ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

سلسله پژوهش های اعتقادی (6)

ص :6

پسند حضرت حق اعلام گردید. این چنین شد که کفرورزان و مشرکان از نابودی دین اسلام مأیوس گشتند.

دیری نپایید که برخی اطرافیان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ، - با توطئه هایی از پیش مهیّا شده - مسیر هدایت و راهبری را پس از رحلت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله منحرف ساختند، دروازه مدینه علم را بستند و مسلمانان را در تحیّر و سردرگمی قرار دادند. آنان از همان آغازین روزهای حکومتشان، با منع کتابت احادیث نبوی، جعل احادیث، القای شبهات و تدلیس و تلبیس های شیطانی، حقایق اسلام را - که همچون آفتاب جهان تاب بود - پشت ابرهای سیاه شکّ و تردید قرار دادند.

بدیهی است که علی رغم همه توطئه ها، حقایق اسلام و سخنان دُرَرْبار پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله ، توسّط امیر مؤمنان علی علیه السلام ، اوصیای آن بزرگوار علیهم السلام و جمعی از اصحاب و یاران باوفا، در طول تاریخ جاری شده و در هر برهه ای از زمان، به نوعی جلوه نموده است. آنان با بیان حقایق، دودلی ها، شبهه ها و پندارهای واهی شیاطین و دشمنان اسلام را پاسخ داده و حقیقت را برای همگان آشکار ساخته اند.

در این راستا، نام سپیده باورانی همچون شیخ مفید، سیّد مرتضی، شیخ طوسی، خواجه نصیر، علاّمه حلّی، قاضی نور اللّه، میر حامد حسین، سیّد شرف الدین، امینی و . . . همچون ستارگانی پرفروز می درخشد؛ چرا که اینان در مسیر دفاع از حقایق اسلامی و تبیین

ص:8

واقعیّات مکتب اهل بیت علیهم السلام ، با زبان و قلم، به بررسی و پاسخ گویی شبهات پرداخته اند . . .

و در دوران ما، یکی از دانشمندان و اندیشمندانی که با قلمی شیوا و بیانی رَسا به تبیین حقایق تابناک دین مبین اسلام و دفاع عالمانه از حریم امامت و ولایت امیر مؤمنان علی علیه السلام پرداخته است، پژوهشگر والامقام حضرت آیت اللّه سیّد علی حسینی میلانی، می باشد.

مرکز حقایق اسلامی ، افتخار دارد که احیای آثار پُربار و گران سنگ آن محقّق نستوه را در دستور کار خود قرار داده و با تحقیق، ترجمه و نشر آثار معظّمٌ له، آن ها را در اختیار دانش پژوهان، فرهیختگان و تشنگان حقایق اسلامی قرار دهد.

کتابی که در پیش رو دارید، ترجمه یکی از آثار معظّمٌ له است که اینک "فارسی زبانان" را با حقایق اسلامی آشنا می سازد.

امید است که این تلاش مورد خشنودی و پسند بقیّة اللّه الأعظم، حضرت ولیّ عصر، امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف قرار گیرد.

مرکز حقایق اسلامی

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین المعصومین و لعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین من الأوّلین و الآخرین

«من در میان شما دو چیز گران بها را باقی می گذارم: کتاب خدا و سنّتم».

گفتنی است که در برخی از کتاب ها آمده است که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله این سخن را در سخنرانیش در حجّة الوداع گفته است.

نوشتاری که پیش رو دارید پژوهشی در مورد اصل روایت و راویان آن است که ما آن را بررسی و نقد نموده و حقیقت امر را برای حقیقت جویان روشن ساخته ایم.

ص:14

ص:15

ص:16

«من در بین شما دو امر را باقی می گذارم ، مادامی که به آن دو چنگ زنید، گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّت پیامبرش».

ابن ابی اویس از پدرش از ثور بن زید دیلی از عکرمه از ابن عبّاس این گونه نقل کرده است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله در حجّة الوداع سخنانی ایراد کرد و فرمود:

«شیطان از اینکه در سرزمین شما پرستیده شود، مأیوس شده است، ولی او راضی شده که در اعمالی غیر از عبادت که آن ها را کوچک و کم می شمارید، مورد اطاعت شما قرار گیرد. پس بر حذر باشید.

ای مردم! من در بین شما دو چیز را به یادگار گذاردم که اگر به آن ها چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّت پیامبرش.

به راستی که هر مسلمانی برادر مسلمان است، و مسلمانان با هم برادرند. بر کسی مال برادرش حلال نیست مگر آن را با رضایت خاطر ببخشد.

و ستم نکنید و مبادا بعد از من به حالت کفر برگردید و به کشتن یکدیگر بپردازید».

حاکم نیشابوری پس از نقل این روایت به سند آن می پردازد و می نویسد: بُخاری در نقل احادیث، به احادیث عکرمه احتجاج کرده است. مسلم نیز به ابن ابی اویس احتجاج کرده است. البته در مورد

ص:19

راویان دیگر همه علما اتّفاق نظر دارند.

حاکم پس از بررسی سند حدیث به متن آن می پردازد و می گوید:

این حدیث که از خطبه پیامبر صلی اللّه علیه و آله است، همه در نقل آن در صحیح اتّفاق نظر دارند که آن حضرت فرمود: ای مردم! من در میان شما چیزی را باقی گذاردم که بعد از من در صورتی که به آن چنگ زنید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا که شما در مورد آن از من بازخواست خواهید شد، پس [در آن موقع] چه خواهید گفت؟

البته ذکر «اعتصام به سنّت» (تمسک و چنگ زدن به سنّت) در این خطبه سخنی غریب است و به راستی به آن نیاز است.

حاکم پس از این می گوید:

البته من بر این موضوع شاهدی از حدیث ابو هریره یافتم که ابو بکر بن اسحاق فقیه از محمّد بن عیسی بن سکن واسطی از داوود بن عمرو ضبّی از صالح بن موسی طلحی از عبد العزیز بن رفیع از ابی صالح از ابو هریره نقل می کند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود:

«من در میان شما دو چیز را باقی می گذارم که بعد از آن ها هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّتم و این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در کنار حوض نزد من آیند» (1).

ص:20

نخواهید شد: کتاب خدا و سنّتم. این دو از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض بر من وارد شوند» (1).

سند دوم

در این سند ابن عبد البرّ روایتی را به خبر کتاب الموطّأ پیوند داده و این گونه گفته است که عبد الرحمن بن یحیی از احمد بن سعید از محمّد بن ابراهیم از علی بن زید عرایضی از حنینی از کثیر بن عبد اللَّه بن عمرو بن عوف از پدرش از جدّش نقل می کند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود:

«من در میان شما دو امر را باقی گذاردم که مادامی که به آن چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّت پیامبرش».

«ای مردم! من در میان شما دو چیز گران بها را به جا می گذارم:

کتاب خدا و سنتم. پس آن را تباه نسازید، چرا که مادامی که آن دو را نگه دارید هرگز دیدگانتان نابینا نخواهد شد، گام هایتان نخواهد لغزید و دست هایتان کوتاه نخواهد شد» (1).

اختصاص داده و در آن بخش این روایت را از چند طریق نقل می کند:

الف - ابو بکر شافعی در کتاب غیلانیات می نویسد که ابو هریره می گوید: پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود:

«من در میان شما دو چیز را پس از خودم به جا گذاردم که هرگز بعد از آن دو، گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّتم. این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض بر من وارد شوند».

ب - حاکم نیشابوری در المستدرک می نویسد که ابو هریره می گوید: پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود:

«من در میان شما دو چیز را باقی گذاردم که بعد از آن دو، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّتم. آن دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض بر من وارد شوند».

ج - حاکم نیشابوری در المستدرک می نویسد: ابن عبّاس می گوید:

حضرتش فرمود:

«شیطان از اینکه در سرزمین شما پرستیده شود، مأیوس گشته . . .».

د - بیهقی از ابن عبّاس نقل می کند که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود:

ص:25

«ای مردم! من در میان شما چیزهایی را باقی می گذارم که اگر به آن ها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنّت پیامبرش».

ه - ابو نصر سجزی در کتاب الابانه می نویسد که ابو هریره می گوید: پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود:

«کتاب خدا و سنّت من هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض بر من وارد شوند».

وی پس از نقل این روایت می گوید: این روایت جدّاً غریب است (1).

ص:26

ص:27

ص:28

3 - این روایت، در هیچ یک از مسانید معتبری همچون مسند احمد بن حنبل نیامده است. از طرفی از احمد نقل کرده اند که گفته است: روایاتی که در مسند نیامده اند، صحیح نیستند.

4 - بیشتر راویان این روایت، به غرابت آن تصریح کرده اند.

حاکم نیشابوری در این مورد می نویسد: «بیان اعتصام به سنّت در این خطبه، غریب است».

آنگاه حاکم نیشابوری بر صحّت سندِ خطبه مشتمل بر اعتصام به «عترت» تصریح می کند.

سجزی - همان طور که در کنز العمال آمده است - می گوید: این روایت به طور جدّ غریب است.

اکنون بایستی به بررسی اسناد این روایت در کتاب های مذکور بپردازیم.

همان گونه که در کتاب النکت الوفیّه آمده است: الموطّأ کتابی کهن و پر خیر و برکت است که نویسنده آن قصد داشت که احادیث صحیح را در آن گرد آورد، ولی آنچه در کتابش گرد آورده است از نظر خود مالک صحیح است نه طبق اصطلاح اهل حدیث؛ چرا که مالک، مراسیل و بلاغات (1) را صحیح می داند (2).

جلال الدین سیوطی نیز در مورد کتاب الموطّأ این گونه اظهار نظر می کند:

خطیب بغدادی و دانشمندان دیگر تصریح کرده اند که الموطّأ بر همه کتاب های جوامع و مسانید تقدّم دارد.

وی سپس می گوید: بنا بر این کتاب الموطّأ از نظر رتبه بندی تاریخی بعد از صحیح حاکم نیشابوری است (3).

سیوطی در کتاب تنویر الحوالک در این زمینه می نویسد:

ابن حزم در کتاب مراتب دیانت می نویسد که روایاتی را که در کتاب

ص:31

الموطّأ مالک آمده است شمردم، در آن 500 و اندی حدیث مسند و 300 و اندی حدیث مرسل یافتم و 70 و اندی حدیث در آن است که مالک خودش به آن ها عمل نکرده است. البته در آن، احادیث ضعیفی وجود دارد که بیشتر علما آن ها را تضعیف کرده اند (1).

2 - مالک از مدلّسین (1) بوده است

خطیب بغدادی در شرح حال برخی مدلّسین، گفته است که مالک بن انس از مدلّسین بوده است (2).

3 - پیوستن مالک به امرای حکومت و سکوت او در برابر منکرات آنان

عبد اللَّه بن احمد می گوید که از پدرم شنیدم که گفت: ابن ابی ذئب و مالک همواره نزد امرا حاضر می شدند. ابن ابی ذئب با آنان سخن می گفت و به آنان امر و نهی می کرد، در حالی که مالک ساکت بود.

پدرم گفت: ابن ابی ذئب از مالک بهتر و از او برتر است (3).

ص:33

4 - غنا با آلات موسیقی

ابو الفرج اصفهانی در کتاب الأغانی می نویسد: مالک با آلات موسیقی به غنا می پرداخت (1).

5 - سخن پیشوایان در نقد و طعن او

خطیب بغدادی در این زمینه می گوید: گروهی از دانشمندان در زمان مالک از او انتقاد کرده و به او خرده گرفته اند.

وی در این زمینه از ابن ابی ذئب، عبد العزیز ماجشون، ابن ابی حازم و محمّد بن اسحاق نام می برد (2).

ابن عبد البرّ در مورد مالک می گوید:

ابن ابی ذئب درباره مالک به بدی و با تندی و خشونت سخنانی گفته است که از ذکر آن کراهت دارم (3).

افراد دیگری نیز درباره مالک سخن گفته اند؛ ابراهیم بن سعد مالک را نفرین می کرد.

البتّه عبد الرحمن بن زید بن اسلم و ابن ابی یحیی نیز در مورد

ص:34

مالک سخنانی دارند (1).

راوی این خطابه ابن اسحاق است. به نظر اکثر علمای بزرگ و رجال شناسان، ابن اسحاق فرد مقدوح و مجروحی بوده که مورد نقد و تضعیف قرار گرفته است. وی به تدلیس (فریبکاری در حدیث) و به قَدَری بودن و تشیّع متّهم است. تعداد بسیاری از علما از جمله: سلیمان تیمی، یحیی قطّان، وهب بن خالد و مالک بن انس در مورد ابن اسحاق گفته اند که او فرد بسیار دروغگویی است (1).

درباره این مرد سخنانی را اظهار کرده اند که اینک این مطالب را به نقل از ابن حجر عسقلانی می آوریم (1):

معاویة بن صالح درباره ابن ابی اویس می گوید که ابن معین در مورد او گفته است: او و پدرش از نظر نقل حدیث ضعیف هستند.

همچنین از ابن معین نقل می کند: ابن ابی اویس و پدرش حدیث می دزدند.

و نیز از او نقل می کند که ابن ابی اویس احادیث را به هم می آمیزد، دروغ می گوید و مورد اعتنا نیست.

نسایی در مورد ابن ابی اویس اظهار نظر می کند و می گوید که او از نظر نقل حدیث ضعیف است.

وی در جای دیگری می گوید: ابن ابی اویس ثقه و مورد اعتماد نیست.

لالکائی به نظرات نسایی اشاره می کند و می گوید: نسایی در سخن گفتن علیه اسماعیل بن ابی اویس کوتاه نیامده است و به شدّت در مورد او سخن گفته تا آنجا که منجر به ترک حدیث او شده است. شاید مطلبی برای نسایی روشن شده که برای غیر او معلوم نشده است، چرا که سخن همه رجال شناسان به این ختم می شود که او از نظر نقل حدیث ضعیف است.

ص:37

ابن عدیّ در مورد ابن ابی اویس می گوید که از دایی خودش احادیثی غریب نقل کرده که هیچ کس دیگری در نقل آن احادیث از او پیروی نکرده است.

دولابی نیز در کتاب الضعفاء یادی از او کرده و می نویسد: از نصر بن سلمه مروزی شنیدم که می گفت: ابن ابی اویس دروغگو است.

او از مالک، مسائل ابن وهب را نقل می کرد.

عقیلی نیز در کتاب الضعفاء او را توصیف می کند و می گوید که اسامه زفّاف بصری به ما نقل کرد که از یحیی بن معین شنیدم که می گفت: ابن ابی اویس به اندازه دو پول ارزش ندارد.

دارقطنی نیز در مورد او این گونه اظهار نظر می کند: او را در نقل سلسله سند حدیث صحیح انتخاب نمی کنم.

ابن حزم در کتاب المحلّی می نویسد که ابو الفتح ازدی می گوید:

سیف بن محمّد به من حدیث کرد که ابن ابی اویس حدیث جعل می کرد.

سلمة بن شبیب نیز در مورد او چنین می گوید: از اسماعیل بن ابی اویس شنیدم که می گفت: هنگامی که مردم مدینه در مورد مسئله ای اختلاف نظر داشتند، من احادیث بسیاری را برای آن ها جعل می کردم.

2 - طریق ابو هریره

در سند روایت از ابو هریره شخصی به نام «صالح بن موسی

ص:38

طلحی کوفی» وجود دارد. پیشوایان جرح و تعدیل اهل سنّت درباره او سخنانی گفته اند که آن ها را - مثل ابن ابی اویس - به نقل از ابن حجر عسقلانی می آوریم (1):

ابن معین در مورد صالح بن موسی می گوید: او قابل اعتنا نیست.

همچنین در مورد دیگری می گوید: صالح و اسحاق دو پسر موسی قابل اعتنا نیستند و حدیث آن دو، نوشته نمی شود.

هاشم بن مرثد از ابن معین نقل می کند که صالح بن موسی از نظر نقل حدیث ثقه و مورد اعتماد نیست.

جوزجانی نیز در مورد او این گونه اظهار نظر می کند: وی با وجود خوب بودن، از نظر نقل حدیث ضعیف است.

از ابن ابی حاتم نقل شده که گفته است: پدرم درباره صالح بن موسی گفت: او به طور جدّ از نظر نقل حدیث ضعیف است. او از افراد مورد اعتماد و ثقه، احادیث منکَر نقل می کند.

گفتم: می توان حدیث او را نوشت؟

گفت: من حدیث او را نمی پسندم.

بُخاری در مورد او می گوید: احادیث صالح از طریق سهیل بن

ص:39

ابی صالح، منکر است.

نسایی صالح را این گونه توصیف می کند: حدیث او نوشته نمی شود. ضعیف است.

در جای دیگری می گوید: او متروک الحدیث است.

ابن عدیّ از صالح یاد کرده و در مورد او می نویسد: هیچ کسی روایاتی را که صالح نقل کرده است نقل نمی کند. او نزد من از کسانی است که به عمد دروغ می گوید، این گونه نیست که چیزی بر او مشتبه شود و دچار خطا و اشتباه گردد. بیشتر روایاتی را که در فضایل جدّش نقل می کند، کسی نقل نکرده است.

ترمذی نیز در مورد صالح می گوید: برخی از دانشمندان علیه او سخن گفته اند.

عبد اللَّه بن احمد می گوید: از پدرم در مورد صالح بن موسی پرسیدم؛ او گفت: من چیزی درباره او نمی دانم؛ گویی او را نمی پسندید.

عقیلی نیز در مورد او اظهار نظر کرده و می گوید: در چیزی از احادیثش پیروی نمی شود.

ابن حبّان در مورد صالح می گوید: او از افراد ثقه روایت هایی را نقل می کرد که به حدیث افراد مورد اعتماد شبیه نبود، به گونه ای که شنونده حدیث گواهی می دهد که آن حدیث ساختگی یا مقلوب است.

ص:40

و نمی توان به آن احتجاج کرد.

ابو نعیم نیز درباره او این گونه سخن گفته است: صالح از نظر نقل حدیث متروک است و احادیث منکری را روایت می کند.

او منکر الحدیث است، قابل اعتنا نیست.

عبد اللَّه بن احمد می گوید: پدرم از حدیث کثیر بن عبد اللَّه در مسند ممانعت نمود و از او چیزی برای ما نقل نکرد.

ابو خیثمه نیز این گونه اظهار نظر می کند که احمد به من گفت: از کثیر بن عبد اللَّه چیزی نقل نکن.

دوری از ابن معین نقل می کند: جدّش مصاحبتی با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله داشته، ولی خودش از نظر نقل حدیث ضعیف است.

مرّه در مورد کثیر گوید: او قابل اعتنا نیست.

دارمی نیز درباره او همین اظهار نظر را دارد.

آجری در این زمینه می گوید: از ابو داوود درباره او پرسیدند.

پاسخ داد: او یکی از بسیار دروغگویان است.

ابن ابی حاتم نیز می گوید: از ابو زرعه در مورد او پرسیدم.

گفت: حدیثش سست و بی ارزش است.

ابو حاتم در جای دیگر می گوید: او فرد استواری نیست.

نسایی می گوید: او ثقه و مورد اعتماد نیست.

ابن عدیّ در مورد کثیر این گونه اظهار نظر می کند: عموم روایت او قابل تبعیّت نیست.

ابو نعیم اصفهانی در مورد کثیر می گوید: علی بن مدینی او را

ص:42

تضعیف کرده است.

ابن سعد درباره او می گوید: کثیر بن عبد اللَّه قلیل الحدیث بود و ضعیف شمرده می شد.

ابن حجر او را این گونه توصیف می کند: ساجی کثیر را تضعیف کرده است.

ابن عبد البرّ ادّعای اجماع بر ضعفش می کند و می گوید: کثیر در نقل حدیث ضعیف است، بلکه گفته شده که ضعف او در نقل حدیث مورد اتّفاق نظر علما است.

کثیر از پدرش و از جدّش روایت نقل می کند!! و ابن حبان در این مورد می گوید: او از پدرش و از جدّش نسخه ای ساختگی را نقل می کند، که ذکرش در کتاب ها جایز نیست و جز به جهت تعجّب نباید از او نقل حدیث کرد.

ابن سکن در این زمینه می گوید: کثیر از پدرش از جدّش احادیثی را روایت می کند که جای تأمّل و نظر دارد.

حاکم نیز در مورد وی می گوید: کثیر از پدرش از جدّش نسخه ای نقل کرده که در آن احادیث منکر وجود دارد.

آنچه بیان شد سخنان علما و رجال شناسان در جرح و تضعیف کثیر بن عبد اللَّه بود. از میان این سخنان، سخن ابن عبد البرّ کفایت می کند که می گوید: ضعف او در نقل حدیث مورد اتّفاق نظر علما است.

ص:43

راویان آن است، ابن حجر عسقلانی درباره او این گونه اظهار نظر می کند:

ابن معین در مورد سیف می گوید که او از نظر نقل حدیث ضعیف است.

ابو حاتم او را این گونه توصیف می کند: حدیثش متروک است.

ابو داوود درباره سیف می گوید: حدیث او قابل اعتنا نیست.

نسایی درباره او می گوید: از نظر نقل حدیث ضعیف است.

دارقطنی نیز او را همین گونه توصیف می کند.

ابن عدی در مورد او می گوید: بعضی از احادیثش مشهور است و عموم احادیث او منکر است که قابل پیروی نیست.

ابن حبّان در مورد سیف بن عمر می گوید: وی احادیث ساختگی را از افراد ثقه و مورد اعتماد نقل می کند.

ابن حبّان در جای دیگر می گوید: گفته شده که او حدیث می سازد.

ابن حجر در ادامه می نویسد: بقیه کلام ابن حبّان در مورد سیف این گونه است: وی به زندیق بودن متّهم شده است.

برقانی از دارقطنی نقل می کند و می گوید: حدیث او متروک است.

حاکم نیشابوری نیز در مورد او اظهار نظر کرده و می گوید: سیف به زندقه بودن متّهم شده است و در نقل روایت بی ارزش است (1).

ص:45

ص:47

ص:48

معارضه شود؛ حدیثی که مورد پذیرش و اتّفاق نظر مسلمانان است و نسبت به صدور آن از پیامبرِ پروردگار جهانیان یقین وجود دارد.

معارضه خواهد کرد(!!!).

ما به حمد و سپاس خدا - پس از پژوهش و بررسی روشن کردیم که روایت وصیّت به کتاب و سنّت، ساختگی و جعلی است.

حرف «ج»

7. جامع بیان العلم و فضله: ابن عبد البرّ، دار ابن الجوزی، عربستان، چاپ دوم، سال 1416.

8. الجامع الصغیر: جلال الدین سیوطی، دار الکتب علمیّه، بیروت، لبنان، چاپ اول، سال 1410.

حرف «س»

9. السنن الکبری: بیهقی، دار الکتب علمیّه، بیروت، لبنان، چاپ دوم، سال 1414.

10. السیرة النبویه: ابن هشام، قاهره، مصر، سال 1383.

حرف «ع»

11. العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل، المکتب الاسلامی، دار الخانی، بیروت، ریاض، چاپ اول، سال 1408.

حرف «ف»

12. فیض القدیر، شرح الجامع الصغیر: مَناوی، دار الکتب علمیّه، بیروت، لبنان، چاپ اول، سال 1415.

ص:54

حرف «ک»

13. الکامل فی الأدب: مبرّد، دار النصر، ریاض، عربستان، سال 1386.

14. کشف الظنون: حاجی خلیفه، دار الفکر، بیروت، لبنان، سال 1414.

15. الکفایة فی علم الروایه: خطیب بغدادی، دار الکتب علمیّه، بیروت، لبنان، سال 1409.

حرف «ل»

16. لسان المیزان: ابن حجر، دار الکتب علمیّه، بیروت، لبنان، چاپ اول، سال 1416.

حرف «م»

17. المستدرک: حاکم نیشابوری، دار الکتب علمیّه، بیروت، لبنان، چاپ اول، سال 1411.

ص:55