سرشناسه : قرشی باقر شریف 1926 - م
عنوان و نام پدیدآور : حیاه الامام علی الهادی علیه السلام: دراسه و تحلیل تالیف باقرشریف القرشی تحقیق مهدی باقر القرشی.
وضعیت ویراست : [ویراست؟].
مشخصات نشر : [بی جا] مهر دلدار 1429ق. 2008م. 1387.
مشخصات ظاهری : 445ص.
شابک : 964-94563-8-4
یادداشت : عربی.
یادداشت : کتابنامه: ص.[415] - 423؛ همچنین به صورت زیرنویس.
موضوع : علی بن محمد (ع) ، امام دهم 212 - 254ق -- سرگذشتنامه
موضوع : Ali ibn Muhammad Imam X -- Biograghy
شناسه افزوده : قرشی مهدی باقر ، محقق
رده بندی کنگره : BP49 /ق4ح9 1387
رده بندی دیویی : 297/9583
شماره کتابشناسی ملی : 1263783
بسم الله الرحمن الرحیم فی سیره أئمه الهدی، و مصابیح الاسلام، و منابع الحکمه فی دنیا الاسلام ملتقی أصیل للمثل العلیا، و القیم الرفیعه التی یعتز بها کل کائن حی من بنی الانسان، فقد تجسدت فی سیرتهم و سلوکهم سیره و سلوک جدهم الرسول صلی الله علیه و آله الذی فجر ینابیع العلم و الحکمه فی الأرض. و من شموع العتره الطاهره، و کواکبها المشرقه الامام الأعظم الهادی علیه السلام فقد شابه جده الامام أمیرالمؤمنین علیه السلام فی مواهبه و عبقریاته و فی محنه و بلواه، فقد ابتلی کأعظم ما یکون الابتلاء بطاغیه زمانه، و فرعون هذه الأمه المتوکل العباسی الذی اقترف کل ما حرم الله تعالی من اثم، فقد قضی معظم حیاته الآثمه بالظلم و الجور و الاستبداد، و کان من أعظم جرائمه أنه صب جام غضبه علی عتره رسول الله صلی الله علیه و آله
فحرم علیهم بلغه العیش، و قد ذکر المؤرخون و الرواه صورا قاسیه من ظلمه لذریه رسول الله صلی الله علیه و آله، کان منها أن الساده فی المدینه المنوره عز علیهم الثوب الذی یلبسونه و الطعام الذی یأکلون، و کانوا فی غلس اللیل البهیم یجوبون فی الشوارع لعلهم یعثرون علی ما ألقی من فضلات الطعام فیقتاتون به الحدائق الوردیه مخطوط فی مکتبه الامام أمیرالمؤمنین علیه السلام. و اذا بلغه أن مسلما أوصلهم و لو بقلیل من المال نکل به أفظع التنکیل و أقساه. و من عظیم ما اقترف هذا الطاغیه من الموبقات و المنکرات، هدمه لقبر [ صفحه 8] المظلوم الغریب سید شباب أهل الجنه الامام الحسین علیه السلام و انزاله العقاب الصارم علی من تشرف بزیارته، فقد فرض علیهم الضرائب الثقیله، و لم یکتف بذلک، و انما أمر بقطع أیدیهم و تصفیه أجسادهم، و لم تهتم شیعه أهل البیت علیهم السلام بهذه الاجراءات القاسیه الظالمه، فکانوا یهرعون بلهفه و شوق الی زیاره المرقد العظیم الذی صار منارا للکرامه الانسانیه و کعبه للوافدین، فما أظلت قبه السماء مکانا قط أشرف و لا أزکی و لا أنور من مرقد سیدالشهداء، فالسعید السعید الذی یحضی بزیارته، و لثم ضریحه یقول الجواهری: تعالیت من مفزع للحتوف و بورک قبرک من مفزع تلوذ الدهور به فمن سجد علی جانبیه و من رکع لقد انطوت أیام المتوکل العباسی، فقد انتقم الله تعالی منه شر انتقام، فقد هجم عبیه الأتراک بایعاز من ولده الشریف الجلیل، و کان الطاغیه سکرانا ثملا قد ملأ جوفه بالخمر، فقطعه الأتراک بسیوفهم اربا اربا، و معه رئیس وزرائه قد احتضنه و هو الفتح بن خاقان، فلم یعرف لحم أحدهما
من الآخر، و قد ملئت کؤوس الخمر من لحمهما، فکانت مقبره لتلک الجیف التی عادت الله و رسوله، و هذا مصیر کل من عادی الامام علیه السلام. و من الجدیر بالذکر أن البحتری قد رثاه بقصیده کان منها: هکذا فلتکن منایا الکرام بین نای و مزهر و مدام بین کأسین أورثاه جمیعا کأس لذاته و کأس الحمام لقد رثاه البحتری بقصیدته التی حکت مجونه و خلاعته، و تمرده علی القیم الاسلامیه، فقد وافته المنیه، و هو بین کؤوس الخمر و آلات الطرب، و کانت الشعراء ترثی الملوک بعد وفاتهم بالأسی و الحزن، و تذکر ما منیت به الأمه بعد فقدهم من البر و الرعایه و الاحسان و الخیر العمیم. [ صفحه 9] و علی أی حال فقد کان الامام الهادی علیه السلام فی طلیعه الناقمین علی هذا الطاغیه الفاجر، و قد عانی منه صورا قاسیه من الظلم و الاعتداء فکان یزجه فی ظلمات السجون فی مکان رأیته فی سجونه فی سامراء کما کان یعتقله فی اللیل، و یبالغ فی ظلمه و الاعتداء علیه و هو صابر محتسب. و قد عرض بصوره مفصله و دقیقه و شامله لحیاه هذا الامام العظیم شیخنا المفدی حجه الاسلام و المسلمین الشیخ محمد جواد الطبسی أیده الله و أعزه و حماه من کل مکروه، فقد رفع لی ولدی العلامه الفاضل الشیخ مهدی فصول هذا الکتاب فوجدته حافلا بجمیع المقومات العلمیه، فلم یترک بادره من حیاه الامام علیه السلام الا عرض لها و قد دل ذلک علی مدی تتبعه و جهوده شکر الله مساعیه، و أجزل له المزید من الأجر، و أعزه و رعاه و حفظه ذخرا للاسلام. 15 / محرم الحرام / 1426
ه. ق النجف الأشرف مکتبه الامام الحسن علیه السلام العامه باقر شریف القرشی [ صفحه 10]
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله بجمیع محامده کلها، علی جمیع نعمه کلها، ثم الصلاه و السلام علی محمد عبده و رسوله و خیرته من خلقه و مبلغ رسالاته و علی آل الطیبین الطاهرین الغر المیامین. أما بعد: فان من أفضل نعم الله و أتمها علی الامه الاسلامیه نعمه وجود الامه من أهل البیت علیهم السلام الذی فضلهم علی العباد و جعلهم خلفاء فی أرضه و أمناء علی دینه. فمن أداء شکر نعمه تبارک و تعالی، معرفه هذه الأنوار المقدسه الذی من جهلهم ضل عن دینه و عن معرفه نبیه و رسوله. و لما لم یمکن الوصول الی معرفتهم الا من أهله، فعلیه أن نتأمل فیما ورد عن الله علی لسان نبیه، و عن نبیه بما ورد فی لسان الروایات و الأحادیث الاسلامیه. و السبب فی ذلک أولا لأنهما أعرف بهم من غیرهم، و الثانی أن غیرهما أراد اطفاء نورهم و اخفاء فضائلهم حینما عرف أنهم أساس الاسلام. اذا کیف یرجی فی الاهتمام بنشر فضائلهم و مناقبهم، کما قرأنا کل ذلک من المواقف السلبیه التی اتخذوها تجاه العتره الطاهره علیهم السلام و لکن أبی الله الا أن یتم نوره و لو کره المشرکون. و نحن و ان لم یمکننا حصر هذه الروایات و دراستها بکاملها، نقدم بعض ما ورد فی شأنهم، عملا بالقاعده المعروفه ما لا یدرک کله لا یترک کله. [ صفحه 11] فالأئمه هم الساده الولاه و القاده الحماه الذین اصطفاهم الله و انتجبهم و ارتضاهم، و هم الذین عملوا بالهدی و دین الحق، هم العروه الوثقی و الحجه
علی أهل الدنیا و الوسیله الی الله. و هم الذین حفظ الله بهم دینه و رزق عباده و أخرج برکات الأرض و دفع العذاب عن خلقه، و أنزل رحمته. و هم الذین استنقذ الله بهم عباده من ضلاله الشرک و ضلاله الفتنه. مثلهم مثل سفینه نوح التی من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق و هلک، و مثلهم مثل النجم فی السماء و الشمس فی رائعه النهار. هم الثقل الأصغر الذی قرن طاعتهم بطاعته تبارک و تعالی. فحقیق بهم أن یقال فی شأنهم و علو مقامهم: لله در هذا البیت الشریف، و النسب الخضم المنیف و ناهیک به من فخار، و حسبک فیه من علو مقدار، فهم جمیعا فی کرم الأرومه و طیب الجرثومه کأسنان المشط، متعادلون، و لسهام المجد مقتسمون، فیاله من بیت عالی الرتبه سامی المحله، فلقد طاول السماک علا و نبلا، و سما الفرقدین منزله و محلا و استغرق صفات الکمال، فلا یستثنی فیه بغیر و لا بالا، انتظم فی المجد هؤلاء الأئمه انتظام اللئالی و تناسقوا فی الشرف فاستوی الأول و التالی، و کم اجتهد قوم فی خفض منارهم و الله یرفعه و رکبوا الصعب و الذلول فی تشتیت شملهم و الله یجمعه، و کم ضیعوا من حقوقهم ما لا یهمله و لا یضیعه. و الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام الملقب بالهادی هو أحدهم و عاشرهم، الذی أتحف الله وجوده الی العباد.
لما فرغت من تألیف کتاب حیاه الصدیقه فاطمه علیهاالسلام، نویت أن أکمل البحث [ صفحه 12] و الدراسه عن حیاه الامام زین العابدین علیه السلام الذی بدأت به منذ سنین، لکن اقترح علی بعض الساده الأفاضل بتقدیم
البحث عن حیاه الامام الهادی علیه السلام لعلل منها أنه قل ما کتب عنه و عن ولده فاستغربت من کلامه لظنی أن الباحثین و أصحاب الفکر و القلم قدیما و حدیثا قد ألفوا ما فیه غنی و کفایه. فما وصلت الی کنه کلامه الا بعد الشروع، فرأیت مع الأسف الشدید أنهم قد ألفوا مئات الکتب و الرسائل الفقهیه و الکلامیه و التفسیریه و غیر ذلک و لکن لم یتطرقوا حتی لحیاه الامام الهادی علیه السلام الفقهیه و الکلامیه، فکیف بافراد کتاب خاص یتضمن البحث عن حیاته علیه السلام. نعم، کثر تعجبی حینما تصفحت بعض الفهارس و رأیت أن ما کتب عنه لا یتجاوز الثلاثین. فیا عجبا من هذه الغفله بالنسبه الی أولیاء النعم. أفلا یستحق هذا الامام و هکذا سائر الأئمه علیهم السلام أن یکتب عنهم فی کل سنه کتابا عن حیاتهم و التعریف بشخصیتهم، و کم ترکت هذه الغفله من نتائج سلبیه علی المسلمین من عدم معرفه امامهم. فلماذا، و لأی سبب؟!! و لذلک قویت عزمی و صرفت همتی لیلا و نهارا علی انجاز هذا العمل حتی أن وفقنی الله جل و علا لذلک. شکرا لما من علی بحبهم و بولایتهم.
فهو الکتاب الثالث الذی صدر من موسوعتنا الکبیره فی حیاه العتره الطاهره علیهم السلام فهو یحتوی علی دراسه موضوعیه شامله لحیاه الامام الهادی علیه السلام من ولادته الی استشهاده و هو مرتب ضمن فصول: ک «حیاته فی ظل والده»، «أسماء و ألقابه»، «أمه الطاهره»، «النص علیه»، «سمو مقامه الشریف»، «ایمانه و عباداته»، «هیبته و جلاله قدره»، «غزاره علمه»، «استجابه دعواته»، «حیاته قبل الهجره الی سامراء»، «حدیث الهجره عللها»، «وقائع الطریق»، [ صفحه 13] «وکلاءه علیه السلام»، «وضع الشیعه فی
عصره»، «وضع العلویین فی عصره»، «الامام و الدور الخاص»، «موقفه علیه السلام من البدع»، «الامام الهادی علیه السلام و المدرسه العقائدیه» «ما روی عنه عن آبائه»، «قصار المعانی عن الامام الهادی علیه السلام»، «الامام علیه السلام و أصحابه»، «خلفاء عصره»، «استشهاده و الأقوال فی ذلک»، «تشییع جثمانه الطاهر» و «مدفنه علیه السلام». و قد تابعنا هذه الدراسه حسب الجهد و الطاقه فی عشرات الکتب و المصادر التاریخیه و الحدیثیه و الرجالیه و الکلامیه و التفسیریه و الأخلاقیه. أسئل الله جل و علا أن یوفقنا لاتمام هذه الموسوعه، لعلی أدیت بعض الواجب بحقوق النبی و أهل بیته الکرام علیه و علیهم السلام. و أملی من أصحاب الفکر و القلم أن یتحفونا بما غفلنا عنه أو لم نعثر علیه، تکمیلا لما قدمناه. و ختاما أقدم خالص شکری الی الأستاذ الکبیر و المحقق الخبیر صاحب التألیفات النافعه و الفکره السلیمه فضیله العلامه آیه الله الشیخ باقر شریف القرشی - حفظ الله تعالی - علی تقدیمه لهذا الکتاب کما نشکر الأساتذه و أصحاب السماحه و من شوقنا علی انجاز هذا العمل المبارک علی الخصوص ولدی العزیز و قره عینی «محمد هادی» الذی ساعدنی فی مراحل من هذا الکتاب متمنیا لهم السعاده و دوام التوفیق. انه سمیع مجیب. قم المقدسه محمد جواد الطبسی 11/ ذی القعده الحرام / 1425 [ صفحه 17]
عاش الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام فی ظل والده الکریم سنوات قلیله لا تتجاوز الثمان و ان لم یکن فی هذه المده أیضا بکاملها حاضرا فی المدینه المنوره، فانه احضر فی عده مرات الی بغداد الی أن استشهد علیه السلام فی آخر مره دخلها فی سنه 220 من الهجره النبویه. و یختص هذا
الفصل بذکر اسمه و نسبه و امه الطاهره و غیر ذلک مما عثرنا علیه فی الکتب التاریخیه فی هذا المقطع من حیاته علیه السلام.
هو الامام أبوالحسن علی بن محمد الهادی ابن الامام الجواد، ابن الامام علی الرضا، ابن الامام موسی الکاظم، ابن الامام جعفر الصادق، ابن الامام محمد الباقر، ابن الامام علی السجاد (زین العابدین) ابن الامام الحسین الشهید، ابن الامام علی بن أبی طالب علیه السلام. أحد الأئمه الاثنی عشر و هو الامام العاشر و والد الامام الحسن العسکری و جد الامام المهدی المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف. [ صفحه 18]
لاخلاف بین المؤرخین فی أن الامام الهادی علیه السلام ولد بصریا فی المدینه المنوره [1] و هی قریه أسسها الامام موسی بن جعفر علیه اللام علی ثلاثه أمیال من المدینه، و قد کثر ذکرها فی الحدیث. [2] .
و اختلفوا فی سنه ولادته علی قولین، فقال المفید فی الارشاد [3] و الاربلی فی کشف الغمه [4] و النیسابوری فی روضه الواعظین [5] و الکلینی فی الکافی [6] و الطبرسی فی اعلام الوری [7] و ابراهیم بن هاشم [8] و ابن شهر اشوب [9] و الطبرسی فی تاج الموالید [10] و الشیخ البهائی [11] انه ولد فی سنه 212 من الهجره النبویه. و قال ابن عیاش [12] و الحافظ عبدالعزیز [13] و ابن الخشاب [14] . [ صفحه 19] و الاربلی [15] و ابن الصباغ المالکی [16] و سبط بن الجوزی [17] و البغدادی، [18] و ابن أبی الثلج البغدادی، [19] انه ولد فی سنه أربع عشر و مائتین.
و اختلفوا أیضا فی الشهر الذی ولد فیه علی قولین. القول الأول فی شهر رجب و قال به الاربلی [20] و ابن عیاش [21] و ابراهیم بن هاشم [22] و الشیخ فی أحد قولیه [23] و ابن الصباغ المالکی [24] و الکفعمی [25] . القول الثانی فی ذی الحجه و قال به ابن شهر اشوب [26] و الحافظ عبدالعزیز [27] و الکلینی [28] و النیسابوری [29] و البغدادی [30] و المفید فی الارشاد [31] و فی مسار الشیعه. [32] . [ صفحه 20]
و انتصر العلامه المجلسی فی باب مولد الامام الجواد علیه السلام للقائلین بولادته فی شهر رجب بعد بیان ولاده الامام الجواد علیه السلام فی رجب کما عن مصباح الشیخ و قال: قال ابن عیاش، خرج علی ید الشیخ الکبیر أبی القاسم رضی اله عنه «أللهم انی أسألک بالمولودین فی رجب: محمد بن علی الثانی و ابنه علی بن محمد المنتجب» الدعاء و ذکر ابن عیاش أنه کان یوم العاشر من رجب مولد أبی جعفر الثانی علیه السلام. بیان: ذکر الکفعمی فی حواشی البلد الأمین، بعد ذکر کلام الشیخ و بعض أصحابنا کأنهم لم یقفوا علی هذه الروایه، فأوردوا هنا سؤالا و أجابوا عنه وصفتها: ان قلت: ان الجواد و الهادی علیهماالسلام لم یلدا فی رجب فکیف یقول الامام الحجه علیه السلام بالمولودین فی رجب؟ قلت: انه أراد التوسل بهما فی هذا الشهر لاکونهما ولدا فیه. قلت: و ما ذکروه غیر صحیح هنا، أما أولا فلأنه انما یتأتی قولهم علی بطلان روایه ابن عیاش و قد ذکرها الشیخ، أما ثانیا فلأن تخصیص التوسل بهما فی رجب ترجیح من غیر مرجح لولا الولاده، و أما ثالثه فلأنه
لو کان کما ذکره، لقال علیه السلام: الامامین و لم یقل المولودین. [33] . أقول: و کان علیه أن یرجح قول ولادته فی رجب المرجب و لکن سکت و لم یرجح أحد الأقوال. [ صفحه 21]
و اختلفوا أیضا فی یوم ولادته الی خمسه أقوال: القول الأول: فی الیوم الخامس من ذی الحجه و قال به ابن شهر اشوب [34] و الحافظ عبدالعزیز [35] و الطبرسی [36] ، و المفید [37] . القول الثانی: فی الیوم الخامس من شهر رجب و قال به الاربلی [38] و ابن عیاش [39] . القول الثالث: فی الیوم الثانی من شهر رجب و قال به الکفعمی [40] و ابن عیاش فی قول ثان له [41] . القول الرابع: فی الیوم الثالث عشر من شهر رجب و قال به ابراهیم بن هاشم [42] . القول الخامس: فی الیوم السابع و العشرین من ذی الحجه و قال به الشیخ فی المصباح [43] .
و اختلفوا أیضا فی أنه أی یوم کانت ولادته من أیام الاسبوع فهو أیضا علی قولین: [ صفحه 22] القول الأول: ولد فی یوم الجمعه، و به قال الکفعمی [44] . القول الثانی: ولد فی یوم الثلاثاء، کما قال به النیسابوری فی روضه الواعظین [45] و ابن عیاش [46] فتلخص من جمیع هذه الأقول علی أن الأکثر ما علیه الشیعه انه علیه السلام ولد فی سنه 212 و فی شهر ذی الحجه فی الیوم الخامس عشر منه کما علیه المفید و غیره و نظن أنه القول الأصح من بین هذه الأقوال و ان لم یرحج ذلک، العلامه المجلسی. و یؤید ذلک ما أفاده السید عبدالله شبر؛ حیث یقول: و الأشهر فی سنه ولادته علیه السلام انها سنه مائتین و اثنی عشر من الهجره. [47] .
کانت ام الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام من المؤمنات العارفات و الصالحات المتهجدات و أثنی علیها الامام و سائر من عرفها و عرف علو مکانتها و سمو مقامها.
اختلف فی اسمها الشریف، فقیل هی ام ولد یقال لها شمامه [48] و یقال لها سمانه [49] یقال لها أیضا: منفرشه [50] و یقال ان امه، المعروفه بالسیده ام الفضل [51] . [ صفحه 23] و قیل اسمها سوسن [52] و الظاهرانه لاخلاف فی أنها کانت ام ولد، و لا خلاف أیضا من أنها کانت من المغرب و لذلک کان یقال لها سمانه المغربیه [53] او منفرشه المغربیه. [54] . قال الطبری: حدثنی أبوالمفضل محمد بن عبدالله، قال: حدثنی أبوالنجم بدر بن عماره الطبرستانی قال: حدثنی أبوجعفر محمد بن علی، قال روی محمد بن الفرج بن ابراهیم بن عبدالله بن جعفر قال دعانی أبوجعفر محمد بن علی، فأعلمنی أن قافله قد قدمت و فیها نخاس و معه جوار و دفع الی سبعین دینارا و أمرنی بابتیاع جاریه وصفها لی. فمضیت و علمت بما أمرنی، فکانت الجاریه ام أبی الحسن و روی ان اسمها سمانه و کانت مولده. [55] .
و أثنی الامام الهادی علیه السلام امه الطاهره بعبارات ما یفهم منها عظم شأنها، کما رواه لنا الطبری فی دلائل الامامه عن محمد بن الفرج و علی بن مهزیار عن السید علیه السلام أنه قال: امی عارفه بحقی، و هی من أهل الجنه، لا یقربها شیطان مارد و لا ینالها کید جبار عنید، و هی مکلؤه بعین الله التی لا تنام و لا تتخلف عن امهات الصدیقین الصالحین. [56] . قال الشیخ حسین بن عبدالوهاب: و اسم امه علی ما رواه أصحاب الحدیث سمانه، و کانت من القانتات. [57] . [ صفحه 24]
قد تیبا در الی ذهن القارئ الکریم، أنه لماذا کانت أکثر أمهات الأئمه علیهم السلام من الجواری؟ ألم تکن نساء حرات فی المدینه و ألم تتوفر البنات فی بنی هاشم و آل أبی طالب، فلما ذا لم یتنروج أئمتنا بهن لتحضین بالسعاده الأبدیه؟ قلنا أولا ان أمر التسری کان شایعا فی ذلک الیوم، فمثلا کان الامام علی علیه السلام و هکذا بقیه المعصومین عندهم الجواری و قد تزوجوا بهن و أولدن، فکثیر من أبناء المعصومین کانوا من أبناء الجواری. فلرب جاریه کانت خیر من غیرها و کان فیها المؤهلات لأن تکون اما لامام و لم تکن هذه المؤهلات فی جاریه أخری بل حره أخری و ان کانت ولدتها الأئمه علیهم السلام. اذا فکان الاصطفاء منهن لعلل منها ایمانها التی رحجتها حتی علی الحره. و ثانیا: و لعل هذا الاصطفاء من الجاریات لتالیف القلوب و لجلب الموده المحبه حیث کانت القلوب تشتاق الیهم أکثر فأکثر. و ثالثا: الأفضل أن نقول و هذه أیضا من الأسرار لأنهم علیهم السلام لم یقدموا علی کل جاریه رغم کثره الجواری فی المدینه و
بغداد و غیرها من البلدان، فلو تأملنا فی قصه أم الهادی و اعطاء الامام الجواد لمحمد بن الفرج مبلغا من المال و أمره بابتیاع جاریه وصفها له فی حین ان الامام لم یکن رآها من قبل و لا عرفها ظاهرا. و هکذا لو تأملنا فی قصه شراء ام القائم المهدی علیه السلام، لا تضحت المسئله أکثر فأکثر. و الیک خلاصه ما قاله الامام الهادی علیه السلام لبشر بن سلیمان النخاس فی شراء ام القائم علیه السلام. قال بشر: فبینما أنا ذات لیله فی منزلی بسر من رأی و قد مضی هوی من اللیل [ صفحه 25] اذ قرع الباب قارع فعدوت مسرعا فاذا أنا بکافور الخادم رسول مولانا أبی الحسن علی بن محمد علیهماالسلام یدعونی الیه، فلبست ثیابی و دخلت علیه فرأیته یحدث ابنه أبا محمد و اخته حکیمه من وراء الستر، فلما جلست قال: یا بشر انک من ولد الأنصار و هذه الولایه لم تزل فیکم یرثها خلف عن سلف، فأنتم ثقاتنا أهل البیت و انی مزکیک و مشرفک بفضیله تسبق بها شأو الشیعه فی الموالات بها: بسر أطلعک علیه و أنفذک فی ابتیاع أمه، فکتب کتابا ملصقا بخط رومی و لغه رومیه و طبع علیه بخاتمه، و أخرج شستقه صفراء فیها مأئتان و عشرون دینارا فقال: خذها و توجه بها الی بغداد و أحضر معبر الفرات ضحوه کذا، فاذا وصلت الی جانبک زواریق السبایا و برزن الجواری منها، فستحدق بهم طوائف المبتاعین من وکلاء قواد بنی العباس و شراذم من فتیان العراق، فاذا رأیت ذلک فأشرف من البعد علی المسمی عمر بن یزید النخاس عامه نهارک الی أن یبرز للمبتاعین جاریه صفتها کذا کذا لابسه حریرتین صفیقتین
تمتنع من السفور و لمس المعترض و الانقیاد لمن یحاول لمسها و یشغل نظره بتأمل مکاشفها من وراء الستر الرقیق فیضربها النخاس فتصرخ صرخه رومیه، فاعلم أنها تقول: و اهتک ستراه فیقول بعض المبتاعین علی بثلاثمائه دینار فقد زادنی العفاف فیها رغبه، فتقول بالعربیه: لو برزت فی زی سلیمان و علی مثل سریر ملکه ما بدت لی فیک رغبه فأشفق علی مالک، فیقول النخاس: فما الحیله و لابد من بیعک؟! فتقول الجاریه: و ما العجله و لابد من اختیار مبتاع یسکن قلبی الیه و الی أمانته و دیانته، فعند ذلک قم الی عمر بن یزید النخاس و قل له: ان معی کتابا ملصقا لبعض الأشراف کتبه بلغه رومیه و خط رومی و وصف فیه کرمه و وفاه نبله و سخاه فناولها لتتأمل منه أخلاق صاحبه، فان مالت الیه و رضیته فأنا وکیله فی ابتیاعها منک. [ صفحه 26] قال بشر بن سلیمان النخاس: فامتثلت جمیع ماحده لی مولای أبوالحسن علیه السلام فی أمر الجاریه، فما نظرت فی الکتاب بکت بکاءا شدیدا، و قالت لعمر بن یزید النخاس بعنی من صاحب هذا الکتاب و حلفت بالمحرجه المغلظه انه متی امتنع من بیعها منه قتلت نفسها، فما زلت اشاحه فی ثمنها حتی استقر الأمر فیه علی مقدار ما کان أصحبنیه مولای علیه السلام من الدنانیر و الشستقه الصفراء، فاستوفاه منی و تسلمت منه الجاریه ضاحکه مستبشره.... [58] . تلخص أنه رغم وجود الحرات و الجواری، لکن اصطفاء الائمه علیهم السلام بعضهن لتکون اما لبعض المعصومین علیهم السلام، مسئله مهمه و غامضه لا یسعنا التدخل فی ذلک.
عین الامام الجواد علیه السلام فی المدینه مؤدبا لولده الهادی علیه السلام یسمی بأبی ذکوان. کما
عین قبل ذلک من تقدمه من المعصومین علیهم السلام کالنبی صلی الله علیه و آله بالنسبه الی فاطمه، فانه سلمها الی أم سلمه قبل أن یتزوجها الامام أمیرالمؤمنین علیه السلام [59] و الصادق علیه السلام بالنسبه الی موسی بن جعفر علیه السلام. [60] . و السر فی ذلک علی فرض صحه الروایات سندا، هو ترغیب الناس وحثهم علی اتباع سنه التعلیم و التربیه عند المؤدبین و المعلمین و عدم استنکافهم لهذه المهمه لتعلیم الصبیان، القرآن و الاحکام الشرعیه بعد تعلمهم القراءه و الکتابه عندهم. و الا فانهم غنی عن ذلک. لأن الذی تربی فی حجر النبی أو أحد المعصومین لم [ صفحه 27] یکن له بحاجه الی معلم أو مؤدب و قد عرف کل شئ حتی فی صغره. و سیمر علیک ما رواه الصفار، عن محمد بن عیسی، عن هارون، عن رجل کان رضیع أبی جعفر علیه السلام، قال: بینا أبوالحسن علیه السلام عند مؤدب له یکنی أبا ذکوان و أبوجعفر عندنا، أنه ببغداد و أبوالحسن یقرء فی اللوح علی مؤدبه اذ بکی بکاءا فسأله المؤدب مم بکاؤک؟ فلم یجبه. فقال ائذن لی بالدخول، فأذن له فارتفع الصیاح..... ثم خرج الینا فسألناه عن البکاء؟ فقال: ان أبی توفی الساعه. [61] .
و من أهم ما أدرکه الامام الهادی علیه السلام فی عهد أبیه هو التنصیص علی امامته من قبل والده الجواد علیه السلام. فصدرت عنه النصوص الی امیه بن علی القیسی و الصقر بن دلف و اسماعیل بن مهران، تصرح بامامه ولده الهادی علیه السلام فی الثامنه من عمره الشریف. و أما النصوص فأوردناها فی فصل مستقل و نشیر هنا الی بعضها: 1- روی الخزاز عن علی بن محمد السندی، قال محمد بن
الحسن، قال حدثنا عبدالله بن جعفر الحمیری، عن أحمد بن هلال، عن أمیه بن علی القیسی، قال: قلت لأبی جعفر الثانی علیه السلام من الخلف من بعدک؟ قال: ابنی علی، ثم قال: انه سیکون حیره. قال: قلت الی أین؟ فسکت ثم قال: الی المدینه. [ صفحه 28] قلت: و الی أی مدینه؟ قال: مدینتنا هذه و هل مدینه غیرها. [62] . 2- و عن الصدوق فی کمال الدین، بسنده عن الصقر بن دلف، قال: سمعت أباجعفر محمد بن علی الرضا علیهماالسلام یقول: الامام بعدی ابنی علی أمره أمری و قوله قولی و طاعته طاعتی و الامامه بعده فی ابنه الحسن. [63] .
یروی أنه کان صغیرا فأجلسه والده علیه السلام فی حجره و طلب منه ما یحب. فطلب منه شئ ما یحیر العقول. نعم طلب منه سیفا کأنه شعله من نار حتی یضرب به رقاب الظالمین و الغاصبین لحقوق محمد و آل محمد علیهم السلام. قال فی عیون المعجزات: روی الحمیری عن أحمد بن محمد بن عیسی عن أبیه، أن أباجعفر علیه السلام لما أراد الخروج من المدینه الی العراق و معاودتها أجلس أباالحسن فی حجره بعد النص علیه و قال له: ما الذی تحب أن اهدی الیک من طرائف العراق؟ فقال علیه السلام: سیفا کأنه شعله نار، ثم التفت الی موسی ابنه و قال له: ما تحب أنت؟ فقال: فرسا. فقال علیه السلام: أشبهنی أبوالحسن، و أشبه هذا أمه. [64] .
وصی الامام محمد بن علی الجواد علیه السلام بوصایا فی أمره ولده علی و سایر [ صفحه 29] أولاده علیه السلام و أشهد علی وصیته أحمد بن أبی خالد و کتب هذا الوصیه أحمد بخطه و شهد غیره علیها. روی الکلینی فی الکافی عن محمد بن جعفر الکوفی، عن محمد بن عیسی بن عبید، عن محمد بن الحسین الواسطی، سمع أحمد بن أبی خالد مولی أبی جعفر علیه السلام (یحکی أنه أشهد علی هذه الوصیه المنسوخه: شهد أحمد بن أبی خالد مولی أبی جعفر) أن أباجعفر محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام أشهده، أنه أوصی الی علی ابنه بنفسه و أخواته و جعل أمر موسی اذا بلغ الیه، و جعل عبدالله بن المساور قائما علی ترکته من الضیاع و الأموال و النفقات و الرقیق و غیر ذلک، الی أن
یبلغ علی بن محمد، صیر عبدالله بن المساور ذلک الیوم (الیه) یقوم بأمر نفسه و أخواته و یصیر أمر موسی الیه یقوم لنفسه بعدهما علی شرط أبیهما فی صدقاته التی تصدق بها، و ذلک یوم الأحد لثلاث لیال خلون من ذی الحجه سنه عشرین و مائتین و کتب أحمد بن أبی خالد شهادته بخطه و شهد الحسن بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب، و هو الجوانی علی مثل شهاده أحمد بن أبی خالد فی صدر هذا الکتاب و کتب شهادته بیده، و شهد نصر الخادم و کتب شهادته بیده. [65] .
لا یخفی علیک اضطراب المتن لأن الوصیه لم تکن بخط الامام و انما کتب أحمد هذه الشهاده بخطه و لذلک نجد للعلامه المجلسی و لغیره بیان و تلخیص و ارجاع للضمائر. أما بیان العلامه المجلسی، فقال بعد ذکره هذه الوصیه عن الامام الجواد علیه السلام: [ صفحه 30] بیان: لعله علیه السلام للتقیه من المخالفین الجاهلین بقدر الامام علیه السلام و منزلته و کماله فی صغره و کبره اعتبر بلوغه فی کونه وصیا و فوض الأمر ظاهرا قبل بلوغه الی عبدالله، لئلا یکون لقضاتهم مدخلا فی ذلک، فقوله علیه السلام اذا بلغ یعنی أباالحسن علیه السلام و قوله علیه السلام صیر أی بعد بلوغ الامام علیه السلام صیره عبدالله مستقلا فی امور نفسه و کل امور أخواته الیه، قوله و یصیر بتشدید الیا أی عبدالله أو الامام علیه السلام أمر موسی الیه أی الی موسی بعدهما أی بعد فوت عبدالله الامام علیه السلام و یحتمل التخفیف أیضا و قوله علی شرط أبیهما متعلق بیقوم فی الموضعین. [66] . و نقل محقق البحار فی
الهامش عن صالح فی المقصود من هذه الوصیه قال: حاصله أنه أوصی الی ابنه بامور نفسه و أخواته و تربیتهن و جعل أمر موسی ابنه الی موسی عند بلوغه، و جعل عبدالله بن المساور قائما علی الترکه، الی أن یبلغ علی ابنه، فاذا بلغ صیر ابن المساور القیام علی الترکه، الا أمر موسی فانه یقوم بأمره لنفسه بعد علی و ابن المساور علی ما شرط علیه السلام فی صدقاته و موقوفاته [67] .
أخبر الامام الهادی علیه السلام و هو فی الثامنه من عمره باستشهاد والده الامام محمد بن علی الجواد علیه السلام فی بغداد. و هو فی المدینه المنوره و کان فی تلک اللحظه عند مؤدب له یکنی أبا ذکوان. و الیک ما روی عنه علیه السلام. 1 - روی الصفار عن محمد بن عیسی عن هارون، عن رجل کان رضیع أبی جعفر علیه السلام قال: بینا أبوالحسن علیه السلام عند مؤدب له یکنی أبا ذکوان و أبوجعفر عندنا، أنه ببغداد و أبواالحسن یقرء فی اللوح علی مؤدبه؛ اذ بکی بکاءا، فسأله المؤدب [ صفحه 31] مم بکاؤک؟ فلم یجبه، فقال: ائذن لی بالدخول، فأذن له فارتفع الصیاح و البکاء من منزله، ثم خرج الینا فسألناه عن البکاء؟ فقال: ان أبی توفی الساعه؟ فقلنا بما علمت؟ فقال: دخلنی من اجلال الله ما لم أکن أعرفه قبل ذلک، فعلمت أنه قد مضی، فتعرفنا ذلک الوقت من الیوم و الشهر، فاذا هو قد مضی فی ذلک الوقت. [68] . 2- و عن علی بن ابراهیم، عن محمد بن عیسی، عن أبی الفضل المیشائی، عن هارون بن الفضل، قال: رأیت أباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام فی الیوم الذی توفی فیه أبوجعفر، فقال: انا
لله و انا الیه راجعون، مضی أبوجعفر، فقیل له و کیف عرفت؟ قال: لأنه تداخلنی، ذله لم أکن أعرفها. [69] . 3- و روی محمد بن الحسن الملقب بسجاده عن الحسن بن علی الوشاء، قال: حدثتنی ام محمد مولاه أبی الحسن الرضا علیه السلام بالحیره تو هی مع الحسین بن موسی، قال: دنا أبوالحسن علی بن محمد من الباب و هو یرعد، فدخل جلس فی حجر أم ایمن بنت موسی. فقالت: فدیتک مالک؟ قال: ان أبی مات و الله الساعه. فکتبنا ذلک الیوم فجاءت وفاه أبی جعفر علیه السلام و أنه توفی فی ذلک الیوم الذی أخبر. [70] . [ صفحه 35]
لقب الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام بألقاب کثیره فی الروایات و الأحادیث الاسلامیه و غیرها، و رواه جمع من الصحابه عن رسول الله صلی الله علیه و آله. و هذه الألقاب وردت ضمن نصوص صریحه علی امامه الائمه الاثنی عشر. و قسمنا ألقابه الی ثلاثه أقسام. منها ما ورد النص بذلک و منها الی ألقابه المشهوره فی کتب السیره و التاریخ و منها الی ألقابه فی کتب الرجال و التراجم و أسانید و الروایات و ما أطلق علیه فی هذه الکتب.
و فی المائه منقبه بسنده عن علی بن أبی طالب علیه السلام قال قال رسول الله صلی الله علیه و اله أنا واردکم علی الحوض، و أنت یا علی الساقی، و الحسن الذائد و الحسین الآمر، و علی بن الحسین الفارض، و محمد بن علی الناشر، و جعفر بن محمد السائق، و موسی بن جعفر محصی المحبین و المبغضین و قامع المنافقین و علی بن موسی مزین المؤمنین، و محمد بن علی منزل أهل الجنه فی درجاتهم، و علی بن محمد خطیب شیعته و مزوجهم الحور العین و الحسن بن الحسن علی سراج أهل الجنه، [ صفحه 36] یستضیئون به، و القائم شفیعهم یوم القیامه حیث لا یأذن الله الا لمن یشاء و یرضی. [71] .
روی الصدوق فی کمال الدین بسنده عن الصادق عن أبیه عن آبائه علیهم السلام قال قاله رسول الله: حدثنی جبرئیل عن رب العزه جل جلاله أنه قال: من علم أن لا اله الا أنا وحدی و أن محمدا عبدی و رسولی و أن علی بن أبی طالب خلیفتی و أن الأئمه من ولده حججی، أدخله الجنه برحمتی... فقام جابر بن عبدالله الأنصاری فقال: یا رسول الله و من الائمه من ولد علی بن أبی طالب؟ قال..... ثم النقی علی بن محمد.... [72] .
روی الخزاز بسنده عن سلمان الفارسی قال: خطبنا رسول الله صلی الله علیه و آله فقال: معاشر الناس انی راحل عنکم عن قریب و منطلق الی المغیب؛ أوصیکم فی عترتی خیرا.... معاشر الناس من افتقد الشمس فلیتمسک بالقمر، و من افتقد القمر فلیتمسک بالفرقدین، و من افتقد الفرقدین فلیتمسک بالنجونم الزاهراه بعدی.... قال فلما نزل عن منبره علیه السلام تبعته حتی دخل بیت عائشه فدخلت علیه و قلت: بأبی أنت و امی یا رسول الله سمعتک تقول: اذا افتقدتم الشمس فتمسکوا بالقمر.... و أما النجوم الزاهره فهم الائمه التسعه من صلب الحسین..... و الصادقان علی و الحسن.... [73] . [ صفحه 37]
و عن ابن شاذان بسنده عن عبدالله بن عمر بن الخطاب قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله لعلی بن أبی طالب علیه السلام: یا علی أنا نذیر الأمه و أنت هادیها.... و علی بن محمد ساترها و عالمها.... [74] .
و روی الخزاز أیضا بسنده عن عائشه فی حدیث طویل عن رسول الله صلی الله علیه و آله حدثه به جبرئیل قال فیه: کذا أخبرنی ربی جل جلاله، أنه سیخلق من صلب الحسین ولدا و سماه عنده علیا... و یخرج من صلبه ابنه و سماه عنده علیا المکتفی بالله و الولی لله.... [75] .
روی الصدوق بسنده عن أبی نضره قال: لما احتضر أبوجعفر محمد بن علی الباقر عند الوفاه دعا بابنه الصادق لیعهد الیه و ذکر الحدیث.... قال جابر: فقرأت فاذا فیه أبوالقاسم محمد بن عبدالله المصطفی امه آمنه، أبوالحسن علی بن أبی طالب امه فاطمه بنت أسد.... أبوالحسن علی بن محمد الأمین امه جاریه اسمها سوسن.... [76] .
روی الشیخ الطوسی فی کتاب الغیبه بسنده عن أمیرالمؤمنین أنه قال: قال [ صفحه 38] رسول الله صلی الله علیه و آله فی اللیله التی کانت فیها وفاته لعلی: یا أباالحسن أحضر صحیفه و دواه، فاملا رسول الله صلی الله علیه و آله وصیته حتی انتهی الی هذا الموضع فقال: یا علی انه سیکون بعدی اثنا عشر اماما... فاذا حضرتک الوفاه فسلمها الی ابنی الحسن.... فاذا حضرته الوفاه فلیسلمها الی ابنه علی الناصح.... [77] .
روی البحرانی فی الانصاف عن هدایه الحضینی بسند عن سلمان الفارسی قال: دخلت علی رسول الله صلی الله علیه و آله فلما نظر الی قال: یا سلمان ان الله تبارک و تعالی لم یبعث نبیا و لا رسولا الا جعل له اثنی عشر نقیبا.... ثم خلق من صلب الحسین تسعه ائمه.... ثم علی بن محمد الهادی الی الله [78] .
روی الخزار القمی بسنده عن أبی هریره عن النبی فی حدیث قال: یا حسین أنت الامام بن الامام أبو الأئمه تسعه من ولدک ائمه أبرار، الی أن قال: وضع یده علی کتف الحسین علیه السلام و قال: یخرج من صلبه رجل مبارک سمی جده علی.... و یخرج من صلب محمد، علی ابنه طاهر الجنبه صادق اللهجه.... [79] .
و روی البحرانی عن کمال الدین بسند عن مجاهد قال قال ابن عباس: سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول: ان لله تبارک و تعالی ملکا یقال له دردائیل.... ثم قال: [ صفحه 39] و الائمه بعدی الهادی و المهتدی و الناصر، و المنصور و الشفاع و النفاع و الأمین و المؤتمن و الامام و الفعال و العلام و من یصلی خلفه عیسی بن مریم. [80] .
و فی اثبات الهداه فی حدیث طویل عن جابر بن عبدالله الأنصاری فی حدیث اللوح الذی رآه و فیه: و اختم للسعاده لابنه علی ولیی و ناصری و الشاهد فی خلقی و أمینی علی وحیی. [81] .
و اشتهر أیضا بألقاب شریفه و ذکرها المؤرخون عند ذکرهم لحیاته علیه السلام، و ان اشترک بعضها فی القسم الأول من ألقابه علیه السلام. کالنجیب و المرتضی و الهادی و النقی و العالم و الفقیه و الأمین و المؤتمن و الطیب و المتوکل و العسکری و أبی الحسن الثالث و الفقیه العسکری [82] و الناصح و المفتاح [83] و القائم [84] و المتقی [85] و اشتهر هو و أبوه الجواد و ابنه الحسن العسکری علیهم السلام بابن الرضا [86] . قال ابن الصباغ المالکی: و أشهرها الهادی و المتوکل و کان یأمر أصحابه أن یعرضوا عن تلقیبه بالمتوکل لکونه یومئذ لقبا للخلیفه جعفر المتوکل ابن [ صفحه 40] المعتصم [87] و أضاف الاربلی قائلا: و أشهرها المتوکل و کان یخفی ذلک یأمر أصحابه أن یعرضوا عنه لأنه کان لقب الخلیفه یومئذ. [88] . قلت و لم نجد لهذا اللقب رغم اشتهاره علی حد قول الاربلی و ابن الصباغ المالکی، أصل روائی یدل علیه و أن أمکن وجوده و لم نعثر علیه. و أما لقب العسکری فمنسوب الی عسکر سر من رأی الذی بناه المعتصم و أقام بها الامام أکثر من عشرین سنه. نسب السمعانی جماعه الی عسکر سامراء و منهم الامام الهادی علیه السلام و قال: و جماعه ینتسبون الی عسکر سر من رأی الذی بناه المعتصم لما کثر عسکره وضاقت علیه بغداد و تأذی به الناس و انتقل الی هذا
الموضع بعسکره و بنی بها البنیان الملیحه و سمی سر من رأی، و یقال لها: سامره و سامراء و سمیت العسکر، لأن عسکر المعتصم نزل بها، و ذلک فی سنه احدی و عشرین و مأتین، فمن نسب، الی العسکر بالعراق فلأجل سکناه سامراء. ثم قال: فمن عسکر سامراء أبوالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر العلوی المعروف بالعسکری من عسکر سر من رأی. أشخصه جعفر المتوکل علی الله من مدینه رسول الله الی بغداد ثم الی سر من رأی، فقدمها و أقام بها عشرین سنه و تسعه أشهر الی أن توفی بها فی أیام المعتز و هو أحد من یعتقد فیه الشیعه، الامامه و یعرف بأبی الحسن العسکری.... [89] .
لکل واحد من الأئمه الهداه ألقاب مخصوصه و مشترکه و قد تعارفت علیه [ صفحه 41] أصحاب الرجال فی کتبهم و لقب الهادی علیه بأربعه ألقاب منها ما یختص به و منها مشترک مع العسکری و الحجه القائم المهدی (ع) و یمیز من القرائن الموجوده منها: 1- الصادق: قال الأردبیلی و یطلق الصادق علی أبی الحسن الثالث علیه السلام بقرنیه روایه محمد بن عیسی عن الحسین بن عبید، قال: کتبت الیه یعنی أباالحسن الثالث علیه السلام فی یب فی باب الزیادات فی کتاب الصوم و روایه محمد بن عیسی العبیدی عن الحسین بن عبید قال کتبت الی الصادق علیه السلام فی آخر باب تلقین المحتضر من أبواب الزیادات. [90] . 2- الفقیه: و قال علیه السلام و اطلق الفقیه علی أبی الحسن العسکری علیه السلام فی باب الصلوه فی السفر من أبواب الزیادات و یطلق الفقیه (أیضا) علی صاحب الأمر علیه السلام بقرنیه روایه محمد بن عبدالله
بن جعفر الحمیری مکاتبته عن الفقیه علیه السلام مرتین فی باب حد حرم الحسین علیه السلام و اخری فی باب ما تجوز الصلاه فیه من اللباس و مکاتبته الی صاحب الأمر علیه السلام علی ما فی ترحمته. [91] . 3- و الطیب: و قال یطلق علی الهادی علیه السلام بقرنیه روایه محمد بن عیسی عن محمد بن رجاء الخیاط، قال: کتبت الی الطیب علیه السلام فی (یه) فی باب اللقطه و الضاله و روایه محمد بن عیسی عن محمد بن رجا الأرجانی، قال: کتبت الطیب علیه السلام فی (فی) فی باب لقطه الحرم و کون محمد بن رجا من أصحاب الهادی علیه السلام. [92] . 4- الرجل: و قال علیه السلام و الرجل یطلق علی أبی الحسن الثالث الهادی علیه السلام. بقرینه [ صفحه 42] روایه محمد بن عیسی عن محمد بن الریان، قال: کتبت الی الرجل علیه السلام فی (یب) فی باب کمیه الفطره و فی (بص) فی باب مقدار الصاع روایه سهل بن زیاد، عن محمد بن الریان قال: کتبت الی الرجل علیه السلام فی (فی) فی باب الثوب یصیبه الدم، و فی (یب) فی باب تطهیر الثیاب، و کون محمد بن الریان من أصحاب أبی الحسن الثالث الهادی علیه السلام، سلیمان بن حفص المروزی عن الرجل العسکری علیه السلام فی باب کیفیه الصلاه. [93] . و قال أیضا: و کلما ورد عن الرجل فالظاهر أنه العسکری [94] . [ صفحه 45]
وردت نصوص کثیره علی امامه الامام علی بن محمد الهادی علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله عموما و خصوصا و قد رواها جمع کثیر من الصحابه، عنه صلی الله علیه و آله، منهم ابن عباس و سلمان الفارسی و جابر بن عبدالله
الأنصاری و أبوهریره، و حذیفه بن الیمان و علی بن أبی طالب و الحسن بن علی و الحسین بن علی، و جابر بن سمره و غیرهم.
و نقصد بالنصوص العامه الأحادیث التی وردت عنه صلی الله علیه و آله فی أن الائمه من قریش و انهم من بنی هاشم، و ان أحد عشر منهم، من صلب علی بن أبی طالب علیه السلام. و وردت هذه الأحادیث بألفاظ مختلفه و الیک بعضها: روی البخاری فی الجزء الرابع (کتاب الاحکام) بسنده عن جابر بن سمره ان النبی صلی الله علیه و آله قال: یکون بعدی اثنا عشر أمیرا، فقال کلمه لم أسمعها. فقال أبی: انه قال: کلهم من قریش. [95] . و نقل الحنفی عن کتاب موده القربی بسنده عن ابن سمره عن النبی صلی الله علیه و آله أنه [ صفحه 46] قال: بعدی اثنا عشر خلیفه ثم أخفی صوته، فقلت ما الذی أخفی صوته قال: قال کلهم من بنی هاشم. [96] . و روی القندوزی أیضا فی الینابیع فی باب 77: عن جابر قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: أنا سید النبیین و علی سید الوصیین و ان أوصیائی بعدی اثنا عشر أولهم علی و آخرهم القائم المهدی. [97] .
و نقصد بهذه النصوص ما ورد عن النبی و أهل بیته الکرام بتسمیه الأئمه الاثنی عشر، و رواها أیضا جمع من الصحابه و التابعین و غیر ذلک، منهم الکمیت بن أبی المستهل، و أبو الهیثم التمیمی، و علقمه بن محمد الحضرمی، و دعبل بن علی الخزاعی، و امیه بن علی القیسی، و الصقر بن أبی دلف و اسماعیل بن مهران و غیرهم. و قد جمع هذه الأحادیث الخزاز القمی و غیره. و النصوص کثیره و نکتفی ببعضها عنهم علیهم السلام.
روی الخزاز بسنده عن ابن عباس، قال: قدم یهودی علی رسول الله صلی الله علیه و آله یقال له نعثل فقال: یا محمد انی أسألک عن أشیاء تلجلج فی صدری منذ حین فان أنت أجتبنی عنها أسلمت علی یدک، قال سل یا أباعماره. فقال: یا محمد صف لی ربک، فقال صلی الله علیه و آله: ان الخالق لا یوصف الا بما وصف به نفسه و کیف یوصف الخالق [ صفحه 47] الذی تعجز الحواس، أن تدرکه الأوهام أن تناله و الخطرات أن تحده و الأبصار الاحاطه به.... (قال الیهودی) صدقت یا محمد، فأخبرنی عن وصیک من هو؟ فما من نبی الا و له وصی، ان نبینا موسی بن عمران، أوصی الی یوشع بن نون. فقال: ان وصیی و الخلیفه من بعدی علی بن أبی طالب و بعده سبطای الحسن و الحسین، تتلوه تسعه من صلب الحسین أئمه أبرار. قال: فسمهم لی؟ قال: نعم اذا مضی الحسین فابنه علی، فاذا مضی علی، فابنه محمد، فاذا مضی فابنه جعفر فاذا مضی فابنه موسی، فاذا مضی فابنه علی، فاذا مضی علی فابنه محمد، فاذا مضی فابنه علی فاذا
مضی علی فابنه الحسن، فاذا مضی الحسن فبعده ابنه الحجه بن الحسن علیه السلام فهذه اثنا عشر اماما علی عدد نقباء بنی اسرائیل.... [98] .
و روی الخزاز أیضا بسنده عن یحیی بن یعمن، قال: کنت عند الحسین علیه السلام اذ دخل علیه رجل من العرب متلثما أسمر شدید السمره فسلم ورد الحسین علیه السلام، فقال: یابن رسول الله.... فأخبرنی عن عدد الائمه بعد رسول الله صلی الله علیه و آله؟ قال: اثنا عشر عدد نقباء بنی اسرائیل. قال: فسمهم لی. قال: فأطرق الحسین علیه السلام ثم رفع رأسه فقال: نعم اخبرک یا أخا العرب. ان الامام و الخلیفه بعد رسول الله، أمیرالمؤمنین علی، و الحسن و أنا و تسعه من ولدی منهم علی ابنی و بعده محمد ابنه، و بعده جعفر و بعده موسی ابنه [ صفحه 48] و بعده علی ابنه و بعده محمد ابنه و بعده علی ابنه و بعده الحسن ابنه و بعده الخلف المهدی هو التاسع من ولدی.... [99] .
و أیضا فی کفایه الأثر بسنده عن الورد بن الکمیت عن أبیه الکمیت بن أبی المستهل، قال: دخلت علی سیدی أبی جعفر محمد بن علی الباقر علیه السلام، فقلت یابن رسول الله انی قد قلت فیکم أبیاتا أفتأذن لی فی انشادها؟ فقال: انها أیام البیض؟ قلت: فهو فیکم خاصه. قال: هات فأنشأت أقول: أضحکنی الدهر و أبکانی و الدهر ذو صرف و ألوان لتسعه بالطف قد غودروا صاروا جمیعا رهن أکفان فلما بلغت الی قولی: من کان مسرورا بما مسکم أو شامتا یوما من الآن فقد ذللتم بعد عز فما أدفع ضیما حین یغشانی أخذ بیدی و قال: أللهم اغفر لکمیت ما تقدم من ذنبه و ما تأخر. فلما بلغت الی قولی: متی یقوم الحق فیکم متی یقوم مهدیکم الثانی قال: سریعا ان شاء الله. ثم قال: یا أبا
المستهل ان قائمنا هو التاسع من ولد الحسین لأن الأئمه بعد رسول الله صلی الله علیه و آله اثنا عشر و هو القائم. قلت یا سیدی فمن هؤلاء الاثنا عشر؟ [ صفحه 49] قال: أولهم علی بن أبی طالب و بعده الحسن و الحسین و بعد الحسین، علی بن الحسین، و أنا ثم بعدی هذا وضع یده علی کتف جعفر. قلت: فمن بعد هذا؟ قال: ابنه موسی و بعد موسی ابنه علی و بعد علی ابنه محمد و بعد محمد ابنه علی و بعد علی ابنه الحسن و هو أبوالقائم الذی یخرج فیملأ الدنیا قسطا و عدلا و یشفی صدور شیعتنا.... [100] .
و عنه أیضا بسنده عن علقمه بن محمد الحضرمی، عن الصادق علیه السلام قال: الائمه اثنا عشر. قلت: یابن رسول الله فسمهم لی؟ قال: من الماضین علی بن أبی طالب و الحسن و الحسین و علی بن الحسین و محمد بن علی، ثم أنا. قلت فمن بعدک بابن رسول الله؟ قال: انی قد أوصیت الی ولدی موسی و هو الامام بعدی. قلت: فمن بعد موسی؟ قال علی ابنه یدعی بالرضا یدفن فی أرض الغربه من خراسان. ثم بعد ابنه محمد و بعد محمد ابنه علی و بعد علی الحسن ابنه و المهدی من ولد الحسن.... [101] .
و فی کفایه الأثر بسنده عن عبدالسلام بن صالح الهروی قال سمعت دعبل بن [ صفحه 50] علی الخزاعی یقول: أنشدت مولای علی بن موسی علیه السلام قصیدتی التی أولها مدارس آیات عفت من تلاوه.... فلما انتهیت الی قولی: خروج امام لا محاله خارج یقوم علی اسم الله و البرکات یمیز فینا کل حق و باطل و یجزی علی النعماء و النقمات بکی الرضا علیه السلام بکاءا شدیدا، ثم رفع رأسه الشریف الی و قال: یا خزاعی نطق روح القدس علی لسانک بهذین البیتین، فهل تدری من هذا الامام و متی یقوم؟ قلت: لا یا مولای الا أنی سمعت بخروج امام منکم و یطهر الأرض من الفساد و یملأها عدلا. فقال: یا دعبل الامام بعدی محمد ابنی و بعد محمد ابنه علی و بعد علی ابنه الحسن و بعد الحسن ابنه الحجه القائم المنتظر.... [102] .
وردت نصوص من الامام الجواد علیه السلام علی امامه ولده الهادی علیه السلام منها: 1- روی الخزاز عن علی بن محمد السندی قال محمد بن الحسن، قال حدثنا عبدالله بن جعفر الحمیری، عن أحمد بن هلال، عن امیه بن علی القیسی، قال: قلت لأبی جعفر الثانی علیه السلام من الخلف من بعدک؟ قال: ابنی علی. ثم قال: انه سیکون حیره. قال: قلت الی أین؟ فسکت ثم قال: الی المدینه. قلت: و الی أی مدینه؟ [ صفحه 51] قال: مدینتنا هذه و هل مدینه غیرها. [103] . 2- و عن الصدوق فی کمال الدین بسنده عن الصقر بن دلف قال سمعت أباجعفر محمد بن علی الرضا علیهماالسلام یقول: ان الامام بعدی ابنی علی أمره أمری و قوله قولی و طاعته طاعتی و الامامه بعده فی
ابنه الحسن. [104] . 3- و عن اعلام الوری و الارشاد عن الکلینی عن علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن اسماعیل بن مهران قال: لما خرج أبوجعفر من المدینه الی بغداد فی الدفعه الأوله خرجتیه، قلت له عند خروجه: جعلت فداک انی أخاف علیک فی هذا الوجه؟ فالی من الأمر بعدک؟ فکر بوجهه الی ضاحکا و قال: لیس الغیبه حیث ظننت فی هذه السنه. فلما استدعی به المعتصم صرت الیه، فقلت له: جعلت فداک، فأنت خارج، فالی من هذا الأمر من بعدک؟ فبکی حتی اخضلت لحیته ثم التفت الی فقال: عند هذه یخاف علی، الأمر من بعدی الی ابنی علی. [105] . 4- روی المفید فی الارشاد، عن جعفر بن محمد، عن محمد بن یعقوب، عن الحسن بن محمد، عن الخیرانی عن أبیه، أنه قال، کنت ألزم باب أبی جعفر علیه السلام للخدمه التی وکلت بها و کان أحمد بن محمد بن عیسی الأشعری یجئ فی السحر من آخر کل لیله لیتعرف خبر عله أبی جعفر علیه السلام. و کان الرسول الذی یختلف بین أبی جعفر بین الخیرانی اذا حضر، قام أحمد و خلابه الرسول. قال الخیرانی: فخرج ذات لیله و قام أحمد بن محمد بن عیسی عن المجلس، و خلابی الرسول، و استدار أحمد، فوقف حیث یسمع الکلام، فقال الرسول: ان [ صفحه 52] مولاک یقرأ علیک السلام و یقول لک: انی ماض و الأمر صائر الی ابنی علی، و له علیکم بعدی ما کان لی علیکم بعد أبی ثم مضی الرسول، و رجع أحمد الی موضعه، فقال ما الذی قال لک؟ قلت: خیرا، قال: قد سمعت ما قال، و أعاد علی ما سمع، فقلت له:
قد حرم الله علیک ما فعلت، لأن الله یقول: و لا تجسسوا فاذا سمعت فاحفظ الشهاده لعلنا نحتاج، الیها، و ایاک أن تظهرها الی وقتها، قال: و أصبحت و کتبت النسخه الرساله فی عشره رقاع و ختمتها و دفعتها الی عشره من وجوه أصحابنا و قلت: ان حدث بی حدث الموت قبل أن اطالبکم بها فافتحوها و اعلموا بما فیها. فلما مضی أبوجعفر علیه السلام: لم أخرج من منزلی حتی عرفت أن رؤساء العصابه قد اجتمعوا عند محمد بن الفرج یتفاوضون فی هذا الأمر، فکتب الی محمد بن الفرج یعلمنی باجتماعهم عنده، و یقول: لو لا مخافه الشهره لصرت معهم الیک، فاحب أن ترکب الی، فرکبت و صرت الیه، فوجدت القوم مجتمعین عنده، فتجارینا فی الباب، فوجدت أکثرهم قد شکوا. فقلت لمن عنده الرقاع و هم حضور: أخرجوا تلک الرقاع، فأخرجوها، فقلت لهم: هذا ما أمرت به، فقال بعضهم: قد کنا نحب أن یکون معک آخر لیتأکد هذا القول. فقلت لهم: قد أتاکم الله بما تحبون، هذا أبوجعفر الأشعری یشهد لی بسماع هذه الرساله فاسألوه فسأله القوم، فتوقف عن الشهاده، فدعوته الی المباهله، فخاف منها. فقال: قد سمعت ذلک و هی مکرمه کنت احب أن یکون لرجل من العرب، فأما مع المباهله فلا طریق الی کتمان الشهاده، فلم یبرح القوم حتی سلموا لأبی الحسن علیه السلام. [106] . [ صفحه 55]
وصف الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام عدد کثیر من معاصریه و غیرهم ممن شهدوا بفضله أو سمعوا بوصفه و جلاله قدره و سمو مقامه، فجری المدح و الثناء علی لسانهم أو علی قلمهم، و نورد فی هذا الفصل بما جاء عن الخلیفه العباسی و
عن ملازمیه و مقربیه و بما جاء من انطباعات شخصیه عن بعض المؤرخین سنه و شیعه و ان کان الامام غنیا عن التعریف بعد ما ذکر فی جلاله قدره عن الرسول و ما ورد عن المعصومین علیهم السلام فی شأنه علیه السلام. و الیک هذه الانطباعات:
یظهر من کتاب المتوکل العباسی الی الامام الهادی علیه السلام أنه عظم فی عینه و هو فی المدینه، و لما دخل سامراء کان معظما عنده و ان کان حسد الخلیفه مانعا من اظهار ذلک فی کثیر من الموارد. قال فی رسالته الی الهادی علیه السلام: أما بعد ان أمیرالمؤمنین عارف بقدرک، راع لقرابتک، موجب لحقک، مؤثر من الامور فیک و فی أهل بیتک، لما فیه صلاح حالک و حالهم و یثبت عزک و عزهم و ادخال الأمر علیک و علیهم یبتغی بذلک رضا الله و أداء ما افترضه علیه فیک و فیهم.... و قد ولی أمیرالمؤمنین مما کان یلیه [ صفحه 56] عبدالله بن محمد من الحرب و الصلاه بمدینه الرسول لمحمد بن فضل و أمره باکرامک و احترامک و توقیرک و تجلیلک و الانتهاء الی أمرک و رأیک و عدم مخالفتک و التقرب الی الله تعالی و الی أمیرالمؤمنین بذلک و أمیرالمؤمنین مشتاق الیک یحب احداث العهد بقربک و التیمن بالنظر الی میمون طلعتک المبارکه.... [107] . و کان المتوکل مع حقده و بغضه لآل أبی طالب و علی الخصوص بالنسبه الی الامام الهادی علیه السلام یکرمه و یحترمه یجله اذا دخل علیه الی أن حسده أحد الأشرار فقال یوما له: ما یعمل أحد بک أکثر مما تعمله بنفسک فی علی بن محمد، فلا یبقی فی الدار الا من یخدمه و لا
یتعبونه بشیل ستر و لا فتح باب و لا شئ و هذا اذا علمه الناس قالوا: لو لم یعلم استحقاقه للأمر ما فعل به هذا،دعه اذا دخل یشیل الستر لنفسه و یمشی کما یمشی غیره.... [108] .
روی الطبری فی دلائل الامامه قال: و حدثنی أبو عبدالله القمی، قال: حدثنی ابن عوس، قال: حدثنی أبوالحسن محمد بن اسماعیل بن أحمد النهلی الکاتب بسر من رأی سنه ثمان و ثلاثین و ثلاثمائه، قال: کنت بسر من رأی أسیر فی درب الحصا فرأیت یزداد النصرانی تلمیذ بختیشوع و هو منصرف من دار موسی بن بغا، فسا یرنی و أفضی بنا الحدیث أن قال: أتری هذا الجدار؟ تدری من صاحبه؟ قلت من؟ قال الفتی الحجازی یعنی علی بن محمد الرضا علیه السلام و کنا نسیر فی فناء داره. قلت فما شأنه؟ قال: ان کان مخلوق یعلم الغیب فهو، قلت کیف؟ [ صفحه 57] قال: سأخبرک بأعجوبه لا تسمع بمثلها و لا غیرک و لکن لی الله علیک کفیل انک لا تحدث به أحدا فانی رجل طبیب ولی معیشه أرعاها عند هذا السلطان. قلت لک ذلک. قال: بلغنی أن الخلیفه استقدمه من الحجاز فرقا منه أن تنصرف وجوه الناس الیه و یخرج هذا الأمر من بیته، ثم سکت. قلت فحدثنی فانما أنت نصرانی لا یتهمک أحد ان حدثت فی هذا الشأن و قد ضمنت لک الکتمان. قال: لقیته منذ أیام و هو علی فرس أدهم و علیه ثیاب سود و عمامه سوداء و هو أسود اللون، فوقفت اعظاما له و قلت فی نفسی: لا و حق المسیح ما خرج من فمی حدیث النفس، ثیاب سود ودابه سوداء و رجل
أسود، سواد فی سواد، فلما بلغ الی أحد النظر الی و قال لی: قلبک أسود مما تری عیناک من سواد فی سواد فی سواد. قلت له: فما أجبت؟ قال: سقط فی یدی و لم أحر جوابا. قلت: أفما ابیض قلبک لما شاهدت. قال: الله أعلم. قال أبی فلما اعتل یزداد بعث الی فحضرت عنده. فقال ان قلبی ابیض بعد اسوداده و أنا أشهد أن لا اله الا الله و أشهد أن محمدا عبده و رسوله و أن علی بن محمد حجه الله علی خلقه و ناموسه و مات فی مرضه فحضرت الصلاه علیه. [109] . [ صفحه 58]
قال القطب الرواندی: ان هبه الله بن أبی منصور الموصلی قال: کان بدیار ربیعه کاتب نصرانی و کان من أهل کفر توثا، یسمی یوسف بن یعقوب، و کان بینه و بین والدی صداقه، قال: فوافانا فنزل عند والدی فقال له والدی: ما شأنک قدمت فی هذا الوقت؟ قال: قد دعیت الی حضره المتوکل و لا أدری ما یراد منی، الا أنی اشتریت نفسی من الله بمائه دینار، و قد حملتها لعلی بن محمد بن الرضا علیه السلام معی. فقال له والدی: قد وفقت فی هذا. قال: و خرج الی حضره المتوکل و انصرف الینا بعد أیام قلائل فرحا مستبشرا. فقال له والدی حدثنی حدیثک. قال: صرت الی سر من رأی، و ما دخلتها قط، فنزلت فی دار و قلت: أحب أن اوصل المائه الی ابن الرضا علیه السلام قبل مصیری الی باب المتوکل، و قبل أن یعرف أحد قدومی. قال: فعرفت أن المتوکل قد منعه من الرکوب، و أنه ملازم لداره، فقلت: کیف أصنع؟ رجل نصرانی یسأل عن
دار ابن الرضا؟! لا آمن أن ینذر بی فیکون ذلک زیاده فیما احاذره. قال: ففکرت ساعه فی ذلک، فوقع فی قلبی أن أرکب حماری و أخرج فی البلد، فلا أمنعه من حیث یذهب، لعلی أقف علی معرفه داره من غیر أن أسأل أحدا. قال: فجعلت الدنانیر فی کاغذه و جعلتها فی کمی، و رکبت فکان الحمار یخترق الشوارع و الأسواق یمر حیث یشاء الی أن صرت الی باب دار، فوقف الحمار فجهدت أن یزول، فلم یزول، فقلت للغلام سل لمن هذه الدار؟ فقیل هذه دار (علی بن محمد) ابن الرضا! فقلت: الله أکبر دلاله و الله مقنعه. [ صفحه 59] قال: و اذا خادم أسود قد خرج من الدار فقال: أنت یوسف بن یعقوب؟ قلت: نعم. قال: انزل. فنزلت فأقعدنی فی الدهلیز، و دخل، فقلت فی نفسی: و هذه دلاله اخری من أین عرف هذا الخادم اسمی (و اسم أبی) و لیس فی هذا البلد من یعرفنی و لا دخلته قط؟! قال: فخرج الخادم فقال: المائه الدینار التی فی کمک فی الکاغده هاتها؟! فناولته ایاها. فقلت: و هذه ثالثه ثم رجع الی، فقال: ادخل. فدخلت الیه و هو فی مجلسه وحده، فقال: یا یوسف أما آن لک أن تسلم؟ فقلت: یا مولای قد بان (لی من البرهان) ما فیه کفایه لمن اکتفی. فقال: هیهات أما أنک لا تسلم، و لکن سیسلم ولدک فلان و هو من شیعتنا. فقال یا یوسف: ان أقواما یزعمون أن ولایتنا لا نتفع أمثالک، کذبوا و الله انها لتنفع أمثالک امض فیما وافیت له، فانک ستری ما تحب (و سیولد لک ولد مبارک). قال: فمضیت الی باب المتوکل فقلت کل ما
أردت فانصرفت. قال هبه الله: فلقیت ابنه بعد (موت أبیه) و هو مسلم حسن التشیع، فأخبرنی أن أباه مات علی النصرانیه، و أنه أسلم بعد موت والده. و کان یقول: أنا بشاره مولای علیه السلام. [110] .
قال ابن الصباغ المالکی عند ذکره الامام الهادی علیه السلام: و أما مناقبه فقال الشیخ کمال الدین بن طلحه فمنها ما حل فی الأذان محل جلالها باتصافها و اکتناف اللئالی الیتیمه بأصدافها و شهد لأبی الحسن علی الرابع ان نفسه موصوفه بنفایس [ صفحه 60] أوصافها، و أنه نازل فی الدرجه النبویه فی دار أشرافها و شرفات أغرافها فمن ذلک أن أباالحسن کان قد خرج یوما من سر من رأی الی قریه لمهم عرض له.... [111] .
قال فی الفصول المهمه: قال بعض أهل العلم فضل أبی الحسن علی بن محمد الهادی قد ضرب علی الحره قبابه، و مد علی نجوم السماء أطنابه، فما تعد منقبه الا و الیه نحیلتها، و لا تذکر کریمه، الا و له فضیلتها، و لا تورد محمده الا و له تفضیلها و جملتها و لا تستعظم حاله سننیه الا و تظهر علیه اولتها استحق ذلک بما فی جوهر نفسه من کرم تفرد بخصایصه، و مجد حکم فیه علی طبعه الکریم بحفظه من الشرب حفظ الراعی لقلایصه، فکانت نفسه مهذبه، أخلاقه مستعذبه، و سیرته عادله و خلاله فاضله، و میازه الی العفاه واصله وزموع المعروف بوجود وجوده عامره آهله، جری من الوقار و السکون و الطمأنینه و العفه و النزاهه و الخمول فی النباهه علی و تیره نبویه، و شنشنه علویه و نفس زکیه و همه علیه لا یقاربها أحد من الأنام و لا یدانیها، و طریقه حسنه لا یشارکه فیها خلق و لا یطمع فیها. [112] .
قال فی کفایه الطالب: و هو الامام بعده - الجواد علیه السلام - مولده بصریا، من المدینه للنصف من ذی الحجه اثنتی عشره و مائتین و توفی بسر من رأی فی رجب سنه أربع و خمسین و مأئتین و له یومئذ احدی و أربعون سنه و دفن فی داره بسر من رأی و خلف من الولد أبا محمد الحسن العسکری ابنه. [113] . [ صفحه 61]
قال فی کتابه ضوء الشمس: قد علم المسلمون فی المشرق و المغرب أن رؤساء الأولیاء و ائمه الأصفیاء من بعده علیه الصلاه و السلام من ذریته و أولاده الطاهرین، یتسلسلون بطنا بعد بطن، وجیلا بعد جیل الی زمننا هذا، و هم الأولیاء، الأولیاء بلاریب، وقادتهم الی الحضره القدسیه المحفوظه من الدنس و العیب و من فی الأولیاء الصدر الأول بعد الطبقه المشرفه بصحبه النبی الکریم کالحسن و الحسین و الباقر و الکاظم و الصادق و الهادی التقی و النقی و العسکری. [114] .
قال فی کتابه ائمه الهدی: فلما زاعت شهرته (أی الهادی) استدعاه الملک المتوکل من المدینه المنوره حیث خاف علی ملکه و زوال دولته الیه بماله من علم کثیر و عمل صالح و سداد رأی و قول حق و أسکنه بدار ملکه بالعراق فی عاصمه سامراء و أخیرا دس الیه السم.... [115] .
قال فی وفیات الأعیان: أبوالحسن الهادی ابن محمد الجواد بن علی الرضا علیه السلام و هو أحد الائمه الاثنی عشر کان قد سعی به الی المتوکل و قیل: ان فی منزله سلاحا و کتبا و غیرها من شیعته و أوهموه انه یطلب الأمر لنفسه فوجه الیه بعده من الأتراک لیلا فهجموا علیه فی منزله علی غفله، فوجدوه فی بیت مغلق [ صفحه 62] علیه، و علیه مدرعه من شعر، و علی رأسه ملحفه من صوف و هو مستقبل القبله یترنم بآیات من القرآن و الوعید و الوعید لیس بینه و بین الأرض بساط الا الرمل و الحصی. [116] .
قال فی مرآه الجنان: أبوالحسن علی الهادی بن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق العلوی الحسینی عاش أربعین سنه و کان متعبدا فقیها اماما. [117] .
قال فی البدایه و النهایه: و أما أبوالحسن علی الهادی فهو ابن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق ابن محمد الباقر بن علی زین العابدین الحسین الشهید ابن علی بن أبی طالب، أحد الأئمه الاثنی عشر و هو والد الحسن بن علی العسکری، و قد کان عابدا زاهدا نقله المتوکل الی سامراء فأقام بها أزید من عشرین سنه بأشهر، و مات بها فی هذه السنه - سنه 254 - و قد ذکر للمتوکل أن بمنزله سلاحا و کتبا کثیره من الناس، فبعث کبسه فوجدوه جالسا مستقبل القبله و علیه مدرعه من صوف و هو علی التراب لیس دونه حائل، فأخذوه کذلک فحملوه المتوکل الی. [118] .
قال فی الصواعق المحرقه: علی العسکری سمی بذلک لأنه لما وجه لاشخاصه [ صفحه 63] من المدینه النبویه الی سر من رأی و أسکنه بها، کانت تسمی العسکر، فعرف بالعسکری، و کان وارث أبیه علما و سخاء. [119] .
قال فی أخبار الدول: الفصل التاسع فی ذکر بیت الحلم و العلم و الأیادی، الامام علی بن محمد الهادی رضی الله عنه: ولد بالمدینه و امه ام ولد و کنیته أبوالحسن، و لقبه الهادی و المتوکل و کان أسمر، نقش خاتمه الله ربی عصمتی من خلقه و أما مناقبه فنفیسه و أوصافه شریفه. [120] .
قال فی الاتحاف بحب الأشراف: العاشر من الائمه علی الهادی ولد بالمدینه فی رجب سنه أربع عشره مائتین، و کراماته کثیره. [121] .
قال فی سبائک الذهب: ولد بالمدینه و کنیته أبوالحسن، و لقبه الهادی و کان أسمر اللون، نقش خاتمه الله ربی هو عصمتی من خلقه و مناقبه کثیره. [122] .
قال فی نور الأبصار: و مناقبه کثیره، قال فی الصواعق: کان أبوالحسن العسکری وارث أبیه علما و سخاءا و فی حیاه الحیوان: سمی العسکری لأن [ صفحه 64] المتوکل لما کثرت السعایه فیه عنده أحضره من المدینه و أقره بسر من رأی. [123] .
قال فی الأعلام: أبوالحسن العسکری علی الملقب بالهادی ابن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی بن جعفر، الحسینی الطالبی، عاشر الأئمه الاثنی عشر، و أحد الأتقیاء الصلحاء، ولد بالمدینه و وشی به الی المتوکل العباسی فاستقدمه الی بغداد، و أنزله فی سامراء [124] .
و قال فی وسیله الخادم الی المخدوم: اللهم صل و سلم علی الامام العاشر مقتدی الحی و النادی سید الحاضر البادی، حارز نتیجه الوصایه و الامامه من المبادی، السیف الغاضب علی رقبه کل مخالف و معادی، کهف الملهوفین فی النوادی و العوادی، قاطع العطش من الأکباد الصوادی، الشاهد بکمال فضله الأحباب الأعادی، ملجأ أولیائه بولائه یوم ینادی المنادی أبی الحسن علی النقی الهادی بن محمد الشهید بکید الأعداء، المقبور بسر من رأی. [125] .
قال فی مآثر الکبراء: و الله تعالی لهو خیر أهل الأرض، و أفضل من برأه الله تعالی. [126] . [ صفحه 65]
قال فی کتاب فصل الخطاب: و کان أبوالحسن علی الهادی عابدا فقیها اماما، قیل للمتوکل ان فی منزله أسلحه یطلب الخلافه، فوجه الیه رجالا هجموا علیه، فدخلوا داره فوجدوه فی بیته و علیه مدرعه من شعر و علی رأسه الشریف ملحفه من صوف و هو مستقبل القبله، لیس بینه و بین الأرض بساط الا الرمل و الحصی و هو یترنم بآیات من القرآن فی الوعید و الوعید فحملوه الیه علی ألبسته المذکوره فلما رآه عظمه و أجلسه الی جنبه فکلمه فبکی المتوکل بکاء طویلا.... [127] .
قال فی کتابه نزهه الجلیس: و أما فضائل الهادی علیه و علی آبائه السلام فلیس لها حد و معجزاته لا یحصرها العد. [128] .
و قال فی شذرات الذهب فی حوادث سنه أربع و خمسین و مائتین: و فیها أبوالحسن علی بن الجواد، محمد بن الرضا علی بن الکاظم موسی بن جعفر الصادق العلوی الحسینی المعروف بالهادی کان فقیها اماما متعبدا و هو أحد الأئمه الاثنی عشر الذین تعتقد غلاه الشیعه عصمتهم کالأنبیاء، سعی به الی المتوکل و قیل له: ان فی بیته سلاحا و عده و یرید القیام، فأمر من هجم علیه منزله فوجده فی بیت مغلق و علیه مدرعه من شعر یصلی لیس بینه و بین الأرض فراش و هو یترنم بآیات من القرآن فی الوعد و الوعید.... [129] . [ صفحه 66]
قال فی المناقب: و کان أطیب الناس بهجه و أصدقهم لهجه، و أملحهم من قریب، و أکملهم من بعید، اذا صمت علته الهیبه و الوقار، و اذا تکلم سماه البهاء، و هو من بیت الرساله و الامامه، و مقر الوصیه و الخلافه، شعبه من دوحه النبوه منتضاه مرتضاه، و ثمره من شجره الرساله مجتناه مجتباه، ولد بصریا من المدینه النصف من ذی الحجه سنه اثنتی عشره و مائتین. [130] .
قال فی الارشاد: و کان الامام بعد أبی جعفر علیه السلام ابنه أباالحسن علی بن محمد لاجتماع خصال الامامه فیه تکامل فضله و انه لا وارث لمقام أبیه سواه و ثبوت النص علیه بالامامه و الاشاره الیه من أبیه بالخلافه.... [131] .
هو أبوالحسن الثالث، سماه الله بالنقی فی اللوح الذی أهداه الله الی نبیه الذی فیه أسماء الاثنی عشر من حججه المتبحر فی العلم و الزهد، المتکامل فی الفضل و الفضایل، صاحب المعجزات الباهرات علامه الزمان، علم أهل البیت، سلاله الطاهرین، الآیه الکبری علی تل المخالی، هادی الخلق الی الحق المصباح فی الظلمات، سراج بنی هاشم، لطف العرب و العجم. [132] .
قال رحمه الله فی الخرایج و الجرائح: و أما علی بن محمد النقی علیهماالسلام، فقد اجتمعت [ صفحه 67] الامامه فیه، و تکاملت علومه و فضله، و ظهرت هیبته علی الحیوانات کلها. و کانت أخلاقه و أخلاق آبائه و أبنائه علیهم السلام خارق العاده. و کان باللیل مقبلا علی القبله لا یفتر ساعه، علیه جبه صوف، و سجادته علی حصیر. و لو ذکرنا محاسن شمائله لطال بها الکتاب. [133] .
أقول: نسب ابن العماد الحنبلی ضمن الثناء علی الامام الهادی علیه السلام مسئله الغلو الی الشیعه، لاعتقادهم بعصمه الأئمه الاثنی عشر و لکن لیست هذه بأول تهمه یوجهها ابن العماد و أمثاله من المؤرخین الی الشیعه. فانه ان لم یعتقد للامام الهادی علیه السلام مرتبه سامیه دون سائر الناس، فلم یبق فرق بین الامام و المأموم، اذا فلماذا لقبه بالامام؟! و ان اعتقد أن مرتبه الامام الهادی علیه السلام أعلی و أعظم من سائر الناس فلماذا یستغرب من قول الشیعه أنه کان معصوما حتی یتجرأ بالهجوم علیهم و نسبه الغلو الیهم؟! فهل یصح أن ننسب الی بعض هؤلاء الذین ینکرون عصمه الأنبیاء ما لا یرضون به فی حین أن الأنبیاء کانوا معصومون، و عصمتهم ثابته بالآیات القرآنیه. و ثانیا: هل المعصیه و الذنب تعد رجسا أم لا؟ فان کانت رجسا لا یجوز نسبه المعصیه الیهم لانهم منزهون عن ذلک لأن الله طهرهم عن المعاصی و الأرجاس حیث یقول: یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا. [134] فکیف تنکرون عصمتهم و الله أثبت ذلک لهم؟!! [ صفحه 68] و مما یزید تعجبی من أمثال ابن العماد، هو التناقض و التهافت فی أقوالهم فتاره یشیرون الی موارد من
فسقهم و فجورهم و ادمانهم لشرب الخمر و أخری یعتقدون بامامه هؤلاء الفسقه و یطلقون لقب أمیرالمؤمنین، و خلیفه المسلمین، أو امام المسلمین علی شخص فاسق فاجر شارب للخمر و معلن بالفسق کالمتوکل العباسی و لا یتأملون فی هذه النسبه الباطله الیهم أدنی تأمل!! فکیف یرضی المؤمن الذی یتحرز عن المعاصی یری امامه یشرب الخمر و یعصی الله؟ فیالیته فسر لنا معنی الامام الذی یعتقده. فلا شک أنه لما لم یری من هؤلاء الأئمه الا الفسق و شرب الخمر، فلذلک استغرب من اعتقاد الشیعه بعصمه أئمتهم الاثنی عشر الذین طهرهم الله تطهیرا. و الا فالمسئله ثابته لا غبار علیها و من أراد التوسع فی ذلک فلیراجع مجمع البیان للعلامه الطبرسی و الفصول المختاره للشیخ المفید و التبیان للشیخ الطوسی و مرآه العقول للعلامه المجلسی و غیر ذلک من المصادر. [ صفحه 71]
و من مظاهر شخصیته العالیه أنه کان له تأثیر کبیر علی العدو و الصدیق و القریب و البعید فکل من سمع باسمه أو التقی به تاقت نفسه و انجذب الیه و أظهر الاخلاص و الود له ما کان حیا. فهذا الخلق السامی لم تکن فقط فی الأیام التی کان فی سامراء، بل کان الناس ینجذبون الیه و هو بالمدینه المنوره. و الیک نماذج مما نقل فی المصادر الاسلامیه من هذه التأثیرات.
لا شک ان سعایه عبدالله بن محمد امام الحرب و المحراب فی مدینه الرسول أو بریحه العباسی الی المتوکل کانت نتیجه تأثیر الامام الهادی علی أهل المدینه و انجذاب الناس الیه و لا شک أن الحسد، منعهم أن یرو هذه الحاله من أهل المدینه بالنسبه الی الامام الهادی و عدم توجه الناس الیهم. اما عبدالله بن محمد، فقد وجه کثیر من الاتهامات الی المتوکل لیثیره علی الامام الهادی علیه السلام و أما بریحه: فقد کتب الی المتوکل: ان کان لک فی الحرمین [ صفحه 72] حاجه فأخرج علی بن محمد، منها فانه قد دعا الناس الی نفسه و اتبعه خلق کثیر.... [135] . و یدل علی ذلک أیضا ضجیج أهل المدینه لما رأوا یحیی بن هرثمه و أنه حضر لاشخاص الامام الی سامراء. قال سبط بن الجوزی: قال یحیی فذهبت الی المدینه، فلما دخلتها ضج أهلها ضجیجا عظیما ما سمع الناس بمثله خوفا علی علی علیه السلام و قامت الدنیا علی ساق، لأنه کان محسنا الیهم ملازما للمسجد، لم یکن عنده میل الی الدنیا. قال یحیی فجعلت اسکنهم و أحلف لهم انی لم اؤمر فیه بمکروه.... [136] .
و من دلائل تأثیره علیه السلام علی الناس و خصوصا علی الحکام و الولاه و الامراء، أنهم کانوا یعظمون هذه الشخصیه الکریمه و یؤکدون علی المحافظه علی سلامته علیه السلام، لأنه ولده رسول الله صلی الله علیه و آله و طلبوا من یحیی بن هرثمه الذی تولی احضار الامام الی سامراء أن لا یثیر المتوکل علیه. قال ابن الجوزی بعد نقل قصه احضار الامام الی سامراء بأمر المتوکل و بواسطه یحیی بن هرثمه. قال یحیی: فلما قدمت به بغداد، بدأت
باسحاق بن ابراهیم الطاهری - و کان والیا علی بغداد - فقال لی: یا یحیی! ان هذا الرجل قد ولده رسول الله، و المتوکل من تعلم، فان حرضته علیه قتله، و کان رسول الله خصمک یوم القیامه. فقلت له: و الله ما وقفت منه الا علی کل أمر جمیل. ثم صرت به الی سر من رأی، فبدأت بوصیف الترکی، فأخبرته بوصوله، [ صفحه 73] فقال: و الله لئن سقط منه شعره لا یطالب بها الا سواک، فتعجبت کیف وافق قوله قول اسحاق.... [137] .
لقد مر علیک ان یحیی کان هو المتولی لاشخاص الامام الهادی علیه السلام الی سامراء، و ذلک بأمر المتوکل العباسی و کما یظهر من حاله قبل أن یری الامام، انه کان من الحشویه، و لم یکن من الموالین لأهل البیت بل کان یفرح و یضحک من غلبه ذلک الخارجی علی الکاتب الشیعی. و لکن لما رأی حب الناس له و میلهم الیه و ما رأی منه المعاجز و الکرامات فی الطریق الی سامراء، أثر ذلک فی نفسه و عظم الامام فی عینه، فقال بعد مافتش بیت الامام علیه السلام و لم یجد فیه سوی المصاحف و کتب الأدعیه و کتب العلم، قال: فعظم فی عینی و تولیت خدمته بنفسی و أحسنت عشرته. [138] .
و مر علیک أیضا ان عبدالله الجنیدی الذی کان ظاهر الغضب و العداوه لأهل البیت، کیف ترک العداء و صار موالیا و لآل البیت ببرکه مجالسه الامام الهادی علیه السلام، و کان یقول فی شأنه علیه السلام: و هذا و الله خیر أهل الأرض و أفضل من خلق.... [139] . [ صفحه 77]
لقد أثبت التاریخ عن کل المعصومین علیهم السلام صورا جمیله عن جلاله قدرهم و عظم شأنهم و أثبت عن الامام الهادی علیه السلام أیضا ما یدل علی ذلک بحیث کانت تؤثر هذه العظمه و الهیبه حتی علی الطیور و الحیوانات. فکان الخلفاء کثیرا ما یرتعدون و یخافون من هیبته.
روی الحسن بن عبد القاهر الطاهری عن محمد بن الحسن بن الأشتر العلوی، قال: کنت مع أبی علی باب المتوکل و أنا صبی فی جمع الناس ما بین طالبی الی عباسی الی جعفری، و کان اذا جاء أبوالحسن علیه السلام ترجل الناس کلهم حتی یدخل، فقال بعضهم لبعض: لم نترجل لهذا الغلام، و ما هو بأشرفنا و لا أکبرنا سنا؟ و الله لا ترجلنا له. فقال أبوهاشم الجعفری: و الله لتترجلن له صغره اذا رأیتموه فما هو الا أن أقبل و بصروا به، حتی ترجل له الناس کلهم، فقال لهم أبوهاشم: ألیس زعمتم أنکم لا تترجلون له؟ فقالوا له: و الله ما ملکنا أنفسنا حتی ترجلنا. [ صفحه 78]
و عن أبی الحسین سعید بن سهلویه البصری و کان یلقب بالملاح، قال: کان یقول بالوقف جعفر بن القاسم الهاشمی البصری و کنت عنده بسر من رأی، اذ رآه أبوالحسن علیه السلام فی بعض الطرق، فقال له: الی کم هذه النومه؟ أما آن لک أن تنتبه منها؟ فقال لی جعفر: سمعت ما قال لی علی بن محمد علیه السلام قد و الله قدح فی قلبی شیئا. فلما کان بعد أیام حدث لبعض أولاد الخلیفه ولیمه و دعانا فیها، و دعا أباالحسن علیه السلام معنا؛ فدخلنا فلما رأوه أنصتوا اجلالا له، و جعل شاب فی المجلس لا یوقره و جعل یلفظ و یضحک؛ فأقبل علیه فقال: یا هذا أتضحک فیک و تذهل عن ذکر الله تعالی و أنت بعد ثلاثه أیام من أهل القبور. قال: فقلنا هذا دلیل حتی ننظر ما یکون: فأمسک الفتی و کف عما هو علیه و طعمنا و خرجنا، فلما کان بعد الیوم اعتل الفتی و
مات فی الیوم الثالث من أول النهار و دفن فی آخره. [140] .
و فی الخرایج قال: و منها ما قال أبوهاشم الجعفری أنه کان للمتوکل مجلس شبابیک فی حیطانه و جعل فیها الطیور التی تصوت، فاذا کان یوم السلام جلس فی ذلک المجلس، فلا یسمع ما یقال له و لا یسمع و ما یقول لاختلاف أصوات تلک الطیور، فاذا وافاه علی بن محمد الرضا علیه السلام سکتت تلک الطیور بأجمعها؛ لا یسمع لها صوت الی أن یخرج من عنده فاذا خرج من باب المجلس عادت الطیور فی [ صفحه 79] أصواتها، قال: و کان عنده عده من القوابج فکانت لا تتحرک من مواضعها حتی ینصرف، فاذا انصرف عادت فی القتال. [141] .
نقل المؤرخون قصه طویله عن غضب المتوکل العباسی و اراده قتله یوما فأمر باحضار أربعه من الخزر الجلاف الذین لا یفقهون و أمرهم بقتل الامام علی بن محمد، أن دخل علیهم. قال: فلما بصر به المتوکل رمی بنفسه من السریر الیه و سبقه فانکب علیه فقبل بین عینیه و یدیه و سیفه بیده و هو یقول: یا سیدی یا ابن رسول الله یا خیر خلق الله، یا ابن عمی یا مولای یا أباالحسن.... ما جاء بک یا سیدی فی هذا الوقت؟ قال؟ جائنی رسولک، فقال المتوکل یدعوک. فقال: کذب ابن الفاعله ارجع یا سیدی من حیث أتیت، یا فتح یا عبیدالله یا معتز شیعوا سیدکم و سیدی، فلما بصروا به الخزر خروا سجدا مذعنین، فلما خرج دعاهم المتوکل و قال للترجمان: أخبرنی بما یقولون. ثم قال لهم: لم لم تفعلوا ما أمرتکم به؟ قالوا: شده هیبته، رأینا حوله أکثر من مائه سیف لم نقدر أن نتاملهم فمنعنا ذلک أمرتنا به، و امتلأت قلوبنا من ذلک
رعبا. فقال المتوکل: یا فتح هذا صاحبک. [142] . أقول و سیمر علیک تفصیل القصه فی باب خلفاء عصره علیه السلام.
و فی المناقب عن ابن سهلویه: وقع زید بن موسی الی عمر بن الفرج مرارا [ صفحه 80] یسأله أن یقدمه علی ابن أخیه و یقول: انه قد حدث و أنا عم أبیه. فقال عمر: ذاک له. فقال: أفعل. فلما کان من الغد أجلسه و جلس فی الصدر، ثم أحضر أباالحسن فدخل، فلما رآه زید قام من مجلسه و أقعده فی مجلسه و جلس و قعد بین یدیه، فقیل له فی ذلک. فقال: لما رأیته لم أتمالک نفسی. [143] .
قال العباس بن محمد الملقب بهریسه یوما للمتوکل: ما یعمل أحد بک أکثر مما تعمله بنفسک فی علی بن محمد، فلا یبقی فی الدار الا من یخدمه و لا یتعبونه بشیل ستر و لا فتح باب، و لا شئ و هذا اذا علمه الناس قالوا: لو لم یعلم استحاقه للأمر ما فعل به هذا، دعه اذا دخل یشیل الستر لنفسه و یمشی کما یمشی غیره، فتمسسه بعض الجفوه. فتقدم أن لا یخدم و لا یشال بین یدیه ستر، و کان المتوکل ما رئی أحد ممن یهتم بالخبر مثله. قال: فکتب صاحب الخبر الیه: أن علی بن محمد دخل الدار فلم یخدم و لم یشل أحد بین یدیه فهب هواء رفع الستر له، فدخل. فقال: اعرفوا خبر خروجه، فذکر صاحب الخبر، هواء خالف ذلک الهواء شال الستر له حتی خرج فقال: لیس نرید هواء یشیل الستر، شیلوا الستر بین یدیه. [144] . [ صفحه 81]
و فی ثاقب المناقب عن أبی جعفر المشهدی باسناده عن محمد بن حمدان عن ابراهیم بن بلطون عن أبیه قال: کنت أحجب المتوکل فاهدی له خمسون غلاما من الخزر، فأمرنی أن أستلمها و أحسن الیهم، فلما تمت سنه، کنت واقفا بین یدیه اذ دخل علیه أبوالحسن علی بن محمد التقی علیهماالسلام، فلما أخذ مجلسه أمرنی أن أخرج الغلمان من بیوتهم فأخرجتهم. فلما بصروا بأبی الحسن علیه السلام سجدوا له بأجمعهم فلم یتمالک المتوکل أن قام یجر رجلیه حتی خلف الستر، ثم نهض أبوالحسن علیه السلام فلما علم المتوکل بذلک خرج الی و قال: ویلک یا بلطون ما هذا الذی فعلت بهؤلاء الغلمان؟ فقلت لا و الله ما أدری، قال: سلهم، فسألتهم عما
فعلوا، فقالوا: هذا رجل یأتینا کل سنه فیعرض علینا الدین یقیم عندنا عشره أیام و هو وصی نبی المسلمین. فأمرنی بذبحهم، فذبحتهم عن آخرهم، فلما کان وقت العتمه صرت الی سیدی علیه السلام، فاذا خادم علی الباب فنظر الی، فلما بصربی قال: ادخل. فدخلت فاذا هو علیه السلام جالس. فقال: یا بلطون ما صنع القوم؟ فقلت یابن رسول الله ذبحوا و الله عن آخرهم. فقال لی کلهم؟ فقلت ای و الله. فقال علیه السلام أتحب أن تراهم؟ فقالت: نعم یابن رسول الله، فأومی بیده أن أدخل الستر فدخلت فاذا أنا بالقوم قعدوا و بین أیدیهم فاکهه یأکلون. [145] .
غضب عدد کثیر من الناس علی الامام الهادی علیه السلام و حسدوه لما رأوا فیه من [ صفحه 82] الآیات و الکرامات و المعجزات، و لما راؤا فیه غزاره العلم و طیب الأخلاق و سمو المقام و اقبال الناس علیه و تفضیله علی الآخرین. فلذلک حسده بریحه او عبدالله بن محمد و هو المدینه و طلب من المتوکل أن یخرجه من المدینه، و طلب زید بن موسی من عمر بن الفرج أن یجلسه مکان الهادی، و طلب یحیی بن أکثم من المتوکل أن یترک السؤال عنه، حتی لا یظهر علمه أکثر مما ظهر، و سعی به البطحائی الی المتوکل حتی هجموا علیه لیلا فی بیته الی آخر ما تقرأه فی حیاه الهادی علیه السلام. من هذه المواقف السلبیه ضده علیه السلام. و نحن نکتفی هنا ببعض الفقرات و نحیل أصل ما جری فی ذلک فی الفصل المخصص به. 1- قال فی عیون المعجزات: و روی أن بریحه صلی الصلاه بالحرمین و کتب الی المتوکل، ان کان لک فی الحرمین حاجه فأخرج
علی بن محمد منهما، فانه قد دعا الناس الی نفسه و اتبعه خلق کثیر و تابع الیه.... [146] . 2- قال الطبرسی: رفع زید بن موسی الی عمر بن الفرج مرارا یسأله أن یقدمه علی ابن أخیه و یقول: انه حدث و أنا عم أبیه، فقال عمر ذلک لأبی الحسن علیه السلام، فقال: افعل واحده اقعدنی غدا قبله ثم انظر، فلما کان من الغد، أحضر عمر أباالحسن علیه السلام، فجلس فی صدر المجلس ثم أذن لزید بن موسی فدخل فجلس بین یدی أبی الحسن علیه السلام، فلما کان یوم الخمیس أذن لزید بن موسی قبله فجلس فی صدر المجلس ثم أذن لأبی الحسن علیه السلام فدخل، فلما رآه زید، قام من مجلسه و أقعده فی مجلسه و جلس بین یدیه. [147] . 3- و قال أیضا: و کان المتوکل یجتهد فی ایقاع حیله به و یعمل علی الوضع من قدره فی عیون الناس فلا یتمکن من ذلک. [148] و منه أنه لما وصل الامام الهادی الی [ صفحه 83] سامرا، تقدم المتوکل أن یحتجب عنه فی منزله، فنزل فی خان یعرف بخان الصعالیک فقام فیه یومه ثم تقدم المتوکل بافراد دار له فانتقل الیها. [149] و منه انه کان یقول: و یحکم أعیانی أمر ابن الرضا وجهدت أن یشرب معی و یناد منی فامتنع.... [150] . 4- قال ابن عیاش و حدثنی أبوطاهر الحسن بن عبدالقاهر الطاهری، قال: حدثنا محمد بن الحسن الأشتر العلوی قال کنت مع أبی علی باب المتوکل و أنا صبی فی جمع من الناس ما بین طالبی الی عباسی و جعفری، و نحن وقوف اذ جاء أبوالحسن ترجل الناس حتی دخل. فقال بعضهم لبعض: لم
نترجل لهذا الغلام و ما هو بأشرفنا و لا بأکبرنا و لا بأسننا، و الله لا ترجلنا له. فقال أبوهاشم الجعفری: و الله لتترجلن له صغره اذا رأیتموه فما هو الا أن أقبل و بصروا به حتی ترجل له الناس کلهم. فقال لهم أبوهاشم الجعفری: ألیس زعمتم أنکم لا ترجلون له؟ فقالوا له: و الله ما ملکنا أنفسنا حتی ترجلنا. [151] . 5- و قال یحیی بن أکثم فی حدیث له مع الهادی علیه السلام فی مجلس المتوکل تقدیم أسئله من صعاب المسائل الیه لیجیب الامام علیها، مخاطبا المتوکل: ما نحب أن تسأل هذا الرجل عن شئ بعد مسائلی، فانه لا یرد علیه شئ بعدها الا دونها، و فی ظهور علمه تقویه للرافضه. [152] . 6- و حسده العباس بن محمد الملقب بهریسه فقال یوما للمتوکل: ما یعمل أحد بک أکثر مما تعمله بنفسک فی علی بن محمد، فلا یبقی فی الدار الا من یخدمه [ صفحه 84] و لا یتعبونه بشیل ستر، و لا فتح باب و لا شئ و هذا اذا علمه الناس قالوا: لو لم یعلم استحقاقه للأمر ما فعل به هذا، دعه اذا دخل یشیل الستر لنفسه و یمشی کما یمشی غیره فتمسه بعض الجفوه.... [153] . 7- و أنکر الفقهاء فی عصره، حکمه فی نصرانی فجر بامرأه مسلمه، حسدا منهم طلبوا من المتوکل أن یبین العله فی ذلک. قال جعفر بن رزق الله: قدم الی المتوکل رجل نصرانی فجر بامرأه مسلمه فأراد أن یقیم علیه الحد، فأسلم. فقال یحیی بن أکثم: الایمان یمحو ما قبله، و قال بعضهم یضرب ثلاثه حدود، فکتب المتوکل الی علی بن محمد النقی یسأله، فلما قرأ
الکتاب کتب: یضرب حتی یموت، فأنکر الفقهاء ذلک فکتب الیه یسأله عن العله فقال: بسم الله الرحمن الرحیم فلما رأوا بأسنا قالوا آمنا بالله وحده و کفرنا بما کنا مشرکین.... [154] . 8- و سعی به البطحائی الی المتوکل فقال: عنده سلاح و أموال، فتقدم المتوکل الی سعید الحاجب أن یهجم لیلا علیه، و یأخذ ما یجد عنده من الأموال و السلاح یحمل الیه.... [155] . 9- و حسده بعض المخالفین و استهان به فی دار المتوکل فدعا علیه الامام، لما کان کاذبا فی دعواه فوقع الرجل میتا. کما روی المسعودی فی اثبات الوصیه: أنه دخل دار المتوکل، فقام یصلی فأتاه بعض المخالفین فوقف حیاله فقال له: الی کم هذا الریاء؟ فأسرع الصلاه و سلم، ثم التفت الیه فقال: ان کنت کاذبا نسخک الله. فوقع الرجل میتا فصار حدثیا فی الدار. [156] . [ صفحه 87]
اعترف المؤالف و المخالف علی أن ایمان المعصومین بالله تعالی و عبادتهم، کانت بمستوی لم یصل أحد من البشر الیهم، و کانوا یعبرون عنهم بأزهد الأمه، أعبد الأمه، أتقی الامه، أفضل الامه الی غیر ذلک من العبارات التی اطلقت علی فاطمه و علی و الحسن الحسین و سایر الائمه علیهم السلام. و أما بالنسبه الی عباده الهادی علیه السلام فلها نماذج کثیره و ان لم ینقل الینا، لأن المقصود من الحصار علیه کان اخفاء ما عنده من الفضائل و المناقب لا اظهاره لئلا یعرفهم الناس کی ینتمون الیهم. و قد مر علیک فی فصل سمو مقامه الکریم انطباعات عن شخصیته الکریمه من عدد کثیر ممن تحدث عن فضائله و مناقبه و مکارمه.
قال الیافعی و غیره: عاش أربعین، و کان متعبدا فقیها اماما استفتاه المتوکل مره و وصله بأربعه الآف درهم و هو أحد الاثنی عشر الذین تعتقد الشیعه الغلاه عصمتهم و کان قد سعی به المتوکل و قیل له: أن فی منزله سلاحا و کتبا و أوهموه انه یطلب الخلافه. فوجه من هجم علیه و علی منزله فوجدوه وحده فی بیت مغلق [ صفحه 88] و علیه مدرعه من شعر و علی رأسه ملحفه من صوف و هو مستقبل القبله، لیس بینه و بین الأرض بساط الا الرمل و الحصی و هو یترنم بآیات من القرآن فی الوعد و الوعید... [157] قال المسعودی: فحمل علی حاله تلک الی المتوکل و قالوا له: لم نجد فی بیته شیئا و وجدناه یقرأ القرآن مستقبل القبله. [158] .
و قال سعید الحاجب واصفا حاله الامام حینما هجم علیه فی بیته بأمر المتوکل: صرت الی دار أبی الحسن علیه السلام باللیل، و معی سلم فصعدت منه الی السطح و نزلت من الدرجه الی بعضها فی الظلمه فلم أدر کیف أصل الی الدار فنادانی أبوالحسن علیه السلام من الدار: یا سعید مکانک حتی یأتوک بشمعه، فلم ألبث حتی أتونی بشمعه فنزلت فوجدت علیه جبه من صوف و قلنسوه منها و سجاده علی حصیر بین یدیه و هو مقبل علی القبله... [159] .
و وصف ابن هرثمه عبادته و لزومه المسجد قائلا: فذهبت الی المدینه، فلما دخلتها ضج أهلها ضجیجا عظیما ما سمع الناس بمثله، خوفا علی علی وقامت الدنیا علی ساق، لأنه کان محسنا الیهم ملازما للمسجد لم یکن عنده میل الی الدنیا... [160] . و قال أیضا ثم فتنشت منزله فلم أجد فیه الا مصاحف و أدعیه و کتب العلم... [161] . [ صفحه 89]
و فی الأمالی عن الفحام، عن عمه عمر بن یحیی، عن کافور الخادم، قال: قال لی الامام علی بن محمد علیهماالسلام: اترک لی السطل الفلانی فی الموضع الفلانی لأتطهر منه للصلاه، و أنفذنی فی حاجه و قال: اذا عدت فافعل ذلک لیکون معدا اذا تأهبت للصلاه و استلقی علیه السلام لینام و أنسیت ما قال لی و کانت لیله بادره فحسست به و قد قام الی الصلاه. و ذکرت أننی لم أترک السطل، فبعدت عن الموضع خوفا من لومه و تألمت له حیث یشقی بطلب الاناء فنادانی نداء مغضب فقلت: انا لله أیش عذری أن أقول نسیت مثل هذا و لم أجد بدا من اجابته. فجئت مرعوبا. فقال: یا ویلک أما عرفت رسمی أننی لا أتطهر الا بماء بارد فسخنت لی ماء فترکته فی السطل؟ فقلت: و الله یا سیدی ما ترکت السطل و لا الماء. قال: ألحمد لله، و الله لا ترکنا رخصه و لا رددنا منحه، ألحمد لله الذی جعلنا من أهل طاعته، و وفقنا للعون علی عبادته، ان النبی صلی الله علیه و آله یقول: ان الله یغضب علی من لا یقبل رخصه. [162] . [ صفحه 93]
و من آیات الله تعالی الظاهره فیه أنه کان کسائر الأئمه الهداه من أعلم الناس و أفضلهم فی عصره، فهو ممن کان ینحدر عنه السیل و لا یرقی الیه الطیر. کان فی الثامنه من عمره الشریف، فأخبرنی باستشهاد والده الکریم و هکذا صدرت عنه اخبارات غیبیه، أجاب عن مئات المسائل الفقهیه و غیر ذلک، أجاب عن صعاب المسائل الاسلامیه حتی حسده الأعداء و طلبوا من المتوکل العباسی أن لا یسئله حتی لا یظهر علمه
للناس. کان عنده ثلاثه و سبعون اسما من اسم الله الأعظم الذی لم یکن عند آصف بن برخیا الا حرف منه. کما عن علی بن محمد النوفلی قال: سمعت أباالحسن علیه السلام یقول: اسم الله الأعظم ثلاثه و سبعون حرفا و انما کان عند آصف حرف واحد، فتکلم به فانحرق له الأرض فیما بینه و بین سبأ فتناول عرش بلقیس حتی صیره الی سلیمان ثم انبسطت الأرض فی أقل من طرفه عین، و عندنا منه اثنان و سبعون و حرف واحد عندالله مستأثر به فی علم الغیب. [163] . و سیوافیک فی هذا الفصل بعض ما روی عنه ما یدل علی ذلک: [ صفحه 94]
و من دلائل علمه أنه أخبر بأشیاء غیبیه و لم تقع بعد، او وقعت و لم یعلم به أحد، أو أخبر بما فی النفس و الغائب، و هکذا أخبر باستشهاد والده الکریم و هو فی بغداد و لم یعلم أحد به فی مدینه الرسول، و أخبر أیضا بالحبس و الافراج عن بعض أصحابه، و بخراب سامراء بعد العمران، و هکذا أخبر بضلاله جعفر الکذاب و بقتل المتوکل و موت الواثق و غیر ذلک.
روی الصفار عن محمد بن عیسی، عن هارون عن رجل کان رضیع أبی جعفر علیه السلام، قال: بینا أبوالحسن علیه السلام عند مؤدب له یکنی أبا ذکوان و أبوجعفر عندنا، أنه ببغداد و أبوالحسن یقرء فی اللوح علی مؤدبه؛ اذ بکی بکاءا، فسأله المؤدب مم بکاؤک؟ فلم یجبه، فقال: ائذن لی بالدخول، فأذن له فارتفع الصیاح و البکاء من منزله، ثم خرج الینا فسألناه عن البکاء؟ فقال: ان أبی توفی الساعه. فقلنا بما علمت؟ فقال: دخلنی من اجلال الله ما لم أکن أعرفه قبل ذلک، فعلمت أنه قد مضی فتعرفنا ذلک الوقت من الیوم و الشهر، فاذا هو قد مضی فی ذلک الوقت. [164] . و عن علی بن ابراهیم، عن محمد بن عیسی، عن أبی الفضل المیشائی، عن هارون بن الفضل، قال: رأیت أباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام فی الیوم الذی توفی فیه أبوجعفر، فقال: انا لله و انا الیه راجعون، مضی أبوجعفر. فقیل له: و کیف عرفت؟ [ صفحه 95] قال: لأنه تداخلتی ذله لم أکن أعرفها. [165] . و روی محمد بن الحسن الملقب بسجاده، عن الحسن بن علی الوشاء، قال: حدثتنی ام محمد مولاه أبی الحسن الرضا علیه السلام بالحیره،
و هی مع الحسین بن موسی، قال: دنا أبوالحسن علی بن محمد علیه السلام من الباب و هو یرعد، فدخل و جلس فی حجر ام أیمن بنت موسی، فقالت فدتیک مالک؟ قال: ان أبی مات و الله الساعه. فکتبنا ذلک الیوم فجاءت وفاه أبی جعفر علیه السلام، و أنه توفی فی ذلک الیوم الذی أخبر. [166] .
و فی المناقب: وجه المتوکل عتاب بن أبی عتاب الی المدینه، یحمل علی بن محمد علیه السلام الی سر من رأی و کانت الشیعه یتحدثون أنه یعلم الغیب، و کان فی نفس عتاب من هذا شئ، فلما فصل من المدینه و قد لبس لباده و السماء صاحیه فما کان بأسرع من أن تغیمت و أمطرت، فقال عتاب: هذا واحد ثم لما وافی شط القاطول رآه مقلق القلب، فقال له: مالک یا أبا أحمد؟ فقال: مقلق بحوائح ألتمسها من أمیرالمؤمنین، قال له، فان حوائجک قد قضیت، فما کان بأسرع من أن جاءته البشارات بقضاء حوائجه. فقال: الناس یقولون: انک تعلم الغیب و قد تبینت من ذلک خلتین. [167] .
روی الشیخ فی الأمالی عن الفحام عن المنصوری، عن عم أبیه، عن علی بن [ صفحه 96] محمد علیهماالسلام فی حدیث أنه قال له: تخرب سر من رأی حتی (لا) یکون فیها خان، و یقال للماره و علامه تدارک خرابها تدارک العماره فی مشهدی من بعدی [168] . و قال علیه السلام لعلی بن محمد النوفلی: یا علی ان هذا الطاغیه یتبلی ببناء لا تتم، یکون حتفه فیها قبل تمامها علی ید فرعون من فراعنه الأتراک. [169] .
و عن الکلینی عن علی بن محمد، عن اسحاق بن محمد، عن أبی هاشم الجعفری، قال: کنت عند أبی الحسن علیه السلام بعد مضی ابنه أبوجعفر، و أنا افکر فی نفسی ارید أن أقول کأنهما یعنی أباجعفر و أبامحمد فی هذا الوقت کأبی الحسن موسی اسماعیل ابنی جعفر بن محمد علیهماالسلام و ان قصتهما کقصتهما اذ کان أبومحمد المرجی بعد أبی جعفر، فأقبل علی أبوالحسن قبل أن أنطق، فقال: نعم یا أباهاشم بدالله [170] فی أبی محمد بعد أبی جعفر ما لم یکن یعرف له، کما بدا فی موسی بعد مضی اسماعیل ما کشف به عن حاله و هو کما حدثتک نفسک و ان کره المبطلون [171] .
روی الشیخ أبوجعفر الطوسی باسناده عن أبی عبدالله بن عیاش، قال: حدثنی أحمد بن زیاد الهمدانی و علی بن محمد التستری قالا: حدثنا محمد بن اللیث المکی، قال: حدثنی اسحاق بن عبدالله العلوی العریضی قال: و حک فی صدری ما الأیام التی تصام؟ فقصدت مولانا أباالحسن علی بن محمد علیهماالسلام و هو [ صفحه 97] بصریا، و لم أبد ذلک لأحد من خلق الله، فدخلت علیه، فلما بصر بی قال علیه السلام، یا اسحاق جئت تسألنی عن الأیام التی تصام فیها و هی أربعه، أولهن یوم السابع و العشرین من رجب و فیه الیوم السابع عشر من ربیع الاول، و الخامس و العشرین من ذی القعده، و یوم الغدیر و قال فی آخره: قلت صدقت جعلت فداک، لذلک قصدت، أشهد انک حجه الله علی خلقه. [172] .
قال الطبری: و حدثنی أبو عبدالله القمی، قال حدثنی ابن عباس قال حدثنی أبوطالب عبیدالله بن أحمد، قال: حدثنی مقبل الدیلمی، قال: کنت جالسا علی با بنا بسر من رأی و مولانا أبوالحسن راکب لدار المتوکل، فجاء فتح القلانسی و کانت له خدمه لأبی الحسن، فجلس الی جانبی و قال: ان لی علی مولانا أربعمائه درهم، فلو أعطانیها لانتفعت بها. فقلت: ما کنت صانعا بها؟ قال: أشتری بمائتی درهم خرقا تکون فی یدی أعمل منها قلانس و أشتری بمائتی درهم تمرا أعمله نبیذا. فأعرضت بوجهی و لم أکلمه لما ذکر و أمسکت، و أقبل أبوالحسن علی اثر هذا الکلام و لم یسمعه أحد، فلما أبصرته قمت اجلالا له فنزل عن دابته و هو مقطب الوجه. فذهبت لدار الدواب، فدعانی و الغضب یعرف فی وجهه. فقال: یا مقبل، ادخل و
أخرج أربعمائه درهم و ادفعها الی هذا الملعون فتح، و قل له: هذا حقک فاشتر منها خرقا بمائتی درهم و اتق الله فیما أردت أن تفعله فی [ صفحه 98] المائتی درهم الباقیه فأخرجتها الیه و حدثته فبکی و قال: والله لا شربت نبیذا و لا مسکرا أبدا و صاحبک یعلم. [173] . أقول: سنتحدث فی المجلد الثانی من هذا الکتاب عن أولاد الامام و منهم جعفر المعروف بالکذاب.
روی الصدوق فی اکمال الدین قال: حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید قال: حدثنا سعد بن عبدالله قال: حدثنا جعفر بن محمد بن الحسن بن الفرات، قال: أخبرنا صالح بن عمر بن عبدالله بن محمد بن زیاد عن امه فاطمه بنت الهیثم المعروف بابن شبانه، قال: کنت فی دار أبی الحسن علی بن محمد العسکری علیه السلام فی الوقت الذی ولد فیه جعفر، فرأیت أهل الدار قد سروا به. فصرت الی أبی الحسن، فلم أره مسرورا بذلک، فقلت له: یا سیدی مالی أراک غیر مسرور بهذا المولود؟ فقال: یهون علیک الأمر فانه سیضل خلقا کثیرا. [174] .
و أخبر علیه السلام و هو فی المدینه و هکذا حینما کان فی سامراء، بموت بعض الخلفاء الغاصبین و بقتل بعضهم الآخر کالواثق و المتوکل و کما أخبر بقتل بعض أعوانهم و وزراءهم کابن الزیات و غیره. 1- روی الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن الوشاء، عن [ صفحه 99] خیران الأسباطی قال: لما قدمت علی أبی الحسن علیه السلام المدینه فقال لی: ما خبر الواثق عندک؟ قلت جعلت فداک خلفته فی عافیه، و أنا أقرب الناس عهدا به، عهدی به منذ عشره أیام، قال: فقال لی: ان أهل المدینه یقولون: أنه مات، فلما قال لی الناس، علمت أنه هو ثم قال لی: ما فعل جعفر؟ قلت: خلفته أسوء الناس حالا فی السجن. قال: أما أنه صاحب الأمر. ما فعل الزیات؟ قلت: جعلت فداک الناس معه و الأمر أمره. قال فقال: أما أنه شوم علیه، قال: ثم سکت، و قال لی: لابد أن تجری مقادیر الله أحکامه. یا خیران مات الواثق وقعد المتوکل جعفر، و قد قتل ابن الزیات. قلت:
متی جعلت فداک؟ قال: بعد خروجک بسته أیام. [175] . 2- وعن الطبرسی عن الحسن بن محمد بن جمهور فی کتاب الواحده و قال: حدثنی أخی الحسین بن محمد قال: کان لی صدیق مؤدب لولد بغا أو وصیف - الشک منی - فقال لی: قال الأمیر منصرفه من دار الخلیفه: حبس أمیرالمؤمنین هذا الذی یقولون ابن الرضا علیه السلام الیوم و دفعه الی علی بن کرکر فسمعته یقول: أنا أکرم علی الله تعالی من ناقه صالح: تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام ذلک وعد غیر مکذوب. قال: لیس یفصح فی الکلام و لا بالآیه، أی شئ هذا؟ قال: قلت أعزک الله یوعد، انظر ما یکون بعد ثلاثه أیام؛ فلما کان من الغد [ صفحه 100] أطلقه و اعتذر الیه، فلما کان فی الیوم الثالث و ثب الیه باعن و یعلون و تامش و جماعه منهم، فقتلوه و أقعدوا المنتصر ولده خلیفه. [176] .
قد یستغرب بعض الجهله من سماع هذه الاخبارات الغیبیه عن الامام الهادی أو عن سائر الائمه أو ینکر أن یکون الامام عالما بالامور الغیبیه، مستدلا علی ذلک بأن علم الغیب خاص بالله، فلا یظهر علی غیبه أحدا، و لکنه غفل عن التأمل فی بقیه الآیه الشریفه حیث قال جل و علا: الا من ارتضی من رسول [177] . فلو قیل سلمنا أن الله تعالی یظهر علی غیبه الرسول أیضا، و لکن الامام خارج عن دائره الرسول. قلنا فهل آصف بن برخیا الذی اطلع علی علم من الکتاب کان رسولا، فاذا لم یکن رسولا فمن أین له هذا العلم الخاص بالرسل. فاذا کان هذا الانتقال و الایداع جائز من سلیمان النبی الذی ارتضاه الله، الی
وصیه، فلیکن هذا الأمر أیضا جایز من النبی صلی الله علیه و آله الی أمیرالمؤمنین و منه الی سائر أوصیائه علیهم السلام و منهم الهادی و هکذا الأمر بالنسبه الی تأویل الآیات التی لا یعلمه الا الله، من النبی الذی تلقاه من الله جلا و علا. اذا فلا استغراب اذا أخبر الامام ببعض المغیبات حیث انتسب هذا العلم الی آبائه و هم عن النبی صلی الله علیه و آله الذی أظهر الله الیه هذه العلوم الغیبیه، لأنهم هم الذین ارتضاهم الله و منحهم هذا العلم، لا أنهم هم شرکاء الله فی علم الغیب. و یؤید ما ذکرناه ما نقله العلامه الحائری فی کتابه الالهام عن المفسر الکبیر، [ صفحه 101] الطبرسی فی ذیل الآیه الشریفه: و لله غیب السموات و الأرض [178] قال: انا لا نعلم أحدا من الشیعه استجاز الوصف بعلم الغیب لأحد من الخلق و انما یستحق الوصف بهذا من یعلم جمیع المعلومات لا بعلم مستفاد و هذه صفه القدیم سبحانه، و من اعتقد أن غیر الله تعالی یشرکه فیه واحد من المخلوقین فهو خارج عن مله الاسلام، و أما ما عن أمیرالمؤمنین و ائمه الهدی من الاخبار بالغائبات فان الجمیع متلقات من النبی صلی الله علیه و آله مما اطلعه علیه. [179] .
و قال المتوکل لابن السکیت سل ابن الرضا مسأله عوصاء بحضرتی، فقال: لم بعث الله موسی بالعصا و بعث عیسی علیه السلام بابراء الأکمه و الأبرص و احیاء الموتی و بعث محمد بالقرآن و السیف؟ فقال أبوالحسن علیه السلام، بعث الله موسی علیه السلام بالعصا والید البیضاء فی زمان الغالب علی أهله السحر، فأتاهم من ذلک ما قهر، سحرهم و بهرهم، و أثبت
الحجه علیهم، و بعث علیه السلام بابراء الأکمه و الأبرص و احیاء الموتی باذن الله فی زمان الغالب علی أهله الطب، فأتاهم من ابراء الأکمه و الأبرص و احیاء الموتی باذن الله فقهرهم و بهرهم. و بعث محمد بالقرآن و السیف فی زمان الغالب علی أهله السیف الشعر، فأتاهم من القرآن و السیف ما بهر به شعرهم و بهر سیفهم و أثبت الحجه به علیهم. فقال ابن السکیت: فما الحجه الآن؟ قال: العقل یعرف به الکاذب علی الله فیکذب. [ صفحه 102] فقال یحیی بن اکثم: ما لابن السکیت و مناظرته؟ و انما هو صاحب نحو و شعر و لغه. و رفع قرطاسا فیه مسائل، فأملا علی بن محمد علیه السلام علی ابن السکیت جوابها و أمره أن یکتب: سألت عن قول الله تعالی قال: «الذی عنده علم من الکتاب» فهو آصف بن برخیالم یعجز سلیمان عن معرفه ما عرف آصف، و لکنه أحب أن یعرف امته من الجن الانس أنه الحجه من بعده، و ذلک من علم سلیمان أودعه آصف بأمر الله ففهمه ذلک، لئلا یختلف فی امامته و ولایته من بعده، و لتأکید الحجه علی الخلق. و أما سجود یعقوب لولده، فان السجود لم یکن لیوسف و انما کان ذلک من یعقوب و ولده طاعه لله تعالی و تحیه لیوسف علیهماالسلام، کما أن السجود من الملائکه لم یکن لآدم علیه السلام. فسجود یعقوب و ولده و یوسف معهم شکرا لله تعالی باجتماع الشمل ألم تر أنه یقول فی شکره فی ذلک الوقت: رب قد آتیتنی من الملک. [180] . و أما قوله: فأن کنت فی شک مما أنزلنا الیک فاسأل الذین یقرؤن الکتاب، [181] فان المخاطب بذلک رسول
الله صلی اله علیه و آله و لم یکن فی شک مما أنزل الله الیه، و لکن قالت الجهله: کیف لم یبعث الله نبیا من الملائکه و لم یفرق بینه و بین الناس فی الاستغناء عن المأکل و المشرب فی الأسواق، فأوحی الله الی نبیه صلی الله علیه و آله. فاسأل الذین یقرؤن الکتاب [182] بمحضر من الجهله هل بعث الله نبیا قبلک الا و هو یأکل الطعام و یشرب الشراب و لک بهم اسوه یا محمد. و انما قال: فان کنت فی شک و لم یکن للنصفه کما قال: تعالوا ندع أبناءنا [ صفحه 103] و أبناءکم [183] و لو قال نبتهل فنجعل لعنه الله علیکم لم یکونوا بجیبوا الی المباهله، و قد علم الله أن نبیه مؤد عنه رسالته و ما هو من الکاذبین و کذلک عرف النبی صلی الله علیه و آله بأنه صادق فیما یقول و لکن أحب أن ینصف من نفسه. و أما قوله: و لو أن ما فی الأرض من شجره أقلام [184] فهو کذلک لو أن أشجار الدنیا أقلام و البحر مداد یمد سبعه أبحر حتی انفجرت الأرض عیونا کما انفجرت فی الطوفان، ما نفذت کلمات الله و هی عین الکبریت و عین الیمن و عین برهوت و عین طبریه و حمه ما سیدان تدعی لسان و حمه افریقیه تدعی بسیلان، و عین با حوران، و نحن الکلمات التی لا تدرک فضائلنا و لا تستقضی. و أما الجنه ففیها من المأکل و المشارب و الملاهی و ما تشتهیه الأنفس و تلذ الأعین أباح الله ذلک لآدم و الشجره التی نهی الله آدم عنها و زوجته أن لا یأکلا
منها شجره الحسد، عهد الله الیهما أن لا ینظر الی من فضل الله علیهما و علی خلائقه بعین الحسد، فنسی و لم نجد له عزما [185] . و أما قوله أو یزوجهم ذکرانا و اناثا [186] ، فان الله تعالی زوج الذکران المطیعین و معاذ الله أن یکون الجلیل العظیم عنی ما لبست علی نفسک بطلب الرخص لارتکاب المحارم و من یفعل ذلک یلق اثاما، یضاعف له العذاب یوم القیامه و یخلد فیه مهانا ان لم یتب. فأما شهاده امرأه وحدها التی جازت فهی القابله جازت شهادتها مع الرضا، فان لم یکن رضا فلا أقل من امرأتین تقوم المرأتان بدل الرجل للضروره، لأن [ صفحه 104] الرجل لا یمکنه أن یقوم مقامها، فان کان وحدها قبل قولها مع یمینها. و أما قول علی علیه السلام فی الخنثی فهو کمال قال: یرث من المبال و ینظر الیه قوم عدول یأخذ کل واحد منهم مرءاتا و تقوم الخنثی خلفهم عریانه و ینظرون الی المرآه الشئ و یحکمون علیه. و أما الرجل الناظر الی الراعی و قد نزا علی شاه، فان عرفها ذبحها و أحرقها و ان لم یعرفها قسمها الامام الی نصفین و ساهم بینهما، فان وقع السهم علی أحد القسمین فقد انقسم النصف الآخر ثم یفرق الذی وقع علیه، الیهم السهم نصفین فیقرع بینهما، فلا یزال کذلک حتی یبقی اثنان فیقرع بینهما فأیهما وقع السهم علیها ذبحت و أحرقت، و قد نجی سائرها و سهم الامام سهم الله لا یخیب. و أما صلاه الفجر و الجهر فیها بالقراءه لأن النبی کان یغلس بها فقراءتها من اللیل. و أما قول أمیرالمؤمنین: بشر قاتل ابن صفیه بالنار لقول رسول الله
و کان ممن خرج یوم النهروان فلم یقتله أمیرالمؤمنین علیه السلام بالبصره لأنه علم أنه یقتل فی فتنه النهروان. و أما قولک: ان علیا قاتل أهل صفین مقبلین و مدبرین و أجهز علی جریحهم و أنه یوم الجمل لم یتبع مولیا و لم یجهز علی جریحهم و کل من ألقی سیفه و سلاحه آمنه، فان أهل الجمل قتل امامهم و لم یکن لهم فئه یرجعون الیها و انما رجع القوم الی منازلهم غیر محاربین و لا محتالین و لا متجسسین و لا مبارزین، فقد رضوا بالکف عنهم، فکان الحکم فیه رفع السیف و الکف عنهم اذ لم یطلبوا علیه أعوانا. و أهل صفین یرجعون الی فئه مستعده و امام منتصب، یجمع لهم السلاح من الرماح و الدروع و السیوف، و یستعد لهم یسنی لهم العطاء و یهیئ لهم الأموال و یعقب مریضهم و یجبر کسیرهم و یداوی جریحهم و یحمل راجلهم و یکسوا [ صفحه 105] حاسرهم، و یردهم فیرجعون الی محاربتهم و قتالهم. فان الحکم فی أهل البصره الکف عنهم، لما ألقوا أسلحتهم، اذ لم تکن لهم فئه یرجعون الیها، و الحکم فی أهل صفین أن یتبع مدبرهم، و یجهز علی جریحهم فلا یساوی بین الفریقین فی الحکم. و لو لا أمیرالمؤمنین علیه السلام و حکمه فی أهل صفین و الجمل، لما عرف الحکم فی عصاه أهل التوحید، فمن أبی ذلک عرض علی السیف، و أما الرجل الذی أقر باللواط فانه أقر بذلک متبرعا من نفسه و لم تقم علیه بینه و لا أخذه سلطان و اذا کان للامام الذی من الله أن یعاقب فی الله، فله أن یعفو فی الله، أما سمعت الله یقول لسلیمان،
هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب، [187] فبدأ بالمن قبل المنع. فلما قرآه ابن أکثم قال للمتوکل: ما نحب ان تسأل هذا الرجل عن شئ بعد مسائلی فانه لا یرد علیه شئ بعدها الا دونه، و فی ظهور علمه تقویه للرافضه. [188] .
اشتهر الامام الهادی علیه السلام بالعلم و الفقه رغم المضایقات من قبل الدوله العباسیه. بحیث کان علیه السلام هو الملجا و المرجع الأعلی للأجوبه علی الأسئله الفقهیه التی کانت تطرح و لم یجدوا لها حلا فقهیا. و کثیرا ما کان یحسد علی هذه المرتبه السامیه و المقام العلمی. کما حسده جمع من الناس کیحیی بن أکثم و غیره و منعوا المتوکل العباسی أن یسئله لئلا یظهر علمه و یصیر سببا لتقویه الرافضه حسب [ صفحه 106] قولهم. [189] و مع ذلک کان المتوکل یسأله المسائل الصعاب الفقهیه و یعمل به من دون أن یرحج قول باقی الفقهاء علی قوله.
قال فی المناقب: قال أبوعبدالزیادی: لما سم المتوکل نذر لله ان رزقه الله العافیه أن یتصدق بمال کثیر، فلما عوفی اختلف الفقهاء فی المال الکثیر، فقال له الحسن حاجبه، ان أتیتک یا أمیرالمؤمنین بالصواب فمالی عندک؟ قال عشره آلاف درهم و الا ضربتک مائه مقرعه. قال: رضیت، فأتی أباالحسن علیه السلام فسأله عن ذلک. فقال: قل له یتصدق بثمانین درهما. فأخبر المتوکل فسأله ما العله؟ فأتاه فسأله فقال قال: ان الله تعالی قال لنبیه صلی الله علیه و آله: «لقد نصرکم الله فی مواطن کثیره» [190] فعددنا مواطن رسول الله فبلغت ثماثین موطنا. فرجع الیه فأخبر ففرح، و أعطاه عشره الآف درهم. [191] و لقد أفتی الشهید الثانی بما لو نذر الصدقه من ماله بشی کثیر باعطاء ثماثین درهما عملا بروایه أبی بکر الحضرمی عن أبی الحسن علیه السلام [192] .
و نقل السمعانی فی أنسابه هذه القصه و لکن أضاف أنه: عجب قوم من ذلک [ صفحه 107] و تعصب قوم علیه. و الیک ما نقله فی کتابه: و قیل: ان المتوکل فی أول خلافته اعتل فقال: لئن برئت لأتصدقن بدنانیر کثیره، فلما برئ، جمع الفقهاء فسألهم عن ذلک فاختلفوا، فبعث الی علی بن محمد بن علی یعنی أباالحسن العسکری فسأله، فقال: یتصدق بثلاثه و ثمانین دینارا، فعجب قوم من ذلک و تعصب قوم علیه، و قالوا لیسأله أمیرالمؤمنین من أین له هذا، فرد الرسول الیه فقال له، قل لأمیر، المؤمنین فی هذا الوفاء بالنذر، لأن الله تعالی قال: لقد نصرکم الله فی مواطن کثیره [193] فروی أهلنا جمیعا أن المواطن فی الوقائع والسرایا والغزوات کانت ثلاثه و ثمانین موطنا و ان یوم حنین کان الرابع و
الثمانین، و کلما زاد أمیرالمؤمنین فی فعل الخیر کان أنفع له و آجر علیه فی الدنیا والآخره.... [194] .
و اشکل الأمر أیضا علی الفقهاء الذین کانوا فی بطانه المتوکل علی رجل نصرانی فجر بامرأه مسلمه ثم و لما أرادوا علیه الحد أسلم. و أفتی کل منهم بحسب نظره فلم یقتنع المتوکل فکتب الی الامام الهادی یسأله عن حکمه. روی ابن شهر اشوب عن جعفر بن رزق الله قال: قدم الی المتوکل رجل نصرانی فجر بأمراه مسلمه فأراد أن یقیم علیه الحد فأسلم. فقال یحیی بن أکثم: الایمان یمحو ما قبله و قال بعضهم: یضرب ثلاثه حدود، کتب المتوکل الی علی بن محمد النقی علیه السلام، یسأله. فلما قرء الکتاب، کتب: یضرب حتی یموت فأنکر الفقهاء ذلک فکتب الیه [ صفحه 108] یسأله عن العله؟ فقال: بسم الله الرحمن الرحیم، فلما رأوا بأسنا قالوا آمنا بالله وحده و کفرنا بما کنا به مشرکین. [195] قال: فأمر به المتوکل فضرب به حتی مات. [196] . و یفهم من روایه الکافی ان المتوکل کان یثقل علیه جواب الامام الهادی علیه السلام. فروی عن علی بن ابراهیم، عن أبیه عن بعض أصحابه ذکره، قال: لما سم المتوکل نذر ان عوفی أن یتصدق بمال کثیر، فلما عوفی سأل الفقهاء عن حد المال الکثیر، فاختلفوا علیه، فقال بعضهم: مائه ألف و قال بعضهم عشره الآف، فقالوا فیه أقاویل مختلفه، فاشتبه علیه الأمر، فقال رجل من ندمائه یقال له: صفعان الأ تبعث الی هذا الأسود فتسأل عنه. فقال له المتوکل: من تعنی ویحک؟ فقال له: ابن الرضا. فقال له: و هو یحسن من هذا شیئا؟ فقال: ان أخرجک من هذا فلی علیک
کذا و کذا، و الا فاضربنی مائه مقرعه. فقال المتوکل: قد رضیت یا جعفر بن محمود! صر الیه و سله عن حد المال الکثیر. فسار جعفر بن محمود الی أبی الحسن علی بن محمد علیه السلام فسأله عن حد المال الکثیر فقال: الکثیر: ثمانون. فقال له جعفر: یا سیدی انه یسألنی عن العله فیه. فقال له أبوالحسن علیه السلام ان الله عزوجل یقول: لقد نصرکم الله فی مواطن کثیره. فعددنا تلک المواطن فکانت ثمانین. [197] . [ صفحه 109]
و من مناقبه علیه السلام أنه کان یتکلم بشتی اللغات بحیث کان یتعجب ذلک منه العربی و غیر العربی.
و فی المناقب عن جعفر الفزاری عن أبی هاشم الجعفری قال: دخلت علی أبی الحسن علیه السلام فکلمنی بالهندیه، فلم احسن أن أرد علیه، و کان بین یدیه رکوه ملأحصا، فتناول حصاه واحده و وضعها فی فیه و مصها ملیا ثم رمی بها الی فوضعتها فی فمی فو الله ما برحت من عنده حتی تکلمت بثلاثه و سبعین لسانا أولها الهندیه. [198] .
و عن أبی هاشم الجعفری قال: کنت بالمدینه حتی مر بها بغا أیام الواثق فی طلب الأعراب. فقال أبوالحسن: أخرجوا بنا حتی ننظر الی تعبیه هذا الترکی فخرجنا فوقفنا فمرت بنا تعبیته، فمر بنا ترکی فکلمه أبوالحسن بالترکیه، فنزل عن فرسه فقبل حافر دابته، قال فحلفت الترکی و قلت له ما قال لک الرجل؟! قال: هذا نبی؟ قلت لیس هذا بنبی. قال دعانی باسم سمیت به فی صغری فی بلاد الترکیه ما علمه أحد الا الساعه. [199] . [ صفحه 110]
1- و عن أبی هاشم أیضا قال: کنت عند أبی الحسن 7 و هو مجدر فقلت للمتطبب «آب گرفت» ثم التفت الی و تبسم و قال: تظن أن لا یحسن الفارسیه غیرک؟ فقال له المتطبب: جعلت فداک تحسنها؟ فقال: أما فارسیه هذا فنعم، قال لک احتمل الجدری ماء. [200] . 2- و عنه أیضا: قال: لی أبوالحسن علیه السلام و علی رأسه غلام: کلم الغلام بالفارسیه أعرب له فیها، فقلت للغلام: نام تو چیست؟ فسکت الغلام. فقال له أبوالحسن علیه السلام: یسألک ما أسمک؟ [201] . 3- و عن البصائر عن محمد بن الحسین، عن علی بن مهزیار عن الطیب الهادی علیه السلام: قال: دخلت علیه فابتدأنی فکلمنی بالفارسیه. [202] .
5- و عنه أیضا عن محمد بن عیسی، عن علی بن مهزیار قال: أرسلت الی أبی الحسن غلامی و کان سقلابیا، فرجع الغلام الی متعجبا. فقلت: مالک یا بنی؟ قال: کیف لا أتعجب؟ ما زال یکلمنی بالسقلابیه کأنه واحد منا! فظننت أنه انما دار بینهم. [203] و أضاف ابن شهر اشوب فی آخره و قال: و انما أراد بهذا الکتمان عن القوم. [204] . [ صفحه 113]
و من عظیم نعم الله و آلائه علی الأئمه الهداه علیهم السلام أن استجاب دعواتهم فی حق الأولیاء و الأعداء لکرامتهم علی الله عزوجل حیث صرح بذلک الهادی علیه السلام قائلا: ان الله علم منا أن لا نلجأ فی الملمات الا الیه و عودنا اذا سألناه الاجابه [205] . أما بالنسبه الی الأولیاء فکان الفرج لهم بعد الشده و أما الأعداء فکان الهلاک مدرکهم اثر دعاء الامام علیهم. و الیک نماذج من ذلک.
استجاب الله دعاءه لکثیر من أولیاءه کعبد الرحمن و أیوب بن نوح، و أحمد بن اسحاق و علی بن محمد الجمال و غیرهم. 1 - و عن علی بن محمد الجمال، قال: کتبت الی أبی الحسن أنا فی خدمتک و أصابنی عله فی رجلی لا أقدر علی النهوض و القیام بما یجب، فان رأیت أن تدعوا لله أن یکشف علتی و یعیننی علی القیام بما یجب علی و أداء الأمانه فی ذلک و یحملنی من تقصیری من غیر تعمد منی و تضییع ما لا أتعمده من نسیان یصیبنی فی حل، و یوسع علی و تدعوا لی بالثبات علی دینه الذی ارتضاه لنبیه علیه السلام. [ صفحه 114] فوقع: کشف الله عنک و عن أبیک. قال: و کان بأبی عله و لم أکتب فیها فدعا له ابتداءا. [206] . 2 - و عن أیوب بن نوح قال: کتبت الی أبی الحسن علیه السلام ان لی حملا فادع الله أن یرزقنی ابنا، فکتب الی اذا ولد فسمه محمدا، قال: فولد ابن لی فسمیته محمدا. [207] . و قد ذکرنا هذه الموارد فی فصل الامام و أصحابه فراجع و لا نعید.
دعا الامام علی المشبعذ الهندی و علی المتوکل و علی ابن الخضیب و غیرهم. فأما المشبعذ فقد افترسه الأسد، بدعاء الامام علیه فی المجلس، و أما المتوکل فقتل بعد ثلاثه أیام. 1 - قال المجلسی: و روی أنه لما کان فی یوم الفطر فی السنه التی قتل فیها المتوکل، أمر المتوکل بنی هاشم بالترجل و المشی بین یدیه و انما أراد أن یترجل أبوالحسن علیه السلام. فترجل بنوهاشم و ترجل أبوالحسن، و اتکأ علی رجل من موالیه، فأقبل علیه الهاشمیون
و قالوا یا سیدنا، ما فی هذا العالم أحد یستجاب دعاؤه و یکفینا الله به تعزز هذا؟ قال لهم أبوالحسن علیه السلام: فی هذا العالم من قلامه ظفر أکرم علی الله من ناقه ثمود، لما عقرت الناقه، صاح الفصیل الی الله تعالی، فقال الله سبحانه «تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام ذلک وعد غیر مکذوب،» [208] فقتل المتوکل یوم الثالث. [209] . [ صفحه 115] 2- و فی اثبات الهداه: قال و روی عنه انه حین ألح علیه ابن الخضیب فی الدار التی یطلبها منه بعث الیها: لأقعدن بک من الله مقعدا لا یبقی لک باقیه، فأخذه الله عزوجل فی تلک الأیام. [210] . 3- و فی مهج الدعوات فی حدیث طویل انه قال لزرافه بعد ما قتل المتوکل اثر دعائه علیه السلام: انه لما بلغ منی الجهد رجعت الی کنوز نتوارثها من آبائنا هی أعز من الحصون و السلاح و الجنن، و هو دعاء المظلوم علی الظالم، فدعوت الله به علیه فأهلکه الله.... [211] . 4- و قال ابن سنان: دخلت علی أبی الحسن 7، فقال یا محمد: حدث بآل فرج حدث؟ فقلت مات عمر. فقال ألحمد لله علی ذلک - أحصیت له أربعا و عشرین مره - ثم قال: أفلا تدری ما قال لعنه الله لمحمد بن علی أبی؟ قال: قلت لا. قال خاطبه فی شئ قال: أظنک سکرانا فقال أبی: اللهم ان کنت تعلم أنی أمسیت لک صائما فأذقه طعم الخرب و ذل الأسر، فو الله ما ان ذهبت الأیام حتی ضرب ما له و ما کان له، ثم أخذ أسیرا فهو ذات مات. [212] . [ صفحه 119]
عاش الامام الهادی علیه السلام من
یوم ولد الی سنه 236 فی المدینه المنوره بین الضیق و الرخاء من قبل الخلفاء العباسیین. ضیقوا علیه فی بدایه أمره بحجه التربیه و التعلیم، ثم رفع الحصار عنه. قصده القریب و البعید و العدو و الولی لیستفید من علومه الغزیره، و أخذوا عنه الفقه و التفسیر و الأخلاق و الآداب و سائر العلوم الاسلامیه و هو فی حداثه سنه. حج فی بعض السنین التی کان فی مدینه الرسول، الی بیت الله الحرام. کان علیه السلام کأبیه وجده مأوی الشیعه و مرجعهم.
قال الشیخ محمد حسین المظفر واصفا حاله الامام بعد أبیه الی أن هاجر من المدینه: فکان موئل الشیعه و مرجعهم منهل وراد العلم و مرتع رواده، فنهلوا من مشرعته ورتعوا الخصب من ربیعه کما کان حالهم مع آبائه الغر، هذا أمر یسترعی الانتباه و یستلفت الأنظار، أیحسن ابن هذه السن من الناس القراءه و الکتابه دون أن یکون أن له شئ من معرفه أو علم. فکیف یکون جامعه العلوم لا یسئل عن شئ، الا و الجواب لدیه حاضر، و لا یبتدی فی البیان عن مسئله الا و أبهر العقول فیما یبدیه، أیجوز هذا فی غیر من ألهمه الله العلم و العرفان، و لو کان علی غیر تلک الحال من العلم الالهی لما انقادت [ صفحه 120] الیه خاضعه شیوخ الفضل و العلم، و أخذت عنه مأموم عن امام و رأت فیه أنه الحجه من الله و المعصوم عن الرجس العالم بکل شئ، و لو لم یکن رأوه و شاهدوه لکذبت الحوادث و الامتحانات ذلک الرأی و العقیده فیه. بقی الهادی علیه السلام فی المدینه و الشیعه نافره الیه للتفقه فی الدین و اغتنام محاسن
الأخلاق حتی سنه 236... [213] .
روی المسعودی فی اثبات الوصیه باسناده عن الحمیری، عن محمد بن سعید مولی لولد جعفر بن محمد قال: قدم عمر بن الفرج الرخجی المدینه حاجا بعد مضی أبی جعفر فأحضر جماعه من أهل المدینه و المخالفین المعاندین لأهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله، فقال لهم: ابغوا لی رجلا من أهل الأدب و القرآن و العلم، لا یوالی أهل البیت لأضمه الی هذا الغلام و اوکله بتعلیمه و أتقدم الیه، بأن یمنع منه الرافضه الذین یقصد و نه یمسونه. فأسمعوا له رجلا من أهل الأدب یکنی أباعبدالله و یعرف بالجنیدی متقدما عند أهل المدینه فی الأدب و الفهم، ظاهر الغضب و العداوه، فأحضره عمر بن الفرج و أسنی له الجاری من مال السلطان و تقدم الیه بما أراد و عرفه أن السلطان أمره باختیار مثله و توکیله بهذا الغلام. قال: فکان الجنیدی یلزم أباالحسن فی القصر بصریا، فاذا کان اللیل أغلق الباب و أقفله و أخذ المفاتیح الیه فمکث علی هذا مده و انقطعت الشیعه عنه و عن الاستماع منه القراءه علیه، ثم انی لقیته فی یوم جمعه فسلمت علیه و قلت له: ما قال هذا الغلام الهاشمی الذی تؤدبه؟ فقال منکرا علی: تقول الغلام و لا تقول الشیخ الهاشمی، انشدک الله هل تعلم [ صفحه 121] بالمدینه أعلم منی؟ قلت لا. قال: فانی و الله أذکر له الحزب من الأدب أظن أنی قد بالغت فیه فیملی علی بما فیه أستفیده منه و یظن الناس انی أعلمه و أنا و الله أتعلم منه، قال فتجاوزت عن کلامه هذا کأنی ما سمعته منه. ثم لقنیه بعد ذلک
فسلمت علیه و سألته عن خبره و حاله ثم قلت: ما حال الفتی الهاشمی فقال لی: دع هذا القول عنک هذا و الله خیر أهل الأرض و أفضل من خلق، انه لربما هم بالدخول فأقول له تنظر حتی تقرأ عشرک فیقول لی أی السور تحب أن أقرأها أنا أذکر له من السور الطوال ما لم تبلغ الیه فی هذا بقراءه لم أسمع أصح منها من أحد قط، و خرم أطیب من مزامیر داود النبی الذی الیها من قراءته یضرب المثل. ثم قال: هذا مات أبوه بالعراق و هو صغیر بالمدینه و نشأ بین هذه الجواری السود، فمن أین علم هذا؟ قال: ثم ما مرت به الأیام و اللیالی حتی لقیته فوجدته قد قال بامامته و عرف الحق و قال به، و فی سبع سنین من امامته مات المعتصم فی سنه سبع و عشرین و مائتین و لأبی الحسن أربع عشره سنه و بویع لها رون الواثق بن المعتصم، و مضی الواثق فی سنه اثنتین و ثلاثین عشره سنه من امامه أبی الحسن و بویع للمتوکل جعفر بن المعتصم. [214] .
قال الشیخ فی المصباح: روی اسحاق بن عبدالله العلوی العریضی قال: اختلف أبی و عمومتی فی الأربعه الأیام التی تصام فی السنه فرکبوا الی مولانا أبی الحسن علی بن محمد علیهم السلام و هو مقیم بصریا قبل مصیره الی سر من رأی، فقالوا: [ صفحه 122] جئناک یا سیدنا لأمر اختلفنا فیه، فقال: نعم جئتم تسئلونی عن الأیام التی تصام فی السنه. فقالوا: ما جئناک الا لهذا. فقال علیه السلام: الیوم السابع عشر من ربیع الأول و هو الیوم الذی ولد فیه رسول الله صلی الله
علیه و آله، و الیوم السابع و العشرون من رجب الیوم، الذی بعث فیه رسول الله صلی الله علیه و آله، و الیوم الخامس و العشرون من ذی القعده، هو الیوم الذی دحیت فیه الأرض من تحت الکعبه و استوت سفینه نوح علی الجودی، فمن صام ذلک الیوم کان کفاره سبعین سنه، و الیوم الثامن عشر من ذی الحجه و هو یوم الغدیر، یوم نصب فیه رسول الله صلی الله علیه و آله علیا أمیرالمؤمنین علما، فمن صام ذلک الیوم کان کفاره ستین عاما. [215] .
و فی الثاقب باسناده عن أبی هاشم الجعفری قال: حججت سنه حج بغا، فلما صرت الی المدینه صرت الی باب أبی الحسن علیه السلام، فوجدته رکب فی استقبال بغا فسلمت علیه، فقال: امض بنا اذا شئت. فمضیت معه حتی اذا خرجنا من المدینه، فلما أصحرنا التفت الی غلامه و قال: اذهب و انظر فی أوائل العسکر، ثم قال: انزل بنا یا أباهاشم. قال: فنزلت و فی نفسی أن أسأله شیئا و أنا أستحیی منه و اقدم و اؤخر، قال: فعمل بسوطه فی الأرض خاتم سلیمان، فنظرت فاذا فی آخر الأحرف خذ، الآخر و اکتم و فی الآخر و اعذر، ثم اقتلعه بسوطه و ناولنیه، فنظرته فاذا بنقره صافیه فیها أربع مائه مثقال، فقلت بأبی و امی لقد کنت شدید الحاجه الیها و أردت [ صفحه 123] کلامک اقدم و اؤخر و الله یعلم حیث یجعل رسالته، ثم رکبنا. [216] .
روی المسعودی باسناده عن الحمیری عن محمد بن عیسی، عن علی بن جعفر أن أباالحسن أتی المسجد لیله الجمعه فصلی عند الاسطوانه التی حذاءه بیت فاطمه، فلما جلس أتاه رجل من أهل بیته، یقال له معروف قد عرفه علی بن جعفر و غیره فقعد الی جانبه یعاتبه و قال له: انی أتیتکم فلم تأذن لی. فقال: لعلک أتیت فی وقت لم یمکن أن یؤذن لک علی و ما علمت بمکانک و اخبرت عنک أنک ذکرتنی و شکوتنی بما لا ینبغی. فقال الرجل: لا و الله ما فعلت و الا فهو برئ من صاحب القبر ان کان فعل. فقال أبوالحسن: علمت أنه حلف کاذبا. فقلت اللهم انه قد حلف کاذبا فانتقم منه فمات الرجل من غد و
صار حدیثا بالمدینه. [217] .
و أخبر علیه السلام و هو بالمدینه بموت الواثق العباسی و لم یعلم به أحد حتی ورد خبره. فروی الکلینی عن الحسین بن محمد، عن معلی بن محمد، عن الوشاء، عن خیران الأسباطی قال: قدمت علی أبی الحسن علیه السلام المدینه فقال لی: ما خبر الواثق عندک؟ قلت: جعلت فداک خلفته فی عافیه، أنا من أقرب الناس عهدا به، عهدی به منذ أیام، قال: فقال لی: ان أهل المدینه یقولون: انه مات، فلما أن قال لی الناس [ صفحه 124] علمت أنه هو. ثم قال لی: ما فعل جعفر؟ قلت: ترکته أسوء الناس حالا فی السجن. قال: فقال: أما أنه صاحب الأمر. ما فعل الزیات؟ قلت: جعلت فداک الناس معه و الأمر أمره. قال: فقال: أما انه شؤم علیه. قال: ثم سکت و قال لی: لابد أن تجری مقادیر الله تعالی و أحکامه، یا خیران مات الواثق و قد قعد المتوکل و قد قتل ابن الزیات. فقلت: متی جعلت فداک؟ قال: بعد خروجک بسته أیام. [218] .
و فی بصائر الدرجات عن الحسن بن علی السرسونی، عن ابراهیم بن مهزیار، قال: کان أبوالحسن علیه السلام کتب الی علی بن مهزیار یأمره أن یعمل له مقدار الساعات، فحملناه الیه فی سنه ثمان و عشرین، فلما صرنا بسیاله کتب یعلمه قدومه یستأذنه فی المصیر الیه و عن الوقت الذی نسیر الیه فیه و استأذن لابراهیم، فورد الجواب بالاذن أنا نصیر الیه بعدالظهر، فخرجنا جمیعا الی أن صرنا فی یوم صائف شدید الحر و معنا مسرور غلام علی بن مهزیار. فلما أن دنوا من قصره اذ بلال قائم ینتظرنا، و کان بلال غلام أبی الحسن علیه السلام. قال: ادخلوا، فدخلنا حجره
و قد نالنا من العطش أمر عظیم فما قعدنا حینا حتی خرج الینا بعض و معه قلال من ماء أبرد ما یکون، فشربنا ثم دعا بعلی بن مهزیار فلبث عنده الی بعد العصر، ثم دعانی فسلمت علیه و استأذنته أن یناولنی [ صفحه 125] یده فاقبلها، فمد یده فقبلتها، و دعانی و قعدت ثم قمت فودعته. فلما خرجت من باب البیت نادانی علیه السلام، فقال: یا ابراهیم، فقلت: لبیک یا سیدی، فقال: لا تبرح. فلم نزل جالسا و مسرور غلامنا معنا، فأمر أن ینصب المقدار. ثم خرج علیه السلام فالقی له کرسی فجلس علیه و القی لعلی بن مهزیار کرسی عن یساره فجلس، و قمت أنا بجنب المقدار فسقطت حصاه، فقال مسرور: هشت فقال علیه السلام هشت ثمانیه، فقلنا نعم یا سیدنا. فلبثنا عنده الی المساء ثم خرجنا، فقال لعلی: رد الی مسرورا بالغداه فوجهه الیه، فلما أن دخل قال له بالفارسیه «بار خدا چون»؟ فقلت له «نیک» یا سیدی فمر نصر فقال: «در ببند در ببند» فأغلق الباب، ثم ألقی رداءه علی یخفینی من نصر حتی سألنی عما أراد، فلقیه علی بن مهزیار فقال له: کل هذا خوفا من نصر؟ فقال: یا أباالحسن یکاد خوفی منه خوفی من عمرو بن قرح. [219] .
و فی عیون المعجزات: حدثنی أبوالتحف المصری، یرفع الحدیث برجاله الی محمد بن سنان الزاهری، قال: کان أبوالحسن علی بن محمد علیه السلام حاجا، و لما کان فی انصرافه الی المدینه، وجد رجلا خراسانیا واقفا علی حمار له میت یبکی و یقول: علی ماذا أحمل رحلی؟ فاجتاز علیه السلام فقیل له هذا الخراسانی من یتولاکم أهل البیت، فدنا علیه السلام من الحمار المیت فقال: لم تکن
بقره بنی اسرائیل بأکرم علی الله منی، و قد ضربوا ببعضها المیت فعاش، ثم وکزه برجله الیمنی و قال: قم باذن الله، فتحرک الحمار ثم قام، فوضع الخراسانی رحله الیه و أتی به الی المدینه، و کلما مر علیه السلام أشاروا الیه باصبعهم، قالوا هذا الذی أحیا حمار الخراسانی. [220] . [ صفحه 126]
و فی الکشی أیضا، قال: حدثنی أحمد بن محمد بن یعقوب البیهقی قال: حدثنا عبدالله بن حمدویه البیهقی، قال: حدثنی محمد بن عیسی بن عبید، عن اسماعیل بن عباد البصری عن علی بن محمد بن القاسم الحذاء الکوفی قال: خرجت من المدینه فلما جزت حیطانها مقبلا نحو العراق اذا أنا برجل علی بغل له أشهب یعترض الطریق، فقلت لبعض من کان معی: من هذا؟ فقال: ابن الرضا علیه السلام. قال: فقصدت قصده، فلما رآنی أریده وقف لی فانتهبت الیه لأسلم علیه فمد یده فسلمت علیه و قبلتها. فقال: من أنت؟ فقلت: بعض موالیک جعلت فداک، أنا محمد بن علی بن القاسم الحذاء. فقال: أما ان عمک کان ملتویا علی الرضا. قال قلت: جعلت فداک رجع عن ذلک. فقال: ان کان رجع عن ذلک فلا بأس. و اسم عمه القاسم الحذاء و أبوبصیر هذا یحیی بن أبی القاسم یکنی أبامحمد. [221] .
روی الکشی عن محمد بن مسعود، قال: حدثنی علی بن محمد قال: حدثنی أحمد بن محمد، عن علی بن مهزیار قال: بینا أنا بالقرعاء فی سنه ست و عشرین و مائتین منصرفی عن الکوفه، و قد خرجت فی آخر اللیل أتوضا أنا فأستاک و قد انفردت عن رحلی و من الناس، فاذا أنا بنار فی أسفل مسواکی تلتهب لها شعاع [ صفحه 127] مثل شعاع الشمس أو غیر ذلک، فلم أفزع منها و بقیت أتعجب و مسستها فلم أجد لها حراره فقلت: «الذی جعل لکم من الشجر الأخضر نارا فاذا أنتم منه توقدون» [222] فبقیت أتفکر فی مثل هذا و أطالت النار مکثا طویلا حتی رجعت الی أهلی و قد کانت السماء رشت و
کان غلمانی یطلبون نارا و معی رجل بصری فی الرحل فلما أقبلت قال الغلمان: قد جاء أبوالحسن و معه نار، و قال البصری مثل ذلک حتی دنوت، فلمس البصری النار فلم یجدلها حراره و لا غلمانی، ثم طفئت بعد طول، ثم التهبت فلبثت قلیلا، ثم طفئت، ثم التهبت، ثم طفئت الثالثه فلم تعد، فنظرنا الی السواک فاذا لیس فیه أثر نار و لا حر و لا شعث و لا سواد و لا شئ یدل علی أنه حرق. فأخذت السواک فخبأته وعدت به الی الهادی علیه السلام، و ذلک فی سنه ست و عشرین بعد موت الجواد علیه السلام، فتحتم الغلظ فی التنازع قابلا و کشفت له أسفله و باقیه مغطی و حدثته بالحدیث، فأخذ السواک من یدی و کشفه کله و تأمله و نظر الیه ثم قال: هذا نور. فقلت له: نور جعلت فداک؟ فقال: بمیلک الی أهل هذا البیت و بطاعتک لی و لآبائی أراکه الله. [223] .
و عن داود الضریر قال: أردت الخروج الی مکه، فودعت أباالحسن بالعشی و خرجت فامتنع الجمال تلک اللیله، أصبحت فجئت اودع القبر، فاذا رسوله یدعونی، فأتیته و استحییت و قلت جعلت فداک ان الجمال تخلف أمس، فضحک و أمرنی بأشیاء و حوائج کثیره. فقال: کیف تقول؟ فلم أحفظ مثلها، قال لی فمد الدواه و کتب بسم الله الرحمن [ صفحه 128] الرحیم أذکر ان شاء الله و الأمر بیدک کله. فتبسمت فقال لی: مالک؟ فقلت له خیر. فقال: أخبرنی. فقلت له: ذکرت حدیثا رجل من أصحابنا أن جدک الرضا علیه السلام کان اذا أمر بحاجته کتب بسم الله الرحمن الرحیم اذکر ان شاء الله، فتبسم فقال: یا دواد
لو قلت لک ان تارک التقیه کتارک الصلاه لکنت صادقا. [224] . قلت: و للعلامه المجلسی بیان فی هذا الحدیث و سنذکره فی محله ان شاء الله.
و من الذین حسد الامام علیه السلام و کان بجتهد فی التضییق علیه و انتزاعه من بین الناس بل و اخراجه من مدینه الرسول هو بریحه، المتولی لأمر الحرب و المحراب فی مکه و المدینه، فکان یتربص به الدوائر الی أن ولی المتوکل العباسی، فاستغل الفرصه من تشدده علی العلویین و سعی بالامام علیه السلام و کتب الیه کتابا یتهم فیه الامام بدعوه الناس الی نفسه و بکل ما یثیر المتوکل علیه. فطلب منه أن یخرج الامام ان أراد المدینه و مکه المکرمه. و لما عرف الامام أن بریحه سعی به الی المتوکل، کتب کتابا الیه یذکر فیه کذب ما ادعاه بریحه. [ صفحه 131]
کان الامام الهادی علیه السلام یسکن فی المدینه الی سنه 236 ه ق. مکرما معظما تأوی الیه القلوب المشتاقه من کل جانب، حتی حسده عبدالله بن محمد امام الحرب و المحراب فی مدینه الرسول صلی الله علیه و آله علی مکانته السامیه و مقامه الرفیع و حب الناس له. و أنه لما عرف نیه المتوکل و حقده علی آل الرسول، کتب الیه کتابا یتهم فیه الامام الهادی علیه السلام. فلما عرف الامام سعایه عبدالله و وشایته، کتب علیه السلام الی المتوکل کتابا یدفع عن نفسه کل تهمه أوردها عبدالله فی کتابه و الیک الکتاب بروایه الشیخ المفید:
قال المفید: و کان سبب شخوص أبی الحسن علیه السلام من المدینه الی سر من رأی، أن عبدالله بن محمد کان یتولی الحرب و الصلاه بمدینه الرسول صلی الله علیه و آله، فسعی بأبی الحسن الی المتوکل و کان یقصده بالأذی و بلغ أباالحسن علیه السلام سعایته به فکتب الی المتوکل یذکر تحامل عبدالله بن محمد علیه و کذبه فیما سعی به، فتقدم المتوکل باجابته عن کتابه و دعائه فیه الی حضور العسکر علی جمیل [ صفحه 132] من الفعل و القول، فخرجت نسخه الکتاب و هی: بسم الله الرحمن الرحیم: أما بعد فان أمیرالمؤمنین عارف بقدرک، راع لقرابتک، موجب لحقک، مقدر من الامور فیک و فی أهل بیتک ما یصلح الله به حالک و حالهم، و یثبت به عزک و عزهم و یدخل الأمن علیک و علیهم، یبتغی بذلک رضی به و اداء ما افترض علیک فیک و فیهم، و قد رأی أمیرالمؤمنین صرف عبدالله بن محمد عما کان یتولاه من الحرب و الصلاه بمدینه الرسول صلی الله علیه و آله،
اذا کان علی ما ذکرت من جهالته بحقک، و استخفافه بقدرک، و عند ما قرفک به، و نسبک الیه من الأمر الذی قد علم أمیرالمؤمنین براءتک منه و صدق نیتک فی برک و قولک و انک لم تؤهل نفسک لما فرقت بطلبه و قد ولی أمیرالمؤمنین ما کان یلی ذلک، محمد بن الفضل، و أمره باکرامک و تبجیلک، الانتهاء الی أمرک و رأیک و التقرب الی الله و الی أمیرالمؤمنین بذلک أمیرالمؤمنین مشتاق الیک یحب احداث العهد بک و النظر الیک، فان نشطت لزیارته و المقام قبله ما أحببت شخصت و من اخترت من أهل بیتک و موالیک و حشمک علی مهله و طمانینه، ترحل اذا شئت و تنزل اذا شئت و تسیر کیف شئت و ان أحببت أن یکون یحیی بن هرثمه مولی أمیرالمؤمنین و من معه من الجند یرحلون برحلک و یسیرون بسیرک، فالأمر فی ذلک الیک و قد تقد منا الیک بطاعتک، فاستخر الله حتی توافی أمیرالمؤمنین، فما أحد من اخوانه و ولده و أهل بیته و خاصته، ألطف منه منزله و لا أحمد له اثره و لا هو لهم أنظر و لا علیهم أشفق و بهم أبر و الیهم أسکن منه الیک و السلام علیک و رحمه الله و برکاته. [225] .
ثم أن المتوکل العباسی أمر یحیی باختیار ثلاث مائه رجل، و أخذهم [ صفحه 133] معه المدینه لاشخاص الامام الهادی علیه السلام. و لما وصل المدینه و دخلها ضج أهل المدینه لما رأوا انه یرید انتزاع الامام من بین أظهرهم و اشخاصه الی سامرا فخافوا علی حیاه الامام. قال سبط بن الجوزی: قال یحیی فذهبت الی المدینه، فلما دخلتها
ضج أهلها ضجیجا عظیما ما سمع الناس بمثله خوفا علی علی وقامت الدنیا علی ساق، لأنه کان محسنا الیهم ملازما للمسجد، لم یکن عنده میل الی الدنیا. قال یحیی فجعلت أسکنهم و أحلف لهم انی لم اؤمر فیه بمکروه و انه لا بأس علیه، ثم فتشت منزله فلم أجد فیه الا مصاحف و أدعیه و کتب العلم، فعظم فی عینی و تولیت خدمته بنفسی و أحسنت عشرته. [226] .
من الممکن أن یخطر بذهن القارئ الکریم عند ما یقرأ کتاب المتوکل الی الامام الهادی علیه السلام أن المتوکل العباسی أراد أن یخدم الامام و یستفید من حضوره فی سامراء. نقول و کان هذا دأب الخلفاء العباسیین لانتزاع الأئمه من بین الناس، أن یکتبوا کتابا و یدعوهم الی حیث ما کانوا ظاهرا ولکن فی الحقیقه، المسئله بعکس ذلک. و الشواهد علی ذلک کثیره: 1- اذا کان المقصود من بعث یحیی بن هرثمه، تسلیم الرساله الی الامام الهادی علیه السلام فلماذا أمره بحشد القوی و اختیار ثلاثمائه رجل و قائدهم رجل خارجی من أعداء علی بن أبی طالب. فهل تسلیم کتاب الخلیفه یحتاج الی حشد القوی. [ صفحه 134] 2 - لا شک ان الخلیفه انما أمر یحیی بأخذ ثلاثمائه رجل معه، أراد ارعاب أهل المدینه لئلا یمانعوا من أشخاص الامام الهادی علیه السلام فاذا کان قصد الخلیفه غیر ما قلناه فلماذا أرسل مع یحیی ثلاثمائه رجل. 3 - و لا شک أیضا ان المتوکل أمره و بأوامر سریه و ان لم ینقل الینا، بأن أهل المدینه أو بنی هاشم ان وقفوا بوجهک و لم یفسحوا المجال لاشخاص الامام الی سامراء فقاتلهم. 4- ضجیج أهل المدینه و خوفهم علی
حیاه الامام أکبر دلیل علی أن عملیه اشخاص الامام ما کانت سلمیه و نتیجه خدمته له علیه السلام.
قال المسعودی: فلما کان بعد ثلاث عاد الی داره فوجد الدواب مسرجه الأثقال مشدوده قد فرغ منها و خرج متوجها نحو العراق و أتبعه بریحه مشیعا، فلما صار فی بعض الطریق، قال له بریحه: قد علمت وقوفک علی أنی کنت السبب فی حملک، و علی حلف بایمان مغلظه لئن شکوتنی الی أمیرالمؤمنین، أو الی أحد من خاصته و أبناءه لأجمرن نحلک و لأقتلن موالیک، و لأعورن عیون ضعیتک و لا فعلن و لأصنعن، فالتفت الیه أبوالحسن فقال له: ان أقرب عرضی ایاک علی الله البارحه و ما کنت لأعرضنک علیه، ثم لأشکونک الی غیره من خلقه. قال: فانکب علیه بریحه و ضرع الیه و استعفاه فقال له: قد عفوت عنک. [227] .
و فی الخرائج: روی یحیی بن هرثمه، قال: دعانی المتوکل، قال: اختر ثلاث [ صفحه 135] مائه رجل ممن ترید و اخرجوا الی الکوفه فخلفوا أثقالکم فیها، و اخرجوا طریق البادیه الی المدینه، فاحضروا علی بن محمد بن الرضا الی عندی مکرما معظما مبجلا. قال: ففعلت و خرجنا و کان فی أصحابی قائد من الشراه - ای الخوارج - و کان لی کاتب یتشیع و أنا علی مذهب الحشویه و کان ذلک الشاری یناظر ذلک الکاتب کنت استریح الی مناظرتها لقطع الطریق. فلما صرنا الی وسط الطریق، قال الشاری للکاتب: ألیس من قول صاحبکم علی بن أبی طالب أنه لیس من الأرض بقعه الا و هی قبر أو سیکون قبرا؟ فانظر الی هذه التربه أین من یموت فیها حتی یملأ الله قبورا کما یزعمون. قال: فقلت للکاتب هذا من قولکم؟ قال: نعم. قلت: صدق أین یموت فی هذه التربه العظیمه حتی یمتلئ
قبورا و تضاحکنا ساعه اذ انخذل الکاتب فی أیدینا. قال: و سرنا حتی دخلنا المدینه، فقصدت باب أبی الحسن علی بن محمد بن الرضا 7. فدخلت علیه، فقرأ کتاب المتوکل، فقال: انزلوا و لیس من جهتی خلاف. قال: فلما صرت الیه من الغد و کنا فی تموز أشد ما یکون من الحر، فاذا بین یدیه خیاط و هو یقطع من ثیاب غلاظ خفاتین له و لغلمانه. ثم قال للخیاط: أجمع علیها جماعه من الخیاطین و اعمد علی الفراغ منها یومک هذا و بکر بها الی فی هذا الوقت، ثم نظر الی و قال: یا یحیی اقضوا وطرکم من المدینه فی هذا الیوم و اعمد علی الرحیل غدا فی هذا الوقت. قال: فخرجت من عنده و أنا أتعجب من الخفاتین و أقول فی نفسی نحن فی تموز و حر الحجاز و انما بیننا و بین العراق مسیره عشره أیام فما یصنع بهذه الثیاب؟ ثم قلت فی نفسی: هذا رجل لم یسافر و هو یقدر أن کل سفر یحتاج فیه الی مثل هذه الثیاب و العجب من الرافضه حیث یقولون بامامه هذا مع فهمه هذا. فعدت الیه فی الغد فی الوقت، فاذا الثیاب قد احضرت فقال لغلمانه: [ صفحه 136] ادخلوا اخذوا لنا معکم لبابید و برانس. ثم قال: ارحل یا یحیی. فقلت فی نفسی هذا أعجب من الأول أیخاف أن یلحقنا الشتاء فی الطریق حتی أخذ معه اللبابید و البرانس؟ فخرجت و أنا استصغر فهمه، فعبرنا حتی اذا وصلنا ذلک الموضع الذی وقعت المناظره فی القبور ارتفعت سحابه و اسودت و أرعدت و أبرقت حتی اذا صارت علی رؤسنا أرسلت علینا بردا مثل الصخور وقد شد
علی نفسه و علی غلمانه الخفاتین و لبسوا اللبابید و البرانس، قال لغمانه: ادفعوا الی یحیی لباده و الی الکاتب برنسا و تجمعنا و البرد یأخذنا حتی قتل من أصحابی ثماثین رجلا و زالت و رجع الحر کما کان. فقال لی یا یحیی أنزل من بقی من أصحابک لیدفن من قدمات من أصحابک فهکذا یملأ الله البریه قبورا. قال: فرمیت نفسی عن دابتی و عدوت الیه و قبلت رکابه و رجله و قلت: أنا أشهد أن لا اله الا الله، و أن محمدا عبده و رسوله، و أنکم خلفاء الله فی أرضه و قد کنت کافرا و اننی الآن قد أسلمت علی یدیک یا مولای. قال یحیی: و تشیعت و لزمت خدمته الی أن مضی. [228] .
و روی أبومحمد البصری عن أبی العباس خال شبل کاتب ابراهیم بن محمد، قال: کنا أجرینا ذکر أبی الحسن علیه السلام، فقال لی: یا أبامحمد لم أکن فی شئ من هذا الأمر، و کنت أعیب علی أخی و علی أهل هذا القول عیبا شدیدا بالذم و الشتم الی أن کنت فی الوفد الذین أوفد المتوکل الی المدینه فی احضار أبی الحسن علیه السلام فخرجنا الی المدینه. فلما خرج و صرنا فی بعض الطریق و طوینا المنزل و کان منزلا صائفا شدید الحر، فسألناه أن ینزل. [ صفحه 137] فقال: لا. فخرجنا و لم نطعم و لم نشرب، فلما اشتد الحر و الجوع و العطش، فبینما و نحن اذ ذلک فی أرض ملساء لا نری شیئا و لا ظل و لا ماء نستریح فجعلنا نشخص بأبصارنا نحوه، قال: و ما لکم، أحسبکم جیاعا و قد عطشتم، فقلنا ای و الله
یا سیدنا قد عیینا. قال: عرسوا و کلوا و اشربوا. فتعجبت من قوله و نحن فی صحراء ملساء لا نری فیها شیئا نستریح الیه و لا نری ماءا و لا ظلا. فقال: ما لکم عرسوا، فابتدرت الی القطار لانیخ ثم التفت و اذا أنا بشجرتین عظیمتین تستظل تحتهما عالم من الناس و انی لأعرف موضعها انه أرض براح فقراء. و اذا بعین تسیح علی وجه الأرض أعذب ماء و أبرده. فنزلنا و أکلنا و شربنا و استرحنا، و ان فینا من سلک ذلک الطریق مرارا فوقع فی قلبی ذلک الوقت أعاجیب، و جعلت أحد النظر الیه و أتأمله طویلا، و اذا نظرت الیه تبسم وزوی وجهه عینی. فقلت فی نفسی و الله لأعرفن هذا کیف هو؟ فأتیت من وراء الشجره فد فنت سیفی و وضعت علیه حجرین و تغوطت فی ذلک الموضع و تهیأت للصلاه. فقال أبوالحسن: استرحتم؟ قلنا: نعم، قال: فارتحلوا علی اسم الله، فارتحلنا. فلما أن سرنا ساعه رجعت علی الأثر، فأتیت الموضع فوجدت الأثر و السیف کما وضعت و العلامه و کأن الله لم یخلق شجره و لا ماءا و لا ظلالا و لا بللا، فتعجبت من ذلک و رفعت یدی الی السماء فسألت الله الثبات علی المحبه و الایمان به و المعرفه منه و أخذت الأثر، فلحقت القوم. فالتفت الی أبوالحسن و قال: یا أباالعباس فعلتها؟ قلت: نعم یا سیدی، لقد کنت شاکا و أصبحت أنا عند نفسی من أغنی الناس [ صفحه 138] فی الدنیا و الآخره. فقال: هو کذلک هم معدو دون معلومون لا یزید رجل و لا ینقص [229] .
قال المسعودی فی اثبات الوصیه: قدم به
علیه السلام بغداد و خرج اسحاق بن ابراهیم و جمله القواد فتلقوه، فحدث أبوعبدالله محمد بن أحمد الحلبی القاضی، قال: حدثنی الخضر بن البزار و کان شیخا مستورا ثقه یقبله القضاه و الناس، قال: رأیت فی المنام کأنی علی شاطئ الدجله بمدینه السلام فی رحبه الجسر و الناس مجتمعون خلق کثیر یزحم بعضهم بعضا و هم یقولون قد أقبل بیت الله الحرام. فبینا نحن کذلک اذا رأیت البیت بما علیه من الستار و الدیباج و القباطی، قد أقبل مارا علی الأرض یسیر حتی عبر الجسر من الجانب الغربی الی الجانب الشرقی الناس یطوفون به و بین یدیه دار خزیمه و هی التی آخر من ملکها بعد عبیدالله بن عبدالله بن طاهر القمی و أبوبکر المفتی ابن اخت اسماعیل بن بلبل بدر الکبیر الطولوی المعروف بالحمامی فانه أقطعها. فلما کان بعد أیام خرجت فی حاجه انتهیت الی الجسر، فرأیت الناس مجتمعین هم یقولون: قدم ابن الرضا المدینه فرأیته قد عبر من الجسر علی شهری تحته کبیر یسیر علیه المسیر رفیقا و الناس بین یدیه و خلفه و جاء حتی دخل دار خزیمه بن حازم فعلمت أنه تأویل الرؤیا التی رأیتها ثم خرج الی سر من رأی فتلقاه جمله أصحاب المتوکل حتی دخل الیهم فأعظمه و أکرمه و شهد له، ثم انصرف عنه الی دار اعدت له و أقام بسر من رأی. [230] . [ صفحه 141]
ولی أمور الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام، عده من أصحابه و خواصه فی مختلف النواحی و البلدان، کعلی بن الحسین بن عبدربه و الحسن بن راشد، و أیوب بن نوح، و علی بن جعفر الهمانی، و جعفر بن سهیل
الصیقل، و عثمان بن سعید العمری، و علی بن مهزیار، و علی بن الریان و غیرهم. و کان علیه السلام یأمر شیعته و موالیه ضمن أحکام و کتب و رسائل بالأتصال مع هؤلاء فی مهام الأمور، و الیهم کانت ترجع أموال الامام علیه السلام و ذلک بتنصیص منه علی وکالتهم. و یفهم من الأحکام التی صدرت فی وکاله هؤلاء، کان له علیه السلام تنظیم خاص فی شئوون الوکلاء حتی بالنسبه الی الآخر، کما ستقف علی هذه التنظیمات خلال سرد أسماءهم و التعرف علیهم.
فمن الذین ولی اموره و کان وکیلا عنه علیه السلام، الحسن بن راشد، المکنی بأبی راشد، مولی لآل المهلب، بغدادی من أصحاب الامام الجواد و الهادی علیهماالسلام. [ صفحه 142] عده الشیخ فی رجاله تاره من أصحاب الجواد علیه السلام برقم (8) [231] و اخری فی أصحاب الهادی علیه السلام برقم) 10 ( [232] و عده الشیخ المفید فی رسالته العددیه من الفقهاء الأعلام و الرؤساء المأخوذ عنهم الحلال و الحرام الذین لا یطعن علیهم بشئ و لا طریق لذم واحد منهم. [233] . و ذکره الشیخ الطوسی فی کتاب الغیبه فی جمله الممدوحین من وکلاء الائمه و المتولین لأمورهم علیهم السلام [234] . صدرت وکالته عن الامام الهادی علیه السلام بعد علی بن الحسین ابن عبد ربه و أقامه مقام علی بن الحسین و أمر موالیه ببغداد و المدائن و السواد و ما یلیها بالطاعه عنه. و الیک النصوص و الرسائل علی وکالته:
قال أبوعمر الکشی: وجدت بخط جبرئیل بن أحمد، حدثنی محمد بن عیسی الیقطینی قال: کتب علیه السلام الی علی بن بلال فی سنه اثنتین و ثلاثین و مائتین: بسم الله الرحمن الرحیم أحمد الله الیک و أشکو طوله و عوده واصلی علی النبی محمد و آله صلوات الله و رحمته علیهم، ثم انی أقمت أبا علی مقام حسین بن عبد ربه [235] . فائتمنته علی ذلک بالمعرفه بما عنده الذی لا یقدمه أحد، و قد أعلم أنک شیخ ناحتیک فأحببت افرادک و اکرامک بالکتاب بذلک، فعلیک بالطاعه له التسلیم الیه، [ صفحه 143] جمیع الحق قبلک و أن تحض موالی علی ذلک و تعرفهم من ذلک ما یصیر سببا الی عونه و کفایته، فذلک توفیر علینا
و محبوب لدینا، و لک به جزاء من الله و أجر، فان الله یعطی من یشاء أفضل الاعطاء و الجزاء برحمته، أنت فی ودیعه الله و کتبت بخطی و أحمد الله کثیرا. [236] .
و کتب الامام علیه السلام الی موالیه فی بغداد و المدائن و السواد کتابا یصرح بوکاله ابن راشد، ما نصه: روی الکشی أیضا عن محمد بن مسعود، عن محمد بن نصیر، عن أحمد بن محمد بن عیسی قال: نسخه الکتاب مع ابن راشد الی جماعه الموالی الذینهم ببغداد المقیمین بها و المدائن و السواد و ما یلیها: أحمد الله الیکم ما أنا علیه من عافیه و حسن عائدته و اصلی علی نبیه و آله، افضل صلواته و أکمل رحتمه و رأفته، و انی أقمت أبا علی بن راشد، مقام الحسین بن عبد ربه و من کان قبله من وکلائی و صار فی منزلته عندی و ولیته ما کان یتولاه غیره من وکلائی قبلکم، لیقبض حقی، ارتضیته لکم و قدمته فی ذلک و هو أهله و موضعه. فصیروا رحمکم الله الی الدفع الیه و الی و أن لا تجعلوا له علی أنفسکم عله، فعلیکم بالخروج عن ذلک و التسرع الی طاعه الله و تحلیل أموالکم و الحقن لدمائکم، و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله لعلکم ترحمون، و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تموتن الا و أنتم مسلمون، فقد أوجبت فی طاعته طاعتی و الخروج الی عصیانه الخروج الی عصیانی، فألزموا الطریق یأجرکم الله و یزیدکم من فضله، فان الله بما عنده واسع کریم متطول علی [ صفحه 144] عباده رحیم نحن
و أنتم فی ودیعه الله و حفظه و کتبته بخطی و الحمد لله کثیرا. [237] .
روی الکلینی عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد، عن محمد بن عیسی، عن أبی علی بن راشد، عن صاحب العسکر، قال قلت له جعلت فداک نوتی بالشئ فیقال هذا کان لأبی جعفر عندنا فکیف نصنع؟ فقال: ما کان لأبی جعفر علیه السلام بسبب الامامه فهو لی و ما کان غیر ذلک فهو میراث علی کتاب الله و سنه نبیه. [238] .
و فی البصائر عن محمد بن عیسی، عن أبی علی بن راشد، قال: قدمت علی أحمال، فأتانی رسوله قبل أن أنظر فی الکتب أن اوجهه بها الیه: «سرح الی بدفتر کذا» و لم یکن عندی فی منزلی دفتر أصلا. قال: فقمت أطلب ما لا أعرف بالتصدیق له، فلم أقع علی شئ فلما ولی الرسول، قلت مکانک، فحللت بعض الأحمال فتلقانی دفتر لم أکن علمت به الا أنی علمت أنه، لم یطلب الا حقا فوجهت به الیه. [239] .
روی محمد بن یعقوب رقعه الی محمد بن فرج قال: کتبت الیه أسأله عن أبی علی بن راشد، و عن عیسی بن جعفر، و عن ابن بند. و کتب الی: ذکرت ابن راشد رحمه الله انه عاش سعیدا و مات شهیدا و دعا [ صفحه 145] لابن بند و العاصمی و ابن بند ضرب بعمود و قتل، و ابن عاصم ضرب بالسیاط علی الجسر ثلاث مأه سوط و رمی به فی الدجله. [240] .
و من الوکلاء الممدوحین و المقربین عند الامام الهادی علیه السلام هو أیوب بن نوح بن دراج النخعی أبوالحسین. کان وکیلا لأبی الحسن و أبی محمد العسکری علیهماالسلام، عظیم المنزله عندهما و کان شدید الورع، کثیر العباده ثقه فی روایاته، و أبوه نوح بن دراج کان قاضیا بالکوفه و کان صحیح الاعتقاد... [241] . عده الشیخ فی الغیبه فی السفراء و الوکلاء الممدوحین و قال: ذکر عمرو بن سعید المدائنی، قال: کنت عند أبی الحسن بصریا، اذ دخل أیوب بن نوح و وقف قدامه، فأمره بشئ ثم انصرف، و التفت الی أبوالحسن علیه السلام و قال: یا عمرو ان أحببت أن تنظر الی رجل من أهل الجنه فانظر الی هذا. [242] .
و فی الکشی أنه صدر من الامام الهادی علیه السلام، بشأن أیوب بن نوح ما یدل علی وثاقته و جلاله قدره فروی، عن محمد بن مسعود، قال حدثنی علی بن محمد، قال حدثنی محمد بن أحمد، عن محمد بن عیسی، عن أبی محمد الرازی قال: کنت أنا و أحمد بن أبی عبدالله البرقی بالعسکر، فورد علینا رسول من الرجل فقال لنا: الغایب العلیل ثقه و أیوب بن نوح و ابراهیم بن محمد الهمدانی و أحمد بن حمزه و أحمد بن اسحاق ثقاه جمیعا. [243] . [ صفحه 146]
قال أبو عمرو الکشی: فی کتاب آخر: و أنا آمرک یا أیوب بن نوح أن تقطع الاکثار بینک و بین أبی علی، و أن یلزم کل واحد منکما ما وکل به، آمرک یا أبا علی بمثل ما امرک. یا أیوب: أن لا تقبل من أهل بغداد و المداین شیئا یحملونه، و لا تلی لهم استیذانا علی و مر من أتاک بشئ من غیر أهل ناحیتک أن یصیره الی الموکل بناحیته، و آمرک یا أبا علی فی ذلک بمثل ما أمرت به أیوب، و لیقبل کل واحد منکما قبل ما أمرته به. [244] .
و من الوکلاء الممدوحین علی بن جعفر الهمانی. کان فاضلا مرضیا من وکلاء أبی الحسن و أبی محمد علیهماالسلام [245] عده الشیخ فی رجاله تاره فی أصحاب الهادی علیه السلام و قال: علی بن جعفر وکیل ثقه. [246] و اخری فی أصحاب الامام العسکری قائلا: علی بن جعفر، قیم لأبی الحسن علیه السلام، ثقه. [247] . روی الکشی عن محمد عن مسعود قال: قال یوسف بن السخت: کان علی بن جعفر وکیلا لأبی الحسن، و کان رجلا من أهل همینیا، من قری سواد بغداد، فسعی به الی المتوکل فحبسه، فطال حبسه و احتال من قبل عبدالله بن خاقان بمال ضمنه عنه بثلاثه آلاف دینار فکلمه عبدالله، فعرض جامعه علی المتوکل، فقال: یا عبدالله لو شککت فیک لقلت: انک رافضی، هذا وکیل فلان، و أنا عازم علی قتله. قال: فتأدی الخبر الی علی بن جعفر، فکتب الی أبی الحسن علیه السلام: یا سیدی، [ صفحه 147] الله الله فی، فقد والله خفت أن أرتاب. فوقع فی رقعته: أما اذا بلغ الأمر ما أری فسأقصد الله فیک.
و کان هذا فی لیله الجمعه، فأصبح المتوکل محموما، فازداوت علیه حتی صرخ علیه یوم الاثنین فأمر بتخلیه کل محبوس عرض علیه اسمه، حتی ذکر هو علی بن جعفر، فقال لعبد الله لم لا تعرض علی أمره؟ فقال: لا أعود الی ذکره. قال: خل سبیله، و سله أن یجعلنی فی حل، فخلی سبیله، و صار الی مکه بأمر أبی الحسن، فجاور بها، و برأ المتوکل من علته. [248] . و دامت هذه الوکاله الی أن استشهد الامام الهادی و أنفذها الامام الحسن العسکری علیه السلام، فکان قائما بشئون الوکاله و کان ینفق النفقات العظیمه فی بعض السنوات التی کان یحضر الموسم. روی الشیخ الطوسی عن أحمد بن علی الرازی، عن علی بن مخلد الأیادی، قال: حدثنی أبوجعفر العمری - رضی الله عنه - قال: حج أبوطاهر بن بلال، فنظر الی علی بن جعفر، و هو ینفق النفقات العظیمه، فلما انصرف کتب بذلک الی أبی محمد علیه السلام، فوقع فی رقعته: قد کنا أمرنا له بمائتا ألف دینار، ثم أمرنا له بمثلها، فأبی قبوله ابقاء علینا، ما للناس و الدخول فی أمرنا فیما لم ندخلهم فیه. [249] .
و من وکلائه علیه السلام: جعفر بن سهیل الصیقل. عده الشیخ الطوسی من أصحاب الامام العسکری علیه السلام و من وکلاء الأئمه علیهم السلام و قال: وکیل أبی الحسن و أبی محمد و صاحب الدار علیهم السلام. [250] . [ صفحه 148] قال السید الخوئی و ثقه بعضهم، من أجل أنه کان وکیلا عنهم علیهم السلام، ولکن تقدم فی المدخل أنه لا ملازمه بین الوکاله الوثاقه. [251] .
و من وکلاء علیه السلام: عثمان بن سعید العمری، عده الشیخ تاره من أصحاب الامام الهادی علیه السلام قائلا: عثمان بن سعید العمری، یکنی أبا عمرو السمان و یقال له الزیات، خدمه و له احدی عشر سنه، و له الیه عهد معروف و تاره فی أصحاب العسکری علیه السلام قائلا: عثمان بن سعید العمری الزیات و یقال له: السمان، یکنی أبا عمرو جلیل القدر، ثقه، وکیله علیه السلام. [252] . و ذکره الشیخ الطوسی فی السفراء الممدوحین و روی عده روایات فی جلاله قدره منها: ما رواه عن جماعه، عن أبی محمد هارون بن موسی، عن أبی علی محمد بن همام الاسکافی، قال: حدثنا عبدالله بن جعفر الحمیری، قال: حدثنا أحمد بن اسحاق بن سعد القمی، قال: دخلت علی أبی الحسن علی بن محمد صلوات الله علیه فی یوم من الأیام، فقلت: یا سیدی، أنا أغیب و أشهد و لا تیهیأ لی الوصول الیک اذا شهدت فی کل وقت، فقول من نقبل و أمر من نمتثل؟ فقال لی صلوات الله علیه: هذا أبو عمرو الثقه، الأمین، ما قاله لکم فعنی یقوله، و ما أداه الیکم فعنی یؤدیه. فلما مضی أبوالحسن علیه السلام وصلت الی أبی محمد ابنه، الحسن العسکری علیه السلام ذات یوم، فقلت له علیه السلام مثل
قولی لأبیه، فقال لی: هذا أبو عمرو الثقه الأمین ثقه الماضی و ثقتی فی المحیا و الممات فما قاله لکم فعنی یقوله، و ما أدی الیکم فعنی یقول، فاسمع له و أطع فانه الثقه المأمون. [253] . [ صفحه 149]
و من وکلائه علیه السلام هو الثقه الجلیل، علی بن الحسین بن عبدربه [254] کان وکیل الهادی علیه السلام قبل أبی علی بن راشد. و طلب من الامام أن یدعو له فی زیاده عمره، لکن أخبره الامام بأنه سیلقی ربه و هو خیر له. روی أبو عمرو الکشی عن حمدویه بن نصیر، قال حدثنا محمد بن عیسی، قال: حدثنا علی بن الحسین بن عبدالله، قال: سألته أن ینسئ فی أجلی: فقال: أو یکفیک ربک لیغفر لک خیرا لک، قال: فحدث بذلک علی بن الحسین اخوانه بمکه، ثم مات بالخزیمیه فی المنصرف من سنته و هذا فی سنه تسع و عشرین و مائتین رحمه الله. فقال و قد نعی الی نفسی، قال و کان وکیل الرجل علیه السلام قبل أبی علی بن راشد. [255] . و فیه أیضا عن محمد بن مسعود، قال حدثنا محمد بن نصیر، قال: حدثنا أحمد بن محمد بن عیسی، قال: کتب الیه علی بن الحسین بن عبدالله یسأله الدعاء فی زیاده عمره حتی یری ما یحب. فکتب الیه فی جوابه: تصیر الی رحمه الله خیر لک، فتوفی الرجل بالخزیمیه. [256] . و نص الامام علیه السلام بوکالته فی کتابه الذی أقام فیه ابن راشد مقامه، و قال فیه: و انی أقمت أبا علی بن راشد مقام علی بن الحسین بن عبد ربه و من کان قبله من وکلائی... [257] . [ صفحه 150]
و من وکلاءه أیضا هو علی بن مهزیار أبوالحسن الدورقی فی الثقه الجلیل، الذی توکل لهم فی بعض النواحی. عده الشیخ الطوسی فی رجاله تاره من أصحاب الرضا علیه السلام قائلا: علی بن مهزیار أهوازی ثقه. [258] . و تاره من أصحاب
الجواد علیه السلام قائلا: علی بن مهزیار الأهوازی [259] و ثالثه فی أصحاب الامام الهادی علیه السلام قائلا: علی بن مهزیار أهوازی ثقه. [260] . صرح النجاشی بوکالته عن الجواد و الهادی علیهماالسلام و قال: و اختص بأبی جعفر الثانی و توکل له و عظم محله منه، و کذلک أبوالحسن الثالث علیه السلام و توکل لهم فی بعض النواحی و خرجت الی الشیعه فیه توقیعات بکل خیر و کان ثقه فی روایته لا یطعن علیه صحیحا اعتقاده... [261] . و ستقف علی ترجمته فی أصحاب الامام الهادی علیه السلام ان شاء الله.
و من وکلائه أیضا: هو علی بن الریان بن الصلت الأشعری القمی. ثقه، له عن أبی الحسن الثالث علیه السلام نسخه و کان وکیلا. [262] . [ صفحه 153]
زاد عدد الشیعه و من و الی أهل البیت فی عهد الهادی علیه السلام و انتشروا فی کثیر من البلدان الاسلامیه و کان حالهم حال امامهم من الشده و الرخاء، فان کان الامام مضیقا علیه، فکانوا هم کذلک و ان خففوا عنه، أثرت هذه الحاله علی شیعتهم أیضا. فمتهم من عاش علی خوف و خطر یرتقب الوشاه علیه، و منهم من ترک بلاده و تواری خوفا علی نفسه و أهله و منهم من القی القبض علیه وزج فی السجون و منهم من خلد فی السجن حتی مات و منهم من ضرب بالسیاط و القی فی الدجله. کل ذلک بسبب ولائهم لأهل البیت و تفضیلهم علی سائر الناس. و کان الامام علیه السلام رغم الحصار الموجود علیه، یعتنی بهم و بشانهم، فهم علی أتصال دائم معه، اما بحضورهم فی سامراء أو بارسال الرسل و الکتب الیه. و کان هو أیضا علی اتصال دائم معهم بشتی الطرق سرا و علنا. و الیک فی هذا الفصل الاشاره الی مناطقهم و طرق اتصال الامام بهم و بالعکس. و ما عانوه من السلطات الجائره کالمتوکل و المستعین و المعتز و غیرهم:
ترکز الشیعه فی أیام الهادی علیه السلام فی مناطق کثیره فی العراق کالکوفه و بغداد، و سامراء و البصره و المدائن و ایران کالخراسان، و الری و نیسابور و قم [ صفحه 154] و آذربابیجان و أهواز و بلاد الیمن و مدن اخری وردت أسماءها فی الروایات و الأحادیث الاسلامیه.
تحدث العلامه محمد حسین المظفر فی کتابه القیم عن وجود مناطق و مدن شیعیه کثیره فی العراق و أهمها الکوفه سامراء و البصره و المدائن و بغداد. و قال فی ظهور التشیع فی سامراء: و ظهر التشیع جلیا بعد أن أقام الامامان فیها و شاهد الناس مالهما من علم و سجایا حمیده و مزایا دلت علی أنهما فرعان من شجره النبوه و وارثان لذلک العلم الالهی علی الرغم من مناوأه العباسیین لهما اجتهادهم فی منع الناس من الاجتماع بالناس، ولکن الشمس تفیض علی العالم أشعه تنمی الضرع و الزرع و ان حالت السحب دون ذلک الشعاع [263] و یشهد لظهور التشیع فی سامراء ذلک الیوم ما ذکره الیعقوبی فی تاریخه فی وفاه الهادی علیه السلام قال: فصلی علیه فی الشارع المعروف بشارع أبی أحمد، فلما کثر الناس و اجتمعوا کثر بکاؤهم ضجتهم فرد النعش الی داره فدفن فیها... [264] . و تحدث أیضا عن الکوفه فی زمن العسکری و أبیه الهادی علیه السلام قائلا: و لا تسل عن الکوفه فی ذلک الیوم [265] بل و فیما قبله و ما بعده فانها من أکبر مدن الشیعه فی الولاء. [266] . و تحدث أیضا عن بغداد التی کانت من المراکز المهمه للشیعه و التی صارت بعدها حلقه الوصل بین عامه الناس و الوکلاء و الوکیل العام للامامین من بعده
علیه السلام، [ صفحه 155] فقال: انه کان یسکنها خلق کثیر من الشیعه. [267] و تحدث أیضا عن المدائن و قال: و کانت المدائن یومئذ عامره و للتشیع فیها القدح المعلی و ما زالت المواصلات بینهم و بین الامام متوالیه و لعل سلمان الفارسی أول من وضع فیها حجر التشیع و بنی علیه حذیفه بن الیمان. [268] .
و أما بلاد فارس فکانت کثیره من مدنها موالیه لآل البیت و ظهر التشیع فیها و شد الرحال منها، عدد کثیر لزیاره المعصومین و منهم الهادی علیه السلام، و کانت الرسل و الرسائل و الهدایا و الحقوق الشرعیه ترسل منها الیهم. و من جمله هذه المدن مدینه قم المقدسه التی کانت موردا للعنایه الشدیده من قبل الهادی علیه السلام و هکذا من قبل الائمه من قبله و من بعده. فأصبحت هذه المدینه من أکبر المعاهد العلمیه و أعظمها فی زمن المعصومین علیهم السلام و تخرج فیها مئات الفحول و الفطاحل، و رجالات العلم و الفضیله کزکریا بن آدم و معظم الأشعریین.
روی المفید فی الاختصاص: و روی عن علی بن محمد العسکری عن أبیه عن جده أمیرالمؤمنین علیه السلام. قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله لما اسری بی الی السماء الرابعه نظرت الی قبه من لؤلؤها أربعه أرکان و أربعه أبواب کلها من استبرق أخضر. قلت: یا جبرئیل ما هذه القبه التی لم أر فی السماء الرابعه أحسن منها؟ فقال: جبیبی محمد هذه صوره مدینه یقال لها: قم یجتمع عباد الله المؤمنون [ صفحه 156] ینتظرون محمدا و شفاعته للقیامه الحساب یجری علیهم الغم و الهم و الأحزان و المکاره. قال: فسألت علی بن محمد العسکری علیه السلام متی ینتظرون الفرج؟ قال: اذا ظهر الماء علی وجه الأرض. [269] . و عن أبی مقاتل الدیلمی نقیب الری، قال: سمعت علی بن محمد الهادی علیه السلام یقول: انما سمی قم به لأنه لما وصلت السفینه الیه فی طوفان نوح علیه السلام قامت. و هو قطعه من بیت المقدس. [270] . و عنه علیه السلام: ان نوح النبی علیه السلام لما وصل فی
أیام الطوفان الی هذا المکان الذی هو قم توقف و سمی هذه القطعه من الأرض بقم. [271] . و روی الصدوق فی العیون عن محمد بن أحمد السنانی، عن أبی الحسین محمد بن جعفر الأسدی، عن سهل بن زیاد، عن عبدالعظیم الحسنی قال: سمعت علی بن محمد العسکری علیه السلام یقول أهل قم و أهل آبه مغفور لهم لزیارتهم لجدی علی بن موسی الرضا علیه السلام بطوس، ألا فمن زار فأصابه فی طریقه قطره من السماء حرم الله جسده علی النار. [272] . قال المظفر: و أصبحت قم فی عهده [273] و عهد أبیه من قبل، عاصمه کبری من عواصم العلم الشیعیه و فیها من رواتهما مالا عد له، و من المؤلفین فی الحدیث [ صفحه 157] و فنون العلم جم غفیر. [274] . و قد ألفنا حول هذه البلده الطاهره و الحضاره الشیعیه فیها کتابا ضخما لا بأس بمراجعه ذلک. [275] . و أما بالنسبه الی سائر المدن الشیعیه فیها فکثیره و سیمر علیک فی خلال الکتب أو الرسائل الفقهیه الیه أسماء کثیره من هذه المدن و هکذا أصحابه المنتسبین الی هذا المدن أو لسکناهم فیها.
کان للامام الهادی علیه السلام حینما اجبر فی الاقامه بسامراء اتصالات سریه و غیر سریه بالشیعه مضافا الی لقاءاته الیومیه و الاسبوعیه. و کانت هذه الأسالیب تستخدم تاره لحفظ الشیعه، و تاره لحفظ الأسرار بینه و بین الشیعه و تاره لغیر ذلک، فمنها.
أرسل الامام علیه السلام رسائل کثیره بواسطه رسله سریه و غیر سریه الی مناطق عدیده منها الی قم و الی المدینه و الی سائر البلاد و هکذا أرسل بعض الرسائل السریه الی داخل السجن فی سامراء
و فی الخرایج: روی عن أحمد بن هارون، قال: کنت جالسا اعلم غلاما من غلمانه فی فازه داره اذ دخل علینا أبوالحسن علیه السلام راکبا علی فرس له، فقمنا الیه [ صفحه 158] فسبقنا فنزل قبل أن ندنو منه، فأخذ عنان فرسه بیده فعلقه فی طنب من أطناب الفازه، ثم دخل فجلس معنا، فأقبل علی و قال: متی رأیک أن تنصرف الی المدینه؟ فقلت: اللیله. قال: فأکتب اذا کتابا معک توصله الی فلان التاجر. قلت: نعم. قال یا غلام هات الدوات و القرطاس، فخرج الغلام لیأتی بهما من دار اخری. فلما غاب الغلام صهل الفرس و ضرب بذنبه، فقال له بالفارسیه ما هذا الغلق؟ فصهل الثانیه، فضرب بیده، فقال له بالفارسیه: اقلع فامض الی ناحیه البستان و بل هناک ورث و ارجع فقف هناک مکانک، فرفع الفرس رأسه و أخرج العنان من موضعه، ثم مضی الی ناحیه البستان حتی لا نراه فی ظهر الفازه فبال وراث و عاد الی مکانه. فدخلنی من ذلک ما الله به علیم، فوسوس الشیطان فی قلبی فقال: یا أحمد لا یعظم علیک ما رأیت ان ما أعطی الله محمدا و آل محمد أکثر مما أعطی داود و آل داود. قلت: صدق ابن رسول الله صلی الله علیه و آله. فما قال لک؟ و ما قلت له فقد فهمته. فقال: قال لی الفرس: قم فارکب الی البیت حتی تفرغ عنی. قلت: ما هذا الغلق؟ قال: قد
تعبت. قلت لی حاجه ارید أن أکتب کتابا الی المدینه فاذا فرغت رکبتک. قال: انی ارید أن أروث و أبول و أکره أن أفعل ذلک بین یدیک. فقلت أذهب ناحیه البستان، فافعل ما أردت، ثم عد الی مکانک ففعل الذی رأیت. ثم أقبل الغلام بالدوات و القرطاس، و قد غابت الشمس، فوضعها بین یدیه [ صفحه 159] فأخذ فی الکتابه حتی أظلم اللیل فیما بینی و بینه، فلم أر الکتاب، و ظننت أنه أصابه الذی أصابنی، فقلت للغلام قم فهات شمعه من الدار حتی یبصر مولاک کیف یکتب، فمضی. فقال للغلام: لیس الی ذلک حاجه. ثم کتب کتابا طویلا الی أن غاب الشفق، ثم قطعه، فقال للغلام: أصلح و أخذ الغلام الکتاب، و خرج الی الفازه لیصلحه، ثم عاد و ناوله لیختمه فختمه من غیر أن ینظر الخاتم مقلوبا أو غیر مقلوب، فناولنی، فقمت لأذهب فعرض فی قلبی قبل أن أخرج من الفازه، اصلی قبل أن آتی المدینه. قال یا أحمد صل المغرب و العشاء الآخره فی مسجد الرسول صلی الله علیه و آله و اطلب الرجل فی الروضه فانک توافقه ان شاء الله. قال: فخرجت مبادرا فأتیت المسجد و قد نودی العشاء الآخره، فصلیت المغرب، ثم صلیت معهم العتمه، و طلبت الرجل حیث أمرنی، فوجدته، فأعطیته الکتاب و أخذه و فضه لیقرأه، فلم یستبن قراءته فی ذلک الوقت، فدعا بسراج فأخذته و قرأته علیه فی السراج فی المسجد، فاذا خط مستولیس حرف ملتصقا بحرف، اذا الخاتم مستولیس بمقلوب، فقال لی الرجل: عد الی غدا حتی أکتب جواب الکتاب، فغدوت فکتب الجواب فجئت به الیه، فقال: ألیس قد وجدت الرجل حیث قلت لک؟ فقلت نعم،
قال: أحسنت. [276] .
کتب الامام علیه السلام الی محمد بن الفرج و قال: یا محمد اجمع أمرک و خذ حذرک. قال: فأنا فی جمع أمری و لیس أدری ما کتب الی، حتی ورد علی رسول حملنی من مصر مقیدا و ضرب علی کل ما أملک. و کنت فی السجن ثمان سنین ثم ورد [ صفحه 160] علی منه فی السجن کتاب فیه: یا محمد لا تنزل فی ناحیه الجانب الغربی فقرأت الکتاب فقلت: یکتب الی بهذا و أنا فی السجن ان هذا لعجب فما مکثت أن خلی عنی و الحمد لله. [277] .
و عن داود الضریر قال: أردت الخروج الی مکه، فودعت أباالحسن بالعشی خرجت فامتنع الجمال تلک اللیله، و أصبحت فجئت اودع القبر فاذا رسوله یدعونی فأتیته و استحییت و قلت: جعلت فداک ان الجمال تخلف أمس، فضحک و أمرنی بأشیاء و حوائج کثیره، فقال: کیف تقول؟ فلم أحفظ مثلها. قال لی. فمد الدواه و کتب: بسم الله الرحمن و الرحیم أذکر ان شاء الله و الأمر بیدک کله. فتبسمت فقال لی: مالک؟ فقلت له خیر. فقال: أخبرنی فقلت له: ذکرت حدیثا حدثنی رجل من أصحابنا أن جدک الرضا علیه السلام، کان اذا أمر بحاجته کتب بسم الله الرحمن الرحیم اذکر ان شاء الله، فتبسم فقال: یا داود لو قلت لک ان تارک التقیه کتارک الصلاه لکنت صادقا. [278] . و للعلامه المجلسی بیان و تعلیق علی هذا اللقاء حیث قال: قوله علیه السلام «کیف تقول» أی سأله علیه السلام عما أوصی الیه هل حفظه؟ و لعله کان «و لم أحفظ مثل ما قال لی» فصحف، فکتب علیه السلام ذلک لیقرأه لئلا ینسی أو کتب لیحفظ بمحض تلک الکتابه باعجازه
علیه السلام و علی ما فی الکتاب یحتمل أن یکون المعنی أنه لم یکن قال لی سابقا شیئا أقوله فی مثل هذا المقام. و یحتمل أن یکون کیف تتولی کما کان المأخوذ منه یحتمل ذلک أی کیف تتولی تلک الأعمال و کیف تحفظها؟ و اما التعرض لذکر التقیه [ صفحه 161] فهو اما لکون عدم کتابه الحوائج التعویل علی حفظ داود للتقیه او لأمر آخر لم یذکر فی الخبر. [279] .
استخدم الامام الهادی علیه السلام فی بعض لقاءاته کلمات غیر عربیه قاصدا بذلک حفظ الوافد علیه من السلطه الغاصبه. فمن جمله ما تکلم به السقلابیه و الفارسیه و غیر ذلک. فعن علی بن مهزیار، قال: أرسلت الی أبی الحسن غلامی و کان سقلابیا فرجع الغلام الی متعجبا فقلت مالک یا بنی؟ قال: کیف لا أتعجب؟ ما زال یکلمنی بالسقلابیه کأنه واحد منا.... [280] قال شهر اشوب و انما أراد بهذا الکتمان عن القوم. [281] . و هکذا قال لمسرور غلام علی بن مهزیار لما دخل علیه و مر بهم نصر الذی کان من أعوان الظلمه قال له: در ببند در ببند (أغلق الباب) فأغلق الباب ثم ألقی رداءه علیه یخفیه من نصر حتی سأله عما أراد. فلقیه ابن مهزیار فقال له: کل هذا خوفا من نصر، فقال: یا أباالحسن یکاد خوفی منه خوفی من عمرو بن قرح. [282] .
و من الموارد المهمه و الصعبه التی استخدامها الامام فی الأتصال بشیعته فی الظروف القاسیه التی عاش فیها فی سامراء، انه کان یلقی بعض المسائل المهمه [ صفحه 162] من طریق العملیات السریعه و الکلمات الخاطفه الی الطرف المقابل بحیث کان یلقی الیه من دون معرفه أحد بذلک. روی الکلینی فی الکافی عن الحسین بن محمد عن معلی بن محمد، عن أحمد بن محمد عن أحمد بن محمد بن عبدالله قال: کان عبدالله بن هلیل یقول بعبدالله، فصار الی العسکر، فرجع عن ذلک. فسألته عن سبب رجوعه، فقال: انی عرضت لأبی الحسن علیه السلام أن أسأله عن ذلک فوافقنی فی طریق ضیق، فمال نحوی حتی اذا حاذانی أقبل نحوی بشئ من فیه فوقع علی صدری، فأخذته فاذا
هو رق فیه مکتوب: «ما کان هنالک و لا کذلک» [283] .
کان الامام الهادی علیه السلام حریصا أشد الحرص علی حفظ الشیعه من سخط السلطان و غضبه فکان یحفظهم بشتی أنواعه اما باخبارهم، أو بعدم اللقاء بهم الا سرا، أو بردهم من حیث أتوا، أو باستعمال الأسماء السریه فی حقهم کیلا یعرفوا، أو اخفاءهم عن عیون الأعداء أو بأمرهم بالتقیه أو بالحذر من الاقدام علی بعض الامور التی کانت تشکل خطرا عظیما علیهم.
و فی کشف الغمه عن محمد بن الریان قال: کتبت الی أبی الحسن علیه السلام أستأذنه فی کید عدو و لم یمکن کیده، فنهانی عن ذلک و قال کلاما معناه: تکفاه، فکفیته و الله أحسن کفایه، ذل و افتقر و مات أسوء الناس حالا فی دنیاه و دینه. [284] . [ صفحه 163]
و فیه أیضا: حدث محمد بن شرف قال: کنت مع أبی الحسن علیه السلام أمشی بالمدینه فقال لی: ألست ابن شرف؟ قلت بلی، فأردت أن اسأله عن مسأله فابتدأنی من غیر أن اسأله فقال: نحن علی قارعه الطریق و لیس هذا موضع مسئله. [285] .
و فی مشارق الأنوار عن محمد بن داود القمی و محمد الطلحی قالا: حملنا مالا من خمس و تذر و هدایا و جواهر أجتمعت فی قم و بلادها و خرجنا نرید بها سیدنا أباالحسن الهادی علیه السلام فجاءنا رسوله فی الطریق أن ارجعوا فلیس هذا وقت الوصول فرجعنا الی قم.... [286] .
روی الصفار القمی فی بصائره قصه دخول علی بن مهزیار و غلامه مسرور علی الهادی علیه السلام حینما کتب الیه و أمره أن یعمل له مقدار الساعات. قال: فلبثنا عنده الی المساء ثم خرجنا فقال لعلی: رد الی مسرورا بالغداه فوجهه الیه فلما أن دخل قال له بالفارسیه «بار خدا چون؟» فقلت له نیک. یا سیدی فمر نصر فقال: در ببند در ببند، فأغلق الباب ثم ألقی رداءه علی یخفینی من نصر حتی سألنی عما أراد فلقیه علی بن مهزیار، فقال له: کل هذا خوفا من نصر؟ فقال: یا أباالحسن یکاد خوفی منه خوفی من عمرو بن قرح. [287] . [ صفحه 164]
عانی الشیعه و من و الی أهل البیت فی المناطق الشیعیه و خصوصا فی بلده سامراء، أیام الخلفاء العباسیین الذین عاصروا الامام الهادی علیه السلام أشد المعانات بحیث ظلموا و سجنوا و صودرت أموال بعضهم و قطع أرزاقهم الی غیر ذلک مما شهد التاریخ بذلک، منها:
من جمله ما عاناه الشیعه فی سامراء و هکذا لمن أراد الدخول الیها لزیاره الامام الهادی علیه السلام، هو الخوف و الرعب و التضییق الذی أوجده العباسیون بالنسبه الی الشیعه. و قل ما کان یسلم أحد فی ذلک الحین من کید الطغاه. فکان الامام علیه السلام یحذر أصحابه. لئلا یقعوا فی المهالک، کما اتفقت هذه مع أهل قم وردهم الامام بواسطه رسوله. و فی مشارق الأنوار: عن محمد بن داود القمی و محمد الطلحی قالا: حملنا مالا من خمس و هدایا و جواهر اجتمعت فی قم و بلادها و خرجنا نرید بها سیدنا أباالحسن الهادی، فجاءنا رسوله فی الطریق أن ارجعوا فلیس هذا وقت الوصول فرجعنا الی قم و أحرزنا ما کان عندنا، فجاءنا أمره بعد أیام أن قد أنفذنا الیکم ابلا بعیرا فاحملوا علیها ما عندکم، و خلوا سبیلها. قال: فحملناها و أودعناها الله، فلما کان من قابل، قدمنا الیه فقال انظروا ما حملتم الینا فاذا المنایح کماهی. [288] . روی الحسین بن حمدان الحضینی فی کتابه الهدایه فی الفضائل باسناده عن [ صفحه 165] علی بن محمد القمی حدیثا طویلا ملخصه: انه حمل معه ألطافا من قم الی أبی الحسن علیه السلام و أراد ایصالها الیه فی سامراء فلم یقدر، فجائه رسول منه ابتداءا أخرج الی بلدک واردد ألطافک التی حملتها معک و احذر الحذر کله أن یقیم بسر من
رأی أکثر من ساعه، فانک ان خالفت و أقمت عوقبت، ثم ذکر أنه أقام تلک اللیله فأخذه الحرس و الشرطه و نهبوا ما کان معه و حبسوه سته أشهر، ثم جاء رسول علیه السلام: الیوم تخرج من حبسک فصر الی بلدک فاخرج من الحبس فی ذلک الیوم. [289] .
و من جمله ما عاناه بعض الشیعه و أصحاب الامام الهادی علیه السلام فی سامراء من أیدی السلطه الجائره هو قطع أرزاقهم بحجه موالاتهم أو ملازمتهم للامام علیه السلام. و فی المناقب عن أبی محمد الفحام بالاسناد عن أبی الحسن محمد بن أحمد، قال: حدثنی عم أبی قال: قصدت الامام یوما فقلت: ان المتوکل قطع رزقی، و ما أتهم فی ذلک الا علمه بملازمتی لک، فینبغی أن تتفضل علی بمسألته، فقال: تکفی ان شاء الله. فلما کان فی اللیل طرقنی رسل المتوکل، رسول یتلو رسولا، فجئت الیه فوجدته فی فراشه، فقال یا أباموسی یشتغل شغلی عنک و تنسینا نفسک، أی شئ لک عندی؟ فقلت: الصله الفلانیه و ذکرت أشیاء فأمرلی بها، و بضعفها، فقلت للفتح: وافی علی بن محمد الی هاهنا، أو کتب رقعه؟ قال: لا. قال: فدخلت علی الامام فقال لی: یا أبا موسی هذا وجه الرضا، فقلت: ببرکتک یا سیدی ولکن قالوا: أنک ما مضیت الیه و لا سألت، قال: ان الله تعالی علم [ صفحه 166] منا أنا لا نلجأ فی المهمات الا الیه و لا نتوکل فی الملمات الا علیه و عودنا اذا سألناه الاجابه، و نخاف أن نعدل فیعدل بنا. [290] .
و اضغط علی الشیعه أیضا أیام العباسیین من خلال سجنهم و مصادره أموالهم کما اجری ذلک بحق کثیر منهم. و من جملتهم محمد بن الفرج الرخجی حیث کتب له الامام الهادی و أخبره بذلک. قال ابن شهر اشوب: محمد بن الفرج الرخجی قال: کتب أبوالحسن اجمع أمرک، و خذ حذرک، فبینا أنا فی حذری، اذ صفد بی و ضرب علی کل ما أملک. فمکثت فی السجن ثمان سنین، ثم
ورد علی کتاب منه فی السجن: یا محمد لا تنزل فی ناحیه الجانب الغربی، ففرج عنی بعد یوم. فکتبت الیه أن یسأل الله أن یرد علی ضیعتی فکتب الی سوف یرد الیک و ما یضرک ألا یرد علیک. قال النوفلی: کتب له برد ضیاعه فلم یصل الکتاب حتی مات. [291] . و أضاف المفید: فقرأت الکتاب و قلت فی نفسی یکتب أبوالحسن الی بهذا و أنا فی السجن، ان هذا العجب فما مکثت الا أیاما یسیره حتی افرج عنی و حلت قیودی و خلی سبیلی.... [292] . و فی مهج الدعوات: عن محمد بن جعفر بن هشام الأصبغی عن الیسع بن حمزه القمی، قال: أخبرنی عمرو بن مسعده وزیر المعتصم الخلیفه أنه جاء علی بالمکروه الفظیع حتی تخوفته علی اراقه دمی و فقر عقبی فکتبت الی سیدی أبی [ صفحه 167] الحسن العسکری علیه السلام أشکوا الیه ما حل بی. فکتب الی: لا روع علیک و لا بأس فادع الله بهذه الکلمات یخلصک الله و شیکا مما وقعت فیه و یجعل لک فرجا فان آل محمد علیه السلام یدعون بها عند اشراف البلاء ظهور الأعداء و عند تخوف الفقر و ضیق الصدر. قال الیسع بن حمزه فدعوت الله بالکلمات التی کتب الی سیدی بها فی صدر النهار، فوالله ما مضی شطره حتی جاءنی رسول عمرو بن مسعده، فقال لی: أجب الوزیر فنهضت و دخلت علیه. فلما بصر بی تبسم الی و أمر بالحدید ففک عنی و الأغلال فحلت منی و أمرنی بخلعه من فاخر ثیابه و أتحفنی بطیب ثم أدنانی و قربنی و جعل یحدثنی و یعتذر الی ورد علی جمیع ما کان استخرجه منی و أحسن
رفدی وردنی الی الناحیه التی کنت أتقلدها، و أضاف الیه الکوره التی تلیها ثم ذکر الدعاء.... [293] .
و طاردوا الشیعه و الموالون لأهل البیت فی کل مکان و قتل الکثیر منهم بعد أن زجوا فی السجون و عذبوا أشد العذاب. قال ابن شهر اشوب: أنه أتی النقی علیه السلام رجل خائف و هو یرتعد و یقول: أن ابنی أخذ بمحبتکم و اللیله یرمونه من موضع کذا و یدفنونه تحته. قال: فما ترید؟ قال: فما یرید الأبوان. فقال علیه السلام لا بأس علیک اذهب فأن ابنک یاتیک غدا. فلما أصبح أتاه ابنه فقال یا بنی ما شانک؟! فقال: لما حفر القبر وشدوا لی الأیدی أتانی عشره أنفس مطهره عطره و سألوا [ صفحه 168] عن بکائی فذکرت لهم. فقالوا: لو جعل الطالب مطلوبا تجرد نفسک و تخرج و تلزم تربه النبی صلی الله علیه و آله؟ قلت: نعم. فأخذوا الحاجب فرموه من شاهق الجبل و لم یسمع أحد جزعه و لا رآنی الرجال أو ردونی الیک و هم ینتظرون خروجی الیهم و ودع أباه و ذهب. فجاء أبوه الی الامام و أخبره بحاله، فکان الغوغاء تذهب و تقول وقع کذا و کذا و الامام و یتبسم و یقول: انهم لا یعلمون ما نعلم. [294] . 2- روی الکشی عن محمد بن مسعود قال: قال یوسف بن السخت کان علی بن جعفر وکیلا لأبی الحسن صلوات الله علیه و کان رجلا من أهل همینیا قریه من قری سودان بغداد فسعی به الی المتوکل فحبسه فطال حبسه و احتال من قبل عبدالرحمن بن خاقان بمال ضمنه عنه ثلاثه ألف دینار، و کلمه عبیدالله، فعرض حاله علی المتوکل، فقال:
یا عبیدالله لو شککت فیه لقلت انک رافضی، هذا وکیل فلان و أنا عازم علی قتله. قال: فتأدی الخبر الی علی بن جعفر، فکتب الی أبی الحسن علیه السلام یا سیدی الله الله فی، فقد خفت أن أرتاب، فوقع فی رقعته أما اذا بلغ بک الأمر ما أری فسأقصد الله فیک و کان هذا فی لیله الجمعه. فأصبح المتوکل محموما فازدادت علیه حتی صرخ علیه یوم الاثنین، فأمر بتخلیه کل محبوس عرض علیه اسمه حتی ذکر هو علی بن جعفر و قال لعبید الله لم لم تعرض علی أمره؟ فقال: لا أعود الی ذکره أبدا. قال: خل سبیله الساعه و سله أن یجعلنی فی حل [ صفحه 169] فخلی سبیله و صار الی مکه بأمر أبی الحسن علیه السلام، مجاورا بها و برأ المتوکل من علته. [295] . و فی نص آخر للکشی انه عرض علی بن جعفر نفسه علی المتوکل و أخبره عبیدالله بن یحیی بن خاقان بما قاله المتوکل. [296] . 3- قال المسعودی فی مروج الذهب: کان بغا من الأتراک من غلمان المعتصم یشهد الحروب العظام یباشرها بنفسه، فیخرج منها سالما و لم یکن یلبس علی بدنه شیئا من الحدید، فعذل فی ذلک فقال: رأیت فی نومی النبی صلی الله علیه و آله و معه جماعه من أصحابه فقال: یا بغا أحسنت الی رجل من امتی فدعا لک بدعوات استجیبت له فیک. قال: فقلت یا رسول الله و من ذلک الرجل؟ قال: الذی خلصته من السباع. فقلت یا رسول الله سل ربک أن یطیل عمری، فشال یده نحو السماء، و قال: اللهم أطل عمره و انسی ء فی أجله، فقلت یا رسول الله خمس و
تسعون سنه فقال: خمس و تسعون سنه. فقال رجل کان بین یدیه: و یوقی من الآفات فقال النبی صلی الله علیه و آله و یوقی من الآفات. فقلت للرجل: من أنت؟ فقال: أنا علی بن أبی طالب، فاستیقظت من نومی و أنا أقول علی بن أبی طالب. و کان بغا کثیر التعطف و البر علی الطالبیین، فقیل له: ما کان ذلک الرجل الذی [ صفحه 170] خلصته من السباع؟ قال: اتی المعتصم بالله برجل قد رمی ببدعه فجرت بینهم فی اللیل مخاطبه فی خلوه، فقال لی المعتصم: خذه فألقه الی السباع، فأتیت بالرجل الی السباع لالقیه الیها، و أنا مغتاظ علیه، فسمعته یقول: أللهم انک تعلم أنی ما کلمت الا فیک، و لا نصرت الا دینک، و لا أتیت الا من توحیدک، و لم ارد غیرک تقربا الیک بطاعتک و اقامه الحق علی من خالفک أفتسلمنی؟ قال: فارتعدت و داخلنی له رقه و علی قلبی منه وجع، فجذبته علی طریق برکه السباع، قد کدت أن أزخ به فیها، و اتیت به الی حجرتی فأخفیته و أتیت المعتصم فقال: هیه؟ فقلت: ألقیته. قال: فما سمعته یقول؟ قلت: أنا أعجمی و کان یتکلم بکلام عربی ما کنت أعلم ما یقول؟ و قد کان الرجل أغلظ للمعتصم خطابه، فلما کان فی وقت السحر قلت للرجل: قد فتحت الأبواب أنا مخرجک مع رجال الحرس و قد آثرتک علی نفسی و وقیتک بروحی فاجهد أن لا تظهر فی أیام المعتصم. قال: نعم. قلت، فما خبرک؟ قال: هجم رجل من عمالنا فی بلدنا علی ارتکاب المحارم و الفجور و اماته الحق و نصر الباطل، فسری ذلک فی فساد الشریعه و هدم
التوحید، فلم أجد ناصرا علیه فهجمت فی لیله علیه فقتلته لأن جرمه کان مستحقا فی الشریعه أن یفعل به ذلک فأخذت فکان ما رأیت. [297] .
و قتل أیضا عدد من أصحاب الامام و شیعته کابن راشد و ابن بند و العاصمی غیرهم. [ صفحه 171] قال الکشی: و روی محمد بن یعقوب رقعه الی محمد بن فرج قال: کتبت الیه أسأله عن أبی علی بن راشد و عن عیسی بن جعفر و عن ابن بند، و کتب الی: ذکرت ابن راشد رحمه الله انه عاش سعیدا و مات شهیدا، و دعا لابن بند و العاصمی، و ابن بند ضرب بعمود و قتل و ابن عاصم ضرب بالسیاط علی الجسر ثلاث مأه سوط و رمی به فی الدجله. [298] . اقول: و سیاتی ترجمه کل منهم فی أصحابه علیه السلام فانتظر. [ صفحه 175]
عانی العلویون و آل أبی طالب فی أیام المتوکل العباسی و غیره ممن عاصرهم الامام الهادی علیه السلام أشد المعانات فمنهم من تواری خوفا علی نفسه و أهل بیته و أولاده و منهم من ألقی القبض علیه و حبس و مات فی السجن و منهم من أخذ و ضرب عذب فی السجن، و هکذا قتل عدد کبیر منهم اثر خروجهم بالسیف هذا بالاضافه الی الضغط الشدید الذی دخل بهم من قبل الخلفاء العباسیین و عمالهم فی البلاد. و قد سجل لنا التاریخ بعض ما ورد علیهم من الظلم و الجور و الاهانه بحقهم کما یلی:
کان المتوکل شدید الوطأه علی آل أبی طالب، غلیظا علی جماعتهم مهتما بأمورهم، شدید الغیظ و الحقد علیهم، و سوء الظن و التهمه لهم، و اتفق له أن عبیدالله بن یحیی بن خاقان وزیره یسی ء الرأی فیهم، فحسن له القبیح فی معاملتهم، فبلغ فیهم مالم یبلغه أحد من خلفاء بنی العباس قبله، و کان من ذلک أن کرب قبر الحسین و عفی آثاره، و وضع علی سائر الطرق مسالح له، لا یجدون [ صفحه 176] أحدا زاره الا أتوه به فقتله أو أنهکه عقوبه. [299] . قال أبوالفرج: کان السبب فی کرب قبر الحسین أن بعض المغنیات کانت تبعث بجواریها الیه قبل الخلافه یغنین له اذا شرب، فلما ولیها بعث الی تلک المغنیه فعرف أنها غائبه و کانت قد زارت قبر الحسین، و بلغها خبره، فأسرعت الرجوع، بعثت الیه بجاریه من جواریها کان یألفها فقال لها: أین کنتم؟ قالت: خرجت مولاتی الی الحج و أخرجتنا معها، و کان ذلک فی شعبان، فقال الی أین حججتم فی شعبان؟ قالت الی قبر الحسین.
فاستطیر غضبا و أمر بمولاتها فحبست و استصفی أملاکها، و بعث برجل من أصحابه یقال له الدیزج و کان یهودیا فأسلم، الی قبر الحسین و أمر بکرب قبره و محوه و اخراب کل ما حوله، فمضی لذلک و خرب ما حوله و هدم البناء و کرب ما حوله نحو مائتی جریب، فلما بلغ الی قبره لم یتقدم الیه أحد، فأحضر قوما من الیهود فکربوه، و أجری الماء حوله و وکل به مسالح بین کل مسلحتین میل لا یزوره زائر الا أخذوه و وجهوا به الیه. [300] . قال الطبری: و فیها - ای فی سنه 236 - أمر المتوکل بهدم قبر الحسین بن علی، و هدم ما حوله من المنازل و الدور و أن یحرث و یبذر و یسقی موضع قبره و أن یمنع الناس من اتیانه، فذکر أن عامل صاحب الشرطه نادی فی الناحیه: من وجدناه عند قبره بعد ثلاثه بعثنا به الی المطبق، فهرب الناس و امتنعوا من المصیر الیه و حرث ذلک الموضع و زرع ما حو الیه. [301] . و حدثنا الأصبهانی عن محمد بن الحسین الأشنانی قال: بعد عهدی بالزیاره [ صفحه 177] فی تلک الأیام خوفا، ثم عملت علی المخاطره بنفسی فیها و ساعدنی رجل من العطارین علی ذلک، فخرجنا زائرین نکمن النهار و نسیر اللیل. حتی أتینا نواحی الغاضریه، و خرجنا منها نصف اللیل فسرنا بین مسلحتین و قد ناموا حتی أتینا القبر فخفی علینا، فجعلنا نشمه و نتحری جهته حتی أتیناه و قد قلع الصندوق الذی کان حو الیه و أحرق، و أجری الماء علیه فانخسف موضع اللبن و صار کالخندق. فزرناه و أکببنا علیه فشممنا منه
رائحه ما شممت مثلها قط کشئ من الطیب، فقلت للعطار الذی کان معی: أی رائحه هذه؟ فقال: لا و الله ما شممت مثلها کشئ من العطر، فود عناه و جعلنا حول القبر علامات فی عده مواضع، فلما قتل المتوکل اجتمعنا مع جماعه من الطالبیین و الشیعه حتی صرنا الی القبر فأخرجنا تلک العلامات و أعدناه الی ما کان علیه. [302] .
و لم یأمن من ظلم العباسیین حتی العلویات و بنات آل أبی طالب فقد تحملوا أشد الظلم و المعانات من عمال العباسیین و منهم عمر بن الفرج الرخجی فمنع آل أبی طالب من التعرض لمسأله الناس، و منع الناس من البر بهم، و کان لا یبلغه أن أحدا أبر أحدا منهم بشئ و ان قل الا أنهکه عقوبه، و أثقله غرما، حتی کان القمیص یکون بین جماعه من العلویات یصلین فیه واحده بعد واحده، ثم یرقعنه و یجلسون علی معازلهن عواری حواسر، الی أن قتل المتوکل.... [303] .
و مما عاناه العلویون فی عهد المتوکل العباسی أنهم کانوا یهانون بحضرته: کما [ صفحه 178] عن ابن قولویه باسناده الی محمد بن العلا السراج قال: أخبرنی البختری، قال: کنت بمنبج المتوکل اذ دخل علیه رجل من أولاد محمد بن الحنفیه حلو العینین حسن الثیاب، قد عرف عنده بشئ، فوقف بین یدیه و المتوکل مقبل علی الفتح یحدثه، فلما طال وقوف الفتی بین یدیه و هو لا ینظر الیه قال له: یا أمیرالمؤمنین ان کنت أحضرتنی لتأدیبی فقد أسأت الأدب، و ان کنت قد أحضرتنی لیعرف من بحضرتک من أوباش الناس استهانتک بأهلی فقد عرفوا. فقال له المتوکل: و الله یا حنفی لو لا ما یثنینی علیک من أوصال الرحم و یعطفنی علیک من مواقع الحلم لانتزعت لسانک بیدی، و لفرقت بین رأسک و جسدک و لو کان بمکانک محمد أبوک. قال: ثم التفت الی الفتح فقال: أما تری ما نلقاه من آل أبی طالب؟ اما حسنی یجذب الی نفسه تاج عز نقله الله الینا قبله، أو حسینی یسعی فی نقض ما أنزل الله الینا قبله،
أو حنفی یدل بجهله أسیافنا علی سفک دمه. فقال له الفتی: و أی حلم ترکته لک الخمور و اد مانها؟ أم العیدان و فتیانها و متی عطفک الرحم علی أهلی و قد ابتززتهم فدکا ارثهم من رسول الله صلی الله علیه و آله فورثها أبو حرمله، و اما ذکرک محمدا أبی، فقد طفقت تضع عن عز رفعه الله و رسوله و تطاول شرفا تقصر عنه و لا تطوله، فأنت کما قال الشاعر: ففض الطرف انک من نمیر فلا کعبا بلغت و لا کلابا ثم ها أنت تشکو لی علجک هذا ما تلقاه من الحسنی و الحسینی و الحنفی فلبئس المولی و لبئس العشیر. ثم مد رجلیه ثم قال: هاتان رجلای لقیدک و هذه عنقی لسیفک فبوء بأثمی و تحمل ظلمی، فلیس هذا أول مکروه أوقعته أنت و سلفک بهم. [ صفحه 179] یقول الله تعالی: قل لا أسألکم علیه أجرا الا الموده فی القربی. فو الله ما أجبت رسول الله عن مسألته و لقد عطفت بالموده علی غیر قرابته، فعما قلیل ترد الحوض فیذودک أبی و یمنعک جدی. قال: فبکی المتوکل ثم قام فدخل الی قصر جواریه. فلما کان من الغد أحضره و أحسن جائزته و خلی سبیله. [304] .
و حبس عدد کبیر من العلویین و آل أبی طالب فی عصر الامام الهادی و زجوا و عذبوا فی سجون العباسیین. فن الذین حمل الی سر من رأی و حبس بها فی زمن المتوکل هو: محمد بن صالح بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیهم السلام. و کان من فتیان آل أبی طالب و فتاکهم و شجعانهم و ظرفائهم
و شعرائهم، کان خرج بسویقه و جمع الناس للخروج و حج بالناس فی تلک السنه أبوالساج، فخافه عمه علی نفسه و ولده و أهله فسلمه الیه و هو لذلک من عمه آمن علی أمان استوثق لمحمد بن صالح فحمله الی سر من رأی، فحبس بهامده ثم اطلق و أقام بها سنین حتی مات رحمه الله علیه. [305] . و خرج بالری محمد بن جعفر بن الحسن بن عمر بن علی بن الحسین یدعو الی الحسن بن زید، فأخذه عبدالله بن طاهر فحبسه بنیسابور، فلم یزل فی حبسه حتی هلک. [306] . [ صفحه 180] و ممن حبس من آل أبی طالب هو: محمد بن جعفر بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام، کان خلیفه الحسین الحرون، فخرج بعده بالکوفه فکتب الیه ابن طاهر بتولیه الکوفه، و خدعه بذلک، فلما تمکن بها أخذه خلیفه أبی الساج فحمله الی سر من رأی فحبس بها حتی مات. [307] . و منهم عیسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن جعفر بن أبی طالب.... کان أبوالساج حمله فحبس بالکوفه فمات هناک. [308] . و منهم أحمد بن محمد بن یحیی بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب، حبسه الحرث بن أسد عامل أبی الساج بالمدینه، فمات فی محبسه. [309] .
قتل کثیر من العلویین فی العهد العباسی و فی زمن الامام الهادی علیه السلام فی نواحی مختلفه، فمنهم من قتل اثر خروج بالسیف علی الخلفاء و العباسیین، و منهم من قتل من غیر سبب موجب لذلک الا الحقد و الغیظ بآل أبی طالب. فممن
خرج و قتل فی أیام المستعین هو: أبوالحسین یحیی بن عمر بن الحسین بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب و امه ام الحسن بنت عبدالله بن اسماعیل بن عبدالله بن جعفر بن أبی طالب رضی اله عنه. کان خرج فی أیام المتوکل الی خراسان فرده عبدالله بن طاهر، فأمر المتوکل بتسلیمه الی عمر بن الفرج الرخجی فسلم الیه، فکلمه بکلام فیه بعض الغلظه فرد علیه یحی و شتمه فشکی ذالک الی المتوکل، فأمر به فضرب دررا ثم حبسه فی دار [ صفحه 181] الفتح بن خاقان، فمکث علی ذلک مده، ثم أطلق فمضی الی بغداد فلم یزل بها حینا حتی خرج الی الکوفه فدعا الی الرضا من آل محمد صلی الله علیه و آله، و أظهر العدل و حسن السیره بها الی أن قتل رضوان الله علیه. [310] . و قتل بالری جعفر محمد بن جعفر بن الحسن بن علی بن عمر بن علی بن الحسین فی وقعه کانت بین أحمد بن عیسی بن علی بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب و بین عبدالله بن عزیز عامل محمد بن طاهر بالری. [311] . قال المسعودی: و قد ذکرنا فی اخبار الزمان سائر اخبار من ظهر آل أبی طالب و من مات منهم فی الحبس و بالسم و غیر ذلک من أنواع القتل.... [312] .
لم یذکر لنا التاریخ الاسلامی موقفه علیه السلام تجاه هذه الأحداث و الوقائع و الثوراث، علما بأنه من أحد العلویین الذین تحمل مراره العیش و صعوبته، تحت تحت الظلم العباسی. و سیمر علیک کیفیه تعاملهم معه و أحضاره من المدینه الی
سامراء، و انتزاعه من بین الناس و خصوصا من بین الساده العلویین و آل أبی طالب، و التضییق علیه وزجه فی السجون مره بعد مره. اذا فالامام و ان کان بعیدا عن الأحداث ظاهرا لکونه محاصرا، ولکن لانشک ان أیادیه السریه کانت تعمل فی کثیر من القضایا فی حل المشاکل الاقتصادیه و الاجتماعیه و غیر ذلک خصوصا اذا کانت [ صفحه 182] الأحداث من قبیل الثورات العلویه التی تدعو الی الرضا من آل محمد. أو مواجهه ضد البدع و الانحرافات، فانه کان یدعمهم من دون علم أحد بذلک. کان الامام یأمر و ینهی و یحذر و یبشر من خلال أیادیه السریه و حتی کان یرسل الرسل الی داخل السجون و یخبرهم بما یرید.
روی المؤرخون انه لما قتل یحی بن عمر وجیی ء برأسه الی بغداد جعل أهلها یصیحون من ذلک أنکارا له و یقولون: ان یحیی لم یقتل میلا منهم الیه [313] . قال أبوالفرج: و لما أدخل رأس یحیی الی بغداد اجتمع أهلها الی محمد بن عبدالله بن طاهر یهنئونه بالفتح و دخل فیمن دخل علی محمد بن عبدالله بن طاهر، أبوهاشم داود بن القاسم الجعفری، و کان ذا عارضه و لسان، لا یبالی ما استقبل الکبراء و أصحاب السلطان به، فحدثنی أحمد بن عبیدالله بن عمار و حکیم بن یحیی الخزاعی، قالا: دخل أبوهاشم علی محمد بن عبدالله بن طاهر فقال: أیها الأمیر، قد جئتک مهنئا بما لو کان رسول الله صلی الله علیه و آله حیا لعزی به، فلم یجبه محمد عن هذا بشی ء. [314] و أضاف الطبری: فخرج أبوهاشم الجعفری و هو یقول: یا بنی طاهر کلوه وبیا ان لحم
النبی غیر مری ان وترا یکون طالب الله لوتر نجاحه بالحری [315] . فلو تأملنا فی سبب دخول أبی هاشم الجعفری الذی کان من أصحاب الامام الهادی و الذی کان یلتقی بالهادی کل یوم من بغداد. هل دخل علیه لیهنئه أو دخل [ صفحه 183] علیه لیوبخه و لا شک ان کلامه أثر فیه و ان لم یتظاهر بذلک و الدلیل علی ذلک انه خاف من عاقبه هذا الأمر و أمر اخته و نسوه من حرمه بالخروج من بغداد فورا. قال أبوالفرج: و أمر محمد بن عبدالله حینئذ أخته و نسوه من حرمه بالشخوص الی خراسان، و قال أن هذه الرؤوس من قتلی أهل هذا البیت، لم تدخل بیت قوم قط الا خرجت منه النعمه و زالت عنه الدوله فتجهزن للخروج. [316] .
روی الکلینی عن الحسین بن محمد، عن المعلی، عن أحمد بن محمد بن عبدالله عن علی بن محمد عن اسحاق الجلاب، قال اشتریت لأبی الحسن علیه السلام غنما کثیره، فدعانی فأدخلنی من اصطبل داره الی موضع واسع لا أعرفه، فجعلت افرق تلک الغنم فیمن أمرنی به، فبعثت الی أبی جعفر و الی والدته و غیرهما ممن أمرنی ثم استأذنته فی الانصراف الی بغداد الی والدی، و کان ذالک یوم الترویه، فکتب الی: تقیم غدا عندنا ثم تنصرف، قال: فأقمت فلما کان یوم عرفه أقمت عنده و بت لیله الأضحی فی رواق له، فلما کان فی السحر أتانی فقال لی: یا اسحاق قم، فقمت ففتحت عینی فاذا أنا علی بابی ببغداد، فدخلت علی والدی و أتانی أصحابی فقلت لهم: عرفت بالعسکر و خرجت الی العید ببغداد. [317] . اذا فالامام و ان کان
محاصرا من قبل السلطه الحاقده علی أهل البیت ولکن کان یأمر أیادیه یعملوا بجد و نشاط لتخفیف آلام الشیعه و أصحاب الأئمه الهداه. [ صفحه 187]
کان للامام علی بن محمد العسکری دورا خاصا کما کان للأئمه علیهم السلام من قبله من الحفاظ علی الامام الذی بعده من کید الاعداء، أو التنصیص علیه أو التعریف به و کشف الغطاء عنه و رفع الأوهام بالنسبه الیه، فیأتی فی هذا الفصل، الجهد العظیم الذی قدمه الامام علیه السلام بالنسبه الی الامام الحسن العسکری و الامام المهدی علیهماالسلام منها:
کان من الصعب جدا ان الهادی علیه السلام یغطی أمر امامه ولده الحسن العسکری علی الصدیق و العدو و ذلک حفظا له، بطرق شتی و أسالیب مختلفه فی السنوات التی اجبر علی الاقامه فی سامراء، لئلا یعرفه الأعداء کی یقضوا علی حیاته قبل الهادی علیه السلام. و النصوص شاهده علی أن الناس رغم حضورهم فی بیت الامام علیه السلام ما کانوا یعرفوه شخصیا، فضلا عن علمهم بامامته بعد الامام الهادی علیه السلام. و من دلائل، حفظه و الستر علیه، أنه کان یجیب فی بعض رساله أنهم لا یخصوا أحدا حتی یخرج الیهم أمره، و من دلائل ستره أیضا علی ولده الحسن العسکری انه قدم ولده [ صفحه 188] الأکبر محمد بن علی حتی یصرف وجوه الناس عنه، و أصرح من کل ذلک ان آل أبی طالب الذین سکنوا فی سامراء ما کانوا یعرفونه رغم قرابتهم له علیه السلام. و النصوص کما یلی: 1 - روی الکلینی عن علی بن محمد، عن أبی محمد الأسترابادی، عن علی بن عمرو العطار، قال: دخلت علی أبی الحسن علیه السلام و ابنه أبوجعفر فی الأحیاء، و أنا أظن أنه الخلف من بعده فقلت جعلت فداک من أخص من ولدک؟ فقال: لا تخصوا أحدا من ولدی حتی یخرج الیکم أمری، قال: فکتبت الیه بعد فیمن یکون هذا
الأمر؟ قال: فکتب الی: الأکبر من ولدی و کان أبومحمد علیه السلام أکبر من جعفر. [318] . قال المجلسی: فی ذیل هذه الروایه: بیان قوله «فکتبت الیه بعد» أی بعد فوت أبی جعفر. [319] . 2- و عن المفید فی الارشاد، عن یسار بن أحمد، عن عبدالله بن محمد الاصفهانی قال قال لی أبوالحسن علیه السلام: صاحبکم بعدی الذی یصلی علی، قال: لم نعرف أبامحمد قبل ذلک. قال: فخرج أبومحمد علیه السلام بعد وفاته فصلی علیه. [320] . 3 - و عن الکلینی عن محمد بن یحیی و غیره عن سعید بن عبدالله، عن جماعه من بنی هاشم منهم الحسن بن الحسین الأفطس أنهم حضروا یوم توفی محمد بن علی بن محمد، دار أبی الحسن علیه السلام و قد بسط له فی صحن دار و الناس جلوس حوله، فقالوا: قدرنا أن یکون حوله من آل أبی طالب و بنی العباس و قریش مائه و خمسون رجلا سوی موالیه و سائر الناس اذ نظر الی الحسن بن علی و قد جاء [ صفحه 189] مشقوق الجیب حتی جاء عن یمینه و نحن لا نعرفه. فسألنا عنه، فقیل لنا: هذا الحسن ابنه و قدرنا له فی ذلک الوقت عشرین سنه و نحوها فیومئذ عرفناه و علمنا أنه قد أشار الیه بالامامه و أقامه مقامه. [321] .
قلنا فیما سبق أن الامام الهادی علیه السلام کان یجتهد فی حفظ ولده الامام الحسن العسکری علیه السلام و یخفیه حتی عن عیون الشیعه فضلا عن الأعداء لمصلحه کان هو أعرف بها من کل أحد. و کان محمد بن علی المکنی بأبی جعفر، سترا علیه و عرفه الناس و عرفوا فضله و مکانته من أبیه الهادی علیه السلام، و
عاش الامام العسکری فی هذه السنوات فی سامراء و هو لا یعرف الی أن اتفقت رزیه موت أبی جعفر، الذی أبکی الامام العسکری فی فقده، و شق الجیب علیه من شده المصیبه. و هذه الرزیه و ان عظمت علی الهادی و العسکری علیهماالسلام لکن کشفت الغطاء عن أمر مهم کان خفیا علی أکثر الناس و هو امامه الحسن بن علی علیه السلام بعد أبیه الهادی علیه السلام. و الیک النصوص ثم التعلیق علیها: النص الأول: روی الصفار فی بصائر الدرجات عن الحسین بن محمد، عن المعلی بن محمد، عن أحمد بن محمد بن عبدالله، عن أحمد بن الحسین، عن علی بن عبدالله بن مروان الأنباری قال: کنت حاضرا عند مضی أبی جعفر ابن أبی الحسن، فجاء أبوالحسن فوضع له کرسی فجلس علیه و أبومحمد قائم فی ناحیه، فلما فرغ من أبی جعفر، التفت أبوالحسن الی أبی محمد علیه السلام فقال: یا بنی أحدث لله [ صفحه 190] شکرا فقد أحدث فیک أمرا. [322] . النص الثانی: روی المفید فی الارشاد عن ابن قولویه، عن الکلینی عن علی بن محمد، عن اسحاق بن محمد، عن محمد بن یحیی قال: دخلت علی أبی الحسن علیه السلام بعد مضی أبی جعفر ابنه فعزیته عنه و أبومحمد جالس فبکی أبومحمد فأقبل علیه أبوالحسن علیه السلام فقال: ان الله قد جعل فیک خلفا منه فاحمدالله. [323] . النص الثالث: و عنه أیضا عن ابن قولویه عن الکلینی عن محمد بن یحیی و غیره عن سعید بن عبدالله، عن جماعه من بنی هاشم منهم الحسن بن الحسین الأفطس أنهم حضروا یوم توفی محمد بن علی بن محمد، دار أبی الحسین علیه السلام و قد بسط له فی صحن داره، و
الناس جلوس حوله،.... اذ تنظر الی الحسن بن علی و قد جاء مشقوق الجیب حتی جاء عن یمینه و نحن لا نعرفه. فنظر الیه أبوالحسن علیه السلام بعد ساعه من قیامه ثم قال: یا بنی أحدث لله شکرا فقد أحدث فیک أمرا. فبکی الحسن علیه السلام و استرجع، و قال: ألحمد لله رب العالمین و ایاه أشکر تمام نعمه علینا انا لله و انا الیه راجعون، فسألنا عنه، فقیل لنا: هذا الحسن ابنه و قدرنا له فی ذلک الوقت عشرین سنه و نحوها فیومئذ عرفناه و علمنا أنه قد أشار الیه بالامامه و اقامه مقامه. [324] . النص الرابع: و عن الطوسی فی غیبته عن سعد، عن أبی هاشم الجعفری، قال: کنت عند أبی الحسن العسکری علیه السلام، وقت وفاه ابنه أبی جعفر، و قد أشار الیه و دل علیه و انی لا فکر فی نفسی، و أقول هذه قصه أبی أبراهیم و قصه اسماعیل، فأقبل علی أبوالحسن علیه السلام و قال: نعم یا أباهاشم بدالله فی أبی جعفر و صیر مکانه أبا [ صفحه 191] محمد، کما بداله فی اسماعیل بعد ما دل علیه أبوعبدالله علیه السلام و نصبه و هو کما حدثتک نفسک و ان کره المبطلون. أبومحمد ابنی الخلف من بعدی، عنده ما تحتاجون الیه و معه آله الامامه و الحمدلله. [325] . النص الخامس: روی الشیخ الطوسی عن علی بن محمد الکلینی عن اسحقاق بن محمد النخعی عن شاهویه بن عبدالله الجلاب قال: کنت رویت عن أبی الحسن العسکری علیه السلام فی أبی جعفر ابنه روایات تدل علیه، فلما مضی أبوجعفر قلقت لذلک و بقیت متحیرا لا أتقدم و لا أتأخر و خفت أن أکتب الیه فی
ذلک، فلا أدری ما یکون. فکتبت الیه أسأله الدعاء أن یفرج الله عنا فی أسباب من قبل السلطان کنا نغتم بها فی غلماننا، فرجع الجواب بالدعاء ورد الغلمان علینا و کتب فی آخر الکتاب: أردت أن تسأل عن الخلف بعد مضی أبی جعفر، و قلقت لذلک فلا تغتم فان الله لا یضل قوما بعد اذ هداهم حتی یتبین لهم ما یتقون. صاحبکم بعدی أبومحمد ابنی، و عنده ما تحتاجون الیه یقدم الله ما یشاء و یؤخر ما یشاء «ما ننسخ من آیه أو ننسها نات بخیر منها أو مثلها» [326] قد کتبت بما فیه بیان و قناع لذی عقل یقظان. [327] .
من الممکن أن یختلج فی ذهن القارئ الکریم، بأن هذه النصوص داله علی امامه محمد بن علی، ولکن بموته انتقلت الامامه منه الی الحسن بن علی العسکری علیه السلام. [ صفحه 192] أقول: لا شک ان محمد بن علی کان من الشخصیات العظیمه، و کان معظما عند الامام الهادی علیه السلام، ولکن هل صرح الامام فی کتاب أو لقاء أو خطاب أو حدیث سرا أو علانیه بذلک؟ الجواب: لا. لأننالم نجد أی نص معتبر و حتی غیر معتبر عنه علیه السلام ما یدل علی تصریح بامامه ولده محمد. بل کل ذلک کان من تخیلات بعض الشیعه فیه، حیث کانوا یرون تعظیم الامام له و کونه من أکبر أولاد الامام الهادی علیه السلام. و أما کلام أبی هاشم الجعفری حیث قال: و قد أشار الیه و دل علیه. و کلام شاهویه حیث قال: رویت عن أبی الحسن فی أبی جعفر ابنه روایات تدل علیه. فنقول أین هذا الحدیث الذی دلک الامام علی بن محمد علیه السلام علیه. و لماذا
لم ترویه لنا!! و نقول لشاهویه: ما هی هذه الروایات التی رویتها عن الهادی علیه السلام و هل هذه الروایات کانت تدل علی امامته أم کانت تدل علی فضله و شأنه و سمو مقامه، فاذا کانت تدل علی فضله، فأین التصریح بامامته و اذا کانت فیها تصریح فلماذا لم تذکر لنا و لو روایه واحده علی الأقل. و ثانیا: لماذا قلق شاهویه من موت محمد، و لماذا تحیر بحیث لم یقدم و لم یؤخر؟ فهل هذا القلق و التحیر عاده یکون بعد الامام أو فی حیاته!! و ثالثا: متی دل الامام علی ولده محمد بن علی، بل ورد عنه بعکس ما قاله أبوهاشم و شاهویه، فانه صرح بامامه ولده الحسن علیه السلام حتی فی حیاه ولده محمد بل کما سیمر علیک بعد قلیل انه أشار الیه بالامامه و هو حدث و نفی امامه ولده محمد. و رابعا کیف یمکن هذه الدلاله فی حین أن أسماء الأئمه علیهم السلام کانت معلومه [ صفحه 193] موجوده و صرح به النبی و العتره الطاهره من دون أی زیاده و نقیصه و تغییر و تبدیل. کما جاء أسماءهم فی حدیث اللوح المهداه من قبل الله لفاطمه الزهرا علیهاالسلام و قد رآه جابر عند فاطمه. [328] . فکیف فهم أبوهاشم و شاهویه هذه الدلاله فی أبی جعفر و لم یفهمه سائر أصحابه علیه السلام. یبقی علینا أن تتأمل فیما قاله الامام الهادی فی موت أبی جعفر لولده الحسن العسکری علیه السلام حیث قال له: یا بنی أحدث لله شکرا فقد أحدث فیک أمرا. فلقائل أن یقول: ان هذه العباره و ما شابهها فی النصوص المتقدمه تدل علی أن الأمر کان فی محمد بن علی ثم تغیر
بالبداء. أقول: من المهم جدا أن نعرف معنی البداء الجائز اطلاقه علی الله و البداء الذی لا یجوز اطلاقه علیه سبحانه. و ثانیا نعرف معنی البداء المستعمل فی الروایات علی الله تعالی. أما البداء فی اللغه هو ظهور الشی، یقال بدا الشی یبدو اذا ظهر [329] و منه بدا له فی الأمر ظهر له استصواب شی غیر الأول [330] و هذا المعنی مستحیل علی الله تعالی لأنه یستلزم وضوح أمر کان قد خفی عنه. قال الصادق علیه السلام: من زعم أن الله تعالی بدا له فی شی بداء ندامه فهو کافر بالله العظیم. [331] و قال: من زعم أن الله تعالی یبدو له فی شی لم یعلمه أمس فابروأ منه [332] فالمعنی فی قول الامامیه بدالله [ صفحه 194] فی کذا، أی ظهر له فیه و معنی ظهر فیه أی ظهر منه [333] . قال السید علم الهدی رحمه الله یمکن أن یحمل البداء علی حقیقته بأن یقال: بدالله تعالی بمعنی أنه ظهر من الأمر ما لم یکن ظاهرا له.... [334] اذا فاللام فی لفظه الجلاله فی الحدیث بمعنی من. و بدا له أی بدا منه. فیکون المعنی فی الحدیث: أحدث لله شکرا لأنه عزوجل رفع کل الأوهام الشکوک حول امامتک بموت أخیک محمد. لأن الشیعه کانت تعتقد ان الامامه فی الولد الأکبر من کل أمام، و لو بقی محمد بن علی لاختلفت الشیعه فی امامه العسکری علیه السلام حیث کان هو أکبر أولاد الامام الهادی علیه السلام. فکان من نعم الله علیه. و أشار الامام الیه ان یؤدی شکر ذلک. و لا شک ان قصتهما قصه اسماعیل ابن الامام جعفر الصادق علیه السلام حیث قال علیه السلام بعد موت
ولده اسماعیل: ما بدالله فی شی کما بداله فی اسماعیل ابنی. قال السید محمد کلانتر فی توضیح ما روی عن الصادق علیه السلام: فیکون المعنی فی الحدیث انه ما ظهر من الله عزوجل فی شی مثل ما ظهر منه فی اسماعیل حیث کانت الشیعه تعتقد الامامه فیه لوجود مؤهلات الامامه عنده و لاسیما کونه أکبر ولد الامام الصادق و کان هذا من المسلمات الأولیه عندهم و التی لا یشک فیه اثنان منهم ولکن بعد موت اسماعیل و کشف الامام الصادق علیه السلام وجهه و ارائته للشیعه حتی یتیقنوا بموته، ظهر لهم خلاف ما کانوا یعتقدونه و ان الامامه کانت لأخیه من بدایه الأمر. [335] . [ صفحه 195]
ظن کثیر من الشیعه فی زمن الامام الهادی علیه السلام بامامه محمد بن علی بعد أبیه علی بن محمد علیه السلام و ذلک لوجود بعض المؤهلات فیه و کانوا یستفسرون ذلک ضمن لقاءهم بالامام أو بارسال الکتب و الرسائل الیه. فکان الامام علیه السلام یجیبهم بأن الامام من بعده هو الحسن لا محمد. و یظهر من النصوص ان هذه الأسئله کانت تطرح علیه و هم أحداث أو قبل ذلک. و ألیک النصوص: 1- روی الطوسی عن سعد، عن جعفر بن محمد بن مالک عن سیار بن محمد البصری عن علی بن عمرو النوفلی، قال: کنت مع أبی الحسن العسکری علیه السلام فی داره، فمر علینا أبوجعفر فقلت له: هذا صاحبنا؟ فقال: لا صاحبکم الحسن. [336] . 2- و عنه عن سعد عن هارون بن مسلم، عن أحمد بن محمد بن رجا صاحب الترک قال: قال أبوالحسن علیه السلام: الحسن ابنی القائم من بعدی. [337] . 3- و عنه أیضا عن سعد عن أحمد
بن عیسی العلوی من ولد علی بن جعفر قال: دخلت علی أبی الحسن علیه السلام بصریا فسلمنا علیه، فاذا نحن بأبی جعفر و أبی محمد قد دخلا، فقمنا الی أبی جعفر لنسلم علیه، فقال أبوالحسن علیه السلام: لیس هذا صاحبکم، علیک بصاحبکم و أشار الی أبی محمد علیه السلام. [338] . 4- و عنه أیضا عن سعد عن علی بن محمد الکلینی عن اسحاق بن محمد النخعی عن شاهویه بن عبدالله الجلاب قال: کنت رویت عن أبی الحسن [ صفحه 196] العسکری علیه السلام فی أبی جعفر ابنه روایات تدل علیه، فلما مضی أبوجعفر قلقت لذلک و بقیت متحیرا لا أتقدم و لا أتأخر و خفت أن أکتب الیه فی ذلک فلا أدری ما یکون. فکتبت الیه أسأله الدعاء، أن یفرج الله عنا فی أسباب من قبل السلطان کنا نغتم بها فی غلماننا. فرجع الجواب بالدعاء ورد لغلمان علینا، و کتب فی آخر الکتاب: أردت أن تسأل عن الخلف بعد مضی أبی جعفر و قلقت لذلک: فلا تغتم فان الله لا یضل قوما بعد اذ هداهم حتی یتبین لهم ما یتقون، صاحبکم بعدی أبو محمد ابنی و عنده و تحتاجون الیه یقدم الله ما یشاء و یؤخر ما یشاء «ما ننسخ من آیه أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها» [339] قد کتبت بما فیه بیان و قناع لذی عقل یقظان. [340] . 5- و عن الطبرسی و الارشاد عن ابن قولویه عن الکینی عن علی بن محمد، عن أحمد القلانسی عن علی بن الحسین بن عمر، عن علی بن مهزیار، قال: قلت لأبی الحسن علیه السلام ان کان کون - و أعوذ بالله - فالی من؟ قال: عهدی الی الأکبر
من ولدی یعنی الحسن علیه السلام [341] . 6- و عن الکلینی عن علی بن محمد، عن اسحاق بن محمد، عن محمد بن یحیی بن رئاب عن أبی بکر الفهفکی قال: کتب الی أبوالحسن علیه السلام «أبومحمد ابنی أصح آل محمد غریزه و أوثقهم حجه و هو الأکبر و من ولدی و هو الخلف، و الیه ینتهی عری الامامه و أحکامها، فما کنت سائلی منه فاسأله عنه و عنده ما تحتاج الیه. [342] . [ صفحه 197] 7 - و عن الطبرسی عن الکلینی عن علی بن محمد بن أحمد النهدی، عن یحیی بن یسار القنبری قال: أوصی أبوالحسن علیه السلام الی ابنه الحسن علیه السلام قبل مضیه بأربعه أشهر، و أشار الیه بالأمر من بعده، و أشهدنی علی ذلک و جماعه من الموالی [343] .
مهد الامام الهادی علیه السلام لغیبه المهدی المنتظر علیه السلام کما جاء التصریح بذلک فی کلمات من تقدم منه من الأئمه الهداه علیهم السلام، ضمن لقاءاته و رسائله الی بعض أصحابه شیعته و موالیه. فرکز علیه السلام علی أن المهدی ابن ابنه الحسن العسکری و أنه یغیب و لا یری شخصه و أنه القائم الذی یملأ الأرض قسطا و عدلا. و هکذا دفع الشبهات عنه و ما یقول الناس فیه و قد ذکرنا هذه الأحادیث فی معجم أحادیث الامام المهدی و النصوص کما یلی: 1- روی الصدوق بسنده عن الصقر بن أبی دلف قال: سمعت علی بن محمد بن علی الرضا علیه السلام یقول: ان الامام بعدی الحسن ابنی و بعد الحسن ابنه القائم الذی یملأ الأرض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما. [344] . 2- و عن الکینی فی الکافی بسنده عن داود بن
القاسم قال: سمعت أباالحسن علیه السلام یقول: الخلف من بعدی الحسن، فکیف لکم بالخلف من بعد الخلف، فقلت: و لم جعلنی الله فداک؟ فقال: انکم لا ترون شخصه و لا یحل لکم ذکره باسمه. [ صفحه 198] فقلت: فکیف نذکره؟ فقال: قولوا الحجه من آل محمد علیهم السلام. [345] . 3 - و عن الصدوق بسنده عن اسحاق بن محمد بن أیوب، قال: سمعت أباالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی علیهم السلام یقول: صاحب هذا الأمر من یقول الناس لم یولد بعد. [346] . 4- روی الطوسی عن سعد بن عبدالله عن الحسن بن علی الزیتونی عن الزهری الکوفی عن بنان بن حمدویه قال ذکر عند أبی الحسن علیه السلام مضی أبی جعفر، فقال: ذاک الی مادمت حیا باقیا ولکن کیف بهم اذا فقدوا من بعدی. [347] . 5- و عن الصدوق بسنده عن علی بن عبدالغفار قال: لما مات أبوجعفر الثانی علیه السلام، کتبت الشیعه الی أبی الحسن صاحب العسکر یسألونه عن الأمر. فکتب علیه السلام الأمر لی مادمت حیا فاذا نزلت بی مقادیر الله عزوجل آتاکم الله الخلف منی و أنی لکم بالخلف بعد الخلف. [348] . 6- و فی الامامه و التبصره بسنده عن علی بن مهزیار قال: کتبت الی أبی الحسن صاحب العسکر علیه السلام أسأله عن الفرج؟ فکتب علیه السلام: اذا غاب صاحبکم عن دار الظالمین فتو قعوا الفرج. [349] . 7- و عن الکلینی بسنده عن أیوب بن نوح عن أبی الحسن الثالث علیه السلام قال: اذا [ صفحه 199] رفع علمکم من بین أظهرکم فتوقعوا الفرج من تحت أقدامکم. [350] . 8- و فی العیاشی عن علی بن عبدالله بن مروان، عن أیوب بن نوح، قال قال لی أبوالحسن
العسکری، و أنا واقف بین یدیه بالمدینه ابتدءا من غیر مسأله: یا أیوب انه ما نبأ الله من نبی الا بعد أن یأخذ علیه ثلاث خصال: شهاده أن لا اله الا الله و خلع الأنداد من دون الله و أن لله لمشیه یقدم ما یشاء و تؤخر ما یشاء، أما أنه اذا جری الاختلاف بینهم لم یزل الاختلاف بینهم الی أن یقوم صاحب هذا الأمر. [351] . 9- و عن المسعودی عن علی بن مهزیار قال قلت لأبی الحسن علیه السلام و قد مر علی أبی محمد: یا سیدی أیجوز أن یکون الامام ابن سبع سنین؟ قال: نعم و ابن خمس سنین. [352] . 10- و فی التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه السلام، عن علی بن محمد علیه السلام: لولا من یبقی بعد غیبه قائمکم علیه الصلاه والسلام من العلماء الداعین الیه و الدالین علیه و الذابین عن دینه بحجج الله و المنقذین لضعفاء عباد الله و شباک ابلیس و مردته و من فخاخ النواصب، لما بقی أحد الا ارتد عن دین الله، ولکنهم الذین یمسکون أزمه قلوب ضعفاء الشیعه کما یمسک صاحب السفینه سکانها، اولئک هم الأفضلون عند الله عزوجل. [353] . [ صفحه 203]
عاشر الامام الهادی علیه السلام مده حیاته و علی الخصوص مده امامته التی قضاها فی المدینه المنوره و بلده سامراء مع عشرات من أصحابه، أجمل العشره و أحسنها، فکان القریب و البعید منهم یستلهم من علومه الغزیره و أخلاقه الجمیله. کان الامام یکرمهم و یجلهم و یتفقد منهم و من أهلیهم و یدعو لهم بالخیر و العافیه کان یقرأ کتبهم و یسمع الی أسئلهم و یحضر مجالسهم، و یخطط لهم منهج
الحیاه الی غیر ذلک من المسائل المهمه التی کانت بینه و بین أصحابه الأجلاء.
جمع الشیخ الطوسی - ره - جمع کثیر من أصحاب النبی و الأئمه الهداه الذین رووا عنهم علیهم السلام فی کتابه المسمی برجال الطوسی و أفرد بذکر أصحاب الامام الهادی من روی عنه فی فصل مستقل علی ترتیب الحروف الهجائیه. و أنها هم الی 190 نفرا، و ان لم یذکرهم بتمامهم من مختلف البلدان، و فیهم عدد من القمیین، و الأهوازیین، و النیسابوریین، و الرازیین، و البغدادیین، و البصریین، و الأصبهانیین، و القزوینیین، الجرجانیین، و من أهل المرو و طاهی، و أهل الکوفه، و غیرهم. و فی أصحابه عدد کثیر من الفقهاء و هکذا من الثقات و الأجلاء. [ صفحه 204] ضعف الشیخ الطوسی فی رجاله بعض الرواه من أصحاب الامام الهادی علیه السلام کما أنه رمی بعضهم بالغلو و غیر ذلک. و فی أصحابه أیضا من عد فی أصحاب من تقدم عنه علیه السلام کالجواد و الرضا علیه السلام أو من تأخر عنه کالحسن العسکری علیه السلام. و قد أفردنا لأصحابه علیه السلام بابا خاصا و جمعنا فیه کل أصحابه حسب الجهد فی ذلک. فعلیک بمراجعه الفصل المخصص لأصحابه علیه السلام.
کرم الامام علیه السلام کثیر من أصحابه الأجلاء و عظمهم غایه التعظیم غیابا و حضورا فی حیاتهم أو بعد موتهم کتعظیمه لأیوب بن نوح و غیره 1- قال الشیخ الطوسی: من المحمود بن، أیوب بن نوح بن دراج، ذکر عمرو بن سعید المدائنی و کان فطحیا قال: کنت عند أبی الحسن بصریا اذ دخل أیوب بن نوح و وقف قدامه، فأمره بشئ ثم انصرف و التفت الی أبوالحسن علیه السلام و قال: یا عمرو ان أحببت أن تنظر الی رجل من أهل الجنه فانظر الی هذا. [354] . 2- و روی
أیضا عن محمد بن یعقوب رقعه الی محمد بن الفرج قال: کتبت الیه - (الامام علی بن محمد) اسأله عن أبی علی بن راشد و عن عیسی بن جعفر و عن ابن بند، و کتب الی: ذکرت ابن راشد رحمه الله انه عاش سعیدا و مات شهیدا.... [355] . 3- لما عرض عبدالعظیم الحسنی عقایده علی الامام الهادی علیه السلام و سمعه منه قال معظما له: یا أباالقاسم هذا والله دین الله الذی ارتضاه لعباده فاثبت علیه، ثبتک الله بالقول الثابت فی الحیاه الدنیا و فی الآخره. [356] . [ صفحه 205]
و روی عن الحسن العسکری علیه السلام: انه اتصل بأبی الحسن علی بن محمد العسکری علیه السلام، ان رجلا من فقهاء شیعته کلم بعض النصاب فأفهمه بحجه أبان عن فضیحته، فدخل الی علی بن محمد علیه السلام، و فی صدر مجلسه دست عظیم منصوب و هو قاعد خارج الدست و بحضرته خلق من العلویین و بنی هاشم، فما زال یرفعه حتی أجلسه فی ذلک الدست. و أقبل علیه فاشتد ذلک علی اولئک الأشراف، فأما العلویه فأجلوه عن العتاب، و أما الهاشمیون فقال له شیخهم: یابن رسول الله هکذا تؤثر عامیا علی سادات بنی هاشم من الطالبیین و العباسیین؟!! فقال: ایاکم و أن تکونوا من الذین قال الله تعالی فیهم: ألم تر الی الذین اوتوا نصیبا من الکتاب یدعون الی کتاب الله لیحکم بینهم ثم یتولی فریق منهم و هم معرضون. [357] أترضون بکتاب الله حکما؟ قالوا بلی. قال: ألیس الله یقول: یا أیها الذین آمنوا اذا قیل لکم تفسحوا فی المجالس فافسحوا یفسح الله لکم الی قوله یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات [358]
فلم یرض للعالم المؤمن الا أن یرفع علی المؤمن غیر العالم، کما لم یرض للمؤمن الا أن یرفع علی من لیس بمؤمن. أخبرونی عنه قال: یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات، أو قال: یرفع الله الذین اوتوا شرف النسب درجات؟ أو لیس قال الله: هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون، [359] فکیف تنکرون رفعی لهذا لما رفعه الله؟ ان کسر هذا (لفلان) الناصب بحجج الله التی علمه ایاها لأفضل [ صفحه 206] له من کل شرف فی النسب. فقال العباسی: یابن رسول الله قد أشرفت علینا هو ذا تفسیر بنا عمن لیس له نسب کنسبنا و مازال منذ أول الاسلام یقدم الأفضل فی الشرف علی من دونه فیه. فقال: سبحان الله، ألیس عباس بایع أبابکر، و هو تیمی و العباس هاشمی؟ اولیس عبدالله بن عباس کان یخدم عمر بن الخطاب و هو هاشمی أبوالخلفاء، عمر عدوی و ما بال عمر أدخل البعداء من قریش فی الشوری و لم یدخل العباس؟ فان کان رفعنا لمن لیس بهاشمی علی هاشمی منکرا، فانکروا علی عباس بیعته لأبی بکر و علی عبدالله بن عباس خدمته لعمر بعد بیعته، فان کان ذلک جائزا، فهذا جائز فکأنما القم الهاشمی حجرا. [360] .
و روی عن علی بن محمد الهادی علیه السلام أنه قال: لولا من یبقی بعد غیبه قائمکم من العلماء الداعین الیه و الدالین علیه و الذابین عن دینه بحجج الله و المنقذین لضعفاء عباد الله من شباک ابلیس و مردته و من فخاخ النواصب، لما بقی أحد الا ارتد عن دین الله، ولکنهم الذین یمسکون أزمه قلوب ضعفاء الشیعه کما یمسک صاحب السفینه
سکانها، اولئک هم الأفضلون عند الله عزوجل. [361] .
روی الطبرسی فی الاحتجاج باسناد عنه علیه السلام أنه قال: یأتی علماء شیعتنا القومون بضعفاء محبینا و أهل ولایتنا یوم القیامه و الأنوار تسطع من تیجانهم، [ صفحه 207] علی رأس کل واحد منهم تاج بهاء قد انبثت تلک الأنوار فی عرصات القیامه و دورها مسیره ثلاثمائه ألف سنه، فشعاع تیجانهم ینبث فیها کلها، فلا یبقی هناک یتیم قد کفلوه و من ظلمه الجهل علموه و من حیره التیه أخرجوه الا تعلق بشعبه من أنوارهم، فرفعتهم الی العلو حتی تحاذی بهم فوق الجنان. ثم ینزلهم علی منازلهم المعده فی جوار أستادیهم و معلمیهم و بحضره ائمتهم الذین کانوا الیهم یدعون، و لا یبقی ناصب من النواصب یصیبه من شعاع تلک التیجان الا عمیت عینه و أصمت اذنه و أخرس لسانه و تحول علیه أشد من لهب النیران، فیحملهم حتی یدفعهم الی الزبانیه فیدعونهم الی سواء الجحیم. [362] .
و کان یأنس بأصحابه حینما کانوا یعرضون علیه عقایدهم و ما یدینون به کان علیه السلام یسمع کل ذلک کما سمع من العالم الجلیل عبدالعظیم الحسین و من أبی نواس غیرها.
روی الشیخ فی الأمالی عن الفحام عن المنصوری عن سهل بن یعقوب بن اسحاق الملقب بأبی نواس المؤدب فی المسجد المعلق فی صفه سبق بسر من رأی، قال المنصوری: و کان یلقب بأبی نواس لأنه کان یتخالع و یتطیب مع الناس و یظهر التشیع علی الطیبه فیأمن علی نفسه. فلما سمع الامام علیه السلام لقبنی بأبی نواس، قال: یا أباالسری أنت أبونواس الحق و من تقدمک أبونواس الباطل. [ صفحه 208] قال: فقلت له ذات یوم: یا سیدی قد وقع لی اختیارات الأیام، عن سیدنا الصادق علیه السلام، مما حدثنی به الحسن بن عبدالله بن مطهر، عن محمد بن سلیمان الدیلمی، عن أبیه، عن سیدنا الصادق علیه السلام فی کل شهر فأعرضه علیک؟ فقال لی: افعل. فلما عرضه علیه و صححته قلت له: یا سیدی فی أکثر هذه الأیام قواطع عن المقاصد لما ذکر فیها من التحذیر و المخاوف فتدلنی علی الاحتراز من المخاوف فیها، فانما تدعونی الضروره الی التوجه فی الحوائج فیها. فقال لی: یا سهل ان لشیعتنا بولایتنا لعصمه، لو سلکوا بها فی لجه البحار الغامره، و سباسب البید الغائره، بین سباع و ذئاب، و أعادی الجن و الانس، لأمنوا من مخاوفهم بولایتهم لنا، فثق بالله عزوجل، و أخلص فی الولاء لأئمتک الطاهرین فتوجه حیث شئت. [363] .
قال الطبرسی: و مما روی عن عن أبی الحسن علی بن محمد العسکری علیهماالسلام فی ذلک ما رواه عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، قال: دخلت علی سیدی و مولای علی بن محمد، فلما أبصرنی قال لی: مرحبا بک یا أباالقاسم أنت ولینا حقا، فقلت له: یا ابن رسول الله انی ارید أن أعرض علیک دینی فان کان مرضیا ثبت
علیه حتی ألقی الله عزوجل، فقال: هات یا أباالقاسم، فقلت: انی أقول: ان الله تبارک و تعالی واحد لیس کمثله شی ء، خارج من الحدین، حد الابطال و حد التشبیه و انه لیس بجسم و لا صوره و لا عرض و لا [ صفحه 209] جوهر، بل مجسم الأجسام و مصور الصور و خالق الأعراض و الجواهر و رب کل شی ء و مالکه و جاعله و محدثه، و ان محمدا عبده و رسوله و خاتم النبیین، فلا نبی بعده الی یوم القیامه، ان شریعته خاتمه الشرایع، فلا شریعه بعدها الی یوم القیامه، و ان الامام و الخلیفه و ولی الأمر بعده أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب، ثم الحسن ثم الحسین ثم علی بن الحسین ثم محمد بن علی ثم جعفر بن محمد، ثم موسی بن جعفر، ثم علی بن موسی، ثم محمد بن علی علیهم السلام، ثم أنت یا مولای؟ فقال: و من بعدی الحسن، فکیف للناس بالخلف من بعده. قال: فقلت: و کیف ذلک یا مولای. قال: لأنه لا یری شخصه و لا یحل ذکره باسمه حتی یخرج فیملأ الأرض قسطا عدلا کما ملئت ظالما و جورا، قال فقلت: أقررت و أقول: ان ولیهم ولی الله و عدوهم عدو الله و طاعتهم طاعه الله و معصیتهم معصیه الله، و أقول: ان المعراج حق و المسئله فی القبر حق، و أن الجنه حق و النار حق، و الصراط حق، و المیزان حق، و أن الساعه آتیه لا ریب فیها، و أن الله یبعث من فی القبور، و أقول: ان الفرائض الواجبه بعد الولایه، الصلاه و الزکاه و الصوم و الحج و الجهاد و الأمر بالمعروف و النهی عن
المنکر. فقال علی بن محمد علیه السلام: یا أباالقاسم هذا و الله دین الله الذی ارتضاه لعباده فاثبت علیه ثبتک الله بالقول الثابت فی الحیاه الدنیا و فی الآخره». [364] .
کل مجالس الأئمه علیهم السلام و لقاءاتهم کانت درسا و عطاء لمن حضر لدیهم، [ صفحه 210] فکانوا علیهم السلام یستفیدون من هذه اللقاءات فی بعض الأحیان التی ساعدت الظروف علی ذلک علی اعطاء الغذاء الروحی الی شیعتهم.
روی عن أبی هاشم الجعفری أنه قال أصابتنی ضیقه شدیده، فصرت الی أبی الحسن علی بن محمد، فاستأذنت علیه، فأذن لی، فلما جلست، قال: یا أباهاشم أی نعم الله علیک ترید أن تؤدی شکرها. قال أبوهاشم: فوجمت فلم أدر ما أقول له. فابتدأنی علیه السلام فقال: ان الله عزوجل رزقک الایمان فحرم به بدنک علی النار، و رزقک العافیه، فأعانک علی الطاعه و رزقک القنوع فصانک عن التبذل یا أباهاشم. انما ابتدأتک بهذا لأنی ظننت أنک ترید أن تشکو لی من فعل بک هذا و قد أمرت لک بمائه دینار فخذها. [365] .
یقول الحسن بن مسعود: دخلت علی أبی الحسن علی بن محمد علیهماالسلام و قد نکبت اصبعی و تلقانی راکب و صدم کتفی و دخلت فی زحمه فخرقوا علی بعض ثیابی. فقلت: کفانی شرک من یوم فما أیشمک. فقال علیه السلام لی: یا حسن هذا و أنت تغشانا، ترمی بذنبک من لا ذنب، حسن ما ذنب الأیام حتی صرتم تتشئمون بها اذا جوزیتم بأعمالکم فیها، قال الحسن: أنا استغفر الله أبدا و هی توبتی یابن رسول الله. قال علیه السلام: و الله ما ینفعکم ولکن یعاقبکم بذمها علی ما لا ذم علیها فیه، أما [ صفحه 211] علمت یا حسن أن الله هو المثیب و المعاقب و المجازی بالأعمال عاجلا و آجلا؟ قلت: بلی یا مولای. قال: لا تعد و لا تجعل للأیام صنعا فی حکم الله. قال الحسن: بلی یا مولای. [366] .
قال داود الصرمی: أمرنی سیدی بحوائج کثیره، فقال لی علیه السلام: قل کیف تقول؟ فلم أحفظ مثل ما قال لی. فمد الدواء و کتب «بسم الله الرحمن الرحیم» أذکره، ان شاء الله و الأمر بیدالله» فتبسمت فقال علیه السلام: ما لک. قلت خیر. فقال: أخبرنی؟ قلت: جعلت فداک ذکرت حدیثا حدثنی به رجل من أصحابنا عن جدک الرضا علیه السلام اذا أمر بحاجه کتب بسم الله الرحمن الرحیم أذکر ان شاء فتبسمت، فقال لی علیه السلام: یا داود لو قلت ان تارک التقیه کتارک الصلاه لکنت صادقا. [367] .
و من جمله توصیاته و ارشادته الی أصحابه بل الی کل شیعته، أوصاهم بالتزین بما قدروا لئلا یهانوا من قبل الأعداء. روی الکلینی عن یحیی بن المبارک، عن عبدالله بن جبله الکنانی، قال: استقبلنی أبوالحسن علیه السلام، و قد علقت سمکه فی یدی، فقال: اقذفها اننی لأکره للرجل السری أن یحمل الشی الدنی بنفسه، ثم قال: انکم قوم أعداؤکم کثیره، [ صفحه 212] عاداکم الخلق، یا معشر الشیعه انکم قد عاداکم الخلق فتزینوا لهم بما قدرتم علیه. [368] .
و من ارشاداته الأخلاقیه أیضا ما رواه لنا عبدالعظیم الحسنی عنه علیه السلام فی أسئله سأل الله عنها موسی بن عمران فأجابه بما یلی: و عن الصدوق فی أمالیه قال: حدثنا علی بن أحمد قال: حدثنا محمد بن أبی عبدالله الکوفی، عن سهل بن زیاد الآدمی، عن عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، عن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام، قال: لما کلم الله عزوجل موسی بن عمران علیه السلام. قال موسی: الهی ما جزاء من شهد أنی رسولک و نبیک و انک کلمتنی؟ قال: یا موسی تأتیه ملائکتی فتبشره بجنتی. قال موسی: الهی فما جزاء من قام بین یدیک یصلی؟ قال: یا موسی اباهی به ملائکتی راکعا و ساجدا و قائما و قاعدا، و من باهیت به ملائکتی لم أعذبه. قال موسی: الی فما جزاء من أطعم مسکینا ابتغاء وجهک؟ قال: یا موسی آمر منادیا ینادی یوم القیامه علی رؤس الخلایق ان فلان بن فلان من عتقاء الله من النار. قال موسی: الی فما جزاء من وصل رحمه؟ قال یا موسی أنسی له أجله و أهون
علیه سکرات الموت و ینادیه خزنه الجنه هلم الینا فادخل من أی أبوابها شئت. قال موسی: الهی فما جزاء من کف أذاه عن الناس و بذل معرفه لهم؟ [ صفحه 213] قال: یا موسی ینادیه النار یوم القیامه لا سبیل لی علیک. قال: الهی فما جزاء من ذکرک بلسانه و قلبه؟ قال: یا موسی اظله یوم القیامه بظل عرشی و أجعله فی کنفی. قال: الهی فما جزاء من تلا حکمتک سرا و جهرا؟ قال: یا موسی یمر علی الصراط کالبرق. قال: الهی فما جزاء من صبر علی أذی الناس وشتمهم فیک؟ قال: أعینه علی أهوال یوم القیامه. قال: الهی فما جزاء من دمعت عیناه من خشیتک؟ قال: یا موسی أقی وجهه من حر النار واو منه یوم الفزع الأکبر. قال: الهی فما جزاء من ترک الخیانه حیاء منک؟ قال: یا موسی له الأمان یوم القیامه. قال: الهی فما جزاء من أحب أهل طاعتک؟ قال: یا موسی احرمه علی ناری. قال: الهی فما جزاء من قتل مؤمنا متعمدا؟ قال: لا أنظر الیه یوم القیامه و لا اقیل عثرته. قال: الهی فما جزاء من دعی نفسا کافره الی الاسلام؟ قال: یا موسی آذن له فی الشفاعه یوم القیامه لمن یرید. قال: الهی فما جزاء من صلی الصلوات لوقتها؟ قال: اعطیه سؤله و ابیحه جنتی. قال: الهی فما جزاء من أتم الوضوء من خشیتک؟ قال: أبعثه یوم القیامه و له نور بین عینیه یتلالأ. قال: الهی فما جزاء من صام شهر رمضان لک محتسبا؟ [ صفحه 214] قال: یا موسی اقیمه یوم القیامه مقاما لا یخاف فیه. قال: الهی فما جزاء من صام شهر رمضان یرید به الناس؟
قال: یا موسی ثوابه کثواب من لم یصمه. [369] .
روی الکلینی عن بعض أصحابه عن علی بن العباس، عن الحسن بن عبدالرحمن، عن أبی الحسن علیه السلام قال: ان الأحلام لم تکن فیما مضی فی أول الخلق و انما حدثت. فقلت و ما العله فی ذلک؟ فقال: ان الله عز ذکره بعث رسولا الی أهل زمانه، فدعا هم الی عباده الله و طاعته، فقالوا ان فعلنا ذلک فما لنا، فوالله ما أنت بأکثرنا مالا و لا بأعزنا عشیره. فقال: ان أطعتمونی أدخلکم الله الجنه و ان عصیتمونی أدخلکم الله النار. فقالوا: و ما الجنه و النار؟ فوصف لهم ذلک. فقالوا: متی نصیر الی ذلک؟ فقال: اذا متم. فقالوا: لقد رأینا أمواتنا صاروا عظاما و رفاتا، فازدادوا له تکذیبا و به استخفافا فأحدث الله عزوجل فیهم الأحلام، فأتوه فأخبروه بما رأوا ما أنکروا من ذلک. فقال: ان الله عزوجل أراد أن یحتج علیکم بهذا هکذا تکون أرواحکم اذا متم و ان بلیت أبدائکم تصیر الأرواح الی عقاب حتی تبعث الأبدان. [370] . [ صفحه 215]
و من دلائل تکریم الامام و تعظیم أصحابه أنه أمر أصحابه و من کان بعیدا عنهم أن یأخذوا معالم دینهم، من بعض أصحابه الفقهاء کعبدالعظیم الحسنی المدفون فی الری و غیره.
قال فی منهاج التحرک: قال الصاحب بن عباد فی وصف علم عبدالعظیم: أنه روی ابوتراب الرویانی قال: سمعت أباحماد الرازی یقول: دخلت علی الامام النقی علیه السلام فی سر من رأی فسألته عن أشیاء من حلالی و حرامی، فأجانبی، فلما ودعته قال لی یا حماد، اذا أشکل علیک شی ء من امور دنیک بناحتیک - أی فی بلده الری - فسل عنه عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی و اقرأه منی السلام. [371] .
روی الکشی عن أبی محمد جبرئیل بن أحمد الفاریابی قال: حدثنی موسی بن جعفر بن وهب، قال: حدثنی أبوالحسن أحمد بن حاتم بن ماهویه، قال: کتبت الیه - یعنی أباالحسن الثالث - أسأله عمن آخذ معالم دینی؟ و کتب أخوه أیضا بذلک. فکتب الیهما: فهمت ما ذکرتما، فاعتمدا فی دینکما علی کبیر فی حبنا و کل کثیر التقدم فی أمرنا فانهم کافوکما ان شاء الله تعالی. [372] . [ صفحه 216]
و جری المدح و الثناء علی لسانه بتأیید بعض الکتب المؤلفه فی عهده جده الرضا علیه السلام ککتاب یونس بن عبدالرحمن. کما رواه لنا الکشی عن أبی بصیر، حماد بن عبدالله بن اسید الهروی، عن داود بن القاسم أن أباهاشم الجعفری قال: أدخلت کتاب یوم و لیله الذی ألفه یونس بن عبدالرحمن علی أبی الحسن العسکری علیه السلام، فنظر فیه و تصفح کله ثم قال: هذا دینی و دین آبائی و هو الحق کله. [373] .
طلب من الامام الهادی کثیر من شیعته و موالیه حضورا و غیابا بالدعاء لهم. و الیک الکتب و من کتبها و من طلب منه مشافهه، بالدعاء له کالدعاء لابن نوح یحیی بن زکریا و لابن الحجال و غیرهم. 1. قال المجلسی: حدث جماعه من أهل اصفهان منهم أبوالعباس أحمد بن النضر و أبوجعفر محمد بن علویه قالوا: کان باصفهان رجل یقال له عبدالرحمن و کان شیعیا قیل له ما السبب الذی أوجب علیک القول بامامه علی النقی دون غیره من أهل الزمان؟ قال: شاهدت ما أوجب علی و علی ذلک، أنی کنت رجلا فقیرا و کان لی لسان و جرأه، فأخرجنی أهل اصفهان سنه من السنین مع قوم آخرین الی باب المتوکل متظلمین، فکنا بباب المتوکل یوما اذ خرج الأمر باحضار علی بن محمد بن الرضا علیه السلام، فقلت لبعض من حضر من هذا الرجل الذی قد امر باحضاره؟ فقیل هذا رجل علوی تقول الرافضه بامامته. [ صفحه 217] ثم قال: و یقدر أن المتوکل یحضره للقتل، فقلت لا أبرح من هاهنا حتی أنظر الی هذا الرجل، أی رجل هو؟ قال: فأقبل راکبا علی فرس و قد قام الناس یمنه الطریق و یسرها
صفین ینظرون الیه، فلما رأیته وقع حبه فی قلبی، فجعلت أدعو فی نفسی بأن یدفع الله عنه شر المتوکل، فأقبل یسیر بین الناس و هو ینظر الی عرف دابته لا ینظر یمنته و لا یسره أنا دائم الدعاء، فلما صار الی أقبل بوجهه الی و قال: استجاب الله دعاءک و طول عمرک و کثر مالک و ولدک. قال: فارتعدت و وقعت بین أصحابی، فسألونی و هم یقولون: ما شأنک؟ فقلت خیر. و لم أخبر بذلک، فانصرفنا بعد ذلک الی أصفهان، ففتح الله علی وجوها من المال حتی أنا الیوم أغلق بابی علی ما قیمته ألف ألف درهم، سوی مالی خارج داری، و رزقت عشره من الأولاد، و قد بلغت الآن من عمری نیفا و سبعین سنه و أنا أقول بامامه الرجل الذی علم ما فی قلبی و استجاب الله دعاءه فی. [374] . 2. روی أبوهاشم الجعفری أنه ظهر برجل من أهل سر من رأی برص، فتنغص علیه عیشه فجلس یوما الی أبی علی الفهری فشکا الیه حاله، فقال له: لو تعرضت یوما لأبی الحسن علی بن محمد بن الرضا علیه السلام فسألته أن یدعو لک لرجوت أن یزول عنک. فجلس له یوما فی الطریق وقت منصرفه من دار المتوکل فلما رآه قام لیدنو منه فیسأله ذلک فقال: تنح عافاک الله و أشار الیه بیده تنح عافاک الله ثلاث مرات فأبعد الرجل و لم یجسر أن یدنو منه و انصرف، فلقی الفهری فعرفه الحال و ما قال، [ صفحه 218] فقال: قد دعا لک قبل أن تسأل فامضی فانک ستعافی، فانصرف الرجل الی بیته فبات تلک اللیله، فلما أصبح لم یر علی بدنه شیئا من ذلک. [375]
. 3. و عن أیوب بن نوح قال: کتبت الی أبی الحسن علیه السلام ان لی حملا فادع الله أن یرزقنی ابنا، فکتب الی اذا ولد فسمه محمدا، قال: فولد ابن لی فسمیته محمدا. [376] . 4. قال: و کان لیحیی بن زکریا حمل فکتب الیه أن لی حملا فادع الله أن یرزقنی ابنا فکتب الیه رب ابنه خیر من ابن، فولدت له ابنته. [377] . 5. و عن علی بن محمد الحجال، قال: کتبت الی أبی الحسن أنا فی خدمتک أصابنی عله فی رجلی لا أقدر علی النهوض و القیام بما یجب، فان رأیت أن تدعو الله أن یکشف علتی و یعیننی علی القیام بما یجب علی و أداء الأمانه فی ذلک و یجعلنی من تقصیری من غیر تعمد منی و تضیع مالا أتعمده من نسیان یصیبنی فی حل و یوسع علی و تدعو لی بالثبات علی دینه الذی ارتضاه لنبیه علیه السلام. فوقع: کشف الله عنک و عن أبیک. قال: و کان بأبی عله و لم اکتب فیها فدعا له ابتداء. [378] . 6. قال الطبری فی دلائل الامامه: و قال أحمد بن علی دعانا عیسی بن الحسن أنا و أباعلی و کان أعرج فقال: أدخلنی ابن عمی أحمد بن اسحاق علی أبی الحسن، فرأیته و کلمه بکلام لم أفهمه ثم قال له: جعلنی: الله فداک هذا ابن عمی عیسی بن الحسن و به بیاض فی ذراعه قدسی به فقال لی: تقدم یا عیسی فتقدمت، فقال: أخرج ذراعک فأخرجتها فمسح علیها و تکلم بکلام خفی قال فی [ صفحه 219] آخره ثلاث مرات بسم الله الرحمن الرحیم، و التفت الی أحمد بن اسحاق فقال له: کان علی بن
موسی الرضا یقول: بسم الله الرحمن الرحیم أقرب الی الاسم الأعظم من بیاض العین الی سوادها، ثم قال یا عیسی أدخل یدک فی کمک و أخرجها فأدخلتها أخرجتها فاذا لیس فی ذراعی قلیل و لا کثیر من ذلک البیاض بحمد الله منه. [379] . 7. و فی اثبات الهداه عن الفحام عن المنصوری عن عم أبیه و عن عمه عن کافور الخادم قال: کان فی الموضع مجاور الامام صنوف من الناس من أهل الصنایع و کان الموضع کالقریه، و کان یونس النقاش یغشی سیدنا الامام و یخدمه، فجاءه یوما یرعد، فقال له یا سیدی أوصیک بأهلی خیرا؟ قال: ما الخبر؟ قال: عزمت علی الرحیل، قال: و لم یا یونس؟ - و هو یتبسم علیه السلام -. قال یونس: ابن بغا وجه الی بفص لیس له قیمه، أقبلت أنقشه فکسرته باثنین و موعده غدا و هو موسی بن بغا! أما ألف سوط أو القتل. فقال امض الی منزلک الی غد، فرج فما یکون الا خیرا. فلما کان من الغد وافی بکره یرعد فقال قد جاء الرسول یلتمس الفص، فقال امض الیه فما تری الا خیرا. فقلت: ما أقول له یا سیدی؟ قال: فتبسم و قال امض الیه و اسمع ما یخبرک به فلن یکون الا خیرا. قال: فمضی و عاد یضحک قال قال لی: یا سیدی الجواری یختصمن فیمکنک أن تجعله فصین حتی بنغنیک؟ فقال سیدنا الامام: اللهم لک الحمد اذ جعلتنا ممن یحمدک حقا، فأی شیی ء قلت له؟ [ صفحه 220] قال: قلت أمهلنی حتی أتأمل أمره کیف أعمله. فقال: أصبت. [380] . 8. روی أن أباهاشم الجعفری کان منقطعا الی أبی الحسن علیه السلام بعد أبیه أبی جعفر
و جده الرضا علیهم السلام، فشکی الی أبی الحسن علیه السلام ما یلقی من الشوق الیه اذا انحدر من عنده الی بغداد، ثم قال له: یا سیدی ادع الله لی فربما لم أستطع رکوب الماء خوف الاصعاد و البط عنک، فسرت الیک علی الظهر، و مالی مرکوب سوی برذونی هذه علی ضعفها فادع الله أن یقوینی علی زیارتک. فقال: قواک الله یا أباهاشم، و قوی برذونک. قال الراوی: و کان أبوهاشم یصلی الفجر ببغداد، و یسیر علی ذلک البرذون فیدرک الزوال من یومه ذلک فی عسکر سر من رأی و یعود من یومه الی بغداد اذا شاء علی تلک البرذون بعینه. فکان هذا من أعجب الدلائل التی شوهدت. [381] .
استمد من الامام علیه السلام عدد کثیر من شیعته الأموال، للضیق الذی حل بهم و کان علیه السلام یعطیهم علی حسب معرفتهم، کما أعطی الی أبی هاشم الجعفری و أحمد بن اسحاق و غیرهم.
روی الاربلی عن محمد بن طلحه قال: خرج علیه السلام یوما من سر من رأی الی قریه لمهم عرض له، فجاء رجل من الأعراب یطلبه، فقیل له قد ذهب الی الموضع [ صفحه 221] الفلانی، فقصده، فلما وصل الیه قال له ما حاجتک؟ فقال: أنا رجل من أعراب الکوفه المتمسکین بولایه جدک علی بن أبی طالب علیه السلام قد رکبنی دین فادح أثقلنی حمله، و لم أر من أقصده لقضائه سواک. فقال له أبوالحسن: طب نفسا و قر عینا ثم أنزله، فلما أصبح ذلک الیوم، قال له أبوالحسن علیه السلام: ارید منک حاجه، الله الله أن تخالفنی فیها، فقال الأعرابی لا اخالفک. فکتب أبوالحسن علیه السلام ورقه بخطه معترفا فیها أن علیه للأعرابی مالا عینه فیها یرحج علی دینه، و قال: خذ هذا الخط فاذا وصلت الی سر من رأی أحضرت الی و عندی جماعه، فطالبنی به و اغلظ القول علی فی ترک ابقائک ایاه، الله الله فی مخالفتی، فقال: أفعل، و أخذ الخط. فلما وصل أبوالحسن علیه السلام الی سر من رأی، و حضر عنده جماعه کثیرون من أصحاب الخلیفه و غیرهم، حضر ذلک الرجل و أخرج الخط و طالبه و قال کما أوصاه، فألان أبوالحسن علیه السلام له القول و رفقه و جعل یعتذر، و وعده بوفائه و طیبه نفسه، فنقل ذلک الی الخلیفه المتوکل فأمر أن یحمل الی أبی الحسن علیه السلام ثلاثون ألف درهم. فلما حملت الیه ترکها الی أن جاء الرجل فقال: خذ هذا المال و اقض
منه دینک أنفق الباقی علی عیالک و أهلک و اعذرنا، فقال له الأعرابی: یابن رسول الله و الله ان أملی کان یقصر عن ثلث هذا. ولکن الله أعلم حیث یجعل رسالته و أخذ المال انصرف. [382] .
و فی المناقب: دخل أبوعمر و عثمان بن سعید و أحمد بن اسحاق الأشعری [ صفحه 222] و علی بن جعفر الهمدانی علی أبی الحسن العسکری، فشکا الیه أحمد بن اسحاق دینا علیه، فقال: یا أباعمر - و کان وکیله - ادفع الیه ثلاثین ألف دینار و الی علی بن جعفر ثلاثین ألف دینار، و خذ أنت ثلاثین ألف دینار، فهذه معجزه لا یقدر علیها الا الملوک و ما سمعنا بمثل هذا العطاء. [383] .
و عن داود بن القاسم الجعفری قال: دخلت علیه بسر من رأی و أنا ارید الحج لأودعه، فخرج معی فلما انتهی الی آخر الحاجز نزل و نزلت معه فخط بیده الأرض خطه شبیهه بالدائره ثم قال لی: یا عم خذ ما فی هذه یکون فی نفقتک و تستعین به علی حجک، فضربت بیدی فاذا سببکه ذهب فکان منها مائتا مثقال. [384] . و روی المجلسی هذه القصه بشکل آخر حیث یرویه عن یحیی بن زکریا الخزاعی عن أبی هاشم الجعفری، قال: خرجت مع أبی الحسن الی ظاهر سر من رأی یتلقی بعض القادمین فأبطأوا، فطرح لأبی الحسن غاشیه السرج، فجلس علیها و نزلت عن دابتی و جلست بین یدیه و هو یحدثنی، فشکوت الیه قصر یدی و ضیق حالی، فأهوی بیده الی رمل کان علیه جالسا فناولنی منه کفا و قال: اتسع بهذا یا أباهاشم و اکتم ما رأیت، فخبأته معی و رجعنا فاذا هو یتقد کالنیران ذهبا أحمرا. فدعوت صائغا الی منزلی و قلت له اسبک لی هذه السبیکه فسبکها و قال لی: ما رأیت ذهبا أجود من هذا و هو کهیئه الرمل فمن این لک هذا؟ فما أعجب منه. قلت
کان عندی قدیما. [385] . [ صفحه 223]
قال اسحاق الجلاب اشتریت لأبی الحسن علیه السلام غنما کثیره یوم الترویه فقسمتها فی أقار به ثم استأذنته فی الانصراف. فکتب الی: تقیم غدا عندنا، ثم انصرف. فبت لیله الأضحی فی رواق له، فلما کان وقت السحر أتانی فقال: یا أبااسحاق قم، فقمت ففتحت عینی و أنا علی بابی ببغداد، فدخلت علی والدی فقلت: عرفت بالعسکر و خرجت ببغداد الی العید. [386] .
و من تفضله علی أصحابه و حتی علی أعدائه ارشاده لهم علیه السلام ببعض المسائل الطبیه و تقدیم ما هو الأصلح و الأحسن لسلامتهم. و من الذین قدم الیهم الدواء کمعالجته بعد أن عجز الأطباء فی زمانه هو المتوکل العباسی و قد روی کل ذلک المؤرخون کما یلی: 1. فعن الصدوق فی الخصال عن أبیه قال: حدثنا سعد بن عبدالله، عن یعقوب بن یزید عن بعض أصحابنا، قال: دخلت علی أبی الحسن علی بن محمد العسکری علیهماالسلام یوم الأربعاء و هو یحتجم فقلت له: ان أهل الحرمین یروون عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنه قال من احتجم یوم الأربعاء فأصابه بیاض فلا یلو من الا نفسه. فقال کذبوا انما یصیب ذلک من حملته امه فی طمث. [387] . 5. و فی تحف العقول: قال علیه السلام یوما: ان أکل البطیخ یورث الجذام، فقیل له: [ صفحه 224] ألیس قد أمن المؤمن اذا أتی علیه أربعون سنه من الجنون و الجذام و البرص؟ قال علیه السلام: نعم ولکن اذا خالف المؤمن ما امر به ممن آمنه لم یأمن أن تصیبه عقوبه الخلاف. [388] . 3. روی المجلسی عن دعوات الراوندی، عن علی بن ابراهیم الطالقانی قال: مرض المتوکل من خراج خرج به فأشرف علی
الموت، فلم یجسر أحد أن یمسه بحدیده فنذرت امه ان عوفی أن یحمل الی أبی الحسن العسکری علیه السلام مالا جلیلا. فقال الفتح بن خاقان للمتوکل لو بعثت الی هذا الرجل - یعنی أباالحسن علیه السلام - فسألته، فانه ربما کان عنده صفه شی ء یفرج الله به عنک. فقال: ابعثوا الیه، فمضی الرسول و رجع و قال: قال أبوالحسن خذوا کسب الغنم و دیفوه بماء الورد وضعوه علی الخراج فانه نافع باذن الله. فجعل من بحضره المتوکل یهزأ من قوله، فقال له الفتح و ما یضر من تجربه ما قال! فوالله انی لأرجو الصلاح. فأحضر الکسب ودیف بماء الورد و وضع علی الخراج فانفتح و خرج ما کان فیه.... [389] . 4. روی البرقی عن محمد بن یحیی، عن موسی بن الحسن، عن محمد بن عیسی عن أبی الحسن الثالث علیه السلام قال: کان یقول ما أکلت طعاما أبقی و لا أهیج للداء من اللحم الیابس یعنی القدید. [390] . 5. و عنه أیضا عن عده من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن بعض أصحابنا قال: قال أبوالحسن علیه السلام لبعض قهارمته: استکثروا لنا من الباذنجان فانه حاد فی وقت [ صفحه 225] الحراره و بارد فی وقت البروده، معتدل فی الأوقات کلها جید علی کل حال [391] . 6. و روی الطبرسی من طب الأئمه عن أبی الحسن العسکری علیه السلام أنه قال: التسریح بمشط العاج ینبت الشعر فی الراس و یطرد الدود من الدماغ و یطفی المرار و ینقی اللثه و العمور [392] . 7. و عنه مرسلا عن أبی الحسن العسکری علیه السلام فیمن أصابه عقر الخف و النعل، قال: تأخذ طینا من حائط بلبن، ثم تحکه بریقک علی صخره أو علی
حجر، ثم تضعه علی العقر فیذهب ان شاء الله. [393] . 8. و عن البرقی عن محمد بن عیسی عن أبی الحسن علیه السلام أنه کان یقول: القدید لحم سوء لأنه یسترخی فی المعده و یهیج کل داء و لا ینفع من شی ء بل یضره. [394] . 9. و عن الکلینی عن علی بن محمد، عن بعض أصحابنا، عن محمد بن علی البصری، قال: سألت أباالحسن الأخیر علیه السلام و قلت له ان ابنه شهاب تقعد أیام أقرائها، فاذا هی اغتسلت رأت القطره بعد القطره؟ قال فقال: مرها فلتقم بأصل الحائط کما یقوم الکلب، ثم تأمر امرأه فلتغمز بین ورکیها غمزا شدیدا فانه انما هو شی ء یبقی فی الرحم یقال له الاراقه و انه سیخرج کله ثم قال: لا تخبروهن بهذا و شبهه و ذروهن و علتهن القذره. قال: فقعلت بالمرأه الذی قال فانقطع عنها، فما عاد الیها الدم حتی ماتت. [395] . [ صفحه 229]
لقد ابتلی الامام الهادی علیه السلام فی عصره بصاحبی بدع و انحرافات کثیره و ظهرت مذاهب مخترعه و أرست قواعدها فی ظل الحکومات الجائره و الولاه الظلمه. و استفادوا من دعم السلطان لنشر عقایدهم الفاسده و آراءهم الباطله. فمن جمله هذه التیارات الفکریه المنحرفه ظاهره الغلو و الوقف و التصوف و القول بامامه عبدالله و غیره من أبناء الأئمه علیهم السلام، حیث ادعوا ما لیس بحق، و حکموا بغیر ما أنزل الله و عملوا ما شاءت أهواءهم و لعبوا بمقدرات المسلمین من دون أی خوف و رعب لمضاده أهل البیت و الأئمه علیهم السلام. لکن الامام علیه السلام وقف بوجههم و لعنهم و أمر شیعه و موالیه بالابتعاء عنهم و عن عقایدهم المنحرفه و آراءهم
الفاسده، بل أمر بالبرائه منهم و الاستخفاف بهم طردهم و ضربهم و شدقهم بالحجاره، و صدر أمر یقتل بعضهم کما ستقف علی کل ذلک فی هذا الفصل ان شاء الله.
یظهر من بعض الکتب المرسله الی الامام علی بن محمد الهادی علیه السلام أنه قد علا [ صفحه 230] أمر الغلو و الغالین فی عصره، و أنهم دسوا الأفکار الباطله و نسبوا الی الأئمه الأحادیث کذبا و بهتانا، و لعبوا بأحکام الله، بحجه حبهم لأهل البیت علیهم السلام. و یظهر أیضا من هذه الکتب انهم ادعوا لأنفسهم النبوه و ادعوا للائمه الألوهیه، و قالوا بالتناسخ و باباحه المحارم و غیر ذلک. فوقف الامام الهادی علیه السلام بأشد ما یکون ضد الغلو و الغالین و من قال بمقالتهم. و الیک قائمه بأسماءهم کما یلی.
و من اللذین لعبوا بآیات و اتخذوها هزوا و ادعو ما لیس بحق و عملوا علی خلاف کتاب الله هو المنحرف الفاسق علی بن الحسکه القمی و تلمیذه القاسم الیقطینی. فانه ادعی البابیه و النبوه لنفسه و الالوهیه لعلی بن محمد العسکری علیه السلام و مال کثیر من الناس الیه. فکتب بعض الشیعه و الموالین الی الامام علیه السلام رساله فی أمره مستفتیا رأی الامام فی ذلک الکتاب. و الیک و جواب الامام و موقفه ضد علی بن الحسکه القمی.
کتب أحمد بن محمد بن عیسی الی الامام الهادی رساله من قم یستفسر أمر علی بن الحسکه و القاسم یقطینی القمی اللذان کانا من رؤساء الغلاه و الیک الرساله کما عن الکشی ما یلی: و عن أحمد بن محمد بن عیسی کتبت الیه فی قوم یتکلمون و یقرؤن أحادیث ینسبونها الیک و الی آبائک فیها ما تشمئز منها القلوب، و لا یجوز لنا ردها ان کانوا یروون عن آبائک علیهم السلام و لا قبولها لما فیها. و ینسبون الأرض الی قوم یذکرون انهم من موالیک، و هو رجل یقال له: علی بن حسکه و آخر یقال له: القاسم الیقطینی. و من أقاویلهم أنهم یقولون ان قول الله تعالی ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر، [ صفحه 231] معناها رجل لا سجود و لا رکوع و کذلک الزکاء معناها ذلک الرجل لا عدد دراهم و لا اخراج مال و أشیاء من الفرائض و السنن و المعاصی، فأولوها و صیروها علی هذا اللحد الذی ذکرت لک، فان رأیت أن تبین لنا و أن تمن علی موالیک بما فیه سلامتهم و نجاتهم من الأقاویل التی تصیرهم الی المعطب و
الهلاک و الذین ادعوا هذه الأشیاء ادعوا أنهم أولیاء و ادعوا الی طاعتهم، منهم علی بن حسکه و القاسم الیقطینی فما تقول فی القبول منهم جمیعا. فکتب علیه السلام: لیس هذا دیننا فاعزله. [396] .
و فی الکشی أیضا: و کتب بعض أصحابنا الی أبی الحسن العسکری علیه السلام جعلت فداک یا سیدی ان علی بن حسکه یدعی انه من أولیائک و أنک أنت الأول القدیم و انه بابک و نبیک أمرته أن یدعو الی ذلک و یزعم أن الصلاه و الزکاء و الحج و الصوم کل ذلک معرفتک و معرفه من کان فی مثل حال ابن حسکه فیما یدعی من البابیه و النبوه، فهو مؤمن کامل، سقط عنه الاستعباد بالصلاه و الصوم و الحج و ذکر جمیع شرایع الدین أن معنی ذلک کله ما ثبت لک ما و مال الناس الیه کثیرا. فان رأیت أن تمن علی موالیک بجواب فی ذلک تنجیهم من الهلکه؟ قال: فکتب علیه السلام: کذب ابن حسکه علیه لعنه الله أو بحسبک انی لا أعرفه فی موالی ماله لعنه الله، فوالله ما بعث الله محمدا و الأنبیاء قبله الا بالحنیفیه و الصلاه و الزکاه و الصیام و الحج و الولایه و مادعی محمد صلی الله علیه و آله الا الی الله وحده لا شریک له و کذلک نحن الأوصیاء من ولده لا نشرک به شیئا، ان أطعناه رحمنا و ان عصیناه عذبنا، مالنا علی الله من حجه، بل الحجه لله علینا و علی جمیع خلقه. [ صفحه 232] أبرأ الی الله ممن یقول ذلک و أنتفی الی الله من هذا القول، فاهجروهم لعنهم الله و الجؤوهم الی ضیق الطریق فان وجدتم أحدا منهم
فاخدش رأسه بالحجر. [397] .
لقد مر علینا أجوبه الامام ردا علی رسائل أحمد بن محمد بن عیسی و غیره و اتخاد موقفه السلبی تجاه هذه الانحرافات من علی بن حسکه و تلمیذه القاسم الیقطینی. حیث ان الامام لم یکتفی فقط بلعنه بل أصدر الأوامر المشدده بحقه کما یلی: 1 - عن سعد قال: حدثنی سهل بن زیاد الآدمی، عن محمد عیسی قال: کتب الی أبوالحسن العسکری ابتداء منه: لعن الله القاسم الیقطینی و لعن علی بن حسکه القمی، ان شیطانا ترائی للقاسم فیوحی الیه زخرف القول غرورا. [398] . 2 - و کتب علیه السلام فی جواب رساله محمد بن عیسی و ابراهیم بن شیبه: لیس هذا دیننا فاعتزله. [399] . 3 - و کتب فی جواب رساله بعض أصحابه الذی سئله عن علی بن حسکه القمی: کذب ابن حسکه، علیه لعنه الله و بحسبک انی لاعرفه فی موالی، ماله لعنه الله! فوالله ما بعث محمدا و الأنبیاء قبله الا بالحنیفیه و الصلاه و الزکاه و الصیام و الحج و الولایه، و ما دعی محمد صلی الله علیه و آله و سلم الا الی الله وحده لا شریک له، و کذلک نحن الأوصیاء من ولده عبیدالله لا نشرک به شیئا، ان أطعناه رحمنا و ان عصیناه عذبنا، ما لنا علی الله من حجه بل الحجه لله عزوجل علینا و علی جمیع خلقه أبرء الی الله ممن یقول ذلک و انتفی الی الله من هذا القول، فاهجروهم لعنهم الله الجؤوهم الی [ صفحه 233] ضیق الطریق! فان وجدت من أحد منهم خلوه فاشدخ رأسه بالصخر [400] .
و من جمله الغلاه و أهل البدعه و الضلاله، محمد بن نصیر النمیری.
کان من الغالین فی الامام علی بن محمد العسکری و کان فاسد العقیده و الأخلاق، لعنه الامام علیه السلام فیمن لعنه من الغلاه. قال أبوعمرو: و قالت فرقه بنبوه محمد بن نصیر النمیری، و ذلک انه ادعی أنه بنی، و ان علی بن محمد العسکری علیه السلام أرسله، و کان یقول بالتناسخ و الغلو فی أبی الحسن علیه السلام، و یقول فیه بالربوبیه و یقول باباحه المحارم، و یحلل نکاح الرجال بعضهم بعضا فی أدبارهم، و یقول انه من الفاعل و المفعول به أحد الشهوات و الطیبات، ان الله لم یحرم شیئا من ذلک، و کان محمد بن موسی بن الحسن بن فرات یقوی أسبابه و یعضده، و ذکر أنه رأی بعض الناس محمد بن نصیر عیانا، و غلام له علی ظهره، و انه عاتبه علی ذلک، فقال و ان هذا من اللذات و هو من التواضع لله و ترک التجبر، و افترق الناس فیه و بعده فرقا. [401] .
صدر من الامام الهادی علیه السلام بلعنه. و لم نعثر علی کتاب الامام سوی ما نقله الکشی فی رجاله عن نصر بن الصباح عند ذکر ابن بابا و النمیری و فارس. قال: الحسن بن محمد المعروف بابن بابا و محمد بن نصیر النمیری و فارس بن حاتم القزوینی، لعن هؤلاء الثلاثه علی بن محمد العسکری علیه السلام [402] . [ صفحه 234]
و من الغلاه الکبار الذین موه علی کثیر من الشیعه أمرهم و ادعی ما لیس له بحق، الفاسق الملعون، الفارس بن حاتم القزوینی الذی سکن فی سامراء، و تولی بعض امور الامام الهادی من أخذ أموال الشیعه من قبله علیه السلام ولکن غلا انحرف، و لعنه الامام و طلب من شیعته أن یلعنوه و لا یلتفتوا الیه و لا یجعلوه فی مشورتهم و لا یعطوه شیئا من الأموال. و فی النهایه أمر ابن الجنید بقتله لیستریح منه. و الیک ما کتب الی الامام علیه السلام باستفسار أمره و موقف الامام منه:
و عن ابراهیم بن محمد انه قال: کتبت الیه جعلت، فداک قبلنا أشیاء یحکی عن فارس، و الخلاف بینه و بین علی بن جعفر حتی صار یبرأ بعضهم من بعض، فان رأیت أن تمن علی بما عندک فیهما و أیهما یتولی حوائج قبلک حتی لا أعدوه الی غیره فقد احتجت الی ذلک فعلت متفضلا ان شاء الله؟ فکتب علیه السلام لیس عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، قد عظم الله قدر علی بن جعفر متعنا الله تعالی به عن یقایس الیه، فاقصد علی بن جعفر بحوائجک و اخشوا فارسلا، و امتنعوا من ادخاله فی شی ء من امورکم تفعل ذلک و أنت و من أطاعک من أهل بلادک، فانه قد بلغنی ماتموه به علی الناس، فلا تلتفتوا الیه ان شاء الله. [403] . و فی الکشی أیضا انه کتب کتابه مع جعفر ابنه فی سنه أربعین و مائتین و فیه بدل الفارس، و علی بن جعفر العلیل القزوینی. فکتب علیه السلام فی جوابه: لیس عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، و قد
عظم الله [ صفحه 235] من حرمه العلیل أن یقاس علیه القزوینی سمی باسمهما جمیعا فاقصد الیه بحوائجک و من أطاعک من أهل بلادک أن یقصدوا الی العلیل بحوائجهم و أن یجتنبوا القزوینی أن یدخلوه فی شی ء من أمرهم فانه قد بلغنی ماتموه به عند الناس فلا تلتفتوا الیه ان شاء الله [404] .
لم یسکت الامام علیه السلام فی مقابل هذا المنحرف المبتدع و الکذب الضال بل اتخذ موقفلا سلبیا و أرشد الشیعه و حذرهم من الأخذ بأقواله و أفکاره آراءه المنحرفه ضمن أجوبته الی الکتب و الرسائل، او ابتداء منه و لعنه أمر موالیه بلعنه و طرده و الاستخفاف به و فی النهایه أمر بعض شیعته بقتله.
حذر الامام علیه السلام شیعته فی جواب رساله ابراهیم بن داود الیعتوبی، و فی جواب رساله عروه، و ابراهیم بن محمد، الجبلی أمر فارس بن حاتم القزوینی و الیک هذه الکتب: 1 - جاء فی جواب رساله ابراهیم بن داود الیعتوبی: لاتحفلن به و ان أتاک فاستخف به. [405] . 2 - و کتب فی جواب رساله عروه: کذبوه و أهتکوه أبعده الله و أخزاه، فهو کاذب فی جمیع ما یدعی و یصف. ولکن صونوا أنفسکم عن الخوض و الکلام فی ذلک، و توقوا مشاورته و لا تجعلوا له السبیل الی طلب الشر، کفانا الله مؤنته و مؤنته من کان مثله. [406] . [ صفحه 236] 3 - و کتب فی جواب ابراهیم بن محمد: و اخشوا فارسا و امتنعوا من ادخاله فی شی ء من امورکم تفعل ذلک أنت و من أطاعک من أهل بلادک، فانه قد بلغنی ماتموه به علی الناس فلا تلتفتوا الیه ان شاء الله. [407] . 4 - و جاء فی جواب کتاب الجبلی: لعنه الله و ضاعف علیه العذاب، فما أعظم ما أجترأ علی الله عزوجل و علینا فی الکذب علینا و اختیان أموال موالینا و کفی به معاقبا و منقما، فاشتهر فعل فارس فی أصحابنا الجبلیین غیرهم من موالینا و لا تجاوز بذلک الی غیرهم
من المخالفین کما تحذر ناحیه فارس لعنه الله، و تجتنبوه و تحرسوا منه کفی الله مؤنته، و نحن نسأل الله السلامه فی الدین و الدنیا و أن یمتعنا بها والسلام. [408] . 5 - و عن أبی محمد الرازی قال: ورد علینا رسول من قبل الرجل: أما القزوینی فانه فاسق منحرف و یتکلم بکلام خبیث فیلعنه الله. [409] . 6 - و عن محمد بن عیسی قال: قرأنا فی کتاب الدهقان و خط الرجل فی القزوینی، و کان کتب الیه الدهقان یخبره باضطراب الناس فی هذا الأمر، و أن الموادعین قد أمسکوا عن بعض ما کانوا فیه لهذه العله من الاختلاف، فکتب: کذبوه و اهتکوه أبعد الله و أخزاه، فهو کاذب فی جمیع ما یدعی و یصف، ولکن صونوا أنفسکم عن الخوض و الکلام فی ذلک، و توقوا مشاورته و لا تجعلوا له السبیل الی طلب الشر، کفی الله مؤنته و مؤنه من کان مثله. [410] . [ صفحه 237]
و منع علیه السلام الشیعه و الموالین القریب و البعید منهم أن یتوجهوا الیه أو یدخلوه فی شی ء من امورهم أو یعطوا الوجوه الشرعیه الیه. قال ابوالنضر: سمعت أبایعقوب بن السخت، قال: کنت بسر من رأی أتنفل فی وقت الزوال، اذ جاء الی علی بن عبدالغفار، فقال لی: أتانی العمری رحمه الله، فقال لی: یأمرک مولاک أن توجه رجلا ثقه فی طلب رجل یقال له علی بن عمرو العطار، قدم من قزوین و هو ینزل فی جنبات دار أحمد بن الخضیب! فقلت: سمانی؟ فقال: لا ولکن لم أجد أوثق منک، فدفعت الی الدرب الذی فیه علی، فوقفت علی منزله فاذا هو عند فارس، فأتیت علیا فأجزته،
فرکب و رکبت معه، فدخل علی فارس فقام و عانقه، و قال: کیف اشکر هذا البر فقال: لا تشکرنی فانی لم آتک، انما بلغنی ان علی بن عمرو قدم یشکو ولد سنان، و أنا أضمن له مصیره الی ما یحب، فدله علیه فأخذ بیده فأعلمه أنی رسول أبی الحسن علیه السلام، و أمره ان لا یحدث فی المال الذی معه حدثا، و علمه، ان لعن فارس قد خرج، و وعده أن الیه من غد ففعل، فأوصله العمری، و سأله عما أراد، و أمر بلعن فارس و حمل ما معه. [411] . و فیه أیضا: قال سعد، و حدثنی محمد بن عیسی بن عبید: أنه کتب الی أیوب بن نوح یسأله عما خرج الیه فی الملعون فارس بن حاتم فی جواب کتاب الجبلی علی بن عبیدالله الدینوری؟ فکتب الیه أیوب: سألتنی أن أکتب الیه بخبر ما کتب به الی فی أمر القزوینی فارس، و قد نسخت لک فی کتابی هذا أمره، و کان سبب خیانته ثم صرفته الی أخیه، فلما کان فی سنتنا هذه أتانی، و سألنی و طلب الی فی [ صفحه 238] حاجه و فی الکتاب الی أبی الحسن أعزه الله، فدفعت ذلک عن نفسی، فلم یزل یلح علی فی ذلک حتی قبلت ذلک منه. و أنفذت الکتاب و مضیت الی الحج، ثم قدمت فلم یأت جوابات الکتب التی أنفذتها قبل خروجی، فوجهت رسولا فی ذلک فکتب الی ما قد کتبت به الیک، و لولا ذلک لم أکن أنا ممن یتعرض لذلک حتی کتب به الی: کتب الی الجبلی یذکر أنه وجه بأشیاء علی یدی فارس الخائن لعنه الله متقدمه و متجدده، لها قدر، فأعلمناه أنه لم
یصل الینا أصلا و أمرناه أن لا یوصل الی الملعون شیئا أبدا، و أن یصرف حوایجه الیک، و وجه بتوقیع من فارس بخطه له بالوصول، لعنه الله و ضاعف علیه العذاب، فما أعظم ما اجتری علی الله عزوجل و علینا فی الکذب علینا و اختیان أموال موالینا! کفی به معاقبا و منتقما! فاشهر فعل فارس فی أصحابنا الجبلیین و غیرهم من موالینا، و لا تتجاوز بذلک الی غیرهم من المخالفین: کیما تحذر ناحیه فارس لعنه الله و یتجنبوه و یحترسوا منه، کفی الله مؤنته و نحن نسأل الله السلامه فی الدین و الدنیا و أن یمتعنا بها والسلام. [412] .
و الأمر المهم الذی اتخذه الامام فی النهایه بالنسبه الی هذا المبتدع الکذاب و المنحرف الفاسق أن أحل دمه و أمر بقتله و ضمن لمن یقتله الجنه. قال أبوعمرو الکشی: حدثنی الحسین بن الحسن بن بندار القمی، قال: حدثنی سعد بن عبدالله بن أبی خلف القمی، قال: حدثنی محمد بن عیسی بن عبید، أن أباالحسن العسکری علیه السلام، أمر بقتل فارس بن حاتم القزوینی و ضمن لمن قتله الجنه، فقتله جنید، و کان فارس فتانا یفتن الناس و یدعو الی البدعه، فخرج من أبی الحسن: هذا فارس لعنه الله، یعمل من قبلی فتانا داعیا الی البدعه، و دمه هدر [ صفحه 239] لکل من قتله، فمن هذا الذی یریحنی منه و یقتله و أنا ضامن له علی الله الجنه. [413] .
قال ابن شهر اشوب: و قال أبوالجنید: أمرنی أبوالحسن العسکری بقتل فارس بن حاتم القزوینی فناولنی دراهم و قال: اشتر بها سلاحا و أعرضه علی، فذهبت فاشتریت سیفا فعرضته علیه، فقال: رد هذا و خذ غیره، قال: فرددته و أخذت مکانه ساطورا فعرضته علیه فقال: هذا نعم، فجئت الی فارس و قد خرج من المسجد بین الصلاتین المغرب و العشاء الأخره، فضربته علی رأسه فسقط میتا و رمیت الساطور، و اجتمع الناس و أخذت اذ لم یرهناک أحد غیری، فلم یروا معی سلاحا و لا سکینا و لا أثر الساطور و لم یرو بعد ذلک فخلیت. [414] .
قال أبوعمر: قال سعد، و حدثنی جماعه من أصحابنا من العراقیین و غیرهم بهذا الحدیث عن جنید، ثم سمعته أنا بعد ذلک من جنید: أرسل الی أبوالحسن العسکری علیه السلام یأمرنی بقتل فارس بن حاتم القزوینی لعنه الله، فقلت: لا حتی أسمعه منه یقول لی ذلک یشافهنی به، قال: فبعث الی فدعانی فصرت الیه. فقال: آمرک بقتل فارس بن حاتم فناولنی دراهم من عنده و قال: اشتر بهذه سلاحا فأعرضه علی، فذهبت فاشتریت سیفا فعرضته علیه، فقال: رد هذا خذ غیره قال: فرددته و أخذت مکانه ساطورا فعرضته علیه. فقال هذا نعم، فجئت الی فارس و قد خرج من المسجد بین الصلاتین المغرب و العشاء فضربته، علی رأسه فصرعته و ثنیت علیه فسقط میتا و وقعت الضجه فرمیت الساطور بین یدی و اجتمع الناس و أخذت اذ لم یوجد هناک أحد غیری، فلم یروا معی سلاحا [ صفحه 240] و لا سکینا و طلبوا الزقاق و الدور فلم یجدوا شیئا، و لم یر أثر الساطور بعد ذلک.
[415] .
من الغلاه الکبار و الکذابین المشهورین و من تلامذه علی بن حسکه. [416] صدر من الامام کتابا بلعنه و لعن الفهری. ذکره الشیخ فی رجاله تاره فی أصحاب الهادی علیه السلام قائلا: الحسن بن محمد بن بابا غالی. [417] و اخری فی أصحاب الامام الحسن العسکری علیه السلام قائلا: الحسن بن محمد بن بابا غالی. [418] . قال أبوعمرو الکشی: و ذکر أبومحمد الفضل بن شاذان فی بعض کتبه: ان من الکذابین المشهورین ابن باباقمی [419] و قال نصر بن الصباح: الحسن بن محمد المعروف بابن بابا و محمد بن نصیر النمیری و فارس بن حاتم القزوینی لعن هؤلاء الثلاثه علی بن محمد العسکری علیه السلام. [420] .
قال سعد، حدثنی العبیدی، قال: کتب الی العسکری ابتداءا منه أبرء الی الله من الفهری و الحسن بن محمد بن بابا القمی، فابرء منهما، فانی محذرک و جمیع موالی و انی ألعنهما علیهما لعنه الله، مستاکلین یأکلان بنا الناس، فتانین مؤذیین، آذاهما الله و أرکسهما فی الفتنه رکسا، یزعم ابن بابا: أنی بعثته نبیا و انه باب علیه لعنه الله، سخر منه الشیطان فأغواه، فلعن الله من قبل منه ذلک، یا محمد ان قدرت [ صفحه 241] أن تشدخ رأسه بالحجر فافعل فانه قد آذانی آذاه الله فی الدنیا و الآخره. [421] .
و روی الکشی أیضا عن محمد بن مسعود قال: حدثنی علی بن محمد، قال حدثنی محمد، عن محمد بن موسی عن سهل بن خلف، عن سهل بن محمد: و قد اشتبه یا سیدی علی جماعه من موالیک أمر الحسن بن محمد بن بابا فما الذی تأمرنا یا سیدی فی أمره نتولاه ام نتبرأ منه ام نمسک عنه فقد کثر القول فیه؟ فکتب بخطه و قرأته: ملعون هو و فارس، تبرأوا منهما لعنهما الله و ضاعف ذلک علی فارس. [422] .
خلفت المذاهب المبتدعه و سائر الفرق الضاله کثیر من الشاکین فی أمر الامامه فی کان عصر من أیام الأئمه المعصومین علیهم السلام جبیث ابتلی کل امام فی زمانه بهؤلاء، فما کانوا یرون للامام الذی عاصروه فضلا علی غیرهم. ولکن کانوا یعترفون بفضله و بامامته بعد رؤیه آیات الفضل فیه. و ممن ابتلی فی زمانه بهؤلاء حصو الامام علی بن محمد الهادی علیه السلام یث ابتلی بالمعتزله و الواقفه و الفطحیه و الصوفیه و غیرهم ممن شک فی امامته و اخلیک ماجری من بعض المعتنقین بهذه السبل الباطله، و رجوعهم منها بعد الاتصال بالامام علیه السلام:
نقل العلامه المجلسی عن کتاب العتیق للغروی، عن أبی الفتح غازی بن محمد [ صفحه 242] الطرائفی، عن علی بن عبدالله المیمونی، عن محمد بن علی بن معمر، عن علی بن یقطین بن موسی الأهوازی، قال: کنت رجلا أذهب مذاهب المعتزله، و کان یبلغنی من أمر أبی الحسن علی بن محمد ما استهزی ء به و لا أقبله فدعتنی الحال الی دخولی بسر من رأی للقاء السطان، فدخلتها، فلما کان یوم وعد السلطان الناس أن یرکبوا الی المیدان. فلما کان من غد رکب الناس فی غلائل القصب، بأیدیهم المراوح، و رکب أبوالحسن علیه السلام فی زی الشتاء و علیه لبادبرنس و علی سرجه تجفاف طویل و قد عقد ذنب دابته و الناس یهزؤن به و هو یقول: ان موعدهم الصبح، ألیس الصبح بقریب فلما توسطوا الصحراء و جاوزوا بین الحائطین، ارتفعت سحابه و أرخت السماء عزالیها، خاضت الدواب الی رکبها فی الطین و لو ثتهم أذنابها، فرجعوا فی أقبح زی و رجع أبوالحسن علیه السلام فی أحسن زی و لم یصبه شی ء مما أصابهم. فقلت: ان کان
الله عزوجل أطلعه علی هذا السر، فهو حجه. ثم انه لجأ الی بعض السقایف فلما قرب البرنس، و جعله علی قربوس سرجه ثلاث مرات، ثم التفت الی و قال: ان کان من حلال فالصلاه فی الثوب حلال، و ان کان من حرام فالصلاه فی الثوب حرام فصدقته و قلت بفضله و لزمته. [423] .
و عن أبی الحسن بن سهلویه البصری المعروف بالملاح قال: دلنی أبوالحسن علیه السلام و کنت واقفیا، فقال: الی کم هذه النومه؟ أما أن لک أن تنتبه منها، فقدح فی قلبی شیئا و غشی علی و تبعت الحق. [424] . [ صفحه 243]
و فی تخریح أبی سعید العامری، روایه عن صالح بن الحکم بیاع السابری، قال: کنت واقفیا، فلما أخبرنی حاجب المتوکل بذلک أقبلت أستهزی ء به اذ خرج أبوالحسن علیه السلام فتبسم فی وجهی من غیر معرفه بینی و بینه، و قال: یا صالح ان الله تعالی قال فی سلیمان: و سخرنا له الریح تجری بأمره رخاء حیث أصاب، نبیک و أوصیاء نبیک أکرم علی الله من سلیمان، قال: و کأنما انسل من قلبی الضلاله، فترکت الوقف. [425] .
و من الذین استبصرو رجع من القول بالوقف ببرکه اللقاء الذی حصل له مع الامام الهادی علیه السلام هو ادریس بن زیاد الذی کان من الممطوره [426] . روی المسعودی عن أحمد بن محمد بن قابنداذ الکاتب الاسکافی قال: تقلدت دیار ربیعه و دیار مضر، فخرجت و أقمت بنصیبین و قلدت عمالی و أنفذتهم الی نواحی أعمالی و تقدمت أن یجعل الی کل واحد منهم کل من یجده فی عمله ممن له مذهب، فکان یرد علی فی الیوم الواحد و الاثنان و الجماعه منهم فاسمع منها واعامل کل واحد بما یستحقه، فأنا ذات یوم جالس اذ ورد کتاب عامل بکفر توثی یذکر أنه وجه الی برجل یقال له: ادریس بن زیاد، فدعوت به فرأیته وسیما قسیما قبلته نفسی ثم ناجیته فرأیته ممطورا و رأیته من المعرفته بالفقه و الأحادیث علی ما أعجبنی فدعوته الی القول بامامه الاثنی عشر، فأبی و أنکر علی ذلک و خاصمنی فیه و سألته بعد مقامه عندی أیاما أن یهب لی زوره [ صفحه 244] الی سر من رأی لینظر الی أبی الحسن و ینصرف، فقال لی أنا أقضی حقک بذلک و شخص بعد أن حمله، فأبطأ
عنی و تأخر کتابه، ثم انه قدم و دخل الی، فأول ما رآنی أسبل عینیه بالبکاء، فلما رأیته باکیا لم أتمالک حتی بکیت فدنا منی و قبل یدی و رجلی ثم قال: یا أعظم الناس منه نجیتنی من النار و أدخلتنی الجنه، و حدثنی فقال لی خرجت من عندک و عزمی اذا لقیت سیدی أباالحسن أن اسأله من مسائل و کان فیما أعددته أن أسأله عن عرق الجنب هل یجوز الصلاه فی القمیص الذی أعرق فیه و أنا جنب ام لا؟ فصرت الی سر من رأی فلم أصل الیه و أبطا من الرکوب لعله کانت به، ثم سمعت الناس یتحدثون بأنه یرکب فبادرت ففاتنی و دخل دار السلطان فجلست فی الشارع و عزمت أن لا أبرح أو ینصرف و اشتد الحر علی، فعدلت الی باب دار، فجلست أرقبه و نعست فحملتنی عینی فلم أنبته الا بمقرعه قد وضعت علی کتفی، ففتحت عینی فاذا هو مولای أبوالحسن، واقف علی دابته فوثبت فقال لی یا ادریس أما آن لک، فقلت بلی یا سیدی. فقال: ان کان العرق من حلال فحلال و ان کان من حرام فحرام من غیر «أن أسأله و سلمت لأمره. [427] .
و فی رجال النجاشی عن جعفر بن محمد المؤدب عن أحمد بن محمد، عن أحمد بن یحیی الأودی، قال: دخلت مسجد الجامع الأصلی لاصلی الظهر. فلما صلیته رأیت حرب بن الحسن الطحان و جماعه من أصحابنا جلوسا فملت الیهم فسلمت علیهم و جلست، و کان فیهم الحسن بن سماعه، فذکروا أمر [ صفحه 245] الحسن بن علی علیهماالسلام و ما جری علیه، ثم من بعد زید بن علی ما جری علیه
و معنا رجل غریب لا نعرفه. فقال: یا قوم عندنا رجل علوی بسر من رأی أهل المدینه، ما هو الا ساحر أو کاهن. فقال له ابن سماعه: من یعرف؟ قال: علی بن محمد بن الرضا. فقال له الجماعه: فکیف تبیینت ذلک منه؟ قال: کنا جلوسا معه علی باب داره و هو جارنا بسر من رأی نجلس الیه فی کل عشیه نتحدث معه، اذ مر بنا قائد من دار السلطان، و معه خلع و معه جمع کثیر من القواد و الرجاله و الشاکریه و غیرهم، فلما رآه علی بن محمد وثب الیه و سلم علیه و أکرمه، فلما أن مضی قال لنا: هو فرح بما هو فیه و غدا یدفن قبل الصلاه. فعجبنا من ذلک فقمنا من عنده فقلنا هذا علم الغیب. فتعاهدنا ثلاثه ان لم یکن ما قال أن نقتله و نستریح منه، فانی فی منزلی و قد صلیت الفجر، اذ سمعت غلبه فقمت الی الباب فاذا خلق کثیر من الجند و غیرهم و هم یقولون: مات فلان القائد البارحه سکر و عبر من موضع الی موضع فوقع و اندقت عنقه فقلت: أشهد أن لا اله الا الله و خرجت أحضره و اذا الرجل کان کما قال أبوالحسن علیه السلام میت فما برحت حتی دفنته و رجعت فتعجبنا جمیعا من هذه الحال.... [428] .
و فی دلائل الطبری عن أبی عبدالله الحسین بن ابراهیم بن عیسی المعروف بابن الخیاط القمی، قال: حدثنی أحمد بن محمد بن عبیدالله بن عباس، قال: حدثنی أبوطالب عبیدالله بن أحمد الأنباری، قال: حدثنی عبدالله بن عامر [ صفحه 246] الطائی، قال: حدثنا جماعه ممن حضر العسکر بسر من رأی، قالوا شهدنا
هذا الحدیث، قال أبوطالب هو ما حدثنی به مقبل الدیلمی، کان رجلا بالکوفه یقول بامامه عبدالله بن جعفر بن محمد، فقال له صاحب له یمیل الی ناحیتنا و أمرنا، لا تقل بامامه عبدالله فانها باطل و قل الحق. قال: و ما الحق حتی أتبعه؟ قال: امامه موسی بن جعفر و من بعده. فقال الفطحی: و من الامام الیوم؟ قال: علی بن محمد بن الرضا. قال: فهل من دلیل؟ قال: نعم أضمر فی نفسک ما شئت و ألق علیا بسر من رأی یخبرک به. فقال: نعم فخرجا الی العسکر فقصدا شارع أبی أحمد، فأخبرنا ان أباالحسن رکب دار المتوکل، فجلسا ینتظران، فقال الفطحی لصاحبه ان کان صاحبک هذا اماما فانه حین یرجع و یرانی یعلم ما قصدته فیخبرنی من غیر أن أسأله. فوقفا الی أن عاد أبوالحسن فجاء و بین یدیه الشاکریه و خلفه الرکبه یشیعونه الی داره، فلما بلغ الموضع الذی فیه الرجلان التفت الی الفطحی و تفل بشی ء من فیه فی صدر الفطحی کأنه غرقی البیض، فالتصق بصدر الرجل کمثل داره الدرهم و فیه مکتوب بخضره، ما کان عبدالله هناک و لا هو بذلک، فقرأه الناس و قالوا ما هذا؟ فأخبرهم و صاحبه بقصتهما فحثا التراب علی رأسه و قال: تبا لما کنت علیه قبل یومی و الحمد لله الذی هدانی. و قال: بامامه أبی الحسن علیه السلام. [429] . [ صفحه 247]
و فی المناقب عن المعتمد فی الاصول: قال علی بن مهزیار وردت العسکر و انا شاک فی الامامه فرأیت السلطان قد خرج الی الصید فی یوم من الربیع الا أنه صائف، و الناس علیهم ثیاب الصیف و علی أبی الحسن علیه السلام لباده علی فرسه
تجفاف لبود، و قد عقد ذنب الفرسه و الناس یتعجبون منه و یقولون: ألا ترون الی هذا المدنی و ما قد فعل بنفسه؟ فقلت فی نفسی: لو کان هذا اماما ما فعل هذا فلما خرج الناس الی الصحراء لم یلبثوا الا أن ارتفعت سحابه عظیمه هطلت، فلم یبق أحد الا ابتل حتی غرق بالمطر، و عاد علیه السلام و هو سالم من جمیعه، فقلت فی نفسی: یوشک أن یکون هو الامام. ثم قلت: ارید أن أساله عن الجنب اذا عرق فی الثوب. فقلت فی نفسی ان کشف وجهه فهو الامام، فلما قرب منی کشف وجهه ثم قال: ان کان عرق الجنب فی الثوب و جنابته من حرام لا یجوز الصلاه فیه و ان کان جنابته من حلال فلا بأس فلم یبق فی نفسی. بعد ذلک شبهه. [430] .
روی الطوسی فی حدیث طویل عن المنصوری عن عم أبیه، قصه مجی ء رجل من قم و قد حمل الأموال الی الامام علی بن محمد الهادی علیه السلام و قد أبدل جبه أعطته امرأه قمیه بشی ء آخر ظنا منه بأن الامام لا یهتدی الی ذلک. ففیه انه علیه السلام قال له: هات الجبه التی قالت لک القمیه انها ذخیره جدتها فخرجت الیه فأعطانیها، فدخلت بها الیه فقال لی: قل له الجبه التی أبدلتها منها [ صفحه 248] ردها الینا، فخرجت الیه فقلت له ذلک، فقال نعم قد کانت اختی استحسنتها، فأبدلتها بهذه الجبه و أنا أمضی فأجی ء به. فقال: اخرج الیه فقل له: ان الله یحفظ لنا و علینا، هاتها من کتفک، فخرجت الی الرجل فأخرجها من کتفه فغشی علیه، فخرج الیه فقال له علیه السلام مالک؟ فقال له: قد کنت
شاکا فتیقنت. [431] .
روی أبومحمد البصری عن أبی العباس خال شبل ابراهیم بن محمد قال: کنا أجرینا ذکر أبی الحسن علیه السلام فقال لی: یا أبامحمد، لم أکن فی شی ء من هذا الأمر و کنت أعیب علی أخی و علی أهل هذا القول عیبا شدیدا بالذم و الشتم الی أن کنت فی الوفد الذین أوفد المتوکل الی المدینه فی احضار أبی الحسن.... (و القصه الطویله و قال فی آخرها) قلت: نعم یا سیدی لقد کنت شاکا و أصبحت أنا عند نفسی من أغنی الناس فی الدنیا و الآخره.... [432] .
و من جمله الفتن التی أخذت دورا أساسیا فی عصر الامام الهادی علیه السلام و شغلت الکثیر من المسلمین، هی مسئله خلق القرآن بحیث فقدت مکانتها بین المتکلمین و وقعت فی متناول أیدی الخلفاء لقمع من خالفهم بحجه الانحراف من هذه العقیده. و ممن ابتلی بذلک هو أحمد بن حنبل الذین امتحنه المعتصم فی مسئله خلق [ صفحه 249] القرآن. قال الیعقوبی: و امتحن المعتصم أحمد بن حنبل فی خلق القرآن، فقال أحمد: أنا رجل علمت علما و لم أعلم فیه بهذا، فأحضر له الفقها، و ناظره عبدالرحمان بن اسحاق و غیره، فامتنع أن یقول ان القرآن مخلوق، فضرب عده سیاط. فقال اسحاق بن ابراهیم: ولنی یا أمیرالمؤمنین مناظرته، فقال: شأنک به! فقال اسحاق: هذا العلم الذی علمته نزل به علیک ملک، او علمته من الرجال؟ قال: بل علمته من الرجال. قال: شیئا بعد شی ء. او جمله، قال علمته شیئا بعد شی ء قال: فبقی علیک شی ء لم تعلمه؟ قال: بقی علی. قال: فهذا مما لم تعلمه و قد علمکه أمیرالمؤمنین. قال: فانی أقول بقول أمیرالمؤمنین. قال: فی خلق القرآن؟ قال: فی خلق
القرآن، فأشهد علیه و خلع علیه و أطلق الی منزله. [433] . نری أن أحمد بن حنبل یضرب بالسیاط حتی یقول بقول الخلیفه الجاهل، فی حین أن هذه المسئله کانت مطروحه من قبل علی الامام الصادق و الرضا علیهماالسلام و لم تکن بهذه الحده و لم تتبدل الی فتنه کما طرحوها بهذا الشکل لایذاء الناس و ابعادهم عن الحقائق الاسلامیه. فروی الصدوق فی الأمالی بسنده عن الحسین بن خالد، قال قلت للرضا: یابن رسول الله أخبرنی عن القرآن أخالق أو مخلوق. فقال: لیس بخالق و لا مخلوق ولکنه کلام الله. [434] . وسئله أیضا الریان بن الصلت قال: قلت للرضا علیه السلام ما تقول فی القرآن؟ فقال: کلام الله لا تتجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلوا. [435] . [ صفحه 250]
وقف الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام، أمام هذه الفتنه و أمر شیعته و موالیه أن یجتنبوا منها و صرح فی رسالته الی بعض شیعته فی بغداد: ان الجدال فی القرآن بدعه و الیک نص الرساله کما فی أمالی الصدوق عن أبیه، قال: حدثنا سعد بن عبدالله، قال حدثنا محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی، قال: کتب علی بن محمد بن علی موسی الرضا علیه السلام الی بعض شیعته ببغداد: بسم الله الرحمن الرحیم عصمنا الله و ایاک من الفتنه، فان یفعل فأعظم بها نعمه و الا یفعل فهی الهلکه، نحن نری ان الجدال فی القرآن بدعه، اشترک فیها السائل و المجیب، فتعاطی السائل ما لیس له و تکلف المجیب ما لیس علیه، و لیس الخالق الا الله و ما سواه مخلوق و القرآن کلام الله، لا تجعل له اسما من عندک فتکون
من الظالمین، جعلنا الله و ایاک من الذین یخشون ربهم بالغیب و هم من الساعه مشفقون. [436] .
و من جمله الفرق الضاله و المضله التی ظهرت فی القرن الثانی و أخذت تغری الناس بسبب زهدها الکاذب هی الصوفیه المبتدعه، فحذر الامام علیه السلام أصحابه من التقرب الیهم و التأثر بأفکارهم و أظهر براءته منهم حینما رأهم مجتمعون حول أبی هاشم الجعفری فی مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله. قال فی ذرایع البیان: و فی روایه ابن حمزه و السید المرتضی عن الشیخ المفید، باسناده عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، أنه قال: کنت مع الهادی علی بن محمد علیه السلام فی مسجد المدینه فأتاه جماعه من أصحابه، منهم أبوهاشم [ صفحه 251] الجعفری و کان رجلا بلیغا و کانت له منزله عظیمه عنده ثم دخل المسجد جماعه من الصوفیه و جلسوا فی جانبه حلقه مستدیره، ثم أخذوا بالتهلیل، فقال: لا تلتفتوا الی هؤلاء الخداعین، فانهم خلفاء الشیاطین، و مخربوا قواعد الدین، یتزهدون لراحه الأجسام، و یتهجدون لتقیید الأنام و یتجوعون عمرا حتی یذبحوا للأیکاف حمرا، لا یهللون الا لغرور الناس و لا یقللون الغذاء الا للالتباس و الاختلاف، أورادهم الرقص و التصدیه و أذکارهم الترنم و التغنیه، فلا یتبعهم الا السفهاء، و لا یعتقد بهم الا الحمقاء، فمن ذهب الی زیاره واحد منهم حیا أو میتا فکأنما ذهب الی زیاره الشیطان و عباده الأوثان، و من أعان أحدا منهم فکأنما أعان یزید معاویه بن أبی سفیان. فقال رجل من أصحابه، و ان کان معترفا بحقوقکم؟ قال: فنظر الیه شبه المغضب و قال: دع ذا، من اعترف بحقوقنا لم یذهب فی عقوقنا، أما تدری ان أخس
الطوائف الصوفیه، و الصوفیه کلهم من مخالفینا، طریقتهم مغایره لطریقتنا، و ان هم الأنصاری و مجوس هذه الأمه، اولئک یهجدون فی اطفاء نور الله و الله متم نوره و لو کره الکافرون. [437] .
نستنج مما مر علینا فی هذا الفصل من انتشار البدع و الانحرافات و الأفکار الالحادیه فی الأوساط الاسلامیه. بحیث شکل خطرا علی المسلمین و أخذ یهددهم فی کل مکان و خصوصا فی بعض المناطق الشیعیه. و لهذا السبب کتبوا الرسائل من البلدان القریبه و البعیده الی الامام علی بن محمد العسکری و سئلوه عن صحه هذه الأفکار و هذه الادعاءات و الأکاذیب [ صفحه 252] التی کانت تنشر عن لسان المعصومین علیهم السلام و عن اعتبار قائلها، لأنهم کانوا ینسبون أنفسهم الی الأئمه و یدعون أنهم من موالیهم و أعظم من ذلک و أخطره أن بعضهم کان ممن تولی امورهم و امور الشیعه من قبلهم لکنه خان و انحرف و ادعی ما لیس بحق. فوقف الامام علیه السلام رغم المضایقات علیه من قبل الدوله العباسیه، بوجه هؤلاء المنحرفین و الفاسقین و قاد الحرکه الشیعه بأحسن ما یکون و أصدر الأحکام و الفتاوی فی هذه الموارد المهمه الصعبه و حفظ شیعه من الفتن و الفلتات و الزلات بطرق شی ء و أسالیب مختلفه کما قرأت کل ذلک عنه علیه السلام. [ صفحه 255]
ألقی الامام الهادی علیه السلام ضمن لقاءاته بالناس او جوابا علی أسئلتهم، دروسا شافیه و کافیه فی العقائد الاسلامیه کالتوحید و النبوه و سائر الامور و المسائل العقائدیه بادئا بتفسیر التوحید ثم رؤیه الله، و هکذا أشار الی القضاء و القدر ضمن رساله مفصله و قد شرح فیها القضاء و القدر و حدودها الشرعیه و کیفیه الالتزام بهذه المسئله الکلامیه، من دوی أی خوف و تقیه من السلطان.
و فی الاحتجاج سئل أبوالحسن علیه السلام عن التوحید، فقیل له: لم یزل الله وحده لا شی ء معه، ثم خلق الأشیاء بدیعا و اختار لنفسه الأسماء و الحروف له معه قدیمه. فکتب: لم یزل الله موجودا ثم کون ما أراد، لا راد لقضائه و لا معقب لحکمه، تاهت أوهام المتوهمین، و قصر طرف الطارفین، و تلاشت أوصاف الواصفین و اضمحلت أقاویل المبطلین عن الدرک، لعجیب شأنه، أو الوقوع بالبلوغ علی علو مکانه، فهو بالموضع الذی لا یتناهی و بالمکان الذی لم یقع علیه عیون باشاره و لا عباره هیهات هیهات!! [438] . [ صفحه 256]
و فیه ایضا: و حدثنا أحمد بن اسحاق قال کتبت الی أبی الحسن علی بن محمد العسکری، أسأله عن الرؤیه و ما فیه الخلق. فکتب: لا تجوز الرؤیه ما لم یکن بین الرائی و المرئی هواء ینفذه البصر فمتی انقطع الهواء و عدم الضیاء لم تصح الرؤیه. و فی جواب اتصال الضیائین الرائی و المرائی وجوب الاشتباه، والله تعالی منزه عن الاشتباه، فثبت انه لا یجوز علیه سبحانه الرؤیه بالأبصار، لأن الأسباب لابد من اتصالها بالمسببات. [439] .
روی الاربلی فی کشف الغمه عن کتاب الدلائل عن أیوب قال: قال فتح بن یزید الجرجانی: ضمنی و أباالحسن علیه السلام الطریق، منصر فی من مکه الی خراسان و هو صائر الی العراق، فسمعته و هو یقول: من اتقی الله یتقی و من أطاع الله یطاع. قال: فتلطفت فی الوصول الیه، فسلمت علیه فرد علی السلام و أمرنی بالجلوس و أول ما ابتدأنی به أن قال: یا فتح من أطاع الخالق لم یبال بسخط المخلوق، و من أسخط الخالق فأیقن أن یحل به الخالق سخط المخلوق، و ان الخالق لا یوصف الا بما وصف به نفسه، و أنی یوصف الخالق الذی یعجز الحواس أن تدرکه، الأوهام أن تناله، و الخطرات أن تحده، و الأبصار عن الاحاطه به، جل عما یصفه الواصفون، و تعالی عما ینعته الناعتون، نأی فی قربه، و قرب فی نأیه، فهو فی نأیه قریب، و فی قربه بعید، کیف الکیف فلا یقال کیف، و أین الأین فلا یقال أین، اذ هو منقطع الکیفیه و الأینیه. هو الواحد الصمد، لم یلد و لم یولد، و لم یکن له کفوا أحد، فجل جلاله. [ صفحه 257] بل
کیف یوصف بکنهه محمد صلی الله علیه و آله و قد قرنه الجلیل باسمه، و شرکه فی عطائه، و أوجب لمن أطاعه جزاء طاعته، اذ یقول «و ما نقموا ألا أن أغناهم الله و رسوله من فضله» [440] و قال: یحکی قول من ترک طاعته و هو یعذبه بین أطباق نیرافها و سرابیل قطرانها «یالتینا أطعنا الله و أطعنا الرسولا»، [441] أم کیف یوصف بکنهه من قرن الجلیل طاعتهم بطاعه رسوله حیث قال: أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و اولی الأمر منکم [442] و قال: «و لو ردوه الی الرسول و الی اولی الأمر منهم» [443] و قال: ان الله یأمرکم أن تؤدوا الأمانات الی أهلها [444] و قال: فاسألوا أهل الذکر ان کنتم لا تعلمون. [445] . یا فتح کما لا یوصف الجلیل جل جلاله و الرسول، و الخلیل و ولد البتول، فکذلک لا یوصف المؤمن المسلم لأمرنا. فنبینا أفضل الأنبیاء، و خلیلنا أفضل الأخلاء، و وصیتنا أکرم الأوصیاء، و اسمهما أفضل الأسماء کنیتهما أفضل الکنی، و أحلاها، لو لم یجالسنا الا کفو لم یجالسنا أحد، و لو لم یزوجنا الا کفو لم یزوجنا أحد. أشد الناس تواضعا، أعلمهم حلما و أنداهم کفا و أمنعهم کنفا، ورث عنهما أوصیاؤهما علمهما فاردد الیهما الأمر و سلم الیهم أماتک الله مماتهم، و أحیاک حیاتهم، اذا شئت رحمک الله. قال فتح: فخرجت فلما کان الغد تلطفت فی الوصول الیه فسلمت علیه فرد السلام. فقلت یابن رسول الله أتأذن فی مسأله اختلج فی صدری أمرها لیلتی؟ قال: سل! و ان شرحتها فلی و ان أمسکتها فلی، فصحح نظرک، و ثبت فی [ صفحه 258] مسألتک واصغ الی جوابها
سمعک، و لا تسأل مسأله تعنیت و اعتن بما تعتنی به، فان العالم و المتعلم شریکان فی الرشد، مأموران بالنصیحه، منهیان عن الغش. و أما الذی اختلج فی صدرک، فان شاء العالم أنباک أن الله لم یظهر علی غیبه أحدا الا من ارتضی من رسول، فکل ما کان عند الرسول کان عند العالم، و کل ما اطلع علیه الرسول فقد اطلع أوصیاء علیه، کیلا تخلو أرضه من حجه یکون معه علم یدل علی صدق مقالته و جواز عدالته. یا فتح عسی الشیطان أراد اللبس علیک، فأوهمک فی بعض ما أودعک، و شکک فی بعض ما أنبأئک، حتی أراد ازالتک عن طریق الله صراطه المستقیم؟ فقلت: متی أیقنت أنهم کذا فهم أرباب معاذ الله انهم مخلوقون مربوبون مطیعون لله، داخرون راغبون، فاذا جاءک الشیطان من قبل ما جاءک فاقمعه بما أنبأتک به. فقلت له: جعلت فداک: فرجت عینی، و کشفت ما لبس الملعون علی بشرحک فقد کان أوقع فی خلدی أنکم أرباب، قال: فسجد أبوالحسن علیه السلام و هو یقول فی سجوده: راغما لک یا خالقی داخرا خاضعا، قال: فلم یزل کذلک حتی ذهب لیلی. ثم قال: یا فتح کدت أن تهلک و تهلک، و ما ضر عیسی علیه السلام اذا هلک من هلک انصرف اذا شئت رحمک الله. قال: فخرجت و أنا فرح بما کشف الله عنی من اللبس بأنهم هم، و حمد الله علی ما قدت علیه. فلما کان فی المنزل الآخر، دخلت علیه و هو متکی ء، و بین یدیه حنطه مقلوه، یعبث بها، و قد کان أوقع الشیطان فی خلدی أنه لا ینبغی أن یأکلوا و یشربوا اذ کان ذلک آفه و الامام غیر ذی
آفه، فقال: اجلس یا فتح، فان لنا بالرسل أسوه، کانوا یأکلون و یشربون و یمشون فی الأسواق و کل جسم مغذ و بهذا الا الخالق الرازق، لأنه جسم الأجسام، و هو لم [ صفحه 259] یجسم و لم یجزء تبناه، و لم یتزاید و لم یتناقض، مبرء من ذاته ما رکب فی ذات من جسمه. الواحد الأحد الصمد الذی لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا أحد، منشی ء الأشیاء، مجسم الأجسام و هو السمیع العلیم، اللطیف الخبیر، الرؤوف الرحیم تبارک و تعالم عما یقول الظالمون علوا کبیرا لو کان کما یوصف لم یعرف الرب من المربوب و لا الخالق من المخلوق و لا المنشی ء من المنشأ، لکنه فرق بینه و بین من جسمه، و شیأ الأشیاء اذ کان لا یشبهه شیی ء یری، و لا یشبه شیئا. [446] .
روی الکلینی بسنده عن سهل، عن ابراهیم بن محمد الهمدانی قال: کتبت الی الرجل علیه السلام: أن من قبلنا من موالیک قد اختلفوا فی التوحید، فمنهم من یقول: جسم و منهم من یقول: صوره، فکتب علیه السلام بخطه: سبحان من لا یحد و لا یوصف لیس کمثله شی ء و هو السمیع العلیم - أو قال - البصیر [447] .
و عنه، عن علی بن محمد رفعه عن محمد بن الفرج الرخجی قال: کتبت الی أبی الحسن علیه السلام أسأله عما قال هشام بن الحکم فی الجسم و هشام بن سالم فی الصوره. فکتب علیه السلام: دع عنک حیره الحیران و استعد بالله من الشیطان، لیس القول ما قال الهشامان. [448] . [ صفحه 260]
و عنه أیضا عن علی بن ابراهیم عن المختار بن محمد بن المختار الهمدانی و محمد بن الحسن، عن عبدالله بن الحسن العلوی، جمیعا عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی الحسن علیه السلام قال: سمعته یقول: و هو اللطیف الخبیر السمیع البصیر الواحد الأحد الصمد، لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا أحد، لو کان کما یقول المشبهه لم یعرف الخالق من المخلوق و لا المنشی ء من المنشأ، لکنه المنشی ء. فرق بین من جسمه و صوره و أنشاه اذ کان لا یشبهه شی ء و لا یشبه هو شیئا قلت: أجل جعلنی الله فداک لکنک قلت: الأحد الصمد، و قلت: لا یشبهه شی ء والله واحد و الانسان واحد ألیس قد تشابهت الوحدانیه؟ قال: یا فتح أحلت ثبتک الله انما التشبیه فی المعانی، فأما الأسماء فهی واحده هی داله علی المسمی و ذلک أن الانسان و ان قیل واحد، فانه یخبر أنه جثه واحده لیس باثنین و الانسان نفسه لیس بواخد لأن أعضاءه مختلفه و ألوانه مختلفه و من ألوانه مختلفه غیر واحد و هو أجزاء مجزاه لیست بسواء. دمه غیر لحمه و لحمه غیر دمه و عصبه غیر عروقه و شعره غیر بشره و سواده غیر بیاضه کذلک سائر جمیع الخلق، فالانسان واحد فی الاسم و لا واحد فی المعنی والله
جل جلاله هو واحد لا غیره لا اختلاف فیه و لا تفاوت و لا زیاده و لا نقصان فأما الانسان المخلوع المصنوع المؤلف من أجزاء مختلفه و جواهر شتی غیر أنه بالاجتماع شی ء واحد. قلت: جعلت فداک فرجت عنی فرج الله عنک، فقولک اللطیف الخبیر فسره لی کما فسرت الواحد فانی أعلم أن لطفه علی خلاف لطف خلقه المفصل، غیر أنی احب أن تشرح ذلک لی. فقال: یا فتح انما قلنا اللطیف للخلق، اللطیف و لعلمه بالشی ء اللطیف او لا تری [ صفحه 261] وفقک الله و ثبتک الی أثر صنعه فی النبات اللطیف و غیر اللطیف و من الخلق اللطیف و من الحیوان الصغار و من البعوض و الجرجس و ما هو أصغر منها ما لا یکاد تستبینه العیون. بل لا یکاد یستبان لصغره الذکر من الانثی الحدث المولود من القدیم. فلما رأینا صغر ذلک فی لطفه و اهتداء للسفاد و الهرب من الموت و الجمع لما یصلحه و ما فی لجج البحار و ما فی لحاء الأشجار و المفاوز و القفار و افهام بعضها عن بعض منطقها و ما یفهم به أولادها عنها و نقلها الغذاء الیها ثم تألیف ألوانها حمره مع صفره و بیاض مع حمره و أنه ما لا تکاد عیوننا تستبینه لدمامه خلقها. لا تراه عیوننا و لا تلمسه أیدینا عنها أن خالق هذا الخلق لطیف لطف بخلق ما سمیناه بلا علاج و لا أداه و لا آله و أن کل صانع شی ء فمن شی ء صنع والله الخالق اللطیف الجلیل خلق و صنع لا من شی ء [449] .
و عنه أیضا عن علی بن محمد، عن سهل بن زیاد،
عن محمد بن عیسی قال: کتبت الی أبی الحسن علی بن محمد علیهماالسلام: جعلنی الله فداک یا سیدی قد روی لنا: أن الله فی موضع دون موضع علی العرش استوی، و أنه ینزل کل لیله فی النصف الأخیر من اللیل الی السماء الدنیا، و روی: أنه ینزل عشیه عرفه ثم یرجع الی موضعه. فقال بعض موالیک فی ذلک: اذا کان فی موضع دون موضع، فقد یلاقیه الهواء یتکنف علیه و الهواء و... جسم رقیق یتکنف علی کل شی ء بقدره، فکیف یتکنف علیه جل ثناؤه علی هذه المثال؟ [ صفحه 262] فوقع علیه السلام: علم ذلک عنده و هو المقدر له بما هو أحسن تقدیرا و أعلم أنه اذا کان فی السماء الدنیا، فهو کما هو علی العرش، الأشیاء، کلها له سواء علما و قدره و ملکا و احاطه [450] .
و عنه، عن علی بن ابراهیم، عن المختار بن محمد الهمدانی و محمد بن الحسن، عن عبداله بن الحسن العلوی جمیعا، عن الفتح بن یزید الجرجانی، عن أبی الحسن علیه السلام قال: ان الله ارادتین و مشیتین: اراده حتم و اراده عزم ینهی و هو یشاء و یأمر و هو لا یشاء أو ما رأیت أنه نهی آدم و زوجته أن یأکلا من الشجره و شاء ذلک و لو لم یشأ أن یأکلا لما غلبت مشیئتهما مشیئه الله تعالی. و أمر ابراهیم أن یذبح اسحاق و لم یشأ أن یذبحه و لو شاء لما غلبت مشیئه ابراهیم مشیئه الله تعالی. [451] .
روی العیاشی باسناده عن علی بن عبدالله بن مروان، عن أیوب بن نوح قال: قال لی أبوالحسن العسکری علیه السلام و أنا واقف بین یدیه بالمدینه ابتداءا من غیر مسئله: یا أیوب انه ما نبأ الله من نبی الا بعد أن یأخذ علیه ثلاث خصال: شهاده أن لا اله الا الله، و خلع الأنداد من دون الله و أن لله المشیئه یقدم ما یشاء و یؤخر ما یشاء، أما انه اذا جری الاختلاف بینهم لم یزل الاختلاف بینهم الی أن یقوم صاحب هذا الأمر. [452] . [ صفحه 263]
و عن الصدوق فی التوحید: قال حدثنا علی بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق، قال: حدثنا محمد بن أبی عبدالله الکوفی قال: حدثنی محمد بن جعفر البغدادی، عن سهل بن زیاد، عن أبی الحسن علی بن محمد علیهماالسلام، أنه قال «الهی تاهت أوهام المتوهمین، و قصر طرف الطارفین، و تلاشت أوصاف الواصفین و اضمحلت أقاویل المبطلین عن الدرک، لعجیب شأنک او الوقوع بالبلوغ الی علوک، فأنت فی المکان الذی لا یتناهی و لم تقع علیک عیون باشاره و لا عباره، هیهات ثم هیهات، یا أولی، یا وحدانی، یا فردانی، شمخت فی العلو بعز الکبر، و ارتفعت من وراء کل غوره و نهایه بجبروت الفخر. [453] .
و عن الصدوق أیضا قال: حدثنا أحمد بن محمد بن یحیی العطار قال: حدثنا سعد بن عبدالله عن أیوب بن نوح أنه کتب الی أبی الحسن علیه السلام یسأله عن الله عزوجل أکان یعلم الأشیاء قبل أن خلق الأشیاء و کونها، أولم یعلم ذلک حتی خلقها و أراد خلقها و تکونیها، فعلم ما خلق عند ما خلق و ما کون عند ما کون؟ فوقع علیه السلام بخطه: لم یزل الله عالما بالأشیاء قبل أن یخلق الأشیاء کعلمه بالأشیاء بعد ما خلق الأشیاء. [454] .
و عنه أیضا قال: حدثنا محمد بن علی بن ماجیلویه قال: حدثنا علی بن [ صفحه 264] ابراهیم بن هاشم، عن مختار بن محمد بن مختار الهمدانی، عن الفتح بن یزید الجرجانی عن أبی الحسن علیه السلام قال: سألته عن أدنی المعرفه، فقال: الاقرار بأنه لا اله غیره و لا شبه له و لا نظیر و أنه قدیم مثبت موجود غیر فقید و أنه لیس کمثله شی ء [455] .
و عنه أیضا قال: حدثنا علی بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق رحمه الله قال: حدثنا محمد بن یعقوب عن الحسین بن محمد بن عامر، عن معلی بن محمد، قال: سئل العالم علیه السلام کیف علم الله؟ قال: علم و شاء و أراد و قدر و قضی و أبدی فأمضی ما قضی و قضی ما قدر و قدر ما أراد، فبعلمه کانت المشیه و بمشیته کانت الأراده و بارادته کان التقدیر، و بتقدیره کان القضاءه و بقضا کان الامضاء. فالعلم متقدم المشیه و المشیه ثانیه و الاراده ثالثه و التقدیر واقع علی القضاء بالامضاء، فلله تبارک و تعالی البداء فیما علم متی شاء و فیما أراد لتقدیر الأشیاء، فاذا وقع القضاء بالامضاء فلا بداء. فالعلم بالمعلوم قبل کونه، و المشیه فی المنشأ قبل عینه و الاراده فی المراد قبل قیامه، و التقدیر لهذه المعلومات قبل تفصیلها و توصیلها عیانا و قیاما، و القضاء بالامضاء هو المبرم من المفعولات ذوات الأجسام. المدرکات بالحواس من ذی لون و ریح و وزن و کیل و ما دب و درج من انس و جن و طیر و سباع و غیر ذلک مما یدرک بالحواس، فلله تبارک و تعالی فیه البداء مما
لا عین له، فاذا وقع العین المفهوم المدرک فلا بداء. و الله یفعل ما یشاء، و بالعلم علم الأشیاء قبل کونها و بالمشیه عرف صفاتها و حدودها و أنشأها قبل اظهارها و بالاراده میز أنفسها فی ألوانها و [ صفحه 265] صفاتها حدودها و بالتقدیر قدر أوقاتها و عرف أولها و آخرها، و بالقضاء أبان للناس أماکنها و دلهم علیها، و بالامضاء شرح عللها، و آبان أمرها، و ذلک تقدیر العزیز العلیم. [456] .
و عنه أیضا قال: حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل قال: حدثنا علی بن ابراهیم عن أبیه، عن الصقر بن دلف قال: سألت أباالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا علیهم السلام عن التوحید و قلت له: انی أقول بقول هشام بن الحکم، فغضب ثم قال: ما لکم و لقول هشام، انه لیس منا من زعم ان الله جسم، نحن براء فی الدنیا و الآخره، یابن دلف ان الجسم محدث والله محدثه و مجسمه [457] .
و عنه أیضا باسناده قال: قال علیه السلام: ان الله لا یوصف الا بما وصف به نفسه؛ و أنی یوصف الذی تعجز الحواس أن تدرکه و الأوهام أن تناله و الخطرات أن تحده الأبصار عن الاحاطه به. نأی فی قربه و قرب فی نأیه، کیف الکیف بغیر أن یقال: کیف، و أین الأین بلا أن یقال: أین، هو منقطع الکیفیه و الأینیه، الواحد الأحد، جل جلاله و تقدست أسماؤه. [458] .
قال ابن شعبه الحرانی: و روی عن الامام الراشد الصابر أبی الحسن علی بن [ صفحه 266] محمد علیهماالسلام فی طوال هذه المعانی رسالته علیه السلام فی الرد علی أهل الجبر و التفویض و اثبات العدل و المنزله بین المنزلتین: من علی بن محمد، سلام علیکم و علی من اتبع الهدی و رحمه الله و برکاته، فانه ورد علی کتابکم و فهمت ما ذکرتم من اختلافکم فی دینکم و خوضکم فی القدر و مقاله من یقول منکم بالجبر و من یقول بالتفویض و تفرقکم فی ذلک و تقاطعکم و ما ظهر من العداوه بنیکم، ثم سألتمونی عنه و بیانه لکم و فهمت ذلک کله. اعلموا رحمکم الله انا نظرنا فی الآثار و کثره ما جات به الأخبار فوجدناها عند جمیع من ینتحل الاسلام ممن یعقل عن الله جل و عز لا تخلو من معنیین: اما حق فیتبع و اما باطل فیجتنب. و قد اجتمعت الامه قاطبه لا اختلاف بینهم أن القرآن حق لا ریب فیه عند جمیع أهل الفرق، و فی حال اجتماعهم مقرون بتصدیق الکتاب و تحقیقه مصیبون مهتدون، و ذلک یقول رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: لا تجمع امتی علی
ضلاله، فأجبر أن جمیع ما اجتمعت علیه الامه کلها حق، هذا اذا لم یخالف بعضها بعضا. و القرآن حق لا اختلاف بینهم فی تنزیله و تصدیقه، فاذا شهد القرآن بتصدیق خبر و تحقیقه و أنکر الخبر طائفه من الامه، لزمهم الاقرار به ضروره حین اجتمعت فی الأصل علی تصدیق الکتاب، فان هی جحدت و أنکرت لزمها الخروج من المله. فأول خبر یعرف تحقیقه من الکتاب و تصدیقه و التماس شهادته علیه خبر ورد عن رسول الله صلی الله علیه و آله و وجد بموافقه الکتاب و تصدیقه بحیث لا تخالفه أقاویلهم، حیث قال: انی مخلف فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی - أهل بیتی - لن تضلوا ما تمسکتم بهما و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض. فلما وجدنا شواهد هذا الحدیث فی کتاب الله نصا، مثل قوله جل و عز: انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون و من یتول الله [ صفحه 267] و رسوله و الذین آمنوا فان حزب الله هم الغالبون. [459] و روت العامه فی ذلک أخبارا لأمیرالمؤمنین علیه السلام أنه تصدق بخاتمه و هو راکع فشکر الله ذلک له أنزل الآیه فیه. فوجدنا رسول الله صلی الله علیه و آله قد أتی بقوله: من کنت مولاه فعلی مولاه و بقوله: انت منی بمنزله هارون من موسی، الا أنه لا نبی بعدی، و وجدناه یقول: علی یقضی دینی و ینجز موعدی و هو خلیفتی علیکم من بعدی. فالخبر الأول الذی منه هذه الأخبار خبر صحیح مجمع علیه لا اختلاف فیه عندهم، و هو أیضا موافق للکتاب، فلما شهد الکتاب بتصدیق
الخبر و هذه الشواهد الاخر لزم علی الامه الاقرار بها ضروره اذ کانت هذه الأخبار شواهدها من القرآن ناطقه و وافقت القرآن و القرآن وافقها. ثم وردت حقائق الأخبار من رسول الله صلی الله علیه و آله عن الصادقین علیهم السلام و نقلها قوم ثقات معروفون، فصار الاقتداء بهذه الأخبار فرضا واجبا علی کل مؤمن و مؤمنه، لا یتعداه أهل العناد. و ذلک أن أقاویل آل رسول الله صلی الله علیه و آله متصله بقول الله و ذلک مثل قوله فی محکم کتابه: ان الذین یؤذون الله و رسوله لعنهم الله فی الدنیا و الآخره و أعد لهم عذابا مهینا» [460] و وجدنا نظیر هذه الآیه، قول رسول الله صلی الله علیه و آله من أذی علیا فقد أذانی و من أذانی فقد أذی الله و من أذی الله یوشک أن ینتقم منه. و کذلک قوله صلی الله علیه و آله: من أحب علیا فقد أحبنی من أحبنی فقد أحب الله». و مثل قوله صلی الله علیه و آله فی بنی ولیعه: لا بعثن الیهم رجلا کنفسی یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله، قم یا علی فسر الیهم و قوله صلی الله علیه و آله یوم خیبر لأبعثن الیهم غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله کرارا غیر فرار لا یرجع حتی یفتح الله علیه. فقضی رسول الله صلی الله علیه و آله بالفتح قبل التوجیه فاستشرف لکلامه أصحاب [ صفحه 268] رسول الله صلی الله علیه و آله فلما کان من الغد دعا علیا علیه السلام، فبعثه الیهم فاصطفاه بهذه المنقبه، و سماه کرارا غیر فرار، فسماه محبا لله
و لرسوله، فأخبر أن الله و رسوله یحبانه. و انما قدمنا هذا الشرح و البیان دلیلا علی ما أردنا و قوه لما نحن مبینوه من أمر الجبر التفویض و المنزله بین المنزلتین و بالله العون و القوه و علیه نتوکل فی جمیع امورنا فانا نبدأ من ذلک بقول الصادق علیه السلام: لا جبر و لا تفویض ولکن منزله بین المنزلتین، و هی صحه الخلقه و تخلیه السرب و المهله فی الوقت، و الزاد فی مثل الراحله و السبب المهیج للفاعل علی فعله» فهذه خمسه أشیاء جمع به الصادق علیه السلام جوامع الفضل، فاذا نقض العبد منها خله کان العمل عنه مطروحا بحسبه. فأخبر الصادق علیه السلام بأصل ما یجب علی الناس من طلب معرفته و نطق الکتاب بتصدیقه فشهد بذلک محکمات آیات رسوله لأن الرسول صلی الله علیه و آله، و آله علیهم السلام لا یعد و شی ء من قوله و أقاویلهم حدود القرآن، فاذا وردت حقائق الأخبار و التمست شواهدها من التنزیل فوجد لها موافقا و علیها دلیلا، کان الاقتداء بها فرضا لا یتعداه الا أهل العناء کما ذکرنا فی أول الکتاب. و لما التمسنا تحقیق ما قاله الصادق علیه السلام من المنزله بین المنزلتین و انکاره الجبر و التفویض، وجدنا الکتاب قد شهد له و صدق مقالته فی هذا، و خبر عنه أیضا موافق لهذا: أن الصادق علیه السلام سئل هل أجبر الله العباد علی المعاصی؟ فقال الصادق علیه السلام: هو أعدل من ذلک. فقیل له: فهل فوض الیهم؟ فقال: هو أعز و أقهر لهم من ذلک. و روی عنه أنه قال: الناس فی القدر علی ثلاثه أوجه، رجل یزعم أن الأمر مفوض الیه فقد وهن الله فی سلطانه فهو
هالک. و رجل یزعم أن الله جل و عز أجبر [ صفحه 269] العباد علی المعاصی و کلفهم ما لا یطیقون، فقد ظلم الله فی حکمه فهو هالک، و رجل یزعم أن الله کلف العباد ما یطیقون و لم یکلفهم ما لا یطیقون، فاذا أحسن حمد الله و اذا أساء استغفر الله فهذا مسلم بالغ، فأخبر علیه السلام أن من تقلد الجبر و التفویض و دان بهما فهو علی خلاف الحق. فقد شرحت الجبر الذی من دان به یلزمه الخطأ، و أن الذی یتقلد التفویض یلزمه الباطل، فصارت المنزله بین المنزلتین بینهما. ثم قال علیه السلام: و أضرب لکل باب من هذه الأبواب مثلا یقرب المعنی للطالب و یسهل له البحث عن شرحه، تشهد به محکمات آیات الکتاب و تحقق تصدیقه عند ذوی الألباب و بالله التوفیق و العصمه. فاما الجبر الذی یلزم من دان به الخطأ فهو قول من زعم أن الله جل و عز أجبر العباد علی المعاصی و عاقبهم علیها، و من قاله: بهذا القول فقد ظلم الله فی حکمه و کذبه ورد قوله: و لا یظلم ربک أحدا «و قوله ذلک بما قدمت یداک و أن الله لیس بظلام للعبید» [461] مع آی کثیره فی ذکر هذا. فمن زعم أنه مجبر علی المعاصی فقد أحال بذنبه علی الله و قد ظلمه فی عقوبته. و من ظلم الله فقد کذب کتابه و من کذب کتابه فقد لزمه الکفر باجتماع الأمه، و مثل ذلک مثل رجل ملک عبدا مملوکا لا یملک نفسه و لا یملک عرضا من عرض الدنیا و یعلم مولاه ذلک منه فأمر علی علم منه بالمصیر الی السوق لحاجه یأتیه بها و
لم یملکه ثمن ما یأتیه به من حاجته، و علم المالک أن علی الحاجه رقیبا لا یطمع أحد فی أخذها منه الا بما یرضی به من الثمن، و قد وصف مالک هذا العبد نفسه بالعدل و النصفه و اظهار الحکمه و نفی الجور و أوعد عبده ان لم یأته بحاحته أن یعاقبه علی علم منه بالرقیب الذی علی حاجته أنه سیمنعه، و علم أن المملوک [ صفحه 270] لا یملک ثمنها و لم یملکه ذلک، فلما صار العبد الی السوق و جاء لیأخذ حاجته التی بعثه المولی لها، وجد علیها مانعا ألا بشراء و لیس یملک العبد ثمنها، فانصرف الی مولاه خائبا بغیر قضاء حاجته فاغتاظ مولاه من ذلک و عاقبه علیه، ألیس یجب فی عدله و حکمه أن لا یعاقبه و هو یعلم أن عبده لا یملک عرضا من عروض الدنیا و لم یملکه ثمن حاجته، فان عاقبه ظالما متعدیا علیه مبطلا لما وصف من عدله و حکمته و نصفته، و ان لم یعاقبه کذب نفسه فی وعیده ایاه حین أوعده بالکذب و الظلم اللذین ینفیان العدل و الحکمه تعالی الله عما یقولون علوا کبیرا، فمن دان بالجبر أو بما یدعو الی الجبر فقد ظلم الله و نسبه الی الجور و العدوان. اذا أوجب علی من أجبره العقوبه، و من زعم أن الله یدفع عن أهل المعاصی العذاب، فقد کذب الله فی وعیده حیث یقول: بلی من کسب سیئه و أحاطت به خطیئته فأولئک أصحاب النار هم فیها خالدون». [462] . و قوله: «ان الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما انما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا» [463] و قوله: «ان الذین کفروا بآیاتنا
سوف نصلیهم نارا کلما نضجت جلودهم بدلنا هم جلودا غیرها لیذوقوا العذاب ان الله کان عزیزا حکیما». [464] مع آی کثیره فی هذا الفن ممن کذب وعید الله و یلزمه فی تکذیبه آیه من کتاب الله الکفر و هو ممن قال الله: «أفتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم الا خزی فی الحیوه الدنیا و یوم القیامه یردون الی أشد العذاب و ما الله بغافل عما تعلمون» [465] بل تقول: ان الله جل و عز جازی العباد علی أعمالهم و یعاقبهم علی أفعالهم بالاستطاعه التی ملکهم ایاها، فأمرهم و نهاهم بذلک و نطق کتابه: «من جاء بالحسنه فله عشر أمثالها و من [ صفحه 271] جاء بالسیئه فلا یجزی الا مثلها و هم لا یظلمون» [466] و قال جل ذکره: یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو أن بینها و بینه أمدا بعیدا و یحذرکم الله نفسه» [467] و قال: الیوم تجزی کل نفس بما کسبت لا ظلم الیوم» [468] فهذه آیات محکمات تنفی الجبر و من دان به و مثلها فی القرآن کثیر، اختصرنا ذلک لئلا یطول الکتاب و بالله التوفیق. و أما التفویض الذی أبطله الصادق علیه السلام و أخطأ من دان به و تقلده فهو قول القائل: ان الله جل ذکره فوض الی العباد اختبار أمره و نهیه و أهملهم. و فی هذا کلام دقیق لمن یذهب الی تحریره و دقته. و الی هذا ذهبت الأئمه المهتدیه من عتره الرسول صلی الله علیه و آله فانهم قالوا: لو فوض الیهم علی جهه الاهمال لکان لازما له رضی ما اختاره
و استوجبوا منه الثواب و لم یکن علیهم فیما جنوه العقاب اذا کان الاهمال واقعا. تنصرف هذه المقاله علی معنیین: اما أن یکون العباد تظاهروا علیه فألزموه قبول اختبارهم بآرائهم ضروره کره ذلک أم أحب فقد لزمه الوهن، أو یکون جل و عز عجز عن تعبدهم بالأمر و النهی علی ارادته کرهوا أو أحبوا، ففوض أمره و نهیه و أجراهما علی محبتهم اذا عجز عن تعبدهم بارادته، فجعل الاختبار الیهم فی الکفر و الایمان و مثل ذلک مثل رجل ملک عبدا ابتاعه لیخدمه و یعرف له فضل ولایته و یقف عنده أمره و نهیه و ادعی مالک العبد أنه قاهر عزیز حکیم فأمر عبده و نهاه و وعده علی اتباع أمره عظیم الثواب و أوعده علی معصیته ألیم العقاب، فخالف العبد اراده مالکه و لم یقف عند أمره نهیه، فأی أمر أمره أو أی نهی نهاه عنه لم یأته علی اراده المولی بل کان العبد یتبع اراده نفسه اتباع هواه و لا [ صفحه 272] یطیق المولی أن یرده الی اتباع أمره و نهیه و الوقوف علی ارادته، ففوض اختیاره أمره و نهیه الیه و رضی منه بکل ما فعله علی أراده العبد لا علی اراده المالک و بعثه فی بعض حوائجه و سمی له الحاجه فخالف علی مولاه و قصد لاراده نفسه و اتبع هواه، فلما رجع الی مولاه نظر الی ما أتاه به فاذا هو خلاف ما أمره به، فقال له: لم أتیتنی بخلاف ما أمرتک؟ فقال العبد: اتکلت علی تفویضک الأمر الی فاتبعت هوای و ارادتی، لأن المفوض الیه غیر محظور علیه، فاستحال التفویض أو لیس یجب علی هذا السبب اما ان
یکون المالک للعبد قادرا یأمر عبده باتباع أمره و نهیه علی ارادته لا علی اراده العبد و یملکه من الطاقه بقدر ما یأمره به و ینهاه عنه، فاذا أمره بأمر و نهاه عن نهی عرفه الثواب و العقاب علیهما. و حذره و رغبه بصفه ثوابه و عقابه لیعرف العبد قدره مولاه بما ملکه من الطاقه لأمره و نهیه و ترغیبه و ترهیبه، فیکون عدله و انصافه شاملا له و حجته واضحه علیه للاعذار و الانذار، فاذا اتبع العبد أمر مولاه جازاه و اذا لم یزدجر عن نهیه عاقبه، أو یکون عاجزا غیر قادر، ففوض أمره الیه أحسن أم أساء، أطاع أم عصی، عاجز عن عقوبته و رده الی اتباع أمره. و فی أثبات العجز نفی القدره و التأله و ابطال الأمر و النهی و الثواب و العقاب و مخالفه الکتاب، اذا یقول: و لا یرضی لعباده الکفر و ان تشکروا یرضه لکم [469] و قوله عزوجل: اتقوا الله حق تقاته و لا تموتن الا و أنتم مسلمون [470] و قوله: و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون. ما ارید منهم من رزق و ما ارید أن یطعمون. [471] و قوله: اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا: اطیعوا الله و أطیعوا الرسول و لا تولوا عنه و أنتم تسمعون. [472] . فمن زعم أن الله تعالی فوض أمره و نهیه الی عباده فقد أثبت علیه العجز [ صفحه 273] و أوجب علیه قبول کل ما عملوا من خیر و شر و أبطل أمر الله و نهیه و وعده و وعیده، لعله ما زعم أن الله فوضها الیه لأن المفوض الیه بمشیئته، فان شاء الکفر
و الایمان کان غیر مردود علیه و لا محظور، فمن دان بالتفویض علی هذا المعنی فقد أبطل جمیع ما ذکرنا من وعده و وعیده و أمره و نهیه و هو من أهل هذه الآیه: أفتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم الا خزی فی الحیوه الدنیا و یوم القیامه یردون الی أشد العذاب و ما الله بغافل عما تعلمون» [473] تعالی الله عما یدین به أهل التفویض علوا کبیرا لکن نقول: ان الله جل و عز خلق الخلق بقدرته و ملکهم استطاعه تعبدهم بها، فأمرهم و نهاهم بما أراد، فقبل منهم اتباع أمره و رضی بذلک لهم و نهاهم عن معصیته و ذم من عصاه و عاقبه علیها و لله الخیره فی الأمر و النهی یختار ما یرید و یأمر به و ینهی عما یکره و یعاقب علیه بالاستطاعه التی ملکها عباده لاتباع أمره و اجتناب معاصیه، لأنه ظاهر العدل و النصفه و الحکمه البالغه، بالغ الحجه بالاعذار و لانذار و الیه الصفوه یصطفی من عباده من یشاء لتبلیغ رسالته و احتجاجه علی عباده: اصطفی محمدا صلی الله علیه و آله و بعثه برسالاته الی خلقه، فقال من قال من کفار قومه حسدا و استکبارا: لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم [474] یعنی بذلک امیه بن أبی الصلت و أبامسعود الثقفی، فأبطل الله اختیارهم و لم یجز لهم آراءهم حیث یقول: أهم یقسمون رحمت ربک، نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیوه الدنیا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا و رحمت ربک خیر مما یجمعون». [475] و لذلک اختار من الامور ما أحب و نهی
عما کره، فمن أطاعه أثابه، و من عصاه عاقبه، و لو فوض اختیار أمره الی عباده لأجاز [ صفحه 274] لقریش اختیار أمیه بن أبی الصلت و أبی مسعود الثقفی، اذا کانا عندهم أفضل من محمد صلی الله علیه و آله. فلما أدب المؤمنین بقوله: و ما کان لمؤمن و لا مؤمنه اذا قضی الله و رسوله أمرا أن یکون لهم الخیره من أمرهم». [476] فلم یجز لهم الاختیار بأهوائهم و لا یقبل منهم الا اتباع أمره و اجتناب نهیه علی یدی من اصطفاه، فمن أطاعه رشد و من عصاه ضل و غوی و لزمته الحجه بما ملکه من الاستطاعه لاتباع أمره و اجتناب نهیه، فمن أجل ذلک حرمه ثوابه و أنزل به عقابه. و هذا القول بین القولین لیس بجبر و لا تفویض و بذلک أخبر أمیرالمؤمنین صلوات الله علیه، عبایه بن ربعی الأسدی حین سأله عن الاستطاعه التی بها یقوم و یقعد و یفعل، فقال له أمیرالمؤمنین علیه السلام سألت تملکها من دون الله أو مع الله، فسکت عبایه، فقال له أمیرالمؤمنین علیه السلام قل یا عبایه، قال: و ما أقول؟ قال علیه السلام: أن قلت: انک تملکها مع الله قتلتک و ان قلت: تملکها دون الله قتلتک. قال عبایه: فما أقول یا أمیرالمؤمنین؟ قال علیه السلام: تقول انک تملکها بالله الذی یملکها من دونک، فان یملکها ایاک کان ذلک من عطائه، و ان یسلبکها کان ذلک من بلائه، هو المالک لما ملکک و القادر علی ما علیه أقدرک، أما سمعت الناس یسألون الحول و القوه حین یقولون: لا حول و لا قوه الا بالله. قال: عبایه و ما تأویلها یا أمیرالمؤمنین؟ قال علیه السلام: لا حول عن معاصی الله
الا بعصمه الله، و لا قوه لنا علی طاعه الله الا بعون الله. قال فوثب عبایه فقبل یدیه و رجلیه. و روی عن أمیرالمؤمنین علیه السلام: حین أتاه نجده یسأله عن معرفه الله، قال: یا [ صفحه 275] أمیرالمؤمنین بما عرفت ربک؟ قال علیه السلام: بالتمییز الذی خولنی، و العقل الذی دلنی. قال: أفمجبول أنت علیه؟ قال: لو کنت مجبولا ما کنت محمودا علی احسان و لا مذموما علی اسائه و کان المحسن أولی باللائمه من المسی ء فعلمت أن الله قائم باق و مادونه حدث حائل زائل و لیس القدیم الباقی کالحدث الزائل. قال نجده: أجدک أصبحت حکیما یا أمیرالمؤمنین. قال أصبحت مخیرا، فان أتیت السیئه بمکان الحسنه فأنا المعاقب علیها. و روی عن أمیرالمؤمنین علیه السلام أنه قال الرجل سأله بعد انصرافه من الشام، فقال: یا أمیرالمؤمنین أخبرنا عن خروجنا الی الشام بقضاء و قدر؟ قال: نعم یا شیخ؛ ما علوتم تلعه و لا هبطتم وادیا الا بقضاء و قدر من الله. فقال الشیخ: عند الله أحتسب عنائی یا أمیرالمؤمنین؟ فقال علیه السلام: مه یا شیخ، فاالله قد عظم أجرکم فی مسیرکم، و أنتم سائرون، و فی مقامکم و أنتم مقیمون، و فی انصرافکم و أنتم منصرفون، و لم تکونوا فی شی ء من امورکم مکرهین، و لا الیه مضطرین، لعلک ظننت أنه قضاء حتم و قدر لازم، لو کان ذلک کذلک لبطل الثواب و العقاب و لسقط الوعد و الوعید، و لما ألزمت الأشیاء أهلها علی الحقائق ذلک مقاله عبده الأوثان و أولیاء الشیطان، ان الله جل و عز أمر تخیرا و نهی تحذیرا و لم یطع مکرها و لم یعص مغلوبا و لم یخلق السماوات و الأرض
و ما بینهما باطلا ذلک ظن الذین کفروا فویل للذین کفروا من النار، [477] فقام الشیخ فقبل رأس أمیرالمؤمنین علیه السلام و أنشأ یقول: [ صفحه 276] أنت الامام الذی نرجو بطاعته یوم النجاه من الرحمن غفرانا أوضحت من دیننا ما کان ملتبسا جزاک ربک عنا فیه رضوانا فلیس معذره فی فعل فاحشه قد کنت راکبها ظلما و عصیانا فقد دل أمیرالمؤمنین علیه السلام علی موافقه الکتاب و نفی الجبر و التفویض اللذین یلزمان من دان بهما تقلدهما الباطل و الکفر و تکذیب الکتاب، و نعوذ بالله من الضلاله و الکفر و لسنا ندین بجبر و لا تفویض لکنا نقول بمنزله بین المنزلتین و هو الامتحان و الاختبار بالاستطاعه التی ملکنا الله و تعبدنا بها علی ما شهد به الکتاب و دان به الأئمه الأبرار من آل الرسول صلوات الله علیهم. و مثل الاختبار بالاستطاعه مثل رجل ملک عبدا و ملک مالا کثیرا أحب أن تختبر عبده علی علم منه بما یؤول الیه، فملکه من ماله بعض ما أحب و وقفه علی امور عرفها العبد فأمره أن یصرف ذلک المال فیها، و نهاه عن أسباب لم یحبها و تقدم الیه أن یجتنبها و لا ینفق من ماله فیها، و المال یتصرف فی أی الوجهین، فصرف المال أحدهما فی اتباع أمر المولی و رضاه، و الآخر صرفه فی اتباع نهیه و سخطه، و أسکنه دار اختبار، أعلمه أنه غیر دائم له السکنی فی الدار و أن له دارا غیرها و هو مخرجه الیها فیها ثواب و عقاب دائمان، فان أنفد العبد المال الذی ملکه مولاه فی الوجه الذی أمره به جعل له ذلک الثواب الدائم فی تلک الدار
التی أعلمه أنه مخرجه الیها، و ان أنفق المال فی الوجه الذی نهاه عن انفاقه فیه، جعل له ذلک العقاب الدائم فی دار الخلود. و قد حد المولی فی ذلک حدا معروفا و هو المسکن الذی أسکنه فی الدار الاولی، فاذا بلغ الحد استبدل المولی بالمال و بالعبد علی أنه لم یزل مالکا للمال و العبد فی الأوقات کلها الا أنه وعد أن لا یسلبه ذلک المال ما کان فی تلک الدار الاولی الی أن یستتم سکناه فیها، فوفی له لأن من صفات المولی العدل و الوفاء و النصفه و الحکمه أو لیس یجب ان کان ذلک العبد حرف ذلک المال فی [ صفحه 277] الوجه المأمور به أن یفی له بما وعده من الثواب و تفضل علیه بأن استعمله فی دار فانیه و أثابه علی طاعته فیها نعیما دائما فی دار باقیه دائمه. و ان صرف العبد المال الذی ملکه مولاه أیام سکناه تلک الدار الاولی فی الوجه المنهی عنه و خالف أمر مولاه کذلک تجب علیه العقوبه الدائمه التی حذره ایاها، غیر ظالم له لما تقدم الیه و أعلمه و عرفه و أوجب له الوفاء بوعده و وعیده، بذلک یوصف القادر القاهر. و أما المولی فهو الله جل و عز و أما العبد فهو ابن آدم المخلوق و المال قدره الله الواسعه و محنته اظهاره الحکمه و القدره و الدار الفانیه هی الدنیا. و بعض المال الذی ملک مولاه هو الاستطاعه التی ملک ابن آدم و الامور التی أمر الله بصرف المال الیها هو الاستطاعته لاتباع الأنبیاء و الاقرار بما أور دوه عن الله جل و عز و اجتناب الأسباب التی نهی عنها
هی طرق ابلیس. و اما وعده فالنعیم الدائم و هی الجنه. و أما الدار الفانیه فهی الدنیا، و أما الدار الأخری فهی الدار الباقیه و هی الآخره. و القول بین الجبر التفویض هو الاختبار و الامتحان و البلوی بالاستطاعه التی ملک العبد. و شرحها فی الخمسه الأمثال التی ذکرها الصادق علیه السلام، أنها جمعت جوامع الفضل و أنها مفسرها بشواهد من القرآن و البیان ان شاء الله.
أما قول الصادق علیه السلام، فان معناه کمال الخلق للانسان و کمال الحواس و ثبات العقل و التمییز و اطلاق اللسان بالنطق، و ذلک قول الله: و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا» [478] فقد أخبر عزوجل فی تفضیله بنی آدم علی سائر خلقه من البهائم السباع و دواب البحر [ صفحه 278] و الطیر و کل ذی حرکه تدرکه حواس بنی آدم بتمییز العقل و النطق و ذلک قوله: و لقد خلقنا الانسان فی أحسن تقویم. و قوله: یا أیها الانسان ما غرک بربک الکریم. الذی خلقک فسواک. فعدلک فی أی صوره ما شاء رکبک. [479] و فی آیات کثیره، فأول نعمه الله علی الانسان صحه عقله و تفضیله علی کثیر من خلقه بکمال العقل و تمییز البیان. و ذلک أن کل ذی حرکه علی بسیط الأرض هو قائم بنفسه بحواسه مستکمل فی ذاته، ففضل بنی آدم بالنطق الذی لیس فی غیره من الخلق المدرک بالحواس، فمن أجل النطق ملک ابن آدم غیره من الخلق حتی صار آمرا ناهیا و غیره مسخر له کما قال الله: «کذلک سخرها لکم لتکبروا الله علی ما
هداکم» [480] و قال: و هو الذی سخر البحر لتأکلوا منه لحما طریا و تستخرجوا منه حیله تلبسونها. [481] . و قال: الأنعام خلقها لکم فیها دف و منافع و منها تأکلون. و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون. و تحمل أثقالکم الی بلدکم تکونوا بالغیه الا بشق الأنفس. [482] فمن أجل ذلک دعا الله الانسان الی اتباع أمره الی طاعته بتفضیله ایاه باستواء الخلق و کمال النطق و المعرفه بعد أن ملکهم استطاعه ما کان تعبدهم به بقوله: فاتقوا الله ما استطعتم و اسمعوا و أطیعوا و قوله لا یکلف الله نفسا الا وسعها. [483] و قوله: لا یکلف الله نفسا الا ما آتیها. [484] و فی آیات کثیره فاذا سلب من العبد حاسه من حواسه رفع العمل عنه بحاسته کقوله «لیس علی الأعمی حرج و لا علی الأعرج حرج» [485] فقد رفع عن کل من کان [ صفحه 279] بهذه الصفه الجهاد و جمیع الأعمال التی لا یقوم بها، و کذلک أوجب علی ذی الیسار الحج و الزکاه لما ملکه من استطاعه ذلک و لم یوجب علی الفقیر الزکاه و الحج؛ قوله: «و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا» [486] و قوله فی الظهار «و الذین یظاهرون من نسائهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبه. [487] الی قوله - فمن لم یستطع فاطعام سنین مسکینا کل ذلک دلیل علی ان الله تبارک و تعالی لم یکلف عباده الا ما ملکهم استطاعته بقوه العمل به و نهاهم عن مثل ذلک فهذه صحه الخلقه. و أما قوله: تخلیه السرب فهو الذی لیس له علیه رقیب یخطر علیه و یمنعه العمل
بما أمره الله به و ذلک قوله فیمن استضعف و خطر علیه العمل فلم یجد حلیه و لا یهتدی سبیلا کما قال الله تعالی: «الا المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان لا یستطیعون حلیه و لا یهتدون سبیلا» [488] فأخبر أن المستضعف لم یخل سر به و لیس علیه من القول شی ء اذا کان مطمئن القلب بالایمان. و أما المهله فی الوقت فهو العمر الذی یتمتع الانسان من حد ما تجب علیه المعرفه الی أجل الوقت و ذلک من وقت تمییز و بلوغ الحلم الی أن یأتیه أجله. فمن مات علی طلب الحق و لم یدرک کماله فهو علی خیر. و ذلک قوله: و من یخرج من بیته مهاجرا الی الله و رسوله [489] الآیه. و ان کان لم یعمل بکمال شرایعه لعله ما لم یمهله فی الوقت الی استتمام أمره. و قد حظر علی البالغ ما لم یحظر علی الطفل اذا لم یبلغ الحلم فی قوله: و قل للمؤمنات یغضضن من أبصارهن [490] الآیه. فلم [ صفحه 280] یجعل علیهن حرجا فی ابداء الزینه للطفل و کذلک لا تجری علیه الأحکام. و أما قوله: الزاد. فمعناه الجده و البلغه التی یستعین بها العبد علی ما أمره الله به، و ذلک قوله: ما علی المحسنین من سبیل [491] الآیه. ألا تری أنه قبل عذر من لم یجد ما ینفق و ألزام الحجه کل من أمکنته البلغه و الراحله للحج و الجهاد و أشباه ذلک. و کذلک قبل عذر الفقراء و أوجب لهم حقهم فی مال الأغنیاء بقوله: للفقراء الذین احصروا فی سبیل الله [492] الآیه. فأمر بأعفائهم و لم یکلفهم الا عداد لما یستطیعون
و لا یملکون. و أما قوله فی السبب المهیج فهو النیه التی هی داعیه الانسان الی جمیع الأفعال و حاستا القلب. فمن فعل فعلا و کان بدین لم یعقد قبله علی ذلک لم یقبل الله منه عملا الا بصدق النیه و لذلک أخبر عن المنافقین بقوله: یقولون بأفواههم ما لیس فی قلوبهم و الله أعلم بما یکتمون» [493] ثم أنزل علی نبیه صلی الله علیه و آله توبیخا للمؤمنین «یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون» [494] الآیه. فاذا قال الرجل قولا و اعتقد فی قوله دعته النیه ألی تصدیق القول باظهار الفعل. و اذا لم یعتقد القول لم تتبین حقیقته. و قد أجاز الله صدق النیه و ان کان الفعل غیر موافق لها لعله مانع یمنع اظهار الفعل فی قوله: «الا من اکره و قلبه مطمئن بالایمان» [495] قوله لا یؤاخذکم الله باللغو فی أیمانکم [496] «فدل القرآن و أخبار الرسول صلی الله علیه و آله أن القلب مالک لجمیع الحواس یصحح أفعالها و لا یبطل ما یصحح القلب شی ء. [ صفحه 281] فهذا شرح جمیع الخمسه الأمثال التی ذکرها الصادق علیه السلام أنها تجمع المنزله بین المنزلتین و هما الجبر التفویض. فاذا اجتمع فی الانسان کمال هذه الخمسه الأمثال وجب علیه العمل کملا لما أمر الله عزوجل به و رسوله، و اذا نقض العبد منها خله کان العمل عنها مطروحا بحسب ذلک. فأما شواهد القرآن علی الاختبار و البلوی بالاستطاعه التی تجمع القول بین القولین فکثیره. و من ذلک قوله: و لنبلونکم حتی نعلم المجاهدین منکم و الصابرین و نبلو أخبارکم [497] و قال: «سنتدرجهم من حیث لا یعلمون». [498] و قال:
ألم أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنا و هم لا یفتنون. [499] و قال فی الفتن التی معناها الاختبار: «و لقد فتنا سلیمان [500] الآیه. و قال فی قصه موسی علیه السلام: «فانا قد فتنا قومک من بعدک و أضلهم السامری» [501] و قول موسی: «و ان هی الا فتنتک». [502] أی اختبارک. فهذه الآیات یقاس بعضها ببعض و یشهد بعضها لبعض. و أما آیات البلوی بمعنی الاختبار قوله: «لیبلوکم فیما آتاکم» [503] و قوله: «ثم صرفکم عنهم لیبتلیکم» [504] و قوله: «انا بلوناهم کما بلونا أصحاب الجنه» [505] و قوله: «خلق الموت و الحیوه لیبلوکم أیکم أحسن عملا» [506] و قوله: «و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات» [507] . [ صفحه 282] و قوله: «و لو یشاء الله لانتصر منهم ولکن لیبلو بعضکم ببعض» [508] و کل ما فی القرآن من بلوی هذه الآیات التی شرح أولها فهی اختبار، و أمثالها فی القرآن کثیره، فهی اثبات الاختبار البلوی، ان الله جل و عز لم یخلق الخلق عبثا و لا أهملهم سدی، و لا أظهر حکمته لعبا، و بذلک أخبر فی قوله: أفحسبتم أنما خلقناکم عبثا». فأن قال قائل: فلم یعلم الله ما یکون من العباد حتی اختبرهم؟ قلنا: بلی قد علم ما یکون منهم قبل کونه، و ذلک قوله: «و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه» [509] و انما اختبرهم لیعلمهم عدله و لا یعذبهم الا بحجه بعد الفعل و قد أخبر بقوله: «و لو أنا أهلکناهم بعذاب من قبله لقالوا ربنا لو لا أرسلت الینا رسولا» [510] و قوله: «و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا» [511] و قوله «رسلا مبشرین و منذرین»
[512] فالاختبار من الله بالاستطاعه التی ملکها عبده و هو القول بین الجبر و التفویض و بهذا نطق القرآن و جرت الأخبار عن الأئمه من آل الرسول. فان قالوا: ما الحجه فی قول الله: «یهدی من یشاء و یضل من یشاء» و ما أشبهها؟ قیل مجاز هذه الآیات کلها علی معنیین: أما أحدهما فاخبار عن قدرته أی أنه قادر علی هدایه من یشاء ضلال من یشاء و اذا أجبرهم بقدرته علی أحدهما لم یحب ثواب و لا علیهم عقاب علی نحو ما شرحنا فی الکتاب. و المعنی الآخر الهدایه منه تعریفه کقوله: و أما ثمود فهدیناهم [513] أی عرفناهم «فاستحبوا العمی علی [ صفحه 283] الهدی [514] فلو أجبرهم علی الهدی لم یقدروا أن یضلوا، و لیس کلما وردت آیه مشتبهه کانت الآیه حجه علی محکم الآیات اللواتی امرنا بالأخذ بها، من ذلک قوله: منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات، فأما الذین فی قلوبهم زیغ، فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تاویله و ما یعلم [515] الآیه. و قال: «فبشر عبادی الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه» [516] أی أحکمه و أشرحه «اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم اولوالألباب. [517] . وفقنا الله و ایاکم الی القول و العمل لما یحب و یرضی و جنبنا و ایاکم معاصیه بمنه و فضله، و الحمد لله کثیرا کما هو أهله و صلی الله علی محمد و آله الطیبین و حسبنا الله و نعم الوکیل. [518] .
یظهر من بدایه رساله الامام الهادی علیه السلام أنها کانت ردا علی رساله ورد علیه، و لم یعرف من الذی أرسله حسب نقل الحرانی فی تحف
العقول. ولکن الطبرسی ذکر أن هذه الرساله کانت جوابا لأهل أهواز فقال: مما أجاب به أبوالحسن علی بن محمد العسکری فی رسالته الی أهل الأهواز حین سألوه عن الجبر و التفویض. [519] . و یظهر أیضا من رسالته علیه السلام انه قد علا فیهم الخلاف اثر هذه العقیده الفاسده بحیث سبب الفرقه و العداوه بینهم. [ صفحه 284] فکتب علیه السلام رسالته المفصله الیهم و بین لهم بکل وضوح مسئله الجبر و التفویض، مستدلا بالآیات و الروایات و الأمثله و الشواهد علی ذلک و الیک بعض الاشارات: الأولی: أکد الامام علیه السلام فی رسالته علی محورین أساسیین فی الامه الاسلامیه و هو القرآن الکریم و العتره الطاهره بأنهما المرجع و الملجأ عند اختلاف المسلمین. الثانیه: انه استشهد خلال رسالته بستین آیه من آیات القرآن الکریم لنفی الجبر و التفویض و اثبات الأمر بین الأمرین من سور مختلفه منها: سوره البقره الآیه 286 ، 273 ، 255 ، 132 ، 79 ، 76. سوره آل عمران الآیه 166 ، 152 ، 97 ، 91 ، 28 ، 7. سوره النساء الآیه 163 ، 101 ، 100 ، 59 ، 40 ، 11. سوره المائده الآیه 55 ، 48. سوره محمد الآیه 235. سوره الأنعام الآیه 160 ، 128. سوره الحج الآیه 36 ، 10. سوره الأنفال الآیه 20. سوره الأحزاب الآیه 57 ، 36. سوره الأعراف الآیه 154 ، 181. سوره الکهف الآیه 47. سوره النحل الآیه 106 ، 14 ، 8. سوره یونس الآیه 45. سوره التغابن الآیه 16. سوره الذاریات الآیه 56. سوره الطلاق الآیه 7. سوره الزخرف الآیه 31 ، 30. سوره النور الآیه 60 ، 31.
سوره الاسراء الآیه 72 ، 16. سوره المجادله الآیه 5 ، 4. سوره التین الآیه 4. سوره التوبه الآیه 91. سوره الانفطار الآیه 6. سوره الصف الآیه 2. سوره العنکبوت الآیه 1. [ صفحه 285] سوره ص الآیه 33. سوره المؤمنون الآیه 110. سوره طه الآیه 134 ، 87. سوره فصلت الآیه 17. سوره القلم الآیه 17. سوره الزمر الآیه 19. سوره الملک الآیه 2. النقطه الرابعه روی أیضا تسع روایات عن النبی منها: لا تجتمع أمتی علی ضلاله، [520] انی مخلف فیکم الثقلین، [521] من کنت مولاه، [522] أنت منی بمنزله هارون من موسی، [523] علی یقضی دینی، [524] من آذی علیا فقد آذانی، [525] من أحب علیا فقد أحبنی، [526] لابعثن الیهم رجلا کنفسی، [527] لابعثن الیهم غدا رجلا یحب الله.... [528] . و الخامسه روی عن أمیرالمؤمنین ما سئله عبایه بن ربعی حین سأله عن الاستطاعه، و حین أتی نجده یسأله عن معرفته، و حین قال لرجل سأله بعد انصرافه من الشام. [ صفحه 286] السادسه هکذا روی عن الصادق: لا جبر و لا تفویض، و ما سئل عنه: هل أجبر الله العباد علی المعاصی، الناس فی القدر علی ثلاثه أوجه. السابعه: انه من طالع هذه الرساله و تأمل فیها أدرک حلاوه الجواب علی رغم صعوبه السؤال حیث ان الامام جمع لهم فی هذا الکتاب الأیات القرآنیه و کلام النبی و أهل البیت العصمه، و مزجه ببعض الأمثله و الشواهد لنفی الجبر و التفویض و اثبات الأمر بین الأمرین. و أضاف بعض الشبهات و أجاب عنها. فلا بأس بمراجعه هذه الرساله الشریفه لرسوخ العقیده الصحیحه فینا فی ظل مدرسه أهل البیت علیهم السلام.
[ صفحه 289]
لقد أسند الأئمه الهداه کثیر من أقوالهم الی آبائهم علیهم السلام و منهم الامام الهادی. و من المحتمل ان هذا الاسناد اما لأهمیه الحدیث أو لزیاده معرفه السامع أو لرفع الشک منه و یحتمل غیر ذلک مما خفی علینا معرفته. و لقد عثرنا علی عده من هذه الروایات المرویه عنه علیه السلام ما یلی:
و فی مروج الذهب قال: و حدثنی محمد بن الفرج عن أبی دعامه، قال: أتیت علی بن محمد عائدا فی علته التی کانت وفاته بها، فلما همت بالانصراف قال لی: یا أبا دعامه قد وجبت علی حقک ألا أحدثک بحدیث تسر به؟ قال: فقلت له ما أحوجنی ذلک یابن رسول الله. قال: حدثنی: أبی محمد بن علی، قال: حدثنی أبی علی بن موسی، قال: حدثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدثنی أبی جعفر بن محمد، قال: حدثنی أبی محمد بن علی، قال: حدثنی أبی علی بن الحسین، قال: حدثنی أبی الحسین بن علی، قال حدثنی، أبی علی بن أبی طالب، قال قال لی رسول الله صلی الله علیه و آله: یا علی اکتب. فقلت ما أکتب؟ [ صفحه 290] فقال: اکتب بسم الله الرحمن الرحیم: الایمان ما وقرته فی القلوب و صدقته الأعمال و الاسلام ما جری علی اللسان و حلت به المناکحه. قال أبو دعامه: فقلت یابن رسول الله: والله ما أدری أیها أحسن؟ الحدیث أم الاسناد؟ قال: انها لصحیفه بخط علی بن أبی طالب و املاء رسول الله صلی الله علیه و آله نتوارثهما صاغر عن کابر. [529] .
و عن أبی الحسن الثالث علیه السلام، عن آبائه عن موسی بن جعفر علیهم السلام: قال: ان رجلا جاء الی سیدنا الصادق علیه السلام فشکی الیه الفقر. فقال: لیس الأمر کما ذکرت و ما أعرفک فقیرا، قال: والله یا سیدی ما استبنت و ذکر من الفقر قطعه، و الصادق یکذبه الی أن قال، خبرنی لو اعطیت بالبرائه منا مأه دینار کنت تأخذ؟ قال: لا. الی أن ذکر علیه السلام الوف دنانیر و الرجل یحلف انه لا یفعل. فقال علیه السلام له،
من معه سلعه یعطی بها هذا المال لا یبیعها هو فقیر؟ [530] .
قال السبط بن الجوزی فی تذکره الخواص: قال یحیی بن هبیره: تذاکر الفقهاء بحضره المتوکل من حلق رأس آدم علیه السلام؟ فلم یعرفوا من حلقه. فقال المتوکل: أرسلوا الی علی بن محمد بن علی الرضا، فأحضروه، فحضر [ صفحه 291] فقالوه، فقال: حدثنی أبی عن جدی، عن أبیه، عن جده، عن أبیه، قال: ان الله أمر جبرئیل أن ینزل بیاقوته من یواقیت الجنه، فنزل بها فمسح بها رأس آدم، فتناثر الشعر منه فحیث بلغ نورها صار حرما و قدر روی هذا المعنی مرفوعا الی رسول الله صلی الله علیه و آله. [531] . روی الخطیب البغدادی هذه القصه بکاملها فی تاریخه لکن نسبها الی الواثق [532] و لا وجه لنسبتها الی الواثق الا القول باجتماع الامام به فی المدینه المنوره حین دخلها و الا فان الامام لم یدخل سامراء فی أیام خلافه الواثق.
روی المفید باسناده قال قال حدثنا أبوبکر محمد بن عمر الجعابی، قال: حدثنی الشیخ الصالح عبدالله بن محمد بن عبیدالله بن یاسین قال: سمعت العبد الصالح علی بن محمد بن علی الرضا علیهم السلام بسر من رأی یذکر عن آبائه علیهم السلام، قال: قال أمیرالمؤمنین صلوات الله علیه: العلم وراثه کریمه، و الآداب حلل حسان و الفکره مرآه صافیه و الاعتبار منذر ناصح، و کفی بک أدبا لنفسک ترکک ما کرهته من غیرک. [533] .
و فی الاختصاص: قال روی عن علی بن محمد العسکری علیه السلام، عن أبیه، عن جده عن أمیرالمؤمنین علیه السلام، قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لما اسری بی الی السماء الرابعه نظرات الی قبه من لؤلؤ لها أربعه أرکان و أربعه أبواب کلها من استبرق أخضر. [ صفحه 292] قلت: یا جبرئیل ما هذه القبه التی لم أر فی السماء الرابعه أحسن منها؟ فقال: حبیبی محمد هذه صوره مدینه یقال لها: قم یجتمع فیها عباد الله المؤمنون ینتظرون محمدا و شفاعته للقیامه و الحساب یجری علیهم الغم و الهم و الأحزان المکاره، قال: فسألت علی بن محمد العسکری علیه السلام متی ینتظرون الفرج؟ قال: اذا ظهر الماء علی وجه الأرض. [534] .
روی الطوسی فی أمالیه باسناده عن أبی محمد الفحام، قال: حدثنا أبوالحسن محمد بن أحمد بن عبدالله الهاشمی المنصوری، قال: حدثنی عم أبی، أبوموسی بن أحمد بن عیسی بن المنصور، قال حدثنی الامام علی بن محمد العسکری، قال: حدثنی أبی محمد بن علی، قال: حدثنی أبی علی بن موسی قال حدثنی أبی موسی بن جعفر، قال: کنت عند سیدنا الصادق علیه السلام اذ دخل علیه أشجع السلمی یمدحه فوجده علیلا، فجلس و أمسک، فقال له سیدنا الصادق علیه السلام: عد عن العله و اذکر ما جئت له. فقال له: ألبسک الله منه عافیه فی نومک المعتری و فی أرقک یخرج من جسمک السقام کما أخرج ذل السؤال من عنقک فقال: یا غلام أیش معک؟ قال: أربعمائه درهم. قال: أعطها للأشجع. قال: فأخذها و شکر وولی. فقال: ردوه. فقال یا سیدی سألت فأعطیت و أغنیت فلم رددتنی؟ [ صفحه 293] قال: حدثنی أبی عن آبائه
عن النبی صلی الله علیه و آله قال: خیر العطاء ما أبقی نعمه باقیه، و ان الذی أعطیتک لا یبقی لک نعمه باقیه، و هذا خاتمی، فان اعطیت به عشره الاف درهم، و الا فعد الی وقت کذا و کذا أوفک ایاها. قال: یا سیدی قد أغنیتنی و أنا کثیر الأسفار و أحصل فی المواضع المفزعه فتعلمنی ما امن به علی نفسی. قال: فاذا خفت أمرا فاترک یمینک علی ام رأسک و اقرأ برفیع صوتک «أفغیر دین الله یبغون و له أسلم من فی السموات و الأرض طوعا و کرها و الیه ترجعون». [535] . قال الأشجع فحصلت فی دار تعبث فیه الجن، فسمعت قائلا یقول: خذوه، فقرأتها، فقال قائل: کیف تأخذه و قد احتجز بآیه طیبه. [536] .
و فیه أیضا بسنده عن أبی محمد الفحام السامری، قال حدثنا المنصوری، قال: حدثنا عم أبی قال: حدثنا الامام علی بن محمد العسکری علیهماالسلام عن أبیه عن آبائه واحدا واحدا قال: قال أمیرالمؤمنین علیه السلام، خمس یذهب ضیاعا: سراج تقده فی الشمس، الدهن یذهب و الضوء لا ینتفع به، و مطر جود علی أرض سبخه، المطر یضیع و الأرض لا ینتفع بها، و طعام بحکمه طاهیه یقدم الی شبعان فلا ینتفع به و امرأه حسناء تزف الی عنین فلا ینتفع بها و معروف تصطنعه الی من لا یشکره. [537] . [ صفحه 294]
و عنه باسناده عن أبی محمد الفحام قال: حدثنی أبوالحسن، قال: حدثنی عم أبی قال: حدثنی الامام علی بن محمد قال: حدثنی أبی محمد بن علی قال: حدثنی أبی علی بن موسی، قال حدثنی أبی موسی بن جعفر، قال حدثنی أبی جعفر بن محمد، قال حدثنی أبی محمد بن علی، قال حدثنی أبی علی بن الحسین، قال حدثنی أبی الحسین بن علی، قال حدثنی أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام قال: سمعت النبی صلی الله علیه و آله و هو یقول: من أدی لله مکتوبه فله فی أثرها دعوه مستجابه». [538] . [ صفحه 297]
بین الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام ضمن قصار کلماته کثیر من الأخلاقیات الاسلامیه و بنه علی دروس أخلاقیه جمیله و أکد خلال لقاءاته علی التخلی من الصفات الذمیمه و التحلی بالصفات الأخلاقیه الجمیله. فمن المواضیع المهمه التی أکد الامام علیه السلام علیها هی: التفکر فی الموت، و الحذر من الحسد و العجب و الحرص، و معرفه الزمان و ذم البخل و الطمع و عدم مخالطه الأشرار و اللجاجه و التسوف. و هکذا بین مفاسد المراء و غیر ذلک مما سنشیر الیه فی هذا الفصل ان شاء الله. 1. اذکر مصرعک بین أهلک، لا طبیب یمنعک و لا حبیب ینفعک [539] . 2. اذکر حسرات التفریط، تلذ بقدیم الخرم. [540] . 3. الأخلاق تتصفحها المجالسه. [541] . 4. ایاک و الحسد، فانه یبین فیک و لا یبین فی عدوک. [542] . [ صفحه 298] 5. اذا کان زمان العدل فیه أغلب من السوء، فلیس لأحد أن یظن بأحد سوء حتی یبدو ذلک منه، و ان کان زمان، فیه السوء أغلب من
العدل، فلیس لأحد أن یظن بأحد خیرا حتی یبدو ذلک منه. [543] . 6. القوا العلوم بحسن مجاورتها و التمسوا الزیاده منها بالشکر علیها. و اعلموا أن النفس أقبل شیی ء لما أعطیت، و أمنع شی ء لما سئلت، فاحملوا علی مطیه لا تبطأ اذا رکبت، و لا تسبق اذا تقدمت، أدرک من سبق الی الجنه و نجا من هرب الی النار [544] . 7. ان تارک التقیه کتارک الصلاه. [545] . 8. ان الله اذا أراد بعبد خیرا اذا عوقب قبل. [546] . 9. ان لله بقاعا یحب ان یدعی فیها فیستجیب لمن دعاه و الحیر منها. [547] . 10. ان الله لا یوصف الا ما وصف به نفسه، و أنی تصف الذی تعجز الحواس، ان تدرکه و الأوهام أن تناله و الخطرات أن تحده و الأبصار عن الاحاطه به، نأی من قربه و قرب فی نأیه، کیف الکیف بغیر أن یقال کیف، و أین الأین بلا أین، یقال أین هو، منقطع الکیفیه و الأینیه، الواحد الأحد جل جلاله و تقدست أسماءه. [548] . 11. ان أکل البطیخ یورث الجذام، فقیل له: ألیس قد آمن المؤمن اذا أتی علیه أربعون سنه من الجنون و الجزام و البرص؟ [ صفحه 299] قال نعم، ولکن اذا خالف المؤمن ما أمر به ممن آمنه لم یأمن أن تصیبه عقوبه الخلاف. [549] . 12. ان الله جعل الدنیا دار بلوی و الآخره دار عقبی و جعل بلوی الدنیا لثواب الآخره سببا، و ثواب الآخره من بلوی الدنیا عوضا. [550] . 13. ان الظالم الحاکم یکاد أن یعفی عن ظلم بحلمه. [551] . 14. ان المحق السفیه یکاد أن یطفی ء نور
حقه بسفهه. [552] . 15. أول علی ما فی شفتک فان کثره الملق تهجم علی الظنه و اذا حللت من أخیک فی الثقه فاعدل عن الملق الی حسن النیه. [553] . 16. الثناء الغلبه علی الأدب، و رعایه الحسب. [554] . 17. الحسد ما حق الحسنات و الزهو جالب المقت و العجب صارف عن طلب العلم، داع الی التخبط فی الجهل، و البخل أذم الأخلاق و الطمع سجیه سیئه. [555] . 18. خیر من الخیر فاعله، و أجمل من الجمیل قائله، و أرجح من العلم حامله، شر من الشر جالبه و أهول من الهول راکبه. [556] . 19. الدنیا سوق ربح فیها قوم و خسر آخرون. [557] . [ صفحه 300] 20. راکب الحرون أسیر نفسه و الجاهل أسیر لسانه. [558] . 21. الشاکر أسعد بالشکر منه بالنعمه التی أوجبت الشکر، لأن النعم متاع و الشکر نعم و عقبی. [559] . 22. السهر ألذ للمنام و الجوع یزید فی طیب الطعام، یحثه علی قیام اللیل و صیام النهار. [560] . 23. شر من المرء رزیه سوء الخلف. [561] . 24. صناعه أیام السلب و شرط الزمان الاقامه، و الحکمه لا تنجع فی الطبایع الفاسده. [562] . 25. العتاب مفتاح التقالی و العتاب خیر من الحقد. [563] . 26. العقول یکل من لم یتکل. [564] . 27. الغنی قله تمنیک، و الرضا بما یکفیک، و الفقر شره النفس و شده القنوط، الدقه اتباع الیسیر، و النظر فی الحقیر. [565] . 28. لا تطلب الصفا فیمن کدرت علیه، و لا النصح فیمن صرفت سوء ظنک [ صفحه 301] الیه، فانما قلب غیرک لک کقلبک له. [566] .
29. من رضی عن نفسه کثر الساخطون علیه. [567] . 30. المقادیر تریک ما لم یخطر ببالک. [568] . 31. من أقبل مع أمر ولی مع انقضائه. [569] . 32. المراء یفسد الصداقه القدیمه، و یحل العقده الوثیقه، و أقل ما فیه أن تکون المغالطه أمتن أسباب القطیعه. [570] . 33. المصیبه للصابر واحده و للجازع اثنان. [571] . 34. مخالطه الأشرار تدل علی أشرار من یخالطهم، و الکفر للنعم أماره البطر و سبب للغیر، و اللجاجه مسلبه للسلامه و مؤدیه الی الندامه: و الهزؤه و کاهه السفهاء، و صناعه الجهال، و التسوف مغضبه للاخوان، مورث الشنآن، و العقب یعقب القله و یؤدی الی الذله. [572] . 35. ما استراح ذوالحرص. [573] . 36. من لم یحسن أن یمنع، لم یحسن أن یعطی. [574] . 37. من اتق الله یتقی، و من أطاع الله یطاع، و من أطاع الخالق لم یبال سخط [ صفحه 302] المخلوقین و من أسخط الخالق فلییقن أن یحل به سخط المخلوقین. [575] . 38. من آمن مکر الله و ألیم أخذه تکبر حتی یحل به قضاؤه و نافذ أمره و من کان علی بینه من ربه هانت علیه مصائب الدنیا و لو قرض و نشر. [576] . 39. من جمع لک وده و رأیه فاجمع لک طاعته. [577] . 40. من هانت علیه نفسه، فلا تأمن شره. [578] . 41. الناس فی الدنیا بالأموال، و فی الآخره بالأعمال. [579] . 42. (الحلم) هو أن تملک نفسک و تکظم غیظک، و لا یکون ذلک الا مع القدره. [580] . 43. (الحزم) هو أن تنتظر فرصتک و تعاجل ما امکنک. [581] .
[ صفحه 305]
عاصر الامام الهادی علیه السلام أیام امامته سته من الخلفاء العباسیین، منهم المعتصم و الواثق و المتوکل و المنتصر و المستعین و المعتز. قال الطبرسی: و کان فی أیام امامته بقیه ملک المعتصم [582] ثم ملک الواثق خمس سنین و سبعه أشهر ثم ملک المتوکل أربع عشره سنه ثم ملک ابنه المنتصر سته أشهر، ثم ملک المستعین و هو أحمد بن محمد بن المعتصم سنتین و تسعه أشهر، ثم ملک المعتز و هو الزبیر بن المتوکل ثمانی سنین و سته أشهر و فی آخر ملکه استشهد ولی الله علی بن محمد علیه السلام. [583] . کان بعضهم یداهن العلویین، کالواثق و المنتصر و بعضهم الآخر یحقدهم کالمتوکل المستعین و المعتز فعاش الامام الهادی علیه السلام بعد أبیه فی المدینه بقیه ملک المعتصم التی کانت سبع سنین و تمام ملک الواثق التی طالت خمس سنوات سبعه أشهر، الی أن ولی المتوکل سنه 232 من الهجره النبویه، فکتب الیه بالشخوص من المدینه. فأقام فی سامراء رغم الأختلاف فی تاریخ حضوره، [584] أکثر من عشرین سنه فی ملک أربعه من العباسیین اقامه جبریه. و الیک التفصیل کما یلی: [ صفحه 306]
عاصر الامام الهادی علیه السلام أیام امامته بقیه ملک المعتصم الذی دام خمس او سبع سنین علی خلاف بین المؤرخین [585] و أقام فی هذه المده فی موطنه المدینه المنوره یفیض منه العلوم و یستفید منه قاطبه الناس بمختلف طبقاتهم. و الظاهران المعتصم العباسی لم یتعرض له بشی یذکر سوی ما ذکرناه فی فصل الامام قبل الهجره. رغم ما جنی علی أبیه الجواد علیه السلام و أحضره غیر مره الی بغداد و منها فی أول سنه عشرین أو خمس عشرین و
مأتین، فأقام بها حتی استشهد فی آخر ذی القعده من هذه السنه. قال الیعقوبی: بویع له فی سنه 218 من الهجره النبویه مات سنه 228. [586] و ولی الخلافه من بعده هارون الواثق بالله.
من الخلفاء الذین عاصرهم الامام الهادی علیه السلام هو الواثق بالله بن أبی اسحاق. و قد بویع له یوم توفی المعتصم و هو یوم الخمیس لاحدی عشره لیله بقیت [ صفحه 307] من شهر ربیع الأول سنه 227 [587] و دامت خلافته خمس سنین و تسعه أشهر. [588] . و لم یتعرض الواثق أیام خلافته للامام الهادی علیه السلام و لم ینقل ذلک الینا سوی قضیتین ثم اخبار الامام بهلاک الواثق و البیعه للمتوکل. الاولی: ما رواه الطبرسی عن السید أبی طالب محمد بن الحسین الحسینی الجرجانی عن والده الحسین بن الحسن، عن أبی الحسین طاهر بن محمد الجعفری، عن أحمد بن محمد بن عیاش بن عبدالله بن أحمد بن یعقوب عن الحسین بن أحمد المالکی، عن أبی هاشم الجعفری قال: کنت بالمدینه حتی مر بها بغا أیام الواثق فی طلب الأعراب. فقال أبوالحسن: أخرجوا بنا حتی ننظر الی تعبیه هذا الترکی. فخرجنا فوقفنا فمرت بنا تعبیته فمر بنا ترکی، فکلمه أبوالحسن علیه السلام بالترکیه فنزل عن فرسه فقبل حافر دابته. قال: فحلفت الترکی و قلت له: ما قال لک الرجل؟ قال: هذا نبی. قلت لیس هذا بینی. قال: دعانی باسم سمیت به فی صغری فی بلاد الترک ما علمه أحد الا الساعه. [589] . الثانیه: ما رواه الخطیب البغدادی عن محمد بن أحمد بن رزق، أخبرنا محمد بن الحسن بن زیاد المقری ء النقاش حدثنا الحسین بن حماد المقری ء بقزوین، حدثنا الحسین بن مروان الأنباری، حدثنی محمد
بن یحیی المعاذی، قال قال یحیی بن أکثم فی مجلس الواثق - و الفقهاء بحضرته - من حلق رأس آدم حین حج، فتعایی القوم عن الجواب، فقال الواثق أنا احضرکم من ینبئکم بالخبر، فبعث الی علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن [ صفحه 308] علی بن أبی طالب، فاحضر فقال: یا أباالحسن من حلق رأس آدم، فقال سألتک بالله یا أمیرالمؤمنین الا أعفیتنی قال أقسمت علیک لتقولن. قال: أما اذا أبیت، قال: أبی حدثنی عن جدی عن أبیه عن جده، قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: أمر جبرئیل أن ینزل بیاقوته من الجنه فهبط بها فمسح بها رأس آدم فتناثر الشعر منه، فحیث بلغ نورها صار حرما. [590] . أقول: قلنا فیما مضی ان هذه القضیه اما کانت مع المتوکل فی سامراء و اما مع الواثق حیث کان فی المدینه المنوره و سأله یحیی فی مجلس له و قد حضره الفقهاء و لما لم یعلم بذلک أحد أرسل الواثق الی الامام الهادی علیه السلام لیبین لهم ما خفی علیهم. و الا فالامام لم یکن فی سامراء فی عهد الواثق.
أخبر الامام الهادی علیه السلام بموت الخلیفه هارون الواثق بالله و قتل ابن الزیات. روی الحر العاملی فی اثبات الهداه عن الحسین بن محمد عن معلی بن محمد، عن الوشاء، عن خیران الأسباطی قال: لما قدمت علی أبی الحسن علیه السلام المدینه، فقال لی: ما خبر الواثق عندک؟ قلت: جعلت فداک خلفته فی عافیه، أنا أقرب الناس عهدا به، عندی به منذ عشره أیام. قال: فقال لی: ان أهل المدینه یقولون: انه مات، فلما قال لی الناس،
علمت أنه هو ثم قال لی: ما فعل جعفر؟ قلت: خلفته أسوء الناس حالا فی السبحن. [ صفحه 309] قال: أما أنه صاحب الأمر. ما فعل ابن الزیات؟ [591] . قلت: جعلت فداک الناس معه و الأمر أمره قال فقال: أما أنه شوم علیه. قال: ثم سکت و قال لی: لابد أن تجری مقادیر الله و أحکامه، یا خیران: مات الواثق و قعد المتوکل جعفر و قد قتل ابن الزیات. قلت: متی جعلت فداک؟ قال: بعد خروجک بسته أیام. [592] .
و من جمله الخلفاء الذین عاصروا الامام علی بن محمد الهادی علیه السلام، هو المتوکل العباسی الذی بویع له بالخلافه سنه) 232 (من الهجره النبویه. [593] . و کانت أیام خلافته التی دامت أربع عشره سنه و تسعه أشهر و تسعه أیام [594] من أصعب ما مر علی الموالین من آل البیت علیهم السلام و خصوصا علی العلویین، حیث حبس الکثیر منهم و ضرب و جرح و حتی قتل کثیر من العلویین و آل أبی طالب و سری القتل و التهدید الی من کان یوالیهم کما نقل ذلک فی الکتب و المصادر التأریخیه. کان المتوکل من جمله الخلفاء الذین أقبلوا علی الشهوات و الخلاعه و المجون. و أدمن أیضا علی شرب الخمر و هتک المحرمات الالهیه. [ صفحه 310] و کان حاقدا أشد الحقد علی أهل البیت و خصوصا علی علی بن محمد الهادی علیه السلام، و من شده حقده أنه أحضر الامام علیه السلام فی سامراء بحجه اشتیاقه لرؤیه ابن الرضا أجبره علی الاقامه فی سامراء بعد أن دخله. أهان الامام عده مرات و حبسه و ضیق علیه مرارا، و أراد قتله ولکن الامام علیه السلام دعا علیه
حتی قتل هو و الفتح علی ید ولده المنتصر العباسی. و الیک هذه المحاولات الفاشله منه تجاه الامام الهادی علیه السلام الی أن قتل بدعاءه علیه السلام.
لقد مر علیک ان من جمله المحاولات الفاشله التی أجراها المتوکل العباسی للقضاء علی کیان الامام الهادی علیه السلام انه طلب منه لیرحل الی سامراء. و کان سبب شخوص الامام علیه السلام الی هذه البلده لعلل و أسباب منها سعایه عبدالله بن محمد الذی کان یتولی الحرب و الصلاه فی مدینه الرسول صلی الله علیه و آله نتیجه حسده بالنسبه الی الامام، و منها حسد المتوکل علی شخصیه الامام و علی مکانته الرفیعه بین المسلمین و خوفه منه لئلا یثور علیه و یطیح بالدوله العباسیه و لذلک أمر باحضاره الی سامراء و ان تظاهر فی البدایه أنه یرید أن یلتقی بالامام. و الیک هذه النصوص ثم التعلیق علیها لتقف علی کذب المتوکل و حسده و عدائه خوفه منه. و ظنی ان هذه السعایه من قبل عبدالله بن محمد کانت صوریه لأن من تأمل فی حیاه جعفر المتوکل عرف الواقع. قال سبط بن الجوزی: قال علماء السیر: و انما أشخصه المتوکل من مدینه رسول الله الی بغداد لأن المتوکل کان یبغض علیا و ذریته، فبلغه مقام علی بالمدینه [ صفحه 311] و میل الناس الیه فخاف منه، فدعی یحیی بن هرثمه و قال اذهب الی المدینه و انظر فی حاله و أشخصه الینا.... [595] .
من الممکن أن بعض من لا خبره له، یدعی بحسن نیه المتوکل من دعوه الامام الهادی الی سامراء لأنه کتب الیه کتابا و أرسل الیه یحیی بن هرثمه مع ثلاثمائه رجل لیکونوا فی خدمه الامام الی سامراء. ولکن ستقف علی خدیعه المتوکل فی هذا الأمر خلال دراسه الموضوع و انه لم یحسن النیه بل أراد فصل الامام من الامه و فصل الامه
من الامام و ذلک حقدا حسدا الی الامام علیه السلام، فلو تأملت فی النصوص و فیمن أرسله المتوکل لایصال کتابه الی الامام، لوصلت الی هذه النتیجه. فیحیی بن هرثمه و ان تحول و صار علی مذهب أهل البیت، ولکن هو الذی أقر علی نفسه بأنه کان من الحشویه و اتخذ قائدا للقوات التی کانت معه من أعداء الامام أمیرالمؤمنین. هذا أولا. و ثانیا فلو کان للمتوکل حسن النیه علی هذه الدعوه لماذا جیش الجیوش و أرسل مع یحیی بن هرثمه ثلاثمائه انسان؟ ألیس من الواضح الذی لا غبار علیه أن المتوکل أرسل هؤلاء الی الامام لحربه و القاء القبض علیه ان منع هو أو منعوه أهل المدینه من المغادره و الخروج من المدینه المنوره و اما الأدله و الشواهد فکما یلی:
و من أهم الدلائل أیضا أنه لم یحترم الامام حین وروده الی سامراء بل استهان به و أسکنه فی مکان لا یلیق بشأن ضیف الخلیفه. روی عن صالح بن سعید قال: دخلت علی أبی الحسن علیه السلام یوم وروده بسر من [ صفحه 312] رأی فقلت له: جعلت فداک فی کل الأمور أرادوا اطفاء نورک حتی أنزلوک هذا الخان الأشنع، خان الصعالیک؟ فقال: هاهنا أنت یابن سعید، ثم أومی ء بیده فاذا أنا بروضات آنفات و أنهار جاریات و جنات بینها خیرات عطرات و ولدان کأنهم الؤلؤ المکنون، فحار بصری و کثر عجبی، فقال لی، حیث کنا فهذا لنا یابن سعید لسنا فی خان الصعالیک. [596] .
روی أبوالقاسم بن أبی القاسم البغدادی، عن زراره صاحب المتوکل أنه قال: وقع رجل مشعبذ من ناحیه الهند الی المتوکل یلعب بلعب الحق لم یر مثله، و کان المتوکل لعابا، فأراد أن یخجل علی بن محمد بن الرضا، فقال لذلک الرجل ان أنت أخجلته أعطیتک ألف دینار زکیه. قال: تقدم بأن یخبز رقاق خفاف و اجعلها علی المائده و أقعدنی الی جنبه و أحضر علی بن محمد علیه السلام و کانت له مسوره عن یساره کان علیها صوره أسد، و جلس اللاعب الی جانب المسوره، فمد علی بن محمد علیه السلام یده الی رقاقه فطیرها ذلک الرجل و مد یده الی اخری فطیرها فتضاحک الناس. فضرب علی بن محمد علیه السلام یده علی تلک الصوره التی فی السوره و قال: خذه، فوثبت تلک الصوره من المسوره فابتلعت الرجل و عادت فی الصوره کما کانت، فتحیر الجمیع و نهض علی بن محمد علیه السلام. فقال المتوکل: سألتک الا جلست و رددته. فقال: والله لا تری بعدها،
أتسلط أعداء الله علی أولیاء الله و خرج من عنده فلم یر الرجل بعد ذلک. [597] . [ صفحه 313]
و قال المجلسی فی البحار: و روی أنه لما کان فی یوم الفطر فی السنه التی قتل فیها المتوکل، أمر المتوکل بنی هاشم بالترجل و المشی بین یدیه، و انما أراد أن یترجل أبوالحسن علیه السلام. فترجل بنوهاشم و ترجل أبوالحسن علیه السلام و اتکأ علی رجل من موالیه، فأقبل علیه الهاشمیون و قالوا: یا سیدنا ما فی هذا العالم أحد یستجاب دعاؤه و یکفینا الله به تعزز هذا؟ قال لهم أبوالحسن علیه السلام فی هذا العالم من قلامه ظفر أکرم علی الله من ناقه ثمود، لما عقرت الناقه صاح الفصیل الی الله تعالی، فقال الله سبحانه تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام ذلک وعد غیر مکذوب. فقتل المتوکل یوم الثالث. [598] .
روی السید فی مهج الدعوات عن زرافه حاجب المتوکل و کان شیعیا أنه قال: کان المتوکل لخطوه الفتح بن خاقان عنده و قربه منه دون الناس جمیعا و دون ولده أهله، و أراد أن یبین موضعه عندهم فأمر جمیع مملکته من الأشراف من أهله، و غیرهم و الوزراء و الامراء و القواد و سائر العساکر و وجوه الناس أن یزینوا بأحسن التزیین و یظهروا فی أفخر عددهم و ذخائرهم و یخرجوا مشاه بین یدیه و أن لا یرکب أحد الا هو و الفتح بن خاقان خاصه بسر من رأی، و مشی الناس بین أیدیهما علی مراتبهم رجاله و کان یوما قائظا شدید الحر و أخرجوا فی جمله الأشراف، أباالحسن علی بن محمد علیه السلام و شق علیه مالقیه من الحر و الزحمه. قال زرافه: فأقبلت الیه و قلت له: یا سیدی یعز والله علی ما تلقی من هذه [ صفحه 314] الطغاه، و ما قد تکلفته
من المشقه و أخذت بیده فتوکأ علی و قال: یا زرافه ما ناقه صالح عند الله بأکرم منی، أو قال: بأعظم قدرا منی و لم أزل أسأله و أستفید منه و احادثه الی أن نزل المتوکل من الرکوب و أمر الناس الانصراف، فقدمت الیهم دوابهم فرکبوا منازلهم و قدمت بغله له فرکبها و رکبت معه الی داره فنزل و ودعته و انصرفت الی داری و لولدی مؤدب یتشیع من أهل العلم و الفضل و کانت لی عاده باحضاره عند الطعام، فحضر عند ذلک و تجارینا الحدیث و ما جری من رکوب المتوکل و الفتح و مشی الأشراف و ذوی الأقدار بین أیدیهما و ذکرت له ما شاهدته من أبی الحسن علی بن محمد علیه السلام و ما سمعته من قوله: ما ناقه صالح عند الله بأعظم قدرا منی. و کان المؤدب یأکل معی فرفع یده و قال: بالله انک سمعت هذا اللفظ منه؟ فقلت له: والله انی سمعته یقول. فقال لی: اعلم أن المتوکل لا یبقی فی مملکته أکثر من ثلاثه أیام و یهلک فانظر فی أمرک و احرز ما ترید احرازه و تأهب لأمرک کی لا یفجؤکم هلاک هذا الرجل فتهلک أموالکم بحادثه تحدث أو سبب یجری. فقلت له: من أین لک ذلک؟ فقال لی: أما قرأت القرآن فی قصه الناقه و قوله تعالی «تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام ذلک وعد غیر مکذوب» [599] و لا یجوز أن تبطل قول الامام قال زرافه فوالله ما جاء الیوم الثالث حتی هجم المنتصر و معه بغاء و وصیف و الأتراک علی المتوکل فقتلوه و قطعوه و الفتح به خاقان جمیعا قطعا حتی لم یعرف أحدهما من الآخر. و
أزال الله نعمته و مملکته. فلقیت الامام أباالحسن بعد ذلک و عرفته ما جری مع المؤدب و ما قال له. [ صفحه 315] فقال: صدق انه لما بلغ منی الجهد رجعت الی کنوز نتوارثها من آباءنا هی أعز من الحصون السلاح و الجفن و هو دعاء المظلوم علی الظالم فدعوت الله به علیه، فأهلک الله. فقلت یا سیدی ان رأیت أن تعلمنیه، فعلمنیه الی آخر ما أوردته فی کتاب الدعاء.... [600] .
و من دلائل حقده و حسده الی الامام الهادی علیه السلام انه کان یجهد فی الحط من کرامه الامام علیه لیسقطه من أعین الناس، فتاره کان، یتهم الامام بشرب الخمر و العیاذ بالله [601] . و أخری أراد أن یستفید من أخیه و یموه علی الناس ان ابن الرضا یشرب الخمر معه. و فی هذه المره أیضا فشلت المحاوله و لم یصل الی مقصوده. روی ابن شهر اشوب أیضا عن الحسن بن الحسین قال: حدثنی أبوالطیب المدینی، قال: کان المتوکل یقول: أعیانی ابن الرضا، فلا یشاربنی، فقیل له: فهذا أخوه موسی قصاف عزاف، فأحضره و أشهره، فان الخبر یسمع عن ابن الرضا، و لا یفرق فی فعلهما، و أمره باحضاره و استقباله و أمر له بصلات و اقطاع و بنی له فیها من الخمارین و القینات، فلما وافی موسی تلقاه أبوالحسن علیه السلام فی قنطره وصیف فسلم علیه ثم قال له: ان هذا الرجل قد أحضرک لیهتکک و یضع منک فلا تقر له أنک شربت نبیذا قط و اتق الله یا أخی أن ترکب محظورا، فقال موسی: و انما دعانی لهذا فما حیلتی؟ قال: فلا تضع من قدرک و لا تعص ربک و لا
تفعل ما یشینک فما غرضه الا [ صفحه 316] هتکک فأبی علیه موسی و کرر أبوالحسن علیه القول و الوعظ و هو مقیم علی خلافه، فلما رأی أنه لا یجیب. قال: أما أن الذی ترید الاجتماع معه لا تجمع علیه أنت و هو أبدا. قال: فأقام ثلاث سنین یبکر کل یوم الی باب المتوکل و یروح فیقال له قد سکر، أو قد شرب دواء حتی قتل المتوکل. [602] .
خاف المتوکل العباسی من الامام الهادی علیه السلام و الامام فی المدینه المنوره و ما أحضره الی سامراء الا لما أحس بخطره لئلا یثور علیه و یطیح بالنظام العباسی. و لذلک أبقاه فی سامراء و منعه من الخروج و مع ذلک کان یها به و یخاف منه و أدله خوفه منه کما یلی:
و من دلائل خوف المتوکل من الامام الهادی علیه السلام انه عرض علیه العسکر یوما و أجبره لنظاره ذلک لیرعب الامام، فما کان فائده ذلک الا الخیبه و الفشل. و فی البحار أیضا: روی أن المتوکل أو الواثق أو غیرهما، أمر العسکر و هم تسعون ألف فارس من الأتراک الساکنین بسر من رأی أن یملا کل واحد مخلاه فرسه من الطین الأحمر و یجعلوا بعضه علی بعض فی وسط تربه واسعه هناک، ففعلوا، فلما صار مثل جبل عظیم و اسمه تل المخالی صعد فوقه و استدعی أباالحسن استصعده و قال: استحضرتک لنظاره خیولی و قد کان أمرهم أن یلبسوا القجافیف و یحملوا الأسلحه و قد عرضوا بأحسن زنیه و أتم عده و أعظم هیبه و کان غرضه أن یکسر قلب کل من یخرج علیه و کان خوفه من أبی الحسن أن [ صفحه 317] یأمر أحدا من أهل بیته أن یخرج علی الخلیفه. فقال له أبوالحسن علیه السلام و هل أعرض علیک عسکری؟ قال نعم، فدعا الله سبحانه فاذا بین السماء و الأرض من المشرق و المغرب ملائکه الله مدججون فغشی علی الخلیفه، فلما آفاق. قال أبوالحسن: نحن لا نناقشکم فی الدنیا، نحن مشتغلون بأمر الأخره فلا علیک شی ء مما تظن. [603] .
و من دلائل خوف المتوکل من الامام الهادی و من شخصیته العظیمه أنه کان علی رعب و قلق من ظهور علمه علیه السلام فلذلک کان یأمر ببعض الأمور لاطفاء نوره و اخماد ذکره ولکن کان یخیب و یفتضح. فمره طلب من ابن السکیت أن یسأل الامام بمسائل صعبه، و اخری أمر أن لا یشال له الستر، و ثالثه أدخله مع السباع التی کانت فی قصره
و رابعه بشکل آخر. و أما مسآئله ابن السکیت فآل أمرهم الی فضیحه ابن أکثم حیث قال للمتوکل: ما نحب أن تسأل هذا الرجل عن شی ء بعد مسائلی فانه لا یرد علیه شی ء بعدها الا دونها و فی ظهور علمه تقویه للرافضه. [604] و اما قضیه ادخاله مع السباع و غلق باب القصر علیه فکذلک کما. نقل المسعودی: ان المتوکل أمر بثلاثه من السباع فجی ء بها فی صحن قصره ثم دعا الامام علی النقی علیه السلام. فلما دخل أغلق باب القصر فدارت السباع حوله و خضعت له و هو یمسحها بکمه، ثم صعد الی المتوکل و تحدث معه ساعه ثم نزل ففعلت السباع معه کفعلها الأول حتی خرج فأتبعه المتوکل بجائزه عظیمه. فقیل للمتوکل ان ابن عمک یفعل بالسباع ما رأیت فافعل بها ما فعل ابن عمک، قال: أنتم [ صفحه 318] تریدون قتلی، ثم أمرهم أن لا یفشوا ذلک. [605] .
و من دلائل خوف المتوکل من الامام الهادی علیه السلام أنه کان یقبل قول الوشاه و السعاه تجاه الامام علیه السلام و یضیق علیه اما بالهجوم علیه لیلا أو نهارا، أو بجلبه و احضاره الی مجلس الخلیفه أو بحبسه و التضیق علیه، أو بمنع الناس من الدخول علیه الی غیر ذلک من التضیقات و لم تکن هذه السعایه من قبل الوشاه الا للحسد و الحقد الذی کان فیهم بالنسبه الی الامام الهادی علیه السلام فانک لو تأملت فی اشخاص الامام الی سامراء لعرفت انه لم تتم هذه العلمیه الا من جهه الحسد الذی لحق بعبد الله بن محمد امام الحرب و المحراب فی المدینه أو من بریحه العباسی حیث سعی بالامام الی المتوکل و أرعبه من
شخصیته الامام و مکانته بین المسلمین، أو من سعایه البطحائی و غیر ذلک أما سعایه عبدالله بن محمد فقد تعرضنا لذکره و لا نعید و أما شایه بریحه کما فی عیون المعجزات انه: روی أن بریحه العباسی کتب الی المتوکل ان کان لک فی الحرمین حاجه فأخرج علی بن محمد منها، فانه قد دعا الناس الی نفسه و اتبعه خلق کثیر.... [606] . و أما سعایه محمد بن القاسم بن الحسن بن زید بن الحسن بن امیرالمؤمنین علیه السلام المعروف بالبطحائی «فقیل فیه انه کان هو و أبوه من المظاهرین لبنی العباس علی سائر أولاد أبی طالب» فکانت فی سامراء بعد أن عوفی المتوکل من مرضه اثر طبابه الامام الهادی علیه السلام. قال المفید: فلما کان بعد أیام سعی البطحائی بأبی الحسن علیه السلام الی المتوکل و قال عنده أموال و سلاح فتقدم المتوکل الی سعید الحاجب ان یهجم علیه لیلا [ صفحه 319] و یأخذ ما یجده عنده من الأموال و السلاح و یحمل الیه.... [607] . و حسده أیضا الخطیب الملقب بالهریسه حینما کان یری خدمه خدمه المتوکل عند حضور الامام الهادی عنده. فعن ابن شهر اشوب أیضا عن أبی محمد الفحام بالاسناد عن سلمه الکاتب قال: قال خطیب یلقب بالهریسه للمتوکل: ما یعمل أحد ما تعمله بنفسک فی علی بن محمد علیه السلام فلا فی الدار الا من یخدمه و لا یتعبونه یشیل الستر لنفسه، فأمر المتوکل بذلک. فرفع صاحب الخبر أن علی بن محمد دخل الدار، فلم یخدم له و لم یشل أحد بین یدیه الستر فهب هواء فرفع الستر حتی دخل و خرج. فقال شیلوا له الستر بعد ذلک فلا نرید أن یشیل له الهواء [608] .
و من دلائل خوفه من الامام الهادی علیه السلام أنه لما سعی الیه أن فی منزله کتبا و سلاحا من أهل قم أمر بالهجوم علی بیته. قال المسعودی فی مروج الذهب: سعی الی المتوکل بعلی بن محمد الجواد علیه السلام ان فی منزله کتبا و سلاحا من شیعته من أهل قم و أنه عازم علی الوثوب بالدوله، فبعث الیه جماعه من الأتراک فهجموا داره لیلأ فلم یجدوا فیها شیئا و وجدوه فی بیت مغلق علیه و علیه مدرعه من صوف و هو جالس علی الرمل و الحصار و هو متوجه الی الله تعالی تیلو آیات من القرآن. فحمل علی تلک الحاله الی المتوکل، و قالوا له: لم نجد فی بیته شیئا و وجدناه یقرأ القرآن، مستقبل القبله و کان المتوکل جالسا فی مجلس الشرب فدخل علیه و الکأس فی ید المتوکل، فلما رآه ها به و عظمه و أجلسه الی جانبه و ناوله الکأس [ صفحه 320] التی کانت فی یده. فقال: والله ما یخامر لحمی و دمی قط، فاعفنی فأعفاه، فقال: أنشدنی شعرا فقال علیه السلام: انی قلیل الروایه للشعر، فقال: لابد، فأنشده علیه السلام و هو جالس عنده: با تو علی قلل الأجبال تحرسهم غلب الرجال فلم تنفعهم القلل و استنزلوا بعد عز من معاقلهم و اسکنوا حفرا یا بئسما نزلوا ناداهم صارخ من بعد دفنهم أین الأسادر و التیجان و الحلل أین الوجوه التی کانت منعمه من دونها تخرب الأستار و الکلل فأفصح القبر عنهم حین ساءلهم تلک الوجوه علیها الدود تقتتل قد طال ما أکلوا دهرا و قد شربوا و أصبحوا بعد الأکل قد أکلوا قال: فبکی المتوکل حتی بلت لحیته دموع عینیه و بکی
الحاضرون و دفع الی علی أربعه الآف دینار ثم رده الی منزله مکرما. [609] . اقول: روی ابن شهر اشوب فی المناقب هذه القصه مختصرا ولکن لم یذکر فیه حمل الامام الهادی الی المتوکل و یحتمل انه لم یذکر بقیه ما جری علی الامام علیه السلام کما یحتمل تعدد القضیه. فقال فیه: ثم انه سعی الیه ان عنده أموالا و سلاحا فتقدم المتوکل الی سعید الحاجب أن یهجم علیه لیلا و یأخذ ما یجد عنده فصعد سعید سقف داره و لم یهتد أن ینزل، فنادی أبوالحسن علیه السلام یا سعید مکانک حتی یأتوک بشمعه، فلما دخل الدار، قال دونک و البیوت، فما وجد الا کیسا مختوما و بدره مختومه و سیفا تحت مصلاه فأتی به المتوکل، فلما رأی ختم امه سألها عنها فحکت نذرها [ صفحه 321] فخجل ضاعف بذلک و رد الیه، فقال الحاجب: أعزز علی بدخولی دارک بغیر اذنک ولکننی مأمور. فقال: یا سعید و سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون. [610] . و نسب المفید فی الارشاد هذه السعایه الی البطحائی و ان الامام لما أمر سعید الحاجب أن یفتش البیوت، أمره أیضا أن یفتش تحت مصلاه حیث قال فیه: فقال أبوالحسن علیه السلام دونک المصلی، فرفعت فوجدت سیفا فی جفن غیر ملبوس، فأخذت ذلک و صرت الیه.... [611] .
و من دلائل خوفه من الامام الهادی انه لما سمع بخبر أموال تجی ء الیه من قبل القمیین خاف من ذلک خوفا شدیدا، و أمر بارصاد من یأتی بهذه الأموال لالقاء القبض علیه و مصادره الأموال. روی الطوسی عن الفحام عن المنصوری عن عم أبیه.... قال: فلما کان یوم من الأیام، قال لی الفتح بن
خاقان: قد ذکر الرجل - یعنی المتوکل - خبر مال یجی ء من قم و قد أمرنی أن أرصده لأخبره له، فقل لی من أی طریق یجی ء حتی أجتنبه، فجئت الی الامام علی بن محمد علیه السلام فصادفت عنده من أحتشمه. فتبسم و قال لی: لا یکون الا خیرا یا أباموسی لم لم تعد الرساله الأوله؟ فقلت: أجللتک یا سیدی. فقال لی: المال یجی ء اللیله و لیس یصلون الیه، فبت عندی. فلما کان من اللیل و قام الی ورده قطع الرکوع بالسلام و قال لی: قد جاء الرجل و معه المال و قد منعه الخادم الوصول الی، فاخرج خذ ما معه، فخرجت [ صفحه 322] فاذا معه زنفلیجه فیها المال فأخذته و دخلت به الیه، فقال: قل له هات الجبه التی قالت لک القمیه انها ذخیره جدتها، فخرجت فأعطانیها، فدخلت به الیه، فقال لی قل له: الجبه التی أبدلتها منها ردها الینا، فخرجت الیه فقلت له ذلک فقال: نعم کانت ابنتی استحسنتها، فأبدلتها بهذه الجبه و أنا أمضی فأجیی ء بها، فقال: اخرج فقل له ان الله تعالی یحفظ لنا و علینا هاتها من کتفک، فخرجت الی الرجل، فأخرجتها من کتفه فغشی علیه فخرج الیه علیه السلام فقال له: قد کنت شاکا فتیقنت. [612] .
سجن الامام الهادی علیه السلام أیام المتوکل أکثر من مره، و کان یودع کل مره عند شخص آخر، فمره دفعه الی علی بن کرکر و اخری عند الزرافی و ثالثه الی سعید الحاجب. فقضی علیه السلام أیاما و لیالی فی سجون سامراء ففی کل مره کان یطلق سراحه ثم یلقی القبض علیه مره اخری. 1 - روی الصدوق بسنده عن، ابن المتوکل عن علی بن
ابراهیم، عن عبدالله بن أحمد الموصلی، عن الصقر بن أبی دلف الکرخی، قال: لما حمل المتوکل سیدنا أباالحسن العسکری علیه السلام جئت أسأل عن خبره، قال: فنظر الی الزرافی و کان حاجبا للمتوکل، فأمر أن أدخل الیه، فادخلت الیه، فقال: یا صقر ما شأنک؟ فقلت خیر أیها الأستاد. فقال: اقعد فأخذنی ما تقدم و ما تأخر، و قلت: أخطأت فی المجی ء. [ صفحه 323] قال: فوحی الناس عنه، ثم قال لی: ما شأنک و فیم جئت؟ قلت لخیر ما. فقال: لعلک تسأل عن خبر مولاک؟ فقلت له: و من مولای؟ مولای أمیرالمؤمنین. فقال: اسکت! مولاک هو الحق، فلا تحتشمنی فانی علی مذهبک. فقلت: الحمدلله. قال: أتحب أن تراه؟ قلت نعم. قال: اجلس حتی یخرج صاحب البرید من عنده. قال: فجلست فلما خرج، قال لغلام له: خذ بید الصقر و أدخله الی الحجره التی فیها العلوی المحبوس و خل بینه و بینه، قال: فأدخلنی الی الحجره و أوما الی بیت فدخلت فاذا هو جالس علی صدر حصیر و بحذاه قبر محفور، قال: فسلمت علیه فرد علی ثم أمرنی بالجلوس ثم قال لی، یا صقر ما أتی بک؟ قلت: سیدی جئت أتعرف خبرک؟ قال: ثم نظرت الی القبر فبکیت فنظر الی فقال: یا صقر لا علیک لن یصلوا الینا بسوء الآن. فقلت: الحمدلله. ثم قلت: یا سیدی حدیث یروی عن النبی صلی الله علیه و آله أعرف معناه. قال: و ما هو؟ فقلت قوله صلی الله علیه و آله: «لا تعادوا الأیام فتعادیکم» ما معناه؟ فقال: نعم الأیام نحن ما قامت السماوات و الأرض، فالسبت اسم رسول الله صلی الله علیه و آله، الأحد کنایه عن أمیرالمؤمنین علیه السلام،
و الاثنین الحسن و الحسین، و الثلاثاء علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد، و الأربعاء موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و أنا، و الخمیس ابنی الحسن بن علی، و الجمعه ابنی الیه تجمع عصابه الحق و هو الذی یملأها قسطا و عدلا کما ملئت ظلما [ صفحه 324] و جورا، فهذا معنی الأیام: فلا تعادوهم فی الدنیا فیعادوکم فی الآخره ثم قال علیه السلام و دع و اخرج، فلا آمن علیک. [613] . 2 - روی القطب الراوندی هذا الحدیث مع اضافه فی أوله عن أبی سلیمان عن ابن أورمه. و جاء فی هذا الحدیث اسم سعید الحاجب بدل الزرافی و ابن أورمه بدل الصقر. قال ابن أورمه: خرجت أیام المتوکل الی سر من رأی فدخلت علی سعید الحاجب و دفع المتوکل أباالحسن الیه لیقتله، فلما دخلت علیه، قال: أتحب أن تنظر الی الهک؟ قلت: سبحان الله الذی لا تدرکه الأبصار. قال: هذا الذی تزعمون أنه امامکم! قلت ما اکره ذلک. قال: قد امرت بقتله، و أنا فاعله غدا، و عنده صاحب البرید، فاذا خرج فادخل الیه و لم ألبث أن خرج، قال: ادخل. فدخلت الدار التی کان فیها محبوسا، فاذا بحیاله قبر یحفر، فدخلت و سلمت بکیت بکاءا شدیدا. فقال: ما یبکیک؟ قلت: لما أری، قال: لاتبک لذلک، لا یتم لهم ذلک، فسکن ما کان بی فقال: انه لا یلبث أکثر من یومین، حتی یسفک الله دمه و دم صاحبه الذی رأیته قال: فوالله ما مضی غیر یومین حتی قتل.... الی آخر الحدیث. [614] . [ صفحه 325]
خطط المتوکل العباسی أکثر من مره
قتل الامام الهادی علیه السلام أیام اقامته الاجباریه فی سامراء، کل مره أراد قتله بأسلوب خاص ولکن الخیبه و الفشل کانت تمنعه من اجراء ذلک فمره طلب منه أن ینزل الی برکه السباع اتفترسه السباع و مره دفعه الی علی بن کرکر و اخری أمر الفتح أن یقتله بعد ثلاثه أیام من حین صدور الأمر.
روی ابن شهر اشوب عن أبی الهلقام و عبدالله بن جعفر الحمیری و الصقر الجبلی و أبوشعیب و علی بن مهزیار قالوا: کانت زینب الکذابه تزعم أنها بنت علی بن أبی طالب، فأحضرها المتوکل و قال: اذکری نسبک، فقالت: أنا زینب بنت علی؛ و انها کانت حملت الی الشام فوقعت الی بادیه من بنی کلب فأقامت بین ظهرانیهم، فقال لها المتوکل ان زینب بنت علی قدیمه و أنت شابه؟ فقالت: لحقتنی دعوه رسول الله بأن یرد شبابی فی کل خمسین سنه. فدعا المتوکل وجوه آل أبی طالب فقال: کیف یعلم کذبها. فقال الفتح: لا یخبرک بهذا الا ابن الرضا، فأمر باحضاره و سأله. فقال علیه السلام: ان فی ولد علی علامه. قال: و ما هی؟ قال: لا تعرض لهم السباع فألقها الی السباع، فان لم تعرض لها فهی صادقه. فقالت: یا أمیرالمؤمنین الله الله فی فانما أراد قتلی و رکبت الحمار و جعلت تنادی ألا اننی زینب الکذابه. و فی روایه انه عرض علیها ذلک فامتنعت فطرحت للسباع فأکلتها. قال علی بن مهزیار فقال علی بن الجهم: جرب هذا علی قائله، فاجیعت [ صفحه 326] السباع ثلاثه أیام ثم دعی بالامام و اخرجت السباع، فلما رأته لاذت به و بصبصت بأذنابها فلم یلتفت الامام الیها و صعد السقف و جلس عند المتوکل، ثم نزل
من عنده و السباع تلوذ به و تبصبص حتی خرج و قال: قال النبی حرم لحوم أولادی علی السباع. [615] . و عن المجلسی عن الخرایج أنها قالت یرید قتلی. قال فهاهنا جماعه من ولد الحسن و الحسین فأنزل من شئت منهم، قال فوالله لقد تغیرت وجوه الجمیع، فقال بعض المبغضین هو یحیل علی غیره لم لا یکون هو؟! فمال المتوکل الی ذلک رجاء أن یذهب من غیر أن یکون له فی أمره صنع. فقال: یا أباالحسن لم لا تکون أنت ذلک؟ قال: ذاک الیک. قال: فافعل. قال: أفعل، فأتی بسلم و فتح عن السباع و کانت سته من الأسد. فنزل أبوالحسن الیها، فلما دخل و جلس صارت الاسود الیه فرمت بأنفسها بین یدیه، مدت بأیدیها و وضعت رؤوسها بین یدیه، فجعل یمسح علی رأس کل واحد منها. ثم یشیر الیه بیده الی الاعتزال فتعتزل ناحیه حتی اعتزلت کلها و أقامت بأزائه. فقال له الوزیر: ما هذا صوابا فبادر باخراجه من هناک قبل أن ینشر خبره، فقال له یا أباالحسن ما أردنا بک سوءا و انما أردنا أن نکون علی یقین مما قلت، فاحب أن تصعد و صار الی السلم و هو حوله تتمسح بثیابه.... [616] .
و فی روایه أبی سالم أن المتوکل أمر الفتح بسبه، فذکر له فقال: قل له: «تمتعوا [ صفحه 327] فی دارکم ثلاثه أیام» [617] فأنهی ذلک الی المتوکل، فقال: اقتله بعد ثلاثه أیام، فلما کان الیوم الثالث قتل المتوکل و الفتح. [618] .
وهم المتوکل أیضا قتل الامام الهادی و قد أحضر عده من الخزریین و معهم أسیافهم و أمرهم بقتله و خبطه بأسیافهم وهم أیضا أن یحرق الامام بعد القتل. کما روی القطب أیضا فی الخرایج عن أبی سعید سهل بن زیاد، قال: حدثنا أبوالعباس فضل بن أحمد بن اسرائیل الکاتب و نحن فی داره بسامره فجری ذکر أبی الحسن، فقال: یا أباسعید انی احدثک بشی ء حدثنی به أبی، قال: کنا مع المعتز و کان أبی کاتبه، فدخلنا الدار و اذا المتوکل علی سریره قاعد، فسلم المعتز و وقف و وقفت خلفه، و کان عهدی به اذا دخل رحب به و یأمر بالقعود، فأطال القیام و جعل یرفع رجلا و یضع اخری و هو لا یأذن له باقعود. و نظرت الی وجهه یتغیر ساعه بعد ساعه و یقبل علی الفتح بن خاقان و یقول: هذا الذی تقول فیه ما تقول و یردد القول، و الفتح مقبل علیه یسکنه و یقول: مکذوب علیه یا أمیرالمؤمنین و هو یتلظی و یقول: والله لأقتلن هذا المرائی الزندیق و هو یدعی الکذب و یطعن فی دولتی ثم قال: جئنی بأربعه من الخزر فجی ء بهم و دفع الیهم أربعه أسیاف، و أمرهم أن یرطنوا بألسنتهم اذا دخل أبوالحسن، و یقبلوا علیه بأسیافهم فیخبطوه و هو یقول: والله لأحرقنه بعد القتل و أنا منتصب قائم خلف المعتز من وراء الستر. فما علمت،
الا بأبی الحسن قد دخل و قد بادر الناس قدامه، قالوا: قد جاء و التفت فاذا أنا به و شفتاه یتحرکان، و هو غیر [ صفحه 328] مکروب و لا جازع، فلما بصر به المتوکل رمی بنفسه عن السریر الیه و هو سبقه، و انکب علیه فقبل بین عینیه و یده و سیفه بیده و هو یقول: یا سیدی یابن رسول الله، یا خیر خلق الله یا ابن عمی یا مولای یا أباالحسن: و أبوالحسن علیه السلام یقول: أعیذک یا أمیرالمؤمنین بالله اعفنی من هذا. فقال: ما جاء بک یا سیدی فی هذا الوقت قال: جاءنی رسولک فقال: المتوکل یدعوک؟ فقال: کذب ابن الفاعله ارجع سیدی من حیث شئت. یا فتح یا عبیدالله، یا معتز شیعوا سیدکم و سیدی. فلما بصر به الخزر خروا سجدا مذعنین، فلما خرج دعاهم المتوکل ثم أمر الترجمان أن یخبره بما یقولون، ثم قال لهم: لم لم تفعلوا ما أمرتم؟ قالوا: شده هیبته، رأینا حوله أکثر من مائه سیف لم نقدر أن نتاملهم، فمنعنا ذلک عما أمرت به و امتلأت قلوبنا من ذلک. فقال المتوکل: یا فتح هذا صاحبک، و ضحک فی وجه الفتح و ضحک الفتح فی وجهه، فقال: الحمدلله الذی بیض وجهه و أنار حجته. [619] .
لما علا و اشتد طغیان المتوکل و أمر بسبب الامام و قتله بعد ثلاثه أیام، دعا علیه الامام بدعاء سریعا لاجابه فما دخل الیوم الثالث حتی هجم المنتصر و معه بغا و وصیف و الأتراک علی المتوکل فقتلوه و قطعوه و الفتح بن خاقان جمیعا قطعا، حتی لم یعرف أحدهما من الآخر و أزال الله نعمته و مملکته و الدعاء ما
رواه ابن طاووس فی مهج الدعوات کما یلی: حدثنا الشریف أبوالحسن محمد بن محمد بن الحسن بن یحیی بن الرضا... حدثنی أبوروح النسائی عن أبی الحسن علی بن [ صفحه 329] محمد علیهم السلام انه دعا علی المتوکل فقال... اللهم انی و فلان بن فلان عبدان من عبیدک نواصینا بیدک، تعلم مستقرنا و مستودعنا، و تعلم منقلبنا و مثوانا، و سرنا و علانیتنا، و تطلع علی نیاتنا و تحیط بضمائرنا. علمک بما نبدیه کعلمک بما نخفیه و معرفتک بما نبطنه کمعرفتک بما نظهره، و لا ینطوی عنک شی من امورنا، و لا یستتر دونک حال من أحوالنا. و لا لنا منک معقل یحصننا و لا حرز یحرزنا، و لا هارب یفوتک منا، و یمتتع الظالم منک بسلطانه و لا یجاهدک عنه جنوده، و یغالبک مغالب بمنعه، و لا یعازک متعزز بکثره، أنت مدرکه أین ما سلک، و قادر علیه أین لجا، فمعاذ المظلوم منا بک و توکل المقهور منا علیک و رجوعه الیک. و یستغیث بک اذا خذله المغیث، و یستصرخک اذا قعد عنه النصیر، و یلوذ بک اذا نفته الأفنیه، و یطرق بابک اذا أغلقت دونه الأبواب المرتحه، و یصل الیک اذا احتجبت عنه الملوک الغافله، تعلم ما حل به قبل أن یشکوه الیک، و تعرف ما یصلحه قبل أن یدعوک له، فلک الحمد سمعیا بصیرا لطیفا قدیرا. أللهم انه قد کان فی سابق علمک و محکم قضاءک، و جاری قدرک، و ماضی حکمک، و نافذ مشیئتک فی خلقک أجمعین، سعیدهم و شقیهم و برهم و فاجرهم، ان جعلت لفلان بن فلان علی قدره فظلمنی بها و بغی علی لمکانها و تعزز علی بسلطانه الذی خولته
ایاه و تجبر علی بعلو حاله التی جعلتها له و غره املاءک له و اطفاه حلمک عنه. فقصدین بمکروه عجزت عن الصبر علیه، و تغمدنی بشر ضعفت عن احتماله، و لم أقدر علی الانصار منه لضعفی، و الانتصاف منه لذلی، فوکلته الیک و توکلت فی أمره علیک، و توعدته بعقوبتک و خدرته سطوتک و خوفته نقمتک. فظن أن حلمک عنه من ضعف، و حسب ان املاک له من عجز، و لم تنهه واحده [ صفحه 330] عن اخری و لا انزجر، عن ثانیه باولی، ولکنه تمادی فی غیه و تتابع فی ظلمه و لج فی عدوانه و استشری فی طغیانه، جرأه علیک یا سیدی، و تعرضا لسخطک الذی لا ترده عن الظالمین، و قله اکثرات ببأسک الذی لا تحبسه عن الباغین. فها أنا ذا یا سیدی مستضعف فی یدیه، مستضام تحت سلطانه، مستذل بعنائه، مغلوب مبغی علی مغضوب و جل خائف مروع مقهور، قد قل صبری و ضاقت حیلتی، و انغلقت علی المذاهب الا الیک، و انسدت علی الجهات الا جهتک، و التبست علی اموری فی دفع مکروهه عنی. و اشتبهت علی الآراء فی ازاله ظلمه، و خذلنی من استنصرته من عبادک، و أسلمنی من تعلقت به من خلقک طرا، و استشرت نصیحی فشار الی بالرغبه الیک، و استرشدت دلیلی فلم یدلنی الا علیک، فرجعت الیک یا مولای صاغرا راغما مستکینا، عالما، انه لا فرج الا عندک، و لا خلاص لی الا بک انتجز وعدک فی نصرتی و اجابه دعائی. فانک قلت و قولک الحق الذی لا یرد و لا یبدل و من عاقب بمثل ما عوقب به. ثم بغی علیه لینصرنه الله و قلت
جل جلالک و تقدست أسماءک «ادعونی أستجب لکم» و أنا فاعل ما أمرتنی به لا منا علیک، و کیف أمن به و أنت علیه دللتنی. فصل علی محمد و آل محمد فاستجب لی کما وعدتنی، یا من لا یخلف المیعاد، و انی لأعلم یا سیدی ان لک یوما تننقم فیه من الظالم للمظلوم، و أتیقن لک وقتا تاخذ فیه من الغاصب للمغصوب، لأنک لا یسبقک معاند، و لا یخرج عن قبضتک منابذ و لا تخاف فوت فائت، ولکن جزعی وهلعی لا یبلغان بی الصبر علی اناک و انتظار حلمک. فقدرتک علی یا سیدی و مولای فوق کل قدره، و سلطانک غالب علی کل سلطان، و معاد کل أحد الیک و ان أمهلته، و رجوع کل ظالم الیک و ان أنظرته، و قد أضرنی یا رب حلمک عن فلان بن فلان، و طول أناتک [ صفحه 331] له و امهالک ایاه و کاد القنوط یستولی علی لولا الثقه بک و الیقین بوعدک. فان کان فی قضاءک النافذ و قدرتک الماضیه أن ینیب أو یتوب أو یرجع عن ظلمی، و یکف مرکوهه عنی و ینتقل عن عظیم ما رکب منی. فصل اللهم علی محمد و آل محمد، و أوقع ذلک فی قلبه الساعه الساعه، قبل ازاله نعمتک التی أنعمت بها علی، و تکدیره معروفک الذی صنعته عندی، و ان کان فی علمک به غیر ذلک من مقام علی ظلمی. فأسئلک یا ناصر المظلوم المبغی علیه اجابه دعوتی، فصل علی محمد و آل محمد و خذه من مأمنه أخذ عزیز مقتدر، و أفجائه فی غفلته مفاجاه ملیک منتصر به و اسلبه نعمته و سلطانه، و افضض عنه جموعه
و أعوانه، و مزق ملکه کل ممزق، و فرق أنصاره کل مغرق، و أعره من نعمتک التی لم یقابلها بالشکر، و انزع عنه سربال عزک الذی لم یجازه بالاحسان. و اقصمه یا قاصم الجبابره، و اهلکه یا مهلک القرون، و أبره یا مییر الامم الظالمه، و اخذل یا خاذل الفئات الباغیه، و ابتره عمره، و ابتز ملکه، و عف اثره، و اقطع خبره، و اطف ناره و اظلم نهاره و کور شمسه و ازهق نفسه و اهشم شدته وجب سنامه و ارغم أنفه و عجل حتفه. و لا تدع له جنه الا هتکتها و لا دعامه الا قصمتها، و لا کلمه مجتمعه الا فرقتها و لا قائمه علو الا وضعتها، و لا رکنا الا وهنته و لا سببا الا قطعته، و أرنا أنصاره و جنده و أحبائه و أرحامه عبادید بعد الالفه، و شتی بعد اجتماع الکلمه و مقنعی الرؤس بعد الظهور علی الامه، و اشف بزوال أمره القلوب المنقلبه الوجله و الأفئده اللهفه و الأمه المتحیره و البریه الضایعه. و أول ببواره الحدود المعطله، و الأحکام المهمله، و السنن الداثره، و المعالم المغیره و التلاوات المتغیره، و الآیات المحرفه و المدارس المهجوره، و المحاریب المجفوه و المساجد المهدومه، و أرح به الأقدام المتعبه و أشبع به الخماص [ صفحه 332] الساغبه، و أرو به اللهوات اللاغیه، و الأکباد الظامیه و أرح به الأقدام المتعبه. و اطرق بلیله لا اخت لها و ساعه لا شفاء منها، و بنکبه لا انتعاش معها، و بعثره الا اقاله منها، و أبح حریمه و نغص نعیمه، و أره بطشتک الکبری، و نقمتک المثلی و قدرتک التی هی فوق کل
قدره، و سلطانک الذی هو أغرق من سلطانه، و اغلبه لی بقوتک القویه و مما لک الشدید، و امنعنی منه بمنعتک التی کل خلق فیها ذلیل. و ابتله بفقر لا تجبره و بسوء لا تستره وکله الی نفسه فیما یرید، انک فعال لما ترید و ابرئه من حولک و قوتک، و أحوجه الی حوله و قوته و أذل مکره بمکرک، و ادفع مشیئته بمشیئتک و اسقم جسده و أیتم ولده و انقص أجله و خیب أمله. و أزل دولته، و أطل عولته، و اجعل شغله فی بدنه، و لا تفکه من حزنه و صیر کیده فی ضلال و أمره الی زوال، و نعمته الی انتقال، و جده فی سقال، و سلطانه فی اضمحلال، و عاقبته الی شر مال، و أمته بغیظه اذا أمته و أبقه لحزنه ان أبقیته، و قنی شره و همزه و لمزه و سطوته و عداوته، و ألمحه لمحه تدمرها علیه، فانک أشد بأسا و أشد تنکیلا، و الحمد لله رب العالمین. [620] .
نقل المؤرخون اخبارات غیبیه عن الامام الهادی علیه السلام بقتل المتوکل بعد أن استهان به خلال أیام اقامته علیه السلام فی سامراء و حبسه غیر مره و اراده قتله. و فی کل مره کان الامام یسلم من کیده و فی المره الأخیره لما عزم علی قتله و سلمه الی علی بن کرکر، أو الفتح بن خاقان لیقتله بعد ثلاثه أیام دعا علیه الامام و قتل المتوکل اثر دعاءه بعد ثلاثه أیام. 1 - فی المناقب عن الحسین بن محمد قال: لما حبس المتوکل أباالحسن [ صفحه 333] و دفعه الی علی بن کرکر، قال أبوالحسن علیه السلام، أنا أکرم علی
الله من ناقه صالح: تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام وعد غیر مکذوب. [621] قال: فلما کان من الغد أطلقه و اعتذر الیه، فلما کان فی الیوم الثالث وثب علیه باغز و تامش و معلون فقتلوه و أقعدوا المنتصر ولده، خلیفه. [622] . 2 - و عن علی بن جعفر قال: قلت لأبی الحسن علیه السلام: أینا أشد حبا لدینه؟ قال: أشدکم حبا لصاحبه فی حدیث طویل ثم قال: یا علی ان هذا المتوکل یبنی بین المدینه بناءا لا یتم و یکون هلاکه قبل تمامه علی ید فرعون من فراعنه الترک. [623] . 3 - و فی عیون المعجزات: و روی أن رجلا من أهل المداین کتب الیه یسأله عما بقی من ملک المتوکل، فکتب علیه السلام بسم الله الرحمن الرحیم قال تزرعون سبع سنین دأبا فما حصدتم فذروه فی سنبله الا قلیلا مما تحصنون ثم یأتی من بعد ذلک عام فیه یغاث الناس و فیه یعصرون، [624] فقتل فی أول الخامس عشر. [625] . 4 - و فی روایه أبی سالم أن المتوکل أمر الفتح بسبه، فذکر له، فقال: قل له: تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام، [626] فأنهی ذلک الی المتوکل، فقال: اقتله بعد ثلاثه أیام، فلما کان فی الیوم الثالث قتل المتوکل و الفتح. [627] . 5 - و فی الخرایج أیضا: روی ابوالقاسم البغدادی عن زراره قال: أراد المتوکل أن یمشی علی بن محمد بن الرضا علیهم السلام یوم السلام. فقال له وزیره: ان فی [ صفحه 334] هذا شناعه علیک و سوء قاله، فلا تفعل. قال: لابد من هذا. قال: فان لم یکن بد من هذا، فتقدم بأن یمشی القواد و الأشراف کلهم حتی لا یظن
الناس أنک قصدته بهذا دون غیره، ففعل، و مشی علیه السلام و کان الصیف فوافی الدهلیز و قد عرق. قال: فلقیته فأجلسه فی الدهلیز و مسحت وجهه بمندیل و قلت ابن عمک لم یقصدک بهذا دون غیرک، فلا تجد علیه فی قلبک، فقال: ایها عنک «تمتعوا فی دارکم ثلاثه أیام، ذلک وعد غیر مکذوب» [628] قال زراره و کان عندی معلم یتشیع کنت کثیرا امازحه بالرافضی، فانصرفت الی منزلی وقت العشاء و قلت: تعال یا رافضی حتی احدثک بشی ء سمعته الیوم من امامکم، قال لی و ما سمعت؟ فأخبرته بما قال. فقال: أقول لک فاقبل نصیحتی. قلت: هاتها، قال: ان کان علی بن محمد قال بما قلت، فاحترز و اخزن کل ما تملکه، فان المتوکل یموت أو یقتل بعد ثلاثه أیام. فغضبت علیه و شتمته طردته من بین یدی فخرج. فلما خلوت بنفسی، تفکرت و قلت: ما یضرنی أن آخذ بالحزم، فان کان من هذا شی ء کنت قد أخذت بالحزم و ان لم یکن لم یضرنی ذلک. قال: فرکبت الی دار المتوکل، فأخرجت کل ما کان لی فیها و فرقت کل ما کان فی داری الی عند أقوام أثق بهم و لم أترک فی داری الا حصیرا أقعد علیه. فلما کانت اللیله الرابعه، قتل المتوکل و سلمت أنا و مالی و تشیعت عند ذلک فصرت الیه و لزمت خدمته و سألته أن یدعو لی و توالیته حق الولایه. [629] .
و استجاب الله دعا ولیه علی عدوه و قتل المتوکل فی الیوم الثلاثاء من شوال سنه 247. قال الیعقوبی: و کان المتوکل قد جفا ابنه محمدا المنتصر فأغروه به [ صفحه 335] و دبروا علی
الوثوب علیه، فلما کان یوم الثلاثاء لثلاث خلون من شوال سنه 247، دخل جماعه من الأتراک منهم: بغا الصغیر و اوتامش صاحب المنتصر، و باغر و بغلو برمد، و واجن و سعلفه و کنداش، و کان المتوکل فی مجلس خلوه فوبثوا علیه فقتلوه بأسیافهم و قتلوا الفتح بن خاقان معه.... [630] .
لا ریب ان المتوکل العباسی کان واجب القتل من جهات عدیده منها أنه جرد السیف علی آل أبی طالب و قتل کثیرا منهم، و قتل أیضا زائری الحسین بن علی علیه السلام حقدا منه و حسدا لأهل البیت، منها انه کان شدید البغض و العداوه لعلی بن أبی طالب و کان أحد ندمائه یستهزء بالامام و هو یضحک فروی انه کان أحد ندمائه یسمی بعباده یتمثل له مثال علی و کان یشد بطنه تحت ثیابه مخده و یکشف رأسه و هو أصلح و یرقص بین یدیه و المغنیون یغنون قد أقبل الأصلح البطین خلیفه المسلمین و اللعین یشرب الخمر و یضحک. ففعل ذلک یوما و کان المنتصر حاضرا، فأوما الی عباده یتهد ده فسکت خوفا منه، فقال المتوکل: ما حالک؟ فقام و أخبره. فقال المنتصر: یا أمیرالمؤمنین ان الذی یحکیه هذا الکلب و یضحک منه الناس، هو ابن عمک و شیخ أهل بیتک و به فخرک، فکل لحمه أنت ما شئت و لا تطعم هذا الکلب و أمثاله منه. فقال اللعین للمغنین غنوا جمیعا: غار الفتی لابن عمه رأس الفتی فی حرامه [631] . [ صفحه 336] و منها أنه کان یشتم فاطمه ابنه رسول الله صلی الله علیه و آله. و ممن سمع المتوکل یشتم فاطمه ولده المنتصر. فسأل رجلا من الناس عن ذلک،
فقال له قد وجب علیه القتل الا أنه من قتل أباه لم یطل عمره. قال: ما أبالی اذا أطعت الله بقتله، أن لا یطول لی عمر، فقتله و عاش بعده سبعه أشهر. [632] . و قد مر علیک انه شاور الفقهاء فی ذلک فأشاروا بقتله. فلو کان کباقی الخلفاء لما أشاروا الیه بقتله. و یحتمل ان الذی استشاره المنتصر هو الامام الهادی علیه السلام و ان لم یثبت ذلک. لأنه کان یمیل الی العلویین و العباسیین و خصوصا الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام و کان المتوکل یعلم بذلک و یقول له: یا رافضی و یسمی الهادی ربا استهزاءا بالامام علیه السلام. روی الطوسی فی الثاقب: بسنده عن المنتصر بن المتوکل، قال زرع والدی الاس فی بستان و أکرمته، فلما استوی الاس کله و حسن، أمر الفراشین أن یفرشوا له علی مکان فی وسط البستان و أنا قائم علی رأسه، فرفع رأسه الی و قال: یا رافضی سل ربک الا یرد علی هذا الأصل الأصفر ماله مرتین، ما ینبغی هذا البستان قدا صفر فانک تزعم أنه یعلم الغیب. فقلت یا أمیرالمؤمنین انه لیس یعلم الغیب. فأصبحت الی أبی الحسن علیه السلام من الغد و أخبرته بالاس، فقال: یا بنی امض أنت و احضر الأصل فان تحته جحمه بخره و اصفراره لبخارها و نتنها. قال: ففعلت ذلک فواجهته کما قال: یا بنی لا تخبرن أحدا بهذا الا لمن [ صفحه 337] یحدثک بمثله. [633] . اذا فالمسئله ثابته فقهیا بأن من سب النبی أو أحد الأئمه الاثنی عشر أو استهزء بهم فدمه هدر، کما أفتی به جمیع فقهاءنا الامامیه. و الیک بعض النصوص الفقهیه: قال الصدوق: من سب رسول الله
أو أمیرالمؤمنین أو أحد من الأئمه صلوات الله علیهم فقد حل دمه من ساعته. [634] . و قال الشیخ الطوسی: و من سب رسول الله أو أحدا من الأئمه صار دمه هدرا و حل لمن سمعه ذلک منه قتله. [635] .
و من الخلفاء الذین عاصرهم الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام هو المنتصر العباسی ابن المتوکل فبویع له فی اللیله التی قتل أبوه فیها و هی لیله الأربعاء لأربع خلون من شوال سنه 247. [636] . قال ابن الاثیر: قال بعضهم و ذکر أن المنتصر کان شاور فی قتل أبیه جماعه من الفقهاء و أعلمهم بمذاهبه و حکی عنه امورا قبیحه کرهت ذکرها، فأشاروا بقتله، فکان کما ذکرنا بعضه.... [637] . و قیل فی سیرته انه کان کثیر الانصاف، حسن العشره وأمر الناس بزیاره قبر علی و الحسین علیهماالسلام و آمن العلویین و کانوا خائفین أیام أبیه و أطلق وقوفهم، وأمر برد فدک الی ولد الحسین و الحسن ابنی علی بن أبی طالب علیه السلام. [ صفحه 338] و ذکر ان المنتصر لما ولی الخلافه کان أول ما أحدث أن عزل صالح بن علی عن المدینه و استعمل علیها علی بن الحسن بن اسماعیل بن العباس بن محمد. قال علی: فلما دخلت أودعه قال لی: یا علی انی اوجهک الی لحمی و دمی و مد ساعده و قال: الی هذا أوجه بک، فانظر کیف تکون للقوم و کیف تعاملهم - یعنی آل أبی طالب - فقال: أرجوا أن أمتثل أمر أمیرالمؤمنین ان شاء الله تعالی. فقال: اذا تسعد عندی.... [638] . قال الیعقوبی: و رکب الی دار العامه و أعطی الجند رزق عشره أشهر، و انصرف من الجعفری
[639] الی سر من رأی، وأمر بتخریب تلک القصور فنقل الناس عنها، عطل تلک المدینه، فصارت خرابا، و رجع الناس الی منازلهم بسر من رأی... [640] و کانت خلافته سته أشهر، و توفی یوم السبت لأربع خلون من شهر ربیع الآخر سنه 248 و کانت سنه خمسا و عشرین سنه و سته أشهر. [641] . و استظهر المسعودی فی التنبیه و الأشراف: بأنه مات مسموما و قال: و توفی بسر من رأی لأربع خلون من شهر ربیع الآخر و له ثمان عشرون سنه مسموما فیما قیل و أن الموالی لما علموا سوء نیته، و أنه علی التدبیر علیهم بادروه بذلک فکانت خلافته سته أشهر و یوما. [642] .
و ممن عاصرهم الامام أیام امامته و اقامته فی سامراء هو المستعین أحمد بن [ صفحه 339] محمد بن محمد المعتصم العباسی. بویع له فی الیوم الذی توفی فیه المنتصر و هو یوم السبت لأربع خلون من شهر ربیع الآخر. [643] . قال الیعقوبی: و لم یؤهل للخلافه، و لکنه لما توفی المنتصر استوحش الأتراک من ولد المتوکل و خشوا سوء العاقبه، فأشار علیهم أحمد بن الخصیب أن یبایعوا أحمد بن محمد المعتصم، فبایعوه، و أنکر بعض القواد البیعه و جری بین الأتراک و الأبناء، منازعات حتی تحاربوا ثلاثه أیام، ثم ضعف أمر الأبناء، و فرق المستعین فی الناس أموالا کثیره، و استقامت اموره و غلب علی أمره اوتامش الترکی، و شجاع بن القاسم کاتب اوتامش و أحمد بن الخصیب، حتی لم یبق لأحد معهم أمر، ثم تحامل الأتراک علی أحمد بن الخصیب فسخط المستعین علیه و نفاه الی المغرب بعد أشهر من ولایته.... [644] .
و کما وصفه الیعقوبی لنا انه لم یکن أهلا للخلافه، و کان أمره بیده غیره یدیرونه کیف شاءوا، فکثرت الحروب و الاختلافات، و کثر القتل و النهب فی أیامه فی خراسان و سجستان، و الاردن و حمص و الصائفه و أرمینیه و تنوخ و قنسرین و الکوفه و شاهی، و المدینه و مکه و غیره من البلدان. [645] و وثب الجند بسر من رأی مره بعد مره و تحاربوا و تحاملوا علی اوتامش و قالوا أخذ أرزاقنا و أزال مراتبنا و خرجت عصبه من الأتراک و الموالی الی الکرخ، فخرج الیهم اوتامش لیسکنهم، فقتلوه، و قتلوا کاتبه شجاع بن القاسم ذلک فی شهر ربیع الآخر سنه 249 و نهبت دورهما، فوقع ذلک بموافقه المستعین و کتب الی الآفاق بلعنه. [646] . [ صفحه 340]
قال الیعقوبی أیضا: و غلت الأسعار ببغداد و بسر من رأی، حتی کان القفیر بمائه درهم، و دامت الحروب، و انقطعت المیره، و قلت الأموال، فجرت السفراء بینهم سنه 252 فدعا المستعین الی الصلح، علی أن یخلع نفسه، و یسلم الأمر الی المعتز، و یصیر الی بلد فیقیم منه آمنا علی نفسه و ولده علی أن یدفع الیه مال معلوم و ضیاع تقیمه، فأجیب الی ذلک و خلع نفسه و بایع محمد بن عبدالله و کتب المستعین کتاب الخلع علی نفسه، و أشهد بذلک و صار الی واسط بأمه و ولده و سائر أهله لیجعلها دار مقامه. [647] . قال المسعودی: و سلم الخلافه الی المعتز للیلتین خلتا من المحرم سنه 252، و قتل بقادسیه سر من رأی یوم الأربعاء لثلاث لیان خلون من شوال فی هذه السنه و هو
ابن خمس و ثلاثین سنه. فکانت خلافته منذ بویع الی أن خلع ثلاث سنین و ثمانیه أشهر و ثمانیه و عشرین یوما و منذ خلع الی أن قتل تسعه أشهر. [648] .
لم یرد من الامام الهادی علیه السلام بالنسبه الی المستعین شی ء یذکر طیله السنوات الأربع التی تولی فیها الخلافه و أظن أنه کان ضعیفا فی الغایه، أو لم یتعرض الی الامام بشی ء أو کانت و لکن لم ینقل الینا ما جری بینه و بین الامام الهادی علیه السلام. نعم ذکر المؤرخون أنه کانت له بغله عاصیه فطلب من الامام أن یرکبها علما [ صفحه 341] بأنه سیقتل اثر الرکوب علی البغله. و لکن فی هذه القصه اشکال بحسب التاریخ حیث ان فیها اسم المستعین من جهه و فیها أیضا اسم الامام الحسن العسکری من جهه اخری و هما غیر معاصر ان فاما أن نقول هذه القصه کانت للمستعین و لکن النساخ أو الراوی غلط فی الأسم و أثبت اسم الامام الحسن العسکری بدل أبی الحسن العسکری، و اما أن نقول ان القصه اتفقت للمعتز أو لما بعده من الخلفاء، لا المستعین. یحتمل أن یقال انه طلب من الامام الحسن العسکری ذلک مع وجود والده الهادی علیه السلام، قلنا و هذا أیضا مردود لأن الامام العسکری ما کان یعرفه أحد حتی الطالبیین الساکنین فی سامراء فکیف بالمستعین. و أما القصه فکما ذکرناها فی کتابنا حیاه الامام العسکری [649] کما یلی: روی العلامه المجلسی عن المناقب و الخرایج عن أحمد بن الحرث القزوینی قال: کنت مع أبی بسر من رأی، و کان أبی یتعاطی البیطره فی مربط أبی محمد و کان عند المستعین بغل - لم یر مثله حسنا
و کبرا - و کان یمنع ظهره و اللجام. و جمع الرواض فلم تکن لهم حیله فی رکوبه، فقال له بعض ندمائه: ألا تبعث الی الحسن بن الرضا حتی یجی ء، فاما أن یرکبها و أما أن یقتله! فبعث الی أبی محمد الحسن و مضی معه أبی. فلما دخل الدار نظر أبومحمد علیه السلام الی البغل واقفا فی صحن الدار، فوضع یده علی کتفه فعرق البغل، ثم صار الی المستعین فرحب به و قال: ألجم هذا البغل. فقال أبومحمد لأبی ألجمه. فقال المستعین: ألجمه أنت یا أبامحمد، فقام أبومحمد فوضع طیلسانه فألجمه، ثم رجع الی مجلسه فقال: یا أبامحمد أسرجه. [ صفحه 342] فقال أبومحمد لأبی: أسرجه فقال المستعین: أسرجه أنت یا أبامحمد. فقام أبومحمد ثانیه فأسرجه و رجع. فقال: تری أن ترکبه. قال نعم، فرکبه أبومحمد علیه السلام من غیر أن یمتنع، ثم رکضه فی الدار، ثم حمله علی الهملجه، فمشی أحسن مشی ثم نزل فرجع الیه. فقال المستعین: قد حملک علیه أمیرالمؤمنین. فقال أبومحمد علیه السلام لأبی: خذه، فأخذه وقاده. [650] .
هو محمد بن المتوکل، آخر من عاصره الامام الهادی من الخلفاء العباسیین. بویع له بالخلافه فی یوم الخمیس لسبع خلون من المحرم سنه 252 [651] کان کمن سبقه، مقبلا علی اللهو و اللعب قیل انه لما قتل المستعین بأمره حمل رأسه الیه فدخل به علیه و هو یلعب بالشطرنج، فقیل: هذا رأس المخلوع. فقال: ضعوه حتی أفرغ من الدست، فلما فرغ نظر الیه وأمر بدفنه، ثم أمر لسعید بن صالح الذی قتله بخمسین ألف درهم، و ولاه معونه البصره. [652] . کان کأبیه حاقدا علی العلویین شدیدا علیهم حتی مات کثیر منهم فی سجونه. کثرت
الاضطرابات فی أیامه و تأخرت أموال البلدان و نفد ما فی بیوت الأموال. کان ضعیفا فی ید الأتراک و کان یخاف منهم. [ صفحه 343] قال السیوطی: اجتمع الأتراک علی خلعه، و وافقهم صالح بن وصیف و محمد بن بغا، فلبسوا السلاح و جاءوا الی دار الخلافه، فبعثوا الی المعتز أن اخرج الینا، فبعث یقول: قد شربت الدواء، و أنا ضعیف، فهجم علیه جماعه و جروا برجله ضربوه بالد بابیس، و أقاموه فی الشمس فی یوم صائف و هم یلطمون وجهه و یقولون اخلع نفسک، ثم أحضروا القاضی بن أبی الشوارب و الشهود و خلعوه، ثم أحضروا من بغداد الی دار الخلافه محمد بن الواثق، و کان المعتز قد أبعده الی بغداد فسلم المعتز الیه الخلافه و بایعه. [653] .
و من دلائل حقده و حسده علی العلویین و خصوصا الامام علی بن محمد العسکری، أن المعتز لم یخفف من الامام ذلک الضغط الذی کان یعانیه، بل شدد علیه رغم ضعفه و خوفه من الأتراک الذین تسلطوا علی الأوضاع، خوفا من بیعتهم للامام الهادی علیه السلام. فانه أبعد و نفی کل الهاشمیین الی بغداد و لکن أبقی الامام فی سامراء مراقبا من قبله. قال الیعقوبی: و لما خاف المعتز و ثواب الأتراک أشخص من کان بسر من رأی من الهاشمیین من أولاد الخلافه و غیرهم الی بغداد لئلا یخلس الأتراک أحدا منهم. و کان یخطط فی قتله الی أن استشهد فی أیامه. و من شده جریمته بحق الامام انه خاف علی نفسه من الحضور فی جنازته علیه السلام بل لما رأوا کثره الضجیح و البکاء علیه، رد النعش الی داره. [ صفحه 344] قال الیعقوبی: و توفی
علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب بسر من رأی یوم الأربعاء لثلاث بقین من جمادی الآخره سنه 254 و بعث المعتز بأخیه أحمد بن المتوکل، فصلی علیه فی الشارع المعروف بشارع أبی أحمد، فلما کثر الناس و اجتمعوا أکثر بکاؤهم و ضجتهم، فرد النعش الی داره فدفن فیها.... [654] . [ صفحه 347]
استشهد الامام الهادی علیه السلام فی بلده سامراء علی ید طاغیه زمانه، بعد مراره شدیده تحملها أکثر من عشرین عاما، ما بین ضغط و حبس و تضییق و تهدید من قبل جبابره عصره و ملوک زمانه. عاملا وظیفته، مؤدیا لرسالته، من دون أی خوف أو خشیه منهم. فنشیر فی هذا الفصل الی سنه وفاته و الی الیوم و الشهر الذی استشهد فیه، ثم الی عله وفاته و الاختلاف فی ذلک. و نختم الفصل بصدی موته و حزن الامام العسکری، و الشیعه علیه و تشییع جثمانه الطاهر الی مثواه الأخیر و ما جری فی ذلک الیوم.
لا اختلاف بین المؤرخین فی سنه وفاته علیه السلام حیث صر حوا بأنه توفی سنه 254 من الهجره النبویه و قال به الکلینی [655] و المفید [656] و الطوسی [657] و الطبرسی [658] . [ صفحه 348] و ابن الفتال النیسابوری [659] و ابن شهراشوب [660] و الاربلی [661] و الطبری [662] و المسعودی [663] و الخطیب البغدادی [664] و ابن الأثیر الجزری [665] و الیافعی [666] و ابن العماد الحبنلی [667] و سبط ابن الجوزی [668] و محمد بن طلحه الشافعی [669] و ابن الصباغ المالکی [670] و الحافظ عبدالعزیز [671] و ابن الخشاب [672] و الکفعمی [673] و ابن عیاش [674] و غیرهم. قال المفید: و توفی بسر من رأی فی رجب سنه أربع و خمسین و مائتین و له یومئذ احدی و أربعون سنه و أشهر. [675] . و قال ابن الجوزی: توفی علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا فی [ صفحه 349] جمادی الآخره سنه أربع و خمسین و مائتین بسر من رأی... و کان سنه یوم مات أربعین سنه. [676] .
و اختلفوا فی الشهر الذی قبض فیه الامام علیه السلام بعد الاتفاق علی سنه الوفاه، علی قولین: فمنهم من قال: انه قبض فی جمادی الآخره و منهم من قال فی رجب. و قال بالقول الأول الکلینی [677] و الطبری [678] و المسعودی [679] و الخطیب البغدادی [680] و ابن الوردی [681] و ابن الجوزی [682] و ابن طلحه [683] و ابن الصباغ المالکی [684] و ابن شهراشوب [685] و ابن عیاش [686] علی قول ثان لهما. و قال بالقول الثانی: المفید [687] و الطوسی [688] و الطبرسی [689] و ابن الفتال النیسابوری [690] و ابن عیاش [691] و الکلینی علی قول ثانه له. [692] .
[ صفحه 350]
و اختلف أیضا فی الیوم الذی استشهد فیه الامام علیه السلام علی أقوال، فمنهم من لم یبین الیوم الذی قبض فیه بعد أن صرح انه توفی فی جمادی الآخره کابن الجوزی فی تذکرته. [693] . و منهم من قال: لثلاث لیال بقین من جمادی الآخره کابن شهراشوب علی قول ثان له. [694] و قال الکلینی و الطبری و المسعودی: انه قبض علیه السلام لأربع بقین من جمادی الآخره [695] و أما الخطیب البغدادی و ابن طلحه الشافعی و ابن الوردی و ابن الصباغ المالکی، فقالوا: انه قبض لخمس لیال بقین من جمادی الآخره [696] أو فی الیوم الخامس و العشرین منه [697] هذا بالنسبه الی القائلین بأنه قبض فی جمادی الآخره، و أما من قال بأنه قبض فی رجب، فهم أیضا بین من عین أنه فی الثالث منه کابن الفتال النیسابوری [698] و ابن شهراشوب [699] و الشیخ الطوسی فی المصباح [700] و ابن عیاش [701] و الشهید فی الدروس [702] فقال ابن الفتال: لثلاث لیال [ صفحه 351] خلون من رجب [703] و قال ابن شهراشوب: الثالث من رجب [704] و بین من لم یبین ذلک کالطبرسی [705] و الطوسی فی التهذیب [706] و المفید [707] قال الطبرسی: قبض علیه السلام بسر من رأی فی رجب سنه أربع و خمسین و مائتین. [708] .
لقد قرأت فیما مضی فی فصل خلفاء عصره، کیفیه تعاملهم مع الامام الهادی علیه السلام و اشخاصه الی سامراء و ایذائه و التضیق علیه و حبسه غیر مره و صدور الأمر بقتله من قبل المتوکل و غیره من الخلفاء و القضاء علیه. کل ذلک یدل بوضوح علی أنه علیه السلام لم یمت بالموت الطبیعی بل تربصوا به الدوائر الی أن قتلوه
بالسم. و یشهد بذلک أولا: شده الحقد الذی خیم علی خلفاء بنی العباس الذی جعلهم أن یرتکبوا أبشع الجرائم و أشنعها بحق العلویین و آل أبی طالب. و ثانیا: وجود کثره القتلی من آل أبی طالب فی ذلک العصر من أقوی الدلائل علی أنه کان فی قائمتهم للقضاء علیه و قد سرد أسماءهم الأصبهانی فی کتابه مقاتل الطالبین فراجع. و ثالثا الروایات المرویه عن الحسن و الصادق و الرضا علیه السلام بأنه ما منا الا مقتول أو شهید [709] أدل دلیل علی أنه مقتول بالسم. [ صفحه 352] و رابعا: تصریح علماءنا، کالصدوق و ابن شهراشوب و بعض المؤرخین من أهل السنه، کابن الجوزی و غیره، بأنه قضی مسموما. قال ابن شهراشوب: و استشهد مسموما [710] و قال الصدوق: و علی بن محمد علیه السلام قتله المتوکل لعنه الله بالسم. [711] و عن ابن شهراشوب عن الصدوق أیضا: انه سمه المعتمد [712] و قال سبط ابن الجوزی: و کانت وفاته فی أیام المعتز بالله... و قیل انه مات مسموما. [713] .
تبین مما سبق ان الامام الهادی علیه السلام قتل بالسم علی ید طاغیه زمانه و لکن اختلف فی من قتله. فقال الصدوق فی رسالته فی الاعتقاد: قتله المتوکل لعنه الله بالسم [714] . و قال الحافظ بن عبدالعزیز: کان فی زمن المنتصر [715] و قال المسعودی [716] و الخطیب [717] و ابن الجوزی [718] و ابن طلحه [719] و ابن الصباغ المالکی [720] و غیرهم: انه قبض فی خلافه المعتز. و قال ابن شهراشوب: انه استشهد فی آخر ملک [ صفحه 353] المعتمد [721] أقول: لا شک انه علیه السلام استشهد فی عهد المعتز، و کان هو الذی تولی قتل الامام لا المتوکل و لا المنتصر و
لا المعتمد کما اعتقد به الحافظ عبدالعزیز و الصدوق و ابن شهراشوب. و الذی یدل علی ذلک: أن المتوکل العباسی قتل فی سنه 247 [722] ای سبع سنوات قبل استشهاد الامام الهادی علیه السلام و المنتصر توفی فی سنه 248 [723] ای قبل الامام بست سنین. و بویع للمعتمد العباسی فی سنه 255 [724] او 256 [725] ای بعد وفاه الامام بسنه او سنتین، فکیف سمه المتوکل أو المنتصر أو المعتمد. اذا فلم یبق الا قول واحد و هو ما علیه الأکثر من أنه قتل فی عهد المعتز العباسی. نعم یحتمل الآخذ بقول الصدوق علیه الرحمه حیث قال: و سمه المعتمد، بأن نقول: ان المعتمد العباسی سم الامام الهادی علیه السلام بأمر أخیه المعتز الذی کان خلیفه فی ذلک الیوم. فکان المعتز هو الآمر و المعتمد المباشر لذلک.
اعتل الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام فی سنه 254 من الهجره النبویه فی شهر جمادی الآخره أو شهر رجب و قبض فیها. و یبدو أن علته طالت أیاما و ان لم یصرح بذلک فی نص تاریخی لأنه من المحتمل قویا انه اعتل بسبب السم الذی سقی به فی أواخر جمادی الثانیه و استشهد فی ثالث رجب. [ صفحه 354] فدخل علیه فی أیام علته بعض شیعته و موالیه، کأبی دعامه و غیره. کما رواه لنا المسعودی عن محمد بن الفرج قال: حدثنی أبودعامه، قال: أتیت علی بن محمد بن علی بن موسی عائدا فی علته التی کانت وفاته منها فی هذه السنه، فلما هممت بالانصراف قال لی: یا أبادعامه قد وجب حقک، أفلا احدثک بحدیث تسر به؟ قال فقلت له: ما أحوجنی الی ذلک یابن رسول الله. قال:
حدثنی أبی محمد بن علی، قال: حدثنی أبی علی بن موسی، قال: حدثنی أبی موسی بن جعفر. قال: حدثنی أبی جعفر بن محمد، قال: حدثنی أبی محمد بن علی، قال: حدثنی أبی علی بن الحسین. قال: حدثنی أبی الحسین بن علی، قال حدثنی أبی علی بن أبی طالب رضی الله عنهم، قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اکتب یا علی. قال: قلت و ما أکتب؟ قال لی: اکتب بسم الله الرحمن الرحیم: الایمان ما وقرته القلوب و صدقته الأعمال، و الاسلام ما جرای به اللسان و حلت به المناکحه. قال أبودعامه فقلت یابن رسول الله، ما أدری أیهما أحسن الحدیث أم الاسناد؟ فقال: انها لصحیفه بخط علی بن أبی طالب باملاء رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نتوارثها صاغرا عن کابر. [726] .
لم یبق للامام علیه السلام وصیه الا و قد أوصی بها من قبل حتی بالذی یلی من بعده أمر الامامه و الولایه. و قد نص علی ولده الحسن العسکری أیضا قبل ذلک بمشهد ثقات من أصحابه و بقی اعطاء النور و الحکمه و مواریث الأنبیاء الیه. فلما [ صفحه 355] احتضر، علیه السلام أحضر ابنه أبامحمد الحسن علیه السلام و لم یحضره سواه [727] من ولده، علیه السلام فأعطاه النور الحکمه و مواریث الأنبیاء و السلاح [728] و أوصی الیه و مضی و سنه أربعون سنه. [729] .
فلما أن وافاه الأجل و فارقت روحه الدنیا، هاج بالامام الحسن العسکری الحزن علی فقدان والده العظیم و شق ثوبه علی هذه الرزیه، ثم تولی بنفسه غسل الامام و تکفینه. و لما تم تجهیزه صلی علیه و خرج الی خارج الحجره و دخل علی الناس بتلک الحاله. قال المسعودی واصفا تلک الحاله المشجیه: ثم فتح من صدر الرواق باب و خرج خادم اسود، ثم خرج بعده أبومحمد علیه السلام حاسرا مکشوف الرأس، مشقوق الثیاب و علیه مبطنه بیضاء و کان وجهه وجه أبیه لا یخطی ء منه شیئا... [730] .
کان الهاشمیون و سائر الشیعه دائما فی قلق و اضطراب من سلامه امامهم الهادی علیه السلام، و کان یزید قلقهم حینما کانوا یسمعون أنه حبس مره أخری أو احضر، أو هجم علیه لیلا فی بیته، کما هاج بصقر بن دلف أو ابن أورمه الاحزان و بکی بکاءا شدیدا حینما دخل علی الامام و هو محبوس و قد رأی بحیاله قبر. قال ابن أورمه: فدخلت الدار التی کان فیها محبوسا، فاذا بحیاله قبر یحفر [ صفحه 356] فدخلت و سلمت و بکیت بکاءا شدیدا. فقال: ما یبکیک؟ فقلت: لما أری. قال: لاتبک لذلک، لا یتم لهم ذلک فسکن ما کان بی... [731] . و کما اضطرب الجعفری و دخله الحزن الشدید حینما سمع بعله الامام علیه السلام و قال فی شأنه ما أعرب عن شده ما دخله من الحزن فقال: ما دت الأرض بی و أدت فؤادی و اعترتنی موارد العرواء حین قیل الامام نضو علیل قلت نفسی فدته کل الفداء مرض الدین لاعتلالک و اعتل و غارت له نجوم السماء عجبا أن منیت بالداء و السقم و أنت الامام حسم
الداء أنت آسی الأدواء فی الدین و الدنیا و محیی الأموات [732] . و اشتد حزن الشیعه حینما وافاهم خبر موته، علیه السلام فأسرعوا الی بیته للمشارکه فی هذا المصاب الجلل و الرزیه العظمی. قال المسعودی: و حدثنا جماعه کل واحد منهم یحکی أنه دخل الدار و قد اجتمع فیها جمله بنی هاشم من الطالبیین و العباسین و اجتمع خلق من الشیعه و لم یظهر عندهم أمر أبی محمد علیه السلام و لا عرف خبرهم الا الثقات الذین نص أبوالحسن عندهم، فحکوا أنهم کانوا فی مصیبه و حیره... [733] . و قال الیعقوبی: فلما کثر الناس و اجتمعوا کثر بکاؤهم و ضجتهم، فرد النعش الی داره فدفن فیها... [734] . [ صفحه 357]
اخر جث جنازه الامام الهادی علیه السلام بعد أن جهزه الامام العسکری من الغسل و الکفن و الصلاه علیه داخل الدار، و شیع جثمانه الطاهر و قد حضره جمع کثیر من الطالبیین و العباسیین و خلق من الشیعه و ضغط الحسن علیه السلام من شده الزحام. قال المسعودی: حدثنا جماعه کل واحد منهم یحکی أنه دخل الدار و قد اجتمع فیها جمله بنی هاشم من الطالبین و العباسیین و اجتمع خلق من الشیعه و لم یظهر عندهم أمر أبی محمد و لا عرف خبرهم الا الثقات الذین نص أبوالحسن عندهم علیه، فحکوا، فحکوا أنهم کانوا فی مصیبه و حیره فهم فی ذلک اذ خرج من الدار خادم فصاح بخادم آخر: یاریاش خذ هذه الرقعه و امض بها الی دار أمیرالمؤمنین و ادفعها الی فلان و قل له: هذه رقعه الحسن بن علی فاستشرف الناس لذلک ثم فتح من صدر الرواق باب و خرج خادم أسود، ثم خرج
بعده أبومحمد حاسرا مکشوف الرأس مشقوق الثیاب و علیه مبطنه بیضاء وجهه وجه أبیه لا یخطی ء منه شیئا، و کان فی الدار أولاد المتوکل و بعضهم ولاه العهود، فلم یبق أحد الا قام علی رجلیه و وثب الیه أبومحمد الموفق فقصده أبومحمد علیه السلام فعانقه. ثم قال له: مرحبا بابن العم و جلس بین بابی الرواق و الناس کلهم بین یدیه و کانت الدار کالسوق بالأحادیث، فلما خرج و جلس أمسک الناس، فما کنا نسمع شیئا الا العطسه و السعله و خرجت جاریه تندب أباالحسن [735] فقال أبومحمد علیه السلام: ما هاهنا من یکفی مؤنه هذه الجاهله [736] فبادر الشیعه الیها فدخلت الدار. ثم خرج خادم فوقف بحذاء أبی محمد فنهض و اخرجت الجنازه و خرج یمشی حتی [ صفحه 358] اخرج بها الی الشارع الذی بأزاء دار موسی بقا و کان أبومحمد صلی الله علیه و آله و سلم قبل أن یخرج الی الناس و صلی علیه لما اخرج المعتمد، ثم دفن فی دار من دوره. و اشتد الحر علی أبی محمد و ضغطه الناس فی طریقه و منصرفه من الشارع بعد الصلاه علیه، فصار فی طریقه الی دکان البقال رآه مرشوشا فسلم و استأذنه فی الجلوس فأذن له و جلس و وقف الناس حوله فبینا نحن کذلک اذ أتاه شاب حسن الوجه نظیف الکسوه علی بغله شهباء علی سرج ببرذون أبیض قد نزل عنه، فسأله أن یرکب فرکب حتی أتی الدار و نزل و خرج فی تلک العشیه الی الناس ما کان یحزم عن أبی الحسن حتی لم یفقدوا منه الا الشخص، و تکلمت الشیعه فی شق ثیابه، و قال بعضهم: أرأیتم أحدا من الائمه شق ثوبه فی
مثل هذا الحال، فوقع الی من قال ذلک: یا أحمق ما یدریک ما هذا، قد شق موسی علی هارون علیه السلام. [737] . أقول: لقد بسطنا فی الکلام حول شق الامام العسکری علیه السلام ثوبه، فی کتابنا حیاه الامام العسکری [738] فراجع و لا نعید.
دفن الامام علی بن محمد العسکری علیه السلام بعد تشییع عظیم عن جثمانه الطاهر فی سامراء، فی بیته الشریف الذی کان یسکنه أیام اقامته فی سامرا. [739] . و هذا هو البیت الذی اشتراه من دلیل بن یعقوب النصرانی بعد أن أخرجه ابن الخضیب من بیته. فسکن الامام ظاهرا من بدایه دخوله الی سامراء الی أن استشهد فی ثلاثه أمکنه. [ صفحه 359] الاولی: خان الصعالیک: أقام الامام فی هذا المکان یوما ثم أفرد له المتوکل مکانا آخرا فانتقل الیها. قال فی جلاء العیون: فلما وصل الیها تقدم المتوکل بأن بحجب عنه فی یومه منزل فی خان یقال له: خان الصعالیک و أقام به یومه ثم تقدم المتوکل بافراد دار له فانتقل الیها. [740] . و هذا المکان کما یظهر من اسمه، کان سکن الضعفاء و الفقراء الذین لا مال لهم لأن الصعلوک هو الفقیر الذی لا مال له کما جاء التصریح به فی کتب اللغه. [741] . و قد استغرب صالح بن سعید من اسکان الامام الهادی فی هذا المکان و لذلک لما دخل علیه یوم وروده، قال: فقلت له: جعلت فداک فی کل الامور أرادوا اطفاء نورک و التقصیر بک حتی انزلوک هذا الخان الأشنع خان الصعالیک. فقال: هاهنا أنت یا ابن سعید، ثم أومأ بیده فاذا بروضات أنقات و أنهار جاریات و جنات فیها خیرات عطرات و ولدان کأنهن اللؤلؤ
المکنون، فحار بصری و کثر عجبی، فقال لی: حیث کنا فهذا لنا یابن سعید، لسنا فی خان الصعالیک. [742] . الثانیه: دار ابن الخضیب. یحتمل ان هذا الدار هو الدار الذی انتقل الیه الامام من خان الصعالیک و یحتمل أنه انتقل الی مکان آخر ثم انتقل الی دار ابن الخضیب. الذی کان من أعوان المتوکل العباسی و من بطانته و مقربیه. فلم یذکر لنا التاریخ انه متی انتقل الیها و کم بقی فیها حتی ألح علیه بالخروج من البیت. و تسلیمها الیه. فروی ان الامام الهادی علیه السلام دعا علیه و أخذه الله فی تلک الأیام بدعاء الامام علیه. قال الطبرسی: و ألح علیه ابن الخضیب فی الدار التی قد نزلها [ صفحه 360] و طالبه بالانتقال منها و تسلیمها الیه، فبعث الیه أبوالحسن علیه السلام، لأقعدن لک من الله مقعدا لا یبقی لک معه باقیه، فأخذه الله فی تلک الأیام [743] و یفهم من هذا النص ان هذا البیت لم یکن لابن الخضیب بل أراد ایذاء الامام و اخراجه من البیت و احراجه، فلذلک دعا علیه الامام. و فیه أیضا عن أبی یعقوب قال: رأیت أباالحسن و ابن الخضیب یتسایران و قد قصر أبوالحسن علیه السلام عنه، فقال له ابن الخضیب: سر جعلت فداک. فقال له أبوالحسن: أنت المقدم، فما لبثنا الا أربعه أیام حتی وضع الدهق [744] علی ساق ابن الخضیب و قتل. [745] . الثالثه: داره التی ابتاعها من دلیل بن یعقوب النصرانی. فلم یدر أیضا متی اشتراها و کم سنه سکن فیها، الا ما جاء عن الخطیب البغدادی فی تاریخه قال فیه: و فیه توفی علی بن محمد بن علی بسر من رأی فی داره
التی ابتاعها من دلیل بن یعقوب النصرانی. [746] . فبارک الله فی هذا البیت حیث صار روضه من ریاض الجنه بوجود الامامین الهمامین المظلومین المهظومین الهادی و العسکری علیه السلام رزقنا الله فی الدنیا زیارتهم و فی الاخره شفاعتهم آمین یا رب العالمین. تم هذا المجلد و سیوافیک فقه الامام الهادی و المأثور عنه فی الدعاء و الزیاره و تفسیره و أصحابه فی مجلد آخر ان شاء الله
[1] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[2] نفس المصدر، ص 382.
[3] الارشاد، ص 307.
[4] کشف الغمه، ج 2، ص 375.
[5] روضه الواعظین، ج 1، ص 246.
[6] الکافی، ج 1، ص 497.
[7] اعلام الوری، ص 339.
[8] بحار الأنوار، ج 50، ص 116.
[9] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401. [
[10] تاج الموالید، ص 55.
[11] توضیح المقاصد، ص 2.
[12] بحار الأنوار، ج 50، ص 114.
[13] نفس المصدر، ص 115.
[14] نفس المصدر.
[15] کشف الغمه، ج 3، ص 230.
[16] الفصول المهمه، ص 259.
[17] تذکره الخواص، ص 323.
[18] تاریخ بغداد، ج 12، ص 57.
[19] تاریخ الأئمه، ص 12.
[20] کشف الغمه ج 3، ص 230.
[21] بحار الأنوار، ج 50، ص 115.
[22] نفس المصدر.
[23] مصباح المتهجد، ص 805، بحار الأنوار، ج 50، ص 116.
[24] الفصول المهمه، ص 259.
[25] مصباح الکفعمی، ص 530، بحار الأنوار، ج 50، ص 117.
[26] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[27] بحار الأنوار، ج 50، ص 115.
[28] الکافی، ج 1، ص 497.
[29] روضه الواعظین، ج 1، ص 246.
[30] تاریخ بغداد، ج 2، ص 57.
[31] الارشاد، ص 307.
[32] مسار الشیعه، ص 7.
[33] بحار الأنوار، ج 50، ص 14.
[34] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[35] بحار
الأنوار، ج 50، ص 115.
[36] اعلام الوری، ص 339.
[37] الارشاد، ص 307.
[38] کشف الغمه، ج 3، ص 230.
[39] بحار الأنوار، ج 50، ص 116.
[40] مصباح الکفعمی، ص 511، بحار الأنوار، ج 50، ص 117.
[41] بحار الأنوار، ج 50، ص 117.
[42] نفس المصدر.
[43] مصباح المتهجد، ص 767، بحار الأنوار، ج 50، ص 116.
[44] بحار الأنوار، ج 50، ص 117.
[45] روضه الواعظین، ج 1، ص 246.
[46] بحار الأنوار، ج 50، ص 116.
[47] جلاء العیون، ج 3، ص 120.
[48] جامع الرواه، ج 2، ص 264.
[49] اعلام الوری، ص 339، تاج الموالید، ص 54، الکافی، ج 1، ص 497.
[50] کشف الغمه، ج 3، ص 232.
[51] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[52] اثبات الهداه، ج 1، ص 468.
[53] الفصول المهمه، ص 259.
[54] منتهی الآمال، ج 2، ص 361.
[55] دلائل الامامه، ص 216، منتهی الآمال، ج 2، ص 361، عن الدر النظیم.
[56] دلائل الامامه، ص 216.
[57] عیون المعجزات، ص 130.
[58] کمال الدین، ج 2، ص 417، دلائل الامامه، ص 263، الغیبه، ص 124.
[59] حیاه الصدیقه فاطمه، ص 43.
[60] أجمل الصور عن حیاه المعصومین فی فتره الصغر، ص 92.
[61] اثبات الهداه، ج 3، ص 368.
[62] کفایه الأثر، ص 280، غیبه النعمانی، ص 18.
[63] کمال الدین، ج 2، ص 50، بحار الأنوار، ج 50، ص 118.
[64] عیون المعجزات، ص 130، أجمل الصور عن حیاه المعصومین فی فتره الصغر، ص 137.
[65] بحار الأنوار، ج 50، ص 121.
[66] نفس المصدر، ص 123.
[67] نفس المصدر، ص 122.
[68] اثبات الهداه، ج 3، ص 368، دلائل الامامه، ص 219.
[69] اثبات الهداه، ج 3، ص 360،.
[70] دلائل الامامه، ص 218،.
[71] مائه منقبه، ص 23، مقتل الحسین، ج 1، ص
94، الطرائف، ج 1، ص 173، غایه المرام، ص 35، فرائد السمطین، 2، ص 321، العدد القویه، ص 88، الانصاف، ص 14.
[72] کمال الدین، ج 1، ص 258، الانصاف، ص 238، الجواهر السنیه، ص 282.
[73] کفایه الأثر، ص 293، اثبات الهداه، ج 1، ص 576.
[74] مائه منقبه، ص 24، مناقب آل أبی طالب، ج 1، ص 292.
[75] کفایه الأثر، ص 187، عوالم العلوم و المعارف، ج 15، القسم الثالث، ص 46.
[76] اثبات الهداه، ج 1، ص 468.
[77] الغیبه، ص 96، الانصاف، ص 131؛ اثبات الهداه، ج 1، ص 550.
[78] الانصاف، ص 141، عن الهدایه، ص 338.
[79] اثبات الهداه، ج 1، ص 581، کفایه الأثر، ص 81.
[80] الانصاف، ص 276.
[81] اثبات الهداه، ج 1، ص 455.
[82] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[83] کشف الغمه، ج 3، ص 230.
[84] اعلام الوری، ص 339.
[85] الفصول المهمه، ص 259.
[86] تاج الموالید، ص 133.
[87] الفصول المهمه، ص 259.
[88] کشف الغمه، ج 3، ص 230.
[89] الأنساب للسمعانی، ج 9، ص 303.
[90] جامع الرواه، ج 2، ص 462.
[91] نفس المصدر.
[92] نفس المصدر.
[93] نفس المصدر.
[94] نفس المصدر، الکافی، ج 7، ص 139.
[95] صحیح البخاری، ج 4، ص 248، مذهب أهل البیت، ص 23.
[96] ینابیع الموده، ص 445.
[97] نفس المصدر، ص 445.
[98] کفایه الأثر، ص 12.
[99] نفس المصدر، ص 233.
[100] کفایه الأثر، ص 249.
[101] نفس المصدر، ص 262.
[102] کفایه الأثر، ص 271.
[103] کفایه الأثر، ص 280، غیبه النعمانی، ص 18.
[104] کمال الدین، ج 2، ص 50، بحار الأنوار، ج 50، ص 118.
[105] بحار الأنوار، ج 50، ص 118، اعلام الوری، ص 339، الکافی، ج 1، ص 323، الارشاد، ص 308، کفایه الأثر، ص 279.
[106]
الارشاد، ص 308، بهجه الآمال، ج 2، ص 151.
[107] الفصول المهمه، ص 262.
[108] بحار الأنوار، ج 50، ص 128.
[109] دلائل الامامه، ص 221، بحار الأنوار، ج 50، ص 162.
[110] الخرایج و الجرایح، ج 1، ص 398.
[111] الفصول المهمه، ص 260.
[112] نفس المصدر، ص 264.
[113] کفایه الطالب، ص 458.
[114] الحقاق الحق، ج 19، ص 621، نقلا عن ضوء الشمس، ج 1، ص 119.
[115] نفس المصدر، ج 20، ص 445، نقلا عن کتاب ائمه الهدی، ص 136.
[116] وفیات الأعیان، ج 2، ص 435.
[117] مرآه الجنان، ج 2، ص 160.
[118] البدایه و النهایه، ج 11، ص 15.
[119] الصواعق المحرقه، ص 56.
[120] أخبار الدول، ص 117.
[121] الاتحاف بحب الأشراف، ص 176، طبعه مصر.
[122] سبائک الذهب، ص 57.
[123] نور الأبصار، ص 149.
[124] الأعلام، ج 5، ص 140.
[125] أعلام الهدایه، ص 26، عن وسیله الخادم الی المخدوم.
[126] أعلام الهدایه، ج 12، ص 22، عن مآثر الکبراء.
[127] ینابیع الموده، ص 386، نقلا عن فصل الخطاب.
[128] احقاق الحق، ج 446 ، 12، عن نزهه الجلیس، ج 2، ص 83.
[129] شذرات الذهب، ج 2، ص 128.
[130] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[131] الارشاد، ص 307.
[132] ألقاب الرسول و عترته، ص 73.
[133] الخرایج الجرائح، ج 2، ص 901.
[134] سوره الأحزاب، الآیه 33.
[135] عیون المعجزات، ص 131.
[136] تذکره الخواص، ص 322.
[137] تذکره الخواص، ص 322.
[138] تذکره الخواص، ص 322.
[139] اثبات الوصیه، ص 222.
[140] اثبات الهداه، ج 3، ص 369.
[141] الخرایج و الجرائح، ج 1، ص 404، اثبات الهداه، ج 3، ص 375.
[142] الخرایج و الجرایح، ج 1، ص 418، اثبات الهداه، ج 3، ص 379.
[143] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 410.
[144] بحار
الأنوار، ج 50، ص 128، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 406.
[145] الثاقب فی المناقب، ص 529.
[146] عیون المعجزات، ص 131.
[147] اعلام الوری، ص 365.
[148] اعلام الوری، ص 348.
[149] نفس المصدر، ص 348.
[150] اعلام الوری، ص 343.
[151] اعلام الوری، ص 343.
[152] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 403.
[153] بحار الأنوار، ج 50، ص 128.
[154] نفس المصدر، ص 172.
[155] الارشاد، ص 309.
[156] اثبات الوصیه، ص 230.
[157] مرآه الجنان، ج 2، ص 159.
[158] بحار الأنوار، ج 50، ص 211.
[159] بحار الأنوار، ج 50، ص 199.
[160] تذکره الخواص، ص 322.
[161] نفس المصدر.
[162] أمالی الشیخ الطوسی، ص 298، بحار الأنوار، ج 50، ص 126، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 414.
[163] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 406.
[164] اثبات الهداه، ج 3، ص 368، دلائل الامامه، ص 219.
[165] اثبات الهداه، ج 3، ص 360.
[166] دلائل الامامه، ص 218.
[167] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 413، بحار الأنوار، ج 50، ص 173.
[168] أمالی الشیخ الطوسی، ص 281، اثبات الهداه، ج 3، ص 366.
[169] اثبات الهداه، ج 3، ص 385.
[170] سنتحدث عن البداء مختصرا عند التعرض لذکر أولاده علیه السلام.
[171] الکافی، ج 1، ص 327، اثبات الهداه، ج 3، ص 359.
[172] اثبات الهداه، ج 3، ص 363، تهذیب الأحکام، ج 4، ص 305، مصباح المتهجد، ص 830.
[173] دلائل الامامه، ص 220.
[174] کمال الدین، ج 1، ص 321، اثبات الهداه، ج 3، ص 362.
[175] اثبات الهداه، ج 3، ص 360.
[176] اثبات الهداه، ج 3، ص 370.
[177] سوره الجن، الآیه 27.
[178] سوره آل عمران، الآیه 7.
[179] الالهام فی علم الامام، ص 20.
[180] سوره یوسف، الایه 101.
[181] سوره یونس، الایه
94.
[182] سوره یونس، الایه 94.
[183] سوره آل عمران، الایه 61.
[184] سوره لقمان، الایه 27.
[185] سوره طه، الایه 115.
[186] سوره الشوری، الایه 50.
[187] سوره ص، الایه 39.
[188] بحارالأنوار، ج 50، ص 164، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 403.
[189] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 405.
[190] سوره التوبه، الایه 25.
[191] نفس المصدر، ج 4، ص 204، الکافی، 7 / 463.
[192] بحارالأنوار، ج 50، ص 163.
[193] سوره التوبه، الآیه 25.
[194] الأنساب للسمعانی، ج 9، ص 303.
[195] سوره الغافر، الایه 84.
[196] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 406، الاحتجاج، ج 2، ص 258، الکافی، ج 7، ص 238.
[197] الکافی، ج 7، ص 463.
[198] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 408.
[199] اعلام الوری، ص 343.
[200] بحارالأنوار، ج 50، ص 136.
[201] نفس المصدر، ص 137.
[202] بصائر الدرجات، ص 333.
[203] نفس المصدر.
[204] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 408.
[205] اثبات الهداه، ج 3، ص 367.
[206] کشف الغمه، ج 3، ص 251.
[207] بحار الأنوار، ج 50، ص 177.
[208] سوره هود، الایه 65.
[209] بحار الأنوار، ج 50، ص 209.
[210] اثبات الهداه، ج 3، ص 362.
[211] مهج الدعوات، ص 267، بحار الأنوار، ج 50، ص 193.
[212] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 397.
[213] تاریخ الشیعه، ص 58.
[214] اثبات الوصیه، ص 222.
[215] المصباح، ص 571 و عنه مسند الامام الهادی، ص 238.
[216] مسند الامام الهادی، ص 138.
[217] اثبات الوصیه، ص 224.
[218] اثبات الهداه، ج 3، ص 360.
[219] بصائر الدرجات، ص 337، بحار الأنوار، ج 50، ص 131.
[220] عیون المعجزات، ص 131.
[221] رجال الکشی، ص 476.
[222] سوره یس، الایه 80.
[223] رجال الکشی، ص 550.
[224] بحار الأنوار، ج 50، ص 181، عن کشف
الغمه، ج 3، ص 252.
[225] دلائل الامامه، ص 313، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 417.
[226] تذکره الخواص، ص 322.
[227] اثبات الوصیه، ص 225.
[228] بحار الأنوار، ج 50، ص 144.
[229] بحار الأنوار، ج 50، ص 156.
[230] اثبات الوصیه، ص 228.
[231] رجال الشیخ الطوسی، ص 400.
[232] نفس المصدر، ص 413.
[233] معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 333.
[234] کتاب الغیبه، ص 351.
[235] کان وکیل الامام الهادی علیه السلام قبل أبی علی بن راشد. کتب الی الامام و سأله الدعاء فی زیاده عمره حتی یری ما یحب فکتب الیه فی جوابه تصیر الی رحمه الله خیر لک. فتوفی الرجل بالخزیمیه فی سنه تسع و عشرین و مائتین. جامع الرواه، ج 1، ص 573.
[236] رجال الکشی، ص 432، بحار الأنوار، ج 50، ص 223.
[237] رجال الکشی، ص 433، بحار الأنوار، ج 50، ص 223.
[238] الکافی، ج 7، ص 59، بحار الأنوار، ج 50، ص 184.
[239] بصائر الدرجات، ص 249.
[240] بحار الأنوار، ج 50، ص 220، رجال الکشی، ص 502.
[241] الغیبه، ص 212.
[242] نفس المصدر.
[243] رجال الکشی، ص 557.
[244] رجال الکشی، ص 514، بحار الأنوار، ج 50، ص 224.
[245] الغیبه، ص 212.
[246] رجال الشیخ الطوسی، ص 418.
[247] نفس المصدر، ص 432.
[248] رجال الکشی، ص 505، حیاه الامام العسکری، ص 338.
[249] الغیبه، ص 212.
[250] رجال الشیخ الطوسی، ص 429، جامع الرواه، ج 1، ص 152.
[251] معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 74.
[252] رجال الطوسی، ص 420.
[253] الغیبه، ص 215، جامع الرواه، ج 1، ص، 533، معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 120.
[254] فی الکشی: علی بن الحسین بن عبدالله، ص 510.
[255] رجال الکشی، ص 510.
[256] نفس المصدر.
[257] نفس المصدر، ص 514.
[258]
رجال الشیخ الطوسی، ص 381.
[259] نفس المصدر، ص 403.
[260] نفس المصدر، ص 471.
[261] رجال النجاشی، ص 177، جامع الرواه، ج 1، ص 604.
[262] رجال العلامه الحلی، ص 99.
[263] تاریخ الشیعه، ص 105.
[264] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 503.
[265] یقصد به أیام حیاه الامام العسکری علیه السلام.
[266] تاریخ الشیعه، ص 62.
[267] تاریخ الشیعه، ص 62.
[268] نفس المصدر.
[269] الاختصاص، ص 98.
[270] سفینه البحار، ج 2، ص 445.
[271] ترجمه تاریخ قم، ص 96.
[272] عیون أخبار الرضا، ج 2، ص 260، وسائل الشیعه، ج 10، ص 438، بحار الأنوار، ج 57، ص 218.
[273] یقصد به الامام الحسن العسکری علیه السلام.
[274] تاریخ الشیعه، ص 62.
[275] راجع کتاب: قم المقدسه عاصمه الحضاره الشیعیه، للمؤلف.
[276] الخرایج و الجرایح، ج 1، ص 410، بحار الأنوار، ج 50، ص 153.
[277] الکافی، ج 1، ص 500.
[278] بحار الأنوار، ج 50، ص 181.
[279] نفس المصدر.
[280] بصائر الدرجات، ص 333.
[281] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 408.
[282] بصائر الدرجات، ص 337.
[283] الکافی، ج 1، ص 355.
[284] کشف الغمه، ج 3، ص 252.
[285] نفس المصدر.
[286] بحار الأنوار، ج 50، ص 185.
[287] بصائر الدرجات، ص 337.
[288] بحار الأنوار، ج 50، ص 185.
[289] اثبات الهداه، ج 3، ص 384.
[290] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 411.
[291] مناقب آل أبی طالب،ج 4، ص 414.
[292] الارشاد، ص 311.
[293] مهج الدعوات، ص 338، بحار الأنوار، ج 50، ص 324.
[294] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 416.
[295] رجال الکشی، ص 505.
[296] نفس المصدر، ص 506.
[297] مروج الذهب، ج 4، ص 76، بحارالأنوار، ج 50، ص 218.
[298] رجال الکشی، ص 502.
[299] مقاتل الطالبیین، ص 478.
[300] مقاتل الطالبیین، ص 478.
[301] تاریخ الطبری، ج 5، ص
312.
[302] مقاتل الطالبیین، ص 479.
[303] نفس المصدر.
[304] بحار الأنوار، ج 50، ص 213، عن کتاب الاستدراک.
[305] مقاتل الطالبیین، ص 480.
[306] نفس المصدر، ص 490.
[307] نفس المصدر، ص 522.
[308] نفس المصدر، ص 525.
[309] نفس المصدر، ص 526.
[310] مقاتل الطالبیین، ص 506.
[311] نفس المصدر، ص 525.
[312] مروج الذهب، ص 306.
[313] مقاتل الطالبیین، ص 509.
[314] مقاتل الطالبیین، ص 509.
[315] تاریخ الطبری، ج 5، ص 362.
[316] مقاتل الطالبیین، ص 510.
[317] الکافی، ج 1، ص 498، بصائر الدرجات، ص 406، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 411.
[318] الکافی، ج 1، ص 326، بحار الأنوار، ج 50، ص 244.
[319] بحار الأنوار، ج 50، ص 245.
[320] الارشاد، ص 215.
[321] الکافی، ج 1، ص 326.
[322] بصائر الدرجات، ص 472، بحار الأنوار، ج 50، ص 240، غیبه الشیخ، ص 131.
[323] الارشاد، ص 316، بحار الأنوار، ج 50، ص 246.
[324] نفس المصدر.
[325] غیبه الطوسی، ص 120.
[326] سوره البقره، الایه 106.
[327] نفس المصدر، ص 131.
[328] کمال الدین، ج 1، ص 307، عیون الأخبار الرضا، ج 1، ص 40.
[329] معجم مقاییس اللغه، ج 1، ص 212.
[330] مجمع البحرین، ص 9.
[331] البداء، ص 78، عقائد الامامیه، ص 20.
[332] نفس المصدر، ص 78.
[333] شرح عقائد الصدوق المطبوع مع أوائل المقالات، ص 199.
[334] البداء، ص 81.
[335] نفس المصدر، ص 88.
[336] غیبه الطوسی، ص 129، اعلام الهدی، ص 350، الارشاد، ص 315.
[337] نفس المصدر، ص 130.
[338] نفس المصدر.
[339] سوره البقره، الایه 106.
[340] کتاب الغیبه، ص 131.
[341] الارشاد، ص 316، بحارالأنوار، ج 50، ص 244، اعلام الوری، ص 350.
[342] الکافی، ج 1، ص 326.
[343] اعلام الوری، ص 351، الکافی، ج 1، ص 325، غیبه الطوسی، ص 130.
[344] کمال الدین، ص 383، الصراط المستقیم،
ج 2، ص 231، حلیه الأبرار، ج 2، ص 510، معجم أحادیث الامام المهدی ج 4، ص 195.
[345] الکافی، ج 1، ص 328، اثبات الوصیه، ص 208، تقریب المعارف، ص 184، روضه الواعظین، ج 2، ص 262، وسائل الشیعه، ج 11، ص 487، الزام الناصب، ج 1، ص 223، المستجاد، ص 528.
[346] کمال الدین، ج 2، ص 381، منتخب الأنوار المضیئه، ص 40، الخرایج، ج 3، ص 1173.
[347] غیبه الطوسی، ص 102.
[348] کمال الدین، ج 2، ص 382.
[349] الامامه و التبصره، ص 93.
[350] الکافی، ج 1، ص 341، اثبات الوصیه، ص 226، الغیبه للغایب، ص 187، مرآه العقول، ج 4، ص 56، بشاره الاسلام، ص 160.
[351] تفسیر العیاشی، ج 2، ص 215، البرهان، ج 2، ص 299.
[352] اثبات الوصیه، ص 223، اثبات الهداه، ج 3، ص 579.
[353] تفسیر الامام العسکری، ص 344، منیه المرید، ص 35، المحجه البیضاء، ج 1، ص 32، حلیه الأبرار، ج 2، ص 455، العوالم، ج 3، ص 295.
[354] غیبه الطوسی، ص 266.
[355] الکشی، ص 502، بحار الأنوار، ج 50، ص 220.
[356] اعلام الوری، ص 409.
[357] سوره النساء، آیه ی 6.
[358] سوره الزمر، الآیه 9.
[359] سوره الزمر، الایه 9.
[360] الاحتجاج، ج 2، ص 260.
[361] نفس المصدر.
[362] مسند الامام الهادی، ص 82، نقلا عن الاحتجاج، ج 1، ص 10.
[363] أمالی الطوسی، ص 276.
[364] اکمال الدین، ج 2، ص 369، أمالی الصدوق، ص 338، الکافی، ج 1، ص 183، اعلام الوری، ص 409، الشیعه و الرجعه، ج 1، ص 63.
[365] بحارالأنوار، ج 50، ص 129.
[366] تحف العقول: ص 510.
[367] تحف العقول، ص 511.
[368] الکافی، ج 6، ص 480.
[369] أمالی الصدوق، ص 125.
[370] الکافی، ج 8، ص 90،
عنه مسند الامام الهادی، ص 295.
[371] منهاج التحرک عند الامام الهادی، ص 146.
[372] رجال الکشی، ص 11.
[373] رجال الکشی، ص 410.
[374] بحارالأنوار، ج 50، ص 141.
[375] نفس المصدر، ص 145.
[376] نفس المصدر: ص 177.
[377] نفس المصدر.
[378] کشف الغمه، ج 3، ص 251.
[379] دلائل الامامه، ص 222.
[380] اثبات الهداه، ج 3، ص 367.
[381] الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 672، اثبات الوصیه، ص 230، مدینه المعاجز، ص 544، ص 35.
[382] کشف الغمه، ج 3، ص 230.
[383] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 409.
[384] نفس المصدر.
[385] بحارالأنوار، ج 50، ص 138، عن مختار الخرایج، 238.
[386] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 411.
[387] مسند الامام الهادی، ص 297.
[388] نفس المصدر، ص 301.
[389] مسند الامام الهادی، ص 280.
[390] الکافی، ج 6، ص 314.
[391] نفس المصدر، ص 373.
[392] مکارم الأخلاق، ص 80.
[393] مکارم الأخلاق، ص 142.
[394] الکافی، ج 6، ص 314.
[395] الکافی، ج 3، ص 81.
[396] رجال الکشی، ص 517.
[397] الکشی، ص 437.
[398] رجال الکشی، ص 518.
[399] نفس المصدر، ص 517 و 518.
[400] نفس المصدر، ص 519.
[401] رجال الکشی، ص 520.
[402] نفس المصدر.
[403] الکشی، ص 524.
[404] نفس المصدر، ص 527.
[405] رجال الکشی، ص 522.
[406] نفس المصدر.
[407] رجال الکشی، ص 523.
[408] رجال الکشی، ص 525.
[409] نفس المصدر، ص 257.
[410] نفس المصدر.
[411] رجال الکشی، ص 526.
[412] رجال الکشی، ص 525.
[413] رجال الکشی، ص 523.
[414] مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 417.
[415] رجال الکشی، ص 524.
[416] رجال الکشی، ص 521.
[417] رجال الشیخ الطوسی، ص 414.
[418] نفس المصدر، ص 430.
[419] رجال الکشی، ص 520.
[420] نفس المصدر.
[421] نفس المصدر.
[422] رجال الکشی، ص 528.
[423] بحارالأنوار، ج 50، ص 187.
[424] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 407.
[425]
نفس المصدر، بحارالأنوار، ج 50، ص 203.
[426] الممطوره هم الواقفیه، مجمع البحرین، ص 286.
[427] اثبات الوصیه، ص 229.
[428] رجال النجاشی، ص 32.
[429] دلائل الامامه، ص 220.
[430] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 414.
[431] اثبات الهداه، ج 3، ص 366.
[432] بحارالأنوار، ج 50، ص 156، و قد تعرضنا لهذه القصه فی وقائع طریق الامام الهادی الی سامراء.
[433] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 472.
[434] أمالی الصدوق، ص 448.
[435] نفس المصدر.
[436] نفس المصدر، ص 449.
[437] ذاریع البیان، ج 2، ص 37، حدیقه الشیعه، ص 602.
[438] الاحتجاج، ج 2، ص 256.
[439] نفس المصدر، ص 251.
[440] سوره التوبه، الآیه 74.
[441] سوره الأحزاب، الآیه 66.
[442] سوره النساء، الآیه 59.
[443] سوره النساء، الآیه 83.
[444] سوره النساء، الآیه 58.
[445] سوره النمل، الآیه 43.
[446] بحارالأنوار، ج 50، ص 177، عن کشف الغمه، ج 3، ص 247.
[447] الکافی، ج 1، ص 102.
[448] نفس المصدر، ص 105.
[449] الکافی، ج 1، ص 118.
[450] نفس المصدر، ص 126.
[451] الکافی، ج 1، ص 151.
[452] تفسیر العیاشی، ج 2، ص 215.
[453] مسند الامام الهادی، ص 88، و روی الطبرسی قریب من هذا، لکنه قال: سئل أبوالحسن عن التوحید.... الأحتجاج، ج 2، ص 250.
[454] مسند الامام الهادی، ص 90.
[455] نفس المصدر.
[456] نفس المصدر، ص 91، عن التوحید، ص 334.
[457] نفس المصدر، ص 91، عن أمالی الصدوق، ص 167.
[458] مسند الامام الهادی، ص 91، عن تحف العقول، ص 357.
[459] سوره المائده، الایه 55.
[460] سوره الأحزاب، الایه 57.
[461] سوره الأحزاب، الایه 57.
[462] سوره البقره، الایه 81.
[463] سوره النساء، الآیه 10.
[464] سوره النساء، الایه 56.
[465] سوره البقره، الآیه 85.
[466] سوره الأنعام، الآیه 160.
[467] سوره آل عمران، الآیه 30.
[468] سوره غافر، الآیه 17.
[469] سوره الزمر،
الآیه 7.
[470] سوره البقره، الآیه 102.
[471] سوره الذاریات، الآیه 56.
[472] سوره النساء، الآیه 36.
[473] سوره البقره، الآیه 85.
[474] سوره الزخرف، الآیه 31.
[475] سوره الزخرف، الآیه 32.
[476] سوره الأحزاب، الآیه 36.
[477] سوره ص، الآیه 27.
[478] سوره الاسراء، الآیه 70.
[479] سوره الانفطار، الآیه 6.
[480] سوره الحج، الآیه 37.
[481] سوره النحل، الآیه 14.
[482] سوره النحل، الآیه 5.
[483] سوره التغابن، الآیه 16.
[484] سوره الطلاق، الآیه 7.
[485] سوره النور، الآیه 61.
[486] سوره آل عمران، الآیه 97.
[487] سوره المجادله، الآیه 3.
[488] سوره النساء، الآیه 98.
[489] سوره النساء، الآیه 100.
[490] سوره النور، الآیه 31.
[491] سوره التوبه، الآیه 91.
[492] سوره البقره، الآیه 273.
[493] سوره آل عمران، الآیه 167.
[494] سوره الصف، الآیه 2.
[495] سوره النحل، الآیه 106.
[496] سوره البقره، الآیه 225.
[497] سوره محمد، الآیه 31.
[498] سوره القلم، الآیه 44.
[499] سوره العنکبوت، الآیه 2.
[500] سوره ص، الآیه 34.
[501] سوره طه، الآیه 85.
[502] سوره الاعراف، الآیه 155.
[503] سوره الأنعام، الآیه 165.
[504] سوره آل عمران، الآیه 152.
[505] سوره القلم، الآیه 17.
[506] سوره الملک، الآیه 2.
[507] سوره البقره، الآیه 124.
[508] سوره محمد، الآیه 4.
[509] سوره الأنعام، الآیه 28.
[510] سوره طه، الآیه 134.
[511] سوره الاسراء، الآیه 15.
[512] سوره النساء، الآیه 165.
[513] سوره فصلت، الآیه 17.
[514] سوره فصلت، الآیه 17.
[515] سوره آل عمران، الآیه 7.
[516] سوره الزمر، الآیه 18.
[517] سوره الزمر، الآیه 18.
[518] تحف العقول، ص 481.
[519] الاحتجاج، ج 2، ص 251.
[520] الصراط المستقیم، ج 2، ص 113؛ بحارالأنوار، ج 39، ص 3.
[521] فضائل الخمسه عن الصحاح السته، ج 2، ص 52، عن صحیح مسلم، و الترمذی و ابن الأثیر الجزری و النیسابوری و أحمد و أبی نعیم و الخطیب البغدادی و المتقی الهندی و ابن حجر و الهیثمی و غیرهم.
[522] الأربعون حدیثا من
الأربعین، ص 141، عن ابن الجوزی و أحمد و البغوی.
[523] أمالی الطوسی، ص 47؛ بحارالأنوار، ج 3، ص 254.
[524] فضائل الخمسه، ج 3، ص 59.
[525] المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 122.
[526] الأربعون حدیثا عن الأربعین، ص 23.
[527] بحارالأنوار، ج 5، ص 69.
[528] فضائل الخمسه عن الصحاح السته، ج 2، ص 198، عن البخاری و مسلم و الترمذی و ابن ماجه و الهیثمی و النیسابوری و المتقی الهندی و الاصبهانی و النسائی.
[529] مروج الذهب، ج 4، ص 85. بحارالأنوار، ج 50، ص 208.
[530] سفینه البحار، ج 2، ص 598، بشاره المصطفی، ص 234.
[531] تذکره الخواص، ص 203.
[532] تاریخ الخطیب، ج 12، ص 56، طبقه مصر.
[533] أمالی المفید، ص 336.
[534] الاختصاص، ص 10، قم عاصمه الحضاره الشیعیه، ص 9.
[535] سوره آل عمران، الآیه 83.
[536] أمالی الشیخ الطوسی، ص 281.
[537] نفس المصدر، ص 291.
[538] نفس المصدر، ص 304.
[539] نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص 70.
[540] نفس المصدر.
[541] نفس المصدر.
[542] نفس المصدر، ص 71.
[543] نفس المصدر، ص 71.
[544] نفس المصدر، ص 71.
[545] تحف العقول، ص 511: قال علیه السلام لداود الصرمی، یا داود لو قلت ان تارک التقیه کتارک الصلاه لکنت صادقا.
[546] تحف العقول، ص 509.
[547] نفس المصدر، ص 510.
[548] نفس المصدر.
[549] نفس المصدر، ص 512.
[550] نفس المصدر،.
[551] نفس المصدر.
[552] تحف العقول، ص 52.
[553] نزهه الناظر، ص 69: و قال لبعض الثقات عنده - و قد أکثر من تقریظه - انظر البحار، ج 73، ص 295.
[554] نفس المصدر.
[555] نفس المصدر، ص 70.
[556] نفس المصدر، ص 71.
[557] تحف العقول، ص 512.
[558] نزهه الناظر، ص 69.
[559] تحف العقول، ص 512.
[560] نزهه الناظر، ص 70 و قال علیه السلام موعظه لبعض أصحابه. و روی
هذا الحدیث عن الامام العسکری ایضا انظر حیاه الامام العسکری، ص 151.
[561] نزهه الناظر، ص 69.
[562] نفس المصدر، ص 70.
[563] نفس المصدر، ص 69.
[564] نفس المصدر، ص 70: قال یحیی بن عبد الحمید الحمانی: سمعت أباالحسن یقول لرجل ذم الیه ولدا له:.
[565] نزهه الناظر، ص 69.
[566] نفس المصدر، ص 71، قال علیه السلام للمتوکل فی جواب کلام بینها.
[567] نفس المصدر، ص 69.
[568] نفس المصدر.
[569] نفس المصدر.
[570] نزهه الناظر، ص 69.
[571] نفس المصدر، ص 70.
[572] نفس المصدر.
[573] نفس المصدر.
[574] نفس المصدر.
[575] تحف العقول، ص 510.
[576] نفس المصدر، ص 511.
[577] تحف العقول، ص 512.
[578] نفس المصدر.
[579] الأنوار البهیه، ص 142.
[580] نفس المصدر، سأله الغلامی عن الحلم و عن الخرم فقال:.
[581] نفس المصدر.
[582] استشهد الامام الجواد علیه السلام سنه 220 و مات المعتصم سنه 227، الارشاد، ص 307.
[583] اعلام الوری، ص 339.
[584] قال القمی فی منتهی الآمال: و فی روایه ان المتوکل أحضر الامام فی سنه 243 الی سامراء فأقام فی سامراء ما یقارب 11 سنه، و علی قول المسعودی یکون مده بقاءه علیه السلام فی سامراء قرابه 19 سنه راجع منتهی الآمال، ج 2، ص 384.
[585] هناک خلاف بین الطبرسی و سائر المؤرخین کالمفید و غیره حول السنه التی استشهد فیها الامام الجواد علیه السلام، فقال الطبرسی فی اعلام الوری، ص 339: و أشخصه المعتصم الی بغداد فی أول سنه خمس و عشرین و مائتین، فأقام بها حتی توفی فی آخر ذی القعده من هذه السنه. و قال فی الارشاد، ص 307: و کان سبب وروده الیها اشخاص المعتصم له من المدینه فورد بغداد للیلتین بقیتا من المحرم سنه عشرین و مائتین و توفی بها فی ذی القعده من هذه السنه. و
الظاهر هذا اشتباه حصل اما من النساخ فأضافوا الخمس قبل العشرین و اما منه رحمه الله فلا یمکن قبول قوله الا علی القول بأن الجواد استشهد فی عهد الواثق و هو مخالف للتواریخ المشهوره. و مخالف لما علیه هو نفسه حیث قال فی تاریخ مولد الجواد و مده امامته و وقت وفاته: و قبض ببغداد فی آخر ذی القعده سنه عشرین و مأتین. اعلام الوری، ص 329.
[586] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 471.
[587] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 482.
[588] نفس المصدر، ص 483.
[589] اعلام الوری، ص 408، بحارالأنوار، ج 50، ص 124.
[590] تاریخ بغداد، ج 12، ص 57.
[591] وزیر الواثق و اسمه محمد بن عبدالملک. انظر التنبیه و الأشراف للمسعودی، ص 313.
[592] اثبات الهداه، ج 3، ص 360.
[593] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 484.
[594] نفس المصدر، ص 492.
[595] تذکره الخواص، ص 322.
[596] مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 411.
[597] بحارالأنوار، ج 50، ص 146.
[598] بحارالأنوار، ج 50، ص 209.
[599] سوره هود، الآیه 65.
[600] مهج الدعوات، ص 267، بحارالأنوار، ج 50، ص 192.
[601] مناقب، ج 4، ص 417.
[602] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 410، الارشاد، ص 312.
[603] بحارالأنوار، ج 50، ص 158.
[604] بحارالأنوار، ج 50، ص 172.
[605] ینابیع الموده، ص 366، اثبات الهداه، ج 3، ص 390، الفصول المهمه، ص 261.
[606] عیون المعجزات، ص 131.
[607] الارشاد، ص 310.
[608] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 406.
[609] مروج الذهب، ج 4، ص 11، بحارالأنوار، ج 50، ص 211، تذکره الخواص، ص 223.
[610] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 416.
[611] الارشاد، ص 310.
[612] أمالی الطوسی، ص 275، بحارالأنوار، ج 50، ص 125، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص
412.
[613] الخصال، ص 394، معانی الأخبار، ص 123، اعلام الوری، ص 411.
[614] الخرایج و الجرایح، ج 1، ص 412، بحارالأنوار، ج 50، ص 195.
[615] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 416، بحارالأنوار، ج 50، ص 149.
[616] بحارالأنوار، ج 50، ص 150.
[617] سوره هود، الآیه 65.
[618] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 407.
[619] بحارالأنوار، ج 50، ص 196.
[620] مهج الدعوات، ص 265 و عنه مسند الامام الهادی، ص 188.
[621] سوره هود، الآیه 65.
[622] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 407.
[623] بحارالأنوار، ج 50، ص 152.
[624] سوره یوسف، الایه 47.
[625] عیون المعجزات، ص، بحارالأنوار، ج 50، ص 186.
[626] سوره هود، الایه 65.
[627] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 407.
[628] سوره هود الآیه 65.
[629] بحارالأنوار، ج 50، ص 147.
[630] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 492.
[631] شجره طوبی، ص 157.
[632] بحارالأنوار، ج 45، ص 396.
[633] الثاقب فی المناقب، ص 214 و عنه مسند الامام الهادی، ص 139.
[634] الهدایه، 76.
[635] النهایه، ص 730.
[636] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 493.
[637] الکامل فی التاریخ، ج 6، ص 148.
[638] نفس المصدر، ص 149.
[639] مدنیه بناها المتوکل فی الماحوزه علی ثلاثه فراسخ من قصر سر من رأی و سماها الجعفریه انظر تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 492.
[640] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 493.
[641] نفس المصدر.
[642] التنبیه و الأشراف، ص 314.
[643] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 494.
[644] نفس المصدر.
[645] راجع تاریخ الیعقوبی، ج 2 من، ص 495 الی 498.
[646] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 496.
[647] نفس المصدر، ص 499.
[648] التنبیه و الأشراف، ص 315.
[649] انظر حیاه الامام العسکری، ص 129.
[650] بحارالأنوار، ج 50، ص 265 عن المناقب، ج 4، ص 438، و رواه عن الأرشاد،
ص 341.
[651] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 500.
[652] البدایه و نهایه، ج 11، ص 11.
[653] تاریخ الخلفاء، ص 359.
[654] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 503.
[655] الکافی، ج 1، ص 497.
[656] الارشاد، ص 307.
[657] تهذیب الاحکام، ج 6، ص 92.
[658] اعلام الوری، ص 339.
[659] روضه الواعظین، ص 211.
[660] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[661] کشف الغمه، ج 2، ص 376.
[662] تاریخ الأمم و الملوک، ج 5، ص 426.
[663] مروج الذهب، ج 4، ص 169.
[664] تاریخ بغداد، ج 12، ص 57.
[665] الکامل فی التاریخ، ج 7، ص 189.
[666] مرآه الجنان، ج 2، ص 159.
[667] شذرات الذهب، ج 2، ص 128.
[668] تذکره الخواص، ص 262.
[669] مطالب السؤل، ص 88.
[670] الفصول المهمه، ص 283.
[671] بحارالأنوار، ج 50، ص 115.
[672] نفس المصدر.
[673] نفس المصدر، ص 117.
[674] نفس المصدر، ص 114.
[675] الارشاد، ص 307.
[676] تذکره الخواص، ص 262.
[677] الکافی، ج 1، ص 497.
[678] تاریخ الامم و الملوک، ج 9، ص 381.
[679] مروج الذهب، ج 4، ص 169.
[680] تاریخ بغداد، ج 12، ص 57.
[681] تتمه المختصر، ج 1، ص 347.
[682] تذکره الخواص، ص 362.
[683] مطالب السؤل، ص 88.
[684] الفصول المهمه، ص 283.
[685] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[686] بحارالأنوار، ج 50، ص 115.
[687] الارشاد، ص 307.
[688] تهذیب الأحکام، ج 6، ص 92.
[689] اعلام الوری، ص 339.
[690] روضه الواعظین، ص 211.
[691] بحارالأنوار، ج 50، ص 115.
[692] الکافی، ج 1، ص 497.
[693] تذکره الخواص، ص 362.
[694] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[695] الکافی، ج 1، ص 497، تاریخ الطبری، ج 9، ص 381، مروج الذهب، ج 4، ص 169.
[696] تاریخ بغداد، ج 12، ص 57، مطالب السؤل، ص 88، تتمه المختصر،
ج 1، ص 347، الفصول المهمه، ص 283.
[697] الفصول المهمه، ص 283.
[698] روضه الواعظین، ص 211.
[699] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[700] بحارالأنوار، ج 50، ص 192.
[701] نفس المصدر.
[702] نفس المصدر، ص 206.
[703] روضه الواعظین، ص 211.
[704] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[705] اعلام الوری، ص 339.
[706] تهذیب الأحکام، ج 6، ص 92.
[707] الارشاد، ص 307.
[708] اعلام الوری، ص 339.
[709] اعلام الوری، ص 349، بحارالأنوار، ج 27، ص 217، عیون أخبار الرضا، ج 2، ص 200.
[710] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[711] الاعتقاد للصدوق، ص 100.
[712] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401، منتهی الأمال، ج 2، ص 385.
[713] تذکره الخواص، ص 362.
[714] الاعتقاد، ص 100.
[715] کشف الغمه، ج، ص، مسند الامام الهادی، ص 56.
[716] مروج الذهب، ج 4، ص 169.
[717] تاریخ بغداد، ج 12، ص 56.
[718] تذکره الخواص، ص 362.
[719] مطالب السؤل، ص 88.
[720] الفصول المهمه، ص 283.
[721] مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 401.
[722] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 492.
[723] نفس المصدر، ص 493.
[724] اثبات الوصیه، ص 238.
[725] دولت عباسیان، ص 181.
[726] مروج الذهب، ج 4، ص 171.
[727] منتهی الآمال، ج 2، ص 385.
[728] بحارالأنوار، ج 50، ص 210.
[729] اثبات الوصیه، ص 234.
[730] نفس المصدر، ص 235.
[731] الخرایج و الجرایح، ج 1، ص 411.
[732] اعلام الوری، ص 348.
[733] اثبات الوصیه، ص 234.
[734] تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 503.
[735] لم یتحدث لنا المسعودی هنا عن ندبه الجاریه. و لکن ذکر ذلک فی مروج الذهب و قال: و کانت وفاه أبی الحسن... فی یوم الاثنین... و سمع فی جنارته جادیه تقول: ماذا لقینا فی یوم الاثنین قدیما و حدیثا... مروج الذهب، ج 4،
ص 169.
[736] اثبات الوصیه، ص 235.
[737] اثبات الوصیه، ص 235.
[738] حیاه الامام العسکری، ص 73.
[739] قال الیعقوبی: فلما کثر الناس و اجتمعوا کثر بکاؤهم و ضجتهم، فرد النعش الی داره فدفن فیها... تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 503.
[740] جلاءالعیون، ج 3، ص 121.
[741] مجمع البحرین، ص 418.
[742] اعلام الوری، ص 348.
[743] اعلام الوری، ص 342.
[744] قال الطریحی فی مجمع البحرین، ص 397: الدهق محرکه خشبتان یغمز بها الساق و منه حتی وضع الدهق علی ساق ابن الخضیب.
[745] نفس المصدر.
[746] نفس المصدر.