با پیشوایان هدایت گر: نگرشی نو به شرح زیارت جامعه کبیره

مشخصات کتاب

عنوان قراردادی : زیارتنامه جامعه کبیره .شرح

عنوان و نام پدیدآور : با پیشوایان هدایت گر: نگرشی نو به شرح زیارت جامعه کبیره/ علی حسینی میلانی.؛ تدوین و ویرایش هیئت تحریریه مرکز حقایق اسلامی.

مشخصات نشر : قم: مرکز حقایق اسلامی 1388 -

مشخصات ظاهری : 4ج.

فروست : مرکز حقایق اسلامی؛ 110؛ 132.

شابک : ج.1 978-600-5348-11-8 ؛ ج.2 978-6005348-31-6 ؛ ج.3 978-600-5348-57-6

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ص.ع. به انگلیسی : Ali Husayni Milani. Along with guiding leaders a new glance

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1389).

یادداشت : ج.3(چاپ اول :1390)(فیپا).

یادداشت : کتابنامه به صورت زیر نویس.

موضوع : زیارتنامه جامعه کبیره -- نقد و تفسیر

موضوع : زیارتنامه ها

شناسه افزوده : حسینی میلانی، علی 1326 -

شناسه افزوده : مرکز الحقائق الاسلامیه

رده بندی کنگره : BP271/20422/ح54 1388

رده بندی دیویی : 297/777

شماره کتابشناسی ملی : 1829665

ص: 1

جلد 1

اشاره

فهرست نگاشته ها

سخن مركز 21

پيش گفتار 23

بخش يكم در سايه سار زيارت جامعه 27

چيستى معناى زيارت 29

زنده بودن امامان 31

زيارت انبيا و حجت هاى الهى؛زيارت خدا 33

شبهه اى واهى 34

هدف از زيارت 36

چرايى تأكيد فراوان بر زيارات 37

معرفت و شناخت أئمه از ديدگاه روايات 38

مقام صالحان و شايستگان 40

آداب زيارت در مكتب اهل بيت 42

ص: 5

زيارت جامعه كبيره 44

سند زيارت جامعه كبيره 44

صحت سند زيارت جامعه 45

استدلال يا استشهاد دانشمندان به زيارت جامعه 63

بى نيازى زيارت جامعه از سند 70

زيارت جامعه در گفتار دانشمندان 72

غلو چيست؟78

غلو از ديدگاه روايات 78

نه غلو و نه تقصير 80

غلو از ديدگاه علامۀ مجلسى 83

شناخت حقيقى 89

محورهاى زيارت جامعه 89

بخش دوم سلام هايى از روى معرفت 91

السلام عليكم يا أهل بيت النبوة 95

معناى سلام 95

معناى اهل بيت 97

چرا«اهل بيت النبوة»؟99

نبوت پيامبر گرامى پيش از همۀ انبيا 109

و موضع الرسالة 113

جايگاه رسالت 113

ص: 6

و مختلف الملائكة 114

محل آمد و شد فرشتگان 114

و مهبط الوحي 118

جايگاه فرود وحى 118

چگونگى فرود آمدن وحى بر ائمه 119

و معدن الرحمة 121

معدن رحمت و مهرورزى 121

رحمت الهى 122

رحمت الهى از ديدگاه قرآن 124

و خزان العلم 126

خازنان علم و دانش 126

ارزش دانش 126

قبح تقدم مفضول بر فاضل 127

علم رسول الله نزد ائمه 127

علم غيب 130

حقايق قرآن 131

و منتهى الحلم 134

نهايت بردبارى 134

تفاوت حلم با صبر 134

پيشوايان معصوم در بالاترين رتبۀ حلم و بردبارى 135

نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا 136

حلم و بردبارى امام حسن 137

ص: 7

اعتراف دشمن 137

حلم و بردبارى ديگر ائمه 138

و اصول الكرم 138

بنيان هاى كرامت و بزرگوارى 138

معناى كرم 139

منشأ شرافت 140

و قادة الامم 141

پيشوايان به سوى كمالات 141

پيشوايان امت ها 141

اعتراف غاصبان ستم گر 143

امامت معنوى 144

و أولياء النعم 145

صاحبان نعمت ها 145

معناى ولى نعمت بودن 146

و عناصر الأبرار 148

عنصرهاى نيكان 148

پيروان واقعى 149

و دعائم الأخيار 151

اساس و ستون هاى خوبان 151

ائمه،ستون معرفت و عبادت 152

وساسة العباد 156

معناى سياست و سياست گذار 156

ص: 8

معناى عباد 157

تجلى سياست ائمه در زمان امام عصر 163

سياست در علم و تربيت 164

و أركان البلاد 165

پايه هاى استوار شهرها 165

امان زمينيان 171

آثار معنوى وجود اهل بيت 172

آثار ديگر 173

توصيه هايى براى رسيدن به مرحلۀ كمال 174

آثار وجودى ائمه بر موجودات ديگر 176

و أبواب الإيمان 179

درهاى ايمان 179

جايگاه رفيع ايمان 180

معناى حقيقت دين 185

على باب الدين 187

على در آمرزش 187

على باب فقه 189

على باب بهشت 191

على باب شهر دانش 191

على باب حكمت 192

على باب النبي 192

على باب الله 193

ص: 9

اهل بيت و امتحان مردم 193

و امناء الرحمان 195

امينان خداى رحمان 195

معناى امانت 195

امانت خدا نزد اهل بيت 196

اضافۀ«امناء»به«الرحمان»197

اشاره اى به عصمت ائمه 200

چگونگى امانت سپارى 200

و سلالة النبيين 205

خلاصه دودمان پيامبران 205

و صفوة المرسلين 208

زبدگان فرستادگان 208

و عترة خيرة رب العالمين 209

عترت پيامبر 209

واژۀ عترت 210

واژۀ«خيرة»218

معناى رب 222

منظور از عالمين 225

و رحمة الله و بركاته 226

السلام على ائمة الهدى و مصابيح الدجى و اعلام التقى 227

امامان هدايت گر 227

انواع هدايت 230

ص: 10

برترى ائمه بر پيامبران 231

هدايت گر هرگروهى 235

اختلاف امت 236

و مصابيح الدجى 238

چراغ هاى تاريكى 238

تاريكى هاى معنوى 240

نگاهى به وصاياى پيامبر خدا 242

و اعلام التقى 245

پرچم هاى تقوا 245

و ذوى النهى و اولى الحجى 249

صاحبان خرد در اعلا درجه 249

و كهف الورى 250

پناه گاه هاى خلايق 250

و ورثة الأنبيآء 257

وارثان پيامبران 257

ارث پيامبران الهى 260

و المثل الأعلى 268

نمونه هاى برتر 268

و الدعوة الحسنى 273

صاحبان دعوت نيكو 273

معناى دعوت 273

معناى دعوت حسنى 277

ص: 11

و حجج الله على أهل الدنيا و الآخرة و الأولى 278

حجت هاى خدا 278

لزوم حجت به قاعدۀ لطف 280

ائمه؛حجت در دنيا 283

ائمه؛حجت در عالم قبل 284

ائمه؛حجت در عالم آخرت 285

و رحمة الله و بركاته 286

السلام على محال معرفة الله 287

جايگاه هاى شناخت خدا 287

و مساكن بركة الله 291

جايگاه هاى بركت خدا 291

معناى بركت 292

و معادن حكمة الله 294

معدن هاى حكمت الهى 294

معناى حكمت 294

سر فصل هاى حكمت 298

و حفظة سر الله 299

حافظان سر خدا 299

و حملة كتاب الله 304

حاملان كتاب الهى 304

منظور از كتاب خدا 307

ص: 12

و اوصياء نبي الله 310

اوصياى پيامبر خدا 310

ضرورت وجود وصى پيامبر در هرزمان 312

ضرورت وجود وصى در اسلام 315

دوازده امام؛اوصياى رسول الله 316

وصى؛لقب امير مؤمنان 323

و ذرية رسول الله صلى الله عليه و آله 328

ذريه رسول خدا 328

ذريه در لغت و عرف 328

اولاد پيامبر خدا و آيۀ مباهله 330

انكار دشمنان 332

اضافۀ واژۀ«ذريه»به«رسول الله»337

و رحمة الله و بركاته 340

السلام على الدعاة الى الله 340

فراخوانان به سوى خدا 340

هدايت گران به سوى خدا 341

امام حسن و هدايت مرد شامى 341

روش هاى دعوت مردم 346

و الأدلآء على مرضات الله 347

رسانندگان به مرضات خدا 347

خوابيدن حضرت على به جاى حضرت رسول؛«ابتغاء مرضات الله»بوده 350

فرق دليل با هادى 351

ص: 13

و المستقرين في امر الله 353

استواران در امر خدا 353

معناى«امر الله»355

و التآمين في محبة الله 357

كاملان در محبت خدا 357

معناى محبت خداوند 358

محبوب خدا و پيامبرش 363

چرا محبت خدا؟365

و المخلصين في توحيد الله 366

خالصان در توحيد خدا 366

معرفت خدا 367

اخلاص در عبادت 368

اخلاص در توحيد 368

و المظهرين لأمر الله و نهيه 371

آشكاركنندگان امر و نهى الهى 371

راه هاى معلوم شدن احكام 371

ولايت ائمه بر احكام شرعى 376

ديدگاه بزرگان و دانشمندان 383

ديدگاه وحيد بهبهانى 385

ديدگاه شيخ بحرانى 385

ديدگاه سيد عبد الله شبر 386

ديدگاه شيخ محمد حسن نجفى 386

ص: 14

ديدگاه مجلسى اول و دوم 387

ديدگاه مرحوم آقاى گلپايگانى 387

و عباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون 388

بندگان گرامى خدا 388

كرم در قرآن مجيد 389

انديشه اى در آيه 392

1.عصمت ائمه 393

2.علم ائمه 393

3.عمل و كردار ائمه 394

4.شفاعت ائمه 395

و رحمة الله و بركاته 398

مناقبى ديگر 399

السلام على الأئمة الدعاة 399

امامان دعوت گر 399

و القادة الهداة 401

پيشوايان هدايت گر 401

و السادة الولاة 403

سروران صاحب اختيار 403

و الذادة الحماة 405

مدافعان حمايت گر 405

و اهل الذكر 407

اهل الذكر 407

ص: 15

و اولى الأمر 411

صاحبان امر 411

و بقية الله 414

ذخيرة الهى 414

و خيرته 416

برگزيدگان الهى 416

و حزبه 416

حزب الله 416

و عيبة علمه 423

جايگاه علم خدا 423

و حجته 424

حجت هاى الهى 424

و صراطه 428

راه خدا 428

و نوره 437

نور خدا 437

و برهانه 438

برهان هاى الهى 438

و رحمة الله و بركاته 439

ص: 16

بخش سوم گواهى و شهادت به يگانگى خدا و رسالت پيامبر او 441

در محضر معصوم 443

أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له كما شهد الله لنفسه 443

شهادت نخست 443

كلمۀ«وحده»448

كلمۀ«لا شريك له»449

و شهدت له ملائكته و اولوا العلم من خلقه 449

شهادت فرشتگان 449

صاحبان علم 452

لا إله إلا هو العزيز الحكيم 454

خداى عزيز و حكيم 454

و اشهد ان محمدا عبده المنتجب و رسوله المرتضى ارسله بالهدى 455

و دين الحق ليظهره على الدين كله و لو كره المشركون 455

شهادت دوم 455

پيامبر بندۀ خداست 455

ارسله بالهدى و دين الحق 459

رسالت هدايت گر 459

ليظهره على الدين كله و لو كره المشركون 462

آيين همگانى 462

ص: 17

سخن مركز

...از دانشمندان و انديشمندانى كه با قلمى شيوا و بيانى رسا به تبيين حقايق تابناك دين مبين اسلام و دفاع عالمانه از حريم امامت و ولايت امير مؤمنان على عليه السلام پرداخته است،پژوهشگر والامقام حضرت آيت الله سيد على حسينى ميلانى،مى باشد.

مركز حقايق اسلامى،افتخار دارد كه احياى آثار پربار و گران سنگ آن محقق نستوه را در دستور كار خود قرار داده و با تحقيق،ترجمه،تدوين و نشر آثار معظم له،آن ها را در اختيار دانش پژوهان،فرهيختگان و تشنگان حقايق اسلامى قرار دهد.

كتاب با پيشوايان هدايت گر(در سه جلد)يكى ديگر از آثار آن معظم له است.اين كتاب با نگرشى نو به شرح و توضيح زيارت جامعه كبيره پرداخته است كه در شب هاى ماه مبارك رمضان از سال 1427 تا سال 1429 هجرى جلساتى تحت عنوان«درس هايى در شرح زيارت جامعه كبيره»در مركز حقايق اسلامى و به درخواست جمعى از طلاب حوزه علميه قم و ديگر علاقه مندان ارائه فرمودند كه پس از تدوين،نگارش و ديگر مراحل فنى به صورت كنونى در اختيار پژوهش گران و دوستان اهل بيت عليهم السلام قرار مى گيرد.اميد است دو جلد ديگر نيز به زودى آماده شود.

اين پژوهش كوشيده تا با تكيه بر انديشه و تأمل در مضامين والا و مفاهيم بلند اين زيارت در پرتو آيات قرآن مجيد و روايات معصومين عليهم السلام و با بيانى بسيار

ص: 21

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين و الصلاة و السلام على سيدنا محمد وآله الطاهرين المعصومين ولعنة الله على أعدائهم أجمعين

من الأولين و الآخرين

پيش گفتار

بى ترديد،بهترين راه براى شناخت هر فردى خود اوست؛به اين معنا كه اگر بتوانيم از حالات،ويژگى ها و كردارهاى او به شخصيت واقعى او پى ببريم و يا اگر به گفته او در معرفى خودش اعتماد كنيم،به ديگرى مراجعه نبايد كرد.از اين رو،حالات و كمالات پيشوايان معصوم عليهم السلام را از طريق خودشان بايد به دست آورد كه خود معرف و شناساى خودشان هستند.

يكى از راه هاى شناخت آن بزرگواران،انديشه و تأمل در دعاها و زيارت هايى است كه از شخص آنان صادر شده است.اگر ما در مفاهيم والاى اين دعاها و زيارت ها تدبر كنيم و بينديشيم،به يقين شناخت و معرفت ما به آن بزرگواران بيشتر خواهد شد.

همه مى دانيم زيارت هاى بسيارى با مضامين عالى و گوناگون براى حضرات معصومان عليهم السلام نقل شده

است؛ولى در اين بين،چند زيارت،شاخص هستند كه به آن ها توجه ويژه مى شود.از اين زيارت ها چند زيارت را مى توان نام برد:

ص: 23

يكم.زيارت امير مؤمنان على عليه السلام در روز غدير خم:اين زيارت،سلسله اى از معارف والا،حقايق و

مطالبى اعتقادى را در بر دارد.

دوم.زيارت عاشورا:با اين زيارت،امام حسين عليه السلام در روز عاشورا و ساير ايام زيارت مى شود كه آثار و بركات بسيارى دارد.بزرگان ما به صدور اين زيارت شريفه يقين دارند،به گونه اى كه برخى از آنان در اين مورد فرموده اند:اگر كسى زيارت عاشورا را نپذيرد،مى توان گفت اساسا شيعه نيست.(1)

بنابراين،بزرگان همواره به آن توجه داشته اند.كسى كه زيارت عاشورا را مى خواند،به طور طبيعى به حضرت سيدالشهداء عليه السلام و امامان معصوم عليهم السلام،معرفت مى يابد،ولايت او تقويت مى گردد،از دشمنان اهل بيت عليهم السلام بيزارى مى جويد كه اگر ولايت،بدون برائت باشد،اثرى نخواهد داشت.

سوم.زيارت آل ياسين:اين زيارت براى توجه،توسل و ايجاد ارتباط با ساحت قدس حضرت ولى عصر امام زمان

عجل الله تعالى فرجه الشريف است كه در اين خصوص بسيار مؤثر است.

چهارم.زيارت جامعه أئمة المؤمنين عليهم السلام،معروف به زيارت جامعه كبيره.

بديهى است كه هر يك از اين زيارت ها شايسته شرح و توضيح جداگانه اى است.از اين رو،شرح هاى بسيارى

در اين زمينه از ديرباز نگارش يافته كه نام برخى از آن ها در خصوص زيارت جامعه ذكر خواهد شد.

امتياز زيارت جامعه در اين است كه هر يك از ائمه اطهار عليهم السلام و نيز همه آن ها را مى شود با آن زيارت نمود و از نظر محتوا مشتمل مطالبى است كه اگر در جاهاى ديگر وجود داشته باشد به صورت پراكنده است.البته اهتمام بزرگان از قديم».

ص: 24

الايام به اين زيارت از جهت حفظ كردن،خواندن و يا شرح نوشتن و نيز كلماتى كه در عظمت آن گفته اند كاشف از برجستگى اين زيارت در بين زيارات مى باشد.

و از آن جا كه در زمان ما توجه به معارف كم گشته،بلكه در بعضى از معارف متعلق به اهل بيت عليهم السلام تشكيك و يا شبهه افكنى مى شود،لازم دانستم فرصت شب هاى ماه مبارك را مغتنم شمرده و در اين باره با كمك آيات قرآن مجيد و روايات وارده از اهل عصمت عليهم السلام مذاكره اى داشته باشم.

و از اين كه به اين كار موفق شدم و فى الجمله خدمتى صورت گرفته از خداوند متعال و عنايات حضرت ولى عصر

عليه السلام شكرگزار هستم،و دوستانى را كه تقبل زحمت نموده و مطالب را تدوين كرده اند دعا مى نمايم.

على حسينى ميلانى

ص: 25

چيستى معناى زيارت

واژه«زيارت»از«زور»گرفته شده است،ابن فارس واژه شناس معروف،در كتاب معجم مقاييس اللغه

مى نويسد:

الزاء و الواو و الراء،أصل واحد يدل على الميل و العدول؛(1)

اين واژه كه از حروف«ز»،«و»و«ر»تشكيل شده،نشان دهنده تمايل و عدول است.حال زاير نيز از همين مقوله است؛چرا كه وقتى فردى به زيارت فرد ديگرى مى رود،تمايل به سوى او يافته و از ديگران عدول مى كند.زاير يعنى كسى كه به يك طرف ميل پيدا مى كند و از ماسواى آن عدول مى نمايد.پس واژه«زور»به معناى ميل و عدول است.براى مثال،زايرى كه به آستان بوسى و زيارت امام رضا عليه السلام شرف ياب مى شود،در واقع به حضرتش ميل نموده و خود را با تمام وجود در محضر آن حضرت مى بيند و از ماسواى آن بزرگوار عدول و اعراض كرده است.

محدث بزرگوار شيخ طريحى در مجمع البحرين مى نويسد:در دعايى آمده است:

اللهم اجعلنى من زوارك؛(2)

خدايا!مرا از زايران خود قرار بده.

ص: 29

اين دعا چه معنايى دارد؟چرا كه خداى تعالى جسم نيست تا مكانى خاص و جهتى معين داشته باشد.

معناى دعا چنين است:خدايا!مرا آن چنان قرار بده كه فقط به تو تمايل و توجه داشته باشم.

وقتى انسان به خدا تمايل نمود،در واقع از ماسواى حضرت بارى تعالى اعراض و عدول كرده است و از كسانى

شده كه به آن درگاه باشكوه پناه آورده،از او يارى طلبيده و كارى با ماسواى او ندارد.

صاحب مجمع البحرين در ادامه مى نويسد:در حديث آمده است:

من فعل كذا فقد زار الله فى عرشه؛(1)

هر كه فلان عمل را انجام دهد،خدا را در عرش خودش زيارت كرده است.

يعنى خدا را قصد كرده و به او تمايل نموده و از ماسواى خدا عدول و اعراض كرده است.

به سخن ديگر،اثر اين عمل چنين است كه خداى تعالى اين شخص را به خود اختصاص مى دهد،تمايل او را به

سوى خودش قرار داده و او را از ماسواى خود منقطع مى نمايد.

زيارت در حقيقت،حضور حقيقى زاير نزد زيارت شونده است.از اين رو،در بعضى كلمات آمده:ص الزيارة

حضور الزائر عند المزورر.

بعضى گمان مى كنند كه اين حضور همان حضور ظاهرى جسمى است و حال اين كه رواياتى براى زيارت حضرت رسول صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام از راه دور داريم كه نشان مى دهد مراد حضور واقعى قلبى است كه همان«ميل»ن.

ص: 30

و«توجه»است و تحقق عنوان«زيارت»و ترتب آثار آن دائر مدار حضور و توجه باطنى است؛از اين رو خيلى از اوقات انسان در زيارت گاه حضور بدنى دارد،اما چون قلب او و فكرش در جاى ديگر است اثرى بر آن حضور بار نمى شود.

به راستى چه مقام والا و با شكو هى است كه تمام تمايل و توجه انسان فقط به سوى خداوند متعال باشد،به گونه اى كه همواره به طرف حضرت حق حركت كند،ماسواى او را پشت سر قرار دهد و از هر آن چه جز اوست عدول نمايد كه در نتيجه چنين انسانى ممحض و خالص در خداوند متعال مى گردد.اگر خداوند اين كار را با انسانى انجام دهد و او را بپذيرد،او را از«مخلصين»(خالص شدگان)براى خود قرار داده است.

اين چه مقام والايى است؛مقامى كه تمام تلاش گران راه توحيد در پى آن بوده اند و اساسا هدف همين بوده است!

زنده بودن امامان

اكنون به اجمال بايد يادآور شد كه بر حسب دلالت آيات و روايات و ادله ديگر ما معتقديم كه انبياى الهى و

اوصياى آن ها زنده هستند.آن بزرگواران زايران خويش را مى شناسند و به آن ها عنايت دارند.

در كامل الزيارات آمده است:حضرت امام صادق عليه السلام درباره حضرت سيدالشهداء عليه السلام فرمود:

وإنه لينظر إلى زواره،فهو أعرف بهم وبأسمائهم وأسماء آبائهم وما فى رحالهم من أحدهم بولده،وإنه لينظر إلى من يبكيه فيستغفر له ويسأل أباه الاستغفار له ويقول له:أيها الباكى!لو علمت ما أعد الله لك لفرحت أكثر مما حزنت،وإنه ليستغفر له من كل ذنب وخطيئة؛(1)

ص: 31

آن بزرگوار به زايران خود مى نگرد و به اسامى آن ها،پدرانشان و آن چه در بارهايشان دارند،آگاه تر از آنان به فرزندانشان است.آن حضرت به گريه كنندگان خود مى نگرد و براى آنان درخواست آمرزش مى كند و از پدر بزرگوارش نيز مى خواهد كه براى آنان طلب آمرزش كند و به گريه كنندگانش مى فرمايد:اى كسى كه براى من گريه مى كنى!اگر بدانى خداوند چه نعمت هايى براى تو آماده كرده،به يقين سرور و شادى تو بيش از اندوهت خواهد بود.به راستى كه خداوند متعال تمام گناهان و لغزش هاى تو را مى آمرزد!

البته اين اعتقاد و نقل اين روايات اختصاص به ما ندارد؛بلكه اهل سنت نيز به زنده بود انبياء و اولياء معتقدند،و حافظ جلال الدين سيوطى در اين مسئله كتاب نوشته،آن ها از رسول الله صلى الله عليه وآله احاديثى نقل كرده اند از

جمله آن كه آن حضرت فرمود:من زارنى بعد وفاتى....(1)

و در حديث ديگرى فرمود:من سلم على من عند قبرى سمعته....(2)

از گروه وهابيت كه چشم پوشيم،اين عقيده همه مسلمانان است.

شايد جامع ترين سخن در اين مورد كلام شيخ مفيد رحمه الله باشد كه فرموده است:

و إن رسول الله و الأئمة من عترته خاصة ،لا يخفى عليهم بعد الوفاة أحوال شيعتهم فى دار الدنيا بإعلام الله تعالى لهم ذلك،حالا بعد حال،ويسمعون كلام المناجى لهم فى مشاهدهم المكرمة العظام،بلطيفة من لطائف الله تعالى ينبئهم بها من جمهور العباد وتبلغهم المناجاة من بعد،كما جاءت به الرواية؛(3)

به راستى كه رسول خدا صلى الله عليه وآله و امامان از عترت آن بزرگوار به2.

ص: 32

خصوص پس از وفاتشان از حالات شيعيانشان آگاه بوده و احوال آن ها بر ايشان مخفى نيست؛زيرا كه خداوند متعال آن ها را لحظه به لحظه از حال شيعيانشان آگاه مى كند.آنان سخن كسى را كه در كنار قبور گرامى آن ها به نجوا مى پردازد به عنايت ويژه اى از عنايت هاى خاص خدا مى شنوند كه خداوند بدين وسيله آن ها را از عموم بندگان ممتاز ساخته و مناجات شيعيان را از راه دور به آن ها مى رساند،آن سان كه در روايت آمده است.

زيارت انبيا و حجت هاى الهى؛زيارت خدا

محدث جليل القدر شيخ صدوق رحمه الله اين گونه روايت مى كند:

زيارة الله زيارة أنبيائه وحججه صلوات الله عليهم،من زارهم فقد زار الله عزوجل؛(1)

زيارت خدا،همان زيارت پيامبران و حجت هاى اوست.هر كه آنان را زيارت كند،در واقع خداى تعالى را زيارت كرده است.

آرى،زيارت پيامبران و پيشوايان معصوم عليهم السلام،همان زيارت خداى تعالى است؛چرا كه در حديثى

مى خوانيم كه حضرتش مى فرمايد:

من أطاعهم فقد أطاع الله و من عصاهم فقد عصى الله ومن تابعهم فقد تابع الله عزوجل؛(2)

هر كه از آنان فرمان برد،در واقع از خدا فرمان برده است و هر كه از فرمان آنان سرپيچى كند،در واقع از فرمان خدا سرپيچى نموده است و هر كه از آنان پيروى نمايد،در حقيقت از خدا پيروى كرده است.

چنين ارتباطى ميان خداى متعال از طرفى و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و اهل بيت آن حضرت از طرف ديگر وجود دارد.

ص: 33

با توجه به معنايى كه از زيارت مطرح شد،اگر كسى بخواهد خداوند متعال را زيارت كند،بايستى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام را زيارت نمايد كه البته توجه به اين حضرات و اعراض از ماسواى آن ها،توجه به خدا و اعراض از ماسواى اوست.

شبهه اى واهى

بنابرآن چه بيان شد،زيارت ائمه اطهار عليهم السلام در حقيقت زيارت خداى تعالى است و مجاز را در اين

حقيقت و واقعيت راهى نيست.

يكى از معاصران به نقل نشريه اى چنين مى پندارد كه زيارت ائمه اطهار،محبت به ائمه اطهار است.به تعبير

او،عشق به ائمه اطهار،عشق مجازى است و عشق حقيقى،همان عشق به خداوند متعال است.

اين گفتار بنابر تحقيق بر خلاف مفاد روايات و همه ادله اى است كه در دست داريم.

بنابر ادله روشن،كسى كه امام عليه السلام را زيارت كند،خدا را زيارت كرده است؛پس كسى كه مى خواهد خدا را زيارت نمايد،سيدالشهداء عليه السلام و امام رضا عليه السلام و...را زيارت نمايد،آن گاه كه آن بزرگواران را زيارت كند،خدا را زيارت كرده است.همه اش حقيقت است.اصلا ميان ائمه اطهار عليهم السلام و خداوند متعال،عالم حقيقت است و براى مجاز در اين عرصه راهى نيست.به طور كلى چنين نسبتى وجود ندارد كه دوستى با اهل بيت عليهم السلام مجازى باشد تا به دوستى خداوند متعال برسيم.

مگر دوستى اهل بيت غير از حب خداى تعالى است؟

مگر اطاعت آنان غير از اطاعت خداست؟

مگر عصيان و نافرمانى از آنان،غير از عصيان و نافرمانى از خداوند متعال است؟

ص: 34

مگر پيروى از آنان غير از پيروى از خداوند متعال است؟شيخ صدوق درباره زيارت معتقد است:

زيارة الله زيارة أنبيائه وحججه صلوات الله عليهم من زارهم فقد زار الله عزوجل؛(1)

زيارت خداى تعالى زيارت پيامبران و حجت هاى اوست؛هر كه آنان را زيارت كند،خداى متعال را زيارت كرده است.

اين واقعيت و حقيقتى است كه مجاز ندارد،آن سان كه اطاعت و عصيان از آنان اطاعت و عصيان از خداى تعالى

است.

كوتاه سخن اين كه منظور از زيارت،توجه داشتن و تمايل يافتن است؛تمايلى كه توأم با عدول و اعراض از غير

خداست.

بنابراين،زيارت خدا در حقيقت،زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام و ميل به امام زمان عليه السلام همان ميل به خداى تعالى است و به يقين،وقتى انسان واقعا ميل به خدا داشت،با اين ميل از غير خدا عدول و اعراض كرده است.

آن چه بيان شد،معناى زيارت از نظر لغوى بود و روشن شد كه از ديدگاه قرآن(2)و روايات نيز زيارت به همين

معنا آمده است و با توجه به رواياتى كه گذشت،واژه زيارت در دعاها و زيارت ها به همين معنا آمده است.

بنابراين،بين منظور شارع مقدس از كلمه زيارت و مفهوم آن در اصل وضع لغوى اختلافى وجود ندارد.د.

ص: 35

هدف از زيارت

با توجه به معنايى كه از زيارت بيان شد،هدف و حكمت از زيارت نيز روشن گرديد.حكمت زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و پيشوايان معصوم عليهم السلام و تحمل اين همه رنج ها،هزينه اموال و صرف وقت ها همه روشن مى شود و از طرفى،علت آن همه تأكيدى كه بر زيارت ائمه اطهار عليهم السلام به ويژه زيارت سالار شهيدان امام حسين عليه السلام در كربلا و امام رضا عليه السلام در طوس شده،معلوم مى گردد.

بديهى است كه عقايد وهابيان پندارى بيش نيست،گرچه پاسخ آنان را خواهيم داد؛اما اكنون سخن ما بر اساس

رواياتى است كه از امامان معصوم عليهم السلام در اين باره وجود دارد.

بنابر معناى ياد شده از زيارت،هدف از اين زيارت ها،قصد كردن،توجه كامل و حضور قلب نسبت به پيامبر

اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام و در خدمت آن بزرگواران بودن است.

به عبارت ديگر،انسان با اين زيارت ها خود را وقف اين خط و مسير مى كند و از خطوط و مسيرهاى ديگران

عدول و اعراض مى نمايد.

ما به زيارت آن بزرگواران مى رويم تا خدا را زيارت كنيم؛يعنى در خدمت خدا باشيم،او را قصد نماييم و به او

توجه نماييم و از ديگران عدول كنيم.با توجه به اين هدف و حكمت مى بينيم در عبارات اذن ورود به حرم هاى مطهر

چنان كه در كتاب هاى دعا و زيارت آمده است به خداى تعالى خطاب مى كنيم و مى گوييم:

اللهم إنك أكرم مقصود وأكرم مأتى و قد أتيتك متقربا إليك بابن بنت نبيك؛(1)

خداوندا!به راستى كه تو گرامى ترين هدف و گرامى ترين ميزبان هستى كه من به درگاه تو آمدم تا به وسيله فرزند پيامبر تو،مقرب درگاه تو گردم.

ص: 36

آرى،ما در زيارت امام كاظم عليه السلام مثلا به هنگام اذن ورود خداى تعالى را اين گونه مورد خطاب قرار

مى دهيم كه مقصد من تو هستى و به سوى تو آمده ام و فرزند دختر پيامبرت را وسيله تقرب به تو قرار داده ام.

عبارت ديگرى در اذن دخول حرم آمده كه دلالتش بر آن چه گفتيم واضح تر است:

الحمد لله الذى من علينا بحكام يقومون مقامه لو كان حاضرا فى المكان؛(1)

سپاس خدايى را كه با حاكمانى كه اگر خدا مكانى داشت آنان قائم مقام او بودند بر ما منت گذارد.

بنابراين،هدف از زيارت كه به معناى توجه است توأم با روى گردانى از غير،همانا توجه تمام به سوى خداوند

متعال و روى گردانى از غير اوست.

چرايى تأكيد فراوان بر زيارات

اكنون اين پرسش مطرح مى شود كه چرا براى زيارات أئمه عليهم السلام به ويژه زيارت امام حسين عليه السلام اين همه تأكيد شده است؟چرا بايد هر شب جمعه براى زيارت سيدالشهداء به كربلا رفت و زيارت را تكرار كرد؟

پاسخ اين پرسش نيز روشن شد؛چرا كه با يك مرتبه زيارت،به همان اندازه ارتباط و تمايل و عدول از غير پيدا مى شود كه اگر اين عمل تكرار شود،ناگزير در نهاد انسان ملكه نفسانى مى شود و جزو واقعيت و حقيقت او مى گردد و انسان خواسته و ناخواسته در زمره عدول كنندگان از غير و قصد كنندگان خداوند متعال و ائمه اطهار عليهم السلام مى شود.

به سخن ديگر،انسان بر اثر اين زيارت و تكرار آن،حالت انقطاع از ديگران پيدا

ص: 37

مى نمايد و ممحض در زيارت شونده مى گردد و به جايى مى رسد كه هرگز مال،مقام و اغراض دنيوى ديگر نتوانند او را از اين شخص جدا كنند و به جاهاى ديگر متمايل نمايند.

آرى،انسان نيازمند است كه به اين درجه از ارتباط برسد؛چرا كه او هر لحظه در معرض خطر است و امكان دارد به سبب كمترين خوف از كسى يا طمع به او و يا به اسباب ديگر،ارتباطش با اين جايگاه هدايت كم شود،يا كم ترين ارتباطى با جاهاى ديگر پيدا نمايد.

بنابراين،تكرار و كثرت بخشيدن به زيارت و ادامه آن و همواره حاضر شدن در بارگاه پيشوايان معصوم عليهم السلام،اين اثر را در پى خواهد داشت كه ناگزير زاير انقطاع پيدا مى كند و اگر انقطاع او حقيقى گردد،ديگر مطمئن خواهد شد و راه عدول و انحراف بسته خواهد شد و به راستى اين حالت چه قدر ارزشمند است!

معرفت و شناخت أئمه از ديدگاه روايات

هر يك از ما به ائمه اطهار عليهم السلام به اندازه گستره فكرى،فهم و درك خود معرفت داريم؛ولى براى شناخت

امامان معصوم عليهم السلام در روايات معرفتى تأكيدهاى ويژه اى وجود دارد.

در روايتى كه در كتاب كافى نقل شده،اين گونه مى خوانيم:

زراره گويد:به امام باقر عليه السلام عرضه مى داشتم:

أخبرنى عن معرفة الإمام منكم واجبة على جميع الخلق؟

آيا شناخت امام از شما خاندان بر همه مردم لازم است؟

حضرتش فرمود:

إن الله عزوجل بعث محمدا صلى الله عليه وآله إلى الناس أجمعين رسولا وحجة لله على جميع خلقه فى أرضه؛فمن آمن بالله وبمحمد رسول الله واتبعه وصدقه فإن معرفة الإمام

ص: 38

منا واجبة عليه؛(1)

به راستى كه خداوند متعال حضرت محمد صلى الله عليه وآله را براى همه مردم به عنوان پيامبر و حجت خود در روى زمين و براى تمامى آفريدگانش برانگيخت.پس،هر كه مؤمن به خدا و به محمد رسول الله باشد و از او متابعت كرده و او را تصديق نمايد،معرفت امام از ما اهل بيت نيز بر او واجب است.

روى اين نكته اى كه تأكيد شده،اگر معرفت مقامات و حقانيت امام عليه السلام بر تك تك ما واجب باشد،بايد

در پى معرفت باشيم و اگر معرفت داريم،بايستى در پى افزايش آن باشيم.

و جالب است كه اين مضمون از فرمايشات رسول اكرم و اهل بيت در كتب اهل سنت نيز روايت شده،حافظ

طبرانى به سند خود از امام مجتبى عليه السلام آورده كه رسول الله صلى الله عليه وآله در حديثى فرموده:

والذى نفسى بيده لا ينفع عبدا عمله إلا بمعرفة حقنا.(2)

اگر وظيفه ما چنين مقرر شده و اگر اين زيارت ها اين اثر را در پى دارد،پس بايستى به اين زيارت ها ملتزم بود؛

چرا كه زيارت جنبه مقدميت را براى آن امر واجب دارد.

در روايت ديگرى جابر گويد:از مولايم امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

إنما يعرف الله عزوجل ويعبده من عرف الله وعرف إمامه منا أهل البيت.ومن لا يعرف الله عزوجل

ولا يعرف الإمام منا أهل البيت؛فإنما يعرف ويعبد غير الله؛(3)

تنها كسى به خداى تعالى شناخت دارد و او را مى پرستد كه خدا را بشناسد و امامش را از ما خاندان بشناسد.كسى كه خدا را نمى شناسد و با امامى از خاندان ما اهل بيت نيز آشنا نيست،در واقع غير خدا را مى شناسد و مى پرستد.4.

ص: 39

با توجه به اين روايت زيبا،اگر معرفت به أئمه عليهم السلام نباشد،عبادت غير الله خواهد بود.از اين رو معرفت امام واجب است تا عبادت خدا انجام پذيرد.از طرفى،اگر زيارت امام عليه السلام موجب معرفت امام است،پس بايستى به زيارت رفت.

روى همين اصل بعضى از فقهاى ما فتوا مى دهند كه قدر متيقن اين است كه زيارت حضرت سيدالشهداء عليه

السلام در كربلا در طول عمر براى كسى كه تمكن دارد يك مرتبه واجب است.

شيخ بزرگوار ابن قولويه در كتاب كامل الزيارات،روايات بسيارى را در اين زمينه نقل كرده است.از اين رو در زمان هاى قديم مردم با همه سختى ها براى زيارت به كربلا مى رفتند و علما و فقهاى ما نه تنها آن ها را منع نمى كردند،بلكه تشويق هم مى نمودند؛زيرا تحمل اين مسير موجب افزايش معرفت به امام عليه السلام است و افزايش معرفت امام،همان عبادت خداى متعال است.

در روايت جالب ديگرى مى خوانيم كه حضرتش مى فرمايد:

إنكم لا تكونون صالحين حتى تعرفوا ولا تعرفوا حتى تصدقوا ولا تصدقوا حتى تسلموا؛(1)

شما هرگز در زمره شايستگان قرار نخواهيد گرفت مگر معرفت داشته باشيد و معرفت نمى يابيد مگر به مقام تصديق برسيد و به مقام تصديق نمى رسيد مگر تسليم باشيد.

مقام صالحان و شايستگان

با توجه به اين روايت نورانى،اين پرسش مطرح است كه صالحان چه كسانى هستند؟اين مقام و مرتبه،چه مرتبه اى است كه حضرت ابراهيم دعا مى كند و از

ص: 40

خداوند اين مقام را درخواست مى نمايد!چنان كه در قرآن مجيد آمده كه گفت:

(رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ ) ؛(1)

و حضرت يوسف نيز گفت:

تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ )؛(2)

آرى،معرفت و شناخت بسيار مهم است و همان پيشينه مرتبه و مقام صالحان و شايستگان است.انسان با زيارت ائمه عليهم السلام و ابراز خضوع و فروتنى به مقام عصمت و طهارت عليهم السلام،به مقام تسليم مى رسد و وقتى انسانى به مقام تسليم رسيد،معرفتش فزونى مى يابد و با فزونى معرفت،به مقام صالحان و شايستگان دست مى يابد.

در كتاب كافى در بخش معرفت و شناخت امام عليه السلام،حديث نورانى ديگرى از پيشواى ششم امام صادق

عليه السلام نقل شده كه حضرتش مى فرمايد:

أبى الله أن يجرى الأشياء إلا بأسباب،فجعل لكل شىء سببا وجعل لكل سبب شرحا وجعل لكل شرح علما وجعل لكل علم بابا ناطقا،عرفه من عرفه وجهله من جهله،ذاك رسول الله صلى الله عليه وآله

ونحن؛(3)

خداوند همه اشيا را با اسباب آن به جريان افكنده است؛از اين رو براى هر چيزى سببى و براى هر سببى شرحى و براى هر شرحى علمى و براى هر علمى درى گويا قرار داده است.هر كه آن را شناخت كه شناخت و هر كه نسبت به آن جهل ورزيد،جاهل شد و آن در،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و ما اهل بيت هستيم.

كوتاه سخن آن كه انسان به بركت حضور روحى و جسمى يا فقط روحى در7.

ص: 41

زيارت هاى از راه دور در پيش گاه ائمه عليهم السلام به مقام تسليم به خدا،رسول و اهل بيت و انقطاع و عدول از ديگران مى رسد و البته اين مقام با تكرار و مداومت بر زيارت ها به دست مى آيد.

امكان دارد برخى از اشخاص با يك مرتبه زيارت به اين مرحله برسند؛ولى چنان كه بيان كرديم ناگزير از تكرار،تأكيد و مداومت هستيم،تا آثار زيارت ائمه عليهم السلام بر ما مترتب شود كه نتيجه آن،زيارت خداوند متعال خواهد بود.

بنابرآن چه در مورد زيارت بيان شد،منظور از زيارت همان معناى لغوى آن است كه عبارت از ميل به فردى كه

توأم با عدول و اعراض از غير باشد.چنين زيارتى به دو وجه انجام مى پذيرد:

1.زيارت جسمى و روحى.

آن چه در درجه اول مورد امر واقع شده،همين وجه است.در اين زمينه گويند:

الزيارة:حضور الزائر عند المزور؛

زيارت:حضور به تمام معنا در نزد زيارت شونده است.

يعنى انسان با تمام وجود نزد او حضور داشته،روحا و جسما در محضر بوده باشد.

2.زيارت روحى فقط.

يعنى وقتى قدرت زيارت به معناى سابق نباشد،انسان از دور مى تواند زيارت كند و ارتباط روحى برقرار نمايد و

براى همين،زيارت نمودن معصومين عليهم السلام از راه دور وارد شده است.

آداب زيارت در مكتب اهل بيت

آن چه در اين مقام مهم است اين كه زيارت اشخاص فرق مى كند.اگر انسان به زيارت شخص عادى برود،خود را در حد مقام و شخصيت او آماده مى كند و اگر مقام

ص: 42

او بالاتر باشد،انسان خود را بيشتر آماده مى نمايد؛هم از نظر ظاهرى خود را مرتب مى نمايد و هم از نظر باطنى و درونى.

انسان پيش از آن كه به ديدار بزرگى برود،به طور معمول برخى از آداب را مراعات مى نمايد.براى نمونه،به هنگام ديدار از سلطانى پيش از رسيدن به نزد او خود را آماده مى كند كه چگونه با او برخورد كند،چگونه سلام نمايد،چگونه احوال پرسى كند،در برابر پرسش او چگونه پاسخ دهد و چگونه در حضور او بنشيند و....

در مكتب اهل بيت عليهم السلام پس از فراخوانى وتأكيد بر اصل زيارت ائمه كه زيارت آنان زيارت خداست؛

يعنى اقبال،حضور و اعراض از غير به آداب زيارت پرداخته شده است.

البته در صدور بخش بسيارى از زياراتى كه وارد شده،هيچ شك و ترديدى نيست.آداب ويژه اى در اين زيارت ها يعنى زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله،حضرت زهرا عليها السلام و زيارت ائمه اطهار عليهم السلام لحاظ و رعايت شده است.انسان بايد براى زيارت آمادگى داشته باشد كه حضرات عليهم السلام،چگونگى اين آمادگى را بيان فرموده اند.

برخى از آداب چنين است:

1.زاير پيش از آغاز سفر زيارتى غسل كند.

2.در طول سفر از سخنان بيهوده،مخاصمه و مجادله بپرهيزد.

3.پيش از مشرف شدن به حرم مطهر غسل نمايد.

4.لباس هاى نو و پاكيزه بپوشد.

5.به هنگام تشرف گام هاى خود را كوتاه بردارد....

البته دعوت ايشان به زيارت خودشان،راه دادن انسان به حضور،آموزش آداب ديدار،تعليم سخن گفتن با آنان،چگونگى حالات ظاهرى و باطنى،همه از باب لطف

ص: 43

و از مصاديق قاعده لطف(1)و از طبع بزرگ منشى و عظمت و شكوه اهل بيت عليهم السلام است.

زيارت جامعه كبيره

زيارت جامعه كبيره از زيارت هاى مهم است كه ما شكى در صدور آن نداريم.پيش از بررسى سند آن بايد به چرايى ناميدن اين زيارت به زيارت جامعه پاسخ گفت.پاسخ روشن است؛چرا كه همه پيشوايان معصوم عليهم السلام با آن زيارت مى شوند.اما آيا با زيارت جامعه شخص پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله،حضرت فاطمه زهرا عليها السلام و حضرت ولى عصر عليه السلام را مى توان زيارت كرد؟پاسخ اين پرسش را با تحقيق و تأمل لازم در عبارات اين زيارت مى توان به دست آورد.

سند زيارت جامعه كبيره

اين زيارت بايستى از نظر سندى بررسى شود،گرچه ما اطمينان داريم كه اين متن از امام هادى عليه السلام صادر شده است.براى تثبيت اين نظر مطالبى را بيان مى نماييم تا موجب يقين همگان به صدور اين متن از امام عليه السلام باشد.

محدث بزرگوار شيخ صدوق رحمه الله اين زيارت را در دو كتاب از مصنفات خود آورده است؛يكى كتاب من

لايحضره الفقيه و ديگر كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام.

شيخ صدوق رحمه الله در كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام مى نويسد:

حدثنا على بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق رضى الله عنه؛ومحمد بن أحمد السنانى؛وعلى بن عبدالله الوراق؛والحسين بن إبراهيم بن أحمد بن هشام المكتب،قالوا:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى وأبو الحسين الأسدى قالوا:حدثنا محمد بن إسماعيل

ص: 44

المكى البرمكى قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى قال:قلت لعلى بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن أبى طالب

عليهم السلام:

علمنى يا بن رسول الله!قولا أقوله بليغا كاملا إذا زرت واحدا منكم...؛(1)

اما در كتاب من لا يحضره الفقيه آمده است:

روى محمد بن إسماعيل البرمكى قال:حدثنا موسى بن عبدالله النخعى،قال:قلت لعلى بن محمد...عليهم

السلام.(2)

صحت سند زيارت جامعه

اشاره

چنان كه خواهد آمد،بزرگان فقها و محدثان،زيارت جامعه را صحيح دانسته اند،و نيز به عبارت هاى آن در

كتاب هاى خود در مباحث گوناگون استدلال نموده اند.اكنون لازم است به چند نكته اشاره شود:

نكته يكم:شيخ صدوق رحمه الله در مقدمه كتاب من لا يحضره الفقيه مى گويد:من مطابق رواياتى كه در اين

كتاب آورده ام،فتوا مى دهم و آن ها را بين خود و خداى خود حجت مى دانم.

اين سخن در بين فقها خاستگاه بحث بزرگى شده؛چرا كه با تحقيق و مراجعه به كتاب هاى فتوايى شيخ صدوق رحمه الله همانند المقنع و الهداية روشن مى شود كه نه تنها شيخ صدوق رحمه الله طبق همه روايات كتاب من لا يحضره الفقيه فتوا نداده؛بلكه در مواردى خلاف آن ها فتوا داده است.

با توجه به التزامى كه شيخ صدوق رحمه الله در سرآغاز كتاب من لا يحضره الفقيه دارد،چگونه مخالفت او را در كتاب هاى فتوايى مى توان توجيه كرد؟

ص: 45

دانشمندان محقق در توجيه اين عمل كرد نظرهاى گوناگونى ارائه كرده اند،آن چه محل حاجت است اين كه:علامه مجلسى رحمه الله مى نويسد:شيخ صدوق رحمه الله از اين التزام در اثناى همان كتاب دست برداشته و عدول كرده است.(1)آقاى حكيم رحمة الله عليه در مستمسك عروة الوثقى ضمن اشكال به علامه مجلسى رحمة الله عليه كه اشكال هم وارد است مطلب مفيدى مى آورد و مى گويد:اگر شيخ صدوق واقعا از تعهد خود عدول كرده،بايد مشخص كند كه در كدام بخش از كتابش عدول نموده است.به سخن ديگر،اگر از التزامش عدول كرده بايد همان جا تذكر دهد تا خواننده متوجه عدول او گردد كه اگر اين عدول را تذكر ندهد،تدليس خواهد بود و اين امر قبيحى است و شأن شيخ صدوق رحمه الله بزرگ تر از تدليس است.(2)

بنابراين،سخن علامه مجلسى رحمه الله دليلى ندارد؛بلكه دليل بر خلافش است.بر اساس اين تحقيق،هر روايتى كه در كتاب من لا يحضره الفقيه از اشخاص نقل شده است بايد مورد اعتماد باشد و همه راويان زيارت جامعه نزد شيخ صدوق رحمة الله عليه ثقه خواهند بود،و همين براى ما كافى است.

نكته دوم:اصطلاح«صحيح»در روايات نزد قدماى علماى ما با اصطلاح متأخران تفاوت دارد.آنان هر روايتى را كه وثوق به صدور آن داشتند،صحيح مى دانستند و بر آن اثر مترتب مى كردند،و اين اصطلاح هم چنان مورد عمل همه فقها و محدثان بوده تا زمان سيد ابن طاووس رحمه الله كه ايشان يا علامه حلى اصطلاح صحيح را بر حديثى نهادند كه راويان آن مورد وثوق باشند.ما اين موضوع را در بعضى از مباحثمان تحقيق كرده ايم و يادآور شده ايم كه جمعى از محدثان متأخر نيز برن.

ص: 46

اصطلاح جديد بوده اند(1).از اين رو مرحوم محدث نورى بر مرحوم مجلسى در كتاب مرآة العقول و مرحوم محدث جزائرى در شرح تهذيب الاحكام به دليل بررسى روايات آن دو كتاب بر اساس اصطلاح متأخران انتقاد

نموده است.(2)

اين هم وجه ديگرى براى صحت زيارت جامعه نزد مرحوم صدوق و قدما و عموم محدثان.

نكته سوم:شيخ صدوق رحمه الله در بين بزرگان علماى ما اين امتياز را دارد كه به بلاد مختلف مسافرت نموده و با فقها و محدثان مذاهب ديگر مذاكرات علمى داشته است.وى از آنان حديث اخذ كرده و احاديث اهل بيت عليهم السلام را نيز براى آنان روايت نموده و در بلاد منتشر كرده است.به همين روى،علماى مذاهب ديگر نيز از شمار مشايخ او بوده اند.

به اين جهت اگر از شخصى روايت بسيار كرده باشد و در پى نام او گفته باشد«رضى الله عنه»،گويند كه آن

شيخ امامى اثناعشرى مورد وثوق است.

در تنقيح المقال آمده است:

و قد قالوا:إن ذكر الثقات مشايخهم مقرونا بالرضيلة والرحملة قرين للمدح،بل هو عديل للتوثيق.قال المحقق الداماد رحمه الله:إن لمشايخنا الكبار كالصدوق رضى الله عنه مشيخة يلتزمون إرداف تسميتهم بالرضيلة أو الرحملة لهم،فاولئك أثبات أجلاء،والحديث من جهتهم صحيح معتمد عليه،نص بالتوثيق

أو لم ينص.(3)

با نگاه به كتاب هاى شيخ صدوق رحمه الله،مى بينيم مشايخ روايت زيارت جامعه از كسانى هستند كه وى از آنان بسيار روايت كرده و درباره آنان«رضى الله عنه»7.

ص: 47

گفته است:

على بن أحمد الدقاق،در اين منابع آمده است:

الأمالى:768،451،334،309،

التوحيد:60،57،56،48،

الخصال:543،

علل الشرايع:176،175،1.131،

عيون أخبار الرضا عليه السلام:2.315،

كمال الدين:520 و

من لا يحضره الفقيه:4.445 و 476.

محمد بن أحمد السنانى،در اين منابع آمده است:

الأمالى:755،410،

الخصال:543،

علل الشرائع:176،175،1.131 و

من لا يحضره الفقيه:4.476.

على بن عبدالله الوراق،در اين منابع آمده است:

علل الشرائع:240،176،175،1.132 و

كمال الدين:520.

حسين بن ابراهيم المكتب،در اين منابع آمده است:

علل الشرائع:1.67 و الخصال:543.

نكته چهارم:وقتى شيخ صدوق رحمه الله براى روايات من لا يحضره الفقيه چنان شأنى را قائل باشد و از مشايخ خود چنان تعبير نمايد،و در مقابل هيچ گونه جرحى

ص: 48

درباره شيخ مورد نظر وجود نداشته باشد،قطعا آن شيخ كه مورد رضايت بوده و در كتاب مزبور از او حديث نقل شده،مورد وثوق خواهد بود.

نكته پنجم:تعدد راوى در هر طبقه موجب مزيد وثوق به صدور و راويان حديث خواهد بود.

مرحوم شيخ صدوق به توسط چهار نفر از مشايخ خود زيارت جامعه را روايت كرده است.

1.على بن احمد بن محمد دقاق

صاحب كتاب تنقيح المقال عبارت ياد شده را در ذيل نام او گفته است،و همين براى ما مخصوصا با توجه به

مطالب ديگر كافى است.

2.محمد بن احمد السنانى

وى نواده«محمد بن سنان»است،از اين روى به«سنانى»ملقب شده است.در تنقيح المقال آمده است:

يمكن عد الرجل فى الحسان نظرا إلى استفادة كونه إماميا من عدم غمز الشيخ رحمه الله فى مذهبه واستفادة المدح المعتد به فيه من إكثار الصدوق رحمه الله الرواية عنه مترحما.(1)

3.على بن عبدالله الوراق

در تنقيح المقال آمده است:

روى عنه الصدوق رحمه الله مترحما عليه.(2)

ص: 49

4.حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المكتب

در تنقيح المقال آمده است:

قال فى التعليقة:إنه يروى الصدوق رحمه الله عنه مترضيا مترحما،وأقل ما يستفاد منه حسن حاله.(1)

پس،ملاحظه مى كنيد هيچ گونه جرحى در اين اشخاص وجود ندارد و ترحم و ترضى شيخ صدوق بر آن ها دليل

بر حسن حال؛بلكه وثاقت آنان مى باشد.در تنقيح المقال آمده است:

إنه لا يخفى عليك إمكان استفادة وثاقة الرجل،نصوا على توثيقه أم لا،من امور...منها:ترحم الإمام

عليه السلام على رجل أو ترضيه عنه أو نحو ذلك،فإنه لا يعقل صدور ذلك منه إلا بالنسبة إلى ثقة عدل.

بل الترحم و الترضى ونحوهما من المشايخ يفيد ذلك،كما لا يخفى على الفطن اللبيب.(2)

و از جمله شواهد اين كه ترحم و ترضى بزرگان نزد علما بر حسن بلكه وثاقت دلالت دارد،استدلال مرحوم آقاى

خويى به روايت«حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام مؤدب»يكى از مشايخ چهارگانه شيخ صدوق در زيارت

جامعه مى باشد،ايشان در ترجمه«محمد بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين ملقب به ديباجه»مى فرمايد:

ويدل على ذمه أيضا عدة من الروايات:

منها:ما رواه الصدوق عن أحمد بن زياد بن جعفر الهمدانى....

ومنها:ما رواه عن الحسين بن ابراهيم بن أحمد بن هشام المؤدب رضى الله عنه قال:حدثنا على بن

إبراهيم بن هشام....(3)

ص: 50

پس اگر توثيق«حسين بن ابراهيم»نزد ايشان تمام نبود هرگز نمى گفتند:«ويدل...».

اينك تعدادى از رواياتى را كه شيخ صدوق رحمه الله در كتاب هاى خود از مشايخ ياد شده آورده نقل مى كنيم،

تا در ضمن معلوم شود كه در نقل چه مضامين بلندى،بزرگان بر راويان مذكور اعتماد كرده اند:

حديث يكم.

حدثنا محمد بن أحمد السنانى رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن على بن سالم،عن أبيه،عن أبان بن عثمان،عن أبان بن

تغلب،عن عكرمة،عن ابن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:قال الله جل جلاله:لو اجتمع الناس كلهم على ولاية على ما خلقت النار.(1)

حديث دوم.

حدثنا الحسين بن إبراهيم بن أحمد بن هشام المؤدب رحمه الله،قال:حدثنا محمد بن جعفر الأسدى الكوفى،قال:حدثنى موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن أبى حمزة،عن أبيه،عن الصادق جعفر بن محمد،عن أبيه،عن آبائه،عن على عليهم السلام قال:قال رسول الله

صلى الله عليه وآله:

إذا كان يوم القيامة يؤتى بك يا على على ناقة من نور،وعلى رأسك تاج له أربعة أركان،على كل ركن ثلاثة أسطر:لا إله إلا الله،محمد رسول الله،على ولى الله،وتعطى مفاتيح الجنة،ثم يوضع لك كرسى يعرف بكرسى الكرامة فتقعد عليه،ثم يجمع لك الأولون و الآخرون فى صعيد واحد،فتأمر بشيعتك إلى الجنة،وبأعدائك إلى النار،فأنت قسيم5.

ص: 51

الجنة،وأنت قسيم النار،ولقد فاز من تولاك،وخسر من عاداك،فأنت فى ذلك اليوم أمين الله،وحجة الله الواضحة(1).

حديث سوم.

روى محمد بن أبى عبدالله الأسدى الكوفى،عن موسى بن عمران،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن الحسن بن على بن أبى حمزة حديث تفسير قوله تعالى:(وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ )(2)بالإمامة،جعلها الله

عز وجل فى عقب الحسين عليه السلام باقية إلى يوم القيامة.(3)

حديث چهارم.

وروى محمد بن أبى عبدالله الكوفى،عن موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن الحسن بن على بن أبى حمزة،عن أبيه،عن يحبى بن أبى القاسم،عن الصادق جعفر بن محمد،عن أبيه،عن جده

عليهم السلام،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:

الأئمة بعدى اثنا عشر أولهم على بن أبى طالب،وآخرهم القائم،فهم خلفائى وأوصيائى وأوليائى وحجج الله على امتى بعدى،المقر بهم مؤمن،والمنكر لهم كافر.(4)

حديث پنجم.

عن محمد بن أحمد السنانى رضى الله عنه،عن محمد بن أبى عبدالله الأسدى الكوفى،عن موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن سالم،عن أبى بصير،عن أبى عبدالله الصادق عليه

السلام،قال:

إن الله تبارك وتعالى لا يوصف بزمان،ولا مكان،ولا حركة،ولا انتقال،ولا سكون،9.

ص: 52

بل هو خالق الزمان و المكان و الحركة و السكون والانتقال،تعالى عما يقول الظالمون علوا كبيرا.(1)

حديث ششم.

حدثنا محمد بن أحمد السنانى رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الأسدى الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن على بن سالم،عن أبيه،عن سعد بن طريف،عن

سعيد بن جبير،عن ابن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله لعلى عليه السلام:

يا على ،أنت إمام المسلمين،وأمير المؤمنين،وقائد الغر المحجلين،وحجة الله بعدى على الخلق أجمعين،وسيد الوصيين،ووصى سيد النبيين.

يا على،إنه لما عرج بى إلى السماء السابعة،ومنها إلى سدرة المنتهى،ومنها إلى حجب النور،وأكرمنى ربى جل جلاله بمناجاته،قال لى:يا محمد؟

قلت:لبيك ربى وسعديك،تباركت وتعاليت.

قال:إن عليا إمام أوليائى،ونور لمن أطاعنى،و هو الكلمة التى ألزمتها المتقين،من أطاعه أطاعنى،ومن عصاه عصانى،فبشره بذلك.

فقال على عليه السلام:يا رسول الله،بلغ من قدرى حتى إنى اذكر هناك؟فقال:نعم يا على !فاشكر ربك.

فخر على عليه السلام ساجدا شكرا لله على ما أنعم به عليه،فقال له رسول الله صلى الله عليه وآله:ارفع رأسك يا على ،فإن الله قد باهى بك ملائكته.(2)5.

ص: 53

حديث هفتم.

حدثنا محمد بن موسى بن المتوكل رحمه الله،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن سالم،عن أبيه،عن ثابت ابن أبى

صفية،عن سعيد بن جبير،عن ابن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:من سره أن يجمع الله له الخير كله فليوال عليا بعدى،وليوال أولياءه،وليعاد أعداءه.(1)

حديث هشتم.

حدثنا الشيخ الجليل أبو جعفر محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى رضى الله عنه،قال:حدثنا على بن أحمد بن موسى الدقاق رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن أبى حمزة،عن يحبى بن

أبى إسحاق،عن الصادق جعفر بن محمد،عن أبيه،عن جده،عن أبيه عليهم السلام،قال:سئل النبى صلى الله عليه وآله:أين كنت وآدم فى الجنة؟

قال:كنت فى صلبه،وهبط بى إلى الأرض فى صلبه،وركبت السفينة فى صلب أبى نوح،وقذف بى فى النار فى صلب أبى إبراهيم،لم يلتق لى أبوان على سفاح قط ،ولم يزل الله عز وجل ينقلنى من الأصلاب الطيبة إلى الأرحام الطاهرة هاديا مهديا،حتى أخذ الله بالنبوة عهدى،وبالإسلام ميثاقى،وبين كل شىء من صفتى،وأثبت فى التوراة و الإنجيل ذكرى،ورقى بى إلى سمائه،وشق لى اسما من أسمائه الحسنى،امتى

الحمادون،فذو العرش محمود وأنا محمد.(2)2.

ص: 54

حديث نهم.

حدثنا محمد بن موسى بن المتوكل رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،عن موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن سالم،عن أبيه،عن أبى حمزة الثمالى،عن

سعد الخفاف،عن الأصبغ بن نباتة،عن عبدالله بن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:لما عرج بى إلى السماء السابعة،ومنها إلى سدرة المنتهى،ومن السدرة إلى حجب النور،نادانى ربى جل

جلاله:

يا محمد!أنت عبدى وأنا ربك،فلى فاخضع،وإياى فاعبد،وعلى فتوكل،وبى فثق،فإنى قد رضيت بك عبدا وحبيبا ورسولا ونبيا.

وبأخيك على خليفة وبابا،فهو حجتى على عبادى،و إمام لخلقى،به يعرف أوليائى من أعدائى،وبه يميز حزب الشيطان من حزبى،وبه يقام دينى،وتحفظ حدودى،وتنفذ أحكامى،وبك وبه وبالأئمة من ولده أرحم عبادى و إمائى.

وبالقائم منكم أعمر أرضى بتسبيحى وتهليلى وتقديسى وتكبيرى وتمجيدى،وبه اطهر الأرض من أعدائى،واورثها أوليائى،وبه أجعل كلمة الذين كفروا بى السفلى،وكلمتى العليا،وبه أحيى عبادى وبلادى بعلمى،وله اظهر الكنوز و الذخائر بمشيئتى،وإياه أظهر على الأسرار و الضمائر بإرادتى،وأمده بملائكتى لتويده على إنفاذ أمرى،وإعلان دينى،ذلك وليى حقا،ومهدى عبادى صدقا.(1)

حديث يازدهم.

حدثنا على بن أحمد بن محمد رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن الحسن بن على بن1.

ص: 55

أبى حمزة،عن أبيه،قال:سألت أبا عبدالله عليه السلام:لأى علة دفنت فاطمة عليها السلام بالليل ولم تدفن بالنهار؟

قال:لأنها أوصت أن لا يصلى عليها الرجلان.(1)

مرحوم شيخ صدوق زيارت جامعه را به توسط مشايخ چهارگانه ياد شده از:

محمد بن ابى عبدالله الكوفى و ابو الحسين الاسدى

روايت نموده است.

عبارت وى هر چند در تعدد ظهور دارد؛ولى مرحوم نجاشى و در پى ايشان جمع كثيرى از بزرگان به اتحاد قائلند؛يعنى محمد بن ابى عبدالله الكوفى،خود ابوالحسين اسدى است و اسم كامل وى عبارت است از:ابوالحسين محمد بن جعفر بن عون الاسدى الكوفى.

ما مى گوييم:اگر اين نظر تمام است،پس اين راوى ثقه است چنان كه خواهد آمد و اگر مغايرت هست،پس

وثاقت«ابوالحسين اسدى كوفى»كافى است.

مرحوم آقاى خويى كه قائل به اتحاد مى باشد،در ترجمه«محمد بن جعفر بن عون»مى گويد:

قال النجاشى:محمد بن جعفر بن محمد بن عون الأسدى،أبو الحسين الكوفى:ساكن الرى ،يقال له:محمد بن أبى عبدالله،كان ثقة،صحيح الحديث،إلا أنه روى عن الضعفاء،وكان يقول بالجبر و التشبيه،وكان أبوه وجها،روى عنه أحمد بن محمد بن عيسى،له كتاب الجبر والاستطاعة.

أخبرنا أبو العباس بن نوح،قال:حدثنا الحسن بن حمزة،قال:حدثنا محمد بن جعفر الأسدى،بجميع كتبه،قال:ومات أبو الحسين محمد بن جعفر،ليلة الخميس لعشر خلون5.

ص: 56

من جمادى الأولى سنة اثنتى عشرة وثلاثمائة،وقال ابن نوح:حدثنا أبو الحسن بن داود،قال:حدثنا أحمد بن حمدان القزوينى،عنه بجميع كتبه.

وقال الشيخ(660):ص محمد بن جعفر الأسدى:يكنى أبا الحسين،له كتاب الرد على أهل الاستطاعة،أخبرنا به جماعة عن التلعكبرى،عن محمد بن جعفر الأسدى ر.

وقال فى رجاله،فى باب من لم يرو عنهم عليهم السلام(28):ص محمد بن جعفر الأسدى،يكنى أبا الحسين الرازى،كان أحد الأبواب ر.

وقال فى كتاب الغيبة:ص و قد كان فى زمان السفراء المحمودين أقوام ثقات،ترد عليهم التوقيعات من قبل المنصوبين للسفارة من الأصل،منهم أبو الحسين محمد بن جعفر الأسدى رحمهم الله.

أخبرنا أبو الحسين بن أبى جيد القمى،عن محمد بن الوليد،عن محمد بن يحبى العطار،عن محمد بن أحمد بن يحبى،عن صالح بن أبى صالح،قال:سألنى بعض الناس فى سنة تسعين ومائتين قبض شىء فامتنعت من ذلك،وكتبت أستطلع الرأى فأتانى الجواب:ص بالرى محمد بن جعفر العربى فليدفع إليه،فإنه من ثقاتنار.

الغيبة:فى ذكر السفراء المحمودين الثقات الذين ترد عليهم التوقيعات.الحديث 1،ثم ذكر الشيخ عدة روايات متعلقة بذلك،ثم قال:ص ومات الأسدى على ظاهر العدالة ولم يطعن عليه،فى شهر ربيع الآخر سنة اثنتى عشرة وثلاثمائة ر.الغيبة:الموضع المذكور.

أقول:الروايات الدالة على وكالة محمد بن جعفر الأسدى كثيرة.(1)

سپس ايشان با دلايل گوناگون قول نجاشى را به اين كه محمد بن جعفر به جبر و تشبيه قائل بوده رد مى نمايد.

به هر حال،همه به وثاقت«محمد بن جعفر أبو الحسين الاسدى»قائل هستند،7.

ص: 57

و اين براى ما كافى است.

محمد بن اسماعيل البرمكى

مرحوم نجاشى وى را صريحا توثيق كرده و گفته است:

كان ثقة مستقيما.(1)

مرحوم علامه حلى گفته است:

اختلف علماؤنا فى شأنه،فقال النجاشى:إنه ثقة مستقيم.وقال ابن الغضائرى:إنه ضعيف.وقول

النجاشى عندى أرجح؛(2)

بزرگان علما،آراى منقول از ابن غضائرى را قابل معارضه با نظرات مثل نجاشى و شيخ طوسى نمى دانند.

موسى نخعى

درباره نام«موسى نخعى»چنان كه پيداست،بين نقل كتاب من لا يحضره الفقيه و عيون الاخبار اختلاف وجود

دارد؛از اين رو بحث مى شود كه آيا«موسى بن عمران نخعى»و«موسى بن عبدالله نخعى»يك شخص هستند يا دو فرد.

در اين جا دو احتمال وجود دارد:

يكم.احتمال دارد در اين جا تصحيف شده باشد؛يعنى در نوشتن موسى بن عمران نخعى با موسى بن عبدالله نخعى

اشتباه رخ داده و در واقع«موسى بن عبدالله نخعى»درست است.

گواه بر صدق اين احتمال همان است كه شيخ طوسى رحمه الله اين روايت را از شيخ صدوق رحمه الله در كتاب

تهذيب الاحكام از«موسى بن عبدالله نخعى»نقل كرده است.بنابراين اشتباه در نوشتار از ناسخان كتاب بوده است.

روى اين اصل،موسى بن9.

ص: 58

عبدالله تعين پيدا مى كند.

دوم.احتمال دارد هر دو اسم درست باشد؛چرا كه هنگام ذكر راوى گاهى نام راوى به پدرش و گاهى به جدش

نسبت داده مى شود.

اين امر در اسانيد ديگر نيز اتفاق افتاده است.در تحقيقى كه در مورد يكى از راويان انجام شد،نام او به چهار

صورت در اسناد روايات آمده بود.يك بار نامش ذكر شده بود،بار ديگر با لقب از او ياد شده بود،بار سوم منتسب به

جدش و بار چهارم منتسب به پدرش شده بود.(1)

بنابراين دو احتمال،مى توان نتيجه گرفت كه موسى بن عبدالله و موسى بن عمران هر دو نام يك نفر است.

البته موسى بن عمران نخعى در كتاب هاى تفسيرى،فقهى و...بسيار روايت دارد و كتاب هاى بسيارى در كتاب

معجم رجال الحديث نام برده شده كه روايات موسى بن عمران نخعى را آورده اند،از جمله:

من لا يحضره الفقيه،

تهذيب الاحكام،

الاستبصار،

التوحيد،

علل الشرائع،

معانى الأخبار،

كمال الدين و....د.

ص: 59

بنابراين نام موسى بن عمران نخعى به عنوان يكى از محدثان و راويان شيعه به طور فراوان در كتاب هاى ما ذكر

شده است.اين نخستين جهت توثيق اين راوى.

جهت دوم.موسى بن عمران از رجال كتاب كامل الزيارات است.شيخ بزرگوار ابن قولويه رحمه الله در مقدمه كتاب خود مى نويسد:رواياتى كه در اين كتاب مى آورم همه از مشايخ ثقات هستند.از همين رو،آقاى خويى رحمه الله به وثاقت همه رجال كتاب كامل الزيارات قائل شد و بنابر آن در موارد بسيارى فتوا داد.برخى از اساتيد ما نيز به پيروى از آقاى خويى رحمه الله همين مبنا را قائل شدند.

البته آقاى خويى در اواخر ايام زندگى اش از اين مبنا دست برداشت و نظرش عوض شد كه منظور از مشايخ

ثقات،مشايخ و اساتيد بلا واسطه ابن قولويه رحمه الله هستند،نه رجال ديگر كتاب.

بنابراين،موضوعى كه بايستى بررسى كرد اين است كه آيا ابن قولويه رحمه الله فقط مشايخ خود،يا همه رجال

كتاب را توثيق كرده است؟

اگر پس از بررسى اين گونه نظر بدهيم كه عبارت ابن قولويه رحمه الله در توثيق همه رجال ظهور دارد،جهت دوم

توثيق موسى بن عمران عبدالله نخعى خواهد شد.

جهت سوم.در پژوهشى ديگر در كتاب من لا يحضره الفقيه،به توثيق ديگرى براى موسى بن عمران دست يافتم.

شيخ صدوق رحمه الله در كتاب الوصية پس از نقل رواياتى مى نويسد:

و قد أخرجت الأخبار المسندة الصحيحة فى هذا المعنى فى كتاب ص كمال الدين وتمام النعمة ر(1)؛در اين معنا،در كتاب كمال الدين وتمام النعمة احاديث مسند(2)صحيح آورده ام.د.

ص: 60

وى اين روايات را به كتاب كمال الدين حواله مى كند و به صحت آن ها تصريح مى نمايد،و يكى از راويان آن روايات،موسى بن عمران نخعى است.

جهت چهارم.يكى از علماى بزرگ ما شيخ طبرى رحمه الله در كتاب بشارة المصطفى لشيعة المرتضى مى نويسد:

ولا أذكر فيه إلا المسند من الأخبار عن المشايخ الكبار وثقات الأخيار؛(1)

در اين كتاب حديثى را ذكر نكردم مگر اين كه مسند بوده؛روايت هايى از مشايخ بزرگ و افراد صالح مورد وثوق و اطمينان.

و يكى از راويان اين كتاب موسى بن عمران نخعى است.

جهت پنجم.كلام عالم بزرگوار ابن مشهدى است.وى در مقدمه كتاب المزار خود مى نويسد:

فإنى قد جمعت فى كتابى هذا من فنون زيارات للمشاهد المشرفات...ومايلجأ إليه من الأدعية عند

المهمات،مما اتصلت به من ثقات الرواة إلى السادات؛(2)

من در اين كتاب كيفيت زيارت مشاهد مشرفه...و نيز دعاهايى را جمع آورى نمودم،به سندى كه به واسطه راويان مورد وثوق از اهل بيت عليهم السلام نقل شده است.

موسى بن عمران يكى از راويان اين كتاب است.

جهت ششم.وى از رجال تفسير على بن ابراهيم قمى است كه آن بزرگوار رجال اين كتاب را توثيق كرده است.

جهت هفتم.در تنقيح المقال پس اين كه گويد:وى راوى زيارت جامعه است مى نويسد:ف.

ص: 61

وفى روايته لها دلالة واضحة على كونه إماميا صحيح الاعتقاد،بل فى تلقين مولانا الهادى عليه السلام

شهادة على كون الرجل من الحسان،مقبول الرواية لهم،وعدم ذكره فى كتب الرجال غير قادح فيه.(1)

جهت نهم.مرحوم آقاى خويى رحمه الله در كتاب معجم رجال الحديث مى گويد:

12847 موسى بن عمران:

روى عن الحسين بن يزيد،وروى عنه موسى بن عمران.تفسير القمى:سورة النحل،فى تفسير قوله تعالى:أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ .

وروى عن الحسين بن يزيد النوفلى،وروى عنه محمد بن أبى عبدالله.الكافى:الجزء 4،كتاب الحج 3،باب استطاعة الحج 30،الحديث 5.

ثم إنه روى الكلينى،عن محمد بن أبى عبدالله،عن موسى بن عمران،عن عمه الحسين بن عيسى بن عبدالله،عن على بن جعفر.الروضة:الحديث 141.

كذا فى المرآة أيضا،والظاهر أن فيه تحريفا،فإن الحسين بن عيسى بن عبدالله لا يكون عما لموسى بن عمران،بل عمه الحسين بن يزيد بقرينة سائر الروايات،والصحيح:موسى بن عمران،عن عمه الحسين،عن عيسى بن عبدالله،والله العالم.

أقول:هذا متحد مع من بعده.

12848 موسى بن عمران النخعى:

روى عن الحسين بن يزيد،وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الكوفى.كامل الزيارات:الباب(9)،فى الدلالة على قبر أمير المؤمنين عليه السلام،الحديث 7.

وروى عن الحسين بن يزيد عمه،وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الأسدى.مشيخة الفقيه:فى طريقه إلى يحبى بن عباد المكى.7.

ص: 62

وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الكوفى،الفقيه:الجزء 4،باب الوصية من لدن آدم عليه السلام،الحديث

457،وباب نوادر المواريث،الحديث 817.

وروى عن الحسين بن يزيد النوفلى عمه،وروى عنه محمد بن جعفر الأسدى أبو الحسين.الفقيه:الجزء

3،باب الرهن،الحديث 909.

وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الكوفى.مشيخة الفقيه:فى طريقه إلى ما كان فيه من حديث سليمان بن

داود عليهما السلام...ر.(1)

و معلوم است كه ايشان به وثاقت رجال تفسير قمى قائل مى باشند.

علاوه بر اين،با تحقيقاتى كه انجام يافته،روشن مى شود كه موسى بن عمران مورد اعتماد بسيارى از مفسران،

محدثان و فقيهان قرار داشته و در مباحث مختلف به روايات او استشهاد يا استدلال كرده اند.

استدلال يا استشهاد دانشمندان به زيارت جامعه

از جمله مواردى كه در كتاب هاى علماى ما به زيارت جامعه استدلال و استشهاد شده،تفسير آيه عجيبى است كه

معانى بسيارى دارد و مقام بزرگى براى ائمه عليهم السلام بيان مى كند،آن جا كه مى فرمايد:

2بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) ؛

بلكه آنان بندگان گرامى اند كه در گفتار از او پيشى نمى گيرند و طبق فرمان او عمل مى نمايند.

*صاحب تفسير نور الثقلين در ذيل اين آيه شريفه مى نويسد:

وفى عيون الأخبار فى الزيارة الجامعة للأئمه عليهم السلام المنقولة عن الجواد عليه السلام:

ص: 63

السلام على الدعاة إلى الله...وعباده المكرمين الذين لايسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون؛(1)

در كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام در زيارت جامعه اى كه از امام جواد عليه السلام نقل شده است(2)چنين آمده است:سلام بر فراخوانان به سوى خدا...و بندگان گرامى كه در گفتار از او پيشى نمى گيرند و طبق فرمان او عمل مى نمايند.

اين نويسنده به اين زيارت اعتماد كرده و بخشى از آن را براى تفسير آيه مباركه نقل نموده است.

*فيض كاشانى رحمه الله نيز در تفسير صافى روايتى را از امام عليه السلام نقل مى كند كه حضرتش فرمود:

نحن كلمة التقوى وسبل الهدى و المثل الأعلى؛(3)

ما كلمه تقوا،راه هدايت و مثل اعلا هستيم.

وى پس از نقل اين روايت نورانى به عبارتى از زيارت جامعه استشهاد مى كند و مى نويسد:

وفى الزيارة الجامعة الجوادية عليه السلام:السلام على أئمة الهدى...وورثة الأنبياء و المثل الأعلى؛(4)

در زيارت جامعه آمده است:سلام بر پيشوايان هدايت...وارثان پيامبران و مثل هاى والا.ن.

ص: 64

*شيخ حويزى در تفسير نور الثقلين در ذيل آيه مباركهيَخْلُقُ ما يَشاءُ مى نويسد:

وفى عيون الأخبار فى الزيارة الجامعة للأئمة عليهم السلام:السلام على الدعاة إلى الله...؛(1)

در مورد ديگرى به عبارت ديگرى از اين زيارت اشاره مى كند و مى نويسد:

فى عيون الأخبار فى الزيارة الجامعة:خلقكم الله أنوارا وجعلكم بعرشه محدقين...؛(2)

در عيون أخبار الرضا عليه السلام،در زيارت جامعه مى خوانيم:خداوند شما را نورهايى آفريد و به گرد عرش خود محيط قرار داد.

در جاى ديگر مى نويسد:

وفى الزيارة الجامعة:السلام على أئمة الهدى...؛(3)

در زيارت جامعه آمده است:سلام بر پيشوايان هدايت گر....

وى در ذيل آيه شريفه تطهير نيز به فرازى از اين زيارت استدلال مى كند و مى گويد:

وفى الزيارة الجامعة:عصمكم الله من الزلل وآمنكم من الفتن...؛(4)

در زيارت جامعه آمده است:خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت و از فتنه ها ايمن ساخت....8.

ص: 65

هم چنين در مورد ديگرى مى نويسد:

فهل فصل الخطاب إلا معرفة اللغات؟وفيه فى الزيارة الجامعة:ص وفصل الخطاب عندكم ر؛(1)

آيا فصل و ممتاز كننده كتاب جز آشنايى به لغات است؟در زيارت جامعه آمده است:«و ممتازگر حق از باطل نزد شماست».

وى در همين بخش به عبارت ديگرى از اين زيارت اشاره مى كند و مى گويد:

وفى من لا يحضره الفقيه:فى الزيارة الجامعة...:ص وإياب الخلق إليكم وحسابهم عليكم ر؛(2)

در كتاب من لا يحضره الفقيه،در زيارت جامعه آمده است:«بازگشت خلق به سوى شماست و حساب خلق،نيز با شماست».

*محدث فقيه،شيخ حر عاملى رحمه الله در وسائل الشيعة در ذيل روايتى مى نويسد:

فيه دلالة على رجعة النبى صلى الله عليه وآله و الأئمه عليهم السلام وفى الزيارة الجامعة ما هو أوضح من

ذلك...؛(3)

اين فراز بيان گر رجعت و بازگشت پيامبر صلى الله عليه وآله و امامان معصوم عليهم السلام است و در زيارت جامعه عبارتى آمده كه از اين بيان روشن تر است....

*شيخ حسن بن سليمان حلى رحمه الله در كتاب المتضر از امام هادى عليه السلام اين گونه روايت مى كند:9.

ص: 66

آتاكم الله ما لم يؤت أحدا من العالمين؛(1)

آن چه خداوند به شما عنايت فرمود به هيچ يك از جهانيان عطا نكرد.

*علامه مجلسى رحمه الله در بحار الانوار به زيارت جامعه استدلال مى كند و نسخه اى را بر نسخه اى ديگر

ترجيح مى دهد و مى گويد:

الأصوب أن يكون ص معروفين ر بدل ص معترفين ر كما سيأتى فى الزيارة الجامعة؛(2)

صحيح اين است كه واژه«معروفين»به جاى واژه«معترفين»باشد،آن سان كه در زيارت جامعه خواهد آمد.

*وحيد بهبهانى رحمه الله زيارت جامعه را ارسال مسلم نموده و در مورد أئمه عليهم السلام مى گويد:

مع أنهم عليهم السلام كما ذكروا فى زيارة الجامعة الكبيرة:ص فجاهدتم فى الله حق جهاده حتى أعلنتم

دعوته ر؛(3)

با اين توصيف،ائمه عليهم السلام همان گونه اند كه در زيارت جامعه آمده است كه در راه خدا آن گونه كه شايسته جهاد براى اوست،جهاد كرديد تا دعوتش را آشكار ساختيد».

*ميرزاى قمى رحمه الله در كتاب غنائم الأيام مى نويسد:

وما ورد فى الزيارة الجامعة الكبيرة يشملهم جميعا؛(4)

و آن چه در زيارت جامعه آمده است همه آن بزرگواران را فرا مى گيرد.

*شيخ اعظم انصارى رحمه الله در كتاب الطهاره مى گويد:5.

ص: 67

ويؤيد العموم الرواية المشهورة الواردة فى الزيارة الجامعة،لكنها مختصة بزيارة خاصة؛(1)

مؤيد عموم،روايت مشهورى است كه در زيارت جامعه آمده است؛ولى اين ويژه زيارت خاصى است.

*فقيه همدانى در مصباح الفقيه در بخش غسل هاى مستحبى مى نويسد:

...أو ورد فى خصوص زيارة مثل الرواية المشهورة الواردة فى زيارة الجامعة التى يزار بها كل إمام،الآمرة

بالغسل؛(2)

از موارد غسل در خصوص زيارت،همانند روايت مشهورى است كه در زيارت جامعه وارد شده است؛همان زيارتى كه هر امامى را مى توان با آن زيارت كرد و دستور غسل نيز دارد.

*صاحب تفسير الميزان نيز به اين زيارت اشاره مى كند و مى گويد:

وفى ص الفقيه ر عن الهادى عليه السلام فى الزيارة الجامعة؛(3)

در كتاب من لا يحضره الفقيه از امام هادى عليه السلام نقل شده كه حضرتش در زيارت جامعه فرمود....

*در مصباح الفقاهه آقاى خويى رحمه الله در ذيل اين مسئله كه آيا كسى كه با اهل بيت عليهم السلام دشمنى

ميورزد و محارب است،پاك است يا نجس؟مى نويسد:

ويدل عليه أيضا قوله عليه السلام فى الزيارة الجامعة:ص ومن جحدكم كافر...ر؛(4)

كلام امام عليه السلام در زيارت جامعه بر اين مطلب دلالت دارد كه«هر كس شما را انكار كند كافر است».4.

ص: 68

وى در جاى ديگرى مى نويسد:

...كما ورد فى وجوب إطاعتهم وفى عدة موارد من الزيارة الجامعة ذكر ذلك؛(1)

...همان طور كه درباره وجوب اطاعت امام هاى معصوم عليهم السلام رواياتى وارد شده و در تعدادى از فرازهاى زيارت جامعه نيز ذكر گرديده است.

او هم چنين در كتاب الطهارة مى فرمايد:

إن المخالف لهم كافر،و قد ورد فى الزيارة الجامعة؛(2)

همان گونه كه در زيارت جامعه آمده است،مخالفت كننده با آنان كافر است.

*استاد ما مرحوم آقاى گلپايگانى قدس سره در بحث نجاست كفار به زيارت جامعه استدلال كرده كه:

وفى الزيارة الجامعة:ص من حاربكم مشرك ر؛(3)

و در زيارت جامعه آمده:«هر كه با شما سر ستيز داشته باشد مشرك است».

*در صراط النجاة نيز آمده است:

ولذا ورد فى الزيارة الجامعة أنهم الباب المبتلى به الناس؛(4)

از اين رو،در زيارت جامعه آمده است كه آن بزرگواران همان درى هستند كه مردم به آن وسيله آزمايش مى شوند.

با توجه به اين همه استشهاد،چون اندكى بينديشيم،معلوم مى شود كه اگر وثوق و اعتماد به ثبوت صدور اين زيارت از امام عليه السلام نبود،اين استدلال ها در كتاب هاى تفسيرى،حديثى،فقهى و...معنا نداشت و بسيار بعيد است كه اين بزرگان به آن چه5.

ص: 69

اعتقاد به صدور و ثبوت سند آن نداشته باشند،استدلال و يا حتى استشهاد كنند.

از طرفى،اين زيارت مورد توجه بسيار بزرگان ما بوده تا جايى كه جمعى از آنان آن را شرح كرده اند،به بيان لغات،مفاهيم و معانى والاى آن پرداخته اند و وقت،نيرو و امكانات صرف كرده اند.همه اين ها قرينه اى قوى مى تواند باشد كه اين بزرگان معتقد به صدور اين زيارت بودند.

با نگاهى گذرا به كتاب ارزشمند الذريعة إلى تصانيف الشيعه اثر شيخ ما،شيخ آقابزرگ تهرانى رحمه الله متوجه خواهيم شد كه چه قدر شرح بزرگ و كوچك بر اين زيارت به رشته تحرير در آمده است.اين كتاب بيش از بيست شرح را براى اين زيارت آمار داده است.

از سوى ديگر،دانشمندان بزرگى هم چون مجلسى اول،مجلسى دوم،سيد جزايرى،شيخ بحرانى نويسنده كتاب الحدائق،و شيخ بهايى رحمهم الله به اين زيارت توجه كرده اند و در ضمن شرح تهذيب الاحكام و من لا يحضره الفقيه اين زيارت را نيز شرح نموده اند.

بى نيازى زيارت جامعه از سند

به رغم آن كه پيش تر در مورد سند اين زيارت تحقيق شد و آن را اثبات كرديم،بايد گفت در مواردى اصلا به سند نياز نيست؛به اين معنا كه وقتى سخنى از گوينده اى دريافت كنيم و از مذاق او آگاهى داشته باشيم و سطح انديشه،علم،سبك كلام او را از جهت فصاحت،بلاغت،ادبيات بشناسيم،از طرفى معانى و مفاهيم والا و مطالبى كه در سخن گوينده است،حقايقى باشند كه دست بشر عادى به آن نمى رسد،در اين گونه موارد شكى در صدور سخن نداشته و به دنبال سند نمى گرديم.

به سخن ديگر،كلامى كه از جهت سبك،لحن،اسلوب ادبى،فصاحت و بلاغت

ص: 70

و از جهت محتوا در سطح بالا و داراى حقايق و واقعيت هايى است كه بشر عادى را توان رسيدن به آن نيست،نيازى به سند ندارد و به يقين از معصوم عليه السلام است.

براى نمونه،دعاى كميل،دعاى صباح به يقين از امير مؤمنان على عليه السلام و دعاى عرفه از امام حسين سيدالشهداء عليه السلام صادر شده اند؛چه سند داشته باشند و چه سند نداشته باشند.بنابراين،اگر ما اندك انسى با كلمات اهل بيت عليهم السلام داشته باشيم و با سبك عبارات و اسلوب كلام آن بزرگواران آشنا باشيم،به سند نياز نخواهيم داشت و كلام والاى آنان را خواهيم شناخت.

از اين رو،آن گاه كه از برخى از بزرگان دانشمندان در مورد برخى از روايات،دعاها و زيارت ها پرسيده

مى شد،پاسخ مى دهند:قوت متن براى اطمينان به صدور اين ها از معصوم عليه السلام كافى است.هنگامى كه از شيخ

محمد حسين كاشف الغطاء رحمه الله در مورد يكى از دعاها مى پرسند،با صراحت پاسخ مى دهد:قوت متن كاشف از

قطعيت صدور آن از معصوم است،گرچه سندى نداشته باشيم.(1)

همين قوت متن،كبراى منطبق بر زيارت جامعه مى گردد و بنابر همين اصل،هنگامى كه از سيد بزرگوار،فقيه،

محدث،عارف به كلمات اهل بيت عليهم السلام سيد عبدالله شبر رحمه الله در مورد زيارت جامعه مى گويد:

و إن فصاحة ألفاظها وبلاغة مضامينها تنادى بصدورها عن ينابيع الوحى و الإلهام؛(2)

به راستى كه فصاحت واژگان و فرازها،بلاغت مضمون ها و عبارت هاى زيارت جامعه حاكى از آن است كه اين زيارت،از چشمه هاى وحى و الهام جوشيده است.8.

ص: 71

بنابر آن چه بيان شد،ترديدى نيست كه زيارت جامعه از زياراتى به شمار مى رود كه از اهل عصمت صادر شده

است.

و اين كه عبارت هاى اين زيارت يا مفاهيم و مدلول هاى آن ها در روايات معتبر ديگر آمده است،تا جايى كه برخى از عبارت ها و مدلول هاى آن ها در روايات اهل سنت نيز وارد شده است.شاهد صدق ديگرى بر اطمينان و يقين ما به صدور اين زيارت از آن مقام مقدس مى باشد.

زيارت جامعه در گفتار دانشمندان

علامه بزرگوار مجلسى اول رحمه الله در اين زمينه مى نويسد:

ولما وفقنى الله لزيارة أمير المؤمنين عليه السلام وشرعت فى حوالى الروضة المقدسة فى ااهدات وفتح الله على ببركة مولانا صلوات الله عليه أبواب المكاشفات التى لا تحتملها العقول الضعيفة،رأيت فى ذلك العالم و إن شئت قلت:بين النوم و اليقظة عندما كنت فى رواق عمران جالسا،أنى بسر من رأى،ورأيت مشهدها فى نهاية الارتفاع و الزينة،ورأيت على قبريهما لباسا أخضر من لباس الجنة،لأنى لم أر مثله فى الدنيا،ورأيت مولانا مولى الأنام صاحب العصر و الزمان عليه السلام جالسا،ظهره على القبر ووجهه إلى الباب،فلما رأيته شرعت فى الزيارة بالصوت المرتفع كالمداحين،فلما أتممتها قال عليه السلام:نعمت الزيارة؛

آن گاه كه به عتبات مشرف شدم،در نجف اشرف در كنار مرقد مطهر امير مؤمنان على عليه السلام شروع به مجاهده و تلاش براى خودسازى نمودم.خداوند متعال به بركت مولايمان درود خدا بر او باد درهاى مكاشفه هايى را براى من گشود كه خردهاى ناتوان را ياراى تحمل آن ها نيست.در عالم مكاشفه يا بين بيدارى و خواب ديدم كه در سامرا در حرم عسكريين عليهما السلام،

ص: 72

در رواق عمران هستم.ديدم كه روضه آن دو بزرگوار در نهايت بلندى بوده و آزين شده است.بارگاه نورانى آن دو امام همام با پارچه اى سبزين از پارچه هاى بهشتى پوشيده شده بود و من چنين پارچه هايى را در دنيا نديده بودم.در آن جا خدمت حضرت ولى عصر عليه السلام شرف ياب شدم.آن حضرت كنار ضريح مطهر نشسته بود و رو به طرف درب بود.با صداى بلند به سان مداحان شروع به خواندن زيارت جامعه كردم.

وقتى پايان يافت حضرتش فرمود:چه زيارت خوبى است؟

قلت:مولاى!روحى فداك!زيارة جدك و قد أشرت إلى نحو القبر؟

عرض كردم:آرى،جانم به فداى شما!زيارت جد بزرگوار شماست و اشاره به قبر مطهر نمودم.

قال:نعم،أدخل؛(1)

فرمود:آرى،وارد شو.

از اين رو مجلسى رحمه الله در روضة المتقين در اعتبار زيارت جامعه مى نويسد:

والحاصل أنه لا شك أن هذه الزيارة من أبى الحسن الهادى سلام الله عليه بتقرير الصاحب عليه السلام

وأنها أكمل الزيارات وأحسنها،بل بعد تلك الرؤيا كنت أكثر الأوقات أزور الأئمة عليهم السلام بهذه الزيارة فى العتبات العاليات،ما زرتهم إلا بهذه الزيارة؛(2)

كوتاه سخن اين كه ترديدى نيست كه اين زيارت با تقرير حضرت صاحب الزمان عليه السلام از امام هادى عليه السلام صادر شده است.اين زيارت كامل ترين و بهترين زيارت هاست.من پس از اين رؤيا بيشتر اوقات ائمه عليهم السلام را با اين زيارت،زيارت مى نمايم و در عتبات عاليات فقط با اين زيارت،زيارت مى نمايم.2.

ص: 73

اين سخن بزرگى هم چون مجلسى اول رحمه الله است كه از نظر همه ما مورد احترام است.گذشته از قضيه

مكاشفه اى كه اشاره كرده،ايشان اين زيارت را كامل ترين و بهترين زيارت مى داند.

علامه بزرگوار مجلسى دوم رحمه الله نيز در اين زمينه مى نويسد:

وإنما بسطت الكلام فى شرح تلك الزيارة قليلا إن لم استوف حقها حذرا من الإطالة،لأنها أصح الزيارات سندا وأعمها موردا وأفصحها لفظا وأبلغها معنى وأعلاها شأنا؛(1)

اين كه اندكى اين زيارت را شرح و بسط دادم،گرچه به طور كامل به جهت پرهيز از طولانى شدن حقش را ادا نكردم؛چرا كه آن زيارت از نظر سند صحيح ترين،از نظر مورد فراگيرترين،از نظر متن فصيح ترين،از نظر معنا رساترين و از نظر شأن والاترين زيارت ها است.

اين سخن نيز شاهد ديگرى از علامه مجلسى رحمه الله است.بنابراين،اگر ما در چنين مواردى به بزرگى هم چون علامه مجلسى مراجعه نكنيم و كلام او براى ما در شناخت روايتى،دعايى و زيارتى حجت نباشد،چنين عالم و دانشمندى كه با اين همه زحماتى كه كشيده و آشنايى كه با روايت ها،دعاها و زيارت ها دارد،چه نفعى به ما خواهد داشت؟از هر رو،علامه مجلسى رحمه الله از بزرگان و خبره هاى اين وادى است كه هيچ كسى براى او ايرادى نگرفته و

سخنى درباره او نيست و نبايد هم باشد.

سيد عبدالله شبر از علماى ديگرى به شمار مى رود كه در اين زمينه اظهار نظر كرده است وى فقيه و محدث

بزرگوار بوده و با علامه مجلسى رحمه الله و سيد نعمت الله جزايرى رحمه الله معاصر و تقريبا در يك طبقه بوده اند

وى در آغاز شرح4.

ص: 74

خود بر زيارت جامعه مى نويسد:

إن زيارة الجامعة الكبيرة أعظم الزيارات شأنا وأعلاها مكانة ومكانا،و إن فصاحة ألفاظها وفقراتها وبلاغة مضامينها وعباراتها تنادى بصدورها من عين صافية نبعت عن ينابيع الوحى و الإلهام،وتدعو إلى أنها خرجت من ألسنة نواميس الدين ومعاقل الأنام؛فإنها فوق كلام المخلوق وتحت كلام الخالق الملك العلام،قد اشتملت على الإشارة إلى جملة من الأدلة و البراهين المتعلقة بمعارف أصول الدين وأسرار الأئمة الطاهرين ومظاهر صفات رب العالمين،و قد احتوت على رياض نضرة وحدائق خضرة مزينة بأزهار المعارف و الحكمة محفوفة بثمار أسرار أهل بيت العصمة،و قد تضمنت شطرا وافرا من حقوق أولى الأمر الذين أمر الله بطاعتهم وأهل البيت الذين حث الله على متابعتهم وذوى القربى الذين أمر الله بمودتهم وأهل الذكر الذين أمر الله بمسألتهم،مع الإشارة إلى آيات فرقانية وروايات نبوية وأسرار إلهية وعلوم غيبية ومكاشفات حقية وحكم ربانية...؛(1)

به راستى زيارت جامعه كبيره از مهم ترين زيارت ها و برترين آن ها از جهت مقام و اهميت است و فصاحت الفاظ و فرازهايش و بليغ بودن معانى و عباراتش،حكايت از آن مى كند كه اين زيارت از چشمه زلال كه از منابع وحى و الهام سرچشمه گرفته صادر شده و از زبان دانايان و نواميس دين و بزرگان مردم،خارج شده است.

پس اين زيارت،برتر از كلام مخلوق و پايين تر از كلام خالق است و شامل بعضى از دليل ها و برهان هاى مربوط به شناخت اصول دين و اسرار امامان پاك و مظاهر صفات پروردگار جهانيان است.

و هم چنين داراى باغ هاى خوش منظر و بوستان هاى سرسبزى است كه با0.

ص: 75

شكوفه هاى معارف و حكمت آراسته شده و با ميوه هاى اسرار اهل بيت عصمت عليهم السلام همراه مى باشد.

اين زيارت،شامل بخش كاملى از حقوق«اولوا الامر»است كه خداوند مردم را به فرمان بردارى و پيروى از ايشان امر كرده.و نيز شامل حقوق«ذوى القربى»و«اهل الذكر»است كه خداوند مردم را به پرسش مسائل از آنان امر فرموده است.

اين زيارت به آيات قرآنى،روايات نبوى،اسرار الهى،علوم غيبى،مكاشفات حقيقى و حكم ربانى اشاره دارد.

به راستى آن گاه كه بزرگان در موردى سخن گويند،سنجيده و حساب شده مى گويند.اگر مدحى،ذمى،قيدى،امرى،كتابى،روايتى و حديثى بخواهد از يك بزرگى صادر شود،همه اين ها سنجيده و دقيق خواهد بود؛چرا كه اينان به آن چه مى گويند التفات دارند،و حكيمانه است.

سيد شبر در اين گفتار،عبارت جالبى دارد كه معمولا در مورد كلمات امير مؤمنان على عليه السلام گفته شده كه

مى گويد:

فإنها فوق كلام المخلوق وتحت كلام الخالق؛

پس اين زيارت برتر از كلام مخلوق و پايين تر از كلام خالق است.

يا در مورد ديگرى گويد:مطالب اين زيارت،مطالب حقه اى است با برهان هاى معارف اصول دين.

آرى،اين ها بخشى از سخنانى است كه بزرگان دانشمند در شأن زيارت جامعه ايراد كرده اند.به نظر مى رسد

اين گونه تعبيرها و توصيف ها در مورد زيارت جامعه دو جهت داشته باشد:

ص: 76

يكم.اثبات اين زيارت

آنان با اين توصيف بيان مى دارند كه آرى اين زيارت داراى اين گونه حقايق است.البته در اين باره به صورت

اختصار مطالبى بيان خواهد شد.

دوم.دفع توهم

به نظر مى رسد توصيف بزرگان به جهت دفع توهمى باشد كه درباره زيارت جامعه است،شايد برخى گويند كه

در زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام غلو شده است.

محدث قمى رحمه الله در مفاتيح الجنان در بيان اين كه چرا دستور داده اند قبل از زيارت جامعه صد مرتبه تكبير

گفته شود مى نويسد:

شايد چنان كه مجلسى اول گفته وجه تكبير اين باشد كه اكثر طباع مايلند به غلو،مبادا از عبارات

امثال اين زيارت به غلو افتند،يا از بزرگى حق سبحانه وتعالى غافل شوند،يا غير اين ها.(1)

در اين اخير نيز از برخى شنيده مى شود كه مى گويند:زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام غلو دارد.

برخى ديگر اين روزها شيعه را به دو گروه تقسيم كرده اند:غالى و غير غالى؛گويى تشيع نيز به دو گونه تقسيم مى گردد(!!)البته آنانى كه به زيارت جامعه و بعضى مطالب آن معتقد نباشند،حتى در صورت انكار باز هم شيعه محسوب مى شوند و از تشيع خارج نيستند،هر چند مقصر شمرده شوند.روى اين جهت يكى از مقدمات بحث ما تحقيق در مورد غلو است.ه.

ص: 77

غلو چيست؟

بدون ترديد ائمه عليهم السلام غاليان را طرد و تكفير مى كردند و شيعيان را همواره از غاليان و تماس با آن ها بر

حذر مى داشتند.

غلو چيست و چه كسانى غالى هستند؟يكى از بخش هاى بحث امامت در كتاب هاى حديثى و كلامى،«نفى الغلو

فى النبى و الائمة عليهم السلام»است.

غلو از ديدگاه روايات

روايات بسيار جالبى در كتاب بحار الانوار در مورد غلو از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و معصومان عليهم السلام

وارد شده است.

در روايتى از پيامبر خدا مى خوانيم كه حضرتش مى فرمايد:

لا ترفعونى فوق حقى،فإن الله تبارك تعالى اتخذنى عبدا قبل أن يتخذنى نبيا؛(1)

مرا بيش از آن چه هستم بالاتر نبريد؛چرا كه خداى تعالى پيش از آن كه مرا به پيامبرى برگزيند،به بندگى برگزيده است.

اين روايت نشان مى دهد كه برخى از مردم در زمان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به الوهيت آن حضرت معتقد

شدند و نيز از اين روايت معناى غلو معلوم مى شود.

در روايت ديگرى از امير مؤمنان على عليه السلام آمده كه آن حضرت مى فرمود:

اللهم إنى برىء من الغلاة كبراءة عيسى بن مريم من النصارى.اللهم اخذلهم أبدا ولا تنصر منهم أحدا؛(2)

خدايا!من از غاليان،به سان دورى عيسى بن مريم از نصارا دور هستم.خدايا!همواره آنان را خوار گردان و كسى از آنان را يارى نكن.

ص: 78

در روايت ديگرى،حضرت ولى عصر عليه السلام مى فرمايد:

تعالى الله عز وجل عما يصفون سبحانه وبحمده،ليس نحن شركائه فى علمه ولا فى قدرته؛(1)

خداوند متعال از آن چه توصيف مى كنند فراتر است.پاك و متره است و مورد ستايش است.ما نه در علم و دانش او شريك هستيم و نه در قدرت و توان مندى او.

هم چنين امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

إياكم و الغلو فينا،قولوا:إنا عبيد مربوبون،وقولوا فى فضلنا ما شئتم؛(2)

هرگز در مورد ما غلو ننماييد.بگوييد:ما بندگان تربيت يافته خدا هستيم و در مورد برترى ما آن چه خواستيد بگوييد.

بديهى است كه اين روايات به ما ميزان مى دهند،كه در اين باره به كلام علامه مجلسى رحمه الله خواهيم پرداخت.

در روايتى حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

فمن ادعى للأنبياء ربوبية أو ادعى للأئمة ربوبية أو نبوة أو لغير الأئمة إمامة فنحن منه برآء فى الدنيا

والآخرة؛(3)

هر كس براى پيامبران مقام ربوبيت يا براى يكى از ائمه مقام ربوبى يا پيامبرى،يا براى غير امامان مقام امامت و پيشوايى ادعا كند،ما از او در دنيا و جهان آخرت بيزار هستيم.

امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:1.

ص: 79

وإياكم الغلو كالغلو من النصارى،فإنى برىء من الغالين؛(1)

مبادا به سان نصارا غلو كنيد.به راستى كه من از غلو كنندگان بيزارم.

در روايت ديگرى راوى از امام رضا عليه السلام مى پرسد:

يابن رسول الله!فإن معى من ينتحل موالاتكم ويزعم أن هذه كلها صفات على عليه السلام وأنه هو الله رب العالمين.

فلما سمعها الرضا عليه السلام ارتعدت فرائصه وتصبب عرقا وقال:سبحان الله عما يقول الظالمون الكافرون علوا كبيرا.أو ليس كان على عليه السلام آكلا فى الآكلين فشاربا فى الشاربين؟!(2)

اى فرزند رسول خدا!من با كسى آشنا هستم كه موالات شما را به خود مى بندد و پندارش اين است كه همه اين ها،صفات على عليه السلام است و او همان خدا و پروردگار جهانيان است.

هنگامى كه امام رضا عليه السلام اين سخن را شنيد،اعضاى بدنش لرزيد و عرق بدن مباركش را فرا گرفت و فرمود:پاك و متره است خداوند متعال و بلندمرتبه از گفتار ستم گران و كفرورزان.مگر نه اين است كه على عليه السلام با غذاخورندگان غذا مى خورد و با آشامندگان مى آشاميد؟!

آرى،او انسانى هم چون بقيه مردم بود.گفتنى است كه در اين زمينه روايات جالب ديگرى نيز وجود دارد.

نه غلو و نه تقصير

براى شناخت ائمه عليهم السلام بايد مقامات و منازل آن بزرگواران را از خودشان

ص: 80

بياموزيم؛نه غلو و نه تقصير؛

چرا كه هم تقصير حرام است و هم غلو.امام باقر عليه السلام به ابوحمزه ثمالى مى فرمايد:

يا أبا حمزة!لا تضعوا عليا دون ما رفعه الله ولا ترفعوا عليا فوق ما جعل الله؛(1)

اى اباحمزه!على عليه السلام را پايين تر از جايگاهى كه خداوند قرار داده قرار ندهيد و فراتر از مقام والايى كه خداوند قرار داده قرار ندهيد.

به عبارت ديگر،بيش از آن چه هست نگوييد و از آن چه هست پايين نياوريد.

آن حضرت در روايت ديگرى مى فرمايد:

فإن الغلاة شر خلق الله؛يصغرون عظمة الله ويدعون الربوبية لعباد الله.والله،إن الغلاة شر من اليهود و النصارى واوس والذين أشركوا؛(2)

به راستى غاليان بدترين آفريدگانند.آنان عظمت و شكوه خدا را كوچك مى شمارند و ربوبيت را براى بندگان خدا ادعا مى كنند.به خدا سوگند!غاليان از يهوديان،مسيحيان،مجوسيان و شركورزان بدترند.

روايت بسيار جالبى وجود دارد كه آن حضرت مى فرمايد:

كان على عليه السلام و الله عبدا لله صالحا أخو رسول الله صلى الله عليه وآله؛(3)

به خدا سوگند!على بنده صالح خدا و برادر رسول خدا صلى الله عليه وآله بود.

آن گاه در ادامه عبارت خيلى مهمى مى فرمايد:

ما نال الكرامة من الله إلا بطاعته لله ولرسوله؛(4)

او به اين مقام در نزد خداوند نايل نشد،مگر با اطاعت از خدا و رسول او.7.

ص: 81

به راستى چه كرامتى است كه امير مؤمنان على عليه السلام از طريق عبوديت و عبادت به اين مقام رسيده اند؟

با توجه به اين روايات،ائمه عليهم السلام در برابر غاليان و غلو چنين برخوردى مى نمودند.از طرفى با عنايت به اين روايات،معناى غلو نيز معلوم مى شود كه همان اعتقاد به نبوت و الوهيت امام و اعتقاد به الوهيت پيامبر است؛يعنى انسان به شأن نبى و امام بيش از آن چه هست معتقد شود،يا او را شريك خداوند بداند؛از اين رو بايد معتقد بود كه ائمه و پيامبر هرگز إله،رب و شريكان خداوند متعال نبوده اند.آنان در خدا حلول نكرده اند و با او اتحاد ندارند.

اين است معناى غلو چنان كه از روايات فهميده مى شود و اعتقاد به يكى از اين امور مصداق غلو درباره نبى و امام به شمار مى آيد؛ولى خود روايات كه مى فرمايند:اين ها را نگوييد،مى فرمايند:آن چه مى توانيد در فضل و برترى ما بگوييد.ما را بنده آفريده شده و تربيت يافته خداوند بدانيد.اما چنان كه خواهد آمد مى فرمايند:به شأن و مقام ما نزد خدا نمى توانيد پى ببريد.

آرى،با حفظ عبوديت،هر چه مى توانيد در فضل و برترى ائمه اطهار عليهم السلام بگوييد كه هيچ فردى به

كرامت خدايى نايل نشد،مگر به سبب اطاعت و عبوديت و تعبد.

در همين زيارت جامعه نيز بدان اشاره شده كه ص وعباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون ر كه

اين معنا چنان كه در جاى خود خواهد آمد از قرآن مجيد اخذ شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) ؛(1)

آنان بندگان شايسته او هستند كه هرگز در سخن بر او پيشى نمى گيرند و پيوسته به فرمان او عمل مى كنند.7.

ص: 82

كوتاه سخن اين كه با حفظ عبوديت و مخلوقيت هر چه مى توانيد در مورد آنان بگوييد.و اين چيز اندكى نيست.

به راستى كرامت از پيش گاه خدا چيست؟اين چه مقامى است كه آن حضرات به جايى رسيدند كه ص لا يفعلون

إلا ما يؤمرون ر.

در روايت صحيح بلكه از طرق عامه هم متواتر آمده كه پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله درباره حضرت امير

مؤمنان على عليه السلام فرمود:

إنه لا يفعل إلا ما يؤمر به؛(1)

به راستى على جز آن كه به او دستور داده مى شود،انجام نمى دهد.

ما غلو نمى كنيم و از غلو نهى شده ايم تا بگوييم:امام،پيامبر است؛چه رسد كه بگوييم:امام خدا و رب است؛بلكه آنان عبد و بنده خدا هستند؛اما بنده هايى كه به چنين مقامى رسيده اند.اگر گوييم:كسى بر اثر بندگى خداوند مورد تفضل خدا قرار گرفته،آيا اين غلو است؟

غلو از ديدگاه علامه مجلسى

علامه مجلسى رحمه الله پس از نقل رواياتى چند در مورد غلو،به گفتارى از دانشمندان در معناى غلو مى پردازد و

مى نويسد:شيخ صدوق رحمه الله مى گويد:

اعتقادنا فى الغلاة و المفوضة أنهم كفار بالله تعالى وأنهم أشر من اليهود و النصارى واوس...واعتقادنا فى النبى و الأئمة عليهم السلام أن بعضهم قتلوا بالسيف وبعضهم بالسم وأن ذلك جرى عليهم فى الحقيقة

وأنهم ما شبه أمرهم؛(2)

اعتقاد ما درباره غاليان و تفويض كنندگان اين است كه آنان به خداى سبحان كفر

ص: 83

ورزيده اند و همانان از يهوديان،مسيحيان و مجوسيان بدتر هستند....

و اعتقاد ما درباره پيامبر و ائمه عليهم السلام اين است كه برخى از آنان با شمشير كشته شده اند،برخى ديگر مسموم شده اند و در حقيقت درباره آنان چنين جارى شده است و امر آنان مشتبه نشده است.

از اين عبارت معلوم مى شود كه چنين سخنانى در آن زمان ها نيز بوده است.در قصه حضرت عيسى عليه السلام

نيز همين مطلب آمده است كه قرآن مى فرمايد:

(وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ يَقِيناً*بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إِلَيْهِ وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً) ؛(1)

بلكه امر بر آنان مشتبه شد و كسانى كه درباره او اختلاف كردند،درباره آن در شك بوده و هيچ گونه علمى به آن ندارند و تنها از پندارهاى بى اساس پيروى مى كنند.به يقين او را نكشتند؛بلكه خداوند او را به سوى خود بالا برد و خداوند تواناى حكيم است.

حضرت عيسى و ائمه عليهم السلام حقيقتا مقتول شده اند.آنان انسان بودند،مثل ديگر افراد بشر؛يعنى موت و

حيات بر اينان عارض مى شود،مثل ديگر افراد بشر و غلو در اين زمينه ممنوع است.

آن گاه علامه مجلسى رحمه الله گفتار مفصلى از شيخ مفيد رحمه الله نقل مى كند،سپس مى گويد:

إعلم أن الغلو فى النبى و الأئمة عليهم السلام إنما يكون بالقول بألوهيتهم أو بكونهم شركاء لله تعالى فى المعبودية أو فى الخلق و الرزق،أو أن الله تعالى حل فيهم أو اتحد بهم...أنهم8.

ص: 84

كانوا أنبياء...أو القول بأن معرفتهم تغنى عن جميع الطاعات ولا تكليف معها بترك المعاصى.والقول بكل منها إلحاد وكفر وخروج عن الدين،كما دلت عليه الأدلة العقلية و الآيات و الأخبار السالفة وغيرها؛(1)

بدان كه غلو درباره پيامبر و ائمه عليهم السلام منحصر است در اين كه كسى قائل به الوهيت آنان يا شريك بودن آنان با خداوند متعال در معبود بودن،آفرينش،رزق و روزى بشود،يا بگويد خداوند در آن

بزرگواران حلول كرده است،يا خداوند متعال با آنان متحد شده...يا بگويد ائمه،پيامبر هستند،و يا بگويد شناخت آنان انسان را از همه اطاعات بى نياز مى سازد و با وجود اين تكليفى به ترك گناهان نيست.همه اين مطالب الحاد،كفرورزى و خروج از دين است؛آن سان كه دليل هاى عقلى و آيات قرآنى و روايات گذشته و...بيان گر اين معناست.

علامه مجلسى رحمه الله پس از تعريف غلو مى نويسد:

ولكن أفرط بعض المتكلمين و المحدثين،لقصورهم عن معرفة الأئمة عليهم السلام وعجزهم عن إدراك غرائب أحوالهم وعجائب شئونهم،فقدحوا فى كثير من الرواة الثقات لنقلهم بعض غرائب المعجزات،(2)

حتى قال بعضهم:من الغلو نفى السهو عنهم،أو القول بأنهم يعلمون ما كان وما يكون وغير ذلك؛برخى از علماى كلام و حديث در غلو راه زياده روى و افراط پيموده اند و بى جهت سخن گفته اند؛چرا كه آنان از شناخت ائمه عليهم السلام قاصر بودند و از درك احوال غريب و شئونات عجيب آن بزرگواران ناتوان بودند؛از اين رو آنان بيشتر راويان مورد اعتماد را قدح نموده اند و در وثاقت آنان كه برخى از معجزه هاى غريبى را از ائمه عليهم السلام نقل كرده اند،خدشه نموده اند تا جايى كه7.

ص: 85

برخى را كه قائل به عدم سهو پيامبر شده اند و يا قائل شده اند كه آنان از آن چه در گذشته رخ داده و در آينده اتفاق خواهد افتاد آگاهند و مواردى از اين قبيل را به غلو محكوم كرده اند.

علامه مجلسى رحمه الله در مورد سهو پيامبر،به نظر مرحوم صدوق رحمه الله اشاره مى كند.اين نظريه از مثل

مرحوم صدوق رحمه الله افراطى است كه بر اثر عجز از درك برخى حقايق پديد آمده است.

گفتنى است كه ما در بحث عصمت(1)نظريه مرحوم صدوق را نقد و بررسى كرده ايم و گفته ايم كه اگر شيخ

صدوق رحمه الله قائل است كه نفى سهو از معصوم غلو است،در واقع اين سهوى از خود شيخ صدوق رحمه الله است.

ما با كمال احترام،تعظيم و تجليلى كه از ايشان داريم و بايد هم داشته باشيم بنابر تقليد نداريم؛چرا كه اعتقادات ما دائر مدار ادله قطعى عقلى و نقلى است.

از اين رو علامه مجلسى رحمه الله با اين كه شأن شيخ صدوق رحمه الله را بيش از ما مى داند و بيشتر از ما از مقام

او آگاه است،مى گويد:برخى راه افراط و زياده روى پيموده اند.

بنابراين،اعتقاد ما اين است كه ائمه عليهم السلام ص يعلمون ما كان وما يكون؛آنان به آن چه بوده و خواهد بود

آگاهندر.اگر كسى اين عقيده را غلو بداند اشتباه كرده است؛بلكه مطلب بالاتر از اين ها است،چنان كه در روايتى

آمده:

لا تقولوا فينا ربا وقولوا ما شئتم ولن تبلغوا؛(2)

ما را خدا قرار ندهيد و هر چه خواستيد بگوييد كه هرگز به مقام ما راه نخواهيد يافت.7.

ص: 86

چرا كه عقول شما قاصر است كه به آن مقاماتى كه ما دارا هستيم برسد.در روايت ديگرى آمده است:

إن أمرنا صعب مستصعب لا يحتمله إلا ملك مقرب أو نبى مرسل أو عبد مؤمن امتحن الله قلبه للإيمان؛(1)

به راستى كه امر ما سخت و سنگين است و رسيدن و معتقد شدن به آن چه ما داريم سخت است.كسى را توانايى حمل آن نيست،مگر فرشته مقرب يا نبى مرسل و يا بنده مؤمنى كه خداوند قلبش را با ايمان آزموده است.

علامه مجلسى رحمه الله در ادامه مى نويسد:

فلابد للمؤمن المتدين أن لا يبادر برد ما ورد عنهم من فضائلهم ومعجزاتهم ومعالى أمورهم إلا إذا ثبت

خلافه بضرورة الدين أو بقواطع البراهين أو بالآيات المحكمة أو بالأخبار المتواترة؛(2)

بنابر آن چه بيان شد،بر مؤمن دين مدار شايسته است كه رواياتى كه در فضايل،شگفتى ها و معجزه ها اهل بيت عليهم السلام صادر شده و رواياتى را كه بيان كننده كارها و رفتارهاى والاى آن هاست،فورى رد نكند،مگر خلاف آن با ضرورت دينى،دليل هاى محكم،آيات محكم قرآنى و روايات متواتر ثابت گردد.

بنابراين،اگر راويان مورد وثوق و معتبر ما در كتاب هايشان مطالبى را از مقامات،فضايل،معجزه ها و عظمت شأن ائمه عليهم السلام نقل كنند،مؤمن متدين گذشته از غير مؤمن غير متدين كه بى ميزان و بى معيار و مطابق با هواى نفس حرف مى زند حق ندارد آن را رد كند.

برخى از افراد گاهى كه در موضوعى نمى توانند تعقل كنند و يا چون آن را بعضىن.

ص: 87

از مردم خوش آيند نمى بينند،مى گويند:اين دروغ است.چنين حالتى و يا سخنى با ايمان و تدين سازگار نيست.از اين رو بايد گفت غلو و تقصير هر دو حرامند و بايد به گونه اى بود كه نه از مقصران به شمار رويم و نه از غاليان؛نه به سان افرادى كه ائمه عليهم السلام را بيش از آن چه هستند بالا مى برند و نه مانند افرادى كه شأن ائمه عليهم السلام را از آن چه هستند پايين مى آورند.

از طرفى،بر ائمه عليهم السلام نمى توان دروغ بست.اين كه مى فرمايند:«در مورد ما هر چه مى توانيد بگوييد»

به اين معنا نيست كه شما آزاديد هر چه دلتان مى خواهد بگوييد،گرچه دروغ باشد.

خود عبارت ص قولوا فينا ما شئتم؛آن چه خواستيد درباره ما بگوييدر قرينه متصله است كه نبايد به آنان دروغ

بست.چيزى كه دليل ندارد و خلاف واقع است،نبايد به آن بزرگواران نسبت داد.

براى نمونه،اگر كسى بى دليل بگويد:امام عليه السلام هر شب در ماه مبارك رمضان به پنجاه هزار نفر غذا و

افطارى مى داده،دروغ است و آن را به امام عليه السلام نمى توان نسبت داد.

بنابراين،نه بايد به راه غلو رفت و نه به راه تقصير،همان گونه كه اگر طبق سند معتبرى مطلب حقى درباره ائمه

عليهم السلام برسد،بايد آن را پذيرفت،اگر دروغ باشد،نبايد آن را پذيرفت.

پس انسان در مقام مدح و ستايش ائمه عليهم السلام بايد طورى باشد كه به آن چه در شأن ايشان وارد شده معتقد شود و اين امر مهمى است،گرچه عقل او به آن جا كه بايد نخواهد رسيد و هر چه به او مى رسد،براى فهم آن نيز بايد به خود آنان مراجعه نمايد.

ص: 88

شناخت حقيقى

بهترين راه شناخت حقيقى از مقامات علمى،ورعى،تقوايى و فضيلتى فرد خود فرد است.اگر راست گو باشد،خودش بهترين معرف خود است،نه اين كه پس از مرگش براى او فضايل و مناقب بسازند و يا از قول كسى كه از دنيا رفته نقل كنند و در كتاب مطالبى بنويسند كه در دوران زندگى اش از او شنيده نشده است.

روى اين اصل،بهترين معرف براى شناخت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام خود آن بزرگواران

هستند.مگر نه اين است كه معرف بايد از معرف اجلى باشد؟

از اين رو درباره آن چه از طريق اساتيد،مشايخ،بزرگان راويان و محدثان به دست ما رسيده،بايد به خودشان

مراجعه كرد و اين همان معناى ص قولوا فينا ما شئتم ر است؛چيزى ميان غلو و تقصير.

محورهاى زيارت جامعه

اشاره

با تأمل در متن زيباى زيارت جامعه،متوجه مى شويم كه اين زيارت از چند محور اساسى تشكيل شده است:

1.سلام ها

پرواضح است،اگر كسى نزد كسى برود نخست سلام مى كند.البته بيان خواهد شد كه سلام بر معصوم با سلام بر غير معصوم فرق دارد؛چرا كه در آن عبارت ها با ذكر برخى از خصوصيات اهل بيت عليهم السلام بر آنان عرض سلام مى نماييم.در اين باره نيز بايد سلام هايى باشد كه از خودشان به ما رسيده است.

2.شهادت ها

پس از سلام دو شهادت را بر زبان جارى مى كنيم:

ص: 89

يكم شهادت بر يگانگى خداوند متعال؛

دوم شهادت بر رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله.

3.شهادت ثالثه

اين شهادت درباره خود ائمه عليهم السلام شروع مى شود كه مى خوانيم:

وأشهد أنكم الأئمة الراشدون المعصومون المكرمون المقربون....

و گواهى مى دهم كه شما پيشوايان هدايت يافته،معصوم،بزرگوار مقرب...هستيد.

البته اين شهادت غير از شهادت به ولايت على عليه السلام است كه در اذان و اقامه مى گوييم:ص اشهد أن عليا

ولى الله ر؛بلكه در اين مورد به ولايت،مقامات،فضايل و مناقب فراوانى از اهل بيت عليهم السلام شهادت مى دهيم.

4.عرضه اعتقادات بر معصوم

در اين زيارت انسان اعتقادات خود را بر ائمه عليهم السلام عرضه مى دارد.

5.دعا و توسل

پس از عرضه مبانى اعتقادى به محضر امام عليه السلام،دست توسل به حضرتش دراز مى كند و از آن حضرت

يارى مى طلبد و او را شفيع قرار مى دهد و به وسيله آن بزرگوار به خداى متعال توجه مى جويد.

بنابراين،پس از اذن دخول،عرض سلام،وارد شدن،شهادتين گفتن،ابراز شهادت ثالثه،عرضه اعتقادات و مبانى

آن ها و توسل به محضر ايشان،چند دعا مى نماييم.اين ها محورهاى اساسى زيارت جامعه است.

ص: 90

زيارت جامعه كبيره

بسم الله الرحمن الرحيم

السلام عليكم يا أهل بيت النبوة وموضع الرسالة ومختلف الملائكة ومهبط الوحى ومعدن الرحمة وخزان العلم ومنتهى الحلم واصول الكرم وقادة الامم وأولياء النعم وعناصر الأبرار ودعائم الأخيار وساسة العباد وأركان البلاد وأبواب الإيمان وامناء الرحمان وسلالة النبيين وصفوة المرسلين وعترة خيرة رب العالمين ورحمة الله وبركاته.

السلام على ائمة الهدى ومصابيح الدجى واعلام التقى وذوى النهى واولى الحجى وكهف الورى وورثة الانبيآء والمثل الاعلى والدعوة الحسنى وحجج الله على أهل الدنيا والاخرة والاولى ورحمة الله وبركاته .

السلام على محال معرفة الله ومساكن بركة الله ومعادن حكمة الله وحفظة سر الله وحملة كتاب الله واوصياء نبى الله وذرية رسول الله صلى الله عليه وآله ورحمة الله وبركاته.

السلام على الدعاة الى الله والادلاء على مرضات الله والمستقرين فى امر الله و التآمين فى محبة الله والمخلصين فى توحيد الله والمظهرين لامر الله ونهيه وعباده المكرمين الذين لايسبقونه بالقول وهم بامره يعملون ورحمة الله وبركاته .

السلام على الائمة الدعاة والقادة الهداة والسادة الولاة والذادة الحماة واهل الذكر واولى الامر وبقية الله وخيرته وحزبه وعيبة علمه وحجته وصراطه ونوره وبرهانه ورحمة الله وبركاته ؛

ص: 92

به نام خداوند بخشايش گر مهربان

سلام بر شما اى خاندان نبوت،جايگاه رسالت،محل فرود فرشتگان،جايگاه نزول وحى،كان و معدن رحمت و مهرورزى،گنجينه داران دانش،نهايت بردبارى،بنيان هاى كرامت،پيشوايان امت ها،صاحبان نعمت ها،عنصرهاى نيكان،اساس و ستون هاى خوبان،سياست گذاران بندگان،پايه هاى استوار شهرها،دروازه هاى ايمان و امينان رازهاى خداى رحمان،چكيده دودمان پيامبران،برگزيده فرستادگان و عترت و خاندان پيامبر برگزيده پروردگار جهانيان؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

سلام بر پيشوايان هدايت گر،چراغ هاى فروزان در تاريكى ها،نشانه هاى پرهيزكارى،صاحبان خرد،دارندگان عقل،پناهگاه مردمان،وارثان پيامبران،نمونه برتر و دعوت نيكو،حجت هاى خداوند بر مردم دنيا و آخرت؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

سلام بر جايگاه هاى معرفت خدا،و جاهاى بركت،معدن هاى حكمت خدا،رازداران خدا،حاملان كتاب خدا،جانشينان پيامبر خدا و ذريه رسول خدا صلى الله عليه وآله؛و رحمت و بركات او بر شما باد.

سلام بر فراخوانان به سوى خدا،راهنمايان بر خشنودى خدا،استواران در اوامر خدا،كاملان در دوستى خدا،خالصان در توحيد خدا،آشكار كنندگان امر و نهى خدا،بندگان گرامى او،همان هايى كه در گفتار بر او پيشى نگيرند و به فرمان او عمل كنند؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

سلام بر امامان دعوت گر،پيشوايان راهنما،سروران سرپرست،حاميان دين خدا،اهل ذكر،صاحبان امر،آيات باقى مانده خدا،برگزيده و حزب او،جايگاه دانش او و حجت،راه،نور و برهان او؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

ص: 93

السلام عليكم يا أهل بيت النبوة؛

سلام بر شما اى خاندان نبوت.

اشاره

شرف ياب خدمت امام عليه السلام مى شويم،نخست سلام مى كنيم.

انسان به هر جايى كه وارد مى شود،ادب را رعايت مى كند.اين كه گفتيم«انسان»براى اين است كه ادب داشتن رسم انسانيت است؛لذا اين معنا در همه اقوام و ملل وجود داشته كه البته گوناگون است و در اسلام سلام كردن ادب ملاقات و تحيت است....گرچه اكنون در جامعه ما سلام اندكى كم رنگ شده؛نه فقط سلام كردن؛بلكه جواب سلام نيز به تدريج دارد فراموش مى شود.

از آداب اسلام است كه انسان به هر جا كه وارد مى شود،به گونه اى كه بشنوند،سلام كند.

در هنگام ورود به خدمت ائمه عليهم السلام،كيفيت سلام را خود حضرات از باب لطف به ما ياد داده اند كه

چگونه بر آنان سلام كنيم؟چه تعابيرى مناسب است؟موارد،كيفيت،خصوصيت ها را معين كرده اند.

معناى سلام

سلام يعنى چه؟سلام در عرف مسلمانان،در مكتب اهل بيت عليهم السلام نوعى از انواع تحيت و ادب و احترام است،و«سلام»در لغت عرب ضد جنگ و اختلاف

ص: 95

و نزاع است.وقتى مى گوييم:سلام عليكم؛يعنى اعلام محفوظ بودن طرف مقابل از هر گونه بدى از سوى ما.

سلام از اسامى خداوند متعال است.(1)دو تعبير در قرآن مجيد وجود دارد:

1.سلام،آن جا كه مى فرمايد:

(إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ ؛(2)

آن گاه كه به بهشت مى رسند و درهاى بهشت گشوده مى شود،خازنان آن گويند:سلام بر شما،پاك شديد؛پس براى هميشه وارد آن شويد.

2.تحيت،آن جا كه مى فرمايد:

(تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ ...) ؛(3)

تحيت آنان روز ملاقات سلام است.

پس هر عمل،حركت و گفتارى كه انسان براى احترام ديگرى انجام مى دهد تحيت است.اين عمل گاهى با دست روى سينه گذاشتن،گاهى با دست روى سر نهادن،گاهى با بلند شدن به پاى كسى و گاهى با يك دسته گل به كسى دادن محقق مى شود.

بنابراين نسبت بين سلام و تحيت عموم و خصوص مطلق است،هر سلامى،تحيت است؛ولى هر تحيتى،سلام

نيست.

از قرآن و روايات استفاده مى شود كه«تحيت»و احترام و ادب اهل بهشت به هم ديگر«سلام»است؛از اين رو

در اسلام«سلام»،تحيت قرار گرفت تا اشاره اى باشد4.

ص: 96

به اهل بهشت بودن مسلمانان.

البته سلام در اسلام و مكتب اهل بيت عليهم السلام از نظر فقهى داراى احكام و آدابى است كه صيغه سلام،

ابتداى به سلام و اين كه رد آن چگونه بايد باشد به آن اشاره شده است.

در هنگام وارد شدن بر امام عليه السلام،چون واردشونده اهل بهشت است و كسى كه بر او وارد مى شوند

شخصيتى است كه ورود بر او،ورود بر خداست،پس تحيت،همان«سلام»خواهد بود.

آن گاه بايد بحث شود كه:

اولا:«اهل بيت»يعنى چه؟

ثانيا:چرا به هنگام ورود به امام عليه السلام فرمود گفته شود:«يا أهل بيت النبوة»؟چرا نفرمود:«أهل بيت

النبى»،«أهل بيت الرسول»و«أهل بيت محمد»؟

پرواضح است كه كلام خداوند،كلام پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام؛بلكه كلام هر حكيمى گرچه غير

معصوم باشد نكته دارد و حساب شده است.

از طرفى«يا»واژه«ندا»است،آن گونه كه در كتاب هاى لغت و نحو و عوامل ملا محسن آمده:«يا»براى نداى قريب و بعيد وضع شده است.بنابراين،ما با زيارت جامعه مى توانيم معصوم عليه السلام را از دور و نزديك زيارت و خطاب كنيم،البته اگر از نزديك باشد كه روح و جسم در حضور امام عليه السلام است،چه بهتر.

معناى اهل بيت

عنوان اهل بيت در قرآن و سنت،جنبه اصطلاحى يافته است.اين است كه گفته مى شود:قرآن مجيد براى خود

لغت خاصى دارد؛ضمن اين كه به زبان عربى مبين است.

ص: 97

«اهل بيت»در كتاب و سنت به گونه اى اصطلاح شده كه گويى لقب،عنوان و به قول امروزى ها تابلويى

براى پيامبر خدا،امير مؤمنان على مرتضى،صديقه طاهره فاطمه زهرا و ائمه عليهم السلام شده است.خود پيامبر اكرم

صلى الله عليه وآله و امير مؤمنان على عليه السلام از اهل بيت هستند.البته اين بحث در جايگاه خود به تفصيل بيان شده است.

از جمله موارد طرح مقصود از عنوان«اهل بيت»تفسير آيه تطهير است،آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إنما يريد الله ليذهب عنكم الرجس أهل البيت ويطهركم تطهيرا)؛(1)

خداوند فقط مى خواهد هر گونه پليدى را از شما اهل بيت دور كند و شما را به طور كامل پاك سازد.

ما به طور مفصل اين مطلب را در ذيل آيه بحث كرده ايم.(2)اين جا نيز جاى بحث است كه مراد از«اهل بيت»كيست؟آيا آن گونه كه بعضى از سنى ها نوشته اند معناى لغوى مراد است؛يعنى كسانى كه در آن خانه زندگى مى كنند تا شامل زنان،كنيزها و غلام ها نيز شود؟يا مراد از اهل بيت چيز ديگرى است؟

منظور از«اهل بيت»در آيه مباركه معناى لغوى نيست.قرآن كريم درباره حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد:

(وَ سارَ بِأَهْلِهِ ) ؛(3)

و همراه خانواده اش حركت كرد.

معلوم است كه فقط عيالش همراهش بوده است و ديگر كسى نبوده،پس معناى9.

ص: 98

لغوى مراد است و اين غير از

عنوان«اهل بيت»مى باشد.لذا برخى خلط مبحث كرده و مى گويند:كلمه«اهل»فقط بر زن اطلاق مى شود.

آرى،واژه«اهل»بر زن اطلاق شده و كسى منكر اين معنا نيست.اما عنوان«اهل بيت»،علميت پيدا كرده

وعنوان مشير قرار گرفته،جعل ثانوى پيدا كرده و اصطلاح شده است.

به سخن ديگر،اين عنوانى است كه مصداقى در لسان كتاب و سنت جز محمد و آل محمد،يعنى حضرات اهل عصمت عليه وعليهم السلام ندارد.اگر ذريه آن حضرت نيز ملحق شود،از باب(أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ )(1) است؛يعنى از باب الحاق است وگرنه در حال اطلاق افراد ديگرى مراد نيست و تفصيل اين مطلب در آينده خواهد آمد،ان شاء الله.

چرا اهل بيت النبوة؟

پيش تر اين پرسش مطرح شد.اين پرسش را به چهار وجه مى توان پاسخ داد كه هر كدام به كتاب و سنت مستند

است و احتمال دارد هر يك از آن ها مراد باشد و شايد هر چهار وجه مراد باشد.

وجه يكم.از نظر لغوى واژه«بيت»با واژه«دار»فرق دارد.بيت اخص از دار است.ترجمه فارسى«بيت»اتاق

و«دار»خانه است.در واقع،خانه متشكل از اتاق و متعلقات آن است.

از طرفى،چه«بيت»باشد و چه«دا»،بايستى آن مكان،در،ديوار،سقف و حصارى داشته باشد،هر چند حصار از پارچه يا از مواد نايلونى باشد.خانه يا اتاق،چون حصار دارد،محل آسايش،استقرار و زندگى انسان است،

حتى چادرنشينان نيز در چادرهايشان استقرار دارند و زندگى مى كنند.اين حصار از غير محفوظ است و از

ص: 99

بيگانگان مستور.در غير اين صورت،به آن جا بيت اطلاق نمى شود.

اگر دقت كنيم مى بينيم كه در معناى اين لفظ استقرار داشتن هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى لحاظ شده است؛آن سان كه انسان در اتاق از نظر جسمى و روحى آرامش دارد و از بيگانگان،غارت گران،دشمنان و حيوانات مصون و محفوظ است.

از همين روى واژه«بيت»بر امور معنوى نيز صدق مى كند.گاهى مى گويند:فلانى از بيت علم و تقواست.مراد استقراريت علم و تقوا در آن جاست وگرنه علم و تقوا جايى را پر نمى كند تا بگوييم مكان لازم دارد؛از اين رو معناى روايتى كه مى فرمايند:«ونحن بيت الله؛(1)ما خانه خدا هستيم»روشن مى شود.

در ادامه همان روايت آمده است:

نحن...بيت الرحمة؛(2)

ما...بيت رحمت هستيم.

اين نيز به همان معنايى است كه بيان شد و در همين زيارت جامعه خواهيم خواند كه از ائمه عليهم السلام به«معدن

رحمت»تعبير شده كه نكته اى دارد.

با توجه به اين مقدمه،اگر مى گوييم ائمه عليهم السلام بيت نبوت هستند؛يعنى حقايق،اسرار و مطالب ويژه اى

كه به افراد ديگر بيان نشده؛چرا كه استعداد و تحمل آن ها را ندارند،در وجود ائمه عليهم السلام است.

حديث هاى بسيارى در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده كه پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله جلسه هاى ويژه اى با امير مؤمنان على عليه السلام داشتند كه به طور كلى هيچ كسى در آن جا نبوده و حضرتش مطالبى را به حضرت على عليه السلام بيان مى داشته اند كه به احدى نگفته اند و شريكى در آن مطالب و جلسات نداشته اند.ن.

ص: 100

از اين رو با استظهارى كه از واژه«بيت»و فرق آن با«دار»و ويژگى آن شد،روشن گرديد كه مراد از«اهل بيت النبوة»همان است كه بگوييم ائمه عليهم السلام محل استقرار حقايق نبوت و حفظ اسرار آن هستند كه در اين زمينه روايات بسيارى در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده است.

به آن چه كه اشاره كرديم بزرگان علماى اهل سنت در كتاب هاى حديثى خود تصريح مى كنند.حافظ سمهودى

در شرح حديث:ص إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتير مى گويد:

الذين وقع الحث على التمسك بهم من أهل البيت النبوى و العترة الطاهرة،هم العلماء بكتاب الله

عز وجل،إذ لا يحث صلى الله عليه وآله وسلم(1)على التمسك بغيرهم،وهم الذين لا يقع بينهم وبين

الكتاب افتراق حتى يردا الحوض،ولهذا قال:ص لا تقدموهما فتهلكوا ولا تقصروا عنهما فتهلكوا ولا تعلموهم فإنهم أعلم منكم ر؛(2)

كسانى از اهل بيت پيامبر و عترت پاك كه مردم بر تمسك كردن بر آن ها تشويق و تحريك شده اند،همان عالمان به كتاب خدا هستند؛چرا كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به تمسك به غير آنان تشويق نكرده

است؛همان هايى هستند كه تا كنار حوض ميان آنان و كتاب جدايى نخواهد بود.از اين رو پيامبر فرمود:

«از آنان پيشى نگيريد كه هلاك خواهيد شد و درباره آنان كوتاهى نكنيد كه نابود خواهيد شد و به آنان مطلبى نياموزيد كه آنان از شما داناترند».

حافظ ملا على قارى نيز مى گويد:

الأظهر هو:إن أهل البيت غالبا يكونون أعرف بصاحب البيت وأحواله،فالمراد بهم أهل2.

ص: 101

العلم منهم المطلعون على سيرته الواقفون على طريقته،العارفون بحكمه وحكمته.وبهذا يصلح أن يكونوا مقابلا لكتاب الله سبحانه كما قال:(وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ) ؛(1)

به نظر مى رسد كه در بيشتر موارد افراد خانه درباره صاحب خانه از همه آگاه ترند؛پس منظور از آنان همان آگاهان از سيره و روش پيامبر و طريقت او هستند؛به حكم و حكمت او آگاه و عارف و با اين آگاهى شايسته اند كه در برابر كتاب خدا باشند،آن جا كه مى فرمايد«و كتاب و حكمت را به آنان آموخت».

نظام الدين نيشابورى نيز در تفسير آيه مباركه(وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللّهِ وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ ) ؛(2).تفسير غرائب القرآن ورغائب الفرقان:2.221.(3)

«چگونه كفر ميورزيد با اين كه آيات خدا براى شما خوانده مى شود و پيامبر او در بين شماست»،مى گويد:

و أما النبى،فإنه و إن كان مضى إلى رحمة الله فى الظاهر،ولكن نور سره باق بين المؤمنين فكأنه باق،على أن عترته ورثته يقومون مقامه بحسب الظاهر أيضا،...ولهذا قال:ص إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله

وعترتى أهل بيتى ر؛(3)

گرچه پيامبر صلى الله عليه وآله در ظاهر به رحمت خدا پيوست؛ولى نور سر او در ميان مؤمنان باقى است؛آن چنان كه گويى حضرتش در اين عالم وجود دارد،علاوه بر اين كه عترت او كه وارثان او

هستند در اين عالم قائم مقام او مى باشند و از اين رو فرمود:«من دو چيز گران بها بين شما مى گذارم:كتاب خدا و عترت و اهل بيتم».

وجه دوم.به نظر مى رسد كه ائمه اطهار عليهم السلام و اهل بيت پيامبر اكرم،قوام1.

ص: 102

وجود انبيا بوده اند.نبوت

آنان،از آغاز به وجود اهل بيت عليهم السلام كه خلقت آنان قبل از خلقت انبياء بوده است چنان كه در آينده به تفصيل

خواهد آمد.در آغاز به خود حضرت آدم عليه السلام خطاب مى رسد:

هؤلاء خمسة من ولدك،لولاهم ما خلقتك،ولا خلقت الجنة ولا النار ولا العرش ولا الكرسى ولا السماء

ولا الأرض ولا الملائكة ولا الجن ولا الإنس...فإذا كان لك إلى حاجة فبهؤلاء توسل؛(1)

اينان پنج تن از فرزندان تو هستند.اگر آنان نبودند،نه تو را،نه بهشت،عرش،كرسى،زمين و آسمان و فرشتگان و جن و انس را مى آفريدم.پس هر گاه حاجتى داشتى به اينان توسل كن!

آرى،اصل وجود انبيا،بعثت و نبوت آنان به بركت اهل بيت عليهم السلام بوده است.در اين زمينه رواياتى در

كتب نقل شده است.خداوند متعال در آيه مباركه مى فرمايد:

(فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ ) ؛(2)

سپس آدم از پروردگارش كلماتى را دريافت و(پس از توبه به وسيله آن كلمات)خداوند توبه او را پذيرفت؛همانا خداوند توبه پذير مهربان است.

ذيل اين آيه مباركه كتاب هاى شيعه و سنى را بايد ديد.البته اين معنا چگونه مى شود و چگونه آن را مى توان درك كرد،اندكى انديشه و تأمل نياز دارد و هر كسى به اندازه ظرفيت خود بايد اين مطلب را دريابد،وگرنه بيش از ظرفيت از كسى خواسته نشده است.

بوصيرى دانشمند اديب سنى در قرن هفتم،به بيمارى فلج مبتلا مى شود.7.

ص: 103

قصيده اى در مدح پيامبر اكرم صلى الله

عليه وآله سروده و به آن حضرت متوسل مى گردد.حضرت در عالم رؤيا عنايتى به او مى كنند و شفا مى يابد.

قصيده مشهور به«برده»را علماى بسيارى شرح كرده،تخميس،تسبيع و انواع فنون ادبى را در مورد آن اعمال كرده اند كه بعضى از آن ها چاپ شده است.برخى از علماى ما نيز آن را شرح كرده اند.اين قصيده از قصايدى بوده كه از قديم الايام مردم آن را حفظ مى كنند و طلبه ها در حوزه هاى علميه نيز آن را حفظ مى نموده اند.

در اين قصيده آمده است:

وكل آى أتى الرسل الكرام بها فإنما اتصلت من نوره بهم

و هر آيه،معجزه خارق العاده و كرامتى را كه پيامبران گرامى الهى آورده اند،فقط از نور پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به آنان رسيده است.

وى در مدح رسول خدا صلى الله عليه وآله مى گويد:

فإنه شمس فضل هم كواكبها يظهرن أنوارها للناس فى الظلم(1)

به راستى كه او خورشيد فضيلت و برترى است و آنان ستارگانى هستند كه انوار او را در تاريكى ها براى مردم آشكار مى سازند.

اين اديب بزرگ و شارحان آن از بزرگان شيعه و سنى در ذيل اين ابيات تصريح دارند كه پيامبران گذشته همه مظاهر نور رسول خدا صلى الله عليه وآله بوده اند،همان گونه كه نور ماه از خورشيد است،انوار آنان برگرفته از نور پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بوده است؛از اين رو رواياتى در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده كه پيامبر اكرم از روز اول با پيامبران بوده است.(2)

در اين زمينه،دليل هاى متقنى وارد شده كه هر جا پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در7.

ص: 104

هر عالمى از عوالم،چه در اين عالم و چه بعد از اين عالم و چه قبل از آن بوده،امير مؤمنان على عليه السلام همراه آن حضرت بوده و از ايشان جدا نبوده است و به مقتضاى ادله معتبره آن چه براى امير مؤمنان على عليه السلام ثابت شود،براى ائمه ديگر نيز ثابت مى باشد و اين ها را به صورت اصول موضوعه مورد اشاره قرار مى دهيم وگرنه هر كدام براى خود،دليل هاى مربوط دارند.

گفته شد كه حضرتش فرمود:ص قولوا فينا ما شئتم ر؛اما نبايد چيزى از خودمان و باب ميلمان به آنان نسبت دهيم.مهم اين است كه ما از كلمات خودشان اخذ كنيم،فقط در آن ها دقت كنيم و از روايات و موارد آن ها استفاده نماييم.بنابراين،ائمه عليهم السلام از روز نخست،بيت نبوت بوده اند.

افزون بر اين،در ذيل آيه مباركه(وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا) ؛«و از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم

بپرس»(1)رواياتى وجود دارد:

آن گاه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به معراج تشريف بردند،هر جا كه مى رفتند جبرئيل در خدمتشان بود و

چون با پيامبران پيشين ملاقات داشتند.جبرئيل مى گفت:

(وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا) على ما بعثوا؛(2)

«از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم بپرس»براى چه چيزى مبعوث شده اند؟

آن ها پاسخ مى دادند مبعوث شديم بر اين كه نبوت شما و ولايت على بن ابى طالب و اهل بيت عليهم السلام بعد

از شما را به مردم ابلاغ كنيم.

معلوم مى شود كه پيامبران گذشته از نخست مأمور بوده اند كه مسأله نبوت رسول خدا صلى الله عليه وآله و ولايت اهل بيت عليهم السلام را به امت هاى خود ابلاغ كنند.8.

ص: 105

اين مطلب در كتاب هاى شيعه و سنى به اتفاق وجود دارد.(1)

وجه سوم.اين وجه دقيق تر از وجه دوم است و به نبوت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مربوط است.

بى ترديد امير مؤمنان على،صديقه طاهره حضرت زهرا و ساير ائمه عليهم السلام با وجود اين كه اهل بيت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند،از امت آن حضرت نيز هستند.در اين«بيت»فقط شخص رسول الله صلى الله عليه وآله پيامبر است.ما هرگز به نبوت امير مؤمنان على و ديگر ائمه عليهم السلام معتقد نيستيم كه اين غلو است و كفر.

اما اگر بگوييم ائمه عليهم السلام در نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله يعنى در اصل استقرار آن و استمرار آن شريك بوده اند،غلو نيست؛دقت كنيد!

شاهد اين مطلب چيست؟بنابر حكايت قرآن،حضرت موسى عليه السلام به خداوند عرض كرد:

(وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي *هارُونَ أَخِي *اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي *وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي ) ؛(2)

وزيرى از خاندانم براى من قرار ده*برادرم هارون را*با او پشتم را محكم كن*و او را در كارم شريك ساز.

بنابراين،حضرت هارون با حضرت موسى عليهما السلام در امر نبوت،رسالت،اداى تكليف و دعوت مردم به

سوى خدا شريك بوده است.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نيز بنابر روايات اسلامى،به خداوند خطاب مى كند و عرضه مى دارد:

اللهم إن موسى بن عمران سألك وقال:(وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي *هارُونَ 9.

ص: 106

أَخِي *اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي *وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي ) وأنا محمد نبيك أسألك أن تشرح لى صدرى...واجعل لى وزيرا من أهلى على بن أبى

طالب أخى،اشدد به أزرى،وأشركه فى أمرى؛(1)

خداوندا!همانا موسى بن عمران از تو درخواست نمود و گفت:«وزيرى از خاندانم براى من قرار ده،برادرم هارون را.با او پشتم را محكم كن و او را در كارم شريك ساز».من،محمد،پيامبر تو از تو مى خواهم كه سينه ام را گشاده كنى...وزيرى از خاندانم براى من قرار دهى؛على بن ابى طالب برادرم را،و با او پشتم را محكم نموده و او را شريك كارم سازى.

پيامبر خدا در ادامه فرمود:همان گونه كه خداوند به موسى عليه السلام فرمود:(قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى ) ؛(2)

«اى موسى!آن چه را خواستى به تو داده شد»من نيز اين را از تو تقاضا دارم كه خواسته مرا بدهى.

از اين جهت بود كه حضرت هارون عليه السلام همواره با حضرت موسى عليه السلام بود.خطاب هاى قرآن مجيد

در اين باره همواره به صورت تثنيه بيان شده،آن جا كه مى فرمايد:

(اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ ) ؛(3)

به سوى فرعون برويد.

همين دعا را پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حق امير مؤمنان على عليه السلام انجام دادند و دعاى پيامبر صلى الله

عليه وآله مستجاب است؛آن سان كه دعاى حضرت موسى عليه السلام مستجاب شد.اين دعا در روايات شيعه و سنى

نقل شده است.افزون بر اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:3.

ص: 107

أنت منى بمنزلة هارون من موسى؛(1)

تو براى من هم چون هارون براى موسى هستى.

روشن است كه يكى از مترلت هاى هارون از موسى عليه السلام همين شريك بودن در نبوت است،چنان كه

گذشت.

از همين رو،علت اين كه چرا در اين زيارت فرمودند:ص السلام عليكم يا أهل بيت النبوة ر روشن مى شود.

شاهد ديگر،قضيه مباهله است.در آن قضيه كار به جايى رسيد كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ناگزير به مباهله با مسيحيان نجران شدند.در مباهله طرفين رو به روى هم قرار مى گيرند و يك ديگر را نفرين مى كنند كه خدايا!اگر من بر حق و صادق هستم،بر آن طرف بلا نازل كن.

خداوند متعال در اين باره مى فرمايد:

فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ ؛(2)

پس لعنت خدا را بر دروغ گويان قرار دهيم.

اگر مباهله انجام شده بود و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در آن قضيه دعا كرده بودند،اثرى از نصارا و نصرانيت

در عالم تا روز قيامت نمى ماند؛ولى آن ها به مباهله حاضر نشدند و به دادن جزيه گردن نهادند.

به راستى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله با چه كسانى به مباهله آمدند؟آن حضرت به همراه على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام براى مباهله با مسيحيان نجران بيرون آمدند.بنابراين،اهل بيت عليهم السلام در تثبيت اصل نبوت،حقانيت و صدق كلام1.

ص: 108

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نقش مؤثر داشته اند.

افزون بر اين،وقتى حضرت با اهل بيت خارج شدند و قرار بود مباهله آغاز شود،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به

آن ها فرمودند:

إذا أنا دعوت فأمنوا؛(1)

آن گاه كه من نفرين كردم شما آمين گوييد.

به راستى آمين گفتن على مرتضى،صديقه طاهره و حسنين عليهم السلام چه تأثيرى دارد؟مگر دعاى پيامبر مستجاب نيست؟مگر خداوند متعال حفظ اين دين را متعهد نشده است؟مگر احتمال دارد كه در دعاى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله خطايى باشد كه نياز به افرادى آمين گو داشته باشد؟

آمين گفتن امير مؤمنان على،صديقه طاهره و حسنين عليهم السلام در اصل تثبيت نبوت و حقانيت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و اسلام در برابر نصرانيت و كفر تا روز قيامت تأثير دارد و بيت،بيت نبوت است،گرچه فقط حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله پيامبر است؛اما بيت،بيت نبوت است و آنان در اصل نبوت،تثبيت آن و حقانيت پيامبر خدا تأثير دارند.

نبوت پيامبر گرامى پيش از همه انبيا

با توجه به سه معنايى كه در مورد«اهل بيت نبوت»بيان شد،بعض احاديث ديگرى كه در اين زمينه وارد شده

است يادآورى مى گردد:

در روايتى آمده است:نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از خلقت همه انبيا بوده است.اين مطلب در كتاب هاى شيعه و سنى آمده و همه علما درباره آن اتفاق نظر

ص: 109

دارند.البته هر مقام و مترلتى كه از كتاب هاى اهل سنت و يا به سندهاى آن ها براى اهل بيت عليهم السلام ثابت شود،به طريق اولويت در روايات ما موجود است.بازگو

كردن اين روايات از منابع و كتاب هاى اهل سنت سه جهت دارد:

1.تقويت ايمان شيعيان و دفع يا رفع استبعاد؛

2.وقتى به اين منازل و مقامات براى اهل بيت عليهم السلام قائل شويم،كسى ما را از خارج يا داخل مذهب به

غلو متهم نخواهد كرد؛

3.الزام خصم در مقام مناظره به آن چه در كتاب هاى خودش وارد شده.

ترمذى در سنن خود اين گونه روايت مى كند:

قالوا:يا رسول الله!متى وجبت لك النبوة؟

قال:وآدم بين الروح و الجسد؛(1)

از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله سؤال شد:يا رسول الله!پيامبرى شما از چه زمانى بوده است؟فرمود:آن وقتى كه هنوز تكوين آدم تمام نشده بود من پيامبر بودم.

ابونعيم اصفهانى در كتاب دلائل النبوه بابى تحت اين عنوان دارد:ص ذكر ما روى فى تقدم نبوته قبل تمام خلقة

آدم ر؛(2)«ذكر روايات وارد شده در تقدم نبوت حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله بر خلقت آدم عليه السلام».

جلال الدين سيوطى نيز بابى را ص باب خصوصية النبى صلى الله عليه وآله بكونه أول النبيين فى الخلق وتقدم نبوته ر(3)نام نهاده كه در آن باب،رواياتى درباره گرفتن ميثاق نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله حتى از پيامبران سابق آورده است.احاديث بسيارى در اين7.

ص: 110

مورد وجود دارد كه برخى از آن ها در جلد پنجم كتاب نفحات الأزهار آمده است.

بنابراين،بر حسب احاديثى كه خود رسول خدا و اهل بيت عليهم السلام فرموده اند،نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از خلقت آدم بوده است.اين،يكى از دلالت هاى ص نزلونا عن الربوبية وقولوا فينا ما شئتم؛مقام ما را از مقام ربوبى پايين بياوريد و آن گاه هر آن چه مى خواهيد درباره ما بگوييدر است.

از طرفى،بر حسب ادله و احاديثى كه در كتاب هاى اهل سنت نيز آمده،هر جا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بوده؛يعنى در هر عالمى از عوالم كه تشريف داشته اند،امير مؤمنان على عليه السلام نيز بوده و از آن حضرت جدا نبوده است.

حافظ تقى الدين سبكى يكى از علماى اهل سنت در اين باره گفتارى والا و بلند دارد.حافظ جلال الدين سيوطى

اين كلام را در كتاب الخصائص الكبرى،در بيان خصايص و ويژگى هاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مطرح مى كند.

سبكى رساله اى در مقام و مترلت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به نام التعظيم و المنه فى لتؤمنن به ولتنصرنه نگاشته است.

وى اين نام را از آيه قرآن اقتباس كرده،آن جا كه خداوند مى فرمايد:

(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشّاهِدِينَ ) ؛(1)

(به خاطر بياوريد)هنگامى را كه خداوند متعال از همه پيامبران پيمان گرفت كه هر گاه كتاب و حكمت به شما دادم،سپس پيامبرى به سوى شما آمد كه نشانه هاى شما را تصديق كند،به طور حتم به او ايمان بياوريد و او را يارى كنيد.گفتند:پذيرفتيم.(خداوند)فرمود:پس گواه باشيد و من نيز با شما از گواهانم.1.

ص: 111

حافظ تقى الدين سبكى به مناسبت اين آيه مى نويسد:

فى هذه الآية من التنويه بالنبى صلى الله عليه وآله وتعظيم قدره العلى ما لا يخفى،وفيه مع ذلك أنه على تقدير مجيئه فى زمانهم يكون مرسلا إليهم...فحقيقته موجودة من ذلك الوقت،و إن تأخر جسده الشريف...وإنما يتأخر البعث و التبليغ وكل ما له من جهة الله ومن جهة تأهل ذاته الشريفة وحقيقته معجل لا تأخير فيه...فعرفنا بالخبر الصحيح حصول ذلك الكمال من قبل خلق آدم لنبينا صلى الله عليه وآله من ربه سبحانه،وأنه أعطاه النبوة من ذلك الوقت،ثم أخذ له المواثيق على الأنبياء ليعلموا أنه المقدم عليهم وأنه نبيهم ورسولهم،وفى أخذ المواثيق و هى فى معنى الاستخلاف،ولذلك دخلت ص لام ر القسم فىلَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ (1)؛(2)

در اين آيه نوعى تعظيم و بزرگ داشت درباره پيامبر خدا صلى الله عليه وآله وجود دارد.تعظيم و بزرگ داشت مقام و ارزش والاى آن حضرت كه بر كسى پوشيده نيست و با اين حال،به فرض اين كه آن حضرت در زمان آنان آمده باشد،مقام رسالت براى آنان مى داشت.بنابراين،حقيقت آن بزرگوار از همان هنگام موجود بوده،گرچه وجود جسم شريفش در اين عالم به تأخير افتاده است و فقط برانگيخته شدن براى تبليغ و هر مقامى كه از جهت خدا براى آن حضرت است و آن چه از جهت شايستگى ذات شريف از آن اوست؛حقيقتش معجل است و تأخير در آن راه ندارد...پس با توجه به روايت صحيح شناختيم كه چنين كمالى پيش از آفرينش آدم براى پيامبر ما صلى الله عليه وآله از جانب پروردگار سبحانش حاصل شده و همو آن مقام نبوت را از همان زمان به آن حضرت عطا فرموده؛آن گاه براى او از پيامبران پيمان ها گرفته تا بدانند كه او بر آنان پيشى گرفته است8.

ص: 112

و همو پيامبر و فرستاده آن هاست و در آن پيمان ها كه همان معناى استخلاف است و از اين رو،در اين بخش از آيه«لام»قسم وارد شده است.

وى چندين صفحه مطالب خيلى جالبى در اين باره بيان مى كند كه در كتاب نفحات الأزهار متن كامل كلام او به

همراه مطالب ديگرى از غير او از بزرگان آمده است.(1)

وجه چهارم.اين همان معنايى است كه متن زيارت جامعه نيز بدان اشاره دارد،آن جا كه مى خوانيم:ص وسلالة النبيين ر؛يعنى خاندان نبوت در امت اسلام از قديم سلاله پيامبران بوده اند كه همين طور،انبيا بوده اند و اجداد ائمه بوده اند تا نوبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله رسيده است.

جايگاه رسالت

وموضع الرسالة؛

و(سلام بر شما)اى جايگاه رسالت.

ائمه عليهم السلام موضع رسالت هستند و به همين عبارت در كتب اهل سنت نيز موصوف شده اند.(2)واژه

«موضع»به معناى ظرف است؛يعنى ظرف رسالت.ظرف رسالت به همان دو صورتى كه در توضيح معناى«بيت»بيان كرديم،تفسير مى شود؛يعنى خانه ايشان خانه رسالت بوده و اينان موضع رسالت الهى هستند.

به معناى دقيق،رسالت در اهل بيت ائمه عليهم السلام است؛يعنى ائمه خود حامل رسالت هستند و اين بزرگواران در رسالت پيامبر اكرم شريك و ادامه دهنده آن هستند كه به امر خدا و تبليغ پيامبر اكرم براى اين جهت منصوب گرديده اند.

به عبارت ديگر،هر چند رسول الله صلى الله عليه وآله از دار دنيا رفت؛اما شريعت

ص: 113

آن حضرت تا روز قيامت ادامه دارد.پس كسى گمان نكند كه بشر و به ويژه امت اسلامى،روزى از روزها از شريعت اسلام بى نياز مى گردد و عقل يا غير عقل او را كافى مى شود و كسى نپندارد كه براى ادامه دادن شريعت خودسرانه يا به درخواست ديگران خود را مى تواند منصوب كند.اين كار فقط به دست خداست و از عهده كسى بر مى آيد كه او نصب كرده باشد.

محل آمد و شد فرشتگان

ومختلف الملائكة؛

و(سلام بر شما)اى محل آمد و شد فرشتگان.

ائمه عليهم السلام محل آمد و شد فرشتگان هستند.اين سومين ويژگى آن بزرگواران است و در كتب اهل سنت نيز آمده است.(1)

ذات ائمه عليهم السلام«مختلف الملائكة»هستند،نه خانه آنان و نه خانه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله.چنين

معنايى از ظاهر عبارت به دست مى آيد،گرچه البته خانه آنان«مختلف الملائكة»مى باشد.

«مختلف الملائكة»يعنى چه؟ظاهر اين عبارت چنين است كه خود ائمه«مختلف الملائكة»هستند كه گرو هى خدمت ائمه مى آمدند و گرو هى مى رفتند.يا فردى مى آمد و فردى مى رفت.دسته دسته يا به تنهايى و جداگانه فرشتگان الهى با ائمه ارتباط داشتند،در خطبه امام مجتبى بعد از شهادت حضرت امير عليهما السلام در كوفه،كه در كتب فريقين به

سندهاى معتبر روايت شده فرموده اند:

وأنا من أهل البيت الذى كان جبريل يترل إلينا ويصعد من عندنا.(2)

ص: 114

به يقين،فرشتگان در روزهاى هفته خدمت امام عصر مى رسند و اعمال را بر امام هر زمان عرضه مى دارند.

درباره اين كه فرشتگان در شب هاى قدر به حضور ائمه عليهم السلام مى رسيده اند و مى رسند هيچ اشكالى

وجود ندارد.

از سويى در روايات فراوان وارد شده كه فرشتگانى بر قبور ائمه عليهم السلام به خصوص سيدالشهداء عليه

السلام موكل هستند و همواره در رفت و آمدند.آنان براى زيارت سيدالشهداء عليه السلام يا براى انجام وظايفى مى آيند كه درباره مزار آن حضرت دارند.اين روايات در كامل الزيارات آمده است.(1)

در نقل ديگرى آمده است:فرشتگان پس از وفات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با خاندان عصمت و طهارت به خصوص صديقه طاهره سلام الله عليها ارتباط داشته اند و براى حضرتش مطلب مى گفته اند و امير مؤمنان على

عليه السلام مطالب را مى نوشته است.اين همان مصحف فاطمه عليها السلام است و از اين رو يكى از القاب آن حضرت محدثه است.(2)

هرگز اين امور غلو نيست؛چرا كه اين قضايا براى رسول اكرم در كتب عامه نيز روايت شده(3)بلكه براى غير معصومان نيز ادعا مى شود.در كتاب هاى آن ها چون اسد الغابه و الاستيعاب در احوالات عمران بن حصين چنين آمده است:

كانت الملائكة تسلم عليه؛كانت الحفظة تكلمه؛(4)

فرشتگان بر او سلام مى كردند؛فرشتگان موكلش با او سخن مى گفتند.8.

ص: 115

عمران بن حصين يكى از اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است نوشته اند كه داراى چنين مقامى بوده است.پس صديقه طاهره حضرت زهرا عليها السلام كه ص بضعة الرسول ر،ص سيدة نساء أهل الجنة ر و ص سيدة نساء العالمين ر بوده،با آن مقامات و منازلش چگونه خواهد بود؟بنابراين،جاى هيچ گونه خدشه،شك،شبهه و استبعادى نبايد باشد.

قابل ذكر است كه بزرگان اهل سنت به سند خود اين حقيقت را روايت نموده اند،حاكم نيشابورى از امام صادق عليه السلام از جابر آورده كه:

لما توفى رسول الله صلى الله عليه وآله عزتهم الملائكة يسمعون الحس ولا يرون الشخص فقالت:السلام عليكم أهل البيت ورحمة الله وبركاته:إن فى الله عزاء من كل مصيبة وخلفا من كل فائت،فبالله فثقوا وإياه فارجوا،فإنما المحروم من حرم الثواب و السلام عليكم ورحمة الله وبركاته.(1)

عبارت«مختلف الملائكة»در استمرار ظهور دارد؛يعنى هميشه فرشتگان با ائمه اطهار عليهم السلام در ارتباط هستند؛بلكه آنان در عالم قبل هم ارتباط داشته اند.در روايات فريقين آمده است كه ملائكه از ائمه تسبيح،تحميد و عبادت خداوند متعال را ياد گرفته اند.(2)

خداوند متعال در اين عالم،تدبير امور را به ملائكه واگذار كرده كه(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً) ؛(3)«و آنان كه امور را تدبير

مى كنند»،آن گاه روايت مى گويد:همه تدبيرات امور به توسط ملائكه با اطلاع و اذن امام است:

ما من ملك يهبطه الله فى أمر،ما يهبطه إلا بدأ بالإمام فعرض ذلك عليه،وأن مختلف5.

ص: 116

الملائكة من عند الله

تبارك وتعالى إلى صاحب هذا الأمر؛(1)

هر فرشته اى را كه خداوند براى انجام كارى به زمين فرو مى فرستد،نخست به حضور امام مى رسد و آن را عرضه مى دارد و به راستى كه آمد و شد فرشتگان از پيش گاه خداوند متعال به نزد صاحب اين امر است.

در اين زمينه،داستانى بيان مى كنم:

جد بزرگوارم آية الله العظمى سيد محمد هادى ميلانى رحمه الله بيش از سى سال است كه دار فانى را وداع گفته است.شخص مورد اعتمادى از فضلاء حوزه براى من اين گونه نقل كرده است كه يكى از علماى تهران به همراه كاسبى از بازاريان تهران از دوستان خود به مشهد مقدس مشرف مى شوند.قرار بوده با آقا ملاقاتى داشته باشند.اتفاقا قرارشان صبح زود بوده است.آن شخص كاسب بعد از نماز صبح مى خوابد.وقتى بيدار مى شود مى بيند محتلم شده است،اگر بخواهد غسل كند وعده اى كه دارند دير مى شود و نمى توانند طبق قرار حاضر شوند.از طرفى،خانه آقا مسجد نبوده است؛از اين رو تصميم مى گيرد با همين حال خدمت ايشان مشرف شود.

به همراه آن عالم خدمت آقا مى رسند.وقتى ملاقات و گفت و گوها تمام مى شود و خداحافظى مى كنند و

مى خواستند از اتاق بيرون بروند كه آقا او را صدا مى زند و مى گويد:

فلانى!اين جا مكانى است كه احكام شرع استنباط مى شود و بيان مى گردد،از اين رو محل رفت و آمد فرشتگان است.جايى كه محل رفت و آمد فرشتگان است،شايسته نيست شما با اين حال بيايى.

ائمه عليهم السلام طورى بودند كه فرشتگان خداوند متعال مرتب با آنان رفت و آمد داشته اند كه الآن هم همين گونه است و اگر براى هر كس به جز آنان اين معنى ثابت4.

ص: 117

شود به بركت ارتباط با آنان بوده و باخبر شدن او از آن به جهات روحى او بستگى دارد.

وقتى خانه فقيهى به دليل استنباط احكام از روايات اهل بيت عليهم السلام محل رفت و آمد فرشتگان باشد،پس

خانه اهل بيت و خود آنان چگونه خواهد بود؟

جايگاه فرود وحى

اشاره

ومهبط الوحى ؛

و(سلام بر شما)اى جايگاه فرود وحى.

پيشوايان معصوم عليهم السلام محل هبوط وحى هستند.تعريف وحى از نظر لغوى اين گونه است:

الوحى هو الإعلام؛(1)

وحى همان اعلام است.

فيروزآبادى در القاموس مى نويسد:

الوحى:كل ما ألقيته إلى غيرك فهو وحى؛(2)

هر آن چه به ديگرى القا شود،وحى است.

بنابراين،وحى همان اعلام است كه به چند صورت براى پيامبر حاصل مى شود:

1.نزول فرشته؛

2.القاء در قلب؛

3.در عالم رؤيا.

ص: 118

چگونگى فرود آمدن وحى بر ائمه

چگونه ائمه عليهم السلام جايگاه فرود وحى هستند؟چند وجه محتمل است:

1.ائمه عليهم السلام در مكانى زندگى مى كردند كه در آن جا وحى نازل مى شده است.

اين معنا صحيح است؛ولى به اهل بيت عليهم السلام اختصاصى ندارد؛چرا كه غير اهل بيت نيز در آن خانه

زندگى مى كرده اند؛

2.منظور از وحى در اين جا القاء فى القلب«الهام»است.

اين مطلب در قرآن مجيد براى غير معصوم بلكه بعضى از حيوانات نيز آمده است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى ) ؛(1)

و ما به مادر موسى الهام كرديم.

(وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ ) ؛(2)

و پروردگار تو به زنبور عسل وحى نمود.

به نظر مى رسد معنايى فراتر از اين دو معنا باشد؛

چون ظاهر عبارت فرود آمدن وحى بر خود ائمه عليهم السلام است،نه خانه اى كه وحى نازل مى شد.

و اگر اين وحى را به معناى الهام بگيريم،اين پرسش مطرح خواهد بود كه چرا با عنوان الهام بيان نشده؛بلكه با

عنوان وحى آمده است؟

3.مگر براى وحى معناى ديگرى تصور كنيم و بگوييم:وقتى ملائكه در ارتباط مستقيم و پياپى با ائمه عليهم السلام هستند چنان كه گذشت پس مطالبى را درباره

ص: 119

حقايق دين و اسرار شريعت و معارف الهى براى آن بزرگواران بيان مى كرده اند و از آن تعبير به«وحى»شده است.

در اين زمينه،رواياتى وجود دارد.از جمله راوى گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

مر بأبى عليه السلام رجل و هو يطوف،فضرب بيده على منكبه ثم قال:أسألك عن خصال ثلاث لا يعرفهن غيرك وغير رجل آخر.فسكت عنه حتى فرغ من طوافه،ثم دخل الحجر فصلى ركعتين وأنا معه،فلما فرغ نادى:أين هذا السائل؟

فجاء فجلس بين يديه.فقال له:سل.فسأله عن[مسائل،فلما اجيب]فقال:صدقت.ومضى.

فقال أبى:هذا جبرئيل أتاكم يعلمكم معالم دينكم؛(1)

پدرم مشغول طواف بود كه مردى از كنار ما مى گذشت.وى دستى بر شانه پدرم زد و گفت:از شما درباره سه مسأله مى پرسم كه جز تو و فردى ديگر نمى تواند پاسخ دهد.آن گاه ساكت شد تا پدرم طواف را به پايان رسانيد؛سپس با من وارد حجر اسماعيل شد و دو ركعت نماز گزارد.پس از نماز صدا زد:پرسش گر كجاست؟

آن مرد آمد و پيش روى او نشست.فرمود:بپرس.[او نيز پرسش هايى كرد وقتى پاسخ همه داده شد]

گفت:راست گفتى.بعد برخاست و رفت.پدرم فرمود:اين جبرئيل بود؛آمده بود تا معالم و آموزه هاى دينى را براى شما بياموزد.

به هر حال،جاى تأمل است كه كدام معنى از«مهبط الوحى»مقصود است.

البته گفت و گوى مفصل اين بحث در موضوع«علم امام»مطرح مى شود.2.

ص: 120

معدن رحمت و مهرورزى

اشاره

ومعدن الرحمة؛

و(سلام بر شما)اى معدن رحمت و مهرورزى.

ائمه عليهم السلام معدن رحمت هستند.راغب اصفهانى در واژه«عدن»مى گويد:

جنات عدن؛أى استقرار وثبات،وعدن بمكان كذا:استقر.ومنه:المعدن لمستقر الجواهر.(1)

بنابراين،معناى جمله اين است كه ائمه عليهم السلام محل وجود مستقر رحمت و مهرورزى هستند و لذا به«بيت الرحمة»نيز در روايت موصوف شده اند و اهل سنت هم روايت كرده اند.(2)

مى گويند:فلانى معدن كرم است؛يعنى اگر كرم،جود و سخاوت مى خواهيد،به فلانى مراجعه كنيد كه اين

صفت از او جدا نمى شود.

در مفهوم«معدن»چهار ويژگى وجود دارد:

يكى اين كه شىء نفيس باشد و انسان ها براى دريافت آن از هم پيشى گيرند،نه هر چيزى كه انسان به آن تمايل چندانى ندارد.براى نمونه،در زمينى كه سنگ توليد مى شود،به آن قسمتى كه سنگ قيمتى توليد مى كند،«معدن»مى گويند.

ويژگى ديگرى كه در واژه معدن وجود دارد اين است كه معدن به گونه اى در خفا و پنهان است؛يعنى ناگزير

بايستى بررسى و كاوش گردد و پرس و جو شود تا آن جنس نفيس به دست آيد.

ويژگى سوم اين است كه آن شىء در آن جا مستقر و پايدار است.

ويژگى چهارم اين است كه آن شىء در همان جا توليد شده و پيدايش داشته،نه

ص: 121

اين كه در آن جا گذاشته باشند.

با توجه به خصوصيات ذكر شده،فرق بين«معدن»و«مخزن»واضح مى گردد.

البته فرقى نيست كه آن شىء نفيس گران بها از امور مادى باشد يا معنوى.از اين رو همان گونه كه معدن طلا و

نقره گفته مى شود،معدن رحمت،علم،كرم،جود و سخاوت نيز مى توان گفت.در روايتى آمده است:

الناس معادن كمعادن الذهب و الفضة؛(1)

مردم معدن هايى همانند معدن هاى طلا و نقره هستند.

به عبارت ديگر،حقايق و بواطن مردم مختلف است،همان گونه كه معادن مختلف هستند؛يعنى چون باطن اشخاص

با هم فرق دارد،ارزش آن ها با هم فرق مى كند،آن سان كه ارزش معدن طلا با معدن نقره فرق مى كند.

در وجود ائمه عليهم السلام رحمت الهى به همه انحاء و اقسام آن نهفته و مستقر است و از ذاتشان جدا نمى شود،و

آن چه بروز و ظهور نكرده و هويدا نگشته كه فهم و درك ما به آن نمى رسد بيشتر است.

رحمت الهى

با اين بيان روشن شد كه ائمه عليهم السلام خود رحمت الهى هستند و رحمت خداوند متعال را بايستى نزد ائمه

عليهم السلام جستجو كرد و از آن ها بايد خواست كه هر چه رسيده به توسط آن ها بوده.

بحث رحمت خداوند،گسترده است و پرسش هايى در اين زمينه مطرح است،از جمله اين كه:چرا قرآن مجيد با«بسم الله الرحمن الرحيم»آغاز شده است؟

ص: 122

چرا به كار بردن واژه هاى«الرحمن الرحيم»در آغاز همه امور در شريعت اسلام تأكيد شده است؟

به راستى كه اين واژه ها نخستين وصف و صفتى هستند كه براى خداوند متعال ذكر مى شوند،با آن كه خداوند

متعال داراى همه صفات عليا و اسماى حسنى است،واژه هاى«الرحمن»و«الرحيم»در آغاز همه قرار گرفته است.

دامنه اين بحث خيلى گسترده است.

رحمت الهى در جهان،اساس هر چيزى است.همه فيوضات و نعمت ها رحمت الهى هستند.نخستين فيضى كه

خداوند متعال عنايت كرده،فيض وجود است كه همه نعمت ها بر اصل وجود متفرع هستند.پس رحمت الهى به توسط

ائمه عليهم السلام به مردم مى رسد و اگر اين رحمت را به معناى گسترده آن بگيريم كه در رأس همه امور باشد،اصل هستى موجودات و تمام آن چه بر هستى متفرع است،به واسطه ائمه عليهم السلام و به بركت آنان خواهد بود.

بزرگانى از علما چنين عقيده اى داشتند.جد ما آقاى ميلانى از استادش محقق اصفهانى رحمه الله اين گونه نقل مى كرد كه ائمه عليهم السلام فاعل«ما به الوجود»هستند و خداى سبحان فاعل«ما منه الوجود»است كه اين عبارت،در حاشيه ايشان بر كتاب مكاسب نيز آمده است.(1)

سپس بنابر آن چه گفته شد بحث مى شود:آيا تأثير ائمه عليهم السلام براى نعمت هاى الهى و فيوضات

ربانى،مجرد وساطت است يا وجود امام نقش ديگرى نيز دارد؟

براى نمونه،باران رحمت الهى است كه در عرف عام مردم نيز گفته مى شود كه بى ترديد از جانب خداوند نازل مى شود.قرآن مى فرمايد:1.

ص: 123

(وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً) ؛(1)

و ما باران را از آسمان فرو فرستاديم.

اما آيا ائمه عليهم السلام نيز در نزول اين رحمت الهى نقشى دارند؟آيا اين وساطت فقط به اين گونه است كه از طريق آنان مى رسد چنان كه باران از آسمان به پشت بام ساختمانى ببارد و از طريق ناودان به زمين منتقل شود؟

به عبارت ديگر،آيا ائمه عليهم السلام كه واسطه فيض هستند،همين مقدار از يك دست مى گيرند و از دست ديگر به موجودات مى رسانند؟آيا امام عليه السلام به اصطلاح فقط كانال است كه از اين راه نعمت ها به موجودات مى رسد و خود هيچ نقشى ندارد يا قضيه فراتر از اين هاست؟

اين پرسش جاى انديشه و تأمل دارد.در اين جا فقط به اشاره اى گذرا بسنده مى كنيم.

رحمت الهى از ديدگاه قرآن

رحمت الهى در قرآن مجيد به تعابيرى گوناگون آمده است.خداوند متعال مى فرمايد:

(كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ) ؛(2)

پروردگار شما رحمت و مهربانى را بر خود لازم شمرده است.

اين تعبير كنايه از ثبوت و حتميت است.خداوند بر خود نوشت،خود را ملزم كرد،به عهده گرفت و متعهد شد و هميشه تعبيرهاى«كتب على»بيان كننده ثبوت و وجوب است،نظير آن جايى است كه مى فرمايد:

ص: 124

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ ؛(1).سوره زخرف(43):آيه 32.(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!روزه بر شما واجب شده است.

خود الزام رحمت بر نفس پروردگار لطف است.در آيه مباركه از چند جهت اطلاق وجود دارد:نوع رحمت،مورد رحمت و كيفيت نزول رحمت.اين خود گستره رحمت را مى رساند.آن گاه اين رحمت با اين توسعه و گستردگى به دست ائمه عليهم السلام است و مركزش آن بزرگواران هستند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ ) ؛(2)

و رحمت پروردگارت از تمام آن چه جمع آورى مى كنند،بهتر است.

به راستى اگر تمام نعمت ها و ثروت هاى دنيا در يك جا جمع گردد،رحمت پروردگارت از آن بهتر است.مركز همين رحمت و معدن آن ائمه عليهم السلام هستند.

در جاى ديگرى مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ) ؛(3)

و رحمتم همه چيز را فرا گرفته است.

مركز اين رحمت با همه گستردگى اش ائمه عليهم السلام هستند.وقتى خود ائمه رحمت الهى هستند و رحمت او هر آن چه را واژه«شىء»صدق مى كند فرا گرفته؛پس ائمه عليهم السلام كه جانشينان رسول خدا صلى الله عليه وآله هستند،ائمه همه انبياء و امم و همه ملائكه و صديقين و واسطه فيض بر همه اشياء در عوالم هستند.

شايد اين مطلب را بعضى تحمل نكنند،ولى برهان بر آن وجود دارد.6.

ص: 125

خازنان علم و دانش

اشاره

وخزان العلم ؛

و(سلام بر شما)اى خازنان علم و دانش.

پيشوايان معصوم عليهم السلام خازنان علم و دانشند و در روايت اهل سنت به«معدن العلم»نيز موصوف شده اند.(1)واژه«خزان»و«خزنة»جمع خازن است.يعنى:حافظ و نگهدارنده.(2)آن بزرگواران مخزن علم و دانش هستند.اين حقيقتى است كه در آيات قرآنى و روايات شيعى و سنى شواهد بسيارى دارد.اگر بخواهيم شواهد اين عبارت ها را از كتاب ها حتى از روايات عامى ذكر كنيم،سخن به درازا خواهد كشيد.

كوتاه سخن در مورد علم و مقام علمى ائمه اين كه علم بر دو قسم است:

1.علوم دينى كه ارتباط مستقيم با دين دارند؛

2.علوم دنيوى كه ارتباط مستقيم با دين ندارد.

و به مقتضاى«خزان العلم»هر دو قسم نزد ائمه مى باشد.

ارزش دانش

علم از ديدگاه اسلام،ارزش دارد،آن سان كه در جامعه عقلا نيز همين گونه است.حتى اگر فاسقان و فاجران نيز عالم باشند ارزش آن را نمى توان انكار كرد؛بلكه اگر ملحدى عالم باشد،به هر حال علم ارزش دارد.

چرا علم ارزش دارد؟چون علم و دانش كمال و جهل نقص است.از اين رو،مردم در جست و جوى علم

هستند.البته طلب علم بر سه گونه است:

1.طلب علم براى اجر و پاداش؛چرا كه طلب علم به قصد قربت اجر و آثار

ص: 126

اخروى در پى دارد؛

2.طلب علم براى بهرهورى دنيايى؛

3.طلب علم به جهت خود علم؛زيرا كه علم نور و كمال و جهل و نادانى نقص و تاريكى است.

در اسلام هر سه نوع از طلب علم مطرح شده است.گاهى تأكيد شده كه علم اجر و پاداش دارد و گاهى به جهات دنيايى تأكيد شده و گاهى از آن جهت كه از ظلمت جهل و نادانى بيرون آيد،بر طلب علم و دانش تأكيد شده است.

قبح تقدم مفضول بر فاضل

و ارزش علم چنان است كه با وجود اعلم عقل اجازه تقدم غير اعلم را نمى دهد،و قانون«قبح تقدم مفضول بر فاضل»را عقلا در هر بابى پذيرفته اند.

و از اين رو در مباحث نبوت و امامت مقرر شده كه پيامبر و امام بايستى آگاه ترين مردم در عصر خود باشد؛چرا كه با وجود فرد افضل در جامعه،نبايد غير افضل،مقدم شود و اگر كسى او را مقدم بدارد،كار قبيحى انجام داده است؛چون ظلم است به فاضل و جامعه و فضيلت و هم به خود مفضول.

علم رسول الله نزد ائمه

و در آن مباحث بيان شده است كه چون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مدينه علم و دروازه شهر علم نبوى

منحصر در امير مؤمنان على عليه السلام بوده است.پس اعلميت آن حضرت ثابت مى شود و اين يكى از ادله امامت ايشان است.(1)

در اين جا بعضى از احاديث را ياد مى آوريم:

ص: 127

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديثى فرمود:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛(1)

من شهر علم و دانش هستم و على دروازه آن است.

در سخن ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا دار الحكمة وعلى بابها؛(2)

من خانه حكمت هستم و على در آن خانه است.

در سخن ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به على عليه السلام خطاب كرد و فرمود:

أنت تبين لأمتى ما اختلفوا فيه من بعدى؛(3)

تو پس از من هر آن چه را امت در آن اختلاف دارند واضح و آشكار مى سازى.

علاوه بر آن،از نظر واقع خارجى كه همان سيره و احوالات آن بزرگواران است نيز مى توان به دست آورد كه ائمه عليهم السلام خازنان علم و دانش هستند؛گرچه در اين4.

ص: 128

1- .اين حديث در منابع بسيارى از اهل سنت آمده از جمله:تهذيب الآثار«مسند امام على عليه السلام»:105 رقم 173،سنن ترمذى،جامع الأصول: 8.157،تاريخ الخلفاء:135،المعجم الكبير:11.65 رقم 11061،تاريخ بغداد:11.204،7.172،4.348،الاستيعاب:3.1102،فردوس الأخبار:1.76،أسد الغابه:4.22،الرياض النضره:2.159،تهذيب الكمال:20.485،تاريخ جرجان:65،تذكرة الحفاظ:4.1231،البداية و النهايه:7.358،مجمع الزوائد:9.114،اتحاف السادة المتقين:6.224،المستدرك على الصحيحين:3.126 و 127،ترجمة الإمام على عليه السلام من تاريخ دمشق:2.464 رقم 984،جامع الأصول:8.657 رقم 6501،الجامع الصغير:1.415 رقم 2705،الصواعق المرقه:189،كتر العمال:11.614 رقم 32978 و 32979،فيض القدير:3.46.

زمينه هيچ روايت يا دليل عقلى هم نباشد.

ائمه عليهم السلام در هر عصرى كه زندگى مى كردند،از همه مردم آگاه تر و داناتر بوده اند.پس از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در بلاد اسلامى مانند حجاز،شام،يمن و عراق كوفه و بصره امير مؤمنان عليه السلام علوم دينى را كه در آن عصرها رايج بود،مانند علوم قرآنى،علوم حديثى،علوم فقه و احكام در همه بلاد اسلامى منتشر نمود.

بنابراين،تطبيق«خزان العلم»از نظر عقلى،نقلى و واقع خارجى بر امير مؤمنان على و ديگر ائمه عليهم السلام روشن است.(1)

ائمه عليهم السلام علوم اسلامى را از جميع ابعاد دارا هستند.البته در علوم دينى بيشتر زمينه وجود داشته كه علوم ائمه عليهم السلام ظهور و بروز پيدا كنند؛چون بيشتر محل ابتلا و حاجت بوده است وگرنه امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

فوالله،إنى بطرق السماء أعلم منى بطرق الأرض؛(2)

به خدا سوگند!من به راه هاى آسمان ها از راه هاى زمين آگاه ترم.

به راستى كجا بودند كسانى كه اين علوم را از امير مؤمنان ياد بگيرند.آن حضرت به سينه مبارك اشاره مى كردند و مى فرمودند:

إن هاهنا لعلما جما لو أصبت له حملة؛(3)

به راستى كه در اين جا دانش انباشته اى است كه اگر حاملانى مى يافتم،بيان مى كردم.

چه افراد نفهم و نادانى در آن زمان بودند كه وقتى حضرت مى فرمود:1.

ص: 129

سلونى قبل أن تفقدونى؛(1)

از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد.

آن فرد نادان گفت:بگو ببينم در سر من چند تار موست!

اگر چنين افرادى در پيرامون آن حضرت باشند،قهرا اين امور بيان نمى شود و مطالب همين گونه مى ماند.در زمان امام صادق عليه السلام تا حدودى راه باز شد و جابر بن حيان آمد و از حضرتش در مورد كيميا مطالبى آموخت كه اگر افرادى چون او در رشته هاى ديگر پيدا مى شدند،آن ها هم بهره مى گرفتند.از اين رو در علوم غير دينى كمتر اتفاق افتاده است كه حضرات عليهم السلام چيزى بيان يا تعليم نمايند.

علم غيب

در نزد ائمه علوم غيبى نيز وجود داشته است.خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ) ؛(2)

كليدهاى غيب تنها نزد خداست و آن ها را كسى جز او نمى داند.

در جاى ديگر مى فرمايد:

(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ ) ؛(3)

عالم بر غيب خداوند است و ديگران را بر اسرارش آگاه نمى كند،مگر پيامبرانى كه از آن ها راضى است.در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ ما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَ لكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ

ص: 130

مَنْ يَشاءُ) ؛(1)

خداوند شما را از غيب خود آگاه نمى كند؛ولى خداوند از ميان پيامبران خود هر كس را بخواهد براى اسرار خود برمى گزيند.

وقتى كسانى به اذن خداوند متعال از غيب مطلع هستند،چه كسى در اين عرصه بر رسول خدا و اهل بيت اطهار عليهم السلام تقدم دارد؟

حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

فرسول الله صلى الله عليه وآله عند الله مرتضى،ونحن ورثة ذلك الرسول الذى أطلعه الله على ما شاء

من غيبه،فعلمنا ما كان وما يكون إلى يوم القيامة؛(2)

پس پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در پيشگاه خدا پسنديده است و ما وارثان چنين پيامبريم كه خداوند آن چه از غيب و نهانش خواسته او را آگاه ساخته؛از اين رو ما نيز به آن چه بوده و آن چه تا روز رستاخيز رخ خواهد داد،آگاهيم.

حقايق قرآن

وقتى همه حقايق در قرآن مجيد وجود داشته باشد،چه كسى مى تواند به آن حقايق دست يابد جز امير مؤمنان عليه السلام كه خداوند فرموده:

قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ ؛(3)

بگو كافى است كه خداوند و آن كس كه علم كتاب نزد اوست ميان من و شما گواه باشند.

بنابر احاديثى كه ذيل اين آيه آمده است منظور از كسى كه«عنده علم الكتاب»

ص: 131

امير مؤمنان على عليه السلام است.(1)

در حديث ديگرى رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

على مع القرآن و القرآن مع على؛(2)

على با قرآن است و قرآن با على.

از اين روست كه فرمودند:

علم الكتاب و الله كله عندنا...؛(3)

به خدا سوگند!همه علم كتاب نزد ماست....

در سخن ديگرى فرمودند:

معاشر الناس!ما من علم إلا علمنيه ربى،وأنا علمته عليا و قد أحصاه الله فى،وكل علم علمت فقد أحصيته فى إمام المتقين،وما من علم إلا علمته عليا؛(4)

اى مردم!آن چه پروردگارم به من آموخت،من به على آموختم.خداوند آن را در من احصا كرد و من آن را در امام المتقين قرار دادم و علمى نبود مگر آن كه به على آموختم.

آن چه بيان شد،گوشه اى از بحث ها درباره علم امام بود.البته در اين مورد بحث هاى مفصلى به ويژه پيرامون رواياتى كه در باب هاى مختلف اصول كافى وارد شده،وجود دارد.

ائمه عليهم السلام در هر زمان به لحاظ مقام علمى مقدم بر ديگران و داراى مقام امامت بودند.رياست دينى،دنيوى و جانشينى پيامبر اكرم حق مسلم اين بزرگواران4.

ص: 132

بود؛ولى در برابر اينان كسانى قرار گرفتند كه معناى برخى از واژگان قرآن مجيد را هم نمى دانستند وبه مسائل اوليه احكام شرع ناآگاه بودند.اينان چگونه لياقت و شايستگى مقام جانشينى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله را دارا بوده اند؟

در واقع،اعتقاد به خزان علم بودن ائمه عليهم السلام،امامت غير ائمه را نفى مى كند.

به عبارتى،چگونه با وجود چنين امامانى افرادى كه كمترين آگاهى به مسائل اوليه احكام شرعيه مكلفان نداشته اند مى توانند جانشين پيامبر خدا صلى الله عليه وآله شوند؟

چنان كه در بحث هاى امامت گفته ام،اگر قرار است امامت و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با انتخاب مردم باشد چنان كه مذهب اهل سنت است بايستى عقلا دور هم جمع شوند و اين كار به توسط آنان انجام شود.

آيا امكان دارد كه عقلا جمع شوند و يك فرد بى سواد را جانشين پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله قرار دهند و او را به جهت دين و دنياى خودشان به رياست عامه برگزينند؟

براى رياست و حكومت شيخين،نه فقط نص صريحى وجود نداشته؛بلكه اجماع و اتفاقى نيز در كار نبوده و شورايى هم نبوده است تا عقلاى قوم و اهل حل و عقد كه آنان ادعا مى كنند،نظر بدهند و در واقع،حكومت شيخين با زور و چاق پا گرفت.تاريخ گواه اين واقعيت است و هيچ تعصب و حب و بغضى در كار نيست.

و از طرفى آن دو فاقد شروط امامت بودند،از جمله اعلميت بلكه كمترين آگاهى از احكام شرع و معارف قرآن و دين را نداشتند و معلوم است كه با نبود شرط،مشروط نيز از بين خواهد رفت.

ص: 133

نهايت بردبارى

اشاره

ومنتهى الحلم ؛

و(سلام بر شما)اى نهايت بردبارى.

اهل بيت عليهم السلام نهايت حلم و بردبارى هستند.واژه«حلم»از نظر لغوى به معناى تحمل ناملايمات است؛ناملايماتى كه به طور طبيعى انسان را به سوى خشم و غضب وامى دارد.اگر انسانى در برابر اين گونه ناملايمات خشمگين نگردد،خوددارى نمايد و تحمل كند،يا از كار و يا سخن ناشايست فردى كه او را مى تواند كيفر دهد و به سزايش برساند در گذرد،چنين انسانى حليم و بردبار است.راغب اصفهانى گويد:

الحلم ضبط النفس و الطبع عن هيجان الغضب؛(1)

حلم يعنى كنترل نفس و طبع انسانى از هيجان و تحريك خشم.

تفاوت حلم با صبر

با توجه به معناى لغوى حلم،دامنه حلم كوچك تر از دامنه صبر و شكيبايى است؛چرا كه صبر و شكيبايى،هم ناملايمات و هم ملايمات را در بر مى گيرد.در روايتى آمده است:

الصبر صبران:صبر على ما تحب وصبر على ما تكره؛(2)

صبر و شكيبايى دو گونه است:صبر در برابر امورى كه انسان،آن ها را دوست مى دارد و صبر در برابر امورى كه انسان از آن ها ناخرسند است.

در تعبير ديگرى آمده است:

ص: 134

الصبر ثلاثة:صبر عند المصيبة وصبر على الطاعة وصبر عن المعصية؛(1)

صبر و شكيبايى سه گونه است:صبر در برابر مصيبت،صبر در برابر اطاعت و صبر در برابر معصيت.

بنابراين،دامنه صبر و شكيبايى گسترده تر از دامنه حلم و بردبارى است.

پيشوايان معصوم در بالاترين رتبه حلم و بردبارى

با توجه به زيارت شريفه جامعه،ائمه عليهم السلام منتهاى حلم و بردبارى خوانده شده اند.معناى واژه«منتهى»

چيست؟

اين واژه به دو صورت معنا مى شود:

1.آخرين و پايانى ترين درجه حلم و بردبارى

بنابراين معنا،پايانى ترين درجه حلم و بردبارى كه امكان دارد نزد پيشوايان معصوم عليهم السلام است.براى نمونه اگر قرار باشد افراد بشرى از نظر حلم و بردبارى سنجش شوند و رتبه اى دريافت كنند،بالاترين رتبه،مقام و درجه به ائمه عليهم السلام تعلق خواهد داشت.

2.سرچشمه و سر منشأ حلم و بردبارى

بنابراين معنا،پيشوايان معصوم عليهم السلام سرچشمه و سر منشأ حلم و بردبارى هستند،به اين معنا كه هر فردى هراندازه به ويژگى پسنديده حلم و بردبارى خو گرفته،از ائمه عليهم السلام دريافت كرده است و هر چه حلم و بردبارى وجود دارد به آنان ختم مى شود.

به راستى كه آنان پيشواى حلم و بردبارى هستند و كسانى كه در برابر ناملايمات حلم و بردبارى ميورزند،ائمه عليهم السلام را الگو قرار مى دهند و به آنان3.

ص: 135

اقتدا مى نمايند.

از اين رو شيعيان با الگوگيرى از اهل بيت عليهم السلام در طول تاريخ در برابر ناملايمات بردبارى و تحمل كرده اند؛چرا كه پيشوايان معصوم بيش از آنان ناملايمات ديده اند و در برابر آن ها بردبارى نموده اند و شيعيان در تحمل ناملايمات زندگى خويش از پيشوايان معصوم خود پيروى كرده اند.

به سخن ديگر،تحمل و بردبارى پيشوايان معصوم عليهم السلام در برابر ناملايمات و ناگوارى ها،تسكين دهنده خاطر و دل گرم كننده شيعيان بوده است؛چرا كه اگر شيعيان در طول زندگى با مشكلاتى رو به رو شوند و يا آزارى از دشمنان ببينند،خود را تسكين مى دهند و مى گويند:امامان ما نيز همين گونه بوده اند و ما پيروان آن ها هستيم.

بنابراين،ص منتهى الحلم ر را به هر دو معنا مى توانيم تفسير كنيم كه هر دو معنا صحيح است.

گفتنى است كه واژه«حلم»در لغت،قرآن مجيد و برخى از روايات به معناى عقل و خرد نيز آمده است.(1)در اين صورت نيز بى ترديد پيشوايان معصوم عليهم السلام پايان بخش و منتهاى عقل و خرد هستند.

نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در دوران زندگى خويش در برابر ناملايمات بردبارى نمودند تا جايى كه فرمودند:

ما اوذى نبى بمثل ما اوذيت؛(2)

هيچ پيامبرى هم چون من آزرده نشد.

ص: 136

آن حضرت در موارد بسيارى كه از شرك ورزان و منافقان آزارها ديد،با حلم رفتار كرد و بردبارى نمود و همواره مى فرمود:

اللهم اهد قومى فإنهم لا يعلمون؛(1)

خدايا!قوم مرا هدايت كن؛چرا كه آنان نمى دانند.

حلم و بردبارى امام حسن

سير در تاريخ امام حسن عليه السلام و نگرش به حلم و بردبارى آن بزرگوار انسان را به شگفتى وامى دارد و

مى توان گفت كه همين ويژگى آن حضرت براى اثبات امامت،عظمت و شكوه و فوق العادگى حضرتش كافى است.

امام حسن مجتبى داراى دو جهت حلم و بردبارى بودند:

1.حلم و بردبارى در برابر ناملايماتى كه از جانب دوستان نادان به حضرتش مى رسيد؛

2.حلم و بردبارى در برابر ناملايماتى كه از جانب دشمنان دانا دامن گير حضرتش مى شد.

به راستى شگفت انگيز و بسيار مهم است كه انسان بتواند دوستان نادان و نادانى هاى دوست را كه از دوست

انتظار ناملايمات را ندارد،تحمل كند و بردبارى نمايد.آن حضرت علاوه بر اين دشمن درون خانه نيز داشتند.

اعتراف دشمن

جويريه گويد:آن گاه كه امام حسن عليه السلام به شهادت رسيد و جنازه شريف حضرتش را حركت دادند،

مروان بن حكم،دشمن سرسخت آن حضرت زير تابوت

ص: 137

حضرتش آمد و آن را حمل كرد.

امام حسين عليه السلام فرمود:

تحمل اليوم جنازته وكنت بالأمس تجرعه الغيظ؛

تو امروز جنازه او را تشييع مى كنى و ديروز با جرعه هاى غيظ و غصه حضرتش را سيراب مى كردى!

مروان گفت:آرى،من جنازه كسى را تشييع مى كنم كه حلم و بردبارى او هم سنگ كوه ها بود.(1)

حلم و بردبارى ديگر ائمه

چه قدر امام حسين عليه السلام ناملايمات زمان معاويه را تحمل كردند و حلم و بردبارى پيشه نمودند كه به مواردى

از آن در بحث هاى متعلق به آن حضرت اشاره شده است.

حلم امام سجاد عليه السلام در فاجعه كربلا و بعد از آن در حال اسارت و تا وقتى كه به مدينه منوره مراجعت

كردند،قابل وصف نيست.

ديگر ائمه عليهم السلام نيز هر كدام در زمان خود آيتى در حلم و بردبارى بوده اند.

بنيان هاى كرامت و بزرگوارى

اشاره

واصول الكرم ؛

و(سلام بر شما)اى بنيان هاى كرامت و بزرگوارى.

ائمه عليهم السلام اصول و ريشه هاى كرم و بزرگوارى هستند.واژه«اصول»جمع«اصل»است كه گاهى به معناى ريشه آمده است،مانند جذور كه جمع جذر مى باشد.

ص: 138

مى گويند اصل اين درخت كجاست؛يعنى ريشه آن در كجاست.به عبارت ديگر،ائمه عليهم السلام ريشه كرم هستند،آن سانى كه برگ هاى درخت بر ريشه هاى آن متفرع هستند.

و از همين روست كه مى گويند:اصول دين و فروع دين؛چرا كه اصل يعنى«ما يبنى عليه الشىء»يا«ما يتفرع منه الشىء»كه بنابراين،اصول دين همان مبانى اصلى در دين است كه همه احكام شرعى از حلال و حرام و طهارت و نجاست و آداب و سنن و ساير تكاليف عملى بر آن اصول متفرع هستند؛از اين رو«اصل»را در محل اجتماع نيز مى توان به كار برد؛چرا كه همه فروع در يك جا جمع مى شوند.

گاهى واژه«اصل»به صورت اطلاق بيان مى شود و از آن مجمع فروع يا محل اجتماع اراده مى شود.مى گويند:زيد،عمر و خالد از يك اصل هستند و به يك اصل برمى گردند كه همان جد اعلاى آنان و محل اجتماع انساب آنان است.

گاهى واژه«اصل»به معناى منشأ و محل نشو به كار مى رود.مى گويند:اصل اين رودخانه كجاست؟اصل اين رودخانه فلان چشمه است.

روشن است كه اين معانى با هم در بعضى خصوصيات فرق دارند.

معناى كرم

«كرم»صفتى از صفات حسنه به شمار مى رود و هر گاه اين واژه به كار رود يا شنيده شود،آن چه به ذهن مى آيد نزد همه معناى سخاوت است؛پس«اصول الكرم»يعنى ائمه عليهم السلام منشأ و اصل سخاوت هستند،كه همه سخاوت هاى موجود در عالم بر اصل سخاوت ائمه متفرع و از آن جا اخذ شده.

معناى دقيق تر و برتر اين كه واژه«كرم»در لغت به معناى شرف و عظمت است.در قرآن مجيد آمده است:

ص: 139

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ ؛(1)

آن،قرآن پرارزشى است.

در آيه اى ديگر مى خوانيم:

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ )؛(2)اين قرآن گفتار رسولى بزرگوار است.

در آيه ديگر آمده است:

(مَقامٍ كَرِيمٍ ) ؛(3)

جايگاهى بلندمرتبه و مجلل.

براى نمونه وقتى مى گوييم:فلانى از بيت كريمى است؛يعنى از بيت شرف،عظمت و بزرگوارى است.با توجه به

اين معنا سخاوت از مصاديق و مظاهر آن معناست.بنابراين ائمه عليهم السلام مركز،ريشه و اصل شرف هستند.

منشأ شرافت

به عبارتى ديگر هر كس شرفى دارد،منشأ آن اهل بيت عليهم السلام هستند.هر عظمت و شكو هى كه نصيب هر انسانى شد،به بركت ارتباط با اهل بيت عليهم السلام است كه هر گونه ارتباط و تماس با اين خاندان براى انسان شرف مى آورد و از اين طريق كسب مى گردد.

بنابراين،همه خوبى ها،پاكى ها و جلالت ها از ائمه اطهار عليهم السلام است.امام عليه السلام مركز،ريشه و

اصل شرف است و بازگشت خوبى و پاكى هر شريفى به

ص: 140

اهل بيت عليهم السلام است.

به راستى آيا ائمه فقط واسطه اين شرافت ها هستند يا افزون بر اين نقش ديگرى نيز دارند؟ترديدى نيست كه همه شرافت ها از جانب خداوند متعال است؛ولى ائمه عليهم السلام فقط واسطه اند؟مطالب والاى جالب توجهى در اين مورد وجود دارد كه بايستى به تدريج طرح شوند.

پيشوايان به سوى كمالات

اشاره

وقادة الامم ؛

و(سلام بر شما)اى پيشوايان امت ها.

ائمه معصوم عليهم السلام پيشوايان امت ها هستند.واژه«قاده»جمع قائد است.در لغت عرب دو واژه«قائد»و

«سائق»به هنگام سير حيوان به كار مى رود؛يعنى فردى را كه از جلو لگام چهارپا را گرفته و مى كشد قائد و آن كه از پشت سر،چهارپا را حركت مى دهد سائق گويند.

بنابراين ائمه عليهم السلام مقدم و پيش رو هستند و از اين رو،لفظ«قا د»را در زبان فارسى به«رهبر»ترجمه مى كنند.پس قائد نه فقط پيش رونده است؛بلكه كسانى را كه پشت سر هستند راهبرى مى كند و به پيش مى برد.ائمه عليهم السلام هم متقدم و پيش رو بودند و هم به پيش مى بردند و باعث تقدم بودند و به آن دعوت مى كردند و كسانى كه پيش رو شدند و به جايى رسيدند،به بركت ائمه عليهم السلام بوده است.

پيشوايان امت ها

واژه«امم»جمع«الامة»است.اگر مقصود از امت،انواع خلايق باشد،پس ائمه عليهم السلام پيشوايان جن،انس و ملك هستند.اگر مقصود امت هاى انبيا باشد،

ص: 141

ائمه عليهم السلام تنها رهبران امت اسلام نيستند؛بلكه رهبران همه امت هاى اين جهان در مقابل جهان آخرت هستند و همه ترقى هاى امت ها در هر زمان به پيروى از ائمه عليهم السلام بوده است.

جايى كه پيامبران گذشته به بركت ائمه ترقى كنند و پيش بروند و پيرو و تابع آنان باشند،البته امت هاى آنان نيز اين گونه خواهند بود.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ ) ؛(1)

و به راستى از شيعيان او ابراهيم است.(2)

بلكه آنان در جهان آخرت نيز رهبران امت ها خواهند بود.هر كه قرار است اهل نجات باشد و به بهشت برود،بايستى در ركاب و به رهبرى ائمه عليهم السلام وارد بهشت بشود و تا آنان امضا نكنند كسى وارد بهشت نمى شود.

در روايات آمده كه در روز رستاخيز پس از انجام برنامه هايى،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله«لواء الحمد»را به دست مبارك امير مؤمنان على عليه السلام مى سپارند و همه بهشتيان مخصوصا پيامبران پيشين تحت اين پرچم وارد بهشت مى شوند.(3)

بنابراين،آنان در اين عالم كه عالم تكليف است،پيشوايان و رهبران امت ها به سوى معنويات،كمالات و تقرب به خدا و رسيدن به بارى تعالى هستند؛و در جهان آخرت نيز كه تكليف نيست؛بلكه نتيجه و ثمرات اعمال است،ائمه عليهم السلام رهبران امت ها هستند.

در آن جهان،نتايج اعمال انسان ها در اين دنيا ظاهر خواهد شد.در قبولى اين اعمال پيروى از اهل بيت عليهم السلام ملاك بوده و در آن عالم هم به امضاى آنان1.

ص: 142

خواهد بود.

اين بيان با ادله كتاب،سنت و عقل سازگار و تمام است؛ولى ممكن است كسى نتواند حقيقت ياد شده را كاملا درك كند و معتقد شود اگر بى غرض باشد و در اين مورد سكوت كند ان شاء الله معذور است؛چرا كه عقلش نرسيده و درك نكرده.ولى اگر انكار كند و يا آن را غلو بداند،بعيد است كه عذرش پذيرفته شود.

اعتراف غاصبان ستم گر

بنابر روايات اسلامى،حتى كسانى كه حكومت اهل بيت عليهم السلام را غصب كردند و آن بزرگواران را از نظر تصدى امور متروى نمودند و نگذاشتند بسط يدى و نفوذ كلمه عمومى داشته باشند،به اين شأن ائمه عليهم السلام اقرار و اعتراف داشتند.

واقعيت اين است كه اگر كسى مى خواهد به جايى برسد،به حقيقتى دست يابد،معرفت و شناختش بيشتر شود،به خدا نزديك گردد،ناگزير و بايستى در برابر آن بزرگواران زانوى ادب بر زمين نهد.

در روايات اهل سنت آمده است:روزى در قضيه اى به عمر مراجعه شد او از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خواست تا در آن مرافعه قضاوت نمايند.

حضرت امير در قضيه حكم فرمودند.

وقتى يكى از آن ها اعتراض كرد،عمر بلند شد و يقه او را گرفت و گفت:

هذا مولاى ومولى كل مؤمن ومن لم يكن مولاه فليس بمؤمن.(1)

اين اقرار فردى است كه با امير مؤمنان على عليه السلام در اوج دشمنى است.

نظير اين موارد در تاريخ اسلام بسيار است.هارون الرشيد و متوكل عباسى در رأس كسانى هستند كه به اهل بيت عليهم السلام ستم كردند؛ولى رفتار متوكل در برابر

ص: 143

ائمه،به خصوص امام هادى سلام الله عليه و احترام او و ارجاع مسائل و قضايا به آن حضرت،بسيار جالب توجه است.

بنابراين،اگر كسى بخواهد به جايى برسد و معرفتى،كمالى و علمى به دست آورد؛بايد در خدمت اهل بيت عليهم السلام باشد و در پى آنان گام بردارد؛چرا كه ائمه را براى راهنمايى منصوب نموده و آنان از مردم دستگيرى مى كرده اند،روى اين اصل هر جا لياقتى و اهليتى بوده،به ائمه مراجعه شده و مورد عنايتشان قرار گرفته و به مقامات بالا مى برده اند.در جهان آخرت نيز نتيجه اين اعمال را ائمه عليهم السلام امضا خواهند كرد و به بركت آنان براى كسانى كه اهلش هستند،ورود به بهشت و درجات آن حاصل خواهد شد.

امامت معنوى

كتابى به نام تحفه اثنا عشريه در رد شيعه و تشيع نوشته شده است.از آن جا كه نويسنده اين كتاب نتوانسته در مقابل ادله امامت اهل بيت عليهم السلام دليل كافى بياورد،در برخى موارد ناگزير به دلالت آن دلايل اقرار مى كند.از طرفى هم چون نمى خواهد از اعتقاد خود درباره شيخين و غير شيخين دست بردارد،آن گاه مقتضاى جمع را چنين قرار

مى دهد كه امامت بر دو گونه است:

1.امامت معنوى؛

2.امامت دنيوى.

و چون ترديدى نيست كه اهل بيت داراى مقام امامت معنوى بوده اند پس امامت دنيوى از آن شيخين و غير

شيخين بوده است!

البته پاسخ اين سخن را با چند وجه داده ايم،(1)ولى اين سخن كاشف از اين است

ص: 144

كه رهبرى ائمه عليهم السلام را

در امور معنوى حتى دشمنان سرسختشان نيز نتوانسته و نمى توانند انكار كنند.

صاحبان نعمت ها

اشاره

وأولياء النعم ؛

و(سلام بر شما)اى صاحبان نعمت ها.

ائمه عليهم السلام صاحبان نعمت ها هستند.واژه«اولياء»جمع«ولى»و واژه«نعم»جمع«نعمت»است.چنان كه مى دانيم نعمت دو گونه است:

1.نعمت مادى؛

2.نعمت معنوى.

و در تعبير ديگرى دو قسم است:

1.نعمت ظاهرى؛

2.نعمت باطنى.

قرآن مجيد مى فرمايد:

(وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً ) ؛(1)

نعمت هاى آشكار و نهان خود را فراوان بر شما ارزانى داشته است.

الف و لام واژه«النعم»براى جنس و استغراق است.پس همه نعمت هاى مادى و معنوى،ظاهرى و باطنى و كوچك و بزرگ همه خلايق را فرا مى گيرد كه البته وجود،در رأس آن ها هست و ساير نعمت ها بر آن متفرعند.

و ائمه عليهم السلام اولياى نعمت ها هستند.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:النعمة الحالة الحسنة.(2)

ص: 145

كلمه جامعى كه حاكى از نيكويى حال انسان باشد«نعمت»است؛گويند:فلانى در نعمت است،و از هر يك از عناصر سعادت بشر مانند خورشيد،هوا،آب،اعضاى بدن،وسايل زندگى،ثروت،قدرت و هم نشين خوب...تعبير به«نعمت»مى شود كه قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها) ؛(1)

و اگر نعمت هاى خداوند را بشماريد هرگز نمى توانيد آن ها را احصا كنيد.

راغب اصفهانى در ادامه مى گويد:

والنعماء بإزاء الضراء،قال:(وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرّاءَ مَسَّتْهُ ...) ؛(2)

واژه«نعماء»در برابر«ضراء»است؛آن گونه كه خداوند متعال مى فرمايد:«و اگر پس از ناراحتى و زيانى كه به او رسيده است نعمت هايى به او بچشانيم...».

معناى ولى نعمت بودن

هر امامى ولى نعمت است.ولى نعمت يعنى چه؟ولى بودن يعنى ولايت داشتن.اما چه ولايتى؟

مى گوييم:ولى زن،همسرش و ولى صغير پدر اوست.اين ولايت يعنى اولويت.ما در مورد اولويت اهل بيت عليهم السلام از كتاب و سنت دليل داريم.در بحث حديث غدير درباره ولايت به طور مفصل با دليل هايى از ديدگاه قرآن و روايات از منابع تفسيرى،روايى،لغوى،ادبى عامه سخن گفته ايم.(3)

البته همه نعمت ها از خداوند متعال است كه مى فرمايد:

ص: 146

(وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ) ؛(1)

آن چه از نعمت ها داريد،همه از جانب خداوند است.

خود وجود رسول و امام،رسالت و امامت...نعمت الهى است.قرآن كريم مى فرمايد:

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ ؛(2).بحار الانوار:57.213،حديث 23.(3)

به راستى خداوند بر مؤمنان انعام داد آن گاه كه در ميان آن ها پيامبرى از خودشان برانگيخت.

ولى به مقتضاى ادله،همه نعمت ها توسط نبى و امام است و همه از جهت حدوث و بقا سر سفره ولايت

نشسته اند؛از اين رو در روايات فراوان آمده كه اگر امام در عالم نباشد:

لساخت الأرض بأهلها؛(3)

زمين ساكنان خود را فرو مى برد.

بنابراين،اشيايى كه در اختيار بشر قرار دارد تا«حسن حال»داشته باشد،وقتى«نعمت»هستند كه انسان به«ولايت»معتقد باشد وگرنه اين اشياء براى غير اهل ولايت«نقمت»هستند كه خداوند متعال مى فرمايد:

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ؛(4)از اين رو آنان را مجازات كرديم پس ببين پايان كار تكذيب كنندگان چگونه بود.

گفتنى است كه«المكذبين»در اين آيه همان«المكذبين»در آيه اى است كه در5.

ص: 147

ضمن روايتى در آينده خواهد آمد.(1)

پس،از كلمه«اولياء النعم»ولايت تكوينيه ائمه عليهم السلام به دست آمد،و عجيب است كه بزرگان اهل سنت اين معنا را از عمر به سند صحيح در خطاب به سيدالشهداء روايت نموده اند،آن ها نوشته اند كه حضرت به عمر فرمودند:از منبر پدرم پايين بيا و برو بالاى منبر پدرت!گفت:پدرم منبر نداشته،تا اين كه در آخر گفت و گو عمر گفته:

إنما أنبت فى رؤوسنا ماترى الله ثم أنتم.(2)

آن گاه دست خود را روى سر گذاشت،يعنى:مويى كه در سر ما روييده از خدا و شما است.

عنصرهاى نيكان

اشاره

وعناصر الأبرار؛

و(سلام بر شما)اى عنصرهاى نيكان.

ائمه عليهم السلام عنصرهاى نيكان هستند.واژه«عناصر»جمع عنصر است.مى گويند:عنصر فلانى،عنصر باارزش و پاكى است؛يعنى اصل پاك و پاكيزه دارد،صحيح النسب است و نسب او آلودگى ندارد.

واژه«ابرار»نيز جمع بر است.بر به فتح«باء»به معناى آدم خوب است و بر به كسر«باء»يعنى خوبى.«زيد آدم خوبى است»؛يعنى داراى صفات خوب است.خوبى هاى اين آدم از كجاست؟از كجا گرفته شده؟سرچشمه آن ائمه عليهم السلام است كه عناصر ابرار هستند.

در كتاب هاى لغت واژه«عنصر»را به«اصل»معنا كرده اند و گفته اند:ص اصل الشىء

ص: 148

عنصره،عنصر الشىء أصله ر.(1)

در اين زمينه معنايى به ذهن مى رسد كه براى آن از لغت شاهد بايد آورد.به نظر مى رسد،«عنصر»به معناى زبده،خلاصه و مايه نيز باشد.بنابراين معنا و با مسامحه در تعبير،ائمه عليهم السلام خلاصه،چكيده و عصاره ابرار هستند.

ولى دقيق تر از اين ها،به ذهن مى رسد و البته بايد درباره آن بيشتر تحقيق كرد كه بگوييم:هم چنان كه در اثر پيشرفت علم مقدار كثيرى از شكر يا نمك را در يك قرص مى گنجانند و به آن به اصطلاح عربى«مركز»گويند.اگر«عناصر الأبرار»را اين گونه هم معنا كنيم،صحيح است.

اما اگر از آن خصوصيات بگذريم و عنصر را به معناى اصل بگيريم؛يعنى ائمه عليهم السلام اصول ابرار از حيث خوب بودنشان هستند.پس همه خوبى هاى نيكان از ائمه است،همان گونه كه روايات هم بيان گر همين معنا هستند،از جمله اين كه فرموده اند:

نحن أصل كل خير ومن فروعنا كل بر؛(2)

ما اصل هر چيزى هستيم و هر نيكى و نيكويى ناشى از ماست.

اجمالا:ائمه عليهم السلام اصل و ريشه همه خوبى ها هستند؛يعنى اگر در ايشان ژرف بنگريم،به راستى خواهيم يافت كه همه خوبى ها از اهل بيت آغاز مى شود و به ايشان منتهى مى شود.

پيروان واقعى

و چون كلمه«بر»به معناى خوبى،پاكى،پاكيزگى،درست كارى است،پس

ص: 149

شيعيان اهل بيت عليهم السلام مصداق تام ابرار هستند.البته افرادى كه به معناى صحيح شيعه هستند.آنان از هر جهت پاك و پاكيزه هستند.اعتقادات،اعمال،گفتار،اخلاق و همه ابعاد وجود و زندگى آنان مصداق تام ابرار است.

شيعيان در تمام ابعاد زندگى خويش به ائمه رجوع مى كنند و ايشان به معناى صحيح تربيتى تربيت يافتگان مكتب اهل بيت عليهم السلام هستند و از نظر اصل وجود نيز چنين است.در روايتى آمده است:

شيعتنا منا خلقوا من فاضل طينتنا؛(1)

شيعيان ما از ما هستند؛آنان از فزونى طينت ما آفريده شده اند.

بنابراين روايت،وقتى لفظ«من»به معناى تبعيض باشد؛يعنى شيعيان ما بعض ما و جزو ما هستند،به عبارت ديگر شيعيان از همان ماده اى آفريده شده اند كه اهل بيت عليهم السلام را آفريده اند.در نتيجه شيعيان از آن عنصرى خواهند بود كه ائمه به وجود آمده اند.از اين رو به طور قطع شيعيان واقعى عين پاكى و پاكيزگى خواهند بود و اين واضح است.

در روايت ديگرى آمده است كه ابوحمزه ثمالى گويد:امام باقر عليه السلام فرمود:

إن الله خلقنا من أعلى عليين،وخلق قلوب شيعتنا مما خلقنا منه،وخلق أبدانهم من دون ذلك،وقلوبهم تحن إلينا لأنها خلقت مما خلقنا،ثم تلا هذه الآية:(كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ *وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ

*كِتابٌ مَرْقُومٌ *يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ) .(2)

وخلق عدونا من سجين،وخلق قلوب شيعتهم مما خلقهم،وأبدانهم من دون ذلك،فقلوبهم تهوى إليهم،لأنها خلقت مما خلقوا منه،ثم تلا هذه الآية:(كَلاّ إِنَّ كِتابَ 8.

ص: 150

اَلفُجّارِ لَفِي سِجِّينٍ *وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ *كِتابٌ مَرْقُومٌ ) ؛(1)

(2) همانا خدا ما را از اعلى عليين آفريد و دل هاى شيعيان ما را از آن چه ما را خلق كرد آفريد و پيكرهايشان را از درجه پايينش آفريد؛از اين رو دل هاى شيعيان به ما متوجه است؛زيرا از آن چه ما آفريده شده ايم آفريده شده اند.سپس اين آيه را قرائت فرمود:«نامه اعمال نيكان در عليين است.تو چه مى دانى عليين چيست؟كتابى است نوشته شده كه مقربان شاهد آنند»و دشمن ما را از سجين آفريد و دل هاى پيروانشان را از آن چه آن ها را آفريده آفريد و پيكرهايشان را از پايين تر آن آفريد؛از اين رو دل هاى پيروانشان به آن ها متوجه است؛زيرا اين ها از آن چه آن ها آفريده شده اند خلق شده اند؛سپس اين آيه را تلاوت فرمود:«نامه اعمال بدكاران در سجين است.تو چه مى دانى سجين چيست؟كتابى است نوشته شده».

و اين خبر را حافظ ابن عساكر دمشقى به سند خود از امام سجاد از سيدالشهداء عليهما السلام آورده است.(3)

اساس و ستون هاى خوبان

ودعائم الأخيار؛

و(سلام بر شما)اى اساس و ستون هاى برگزيدگان.

واژه«دعائم»جمع«دعامه»به كسر دال به معناى ستون است كه نگاه دار ساختمان است و بناى ساختمان

روى آن پايه ساخته مى شود.اين همانند عمود خيمه است و به لحاظى مى توان«دعامه»را به عمود خيمه نسبت داد.

بنابراين،ائمه عليهم السلام

ص: 151

ستون براى اخيار هستند.

اينك«اخيار»به چه معنا است؟واژه«اخيار»جمع«خير»است.اخيار يعنى كسانى كه به خير متصف هستند.پس

«خير»به چه معناست؟هر كارى كه از نظر معنوى مقرب إلى الله باشد،خير است.

بنابراين،همه امور اعتقادى،عملى،اخلاقى و گفتارها و كردارها كه نقطه مقابل شر باشد،خير است و از نظر

شارع مقدس و در شريعت،مقرب إلى الله است و انسان با انجام آن عمل خير محبوبيت عند الله مى يابد.

هم چنين به جهت هر سخن يا فعلى كه انسان را در جامعه عقلا و در سيره آنان مدح كنند،آن سخن يا فعل خير

خواهد بود.

پس دامنه مفهوم خير گستردگى وسعه بسيارى دارد كه همه وجودات را در همه ابعاد،اشكال و انواعش در بر

مى گيرد و در مقابل شر است.

ائمه،ستون معرفت و عبادت

به نظر ما در رأس مصاديق«خير»و اتم آن ها دو چيز است:

1.معرفت؛

2.عبادت.

وقتى خداوند متعال مى فرمايد:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ) ؛(1)و شكى نيست كه عبادت بدون معرفت نمى شود و يا ارزش ندارد،و از طرفى ائمه مى فرمايند:ص لولانا ما عرف الله ر(2)و ص لولانا ما عبدالله(3)اگر ما نبوديم خداوند شناخته نمى شد،اگر

ص: 152

ما نبوديم خداوند عبادت نمى شدر شما دقت كنيد نتيجه چه مى شود؟

1.اين كه معرفت خدا،عبادت و اطاعت و بندگى او آن است كه ائمه عليهم السلام بر آن بودند و هر معرفتى كه از خانه آنان خارج نشده باشد معرفت نيست و هر عبادت و عملى كه از آنان نقل نشده باشد اثر و ارزشى ندارد.

پس تمام كسانى كه در عالم معرفت به جايى رسيدند و در وادى اطاعت و عبادت قدمى برداشتند،از بركات خاندان رسالت بوده،و هر كه مورد تأييد آنان واقع شود قبولى او به امضا مى رسد.

2.اين كه اگر ائمه عليهم السلام و تعليمات آنان نبود اساسا خلقتى وجود نداشت؛نه انس و نه جن.پس آنان علت خلقت هستند و سر خلقت در وجود آنان نهفته است.

بنابراين اگر كسى به خير با تمام ابعادش يا بعض آن ها متصف شود؛ائمه عليهم السلام عمود و ستون وجودى او از حيث اتصاف آن فرد به خيريت هستند و آن حيثيت از اهل بيت مستفاد است.پس اگر اين خير در بعدى از وجودش لحاظ شود و در هر مورد و مصداقى از مصاديقش مورد بحث قرار گيرد،مرجع و حكم،اهل بيت خواهند بود و ميزان براى خير و شر هستند كه بايد معين كنند كدام خير است و كدام شر.

پس ائمه خير كسانى هستند كه به خير متصف هستند؛يعنى اصل خوان وجود خير و خيريت به وجود ائمه عليهم السلام قائم است.

اگر در زندگى در موردى شك كنيم كه خير است يا شر،براى تعيين آن از حيث حدوث و بقا بايستى به آن بزرگواران مراجعه كرد؛چرا كه خيريت اخيار و اتصاف آن ها به اين وصف،به وجود اهل بيت عليهم السلام متقوم است.

به راستى اين چه مقامى است؟آيا اين مقام براى غير اهل بيت نيز حاصل مى شود و مى توان براى غير آنان چنين

مقامى را تصور كرد؟

ما با ويژگى خير نه تنها در زيارت جامعه،ائمه عليهم السلام را خطاب مى كنيم؛بلكه قرآن و احاديث نبوى هم

اين موضوع را تأييد مى كنند.سيره و واقع خارجى

ص: 153

اهل بيت عليهم السلام نيز اين موضوع را اثبات مى نمايد.

از اين رو،همه كسانى كه مى خواهند اهل خير،متصف به خير و معروف به خير باشند،بايستى خود را به اهل بيت عليهم السلام مستند كنند و راه ارتباطى گرچه باريك به سوى آنان پيدا نمايند.

خير در هر مذهب،مكتب و امتى كه از اهل بيت عليهم السلام منقطع و بريده باشد وجود ندارد.اين سخن در واقع خارجى و عملى نيز همين گونه است.البته سخن در اين باره بسيار است؛ولى بناى ما در اين اثر بر اختصار است كه محتوا بيشتر و عبارات كمتر باشد از اين رو گاهى به اشاره بسنده مى شود.

آرى،اهل بيت عليهم السلام ستون هاى اخيار هستند.به راستى هر كه به خيرات متصف شود،بايستى به آن بزرگواران منتهى گردد.در طول تاريخ هر جايى خيرى بوده،به آنان منتهى بوده و هر جايى از آن بزرگواران منقطع باشد،خيرى ندارد.

واقعيت اين است كه خير به معناى واسعه اش در نزد آنان است و تمام شرها،ظلمت ها،گناه ها و خلاف ها نزد كسانى است كه با اهل بيت عليهم السلام ارتباط ندارند.با كمى انديشه به اين واقعيت مى توان پى برد.

اين گفته هرگز غلو نيست،خداوند متعال طورى ائمه اطهار عليهم السلام را تربيت كرده كه آن ها جز رضاى خدا را نمى خواهند و مردم را جز به سوى خدا دعوت نمى كنند؛وقتى اين طور باشند،قهرا خير در آنان است و وقتى ديگران چنين نباشند،خيرى در آن ها وجود ندارد.امام صادق عليه السلام در خطاب به يكى از اصحابشان مى فرمايند:

إن الله عز وجل أدب نبيه على محبته فقال:(وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) .ثم فوض إليه فقال عز وجل:(وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) وقال عز وجل:(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ ) .

ثم قال:و إن نبى الله فوض إلى على وائتمنه،فسلمتم وجحد الناس.فوالله لنحبكم أن

ص: 154

تقولوا إذا قلنا وأن تصمتوا إذا صمتنا.ونحن فيما بينكم وبين الله عز وجل.ما جعل الله لأحد خيرا فى خلاف أمرنا؛(1)

به راستى كه خداوند متعال پيامبر خود را بر مهر و محبت خويش تربيت كرد و فرمود:«همانا تو داراى خلق و خوى عظيم هستى»؛آن گاه تربيت را به آن حضرت واگذار كرد و فرمود:«آن چه را كه پيامبر آورده است بگيريد و از آن چه نهى كرده خوددارى كنيد»و فرمود:«آن كس كه از رسول خدا پيروى كند همانا از خداى تعالى پيروى كرده است».

سپس فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله كار را به على عليه السلام سپرد و او را امين شمرد،در اين ميان شما شيعيان پذيرفتيد و تسليم شديد؛ولى آن مردم(اهل سنت)انكار كردند.

به خدا سوگند،ما شما را دوست داريم كه هر گاه گفتيم بگوييد و هر گاه سكوت كرديم،سكوت كنيد و ما واسطه ميان شما و خدا هستيم و خداى تعالى براى كسى در مخالفت كردن با امر ما خيرى قرار نداده است.

در اين روايت نيز مطالب بسيارى وجود دارد كه فعلا محل شاهد اين است كه فرمودند:ص ما جعل الله لأحد خيرا فى خلاف أمرنا؛خداى تعالى براى مخالف امر ما خيرى قرار نداده است ر.به راستى مگر در مخالفان اهل بيت عليهم

السلام خيرى وجود دارد؟!مگر از غير راه آنان به خيرى مى شود رسيد؟حتى اهل سنت روايت كرده اند كه

رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرموده:

لو أن عبدا عبدالله بين الركن و المقام ألف عام ثم ألف عام ولم يقل بمحبتنا أهل البيت لأكبه الله على منخره

فى النار.(2)3.

ص: 155

معناى سياست و سياست گذار

اشاره

وساسة العباد؛

و(سلام بر شما)اى سياست گذاران بندگان.

ائمه عليهم السلام سرپرستان بندگان هستند.واژه«ساسة»جمع«سائس»است.در لسان العرب آمده است:

السوس:الرياسة،يقال:ساسوهم سوسا،و إذا رأسوه قيل:سوسوه وأساسوه.وساس الأمر سياسة :قام

به،ورجل ساسا من قوم ساسة وسواس،أنشد ثعلب:

سادة قادة لكل جميع***ساسة للرجال يوم القتال

وسوسه القوم:جعلوه يسوسهم...وفى الحديث:ص كان بنو إسرائيل يسوسهم أنبياؤهم ر أى تتولى

أمورهم؛(1)

واژه«سوس»به معناى رياست است.اگر كسى را براى رياست نصب كنند مى گويند:«سوسوه».

و معناى شعرى كه ابوالعباس ثعلب روايت كرده،اگر جنگى روى دهد نقشه جنگ و چگونگى آن به عهده آنان است كه رهبرى مردم را بر عهده دارند و به پيروزى مى رسند و در معناى ديگر،اگر اداره امور،سياست خانه اى،شهرى و كشورى به كسى واگذار شود،مالك آن خانه،شهر و كشور

مى شود...و در حديث آمده است:

كان بنو إسرائيل يسوسهم أنبياؤهم؛

انبياء بنى اسرائيل رهبرى مردم را بر عهده داشتند.

اين حديث خيلى به كار مى آيد كه در بنى اسرائيل اين گونه بوده كه رياست مردم از نظر دنيايى هم به دست پيامبران الهى بوده است؛يعنى آنان متولى امور مردم

ص: 156

بوده اند.به واقع،سياست در لغت يعنى:القيام على الشىء بما يصلحه.

در كتاب هاى اخلاقى كهن،اخلاقيون قديم مى نوشتند:سياسة المترل وسياسة المدن.

در كتاب هاى اخلاقى بيان شده كه بزرگ خانواده از نظر اخلاقى در داخل خانه بايستى با افراد خانواده چگونه رفتار كند،گفته اند:به گونه اى بايد رفتار نمايد كه عمل او آنان را راهنمايى كند و با روش عملى آن ها را به صلاحشان هدايت كند و برساند.

به سخن ديگر اگر فردى سياست محله يا شهرى را به عهده گرفت،بايد به گونه اى برنامه ريزى كند و امور آن منطقه را اداره نمايد كه آنان را در صلاح مادى و معنوى قرار دهد و به سعادت و نيك بختى برسند كه آنان را«بما يصلحهم»برساند.

بنابراين،شأن ائمه عليهم السلام رساندن بندگان به اين مرحله است كه آنان را به صلاحشان برسانند و اين به عهده آنان گذاشته شده است.

به عبارت ديگر از شئون ائمه عليهم السلام متولى بودن امور بندگان به صلاح حال آنان در همه ابعاد مادى و معنوى است.

معناى عباد

واژه«عباد»جمع«عبد»است.كلمه«عبد»نيز دو گونه جمع بسته مى شود.گاهى عبد مفرد عباد است و گاهى مفرد عبيد است.بنابراين،سه نوع عبد داريم:

1.اگر عبد مفرد عباد باشد،عبد عبوديتى است؛

2.اگر عبد مفرد عبيد باشد،اين عبد بردگى است كه در فقه در كتاب«الإماء و العبيد»مورد بحث قرار دارد.

البته عند الاطلاق چنين است؛ولى كليت ندارد؛چون همين عبد مفرد عبيد نيز در قرآن مجيد به معناى عبد مفرد عباد آمده است.آن جا كه مى فرمايد:

ص: 157

(وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ ) ؛(1)

و مردان و زنان بى همسر خود را و هم چنين غلامان و كنيزان صالح و درستكارتان را همسر دهيد.

واژه«عباد»در اين جا به معناى عبيد آمده است؛

3.عبد طاعتى است؛يعنى نه عبد عبادتى است كه مخصوص خداوند متعال است و نه عبد بردگى است كه خريد و فروش مى كنند؛بلكه عبد طاعتى است.شاهد،روايتى از امام رضا عليه السلام است.در آيه مباركه اى از قرآن مجيد آمده است:

أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً ؛(2)

يا اين كه مردم به خاطر نعمتى كه خدا از فضل خويش به آنان ارزانى داشته حسد مى برند،در حالى كه ما به خاندان ابراهيم كتاب و حكمت داديم و به آنان زمام دارى بزرگ ارزانى داشتيم.

امام رضا عليه السلام در ذيل اين آيه مى فرمايند:

الناس عبيد لنا فى الطاعة؛(3)

مردم در طاعت،بندگان ما هستند.

اين همان نوع سوم عبد است كه به معناى عبد طاعتى است؛يعنى مردمى كه در ظاهر آزاد هستند و هرگز ائمه را عبادت نمى كنند،«عبد»آنان هستند.اين عبوديت به معناى طاعت و فرمان بردارى و تأثيرپذيرى است.اين آيه از ادله محكم ولايت تكوينى و تشريعى ائمه عليهم السلام به خصوص ولايت تكوينى است.دو نكته جالب0.

ص: 158

توجه نيز در اين بحث مطرح است.

يكم.در كتاب بصائر الدرجات روايات بسيارى نقل شده كه خود حضرات معصومان عليهم السلام در تفسير آيه مزبور فرموده اند:

نحن المحسودون؛(1)

ما همان مورد حسد قرار گرفتگانيم.

نكته دوم.ملك عظيم است.اگر امام عليه السلام ملك باشد،پس من،رعيت او هستم.اگر او مالك باشد،پس من،عبد مملوك او هستم.

آن گاه حضرت در ذيل آيه مى فرمايد:

(وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً) قال:الطاعة المفروضة؛(2)

ملك عظيم همان طاعت مفروض است.

از رواياتى كه در ذيل آيه آمده اند،به آسانى ولايت تكوينى ائمه عليهم السلام به اثبات رسد و ولايت تشريعى به طريق اولى.

اين«ملك عظيم»همان است كه در آيات از آن به«ولايت»تعبير شده،مثل آيه مباركه اى كه مى فرمايد:

إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ؛(3)ولى و سرپرست شما فقط خدا،رسول او و كسانى هستند كه ايمان آوردند؛همان هايى كه نماز را برپا داشته و در حال ركوع زكات مى پردازند.5.

ص: 159

و همان است كه از ائمه به«اولى الامر»تعبير شده،مثل آيه مباركه اى كه مى فرمايد:

أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ؛(1)از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر خدا و صاحبان امر اطاعت كنيد.

در اين آيه منظور از«اطاعت»همان«الطاعة المفروضة»است.

روشن شد كه رابطه ديگرى بين ما و ائمه عليهم السلام وجود دارد كه همان رابطه اطاعت است.

دفع توهم:در جامعه شيعيان مرسوم است كه اسامى افرادى را عبدالحسين،عبدالزهراء و...مى گذارند.اين عبد،چه نوع عبدى است؟وهابى ها توهمى دارند كه شيعيان با اين نام گذارى ائمه خودشان را عبادت مى كنند.بنده با يكى از دوستان به نام عبدالحسين عازم سفر حج بودم كه در فرودگاه شهر جده افسر مأمور گذرنامه روى مسلك خود اعتراض كرد.صاحب گذرنامه شخص فاضل و ايرانى بود؛ولى نمى توانست پاسخ دهد من در كنارش بودم.

من در پاسخ او گفتم:اگر تو اهل فضلى بايد بدانى كه اين عبد،مفرد عبيد به معناى بردگان است نه مفرد عباد.

آن گاه آيه(وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ )(2) را خواندم.

البته همان گونه كه بيان شد،واقع قضيه بيش از اين است.عبد طاعتى با عبد رقيت و بردگى جمع شدنى است و معناى عبدالحسين يعنى عبد طاعتى است كه در برابر امام حسين عليه السلام رقيت و بندگى هم دارد.البته ما ائمه عليهم السلام را عبادت نمى كنيم؛ولى نوكرشان هستيم و سعى مى كنيم كه مطيعشان باشيم.2.

ص: 160

بنابراين انسان،عبد است؛اما عبد رقيت و بندگى كه طرف مقابل مالك اوست و او را خريده است و گاهى عبد عبوديتى است كه او را عبادت مى كند و اين اختصاص به خداوند متعال دارد.

در مقدمه اين نوشتار گذشت كه بحث ما بين غلو و تقصير است؛نه از اين بگذريم و نه از آن كم بگذاريم.اين حد را خود ائمه عليهم السلام تعيين كرده اند و ما هم آن را از روايات به دست آورده بيان كرديم.

اگر بگوييم:ما ائمه عليهم السلام را عبادت مى كنيم؛اين غلو است نعوذ بالله ولى ما عبد ائمه هستيم.

آرى،رق و مملوكشان هستيم.آنان به اذن خداوند متعال مالك ما هستند و اين همان معناى ص الطاعة المفروضة ر است.

از اين رو وقتى مى خواهيم به حضور آنان شرف ياب شويم،از آنان اذن دخول مى خواهيم و مى گوييم:

عبدك وابن عبدك وابن أمتك المقر بالرق و التارك للخلاف عليكم؛(1)

بنده تو و فرزند بنده تو و فرزند كنيز تو كه به بندگى اقرار دارد و خلاف راه شما را ترك گفته است.

قسم ديگر از عبد كه بيان كرديم اين است كه ما عبد طاعتى ائمه عليهم السلام هستيم.مى گويند:فلانى عبد فلانى است.هر چه بگويد از فرمانش اطاعت مى كند،نه او را خريده تا عبد رقيتى و بردگى او باشد و نه او را عبادت مى كند كه بنده عبادت گر او باشد؛بلكه صد در صد از فرمان او اطاعت مى كند.

بنابراين معناى«مفروض الطاعة»بودن ائمه عليهم السلام همين است و اين اطاعت بر ما واجب است.ولايت تكوينى نيز از همين معنا سرچشمه مى گيرد كه ائمه مالك هستند و ما بنده و رق آنان هستيم و ولايت تشريعى به طريق اولى اثبات پذير است.9.

ص: 161

اين مطلب به شرح و توضيح بيشترى نياز دارد كه چگونه ما براى ائمه ولايت تكوينى و تشريعى را معتقديم،و در جاى خود شرح داده خواهد شد.ان شاء الله.

چنان كه گذشت ما در برابر ائمه عليهم السلام عبد به معناى عبادت گر نيستيم؛چرا كه خود آن بزرگواران مى فرمايند:

إنا عبيد مربوبون...؛(1)

ما بندگان پرورش يافته ايم....

و مى فرمايند:

لا تجعلونا أربابا...؛(2)

ما را پروردگار قرار ندهيد....

آرى،ما مطيع ائمه عليهم السلام هستيم و آن ها بر ما تكوينا و تشريعا ولايت دارند و بالاتر از اين كه خدا

باشند كفر است و غلو.

كوتاه سخن اين كه ائمه عليهم السلام سياست گذاران بندگان هستند؛يعنى آنان سرپرستان مردم هستند و براى صلاح افراد و جامعه و سعادتمندى آنان از نظر مادى و معنوى منصوب گرديده اند.

اگر معناى سياست اين گونه باشد،پس سياست گذارى و تولى امور همه بندگان به دست ائمه عليهم السلام

واگذار شده است.

از طرفى،واژه«العباد»عموم و اطلاق دارد؛يعنى هم آفريدگان بشرى و هم فرشتگان را فرا مى گيرد؛فرشتگانى كه(عِبادٌ مُكْرَمُونَ ) و بندگان خداوند متعال هستند.امورشان نيز به ائمه عليهم السلام واگذار شده است.

مگر اين كه گفته شود واژه«عباد»از ملائكه انصراف دارد.البته در اين مورد بايد2.

ص: 162

بيشتر انديشيد كه مى توان چنين سخنى گفت يا نه و يا گفته شود اصل انعقاد اطلاق كلمه«العباد»به طورى كه شامل غير انسان شود معلوم نيست؟

در اين صورت،بايستى ولايت تكوينى را درباره فرشتگان از ادله ديگر اثبات كرد؛ولى پيش تر بيان شد كه فرشتگان در پيش از اين عالم و در اين عالم با ائمه مرتبط بوده اند،حتى در عالم آينده نيز ارتباط خواهند داشت.در اين زمينه رواياتى را از منابع عامه نيز داريم كه:

فسبحنا وسبحت شيعتنا فسبحت الملائكة لتسبيحنا و قدسنا فقدست شيعتنا فقدست الملائكة لتقديسنا؛(1)

ما خدا را تسبيح نموديم و شيعيان ما خداوند را تسبيح نمودند،پس فرشتگان به تسبيح ما او را تسبيح نمودند و ما خدا را مقدس شمرديم،شيعيان ما،خدا را تقديس كردند و فرشتگان نيز خدا را همانند ما تقديس نمودند.

بنابراين،صلاح فرشتگان و سياست امور آنان نيز به دست ائمه عليهم السلام خواهد بود كه از اين طريق به عبادت

خدا مشغول هستند.

تجلى سياست ائمه در زمان امام عصر

البته دشمنان نگذاشتند سرپرستى ائمه عليهم السلام در عمل به ظهور برسد و تحقق پيدا كند و مديريت آنان بر عالم معلوم شود.آنان ائمه ما را خانه نشين كردند و نااهلان عهده دار امور امت شدند.

اما اين معنا در زمان حكومت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه به اثبات خواهد رسيد.در اين باره روايات شيعى و سنى تصريح دارند.اين حديث از رسول الله صلى الله عليه وآله به تواتر رسيده كه مى فرمايند:

ص: 163

يملأ الله به الأرض عدلا وقسطا بعد ما ملئت جورا وظلما؛(1)

خداوند به وسيله او زمين را از عدل و داد لبريز مى كند پس از آن كه از ظلم و جور لبريز شده باشد.

آن گاه كه در واژه«عدل»و«قسط»در لغت عرب دقت شود،معلوم خواهد شد آن حضرت چه سيره اى

خواهند داشت.

حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله در اين حديث فرمودند:«الأرض»؛يعنى آن چه امام زمان عليه السلام انجام مى دهد،به بشر اختصاص ندارد؛بلكه كل وجود را عدل و قسط خواهد گرفت.

آرى،دشمنان اهل بيت عليهم السلام زمين را از ظلم و جور پر كرده اند،كار به جايى رسيده كه(ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النّاسِ )(2) و وقتى حضرت مهدى عليه السلام تشريف بياورند ان شاء الله بساط فساد برچيده خواهد شد و از ظلم و جور خبرى نخواهد ماند.در روايات به گوشه اى از سياست هاى آن حضرت اشاره شده است.

سياست در علم و تربيت

امام سجاد عليه السلام در رسالة الحقوق مى فرمايد:

وحق سائسك بالعلم التعظيم له و التوقير لسه،وحسن الاستماع إليه و الإقبال عليه؛(3)

حق كسى كه سياست تعليمى،تربيتى و معرفتى تو به دست اوست اين است كه او

ص: 164

را بزرگ بشمارى،به جلسه او احترام كنى،به سخنان او خوب گوش فرا دهى و به او رو آورى.

حضرتش در مقام بيان حق معلم و وظيفه متعلم در برابر او نفرمود:حق كسى كه تو را تعليم كرده؛بلكه فرمود:

حق كسى كه سياست تعليمى،تربيتى و معرفتى تو به دست اوست.امام عليه السلام در عبارت ديگرى مى فرمايد:

واما حق سائسك بالملك فأن تطيعه ولا تعصيه؛(1)

5.همان:71.5.

حق كسى كه ملك توست و سياست امور تو به دست اوست،اين است كه از او اطاعت كنى و از فرمان او سرپيچى ننمايى.

اين اطاعت،اطاعت مطلقه است،مگر اين كه معصوم نباشد و امر و نهبى خلاف شرع باشد.البته در آن جا مقيد داريم وگرنه اين اطلاق محكمى است كه بنده بايد در جميع امور از مولايش و از كسى كه سياست او را به جهت اصلاح به دست گرفته كسى خود از اهل صلاح است اطاعت كند.

بنابراين،ائمه معصومين عليهم السلام متولى امور و اختياردار بندگان هستند تا آنان را به صلاح،كمال و سعادت برسانند و اين عباديت به جميع اقسامش مگر آن عبادتى كه اختصاص به بارى تعالى دارد در جميع امور به دست ائمه عليهم السلام است و همين ولايت تكوينى است.

پايه هاى استوار شهرها

اشاره

وأركان البلاد؛

و(سلام بر شما)اى پايه هاى استوار آبادى ها.

ائمه عليهم السلام تكيه گاه و پايه هاى استوار آبادى ها هستند.واژه«اركان»جمع

ص: 165

«ركن»است.در القاموس الميط آمده است:

الركن بالضم :الجانب الأقوى...والأمر العظيم وما يقوى به من ملك وجند وغيره؛(1)

وقتى بقاء و دوام چيزى به چيزى بستگى داشته باشد،به آن مى گويند:«ركن».براى مثال،پايه هاى ساختمان،اركان آن ساختمان اند و نيروهاى حاكم،اركان آن حاكم و حكومتش هستند؛اگر سرپيچى كنند حكومت متزلزل مى شود،هم چنان كه اگر پايه و ستون هاى ساختمان ضعيف باشند آن ساختمان ماندنى نخواهد بود.قرآن مجيد مى فرمايد:

(قالَ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ) ؛(2)

(حضرت لوط)گفت:اى كاش!در برابر شما قدرتى داشتم،يا تكيه گاه و پشتيبان محكمى در اختيار من بود.

انسان در زندگى يا خود بايد در كارها و پيش آمدها نيرو و توانى ذاتى داشته باشد،يا از قدرت ديگرى استفاده كند و مقتدرى را تكيه گاه و پشتوانه خود قرار دهد.

به نظر مى رسد واژه«بلاد»جمع«بلد»به معناى منطقه آباد است،اگر بگوييم كه در زبان عرب به منطقه اى كه آباد نباشد،«بلد»نمى گويند،نظير آن چه در قرآن كريم آمده است كه مى فرمايد:

بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ )؛(3)شهرى پاك و پاكيزه و پروردگارى بخشنده و آمرزنده.

از اين رو،ائمه عليهم السلام تكيه گاه و پناه گاه معتمد بلاد هستند،و ايشان وسيله بقاء و آبادانى زمين هستند.در اين جا نكته لطيف قرآنى را كه با موضوع تناسب دارد يادآور مى شويم كه هر گاه مكانى يا اهل مكانى مدح شده اند،در قرآن كلمه«مدينه»5.

ص: 166

آمده و هر گاه مذمت شده اند،تعبير به«قريه»آمده است گرچه شهر بزرگى بوده باشد.پس آبادانى،خوبى و عظمت هر جايى بستگى به اهل آن جا و كردارشان دارد.

ولى در مجمع البحرين آمده است:يطلق البلدة و البلاد على كل موضع من الأرض،عامرا كان أو خلاء.(1)بنابراين

«بلاد»كنايه از همه عالم هستى خواهد بود.

اكنون اين پرسش ها مطرح اند:آيا منظور از اركان بودن ائمه عليهم السلام نسبت به بلاد،خود بلاد است يا اهل

آن؟

آيا در اين جا مضاف حذف شده و در واقع ائمه پناه گاه اهل بلاد و ساكنان آن ها هستند يا نه،پناه گاه و

تكيه گاه خود بلاد هستند؟

آيا پناه گاه بودن،تكيه گاه بودن ركن بودن در اصل وجود است يا در ادامه وجود؟اعم از اين كه منظور خود بلاد باشد يا اهل آن؟

اگر منظور اصل وجود باشد چه از نظر حدوثى و چه از نظر بقايى،آيا وجود مادى است يا اعم از وجود مادى و معنوى است؟

به نظر مى رسد،با توجه به ظاهر لفظ و اصالت عدم تقدير در كلام،منظور خود بلاد هستند.بنابراين ائمه عليهم السلام نسبت به خود بلاد ركن هستند و اين منافات ندارد كه نسبت به اهالى نيز ركن باشند.به فرض اين كه فعلا كسى در آن بلد زندگى نمى كند،منظور وجود مادى مى شود.در نتيجه اصل قيام عالم و جهان هستى و ادامه آن به وجود امام عليه السلام بستگى دارد.

به سخن ديگر،وجود بلاد متقوم به وجود ائمه و آنان براى حدوث بلاد،بقاء و ادامه وجود آن ها ركن هستند؛از اين رو روشن مى شود كه ائمه عليهم السلام«اوتاد الأرض»هستند.

ائمه عليهم السلام در برخى از روايات به«وتد»و«اوتاد الجبال»تشبيه شده اند.8.

ص: 167

نقش كوه ها در روى زمين به تعبير ما نقش ميخ يا طنابى براى دوام چيزى است،خداوند متعال مى فرمايد:

(أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً*وَ الْجِبالَ أَوْتاداً) ؛(1)

آيا ما زمين را مهد و كوه ها را ميخ زمين قرار نداديم.

در روايتى آمده است:اگر اين كوه ها نباشند،امواج درياها همه خشكى ها را فرا مى گيرد و در زمين جاى خشكى نمى ماند.

در روايتى مى خوانيم:

لو أن الإمام رفع من الأرض ساعة لماجت بأهلها كما يموج البحر بأهله؛(2)

اگر امام عليه السلام ساعتى از زمين برداشته شود،زمين ساكنان خود را فرو مى گيرد آن سان كه دريا ساكنان خود را فرو مى گيرد.

در اين صورت خود زمين نابود مى شود و در نتيجه اين بلاد و ساكنان نيز نابود مى گردند.از اين رو،وجود امام عليه السلام به كوه ها تشبيه شده است.

نقش بيشتر كوه ها را بايد از اهل فن و كارشناسان پرسيد كه اگر نباشند،زمين و قسمت هاى خشكى كره زمين بر اثر جزر و مد درياها نابود خواهد شد.حكم امام عليه السلام نيز اين گونه است كه وجود حضرتش حافظ و نگهبان زمين و بلاد است؛از اين رو زمين و بلاد براى وجود و ادامه وجود به امام نياز دارد.

عجيب است كه عده اى از بزرگان علماى اهل سنت و شارحان حديث نبوى بر اساس احاديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تصريح مى كنند و مى گويند:

إن الله خلق الأرض من أجل النبى صلى الله عليه وآله فجعل دوامها بدوام أهل بيته وعترته؛(3)2.

ص: 168

زمين براى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله آفريده شده است و دوام و پايدارى آن به دوام و پايدارى خاندان و عترت پيامبر قرار داده شده است.

آنان مى گويند:ادامه وجود اين زمين به وجود اهل بيت پيامبر صلى الله عليه وآله است.

ما مى گوييم:حدوث اين زمين نيز به اهل بيت عليهم السلام است؛همانند پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بى آن كه از اين ناحيه فرقى داشته باشند.

به عبارت ديگر،ائمه عليهم السلام علت غايى خلقت و آفرينش عالم و جهان هستى هستند و با وجود اين،همان بزرگواران علت مبقيه جهان هستى نيز هستند و اساسا اين عالم براى ايشان به وجود آمده و براى ايشان ادامه مى يابد.

از اين رو بحث مى شود كه ما فقط دوازده امام داريم،دوران يازده امام گذشته و حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف روزى از روزها ظهور خواهد كرد و روزى از روزها از اين عالم خواهد رفت.پس جهان هستى بعد از آن حضرت چه خواهد شد؟

در اين زمينه،رواياتى نقل شده و علما نيز گفت و گو كرده اند.

بنابراين به گونه اى،ارتباطى بين اين عالم و امام عليه السلام وجود دارد كه گفتيم اگر به ظاهر واژه مزبور بسنده كنيم،خود اين عالم،زمين و بلاد به گونه اى با امام عليه السلام ارتباط دارد و زمين كه از نظر حدوثى به وجود امام عليه السلام مرتبط است،از نظر بقا و ماندگارى نيز به وجود امام متقوم است.

در صورتى كه اگر از ظاهر كلمه دست برداريم و بگوييم:منظور از اركان بلاد،اهل و ساكنان آن هاست؛يعنى امام عليه السلام تكيه گاه آن ها هستند و وجودشان به ائمه مستند است؛باز هم صحيح است و در اين صورت،اين پرسش مطرح است كه آيا منظور اصل وجود است،يا استمرار آن؟و آيا منظور وجود مادى است يا معنوى؟

در پاسخ مى گوييم:منظور مطلق وجود است؛چه اصل وجود كه حدوث باشد

ص: 169

و چه استمرار آن كه بقا باشد؛چه وجود مادى اهالى زمين باشد و چه وجود معنوى آن ها،همه اين ها به وجود ائمه عليهم السلام قائم است و همان بزرگواران اركان اهالى اين زمين هستند.

به تعبير ديگر،اصل وجود به بركت اهل بيت عليهم السلام است؛يعنى آنان واسطه فيض وجود هستند و به بركت آنان خداوند متعال به اهالى اين عالم وجود عطا كرده است.استمرار وجود نيز به واسطه آن بزرگواران است؛چرا كه هر موجود زنده اى هر لحظه به فيض نياز دارد.

براى مثال،لامپى كه هم اكنون روشن است رابطه اى با كارخانه توليد برق دارد و اين ارتباط ضرورى است و بايد ادامه داشته باشد؛در صورتى كه لحظه اى اين ارتباط قطع شود،لامپ روشنايى نخواهد داشت.

روى اين اصل ساكنان اين جهان در اصل وجود خود به فيض الهى نياز دارند كه به توسط معصوم عليه السلام به آنان مى رسد و در استمرار نيز بايد در همه لحظه ها اين فيض باشد؛از اين رو در دعا مى خوانيم:

اللهم لا تكلنى إلى نفسى طرفة عين أبدا؛(1)

خدايا!مرا به اندازه يك چشم به هم زدن هرگز به خودم وامگذار.

چرا كه اگر انسان يك لحظه و كمتر از آن و به مقدار حركت پلك چشم به خود واگذار شود و ارتباطش قطع شود،نابود مى شود.

در روايتى آمده است كه فردى از امام صادق عليه السلام نزد خليفه عباسى لعنة الله عليه سعايت كرده و عليه آن حضرت گزارش داد.خليفه آن حضرت را فرا خواند.

امام صادق عليه السلام فرمود:چنين چيزى نبوده و دروغ است.

قرار شد آن فرد در حضور خليفه سوگند ياد كند.0.

ص: 170

حضرت فرمود:آن گونه كه من مى گويم سوگند ياد كن و بگو:

برئت من حول الله وقوته ولجأت إلى حولى وقوتى؛

من از حول و قوه خدا دور و جدا شدم و به حول و قوه خودم پناه بردم و اعتماد دارم كه جعفر بن محمد چنين و چنان كرد.اگر آن چه به او نسبت مى دهم نباشد من دروغ گو هستم.

تا اين را گفت،همان لحظه حول و قوه الهى قطع شد و به حول و قوه خودش موكول شد و همان جا مرد و جنازه او را بيرون بردند.منصور خليفه عباسى از امام صادق عليه السلام عذرخواهى كرد و معلوم شد كه حق با آن حضرت بوده است.(1)

پس روشن شد كه ما هر لحظه به فيض الهى نيازمنديم و ائمه عليهم السلام بين ما و خداوند متعال واسطه فيض هستند.

امان زمينيان

از طريق عامه نقل شده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتى أمان لأهل الأرض فإذا ذهب أهل بيتى ذهب أهل الأرض؛

ستارگان موجب ايمنى آسمانيان و خاندان من موجب ايمنى زمينيان هستند.هر گاه اهل بيت و خاندان من از زمين رخت ببندند،زمين نابود خواهد شد.

اين روايت را بزرگان از پيشوايان اهل سنت همانند احمد بن حنبل و حاكم نيشابورى نقل كرده اند و در ذيل آن مطالبى بيان كرده اند.(2)

به راستى اين چه ارتباطى بين وجود اهل بيت عليهم السلام و وجود اهل زمين

ص: 171

است كه با رفتن آنان اهل زمين نابود مى شوند.جالب اين كه ص اهل الأرض ر عام است و شامل مسلمانان و غير مسلمانان مى شود.آيا حيوانات و غير بشر از جنيان را نيز در بر مى گيرد؟در اين باره در ادامه اين بحث سخن خواهيم گفت.

در حديث ديگرى آمده است كه حضرتش فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتى أمان لأمتى؛(1)

ستارگان موجب ايمنى ساكنان آسمان و اهل بيت من موجب ايمنى امت من هستند.

در حديث ديگر اين گونه آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء،فإذا طمست النجوم أتى أهل السماء ما يوعدون،وأنا أمان لأصحابى فإذا قبضت أتى أصحابى ما يوعدون وأهل بيتى أمان لامتى فإذا ذهب أهل بيتى أتى أمتى ما يوعدون؛(2)

ستارگان موجب ايمنى آسمانيان هستند.هر گاه ستارگان نابود شوند،آن چه به آنان وعده داده شده،فرا خواهد رسيد و من موجب ايمنى اصحابم هستم،مادامى كه در بين آنان هستم.آن گاه كه از بين آنان رحلت كنم،وعده اى كه به آنان داده شده فرا خواهد رسيد و اهل بيت من موجب ايمنى امتم هستند؛هر گاه از بين آنان بروند وعده اى كه به آنان داده شد فرا خواهد رسيد.

از اين رو اصل زنده بودن ساكنان كره زمين از نظر معنوى و مادى و از جهت حدوثى و بقايى به بركت اهل بيت

عليهم السلام است.

آثار معنوى وجود اهل بيت

بديهى است كه وجود اهل بيت عليهم السلام آثار بسيارى در اهل اين عالم دارد.

ص: 172

مهم ترين آثار معنوى وجود ائمه

در اهل اين عالم سه مورد است:

1.هدايت گرى:ائمه هادى و هدايت گر مردم هستند.

2.تزكيه اخلاق:همه معارف از اهل بيت عليهم السلام است.هر چه در اين زمينه بخواهيم بايد به سراغ آن بزرگواران برويم.به طور قطع هر كه به جاى ديگر برود؛جايى كه از اهل بيت بريده و منقطع باشد،به ضلالت و گم راهى رفته است.

3.علم و دانش:ائمه عليهم السلام معلم و آموزگار خلايق هستند.

بنابر آن چه بيان شد،ائمه عليهم السلام هدايت گر،تزكيه كننده و معلم خلايق هستند و اين ها آثار معنوى وجود

آن بزرگواران براى اهل بلاد است،و اركان بلاد همان هدايت گران،تزكيه كنندگان و معلمان بلاد هستند.

آثار ديگر

البته وجود ائمه عليهم السلام آثار ديگرى نيز دارد.براى نمونه يكى از آثار وجودى آنان برداشتن عذاب از مردم

است؛يعنى عذاب هاى آن چنانى كه بر امت هاى پيشين نازل مى شد،به بركت وجود ائمه عليهم السلام اكنون بر اين

امت نازل نمى شود.آيه مباركه قرآن مى فرمايد:

(وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)تا تو در ميان آنان هستى،خداوند آن ها را مجازات نخواهد كرد و(نيز)تا استغفار مى كنند،خدا عذابشان نمى كند.

در ذيل اين آيه گرچه خطاب(وَ أَنْتَ فِيهِمْ ) به پيامبر اكرم است آمده كه امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام نيز در اين خطاب داخل هستند و به

ص: 173

بركت وجود آنان اين امت از عذاب هاى كذايى امت هاى پيشين مصون و محفوظ هستند.

از بركات ديگر وجود ائمه عليهم السلام و امامت آنان بر اين امت مصونيت و حفظ آنان از اختلاف است.

حضرت فاطمه زهرا عليها السلام در خطبه معروف خود مى فرمايد:

و إمامتنا أمانا للفرقة؛(1)

امامت ما موجب ايمنى از تفرقه و پراكندگى است.

البته در اين باره نيز احاديثى وارد شده است.در حديثى آمده كه پيامبر خدا فرمود:

النجوم أمان لأهل الأرض من الغرق وأهل بيتى أمان لامتى من الاختلاف،فإذا خالفتها قبيلة من العرب

اختلفوا فصاروا حزب إبليس؛(2)

ستارگان امان براى ساكنان زمين از غرق شدن هستند و اهل بيت و خاندان من موجب ايمنى امتم از اختلافند.پس هر گاه تيره اى از عرب با آنان از در مخالفت وارد شوند،گرفتار اختلاف شده و از حزب ابليس خواهند شد.

اين حديث را حاكم نيشابورى نقل كرده است.بنابراين آثار و بركات وجود ائمه عليهم السلام براى اهالى اين عالم هم از نظر مادى و هم از نظر معنوى است.

توصيه هايى براى رسيدن به مرحله كمال

جد ما مرجع عالى قدر،آيت الله سيد محمد هادى ميلانى رحمه الله در نامه اى توصيه هايى را براى رسيدن به مرحله

كمال به اين جانب نگاشته بودند كه انسان چگونه باشد تا بتواند در معارف،عقايد،فقه،اصول و مباحث اسلامى

پيشرفت كند.ايشان در آن نامه نوشته اند:

ص: 174

آثار وجودى ائمه بر موجودات ديگر

با توجه به معناى لغوى ص أهل الأرض ر،اين پرسش مطرح است كه آيا آن چه درباره ايشان گفتيم در ساير موجودات ساكن كره زمين از حيوانات و جنيان نيز صادق و آثار مذكور شامل است؟آرى!وجود و بقاى حيوانات و جنيان چون انسان ها به وجود امام عليه السلام متقوم است.

البته درباره حيوانات رواياتى نقل شده كه با ائمه عليهم السلام ارتباط داشته اند و مشكلات خود را به خدمت امام زمانشان مى رسانده اند و مطرح مى كرده اند.ائمه نيز به زبان آنان آشنا بوده اند.در اين زمينه داستان معروفى است كه امام رضا عليه السلام ضامن آن آهو شد و اين واقعيتى است كه نظيرهاى بسيارى دارد كه ائمه عليهم السلام پناه گاه حيوانات نيز بوده اند.بنابراين لطف بى پايانشان شامل حيوانات نيز مى شود.

بنابراين اطلاق،جنيان نيز از مصاديق ص أهل الأرض ر هستند.گرو هى از آنان مؤمن هستند و اينان با اهل بيت

عليهم السلام ارتباط دارند و گروه ديگرى غير مؤمن اند كه حيات و وجودشان به بركت وجود اهل بيت است.

در اين زمينه قضيه جالبى در زمان مرجعيت جد ما در شهر مشهد رخ داده.پيرمردى بود كه جن احضار مى كرد.

من او را ديده بودم.وقتى خانه فردى توسط جنيان سنگ باران شد،صاحب خانه به آن پيرمرد مراجعه كرد و عرض حال نمود.

پيرمرد با آنان مطرح كرد و سبب را جويا شد،پاسخ دادند كه اهالى اين خانه يكى از افراد ما را زده اند و پايش

را شكسته اند و ما انتقام خواهيم گرفت.

صاحب خانه اقرار كرد كه گربه اى را زده اند و پايش آسيب ديده و گفت:ما حاضريم هر چه بخواهند ديه بدهيم.

آنان پاسخ داده بودند:ما مقلد آقاى ميلانى هستيم،به او مراجعه كنند و هر چه ديه گفتند بپردازند و ما از اين ها

دست برمى داريم.

ص: 176

آرى،در صورتى كه منظور اهل بلاد اعم از بشر،حيوان،جن باشد،پس وجود و بقا همه آنان مرتبط و متقوم به

وجود ائمه عليهم السلام خواهد بود.چرا كه«اركان البلاد»هستند.

از جمله شواهد بر عموميت،رواياتى است كه در ذيل آيه مباركه(إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً)(1) وارد شده،كه فرموده اند:

هى ولاية أميرالمؤمنين عليه السلام؛(2)

منظور از امانت،ولايت على بن ابى طالب عليهما السلام است.

ابن شهرآشوب خبرى را از محمد بن حنفيه روايت كرده كه امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

عرض الله أمانتى على السماوات السبع بالثواب و العقاب،فقلن:ربنا لا تحملنا بالثواب و العقاب،لكننا نحملها بلا ثواب ولا عقاب،و إن الله عرض أمانتى وولايتى على الطيور فأول من آمن بها البزاة البيض و القنابر وأول من جحدها البوم و العنقا فلعنهما الله تعالى من بين الطيور،فأما البوم فلا تقدر أن تظهر بالنهار لبغض الطير لها و أما العنقا فغابت فى البحار لا ترى.و إن الله عرض أمانتى على الأرضين فكل بقعة آمنت بولايتى جعلها طيبة زكية وجعل نباتها وثمرها حلوا عذبا وجعل ماءها زلالا،وكل بقعة جحدت إمامتى وأنكرت ولايتى جعلها سبخا وجعل نباتها مرا علقما وجعل ثمرها العوسج و الحنظل وجعل ماءها ملحا أجاجا.

ثم قال:(وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ ؛ يعنى أمتك يا محمد!ولاية أمير المؤمنين و إمامته بما4.

ص: 177

فيها من الثواب و العقاب

(إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً) لنفسه(جَهُولاً) لأمر ربه؛من لم يؤدها بحقها فهو ظلوم غشوم؛(1)

خداوند امانت مرا به آسمان هاى هفت گانه در قبال ثواب و عقاب قرار داد.آسمان هاى هفت گانه گفتند:پروردگارا!در مقابل ثواب و عقاب امانتت را بر ما قرار مده؛آن را بدون ثواب و عقاب حمل خواهيم كرد و خواهيم پذيرفت.

همانا خداى تعالى امانت و ولايت مرا بر پرندگان عرضه كرد و نخستين پرنده هايى كه ايمان آوردند و تصديق كردند بازهاى سفيد و گونه هاى پرستو بودند و نخستين پرنده هايى كه آن را انكار كردند جغد و عنقا بودند.از اين رو خدا بر آن دو پرنده لعن فرستاد و آن دو را از رحمت خود دور كرد.اما جغد در روز نمايان نمى شود؛چرا كه پرندگان او را دشمن مى دارند و عنقا نيز در درياها مخفى شد و ديده نمى شود.

خداى تعالى امانت مرا بر زمين ها نيز عرض نمود،در پى آن هر زمينى كه به ولايت من ايمان آورد و تصديق كرد خداوند آن را مكانى پاك و پاكيزه قرار داد و گياهان و ميوه هاى آن قطعه زمين را شيرين و گوارا قرار داد و آبش را زلال؛و هر زمينى كه امامت و ولايت مرا انكار كرد،آن را شوره زار قرار داد و گياهانش را بسيار تلخ و ميوه هايش را خاردار و تلخ قرار داد و آب هايش را نيز شور و تلخ قرار داد.

سپس فرمود:«و اين امانت را انسان پذيرفت»؛يعنى امت تو اى محمد!ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام و امامت آن حضرت را با دو اصل پاداش و عقاب پذيرفت در حالى كه انسان بر خويشتن ستمكار و بر فرمان پروردگارش نادان است؛آن كس كه اين امانت را به حقيقت ادا نكند،بسيار ستمكار و مستبد خواهد بود.2.

ص: 178

درهاى ايمان

اشاره

وأبواب الإيمان؛

و(سلام بر شما)اى درهاى ايمان.ائمه عليهم السلام درهاى ايمان هستند.

در اين جمله«ايمان»به مترله مكانى و ائمه عليهم السلام به مترله«درهاى»آن مكان قرار داده شده،و پرواضح است كه براى ورود به آن جا و در شمار اهل آن مكان بودن ضرورى است كه از در وارد شويم.

در اين جا نكاتى چند قابل تذكر است:

1.براى چنين مكانى بايستى در ورودى نصب شود؛

2.اين در نه تنها جزو آن مكان است؛بلكه يكى از اجزاى مهم آن به شمار مى آيد؛

3.از نظر شرعى و عرفى ورود به آن مكان از غير در ميسر نيست و در نزد شارع،عقلا و عرف،منهى عنه و كار بدى است.خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

(وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها) ؛(1)

از در خانه ها وارد شويد.

اصولا كسى از ديوار بالا مى رود كه نتواند از در وارد شود،يا به او اجازه ورود ندهند و اين،كار دزدهاست.

4.ورود به هر مكانى از در آن منوط به دو چيز است:

يكم.انسان مقتضى ورود داشته باشد؛يعنى كسى كه مى خواهد وارد جايى شود،بايستى لياقت ورود در آن مكان را داشته باشد وگرنه هر كسى را به هر جايى راه نمى دهند.پس لياقت و اهليت ورود در آن جا شرط است.

ص: 179

دوم.با وجود مقتضى بايستى مانع نيز مفقود باشد.مانع گاهى در وجود آن شخص است كه بايستى خود را از آن متره سازد و گاهى در آن مكان است.از اين رو گاهى كسى به خانه فردى مى رود و او آمادگى پذيرش ندارد.(1)

قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا) ؛(2)

اگر گفته شد باز گرديد،باز گرديد.

5.در برخى مكان ها ديوارها خيلى بلند هستند و سور و حصارى كه كشيده شده چنان محكم است،كه ورود

به آن مكان به هيچ وجه ممكن نيست.ناگزير يا بايستى انسان از در وارد شود،يا اصلا وارد آن مكان نشود.

6.گاهى براى يك مكان هر قدر هم عظيم و باشكوه باشد،به جهت امنيتى يا دلايل ديگر فقط يك در مى گذارند تا ورود و خروج كنترل شود و افراد شناسايى شوند؛چرا كه شايد شناسايى لازم از درهاى متعدد ممكن نباشد.

جايگاه رفيع ايمان

با توجه به آن چه بيان شد،اينك بايد روشن شود كه اين خصوصيات براى چه لحاظ شده است.در تعريف ايمان آمده است:

الإيمان هو الاعتقاد الجازم؛(3)

ايمان يعنى انسان به چيزى اعتقاد جازم داشته باشد.به تعبير عرف مردم،ايمان

ص: 180

يعنى اعتقاد صد در صد به چيزى داشتن.

مراد از«ايمان»در اين جا«اعتقاد جازم»است؛يعنى جميع اعضا و جوارح ما صد در صد اعتقاد داشته باشند كه در نتيجه،اطاعت و پيروى را به دنبال خواهد داشت.

در كتاب كافى بابى به عنوان«باب أن الايمان مبثوث لجوارح البدن كلها»منعقد است.اين روايت درسى عملى براى همه ماست.

ابوعمرو زبيرى گويد:به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

أيها العالم!أخبرنى أى الأعمال أفضل عند الله؟

قال:ما لا يقبل الله شيئا إلا به.

قلت:وما هو؟

قال:الإيمان بالله الذى لا إله إلا هو،أعلى الأعمال درجة وأشرفها مترلة وأسناها حظا.

قال:قلت:ألا تخبرنى عن الإيمان،أقول هو وعمل أم قول بلا عمل؟

فقال:الإيمان عمل كله و القول بعض ذلك العمل،بفرض من الله بين فى كتابه،واضح نوره،ثابتة حجته،يشهد له به الكتاب ويدعوه إليه.

قال:قلت:صفه لى جعلت فداك حتى أفهمه.

قال:الإيمان حالات ودرجات وطبقات ومنازل،فمنه التام المنتهى تمامه ومنه الناقص البين نقصانه ومنه الراجح الزائد رجحانه.

قلت:إن الإيمان ليتم وينقص ويزيد؟

قال:نعم.

قلت:كيف ذلك؟

قال:لأن الله تبارك وتعالى فرض الإيمان على جوارح ابن آدم وقسمه عليها وفرقه فيها فليس من جوارحه جارحة إلا و قد وكلت من الإيمان بغير ما وكلت به أختها،فمنها قلبه

ص: 181

الذى به يعقل ويفقه ويفهم و هو أمير بدنه الذى لا ترد الجوارح ولا تصدر إلا عن رأيه وأمره،ومنها عيناه اللتان يبصر بهما وأذناه اللتان يسمع بهما ويداه اللتان يبطش بهما ورجلاه اللتان يمشى بهما وفرجه الذى الباه من قبله،ولسانه الذى ينطق به ورأسه الذى فيه وجهه،فليس من هذه جارحة إلا و قد وكلت من الإيمان بغير ما وكلت به أختها بفرض من الله تبارك اسمه؛(1)

اى عالم!به من درباره بهترين اعمالى كه در نزد خداوند فضيلت بيشترى دارد خبر ده.

فرمود:آن عملى كه خداوند جز به وسيله آن،اعمال ما را نپذيرد.

عرض كردم:آن چيست؟

فرمود:ايمان به خدايى كه كسى جز او شايسته پرستش نيست كه اين ايمان عالى ترين درجه و شريف ترين مقام و بهترين بهره است.

عرض كردم:به من نمى فرماييد كه آيا ايمان گفتار و كردار است و يا گفتار بدون كردار؟

فرمود:ايمان تمامش كردار و عمل است و گفتار نيز قسمتى از عمل است كه خداوند واجب كرده و در كتابش بيان فرموده است كه نورش روشن،حجتش ثابت و قرآن به آن گواهى داده و به سويش دعوت مى كند.

عرض كردم:آن را براى من توصيف كن تا بفهمم.

فرمود:ايمان حالت ها،درجه ها،طبقه ها و منازلى دارد كه برخى از آن ها تمام و كامل است،برخى به روشنى ناقص است و برخى نيز رجحان دارد و رجحان و برترى اش نيز بسيار است.

عرض كردم:مگر ايمان نيز كامل،ناقص و زياد مى شود؟1.

ص: 182

فرمود:آرى!

عرض كردم:چگونه؟

فرمود:زيرا خداى تعالى ايمان را بر اعضاى فرزند آدم واجب ساخته و قسمت نموده و پخش كرده است و هيچ عضوى نيست مگر اين كه وظيفه اش غير از وظيفه عضو ديگر است.يكى از آن اعضا قلب است كه وسيله تعقل و درك و فهم اوست؛هم چنين فرمانده بدن اوست كه اعضاى ديگر بدن،بدون نظر و دستور او در كارى وارد و يا خارج نمى شوند.

از ديگر اعضايش دو چشم اوست كه با آن ها مى بيند و دو گوش اوست كه با آن ها مى شنود و دو دستى كه دراز مى كند و دو پايى كه راه مى رود و عضو تناسلى كه شهوتش از آن است و زبانى كه با آن

سخن مى گويد و سرى كه رخسارش در آن است؛پس طبق دستورى كه از جانب خداى تعالى رسيده وظيفه ايمانى هر يك از اين اعضا غير از وظيفه ايمانى عضو ديگر است.

از اين روايت مطالب بسيارى استفاده مى شود.

در ادامه روايت آمده است:

فأما ما فرض على القلب من الإيمان،فالإقرار و المعرفة و العقد و الرضا و التسليم بأن لا إله إلا الله وحده لا شريك له،إلها واحدا لم يتخذ صاحبة ولا ولدا،وأن محمدا عبده ورسوله صلوات الله عليه و الإقرار بما جاء من عند الله...؛

اما آن چه از ايمان كه بر قلب واجب شده است اقرار،معرفت،تصميم،رضايت و تسليم به اين است كه كسى جز خداى يگانه شايستگى پرستش نيست؛يگانه اى كه شريكى ندارد.او معبودى است يكتا كه همسر و فرزند نگرفته است و اين كه محمد بنده و فرستاده اوست درود خدا بر او و اقرار نمودن به آن چه از جانب خدا آمده است....

ص: 183

و ائمه ما در بالاترين درجات ايمان هستند.از حضرت امام باقر عليه السلام سؤال شد:

أى شىء تعبد؟

قال:الله تعالى.

قال:رأيته؟

قال:بل لم تره العيون بمشاهدة الأبصار ولكن رأته القلوب بحقائق الإيمان(1)؛چه چيزى را مى پرستى؟

فرمود:خداى تعالى.

عرض كرد:آيا او را ديده اى؟

فرمود:آرى!البته او با چشم ها ديده نمى شود؛بلكه با حقايق ايمانى كه در قلب ها وجود دارد ديده مى شود.

از اين رو فرمودند:

لو كشف لى الغطاء ما ازددت يقينا؛(2)

اگر پرده ها از جلوى چشمان من برگرفته شود،يقين من زيادتر نمى شود.

و از اين رو است كه فرموده اند:بنا عرف الله،بنا عبدالله.(3)

و شايد در اين باره در شرح عبارت ص من أراد الله بدأ بكم ر مطالب ديگرى نيز ذكر كنيم.

ائمه عليهم السلام ابواب ايمان هستند به نصب خداى تعالى و چون موظف به ايمان هستيم و از در به آن برسيم پس براى ورود به آن جا و از اهل ايمان بودن بايد به0.

ص: 184

ائمه اطهار ايمان داشته باشيم،وگرنه اهل ايمان به خدا و رسول و قيامت نخواهيم بود.

گفتنى است كه در اين جا بحث مفصلى ميان بزرگان دانشمندان وجود دارد و پرسش هايى مطرح است:نسبت بين ايمان و اسلام چيست؟

آيا ايمان قابل زياده و نقيصه است؟

آيا ايمان يك بعد دارد يا چند بعدى است؟

اين ها مواردى است كه مطرح شده و ما به اين بحث ها نمى پردازيم؛ولى چنان كه گذشت،اسلام و ايمان دو مقوله هستند و ايمان قابل زياده و نقيصه است.اما درباره يك يا سه بعد داشتن ايمان،به نظر مى رسد كه بايد در متعلق يعنى دين تحقيق كرد.

معناى حقيقت دين

بيان شد كه ائمه عليهم السلام ابواب ايمان هستند.ايمان به چه؟ايمان به دين صحيح و اسلام كاملى كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در روز غدير پس از اين كه اين آيه نازل شد:

(الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً) ؛(1)

امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين(جاودان)براى شما پذيرفتم؛

بيان فرمودند.

همه مى دانيم كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله اركان و احكام دين را بيان فرموده بودند؛اما در غدير خم ولايت عامه امير مؤمنان على عليه السلام بر عموم مردم اعلام گرديد و از همه آن ها بيعت گرفته شد.

ص: 185

پس ايمان به ولايت و امامت ائمه عليهم السلام جزء اركان دين است و آنان ابواب ايمان هستند كه از طريق ايمان به آنان بايد به خدا و رسول رسيد،و از آنان احكام و آداب دين را اخذ نمود.

به عبارت واضح تر دين اسلام از چند بخش تشكيل يافته است:

يكم.امور اعتقادى؛

دوم.امور عملى كه شامل واجبات،محرمات،مستحبات و چيزهايى كه وابسته به اعضا و جوارح انسان است؛سوم.صفات نفسانى و ويژگى هاى اخلاقى كه انسان بايد بر روى نفس خود كار كند در تهذيب و تزكيه آن كوشش نمايد،تا از صفات رذيله پاك و به صفات حسنه آراسته گردد،كه البته به اين جهت در شريعت اهميت زيادى داده شده.

مجموعه اين امور همان دين است.البته بى ترديد لب و اساس دين،امور اعتقادى مى باشد و امور عملى و اخلاقى

بر آن ها مترتب است.

بنابراين اگر بگويند كه اين آقا واقعا در مكتب ايمان تربيت شده و از شاگردان بزرگان اسلام است،آن گاه درست خواهد بود كه مبانى اعتقادى خود را تمام كرده و از نظر عملى،عبد مطيع باشد،به واجبات عمل كند و از محرمات اجتناب نمايد و از نظر اخلاقى هم داراى صفات حسنه بوده و سعى كند صفات سيئه را از خود دور كند.

اين امر برهانى است،بدين شكل كه انسان كامل كسى است كه هم از نظر عقيده و هم از نظر عمل و هم از نظر اخلاق به حد كمال رسيده باشد،زيرا انسان كامل داراى سه بعد است:

1.بعد روحى؛

2.بعد بدنى؛

3.بعد نفسانى.

ص: 186

با توجه به اين سه بعد،وقتى انسان كامل است كه كمال هر سه بعد را دارا باشد و اين جز در مكتب اهل بيت عليهم السلام ميسر نمى باشد كه يگانه مكتب انسان ساز و كمال انسانيت است،همه ابعاد را بايستى از ائمه آموخت و باب آن جهات سه گانه اى كه انسان كامل را تشكيل مى دهد آن ها هستند و اگر انسان در هر سه جهت كامل شد،تازه شاگرد اين مكتب مى شود،وارد اين خانه و اهل آن محسوب مى گردد.

على باب الدين

در تعبير ديگرى در احاديث فريقين آمده است كه رسول خدا مى فرمايد:

على بن أبى طالب باب الدين.(1)

اين حديث نيز تفسير ما را در واژه«ايمان»تأييد مى كند،دين همان مجموعه اى است كه بيان شد.هم چنين مؤيد

حديث باب حطه است كه در آن آمده است:ص من خرج منه كان كافرار چنان كه خواهد آمد.

على در آمرزش

بنابرآن چه بيان شد و معنايى كه براى ايمان گذشت،ائمه عليهم السلام ابواب ايمان هستند.اين عنوان با تعابير

گوناگون در قرآن و حديث آمده است.در آيه مباركه اى مى خوانيم:

(ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ) ؛(2)

از در(بيت المقدس)با خضوع و خشوع وارد شويد و بگوييد:«خداوندا!گناهان ما را بريز»تا خطاهاى شما را ببخشيم و به نيكوكاران پاداش بيشترى خواهيم داد.

ص: 187

اين قصه درباره بنى اسرائيل است كه براى توبه و عذرخواهى از كجا وارد شوند و با خضوع و خشوع وارد گردند و عذرخواهى و طلب عفو كنند.در تفسير اين آيه مباركه آمده است:

على باب حطة؛(1)

على عليه السلام در توبه و آمرزش است.

بزرگان اهل سنت در اين زمينه رواياتى نقل كرده اند.در جامع الصغير و فيض القدير فى شرح جامع الصغير در باب«على باب حطة»آمده است:ابن عباس گويد:پيامبر خدا فرمود:

على باب حطة؛من دخل منه كان مؤمنا ومن خرج منه كان كافرا.

مناوى در توضيح اين حديث مى گويد:

يعنى أنه سبحانه وتعالى كما جعل لبنى إسرائيل دخولهم الباب متواضعين خاشعين سببا للغفران،جعل لهذه الأمة مودة على والاهتداء بهديه وسلوك سبيله وتوليه سببا للغفران ودخول الجنان ونجاتهم من النيران

والمراد يخرج منه خرج عليه.(2)

پس همان گونه كه گفتيم،اگر ايمان با همه ابعاد سه گانه اش باشد،انسان مؤمن كامل خواهد بود.

از اين تفسير معناى«باب الايمان»هم روشن مى شود.چنان كه پيداست،«باب حطه»و«باب الإيمان»از نظر مصداقى و نتيجه قضيه واقع خارجى يكى است.

در تعبير سومى درباره اهل بيت عليهم السلام آمده كه ايشان«باب السلم»هستند.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:9.

ص: 188

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ ...) ؛(1).الغيبة،نعمانى:44،باب فيما جاء فى تفسير قوله تعالى:(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ...).(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!همگى در صلح و آشتى درآييد و از گام هاى شيطانى پيروى نكنيد....

در ذيل اين آيه از شخص امير مؤمنان على عليه السلام نقل شده كه حضرتش مى فرمايند:

ألا إن العلم الذى هبط به آدم من السماء إلى الأرض وجميع ما فضلت به النبيون إلى خاتم النبيين فى عترة خاتم النبيين،فأين يتاه بكم بل أين تذهبون...إن مثلنا فيكم كمثل الكهف لأصحاب الكهف وكباب حطة و هو باب السلم،فأدخلوا فى السلم كافة؛(2)

بدانيد آن علمى را كه آدم از آسمان با خود به زمين آورد و همه آن چه را كه پيامبران تا خاتم پيامبران به واسطه آن بر ديگران برترى داشتند،يكجا در عترت خاتم پيامبران گرد آمده است.پس به كدامين سو

خود را به هلاكت مى افكنيد و به كجا مى رويد؟...همانا مثل ما در ميان شما به مانند پناه گاه است براى اصحاب كهف و به مانند باب حطه همان باب سلم است؛پس همگى در آن به سلامت درآييد.

اين همان معنايى است كه اراده شد كه هر كس وارد سلم شد،مؤمن و هر كه خارج شد،كافر گشت.از اين رو،انسان يا بايد وارد سلم شود يا در طرف مقابل آن كه پيروى از گام هاى شيطان است،قرار گيرد.

على باب فقه

در تعبير ديگرى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

ص: 189

أنا مدينة الفقه وعلى بابها؛(1)

من شهر فقه هستم و على دروازه آن است.

واژه فقه در آيه«نفر»وجود دارد كه به آن در علم اصول فقه در بحث خبر واحد استدلال مى كنند.

(وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ ) ؛(2)

و شايسته نيست همه مؤمنان به(ميدان جهاد)كوچ كنند،پس چرا از هر گرو هى از مؤمنان طايفه اى كوچ نمى كند كه در دين آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود،آن ها را بيم دهند؟شايد(از مخالفت دستور امت خدا)بترسند و خوددارى كنند!

تفقه در دين يعنى چه؟تفقه در دين دارا بودن همان سه جهت است كه بيان شد.

به عبارت ديگر:

الفقيه فى الدين كل الفقيه؛من كانت عقائده صحيحة وأعماله وأفعاله صحيحة وصفاته حسنة؛فقيه كامل در دين كسى است كه عقايد،اعمال و كردارهايش صحيح و صفاتش نيكو باشد.

على عليه السلام باب فقه است و اين معنا با تعبير«على باب حطه»و«باب الدين»تفاوتى ندارد؛چرا كه«فقه»

در آيه«نفر»مساوى با«دين»است.2.

ص: 190

على باب بهشت

بنابر تعبيرى ديگر،على عليه السلام باب بهشت است.در روايتى آمده است:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا مدينة الجنة وعلى بابها،فمن أراد الجنة فليأتها من بابها؛(1)

من شهر بهشتم وعلى دروازه آن است.هر كه خواهان بهشت است بايد از دروازه آن وارد شود.

به راستى آيا دين غير از بهشت است؟آيا فقه به معناى صحيح و كامل،غير از بهشت است؟آيا ورود از باب حطه غير از بهشت است؟آيا«باب الايمان»و ايمان غير از بهشت است؟

بديهى است كه هر كدام از اين تعبيرها به اعتبارى و به ظرافت خاصى صادر مى شود.اينك چند تعبير ديگر نيز در اين باره مى آوريم.

على باب شهر دانش

و اين حديث معروف و مشهورى است كه در كتب فريقين نقل شده كه پيامبر خدا مى فرمايد:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛(2)

من شهر علم هستم و على دروازه آن است.

پيش تر در حديث زيبايى از امير مؤمنان على عليه السلام خوانديم كه حضرتش فرمود:«علومى كه نزد پيامبران پيشين و خاتم النبيين است در نزد عترت پيامبر است».

ص: 191

ص أنا مدينة العلم ر؛يعنى على عليه السلام باب علوم حضرت آدم عليه السلام و ديگر پيامبران و باب علومى است كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اختصاص دارد.پس هر كه علم مى خواهد از در آن بايد وارد شود.روشن است كه تعبير به علم با تعبير سلم،ايمان،دين و فقه يكى است و هيچ فرقى ندارد.

على باب حكمت

شيعه و سنى حديث زيباى ديگرى را روايت كرده اند.در صحيح ترمذى و منابع معتبر اهل سنت آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛(1)

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

منظور از حكمت در اين جا مترادف با فقه،دين و علم است به همان معنايى كه بيان شد و مراد از حكمت فلسفه نيست.

على باب النبى

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در تعبير زيباى ديگرى مى فرمايد:

يا على!أنت بابى الذى أوتى منه؛(2)

اى على!تو همان باب من هستى كه اگر كسى بخواهد به سراغ من بيايد،بايد از اين باب وارد شود.

اين حديث در منابع معتبر شيعه و سنى نقل شده است؛يعنى براى تشرف به

ص: 192

خدمت پيامبر خدا يك باب بيشتر نيست.بنابراين،حضرت على عليه السلام باب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى شود.از طرفى آيا پيامبر اكرم غير از فقه،دين،علم،سلم و ايمان است؟چنان كه پيداست،تعبيرها گوناگون و الفاظ مختلف هستند اما هر كدام حسن و زيبايى خاصى دارد و از نظر مصداق متحد مى باشند.

على باب الله

فراتر از همه اين تعبيرها،در منابع شيعه و سنى آمده كه پيامبر خدا مى فرمايد:

يا على!أنت حجة الله وأنت باب الله؛(1)

اى على!تو حجت و باب خدا هستى.

به راستى اگر كسى مى خواهد به خدا برسد،فقط از طريق امير مؤمنان على عليه السلام مى تواند.براى رسيدن به خدا غير از اهل بيت عليهم السلام راهى نيست.اگر كسانى به راه هاى ديگر سوق مى دهند و تبليغ مى كنند،دروغ مى گويند.آنان يا متوجه دروغ خود هستند يا جاهلند و توجهى ندارند.

راه،در اهل بيت عليهم السلام منحصر است و رسيدن به خدا،دين خدا،پيامبر خدا،احكام،قواعد و معارف اين دين،فقط در مكتب اهل بيت عليهم السلام.

اهل بيت و امتحان مردم

چنان كه بيان شد،همه اين عناوين متحدند و فقط تعابير مختلف است.در زيارت جامعه آمده كه ائمه عليهم السلام ص الباب المبتلى به الناس ر هستند.ابتلاء يعنى اختبار و امتحان.آن گاه كه خداوند متعال بخواهد در اين عالم مردم را امتحان نمايد و اختبار كند،صالح را از غير صالح،محسن و نيكوكار را از معصيت كار و مؤمن را از غير مؤمن

ص: 193

جدا كند،بايستى ضابطه اى قرار دهد كه همه اين ها بر اساس آن امتحان شوند،بايد طريقى براى امتحان آن ها معين نمايد و آن طريق و ضابطه ائمه عليهم السلام هستند كه مردم به وسيله آن ها امتحان و اختبار مى شوند.

اكنون اين پرسش مطرح است كه خداوند سبحان چگونه به وسيله اهل بيت عليهم السلام مردم را امتحان

مى نمايد؟

پاسخ روشن است،و آن اطاعت است،اين كه مردم اهل بيت رسول الله را دوست داشته و پيروى كنند،آن چه را كه از آنان خواسته اند انجام دهند و آن چه را نهى كرده اند انجام ندهند،همان امتحان الهى است.

به سخن ديگر،اهل بيت عليهم السلام به مردم گفته اند اعتقاداتتان صحيح باشد،به واجبات عمل كنيد،از محرمات اجتناب نماييد،جود و كرم،علم و حلم و صفات حسنه را دارا باشيد،از حسد و حقد،سخن چينى و صفات سيئه دورى كنيد،اين ها مواد آزمون الهى هستند كه در قرآن و فرمايشات اهل بيت آمده است.

بنابراين ائمه عليهم السلام ميزان و سنجش اعمال خواهند بود،آنان وسيله امتحان مردم هستند؛هر كه از آنان پيروى كند اهل بهشت و هر كه از فرمان آنان سرپيچى نمايد در دوزخ خواهد بود كه بر اين معنا حديث«ثقلين»و نظاير آن دلالت دارد.

از اين رو امير مؤمنان على و اهل بيت از مردم جز آن كه قرآن و پيامبر اكرم خواسته،چيز ديگرى نخواسته اند.

بنابراين،مى توان گفت سر اين كه حضرت صديقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام پس از پيامبر خدا اندك زمانى در اين عالم ماندند و نخستين فرد از خاندانش بودند كه به حضرتش ملحق شدند با اين كه پاره تن پيامبر بودند و بايستى با پيامبر خدا مى رفتند امتحان اين امت بود كه بايستى مردم آزمايش مى شدند سپس ايشان از اين جهان مى رفتند و چنين هم شد.

ص: 194

امينان خداى رحمان

اشاره

وامناء الرحمان؛

و(سلام بر شما)اى امينان رازهاى خداى رحمان.

ائمه عليهم السلام امانت داران خداى رحمان هستند.واژه«امناء»جمع«امين»به معناى امانت دار است،كسى

كه به او اطمينان دارند و چيزى به او مى سپارند.در اين عبارت،خداوند متعال به وصف رحمانيت موصوف شده و واژه

«امناء»به«الرحمان»اضافه شده است كه نكته اى دارد.

معناى امانت

امانت از مفاهيمى است كه تقوم به جهاتى دارد كه بايستى آن جهات تحقق پيدا كنند تا اين مفهوم پديد آيد.به

عبارت ديگر،امانت از مفاهيم ذات اضافه است.امانت سه طرف دارد:

1.امانت گزار،اگر نباشد،امانت پيدا نمى شود.

2.امانت پذير،كه امانت را تحويل مى گيرد و تا كسى مورد اطمينان و اعتماد نباشد عقلا چيزى نزد او

نمى سپارند.

3.شىء امانتى،البته لازم نيست عينى از اعيان باشد.چنان چه مطلبى به كسى گفته شود و از او بخواهند آن را

حفظ كند؛يعنى فاش نشود آن مطلب نزد آن كس امانت است،همان گونه كه مى فرمايند:ص إن االس بالأمانات ر.(1)

بنابراين شىء امانتى گفتارى يا مالى مى تواند باشد.به عبارت ديگر،معنوى يا مادى باشد.

نتيجه اين كه تا اين سه طرف جمع نشود،عنوان امانت تحقق نخواهد پذيرفت.

ص: 195

در جمله«امناء الرحمان»دو طرف ذكر شده است،«أئمه»و«الرحمان».پس طرف سوم چيست؟

امانت خدا نزد اهل بيت

به راستى خداوند چه چيزى را نزد اهل بيت عليهم السلام به امانت گذاشته است كه آنان امينان شده اند؟

چنان كه پيداست،عبارت«امناء الرحمان»اطلاق دارد و تا قرينه اى در بين نباشد بر اطلاق باقى است و مى توان به آن تمسك كرد.اين يك جهت و جهت دوم اين كه به«رحمانيت»خدا اضافه شده و جهت سوم لحاظ معتمد بودن ائمه نزد خدا،با توجه به اين امور بايد آن شىء سپرده شده امور همه عالم بوده باشد كه تدبير همه امور به ائمه سپرده شده و آنان مظهر رحمانيت خدا مى باشند چنان كه خواهد آمد.

براى اين كه كسى توهم غلو نكند،بايد گفت:

يكم.در قرآن مجيد آمده كه(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً)(1) و به اتفاق همه مفسران مقصود فرشتگان الهى هستند و شكى

نيست كه ائمه عليهم السلام از فرشتگان افضل هستند.

دوم.خداوند متعال كه چنين مقامى را به ائمه عليهم السلام داده،پيش تر آنان را تربيت كرده و براى تصدى اين مقام مهيا نموده است.

سوم.اصولا ائمه عليهم السلام كارى را جز به اراده خداوند متعال انجام نمى دهند و روايات در اين باره فراوان است؛از جمله آن چه در ذيل آيه مباركه(وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ )(2) آمده است.براى نمونه،حضرت امام هادى عليه

السلام فرموده:

إن الله تبارك وتعالى جعل قلوب الأئمة موردا لإرادته و إذا شاء شيئا شاؤه؛و هو قول الله:

ص: 196

(وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ ) ؛(1)

همانا خداى تعالى قلب هاى ائمه عليهم السلام محل ورود اراده خود قرار داده است؛از اين رو آن هنگام كه خدا چيزى را بخواهد،آنان نيز مى خواهند و اين همان كلام خداى تعالى است كه«شما نمى خواهيد مگر آن چه را كه خدا بخواهد».

و براى اين مطلب توضيح بيشترى خواهد آمد.

البته اگر در موردى تصريح و يا قرينه باشد كه خداوند متعال چيز خاصى را نزد اهل بيت عليهم السلام ننهاده،

اطلاق نسبت به آن منعقد نخواهد بود.

اضافه «امناء» به «الرحمان»

همان گونه كه اشاره شد،در اين عبارت واژه«امناء»به واژه«الرحمان»افزوده شده است.چرا نفرمود:«امناء

الله»،«امناء الرب»و...؟

به نظر مى رسد اين وصف جهت افاده همان اطلاق بيان شده است؛يعنى از اطلاق كلام استفاده مى شود كه آنان امينان خداى رحمان هستند،نه فقط در جهات مادى و معنوى؛بلكه بدون هيچ قيدى آنان معتمدين خداى رحمان هستند.

چرا؟چون ما در توضيح واژه«الرحمان»وصف رحمانيت بارى تعالى را شرح داديم كه با توجه به اين آيه كه مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ) ؛(2)

و رحمت من همه چيز را فرا گرفته است.

و با عنايت به اين گستره رحمت،ائمه عليهم السلام امينان خداى رحمان بر هر چيز

ص: 197

هستند؛يعنى اين امانت وسعت دارد كه شايد بتوان معناى سعه و توسعه دايره امانت را از اضافه واژه«امناء»به واژه«الرحمان»و خصوصيت«الرحمان»در اين وصف استفاده كرد.

افزون بر اين،عبارت هيچ قيدى ندارد و هيچ متعلقى بر آن ذكر نشده است كه شايد همين حذف متعلق،بيان گر عموم باشد.

بنابر گستره رحمت الهى،خداوند همه چيز را به دست ائمه عليهم السلام سپرده است و آنان امينان خداوند متعال در هر چيز هستند.

البته پيش تر بيان شد كه تمام هستى بر اساس رحمت الهى است.اصل وجود،متفرعات و آثار آن همگى از رحمت خداى سبحان است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ ) ؛(1)

و از رحمت اوست كه براى شما شب و روز را قرار داد تا در آن آرامش يابيد و در جست و جوى فضل و فزونى خداوند باشيد.

بنابراين،رحمت واسعه الهى كه همه هستى آن بستگى دارد،اقتضا كرده كه همه هستى با همه ابعاد و جزئياتش به دست ائمه عليهم السلام سپرده شود.اين،از ظاهر اطلاق كلام به دست مى آيد و از اين جا سومين طرف امانت روشن مى شود.

ائمه عليهم السلام چه صفات و حالاتى را دارا هستند كه خداوند متعال آنان را امناى رحمان برگزيد و جهان هستى را با همه گستره اش به آنان سپرد؟

اگر انسان بخواهد يك كتاب هزار تومانى را به دست كسى امانت بسپارد،در حد ارزش هزار تومان تحقيق مى كند

تا به آن شخص مطمئن شود و آن گاه كتاب را به او به امانت مى سپارد.3.

ص: 198

اگر كتابى صد هزار تومان ارزش داشته باشد و انسان بخواهد به كسى امانت بدهد،آيا همان فردى كه در حد هزار تومان مورد اطمينان است لياقت دارد كه كتاب صد هزار تومانى را به او به امانت بدهد،يا نه؟

حال اگر فرض كنيد كه كتاب نفيس خطى به ارزش يك ميليون تومان باشد،بايد فردى باشد كه ظرفيت امانت دارى چنين شىء نفيس را داشته باشد و انسان به طور طبيعى چنين اثرى را به فردى كه ظرفيت هزار تومانى دارد،نمى سپارد.

ناموس انسان عزيزترين اشيا نزد اوست و انسان چه قدر در مورد آن حساس است.در زمان هاى قديم كه مسافرت هاى طولانى انجام مى شد و امنيت آن چنانى در شهرها نبود؛براى اين كه با خيال راحت مسافرت كنند،خانواده خود را به نزد افراد مطمئن مى سپردند.

آرى،انسان وقتى مى خواهد چيزى را در جايى به امانت بسپارد،به تناسب جايگاه و ارزش آن،ملاحظات،رعايت ها و دقت هايى انجام مى دهد.

با اين مقدمه مى خواهيم بدانيم كه ائمه عليهم السلام چگونه امناى خدا شدند و آن بزرگواران را در همه جهان هستى،هر چه كه عنوان شىء بر آن اطلاق مى شود چنان كه در روايت نيز آمده است،(1)امين خود قرار مى دهد.

ائمه عليهم السلام داراى چه حالات و صفاتى بودند كه اين گونه مورد اعتماد خداوند متعال قرار گرفتند؛آن هم در چنين اشياى نفيسى كه همان وجود و متعلقات و متفرعات آن و اسرار الهى و حقايق معنوى است.

وحى،قرآن مجيد،شريعت اسلام،معارف دينى و ديگر امور معنوى و از جهت مادى نيز همه كائنات،امانت الهى

هستند كه به دست ائمه عليهم السلام سپرده شده اند...

ص: 199

اشاره اى به عصمت ائمه

پيش تر گذشت كه ائمه عليهم السلام تربيت شده خداوند متعال هستند.علاوه بر آن از خود اين عبارت به دست مى آيد قطع نظر از ديگر ادله كه امام بايستى معصوم باشد.چرا بايد امام معصوم باشد؟چون ضد امانت،خيانت است.روشن است امام به عمد در امانت خيانت نمى كند.از نظر سهو و نسيان چطور؟

امام بايد داراى عصمتى باشد كه او را از خطا،نسيان،معصيت،سهو و آن چه منافات دارد،با همه ابعاد و

خصوصياتش باز دارد تا خداوند متعال تمام اين هستى را به دست او بسپارد.

بنابراين،چون خداوند متعال ائمه عليهم السلام را آفريده و آن ها را تربيت كرده،از عصمت آنان آگاهى دارد؛

چرا كه عصمت از امور خفى است و«لا يعلم بها إلا الله سبحانه تعالى»و اين يكى از دلايل آن است كه در بحث هاى

امامت بيان كرده ايم كه نصب امام به دست خداست و امت هرگز در نصب او نقشى ندارند.(1)

پس تا امام عصمت نداشته باشد،اهليت،لياقت و قدرت حفظ چنين امانتى را نخواهد داشت.

چگونگى امانت سپارى

لازم است بيان شود كه نحوه سپردن امانت به چند صورت ممكن است:

1.سپردن امانت فقط براى نگه دارى:گاهى انسان امانتى را نزد امينى قرار مى دهد و فقط از او مى خواهد آن شىء را از حوادث حفظ كند و دوباره به صاحب آن باز گرداند.

ص: 200

2.سپردن امانت با اذن تصرف:گاهى انسان امانتى را نزد شخصى قرار مى دهد و به او اجازه نيز مى دهد كه به نفع خودش مى تواند در آن تصرف كند.

3.سپردن امانت و اجازه تصرف به صورت مطلق:گاهى انسان چيزى را نزد كسى امانت مى گذارد و به او اجازه مى دهد هر گونه كه صلاح مى داند در آن تصرف كند.

4.سپردن امانت با اجازه تصرف خاصى:انسان چيزى را نزد كسى امانت مى گذارد و به او اجازه مى دهد كه در جهت خاصى كه مورد نظر است در آن تصرف نمايد سپس تحويل دهد.

گفتنى است كه ائمه عليهم السلام از جهاتى داراى مقام امانت دارى هستند:

1.عصمت:آنان معصوم هستند؛

2.علم:آنان به همه ملاكات عالمند؛

3.رحمت:آنان مظاهر رحمت واسعه الهى هستند.

از طرفى،آنان از رذايل اخلاقى هم چون بخل،حسدورزى،حقد و كينه توزى به دور هستند.گاهى بخل سبب خيانت در امانت مى شود و گاهى حسادت و گاهى حقد و كينه توزى.بنابر روايتى امام سجاد عليه السلام فرمود:

لو أن قاتل أبى الحسين بن على ائتمننى على السيف الذى قتله به لأديته إليه؛(1)

اگر قاتل پدرم همان شمشيرى را كه پدرم را به آن به قتل رساند،به من امانت دهد،هرگز در آن خيانت نمى كنم و حتما آن را برمى گردانم!

معلوم است كه آن حضرت از شمر خوشش نمى آمد؛اما در امانت خيانت نمى كرد.4.

ص: 201

بنابراين بايستى در امام عصمت و علم به حقايق و ملاكات احكام باشد تا شايسته سپردن آن امانت الهى باشد.در اين زمينه روايات فراوانى در كتاب بصائر الدرجات نقل شده است.در روايتى حضرت امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إن الله أحكم وأكرم وأجل وأعظم وأعدل من يحتج بحجة ثم يغيب عنهم شيئا من امورهم؛(1)

به راستى خداوند حكيم تر،گرامى تر،بزرگوارتر،عظيم تر و دادگرتر از آن است كه براى مردم به حجتى احتجاج كند آن گاه چيزى از امور آن ها را از آن حجت پنهان دارد.

در روايت ديگر امام صادق عليه السلام در پاسخ حسن بن سرى كرخى فرمود:

أترى من جعله الله حجة على خلقه يخفى عليه شىء من امورهم؟(2)

آيا به نظر تو كسى را كه خداوند براى آفريدگانش حجت قرار داد چيزى از امور آن ها را از او پنهان مى دارد؟

آرى ائمه عليهم السلام مظاهر رحمت واسعه الهى و رحمانيت خدا مى باشند و همه موجودات رعاياى آن ها هستند و تمام فيوضات و نعمت هاى الهى بايد از اين راه به دست آنان برسد.در روايتى آمده كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود:

ما من شىء ولا من آدمى ولا إنسى ولا جنى ولا ملك فى السماوات إلا ونحن الحجج عليهم،وما خلق الله خلقا إلا و قد عرض ولايتنا واحتج بنا عليه،فمؤمن بنا وكافر جاحد،حتى السماوات و الأرض و الجبال؛(3)

هيچ چيز از جمله آدم،انسان،جن و ملك در آسمان ها نيست مگر اين كه ما5.

ص: 202

حجت هاى خداوند بر آن ها هستيم و هيچ مخلوقى را خداوند خلق نكرده مگر اين كه ولايت ما را بر آنان عرض كرده و به واسطه ما بر آنان احتجاج كرده است.پس برخى به ما ايمان آورده و مؤمن شده(و برخى)كافر و منكر شده اند،حتى بر آسمان ها و زمين و كوه ها نيز اين احتجاج را كرده است.

در رواياتى كه از اهل بيت در دست داريم تأكيد بسيارى به امر امانت شده است.در روايتى مى فرمايند:

لا تغتروا بصلاتهم ولا بصيامهم فإن الرجل ربما لهج بالصلاة و الصوم حتى لو تركه استوحش ولكن

اختبروهم عند صدق الحديث وأداء الأمانة؛(1)

فريب نماز و روزه افراد را نخوريد؛چرا كه گاهى انسان به نماز و روزه عادت مى كند كه اگر آن را ترك كند به وحشت مى افتد؛بلكه افراد را با راستى در گفتار و اداى امانت بيازماييد.

عبارت خيلى بلند است.مى فرمايد:

إن الله عزوجل لم يبعث نبيا إلا بصدق الحديث وأداء الأمانة إلى البر و الفاجر؛(2)

به راستى كه خداوند متعال هيچ پيامبرى را جز به راستى در گفتار و اداى امانت به نيكوكار و بدكار نفرستاده است.

اين موضوع به پيامبران اختصاص ندارد و ائمه عليهم السلام نيز چنين هستند.

جالب است كه ما علماء اهل تسنن را در موارد بسيارى امتحان كرده ايم،آن گاه كه به كتاب هاى آنان مراجعه مى كنيم يا با آنان در موردى بحث مى شود،از بزرگان سابقين تا علماى امروزى،در نقل كلام پيامبر خدا صلى الله عليه وآله امانت دار نيستند و حقايق قضايا را كتمان مى كنند يا به طور دقيق روايت نمى كنند.آرى،نماز مى خوانند،1.

ص: 203

روزه مى گيرند،ولى امانت دار نيستند.

در روايت ديگرى آمده است كه راوى به امام صادق عليه السلام عرضه مى دارد:پدرم به شما سلام مى رساند.

حضرتش فرمود:

عليك وعليه السلام،إذا أتيت عبدالله فاقرأه السلام وقل له:إن جعفر بن محمد يقول لك:انظر ما بلغ به على عند رسول الله فالزمه؛

بر تو و بر او سلام باد.هر گاه نزد او رفتى سلام مرا ابلاغ كن و بگو:جعفر بن محمد مى گويد:بنگر امير مؤمنان على عليه السلام چگونه به اين مقام نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله رسيد و چه ويژگى داشت؛به آن بچسب و ملتزم باش.

آن گاه حضرتش ادامه مى دهد:

فإن عليا إنما بلغ ما بلغ به عند رسول الله بصدق الحديث وأداء الأمانة؛(1)

به راستى حضرت على عليه السلام با راستى در گفتار و اداى امانت به آن مقام والا در پيش گاه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله دست يافت.

و هر كس در نزد پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به مقامى نايل شده،به يقين آن مقام را در نزد خداوند متعال دارا است كه در اين جهت ميان خدا و رسول فرقى نيست.

تا اين جا به طور اجمال معلوم شد:

1.امانت گذاشته نزد ائمه همه هستى است.

2.همه فيوضات به خلايق به توسط آن ها است.

3.جز رسول خدا و اهل بيت كسى شايستگى اين مقام را ندارد،زيرا در اسلام احدى جز آنان معصوم نيست و صفات و حالاتشان اختصاص به آن ها دارد.

و از اين جا معلوم مى شود كه آنان داراى ولايت تكوينى و بين خدا5.

ص: 204

و آفريدگانش واسطه فيض هستند.آنان

هم چنين داراى ولايت تشريعى هستند كه در روايت آمده است:

فهم يحلون ما يشاؤون ويحرمون ما يشاؤون ولن يشاؤوا إلا أن يشاء الله تبارك وتعالى؛(1)

پس آنان هر آن چه را كه خواهند حلال كنند و هر آن چه را خواهند حرام؛ولى هرگز چيزى را نمى خواهند مگر آن چه را كه خداوند تبارك و تعالى بخواهد.

پس هم تكوين و هم تشريع نزد ائمه عليهم السلام است.

خلاصه دودمان پيامبران

وسلالة النبيين ؛

و(سلام بر شما)اى خلاصه دودمان پيامبران.

ائمه عليهم السلام چكيده و خلاصه پيامبران هستند.درباره واژه«سلاله»در مجمع البحرين آمده است:

السلالة:الخلاصة،لأنها تسل من الكدر ويكنى بها عن النطفة أو ما ينسل من الشىء القليل...وسلالة

الوصيين:أولادهم؛(2)

سلاله به معناى چكيده و بيرون كشيده شده از ناخالصى است...و منظور از سلاله اوصيا،فرزندان آن هاست.

پس از بيان معناى اين واژه ذكر چند نكته در توضيح اين عبارت ضرورى است:

نكته نخست:در مورد حقيقت روح در مواردى از جمله در بحث معاد سخن به ميان آمده كه حقيقت هر انسانى به

نفس اوست؛يعنى همان كه در فارسى از آن به«من»تعبير مى كنند و مى گويند:دست من،سر من و پاى من.

ص: 205

و در جاى خود در علم فلسفه،در مسائل اعتقادى و كلامى مطرح مى شود كه بين روح و بدن چه نسبتى است؟بى گمان،بدن در خدمت روح است،روح انسانى بدن را در مقاصد و اهدافش استخدام مى كند؛ولى از آن جا كه بدن نيز در انجام عبادت ها،معصيت ها،خوبى ها و بدى ها با نفس شريك است،بايستى در روز معاد هم بدن باز گردد؛چرا كه روز حساب رسى و پاداش و عقاب است.اين بحث در معاد جسمانى مطرح شده است.

كوتاه سخن اين كه اگر حقيقت انسان روح باشد،وجود ائمه عليهم السلام بر وجود پيامبران پيشى گرفته است،گرچه آنان از سلاله پيامبران هستند.

نكته دوم:پيش تر گذشت كه نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از نبوت پيامبران ديگر بوده است.در اين باره احاديثى معتبر داريم،و بر اين اساس علما گفته اند كه آمدن پيامبران سلف و اجداد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به جهان هستى مقدمه آمدن آن حضرت بوده است.

چنان كه بيان شد،در هر عالم و جهانى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وجود داشته،امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام نيز بوده اند و از آن حضرت جدا نبوده اند.

به رغم احترامى كه براى همه پيامبران به ويژه اجداد گرامى پيامبر اكرم بايد گزارد،اشرفيت و افضليت پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام از آن ها،با اين كه«سلالة النبيين»هستند،منافات ندارد.

نكته سوم:با توجه به مقتضاى حديث نور كه همه فرق اسلامى روايت نموده و همه مسلمانان درباره صحت آن اتفاق دارند كه در آينده در اين مورد سخن خواهيم گفت اجداد رسول خدا صلى الله عليه وآله بى ترديد صاحبان مقاماتى بزرگ بوده اند.اينان وسيله اى براى آمدن آن حضرت به اين جهان بوده اند و همين طور مادرانشان.اما ظرف يا وسيله بودن صلب يا رحم براى آمدن پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام به اين

ص: 206

جهان هستى هرگز دليل افضليت آن ها از پيامبر اكرم و ائمه اطهار نمى تواند باشد.

نكته چهارم:گاهى فرزندى به مراتب از پدرش افضل است.پس خود فرزند بودن به تنهايى دليل مفضوليت نسبت به پدر و يا پدر بودن دليل بر افضليت او نسبت به فرزند نيست.

اين موضوع در خصوص پيامبر خدا صلى الله عليه وآله امرى ضرورى است كه آن حضرت به طور اطلاق از همه پيامبران،آبا و اجداد خود،و از همه خلايق اشرف و برتر بوده است.

وقتى اين مطلب در مورد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تمام شود،گرچه از سلاله آن هاست،در مورد امير مؤمنان على عليه السلام نيز تمام خواهد بود.

البته در بحث هاى خود بيان كرده ايم كه به مقتضاى آيه مباهله امير مؤمنان على و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در همه فضايل،كمالات و مناقب جز نبوت،مساوات و برابرى دارند.

از طرفى بنابر حديث تشبيه(1)كه توضيحش خواهد آمد،امير مؤمنان على و ائمه اطهار مجمع فضايل،مناقب و كمالاتى بوده اند كه در بين انبيا پراكنده بوده است.از اين رو اين كه ائمه عليهم السلام«سلالة النبيين»هستند،هرگز با افضليت پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام از پيامبران منافاتى ندارد.

مطلب مهم اين كه افرادى كه با امير مؤمنان على مقابله و معارضه كرده اند و كسانى كه در هر زمانى در مقابل اهل بيت عليهم السلام علم شده اند،نه تنها از سلاله پيامبران نبوده اند؛بلكه خود،آبا و انسابشان آلوده بوده اند.

بنابراين سلاله پيامبران فقط به اهل بيت عليهم السلام نسبت داده مى شود و اين ازت.

ص: 207

فضايل بلكه خصايص آنان به شمار مى رود و موجب برترى آنان در مسائل امامت،ولايت و شايستگى براى پيروى و اقتدا به آنان است.

زبدگان فرستادگان

وصفوة المرسلين ؛

و(سلام بر شما)اى برگزيده فرستادگان.

ائمه عليهم السلام برگزيدگان پيامبران هستند.واژه«صفوة»با فتح،كسر و ضم حرف«ص»خوانده مى شود.

«صفوة»از نظر لغوى به معناى خلاصه و زبده است.براى مثال:چون از چيزى مثل روغن و حبوبات،آشغال ها و ساير اشيا اجنبى را جدا مى كنند و دور مى ريزند به آن زبده و خالص مى گويند.

اهل بيت عليهم السلام زبده و خلاصه مرسلين هستند؛يعنى اگر بخواهيم كمالات،حالات،صفات،مقامات،فضايل و مناقب انبياى مرسل را در يك جا گرد آوريم،آن جا ائمه عليهم السلام هستند.

به عبارت ديگر،همه شئونات آن ها در ائمه عليهم السلام جمع و خلاصه است،نه فقط چنين است؛بلكه آن چه در ائمه وجود دارد،در اعلا مرتبه آن صفات و حالات است.

به نظر مى رسد اضافه واژه«صفوه»به واژه«مرسلين»اشاره به نكته اى باشد كه همان گونه كه پيامبران مرسل موظف و مكلف بوده اند و رسالت داشته اند كه مردم را به آن حالات،صفات و جهات معنوى فراخوانند،چنين رسالتى پس از آنان به عهده ائمه اطهار گذاشته شده است.بنابراين ائمه عليهم السلام هم داراى حالات انبياى مرسلند و هم داراى رسالت آنان.

اين كه ائمه عليهم السلام«سلالة النبيين»و«صفوة المرسلين»هستند،واقعيتى است

ص: 208

كه هم،زندگى آنان حكايت از اين جهت دارد و هم احاديث نبوى به ويژه روايات اهل سنت،و با عنايت به اين كه ائمه عليهم السلام در همه عوالم و حالات همراه رسول الله صلى الله عليه وآله بوده اند.

اينك يك حديث در اين باره مى آوريم و در بحث هاى ديگر،شمارى ديگر از اين احاديث خواهد آمد.حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

إن الله خلق الخلق،فجعلنى من خير فرقهم وخير الفريقين،ثم خير القبائل،فجعلنى من خير القبيلة،ثم خير البيوت فجعلنى من خير بيوتهم.فأنا خيرهم نفسا وخيرهم بيتا؛(1)

همانا خداوند مخلوق را آفريد،آن گاه مرا از بهترين فرقه هاى آنان قرار داد و پس از آن بهترين قبايل را انتخاب كرد و مرا از بهترين قبيله ها قرار داد،سپس بهترين خانه ها را انتخاب كرد و مرا از بهترين خانه ها برگزيد؛از اين رو من بهترين اشخاص و خاندان من برترين خاندان هاست.

عترت پيامبر

اشاره

وعترة خيرة رب العالمين ؛

و(سلام بر شما)اى عترت برگزيده پروردگار جهانيان.

ائمه عليهم السلام عترت برگزيده پروردگار جهانيان هستند.واژه«عترت»اشاره به حديث ثقلين دارد كه ائمه عليهم السلام عترت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند.پيامبر خدا فرمود:

يا أيها الناس!إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا بعدى

وأنهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض...؛(2)

ص: 209

اى مردم!من پس از خود براى شما دو چيز گران بهايى باقى مى گذارم:كتاب خدا و عترت و خاندانم.

مادامى كه به آن ها تمسك كنيد،هرگز پس از من گمراه نخواهيد شد.آن دو از من جدا نخواهند شد تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند....

در نقل ديگرى آمده است كه حضرتش فرمود:

ألا وإنى سائلكم كيف خلفتمونى فى كتاب الله وأهل بيتى؛(1)

هان كه من از شما خواهم پرسيد كه چگونه پس از من با آنان رفتار كرديد؟

حديث ثقلين با عبارات و متون گوناگونى نقل شده و از بهترين دليل هاى امامت بلافصل اهل بيت پس از رسول خدا صلى الله عليه وآله است.

البته حديث ثقلين از ديرزمان هم از نظر سندى و هم از نظر دلالت بررسى شده و از آن جا كه اين حديث از محكم ترين دليل هاى امامت اهل بيت عليهم السلام است،ناگزير مخالفان نيز به آن اهميت داده اند و كوشيده اند استدلال به آن را خدشه دار كنند.

واژه عترت

برخى از اهل تسنن به استدلال به حديث مذكور از جهت معناى«عترت»خدشه مى كنند.آنان مى گويند:واژه«عترت»به معناى اقربا و خويشان است.در اين صورت،حديث به ائمه عليهم السلام اختصاص ندارد و مطلق خويشان پيامبر اكرم را در بر مى گيرد.بنابراين،پيامبر به تمسك به همه اقربا امر فرموده اند.از طرفى چون همه آن ها معصوم نيستند،پس اين حديث بيان گر عصمت نخواهد بود.

اين اشكال در كتاب هاى كلامى و مباحث امامت درباره اين حديث گفته شده است.(2)

ص: 210

پاسخ به شبهه

يكى از مباحثى كه درباره حديث ثقلين در كتاب نفحات الأزهار مطرح شده،همين مسئله است كه در آن جا به تفصيل پاسخ داده شده است.(1)چكيده تحقيق را در چند محور مى توان بيان كرد:

1.بررسى كلمه«عترت»از نظر لغوى؛اين واژه در لغت عرب به چه معناست؟لغويان اهل تسنن در اين مورد چه مى گويند؟

جوهرى در كتاب صحاح مى نويسد:عترة الرجل:نسله ورهطه الادنون.(2)

ابن سيده در كتاب المخصص مى نويسد:عترة الرجل وأسرته وفصيلته ورهطه الأدنون.(3)

ابن اثير در كتاب النهايه پس از نقل حديث ثقلين مى گويد:مراد از عترت اخص اقارب پيامبر صلى الله عليه وآله است.(4)

ابن منظور نيز پس از نقل حديث ثقلين(5)در واژه«ثقل»در كتاب لسان العرب مى نويسد:

قال ابن الأعرابى:العترة:ولد الرجل وذريته وعقبه من صلبه،قال:فعترة النبى صلى الله عليه وآله ولد

فاطمة البتول عليها السلام؛(6)

ابن اعرابى گويد:منظور از عترت فرزندان و نسل انسان هستند...پس عترت پيامبر صلى الله عليه وآله فرزندان فاطمه بتول عليها السلام است.

ص: 211

ملاحظه مى كنيد كه معناى واژه«عترت»با چه تعبير زيبايى بيان شده است؟آيا بهتر از اين تعبير مى خواهند؟!فيروزآبادى نيز در قاموس الميط مى نويسد:العترة بالكسر:...نسل الرجل ورهطه وعشيرته الأدنون.(1)

اين مطالب را زبيدى نيز در تاج العروس آورده و نظر فيروزآبادى را تأييد كرده كه منظور از عترت اخص اقارب است و همين سخن ابن اعرابى است.(2)

با توجه به آن چه بيان شد،مراد از«عترت»مطلق اقارب و خويشاوندان نيست،افزون بر اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديث ثقلين«عترت»را به اهل بيت تخصيص داده اند و فرموده اند:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(3)

همانا من دو چيز گران بها در بين شما مى گذارم:كتاب خدا و عترت و خاندانم.

از طرفى،در جاى خود ثابت شده كه اهل بيت در زمان رسول الله صلى الله عليه وآله فقط امير مؤمنان على،فاطمه و حسنين عليهم السلام هستند و كسى جز اين ها نيست.پيامبر اكرم نيز در رأس اهل بيت است.

2.استفاده از قراين:قراين داخلى حديث بر فهم مدلول آن و تشخيص مفهوم«عترت»كمك مى نمايد،و هر يك از آن ها در استدلال نقش دارد:

قرينه يكم:اين حديث بيان گر وجوب تمسك به عترت اهل بيت عليهم السلام است.

ما بارها در مباحث خود بيان كرده ايم كه«امر مطلق»بالتمسك والاتباع والاخذ3.

ص: 212

والطاعة با عصمت ملازمه دارد.

امكان ندارد كه بى قيد و شرط امر كنند كه از كسى اطاعت و اقتدا شود در حالى كه او معصوم نباشد،چنين چيز محال و غير ممكن است.بنابراين،خود امر به طور مطلق به تمسك كه در حديث آمده،كاشف از عصمت عترت است.

از سوى ديگر،به يقين براى كسى جز امير مؤمنان على،صديقه طاهره فاطمه زهرا و حسنين عليهم السلام ادعاى عصمت نشده،تا چه برسد به بحث از ثبوت اين ادعا و عدم ثبوت آن.از اين رو ناگزير اين حديث با ائمه عليهم السلام انطباق مى كند و به غير ائمه معصومين اصلا ربطى ندارد.

قرينه دوم:اين حديث بيان گر اعلميت عترت است؛چون افزون بر اين كه در اين حديث عترت به قرآن مجيد مقترن شده و مساوات بين آن ها واقع شده،در عبارتى از حديث آمده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

فلا تقدموهم فتهلكوا ولا تعلموهم فإنهم أعلم منكم؛(1)

بر آنان مقدم نشويد كه هلاك مى شويد و به آنان چيزى تعليم ندهيد؛چرا كه آنان از شما عالم ترند.

در متن ديگرى آمده است:فلا تتقدموهم فتهلكوا.(2)

اين الفاظ با سندهاى متعدد در كتاب هاى بزرگان و متقدمان از محدثان اهل تسنن نيز آمده كه نسبت به عترت،هم فعل امر به كار رفته است و هم فعل نهى.بنابراين منظور از عترت،اقارب و خويشانى است كه اعلم هستند،نه مطلق اقارب و بدين وسيله،حديث ثقلين در ائمه عليهم السلام تعين پيدا مى كند.

3.قرائن خارجى:و آن احاديث فراوانى است كه از امير مؤمنان على و ائمه عليهم السلام0.

ص: 213

نقل شده كه تصريح دارند كه منظور از عترت ما هستيم.

افزون بر اين،اقرار بزرگان از لغويان را بر اين معنا بيان كرديم،و در اين زمينه محدثان و شارحان حديث نيز سخن به ميان آورده اند.

البته پژوهندگان و محققان بايستى همواره سعى كنند كه در مباحث علمى با اهل سنت به آن چه در متون كتاب هاى آنان آمده اكتفا نكنند؛بلكه به شروح و حواشى بسيار بنگرند؛چرا كه به مرور زمان انصاف علمايشان بيشتر شده است؛به اين معنا كه هر چه از زمان صدر اسلام دورتر مى شويم،حقايق در گفتارهايشان بيشتر ظاهر شده است.مطالبى در شروح صحيح بخارى وجود دارد كه در صحيح بخارى نيست،و علماى متأخر در شروح المشكاة،الجامع الصغير،شفا،صحاح سته و حواشى آن ها و نيز در مسانيد به مواردى اشاره كرده اند كه متقدمان در كتمان آن ها كوشيده اند.

حكيم ترمذى با همه تعصبش در كتابى كه به نام نوادر الاصول دارد در ذيل حديث ياد شده مى نويسد:

فقول رسول الله صلى الله عليه وآله:ص لن يفترقا حتى يردا على الحوض...ر واقع على الأئمة منهم

السادة لا على غيرهم؛(1)

گفتار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه مى فرمايد:«آن دو هرگز از هم جدا نخواهد شد تا كنار حوض كوثر نزد من آيند...»منطبق بر ائمه سادات است نه ديگران.

ابن حجر مكى در الصواعق المرقه مى نويسد:

فأهل البيت منهم أولى منهم بذلك لأنهم امتازوا عنهم بخصوصيات لا يشاركهم فيه بقية قريش...ثم أحق من يتمسك به منهم إمامهم وعالمهم على بن أبى طالب كرم الله وجهه...وكذلك خصه صلى الله عليه

وآله بما مر يوم غدير خم؛(2)2.

ص: 214

پس اهل بيت بر اين امر از ديگر قريش شايسته ترند؛چرا كه آنان داراى ويژگى هايى هستند كه بقيه قريش داراى آن ها نيستند...آن گاه شايسته ترين فرد بر اين امر پيشوا و دانشمند آنان على بن ابى طالب است كه پيامبر صلى الله عليه وآله در روز غدير خم به اين امر اختصاص داد.

ملا على قارى در اين زمينه مى نويسد:

الأظهر هو أن أهل البيت غالبا يكونون أعرف بصاحب البيت وأحواله،فالمراد بهم أهل العلم منهم المطلعون على سيرته؛(1)

به نظر مى رسد كه بيشتر اوقات اهل بيت،از صاحب خانه و احوال او آگاه ترند.پس منظور از اهل بيت عالمان آن هاست كه از سيره و روش پيامبر اكرم آگاهى دارند.

تا آن جا كه گويد:

وبهذا يصلح أن يكون مقابلا لكتاب الله تعالى؛(2)

و با اين بيان اهل بيت شايستگى مى يابند كه مساوى با كتاب خداى متعال قرار گيرند.

عبدالحق دهلوى نيز در اين مورد اظهار نظر كرده است.وى در اشعة اللمعات فى شرح المشكاة مى نويسد:

مراده هنا من العترة أخص عشيرته وأقاربه أى أولاده وذريته؛(3)

منظور پيامبر صلى الله عليه وآله در اين جا از عترت،خويشان و عشيره خاص ايشان يعنى فرزندان و ذريه اوست.2.

ص: 215

مناوى در شرح الجامع الصغير مى نويسد:

وهم أصحاب الكساء الذين أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهيرا؛(1)

اهل بيت همان اصحاب كساء هستند كه خداوند هر رجس و پليدى را از آنان زدود و آنان را پاك و پاكيزه ساخت.

آن چه بيان شد،نظريه ها و گفتارهاى شارحان حديث ثقلين در مورد واژه«عترت»بود كه روشن شد مراد از«عترت»اقربا نيستند.

البته دليل ما در اعتقادات كتاب و سنت است و هر گاه به كلمات علما مراجعه مى كنيم منظور اثبات صحت استدلالمان مى باشد،وگرنه نبايد در بحث به اقوال مجرد از دليل تكيه كرد؛چرا كه اقوال اشخاص حجت نيستند و تا به قول فردى استدلال كنيد در مقابل او،قول فرد ديگرى مى آورند كه با آن تعارض دارد.

اساسا قول كسى،دليل نيست،وليكن علما به آن چه مى گوييم اقرار كرده اند و ما از گفتار آنان استفاده كرديم.

شخصى مانند مناوى از بزرگان از علماى اهل تسنن است چنين اقرار مى كند:ص وهم أصحاب الكساء الذين أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهيرار.(2)

پيش تر گذشت كه در مناظره با يكى از بزرگان وهابى ها در مكه،امامت امير مؤمنان على عليه السلام را با آيه ولايت ثابت كردم.وقتى خوب به استدلال گوش فرا داد،گفت:بر شما يك اشكال وارد است.

گفتم:كدام اشكال؟

گفت:اگر واژه ص إنمار بيان گر حصر است،فقط امامت امير مؤمنان را ثابت مى كند،امامت يازده امام ديگرتان چگونه ثابت مى شود؟

گفتم:چون ص إنمار بر حصر دلالت مى كند،پس اطاعت ابوبكر نفى شده،وظيفهن.

ص: 216

شما دفاع از امامت ابوبكر است،من بر امامت ديگر ائمه عليهم السلام دليل دارم و آن را ثابت مى نمايم.

بنابراين،از حديث ثقلين عصمت و اعلميت اهل بيت عليهم السلام ثابت مى شود.

اما ابن تيميه وقتى درباره ابن عباس سخن مى گويد شاگردى او را نزد حضرت امير المؤمنين عليه السلام منكر مى شود،تا اين كه گويا او را در رديف آن حضرت قلمداد مى كند،و بنابراين ناگزير ابن عباس از امام باقر و امام صادق عليهما السلام افضل مى شود.(1)

اما منظور از عترت اخص اقارب است،و اين عنوان شامل ابن عباس نخواهد بود،و بر فرض كسى ادعا كند كه

ابن عباس را نيز در بر مى گيرد؛مى بينيم خود ابن عباس اقرار مى كند كه هر چه دارد از امير المؤمنين على بن ابى طالب عليهما السلام است.(2)

افزون بر اين هرگز كسى براى ابن عباس ادعاى عصمت نكرده است.فقط ابن تيميه گويد:ابن عباس از بزرگان علماى اهل بيت است و يا مى گويد:ص من أعلمهم ر يا ص أعلمهم بالقرآن ر و تعابير ديگر.

يكى از روش هاى متعصبين آن ها بزرگ كردن فردى از داخل است تا به خيال خود بزرگان را كوچك نمايند.

از معاصران ما كه در حوزه او را به عنوان مفسر معرفى مى كنند،وقتى به او گفتم:چرا اين قدر از عكرمه دفاع مى كنى؟

پاسخ داد:مى خواهم حرمت عبدالله بن عباس حفظ شود(!)اگر عكرمه را از دست بدهيم،ابن عباس را نيز از دست خواهيم داد،چون شاگرد و راوى انظار اوست.0.

ص: 217

در پاسخ او گفتم:

1.اگر عكرمه را از دست بدهيم،ابن عباس را از دست نخواهيم داد؛

2.اگر ابن عباس را هم از دست بدهيم،هيچ مصيبتى بر ما وارد نخواهد شد؛

3.اگر شما مى خواهيد حرمت ابن عباس را حفظ كنيد،سعيد بن جبير را ترويج كنيد.او را توثيق و تقويت كنيد،نه عكرمه خارجى را.

واژه «خيرة»

اكنون پس از روشن شدن حقيقت«عترت»به واژه«خيرة»مى پردازيم.مفهوم اين واژه چيست و چرا فرمود:

ص عترة خيرة رب العالمين ر؟

چرا نفرمود:«عترة رسول الله»و«عترة محمد»؟

حتما نكته دارد؛چرا كه شخص بزرگ حكيمانه سخن مى گويد،انتخاب واژگانش حساب دارد.

ائمه عترت چه كسى هستند؟پيامبر اكرم كيست؟

پيامبر اكرم ص خيرة رب العالمين ر است.

واژه«خيرة»در لغت عرب به معناى«اصطفاء»؛يعنى جدا كردن و انتخاب نمودن آمده است؛(1)پس رسول الله صلى الله عليه وآله برگزيده همه خلايق از سوى خداوند متعال است؛در احاديث شيعه و سنى بيان شده كه خداوند متعال نخست خلقى آفريد،بعد عده اى را از اين خلق برگزيد،آن گاه گرو هى را از ميان آن ها انتخاب كرد،باز عده ديگر را از اين عده و همين طور عده اى ديگر.

اين حديث به طرق صحيح بسيار عجيبى نقل شده است.در صحيح مسلم آمده است:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

ص: 218

إن الله عزوجل اصطفى كنانة من ولد إسماعيل واصطفى قريشا من كنانة واصطفى من قريش بنى هاشم

واصطفانى من بنى هاشم؛(1)

به راستى كه خداوند متعال از فرزندان اسماعيل كنانه را برگزيد و قريش را از فرزندان كنانه انتخاب كرد و از بين قريش،بنى هاشم را برگزيد و مرا از فرزندان هاشم برگزيد.

اين همان معناى«خيرة»است كه در كلام پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نيز آمده است.

اكنون طبق روشى كه قبلا گفتيم،به سراغ شروح مى رويم.نووى در شرح صحيح مسلم مى نويسد:

قوله صلى الله عليه وآله:ص إن الله اصطفى كنانة ر استدل به أصحابنا على أن غير قريش من العرب ليس بكفء لهم ولا غير بنى هاشم كفؤ لهم إلا بنى المطلب؛(2)

با توجه به اين گفتار پيامبر صلى الله عليه وآله كه«خداى تعالى كنانه را برگزيد»اصحاب ما استدلال كرده اند كه غير قريش از عرب همتاى آن ها نيستند و غير بنى هاشم نيز جز فرزندان عبدالمطلب با آنان همتا نيستند.

به نظر مى رسد كه عبارت نووى تشويش دارد كه در ادامه مى نويسد:فإنهم هم و بنوهاشم شىء واحد كما

صرح به فى الحديث الصحيح.(3)

در اين باره حديث ديگرى را ترمذى روايت مى كند كه آن حضرت فرمود:

إن الله اصطفى من ولد إبراهيم إسماعيل واصطفى من ولد إسماعيل بنى كنانة واصطفى من بنى كنانة قريشا واصطفى من قريش بنى هاشم واصطفانى من بنى هاشم؛(4)4.

ص: 219

به راستى خداوند از فرزندان ابراهيم،اسماعيل را برگزيد و از فرزندان اسماعيل،كنانه را برگزيد و از فرزندان كنانه،قريش را انتخاب كرد و از ميان قريش،بنى هاشم را برگزيد و مرا از فرزندان هاشم برگزيد.

ترمذى در ذيل اين حديث گويد:

هذا حديث حسن صحيح؛

اين حديث،معتبر و صحيح است.

در حديثى ديگر حضرتش فرمود:

إن الله خلق الخلق فجعلنى من خير فرقهم وخير الفريقين،ثم خير القبايل فجعلنى من خير القبيلة،ثم خير البيوت،فجعلنى من خير بيوتهم،فأنا خيرهم نفسا وخيرهم بيتا؛(1)

همانا خداوند خلقى را آفريد و مرا از بهترين گروه ها و قبيله ها و برترين خاندان ها قرار داد.پس من،بهترين فرد از جهت شخصيت و از برترين خاندان هستم.

در اين زمينه واقدى گفت و گوى عمرو بن عاص را با فردى به نام فلسطين(2)اين گونه بيان كرده است:

إن الله تعالى اختار لنبينا خير أنساب من لدن آدم إلى أن أخرج من صلب أبيه عبدالله،فجعل خير الناس من ولد إسماعيل،فتكلم بالعربية وتكلم اسحاق على لسان أبيه،فولد إسماعيل العرب ثم جعل خير الناس كنانة،ثم جعل خير العرب قريشا وخير قريش بنى هاشم،ثم جعل خير بنى هاشم بنى عبدالمطلب ثم خير

بنى عبدالمطلب نبينا محمد صلى الله عليه،فبعثه رسولا واتخذه نبيا وأهبط عليه جبريل بالوحى وقال له:

طفتت.

ص: 220

مشارق الأرض ومغاربها فلم أر أفضل منك؛(1)

خداى متعال بهترين نسب ها را از زمان حضرت آدم تا زمانى كه از صلب پدر بزرگوارشان حضرت عبدالله خارج شدند را انتخاب كرد.پس بهترين مردم را از فرزندان اسماعيل قرار داد.اسماعيل به زبان عربى تكلم مى نمود و اسحاق به زبان پدرش حضرت ابراهيم؛از اين رو عرب از اسماعيل زاده شدند؛سپس خداوند كنانه را بهترين مردم قرار داد و زان پس قريش را بهترين عرب قرار داد و بنى هاشم را بهترين قبيله قريش؛سپس بنى عبدالمطلب را بهترين بنى هاشم و بهترين از عبدالمطلب را محمد صلى الله عليه وآله قرار داد؛پس از آن وى را به عنوان رسول مبعوث كرد و او را نبى قرار داد و جبرئيل را براى آوردن وحى براى او فرستاد و به او فرمود:اگر در مشرق ها و مغرب هاى زمين بگردى بهتر از تو كسى را نمى يابى.

در روايت ديگرى كه سندش به امير مؤمنان على عليه السلام منتهى مى شود آمده است:پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

قسم الله الأرض نصفين فجعلنى فى خيرهما،ثم قسم النصف على ثلاثة فكنت فى خير ثلث منها،ثم اختار العرب من الناس،ثم اختار قريشا من العرب،ثم اختار بنى هاشم من قريش،ثم اختار بنى عبدالمطلب من بنى هاشم ثم اختارنى من بنى عبدالمطلب؛

خداوند زمين را به دو بخش تقسيم كرد و مرا در بهترين بخش آن قرار داد.آن گاه همان نيمه را به سه قسمت تقسيم كرد و مرا در بهترين بخش آن قرار داد،سپس عرب را از مردم برگزيد،آن گاه قريش را از بين عرب انتخاب كرد،سپس بنى هاشم را از قريش برگزيد،آن گاه فرزندان عبدالمطلب را از بنى هاشم انتخاب كرد،سپس مرا از فرزندان عبدالمطلب برگزيد.7.

ص: 221

تا آن جا كه در روايت ديگر مى فرمايد:

فأنا من خيار إلى خيار؛(1)

پس من برگزيده از برگزيدگانم.

آرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مرحله به مرحله در عالم گزينش شده و جهان هستى در رسول الله صلى الله عليه وآله خلاصه شده است؛چرا كه انسان اشرف خلايق است.آن جا كه قرآن مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ) ؛(2)

و ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم.

پس خداوند متعال بنى آدم را با طى اين مراحل به مرور برگزيد،تا آن جا كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

فأنا من خيار إلى خيار.

من برگزيده از برگزيدگانم.

معناى رب

اكنون پس از روشن شدن دو واژه مهم«عترت»و«خيرة»به بررسى واژه«رب»مى پردازيم.

واژه«رب»از نظر لغوى به معناى پرورش دهنده است.راغب اصفهانى مى گويد:الرب فى الأصل التربية و هو

إنشاء الشىء حالا فحالا إلى حد التمام.(3)

ص: 222

بنابراين واژه«رب»در زبان فارسى چنين مى شود:كسى كه به كمال رساندن چيزى را به گونه اى كه مناسب اوست به عهده گيرد،رب گويند.

براى نمونه كمال يك شاخه گل به اين است كه برگ هايش همواره سبز باشد،رشد كند و گل هاى كامل و

زيبايى به ثمر نشيند.

از طرفى پرورش دهنده گل همواره مراقب است كه چه قدر آب دهد،كى آب دهد،در تاريكى،در روشنايى،برابر آفتاب،در سايه،چگونه كود دهد،چگونه خاكش را عوض كند،چنين فردى پرورش دهنده گل است كه آن را تا سرحد كمال پرورش مى دهد كه به رشد برسد و ثمر دهد.

اين واژه درباره حيوانات نيز به كار مى رود،مثل«رب الإبل؛پرورش دهنده شتران»،كه نگه دارنده و مواظبت كننده از شتر را گويند.

در زبان عرب نيز به زن خانه دار مى گويند:«ربة البيت»؛يعنى كسى كه نظم و كارهاى خانه و اهل خانه را به عهده مى گيرد و به خوبى اداره مى كند و پيش مى برد.

خداوند متعال كه رب و پرورش دهنده همه خلايق است پيامبر اكرم را با عنايت خاصى پرورش داده است آن گاه همه موجوداتى كه نياز به تربيت دارند،به بركت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تربيت مى شوند چنان كه خداوند متعال خورشيد را آفريده كه همه موجودات به آن نياز دارند و هر موجودى به اندازه استعدادش از نور آن استفاده مى كند و رشد مى يابد.

بنابراين،مربى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خود خداوند متعال است كه آن حضرت مى فرمايد:

أدبنى ربى فأحسن تأديبى؛(1)

پروردگار من مرا تربيت و پرورش كرد و نيكو پرورشم داد.0.

ص: 223

سلاطين در روزگاران كهن براى فرزندان خود مربى قرار مى دادند تا آن حكيم بزرگ يا دانشمند اخلاقى فرزندشان را به رشد مناسب خود پرورش دهد؛چرا كه قرار بود ولى عهد بشود و صاحب تاج سلطنت گردد و بايد بداند چگونه مديريت كند،چگونگى برخورد با دوست،دشمن در حال صلح و جنگ را بداند و وظايف خود را بشناسد.

اكنون اگر اندكى در آداب و كمالات پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فكر كنيم كه خداوند متعال مربى اوست،مى فهميم وقتى مربى خداوند متعال و پرورش يافته پيامبر خدا صلى الله عليه وآله باشد،«خيرة رب العالمين»خواهد شد.

و نيز فهم روايات براى ما آسان مى شود كه فضيل بن يسار گويد:

ص سمعت أبا عبدالله عليه السلام يقول لبعض أصحاب قيس الماصر:إن الله عز وجل أدب نبيه فأحسن أدبه،فلما أكمل له الأدب قال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) ثم فوض إليه أمر الدين والامة ليسوس عباده فقال عز وجل:(ما آتاكم الرسول فخذوه وما نهاكم عنه فانتهوا)و إن رسول الله صلى الله عليه وآله كان مسددا موفقا مؤيدا بروح القدس لا يزل ولا يخطئ فى شىء مما يسوس به الخلق فتأدب بآداب الله...ر.(1)

بنابراين،وقتى كسى تربيت شده و برگزيده خداوند متعال گشت و عصاره وجود گرديد،اگر احكام حلال و حرام از جانب خدا به آن بزرگوار تفويض شود بعيد نخواهد بود؛چرا كه او از پيش به اين امر مهيا شده و اهليت اين مقام را دارا شده است.در مثال پيشين گذشت كه به سان فرزند پادشاهى است كه از كودكى تربيت مى كنند تا ولى عهد گردد؛چرا كه مى خواهند مسئوليت پادشاهى را به او بسپارند.

با توجه به آن چه بيان شد،روشن مى گردد كه سخن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه سيد و اشرف الخلايق

والأنبياء و المرسلين است چه معنايى دارد،آن جا كه مى فرمايد:4.

ص: 224

أدبنى ربى فأحسن تأديبى.(1)

از اين جاست كه مقام امير مؤمنان على عليه السلام نيز روشن مى گردد،آن جا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

على منى بمترلتى من ربى؛(2)

على نسبت به من به مترله من نسبت به پروردگار من است.

اين همان معناى تربيت است كه همه هستى به اسباب و اشكال گوناگون تربيت به هر معنايى كه عنوان تربيت صدق كند مربا و تربيت يافته خداوند متعال هستند.(3)

و تربيت گاهى روحى است و گاهى جسمى.امروزه معلم ورزشى را مربى مى گويند.

خداوند متعال«رب العالمين»است.

منظور از عالمين

واژه«عالمين»جمع عالم است و منظور از عالم مى تواند عالم ذر،دنيا،آخرت و يا عوالم ديگرى نيز باشد.سخن در اين است كه خداوند متعال«رب العالمين»است و هر موجودى كه در عالمى از اين عوالم به تربيت نياز داشته باشد،مربى او خداوند متعال است.

و ائمه عترت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چون خود آن حضرت تربيت شده خاص

ص: 225

«رب العالمين»و برگزيده او كه آن ها نيز به همان سان تربيت شده هستند،پس داراى تمام كمالات پيامبر اكرم و بعد از او مربيان خلائق مى باشند.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و اين معنا از قرآن مجيد اخذ شده كه(رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ) .(1)6.

ص: 226

امامان هدايت گر

اشاره

السلام على ائمة الهدى ومصابيح الدجى واعلام التقى؛

سلام بر پيشوايان هدايت گر،چراغ هاى فروزان در تاريكى ها و نشانه هاى پرهيزكارى.

اين سه عبارت از نظر معنا تقارب دارند.

امامان هدايت گر هستند،هم چنان كه خدا هدايت گر است كه(اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ (1)،رسول الله صلى الله عليه وآله هدايت گر است كه(وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(2)«همانا تو به راه راست هدايت مى كنى»و قرآن هدايت گر است كه(إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ ) ؛(3)«به يقين اين قرآن به راهى كه استوارترين راه هاست هدايت مى كند».

هدايت ائمه عليهم السلام همان هدايت خدا،رسول و قرآن است.

در مقابل ائمه هدى عليهم السلام،ائمه ديگرى هستند كه از اين ها منقطع هستند؛چرا كه اگر امامى در طول ائمه ما عليهم السلام باشد،به سهم خود چون برآمده از نور اهل بيت عليهم السلام مى باشد،امام است؛ولى در مقابل آن ها كسانى هستند كه ادعاى

ص: 227

امامت براى آن ها شده و يا به تعبير قرآن امام هستند،اما امام ضلالت و گم راهى،پس دو نوع امام وجود دارد:

1.امام هدايت گر؛

2.امام ضلالت و گم راه كننده.

در كتاب كافى روايت شده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

إن الأئمه فى كتاب الله عز وجل إمامان:قال الله تبارك وتعالى:(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) (1)لا بأمر الناس،يقدمون أمر الله قبل أمرهم وحكم الله قبل حكمهم،قال:(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ) (2)

يقدمون أمرهم قبل أمر الله وحكمهم قبل حكم الله،ويأخذون بأهوائهم خلاف ما فى كتاب الله عز وجل؛(3)

امامان و پيشوايان در قرآن دو گروهند:(گروه نخست)كسانى اند كه خداى تعالى در قرآن درباره آنان مى فرمايد:«آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند».آنان به امر مردم هدايت نمى كنند؛بلكه امر خدا را بر امر مردم مقدم داشته و حكم خدا را پيش از حكم مردم مى دانند.

(و گروه دوم كسانى هستند كه)خداى تعالى درباره آنان مى فرمايد:«آن ها را پيشوايانى قرار داديم كه به سوى آتش فرا مى خوانند».اينان خواست مردم را بر خواست خدا مقدم داشته و حكم مردم را پيش از حكم خدا مى دانند و بر طبق هوا و هوس خود؛بر خلاف آن چه در قرآن آمده است رفتار مى كنند».

امامان در قرآن بر دو گروهند:امامان هدايت گر و امامان گمراه كننده.اين هدايت و يا ضلالت تشريعى است.

در مورد امامان هدايت گر دو آيه آمده است:13

ص: 228

1.خداوند متعال در سوره انبياء مى فرمايد:

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(1)

و آنان را پيشوايى قرار داديم كه به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند.

2.و در سوره سجده مى فرمايد:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(2)

و از آنان پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما(مردم را)هدايت مى كردند.

در هر دو آيه عبارت(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) مشترك است.شاهد اين است كه هر دو در جعل(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) مشتركند.

در مقابل امامان هدايت گر كسانى هستند كه(يَدْعُونَ إِلَى النّارِ). اين جا نيز جعل است.در آينده خواهد آمد كه

اين عالم،عالم تكليف است و انسان فاعل مختار است و اينان دو گروه متصورند:

1.كسانى كه با اختيار و به دست خود گم راه مى شوند؛

2.كسانى كه نه فقط گم راهند؛بلكه به دست خود ديگران را نيز گم راه مى كنند و باعث ضلالت ديگران

مى شوند.

خداوند متعال به مقتضاى قاعده لطف بايستى كسانى را امام و پيشوا قرار دهد كه آن ها مقرب مردم و بندگان به سوى خداوند متعال باشند و آنان را از معصيت حضرت احديت و گم راهى باز دارند و به جهت همين جعل،خداوند متعال مى فرمايد:(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(3)«به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند.»3.

ص: 229

انواع هدايت

بزرگان مى فرمايند:ما دو نوع هدايت داريم:

1.ارائه طريق و راهنمايى؛در اين نوع از هدايت،هدايت گر فقط راه را براى فرد نشان مى دهد.

2.ايصال به مطلوب؛در اين هدايت افزون بر اين كه راهنما راه را به انسان نشان مى دهد،دست او را نيز مى گيرد و به مقصد مى رساند.

براى نمونه اگر كسى راه حرم حضرت معصومه عليها السلام را از فردى بپرسد،او مى تواند هم راه را به او نشان دهد و هم علاوه بر نشان دادن راه،دست او را بگيرد و به حرم برساند.در نوع نخست از هدايت احتمال دارد كه آن فرد راه را گم كند و به مقصد نرسد.

انبيا و ائمه عليهم السلام در نوع نخست از هدايت با هم شريك هستند؛از اين رو در قرآن مجيد خطاب به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فراوان آمده است كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ ) ؛(1)

وظيفه تو فقط رساندن(پيام به مردم)است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

(إِنْ أَنْتَ إِلاّ نَذِيرٌ) ؛(2)

تو فقط انذارگر و بيم دهنده اى.

اين گونه هدايت همان نشان دادن راه و بازداشتن از ضلالت و گم راهى است؛ولى ايصال به مطلوب نيست.

پيشوايان ما در اين نوع هدايت با پيامبران الهى

ص: 230

شريك هستند.

نشان دادن راه گونه اى از هدايت و راهنمايى است؛چرا كه اگر سكوت كند و راه را نشان ندهد،ناگزير آن فرد متحير خواهد ماند.

برترى ائمه بر پيامبران

امامان ما از انبياى سلف جز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و حتى از پيامبران اولوالعزم افضل هستند.در اين باره به تفصيل در پژوهش هاى خود سخن گفته ايم.اين برترى به طور علمى و با اسلوبى برآمده از كتاب و سنت ثابت شده و در اين راه از عقل هم مى توان يارى گرفت كه خود به بحث مستقلى نياز دارد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

الأنبياء و المرسلون على أربع طبقات...و قد كان إبراهيم عليه السلام نبيا وليس بإمام حتى قال الله:(إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً) ؛(1)

پيامبران و فرستادگان چهار طبقه اند...و ابراهيم عليه السلام پيامبر بود و امام نبود تا اين كه خداوند فرمود:«همانا من تو را براى مردم امام و پيشوا قرار مى دهم».

دست كم در خصوص حضرت ابراهيم امامت،مقام بالاترى از نبوت بوده است.اگر ابراهيم عليه السلام مقام هدايت را داشته كه همان ارائه طريق باشد؛وقتى به مقام امامت رسيد،ناگزير بايستى هدايتش يك درجه بالاتر برود كه گفتيم ايصال به مطلوب بالاتر است.پس ايصال به مطلوب از شئون امامت مى شود.با توجه به مقدماتى كه بيان شد،هر كه مأموم چنين امامى شود،به بركت امام عليه السلام به همان مقام مطلوب يا كمال مناسب خواهد رسيد.

ص: 231

پس اين هدايت،هدايت تكوينى مى شود؛چرا كه مى فرمايد:(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(1)«به امر ما(مردم را)هدايت

مى كردند».

پس ائمه عليهم السلام هم از نظر تكوينى هدايت گرند و هم از نظر تشريعى؛چون امر خداوند دو نوع است:

1.امر تكوينى؛

2.امر تشريعى.

از سوى ديگر فعل مضارع«يهدون»ظهور در استمرار دارد.ائمه هم اكنون نيز كه در اين عالم نيستند،باز هم«يهدون بأمرنا»هستند.

با اين بيان،ائمه عليهم السلام هم راهنماى بشر به سوى حق و معلم معارف و حقايق و احكام هستند تا انسان را از شرك و ديگر گم راهى ها نجات دهند،و هم واسطه فيض الهى در عالم تكوين كه به بركت وجودشان انسان و ديگر موجودات به كمال مناسب شأن و حالشان برسند.

اينك اين پرسش مطرح است كه اگر جعل و قرار از ناحيه بارى تعالى در مورد امامان هدايت گر است،اين جعل و قرار در امامان ضلال و گم راه نيز هست و هر دو به خدا برمى گردد.پس امام هدايت گر و امام گم راه كننده هر دو از جانب خدا هستند و اين چگونه خواهد شد؟

جعل و قرار دو نوع است:

1.جعل ابتدايى؛

2.جعل غير ابتدايى.

آيه اى كه درباره امامان هدايت گر آمده جعل ابتدايى است و به چيزى مسبوق نيست؛اما در آيه مربوط به امامان

ضلال و گم راه گر چنين نيست؛چرا كه خود آن ها4.

ص: 232

گم راه شده اند و گم راه كننده بوده اند.آيه درباره امامان ضلال

در سياق قصه فرعون و هامان است.آن جا كه خداوند مى فرمايد:

(فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسى بِآياتِنا بَيِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلاّ سِحْرٌ مُفْتَرىً وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ *وَ قالَ مُوسى رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظّالِمُونَ *وَ قالَ

فِرْعَوْنُ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يا هامانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَلْ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكاذِبِينَ *وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنا لا يُرْجَعُونَ *فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الظّالِمِينَ *وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لا يُنْصَرُونَ *وَ أَتْبَعْناهُمْ فِي هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ ) ؛(1)

هنگامى كه موسى با معجزه هاى روشن ما به سوى آنان آمد،گفتند:اين چيزى جز سحر نيست كه به دروغ به خدا بسته شده.ما هرگز چنين چيزى را از نياكان خود نشنيده ايم.موسى گفت:پروردگارم از حال كسى كه هدايت را از نزد او آورده و كسى كه فرجام نيك جهان(هستى و آخرت)از آن اوست،آگاه تر است.به يقين او ستم گران را رستگار نخواهد كرد.فرعون گفت:اى گروه اشراف!من خدايى جز خودم براى شما سراغ ندارم.پس اى هامان!براى من آتشى بر گل بيفروز(و آجرهايى بساز)و براى من برج بلندى ترتيب ده تا از خداى موسى خبر گيرم؛و هر چند من گمان مى كنم كه او از دروغ گويان است.فرعون و سپاهيانش به ناحق در زمين تكبر ورزيدند و گمان كردند كه به سوى ما باز گردانده نمى شوند.پس ما نيز او و سپاهيانش را گرفتيم و به دريا افكنديم.پس بنگر سرانجام6.

ص: 233

ستم گران چگونه بود.و آنان(فرعونيان)را پيشوايانى قرار داديم كه به سوى آتش دعوت مى كنند و روز رستاخيز يارى نخواهند شد و در اين دنيا لعنت در پى آنان قرار داديم و روز رستاخيز از زشت رويان خواهند بود.

آن گاه كه هدايت هاى حضرت موسى عليه السلام در آن ها تأثير نكرد و گوش فرا ندادند و ضلالت و گم راهى را برگزيدند،خود امام براى گم راهان شدند.روشن است كه اين جعل و قرار غير از آن جعل و قرار به قاعده لطف است كه مى فرمايد:

(أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(1)

پيشوايانى كه به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند.

و در ادامه مى فرمايد:

(وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ ) ؛(2)

به آنان انجام كارهاى نيك و برپا داشتن نماز و اداى زكات را وحى كرديم و آنان تنها ما را عبادت مى كردند.

چرا كه وحى بر ائمه عليهم السلام نازل مى شده است كه در توضيح عبارت ص ومهبط الوحى ر گفتيم كه آيا بر خود امام عليه السلام وحى نازل مى شده و يا نه وحى نبوده الهام بوده كه بخشى از وحى است؟اگر وحى بوده،اين چه

وحبى بوده كه بر آن بزرگواران نازل مى شده است.و به طور قطع منظور وحى نبوت نبوده است؛چرا كه بعد از پيامبر اسلام،پيامبرى نمى باشد.

كوتاه سخن اين كه ائمه عليهم السلام ائمه هدايت گرند كه خداوند آن ها را جعل و نصب كرده است تا به

توسط آنان همه فيوضات،معنويات،ارشادات،هدايات و بركات بر انسان و ديگر خلايق برسد،به ويژه اگر حرف

«باء»در«بأمرنا»به معناى3.

ص: 234

سببيت بوده باشد كه هر چه هست از خداست؛اما به توسط ائمه هدى،در نتيجه اين مقام از مقامات ويژه امامان معصوم عليهم السلام خواهد بود.

پس با توجه به آن چه در زيارت جامعه آمده،بحث ولايت تكوينى و تشريعى و ولايت بر احكام مطرح مى شود،و با توجه به اين عبارات و روايات،مختصرى با مسئله ولايت آشنا شديم و ولايت تكوينى و تشريعى را به طور مفصل و جداگانه بحث خواهيم كرد.

هدايت گر هر گرو هى

بنابرآن چه مطرح شد،راه هدايت منحصر به راهى است كه ائمه عليهم السلام ارائه كنند و يا به آن جا كه ايصال نمايند.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(1)

تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

واژه«إنما»حصر را در پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در مورد منذر بودن افاده مى كند.احاديث بسيارى در كتاب هاى شيعه و سنى در ذيل اين آيه نقل شده كه بى ترديد احاديث معتبرى هستند كه وقتى اين آيه نازل شد،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا المنذر وعلى الهادى من بعدى.يا على!بك يهتدى المهتدون؛(2)

من بيم دهنده هستم و على هدايت گر پس از من است.اى على!هدايت شوندگان به بركت تو هدايت خواهند شد.

ص: 235

اختلاف امت

آن گاه كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از دنيا رفت،بين امت اختلافى شديد واقع شد و امت پراكنده شدند.

پيامبر خدا در حديثى كه شيعه و سنى بر آن اتفاق دارند مى فرمايد:

ستفترق امتى على ثلاثة وسبعين فرقة،منها فرقة ناجية و الباقون هالكون؛(1)

به زودى امت من به هفتاد و سه فرقه پراكنده خواهند شد كه يك فرقه از آن نجات يافته و بقيه هلاك خواهند شد.

به مقتضاى اين حديث در بين اين فرقه ها يك فرقه نجات مى يابد و فرقه هاى ديگر هلاك مى شوند.وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ذيل آيه مى فرمايند:

يا على!بك يهتدى المهتدون؛

اى على!به وسيله تو هدايت شدگان هدايت خواهند يافت.

معلوم مى شود كه فرقه راه يافته و به نجات رسيده،فرقه اى است كه به وسيله هدايت امير مؤمنان عليه السلام راه يافته اند.

حاكم نيشابورى اين حديث را كه ذيل آيه مباركه آمده نقل كرده و مى گويد:اين حديث،حديث صحيح و

معتبرى است.(2)

احمد بن حنبل نيز اين حديث را در مسند خود نقل مى كند.(3)ابوبكر هيثمى محدث بزرگ اهل سنت بعد از نقل حديث احمد بن حنبل مى گويد:ص رجال

ص: 236

المسند ثقات ر.(1)

ابن عساكر به چند طريق اين حديث را نقل كرده است كه بى ترديد برخى از اسانيد او و ديگر محدثان صحيح و معتبر هستند.(2)

بنابراين معلوم مى شود كه امامان هدايت گر پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله على و فرزندان پيشواى آن حضرت هستند.و كسانى كه پس از پيامبر خدا هدايت شدند و راه آن حضرت را ادامه دادند،شيعيان اهل بيت عليهم السلام هستند.

وقتى راه هدايت فقط راه ائمه اهل بيت است؛پس ائمه ديگر دانسته يا ندانسته ائمه ضلال و گم راهى

خواهند بود.اين موضوع روشن و بديهى است.

متأسفانه امروزه افرادى در دانشگاه ها ميان جوانان شبهه مى افكنند كه چگونه مى شود همه مردم گم راه باشند و فقط ما،اهل بهشت باشيم؟

در پاسخ اين شبهه بايد گفت:مگر نه اين است كه همه ارباب اديان و غير آنان گم راهند و اهل دوزخ جز اهل اسلام؟!پس همه يهوديان،مسيحيان،مجوسيان،مشركان و ملحدان در طول تاريخ اهل دوزخند.با پيوند حديث افتراق به اين آيه مباركه و مراجعه به رواياتى كه از طريق اهل تسنن در اين باره نقل شده است،اين نتيجه به دست مى آيد كه در بين اهل اسلام نيز فقط فرقه شيعه دوازده امامى اهل نجات هستند و اين يك موضوع بديهى است،مگر اين كه نعوذ بالله گفته شود:قرآن در اين جا مبالغه دارد و همه اين احاديث دروغند.

سخن ما،همواره بر كتاب و سنت مستند و مبتنى است و در مصادر اهل تسنن نيز9.

ص: 237

اين گونه آمده است و ما بارها بيان كرده ايم كه ادله امامت و حقانيت اهل بيت عليهم السلام در كتاب هاى اهل تسنن موجود است و خواهان حقيقت بايد تحقيق كند.

اگر در ذيل آيه اى احاديث با سندهاى معتبر متفق عليه بين فريقين از پيامبر اكرم نقل شود و آيه را تفسير كند،در واقع كلام رسول خدا در حكم تتمه كلام خدا خواهد بود،گويى آن هم جزو آيه است.

خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(1)

و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ذيل اين آيه مى فرمايد:

...وعلى الهادى،بك يا على يهتدى المهتدون من بعدى؛(2)

...على آن هدايت گر است و اى على به واسطه تو پس از من هدايت شوندگان راه مى يابند.

كوتاه سخن اين كه ائمه عليهم السلام يگانه پيشوايان هدايت گرند و اما بزرگان فرقه هاى ديگر دانسته يا

ندانسته ائمه و پيشوايان ضلال و گم راهى هستند.

چراغ هاى تاريكى

اشاره

ومصابيح الدجى؛

و(سلام بر)چراغ هاى فروزان در تاريكى ها.

ائمه عليهم السلام چراغ هاى فروزان در تاريكى ها هستند.كلمه«مصابيح»جمع

ص: 238

«مصباح»است و كلمه«دجى»به معناى تاريكى است و اين جمله مطلق است؛يعنى ائمه ما عليهم السلام روشن گر و برطرف كننده همه تاريكى ها هستند.

چنان كه در كتاب هاى لغت آمده،به هر چراغى مصباح نمى گويند؛بلكه مصباح در لغت عرب به اين معناست:

هو السراج الثاقب المضيئ.(1)

مصباح آن چراغ و وسيله روشن گرى است كه در يك جا استقرار و ثبوت دارد و به ذات خود روشن گر است،نه اين كه نورش را از جايى دريافت كند.

براى مثال:روشن گرى لامپ از نيروگاه برق است؛ولى خورشيد نور است و روشن گرى در ذات آن است و بين اين دو مورد تفاوت بسيار است.

بنابراين ائمه عليهم السلام خود وجودشان نور است و ذاتا روشن گرند.پرسش اين كه آيا وجود مادى امام عليه السلام يعنى همين گوشت،پوست و استخوان او كه قرآن مى فرمايد:(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ ) ؛(2)«بگو:من فقط بشرى همانند شما هستم»اين روشن گرى را دارد؟

در اين مورد به كتاب هاى حديثى و تفسيرى در ذيل آيه شريفه آن جا كه مى فرمايد:(وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها) ؛(3)«و(در آن روز)زمين به نور پروردگارش روشن مى گردد»بايد مراجعه نمود.

و نظير اين بحث نسبت به آن ذوات مطهره و ساير مؤمنان در آخرت نيز وجود دارد كه به تفاسير در ذيل آيه مباكه(يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ *يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ 9.

ص: 239

قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ )(1) بايد مراجعه نمود.

تاريكى هاى معنوى

بى گمان روشن گرى ائمه عليهم السلام جنبه معنوى دارد؛يعنى آنان تاريكى هاى معنوى را مى زدايند.

نخستين تاريكى،تاريكى عدم است و عدم تاريكى و وجود نور است.بنابراين مى توان گفت كه همه اشيا به بركت ائمه عليهم السلام از تاريكى عدم به نور وجود منتقل شده اند؛و چنان كه پيش تر بيان شد ائمه واسطه نخستين نعمت هستند كه نعمت وجود است و نعمت هاى ديگر بر آن مترتب مى گردند.

دومين تاريكى،تاريكى شرك است.در زيارت رسول الله صلى الله عليه وآله چنين مى خوانيم:

الحمد لله الذى استنقذنا بك من الشرك و الضلالة؛(2)

شكر و سپاس خدايى را كه به وسيله تو اى رسول خدا ما را از شرك و ضلالت نجات داد.

و در زيارت سيدالشهداء عليه السلام مى خوانيم:ص وبذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة وحيرة الضلالة ر(3)

بلكه همه معصومين عليهم السلام چنين هستند كه در زيارت جامعه خواهد آمد كه ص وأنقذنا من شفا جرف الهلكات ر.

آرى،رسول اكرم و ائمه عليهم السلام ما را از پرتگاه هلاكت نجات دادند.

ص: 240

سومين تاريكى معنوى،تاريكى جهل و نادانى است كه هيچ ظلمت و تاريكى بالاتر از اين نيست و اين تاريكى منشأ همه شرور و مفاسد است.ائمه عليهم السلام وسيله خروج و رهايى از تاريكى جهل و جهالت هستند.

تاريكى چهارم معنوى كه خيلى مهم است،تاريكى فتنه است.اين تاريكى در هر عصرى براى امت ها پيش آمده است و در امت اسلام نيز خدا داند چندين بار پيش آمده و هنوز هم پيش مى آيد و در آينده نيز پيش خواهد آمد.

تاريكى فتنه بدين گونه است كه انسان در برهه اى از زمان در شرايطى قرار مى گيرد كه راه ها متعدد شده و همه ظاهر خوب دارند،انسان متحير مى شود كه راه نجات كدام است.همه افراد خوب و بد از نظر ظاهر به هم شباهت دارند،ولى سخنانشان با هم تضاد و تناقض دارد.انسان سر در گم است كه كدام راه را طى كند.

براى نمونه همه مكه رفته اند،نماز مى خوانند،نه فقط نماز واجب؛بلكه نماز شب مى خوانند،همه عمامه دارند،ريش دارند؛ولى حرف ها با هم در تضاد و تناقض است و امر ملتبس مى شود،به راستى انسان در چنين شرايطى چه وظيفه اى دارد؟از اين رو پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديثى مى فرمايد:

فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن؛(1)

آن گاه كه فتنه ها بر شما روى آورد و به مانند قسمتى از شب تاريك گشت به قرآن چنگ بزنيد.

و در حديث ديگرى كه جمعى از محدثان عامه آورده و بعضى در سندش خدشه كرده اند فرموده:

ستكون بعدى فتنة،فإذا كان ذلك فالزموا على بن أبى طالب،....(2)ى.

ص: 241

و از طرفى مى فرمايد:

على مع القرآن و القرآن مع على.(1)

و در احاديث بسيارى به قرآن و عترت هر دو توصيه نموده.

آرى،انسان ناگزير است كه در تاريكى فتنه راه برود و به طرفى حركت كند.چه كسى راه صحيح را پيش روى انسان مى تواند بگذارد جز قرآن و ائمه عليهم السلام كه در چنين شرايطى موجب نجات و هدايت انسان هستند؟از اين رو گفتيم كه اين عبارت ها:ص ائمة الهدى ومصابيح الدجى وأعلام التقى ر با هم تقارب دارند.

آيا افرادى كه با ائمه عليهم السلام در هر عصر و زمانى ارتباط داشته اند و ملازم آن بزرگواران بوده اند،همواره در شرايط فتنه ها متحير مى مانده اند،يا ايشان نيز به سهم خود و به اندازه توانشان چراغ هاى روشن گر و پيشوايان هدايت ديگران شده اند؟

آرى،تربيت شدگان مكتب اهل بيت عليهم السلام كه در خدمتشان بوده اند،در هر شرايطى موجب نجات و

رهايى ديگران مى شده اند و وجودشان واقعا وجود مؤثرى بوده است.

نگاهى به وصاياى پيامبر خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله وصايا و سفارش هاى بسيارى دارند.در يك جمع بندى مى توان وصاياى آن حضرت را به دو بخش تقسيم كرد:

1.وصاياى عمومى؛

2.وصاياى خصوصى.

وصاياى عمومى سفارش هايى است كه براى عموم مردم بوده است؛از جمله

ص: 242

«حديث ثقلين»كه براى عموم مردم و به ويژه براى اصحابى كه در حضورش بودند،بيان فرمودند.

وصاياى خصوصى براى افراد خاصى از اصحابشان بود.در روايتى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به عمار چنين سفارش فرمود:

يا عمار!إذا رأيت عليا سلك واديا وسلك الناس واديا غيره فاسلك مع على ودع الناس؛(1)

اى عمار!هر گاه ديدى على راهى را مى پيمايد و مردم راه ديگرى را،تو با على باش و با مردم كارى نداشته باش!

اين وصيت كه به طور مشروح آمده،در كتاب ها و منابع معتبر نقل شده است.اين وصيت به جهت خاصى به طور خصوصى به عمار گفته شده است.از طرفى حضرتش در بين عموم درباره عمار فرموده اند:

تقتلك فئة باغية؛(2)

تو را گرو هى ستم كار به قتل مى رسانند.

اگر آن حضرت به صورت عمومى چنين فرموده اند كه عمار را گرو هى ستم گر به قتل مى رسانند و از طرفى به عمار آن وصيت خصوصى را فرموده و او عمل نموده،در نتيجه خود عمار ميزان گشته،از اين رو آن گاه كه در صفين آتش جنگ روشن شد و بعضى از مردم متحير بودند كه راه حق كجاست،عمار ميزان شناخت حق از باطل شد.

البته تحير آن مردم در آن شرايط به خاطر نقص آن ها بوده،وگرنه با وجود آن».

ص: 243

حضرت امير نبايد تحير،شك و فتنه اى باشد.

در چنين شرايطى آنان كه در معرض فتنه قرار گرفتند،گفتند:صبر مى كنيم تا ببينيم عمار در كدام طرف است.

وقتى فهميدند عمار در سپاه امير مؤمنان على عليه السلام است چه پيش از شهادتش و چه بعد از آن به طرف لشكر آن حضرت آمدند و جزو ياران حضرتش شدند و از فتنه رهايى يافتند.

بنابراين عمار در اين مورد به بركت وصيت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از مصاديق ص ائمة الهدى،ومصابيح الدجى ر شد.

اين ثمره ملازمت عمار با امير مؤمنان على و اهل بيت عليهم السلام بود كه در شرايطى به اندازه توانش چراغ هدايت شد.

اين امر در همه زمان ها قابل تصور است.مراجع تقليد نايبان امام زمان عليه السلام هستند.هر كدام از ايشان در شرايطى كه ارتباطش با ائمه عليهم السلام و ادب و تربيتش در مكتب امير مؤمنان و ائمه بيشتر باشد،در مواقع حساسى آثارى بر وجودشان مترتب مى شود.

البته مؤمنان ديگر نيز در هر زمان،و هر يك به سهم خود چنين هستند؛وليكن همه هدايت ها به رسول الله و اميرالمؤمنين برمى گردد كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

يا على!بك يهتدى المهتدون؛(1)

اى على!هدايت شدگان به وسيله تو راه مى يابند.2.

ص: 244

پرچم هاى تقوا

واعلام التقى؛

و(سلام بر)نشانه هاى پرهيزكارى.

ائمه عليهم السلام پرچم هاى تقوا هستند.واژه«اعلام»جمع«علم»است.از نظر لغوى«علم»به چيزى مى گويند كه آن را در جاى بلندى جهت راهنمايى نصب مى كنند.مثل«اعلام الحرم»كه ستون هايى بلند هستند براى مشخص كردن حدود حرم كه انسان بدون لباس احرام نبايد وارد حرم شود.نمونه ديگر پرچم هايى هستند كه براى عزادارى نصب مى كنند كه نشان وجود مجلس عزا و سوگوارى در آن مكان است.

قرآن مجيد مى فرمايد:

(فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ ) ؛(1)

در دريا به سان كوه ها هستند.

واژه«اعلام»در اين آيه به جبال تفسير شده كه كوه بلند به سان پرچم است.

از اين رو علم بايد به دو قسم تقسيم شود:

1.يا ذاتا بلند باشد و جنبه علامت بودن را داشته باشد؛

2.يا در جاى بلندى نصب شود و جنبه علامت بودن به آن دهند.

آرى ائمه عليهم السلام به هر دو معنا اعلام هستند كه ذاتا بزرگند و مثل كوه بلند و استوار و پابرجا هستند و هم خداوند متعال آنان را براى تقوا الگو و نشان و راهنما قرار داده است.

واژه«تقى»همان تقواست و از«وقايه»گرفته شده است كه انسان خود و ديگران را از خطرها و ضررها مانع و بر حذر بدارد و البته اين معنا دو جور است.

وقتى بخواهيد از فرزندتان مراقبت كنيد و او را از خطر و ضرر حفظ نماييد،

ص: 245

گاهى دستش را از آتش مى كشيد و يا دست او را مى گيريد و نمى گذاريد در چاله بيفتد و گاهى از اول دست او را محكم مى گيريد و از او نگهدارى مى كنيد تا به طرف آتش و يا چاه و چاله نرود.اين دو رفتار در خارج بين پدران و فرزندان وجود دارد.

ائمه عليهم السلام هر دو روش را با مردم داشته اند؛يعنى هم زشتى ها را معرفى كرده اند و از زشتى ها بر حذر داشته اند و هم در جهت تربيت افراد به طورى كه اصلا به طرف زشتى حركت نكنند كار كرده اند.در بحث

«عصمت»گذشت كه لفظ«عصم»براى روش دوم وضع شده؛اما مفهوم«مسك»و«منع»براى روش نخست است.

پس ائمه عليهم السلام به هر دو معنا نشانه هاى تقوا هستند؛زيرا تقوا امرى باطنى است و تقوا نشانه مى خواهد و از طريق نشانه شناخته مى شود.ائمه عليهم السلام خودشان«علم تقوا»هستند،نه اين كه علم تقوا به دست آنان باشد.

خودشان ميزان هستند؛يعنى اگر كسى تقوا مى خواهد بايد به آنان نگاه كند،هم چنان كه اگر بخواهد به وسيله كو هى يا پرچى و يا هر نشانه ديگرى،راهى را پيدا مى كند.

هر دو نوع وقايت را ائمه عليهم السلام انجام مى دهند.ما بايد لياقت و اهليت داشته باشيم.اهل بيت عليهم السلام گاهى ما را به گونه اى وقايت مى كنند كه اساسا چنان تربيت شويم كه فكر ضرر نكنيم و تقوا در وجود ما ملكه شود و گاهى به سوى ضرر حركت مى كنيم و ائمه عليهم السلام از قرار گرفتن ما در ضرر مانع مى شوند كه البته ضرر واقعى همانا ضرر معنوى و اخروى است.

اين ها مطالب دقيقى هستند كه مى توان گفت كمتر در جايى مطرح شده اند.

آرى،مكتب اهل بيت عليهم السلام طورى است كه هر كه وارد شود و در آن قرار گيرد،به اندازه وسعش بهره

مى برد و آدميت مى يابد.البته مراتب آدميت فرق مى كند؛حتى در اصحاب پيامبر و امير مؤمنان و ائمه عليهم السلام اين تفاوت در مراتب تقوا وجود داشته است.در روايتى آمده است كه امام سجاد عليه السلام فرمود:

ص: 246

والله،لو علم أبوذر ما فى قلب سلمان لقتله؛(1)

به خدا سوگند!اگر ابوذر به آن چه در دل سلمان بود آگاه بود،او را مى كشت.

پس ائمه عليهم السلام از جانب خداوند متعال نصب شده اند و چنين مقام هايى به آنان داده شده است كه

من اتبعكم نجى ومن خالفكم هلك؛

هر كس از شما پيروى كند نجات مى يابد و هر كه با شما مخالفت نمايد هلاك مى گردد.

متابعت و پيروى از ائمه عليهم السلام اين نتيجه را دارد.آنان چه در اقوال و افعال و چه در تربيت به دنبال صلاح افراد و نجات امت از مهلكه بوده اند،به گونه اى كه گاهى در همان لحظات پايانى انسان،در سكرات مرگ،امام بر سر بالين فردى آمده و همان مقدار حضور،آن انسان را كه با مرگ دست و پنجه نرم مى كرد،به طور كلى عوض كرده است.البته اين جهت به مقدار استعداد و لياقت اشخاص نيز بستگى دارد.

بايد توجه داشت كه ائمه عليهم السلام به طور مطلق پرچم هاى تقوا هستند و اين مقام هيچ قيدى ندارد،هم در جهات معنوى و نجات از مهلكه هاى معنوى و هم در جهات مادى و دنيوى.آنان هم براى شيعيان و مسلمانان به طور مطلق پرچم تقوا هستند و هم براى ديگر افراد بشر،از بت پرست،مشرك،ملحد و از ديگر اديان.هر كه بيايد و جهت راهنمايى و علامت بودن آن بزرگواران را اخذ كند و اين راه را بپيمايد،).

ص: 247

راه را خواهد يافت كه آنان براى همه«اعلام التقى»و پرچم هاى هدايت هستند.

زبان حال اين است كه اى انسان!تو اين جا بيا و از اين تعليمات پيروى كن و بنگر اين علامت كجا را نشان مى دهد.هر كه خواهى باش!ما تو را راهنمايى مى كنيم.

ائمه عليهم السلام به راستى پرچم هاى تقوا و هدايت هستند.در تعليم و هدايت خلايق،منع آنان از وقوع در ضرر و زدودن تاريكى مظهر صفات خداوند متعال هستند.

آرى،اين مراتب والا و اين حالات كجا و آن هايى كه در برابر ائمه عليهم السلام قد برافراشتند و با آنان معارضه نمودند كجا؟!كسانى كه چنين افرادى را بر اين امت تحميل كردند چه جنايتى در حق اين امت روا داشتند!

مرحوم پدرم(1)در يادداشت هايش از يكى از علماى هند اين گونه نقل كرده:يكى از مردم هند كه بت پرست بود مشكلى برايش پيش آمد.تمام راه هاى نجات به رويش بسته شد و راه خلاصى نداشت.او مرد متمكن و باشخصيتى بود.

فردى او را به يكى از علماى شيعه كه سيد بزرگوارى بوده راهنمايى مى كند.مرد هندى نزد آن سيد بزرگوار رفت و مشكل خود را مطرح كرد.

سيد بزرگوار پيش خود فكر كرد و گفت:درست است كه اين مرد بت پرست است؛ولى امام زمان عليه السلام

واسطه فيض براى همه خلايق است،اين فرد نيز نان خور امام زمان مى باشد و جزو رعيت آن حضرت است؛از اين رو

به آن مرد هندى گفت كه لباس تميز بپوشد و به قبرستان شيعيان برود و در آن جا فرياد بزند:

يا مهدى!يا مهدى!يا اباصالح!و....

آن فرد هندى به دستور آن سيد بزرگوار عمل كرد؛آن گاه شخصى پيدا شد كه يا خود حضرت بودند و يا از

خدام و ياران.از او مى پرسد:چه مى خواهى؟مشكلا.

ص: 248

تو چيست؟

مى گويد:من در دادگاهى به جنايتى متهم و محكوم به اعدام شده ام.

آن بزرگوار مى فرمايند:برو و مشكل تو حل شد.

چون جلسه بعدى دادگاه تشكيل مى شود همان قاضى كه او را محكوم كرده بود،رأيش برمى گردد؛و حكم

برائت او را صادر مى نمايد.

و در روايات آمده است كه حتى حاكمان بنى اميه و بنى عباس در مشكلاتشان به حضرات ائمه عليهم السلام

مراجعه مى كردند.

صاحبان خرد در اعلا درجه

وذوى النهى واولى الحجى؛

و(سلام بر)صاحبان خرد و دارندگان عقل.

ائمه عليهم السلام صاحبان خرد و دارندگان عقل هستند.كلمه«نهى»از«نهيه»يعنى:عقل و«ذوى»جمع ذى،يعنى صاحب و همين طور كلمه«حجى»به معناى عقل است.(1)يعنى دارندگان عقل،برخى گفته اند:«حجى»به معناى هوش و فهم مى باشد.

ائمه عليهم السلام كه پيشوايان هدايت و چراغ هاى تاريكى و پرچم هاى تقوا هستند بايستى در اعلا مراحل و مراتب عقل و كمال باشند.از اين جهت،ما ائمه را به اين وصف مى ستاييم.

بايستى چنين باشد؛چرا كه بر حسب روايات،معيار در طاعت و عبادت خداوند و ثواب و عقاب«عقل»است.

«عقل»فرقان بين حق و باطل است،«عقل»نور است كه انسان به واسطه آن از تاريكى شرك و جهل رهايى مى يابد و ائمه عليهم السلام كه براى شناساندن خداوند متعال و هدايت بشر به سوى حق نصب شده اند،بايد در

ص: 249

درجه اعلاى عقل،معرفت،نورانيت و هدايت باشند تا بتوانند رسانده بشريت به بالاترين درجات هدايت و معرفت باشند و فاقد شىء معطى شىء نمى تواند باشد.

پناه گاه هاى خلايق

وكهف الورى؛

و(سلام بر)پناه گاه خلايق.

ائمه عليهم السلام پناه گاه هاى خلايق هستند.اين وصف هم چنان كه گذشت يك حقيقت است.

واژه«كهف»به معناى غار بزرگ است و اگر كوچك باشد،«غار»گويند.

منظور معناى مجازى است؛يعنى آن اثرى كه غار براى انسان دارد كه همان محفوظ ماندن انسان از خطرها و آفات است.ائمه عليهم السلام نيز همين حكم را دارند.

جوهرى مى گويد:الكهف كالبيت المنقور فى الجبل،والجمع:الكهوف ويقال:فلان كهف أى ملجأ.(1)

و كلمه«ورى»به معناى خلايق است.(2)

پس ائمه عليهم السلام پناه گاه و ملجأ همه خلايق هستند؛از اين رو از آن ها به«كهف»تعبير شده است.

لفظ«ورى»عام و مطلق است؛بنابراين ائمه عليهم السلام فقط ملجأ و پناه گاه شيعيان يا مسلمانان نيستند.به طور قطع،بهترين مردم در اين عالم شيعيان اهل بيت عليهم السلام هستند.ملجأ بهترين مردم و حتى مشركان،ائمه اطهار عليهم السلام هستند.و اين حقيقتى است و مجاز نمى باشد،چون به دليل نقلى و برهان عقلى ثابت شده كه آن حضرات

ص: 250

واسطه فيض بر همه موجودات هستند و حدوث و بقاء همه به بركت آنان است.

اما اگر به واقع خارجى نگاه كنيم مى بينيم مصداق حقيقى«اصحاب الكهف»در اسلام فقط شيعيان هستند،زيرا آن ها هستند كه از اهل بيت عليهم السلام پيروى كردند،و به بركتشان از خطرات نجات يافته اند.

خداوند متعال در قصه اصحاب كهف مى فرمايد:

(إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً) ؛(1)

ياد آور آن زمانى را كه آن جوانان به غار پناه برده و عرضه داشتند:پروردگارا!به ما از جانب خودت رحمتى عطا كن و راه نجاتى براى ما فراهم ساز.

آيا در امت اسلام كسانى كه آن ها را مصداق«فتوت»مى شود قرار داد غير از شيعيان هستند؟آيا حقيقت اين دعا نزد غير شيعيان وجود دارد؟لسان حال شيعيان در امت اسلام اين است كه:

(هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْ لا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً) ؛(2)

اينان قوم ما هستند كه معبودهايى جز خدا انتخاب كرده اند.چرا آنان دليل آشكار و روشنى نمى آورند؟!پس چه كسى ظالم تر از آن كسى است كه بر خداوند دروغ مى بندد؟

شيعيان از جمهور اين امت فاصله گرفتند و به ائمه اطهار پناه بردند،هم چون اهل كهف كه(وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ) ؛(3)«زمانى كه از6.

ص: 251

آنان و آن چه را جز خدا مى پرستند كناره گيرى كرديد،به غار پناه بريد»آن گاه شدند مورد(يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرفَقاً) ؛(1)«پروردگارتان رحمتش را بر شما مى گستراند و در اين امر آرامشى براى شما فراهم مى سازد».

از طرفى ائمه عليهم السلام ملجأ و پناه پيامبران نيز بوده اند كه پناه پيامبران در زمان خودشان در گرفتارى ها آن بزرگواران بوده است.

در اين زمينه در كتاب ها و منابع شيعى و اهل تسنن روايات بسيارى آمده است.داستان حضرت آدم ابوالأنبياء وابوالبشر عليه السلام خواندنى است.به او دستور داده شد كه از آن درخت چيزى استفاده نكند؛ولى به هر حال آن قضيه واقع شد و به هبوط حضرت آدم عليه السلام به زمين انجاميد و ناگزير مشكلى براى او شد كه مى خواست به گونه اى آن را جبران كند.

خطاب آمد:براى حل اين مشكل به محمد و آل محمد عليهم السلام توسل كن.(2)

(3) از اين گونه روايات در منابع فريقين بسيار است.

اهل بيت عليهم السلام در داستان حضرت نوح عليه السلام و چگونگى ساخت كشتى آن حضرت و نجات آن بزرگوار و ساكنان كشتى نيز نقش داشته اند.از جمله احاديثى كه در اين باره نقل شده،حديثى است كه انس بن مالك نقل مى كند.وى مى گويد:

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ضمن حديثى با استناد به آيه شريفه(وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ) ؛(4)«او را بر مركبى ساخته شده از چوب ها و ميخ ها حمل كرديم».فرمود:3.

ص: 252

الألواح:خشب السفينة،ونحن الدسر،لولانا ما سارت السفينة بأهلها؛(1)

منظور از الواح چوب هاى كشتى است و ما همان ميخ ها و وسايل اتصال اين الواح هستيم.اگر ما نبوديم كشتى با سرنشينان خود حركت نمى كرد.

اين حديث را برخى از بزرگان اهل تسنن نيز در كتاب هايشان از انس بن مالك از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نقل كرده اند(2)و البته پيامبران ديگر الهى نيز چنين بودند كه در مشكلاتشان ائمه عليهم السلام در هر عالمى بودند به كمك آنان مى شتافتند.

پس عموم و اطلاق«الورى»انبيا را هم در بر مى گيرد.

از جمله ادله بر اين مدعا روايتى است كه شيخ صدوق رحمه الله آورده است.امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

أتى يهودى النبى صلى الله عليه وآله،فقام بين يديه يحد النظر إليه،فقال:يا يهودى!ما حاجتك؟

قال:أنت أفضل أم موسى بن عمران النبى الذى كلمه الله،وأنزل عليه التوراة و العصا،وفلق له البحر،وأظله بالغمام؟

فقال له النبى صلى الله عليه وآله:إنه يكره للعبد أن يزكى نفسه،ولكنى أقول:إن آدم عليه السلام لما أصاب الخطيئة كانت توبته أن قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما غفرت لى،فغفرها الله له.

و إن نوحا عليه السلام لما ركب فى السفينة وخاف الغرق،قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما أنجيتنى من الغرق.فنجاه الله منه.

و إن إبراهيم عليه السلام:لما ألقى فى النار قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما أنجيتنى منها،فجعلها الله عليه بردا وسلاما.اد

ص: 253

و إن موسى عليه السلام لما ألقى عصاه وأوجس فى نفسه خيفة قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما أمنتنى منها.فقال الله جل جلاله:(لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلى ) .(1)

يا يهودى!إن موسى لو أدركنى ثم لم يؤمن بى و بنبوتى،ما نفعه إيمانه شيئا،ولا نفعته النبوة.

يا يهودى!ومن ذريتى المهدى،إذا خرج نزل عيسى بن مريم لنصرته،فقدمه وصلى خلفه؛(2)

فردى يهودى به خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله رسيد و در مقابل آن حضرت ايستاد و مدتى به آن حضرت نگريست.

آن حضرت به او فرمود:اى يهودى!حاجت تو چيست؟

عرض كرد:آيا تو با فضيلت تر و برترى يا موسى بن عمران؛آن پيامبرى كه خداوند با او صحبت كرد،تورات را بر او نازل فرمود و عصا را در اختيار او قرار داد،دريا را براى او شكافت و با ابر براى او سايه افكند؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:خوب نيست كه بنده اى خود را خوب معرفى كرده و خود را پاك جلوه دهد؛اما در جواب تو مى گويم:

همانا آدم عليه السلام آن گاه كه آن خطا را مرتكب شد،در هنگام توبه عرضه داشت:خدايا!از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد،مرا ببخشى؛خداوند نيز او را به خاطر محمد و آل او بخشيد.

و آن هنگام كه نوح عليه السلام سوار بر كشتى شد و به خاطر غرق شدن ترسيد،عرضه داشت:خدايا!از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد كه مرا از غرق شدن نجات دهى؛خداوند نيز وى را از غرق شدن نجات داد.4.

ص: 254

و همانا ابراهيم عليه السلام،آن هنگام كه در آتش انداخته شد عرضه داشت:خداوندا!از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد مرا از آتش نجات دهى؛در اين هنگام بود كه خداى تعالى آتش را بر او سرد و سلامت قرار داد.

و موسى عليه السلام نيز آن هنگام كه عصايش را انداخت و در خويش احساس ترس نمود عرضه داشت:خداوندا!همانا من از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد مرا از شر اين اژدها ايمن گردانى؛آن گاه خداوند به او فرمود كه«نترس!به يقين تو برتر و پيروزى».(1)

اى يهودى!اگر موسى مرا درك كند سپس به من و نبوت من ايمان نياورد،ايمان او برايش سودى نمى بخشد و نبوت وى نيز براى او نفعى نخواهد داشت.

اى يهودى!از فرزندان من مهدى است؛آن گاه كه خروج كند،عيسى بن مريم براى يارى وى از آسمان پايين مى آيد و در خدمت او خواهد بود و پشت سر او نيز نماز خواهد خواند.

آيا اين عموم،فرشتگان را نيز در بر مى گيرد؟

اگر واژه«ورى»در لغت عرب فرشتگان را هم شامل شود،همان قضيه معروف فطرس خواهد بود كه مورد غضب خداوند قرار گرفت و سيدالشهدا عليه السلام به دادش رسيد.(2)به هر حال در مورد سؤال روايت داريم.(3)

از طرفى اگر واژه«ورى»حيوانات را هم شامل شود،در اين مورد نيز روايات و قضاياى زيادى نقل شده است.

برخى از روايات جاى تأمل و انديشه دارند؛ولى در مجموع يقين داريم كه حيوانات در مشكلاتشان به ائمه اطهار عليهم السلام مراجعه كرده اند؛چرا كه آن بزرگواران از لغات و گويش هاى حيوانات آگاه بوده اند،آن سان كه5.

ص: 255

در روايات متعددى نقل شده است.(1)

بنابراين اگر واژه«الورى»شامل فرشتگان و حيوانات هم شود،باز معنا همان خواهد بود.

علاوه بر اين كه شما و ما در زندگى روزمره خود عنايات حضرات ائمه را درك كرده و نيز داستان هاى بسيار شنيده ايم كه سينه به سينه با سندهاى معتبر و شناخته شده به دست ما رسيده است،داستان هايى كه هنوز در هيچ كتابى منعكس نشده است.

ائمه عليهم السلام و هم چنين شخص حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف انسان هاى غير مسلمان را در مشكلاتشان بسيار نجات داده اند و گرفتارى آن ها را برطرف كرده اند و بيمارى لاعلاج آنان را كه پزشكان نااميد كرده بودند شفا داده اند.

با توجه به اطلاق ص كهف الورير آنان در هر زمانى كه باشند،در هر عالمى از عوالم باشند،چه در زمان وجودشان در اين عالم يا بعد از آن،پناه همه خلايق هستند.به راستى مى يابيم و كاملا محسوس و روشن است كه عناياتشان چه قدر مؤثر است؟چگونه مردم به آنان پناه مى برند و نتيجه مى گيرند؟

مگر فقط يك يا دو يا چند قضيه است كه بتوان منكر شد.اين موارد انكار شدنى نيستند.كسانى كه هرگز با دستگاه هاى غيبى ارتباط نداشته اند،مى كوشند اين حقايق را منكر شوند؛چرا كه آن ها با اين امور سنخيت ندارند و نمى توانند درك كنند.

آرى،اهل بيت عليهم السلام براى عموم خلايق پناه هستند.البته قاعدتا بايد عنايتشان به شيعيان و دوستدارانشان و هر شخصى كه لياقت داشته باشد بيشتر باشد.

و در خصوص مشكلات علمى نيز اجمالا علم داريم كه بزرگان ما در برخى از4.

ص: 256

مسائل كه پس از فكر و تحقيق به نتيجه نرسيدند در بارگاه باشكوه علوى خدمت امير مؤمنان على عليه السلام و يا حضرت ولى عصر رسيدند و حاجت خود را مطرح كردند و حضرتش مشكل آن ها را در بيدارى يا در خواب بيان فرمودند.

اين امور قابل انكار نيستند.

خلاصه اين كه ائمه عليهم السلام ملجأ شيعيان هستند،هم از نظر وساطت در فيض،هم در گرفتارى ها و هم در حل مشكلات علمى.

از طرفى،وقتى كسى در چنين كهفى مستقر شده و از حمايت ائمه عليهم السلام برخوردار باشد،هرگز مورد اغواى شيطان قرار نمى گيرد و گم راه نخواهد شد.چنان كه در فراز ص فاز من تمسك بكم وأمن من لجأ إليكم وسلم من صدقكم وهدى من اعتصم بكم ر خواهيم خواند.

وارثان پيامبران

اشاره

وورثة الانبيآء؛

و(سلام بر)وارثان پيامبران.

ائمه عليهم السلام وارثان پيامبران الهى هستند.اين جمله هم اطلاق دارد و هم عموم.اطلاق از حيث«ارث»و عموم از حيث«انبياء».

درباره واژه«ارث»بايد دقت بيشترى نمود.اين واژه در قرآن مجيد در موارد بسيارى به كار رفته است و لغويان نظرهاى متفاوتى دارند و همين نشان گر دقت معناى آن است.

ارث از نظر راغب اصفهانى به اين معنا آمده است:

انتقال قنية إليك عن غيرك من غير عقد...؛(1)

ارث:انتقال چيزى از كسى به كسى ديگر نه از طريق معامله....

ص: 257

ابن فارس كه از بزرگان علماى لغت است در معناى ارث مى نويسد:

أن يكون الشىء لقوم ثم يصير إلى آخرين بنسب أو سبب؛(1)

انتقال چيزى از گرو هى به گروه ديگر به واسطه نسبى يا سببى.

وى سپس به اين بيت شعر استشهاد مى كند و مى گويد:

ورثناهن عن آباء صدق ونورثها إذا متنا بنينا(2)

ما اين اشيا را از پدران خود به ارث برديم كه براى فرزندانمان به ارث خواهيم گذاشت.

روشن است كه در فقه اسلام نيز ارث به همين معناست؛ضوابط،احكام و حدودى تعيين شده است كه بايستى مطابق آن ها ماترك تقسيم و به وراث منتقل گردد.

ولى چنان كه گفتيم،اين واژه در قرآن بسيار به كار رفته است.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ *اَلَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ ) ؛(3)

اينان(مؤمنانى كه عمل صالح انجام دادند)همان وارثان هستند؛وارثانى كه بهشت برين را به ارث مى برند و در آن جاودانه خواهند ماند.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا) ؛(4)

و ما مشرق ها و مغرب هاى پربركت زمين را به آن گرو هى كه به ضعف كشانده شده بودند به ارث واگذار كرديم.7.

ص: 258

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ ) ؛(1)

ما در زبور پس از ذكر نوشتيم كه بندگان شايسته ام وارث زمين خواهند شد.

با توجه به اين آيات بايد تأمل كنيم كه«ارث»يعنى چه؟آيا«الفردوس»كه به جاهاى خاصى از بهشت گفته مى شود ملك كسى بوده و مى خواهند به ديگرى منتقل شود كه مى فرمايد:«اينان همان وارثان هستند؛وارثانى كه بهشت برين را به ارث مى برند و در آن جاودانه خواهند ماند»؟

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(إِنّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها) ؛(2)

ما،زمين و همه افرادى را كه بر آن هستند به ارث مى بريم.

و از اين روست كه يكى از نام هاى خداوند«الوارث»است؛

يعنى خداوند اشياء و مالكان آن ها را كه انسان ها باشند،به ارث مى برد.مگر انسان در ملك خدا نبوده كه حالا به ملك خداوند متعال منتقل مى شود؟بديهى است كه ملكيت خداوند حقيقى است؛خداوند متعال در هر لحظه اى و هم زمان مالك وارث و موروث و مورث مى باشد؛از اين رو بايستى در معناى ارث دقت بيشترى كرد؛چرا كه معناى دقيق ترى دارد.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن(3)درباره واژه«ارث»مى نويسد:د.

ص: 259

الوراثة و الإرث،انتقال قنية إليك عن غيرك من غير عقد ولا ما يجرى مجرى العقد وسمى بذلك المنتقل عن

الميت فيقال للقنية الموروثة:ميراث وإرث.(1)

انتقال چيز ارزشمندى بدون عقد و مانند آن را ارث گويند....

اين انتقال در كلام راغب اطلاق دارد.موت در ماده ارث و مفهوم آن مدخليت ندارد.چون پس از بيان معناى كلمه مى گويد:«وسمى بذلك المنتقل عن الميت...»و آيات قرآن نيز بر اين جهت دلالت داشت.شاهد اين مطلب اين است كه در دوران حيات پدر مى گويند اين پسر از پدرش،جود،سخا و حسن اخلاق را به ارث برده است و هر چند اين تعبير مجازى است؛اما لازم نيست حتما مرگى در كار باشد.

اين دقت ها بايستى در لغات بشود و ثمره هم دارد كه ارث انتقال بدون موت و در غير عقد باشد،يعنى انتقال است؛ولى خريد و فروش و اجاره و معامله اى در كار نيست و چه منقول عنه مرده يا حيات داشته باشد.

ارث پيامبران الهى

با تأمل در آيات و روايات،از مجموع آن ها اين گونه استفاده مى شود كه پيامبران الهى امورى را به ارث مى گذارند:

1.مقامات و منازل آنان در پيش گاه خدا:در موردى كه دليل قائم بشود اشخاصى كه بعدها آمدند وارثان انبيا در مقامات و منازل آن ها در پيش گاه خداى سبحان هستند.براى مثال،ولايت هاى انبيا،وساطت آنان در فيض،معجزه هاى آنان،به ائمه عليهم السلام ارث مى رسد.

2.ملكات و صفات حميده:ائمه عليهم السلام در علوم،ملكات،صفات حميده،عصمت و جهات معنوى ديگر

كه انبيا داشتند وارث آن ها هستند.

ص: 260

3.اشياى اختصاصى انبيا:صحيفه ها،كتاب ها و اشياى ويژه انبيا را ائمه به ارث مى برند و آن ها نزد ائمه

عليهم السلام است.

4.حكومت ظاهرى:برخى از پيامبران الهى در اين عالم داراى نفوذ كلمه و حكومت ظاهرى و مبسوط اليد بوده اند.اين مورد بعد از آن ها از آن ائمه عليهم السلام است؛از اين رو لازم و واجب است كه امت هاى مطيع انبيا،مطيع ائمه عليهم السلام نيز باشند.

به عبارت ديگر،اطاعت مطلقه اى كه براى پيامبران الهى بوده،براى ائمه نيز ثابت است.

5.اموال و دارايى ها:ائمه عليهم السلام ك ه«سلالة النبيين » بوده اند داراى همه خصايص انبيا حتى رسول اكرم و وارث آن ها هستند،و در خصوص حضرت رسول به توسط صديقه طاهره وارث ماترك ايشان مى باشند.

از مجموع دقت هايى كه در آيات،روايات و سخنان لغويان شد،معناى ارث د ر«ورثة الانبياء» چنين است كه جايگاهى كه پيامبران دارند،با همه خصوصياتش از ملكات،علوم،مراتب و منازل،قرب من الله سبحانه وتعالى و...

عصمت،معجزات،اموال شخصى و تصرف در امور مردم،وجوب اطاعت مطلق به مردم،از آن ائمه ما است،چون پركننده خلأ حاصل از فقدان انبيا هستند و بحث انتقال در بين نيست،نه اين كه اين امور از پيامبران به آن ها منتقل شود،همانند انتقال خانه از ملك پدر به ملك فرزند.به همين جهت به نظر نگارنده معناى ارث دقيق است و به تأمل بيشترى نياز دارد.

آيا پيامبران الهى پس از خود اموالى را به ارث مى گذارند يا نه؟آرى،اگر انبيا مال شخصى داشته باشند،پس از مرگ خود به وارثشان منتقل مى گردد وگرنه آيه اى كه در قرآن آمده،معنا نخواهد داشت.آن جا كه مى فرمايد:

ص: 261

(وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً) ؛(1)

و من از بستگانم بعد از خود بيمناكم،و در حالى كه همسرم نازا و عقيم است.

هم چنين در آيه ديگر مى فرمايد:

(وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ) ؛(2)

و سليمان وارث داوود شد.

اهل تسنن مى گويند:منظور از ارث در اين موارد فقط علم است.اين كلام باطل است،اگر منظور فقط علم باشد،مگر بستگان مى توانند علم آن پيامبر را كه از دنيا رفته است غصب كنند؟

البته قراين ديگرى در آيات قرآنى است كه با توجه به آن ها معلوم مى شود پيامبران نيز مثل ديگر مردم مال به ارث مى گذارند.ما در مورد ارث پيامبر اكرم و مسئله فدك و حديث انحصارى ابوبكر تحقيق و پژوهش مستقلى انجام داده و نكاتى را در آن نوشتار بيان نموده ايم.(3)

در آن جا حتى از كتاب هاى اهل سنت ثابت كرده ايم كه رسول الله صلى الله عليه وآله از خود اموالى را از قبيل شمشير،اسب و غير ذلك باقى گذاشتند و در روايات خودمان نيز آمده است كه شيخ كلينى رحمه الله به سند خود روايتى را از ابان نقل مى كند.ابان بن عثمان گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

لما حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله الوفاة دعا العباس بن عبدالمطلب وأمير المؤمنين عليه السلام

فقال للعباس:يا عم محمد!تأخذ تراث محمد وتقضى دينهد.

ص: 262

وتنجز عداته؟

فرد عليه فقال:يا رسول الله بأبى أنت وأمى إنى شيخ كثير العيال قليل المال من يطيقك وأنت تبارى الريح؟

قال:فأطرق صلى الله عليه وآله هنيئة،ثم قال:يا عباس!أتأخذ تراث محمد وتنجز عداته وتقضى دينه؟فقال:بأبى أنت وأمى،إنى شيخ كثير العيال قليل المال وأنت تبارى الريح.

قال:أما إنى سأعطيها من يأخذها بحقها.

ثم قال:يا على!يا أخا محمد!أتنجز عدات محمد وتقضى دينه وتقبض تراثه؟فقال:نعم بأبى أنت وأمى ذاك على ولى.

قال:فنظرت إليه حتى نزع خاتمه من أصبعه فقال:تختم بهذا فى حياتى.

قال:فنظرت إلى الخاتم حين وضعته فى أصبعى فتمنيت من جميع ما ترك الخاتم.

ثم صاح:يا بلال!على بالمغفر و الدرع و الراية و القميص وذى الفقار و السحاب و البرد و الأبرقة و القضيب.

قال:فوالله ما رأيتها غير ساعتى تلك يعنى الأبرقة فجيئ بشقة كادت تخطف الأبصار فإذا هى من أبرق الجنة،فقال:يا على!إن جبرئيل أتانى بها وقال:يا محمد!اجعلها فى حلقة الدرع واستدفر بها مكان المنطقة.

ثم دعا بزوجى نعال عربيين جميعا أحدهما مخصوف و الآخر غير مخصوف و القميصين:القميص الذى أسرى به فيه و القميص الذى خرج فيه يوم أحد،والقلانس الثلاث:قلنسوة السفر وقلنسوة العيدين و الجمع،وقلنسوة كان يلبسها ويقعد مع أصحابه.

ثم قال:يا بلال!على بالبغلتين:الشهباء و الدلدل،والناقتين:العضباء و القصوى و الفرسين:الجناح كانت توقف بباب المسجد لحوائج رسول الله صلى الله عليه وآله يبعث الرجل فى حاجته فيركبه فيركضه فى

حاجة رسول الله صلى الله عليه وآله وحيزوم و هو الذى كان

ص: 263

يقول:أقدم حيزوم،والحمار عفير فقال:

أقبضها فى حياتى؛(1)

هنگامى كه وفات رسول خدا صلى الله عليه وآله فرا رسيد،عباس بن عبدالمطلب و امير مؤمنان عليه السلام را خواست و به عباس فرمود:اى عموى محمد!قبول مى كنى كه ارث محمد را ببرى و قرضش را بپردازى و به وعده هايش وفا كنى؟

او نپذيرفت و گفت:اى رسول خدا!پدر و مادرم قربانت؛من پيرمردم و عيالم بسيار و مالم اندك است و تو در سخاوت با باد مسابقه گذاشته اى.چه كسى توان وصايت تو را دارد؟

حضرت اندكى سر پايين انداخت سپس فرمود:عباس!مى پذيرى كه ارث محمد را ببرى و قرضش را ادا كنى و وعده هايش را عملى كنى؟

عرض كرد:پدر و مادرم به قربانت!پيرمردى عيال مند و مالم اندك است و تو در سخاوت با باد مسابقه دارى.

فرمود:همانا اين وصيت را به كسى مى سپارم كه شايسته دريافت آن است.

سپس فرمود:اى على!اى برادر محمد!قبول دارى كه به وعده هاى محمد عمل كنى و قرضش را بپردازى و ميراثش را بگيرى؟

على عليه السلام عرض كرد:آرى پدر و مادرم به قربانت.سود و زيانش با من.

على عليه السلام فرمود:من به پيامبر نظر مى كردم،ديدم انگشتر خويش را از انگشت بيرون كرد و فرمود:تا من زنده ام اين انگشتر را به دست كن؛چون در انگشتم نهادم،به آن نظر كردم آرزو بردم كه از تمام ميراث آن حضرت همين انگشتر را داشته باشم.

سپس فرياد زد:اى بلال!آن كلاه،زره،پرچم،پيراهن،ذوالفقار،عمامه سحاب،9.

ص: 264

جامه برد،كمربند و عصا را بياور.

على عليه السلام فرمود:من تا آن ساعت آن كمربند را نديده بودم.قطعه و رشته اى آورد كه چشم ها را خيره مى كرد و معلوم شد كه از كمربندهاى بهشتى است.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:اين را جبرئيل براى من آورد و گفت:اى محمد!اين را در حلقه هاى زره بگذار و در جاى كمربند به كمر ببند.

سپس دو جفت نعلين عربى طلبيد كه يكى وصله داشت و ديگرى بيوصله بود و پيراهن خواست يكى پيراهنى كه با آن به معراج رفته بود و ديگر پيراهنى كه با آن به جنگ احد رفته بود و سه كلاه را طلب كرد:كلاه مسافرت،كلاه روز عيد فطر،قربان و روزهاى جمعه و كلاهى كه به سر مى گذاشت و با اصحابش مجلس تشكيل مى داد.

سپس فرمود:اى بلال!دو استر شهباء و دلدل و دو شتر عضباء و قصوى و دو اسب جناح و حيزوم را بياور.حيزوم اسبى بود كه پيامبر به او مى فرمود:پيش برو اى خيزوم و الاغى را كه عفير نام داشت آورد.پيامبر فرمود:اى على!تا من زنده ام اين ها را بگير.

امروزه برخى از اهل تسنن در اين مورد مناقشه مى كنند و به روايتى كه در اصول كافى آمده اشاره مى كنند،آن جا كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:پيامبر خدا فرمود:

و إن العلماء ورثة الأنبياء.إن الأنبياء لم يورثوا دينارا ولا درهما ولكن ورثوا العلم فمن أخذ منه أخذ بحظ

وافر؛(1)

به راستى علما از پيامبران ارث مى برند.همانا پيامبران دينار و درهم به ارث نگذاشته اند؛بلكه علم به ارث گذاشته اند.پس كسى كه از آن برگيرد سهم بسيار برده است.1.

ص: 265

البته اينان مغرض هستند و مى خواهند به گمان و پندار استدلال ما را باطل كنند.گرچه متأسفانه برخى از

خودى ها نيز در اين مورد خوب دقت نمى كنند.

در پاسخ اين اشكال اين نكته جالب توجه است كه در روايتى كه ابوبكر نقل كرده آمده است:ص لا نورث؛ارث نمى گذاريم ر؛(1)ولى در اين روايت آمده است:ص لم يورثوا؛به ارث نگذاشتندر و بين اين دو عبارت تفاوت است.

معناى حديث اصول كافى اين است كه پيامبران آن چه را داشتند در دوران زندگى خويش در راه خدا خرج

كردند و چيزى جز علم باقى نگذاشتند،نه اين كه ارث باقى نمى گذارند.

بايد به اين نكته دقت كرد،گرچه برخى از بزرگان ما نيز از اين نكته غافل شده و در صدد تأمل در سند اين حديث درآمده اند كه اگر سند حديث صحيح باشد،اين اشكال وارد است.نه،ما در سند حديث خدشه وارد نمى كنيم؛چرا كه پرواضح است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اصحابشان را طورى تربيت كردند كه مال جمع نكنند و جمع كننده اموال نباشند.افرادى هم چون امير مؤمنان على عليه السلام توسط پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تربيت

شده اند.امام مجتبى عليه السلام در اولين خطبه خود بعد از شهادت حضرت امير در وصف ايشان فرمودند:

ما ترك صفراء ولا بيضاء؛(2)

آن بزرگوار هيچ سيم و زرى از خود باقى نگذاشت.

اين در تاريخ ثبت شده و حتى اهل تسنن نيز نوشته اند.كسانى كه در مكتب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تربيت نشدند،گرچه با آن حضرت معاشرت داشتند و ملازم8.

ص: 266

بودند،اخلاق و آداب آن حضرت را نگرفتند.مگر فرزندانى كه با پدران خود معاشرت دارند،واقعا آداب پدرها را مى گيرند و تربيت مى شوند؟

از اين رو افرادى چون طلحه،زبير،عبدالرحمان بن عوف كه با پيامبر اكرم معاشرت داشتند،پس از مرگ خود آن قدر شمش طلا از خود به جا گذاشتند كه وقتى وراث مى خواستند بين خود تقسيم كنند ناگزير شدند كه طلاها را با كلنگ بشكنند!(1)

بنابراين،معناى ص لم يورثوار؛يعنى در راه خدا مصرف كنند و پس از خودشان براى وارث چيزى به جا نگذارند،نه اين كه كسى از آن ها ارث نمى برد.

و طبع قضيه هم همين است،نه فقط پيامبران الهى؛بلكه بندگان صالح و شايسته خدا و انسان هاى وارسته،همواره مى كوشند اموال و دارايى خود را در راه خدا مصرف كنند و چنين نبوده كه به فكر ورثه باشند و براى آنان مال جمع كنند.بسيارند كسانى كه در دوران زندگى اموال زيادى داشتند و پس از مرگشان چيزى نداشتند؛زيرا همه چيز را در راه خدا مصرف كرده بودند.

چنين افرادى در بين علما و دانشمندان ما نيز بوده اند.يكى از آنان عالم بزرگوار حاج شيخ محمد حسين اصفهانى رحمه الله است.اين محقق بزرگ به كمپانى معروف است؛چون پدر او صاحب كارخانه بوده و ثروت زيادى داشت و همه اموال و دارايى ها به ارث به اين عالم بزرگوار رسيد.او نيز همه اين اموال را در راه خدا مصرف كرد تا جايى كه حتى يك خانه محقر هم نداشت.اين موضوع معروف است و پدر ما رحمه الله كه به خدمت آن عالم بزرگ مى رسيدند و جد ما رحمه الله نيز كه شاگرد ايشان بودند،اين قضيه را نقل مى كردند.

نقل كرده اند كه اين دانشمند محقق،تسبيحى ارزشمند داشت كه دانه هايش از5.

ص: 267

عقيق يا سنگ گران بهاى ديگرى بود.روزى بند تسبيحش پاره شد.او خم نشد تا آن ها را جمع كند؛بلكه رها كرد تا مردم آمدند و هر كس براى خود از دانه هاى گران بها برداشت،در حالى كه نقل مى كنند روزى همين عالم گران قدر از بازار پياز خريده بود و در لاى عبايش به مترل مى برد،ناگاه عبا باز شد و پيازها به زمين ريخت و او نشست و پيازها را جمع كرد.

البته معلوم است كه ارث علوم و معنويات ارزشمند است و ائمه عليهم السلام بدان جهت افتخار مى كنند و از امتيازات آنان شمرده مى شود؛از اين رو امير مؤمنان وارث رسول الله صلى الله عليه وآله بود،هم چنان كه وصى آن حضرت نيز بود.در حديثى آمده است كه بريده گويد:از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:

لكل نبى وصى ووارث و إن عليا وصيى ووارثى؛(1)

براى هر پيامبرى وصى و وارثى است.به راستى كه وصى و وارث من على است.

به عبارت كوتاه،وارث بودن در اموال،حكم است و وارث بودن در جهات معنوى،مقام است.

نمونه هاى برتر

والمثل الاعلى؛

و(سلام بر)نمونه برتر.

ائمه عليهم السلام نمونه هاى برتر هستند.براى واژه«مثل»سه معنا مى شود ذكر كرد:يكى اين كه راغب اصفهانى گفته:

المثل عبارة عن قول فى شىء يشبه قولا فى شىء آخر،بينهما مشابهة ليبين أحدهما الآخر ويصوره؛(2)

ص: 268

مثل عبارت است از سخنى كه در موردى به سخن ديگر شباهت دارد تا سخن ديگر را بيان كند.

مثل در هر زبانى وجود دارد؛در زبان عربى،فارسى،تركى و زبان هاى ديگر.براى نمونه،فرض كنيد در زمانى قضيه اى رخ مى دهد كه در آن رخداد سخنى گفته مى شود كه از نظر ادبى كلام قوى است و عبارت كوتاهى دارد كه در طول تاريخ ماندگار مى شود و در وقايع مشابه همان مطلب گفته مى شود.در زبان عربى مثلى است كه مى گويند:

ص فى الصيف ضيعت اللبن ر.

جريان اين گونه بوده كه عربى در فصل گرما در شهرى،شير خنك داشته.او اين شير را به عللى از دست داده و ضايع كرده بود.فردى به او مى گويد:تو در اين فصل گرما كه انسان به شير خنك نياز دارد،آن را ضايع و حرام كردى.

اين جريان ضرب المثل شده براى كسى كه كارى را در زمان خود ضايع كند؛يعنى در وقتى كه مغتنم براى انجام آن كار بوده و زمينه فراهم بوده كه انجام شود،آن كار را انجام ندهد مى گويند:ص فى الصيف ضيعت اللبن ر.

جمع«مثل»به اين معنا«امثال»است.

به يقين مقصود از«المثل الأعلى»اين نيست و قطعا در خطاب به ائمه عليهم السلام اين معنا مراد نيست؛بلكه معناى ديگرى مراد است.

مثل معناى ديگرى دارد كه در كتاب ها نيز آمده است و در ادبيات و ساير علوم در بحث هاى گوناگون مثال مى زنند.مثلا در علم نحو،آن گاه كه مبتدا و خبر را تعريف مى كنند،مثال مى زنند و مى گويند:«كزيد قائم».اين گونه مثل براى تقريب مطلب و تطبيق كبرى است.

جمع«مثل»به اين معنا«أمثله»است.

اين معنا نيز در خطاب به ائمه عليهم السلام مراد نيست.

ص: 269

به تصور ما مراد معناى سوم از معانى واژه«مثل»است كه همانا«نمونه»و به اصطلاح عربى«نموذج»است و جمع آن«مثل»مى باشد.

هر گاه انسان مى خواهد حقيقت و واقعيتى را بيان كند و براى اين كه امر معقول،خوب و درست فهميده شود،نام امر محسوسى را مى آورد و مى گويد:مثل آن چنين است.

براى تقريب به ذهن مى گوييم:اگر بخواهيم جود،سخاوت و كرم را كه از امور محسوسه نيستند تعريف كنيم و آثار و ويژگى هاى خوب آن را بيان نماييم مى گوييم:مثلش حاتم طايى است.

به گمان من و الله العالم مراد از«مثل»در اين عبارت،همين است.

در قرآن مجيد در دو مورد ص المثل الأعلى ر آمده است.

1.در سوره نحل مى فرمايد:

(لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ) ؛(1)

براى كسانى كه به جهان آخرت ايمان نمى آورند،مثل و صفات زشت است و صفات و نمونه هاى والا براى خداوند است و او توانا و حكيم است.

2.و در سوره روم نيز اين گونه آمده است:

(وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ) ؛(2)

و برترين و والاترين صفات در آسمان ها و زمين براى اوست و او توانا و حكيم است.

در يك مورد آمده:(وَ لِلّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى ) و در مورد ديگر:(وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى ) .دست كم اين كه در هر دو مورد

حرف«لام»براى اختصاص آمده و بعد از7.

ص: 270

آن،هر دو مورد در عبارت(وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ) مشتركند.

از طرفى واژه ص الاعلى ر از اسماى خداوند سبحان است،آن جا كه قرآن مى فرمايد:

(سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى *اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى ) ؛(1)

پروردگار بلندمرتبه ات را متره و پاك شمار؛همو كه آفريد و موزون ساخت.

در آيه ديگر مى فرمايد:

(إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى ) ؛(2)

مگر جلب رضايت و خشنودى پروردگار والا مرتبه اش.

بنابراين،اگر اين معنا را براى واژه«مثل»بپذيريم و واژه ص الأعلى ر كه از نام هاى خداى سبحان است؛گمان مى كنم كه معناى ص المثل الأعلى ر اين گونه باشد كه ائمه نمونه خداوند متعال هستند؛يعنى آنان مظاهر ذات احديت هستند كه اگر كسى امام عليه السلام را شناخت،حضرتش را دوست داشت و از آن بزرگوار اطاعت كرد،خدا را شناخته و از او اطاعت كرده است.

به سخن ديگر،ص المثل الأعلى ر به اين معناست كه ائمه عليهم السلام معرف خداوند متعال هستند؛يعنى انسان از طريق ائمه عليهم السلام خدا را مى شناسد.اگر كسى مى خواهد خدا را بشناسد،بايستى ائمه عليهم السلام را شناسايى كند.اگر كسى مى خواهد خدا را عبادت كند،بايد ائمه عليهم السلام را بشناسد و اگر فردى بخواهد از خدا اطاعت كند،بايستى از ائمه عليهم السلام اطاعت نمايد كه بريد عجلى گويد:از امام باقر عليه السلام شنيدم فرمود:0.

ص: 271

بنا عبدالله وبنا عرف الله؛(1)

به وسيله ما خداوند مورد پرسش قرار گرفت و به توسط ما خداوند شناخته شد.

در مورد ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

من أطاع عليا فقد أطاعنى ومن أطاعنى فقد أطاع الله؛(2)

كسى كه از على اطاعت كند از من اطاعت كرده است و كسى كه از من اطاعت كند،خدا را اطاعت كرده است.

و به معناى دقيق تر اين كه خداوند فراتر و والاتر از آن است كه ديده شود و يا به كنه شناخته شود؛اما ائمه عليهم السلام در عالم امكان نمونه آن ذات و صفات هستند،كه اگر كسى آن ها را ببيند انگار خدا را ديده است؛از اين رو است كه از امام عليه السلام به عناوين مختلفه كه همگى دلالت بر اين معنا دارند تعبير شده است.مثلا در روايتى حضرت سيدالشهداء مى فرمايد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

يا على!أنت حجة الله،وأنت باب الله،وأنت الطريق إلى الله،وأنت النبأ العظيم،وأنت الصراط

المستقيم،وأنت المثل الأعلى؛(3)

اى على!تو حجت خدا و باب خدا هستى و تو همان راه به سوى خدايى و تو خبر بزرگ،صراط مستقيم و مثل اعلا هستى.

به هر حال،اين هم يكى از مقامات انحصارى ائمه عليهم السلام است.3.

ص: 272

صاحبان دعوت نيكو

اشاره

والدعوة الحسنى؛

و(سلام بر)دعوت نيكو.

ائمه عليهم السلام صاحبان دعوت نيكو هستند.

به نظر مى رسد همان معنايى كه در عبارت پيشين بيان شد،در اين عبارت نيز مى توان گفت.

آن بزرگواران اهل و صاحب دعوت حسن و نيكو به سوى خدا هستند.بلكه صرف وجود امام و خود ذات او دعوت حسن است كه هر كس او را ببيند يا به فكر او بيفتد به ياد خدا مى افتد.

هر دو وجه درست است.البته وجه سومى نيز وجود دارد كه خواهيم گفت.

معناى دعوت

كتاب معجم مقاييس اللغه از معتبرترين كتاب هاى لغت است.نگارنده اين فرهنگ،ابن فارس شيعى است.وى از قدماى لغويان و از محققان در لغت بوده و نزد همگان مورد قبول واقع شده است.وى به تعبير امروزى،در اين فرهنگ نخست ريشه واژه را ثلاثى مجرد معنا كرده،آن گاه تمام اشتقاقات را به آن معنا برگردانده است و اين روش در معناى لغت خيلى مهم است و تحقيقى در اين فن است و فوايد بسيارى دارد.در واقع به معناى مشترك معنوى

برمى گردد؛همان مطلبى كه ما مثلا در عبارت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى گوييم،آن جا كه حضرتش فرمود:

من كنت مولاه فعلى مولاه؛(1)

هر كه من مولاى و سرپرست او هستم،على مولا و سرپرست اوست.

ص: 273

يعنى نخست در معناى واژه«مولا»ادعاى اشتراك معنوى مى كنيم؛سپس اشتراك لفظى كه بيشتر علما گفته اند.

ابن فارس در معناى واژه«دعوت»مى گويد:

الدال و العين و الحرف المعتل أصل واحد و هو أن تميل الشىء إليك بصوت وكلام يكون منك؛(1)

دال،عين و حرف معتل كه قلب به الف شده،يك ريشه بيشتر ندارد و همه مشتقات به اين ريشه برمى گردد.اين واژه به معناى دعا كردن است كه انسان كارى بكند كه آن طرف مورد خطاب برگردد و به او نگاه كند و تمايل نمايد و توجه پيدا كند.

بيان اين لغوى خيلى دقيق و درست است.براى مثال،وقتى شما فردى را به صرف غذا به مترلتان دعوت مى كنيد؛كارى مى كنيد كه او به سوى شما بيايد.اگر به سوى خدا عرض حاجتى داشتيد،دعا مى كنيد و هدف اين است كه خداوند متعال به شما نگاه كند كه همه الطاف در اين نگاه كردن است.در دعاى ندبه مى خوانيم:

انظر إلينا نظرة رحيمة؛(2)

به ما به ديد مهر و رحمت بنگر.

آن چه بيان شد،لب و ريشه معناى دعا و دعوت كردن است.

بنابراين ذات و وجود ائمه عليهم السلام دعوت است،حتى اگر امام ساكت باشد و هيچ مطلبى نفرمايد وجود آن حضرت دعوت به سوى الله است؛يعنى مذكر و يادآور خداوند متعال است كه انسان را به ياد خدا مى اندازد و او را متوجه حضرت حق مى نمايد.0.

ص: 274

آرى،ائمه عليهم السلام وسيله ميل،توجه و انعطاف مردم به سوى خداوند متعال هستند.گرچه ابن فارس مى گويد:«بصوت و كلام؛اين فراخوانى به وسيله صدا و سخنى باشد»،اما اين از باب مثال است،مگر نه اين است كه الفاظ وسيله رساندن حقايق هستند،ائمه عليهم السلام خود وجود خارجى حقايق هستند.

افزون بر اين كه خود ائمه عليهم السلام«كلمة الله»هستند.مگر حضرت عيسى عليه السلام«كلمة الله»نبود؟پس ائمه ذاتا و وجودا،چه سخن بگويند چه ساكت باشند،دعوت به سوى خدا هستند.سكوت آنان دعوت به سوى خدا و درس و عبرت براى ماست،همان گونه كه كلامشان درس است و عبرت.اين معنا كاملا صحيح و حمل لفظ بر آن مقتضاى اخذ به أصالة الحقيقة است.

ائمه عليهم السلام دعوت هستند؛دعوت با سخن و سكوت.اگر آزاد باشند يا زندانى شوند.مثل امام كاظم عليه السلام حضورشان در زندان است،ولى دعوت كننده الى الله هستند.

امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف در دوران غيبت نيز«الدعوة الحسنى»هستند و از اين بيان،پاسخ پرسش معروف داده مى شود كه فايده امام غايب چيست؟چرا كه امام عليه السلام در همه حالات«الدعوة الحسنى»است.

البته اين معنا بارها در قرآن كريم آمده است.(1)

معناى دوم اين كه«دعوه»را بر«داعى»حمل كنيم و اين معنا هر چند مجاز است،از قبيل«زيد عدل»؛ولى صحيح است.ما به طور معمول در اين موارد نخست به المفردات فى غريب الحديث راغب اصفهانى مراجعه مى كنيم.وى مى گويد:).

ص: 275

والدعاء إلى الشىء الحث على قصده؛(1)

اين كه كسى را به سوى چيزى دعا مى كنيد؛يعنى او را به سوى آن چيز وادار مى نماييد.

قرآن كريم مى فرمايد:

(قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ ) ؛(2)

(يوسف)گفت:پروردگارا!زندان نزد من از آن چه مرا به سوى آن فرا مى خوانند محبوب تر است.

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ ) ؛(3)

و خداوند به سراى صلح و آرامش فرا مى خواند.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ) ؛(4)

و اى قوم من!چرا من شما را به سوى نجات و رهايى فرا مى خوانم و شما مرا به سوى آتش فرا مى خوانيد؟

اين ها مواردى است كه راغب اصفهانى درباره واژه«دعوت»به آن ها استشهاد كرده است.

ائمه عليهم السلام«داعى إلى الله»هستند كه در آينده در عبارت«الأئمة الدعاة»1.

ص: 276

خواهيم خواند،هم چنان كه خود رسول الله صلى الله عليه وآله نيز(داعيا إلى الله)هستند.(1)

معناى سومى نيز محتمل است،به لحاظ اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرموده اند:

أنا دعوة أبى إبراهيم؛(2)

من همان دعوت پدرم ابراهيم هستم.

از طرفى در تفاسير،در ذيل آيه مباركه:(وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ ) ؛(3)«و در ميان امت هاى آينده براى

من زبان صدق قرار بده».آمده كه«هو أمير المؤمنين؛(4)منظور از«لسان صدق»امير مؤمنان على عليه السلام است».

معناى دعوت حسنى

دعوت حسنى،دعوتى است كه هيچ نقصى و قبحى در آن نيست؛بلكه كمال محض است؛از اين رو گاهى اصحاب ائمه عليهم السلام از سكوت آن حضرات مطالب بسيارى را استفاده مى كردند و اين نكته بر افراد آشنا به حالات آنان مخفى نيست؛نه فقط سكوت،بلكه حتى زندانى شدن،اين كه امام كاظم عليه السلام در زندان عباسى،به سر مى برد با آن همه زجر و شكنجه خود دعوت«الى الله»بود،و زندانى كردن آن حضرت جنگ با خدا است و دعوت الى الطاغوت،وگرنه آن حضرت چه كار كرده بود كه در زندان باشد؟

ص: 277

آرى،آنان در همه حالاتشان چنين هستند.آنان حسن تمام و تمام حسن هستند و از هر سوء،نقص و قبحى به دورند.هر كس چنين باشد،اصل وجودش دعوت مى شود و بايد در همه حالاتش على الاطلاق به او اقتدا كرد.

بنابراين كسى كه مقتداى على الاطلاق باشد و در همه حالات او هيچ گونه نقص،قبح و سويى وجود نداشته باشد،جز معصوم نخواهد بود و كسى كه معصوم باشد«المثل الأعلى»است.

حجت هاى خدا

اشاره

وحجج الله على أهل الدنيا والاخرة والاولى؛

و(سلام بر)حجت هاى خدا بر مردم دنيا،آخرت و اولى.

ائمه عليهم السلام حجت هاى خدا بر اهل دنيا،آخرت و اولى هستند.«حجج»جمع حجت و به معناى برهان است.آرى،اگر كسى داراى ويژگى هاى ياد شده باشد البته حجت خدا بر اهل دنيا،آخرت و اولى خواهد بود.

اين چه شأن و مترلتى است كه كسى برهان خدا باشد؟خداوند در هر عالمى از عوالم،چه در دنيا و چه قبل و بعد دنيا به ائمه اطهار عليهم السلام احتجاج مى كند و آيا كسى قدرت ايستادگى در مقابل برهان الهى را دارد؟

احتجاج براى چيست؟بديهى است كه خداوند متعال به احتجاج،استدلال و اقامه شهود نياز ندارد.اگر بخواهد كسى را مؤاخذه كند،مطابق علمش حكم مى كند؛چرا كه به همه امور احاطه دارد.پس آوردن برهان و اقامه شهود براى چيست؟

مگر كسى مى تواند بر حكم خداوند متعال اعتراض كند؟(1)مگر عدل الهى،

ص: 278

حكم الهى و علم الهى خدشه بردار است؟مگر خودش در آخرت به حساب بندگانش رسيدگى نمى كند؟

آرى،قاعده لطف اين را اقتضا مى كند كه حق تعالى كسانى را در اين عالم برهان قرار دهد كه از طريق آن ها احتجاج نمايد و انسان را مؤاخذه كند.

بحثى در فقه اسلامى مطرح است كه اگر دو نفر مثلا بر سر ملكى نزاع داشته باشند و به حاكمى مراجعه كنند كه مى داند حق با كيست،آيا مى تواند طبق علم خود داورى كند يا نه؟اين بحث هم در حقوق الهى و هم در حق مردم مطرح شده است.(1)

هشام بن حكم گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إنما اقضى بينكم بالبينات و الأيمان؛

من فقط با دليل و سوگند داورى مى نمايم.

حضرتش در پايان حديث فرمودند:

وبعضكم ألحن بحجته من بعض،فأيما رجل قطعت له من مال أخيه شيئا فإنما قطعت له به قطعة من

النار؛(2)

بايد بر حسب قواعد باب قضاوت و حكومت داورى شود.پس هر كه از راه قضاوت و حكم حاكم،چيزى از مال برادرش به ناحق بردارد،در واقع قطعه آتشى براى او مهيا شده است.

مگر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بر قضايا محيط،عالم و آگاه نيستند؟بيان شد كه حاكم شرع معمولى نيز از قضيه اى امكان دارد آگاهى داشته باشد و بگويد من مى دانم اين خانه از آن فلانى بوده و اكنون به ارث رسيده است و طرف مقابل بى خود مى گويد.1.

ص: 279

اين موضوع در جاى خود بحث مى شود.

وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله چنين باشد،آيا خداى سبحان به احتجاج نياز دارد؟نه،اما به مقتضاى قاعده لطف كار به جايى مى رسد كه امام عليه السلام را برهان يا شاهد مى آورند و اگر لازم باشد انطاق جوارح مى نمايند.(1)اگر پاى او انكار كرد،دستش به سخن مى آيد.اين امور براى احتجاج است و براى آن است كه انسان كمى شرم و حيا نمايد.

وقتى خداوند متعال به همه امور محيط و آگاه است و با وجود اين از باب لطف كسى را قرار دهد كه راهنمايى كند،ارشاد نمايد و تعليم دهد،آن گاه هم به دستورهاى او گوش فرا ندهيم،فردا به او احتجاج خواهد كرد.

لزوم حجت به قاعده لطف

اساسا مقتضاى قاعده لطف اين است كه سه چيز بايستى باشد:

1.چون غرض از خلقت بشر به كمال رسيدن او است،پس بايد برنامه اى براى اين جهت وجود داشته و كسى رساننده آن به بشر باشد.از برنامه به«شريعت»تعبير مى شود و رسول حامل آن است.

و اين كار را خداوند متعال انجام داده است.

2.رسول الهى،كه وقتى خداوند متعال او را جهت ابلاغ شريعت و هدايت مردم انتخاب و نصب نمود،اين مسئوليت را بپذيرد.

و اين كار از ناحيه حضرت رسول تمام است.

3.امام الهى بعد از رسول،چون رسول از دنيا رود بايد زمين خالى از حجت نباشد و هدايت گر بين مردم از جانب خدا و به نيابت از رسول وجود داشته و پذيراى

ص: 280

اين مسئوليت بوده باشد.

و اين كار از طرف امام تمام است.

پس از اين مراحل كه به قاعده لطف تحقق يافته،خداوند در احتجاج بر مكلفان مى فرمايد:مگر براى شما شريعت نفرستادم؟

آرى،فرستادى.

آيا حامل اين شريعت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله شما را دعوت نكرد و به وظايفش عمل ننمود؟

چرا،و خيلى زحمت هم كشيد.

آيا پس از او براى شما حجت هايى قرار ندادم و آن ها هدايت شما را به عهده نگرفتند؟

چرا قرار دادى،و به تكليفشان عمل كردند.

پس چرا گوش نداديد؟چه كسى مقصر است؟

اين همان احتجاج الهى است.بنابراين،اگر غير از اين باشد،مؤاخذه و بازخواست قبيح خواهد بود؛از اين رو عقل مى گويد:عقاب بدون بيان،قبيح است و شرع هم همين را مى گويد،آن جا كه مى خوانيم:

(وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً) ؛(1)

و ما هرگز(گرو هى را)مجازات نخواهيم كرد،مگر آن كه پيامبرى برانگيزيم.

طبق اين بيان،شأن و مترلت ائمه عليهم السلام در اين جهان چنين مى شود كه ص الله يحتج بهم على عباده؛خداوند

سبحان به وسيله آنان بر بندگانش احتجاج مى كندر تا فردى معصوم نباشد،قابليت احتجاج ندارد وگرنه هر عالمى در

جامعه در حد خود كه به5.

ص: 281

وظايفش عمل مى كند حجت است.مگر نمى گويند:حجة الاسلام؟هر فرد متقى و متدينى در جامعه در حد خود بر ديگران حجت است؛ولى هيچ كدام از اين ها معصوم نيستند.معصوم حجت خداوند سبحان است بر جميع خلايق.اين كه در مورد غير معصوم گفته شود:«حجة الله»اين سخن غلط است،يا مجاز است،يا تعارف...آرى،آن مقام ائمه عليهم السلام است.

و طبق شرحى كه گفته شد صلاح جامعه به سه پايه نياز دارد:

پايه نخستين بر خداست؛پايه دوم بر مرسل،و پايه سوم بر امام بعد از رسول،كه با اين سه اصل،زمينه صلاح يك جامعه تحقق پيدا مى كند.پس اگر چنين نشود خود مردم مقصرند،و اين واقعيتى است و به اين معنا برهان قائم است.

بريد بن معاويه گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ليس لله على خلقه أن يعرفوا قبل أن يعرفهم وللخلق على الله أن يعرفهم ولله على الخلق إذا عرفهم أن

يقبلوا؛(1)

براى خدا بر مردم حقى نيست تا بشناسند؛بلكه حق مردم نسبت به خداوند اين است كه خداوند به آن ها بشناساند و آن گاه حق خدا بر مردم اين مى شود كه آنان پس از شناخت بپذيرند.

پس خدا معرف را بايد نصب كند و او را به مردم معرفى نمايد و تا اين امر تحقق نيابد،احتجاج معنا ندارد.از طرفى معرفت اين معرف بايستى از طريق خاصى باشد؛چرا كه خداوند متعال معرفت خود را نيز از طريق خاصى معين كرده است،نه هر كسى كه عقلش هر چه گفت و نه هر شيخ يا مرشدى در عالم ادعا كند.در اين صورت،همه اين راه ها انحرافى مى شود؛از اين رو ائمه عليهم السلام فقط بعد از رسول الله2.

ص: 282

حجت هاى خداوند متعال هستند.

آرى،اين بيان واضح و برهانى گويا است كه اگر خداوند در اين عالم حجت قرار نداده بود،مردم بر خدا حجت داشتند و محاجه مى كردند كه كسى را براى ما نفرستادى.پس چه مى خواهى؟اين همان معناى آيه است كه مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(1)

تا پس از آمدن پيامبران حجتى براى مردم در برابر خدا نباشد.

تمام آن چه گفته شد،درباره قيام ائمه عليهم السلام به وظيفه الهى خويش در برابر شريعت از جهتى و در برابر مكلفان از جهت ديگر است كه خداوند متعال به نقش آنان در حفظ و ابلاغ شريعت و هدايت امت احتجاج خواهد كرد.

ظاهر عبارت اين است كه ائمه عليهم السلام خودشان«حجج»خداوند متعال هستند و اين شأن و مترلت بالاترى از مقام ياد شده است.

ائمه؛حجت در دنيا

پس ائمه عليهم السلام به هر دو وجه در همه عوالم حجت خدا هستند.اما در عالم دنيا يعنى همين جهانى كه در آن زندگى مى كنيم.به آن«دنيا»مى گويند يا براى اين كه پايين و بى ارزش است و يا براى اين كه از عوالم ديگر به ما نزديك تر است پرواضح است كه وجودشان بر وجود خالق متعال برهان است و آثار وجودشان بر همه خلايق حجت است،به طورى كه احدى نمى تواند در برابر احتجاج خداوند به صفات و حالاتشان مقاومت كند.

ص: 283

ائمه؛حجت در عالم قبل

در عالم قبل كه به«الاولى»يعنى عالم ذر تعبير شده است،ائمه عليهم السلام حجت خداوند متعال بر اهل آن عالم هستند و خداوند در آن عالم،ميثاق با اهل بيت عليهم السلام را از آنان اخذ كرده است.در اين زمينه روايات فراوان است؛از جمله روايتى كه مرحوم كلينى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه آن حضرت فرمود:

إن الله عز وجل خلق الخلق فخلق من أحب مما أحب وكان ما أحب أن خلقه من طينة الجنة وخلق من أبغض مما أبغض وكان ما أبغض أن خلقه من طينة النار،ثم بعثهم فى الظلال.فقلت:وأى شىء الظلال؟فقال:ألم تر إلى ظلك فى الشمس شيئا وليس بشىء.

ثم بعث منهم النبيين فدعوهم إلى الإقرار بالله عز وجل و هو قوله عز وجل:(وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّهُ ) .(1)ثم دعوهم إلى الإقرار بالنبيين فأقر بعضهم وأنكر بعض.

ثم دعوهم إلى ولايتنا فأقر بها و الله من أحب وأنكرها من أبغض،و هو قوله:(فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ ) .(2)

ثم قال أبو جعفر(عليه السلام):كان التكذيب ثم .(3)

همانا خداى عز وجل خلق را آفريد و هر كه را دوست داشت،از ماده اى كه دوست داشت كه همان خاك بهشتى بود آفريد،و هر كه را دشمن داشت،از آن چه نزدش مبغوض بود كه همان خاك دوزخى است آفريد؛سپس آن ها را در ظلال برانگيخت.

راوى گويد:عرض كردم:ظلال چيست؟

ص: 284

فرمود:مگر سايه خود را در پرتو خورشيد نمى بينى كه چيزى هست؛ولى چيزى نيست.

سپس از ميان آن ها پيامبران را برانگيخت و ايشان را به اقرار به خداى عز وجل دعوت كرد.اين است معناى گفتار خداى عز وجل كه مى فرمايد:«اگر از آن ها بپرسى چه كسى خلقشان كرده به يقين

خواهند گفت:خدا».سپس آن ها را به اقرار پيامبران دعوت كرد.برخى اقرار كردند و برخى انكار ورزيدند.

آن گاه به ولايت ما دعوتشان فرمود.به خدا سوگند،كسى به آن اقرار كرد كه خدا او را دوست داشت و هر كه را دشمن داشت انكار ورزيد و همين است معناى گفتار خداى تعالى كه مى فرمايد:«آن ها به آن چه در گذشته تكذيب كرده بودند،ايمان نخواهند آورد».

سپس امام باقر عليه السلام فرمود:تكذيب در آن جا واقع شد.

ائمه عليهم السلام در آن عالم حجت الهى بر تمام انبيا و ملائكه مقرب بوده اند،و حتى ملائكه عبادت خداوند متعال را از ائمه عليهم السلام ياد گرفته اند.

ائمه؛حجت در عالم آخرت

ائمه عليهم السلام در عالم آخرت نيز هم شاهد خداوند متعال هستند و هم حساب رس مردم به اذن او.امير

مؤمنان على عليه السلام ص قسيم الجنة و النارر است و در احاديث فريقين چنين آمده است:

لا يدخل الجنة إلا من جاء بجواز من على بن أبى طالب؛(1)

كسى نمى تواند به بهشت وارد شود مگر جوازى از جانب على بن ابى طالب عليهما السلام داشته باشد.

ص: 285

ما در آينده در اين باره به تفصيل سخن خواهيم گفت.

خلاصه اين كه ائمه عليهم السلام به تمام معنا و در تمام عوالم و در همه احوال حجت هاى خداوند متعال هستند.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

ص: 286

جايگاه هاى شناخت خدا

السلام على محال معرفة الله؛

سلام بر جايگاه هاى معرفت و شناخت خدا.

ائمه عليهم السلام جايگاه هاى معرفت و شناخت خدا هستند.واژه«محال»جمع محل،به معناى جاى حلول است كه چيزى در مكانى قرار مى گيرد و به هر مكانى كه چيزى در آن حلول كند،محل گويند.بنابراين،دو طرف وجود دارد:«محل»و آن چه در آن محل قرار مى گيرد.در اين جا محل«ائمه»هستند و«معرفت خدا»در ائمه است.

«معرفت»بالاترين مراتب ادراك است،به طورى كه هرگز مورد شك و شبهه نخواهد بود؛ولى ذات بارى تعالى درك شدنى نيست؛پس بايد ائمه را شناخت تا معرفت خدا حاصل شود.

غرض اصلى از نصب ائمه عليهم السلام معرفت است و نخستين كار آن ها دعوت و فراخوانى حسن و نيكوست.

خداوند متعال،ائمه عليهم السلام را داعى به معرفت خويش قرار داده است؛يعنى شما انسان هايى كه معرفت خدا را لازم داريد،چه در اصل آن و چه در مراتب آن بايستى به كجا مراجعه كنيد؟بايد به محل ها و جايگاه هاى معرفت خدا كه ائمه عليهم السلام هستند مراجعه كرد؛چرا كه آنان خود محل معرفت خداوند متعال هستند،نه در جايى هستند كه آن جا محل معرفت الهى است.

به همين جهت،اگر كسى امام را شناخت خدا را شناخته است،نه اين كه نعوذ

ص: 287

بالله اينان خدا هستند.اين بزرگواران عباد خداوند متعال و مخلوق او هستند؛اما معرفت خداوند متعال در ائمه عليهم السلام است؛بلكه بايستى حرف«در»نيز حذف شود؛يعنى خودشان و وجودشان معرفت خداوند متعال است.ائمه عليهم السلام چنان خدا را شناخته اند كه غير خدا در وجودشان نيست.

در روايتى آمده است كه حضرت سيدالشهداء سلام الله عليه فرمودند:

أيها الناس!إن الله جل ذكره ما خلق العباد إلا ليعرفوه فإذا عرفوه عبدوه،فإذا عبدوه استغنوا بعبادته عن عبادة ما سواه.

فقال له رجل:يابن رسول الله!بأبى أنت وامى!فما معرفة الله؟

قال:معرفة أهل كل زمان إمامهم الذى يجب عليهم طاعته؛(1)

اى مردم!به راستى خداوند متعال مردم را نيافريد مگر او را بشناسند.پس هر گاه او را بشناسند،عبادتش كنند و آن گاه كه عبادتش كردند از عبادت غير او بى نياز مى گردند.

مردى گفت:اى فرزند پيامبر خدا!پدر و مادرم فداى شما گردد!شناخت خدا چگونه است؟

حضرتش فرمود:شناخت خدا به اين است كه مردم هر عصرى امام واجب الاطاعه خود را بشناسند.

از اين رو جمله«يعبدون»در آيه شريفه اى كه مى فرمايد:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ) ؛(2)«و من جن و

انسان را نيافريدم مگر اين كه مرا بپرستند».به«يعرفون»تفسير شده است.(3)0.

ص: 288

امام حسين عليه السلام مى فرمايد:«ما خلق العباد إلا ليعرفوه..»،اين جمله مباركه با«ماء»نافيه و«إلا»استثنائيه آمده است.معلوم مى شود كه عبادت،فرع معرفت است؛هر چه معرفت بيشتر،عبادت و بندگى بيشتر خواهد شد؛از اين رو از همين زيارت جامعه مقامات اهل بيت عليهم السلام هم در معرفت و هم در عبادت به خوبى به دست مى آيد.

هر چه خداوند متعال به ائمه عليهم السلام مقام بيشتر داده،عبادت آن بزرگواران بيشتر شده است.در فرازى از اين زيارت مى خوانيم:

عصمكم الله من الزلل وآمنكم من الفتن وطهركم من الدنس وأذهب عنكم الرجس وطهركم تطهيرا فعظمتم جلاله وأكبرتم شأنه ومجدتم كرمه،وأدمتم ذكره ووكدتم ميثاقه وأحكمتم عقد طاعته و...؛خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت،از فتنه ها ايمن ساخت و از آلودگى ها پاك نمود و پليدى ها را از شما دور كرد و شما را پاك و پاكيزه ساخت.پس شما نيز شكوه و جلال او را با عظمت و شأن او را بزرگ و كرم او را تمجيد كرديد،ياد او را ادامه داديد و پيمان او را محكم و استوار نموديد و....

آرى،هر چه از آن طرف عنايت باشد،از اين طرف بندگى بالاتر مى رود.كجاى زيارت جامعه غلو است؟آنان كه چنين ادعايى دارند،از كجا مى گويند؟آيا مى توانند ادعاى خود را ثابت كنند؟

بنابراين معرفت و شناخت امام زمان،همان معرفت و شناخت خداوند متعال است.پس معرفت و شناخت هر كه به امام زمان كه واجب الاطاعه است بيشتر شود،اطاعت و عبادتش بيشتر خواهد بود.

ما معرفت و اطاعت را از امام عليه السلام اخذ مى كنيم و نسبت به خداوند متعال عبادت مى كنيم.پس معرفت امام،معرفت خداوند متعال است كه عبادت او را در پى دارد و طبق سخنى كه عبادت،فرع معرفت باشد،هر چه معرفت بيشتر شد،عبادت

ص: 289

بيشتر مى شود.آن وقت كه امام را شناختيم،خدا را شناخته و او را عبادت مى كنيم و آن گاه كه امام را اطاعت مى نماييم،خدا را عبادت مى كنيم.حال اين سخن غلو است؟!

بنابراين در روايتى آمده است كه مروان بن مسلم گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

الإمام علم فيما بين الله عزوجل وبين خلقه،فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا؛(1)

امام نشانه بين خداوند متعال و آفريدگان اوست.پس هر كه او را شناخت مؤمن و هر كه او را انكار كرد،كافر خواهد بود.

پيش تر بيان شد كه ائمه عليهم السلام پيشوايان هدايت،چراغ هاى تاريكى ها و نشانه هاى تقوا هستند.با اين بيانات به طور كامل روشن مى شود كه امام يك شاخص،نشانه و علامت است.پس ائمه عليهم السلام بين خدا و خلق نشانه و راهنما هستند.اگر از آن ها پيروى كرديد،مؤمن خواهيد بود.

آرى،آن بزرگواران علم و نشانه بين خدا و همه خلايق اند.آنان نه تنها حجت هاى خداوند بر مسلمانان و شيعيان هستند؛بلكه حجت هاى خدا بر اهل دنيا و آخرت هستند.بنابراين،فرداى قيامت هيچ فردى نمى تواند بگويد مرا راهنمايى نكرديد؟كه مى گويند مگر نشانه و علمى بين تو و خداوند نبود؟

وليس لعباده يوم القيامة حجة على الله بل حجة تامة كاملة لله على الخلق؛

در روز رستاخيز حجتى براى بندگان در برابر خداوند نيست؛بلكه حجت كامل و تمام از آن خداوند در برابر همه آفريدگان است.آن جا كه مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(2)

تا پس از فرستادن پيامبران حجتى براى مردم در برابر خداوند نباشد.6.

ص: 290

از اين رو،اين علم و نشانه بينه براى همه است؛چون علم دعوت كننده است و لسان حالش اين است كه به طرف من بيا.راه معرفت خداوند از اين جا است.اگر كسى روى گرداند و نيامد،خود نيامده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا؛

هر كه آن را شناخت مؤمن و هر كه آن را انكار كرد،كافر خواهد بود.

آرى،تمام معناى حجت اين است و هيچ گونه جبرى در كار نيست.

جايگاه هاى بركت خدا

اشاره

ومساكن بركة الله؛

و(سلام بر)مساكن بركت خدا.

ائمه عليهم السلام مساكن بركت خدا هستند.واژه«مساكن»جمع مسكن است.مسكن محل سكون و استقرار است كه انسان و يا هر چيز ديگر در آن جا نه به طور موقت،بلكه به طور دائم سكونت دارد؛از اين رو استعمال مسكن براى خانه مجازى است؛چرا كه خانه مترل و محل نزول است كه انسان چند صباحى در آن زندگى مى كند.

مسكن از نظر لغوى جايگاه استقرار دائمى است كه انسان از آن انتقال پيدا نمى كند و اين فرق،بين مترل،مسكن و مأوى وجود دارد.

در اين عبارت مى فرمايد:ائمه عليهم السلام مسكن بركت الهى هستند كه بايد از همين جا و به بركت اين مكان كه مركز آن است،به مكان هاى ديگر برسد و ديگران استفاده كنند.

ص: 291

معناى بركت

راغب اصفهانى در معناى«بركت»مى نويسد:

ثبوت الخير الالهى فى الشىء؛(1)

بركت يعنى ثابت شدن خير الهى در چيزى.

بنابراين،ائمه عليهم السلام محل ثبوت خير الهى هستند.اطلاق و گستره واژه«خير»،اصل وجود و تمام آثار و توابع آن را از ناحيه خداوند متعال در بر مى گيرد.ائمه عليهم السلام محل سكون و وجود و استقرار آن هستند.

واژه«بركت»در قرآن مجيد نيز آمده است.در آيه اى مى خوانيم:

(وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً) ؛(2)

و ما از آسمان آبى پربركت فرو فرستاديم.

وصف آب به مبارك درست است.از طرفى،در آيه ديگر نزول اين آب و استقرار آن را در زمين مطرح مى كند و مى فرمايد:

(وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنّاهُ فِي الْأَرْضِ ) ؛(3)

و ما از آسمان آبى به اندازه معين فرو فرستاديم،پس آن را در زمين قرار و ساكن نموديم.

پس اين آب مبارك در زمين سكون پيدا كرد و همين منشأ خيرات براى بشر شد،آن جا كه مى فرمايد:

ص: 292

(أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ) ؛(1)

آيا نديدى كه خداوند آبى از آسمان فرو فرستاد و آن را چشمه هايى در زمين روان ساخت،آن گاه با آن،زراعتى را مى روياند كه رنگ هاى گوناگونى دارد.

فراتر اين كه در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ ) ؛(2)

و ما هر چيزى زنده اى را از آب قرار داديم.

در آيه ديگر آب را با«معين»توصيف مى كند و مى فرمايد:

(فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ ) ؛(3)

پس چه كسى آب گوارا در دسترس شما قرار مى دهد؟

«ماء معين»به امام عليه السلام تفسير شده است؛پس امام عليه السلام منبع حيات و زندگى است.بنابراين،ائمه عليهم السلام مساكن و منابع خير الهى به جميع اصناف خير و انواع و اشكال آن هستند و همه خير از همين جا به جاهاى ديگر منتقل مى شود.

راغب اصفهانى در ادامه درباره واژه«خير»مى نويسد:

ولما كان الخير الإلهى يصدر من حيث لا يحس وعلى وجه لا يحصى ولا يحصر قيل لكل ما يشاهد منه

زيادة غير محسوسة:هو مبارك وفيه بركة.(4)

خير به هر چيزى كه قابل شمارش و حصر نيست و زيادتى و بركتى غير محسوس دارد گفته مى شود.44

ص: 293

آرى،اين واقعيت است كه قرآن مى فرمايد:

(وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها) ؛(1)

و اگر نعمت هاى خدا را بشماريد،هرگز نمى توانيد آن را احصا كنيد.

ما خير را درك نمى كنيم؛زيرا غير محسوس است و كيفيت صدور خيرات از ائمه عليهم السلام براى ما محسوس نيست،مگر آن قدر واضح باشد كه حس شود،يا معرفت كسى قدرى بالا رود.وگرنه خيرى كه از ائمه عليهم السلام و به واسطه آن بزرگواران صادر مى شود،شمردنى نيست.پس چگونه چيزى را كه شمردنى و حصر شدنى نيست احساس بكنيم؟

البته ما در توضيح عبارت هاى ص اولياء النعم ر وص اصول الكرم ر مطالبى را در اين زمينه بيان كرديم كه براى آگاهى بيشتر مفيد است.

معدن هاى حكمت الهى

اشاره

ومعادن حكمة الله؛

و(سلام بر)معدن هاى حكمت خدا.

ائمه عليهم السلام معدن هاى حكمت خدا هستند.واژه«معادن»جمع«معدن»است كه ما پيش تر در عبارت ص ومعدن الرحمة ر توضيح داديم.در اين جا فقط تذكر مى دهيم كه در مفهوم واژه«معدن»«تولد و نشأت گرفتن»اخذ شده است.

معناى حكمت

راغب اصفهانى در معناى«حكمت»اين گونه مى نويسد:

ص: 294

إصابة الحق بالعلم و العقل؛(1)

رسيدن به حق از طريق علم و عقل را حكمت گويند.

انسان برخى از حقايق را از طريق علم و دانش و برخى ديگر را از طريق عقل و خرد به دست مى آورد و اين را حكمت گويند،اما مصداق«حق»چيست؟اكنون طرح چند نكته لازم است:

نكته نخست:حكمت از واژه«حكم»گرفته شده كه در لغت عرب به معناى«منع»آمده است.(2)حكم مى كند؛يعنى منع مى نمايد.براى مثال مى گوييم:اين چيز محكمى است؛يعنى«يمتنع الفتح»است.و يا اين در محكم است؛يعنى شكستن و باز كردن و وارد شدن از اين در ممتنع است و يا اين مطلب،مطلب محكمى است؛يعنى نمى توان در آن اشكال وارد كرد و باطلش نمود.بطلان و ابطال آن ممتنع است.

بنابراين،همه مشتقات حكم به منع برمى گردد و آيات محكمات قرآن مجيد نيز آياتى هستند كه هيچ شك و شبهه اى در معانى آن ها راه ندارد و ممتنع است.درباره حكم حاكم نيز همين گونه آمده است(3)كه وقتى حاكم،حكم مى كند كه اين كتاب از آن زيد است؛يعنى ديگران از تصرف در اين كتاب ممنوع هستند و نزاع عمرو با زيد بر سر آن قطع مى شود.

در عبارت راغب اصفهانى،كلمه«إصابة»بود؛يعنى رسيدن به حق به طور حتم و قطع.».

ص: 295

نكته دوم:پيش تر بيان شد كه برخى از امور ثابت و محكم هستند كه ابطال آن ها ممتنع است.ما از اين امور به حقايق تعبير مى كنيم.دست يابى به اين حقايق به دو طريق ممكن است:

1.طريق علمى:برخى از حقايق با ترتيب دادن بعضى از مقدمات علمى به نتيجه مى رسد و حقيقت به دست مى آيد.

2.طريق عقلى:در مواردى علم منتج نيست؛بلكه بايد از طريق عقل كار كرد و انسان بايستى از طريق فهم،عقل،تفكر و تدبر به آن حقايق برسد كه فرق بين عقل و علم نيز واضح است.

نكته سوم:عبارت«معادن حكمة الله»به ظاهر،مطلق است؛يعنى مطلق حكمت الهى در نزد ائمه عليهم السلام است.تمام آن حقايق كه خداوند متعال به آن ها علم دارد و هر چه عندالله حقيقت است در نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد.

البته گفتن اين سخن مشكل است؛چرا كه ناگزير ائمه عليهم السلام محدود هستند و خداوند متعال نامحدود.اين قضيه در عين اطلاق،مقيد است،به اين معنا كه هر چه به علم مى تواند به آن تعلق داشته باشد و خداوند متعال به بشر عطا كرده،بالاترين مرتبه و وسيع ترين درجه اش نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و چنين سخنى را به راحتى مى توان گفت؛چرا كه خواهد آمد كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

حضرتش در سخن ديگرى مى فرمايد:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛

من شهر علم و دانشم و على دروازه آن است.

نكته چهارم:با استفاده از آيات قرآن،حكمت الهى نزد هر كس و به هر مقدار

ص: 296

باشد از جانب خداوند متعال

است؛يعنى حكمت الهى چيزى اعطايى است كه ص لا ينال إلا من الله ر.در آيه اى از قرآن آمده است:

(وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ ) ؛(1)

و ما به لقمان حكمت عطا نموديم.

در آيه ديگر آمده است:

(وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَ الْحِكْمَةِ ) ؛(2)

و نعمت خدا را بر خود به ياد بياوريد و كتاب و حكمتى كه براى شما فرو فرستاد.

در آيه ديگرى از قرآن اين گونه آمده است:

(وَ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ ) ؛(3)

و خداوند به او حكومت و حكمت عطا فرمود.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ) ؛(4)

حكمت را به هر كس بخواهد عطا مى كند.

از آن چه بيان شد،روشن مى شود كه حكمت،اعطايى از ناحيه خداوند متعال است و همين حكمت اعطايى بنابرآن معنايى كه شد محكم و مستحكم است و همه حقايقى كه از طريق علم يا عقل به دست مى آيد،به طور مطلق در نزد ائمه عليهم السلام ثبوت دارد كه آن ها معدن هاى حكمت الهى هستند؛يعنى تمام آن حقايقى را كه خداوند متعال اعطا فرموده،همه در اين جا جمع شده و در هر جا كه باشد،بايستى از9.

ص: 297

اين جا رفته و برود.البته اين به استفاده كنندگان از حكمت بستگى دارد كه به اندازه گستره و استعدادشان مى توانند از آن بهره ببرند.

سرفصل هاى حكمت

مصاديق،سرفصل ها و سرخطهاى حكمت چيست؟

معرفت خداوند متعال،حقايق قرآن،علم به ملاكات احكام،علم به تمام امورى كه مايه صلاح و سعادت دنيا و آخرت بندگان است و هم چنين علم به تمام آن چه مايه فساد و خسران بندگان در دنيا و آخرت است،همه و همه نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و همه اين ها سرفصل هاى حكمت هستند.

در گذشته به طبيب،حكيم مى گفتند؛چرا كه موضوع علم حكيم بدن انسان بود و او به چيزهاى مفيد و مضر براى بدن آگاهى دارد و راه علاج بيمارى هاى آن را مى داند.از اين رو،چنين فردى به حكيم ملقب شد.

اما«حكمت»از نظر ائمه عليهم السلام بر طبق روايات در ذيل آيه مباركه(يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ

الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً) ؛(1)«حكمت را به هر كه بخواهد عطا مى كند و به هر كس حكمت داده شود،خير

فراوانى داده است»؛پس در تفسير عياشى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

هى طاعة الله ومعرفة الإمام؛(2)

منظور از حكمت،طاعت خدا و معرفت امام است.

و نيز در كتاب كافى آمده است:

طاعة الله ومعرفة الإمام.(3)

ص: 298

و نيز در تفسير عياشى آمده است:

إن الحكمة المعرفة و التفقه فى الدين؛(1)

به راستى حكمت شناخت و تفقه در دين است.

و در تفسير قمى مى خوانيم:

الخير الكثير،معرفة أمير المؤمنين و الأئمة عليهم السلام؛(2)

منظور از خير كثير،شناخت امير مؤمنان و ائمه عليهم السلام است.

وقتى حديث:ص أنا مدينة الحكمة وعلى بابهار را خوانديم،مى بينيم خود حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرموده اند:

إن الله تعالى آتانى القرآن وآتانى من الحكمة مثل القرآن؛(3)

به راستى كه خداوند متعال براى من قرآن را فرو فرستاد و از حكمت به سان قرآن عطا فرمود.

بنابرآن چه بيان شد تمام حكمت نزد امير مؤمنان على عليه السلام است.

حافظان سر خدا

وحفظة سر الله؛

و(سلام بر)حافظان سر خدا.

ائمه عليهم السلام حافظان سر الهى هستند.

بدون ترديد،قضايا،حقايق و امورى كه ماوراى قدرت علم و درك عقل انسان وجود دارد و سرانجام بشر به هر جا از نظر علمى و عقلى برسد،باز ماوراى آن،

ص: 299

امورى است كه بر بشر پنهان است و شايد برخى موارد تا روز رستاخيز مخفى بماند.

سخن در اين است كه اين امور نزد ائمه عليهم السلام هستند،نه اين كه علم امام به جميع آن چه معلوم و معقول بشر است در اين عالم احاطه دارد كه آن ها در اعلا مراتب آن هستند؛بلكه آن چه از علوم و عقول بشرى مخفى است و از اسرار شمرده مى شود در نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و آن بزرگواران حافظان آن اسرار مى باشند.

انسان از معدن كه در اعماق زمين قرار دارد مى تواند استفاده كند؛يعنى آن را جست و جو نمايد و حفر كند و به آن برسد و از آن بهره ببرد؛اما ائمه عليهم السلام معادن حكمت خدا هستند و هر كس با ائمه عليهم السلام معاشرت و رفت و آمد كند و شاگردى و ملازمت نمايد،سرانجام به قدر وسع خود از حكمت مى تواند تحصيل كند.

اما در مورد اسرار هم همين طور است؟آيا به راستى ائمه عليهم السلام كسى را يافته اند كه اسرار الهى را در نزد او

به وديعت بسپارند؟يا اساسا مطالب را به كسى نگفته اند و به صورت«سر الله»مانده است؟

اين مقام ائمه عليهم السلام است،چنين نيست كه علوم به همين علوم و حقايقى منحصر باشد كه اكنون بشر به آن دست يافته يا نيافته است،مگر الآن امورى يافت نشده كه پنجاه سال پيش نبوده و آن موقع اين حقايق بر بشر مخفى بوده است؟

پس معلوم مى شود كه ماوراى حقايق اين عالم كه بشر به بخشى از آن ها دست يافته حقايقى هست كه نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد؛اما آيا بشر همه حقايق اين عالم را كشف خواهد كرد،به طورى كه چيزى باقى نماند تا چه رسد به ماورا؟

گاهى از آن حقايق به سر تعبير شده است.در روايتى آمده كه ابوبصير گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

يا أبا محمد!إن عندنا و الله سرا من سر الله،وعلما من علم الله،والله ما يحتمله ملك مقرب ولا نبى مرسل ولا مؤمن امتحن الله قلبه للإيمان،والله ما كلف الله ذلك أحدا غيرنا

ص: 300

ولا استعبد بذلك أحدا

غيرنا...؛(1)

اى ابامحمد!به خدا سوگند،همانا نزد ما سرى از اسرار خدا،دانشى از دانش خداست.به خدا سوگند،كسى را توان تحمل آن نيست حتى فرشته مقرب،پيامبر مرسل و مؤمنى كه خداوند دلش را به ايمان آزموده باشد.به خدا سوگند كه خدا آن را به احدى جز ما تكليف نفرموده است و عبادت آن را از احدى جز از ما نخواسته است.

و گاهى به عنوان«صعب مستصعب»آمده است،آن جا كه ابوبصير گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

حديثنا صعب مستصعب؛لا يؤمن به إلا ملك مقرب أو نبى مرسل أو عبد امتحن الله قلبه للإيمان؛(2)

حديث ما سخت و دشوار است؛كسى نمى تواند به آن ايمان بياورد جز فرشته مقرب،يا پيامبر مرسل،يا بنده اى كه خداوند دلش را به ايمان آزموده باشد.

و گاهى به عنوان علم مكنون آمده است.در روايتى مى خوانيم كه به پيامبر خدا گفته شد:اى رسول خدا!نظر شما درباره آيه اى كه مى فرمايد:«به راستى خدا و فرشتگان به پيامبر صلوات مى فرستند»چيست و اين چگونه است؟

آن حضرت فرمود:

هذا من العلم المكنون ولولا أنكم سئلتمونى ما أخبرتكم؛(3)

اين از علم مكنون است و اگر شما نمى پرسيديد پاسخ نمى دادم.7.

ص: 301

بنابراين،علم خداوند متعال محدود نيست.وراى اين امور،امور ديگرى است كه ما درك نمى كنيم؛اما از روايات معلوم مى شود كه از بندگان خدا كسانى هستند كه از اسرار آگاه مى شوند.در قرآن آمده است:

(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ) ؛(1)

و همه چيز را در كتاب روشن گرى برشمرده ايم.

و«امام مبين»به امير مؤمنان و ديگر ائمه تفسير شده است.(2)از طرفى حديثى از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بيان شد كه از طريق اهل تسنن نيز نقل شده است.ايشان مى فرمايد:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛

من شهر دانشم و على دروازه آن است.

پس همه حقايق نزد رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السلام موجود است كه البته اذن بيان بخشى از آن ها را

داشته اند.

و اين چيز فوق العاده اى درباره ائمه عليهم السلام نيست تا گفته شود غلو است.حقايق و امورى نزد آن ها وجود دارد كه اذن ندارند به ديگران بگويند؛از اين رو حافظان و سر نگهداران خدا هستند.

از طرفى،اگر بخواهند سرى از اسرار را بگويند،نخست آن فرد را امتحان مى نمايند؛چرا كه در طرف مقابل ظرفيت لازم است.در رواياتى كه پيش تر گذشت،9.

ص: 302

گفته شد كه فقط سه گروه تحمل اين اسرار را دارند:فرشته مقرب،پيامبر مرسل و مؤمنى كه خداوند دلش را به ايمان بيازمايد؛از اين رو امير مؤمنان على عليه السلام به سينه مبارك اشاره مى كرد و مى فرمود:

إن هاهنا لعلما جما لو أصبت له حملة؛(1)

همانا در اين جا علمى انباشته شده كه اگر حاملانى مى يافتم بازگو مى كردم.

آن حضرت نفرمود:متحمل نمى شوند،يا صعب و دشوار است؛بلكه فرمود:اگر حاملانى پيدا كنم و اهليت داشته باشند،چيزى به آن ها مى سپارم.

آرى،بايستى اهليت و لياقت باشد وگرنه به هر كسى علم داده نمى شود و به هر كسى هر چيزى را نمى توان گفت.در بين اصحاب ائمه عليهم السلام كسانى بودند كه برخى از اسرار را نتوانستند نگهدارى كنند و اسباب زحمت خود و ائمه عليهم السلام شدند.

كوتاه سخن اين كه اين عبارت از زيارت جامعه بيان گر اين است كه ائمه محرم اسرار خداوند متعال هستند و اين،

از مقامات ويژه آن هاست.

از طرفى حقايق عالم يا آشكار هستند،يا نهان.آن چه آشكار است و يا خواهد شد،نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و هر كسى از مردم به مقدار وسع خود بر اين حقايق آگاه مى شود و بهره مند مى گردد و آن چه پنهان است،نزد

ائمه عليهم السلام وجود دارد كه بخشى از آن را براى اشخاص به گونه حساب شده،فاش كرده اند و بخشى را فاش

نكرده اند.اين اشعار از امام سجاد عليه السلام نقل شده است:

إنى لأكتم من علمى جواهره كى لا يرى الحق ذو جهل فيفتننا

و قد تقدم فى هذا أبو حسن إلى الحسين وأوصى قبله الحسنا

ورب جوهر علم لو أبوح به لقيل لى أنت ممن يعبد الوثنا؛(2)3.

ص: 303

حاملان كتاب الهى

اشاره

وحملة كتاب الله؛

و(سلام بر)حاملان كتاب خدا.

ائمه عليهم السلام حاملان كتاب خدا هستند.واژه«حمل»به معناى برداشتن است؛ولى در معانى گوناگون استعمال شده است؛برداشتن و قرار دادن و سوار كردن چيزى را حمل گويند.اما مى توان معناى حقيقى«حمل»برداشتن است.خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ) ؛(1)

و او را بر كشتى ساخته شده از الواح و ميخ ها حمل كرديم.

از طرفى،مفهوم حمل وقتى تحقق پيدا مى كند كه حامل و محمولى وجود داشته باشد وگرنه حمل مصداق نمى يابد.اين گونه مفاهيم در زبان عربى بسيار است.

از سوى ديگر حمل به چند صورت تحقق پيدا مى كند:

گاهى انسان چيزى را به دست حمل مى كند و گاهى به پشت؛

گاهى چيزى را روى كتف خود،گاهى بر بالاى سرش.

اما قسم ديگرى هست و آن اين كه انسان شىء را در سينه اش حمل مى كند.قرآن كريم مى فرمايد:

(بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ) ؛(2)

بلكه اين آيات روشنى است كه در سينه كسانى كه به آن ها دانش داده شده،جاى دارد.

به نظر مى رسد واژه«حمل»در جايى استعمال مى شود كه سنگينى باشد.در

ص: 304

برداشتن چيز سبك استعمال لفظ«حمل»درست نيست مگر عنايتى در كار باشد،خلاصه مى توان ادعا كرد كه واژه«حمل»به طور حقيقت فقط در مواردى كه ثقل وجود دارد به كار مى رود.

از طرفى ثقل و سنگينى بر دو قسم است:

1.ظاهر محسوس؛

2.غير محسوس معقول.

اگر انسان بارى برمى دارد،مى گويند كه فلان شىء را حمل كرد.اگر خانمى باردار شود مى گويند:حامله است.

اگر حيوان بارى را از جايى به جايى حمل كند،كه قرآن مى فرمايد:

(وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ ) ؛(1)

و آن ها بارهاى سنگين شما را به شهرى حمل مى كنند.

اگر كشتى انسان را حمل كند،كه قرآن مى فرمايد:

(وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ) ؛(2)

و او را بر كشتى ساخته شده از الواح و ميخ ها حمل كرديم.

و آن گاه كه درختى پر از ميوه باشد،مى گويند:اين درخت بار دارد.اما اگر فقط يك عدد سيب بدهد،بعيد است كه بگويند بار برداشته است.وقتى ابر از باران پر باشد تا زمين را سيراب كند،مى گويند:بار دارد،نه ابرى كه چهار قطره باران داشته باشد.

اين ها مواردى از حمل است كه هم محسوس است و هم ثقل دارد.

خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را حاملان كتاب خودش در آيه مباركه(بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ الظّالِمُونَ ) قرار داده3.

ص: 305

است.به يقين،اين حمل ظاهرى نيست؛بلكه حمل معنوى است كه قرآن ثقل دارد و سنگين است.

شىء ديگرى كه هم سنگين است و هم معنوى،گناه است.در قرآن مجيد در چند مورد به اين حمل اشاره شده است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ) ؛(1)

و آنان هرگز چيزى از گناهان اينان را حمل نخواهند كرد.

اين حمل سنگينى معقول است نه محسوس.

خداوند متعال به هنگام سرزنش علماى يهود مى فرمايد:

(مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً) ؛(2)

مثل كسانى كه تورات را حمل مى كنند؛ولى به آن عمل نمى كنند به سان الاغى است كه كتاب هايى را حمل مى كند.

خداوند متعال در اين آيه معقول را به محسوس تشبيه كرده است.در هر دو مورد حمل هست و سنگين؛ولى آن يكى معقول و اين يكى محسوس است.وقتى به تورات عمل نكنند،مثل حيواناتى خواهند بود كه بارى را حمل مى كنند و نمى دانند اين بار چيست.

معلوم شد كه«حمل»يعنى برداشتن شىء،اعم از محسوس و معقول و محمول كه معمولا سنگين است؛سنگينى

مادى و معنوى را در بر مى گيرد.

حال بايد ديد كه مراد از«كتاب الله»چيست و اين كه چه سنگينى اى در كتاب الله وجود دارد و ائمه عليهم

السلام كه حاملان كتاب الله هستند،چه صفت و وظيفه اى دارند.5.

ص: 306

منظور از كتاب خدا

به نظر مى رسد كه«كتاب الله»وسيع تر از«قرآن مجيد»است.ائمه عليهم السلام حاملان كتاب الله هستند كه

شامل كتاب هاى پيامبران پيشين مى باشد كه خداوند متعال مى فرمايد:

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ ؛(1)

ما رسولان خود را با برهان ها و دليل هاى روشن فرو فرستاديم و به همراه آنان كتاب و ميزان نازل كرديم.

و در قرآن كريم از كتاب هاى آسمانى گذشته به«صحف»نيز تعبير شده است،آن جا كه مى فرمايد:

إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى *صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى ؛(2)

اين دستورات در كتاب هاى آسمانى پيشين آمده است؛در كتاب ابراهيم و موسى.

ائمه عليهم السلام حاملان علمى و معنوى همه اين كتاب ها و صحف هستند.

و نيز آنان حاملان آن چه به رسول الله صلى الله عليه وآله غير از قرآن نازل شده مى باشند،كه حضرت رسول

فرمودند:

إن الله تعالى آتانى القرآن و آتانى من الحكمة مثل القرآن ؛(3)

به راستى كه خداوند متعال براى من قرآن را فرو فرستاد و از حكمت به سان قرآن عطا فرمود.

بلكه مى شود«كتاب الله»را اين جا به معناى«كتاب تكوين»اخذ كرد؛

اما قدر متيقن قرآن مجيد است كه ائمه عليهم السلام حقيقت و واقع قرآن را دارا

ص: 307

هستند و نزد آن هاست،همان

قرآنى كه فرموده:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ *فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ *لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ ؛(1)

آن قرآن كريم و ارزشمندى است كه در كتابى محفوظ جاى گرفته است و جز پاكان نمى توانند به آن دست زنند.

همان قرآنى كه امير مؤمنان على عليه السلام فرموده:

و إن القرآن ظاهره أنيق وباطنه عميق،لا تفنى عجائبه ولا تنقضى غرائبه ولا تكشف الظلمات إلا به؛(2)

همانا قرآن داراى ظاهرى زيبا و باطنى ژرف و عميق است.مطالب شگفت آورش تمام نمى شود و اسرار

نهفته اش پايان نمى يابد و تاريكى ها بدون قرآن برطرف نخواهد شد.

همه حقايق قرآنى را ائمه عليهم السلام به حمل علمى معنوى حامل هستند؛از اين رو آيه مباركه(وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ )؛(3).عوالى اللآلى:4.105،حديث 155،بحار الانوار:75.278.(4)«هيچ تر و خشكى نيست مگر اين كه در كتابى آشكار ثبت است»و آيه(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ )؛(5)«همه چيز را در امامى آشكار برشمرده ايم»به«امام»تفسير شده است.(6)

همه حقايق قرآن كه فرمود:ص كتاب الله عز وجل على أربعة أشياء:على العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق ر

(6) نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد.

همه مردم با قرآن سر و كار دارند؛ولى هر كسى به اندازه ظرفيت خود از قرآن8.

ص: 308

مجيد بهره مى برد.

اما ائمه عليهم السلام حاملان على الاطلاق كتاب الله هستند،همان گونه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله حامل

كتاب الله بوده است.

حال اگر امر دائر شود بين رجوع به كسى كه چنين شأن و مقامى نسبت به قرآن مجيد و عندالله سبحانه دارد و

كسى كه از او در مورد معناى لفظى ساده از قرآن بپرسند و نتواند پاسخ دهد،چه بايد كرد؟

بنابر روايات:وقتى از شيوخ ثلاثه به خصوص اولى درباره معناى لفظى از الفاظ قرآن مى پرسيدند از پاسخ ناتوان

مى ماندند.آن گاه كه از اولى پرسيدند معناى آيه شريفه(وَ فاكِهَةً وَ أَبًّا )(1)چيست؟

پاسخ داد:چه بگويم؟از خودم بگويم،يا چيزى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شنيده باشم؟آيا شما چيزى از

(2) پيامبر نشنيده ايد؟

شما را به خدا!عقل و عقلا در مقايسه بين كسى كه چنين ناتوان مى ماند و بين كسى كه در حضور مردم فرمود:

سلونى قبل أن تفقدونى؛(3)

«از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد»چه مى گويند؟!

شگفت انگيز اين كه حتى يك نفر پيدا نشد كه بگويد:چنين نيست،ما فلان مطلب را پرسيديم و او ندانست؛بلكه همه اقرار كردند كه امير مؤمنان على عليه السلام همين گونه بوده است.با اين حال آمدند و در مقابل چنين شخصيتى علم شدند و مردم را تا قيامت گمراه و بدبخت كردند.2.

ص: 309

اوصياى پيامبر خدا

اشاره

واوصياء نبى الله؛

و(سلام بر)جانشينان پيامبر خدا.

ائمه عليهم السلام اوصيا و جانشينان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله هستند.ابن فارس درباره واژه«وصى»

مى نويسد:

وصى...أصل يدل على وصل شىء بشىء،ووصيت الشىء:وصلته...والوصية من هذا القياس كأنه

(1) كلام يوصى أى يوصل؛

وصى،بيان گر وصل و پيوند چيزى به چيزى است...وصيت نيز از اين قياس است،گويى سخنى كه وصيت مى شود به چيزى وصل مى گردد.

در تاج العروس پس از اين بيان كه همه بر آن اتفاق نظر دارند،مى نويسد:وأوصاه إيصاء ووصاه توصية :إذا عهد

(2) إليه.

در دو كتاب لسان العرب و تاج العروس آمده است:

الوصى...لقب على رضى الله عنه؛(3)

وصى لقب على عليه السلام است.

در تاج العروس مى افزايد:

سمى به،لاتصال سببه ونسبه وسمته بنسب رسول الله صلى الله عليه وآله وسببه وسمته؛(4)

چرا به امير مؤمنان على عليه السلام وصى گفتند،چون كه سبب،نسب و سمت او به نسب،سبب و سمت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله متصل بود.

ص: 310

ما اين سخن را از عالم،محدث و لغوى اهل تسنن مى پذيريم كه در مورد امير مؤمنان على عليه السلام چنين

مى گويد،هر چند واقعيت را به طور كامل نگفته است چنان كه واضح خواهد شد.

البته با دقت معلوم مى شود كه همان معناى لغوى«وصى»كه در علم فقه اراده شده،در قرآن نيز اراده شده

است،(1).الدروس شهيد اول:2.293؛در اين منبع در كتاب الوصية چنين آمده است:«و هى فعيلة من وصى يصى إذا وصل الشىء بغيره،لأن الموصى يصل تصرفه بعد الموت بما قبله ويقال:وصى للموصى وللموصى له،وفى الشرع هى تمليك العين أو المنفعة بعد الوفاة أو جعلها فى جهة مباحة».(2)در علم فقه در كتاب الوصيه ضوابط براى وصيت روشن شده و احكامى از ناحيه شارع مقدس اعتبار شده(2)است؛اما به هر حال همان مفهوم لغوى از واژه«وصى»اراده شده است.

با توجه به معناى وصى و وصيت،مطلب فراتر از اين است كه فقط در اتصال سبب،نسب و سمت باشد؛ولى مجموع كلمات اهل لغت دلالت دارد بر اين كه وصيت هنگامى مصداق مى يابد كه بنا باشد چيزى ادامه پيدا كند،و منقطع نشود.

به عبارت ديگر،اگر بنا باشد كه راه و خواسته وصيت كننده به وسيله وصى او ادامه پيدا كند و با رفتن او منقطع

نگردد،آن گاه وصيت مصداق مى يابد.

از طرفى واژه«عهد»نيز همان وصيت است.چنين تعبيرى به گونه خاص در سخنان اهل تسنن بسيار به كار رفته

است.آنان كلامى را اين گونه از عمر بن خطاب نقل مى كنند كه به او گفتند:وصيت كن،گفت:

إن أعهد فقد عهد من هو خير منى،يعنى أبا بكر و إن اترك فقد ترك من هو خير منى،يعنى رسول الله

صلى الله عليه وآله؛(3)8.

ص: 311

اگر وصيت كنم بهتر از من يعنى ابوبكر پيش از من وصيت كرده است و اگر وصيت نكنم بهتر از من يعنى رسول خدا صلى الله عليه وآله وصيت نكرده است.

بنابراين معنا،وصيت در اصل لغت به معناى عهد نيز آمده كه در استعمالات عربى فصيح موجود است.از آن رو

كه وصيت به معناى عهد باشد،به معناى ادامه يافتن مقام،حيثيت خاص،فكر،انديشه،اعتقاد و يا مترلت خواهد بود.

به تعبير ديگر،اگر پادشاهى در زمان خود كسى را به ولى عهدى معين مى كرد،به زبان عربى به او وصى نيز

مى گفتند؛يعنى او ادامه دهنده تاج و تخت و رياست و سلطنت پادشاه است.

ضرورت وجود وصى پيامبر در هر زمان

وقتى پيامبرى مى آمد و شريعتى را ابلاغ مى كرد،تا آن شريعت نسخ نمى شد،فردى يا افرادى بعد از او ادامه دهنده ابلاغ آن شريعت مى باشند؛و اين مقتضاى قاعده لطف است چنان كه گذشت و از آن فرد به وصى تعبير مى شود و اين سنت الهى همواره ادامه داشته است.شيخ صدوق و شيخ طوسى رحمهما الله هر يك به سند خود از

امام صادق عليه السلام چنين نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود:

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:أنا سيد النبيين ووصيى سيد الوصيين وأوصياؤه سادة الأوصياء.

إن آدم عليه السلام سأل الله عز وجل أن يجعل له وصيا صالحا فأوحى الله عز وجل إليه أنى أكرمت الأنبياء بالنبوة،ثم اخترت خلفى فجعلت خيارهم الأوصياء.

فقال آدم عليه السلام:يا رب !فاجعل وصيى خير الأوصياء.

فأوحى الله عز وجل إليه:يا آدم!أوص إلى شيث و هو هبة الله بن آدم.

فأوصى آدم إلى شيث وأوصى شيث إلى ابنه شبان و هو ابن نزلة الحوراء التى أنزلها الله عز وجل على آدم من الجنة فزوجها شيثا،وأوصى شبان إلى ابنه مجلث،وأوصى

ص: 312

مجلث إلى محوق،وأوصى محوق إلى غثميشا،وأوصى غثميشا إلى أخنوخ و هو إدريس النبى عليه السلام،وأوصى إدريس إلى ناخور ودفعها ناخور إلى نوح عليه السلام،وأوصى نوح إلى سام،وأوصى سام إلى عثامر وأوصى عثامر إلى برعيثاشا،وأوصى برعيثاشا إلى يافث.

وأوصى يافث إلى برة،وأوصى برة إلى جفيسة وأوصى جفيسة إلى عمران.

ودفعها عمران إلى ابراهيم الخليل عليه السلام،وأوصى إبراهيم إلى ابنه إسماعيل،وأوصى إسماعيل إلى إسحاق،وأوصى إسحاق إلى يعقوب،وأوصى يعقوب إلى يوسف،وأوصى يوسف إلى بثرياء،وأوصى بثرياء إلى شعيب.

وأوصى شعيب إلى موسى بن عمران،وأوصى موسى إلى يوشع بن نون وأوصى يوشع إلى داود وأوصى داود إلى سليمان،وأوصى سليمان إلى آصف بن برخيا،وأوصى آصف بن برخيا إلى زكريا،ودفعها زكريا إلى عيسى بن مريم عليه السلام وأوصى عيسى إلى شمعون ابن حمون الصفا،وأوصى شمعون إلى يحبى بن زكريا وأوصى يحبى بن زكريا إلى منذر،وأوصى منذر إلى سليمة،وأوصى سليمة إلى بردة.

ثم قال رسول الله صلى الله عليه وآله:ودفعها إلى بردة وأنا أدفعها إليك يا على!وأنت تدفعها إلى وصيك ويدفعها وصيك إلى أوصيائك من ولدك،واحدا بعد واحد حتى تدفع إلى خير أهل الأرض بعدك.

ولتكفرن بك الأمة ولتختلفن عليك اختلافا شديدا،الثابت عليك كالمقيم معى و الشاذ عنك فى النار،

والنار مثوى للكافرين؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:من سيد و سرور پيامبران الهى هستم و وصى من سيد اوصيا و اوصياى وصى من نيز آقايان اوصياى الهى هستند.

همانا آدم عليه السلام از خدا خواست تا براى او وصبى صالح قرار دهد.خداوند به7.

ص: 313

او وحى كرد كه همانا من پيامبران را به نبوت گرامى داشتم؛سپس جانشين خود در زمين را انتخاب كردم و از ميان برگزيدگان اوصيا را انتخاب كردم.

آدم عليه السلام عرضه داشت:پروردگارا!پس وصى مرا بهترين اوصيا قرار ده.

خداوند به او وحى كرد:اى آدم!پس از خود به شيث وصيت كن كه او همان هبة الله فرزند آدم بود.

آدم نيز به شيث وصيت كرد.شيث نيز به پسرش شبان كه او فرزند مادرى بود كه حوريان بهشتى كه خداى تعالى وى را از بهشت براى آدم فرستاد و او نيز آن را به تزويج شيث درآورد.

و شبان نيز وصيت كرد به فرزندش مجلث،مجلث وصيت كرد به محوق،محوق وصيت به غثميشا،غثميشا وصيت كرد به اختوخ كه همان ادريس نبى عليه السلام است،ادريس نيز به ناخور وصيت كرد و او نيز وصايتش را به نوح عليه السلام ارائه نمود.نوح نيز به سام،سام به عثامر،عثامر به برعيثاشا،برعيثاشا به يافث،يافث به برة،برة به جفيسة وجفيسه به عمران وصيت كردند.عمران نيز به ابراهيم خليل عليه السلام وصيت نمود.ابراهيم عليه السلام نيز به پسرش اسماعيل و وى به اسحاق و اسحاق به يعقوب و يعقوب به يوسف و يوسف به بثرياء و بثرياء به شعيب و شعيب به موسى بن عمران وصيت نمودند.

موسى بن عمران عليه السلام نيز به يوشع بن نون،يوشع بن نون به داوود و داوود به سليمان و سليمان به آصف بن برخيا و آصف بن برخيا به زكريا و زكريا نيز آن را به عيسى بن مريم عليه السلام واگذار نمود.

عيسى بن مريم نيز آن را به شمعون بن حمون الصفا،او نيز به يحبى بن زكريا،يحبى به منذر و منذر به سليمة و او نيز به برده وصيت نمود.

سپس پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:و اين وصايت را برده به من داد و من آن

ص: 314

را به تو اى على مى دهم و تو نيز آن را به وصى خود بده و او نيز به وصى خود و آن وصى نيز به اوصيا تو از فرزندانت يكى پس از ديگرى بدهد تا آن زمان كه اين وصايت به بهترين اهل زمين پس از تو داده شود.

اى على،به واسطه(مخالفت با)توست كه امت من كافر مى شوند و درباره تو دچار اختلافى شديد خواهند شد.اما كسى كه بر اعتقاد وصايت تو پس از من ثابت قدم باشد با من خواهد بود و كسى كه از تو روى گرداند و تو را كنار گذارد در آتش است و آتش نيز براى كافران بدجايگاهى است.

پس چنان كه پيداست،وجود وصى بعد از هر نبى برهانى است و سنت الهى بر همين بوده است.

ضرورت وجود وصى در اسلام

بنابراين اگر بخواهيم همين موضوع را به پيامبر خدا و ائمه عليهم السلام تطبيق دهيم،وصيت پيامبر اكرم به ائمه و

وصى بودن آنان اين گونه خواهد شد كه عهد الهى نزد آن بزرگواران بماند و اين همان عهدى است كه قرآن مى فرمايد:

(قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ )؛(1).ر.ك:تفسير القمى:2.226،تفسير العياشى:58 1.57،حديث 88 و از تفاسير اهل سنت:تفسير ابن ابى حاتم:1.223،حديث 1178،احكام القرآن:1.83،تفسير فخر رازى:4.40.(2)

خداوند فرمود:من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم.ابراهيم گفت:و از دودمان من(نيز پيشوايانى قرار ده).خداوند فرمود:پيمان و عهد من به ستم گران نمى رسد.

پرواضح است كه همه مفسران و دانشمندان در ذيل اين آيه منظور از عهد را امامت دانسته اند.(2)

ص: 315

با توجه به آن چه بيان شد،مفهوم وصيت متقوم به اين خواهد بود كه سه طرف موجود باشد:

1.موصى(وصيت كننده)؛

2.وصى؛

3.مورد وصيت(من به الوصيه)يا(ما به الوصية)؛

و موصى له است،در صورتى كه وصيت شود وصى چيزى را به كسى بدهد.

پس در تحقق عنوان وصيت وجود اين اطراف ضرورى است.

دوازده امام؛اوصياى رسول الله

اين كه اوصياى پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله دوازده شخص هستند،مطلبى است كه از روايات فريقين استفاده مى شود.براى مثال وقتى«حديث ثقلين»را به حديث«الائمة بعدى اثنا عشر»ضميمه كنيم كه هر دو متواتر هستند،نتيجه همان مى شود و«روايت لوح»جابر با اسناد شيعه نيز قطعى الصدور است.

شيخ كلينى رحمه الله در كافى به سند خود از ابوبصير نقل مى كند.وى مى گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

قال أبى لجابر بن عبدالله الأنصارى:إن لى إليك حاجة فمتى يخف عليك أن أخلو بك فأسألك عنها؟فقال له جابر:أى الأوقات أحببته؟فخلا به فى بعض الأيام.

فقال له:يا جابر!أخبرنى عن اللوح الذى رأيته فى يد أمى فاطمة عليها السلام بنت رسول الله صلى الله عليه وآله وما أخبرتك به أمى أنه فى ذلك اللوح مكتوب؟

فقال جابر:أشهد بالله أنى دخلت على أمك فاطمة عليها السلام فى حياة رسول الله صلى الله عليه وآله

فهنيتها بولادة الحسين عليه السلام ورأيت فى يديها لوحا

ص: 316

أخضر،ظننت أنه من زمرد ورأيت فيه كتابا أبيض،شبه لون الشمس،فقلت لها:بأبى وأمى يا بنت رسول الله صلى الله عليه وآله ما هذا اللوح؟فقالت:هذا لوح أهداه الله إلى رسول الله صلى الله عليه وآله فيه اسم أبى واسم بعلى واسم ابنى واسم الأوصياء من ولدى وأعطانيه أبى ليبشرنى بذلك.

قال جابر:فأعطتنيه أمك فاطمة عليها السلام فقرأته واستنسخته.

فقال له أبى:فهل لك يا جابر!أن تعرضه على؟

قال:نعم.

فمشى معه أبى إلى مترل جابر فأخرج صحيفة من رق.

فقال:يا جابر!انظر فى كتابك لأقرأ[أنا]عليك.

فنظر جابر فى نسخته فقرأه أبى فما خالف حرف حرفا.

فقال جابر:فأشهد بالله أنى هكذا رأيته فى اللوح مكتوبا:

بسم الله الرحمن الرحيم

هذا كتاب من الله العزيز الحكيم لمحمد نبيه ونوره وسفيره وحجابه ودليله نزل به الروح الأمين من عند رب العالمين،عظم يا محمد!أسمائى واشكر نعمائى ولا تجحد آلائى،إنى أنا الله إله إلا أنا قاصم الجبارين ومديل المظلومين وديان الدين،إنى أنا الله لا إله إلا أنا،فمن رجا غير فضلى أو خاف غير عدلى،عذبته عذابا لا أعذبه أحدا من العالمين فإياى فاعبد وعلى فتوكل.

إنى لم أبعث نبيا فأكملت أيامه وانقضت مدته إلا جعلت له وصيا وإنى فضلتك على الأنبياء وفضلت وصيك على الأوصياء وأكرمتك بشبليك وسبطيك حسن وحسين،فجعلت حسنا معدن علمى،بعد انقضاء مدة أبيه وجعلت حسينا خازن وحيى وأكرمته بالشهادة وختمت له بالسعادة،فهو أفضل من استشهد وأرفع الشهداء درجة،جعلت كلمتى التامة معه وحجتى البالغة عنده،بعترته أثيب وأعاقب،أولهم على سيد العابدين

ص: 317

وزين أوليائى الماضين وابنه شبه جده المحمود محمد الباقر علمى و المعدن لحكمتى.

سيهلك المرتابون فى جعفر،الراد عليه كالراد على،حق القول منى لأكرمن مثوى جعفر ولاسرنه فى أشياعه وأنصاره وأوليائه،أتيحت بعده موسى فتنة عمياء حندس لان خيط فرضى لا ينقطع وحجتى لا تخفى وأن أوليائى يسقون بالكأس الأوفى،من جحد واحدا منهم فقد جحد نعمتى ومن غير آية من كتابى فقد افترى على.

ويل للمفترين الجاحدين عند انقضاء مدة موسى عبدى وحبيبى وخيرتى فى على وليى وناصرى ومن أضع عليه أعباء النبوة وأمتحنه بالاضطلاع بها يقتله عفريت مستكبر يدفن فى المدينة التى بناها العبد الصالح إلى جنب شر خلقى.

حق القول منى لأسرنه بمحمد ابنه وخليفته من بعده ووارث علمه،فهو معدن علمى و موضع سرى وحجتى على خلقى لا يؤمن عبد به إلا جعلت الجنة مثواه وشفعته فى سبعين من أهل بيته كلهم قد استوجبوا النار.

وأختم بالسعادة لابنه على وليى وناصرى و الشاهد فى خلقى وأمينى على وحيى،أخرج منه الداعى إلى سبيلى و الخازن لعلمى الحسن.

وأكمل ذلك بابنه ص م ح م در رحمة للعالمين،عليه كمال موسى وبهاء عيسى وصبر أيوب فيذل أوليائى فى زمانه وتتهادى رؤوسهم كما تتهادى رؤوس الترك و الديلم فيقتلون ويحرقون ويكونون خائفين،مرعوبين،وجلين،تصبغ الأرض بدمائهم ويفشو الويل و الرنا فى نسائهم أولئك أوليائى حقا،بهم أدفع كل فتنة عمياء حندس وبهم أكشف الزلازل وأدفع الآصار والاغلال أولئك عليهم صلوات من ربهم ورحمة وأولئك هم المهتدون.

قال عبدالرحمان بن سالم:قال أبو بصير:لو لم تسمع فى دهرك،إلا هذا الحديث لكفاك،فصنه إلا عن

أهله؛(1)3.

ص: 318

امام صادق عليه السلام فرمود:پدرم به جابر بن عبدالله انصارى فرمود:من با تو كارى دارم،چه وقت براى تو آسان تر است كه تو را تنها ببينم و از تو سؤال كنم؟جابر عرض كرد:هر وقت شما بخواهى.پس روزى با او در خلوت نشست و به او فرمود:درباره لوحى كه آن را در دست مادرم فاطمه عليها السلام دختر رسول خدا صلى الله عليه وآله ديده اى و آن چه مادرم به تو فرمود كه در آن لوح نوشته بود،به من خبر ده.

جابر گفت:خدا را گواه مى گيرم كه من در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه وآله خدمت مادرت فاطمه عليهما السلام رفتم و او را به ولادت حسين عليه السلام تبريك گفتم.در دستش لوح سبزى ديدم كه گمان كردم از زمرد است و مكتوبى سفيد در آن ديدم كه چون رنگ خورشيد(درخشان)بود.

به او عرض كردم:دختر رسول خدا!پدر و مادرم قربانت،اين لوح چيست؟

فرمود:لوحى است كه خدا آن را به رسولش صلى الله عليه وآله اهدا فرمود.اسم پدرم،شوهرم،دو پسرم و اسم اوصياى از فرزندانم در آن نوشته است و پدرم آن را به عنوان مژدگانى به من عطا فرموده است.

جابر گويد:سپس مادرت فاطمه عليها السلام آن را به من داد.من آن را خواندم و رونويسى كردم.

پدرم به او فرمود:اى جابر!آن را بر من عرضه مى دارى؟

عرض كرد:آرى!

آن گاه پدرم همراه جابر به مترل او رفت.جابر صحيفه اى بيرون آورد.

پدرم فرمود:اى جابر!تو در نوشته ات نگاه كن تا من براى تو بخوانم.

جابر در نسخه خود نگريست و پدرم قرائت كرد،حتى حرفى با حرفى از آن اختلاف نداشت.

ص: 319

آن گاه جابر گفت:خدا را گواه مى گيرم كه اين گونه در آن لوح نوشته ديدم:بسم الله الرحمن الرحيم

اين نامه از جانب خداوند عزيز حكيم است براى محمد پيامبر او و نور و سفير و دربان(واسطه ميان خالق و مخلوق)و دليل او كه روح الامين(جبرئيل)از نزد پروردگار جهان بر او نازل شود.

اى محمد!اسم هاى مرا بزرگ شمار و نعمت هاى مرا سپاس گزار و الطاف مرا انكار مدار.همانا منم خدايى كه جز من شايان پرستش نيست.منم شكننده جباران و دولت رساننده مظلومان و جزا دهنده روز رستاخيز.همانا منم خدايى كه جز من كسى شايان پرستش نيست.هر كه جز فضل مرا اميدوار باشد و از

غير عدالت من بترسد،او را عذابى كنم كه هيچ يك از جهانيان را نكرده باشم؛پس تنها مرا پرستش كن و تنها بر من توكل نما.

من هيچ پيامبرى را مبعوث نساختم كه دورانش كامل شود و مدتش تمام گردد جز اين كه براى او وصى و جانشينى مقرر كردم و من تو را بر پيامبران ديگر برترى دادم و وصى تو را بر اوصياى ديگر و تو را به دو شيرزاده و دو نوه ات حسن و حسين گرامى داشتم و حسن را بعد از سپرى شدن روزگار پدرش كانون علم خود قرار دادم و حسين را خزانه دار وحى خود ساختم و او را به شهادت گرامى داشتم و پايان كارش را به سعادت رسانيدم.او برترين شهداست و مقامش از همه آن ها عالى تر است.كلمه تامه(معارف و حجج)خود را همراه او و حجت رساى خود را نزد او قرار دادم،به سبب عترت او پاداش و كيفر دهم.

نخستين آن ها سرور عابدان و زينت اولياى گذشته من است و پسر او كه مانند جد محمود(پسنديده)خود محمد است،او شكافنده علم من و كانون حكمت من است.

ص: 320

و جعفر است كه شك كنندگان درباره او هلاك مى شوند.هر كه او را نپذيرد مرا نپذيرفته.سخن و وعده پا برجاى من است كه مقام جعفر را گرامى دارم و او را به پيروان و ياران و دوستانش مسرور سازم.

پس از او موسى است كه(در زمان او)آشوبى سخت و گيج كننده فرا گيرد؛زيرا رشته وجوب اطاعت من منقطع نگردد و حجت من پنهان نشود و همانا اولياى من با جامى سرشار سيراب شوند.هر كس يكى از آن ها را انكار كند،نعمت مرا انكار كرده و آن كه يك آيه از كتاب مرا تغيير دهد،بر من دروغ بسته است.

پس از گذشتن دوران بنده و دوست و برگزيده ام موسى،واى بر دروغ بندان و منكران على(امام هشتم عليه السلام)و دوست و ياور من و كسى كه بارهاى سنگين نبوت را به دوش او گذارم و به وسيله انجام دادن آن ها امتحانش كنم.او را مردى پليد و گردن كش(مأمون)مى كشد و در شهرى كه(طوس)بنده صالح(ذوالقرنين)آن را ساخته است،در كنار بدترين مخلوقم(هارون)به خاك سپرده مى شود.

فرمان و وعده من ثابت شده كه او را به وجود پسرش و جانشين و وارث علمش محمد مسرور سازم.او كانون علم من و محل راز من و حجت من بر خلقم خواهد بود.هر بنده اى به او ايمان آورد،بهشت را جايگاهش سازم و شفاعت او را بر هفتاد تن از خاندانش كه همگى سزاوار دوزخ باشند،بپذيرم.

و عاقبت كار پسرش على را كه دوست و ياور من و شاهد و گواه در ميان مخلوق من و امين وحى من است،به سعادت رسانم.

از او دعوت كننده به سوى را هم و خزانه دار علمم حسن عليه السلام را به وجود آورم.

و اين رشته را به وجود پسر او«م،ح،م،د»كه رحمت براى جهانيان است كامل

ص: 321

كنم.او كمال موسى،رونق عيسى و صبر ايوب دارد.در زمان(غيبت)او دوستانم خوار گردند و(ستم گران)سرهاى آن ها را براى يك ديگر هديه فرستند،چنان كه سرهاى ترك و ديلم(كفار)را به هديه فرستند.ايشان را بكشند و بسوزانند و آن ها ترسان و بيم ناك و هراسان باشند.زمين از خونشان رنگين گردد و ناله و واويلا در ميان زنانشان بلند شود.آن ها دوستان حقيقى من هستند.به وسيله آن ها هر آشوب سخت و تاريك را بزدايم و از بركت آن ها شبهات و مصيبات و زنجيرها را بردارم.درودها و رحمت پروردگارشان بر آن ها باد و آنان هدايت شدگان هستند.

عبدالرحمان بن سالم گويد:ابوبصير گفت:اگر در دوران عمرت جز اين حديث نشنيدى باشى تو را كفايت كند؛پس آن را از نااهلش پنهان دار.

اينك مى پرسيم كه ائمه عليهم السلام در چه جهتى وصى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند؟

از نظر فقهى،ممكن است كسى مثلا پنج نفر وصى داشته باشد كه هر كدام براى جهتى باشد.ائمه عليهم السلام آن ارتباطى را ادامه مى دهند كه بين خدا و پيامبر اكرم موجود است.اين ارتباط به توسط ائمه ادامه مى يابد و با رفتن پيامبر اكرم قطع نخواهد شد و پيوسته ادامه پيدا خواهد كرد.البته اين بزرگواران،پيامبر و نبى نيستند.

چرا واژه«وصى»در اين عبارت به«نبى»و واژه«ذريه»به«رسول الله»افزوده شده است؟مى فرمايد:

ص وأوصياء نبى الله وذرية رسول الله ر.

اين نبأ كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نازل مى شود آن سان كه ابن فارس گفت:گويى كلام است مى خواهد ادامه پيدا كند؛يعنى نبأ،كلام،خبر و مطلبى كه از ناحيه خداوند متعال بر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نازل مى شود،بايستى به توسط ائمه كه انبيا نيستند ادامه يابد،ادامه يافتن اين كلام يعنى چه؟

يعنى ائمه عليهم السلام حافظ و ناشر آن إنباء خواهند بود كه آن خط ارتباطى باقى

ص: 322

است،بى آن كه نبوتى در كار باشد؛چرا كه بعد از پيامبر اكرم اسلام صلى الله عليه وآله كه خاتم پيامبران است،پيامبرى نيست.اما اين نبوت ادامه دارد؛به اين گونه كه ائمه همان كار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را در ابقاى معارف و شريعت با اصول و فروع و همه جوانبش بر عهده دارند.بنابراين،آنان در همه كمالات و مراتب آن بزرگوار جز نبوت،جانشين او خواهند بود.همان طور كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله داراى ولايت تكوينى و تشريعى است،صاحبان اين ولايت ها بعد از ايشان ائمه اطهار عليهم السلام هستند.

همين معنا در علم فقه نيز به كار مى رود؛انسان تصرفاتى را كه خود در حقوق و املاك خود انجام مى دهد،بعد از

خود به كسى واگذار مى كند كه به او وصى مى گويند.

مالك كيست؟مالك تركه،ورثه هستند؛ولى تصرفات مورد نظر در وصيت از آن وصى است.

اين ها ظرايف و دقايقى است كه كسانى كه طالب هستند،در اين موارد بيشتر تأمل كنند و بينديشند.

وصى ؛لقب امير مؤمنان

به طور مسلم«وصى»در اسلام لقب امير مؤمنان على عليه السلام بوده است.اين مطلب در سخنان پيامبر اكرم

صلى الله عليه وآله،ائمه عليهم السلام،صحابه و ديگران در نثر و شعر در كتاب هاى شيعه و سنى فراوان آمده است.(1)

در جلد چهارم تشييد المراجعات به طور مفصل در مورد وصايت بحث كرده ايم.(2)

ص: 323

وجه اين بحث سه موضوع است:

1.ثبوت اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بدون وصيت از دنيا نرفته اند.اين موضوع ريشه اصلى و اساسى بحث امامت است.يعنى اگر مسئله در اين جا تنقيح نشود در تمام فروع جاى اشكال خواهد بود،پس لازم است اين موضوع كاملا تنقيح گردد و آن گاه مسائل به آن مترتب شود؛

2.امير مؤمنان على عليه السلام وصى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند.در اين مورد اشاره كرديم كه معناى

وصيت چيست و در اين زمينه احاديث،كلمات و شواهد بسيارى است؛

3.عايشه منكر وصايت است.البته او حق دارد منكر وصايت شود و همه اين«ابن ها»؛ابن خلدون،ابن عساكر،ابن كثير و ابن فلان از ناصبى ها از او پيروى كرده و وى را امام خود قرار داده و منكر وصايت شده اند!!به سبب انكار عايشه توجه كنيد!او مى گويد:وصيتى در كار نبوده است؛چون وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از دنيا رفتند در

دامن من بودند!(1)

اين ادعا هر چند در كتب معتبره نزد آنان آمده است از دو جهت مردود است:

1.دروغ است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در دامن او از دنيا رفته اند؛

2.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در دامن امير مؤمنان على عليه السلام از دنيا رفته اند و وصيت هايى را

فرموده اند.

افزون بر اين كه آن حضرت در طول دوران نبوت و رسالتشان بارها وصيت فرموده اند.بنابر تحقيقى،آن حضرت

فقط حديث ثقلين را در پنج مورد مطرح فرموده اند كه مى فرمايد:9.

ص: 324

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(1)

من دو چيز گران بها در بين شما مى گذارم:كتاب خدا و عترت و خاندانم.

همه دانشمندان شيعه و اهل تسنن از حديث ثقلين به وصيت تعبير مى كنند.

بنابراين امير مؤمنان على عليه السلام و ائمه اطهار عليهم السلام وصى هستند،ضمن اين كه بنابر روايات شيعى در

دعاها و سخنان اهل بيت عليهم السلام،وصايت يكى از مقامات آن بزرگواران است.

آن گاه كه آيه«(وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ )؛(2)«و خويشان نزديكت را بيم ده»نازل شد،پيامبر اكرم صلى الله عليه

وآله بزرگان قريش و بنى هاشم را جمع كرد و در آن جمع فرمود:

أيكم يكون أخى ووارثى ووزيرى وخليفتى فيكم من بعدى؟؛(3)

چه كسى مرا در اين امر يارى مى نمايد تا برادر،وصى و جانشين و وزير من پس از من گردد؟

چه واژه«وصى»در اين قضيه آمده باشد و چه نباشد،فرمايش حضرت در آن روز وصيت است و بنابر تحقيق،

اين قضيه از نظر سندى صحيح است و مصادر و4.

ص: 325

منابع بسيارى آن را نقل كرده اند.طبرى،ابن اسحاق،ابن عساكر،

ابن ابى حاتم،بغوى در تفسير خود و متقى هندى در كتر العمال از جمله راويان آن هستند.(1)

در آغاز بعثت،هم توحيد،هم نبوت و هم امامت پس از پيامبر صلى الله عليه وآله،هر سه در يك جلسه مطرح

شده است.

در حديث ديگرى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به سلمان مى فرمايند:

يا سلمان!من كان وصى موسى؟

اى سلمان!وصى موسى چه كسى بود؟

عرض كرد:يوشع بن نون.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

فإن وصيى ووارثى على بن أبى طالب عليهما السلام؛(2)

وصى و وارث من على بن ابى طالب عليهما السلام است.

احمد بن حنبل اين حديث را روايت مى كند،اگر دروغ روايت كرده،ربطى به ما ندارد،شما نبايد از يك امام

دروغ گو پيروى كنيد!ولى اين دروغ نيست؛بلكه اينان شانه خالى مى كنند؛چرا كه آن حضرت در حديثى ديگر

مى فرمايد:

لكل نبى وصى و وارث و إن عليا وصيى ووارثى؛

براى هر پيامبرى وصى و وارثى است و همانا على،وصى و وارث من است.

اين سخن مهم را تاريخ مدينه دمشق،فتح البارى و مصادر ديگر نيز آورده اند.(3)4.

ص: 326

در مسند احمد و المعجم الكبير طبرانى و منابع ديگر آمده است كه پيامبر اكرم فرمود:

يا فاطمة!نبينا أفضل الأنبياء و هو أبوك ووصينا خير الأوصياء و هو بعلك؛(1)

اى فاطمه!همانا پيامبر ما برترين پيامبران است و آن پدر توست و وصى ما بهترين اوصياست و او همسر توست.

در حديث ديگرى آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إن وصيى وموضع سرى وخير من اترك بعدى وينجز عدتى ويقضى دينى على بن أبى طالب.(2)

طبرانى،ابن كثير و صاحب مجمع الزوائد اين حديث را نقل كرده اند.

اين ها بخشى از احاديثى هستند كه در كتاب هاى ما و اهل تسنن آمده است و ما تنها از منابع خودمان نقل

نمى كنيم.

از طرفى،در زمان خود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در جنگ هاى صدر اسلام،در جنگ صفين،جنگ جمل و در مراحل بعدى،بزرگان صحابه و تابعين در اشعار و رجزهايشان از امير مؤمنان على عليه السلام به وصى تعبير مى كردند.

علامه امينى رحمه الله اين اشعار را در كتاب ارزشمند الغدير جمع كرده و بخشى از آن ها نيز در كتاب تشييد

المراجعات موجود است.(3)

بنابرآن چه بيان شد،ائمه عليهم السلام اوصياى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند8.

ص: 327

و سر اين كه در اين عبارت واژه«نبى»به كار رفته اين است كه آن خط و ارتباط و به تعبير امروزى آن پيام بايستى ادامه يابد كه ادامه دهندگان آن،اهل بيت عليهم السلام هستند.اگر كسى مى خواهد از آن پيام ها آگاهى يابد و ببيند بر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چه نازل شده،بايستى به ائمه عليهم السلام مراجعه كند و پيرو اين راه باشد.

ذريه رسول خدا

اشاره

وذرية رسول الله صلى الله عليه وآله؛

و(سلام بر)ذريه رسول خدا صلى الله عليه وآله و رحمت و بركات خدا بر شما باد.

ائمه عليهم السلام ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله هستند.چند نكته در توضيح اين عبارت قابل تذكر است:

1.ذريه از نظر لغوى و عرفى به چه معناست؟

2.چگونه ائمه ذريه رسول خدا صلى الله عليه وآله هستند؟

3.چرا در اين مورد«رسول الله»آمده و در مورد وصيت«نبى الله»؟

4.چرا واژه«ذريه»آمده است،نه واژه«اولاد»؟

فهم اين مطالب به اندكى تأمل و ذوق نياز دارد.

ذريه در لغت و عرف

اكنون واژه«ذريه»را از نظر لغوى بررسى مى نماييم.

ابن فارس در معناى واژه«ذريه»مى گويد:

ذر:الذال و الراء المشددة أصل واحد يدل على لطافة وانتشار،ومن ذلك الذر صغار النمل،الواحدة ذرة...،ومن الباب ذرت الشمس ذرورا إذا طلعت و هو ضوء لطيف منتشر.(1)

ص: 328

ظرافتى در اين كلام وجود دارد كه اهل دقت متوجه مى شوند و آن اين كه در واژه«ذر»دو ويژگى اخذ شده

است:

يكم.لطافت،ريز بودن،كوچكى نسبى؛

دوم.انتشار و پخش.

پس آن چه در واژه«ذريه»وجود دارد در واژه«اولاد»نيست،گرچه به حسب ظاهر بعضى استعمالات مترادف

هستند؛از اين رو راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:

الذرية أصلها الصغار من الأولاد،و إن كان قد يقع على الصغار و الكبار معا فى التعارف،ويستعمل للواحد و الجمع وأصله الجمع.قال تعالى:(ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ )(1).سوره بقره(2):آيه 124.(2)وقال:(ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ )(3)

وقال:(إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي ).(3)

(4) بنابراين،«ذريه»اخص از«اولاد»است؛يعنى ذريه شخص اولاد او هستند؛ولى صغار از اولاد را كه در بلاد منتشر و پراكنده هستند،گويند.البته منظور از صغار،صغار سنى نيست،هر چند بايستى در اين مطلب تأمل شود.به اولادى ذريه مى گويند كه با شخص فاصله داشته باشد و هر چه فاصله نسلى بيشتر باشد،عنوان ذريه بيشتر صدق مى كند؛لذا بر فرزند بلافاصله«اولاد»گويند،يعنى از او متولد شده اند؛اما اولاد اولاد ذريه هستند كه هم از او متولد شده اند و هم بلافاصله نيستند.

پس«صغار»از جهت سنى مطرح نيست.ممكن است نوه از پدرش بيشتر عمر8.

ص: 329

كند؛اما وقتى فاصله شد

مى گويند:فلانى از ذريه فلانى است.پس بين دو واژه«ذريه»و«اولاد»از اين جهت هم تفاوت وجود دارد.

اولاد پيامبر خدا و آيه مباهله

بنابرآن چه در معناى«ذريه»و«اولاد»در لغت و عرف بيان شد،ائمه عليهم السلام ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله و اولاد آن حضرت هستند.اين موضوع از قرآن مجيد،سنت و استعمالات نيز به دست مى آيد.فراتر اين كه مى توان گفت كه اطلاق اين دو عنوان بر آنان از حد و مرز لغت گذشته و اصطلاح شده است.

نخستين دليل بر اين معنا آيه مباهله است؛آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ ؛(1)هر گاه بعد از علم و دانشى كه به تو رسيده،كسانى درباره مسيح با تو محاجه كنند و به ستيز برخيزند.

بگو:بياييد ما فرزندان خود را فرا خوانيم و شما نيز فرزندان خود را؛ما زنان خويش را دعوت كنيم شما نيز زنان خود را؛ما نفوس خود و شما نيز نفوس خود را بخوانيد؛آن گاه مباهله كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.

واژه ص أبناءنار در اين آيه براى حسنين عليهما السلام آمده است.پيامبر اكرم اين آيه را به طور عملى تفسير كردند؛

يعنى چون در آيه مباركه به آوردن ص أنفسنار مأمور شدند امير مؤمنان على عليه السلام را آوردند و اين تفسير ص أنفسنار

شد.و در امتثال امر به آوردن ص نساءنار پيامبر صلى الله عليه وآله حضرت صديقه طاهره عليها السلام را آوردند و

ص نساءنار تفسير شد و در اطاعت امر به آوردن ص أبناءنار حسنين عليهما السلام را آوردند.

ص: 330

فرق«ذريه»و«اولاد»معلوم گشت؛ولى دو كلمه«أبناء»و«أولاد»در خصوص فرزندان على و فاطمه نسبت به رسول الله سلام الله عليهم أجمعين ترادف دارند.اين ترادف از استدلال هايى كه ائمه عليهم السلام در اين زمينه نموده اند كاملا هويداست.

شيخ طبرسى در كتاب الاحتجاج مى نويسد:

روزى هارون الرشيد از امام كاظم عليه السلام پرسيد:به چه دليل شما ذريه يا اولاد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله

هستيد؟

حضرتش مطالبى را بيان داشت و آن گاه فرمود:

لو أن النبى نشر فخطب إليك كريمتك،هل كنت تجيبه؟

اگر هم اكنون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله دخترت را از تو خواستگارى كنند،پاسخ مثبت مى دهى؟

هارون گفت:سبحان الله!چرا موافق نباشم؛بلكه بدين وسيله به عرب و عجم و قريش فخر مى كنم.

حضرت امام كاظم عليه السلام ضمن جواب از هارون به آيه مباهله استدلال مى كنند.(1)

اين روايت معروف است و از اين جا ترادف بين واژه«ابن»و«ولد»يا«ابن»و«ذريه»نيز معلوم مى شود.

البته احاديث بسيارى در اين مورد وجود دارد كه شايد واقعا شمردنى نباشند و تعبيرهاى:ص الحسن ابنير،ص الحسين

ابنير،ص و الحسن و الحسين ابناى ر يا ص ولداى ر و امثال اين ها به وفور در موارد مختلف از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله

شنيده شده است.(2)ر.

ص: 331

انكار دشمنان

از روايات استفاده مى شود كه دشمنان اهل بيت عليهم السلام از روى بغض و حسد منكر اولاد و ذريه بودن ائمه

را نسبت به رسول خدا صلى الله عليه وآله مى شده اند.در كتاب روضه كافى از ابوالجارود اين گونه روايت شده است:

ابوالجارود گويد:امام باقر عليه السلام به من فرمود:

يا أبا الجارود!ما يقولون لكم فى الحسن و الحسين؟

قلت:ينكرون علينا أنهما ابنا رسول الله صلى الله عليه وآله.

قال:فأى شىء احتججتم عليهم؟

قلت:احتججنا عليهم بقول الله عز وجل فى عيسى ابن مريم عليهما السلام:(وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ *وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى ) .(1)

فجعل عيسى بن مريم من ذرية نوح عليه السلام.

قال:فأى شىء قالوا لكم؟

قلت:قالوا:قد يكون ولد الابنة من الولد ولا يكون من الصلب.

قال:فأى شىء احتججتم عليهم؟

قلت:احتججنا عليهم بقول الله تعالى لرسوله صلى الله عليه وآله:(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ).(2)

قال:فأى شىء قالوا؟

قلت:قالوا:قد يكون فى كلام العرب ص أبناء رجل ر وآخر يقول:ص أبناؤنار.

ص: 332

قال:فقال أبو جعفر عليه السلام:يا أبا الجارود!لأعطينكها من كتاب الله جل وتعالى،إنهما من صلب رسول الله صلى الله عليه وآله لا يردها إلا الكافر.

قلت:وأين ذلك جعلت فداك؟

قال:من حيث قال الله تعالى:(حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ )(1)الآية...إلى أن انتهى إلى قوله تبارك وتعالى:(وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ )(2)فسلهم يا أبا الجارود!هل كان يحل لرسول الله

صلى الله عليه وآله نكاح حليلتهما؟فإن قالوا:نعم،كذبوا وفجروا و إن قالوا:لا،فهما ابناه لصلبه.(3)

اى ابوالجارود!ديگران درباره امام حسن و امام حسين عليهما السلام به شما چه مى گويند؟

گفتم:اين كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام دو پسر رسول خدا صلى الله عليه وآله هستند را انكار مى كنند.

فرمود:شما در مقام احتجاج با آنان به چه چيزى احتجاج مى كنيد؟

عرضه داشتم:به آنان به واسطه اين آيه ها كه درباره عيسى بن مريم نازل شده است كه«و از فرزندان او داوود،سليمان،ايوب،يوسف،موسى و هارون را هدايت كرديم و اين گونه ما نيكوكاران را پاداش مى دهيم.و هم چنين زكريا،يحبى،عيسى و الياس را»احتجاج مى كنيم كه اين آيه شريفه عيسى بن مريم را از فرزندان نوح مى داند.

حضرت فرمود:آنان در پاسخ شما چه مى گويند؟

عرض كردم:مى گويند كه گاهى فرزند مادر در زمره فرزندان حساب مى شود؛1.

ص: 333

ولى از صلب محسوب نمى شود.

فرمود:شما در جواب آنان به چه چيزى استدلال مى كنيد؟

عرض كردم:ما به آيه«بياييد ما فرزندان خود را دعوت كنيم و شما فرزندان خود را؛ما زنان خود را دعوت كنيم و شما زنان خود را و ما نفوس خود را دعوت كنيم و شما نيز نفوس خود را»بر رد آنان استدلال كرديم.

فرمود:آنان در پاسخ شما چه مى گويند؟

گفتم:آنان مى گويند كه گاهى در كلام عرب مرسوم است كه به فرزندان مى گويند«فرزندان مرد»و گاهى مى گويند«فرزندان ما».

راوى گويد امام عليه السلام فرمود:اى ابوالجارود!از كتاب خدا براى تو دليلى مى آورم كه دلالت مى كند بر اين كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام از صلب رسول الله صلى الله عليه وآله بودند و اين مطلب را انكار نخواهد كرد مگر كافر.

عرض كردم:فدايت شوم!آن آيه كجاست؟

فرمود:آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:«حرام شده است بر شما،مادرانتان،دختران برادرتان و دختران خواهرتان...و همسران پسرانتان كه از نسل شما هستند»اى اباالجارود!از آنان بپرس كه آيا ازدواج پيامبر صلى الله عليه وآله با دختران و يا زنان امام حسن و امام حسين عليهما السلام رواست يا نه؟اگر گفتند:آرى!آنان دروغ گو و فاسقند،و اگر گفتند:نه؛پس آن دو،فرزندان صلبى پيامبر هستند.

فخر رازى در تفسير خود در ذيل آيه مباركه(ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ )(1)مى نويسد:

شعبى كه يكى از بزرگان محدثان عامه از تابعين گويد:

كنت عند الحجاج،فاتى بيحبى بن يعمر فقيه خراسان من بلخ مكبلا بالحديد.

فقال له الحجاج:أنت زعمت أن الحسن و الحسين من ذرية رسول الله!4.

ص: 334

فقال:بلى.

فقال الحجاج:لتأتينى بها واضحة بينة من كتاب الله أو لأقطعنك عضوا عضوا.

فقال:آتيك بها واضحة بينة من كتاب الله يا حجاج!

قال:فتعجبت من جرأته بقوله:يا حجاج!

فقال له:ولا تأتينى بهذه الآية:(نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ )؟!(1)

فقال:آتيك بها واضحة بينة من كتاب الله و هو قوله:(وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ )؛(2)

در نزد حجاج بودم كه يحبى بن يعمر،فقيه خراسان را از بلخ در حالى كه دستانش با زنجير بسته شده بود آوردند.

حجاج به او گفت:آيا تو گمان مى كنى كه حسن و حسين از فرزندان و ذريه رسول خدا هستند؟گفت:آرى!

حجاج گفت:بايد دليل روشنى از قرآن بياورى كه حسنين،از فرزندان رسول الله هستند گويى سنت هم قبول نيست،بايد دليل از قرآن باشد يا تو را تكه تكه مى نمايم.

گفت:آرى اى حجاج!براى تو از قرآن دليل روشنى مى آورم.

راوى گويد:از جرأت او كه به حجاج خطاب كرد و گفت:اى حجاج!تعجب كردم.

حجاج گفت:آيه مباهله را به عنوان دليل ارائه نكنى.

(آرى آنان از ادله اى كه بيان گر مقامات،منازل و فضايل اهل بيت عليهم السلام4.

ص: 335

هستند،حتى قرآن خوششان نمى آيد؛از اين رو مى گويد:دليلى غير از آيه مباهله باشد).

گفت:آرى،آيه اى جز اين براى تو مى خوانم كه خيلى واضح است.

آن گاه اين آيه را خواند:«...و نوح را پيش از آن هدايت نمود و از فرزندان او داوود،سليمان و ايوب...».

تا رسيد به زكريا،يحبى و عيسى.عيسى پدر نداشت،با وجود اين،از ذريه نوح خوانده شده است.

پرسيد:«من كان أبو عيسى؟پدر عيسى چه كسى بوده كه به ذريه ملحق شده است؟»

حجاج مدتى سرش را پايين افكند،شرمنده شد؛آن گاه سرش را بلند كرد و گفت:

كأنى لم أقرء هذه الآية من كتاب الله؛(1)

گويى من اين آيه را از قرآن نخوانده بودم.

آرى!ممكن است حجاج قرآن را خوانده باشد؛ولى قرآن خواندن او با فهم و تدبر نبوده كه اگر قرآن را با فهم و

تدبر مى خواند حجاج نمى شد!

از اين داستان،به ياد قصه اى مشابه و مناسب ديگرى افتادم.آن گاه كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از دار دنيا رفتند،نقشه بود كه ابوبكر را بعد از پيامبر اكرم سر كار بياورند و جانشين آن حضرت بكنند.آن موقع ابوبكر خارج شهر مدينه بود.

در اين هنگام عمر سر و صدا به راه انداخت كه نه،پيامبر از دنيا نرفته است،اگر كسى بگويد:محمد از دنيا رفته،

سر از تنش جدا مى كنم،كسى چنين سخنى نگويد!4.

ص: 336

اين وضعيت ادامه داشت تا ابوبكر آمد و در جواب حرف هاى عمر اين آيه را خواند كه

إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ؛(1)به يقين تو مى ميرى و آن ها نيز خواهند مرد.

آن گاه عمر ساكت شد و گفت:

كأنى لم أسمع هذه الآية؛(2)

گويى اين آيه را نخوانده بودم.

آرى،يا واقعا آيه را نخوانده بود،يا به دروغ چنين گفته و بدين سان از آن همه سر و صدا عذرخواهى كرده،اما به

هر حال غرض چيز ديگرى بوده كه در جاى خود به تفصيل شرح داده شده است.

به هر حال،اين استدلال تمام است كه حسنين عليهما السلام به حكم قرآن مجيد فرزندان رسول الله و از طريق صديقه طاهره سلام الله عليها ذريه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى باشند،آن سان كه عيسى عليه السلام پدر نداشته و در قرآن مجيد از طريق مادرش از ذريه حضرت نوح عليه السلام خوانده شده است و البته بيان قرآن حق است(فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ ).(3)

اضافه واژه «ذريه» به «رسول الله»

با توجه به آن چه بيان شد،پاسخ پرسش ديگر كه چرا در عبارت پيشين لفظ

ص: 337

«اوصياء»به«نبى الله»اضافه شده

است؛اما در اين جا«ذريه»به«رسول الله»اضافه شده؟و اين دو تعبير چه فرقى با هم دارند،داده مى شود.

واژه«ذريه»به معناى اولاد منتشر در بلاد و شهرهاست؛انتشار و پخش شدن و متفرق شدن اينان در اين شهرها

براى چيست؟چه تأثيرى دارد؟

در جواب مى گوييم:مگر نه اين است كه رسالت رسول الله صلى الله عليه وآله بايستى به شهرهاى مختلف برسد؟مگر رسالت،همان پيام رسانى نيست؟آرى!وظيفه رسول،ابلاغ و رساندن است.ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله در اين جهت با آن حضرت شريك هستند كه رسانندگان رسالت جدشان و ادامه دهندگان آن در شهرهاى مختلف خواهند بود و اين بر اثر انتشار و حضور آن ها در شهرهاى مختلف تحقق يافته است.

وظيفه رسول،نشر چيزى است كه به عنوان نبوت آن را متحمل شده است؛از اين رو مى گويند:

كل رسول نبى وليس كل نبى برسول؛(1)

هر رسولى پيامبر است؛ولى هر پيامبرى رسول نيست.

ائمه عليهم السلام در شهرها منتشر شدند تا رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به وسيله اينان منتشر شود.با انتشار آن بزرگواران در شهرها،شريعت اسلام كه همان رسالت است منتشر مى گردد.اين معناى رسالت بر خلاف معناى نبوت از ماده«نبأ»است؛چرا كه واژه«نبأ»به معناى خبر و مقصود وحى است كه با رسيدن آن نبوت متحقق مى گردد؛ولى رسالت،انتشار شريعت وحى شده است و انتشار ائمه عليهم السلام در شهرها داراى اين خاصيت است.3.

ص: 338

براى مثال،هم چنان كه اگر ما در شبى كه هوا صاف است به آسمان بنگريم،خواهيم ديد كه ستارگان در آسمان

منتشر و پخش هستند كه هر كدام در حد خودش روشن گرى دارد،اگر كسى به كره ديگرى برود و نظاره گر كره

زمين گردد،خواهد ديد كه ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله بر روى زمين به سان ستارگان در شهرها و بلاد مختلف منتشر و پخش هستند و هر كدام به سهم خويش در هدايت خلق مؤثر است.

به راستى امروزه در جامعه ما اين گنبد و بارگاه ها چه نقشى دارند؟مگر مى شود تأثير اين مشاهد مشرفه،قبور اولاد ائمه و ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله را منكر شد؟اين ها چه آثار و بركاتى دارند؟چه هدايت هايى از اين راه به وقوع مى رسد؟

بدين جهت در اين عبارت واژه«ذريه»به«رسول الله»و در آن عبارت واژه«اوصياء»به«نبى الله»اضافه شده

است.

البته شايد دليلى جز اين نيز داشته باشد كه خداوند عالم است.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و

اين معنا از قرآن مجيد اخذ شده كه(رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ ).(1)6.

ص: 339

209

فراخوانان به سوى خدا

اشاره

السلام على الدعاة الى الله؛

سلام بر فراخوانان به سوى خداوند.

ائمه عليهم السلام دعوت كنندگان به سوى خداوند متعال هستند.واژه«دعاة»جمع داعى،همانند واژه«هداة»

جمع هادى،واژه«مشاة»جمع ماشى،واژه«قضاة»جمع قاضى و واژه«روات»جمع راوى است.در شرح و توضيح اين

عبارت بيان دو نكته ضرورى است:

نكته نخست:از اين عبارت فهميده مى شود كه مقام داعويت به سوى خدا از خصايص ائمه اطهار عليهم السلام در هر زمان بوده و اين يك واقعيت است كه ديگران را چيزى در اين زمينه در تاريخ نبوده،و هر كه ادعا دارد بگويد در چه زمانى و چه حادثه اى ديگران اسلام را نجات داده اند؟حال آن كه در موارد زيادى ائمه عليهم السلام بودند كه اشخاص را از هلاكت نجات دادند؛بلكه در وقايع فراوان،اسلام از اضمحلال و امت را از ضلالت و گم راهى حفظ كردند.

نكته دوم:از اين عبارت مى فهميم كه ائمه عليهم السلام هرگز مردم را به خودشان دعوت نكرده اند؛يعنى هيچ موردى وجود ندارد كه آن بزرگواران مردم را به خود دعوت كنند.چنين مطلبى در هيچ يك از حالات،افعال و اعمال ائمه عليهم السلام يافت نمى شود كه در مقابل خدا باشند.

ص: 340

هدايت گران به سوى خدا

معناى امامت چيست؟امامت نصب و جعلى از ناحيه خداوند متعال است.

آيا خداوند متعال در اين نصب و جعل غرض و حكمتى دارد؟و چرا خداوند متعال ائمه را نصب كرد؟

خداوند متعال ائمه عليهم السلام را براى هدايت مردم به سوى خودش نصب فرمود.پس هدايت مردم به عهده آن بزرگواران گذاشته شده است؛و ائمه اين وظيفه را به بهترين وجه انجام دادند و هر كسى را به هر گونه كه تشخيص دادند هدايت كردند.آنان داعى و هادى مردم به سوى خداوند متعال بودند.

بديهى است كه راه هدايت انسان عالم و آگاه غير از راه هدايت فرد جاهل و نادان است.آنان هر فردى را به زبان

خود و متناسب با دركش به سوى خدا فرا مى خوانند كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

إنا معاشر الأنبياء امرنا أن نكلم الناس على قدر عقولهم؛(1)

ما گروه پيامبران مأموريم كه به اندازه خرد مردم سخن بگوييم.

آن بزرگواران هر فردى را از طريق خود هدايت مى كنند.يكى را از طريق قرآن به وسيله استدلال به آيه اى هدايت مى كنند.ديگرى را اگر لازم باشد از طريق عقلى هدايت مى كنند؛برهانى براى او اقامه مى نمايند.اگر لازم باشد به فردى پول بدهند،يا به خانه ببرند و از او پذيرايى كنند تا اسباب هدايت او فراهم شود.

امام حسن و هدايت مرد شامى

به راستى ائمه عليهم السلام در راه هدايت مردم چه مشكلاتى را تحمل كردند؟چه قدر در اين راه صبر نمودند؟

ص: 341

روزى امام حسن عليه السلام در ورودى شهر مدينه بود.شخصى به او گفت:

أنت حسن بن على؟

تو حسن بن على هستى؟

فرمود:آرى!

آن فرد شروع به فحش نمود و خود حضرتش و پدر بزرگوارش على بن ابى طالب عليهما السلام را به ناسزا

گرفت.

امام حسن عليه السلام با آن مقام و شخصيت به همه آن فحش ها گوش دادند اگر فرد عادى باشد در اين مواقع

برمى گردد و دو برابر فحش مى دهد و راحت مى شود آن گاه كه فحش هاى آن فرد تمام شد،به او فرمود:

أيها الشيخ!اظنك غريبا؟

اى شيخ(پيرمرد)گمان مى كنم در اين شهر غريب هستى؟

گفت:آرى!

امام حسن عليه السلام فرمود:

اگر به غذا نياز دارى به تو غذا مى دهم.اگر نيازمند لباسى،براى تو لباس تهيه مى كنم.اگر مأوا و مسكن ندارى،برويم مأوا و مسكن در اختيار تو قرار دهم.اگر براى جهت خاصى به اين شهر آمده اى،مى خواهى تجارتى انجام دهى و مال التجاره اى تهيه كنى،تو را راهنمايى كنم و كارهايت را سامان بدهم؟آن مرد با امام حسن عليه السلام به راه افتاد،حضرتش مكان خوبى را با امكانات خوب در اختيار او گذاشت و از

فردى كه لحظاتى پيش يك دنيا فحش و ناسزا نثار او و پدر بزرگوارش نموده بود،پذيرايى كرد؛براى او لباس تهيه نمود،به

او سرمايه داد،شتر و اسبى به او عنايت كرد...در اثر اين رفتار آن فرد از والاترين و بهترين محبان

ص: 342

اهل بيت عليهم السلام

شد.(1)

البته از اين موارد نمونه هاى بسيارى در زندگانى اهل بيت عليهم السلام به چشم مى خورد.شخصى خدمت امام

كاظم عليه السلام رسيد و شروع به فحش و ناسزا گفتن كرد.

يكى از اطرافيان آن حضرت گفت:اجازه مى دهيد همين الآن او را به قتل برسانم؟فرمود:نه،صبر كن!

آن گاه مطالبى به او فرمود و او برگشت و عذرخواهى كرد.آن حضرت به افرادى كه در خدمتشان بودند،رو

كرد و فرمود:

أيما كان خيرا؟ما أردتم؟أم ما أردت؟...؛(2)

كدام يك بهتر بود؟آن چه شما مى خواستيد؟يا آن چه من انجام دادم؟....

آرى!آن بزرگواران هر فردى را به گونه اى هدايت مى كنند،هر كسى را با بيانى و شكل خاصى هدايت گرند.

اگر جاهل است از راهى و اگر عالم است از راه ديگر و اگر از علماى كفار و ملل ديگر است،با اسلوب ديگرى با او سخن مى گويند.

به راستى اين ها چه حقايق و دقايقى در زندگى ائمه عليهم السلام است كه ما از آن ها غافل هستيم؟

زنديقى از حضرتش مى پرسد:انصافا اين چه كارى است كه شما انجام مى دهيد؟در اين هواى گرم با اين وضعيت

به مكه مى رويد و دور يك چهار ديوارى طواف مى كنيد و...؟

حضرت فرمود:تو تا كنون به مسافرت رفته اى؟اگر احتمال بدهى در مسير از تشنگى خواهى مرد و آب پيدا نخواهد شد،چه مى كنى؟اگر كسى به تو گويد:در اين جاده آب نيست،چه احتمال راست يا دروغ بدهى،جز اين نيست كه كوزه آبى با خودر.

ص: 343

حمل خواهى كرد.اگر در بين مسير آب نبود و به مقصد رسيدى،مشكلى نيست؛تو آب برده بودى و اگر آب بود،تو فقط مشقت و زحمت حمل كوزه را داشتى و آن را تحمل كرده اى و اگر احتمال ضعيف است،محتمل قوى است؛چرا كه بحث مرگ و زندگى است.

با اين پاسخ آن فرد زنديق مجاب شد.(1)

در كتاب اصول كافى آمده است:شخصى از امام صادق عليه السلام پرسيد:اى پسر رسول خدا!به من بگو خدا

كجاست؟چرا كه مجادله كنندگان در اين باره بسيار سخن گفته اند و من حيران شده ام.

حضرت در پاسخ فرمود:تو تا كنون به كشتى سوار شده اى؟

گفت:آرى!

فرمود:آيا تا حال اتفاق افتاده كه دريا توفانى شود و امواج آب متلاطم باشد و احساس خطر بكنى و بدانى كه

غرق خواهى شد؟

گفت:آرى!

فرمود:آيا در آن لحظات شده كه دلت به جايى توجه كند؟

گفت:آرى،چنين اتفاقى براى من رخ داده است و در دلم كسى را صدا زدم.

فرمود:اين همان خداوند متعال است.(2)

ائمه عليهم السلام هر كسى را به بيانى پاسخ مى دهند.كتاب توحيد شيخ صدوق،اصول كافى،احتجاج طبرسى و

منابع ديگر سرشار از احتجاجات آن بزرگواران است.

وظيفه ائمه عليهم السلام اين بود كه داعى و فراخوان به سوى خدا باشند؛اما هر فردى را با مناسب حالش.6.

ص: 344

بنابراين،مقام و شأن ائمه عليهم السلام در اين جامعه دعوت به سوى خدا و هدايت به او بوده است.

البته خداوند بى جهت كسانى را براى امامت نصب نمى كند و اين مقام را بى جهت به كسانى نمى دهد.آنان با صبر و تحمل اين همه فحش و ناسزا و با حكمت و درايت و هر كسى را به اسلوبى هدايت كردن،به اين مقام راه يافته اند.

امام صادق عليه السلام با تأسيس مدرسه اى امت هايى را نه افرادى را باعث هدايت شدند،حد اقل آن گونه كه در تاريخ ضبط شده چهار هزار نفر در درس آن حضرت شركت مى كردند؛اگر همه اينان آن طور كه حضرت مى خواستند تربيت مى شدند و به شهر و ديار خود باز مى گشتند و تعاليم اهل بيت را پخش مى نمودند چه مى شد؟

ولى به هر حال تعاليم آن بزرگواران از اين طريق باقى مانده است و يكى از راه هاى دعوت همين تشكيل جلسه ها

و تأسيس مدرسه ها در تاريخ اسلام بوده است.

خلاصه آن كه ائمه عليهم السلام همه شئون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را دارا بوده اند.خداوند متعال

مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً*وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً )؛(1)

اى پيامبر!ما تو را گواه،بشارت گر و بيم دهنده و دعوت كننده به سوى خداوند به فرمان او فرستاديم و تو را چراغى روشن بخش قرار داديم.

و بنابرآن چه پيش تر بيان شد،ائمه عليهم السلام از هر جهت وارث پيامبر خدا بوده اند.آن بزرگواران افرادى را كه دعوت مى كردند،موجب هدايت آنان مى شدند.در جاى مناسب،بعضى از وقايع درباره نجات يافتن اسلام و امت به دست ائمه مانند داستان استسقاء،بيان خواهد شد.6.

ص: 345

روش هاى دعوت مردم

راه ها و روش هاى دعوت مردم با استفاده از قرآن كريم خلاصه مى شود در:

1.حكمت؛

2.موعظه؛

3.جدال احسن.

خداوند متعال مى فرمايد:(اُدْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ).(1)

ائمه عليهم السلام در هر سه طريق براى هدايت جامعه و دعوت مردم از پيامبر اكرم پيروى كردند و در اين مسير هر يك از سه راه را در جاى خود اجرا كردند؛از اين رو در ذيل اين آيه كريمه كه مى فرمايد:(أَدْعُوا إِلَى اللّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي )؛(2)«من و پيروانم با بصيرت و بينش كامل به سوى خدا فرا مى خوانيم»؛جمله ص ومن اتبعنير به ائمه تفسير شده است،(3)زيرا وقتى دعوت به سوى خدا بايستى از روى بصيرت باشد؛پس دعوت كننده بايستى خود داراى بصيرت و بينش باشد تا وسيله بصيرت ديگران گردد و اين از خصايص ائمه عليهم السلام مى باشد.

و پيش تر در توضيح واژه هاى«وارث»و«وصى»بيان شد كه ائمه عليهم السلام در همه شئون،جانشين پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ادامه دهنده خط آن حضرت بودند.بنابراين هر هدايتى كه در عالم وجود دارد،هر دعوت و فراخوانى از هر دانشمند و عالم به حقى،هدايت حقيقى و صحيحى صورت پذيرفته،به ائمه عليهم السلام منتهى مى شود؛يعنى هر كس در اين مسير كار مثبتى انجام داده و موفق بوده،از آن بزرگواران

ص: 346

ياد گرفته و از آنان پيروى كرده است.

البته ما با كسانى كه خودشان را به عنوان امام نصب كردند و مردم را به سوى خودشان فرا خواندند كارى نداريم؛ولى همه افرادى كه مردم را واقعا به سوى خدا دعوت كردند و در اين امر راست گفتند،شاگردان مكتب اهل بيت عليهم السلام هستند.هر چند بعضى از كسانى مردم را به سوى خدا دعوت مى كنند،خودشان متوجه نباشند كه اين هدايت گرى از ائمه عليهم السلام سرچشمه گرفته است.

در تاريخ آمده است:روزى حجاج به چهار تن از بزرگان علماى عصرش نامه نوشت و در مورد جبر و تفويض

پرسيد.اين چهار تن كه ارتباطى با اهل بيت نداشتند وقتى پاسخ دادند هر چهار تن پاسخشان كلام امير مؤمنان

على عليه السلام بود.(1)

رسانندگان به مرضات خدا

اشاره

والادلاء على مرضات الله؛

و(سلام بر)رسانندگان به مرضات خدا.

ائمه عليهم السلام رسانندگان به مرضات خدا هستند.

واژه«ادلاء»جمع دليل،مانند«اخلاء»جمع خليل و«اجلاء»جمع جليل است.

در ابتداى امر به نظر مى رسد كه معناى دليل در زبان فارسى به معناى راهنما است.ولى چنين نيست؛بلكه معناى

دليل از معناى راهنما دقيق تر است و مطلق راهنما نيست.از اين رو،راغب اصفهانى گويد:«الدلالة ما يتوصل به إلى

معرفة الشىء كدلالة الألفاظ على المعنى».(2)

و واژه«مرضات»مصدر است از«رضى يرضى»،و رضايت خداوند در اين

ص: 347

است كه انسان در اوامر و نواهى او

مطيع فرمان باشد.

پس ائمه عليهم السلام رسانندگان بشر به رضايت خداوند متعال هستند كه اگر انسان ها بر تعليم و تربيت

و ارشاد آن بزرگواران ترتيب اثر دهند،موجبات رضاى خداوند را به جا آورده اند و خود مورد رضاى او خواهند بود.

رضاى خداوند متعال در قرآن كريم عنوان و به تحصيل آن امر شده است.در آيه اى آمده است:

(وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنِينَ )؛(1)

و در حالى كه اگر ايمان دارند شايسته تر است كه خدا و پيامبرش را راضى و خشنود كنند.

اگر انسان بخواهد مؤمن باشد،بايد رضاى خدا و رسول او را به دست آورد و ائمه عليهم السلام دليل رسيدن

مؤمنان به رضاى خدا و رسول هستند.

اين مقام كمى نيست.قرآن كريم آن گاه كه ورود به بهشت و نعمت ها و امتيازات آن را براى مؤمنان و اهل بيت

عليهم السلام شرح مى دهد،مى فرمايد:

(وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ )؛(2)

و رضاى خدا(از همه اين موارد)برتر است.

رضوان خدا در كجاست؟هر جا باشد اين ائمه عليهم السلام هستند كه مردم را به آن مى رسانند.در آيه ديگرى

مى فرمايد:

(رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ )؛(3)

خداوند از آنان راضى است و آن ها نيز از او راضى خشنودند.اين همان رستگارى بزرگ است.9.

ص: 348

رضوان چيست؟رضوان همان فوز عظيم است كه ائمه عليهم السلام براى رسيدن به چنين مقام و جايگاهى دليل

هستند.در آيه ديگرى مى فرمايد:

(رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ )؛(1)

خداوند از آنان راضى است و آن ها نيز از او راضى هستند.اينان حزب خدا هستند؛هان كه حزب خدا همان رستگارانند.

براى رسيدن به آن مقام چه چيزى لازم است و چه كنيم تا به آن جا برسيم؟ائمه عليهم السلام در وجود ما چه

تأثيرى مى گذارند؟در آيه اى ديگر آمده است:

فَإِنَّ اللّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ ؛(2)پس به راستى خداوند از گروه فاسقان راضى نخواهد شد.

با توجه به اين آيه،نقش ائمه عليهم السلام روشن مى شود.آن بزرگواران آمدند تا انسان را از فسق بيرون آورند

و او را به راه عدالت بياورند كه اگر در فسق باقى باشند خداوند از فاسقان راضى نخواهد بود،سپس او را مرحله به

مرحله بالا ببرند.اين همان فوز عظيم و موفقيت بزرگ است.در اين زمينه آياتى است كه مى فرمايد:

فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ *فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ ؛(3)پس او در يك زندگى رضايت بخش،در بهشتى عالى قرار خواهد داشت.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً )؛(4)

به سوى پروردگارت باز گرد،در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است.8.

ص: 349

اين ها مراحلى هستند كه بايد ائمه عليهم السلام دست انسان را بگيرند.

به راستى آيا مى توان تصور كرد كسانى كه دليل براى رسيدن به اين مراحل هستند،خود به چنين مقاماتى نرسيده اند؟آيا مى توان چنين چيزى را باور كرد؟و آيا كسانى را كه خود احتياج به دليل دارند مى توان دليل تصور كرد؟

خوابيدن حضرت على به جاى حضرت رسول؛ص ابتغاء مرضات الله ر بوده

امير مؤمنان على عليه السلام در شب هجرت در بستر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله خوابيد،قرآن مجيد در اين باره

چنين مى فرمايد:

(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ )؛(1).ر.ك:الامالى،شيخ صدوق:469،الدر النظيم:309،سيره حلبيه:2.192،مجمع الزوائد:9.334،شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد:1.221،و

13.276،نظم درر السمطين:90،اسباب الترول:58،شواهد التتريل:1.123،زاد المسير:1.286،الدر المنثور:1.363،تفسير ثعلبى:2.

126،تفسير الكشاف:5.224،اسد الغابه:4.25.(2)

و برخى از مردم جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى فروشد.

اين چه مقامى است كه خداوند متعال به اين قضيه مباهات مى كند.اين جريان در كتاب هاى اهل تسنن نيز نقل

شده است.آن ها در كتاب هاى تفسيرى در ذيل اين آيه نوشته اند كه ابوسعيد خدرى گويد:پيامبر خدا صلى الله عليه

وآله در ضمن حديثى فرمود:

وجبرئيل يقول:بخ بخ من مثلك يابن أبى طالب!والله عزوجل يباهى بك الملائكة؛(2)

جبرئيل گفت:آفرين!آفرين!بر تو اى پسر ابى طالب!چه كسى همچو توست؟خداوند عزوجل به وسيله تو به فرشتگان مباهات مى كند.

طبيعى است كه آن بزرگواران براى رساندن انسان ها به مقام رضاى ربوبى بايستى بيانات،تعليمات و ارشاداتى داشته باشند.آنان بايد آن چه را كه موجب رضاى

ص: 350

خداوند متعال است بدانند و آن را بيان كنند و آن چه را كه موجب دورى انسان از خداوند متعال است بدانند و بيان نمايند و انسان را بر حذر دارند.

آرى!فقط ابلاغ صرف نيست،اگر چنين بود عنوان دليل بر آنان اطلاق نمى شد و پيش تر بيان شد كه دليل به

معناى راهنما استعمال شده،ولى از آن اخص و ادق است و صرف راهنما نيست.

در ادبيات مى گوييم:اين لفظ دلالت بر اين معنا مى كند؛يعنى بايد لفظ به گونه اى باشد كه براى معنا قالبيت

داشته باشد تا به محض شنيدن لفظ،آن معنا به ذهن انسان بيايد،و اين همان ظهور است كه در اصطلاح گفته مى شود:فلان لفظ در فلان معنا ظاهر است كه بدون شك و شبهه به ذهن مى آيد.

فرق دليل با هادى

از آن چه گفتيم،فرق كلمه«دليل»با كلمه هاى«هادى»،«مرشد»و«داعى»معلوم مى شود.دليل،آن است كه انسان فردى را به جايى برساند،به گونه اى كه با رسيدنش در آن جا به طور كامل آرامش داشته باشد و هيچ گونه شك و شبهه اى وجود نداشته باشد.از اين رو،گاهى دلالت بر قصد و جعل متوقف است.و گاهى دلالت بدون قصد نيز صورت مى گيرد.

راغب اصفهانى در اين زمينه مى نويسد:

الدلالة ما يتوصل به إلى معرفة الشىء...وسواء كان ذلك بقصد ممن يجعله دلالة أو لم يكن بقصد كمن

يرى حركة إنسان فيعلم أنه حى .(1)

مثال عدم توقف دلالت بر قصد دلالت حركت انسانى بر حيات اوست كه وقتى به فردى كه خوابيده و بى آن كه

قصدى داشته باشد پلو به پلو مى شود،به ما

ص: 351

مى فهماند كه زنده است.

اين،معناى دلالت است،ولى امام عليه السلام اصل وجودش دلالت دارد،گرچه ساكت يا زندان يا غايب از انظار

باشد.

كسى كه بخواهد به چنين مقامى برسد،بايد سه چيز را دارا باشد كه هر سه در ائمه عليهم السلام موجود است و

در غير آنان نيست:

1.بايد امام خصوصيات«مرضاة الله»را بداند؛چرا كه مى خواهد دليل باشد و در غير اين صورت نمى تواند به

چيزى كه نمى داند،دليل و راهنما شود؛

2.بايستى همه آن مراتب را دارا باشد تا بتواند به ديگران اعطا كند و بايد خودش به آن مقامات برسد تا به

ديگران دليل و راهنما باشد؛

3.وقتى مى خواهد دليل و راهنما باشد،نبايد اشتباه كند،سهو نمايد و نسيان داشته باشد.نمى تواند بگويد:يادم

رفت؛مثلا كسى بپرسد:آقا!اين قضيه چگونه است؟آيا«مرضات الله»است يا نه؟و پاسخ دهد:نمى دانم و....

دلال هاى خانه ها چه كار مى كنند.دست مشترى را مى گيرند و به خانه مى برند و تمام زواياى آن را نشان

مى دهند،چون طرف مى خواهد عمرى در آن جا زندگى كند.

آرى،فقط ائمه اهل بيت عليهم السلام«الأدلاء على مرضات الله»،مصدر ملكات عاليه و اعمال صالحه،رساننده

بشر به خدا و مظاهر اسماى حسنى هستند كه قهرا رهبران خط مقابلشان مظهر ضلالت و تاريكى هستند.از اين رو،در

حديثى امام صادق عليه السلام فرمود:

إن الله خلقنا فأكرم خلقنا وفضلنا وجعلنا امناءه وحفظته وخزانه على ما فى السماوات وما فى الأرض.

وجعل لنا أضدادا وأعداءا،فسمانا فى كتابه وكنى عن أسمائنا فى كتابه وكنى عن أسمائنا بأحسن الأسماء وأحبها إليه،وسمى أضدادنا وأعداءنا فى كتابه وكنى عن

ص: 352

أسمائهم وضرب لهم الأمثال فى كتابه فى أبغض

الأسماء إليه وإلى عباده المتقين؛(1)

به راستى كه خداوند ما را آفريد و آفرينش ما را گرامى داشت و ما را برترى داد و امين،حافظ و خزانه داران آن چه در آسمان ها و زمين است قرار داد و براى ما ضد و دشمن قرار داد.ما را در كتاب خود به بهترين و محبوب ترين نام ها در نزد خود نام برد و با بهترين كنايه ها به نام هاى ما در كتابش اشاره نمود و

اضداد و دشمنان ما را در كتاب خود نام برد و با كنايه به نام آنان به بدترين نام ها اشاره كرد و براى آنان در قرآن با مبغوض ترين اسامى در نزد خود و بندگان پرهيزكارش مثل زد.

آن حضرت در روايتى ديگر مى فرمايد:

نحن أصل كل خير،ومن فروعنا كل بر،ومن البر التوحيد و الصلاة و الصيام وكظم الغيظ و العفو عن المسىء ورحمة الفقير وتعاهد الجار و الإقرار بالفضل لأهله؛وعدونا أصل كل شر،ومن فروعهم كل قبيح

وفاحشة...؛(2)

ما اصل و ريشه هر خير و نيكى هستيم و هر نيكى از ما منشعب مى شود.توحيد،نماز،روزه،فرو بردن خشم،بخشش از گناه كار،مهرورزى به فقير و نادار،رفتار خوب با همسايه و اعتراف به فضيلت اهل فضل از موارد نيكى است و دشمن ما اصل و ريشه هر شر و بدى است و هر عمل قبيح و زشت و فساد فحشاء...از آنان منشعب مى شود.

استواران در امر خدا

اشاره

والمستقرين فى امر الله؛

و(سلام بر)استواران در امر خدا.

ص: 353

ائمه عليهم السلام استواران در امر خدا هستند.واژه«مستقر»از استقرار و به معناى قرار گرفتن،آرام شدن و در

يك جا ثابت ماندن است.انصافا راغب اصفهانى در اين مورد معناى زيبايى دارد.وى در واژه«قر»مى نويسد:

قر فى مكان إذا ثبت ثبوتا جامدا؛(1)

يعنى به گونه اى در آن مكان قرار دارد كه از آن جا به جاى ديگرى منتقل نمى شود.واژه«جامد»،فقط خودش است و مانند مشتق نيست كه تغيير بپذيرد و از هيئتى به هيئت ديگر درآيد.استقرار انسان نيز چنين است كه در جايى بماند و در آن جا قرار گيرد.

از اين رو،در قرآن مجيد از آخرت به«دار القرار»تعبير شده؛چون اهل بهشت هرگز از بهشت خارج نمى شوند؛

بلكه(هُمْ فِيها خالِدُونَ )و هم چنين اهل دوزخ كه از دوزخ به«بئس القرار»تعبير شده است.خداوند متعال درباره

جهان آخرت مى فرمايد:

(يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ )؛(2)

(مؤمن از قوم فرعون گفت:)اى قوم من!اين زندگى دنيا فقط كالاى زودگذر است و به راستى كه جهان آخرت سراى پايدار است.

و درباره دوزخ مى فرمايد:

(جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ )؛(3)

دوزخى كه در آتش آن وارد مى شوند و چه بدجايگاهى است.

پس چيز مستقر در مقابل چيز متحركى است كه قرار ندارد.از اين روست كه ايمان دو نوع است:9.

ص: 354

1.ايمان ثابت كه در قرآن مجيد آمده است:

يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ ؛(1)خداوند كسانى را كه به سبب گفتار و اعتقاد راستين ايمان آورده اند در زندگى دنيا و جهان آخرت ثابت قدم مى دارد.

2.ايمان غير ثابت كه در روايات از آن به«مستودع»وديعه گذاشته شده تعبير شده است.در روايتى

فرمودند:«كسانى هستند كه صبح مى كنند در حالى كه مؤمن هستند و در شب هنگام از ايمان خارج مى شوند».(2)

از طرفى قرار گرفتن نيز دوگونه است:

1.استقرار جسمى:اين نوع قرار گرفتن در رابطه با حركت بدن است،مانند اين كه انسان از جايى حركت

مى كند و به وطن و جايگاه خود مى رسد و در آن جا آرام و قرار مى گيرد و ديگر حركت تمام مى شود.

2.استقرار روحى:در اين نوع قرار گرفتن،فكر انسان،روح انسان در برابر فردى يا چيزى يا حادثه اى آرام

مى گيرد،نه عوض مى شود و نه تغيير مى يابد.

معناى«امر الله»

براى واژه«امر»در كتب لغت و غير لغت معانى متعددى ذكر شده،مثلا در كتاب كفاية الاصول در آغاز بحث

اوامر به آن ها اشاره شده است.آن چه در اين جا مى توان گفت يكى از دو معناست:

1.امر،همان معنايى كه مقابل«نهى»است؛

2.اراده.

ص: 355

ممكن است منظور از«امر»در عبارت«المستقرين فى أمر الله»همان معناى نخست باشد؛يعنى ائمه عليهم السلام كسانى هستند كه در برابر حكم و فرمان خداوند متعال بدون چون و چرا تسليم و مطيع هستند و اطاعت آنان مستقر است و هيچ گونه تزلزل ندارند.

وقتى گفته مى شود:زيد در برابر اوامر پدرش تسليم است؛يعنى هيچ گونه تزلزل در اطاعت ندارد،حركتى بر

خلاف دستور او انجام نمى دهد و از اوامر او سرپيچى نمى كند و اين معنا در مورد ائمه عليهم السلام درباره اوامر خداوند

متعال صادق است.چون آنان در همه افعال و تروك مظاهر اوامر و نواهى خداوند متعال هستند كه در شرح عبارت

«والمظهرين لأمر الله ونهيه»خواهد آمد.

اما بايد دقت كرد كه كلمه«استقرار»در اين جا با حرف«فى»تعديه شده و ما مى دانيم اين حرف مفيد ظرفيت است،پس بايد«أمر»را بر معناى دوم حمل كنيم،يعنى«اراده».ائمه عليهم السلام در«اراده»خدا«مستقر»هستند،گويى اراده او ظرفى است كه ائمه در آن قرار گرفته اند و از آن جا جدا نمى شوند.

به تعبير زيباى امروزى:ائمه عليهم السلام در اراده خداوند متعال محو و ذوب شده اند.

از اين تعبير زيبا دو معنا به دست مى آيد:

1.ائمه عليهم السلام در مقابل اراده خداوند متعال هيچ اراده اى ندارند؛

2.ائمه عليهم السلام در اراده خداوند متعال محو و ذوب شده اند به طورى كه هر چه اراده كنند اراده خدا است.

اين تعبير به جايى است و با حرف«فى»مناسبت دارد كه هر جا اراده خداوند متعال است،ائمه عليهم السلام همان

جا هستند و جايگاه اراده آن بزرگواران،اراده خداوند متعال است.

ص: 356

براى اين مطلب در روايات،دعاها،زيارات و موارد ديگر شواهد بسيارى داريم.در زيارت جامعه مى فرمايد:

«العاملون بإرادته».(1)در زيارت آل ياسين،در وصف امام زمان عليه السلام مى گوييم:«ودليل إرادته».(2)

جايگاه امام عليه السلام كجاست؟همان جايى كه اراده خداوند متعال باشد كه پيش تر در عبارت«والأدلاء على

مرضات الله»در مورد واژه«دليل»مطالبى بيان شد.

كوتاه سخن اين كه حركات،سكنات،گفتارها و كردارهاى ائمه عليهم السلام مظهر اراده خداوند متعال است كه مجراى اراده خداوند متعال آن بزرگواران هستند.پس در همان جايى كه اراده خداوند متعال است،ائمه عليهم السلام در همان جا استقرار دارند.

اين معنا از معناى نخست دقيق تر است.البته آن بزرگواران در برابر امر و نهى خداوند متعال تسليم هستند.اما معناى دوم امتياز ائمه عليهم السلام مى رساند وگرنه ممكن است در بين بندگان خدا،افراد صالح و شايسته اى باشند كه در برابر اراده خدا اوامر و نواهى او تسليم باشند در حالى كه آن چه بيان شد،جزء امتيازها و مقام هاى ائمه عليهم السلام است.

گفتنى است كه شرح بيشتر اين معنا در ذيل عبارت«والمظهرين لأمر الله ونهيه»خواهد آمد.

كاملان در محبت خدا

اشاره

والتآمين فى محبة الله؛

و(سلام بر)كاملان در دوستى خدا.

ص: 357

ائمه عليهم السلام كاملان در دوستى خدا هستند.آن بزرگواران در محبت خداوند متعال به مرحله تمام رسيده اند و

در اين محبت تام هستند.

واژه«تمام»در مقابل نقصان است.براى مثال،اگر ظرفى از آب پر باشد،مى گويند:تمامش آب است؛ولى اگر پر

نباشد مى گويند:اين ظرف ناقص است بايستى دوباره آب بريزيم تا نقص برطرف گردد.

راغب اصفهانى در معناى واژه«تمام»كلام دقيقى دارد.وى مى نويسد:

تمام الشىء انتهاؤه إلى حد لا يحتاج إلى شىء خارج عنه؛(1)

تمام بودن چيزى به اين است كه به اندازه اى برسد كه ديگر به چيز مازادى نياز نباشد.

از همين جا فرق بين دو واژه«تمام»و«كمال»روشن مى شود،كه تمام يعنى مثلا اين ظرف به حدى رسيد كه به چيزى ديگرى نياز نيست و خودش است و مازاد بر آن ديگر جا ندارد و كمال يعنى رسيدن،مثلا اين سيب تا وقتى نرسيده و كال است ناقص است.وقتى آماده بهره بردارى شد مى گويند:رسيده،لذا گويند:كمال الشىء حصول ما فيه الغرض منه.

معناى محبت خداوند

محبت به زبان فارسى به معناى دوست داشتن و مهرورزيدن است.محبت خداوند متعال چگونه است؟

اشخاصى يك ديگر را دوست مى دارند و به هم ديگر با سلام كردن،هديه دادن و مهمانى رفتن ابراز محبت مى كنند.به راستى محبت خداوند متعال چگونه است؟تمام محبت خداوند متعال كه محبت به حد تمام رسيده باشد،يعنى چه؟

ص: 358

محبت مفهومى است كه دو طرف دارد:محب و محبوب و تا هر دو نباشند محبت تحقق ندارد.

به تعبير ديگر،محبت همانند نردبان براى رسيدن به محبوب است.فرض كنيد شما در پايين نردبان هستيد و محبوب شما در بالاى آن.در اين جا محبت وسط قرار مى گيرد.همان گونه كه اين نردبان چند پله دارد،محبت نيز داراى درجاتى است.ائمه عليهم السلام در مسير محبت به خداوند متعال در پايانى ترين درجه و آخرين مراحل آن هستند.

از طرفى،محبت را اسباب مختلف و به جهاتى صورت مى پذيرد:

گاهى انسان به دليل جمال كسى به او محبت پيدا مى كند و به جهت بهره برى از جمالش و تماشاى آن،خود را به

او مى رساند.

گاهى انسان به دليل مال كسى به او مهر ميورزد تا به او برسد و از مال و دنيايش بهره بگيرد و چيزى نصيبش

شود.

گاهى انسان به دليل كمال كسى به او علاقه مند مى شود تا به او نزديك شود و از كمالاتش استفاده كند.

و گاهى انسان محب به كسى مى گردد نه به دليل جمال،مال و كمال او؛بلكه افتخار دارد كه محب و دوست دار فلانى است و اين،نوعى عزت براى انسان است كه شخصى را فقط به دليل خودش دوست داشته باشد،نه اين كه به خاطر چيزى مادى يا معنوى،و اين نوع محبت چون معمول نيست به راحتى قابل درك براى ما نيست و در ذهن جا نمى افتد.

بديهى است كه هر كدام از اين محبت ها در جاى خود خوب است؛ولى آن چه امتياز دارد،همين محبتى است كه به دليل چيزى نباشد؛بلكه دوست داشتن محبوب فقط به خاطر خودش باشد و اين نوع محبت به خداوند متعال كه از روى ترس از

ص: 359

عذاب و طمع به ثواب نباشد،آثار دنيايى و معنوى دارد.

امير مؤمنان على عليه السلام به خداوند متعال اين گونه محبت داشتند.آن حضرت در سخنى مى فرمايد:

ما عبدتك خوفا من نارك ولا طمعا فى جنتك بل وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك؛(1)

من تو را نه از ترس آتش تو و نه از طمع بهشتت عبادت مى كنم؛بلكه ذات تو را شايسته پرستش يافتم،از اين رو تو را پرستيدم.

نكته ديگر اين كه محبت و مهرورزى آن گاه ارزشمند مى شود كه از طرف محبوب،اقبالى باشد وگرنه اگر انسان در راه محبوب به هر مقصدى؛مادى يا معنوى،بلكه به قصد خودش گام بردارد و زحمت بكشد؛اما از طرف او نه تنها هيچ توجهى نباشد،بلكه بى توجه باشد،چنين محبتى بى فايده است و نتيجه اى نخواهد داشت.

بنابراين،وقتى محبت ثمره مى دهد كه از طرف محبوب نيز اقبال و محبتى باشد.اين كه شخصى بگويد:«من فلانى را دوست دارم»كافى نيست؛چرا كه هر كسى مى تواند ادعا كند.اين ادعا آن گاه واقعيت پيدا مى كند كه محبوب نيز در مقابل به آن فرد محبت داشته باشد و اين محبت را با دادن مقدارى مال،اگر به دليل مال باشد و با بهره برى از كمال،اگر براى كمال باشد،ابراز كند و اگر بى توجه باشد،اثرى بر اين دوستى نخواهد بود و نتيجه اى نخواهد داشت.

داستان لطيفى نقل مى كنند كه فردى گفت:من از دختر پادشاه خواستگارى كردم و پنجاه درصد قضيه حل شده

است؟

گفتند:چطور؟

گفت:تحقق اين ازدواج به اين است كه هم من راضى باشم و هم او.وقتى هر دو6.

ص: 360

راضى باشيم،ازدواج سر

مى گيرد.فعلا من راضى شده ام و پنجاه درصد قضيه حل شده است!

روشن است كه بر چنين محبتى اثرى مترتب نيست.انسان از شب تا صبح بگويد:من داماد فلانى هستم،نمى شود.

آرى بايستى از آن طرف اقبالى باشد تا اثرى مترتب گردد.

در روايتى آمده است:«اگر كسى را دوست دارى اظهار كن كه من تو را دوست مى دارم».(1)

بديهى است كه اين اظهار دوستى شما به او محبت مى آورد و دست كم او را به اين فكر مى اندازد كه ببيند او نيز

دوست مى دارد يا نه.

در روايتى آمده است:شخصى به امير مؤمنان على عليه السلام عرض كرد:من شما را دوست مى دارم!حضرت اندكى تأمل كرد و فرمود:راست مى گويى.

از آن حضرت پرسيدند:اين تأمل براى چه بود؟

فرمود:به دلم برگشتم ديدم راست مى گويد،از طرف من نيز اقبالى است.(2)

آرى!چنين محبتى ارزش دارد وگرنه همه سنى هاى غير ناصبى ادعاى محبت اهل بيت عليهم السلام دارند.ناصبى ها ادعاى محبت خدا دارند.آن گاه كه به نماز مى ايستند،چنان وانمود مى كنند كه اگر يك عوام شيعى آن منظره را ببيند،واقعا برايش چشم گير است و به فكر مى افتد كه عجب!آيا مى شود خداوند همه اين ميليون ها آدم را كه اين گونه نماز مى خوانند به جهنم ببرد؟4.

ص: 361

آرى!مى شود؛چرا كه همه اين ها در مرحله ادعاست و بايد به اثبات برسد.بايد ديد كه ادعاى محبت چگونه به اثبات و تصديق مى رسد؟اين كه گفتيم تا اقبالى از محبوب نباشد،فايده ندارد،اقبال او چه شرطى دارد و راه تحصيلش چيست؟

از اين رو،انسانى كه مى خواهد در محبتش راست گو باشد،بايستى در اين مسير گام بردارد و همواره ثابت قدم باشد و به لوازم آن ملتزم شود و در اين خانه را آن قدر بزند تا سرانجام به درون خانه برسد و جايى براى خود بيابد و مستقر بشود.

ائمه عليهم السلام اين گونه بودند كه به پايانى ترين درجه محبت به خداوند متعال رسيدند كه ديگر حالت منتظره اى نماند؛يعنى ظرفشان از محبت خداى واحد احد پر شده و هيچ جاى خالى ندارد.وقتى به اين مرحله رسيدند،ديگر محبوب تمام وجودشان را گرفته و در آن جا جز محبوب وجود ندارد.

از اين رو،در دعاها و مناجات امامان عليهم السلام آمده است كه خدايا!در هر حال يا جايى كه باشم قلب من از

حب تو سرشار است.در دعايى مى خوانيم:

إلهى،لو قرنتنى بالأصفاد،ومنعتنى سيبك من بين الأشهاد،ودللت على فضائحى عيون العباد،وأمرت بى إلى النار،وحلت بينى وبين الأبرار،ما قطعت رجائى منك،وما صرفت تأميلى للعفو عنك،ولا خرج

حبك من قلبى؛(1)

خدايا!اگر با بندها در بندم كشى و آشكارا لطف خود را از من باز دارى و رسوايى هايم را در برابر ديدگان بندگان قرار دهى و مرا به سوى آتش فرمان دهى و ميان من و نيكان حائل شوى،من اميدم را از تو نخواهم بريد و آرزويم را از گذشت و عفو تو نخواهم گرداند و مهر و محبت تو از قلبم بيرون نخواهد شد.

وقتى محبت به اين مرحله رسيد،ناگزير از آن طرف نيز همين طور خواهد بود7.

ص: 362

كه محبوب ترين موجودات در همه

عوالم نزد خداى سبحان ائمه اطهار عليهم السلام هستند.

محبوب خدا و پيامبرش

در تاريخ معتبر آمده است آن گاه كه در خيبر ابوبكر و عمر حاضر به جنگ نشدند و با ذلت فرار كردند و باز

گشتند پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

لاعطين الراية غدا رجلا يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله كرار غير فرار،لا يرجع حتى يفتح الله

عليه يديه؛(1)

فردا پرچم را به دست كسى خواهم داد كه خداوند و پيامبرش را دوست مى دارد و خداوند و پيامبرش نيز او را دوست مى دارند و او باز نمى گردد مگر اين كه خداى تعالى فتح و پيروزى را به دست او به انجام خواهد رسانيد.

حضرت على عليه السلام به جايى رسيده كه محبت او يك طرفه نيست؛بلكه محبوب نيز او را دوست مى دارد.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله،امير مؤمنان على عليه السلام را در جنگ خيبر اين گونه معرفى مى نمايد كه من فردا پرچم را به دست كسى مى دهم كه خدا و رسول او را دوست مى دارند.اين يك طرف قضيه و خدا و رسول نيز او را دوست مى دارند،اين هم طرف دوم قضيه است،پس اين كار فتح خيبر از دست چنين كسى بر مى آيد و كار ابوبكر و عمر و ديگر اشخاص نيست.

آرى،ائمه عليهم السلام محبت خدا را به سرحد تمام رسانيده اند.وقتى محبت به

ص: 363

سرحد تمام رسيد،اين وجود از

محبت محبوب پر مى شود و اين وجود چيزى جز محبوب نيست،اصلا با غير محبوب كارى ندارد و جز او چيزى نمى بيند.

پس محبوب اين جاست و او از محبوب جدا نيست.آن وقت چنين مى شود كه خدا و رسول او را دوست مى دارند و او نيز به خدا و رسول مهر ميورزد.

از اين رو،خداوند متعال مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ )؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هر كس از شما از دين خود باز گردد(ضررى به خدا نمى رساند)پس در زمان نه چندان دور خداوند گرو هى را مى آورد كه آن ها را دوست مى دارد و آن ها نيز او را دوست مى دارند،در برابر مؤمنان فروتن و در برابر كفرورزان عزيزند.

بعضى علماى اهل تسنن ادعا دارند كه اين آيه درباره ابوبكر نازل شده است؛چرا كه او بعد از پيامبر اكرم صلى

الله عليه وآله با اهل ارتداد جنگيد.(2)

ما در حاشيه شرح مواقف و ديگر كتاب ها آورده ايم(3)كه در اين آيه جز امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام و اصحاب خاص آن بزرگوار كسى نمى تواند منظور و مقصود باشد؛چرا كه مصداق ص يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله ر امير مؤمنان على عليه السلام است،نه ابوبكر و اين امر در جنگ خيبر روشن شد.

و در حديث«طير مشوى»نيز كه با سند صحيح نقل شده،چنين آمده است:آن گاه كه براى پيامبر خدا صلى

الله عليه وآله مرغ بريانى آوردند و حضرتش خواستند ميله.

ص: 364

نمايند،دعا كردند:

اللهم ائتنى بأحب خلقك إليك وإلى،يأكل معى من هذا الطائر؛

خدايا!محبوب ترين شخص را نزد خود و رسولت بفرست تا با من در اين غذا شريك شود و با هم غذا بخوريم.

حضرت در خانه بود و در خانه بسته بود.ابوبكر آمد و برگشت و عمر آمد و برگشت.انس بن مالك براى اذيت على عليه السلام و اعمال غرض خويش وقتى على عليه السلام آمد در زد،در را باز نكرد؛ولى امير مؤمنان عليه السلام برنگشت و انس ناچار شد،در را باز كند.حضرت وارد شد.پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از جا برخاست و با على عليه السلام معانقه كرد و او را بغل نمود و بدين ترتيب،يگانه مصداق بودن آن حضرت براى«احب الخلق إلى الله

ورسوله»معلوم گرديد.(1)

روشن است كه احب بودن دليل افضل بودن است و افضل بودن دليل امامت.

چرا محبت خدا؟

چرا نفرمود:ص التامين فى محبة الرحمان ر،يا ص الرحيم ر؛بلكه فرمود:ص التامين فى محبة الله ر،اين عبارت چه نكته اى

دارد؟

لفظ جلاله«الله»چنان كه در جاى خود بيان شده و همه علماى اسلام در علوم مختلف گفته اند علم براى

ذاتى است كه مستجمع جميع كمالات است.(2)

ص: 365

اكنون مى گوييم:ائمه عليهم السلام«التامين»در محبت محبوبى هستند كه مستجمع جميع كمالات است.در اين

صورت با توجه به آن چه ذكر شد،جميع كمالات در ذات ائمه عليهم السلام جمع هستند.

خالصان در توحيد خدا

اشاره

والمخلصين فى توحيد الله؛

و(سلام بر)خالصان در توحيد خدا.

ائمه عليهم السلام خالصان در توحيد خداوند متعال هستند.

كلمه«مخلصين»را هم به فتح«لام»و هم به كسر آن مى توان خواند و هر دو مورد در قرآن مجيد شاهدى دارد:

1.وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ ؛(1)

و به آن ها دستورى داده نشده،جز اين كه خدا را بپرستند و دين خود را براى او خالص كنند.

2.إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ ؛(2)

جز بندگان خالص خدا.

در هر دو مورد سخن از عبادت است.انسان بايد عبادت را از روى اخلاص به جا آورد و او از طريق عبادت به آن جا مى رسد كه مخلص مى شود كه اين عبادت بايد خالص و از هر شائبه اى به دور باشد.به وسيله چنين عبادتى،انسان به آن جا مى رسد كه خداوند او را فقط براى خود قرار مى دهد و خالص براى خداوند متعال مى گردد.

ص: 366

معرفت خدا

پرواضح است كه عبادت مسبوق به معرفت است و معرفت اساس دين است كه حضرت على عليه السلام

فرمودند:

أول الدين معرفته؛(1)

آغاز دين معرفت و شناخت اوست.

چه كسى در معرفت خداوند متعال به رسول الله و اهل بيت اطهار عليهم السلام مى رسد؟آن گاه امير مؤمنان

على عليه السلام مى فرمايند:

وكمال معرفته التصديق به؛

و كمال شناخت خدا تصديق اوست.

ايمان قطعى و تصديق جزمى نيز از خصايص آنان است.آن گاه مى افزايد:

وكمال التصديق به توحيده؛(2)

و كمال تصديق خدا توحيد و يگانگى اوست.

و كمال ايمان و تصديق به وجود بارى تعالى توحيد اوست.آن حضرت در ادامه مى فرمايد:

وكمال توحيده الإخلاص له وكمال الإخلاص له نفى الصفات عنه؛

و كمال توحيد خدا اخلاص براى اوست و كمال اخلاص او صفات را از او دور دانستن است.

ص: 367

اخلاص در عبادت

بنابرآن چه بيان شد ما بايستى عمل را خالص براى خدا انجام دهيم تا خالص براى خدا باشيم.از اين رو،در

كتاب هاى فقهى در اوايل مباحث عبادات بحث نيت مطرح مى شود و به اين آيه استدلال مى نمايند كه خداوند متعال

مى فرمايد:

(وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ )؛(1)

و به آن ها دستورى داده نشده جز اين كه خدا را بپرستند و دين خود را براى او خالص كنند.

يعنى نيت انسان در انجام اعمال بايستى فقط براى خدا باشد و بايد قصد ريا نكند؛بلكه اخلاص كامل داشته و عمل بى شائبه باشد و به طور مطلق غير خدايى در كار نباشد.اگر چنين شد،خداوند متعال آن بنده عابد مخلص را خالص براى خودش قرار مى دهد.

با توجه به آن چه بيان شد،اگر كسى بخواهد«مخلصين»را با فتح«لام»بخواند،بايد حرف«فى»را سببيه بگيرد

كه يكى از معانى آن است گرچه حرف«فى»معروف براى ظرفيت است در كتاب هاى ادبيات آمده است:ص إن

امرأة دخلت النار فى هرة قتلتهار.(2)

ولى معروف اين است كه«مخلصين»به كسر«لام»است.به هر صورت،اخلاص در مقابل شرك و اشراك است.

اخلاص در توحيد

ائمه عليهم السلام در توحيد خداوند متعال مخلص بودند؛يعنى در توحيد خداوند متعال به اعلا درجه خلوص و

اخلاص رسيده بودند.

ص: 368

از طرفى،عبادت ائمه عليهم السلام و اطاعت آن ها از خداوند متعال و پيش از اين،شناخت و معرفت آن بزرگواران به خداوند متعال به گونه اى و در حدى بوده كه فقط به خودشان اختصاص داشته و خداوند متعال به چنين افرادى كه در توحيدش مخلص و در عبوديت در اعلا درجه آن باشند،وعده هايى داده است.

البته مراتب پايين تر اخلاص هم آثار و بركاتى دارد كه هر چه انسان در اين مسير گام بردارد و به هر درجه اى كه

برسد،آن درجه براى خود آثار و بركاتى دارد.چنان كه در حديث قدسى آمده است،حماد بن بشير گويد:از امام

صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:قال الله عز وجل:من أهان لى وليا فقد أرصد لمحاربتى وما تقرب إلى عبد بشىء أحب إلى مما افترضت عليه وإنه ليتقرب إلى بالنافلة حتى أحبه،فإذا أحببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به ولسانه الذى ينطق به ويده التى يبطش بها،إن دعانى أجبته و إن سألنى

أعطيته،وما ترددت عن شىء أنا فاعله كترددى عن موت المؤمن،يكره الموت وأكره مساءته؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:خداى عزوجل مى فرمايد:هر كه به دوستى از دوستان من اهانت كند،همانا براى جنگ با من كمين كرده است و هيچ بنده اى به چيزى به من تقرب نجويد كه نزد من محبوب تر از آن چه بر او واجب كرده ام باشد و همانا او به وسيله نماز نافله به من نزديك مى شود تا آن جا كه من او را دوست بدارم و هنگامى كه او را دوست بدارم،گوش او شوم؛همان گوشى كه با آن مى شنود و چشم او گردم؛همان چشمى كه با آن ببيند و زبانش شوم؛همان زبانى كه با آن سخن گويد و دست او گردم؛همان دستى كه با آن بگيرد.اگر مرا بخواند1.

ص: 369

اجابتش كنم و اگر از من خواهشى كند به او پاسخ بدهم و من در كارى كه انجام دهم،هيچ گاه ترديد نداشته ام،مانند ترديدى كه در مرگ مؤمن دارم؛(زيرا)او از مرگ كراهت دارد و من از ناراحت كردن او ناخرسندم.

اين يك واقعيت است و از امورى است كه به سند نياز ندارد.در حالات كسانى كه در اين مسير گام برداشته اند،

ائمه عليهم السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در رأس هستند.

گفتنى است اين حديث قدسى در كتاب هاى اهل تسنن نيز آمده است.(1)شارح صحيح مسلم بر اساس اين حديث

بحث كرده و آن را مبنا قرار داده و از آن استفاده هايى كرده است.او به نقل از قاضى عياض مالكى چنين مى نويسد:

ومحبة الله تعالى لعبده تمكينه من طاعته وعصمته وتوفيقه وتيسير ألطافه وهدايته وإفاضة رحمته عليه هذه مباديها و أما غايتها فكشف الحجب عن قلبه حتى يراه ببصيرته فيكون كما قال فى الحديث الصحيح ص فإذا أحببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به ر.

آرى،انسان به رغم بندگى،به جايى مى رسد كه خداوند سبحان مى فرمايد:

كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به؛(2)

من گوش او شوم؛همان گوشى كه با آن مى شنود و چشم او گردم؛همان چشمى كه با آن ببيند.

و كسى كه به اين مرحله برسد،چيزى از خودش ندارد؛بلكه تمام بركات از عبادت و خلوص در آن است.

ائمه عليهم السلام به تمام معنا براى خداوند متعال بودند.آن بزرگواران به تمام معنا1.

ص: 370

در مقام توحيد بارى تعالى و به تمام جهات توحيد ذاتى،صفاتى،افعالى و عبادى با اخلاص بودند.از اين رو،آنان«صفوة الله»شدند كه خداوند متعال آنان را براى خود اصطفا كرد و برگزيد و آنان را وارث پيامبران و خليفه خود در زمين قرار داد.

اين واقعيتى است كه ائمه عليهم السلام به بركت اخلاص و خلوص در بندگى خداوند متعال بعد از معرفت و

شناخت خدا،به اين مقامات مى رسند.

آشكار كنندگان امر و نهى الهى

اشاره

والمظهرين لامر الله ونهيه؛

و(سلام بر)آشكار كنندگان امر و نهى الهى.

ائمه عليهم السلام واسطه ظهور احكام الهى هستند؛يعنى حلال،حرام و...به توسط ائمه ظهور پيدا مى كند.

ظهور در مقابل خفاست و غيبت در مقابل شهود.و اين كه در دعا براى ظهور حضرت ولى عصر عليه السلام مى گوييم:«عجل على ظهورك»به جهت آن است كه هر دو معنا بر آن حضرت صادق است.

در هر صورت،احكام الهى به توسط ائمه عليهم السلام از حالت خفا بيرون مى آيند و آنان مظهر آن احكام هستند.منظور از حالت خفا بيرون آمدن،معلوم شدن است.تا وقتى كه چيزى مخفى است،انسان از آن آگاهى ندارد و از حكم آن بى اطلاع است.وقتى از حالت خفا بيرون آيد،ناگزير براى انسان معلوم مى شود.بنابراين ائمه واسطه ظهور احكام الهى هستند.

راه هاى معلوم شدن احكام

احكام مخفى يعنى چه و چگونه ائمه عليهم السلام مظهر آن ها هستند؟

احكام الهى از حلال و حرام و...در كتاب و سنت موجود است و آن بزرگواران

ص: 371

مظهر و بيرون آورنده آن ها از

خفا هستند.اما معلوم شدن حكمى از احكام به توسط ائمه عليهم السلام سه راه دارد:

راه نخست:حكمى را به طور مستقيم از ائمه عليهم السلام بشنويم؛يعنى از امام درباره حكمى بپرسند و آن حضرت پاسخ دهد،يا آن حضرت در ابتدا حكمى را بيان فرمايد و ما بشنويم.البته شنيدن نيز اعم از اين است كه به لفظ باشد يا به كتابت.براى مثال،نامه اى از امام كاظم يا امام هادى عليهما السلام بخوانيم كه در پاسخ كسى بنويسد و بدين وسيله،حكم آن مسئله براى ما معلوم شود.

راه دوم:امام عليه السلام كارى از امور عبادى را به طور عملى انجام بدهد و ما شاهد آن باشيم.براى مثال

حضرتش طواف نمايد و ما چگونگى طواف آن حضرت را مشاهده كنيم و از حكم آن آگاه شويم.

راه سوم:ما عملى را در برابر ديدگان حضرتش انجام دهيم و آن حضرت از كيفيت عمل ما مطلع شوند و اگر ايرادى داشته باشد،بتوانند تذكر دهند و مانعى از تذكر دادن وجود نداشته باشد.در اين صورت،حكم شرعى آن عمل معلوم مى شود.

به همين جهت،در علم فقه و اصول نيز مى گويند:سنت يا قول معصوم است،يا فعل او و يا تقرير او.پس ظهور

احكام به توسط امام عليه السلام براى ما يكى از اين سه راه،يا هر سه راه است.

اكنون مى گوييم:خود امام عليه السلام احكام الهى را از كجا كسب مى كند؟به حسب ظاهر امام عليه السلام از

دو طريق اساسى احكام را كسب مى كند:

يكم.امام عليه السلام از طريق الهام يا غير الهام،حكمى را از خداوند متعال اخذ مى كند.

دوم.امام عليه السلام حكم را از طريق پيامبر خدا صلى الله عليه وآله،يا از طريق پدران گرامى اش كه به پيامبر

اكرم صلى الله عليه وآله منتهى مى شود،از جبرئيل و او از خداى

ص: 372

سبحان،اخذ مى كند.

با توجه به اين دو راه اخذ احكام،امام عليه السلام به هر ترتيبى كه حكم الهى را اخذ كند،بين خداوند متعال و مردم واسطه مى شود؛يعنى از جانب خداوند متعال اخذ مى كند و به ما مى رساند.در نتيجه،امام عليه السلام معلم،مبين و به تعبير برخى،ناقل مى شود و به طور كلى،حكايت كننده است.

در عبارت زيارت جامعه چنين نيامده است كه ص السلام على الناقلين لأمر الله ونهيه ر،ص الراوين لأمر الله ونهيه ر و

ص المبلغين لأمر الله ونهيه ر.گرچه هر كدام از اين موارد درست است،متن اين است:ص المظهرين لأمر الله ونهيه ر.در واقع امام عليه السلام كسى است كه حكم الهى را از حالت خفا و پنهانى درمى آورد و به مرحله ظهور مى رساند و اين رسيدن به مرحله ظهور به توسط امام صورت مى پذيرد.

بديهى است احكام كتاب و سنت،به شرح و توضيح نياز دارد.براى نمونه،خداوند متعال مى فرمايد:

أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ ؛(1)نماز را از زوال آفتاب تا پايان تاريكى شب برپا دار.

اين حكم بايستى روشن شود و كيفيت نمازهاى پنجگانه بيان گردد.اين موارد را بايستى امام عليه السلام كه مبين احكام الهى است،بيان كند.هم چنين اگر اجمالى در سخن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله باشد،بايستى امام عليه السلام آن را بيان نمايد.اگر چنين باشد ائمه عليهم السلام ص شارحين لأمر الله ونهيه ر خواهند بود.

ممكن است كه مواردى از احكام الهى در كتاب و سنت وجود نداشته باشند.اين ها مواردى هستند كه از ناحيه امام عليه السلام به ما مى رسند؛همان مواردى كه آن8.

ص: 373

بزرگواران از عالم خفا بيرون آورده اند و در واقع مظهر اين حكم شده اند كه نه در كتاب بوده و نه در سنت.

بنابراين،معلوم مى شود كه امام معصوم عليه السلام چنين مقامى دارد كه حكمى را بياورد كه نه در كتاب باشد و

نه در سنت.اين حكم از ناحيه امام عليه السلام به ما مى رسد و البته حكم شرعى و الهى است.

شكى نيست كه شارع مقدس در درجه نخست خداوند متعال است.قرآن كريم مى فرمايد:

(لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً )؛(1)

ما براى هركدام از شما آيين و راه روشنى قرار داديم.

پس بدون ترديد شارع مقدس خداوند سبحان است.چگونه مى شود كه برخى از احكام از ناحيه امام عليه السلام

به ما رسيده است در كتاب و سنت نباشد و حال آن كه قرآن مجيد مى فرمايد:

(اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً )؛(2)

امروز دين شما را برايتان كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين براى شما پذيرفتم.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نيز در غدير خم و پيش از آن،اين موضوع را بيان فرمودند.آن حضرت در خطبه

غدير فرمود:

يا أيها الناس!والله ما من شىء يقربكم من الجنة ويباعدكم عن النار إلا و قد أمرتكم به،وما من شىء يقربكم من النار ويباعدكم من الجنة إلا و قد نهيتكم عنه؛(3)3.

ص: 374

اى مردم!به خدا سوگند،هر چيزى كه شما را به بهشت برساند و هر چيزى كه شما را از دوزخ دور كند براى شما بيان كردم.

آرى!امام عليه السلام مظهر حكم خداوند است،به معنايى غير از شارح،حاكى،ناقل و مبين بودن،و توضيح

مطلب اين است كه:

از قديم الايام بين علماى ما در كتاب هاى اعتقادى،حديثى،فقهى و اصولى بحث شده كه آيا خداوند متعال به معصوم عليه السلام ولايت به معناى اذن در تصرف،داده است يا نه؟آيا ولايت تكوينى،به اين معنا كه امام عليه السلام از جانب خداوند متعال مأذون باشد كه در كون و تكوينيات تصرف كند،دارد يا نه؟آيا ولايت تشريعى،به اين معنا كه معصوم عليه السلام از ناحيه خداوند متعال مأذون باشد كه در اموال و انفس مردم تصرف كند،دارد يا نه؟آيا خداوند متعال اذن به امام يا معصوم داده است كه در احكام شرعى تصرف كند يا نه؟

اگر به اين پرسش ها،پاسخ داده شود و به اثبات برسند،به خوبى معناى ص و المظهرين لأمر الله ونهيه ر روشن

خواهد شد.

بخشى با عنوان«باب التفويض إلى رسول الله وإلى الأئمة عليهم السلام فى أمر الدين»در كتاب اصول كافى آمده است كه رواياتى چند در ذيل آن نقل شده است.(1)منظور از طرح اين بخش اين است كه خداوند متعال احكام شرعى را به پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام واگذار كرده است.علما و دانشمندان در شرح اين روايات نوشته اند كه منظور از

«تفويض احكام»واگذار كردن احكام به معصوم و در اختيار او قرار دادن و به عبارت ديگر:إذن تصرف كردن

اوست.(2)م.

ص: 375

چگونه مى شود كه معصوم عليه السلام به اذن خداوند متعال در كل كون تصرف كند و در اموال و انفس تصرف

نمايد،ولى در احكام شرعى كه سلسله امور اعتبارى هستند،از ناحيه شارح مقدس اذن در تصرف نداشته باشد؟

بنابر بررسى ها،هيچ فردى در اين مورد درباره پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اشكال نكرده است كه حلال و حرام و ساير احكام شرعى به دست آن حضرت صلى الله عليه وآله سپرده شده و آن بزرگوار مى تواند در احكام شرعى كم يا زياد نمايد.به همين جهت،مواردى هم در اين باره نقل شده است.از جمله عدد ركعات نمازهاى فريضه و نافله و اجناس زكات....

آرى!زيارت جامعه مقامات و منازل ائمه عليهم السلام را بيان مى كند كه آن گاه كه انسان مى خواهد معصوم را

زيارت كند اعتقاداتش را و بالخصوص ايمان خود را به مقاماتشان بر امام عليه السلام عرضه مى دارد و مى گويد:

اشهد الله وأشهدكم أنى مؤمن بكم وبما آمنتم به كافر بعدوكم وبما كفرتم به؛

خدا و شما را گواه مى گيرم كه به شما و به آن چه شما ايمان داريد،ايمان دارم و به دشمن شما و به آن چه شما به آن كفر مى ورزيد،كفر مى ورزم.

ولايت ائمه بر احكام شرعى

به نظر مى رسد بهترين جا براى ارائه اين قسم از ولايت همين جاست كه امام عليه السلام مظهر احكام الهى است،

نه فقط ناقل يا راوى باشند.به عبارت ديگر،امام عليه السلام فقط مسئله گو نيست.

همان گونه كه پيش تر گفتيم،ولايت ها در مورد پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ثابت شده و هيچ گونه خدشه اى در آن وارد نشده است و از جمله دلايل روايتى به سند صحيح است.اين روايت را به دقت بررسى مى كنيم تا معرفت و شناختمان به

ص: 376

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بيشتر شود،گرچه زيارت جامعه،زيارت ائمه عليهم السلام است؛ولى آن چه ائمه عليهم السلام دارند،همه از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.

در اين روايت امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إن الله أدب نبيه فأحسن أدبه،فلما أكمل له الأدب قال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) (1)ثم فوض إليه أمر الدين والامة ليسوس عباده فقال عز وجل:(ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا )(2)فإن رسول الله

صلى الله عليه وآله كان مسددا موفقا ومؤيدا بروح القدس لا يزل ولا يخطئ فى شىء مما يسوس به الخلق...ثم إن الله عزوجل فرض الصلاة ركعتين،ركعتين،عشر ركعات،فأضاف رسول الله صلى الله عليه وآله إلى الركعتين ركعتين...فأجاز الله عز وجل له ذلك.(3)

خلاصه معناى اين روايت را اين گونه ترجمه مى كنيم.

آن گاه كه خداوند متعال پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را تربيت كرد چه خوب تربيت نمود.پس از اين كه او را به سرحد كمال مطلوب رساند به او خطاب كرد كه:«به راستى تو داراى خلق و خوى عظيم هستى».

آن گاه امر دين و امت را به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تفويض كرد سپس فرمود:«و آن چه پيامبر براى شما آورده،انجام دهيد و از آن چه شما را باز داشته خوددارى كنيد»؛چرا كه از ابتداى خلقت پيامبر اكرم».

ص: 377

روح القدس همراهش بود.اين روح القدس همراه پيامبر بوده و در جميع شئونات حضرتش را تسديد و استوار مى نمود.

پس كسى كه خدا او را مؤدب كرده باشد و از ابتدا روح القدس همراه او قرار داده تا او را تسديد كند،مواظبت و مراقبت نمايد و به تعبير ما در همه شئون هواى او را داشته باشد هيچ لغزشى از او حاصل نمى شود و واگذار كردن امر دين و اداره امور خلائق به چنين كسى چه مانعى دارد؟

به عبارت ديگر طبق اين روايت حالات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خدايى شده.آن وقت اگر به چنين كسى

بگويند:نماز و ساير احكام خدا و اداره امور بندگان خدا و سرپرستى آنان را به تو سپرديم آيا جاى تعجب است؟

سند اين روايت بلا اشكال صحيح است و البته در اين باب روايات ديگرى نيز وجود دارد،و در ذيل آيه مباركه(ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ )؛(1)«آن چه پيامبر براى شما آورده انجام دهيد»در تفاسير شيعه و سنى رواياتى آمده است(2)كه همه مفسرين تصريح دارند به اين كه تمام دستوراتى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله صادر شده است نه دستوراتى كه خداوند فرموده و پيامبر ابلاغ كرده كه بين اين دو مورد فرق است واجب الاطاعه است؛چرا كه خداوند متعال اوامر و نواهى آن حضرت را امضا كرده است.

آن چه بيان شد،در مورد ولايت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از ديدگاه شيعه و سنى از نظر دليل قرآنى و حديثى

بود.9.

ص: 378

اكنون مى گوييم:امام كه هم چون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ساخته شده خدا و تربيت يافته او تا سرحد

كمال است دقيقا همين مقام و مترلت را دارا است.

اين مقام و مترلت از دو راه براى ائمه عليهم السلام نيز به اثبات مى رسد:

1.دلايل عمومى بر اين كه ائمه عليهم السلام به مترله پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند مگر در نبوت؛طبق اين ادله جميع مناصب و منازل،مقام ها و ولايت هايى كه خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عطا

كرده در نزد ائمه عليهم السلام است.

در اين باره از طرق عامه و خاصه روايات فراوانى وجود دارد كه به يقين،برخى از آن ها لفظا متواترند و بقيه روى

هم رفته تواتر معنوى و اجمالى دارند.يكى از آن احاديث«حديث مترلت»است كه خود بحث جداگانه اى مى طلبد.

پيامبر خدا در سخنى به على عليه السلام فرمود:

أنت منى بمترلة هارون من موسى إلا أنه لا نبى بعدى؛(1)

تو براى من به سان هارون نسبت به موسى هستى جز آن كه پس از من پيامبرى نخواهد بود.

اين حديث تواتر لفظى دارد.عجيب اين كه در زمان هاى گذشته علما و محدثان اهل تسنن براى جمع آورى سندهاى اين حديث از علماى شيعه بيشتر مى كوشيدند.شايد علماى ما نيز در اين زمينه زحمت كشيده اند و به دست ما نرسيده است.5.

ص: 379

يكى از محدثان بزرگ اهل تسنن كه شخصيت بزرگى است و اهل گزافه گويى نيست،مى گويد:من پنج هزار

سند براى«حديث مترلت»دارم.(1)به راستى كه پنج هزار سند خيلى حرف است!

كوتاه سخن اين كه اين حديث به طور واضح و آشكار بيان مى كند كه همه مراتب و منازل پيامبر اكرم صلى الله

عليه وآله براى امير مؤمنان على عليه السلام ثابت بوده،مگر نبوت و پيامبرى.

از طرفى در وجوب اطاعت نسبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله،اميرالمؤمنين و ساير ائمه اطهار عليهم السلام

مساوى و برابر با آن حضرت هستند.

نتيجه اين كه براى اثبات اين امر دليل هاى عمومى داريم.

2.رواياتى كه در خصوص تفويض احكام آمده است كه ائمه عليهم السلام نازل مترله پيامبر اكرم صلى الله عليه

وآله در اين جهت مى باشند.

افزون براين رواياتى در كتاب بصائر الدرجات آمده است كه ائمه عليهم السلام در جميع جهات وارثان پيامبر هستند مگر در نبوت.(2)و در كتاب كافى آمده است كه امام باقر عليه السلام در ضمن روايتى مى فرمايند:إن طاعتنا مفترضة عليهم كطاعة رسول الله صلى الله عليه وآله؛(3)

در روايات خاصه اى نيز اين معنا آمده است كه برخى از بزرگان هم چون علامه مجلسى رحمه الله تصريح دارد كه

اين روايات مستفيض هستند،مانند روايتى كه سندش صحيح است كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:4.

ص: 380

إن الله عزوجل أدب نبيه على محبته فقال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ )،(1)ثم فوض إليه فقال عزوجل:(ما

آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا )(2)وقال عزوجل:(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ )(3).الكافى:1.265،حديث 1،فصول المهمة فى أصول الأئمة:1.645 و 646،حديث 1،بحار الانوار:17.2،حديث 1.(4)ثم قال:و إن نبى الله فوض إلى على عليه السلام وائتمنه فسلمتم وجحد الناس.فوالله لنحبكم أن تقولوا إذا قلنا،وتصمتوا إذا صمتنا ونحن فيما بينكم وبين الله عزوجل،ما جعل الله لأحد خيرا فى خلاف أمرنا؛(4)

به راستى خداى عزوجل پيامبرش را بر محبت خود تربيت نمود و پس از آن فرمود:«تو خلق و خوى برجسته و بزرگى دارى».سپس تشريع را به او تفويض كرد و فرمود:«آن چه را كه رسول خدا براى شما آورده است انجام دهيد و از آن چه شما را نهى كرده است دورى گزينيد».هم چنين فرمود:«كسى كه از رسول خدا اطاعت نمايد،همانا خدا را اطاعت نموده است».

آن گاه امام صادق عليه السلام فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله آن چه خداوند متعال به او تفويض كرده بود به امير مؤمنان على عليه السلام تفويض و واگذار كرد و آن حضرت را(در جميع اين مقامات،منازل و حيثيات)امين قرار داد.پس شما(شيعيان)اين امر را پذيرفتيد و تسليم شديد؛ولى مردم نپذيرفتند و انكار كردند.به خدا سوگند!ما شما را دوست داريم كه هر گاه بگوييم بگوييد و هر گاه سكوت كنيم سكوت كنيد و ما واسطه ميان شما و خداى عز وجل هستيم.خدا براى هيچ كس در مخالفت امر ما خيرى قرار نداده است.1.

ص: 381

واژه«جحد»يعنى انسان در قلب ايمان دارد،ولى به زبان انكار مى كند.

با توجه به مطالب مذكور،معلوم شد كه:ائمه عليهم السلام از خداوند متعال اذن دارند كه حكمى را خود تشريع كنند،نه فقط حكم الهى را به عنوان«قال الله»و«يقول الله»بيان كنند و يا به عنوان«قال رسول الله»يا از آبا و اجدادشان نقل كنند و بفرمايند:«سمعت أبى يقول».

و اين نكته آن است كه در اين جا فرمودند:ص و المظهرين لأمر الله ر و نفرمودند:«والراوين لأمر الله»يا

«والناقلين لأمر الله».

و نيز معلوم شد كه اوامر و نواهى ائمه عليهم السلام احكام الهيه هستند كه ارشادى،و حكم آن ها حكم

مسأله گو نيست.

و اگر لفظ«أمر»را در اين جا اعم از تكوين و تشريع بگيريم باز هم درست است،چنان كه در بحث ولايت تكوينى خواهد آمد،(1)كه امام عليه السلام به اذن خداوند متعال،در عالم كون مى تواند تصرف كند.اين تصرف به استقلال و شراكت نيست؛بلكه به بركت عبوديت و بندگى در درگاه خداوند متعال است كه امام در اين مسير پيشرفت مى كند و تقرب مى يابد تا مى رسد بدان جا كه خداوند متعال چنين اذنى به او عطا مى فرمايد.

البته اين موضوع عجيب و غريب نيست؛چرا كه در زندگى عادى انسان نيز گاهى اتفاق مى افتد.گاهى يك نوكر و خادم به ارباب خود به خوبى خوش خدمتى مى نمايد و امور را چنان به دست مى گيرد و تمام وظايف و خواسته هاى او را در نظر دارد،در كارها،اوقات،حالات معين تمام وظايف را با دقت و ظرافت انجام مى دهد.نه تنها اربابش او را بيرون نمى كند؛بلكه بر اثر اين عملكرد مقرب مى گردد و كليدهاى».

ص: 382

اتاق مخصوص و صندوق اموالش را به او مى سپارد و اسرار بيت خود را در اختيار او مى نهد و كوچك ترين خيانتى از او تا پايان عمرش سر نمى زند.

چنين مقامى براى امام عليه السلام نيز از ناحيه خداوند متعال بوده.

و خداى سبحان چنين اذنى را در مورد احكامش به امام عليه السلام داده است.

قبلا بيان شد كه اين شأن و مقام و اين اذن الهى به طور قطع براى پيامبر خدا ثابت است؛چرا كه از قرآن و سنت دليل داريم و هم چنين اتفاق نظر مسلمانان و علماى شيعه و اهل تسنن بر اين معناست،به گونه اى كه انسان يقين پيدا مى كند.افزون بر وجودش،اين امر واقع نيز شده است؛زيرا«ادل دليل على إمكان الشىء وقوعه».

از اين رو،اين امر براى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ثابت و تمام شده و ما در مورد اهل بيت عليهم السلام براى

اين معنا نيز قطع و يقين داريم؛چرا كه دليل هاى بسيارى در اين زمينه ارائه شده است.

گرچه براى برخى قابل تحمل نباشد؛ولى اگر اندكى مطالب را بررسى كنند و در اين مورد گفت و گو شود،روشن خواهد شد كه تمام منازل و مقاماتى كه از ناحيه خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله داده شده،جز نبوت،براى امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام ثابت است.

آرى،اينان خلفا و نايبان پيامبر اكرم هستند.پيامبر اكرم خاتم پيامبران است و باب نبوت و پيامبرى به وسيله آن

حضرت بسته شد؛ولى تمام مناصب و مقامات آن حضرت كه از ناحيه خداوند متعال بوده،براى ائمه ثابت است.

ديدگاه بزرگان و دانشمندان

اشاره

پس از ذكر ادله مساوات بين رسول الله صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام در همه منازل و مقامات مگر نبوت و اين كه وقتى رسول الله صلى الله عليه وآله بر تشريع

ص: 383

ولايت دارند،پس ائمه عليهم السلام نيز داراى اين ولايت هستند،بايد ديد كه بزرگان علما و دانشمندان در اين باره چه گفته اند.چرا كه پس از استشهاد به كلام قدما و علماى بزرگ شبهه اى باقى نمى ماند.

پيش تر بيان شد كه اين بحث در كتاب هاى حديثى،رجالى،اعتقادى و اصولى مطرح شده است.هداية المسترشدين از كتاب هاى تحقيقى در علم اصول است.نويسنده اين كتاب عالم محقق شيخ محمد تقى اصفهانى رحمه الله است كه اين اثر را در شرح معالم الاصول كه يكى از كتاب هاى مهم علم اصول به شمار مى رود،نگاشته است.مطالب اين كتاب علمى و فهم عبارات آن اندكى سنگين است.وى در بحث حقيقت شرعيه اين قضيه را تحت اين عنوان مطرح

مى كند كه در اصل،«شارع»خداوند متعال است،چنان كه مى فرمايد:

(لِكُلٍّ جَعَلْنا شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً )؛(1)

ما براى هر كدام از شما آيين و راه روشنى قرار داديم.

و به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز شارع گفته مى شود.(2)

آيا عنوان شارع بر امام عليه السلام نيز صادق يا نه؟».

ص: 384

2- .در هداية المسترشدين:1.408 و 409 اين گونه آمده است:«وحيث إن الحقيقة الشرعية منسوبة إلى وضع الشارع كما هو قضية حدها المذكور وغيرها أو ما هو أعم منه حسب ما مر فبالحرى أن نشير إلى معناه.فنقول:قد نص بعضهم بأن الشارع هو النبى(صلى الله عليه وآله).بل عزى ذلك بعض الأفاضل إلى ظاهر كلام القوم،و هو قضية ما ذكروه فى المقام وغيره،فإن ثبت كونه حقيقة عرفية فيه(صلى الله عليه وآله)كما ادعاه بعضهم فلا كلام،وإلا فإن أخذ اللفظ على مقتضى وضعه اللغوى فصدقه عليه(صلى الله عليه وآله)لا يخلو عن إشكال،إذ ظاهر معناه بحسب اللغة:هو جاعل الشرع وواضعه،كما هو المتبادر منه،فيختص به تعالى،و قد قال تعالى:(لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً).وقال:(شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً...)[سوره شورى(13):آيه 13]».

ديدگاه وحيد بهبهانى

مرحوم وحيد بهبهانى در كتاب رجالى خود براى تفويض چند معنا ذكر كرده،ايشان مى فرمايد:

الرابع:تفويض الأحكام و الأفعال بأن يثبت ما رآه حسنا ويراه قبيحا فيجيز الله تعالى إثباته ورده مثل إطعام الجد السدس وإضافة الركعتين فى الرباعيات و الواحدة فى المغرب وفى النوافل أربعا وثلاثين سنة وتحريم كل مسكر عند تحريم الخمر إلى غير ذلك؛

رسول خدا و امام مى تواند حكمى را كه صلاح بداند مقرر كند و حكمى را كه صلاح ندارد بردارد و خداى

تعالى هم حكم او را امضا مى نمايد.

اين است خلاصه فرمايش ايشان سپس مواردى را ذكر مى كنند.(1)

محقق بهبهانى در شرحى كه بر كتاب مجمع الفائدة و البرهان نوشته مقدس اردبيلى رحمه الله دارد مى نويسد:

و قد حققنا فى تعليقتنا على رجال الميرزا ضعف تضعيفات القميين،فإنهم كانوا يعتقدون بسبب اجتهادهم اعتقادات من تعدى عنها نسبوه إلى الغلو مثل نفى السهو عن النبى صلى الله عليه وآله وسلم

أو إلى التفويض مثل تفويض بعض الأحكام إليه؛(2)

اين گفتار در رد محدثان قمى است كه در قديم الأيام برخى از احاديث يا راويان را به دليل قول به تفويض تضعيف

مى كردند.

ديدگاه شيخ بحرانى

شيخ بحرانى نويسنده كتاب الحدائق الناضره فقيهى ارزشمند و محدثى بزرگ است.او در بحث متروحات بئر

مى نويسد:

ص: 385

احتمل بعض محققى المحدثين من المتأخرين كون هذا الاختلاف من باب تفويض الخصوصيات لهم عليهم السلام لتضمن كثير من الأخبار أن خصوصيات كثير من الأحكام مفوضة إليهم عليهم السلام كما كانت مفوضة إليه صلى الله عليه وآله؛(1)

خلاصه ترجمه:بعضى از محدثين احتمال داده اند كه اختلاف روايات در متروحات بئر از باب تفويض احكام به ائمه

عليهم السلام بوده باشد.

ديدگاه سيد عبدالله شبر

سيد عبدالله شبر رحمه الله فقيه و محدث بزرگى بوده.وى در يكى از كتاب هاى خود به نام مصابيح الانوار

مى نويسد:

والأخبار بهذه المضمونة كثيرة رواه المحدثون فى كتبهم كالكلينى فى الكافى و الصفار فى البصائر وغيرهما:أن الله سبحانه فوض أحكام الشريعة إلى نبيه بعد أن أيده واجتباه وسدده وأكمل له محامده وأبلغه إلى غاية

إكمال؛(2)

روايات تفويض احكام شريعت به نبى اكرم فراوان است....

ديدگاه شيخ محمد حسن نجفى

شيخ محمد حسن نجفى نويسنده جواهر الكلام و فقيه عظيم الشأن مى نويسد:

بل فى المسالك روى العامة و الخاصة أن النبى صلى الله عليه وآله كان يضرب الشارب بالأيدى و النعال ولم يقدره بعدد،فلما كان فى زمن عمر استشار أمير المؤمنين عليه السلام فى حده فأشار عليه بأن يضربه ثمانين معللا له...وكان التقدير المزبور عن أمير المؤمنين عليه السلام من التفويض الجائز لهم؛(3)

ص: 386

شهيد ثانى در مسالك فرموده كه خاصه و عامه روايت كرده اند كه حد شرب خمر در زمان رسول الله صلى الله عليه وآله معين نشده بود،در زمان عمر به توسط اميرالمؤمنين عليه السلام معين شد و آن از باب تفويض احكام به ائمه بوده است.

ديدگاه مجلسى اول و دوم

مجلسى اول رحمه الله نيز در اين مورد مى فرمايد:كما يظهر من الأخبار الكثيرة الواردة فى التفويض إلى النبى

والأئمة عليهم السلام.

علامه مجلسى دوم رحمه الله نيز مى نويسد:

وألزم على جميع الأشياء طاعتهم حتى الجمادات من السماويات و الأرضيات كشق القمر وإقبال الشجر

وتسبيح الحصى وأمثالها مما لا يحصى وفوض أمورها إليهم من التحليل و التحريم و العطاء و المنع.(1)

ديدگاه مرحوم آقاى گلپايگانى

استاد ما مرحوم آقاى گلپايگانى قدس سره در كتاب حدود در بحث«حد شارب الخمر»مطلب شهيد ثانى و

صاحب جواهر الكلام را متعرض شدند و قبول فرمودند.

آرى اهل بيت عليهم السلام اظهار كنندگان خواسته ها يا اوامر و نواهى خداوند متعال هستند.ما معتقديم كه آن

بزرگواران تربيت شده مكتب خداوند متعال هستند و او خودش تربيت ائمه عليهم السلام را به عهده گرفته است.

پيش تر در روايتى خوانديم كه آنان مربى و تربيت شده خداوند سبحان هستند.كسانى كه آن گاه كه به سرحد كمال مى رسند،روح القدس به امر خداوند متعال ملازم آن هاست و در جميع امور متوجه آن بزرگواران است و آن ها را تسديد مى نمايد.

ص: 387

سپس امام عليه السلام با حرف«ثم»مى فرمايد:

ثم فوض إليه؛(1)

آن گاه امور را به آنان تفويض مى كند.

به چنين وجودى اذن تصرف در كون داده مى شود كه همان ولايت تكوينى است و به چنين شخصيتى اذن تصرف در اموال و انفس داده مى شود كه در اصطلاح،به آن ولايت تشريعى مى گويند و به چنين فردى تصرف در احكام مى دهند كه همان ولايت بر احكام است.

مطالب ياد شده،درباره مراحل بالاى شناخت و معرفت است كه بايستى بكوشيم تا شناختمان به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام بيشتر شود و اگر كسى در آن حد نبود و آن ظرفيت را نداشت و نتوانست اين معنا را خوب دريابد،معذور است ولى نبايد انكار كند.

بندگان گرامى خدا

اشاره

وعباده المكرمين الذين لايسبقونه بالقول وهم بامره يعملون ؛

و(سلام بر)بندگان گرامى او كه در گفتار بر او پيشى نگيرند و به امر او عمل كنند.

واژه«عباد»جمع عبد است؛يعنى ائمه عليهم السلام بنده حق تعالى هستند،اما عباد مكرمين،عبادى كه

ص لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون ر.

پيش تر در توضيح عبارت ص واصول الكرم ر معناى كرم بيان شد.

وقتى واژه«كرم»به معناى جود و بخشش و سخاوت و در مقابل بخل به كار مى رود.اما در لغت و استعمالات

قرآن مجيد و سنت،معنايى بهتر و وسيع تر دارد كه معناى مذكور يكى از افراد و مصاديق آن مى شود.

ص: 388

كرم در قرآن مجيد

اكنون برخى از موارد استعمال واژه كرم،در قرآن مجيد را بيان مى نماييم.

گاهى واژه«كريم»براى خود قرآن به كار رفته است،آن جا كه مى فرمايد:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ ؛(1)به راستى كه آن قرآن گرامى و پرارزش است.

گاهى براى برخى از فرشتگان به كار رفته است،آن جا كه مى خوانيم:

(كِراماً كاتِبِينَ )؛(2)

(فرشتگان)گرامى و نويسنده.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

بِأَيْدِي سَفَرَةٍ *كِرامٍ بَرَرَةٍ ؛(3)به دست سفيرانى والا مقام و نيكوكار.

و گاهى براى برخى از مخلوقات آمده است،آن جا كه مى فرمايد:

أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ ؛(4)آيا آنان به زمين ننگريستند كه چه قدر از گياهان پرارزش در آن رويانيديم؟

و گاهى در مورد برخى از مقامات به كار رفته است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ كُنُوزٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ )؛(5)

و از گنج ها و قصرهاى باشكوه.

ص: 389

با توجه به اين آيات و با كمك كتاب المفردات فى غريب القرآن راغب اصفهانى و برخى ديگر از كتاب هاى لغوى

در اين زمينه،مى فهميم كه واژه«كرم»به معناى شرافت،جلالت و عظمت است.راغب اصفهانى مى نويسد:

وكل شىء شرف فى بابه فإنه يوصف بالكرم؛(1)

هر چيزى كه در باب خودش باشرف،جلالت و عظمت باشد به«كرم»موصوف مى شود.

به سنگ هاى قيمتى مثل زبرجد،زمرد و...،احجار كريمه مى گويند؛چون اين ها در بين سنگ ها شرافت و

قيمت دارند.به دست آوردن اين ها آسان نيست و بايستى آن ها را با پرداخت هزينه و كند و كاو و سختى به دست

آورد.در برخى از كشورها اين سنگ ها را از اعماق كوه ها به دست مى آورند؛چرا كه كم ياب هستند و در دسترس عموم مردم نيستند.از اين رو،هم قيمت و شرافت دارند و هم به كسانى كه اين ها را مى پوشند و همراه دارند،شرافت و زينت مى بخشند.

در برخى كتاب ها حديثى نقل شده كه:

من أحب كريمتاه لم يكتب بعد العصر؛

كسى كه چشمان خود را دوست بدارد،بعد از عصر نمى نويسد.

و حسن بن على بن فضال گويد:از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:«ما سلب أحد كريمته إلا عوضه

الله منه الجنة».(2)

و در روايت ديگرى آمده است كه حضرت فرمود:من زوج كريمته من شارب الخمر فقد قطع رحمها؛(3)1.

ص: 390

منظور از«كريمه»در اين روايت دختر انسان است كه عزيز اوست و براى او زحمت كشيده،تربيتش نموده و براى

او ارزش دارد.از اين رو،نبايد دخترش را به شراب خوار بدهد.

بنابراين،استعمال ماده«كرم»در موارد مختلف بيان گر ارزش،شرف،مقام و جلالت است.

واژه«كرم»به همان تعبيرى است كه صاحب المفردات گفته كه به معناى شرافت،عظمت و جلالت است.

تشكيك پذير است و مراتب دارد.براى مثال،مرتبه شرافت احجار كريمه با مرتبه شرافت چشم انسان يا دختر او و يا با فرشتگانى كه«كرام بررة»هستند،فرق دارد و داراى مراتب است.

اين واژه در زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام به كار رفته،آن جا كه مى فرمايد:ص وعباده المكرمين ر.روشن

است كه اين عبارت از آيه اى در قرآن مجيد اقتباس شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ *يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ *وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذلِكَ نَجْزِي الظّالِمِينَ )؛(1)

و آن ها گفتند:خداى رحمان فرزندى براى خود برگزيده است!او متره است؛بلكه فرشتگان بندگان شايسته او هستند كه هيچ گاه در گفتار بر او پيشى نمى گيرند و به امر او عمل مى كنند.او آن چه را پيش رو و پشت سر آن هاست،مى داند و آن ها جز براى كسى كه خدا راضى است،شفاعت نمى كنند و هر كه از آنان بگويد:من معبود جز او هستم،او را با دوزخ كيفر مى دهيم و اين گونه ستمگران را كيفر خواهيم داد.6.

ص: 391

اين ها آياتى هستند كه واژه«كرم»را در بر گرفته اند.شأن نزول اين آيات در رد يهود و نصارى است.در

تفاسير،ذيل اين آيات اين گونه آمده است:

يهوديان برخى از پيامبران بنى اسرائيل را فرزند خداوند مى خواندند كه قرآن مى فرمايد:

(وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ )؛(1)

يهود گفتند:عزير پسر خداوند است.

مسيحيان نيز همين ادعا را درباره حضرت عيسى عليه السلام داشتند كه در اين هنگام اين آيات مباركه نازل شد:

(وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ ).

در اين آيات ولديت پيامبران براى خداوند متعال نفى شد؛چرا كه خداوند منزه است از اين كه فرزندى داشته

باشد.

آن گاه مى فرمايد:پيامبرانى كه شما فرزند بودن آن ها را براى خداوند متعال ادعا كرديد،اينان بندگان مكرم و

شايسته خداوند هستند و هر چه دارند از خداوند متعال است و خدا به آنان شرف،مقام،عزت و عظمت داده است.

اين حقيقت را با واژه«عباد»بيان كرد تا بفهماند كه آن چه اينان به آن دست يافته اند،از طريق عبوديت بوده كه به اين درجات رسيده اند.بنابراين،سخن شما درست نيست كه اينان فرزند خدا هستند؛بلكه اينان بندگان خدا و مخلوق او هستند.اما به بركت عبادت،خداوند متعال به آن ها شرف داد و شما خيال كرديد كه اينان براى خدا فرزند شدند و اين تقرب در نزد خدا دليل بر فرزند بودن نخواهد شد.

انديشه اى در آيه

اشاره

با توجه به آيه و معناى واژه«كرم»،در زيارت جامعه براى حضرات ائمه عليهم السلام شرافت و مقاماتى اراده

شده كه برخى از آن ها عبارت است از:

ص: 392

1.عصمت ائمه

جمله اى كه از آيه مباركه(لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ )؛(1)«آنان در گفتار بر او پيشى نمى گيرند و همواره فرمان او را انجام مى دهند»اقتباس شده در برگيرنده عصمت آن بزرگواران است،بدين معنا كه آنان هرگز در گفتار بر خداوند متعال پيشى نمى گيرند و اين همان معصوم بودن آن هاست كه تمام آن چه را مى گويند از ناحيه خداوند

متعال است و چيزى را از خودشان به او نسبت نمى دهند.(2)

گفتنى است پس از پايان اين بحث درباره اين آيه،خطبه اى را از امير مؤمنان على عليه السلام(3)خواهيم آورد كه

اين مطلب را روشن تر خواهد كرد.

2.علم ائمه

در اين آيه مى فرمايد:

(وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ )؛(4)

و آنان همواره فرمان او را انجام مى دهند.

اين عبارت از آيه علم ائمه عليهم السلام را مى رساند؛چون آن بزرگواران به امر خداوند متعال عمل مى كنند كه در اين صورت بايد به امر خداوند آگاه باشند تا طبق آن عمل كنند.آن ها بايد بدانند كه خداوند متعال چه چيزهايى را اراده كرده تا به مرحله عمل برسانند.

بديهى است كه ائمه عليهم السلام پيش كسى شاگردى نكرده اند و در مكتب احدى نبوده اند،آن چه دانستند و

عمل كردند همه را در مكتب خداوند متعال يافته اند و اين از خصايص و شرافت هاى ائمه عليهم السلام خواهد بود.

ص: 393

3.عمل و كردار ائمه

عمل ائمه عليهم السلام يكى ديگر از موضوعاتى به شمار مى رود كه از اين آيه استفاده مى شود.اين آيه بيان گر

عمل و كردار آن بزرگواران است.

به نظر مى رسد كه«امر»در اين جا مقابل نهى نيست؛بلكه منظور اراده خداوند متعال است كه در نتيجه ائمه به اراده خداوند متعال عالم و آگاه هستند و در مرحله بعد عامل به اراده او هستند.اين موضوع با تأمل در اين عبارت از آيه به دست مى آيد.

به تعبير ديگر،جبرئيل مأمورى از مأموران خدا و عضو دستگاه ربوبى و تشكيلات الهى است.اگر او كارى انجام

دهد،شما آن را به خداوند متعال نسبت مى دهيد.اگر كارى را ميكائيل انجام دهد،آن را نيز به خدا نسبت مى دهيد.

واضح تر اين كه مأموريت حضرت عزرائيل قبض ارواح است،اين عمل هم به خودش نسبت داده مى شود،چنان

كه قرآن مى فرمايد:

قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ ؛(1)بگو فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده روح شما را مى گيرد؛

و هم به طور مستقيم به خداوند نسبت داده مى شود كه قرآن مى فرمايد:

(اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها )؛(2)

خداوند به هنگام مرگ ارواح را قبض مى كند.

پس فعل عزرائيل فعل خدا است.اگر خداوند متعال اراده كند،اراده او در عمل عزرائيل تبلور مى كند و ائمه

عليهم السلام نيز چنين هستند.

ص: 394

4.شفاعت ائمه

از مطالبى كه از اين آيه استفاده مى شود و خود موضوعيت دارد و مى تواند توضيح مطلب قبلى باشد،شفاعت

است كه به ائمه عليهم السلام اين جلالت و مقام و منصب نيز داده شده است،چنان كه مى فرمايد:

(لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى )؛(1)

آنان جز براى كسى كه خدا راضى است،شفاعت نمى كنند.

اگر انسان بخواهد در موضوعى كسى را نزد بزرگى شفيع قرار دهد،بايد فردى باشد كه نزد او عزيز و متناسب با آن موضوع باشد وگرنه نمى توان براى هر كارى هر فردى را نزد امير،رئيس و وزير شفيع قرار داد.بايستى تناسب ها مراعات شود.پس كسى كه با خداوند متعال سر و كار دارد و نياز به شفيع دارد،بايد فردى را شفيع قرار دهد كه با او در ارتباط باشد.

با توجه به اين مطلب،كلمه«مكرمون»در زيارت جامعه دلالت دارد بر اين كه پيامبر اكرم،امير مؤمنان و ائمه

عليهم السلام شفيعان به سوى خداى سبحان هستند.

حال آيا اينان بايد پيش از شفاعت كردنشان به خداوند متعال مراجعه كنند كه خدايا!در فلان مورد شفاعت بكنم

تا حرفم زمين نيفتد يا نه؟

اينان چنين هستند كه«جز براى كسى كه خدا راضى است شفاعت نمى كنند»،به اين معنا كه اين بزرگواران با اراده هاى خداوند متعال ارتباطى دارند و آگاه هستند.پس اگر در جايى شفاعت نكردند،رضايت خدا در آن جا نيست،نه اين كه پيش تر از خداوند متعال در هر مورد كسب تكليف كنند.

آرى هر چه بيشتر شرافت به آن بزرگواران داده شد؛بيشتر بندگى كردند و مقامات به آنان عطا شد؛و هم چنان

(مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ )(2)هستند.

ص: 395

كسى نگويد:پس اينان خدا هستند؛چرا كه جاى همين توهم هست وگرنه آيه به اين شدت و حدت يهود و نصارى را رد نمى كرد؛چرا كه آنان وقتى از حضرت عيسى كارهاى خدايى ديدند،چنين توهم كردند.البته از ائمه عليهم السلام و حضرت عيسى كارهايى سر زده كه از عهده بشر عادى خارج بوده ولكن به«اذن الله»و به بركت عبوديت سر زده و صادر گشته و هيچ يك ادعاى الوهيت نكرده و نمى كند.قرآن كريم نيز به اين مطلب اشاره مى كند و

مى فرمايد:

(وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ )؛(1)

و هر كس از آن ها بگويد من معبودى جز او هستم،او را با دوزخ كيفر مى دهيم.

امير مؤمنان على عليه السلام در روز غدير خم در كوفه خطبه اى ايراد فرمود.شيخ طوسى رحمه الله راوى اين

خطبه مى گويد:

اتفق فى بعض سنى أمير المؤمنين عليه السلام الجمعة و الغدير،فصعد المنبر على خمس ساعات من نهار ذلك اليوم فحمد الله...؛

در دوران حكومت امير مؤمنان على عليه السلام روز جمعه با روز غدير مصادف شد كه ايشان در وسط روز بر بالاى منبر رفتند و به سخنرانى و خطابه پرداختند.

از نظر نگارنده اين خطبه از امير مؤمنان عليه السلام قطعى الصدور است.هزار سال پيش شيخ طوسى رحمه الله اين

خطبه را در مصباح المتهجد نقل كرده است.حضرتش در آن خطبه زيبا اين گونه فرمود:

و إن الله تعالى اختص لنفسه بعد نبيه صلى الله عليه وآله من بريته خاصة؛علاهم بتعليته وسما بهم إلى رتبته،وجعلهم الدعاة بالحق إليه و الأدلاء بالإرشاد عليه،لقرن قرن وزمن زمن.

أنشأهم فى القدم قبل كل مذر ومبر،وأنوارا أنطقها بتحميده،وألهمها شكره وتمجيده،وجعلها الحجج على كل معترف له بملكة الربوبية وسلطان العبودية،واستنطق بها9.

ص: 396

الخرسات بأنواع اللغات،بخوعا له فإنه فاطر الأرضين و السماوات.

وأشهدهم خلقه وولاهم ما شاء من أمره،جعلهم تراجم مشيته وألسن إرادته،عبيدا لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون،يعلم ما بين أيديهم وما خلفهم،ولا يشفعون إلا لمن ارتضى،وهم من خشيته

مشفقون؛(1)

و به راستى كه خداى تعالى بعد از رسولش صلى الله عليه وآله از بين بندگانش،عده اى را مخصوص به خود گردانيد.گرو هى كه آن ها را رفعت مقام و علو درجه عطا فرمود و آنان را در قرون متمادى فراخوانان به سوى خود ودلالت كنندگان بر خويش بدون هيچ نقصانى قرار داد.انوار آن ها را پيش از آفرينش جميع موجودات آفريد و آن انوار مقدس را به حمد خودش ناطق فرمود.مقام شكر و بزرگ داشتش را به آنان الهام نمود و آن ها را بر هر بنده اى كه سر تعظيم در مقابل ملوكيت حق تبارك و تعالى فرود آورده باشد،حجت قرار داد.

به وسيله اين انوار با موجوداتى كه به خودى خود قادر به تكلم نبودند،به انواع لغت ها سخن گفت تا همه در مقابل اين حقيقت كه او تبارك و تعالى آفريننده زمين ها و آسمان هاست،معترف و مقر باشند.آن بندگان خاص را بر مخلوقاتش شاهد قرار داد و آن چه از تصرفاتش را كه مى خواست،به آنان واگذار نمود.

آنان را بيان گر مرادهاى خويش و زبان گوياى خواسته هايش از خلق قرار داد،در حالى كه اينان با همه اين مقامات بندگان او بوده و در گفتارشان از خدا پيشى نمى گيرند و فقط بر طبق امر حق تبارك و تعالى عمل مى كنند.خداوند متعال آن چه را در پيش روى آنان و وراى آنان است،مى داند و آنان شفيع نمى شوند،مگر به كسانى كه خداى تعالى راضى است و آنان به دليل ترس عالمانه اى كه از حق تعالى دارند،در مقام خائفين هستند.3.

ص: 397

اين خطبه به شرح و توضيح نياز دارد و بايد در سرفصل جداگانه اى مطرح شود.امير مؤمنان على عليه السلام در روز غدير بر فراز منبر اين خطابه را براى عموم مردم ايراد فرمود.شايد معرفت ما به ائمه عليهم السلام از خيلى كسانى كه در آن تاريخ پاى منبر آن حضرت در كوفه بودند،بيشتر باشد.

آن حضرت مى فرمايد:«بعد از آن كه خداوند از مخلوقاتش اين ها را برگزيد شرافتى به اينان داد،آنان را بالا برد و فراخوانان به حق قرار داد تا كسانى كه به طرف او مى روند راه را بشناسند.زبان آن ها را گويا ساخت تا حمدش كنند و شكر و سپاس را بر آنان الهام كرد كه بر زبانشان جارى گردد و آن ها را ترجمان مشيت خود قرار داد.

استاد ما ميرزا كاظم تبريزى رحمه الله كه هم فقيه،هم اصولى و هم معقولى بود و انصافا در معارف شخصيتى بود.

وى به مناسبتى در جلسه درس فرمود:حلقوم ائمه عليهم السلام بلندگوى خداوند متعال است.ترجمان وحى يعنى بلندگو.

پس وقتى از اين حلقوم كلام خداوند متعال بيرون مى آيد،آيا اين جز عصمت است؟جز اين است كه آنان زبان

اراده خداوند متعال هستند و با وجود اين،عبد هستند كه در گفتار بر او پيشى نمى گيرند و فرمان او را عمل مى كنند.

و ص يعلم ما بين أيديهم وما خلفهم ر بر اينان احاطه دارد.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و

ص: 398

مناقبى ديگر

سلام بر امامان دعوت گر،پيشوايان راهنما،سروران سرپرست،حاميان دين خدا،اهل ذكر،صاحبان امر،آيات باقى مانده خدا،برگزيده و حزب او،جايگاه دانش و حجت او راه،نور و برهان او و رحمت و بركات خدا بر شما باد.

طبق تنظيم و دسته بندى كه انجام يافته،اين فراز از زيارت جامعه آخرين تسليم از محورهاى سلام هاست.اين فراز چهارده جمله است كه هر يك به منقبتى از مناقب ائمه عليهم السلام اشاره دارد،به خصوص آن چه كه در قرآن مجيد آمده است كه اكنون به اختصار بيان مى نماييم.

امامان دعوت گر

السلام على الائمة الدعاة؛

سلام بر امامان دعوت گر.

پيش تر بيان شد كه واژه«دعاة»جمع«داعى»همانند واژه«قضاة»جمع«قاضى»است.

چنان كه پيداست،«الدعاة»مطلق است و معلوم است كه تحقق مفهوم«دعوت»به داعى و مدعو و مورد دعوت است،داعى ائمه عليهم السلام هستند.اما مدعو همه بشر

ص: 399

و مطلق انسان ها و مورد دعوت نيز مطلق است كه مقصود سعادت بشر در جهات مادى و معنوى مى باشد.

ائمه همه وظايف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را بعد از آن حضرت به عهده داشته و همه مسئوليت ها را متحمل

شده اند.پس ناگزير همه مقامات آن حضرت را دارا هستند.

به عبارت ديگر،وجود ائمه پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله امتداد و استمرار وجودشان است.وقتى خداوند

متعال در وصف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

(وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً )؛(1)

و تو را فراخوان به سوى خدا به فرمان او و چراغى روشنى بخش قرار داديم.

همين مقام پس از آن حضرت،براى ائمه است.لازمه اين كه پيامبر اكرم يا امام عليه السلام فراخوان و دعوت كننده به سوى معرفت خداوند متعال و عبادت و اطاعت او باشند،اين است كه معرفتشان در حد اعلا باشد و بهترين بندگان خدا و اعلم افراد بشر به همه نيازمندى هاى جوامع بشرى براى سعادت به شمار روند؛از اين رو وجود ائمه عليهم السلام پس از پيامبر استمرار وجود آن حضرت است و هم چنان كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله جامع جميع كمالات انبياى سلف و افضل خلائق من الأولين و الآخرين بود،ناگزير ائمه عليهم السلام در اعلا درجه افضليت هستند و وارث خصائص همه پيامبران خواهند بود.

در قرآن مجيد مى خوانيم كه يكى از پيامبران الهى مى فرمايد:

(يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ )؛(2)

اى قوم من!چرا من شما را به سوى نجات فرا مى خوانم،اما شما مرا به سوى آتش فرا مى خوانيد؟1.

ص: 400

و اين است لسان حال ائمه عليهم السلام آن ها دعوت كننده به سوى خدا،نجات،رهايى،خير و بهشت و در زمان هر يك كسى يا كسانى كه داعى به سوى گمراهى بوده وجود داشته،و هميشه در طول تاريخ همين گونه بوده كه دو دعوت گر در مقابل هم بوده اند.

پيشوايان هدايت گر

والقادة الهداة؛

و(سلام بر)پيشوايان هدايت گر.

رهبرى عنوان و لقب ديگرى براى ائمه عليهم السلام است.واژه«قادة»جمع«قائد»است و پيش تر گذشت كه در لغت عرب هم واژه«قائد»داريم و هم واژه«سائق».ائمه پيشاپيش امت قرار مى گيرند و مردم را هدايت مى كنند و آنان را رهبرى مى كنند.

و واژه«هداة»جمع هادى است.

و اين عبارت اطلاق دارد.ائمه عليهم السلام حتى براى غير بشر قائد و هادى هستند؛يعنى به بركت وجود ائمه عليهم السلام جميع كائنات به پيش مى روند و حركتشان به سوى كمال و به سوى قيام به وظايف،به هدايت آن بزرگواران است.هر نقشى كه هر كائنى از كائنات در اين عالم دارد،به بركت ائمه به آن نقش قيام مى كند.

ائمه عليهم السلام نسبت به بشر و بشريت پيشوايان هدايت گرند،نه فقط براى اين امت،بلكه براى همه بشريت و

براى همه امت ها؛چرا كه«القادة الهداة»اطلاق دارد.

پس اين عبارت از دو جهت اطلاق دارد:

1.نسبت به بشر؛

2.نسبت به غير بشر.

بلكه اطلاق سومى نيز وجود دارد؛ائمه عليهم السلام در هر عالمى از عوالم از جنبه

ص: 401

هدايت،نظارت و وساطت

بركاتى داشته اند.

معلوم است تا آن گاه كه فردى خود نيازمند به هادى است،نمى تواند هادى باشد.قرآن كريم مى فرمايد:

أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ )؛(1)آيا كسى كه به سوى حق هدايت مى كند،براى پيروى شايسته تر است يا كسى كه هدايت نمى شود مگر اين كه هدايتش كنند؟

آيا مقايسه ائمه هدايت گر با ائمه ضلال و گمراه كننده در اين امت صحيح است؟آيا مى توان اين دو را با هم

سنجيد،يا اصلا چنين ادعايى غلط است؟

ائمه عليهم السلام هادى و هدايت گرند.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا )؛(2)

و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما(مردم را)هدايت مى كردند.

توضيح جنبه هدايتى پيش تر به طور مفصل گذشت و در ذيل آيه ديگرى نيز توضيح داديم،آن جا كه مى فرمايد:

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ ؛(3)تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

گفتيم كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ذيل آيه فرمود:

يا على!بك يهتدى المهتدون من بعدى؛(4)

اى على به واسطه تو پس از من هدايت شوندگان راه مى يابند.2.

ص: 402

بنابراين،ائمه عليهم السلام پيشوايان و رهبران هدايت هستند،حتى نسبت به انبيا و اوليا سلام الله عليهم اجمعين.

سروران صاحب اختيار

والسادة الولاة؛

و(سلام)بر سروران صاحب اختيار.

واژه«سادة»جمع سيد و واژه«ولاة»جمع و الى است كه به ترجمه فارسى مى شود:بزرگان صاحب اختيار.واژه

«سيد»در لغت عرب چنين معنا شده است:

السيد الرئيس الكبير فى قومه المطاع فى عشيرته و إن لم يكن هاشميا وعلويا؛(1)

سيد همان بزرگ و آن شخص يا شخصيتى است كه در گروه،قبيله،جامعه و شهر خود مورد احترام و اطاعت آن هاست گرچه هاشمى و علوى نباشد.

به نظر مى رسد كه از همين رو،مسلمانان به ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله«سيد»مى گويند كه چنين

امتيازى بر ديگر مسلمانان دارند و بدين جهت،بايد به آنان احترام گزارد.

بنابراين،مورد احترام بودن،شاخص بودن و مطاع در بين مردم بودن همان سيادت و آقايى است.از طرفى،ولايت

ائمه عليهم السلام اختياردارى آنان است؛از اين رو،آنان سروران صاحب اختيار هستند.

از سوى ديگر،واژه«السادة»اطلاق و عموم دارد؛يعنى آنان سروران همه امت ها و سادات همه خلايق هستند.

چنان كه«ولايت»نيز اطلاق دارد؛يعنى آنان در همه امور و شئون ولايت دارند؛تكوينى باشد يا تشريعى.

و به عبارت ديگر مطاع بودن در معناى«سيد»از نظر لغوى و عرفى وجود دارد،اما مطاع بودن در چه؟و مطيع كيست؟و هم چنين در طرف«الولاة»ولايت در چه؟

ص: 403

و بر كه؟متعلق محذوف است و حذف المتعلق يدل على العموم،،بنابراين هر دو طرف اطلاق پيدا مى كند.

آرى،خداوند متعال چنين مقامى را به ائمه اطهار عليهم السلام داده است و اين مطاع بودن و ولايت به اذن

خداوند متعال است،هر چند آنان عبد و مخلوق خداى سبحان هستند.در آيه اى از قرآن كريم مى فرمايد:

أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً ؛(1)

يا اين كه به مردم[ائمه عليهم السلام]نسبت به آن چه خداوند از فضلش به آنان بخشيده حسد ميورزند!ما به خاندان ابراهيم،كتاب و حكمت داديم و حكومت عظيمى براى آنان عطا كرديم.

بنابر روايتى كه ذيل آن وارد شده،مراد از«ملك عظيم»ولايت تكوينى است.

اما در ولايت تشريعى رسول الله،استدلال مى شود به آيه مباركه:

(اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ )؛(2)

پيامبر به مؤمنان،از خودشان اولى و شايسته تر است؛

و با استناد به قول پيامبر خدا صلى الله عليه وآله كه فرمود:

(3) ألست أولى بكم من أنفسكم؟...فمن كنت مولاه فهذا على مولاه؛

آيا من اولى به شما از شما نيستم؟گفتند:چرا،فرمود:پس هر كه من مولا و سرپرست او هستم پس اين على مولا و سرپرست اوست؛4.

ص: 404

ولايت تشريعى ائمه عليهم السلام ثابت مى شود كه در جاى خود بحث خواهيم كرد.

و ولايت آن بزرگواران بر احكام شرعيه را در گذشته به اختصار بيان كرديم.

مدافعان حمايت گر

والذادة الحماة؛

و(سلام بر)مدافعان حمايت گر.

واژه«الذادة»جمع«ذائد»است.(1)به نظر مى رسد معناى فارسى آن:به قصد حفظ چيزى،چيزى را دفع كردن و

كنار زدن بوده باشد.

واژه«الحماة»مفرد«حامى»است؛يعنى حمايت كننده.

هر يك از اين دو مفهوم از مفاهيم ذات اضافه است،پس سه طرف وجود دارد:زائد،مذود،مذود عنه؛دفع كننده،دفع شده،چيزى كه از او دفع مى شود.

حامى،محمى،محمى عنه؛حمايت كننده،حمايت شده،آن چيزى كه از او حمايت مى شود.

وقتى روشن شد كه ائمه عليهم السلام دفع كننده و حامى هستند،اين سؤال مطرح مى شود كه دفع كننده چه

چيزى از چه چيزى و حامى چه چيزى از چه چيزى هستند؟

نخستين كارى كه آنان بر عهده دارند،اين است كه دين را از بدعت ها و تحريفات و بازيگرى ها حفظ مى كنند

آنان امت را از تاريكى ها،گمراهى ها و اشتباه كارى ها حمايت مى كنند.

آرى،آنان حمايت گر از دين و امت هستند و آن چه را براى دين و معارف دينى

ص: 405

و دنيا و آخرت امت مضر است،

كنار مى زنند.در روايتى آمده است:عبدالله بن اجارة بن قيس گويد:من از امير مؤمنان على عليه السلام شنيدم كه بر

فراز منبر مى فرمود:

أنا أذود عن حوض رسول الله صلى الله عليه وآله بيدى هاتين القصيرتين الكفار و المنافقين كما تذود

السقاة غريبة الإبل عن حياضهم؛(1)

من با دو دست خود كافران و منافقان را از كنار حوض رسول خدا صلى الله عليه وآله دور مى كنم آن سان كه شترچرانان شترهاى غريبه و ناشناس را از حوض خود دور مى نمايد.

به راستى آثار اعمال اين عالم،در آن عالم ظاهر و آشكار مى شود.امير مؤمنان على عليه السلام هم در اين عالم و

هم در آن عالم ميزان است و اثر واقعى آن،در آن عالم ظاهر مى شود كه كنار حوض مى ايستد و كافران و منافقان را

كنار مى زند و كسى كه از آن مكان كنار زده شود،راه نجات ندارد.اين قضيه در روايات شيعه و اهل تسنن آمده

است.(2)

ائمه عليهم السلام براى تربيت و هدايت اين امت آمده اند.اگر شما بخواهيد كسى را تربيت كنيد،ناگزير او را از آن چه بر او مضر است بر حذر مى داريد و هر چه را براى هدايت و رستگارى او ضرر دارد،دفع مى كنيد و كنار مى زنيد و از او حمايت مى كنيد.

بنابراين،تربيت يك شخص با سه جهت تكميل مى شود تا آن فرد كامل گردد:

1.جنبه فكرى:از او حمايت شود تا دچار انحرافات فكرى نگردد.

2.جنبه بدنى:يعنى عبادات و اطاعات او از احكام الهى براى او روشن شود تا طبق دستور انجام دهد.

3.جنبه اخلاقى:اين جنبه مربوط به نفس او مى شود كه با صفات حسنه6.

ص: 406

و صفات سيئه آشنا شود تا به صفات

حسنه متصف گردد و صفات سيئه كنار زده شود و چنين تربيت گردد.

اگر اين سه جهت در فردى تكميل شود،او فردى كامل خواهد شد.روشن است سراسر زندگى ائمه عليهم السلام،در همه اقوال و افعالشان اهتمام به اين جهات و همواره در جهت دفع و حمايت از اسلام و امت بوده است كه قضايا و شواهد بر اين معنا فراوان وجود دارد.

اهل الذكر

واهل الذكر؛

و(سلام بر)اهل ذكر.

اين تعبير در قرآن كريم در دو جا آمده است:در سوره انبيا مى فرمايد:

فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ ؛(1)اگر نمى دانيد از اهل ذكر و آگاهان بپرسيد.

در اين مورد محتمل است كه مراد از«اهل ذكر»علماى اهل كتاب باشد.ولى در جاى دوم در سوره نحل

مى فرمايد:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ )؛(2)

و ما پيش از تو جز مردانى را كه به آنان وحى مى نموديم نفرستاديم،اگر نمى دانيد از اهل ذكر و آگاهان بپرسيد.

در اين مورد به يقين منظور از«اهل ذكر»ائمه عليهم السلام هستند و در اين باره

ص: 407

رواياتى هم نقل شده است.(1)اين معنا به خوبى از خود قرآن فهميده مى شود؛چون واژه«ذكر»در قرآن مجيد دو اطلاق دارد:

1.قرآن،آن جا كه مى فرمايد:وَ قالُوا يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ ).(2)

در جاى ديگرى مى فرمايد:(أَ أُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُوَ كَذّابٌ أَشِرٌ ).(3)

2.رسول الله صلى الله عليه وآله،آن جا كه مى فرمايد:(قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً*رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ

اللّهِ ).(4)

پرواضح است كه ائمه عليهم السلام هم اهل قرآن هستند و هم اهل رسول الله؛بلكه انحصار قرآن در ائمه از خود قرآن فهميده مى شود.شما آيه مباركه(إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ *فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ *لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ )(5)را به آيه تطهيرإِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً (6)ضميمه كنيد و ببينيد نتيجه چه مى شود؟

از اين رو،در ذيل آيات ياد شده،اين روايات آمده است:

الذكر القرآن وآل رسول الله صلى الله عليه وآله أهل الذكر وهم المسئولون؛(7)

منظور از ذكر،قرآن و اهل ذكر آل محمد عليهم السلام هستند و آنانند سؤال شدگان.

فالذكر رسول الله صلى الله عليه وآله ونحن أهله؛(8)

منظور از ذكر رسول خدا صلى الله عليه وآله و ما اهل او هستيم.5.

ص: 408

اما ائمه عليهم السلام درباره آيه(فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ )فرموده اند:

أهل بيته المسؤولون وهم أهل الذكر؛(1)

سؤال شدگان همان اهل بيت پيامبر صلى الله عليه وآله و همان ها اهل ذكر هستند.

پس بايد امت بعد از رسول الله صلى الله عليه وآله به ائمه عليهم السلام رجوع كنند و هر چه را لازم داشتند،از

آن ها بگيرند و هر چه را فرمودند،قبول و اطاعت نمايند و از اين امر دو نتيجه مهم گرفته مى شود:

1.عصمت ائمه عليهم السلام؛

2.اعلميت ائمه عليهم السلام.

چون به پرسش از اهل ذكر امر شده،اين امر اطلاق دارد.امر به پرسش،امر به پذيرش پاسخ را در پى دارد وگرنه امر باطل خواهد شد.وقتى شما به زيد امر مى كنيد كه از عمرو بپرس،لازمه اش اين است كه هر چه عمرو گفت زيد آن را بپذيرد.

در آيه مباركه به طور اطلاق امر شده كه از ائمه عليهم السلام بپرسند.پس به طور مطلق واجب است سخن آنان پذيرفته شود.و همين بيان گر عصمت آن بزرگواران است؛چرا كه اگر احتمال خطا،سهو،نسيان و...داده شود،امر به قبول به طور اطلاق صحيح نخواهد بود.

درباره اعلم بودن امامان عليهم السلام نيز بايد گفت كه وقتى خداوند به سؤال امر مى كند،آيا ممكن است به

پرسش از جاهلان امر كند؟امام عليه السلام فرموده اند:

أمر الله عزوجل بسؤالهم ولم يؤمروا بسؤال الجهال؛(2)

خداوند مردم را به پرسش از آنان فرمان داده است و به پرسش از نادانان دستور داده نشده اند.5.

ص: 409

درباره جلب رضايت و اطاعت از ديگران،از و الدين و اساتيد،قيد داريم كه اگر آنان چيزى را بر خلاف رضاى خدا گفتند،نبايد پذيرفت.اما ائمه عليهم السلام چيزى بر خلاف رضايت خدا نمى گويند؛از اين رو ناگزير بايستى از آنان پذيرفت و به صورت اطلاق بايد گفته هاى آنان را امتثال كرد و به سخن آنان ترتيب اثر داد؛و در غير اين صورت تناقض و لغويت به وجود مى آيد.

امر به پذيرش على الاطلاق كاشف از عصمت و اعلميت است.

از طرفى،تاريخ زندگانى ائمه عليهم السلام،عصمت و اعلميت آن ها را نشان مى دهد كه حتى دشمنانشان نيز به اين واقعيت اعتراف كرده اند.هرگز نشده كه از آنان چيزى بپرسند و نتوانند پاسخ دهند و هيچ زمانى ديده نشده كه چيزى را بر خلاف بگويند.به راستى آيا ديگران نيز اين گونه بوده اند؟آيا افرادى كه در جامعه به عنوان امام علم شدند اين چنين بودند؟

و در صورتى كه واژه«ذكر»اسم نبوده،بلكه مقصود مطلق ياد خدا باشد،ائمه أتم مصاديق«اهل الذكر»هستند و هر كس هر چه را ياد گرفته و به هر جا به بركت ذكر رسيده باشد،از مكتب رسول الله و اهل بيت اطهار برگرفته است.آنانند كه هم چون جد بزرگوارشان به آيه مباركه(وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِينَ )(1)عمل كردند و مصداق(اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ )(2).سوره رعد(13):آيه 28؛«هان كه با ياد خدا قلب ها آرامش مى يابند».(3)شدند و آن ها صاحبان نفس مطمئنه و قلب مطمئن هستند كه(أَلا بِذِكْرِ اللّهِ

تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ )(3)».

ص: 410

و اساسا زندگى آن بزرگواران ذكر بوده كه فرمودند:

بذكرك عاش قلبى؛(1)

با ياد تو قلبم زيست.

صاحبان امر

واولى الامر؛

و(سلام بر)صاحبان امر.

شايد اين عبارت از زيارت جامعه اشاره به آيه اى از قرآن باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ )؛(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر و صاحبان امر اطاعت كنيد.

تعيين«اولى الأمر»با توجه به آيه كريمه از دو نظر اثبات شدنى است:

1.از ديدگاه روايات؛

2.قطع نظر از روايات.

از نظر روايى،در ذيل اين آيه روايات بسيارى وارد شده كه«أُولِي الْأَمْرِ» را بيان مى نمايند.در كتاب الاحتجاج

حضرت على عليه السلام در ضمن خطبه اى مى فرمايد:

إن الله ذا الجلال و الإكرام لما خلق الخلق واختار خيرة من خلقه واصطفى صفوة من عباده أرسل رسولا منهم وأنزل عليه كتابه وشرع له دينه وفرض فرائضه فكانت الجملة قول الله عزوجل:(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ )فهو لنا أهل

ص: 411

البيت خاصة دون غيرنا فانقلبتم على أعقابكم وارتددتم ونقضتم الأمر ونكثتم العهد ولم تضروا الله شيئا و قد أمركم أن تردوا الأمر إلى الله ورسوله وإلى اولى الأمر منكم المستنبطين للعلم فأقررتم ثم جحدتم؛(1)

همانا خداوند باعظمت و كريم آن هنگام كه مخلوقات را خلق نمود و بهترين از خلقش را اختيار كرد و او را از برگزيدگان بندگانش برگزيد،رسولش را بر آنان فرستاد،كتابش را بر آنان نازل فرمود،دين را بر آنان تشريع نمود و فرائض خود را بر آنان واجب و حتمى نمود؛از اين رو فرمود:«از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر و صاحبان امر اطاعت كنيد»پس اين مقام اطاعت براى ماست و به ما اهل بيت اختصاص دارد نه غير ما.پس شما به گذشته خود باز گشتيد و از دين برگشتيد و امر الهى را نقض كرديد و عهد الهى را شكستيد.البته اين عمل شما هيچ ضررى به خداى تعالى نمى رساند.خداى تعالى به شما در برگرداندن

امورتان به خدا و رسول او و به صاحبان امرتان كه كاوشگران در علم اند دستور داد.شما در اجابت به اين دستور الهى اقرار كرديد؛اما پس از آن،اين امر را منكر شديد.

اما با چشم پوشى از روايات نيز«اولى الأمر»را مى توان تعيين كرد؛چرا كه در اين آيه امر به اطاعت اطلاق دارد و همراه اطاعت خدا و رسول اوست.همين موضوع بر عصمت دلالت مى نمايد.اين دلالت به قدرى روشن است كه حتى مخالف متعصبى مانند فخر رازى نيز به آن اعتراف مى كند؛ولى وى در ادامه اين بحث گير مى افتد؛چرا كه آنان به عصمت كسى حتى ابوبكر معتقد نيستند و نمى توانند باشند؛از اين رو در بحث به بن بست مى افتد.زيرا به مقتضاى آيه مباركه اطاعت مطلقه اين غير معصوم جايز نيست و آيه بر عصمت«أُولِي الْأَمْرِ» دلالت دارد و از طرف ديگر،«اولى الامر»هاى آنان معصوم نيستند.4.

ص: 412

فخر رازى مدعى است كه منظور از«اولى الامر»در اين جا خود امت هستند،پس امت مثل خدا و رسول واجب الاطاعه است،و چون نصيب امام به دست امت مى باشد و امت نيز طبق روايت«إن امتى لا تجتمع على خطأ»(1)خطا نمى كنند،پس هر كه را نصب كردند او امام است.

بنابراين مبنا،خطاب«اطيعوا»در اين آيه متوجه امت است و بايد خود امت مطاع باشند.پس معناى آيه چنين مى شود كه خداوند متعال بفرمايد:اى امت!از خدا،از رسول و از خودتان اطاعت كنيد!

آيا چنين بيانى از مثل فخر رازى درست است؟

و از طرف ديگر اگر بنا باشد كه مراد از اولى الامر خود امت باشند،آيا همه امت مراد است،يا برخى از افراد امت؟اگر برخى از افراد امت مراد است،اين افراد چه كسانى هستند؟اگر اين افراد معين هستند،وجه تعيين آنان چيست؟تعيين كننده آن ها كيست؟و اينان بايد چه صفاتى را دارا باشند؟

استدلال فخر رازى مشكلات بسيارى دارد و آنان چاره اى ندارند جز آن كه به استدلال اهل حق برگردند و به آن اعتراف كنند كه«اولى الأمر»اشخاص معينى از جانب خداوند سبحان هستند و چون آيه بر عصمت دلالت دارد اين اشخاص بايد معصوم باشند و چنين استدلالى ديگر شامل ابوبكر نخواهد شد تا چه رسد به حكام ديگرشان تا به امروز.

و شايد اين جمله از زيارت جامعه اشاره اى باشد به آيه مباركه(قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلّهِ )،(2).سوره روم(30):آيه 25.(3)همان«أمر»كه فرموده:

أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ (3) و اين معنا هم كاملا صحيح است و دلايل آن از قرآن،روايات و عقل بسيار.5.

ص: 413

ذخيره الهى

وبقية الله؛

و(سلام بر)بقية الله.

«بقية الله»يعنى باقى گذاشته خدا.شايد اين عبارت از زيارت جامعه نيز اشاره به آيه شريفه قرآن كريم باشد،

آن جا كه مى فرمايد:

بَقِيَّتُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ؛(1)باقى مانده الهى براى شما بهتر است اگر ايمان داشته باشيد.

به يقين ائمه عليهم السلام بقية الله هستند؛يعنى خداوند متعال پس از آن كه همه پيامبران را براى هدايت جامعه بشرى فرستاد و آنان با مشكلات و مخالفت هاى شديدى از جانب امت هايشان مواجه شدند تا اين كه آخرين سفير الهى حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله براى هدايت همه جوامع بشرى مبعوث شد و آن حضرت در اين راه آزارها و

سختى هاى فراوان ديد كه فرمود:

ما أوذى نبى مثل ما أوذيت؛(2)

هيچ پيامبرى به سان من مورد آزار قرار نگرفت.

ولى در مجموع مى توان گفت كه اهداف و مقاصد خداوند متعال از آفرينش اين بشر،ارسال رسل و انزال كتب آسمانى آن چنان كه شايد و بايد حاصل نشده است.اما چون وعده الهى بايستى حاصل شود ناگزير خداوند متعال براى تحقق آن،ائمه را ذخيره كرده است و از آن ها تعبير به«بقية الله»نموده تا به توسطشان به ويژه حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف در همين جهان هستى تحقق يابد كه فرمود:(وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ

ص: 414

مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ ).(1)

و نيز بعيد نيست كه اين عبارت از زيارت اشاره به آيه ديگرى باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ )؛(2)

و او آن كلمه را كلمه پايدارى در نسل هاى بعد از خود قرار داد،شايد باز گردند.

به هر حال،در روايت آمده كه امام زمان عليه السلام خود را به عنوان«بقية الله»معرفى خواهد كرد و به آيه

مباركه پيشين استشهاد خواهد نمود:

أول ما ينطق به[القائم عليه السلام]هذه الآية:(بَقِيَّتُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ )ثم يقول:أنا بقية الله وخليفته وحجته عليكم،فلا يسلم عليه مسلم إلا قال:السلام عليك يا بقية الله فى أرضه؛(3)

نخستين كلامى كه امام زمان عليه السلام(به هنگام خروج)مى فرمايند،اين آيه است كه«باقى مانده الهى براى شما بهتر است،اگر ايمان داشته باشيد».آن گاه مى فرمايد:من بقية الله،حجت و خليفه او بر شما هستم.هر كه از شما بر من سلام مى دهد بگويد:سلام بر تو اى باقى مانده الهى در روى زمين.

و از اين جا مى توان فهميد كه پس از امام زمان عجل الله فرجه عالم دنيا به آخر خواهد رسيد،چنان كه در

زيارت خواهيم خواند:ص بكم فتح الله وبكم يختم ر و الله العالم.6.

ص: 415

برگزيدگان الهى

وخيرته؛

و(سلام بر)برگزيدگان الهى.

ائمه عليهم السلام برگزيدگان خدا هستند.در مورد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه بهترين برگزيده خداوند

متعال است،روايات جالب،معتبر و بسيارى در كتاب هاى اهل تسنن آمده است.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله

مى فرمايد:

إن الله اصطفى كنانة من بنى إسماعيل واصطفى من بنى كنانة قريشا واصطفى من قريش بنى هاشم

واصطفانى من بنى هاشم؛(1)

خداوند متعال كنانه را از فرزندان اسماعيل برگزيد و قريش را از كنانه و از قريش نيز بنى هاشم را انتخاب كرد و مرا از بنى هاشم برگزيد.

پر واضح است كه ائمه عليهم السلام نيز كه فرزندان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله هستند،برگزيده و انتخاب

شده خداوند متعال پس از رسول خدا و ادامه دهنده راه آن حضرت خواهند بود.

آنان بقيه رسول الله صلى الله عليه وآله و ذريه آن حضرت هستند كه خطبه امير مؤمنان على عليه السلام پيش تر

بيان شد به اين جهت اشاره دارد.

حزب الله

وحزبه؛

و(سلام بر)حزب خدا.

واژه«حزب»كه در چند جاى قرآن آمده،به گرو هى گويند كه بر قولى متفق و در

ص: 416

پى نصرت آن هستند.(1)در

قرآن مجيد گرو هى به عنوان«حزب الله»و گرو هى به عنوان«حزب الشيطان»معرفى شده اند.عنوان«حزب الله»در

دو جاى قرآن آمده است:

1.سوره مائده كه مى فرمايد:

إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ *وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ ؛(2)سرپرست و ولى شما فقط خدا،پيامبر او و كسانى هستند كه ايمان آورده اند!آن هايى كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى پردازند و كسانى كه ولايت خدا و رسول او و مؤمنان را بپذيرند(پيروزند)؛كه به راستى حزب خدا پيروزند.

2.سوره مجادله كه مى فرمايد:

(لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ )؛(3)

هيچ گرو هى را كه به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند نمى يابى كه با دشمنان خدا و رسولش دوستى كنند،گرچه پدران يا پسران يا خواهران و يا خويشاوندانشان باشند؛آنان كسانى هستند كه خدا ايمان را در دل هايشان نوشته و با روحى از جانب خودش تأييد كرده است و آن ها را در باغ هاى بهشت وارد مى كند كه جوى ها از پاى درختانش روان است،در آن جاودانه مى مانند.خدا از آنان خشنود3.

ص: 417

است و آنان از او خشنودند،آنان حزب الله هستند.هان كه به راستى حزب الله همان رستگارانند.

قرآن در عنوان«حزب الشيطان»نيز مى فرمايد:

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ...اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ ؛(1)آيا نديدى كسانى را كه با گرو هى كه مورد خشم خدا بودند دوستى نمودند،نه آن ها از شما هستند و شما از آنان و سوگند دروغ ياد مى كنند كه خود مى دانند...شيطان بر آنان چيره شده و ياد خدا را از خاطر آن ها برده است،آنان حزب شيطان هستند،هان كه به راستى حزب شيطان همان زيانكارانند.

چنان كه پيداست،«حزب الشيطان»در مقابل«حزب الله»قرار گرفته است كه اين ها«الغالبون»و آن ها

«الخاسرون»هستند.

وصف اساسى«حزب الله»ولايت(اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا) و وصف عمده«حزب الشيطان»ولايتقَوْماً

غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ است.

و عمده كسانى كه در قرآن مجيد مورد«غضب»خدا قرار گرفته اند،مشركان و منافقان هستند.كافى است به اين

آيه توجه شود كه مى فرمايد:

(وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظّانِّينَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً )؛(2)

و مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك را كه به خداى تعالى گمان بد مى برند مجازات كند.بدى و حوادث زيانبار بر آنان وارد مى شود و خداى تعالى6.

ص: 418

بر آنان غضب كرده و آنان را از رحمت خود دور نموده است و جهنم را براى آن ها آماده ساخته است و چه سرانجام بدى است.

بنابراين،«حزب الشيطان»به اعوان و انصار مشركان و منافقان گفته مى شود.

اما«حزب الله»كسانى هستند كه به ولايت خدا و رسول و(اَلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ

وَ هُمْ راكِعُونَ )قائل هستند كه اين آيه در شأن امير مؤمنان على عليه السلام در داستان تصدق آن حضرت در حال ركوع

نازل شده است.(1)

پس امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام و شيعيانشان كه به ولايت امير مؤمنان على عليه السلام معتقدند.

«حزب الله»هستند،يعنى آنانى كه براى نصرت خدا در مقابل شرك و نفاق كوشش مى كنند و در مقابل«حزب الشيطان»قرار دارند.

تا اين جا،از خود قرآن مجيد مفهوم«حزب»و هم چنين مصداق«حزب الله»مشخص شد.فكر و راه«حزب الله»دقيقا در مقابل«حزب الشيطان»قرار دارد كه راه حزب الله ادامه راه رسول الله و راه حزب الشيطان ادامه راه مشركان و منافقان قريش است.

اما با توجه به روايات ذيل آيه مباركه«حزب الله»،مطلب روشن تر خواهد بود:

ابن عباس در روايتى ذيل اين آيه گويد:

(وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ )يعنى يحب الله(وَ رَسُولَهُ )يعنى محمدا(وَ الَّذِينَ آمَنُوا )يعنى ويحب على بن أبى طالب(فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ )يعنى شيعة الله وشيعة محمد وشيعة على هم الغالبون؛يعنى العالون على جميع العباد الظاهرون على المخالفين لهم.

قال ابن عباس:فبدأ الله فى هذه الآية بنفسه،ثم ثنى بمحمد،ثم ثلث بعلى.ه.

ص: 419

[ثم قال]:فلما نزلت هذه الآية قال رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم:رحم الله عليا اللهم أدر الحق معه حيث الدار.

قال ابن مؤمن:لا خلاف بين المفسرين أن هذه الآية نزلت فى أمير المؤمنين على عليه السلام؛(1)

«و كسانى كه ولايت خدا»يعنى دوستى او«و پيامبرش»يعنى حضرت محمد صلى الله عليه وآله«و افراد باايمان»يعنى على بن ابى طالب عليه السلام«را بپذيرند و آن حضرت را دوست بدارند پيروز و رستگارند

«به راستى كه حزب خدا پيروزند»يعنى شيعه خدا،شيعه حضرت محمد صلى الله عليه وآله و شيعه على عليه السلام پيروز هستند؛يعنى آنان بر تمامى بندگان خدا برترى دارند و بر مخالفينشان غالب هستند.

ابن عباس گويد:پس خداى تعالى در اين آيه نخست از خود آغاز كرد،سپس در مرحله دوم حضرت محمد صلى الله عليه وآله را نام برد در مرحله سوم سخن از على عليه السلام به ميان آورد.

ابن عباس در ادامه گويد:آن گاه كه اين آيه نازل شد،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عرضه داشت:خداوند على را رحمت كند،خدايا!حق را در مدار على بگردان.

ابن مؤمن گويد:هيچ اختلافى ميان مفسران نيست كه اين آيه درباره امير مؤمنان على عليه السلام نازل شده است.

در روايت ديگرى ابن عباس گويد:رسول خدا صلى الله عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

يا على!شيعتك هم الفائزون يوم القيامة،فمن أهان واحدا منهم فقد أهانك،ومن أهانك فقد أهاننى،ومن أهاننى أدخله الله نار جهنم خالدا فيها وبئس المصير.1.

ص: 420

يا على!أنت منى وأنا منك،روحك من روحى،وطينتك من طينتى،وشيعتك خلقوا من فضل طينتنا،فمن أحبهم فقد أحبنا،ومن أبغضهم فقد أبغضنا،ومن عاداهم فقد عادانا،ومن ودهم فقد ودنا.

يا على!إن شيعتك مفغور لهم على ما كان فيهم من ذنوب وعيوب.

يا على!أنا الشفيع لشيعتك غدا إذا قمت المقام المحمود،فبشرهم بذلك.

يا على!شيعتك شيعة الله،وأنصارك أنصار الله،وأولياؤك أولياء الله وحزبك حزب الله.

يا على!سعد من تولاك،وشقى من عاداك.

يا على!لك كتر فى الجنة،وأنت ذو قرنيها؛(1)

اى على!شيعيان تو در روز قيامت رستگارند،كسى كه به آنان توهين كند به تو توهين كرده است و آن كس كه به تو توهين كند به من توهين كرده است و آن كس كه به من توهين كند خداوند براى هميشه او را در آتش دوزخ گرفتار مى نمايد و آن بدجايگاهى است.

اى على!تو از من هستى و من از تو؛روح تو روح من و طينت تو طينت من و شيعيان تو از باقى مانده طينت ما خلق شده اند؛پس آن كس كه آنان را دوست داشته باشد همانا ما را دوست داشته است و آن كس بر آنان بغض بورزد همانا به ما بغض ورزيده است و آن كس كه با آنان دشمنى ورزد با ما دشمنى ورزيده است و هر كس كه به آنان اظهار دوستى نمايد به ما اظهار دوستى نموده است.

اى على!شيعيان تو از تمامى گناهان و عيوبى كه در آنان است بخشيده شده اند.

اى على!آن گاه كه در مقام شفاعت در روز قيامت قرار مى گيرم،من شفيع شيعيان تو خواهم بود.پس آنان را به اين شفاعت بشارت ده.

اى على!شيعيان و پيروان تو همان پيروان خدا،و ياوران تو ياوران خدا،1.

ص: 421

دوست داران تو دوست داران خدا و حزب تو حزب خدا هستند.

اى على!آن كس كه محبت تو را در دل داشت خوشبخت است و آن كس كه تو را دشمن داشت شقى و بدبخت است.

اى على!براى تو گنجى در بهشت است و تو صاحب دو طرف آن هستى.

در روايت ديگرى كه شيخ مفيد رحمه الله نقل مى كند،آمده است:امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به من فرمود:

يا على!بكم يفتح هذا الأمر،وبكم يختم،عليكم بالصبر،فإن العاقبة للمتقين،أنتم حزب الله،وأعداؤكم حزب الشيطان.طوبى لمن أطاعكم،وويل لمن عصاكم،أنتم حجة الله على خلقه،والعروة الوثقى،من تمسك بها اهتدى،ومن تركها ضل .أسأل الله لكم الجنة،لا يسبقكم أحد إلى طاعة الله،فأنتم أولى بها؛(1)

اى على!اين امر با شما آغاز شده و با شما پايان مى يابد،بر شما باد صبر و شكيبايى؛چرا كه عاقبت از آن پرهيزكاران است،شما حزب الله هستيد و دشمنان شما حزب شيطان.خوشا به حال كسى كه از شما اعطا كند و واى بر حال كسى كه از فرمان شما سرپيچى نمايد.شما حجت خدا بر خلق او و دستگيره محكم الهى هستيد،و هر كه بدان چنگ زند هدايت يابد و هر كه آن را رها كند گم راه خواهد شد.از خداوند براى شما بهشت را خواهانم،كسى در اطاعت خدا از شما پيشى نخواهد گرفت و شما بدان سزاواريد.

شيخ طوسى رحمه الله روايت ديگرى را چنين نقل مى كند:حبه عرنى گويد:از حضرت على عليه السلام شنيدم

كه مى فرمود:

نحن النجباء وأفراطنا أفراط الأنبياء،حزبنا حزب الله،والفئة الباغية حزب الشيطان،من3.

ص: 422

ساوى بيننا وبين

عدونا فليس منا؛(1)

ما همان نجيبان و برگزيدگان هستيم و پيش گامان ما پيش گامان انبيا هستند،حزب ما همان حزب خداست و گروه ستمكار همان حزب شيطانند.آن كس كه ما را با دشمنان ما برابر بداند از ما نيست.

جايگاه علم خدا

وعيبة علمه؛

و(سلام بر)جايگاه دانش الهى.

ائمه عليهم السلام جايگاه علم و دانش خدا هستند.واژه«عيبه»در زبان عربى بر مكان يا وسيله اى اطلاق مى شود كه براى نگه دارى چيزى تهيه مى شود.براى مثال،جامه دان،يا به اصطلاح امروز چدان كه به مرور زمان چنين تلفظ شده،براى نگه دارى لباس درست شده است.

اين كه ائمه عليهم السلام«عيبة علم الله»هستند كنايه از اين است كه آن حضرات مكان مناسب و شايسته براى حفظ علم خدا هستند و اين به دليل شدت ارتباطى است كه بين خدا و آنان است كه اين ارتباط را ديگران ندارند؛از اين رو علوم الهى فقط از ائمه اهل بيت عليهم السلام منتشر شده و تنها خدا مقدار آن چه نزد آنان باقى است و به ديگران نرسيده مى داند.

گاهى در تعبيرات ديگر«مستودعة»نيز آمده است؛يعنى به اذن خداوند متعال علم الهى در ائمه عليهم السلام به وديعت نهاده شده است.اگر بنا شود كه مورد استفاده قرار بگيرد،نشر شود و به كسانى منتقل گردد،مركز علم همين جاست و بايد از همين جا برداشته شود.

ص: 423

بنابراين،علم خدا و حقايق همه امور به اذن خداوند متعال نزد ائمه عليهم السلام است و كسى كه نياز دارد،بايد به همين جا مراجعه كند.اسرار و رموز قرآن،حقايق احكام و معارف دين در همه ابعاد نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد،در اين باره شواهد بسيارى از روايات مى توان برشمرد كه در موارد ديگر اين شرح ذكر شده است.

حجت هاى الهى

وحجته؛

و(سلام بر)حجت الهى.

ائمه عليهم السلام حجت هاى الهى هستند.حجت از دو نگاه بررسى شدنى است:

1.حجت از ناحيه خدا نسبت به بندگان؛

2.حجت از طرف مردم نسبت به خداوند متعال.

قسم دوم اين گونه مى شود كه در روز رستاخيز آن گاه كه به بنده اى بگويند:چرا به وظيفه ات عمل نكردى؟و

چرا فلان تكليف را انجام ندادى؟پاسخ گويد:نمى دانستم.

مى گويند:چرا نرفتى ياد بگيرى؟

مى گويد:كسى را براى من معين نكرديد كه به من ياد دهد و براى من راهنمايى نفرستاديد تا مرا راهنمايى كند.

در اين صورت حجت اين بنده تمام است و او معذور خواهد بود.

روشن است كه همواره حجت از ناحيه خداوند متعال است و حضرت بارى تعالى حجت هايى براى بندگان خدا

مى فرستد و آنان را معين مى كند.قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 424

(وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً )؛(1)

و ما هرگز گرو هى را مجازات نخواهيم كرد،مگر آن كه پيامبرى برانگيزيم.

وقتى خداوند در چنان روزى به بنده اى بفرمايد:چرا ياد نگرفتى و به چنين وظيفه عمل ننمودى،ديگر بنده

نمى تواند بگويد:كسى نبود كه به من ياد دهد.

به راستى مقصر كيست؟

در آيه ديگرى مى فرمايد:

قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ؛(2)بگو!پس دليل و حجت از آن خداوند است.

روايتى در ذيل اين آيه نقل شده است.مسعدة بن صدقه گويد:از امام باقر عليه السلام درباره اين آيه پرسيدند،

شنيدم كه حضرتش چنين پاسخ داد:

إن الله تعالى يقول للعبد يوم القيامة:عبدى أكنت عالما؟

فإن قال:نعم.

قال له:أفلا عملت بما علمت؟

و إن قال:كنت جاهلا.

قال له:أفلا تعلمت حتى تعمل؟

فيخصمه وذلك الحجة البالغة.(3)

مضمون روايت اين است كه آن گاه كه خداوند متعال در روز رستاخيز به بنده اى مى گويد:چرا فلان تكليف را

انجام ندادى؟مى گويد:نمى دانستم.

مى گويند:چرا نرفتى ياد بگيرى،ما كه گفته بوديم فلانى را فرستاده ايم.در محله0.

ص: 425

شما فلان عالم،مسجد بود،فلانى

درس داشت؟چرا نرفتى؟چرا از او بهره نبردى؟

در اين هنگام بنده زبانش كوتاه مى آيد و چيزى نمى تواند بگويد و سرش را پايين مى اندازد و اين جاست كه بايد

عفو خداوند متعال به دادش برسد.به همين دليل،خداوند متعال مى فرمايد:

(رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ )؛(1)

پيامبرانى كه بشارت دهنده و بيم دهنده بودند تا بعد از آمدن اين پيامبران حجتى براى مردم در برابر خداوند نباشد.

خداوند همواره حجت مى فرستد،پيامبرى پس از پيامبر ديگرى نصب مى كند و در زمان غيبت علما را قرار مى دهد تا زمين از حجت خالى نباشد،(2)هر چند حجتى كه معصوم نيست و آن مقامات را دارا نيست؛ولى در هر صورت بايد در هر زمان حجت تمام شود.

گفتنى است كه خداوند متعال دو نوع حجت دارد:

1.حجت درونى كه همان عقل انسان است؛

2.حجت بيرونى كه همان پيامبر و امام عليه السلام است.

اين معنا در روايتى از امام كاظم عليه السلام بيان شده است.هشام بن حكم گويد:امام كاظم عليه السلام فرمود:

يا هشام!إن لله على الناس حجتين:حجة ظاهرة وحجة باطنة.فأما الظاهرة فالرسله.

ص: 426

والأنبياء و الأئمة

عليهم السلام و أما الباطنة فالعقول؛(1)

اى هشام!همانا حجت هاى الهى بر مردم دو حجت است:حجتى ظاهرى و حجتى باطنى.اما حجت ظاهرى همان انبيا،رسولان و ائمه عليهم السلام هستند و حجت باطنى عقل هاى مردمان است.

پس ائمه عليهم السلام حجت هاى الهى هستند تا كسى نتواند عذرى بياورد.آنان حجت خدا بر همه مخلوقات و در

همه عوالم هستند.البته محل ابتلاى ما عالم دنيا است كه عالم تكليف ماست و روايات بسيارى داريم كه هرگز زمين از

حجت خدا خالى نخواهد بود.(2)

برخى از اهل تسنن به شيعيان ايراد مى كنند كه شما مى گوييد:زمين از حجت خدا خالى نخواهد ماند و غرض از نصب امام نيز هدايت مردم است.پس خداوند متعال در زمان غيبت حضرت حجت كه مردم به او دست رسى ندارند،چگونه احتجاج خواهد كرد و چه كسى مقصر خواهد بود؟

به طور خلاصه در پاسخ اين اشكال،بر اساس يك محاسبه منطقى تا قضيه برهانى شود مى گوييم:يا خداوند متعال

مقصر خواهد بود،يا خود امام و يا مردم.

اما خدا كه فرموده:(وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً )؛(3)«هرگز قومى را مجازات نخواهيم كرد مگر آن كه

پيامبرى مبعوث كنيم»و فرموده:(وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ )؛(4)«و هر امتى در گذشته انذار كننده اى داشته است».

اگر امام نصب نكند،تناقض لازم مى آيد و محال است؛زيرا اگر امام نصب نكند،يا بايد عاجز باشد يا بخيل كه هر دو بر4.

ص: 427

خدا محال است.

امام نيز مقصر نيست؛زيرا طبق ادله نزد همه زمين نبايد از حجت خالى باشد و امام عليه السلام اين مسئوليت را بنابر ادله قطعى پذيرفته است؛پس غايب بودن او يا بايد از روى عجز از اداره امور و پاسخ گويى بوده باشد،يا از روى بخل،و امام از هر دو وصف پاك و متره است؛چون نقص است و امام در حد كمال.بنابراين،غيبت امام مستند به خدا و خود امام نيست.

در نتيجه مقصر خود مردم خواهند بود؛چرا كه امام براى هدايت مردم نصب شده و به سان چراغى روشن است.

كار چراغ نورپردازى است.اگر بنده اى از نور اين چراغ استفاده نكند،پاى آن ننشيند و در روشنايى آن مطالعه نكند،قرآن نخواند،از كتاب هاى علمى بهره نبرد و در تاريكى بماند كسى جز خودش مقصر نيست؟

هم چنين حكم امام عليه السلام همانند حكم آب جارى و روان است.آبى كه از وسط شهر عبور مى كند.اگر كسى از اين آب استفاده ننمايد،شست و شو نكند و نياشامد،كسى مقصر نيست جز خود او.البته جهات ديگر و آثار و بركات ديگرى نيز بر وجود امام عليه السلام حتى در دوران غيبت مترتب مى شود.

راه خدا

وصراطه؛

و(سلام بر)راه خدا.

«صراط»مطلق راه نيست؛بلكه خصوص راه مستقيم(1)را«صراط»گويند.

ائمه عليهم السلام راه مستقيم خدا هستند.بنابراين،براى رسيدن به خداوند متعال،درك حق،رهايى و نجات در جهان آخرت و روسفيد شدن در دنيا و آخرت راه

ص: 428

مستقيم را بايد پيمود.خداوند متعال مى فرمايد:(وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ )كه شايد اين جمله اشاره به همين آيه باشد.

آيا راه ائمه عليهم السلام غير از راه رسول الله صلى الله عليه وآله است؟آيا شكى هست در اين كه راه رسول الله همان راه خدا است؟پس راهى كه مأمور هستيم برويم(فاتبعوه )راه رسول الله و ائمه عليهم السلام است كه همان راه خداست.

بنابر روايتى مفضل گويد:از امام صادق عليه السلام درباره صراط پرسيدم،فرمود:

هو الطريق إلى معرفة الله عز وجل،وهما صراطان:صراط فى الدنيا وصراط فى الآخرة،فأما الصراط الذى فى الدنيا فهو الإمام المفترض الطاعة،من عرفه فى الدنيا واقتدى بهداه مر على الصراط الذى هو جسر جهنم فى الآخرة،ومن لم يعرفه فى الدنيا زلت قدمه على الصراط فى الآخرة فتردى فى نار جهنم؛(1)

صراط،راه به سوى معرفت خداوند متعال است،و آن دو صراط است:صراطى در دنيا و صراطى در آخرت.صراط در دنيا امامى است كه اطاعتش واجب است،هر كه او را در دنيا شناخت و از هدايت او پيروى كرد،از پل صراطى كه در آخرت روى دوزخ كشيده شده مى گذرد،و هر كه در دنيا او را نشناخت،قدمش از صراط در آخرت مى لغزد و در آتش دوزخ سرنگون مى گردد.

اهل تسنن حديثى را از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل مى كنند.آنان روى اين حديث خيلى كار كرده اند و

ما نيز آن را بررسى و نقد كرده ايم.آنان مى گويند:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده:

أصحابى كالنجوم بأيهم اقتديتم اهتديتم؛(2)

ياران من به سان ستارگان هستند.به هر كدام از آنان اقتدا كنيد،هدايت خواهيد شد.ه.

ص: 429

در زمان هاى گذشته جاده ها نبودند و مردم در تاريكى هاى شب در بيابان ها راه را گم مى كردند و از اين رو،از ستاره ها راهنمايى مى گرفتند كه در قرآن نيز اين حقيقت آمده است،آن جا كه فرموده:(وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ).(1)

اين حديث،اصحاب را به ستارگان راهنما تشبيه كرده و هر يك از صحابه را راهنماى راهى معرفى نموده است.ما اگر اين حديث را از نظر سند بپذيريم،نخست مى پرسيم:آيا همه ستارگان آسمان مورد نظر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بوده كه در نتيجه يكايك اصحاب بايد مورد اقتدا قرار گيرند؟روشن است كه همه ستارگان در آسمان راهنما نيستند و ستارگان خاصى را بايد در نظر گرفت و به مقصد رسيد.

با اين حال،آيا هر يك از صحابه چنين هستند؟آيا راه همه آنان به يك راه منتهى مى شود و همه آنان به يك راه

هادى هستند؟

با توجه به اختلافاتى كه با انواع و اقسام آن ميان صحابه وجود داشته،ثابت كرديم كه اين حديث يا از اصل

دروغ است،يا منظور از صحابه،ائمه عليهم السلام هستند.

اما طبق تحقيقى كه انجام يافته،از زمان احمد بن حنبل تا زمان ما بيش از سى نفر از بزرگان اهل سنت اعتراف

كرده اند كه اين حديث دروغ است.

اگر بگوييم اين حديث دروغ نيست،بايد گفت كه مراد از اصحاب،خصوص ائمه عليهم السلام هستند كه آنان مى فرمايند:كلام من،كلام پدرم،كلام پدرم،كلام جد من است و همه ما يك سخن مى گوييم و به يك راه،راهنمايى مى كنيم و يك راه را ارائه مى نماييم.

امام صادق عليه السلام در حديثى مى فرمايد:

حديثى حديث أبى،وحديث أبى حديث جدى،وحديث جدى حديث الحسين،وحديث الحسين حديث الحسن و حديث الحسن حديث أمير المؤمنين،و حديث6.

ص: 430

أمير المؤمنين حديث رسول الله،وحديث رسول الله قول الله عز وجل؛(1)

حديث من حديث پدرم،حديث پدرم حديث جدم و حديث جدم حديث امام حسين عليه السلام و حديث امام حسين عليه السلام حديث امام حسن عليه السلام و حديث او حديث امير مؤمنان على عليه السلام و حديث آن حضرت حديث پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و حديث آن بزرگوار گفتار خداوند متعال است.

پس بايد از نظر برهانى مراد از اصحاب در حديث مذكور ائمه عليهم السلام باشند و نه ديگران و در غير اين

صورت حديث دروغ خواهد بود.

اما مطلب بالاتر از اين است.ائمه عليهم السلام خودشان صراط خدا هستند و چون هر چه گويند از يك جا

برگرفته اند و هرگز بين آنان اختلافى نيست؛پس صراط يكى است و مقصد يكى.اين كه در نماز مى خوانيم:

(اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ )؛(2)

ما را به راه مستقيم هدايت فرما.

اين گونه تفسير شده است:ما را بر صراط مستقيم ثابت و باقى بدار.و در رواياتى آمده كه مراد از«اَلصِّراطَ

الْمُسْتَقِيمَ » امير مؤمنان على عليه السلام است.خطيب خوارزمى در المناقب با سند خود چنين نقل مى كند:

امام صادق عليه السلام فرمود:

أوحى الله تعالى إلى نبيه:ص فاستمسك بالذى أوحى إليك إنك على صراط مستقيم ر.6.

ص: 431

فقال:إلهى ما الصراط المستقيم؟

قال:ولاية على بن أبى طالب.فعلى هو الصراط المستقيم؛(1)

خداوند متعال به پيامبر خود چنين وحى فرمود:«به آن كه به تو وحى مى كند تمسك كن كه به راستى بر صراط مستقيم هستى».

عرضه داشت:خداى من!صراط مستقيم چيست؟

فرمود:ولايت على بن ابى طالب.پس على،همان صراط مستقيم است.

هيچ مسلمانى ترديد ندارد كه پيروى از امير مؤمنان على عليه السلام به معناى صحيح پيروى موجب نجات در

آخرت و سعادت دنيوى است.پس به يقين آن حضرت راه خداوند است.در اين صورت،اگر شخص عاقل امرش دائر

باشد بين راهى كه به يقين به مقصد مى رسد،يا راهى كه شك دارد به مقصد برسد،كدام را بايد انتخاب كند؟از اين

رو،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

على مع الحق و الحق مع على لا يفترقان؛(2)

على با حق است و حق با على است و از هم جدا نخواهند شد.

آن حضرت در جاى ديگرى مى فرمايد:

على مع القرآن و القرآن مع على؛(3)

على با قرآن است و قرآن با على.

آن حضرت در سخن ديگرى مى فرمايد:1.

ص: 432

من أطاع عليا فقد أطاعنى ومن أطاعنى فقد أطاع الله؛(1)

هر كه از على اطاعت كند،از من اطاعت كرده و هر كه از من اطاعت كند،از خدا اطاعت كرده است.

مگر سخن پيامبر خدا صلى الله عليه وآله غير از سخن خداوند متعال است؟از اين رو،در قرآن كريم مى فرمايد:

(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ )؛(2)

هر كه از پيامبر اطاعت كند،در واقع از خدا اطاعت كرده است.

روى همين جهت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به مردم توصيه مى كند و مى فرمايد:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا؛(3)

همانا من بين شما دو چيز گران بها مى گذارم:كتاب خدا و عترت و اهل بيتم،مادامى كه به آن دو تمسك كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد.

آرى،قرآن و عترت يكى هستند و سخن قرآن،همان سخن عترت است و سخن عترت همان سخن قرآن.

آن گاه آن حضرت فرمود:اينان از هم جدا نخواهند شد تا در كنار حوض نزد من آيند و آن جا من از شما خواهم

پرسيد.6.

ص: 433

چرا در كنار حوض؟چون امير مؤمنان على عليه السلام صاحب حوض است كه در اين زمينه روايات بسيارى

وجود دارد.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

يا على!أنت أخى ووزيرى وصاحب لوائى فى الدنيا و الآخرة وأنت صاحب حوضى،من أحبك أحبنى

ومن أبغضك أبغضنى؛(1)

اى على!تو برادر و وزير منى.تو در دنيا و آخرت صاحب پرچم منى و تو صاحب حوض من هستى.هر كه تو را دوست بدارد،مرا دوست داشته و هر كه تو را دشمن بدارد،مرا دشمن داشته است.

از طرفى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ائمه و اهل بيتش را به سفينه و كشتى نوح عليه السلام تشبيه كرده است.در

داستان حضرت نوح عليه السلام دقايق و لطايفى نهفته است،در آن شرايط چه وضعيتى بود كه حتى فرزند نوح نيز گرفتار

شد و پدر هم واسطه شد،خداوند نپذيرفت و فرمود:

(قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ )؛(2)

فرمود:اى نوح!او از خاندان تو نيست....

بنابراين قاطعيت است،هر كه بر اين كشتى سوار شد،نجات يافت و ديگران هلاك شدند.

علامه حلى رحمه الله نكته جالبى را از خواجه نصيرالدين طوسى رحمه الله نقل مى كند.وى مى گويد:وقتى از

مرحوم خواجه پرسيدند:كدام مذهب از بين مذاهب موجود در اسلام،حق است؟

خواجه رحمه الله اين گونه استدلال كرد كه ما و شما از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله6.

ص: 434

حديث داريم كه آن حضرت

فرمود:

ستفترق امتى على ثلاث وسبعين فرقة،فرقة منها ناجية و الباقى فى النار هالكة؛(1)

پس از من به زودى امتم به 73 فرقه و گروه پراكنده خواهند شد كه يك گروه نجات يافته و ديگر

گروه ها در آتش خواهند بود.(2)

در حديث ديگرى داريم كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

مثل أهل بيتى كمثل سفينة نوح من ركبها نجى ومن تخلف عنها هلك؛(3)

مثل اهل بيت و خاندان من به سان مثل كشتى نوح است؛هر كه به آن سوار شد نجات يافت و هر كه تخلف كرد هلاك گشت.

وقتى اين دو حديث را با هم ملاحظه كنيم مى يابيم كه شخص پيامبر اكرم يگانه فرقه نجات يابنده را معين كرده و

راه را به امت نشان داده و مردم را همين طور بلا تكليف رها نكرده است.

بنابراين،آيا مى توان گفت براى رسيدن به بهشت و نجات در جهان آخرت3.

ص: 435

3- .اين حديث شريف در منابع شيعه و سنى نقل شده است،از جمله:بصائر الدرجات:317،قرب الاسناد:8،الامالى،شيخ صدوق:342،عيون أخبار الرضا عليه السلام:30/1،حديث 10،خصائص الائمه:77،مناقب اميرالمؤمنين:1.296 و 2.146،المسترشد:260،مائه منقبة:41،التعجب:151،الامالى،شيخ طوسى:60،الاحتجاج:1.229،الثاقب فى المناقب:135،الاربعون حديثا:22،العمدة:306،بحار الانوار:119/23 ح 38،المستدرك على الصحيحين:343/2 و /151/3،مجمع الزوائد:168/9،المعجم الأوسط:10/4،المعجم الصغير:139/1 و 22/2،المعجم الكبير:45/3 و 27/12،مسند الشهاب:273/2،نظم الدرر السمطين:235،الجامع الصغير:373/1 و 532/2،فيض القدير:658/2،كنز العمال:94/21،تفسير سمعانى:472/3،تفسير ابن كثير:123/4،الدر المنثور:324/3.

و تحصيل رضاى خداوند متعال هم راه ابوبكر درست است و هم راه على؟

چه كسى مى تواند چنين ادعا كند؟

اگر كسى بگويد:راه عمر،ابوموسى اشعرى،زبير،طلحه،عايشه،معاويه و...همه درست است و آنان نيز مثل

امير مؤمنان على عليه السلام مردم را نجات مى دهند،بايد مدعاى خود را اثبات كند.

در روايتى كه از مفضل نقل شده حضرت فرمودند كه اگر كسى صراط را در اين عالم نشناسد،از صراط در جهان

آخرت عبور نخواهد كرد و در روايات اهل سنت آمده كه احدى از صراط عبور نمى كند مگر با مجوزى از على.در

حديثى ابن عباس گويد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إذا كان يوم القيامة أمرنى الله عز وجل وجبرئيل فنقف على الصراط،فلا يجوز أحد إلا بجواز من على

عليه السلام؛(1)

آن گاه كه روز قيامت فرا رسد،خداى تعالى به من و جبرئيل امر مى كند كه بر پل صراط بايستيم؛در آن هنگام كسى جواز عبور از پل صراط را ندارد مگر با جوازى از جانب على عليه السلام.

روايت ديگرى را ابن بطريق در عمده نقل مى كند كه ابن عباس گويد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

على يوم القيامة على الحوض،لا يدخل الجنة إلا من جاء بجواز من على بن أبى طالب؛(2)

على،روز قيامت در كنار حوض خواهد بود،به بهشت كسى وارد نمى شود مگر كسى كه جوازى از جانب على بن ابى طالب عليهما السلام آورده باشد.3.

ص: 436

نور خدا

ونوره؛

و(سلام بر)نور خدا.

ائمه عليهم السلام نور خدا هستند.نور چيزى است كه ذاتا روشن است و روشنايى مى بخشد.آن بزرگواران در

طول تاريخ نور و روشنى بخش بوده اند.

آيا به واقع،ائمه عليهم السلام در ظلمات و تاريكى هاى جهل و جهالت،فتنه ها و ضلالت و اختلافات نور

نبودند؟

بنابراين،اگر افرادى در پى آن انوار نرفتند و از آن ها استفاده نكردند به بيانى كه گذشت چه كسى مقصر

است؟

ائمه عليهم السلام در همه زمان ها،در همه زمينه ها،براى همه عوالم و همه امت ها نور هستند.

به راستى،چه كسى به خانه آنان مراجعه كرد و دست خالى برگشت؟

ابوخالد كابلى مى گويد:از امام باقر عليه السلام درباره تفسير اين آيه كه مى فرمايد:

(فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا )؛(1)به خدا و رسول او و نورى كه فرستاديم ايمان بياوريد؛پرسيدم.فرمود:

يا أبا خالد!النور و الله الأئمة من آل محمد عليهم السلام إلى يوم القيامة،وهم و الله نور الله الذى أنزل،وهم و الله نور الله فى السماوات وفى الأرض.

والله يا أبا خالد!لنور الإمام فى قلوب المؤمنين أنور من الشمس المضيئة بالنهار،وهم و الله ينورون قلوب المؤمنين،ويحجب الله عز وجل نورهم عمن يشاء فتظلم قلوبهم.

والله،يا أبا خالد!لا يحبنا عبد ويتولانا حتى يطهر الله قلبه،ولا يطهر الله قلب عبد حتى

ص: 437

يسلم لنا ويكون سلما لنا،و إذا كان سلما لنا سلمه الله من شديد الحساب وآمنه من فزع يوم القيامة الأكبر؛(1)

اى ابوخالد!به خدا سوگند كه مقصود از نور،ائمه از آل محمد تا روز قيامت هستند.به خدا سوگند كه اينان همان نور خدا كه فرو فرستاده است.به خدا كه اينان نور خدا در آسمان ها و زمين هستند.

اى ابوخالد!به خدا سوگند،نور امام در دل مؤمنان از نور خورشيد تابان در روز،روشن تر است.به خدا كه ائمه دل هاى مؤمنان را نورانى مى سازند و خدا هر كس را كه بخواهد از نور آنان پنهان مى دارد تا دل آن ها تاريك گردد.

به خدا اى ابوخالد!بنده اى ما را دوست ندارد و از ما پيروى نمى كند تا اين كه خدا قلبش را پاكيزه كرده باشد و خدا قلب بنده اى را پاكيزه نمى كند تا اين كه تسليم ما باشد و از در آشتى با ما وارد شده باشد و آن گاه كه با ما صلح و آشتى كرد،خدا او را از حساب سخت روز قيامت نگاهش داشته و از هراس بزرگ روز قيامت ايمنش سازد.

برهان هاى الهى

وبرهانه؛

و(سلام بر)برهان خدا و رحمت و بركات خدا بر شما باد.

ائمه عليهم السلام برهان خدا هستند.راغب اصفهانى در عبارتى دقيق درباره برهان مى نويسد:

البرهان أوكد الأدلة و هو الذى يقتضى الصدق أبدا لا محالة؛(2)

برهان محكم ترين دليلى است كه براى هميشه صدق را اقتضا مى كند.

ص: 438

چند كلمه تأكيد در اين عبارت وجود دارد:«أوكد»؛افعل التفضيل از تأكيد،«الصدق»،«ابدا»و«لا محاله».از آن جا كه راغب اصفهانى در فهم الفاظ قرآن و حديث جامعيت داشته و از فلاسفه و حكما نيز به شمار مى رفته و از فرق بين برهان و دليل در منطق نيز آگاه بوده،چنين عبارتى قوى را در مورد برهان بيان مى كند.

بنابراين معنا،ائمه عليهم السلام براى خداوند متعال چنين هستند كه سر تا پا صدقند؛وجودشان،كلامشان،فعلشان،تعليمشان صدق است،آن هم صدق ابدى و قطعى كه هرگز منقلب و عوض نمى گردد.تمام حركات،سكنات و افعالشان براى خداوند متعال برهان است و واقع تاريخ زندگانى آن بزرگواران اين معنا را به خوبى اثبات مى كند و اگر كسى ترديد دارد،به روايات ما مراجعه كند و منابع مخالفان را بررسى كند تا ببيند آنان درباره ائمه عليهم السلام چه مى گويند.بايد ديد كه متوكل عباسى با آن همه ناصبى بودنش درباره امام هادى عليه السلام چه سخنانى گفته؟پيش از او مأمون و...تا عمر بن خطاب درباره امير مؤمنان على عليه السلام چه سخنانى اظهار كرده اند؟اين نيست جز آن كه ائمه عليهم السلام برهان خداوند متعال هستند.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و

ص: 439

أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له كما شهد الله لنفسه وشهدت له ملائكته واولوا العلم من خلقه لا إله إلا هو العزيز الحكيم .

واشهد ان محمدا عبده المنتجب ورسوله المرتضى ارسله بالهدى ودين الحق ليظهره على الدين كله ولوكره المشركون .

گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست؛يگانه اى كه شريكى ندارد،آن سان كه خداوند به يكتايى خويش گواهى داده است و فرشتگان و صاحبان علم از آفريدگانش نيز گواهى داده اند كه معبودى جز او نيست و او عزيز و حكيم است.

و گواهى مى دهم كه محمد بنده برگزيده و رسول پسنديده اوست كه او را با هدايت و دين حق فرستاد تا بر همه دين ها چيره گرداند،گرچه شركورزان را ناگوار باشد.

ص: 442

در محضر معصوم

اگر كسى بخواهد به حضور بزرگى برود،نخست اذن دخول مى گيرد،آن گاه سلام مى كند؛سپس سخن مى گويد و مطلب خود را بيان مى نمايد.كوشش مى كند تا عواطف او را جلب و او را آماده گوش دادن به سخنان خود نمايد.

به هنگام قرائت زيارت جامعه كبيره وقتى نخست سلام و شهادتين را مى گوييم؛مى خواهيم بگوييم:ما مسلمان

هستيم.ما را راه بدهيد،به سخنان ما گوش فرا دهيد،ببينيد ما چه مى گوييم و چه مى خواهيم.

و چون زائر شهادت سوم را آغاز مى كند و ائمه عليهم السلام را به اوصافى ياد مى نمايد،نبايد كسى درباره او شبهه غلو كند؛چرا كه او پيش تر شهادتين را بر زبان جارى ساخته و به خدا و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شهادت داده و هم اكنون اظهار مى كند كه ائمه عليهم السلام جانشينان رسول خدا هستند.آنان خدا و شريك خدا نيستند،خدا در آنان حلول نكرده و با خداوند متعال متحد نيستند.

با ذكر شهادتين اين شبهات دفع مى شوند تا مبادا كسى به اين توهم بيفتد.

شهادت نخست

اشاره

أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له كما شهد الله لنفسه؛

گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست؛يگانه اى كه شريكى ندارد،آن سان كه خداوند به يكتايى خويش گواهى داده است.

ص: 443

ابن فارس در معناى واژه«شهد»مى گويد:

الشين و الهاء و الدال،أصل يدل على حضور وعلم وإعلام،لا يخرج شىء من فروعه عن الذى ذكرناه،من ذلك الشهادة يجمع الاصول التى ذكرناها من الحضور و العلم و الإعلام يقال:شهد يشهد شهادة؛(1)

بنابراين،شهادت در هر جا به كار رود و در همه مشتقاتش از اين اصل خارج نخواهد شد كه بيان گر حضور،علم و اعلام است.وقتى انسان مى خواهد به چيزى شهادت بدهد،بايد شاهد آن باشد و به آن علم و آگاهى پيدا كند؛سپس آن را اعلام يا اعلان نمايد.

براى نمونه،اگر شما بخواهيد در مورد واقعه اى شهادت بدهيد،نخست بايد خودتان شاهد آن واقعه باشيد و در

آن جا حضور يابيد و علم پيدا كنيد،آن گاه آن را در محكمه داورى اعلان كنيد تا نزاع از بين برود.

پس حضور شاهد خيلى مهم است.قرآن مجيد درباره ماه مبارك رمضان مى فرمايد:

فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ؛(2)پس هر كس از شما در ماه رمضان حضور داشته باشد(و در سفر نباشد)بايد آن را روزه بگيرد.

آن چه در شهادت اهميت دارد،همان حضور است و اگر حضور نباشد،شهادت تحقق نمى يابد.از اين رو،در كتاب الشهادات بحث شده كه آيا شهادت دادن كسى به شهادت دادن ديگرى الشهادة بالشهادة پذيرفته است يا نه؟پس حضور در شهادت ركن است.5.

ص: 444

از طرفى حضور دو نوع است:

1.حضور بدنى و به اصطلاح امروزى فيزيكى و با رؤيت چشم؛

2.حضور قلبى و رؤيت باطنى.

به عبارت ديگر،حضور گاهى بصرى است و گاهى بصيرتى.از اين رو،سيدالشهداء عليه السلام در دعاى عرفه

مى فرمايد:

عميت عين لا تراك عليها رقيبا؛(1)

كور باد آن ديده اى كه تو را ديده بان خود نبيند.

منظور از ديدن در اين سخن زيبا چشم بصيرت است.عبدالله بن سنان در روايت ديگرى از پدرش نقل مى كند كه گويد:خدمت امام باقر عليه السلام بودم كه يكى از خوارج وارد شد و پرسيد:اى ابوجعفر!چه كسى را عبادت مى كنى؟

فرمود:خداى متعال را.

گفت:آيا خدا را ديده اى؟

امام باقر عليه السلام فرمود:

لم تره العيون بمشاهدة الأبصار ولكن رأته القلوب بحقائق الإيمان؛(2)

چشم ها او را به صورت ديدن ظاهرى نديده اند؛بلكه دل ها او را با حقايق ايمان(با ديده بصيرت)ديده اند.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن در معناى لغوى واژه«شهد»،هر دو قسم حضور را با استفاده از

قرآن آورده است.وى مى نويسد:

الشهود و الشهادة:الحضور،مع المشاهدة إما بالبصر أو بالبصيرة؛

شهود و شهادت،همان حضور است يا با بصر و چشم و يا با بصيرت و بينش.1.

ص: 445

آن گاه راغب اصفهانى عبارت لطيف و دقيقى را مطرح مى كند و مى گويد:

لكن الشهود بالحضور ارد أولى و الشهادة مع المشاهدة أولى.(1)

اگر بخواهيم حضور مجرد از مشاهده را اراده كنيم،اين كاربرد با كلمه«شهود»بهتر خواهد بود و آن گاه كه

حضور قلبى و مشاهده با بصيرت باشد،بهتر است از واژه«شهادة»استفاده كنيم.

بنابراين،وقتى حضور و مشاهده باشد،اين شهادت اخبار نخواهد بود؛بلكه اعلام است و اخبار با اعلام تفاوت

دارد.روشن است كه اين دقت ها خيلى مفيدند و ثمره دارند.

وقتى من شهادت مى دهم و مى گويم:أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا رسول الله وأشهد أن عليا ولى

الله؛اين شهادت اخبار است و احتمال صدق و كذب دارد،يا آن چه را يافته ام اعلام مى كنم.

به سخن ديگر،آيا در واقع اين شهادت ها اخبار هستند يا انشا؟

از اين رو استاد ما آقاى گلپايگانى رحمه الله مى فرمود:«بعيد نيست كه ما شهادت را از سنخ انشا قرار دهيم نه

اخبار».

البته اين نكته مفيدى است كه انسان با گفتن شهادتين اين واقعيت را اعلام مى كند.شايد آيه اى از قرآن مجيد

مؤيد اين معنا باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ )؛(2)

و نگوييد(خدا)سه گانه است.از اين سخن،خوددارى كنيد كه براى شما بهتر است.خدا فقط معبود يگانه است.1.

ص: 446

خداوند متعال در اين آيه از سه گانه گفتن درباره خويش نهى مى كند و به اعتقاد به خداى يگانه امر مى كند.

واقعيت اين است كه در اين جا نهى و امرى در كار نيست؛بلكه انشا است.

البته شواهد ديگرى بر اين معنا در قرآن مجيد مى توان يافت كه شهادت در اين موارد به خصوص انشا است،نه

اخبار.ماده شهادت در اين موارد بدون حرف تعديه بر معمول خود وارد مى شود؛چرا كه:

گاهى مى گوييد:شهد به؛

گاهى مى گوييد:شهد له؛

و گاهى مى گوييد:شهد عليه.

و هر كدام از اين ها خصوصيتى دارد.

روشن است كه شهادت مورد بحث ما بدون حرف تعديه است،آن جا كه مى خوانيم:شهد الله أنه لا إله إلا

الله....

اين ها مواردى است كه بايد دقت كرد.

پس وقتى مى گوييم:اشهد أن لا إله إلا الله،اين واقعيت را اعلان و آشكار مى كنيم.وقتى مؤذن اين عبارت را

مى گويد،در واقع اين واقعيت را اعلان مى كند؛چرا كه اذان به معناى اعلان است،چنان كه در قرآن مى خوانيم:

(وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ )؛(1)

و مردم را به حج فرا خوان تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بيايند.

مؤذن اخبار نمى كند كه خدا يكى است و محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله7.

ص: 447

رسول خداوند است تا احتمال

صدق و كذب در آن راه يابد و اين نكته مهمى است.

البته اين واقعيت كه وحدانيت خداوند متعال از چه راهى ثابت شده است بحث ديگرى است و بايد در مباحث

توحيد مطرح شود كه شرح كلمه توحيد(لا إله إلا الله)چيست.

كلمه «وحده»

ص لا إله إلا الله ر كلمه توحيد است،پس كلمه«وحده»براى چيست؟

اين«وحدت»وحدت ذاتيه است كه نمى شود چيزى را همراه او فرض نمود.

و«الواحد»از اسماء حسنى است و معناى آن اين است كه خداوند متعالى ازلى است و ابدى؛يعنى موجودى كه

عدم ندارد،نه از اول و نه از آخر؛همانى كه امير مؤمنان على عليه السلام فرموده:

سبق الأوقات كونه و العدم وجوده والابتداء أزله؛(1)

او بر اوقات پيشى گرفته و هم چنين وجودش بر عدمش و ازليتش بر آغاز.

و«الأحد»نيز از اسماء حسنى است؛يعنى صفات كماليه او عين ذات است كه امير مؤمنان على عليه السلام در

سخنى فرمودند:هو الذى لم يتفاوت فى ذاته ولم يتبعض بتجزئه العدد فى كماله؛(2)

اين گونه نيست كه مثلا«علم»او غير از«قدرت»او باشد؛بلكه ص علم كله و قدرة كله ووجود كله ر چنان كه

در بعضى روايات اشاره شده و بزرگان علما تصريح كرده اند.(3)

ص: 448

كلمه«لا شريك له»

چرا پس از گواهى به وحدانيت خداوند متعال مى گوييم:«لا شريك له»؟

اين عبارت توحيد را تأكيد مى نمايد.

اما چرا در اين جا مى گوييم:«لا شريك له»؟

يعنى هر چند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام عزيزترين و مقرب ترين موجودات نزد

خدا هستند؛ولى هرگز شريك خدا نيستند؛چرا كه خداوند متعال در ذات،صفات،افعال و عبادت شريك ندارد.

شهادت فرشتگان

وشهدت له ملائكته واولوا العلم من خلقه؛

و فرشتگان و صاحبان علم از آفريدگانش گواهى مى دهند.

اين فراز اقتباس از آيه مباركه سوره آل عمران است،آن جا كه مى فرمايد:

(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ )؛(1)

خداوند گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست و فرشتگان و صاحبان علم نيز گواهى مى دهند،در حالى كه قيام به قسط و عدل دارند.معبودى جز او نيست و او توانا و حكيم است.

به راستى حرف«كاف»در ص كما شهد الله ر به چه معنا است؟

شايد گفته شود كه«كاف تشبيه»است؛ولى بايد تأمل كرد.

چنين به نظر مى رسد و پيش از آن كه مراجعه كنم تا بدانم گفته شده يا نه كه اگر

ص: 449

مورد قبول باشد،مفيد

خواهد بود كه:

گاهى شهادت خود را به شهادت خداوند متعال تشبيه مى كنيد؛يعنى شهادتى كه من به وحدانيت خدا مى دهم،

شبيه شهادت خداوند متعال به وحدانيت خودش است.در اين صورت كاف تشبيه خواهد بود.

گاهى مى گوييد كه من شهادت مى دهم آن گونه كه خداوند متعال شهادت مى دهد.

به نظر نگارنده،تعبير دوم درست است.

به سخن ديگر،بايد گفت كه حرف«كاف»به معناى مثل است و شبيه با مثل تفاوت دارد؛يعنى«مشهود به»من،همان«مشهود به»خداوند متعال است و خود اوست نه شبيه او؛«مشهود به»من كه وحدانيت خداوند متعال است،مطابق همان واقعيتى كه«مشهود به»خداوند متعال است.

آن چه خداوند متعال شهادت مى دهد و وحدانيت خود را اعلان مى كند،همان را من اعلان مى كنم.از اين رو،

چنين بيانى تمثيل مى شود نه تشبيه.

پس از اتخاذ اين مطلب احتياطا به كتاب المفردات راغب اصفهانى نگاه كردم و دريافتم كه او نيز همين معنا را براى

كاف بيان كرده است.او در ذيل عنوان«الكاف»مى نويسد:

الكاف للتشبيه و التمثيل...وقوله:(كالذى ينفق ماله )الآية،فإن ذلك ليس بتشبيه وإنما هو تمثيل،كما يقول النحويون مثلا:فالاسم كقولك زيد،أى مثاله قولك زيد،والتمثيل أكثر من التشبيه،لأن كل تمثيل تشبيه وليس كل تشبيه تمثيلا؛(1)

با توجه به اين متن حرف«كاف»براى دو معنا مى آيد:تشبيه و تميثل.

در مغنى اللبيب ابن هشام نيز به اين دو معنا اشاره شده است.(2)

واقع مطلب اين است كه همه موجودات،ادله و برهان هاى وجود خداوند3.

ص: 450

متعال هستند كه آفريدگارى حكيم براى جهانيان است.خداوند از اين طريق وحدانيت خود را اعلان مى كند.چنين وحدانيتى نزد من ثابت و محقق است و اين تحقق را اعلان مى كنم و معناى اين فراز همين است.

از اين رو همين آيه در المفردات فى غريب القرآن و معجم المقاييس اللغه مطرح شده است كه

(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ )يعنى چه؟(1).معجم مقائيس اللغة:3.222.(2)

راغب اصفهانى مى نويسد:

فشهادة الله تعالى بوحدانيته هى إيجاد ما يدل على وحدانيته فى العالم وفى نفوسنا؛(3)

پس شهادت خداى تعالى به يگانگى خويش،همان پديد آوردن چيزهايى است كه در جهان هستى و در وجود ما نشان گر يگانگى اوست.

ابن فارس نيز در معجم مقاييس اللغه مى نويسد:

فأما قوله جل وعز(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) فقال أهل العلم معناه أعلم الله عز وجل بين الله؛(3)

اما درباره معناى سخن خداى تعالى كه«خداوند گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست»اهل علم مى گويند:يعنى خداوند اعلام نمود و روشن ساخت.

شهادت ملائكه يعنى چه؟اين عبارت،هم در قرآن بود و هم در زيارت جامعه.راغب اصفهانى مى نويسد:

وشهادة الملائكه بذلك هو إظهارهم أفعالا يؤمرون بها و هى المدلول عليها بقوله:(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً )؛(4)

(5)8.

ص: 451

283

شهادت ملائكه به وحدانيت و يگانگى خداى يگانه همان انجام اوامر الهى است كه به آن امر شده اند و اين همان مدلول اين آيه شريفه است كه:«و آنان كه اوامر الهى را تدبير مى كنند».

شهادت فرشتگان اخبار نيست،بلكه اظهار است.آن ها افعالى را كه مأمور به انجام آن ها هستند اظهار مى كنند؛يعنى چون از طرفى فرشتگان مأموران خداوند متعال هستند دقت كنيد!و از طرف ديگر افعال آن ها كاملا مطابق حق و حكمت و مصلحت است؛يعنى آنان به اعمال و افعالشان بر وجود خداوند متعال و وحدانيت او شهادت مى دهند و اين واقعيت را اظهار مى كنند.پس اين اظهار واقعيت اخبار نيست كه محتمل كذب و صدق باشد؛بلكه آنان با اعمالشان حكمت،عدل،حقانيت و وحدانيت خداوند متعال را اظهار مى كنند.

و به نظر مى رسد كه در تكرار كلمه شهادت؛«وشهدت له الملائكة»به اختلاف كيفيت شهادت اشاره شده

باشد.

صاحبان علم

اولوا العلم چه كسانى هستند و شهادت آنان چگونه است؟با نگاه به رواياتى كه در تفسير آيه مباركه سوره آل

عمران رسيده مى يابيم كه مراد از«أُولُوا الْعِلْمِ » انبيا و اوصيا هستند.(1)پس حرف«من»تبعيضيه است.

بنابراين،انبيا و اوصيا نيز در سياق فرشتگان و خداوند متعال،وحدانيت خداوند متعال را به گونه اى بيان و اعلان مى كنند كه آن گونه بيان از عهده غير انبيا و اوصيا برنمى آيد؛چرا كه آنان از ساير خلايق اعلم و اعرف هستند و خدا را از همه بهتر مى شناسند.

ص: 452

بلكه اگر دقيق تر نظر كنيم،همان معنايى كه براى شهادت ملائكه ذكر شد،براى«اولوا العلم»نيز ثابت مى شود،اگر فراتر نباشد؛چون انبيا و اوصيا نيز مأموران خداوند متعال هستند كه«لا يفعلون إلا بما يؤمرون».اين مطلب پيش تر بيان شد و با تفصيل بيشترى و از كتاب هاى اهل تسنن نيز حديث نقل خواهيم كرد كه ائمه هم مثل انبيا و فرشتگان

«لا يفعلون الا بما يؤمرون».

بنابراين ائمه،انبيا و اوصيا مأموران خداوند متعال هستند.افعالشان حاكى و مظهر اراده خداوند متعال خواهد بود و اراده خدا عين حكمت،حقانيت و عدالت است.آنان كارى بر خلاف اراده خداوند متعال انجام نمى دهند.از اين رو تصور نگارنده اين است و الله العالم كه عدم تكرار كلمه شهادت بين«ملائكه»و«أُولُوا الْعِلْمِ » اشاره به همين جهت است كه سنخ شهادت«أُولُوا الْعِلْمِ » بنابراين كه انبيا و اوصيا باشند از سنخ شهادت ملائكه است.

ولى اگر از روايات چشم پوشيم و«أُولُوا الْعِلْمِ » را به معناى انبيا و اوصيا ندانيم،مطلق اهل علم در هر رشته اى به خصوص رشته هاى علمى در زمينه خدا و خداشناسى منظور خواهد بود و ناگزير هر علمى به اندازه خودش مثبت است و هر عالمى در هر علمى از علوم به قدر طاقت و قدرتش درباره وجود خداوند متعال و وحدانيت او اقامه دليل مى تواند كند و اين معنا را بيان نمايد.در اين صورت،حرف«من»بيانيه خواهد بود كه«أُولُوا الْعِلْمِ » بيان از خلق باشد.

مطلب ديگر اين كه چرا شهادت ملائكه در آيه شريفه و عبارت زيارت جامعه بر شهادت«أُولُوا الْعِلْمِ » مقدم شده

است؟

اگر توانستيم از روايات و غير روايات وجه پذيرفتنى كه بيان كننده اين نكته باشد بيابيم،چه بهتر وگرنه سكوت مى كنيم؛چرا كه بنا نيست مطلبى را از خود بگوييم و نعوذ بالله فهم خودمان را به قرآن مجيد و كلمات معصومين تحكيم كنيم.

ص: 453

بنابر آن چه گذشت،روشن شد كه كسى كه در حضور امام عليه السلام به وحدانيت خداوند متعال با اين خصوصيات شهادت مى دهد،واقعيتى را اعلان و اظهار مى كند كه خداوند متعال،فرشتگان و انبيا و اوصيا آن را اعلان مى كنند،او به آن واقعيت معتقد است.در نتيجه،انشا خواهد بود و نه اخبار.

خداى عزيز و حكيم

لا إله إلا هو العزيز الحكيم؛

معبودى جز او نيست و او عزيز و حكيم است.

در پايان عبارت،كلمه«لا إِلهَ إِلاّ هُوَ» تكرار شده؛شايد به دليل اين است كه اين عبارت از آيه ذيل اقتباس شده

است.در آيه اين گونه آمده است:

(قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ )؛(1)

خداوند به قسط و عدالت قيام دارد.معبودى جز او نيست،او عزيز و حكيم است.

پس هر معنايى كه در قرآن مجيد اراده شده،همان معنا در اين جا نيز اراده شده است.شايد اين عبارت تكرار شده

تا وحدانيت همراه با اين دو وصف و يا اين دو اسم«اَلْعَزِيزُ الْحَكِيمُ » اعلان شود.

راغب اصفهانى درباره واژه«العزيز»مى نويسد.

العزيز الذى يقهر ولا يقهر؛(2)

عزيز كسى است كه غالب مى شود،ولى مغلوب نمى گردد.

شايد از مصاديق عدم مقهوريت خداوند متعال،عدم معرفت به ذات خداوند

ص: 454

متعال است؛يعنى هيچ علمى از هيچ

كسى قاهر و غالب نمى شود كه بتواند به ذات خداوند متعال برسد.

در مورد واژه«الحكيم»نوشته اند:«الموجد للأشياء على غاية الإحكام».(1)

شهادت دوم

اشاره

واشهد ان محمدا عبده المنتجب ورسوله المرتضى ارسله بالهدى ودين الحق ليظهره على الدين كله ولوكره المشركون ؛

و گواهى مى دهم كه حضرت محمد صلى الله عليه وآله بنده برگزيده و رسول پسنديده اوست كه او را با هدايت و دين حق فرستاد تا بر همه دين ها چيره گرداند،گرچه بر شرك ورزان ناگوار باشد.

پيامبر بنده خداست

اين فراز را از چند محور مى توان بررسى كرد:

محور يكم.پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بنده خداوند متعال هستند.به نظر مى رسد كه شايد تقديم عبوديت بر

رسالت اشاره به چند مطلب باشد:

1.اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هر چه از مقامات،كمالات و ملكات دارند،از مولاى خود خداوند

متعال است و چيزى از خود ندارند.

2.اين كه ابتداى رسيدن به هر مقام و مترلتى در پيشگاه خداوند متعال عبوديت است و اين حقيقتى است كه از

روايات استفاده مى شود و ما در مباحث پيشين برخى از آن روايات را ذكر كرديم؛از جمله روايتى بود كه از حضرت

امام رضا عليه السلام نقل

ص: 455

شده است كه آن حضرت فرمودند:

اين مقامى كه امير مؤمنان عندالله پيدا كردند و كرامتى كه عندالله داشتند،به بركت عبوديت بوده است.

3.اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خدا نيست؛چون همان طورى كه در مورد ائمه عليهم السلام كسانى

پيدا شدند و غلو كردند،در مورد شخص پيامبر اكرم نيز كسانى بودند كه آن حضرت را خدا مى دانستند.

اين مطلب نيز در روايات آمده است.

بنابراين،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بنده خداوند متعال است،نه اين كه خدا نيست؛بلكه شريك خدا هم

نيست.فرزند خدا و متحد با خدا هم نيست و هيچ حلولى در اين جا صورت نگرفته است؛بلكه عبد خدا هستند.

محور دوم.حضرت محمد صلى الله عليه وآله عبد و بنده منتجب خداوند است.واژه«منتجب»يعنى مختار،ممتاز و جدا شده.وقتى كسى مختار و منتجب و از بين ديگران انتخاب مى شود كه خصايص و ويژگى هايى داشته باشد.ممتاز شدن نزد خدا خصايص و ويژگى هايى را لازم دارد؛خصايصى كه از نظر خداوند متعال خصايص باشد و در ادامه،جدا شدن،انتخاب و اختيار خدا را در پى داشته باشد.پيامبر اكرم داراى خصايصى بودند كه آن خصوصيات از نظر خداوند باعث شد كه آن حضرت منتجب و منتخب عندالله شدند.

محور سوم.رسالت و رسول بودن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با صفت«المرتضى»موصوف شد؛يعنى آن

حضرت رسول خداوند متعال است و مورد رضايت و پسند خداوند هستند.شايد اين عبارت به اين آيه مباركه اشاره

باشد كه مى فرمايد:

ص: 456

(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ )؛(1)

داناى غيب اوست؛پس هيچ كس را بر رازهاى غيب خود آگاه نمى سازد،مگر رسولانى كه برگزيده است.

پس رسولى كه مرتضى شد،چنين مقاماتى به او داده مى شود.از طرفى،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مورد پسند

خداوند متعال بودند،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا )؛(2)

و او پيوسته مورد رضايت پروردگارش بود.

پس وقتى پسند كننده خداوند باشد و خدا كسى را بپسندد،اين فرد چه مقاماتى را پيدا مى كند!به راستى ملاكات

مورد پسند خداوند متعال براى گزينش يك فرد چيست؟

پسند خداوند متعال در هر مرتبه،آن مرتبه عاليه اى است كه پيامبر اكرم دارند كه اشرف مخلوقات هستند.آن

حضرت به مقامى رسيد كه مرتضاى خداوند على الاطلاق به جميع معانى كلمه بودند و وقتى مرتضاى خداوند واقع

شدند،به او گفتند:

(وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى )؛(3)

و به زودى پروردگار تو آن قدر به تو عطا خواهد كرد كه راضى شوى.

به تعبيرى خداى متعال مى فرمايد:شما كارى كنيد كه مرتضاى من باشيد،آن وقت من به شما به گونه اى عطا

مى كنم كه شما راضى باشيد.

تذكر يك نكته قرآنى لازم است كه قرآن مجيد هر گاه سخن از عطا فرموده،آن را به واژه«رب»اضافه كرده

است؛همان گونه كه اين آيه بدان اشاره دارد.در آيه ديگرى مى فرمايد:5.

ص: 457

إِنّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ*فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ )؛(1)به راستى ما به تو كوثر عطا كرديم.پس براى پروردگارت نماز بخوان و قربانى كن.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً )؛(2)

و عطاى پروردگار تو منع شده نيست.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

(كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ )؛(3)

هر يك از اين دو گروه را از عطاى پروردگارت بهره مى دهيم.

در آيه ديگرى آمده است:

(جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً )؛(4)

اين پاداشى از جانب پروردگارت و عطايى حساب شده است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

(ربنا الذى أعطى كل شى ء خلقه ثم هدى)؛

پروردگار ما آن كسى است كه به هر چيزى،آن چه براى آفرينش آن لازم بوده عطا كرده،آن گاه هدايت كرده است.

وقتى كسى رشد و تربيت كسى را بر عهده گرفت،تمام مستلزمات رسيدن به آن كمال و هدف را عطا مى كند و

در غير اين صورت خلف و نقض غرض خواهد بود.از0.

ص: 458

اين رو در دعاى ابوحمزه آمده است:رب بما أعطيتنى.

پس چون عطاست بايد رب هم باشد.كار خداوند متعال به لحاظ ربوبيتش و به مقتضاى آن مقام،عطا است.

عطاء رب،مطلق است.از اين رو حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد:

(رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ )؛(1)

پروردگارا!به هر خير و نيكى كه تو بر من فرو فرستى نيازمندم.

رسالت هدايت گر

ارسله بالهدى ودين الحق ؛

پيامبرى كه او را با هدايت و دين حق فرستاد.

بنابراين وقتى به رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شهادت مى دهيم،اين شهادت،با مقامات،اوصاف و

منازلى براى آن حضرت توأم است.رسالتى كه به پيامبر اكرم عطا شده،رسالت هدى و هدايت است.

چنان كه پيش تر گذشت،واژه«هدايت»به تمام معنا،همه كسان ذوى العقول يا چيزها اعم از ذوى العقول يا غير ذوى العقول را كه به هدايت نياز دارند،شامل مى شود.دين اسلام،براى بشر بالخصوص،دين هدايت و حق است.

حق يعنى چه؟يعنى هرگز در دين اسلام باطل و بطلانى وجود ندارد.منظور از باطل در اين جا بالمعنى الاعم است،

نه فقط باطل در مقابل حق كه معمولا به كار مى بريم؛بلكه شامل نقص،سهو،خطا و اشتباه مى شود كه هر كدام

نوعى از بطلان هستند و همه اين موارد در دين اسلام منتفى است.از اين رو،درباره قرآن اين گونه آمده است:

ص: 459

(وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ*لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ )؛(1)

و همانا اين كتابى است شكست ناپذير كه هيچ باطلى نه از پيش رو و نه از پشت سر بر آن راه ندارد؛چرا كه از جانب خداوند حكيم و ستوده نازل شده است.

پس در اين جا باطل به جميع معانى كلمه مورد نظر است و هيچ نقص،اشتباه و خطايى در قرآن نيست.ص لا يأتيه ر

از هيچ طرف؛نه اكنون،نه در آينده،نه از پيش رو و نه از پشت سر.اين همان دين حق است.

به نظر مى رسد كه برهان اين مطلب در قرآن مجيد است،آن جا كه مى فرمايد:

أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ؛(2)آيا كسى كه موجودات را آفريده از حال آنان آگاه نيست،با اين كه او بسيار باخبر و آگاه است؟

چون خداوند متعال كه خالق بشر است و حكمت و هدف از خلقت اين بشر،هدايت و رسيدن به كمال است.

او كه خالق است،بشر را براى رسيدن به كمال خلق كرده است.خبير است به اين كه چه چيزى بشر را براى رسيدن به كمال،كمك مى كند و چه چيزى مانع رسيدن او به كمال مى شود؛يعنى از همه مقتضيات و تمام موانع آگاه است.از اين رو،بايستى به مقتضاى قاعده لطف كارى كند كه مقتضيات رسيدن به اين هدف و حكمت فراهم شود و موانع در اين راه برطرف گردد؛يعنى برنامه اى كه به تعبير ما شريعت است ارائه كند.بنابراين،ناگزير بايد دين و شريعتى بيايد كه حق باشد؛حق در مقابل باطل به جميع معانى آن.از اين رو كسى حق ندارد به اين دين اشكالى كند كه مثلا:فلان جا چرا چنين؟فلان حكم چرا فلان؟چرا اين طور؟4.

ص: 460

اين چراها را نبايد كرد؛زيرا كه كسى اين شريعت را مقرر كرده كه ما را آفريده و به حالات،حقايق احوال،

واقعيات ما و به آن چه ما را به غرض از خلقت مى رساند و آن چه مانع مى شود،آگاه است.

پس اگر گفت:فلان چيز حرام است؛يعنى براى تو مانعيت دارد و اگر گفت:انجام فلان عمل مستحب است،

انجام بده؛يعنى تو را در رسيدن و حركت به سوى كمال يارى مى كند.

به راستى چنين دينى را بايستى به دست چه كسى بسپارند و چه كسى بايد آن را به مردم برساند؟

آرى بايد رسول باشد كه مرتضى به جميع جهات باشد؛يعنى به مناسبت حكم و موضوع،وقتى دين چنين بود،مبلغ دين هم بايد با اين دين متناسب باشد و از خطا،نسيان،غرض،غرائز شهوانى به دور باشد و چيزى را از دين كم نكند يا چيزى را به دين،مطابق هواى نفسش اضافه نكند.

پس هر كسى از افراد بشر و مكلفان به اين دين،هر مقدار ارتباطشان با اين دين بيشتر باشد،علاوه بر اين كه به

هدف از خلقت نزديك تر هستند،همان كاشف از مرضى بودن عندالله مى شود.چنان كه گذشت،به مقتضاى آيه

مباركه«نفر»كه مى فرمايد:

(لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ )؛(1)

تا در دين آگاهى يابند.

كلمه دين اعم از اصول اعتقادات،احكام شرعى و جهات اخلاقى است و كمال انسان در اين است كه در هر سه بعد كار كند و در مسير صحيح رسيدن به كمال قدم بردارد؛زيرا كه انسان فكر است و بدن و نفس و هر يك از اين ابعاد وظيفه خاص خود2.

ص: 461

را دارد،از نظر فكر و اعتقاد مستقيم باشد و هم چنين در احكام شرعيه كه مربوط به اعضا و جوارح بدن است و در جهات اخلاقى كه مربوط به نفس است و كسى كه در اين سه بعد كار كند،در مسير دين حق حركت كرده است.حالا اگر به جايى رسيد و نخواهد رسيد كه بخواهد رسول مرتضى شود،آن جا كه حضرتش

مى فرمايد:

ألا و إن إمامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه ومن طعمه بقرصيه،ألا وإنكم لا تقدرون على ذلك ولكن

أعينونى بورع واجتهاد...؛(1)

امام شما از دنياى خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان كفايت كرده است.بدانيد كه شما توانايى چنين كارى را نداريد،اما با پارسايى و تلاش فراوان...مرا يارى كنيد.

امام صادق عليه السلام فرمود:

كونوا دعاة للناس بغير ألسنتكم ليروا منكم الورع والاجتهاد و الصلاة و الخير،فإن ذلك داعية ؛(2)

مردم را با غير زبان هايتان[به مذهب خويش]دعوت كنيد تا از شما پارسايى،تلاش،نماز و نيكى را ببينند كه همين دعوت كننده است.

انسان بايستى در اين مسير جد و اجتهاد داشته باشد.اين همان معناى ص ارسله بالهدى ودين الحق ر است.

آيين همگانى

ليظهره على الدين كله ولوكره المشركون ؛

تا بر همه دين ها چيره گرداند،گرچه شرك ورزان ناخشنود باشند.

ص: 462

در اين عبارت لام«ليظهره»براى علت و غايت است؛يعنى دين اسلام بايد بر همه اديان،ملل و تمامى اهل زمين

غلبه پيدا كند و بر آنان ظاهر شود،گرچه شركورزان كراهت داشته باشند.

اين آيه از ادله مهدويت و از آيات متعلق به حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف و از وعده هاى الهى

است.

چون هنوز اين امر تحقق نيافته است،پس ناگزير بايد در آينده باشد و زمانى فرا رسد كه اين حقيقت و واقعيت تحقق پيدا كند و چون امامى به غير از حضرت ولى عصر عليه السلام نداريم،پس بايد در زمان آن حضرت اين واقعيت محقق شود.

اين شهادت در قرآن مجيد ريشه دارد،آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ )؛(1)

او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه دين ها پيروز گرداند،گرچه شرك ورزان ناخشنود باشند.

در مجمع البيان در ذيل اين آيه آمده كه امام باقر عليه السلام فرمود:

إن ذلك يكون عند خروج المهدى من آل محمد،فلا يبقى أحد إلا أقر بمحمد صلى الله عليه وآله؛(2)

همانا غلبه دين حق بر همه دين ها به هنگام خروج مهدى آل محمد است؛پس در زمين كسى باقى نمى ماند مگر آن كه به رسالت محمد صلى الله عليه وآله اقرار مى كند.

اين آيه در هنگام خروج مهدى آل محمد عليهم السلام محقق خواهد شد كه همه به پيامبرى و رسالت حضرت محمد

صلى الله عليه وآله اقرار خواهند كرد،ان شاء الله.5.

ص: 463

جلد 2

مشخصات کتاب

عنوان قراردادی : زیارتنامه جامعه کبیره .شرح

مشخصات نشر : قم: مرکز حقایق اسلامی 1388 -

مشخصات ظاهری : 4ج.

فروست : مرکز حقایق اسلامی؛ 110؛ 132.

شابک : ج.1 978-600-5348-11-8 ؛ ج.2 978-6005348-31-6 ؛ ج.3 978-600-5348-57-6

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ص.ع. به انگلیسی : Ali Husayni Milani. Along with guiding leaders a new glance

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1389).

یادداشت : ج.3(چاپ اول :1390)(فیپا).

یادداشت : کتابنامه به صورت زیر نویس.

موضوع : زیارتنامه جامعه کبیره -- نقد و تفسیر

موضوع : زیارتنامه ها

شناسه افزوده : حسینی میلانی، علی 1326 -

شناسه افزوده : مرکز الحقائق الاسلامیه

رده بندی کنگره : BP271/20422/ح54 1388

رده بندی دیویی : 297/777

شماره کتابشناسی ملی : 1829665

ص: 1

اشاره

فهرست نگاشته ها

بخش چهارم

امامت و امام شناسى

سخنى در شهادت سوم 19

رشد يافتگان 23

واشهد انكم الائمة الراشدون

هدايت شدگان 27

المهديون

معصومان 28

المعصومون

گراميان 28

المكرمون

مقربان درگاه خدا 30

المقربون

پرهيزكاران 32

المتقون

تقوا چيست؟ 34

مراتب تقوا 34

راستگويان 39

الصادقون

ص: 5

نكاتى ارزنده 41

برگزيدگان 47

المصطفون

اصطفاء در لغت 53

نكته سوم.اعلم بودن اهل بيت 55

اطاعت كنندگان از خدا 60

المطيعون لله

اطاعت از حضرت على اطاعت از پيامبر خداست 61

اطاعت كنندگان همان پيروزمندانند 62

از ديگر آثار اطاعت 64

قائمان به امر خدا 65

القوامون بامره

عاملان به اراده خدا 70

العاملون بارادته

پيروزمندان به كرامت خدا 71

الفائزون بكرامته

برگزيده شدگان به علم خدا 75

اصطفاكم بعلمه

كلمه«اصطفاء» 75

پسنديده شدگان براى غيب 83

وارتضاكم لغيبه

برگزيدگان براى سر خدا 87

واختاركم لسره

ص: 6

معانى متعدد كلمه«سر» 88

معناى يكم؛رازداران خدا 90

معناى دوم؛راز خدا 94

معناى سوم؛مستقر خدا 96

برگزيده شدگان به قدرت خدا 98

واجتباكم بقدرته

نكاتى ارزشمند 100

واژه«اجتباء»در قرآن 101

«بقدرته»يعنى چه؟ 110

عزت و هدايت گرى 112

وأعزكم بهداه

عزت مطلق 113

ائمه و عزت حقيقى 114

ويژگى هاى عزت حقيقى 116

عزت و هدايت 118

گزينش و هدايت 119

هدايت چيست؟125

مخصوصان به برهان 126

وخصكم ببرهانه

برهان يعنى چه؟126

رب يعنى چه؟127

محصل معنا 128

برهان از نظر مصداقى 128

ص: 7

برگزيدگان براى نور خدا 131

وانتجبكم لنوره

نور از نظر مصداقى 132

تأييدشدگان به روح 137

وايدكم بروحه

خلفاى خدا در زمين 145

ورضيكم خلفاء فى ارضه

رضا يعنى چه؟152

حجت هاى الاهى 153

وحججا على بريته

«بريه»يعنى چه؟154

نكات ارزنده 161

ياوران دين خدا 162

وانصارا لدينه

حافظان سر خدا 163

وحفظة لسره

خازنان علم خدا 164

وخزنة لعلمه

وديعه داران حكمت خدا 164

ومستودعا لحكمته

بيان گران وحى خدا 164

وتراجمة لوحيه

ص: 8

پايه هاى توحيد خدا 165

واركانا لتوحيده

از روايات ركن بودن ائمه 166

اقرار به يگانگى خدا با اقرار به ولايت ائمه 167

اگر ائمه نبودند خدا شناخته و عبادت نمى شد 168

شاهدان بر خلق خدا 169

وشهداء على خلقه

راهنمايان بندگان 171

واعلاما لعباده

نشانه هاى روشن شهرها 173

ومنارا فى بلاده

راهنمايان راه خدا 173

وادلاء على صراطه

عصمت ائمه 174

عصمكم الله من الزلل

عصمت در لغت 175

عصمت در اصطلاح 179

بررسى حقيقت عصمت 182

اعطايى بودن عصمت 185

آيا عصمت داراى مراتب است؟188

سخنى درباره آيه تطهير 189

آيا اراده تكوينى است يا تشريعى؟191

چگونگى دلالت آيه بر عصمت 192

ص: 9

اهل بيت چه كسانى هستند؟192

پاسخ از شبهه اى درباره حديث كساء 202

نكاتى درباره سند حديث كساء 208

نقش ائمه عليهم السلام در برابر مقامات اعطايى الاهى 213

مقدمه 215

تعظيم كنندگان جلال خدا 218

فعظمتم جلاله

بزرگ شمارندگان شأن خدا 219

واكبرتم شأنه

تمجيد كنندگان كرم خدا 220

ومجدتم كرمه

ذاكران هميشگى 221

وادمتم ذكره

راه هاى رسيدن به خدا 227

تقويت كنندگان پيمان توحيد و فرمان برى خدا 228

ووكدتم ميثاقه،واحكمتم عقد طاعته

1.مرحله پيمان الاهى 229

نكاتى از روايات عالم ذر 232

2.مرحله دعوت به پيمان 233

فرق بين عهد و عقد 236

پند دهندگان در نهان و آشكار 237

ونصحتم له فى السر و العلانية

ص: 10

فراخوانان به راه خدا 238

ودعوتم الى سبيله بالحكمة و الموعظة الحسنة

جان نثاران در رضاى خدا 241

وبذلتم انفسكم فى مرضاته

صابران بر مصائب 242

وصبرتم على ما اصابكم فى جنبه

مواثيق ديگر و فضايلى مهم 251

برپا كنندگان نماز 252

واقمتم الصلاة

نماز از ديدگاه قرآن 257

ائمه و نماز 261

پردازندگان زكات 271

وآتيتم الزكاة

امر كنندگان به معروف و بازدارندگان از منكر 275

وامرتم بالمعروف ونهيتم عن المنكر

تفقه در دين يعنى چه؟276

چرا سه بعد؟278

جهادگران حقيقى 280

وجاهدتم فى الله حق جهاده

جهاد در قرآن و روايات 281

معناى«حق الجهاد»289

سه گروه در رابطه با ائمه 295

ص: 11

اعراض كنندگان از ائمه 296

فالراغب عنكم مارق

«مروق»در لغت 298

ملازمان با ائمه 300

واللازم لكم لاحق

كوتاهى كنندگان در حق ائمه 307

والمقصر فى حقكم زاهق

جهالت مردم درباره اهل بيت 309

فقط اهل بيت حق اند 314

والحق معكم وفيكم 315

حق يعنى چه؟316

حق از ديدگاه قرآن 317

حق با على است 324

ومنكم و اليكم 327

نگاهى به دانش حضرت امير 328

اهل حق چه كسانى هستند؟329

وانتم اهله ومعدنه

ميراث داران نبوت 331

وميراث النبوة عندكم

محاسبه مردم در قيامت توسط ائمه 332

واياب الخلق اليكم،وحسابهم عليكم

نكاتى ارزشمند 333

يك بحث قرآنى 336

ص: 12

حالات شگفت ائمه 349

مقام اختصاصى در روز قيامت 353

فصل الخطاب نزد كيست؟355

وفصل الخطاب عندكم

فصل الخطاب از ديدگاه قرآن و حديث 356

على الفاروق و الميزان 358

جايگاه آيات الاهى 363

وآيات الله لديكم

مصاديق آيات الاهى 366

قرآن مجيد 366

معجزه ها 367

كتاب هاى آسمانى 367

جايگاه اوامر حتمى الاهى 369

وعزآئمه فيكم

جايگاه نور الاهى 370

ونوره وبرهانه عندكم

تفويض امر الاهى 374

وامره اليكم

ائمه و ولايت در احكام 374

شارع كيست؟376

ديدگاه علما 382

پيروان اهل بيت پيروان خدا هستند 384

من والاكم فقد و الى الله ومن عاداكم فقد عادى الله

ص: 13

ولاء يعنى چه؟385

نكته اى قابل ذكر 386

دو راه اساسى 387

راه خدا 387

راه شيطان 388

ائمه و ولايت بر اموال و انفس 391

دليل هاى ولايت تشريعى از قرآن 392

دليل يكم 392

اقرار مفسرين عامه 393

دليل دوم 396

دليل سوم 399

ولايت تشريعى از ديدگاه احاديث 405

ولايت تشريعى در حديث ولايت 405

حديث ولايت به روايت احمد 406

حديث ولايت به روايت ترمذى 407

حديث ولايت به روايت طبرى 408

حديث ولايت به روايت طبرانى 409

ولايت تشريعى و حديث وهب 411

ولايت تشريعى در حديثى ديگر 412

مهرورزى به ائمه اهل بيت 414

ومن احبكم فقد احب الله،ومن ابغضكم فقد ابغض الله

تمسك جويندگان به ائمه 415

ومن اعتصم بكم فقد اعتصم بالله

ص: 14

سخنى در شهادت سوم

واشهد انكم الائمة الراشدون المهديون المعصومون المكرمون المقربون؛

و گواهى مى دهم كه شما پيشوايان رشد يافته،هدايت يافته،معصوم،گرامى و مقرب خدا هستيد.

براى مقدمه مى گوييم:شهادت ثالثه يعنى شهادت و گواهى دادن به امامت،ولايت و خلافت ائمه اطهار عليهم السلام كه بعد از شهادت به يگانگى خدا و رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اهم اصول شيعه؛بلكه به تعبير بزرگان ما،اين شهادت مكمل شهادتين در دين ماست؛هم چنان كه خداوند مى فرمايد:

(الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ) ؛(1)

امروز دين شما را كامل نمودم.

به تعبير ديگر،بدون شهادت ثالثه،شهادتين اثر لازم را ندارند؛چرا كه خداوند مى فرمايد:

(وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً) ؛(2)

و اسلام را به عنوان دين جاودان شما پذيرفتم.

ص: 19

البته در اين بحث ها طرف خطاب كسانى هستند كه(فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ )(1) نباشند،وگرنه ما با كسانى كه دل

بيمارى دارند كارى نداريم.(2)

در اين مورد بيان چند مطلب ضرورى است.

مطلب يكم.به يقين آيه ولايت درباره امير مؤمنان على عليه السلام نازل شده است.آن جا كه مى فرمايد:

(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ) ؛(3)

سرپرست شما تنها خدا و پيامبر و آنانى هستند كه ايمان آورده اند؛همانان كه نماز را برپا داشته و در حال ركوع زكات مى دهند.

در اين زمينه احاديث فراوانى از شيعه و سنى نقل شده است.پس دلالت آيه بر ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام،بعد از ولايت خدا و رسول او،مسلم و قطعى است و هم چنان كه به ولايت خدا و رسول شهادت مى دهيم بايد به ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام نيز شهادت دهيم.

مطلب دوم.روايات بسيارى نقل شده كه در آن ها آمده است كه قبل از اين عالم و هم چنين در غيب اين

عالم،هر جا اسم خدا و رسول بوده در پى آن،اسم اميرالمؤمنين عليه السلام نيز بوده است.

به عبارت ديگر،در هر مرتبه اى از مراتب وجود كه هر جا«لا إله إلا الله،محمد رسول الله»نوشته شده«على صفوة الله،على حجة الله»نيز با اوصاف گوناگون5.

ص: 20

نگاشته شده است.اين احاديث در كتاب هاى شيعه و سنى فراوان نقل شده است.(1)

مطلب سوم.در خصوص شهادت به ولايت بعد از شهادتين رواياتى نقل شده كه اين روايات،اطلاق و عموم دارند و شامل اذان نيز مى شوند.

مطلب چهارم.اگر بپذيريم كه به جهت تمام نبودن اين روايات مطلق از نظر سندى نتوانيم به آن ها استدلال كنيم،به روايات«من بلغ»استدلال مى نماييم و همين استدلال براى فتوا دادن به شهادت ثالثه در اذان كافى است.

مطلب پنجم.اگر شهادت ثالثه در اذان از شعائر مذهب باشد آن سان كه برخى از بزرگان فرموده اند و فتوا داده اند گفتن آن در اذان واجب است.(نه اين كه ادعاى بزرگى براى آن ها بكنيم كه آنان بزرگ هستند؟مثل مرحوم آقاى حكيم كه در مستمسك چنين فرموده اند).(2)

بنابراين،شهادت ثالثه چيزى نيست كه از ما و از جهت هواى نفس و يا به داعيه حب اهل بيت عليهم السلام باشد؛بلكه واقعيتى است كه بر اين معنا دليل قائم است.گرچه ما ارادت و اخلاص خود را به اهل بيت عليهم السلام،به هر نحوى كه برايمان پيش بيايد،اظهار مى كنيم.

در شرح اين فراز نكات و تأملات مفيدى است كه تمام آن چه از ناحيه خداوند متعال براى ائمه عليهم السلام ذكر مى شود به عنوان هاى«اصطفاكم بعلمه،ارتضاكم لغيبه،اختاركم لسره،اجتباكم بقدرته،أعزكم بهداه...»همه اين افعال به خداوند متعال5.

ص: 21

مربوط است كه خداوند متعال اين حضرات را اين چنين قرار داده و مقاماتى را به آن ها عطا كرده است.اين سروران لياقت،شأنيت و اهليت براى اين مقامات را پيدا كردند و خداوند هم آن ها را در چنين جايگاهى قرار داده است.پرسش اين كه ائمه عليهم السلام چه عملى انجام داده اند كه به اين مقام رسيده اند؟

پس از پايان اين فراز،عبارت بعدى با«فاء»تفريع مى آيد،مى فرمايد:«فعظمتم جلاله وأكبرتم شأنه»؛يعنى هر چه خدا شما را بالا برد،تواضع و خشوع شما براى خدا بيشتر شد.در اين جا بيان دو مطلب ضرورى است:

مطلب اول:كسانى مى گويند:وقتى انسان به جايى رسيد ديگر نماز،عبادت،خضوع و خشوع براى خدا لازم نيست.(1)اين افراد،توهم مى كنند كه به جايى رسيده اند،از اين رو از تكاليف شرعى شانه خالى مى كنند؛در حالى كه خداوند متعال در قرآن مى فرمايد:

(وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ ) ؛(2)

پروردگارت را تا زمانى كه يقين(مرگ)تو فرا رسد عبادت كن.

مطلب دوم:دسته ديگر از منحرفان كسانى هستند كه مى گويند:اساسا زيارت جامعه غلو دارد.اين افراد اگر مصداق(فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ )(3) هستند،كارى با آن ها نداريم و اگر اين گونه نيستند،پس ملاحظه كنند كه اين مقامات و منازل را خداوند متعال به ائمه عليهم السلام داده است كه مى فرمايد:«اصطفاكم،اجتباكم...»و سپس0.

ص: 22

مى گوييم:«فعظمتم جلاله وأكبرتم شأنه وأحكمتم عقد طاعته»كجاى اين مطلب غلو دارد؟

ما پيش تر از قرآن مجيد استفاده كرديم كه در تاريخ اسلام،بلكه از ابتداى خلقت چنين است كه ائمه دو قسم هستند:

1.امامان گمراهى.

2.ائمه هدايت.

اين موضوع بحث جداگانه اى مى خواهد،اجمالا،مقتضاى حكمت و سنت الاهى بر اين قرار گرفته و از آن وقتى كه ابليس حاضر نشد بر حضرت آدم عليه السلام سجده كند،اين قضيه شروع شد.

رشد يافتگان

واشهد انكم الائمة الراشدون؛

و گواهى مى دهم كه شما پيشوايان رشد يافته هستيد.

اولين وصفى از اوصاف ائمه عليهم السلام كه بدان گواه هستيم اين است كه آن حضرات«راشد»هستند،اتصافشان به اين وصف يك حقيقت است كه حتى مخالفان نيز گواه هستند و احدى نمى تواند آن را انكار كند.

واژه«رشد»،«رشيد»و«راشد»كه جمع آن«راشدين»است به چه معناست؟

در كتاب المفردات فى غريب القرآن آمده است:

الرشد و الرشد:خلاف الغى،يستعمل استعمال الهداية...قال تعالى:(فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً)(1) و(وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ ) .(2)

ص: 23

وبين الرشدين؛أعنى الرشد المؤنس من اليتيم،والرشد الذى اوتى إبراهيم عليه السلام،بون بعيد....

وقال بعضهم:الرشد أخص من الرشد،فإن الرشد يقال فى الامور الدنيوية والاخروية،والرشد يقال فى الامور الاخروية لا غير.والراشد و الرشيد يقال فيهما جميعا،قال تعالى:(أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ ) .(1)

(2) بنابر قول راغب:رشد مقابل غى است،چنان كه در قرآن مجيد نيز آمده كه فرمود:(قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ) .(3)

رشد به معناى هدايت نيز به كار مى رود.

اما در القاموس المحيط براى اين واژه خصوصيتى ديگر است كه آمده:

الرشد:الاستقامة على طريق الحق مع تصلب فيه....(4)

و به نظر مى رسد كه همين معنا مناسب حال حضرت ابراهيم عليه السلام كه فرمود:(وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ

رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ ...)(5) و حال ائمه اطهار عليهم السلام مى باشد.

كلمه«الراشدون»فقط يك مرتبه در قرآن مجيد آمده كه فرموده:

(وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ *فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ) .(6)7.

ص: 24

فضيل بن يسار مى گويد:از امام صادق عليه السلام پرسيدم:آيا حب و بغض از ايمان است؟

فرمود:

وهل الإيمان إلا الحب و البغض،ثم تلا هذه الآية...؛(1)

مگر ايمان چيزى جز حب و بغض است؟آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود....

ائمه عليهم السلام به تمام معناى كلمه راشد بودند؛ يعنى بر هدايت بودند و بر آن استقامت داشتند،كه البته اين معنا صحيح است؛ولى آن ها در واقع خودشان نور و هدايت هستند و البته هادى اند به راهى كه هرگز در آن شائبه غى وجود ندارد،و چون اين گونه باشند شايسته رهبرى هستند كه قرآن كريم فرموده:

(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى ) ؛(2)

آيا آن كس كه به حق و راستى هدايت مى كند شايسته پيروى است يا آن كس كه خود هدايت نمى شود مگر آن كه هدايتش كنند؟

به راستى چه كسانى را در مقابل اهل بيت عليهم السلام علم كردند و آن ها را به خلفاى راشدين متصف نمودند؟

بلكه در برخى از كتاب هاى حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله روايت مى كنند كه آن حضرت فرمود:

عليكم بسنتى وسنة الخلفاء الراشدين من بعدى؛(3)

بر شما باد حفظ سنت من و سنت خلفاى راشدين پس از من.

ولى بنابر تحقيقى كه در متن و سند اين حديث انجام داده ام روشن شد كه اساسا اين حديث حتى بر مبانى اهل سنت و با استناد به اقوال علماى جرح و تعديل آن ها1.

ص: 25

صحت ندارد؛ و بعضى از بزرگان اهل سنت نيز به عدم اعتبار اين حديث تصريح كرده اند،ولى اگر از بحث سندى نيز تنزل كنيم و صحت حديث را بپذيريم،ناگزير خلفاى راشدين،ائمه عليهم السلام خواهند بود،نه زيد،بكر و خالد؛ زيرا به قطع نظر از روايات و ادله ديگر،زندگانى آن بزرگواران حاكى از«راشد»بودن آن ها و مطالعه در احوالاتشان شاهد و گواه بر اين معناست.

حالا اگر اكثريتى در اين جهان چنين باشند كه دانسته و با اختيار خودشان راه رشد را انتخاب نكردند و راه غى را برگزيدند و سراغ كسانى رفتند كه به غلط،آن ها را به خلفاى راشدين متصف كردند...آن ها خود مقصرند...قرآن كريم

مى فرمايد:

(وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً) ؛(1)

اگر آنان راه رشد و رستگارى را ببينند آن را،راه خود انتخاب نمى كنند.

بديهى است كه اين القاب،القاب ائمه عليهم السلام است؛القابى چون«الصديق»و«الفاروق»لقب امير مؤمنان على عليه السلام است.(2)طبق تحقيقى كه انجام يافته بزرگانى از اهل سنت مى گويند كه درباره لقب«الفاروق»براى عمر حديث نداريم؛«وإنما لقبه بذلك أهل الكتاب»؛ يعنى يهودى ها اين لقب را براى عمر گفته اند.(3)

آرى،ائمه ما امامان راشدون هستند.به همين جهت خداوند متعال آن ها را براى هدايت منصوب كرد و مقتدا قرار داد.7.

ص: 26

هدايت شدگان

المهديون؛

گواهى مى دهم كه شما هدايت شده مى باشيد.

در اصول كافى بابى به عنوان«الأئمة هم الهداة»(1)وجود دارد كه هم چنان كه در عنوان آمده هدايت و هادويت هر دو به اين ذوات مقدسه منحصر است،خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(2)

فقط تو بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

و رسول خدا صلى الله عليه وآله چنان كه در احاديث فريقين آمده فرموده كه هادى امت،على است.(3)

بنابراين،آيا مى شود هادى،مهدى نباشد؟يا غير مهدى،هادى باشد؟

هر كدام از ائمه عليهم السلام«مهدى»است،ولى هادى آن ها كيست؟

هادى آن ها خداوند متعال است،حال،بايد فكر كنيم،كسى كه هادى او خداوند متعال است چگونه است؟

اما حضرت ولى عصر ارواحنا فداه ملقب شدند به«مهدى»به جهت اين كه در ايشان و كيفيت هدايتشان خصوصياتى وجود دارد.شايد از مهم ترين آن ها اين باشد كه به توسط ايشان وعده خداوند در آيه مباركه(هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ )(4) و وعده رسول خدا كه«يملأها قسطا وعدلا

ص: 27

بعد ما ملئت ظلما وجورا»(1)تحقق پيدا خواهد كرد،عجل الله تعالى فرجه الشريف وجعلنا من أنصاره وأعوانه.

معصومان

المعصومون؛

گواهى مى دهم كه معصوم،شما هستيد.

در چند جاى زيارت جامعه عصمت ائمه عليهم السلام ذكر شده و ما ادله اين مقام عظيم را در بخش عرضه اعتقادات بيان خواهيم كرد،(2)0 در آن جا بحث عصمت،شفاعت و رجعت،و بعضى مسائل اعتقادى ديگر كه زاير در خدمت امام عليه السلام مى خواهد عرضه بدارد به طور مفصل بيان خواهد شد.

گراميان

المكرمون؛

گواهى مى دهم كه شما گراميان هستيد.

ائمه عليهم السلام مكرمون هستند.درباره واژه«كرم»پيش تر با استناد به آيه اى از قرآن به طور مفصل بحث شد.

آن جا كه مى فرمايد:

(بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) ؛(3)

فرشتگان بندگان شايسته خدا هستند.هرگز در سخن از او پيشى نمى گيرند و به فرمان او عمل مى كنند.

كرم در آن جا به چه معناست؟و ائمه مكرمون هستند يعنى چه؟

ص: 28

بين اين دو تعبير مكرمون و مكرمون فرق است،هر چند در اصل معنا كه«تكريم»مى باشد با هم شريك اند،اين تشديد طبق قانون«كثرة المبانى تدل على كثرة المعانى»بايد دلالت زايد و معناى اضافه اى داشته باشد.ائمه عليهم السلام نزد خداوند كرامت خاصه اى دارند و بر ديگران مقدم هستند.

اين واژه از آيه اى اخذ شده كه مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ) ؛(1)

ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم.

اصولا انسان از بسيارى از مخلوقات افضل است،ولى لب تكريم بنى آدم وجود محمد و آل محمد عليهم السلام است كه در جميع جهات بر ديگران مقدم هستند؛ زيرا انبياى سابقين نيز مكرمون هستند و هم چنين ملائكه،مكرمون هستند،اما در جاى خود ثابت شده و در گذشته نيز اشاره كرده ايم كه ائمه از همه انبيا به جز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله افضل هستند؛ حتى انبياى اولوالعزم،گرچه قبول آن بر بعضى سخت است و شايد در آينده اين موضوع را توضيح بيشترى بدهيم.

در شر ح«و عباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون» كه متخذ از آيه مباركه(2)

بود به جهاتى از تكريمات معنويه الاهيه نسبت به ائمه عليهم السلام از قبيل عصمت،علم و شفاعت اشاره شد،(3)ولكن تكريمات معنويه به آن امور اختصاص نداشته،آن حضرات مظاهر همه اسماء حسنى و صفات علياى حق تعالى هستند.

پس وقتى مى گوييم:رسول الله و اهل بيت طاهرين عليهم السلام از همه جهات بر همه مخلوقات مقدم هستند،مقصود امتياز آنان است در اصل خلقت،صفاتب.

ص: 29

و كمالات؛ چه باطنيه و چه ظاهريه.اين است كه در آينده نيز خواهيم خواند كه«فبلغ الله بكم أشرف محل المكرمين».

مقربان درگاه خدا

المقربون؛

گواهى مى دهم كه شما مقربان درگاه الاهى هستيد.

ائمه عليهم السلام مقربان درگاه الاهى هستند.همه انبيا،اوليا و عباد صالحين قرب معنوى دارند و براى مقربان

درگاه الاهى عنايات خاصه وجود دارد كه فرموده:

(عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ ) ؛(1)

چشمه اى كه مقربان از آن مى نوشند.

اما از آيات و روايات استفاده مى شود كه مراتب آنان متفاوت است و لذا در قرآن مجيد آمده است:

(وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ ...) ؛(2)

و به تحقيق ما برخى از پيامبران را بر بعضى ديگر برترى داديم....

مثلا،درباره حضرت عيسى عليه السلام فرموده:

(وجيها فى الدنيا و الآخرة ومن المقربين)؛(3)

در حالى كه در دنيا و جهان آخرت آبرومند خواهد بود و از مقربان است.

و مثلا ملائكه همگى در عالم ملكوت هستند،اما در يك مرتبه نيستند،لذا آمده:(وَ لاَ الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ ) .(4)

ص: 30

حال،اين تعبير قرآن را ملاحظه كنيد كه مى فرمايد:

(وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ *أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ) ؛(1)

پيشگامان،پيشگامان هستند.آنان مقربند.

چگونه در اين آيه ضمن اشاره به اختلاف مراتب مقربين مقام كمال قرب را به«السابقون»اختصاص داده است؟

و«المقربون»در زيارت جامعه اشاره به اين آيه مباركه است.

ائمه عليهم السلام«السابقون»هستند؛

در اصل خلقت،كه در احاديث آفرينش آن ها از نور وارد شده،و در شرح«خلقكم الله أنوارا»نيز خواهد آمد.

در معرفت،كه فرمودند:

بنا عرف الله.(2)

در ميثاق،چنان كه در«ووكدتم ميثاقه»خواهد آمد.

در عبادت،كه فرمودند:

بنا عبدالله.3

در حديث ديگرى فرمودند:

سبحنا فسبحت الملائكة بتسبيحنا.(3)

اما در اين عالم،«سابق إلى الإسلام»اميرالمؤمنين عليه السلام هستند كه در روايات فريقين به تواتر رسيده است.(4)0.

ص: 31

پرهيزكاران

اشاره

المتقون؛

گواهى مى دهم كه پرهيزكاران،شما هستيد.

پرهيزكاران ائمه ما هستند كه البته اين ترجمه چنان كه روشن خواهد شد مسامحه است.

واژه«تقوا»از«وقاية»گرفته شده است.راغب اصفهانى گويد:

وقى:الوقاية حفظ الشىء مما يؤذيه ويضره،يقال:وقيت الشىء أقيه وقاية...والتقوى

جعل النفس فى وقاية مما يخاف....(1)

وقايت از هر ضررى به حسب آن ضرر است.براى مثال اگر هوا سرد باشد و انسان لباس گرم مى پوشد كه بيمار نشود،مى گويند:فلانى خود را از سرما حفظ كرد.به زبان عربى مى گويند:وقى نفسه من البرد،يا:توقى البرد.

ضرر يعنى چه؟

ضرر يعنى انحراف از مسير صحيح و مطلوب در هر موردى.

براى مثال،مسير صحيح و وضع مطلوب يك تاجر اين است كه سود كند و در تجارت پيشرفت نمايد،اگر از اين مسير انحراف پيدا كرد،مى گويند كه ضرر كرد.

مثال ديگر،مزاج انسان عملكرد اعضاى مختلفى است كه اگر هر عضوى در مسير صحيح خودش كار بكند بدن سالم و مزاج مستقيم مى شود،و اگر در بعضى از اين اعضا،مشكلى پيدا بشود،مى گويند:مزاج آقا به هم ريخته و سلامتى خود را از دست داده و بيمار است.

در قضاياى معنوى نيز همين طور است.ضرر يعنى انحراف از مسير صحيح

ص: 32

و از وضعيت مطلوب عند الشارع خارج شدن.مسير صحيح در بعد اعتقادى اين است كه انسان اعتقادات خود را تصحيح و از كتاب،سنت،عقل و منابع معتبر بگيرد و آن ها را حفظ كند؛ و چنان عقايدش قوى باشد كه آسيبى نرسد و انحرافى حاصل نشود.از اين رو اگر كسى در عقيده اى از عقايدش،از مسير صحيح خارج شود،مى گويند كه فلانى انحراف پيدا كرده است.

انسان به انجام تكاليفى،اجتناب از محرماتى و عمل به واجباتى موظف است.اين ها را بايد از جاى صحيحى اخذ كند كه در شريعت معين كرده اند كه در اين صورت انسان يا مجتهد است،يا مقلد و يا محتاط،اگر فردى بر مبناى

صحيحى عمل كند و احكام را به طور صحيح انجام بدهد؛ عمل او بى نقص و بى غلط خواهد بود و اگر ايراد،نقص و غلطى در كار باشد و يا اين احكام را از جاى غير صحيحى اخذ كند مى گويند كه او انحراف پيدا كرده است.

در بعد اخلاق نيز همين طور است؛نفس انسانى بايستى مراقبت گردد،طبق فرمايش اهل بيت عليهم السلام،نفس انسانى بايد تزكيه و تهذيب شده،به صفات حسنه مزين گشته و از صفات سيئه پاك بشود.

انسان بايد در اين مسير گام بردارد و بر پاكى نفس خود،مواظبت كند و بكوشد كه اين پاكى را افزايش دهد.در اين راستا بايد از كتاب،دوست و محيط زيان آور اجتناب كند،نبايد به هر سخنى گوش فرا دهد،با هر كسى هم نشين شود؛ چرا كه اثر مى گذارد و در اين صورت گفته مى شود:فلانى انحراف پيدا كرده است.

بنابر آن چه گذشت،تقوا سالم بودن از همه از انواع و اقسام انحرافات است كه انسان مكلف در مسير كمال قدم بردارد،در هر سه بعد اعتقادى،عملى و اخلاقى مواظبت كند و اگر در جايى ايرادى پيش آمد،ضرر و انحراف از مسير صحيح و خروج از وضع مطلوب خواهد بود.

ص: 33

تقوا چيست؟

با بيان مذكور مستفاد از روايات و كلمات بزرگان و مراجعه به كتب لغت بايد بگوييم كه«تقوا»يعنى مواظبت از وقوع در مضرات و برحذر بودن از انحرافات،وقتى گويند:فلانى متقى است؛يعنى ملكه مواظبت بنحو مذكور را داراست؛ولى در كتاب هاى اخلاقى بر مراقبه به شدت تأكيد شده،مراقبه و نيز محاسبه كه در كتاب هاى اخلاقى وجود دارد نوعى از وقايه بوده و از مصاديق آن است،كه دست كم آن چه را كه انسان به دست آورده است،بتواند نگهدارد و سپس همين طور رشد يابد و پيشرفت كند تا به كمال مطلوب برسد.

مراتب تقوا

تقوا مراتبى دارد،ائمه ما عليهم السلام به معناى تام كلمه و در اعلا مراتب«المتقون»هستند.خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد:

(وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) ؛(1)

و آن كس كه سخن راست بياورد و آن كس كه وى را تصديق كند،آنان پرهيزكاران هستند.

وقتى دقت مى كنيم منظور از(وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ ) پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است و در تفسير و حديث نيز چنين گفته اند.

اما(صدق به)كيست؟

بنابر روايات ما،ائمه عليهم السلام فرموده اند كه مراد از(صدق به)شخص امير مؤمنان على عليه السلام،(وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ )(2) رسول خدا صلى الله عليه وآله است.

ص: 34

جالب اين كه در برخى روايات خود حضرت على عليه السلام به اين آيه احتجاج كرده اند.(1)

عجيب اين كه در كتاب هاى اهل سنت نيز همين معنا آمده است كه مراد از(صدق به)اميرالمؤمنين عليه السلام است.گرچه قولى دارند كه مراد ابوبكر است،ولى در تفسيرهاى الدر المنثور،البحر المحيط،و كتاب هاى ديگر آمده است

كه مراد از(صدق به)اميرالمؤمنين عليه السلام است.(2)

بنابراين،منظور از(أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) اميرالمؤمنين عليه السلام مى شود.به راستى توصيف امير مؤمنان على عليه السلام به تقوا در چنين جايى،نشان گر چه تقوايى است؟

اگر كسى بگويد:اميرالمؤمنين عليه السلام مفرد و(أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) جمع است و بين ضمير و مرجع و صفت و موصوف مطابقت شرط است،چگونه مراد از(والذى جاء بالصدق وصدق به)على عليه السلام مى تواند باشد؟مفسران به اين جهت توجه دارند.آنان مى گويند:«الذى»در اين جا به معناى«الذين»است و اگر ابوبكر هم مراد بود،او نيز مفرد بود،اما مفسران مى گويند:منظور اميرالمؤمنين عليه السلام است.

از سوى ديگر،برخى ادعا مى كنند كه در استعمالات فصيحه،«الذى»به معناى«الذين»آمده است.

البته در خصوص امير مؤمنان على عليه السلام اين قضيه نظير دارد،شما آيه ولايت راملاحظه كنيد،آن جا كه مى فرمايد:0.

ص: 35

(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا...) ؛(1)

سرپرست شما تنها خدا،پيامبر و آنانى هستند كه ايمان آورده اند....

در اين آيه مباركه عبارت هاى(وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ ) ،(وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ ) و(وَ هُمْ راكِعُونَ )

به صيغه جمع آمده است،با اين وجود بين شيعه و سنى متفق عليه است كه منظور شخص اميرالمؤمنين عليه السلام است.(2)

آرى،عملى را كه اميرالمؤمنين عليه السلام انجام مى دهند با عمل همه(الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ ) معادل است،كارى را كه آن حضرت در تصديق رسول الله صلى الله عليه وآله انجام دادند كه تصديق اعتقادى،قولى و فعلى بود تا حدى كه جانشان را فداى رسول خدا كردند و در ليلة المبيت،در بستر آن حضرت خوابيدند و خودشان را در معرض خطر قرار دادند؛ همه اين ها،تصديق است،چه كسى چنين كارهايى را انجام داده است؟

فراتر اين كه نه تنها عمل اميرالمؤمنين عليه السلام معادل عمل آنان است؛بلكه عمل آن حضرت از عمل همه جن و انس افضل است،مگر رسول خدا صلى الله عليه وآله در قضيه قتل عمرو بن عبدود،نفرمودند:

لضربة على يوم الخندق أفضل من عبادة الثقلين؛(3)

ص: 36

يك ضربه شمشير على عليه السلام در روز خندق(كه بر عمرو بن عبدود وارد كرد)از عبادت جن و انس برتر است.

در تفاسيرى كه به جنبه هاى ادبى آيات توجه مى شود؛ هم چون الكشاف زمخشرى و برخى تفاسير و كتب ديگر اين پرسش را مطرح مى نمايند كه چرا آيه ولايت به صيغه جمع آمده با اين كه منظور شخص اميرالمؤمنين مى باشد؟!

آن ها چند نكته ذكر مى كنند كه در كتاب تشييد المراجعات در ذيل آيه ولايت ذكر كرده ام.(1)

بنابر آن چه گذشت كلمه«المتقون»در زيارت جامعه،ممكن است به اين آيه مباركه اشاره باشد كه در اين زمينه نكته جالبى در تفسير طبرى آمده است.ابن تيميه نيز اين مطلب را عنوان كرده است.

نقل شده در جلسه يك عالم سنى سؤال شد كه مراد از(وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ ) كيست؟آن عالم گفت:ابوبكر است.

شخصى شيعى در آن جا بود و گفت:نه،منظور على عليه السلام است.

وى در پاسخ گفت:اگر منظور على باشد،تو كه معتقد به عصمت على بن ابى طالب هستى و اين عقيده با آيه سازگار نيست؛چرا كه هر چند در ذيل آيه آمده است:(أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ) ،اما بعد از اين آيه آمده است:

(لِيُكَفِّرَ اللّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِي3.

ص: 37

كانُوا يَعْمَلُونَ ) ؛(1)

تا خداوند بدترين اعمالى كه از آنان سر زده است بيامرزد و آنان را به بهترين اعمالى كه انجام مى دهند پاداش و جزا دهد.

بنابراين نبايد حتى از نظر شما منظور از اين آيه،على بن ابى طالب باشد،چون با عصمت منافات دارد.

ولى روشن است كه اين عالم سنى ندانسته يا اعمال غرض كرده و تعصب نموده است؛چرا كه خداوند متعال در سوره فتح به پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده:

(لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ) ؛(2)

تا خداوند گناهان گذشته و آينده تو را كه به تو نسبت مى دادند ببخشايد.

اين چه گناهى بوده كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله قبلا سر زده؟و چه گناهى بوده كه بعدا از آن حضرت صادر شده است؟

هر چه درباره اين آيه پاسخ دهند،همان پاسخ را درباره آن آيه خواهيم داد.

اين آيات با عصمت هيچ منافاتى ندارند؛ نه با عصمت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و نه با عصمت اميرالمؤمنين عليه السلام.

البته به جهت وجه عدم منافات بايد به تفاسير مراجعه نمود.2.

ص: 38

راستگويان

اشاره

الصادقون؛

گواهى مى دهم كه راستگويان،شما هستيد.

ائمه ما عليهم السلام راستگويان هستند.اين عبارت به آيه ديگرى اشاره دارد كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ ) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى الاهى را پيشه سازيد و با راستگويان باشيد.

ائمه ما كسانى هستند كه خداوند متعال امر كرده است كه ما با آن ها باشيم،از اين رو در شهادت ثالثه زيارت جامعه به حضور آنان خطاب مى كنيم كه شما چنين هستيد و خدا امر كرده است كه ما با شما باشيم.

از طرف ديگر،در روايات معتبره وارده از اهل عصمت،آمده كه مراد از راستگويان،ائمه عليهم السلام هستند.

امام باقر عليه السلام فرمودند:

إيانا عنى؛(2)

منظور از راستگويان ما هستيم.

احمد بن محمد گويد:از امام رضا عليه السلام درباره آيه(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ

الصّادِقِينَ ) پرسيدم،فرمود:

الصادقون:الأئمة الصديقون بطاعتهم؛(3)

«صادقون»ائمه هستند كه در طاعت خدا«صديق»مى باشند.

ص: 39

ممكن است كسى ادعا كند كه من نيز صديق هستم،يا صديق بودن را براى كسى ادعا كند،اما شاهد صدق لازم است.اين ادعا در مقام اثبات دليل مى خواهد.از اين رو ائمه ما در طاعت،ايمان،تقوا،محبت به خداوند متعال و در دفاع از رسول خدا صلى الله عليه وآله و دين صديق بودند.

خداوند متعال مى فرمايد:با راستگويان باشيد.كون و بودن با راستگويان مقدمه دارد،هر كسى اين توفيق را ندارد.نخست بايستى تقوا باشد،آن گاه بودن با صادقان.غير متقى لياقت بودن با صادقان را ندارد.

در منابع سنى فراوان روايت نقل شده كه مراد از صادقان در اين آيه،ائمه عليهم السلام هستند.عجيب اين كه آنان به اين حقايق اقرار مى كنند،اما در عين حال از آن بزرگواران اعراض مى كنند كه

(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ) ؛(1)

در حالى كه يقين به آيات الاهى داشتند،از روى ظلم و سركشى(آيات الاهى را)انكار كردند.

مالك بن انس،ابوبكر بن جعابى،ابن مردويه اصفهانى،ابواسحاق ثعلبى،ابونعيم اصفهانى،حاكم حسكانى،خطيب خوارزمى،ابن عساكر دمشقى،سبط ابن جوزى،ابوالحجاج مزى،جلال الدين سيوطى،جمال الدين زرندى،ابن حجر مكى،قاضى القضات شوكانى و شهاب الدين آلوسى كه هر كدام در زمان خود بزرگى بوده اند از بزرگان

صحابه و تابعين روايت كرده اند كه مراد از«الصادقين»در اين آيه،ائمه اهل بيت عليهم السلام هستند.(2)

ص: 40

نكاتى ارزنده

اشاره

با توجه به اين آيه،نكاتى قابل ذكر است:

نكته يكم.عصمت.

اين آيه بر عصمت دلالت دارد،وقتى مى فرمايد:با راستگويان باشيد،به عصمت ائمه اطهار عليهم السلام اشاره دارد.

چون هر گاه اين آيه مباركه بر كسى خوانده شود كه اهل لسان باشد و يا ترجمه آن براى اهل هر لغتى گفته شود همه مى فهمند كه مراد،بودن جسمى نيست.وقتى كسى مى گويد:من با فلانى هستم؛يعنى در عقيده و فكر و عمل،تابع فلانى هستم.

پس«با صادقان باشيد»به معناى اقتدا و تبعيت است و بنابراين بايد اين صادقان معصوم باشند،وگرنه تناقض لازم مى آيد.چون اگر معصوم از گناه و خطا نباشد ممكن است كار خلافى انجام دهد،كه البته تبعيت از او در آن كار جايز نيست،و حال آن كه امر به بودن با او و تبعيت از او مطلق مى باشد و دلالت دارد بر اين كه هر چه مى گويد يا انجام مى دهد حق است.نتيجه اين كه در آن كار هم با او باشيم و هم نباشيم،و اين محال است.پس بايد

«الصادقين»در آيه معصوم باشند.

نكته دوم.وجود صادقان.

اين آيه بر وجود صادقان به معناى مذكور در هر زمانى دلالت دارد؛چرا كه آيه براى عموم مسلمانان تا روز قيامت آمده است؛يعنى اى مسلمان ها!از امروز تا روز قيامت با صادقان باشيد،لابد در هر زمانى بايد يكى از اين صادقان وجود داشته باشد،تا مردم با صادقان باشند؛وگرنه امر به بودن با صادقان و اقتدا به آن ها،معنا نخواهد داشت.

ص: 41

اكنون اين پرسش مطرح است كه صادق در هر زمان كيست؟

آيا افرادى چون منصور دوانيقى،متوكل عباسى...معاويه،عثمان،شيخين صادق هستند؟با توجه به آيه مباركه مى توان فهميد كه بايد در هر زمانى معصومى وجود داشته باشد.

نكته سوم.وجود معصوم.

قرار شد در هر زمانى معصومى باشد،براى چه؟براى اين كه او قدوه،اسوه و هادى انسان ها باشد؛براى اين كه مرشد و رهبر مردم باشد و مردم از او پيروى و اطاعت كنند.

بنابراين،امام عليه السلام در اين عالم وظيفه اى دارد و مردم باايمان نيز وظايفى در رابطه با امام دارند،او هادى است و مردم بايد به هدايت او اهتدا كنند.

از طرفى،تحقق هدايت او در عالم به تمام معناى هدايت اين است كه او قدرت و نفوذ كلمه داشته باشد و جامعه شنواى سخن او باشند،و به طور واقعى از او اطاعت و تبعيت كنند.

پرسش اين است كه اكنون امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف غايب است،چگونه مردم از او پيروى كنند؟

در پاسخ اين اشكال مى گوييم:خداوند امامى را نصب فرموده است و وظيفه امام،قبول مسئوليت است كه آن را پذيرفته.آيا مردم به وظيفه خود عمل نموده اند؟پس مردم هستند كه در رابطه با امام مقصرند و آن ها باعث محروميت خود مى باشند و هر گاه لياقت پيدا كنند دوران غيبت تمام مى شود.

نكته چهارم.سخنى با فخر رازى.

فخر رازى در ذيل اين آيه،به دلالت آن بر عصمت اقرار مى كند.او گريزى

ص: 42

نداشت و ناچار بود كه اعتراف نمايد؛

چرا كه اين امر برهانى است،وگرنه تناقض لازم مى آيد.نمى شود خداوند به نحو اطلاق به بودن با صادقان امر كند و آن ها معصوم نباشند،اين ممكن نيست.از اين رو غير معصوم اطاعت مطلقه و ولايت مطلقه ندارد.اين واقعيتى است

انكارناپذير،فخر رازى در اين زمينه مى نويسد:

إنه تعالى أمر المؤمنين بالكون مع الصادقين،ومتى وجب الكون مع الصادقين فلابد من وجود الصادقين فى كل وقت،وذلك يمنع من إطباق الكل على الباطل،ومتى امتنع إطباق الكل على الباطل،وجب إذا أطبقوا على شىء أن يكونوا محقين.فهذا يدل على أن إجماع الأمة حجة؛(1)

خداوند به مؤمنان دستور داده است كه با صادقان باشند و آن گاه كه بودن با صادقان واجب شد،به ناچار بايد صادقان در هر زمان وجود داشته باشند و همين مطلب ثابت مى كند كه تمام امت هرگز بر باطل نيستند و به ناچار بر هر چه اجماع و اطباق نمودند،بايد حق باشد و همين مطلب دليل بر حجت بودن اجماع امت است.

خلاصه،هر جا اطاعت به طور اطلاق باشد آن جا حق و حقيقت و عصمت مى باشد،وگرنه اطاعت مطلقه نخواهد بود،مثلا:

خداوند متعال فرموده:

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً) ؛(2)

به ياد آوريد زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند را پرستش نكنيد و به پدر و مادر نيكى كنيد.3.

ص: 43

در آيه ديگر فرموده:

(قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً) ؛(1)

بگو:بياييد تا آن چه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم كه هيچ چيز را شريك و همتاى خدا قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد.

در آيه ديگر مى خوانيم:

(وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً*وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً) ؛(2)

و پروردگارت فرمان داده كه تنها او را بپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد،هر گاه يكى از آن دو يا هر دو آن ها نزد تو به سن پيرى برسند كمترين اهانتى(گفتن اف)به آنان مكن و بر سر آن ها فرياد مزن؛بلكه با گفتار

لطيف و بزرگوارانه با آن ها سخن بگو و بال هاى تواضع خود را از روى محبت در برابرشان پهن كن و بگو:پروردگارا!آن ها را مشمول رحمت خويش قرار ده؛همان گونه كه در دوران كودكى مرا تربيت كرده اند.

اطاعت و احترام از و الدين اين قدر مهم است؛در عين حال مى فرمايد:

(وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما) ؛(3)8.

ص: 44

اگر پدر و مادرت تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى؛از آن ها پيروى نكن!

يعنى اطاعت مطلقه نسبت به و الدين نيست؛چرا كه اين اطاعت مطلقه هميشه مقرون با عصمت است.

از اين رو فخر رازى ناچار مى شود كه برهان را بپذيرد و نمى تواند منكر بشود.

وى در مورد ديگر به نكته دوم هم اقرار مى كند و مى نويسد:

آرى،صادقان بايد در هر زمانى باشند،خطاب«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» به عموم مسلمانان تا روز قيامت است.اگر فردى صادق نباشد،بودن با صادقان محال خواهد بود.

فخر رازى پس از اقرار به هر دو مورد مى گويد:

سلمنا ذلك،لكن لم لا يجوز أن يكون الصادق هو المعصوم الذى يمتنع خلو زمان التكليف عنه،كما تقوله الشيعة؟

براى چه جايز نباشد كه صادق همان معصومى باشد كه ممتنع است زمان از وى خالى باشد؛همان گونه كه شيعه به آن قائل است.

بنابراين است كه در هر زمان يكى از صادقان وجود داشته باشد،اين صادق،آن صادقى نيست كه شيعيان مى گويند،آن معصوم،معصومى نيست كه شيعيان مى گويند،چرا؟به خاطر اين كه مردم به او دسترسى ندارند تا با او باشند تا و«كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ » تحقق پيدا بكند.(1)

سخن در اين است كه آيا اين جا قصور هست يا تقصير؟آيا اين قصور و يا تقصير از مردم است يا از صادقان؟

روشن است كه همه پيشوايان از اهل بيت در بين مردم بودند و مردم به آن1.

ص: 45

بزرگواران دسترسى داشتند.اما مردم با آن ها چه كردند؟اكنون كه نوبت به امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف رسيد،مردم به آن حضرت دسترسى ندارند و حضرتش غايب اند،آن يازده امام قبلى كه غايب نبودند؟آيا چنين عذرى پذيرفته است كه انسان به واقعيت اقرار نكند و بهانه بتراشد؟

خداوند متعال امام زمان عليه السلام را براى اقامه عدل قرار داده است،خود آن حضرت نيز براى اين كار آمادگى دارند.پس چرا اقامه عدل تحقق پيدا نمى كند؟

اين بهانه نمى تواند از مصداقيت ائمه براى آيه مباركه مانع باشد،كه مصداق آيه فقط و فقط ائمه عليهم السلام هستند.

فخر رازى مى گويد:مقصود از«صادقان»مجموع امت است،امت من حيث المجموع معصوم است،در آن

صورت معناى آيه چنين مى شود:«يا أيها الذين آمنوا كونوا مع الذين آمنوا».

اگر مراد از امت،جز اهل بيت عليهم السلام باشد،امت بدون اهل بيت،امت نيست.اگر مقصود اين است كه همه افراد امت كه اهل بيت معصومين عليهم السلام نيز داخل باشند كه«إن امتى لا تجتمع على خطأ»اما به وجود معصوم؛

البته ما نيز اين مطلب را قبول داريم،باز دوباره برگشت به ائمه عليهم السلام خواهد بود.

گفتنى است كه اين مورد از جاهايى است كه فخر رازى هيچ راهى براى تشكيك نداشته،اما خواسته به واقعيت اقرار نكند.

آن چه گذشت نكاتى بود در آيه مباركه كه وقتى با كلمه«الصادقون»به امام عليه السلام خطاب مى كنيم چقدر مطلب وجود دارد.اين كه فرموده اند:زيارت جامعه را در مشاهد مشرفه بخوانيم و ائمه عليهم السلام را به اين حقايق مورد خطاب قرار دهيم بى جهت نيست.البته بايد به معانى اين زيارت كه مى خواهيم به آن حضرات خطاب كنيم توجه داشته باشيم.

ص: 46

برگزيدگان

اشاره

المصطفون؛

گواهى مى دهم كه شما برگزيدگان هستيد.

ائمه عليهم السلام برگزيدگان هستند؛كسانى كه اصطفاء،انتخاب،اجتباء و اختيار شده اند.اين واژگان تا حدودى مترادف هستند،اگر بخواهيم ترادف در لغت عرب را منكر بشويم،اختلافات و تمايزاتى بايد تصور بكنيم و اگر به ترادف قائل باشيم اين گونه خواهد بود كه خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را انتخاب و اختيار كرده است.

درباره كلمه«المصطفون»آيات متعددى داريم و در اين زمينه احاديثى نيز نقل شده است كه پيش تر برخى از احاديث صحيح را از كتاب هاى اهل تسنن و صحيحين نقل كرديم.(1)

در آيه اى مى خوانيم:

(قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى آللّهُ خَيْرٌ أَمّا يُشْرِكُونَ ) ؛(2)

بگو:حمد مخصوص خداوند است و سلام بر بندگان برگزيده او.آيا خدا بهتر است يا بت هايى كه همتاى وى قرار مى دهيد؟

به راستى منظور از عباد،چه كسانى هستند؟

نظير اين را در آيه ديگر مى فرمايد:

(بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ ) ؛(3)

بلكه آنان بندگان شايسته او هستند.

ص: 47

عباد مكرم چه كسانى هستند؟

در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ

بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) ؛(1).ر.ك:تفسير فرات كوفى:145،حديث 11،تفسير القمى:209/2،بحار الأنوار:222/23،حديث 28،باب 12.(2)

خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم و آل عمران را بر عالميان برترى داد.آنان فرزندانى بودند كه از(جهت پاكى و فضيلت)برخى از نسل برخى ديگر برترند و خداوند شنوا و داناست.

و در آيه ديگرى مى فرمايد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا) ؛(3)

سپس اين كتاب را به گرو هى از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم.

در تفاسير آمده است كه منظور آل محمد عليهم السلام هستند.(3)

سدير گويد:امام باقر عليه السلام درباره آيه(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى

الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ ) فرمود:

نحن منهم ونحن بقية تلك العترة؛(4)

ما از آن ها هستيم و ما يادگار آن عترتيم.

و بنا به روايتى،منظور آل ابراهيم هستند و يا مستقلا در خود آيه عنوان«آل محمد»وجود داشته است كه رواياتى در اين زمينه نقل شده است.البته اگر ظاهر اين روايات را اخذ بكنيم،شبهه تحريف قرآن پيش مى آيد،ولى اين آيه و نظير آن در آيات4.

ص: 48

قرآن مجيد كم نيستند كه نامى از اميرالمؤمنين،يا از اهل بيت و يا از آل محمد و يا امثال آن ها آمده است.هشام بن سالم گويد:

سألت أبا عبدالله عليه السلام عن قول الله(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً) .

فقال:هو آل إبراهيم وآل محمد على العالمين فوضعوا اسما مكان اسم؛(1)

از امام صادق عليه السلام از اين فرمايش خداى تعالى پرسيدم؟

فرمود:همان آل ابراهيم و آل محمد هستند كه بر جهانيان برترى داده شدند؛پس نامى را مكان نام ديگر قرار دادند.

در روايت ديگرى ايوب گويد:

سمعنى أبو عبدالله عليه السلام وأنا أقرأ:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ ) .

فقال لى:«وآل محمد»،كانت فمحوها وتركوا آل إبراهيم وآل عمران؛(2)

در حالى كه اين آيه را مى خواندم امام صادق عليه السلام به من فرمود:«و آل محمد»نيز در آن بوده است؛آن را حذف كردند و آل ابراهيم و آل عمران را باقى گذاردند.

اما علماى ما اين روايات را به نحوى تفسير و يا تأويل نموده و يا به عنوان شأن نزول ذكر مى كنند كه بر تحريف قرآن دلالت نكند؛چرا كه بايد قرآن را از تحريف در الفاظ،از زيادى و يا نقصان منزه بدانيم.

درباره آيه مباركه(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا)(3) نيز روايات فراوان آمده است.در بصائر الدرجات آمده است كه امام باقر عليه السلام فرمود:2.

ص: 49

هى فى ولد على وفاطمة عليهم السلام؛(1)

اين آيه درباره فرزندان على و فاطمه عليهم السلام نازل شده است.

و در كتاب الكافى از امام باقر عليه السلام در ذيل ادامه آيه شريفه(فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ

سابِقٌ بِالْخَيْراتِ ) مى فرمايد:

السابق بالخيرات:الإمام،والمقتصد:العارف للإمام،والظالم لنفسه:الذى لا يعرف الإمام؛(2)

امام،همان شتاب كننده به نيكى هاست،معتدل و ميانه رو كسى است كه حق امام را بشناسد و ستمگر به خويش كسى است كه امام را نشناسد.

در اين زمينه روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه بعضى ادعا كردند كه اين آيه در فاطميان ظهور دارد.

زيديه ادعا كرده اند كه اين آيه درباره آن ها نازل شده است،امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ليس حيث تذهب ليس يدخل فى هذا من أشار بسيفه ودعا الناس إلى خلاف.

فقلت:فأى شىء الظالم لنفسه؟

قال:الجالس فى بيته لا يعرف حق الإمام،والمقتصد:العارف بحق الإمام،والسابق

بالخيرات:الإمام؛(3)

چنان كه تو پندارى نيست.كسى كه شمشير كشد و مردم را به مخالفت فرا خواند در اين آيه داخل نيست.

عرض كردم:پس ستمگر به خويشتن كيست؟2.

ص: 50

فرمود:كسى است كه در خانه خود بنشيند و حق امام را نشناسد و معتدل و ميانه رو كسى است كه حق امام را بشناسد و شتاب كننده به نيكى ها،امام است.

در روايت ديگرى امام كاظم عليه السلام مى فرمايد:

فنحن الذين اصطفانا الله عز وجل وأورثنا هذا الذى فيه تبيان كل شىء؛(1)

ما همان كسانى هستيم كه خداى تعالى برگزيده و اين كتاب را به ارث بخشيده است؛كتابى كه در آن همه چيز بيان شده است.

در روايت ديگرى راوى درباره اين آيه از امام رضا عليه السلام مى پرسد،حضرت مى فرمايد:

ولد فاطمة عليها السلام و السابق بالخيرات:الإمام،والمقتصد:العارف بالإمام،والظالم لنفسه:الذى لا يعرف الإمام؛(2)

منظور فرزندان حضرت فاطمه عليها السلام مى باشند و منظور از شتاب كنندگان به نيكى ها امام و ميانه رو كسى است كه امام را بشناسد و ستمگر به خويشتن كسى است كه امام را نمى شناسد.

هم چنين از ديگر ائمه عليهم السلام رواياتى نقل شده كه اين آيه درباره آن بزرگواران است.در الاحتجاج آمده است كه ابوبصير گويد:

سألت أبا عبدالله عليه السلام عن هذه الآية:(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا) .

قال:أى شىء تقول؟

قلت:إنى أقول إنها خاصة لولد فاطمة عليها السلام.

فقال عليه السلام:أما من سل سيفه ودعا الناس إلى نفسه إلى الضلال من6.

ص: 51

ولد فاطمة عليها السلام وغيرهم فليس بداخل فى الآية.

قلت:من يدخل فيها؟

قال:الظالم لنفسه الذى لا يدعو الناس إلى ضلال ولا هدى،والمقتصد منا أهل البيت هو

العارف حق الإمام،والسابق بالخيرات هو الإمام؛(1)

از امام صادق عليه السلام درباره آيه شريفه«ثُمَّ أَوْرَثْنَا...» پرسيدم.

فرمود:نظر تو چيست؟

عرض كردم:بندگان برگزيده فقط فرزندان حضرت فاطمه عليها السلام هستند.

فرمود:اما آن گروه از فرزندان حضرت فاطمه سلام الله عليها كه دست به شمشير برده و با گمراهى مردم را به سوى خود فرا مى خوانند و ديگر مردمان،مشمول اين آيه شريفه نمى شوند.

گفتم:چه كسانى شامل اين آيه مى شوند؟

فرمود:منظور از ستم گر به خود كسى است كه مردم را نه به گمراهى فرا مى خواند و نه به هدايت دعوت مى كند و ميانه رو از ما اهل بيت كسى است كه حق امام را به خوبى بشناسد و سبقت گيرنده به نيكى ها،همان امام است.

در المناقب ابن شهرآشوب آمده است:امام صادق عليه السلام فرمود:

نزلت فى حقنا وحق ذرياتنا خاصة؛(2)

اين آيه به خصوص در حق ما و حق فرزندان ما نازل شده است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

هى لنا خاصة وإيانا عنى؛(3)

اين آيه در خصوص ماست و فقط ما منظور شده ايم.0.

ص: 52

در روايت ديگرى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

هم آل محمد عليهم السلام؛(1)

آنان همان آل محمد عليهم السلام هستند.

بنابراين روايات،اين آيه درباره اهل بيت عليهم السلام مى باشد؛يعنى كلمه«المصطفون»در زيارت جامعه به اين آيات اشاره دارد.

اصطفاء در لغت

راغب اصفهانى در معناى واژه«اصطفى»مطلب لطيفى دارد.وى مى گويد:

واصطفاء الله بعض عباده قد يكون بإيجاده تعالى إياه صافيا عن الشوب الموجود فى غيره،و قد يكون باختياره وبحكمه و إن لم يتعر ذلك من الأول؛(2)

خداوند متعال كسانى را كه اصطفاء و اختيار مى كند،دو قسم هستند:

يك قسم كسانى هستند كه از اول پاك و پاكيزه خلق كرده است؛اصلا از اول آن ها را چنين خلق مى كند....

اگر اين كلام تمام باشد،معلوم مى شود كه وجود ائمه عليهم السلام و اصل خلقتشان با خلقت ديگر مردم تفاوت دارد.

فخر رازى در تفسير خود در ذيل آيه اصطفاء(3)از حليمى كه يكى از بزرگان محدثان و مفسران پيشين اهل سنت است،كلام جالب مفصلى نقل مى كند كه او بر اين معنا برهان اقامه مى كند كه وجود انبيا و اصل خلقتشان،از نظر روحى و جسمى با

ص: 53

ديگر مردم متفاوت است.اصلا اصل آفرينش آن ها فرق مى كند.(1)و كلام راغب اصفهانى به همان مطالب اشاره دارد.

اگر اين نظريه به اثبات برسد،انصافا مطالب جالبى خواهد بود،ممكن است به راحتى نتوانيم بپذيريم كه اصلا خلقت آن ها با خلقت ما فرق مى كند؟يا اين كه لازمه آن شبهه جبر مى باشد؛ولى اگر آن مطالب تمام باشد،شبهه جبر هم جواب دارد.

بنابراين،كسانى را كه خداى متعال برگزيده،از همان اول،از همه شوب ها پاك و پاكيزه و طاهر و مطهر هستند.

شوب ها عبارت از شك،شبهه،جهل و انواع و اقسام ادناس و ارجاس است كه در آيه تطهير مى فرمايد:(لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ ) .(2)

يعنى«رجس»به هر معنايى كه باشد،از اهل بيت عليهم السلام«اذهاب»شده و اين به معناى رفع بعد الوجود نيست،بلكه دفع است.

پس معلوم مى شود كه اين كلام،به قرآن برمى گردد و ادله و براهين ما نيز در خصوص ائمه عليهم السلام تمام مى شود.البته انبيا نيز همين طور هستند و مقام عصمت را دارند.

فخر رازى در ادامه،كلام حليمى را نقل مى كند كه حضرت على عليه السلام فرمود:

علمنى رسول الله صلى الله عليه وآله ألف باب من العلم واستنبطت من كل باب ألف باب؛(3)

رسول خدا صلى الله عليه وآله هزار باب از علم را به من تعليم داد و از هر بابى نيز هزار باب استنباط كردم.8.

ص: 54

آرى،اين بزرگواران موجودات خاص استثنايى هستند.

از طرفى دلالت كلمه«اصطفاء»بر افضليت واضح است،در تفسير طبرى آمده است:

عن الحسن فى قوله:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ إلى قوله وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) ،قال:فضلهم الله على العالمين بالنبوة على الناس كلهم كانوا هم الأنبياء الأتقياء

المطيعين لربهم؛(1)

امام حسن عليه السلام درباره اين آيه فرمود:خداى تعالى آنان را به تمامى مردم با قرار دادن نبوت در آنان،برترى داد؛چرا كه آنان همان انبياى پرهيزكارند كه مطيع پروردگارشان مى باشند.

از طرف ديگر اگر كلمه«العالمين»عالم علوى را نيز در بر بگيرد،اين آيه مباركه از دلايل افضليت ائمه عليهم السلام از فرشتگان حتى فرشتگان مقرب خواهد بود.

نكته سوم.اعلم بودن اهل بيت

نكته سوم اين كه آيه مباركه(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ ...) بر اعلميت دلالت مى كند،زيرا اگر منظور از«كتاب»،قرآن مجيد باشد،قرآن اشرف كتاب هاى آسمانى است.آن چه در آن كتب بوده در قرآن موجود است.پس كسى كه وارث قرآن مى شود از كسانى كه صاحبان كتاب هاى پيشين بوده اند،افضل و اعلم خواهد بود.

و اگر منظور از«كتاب»،چيز ديگرى باشد كه قرآن نيز در ضمن آن باشد،دلالت بهتر خواهد بود.

و در نتيجه ائمه عليهم السلام از همه پيامبران الاهى،غير از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به طور مطلق اعلم و افضل خواهند بود.8.

ص: 55

در كتاب غاية المرام در ذيل آيه«اصطفاء»روايات مفيدى نقل شده است.ابواسحاق ثعلبى از مفسران بزرگ قرن چهارم در تفسير خود به سند از اعمش از ابى واثل نقل مى كند:

قرأت فى مصحف عبدالله بن مسعود:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ ) وآل محمد(عَلَى الْعالَمِينَ ) ؛(1)

در مصحف عبدالله بن مسعود خواندم كه نوشته بود:«همانا خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم»و آل محمد عليهم السلام«را بر تمام عالميان برترى داد».

البته ما اين روايت ها را به گونه اى توجيه مى كنيم كه بر تحريف قرآن مجيد دلالت نكنند.

در اين زمينه از طرق ما نيز روايات متعددى نقل شده است.براى نمونه،شيخ طوسى رحمه الله در الامالى به سند روايت مى كند كه راوى گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه اين گونه قرائت كرد:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ ) وآل محمد(عَلَى الْعالَمِينَ ) .

قال:هكذا نزلت؛(2)

و فرمود:اين آيه اين گونه نازل شده است.

شيخ طبرسى رحمه الله نيز در مجمع البيان مى نويسد:

وفى قرائة أهل البيت عليهم السلام«وآل محمد على العالمين»؛6.

ص: 56

و در قرائتى كه از اهل بيت عليهم السلام وارد شده،آمده است:«وآل محمد على العالمين».

يكى از وجوه اين گونه روايات اختلاف قرائات است.(1)

عياشى نيز در تفسير خود روايتى را نقل مى كند كه هشام بن سالم گويد:

سألت أباعبدالله عليه السلام عن قول الله:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً) .

فقال:هو آل إبراهيم وآل محمد على العالمين،فوضعوا إسما مكان اسم؛(2)

از امام صادق عليه السلام از اين فرمايش خداى تعالى كه(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً) پرسيدم.

فرمود:همان آل ابراهيم و آل محمد هستند كه بر جهانيان برترى داده شدند؛ پس نامى را مكان نام ديگر قرار دادند.

ذكر اين نكته جالب است كه در احاديث پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تأكيد شده كه به هنگام صلوات«آل محمد»را هم بگوييد و از صلوات بى ذكر«آل»نهى فرموده اند،از جمله اين حديث است كه:

لا تصلوا على الصلاة البتراء؛(3)

بر من صلوات و درود ناقص نفرستيد.

بعضى از مخالفان اهل بيت رسول الله مى گويند:مراد از«آل محمد»امت محمد صلى الله عليه وآله مى باشد؛ولى در عين حال به هنگام صلوات بر پيامبر اكرم،4.

ص: 57

«وآله»را نمى گويند.

روايت جالبى درباره آل محمد از امام صادق عليه السلام نقل شده است.ابوعمرو زبيرى از آن حضرت مى پرسد:

ما الحجة فى كتاب الله أن آل محمد هم أهل بيته؟

قال:قول الله تبارك وتعالى:(إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ «وآل محمد»هكذا نزلتعَلَى الْعالَمِينَ *ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) .

ولا يكون الذرية من القوم إلا نسلهم من أصلابهم.

وقال:(اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ) 94(1)وآل عمران وآل محمد؛(2)

چه دليلى از قرآن داريد كه آل محمد،اهل بيت او هستند؟

فرمود:خداوند در قرآن مى فرمايد:«به راستى خداوند آدم،نوح،آل ابراهيم،آل عمران و آل محمد را بر تمام جهانيان اختيار كرد و برگزيد»آيه چنين نازل شد.«آن ها فرزندان و خاندانى بودند كه بعضى از بعض ديگر گرفته شده بودند و خداوند شنوا و داناست»و ذريه از هر قومى جز فرزندان ايشان از صلب آن ها نخواهد بود.

و فرمود:«اى آل داوود و آل عمران و آل محمد شكرگزارى كنيد؛ولى عده كمى از بندگان من شكرگزارند».

بنابراين،از آيه مباركه(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ ) اعلم بودن اهل بيت علاوه بر عصمت و افضليت آن بزرگواران به دست مى آيد.ما پيش تر گفتيم كه«اصطفاء»به بركت9.

ص: 58

عبوديت است و اين چيزى است كه در آيات قرآن نيز آمده است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى ) ؛(1)

و سلام بر بندگان او؛همان هايى كه برگزيده است.

روى عبوديت تأكيد شده؛چرا كه عبوديت مقدمه رسيدن به كمالات و مقامات است؛يعنى از اين جا بايد شروع كرد و راه اين است.

آن بزرگواران قبل از رسيدن به آن مقامات و بعد از رسيدن نيز عبد بود و به عبادت مشغول بودند،به آيه مباركه:

(وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا يَسْتَحْسِرُونَ ) ؛(2)

تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند از آن او هستند و آن ها كه نزد او هستند(فرشتگان)هيچ گاه از پرستش او تكبر ندارند و هرگز خسته نمى شوند.

و آن چه در ذيل آن آمده،توجه كنيد،آن جا كه امام عليه السلام به مفضل بن عمر مى فرمايد:

ويحك يا مفضل!ألستم تعلمون أن«مَنْ فِي السَّماواتِ » هم الملائكة،و«من فى الأرض »هم الجان و البشر وكل ذى حركة،فمن الذين فيهم ومن عنده الذين قد خرجوا من جملة الملائكة.

قال المفضل:من تقول يا مولاى!

قال:يا مفضل!ومن نحن الذين كنا عنده،ولا كون قبلنا ولا حدوث سماء ولا أرض ولا

ملك ولا نبى و لا رسول....(3)3.

ص: 59

اگر ما گفتيم ائمه عليهم السلام عبد هستند،ولى عبادى كه خداوند متعال به بركت عبوديتشان اين ها را به اين جا رسانده است،آيا اين را غلو مى گويند؟

اطاعت كنندگان از خدا

اشاره

المطيعون لله؛

گواهى مى دهم كه شما فرمانبران از خدا هستيد.

ائمه عليهم السلام مطيع خداوند متعال هستند.در توضيح اين عبارت مى گوييم:وقتى كسى را به اطاعت وصف بكنند و بگويند كه اين فرد هر كه باشد مطيع خدا است،در حقيقت او را به ايمان وصف كرده اند؛چون اطاعت،فرع ايمان است و آن،فرع معرفت مى باشد.پس پيش از ايمان،او را به معرفت،وصف مى كنند.پس اگر گفتند:فلانى مطيع خداوند است؛يعنى خدا را شناخته،به خدا ايمان آورده و از خدا اطاعت مى كند.

پس اعتراف و اقرار به عبوديت و اطاعت كسى به خداى سبحان؛يعنى وصف او به ايمان و قبل از ايمان به معرفت.

بنابراين«المطيعون لله»يعنى«العارفون بالله،المؤمنون بالله،المطيعون لله».اما چه معرفتى؟چه

يقينى؟و چه عبوديتى؟

آن ها مى گويند:

ما عبدتك خوفا من نارك ولا طمعا فى جنتك بل وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك؛(1)

(خدايا!)عبادت كردن من براى تو نه به خاطر ترس از آتش دوزخ توست و نه به

ص: 60

خاطر رغبت به بهشت تو؛بلكه تو را عبادت مى كنم به خاطر اين كه تو را شايسته عبادت يافتم.

در اين جا سخن امير مؤمنان على عليه السلام روشن مى شود كه فرمودند:

لو كشف لى الغطاء ما ازددت يقينا؛(1)

اگر پرده هاى حجاب بالا رود يقين من بيشتر نمى شود.

وقتى آن حضرت چنين بفرمايند،آيا مى شود ذره اى نسبت به خداوند متعال شك و جهلى و يا لحظه اى غفلت داشته باشد؟

ائمه عليهم السلام مصداق أتم«العلماء»هستند كه خداوند متعال در قرآن فرمود:

(إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ) ؛(2)

از ميان تمام بندگان خدا،تنها عالمان از خدا مى ترسند.

بلكه آن بزرگواران(وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ ) ؛(3)«آن ها تنها از خداوند مى ترسند و تنها ترس او را به دل راه

مى دهند»هستند.

اطاعت از حضرت على اطاعت از پيامبر خداست

اكنون در معناى اطاعت تأمل و آن را درك نماييم،اگر كسانى نسبت به خداوند متعال چنين اطاعتى داشته باشند كه با وجود مقام«عند الله»بودن،«لا يستكبرون عن عبادته»«وهم من خشيته مشفقون»هستند،ناگزير اطاعت از آن ها،اطاعت خداوند متعال مى شود.در حديثى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

يا على!من أطاعك فقد أطاعنى ومن أطاعنى فقد أطاع الله ومن عصاك8.

ص: 61

فقد عصانى

ومن عصانى فقد عصى الله؛(1)

اى على!آن كس كه تو را اطاعت كند مرا اطاعت نموده است؛و آن كس كه مرا اطاعت كند همانا خداوند را اطاعت كرده است.و آن كس كه از تو سرپيچى نمايد از من سرپيچى نموده است و هر كس از من سرپيچى نمايد همانا از خداوند سرپيچى كرده است.

چرا اطاعت چنين فردى لازم است؟

چون تمام حركات،سكنات،افعال و تروك او،اطاعت از خداوند متعال است.پس كسى كه مى خواهد مطيع خدا باشد بايد از او اطاعت داشته باشد.

اطاعت كنندگان همان پيروزمندانند

با توجه به آن چه گذشت ذكر اين آيه شريفه مناسب است كه:

(وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ ) ؛(2)

و هر كس از خدا و رسولش اطاعت كند و از خدا بترسد و از مخالفت با او پرهيز نمايد چنين كسانى همان پيروزمندان واقعى هستند.

در آيه ديگرى«فوز»را به«عظمت»وصف كرده،مى فرمايد:

(وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً) ؛(3)

و هر كس از خدا و رسولش اطاعت نمايد،به رستگارى بزرگى دست يافته است.

اطاعت از امام،اطاعت از خدا و رسول است،و هنگامى كه اطاعت با خشيت

ص: 62

باشد،فوز خواهد بود.آن گاه اين پرسش مطرح مى شود كه مراد از فوز در اين آيه چيست؟

در پاسخ اين پرسش به قرآن مراجعه مى كنيم كه«فوز»را چگونه معنا مى كند.

قرآن كريم در آيه ديگرى آن گاه كه نعمت هاى بهشتى را مى شمارد مى فرمايد:

(وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ) ؛(1)

خشنودى و رضاى خداوند(از همه چيز برتر است)و پيروزى و رستگارى بزرگ همين است.

چه مقامى بالاتر از اين؟!

نعمت هاى بهشتى در برابر(رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ) چيزى نيست.

روايتى را از مرحوم پدرم نقل مى كنم،ايشان مى فرمودند:در روايتى آمده است:

اصحاب سيدالشهداء سلام الله عليه در بهشت دور آن حضرت را گرفته و در محضرشان مى نشينند و ملازم آن حضرت هستند و هم چنان به آن حضرت نگاه مى كنند.و هر چه حوريان بهشتى با آن آرايش ها و...كه دارند مى آيند و التماس مى كنند كه به سراغ ما بياييد،آن ها از حضرت سيدالشهدا عليه السلام جدا نمى شوند.(2)».

ص: 63

از ديگر آثار اطاعت

از طرف ديگر،اگر كسى اين گونه خداوند متعال را عبادت بكند و مطيع او باشد،خداوند متعال تمام كائنات را در خدمت او و مطيع او قرار مى دهد.البته اين معنا را در فرازهايى از زيارت جامعه خواهيم خواند.در روايتى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

من خاف الله أخاف الله منه كل شىء،ومن لم يخف الله أخافه الله من كل شىء.(1)

به همين جهت،اطاعت اهل بيت عليهم السلام فرض و بر اين اطاعت،امر شده است.

از اين رو در اصول كافى بابى تحت اين عنوان آمده است:«باب فرض طاعة الائمة عليهم السلام».(2)

بنابراين،اطاعت مطلقه با عصمت ملازمه دارد و تسليم مطلق با ولايت تكوينى و تشريعى مساوى است.

در قرآن كريم آيه اى در فضيلت ائمه عليهم السلام آمده است كه مى فرمايد:

(أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً) ؛(3)

يا اين كه مردم بر آن چه به آنان(پيامبر و خاندانش)از فضلش بخشيده است حسد ميورزند.همانا ما به آل ابراهيم كتاب و حكمت داديم و حكومتى بزرگ به آنان عطا كرديم.

ص: 64

امام باقر عليه السلام در ذيل اين آيه فرمودند:

نحن المحسودون؛(1)

ما همان كسانى هستيم كه بر ما حسد ميورزند.

البته منظور از«مُلْكاً عَظِيماً» ولايت تكوينى است كه ما إن شاء الله در جاى خود در اين باره به تفصيل بحث خواهيم كرد.

قائمان به امر خدا

القوامون بامره؛

گواهى مى دهم كه شما قائمان به امر خدا هستيد.

ائمه عليهم السلام قائمان به امر خدا هستند.منظور از كلمه«القوام»كثير القيام است از جهت اين كه صيغه مبالغه است،يا منظور نسبت مى باشد مثل«عطار»كه اگر كسى با عطر،سر و كار داشته باشد و تمام وقت و همه فكرش،در تهيه،حمل و نقل و عرضه آن باشد به عطر نسبت داده مى شود و به او عطار مى گويند،چون شغلش همين است.

در علم نحو درباره آيه:(وَ ما رَبُّكَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ)(2) مى گويند:واژه«ظلام»به معناى افعل تفضيل نيست.(3)

چون اگر به معناى افعل تفضيل باشد،ماء نافيه،تفضيل را از بين مى برد و بقيه اش مى ماند كه در اين صورت بايد به

خداوند متعال نسبت ظلم

ص: 65

داده شود و اين كفر است،بنابراين قول خداى متعال(وَ ما رَبُّكَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ) يعنى؛نسبتى بين خدا و ظلم وجود ندارد،هم چنان است اگر گفته شود:فلانى عطار نيست،بلكه نجار است.

«قوام بأمره»را به معناى نسبت،بهتر است از اين كه أفعل التفضيل يعنى«كثير القيام بأمر الله»باشد.اصلا شأن آن بزرگواران قيام به امر خداوند متعال است،مثل عطار كه شأن،شغل،فكر،وقت و تمام شئونش مربوط به عطر است،يا در هر حرفه اى ديگر مثل:نجار،بقال و...و اين چيزى است كه با توجه به حالات ائمه عليهم السلام به نظر اين جانب مى آيد،نمى دانم كسى گفته يا نه،چون به شروح نگاه نمى كنم.

اكنون اين پرسش مطرح است كه چرا نفرمود:«الفعالون بأمره»،بلكه فرمود:«القوامون بأمره»؟

در اين جهت به جنبه برپا داشتن و زنده نگه داشتن امر خدا اشاره شده است و زنده نگه داشتن هر چيزى بر حسب خود آن چيز است.زنده نگه داشتن،يعنى علاوه بر عمل كردن،منتشر كردن،تعليم كردن و بيان كردن.

از طرفى،واژه«امر»در اين جا اسم جنس است و به ضميرى كه به خداوند متعال برمى گردد اضافه شده و آن گاه كه اسم جنس اضافه شد بر عموم دلالت دارد.

به عبارتى ديگر«القوامون بأمر الله»أى بكل أمر الله.

وقتى امر خداوند متعال اين گونه شرح شد،اين آيه شريفه تفسير خواهد شد كه مى فرمايد:

(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ) ؛(1)

فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى(مقدر كردن)هر كارى نازل مى شوند.4.

ص: 66

بنابراين معنا،تمام خواست خداوند متعال و آن چه را كه مربوط به حضرت حق است در برمى گيرد و قوام وجود و مقوم آن،ائمه عليهم السلام هستند.

البته ما به طور اجمال از امر خداوند متعال آگاه هستيم كه همه چيز را شامل است،و در شرح«المستقرين فى أمر الله»نيز مطالبى بيان شد،ولى تفصيل آن را بايد خود ائمه عليهم السلام بيان بكنند.

در شب قدر مراتب علوم ائمه عليهم السلام بالا مى رود،و بر خواست و تقديرات خداوند متعال نسبت به اشخاص و

امم اطلاع پيدا مى كنند و در آن شب وظايف و تكاليف هر امام،در زمان خودش معين و ابلاغ مى شود.

پس هر كارى را كه ائمه عليهم السلام انجام بدهند و به آن قيام كنند،از خداوند متعال است و هر چه كه انجام دهند عين صلاح و مصلحت است؛سكوت كنند،بجنگند،شهيد بشوند،زندان بروند و در حال غيبت باشند،قائمان به امر خداوند متعال هستند.

اساسا خواست خداوند متعال،در خارج به سكنات و حركات امام عليه السلام تشخص مى يابد.از اين روست كه در ادامه مى خوانيم:«العاملون بإرادته»و در زيارت آل ياسين نيز آمده است:«ودليل إرادته».

اگر بخواهيم به جايى برويم و به كسى نياز داشته باشيم كه آن جا را به ما نشان بدهد،نام آن شخص دليل است.

ائمه عليهم السلام دليل اراده خدا هستند،اگر بخواهيم از اراده بارى تعالى آگاه شويم،بايد ببينيم كه آن بزرگواران چه كار كرده يا به چه چيزى امر مى كنند،حركت،سكون،گفتار و كردار ائمه عليهم السلام براى ما،دليل بر اراده خداوند متعال در هر مورد است و آن را نشان مى دهند.آيا اين غلو است؟!!

در حديث قدسى آمده است كه خداوند متعال مى فرمايد:

عبدى أطعنى تكن مثلى أنا أقول للشىء:كن!فيكون وأنت تقول للشىء:

ص: 67

كن!فيكون؛(1)

بنده من اطاعت مرا كن،مثل من خواهى شد.

اين حديث نيز با كلمه«عبدى»شروع شده است،ما هم تأكيد مى كنيم،كه بايد از بندگى شروع بشود.آرى،انسان از طريق عبوديت و طاعت به جايى مى رسد كه به اذن خداوند متعال همه كائنات مطيع او مى شوند.

در حديث قدسى ديگر آمده است كه خداى عزوجل مى فرمايد:

ما زال العبد يتقرب إلى بالنوافل حتى أكون سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به

ويده التى يبطش بها...؛(2)

همواره بنده به واسطه انجام نافله ها به من نزديك مى شود تا اين كه گوش او مى شوم تا به واسطه آن بشنود؛براى او چشمش مى شوم كه به واسطه آن ببيند و دستش مى شوم تا با آن بگيرد....

جالب اين كه اين حديث در شرح حافظ نووى بر صحيح مسلم(3)نيز آمده كه چه قدر زيبا معنا كرده است.

پس بايد از عبوديت شروع بشود تا به محبت برسد و محبت،قرب مى آورد،اما چه قربى؟!!

در اين حديث نفرمود:«ما زال الرجل»يا«المؤمن»؛بلكه فرمود:«ما زال العبد»اين براى مطلق عبد است.پس اگر نسبت به ائمه عليهم السلام اين گونه گفتيم،غلو است يا ايرادكننده مرضى در قلب دارد؟ت.

ص: 68

بنابر آن چه بيان شد اين عبارت با عبارت قبلى از زيارت جامعه بر ولايت مطلقه دلالت دارد و ولايت مطلقه نيز بر عصمت دلالت مى كند؛يعنى كسى كه در جميع شئوناتش دليل اراده خداوند متعال باشد،نمى تواند غير معصوم باشد و غير معصوم نمى تواند به اين جا برسد.

از طرفى،اين عبارات بر علم امام عليه السلام نيز دلالت دارند و تا امام به اراده خداوند متعال عالم نباشد نمى تواند دليل اراده او باشد.از اين رو مى گوييم:افعال،سلوك،سكنات،حركات ائمه عليهم السلام مظهر اراده خداوند متعال هستند.

جاى تعجب نيست؛چرا كه وقتى عزرائيل روح كسى را قبض مى كند،شما مى گوييد:اراده خدا اين بود كه اجل اين آقا برسد،چرا؟چون عزرائيل مأمور خدا است،فعل او،فعل خداست،مى گوييد:اراده خداوند متعال اين بود كه اين آقا بيش از اين عمر نداشته باشد و اجلش فرا برسد.پس فعل عزرائيل براى ما اراده خداوند متعال را نشان داد.

و همين گونه است فعل ميكائيل و جبرائيل؛اما وقتى به ائمه عليهم السلام برسد برخى مى گويند:غلو است!!

وقتى مى گوييم:دشمنى با اهل بيت وائمه عليهم السلام دشمنى با خداست،اين غلو است؟چرا در اين آيه غلو نيست كه مى فرمايد:

(مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ ) ؛(1)

كسى كه دشمن خدا،ملائكه،رسولان،جبرئيل و ميكائيل باشد[كافر است]و همانا خداوند دشمن كافران است.

اما وقتى به ائمه عليهم السلام برسد غلو است و باطل؟!8.

ص: 69

عاملان به اراده خدا

العاملون بارادته؛

گواهى مى دهم كه شما عاملان به امر خدا هستيد.

عمل ائمه عليهم السلام نمايان گر اراده خداست،وما پيش تر با استفاده از حديث قدسى گفتيم كه همه اين مراتب،از عبوديت و بندگى شروع مى شود؛پيش تر روايتى را از امام باقر عليه السلام خوانديم كه آن حضرت فرمود:

كان على عليه السلام و الله عبدا لله صالحا أخو رسول الله صلى الله عليه وآله...ما نال الكرامة من الله إلا بطاعته لله ولرسوله؛(1)

به خدا سوگند!على بنده صالح خدا و برادر رسول خدا صلى الله عليه وآله بود...او به اين مقام در نزد خداوند نايل نشد،مگر با اطاعت از خدا و رسول او.

و در خصوص شخص رسول الله صلى الله عليه وآله نيز،آن گاه كه خداوند متعال مى خواهد رفتن آن حضرت به معراج را بيان فرمايد،با كلمه«عبده»شروع مى كند و مى فرمايد:

(سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى ) ؛(2)

پاك و منزه است آن خداوندى كه بنده اش را در يك شب از مسجد الحرام به مسجد اقصى برد.

در اين زمينه روايتى نقل شده كه در زمان عمر،اميرالمؤمنين عليه السلام در حال طواف ديدند كه جوانى به زن هاى مردم نگاه مى كند،حضرت سيلى محكمى به صورت اين جوان زدند.او پيش عمر رفت و از آن حضرت شكايت كرد.

ص: 70

وقتى عمر از قضيه خبردار شد،گفت:«رأتك عين الله وضربتك يد الله».(1)

به راستى اگر يك شيعى اين مقام را براى اهل بيت عليهم السلام منكر بشود،كمتر از عمر نيست؟!!

پيروزمندان به كرامت خدا

الفائزون بكرامته؛

گواهى مى دهم كه شما پيروزمندان به كرامت خدا هستيد.

راغب اصفهانى مى گويد:

الفوز:الظفر بالخير مع حصول السلامة.(2)

پس ائمه عليهم السلام ظفر يافتگان به خير با كمال رضا و خوشى هستند،اما كدام خير؟مى فرمايد:به«كرامته».

ائمه ظفر يافتگان به كرامت خدا هستند،كرامت الاهى بايد مقام بلندى باشد تا در مقام تجليل از ائمه بگوييم به آن ظفر يافته اند،و ما پيش تر به گوشه اى از حقيقت معناى«كرامت خدا»ائمه را در شرح«وعباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون»اشاره نموديم.(3)

و بنابراين باء«بكرامته»زائده است.

و ممكن است باء در اين جا سببيه باشد،كه خداوند چون آن مقام بلند را به ائمه عنايت كرده،پس آن حضرات پيروزمندان هستند،چنان كه پيش تر مطالبى در اين باره با ذكر برخى آيات گذشت.

و بيان اول بهتر به نظر مى رسد.والله العالم.

ص: 71

اصطفاكم بعلمه،وارتضاكم لغيبه،واختاركم لسره،واجتباكم بقدرته،واعزكم بهداه،وخصكم ببرهانه،وانتجبكم لنوره،وايدكم بروحه،ورضيكم خلفاء فى ارضه،وحججا على بريته،وانصارا لدينه،وحفظة لسره،وخزنة لعلمه،ومستودعا لحكمته،وتراجمة لوحيه،واركانا لتوحيده،وشهداء على خلقه،واعلاما لعباده،ومنارا فى بلاده،وادلاء على صراطه.

عصمكم الله من الزلل،وآمنكم من الفتن،وطهركم من الدنس،واذهب عنكم الرجس وطهركم تطهيرا؛

او شما را به دانش خويش برگزيد و براى غيب خود پسنديد و براى حفظ سر خويش برگزيد و به قدرت خود ممتاز ساخت و به هدايت خود عزت داد و به برهان خود مخصوص نمود و براى نور خويش انتخاب كرد و با روح خود تأييد فرمود.

او شما را جانشينان خويش در روى زمين،حجت هاى او بر بندگان،ياران دين خود و نگهبانان راز و گنجينه داران دانش،امانتداران حكمت،مفسران وحى،بنيان هاى توحيد،گواهان بر آفريدگان،پرچم هاى برافراشته براى بندگانش،نشانه هاى روشن در شهرها و راهنمايان راهش قرار داد.

خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت و از فتنه ها ايمن ساخت و از هر گونه آلودگى پاكتان نمود و هر پليدى را از شما زدود و شما را پاك و پاكيزه ساخت.

ص: 73

برگزيده شدگان به علم خدا

اشاره

اصطفاكم بعلمه؛

گواهى مى دهم كه خدا شما را به علم خود برگزيده است.

اين ابتداى يكى از فرازهاى شهادت ثالثه است كه هر يك از اين فرازها بر پاره اى از خصائص ائمه مشتمل است و هر كدام نكته اى دارد.

نكته اى كه در اين عبارت و همه جمله هاى اين فراز وجود دارد اين است كه اوصاف،شئونات و خصائص ائمه عليهم السلام از خداوند متعال است؛زيرا چنان كه ملاحظه مى كنيد هر جمله اى فعل است و فاعل،ذات بارى تعالى است.

اين گونه تعبير صريح است در اين كه هر چند اين اوصاف،منازل و مقامات به ائمه اختصاص دارد،اما از ناحيه خداوند متعال است كه او خواسته است كه آن بزرگواران را با اين خصوصيات و اختصاصات قرار دهد.بنابراين،نه تنها هيچ وجهى براى غلو در اين تعابير وجود ندارد؛بلكه احتمال آن نيز نمى رود.

كلمه«اصطفاء»

پيش تر گفتيم كه كلمه«اصطفاء»به معناى انتخاب و جدا كردن است(1)كه خداوند متعال به سبب علم خود،ائمه عليهم السلام را از حيث شأن و منزلت از ديگران

ص: 75

جدا كرده و به آنان مقام خاصى داده كه به ديگران نداده است.

توضيح اين مطلب چنين است كه خداوند متعال،آفريدگار بشر است و از همان لحظه آفرينش از همه اوصاف و اخلاق و حالات او به طور كامل باخبر است.در قرآن مجيد مى فرمايد:

(أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ) ؛(1)

آيا آن كسى كه موجودات را آفريده از حال آنان آگاه نيست؟!در حالى كه او(از همه چيز)باخبر و آگاه است.

آيا مى شود خداى لطيف و خبير به همه اشيا از امورى كه به مخلوقاتش مربوط است بى خبر باشد؟پس او مى داند كه چه خلق كرده و از جميع ابعاد و احوال اختيارى هر يك از افراد باخبر است.از اين رو به سبب همين علم و با توجه به حالاتشان به آن ها مراتب قرب مى دهد كه هركس در اين مسير بيشتر كار كرده باشد،البته قرب و منزلتش

بيشتر خواهد بود؛ولى ائمه عليهم السلام به مرتبه اى رسيدند كه از ديگران ممتاز شدند؛يعنى صاحب خصوصيتى شدند كه براى ديگران حاصل نشده است.

بنابراين،خداوند متعال به علم خود به حالات،صفات و عبادات ائمه عليهم السلام آن ها را اصطفاء كرد و چنين مقامى به آنان عطا فرمود.

در اين جا دو نكته قابل ذكر است:

نخست آن كه ائمه عليهم السلام مثل ديگر افراد بشر مخلوق خدا هستند.

دوم آن كه هر يك از افراد بشر مى توانند با اختيار خود راه صحيح قرب به خداوند متعال را پيدا كرده و در آن راه حركت كنند.

با توجه به اين دو نكته بيان سه مطلب ضرورى است:4.

ص: 76

مطلب يكم.چند شرط بيان مى شود:

شرط نخست در يافتن راه صحيح قرب،علم و آگاهى به راه است،كه انسان راه را پيدا بكند و عوضى نرود و يا بدون پيدا كردن راه،حركت نكند.

شرط دوم.عبادت و بندگى صادقانه و پيشرفت در اين راه است.

شرط سوم.اين است كه اين حركت،از روى اختيار باشد.

مطلب دوم.وقتى چنين شد ناگزير مراتب اشخاص مختلف خواهد بود.

مطلب سوم.به مقتضاى ادله فراوان از كتاب و سنت و دقت در احوالات ائمه عليهم السلام روشن مى شود كه اين بزرگواران نزد خداوند متعال به مرتبه اى رسيده اند كه فوق همه مراتب است.

گفتنى است كه اين بحث مى تواند از بحث عصمت جدا باشد كه ائمه عليهم السلام با اختيار خود معصوم هستند.

خداوند منان در آيه مباركه اى مى فرمايد:

بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ) ؛(1)

اصطفاء و اختيار اينان از ناحيه خداوند متعال است و اين فعل به خداوند متعال نسبت داده شده است.اما در ذيل آيه مى فرمايد:«وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ » ؛يعنى علم خداوند متعال در اين اصطفاء دخيل است.در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:3.

ص: 77

(اللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ*يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ) ؛(1)

خداوند از فرشتگان و هم چنين از مردم رسولانى برمى گزيند.خداوند شنوا و بيناست.آن چه در پيش رو و پشت سر آن هاست مى داند و تمامى امور به سوى خداوند باز مى گردد.

بنابراين،درست است كه اصطفاء از خداوند متعال و فعل الاهى است و به خداوند متعال نسبت داده شده؛اما اصطفاء او از روى علم و به بركت عبوديت بوده كه گفتيم،راه را پيدا كرده و در آن راه حركت كنند.

شاهد بر اين مطلب در آيات و روايات فراوان است.در مباحث پيش تر نيز مقدارى بيان شد.در آيه مباركه ديگرى در خطاب به رسول الله صلى الله عليه وآله مى خوانيم:

(وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً) ؛(2)

مقدارى از شب را به تهجد[و نماز و عبادت]سپرى كن.اين يك وظيفه اى اضافى براى توست.اميد كه پروردگار تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزاند.

بنابراين آيه،تهجد مقدمه مقام محمود مى شود،هم چنين در اين آيه اى كه مى خوانيم تأمل كنيد!خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ*إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ*وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ 9.

ص: 78

اَلْأَخْيارِ) ؛(1)

به ياد آور بندگان ما ابراهيم،اسحاق و يعقوب را؛صاحبان دست ها و چشم ها.ما آنان را خالص كرديم خالص كردن ويژه و آن ياد آور سراى آخرت بود.و همانا آنان در نزد ما از برگزيدگان و نيكانند.

در اين آيه از آغاز،عبوديت چنين بندگانى ذكر شده،تا آن جا كه مى فرمايد:«أخلصناهم»و اين مطلب بسيار مهمى است.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا) ؛(2)

سپس اين كتاب را به گرو هى از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم.

در اين آيه،اصطفاء از بين بندگان است و همان گونه كه بيان شد مراتب عباد مختلف است؛ولى كسانى هستند كه در اين مسير گام برداشته و پيش رفته اند تا خداوند متعال آن ها را از عباد،اصطفاء كرده و آن ها را وارثان كتاب قرار داده كه همان اهل بيت پيامبر اكرم عليهم السلام هستند.

آن چه آورديم خلاصه شرح اين جمله بنابر نسخه«اصطفاكم بعلمه»بود.

اما بنابر نسخه«اصطفاكم لعلمه»معناى ديگرى خواهد داشت،در اين معنا خداوند متعال ائمه را به جهت اين كه وعاء علم خود باشند،برگزيده،حال بايد ملاحظه كرد:

1.در بين اين همه خلايق از اولين وآخرين انتخاب ائمه عليهم السلام چه دلالتى دارد؟2.

ص: 79

2.انتخاب كننده خداوند خالق لطيف خبير حكيم است.

3.براى اين كه ظرف علم الاهى باشند انتخاب شده اند.

4.علم خداوند متعال كه قابل حد و حصر نيست.

5.علم،كمالى است كه بالاتر از آن كمالى نيست؛بلكه بازگشت همه كمالات به علم است.

در اين جا فقط به ذكر دو مطلب اكتفا مى كنيم:

مطلب اول.شواهد بر اين كه ائمه عليهم السلام وعاء علم الاهى هستند از قرآن و روايات بسيار است،از جمله رواياتى كه در ذيل آيه مباركه(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ) ؛(1)«و ما همه چيز را در كتاب آشكار كننده اى احصا كرده ايم»آمده است:

عن أبى جعفر عن جده عليهما السلام قال:

لما نزلت هذه الآية(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ) على رسول الله صلى الله عليه و آله،قام أبو بكر و عمر من مجلسهما فقالا:يا رسول الله!هو التوراة؟قال:لا.

قالا:فهو الإنجيل؟

قال:لا.

قالا:فهو القرآن؟

قال:لا.

قال:فأقبل أمير المؤمنين على عليه السلام،فقال رسول الله صلى الله عليه و آله:2.

ص: 80

هو هذا،إنه الإمام الذى أحصى الله تبارك وتعالى فيه علم كل شىء؛(1)

هنگامى كه اين آيه بر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نازل شد،ابوبكر و عمر برخاستند و گفتند:اى رسول خدا!منظور تورات است؟

فرمودند:نه.

گفتند:منظور انجيل است؟

فرمودند:نه.

گفتند:منظور قرآن است؟

فرمودند:نه.

در اين هنگام امير مؤمنان على عليه السلام آمدند،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به آن حضرت اشاره كردند و فرمودند:منظور همين شخص است؛او امامى است كه خداوند متعال علم و دانش همه چيز را در او احصا كرده است.

و از جمله رواياتى است كه در ذيل آيه مباركه(قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ

الْكِتابِ )(2) آمده است،كه در شرح«وخزان العلم»به برخى از آن ها اشاره شد.

مطلب دوم.خداوند متعال و رسول اكرم صلى الله عليه وآله معلم امامان هستند؛به اين صورت كه علم رسول الله از خداوند متعال است كه فرمود:

(عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى ...) ؛(3)

آن كس كه قدرت عظيمى دارد پيامبر را تعليم داده است.5.

ص: 81

و هم چنان كه به رسول الله صلى الله عليه وآله فرمود:

(وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإِيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(1)

همان گونه(كه بر پيامبران پيشين وحى فرستاديم)بر تو نيز روحى را به فرمان خود وحى كرديم،تو پيش از اين از كتاب و ايمان آگاه نبودى،ولى ما آن را نورى قرار داديم كه به وسيله آن هر كس از بندگان خويش را بخواهيم هدايت مى كنيم و به طور مسلم تو مردم را به سوى راه مستقيم هدايت مى كنى.

هم چنين فرمود:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا...) ؛(2)

سپس اين كتاب(آسمانى)را به گرو هى از بندگان برگزيده خود به ارث داديم.

و ائمه عليهم السلام فرمودند:

علم الكتاب و الله كله عندنا؛(3)

به خدا سوگند،همه علم كتاب در نزد ماست.

و نيز آنان از رسول الله صلى الله عليه وآله اخذ كرده اند كه خود حضرت فرمودند:

معاشر الناس!ما من علم إلا و قد أحصاه الله فى،وكل علم علمت فقد أحصيته فى إمام المتقين،وما من علم إلا علمته عليا و هو الإمام المبين....(4)

و اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند:7.

ص: 82

علمنى رسول الله صلى الله عليه وآله ألف باب من العلم يفتح لى من كل باب ألف باب؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه وآله هزار باب از ابواب علم را به من آموخت كه از هر بابى،هزار باب برايم گشوده مى شود.

حال،ملاحظه كنيد حضرت امام رضا عليه السلام درباره امام و امامت چه مى فرمايند:

الإمام...مخصوص بالفضل كله من غير طلب منه ولا اكتساب،بل اختصاص من المفضل الوهاب...إن العبد إذا اختاره الله عزوجل لامور عباده،شرح صدره لذلك وأودع قلبه ينابيع الحكمة وألهمه العلم إلهاما،فلم يعى بجواب ولا يحير فيه عن الصواب...

يخصه الله بذلك ليكون حجته على عباده وشاهده على خلقه....(2)

پسنديده شدگان براى غيب

وارتضاكم لغيبه؛

گواهى مى دهم كه شما پسنديده شدگان براى غيب هستيد.

خداوند متعال ائمه ما را براى غيب خود پسنديد.به نظر مى رسد اين جمله از زيارت جامعه،بيان مصداق براى آيه مباركه اى باشد،كه مى فرمايد:

(قُلْ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً*عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ

ص: 83

بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً*لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْ ءٍ عَدَداً) ؛(1)

بگو:نمى دانم آن چه به شما وعده داده شده،نزديك است،يا اين كه پروردگارم براى آن زمانى قرار مى دهد.

اوست كه عالم به غيب و هيچ كس را بر اسرار غيبش آگاه نمى سازد.مگر رسولانى كه آنان را برگزيده است و مراقبانى از پيش رو و پشت سر براى آنان قرار مى دهد.تا بداند رسولانش رسالت هاى پروردگارشان را ابلاغ كرده اند و خداوند به آن چه در نزد آن هاست احاطه دارد و همه چيز را احصا كرده است.

اين جا نيز از مواردى است كه ما همواره تأكيد مى كنيم كه هر چه ائمه عليهم السلام دارند از خداوند متعال است.

اين ظرفيت را كسى نداشته و قهرا آن چه كه آن بزرگواران از خداوند متعال داشتند كسى ديگر نداشته است.

اين آيه شريفه،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را مورد خطاب قرار داده است كه آن حضرت از خودشان نفى علم كنند كه من نمى دانم آن چه به شما وعده داده مى شود چيست؟و در چه زمانى واقع خواهد شد؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از خودشان نفى علم مى كنند؛چون غيب است،عالم الغيب،خداوند متعال است.

عبارت«عالِمُ الْغَيْبِ » خبر مبتداى محذوف است؛يعنى«هو عالم الغيب».هم چنان كه در آيه ديگرى فرموده است:

(قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ ...) ؛(2)

بگو:هيچ كس از كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند از غيب آگاه نيستند جز خداوند.5.

ص: 84

پس خداوند متعال عالم الغيب بالذات است و بر مغييباتى كه وجود دارد احدى را مطلع نمى كند(إلا من ارتضى من رسول).

اين الفاظ بايد مورد دقت و تأمل قرار بگيرد،كلمه«إن»،نافيه است.«فلا يظهر»؛يعنى احدى را مسلط و مطلع نمى كند.

كلمه«ارتضى»يعنى چه؟

پيش تر كلماتى نظير اصطفاء،انتخاب و اجتباء گذشت و گفتيم گرچه اين ها از حيث مفهوم با هم نزديك اند؛اما ترادف ندارند و بايد تفاوتى هر چند دقيق بين اين مفاهيم وجود داشته باشد،از جمله كلمه ارتضاء است.

واژه«رضا»در لغت در مقابل سخط است.(1)

سخط،بى جهت نمى تواند باشد،ناگزير رضا نيز بى جهت نمى تواند باشد.اگر كسى استحقاق سخط ندارد،مورد سخط واقع نمى گردد،قهرا اگر كسى استحقاق رضا و رضايت نداشته باشد،مورد رضايت نخواهد بود.پس انسان بايد از حيث صفات و حالات به گونه اى باشد كه مورد رضايت واقع بشود.اين نكته مى تواند نكته افتراق بين ارتضاء،انتخاب،اجتباء و اصطفاء باشد.

به تصور ما كسى كه استحقاق مقام و جايگاهى را دارد؛يك حالت منتظره اى هم دارد؛يعنى وقتى استحقاق داشته باشد توقع دارد؛چرا كه استحقاق دارد كه آن مقام به او داده بشود.اين خصوصيت در كلمه هاى اصطفاء و يا در انتخاب وجود ندارد.

از طرف ديگر با دقت در آيه،مى بينيم كه از دو عموم،استثنا شده است:

عموم اول«على غيبه»در(فلا يظهر على غيبه)مى باشد و اين نكره در سياق نفى است كه افاده عموم مى كند.يعنى:هيچ غيبى از مغيبات را بر احدى اظهار نمى كند4.

ص: 85

و مطلع نمى سازد،و اگر از نظر فنى اين عموم ثابت نشود،بى ترديد اطلاق تمام است.

عموم دوم كلمه«أحدا»در(فلا يظهر على غيبه أحدا)مى باشد؛يعنى هيچ احدى.

ملاحظه كنيد!كسى كه مورد رضايت خداوند متعال باشد تا غيب او را در بين اين همه خلائق دارا باشد و از آن مطلع بشود بايد چگونه شخصيتى باشد كه استحقاق اين مقام را داشته باشد.

منظور از«من ارتضى»كيست؟

يعنى:كسى كه خدا او را به جهت اطلاع بر غيب قبول كرده،و او كسى است كه خود او را تعليم و تربيت و هدايت كرده و بر همه شئونش نظارت دارد،از او حمايت و او را تثبيت مى كند.و اين عنوان منطبق بر ائمه مى باشد و لذا جمله«وارتضاكم لغيبه»ائمه عليهم السلام را مصداق بر اين معنا قرار مى دهد.

ولى خداوند در پى آن مى فرمايد:«من رسول»،ائمه عليهم السلام كه رسول نيستند.

پس بايد به روايات مراجعه كنيم تا ببينيم علاوه بر زيارت جامعه،خود ائمه عليهم السلام در ذيل اين آيه مباركه چه فرموده اند كه اگر خواستيم اين جمله را براى اين آيه مصداق قرار بدهيم،روايات شاهد باشند،وگرنه با وجود كلمه«من رسول»چگونه تمام مى شود؟

وقتى حرف«من»،بيانيه و«رسول»نيز به معناى پيامبر باشد،مصداقيت،تمام نمى شود و اين معنا با آيه مباركه سازگار نخواهد بود؛ولى با نگاه به روايات به طور كامل روشن خواهد شد كه دسته اى از روايات،بر طبق ظهور همين آيه وارد شده اند.

براى نمونه،در روايتى امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

أو ليس الله يقول:(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ ) ؟

ص: 86

فرسول الله،عندالله مرتضى،ونحن ورثة ذلك الرسول الذى أطلعه الله على ما شاء من

غيبه،فعلمنا ما كان وما يكون إلى يوم القيامة...؛(1)

آيا خداوند نمى فرمايد:«اوست كه عالم به غيب و هيچ كس را بر اسرار غيبش آگاه نمى سازد.مگر رسولانى كه آنان را برگزيده است»؟

پس رسول خدا نزد خداوند مرتضى مى باشد و ما ورثه همان رسولى هستيم كه خداوند او را از هر آن چه از غيبش خواسته،مطلع و آگاه ساخته است.پس ما به آن چه در گذشته رخ داده است و آن چه در آينده تا روز قيامت رخ خواهد داد آگاهيم.

برگزيدگان براى سر خدا

اشاره

واختاركم لسره؛

گواهى مى دهم كه خداوند شما را براى راز خود برگزيد.

خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را براى حفظ سر خود اختيار كرده است.در بدو نظر واژه«سر»به معناى مقابل«علن»است.راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:

علن:العلانية ضد السر وأكثر ما يقال ذلك فى المعانى دون الأعيان.(2)

ابن فارس در اين باره مى گويد:

فالسر خلاف الإعلان،يقال:أسررت الشىء إسرارا خلاف أعلنته...أسررت الشىء:أخفيته و أسررته أعلنته.(3)

ص: 87

ابن منظور نيز در لسان العرب مى نويسد:

وأسر الشىء:كتمه وأظهره،و هو من الأضداد،سررته:كتمته.(1)

معانى متعدد كلمه«سر»

اشاره

البته در لغت عرب واژه«سر»معانى متعددى دارد.چنان كه در كتاب هاى معجم مقائيس اللغه،صحاح اللغه و لسان العرب ذكر شده است.(2)گرچه خطور معناى مقابل«علن»در درجه اول به ذهن قابل انكار نيست؛ولى اين خطور در اثر كثرت استعمال اين واژه در اين معنا نسبت به معانى ديگر است.

پس شيوع استعمال در اين معنا منشأ شده كه در وهله نخست همين معنا به ذهن بيايد،وگرنه ظاهر عبارت هاى لغويون اين است كه اين واژه بين اين معنا و معانى ديگر مشترك است،نه اين كه اين واژه در معناى مذكور حقيقت باشد كه در علم اصول نيز مقرر شده كه تبادر،علامت حقيقت است و در معانى ديگر مجاز.

خلاصه،به نظر مى رسد كه اين لفظ در اين معنا و معانى ديگر به نحو حقيقت بوده باشد.

معناى ديگرى كه در لغت براى لفظ«س ر»ذكر كرده اند،چنين است:

السر:خالص الشىء؛(3)

«سر»همان زبده و خالص بودن شىء است؛به طورى كه هيچ چيز ديگرى با آن مخلوط نباشد.

مى گويند:«ومنه السرور».

ص: 88

اين كه انسان به سرور مقابل حزن متصف مى شود واضح است،به آن حالت«سرور»گفته مى شود؛چرا كه

از حزن خالى است.

از طرفى لفظ«سره»به معناى«ناف»در لغت عرب از همين جا گرفته شده است؛چرا به ناف«سرة»گفته اند؟

«لأنه خالص جسمه ولينه».(1)

و بنابر تعبير بعضى از لغويون بدين جهت به«ناف»سره مى گويند كه در وسط بدن قرار گرفته است.

و در روايات نقل شده:الولد سر أبيه.(2)

چون به طور كلى صفات پدر در فرزند بوده و در او تجلى نموده و ظاهر مى گردد.

به عبارت ديگر،اصولا فرزند معرف حقيقت پدر است.

مى گويند:«فلان سر قومه»؛(3)فلانى سر قومش است.

يعنى كمالات و صفات همه فاميل در اين شخص جمع شده و نمايان گر آن ها گشته است.

معناى ديگر«سر الشىء:مستقر الشىء»است.

به تختى كه انسان روى آن مى خوابد مى گويند:«سرير»،چرا؟چون انسان روى اين تخت استقرار و آرامش پيدا مى كند.

و نيز گويند:«سرير الرأس مستقره».

در كتاب معجم مقائيس اللغه مى نويسد:4.

ص: 89

(السر)السين و الراء يجمع فروعه:إخفاء الشىء وما كان من خالصه ومستقره.(1)

پس تمام مشتقات اين كلمه در لغت عرب به اين سه معنا بر مى گردد.

در اين جا چيزى به ذهن رسيد كه در كتاب هاى لغوى هنوز نيافتم،گرچه جست و جوى زيادى هم نكرده ام و آن اين است كه شايد هر سه معنا به يك معنا برگردد؛يعنى واژه«سر»در مقابل«علن»به معناى خالص بودن چيزى و مستقر بودن آن در جاى خودش باشد.چون وقتى خبر يا مطلبى به عنوان سر به كسى گفته مى شود به اين معناست كه اين سخن پيش تو بماند و مستقر باشد و به جاى ديگر منتقل نشود.

اگر گفتيم:«الولد سر أبيه»يا«فلان سر قومه»؛يعنى صفات افراد اين قوم و قبيله در نزد اين شخص اجتماع كرده و مستقرند.

گمان مى كنم و الله العالم هر سه معنا به معناى سوم برگردد؛ولى بايستى تتبع بيشترى كرد كه لغويين نيز گفته اند يا نه.

معناى يكم؛رازداران خدا

بنابر آن چه گذشت،اگر«واختاركم لسره»به معناى نخست باشد؛يعنى خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را محرم اسرار خود قرار داده و آن ها را براى اين جهت اختيار نموده است.

پيش تر در توضيح عبارت«وحفظة سره»گفتيم كه معناى كلمه«سر»شايد چنين باشد كه پس از اين كه به كسى گفته شد،هرگز به كسى منتقل نشود و از ديگران مخفى و مكتوم بماند.

ما اسرارى را مى توانيم تصور بكنيم كه اصلا به احدى گفته نشود و گفته نشده

ص: 90

است.ممكن است نزد خداوند متعال امورى باشد كه حتى به پيغمبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام با اين كه اقرب الناس هستند گفته نشده باشد.

بنابراين،سر آن چيزى است كه مكتوم بماند.مكتوم ماندن دو مصداق دارد.

1.انسان اساسا سرش را به احدى نگويد.

2.انسان سر خود را به كسى بگويد و به او توصيه كند كه اين سر است و از او بخواهد كه به احدى گفته نشود.

پس معناى اول«واختاركم لسره»اين است كه خدا شما را به جهت حفظ رازهاى خود اختيار كرده است،ائمه اطهار عليهم السلام حفاظ و حفظه سر خدا بودند.حال،آن اسرار چه بوده است و چه قضايايى نزد پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام بوده كه به احدى گفته نشده است؟الله العالم.

در اين باره روايات اهل بيت عليهم السلام فراوان است.براى نمونه در كتاب بصائر الدرجات آمده كه امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

نحن شجرة النبوة وبيت الرحمة ومفاتيح الحكمة ومعدن العلم وموضع الرسالة ومختلف الملائكة وموضع سر الله ونحن وديعة الله فى عباده ونحن حرم الله الأكبر ونحن عهد الله...؛(1)

ما درخت نبوت،خانه رحمت،كليدهاى حكمت،كانون دانش و علم،جايگاه رسالت و محل آمد و شد ملائكه و محل راز خداوند هستيم.ما امانت خدا در ميان بندگانش حرم بزرگ خداوند و عهد و پيمان خدا هستيم.

در روايت ديگر به سند ديگرى در همين كتاب و در كتاب الكافى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:8.

ص: 91

يا خيثمة!نحن شجرة النبوة وبيت الرحمة ومفاتيح الحكمة ومعدن العلم وموضع الرسالة و مختلف الملائكة وموضع سر الله و نحن وديعة الله فى عباده ونحن حرم الله الأكبر ونحن ذمة الله...؛(1)

اى خيثمه!ما درخت نبوت،خانه رحمت،كليدهاى حكمت،كانون دانش و علم،جايگاه رسالت و محل آمد و شد ملائكه و محل راز خداوند هستيم.ما امانت خدا در ميان بندگانش،حرم بزرگ خداوند و امان خدا هستيم....

هم چنين در الكافى در روايت ديگرى آمده كه امام صادق عليه السلام به ابوبصير كه كنيه اش ابومحمد بوده مى فرمايند:

يا أبا محمد!إن عندنا و الله سرا من سر الله وعلما من علم الله؛

اى ابامحمد!به خدا سوگند،همانا كه سرى از سر خدا و علمى از علم خدا در نزد ماست.

اگر در اين روايت حرف«من»تبعيضيه باشد معلوم مى شود كه برخى از امور حتى به اهل بيت عليهم السلام هم گفته نشده است و چون گفته نشده،از آن ها به سر تعبير مى شود كه حضرت در ادامه روايت فرمودند:

ما يحتمله ملك مقرب ولا نبى مرسل ولا مؤمن امتحن الله قلبه للإيمان.والله ما كلف الله ذلك أحدا غيرنا ولا استعبد بذلك أحدا غيرنا و إن عندنا سرا من سر الله وعلما من علم الله أمرنا الله بتبليغه...؛(2)

هيچ فرشته مقرب و نبى مرسل و و مؤمنى كه خدا دلش را به ايمان آزموده باشد تحمل آن را نتواند داشت.5.

ص: 92

به خدا سوگند،خداوند احدى را غير از ما به آن مكلف نكرده است و احدى را غير از ما به بندگى خود نگرفته است و همانا در نزد ما سرى است از سر الاهى و علمى است از علم خدا كه خداى تعالى ما را به تبليغ آن ها امر فرموده است.

از اين روايت معلوم مى شود كه بعضى از امور را با اين كه از آن ها به سر تعبير شده خداوند متعال به تبليغ آن ها به مردم امر كرده است.

روايت ديگرى در اين زمينه در الأمالى شيخ صدوق و روضة الواعظين آمده است:امير مؤمنان على عليه السلام در ضمن ايراد خطبه اى فرمودند:

أنا حجة الله وأنا خليفة الله وأنا صراط الله وأنا باب الله وأنا خازن علم الله وأنا المؤتمن على سر الله وأنا إمام البرية بعد خير الخليقة محمد نبى الرحمة صلى الله عليه وآله؛(1)

من حجت خدا،خليفه او،صراط و باب خدا و خازن علم الاهى و امين سر خدا هستم و من پس از بهترين مردم يعنى محمد پيامبر رحمت صلى الله عليه وآله امام تمامى مردم هستم.

روايت ديگرى در كمال الدين آمده كه شيخ صدوق رحمه الله به سند خود از ابن عباس روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمودند:

إن على بن أبى طالب إمام امتى وخليفتى عليها من بعدى؛

همانا على بن ابى طالب امام و پيشواى امت من و پس از من خليفه من بر آنان است.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مطلب را به امام زمان و غيبت آن حضرت مى رساند،جابر برمى خيزد و سؤال مى كند:1.

ص: 93

يا رسول الله!وللقائم من ولدك غيبة؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

إى وربى،وليمحص الله الذين آمنوا ويمحق الكافرين.

يا جابر!إن هذا الأمر أمر من أمر الله وسر من سر الله مطوى عن عباد الله،فإياك و الشك فيه،فإن الشك فى أمر الله عزوجل كفر؛(1)

اى جابر!اين امر از امور الاهى و سرى از اسرار ربوبى و مستور از بندگان خداست.مبادا در آن شك كنى كه شك در امر خداى تعالى كفر است.

محتمل است«إن هذا الأمر»به اصل امامت برگردد و محتمل است كه مراد غيبت امام زمان عليه السلام باشد.

پس اگر مراد اصل امامت باشد يكى از تعابيرى كه از امامت شده«سر من سر الله»خواهد بود.

تا اين جا معناى اول از معانى سه گانه«سر»در توضيح«اختاركم لسره»كه در روايات نيز آمده،بيان شد.

معناى دوم؛راز خدا

اكنون اين جمله را با توجه به معناى دوم سر كه در لغت آمده با دقت بررسى مى كنيم؛يعنى«واختاركم لسره»به همان ترتيبى كه«الولد سر أبيه»«فلان سر قومه»ائمه عليهم السلام«سر الله»هستند كه خداوند متعال آن بزرگواران را براى خودش استخلاص كرده و خالص قرار داده است كه آنان واجد كمالات و صفات الاهى باشند.

هم چنان كه«الولد سر أبيه»را اين گونه معنا كرده اند كه پدر در اين فرزند از جهات معنوى خلاصه شده،نسبت ائمه نيز به خداوند متعال اين چنين باشد كه خداوند

ص: 94

متعال ائمه عليهم السلام را اختيار كرده است براى اين كه خلاصه صفات او باشند.

البته روايات فراوان و شواهد بسيارى وجود دارد كه ائمه عليهم السلام مظاهر صفات الاهى و كمالات ربوبى هستند

و اين معنا درست است و هيچ مشكلى ندارد.

يكى از شواهد،روايتى است كه علامه مجلسى رحمه الله در بحار الأنوار در«باب جامع فى صفات الإمام

وشرائط الإمامه»آورده و نيز روايت مفصلى است كه طارق بن شهاب از امير مؤمنان على عليه السلام نقل مى كند كه حضرت به او خطاب مى كنند و مى فرمايند:

والإمام يا طارق!بشر ملكى وجسد سماوى وأمر إلهى وروح قدسى ومقام على...

السنام الأعظم و الطريق الأقوم،من عرفهم وأخذ عنهم فهو منهم،وإليه الإشارة بقوله:

(فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي ) .(1)

خلقهم الله من نور عظمته وولاهم أمر مملكته،فهم سر الله المخزون وأولياؤه المقربون،وأمره بين الكاف و النون،إلى الله يدعون وعنه يقولون وبأمره يعملون...؛(2)

اى طارق!امام انسان ملكوتى،پيكر آسمانى و امرى الاهى و روحى قدسى و مقامى والا و...و راهى استوار است.

هر كس آنان را بشناسد و از ايشان بگيرد و اقتباس كند،از آن هاست و اين كلام به اين كلام خداوند اشاره دارد كه«پس هر كس از من تبعيت كند از من است».

خدا آنان را از نور عظمتش خلق كرده و اختيار جهان را به آن ها داده است.آنان سر مخزون الاهى و اولياء مقرب اويند و امر خدا بين كاف و نون هستند.به سوى خدا دعوت مى كنند و از جانب او سخن مى گويند و به امر او عمل مى كنند....8.

ص: 95

امامان بندگان خدا و مأمورين او هستند،به امر او عمل مى كنند،به طرف او دعوت مى نمايند و آن چه كه مى گويند از اوست،نه از خودشان.

پس آنان سر خدا هستند كه در اين جا به همان معناى دوم خواهد بود.

معناى سوم؛مستقر خدا

اگر سر را در«اختاركم لسره»به معناى سوم كه همان استقرار بود بگيريم و به«سرير»به اين مناسبت سرير گفته مى شود كه انسان روى آن استقرار دارد خداوند متعال در اهل بيت عليهم السلام مستقر است و از آنان جدا نمى شود و آنان نيز از خداوند متعال جدا نمى شوند.

اين معنا نيز شواهد فراوان دارد كه«هم مع الله»،«الله معهم»،«الله عندهم»،و در احاديث قدسى نيز آمده است كه خداوند متعال مى فرمايد:

«أنا عند المنكسرة قلوبهم».(1)

مگر اين گونه نيست كه«قلب المؤمن عرش الرحمان»؟(2)

اصلا خداوند متعال چنين مقام و مرتبه اى را به آن هايى كه نزدش مقرب هستند،عنايت مى كند كه قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ) ؛(3)

گمان مبريد آنان كه در راه خدا كشته شده اند مرده اند؛بلكه آنان زنده اند و در نزد پروردگارشان روزى مى خورند.

ص: 96

بنابراين،ائمه عليهم السلام عند الله استقرار دارند و خداوند متعال عند اهل البيت استقرار دارد و مابين آن ها از حيث معنا و واقعيت امر جدايى نيست.

علامه مجلسى رحمه الله روايتى را از كتاب مشارق أنوار اليقين تأليف مرحوم حافظ شيخ رجب برسى رحمه الله مى آورد كه در آن روايت آمده است:

فهم سر الله المخزون؛(1)

آنان سر مخزون الاهى هستند.

علما درباره شيخ رجب برسى رحمه الله و مطالب كتاب مشارق أنوار اليقين ديدگاه هاى متفاوتى بيان كرده اند.

مرحوم علامه امينى در كتاب الغدير به تفصيل از حافظ شيخ رجب برسى رحمه الله تجليل مى كند و از وى خيلى دفاع مى نمايد و او را از غلو كه به او نسبت داده شده،منزه مى دارد.(2)..

ص: 97

2- .ر.ك:الغدير:33/7،شماره 74.علامه امينى رحمه الله در توصيف حافظ شيخ رجب برسى رحمه الله چنين مى نويسد: الحافظ الشيخ رضى الدين رجب بن محمد بن رجب البرسى الحلى،من عرفاء علماء الإمامية وفقهائها المشاركين فى العلوم،على فضله الواضح فى فن الحديث،وتقدمه فى الأدب وقرض الشعر وإجادته... و له فى العرفان و الحروف مسالك خاصة،كما أن له فى ولاء أئمة الدين عليهم السلام آراء ونظريات لا يرتضيها لفيف من الناس،ولذلك رموه بالغلو والارتفاع،غير إن الحق أن جميع ما يثبته المترجم لهم عليهم السلام من الشؤون هى دون مرتبة الغلو غير درجة النبوة.... آن گاه علامه نمونه اى از اشعار او را پيرامون غدير مى آورد كه از جمله: هو الشمس؟أم نور الضريح يلوح؟***هو المسك؟أم طيب الوصى يفوح؟ وبحر ندا؟أم روضة حوت الهدى***وآدم؟أم سر المهيمن نوح؟ وداود هذا؟أم سليمان بعده؟***وهارون؟أم موسى العصا ومسيح؟ وأحمد هذا المصطفى؟أم وصيه***على؟نماه هاشم وذبيح...

اما عمده،كلام خود علامه مجلسى رضوان الله عليه است.چون ما مطلب را از بحار الأنوار نقل كرديم.شيخ مجلسى رحمه الله در مقدمه بحار الأنوار به هنگام شمارش منابع آن،چنين مى نويسد:

وكتاب مشارق الأنوار وكتاب الألفين للحافظ رجب البرسى.ولا أعتمد على ما يتفرد بنقله،لاشتمال كتابيه على ما يوهم الخبط و الخلط و الإرتفاع؛

من به آن چه كه شيخ رجب برسى به تنهايى نقل كرده اعتماد نمى كنم،چون اين دو كتاب مشتمل هستند بر چيزى كه موهم غلو است.

آن گاه مى فرمايند:

وإنما أخرجنا منهما ما يوافق الأخبار المأخوذة من الاصول المعتبرة؛(1)

اما آن چه از اين دو كتاب آورده ايم روايت هايى است كه از اصول معتبر گرفته شده اند.

بنابراين،كلامى كه از اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به طارق روايت شده موافق اخبار مأخوذه از اصول معتبر است.

پس«واختاركم لسره»را به هر سه معنا مى توانيم بگيريم،هر چند در شروح زيارت جامعه جز همان معناى اول نباشد،معناى دوم و سوم را هم صحيح مى دانيم و هيچ اشكالى ندارد.

برگزيده شدگان به قدرت خدا

اشاره

واجتباكم بقدرته؛

گواهى مى دهم كه خداوند شما را به قدرت خود برگزيد.

الله سبحانه و تعالى ائمه اطهار عليهم السلام را به قدرت خود اجتباء كرده است.

ص: 98

كلمه«اجتباء»در لغت و كتاب هاى تفسيرى و حديثى نوعا به معناى اصطفاء اخذ شده است.اما پيش تر بيان شد كه اصطفاء،اختيار،انتخاب،اجتباء و انتقاء مفاهيمى نزديك به هم هستند.از اين رو هر يك از اين كلمات را به جاى كلمه ديگر به كار مى برند،به جاى«اجتباء»مى گويند:«اصطفاء»،ولى با توجه به اين كه در لغت عرب ترادف را نمى شود تأييد كرد،از اين رو بايد بين اين واژه ها افتراقى باشد،هر چند خيلى به هم نزديك باشند،بايستى بين اين مفاهيم از جهت عموم و خصوص يا خصوصيات و دقايق ديگر تفاوت وجود داشته باشند.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن چنين مى نگارد:

جبيت الماء فى الحوض جمعته،والحوض الجامع له جابية،وجمعها:جواب،قال الله تعالى:(وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ ) (1)ومنه استعير جبيت الخراج جباية،ومنه قوله تعالى:(2)والاجتباء:الجمع على طريق الاصطفاء.قال عزوجل:(فَاجْتَباهُ

رَبُّهُ ) .(3)،(4)

بنابراين،معلوم شد كه اجتباء همان اصطفاء نيست و اين دو واژه مترادف نيستند؛بلكه اجتباء از اصطفاء اخص است و جمع بر طريق اصطفاء است.پس هر اصطفاء،اجتباء است،ولى هر اجتباء،اصطفاء نيست؛بلكه اخص است و خصوصيتى دارد كه همان خصوصيت جمع كردن است.

اگر چند چيز سوا كرده را كنار هم جمع نماييد به شما مى گويند:«اجتباء»كرديد.

ممكن است انسان چند چيز را از يك مجموعه اى جدا بكند؛ولى اين ها را به7.

ص: 99

صورت متفرق در جايى بگذارد،اين كار فقط اصطفاء است.پس اجتباء همان جمع بر طريق اصطفاء خواهد بود.

اين دقت ها،هم براى فهم قرآن مجيد،هم براى فهم حديث و هم براى فهم عبارات زيارت جامعه،ضمن فهم معانى لغات،مفيد است.

خداوند متعال مى فرمايد:

(فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ ) ؛(1)

خداوند متعال او را برگزيد و از صالحان قرار داد.

راغب اصفهانى در ادامه مى گويد:

واجتباء الله العبد تخصيصه إياه بفيض إلهى يتحصل له منه(يعنى من الفيض)أنواع من النعم بلا سعى من العبد،وذلك للأنبياء وبعض من يقاربهم من الصديقين و الشهداء؛(2)

اجتباء خداوند متعال عبدى را به اين است كه او را به يك فيض الاهى تخصيص مى دهد كه براى آن عبد از آن فيض انواع نعمت ها بدون كوشش از بنده حاصل مى شود و اين تخصيص از خداى سبحان براى پيامبران و كسانى كه در مرتبه به آن ها نزديكند از صديقان و شهيدان مى باشد.

نكاتى ارزشمند

در اين كلام راغب اصفهانى سه نكته وجود دارد:

نكته يكم.آن گاه كه خداوند متعال عبدى از عباد خود را اجتباء مى كند به او عنايت خاصه اى اختصاص مى دهد كه به بركت آن،انواع نعمت ها براى آن عبد

ص: 100

حاصل مى شود.

نكته دوم.اين فيض و خصيصه الاهى عطيه خداوند و تفضلى است كه تحصيلى نيست.

نكته سوم.اين معنا به پيامبران اختصاص ندارد؛بلكه به«من يقاربهم من الصديقين و الشهداء»نيز حاصل مى شود و منافات ندارد كه مراتب هم محفوظ باشد اما خداوند متعال اين فيض را به غير از اين ها به ديگر مردم و بندگان نمى دهد.

پس ما به بركت قرآن مجيد و كتاب المفردات فى غريب القرآن راغب اصفهانى كه براى بيان معانى الفاظ قرآن مجيد نوشته شده مى توانيم معناى اجتباء را بفهميم و اين كه ائمه اطهار عليهم السلام از سوى خداوند متعال اجتباء شده اند،يعنى چه.

آرى،خداوند متعال ائمه اطهار را به سوى خود جذب كرده و به جايى رسانده كه به خودشان اختصاص دارد،و در اين جهت اعمال قدرت نموده كه آن معنا به جز از خدا ساخته نيست.

واژه«اجتباء»در قرآن

اكنون براى تكميل مطلب به آيات قرآن مجيد مراجعه مى كنيم تا معلوم بشود كه اين واژه در زيارت جامعه به آياتى از قرآن مجيد اشاره دارد و اين مقام را خداى عزوجل در قرآن مجيد در جاهاى متعددى در ضمن مقاماتى آورده كه اين امتيازات و خصايص عنايتى و تفضلى است.

خداوند متعال در سوره انعام مى فرمايد:

(وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ *وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصّالِحِينَ *وَ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطاً وَ كلاًّ فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمِينَ *وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى

ص: 101

صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ *ذلِكَ هُدَى اللّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ *أُولئِكَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ) ؛(1)

و از فرزندان او[ابراهيم]داوود و سليمان و ايوب و موسى و هارون را[هدايت كرديم]و اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم.و زكريا و يحيى و عيسى و الياس را نيز[هدايت كرديم]و همه آنان از صالحان بودند.و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط را؛و همه را بر جهانيان برترى داديم.و از پدران،فرزندان و برادران آنان

[افرادى را برترى داديم]و برگزيديم و به راه راست هدايت نموديم.اين همان هدايت خداست كه هر كس از بندگان خود را بخواهد هدايت مى كند و اگر آنان مشرك شوند،اعمالى كه انجام داده اند به يك باره نابود مى گردد.آنان كسانى هستند كه كتاب،حكم و نبوت به آن ها داديم.

بنابراين آيات،اين بزرگواران اجتباء شدند و چنين مقاماتى به آن ها داده شده است.چنان كه ملاحظه مى شود،خدا در اين آيه مى فرمايد:(وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ ) و«هدايت»در كنار«اجتباء»آمده است و در زيارت جامعه نيز،هدايت با اجتباء آمده كه«واجتباكم بقدرته وأعزكم بهداه».

پس به تعبير راغب اصفهانى همين منازل و مقاماتى كه به بركت اين فيض الاهى به انبياى مقربين درگاه الاهى داده شده،به ائمه اطهار عليهم السلام نيز با حفظ مراتب اعطا شده است.

خداوند متعال در سوره مريم در چند مورد مى فرمايد:(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ ...) .آن گاه مى فرمايد:9.

ص: 102

(أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً

وَ بُكِيًّا) ؛(1)

آنان پيامبرانى بودند كه خداوند آنان را مشمول نعمت هاى خود نموده بود.از فرزندان آدم و از كسانى كه به همراه نوح بر كشتى سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل(يعقوب)و از كسانى كه هدايت كرده و برگزيديم.آنان كسانى بودند كه آن گاه كه آيات الاهى بر آنان خوانده مى شد،به خاك مى افتادند و در حال سجده گريان بودند.

سپس در سوره نحل در خصوص حضرت ابراهيم عليه السلام مى فرمايد:

(إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَ لَمْ يكن مِنَ الْمُشْرِكِينَ *شاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ *وَ آتَيْناهُ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّالِحِينَ ) ؛(2)

همانا ابراهيم خود امتى بود مطيع فرمان خداوند.او خالى از هر گونه انحراف بود و از مشركان نبود.وى شكرگزار نعمت هاى پروردگار بود؛[از اين رو]خدا وى را برگزيد و به راه راست هدايت فرمود.و به او در دنيا و آخرت نيكويى عنايت كرديم و در جهان آخرت نيز از نيكوكاران است.

در اين آيه نيز هدايت با اجتباء آمده است.

باز در جاى ديگر درباره حضرت يونس عليه السلام مى فرمايد:

(فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى وَ هُوَ2.

ص: 103

مَكْظُومٌ *لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ *فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ ) ؛(1)

پس صبر كرده و منتظر فرمان پروردگارت باش و مانند صاحب ماهى(يونس)نباش[كه عجله كرد]و در آن زمان با نهايت اندوه و حزن خدا را خواند.و اگر رحمت الاهى به كمكش نيامده بود،از[شكم ماهى]بيرون

انداخته مى شد در حالى كه نكوهش شده بود.سپس خداى تعالى او را انتخاب كرده و وى را در زمره صالحان قرار داد.

آرى،اين كارى است كه خداوند متعال در رابطه با پيامبران و ائمه اطهار و مقربان درگاهش انجام داده است.

اين حقيقتى است كه در تفاسير و در كتاب هاى لغت به آن اشاره شده است.در كلمات آن ها در اين باره خيلى عبارت لطيفى آمده است،آن جا كه مى نويسند:

الاجتباء من جبيت الشىء:إذا خلصته لنفسك.(2)

اجتباء:يعنى جدا كردن چيزى از بين اشياء و جمع نمودن آن از اين جا و آن جا و به خود اختصاص دادن آن به طورى كه به خودتان اختصاص بدهيد،مال خودتان باشد و شريكى براى شما نسبت به آن نباشد.

اين همان تعبيرى است كه در قرآن مجيد آمده است:

(إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ ) ؛(3)

مگر بندگان خدا كه(به خدا)اختصاص يافته اند.0.

ص: 104

آن ها كسانى هستند كه به واسطه عبادتشان به جايى رسيدند كه فقط براى خداوند متعال خالص مى شوند.از اين روست كه علامه طباطبايى در تفسير الميزان مى نويسد:(1)

فاجتباه الله سبحانه عبدا من عباده،هو أن يقصده برحمته ويخصه بمزيد كرامته فيجمع شمله ويحفظه من التفرق فى السبل المتفرقة الشيطانية المفرقة للإنسان ويركبه صراطه المستقيم و هو أن يتولى أمره و يخصه بنفسه.

خلاصه اين كه:اگر خداوند متعال بنده اى را اجتباء كرد،همه شئون او خدايى مى شود؛يعنى تمام حركات،سيره،سكون،نطق،فعل و ترك او به اراده خداوند متعال خواهد بود.

اين،همان«إذا حصلته لنفسه»بود كه در كلمات علماء فريقين آمده بود.آن گاه صاحب الميزان مى نويسد:

فلا يكون لغيره فيه نصيب.(2)

يعنى تمام ابعاد وجود اين شخص براى خداوند متعال است و در اختيار اوست و در اين وجود چيزى براى غير خدا نيست؛بلكه تمام حركاتش حركات خدايى و همه افعال و تروكش الاهى است.

علامه طباطبايى در جاى ديگر مى نويسد:

اجتباء الله الإنسان،هو إخلاصه لنفسه وجمعه من التفرق فى المذاهب1.

ص: 105

المختلفة؛(1)

اين كه خداى تعالى انسان را«اجتباء»مى كند؛يعنى وى را براى خود خالص گردانده و او را از تفرق و پراكندگى در مذهب ها و راه هاى مختلف جمع كرده و به يك راه وى را هدايت مى كند.

آن گاه عبارت راغب اصفهانى را هم در تفسير سوره انعام نقل مى كند و تعليقه اى بر آن مى نويسد و مى گويد:

والذى ذكره من معنى«الاجتباء»و إن كان كذلك على ما يفيده موارد وقوعه فى كلامه تعالى،لكنه لازم المعنى الأصلى،بحسب انطباقه على صنعه فيهم؛(2)

و آن كسى كه معناى اجتباء را برگزيدن انتخاب كرده است،اگر چه از موارد استعمالش اين چنين استفاده مى شود،وليكن معناى اصلى لغت نيست؛بلكه لازم آن معناست و معناى اصلى آن همان جمع آورى است.

من اندكى درباره كلمه«صنع»انديشيدم كه خداوند متعال انبيا و ائمه اطهار عليهم السلام و مقربان درگاهش را مى سازد و آن ها را براى كارى و جهتى و مقام و منزلتى آماده مى كند.آن گاه علامه مى افزايد:

والذى يعطيه سياق الآيات أن العناية تعلقت بمعنى الكلمة الأصلى و هو الجمع من مواضع وأمكنة مختلفة متشتتة فيكون تمهيدا لما يذكر بعده من الهداية إلى صراط مستقيم،كأنه يقول:وجمعناهم على تفرقهم حتى إذا اجتمعوا وانضم بعضهم إلى بعض هديناهم جميعا إلى صراط 7.

ص: 106

كذا وكذا؛(1)

از سياق آيات نيز چنين به دست مى آيد كه همان معناى لغوى مورد توجه است و آن جمع كردن از مواضع و مكان هاى مختلف و متشتت است؛پس به اين وسيله خواسته است تا براى بيان هدايت به صراط مستقيمى كه بعدا ذكر مى كند مقدمه چينى كرده باشد،گويى فرموده است:ما تمامى انبيا را كه در طول تاريخ متفرق بوده و هر يك در زمانى مى زيسته اند جمع كرديم و در يك جا و با ضميمه كردن يكى به ديگرى و با عنايت خود،به سوى راه راست هدايت كرديم.

كوتاه سخن اين كه خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را هم چون انبيا براى خودش ساخته و اين ها را براى خودش اختصاص داده است و به گونه اى اين ها را ساخته كه براى آن هدايت خاصى كه خودش براى اين مراتب از عبادش قرار داده،آماده كرده است.اين مفاد آياتى است كه پيش تر خوانديم،و ائمه عليهم السلام در ذيل اين آيات سخنانى دارند.

در تفسير نور الثقلين،مجمع البيان،كتاب المناقب ابن شهرآشوب و برخى كتاب هاى ديگر در ذيل بعضى از اين آيات سوره مريم از امام سجاد عليه السلام اين گونه نقل شده كه فرمودند:

نحن عنينا بها؛(2)

مراد از اين ها ما هستيم.

آلوسى در تفسير روح المعانى در ذيل آيه سوره مريم،اين روايت را ذكر مى كند و مى گويد:آرى،اين ها روايات شيعيان است.3.

ص: 107

آن گاه شيعيان را«هو»مى كند و مناقشه علمى ندارد و اين روايت را با«هو»كردن و استهزا نمودن رد مى كند و مى نويسد:

وروى بعض الإمامية عن على بن الحسين رضى الله تعالى عنهما أنه قال:نحن عنينا بهؤلاء القوم.ولا يخفى أن هذا خلاف الظاهر جدا.وحال روايات الإمامية لا يخفى على أرباب

التمييز.(1)

البته آلوسى چنين خيال كرده است.اكنون براى اين كه معلوم بشود اين«هو»كردن ها چه قدر بى ارزش است،آيه ها را مى آوريم كه خيلى مفصل است و از آيه 15 شروع مى شود كه مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا) ؛(2)

از مريم در اين كتاب ياد كن آن گاه كه از خانواده اش جدا شد و در ناحيه شرقى(بيت المقدس)مستقر شد.

و در داستان حضرت ابراهيم عليه السلام مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا) ؛(3)

از ابراهيم در اين كتاب ياد كن.همانا وى بسيار راست گو و پيامبر الاهى بود.

آن گاه مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا) ؛(4)

از موسى در اين كتاب ياد كن.همانا وى مخلص و رسول و پيامبرى والامقام بود.

و در داستان حضرت اسماعيل عليه السلام مى فرمايد:1.

ص: 108

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا) ؛(1)

در اين كتاب از اسماعيل ياد كن كه او در وعده اش صادق،و رسول و پيامبرى بود.

سپس مى فرمايد:

(وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا*وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيًّا) ؛(2)

از ادريس در اين كتاب ياد كن.همانا وى بسيار راست گو و پيامبر الاهى بود.و ما او را به مقام والايى رسانديم.

آن گاه مى فرمايد:

آنان پيامبرانى بودند كه خداوند آن ها را مشمول نعمت هاى خود نموده بود؛از فرزندان آدم و از كسانى كه به همراه نوح بر كشتى سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل(يعقوب)و از كسانى كه هدايت كرده و برگزيديم.آنان كسانى بودند كه آن گاه كه آيات الاهى بر آنان خوانده مى شد،به خاك مى افتادند و در حال سجده گريان بودند.

عبارت«أُولئِكَ الَّذِينَ » به همه آن«واذكر»ها متعلق مى شود و عبارت«وَ مِمَّنْ حَمَلْنا» «وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا» بر«النبيين»عطف است.معلوم شد كه در اين آيات،حضرت مريم عليها السلام نيز هست،گرچه آن حضرت از انبيا نيست.بنابراين،روشن8.

ص: 109

مى شود كه مقام اجتباء،غير انبيا را نيز در بر گرفته است.و كلام امام سجاد عليه السلام در تفسير آيه اشكالى نخواهد داشت.

اما آلوسى از اين قضيه غفلت كرده و فكر كرده كه لازمه اين تفسير اين است كه ائمه عليهم السلام جزء انبيا باشند.

از اين رو اين مطلب را مسخره و استهزا مى كند و مى گويد:اين روايت از رواياتى است كه شيعه ها جعل كرده اند.

در صورتى كه راغب اصفهانى نيز در اين باره گفته:اين مقامى است كه خداوند متعال به انبيا و مقربان درگاهش«صديقان و شهدا»مى دهد.(1)

بنابراين،ملاحظه مى كنيد كه بدون اشكال اين عبارت از زيارت جامعه،به مراتبى كه در قرآن مجيد براى انبيا و ائمه عليهم السلام قرار داده شده،اشاره دارد.

«بقدرته»يعنى چه؟

اينك به معناى«بقدرته»مى پردازيم.

عمده بحث اين است كه«باء»اين كلمه به چه معنايى آمده است؟بايد در اين جهت دقت شود؛چرا كه معناى

كلمه قدرت معلوم است.در اين جا چند احتمال وجود دارد.

1.اين اجتبايى كه به معناى جمع بر طريق اصطفاء است،به قدرت خداوند متعال است.در اين صورت«باء»سببى مى شود يعنى:«بسبب قدرته تعالى جمعكم واصطفاكم».

معلوم مى شود كه اعمال قدرت در اين قضيه لازم بوده است.

اگر در آيه اى،ذكرى از قدرت الاهى آمده به خصوص با باء سببى كاشف مى شود از اين كه در آن جا،يك كار باعظمتى صورت گرفته است.براى مثال در سوره قيامت چنين آمده است:

ص: 110

(أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى ) ؛(1)

آيا چنين كسى قادر نيست كه مردگان را زنده كند؟

واضح است كه زنده كردن مردگان كار بزرگى است كه قدرت الاهى براى آن كار لازم است.

و هم چنين در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:

(بَلى قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ ) ؛(2)

آرى ما قادريم كه حتى خطوط سرانگشتان او را دوباره به صورت اول موزون و مرتب كنيم.

و در آيه مباركه ديگرى آمده است:

(أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاّقُ الْعَلِيمُ ) ؛(3)

آيا كسى كه آسمان ها و زمين را(با آن همه عظمت و عجايب)آفريده توانايى ندارد كه همانند آنان را بيافريند؟آرى مى تواند و او آفريننده آگاه و داناست.

2.اين كه خداوند ائمه عليهم السلام را به جهت مظهر بودن قدرت خود اختيار كرده،و بنابراين«باء»به معناى«لام»مى شود،اگر در لغت عرب استعمال شده باشد.

اما اگر در منابع اوليه روايت زيارت جامعه به جاى«بقدرته»،«لقدرته»هر چند به عنوان نسخه بدل آمده باشد مطلب تمام خواهد بود.

به هر حال،مى توان اين جمله را به عبارت:«اجتباكم لتكونوا مظاهر قدرته»تفسير نمود هر چند مجاز باشد.1.

ص: 111

آرى،خداوند متعال كار با عظمتى انجام داده و افراد باعظمتى را خلق كرده،تا نشانه قدرت او باشند.

و نيز،خدا ائمه را براى اين جهت ساخته تا در اين عالم داراى قدرت تصرف در كون بوده باشند كه همان ولايت تكوينى است.

و نيز آنان علاوه بر قدرت جسمانى قدرت ربانى داشتند.در قضيه قلع باب خيبر از امير مؤمنان على عليه السلام سؤال شد.حضرت فرمودند:

والله ما قلعت باب خيبر ورميت به خلف ظهرى أربعين ذراعا بقوة جسدية،ولا حركة غذائية،لكنى أيدت بقوة ملكوتية...؛(1)

من اين باب را به قدرت جسمانى فتح نكردم؛بلكه به قدرت ربانى بود....

عزت و هدايت گرى

اشاره

وأعزكم بهداه؛

گواهى مى دهم كه خداوند شما را به هدايت خود عزت بخشيد.

راغب اصفهانى درباره كلمه«عزت»چنين مى نگارد:

العزة حالة مانعة للإنسان من أن يغلب؛

عزت يك حالتى است در انسان كه با وجود آن حالت،انسان مغلوب واقع نمى شود.

آن گاه مى نويسد:

والعزيز الذى يقهر ولا يقهر؛

و عزيز آن كسى است كه بر ديگران برترى،غلبه و سلطه دارد و ديگران را تحت قهر و قاهريتش مى گيرد،اما خودش مغلوب و مقهور كسى نمى شود.

ص: 112

عز الشىء أى قل وجوده(عز الشىء قل اعتبارا بما قيل:كل موجود مملول وكل مفقود مطلوب،وقوله:(وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ) أى يصعب مناله ووجوده مثله).(1)

شىء عزيز يعنى قليل الوجود.

از مجموع آن چه نقل شد،معناى عزت عبارت است از اين كه انسان به گونه اى باشد كه تحت نفوذ،سيطره،قدرت و قاهريت كسى قرار نگيرد و البته چنين كسى قليل الوجود است.

اين معناى حقيقى اين كلمه در لغت عرب است،اما در مقام كاربرد،به اغراض و مقاصد ديگرى به كار مى رود؛هر چند بازگشت همه معانى به همان معنايى است كه بيان شد.

عزت مطلق

بدون ترديد عزت مطلق از هر جهت،از هر حيثى و به هر معنايى از آن خداوند متعال بوده و به او اختصاص دارد.

قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً) ؛(2)

همانا تمامى عزت ها براى خداى تعالى است.

در اين آيه شريفه كلمه«العزة»با الف و لام جنس آمده،و در عين حال قرآن مجيد اين معنا را با كلمه«جميعا»تأكيد كرده است.

و از طرف ديگر«لام»در«لله»لام ملكيت است.

بنابراين،هر كس به هر مقدار از عزت حقيقى را داشته باشد البته از خداوند

ص: 113

متعال خواهد بود و غير از خدا هر كه عزيز باشد از اوست و ذاتى آن فرد نيست؛چرا كه گفتيم گاهى بشر اشيا،امور و حالاتى را عزت مى داند.او فرض

مى كند كه اگر مثلا فلانى با او چنين رفتار كند،يا در فلان جا راهش بدهند و حضور پيدا كند و يا فلان چيز را دارا بشود عزيز خواهد بود.

شايد هم در عرف همين طور باشد؛يعنى ما يك عزت عرفى را تصوير بكنيم،ولى اين عزت ها كه از نظر عرف و عقلا عزت است بعد از گذر زمان و دگرگونى اوضاع و احوال روزگار از بين مى روند و ماندنى نيستند.

فرض كنيد زيد به رياستى رسيد،دوران آن رياست پايان مى پذيرد.يا انسان به خاطر جمالش يا وصفى از اوصاف،عزت يافت،اين عزت تمام مى شود.

بنابراين عزت حقيقى فقط عزت خدايى است؛عزتى كه دوام دارد و هميشگى و ابدى است.وقتى عزت مطلق از خداوند متعال باشد و همه عزت ها از او و هر كه عزتى دارد از او كسب كرده يا تفضل اوست،بايد بدانيم كه عزت فقط به بركت رابطه با او حاصل مى شود.

انسان هرچه با مركز و مبدأ عزت حقيقى مرتبط باشد،عزت مى يابد و چون آن مركز با دوام و ماندگار است قهرا اين عزت هم به قدر خودش دائمى و ماندگار خواهد بود.

بنابراين عمده شاخصه عزت حقيقى،هميشگى و بادوام بودن آن است،چون از جايى اخذ شده كه دائمى است و هميشگى.

ائمه و عزت حقيقى

خداوند متعال عزت حقيقى را به ائمه اطهار عليهم السلام داده است چه تنها باشند يا جمعيتى دورشان باشد فرق نمى كند.براى آن ها خانه و زندان،حيات و ممات

ص: 114

ظاهرى فرق نمى كند،در هر شرايطى اين عزت يكسان است.چرا؟براى اين كه اين عزت را جز خدا كسى نداده است و چون خدا اين عزت را داده،كسى نمى تواند بگيرد كه عزت الاهى اين گونه است.

از اين رو اگر مى خواهيم داراى عزت حقيقى باشيم بايد تلاش كنيم با خدا ارتباط داشته باشيم كه چنين عزتى به بركت ارتباط با خداوند متعال به دست مى آيد كه در آن صورت عزت بخش ديگران نيز خواهيم شد؛يعنى افرادى كه با ما در ارتباط باشند،عزت خواهند يافت.به سخن ديگر،ما در حد خودمان مى توانيم منشأ عزت براى ديگران باشيم.

از اين رو خداوند متعال كه مى فرمايد:

(إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً) ؛

همانا تمامى عزت ها براى خداى تعالى است.

در جاى ديگر مى فرمايد:

(وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ ) ؛(1)

و تمام عزت ها براى خدا،رسولش و مؤمنان است.

مؤمنى كه عزت خدايى داشته باشد هرگز بى ارزش و ذليل نمى شود و خوف و واهمه نخواهد داشت كه قرآن مى فرمايد:

(أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ ) ؛(2)

آگاه باشيد!به راستى اولياى خدا،نه ترسى بر آن هاست و نه اندوهگين مى شوند.

آرى،عزت ائمه اطهار عليهم السلام عزتى است كه خداوند متعال به آن ها داده است2.

ص: 115

و اين عزت در حد اعلاى عزت الاهى است كه هيچ كسى در قرب الاهى،كمالات،حالات و ديگر شئونات بر آن ها مقدم نيست.

ويژگى هاى عزت حقيقى

ائمه اطهار عليهم السلام عزيزند؛يعنى قليل المثال هستند،آن ها از حيث جهات كمال و قرب به خداوند متعال ديگران را مقهور و مغلوب خود قرار داده اند و ديگران نسبت به آن بزرگواران خاضع و كوچك هستند و اين عزت همواره با علو همراه است كه قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ كَلِمَةُ اللّهِ هِيَ الْعُلْيا وَ اللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ) ؛(1)

و سخن خدا بالا و برتر است و خداوند عزيز و حكيم است.

اين عزت هميشه با توكل همراه است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ) ؛(2)

و هر كس بر خدا توكل كند(پيروز مى شود)خداوند قدرتمند و حكيم است.

اين عزت هميشه با پيروزى و نصرت همراه است.هرچه دشمنان خواستند ائمه عليهم السلام را بشكنند،نتوانستند.

ائمه عليهم السلام همواره منتصر بودند كه قرآن مى فرمايد:

(وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ) ؛(3)

پيروزى تنها از جانب خداوند است.به راستى خدا توانا و حكيم است.

اين عزت با قوت همراه است،آن جا كه مى خوانيم:

ص: 116

(إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ) ؛(1)

همانا پروردگار تو قوى و شكست ناپذير است.

اين عزت با حكمت همراه است كه چه قدر در قرآن مجيد در وصف خداوند متعال آمده است:

(عَزِيزٌ حَكِيمٌ ) ؛(2)

او تواناى حكيم است.

آن عزت با علم همراه است كه قرآن مى فرمايد:

(الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ) ؛(3)

او تواناى عليم است.

عجيب اين كه با همه اين قدرت،علم،حكمت و نصرت كه خدا دارد،همراه با رحمت است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ) ؛(4)

و همانا پروردگارت تواناى رحيم است.

خداوند متعال مغلوب واقع نمى شود؛و با اين كه مغلوب واقع نمى شود رحيم و غفور نيز مى باشد.

ائمه عليهم السلام همين طور بودند.با وجود حكمت،قدرت،نصرت و همه كمالات،مقامات و منازل از خداوند متعال،در عين حال از كسانى كه به آن ها ظلم و تعدى كردند و به هر نحوى خواستند آنان را كوچك كنند،گذشت هم داشتند...

ص: 117

عزت و هدايت

بنابر آن چه گذشت ائمه عليهم السلام مظهر همه اين اسما و صفات الاهى هستند كه هر كدام در جاى خود از اين صفات استفاده كرده اند.البته چنين عزتى با اين ابعاد و با اين خصوصيات،هدايت الاهى لازم دارد و بدون آن حاصل نمى شود،لذا مى گوييم:«أعزكم بهداه»!

خداوند متعال همه مخلوقات را هدايت كرده است،آن جا كه مى فرمايد:

(الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى ) ؛(1)

(پروردگار ما)كسى است كه به هر موجودى آن چه را كه لازمه خلقت او بوده،عطا كرده سپس هدايت كرده است.

اما هدايت هر مخلوقى با خلقت و ظرفيت آن مخلوق متناسب است،از اين رو است كه در جاى ديگر مى فرمايد:

(وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى ) ؛(2)

خداوند كسى است كه مقدر كرد و هدايت نمود.

پس اندازه گيرى لازم است و ظرفيت بايد باشد.درست است كه خداوند متعال بدون اندازه گيرى نيز مى تواند هدايت كند،اما ظرفيت لازم است،اين مطلب از آيه اى استفاده مى شود كه مى فرمايد:

(وَ لَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ ) ؛(3)

اگر مى خواست تمامى شما را هدايت مى فرمود.

آرى،مشيت الاهى چنين نيست كه همه مردم همه مخلوقات را بدون حساب

ص: 118

و كتاب و بى مقدمه و بدون امتحان و اختيار هدايت بكند.اين خلاف حكمت خلقت است.مقتضاى حكمت خلقت اين است كه هدايت روى حساب،برنامه و قاعده باشد،يعنى مطابق ظرفيت ها و استعدادها باشد؛چرا كه هدايتى كه اين همه عظمت،ارزش و اثر دارد،نمى شود كه بدون حساب و كتاب باشد.

گزينش و هدايت

از طرفى لازم به تذكر است كه خداوند متعال مقربان خود را از انبيا و ائمه قبلا امتحان و اختبار كرده و سپس آن ها را از ديگران جدا مى كند و هدايت هاى خاصه الاهى نصيب آن ها مى شود.

پيش تر در توضيح عبارت«اجتباكم»بيان شد كه اجتباء مقدمه داشته و آن مقدمه امتحان بوده و در پى اجتباء،هدايت بوده است،در اين مورد به برخى از آيات اشاره كرديم كه مى فرمايد:

(ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى ) ؛(1)

سپس پروردگارش وى را برگزيد و توبه اش را پذيرفت و هدايتش نمود.

او پيامبر را امتحان مى كند،آن گاه اجتباء مى نمايد.سپس هدايت مى كند.درباره پيامبر ديگرى مى فرمايد:

(شاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(2)

وى شكرگزار نعمت هاى پروردگار بود و خدا او را برگزيد و به راهى راست هدايت فرمود.

در مورد ديگر درباره مجموعه اى از پيامبران مى فرمايد:

ص: 119

(وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(1)

آنان را برگزيديم و به راه راست هدايت نموديم.

پيامبران الاهى از امت خود مشقت ها ديدند و در اين عالم چه امتحاناتى دادند و بعد از آن اجتباء شدند،ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طور بودند كه پس از آن مورد هدايت خاصه قرار گرفتند آن گاه خود نيز هادى شدند كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(2)

همانا تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت كننده اى است.

طبق احاديث فراوانى از فريقين اين آيه خطاب به امير مؤمنان على عليه السلام است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا المنذر وعلى الهادى من بعدى.يا على!بك يهتدى المهتدون؛(3)

من انذار كننده ام و على پس از من هدايت گر امت است.اى على!به وسيله تو طالبان حقيقت هدايت مى شوند.

آيه ديگرى در مورد ائمه عليهم السلام است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا) ؛(4)

و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما،هدايت مى كردند؛چون شكيبايى نمودند.

جابر جعفى گويد:امام باقر عليه السلام فرمودند:4.

ص: 120

نزلت هذه الآية فى ولد فاطمة سلام الله عليها خاصة،(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ ...) ؛(1)

اين آيه در خصوص فرزندان فاطمه سلام الله عليها نازل شده است كه(مى فرمايد:)«و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم...».

البته ائمه اطهار عليهم السلام صبر كردند و مظهر صبر به معناى گسترده آن بودند.آن گاه خداوند متعال آن ها را براى امامت نصب و براى هدايت جعل كرد و آن هدايت خاصه،بعد از آن خصوصيات به آن ها داده شد و آنان خود هادى و هدايت گر شدند.

اگر ما به هر مقدارى كه با خداوند متعال مركز عزت ارتباط داشته باشيم،نه تنها عزت مى يابيم؛بلكه خود ما براى ديگران منشأ عزت مى شويم.

از اين رو است كه درباره علما رواياتى آمده كه اگر كسى داراى علوم اهل بيت عليهم السلام باشد قهرا عزت پيدا مى كند و عزت بخش مى شود.در روايتى امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

من جالس العلماء وقر؛(2)

هر كس با عالمان بنشيند،عظمت يابد.

مجالست با علما عزت مى آورد؛به خاطر اين كه عالم مقدارى از علوم اهل بيت عليهم السلام را دارد.

و كسى كه با اين عالم معاشرت و مجالست مى كند در جامعه مورد احترام خواهد بود.

بنابراين،ائمه عليهم السلام هدايت را از خداوند متعال دريافت كردند و آن گاه خود0.

ص: 121

هادى شدند و به راستى چه انسان هايى به بركت ائمه عليهم السلام هدايت شدند؟

از اين روست كه آن گاه كه براى امامت منصوب شدند خداوند متعال امر كرد كه از آنان تبعيت كنيد،آن جا كه مى فرمايد:

(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ) ؛(1)

آيا كسى كه به حق و راستى هدايت مى كند،شايسته پيروى است،يا آن كس كه خود هدايت نمى شود مگر آن كه هدايتش كنند؟

به تعبير بنده،مى فرمايد:مگر عقل نداريد؟كسى كه خود به هادى نياز دارد و راه را از چاه تشخيص نمى دهد،شما او را امام و مقتداى خود قرار مى دهيد و كسى را كه به حق هدايت مى كند رها مى نماييد؟!

از طرف ديگر،خداوند به كسانى كه در پى هدايت اهل بيت عليهم السلام بوده و از آنان پيروى كنند وعده مغفرت و رحمت داده است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى ) ؛(2)

و من هر آن كه را كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد،سپس هدايت شود،مى آمرزم.

رواياتى در ذيل اين آيه كريمه آمده كه منظور،ولايت امير مؤمنان على و اهل بيت عليهم السلام است.(3)

امام باقر عليه السلام از پدر و جد بزرگوارش اين گونه نقل مى كند:

خرج رسول الله صلى الله عليه وآله ذات يوم فقال:إن الله تعالى يقول:8.

ص: 122

(وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى ) ،(1)ثم قال لعلى بن أبى طالب عليهما السلام:إلى ولايتك؛(2)

روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله از منزل بيرون رفت و فرمود:خداى تعالى مى فرمايد:«و من هر آن كه را توبه كند و ايمان آورد...مى آمرزم».اى على!هر كس به سبب ولايت تو هدايت شود،مورد بخشش و غفران و عفو قرار مى گيرد.

و در روايت ديگرى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

(ثُمَّ اهْتَدى ) إلى ولايتنا أهل البيت،فوالله،لو أن رجلا عبدالله عمره ما بين الركن و المقام ثم مات ولم يجىء بولايتنا لأكبه الله فى النار على وجهه.(3)

پس روشن شد كه به ائمه عليهم السلام،هدايت داده شد و اين هدايت براى آن ها عزت آورد و خودشان هادى شدند،آن گاه به متابعت از اين بزرگواران دستور داده شد،سپس وعده داده شد كه اگر از اين ها متابعت كنيد،مورد آمرزش قرار خواهيد گرفت.

گفتنى است كه برخى خيال مى كنند كه وقتى به خدا و رسول ايمان آورده اند و نماز،روزه،حج و اعمال صالح ديگر انجام دادند،همين كافى است و با اهل بيت و ولايت آن بزرگواران و تبعيت آنان كارى ندارند.اينان خيال مى كنند كه كارشان درست است.

نه،اين گونه نيست.ايمان،عمل صالح و هدايت به ولايت امير مؤمنان على1.

ص: 123

و اهل بيت عليهم السلام و مجموعه اين ها موجب آمرزش مى شود.

آرى،خداوند متعال چنين عزتى به ائمه اطهار عليهم السلام عطا كرده است.البته در زيارت جامعه موارد ديگرى داريم كه علاوه بر اين كه به تبعيت از ائمه عليهم السلام امر كرده،براى كسانى كه تابع اهل بيت باشند وعده مغفرت داده است.

خداوند متعال پس از آن وعده داده كه اگر در اين راه قدم برداريد ما شما را كمك مى كنيم،آن جا كه

مى فرمايد:

(وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا) ؛(1)

آنان كه در راه ما جهاد كنند قطعا به راه هاى خود هدايتشان خواهيم كرد.

در روايتى حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام در ذيل اين آيه مى فرمايند:

هذه نزلت فى آل محمد وأشياعهم؛(2)

اين آيه درباره آل محمد عليهم السلام و شيعيان آنان نازل شده است.

آرى،ائمه عليهم السلام با اين عزت داراى هدايت خاصه و هادى شدند و به تبعيت از اين ها امر و به مغفرت پيروان

آن ها وعده داده شد.از آن طرف نيز خداوند متعال عنايت نمود و قلوب را نيز به طرف اينان سوق داد كه اين نيز نحوه اى عزت براى ائمه عليهم السلام است؛آن جا كه فرمود:

(الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ ) ؛(3)

ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را به اين همه نعمت ها رهنمون شد و اگر خداوند ما را هدايت نكرده بود،ما هدايت نمى يافتيم.3.

ص: 124

هدايت چيست؟

بحثى نيست كه هدايت دو نوع است:

گاهى نشان دادن راه است كه قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً) ؛(1)

ما راه را به انسان نشان داديم،حال مى خواهد شاكر باشد و يا ناسپاس.

و گاهى هدايت اين گونه است كه هادى مقدارى از راه را هم با شما مى آيد و شما را همراهى مى كند.

وقتى آدرس كسى را مى خواهيد يك وقت به شما آدرس مى دهند و شما را راهنمايى مى كنند كه آن مقصد كجاست.در اين زمينه قرآن مى فرمايد:

(وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً ) ؛(2)

و كسانى كه هدايت يافته اند،خداوند بر هدايتشان مى افزايد.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ يَزِيدُ اللّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً ) ؛(3)

و كسانى كه در راه هدايت تو قدم برداشتند خداوند بر هدايتشان مى افزايد.

خداوند متعال در اين مسير،بر هدايت مى افزايد كه راهنما دست طرف را مى گيرد تا به مقصد برساند و ديگر هيچ احتمال گمراهى نيست كه قرآن مى فرمايد:

(وَ مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ ) ؛(4)

و هر كس را كه خدا هدايت كند،هيچ گمراه كننده اى نخواهد داشت.

ص: 125

همه اين ها مراتبى از هدايت است،اما انسان بايد ظرفيت و آمادگى داشته باشد تا به آن جايى برسد كه بتواند در جاى پاى آن بزرگواران كه داراى هدايت خاصه هستند قدم بگذارد و تابع آن ها باشد و در نتيجه هم عزت و هدايت يابد و هم منشأ عزت و هدايت و چراغ راه براى ديگران بشود و اين روشنايى و هدايت و اين راه خدا،پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام ادامه داشته باشد.

مخصوصان به برهان

اشاره

وخصكم ببرهانه؛

گواهى مى دهم كه شما به برهان خدا مخصوص هستيد.

راغب اصفهانى درباره كلمه«اختصاص»مى نويسد:

التخصيص والاختصاص و الخصوصية و التخصص:تفرد بعض الشىء بما لا يشاركه فيه

الجملة،وذلك خلاف العموم و التعمم و التعميم.(1)

برهان يعنى چه؟

راغب اصفهانى درباره واژه«برهان»مى گويد:

البرهان:بيان للحجة...والبرهان أوكد الأدلة و هو الذى يقتضى الصدق أبدا لا محالة.(2)

برهان،قوى ترين ادله و بيان حجت است و هرگز از مطابقت با واقع جدا نمى شود و هميشه مقتضى صدق است.

برهان يعنى حقيقت و مطابقت با واقع.

در قرآن مجيد در سه جا كلمه«برهان»به كار رفته است.در يك جا درباره پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

ص: 126

(قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ ) ؛(1)

دليل روشن از جانب پروردگارتان براى شما آمد.

در جاى ديگر در قضيه حضرت يوسف عليه السلام مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ ) ؛(2)

آن زن قصد او كرد و او نيز اگر برهان پروردگار را نمى ديد،قصد وى مى نمود.

در جاى سوم در داستان حضرت موسى عليه السلام و فرعون مى فرمايد:

(فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ ) ؛(3)

اين دو برهان روشن(عصا و يد بيضا)از پروردگارت به سوى فرعون و اطرافيان اوست.

در اين آيات واژه«برهان»به خداوند متعال آن هم با وصف«رب»اضافه شده؛يعنى اين برهان به اقتضاء ربوبيت خدا است.

رب يعنى چه؟

راغب اصفهانى درباره كلمه«رب»مى نويسد:

الرب فى الأصل التربية و هو إنشاء الشىء حالا فحالا إلى حد التمام يقال:ربه ورباه ورببه...فالرب مصدر مستعار للفاعل ولا يقال:الرب مطلقا إلا لله تعالى المتكفل

بمصلحة الموجودات...والمتولى لمصالح العباد؛(4)

ص: 127

رب در اصل لغت عرب به معناى تربيت است و تربيت يعنى ساختن و درست كردن چيزى كه پيشرفت كند و به حد تمام و كمال برسد.

براى مثال مى گويند:فلانى گل هايى را در منزلش تربيت كرده،منظور اين است كه به آن ها از نظر آفتاب،آب،هوا و خاك و امور ديگر رسيدگى نموده تا رشد كرده و به سرحد تمام و كمال رسيده اند.

يا فلانى شاگرد تربيت مى كند؛يعنى افرادى تحت نظارت او مراحل پيشرفت را طى مى كنند تا آن ها را به سرحد كمال برساند.

بنابراين،خداوند متعال به كمال رساننده موجودات است كه هر موجودى اعم از انسان و غير انسان بر حسب حال خودش كمالى دارد.

محصل معنا

با توجه به معناى«تخصيص»و«برهان»و اين كه به«رب»اضافه شده است معناى«وخصكم ببرهانه»روشن مى شود.

و محصل معنا اين است:خداوند متعال آن حجت محكمى را كه به توسط آن،موجودات قابل رشد مخصوصا انسان را تربيت مى كند و به كمال مى رساند به ائمه اطهار عليهم السلام اختصاص داده و آن ها را متوليان مصالح همه موجودات قرار داده است،پس ائمه طاهرين وسيله رشد و كمال بشريت و ديگر موجودات هستند.

برهان از نظر مصداقى

حال ببينيم كه«برهان»مصداقا چه چيزى است كه به حضرات ائمه عليهم السلام اختصاص پيدا كرده،آيا مقصود چيز معينى است كه در اختيارشان قرار گرفته يا مراد مطلق حجت مطابق واقع مى باشد؟

به عبارت ديگر،آيا«برهان»در اين جمله علم است بر شىء خاصى يا مراد آن

ص: 128

است كه ائمه عليهم السلام اختصاص پيدا كرده اند به اقامه حجت بر بندگان به آن گونه كه خود خدا اقامه مى كند؟

اينك مى گوييم:اگر مراد از برهان شىء معينى باشد چيست؟

محتمل است مراد قرآن مجيد باشد كه خداوند متعال فهم كلام خود را به ائمه عليهم السلام اختصاص داده است و از قرآن به«برهان»مى شود تعبير نمود و ممكن است آيه مباركه:

(قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ ) ؛(1)

دليل روشن از جانب پروردگارتان براى شما آمد.

به قرآن تفسير كرد،كه قرآن يك حجت صادقه اى است كه تا ابد با واقع مطابقت دارد و برهان رسول الله صلى الله عليه وآله بر حقانيت اسلام و رسالت خود و برهان ائمه عليهم السلام بر امامت و ولايت خويش در برابر مخالفان مى باشد.

به راستى اين اختصاص چه معنايى دارد؟

يعنى بدون ترديد معارف،اسرار،حقايق،احكام و تمام خصوصياتى كه قرآن در جهت تربيت انسان و وصول او به كمال حقيقى دارد همه اين ها نزد ائمه عليهم السلام خواهد بود.

و محتمل است مراد از«برهان»معجزه باشد،كه خداوند متعال معجزاتى را كه در مسير تربيت بشرى و اقامه حجتى براى رسيدن او به كمال است،به ائمه عليهم الصلاة و السلام اختصاص داده كه هر كدام از معجزات اختصاصى ائمه حجتى بر حقانيت آن ها و مطابق بودن فرمايشات آن ها با واقع است.(2)5.

ص: 129

البته معجزه هميشه براى دعوت به ايمان،هدايت،رساندن به كمال مطلوب،باز داشتن از گمراهى و نجات دادن از ضلالت است.از اين روست كه در داستان موسى عليه السلام آمده كه به آن حضرت خطاب شد:

(اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ ) ؛(1)

دستت را در گريبان خود فرو بر و هنگامى كه خارج مى شود سفيد و درخشنده است بدون عيب و نقص دست هايت را بر سينه ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود.اين دو(معجزه عصا و يد بيضاء)دو برهان روشن از جانب پروردگارت به سوى فرعون و اطرافيان اوست و آنان قوم فاسقى هستند.

و محتمل است كه مراد اسم اعظم باشد كه به ائمه عليهم السلام اختصاص دارد و موجب افضليت آنان از همه عالميان گرديده،در برخى از دعاها آمده:

وباسمك الذى جعلته عندهم وبه خصصتهم دون العالمين وبه أبنتهم وأبنت فضلهم من فضل العالمين،حتى فاق فضلهم فضل العالمين جميعا.

به هر تقدير،اين جمله از زيارت جامعه از دلايل افضليت رسول الله و ائمه عليهم السلام و تقدمشان بر همه عالميان مى باشد،كه البته لفظ«عالميان»همه مقربان درگاه حق تعالى را شامل است.2.

ص: 130

برگزيدگان براى نور خدا

اشاره

وانتجبكم لنوره؛

و گواهى مى دهم كه خدا شما را به جهت نور خود انتخاب كرده است.

پيش تر بيان شد كه كلمه هاى انتجاب،انتخاب،اختيار و اصطفاء مفاهيمى بسيار به هم نزديك هستند،ولى مترادف نيستند.

درباره كلمه«انتجاب»در لغت چنين آمده است:

والمنتجب:المختار من كل شىء،و قد انتجب فلان فلانا إذا استخلصه واصطفاه اختيارا

على غيره.(1)

پس ائمه عليهم السلام اختيار شده خالص خدا هستند به جهت نور خود؛وقتى كسى را از ديگران به جهت كارى انتخاب مى كنند،آن شخص با توجه به آن كار بر ديگران امتياز دارد؛يعنى غير از او براى آن كار شايستگى ندارد،اما در اين جا انتخاب محض نيست،بلكه خصوصيت استخلاص نيز وجود دارد،همان معنايى كه در:

(قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ *إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ ) ؛(2)

گفت:به عزت تو سوگند كه همه آن ها را گمراه خواهم كرد،مگر بندگان مخلص تو از ميان آن ها.

ابليس به عزت خدا سوگند ياد مى كند كه همه بندگان خدا را گمراه مى كند،اما از آن ها«مخلصين»را استثنا كرده،چون مى داند زورش به اين گروه نمى رسد،چون اين ها كسانى هستند كه خدا آن ها را خالص براى خود قرار داده است.

«انتجاب»از«نجب»به معناى«طهارت»گرفته شده.مى گويند:فلانى فرد نجيبى

ص: 131

است؛يعنى از عيوب و نقايصى كه ديگران دارند پاك و مبرا و خالص است.

بنابر نسخه«لنوره»،خدا،ائمه عليهم السلام را چنان مطهر و منور قرار داده كه فقط خودشان قابليت و سنخيت نور خدا را داشتند.

نور به زبان فارسى روشنايى است.روشنايى بر دو قسم است،مادى و معنوى.

نور مادى به توسط باصره انسان احساس مى شود،اما نور معنوى بصيرت است كه هر انسانى دارا نمى باشد.

از طرفى نور،خود روشنايى بخش است.از اين رو در تعريف نور مى گويند:

النور هو الظاهر بنفسه و المظهر لغيره؛(1)

نور آن چيزى است كه خود به خود آشكار و آشكار كننده غير مى باشد.

چنان كه در شرح«خلقكم أنوارا»خواهد آمد،ائمه عليهم السلام نور هستند،و تمام حيثياتشان نور مى باشد،لذا در تمام اقوال و افعال و تروكشان روشنايى بخش و هدايت گرند،و از اين روست كه وجودشان حجت و قول،فعل و تقريرشان نيز حجت است.

نور از نظر مصداقى

پس بنابر شرحى كه داديم معناى اين جمله اين است كه ائمه عليهم السلام مظهر نور خدا،و در عين حال حامل نور خدا هستند،و براى نور خدا مصاديقى مى توان تصور نمود:

يكى از مصاديق نور،قرآن مجيد است.در قرآن مى خوانيم:

(فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ

ص: 132

أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ) ؛(1)

پس كسانى كه به او(پيامبر)ايمان آوردند و از او حمايت نمودند و از نورى كه به همراه او نازل شد،پيروى نمودند،آنان رستگارانند.

مصداق ديگر نور،رسول الله صلى الله عليه وآله است.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً) ؛(2)

و به فرمان خدا تو را دعوت كننده به سوى خدا و چراغى روشنى بخش قرار داديم.

مراد از نور در اين آيه،شخص رسول الله صلى الله عليه وآله است.(3)

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ ) ؛(4).تفسير مجمع البيان:301/3.(5)

از جانب خدا نور و كتابى آشكار به سوى شما آمد.

مراد از نور در اين آيه نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.در تفسير مجمع البيان اين گونه آمده است:

«قد جاءكم من الله نور»يعنى بالنور محمد صلى الله عليه وآله،لأنه يهتدى به الخلق،كما يهتدون بالنور،عن قتادة واختاره الزجاج.وقيل:عنى به القرآن،لأنه يبين الحق من الباطل،عن أبى على الجبائى.والأول أولى...؛(5)3.

ص: 133

منظور از نور،حضرت محمد صلى الله عليه وآله است؛زيرا مردم به وجود او هدايت مى شوند؛هم چنان كه مردم به وسيله نور هدايت مى شوند.اين معنا از قتاده است و همين معنا را زجاج نيز انتخاب كرده است.

ابوعلى جبائى گفته است كه منظور،قرآن است كه حق را از باطل جدا مى كند؛لكن معناى نخست بهتر است....

و در تفسير معانى القرآن آمده است:

«قد جاءكم من الله نور»قيل:نور يعنى به النبى صلى الله عليه وآله و هو تمثيل،لأن النور هو الذى تتبين به الأشياء؛(1)

منظور از نور در اين جا حضرت محمد صلى الله عليه وآله است و اين تمثيلى است ميان پيامبر و نور؛زيرا نور آن چيزى است كه به وسيله آن اشيا واضح و روشن مى شوند.

از مصاديق ديگر نور،علم است.در روايتى آمده است:

العلم نور يقذفه الله فى قلب من يشاء؛(2)

علم نورى است كه خداوند در قلب هر آن كس كه خواهد قرار مى دهد.

در زيارت جامعه نيز خواهيم خواند:«كلامكم نور».

آيا كلام ائمه اطهار غير از كلام خدا كه همان قرآن است،مى باشد؟

آيا به راستى ائمه عليهم السلام غير از قرآن هستند؟ما مى توانيم از طريق برهان و از كتاب و سنت مخصوصا احاديث اهل سنت استدلال كنيم و به اثبات برسانيم كه ائمه عليهم السلام همان قرآن هستند و قرآن،همان ائمه.در حديثى متواتر مى خوانيم كه6.

ص: 134

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

على مع قرآن و القرآن مع على لا يفترقان؛(1)

على با قرآن است و قرآن با على و اين دو از هم فاصله نخواهند گرفت.

از اين معيت،اثنينيت استظهار مى شود.اما در حديث ثقلين پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(2)

كتاب خدا و عترتم اهل بيتم.

در اين حديث بين ائمه عليهم السلام و قرآن مجيد قران حاصل شده است؛ولى مطلب فراتر از اين است؛بلكه ائمه عليهم السلام قرآن ناطق هستند و اين قرآن،قرآن صامت.امير مؤمنان على عليه السلام در سخنى فرمود:

هذا كتاب الله الصامت،وأنا كتاب الله الناطق.(3)

آيا به راستى ائمه عليهم السلام غير از رسول الله صلى الله عليه وآله هستند؟

به اقتضاى آيه مباهله امير مؤمنان على عليه السلام در همه كمالات جز نبوت نفس رسول الله صلى الله عليه وآله هستند.

نظام الدين نيشابورى در تفسير خود در ذيل آيه مباركه(وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللّهِ

وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ )(4) گفته است:

وكيف تكفرون:استفهام بطريق الإنكار و التعجب،والمعنى:من أين يتطرق إليكم الكفر،والحال أن آيات الله تتلى عليكم على لسان1.

ص: 135

الرسول صلى الله عليه وآله غضة فى كل واقعة،وبين أظهركم رسول يبين لكم كل شبهة ويزيح عنكم كل علة....

قلت:أما الكتاب فإنه باق على وجه الدهر،و أما النبى صلى الله عليه وآله فإنه إن كان قد مضى إلى رحمة الله فى الظاهر،ولكن نور سره باق بين المؤمنين فكأنه باق،على أن عترته

صلى الله عليه وآله ورثته يقومون مقامه بحسب الظاهر أيضا،ولهذا قال:«إنى تارك فيكم

الثقلين»...؛(1)

حاصل معنا اين كه:گرچه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ظاهر نيستند؛ولى عترت آن حضرت؛وارثان و قائم مقامان ايشان،در اين عالم هستند،چنان كه در حديث ثقلين فرموده اند:«همانا من در ميان شما دو چيز گران بها را قرار داده ام...».

آيا ائمه اطهار عليهم الصلاة و السلام غير از علم هستند؟يعنى تمام آن چه كه از ائمه ديده و شنيده مى شود علم است

و نور و آن جا تاريكى و جهل وجود ندارد.

اصلا،ائمه عليهم السلام يكپارچه علم هستند،در زيارت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه مى خوانيم:

السلام عليك أيها العلم المنصوب و العلم المصبوب.(2)

اجمالا،ائمه اطهار نورند،و همه مصاديق نور كه به خدا مضاف است در وجودشان مى باشد.

و اين به انتخاب و اراده خدا است،و در اين اعتقاد هيچ شائبه غلو وجود ندارد.

و اما بنابر نسخه«بنوره»ظاهر آن است كه«باء»سببى باشد،و«بنوره»يعنى«بعلمه».خداوند به سبب علم خود به ذوات مقدسه،ائمه عليهم السلام را انتخاب و به خود اختصاص داده است.3.

ص: 136

تأييدشدگان به روح

وايدكم بروحه؛

گواهى مى دهم كه خداوند شما را به روح خود تأييد كرد.

خداوند متعال ائمه عليهم السلام را به روح خود تأييد كرده است.تأييد در لغت از ماده«أيد»،به معناى قوت شديد است.راغب اصفهانى مى نويسد:

أيد:قال الله عزوجل(أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ )(1).سوره صف(61):آيه 14.(2) فعلت من الأيد أى القوة الشديدة.وقال تعالى:(وَ اللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ)(3).المفردات فى غريب القرآن:30.(4) أى يكثر تأييده.

اين واژه در قرآن مجيد نيز در مواردى به كار رفته است.در آيه اى مى خوانيم:(3)

(وَ اللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ) ؛

و خداوند هر كه را بخواهد با يارى خود تأييد مى كند.

در آيه اى ديگر آمده است:

(هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ ) ؛(5)

اوست كه تو را با يارى خود و مؤمنان تقويت كرد.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِينَ ) ؛(5)

ما مؤمنان را در برابر دشمنشان تأييد كرديم و سرانجام پيروز شدند.

خداوند متعال در اين آيه به مؤمنان قوت شديد عنايت مى كند كه نتيجه آن تأييد،

ص: 137

غلبه و پيروزى است.البته غلبه در هر ميدانى مصداق خود را دارد.براى مثال غلبه در ميدان جنگ معلوم است،در ميدان بحث و مناظره و جدل به شكل ديگرى تحقق پيدا مى كند،وگرنه مفهوم لفظ همان غلبه است.

هم چنين كيفيت تأييد خداوند متعال نيز مختلف است،و بر حسب موارد فرق مى كند.

گاهى خداوند متعال براى حصول غلبه،به وسيله اى ظاهرى تأييد مى كند و قوت شديد عنايت مى نمايد.در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ ) ؛(1)

اوست كه تو را با يارى خود و مؤمنان تقويت كرد.

در اين آيه«بالمؤمنين»بر«بنصره»عطف شده،و باء در هر دو سببى است.

معناى«نصر»معلوم است،راغب اصفهانى مى گويد:

النصر و النصرة:العون.(2)

بنابراين،«نصر»يعنى:كمك.

اما در دعا براى حضرت ولى عصر ارواحنا فداه آمده است:

وأيده بالنصر؛

(خدايا!)او را به توسط نصر تقويت كن!

به نظر مى رسد مقصود،امداد غيبى از ملائكه و غيره بوده باشد.

به هر حال،خداوند متعال حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله را كمك كرده و قوت بخشيده تا غلبه حاصل شده،اما كلمه«بالمؤمنين»در كنار«بنصره»در نقش داشتن مؤمنان در غلبه ظهور دارد،و چون«باء»سببى باشد،خداوند به سبب مؤمنان به5.

ص: 138

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نصرت و غلبه داده و آن حضرت از مؤمنان استعانت جسته اند.

پس مى توان اين آيه مباركه را از ادله بطلان قول كسانى كه استعانت به غير خدا را شرك مى دانند،قرار داد؛

بلكه اين آيه در استعانت خدا و رسول به خلق در جهت پيروزى اسلام بر مشركان ظهور دارد.

كوتاه سخن اين كه تأييد گاهى به وسيله ظاهرى است و گاهى به وسيله غيبى.

خداوند متعال در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها) ؛(1)

خداوند سكينه و آرامش خود را بر وى فرستاد و با لشكرهايى كه مشاهده نمى شدند او را تقويت نمود.

در اين آيه تأييد به وسيله غيبى بوده؛يعنى نيروهايى كه ديده نمى شوند؛يعنى ملائكه،چنان كه در تفسير ذيل آيه مباركه آمده است(2)هم چنان كه در آيات جنگ بدر و جنگ حنين به آمدن ملائكه جهت نصرت رسول الله صلى الله عليه وآله تصريح شده است.(3)

اما در چند جاى قرآن،وسيله غيبى مطلق جنود نيست؛بلكه خصوص روح آمده و خداوند متعال به وسيله روح رسول اكرم صلى الله عليه وآله و مسلمانان را غلبه داده است.اما به انحاء مختلف آمده است:

در يك جا مى فرمايد:

(أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ) ؛(4)

و آنان را با روحى از جانب خويش تقويت فرمود.2.

ص: 139

و در جاى ديگرى مى فرمايد:

(أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ) ؛

ما او را با روح القدس تقويت نموديم.

و اين روح القدس،وسيله غلبه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بوده است.

و هم به توسط او مطالب نازل مى شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا) ؛(1)

بگو:روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است تا افراد مؤمن را ثابت قدم گرداند.

اين مقام خاصى است كه اگر مراد از روح القدس،ملك باشد كه ظاهرا هم همين طور است شأن خاصى در دستگاه ربوبى دارد.

و در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ *عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ ) ؛(2)

روح الامين آن را بر قلب تو نازل نموده است تا از انذار كنندگان باشى.

آيا اين همان است كه گاهى به قدس و گاهى به امين توصيف شده است؟بايد تحقيق بشود.

در اين زمينه در كتاب بصائر الدرجات دو باب باز شده كه اينك به برخى از احاديث آن ها اشاره مى شود.در يك باب آمده است:

جابر گويد:از امام باقر عليه السلام درباره علم پرسيدم،فرمود:

يا جابر!إن فى الأنبياء و الأوصياء خمسة أرواح:روح القدس وروح4.

ص: 140

الإيمان وروح الحياة وروح القوة وروح الشهوة.فبروح القدس يا جابر!علمنا ما تحت العرش إلى ما

تحت الثرى...؛(1)

اى جابر!در انبيا و اوصياى الاهى 5 روح است:

1.روح القدس،

2.روح ايمان،

3.روح زندگى(حركت)،

4.روح قوت،

5.روح شهوت.

اى جابر!ما به واسطه روح القدس آن چه كه زير عرش تا زير خاك است مى دانيم.

ظاهر اين روايت اين است كه«روح القدس»اسم روحى از ارواح انبيا و اوصيا است.

امام باقر عليه السلام در روايت ديگرى فرمود:

إن الأوصياء محدثون يحدثهم روح القدس ولا يرونه،وكان على عليه السلام يعرض على روح القدس ما يسئل عنه،فيوجس فى نفسه أن قد أصبت بالجواب فيخبر فيكون كما قال؛(2)

همانا اوصيا،محدث هستند.روح القدس با آنان صحبت مى كند،ولى او را نمى بينند.حضرت على عليه السلام بر روح القدس آن چه را از او پرسيده مى شد4.

ص: 141

عرضه مى داشت و در دل خود احساس مى كرد كه جواب صحيح است؛پس جريان را نقل مى فرمود همان طور بود كه فرموده بود.

در باب ديگر نقل شده:

سماعة بن مهران گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

إن الروح خلق أعظم من جبرئيل وميكائيل كان مع رسول الله صلى الله عليه وآله يسدده ويرشده و هو مع الأئمة و الأوصياء من بعده؛(1)

همانا روح مخلوقى بزرگ تر از جبرئيل و ميكائيل است و دائما با رسول خدا صلى الله عليه وآله و او با ائمه و اوصيا پس از رسول خدا عليهم السلام نيز مى باشد و آن ها را تقويت مى كند.

و ظاهر اين روايات آن است كه«روح القدس»از جنس ملائكه بوده و مقام ويژه اى دارد.

از طرفى در قرآن مجيد مى فرمايد:

(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ ) ؛(2)

ملائكه و روح نازل مى شوند.

و ظاهر آيه مباركه عطف خاص بر عام مى باشد.

اما در قرآن مجيد«روح»به خدا اضافه شده؛گاهى با واسطه مثل:

(أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ) ؛(3)

آنان كسانى هستند كه خداوند ايمان را بر دل هايشان نوشته(ثابت كرده)است و با روحى از جانب خود آنان را تقويت نموده است.2.

ص: 142

و گاهى مستقيم به خود خداوند متعال اضافه شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا) ؛(1)

ما روح خود را به سوى او فرستاديم و به صورت انسانى بى عيب و نقص(بر مريم)ظاهر شد.

حال بايد تحقيق شود كه«روح»در اين دو آيه يكى است؟و آيا همان«روح القدس»است يا نه؟

در زيارت جامعه مى خوانيم:«وأيدكم بروحه»نه«أيدكم بروح منه»نه«أيدكم بروح القدس»يا

«الروح الأمين».

اين تعبيرات قرآنى بايد در جاى خود براى اهلش مورد بحث و تحقيق قرار بگيرد كه اضافه روح به خداوند يا به ضمير تأثير خاصى دارد و فرق مى كند؟

همين مقدار مسلم است كه ائمه عليهم السلام به آن ملك عظيم مقرب مؤيد هستند كه به اين معنا در رواياتى كه در بصائرالدرجات و اصول كافى آمده كاملا تصريح شده است.(2)

در نهج البلاغه اميرالمؤمنين عليه السلام در وصف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

ولقد قرن الله به صلى الله عليه وآله من لدن أن كان فطيما أعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم ومحاسن أخلاق العالم ليله ونهاره ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل أثر أمه،يرفع لى فى كل يوم من أخلاقه علما ويأمرنى بالاقتداء به؛(3)».

ص: 143

همانا خداوند بزرگ ترين فرشته خود را مأمور تربيت پيامبر صلى الله عليه وآله كرد تا شب و روز او را به راه هاى بزرگوارى و راستى و اخلاق نيكو هدايت نمايد و من نيز همواره با پيامبر بودم به مانند فرزندى كه با مادر است.

پيامبر هر روز از اخلاق خويش به من تعليم مى داد و من نيز همواره از وى پيروى مى نمودم.

به تعبير ما،از همان بدو زندگى سكان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در دست اين ملك؛بزرگ ترين فرشته بوده است و اين با اختيار رسول الله منافات ندارد.در اين صورت دقيقا جميع حركات و سكنات و افعال،اقوال و همه شئونات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله زير نظر اين ملك بوده است.

پس بنا به فرمايش امير المؤمنين عليه السلام،در آن زمان كه امور در دست پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بوده و اميرالمؤمنين فردى از افراد امت و شاگرد رسول الله بودند،اين سكانى كه در دست آن ملك بوده تنها براى رسول الله نبوده؛بلكه اميرالمؤمنين عليه السلام نيز بوده،چون اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:من همواره از او پيروى مى كردم.

علاوه بر اين روايات،در اصول كافى از جمله آن چه در ذيل آيه مباركه(وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإِيمانُ ) ؛(1)«همين طور بر تو نيز روحى را به فرمان خويش امر نموديم و تا پيش از آن

نمى دانستى كه كتاب و ايمان چيست»وارد شده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

خلق من خلق الله عز وجل أعظم من جبرئيل و ميكائيل،كان مع رسول الله صلى الله عليه وآله

يخبره ويسدده و هو مع الأئمة من بعده؛(2)2.

ص: 144

او آفريده اى از آفريدگان خداى تعالى است به خدا قسم!از جبرئيل و ميكائيل بزرگ تر است با پيامبر صلى الله عليه وآله بوده و به او خبر مى داد و تقويت مى كرد.او با ائمه عليهم السلام نيز مى باشد و موجب تسديد و تقويت آن ها مى شود.

اين روايت صريح است در اين كه همان ملكى كه مأموريت حفظ و مواظبت رسول الله را داشته،مأمور است پس از ايشان،همراه ائمه بوده و آن ها را تسديد كند.

اين مقام دارا بودن روح قدسى،و نگهبانى روح القدس براى چه كسى جز ائمه عليهم السلام حاصل مى شود؟

البته در اين باره در بحث ولايت و اقسام ولايت به تفصيل سخن خواهيم گفت.

خلفاى خدا در زمين

اشاره

ورضيكم خلفاء فى ارضه؛

گواهى مى دهم كه خداوند رضايت داده كه شما خلفاى او در زمين باشيد.

اگر اندكى در اين جمله تأمل و تعمق كنيم انصافا خيلى مطلب دارد.

كلمه«خلافت»در زبان فارسى به معناى جانشينى است؛يعنى وقتى كسى از جايى رفت و به رفتن او خلائى پيدا شد و ديگرى آمد و خلاء او را پر كرد به اين دومى مى گويند:خليفه اوست.

از اين رو راغب اصفهانى در معناى لغوى«خليفه»مى نويسد:

والخلافة:النيابة عن الغير إما لغيبة المنوب عنه و إما لموته و إما لعجزه و إما لتشريف

المستخلف....(1)

توضيح مطلب:

چون خداوند متعال حضرت آدم عليه السلام را آفريد و بنا شد بشر،جانشين جن

ص: 145

بشود زيرا مى گويند:قبلا جنيان در اين كره،روى زمين مى زيسته اند از اين مخلوق جديد به«خليفه»تعبير شده،قرآن كريم در اين زمينه چنين مى فرمايد:

(وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ ) ؛(1).سوره اعراف(7):آيه 69.(2)

[بياد آور]آن گاه را كه پروردگارت به ملائكه فرمود:من در روى زمين خليفه اى قرار خواهم داد.

فرشتگان عرضه داشتند:خدايا!آيا كسى را در زمين قرار مى دهى كه فساد و خون ريزى نمايد؛در حالى كه ما تسبيح و حمد تو را به جا مى آوريم و تو را تقديس مى نماييم؟

خداوند فرمود:من امورى مى دانم كه شما نمى دانيد.

و نيز وقتى خداوند متعال قوم نوح را از بين برد،كره زمين از بشر خالى شد به انسان هاى بعد از قوم نوح«خلفاء»گفته شد،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ ) ؛(2)

به ياد آوريد هنگامى را كه شما را جانشينان قوم نوح قرار داد.

يعنى با رفتن آن ها خلائى پيدا شد و بعد از آن ها شما آمديد و جاى آن ها پر كرديد،پس همان گونه كه با آن ها رفتار كرديم با شما نيز همان گونه رفتار مى كنيم.

و نيز در آيه ديگر وقتى داستان قوم عاد را مطرح مى فرمايد كه ما آن ها را از بين برديم و كسى باقى نماند،به كسانى كه به جاى آن ها آمدند«خلفاء»گفته و به آن ها نيز9.

ص: 146

هشدار مى دهد و مى فرمايد:

(وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ ) ؛(1)

به ياد آوريد كه شما را جانشينان قوم عاد قرار داد و در زمين مستقر ساخت.

و در قصه فرعون نيز همين طور است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) ؛(2)

ما آنان را جانشين قرار داديم و كسانى را كه آيات ما را تكذيب نمودند غرق كرديم.

در همه اين موارد از كسانى كه بعد از اقوام گذشته آمده اند به«خليفه»تعبير شده است.اين معناى لغوى«خليفه»است.در هيچ يك از موارد ياد شده براى جانشين فضيلتى نمى باشد.

وليكن در جمله«ورضيكم خلفاء فى أرضه»فضيلتى غير قابل وصف و مقامى غير قابل درك وجود دارد؛زيرا اين جمله دلالت دارد بر جانشينى ائمه عليهم السلام از خداوند جل وعلا،و با توجه به سه امر،تا حدى مى توان به حقيقت موضوع پى برد:

نخست آن كه بين خليفه و مستخلف بايد يك ارتباط و نسبتى وجود داشته باشد كه بتواند جاى او را پر كند،وگرنه چرا چيز ديگرى و كس ديگرى جاى او را پر نكند؟

دوم آن كه اين خلافت از كجا پيدا شده؟چه كسى اين خلافت را داده؟چه كسى آن را قرار گذاشته؟

سوم آن كه خلافت در چه جهتى است؟وقتى مى فرمايد:خداوند متعال راضى3.

ص: 147

شد كه شما خلفاى او در زمين باشيد،در چه جهتى؟

خداوند جامع جميع كمالات است،پس ائمه نيز داراى همه صفات كمال الاهى در حد عالم امكان هستند.

و اين خلافت به اراده و جعل الاهى است.

و اين خلافت در جهت آن است كه ائمه عليهم السلام در حد امكان كارهاى خدايى در عالم انجام دهند.

و اين مقامى است كه به ائمه اطهار عليهم السلام عطا شده است.

البته اين مقام در اين عالم به نحو كامل به فعليت نرسيد،دشمنان نگذاشتند ائمه در اين عالم آن طور كه خدا خواسته بسط يد و نفوذ كلمه داشته باشند،اما وعده الاهى به فعليت رسيدن اين مقام كه فرموده:

(وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ ...) ؛(1)

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده داده است كه به يقين آنان را خليفه روى زمين كند؛همان گونه كه پيشينيان آن ها را خلافت داد،و دين و آيينى را كه براى آن ها پسنديده،محكم و پابرجا در زمين مستقر سازد و خوف و ترسشان را به امنيت و آرامش مبدل نمايد.

در زمان حضرت مهدى عليه السلام تحقق خواهد يافت،إن شاء الله.

براى تفصيل بيشتر بايد به روايات كتاب الكافى تحت عنوان:«باب أن الأئمة5.

ص: 148

خلفاء الله»(1)با تأمل مراجعه نمود.

در بين پيامبران گذشته فقط حضرت داوود عليه السلام بوده كه اين مقام را داشته و به فعليت رسيده است،آن جا كه مى فرمايد:

(يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ ) ؛(2)

اى داوود!ما تو را خليفه در زمين قرار داديم؛پس در ميان مردم به حق حكمرانى كن.

با تأمل در اين آيه روشن مى شود،اين خلافتى كه به حضرت داوود عليه السلام داده شد:

1.از جانب خداوند متعال است.

2.جانشينى خداست.

3.اطلاق دارد و جهت خاصى و حيثيت معينى ندارد.

4.وقتى خلافت مقرر شد؛با فاء تفريع مى فرمايد:

(فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ ) ؛

من تو را خليفه خودم قرار دادم و خلافت مطلقه هم به تو دادم كه مقيد به قيدى نيست،پس آن گاه در بين مردم به حق حكمرانى كن.

اما فعلا بحث ما در ثبوت اصل اين مقام است براى ائمه عليهم السلام....

خلافت ائمه عليهم السلام جعل خداوند متعال است و به غير خداوند متعال ربطى ندارد.حتى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در خلافت ائمه نقشى ندارد.در اين جا دو مطلب قابل ذكر است:6.

ص: 149

مطلب اول.مردم حق دخالت در تعيين خليفه و نصب او ندارند.

مطلب دوم.گاهى در برخى از كتاب ها نوشته شده كه خلافت موروثى شد و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اين قضيه را در اولاد خودش قرار داد!!

نه،اصلا قضيه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ربطى ندارد.از طرف ديگر،اين خلافت،خلافت از خداوند متعال به همان معناى جانشينى است و ائمه عليهم السلام بعد از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خليفه خداوند متعال هستند.

چرا كه خداوند متعال جسم نيست و بين ذات مقدس الاهى و مخلوقات سنخيت وجود ندارد تا به طور مستقيم بر مردم حاكم باشد،از اين رو به داوود عليه السلام فرمود:من به تو ولايت مطلقه دادم،پس بين مردم به حق حكمرانى كن.

ما در مباحث كلامى از اين آيه استفاده كرديم كه خلافت،غير از حكومت است و اين غلط بزرگى است كه بعضى فكر كرده اند كه خلافت و حكومت با هم ترادف دارند.حكومت شأنى از شئون خليفه است.ممكن است خلافت باشد و حكومت نباشد،و ممكن است كسى خليفه باشد و ساليان درازى در زندان و يا قرن ها از ديدگان غايب باشد.

پس حكومت حقه در زمين از آن خليفه بر حق است؛خليفه اى كه به نحو اطلاق به او خلافت داده شده و براى خداوند متعال از جانب او خليفه شده است.

به عبارت ديگر،اگر بنا بود خداوند متعال تعالى الله عن ذلك جسم باشد و بخواهد در اين عالم به طور عملى حكومت بكند خودش اين كار را مى كرد.چون نمى شود و از طرفى زمين حاكم لازم دارد،اين مقام بايد به عهده كسى گذاشته شود كه مناسب جانشينى خداوند متعال باشد تا كارهاى خداى را انجام دهد.

از اين حقيقت در يكى از اذن دخول هايى كه در عتبات مقدسه خوانده مى شود سخن به ميان آمده است و اين يك واقعيت است؛چه متنى كه مى خوانيم سند معتبر

ص: 150

داشته باشد يا نه.در اين اذن دخول چنين آمده:

اللهم إن هذه بقعة طهرتها وعقوة شرفتها ومعالم زكيتها،حيث أظهرت فيها ادلة التوحيد وأشباح العرش المجيد الذين اصطفيتهم ملوكا لحفظ النظام واخترتهم رؤساء لجميع الأنام،وبعثتهم لقيام القسط فى ابتداء الوجود إلى يوم القيامة.ثم مننت عليهم باستنابة أنبيائك لحفظ شرائعك وأحكامك،فأكملت باستخلافهم رسالة المنذرين كما اوجبت رياستهم فى فطر المكلفين،فسبحانك من إله ما أرأفك ولا إله إلا أنت من ملك ما أعدلك.

منظور از«اشباح»عرش خداوند متعال،ائمه عليهم السلام هستند و منظور از«ملوك»همان حكام اند كه براى حفظ نظام قرار داده است.اصلا اين مقتضاى عدل خدا است كه چون خودش جسم نيست و نمى شود در اين عالم متصدى امر بشود كسى را بگذارد كه مثل خودش باشد.در ادامه مى فرمايد:

حيث طابق صنعك ما فطرت عليه العقول ووافق حكمك ما قررته فى المعقول و المنقول،فلك الحمد على تقديرك الحسن الجميل،ولك الشكر على قضائك المعلل بأكمل التعليل.فسبحان من لا يسئل عن فعله ولا ينازع فى أمره،وسبحان من كتب على نفسه الرحمة قبل ابتداء خلقه.

همه اين مطالب برهانى است.آن گاه در ادامه مى خوانيم:

والحمد لله الذى من علينا بحكام يقومون مقامه لو كان حاضرا فى المكان.

اگر خدا جسم بود چه كار مى كرد؟خودش روى كرسى رياست مى نشست و خود اداره امور بندگان،مخلوقات و

موجودات را مباشرت مى كرد؛اما اين نمى شود؛چرا كه خداوند جسم نيست،بايد كسى در جاى او بنشيند.

ص: 151

آن گاه مى خوانيم:

ولا إله إلا الله الذى شرفنا بأوصياء يحفظون الشرايع فى كل الأزمان،والله أكبر الذى أظهرهم لنا بمعجزات يعجز عنها الثقلان،ولا حول ولا قوة إلا بالله العلى العظيم الذى أجرانا على عوائده الجميلة فى الامم السالفين.

اللهم فلك الحمد و الثناء العلى كما وجب لوجهك البقاء السرمدى وكما جعلت نبينا خير النبيين وملوكنا أفضل المخلوقين واخترتهم على علم على العالمين،وفقنا للسعى إلى أبوابهم العامرة إلى يوم الدين،واجعل أرواحنا تحن إلى موطن أقدامهم ونفوسنا تهوى النظر إلى مجالسهم وعرصاتهم حتى كأننا نخاطبهم فى حضور أشخاصهم.

فصلى الله عليهم من سادة غائبين ومن سلالة طاهرين ومن أئمة معصومين.

اللهم فأذن لنا بدخول هذه العرصات التى استعبدت بزيارتها أهل الأرضين و السماوات،وأرسل دموعنا بخشوع المهابة وذلل جوارحنا بذل العبودية وفرض الطاعة حتى نقر بما يجب لهم من الأوصاف ونعترف بأنهم شفعآء الخلآئق إذا نصبت الموازين فى يوم الأعراف،والحمد لله وسلام على عباده الذين اصطفى محمد وآله الطاهرين.(1)

رضا يعنى چه؟

اينك به نحو اجمال كلمه«رضا»را معنا مى كنيم.رضا ضد سخط است(2)هم

ص: 152

چنانى كه رحمت ضد غضب است.

خداوند متعال رضايت داده كه ائمه عليهم السلام در روى زمين خلفاى او باشند؛يعنى خداوند آن بزرگواران را براى اين جهت اختيار كرده است و هيچ گونه سخطى نسبت به ائمه عليهم السلام و مقامشان نيست و نخواهد بود.

به عبارت ديگر،خداوند متعال از اول رضايت داده كه ائمه عليهم السلام در روى زمين خلفاى او باشند و هرگز نسبت به اين جهت سخطى نبوده و از آن ها موجب سخطى صادر نشده است.

گفتنى است كه ارتضاء همان اختيار است،اما با يك تفاوتى؛فرقى كه كلمه«ارتضاء»با«اختيار»دارد اين است كه هر دو اختيار هستند با اين اضافه كه ارتضاء اختيارى است كه تا پايان با عدم سخط توأم است؛يعنى آن چه كه موجب سخط است از اين مختار به معناى اسم مفعول ديده نشده و صادر نشده است.

از اين رو راغب اصفهانى در كتاب المفردات فى غريب القرآن اين طور مى نويسد:

رضا الله عن العبد هو أن يراه مؤتمرا لأمره و منتهيا عن نهيه؛(1)

خداوند متعال اين عبد را چنين مى بيند كه از اوامر اطاعت و از نواهى او در تمام افعال،اقوال،حركات،سكنات و شئونات خوددارى كند كه در اين صورت هيچ موجبى براى سخط وجود ندارد.

حجت هاى الاهى

اشاره

وحججا على بريته؛

و گواهى مى دهم كه شما حجت هاى خدا بر آفريدگان او هستيد.

يعنى خداوند متعال رضايت داده كه ائمه عليهم السلام حجت ها بر آفريدگان

ص: 153

او باشند.

حجت يعنى چه؟

واژه«حجت»در لغت به ويژه در لغت قرآن مفيد و ظريف است.راغب اصفهانى مى گويد:

والحجة:الدلالة المبينة للمحجة،أى المقصد المستقيم و الذى يقتضى صحة أحد

النقيضين.(1)

حجت نشان دادن راه مستقيم است به طور واضح و بدون شبهه كه راه را برود،كارى را انجام دهد،يانرود و انجام ندهد.

اين كلمه مكرر در قرآن مجيد آمده است.در آيه اى مى فرمايد:

(قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) ؛(2)

بگو:دليل قاطع و رسا براى خداست.

در جاى ديگر مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(3)

تا پس از اين رسولان،حجتى براى مردم بر خداوند باقى نماند.

خداوند متعال،ائمه عليهم السلام را دليل قاطع قرار داده و رضايت داده كه بيان گر راه مستقيم به سوى خود بعد از رسولان باشند.

«بريه»يعنى چه؟

در معناى واژه«بريه»راغب اصفهانى اين گونه مى گويد:

ص: 154

البرية:الخلق.(1)

اما معلوم است كه مطلق خلق مراد نمى باشد؛بلكه خلقى كه نياز به حجت دارد،يعنى خلايق داراى نفس از ملائكه،انس و جن.

«بريه»،هم به خوبى متصف مى شود هم به بدى.در قرآن كريم مى فرمايد:

(أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ ) ؛(2)

آنان بهترين خلق خدا هستند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ ) ؛(3)

آنان بدترين مخلوقات هستند.

پس اين كلمه در اين جا از جهتى مقيد است و از جهتى مطلق.

بنابراين،خداوند متعال ائمه عليهم السلام را بين خود و خلق خود اعم از خلايق خوب و بد حجت قرار داده تا همه آن هايى كه به راهنمايى نياز دارند،راهنمايى شوند و بر همه اتمام حجت شده باشد.

خداوند متعال آدميان را خلق كرد و اين خلقت بى هدف كه نيست.هدف،كمال است كه بايد همه افراد بشر براى رسيدن به اين هدف حركت كنند كه خداوند متعال بشر را براى آن خلق كرد.اين راهى را كه بشر بايد طى كند؛همان راهى است كه از آن به صراط مستقيم تعبير مى شود.انسان بايد در اين راه گام بردارد تا به مقصد برسد،و حركت در اين راه البته به دليل و راهنما نياز دارد كه:

اولا انسان در اين راه اشتباه نكند و راه را عوضى نرود.6.

ص: 155

ثانيا بر فرض اين كه انسان در طريق مستقيم حركت مى كند و راه منحرفى را طى نمى كند،اما اگر در اين مسير گرفتار مشكلى شد و چيزى سد راه او قرار گرفت،بايد بداند چگونه رفتار كند.

پس انسان هم در اصل حركت در اين راه به راهنما نياز دارد و هم در استمرار اين حركت.

به سخن ديگر،اين حركت هم در حدوث و هم در بقاء به دليل و راهنما نياز دارد.از اين رو در فرازهاى پيشين خوانديم:«والأدلاء على مرضات الله».

ائمه معصومين عليهم السلام هدايت گران به راه خداوند متعال هستند هم در اصل ورود و هم در ادامه حركت؛راهى كه به كمال،قرب الاهى و رضوان خدا منتهى شود كه اين راه دليل لازم دارد و خدا،ائمه عليهم السلام راهنمايان اين راه قرار داده و براى اين جهت اختيار كرده؛يعنى غير اين ها منتخب خدا نيستند و پيروى از ديگران مورد رضا نمى باشد.

پس اگر فرد ديگرى را دليل قرار بدهيم،او دليل نيست،چون راهى را مى خواهيم برويم كه به خدا منتهى بشود و او بايد دليل را معين كند.

از طرفى رسيدن به كمال كه هدف خلقت است وقتى براى انسان حاصل مى شود كه در تمام جهات وجودى او صلاح و فلاح پيدا بشود؛چرا كه كمال در يك بعد فايده ندارد و هدف نيست؛بلكه هدف،كمال انسان است از نظر فكرى و عقيدتى كه درست فكر كند،انحراف عقيدتى نداشته باشد،در اصول دين محكم باشد؛زيرا كه يك بعد وجود انسان،فكر اوست.

بعد ديگر كمال در اعمال است.انسان وقتى به كمال عملى مى رسد كه به احكام مولا به طور كامل تعبد داشته باشد؛عبد صالح كسى است كه به آن چه كه مولا گفته و خواسته و مقرر كرده مطيع و در جميع افعال و تروك انقياد كامل داشته باشد،اين كمال

ص: 156

مربوط به اعمال بدنى و جسمى است.

بعد سوم كمال،نفسانى است،كه انسان بايد از نظر اخلاقى نيز فرد صالح و با كمالى باشد.ممكن است كسى از نظر فكرى انحراف عقيدتى نداشته باشد و فكر و انديشه او صحيح باشد،و از نظر عملى نيز از محرمات اجتناب كند و

واجبات و مستحبات را به جا آورد حتى از مكروهات هم اجتناب كند؛اما از جهت اخلاقى به كمال نرسيده باشد؛يعنى بخل،حسد،كبر و...دارد،به صفات حسنه مزين نيست و از صفات سيئه منزه نيست.

انسان وقتى كامل خواهد بود كه در جميع جهات به سر حد كمال برسد.از اين رو انسان بايد تهذيب نفس كند و اين نفس را از صفات قبيحه منزه و به صفات حسنه مزين نمايد.

بنابر آن چه گذشت،اگر كسى از نظر فكرى،عملى و نفسانى تلاش كرد و در هر جهت به كمال متناسب خودش رسيد،انسان كامل خواهد بود.

ولى اين هدف،راه دارد و براى حركت به سوى اين هدف به راهنما نياز هست و آن راهنما بايد در همه ابعاد كمال در اعلى مراتب بوده باشد وگرنه نمى تواند راهنما باشد چون:فاقد الشىء لا يعطى.

و او در هر زمان امامى از ائمه اهل بيت عليهم السلام مى باشد،و جز آن ها كسى صلاحيت راهنمايى اين امت را ندارد.

پس ما در جهت اعتقادى به دليل نياز داريم و بايد اعتقاد خود را از ائمه عليهم السلام بگيريم،و در بعد عملى،عبادى و اخلاقى بايستى در مكتب اهل بيت عليهم السلام شاگردى كنيم و فرمايشات و كلمات آن بزرگواران را بسنجيم و با نفى صفات سيئه و اثبات صفات حسنه آن گونه كه فرموده اند در خودمان منعكس و پياده نماييم كه اين كمال،هدف خلقت است.

ص: 157

پس خداوند متعال ائمه عليهم السلام را با رضايت خود برگزيد تا در اين مسير از مردم دستگيرى كنند.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ) ؛(1)

و من جن و انس را خلق نكردم مگر براى اين كه مرا بپرستند.

هدف،عبادتى است كه بايد از روى معرفت،كمال و شناخت باشد.پس خداوند متعال انسان را آفريد و از او حركت در راه كمال خواسته و رسيدن به كمال را هم مى خواهد،از آن طرف مى داند كه انسان در انتخاب راه به اشتباه مى افتد؛چرا كه در هر زمانى شيادان و راهزنانى وجود دارند و انسان قدرت تشخيص به تمام معنا را ندارد.

خلاصه كلام اين كه در جمله قبل«ورضيكم خلفاء فى أرضه»ضرورت وجود خليفه خدا در زمين امرى مفروغ عنه و مسلم بوده،آن گاه فرمود كه خلفاء،ائمه اطهار هستند.

و در اين جمله آمده كه ائمه،حجت هاى خدا بر خلايقى هستند كه به حجت نياز دارند.پس اصل وجود حجت نيز امرى تمام شده است،و ائمه عليهم السلام مصداق مى باشند.

اين كه ضرورت وجود خليفه و حجت مسلم گرفته شده به سبب آن است كه وجودش مقتضاى قاعده لطف است والا نقض غرض و يا تكليف بما لا يطاق لازم مى آيد.

براى توضيح اين مطلب مى گوييم:

چون خداوند متعال از خلق بشر و تكليف او به عمل به شريعت غرض داشته،براى تحقق غرض كه همانا كمال بشر مى باشد،بايد سه كار انجام بشود:6.

ص: 158

1.خداوند متعال بايد دليلى براى بشر بگذارد تا به راهنماى او در راه مستقيم حركت كند و به مقصد برسد،يا دست كم به مقصد نزديك تر بشود كه در جهان آخرت نيز اهل نجات باشد و اين دليل،يا نبى يا وصى نبى در هر زمانى است.

اين كار از نظر عقلى بر خداوند متعال به قاعده لطف واجب است،وگرنه تناقض،نقض غرض،تكليف بما لا يطاق لازم مى آيد.

2.به عهده نبى يا وصى است كه اين مسئوليت را به احسن وجه انجام دهد كه انبيا و اوصياى آنان در هر امتى اين مسئوليت را پذيرفته اند و به احسن وجه به اين مسئوليت قيام كرده اند.

3.بشر بايد از دلالت اين دليل از نظر حدوثى و بقايى استفاده بكند تا در اين مسير حركت كرده و منحرف نشود و در اثناى مسير دچار مشكل نگردد تا به هدف كه كمال اوست و نفعى براى خداوند متعال ندارد،برسد؛چرا كه اگر همه اين خلايق بر ضد كمال گام بردارند،هيچ ضررى به خداوند متعال وارد نمى شود.

پس اگر بشر به كمال نرسيد چه كسى مقصر است؟اگر روز قيامت از اين بشر بپرسند:چرا چنين شد؟نمى تواند عذر و بهانه اى بياورد.چون قرآن كريم مى فرمايد:

(قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) ؛(1)

بگو:دليل رسا براى خداوند است.

در ذيل اين آيه در روايتى آمده است كه مسعدة بن زياد گويد:

سمعت جعفر بن محمد عليهما السلام و قد سئل عن قوله تعالى:(فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) .

فقال:إن الله تعالى يقول للعبد يوم القيامة:عبدى أكنت عالما؟فإن قال:9.

ص: 159

نعم،قال له:أفلا عملت بما علمت؟و إن قال:كنت جاهلا،قال له:أفلا تعلمت حتى تعمل؟فيخصمه

وذلك الحجة البالغة؛(1)

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه درباره اين سخن خداى تعالى كه مى فرمايد:«دليل رسا براى خداوند است»پرسيده بودند،فرمود:همانا خداى تعالى در روز قيامت به بنده مى فرمايد:بنده من،آيا مى دانستى؟پس اگر بگويد:آرى!به او گفته مى شود:پس چرا به آن چه مى دانستى عمل نكردى؟و اگر بگويد:نمى دانستم و جاهل بودم؛به او گفته مى شود:چرا نياموختى تا عمل كنى؟پس او را محكوم مى نمايد و اين است همان حجت رسا و آشكار.

در آيه ديگر مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(2)

تا پس از اين رسولان،حجتى براى مردم بر خداوند باقى نماند.

آرى،خداوند متعال بعد از انبيا،اوصيا را نصب مى كرد و ديگر هيچ بنده اى در برابر خداوند متعال حجتى ندارد.از اين روست كه در علم اصول در تعريف حجت مى گويند:

الحجية متقومة بالمنجزية على تقدير الموافقة،والمعذرية على تقدير المخالفة للواقع،فإن الحجة بالاعتبار الأول حجة للمولى على عبده وبالاعتبار الثانى حجة للعبد على

مولاه.(3)

اگر بنده،كسى را نداشت كه برود از او بپرسد كه راه از كجاست و كسى نبود كه در ابعاد سه گانه او را دستگيرى كند،ياد بدهد و راهنمايى نمايد،روز قيامت مى تواند2.

ص: 160

به خداوند متعال بگويد:خداوندا!كسى را براى من نگذاشته بودى كه از او ياد بگيرم.

اما قرآن كريم مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(1)

تا پس از اين رسولان،حجتى براى مردم بر خداوند باقى نماند.

بنابراين بيان،هر بشرى كه در اين عالم به جايى نرسد و در آن عالم روسياه باشد خودش مقصر است؛چرا كه مطلب از ناحيه خداوند متعال،انبيا و اوصياى انبيا تمام است.

نكات ارزنده

پس از توضيح مطلب از حيث كبروى مفروغ عنه،مى گوييم:

خلفاء خدا و حجت هاى الاهى بعد از انبيا،ائمه اطهار از اهل بيت رسول الله و خاتم النبيين صلى الله عليه وآله هستند،و اينك تذكر چند نكته ضرورى است:

نكته يكم.وقتى ائمه عليهم السلام اين شأن را از ناحيه خداوند متعال دارا شدند ناگزير بايد معصوم باشند؛چرا كه غير معصوم نمى تواند حجت باشد.آيا غير معصومى كه خود خطا مى كند يا احتمال اشتباه مى دهد،مى تواند دليل و راهنما به سوى كمال بشر باشد؟!

از اين رو براى رسيدن به كمال،تمسك كردن و استدلال نمودن به سخنان غير معصومان و آن ها را واسطه قرار دادن و از آن ها كمك گرفتن باطل است،مگر غير معصومى كه از معصوم اخذ كرده و در مكتب معصوم تربيت شده باشد.

نكته دوم.ائمه اين شأن را دارند و در هر حالى كه باشند داراى اين شأن هستند؛چه در رأس حكومت قرار بگيرند يا نه،زيرا شرط«خليفه»و«حجت»بودن بسط يد

ص: 161

و نفوذ كلمه نمى باشد،ائمه عليهم السلام در هر حال دلالت و راهنمايى امت را بر عهده دارند.البته اگر حاكم مى بودند عملا هدايت و دلالت در بين امت به اجرا گذارده مى شد.

نكته سوم.امام زمان عليه السلام در دوران غيبت نيز حجت خدا است.چون خداوند متعال او را آفريد و او را براى دليل بودن نصب كرد.اگر من در زمان غيبت،گمراه هستم خود مقصرم،هم چنان كه در اصل غايب بودن آن حضرت،امت مقصر هستند.

ياوران دين خدا

وانصارا لدينه؛

[و خدا رضايت داده به اين كه شما]انصار دين او باشيد.

ائمه عليهم السلام در طول تاريخ حافظان و ياوران دين خدا بوده اند.

و«دين»چنان كه مكرر گفته ايم از اصول،فروع و اخلاق مركب است و ائمه،دين خدا را در همه اجزا و ابعادش يارى كردند.

از طرف ديگر،«يارى كردن»نيز ابعاد مختلفى دارد؛ياد دادن ديگران و دلالتشان به سوى دين و حفظ آن از تحريف.

و«تحريف»نيز انواعى دارد،تحريف به زياد كردن در دين،تحريف به كم كردن از آن،تحريف كردن دين به تفسير به رأى،و تحريف معنوى،ايجاد تشكيكات و شبهات است.

ائمه عليهم السلام در هر ميدان از دين دفاع نموده و آن را حفظ كردند و همه مشقت ها را تحمل نموده و سرانجام به شهادت رسيده اند،و همه كسانى كه در اين راه كارى انجام دادند،شاگردان مكتب ائمه هستند،از اين روست كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمودند:

ص: 162

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:يحمل هذا الدين فى كل قرن عدول ينفون عنه تأويل

المبطلين و تحريف الغالين و انتحال الجاهلين كما ينفى الكير خبث الحديد.(1)

در روايت ديگر حضرتش مى فرمايد:

إن الله تبارك وتعالى لم يدع الأرض إلا وفيها عالم يعلم الزيادة و النقصان،فإذا زاد المؤمنون شيئا ردهم و إذا نقصوا شيئا أكمله لهم،ولولا ذلك لالتبست على المؤمنين امورهم.(2)

در زندگانى ائمه عليهم السلام مواردى هست كه اصل دين به خطر افتاده و امام به داد اسلام و مسلمانان رسيده اند،مثل قضاياى اميرالمؤمنين عليه السلام در مدينه و كوفه و قضيه استسقاء در زمان حضرت امام حسن عسكرى در سامراء(3)و قضيه انار در بحرين.(4)

پرواضح است كه نصرت دادن و يارى نمودن به قدرت علمى و مدد غيبى محتاج است،چنان كه خواهد آمد.

حافظان سر خدا

وحفظة لسره؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]شما حافظان سر خدا باشيد.

خداوند متعال ائمه عليهم السلام را حجت هاى خود و راهنمايان امت به سوى خدا و حق قرار داده است و البته بايد آن ها را حفظ و تأييد كند و به آن ها مددهاى غيبى

ص: 163

برساند،كه شايد اين جمله به اين معنا اشاره بوده باشد؛زيرا يكى از احتمالات«سر»خصوص«اسم اعظم»است كه در مواقع لزوم ائمه عليهم السلام از آن كمك مى گيرند.

خازنان علم خدا

وخزنة لعلمه؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]شما نگهدارندگان علم خدا باشيد.

البته بايد ائمه عليهم السلام چنين باشند؛زيرا حجت و راهنما بودن امت به سوى صراط مستقيم به علم نياز دارد،علم به هر چه كه نقشى در دلالت و حجت بودن دارد،ائمه نه فقط عالم هستند؛بلكه خزان علم هستند كه توضيحات در اين زمينه در شرح عبارت«خزان العلم»گذشت.

وديعه داران حكمت خدا

ومستودعا لحكمته؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]حكمت خود را نزد شما وديعه بگذارد.

ائمه عليهم السلام همين طور هم بايد باشند،كسانى كه قرار است حجت هاى الاهى و راهنمايان راه خدا باشند،بايد

به آن ها حكمتى متناسب با مقام احتجاج و دلالت داده شود،تا طبق حكمت به اقتضاى هر مورد عمل كنند.

بيان گران وحى خدا

وتراجمة لوحيه؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]شما بيان گران وحى او باشيد.

«تراجمه»جمع«ترجمان»در لغت به معناى:مبين و مفسر آمده است.در مجمع البحرين مى گويد:

تراجمة وحيك،جمع ترجمان،و هو المترجم المفسر للسان،يقال:

ص: 164

ترجم فلان كلامه:بينه وأوضحه...واسم الفاعل:ترجمان.(1)

و اين كه در عرف به نقل مطلبى از زبانى به زبان ديگر«ترجمه»مى گويند به لحاظ اين است كه اين هم يك نحوه تفسير است.

به نظر مى رسد عنوان جامع همان«بيان گر»باشد،و مراد از جمله«تراجمة لوحيه»اين كه ائمه عليهم السلام بيان گران و رسانندگان وحى خدا هستند.

براى مثال:وقتى كسى قادر بر بلند صحبت كردن نباشد و ديگرى مطلب او را با صداى رسا اعلام كند به اين شخص گفته مى شود:ترجمان و كسى را كه در نماز جماعت«مكبر»گويند در حقيقت«ترجمان»است،كه صداى امام جماعت را بلند كرده و به مأمومين مى رساند.

حكم ائمه عليهم السلام نسبت به وحى،حكم«مكبر»،يا بلندگو در زمان ماست.

به تعبير يكى از اساتيد ما رحمه الله حلقوم امام عليه السلام بلندگوى خداوند متعال است،و كلام خدا از حلقوم و زبان امام به گوش عالميان مى رسد.

از اين روست كه در روايات آمده است:

نحن لسان الله؛(2)

ما زبان گوياى خدا هستيم.

پايه هاى توحيد خدا

اشاره

واركانا لتوحيده؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]شما اركان توحيدش باشيد.

«اركان»جمع«ركن»يعنى ستون و پايه؛چنان كه در توضيح عبارت«اركان

ص: 165

البلاد»گذشت.

اين جمله را به دو وجه مى توان شرح كرد:

وجه يكم آن كه معرفت خدا و توحيدش بر معرفت ائمه و ايمان به امامتشان استوار است.

وجه دوم آن كه اگر ائمه عليهم السلام نبودند خدا شناخته و عبادت نمى شد.

هر دو وجه از روايات استفاده مى شود و ما پيش تر به مناسبت هاى مختلف برخى از روايات را آورده ايم،اكنون

چند روايت را ذكر مى كنيم،و قبلا دو روايت را در ركن بودن حضرات ائمه عليهم السلام براى وجود عالميان،تذكر مى دهيم:

از روايات ركن بودن ائمه

رواياتى در كتاب هاى شيعه و سنى در مكتوب بودن نام اميرالمؤمنين عليه السلام در كنار شهادتين بر روى عرش خداوند متعال آمده است،از جمله در روايتى آمده كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

لما اسرى بى إلى السماء،إذا على العرش مكتوب:لا إله إلا الله محمد رسول الله أيدته

بعلى؛(1)

آن گاه كه مرا به سوى آسمان سير دادند ديدم كه بر سر در عرش نوشته شده:هيچ معبودى جز خدا نيست،محمد فرستاده اوست كه او را به وسيله على تأييد كردم.

اركان وجود و اساس دين،خدا،رسول و اميرالمؤمنين هستند.

و از جالب ترين روايات در اين باب روايتى است كه مرحوم شيخ صدوق به سه يا چهار واسطه از امام جواد از حضرات ائمه از سيدالشهداء ابى عبدالله الحسين عليهم السلام

ص: 166

آورده است كه فرمود:

دخلت على رسول الله صلى الله عليه وآله وعنده ابى بن كعب،فقال لى رسول الله صلى الله عليه وآله:مرحبا بك يا أبا عبدالله!يا زين السماوات و الأرضين!

قال له ابى:وكيف يكون يا رسول الله زين السماوات و الأرضين أحد غيرك؟

قال:يا ابى،والذى بعثنى بالحق نبيا،إن الحسين بن على فى السماء أكبر منه فى الأرض،وإنه لمكتوب عن يمين عرش الله عزوجل:مصباح هدى وسفينة نجاة....(1)

اقرار به يگانگى خدا با اقرار به ولايت ائمه

اقرار به وحدانيت خدا بر اقرار به ولايت ائمه مبتنى است.در اين جهت نيز روايات فراوانند كه به روايت معروف«سلسلة الذهب»اكتفا مى كنيم كه حضرت امام رضا سلام الله عليه به درخواست بزرگان علماى نيشابور فرمودند:

حدثنى أبى موسى بن جعفر الكاظم،قال:حدثنى أبى جعفر بن محمد الصادق،قال:

حدثنى أبى محمد بن على الباقر:قال:حدثنى أبى على بن الحسين زين العابدين،قال:حدثنى أبى الحسين بن على بن أبى طالب شهيد أرض كربلاء،قال:حدثنى أبى أمير المؤمنين على بن أبى طالب شهيد أرض الكوفة،قال:حدثنى أخى وابن عمى

محمد رسول الله،قال:حدثنى جبرئيل،قال:سمعت رب العزة سبحانه وتعالى يقول:

ص: 167

كلمة لا إله إلا الله حصنى،فمن قالها دخل حصنى،ومن دخل حصنى أمن من عذابى.(1)

آن گاه فرمودند:

بشروطها،وأنا من شروطها.(2)

اين معنا در روايات عامه نيز وارد شده است،از جمله در روايتى آمده است كه حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله فرموده اند:

لو أن عبدا عبدالله بين الركن و المقام ألف عام ثم ألف عام ولم يقل بمحبتنا أهل البيت،لأكبه الله على منخره فى النار.(3)

اگر بنده اى هزاران هزار سال خدا را در بين ركن و مقام بپرستد،اما به محبت ما اهل بيت معتقد نباشد،خداوند او را به رو در آتش مى اندازد.

اگر ائمه نبودند خدا شناخته و عبادت نمى شد

از جمله روايات وارده در اين معنا اين كه حضرت مى فرمايند:

لولانا ما عرف الله؛(4)

اگر ما(اهل بيت)نبوديم هيچ گاه خدا شناخته نمى شد.

در روايت ديگرى مى فرمايند:

لولانا ما عبدالله؛(5)

اگر ما(اهل بيت)نبوديم هيچ گاه خدا پرستش نمى شد.

ص: 168

شاهدان بر خلق خدا

وشهداء على خلقه؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]شما شاهدان بر خلقش باشيد.

كلمه شهداء جمع شاهد است،راغب اصفهانى مى گويد:

الشهود و الشهادة:الحضور مع المشاهدة إما بالبصر أو بالبصيرة.(1)

كلمه«خلق»در اين عبارت اطلاق دارد،اعم از مؤمنان و غير مؤمنان،هم چنان كه اعم از نيات و اعمال است.

بنابراين،خداوند متعال ائمه را شاهدان بر نيات و اعمال همه خلايق قرار داده است.وقتى خدا رضايت داد به اين كه آن بزرگواران«حججا على بريته»باشند،پس لابد بايد بر شئون همه«بريه»يعنى خلقى كه طرف احتجاجند و نياز به حجت دارند احاطه داشته باشند،وگرنه نقض غرض،يا خلف لازم مى آيد.اين از نظر برهان عقلى.

اما دليل از كتاب،اين جمله به آيه مباركه اى از قرآن اشاره دارد،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ ...) ؛(2)

و شما را يك امت ميانه قرار داديم تا اين كه شما گواه بر مردم باشيد.

امام عليه السلام در تفسير اين آيه فرموده است:

نحن الامة الوسطى ونحن شهداء الله على خلقه وحججه فى أرضه....(3)

روايات در اين باب چند قسم هستند:

ص: 169

1.روايات:«نحن عين الله».(1)

2.روايات:«نحن شهداء الله فى خلقه».

در روايتى حضرتش مى فرمايد:

يابن أبى يعفور!إن الله تبارك وتعالى واحد متوحد بالوحدانية،متفرد بأمره،فخلق خلقا ففردهم لذلك الأمر فنحن هم.

يابن أبى يعفور!فنحن حجج الله فى عباده وشهداؤه فى خلقه وامناؤه وخزانه على علمه و الداعون إلى سبيله و القائمون بذلك،فمن أطاعنا فقد أطاع الله.(2)

3.روايات وارده در اصول كافى«باب أن الأئمة شهداء الله».(3)

4.روايات وارده در عرض اعمال بر رسول الله و ائمه عليهم السلام،كه در اصول كافى بابى به اين عنوان نيز وجود دارد.(4)

5.روايات اخبار ائمه عليهم السلام از نيت هاى اشخاص و وقايع خصوصى آنان.(5)

اگر از چگونگى اين حضور و احاطه سؤال شود،كافى است كه بدانيم كه امام داراى نفس قدسى و مؤيد به«روح القدس»است كه قبلا بيان شد،و در روايات هم به اين معنا اشاره شده كه مى فرمايد:

إن الإمام مؤيد بروح القدس وبينه وبين الله عمود من نور يرى فيه أعمال العباد؛(6)2.

ص: 170

به راستى كه امام به وسيله روح القدس تأييد مى شود و بين او و خدا ستونى از نور است كه در آن اعمال بندگان را مى بينند.

بلكه در بعضى روايات آمده است:

ما من شىء ولا من آدمى ولا إنسى ولا جنى ولا ملك فى السماوات إلا ونحن الحجج عليهم،وما خلق الله خلقا إلا و قد عرض ولايتنا عليه واحتج بنا عليه،فمؤمن بنا وكافر وجاحد حتى السماوات و الأرض و الجبال.(1)

از اين روايت استفاده مى شود كه مطلب بالاتر است.والله العالم.

گفتنى است كه اين بحث در شرح«وشهداء دار الفناء»نيز خواهد آمد.

راهنمايان بندگان

اشاره

واعلاما لعباده؛

[و خدا رضايت داده به اين كه]شما راهنمايان بندگان باشيد.

كلمه«اعلام»جمع«علم»به معناى:علامت و نشانه است،راغب اصفهانى مى گويد:

العلم:الأثر الذى يعلم به الشىء،كعلم الطريق وعلم الجيش،وسمى الجبل علما لذلك،وجمعه أعلام....(2)

و در قرآن مجيد آمده است:

(وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ) ؛(3)

و علامات و نشانه هايى قرار داد و به وسيله ستارگان(شب هنگام)راه مى يابند.

ص: 171

و در اصول كافى بابى به عنوان«باب أن الأئمة هم العلامات»(1)آمده است.

بنابراين،ائمه عليهم السلام هدايت گران و راهنمايان بندگان به سوى خدا هستند.اساسا اين مقام را حضرات ائمه به بركت عبادت به دست آورده اند،و آن ها هستند كه براى بالا بردن بندگان قرار داده شده اند.

اين معنا نيز برهانى است،خداوند متعال بايد در اين عالم براى هدايت عباد و حركتشان به سوى كمال«علم»نصب كند،هم چنان كه در معناى«اعلام التقى»گذشت،از اين رو حضرتش فرمود:

الإمام علم فيما بين الله عزوجل وبين خلقه،فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا.(2)

و كعبه نيز«علم»است كه حضرت امير عليه السلام درباره آن مى فرمايد:

جعله سبحانه وتعالى للإسلام علما؛(3)

خداى سبحان آن را براى اسلام علم قرار داد.

و همين معنا بر قرآن مجيد نيز صادق است كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

إنى تارك فيكم ما إن تمسكتم به لن تضلوا كتاب الله وعترتى أهل بيتى.(4)

همانا من در ميان شما چيزى را قرار داده ام كه اگر پس از من به آن تمسك جوييد هرگز گمراه نمى شويد و آن كتاب خدا و عترتم اهل بيت من هستند.2.

ص: 172

نشانه هاى روشن شهرها

و همين است معناى جمله:

ومنارا فى بلاده؛

و نشانه هاى روشن در شهرها قرار داد.

زيرا«منار»در لغت عرب به آن مكان بلندى گفته مى شود كه روى آن آتش روشن مى كردند تا عابرين راه را گم نكنند.

تشبيه ائمه عليهم السلام به«منار»به اين جهت است كه راهنمايان به سوى خدا هستند؛هم به اصل وجودشان و هم به نور علم و تعاليمشان.و مقصود اين است كه فقط ائمه هستند كه اهليت هدايت امت را به تمام معنا دارا هستند.

و در بعضى روايات«علم»و«منار»در يك سياق آمده،آن جا كه مى فرمايد:

...نحن منار الهدى ونحن السابقون ونحن الآخرون ونحن العلم المرفوع للخلق....(1)

راهنمايان راه خدا

و همين است معناى:

وادلاء على صراطه؛

و راهنمايان راهش قرار داد.

زيرا«ادلاء»جمع«دليل»است.خداوند رضايت داده كه ائمه عليهم السلام راهنمايان به سوى راهش باشند،چون اين كار به نحو صحيح از غيرشان ساخته نيست.پس فقط آن ها هستند كه راه درست را كه به خدا مى رساند،نشان دهند.

ص: 173

عصمت ائمه

اشاره

عصمكم الله من الزلل،وآمنكم من الفتن،وطهركم من الدنس،واذهب عنكم الرجس وطهركم تطهيرا؛

خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت و از فتنه ها ايمن ساخت و از هر گونه آلودگى و پليدى منزه قرار داد.

در اين فراز به عصمت ائمه عليهم السلام و به آيه تطهير كه از ادله عصمت است اشاره شده است.

عصمت شرط خيلى از جمله هاى گذشته است.وقتى مى گوييم:

ورضيكم خلفاء فى ارضه،وحججا على بريته،وانصارا لدينه،وحفظة لسره،وخزنة لعلمه،ومستودعا لحكمته،وتراجمة لوحيه،واركانا لتوحيده،وشهداء على خلقه،واعلاما لعباده،ومنارا فى بلاده،وادلاء على صراطه؛

ناگزير بايد ائمه عليهم السلام معصوم باشند.حجت و دليل...بايد معصوم باشد.غير معصوم نمى شود حجت خدا و دليل به سوى او و خازن علم و يارى دهنده دين او باشد،و اين معنا برهانى است،و غير از محمد و آل محمد در اسلام،معصوم وجود ندارد.از اين رو خدا به اين ها رضايت داده و جز اين ها را رضايت نداده است؛چون عصمت يك امر مخفى است،فقط خدا مى داند،لذا مناصب مذكور كه مشروط به عصمت است به جعل خدا است،كه همه آن ها با كلمه«رضيكم»شروع شده است چنان كه اصل عصمت به اراده خدا است،لذا فرمود:«عصمكم الله».

ص: 174

ولكن بايد دقت كرد كه در اين فراز چهار چيز از ائمه نفى شده است:

1.«الزلل»جمع«زلة»به معناى لغزيدن بدون قصد(1)و نفى آن با«عصمكم».

2.«الفتن»جمع«فتنة»به معناى سرگردانى و گمراه شدن در اثر جهل(2)و نفى آن با«آمنكم».

3.«الدنس»يعنى چركى(3)و نفى آن با«طهركم».

4.«الرجس»يعنى پليدى(4)و نفى آن با«أذهب».

و ملاحظه مى كنيد همه اين ها،فعل خداوند متعال است در حق بنده معصوم.

حال،بايد در خصوصيات هر يك از امور چهارگانه و فعل وارد در نفى آن دقت كرد.

ما درباره عصمت،هم در كتاب امامت و هم جداگانه بحث كرده ايم؛اينك به طور اجمال مطالبى را در اين زمينه در طى چند بحث،بيان مى نماييم.

1.عصمت در لغت،

2.عصمت در اصطلاح،

3.ادله عصمت.

از طرفى،چون به خصوص در اين فراز به آيه تطهير اشاره شده،به طور كوتاه بحثى درباره آيه تطهير و حديث كساء خواهيم داشت كه اين حديث اخيرا محل اشكال واقع شده است.

عصمت در لغت

در لسان العرب چنين آمده است:

عصم:العصمة فى كلام العرب:المنع.وعصمة الله عبده:أن يعصمه مما

ص: 175

يوبقه،عصمه يعصمه عصما:منعه ووقاه.(1)

اين لغت شناس،كلمه«عصم»را به معناى«منع»گرفته است.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن واژه«عصم»را به معناى«مسك»گرفته و مى گويد:

العصم:الإمساك والاعتصام الاستمساك...وقوله:(ولا تمسكوا بعصم الكوافر)والعصام ما يعصم به أى يشد،وعصمة الأنبياء حفظه إياهم....(2)

به نظر مى رسد كلمه«مسك»از كلمه«منع»اخص است.

در قرآن مجيد از زبان پسر نوح چنين حكايت شده كه گفت:

(قالَ سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاّ مَنْ رَحِمَ ) ؛(3)

گفت:به زودى به كو هى پناه مى برم تا مرا از آب حفظ نمايد.حضرت نوح فرمود:امروز هيچ نگهدارى در مقابل فرمان الاهى نيست مگر بر آن كس كه خدا بر او رحم نمايد.

ممكن است در اين مورد كلمه«عصم»به معناى«منع»باشد،ولى در آيه مباركه ديگر كه مى فرمايد:

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) ؛(4)

همگى به رشته الاهى تمسك نماييد و متفرق نشويد.3.

ص: 176

اين كلمه در«مسك»و«تمسك»ظهور دارد.از اين رو در بعضى از تفاسير در ذيل اين آيه مباركه حديث ثقلين ذكر شده است.(1)

در تفسير مجمع البيان آمده است:

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ) أى:تمسكوا به....

آن گاه شيخ طبرسى رحمه الله مى نويسد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أيها الناس!إنى قد تركت فيكم حبلين؛إن أخذتم بهما لن تضلوا بعدى،أحدهما أكبر من الآخر:كتاب الله،حبل ممدود من السماء إلى الأرض،وعترتى أهل بيتى،ألا وإنهما

لن يفترقا حتى يردا على الحوض؛(2)

اى مردم!همانا من در ميان شما دو ريسمان باقى گذاردم كه اگر به آن دو تمسك كنيد،هرگز پس از من گمراه نخواهيد شد كه يكى از آن دو از ديگرى بزرگ تر است:يكى كتاب خداست كه به مانند ريسمانى است كه از

آسمان به سوى زمين آويخته شده است و دومى خاندان و اهل بيت من هستند.آگاه باشيد كه آن دو هرگز از يك ديگر جدا نمى شوند تا اين كه در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

نحن حبل الله الذى قال:(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) وولاية على عليه السلام البر،فمن استمسك به كان مؤمنا ومن تركه خرج من الإيمان؛(3)

ما همان ريسمان الاهى هستيم كه خداى تعالى در قرآنش فرموده است:«همگى به رشته الاهى تمسك نماييد و متفرق نشويد»و ولايت على عليه السلام همان3.

ص: 177

نيكى است.پس هر كس به آن تمسك جويد،مؤمن است و آن كس كه آن را ترك گويد از ايمان خارج است.

افزون بر اين كه خود حديث ثقلين نيز به لفظ«عصم»آمده است.آن جا كه فرمود:

إنى تارك فيكم ما إن اعتصمتم به لن تضلوا من بعدى:كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(1)

همانا من در ميان شما چيزى را قرار داده ام كه اگر پس از من به آن تمسك جوييد هرگز گمراه نمى شويد و آن كتاب خدا و عترتم اهل بيت من هستند.

البته ممكن است كلمه اى چون«حفظ»را بين«منع»و«مسك»جامع قرار بدهيم.اين ها دقت هايى در مفهوم است.

پس خداوند متعال ائمه را از لغزش حفظ كرده است.

و خداوند متعال ائمه عليهم السلام را از فتنه ها در حفظ و امان قرار داده است.واژه«فتن»جمع فتنه است.فتنه در لغت چيزى است كه ظاهرش غير از واقعش باشد كه انسان را به خطا و اشتباه مى اندازد.(2)از اين رو فتنه را به بسيط و عمياء تقسيم مى كنند.

از طرفى،دو واژه«دنس»و«رجس»هر چند خيلى به هم نزديك اند،ولى تفاوت دقيقى وجود دارد،و به هر حال از هر دو به ناپاكى و پليدى تعبير مى شود.(3)

از سوى ديگر،معلوم است كه كلمه«طهر»به معناى دفع است،نه به معناى رفع؛هم چنين است كه اذهاب دفعى است نه رفعى.8.

ص: 178

علاوه بر اين كه«عصمكم الله»نمى شود به معناى رفع باشد؛زيرا«رفع»با«عصم»سازش ندارد،هم چنين است اذهاب؛اگر به معناى رفع بعد الوجود باشد،با كلمه«عصم»سازش ندارد.

اين دقت ها ضرورت دارد.

عصمت در اصطلاح

كلمات بزرگان در بيان معناى عصمت بر اساس دليل هاى عقلى و نقلى به هم نزديك است،هر چند تفاوت خيلى جزئى وجود دارد.براى نمونه شيخ مفيد رحمه الله در تعريف عصمت چنين مى گويد:

العصمة،لطف يفعله الله بالمكلف بحيث يمنع منه وقوع المعصية وترك الطاعة مع

قدرته عليهما؛(1)

عصمت،لطفى است كه خداوند متعال با مكلف انجام مى دهد؛به گونه اى كه مكلف از وقوع معصيت و ترك طاعت ممتنع است،بى آن كه سلب قدرت شده و جبرى در كار باشد.

علامه حلى رحمه الله مى نويسد:

العصمة،لطف خفى يفعل الله تعالى بالمكلف بحيث لا يكون له داع إلى ترك الطاعة

وارتكاب المعصية مع قدرته على ذلك؛(2)

عصمت،لطف پنهانى است كه خداوند متعال با مكلف انجام مى دهد؛به گونه اى كه او بر معصيت يا ترك اطاعت داعى ندارد،اما توان آن را دارد.

علماى ديگر نيز قريب به همين را در تعريف اصطلاحى عصمت گفته اند.

پس در حقيقت عصمت معروف و مشهور بين متكلمان ما عبارت از اين است

ص: 179

كه عصمت،لطف از جانب خداى سبحان و حالت معنويى در معصوم است،كه اين حالت معنوى به گونه اى است كه با وجودش صدور معصيت و ترك طاعت از او ممتنع است.

و از اين رو كه عصمت،لطف الاهى است در جمله«عصمكم الله»فعل به خدا نسبت داده شده است.در قرآن مجيد نيز آيه اى داريم كه گويا در اين زمينه است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ ) ؛(1)

و اگر فضل خداوند شامل حال تو نبود،گرو هى از آنان تصميم داشتند تو را گمراه كنند.

بنابراين آيه،نگهدار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فضل،لطف و رحمت الاهى مى باشد و اين،همان عصمت است.

اين بود تعريف عصمت بين متكلمان ما از قديم الأيام.

ولى جمعى از متأخرين بزرگان علما،نظرشان اين است كه اساس و ريشه عصمت در معصوم،علم اوست،چون معصوم به قبح گناه و آثار آن،علم و آگاهى دارد،آن را انجام نمى دهد.

در تفسير الميزان درباره عصمت چنين آمده است:

ظاهر الآية أن الأمر الذى تتحقق به العصمة نوع من العلم يمنع صاحبه عن التلبس بالمعصية و الخطأ.

وبعبارة أخرى،علم مانع عن الضلال،كما أن سائر الأخلاق كالشجاعة و العفة و السخاء كل منها صورة علمية راسخة موجبة لتحقق آثارها،مانعة عن التلبس بأضدادها،من آثار

الجبن و التهور و الخمود و الشره3.

ص: 180

والبخل و التبذير...؛(1)

از ظاهر آيه اين گونه استفاده مى شود كه آن چيزى كه عصمت به وسيله آن تحقق مى يابد و شخص معصوم به واسطه آن از معصيت و خطا منع مى شود نوعى از علم است.

به عبارت ديگر،علم مانع از گمراهى و ضلالت است؛همان طور كه ديگر اخلاق پسنديده مانند شجاعت،عفت،سخاوت كه هر يك صورتى است علمى كه در نفس صاحبش رسوخ كرده و باعث مى شود آثار آن در خارج بروز كند.

و از طرفى نيز مانع مى شود از اين كه صاحبش به ضد آن صفات نيكو متصف شود،مانند آثار ترس و تهور،كسالت،شره،خساست،تبذير و....

زرقانى مالكى در شرح المواهب اللدنيه درباره پيامبر خدا صلى الله عليه وآله چنين مى نويسد:

إنه معصوم من الذنوب،بعد النبوة وقبلها،كبيرها وصغيرها،وعمدها وسهوها على الأصح؛

همانا پيامبر قبل از نبوت و پس از آن،از گناهان بزرگ و كوچك و عمدى و سهوى،بنابر قول صحيح تر معصوم است.

وى به نقل از حافظ سبكى مى نويسد:

أجمعت الأمة على عصمة الأنبياء فى ما يتعلق بالتبليغ وغيره،من الكبائر و الصغائر،الخسة أو الخسيسة،و المداومة على الصغائر،وفى صغائر لا تحط من رتبتهم

خلاف...؛(2)

امت بر اين امر اتفاق نظر دارند كه پيامبران در امر تبليغ و غير تبليغ معصوم هستند؛5.

ص: 181

از گناهان كبيره و صغيره و مداومت بر گناهان صغيره و در اين كه گناهان صغيره مقام آنان را پايين مى آورد يا نه اختلاف است....

بررسى حقيقت عصمت

در بررسى حقيقت عصمت چند مطلب قابل توجه است:

مطلب يكم.معصوم از چه چيزى؟

بنابر آن چه از عبارات زيارت جامعه بيان كرديم معلوم مى شود كه معصوم،نه فقط از معصيت،معصوم است؛

بلكه از سهو،اشتباه و خطا نيز عصمت دارد؛چرا كه اگر براى معصوم احتمال اين قضايا را بدهيم نمى تواند حجت و هادى باشد.ممكن است به راهى هدايت كند،چيزى را تعليم نمايد،آيه اى را تفسير كند و حقايقى را بيان نمايد،اما از روى سهو،اشتباه و فراموشى مطلبى را برعكس معنا بكند،آيه اى را بر خلاف آن چه كه هست تفسير بكند،و چنين كسى نمى تواند حجت باشد كه خدا بر بنده احتجاج كند كه چرا به گفته اين شخص عمل نكردى؟مگر اين پيامبر و رسول من نبود؟مگر اين شخص،امام و منصوب از جانب من نبود؟

بنده مى تواند بگويد:من احتمال دادم در چيزى كه گفته بود اشتباه كرده،از اين رو عمل نكردم.

اگر چنين باشد حجت خداوند متعال تمام نمى شود و دو آيه(قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ) ؛(1)«بگو:دليل روشن و رسا از آن خداست»و(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(2)«تا بعد از آمدن آن پيامبران حجتى براى مردم باقى نماند»تمام نخواهد شد.

بنابراين،حجت خدا بايد از خطا،سهو و نسيان نيز معصوم باشد،كه اگر بنده امر او را امتثال نكرد و به او اقتدا و تأسى ننمود به مورد احتجاج ملزم باشد و عذرى

ص: 182

نداشته باشد،وگرنه تناقض لازم مى آيد.

غرض از نصب امام،هدايت و به حقايق رساندن بشر است،لذا اطاعت او و اقتدا به او به طور مطلق واجب و به او بايد در همه احوال تأسى كنيم.امام به جهت بيان احكام الاهى و حقايق قرآن و حتى متشابهات آن كه فرموده:(وما يعلم تأويله إلا الله و الراسخون فى العلم)؛(1)«تأويل آن را جز خدا و راسخان در علم نمى داند»نصب شده،كه فرموده اند:

نحن الراسخون فى العلم؛(2)

ما راسخان در علم هستيم.

در اين صورت بايد امام از هر حيث معصوم باشد؛زيرا اگر احتمال بدهيم در تفسير و تأويل آيه يا بيان حكمى اشتباه كرده،نبايد به قول او اخذ كنيم،و آن گاه نقض غرض يا تناقض خواهد بود.

و هم چنين،امام حجت خداست بر خلق،و اگر معصوم از خطا،سهو و نسيان نباشد هرگز نمى شود به اقوال و افعال او بر مكلفين احتجاج نمود،و اين نقض غرض و تناقض است.

و هم چنين امام بايد جاذبه داشته باشد،و هيچ جهت تنفر در وجودش وجود نداشته باشد،و شكى نيست كه خطا،سهو و اشتباه او را از چشم مردم مى اندازد و همه گفته هاى او بى اعتبار مى گردد.

براى روشن شدن آن چه گفتيم مثال مى زنيم:

اگر مردم شهرى مسجدى ساختند و به حوزه علميه نوشتند كه عالمى بفرستيد تا در اين مسجد نماز بخواند و احكام شرع را به ما ياد بدهد.1.

ص: 183

از حوزه علميه عالمى را به آن جا فرستادند.اگر آن عالم روز اول در نماز سهو بكند،مردم مى گويند:آقا،تازه از راه رسيده،خسته است،انسان سهو مى كند و اگر از او مسئله اى پرسيدند،و ندانست يا اشتباه كرد و مسئله را عوضى گفت،مردم مى گويند:شايد آقا يادش نبود.

و اگر باز حكم شرعى را فراموش نمود يا مسأله را اشتباه گفت،مسئولين آن جا و دعوت كنندگان دوباره اجتماع مى كنند و نامه اى به حوزه علميه مى نويسند كه آقايى را كه فرستاديد محترمانه به حوزه بطلبيد و فرد ديگرى را براى ما بفرستيد.اين،واقع امر و طبيعى است.

در مثال ديگر كه خيلى واضح است از باب تقريب مطلب بيان مى كنيم:

اگر پزشكى تابلوى طبابت نصب كرد و مطبى را داير كرد و اعلام نمود كه مردم من چشم پزشك هستم،اگر اولين بيمارى كه مراجعه كرد نه تنها خوب نشد،بلكه كور هم شد،بيمار دوم هم همين طور،سومى هم همين طور.در اين صورت مردم شهر جمع مى شوند و كنار مطب او داد و فرياد مى كنند كه آقا،اين مطب را تعطيل كن.

به راستى با توجه به اين دو مثال كسى كه امام،خليفه خدا و حجت الاهى بر خلق اوست آيا مى تواند جائزالخطا باشد؟

كوتاه سخن اين كه امام به حكم عقل بايد از خطا و سهو و نسيان مبرا بوده،وگرنه نمى تواند امام و حجت باشد،و دلايل اين مدعا از نقل و عقل فراوان است،و به اين معنا بزرگان از قديم تصريح نموده و هرگز غلوى در كار نيست.

به علاوه بعضى از علما مبرا بودن از«منافى مروت»را نيز شرط مى دانند،مرحوم مظفر مى گويد:

بل يجب أن يكون منزها حتى عما ينافى المروءة،كالتبذل بين الناس من أكل فى الطريق أو ضحك عال،وكل عمل يستهجن فعله عند

ص: 184

العرف العام؛(1)

بلكه واجب است كه پيامبر از آن چه كه با مروت منافات دارد پاك و منزه باشد؛براى مثال هرگز در ميان راه غذا نخورد،يا با صداى بلند نخندد و به طور كلى هر آن چه كه در عرف عموم مردم انجامش زشت باشد،انجام ندهد.

مطلب دوم.اعتقاد بر اين كه امام و پيامبر از بدو زندگى معصوم هستند.

بر اين معنا كافى است كه بدانيم عصمت،شرط حجت بودن است،و خداوند به وجود نبى و امام احتجاج مى كند.

مثلا حضرت عيسى عليه السلام در گاهواره پيامبر باشد پس ناگزير از همان وقت داراى اين شرط بوده است.قرآن كريم مى فرمايد:

(فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا*قالَ إِنِّي عَبْدُ اللّهِ آتانِيَ الْكِتابَ

وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا) ؛(2)

(مريم)به او(حضرت عيسى)اشاره كرد،به او گفتند:ما چگونه با كودكى كه در گاهواره است سخن بگوييم(كه ناگاه عيسى به سخن آمد)و گفت:من بنده خدا هستم،او كتاب آسمانى به من مرحمت كرده و مرا پيامبر قرار داده است.

اعطايى بودن عصمت

مطلب سوم.آيا عصمت اكتسابى است و يا اعطايى؟

بنا به تعبير«يفعله»كه در كلام بزرگانى چون شيخ مفيد رحمه الله آمده كه عصمت«لطف يفعله الله تعالى بالمكلف»(3)و با توجه به آيه مباركه كه فرموده:(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ ) ؛(4)«و اگر فضل خداوند شامل حال تو

ص: 185

نبود،گرو هى از آنان تصميم داشتند تو را گمراه كنند»عصمت اعطايى خواهد بود و ظواهر ديگر ادله نيز همين است.

اما بنابر قول دوم كه منشأ و سرچشمه عصمت،علم است،بايد بحث شود كه منظور كدام علم است،علم حضورى يا علم حصولى كه اكتسابى است؟آيا انسان از طريق اكتساب به هر علمى مى تواند برسد؟

قائلين به اين نظريه بايد اثبات كنند كه حضرت عيسى عليه السلام مثلا از همان وقتى كه در گاهواره نبى بوده،چون علم به قبح گناهان داشته از روى اختيار به گناه اقدام نمى كرده است.

ديگر اين كه مگر علم،با سهو جمع نمى شود؟

كسانى كه از سويى قائلند كه منشأ عصمت،علم است و از سويى قائلند كه معصوم از سهو و نسيان هم معصوم است بايد پاسخ دهند كه چگونه اين دو موضوع با هم جمع مى شوند؟

آرى،علم با جهل جمع نمى شود،اما علم با سهو جمع مى شود،مگر عالم،سهو نمى كند؟

ظاهرا قائلين اين ديدگاه چون نتوانستند بين عصمت و اختيار را جمع كنند،از اين رو به چنين ديدگاهى رو آوردند؛چرا كه بزرگان در تعريف عصمت چنين گفته اند:

...بحيث يمتنع منه وقوع المعصية وترك الطاعة مع قدرته عليهما...ولا تنافى العصمة

القدرة.(1)د.

ص: 186

مطلب چهارم.بنابراين تعريف ها اين شبهه باقى مى ماند كه چگونه«لا تنافى العصمة القدرة»معصوم قدرت بر معصيت دارد و حال آن كه«يفعله الله»خداوند متعال او را معصوم قرار داده است؛يعنى در عين معصوم بودن چگونه مختار مى باشد؟

از اين رو بزرگان اهل سنت مبناى ما را در اين بحث ذكر مى كنند و پافشارى مى نمايند كه شما كه منكر جبر هستيد؟گويى عصمت،نمى تواند لطف الاهى باشد و در عين حال اختيار موجود باشد.چون در تعريف عصمت به قدرت و عدم سلب اختيار تصريح شده است.

به نظر مى رسد شيخ مفيد،سيد مرتضى،خواجه نصيرالدين طوسى،علامه حلى رحمهم الله،و ديگر بزرگانى كه تصريح دارند كه با عصمت،سلب قدرت نشده است؛شبهه براى آن ها حل شده و مشكل جبرى در كار نيست.

براى دفع اين شبهه وجو هى ذكر كرده اند،از جمله از اين است كه:

چون خدا مى دانست ذوات مقدسه معصومين هر چه در عالم بمانند كار خلافى از آن ها سر نمى زند،لذا عصمت آن ها را اراده نموده و آن ها را از هر قسم پليدى پاكيزه قرار داده است.

اين قضيه در قرآن و روايات نظائر دارد،مثلا در معناى آيه مباركه:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ ) ؛(1)

و از آن ها پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مى كردند،چون آن ها شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند؛

كه واژه«جعل»و نيز«لما صبروا»به صيغه ماضى آمده،آن گاه سؤال مى شود:كجا آن ها صبر كرده اند؟4.

ص: 187

چند قول وجود دارد.

اما شايد بهترين آن ها اين است كه در تفسير قمى آمده است:

قال:كان فى علم الله أنهم يصبرون على ما يصيبهم فجعلهم أئمة.(1)

خلاصه،خدا چون مى دانست ائمه عليهم السلام در آينده در برابر ناملايمات صبر خواهند كرد،آن ها را از قبل و پيش از خلقت«ائمه»قرار داد.

براى توضيح مطلب مثال مى زنيم:اگر كسى مشغول تحصيل در درسى باشد و استاد بداند كه اين شخص در آخر سال بهترين نمره را خواهد آورد،استاد در اول سال به دادن نمره و نقل آن شاگرد به رتبه بالاتر مبادرت مى نمايد،و اين جريان مكررا واقع شده است.

اين تصميم،از كجا سرچشمه گرفته است؟

اين تصميم دو طرف دارد:

1.اهتمام شاگرد به درس و تحصيل با اختيار همراه با شوق به علم به طورى كه توجه استاد و اداره مدرسه را جلب نموده است.

2.آگاهى مسئولين مدرسه از حال شاگرد.

آيا عصمت داراى مراتب است؟

مطلب پنجم.آيا عصمت داراى مراتب هست يا نه؟به سخن ديگر،آيا عصمت حقيقت تشكيكى است يا نه؟بنابر نظر بزرگان در حقيقت عصمت كه لطف الاهى است و معصوم به لطف خداوند متعال حالتى دارد كه با وجود آن،داعى بر فعل حرام و ترك واجب ندارد و از او خطا،سهو و نسيان سر نمى زند،نمى توانيم تشكيكيت عصمت را درك كنيم و براى

ص: 188

آن مراتب قائل بشويم.

البته بر كسى پوشيده نيست كه نسبت بين نبوت و امامت و بين عصمت،عموم مطلق است كه هر پيامبر و امامى،معصوم است،اما هر معصومى،امام و پيامبر نيست.ما مى گوييم:نمى شود كسى از جانب خدا براى رهبرى امت منصوب و حجت و واجب الاطاعه و الاتباع على الاطلاق باشد؛اما معصوم نباشد.اين محال است،اما حضرت صديقه طاهره سلام الله عليها ولايت كبرى دارند،و امام نمى باشند.

بعضى قائلند كه جناب سلمان معصوم است،ولى نه در حد عصمت ائمه عليهم السلام،قائلين به اين قول بايد قبلا مشكك بودن عصمت را نيز ثابت كنند،و بعيد نيست كه مرادشان مرتبه بالايى از عدالت باشد كه تالى تلو عصمت است،هم چنان كه در ايمان،جناب سلمان در اعلى مراتب مى باشد،آن گاه بحث لفظى خواهد شد.والله العالم.

سخنى درباره آيه تطهير

در اين فراز از زيارت جامعه كبيره به آيه تطهير اشاره شده،لازم است بحث كوتاهى نيز درباره آن آيه داشته باشيم.

عصمت ائمه عليهم السلام در قرآن مجيد ادله زيادى دارد.بعضى ادعا مى كنند كه عصمت را در قرن هاى اخير علما مطرح كرده اند،وگرنه مدرك قديمى و دست اول ندارد.

متأسفانه اين افراد در امورى كه تخصص ندارند دخالت مى كنند؛هم براى خودشان در دنيا و آخرت دردسر درست مى كنند و هم براى ديگران؛چرا كه در قرآن مجيد آيات عديده اى داريم كه بيان گر عصمت اند و عصمت يك حقيقت قرآنى است.

ما در مباحث امامت و ولايت،عصمت انبيا را از قرآن مجيد اثبات كرده ايم،گرچه در قرآن مجيد آياتى وجود دارد كه موهم عدم عصمت است؛از ادله عصمت

ص: 189

ائمه عليهم السلام يا قدر متيقن عصمت خمسه طيبه آيه تطهير است كه در اين فراز از زيارت جامعه كبيره به اين آيه مباركه اشاره شده است.(1)

قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) ؛(2)

همانا خداوند فقط اراده فرموده كه هر گونه پليدى را از شما اهل بيت بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

در اين آيه«انما»،«يريد»،«ليذهب»و«الرجس»الفاظى هستند كه بايد مورد دقت قرار بگيرند.

به نحو اجمال مى گوييم كه«انما»چه مركب باشد يا بسيط،بر اساس تصريح علماى لغت و ادب بر حصر دلالت دارد مگر در مقابل،قرينه اى وجود داشته باشد.ابن منظور در لسان العرب مى نويسد:

اگر حرف«إن»بر حرف«ما»افزوده شود بر تعيين دلالت دارد،مانند قول خداى متعال:

(إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ ) ؛(3)

همانا صدقات و زكات فقط براى فقيران و...است.(4)

چون بر اثبات حكم براى افراد مذكور و نفى از غير آن دلالت دارد.

در اين جا بحثى با فخر رازى داريم.چون در آيه ولايت،همان آيه اى كه خداوند متعال مى فرمايد:(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ )(5) منكر دلالت«إنما»بر حصر است.وى5.

ص: 190

در تفسير خود مى نويسد:

ولا نسلم أن كلمة«إنما»للحصر،والدليل عليه قوله:(إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ) 368(1)ولا شك أن الحياة الدنيا لها أمثال أخرى سوى هذا المثل،وقال:(إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ)(2) ولا شك أن اللعب و اللهو قد يحصل فى غيرها.(3)

در مباحث اصولى آن جا كه درباره كلمه«إنما»بحث شده،سخن فخر رازى مطرح شده و جوابش را داده اند و اين بحث در جاهاى ديگر نيز آمده است.

آيا اراده تكوينى است يا تشريعى؟

منظور از كلمه«يريد»اراده تكوينى خداوند متعال است،وگرنه اگر اراده تشريعى باشد امتيازى براى«اهل بيت»نخواهد بود.

ابن تيميه اصرار دارد كه منظور اراده تشريعى است تا آيه مباركه بر مدعاى شيعه يعنى عصمت اهل بيت دلالت نداشته باشد(4)كه جواب شبهه وى در جاى خود داده شده است.(5)

كلمه«ليذهب»به معناى دفع است؛نه رفع.و«رجس»نيز اعم از نقايص و پليدى هاى مادى و معنوى،محسوس و غير محسوس است.

با توجه به اين خصوصياتى كه در آيه مباركه اخذ شده،اين آيه بيان گر عصمت اهل بيت عليهم السلام مى باشد.

ص: 191

از سوى ديگر،فعل هاى«يريد»و«ليذهب»در آيه مباركه به خداوند متعال مستند شده،آن سان كه در زيارت جامعه عبارت«عصمكم»به خداوند متعال مستند شده است.

چگونگى دلالت آيه بر عصمت

آيه با اين خصوصيات چگونه بر عصمت دلالت دارد؟

پاسخ اين سؤال با تأمل در آن چه گفتيم واضح است؛چرا كه وقتى اراده تكوينى شد،اراده تكوينى خداوند متعال تخلف پذير نيست،و از طرفى واژه«رجس»عام است.پس رجس به تمام معنا به اراده خداوند متعال از اهل بيت دفع شده است و اين معناى عصمت است.

اهل بيت چه كسانى هستند؟

بحث ديگر اين كه«اهل بيت»چه كسانى هستند؟

اهل سنت خيلى تلاش مى كنند كه آيه را از خمسه طيبه يا منحرف كنند يا دست كم ديگران را شريك قرار دهند.وقتى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله آيه اى را تفسير كنند و مصداقى را بر آن معين نمايند و اين موضوع به سند صحيح به ما برسد،كسانى كه نام خود را اهل سنت مى گذارند چرا اين سنت را اخذ نمى كنند؛اگر مراد از سنت،سنت رسول الله صلى الله عليه وآله است؟

براى نمونه در مسند احمد آمده است:عطاء بن ابى رباح گويد:

حدثنى من سمع أم سلمة تذكر أن النبى صلى الله عليه وآله كان فى بيتها فأتته فاطمة ببرمة فيها خزيرة،فدخلت بها عليه،فقال لها:ادعى زوجك وابنيك.

قالت:فجاء على و الحسين و الحسن،فدخلوا عليه فجلسوا يأكلون من تلك الخزيرة و هو على منامة له على دكان تحته كساء له خيبرى.قالت:

ص: 192

وأنا أصلى فى الحجرة،فأنزل الله عزوجل هذه الآية:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) .(1)

قالت:فأخذ فضل الكساء فغشاهم به،ثم أخرج يده فألوى بها إلى السماء،ثم قال:اللهم هؤلاء أهل بيتى وخاصتى فأذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهيرا.

قالت:فأدخلت رأسى البيت فقلت:وأنا معكم يا رسول الله!

قال:إنك إلى خير،إنك إلى خير.(2)

در صحيح مسلم آمده است:صفيه بنت شيبه مى گويد:

قالت عائشة:خرج النبى صلى الله عليه وآله غداة وعليه مرط مرحل من شعر أسود،فجاء الحسن بن على فأدخله،ثم جاء الحسين فدخل معه،ثم جاءت فاطمة فأدخلها،ثم جاء

على فأدخله.ثم قال:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) .(3)

وقتى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به سند صحيح،معين كرده اند كه مراد از«اهل بيت»چه كسانى هستند ديگر چه مكابره اى با آن حضرت داريم؟

در آيه مباركه ديگر مى خوانيم:

(قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) ؛(4)

بگو:من هيچ گونه پاداشى از شما در برابر رسالت،جز محبت نزديكان نمى طلبم.

به اسانيد صحيح در كتاب هاى اهل سنت نقل شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله«ذوى القربى»را معلوم كردند

كه منظور على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام3.

ص: 193

هستند.براى مثال ابن عباس گويد:

لما نزلت(قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) قالوا:يا رسول الله!من قرابتك هؤلاء الذين وجبت علينا مودتهم؟

قال:على وفاطمة وابناهما؛(1)

هنگامى كه اين آيه نازل شد مردم خدمت پيامبر صلى الله عليه وآله آمدند و عرض كردند:اى رسول خدا!اين نزديكان شما كه محبتشان بر ما واجب شده چه كسانى هستند؟

فرمود:على و فاطمه و دو فرزندشان(يعنى امام حسن و امام حسين عليهما السلام).

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به طور عملى آيه مباهله را تفسير كردند،آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ ...) ؛(2)

بگو:(اى پيامبر!)بياييد ما فرزندان خود را و شما هم فرزندان خود را...دعوت كنيد و بياوريد.

هنگامى كه اين آيه نازل شد،رسول خدا صلى الله عليه وآله با على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام براى مباهله

بيرون آمدند و اين تفسير عملى آيه است.پس چرا اهل سنت نمى پذيرند با اين كه اين حديث با سندهاى صحيح در كتاب هاى آنان آمده است؟!در روايتى عامر بن سعد بن ابى وقاص از پدرش چنين نقل مى كند:

أمر معاوية بن أبى سفيان سعدا فقال:ما منعك أن تسب أبا التراب؟

فقال:أما ما ذكرت ثلاثا قالهن رسول الله صلى الله عليه وآله فلن أسبه؛لأن تكون لى واحدة منهن أحب إلى من حمر النعم.سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله1.

ص: 194

يقول له وخلفه فى بعض مغازيه،فقال له على:يا رسول الله!خلفتنى مع النساء و الصبيان؟

فقال له رسول الله صلى الله عليه وآله:أما ترضى أن تكون منى بمنزلة هارون من موسى إلا أنه لا نبوة بعدى؟

وسمعته يقول يوم خيبر:لأعطين الراية رجلا يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله.

قال:فتطاولنا لها،فقال:ادعوا لى عليا.

فأتى به أرمد،فبصق فى عينه ودفع الراية إليه،ففتح الله عليه.

ولما نزلت هذه الآية(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ ) الآية،دعا رسول الله صلى الله عليه وآله

عليا وفاطمة وحسنا وحسينا،فقال:اللهم هؤلاء أهلى.(1)

عجيب است كه در نزول آيه تطهير پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله«اهل بيت»را هم از نظر قولى و هم از نظر فعلى تفسير كردند،و از اين دو ديدگاه مشخص كردند كه مراد از اهل بيت در اين آيه چه كسانى هستند.آيا باز هم بايد مكابره كرد و نپذيرفت؟

آرى،اين عكرمه بربرى خارجى بود كه خود اهل سنت نوشته اند او دروغ گو بوده و جرح و طعنش

كرده اند(2)در بازار به راه افتاده و مى گفت:نه و الله!اين طور نيست كه شماها فكر مى كنيد،آيه تطهير فقط درباره همسران پيامبر است.(3)

معلوم مى شود كه در آن وقت بين مردم مسلم بوده كه آيه تطهير درباره اهل بيت بوده كه او مى گفته:نه،اين طور نبوده كه شماها مى گوييد.4.

ص: 195

اگر بربرى خارجى چند صباحى در درس ابن عباس حاضر شد و بعد دروغ هايى به او نسبت داد و براى همين،پسر ابن عباس او را با طناب به در مستراح بست،آيا سخن چنين آدمى حجت مى شود و چنين فردى قابل احترام است؟!

مطلب به گونه اى روشن است كه حتى آن هايى كه به تعصب معروفند تا حدودى خود را منصف وانمود(1)

مى كنند،مى گويند:نه،اين آيه به همسران پيامبر اختصاص ندارد؛بلكه هم ازواج و هم اهل بيت را در برمى گيرد.

از اين رو،اين قول بين اهل سنت نيز مشهور است و قضيه حديث كساء با سندهاى صحيح و معتبر در صحيح مسلم،مسند احمد،تفسير طبرى و ديگر منابع به طرق بسيارى نقل شده و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خود به طور عملى اهل بيت را معين كردند و بعد فرمودند:

اللهم هؤلاء أهل بيتى؛(2)

خدايا!اينان خاندان من هستند.

از طرفى بنابر تحقيق انجام يافته بعضى از بزرگان اهل سنت همانند ابوجعفر طحاوى كه نزد آنان بسيار ارجمند است(3)و تقى الدين مقريزى به اين معنا تصريح مى كنند و مى گويند:منظور آيه فقط اهل بيت هستند.

طحاوى در كتاب مشكل الآثار بعد از نقل رواياتى پيرامون اختصاص آيه تطهير به پيامبر،امير مؤمنان،فاطمه و حسنين صلوات الله عليهم و خروج ام سلمه از عنوان8.

ص: 196

اهل بيت مى نويسد:

فإن قال قائل:فإن كتاب الله تعالى يدل على أن أزواج النبى هم المقصودون بتلك الآية،لأنه قال قبلها فى السورة التى هى فيها:(يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ ...) فكان ذلك كله يؤذن به،لأنه على خطاب النساء لا على خطاب الرجال،ثم قال:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ ) .

فكان جوابنا له:إن الذى تلاه إلى آخر ما قبل قوله:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) ...خطاب لأزواجه،ثم أعقب ذلك بخطابه لأهله بقوله تعالى:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) الآية،فجاء به على خطاب الرجال،لأنه قال فيه:(لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ ) وهكذا خطاب الرجال،وما قبله فجاء به بالنون وكذلك خطاب النساء.

فعقلنا أن قوله:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) ،خطاب لمن أراده من الرجال بذلك،ليعلمهم تشريفه لهم ورفعة لمقدارهم أن جعل نساءهم ممن قد وصفه لما وصفه به مما فى الآيات المتلوة قبل الذى خاطبهم به تعالى.

ومما دل على ذلك أيضا ما قد حدثنا...عن أنس:أن رسول الله صلى الله عليه وآله كان إذا خرج إلى صلاة الفجر يقول:الصلاة يا أهل البيت(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ ) الآية.وما قد حدثنا...

أبو الحمراء،قال:صحبت رسول الله صلى الله عليه وآله...فى هذا أيضا دليل على أن هذه الآية

فيهم.(1)

چند تن از بزرگان اهل سنت با جرأت اين حقيقت را گفته اند.

پس طبق سنت معتبر،متفق عليه و مورد قبول مراد از اهل بيت:محمد،على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام است و با احترام خاصى كه به ام سلمه قائل هستيم،9.

ص: 197

او مشمول آيه تطهير نيست،(1)با اين حال آيا عايشه و حفصه مى توانند مشمول آيه مباركه تطهير باشند(2)آن هم با توجه به سوره تحريم كه در جاى خود توضيح داده ايم؟!!

البته درباره حديث كساء از طرق عامه كار بسيارى شده و در برخى از كتاب ها تحقيقات زيادى انجام گرفته و به اثبات رسيده كه نه تنها منظور از اهل بيت،همسران پيامبر نيستند؛بلكه آنان در اين آيه با اهل بيت عليهم السلام شريك هم نيستند.اين حديث در منابع آنان به گونه اى كه به هيچ وجه نمى شود در سند و دلالت آن خدشه كرد،نقل شده است.

تنها سخن آن ها در اين باره اين است كه مى گويند:آيه تطهير در سياق آيات مربوط به همسران پيامبر آمده است.

ولى از چند جهت مى توان پاسخ داد:

نخست آن كه سياق،قرينه عرفى است كه هر گاه در موردى دليلى نداشته باشيم،به آن مراجعه مى كنيم و در صورت لزوم به واسطه آن معنا يا مصداق را درمى يابيم.اما اگر در موردى دليل قائم شده باشد،هرگز سياق نمى تواند قرينه اى بر خلاف دليل باشد.

دوم آن كه پذيرفتن اين سياق اول كلام است؛چرا كه همه ضميرها در آيات،ضميرهاى مؤنث است.وقتى به اين آيه مى رسد مذكر مى شود.البته بزرگان اهل تسنن هم چون طحاوى،ابن حجر هيتمى مكى و ديگران به اين معنا تصريح دارند.ابن حجر هيتمى مكى در الصواعق المحرقه مى نويسد:4.

ص: 198

الفصل الأول فى الآيات الواردة فيهم.

الآية الأولى،قال الله تعالى:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) أكثر المفسرين على أنها نزلت فى على وفاطمة و الحسن و الحسين،لتذكير

ضمير«عنكم»وما بعده.(1)

شاهد اين كه اگر آيه تطهير از بين اين آيه ها برداشته شود هيچ خللى در نظم آيات پيدا نمى شود و آيه هايى كه درباره همسران پيامبر آمده به هم مرتبط هستند.

سوم آن كه در جاى خود يك بحث كبروى را تحقيق كرده ايم كه آيا واقعا ترتيب همه سوره ها و آيه هاى قرآن مجيد،در زمان رسول خدا صلى الله عليه وآله و به امر ايشان انجام شده و به همين ترتيب موجود بوده يا نه؟

اين مطلب بايد به اثبات برسد.

بنابراين صرف اين كه بگويند:آيه تطهير در اثناى آيات مربوط به همسران پيامبر آمده،پس منظور آن ها هستند يا آن ها نيز شريك هستند؛چنين ادعايى قابل قبول نيست.

از طرف ديگر،طبق تحقيقاتى كه انجام يافته داستان حديث كساء تكرار شده و يك مرتبه نبوده است؛چون روايات به گونه اى است كه قابل جمع نيستند كه بگوييم يك مرتبه اين قضيه واقع شده و چنين امرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عجيب و غريب نيست.توصيه هاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نسبت به اهل بيت عليهم السلام به انحاء مختلف بوده و برخى موارد تكرار شده است.براى نمونه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله پيش از غدير خم فرمودند:

من كنت مولاه فهذا على مولاه؛

هر كه من مولاى او هستم اين على مولاى اوست.2.

ص: 199

بريده گويد:

غزوت مع على عليه السلام اليمن،فرأيت منه جفوة،فلما قدمت على رسول الله صلى الله عليه وآله

ذكرت عليا،فتنقصته فرأيت وجه رسول الله صلى الله عليه وآله يتغير،فقال:يا بريدة!ألست أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟

قلت:بلى يا رسول الله!

قال:فمن كنت مولاه فعلى مولاه.(1)

برخى اشكال كرده اند كه چرا فلان صحابى را از راويان حديث غدير مى شماريد حال آن كه او پيش از حجة الوداع از دار دنيا رفته است؟

مى گوييم:به سند معتبر از طريق اين شخص وارد شده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:«من كنت مولاه فهذا على مولاه»و او بعد از واقعه بدر از دار دنيا رفته است.

از مواردى كه اين عبارت آمده قضيه موآخات است كه در اوايل هجرت واقع شده.در اين قضيه بود كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

ما يبكيك يا أبا الحسن؟

قال:آخيت بين المهاجرين و الأنصار يا رسول الله!وأنا واقف ترانى وتعرف مكانى ولم تواخ بينى وبين أحد.

قال:إنما ادخرتك لنفسى،ألا يسرك أن تكون أخا نبيك؟

قال:بلى،يا رسول الله!أنى لى بذلك؟

فأخذ بيده وأرقاه المنبر فقال:اللهم هذا منى وأنا منه،ألا إنه منى بمنزلة8.

ص: 200

هارون من موسى،ألا من كنت مولاه فهذا على مولاه....(1)

پس اين كه حضرت فرموده:«من كنت مولاه...»يك مرتبه نبوده؛بلكه داستان غدير خم بيش از موارد ديگر شهرت پيدا كرده است.

نمونه ديگر حديث ثقلين است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا أبدا؛(2)

همانا من در ميان شما دو چيز گران بها را قرار داده ام كه اگر پس از من به آن تمسك جوييد هرگز گمراه نمى شويد و آن كتاب خدا و عترتم اهل بيت من هستند.

اين حديث نيز در موارد متعددى از زبان پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شنيده شده است.

اجمالا،بنابر تحقيقى كه در كتاب هاى بزرگ و منابع معتبر اهل سنت انجام يافته حديث كساء تكرار شده،و آيه تطهير نيز مكرر نازل شده است.

هم چنين ثابت شده كه در موارد مختلف فراوان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده است:

اللهم هؤلآء أهل بيتى؛(3)

خدايا!اينان اهل بيت من هستند.

روشن است كه هيچ بعدى ندارد كه حضرت اين فرمايشات را تكرار كنند؛بلكهب.

ص: 201

عده اى از بزرگان اهل تسنن تصريح دارند كه قضيه كساء مكرر واقع شده است،هر چند ما نياز نداريم كه در مسئله اى منتظر موافقت آن ها باشيم.

خلاصه اين كه روايات معتبر حديث كساء قابل جمع نيستند كه بگوييم يك مرتبه واقع شده و يك قضيه بوده است.

از موارد حديث كساء،همين حديث كساء معروفى است كه هم اكنون در مجالس و محافل مى خوانيم و اهل ايمان از قديم مى خواندند كه داراى آثار و بركاتى است.

پاسخ از شبهه اى درباره حديث كساء

برخى در اين اواخر اظهار كرده اند:حديثى به اسم حديث كساء در ميان شيعيان شايع گرديده كه پايه و اساسى ندارد و به همين دليل مرحوم محدث قمى در مفاتيح الجنان آن را نياورده است.

اشكال كننده مى نويسد:

مرحوم محدث قمى اجازه نمى داد كسى بر مفاتيح الجنان چيزى بيفزايد و بر انجام دهنده اين كار نفرين فرستاده،

ولى با اين حال مى بينيم كه حديث مذكور بدان افزوده شده است.

ما از چند جهت به اين شبهه پاسخ مى دهيم.

نخست آن كه در اين سخن،بى پايه و بى اساس بودن حديث كساء ادعا شده است.ما عبارت محدث قمى را چنين يافتيم كه ايشان در منتهى الآمال مى فرمايند:حديث كساء به اين كيفيت در كتب معروفه و اصول حديث و مجامع متقن محدثان ديده نشده و مى توان گفت كه از خصائص كتاب منتخب است.(1)

اين عبارت هرگز دلالت بر بى پايه و اساس بودن حديث كساء معروف ندارد.

ص: 202

دوم آن كه مرحوم محدث قمى فرموده اند:«مى توان گفت كه حديث كساء از خصائص كتاب منتخب است».

يعنى كتاب منتخب شيخ فخرالدين طريحى صاحب مجمع البحرين كه در سال 1087 هجرى وفات يافته است.

از اين عبارت معلوم مى شود كه مرحوم شيخ عباس قمى كتاب عوالم العلوم شيخ عبدالله بحرانى اصفهانى را نديده اند؛چرا كه اين كتاب در آن تاريخ نسخه خطى كميابى بوده است و اين كه ايشان آن را نديده اند چيز عجيبى نيست.(1)

مى توان گفت كه اگر مرحوم شيخ عباس قمى رحمه الله كتاب عوالم العلوم را مى ديدند حديث كساء را در كتاب مفاتيح الجنان مى آوردند.

آن گاه اشكال كننده وجو هى را براى بى پايه و بى اساس بودن حديث كساء معروف و مشهور ذكر مى كند و مى گويد:

وجه اول.اين حديث در هيچ يك از كتاب هاى معروف فريقين،حتى كتاب هايى كه هدف آن ها جمع آورى احاديث منسوب به اهل بيت عليهم السلام بوده هم چون بحار الأنوار نيامده است.

در پاسخ اين وجه يك مطلب كبروى بيان مى كنم كه براى هميشه كارايى دارد،و آن اين كه:

هيچ گاه يك امر عدمى دليل بر امر عدمى نمى شود كه انسان براى اثبات يك امر عدمى به يك امر عدمى استدلال كند.براى مثال؛به كسى بگويند:آقا شما فقيه نيستى.چرا؟به دليل اين كه كتابى در فقه ننوشته ايد،عدم تأليف شما در فقه دليل بر عدم فقاهت شماست.

اين استدلال باطل است؛زيرا ننوشتن كتاب فقهى هرگز دلالت بر عدم فقاهت2.

ص: 203

ندارد،بلكه اصطلاحا لازم اعم است.

اصولا روى سخن ما با افرادى است كه اندكى مى فهمند،وگرنه با افراد«همج رعاع»كارى نداريم.

نمونه ديگر،برخى مى گويند:اگر امامت اين قدر مهم است كه شما مى گوييد،پس چرا در قرآن ذكر نشده و به امامت على بن ابى طالب عليهما السلام تصريح نشده،پس امامت على بن ابى طالب باطل است(!!)

در پاسخ مى گوييم:در قرآن مجيد اسامى چند پيامبر آمده است؟پس نبوت پيامبرانى كه اسامى آن ها نيامده منتفى است؟در كدام منطقى امر عدمى دليل بر عدم مى شود؟!!

نمونه ديگر اين كه كسى گفته:در كدام مورد امام صادق عليه السلام در خطبه هايشان مى گفتند:«واللعن الدائم على أعدائهم أجمعين»؟!چون امام صادق عليه السلام نگفته اند،پس لعن جايز نيست،چون حضرت كسى را لعن نمى كردند(!)

مگر امر عدمى دليل بر عدم مى شود؟شما احتمال نمى دهيد امام صادق عليه السلام در حال تقيه بودند و يا آن حضرت گفته اند و به ما نرسيده است؟(1)

پس اين كبراى كلى است كه امر عدمى دليل بر عدم نمى شود.7.

ص: 204

اكنون مى گوييم:گفته شده:بزرگان فريقين داستان حديث كساء را با متن موجود روايت نكرده اند.

در پاسخ اين سخن بايد گفت:

از كجا معلوم كه بزرگان فريقين روايت نكرده اند،شايد در طول زمان،كتاب هايى كشف بشود و نسخه هاى خطى با همين متن به دست ما برسد.

بنابراين در هيچ جاى عالم عدم الوجدان دليل بر عدم نمى شود.در طول تاريخ كتاب ها و منابع بزرگى نگارش يافته؛ولى به دست ما نرسيده است،از جمله كتاب مدينة العلم مرحوم صدوق كه قرن هاست گم شده،و كتاب الاحداث ابوالحسن مدائنى.در اين كتاب چه قدر مطلب وجود دارد؟چرا نگذاشته اند اين كتاب به دست ما برسد؟!!

چرا بايد بخش هايى از تاريخ بلاذرى به تازگى و در همين سال هاى اخير به دست ما برسد؟

چرا تاريخ ابن عساكر تا اين اواخر چاپ نشده بود،گرچه از اباطيل مملو است،اما مطالب حسابى نيز دارد.

وقتى اهل سنت كتاب الطبقات الكبرى ابن سعد را چاپ كردند آن جلدى كه به حسنين عليهما السلام مربوط است چاپ نكردند(!!)

بنابراين،ما از كجا بدانيم حديث كساء در كتاب هايى كه به دست ما نرسيده موجود نيست؟پس به چه دليل

مى گويند:اين مطلب باطل،بى پايه و بى اساس است؟انسان با چه مبنايى مى تواند چنين چيزى را قاطعانه نفى بكند؟

وجه دوم.نوشته اند:تا آن جا كه ما مى دانيم نخستين كتابى كه حديث كساء را بى سند نقل كرده است همان طور كه محدث قمى اشاره كرده كتاب منتخب طريحى است؛يعنى از صدر اسلام تا حدود هزار سال بعد،از اين حديث هيچ اثرى در كتاب هاى حديثى ديده نمى شود.

ص: 205

در پاسخ مى گوييم:اين كه همان وجه اول است و به طرح آن به عنوان وجه دوم نيازى نيست.از طرفى كسى مى تواند چنين بگويد كه دست كم بر كتاب هاى خطى موجود امروز احاطه داشته باشد.آيا اشكال كننده،اين احاطه را دارد؟!

شما مى دانيد در طول تاريخ چه قدر از كتاب ها را از بين برده اند كه اثرى از آن كتاب ها نيست،كتاب مدينة العلم شيخ صدوق كجاست؟كتابى كه اگر بود پنجمين كتاب از كتب اربعه ما بود.بنابراين نمى توان اين طور مطالب را نفى يا اثبات كرد.

وجه سوم.شگفت انگيز اين كه اين حديث بى سند،در حاشيه نسخه كتاب خطى عوالم العلوم با سند

مى شود(!)

آيا اين،شيوه اشكال كردن است؟«حديث بى سند باسند مى شود»؛يعنى كسى آن سند را جعل كرده است؟!آيا اين جاى شگفتى نيست؟!

كتاب عوالم العلوم اخيرا چاپ شده و سند حديث كساء را آقاى نجفى مرعشى رحمه الله در حواشى جلد دوم احقاق الحق كه قبل از عوالم العلوم چاپ شده،از كتابى نقل مى كنند،آن گاه تتبع مى كنند و توسط حاج شيخ محمد صدوقى نسخه خطى عوالم العلوم را در يكى از كتابخانه هاى يزد پيدا مى كنند،مرحوم صدوقى اين نسخه خطى را در اختيار آقاى نجفى قرار مى دهند.

ايشان گفته اند:من سند حديث كساء در احقاق الحق را با سند عوالم العلوم مقابله كردم،ديدم اين دو سند با هم مطابقت دارند،متن عبارت ايشان چنين است:

أنقلها من رسالة العالم الجليل الحجة الزاهد الحاج الشيخ محمد تقى بن الحاج الشيخ

المحمد باقر اليزدى البافقى نزيل قم.(1)

آن گاه مى گويند:اين حديث در كتاب عوالم العلوم كه از كتاب هاى معتبرى است2.

ص: 206

كه تا كنون چاپ نشده با سند نقل شده است.

سپس مى افزايد:

ثم طلبت من الفاضل الجليل الحجة الشيخ محمد الصدوقى اليزدى أن يستكتب من نسخة العوالم سند الحديث ومتنه.

آن گاه ايشان مى گويد:

وممن نقل المتن العلامة الجليل الثقة الثبت شيخنا فخرالدين محمد العلى الطريحى...

وممن يوجد فى كلماته هذا المتن العلامة الجليل الديلمى صاحب الإرشاد فى كتابه الغرر و الدرر فيوجد فيه ما يقرب من نصف الخبر.

از افرادى كه آن را نقل كرده شيخ فخرالدين طريحى درگذشته سال 1087 است.و از جمله ديلمى صاحب ارشاد القلوب در كتاب الغرر و الدرر.

از اين سخن به نظر مى رسد كه اين گونه حديثى را نمى شود بى پايه و بى اساس خواند و به اين شكل،قضيه اى را رد كرد.

آن گاه ايشان مى گويند:

وكذا الحسين العلوى الدمشقى الحنفى من أسرة نقباء الشام و قد رأيته بخطه.(1)

البته ما در مقام تتبع و تحقيق حديث كساء نيستيم تا اسانيد و نسخه هايش را جست و جو كنيم،گرچه با اين سخنان ناگزير افرادى وادار مى شوند تحقيق كنند،همان گونه كه برخى درباره زيارت عاشورا تحقيق كرده اند و نسخ آن را چند قرن قبل از صفويه يافته اند كه در آن نسخ زيارت عاشورا با لعن و سلام موجود است.8.

ص: 207

نكاتى درباره سند حديث كساء

كوتاه سخن اين كه اين گونه با چنين مطلبى برخورد كردن و با اين حرف ها آن را نفى نمودن،صحيح نيست.

اينك چند نكته درباره سند حديث كساء كه در عوالم العلوم آمده است نقل مى كنيم.

حديث كساء در عوالم العلوم اين گونه آمده است:

رأيت بخط الشيخ الجليل السيد هاشم،عن شيخه السيد ماجد البحرانى،عن الحسن بن زين الدين الشهيد الثانى،عن شيخه المقدس الأردبيلى،عن شيخه على بن عبدالعالى الكركى،عن الشيخ على بن هلال الجزائرى،عن الشيخ أحمد بن فهد الحلى،عن الشيخ على بن الخازن الحائرى،عن الشيخ ضياء الدين على بن الشهيد الأول،عن أبيه،عن فخر المحققين،عن شيخه ووالده العلامة الحلى،عن شيخه المحقق،ابن نما الحلى،عن شيخه محمد بن إدريس الحلى،عن ابن حمزة الطوسى صاحب ثاقب المناقب،عن الشيخ الجليل محمد بن شهرآشوب،عن الطبرسى صاحب الاحتجاج،عن شيخه الجليل الحسن بن محمد بن الحسن الطوسى،عن أبيه شيخ الطائفه،عن شيخه المفيد،عن شيخه ابن قولويه القمى،عن شيخه الكلينى،عن على بن إبراهيم،عن أبيه إبراهيم بن هاشم،عن أحمد بن محمد بن أبى نصر البزنطى،عن قاسم بن يحيى الجلاء الكوفى،عن أبى بصير،عن أبان بن تغلب البكرى،عن جابر بن يزيد الجعفى،عن جابر بن عبدالله الأنصارى،عن فاطمة الزهراء بنت رسول الله صلى الله عليه وآله.(1)

ص: 208

اشكال كننده مى گويد:تنها مستند سند مذكور گفته شيخ نور الدين عبدالله بحرانى مؤلف عوالم العلوم است كه بر فرض ثبوت،مى گويد:من آن را به دست خط سيد هاشم بحرانى ديدم.

سپس مى گويد:چه كسى ضامن صحت تشخيص اوست كه آن خط ضرورتا خط سيد هاشم بحرانى بوده است؟!

اين اشكال اول.

مگر مى شود اين طور اشكال نمود و چيزى را اين گونه نفى كرد؟!

شيخ عبدالله بحرانى صاحب عوالم العلوم شهادت مى دهد كه اين دست خط سيد هاشم بحرانى است،او ثقه مورد اعتماد است مى گويد:از خط سيد هاشم نقل مى كنم.اگر قرار باشد بر اين شهادت اعتماد نكنيم،پس همه نسخه هاى خطى كه مورد شهادت بزرگان چون شيخ بهايى و مرحوم مجلسى و ديگران واقع شده،از كتاب هاى شيخ صدوق و ديگر كتاب ها و كتاب التبيان شيخ طوسى در تفسير همه زير سؤال مى رود.

الآن بخشى از التبيان شيخ طوسى در كتابخانه مرحوم آقاى مرعشى نجفى نگهدارى مى شود،اگر در آن خدشه بكنيم كه چه كسى گفته اين دست خط شيخ طوسى است،اصل كتاب شيخ طوسى زير سؤال مى رود.نمى شود اين طور خدشه وارد كرد؛چرا كه سنگى روى سنگى قرار نمى گيرد.مگر وثاقت شهادت دهندگان را قبول نداشته باشيم،والعياذ بالله.

اشكال دوم.اين سندى كه به سيد هاشم بحرانى منسوب است او اين حديث را در كتاب هاى خود از جمله تفسير البرهان و غاية المرام نياورده است.پس صحت ندارد(!!)

اشكال سوم.بسيارى از محدثان بزرگ شيعه هم چون شيخ كلينى،شيخ مفيد،شيخ طوسى،ابن شهرآشوب،طبرسى رحمهم الله در سلسله سند هستند و در كتاب هاى خود حديث كساء معروف را نياورده اند.

ص: 209

اگر مرحوم كلينى مثلا حديث كساء را به اين متن در كتاب الكافى نياورده،پس بگوييم صحت ندارد(!!)مگر مرحوم كلينى ملتزم بوده كه تمام علومش را در كتاب الكافى بياورد كه هر چه در غير الكافى از قول ايشان نقل شده باشد،دروغ باشد(!!)

بلكه بنابر مبناى متأخرين تمام آن چه كه در الكافى و ديگر كتب اربعه آمده صحتش معلوم نيست و بايد سند و دلالت آن ها بررسى شود.پس،نه صرف آوردن دليل صحت است و نه نياوردن دليل عدم صحت،آن چه مهم است اين كه ايشان از ثقه روايت كند و سلسله سند تا ايشان معتبر باشد.

و هم چنين است اگر شيخ مفيد،شيخ طوسى و علامه حلى رحمهم الله در سلسله باشند؛ولى در هيچ يك از

كتاب هاى فقهى و اصولى و حديثى خود اين حديث را نياورده باشند.

مهم ترين مطلبى كه اشكال كننده دارد اين است كه مى گويد:متن حديث علاوه بر اين كه مخالف همه

متن هاى معتبر است،سستى هايى نيز دارد كه بر اهل درنگ و دقت پوشيده نيست.

به راستى آيا در نزد اهل درنگ و دقت در متن حديث كساء كه در جلسات خوانده مى شود سستى وجود دارد؟!

به هر حال،در يك حديث يا زيارتنامه و يا يك دعا سه جور مى شود خدشه وارد نمود:

1.خدشه در سند،

2.خدشه در متن،

3.خدشه در دلالت.

از اين رو ما همواره در هر بحث در رابطه با احاديث از سه جهت به طور كامل و متقن تحقيق مى نماييم.تا اين جا در سند حديث كساء بحث كرديم.

ص: 210

اكنون نوبت متن حديث است؛

در حديث اين گونه مى خوانيم:

ما خلقت سماء مبنية ولا أرضا مدحية ولا قمرا منيرا ولا شمسا مضيئة ولا فلكا يدور ولا بحرا يجرى ولا فلكا يسرى إلا لاجلكم ومحبتكم...؛

من نيافريدم آسمان بنا شده و نه زمين كشيده شده،نه ماه روشنى دهنده،نه خورشيد درخشنده،نه فلك دور زننده(كه سبب پيدايش شب و روز مى شود)نه درياى روان و نه كشتى را كه سير مى كند و مى گردد،مگر به خاطر شما و براى شما و دوستى شما اهل بيت پيامبرم.

راستى در كجاى اين فراز سستى وجود دارد؟

بيم آن مى رود كه اگر اين گونه اشكال ها فتح باب شود بسيارى از كتاب ها،روايات و متون ما در اصول كافى يا در ديگر كتاب ها زير سؤال برود؛رواياتى در بصائر الدرجات درباره مقامات،منازل و شئونات اهل بيت عليهم السلام آمده،بنابراين گونه اشكال ها يا بايستى آن ها را منكر بشويم،يا اصل آن كتاب را.پس نمى شود اين طور فتح باب كرد و اين گونه مجمل حرف زد.

به هر حال،از نظر شرعى مى توان به خواندن حديث كساء موجود به مقتضاى اخبار«من بلغ»به قصد رجاء نظر داد و اين قرائت اجر دارد،و در صورت قول به قاعده تسامح در ادله سنن به طور رسمى مى توان به استحباب خواندن آن فتوا داد.

از طرف ديگر،عبارات آن بيان گر مقامات و منازلى براى اهل بيت عليهم السلام است و هر كدام از فرازهاى آن شاهد دارد و از نظر كتاب و سنت قابل اثبات است.

از سوى ديگر،مردم اين حديث را مى خوانند و آثار آن را مى بينند و اين حديث آثار و بركاتى دارد كه در خارج براى ما محسوس است.اگر كسى اين امر را منكر شود گويى شفاعت يا اثر تربت سيدالشهدا عليه السلام را انكار كرده است.

ص: 211

نقش ائمه عليهم السلام در برابر مقامات اعطايى الاهى

اشاره

فعظمتم جلاله،واكبرتم شأنه،ومجدتم كرمه،وادمتم ذكره،ووكدتم ميثاقه،واحكمتم عقد طاعته،ونصحتم له فى السر و العلانية،ودعوتم الى سبيله بالحكمة و الموعظة الحسنة،وبذلتم انفسكم فى مرضاته،وصبرتم على ما اصابكم فى جنبه،واقمتم الصلاة،وآتيتم الزكاة،وامرتم بالمعروف،ونهيتم عن المنكر،وجاهدتم فى الله حق جهاده،حتى اعلنتم دعوته وبينتم فرائضه واقمتم حدوده ونشرتم شرايع احكامه،وسننتم سنته،وصرتم فى ذلك منه الى الرضا،وسلمتم له القضاء وصدقتم من رسله من مضى؛

از اين رو شما نيز جلال او را با شكوه و شأن او را بزرگ شمرديد،كرمش را ستوديد،ذكرش را ادامه داديد،پيمانش را محكم نموديد،معاهده اطاعت او را استوار ساختيد،در پنهان و آشكار به خلق پند داديد،با حكمت و پند نيكو به راه او فرا خوانديد،جانتان را در راه رضاى او فدا ساختيد و بر مصايبى كه در اين راستا از امت به شما رسيد،شكيبايى ورزيديد.

شما نماز را برپا داشتيد و زكات را پرداختيد،به معروف فرمان داديد و از منكر باز داشتيد و در راه خدا به شايستگى و به حقيقت جهاد كرديد؛تا اين كه دعوتش را آشكار و واجباتش را بيان كرديد،حدودش را اقامه نموديد،دستورات احكامش را نشر داديد،سنت هاى او را عملى كرديد و در اين كار به مقام خشنودى او نايل گشته و به قضاى او تن داديد و پيامبران پيشين او را تصديق كرديد.

ص: 213

مقدمه

آن گاه كه خداوند متعال مقامات و منازلى را به ائمه اطهار عليهم السلام عنايت مى كند؛اين فراز نقش ائمه عليهم السلام را در برابر اين همه مقامات با«فاء»تفريع بيان مى نمايد.در اين فراز در دو جهت اساسى بايد بحث بشود.

1.مدلول كلى فراز.

2.نكاتى كه در هر يك از جمله ها وجود دارد.

همه مقاماتى كه از ناحيه خداوند متعال به ائمه اطهار عليهم السلام عنايت شده افعالى است كه به خداوند متعال مستند است؛مانند«اجتباكم،اختاركم،اصطفاكم وهداكم و..».

اين ها مقامات جليله و مناصب عظيمه اى است كه خدا به ائمه اطهار عليهم السلام عنايت كرده است،آن بزرگواران در مقابل اين مقامات چه كارى بايد انجام دهند و چه كار كردند؟

اصولا اگر به افراد بشر مقامى داده شود چه مى كنند؟و اگر كسى داراى يك مقام دنيوى بشود چه حالى پيدا مى كند؟!!خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد:

(كَلاّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى *أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى ) ؛(1)

هرگز چنين نيست كه انسان حق شناس باشد و مسلما موقعى كه خود را بى نياز ببيند سركشى مى كند.

ص: 215

طبع انسان چنين است كه اگر چيزى پيدا كرد،به جايى رسيد و مقامى به او داده شد،طغيان مى كند.طغيان داراى مراتب است:

1.انسان طغيان گر،غرور پيدا مى كند.

2.مرتبه بالاتر اين است كه انسان طغيان گر خود را از ولى نعمتش مستغنى مى بيند.

3.مرتبه بالاتر اين كه چنين انسانى خودش را در عرض ولى نعمتش مى بيند.

4.گاهى كار طغيان گر به جايى مى رسد كه اصلا ولى نعمت را از بين مى برد و عليه او قيام مى كند.

ائمه اطهار عليهم السلام بشرند،اما با ديگر افراد بشر تفاوت دارند.خداوند متعال اين همه مقامات و منازل به آنان عنايت فرمود كه رسيدن به اين مقامات و نيل اين مناصب جز براى آن بزرگواران ميسر نيست.وليكن حال ائمه عليهم السلام با رسيدن به اين مقامات نه تنها عوض نشده؛بلكه به هر نحوى كه تصور بشود و به همه انواع و اقسام در برابر خداوند متعال كوچكى،خضوع و خشوع كردند.

گويى يك تعاملى دو طرفه بين خدا و ائمه عليهم السلام هست كه هر چه از آن طرف توجه،مقام و عنايت بيشتر شده از اين طرف تذلل و تخشع بيشتر بوده و هر چه تذلل بيشتر شده توجه بيشتر بوده كه اين تعامل طرفينى است.

اين بود كه پيش تر با استفاده از روايات بيان شد كه ائمه عليهم السلام به هر مرتبه و مقامى كه رسيده اند و نيز هر كسى كه در مكتب آنان تربيت يافته و به هر مرتبه اى رسيده،از طريق عبوديت بوده است.

اصولا رابطه عبوديت و اطاعت بين عبد و مولا سه گونه است:

1.گاهى عبادت و اطاعت بنده فقط در حدى است كه از اوامر و نواهى مولا سرپيچى نمى كند.

ص: 216

اين حد از اطاعت و عبوديت خيلى خوب است و به تعبير ما چنين انسانى عامل به واجبات و تارك محرمات است.

2.گاهى علاوه بر اطاعت از اوامر و نواهى مولا،كوشش دارد كه از مخالفت هايى كه مورد عفو قرار مى گيرد نيز اجتناب كند،كه البته رتبه اين عبد در عبوديت بالاتر و مقرب تر نزد مولا خواهد بود.اگر مخالفت بكند خدا عفو مى نمايد؛ ولى اين بنده در آن موارد نيز مخالفت نمى كند.

شايد اين مرتبه همان عدم ترك اولى باشد.چون ناگزير تكدرى در خاطر مولا پيدا خواهد شد،گرچه عفو مى كند.

3.گاهى انسان علاوه بر اين دو اطاعت به خاطر انس با مولا و شناخت از حالات او در اثر معاشرت با او به گونه اى مى شود كه نسبت به تمايلات و خواسته هاى مولا آگاه مى شود و آن ها را برآورده مى كند،هر چند امر و نهيى از مولا صادر نشده است.

براى تقريب مطلب مى گوييم:بيت مرجع تقليدى چند كارمند و خادم متعدد دارد،همه مورد محبت او هستند،اما يكى از آن ها نزد آقا مقرب تر است.اين تقرب در اثر آن است كه خادم،روحيات آقا را شناخته و از تمايلات او آگاه شده،او مى داند كه در چه ساعتى چه چيزى مناسب حال ايشان مى باشد،آن شىء را حاضر مى نمايد،گرچه آقا اظهار نكرده است.

ائمه عليهم السلام نه فقط از اوامر و نواهى خداوند اطاعت مى كنند و نه فقط ترك اولى از آن ها سر نمى زند؛ بلكه هر كارى را كه موجب محبت و رضاى خداوند متعال است؛گرچه هيچ حكمى راجع به آن در كتاب و سنت نباشد،انجام مى دهند و هر چه موجب سخط و خشم او مى شود،انجام نمى دهند.بنابراين ناگزير اينان از ديگر بندگان عزيزتر و مقرب تر خواهند بود.

ص: 217

اما رابطه ائمه با خداى تعالى براى ما قابل درك نيست و آن چه گفتيم براى تقريب مطلب به اذهان بود.ائمه در اثر بندگى به جايى رسيدند كه فعل و ترك آن ها دليل اراده خدا گشته كه در فرازهاى زيارت جامعه و روايات بسيار به

آن اشاره شده است كه قرآن مى فرمايد:

(بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ )(1) ؛

فرشتگان بندگان شايسته خدا هستند*هرگز در سخن از او پيشى نمى گيرند و به فرمان او عمل مى كنند.

و در زيارت امام زمان مى گوييم:السلام عليك يا...دليل إرادته.(2)

و خلاصه:جامع بين همه جمله هاى اين فراز به الفاظ گوناگون خضوع و خشوع در برابر خدا و شكر مقامات و نعمت هاى الاهى است.

تعظيم كنندگان جلال خدا

پس از بيان اين مقدمه مى گوييم:

فعظمتم جلاله؛

شما اهل بيت جلال خداوند را تعظيم كرديد.

راغب اصفهانى درباره اين كلمه مى نويسد:

الجلالة:عظم القدر و الجلال بغير الهاء التناهى فى ذلك،وخص بوصف الله تعالى فقيل:(ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ ) (3)ولم يستعمل فى غيره.(4)

ص: 218

و در مجمع البحرين آمده:

«الجليل»من أسمائه تعالى،و هو راجع إلى كمال الصفات،كما أن«الكبير»راجع إلى

كمال الذات،و«العظيم»راجع إلى كمال الذات و الصفات.(1)

چنان كه گفتيم:از جمله«اصطفاكم بعلمه»به بعد،به برخى از مقامات خدادادى ائمه چون:علم،قدرت،هدايت،حكمت و طهارت...اشاره شده،در اين فراز خشوع و خضوع ائمه است در برابر جامعيت خدا آن صفات را در حد كمال مطلق،و اين كه هر چه دارند از اوست كه دارنده همه آن ها در اعلى مراتب مى باشد.

همه بندگان،خدا را تعظيم مى كنند و در برابر جلال او كوچكى دارند،اما هر كه به قدر معرفت خويش،پس تعظيم ما كجا و تعظيم ائمه كجا؟!

بزرگ شمارندگان شأن خدا

اشاره

واكبرتم شأنه؛

و شأن او را بزرگ شمرديد.

راغب اصفهانى مى گويد:

أكبرت الشىء:رأيته كبيرا،قال:(فَلَمّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ ) ،(2)والتكبير يقال لذلك ولتعظيم الله تعالى بقولهم:الله أكبر....(3)

شأن چيست؟

راغب اصفهانى در معناى«شأن»مى گويد:

ص: 219

الشأن:الحال و الأمر الذى يتفق ويصلح ولا يقال إلا فيما يعظم من الأحوال و الأمور،قال تعالى:(كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ ) ....(1)،(2)

و در تفسير آيه ياد شده آمده است:

عن أمير المؤمنين عليه السلام فى خطبة رواها فى الكافى و القمى قال:يحيى ويميت ويرزق ويزيد وينقص.

وفى المجمع عن النبى صلى الله عليه وآله فى هذه الآية قال:من شأنه أن يغفر ذنبا ويفرج كربا ويرفع قوما ويضع آخرين.

قيل:هو رد لقول اليهود،إن الله لا يقضى يوم السبت شيئا أو إنه قد فرغ من الأمر.

پس ائمه شأن خدا؛(3)يعنى قدرت او را بر همه امور،و اين كه هر كس هر چه دارد از اوست و او بى نياز است على الاطلاق،و اين كه اين عظمت او قابل وصف نيست،مى دانند،و در برابر آن خشوع مى كنند.

تمجيد كنندگان كرم خدا

ومجدتم كرمه؛

شما كرم خدا را ستوديد.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:

المجد:السعة فى الكرم و الجلال...وقولهم فى صفة الله تعالى:المجيد أى يجرى السعة فى بذل الفضل المختص به.وقوله فى صفة القرآن:

ص: 220

(ق و القرآن المجيد)(1)فوصفه بذلك لكثرة ما يتضمن من المكارم الدنيوية و الأخروية...والتمجيد من العبد لله

بالقول وذكر الصفات الحسنة ومن الله للعبد بإعطائه الفضل.(2)

وى كلمه«كرم»را چنين معنا مى كند:

إذا وصف الله تعالى به فهو اسم لإحسانه وإنعامه المتظاهر.(3)

بنابراين،معناى اين جمله عبارت از اين است كه ائمه عليهم السلام بر سعه احسان و كثرت نعم خدا واقف و در برابر آن ها شاكر و به بهترين وجه خاضع هستند.

ذاكران هميشگى

اشاره

وادمتم ذكره؛

شما ياد خدا را ادامه داديد.

ائمه عليهم السلام دائم الذكر بودند و در ذكر خداوند متعال ادمان داشتند.ذكر در مقابل غفلت و نسيان است.در مجمع البحرين آمده است:

الذكر بالكسر:نقيض النسيان.(4)

اما راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى گويد:

الذكر ذكران،ذكر بالقلب وذكر باللسان،وكل واحد منهما ضربان،ذكر عن نسيان وذكر

لا عن نسيان،بل عن إدامة الحفظ.(5)

پس بهتر است بگوييم:ذكر:عدم غفلت است.

ص: 221

ما در شرح عبارت«وأهل الذكر»به گوشه اى از ذكر ائمه عليهم السلام خداى را اشاره نموديم،ولى جمله«وأدمتم ذكره»به جهت دائم الذكر بودن ائمه عليهم السلام آمده است.

آرى،ائمه ما عاملين به آيات وارده در باب ذكر بوده و مصاديق«اهل الذكر»به تمام معنا و از جميع جهات هستند:

از جهت كثرت كه خدا فرموده:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللّهَ ذِكْراً كَثِيراً) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد،خدا را بسيار ياد كنيد.

از جهت حالات كه فرموده:

(الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ ) ؛(2).سوره اعراف(7):آيه 205.(3)

همان ها(صاحبان عقل و خرد)هستند كه خدا را در حال ايستاده و نشسته و موقعى كه بر پهلو خوابيده اند ياد مى كنند.

از جهت ظاهر و باطن كه فرموده:

(وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً ) ؛(3)

پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف ياد كن.

از جهت ازمنه كه فرموده:

(وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً) ؛(4)

و نام پروردگارت را هر صبح و شام به ياد آور.5.

ص: 222

هر چند همه مؤمنان بايد دائم الذكر باشند،ابوبصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

إن سمعت الأذان وأنت على الخلاء،فقل مثل ما يقول المؤذن ولا تدع ذكر الله عزوجل فى تلك الحال،لأن ذكر الله حسن على كل حال.

ثم قال عليه السلام:لما ناجى الله عزوجل موسى بن عمران عليه السلام قال موسى:يا رب!أبعيد أنت منى فأناديك؟أم قريب فأناجيك؟

فأوحى الله عزوجل إليه:يا موسى!أنا جليس من ذكرنى.

فقال موسى عليه السلام:يا رب!إنى أكون فى حال أجلك أن أذكرك فيها.

قال:يا موسى!اذكرنى على كل حال؛(1)

هر گاه صداى اذان را شنيدى گرچه در مستراح باشى فرازهاى اذان را با مؤذن تكرار كن و ياد خداوند را در هر حال فراموش نكن.چون به ياد خدا بودن براى انسان در هر حالتى كه باشد نيكو و پسنديده است.

امام عليه السلام فرمود:موقعى كه خداوند با موسى عليه السلام تكلم مى فرمود،موسى عليه السلام عرض كرد:پروردگارا!آيا تو از من دور هستى تا صدايت بزنم؟يا نزديك هستى تا با تو نجوا كنم؟خداوند به او خطاب كرد:اى موسى!من هم نشين كسى هستم كه به ياد من باشد.

حضرت موسى عليه السلام عرض كرد:پروردگارا!گاهى من در حالى هستم كه تو را بزرگ تر از آن مى دانم كه در آن حال ذكر تو را بگويم.

خداوند به موسى خطاب كرد:اى موسى!مرا در هر حالى كه هستى ياد كن.

و نيز آن حضرت فرموده است:6.

ص: 223

لا بأس بذكر الله و أنت تبول،فإن ذكر الله عزوجل حسن على كل حال،فلا تسأم من ذكر

الله.(1)

اما ذاكر بودن شرايط و آدابى دارد،ياد خدا بايد به طورى باشد كه به دنبال آن خدا او را ياد كند كه فرمود:

(فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ ) ؛(2)

مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم.

طورى باشد كه به دنبال اطمينان و آرامش بوده باشد،كه فرمود:

(أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ) ؛(3)

آگاه باشيد كه با ياد خدا دل ها آرامش مى گيرد.

چه آثارى براى هر يك از اذكار وجود دارد؟

آيا واقعا مراد از دائم الذكر بودن يعنى ائمه عليهم السلام دائما«سبحان الله و الحمد لله»مى گفتند؟يا آن بزرگواران لحظه اى و كمتر از آن و در هيچ حالى از احوال،از خداوند متعال غافل نبودند؟

به راستى آيا مى شود انسان ساكت،ذاكر خدا باشد؟

آيا مى شود انسان حتى وقتى حرف هاى ديگرى مى زند ذاكر خداوند متعال باشد؟آيا مى شود انسان در حين اشتغال به كارى از كارهاى دنيا،ذاكر خداوند متعال باشد؟آرى،مى شود؛اما براى چه انسان هايى؟8.

ص: 224

انسان هايى كه حقيقتا ذاكر هستند؛يعنى يك لحظه از خداوند متعال غافل نيستند و در همه احوال،ذاكر هستند.

پس مصداق تام«ذكر الله حسن على كل حال»همان بزرگواران هستند.در اين موقع است كه چنين انسانى از خداوند متعال جدا نخواهد بود.خداوند در حديث قدسى مى فرمايد:

أنا جليس من ذكرنى؛(1)

من هم نشين كسى هستم كه ذاكر من است.

اصلا كسى كه هرگز از خداوند متعال غافل نباشد در محضر خدا است،مگر مى شود كسى در محضر خدا باشد و از او جدا باشد؟

تمام وجود ائمه عليهم السلام،سكوتشان،نطقشان،انصرافشان به امور عادى و همه احوالشان ذكر خداوند متعال است.چرا؟چون از خدا غفلت ندارند.

ذكر به معناى عدم غفلت است،از اين رو در ظاهر و در باطن على الدوام ذاكرند و هميشه با او هستند.

اين است كه راوى مى گويد:

قال لى أبو عبدالله عليه السلام:ألا احدثك بأشد ما فرض الله عزوجل على خلقه؟قلت:بلى.

قال:إنصاف الناس من نفسك ومؤاساتك لأخيك وذكر الله فى كل موطن.أما إنى لا أقول:سبحان الله و الحمد لله ولا إله إلا الله و الله اكبر،و إن كان هذا من ذلك،ولكن ذكر الله فى كل موطن إذا هجمت على طاعة أو معصية.(2)7.

ص: 225

آن چه كه مهم است اين كه ذكر در وجود انسان اثر كند و سازنده باشد،به طورى كه در پيشامدها چه خدايى و چه شيطانى انسان به ياد خدا باشد،اما در كارى كه اطاعت خدا است،كار را بى درنگ براى خدا انجام دهد،و اما در كارى كه معصيت است خدا را ببيند و از شيطان اطاعت نكند.

و هم چنين است اگر انسان به طور ناگهانى بر سر دو راهى قرار گيرد كه يك راه اطاعت خدا و راه ديگر اطاعت شيطان است،همانا نجات بخش او ياد خدا خواهد بود.

اصولا،چه وقت شيطان با انسان سر و كار پيدا كرده و در او طمع مى نمايد؟آن گاه كه انسان از خدا غافل شود و جليس هم نشين او نباشد،غفلت از خدا مساوى است با هم نشينى شيطان و افتادن در دام او،و اين است معناى آيه مباركه:

(وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ ) ؛(1)

و هر كس از ياد خدا روى گردان شود شيطان را به او چيره مى سازيم،پس همواره قرين و همراه او خواهد بود.

اساسا تمام سعى شيطان همين است كه انسان،از ياد خدا غفلت كند كه فرمود:

(اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ ) ؛(2)

شيطان بر آنان مسلط شده و براى همين ياد خدا را از خاطر آن ها برده است.

ائمه عليهم السلام به تمام معنا دائم الذكر هستند؛هم در«دوام»و هم در«ذكر»،و هيچ كس در مرتبه آن ها نبوده،و هر كه به مرتبه اى در اين راه رسيده به تبعيت از ايشان بوده،زيرا حقيقت ذكر نزد آن هاست؛بلكه ذكر آن ها ذكر خدا است كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود:9.

ص: 226

ما اجتمع فى مجلس قوم لم يذكروا الله عزوجل ولم يذكرونا إلا كان ذلك المجلس حسرة عليهم يوم القيامة.

ثم قال:قال أبو جعفر عليه السلام:إن ذكرنا من ذكر الله وذكر عدونا من ذكر الشيطان.(1)

حال ملاحظه كنيد،پيروى از اهل بيت انسان را به كجا مى رساند و عاقبت امر پيروان مكتب هاى ديگر چيست؟

در حديث صحيح؛بلكه متواتر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

مثل أهل بيتى فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجا ومن تخلف عنها هلك؛(2)

مثل اهل بيت من در ميان شما،هم چون كشتى نوح است،هر كه بر آن سوار شد نجات يافت و هر كه از آن باز ماند،هلاك گرديد.

ما مى خواهيم تابع اهل بيت عليهم السلام و در مكتب ايشان و همراهشان باشيم،نه با كسانى كه حلقه ذكر تشكيل مى دهند و افراد خاص در زمان و مكان خاص با ذكر خاص دور هم جمع مى شوند و با فسق و فجور ذكر مى گويند،اين كجا و آن كجا؟

راه هاى رسيدن به خدا

البته تذكر اين مطلب لازم است،هر چند ذكر اثر شايانى دارد و تهذيب نفس انسان را بالا مى برد،ولكن توسل به اهل بيت و پيروى از مقام عصمت نزديك ترين و سريع ترين راه نيل به كمال است كه بارها تذكر داده ايم،و هر كس به جايى رسيده به بركت توسل به حضرات اهل بيت بوده؛چرا كه غير راه اهل بيت،راه ضلالت است،

ص: 227

و اين سخن قرآن كريم است كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ ) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى الاهى پيشه كنيد و با صادقان و راستگويان باشيد.

بريد عجلى گويد:

سئلت أبا جعفر عليه السلام عن قول الله تعالى:(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ )(2) .

قال:إيانا عنى؛

از امام باقر عليه السلام درباره اين آيه شريفه پرسيدم كه خداوند متعال مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى الاهى پيشه كنيد و با صادقان و راستگويان باشيد»؛فرمودند:منظور خداوند متعال از صادقان و راستگويان ما هستيم.

تقويت كنندگان پيمان توحيد و فرمان برى خدا

اشاره

ووكدتم ميثاقه،واحكمتم عقد طاعته؛

و پيمانش را محكم نموديد،و معاهده اطاعت او را استوار ساختيد.

راغب اصفهانى ميثاق را چنين معنا كرده است:

الميثاق عقد مؤكد بيمين وعهد.(3)

از اين عبارت معلوم مى شود كه«ميثاق»مرادف«عهد»نيست،و ظاهر آيه

ص: 228

مباركه:(الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ ...) ؛(1).سوره مائده(5):آيه 1.(2)«(فاسقان)كسانس هستند كه پيمان خدا را پس از آن كه محكم ساختند مى شكنند»همين

است.پس هر عهدى،ميثاق نيست،ميثاق،عقد مؤكد است.«عقد»هم به«عهد»تفسير شده،كه در ذيل آيه مباركه:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) ؛(2)«اى افراد باايمان!به عهد و پيمان خود وفا كنيد»عبدالله بن سنان به سند

صحيح از امام عليه السلام آورده كه«العقود أى:العهود».(3)

در اين جمله به ارتباط ائمه عليهم السلام با خداى متعال در دو مرحله اشاره شده:

1.مرحله پيمان با خداى عزوجل.

2.مرحله دعوت و عمل به پيمان.

1.مرحله پيمان الاهى

اشاره

اين پيمان در عالمى قبل از اين عالم بوده كه از آن به«عالم ذر»تعبير مى شود.اين پيمان از عموم فرزندان آدم

بوده،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ *أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ *وَ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ وَ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ) ؛(4)

به خاطر بياوريد زمانى را كه پروردگارت از صلب فرزندان آدم ذريه آن ها را برگرفت و آن ها را بر خودشان گواه نمود(و از آن ها پرسيد)آيا من پروردگار

ص: 229

شما نيستم؟

گفتند:آرى،گواهى مى دهيم و اين كار را خداوند به اين جهت انجام داد كه در روز قيامت نگوييد:ما از اين گواهى غافل بوديم يا بگوييد:پدران ما پيش از ما مشرك بودند و ما هم فرزندان بعد از آن ها بوديم،آيا ما را به سبب گناه افرادى كه باطل بودند،مجازات مى كنى؟اين گونه آيات را روشن مى سازيم و شايد(با توجه به اين آيات)به سوى حق باز گردند.

ولى در بعضى آيات به مؤمنين خطاب شده:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ...وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ

بِهِ ...) ؛(1)

اى افراد باايمان!به عهد و پيمان خود وفا كنيد...و آن نعمت هايى را كه خدا به شما ارزانى داشت به ياد آوريد و پيمانى را كه به طور محكم بست فراموش نكنيد....

و در بعضى آيات اخبار از گرفتن پيمان از خصوص بعض امم آمده است:

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ ...)(2) ؛

(و به خاطر آوريد)زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداى يگانه را پرستش نكنيد.

و در بعضى آيات اخبار از گرفتن پيمان از انبياى الاهى است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ ) ؛(3)

و به خاطر بياوريد هنگامى را كه خداوند از پيامبران عهد و پيمان گرفت.

گاهى كلمه«ميثاق»با كلمه«غليظ»توصيف شده است،آن جا كه مى فرمايد:1.

ص: 230

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً) ؛(1)

(به ياد آور)هنگامى را كه از پيامبران پيمان گرفتيم و هم چنين از تو،از نوح،از ابراهيم،موسى و عيسى بن مريم و ما از آنان پيمان محكمى گرفتيم.

بنابراين،خداوند متعال نه فقط از انبيا و از اشرف انبيا پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ميثاق و عهد گرفته،بلكه از تك تك ما نيز در روز معروف«الست»عهد و پيمان گرفته است.در اين جا پرسش هايى مطرح است كه اين عهد و ميثاق چه بوده؟در كجا بوده؟و چگونه بوده است؟و آيا فرقى بين ميثاق انبيا و ديگر مردم وجود دارد؟

شكى نيست كه اولين پيمان گرفته شده از عموم فرزندان حضرت آدم،توحيد خداى متعال است كه فرمود:

(أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ) ؛(2)

اى فرزندان آدم!آيا با شما عهد و پيمان نبستم كه از شيطان اطاعت نكنيد؛چرا كه او براى شما دشمن آشكارى است؟

در آيه بعدى مى فرمايد:

(وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ ) ؛(3)

و اين كه مرا بپرستيد و از من اطاعت كنيد كه راه راست همين است.

آيات ديگرى نيز در اين زمينه خطاب به رسول اكرم صلى الله عليه وآله وجود دارد.از جمله در آيه اى آمده است:1.

ص: 231

(وَ لا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) ؛(1)

و هيچ معبود ديگرى را با خدا مخوان،چرا كه هيچ معبودى جز او نيست.

خداوند متعال در آيه اى ديگر چنين خطاب مى كند:

(فَلا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ ) ؛(2)

(اى پيامبر!)هيچ معبود ديگرى را با خدا مخوان كه مجازات خواهى شد.

نكاتى از روايات عالم ذر

اكنون مطالبى را در رابطه با«عالم ذر»از روايات ذكر مى كنيم:

1.اين كه اولين كسى كه در جواب«ألست»در آن عالم«بلى»گفته رسول الله،اميرالمؤمنين و ائمه عليهم السلام بوده اند.امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إن بعض قريش قال لرسول الله صلى الله عليه وآله:بأى شىء سبقت الأنبياء وأنت بعثت آخرهم وخاتمهم؟

قال:إنى كنت أول من آمن بربى وأول من أجاب،حين أخذ الله ميثاق النبيين

(وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى ) فكنت أنا أول نبى قال بلى.فسبقتهم

بالإقرار بالله عزوجل.(3)

در روايت ديگرى امام عليه السلام مى فرمايد:

فلما أراد أن يخلق الخلق نثرهم بين يديه،فقال لهم:من ربكم؟فأول من نطق،رسول الله وأمير المؤمنين و الأئمة صلوات الله عليهم.فقالوا:أنت ربنا.فحملهم العلم و الدين.

ثم قال للملائكة:هؤلاء حملة دينى و علمى و امنائى فى خلقى وهم

ص: 232

المسئولون.

ثم قال لبنى آدم:أقروا لله بالربوبية ولهؤلاء النفر بالولاية و الطاعة.

فقالوا:نعم ربنا أقررنا....(1)

2.اين كه علاوه بر توحيد پيمان نبوت حضرت رسول و ولايت حضرت امير گرفته شده:

عن أبى عبدالله فى قول الله:(وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ ...) .

قال:أخرج الله من ظهر آدم ذريته إلى يوم القيامة،فخرجوا كالذر،فعرفهم نفسه،ولولا ذلك لن يعرف أحد ربه.

ثم قال:(أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى ) و إن هذا محمد رسولى وعلى أمير المؤمنين خليفتى وأمينى.(2)

3.اين كه اقرار كنندگان به ولايت قليل بودند:

عن أبى جعفر عن أبيه عن جده عليهم السلام:إن النبى صلى الله عليه وآله قال لعلى عليه السلام:أنت

الذى احتج الله به فى ابتداء الخلق حيث أقامهم فقال:(أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ ) ؟قالوا جميعا:

بلى.فقال:محمد رسولى؟فقالوا جميعا:بلى.فقال:وعلى أمير المؤمنين؟فقالوا جميعا:لا،استكبارا وعتوا عن ولايتك،إلا نفر قليل وهم أقل القليل وهم أصحاب اليمين.(3)

2.مرحله دعوت به پيمان

اشاره

از انبيا و ائمه عليهم السلام علاوه بر ميثاق توحيد و عبادت خدا،ميثاق دعوت مردم

ص: 233

به آن اخذ شده،لذا به حضرت رسول خطاب شده:

(قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)بگو:راه من اين است كه همه مردم را به سوى خدا(يكتاپرستى)دعوت كنم.

در آيه ديگر مى فرمايد:

(قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً) ؛(2)

(اى پيامبر!)بگو:من تنها پروردگارم را مى خوانم و هيچ كس را شريك او قرار نمى دهم.

در آيه اى ديگر مى خوانيم:

(تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفّارِ) ؛(3)

شما مرا دعوت مى كنيد كه به پروردگارم كافر شوم،و شريكى كه به آن آگاهى ندارم براى او قرار دهم،و حال آن كه من شما را به سوى خداوند نيرومند و بسيار آمرزنده دعوت مى كنم.

روشن است كه اين دعوت و فراخوانى لوازمى دارد كه به مواردى از آن ها اشاره مى نماييم.

1.اين هايى كه به سوى خداوند متعال آن گونه كه با خدا ميثاق بسته اند دعوت مى كنند،نخست بايد خودشان به آن چه ديگران را دعوت مى كنند عامل باشند.

اين مفاد همه آياتى است كه خوانديم؛بلكه در آيه اى به صراحت به2.

ص: 234

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چنين مى فرمايد:

(لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)اگر براى خدا شريك قرار بدهى مسلما اعمالت نابود مى گردد.

2.در راه دعوت بايد استقامت داشته باشند،قرآن كريم مى فرمايد:

(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ ) ؛(2)

همان گونه كه به تو دستور داده شده است،استقامت كن!

3.در هر زمان و در هر مكانى با هر فردى و يا جامعه اى كه آن ها را مى خواهند دعوت كنند بايد آن گونه كه مناسب و لازم است دعوت كنند.اين همان آيه مباركه اى است كه مى فرمايد:

(ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ) ؛(3)

با علم و دانش،و پند و اندرزهاى نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آن ها(مخالفان)از راه نيكوترى به مناظره بپرداز.

البته در مورد اين آيه بعدا توضيح خواهيم داد.

4.به آن چه كه بر آن ها وحى شده دعوت كنند.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ *لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ *ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ ) ؛(4)

اگر سخنى دروغ و به ناحق بر ما مى بست ما او را با قدرت مى گرفتيم سپس رگ قلبش را قطع مى كرديم.6.

ص: 235

5.دعوت كننده بايستى در مقابل ناملايمات صابر باشد.ازاين رو به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خطاب شده:

(فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)صبر كن همان گونه كه پيامبران اولوا العزم صبر و شكيبايى كردند.

روشن است كه صبر لازمه دعوت است.بنابر آن چه گذشت وقتى ما در زندگى ائمه اطهار سلام الله عليهم مطالعه مى كنيم مى بينيم كه آن ها اين ميثاق را با خداوند متعال داشته اند و همواره آن را تأكيد و تقويت و اين گره را محكم كرده اند.

البته،ميثاق بين خدا و ائمه دو گونه بوده است:

1.ميثاق عام،كه ائمه چون انبيا اين ميثاق را داشته و بدان عمل نموده اند.

2.ميثاق خاص،كه هر كدام از اهل بيت از جمله صديقه طاهره تكاليف خاصه اى داشته و به عمل آن ها پيمان بسته و به خوبى عمل نموده اند.

فرق بين عهد و عقد

چنان كه پيش تر گفتيم،عقد به معناى عهد آمده،و آيه مباركه نيز به اين معنا تفسير شده،اما«عقد»هميشه دو طرف دارد،و در اين جا يك طرف خداوند متعال،و طرف ديگر ائمه اطهار عليهم السلام هستند كه التزام از طرفين است.

پس عقد همراه التزام است،اما هر عهدى،عقد نيست.از اين رو نسبت بين عهد و عقد عموم و خصوص مطلق است.(2)

و از طرفى كلمه«عقد»در زبان فارسى به معناى«گره»است و كلمه گره با احكام(محكم كردن)تناسب دارد كه مى گويند:اين گره را محكم كن!«وأحكمتم عقد

ص: 236

طاعته».اما عهد يك طرفه هم مى تواند باشد،در آن جا كلمه تأكيد مناسبت دارد كه«ووكدتم ميثاقه».

اين ها ظرايف و لطايفى است كه در اين عبارات وجود دارد.

پند دهندگان در نهان و آشكار

پس اين معانى در ائمه عليهم السلام وجود داشته و آن بزرگواران به لوازم اين پيمان و عهد ملتزم بودند.از اين روست كه در پى اين عبارت مى خوانيم:

ونصحتم له فى السر و العلانية؛

در نهان و آشكار به خلق پند داديد.

كلمه«نصح»را در لغت گفته اند:خلاف الغش.(1)

راغب اصفهانى مى گويد:

نصحت له الود،أى أخلصته،وناصح العسل:خالصه.(2)

بنابراين ائمه با تمام وجود از آن خدا بودند،و كمال خلوص را در برابرش در همه احوال داشتند.

ممكن است مقصود از«نصحتم له»خيرخواهى به مردم براى رضاى خدا،و دعوت آنان به سوى حق باشد كه فرمود:

(ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ ...) ؛(3)

به وسيله حكمت...به راه پروردگارت دعوت كن.

ائمه عليهم السلام مردم را در آشكار و نهان،و به هر شكل كه مقتضاى زمان و مكان و اشخاص بوده،دعوت كردند....

ص: 237

فراخوانان به راه خدا

ودعوتم الى سبيله بالحكمة و الموعظة الحسنة؛

و با حكمت و پند نيكو به راه او فراخوانديد.

اين جمله اشاره است به اين آيه مباركه كه مى فرمايد:

(ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ) ؛(1)

به وسيله حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن.

دقيقا آن چه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عمل كردند،ائمه عليهم السلام نيز بدان عمل مى كردند كه برنامه،همان برنامه است.

«حكمت»در روايت به«قرآن»تفسير شده(2)و اين كاملا درست است،چون با قرآن كريم هر كسى را در هر سطحى كه باشد مى شود دعوت كرد،به خاطر اين كه قرآن نور و هدايت است براى عموم بشريت.

و«موعظه»نيز از اسماء قرآن كريم است كه فرموده:

(...وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ ) ؛(3)

و هدايت و اندرزى است براى همه پرهيزكاران.

و اين هم كاملا درست است.قرآن كريم چنان است كه اگر كسى آن را با تدبر بخواند يا گوش دهد تحت تأثير قرار مى گيرد:

(اللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللّهِ ذلِكَ هُدَى اللّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ...) ؛(4)

ص: 238

خداوند بهترين و نيكوترين سخن را نازل كرده؛كتابى كه آياتش از همه نظر هماهنگ است و مكرر(تكرارى كه هرگز ملامت آور نيست؛بلكه نشاط آور است)كه از شنيدن آيات آن بر اندام كسانى كه از پروردگارشان مى ترسند لرزه مى افتد سپس پوست و قلبشان(برون و درونشان)نرم و متوجه ذكر خدا مى شود اين مايه هدايت الاهى است كه هر كس را بخواهد به وسيله آن هدايت مى كند....

اينك مى گوييم:

استدلالات و احتجاجات ائمه عليهم السلام كه در اصول كافى،كتاب التوحيد شيخ صدوق رحمه الله و الاحتجاج طبرسى آمده اين است كه نخستين وظيفه دعوت كننده اين است كه طرف مقابل را به گونه اى دعوت كند كه بپذيرد؛يعنى دعوت او مطابق حكمت باشد.(1)

به اين معنا كه اگر به اقامه دليل و برهان متناسب با استعداد طرف مقابل نياز است بايد اقامه دليل و برهان كند،به ويژه اگر طرف مقابل از اهل علم و به اصطلاح صاحب رأى و نظر باشد،بايستى مطابق مبانى با او بحث شود تا او را به سوى خداوند متعال و اطاعت از اوامر او و خوددارى از نواهى او فراخواند.

اما اگر از مردم عادى باشد با موعظه نيكو و متناسب با حال او به طورى كه مؤثر واقع باشد بايد با او بحث بكند.

در توضيح اين بحث مى گوييم:

گاهى انسان كسى را دعوت مى كند كه او مسلمان و در دايره اسلام است،براى او بايد اقامه حجت بكند تا او بپذيرد و اقامه حجت يا از كتاب است و يا از سنت و سنت نيز بايد سنت مورد پذيرش او باشد.4.

ص: 239

از اين رو ما در قوانين مباحثه و مناظره مى گوييم:اگر كسى با يك سنى بحث كرد و درباره مسئله و موضوعى،مناظره اى پيش آمد،نمى شود او را به روايات كتاب الكافى ملزم كرد؛چرا كه او اين كتاب را قبول ندارد.از طرفى او نيز اين شيعى را نمى تواند به كتاب هاى خودش ملزم كند.

بلكه بايستى يا به قرآن كه مورد قبول طرفين است و يا به سنت مورد قبول طرفين،يا دست كم مورد قبول طرف مقابل،استدلال شود كه بشود او را ملزم كرد.

حافظ ابن حزم اندلسى مى گويد:

لا معنى لاحتجاجنا عليهم برواياتنا،فهم لا يصدقونها،ولا معنى لاحتجاجهم علينا برواياتهم،فنحن لا نصدقها،وإنما يجب أن يحتج الخصوم بعضهم على بعض بما يصدقه الذى تقام عليه الحجة به سواء صدقه المحتج أو لم يصدقه،لأن من صدق بشىء لزمه القول به،أو بما يوجبه العلم الضرورى،فيصير حينئذ مكابرا منقطعا إن ثبت

على ما كان عليه....(1)

و اين كلامى است على القاعده.

و در صورتى كه طرف مقابل از دايره اسلام خارج باشد،بايد به آن چه كه نزد او حجت است،او را دعوت،و ملزم و احتجاج كنيم كه اگر اهل عقل است،از طريق عقل بايد استدلال كرد و اگر اهل كتاب است،از طريق كتاب.

اين نيز مقتضاى قاعده است.

از اين روست كه ائمه اطهار عليهم السلام در مناظره و بحث با اشخاص اگر زنديق بوده،از طريق عقل با او بحث كرده اند،اگر اهل كتاب بوده از طريق كتاب با او بحث كرده اند،اگر در دايره اسلام بوده از طريق قرآن و سنت با او بحث كرده اند.4.

ص: 240

يعنى متناسب با حال طرف مقابل بايد بحث كرد و روش ائمه عليهم السلام چنين بوده و نه فقط اين روش را اعمال كرده اند؛بلكه در اين راه،جان خود را بذل كرده اند:

جان نثاران در رضاى خدا

وبذلتم انفسكم فى مرضاته؛

جانتان را در راه رضاى او فدا ساختيد.

بذل يعنى عطا كردن چيزى با طيب و نفس و با كمال رضايت.اگر انسان چيز ارزشمندى را به كسى با كمال طيب نفس عطا كند،مى گويند:بذل كرده است.(1)

ائمه عليهم السلام نفس خود را در اين راه با كمال طيب نفس و رضايت كامل بذل كردند،در مبيت اميرالمؤمنين عليه السلام در شب هجرت حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله آيه مباركه نازل شد و خدا به اين جريان مباهات كرد:

(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ ...) ؛(2)

بعضى از مردم جان خود را در برابر خشنودى خدا مى فروشند.

و در زيارت نامه حضرت سيدالشهداء عليه السلام آمده:

وبذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة وحيرة الضلالة.(3)

البته رضاى خدا در نجات دادن گمراهان از هلاكت و غافلان از جهالت است،و سعى ائمه عليهم السلام در اين راه جزء پيمانشان با خداى تعالى بوده است.

ص: 241

صابران بر مصائب

وصبرتم على ما اصابكم فى جنبه؛

و بر مصايبى كه در اين راستا از امت به شما رسيد،شكيبايى ورزيديد.

يكى ديگر از لوازم دعوت كردن،و شرايط عمده آن،صبر است.اين موضوع براى ما درس است،چون ما نيز به نوبه خود مى خواهيم مردم را به سوى خدا و حق دعوت كنيم.

ائمه عليهم السلام هم چون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله انواع آزارها و ناملايمات را متحمل شدند.ما در ناملايمات،فقط ناملايمات جسمى و بدنى را مى بينيم كه انگار ذهن انسان از اول به آن طرف مى رود كه امام عليه السلام در مقابل آزارهايى كه نسبت به بدنش وارد شده،صبر كند.گاهى آزار روحى خيلى از آزار بدنى شديدتر و دردش بيشتر است و صبر بيشترى مى طلبد و ائمه عليهم السلام همين طور بودند.

صبر از امورى است كه طرف دارد.لذا اگر كسى صبر كرد مى گويند:بر چه چيزى صبر كرد و تحمل نمود؟نكته ديگر اين كه هميشه بايد بين صبرها،پيشامدها،ناملايمات و ناگوارى ها تناسب باشد.در اين صورت اگر كسى صبر كرد،صبر ممدوح خواهد بود.اصلا سر ممدوحيت صبر در اين است كه با پيشامد تناسب داشته باشد و اگر كمتر يا بيشتر باشد ممدوح نخواهد بود.

درباره واژه«صبر»در لغت چنين آمده است:

الصبر:حبس النفس عن الجزع.و قد صبر فلان عند المصيبة يصبر صبرا.وصبرته أنا:

حبسته.(1)

در كتاب هاى اخلاقى نيز درباره صبر مى گويند:صبر يعنى ضبط نفس.به قول

ص: 242

امروزى ها كنترل نفس كه شايد به زبان فارسى به معناى خوددارى كردن باشد.

قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ) ؛(1)

همانا بردباران و شكيبان اجر و پاداش خود را بى حساب دريافت مى كنند.

اين گونه صبر،ممدوح است كه امير مؤمنان على عليه السلام فرموده اند:

إن الصبر من الإيمان كالرأس من الجسد ولا خير فى جسد لا رأس معه ولا فى إيمان

لا صبر معه؛(2)

به راستى كه نسبت صبر به ايمان مانند نسبت سر است به بدن و همان گونه كه بدن بدون سر خير و فايده اى ندارد،ايمان بدون صبر نيز خير و فايده اى ندارد.

وقتى صبر ممدوح مى شود كه با پيشامد تناسب داشته باشد.از اين رو در روايتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

الصبر ثلاثة:صبر عند المصيبة وصبر على الطاعة وصبر عن المعصية.

فمن صبر على المصيبة حتى يردها بحسن عزائها كتب الله له ثلاثمأته درجة،ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين السماء إلى الأرض.

ومن صبر على الطاعة كتب الله له ستمائة درجة،ما بين الدرجة إلى الدرجة كما بين تخوم الأرض إلى العرش.

ومن صبر عن المعصية،كتب الله له تسعمائة درجة،ما بين الدرجة إلى الدرجة كما بين تخوم الأرض إلى منتهى العرش؛(3)

بردبارى و شكيبايى سه گونه است:صبر به هنگام بلا،صبر به هنگام انجام2.

ص: 243

تكاليف(واجبات)و صبر بر ترك گناهان.

پس كسى كه بر مصيبت صبر كرده تا تسلاى خاطر يافته خداوند سيصد درجه در نامه عملش مى نويسد كه فاصله بين هر درجه فاصله بين زمين و آسمان است.

هر كه صبر به هنگام انجام تكاليف(واجبات)انجام دهد،خداوند ششصد درجه در نامه عملش مى نويسد كه فاصله بين هر دو درجه از انتهاى زمين تا آسمان است.

و كسى كه بر ترك گناهان صبر داشته باشد خداوند براى او نهصد درجه مى نويسد كه مابين هر درجه و مرتبه اى از انتهاى زمين تا منتهاى عرش است.

بنابراين طاعت كردن و قيام به تكليف نيز صبر مى خواهد.ما در اثر كثرت استعمال وقتى مى گوييم:فلانى آدم صابرى است،ذهنمان فقط به مصائب مى رود،اين طور نيست.

گاهى انسان عضوى از اعضاى بدنش را از دست مى دهد و به آن صبر مى كند،گاهى محبوبى را از دست داده،گاهى مالى را از دست داده و گاهى مقامى را از دست مى دهد.بايد انسان در مقابلش صبر كند.

اما گاهى انسان كسى را دعوت مى نمايد،مدتى هم با او صحبت مى كند و براى دعوت خود دليل و برهان اقامه مى نمايد،و دعوت او در طرف مقابل تأثير نمى كند.در اين صورت روحيه او كسل مى شود،بايد صبر كند.يا معلمى مدت ها كسى را كه از نزديكان و از شاگردان نزديكش بوده تحت تعليم قرار داده يك دفعه او منحرف شود،و آن معلم ناراحت مى شود،اين گونه كارها نيز مصيبت است،اما به ذهن نمى آيد.

در مثال ديگر فردى تا ديروز از شيعيان خلص بود يك دفعه عوض مى شود.

ائمه اطهار عليهم السلام همه اين مسائل را تحمل كردند و تك تك اين ها در زندگيشان،مصداق دارد.

آنان همه اين قضايا را ديدند و صبر كردند و اين ها نيز از ميثاق و پيمان آنان با

ص: 244

خداوند متعال بوده؛يعنى در راه او،براى رسيدن به هدف او و به خاطر او بوده است.

چنان كه گذشت به نظر مى رسد ائمه عليهم السلام با خداوند متعال دو جور ميثاق داشتند:

1.ميثاقى كه همه در آن شريك بودند.

2.ميثاق خاصى كه هر يك از ائمه در خصوص خود داشت.

شما فكر مى كنيد آن چه قرار بوده بر امير مؤمنان على و صديقه طاهره سلام الله عليهما وارد بشود و متحمل شدند از قبل نمى دانستند و جزء ميثاقشان نبوده است؟

در كتاب الكافى روايتى در اين زمينه آمده كه موسى بن جعفر عليهما السلام مى فرمايد:

قلت لأبى عبدالله عليه السلام:أليس كان أمير المؤمنين عليه السلام كاتب الوصية ورسول الله صلى الله عليه وآله المملى عليه و جبرئيل و الملائكة المقربون شهود؟

قال:فأطرق طويلا.ثم قال:يا أباالحسن!قد كان ما قلت ولكن حين نزل برسول الله صلى الله عليه وآله الأمر،نزلت الوصية من عند الله كتابا مسجلا،نزل به جبرئيل مع أمناء الله تبارك وتعالى من الملائكة.

فقال جبرئيل:يا محمد!مر بإخراج من عندك إلا وصيك ليقبضها منا وتشهدنا بدفعك إياها إليه ضامنا لها يعنى عليا عليه السلام.

فأمر النبى صلى الله عليه وآله بإخراج من كان فى البيت ما خلا عليا وفاطمة عليهما السلام فيما بين الستر و الباب.

فقال جبرئيل:يا محمد!ربك يقرئك السلام ويقول:هذا كتاب ما كنت عهدت إليك وشرطت عليك وشهدت به عليك وأشهدت به عليك ملائكتى وكفى بى يا محمد!شهيدا.

قال:فارتعدت مفاصل النبى صلى الله عليه وآله.فقال:يا جبرئيل!ربى هو

ص: 245

السلام ومنه السلام وإليه يعود السلام،صدق عزوجل وبر،هات الكتاب.

فدفعه إليه وأمره بدفعه إلى أمير المؤمنين عليه السلام فقال له:أقرأه!فقرأه حرفا حرفا.

فقال:يا على!هذا عهد ربى تبارك وتعالى إلى شرطه على و أمانته و قد بلغت ونصحت وأديت.

فقال على عليه السلام:وأنا أشهد لك[بأبى و أمى أنت]بالبلاغ و النصيحة و التصديق على ما قلت ويشهد لك به سمعى وبصرى ولحمى ودمى.

فقال جبرئيل عليه السلام:وأنا لكما على ذلك من الشاهدين.

فقال رسول الله صلى الله عليه وآله:يا على!أخذت وصيتى وعرفتها وضمنت لله ولى الوفاء بما فيها؟

فقال على عليه السلام:نعم،بأبى أنت وأمى،على ضمانها وعلى الله عونى وتوفيقى على أدائها.

فقال رسول الله صلى الله عليه وآله:يا على!إنى أريد أن اشهد عليك بموافاتى بها يوم القيامة.

فقال على عليه السلام:نعم،أشهد.

فقال النبى صلى الله عليه وآله:إن جبرئيل وميكائيل فيما بينى وبينك الآن وهما حاضران معهما الملائكة المقربون لأشهدهم عليك.

ببينيد چه خبر است؟آن چه كه بر صديقه طاهره عليها السلام وارد شد چيز كمى نيست.بايد اين مقدمات انجام بشود.

فقال:نعم،ليشهدوا وأنا بأبى أنت وأمى اشهدهم.

فأشهدهم رسول الله صلى الله عليه وآله وكان فيما اشترط عليه النبى بأمر جبرئيل عليه السلام أمره الله عزوجل أن قال له:يا على!تفى بما فيها من مولاة من و الى الله ورسوله و البرائة و العداوة لمن عادى الله ورسوله

ص: 246

والبرائة منهم على الصبر منك وعلى كظم الغيظ وعلى ذهاب حقك وغصب خمسك وانتهاك حرمتك؟

فقال:نعم،يا رسول الله!

فقال أمير المؤمنين عليه السلام:والذى فلق الحبة وبرأ النسمة،لقد سمعت جبرئيل يقول للنبى:يا محمد!عرفه أنه ينتهك الحرمة و هى حرمة الله وحرمة رسول الله صلى الله عليه وآله

وعلى أن تخضب لحيته من رأسه بدم عبيط.

قال أمير المؤمنين عليه السلام:فصعقت حين فهمت الكلمة من الأمين جبرئيل حتى سقطت على وجهى وقلت:نعم،قبلت ورضيت و إن انتهكت الحرمة وعطلت السنن ومزق الكتاب وهدمت الكعبة وخضبت لحيتى من رأسى بدم عبيط صابرا محتسبا أبدا حتى أقدم عليك.

ثم دعى رسول الله صلى الله عليه وآله فاطمة و الحسن و الحسين وأعلمهم مثل ما أعلم أمير المؤمنين....

والله لقد قال رسول الله صلى الله عليه وآله لأمير المؤمنين وفاطمة عليهما السلام:أليس قد فهمتما ما تقدمت به إليكما وقبلتماه؟

فقالا:بلى وصبرنا على ما ساءنا وغاظنا.(1)

اين ميثاق است و ديگر ائمه عليهم السلام نيز چنين هستند.

امام مجتبى عليه السلام نيز مصائبى را متحمل شدند؛مصائب عجيبى كه ما در اين امور دقت نمى كنيم.

از طرفى مثل معاويه در مقابل حضرت با آن دسائسى كه داشته كه شرحى طولانى دارد و از طرف ديگر بعضى از اصحاب حضرت كه ريش سفيدها و محترمين بين مردم و رؤساى قبايل و جزء اصحاب امام شمرده مى شود،وارد حضور آن8.

ص: 247

حضرت مى شود و مى گويد:السلام عليك يا مذل المؤمنين(!)(1)

به راستى درد شمشير بيشتر است يا شنيدن اين كلام؟!كدام شديدتر است؟

از سوى ديگر در خانه حضرت امام حسن عليه السلام هم كسى بود كه مكررا آن حضرت را مسموم كرد.

سيدالشهداء عليه السلام نيز تعهد خاصى داشتند،امام حسين عليه السلام با خداوند متعال ميثاق خاصى داشتند.

از روايت مزبور و ساير ادله معتبره،بيوجه بودن گفتن اين كه با وجود حضرت امير نمى شود صديقه طاهره عليها السلام را آن جور توهين و هتك بكنند و آن مسائل پيش بيايد واضح مى شود.

اين ها عهد و پيمان است،هم چنان كه سيدالشهداء عليه السلام خواهرشان را از مدينه تا كربلا آورده اند،نه تنها خواهران بلكه خانم هاى ديگر كه همه آن ها در معرض هتك و توهين و سب و شتم و اسارت قرار گرفتند.پس اصل بودن حضرت زينب عليها السلام و همه اين خانم ها در كربلا دروغ است؟!

اين ها مواثيق و تعهدات خاصى است،ما نمى فهميم،باور كردنش سخت است،اما واقع شده است.

اين ها،مواثيقى است علاوه بر آن ميثاق هاى عمومى،كه هر كدام از ائمه ميثاق خاصى داشته است...

ص: 248

همين طور بود،امام سجاد،امام باقر،امام جعفر صادق،امام موسى بن جعفر و ديگر امامان عليهم السلام.

هم اكنون نيز امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف تعهدات خاصى با خداوند متعال دارند.از طرفى مى بينند كه دين خدا عمل نمى شود؛نه تنها دين خدا عمل نمى شود؛بلكه بر خلاف دين خدا هم عمل مى شود،اين همه ظلم و جور كه در عالم واقع مى شود.

از طرف ديگر آن همه مظلوميت آباء،مادر و جدشان رسول الله صلى الله عليه وآله و از سوى ديگر مظلوميت شيعيان در سراسر دنيا و قضاياى ديگر را مى بينند و مى شنوند.همه اين ها هست و روز به روز بيشتر هم مى شود.

اين ها جزء تعهدات امام زمان عليه السلام نسبت به زمان غيبت آن بزرگوار است و تعهدات ديگرى نيز نسبت به زمان حضورشان دارند،و چون خداوند متعال مى دانست اينان به عهد و ميثاق وفا خواهند كرد،اين مقامات را به آنان عنايت كرد.در دعاى ندبه مى خوانيم:

إذ اخترت لهم جزيل ما عندك من النعيم المقيم،الذى لا زوال له ولا اضمحلال،بعد أن شرطت عليهم الزهد فى درجات هذه الدنيا الدنية وزخرفها وزبرجها،فشرطوا لك ذلك،

وعلمت منهم الوفاء به،فقبلتهم وقربتهم،و قدمت لهم الذكر العلى،والثناء الجلى؛(1)

آن گاه كه براى آنان بهترين و بالاترين نعمت هاى پاينده خودت را برگزيدى كه تمام شدنى نيستند و نابودى ندارند،پس از آن كه از آن ها تعهد گرفتى كه مقامات و زينت و زيور و نمايشات اين دنياى پست را رها كنند،سپس آن ها اين تعهد را9.

ص: 249

پذيرفتند،و مى دانستى كه آن ها به اين عهد وفا دارند،پس آن ها را پذيرفتى و به خود نزديك كردى و براى آنان يادى بلند و ستايش ارجمند مقرر كردى.

آرى،خدا اين مقامات را به ائمه عليهم السلام عنايت فرمود،چون مى دانست صبر مى كنند،و واقعا هم صبر كردند.

ائمه مصداق اين آيه هستند كه مى فرمايد:

(وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ *اَلَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ *أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ) ؛(1).همان:آيه 153 و سوره انفال(8):آيه 46.(2)

به طور مسلم ما همه شما را با امورى هم چون ترس،گرسنگى،زيان مالى و جانى و كمبود ميوه ها آزمايش مى كنيم و بشارت بده به صابران و استقامت كنندگان؛كسانى كه هر گاه مصيبتى به آن ها برسد مى گويند:ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز مى گرديم.اين ها كسانى هستند كه درود و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنان هدايت يافتگان هستند.

ايشان صبر كردند تا رسيدند به اين كه:

(إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِينَ ) ؛(2)

به راستى كه خدا با صابران و استقامت كنندگان است.6.

ص: 250

مواثيق ديگر و فضايلى مهم

واقمتم الصلاة،وآتيتم الزكاة،وامرتم بالمعروف،ونهيتم عن المنكر،وجاهدتم فى الله حق جهاده؛

شما نماز را برپا داشتيد و زكات را پرداختيد،به معروف فرمان داديد و از منكر باز داشتيد و در راه خدا به شايستگى و به حقيقت جهاد كرديد.

اين فراز از زيارت جامعه مى شود گفت كه در همه زيارت ها آمده است.در زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى خوانيم:

أشهد أنك قد بلغت الرسالة وأقمت الصلاة وآتيت الزكاة وأمرت بالمعروف ونهيت عن المنكر وعبدت الله مخلصا...؛(1)

گواهى مى دهم كه تو رسالت را رساندى و تبليغ كردى و نماز را برپا داشتى و زكات را پرداختى و امر به معروف و نهى از منكر كردى و خدا را با اخلاص پرستش كردى....

در زيارت امير مؤمنان على عليه السلام آمده است:

عبدت الله مخلصا،وجاهدت فى الله صابرا،وجدت بنفسك محتسبا،وعملت بكتابه،واتبعت سنة نبيه،وأقمت الصلاة وآتيت الزكاة،وأمرت بالمعروف ونهيت عن

المنكر...؛(2)

خدا را با اخلاص پرستش كردى و در راه خدا با حالت بردبارى جهاد كردى و خودت را وقف خشنودى خدا نمودى و به كتاب خدا عمل كردى و از روش پيامبر،پيروى نمودى و نماز را برپا داشتى و زكات را ادا كردى و امر به معروف و نهى از منكر كردى....

ص: 251

در زيارت سيدالشهداء سلام الله عليه مى خوانيم:

أشهد أنك قد أقمت الصلاة و آتيت الزكاة وأمرت بالمعروف ونهيت عن المنكر وتلوت

الكتاب حق تلاوته وجاهدت فى الله حق جهاده...؛(1)

گواهى مى دهم كه تو نماز را برپا داشتى و زكات را پرداختى و امر به معروف و نهى از منكر كردى و قرآن را به گونه اى كه شايسته است خواندى و در راه خدا به گونه اى شايسته و حقيقى جهاد كردى....

در زيارت امام كاظم عليه السلام آمده است:

وأقمت الصلاة وآتيت الزكاة وأمرت بالمعروف ونهيت عن المنكر وعبدت الله مخلصا مجتهدا...؛(2)

و نماز را برپا داشتى،زكات را پرداختى،امر به معروف و نهى از منكر كردى و خدا را با اخلاص و كوشش پرستيدى....

همين طور در زيارت امام رضا،امام جواد،امام عسكرى سلام الله عليهم اجمعين اين فراز موجود است.(3)

در قرآن مجيد نيز در بسيارى از آيات كلمه«صلاة»و«زكات»در يك سياق آمده است.

برپا كنندگان نماز

اشاره

واقمتم الصلاة؛

شما نماز را برپا داشتيد.

...و اين،از جمله مواثيق بوده.

ص: 252

درباره نماز گذشته از بعضى از آيات قرآن مجيد كه در خلال بحث،خواهد آمد؛اوصاف،عناوين و القابى براى نماز در روايات بيان شده كه اين روايات در كتاب وسائل الشيعه آمده است.در تعبيرى حضرتش مى فرمايد:

وجه دينكم الصلاة؛(1)

صورت دين شما نماز است.

وجه يعنى صورت،چون انسان ها به توسط اين عضو با اشخاص روبه رو مى شوند و هم ديگر را مى شناسند كه معرف هر انسانى وجه اوست.

راغب اصفهانى در كلمه«وجه»مى گويد:

أصل الوجه الجارحة،...ولما كان الوجه أول ما يستقبلك وأشرف ما فى ظاهر البدن استعمل فى مستقبل كل شىء وفى أشرفه ومبدئه.(2)در روايت ديگر از نماز به«عمود الدين»تعبير شده است.جابر گويد:امام باقر عليه السلام فرمود:

الصلاة عمود الدين....(3)

نماز ستون دين است....

اگر براى مثال دين را به يك خيمه تشبيه كنيم عمود آن،نماز است كه اگر نماز نباشد آن خيمه نخواهد بود.

در حديث ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

الصلاة ميزان من وفى استوفى؛(4)9.

ص: 253

نماز ترازو است؛(ترازوى اعتقادات و اعمال)كسى كه به اين عهد و پيمان عمل كند تمام حق خود را گرفته است.

در روايت ديگرى آمده كه امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

الصلاة قربان كل تقى؛(1)

نماز موجب تقرب و نزديكى هر پرهيزكارى به خداوند متعال است.

آرى،آن هايى كه مى خواهند به خداوند نزديك بشوند و تقوا هم دارند به توسط نماز به خدا نزديك مى شوند.

در روايت ديگرى از نماز به«أول ما يحاسب به العبد»تعبير شده است،آن جا كه ابوبصير مى گويد:از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

كل سهو فى الصلاة يطرح منها غير أن الله تعالى يتم بالنوافل،إن أول ما يحاسب به

العبد الصلاة،فإن قبلت قبل ما سواها...؛(2)

انسان هر اشتباه غير عمدى كه در نمازهاى واجب انجام بدهد خداوند با به جا آوردن نافله،آن اشتباه را برطرف مى كند.همانا نخستين چيزى كه در روز قيامت از بندگان حساب رسى مى شود نماز است.پس اگر مقبول افتاد ديگر عمل ها قبول مى شود....

در تعبير ديگرى آمده است:

مثل الصلاة مثل عمود الفسطاط؛(3)

مثل نماز مثل عمود خيمه است.

در روايت ديگرى از نماز همانند نهر جارى تعبير شده است.همان گونه كه نهر8.

ص: 254

جارى وسيله طهارت است و پاكى و حيات نماز نيز اين گونه است.امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:لو كان على باب دار أحدكم نهر فاغتسل فى كل يوم منه خمس مرات،أكان يبقى فى جسده من الدرن شىء؟

قلنا:لا.

قال:فإن مثل الصلاة كمثل النهر الجارى،كلما صلى صلاة كفرت ما بينهما من

الذنوب؛(1)

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به يارانش فرمود:اگر كنار در خانه يكى از شما چشمه اى از آب روان باشد و هر روز پنج مرتبه خود را در آن بشويد آيا چيزى از آلودگى و كثافت در بدن او مى ماند؟عرض كرديم:نه.

فرمود:نماز همانند آن چشمه روان است،هر زمان كه انسان نماز مى خواند گناهانى كه ميان دو نماز انجام شده از بين مى رود.

آن چه گذشت نگاهى به برخى از سخنان گهربار پيامبر خدا و ائمه اطهار عليهم السلام درباره نماز بود،اينك بحث اين است به راستى ائمه عليهم السلام از نظر عملى با نماز چگونه بوده اند؟

چه قدر به نوافل ملتزم بودند؟

بنابر تحقيقات انجام يافته،در احولات اميرالمؤمنين،سيدالشهداء،امام سجاد و امام رضا عليهم السلام چنين آمده است:7.

ص: 255

كان يصلى فى كل يوم و ليلة ألف ركعة؛(1)

حضرتش در شبانه روز هزار ركعت نماز مى خواندند.

روزى اين مطلب را در محفلى مطرح كردم.برخى از اهل علمى كه شهرت دارند باور نمى كردند كه اميرالمؤمنين عليه السلام در شبانه روز 1000 ركعت نماز مى خواندند كه مگر مى شود انسان در هر 24 ساعت 1000 ركعت نماز بخواند

و به كارهاى ديگرى هم بپردازد؟(2)

اهل سنت درباره امام سجاد عليه السلام نوشته اند كه در شبانه روز 1000 ركعت نماز مى خواندند.با تحقيقات انجام يافته اهل سنت در احوالات حدود 20 تن از عالمان خود نوشته اند:كان يصلى فى كل يوم و ليلة ألف ركعة.(3)

در روايتى درباره امير مؤمنان على عليه السلام آمده است:).

ص: 256

3- .اين مطلب،پيرامون تراجم و شخصيت هاى ديگرى نيز آمده و از فضائل و منقبت هاى آن ها شمرده شده است.ذهبى شاگرد ابن تيميه اين مطلب را در ترجمه برخى از علماء نوشته است(ر.ك:سير اعلام النبلاء: 29/7). علامه امينى رحمه الله در الغدير به اين موضوع اشاره كرده و مى نويسد: ونحن نعرف من أصحابنا اليوم من يأتى بها فى الليل تارة،وفى الليل و النهار أخرى،فى أقل من سبع ساعات يصليها صلاة تامة مع سورة التوحيد بالرغم من حسبان ابن تيمية استحالتها فى اليوم و الليلة، فإتيان ألف ركعة فى الليل و النهار لا يستوعب كل الليل ولا يحتاج إلى قيام تمامه ولا إلى قيام نصفه.... آن گاه 14 تن از تابعان و بزرگانى كه اين عمل را داشته اند،نام مى برد(ر.ك:الغدير:28/5 و 30).

و لم يترك على صلاة الليل قط حتى ليلة الهرير؛(1)

آن حضرت هيچ گاه نماز شبشان را ترك نكردند حتى در ليلة الهرير.

ليلة الهرير،نام شبى است كه در جنگ صفين نبرد دو سپاه تا صبح به طور متصل ادامه داشت.

حال و فعل ائمه عليهم السلام اين گونه بوده است.از اين رو راوى گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

امتحنوا شيعتنا عند ثلاث:عند مواقيت الصلاة كيف محافظتهم عليها،وعند أسرارهم كيف حفظهم لها عند عدونا،وإلى أموالهم كيف مواساتهم لإخوانهم فيها؛(2)

شيعيان ما را سه موقع امتحان كنيد:موقع نماز خواندنشان در اول وقت كه چگونه اول وقت را رعايت مى كنند،موقعى كه اسرارى نزد آن ها به امانت گذاشته شود چگونه آن اسرار را نزد دشمنان ما نگه مى دارند،و موقعى كه خداوند ثروتى به آن ها داد،چگونه با برادران ايمانى خود همراهى مى كنند.

نماز از ديدگاه قرآن

در قرآن مجيد آيات بسيارى درباره نماز و اقامه آن آمده است.در آيه اى مى خوانيم:

(قُلْ لِعِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ ) ؛(3)

به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو نماز را برپا دارند.

ص: 257

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى ) ؛(1).سوره انعام(6):آيه 92.(2)

در انجام دادن همه نمازها و در محافظت كردن آن ها كوشا باشيد؛مخصوصا نماز وسطى.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ ) ؛(2)

كسانى كه به روز قيامت ايمان دارند به آن ايمان مى آورند و اين ها كسانى هستند كه بر نمازهاى خويش مراقبت مى كنند.

اين آيه با اندكى تفاوت چند بار در قرآن مجيد تكرار شده است.در آيه ديگرى اقامه نماز با توبه مطرح شده است.

آن جا كه مى خوانيم:

(فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ ) ؛(3)

پس اگر(شرك ورزان)توبه كنند و نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند برادران دينى شما هستند.

در اين آيه حرف«ان»،شرطيه است،يعنى تا آن ها نماز را اقامه نكنند،اساسا مسلمان نيستند.

در آيه اى ديگر مى فرمايد:

(ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ*قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ ) ؛(4)

چه چيز شما را به سقر كشاند؟در جواب گفتند:ما از نمازگزاران نبوديم.3.

ص: 258

به نظر مى رسد«سقر»مرتبه خاصى از مراتب جهنم است.ابوالجارود گويد:امام باقر عليه السلام فرمود:

قوله:(وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ ) فوقوفهم على الصراط،و أما لها سبعة أبواب لكل باب منهم جزء مقسوم،فبلغنى و الله أعلم أن الله جعلها سبع درجات.

أعلاها:الجحيم يقوم أهلها على الصفا منها،تغلى أدمغتهم فيها كغلى القدور بما فيها.

والثانية:لظى(نَزّاعَةً لِلشَّوى *تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّى *وَ جَمَعَ فَأَوْعى ) .

والثالثة:سقر(لا تُبْقِي وَ لا تَذَرُ*لَوّاحَةٌ لِلْبَشَرِ*عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ) .

والرابعة:الحطمة(تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ*كَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ) ،تدق كل من صار إليها مثل الكحل،فلا تموت الروح كلما صاروا مثل الكحل عادوا.

والخامسة:الهاوية فيها ملك يدعون:يا مالك!أغثنا فإذا أغاثهم جعل لهم آنية من صفر من نار فيها صديد ماء يسيل من جلودهم كأنه مهل،فإذا رفعوه ليشربوا منه تساقط لحم وجوههم فيها من شدة حرها و هو قول الله:(وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً) ومن هوى فيها هوى سبعين عاما فى النار كلما احترق جلده بدل جلد غيره.

والسادسة:السعير فيها ثلاث مائة سرادق من نار فى كل سرادق ثلاثمائة قصر من نار،فى كل قصر ثلاثمائة بيت من نار،وفى كل بيت ثلاثمائة لون من عذاب النار،فيها حيات من نار وعقارب من نار وجوامع من نار

ص: 259

وسلاسل وأغلال من نار و هو الذى يقول الله:(إِنّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالاً وَ سَعِيراً) .

والسابعة:جهنم،وفيها الفلق و هو جب فى جهنم إذا فتح أسعر النار سعرا و هو أشد النار عذابا،و أما صعودا،فجبل من صفر من نار وسط جهنم،و أما أثاما فهو واد من صفر مذاب يجرى حول الجبل فهو أشد النار عذابا.(1)

بنابر آن چه گذشت معلوم شد كه اساسا نماز يعنى دين.اكنون اين پرسش مطرح است كه منظور از اقامه نماز

چيست؟

در قرآن مجيد دو تعبير آمده است:

1.برخاستن براى نماز و به جا آوردن آن.

2.اقامه نماز.

به جا آوردن نماز با عدم خشوع؛بلكه با عدم حضور قلب هم تحقق پيدا مى كند و مى گويند:نماز به جا آورده شد.از اين رو در آيه اى مى فرمايد:

(وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى ) ؛(2)

و هنگامى كه(منافقان)براى نماز برمى خيزند با كسالت و بى حالى برمى خيزند.

اما قيام به نماز غير از اقامه نماز است.

و در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ لا يَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَ هُمْ كُسالى ) ؛(3)

و نماز به جا نمى آورند مگر با كسالت و بى حالى.4.

ص: 260

پس معلوم شد كه قيام به نماز اتيان و به جا آوردن نماز است كه با كسالت نيز جمع مى شود.اين همان هيئت نماز است كه صورت نماز را انسان به جا آورد و تحقق بخشد.

اما سخن اين است كه رسول خدا و ائمه هدى عليهم السلام نماز را اقامه كردند.وقتى اقامه نماز صدق مى كند كه نماز در خارج به معناى واقعى و حقيقى تحقق يابد كه:

اولا انسان به نماز علم داشته باشد.

ثانيا به طور حقيقى و با حضور قلب تمام آن را انجام دهد.

ثالثا به ديگران تعليم نمايد.

رابعا نماز را حفظ كند.

اين چهار جهت در پيامبر اكرم و ائمه صلوات الله عليهم أجمعين محفوظ بوده و اگر در غير معصومين نيز موجود باشد به بركت آن بزرگواران است كه در مكتب اهل بيت تربيت شده و از ائمه با حفظ مراتب ياد گرفته است.

اگر اين چهار جهت جمع شد،اقامه نماز است،نه قيام به نماز.با اين بيان معلوم شد كه به تعبير بنده نماز يعنى دين كه اين مطلب به وضوح از روايات استفاده مى شود.

ائمه و نماز

اينك چهار جهت ياد شده در نماز را در زندگى ائمه عليهم السلام بررسى مى نماييم.آن بزرگواران از نظر علمى و عملى براى نماز چه جايگاهى داشتند.در اين زمينه در باب يازدهم از باب هاى«مكان المصلى»در كتاب وسائل الشيعه رواياتى نقل شده است.(1)

ص: 261

در روايات اين باب دقت كنيد،فقط چند روايت را مى آوريم:

ابن ابى عمير گويد:

راى سفيان الثورى أبا الحسن موسى بن جعفر عليهما السلام و هو غلام يصلى و الناس يمرون بين يديه فقال له:إن الناس يمرون بين يديك وهم فى الطواف،فقال له:الذى اصلى له أقرب من هؤلاء.(1)

سفيان ثورى فقيه و محدث بزرگ اهل سنت در كوفه،ديد امام كاظم عليه السلام در مسجد الحرام نماز مى خواند و مردم از پيش روى آن حضرت عبور مى كردند و طواف مى نمودند.

سفيان به آن حضرت گفت:مردم از پيش روى تو عبور مى نمايند و حواس تو را پرت مى كنند.

حضرت فرمودند:كسى كه براى او نماز مى خوانم براى من از اينان نزديك تر است.

معمولا در مسجد الحرام و مسجد النبى وقتى كسى از اهل سنت مشغول نماز است نمى گذارد كسى از جلو او عبور كند با دست خود در اثناء نماز مانع از عبور ديگران مى شود!

در روايت ديگرى آمده است:

كان الحسين بن على عليهما السلام(2)يصلى فمر بين يديه رجل،فنهاه بعض جلسائه.ت.

ص: 262

فلما انصرف من صلاته قال له:لم نهيت الرجل؟

فقال:يابن رسول الله!خطر فى ما بينك وبين المحراب.

فقال:ويحك،إن الله عزوجل أقرب إلى من أن يخطر فيما بينى وبينه أحد؛(1)

حضرت امام حسين عليه السلام نماز مى خواندند،شخصى از پيش روى آن حضرت عبور كرد و برخى از كسانى كه آن جا بودند،نگذاشتند آن فرد عبور كند.

وقتى نماز حضرت تمام شد،فرمود:چرا نگذاشتيد آن بنده خدا عبور كند؟

گفتند:اى فرزند رسول خدا!مى خواست بين شما و محراب فاصله بيندازد.

فرمود:واى بر تو!به راستى خداوند متعال بر من نزديك تر است كه كسى بين من و او فاصله بيندازد.

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام به فرزندش امام كاظم عليه السلام فرمود:

يا بنى!إن الذى أصلى له أقرب إلى من الذى مر قدامى.(2)

در روايت ديگر امام عليه السلام فرمودند:

لأن الذى يصلى له المصلى أقرب إليه ممن يمر بين يديه.(3)

در روايت ديگرى آمده است:

قال أبو عبدالله عليه السلام:ادعوا لى موسى،فدعى فقال له:يا بنى!إن أبا حنيفة يذكر أنك كنت تصلى و الناس يمرون بين يديك،فلم تنههم.د.

ص: 263

فقال:نعم يا أبة!إن الذى كنت أصلى له كان أقرب إلى منهم،يقول الله عزوجل:(نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ) .(1)

قال:فضمه أبو عبدالله عليه السلام إلى نفسه،ثم قال:يا بنى!بأبى أنت وأمى،يا مودع الأسرار؛(2)

امام صادق عليه السلام،فرزندش امام كاظم عليه السلام را فرا خواند،وقتى امام كاظم عليه السلام آمد حضرت به ايشان فرمود:ابوحنيفه مى گويد:تو مشغول نماز خواندن بودى و مردم از پيش رويت عبور مى كردند و تو ايشان را از اين كار منع نكردى.

امام كاظم عليه السلام عرض كرد:آرى،درست است اى پدر!آن كسى كه من در مقابل او نماز مى خواندم به من از اين ها كه از پيش روى من عبور مى كردند نزديك تر است.خداوند مى فرمايد:«ما به انسان از رگ قلبش نزديك تريم».

در اين هنگام امام صادق عليه السلام فرزندش را به سينه مباركشان چسباندند و فرمودند:پدر و مادرم به قربانت!اى كسى كه خداوند اسرارش را نزد تو به امانت گذاشته است.

آرى،ائمه عليهم السلام اين گونه نماز را اقامه فرمودند،آن گاه اين اقامه را به اصحابشان ياد دادند كه علماى ما كتاب هاى ويژه اى در«اسرار الصلاة»به طور مستقل نوشته اند كه از ائمه عليهم السلام اخذ شده است.

درباره نماز از سه جهت مى شود بحث كرد:

1.احكام نماز،

2.اسرار نماز،8.

ص: 264

3.آثار نماز.

پس وقتى نماز با اين سه جهت اقامه شد،اين همان نمازى خواهد بود كه خداوند متعال فرمود:

(إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ) ؛(1)

به راستى كه نماز انسان را از كارهاى بسيار زشت و گناهان باز مى دارد.

همان نمازى خواهد بود كه روايت شده كه:

الصلاة معراج المؤمن؛(2)

نماز نردبانى است براى بالا رفتن افراد باايمان.

و اگر كسى بر چنين نمازى مداومت كند،همان خواهد بود كه در حديث قدسى فرمود:

لا يزال العبد يتقرب إلى بالنوافل حتى أكون سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر

به...؛(3)

همواره بنده به واسطه خواندن نافله ها به من نزديك مى شود تا اين كه گوش او مى شوم تا به واسطه آن بشنود؛براى او چشمش مى شوم كه به واسطه آن ببيند و دستش مى شوم تا با آن برگيرد....

اگر كسى چنين شد،هميشه در حال معراج خواهد بود و به فحشا و منكر نزديك نخواهد شد.

آرى،پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام آمدند تا چنين نمازى را اقامه كنند و بين مردم اشاعه نمايند و به آنان تعليم دهند و چنين نمازى دين است و دين را نگه مى دارد.5.

ص: 265

به نظر مى رسد كه در امت هاى پيشين و اديان گذشته نماز بوده،اما نمازى كه پيامبر صلى الله عليه وآله آوردند و به امت تعليم كردند قطعا از حيث اسرار و آثار با آن نمازها تفاوت دارد.

از طرفى بنابر تعبيرى كه گفتيم بقاى اين دين يا يكى از مبقيات آن نماز است،يا اصلا نماز،دين است.پس آن هايى كه با اسلام دشمنى داشتند با نماز دشمنى داشتند و همواره در صدد از بين بردن،يا تحريف و يا تصرف در اين نماز بودند.براى روشن شدن اين مطلب در اين آيه از قرآن مجيد دقت بكنيد كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفّارَ أَوْلِياءَ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ *وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!آن هايى را كه دين شما را مسخره مى كنند و به بازى مى گيرند؛چه آن ها كه از اهل كتابند و چه آن هايى كه كافرند و خدا را قبول ندارند هيچ يك را دوست خود مگيريد و تقواى خدا پيشه كنيد اگر به خدا ايمان داريد.و هنگامى كه شما مردم را به نماز مى خوانيد آن را به مسخره و بازى مى گيرند.

چرا به مؤمنان گفته مى شود كه با اين گونه افراد رابطه برقرار نكنيد تا اين ها در شما اثر نكنند؟براى اين كه دين اسلام و روح آن،نماز است و چون مى خواستند با دين مبارزه كنند،با نماز مبارزه مى كردند و اين حالت در بين اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تا آخر عمر آن حضرت بوده و عجيب است.

اين آيه در سوره مائده آمده است كه درباره اين سوره اين گونه ادعاى اجماع كرده اند:8.

ص: 266

آخر سورة نزلت من القرآن سورة المائدة؛(1)

آخرين سوره اى كه از قرآن نازل شده سوره مائده بود.

در روايات ما نيز چنين آمده است.(2)

آن گاه در آخر عمر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اين آيه آمده كه اى مؤمنان!مواظب باشيد و با اين گونه افراد رفاقت و ارتباط برقرار نكنيد؛كسانى كه وقتى شما،آن ها را به نماز مى خوانيد آن را به مسخره و بازى مى گيرند.

در آيه اى ديگر مى فرمايد:

(إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى ) ؛(3).سوره جمعه(62):آيه 11.(4)

به راستى منافقان مى خواهند خدا را فريب دهند در حالى كه خدا آن ها را فريب مى دهد و هنگامى كه براى نماز برمى خيزند با كسالت و بى حالى برمى خيزند.

برخى از اصحاب پيامبر به دين تظاهر مى كردند و نسبت به نماز اين گونه بودند.

خداوند متعال در سوره جمعه به طور بسيار صريح پرده از چهره اين گونه نمازگزاران جمعه برمى دارد و مى فرمايد:

(وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً) ؛(4)

و هنگامى كه تجارت يا لهو و سرگرمى را ببينند پراكنده مى شوند و به سوى آن مى روند و تو را ايستاده به حال خود رها مى كنند.

پس رفتار و حالات آنان در خصوص نماز چنين بوده و اگر تحقيق شود خيلى1.

ص: 267

مطلب به دست مى آيد.در روايات متعددى به اسانيد صحيح آمده كه حضرت امام باقر عليه السلام مى فرمايند:

ألا أحكى لكم وضوء رسول الله صلى الله عليه وآله؛(1)

براى من آب بياوريد تا در حضور شما وضوى رسول خدا صلى الله عليه وآله را بگيرم تا ببينيد آن حضرت چگونه وضو مى گرفتند.

منظور از اين سخن اين است كه در زمان امام باقر عليه السلام وضو تحريف شده بود.

در زمان اميرالمؤمنين عليه السلام حضرتش مى خواستند مردم را از نماز تراويح منع كنند.مردم فرياد زدند:واعمرا واعمرا!(2)

اين ها نمونه اى از تحريفات و تصرفاتى بوده كه درباره نماز بوده و آن گاه كه نوبت به معاويه و بنى اميه رسيد،چه شد؟من گمان نمى كنم كسى مثل ابن تيميه از بنى اميه دفاع كرده باشد.ابن تيميه گويد:

أعظم ما نقمه الناس على بنى امية شيئان:أحدهما تكلمهم فى على،والثانى تأخير

الصلاة عن وقتها؛(3)

بزرگ ترين چيزى كه مردم از دست بنى اميه ناراحت بودند و انتقاد داشتند دو چيز بود:يكى ناسزا گفتن به على و ديگرى تأخير نماز از وقت خودش.

و در مقابل اين،ائمه ما مى فرمايند:4.

ص: 268

امتحنوا شيعتنا عند ثلاث:عند مواقيت الصلاة...؛(1)

شيعيان ما را سه موقع امتحان كنيد:موقع نماز خواندنشان....

اين بدان جهت است تا خطها از هم جدا شوند.ابن تيميه به تحريف ها اقرار دارد،اما فقط تأخير نماز نبوده؛چرا كه او در حال دفاع چنين مى گويد.

از جمله تحريفات اين بود كه نماز جمعه را روز چهارشنبه خواندند،(2)زن فاحشه را براى امامت نماز جماعت فرستادند.والى كوفه در حال مستى در محراب نماز ايستاد و در محراب قى كرد(!!)(3)

اين ها همان هايى هستند كه ابوسفيان سوگند ياد كرد و گفت:

فو الذى يحلف به أبو سفيان،ما من عذاب ولا حساب ولا جنة ولا نار ولا بعث ولا

قيامة؛(4)

به آن چه ابوسفيان سوگند ياد مى كند،نه عذابى،نه حسابى،نه كتابى،نه بهشت و جهنمى هست و نه برانگيخته شدن و روز قيامتى وجود دارد.

اين ادامه همان راه و راه يزيد است كه گفت:

لعبت هاشم بالملك فلا لا خبر جاء ولا وحى نزل(5)

بنى هاشم خواستند چند روزى با حكومت بازى كنند.پس هيچ خبرى نيست و وحى هم نازل نشده است.8.

ص: 269

بنابراين،اهل بيت عليهم السلام اقامه كننده نماز هستند،اما بنى اميه نماز را تضييع كردند،آن ها به دنبال تغيير خيلى از شعائر اسلام بودند؛تصميم گرفتند منبر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را از مدينه به شام منتقل كنند(!)و تصميم گرفتند به جاى كعبه براى حج،مردم را به بيت المقدس بفرستند و فرستادند و اين كار را انجام دادند.

مى دانيد كه طبق نظر آنان العياذ بالله عبدالملك بن مروان از حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله افضل است،چرا؟!براى اين كه عبدالملك بن مروان خليفه خداست(!)و پيامبر اكرم فرستاده خداست.كدام افضل است؟خليفه يا فرستاده؟«خليفة الرجل أفضل من رسوله».بنابراين سخن،عبدالملك بن مروان از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله افضل است؟!!(1)

ائمه عليهم السلام در مقابل آن قدرت ها با آن همه امكانات،شعائر اسلامى و نماز را حفظ كردند و اين نتيجه استقامت و تحمل آن حضرات بود و معلوم شد كه«بذلتم أنفسكم فى مرضاته»و«صبرتم على ما أصابكم فى جنبه»يعنى چه؟

پس دينى را كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله آوردند،اهل بيت حفظ كردند و به بركت آن بزرگواران باقى ماند و كوشش هاى دشمنان براى بدعت گذارى با شكست مواجه شد،گرچه عده قليلى به آن عمل مى كنند،ولى دين ماند.

آرى،خيلى مهم است بعد از وفات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و در زمان بنى اميه و بنى عباس فعاليت هاى منافقان كه با آن همه امكانات براى از بين بردن اين دين صورت گرفت بى اثر بوده و اين دين محفوظ ماند.

اين دين را فقط اهل بيت عليهم السلام با عدم امكانات و با دست خالى؛با مداران.

ص: 270

كردن با دشمنان،با زندان رفتن و با تحمل مشقت ها حفظ كردند.از اين رو ما مى گوييم:اگر كسى با ائمه عليهم السلام و خط آنان دشمنى كند با خدا،دين و قرآن دشمنى كرده است.چون با بيانى كه گذشت دو خط بيشتر نيست.

پردازندگان زكات

وآتيتم الزكاة؛

و زكات را پرداختيد.

حفظ زكات نيز از جمله مواثيق بوده است.

از ادله استفاده مى شود همان گونه كه اقامه نماز،نشانه و عمود دين است،ايتاء زكات نيز نشانه دين است.از اين رو در قرآن مجيد اقامه نماز و ايتاء زكات در يك سياق آمده و در بعضى از آيات،امر به معروف و نهى از منكر نيز آمده است.

خداوند در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ ) ؛(1)

در حالى كه در اين دين دستورى به آن ها(اهل كتاب و مشركان)داده نشده بود جز اين كه خدا را به اخلاص بپرستند و از شرك به يگانه پرستى باز گردند و نماز را برپا دارند و زكات را ادا كنند و اين است دين پايدار.

در اين آيه مباركه از اصول دين،به توحيد اشاره شده،آن گاه فقط اقامه نماز و ايتاء زكات ذكر شده و به عنوان دين قيم مطرح شده است.

از آيه ديگرى استفاده مى شود كه اساسا اقامه نماز،ايتاء زكات،امر به معروف و نهى از منكر شرط امامت و از وظايف يا از اوصاف امام است كه امام بر حق بايد چنين

ص: 271

باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ) ؛(1)

كسانى كه هر گاه در زمين به آن ها قدرت ببخشيم،نماز را برپا مى دارند و زكات را ادا مى كنند و امر به معروف و نهى از منكر مى نمايند و پايان همه كارها از آن خداست.

آرى،اينان كسانى هستند كه هر گاه ما به آن ها در روى زمين مكنت،قدرت و بسط يد،نفوذ كلمه و سلطنت بدهيم نماز را اقامه خواهند كرد،زكات را خواهند پرداخت و امر به معروف و نهى از منكر خواهند كرد.امامت از ناحيه خداوند متعال است،كسى كه به رياست الاهى و امامت منصوب شد از وظايف يا از شرايط امامت و يا از اوصاف امام است كه اين چنين بايد باشد.

از اين روست كه به ائمه عليهم السلام خطاب مى كنيم و مى گوييم:شما نماز را اقامه كرديد،زكات را پرداختيد و به معروف امر كرديد.

در خصوص ايتاء زكات چند احتمال وجود دارد:

طبق روايات،برخى از ائمه عليهم السلام زمين زراعى داشتند و غلاتى برداشت مى كردند و مانند ديگر مسلمانان زكات مى دادند.احتمالات ديگر چنين است:

احتمال اول.ائمه عليهم السلام هم چنانى كه اقامه نماز مى كردند به همان شرحى كه گذشت ايتاء زكات نيز مى كردند؛يعنى احكام زكات را تعليم نمودند،مردم را بر دادن زكات واداشتند و آن احكام را از هر گونه تغيير،تبديل و تحريفى توسط منافقان حفظ كردند و نگذاشتند تصرفى واقع شود،چون زكات مثل نماز،نشانه دين است.پس1.

ص: 272

ائمه عليهم السلام زكات را به تعليم آن و بيان احكام آن حفظ كردند.

احتمال دوم.مراد از پرداخت زكات اين است كه حقوق فقراى مؤمن را رعايت كردند و زكات را به آن ها رساندند.

به سخن ديگر،آن گاه كه مردم زكوات را در اختيار ائمه عليهم السلام مى گذاشتند تا در موارد خود مصرف شود،آن طورى كه بايد ائمه عليهم السلام عمل مى كردند.

اين احتمال يكى از امتيازات ائمه عليهم السلام و امامان بر حق در مقابل امامان ضلال و گمراهى مى باشد كه ديگران اموال و حقوق شرعى را در موارد آن به مصرف نرساندند و تصرفات خلاف شرع كردند.

احتمال سوم.زكات به معناى عام اخذ شود؛يعنى امتياز ائمه عليهم السلام از مردم در مورد زكات اين بوده كه آن بزرگواران همه اقسام زكات را ايتاء مى كردند.

با استفاده از روايات،زكات چند قسم است:

1.زكات مال.

احكام اين زكات و نصاب ها و خصوصيات آن در فقه ذكر شده است.

2.زكات مقام و جاه و آبرو و حيثيت.

3.زكات علم.

در حديثى آمده كه امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

زكاة العلم نشره،زكاة الجاه بذله،زكاة المال الإفضال،زكاة القدرة الإنصاف....(1)

ائمه عليهم السلام به تمام معانى زكات،ايتاء زكات كردند.زكات مال معلوم است.زكات مقام،جاه و منزلت به اين است كه انسان وساطت كند و براى قضاى حوائج4.

ص: 273

مردم و حل مشكلات مؤمنان از آبرو و حيثيت و جاه خودش هزينه كند.زكات علم نيز نشر و تعليم آن است.

بنابراين،ائمه عليهم السلام همه اقسام زكات را داشتند و ادا كردند و خداوند متعال همه اين شئون را به آنان عنايت كرده است.

پس وظيفه امام و شرط امامت است كه زكات را در هر موردى به آن نحوى كه ضرورت اقتضا مى كند و به آن ترتيبى كه وظيفه را تشخيص مى دهد پرداخت كند.

بنابراين،احتمال دارد كه مراد از ايتاء زكات اين باشد كه امام هر يك از اين اقسام را در جاى خودش استفاده كند و به كار ببرد كه البته استفاده كردن و به كار بردن زكات به اين معناى عام،سه جهت دارد.

1.امام عليه السلام داراى اين اقسام از شئونات باشد؛يعنى امام،علم،مقام و مال را دارا باشد كه ائمه عليهم السلام چنين بوده اند.

2.آنان بدانند آن ها را در كجا و چگونه به مصرف برسانند و از چه راه و يا كدام قسم را در كجا بايد مصرف بكنند.

3.قدرت به كار بردن و استفاده كردن هر يك از شئونات را داشته باشند.

ائمه عليهم السلام داراى اين جهات بودند كه به تمام معنا ايتاء زكات كردند و از طرفى براى زكات تقسيمات ديگرى

است:زكات ظاهرى و زكات باطنى.

در تقسيم ديگر زكات واجب و زكات مستحب است.

بنابر آن چه گذشت اين معنا براى زكات خوب و شرح و بيان قابل قبولى است و با ضوابط،روايات و احوالات ائمه عليهم السلام كاملا سازگار است.ازاين رو«وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ » از خصائص ائمه عليهم السلام مى شود.

ص: 274

امركنندگان به معروف و بازدارندگان از منكر

اشاره

وامرتم بالمعروف ونهيتم عن المنكر؛

و به معروف فرمان داديد و از منكر بازداشتيد.

امر به معروف و نهى از منكر نيز از مواثيق ائمه عليهم السلام است كه به بهترين وجه به اين وظيفه قيام كردند.

همه مى دانيم كه امر به معروف و نهى از منكر ضوابط و شروطى دارد كه در كتاب هاى فقهى به تفصيل بيان شده است؛ولى مراد از امر به معروف در اين جا،در آيه مباركه اى كه گذشت،و در زيارت پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام،بايد معناى ديگرى فوق اين معنا باشد.

ظاهر آيه مباركه اين است كه از شئون و صفات امام و يا از شرايط امامت امر به معروف و نهى از منكر است.به اين بيان خوب توجه بفرماييد و در آن تأمل كنيد:

منكر،در مقابل معروف است.راغب اصفهانى مى نويسد:

عرف:المعرفة...ويضاده الإنكار.(1)

پس اگر معروف را فهميديم ناگزير منكر را هم به قرينه مقابله خواهيم فهميد.از طرفى امر،در مقابل نهى است.

اگر امر را فهميديم نهى را قهرا مى فهميم.

ائمه عليهم السلام به معروف امر مى كردند.روشن است كه امر به هر چيزى بايد متناسب با آن چيز باشد،چون امر فقط گفتن«افعل»نيست؛بلكه امر كردن به معناى واداشتن و ايجاد داعى نمودن است كه در علم اصول نيز آمده است.از طرفى معروف نيز عبارت است از معروف اعتقادى،عملى و اخلاقى.

بنابراين،ائمه عليهم السلام مردم را به معروف اعتقادى،عملى و اخلاقى

ص: 275

وامى دارند.در توضيح اين مطلب مى گوييم:

در آيه نفر چنين مى خوانيم:

(فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ ) ؛(1)

چرا از هر گرو هى،جمعى از آنان كوچ نمى كنند تا معارف و احكام دين را بفهمند و بياموزند و موقعى كه به سوى قوم خود برگشتند آن ها را از آتش جهنم بترسانند تا شايد از مخالفت با خدا بپرهيزند؟!

تفقه در دين يعنى چه؟

تفقه در دين،سه بعد دارد:

1.بعد اعتقادى،

2.بعد عملى،

3.بعد اخلاقى.

آن چه در حوزه هاى علميه خوانده مى شود يك بعد از فقه است.افعال خدا به اغراض،معلل است و مطلقا عبث در كار نيست.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاّ بِالْحَقِّ ) ؛(2)

ما آسمان ها و زمين و آن چه را ميان آن دو است جز به حق نيافريديم.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ) ؛(3)

و ما آسمان و زمين و آن چه را ميان آن هاست براى بازى نيافريديم.

ص: 276

خداوند متعال در خصوص خلقت انسان مى فرمايد:

(أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ ) ؛(1)

آيا گمان كرده ايد ما شما را بيهوده آفريده ايم و به سوى ما بازگشت نمى كنيد؟

بنابراين،خداوند متعال در خلقت انسان غرض دارد و بى جهت او را خلق نكرده است.در ذيل آيه مى فرمايد:

(وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ ) ؛

و به سوى ما بازگشت نمى كنيد؟

اين مطلب اشاره به اين است كه در جهان آخرت ثواب و عقابى وجود دارد.پس در اين عالم،معروف و منكرى

وجود دارد كه در پى آن ثواب و عقابى در آن عالم وجود دارد كه بر معروف و منكر اين عالم مترتب است.

وقتى هدف از آفرينش انسان به طور كامل حاصل مى شود كه انسان به حد كمال برسد.از طرفى به حد كمال رسيدن انسان به اين است كه در آن سه بعد گفته شده معروف به كمال برسد؛يعنى انسانى كه در دين تفقه كرده،انسان كامل است.

جهت نخست معروف اين كه از نظر فكرى و اعتقادى انحرافى نداشته باشد و از روى مبانى صحيح و متقن و ادله معتبر و براهين تام اعتقاد پيدا كرده باشد.

جهت دوم معروف اين است كه انسان از نظر عملى،فاعل واجبات و تارك محرمات باشد تا عامل به معروف و تارك منكر باشد،در نتيجه وقتى«إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ » شد در آن جا ثواب و عقاب روى حساب و در اثر خود اعمال باشد.

جهت سوم معروف از نظر اخلاقى است؛يعنى وقتى انسان به كمال معروف مى رسد كه به صفات حسنه متصف باشد و خود را از صفات سيئه تزكيه كند.5.

ص: 277

بنابر آن چه گذشت منظور از امر به معروف؛يعنى امام مردم را در بعد اعتقادى،عملى و اخلاقى وادارد تا در مسير كمال قدم بردارند و اين گونه امر به معروف به عهده امام است،او بايد كل امت را رهبرى كند تا به كمال برسند.

چرا سه بعد؟

براى اين كه انسان از قلب،اعضاى بدن و نفس تركيب يافته است.

معروف در نفس آن است كه به صفات حسنه متصف باشد و از صفات سيئه تزكيه بشود.

معروف در اعضا و جوارح بدن هم به اين است كه انسان واجبات الاهى را به جا آورد و از محرمات اجتناب بكند.

معروف در قلب به اين است كه عقيده صحيحه را با تعقل و تفكر در ادله پيدا كرده و هم چنان بر عقيده حق ثابت بوده باشد.

البته اگر انسان از مكروهات نيز اجتناب و به مستحبات عمل نمايد باز يك مرتبه در كمال پيشرفت كرده است و هم چنين است در جهات اعتقادى؛هر چه توجه بيشترى كند و جوانب ديگرى از مسائل اعتقادى را رسيدگى كند معرفت او به خدا و رسول خدا صلى الله عليه وآله بيشتر شده و در اين زمينه به مراتب كمال بيشترى دست خواهد يافت.

از طرفى اگر انسان علاوه بر محرمات و مكروهات از شبهات و امور مشتبهه نيز اجتناب كرد؛به مرتبه ديگرى از كمال پيشرفت خواهد كرد.

پس طبق آيه اى كه گذشت وقتى انسان در هر سه بعد به سرحد كمال رسيد او تربيت يافته در مكتب اهل بيت عليهم السلام خواهد بود.

بديهى است كه اعلا مراتب اين سه بعد بايد در امام باشد.مگر مى شود كه امام اين گونه امر به معروف بكند و مردم را به جهات كمال دعوت فرمايد؛ولى خود اين

ص: 278

چنين نباشد؟!قرآن كريم مى فرمايد:

(أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ ) ؛(1).سوره آل عمران(3):آيه 110.(2)

آيا مردم را به نيكى دعوت مى كنيد،ولى خودتان را فراموش مى نماييد؟

اين،شدنى نيست.پس وقتى چنين معنايى در ائمه عليهم السلام وجود داشته باشد كه ما نمى توانيم آن را درك بكنيم،پس منظور از معروف همان امام است و كسى كه با امامت مخالف مى شود منكر خواهد بود.

به عبارت ديگر،به قرينه تقابل،معروف همان پيامبر است،كسى كه با او مخالف است منكر خواهد شد.

يعنى معروف در اعلا مراتب خود تجسم در وجود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و امام مى يابد و معلوم مى شود كه آمران به معروف و ناهيان از منكر به معناى حقيقى و تام پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام هستند و اين معنا در نزد غير معصومين نخواهد بود.

البته آن چه ذكر مى كنيم به معناى سقوط امر به معروف و نهى از منكر از ديگر مردمان نيست؛بلكه وظيفه هر فرد مكلف است كه به قدر توان،وسع و تشخيص خود به معروف امر و از منكر نهى كند.

خداوند متعال در آيه مباركه مى فرمايد:

(كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ) ؛(2)

شما بهترين امتى هستيد كه به خاطر انسان ها آفريده شده ايد،چرا كه به نيكى ها امر مى كنيد و از زشتى ها بازمى داريد.0.

ص: 279

در قرائت ائمه عليهم السلام«كنتم خير أئمة»(1)آمده است.البته واقع هم همين است،گرچه فرموده اند:

«إقرؤوا كما يقرء الناس»(2)اما معناى آيه همان است كه گذشت،وگرنه چگونه هر فرد از افراد اين امت مى توانند طبق آن معنا،آمر به معروف و ناهى از منكر باشند؟

كسانى كه آن همه انواع و اقسام ظلم ها كردند و مى كنند و آن همه گناه ها مرتكب مى شوند مگر غير از اين امت هستند؟

البته ما در مباحث ديگر به اقرار بزرگان اهل سنت؛هم چون فخر رازى طبق اين قرائت،آيه را طور ديگرى معنا كرده ايم.(3)

خلاصه اين معنا از خصائص پيامبر اكرم و ائمه اطهار صلوات الله عليهم أجمعين است كه در زيارات،يكى از شهادت هايى كه درباره آن بزرگواران داده مى شود اين است كه امر به معروف و نهى از منكر كرديد؛چرا كه بايد خصوصيتى باشد،وگرنه هر مسلمانى به سهم خود امر به معروف و نهى از منكر مى كند.

جهادگران حقيقى

وجاهدتم فى الله حق جهاده؛

و در راه خدا به شايستگى و به حقيقت جهاد كرديد.

غالبا فرازهاى زيارت جامعه پيش از روايات،به آيات قرآن مجيد ناظر است،از

ص: 280

اين رو ما نخست به قرآن مجيد و در صورت لزوم به روايات و يا گاهى به دعاهاى ديگر مراجعه مى كنيم.اين جمله به آيه مباركه اى در سوره حج اشاره دارد.آن جا كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ *وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ ) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!ركوع كنيد،سجده به جا بياوريد،پروردگارتان را بپرستيد و كارهاى پسنديده انجام بدهيد.باشد كه رستگاه شويد و در راه خدا نبرد و جهاد كنيد آن گونه كه حق جهادش را ادا كرده باشيد،اوست كه شما را برگزيد.

جهاد در قرآن و روايات

اشاره

جهاد در قرآن مجيد چند نوع آمده است:

1.جهاد فى سبيل الله به طور مطلق،

2.جهاد فى سبيل الله به اموال و انفس،

3.جهاد،با وصف«كبير»،آن جا كه مى فرمايد:

(فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً) ؛(2)

(اى پيامبر!)از كافران اطاعت مكن و به وسيله قرآن با آن ها جهاد بزرگى كن.

4.جهاد فى الله،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا) ؛(3)

و كسانى كه در راه ما جهاد كنند ما همه آن ها را به راه خويش هدايت مى كنيم.

5.جهاد فى الله با وصف«حق جهاده»،آن جا كه مى فرمايد:

ص: 281

(وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ )(1) ؛

و در راه خدا نبرد و جهاد كنيد آن گونه كه حق جهادش را ادا كرده باشيد،اوست كه شما را برگزيد.

گفتيم كه شايد اين جمله از زيارت جامعه به آيه مباركه ياد شده اشاره باشد،ما حقيقت جهاد را بيان خواهيم كرد.

جهاد در روايات نيز دو جور آمده است:

1.جهاد با عدو،

2.جهاد با نفس كه از آن به جهاد اكبر تعبير شده است.(2)

حال بايد دقت كنيم:

1.جهاد فى الله يعنى چه؟

2.حق جهاده يعنى چه؟

در همه آيات قرآن مجيد دقت بايد كرد.به قول بعضى از اساتيد ما،آن گونه كه بايد با قرآن انس داشته باشيم،نداريم و شناخت ما نسبت به قرآن مجيد بسيار ناقص است.در قرآن مجيد ظرائف و دقايقى وجود دارد كه توجه به آن ها بسيار مهم است و ابوابى را براى انسان مى گشايد.

در اين آيه مباركه مى فرمايد:(جهاد فى الله ) و اين تعبير با«جهاد فى سبيل الله»فرق دارد.

ما در قرآن مجيد در چند مورد كلمه«فى»را مى يابيم.براى مثال در اين آيه مباركه مى خوانيم:5.

ص: 282

(قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) ؛(1)

بگو:من مزدى از شما در برابر رسالتم جز محبت در مورد نزديكانم(اهل بيتم)نمى خواهم.

چرا در اين جا نمى فرمايد:«إلا المودة للقربى»يا«إلا المودة بالقربى»؟بلكه مى فرمايد:«فى القربى».

از طرفى«إلا مودة القربى»خودش متعدى است،اصلا«فى»هم لازم نيست.

پس كلمه«فى»در اين جا نكته دارد.

البته كسانى كه اهل دقت نباشند مخصوصا غير اهل لسان و غير آشنا به قرآن ممكن است اشكال كنند.مثلا عالم سنى هندى صاحب تحفه اثنا عشريه در اين جا گفته كه چرا نفرمود:«للقربى»؟

البته هندى بودن او عذر نخواهد بود،اما اهل دقت نيست و ادعا مى كند كه اهل علم به قرآن است.معلوم مى شود كه چنين نيست.در اين صورت به تفاسير و اهل فن و فهم و دقت بايد مراجعه كند كه چه نكته اى دارد؟وگرنه معذور نخواهد بود،و اشكال چنين فردى تعصب و غرض ورزى خواهد بود.

اگر اشكال كننده اهل لسان باشد بيشتر جاى تعجب است،مگر اين كه حمل بر صحت كنيم و بگوييم جاهل است(!!)

ولى آيا مى شود درباره ابن تيميه حمل بر صحت كرد؛چرا كه مى گويند:او عرب است،ادعا مى كند اهل علم به قرآن هستم.در اين جا اشكال كرده كه چرا قرآن فرموده:«فى القربى»؟چرا نفرموده:«للقربى»؟!

اين ها يا از نكته آيه مباركه غافلند و يا متعصب هستند.3.

ص: 283

در اين جا جارالله زمخشرى در كتاب تفسير الكشاف كه آن را به جهت بيان نكات بلاغى قرآن مجيد نوشته،نه اين كه همه مطالبش حق است نظر جالبى دارد كه مورد قبول ابوحيان اندلسى،لغوى و نحوى معروف اهل سنت در تفسير البحر المحيط و فخر رازى قرار گرفته است.

پس اين«فى»نكته دارد.

نظير اين آيه،آيه ديگرى است كه مى فرمايد:

(وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ ) ؛(1)

و تأويل آن را جز خداوند و راسخان در علم نمى دانند.

در اين آيه نيز كلمه«فى»نكته اى دارد.

از يكى از معاصرين در حوزه علميه كه معروف به مفسر شده شنيده شد كه گفته:ما نيز از مصاديق«اَلرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ » هستيم،البته ائمه مصداق تام اين آيه هستند(!!)

او از چند جهت سخت اشتباه كرده است.

نخست آن كه در ذيل اين آيه،رواياتى آمده است،از جمله ابوبصير گويد:امام صادق عليه السلام فرمودند:

نحن الراسخون فى العلم ونحن نعلم تأويله؛(2)

ما راسخان در علم هستيم و ما تأويل آن را مى دانيم.

لسان اين روايات به گونه اى است كه اصلا غير ائمه نمى توانند؛گرچه به صورت ناقص مصداقيت داشته باشند.

دوم آن كه كلمه«فى»نكته اى دارد كه بيان خواهد شد كه قطعا با توجه به اين8.

ص: 284

نكته احدى جز ائمه حق ندارند چنين چيزى را بگويند.

سوم آن كه وجود واژه«رسوخ»در اين آيه مباركه با توجه به مفهوم آن در لغت عرب دلالت مى كند بر اين كه علم قرآن مجيد فقط در ائمه معصومين مصداقيت دارد.

چهارم آن كه اين آيه در مقام بيان اين است كه قرآن مجيد مشتمل بر محكمات و متشابهات مى باشد.آيا غير ائمه علم به متشابهات قرآن مجيد را مى توانند مدعى بشوند؟غير معصوم مى تواند بگويد:من به معناى اين آيه متشابهه علم دارم،به من مراجعه كنيد؟كسى مى تواند بگويد:هر چند امام صادق عليه السلام مصداق اتم است،ولى در بيان متشابهات به من هم مراجعه كنيد(؟!)

اگر براى آن عالم سنى عذر بتراشيم،مى گوييم:او هندى بوده و اهل لسان نيست و فخر رازى هم هر جا كجروى كند او امام المشككين است.

اين«فى»در اين موارد با حفظ معناى موضوع له كه«ظرفيت»است،نكته دارد،براى تقريب مطلب،ما در محاورات فارسى مى گوييم:شجاعت،كرامت،زهد،تقوا و علم در خاندان فلانى است.كلمه«در»به معناى ظرفيت است.

نكته اين است كه زمخشرى كه پيش از ابن تيميه بوده در تفسير الكشاف در ذيل آيه مودت چنين نوشته:

فإن قلت:هلا قيل«إلا مودة القربى»أو«إلا المودة للقربى»؟وما معنى قوله:(إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) ؟

قلت:جعلوا«قربى»مكانا للمودة ومقرا لها.

جعلوا مكانا للمودة ومقرا لها كقولك:«لى فى آل فلان مودة»،ولى فيهم هوى وحب

شديد،وتريد أحبهم و هم مكان حبى و محله،و ليست فى صلة للمودة كاللام إذا قلت:

«إلا المودة للقربى»إنما هى متعلقة بمحذوف تعلق الظرف به فى قولك:«المال فى الكيس»وتقديره إلا

ص: 285

المودة ثابتة فى القربى ومتمكنة فيها؛(1)

يعنى محبت و مودت شما بايد در اين اهل بيت و ذوى القرباى من مستقر باشد،گويى اصل خود اهل بيت ظرفند براى مودت،اين ظرف بايد پر شود؛به گونه اى كه جدايى نپذيرد.اجر رسالت من آن است كه نسبت به قرباى من مودتى باشد كه اين مودت تمكن و استقرار و ثبوت داشته باشد كه به هيچ وجه قابل تزلزل نباشد.

آن گاه زمخشرى در ذيل اين آيه،همين حديث را نقل مى كند و نزول آيه مباركه را در اهل بيت مى داند و مى نويسد:

روى أنها لما نزلت قيل:يا رسول الله!من قرابتك هؤلاء الذين وجبت علينا مودتهم؟

قال:على وفاطمه وابناهما.(2)

فخر رازى در اين زمينه به همين مطلب اشاره مى كند و چنين مى نگارد:

أورد صاحب الكشاف على نفسه سؤالا فقال:هلا قيل:«إلا مودة القربى»أو«إلا المودة للقربى»وما معنى قوله:«إلا المودة فى القربى»؟

وأجاب عنه بأن قال:جعلوا مكانا للمودة ومقرا لها،كقولك:«لى فى آل فلان مودة»،ولى فيهم هوى وحب شديد.تريد أحبهم وهم مكان حبى ومحله.(3)

گويى حب و دوست داشتن مظروفى است كه ظرف مى خواهد و اين ظرف بايد در مظروفش مستقر بشود.منظور از مظروف،اهل بيت و ذوى القربى هستند.اين ها به حب من كه محب آن ها هستم اختصاص دارند و حب من در آن جا مستقر است و از7.

ص: 286

آن جا جدايى و تزلزل ندارد.

اين موضوع در تفسير البحر المحيط و در بعضى تفاسير ديگر اهل سنت نيز مطرح شده است.(1)

در تفسير نيشابورى آمده است:

أى المودة ثابتة فى القربى متمكنة؛(2)

مودت در آن جا تمكن و ثبوت پيدا كرده است.

بنابراين،پر واضح است كه منظور از راسخان در علم،ائمه عليهم السلام هستند كه آنان هرگز از علم جدا نشدند و علم نيز از آنان جدا نشد.

جدا شدن علم از ائمه يعنى جهل و شك و چه هنگام،شك و جهل بر آن بزرگواران عارض شده است؟!!و در چه موردى ائمه عليهم السلام از روى حدس و گمان مطلبى را فرموده اند؟!

اعلم علما درباره مطلبى بعد از مدت ها استنباط و زحمت اين گونه اظهار مى كنند:الأظهر،الأقوى،والله العالم.

چه موقع ائمه عليهم السلام اين طور حرف مى زدند؟!چه زمانى آنان در بيان مطلبى شك داشتند و از روى احتمال حرف زدند؟!

به قول بعضى از اساتيد ما:اين اعلم علمايى كه به مجرد چرت زدن،همه علمش را از دست مى دهد چگونه راسخ در علم و از مصاديق آن مى شود؟!!

بنابراين،معناى«فى»در اين آيه هاى مباركه و د ر«جاهدتم فى الله » همين است.

سپس از نكته اين كه چرا فرمود:«جاهدتم فى الله »؟ و نفرمود:«جاهدتم فى الرحمان»،«فى الرحيم»،سؤال مى شود؟

شايد نكته اين باشد كه لفظ جلاله«الله»علم براى ذات مستجمع جميع كمالات5.

ص: 287

است و حضرات ائمه عليهم السلام با توجه به معنايى كه در«فى»گفتيم براى تحصيل جميع كمالات الاهى جهاد نموده و آن كمالات در آن ها رسوخ پيدا نموده و جدا نيستند و در آن جا متمكن و مستقر هستند.

ائمه اطهار با ذات ربوبى سر و كار داشتند و با خود خداوند متعال ارتباط و به خود خدا توجه داشتند.پيش تر آورديم كه امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

إن قوما عبدوا الله رغبة فتلك عبادة التجار،و إن قوما عبدوا الله رهبة فتلك عبادة العبيد و إن قوما عبدوا الله شكرا فتلك عبادة الأحرار؛(1)

همانا گرو هى خدا را پرستش مى كنند به خاطر درك ثواب و رسيدن به بهشت پس اين عبادت بازرگانان است و همانا گرو هى خدا را مى پرستند به خاطر ترس از كيفر و عذاب جهنم كه اين عبادت بردگان است و همانا گرو هى خدا را پرستش مى كنند به جهت سپاس از نعمت هاى او كه اين عبادت آزادگان است.

در روايات عامه نيز آمده است كه:

على مخشوشن فى ذات الله.

اين روايت يعنى چه؟

اين روايت در مسند احمد،تاريخ طبرى و المستدرك على الصحيحين آمده است.(2)

معناى«مخشوشن فى ذات الله»چيست؟

طبرانى و ابونعيم اصفهانى چنين نقل مى كنند:

على ممسوس فى ذات الله.(3)7.

ص: 288

به هر حال،ائمه عليهم السلام چنين هستند؛نه از روى خوف و نه از روى طمع با خود خدا كار دارند؛بلكه جهادشان فى الله است،كلمه«سبيل»هم نبايد فاصله باشد،آن ها داراى همه كمالات الاهى شدند و مظاهر صفات حق گرديدند و هر آن چه از كمالات بين مردم وجود دارد به بركت آن ها بوده و هست.

و نيز ائمه براى دعوت به خدا و حفظ دين با دشمنان جهاد نمودند.

و در جهاد با نفس مقتداى همه اهل اين معانى گشتند.

ائمه جهاد فى الله حق جهاده داشته اند.

معناى«حق الجهاد»

راغب اصفهانى درباره كلمه«جهاد»سخن لطيفى دارد،مى نويسد:

والجهاد ثلاثة أضرب:مجاهدة العدو الظاهر،ومجاهدة الشيطان،ومجاهدة النفس.

وتدخل ثلاثتها فى قوله تعالى:(وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ ) ....(1)،(2)

حق يعنى چه؟

راغب اصفهانى انصافا نكات مفيد و لطيفى در كتاب المفردات فى غريب القرآن دارد،وى درباره كلمه«حق»مى گويد:

والرابع:للفعل و القول الواقع بحسب ما يجب وبقدر ما يجب وفى الوقت الذى يجب؛(3)

وقتى كار در وقت خود و با شكل خود و با مقدار خود و در حال خود انجام بشود،حق مى گويند.

ص: 289

پس«جهاد»ابعادى دارد،و«حق»هم خصوصياتى كه اگر يكى از آن خصوصيات منتفى شود كار بر طبق حق انجام نشده.

و در قيام به امر«جهاد»ائمه عليهم السلام تمام خصوصيات را رعايت فرموده اند و لذا جهادشان«فى الله»و«حق

جهاده»بوده است.

ائمه عليهم السلام دقيقا وظايفشان را مى دانستند و در هر جا،در هر موقعيتى،با هر كسى و به هر شكلى كه لازم بوده به وظيفه خود عمل مى كردند.

اين خصوصيت ها فقط در ائمه عليهم السلام مى تواند باشد و اعقل عقلاى عالم بالاخره محاسباتش در جايى اشتباه درمى آيد و شكست مى خورد.

پس آن بزرگواران همه اقسام جهاد را در جاى خود به مقدارى كه لازم است،به شكلى كه لازم است،در حالى كه لازم است و با كسى كه لازم است انجام دادند.از اين رو در ذيل همين آيه اى كه خوانديم فرموده اند كه منظور ما هستيم.

بريد عجلى گويد:از امام باقر عليه السلام درباره آيه(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ *وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ ) ؛(1)«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!ركوع كنيد،سجده به جا بياوريد،پروردگارتان را بپرستيد و كارهاى پسنديده انجام بدهيد.باشد كه رستگاه شويد و در راه خدا

جهاد كنيد آن گونه كه حق جهادش را ادا كرده باشيد،اوست كه شما را برگزيد»پرسيدم.فرمود:

إيانا عنى ونحن المجتبون؛(2)

آن ها فقط ما هستيم و ما برگزيده شدگانيم.

در روايت ديگر در ذيل آيه مباركه:(وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ 6.

ص: 290

اَللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ) ؛(1)

«آنان كه در راه ما جهاد كنند قطعا به راه هاى خود هدايتشان خواهيم كرد و به راستى كه خدا با نيكوكاران است»فرموده اند:

نزلت فينا أهل البيت؛(2)

اين آيه درباره ما اهل بيت نازل شده است.

منظور اين است كه مقصود از اين آيه ما هستيم،نه از باب اين كه ما مصداقيم؛مصداق تام؛چرا كه غير ائمه نمى توانند مصداقيت داشته باشند.

بلى كسانى كه واقعا در اين مسير حركت مى كنند،مى گوييم:آنان در اين مسير در حركت اند.در روايتى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

هذه الآية لآل محمد ولأشياعهم؛(3)

اين آيه درباره آل محمد عليهم السلام و پيروانشان مى باشد.

اما به نحو اطلاق فقط ائمه عليهم السلام هستند ك ه«جهاد فى الله حق جهاده » را انجام دادند.

اين تعبير با اين خصوصيات بر غير معصومين صدق نمى كند.و اگر شاگردان و تربيت شدگان مكتبشان در اين مسير قدم برداشتند،اين ها مصداقيت پيدا نمى كنند تا بگوييم:اين هم مصداق،آن هم مصداق،اما آن اتم از اين!به عبارت ديگر،مصداقيت نسبت به اين آيات،آن جايى است كه عصمت باشد،اين رسوخ در علم و اي ن«جهاد فى الله حق جهاده » با عصمت همراه است.وگرنه حق جهاد به آن بيانى كه گفتيم در خارج تحقق پيدا نكرده است مگر در نزد معصومان از3.

ص: 291

اهل بيت رسول الله عليهم السلام.

آرى،گرو هى از شاگردان در اين مكتب داشته و داريم كه تربيت شدگان ائمه عليهم السلام،در اين عالم و در ساير عوالم بوده اند؛در تزكيه نفس،در جهاد با دشمنان به جان و اموال،در مجاهده با نفس،در حركت كردن به سوى خداوند متعال جهاد كردند و اينان بوده اند و هستند و حتما در آينده خواهند بود و مكتب اهل بيت عليهم السلام استمرار و ادامه دارد و الحمد لله ثمراتش نيز در طول تاريخ ظاهر شده است،اما اين ها ثمراتى براى اين شجره طيبه هستند،نه اين كه ثمره در جاى خود شجره بنشيند و آن وصفى كه به شجره مى دهيم به ثمره نيز بدهيم.

ص: 292

فالراغب عنكم مارق،واللازم لكم لاحق،والمقصر فى حقكم زاهق و الحق معكم وفيكم ومنكم و اليكم،وانتم اهله ومعدنه.

وميراث النبوة عندكم واياب الخلق اليكم،وحسابهم عليكم،وفصل الخطاب عندكم.

وآيات الله لديكم،وعزآئمه فيكم ونوره وبرهانه عندكم،وامره اليكم.

من والاكم فقد و الى الله،ومن عاداكم فقد عاد الله،ومن احبكم فقد احب الله،ومن ابغضكم فقد ابغض الله،ومن اعتصم بكم فقد اعتصم بالله؛

بنابراين هر كس از شما بازگشت،از دين خدا بيرون شده است و هر كس با شما ملازم بود،به دين خدا رسيده است.هر كس در حق شما كوتاهى كند،نابود است،حق با شما،در خاندان شما،از شما و به سوى شماست و شما اهل و معدن آن هستيد.

ميراث پيامبرى نزد شما،بازگشت خلق به سوى شما و حساب آن ها با شما و سخن جدا كننده حق از باطل نزد شماست.

آيات خدا،اراده هاى او و نور و برهانش نزد شما و امر خداوند درباره شماست.

كسى كه ولايت شما را بپذيرد ولايت خدا را پذيرفته و كسى كه با شما دشمنى ورزد با خدا دشمنى ورزيده است.

آن كه شما را دوست بدارد خدا را دوست داشته و آن كه با شما دشمنى كند با خدا دشمنى كرده و آن كه به شما تمسك جويد در واقع به خدا تمسك جسته است.

ص: 293

سه گروه در رابطه با ائمه

فالراغب عنكم مارق،واللازم لكم لاحق،والمقصر فى حقكم زاهق؛

بنابراين،هر كس از شما رو بگرداند،از دين خدا بيرون شده است و هر كس با شما ملازم باشد(به دين خدا)رسيده است.

هر كس در حق شما كوتاهى كند،نابود است.

اين فاء،فاء تفريع است؛يعنى اين فراز بر آن چه كه قبل گفته شده،مترتب شده و نتيجه آن مى باشد.

خداوند متعال ائمه را نصب كرده كه مبين فرائض،مقيم حدود و ناشر شرايع او باشند؛به طورى كه سنت آن ها سنت خدا و تمام افعالشان تجلى اراده الاهى است،ناگزير«فالراغب عنكم مارق»خيلى طبيعى است.در كجاى اين عبارات غلو وجود دارد؟!

البته اگر كسى بگويد:من قبول ندارم كه خداوند ائمه را نصب كرده است؟با چنين فردى بايد بحث كرد و براى او بايد به اثبات رساند كه ائمه عليهم السلام براى بندگان،به عنوان راهنما نصب شده اند؛در صورتى كه طرف،عناد و مرض نداشته باشد،اما غلوى در كار نيست.

گفتنى است كه اين سه جمله در فراز مذكور هر كدام از يك موضوع و محمول مركب است.

ص: 295

واژه«رغبت»در لغت عرب چنين وضع و استعمال شده كه اگر با حرف«فى»يا«إلى»تعديه بشود به معناى اقبال مى باشد و اگر با حرف«عن»تعديه بشود به معناى ادبار و اعراض خواهد بود.

اعراض كنندگان از ائمه

اشاره

فالراغب عنكم مارق؛

بنابراين روبرگردان از شما،از دين خدا بيرون شده است.

راغب اصفهانى گويد:

رغب:أصل الرغبة السعة فى الشىء...فإذا قيل:رغب فيه وإليه يقتضى الحرص عليه...(1)

و إذا قيل:رغب عنه اقتضى صرف الرغبة عنه و الزهد فيه.

هر دو استعمال در قرآن مجيد آمده است،آن جا كه مى فرمايد:

(إِنّا إِلَى اللّهِ راغِبُونَ ) ؛(2)

ما به طرف خداوند متعال اقبال داريم،(به آن جهت حركت مى كنيم و به آن طرف سعى داريم).

در آيه ديگر آمده است:

(أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي ) ؛(3)

آيا تو از خدايان ما روى گردانى؟

و در آيه ديگر مى خوانيم:

ص: 296

(وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ ) ؛(1).الكافى:496/5،حديث 5،بحار الأنوار:124/22،حديث 94،فتح البارى:96/9.(2)

و چه كسى جز افرادى كه خود را به سفاهت و نادانى افكنده اند از دين و آيين ابراهيم روى گردان خواهد شد؟

در اين دو آيه كلمه«رغب»به معناى اعراض و رو برگرداندن است.

در حديث معروفى نيز آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

النكاح سنتى فمن رغب عن سنتى فليس منى؛(2)

ازدواج راه و روش من است،كسى كه از طريقه و روش من روى برگرداند از من نيست.

از اين حديث علاوه بر آن كه محل شاهد ماست،استفاده مى شود كه اعراض از سنت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اعراض از خود پيامبر اكرم است.

البته ما خواهيم خواند كه به بركت حب و اطاعت رسول خدا صلى الله عليه وآله،انسان از او مى شود و اين مطلب را از كتاب و سنت ثابت خواهيم كرد،در اعراض نيز همين طور است كه اگر انسان از آن حضرت اعراض كرد از او نخواهد بود.

پس اگر پيامبر اكرم فرموده باشند كه اعراض كننده از سنت من،از من نخواهد بود،حال آن كسى كه از اهل بيت او اعراض كند چگونه خواهد بود؟آيا او مى تواند ادعا كند كه من از رسول الله و از امت آن بزرگوار هستم؟

از اين روست كه اگر كسى از ائمه عليهم السلام اعراض كند.«مارق»خواهد بود.9.

ص: 297

«مروق»در لغت

لغويان كلمه«مروق»را به معناى«خروج»گرفته اند.به نظر مى رسد،مروق از خروج اخص باشد و مطلق الخروج نيست؛بلكه خروج خاصى است.جوهرى مى نويسد:

مرق السهم من الرمية مروقا،أى خرج من الجانب الآخر ومنه سميت الخوارج مارقة،

لقوله عليه السلام:يمرقون من الدين كما يمرق السهم من الرمية.(1)

كلمه«مرق»در جايى به كار مى رود كه چيزى در جايى ثابت،مستقر و استحكام دارد،سپس از آن جا جدا گردد و ديگر برنگردد.در حديث صحيح اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند:

امرت بقتال الناكثين و القاسطين و المارقين.(2)

در حديث ديگرى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به ام سلمه فرمود:

اسمعى يا أم سلمة،قولى واحفظى وصيتى واشهدى وأبلغى(أن عليا)هذا أخى فى الدنيا و الآخرة،نيط لحمه بلحمى و دمه بدمى،منى ابنتى فاطمة ومنه ومنها ولداى الحسن و الحسين،وعلى أخى وابن عمى و رفيقى فى الجنة،و هو منى بمنزلة هارون من موسى غير أنه لا نبى بعدى...يا أم سلمة!على يقاتل الناكثين و القاسطين و المارقين بعدى.(3)

ص: 298

ابن تيميه اين حديث را چون قتل طلحه،زبير،معاويه و اتباعشان را واجب مى كند،انكار كرده است؛(1)ولى هيچ

راهى براى خدشه در سندش وجود ندارد و ما آن را به طور مبسوط اثبات كرده ايم.(2)

منظور از ناكثين اهل جمل،و از قاسطين اهل صفين و از مارقين اهل نهروان هستند.(3)

مارقين جزء اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام بودند.به تعبير ما،اين ها در ولايت اميرالمؤمنين داغ بودند و به گونه اى استحكام داشتند،ولى مروق پيدا كردند و از ولايت و دين خارج شدند؛به گونه اى كه اهل سنتى كه از ناكثين و قاسطين دفاع مى كنند به ضلالت و گمراهى اهل نهروان قائل اند و گمراهى آن ها بين مسلمانان متفق عليه است.

اين ها كسانى بودند كه در ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام استحكام و استقرار داشتند،اما طورى عوض شدند كه در شهادت اميرالمؤمنين،امام حسن مجتبى و سيدالشهدا عليهم السلام دست داشتند،آنان از اهل بيت در واقع از دين برگشتند كه تا برهه اى از زمان آلت دست بنى اميه بودند و بعدها به جان هم افتادند.

آرى،ضلالت خوارج بين همه فرقه ها متفق عليه است؛حتى ابن تيميه قبول دارد كه اهل نهروان گمراه و از دين خارج هستند و بايد با اين ها برخورد و مبارزه مى شد و از بين مى رفتند.

پس كار انسان بدين جا منتهى مى شود كه هر گاه از اهل بيت عليهم السلام2.

ص: 299

رو برگرداند حكم اهل نهروان را خواهد يافت.

شايد كسى بگويد كه اهل صفين و اهل جمل نيز بر امام زمانشان قيام كردند،پس چطور نسبت به آن ها ناكثين و قاسطين تعبير شده است؟

به عبارت ديگر چنان كه در شرح عبارت:«ومن حاربكم مشرك»خواهد آمد،از محاربان با اميرالمؤمنين عليه السلام؛يعنى اهل جمل و صفين به«مشركان»تعبير شده است،اما از اهل نهروان به«مارقين».

تفاوت اين دو بيان بايستى روشن شود.

ملازمان با ائمه

واللازم لكم لاحق؛

و كسى كه ملازم شما باشد لاحق است.

ملازم يعنى چه؟

لاحق يعنى چه؟

لاحق به چه كسى؟به كجا؟

پر واضح است كه معناى ملازمت در اين جا،ملازمت به جسم نيست.مى گويند:فلانى ملازم فلانى است؛يعنى هميشه باهم هستند.

پس مقصود از ملازمت،ملازمت معنوى است؛يعنى از نظر اعتقادى،عملى و اخلاقى متابعت داشتن و همراه ائمه عليهم السلام بودن.

بديهى است كه اين متابعت،فرع معرفت است،از اين رو هر چه معرفت انسان به آن بزرگواران بيشتر باشد،متابعت و پيروى بيشتر خواهد بود.اگر شما بخواهيد از كسى پيروى بكنيد و او را بر حق بدانيد هرچه معرفت شما بر حقانيت او بيشتر بشود التزامتان به متابعت از او بيشتر خواهد بود.از اين رو مراتب معرفت و بالتبع اطاعت و متابعت مختلف است.

ص: 300

شاهد بر اين معنا آيه قرآن مجيد است،آن جا كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ ) ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!تقواى خدا پيشه كنيد و با صادقان و راستگويان باشيد.

اين خطاب،تا روز قيامت به همه مؤمنان است كه با راستگويان باشند.معلوم است كه منظور،بودن جسمى نيست؛بلكه بودن معنوى است؛يعنى متابعت و پيروى در عقيده،فكر،رأى و عمل.

هم اينك در محاورات عرفى نيز همين گونه است كه مى گويند:فلانى با فلانى است؛يعنى در عقيده و نظر با او موافق است.

بنابراين،وقتى من صادقان را شناختم كه چه كسانى هستند مأمورم كه با آن ها باشم،و هرچه معرفت من به آن ها بيشتر باشد با آن ها بيشتر خواهم بود و از آن ها جدا نخواهم شد.

از طرفى وقتى طبق احاديث فريقين ثابت شد كه مراد از صادقان ائمه اطهار عليهم السلام هستند(2)روشن مى گردد كه خداوند متعال به ما امر كرده كه از نظر معنوى،با آن بزرگواران باشيم.

از طرف ديگر اطاعت از آن ها،اطاعت مطلق خواهد بود،چون فرمود:«با راستگويان باشيد»و نفرمود:در كجا،در چه بابى از ابواب فقه،يا تفسير يا حديث و در چه زمانى و در چه مكانى با آن بزرگواران باشيد و اين بيان اطلاق دارد؛يعنى در همه افعال،اقوال،ترك ها،حركات،سكنات،عقايد،احكام،سنن و آداب با آنان باشيد.7.

ص: 301

از اين رو ما با اين آيه بر عصمت ائمه عليهم السلام استدلال كرديم،چون امر به بودن با آنان به نحو اطلاق است و هيچ قيدى ندارد.

از اين جاست كه در روايتى پيشواى هشتم امام رضا عليه السلام به ابن ابى محمود فرمود:

يابن أبى محمود!إذا أخذ الناس يمينا وشمالا فالزم طريقتنا،فإنه من لزمنا لزمناه ومن

فارقنا فارقناه...؛(1)

اى پسر ابى محمود!هر گاه مردم به سمت چپ و راست رفتند تو ملازم راه ما باش؛چرا كه اگر كسى ملازم ما باشد،ما ملازم او خواهيم بود و هر كه از ما جدا شود،از او جدا خواهيم شد.

معلوم مى شود قضيه طرفينى است كه اقبال از يك طرف،اقبال از طرف ديگر را در پى دارد،و اين نظير كلام خداوند متعال است كه مى فرمايد:

(فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ ) ؛(2)

پس مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم.

از دقت در استعمال كلمه ملازمت در موارد مختلف نكته ديگرى كشف مى شود كه ملازمت به معناى واقعى و حقيقى به مخلوط شدن مى انجامد،اگر كسى با كسى ملازم بود،او محسوب مى شود و به تعبير بعضى ها يكى

مى شوند.از اين رو در لغت آمده است:لازمه أى عانقه و معانقه را ملازمه گفته اند.در لسان العرب چنين آمده است:2.

ص: 302

...وعانقه معانقة وعناقا:التزمه فأدنى عنقه من عنقه....(1)

وقتى دو نفر با هم با محبت معانقه مى كنند،به هم مى چسبند و گويى نمى خواهند از هم جدا شوند و يكى مى شوند.

پس التزام به معناى اعتناق آمده است.از اين رو در كعبه به«الملتزم»مى روند و قسمتى از كعبه را بغل مى كنند و به آغوش مى گيرند.التزام به اين معنا باز محبت مى خواهد كه داعى و محرك اصلى آن حب است كه به

اين جا مى انجامد.در واقع حب است كه معرفت در پى دارد،يا بگوييد:معرفت است كه حب در پى دارد.هنگامى كه متابعت پيدا مى شود و اين متابعت به نحوى مى گردد كه به التزام و آن گاه به يكى شدن مى انجامد.

درباره جناب سلمان آمده است كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

سلمان منا أهل البيت؛(2)

سلمان از ما اهل بيت است.

به راستى سلمان فارسى چه كرده كه اين سخن درباره او گفته شده است؟

بنابر آن چه گذشت،التزام عملى؛يعنى اطاعت و متابعت لازم است كه هر چه بيشتر باشد براى انسان قرب بيشتر مى آورد.شاهد اين مطلب از قرآن كريم اين آيه است كه مى فرمايد:

(قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ ) ؛(3)

بگو:اگر خدا را دوست داريد از من پيروى كنيد تا خداوند نيز شما را دوست بدارد.1.

ص: 303

اين نيز طرفينى است،مرا دوست بداريد،از من متابعت كنيد آن گاه خدا شما را دوست مى دارد.

محبت،متابعت مى آورد،وقتى متابعت تحقق پيدا كرد،از طرف محبوب محبت شروع مى شود ناگزير هر چه محبت بيشتر شد،متابعت بيشتر مى شود و به مقام«منا»مى رسد.

بعضى از بزرگان به عصمت جناب سلمان قائلند كه البته معناى اين عصمت بايد روشن شود.

مصداق تام اين ارتباط در بين اهل بيت،پيامبر اكرم و امير مؤمنان على عليهم السلام بوده است كه چگونه حضرت امير با پيامبر اكرم متابعت،ملازمت و التزام داشتند؟

قثم بن عباس،برادر عبدالله بن عباس است،از او پرسيدند:چطور شده كه پسر عمويتان على عليه السلام از همه شماها به پيامبر نزديك تر و مقرب تر است وارث پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شده است؟

در پاسخ مى گويد:

لأنه كان أولنا برسول الله صلى الله عليه وآله لحوقا وأشدنا به لزوقا؛(1)

زيرا كه او در ميان ما نخستين كسى بود كه به پيامبر خدا صلى الله عليه وآله پيوست و بيشتر از همه ما همراه پيامبر و ملازم آن حضرت بود.

طبيعى است كه هر چه اين چسبيدن بيشتر و شديدتر باشد،همان اندازه نتيجه،بركت و ثمره خواهد داشت.

در احوالات علما تا همين اواخر همين گونه بوده،ولى در زمان ما كم شده استت.

ص: 304

كه برخى از شاگردان با استاد ملازمت داشتند؛يعنى علاوه بر اين كه در درس حاضر مى شوند در جلسه خانه نيز حاضر مى شوند و در مسافرت نيز

همراه استادند،حتى از يكى از اساتيدم راجع به ميرزا محمد تقى شيرازى شنيدم كه هر وقت استادش فاضل اردكانى مى خواست به حمام برود او حاضر مى شد و با ايشان همراهى مى كرد،حتى بقچه استاد را برمى داشت كه هم پيرمرد بود و به كمك نياز داشت و هم حق استادى را ادا مى كرد و هم مطلب ياد مى گرفت.

آرى،امير مؤمنان على عليه السلام به خانه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى رفتند و هم چنين رسول الله صلى الله عليه وآله به خانه حضرت امير مى رفتند و مطالبى گفت و گو مى شد،آن حضرت مى فرمايد:

...و قد كنت أدخل على رسول الله صلى الله عليه وآله كل يوم دخلة وكل ليلة دخلة فيخلينى فيها أدور معه حيث دار،و قد علم أصحاب رسول الله صلى الله عليه وآله أنه لم يصنع ذلك بأحد من الناس غيرى،فربما كان فى بيتى يأتينى رسول الله صلى الله عليه وآله،أكثر ذلك فى بيتى.وكنت إذا دخلت عليه بعض منازله أخلانى وأقام عنى نسائه فلا يبقى عنده غيرى،و إذا أتانى للخلوة معى فى منزلى لم تقم عنى فاطمة ولا أحد من بنى،وكنت إذا سألته أجابنى و إذا سكت عنه وفنيت مسائلى ابتدأنى...؛(1)

من با پيامبر خدا صلى الله عليه وآله روزى دو مرتبه،يك مرتبه در روز و يك مرتبه در شب ملاقات داشتم....

اين همان ملازمه است،آيا معرفتى كه اميرالمؤمنين نسبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله داشتند.با معرفتى كه ديگران داشتند مساوى بود؟آيا حبى كه آن حضرت داشتند با1.

ص: 305

حب ديگران مساوى بود؟

طبيعى است آن چه كه به اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد عشرى از اعشارش به ديگران نرسيد.

عبدالله بن عباس گويد:علم و دانش به ده قسم تقسيم شد،نه قسم آن در نزد على عليه السلام بود و يك قسم آن بين ما تقسيم شد و آن حضرت در اين يك قسم تقسيم شده نيز با ما شريك است.(1)

اين امر بديهى است.كجاى آن غلو،بى مدرك و بى منطق است؟

شما ملاحظه كنيد كه حب،انسان را به كجا مى رساند،كه در روايات اهل سنت نيز آمده است كه پيامبر اكرم

صلى الله عليه وآله به حسنين عليهما السلام اشاره مى كنند و مى فرمايند:

من أحبنى وأحب هذين وأباهما وأمهما كان معى فى درجتى؛(2)

كسى كه من،اين دو و پدر و مادر اين دو را دوست داشته باشد در روز قيامت با من و در رتبه من خواهد بود.

برخى نمى توانند اين مطالب را تحمل بكنند كه حب اهل بيت چنين نتيجه اى دارد.بنابر آن بيانى كه گذشت،قطعا حب همين نتيجه را دارد كه انسان در درجه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله خواهد بود.3.

ص: 306

كوتاهى كنندگان در حق ائمه

والمقصر فى حقكم زاهق؛

هر كس در حق شما كوتاهى كند،نابود است.

كلمه«قصر»در لغت عربى،هم متعدى به خودش آمده و هم متعدى به حرف جر.و آن گاه معناى قصر به لحاظ حرف جر مختلف مى شود.

اگر قصر خودش متعدى باشد به معناى محدود كردن،

اگر توسط حرف جر«من»باشد به معناى نقصان،

اگر با حرف«على»تعديه شود به معناى اكتفا كردن،

اگر با حرف«عن»تعديه شود به معناى عجز و ناتوانى،

و اگر با حرف«فى»تعديه شود به معناى«كوتاهى كردن عمدى»خواهد بود.(1)

المقصر فى حقكم،يعنى كسى كه در شناخت ائمه عليهم السلام كوتاهى كند ناگزير از ملازم بودن با آنان محروم خواهد بود.شايد اتم مصاديق ملازمت جناب سلمان باشد كه به آن بزرگواران چنين ملحق شد و از اهل بيت گشت.

زراره گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

أدرك سلمان العلم الأول و العلم الآخر و هو بحر لا ينزح و هو منا أهل البيت بلغ من علمه أنه مر برجل فى رهط....(2)

پس مقصر در حق اهل بيت عليهم السلام نمى تواند به آن جا برسد كه معرفت داشته باشد،قهرا تبعيت،اطاعت و انقياد نخواهد داشت.از اين رو بين او و ائمه فاصله زياد

ص: 307

خواهد شد و او از آن بزرگواران دور خواهد بود.

توضيح مطلب اين كه انسان يا عالم است يا جاهل،و جاهل نيز يا قاصر است و يا مقصر.جاهل قاصر در زمان هاى گذشته وجود داشته،اما در زمان فعلى جاهل قاصر داريم يا نه؟محل بحث است.شايد در اين زمان چنين افرادى بسيار اندك باشند؛مثل كسانى كه در جنگل ها زندگى مى كنند و به طور كلى از هر جاى ديگرى منقطع هستند و كسى به آن جا رفت و آمد ندارد و در عين حال انسان هستند.

پس اصل وجود جاهل قاصر را به نحو موجبه جزئيه نمى شود منكر شد،اما جاهايى كه كم ترين تمدنى را دارا هستند ادعاى جاهل قاصر مشكل است.

البته ما فعلا بحث صغروى نداريم،ما مى گوييم:اگر كسى واقعا قاصر و از شناخت خداوند متعال،يا پيامبر اكرم،يا ائمه و يا هر معرفتى از معارف دينى عاجز باشد بر حسب قواعد با چنين جاهلى جور ديگرى رفتار مى شود و خدا خودش مى داند كه چگونه رفتار كند،به ما مربوط نيست.

سخن در جاهل مقصر است كه تكليف وى چيست؟

اگر كسى جاهل باشد و بداند كه جاهل است و از روى عمد در پى معرفت و علم نباشد و در تاريكى جهل باقى بماند چنين فردى از نظر شرعى،عقلى و عقلايى مورد مذمت است و معذور نخواهد بود.

شاهد اين مطلب اين است كه وقتى انسان دچار كم ترين سردرد مى شود،براى مداواى آن اقدام مى كند تا اين درد را برطرف كند.اگر در آبادى محل زندگى طبيبى يا داروخانه اى نباشد مى پرسد و به نزديك ترين آبادى كه در آن جا طبيب يا دارو وجود دارد به هر وسيله اى خود را مى رساند.

آرى،كم ترين سردرد انسان را به حركت وامى دارد،كه اگر حركت نكند هم خودش،خويشتن را ملامت مى كند و هم ديگران او را سرزنش مى نمايند.

ص: 308

به راستى آيا به دست آوردن معرفت دينى و رسيدن به يكى از حقايق معنوى به قدر يك سردرد نبايد براى انسان داعويت و محركيت داشته باشد؟

بديهى است كه اگر انسان جاهل براى به دست آوردن معرفت با فرض تمكن حركت نكند و ادعاى عجز نمايد،از او قبول نمى كنند و ملامتش مى نمايند.

از طرفى،برخى جاهل هستند،اما نه تنها به جهلشان و به جاهل بودنشان جاهل اند؛بلكه خود را عالم هم مى دانند.از اين رو آنان هرگز سؤال نمى كنند؛مثل كسى كه در مسيرى با همت و جديت حركت مى كند تا به مكه برسد،غافل از اين كه اين راه،راه هندوستان است،نه حجاز؛ولى معتقد است كه اين راه به مكه منتهى مى شود و از احدى نمى پرسد كه راه مكه،كجاست و با كمال جديت همين راه را ادامه مى دهد؛چرا كه او احتمال اشتباه نمى دهد كه از كسى بپرسد.

مگر كسى در بين راه به او برسد،از او بپرسد كه كجا مى روى؟در اين صورت او از جهل مركب به جهل بسيط وارد خواهد شد تا بعد او را دانشمندى از جهل بيرون بياورد و دستش را بگيرد و واقعا او را در راهى قرار دهد كه به حجاز منتهى مى شود.

جهالت مردم درباره اهل بيت

مردم در خصوص اهل بيت عليهم السلام چند گروه هستند:

1.كسانى كه ملازم آن بزرگواران هستند كه ما از آن ها به شيعيان تعبير مى كنيم؛همان كسانى كه به اهل بيت عليهم السلام معرفت دارند و حق آن ها را شناختند و در پى اين معرفت،از آن بزرگواران تبعيت و اطاعت كردند و در اين تبعيت و اطاعت و انقياد باقى ماندند كه واقع معناى تشيع نيز همين است.

2.كسانى كه از آنان رو برگرداندند و جدا شدند كه قدر متيقن از اين ها خوارج هستند كه در معناى مروق بيان شد كه مطلق الخروج نيست،گرچه در لغت اين طور گفته باشند.

ص: 309

اين ها كسانى بودند كه خوب قرآن مى خواندند،عبادت مى كردند و نمازهاى با خضوع و خشوع به جا مى آورند.

در روايتى آمده است:روزى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در جمع اصحاب در مسجد نشسته بودند،در اين حال شخصى وارد شد و به آن ها سلام نكرد و گذشت و آن طرف مسجد به نماز ايستاد.حضرت فرمودند:چه كسى بلند مى شود او را به قتل برساند؟

ابوبكر گفت:من اى رسول خدا!

وقتى دست به شمشير برد،ديد كه آن مرد مشغول نماز است؛چه نماز با خشوعى!گفت:عجب،كسى كه چنين نماز مى خواند من او را به قتل برسانم؟آن گاه برگشت.

دوباره پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:چه كسى مى رود اين شخص را به قتل برساند؟!عمر گفت:من اى رسول خدا!

او چون اولى رفت و ديد نماز مى خواند و او را به قتل نرساند.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله براى بار سوم فرمودند:چه كسى او را به قتل مى رساند؟امير مؤمنان على عليه السلام فرمودند:من اى رسول خدا!

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

أنت إن أدركته؛

اين كار توست به شرطى كه او را پيدا كنى.

وقتى حضرت على عليه السلام رفت،او رفته بود.

حضرت فرمودند:

ص: 310

لو قتل ما اختلف من امتى رجلان؛

اگر او كشته مى شد دو نفر در ميان امت من با هم اختلاف پيدا نمى كردند.

آن گاه درباره اين شخص فرمودند:

إن هذا وأصحابه يقرؤون القرآن لا يجاوز تراقيهم يمرقون من الدين كما يمرق السهم من الرمية ثم لا يعودون فيه.(1)

با توجه به اين روايت معلوم مى شود كه ابوبكر و عمر نسبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چه اندازه اخلاص داشتند و چه قدر به نبوت و حقانيت آن حضرت معتقد بودند و از اوامر حكمت آميز آن حضرت كه بايد بى چون و چرا اطاعت بشود،پيروى مى كردند.

آرى،اين گونه افراد اصلاح پذير نيستند و چاره اى جز شمشير ندارند.

3.غلات:اين ها كسانى هستند كه محبتشان به زعم خودشان نسبت به اهل بيت عليهم السلام آن ها را به غلو وادار كرده است كه به الوهيت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله قائل شده اند و نسبت به برخى از ائمه به نبوت قائل شده اند و برخى ديگر به الوهيت آنان قائل شده اند.

4.كسانى كه رسما با اهل بيت عليهم السلام دشمنى مى كنند،كه از آن ها به«نواصب»تعبير مى شود.

5.كسانى كه مقام اهل بيت عليهم السلام را كمتر از آن چه كه هستند،قائلند و ائمه را با كسانى كه به امامت آن ها معتقد هستند،مساوى مى دانند.

گفتنى است ما در مقدمات بحث درباره غلو و تقصير به تفصيل سخن گفتيم و معناى غلو و تقصير را بيان كرديم.

ما از روايات استخراج كرديم كه منظور6.

ص: 311

اهل بيت عليهم السلام از غلو و تقصير چيست و در نهايت در اين زمينه سخنى از علامه مجلسى رحمه الله نقل كرديم.(1)

كوتاه سخن اين كه بايد ائمه عليهم السلام را بشناسيم،چون متابعت بدون شناخت و معرفت معنا يا فايده ندارد و معرفت هر كسى از طريق خود او بهتر است تا از طريق ديگرى.بهتر است انسان از خود شخص بپرسد،اگر راستگو باشد واقعيت را بگويد،چرا به ديگران مراجعه كنيم كه ديگران بعضى از روى غرض،بعضى از روى حب،بعضى از روى حسد،بعضى با گمان،بعضى از روى حدس و بعضى با سوءظن او را معرفى خواهند كرد.

اما اگر خود شخص،خودش را معرفى كند و راست بگويد،مدرك و حجت خواهد بود.

درباره پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام نيز چنين است.شكى نيست كه ائمه عليهم السلام داراى حالات و مقاماتى بودند و فضايلى داشتند و صادق القول بودند كه همه اين ها از امور مسلمه و طبق روايات معتبرى به ما رسيده است.

بنابراين سه مقدمه،اگر روايت معتبرى حاكى از شأنى از شئون امام عليه السلام باشد كه اين شأن با موازين شرعى و عقلى منافات نداشته باشد ما موظفيم طبق آن روايت به امام عليه السلام معتقد بشويم،مگر اين كه كسى در اين مقدمات مناقشه داشته باشد كه اگر معاند نباشد او را تفهيم مى كنند و مناقشه اش برطرف مى شود.

به نظر مى رسد هيچ شيعى حتى غير شيعى منصف در هيچ يك از اين مقدمات مناقشه نمى كند.

بنابر آن چه گذشت ما نمى توانيم مقامات و منازل ائمه عليهم السلام را با عقولب.

ص: 312

قاصر خودمان تعيين كنيم و حد و حدودى براى آن ها قرار بدهيم كه اگر بيش از آن حد به نظر رسيد آن را به غلو نسبت دهيم.

پس همه اين مطالب را بايد در نظر داشت و اگر جز اين باشد مقصر خواهيم بود و مقصر نيز زاهق خواهد بود،چرا زاهق؟

كلمه«زهق»يعنى هلك،تلف و بطل(1).

سر مطلب در اصل وجوب نصب امام است.ما بنابر مبانى عدلى نصب امام را بر خداوند متعال واجب دانستيم و معرفت امام از نظر عقلى و نقلى واجب است.در حديث قطعى الصدور آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمودند:

من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية؛(2)

كسى كه بميرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهليت مرده است.

طبيعى است اگر كسى بر معرفت و تبعيت از روى معرفت كوتاهى كند،مرگ او،مرگ جاهلى خواهد بود و آن مساوى با زهوق و تلف شدن است.

پس وقتى حكمت نصب امام در امت معلوم شد و فايده معرفت امام را دانستيم خواهيم فهميد كه عدم معرفت چه نتيجه اى در پى دارد.در حديث ديگرى4.

ص: 313

2- .اين حديث با متون متفاوتى در منابع بسيارى آمده است از جمله: المحاسن:154/1،حديث 79،الامامة و التبصره:2،كفاية الأثر:296،وسائل الشيعه:246/16،حديث 23،المناقب، ابن شهرآشوب:212/1 و 18/3،الكافى:377/1،حديث 3،الخصال:479،عيون اخبار الرضا عليه السلام: 59/2،حديث 20،كمال الدين:409،بحار الأنوار:321/32،حديث 292،العمده:471،حديث991،مسند، احمد بن حنبل:96/4،مجمع الزوائد:224/5،مسند ابى داود:259،المعيار و الموازنه:24،المصنف:598/8، حديث 42،مسند ابى يعلى:366/13،حديث 7375،صحيح ابن حبان:434/10،المعجم الكبير:388/19، المعجم الأوسط:70/6،كنز العمال:103/1،حديث 464.

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

إنما مثل أهل بيتى فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجى ومن تخلف عنها هلك؛(1)

همانا مثل اهل بيت من در ميان شما(امت)مانند كشتى نوح عليه السلام است كسى كه بر كشتى سوار شود،نجات مى يابد و كسى كه از سوار شدن خوددارى كند هلاك خواهد شد.

ركوب در سفينه اهل بيت،يعنى با اهل بيت بودن و ملازمت با آنان،مساوى با نجات است و عدم ملازمت مساوى با هلاكت است.بنابراين،بودن با صادقان ملازمت با آن هاست.

به عبارت ديگر،وقتى راه نجات و فلاح و صلاح به راه اهل بيت منحصر شد،پس هر راه ديگرى جز راه آن بزرگواران باطل است.

فقط اهل بيت حق اند

اشاره

از اين روست كه علامه حلى رحمه الله نقل مى كند كه از خواجه نصير الدين طوسى رحمه الله سؤال شد:براى چه شما قائليد كه راه به اهل بيت منحصر است و جز راه آنان،راه ديگرى نيست؟

پاسخ داد:ما دو حديث را با هم جمع بكنيم اين طور مى شود.از طرفى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

ستفترق امتى على ثلاث وسبعين فرقة،واحدة ناجية و الباقون فى النار؛(2)

ص: 314

به زودى امت من به هفتاد و سه گروه پراكنده مى شوند،كه يكى از آن ها نجات مى يابند و بقيه در آتشند.

از طرف ديگر فرمودند:

إنما مثل أهل بيتى فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجا ومن تخلف عنها هلك؛

به راستى كدام يك از اين دو حديث از نظر سندى و دلالتى ايراد دارد؟

در اين صورت نتيجه طبيعى و روشن خواهد بود.خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً) ؛(1)

به درستى كه باطل نابود شدنى است.

ماعداى حق،هيچ است.از اين روست كه به دنبال اين عبارات مى فرمايد:

والحق معكم وفيكم ومنكم و اليكم،وانتم اهله ومعدنه؛

حق با شما،در خاندان شما،از شما و به سوى شماست و شما اهل و معدن آن هستيد.

وقتى بنا شد جز اهل بيت،همه باطل باشند و باطل نابود است،پس اهل بيت حق هستند،نه ديگران و حق،يكى است،نه بيشتر.1.

ص: 315

حق يعنى چه؟

حق در لغت عرب به معناى ثبوت،استحكام،صحت و مطابقت است.راغب اصفهانى در معناى واژه«حق»مى نويسد:

أصل الحق المطابقة و الموافقة.(1)

در منابع ديگر لغوى آمده است:

و هو يدل على إحكام الشىء وصحته،فالحق نقيض الباطل.(2)

در علم فقه در كتاب بيع يكى از مسائل مقدماتى مورد بحث اين است كه:ما هو الحق؟

روشن است كه ما در شريعت حقوق و احكامى داريم،فرق بين حكم و حق چيست؟اين بحث مفصلى دارد.

از طرف ديگر،يكى از اسماء خداوند متعال«الحق»است.

بنابراين،هر آن چه كه ثابت باشد و هيچ شكى در آن راه نداشته باشد،ما از آن به«حق»تعبير مى كنيم و

شهادت مى دهيم.براى نمونه مى گوييم:

إن الموت حق و البعث حق و الجنة حق و النار حق.

ما به اين امور ثابت شهادت مى دهيم،نمى شود در اين امور تشكيك كرد تا چه رسد به انكار.

از سوى ديگر،«حق»نقيض«باطل»است،شىء زائل را باطل مى گويند.در كتاب العين آمده است:

الحق نقيض الباطل.(3)

ص: 316

باطل نابود است و حق ثابت و ماندنى كه هيچ وقت از بين نمى رود،عوض نمى شود و هميشه محفوظ

مى باشد.

حق از ديدگاه قرآن

اينك آياتى را از قرآن كريم مى آوريم تا حق و احكام آن را بيشتر بشناسيم.شما مى دانيد كه عزيزترين خلايق از اولين و آخرين نزد خداوند متعال پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.

خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اين گونه مى فرمايد:

(أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النّارِ) ؛(1)

آيا تو مى توانى كسى را كه درباره او عذاب قطعى شده است رهايى دهى يا كسى را كه در آتش و دوزخ است بيرون بياورى؟

به راستى اى پيامبر!تو با تمام قرب و شأنى كه پيش من دارى آيا مى توانى اين كار را بكنى؟وقتى كلمه عذاب درباره كسى به حق و حقيقت و به تحقيق صادر شد و بر او منطبق گشت،احدى نمى تواند آن را تغيير بدهد و پس و پيش بكند،گرچه اشرف مخلوقات باشد.

پس انسان بايد با خداوند متعال به گونه اى رفتار كند كه رشته ارتباط قطع نشود و كلمه عذاب درباره او مصداقيت پيدا نكند كه ديگر چاره اى نباشد؛بلكه مجالى باشد كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله دخالت كند.

از خصوصيات حق اين است كه چيزى از آن كم نمى شود و چيزى هم بر آن اضافه نمى شود.چرا؟

چون اگر چيزى از آن كم يا اضافه كنيم،آن را از حق بودن خارج كرده ايم و اين

ص: 317

مساوى است با بطلان.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ ) ؛(1).سوره مائده(5):آيه 48.(2)

حق را با باطل نياميزيد.

حق را بايد پذيرفت و اين از جمله احكام حق در قرآن مجيد است كه حق را در هر حال بايد پذيرفت،زير بار آن

بايد رفت؛چه مطابق ميل انسان باشد چه نباشد.نمى شود كه به خاطر اهوا و اميال يا از هر حيثى از حيثيات ديگر از حق دست برداشت.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ ) ؛(2)

از هوا و هوس هاى آن ها پيروى مكن و از آن چه به حق بر تو نازل شده است،روى مگردان.

افكار،آرا و انظار انسان در مقابل حق صفر و بى ارزش است.اگر تمام عالم جمع بشوند و همه متفقا بر خلاف حق حرفى بزنند اين با صفر مساوى است.همه بايد پيرو حق باشند.هيچ گاه حق نمى شود تغيير پيدا كند و مطابق اميال،افكار و آرا عوض بشود.در آيه ديگرى آمده است:

(وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ ) ؛(3)

اگر حق از هوس هاى آن ها پيروى مى كرد و طبق تمايلات آن ها رفتار مى نمود البته آسمان ها و زمين و هر كس در آن هاست،تباه مى شدند.

معلوم مى شود كسانى كه در برابر حق قرار مى گيرند،داعيه فساد در روى زمين دارند.اصولا بعد از اين كه معلوم شد موضوعى حق است،چون و چرا درباره آن1.

ص: 318

درست نيست و معنا ندارد.در آيه ديگرى مى خوانيم:

(يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ ) ؛(1)

آن ها پس از روشن شدن حقيقت باز با تو مجادله مى كنند و از اعتراض خويش دست برنمى دارند.

وقتى معلوم شد كه موضوعى حق است،بايد از آن اطاعت و تبعيت كرد و بدون چون و چرا مطيع آن بود و نبايد درباره آن جدال نمود؛چرا كه حق عوض نمى شود،تبعيض قبول نمى كند و تغيير و تعدد پيدا نمى نمايد.

پس كسانى كه مى گويند:حق متعدد است،همه به حق مى رسند،هر كسى به مقدارى از حق مى رسد.اين خلاف نص قرآن است؛چرا كه قرآن مجيد مى فرمايد:

(فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ ) ؛(2)

آيا بعد از حق،چيزى جز ضلالت و گمراهى وجود دارد؟

يكى ديگر از خصوصيات حق اين است كه حق،خودش را معرفى مى كند و به معرف نياز ندارد.ديگران به

توسط حق بايد شناخته بشوند.حق بايد براى شناخت ديگران ميزان و معيار باشد،نه اين كه كسى معرف حق باشد؛

زيرا كسى كه مى خواهد حق را معرفى كند از دو حال خارج نيست.يا از روى علم حرف مى زند و يا از روى گمان.

اگر از روى علم حرف مى زند،پس از خود حق اخذ كرده و اگر از روى گمان حرف مى زند،قرآن مى فرمايد:

(إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً) ؛(3)

گمان و پندار هرگز انسان را از حق بى نياز نمى كند و به حق نمى رساند.6.

ص: 319

ازاين روست كه وقتى در جنگ جمل آن شخص خدمت امير مؤمنان على عليه السلام آمد عرض كرد:يا اميرالمؤمنين!من در شك افتادم؛در يك طرف طلحه،زبير،عايشه و بزرگان اصحاب قرار دارند و در طرف ديگر شما و اصحابتان هستيد.حق كجاست من متردد شده ام؟

حضرت فرمودند:

اعرف الحق تعرف أهله؛(1)

تو اول حق را پيدا كن و حق را ميزان براى اشخاص قرار بده و آن گاه اهل حق را خواهى شناخت.

حضرت در روايت ديگرى مى فرمايند:

اعرف الرجال بالحق لا الحق بالرجال؛(2)

افراد را با ترازوى حق بشناس نه اين كه حق را با نگاه به افراد بشناسى.

هيچ گاه نبايد گفت:چون فلانى اين كار را انجام داد،پس اين كار درست است،فلانى آدم درستى است كه كار درستى انجام داد.

نه،حق،دائر مدار اشخاص نيست؛بلكه اشخاص و ارزش آن ها دائر مدار حق هستند.ما نبايد به اشخاص به جهت صرف شخصيت آن ها احترام بكنيم.

از خصوصيات ديگر حق اين است كه هرگز احساس تنهايى و ضعف نمى كند.اگر همه اهل عالم از حق اعراض كنند،هيچ تأثيرى بر حق ندارد،براى او اصلا مهم نيست كه تمام مردم به طرف او بيايند يا نه.

البته اگر در كنار حق نباشند،غصه مى خورد،اما در حقانيت او تأثيرى ندارد،5.

ص: 320

قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ) ؛(1)

بگو:اين حق از سوى پروردگارتان براى شما آمده است؛هر كس مى خواهد ايمان بياورد(و اين حقيقت را بپذيرد)و هر كس مى خواهد كافر گردد.

بنابراين،ما بايد به سوى حق برويم و طالب حق باشيم،آن را پيدا كنيم و از آن پيروى نماييم،وگرنه حق در جاى خود قرار دارد.

نبايد انتظار داشته باشيم كه حق به خانه ما بيايد،ما بايد به خانه حق برويم.از اين رو بحث شده كه در داستان سقيفه و مسائل بعدى آن،آيا اميرالمؤمنين عليه السلام موظف بودند مردم را به سوى خودشان دعوت كنند و قيام به سيف نمايند؟

حضرت در روايتى مى فرمايند:

...يا جابر!مثل الإمام مثل الكعبة إذ يؤتى ولا يأتى؛(2)

اى جابر!مثل امام مثل كعبه است كه سراغ كعبه مى روند و كعبه به سراغ كسى نمى آيد.

در حديث ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

يا على!أنت بمنزلة الكعبة تؤتى ولا تأتى؛(3)

اى على!جايگاه تو همانند كعبه است كه مردم بايد به سراغ آن بروند و كعبه به سراغ آن ها نمى آيد.

آن گاه خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:8.

ص: 321

(قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ ) ؛(1)

بگو:اى مردم!حق از طرف پروردگارتان به سوى شما آمده،هر كس در سايه اين حق هدايت يافت به سود خودش هدايت يافته و هر كس گمراه گردد به زيان خود گمراه مى گردد و من وكيل شما نيستم.

آن گاه به پيامبر خدا صلى الله عليه وآله خطاب مى شود:

(وَ اتَّبِعْ ما يُوحى إِلَيْكَ وَ اصْبِرْ حَتّى يَحْكُمَ اللّهُ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ ) ؛(2)

و بايد تنها از آن چه به تو وحى مى شود پيروى كنى و بايد صبر و شكيبايى را پيشه كنى تا خداوند حكم و فرمان خود را صادر كند؛چرا كه او بهترين داوران است.

يعنى اى پيامبر!اگر به سراغ شما نيامدند،شما به وظيفه خود عمل كردى و خداوند متعال احكم الحاكمين است.

عجيب اين كه هميشه و در طول تاريخ بين حق و باطل كشمكش وجود داشته است،قرآن كريم مى فرمايد:

(كَذلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ ) ؛(3)

اين گونه خداوند براى حق و باطل مثال مى زند.

عجيب تر اين كه هميشه در همه امت ها اكثريت از حق اعراض كردند،آن جا كه مى فرمايد:

(بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ ) ؛(4)

اما اكثر آن ها حق را نمى دانند از آن روى گردانند.4.

ص: 322

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ ) ؛(1)

بلكه او حق را براى آنان آورده،ولى بيشتر آنان از حق ناخرسند هستند.

با توجه به اين آيات به راستى آيا مى شود انسان عاقل از حق خوشش نيايد؟

چرا بايد حق تلخ باشد؟كه در روايتى آمده است:«الحق مر»؛حق،تلخ است.

چرا حق در ذائقه انسان تلخ است؟

آيا اين نفس حق است كه در ذائقه انسان تلخ است يا نفس خود انسان است كه حق را تلخ مى بيند؟

اين بيان قرآن كريم است كه مى فرمايد:

(بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ ) ؛

بلكه او حق را براى آنان آورده،ولى بيشتر آنان از حق ناخرسند هستند.

با استفاده از آيات قرآن مجيد معلوم شد كه امام و امامت چنين است،ما بايد به آن شناخت پيدا كنيم و اعراض ما و عدم اعراض ما براى او نفع و ضررى ندارد و هرگز حق،از افكار،اهوا و اميال ما پيروى نخواهد كرد.

عجيب است كه بنا به روايات تاريخ و سيره،امير مؤمنان على عليه السلام هيچ تغييرى نكردند؛چه آن وقتى كه مردم بعد از 25 سال كه آن حضرت كنار بودند به ايشان رو آوردند و چه آن وقتى كه مردم از آن حضرت اعراض كرده بودند،هيچ فرقى برايشان نكرده بود؛چرا كه شأن حق،چنين است و حق با اهل بيت عليهم السلام است و هرگز حق از اهل بيت و اهل بيت از حق جدا نمى شوند.0.

ص: 323

حق با على است

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديث شريف قطعى فرمودند:

على مع الحق و الحق مع على؛(1)

همواره على با حق است و حق همراه على است.

اين حديث را بيش از 20 صحابى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله روايت كرده اند و در اين زمينه ام سلمه رحمة الله عليها خيلى زحمت كشيده است.(2)

در تاريخ نوشته اند:روزى معاويه در دوران حكومت خود وارد مدينه شد،همه به ديدارش رفتند،سعد بن ابى وقاص نيز در محفل حضور داشت.معاويه خواست او را در حضور جمع سبك كند.از اين رو گفت:اين شخص كسى است كه ما را بر حقى كه داريم يارى نكرد و از ما طرفدارى ننمود.

سعد از معتزله صدر اسلام بود،گفت:من از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شنيده ام كه فرمودند:

على مع الحق و الحق مع على؛

همواره على با حق است و حق همراه على است.

مگر تو بر حق بودى كه من از تو طرفدارى كنم؟

معاويه گفت:پيامبر چنين سخنى را كجا فرمودند؟

گفت:خانه ام سلمه.

برخاستند و به منزل ام سلمه رفتند،ام سلمه فرمود:آرى،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله

ص: 324

در منزل من در حضور اين ها چنين فرمودند.(1)

اهل سنت اين حديث شريف را در كتاب هاى خود به اسانيد صحيح روايت كرده اند.حاكم نيشابورى در المستدرك على الصحيحين بعد از نقل چند سند مى گويد:

هذه الأحاديث كلها صحيحة على شرط الشيخين ولم يخرجاه.(2)

در اين احاديث جمله هاى ظريفى وجود دارد كه حضرت دعا كردند و فرمودند:

اللهم ادر الحق معه حيث دار؛(3)

خدايا!حق را بر گرد على قرار بده،هر جا كه هست.

اميرالمؤمنين عليه السلام در هر جايى و در هر زمانى كه باشند و هر قولى بگويند و هر فعلى و حركت و سكونى انجام دهند،حق است.

در روايت ام سلمه جمله ديگرى است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

لن يفترقا حتى يردا على الحوض؛

هرگز از يك ديگر جدا نخواهند شد تا كنار حوض بر من وارد شوند.

به نظر من اين جمله خيلى ظريف است و نكته اى دارد.آن گاه ام سلمه مى گويد:حضرت فرمودند:

من اتبعه اتبع الحق ومن تركه ترك الحق،عهدا معهودا قبل يومه هذا.

اصلا از اولين روزى كه ائمه عليهم السلام به وجود آمدند چنين به وجود آمدند.

بنابر آن چه گذشت حق با اهل بيت عليهم السلام است.وقتى كلمه حق در اين جا0.

ص: 325

همان باشد كه نقيض باطل است،پس هر چه كه حق است با اهل بيت است كه هر گاه بين اهل بيت و غير آن ها به طور مطلق در هر مقوله اى،مقابله اى پيش آيد،آن طرف باطل و حق،همين جاست.

و اگر مراد از كلمه حق مصاديق حق باشد كه خدا،قرآن و دين باشد باز حق در اهل بيت عليهم السلام مستقر خواهد

بود.

گفتنى است كه كلمه«فيكم»در اين جا همانند«فى»در آيه مباركه مودت نكته اى دارد،آن جا كه مى فرمايد:

(قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ) ؛(1)

بگو:من هيچ مزدى از شما در برابر رسالتم نمى خواهم مگر اين كه به اهل بيتم محبت بورزيد.

يعنى حق در اين جا مستقر است و محلش اين جاست و اين جا قرار داده شده.روزى كه قضايا بر دو قسم،حق و باطل تقسيم شد حق،در اين جا قرار داده شد.

ام سلمه گفت:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمودند:

ومن تركه ترك الحق،عهدا معهودا قبل يومه هذا.

بنابراين،فقط بحث جنگ على عليه السلام و معاويه و يا غصب ابوبكر و سقيفه نيست؛بلكه چنين چيزى از اول اين گونه مقرر و تمام شده است.از اين رو كه در كتاب هاى شيعه و سنى آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به على مرتضى عليه السلام فرمود:

والإيمان مخالط لحمك ودمك كما خالط لحمى و دمى؛(2)1.

ص: 326

ايمان با گوشت و خونت آميخته شده آن سان كه با گوشت و خون من آميخته شده است.

آرى،از اصل خلقت چنين بود.به راستى آيا اين گونه فهميدن و معتقد شدن به جبر مى انجامد؟

اين معنا وقتى است كه ما«اصالة الحقيقه»را اخذ كنيم كه حق در شما خاندان است.اما اگر به مجاز اخذ كنيم مى شود:«والحق فى اتباعكم»يا«والحق فى الاقتداء بكم»و درستى اين تفسير پرواضح است.

آن گاه مى فرمايد:

ومنكم و اليكم؛

از شما و به سوى شماست.

اهل بيت عليهم السلام چنين هستند.البته وقتى ما مى گوييم اهل بيت،عنوان اهل بيت شامل خود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز هست كه ما درباره آن در آيه تطهير بحث كرديم كه هر جا حق باشد،از شما و منتهى به شماست.به خطبه ها و كلمات امير مؤمنان على عليه السلام در نهج البلاغه مراجعه كنيد،همه در توحيد،نبوت،معاد و ديگر معارف است و ديگران همه شاگرد آن حضرت هستند.

در تاريخ آمده است:روزى حجاج به چهار تن از بزرگان علماى زمان خود از جمله حسن بصرى نامه نوشت كه نظرتان را در مسئله جبر و اختيار بنويسيد.

يكى در بصره بود،ديگرى در كوفه،آن يكى در جاى ديگر و چهارمى در منطقه ديگر،هر چهار تن به اين مسئله جواب دادند،پاسخ هر يك از آن ها كلامى از اميرالمؤمنين عليه السلام بود.(1)

بنابراين،اگر منظور از حق خدا،ايمان،قرآن و معتقدات راستين باشد،همه از8.

ص: 327

اميرالمؤمنين و ائمه اطهار عليهم السلام اخذ شده است.اينان حق را براى ما معرفى كردند و ما را به اين حقايق دعوت كردند و تعليم نمودند.

ابن ابى الحديد در مقدمه شرح نهج البلاغه به نحو اجمال مى گويد كه تمام علوم اسلامى از امير مؤمنان على عليه السلام است.(1)

ولى بنده به تفصيل به اثبات رساندم كه تمام علوم اسلامى در صدر اسلام به توسط امير مؤمنان على عليه السلام در بلاد اسلامى منتشر شده است.(2)اين پژوهش بر اساس كتاب هاى اهل سنت است،چون طرف خطاب ابن تيميه بود.

نگاهى به دانش حضرت امير

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در حديثى گهربار مى فرمايند:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛(3)

من شهر علم هستم و على دروازه آن است.

در حديث ديگرى مى فرمايند:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛(4)

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

در سخن ديگرى به اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب مى كنند و مى فرمايند:

أنت تبين لامتى ماختلفوا فيه من بعدى؛(5)

ص: 328

تو پس از من هر آن چه را امت در آن اختلاف دارند واضح و آشكار مى سازى.

از طرفى خود اميرالمؤمنين عليه السلام هم مى فرمايند:

سلونى قبل أن تفقدونى؛(1)

پيش از اين كه مرا از دست بدهيد و نيابيد آن چه را كه نمى دانيد از من بپرسيد.

البته همه اين احاديث در منابع اهل سنت با سندهاى متفاوت آمده است.

اهل حق چه كسانى هستند؟

وانتم اهله ومعدنه؛

و شما اهل و معدن آن هستيد.

اهل بيت عليهم السلام اهل حق و معدن آن هستند حق نزد آن ها است و هر جا كه باشد از آن هاست.از آن بزرگواران عليهم السلام گاهى به معدن،گاهى به خزائن و گاهى به عيبه تعبير مى كنند.

بنابراين،ائمه عليهم السلام همان علم و دانشى هستند كه هيچ گونه جهلى در آن راه ندارد،آنان نورند كه ظلمتى در آن راه ندارد،كمال اند كه نقصى در آن نيست،عدل اند كه هيچ گونه ظلم و ستمى در آن نيست و هدايتى هستند كه ضلالتى در آن نيست؛خلاصه آنان،حق محض هستند.

آرى،سيره،روش و منش حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براى ما درس است و اگر به آن عمل كرده بوديم و از آن حضرت به واقع پيروى نموده بوديم چنين نبوديم

ص: 329

كه هستيم.

در روايتى آمده:ابن عباس گويد:در حضور امير مؤمنان على عليه السلام سخن از خلافت به ميان آوردم،آن حضرت فرمود:

أما و الله،لقد تقمصها ابن أبى قحافة أخوتيم وأنه ليعلم أن محلى منها محل القطب من الرحى...فما راعنى إلا و الناس إلى كعرف الضبع قد انثالوا على من كل جانب حتى لقد

وطىء الحسنان وشق عطفاى...؛(1)

آگاه باشيد به خدا سوگند!پسر ابوقحافه(ابابكر)،جامه خلافت را به زور بر تن كرد،در حالى كه مى دانست جايگاه من نسبت به خلافت و جانشينى،چون محور آسياب است به آسياب كه دور آن حركت مى كند...روز بيعت،فراوانى مردم چون يال هاى پرپشت كفتار بود،از هر طرف مرا احاطه كردند تا آن كه نزديك بود حسن و حسين(عليهما السلام)را لگدمال كنند و رداى من از دو طرف پاره شد....

مردم در آغاز اين گونه با حضرت على عليه السلام بيعت كردند،بعد از بيعت آمدند و گفتند:اى امير مؤمنان!مهلتى بدهيد و با معاويه كارى نداشته باشيد،تا فعلا مدينه آرام بشود و سلطنت،رياست،خلافت و امامت شما در بلاد حجاز مستقر بشود.

حضرت فرمودند:

أتأمرونى أن أطلب النصر بالجور؟لا و الله!ولا أفعل ما طلعت شمس ولاح فى السماء نجم،والله،لو كان مالهم لى لواسيت بينهم وكيف وإنما هو أموالهم...؛(2)ت.

ص: 330

آيا به من مى گوييد با ظلم و ستم بر مسلمانانى كه به آن ها مسلط شده ام،پايه هاى حكومتم را استوار سازم و بر دشمنانم پيروز شوم؟نه،به خدا سوگند!هرگز چنين نخواهد شد تا روزگار باقى است و تا وقتى كه ستاره اى در آسمان مى بينم.

به خدا سوگند!اگر اين اموال،مال من بود در ميان آن ها به تساوى تقسيم مى كردم،چه رسد به اين كه اموال خودشان است.

آرى،معاويه نبايد يك لحظه در حكومت باشد.از اين روست كه برخى نادانان ايراد مى كنند و مى گويند:اميرالمؤمنين عليه السلام سياست نداشتند(!!)

ميراث داران نبوت

وميراث النبوة عندكم؛

ميراث پيامبرى نزد شماست.

اين قضايا از خصائص و مواريث نبوت است.مى فرمايد:«وميراث النبوة»،نمى فرمايد:«ميراث الأنبياء».

البته آن هم درست است،ولى ميراث نبوت يعنى حق محض،عدل محض،علم محض،نور محض و هدايت محض،و اين ميراث نبوت است؛يعنى ائمه عليهم السلام خصائص نبوت را دارا بودند،ولى نبى نيستند،آنان تمام آن چه را كه لازمه نبوت است داشتند،ولى نبى نيستند.

و اگر مراد از نبوت،انبيا باشد،مواريث انبيا نيز نزد ائمه عليهم السلام است و اين تعبير نيز درست است.

زيرا هر كدام از پيامبران مواريثى داشتند.براى مثال حضرت موسى عليه السلام عصا داشتند.ما جنبه مادى آن را مى گوييم،وگرنه رمز آن داراى معانى و جهات ديگرى است.

فرض كنيد كه منظور از انگشتر سليمان عليه السلام همان انگشتر است كه نزد امام عليه السلام است،يا نه آن انگشتر،رمزى براى معانى ويژه اى است،ضمن اين كه

ص: 331

جنبه مادى آن نيز محفوظ باشد.ما بعضى از مطالب را در شرح عبارت«وورثة الأنبياء»گفتيم.

محاسبه مردم در قيامت توسط ائمه

واياب الخلق اليكم،وحسابهم عليكم؛

بازگشت خلق به سوى شما و حساب آن ها با شماست.

برگشت و رجوع خلق به سوى ائمه عليهم السلام است.راغب اصفهانى درباره واژه«اياب»اين گونه مى نويسد:

الأوب:ضرب من الرجوع وذلك أن الأوب لا يقال إلا فى الحيوان الذى له إرادة

والرجوع يقال فيه وفى غيره(1).

بنابراين بيان،«اياب»از رجوع اخص است.در قرآن مجيد آمده است:

(إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ ) ؛(2)

همانا بازگشت آن ها به سوى ماست.سپس حسابشان بر ماست.

يعنى اياب خلايق به سوى ما و حساب آن ها بر ماست و ما طرف حساب آن ها هستيم.

از يكى از معاصرين ما كه ادعاى علم مى كند سؤال شده:نظر شما درباره زيارت جامعه چيست؟

در پاسخ گفته:زيارت جامعه درست نيست؛چرا كه در آن عبارتى هست كه با نص قرآن منافات دارد.قرآن مى فرمايد:

(إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ ) .

همانا بازگشت آن ها به سوى ماست.سپس حسابشان بر ماست.

ص: 332

در زيارت جامعه مى گويد:واياب الخلق اليكم،وحسابهم عليكم؛«بازگشت خلق به سوى شما و حساب

آن ها با شماست».

از طرف ديگر،زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام غلو دارد و غلو هم باطل است.پس زيارت جامعه صحت ندارد(!)

شكى نيست كه هر چه با قرآن مجيد تعارض و تنافى داشته باشد مزخرف است،اما آيا واقعا اين جمله غلو است و با قرآن منافات دارد؟

نكاتى ارزشمند

اشاره

ما پاسخ اين شبهه را ضمن مطالبى بيان مى كنيم كه در عين حال شرح اين جمله از زيارت جامعه و نيز اثبات مقامات ائمه اطهار عليهم السلام خواهد بود.

اما پيش از ذكر مطالب،تذكر دو نكته ضرورى است.

نكته نخست.انسان بايد در هر مبحث در پى يافتن حقيقت باشد؛چرا كه عقيده صحيح داشتن جزء وظايف ماست.زيرا همان گونه كه در احكام شرعى فرعى بر مردم تقليد واجب است كه مجتهد تحقيق مى كند و حكم شرعى را استنباط مى نمايد،چون او مكلف است كه هم براى خودش هم براى مقلدين خود،به ادله نظر كند و به حكم الله برسد همه قائلند كه در مسائل اعتقادى تقليد جايز نيست.

بنابراين ما در پى انجام وظيفه و تكليف هستيم؛يعنى رضاى خدا را مى خواهيم تحصيل كنيم،بايستى با تقوا و با احتياط حركت كنيم و بر اساس علم و يا حجت شرعى عمل كنيم.از اين رو هيچ گونه تعصبى در مسائل اعتقادى نبايد داشته باشيم و دنبال نفع يا ضرر كسى نباشيم.

نكته دوم.درباره پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام نيز به طور كلى بايستى با تقوا تحقيق كنيم و به علم برسيم و معرفت توأم با تقوا باشد.

با توجه به اين دو نكته مى گوييم:

ص: 333

ما به طور كلى درباره ائمه عليهم السلام اين گونه معتقديم كه اين بزرگواران عبد خداوند متعال و مخلوق او هستند.

اينان شريك خداوند متعال نيستند،نه خدا در اين ها حلول كرده،نه با خداوند متعال متحد هستند،نه فرزندان خداوند متعال هستند،نه خداوند متعال با اين ها خويشى دارد؛بلكه اينان عباد صالح او هستند كه به بركت عبادت و بندگى با خضوع و خشوع بى نظير،خداوند متعال به آنان مقاماتى داده و در نزد حضرتش قربى يافته اند و به مقامات،منازل و حالاتى رسيده اند كه در اين باره روايت هاى بسيارى داريم.در روايتى حضرت امام سجاد سلام الله عليه مى فرمايند:

...كان على عليه السلام و الله عبدا لله صالحا أخو رسول الله صلى الله عليه وآله ما نال الكرامة من

الله إلا بطاعته لله ولرسوله وما نال رسول الله الكرامة من الله إلا بطاعته؛(1)

اميرالمؤمنين سلام الله عليه فقط از راه عبوديت به اين مقامات رسيده اند.

ائمه عليهم السلام از اين راه به مقاماتى نائل شده اند كه ديگران راه نيافته اند،طبع قضيه اين است كه ديگران به آن ها حسد ورزند و به بغض و دشمنى با آن ها روى آورند.

بنابراين،ما معتقد هستيم كه اهل بيت عليهم السلام عباد هستند؛اما عباد مكرمون،و اين را بدان جهت گفتيم كه كسى نگويد ما نسبت به ائمه عليهم السلام بيش از آن چه كه هستند معتقديم.هرگز اين طور نيست و خود اهل بيت عليهم السلام اين معنا را ابطال و رد مى كنند.

ما پيش تر در اين باره به تفصيل سخن گفتيم؛ولى در زمان ما كسانى پيدا شده اند كه در منازل و مقامات ائمه عليهم السلام تشكيك مى كنند.اين ها از دو حال خارج نيستند:يا تقوا ندارند،يا ادله را درست بررسى و تحقيق علمى نكرده اند.1.

ص: 334

چنان كه اشاره شد،اين امور،به آسانى به دست نمى آيد،وقتى اهل فنى بخواهد يك فرع فقهى را از كتاب و سنت از لا به لاى روايات مختلف،با اختلاف كلمات فقها،ادعاهاى اجماع و امثال ذلك استنباط كند با همه ادوات و ابزار كارى كه در اختيار دارد چقدر زحمت دارد؟!

پس اين افرادى كه فرضا باتقوا هستند و تشكيك مى كنند نتوانستند به اين امور برسند تا معتقد شوند،از اين رو:

اولا مقتضاى تقوا اين است كه به قدر وسع،طاقت و سعه نظر و استعدادشان كار كنند تا معتقداتشان تصحيح بشود و از خود ائمه عليهم السلام نيز كمك بگيرند.

ثانيا اگر تلاش كردند و به نتيجه نرسيدند به حوزه علميه مراجعه كنند كه در هر رشته اى متخصصينى وجود دارند و با آنان مطرح كنند و پاسخ بگيرند و اين اقتضاى قاعده تقواست،وگرنه خلاف آن خواهد بود.دست كم اين است كه انسان سكوت كند و در اين امور اظهار نظر نكند و به بهانه اين كه اين امور از ضروريات مذهب نيست پس ضرورت ندارد انسان فكر و تلاش كند،اين قضايا را انكار نكند؛بلكه مقتضاى تقوا براى غير متخصص،سكوت است.

البته نبايد از يك نكته ديگر غافل باشيم كه اين مطالب را نبايد در محيط و يا جوى مطرح كنيم كه در آن جا كسانى زندگى مى كنند كه اساسا به امامت اهل بيت عليهم السلام اعتقاد ندارند و پيروان ديگران هستند.طرح اين مطالب در چنان جوى شايد با ادله تقيه سازگار نباشد.هم چنان كه انكار اين امور در چنان جوى به نفع دشمنان تمام مى شود.

ولى ما معتقديم كه حتى اين قبيل مطالب اعتقادى دقيق اگر با دو شرط مطرح بشود هيچ مشكلى پيش نمى آيد:شرط اول:با متانت و ادب و با رعايت موازين اخلاقى گفته شود.

ص: 335

شرط دوم:به صورت مستند و از مدارك معتبر نقل گردد.

تحقيقاتى كه اين جانب انجام داده ام و بارها چاپ شده و در دنيا منتشر شده است؛با رعايت اين جهات بوده است و حقايق همان گونه كه هست مطرح شده است.

يك بحث قرآنى

اينك مطالبى را با تحقيق در آيات قرآن مجيد مى آوريم:

مطلب يكم.در قرآن مجيد ضمائرى كه به خداوند متعال كه متكلم وحده است برمى گردند گاهى مفردند و گاهى جمع.از طرفى فعلى كه به خدا اسناد شده گاهى به صورت مفرد آمده و گاهى به صورت جمع.

در قرآن مجيد در داستان خضر و موسى عليهما السلام سه فعل واقع شده و اين سه فعل از يك نفر سر زده،ولى فاعل سه جور آمده است.

هنگامى كه حضرت موسى از كار حضرت خضر تعجب كرد از او توضيح خواست.حضرت خضر با فعل«أردت»پاسخ داد:

(أَمَّا السَّفِينَةُ فَكانَتْ لِمَساكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَها) ؛(1)

اما كشتى به گرو هى از مستمندان تعلق داشت كه با آن در دريا كار مى كردند من خواستم آن را معيوب كنم.

در پاسخ ديگر با فعل«أردنا»گفت:

(وَ أَمَّا الْغُلامُ فَكانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينا أَنْ يُرْهِقَهُما طُغْياناً وَ كُفْراً*فَأَرَدْنا) ؛(2)

و اما آن نوجوان پدر و مادرش باايمان بودند و ما نخواستيم كه اين نوجوان پدر

ص: 336

و مادر خود را از راه ايمان بيرون ببرد و به طغيان و كفر وادارد پس چنين اراده كرديم.

فعل سوم را با«أراد ربك»پاسخ داد و گفت:

(وَ أَمَّا الْجِدارُ فَكانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما وَ كانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ يَسْتَخْرِجا كَنزَهُما) ؛(1)

و اما ديوار به دو نوجوان يتيم در شهر متعلق بود و زير آن،گنجى وجود داشت كه به آن ها متعلق بود و پدر آن ها مرد صالحى بود،پس پروردگار تو اراده كرد كه آن ها به سن بلوغ برسند و گنجشان را استخراج كنند.

در اين جا فعل از حضرت خضر عليه السلام سر زده،ولى به خدا نسبت داده شده است.

اين يك بحث قرآنى است و نكات آن بابى را براى اهل تحقيق مى گشايد و در جاى خود به تفصيل بايد بحث شود،اما آن چه كه در اين جا اشاره مى شود اين كه در مواردى«إا»و در موارد ديگرى«نحن»آمده است و در اين موارد مفسران در پى نكته هستند.بايستى اهل فن تحقيق كنند و روى ميزان اظهار نظر نمايند.

يكى از وجوه اين است كه دلالت بر عظمت دارد؛يعنى در مواردى كه خداوند متعال اراده كند عظمت كار را تفهيم نمايد،يا خود را تعظيم كند به صيغه جمع بيان مى نمايد.

آيا واقعا همين گونه است؟

پرسش اين است كه اين فعلى كه انجام يافته و كسانى يا كسى در طول خداوند2.

ص: 337

متعال در تحقق اين فعل دست داشته باشند آيا اين جمع بر وجه حقيقت استعمال شده است؟

چرا حضرت خضر در اين يك جا گفت:«أردنا؛من و خدا خواستيم»و در جاى ديگر گفت:«أردت؛من خواستم»،حال اين كه فاعل خودش بود؟

آيا مى شود به وجهى اين صيغه هاى جمع را بر حقيقت حمل كرد؟

اگر كسانى وجود داشته باشند كه اراده آن ها اراده خداوند متعال باشد چطور؟

در قرآن كريم آمده است:

(وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) ؛(1)

و آن ها تنها فرمان او را اجرا مى كنند.

اين ها طبق مراتبشان مأمورين و جنود خداوند متعال هستند.چون جنود نيز مراتب دارند.

مطلب دوم.در قرآن مجيد در موارد زيادى فاعل،يك شخص معين است كه همه مفسران اتفاق نظر دارند كه

اين فعل از او سر زده است؛ولى وقتى خداوند متعال فعل را حكايت مى كند به صيغه جمع مى آورد.

در مورد ديگرى دو نفر به طور مشخص فاعل كارى هستند،ولى فعل به جمع اسناد شده است.

ما در اين باره به اجمال در ذيل آيه ولايت سخن گفته ايم.صدقه اى كه در حال ركوع واقع شد از شخص اميرالمؤمنين عليه السلام بود،ولى فعل به صيغه جمع آمده است،آن جا كه مى فرمايد:7.

ص: 338

(الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ) ؛(1)

همان كسانى كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى پردازند.

علامه امينى رحمه الله در كتاب الغدير نظايرى براى اين تعبير در قرآن مجيد بر اساس روايات و احاديث جمع آورى كرده اند.(2)

اين گونه موارد به تأمل و انديشه نياز دارد كه چه نكته اى هست؟چرا فعلى كه از يك نفر سر زده به صيغه جمع آمده است؟چرا كه كلام خداست و لابد حكمتى دارد.وگرنه خلاف واقع خواهد بود كه فعلى از يك نفر سر زده،بگويند:جمعى اين كار را انجام داده اند؟بايد نكته اى داشته باشد.

قرآن كريم خودش را اين گونه معرفى مى كند:

(لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ) ؛(3)

هيچ گونه باطلى،نه از پيش رويش،و نه از پشت سرش به سراغش نمى آيد؛چرا كه از سوى خداوند حكيم و شايسته ستايش نازل شده است.

مطلب سوم.در قرآن مجيد يك فعل به خداوند متعال اسناد مى شود و در جاى ديگر همان فعل به غير بارى تعالى.در موردى مى خوانيم:

(اللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها) ؛(4)

خداوند جان ها را به هنگام مرگ مى گيرد.

در اين جا گرفتن روح به طور مستقيم به خود خداوند متعال نسبت داده2.

ص: 339

شده است.

در جاى ديگرى مى فرمايد:

(قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ ) ؛(1)

بگو:فرشته مرگ جان شما را مى گيرد.

در اين جا همان فعل به ملك الموت نسبت داده شده است.

براى مثال اكنون شخصى به نام زيد از دار دنيا رفته،فاعل اين قبض روح چه كسى بوده است؟

در پاسخ اين پرسش صحيح است كه بگوييم:خداوند قبض روح كرد و يا بگوييم:ملك الموت قبض روح كرد.

در وصف ملك الموت نكته اى است كه مى فرمايد:

(قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ) ؛(2)

بگو:فرشته مرگ كه مأمور شماست جان شما را مى گيرد.

پس خداوند متعال در دستگاه خود كسى را دارد كه اين كار را به او موكول كرده است كه كار او،كار خداوند متعال است.فعلى كه صادر و واقع شده به اعتبارى به ذات خداوند متعال نسبت داده مى شود و به اعتبار ديگر به ملك الموتى كه براى اين كار گماشته شده است.

مطلب چهارم.ما در تأملاتى كه در كتاب و سنت مى نماييم اين معنا را درك مى كنيم كه ارتباطى بين خداوند متعال و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وجود دارد.وقتى امرى از خداوند متعال صادر مى شود،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در مقام امتثال،به طورن.

ص: 340

عملى اين امر الاهى را تفسير و تطبيق مى كند.براى نمونه خداوند در آيه مباركه مباهله مى فرمايد:

(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ) ؛(1)

(اى پيامبر!به آن ها)بگو:بياييد ما فرزندان خود را و شما هم فرزندان خود را،ما زنان خويش را و شما هم زنان خويش را،ما نفوس خود را و شما هم نفوس خود را دعوت كنيد و بياوريد.

در اين آيه،كلمه هاى«أبنائنا»،«نسائنا»و«أنفسنا»به صيغه جمع آمده و اسم كسى نيز نيست.پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در پى نزول اين آيه مباركه به همراه حضرت فاطمه زهرا،حسنين و على عليهم السلام بيرون آمدند و در عمل،اين آيه را تفسير كردند.

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ازواج متعددى داشتند و وقتى گفته مى شود:«نسائنا»حتى بر زن هاى فاميل هاى نزديكشان نيز صدق مى كند،اما«نسائنا»عملا به يك خانم كه فاطمه صديقه سلام الله عليها بودند تفسير شد.

و كلمه«أبنائنا»جمع است؛عملا به حسنين سلام الله عليهما تفسير شد(2)و كلمه«أنفسنا»هم فقط به

اميرالمؤمنين عليه السلام تفسير شد؛زيرا ايشان را آوردند و به طور عملى آن كلمه را تفسير كردند.

اين ارتباطى بين خدا و رسول اوست كه آيه به اين لفظ نازل مى شود،اما پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وقتى به شكل مذكور به آن عمل مى كند و خداوند متعال نيز اين عمل را مى پذيرد و خدا آن را امضا نموده و كسى هم اشكال نمى كند.و به اين3.

ص: 341

ترتيب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله آيه نازل شده را عملا تبليغ و تفسير كردند.

در مورد ديگرى،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عملى را انجام مى دهند و خداوند متعال در تأييد و قبول آن عمل،آيه اى نازل مى كند.حضرت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام را زير كساء جمع كردند و عرضه داشتند:

اللهم هؤلاء أهل بيتى؛(1)

خدايا!اينان اهل بيت من هستند.

در اين هنگام اين آيه نازل شد:

(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) ؛(2)

همانا خداوند اراده فرموده كه هر گونه پليدى را از شما اهل بيت بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

در جاى ديگرى آن گاه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از منا برگشتند و اعمال حج تمام شد اين آيه نازل شد:

(يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ) ؛(3)

اى پيامبر!آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده(به مردم)ابلاغ كن.

چه چيزى بايد تبليغ شود؟

در غدير خم وقتى آن خطبه و برنامه تمام شد،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عملا اين امر را امتثال كردند و در پى عمل پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اين آيه نازل شد:7.

ص: 342

(الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ) ؛(1)

امروز دين شما را كامل كردم.

پس ارتباطى بين خدا و معصوم هست كه فعل معصوم مفسر كلام خداست؛گاهى فعل معصوم واقع مى شود و كلام خدا آن فعل را تصديق و امضا مى كند،و گاهى فعل معصوم بعد از كلام خداست و در مقام امتثال امر،آن را تفسير مى كند.در اين موارد فعل و فاعل جا به جا مى شود.

از طرفى بين اين فاعل و آن فاعل ارتباط وجود دارد كه فعل اين فاعل به او و فعل او به اين نسبت داده

مى شود،چنان كه در قصه حضرت خضر عليه السلام گذشت.

در جاى ديگرى مى فرمايد:

(وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى ) ؛(2)

و اين تو نبودى(اى پيامبر)تير افكندى بلكه خداوند تير افكند.

فاعل«رمى»در خارج چه كسى بوده كه مى فرمايد:تو نبودى كه تير افكندى،ولى خدا تير افكند؟

بالاتر اين كه گاهى فعل واحد در آن واحد و در عرض هم به خدا و غير خدا نسبت داده مى شود.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ ) ؛(3)

آن ها فقط از اين ايراد مى گيرند كه خدا و رسولش آنان را به فضل خود بى نياز ساختند.

روزى از يكى از اساتيدم كه خدا طول عمر به ايشان بدهد اين نكته را استفاده4.

ص: 343

كردم و گفتم:اگر وهابى ها بگويند كه ما شفاعت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و دخالت آن حضرت در امور كون و امثال آن و حتى خلق و رزق و هم چنين توسل به آن حضرت را در حال حياتشان قبول مى كنيم،اما اين قضايا را براى بعد از مماتشان قبول نداريم،آيا از قرآن مجيد در جوابشان دليلى داريم؟

استاد اين آيه را قرائت كرد كه:(وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ ) .

اين آيه اطلاق دارد،اعم است از دوران حيات و ممات.

در آيه مباركه ديگرى مى خوانيم:

(وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ) ؛(1).الكافى:146/1،حديث،تفسير الصافى:135/1.(2)

آن ها به ما ظلم نكردند بلكه به خودشان ظلم روا داشتند.

در ذيل اين آيه روايتى به چند سند وارد شده است.زراره از امام عليه السلام از معناى اين آيه مباركه مى پرسد.

حضرت مى فرمايند:

إن الله تعالى أعظم وأعز وأجل وأمنع من أن يظلم ولكن خلطنا بنفسه.

فجعل ظلمنا ظلمه وولايتنا ولايته حيث يقول:(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا) يعنى الأئمة منا؛(2)

خداوند متعال بالاتر از اين است كه بر خدا ظلمى واقع شود.خداوند متعال ما را با نفس خودش آميخت.

در معناى عبارت«واللازم لكم لاحق»گذشت كه ملازمه،گاهى به تعبير ما،به معناى قاتى شدن است.اين معنا در متن اين روايت نيز آمده است كه حضرتش مى فرمايد:پس اگر ما مظلوم واقع شديم كه شديم خداوند متعال مظلوم واقع1.

ص: 344

شده است؟!

اكنون بايد ملاحظه كنيم كه اين چه مقامى است كه اگر كسى به اين جا برسد از او تعبير مى شود كه«خلطنا بنفسه»؟همان گونه اين كه حضرت خضر عليه السلام كار خودش را انجام داده است،ولى مى گويد:«أردنا؛من و خدا

خواستيم».پس بنده به بركت عبوديت به اين مقام و مرتبه مى رسد كه:

(وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ) ؛

آن ها به ما ظلم نكردند بلكه به خودشان ظلم روا داشتند.

مطلب پنجم.اين كه اگر كسى جزء دستگاه خداوند متعال باشد و قسمى از كارها به توسط او انجام شود،اين شخص اعم از نبى،ولى و ملك به جايى مى رسد كه اگر كسى با او دشمنى كند در واقع با خداوند متعال دشمنى كرده است.از اين رو در قرآن مجيد آمده است:

هر كس دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او،و جبرائيل و ميكائيل باشد(كافر است)و خداوند دشمن كافران است.

اين به خاطر ارتباطى است كه بين ميكائيل،عزرائيل،جبرائيل،انبيا و رسل...و خدا وجود دارد،به طورى كه اين ها جزء دستگاه ربوبى مى گردند.روى اين حساب در احاديثى آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

من أطاعنى فقد أطاع الله ومن عصانى فقد عصى الله ومن أطاع عليا8.

ص: 345

فقد أطاعنى ومن عصى عليا فقد عصانى؛(1)

هر كس از من اطاعت كند قطعا از خدا اطاعت كرده و هر كس با من مخالفت و دشمنى كند قطعا با خدا دشمنى كرده و هر كس از على اطاعت كند مسلما از من اطاعت كرده و هر كس با على مخالفت كند قطعا با من مخالفت كرده است.

بنابراين ارتباط،دقيقا اميرالمؤمنين عليه السلام مثل پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ساير رسل الاهى از اين حيث،حكم ملائكه را پيدا مى كنند كه خداوند آن گونه درباره آن ها فرمود.

حضرتش در سخن ديگرى مى فرمايد:

يا على!أنت سيد فى الدنيا وسيد فى الآخرة،من أحبك أحبنى وحبيبى حبيب الله وعدوك عدوى وعدوى عدو الله،والويل لمن أبغضك بعدى؛(2)

يا على!تو هم در دنيا و هم در جهان آخرت آقا و سرور هستى،هر كس تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و دوست من دوست خداست و دشمن تو دشمن من است و دشمن من دشمن خداست و كسى كه بعد از من با تو دشمنى كند جايگاهش در چاه ويل در آتش جهنم است.

انسان با اين ارتباط به جايى مى رسد كه حب به او،حب خدا و فعل او،فعل خدا مى شود.در حديث ديگرى مى فرمايد:ت.

ص: 346

من آذى عليا فقد آذانى ومن آذانى فقد آذى الله؛(1)

هر كس على را اذيت كند مرا اذيت كرده و هر كس مرا اذيت كند همانا خداوند را آزرده است.

مطلب ششم.اين كه انسان به بركت عبوديت به جايى مى رسد كه وجه الله،عين الله و يدالله مى شود.

در ذيل آيه مباركه(وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ ) ؛(2)«تنها ذات ذوالجلال و گرامى پروردگار تو باقى

مى ماند»آمده است كه امام عليه السلام فرمود:

دين ربك.وقال على بن الحسين عليهما السلام:نحن وجه الذى يؤتى الله منه.(3)

در روايت ديگرى خيثمه از امام صادق عليه السلام درباره آيه(كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ )(4) مى پرسد.حضرت مى فرمايد:

دينه.وكان رسول الله صلى الله عليه وآله وأمير المؤمنين دين الله ووجهه وعينه فى عباده

ولسانه الذى ينطق به،ويده على خلقه ونحن وجه الله الذى يؤتى منه....(5)

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:4.

ص: 347

نحن وجه الله لا يهلك.(1)

از نظر ادبى«ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ » وصف كلمه«وجه»است و مرفوع،به راستى اين وجه كيست كه ذوالجلال و الإكرام مى شود؟

در تاريخ آمده است:در زمان حكومت عمر،امير مؤمنان على عليه السلام در حال طواف به كسى سيلى زدند.او نزد عمر رفت و اظهار شكايت كرد كه على مرا زد.

عمر در اين باره از آن حضرت پرسيد.حضرت فرمودند:او در اثناى طواف به زنان نامحرم نگاه مى كرد.عمر گفت:

رأتك عين الله وضربتك يد الله؛(2)

چشم خدا تو را ديده و دست خدا به تو زده است.

آيا بعد از رسيدگى به اين مطالب روايى و قرآنى جايى براى شبهه ياد شده وجود دارد؟اين شبهه اى كه در مقابل يك امر بديهى است،كسى كه خداى ناخواسته با ائمه عليهم السلام خصومتى داشته و يا اين اعتقادات را قبول نداشته و يا به زيارت جامعه معتقد نباشد،اين گونه بهانه گيرى و اشكال مى كند.

بنابراين،انسان به بركت عبوديت به اين جايى مى رسد كه وجه الله و يدالله مى شود.بالاتر اين كه خودش مى شود.در حديث قدسى مى فرمايد:

ما زال العبد يتقرب إلى بالنوافل حتى أكون بصره الذى يبصر به وسمعه الذى يسمع

به...؛(3)

همواره بنده به واسطه خواندن نافله ها به من نزديك مى شود تا اين كه گوش اوب.

ص: 348

مى شوم تا به واسطه آن بشنود؛براى او چشمش مى شوم كه به واسطه آن ببيند و دستش مى شوم تا با آن برگيرد....

اين حديث در كتاب هاى عامه نيز آمده است.البته براى اين كه كسى استغراب نكند مى گويم.نووى در شرح صحيح مسلم اين مطلب را ذكر كرده و انصافا خوب معنا كرده است.(1)

آرى،هر انسانى به بركت عبوديت به اين مقام مى رسد كه فرمود:«العبد»و اين امر به ائمه اختصاص ندارد،همه انبيا و اوصياى انبيا نيز همين طور بودند.البته با اختلاف مراتبشان،تا به رسد به عباد صالح،كه هر كسى بيشتر كار كند بيشتر تقرب يابد و بيشتر اين آثار براى او مترتب مى شود.

در اين كار هيچ جبرى نيست،انسان با فعل خودش تقرب مى يابد و خداوند متعال عنايت و كمك مى كند كه اگر انسان يك مقدارى توجه كند،او چند برابر توجه مى نمايد.پس اين اعتقاد به قرآن و حديث مستند است و به ائمه اختصاص ندارد تا چه رسد به اين كه غلو باشد.

حالات شگفت ائمه

حالات ائمه عليهم السلام در همه عوالم عجيب است.عالمى قبل از اين عالم داريم و عالمى بعد از اين عالم و خداوند متعال نيز رب العالمين است و ربوبيت او نسبت به همه عوالم يكسان و ثابت است.بنابر رواياتى كه از فريقين نقل شده حالات و خلقت اهل بيت طاهرين عليهم السلام قبل از اين عالم طورى بوده كه مقرب ترين ملائكه،شاگردان آن بزرگواران بودند؛يعنى عبوديت را از ائمه ياد گرفتند.

در روايتى آمده كه جابر بن عبد الله انصارى گويد:از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله

ص: 349

شنيدم كه مى فرمود:

إن الله عزوجل خلقنى وخلق عليا وفاطمة و الحسن و الحسين من نور،ثم عصر ذلك النور عصرة فخرج منه شيعتنا؛فسبحنا فسبحوا،و قدسنا فقدسوا،وهللنا فهللوا،ومجدنا فمجدوا،وحمدنا فحمدوا.

ثم خلق الله السماوات و الأرض وخلق الملائكة،فمكثت الملائكة مائة عام لا تعرف تسبيحا ولا تقديسا؛فسبحنا فسبح شيعتنا فسبحت الملائكة،و قدسنا فقدست شيعتنا و قدست الملائكة وكذلك البواقى.

فنحن الموحدون حيث لا موحد غيرنا،وحقيق على الله تعالى بما اختصنا واختص شيعتنا أن يزلفنا وشيعتنا فى أعلى عليين،إن الله اصطفانا واصطفى شيعتنا من قبل أن نكون أجساما،ودعانا فأجبناه فغفرلنا ولشيعتنا من قبل أن نستغفره تعالى.(1)

آرى،اين چه حسابى است كه بايستى حضرت آدم عليه السلام به شفاعت اهل بيت مورد لطف خداوند متعال قرار بگيرد؟ائمه عليهم السلام در عالم قبل از اين عالم خصوصيات ديگرى نيز داشتند.

آن بزرگواران وقتى به اين عالم آمدند به بركت عبوديت و قربشان حالاتى پيدا كردند كه به اذن خداوند در عالم تصرف كردند و ولايت تكوينى و تشريعى دارند.

وساطت در فيض،هدايت گرى و حجت بودنشان،همه و همه به بركت عبوديت آنان است كه به قربى كه رسيدند به اذن خداوند متعال داراى اين مقامات،شئونات و حالات شدند.

بعد از انتقال به عالم بعد،به حكم آيات و روايات ائمه عليهم السلام رجال اعرافند6.

ص: 350

و از همان اول،حوض در اختيار آن بزرگواران است؛چرا كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديث ثقلين فرمودند:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى وإنها لن يفترقا حتى يردا على

(1) الحوض؛

همانا من در ميان شما دو چيز گران بها قرار دادم:كتاب خدا و عترتم و اهل بيتم.آن دو از هم جدا نخواهند شد تا در كنار حوض بر من وارد شوند.

احاديث حوض كوثر از نظر فريقين متواترند،در بعضى از آن احاديث آمده كه فلانى و فلانى از اصحاب از حوض

كنار زده مى شوند.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

يا رب!أصحابى أصحابى!

فيقال لى:إنك لا تدرى ما أحدثوا بعدك؟فيؤخذ بهم ذات الشمال فأقول:بعدا وسحقا.(2)

آن گاه لواى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله همان«لواء الحمد»كه بزرگ ترين،شريف ترين و عظيم ترين لواء در قيامت،به دست اميرالمؤمنين عليه السلام است.(3)

ص: 351

3- .در حديث زيبايى آمده كه عبدالله بن عباس گويد:رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمودند: أتانى جبرئيل و هو فرح مستبشر،فقلت له:حبيبى جبرئيل،مع ما أنت فيه من الفرح،ما منزلة أخى و ابن عمى على بن أبى طالب عند ربه؟ فقال جبرئيل:يا محمد!و الذى بعثك بالنبوة،و اصطفاك بالرسالة،ما هبطت فى وقتى هذا إلا لهذا.يا محمد! العلى الأعلى يقرأ عليك السلام،و يقول:محمد نبى رحمتى،و على مقيم حجتى،لا أعذب من والاه و إن عصانى،و لا أرحم من عاداه و إن أطاعنى. قال ابن عباس:ثم قال رسول الله صلى الله عليه وآله:إذا كان يوم القيامة أتانى جبرئيل عليه السلام و بيده لواء الحمد و هو سبعون شقة،الشقة منه أوسع من الشمس و القمر،فيدفعه إلى،فآخذه و أدفعه إلى على بن أبى طالب. فقال رجل:يا رسول الله!و كيف يطيق على عليه السلام على حمل اللواء،و قد ذكرت أنه سبعون شقة،الشقة منه أوسع من الشمس و القمر؟ فغضب رسول الله صلى الله عليه وآله،ثم قال:يا رجل!إنه إذا كان يوم القيامة أعطى الله عليا من القوة مثل قوة جبرئيل عليه السلام،ومن الجمال مثل جمال يوسف عليه السلام،ومن الحلم مثل حلم رضوان،و من الصوت ما يدانى صوت داود عليه السلام،و لو لا أن داود خطيب فى الجنان لأعطى على عليه السلام مثل صوته،و إن عليا أول من يشرب من السلسبيل و الزنجبيل،و إن لعلى و شيعته من الله عز و جل مقاما يغبطهم به الأولون و الآخرون.(الأمالى،شيخ صدوق:756،حديث 1019،روضة الواعظين:109،بحار الأنوار:2/8 و 3، حديث 2).

3.كسى به طرف بهشت نمى رود مگر نوشته اى از على بن ابى طالب عليهما السلام داشته باشد.(1)

و ما هر سه لفظ را هر چند معنا يكى است با اشاره به منابع ذكر كرديم تا معلوم شود كه اين حديث به تواتر معنوى رسيده است.

از آن طرف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرموده اند:

يا على!أنت قسيم الجنة و النار؛(2)

اى على!تو قسمت كننده بهشت و جهنم هستى.

در تعبير ديگرى فرمودند:

أنت قسيم النار؛(3)

تو قسمت مقابل جهنم هستى.

به راستى با وجود اين احاديث،جايى براى تأمل مى ماند كه آيه:(إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ )(4) با جمله«وإياب الخلق إليكم وحسابهم عليكم»زيارت جامعه كبيره منافات دارد؟نه تنها منافات ندارد؛بلكه عين آيه است.

مقام اختصاصى در روز قيامت

اينك مطلبى درباره پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام بيان مى شود كه شايد كمتر گفته شده است.

ص: 353

ائمه عليهم السلام در روز قيامت،هم شاهدند و هم شفيع،هم مدعى هستند و هم حاكم.

وقتى در اين عالم محكمه اى تشكيل مى شود حاكمى در جايگاه قرار مى گيرد و مدعى و مدعى عليه كه متخاصمين هستند بر حاكم وارد مى شوند.

حاكم از مدعى بينه طلب مى كند،اگر شهود داشته باشد،اقامه بينه مى كند.آن گاه حاكم،حكم مى كند،يا به نفع مدعى يا به نفع مدعى عليه.

در اين دنيا در محكمه قضايى حاكم غير از مدعى و مدعى عليه است و شاهدهاى عادل غير از مدعى و مدعى عليه هستند.

از طرف ديگر،در اين عالم،اگر يكى از اين دو طرف شفيعى داشته باشد،او شفيع را نزد اين حاكم مى آورد كه شفيع غير از شاهد است و شاهد غير از مدعى و مدعى عليه و مدعى و مدعى عليه نيز غير از حاكم هستند.

اما به حكم آيات و روايات در روز قيامت،ائمه عليهم السلام هم حاكمند و هم شفيع،هم مدعى هستند و هم شاهد.(1)

اگر بخواهيم دليل هاى آن چه گفتيم به تفصيل شرح دهيم از بحث خارج خواهيم شد.

چكيده سخن اين كه رجوع خلايق به ائمه عليهم السلام و تصدى حساب خلايق در روز قيامت توسط آن بزرگواران مآلا به خود خداوند متعال برمى گردد.اين معنا را از آيات و روايات به طور تفصيل استفاده كرديم.1.

ص: 354

به بيان روشن،آيه مباركه:(إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ )(1) ظهور دارد كه رجوع مردم به سوى خداوند متعال است.اگر به صيغه متكلم وحده بود آيا ذات مقدس ربوبى به طور مستقيم متصدى امر حساب و رسيدگى به افعال خلايق مى شود؟

به يقين اين گونه نيست و كسى چنين نگفته است؛چرا كه خداوند متعال جسم نيست و در هيچ يك از اين امور؛

چه قبل از اين عالم،چه در اين عالم و چه بعد از اين عالم در هيچ عالمى از عوالم،احدى نمى گويد كه خداوند متعال به طور مستقيم و به صورت مباشرت خود به امور خلايق رسيدگى مى كند.

پس ناگزير كسى يا كسانى در روز قيامت از طرف خداوند متعال متصدى امر حساب خواهند شد.وقتى رزق و روزى به توسط ميكائيل،قبض ارواح به توسط عزرائيل و قسمى از امور به توسط جبرائيل انجام مى پذيرد،چه مانعى دارد كه ما بگوييم كه در روز قيامت حساب خلايق به توسط ائمه عليهم السلام انجام خواهد شد.

با توجه به آن چه گذشت به اثبات رسيد كه افعال ائمه عليهم السلام افعال خداوند متعال است و اين به ائمه اختصاص ندارد،مطلق است و عموم انبيا و اوصياى معصومين نيز همين طور هستند.اينان مأموريتى از ناحيه خداوند متعال دارند و جزء دستگاه ربوبى هستند.

فصل الخطاب نزد كيست؟

اشاره

وفصل الخطاب عندكم؛

و سخن جدا كننده حق از باطل نزد شماست.

راغب اصفهانى درباره كلمه«فصل»مى گويد:

ص: 355

الفصل:إبانة أحد الشيئين من الآخر حتى يكون بينهما فرجة...نحو قوله:(إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ )(1) أى اليوم يبين الحق من الباطل ويفصل بين الناس

بالحكم...وفصل الخطاب ما فيه قطع الحكم وحكم فيصل ولسان مفصل....(2)

بنابراين،فصل،جدا كردن حق از باطل،راست از دروغ و روشن شدن حقايق و مميز شدن درست از نادرست است.

با توجه به آن چه در فراز پيشين گذشت روشن شد كه خداوند متعال فصل الخطاب را نزد ائمه عليهم السلام قرار داده است،و روايات وارده در اين كه خدا«فصل الخطاب»را به ما ائمه عطا كرده و نزد ماست...فراوان است.

در روايتى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:امير مؤمنان على عليه السلام فرمودند:

والله،لقد أعطانى الله...فصل الخطاب؛(3)

به خدا سوگند!خداوند مقام فصل الخطاب را به من عطا كرده است.

فصل الخطاب از ديدگاه قرآن و حديث

براى فصل الخطاب معانى متعددى مى شود تصوير كرد؛ولى بهتر اين است كه اول به قرآن مجيد مراجعه شود.

خداى عزوجل در آيه اى مى فرمايد:

(هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ ) ؛(4)

امروز همان روز جدايى است(جدايى حق از باطل)كه شما آن را تكذيب مى كرديد.

ص: 356

در آيه ديگر مى خوانيم:

(إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ ) ؛(1)

به راستى يوم الفصل و روز جدايى(حق از باطل)وعده گاه همه آن هاست.

در جاى ديگر آمده است:

(هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ ) ؛(2)

امروز همان روز جدايى است كه همه شما و پيشينيان را در آن جمع كرده ايم.

يكى از اسماى قيامت«يوم الفصل»است.اينك اين پرسش مطرح مى شود كه چرا قيامت يوم الفصل شد؟

فصل يعنى چه؟و فصل به دست كيست؟

در قرآن مجيد آمده كه كلمه«فصل»در«يوم الفصل»يعنى روز قيامت به دست خداوند متعال است و فاصل خدا مى باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ) ؛(3)

همانا پروردگارت ميان آن ها در روز قيامت در مورد اختلافاتى كه داشتند داورى مى كند.

در اين عالم در امور بسيارى اختلاف هست و حق و باطل مخلوط است،ولى در روز قيامت به حكم خدا حقيقت ها آشكار و حق از باطل جدا خواهد شد.

در آيه ديگر آمده است:

(لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ ) ؛(4)

هرگز نزديكان،بستگان و فرزندان شما سودى به حالتان نخواهند داشت؛چرا كه خداوند در روز قيامت ميان شما و آن ها فاصله و جدايى مى افكند.3.

ص: 357

كمك اولاد،ارحام و قوم و قبيله در موارد اختلافى و فتنه و نزاع فايده ندارد،خداوند متعال در روز قيامت بين شما فصل مى كند و حق را از باطل جدا مى سازد.

در روايتى از امام عليه السلام سؤال شد:چرا حكومت شيخين بى سروصدا ظاهرا ادامه يافت،اما عثمان مقتول شد و امير مؤمنان على عليه السلام هم نتوانستند(واقعا از همان ساعت اول نگذاشتند)حكومت كنند؟

امام عليه السلام پاسخ لطيفى فرمودند:آن ها حق و باطل را مخلوط كردند.

وقتى در جامعه حق و باطل مخلوط باشد جامعه آن حكومت را قبول دارد.اما عثمان،باطل محض بود و حضرت على عليه السلام حق محض،حق محض در جامعه قابل دوام نيست،هم چنين باطل محض را نيز مردم تحمل ندارند.

على الفاروق و الميزان

و از آن جايى كه پس از رسول خدا صلى الله عليه وآله امتحان اين امت شروع شد و خداى رحمان بايستى بين مردم شاخصى براى حق قرار دهد،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از امير مؤمنان عليه السلام به«فاروق»تعبير كرده و فرمود:

...هو فاروق هذه الامة،يفرق بين الحق و الباطل...؛(1)

...او فاروق اين امت است كه بين حق و باطل جدايى مى اندازد.

هم چنين،از آن حضرت به«ميزان»تعبير شده است،چنان كه در زيارت آن حضرت آمده است:

...السلام على يعسوب الإيمان وميزان الأعمال...؛(2)

...سلام بر يعسوب ايمان و ترازوى اعمال....0.

ص: 358

و اما قول آن حضرت كه على مع الحق و الحق مع على به حد تواتر رسيده است.

بنابراين در اين عالم حق و باطل مختلط و مشتبه است،اما در عالم بعدى اين قضايا از هم جدا مى شوند.

در روايت لطيف ديگرى كه شيخ انصارى رحمه الله نيز در كتاب الطهاره آورده آمده است كه مردى از امام صادق عليه السلام سؤال مى كند:وقتى به مستراح مى روم از پنجره صداى ساز و آواز از خانه همسايه مى آيد،من مقدارى به جهت شنيدن آن صداها،آن جا مى نشينم،حكمش چيست؟

حضرت فرمودند:

لا تفعل.

فقال الرجل:والله،ما هو شىء وآتيه برجلى إنما هو سماع أسمعه بأذنى!

فقال له:أنت ما سمعت الله:(إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً) ؟(1)

قال:بلى و الله،فكأنى لم أسمع هذه الآية قط من كتاب الله من عجمى ولا من عربى،لا جرم إنى لا أعود إن شاء الله،وإنى أستغفر الله.

فقال له:قم فاغتسل وصل ما بدا لك،فإنك كنت مقيما على أمر عظيم،ما كان أسوأ حالك لو مت على ذلك!أحمد الله وسله التوبة من كل ما يكره،إنه لا يكره إلا القبيح،والقبيح دعه لأهله،فإن لكل أهلا.(2)

او در خانه خودش ساز و آواز داير نكرده بود و كسى را استخدام نكرده بود كه بيا و اين جا ساز و آواز براى من اجرا كن كه اين قدر به تو پول بدهم؛بلكه به قصد ديگرىت.

ص: 359

به مستراح رفته بود و در آن جا چند دقيقه اى مانده بود تا آن سر و صدا را بشنود.

در روايت ديگرى فضيل گويد:از امام باقر عليه السلام درباره آلاتى مثل نرد،شطرنج و....پرسيدم،حضرت فرمودند:

إذا ميز الله الحق من الباطل مع أيهما يكون؟

هر گاه خداوند امور حق را از امور باطل جدا سازد مورد سؤال شما در كدام قسم خواهد بود؛در حق يا باطل؟

گفت:معلوم است كه در باطل خواهد بود.

حضرت فرمودند:

فمالك وللباطل؟(1)

در اين مورد آلات قمار براى سائل مشتبه شده كه سؤال مى كند،حضرت اشاره مى كند كه وقتى در روز قيامت حق ها از باطل ها جدا شدند مورد سؤال تو از كدام قسم خواهد بود؟

گفت:به يقين از قسم حق نخواهد بود.

حضرت فرمود:تو پاسخ خودت را دادى.

بنابراين،آن چه ما در اين دنيا از مأكولات،مشروبات،ملبوسات،مساكن و تمام اشيايى كه در اختيار داريم و تصرفاتى كه مى كنيم بخش زيادى از آن ها مشتبه است.ما طبق قاعده«يد»،«طهارت»،«استصحاب»و ادله و امارات ديگر،زندگيمان را ادامه مى دهيم،اما در آن عالم اين طور نيست،اين ها از هم جدا مى شوند و اين كار طبق فرموده قرآن به دست خداوند متعال است،اما آيا خداوند متعال به طور مستقيم،انجام مى دهد؟ت.

ص: 360

معلوم است كه نه؛بلكه به توسط انبيا،اوليا،ملائكه و مأمورينى كه در آن جا هستند و مقربينى كه در دستگاه ربوبى او مى باشند و متصدى اين امورند انجام مى گيرد.

خداوند متعال در قرآن مجيد داستان حضرت داوود عليه السلام را مطرح مى كند،امتياز آن حضرت در اين عالم نسبت به ديگر انبيا اين بوده كه بر اساس واقع فصل الخطاب داشته و حق را از باطل جدا مى كرده،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ ) ؛(1)

و ما به او هم حكمت و دانش داديم و هم عقل قضا و داورى.

در روايات آمده است كه حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف آن گاه كه ظاهر شوند و حكومت برقرار كنند طبق روش حضرت داوود عليه السلام حكم مى كنند.

ابان مى گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

لا تذهب الدنيا حتى يخرج رجل منى يحكم بحكومة آل داود ولا يسأل بينة يعطى كل

نفس حكمها.(2)

در روايت ديگرى ابوعبيده مى گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

إذا قام قائم آل محمد حكم بحكم داود وسليمان،لا يسئل الناس بينة.(3)

فرق حضرت داوود عليه السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در قضاوت از اين جهت است كه حضرت داوود از مدعى بينه مطالبه نمى كند،ولى پيامبر اكرم با بينات و سوگندها حكم مى كند.

امام صادق عليه السلام از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نقل مى كنند كه فرموده:4.

ص: 361

إنما أقضى بينكم بالبينات و الأيمان وبعضكم ألحن بحجته من بعض فأيما رجل قطعت له من مال أخيه شيئا فإنما قطعت له به قطعة من النار؛(1)

من طبق موازين ظاهرى حكم مى كنم،اما اگر او مى داند كه صاحب حق نيست نبايد تصرف بكند؛چرا كه براى او قطعه اى از آتش بريده ام.

بنابر روايات متعدد حكم حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف در زمان ظهور طبق واقع خواهد بود.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديثى فرمودند:

أفضل أعمال امتى انتظار الفرج؛(2)

برترين كارهاى امت من،انتظار گشايشى(از جانب خداوند متعال)است.

معناى اين حديث به حكم دو دسته روايات معلوم مى شود:

دسته اى از روايات مى فرمايند:ظهور،حكومت و قدرت امام زمان عليه السلام بغتة و به صورت ناگهانى خواهد بود.

بنابراين،هيچ روز و هيچ ساعتى نيست مگر اين كه احتمال دارد حضرت ولى عصر عليه السلام ظهور كند.پس ما بايد چنين اعتقادى داشته باشيم.

دسته دوم از روايت ها مى گويند:وقتى حضرت امام زمان عليه السلام ظهور كنند و حكومت را به دست گيرند مثل حكم حضرت داوود عليه السلام كه مطابق واقع است..

ص: 362

حكم خواهند فرمود.

انتظار فرج يعنى انسان هر لحظه مواظب كارهاى خودش در عبادات،اعمال،افعال،تروك،تصرفات و همه امور باشد كه اگر حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف امروز ظاهر شدند و قرار شد مطابق حكم حضرت داوود عليه السلام حكم بكنند رسوا نگردد.(1)

به هر حال،حضرت داوود عليه السلام در اين عالم داراى فصل الخطاب بوده است.اين فصل الخطاب به همين معنا در عالم قيامت نيز توسط ائمه عليهم السلام پياده خواهد شد.

با عنايت به رواياتى كه گذشت احدى از صراط عبور نخواهد كرد و به بهشت وارد نخواهد شد مگر با در دست داشتن جوازى از على عليه السلام؛يعنى هر كه اميرالمؤمنين عليه السلام برگه اى به دست او دادند او اهل بهشت خواهد بود.

البته در اين عالم نيز حكومت طبق فصل الخطاب واقع شده است.در احوالات امير مؤمنان على عليه السلام آمده كه آن حضرت بسيارى از قضايا و مشكلات مردم را طبق علمشان به واقع حل و فصل كردند.

جايگاه آيات الاهى

اشاره

و آيات الله لديكم؛

آيات خدا نزد شماست.

آيات خداوند متعال نزد شما اهل بيت عليهم السلام است.از نظر ادبى بين واژه هاى«لدى»،«عند»و«لدن»فرق است و هر كدام معناى خود را دارد.اين واژگان در قرآن

ص: 363

مجيد نيز به كار رفته و به موارد استعمال و فروق معانى آن ها از جهات ادبى در كتاب مغنى اللبيب اشاره شده است؛(1)چرا كه ما ترادف را قبول نداريم و بين مفاهيم الفاظ،اختلاف و افتراق گرچه بسيار ظريف وجود دارد.

راغب اصفهانى در واژه«عند»مى نويسد:

لفظ موضوع للقرب فتارة يستعمل فى المكان وتارة فى الاعتقاد نحو أن يقال:عندى كذا وتارة فى الزلفى و المنزلة.(2)

و در كلمه«لدن»مى نويسد:

أخص من«عند»،لأنه يدل على ابتداء نهاية،نحو أقمت عنده من لدن طلوع الشمس

إلى غروبها،فيوضع لدن موضع نهاية الفعل.(3)

پس كلمه«لدى»از نظر معنا به كلمه«عند»نزديك است و كلمه«لدن»اخص است كه در زبان فارسى كلمه«عند»را«نزد»مى گوييم.

راغب اصفهانى در كلمه«لدى»مى نويسد:

لدى:لدى يقارب لدن،قال:(وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ )(3) ...5

و در كلمه«آيه»چند نكته وجود دارد:

نخست آن كه آيه به معناى علامت و نشانه است.راغب اصفهانى مى گويد:(4)

و الآية هى العلامة الظاهرة وحقيقته لكل شىء ظاهر هو ملازم لشىء لا يظهر ظهوره.3.

ص: 364

پس اگر كسى خواست خدا را ببيند،آيه،نشانه و علامت او را ببيند.البته ديدن دو جور است:

1.ديدن بصرى،

2.ديدن بصيرتى.

خداوند متعال را با بصيرت بايد ديد.

دوم آن كه خود ائمه عليهم السلام آيات خدا هستند.

سوم آن كه معلوم مى شود كه خداوند متعال آيات متعددى دارد؛يعنى علاوه بر اين كه شما ائمه،آيات خدا هستيد،آيات خداوند متعال نيز نزد شماست.

اگر مقدارى با قرآن آشنايى پيدا كنيم و در آن تأمل و تدبر نماييم مى بينيم كه تمام عقايد،مبانى اعتقادى و معارف ما ريشه قرآنى دارند.در قرآن مجيد آمده است:

(قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللّهِ ) ؛(1)

بگو:همه آيات فقط نزد خدا است.

شايد فرد مغرض و مريضى بگويد:اين جمله از زيارت جامعه نيز با قرآن منافات دارد كه پاسخ او را پيش تر داديم و از آن چه گذشت معلوم شد كه وجود آيات عند الأئمة؛يعنى آن چه كه عندالله است عند الأئمة نيز موجود است.

پيش تر ملاحظه شد كه اولياى خدا افعالشان را به خداوند متعال نسبت مى دهند.

در اين جا باز از قرآن مجيد شاهد مى آوريم كه در عين اين كه قرآن مى فرمايد:(الْآياتُ عِنْدَ اللّهِ ) ،دلالت دارد بر اين كه:آيات عند الأئمة است.در آيه مباركه اى مى خوانيم:

(وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ فَالَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ الْكافِرُونَ *وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ 0.

ص: 365

قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ *بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ) ؛(1)

و هم چنين ما كتاب(قرآن)را بر تو نازل كرديم،پس كسانى كه پيش از اين،كتاب آسمانى به آن ها داده ايم به اين كتاب(قرآن)ايمان مى آورند و گرو هى از اين ها(مشركان)نيز به آن ايمان مى آورند و آيات ما را جز كافران انكار نمى كنند.تو پيش از نزول قرآن هرگز كتابى را نمى خواندى و با دست خود چيزى نمى نوشتى تا مبادا آن دشمنانى كه در فكر تكذيب تو و بر هم زدن دعوت تو هستند ايجاد شك و ترديد كنند،ولى اين كتاب داراى آيات روشنى است كه در سينه صاحبان علم قرار دارد.

طبق اين آيه،آيات خدا«در سينه صاحبان علم»قرار داد.

مصاديق آيات الاهى

اشاره

اكنون اين پرسش مطرح است كه مصاديق آيات الله چه چيزهايى هستند؟

الف.قرآن مجيد

به نظر مى رسد قرآن مجيد اعظم،اهم و اكبر مصاديق آيات الله است كه طبق اين آيه مباركه جز أئمه عليهم السلام احدى به حقايق و اسرار اين آيات واقف نيست.آن بزرگواران متشابهات قرآن را نيز مى دانند.آن جا كه مى فرمايد:

(مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ ) ؛(2)

بخشى از آن(قرآن)داراى آيات محكم(صريح و روشن)است كه اساس اين

ص: 366

كتاب است و بخشى از آن داراى آيات متشابه است(كه به لحاظ جهاتى روشن نيست)،اما كسانى كه در قلوبشان انحراف است از متشابهات پيروى مى كنند تا فتنه انگيزى كنند و تأويل و تفسيرى بر طبق اميال خود مى كنند؛در حالى كه تفسير آن ها را جز خدا و راسخان در علم نمى دانند.

اگر حرف«واو»در عبارت«الراسخون فى العلم»عاطفه باشد نه استينافيه همان هايى كه«أُوتُوا

الْعِلْمَ » هستند،همان ها«اَلرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ » خواهند بود.

بنابراين روشن شد كه هيچ منافاتى بين آيه مباركه(إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللّهِ ) با آيه مباركه(وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ ) و

آيه مباركه(فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ) وجود ندارد.(1)

ب.معجزه ها

مصداق ديگر آيات خداوند متعال،معجزه هاى پيامبران الاهى است كه در نزد ائمه طاهرين عليهم السلام است.

ج.كتاب هاى آسمانى

مصداق سوم آيات خداوند متعال،كتاب هاى آسمانى پيامبران الاهى است كه علم آن كتب نزد ائمه عليهم السلام مى باشد.در روايتى سلمة بن كهيل گويد:على عليه السلام فرمود:

لو استقامت لى الأمة وثنيت لى الوسادة لحكمت فى التوراة بما أنزل الله فى التوراة ولحكمت فى الإنجيل بما أنزل الله فى الإنجيل ولحكمت فى الزبور بما أنزل الله فى الزبور،حتى يزهر إلى الله وإنى قد حكمت فى القرآن بما أنزل الله.(2)

ص: 367

به نظر مى رسد كه عين آن كتاب ها هم نزد ائمه عليهم السلام مى باشد و هم اكنون در نزد امام زمان عليه السلام

موجود است.در روايتى چنين مى خوانيم:

ضريس كناسى گويد:در حضور امام صادق عليه السلام بودم كه ابو بصير نيز حضور داشت.امام فرمود:

إن داود ورث الأنبياء و إن سليمان ورث داود وأن محمدا ورث سليمان وما هناك وإنا ورثنا محمدا و إن عندنا صحف إبراهيم وألواح موسى.

فقال له أبو بصير:إن هذا لهو العلم؟

فقال:ياأبا محمد!ليس هذا هو العلم،إنما هذا الأثر،إنما العلم ما حدث بالليل و النهار يوما بيوم وساعة بساعة.(1)

البته بنا به روايات ديگر عصاى حضرت موسى عليه السلام و خاتم حضرت سليمان عليه السلام نيز نزد امام زمان عليه السلام است.(2)پرسش اين كه آيا جسم مادى اين اشياى خارجى مراد است،يا آن آثارى كه مرتبط به آن هاست و استفاده هايى كه برده شده؟يا هر دو؟مانعة الجمع نيست؛چرا كه پيامبران پيشين نيز آيات الله داشتند.قرآن كريم مى فرمايد:

(إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ يَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ ) ؛(3)

همانا كسانى كه به آيات خدا كافر مى شوند و پيامبران و كسانى از مردم را كه دستور به عدل و داد مى دهند به ناحق و از روى ظلم مى كشند آن ها را به مجازات و كيفرى دردناك بشارت بده.1.

ص: 368

همه اين آيات نزد ائمه عليهم السلام است كه(فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ) به آن ذوات مقدسه تفسير شده

است.

و با عنايت به زندگانى،اخبار،روايات،تاريخ و سيره آن بزرگواران مى بينيم كه عملا هم همين طور بوده است،هر چه كه از اين بزرگواران سؤال شده،جواب مورد قبول سؤال كننده و ديگران را داده اند،حتى كسانى كه خواسته اند به زعم خودشان امام عليه السلام را امتحان كنند پاسخ شنيده و از كار خود پشيمان شده اند.داستان پرسش ابوحنيفه از امام كاظم عليه السلام در دوران كودكى شاهد صدق گفتار ماست.(1)

جايگاه اوامر حتمى الاهى

وعزآئمه فيكم؛

و اوامر حتمى او درباره شماست.

عزيمت را در مقابل رخصت قرار داده اند،مى گويند:افطار از روزه بر مسافر عزيمت است،نه رخصت؛يعنى امر به افطار،امر الزامى و براى مسافر حكم حتمى است كه بايد افطار كند،نه اين كه رخصت و اجازه دارد افطار كند.درباره واژه«عزم»در لغت چنين آمده است:

عزم:عزمت على كذا عزما...إذا أردت فعله وقطعت عليه.(2)

اگر«عزائمه عندكم»تعبير فرموده بودند اين گونه استظهار مى شد كه يعنى شما به احكام الزامى،به جميع ارادات حتمى بارى تعالى چه در تكوين و چه در تشريع،چه در سابق يا حاضر و يا مستقبل علم و احاطه داريد؛ولى

عبارت اين طور نيست،بلكه عبارت«عزائمه فيكم»است؛يعنى عزائم،اوامر و ارادات حتمى خداوند متعال

ص: 369

درباره شماست.

به نظر مى رسد مراد اين است كه آن چه كه درباره شما وارد شده؛امر به تمسك به شما،امر به اقتدا به شما،امر به اطاعت از شما و امثال ذلك همه اين اوامر،اوامر حتمى و عزمى هستند،كنايه از اين كه احدى در اين امور مرخص نيست و تكليف همه است كه از شما پيروى كنند و شما مقتداى همه هستيد.

به عبارت ديگر،شما براى اين جهت نصب شده ايد كه در همه امور و شئون،در همه اسرار و حقايق و در همه احكام،آداب و سنن،همه مردم ملزم هستند كه به شما مراجعه كنند و از شما اخذ نمايند و هيچ كسى در اين جهت مرخص نيست.

جايگاه نور الاهى

ونوره وبرهانه عندكم؛

و نور و برهانش نزد شماست.

همان گونه كه بيان شد تعبيرات زيارت جامعه متفاوت است؛گاهى تعبير به«عند»است،گاهى به«فى»،گاهى به«إلى»و گاهى به«لدى»و همه اين ها،نكته هايى دارد كه نبايد مورد غفلت قرار بگيرد.

نور خداوند متعال به طور مطلق نزد اهل بيت عليهم السلام است كه به بركت اين نور،خلقت شده،هدايت شده و علوم و معارف و...نازل شده؛همه اين ها نزد ائمه عليهم السلام است.

پيش تر گذشت كه به طور كلى برهان خدا،نزد ائمه است؛برهان وجود او،برهان بر يگانگى او،برهان بر صفات او همه براهين بر اين امور و ساير عقايد حقه و حقايق الاهى نزد ائمه است.

نور به معناى اخص،يكى از القاب يا اسماء قرآن مجيد است.در آيه اى از قرآن كريم آمده است:

ص: 370

(قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ ) ؛(1)

از جانب خدا نور و كتاب روشن گرى به سوى شما آمد.

در آيه ديگرى آمده:

(فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ) ؛(2)

پس كسانى كه به او ايمان آوردند و حمايت و ياريش كردند و از نورى كه با او نازل شده پيروى كردند،همان ها رستگارانند.

برهان نيز همين طور،در آيه اى مى خوانيم:

(يا أَيُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً*فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقِيماً) ؛(3)

اى مردم!دليل روشنى از جانب پروردگارتان براى شما آمده و نور آشكارى به شما فرو فرستاديم.پس كسانى كه به خدا ايمان آوردند و به آن چنگ زدند به زودى همه را در رحمت و فضل خود وارد خواهد ساخت و در راه راستى به سوى خويش هدايت مى كند.

اين قرآن،برهان است و نور.

اما چه كسانى را در رحمت الاهى داخل مى كند و به صراط مستقيم هدايت مى نمايد؟آن هايى را كه به خدا ايمان داشته باشند و به اين برهان و نور محكم بچسبند.

البته خود پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام هم برهان هستند و هم نور براى رسيدن به5.

ص: 371

فضل و رحمت الاهى.عبدالله بن سليمان گويد:

قلت لأبى عبدالله عليه السلام:قوله:(قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً) .

قال:البرهان محمد و النور على.

قال:قلت له:صراطا مستقيما.(1)

قال:الصراط المستقيم على؛

از امام صادق عليه السلام درباره اين آيه پرسيدم.فرمود:منظور از«برهان»حضرت محمد صلى الله عليه وآله و منظور از«نور»حضرت على عليه السلام است.

پرسيدم:منظور از«راه راست»چيست؟

فرمود:راه راست،على عليه السلام است.

چه رحمتى!آن رحمتى كه در قرآن مجيد مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ ) ؛(2)

و رحمت پروردگار تو از تمام آن چه جمع آورى مى كنند بهتر است.

خيلى مطلب است!«رحمة»؛يعنى تمام دنيا و ما فيها را شما در اختيار داشته باشيد،رحمت خداوند متعال از همه اين ها بالاتر است.(3)

قرآن،پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام نور هستند و انسان را هدايت مى كنند و به چنين رحمت الاهى

مى رسانند.البته اين براى كسانى است كه معتقد و معتصم باشند كه فرمود:9.

ص: 372

(فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ ) ؛(1).تفسير فرات كوفى:91،حديث 73،العمده:288،حديث 467،الصراط المستقيم:286/1،بحار الأنوار:84/24، حديث 3 و از مصادر عامه:تفسير الثعلبى:163/3،شواهد التنزيل:169/1،حديث 178،ينابيع الموده:356/1، حديث 10 و 368/2،حديث 51.(2)

پس كسانى كه به خدا ايمان آوردند و به آن چنگ زدند به زودى همه را در رحمت و فضل خود وارد خواهد ساخت.

در بعضى از الفاظ حديث ثقلين چنين آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إنى تارك فيكم الثقلين ما ان اعتصمتم بهما لن تضلوا بعدى؛(3)

همانا من در ميان شما دو چيز گران بها قرار دادم كه اگر پس از من به آن ها چنگ بزنيد هرگز گمراه نمى شويد.

خداوند در آيه مباركه اى مى فرمايد:

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) ؛(4)

همگى به ريسمان الاهى چنگ بزنيد و از هم پراكنده نشويد.

حضرت در ذيل اين آيه فرمودند:

نحن حبل الله؛(4)

ريسمان الاهى ما(اهل بيت)هستيم.

اين قول در روايات فريقين در ذيل آيه مباركه موجود است.

وقتى اين بزرگواران نور و هدايت هستند و انسان را به آن رحمت الاهى مى رسانند كه او معتقد باشد و از آنان پيروى كند كه البته مورد كمك هم واقع مى شود؛1.

ص: 373

كه قرآن مى فرمايد:

(وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا) ؛(1)

و كسانى كه در راه ما جهاد كنند ما آن ها را به راه هاى خويش هدايت مى كنيم.

تفويض امر الاهى

اشاره

وامره اليكم؛

و امر خداوند درباره شماست.

امر خدا در اختيار شماست؛يعنى خداوند متعال امر خودش را به شما واگذار كرده و در اختيار شما قرار داده است.

در كتاب اصول كافى بابى تحت اين عنوان است كه«باب التفويض إلى الرسول وإلى الأئمة عليهم السلام

فى أمر الدين».(2)

خداوند متعال امرش را به پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام واگذار كرده است،به اين معنا كه به آن بزرگواران اذن داده كه البته اين اذن،براى ديگر انبيا و اوليا نيز با اختلاف مراتبشان بوده است.اين اذن هم در تكوين است و هم در تشريع و«أمره إليكم»اطلاق؛بلكه عموم دارد.چون لفظ«أمر»در اين عبارت«جنس»مى باشد،و اگر جنس،مضاف واقع شد افاده عموم مى كند؛يعنى اذن خدا به ائمه اطهار در تصرفات به صورت عام صادر شده است.

ائمه و ولايت در احكام

براى ائمه عليهم السلام چهار قسم اولويت و اذن در تصرف است كه در اصطلاح از

ص: 374

اين اذن ها در تصرفات،به ولايات تعبير مى شود.(1)

در اين جا ولايت بر احكام را بيان مى كنيم و در جمله بعدى كه«من والاكم فقد و الى الله»است،ولايت تشريعى را بيان خواهيم كرد و ولايت تكوينى را إن شاء الله در جاى خودش بيان خواهيم كرد.(2)

ولايت ائمه عليهم السلام بر احكام شرعيه در كتاب هاى حديثى،فقهى،اصولى و رجالى مطرح شده است.در اصول كافى بابى در اين زمينه باز شده و رواياتى در آن آمده است و در بصائر الدرجات در ذيل بعضى از آيات رواياتى نقل شده،هم چنين در كتاب هاى تفسيرى نيز رواياتى در اين مورد آمده است.(3)

اين بحث در علم اصول در مسئله حقيقت شرعيه در كتاب هداية المسترشدين(4)و در مباحث جمله خبريه و جمله انشائيه مطرح شده است،هم چنين در تقريرات بحث آقاى بروجردى رحمه الله آمده،ما نيز در كتاب تحقيق الاصول به تفصيل در اين باره سخن گفته ايم.(5)

و در كتاب هاى رجالى بزرگان مثل وحيد بهبهانى و ديگران به مناسبت فرقه مفوضه مطرح گرديده و در فقه نيز در مواردى بعضى از بزرگان فقها مثل مرحوم صاحب جواهر الكلام اشاره كرده اند.(6)1.

ص: 375

گفتنى است كه اين مسئله،موضوع حساس و دقيقى است كه عده اى از بزرگان آن را قبول نكرده اند.ما اين موضوع را با اين پرسش آغاز مى كنيم كه آيا احكامى كه در نواهى و اوامرى كه از ائمه عليهم السلام رسيده احكام مولويه هستند يا ارشاديه؟

شارع كيست؟

همواره در بحث ها مى گوييم:شارع مقدس چنين فرموده است و از شارع مقدس چنين وارد شده است.مراد از شارع كيست؟

ترديدى نيست كه«شارع»در اصل،خداوند متعال است.قرآن كريم مى فرمايد:

(لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً) ؛(1)

ما براى هر كدام از شما آيين و شريعت و راه روشنى قرار داديم.

از طرفى اشكالى نيست كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز مشرع هستند؛چرا كه قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) ؛(2)

و آن چه را پيامبر براى شما آورده انجام دهيد و از آن چه شما را باز داشته خوددارى كنيد.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى *إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى ) ؛(3)

و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد،آن چه را مى گويد چيزى جز وحى نيست(كه از جانب خداوند)فرستاده شده.

اينك مى گوييم:آيا اطلاق عنوان شارع بر ائمه عليهم السلام تمام است يا نه؟

ص: 376

اين بحث ثمره علمى و اعتقادى دارد.مرحوم شيخ محقق تقى رحمه الله صاحب هداية المسترشدين در بحث حقيقت شرعيه و مرحوم آقاى بروجردى رحمه الله اين موضوع را در بحث جمله خبريه مطرح كرده اند.

اگر اوامر و نواهى ائمه مولوى باشد پس اطلاق شارع تمام است.

و اگر امام همانند فقيهى است كه از حكم شارع مقدس اخبار مى كند،يا به سان راوى است كه از قول امام خبر مى دهد و يا هم چون مسئله گويى است كه احكام شرع را براى مردم بيان مى كند پس اطلاق شارع تمام نيست.

پس،آيا ائمه عليهم السلام فقط مخبر،حاكى و ناقل هستند؟

مقتضاى اصل در اوامر و نواهى صادره از مولا حمل بر مولويت است؛يعنى اگر از مولا امرى مجرد از هر گونه قرينه اى برسد،عقلا آن امر را بر مولويت حمل مى كنند،نه ارشاديت،و از اين رو اگر كسى با آن مخالفت كند او را مورد ملامت قرار داده و عذرش را نمى پذيرند.

حال به ادله نظر مى نماييم:

درباره پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در قرآن مجيد اين گونه آمده است:

(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ ) ؛(1)

كسى كه از پيامبر اطاعت كند،خدا را اطاعت كرده است.

و در حديث آمده:

ومن أطاع الرسول فقد أطاع الله؛(2)

هركس از پيامبر اطاعت كند،از خداوند اطاعت كرده است.

از قرآن مجيد دليل ديگر داريم كه فرموده:7.

ص: 377

(وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) ؛(1)

و آن چه را پيامبر براى شما آورده انجام دهيد و از آن چه شما را باز داشته خوددارى كنيد.

و در ذيل اين آيه مباركه به سند صحيح اين روايت آمده است كه حضرتش فرمود:

إن الله عزوجل أدب نبيه فأحسن أدبه،فلما أكمل له الأدب قال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) .738(2)ثم فوض إليه أمر الدين و الأمة ليسوس عباده فقال عزوجل:(وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) ...؛

خلاصه معناى اين روايت را اين گونه ترجمه مى كنيم.

آن گاه امر دين و امت را به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تفويض كرد،سپس فرمود:«و آن چه را پيامبر براى شما آورده،انجام دهيد و از آن چه شما را باز داشته خوددارى كنيد».

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از جانب خداوند متعال تسديد مى شدند و مرتب تحت نظر خدا بوده اند.امير مؤمنان على صلوات الله عليه در نهج البلاغه در خطبه اى مى فرمايند:

فإن رسول الله صلى الله عليه وآله كان مسددا موفقا مؤيدا بروح القدس،لا يزل ولا يخطئى فى شىء مما يسوس به الخلق فتأدب بآداب الله،ثم إن الله عزوجل فرض الصلاة ركعتين ركعتين عشر ركعات فأضاف4.

ص: 378

رسول الله صلى الله عليه وآله إلى الركعتين ركعتين،وإلى المغرب ركعة فصارت عديل الفريضة لا يجوز تركهن إلا فى سفر وأفرد الركعة فى المغرب فتركها قائمة فى السفر و الحضر،فأجاز الله عزوجل له ذلك فصارت الفريضة سبع عشرة ركعة؛(1)

خداوند فرشته اى را مكلف كرده بود كه از اول نشأت با پيامبر اكرم باشد و او را تسديد نمايد و رسول خدا مسدد،موفق و مؤيد به روح القدس بودند؛همان فرشته اى كه اشتباه نمى كند.

اين روح القدس همراه پيامبر بوده و در جميع شئونات حضرتش را تسديد و استوار مى نمود.پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در نماز اضافه كردند و خداوند متعال كار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را امضا كرد.

نظير اين روايت،روايات ديگرى نيز در الكافى آمده است.اين منزلت براى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ثابت شده است و در ابواب مختلف داريم كه آن حضرت در احكام الاهى تصرف كردند.

در روايتى آمده كه زراره گويد:امام باقر عليه السلام فرمود:

وضع رسول الله صلى الله عليه وآله دية العين ودية النفس وحرم النبيذ وكل مسكر.

فقال له رجل:وضع رسول الله صلى الله عليه و آله من غير أن يكون جاء فيه شىء؟

قال:نعم،ليعلم من يطع الرسول ممن يعصيه.(2)ت.

ص: 379

اجمالا نسبت به حضرت رسول بحثى نيست و در ذيل آيه مباركه(ما آتاكُمُ الرَّسُولُ ) مفسران فريقين به اين معنا تصريح دارند.(1)

آن گاه كه اين معنا براى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ثابت شد،آن را درباره ائمه عليهم السلام بررسى مى نماييم.

در منابع بسيارى بيش از حد تواتر آمده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

على منى بمنزلة هارون من موسى؛(2)

على براى من به منزله هارون براى موسى است.

از طرفى در روايات بسيارى نقل شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

لكل نبى وصى ووارث و إن عليا وصيى ووارثى؛(3)

براى هر پيامبرى جانشين و وارثى است و به راستى كه على جانشين و وارث من است.

و هم چنان كه امر رسول خدا صلى الله عليه وآله امر خداست و اطاعت از او اطاعت از خداست؛امر حضرت امير به منزله امر حضرت رسول الله است كه فرمود:

من أطاع عليا فقد أطاعنى؛(4)

هركه از على اطاعت كند در واقع از من اطاعت كرده است.8.

ص: 380

آن چه گذشت عمومات و اطلاقاتى هستند كه ائمه عليهم السلام را به منزله پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تنزيل

مى كنند.

از طرف ديگر در خصوص ائمه عليهم السلام رواياتى داريم.علامه مجلسى رحمه الله مى فرمايند:

روايات مستفيضه اى در اين زمينه داريم از جمله،روايتى نظير همان روايت قبلى است،اما در ذيل آن آمده است كه حضرتش فرمود:

إن الله عزوجل أدب نبيه على محبته فقال:(وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ )(1) ثم فوض إليه فقال

عزوجل:(وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا)(2) وقال عزوجل:(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ ) ؛(3).بصائر الدرجات:404،حديث 4،الكافى:265/1،حديث 1،بحار الأنوار:3/17،حديث 1.(4)

ثم قال:و إن نبى الله فوض إلى على عليه السلام وائتمنه فسلمتم وجحد الناس...؛(4)

سپس فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله كار را به على عليه السلام سپرد و او را امين شمرد،در اين ميان شما شيعيان پذيرفتيد و تسليم شديد؛ولى آن مردم(اهل سنت)انكار كردند....1.

ص: 381

ديدگاه علما

تا اين جا درباره تفويض احكام به روايات اشاره كرديم.اينك در اين زمينه كلمات بزرگان علما را مى آوريم.

مرحوم وحيد بهبهانى مى فرمايد:

تفويض الأحكام و الأفعال بأن يثبت ما رآه حسنا ويرد ما رآه قبيحا فيجيز الله إثباته ورده مثل إطعام الجد السدس وإضافة الركعتين فى الرباعيات و الواحدة فى المغرب و النوافل أربعا وثلاثين سنة وتحريم كل مسكر عند تحريم الخمر.(1)

و قد حققنا فى تعليقتنا على رجال الميرزا ضعف تضعيفات القميين،فإنهم كانوا يعتقدون بسبب اجتهادهم اعتقادات من تعدى عنها نسبوه إلى الغلو،مثل نفى السهو عن النبى

صلى الله عليه وآله أو إلى التفويض،مثل تفويض بعض الأحكام إليه صلى الله عليه وآله.(2)

صاحب الحدائق الناضره در بحث منزوحات بئر مى فرمايد:

واحتمل بعض محققى المحدثين من المتأخرين كون هذا الاختلاف من باب تفويض الخصوصيات لهم عليهم السلام لتضمن كثير من الأخبار أن خصوصيات كثير من الأحكام مفوضة إليهم عليهم السلام كما كانت مفوضة إليه صلى الله عليه وآله.(3)

مرحوم شبر كه محدث و فقيه بزرگى بوده مى فرمايد:

والأخبار بهذا المضمون كثيرة رواها المحدثون فى كتبهم كالكلينى فى

ص: 382

الكافى،والصفار فى البصائر و غيرهما.وحاصلها أن الله سبحانه فوض أحكام الشريعة إلى نبيه بعد أن أيده واجتباه وسدده وأكمل له محامده وأبلغه إلى غاية الكمال،والتفويض بهذا المعنى غير التفويض الذى أجمعت الفرقة المحقة على بطلانه.(1)

مرحوم صاحب جواهر الكلام خيلى روشن مطلب را با موردش بيان مى كند.ما رواياتى داريم كه حد شراب خوارى تا زمان حكومت عمر هشتاد ضربه شلاق نبوده،در زمان حكومت او،اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده اند كه هشتاد ضربه شلاق بزنيد و اين حكم باقى مانده است.صاحب جواهر الكلام مى فرمايد:

بل فى المسالك روى العامة و الخاصة:أن النبى صلى الله عليه وآله كان يضرب الشارب بالأيدى و النعال ولم يقدره بعدد،فلما كان فى زمن عمر استشار أمير المؤمنين عليه السلام فى حده،فأشار عليه بأن يضرب ثمانين معللا له بأنه إذا شرب سكر و إذا سكر هذى و إذا هذى افترى...وكأن التقدير المزبور عن أمير المؤمنين عليه السلام من التفويض الجائز لهم.(2)

مرحوم مجلسى اول رحمه الله مى فرمايد:

...كما يظهر من الأخبار الكثيرة الوارده فى التفويض إلى النبى و الأئمه عليهم السلام.(3)

سخن مجلسى دوم رحمه الله در اين زمينه خيلى دقيق است،كلام او در اكثر امور ميزان است.وى در اين باره مى نويسد:

وألزم على جميع الأشياء طاعتهم حتى الجمادات من السماويات5.

ص: 383

والأرضيات كشق القمر وإقبال الشجر وتسبيح الحصى وأمثالها مما لا يحصى،وفوض امورها إليهم من التحليل و التحريم و العطاء و المنع و إن كان ظاهرها تفويض تدبيرها إليهم،«فهم يحلون ما يشاؤون»ظاهره تفويض الأحكام،كما سيأتى تحقيقه.(1)

البته ادله بيش از اين است،و ما به برخى ادله عامه و مطلقه و خاصه بسنده كرده و به كلمات بعضى از بزرگان استشهاد نموديم.

علاوه بر اين كه شكى نيست ائمه عليهم السلام داراى دو جهت هستند:

1.علم به ملاكات احكام،

2.عصمت.

پس وقتى ائمه داراى اين دو جهت كه هم معصوم و هم عالم به مصالح و مفاسد باشند،هيچ بعدى ندارد كه خداوند متعال به آن بزرگواران نسبت به احكامش كه يك سلسله اعتبارات هستند اذن در تصرف داده باشد.

پيروان اهل بيت پيروان خدا هستند

اشاره

من والاكم فقد و الى الله ومن عاداكم فقد عادى الله؛

كسى كه ولايت شما را بپذيرد ولايت خدا را پذيرفته و كسى كه با شما دشمنى ورزد با خدا دشمنى ورزيده است.

اين فراز مى تواند هم نتيجه اى براى جمله هاى پيشين باشد و هم فراز جداگانه اى باشد كه به ما سبق ربطى نداشته باشد.وقتى بازگشت خلق به شما و حساب آنان به دست شما شد،نتيجه اين كه هر كس از شما پيروى كند از خدا پيروى كرده است و مورد رحمت و مغفرت خدا و اهل نجات و رستگارى در آخرت

ص: 384

مى باشد و اين يك مقام بلندى است و معناى بسيار رفيعى دارد.

و اين جمله از زيارت جامعه از دلايل عصمت ائمه عليهم السلام نيز مى باشد.

ولاء يعنى چه؟

راغب اصفهانى واژه«ولاء»را خيلى لطيف معنا كرده است.وى مى گويد:

الولاء و التوالى أن يحصل شيئان فصاعدا حصولا ليس بينهما ما ليس منهما،ويستعار ذلك للقرب من حيث المكان ومن حيث النسبة ومن حيث الدين ومن حيث الصداقة

والنصرة والاعتقاد.(1)

ولاء و توالى يعنى چند چيز با هم در خارج حصول پيدا كنند،بين اين دو هيچ فاصله اى نباشد؛يعنى اين انسان پا در جاى پاى او بگذارد كه فاصلى اجنبى بين آن دو وجود نداشته باشد،چنان طابق النعل بالنعل دنبال او برود كه غير اين دو بين آن ها فاصل نباشد و بين آن دو،خلأ و فاصلى اجنبى وجود نداشته باشد.

در«ولاء»معتبر است كه بين دو شىء،فصل نباشد و اگر بود به اجنبى نباشد،دو شىء يا بيشتر بايد طورى باشند كه يكى حساب شوند،چون بينشان هيچ گونه اختلافى وجود ندارد.

يعنى اگر كسى،تالى و تابع كسى باشد در اعتقاد به او چسبيده و در عقيده بينشان مساوات هست.پس بايد در امور اعتقادى به مقدار سر سوزنى با او اختلاف و تفاوتى نداشته باشد،همين طور در امور عملى و در صفات نفسانى.

مى گويند:فلانى تالى تلو فلانى است.به تعبير ديگر،فلانى نسخه مطابق اصل است.

بنابراين،اگر كسى با ائمه عليهم السلام اين حالت را داشته باشد كه در اعتقادات،عبادات و بندگى و صفات دقيقا مانند آن بزرگواران باشد ناگزير نسبت به خداوند

ص: 385

متعال نيز اين چنين خواهد بود؛چرا كه تمام اين عقايد حقه؛واجبات،محرمات،آداب و سنن،خوبى ها و صفات حسنه از خداوند متعال است و ائمه عليهم السلام تربيت شده دست الاهى هستند.

نكته اى قابل ذكر

اينك بيان نكته اى ضرورى است كه در لغت و از نظر عرف و كاربردى نيز همين طور است،ولى بيشتر اوقات ما از آن غافل هستيم مقابل موالات،معادات و مقابل حب،بغض است،نه اين كه طرف مقابل ولايت،بغض باشد؛بلكه طرف مقابل ولايت،عداء است،كه ما عداء را در لغت فارسى به دشمنى ترجمه مى كنيم و حال آن كه دشمنى،ترجمه بغض است.راغب اصفهانى در اين زمينه چنين مى نگارد:

البغض:نفار النفس عن الشىء الذى ترغب عنه و هو ضد الحب،فإن الحب انجذاب النفس إلى الشىء الذى ترغب فيه.(1)

بنابراين،مقابل«من والاكم»،«من عاداكم»خواهد بود؛يعنى كسى كه پيرو شما نباشد اعم از اين كه نسبت به شما بغضى هم داشته باشد يا نداشته باشد دشمن شما خواهد بود،و اگر كسى خلاف راه شما را برود،خلاف راه خدا را رفته است؛اعم از اين كه مبغض شما هم باشد يا فقط با شما مخالفت كرده و مبغض نيست.

دقت شود!كسانى كه غير راه اهل بيت عليهم السلام را مى روند بر دو قسم هستند:

1.غير راه اهل بيت را مى روند،اما دشمن نيستند.

2.غير راه اهل بيت را مى روند و با آن بزرگواران دشمن هستند كه از اين ها به نواصب تعبير مى كنيم.

پس معناى اين فراز چنين مى شود:كسى كه راه شما را برود و پيرو و مطيع شما

ص: 386

باشد،اين راه،راه خدايى است و كسى كه اين راه را نرود،در راه شيطان خواهد بود كه در اين باره مطالبى بيان خواهد شد.

پس كسانى هستند كه راه اهل بيت را نمى روند و با آن بزرگواران دشمنى هم دارند.از اين رو مى فرمايد:من عاداكم فقد عادى الله.

در ادامه آن مى فرمايد:ومن احبكم فقد احب الله ومن ابغضكم فقد ابغض الله.معلوم مى شود كه

عداء و دشمنى غير از بغض است و بغض،غير از عداء.شاهد اين كلام،آيه شريفه اى است كه مى فرمايد:

(إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ) ؛(1)

شيطان مى خواهد در ميان شما عداوت و دشمنى بيندازد.

و در مورد ديگر مى فرمايد:

(وَ أَلْقَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ) ؛(2)

و ما در ميان آن ها(يهود)عداوت و دشمنى افكنديم.

دو راه اساسى

اشاره

انسان در مسير زندگى دو راه بيشتر ندارد:

1.راه خدا،

2.راه شيطان.

راه خدا

كسانى كه راهشان راه خدا است،اينان انبيا و اوصيا،ائمه اطهار عليهم السلام و پيروان آن ها هستند،كه هر كسى به قدر خودش در هدايت و دعوت ديگران و در

ص: 387

تأثيرگذارى بر ديگران در طى اين راه،سهمى دارد.

پس تمام كسانى كه در اين مسيراند،در واقع در مسير خدا هستند.راهى در مقابل اين راه نيست،جز راه شيطان؛يعنى راه سومى وجود ندارد،نمى شود به بازى گرفت و مقدارى از اين راه را گرفت و مقدارى از آن راه را؛چرا كه دو راه،منفصل و از هم جدا هستند و راه سومى نيست كه جدا از اين دو راه،يا مركب از اين دو راه باشد.

انسان يا ولايت خدا و اولياى او را دارد و يا ولايت شيطان و اولياى شيطان را.از اين دو راه خارج نيست.

راه شيطان

اولياى شيطان،كفار و منافقان هستند.قرآن مجيد مى فرمايد:

(إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللّهِ ) ؛(1)

آن ها(گمراهان)شياطين را به جاى خداوند،اولياى خود برگزيدند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ ) ؛(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!يهود و نصارا را دوست و هم پيمانان خود قرار ندهيد؛چرا كه آن ها هم پيمانان يك ديگرند و هر كس از شما با آن ها دوستى كند جزء آن ها محسوب خواهد شد.

اگر انسان باايمان،يهود و نصارا را اولياى خود قرار دهد از زمره اهل ايمان خارج مى شود و وارد زمره آنان مى گردد.نمى شود انسان بگويد:من در راه ايمان

ص: 388

هستم در عين حال كسانى را كه در راه شيطان هستند،دوست دارم؛

چرا كه چنين فردى با اين دوست داشتن جزء آن ها مى شود و اين روى گردانى از ايمان،ضررى براى خداوند متعال ندارد.يعنى اگر تمام بشر ساكن روى زمين مشرك بشوند هيچ ضررى براى خداوند متعال و اولياى او نخواهد بود.از اين رو خداوند متعال حساب را روشن نموده و خطها را جدا كرده است.

با اين بيان از قرآن مجيد،چه كسى مى تواند بگويد كه اهل بيت عليهم السلام در راه خدا نيستند؟چه كسى مى تواند بگويد كه اينان هدايت گران بشر به سوى خدا نيستند؟

پس اگر كسى از اهل بيت عليهم السلام پيروى نكند و از آن بزرگواران اطاعت ننمايد،به طور طبيعى از غير آنان خواهد بود.قرآن كريم مى فرمايد:

(الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ) ؛(1)

مردان منافق و زنان منافق همه از يك گروه هستند.

كسى كه با منافقان ولايت داشته باشد از آن ها خواهد بود و نبايد ادعاى ايمان كند.اگر انسان جزء زمره ولايت خداوند متعال باشد،شيطان بر او سلطانى ندارد؛چرا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ ) ؛(2)

تسلط و چيرگى او(شيطان)تنها بر كسانى است كه او را سرپرست خود قرار داده اند.

انسان بايد در احوال خودش بينديشد كه جزء كدام زمره قرار دارد،آيا ادعاى تنها كافى است؟كسانى ادعا مى كنند كه ما اهل بيت عليهم السلام را دوست داريم و از0.

ص: 389

فلانى و فلانى نيز بدمان نمى آيد،اين از محالات است كه انسان بگويد كه خدا و اولياى خدا را دوست دارد و فلانى را نيز دوست بدارد.

چنين چيزى ممكن نيست:يا خدا،يا شيطان.از دو حال خارج نيست،همان گونه كه قرآن،اين دو راه را از هم جدا كرده است.

پس هر كس به ولايت شما اهل بيت قائل بشود؛يعنى به اولويت شما و وجوب اطاعت شما قائل شود از خداوند متعال پيروى كرده است.چون خداوند متعال اين مقام را به بركت عبوديت ائمه عليهم السلام به آن بزرگواران داده است.

آن گاه مى خوانيم:ومن عاداكم فقد عادى الله.اگر كسى خلاف اين راه را برود و با شما دشمنى كند در واقع با خداوند متعال دشمنى كرده است.

در زبان فارسى اين گونه مى گويند:فلانى با فلانى مخالف است.مخالفت غير از دشمنى است.ممكن است دو نفر باهم در عقيده،فكر و نظر اختلاف داشته باشند،اما با هم دشمنى و بغض و كينه نداشته باشند.

پس كسانى كه پيرو اهل بيت عليهم السلام نيستند و از ديگران پيروى مى كنند خط آنان از خدا و اهل بيت

جداست.گفتيم مخالفان با ائمه عليهم السلام دو قسم هستند:

1.كسانى كه با آن بزرگواران مخالف اند،اما دشمنى ندارند.

2.كسانى كه مخالف اند و دشمنى هم دارند.

از گروه دوم به نواصب تعبير مى شود و حكم آنان در فقه با ديگران تفاوت دارد.

پس هر كه بخواهد مطيع امر خداوند متعال باشد،بايد ولايت اهل بيت عليهم السلام را بپذيرد،وگرنه مخالف شمرده مى شود،و اگر كسى خلاف راه خداوند متعال را اختيار كند معلوم است كه از رحمت خدا مطرود خواهد بود.

كليد رسيدن به هر موفقيت و هر مرتبه اى تا بالاترين مرتبه قرب،محبت است.از اين رو كسانى كه با اهل بيت عليهم السلام دشمنى دارند نخست بايد اين دشمنى را رها

ص: 390

كنند؛ مانند كسانى كه جهل مركب دارند،نخست بايد از آن جهل خارج و به جهل بسيط منتقل شوند سپس از اين جهل بيرون بيايند و به عالم نور وارد شوند.

آرى،دشمنان اهل بيت عليهم السلام نخست بايد دشمنى را رها كنند و از در محبت وارد شوند،وقتى محبت در دل،جاى دشمنى را گرفت،پايه پيروى،اطاعت و امتثال گذاشته مى شود.لذا كسانى كه با اهل بيت عليهم السلام دشمنى ندارند،سريع تر به ولايت آن بزرگواران مى رسند.

ائمه و ولايت بر اموال و انفس

منظور از اين ولايت،ولايت تشريعى است كه مقام عصمت،اين ولايت را داراست و همو در اموال و انفس حق تصرف دارد و بر همه واجب است كه نسبت به مقام عصمت در اموال و انفسشان مطيع و پيرو باشند.

شيخ انصارى رحمه الله اين بحث را در كتاب المكاسب مطرح كرده و به پيروى از او بزرگانى از دانشمندان شيعه اين بحث را مطرح كرده اند.

مرحوم ميرزاى نائينى در اين زمينه چنين مى نويسد:

الولاية التشريعية الإلهية الثابتة لهم من الله سبحانه وتعالى فى عالم التشريع،بمعنى وجوب اتباعهم فى كل شىء وإنهم أولى بالناس شرعا فى كل شىء من أنفسهم وأموالهم.(1)

آقاى خوئى رحمه الله در اين باره مى گويد:

الجهة الثانية فى ولايتهم التشريعية؛بمعنى كونهم وليا فى التصرف على أموال الناس وأنفسهم مستقلا،فالظاهر أيضا لا خلاف فى ولايتهم على هذا النحو،وكونهم أولى بالتصرف فى أموال الناس ورقابهم بتطليق

ص: 391

زوجاتهم وبيع أموالهم وغير ذلك من التصرفات.(1)

منظور اين است:اذنى كه خدا به معصوم داده،اذن عام است،نه اين كه اگر خواست در اموال كسى تصرف بكند از خدا استيذان كند.البته در اين باره گفتار بزرگان سنى را نيز بيان خواهيم كرد.

شيخ انصارى رحمه الله در ادامه مى نويسد:

المستفاد من الأدلة الأربعة بعد التتبع و التأمل:أن للإمام سلطنة مطلقة على الرعية من قبل الله تعالى وأن تصرفهم نافذ على الرعية ماض مطلقا.(2)

آن گاه مرحوم شيخ به بيان ادله مى پردازد و درباره اجماع مى فرمايد:

و أما الإجماع فغير خفى؛(3)

پر واضح است كه مخالفى در اين جهت وجود ندارد.

دليل هاى ولايت تشريعى از قرآن

اشاره

اينك به اجمال به بيان دليل هاى ولايت تشريعى مى پردازيم.

دليل يكم[آيه اى كه بيان گر ولايت تشريعى است]

اشاره

نخستين آيه اى كه بيان گر ولايت تشريعى است،اين آيه است كه مى فرمايد:

(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) ؛(4)

پيامبر نسبت به افراد باايمان از خود آن ها سزاوارتر است.

ص: 392

مؤمنان نسبت به خود و اموالشان تحت سيطره پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند و او اولى است.ثمره اين موضوع در آن جا ظاهر مى شود كه انسان،چيزى را بخواهد كه پيامبر اكرم غير آن چيز را بخواهند.

اقرار مفسرين عامه

واحدى از مفسران بزرگ عامه در ذيل اين آيه مى گويد:

(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) أى إذا حكم عليهم بشىء فقد نفذ حكمه ووجبت طاعته عليهم.

قال ابن عباس:إذا دعاهم النبى إلى شىء ودعتهم أنفسهم إلى شىء كانت طاعة النبى أولى بهم من طاعة أنفسهم.(1)

بنابراين،اراده پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بر اراده انسان هر چه كه باشد مقدم است.بغوى در ذيل آيه مى گويد:

(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) ؛يعنى من بعضهم ببعض فى نفوذ حكمه فيهم ووجوب طاعته عليهم.

آن گاه بغوى سخن ابن عباس را نقل مى كند و بعد از سخن ديگرى،حديثى را نقل مى كند كه پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود:

ما من مؤمن إلا وأنا أولى به فى الدنيا و الآخرة،اقرأوا إن شئتم:(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) فأيما مؤمن مات وترك مالا فليرثه عصبته من كانوا ومن ترك دينا أو ضياعا فليأتنى فأنا مولاه.(2)

و زمخشرى در اين باره مى گويد:

ص: 393

(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ ) فى كل شىء من أمور الدين و الدنيا(مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) ولهذا أطلق ولم يقيد،فيجب عليهم أن يكون أحب إليهم من أنفسهم،وحكمه أنفذ عليهم من حكمها وحقه آثر لديهم من حقوقها.(1)

گفتنى است كه ما گاهى به سخنان علماى اهل سنت استشهاد مى كنيم و اين فقط براى رفع استبعاد است كه اگر يك شيعه در اين امور تأمل كند،حالش چگونه خواهد بود؛چرا كه مخالفان نيز به اين امور اقرار دارند.

قاضى بيضاوى نيز در ذيل اين آيه اظهار نظر كرده است.وى مى گويد:

(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) فى الأمور كلها...فيجب عليهم أن يكون أحب إليهم من أنفسهم وأمره أنفذ عليهم من أمرها.(2)

نسفى نيز در تفسير خود به اين موضوع پرداخته مى گويد:

(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) أى أحق بهم فى كل شىء من أمور الدين و الدنيا وحكمه أنفذ عليهم من حكمها،فعليهم أن يبذلوها دونه ويجعلوها فدائه.(3)

همين معنا را نظام الدين نيشابورى از مفسران به نام اهل سنت مطرح كرده است.وى مى گويد:

والمعقول فيه أنه رأس الناس ورئيسهم فدفع حاجته والاعتناء بشأنه أهم...ويعلم من إطلاق الآية أنه أولى بهم من أنفسهم فى كل شىء من امور الدنيا و الدين.(4)9.

ص: 394

خطيب شربينى در تفسير السراج المنير بعد از اين كه آيه را معنا مى كند و حديثى را در اين زمينه نقل مى كند و به بيان علت اولويت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در تصرف مى پردازد،مى گويد:

وإنما كان صلى الله عليه وآله أولى بهم من أنفسهم لأنه لا يدعوهم إلا إلى العقل و الحكمة.(1)

بنابر آن چه گذشت،چنين ولايتى براى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با اعتراف دانشمندان اهل سنت ثابت است،اما

وقتى بحث حديث غدير مى شود سخن عوض مى شود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمودند:

ألست أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟

قالوا:بلى.

قال:فمن كنت مولاه فهذا على مولاه؛(2)

آيا من از مؤمنان نسبت به خودشان سزاوارتر نيستم؟

همه گفتند:آرى.

پيامبر فرمود:پس هر كس كه من سرپرست و صاحب اختيار او هستم بعد از من اين على سرپرست و صاحب اختيار اوست.

البته با بحث حديث غدير معلوم مى شود كه اين آيه چه ارتباطى به ائمه عليهم السلام دارد.3.

ص: 395

دليل دوم[آيه ولايت]

دومين آيه اى كه به ولايت تشريعى دلالت دارد،آيه ولايت است.آن جا كه مى فرمايد:

(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ

راكِعُونَ ) ؛(1)

سرپرست و صاحب اختيار شما فقط خدا،فرستاده او و كسانى هستند كه ايمان آورده اند؛همان كسانى كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند.

اين آيه مباركه با كلمه حصر«إنما»شروع شده كه ولايت از آن خدا و رسول او و...است.اين آيه مباركه در شأن امير مؤمنان على عليه السلام نازل شده است كه در حال ركوع به مسكينى صدقه دادند.نزول اين آيه درباره آن حضرت در اين واقعه خاصه،مورد اتفاق نظر علماى شيعه و سنى است؛به گونه اى كه برخى از بزرگان اهل سنت به اجماع اقرار مى كنند.

علما و محدثان شيعه نيز به اين آيه بر ولايت تشريعى معصوم استدلال كرده اند.در كتاب الكافى روايت شده كه امام صادق عليه السلام فرمود:

فى قول الله عزوجل:(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا) .

قال:(إنما)يعنى أولى بكم،أى أحق بكم وبأموركم وأنفسكم وأموالكم.

(اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا) يعنى عليا وأولاده الأئمة عليهم السلام إلى يوم القيامة.

ثم وصفهم الله عزوجل فقال:(الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ

ص: 396

وَ هُمْ راكِعُونَ ) .

وكان أمير المؤمنين عليه السلام فى صلاة الظهر و قد صلى ركعتين و هو راكع وعليه حلة قيمتها ألف دينار وكان النبى صلى الله عليه وآله كساه إياها وكان نجاشى أهداها له،فجاء

سائل فقال:السلام عليك يا ولى الله وأولى بالمؤمنين من أنفسهم!تصدق على مسكين،فطرح الحلة إليه واومأ بيده إليه أن أحملها.

فأنزل الله عزوجل فيه هذه الآية،وصير نعمة أولاده بنعمته،فكل من بلغ من أولاده مبلغ الإمامة يكون بهذه النعمة مثله فيتصدقون وهم راكعون.

والسائل الذى سأل أمير المؤمنين عليه السلام من الملائكة،والذين يسألون الأئمة من أولاده يكونون من الملائكة.(1)

در آن چه حضرت على عليه السلام صدقه دادند دو قول است.قول مشهور آن است كه حضرتش انگشترى را صدقه دادند و بنابراين روايت،لباسى بوده كه نجاشى هديه كرده بود.

ولى آن چه مهم است و شايد از روايات اهل سنت نيز قرينه باشد اين كه سائل از ملائكه بوده،آن گاه بحث مى شود كه فرود آمدن فرشته به اين صورت بدون اذن خدا نمى باشد،پس فرشته اى بيايد و از امير مؤمنان على عليه السلام در اثناى نماز كمكى بخواهد و حضرت به او تصدق بدهند و اين آيه نازل شود.چه داستانى است؟و چه مدلولى دارد؟

در روايت ديگرى از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه آن حضرت فرمود:

أمر الله عزوجل رسوله بولاية على وأنزل عليه:(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ 1.

ص: 397

وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ) وفرض ولاية أولى الأمر فلم يدروا ما هى،فأمرالله محمدا صلى الله عليه وآله أن يفسر لهم الولاية كما فسر لهم الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج.

فلما أتاه ذلك من الله ضاق بذلك صدر رسول الله صلى الله عليه وآله وتخوف أن يرتدوا عن دينهم وأن يكذبوه،فضاق صدره وراجع ربه عزوجل فأوحى الله عزوجل إليه:(يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ ) .

فصدع بأمر الله تعالى ذكره،فقام بولاية على عليه السلام يوم غدير خم فنادى:الصلاة جامعة،وأمر الناس أن يبلغ الشاهد الغائب.(1)

اين روايت را على بن ابراهيم قمى،عياشى،شيخ صدوق،شيخ مفيد،شيخ طوسى و شيخ طبرسى رحمهم الله با اسانيد خود آورده اند.(2)

در كتاب هاى اهل سنت نيز نزول اين آيه مباركه مطرح شده و در شرح المواقف سيد شريف جرجانى،شرح المقاصد سعدالدين تفتازانى و كتاب هاى معتبر كلامى آنان تصريح شده كه به اجماع مفسران اين آيه درباره امير مؤمنان على عليه السلام نازل شده است.(3)

از اين رو شيخ طوسى رحمه الله مى گويد:2.

ص: 398

أقوى ما يدل على إمامة أمير المؤمنين عليه السلام وولايته آية الولاية؛(1)

قوى ترين دليل از قرآن مجيد بر امامت و ولايت امير مؤمنان على عليه السلام آيه ولايت است.

به هر حال اين آيه؛آيه بسيار قوى از ادله امامت اميرالمؤمنين عليه السلام است و خبر نزول اين آيه از خود آن حضرت نيز روايت شده است.هم چنين مقداد،ابوذر،عمار،ابن عباس،جابر بن عبدالله انصارى و جمعى از بزرگان صحابه نيز اين جريان را نقل كرده اند.(2)

دليل سوم[آيه طاعت]

سومين دليل قرآنى بر ولايت تشريعى اين آيه است كه مى فرمايد:

(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ) ؛(3).كتاب المكاسب:546/3 و 547،در اين منبع آمده است:فنقول:مقتضى الأصل عدم ثبوت الولاية لأحد بشىء من الوجوه المذكورة خرجنا عن هذا الأصل فى خصوص النبى و الأئمة صلوات الله عليهم بالأدلة الأربعة.وبالجملة،فالمستفاد من الأدلة الأربعة بعد التتبع و التأمل:أن للإمام عليه السلام سلطنة مطلقة على الرعية من قبل الله تعالى و أن تصرفهم نافذ على الرعية ماض مطلقا.(4)

از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر و اولى الأمر خود اطاعت كنيد.

بزرگان ما نظير شيخ انصارى رحمه الله در المكاسب(4)و ديگران به اين آيه مباركه بر امامت و ولايت مطلقه معصوم استدلال كرده اند.در اين زمينه در الكافى نيز روايتى نقل شده است كه يكى از اصحاب امام صادق عليه السلام مى گويد:

به حضرتش عرض كردم:

ص: 399

حدثنى عن ما بنيت عليه دعائم الإسلام اذا أنا أخذت بها زكى عملى ولم يضرنى جهل ما جهلت بعده؛

دعائم اسلام و مبانى دينى را به من ياد بده كه اگر اين مبانى را من معتقد بشوم عمل من تمام و مورد قبول خواهد بود و جهل به غير اين امور بر من مضر نباشد.

امام صادق عليه السلام فرمودند:

شهادة أن لا إله إلا الله،وأن محمدا رسول الله صلى الله عليه وآله،والإقرار بما جاء به من عند الله وحق فى الأموال من الزكاة،والولاية التى أمر الله عزوجل بها ولاية آل محمد عليهم السلام،

فإن رسول الله صلى الله عليه وآله قال:«من مات ولا يعرف إمامه مات ميتة جاهلية»،قال الله

عزوجل:(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ) .(1)

فكان على عليه السلام ثم صار من بعده حسن ثم من بعده حسين ثم من بعده على بن الحسين ثم من بعده محمد بن على عليهم السلام،ثم هكذا يكون الأمر،إن الأرض لا تصلح إلا بإمام ومن مات لا يعرف إمامه مات ميتة جاهلية وأحوج ما يكون أحدكم إلى معرفته إذا بلغت نفسه هاهنا قال:وأهوى بيده إلى صدره يقول حينئذ:لقد كنت على أمر حسن.(2)

در روايت ديگر راوى گويد:به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

قولنا فى الأوصياء أن طاعتهم مفترضة؛

اعتقاد ما اين است كه فرمانبرى از اوصيا واجب و اوامرشان نافذ است.

امام صادق عليه السلام فرمود:5.

ص: 400

نعم،هم الذين قال الله تعالى:(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ) ،وهم الذين قال الله عزوجل:(إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا) .(1)

در روايت ديگرى بريده گويد:امام باقر عليه السلام اين آيه مباركه را قرائت فرمود:

(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً) .

آن گاه فرمود:

كيف يأمر بطاعتهم و يرخص فى منازعتهم،إنما قال ذلك للمأمورين الذين قيل لهم:

(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ ) !!(2)

آيا مى شود كه خداوند متعال به طاعت كسى امر كند در عين حال اجازه بدهد كه با آن شخص شما بحث و

مناقشه و منازعه و چون و چرا كنيد؟!!

روايت ديگر از امير المؤمنين عليه السلام نقل شده است،راوى گويد:

سمعت عليا صلوات الله عليه يقول وأتاه رجل فقال له:ما أدنى ما يكون به العبد مؤمنا وأدنى ما يكون به العبد كافرا وأدنى ما يكون به العبد ضالا؟

شخصى از حضرت امير عليه السلام پرسيد:كمترين چيزى كه باعث مى شود انسان جزء مؤمنان شمرده بشود،كمترين چيزى كه باعث مى شود انسان جزء كافران شمرده بشود و كمترين چيزى كه باعث مى شود انسان جزء گمراهان شمرده بشود چيست؟ت.

ص: 401

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

قد سألت فافهم الجواب...وأدنى ما يكون به العبد ضالا أن لا يعرف حجة الله تبارك وتعالى وشاهده على عباده الذى أمر الله عزوجل بطاعته وفرض ولايته؛

خوب سؤال كردى،حالا جواب را هم خوب گوش بده!كم ترين حدى كه باعث گمراهى است اين كه انسان حجت و شاهد خدا؛كسى را كه خدا به اطاعت مطلقه از او امر كرده،نشناسد.

در اين روايت نورانى سه واژه«حجت خدا»،«شاهد خدا»و«كسى كه خدا به اطاعت مطلقه از او امر كرده»قابل دقت است.

راوى در ادامه روايت گويد:

قلت:يا أمير المؤمنين!صفهم لى.

قال:الذين قرنهم الله عزوجل بنفسه ونبيه،فقال:(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ) .(1)

قلت:يا أمير المؤمنين!جعلنى الله فداك،أوضح لى!

فقال:الذين قال رسول الله صلى الله عليه وآله فى آخر خطبته يوم قبضه الله عزوجل إليه:إنى قد تركت فيكم أمرين لن تضلوا بعدى ما إن تمسكتم بهما:كتاب الله وعترتى أهل بيتى،فإن اللطيف الخبير قد عهد إلى أنهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض كهاتين وجمع بين مسبحتيه ولا أقول كهاتين وجمع بين المسبحة و الوسطى فتسبق إحداهما الاخرى،فتمسكوا بهما لا تزلوا ولا تضلوا ولا تقدموهم فتضلوا.(2)4.

ص: 402

جالب است كه در اين روايت امير مؤمنان على عليه السلام بعد از آيه«أولى الأمر»به حديث ثقلين نيز استدلال كرده اند.

البته در اين زمينه روايات فراوانى در كتاب الكافى،كتاب هاى شيخ صدوق،كتاب الغيبه نعمانى،كتاب هاى شيخ مفيد و شيخ طوسى رحمهم الله آمده است.

در اين آيه مباركه افزون بر اين كه خداوند متعال أولى الأمر را به خود و پيامبرش مقترن كرده و ولايت را براى هر سه قرار داده وجوب اطاعت را به طور مطلق بيان فرموده است.

گفتنى است كه از ضوابط كلى است كه هرجا امر به اطاعت مطلق شد آن جا،عصمت است و اگر عصمت نباشد،امر به اطاعت،به نحو اطلاق نخواهد آمد.بهترين شاهد اين موضوع امرهايى هستند كه در كتاب و سنت براى احترام،اطاعت و تجليل از و الدين آمده و در عين حال قيد خورده اند.در قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما) ؛(1)

و هر گاه آن دو(پدر و مادر)تلاش كنند كه تو چيزى را شريك من قرار دهى كه از آن آگاهى ندارى،از آن ها اطاعت مكن.

بنابراين،محال است به اطاعت كسى به طور مطلق امر بكنند و آن جا عصمت نباشد.اين از امورى است كه«قياساتها معها»و توضيح برهان بر مطلب اين كه:

اگر امر شود به اطاعت شخصى به طور مطلق و او معصوم نباشد تناقض لازم مى آيد؛زيرا اگر مثلا به شرب خمر امر كرد،آيا شرب خمر مورد نهى است يا نه؟مسلما مورد نهى است.

از طرفى از امر او به شرب خمر هم بايد اطاعت بشود.چون وجوب اطاعتش5.

ص: 403

مطلق بود.پس اطاعت و عدم اطاعت در مورد شرب خمر جمع مى شود،و اين تناقض است.

اين مطلب پرواضح است.از اين روست كه فخر رازى اقرار مى كند كه اين آيه بر عصمت اولى الأمر دلالت دارد.

اما در شناخت«اولى الأمر»مى ماند كه چه كسانى هستند؟آيا مى تواند عصمت ابى بكر را ادعا كند؟نه؛چرا كه حتى ابن تيميه نيز به عدم عصمت ابوبكر،عمر،عثمان،معاويه و...تصريح دارد.بنابراين ناگزيرند بگويند كه مراد از

«اولى الأمر»ائمه اطهار عليهم السلام هستند.به اين مطلب هم نمى خواهند اعتراف كنند،لذا در محذور واقع مى شوند و مى گويند:مقصود از اولى الأمر،امت است(!!)(1)

اين مطلب خنده آور است كه از خدا،پيامبر و امت اطاعت كنيد؛چرا كه امت معصوم است.

چون نمى خواهند حق را بگويند و از سوى ديگر نمى توانند منكر حق بشوند،به دست و پا مى افتند.

آن گاه فخر رازى مى گويد:پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تضمين كرده است كه امت بر ضلالت اجتماع نكند و فرموده است:

لا تجتمع امتى على الضلالة.(2)

فخر رازى در ادامه به ديدگاه شيعه در اين زمينه اشاره مى كند و در مقام رد آن مى گويد:

حمل الآية على الأئمة المعصومين على ما تقوله الروافض ففى غاية البعد لوجوه:أحدها ما ذكرناه أن طاعتهم مشروطة بمعرفتهم و قدرة4.

ص: 404

الوصول إليهم،فلو أوجب علينا طاعتهم

قبل معرفتهم كان هذا تكليف ما لا يطاق.(1)

به راستى كسى هست كه امير مؤمنان على عليه السلام را با آن همه بيانات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله درباره آن حضرت نشناسد تا عذر عدم اطاعت از ايشان باشد؟

كدام يك از ائمه عليهم السلام را اهل سنت نمى توانستند بشناسند تا امر به اطاعتشان تكليف بما لا يطاق بوده باشد؟

پس منظور از حديث«من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية»(2)چيست؟البته اين مباحث در جاى خود بحث و بررسى شده است.

ولايت تشريعى از ديدگاه احاديث

اشاره

بنابر آن چه گذشت ولايت تشريعى ائمه عليهم السلام از ديدگاه قرآن مجيد ثابت شد.اينك احاديث متواترى را كه هيچ گونه بحث سندى ندارند و مورد توافق فريقين است،بيان مى نماييم.

ولايت تشريعى در حديث ولايت

نخستين حديثى كه بيان گر ولايت تشريعى بود،حديث غدير بود كه گذشت.

اينك به دومين حديث مى پردازيم.ما از اين حديث به حديث ولايت تعبير مى كنيم كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در مناسبتى به اصحاب خويش خطاب كردند كه آن چه على عليه السلام انجام مى دهد؛يعنى تمام افعال آن حضرت به امر خداوند متعال

ص: 405

است،نه از خودشان،و افعال امير مؤمنان على عليه السلام همگى مورد رضاى خدا و رسول است.

و اين ولايت براى مقام عصمت است.

اين داستان در كتاب هاى شيعه و اهل سنت به سندهاى فراوانى روايت شده است.از طرفى محدثان بزرگ اهل سنت در قرون گذشته از جمله ابن ابى شيبه،طبرى صاحب تفسير،حاكم نيشابورى،ابن عبدالبر،مزى،جلال الدين سيوطى بر صحت اين حديث تصريح دارند،بلكه مى شود ادعاى تواتر كرد.(1)

حديث ولايت به روايت احمد

احمد بن حنبل اين حديث را به سند خود چنين روايت مى كند:

عن عبدالله بن بريدة عن أبيه قال:بعث رسول الله صلى الله عليه وآله بعثين إلى اليمن على أحدهما على بن أبى طالب وعلى الآخر خالد بن الوليد فقال:إذا التقيتم فعلى على الناس،فإن افترقتما فكل واحد منكما على جنده.

فلقينا بنى زبيد من أهل اليمن فاقتتلنا فظهر المسلمون على المشركين،فقتلنا المقاتلة وسبينا الذرية فاصطفى على امرأة من السبى لنفسه.

قال بريدة:فكتب معى خالد بن الوليد إلى رسول الله صلى الله عليه وآله يخبره بذلك.

فلما أتيت النبى صلى الله عليه وآله دفعت الكتاب،فقرئ عليه فرأيت الغضب

ص: 406

فى وجه رسول الله صلى الله عليه وآله.فقلت:يا رسول الله!هذا مكان العائذ بعثتنى مع رجل وأمرتنى أن اطيعه ففعلت ما أرسلت به.

فقال رسول الله صلى الله عليه وآله:لا تقع فى على،فإنه منى وأنا منه و هو وليكم بعدى وأنه منى وأنا منه و هو وليكم بعدى؛(1)

پيامبر اكرم دو لشكر به سوى يمن فرستادند،فرمانده يك لشكر امير مؤمنان على عليه السلام بودند.پيامبر فرمودند:اگر در جايى به هم رسيديد كه با هم يك لشكر شديد پس على فرمانده همه است.

بريده گويد:با قبيله اى از اهل يمن مواجه و درگير شديم،مسلمانان بر مشركان غالب شدند و مقدارى غنايم و اسرايى براى مسلمانان به دست آمد،على عليه السلام كنيزى براى خود برگزيد.

خالد بن وليد نامه اى به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نوشت و حامل نامه من بودم،وقتى نامه را به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله دادم ديدم ناراحت شدند،از اين رو گفتم:من عذرخواهى مى كنم،شما مرا جزء لشكر خالد فرستاديد و به من فرموديد كه امر او را اطاعت كنم،او هم به من دستور داد كه اين نامه را به شما برسانم.

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:انتقادى،شكايتى،حرفى نسبت به على نزن!چرا كه او از من است و من از او هستم و او پس از من ولى و سرپرست شماست.

حديث ولايت به روايت ترمذى

ترمذى نيز حديث ولايت را از عمران بن حصين نقل مى كند:

قال:بعث رسول الله صلى الله عليه وآله جيشا واستعمل عليهم على بن أبى طالب فمضى فى السرية،فأصاب جارية فأنكروا عليه.وتعاقد أربعة

ص: 407

من أصحاب رسول الله صلى الله عليه وآله

فقالوا:أن لقينا رسول الله أخبرناه بما صنع على.

وكان المسلمون إذا رجعوا من سفر بدأوا برسول الله صلى الله عليه وآله فسلموا عليه ثم انصرفوا إلى رحالهم.

فلما قدمت السرية سلموا على النبى صلى الله عليه وآله،فقام أحد الأربعة فقال:يا رسول الله!ألم تر إلى على بن أبى طالب صنع كذا و كذا؟

فأعرض عنه رسول الله صلى الله عليه وآله،ثم قام الثانى فقال مثل مقالته.

فأعرض عنه رسول الله صلى الله عليه وآله.

ثم قام إليه الثالث،فقال مثل مقالته.

فأعرض عنه،ثم قام الرابع فقال مثل ما قالوا.

فأقبل إليه رسول الله صلى الله عليه وآله و الغضب يعرف فى وجهه فقال:ما تريدون من على؟ما تريدون من على؟ما تريدون من على؟إن عليا منى وأنا منه و هو ولى كل مؤمن من

بعدى.(1)

...چهار نفر از اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه در آن جا بودند با هم عقد بستند كه مى رويم و اين جريان را به پيامبر گزارش مى دهيم.رسم مسلمانان اين بوده كه اگر به خارج مدينه مسافرت مى كردند،وقتى برمى گشتند اول خدمت رسول الله صلى الله عليه وآله مى رفتند و سلامى مى كردند،بعد به خانه هايشان مى رفتند....

حديث ولايت به روايت طبرى

در اين زمينه حديث ديگرى را طبرى با تصريح به صحتش از عمران بن حصين

ص: 408

روايت مى كند.عمران گويد:

بعث رسول الله صلى الله عليه وآله سرية واستعمل عليهم عليا،فغنموا فصنع على شيئا أنكروه وفى لفظ:فأخذ على من الغنيمة جارية فتعاقد أربعة من الجيش إذا قدموا على رسول الله صلى الله عليه وآله أن يعلموه،وكانوا إذا قدموا من سفر بدؤا برسول الله صلى الله عليه وآله،فسلموا عليه ونظروا إليه،ثم ينصرفون إلى رحالهم.

فلما قدمت السرية سلموا على رسول الله صلى الله عليه وآله فقام أحد الأربعة فقال:يا رسول الله!ألم تر أن عليا قد أخذ من الغنيمة جارية؟

فأعرض عنه....

فأقبل إليه رسول الله صلى الله عليه وآله يعرف الغضب فى وجهه فقال:ما تريدون من على؟على منى وأنا من على وعلى ولى كل مؤمن بعدى.(1)

حديث ولايت به روايت طبرانى

حديث ديگرى را طبرانى در المعجم الاوسط نقل مى كند:

بعث رسول الله صلى الله عليه وآله على بن أبى طالب وخالد بن الوليد كل واحد منهما وحده و جمعهما فقال:إذا اجتمعتما فعليكم على.

قال:فأخذ يمينا ويسارا،فدخل على فأبعد فأصاب سبيا فأخذ جارية من السبى.

قال بريدة:وكنت من أشد الناس بغضا لعلى،فأتى رجل خالد بن الوليد فذكر أنه قد أخذ جارية من الخمس.فقال:ما هذا؟

ثم جاء آخر ثم جاء آخر ثم تتابعت الأخبار على ذلك.

ص: 409

فدعانى خالد،فقال:يا بريدة!قد عرفت الذى صنع فانطلق بكتابى هذا إلى رسول الله.

فكتب إليه فانطلقت بكتابه حتى دخلت على رسول الله صلى الله عليه وآله فأخذ الكتاب بشماله،وكان كما قال الله عزوجل لا يقرأ ولا يكتب،فقال:وكنت إذا تكلمت طأطأت رأسى حتى افرغ من حاجتى،فطأطأت رأسى فتكلمت فوقعت فى على حتى فرغت،ثم رفعت رأسى فرأيت رسول الله صلى الله عليه وآله غضب غضبا لم أره غضب مثله إلا يوم قريظة و النضير،فنظر إلى فقال:يا بريدة!أحب عليا،فإنما يفعل ما يؤمر به.

قال:فقمت وما من الناس أحد أحب إلى منه.(1)

بريده گويد:در كمال شرمندگى مطلب را خدمت حضرت عرض كردم و به امير مؤمنان على جسارت كردم....

كوتاه سخن اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در چنين شرايطى فرمودند:

إن عليا منى و أنا من على و هو وليكم من بعدى؛

همانا على از من است و من از على هستم و او ولى شما بعد از من خواهد بود.

كلمه«بعدى»در نوع احاديث اين داستان موجود است.«بعدى»دو گونه است:

1.بعديت رتبى،

2.بعديت زمانى.

آقاى خويى بعديت رتبى را ترجيح داده اند.(2)اگر منظور بعديت رتبى باشد در اين صورت امير مؤمنان على عليه السلام در زمان رسول الله صلى الله عليه و آله داراى ولايت هستند،اما در رتبه بعد.5.

ص: 410

اگر منظور بعديت زمانى باشد،پس امير مؤمنان على عليه السلام بعد از وفات رسول الله صلى الله عليه و آله ولايت دارند.

به هرحال اين حديث بيان گر سه موضوع است:

1.ولايت تشريعى،

2.امير مؤمنان على عليه السلام هر آن چه انجام دهند امر خدا است.

3.اگر كسى به او اعتراض يا از او انتقاد نمايد موجب غضب رسول خدا صلى الله عليه و آله خواهد شد.

در برخى از متون اين حديث آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به بريده فرمودند:

أنافقت يا بريدة بعدى؟(1)

اى بريده!آيا تو منافق شده اى؟

ازاين رو بريده دوباره با پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بيعت كرد و گفت:من با على دشمن بودم،ولى از آن ساعت به بعد احدى به حد على بن ابى طالب عليهما السلام نزد من محبوب نبود.

بى ترديد از اين داستان به وضوح تمام ولايت امير مؤمنان على عليه السلام بر اموال و انفس استفاده مى شود.

ولايت تشريعى و حديث وهب

سومين حديث درباره ولايت تشريعى حديثى است كه يكى از اصحاب رسول الله صلى الله عليه و آله به نام وهب بن حمزه روايت مى كند.در آن حديث آمده است كه وهب گويد:

ص: 411

صحبت عليا إلى مكة فرأيت منه بعض ما أكره فقلت:لئن رجعت لأشكونك إلى رسول الله صلى الله عليه وآله.

فلما قدمت لقيت رسول الله صلى الله عليه وآله فقلت:رأيت من على كذا و كذا.

فقال:لا تقل هذا،فهو أولى الناس بكم بعدى؛(1)

من در سفرى از مدينه به مكه با على عليه السلام همسفر شدم،در اين سفر از دست على ناراحت شدم،وقتى به مدينه برگشتيم نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله از او شكايت كردم.

حضرت فرمودند:اين سخنان را مگو،او شايسته ترين مردم پس از من براى شماست.

ما به اين حديث بر ولايت تشريعى امير مؤمنان على عليه السلام استدلال مى كنيم؛به همان ترتيبى كه در حديث پيشين بود كه كلمه«بعدى»نيز در اين جا به همان معنايى است كه گذشت.اين حديث را جمعى از محدثان بزرگ اهل سنت نظير طبرانى و ابونعيم اصفهانى،ابن منده،ابن اثير و...روايت كرده اند.

ولايت تشريعى در حديثى ديگر

حديث ديگر در اين باره در صحاح اهل سنت آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:

فأنا أولى الناس بالمؤمنين فى كتاب الله عزوجل.فأيكم ترك دينا أو ضيعة فادعونى فأنا

وليه؛(2)

ص: 412

اگر كسى از دار دنيا رفت و مقروض بود و كسى نبود بدهى او را ادا كند به من خبر بدهيد كه بدهى او را ادا مى كنم و كسى كه قطعه زمينى بر جاى گذاشت و وارث نداشته باشد به من خبر بدهيد كه من ولى او هستم.

محل شاهد ما كلماتى است كه علماى اهل سنت در شرح اين حديث دارند.يكى از بزرگان آن ها بعد از اين كه حديث را از صحيح بخارى،صحيح مسلم،نسائى و...روايت مى نمايد در آن فوايدى ذكر مى كند،مى گويد:

الثالثة:يترتب على كونه عليه الصلاة و السلام أولى بهم من أنفسهم أنه يجب عليهم إيثار طاعته على شهوات أنفسهم و إن شق ذلك عليهم وأن يحبوه أكثر من محبتهم لأنفسهم.

استنبط أصحابنا الشافعية من هذه الآية الكريمة أن له عليه الصلاة و السلام أن يأخذ الطعام و الشراب من مالكهما المحتاج إليهما إذا احتاج عليه الصلاة و السلام إليهما و على صاحبهما البذل و يفدى مهجته بمهجة رسول الله صلى الله عليه و آله.

و أنه لو قصده عليه الصلاة و السلام ظالم لزم من حضره أن يبذل نفسه دونه؛(1)

فايده سوم اين كه مردم بايد طاعت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را بر خواسته هاى خود مقدم بدارند؛به طورى كه اگر غذايى يا نوشيدنى در اختيار داشت و به او نيازمند بود و حضرت آن را از او خواستند،وظيفه دارد تحويل دهد هرچند از گرسنگى يا تشنگى تلف شود....

عينى در شرح صحيح بخارى بعد از اين حديث مى گويد:

فمن هذا الكلام يظهر أن الآية المباركة(النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ ...) إلى آخرها،دالة على أولويته بالمؤمنين من أنفسهم بجميع شئونهم و أن9.

ص: 413

عليهم الامتثال المطلق.(1)

البته شارحان ديگر نيز در اين باره گفتارهايى دارند كه به همين مقدار بسنده مى نماييم.(2)

مهرورزى به ائمه اهل بيت

و من احبكم فقد احب الله،و من ابغضكم فقد ابغض الله؛

آن كه شما را دوست بدارد خدا را دوست داشته و آن كه با شما دشمنى كند با خدا دشمنى كرده است.

چنان ه پيش تر گفتيم محبت وسيله اطاعت،و بى مهرى به دنبال مخالفت مى آورد،و ائمه به جايى رسيده اند كه دوست داشتن آنان دوست داشتن خدا است،و هر كه از آن ها روى گردان باشد از خدا برگشته است.در اين زمينه روايات فراوانى در كتاب هاى شيعه و سنى وارد شده است.در روايتى امير مؤمنان على عليه السلام فرموده اند:

سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله يقول:أنا سيد ولد آدم وأنت يا على!و الأئمة من بعدك سادات امتى،من أحبنا فقد أحب الله ومن أبغضنا فقد أبغض الله،و من و الانا فقد و الى الله،ومن عادانا فقد عادى الله،و من أطاعنا فقد أطاع الله،و من عصانا فقد عصى الله.(3)

روايات وارده در امر به حب اهل بيت عليهم السلام غير قابل شمارش است،و«حب»همشه«اطاعت»و«تبعيت»مى آورد.ازاين رو رسول الله مخصوصا با توجه به علم ايشان به آن چه بعد از خودشان واقع خواهد شد بر اين معنا و نهى از ضد

ص: 414

آن تأكيد فرموده اند.

و ما مكرر گفته ايم كه اين گونه اوامر با عصمت مساوى است؛بلكه مطلب بالاتر از اين است كه:

لا فرق بينك وبينها إلا أنهم عبادك و خلقك.

تمسك جويندگان به ائمه

و اين است كه مى گوييم:

ومن اعتصم بكم فقد اعتصم بالله؛

و آن كه به شما تمسك جويد در واقع به خدا تمسك جسته است.

راغب اصفهانى درباره كلمه«عصم»مى گويد:

العصم:الإمساك،و الاعتصام الاستمساك؛(1)

هركه به اهل بيت تمسك كند به خدا تمسك كرده است.اين جمله نيز بر عصمت،بلكه بالاتر دلالت دارد و شواهد بر آن نيز فراوان است:خداوند متعال فرموده:

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) ؛(2)

همگى به رشته الاهى تمسك نماييد و متفرق نشويد.

در روايتى حضرت فرمودند:

نحن حبل الله....(3)

و در حديثى رسول الله صلى الله عليه وآله فرمودند:

إنى تارك فيكم ما إن تمسكتم به لن تضلوا:كتاب الله و عترتى أهل بيتى....(4)

ص: 415

جلد 3

مشخصات کتاب

عنوان قراردادی : زیارتنامه جامعه کبیره .شرح

مشخصات نشر : قم: مرکز حقایق اسلامی 1388 -

مشخصات ظاهری : 4ج.

فروست : مرکز حقایق اسلامی؛ 110؛ 132.

شابک : ج.1 978-600-5348-11-8 ؛ ج.2 978-6005348-31-6 ؛ ج.3 978-600-5348-57-6

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ص.ع. به انگلیسی : Ali Husayni Milani. Along with guiding leaders a new glance

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1389).

یادداشت : ج.3(چاپ اول :1390)(فیپا).

یادداشت : کتابنامه به صورت زیر نویس.

موضوع : زیارتنامه جامعه کبیره -- نقد و تفسیر

موضوع : زیارتنامه ها

شناسه افزوده : حسینی میلانی، علی 1326 -

شناسه افزوده : مرکز الحقائق الاسلامیه

رده بندی کنگره : BP271/20422/ح54 1388

رده بندی دیویی : 297/777

شماره کتابشناسی ملی : 1829665

ص: 1

اشاره

أَنْتُمْ (السَّبِيلُ الْأَعْظَمُ وَ)(1) الصِّرَاطُ الْأَقْوَمُ، وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ، وَ شُفَعَاءُ دَارِ الْبَقَاءِ، وَ الرَّحْمَةُ الْمَوْصُولَةُ، وَ الْآيَةُ الْمَخْزُونَةُ، وَ الْأَمَانَةُ الْمَحْفُوظَةُ، وَ الْبَابُ الْمُبْتَلَى بِهِ النَّاسُ.

مَنْ أَتَاكُمْ نَجَا وَ مَنْ لَمْ يَأْتِكُمْ هَلَكَ.

شما بزرگ راه و راه راست استواريد، گواهان سراى گذراى دنيا، شفيعان سراى جاويد آخرت، رحمت پيوسته و متّصل، آيت گنجينه، امانت حفظ شده و دروازه آزمايش مردم هستيد.

كسى كه به سوى شما آمد، نجات يافت و آن كه نيامد نابود شد.ت.

ص: 19

شاه راه هدايت

أَنْتُمْ السَّبِيلُ الْأَعْظَمُ وَ الصِّرَاطُ الْأَقْوَمُ؛

شما بزرگ راه و راه راست استواريد.

كلمۀ «سبيل» با كلمۀ «صراط» تفاوت دارد، گرچه گاهى اين دو واژه به جاى هم ديگر به كار مى روند، ولى كلمۀ «صراط» از «سبيل» اخصّ است.

راغب اصفهانى مى گويد:

السبيل: الطريق الّذي فيه سهولة؛(1)

سبيل راه صاف پهنى است كه مردم به آسانى رفت و آمد مى كنند.

از اين رو به نظر مى رسد كه كلمه «سبيل» با كلمه «طريق» مترادف است، گرچه شايد تفاوتى ذكر شده باشد.(2) قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً»؛(3)

و براى شما در آن، راه هايى قرار داده تا هدايت شويد (و به مقصد برسيد).

ص: 21

راغب اصفهانى در معناى اين واژه مى گويد:

ويستعمل السبيل لكلّ ما يتوصل به إلى شيءٍ خيراً كان أو شرّاً...

«وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ»(1).(2)

بنابراين، راهى كه به خدا مى رسد و راهى كه به شيطان مى رساند هر دو سبيل است و لذا قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً»؛(3)

اگر راه منحرف و نادرست را بيابند آن را بر خود، راه انتخاب مى كنند.

در اين آيه منظور از «سبيل غى»، راه گمراهى است.

بنابر آن چه بيان شد، ائمه عليهم السلام وصف شده اند به بزرگ راه كه راه عمومى است و مردم به طور عادى از آن رفت و آمد مى كنند، هر چند ممكن است در كنار اين راه عمومى، راه هاى فرعى نيز وجود داشته باشد؛ كنايه از اين كه ائمه عليهم السلام براى هدايت عموم بشريت و رساندن همه انسان ها به خدا نصب شده اند و در عين حال فقط همين راه است كه به خدا مى رساند. زيرا صراط، همان راه منحصرى است كه فقط راه خداوند است. راغب اصفهانى مى گويد:

الصراط: الطريق المستقيم؛(4)

صراط: همان راه مستقيم است.

واژۀ «صراط» براى تأكيد به طريق مستقيم و استقامت موصوف شده است. قرآن كريم مى فرمايد:0.

ص: 22

«وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ»؛(1)

همانا اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد.

يعنى همين راه را برويد كه راه من اين است، اگر مى خواهيد به من برسيد در اين راه حركت كنيد. در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ اللّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(2)

خداوند هر كه را بخواهد و شايسته ببيند به راه مستقيم هدايت مى كند.

پس خدا راهنما و هدايت گر به صراط مستقيم است.

در آيه ديگرى هم واژۀ «صراط» به كار رفته و هم واژۀ «سبيل». آن جا كه مى فرمايد:

«وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ»؛(3)

همانا اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد و هرگز از راه هاى پراكنده پيروى نكنيد كه شما را از راه خدا (كه همان راه حقّ است) پراكنده و دور مى نمايد.

يعنى در صراط مستقيم حركت كنيد و ملازم آن باشيد. در اين آيه، واژۀ «سبيل» به صيغه جمع آمده، معلوم مى شود كه در مقابل راه خدا كه راه منحصر به فردى است، راه هاى ديگرى نيز وجود دارد كه عموم مردم از راه هاى ديگر هم مى روند.

از طرفى، معلوم مى شود كه به سوى خداوند متعال يك راه بيشتر نيست، گرچه «سبيل اللّه» هم گفته شود، لكن منظور در اين تعبير، نيّت است كه براى مثال گفته مى شود: اين مال را «فى سبيل اللّه» خرج كردم.3.

ص: 23

و منظور از «صراط» همان راه انحصارى است كه هدايتش با خداوند متعال است كه رفتن در صراط مستقيم نيز شروطى دارد كه بيان خواهد شد.

بنابراين، «سبيل» متعدّد است، اما «صراط» يك راه بيش نيست؛ راهى كه به خدا مى رساند، فقط و فقط همان راه مستقيم است كه هيچ گونه اعوجاج و انحرافى ندارد.

صراط مستقيم به چه كسى اختصاص دارد؟

صراط مستقيم به كسانى كه مورد «انعام» خدا هستند، اختصاص دارد. قرآن كريم مى فرمايد:

«اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»؛(1)

(خدايا!) ما را به راه راست هدايت كن، راه كسانى كه نعمت بر آن ها ارزانى داشته اى.

از اين رو، هدايت به سوى اين راه، به دست خداوند متعال است.

از طرفى، خداوند متعال در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(2)

آن ها را به راه راست و جادۀ مستقيم رهنمون مى نمايد.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(3)

خداوند افرادى را كه ايمان آوردند به راه راست هدايت مى كند.

در آيه ديگرى مى خوانيم:

ص: 24

«إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(1)

همانا پروردگار من بر راه مستقيم است.

به طور كلّى اين صراط به دست خداوند متعال است و هركس مردم را به سوى صراط مستقيم هدايت كند، او مأمور خدا بوده و كار خدايى كرده است. قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

«وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(2)

و به طور قطع و يقين تو مردم را به راه راست هدايت مى كنى.

صفات اهل صراط مستقيم

رفتن در صراط مستقيم شروطى دارد. اين شروط از قرآن كريم استفاده مى شود.

شرط نخست آن كه كسى كه در راه مستقيم گام برمى دارد بايد «معتصم باللّه» باشد. بودنِ در صراط مستقيم - كه راه منحصر خدايى و به دست خدا و او هدايت گر آن راه است - به كمك خدا نياز داشته و به تمسّك به خدا و جدا نبودن از او مشروط است. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(3)

و هر كس به دامانِ خدا چنگ بزند و تمسّك كند به راه راست هدايت شده است.

با توجّه به اين آيه نيز معلوم مى شود كه در مفهوم «سبيل» اين خصوصيّت اخذ نشده، بلكه عموميت دارد.

شرط دوم را قرآن كريم چنين بيان مى فرمايد:

ص: 25

«وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(1)

آن ها را (در ميان خاندانشان) برگزيديم و به راه راست هدايت كرديم.

آرى، آن ها را برگزيديم، آن گاه به صراط مستقيم هدايت كرديم، اين گونه نيست كه هر كسى را در آن جا راه بدهند.

شرط سوم از اين آيه استفاده مى شود كه مى فرمايد:

«إِنَّ اللّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ»؛(2)

به راستى خداوند پروردگار من و شماست. پس او را بپرستيد كه راه راست اين است.

درباره شرط چهارم اين آيه را مى خوانيم:

«فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيًّا»؛(3)

از من پيروى كن تا تو را به راه راست هدايت كنم.

معلوم مى شود كه صراط مستقيم از سبيل، خيلى اخصّ است؛ يعنى قيودى دارد و با حساب است و هر كسى را در اين جا راه نمى دهند و كسانى كه در اين صراط واقع مى شوند و اصحاب صراط مستقيم هستند در هر زمانى بسيار كمترند. چون هر چيزى كه قيودش بيشتر شد، ناگزير وجودش كمتر خواهد بود كه «ما كثرت قيوده قلّ وجوده».

در آيه ديگرى به شكل نفى آمده است. آن جا كه مى فرمايد:

«وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ»؛(4)

همانا كسانى كه به جهان آخرت ايمان ندارند قطعاً از اين راه راست منحرفند.4.

ص: 26

پيش تر در زيارت جامعه اين گونه خوانديم:

ومن اعتصم بكم فقد اعتصم باللّه.

اكنون طبق آيه كريمه مى خوانيم:

«وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(1). تفسير فرات: 90، حديث 72 و 73، تفسير مجمع البيان: 2/356، العمدة: 288، الصراط المستقيم: 1/286، كنز الدقائق: 2/187، بحار الأنوار: 24/84، حديث 3، شواهد التنزيل: 1/169، حديث 178، ينابيع المودّه: 1/356، حديث 10.(2)

و هر كس به دامانِ خدا چنگ بزند و تمسّك كند به راه راست هدايت شده است.

معلوم مى شود كه معرفت به خداوند متعال، ايمان به جهان آخرت، اتباع و پيروى از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله لازم است؛ آن گاه اعتصام به اهل بيت عليهم السلام.

از اين بيان، اصول دين را مى توان استفاده كرد. پس اگر كسى به يكى از اصول دين معتقد نباشد او از اهل صراط مستقيم نخواهد بود. قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»؛(3)

و همگى به ريسمان خدا چنگ بزنيد و از هم پراكنده نشويد.

امام صادق عليه السلام در ذيل اين آيه مباركه مى فرمايند:

نحن حبل اللّه؛

ما ريسمان خدا هستيم.

يعنى شما مردم بايد به ما اهل بيت معتصم بشويد و فقط شهادتين و ايمان به جهان آخرت كفايت نمى كند. اين حديث در كتاب هاى شيعه و سنّى در ذيل اين آيه آمده است.(3) عجيب اين كه هم خدا مردم را به سوى صراط مستقيم - كه ائمه عليهم السلام0.

ص: 27

باشند - هدايت مى كند و هم ائمه، مردم را به سوى صراط مستقيم هدايت مى كنند كه به خدا منتهى مى شود.

آرى، ائمه عليهم السلام به دو جهت هم خودشان صراط مستقيم هستند و هم هدايت گر به صراط مستقيم:

1. از آن جهت كه ائمه عليهم السلام مقرَّب خداوند متعال هستند و براى هدايت نصب شده اند كه هر كسى از اين ها پيروى بكند در واقع از طريق مستقيم پيروى كرده و وارد طريق مستقيم شده است و طريق مستقيم نيز دست خداوند متعال است كه فرمود:

«إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛(1)

همانا پروردگار من بر راه مستقيم.

بنابراين، انسان از طريق اهل بيت عليهم السلام به خداوند متعال منتهى مى شود.

2. از آن جهت كه خداوند متعال، ائمه عليهم السلام را نيز صراط مستقيم قرار داده و فرموده است:

«وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ...»؛(2)

همانا اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد....

ائمه عليهم السلام «الصّراط الأقوم» هستند. چون اين ها وجودات الاهى هستند، كارشان، كار خدايى است، جزء دستگاه ربوبى هستند؛ هم چنان كه جبرائيل، ميكائيل و عزرائيل جزء دستگاه ربوبى هستند و قسمى از كارهاى خداوند متعال به دست اينان انجام مى شود. قرآن كريم مى فرمايد:3.

ص: 28

«وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»؛(1)

سپاهيان آسمان ها و زمين از آنِ خداست.

آرى، همۀ اينان مأموران و جنود خداوند متعال هستند، ولى در سپاه و لشكر سلسله مراتب وجود دارد، افرادى هستند كه در مراتب فوق قرار گرفته اند كه بقيه لشكريان تحت اختيار اين ها هستند.

بنابراين، آن سان كه خداوند متعال مردم را به ايمان به خودش دعوت مى كند، مردم را به ايمان به رسولش و ائمه عليهم السلام فرا مى خواند و مى فرمايد:

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»؛(2)

از خدا اطاعت كنيد و از فرستادۀ او و صاحبان امر اطاعت كنيد.

پيش تر گذشت كه بين مقام عصمت و اطاعت، ارتباط دو جانبه است كه در اين زمينه آياتى نيز مطرح و تطبيق شد.

بنابر آن چه گذشت، ائمه عليهم السلام «السبيل الأعظم إلى اللّه»؛ يعنى راه واضح فراگير عمومى به سوى خدا هستند كه همه را به سوى او دعوت مى كنند و براى همه مردم هستند و همانند پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله رحمة للعالمين هستند.

نكته جالب

جالب اين كه كلمه «أنتم» در اين عبارت به صورت جمع آمده است، يعنى همۀ ائمّه علهيم السلام، اما كلمه «السبيل» به صيغه مفرد آمده، هر چند در مواردى به صيغه جمع نيز تعبير شده، نكته دارد. چون راه همه ائمه عليهم السلام يكى است، همۀ آن بزرگواران مردم را راهنمايى و از آنان دستگيرى مى كنند. قول، فعل، هدف، هدايت،

ص: 29

ارشاد، موعظه و تعليم همه آن بزرگواران يكى است.

از اين رو زيد شحّام مى گويد: امام صادق عليه السلام در سخنى فرمودند:

أوّلنا محمّد وأوسطنا محمّد وآخرنا محمّد؛(1)

نخستين ما محمّد، وسطى ما محمّد و آخر ما محمّد است.

در علم حديث و اصول نيز اين بحث مطرح است كه اگر كسى مطلبى را از امامى شنيده باشد مى تواند به امام ديگرى نسبت بدهد. براى مثال سخنى را از امام صادق عليه السلام شنيده آيا حق دارد آن را به امام باقر يا امام رضا عليهم السلام نسبت دهد؟

مى فرمايند: بله حق دارد؛ زيرا همه آن ها يك چيزى مى گويند. در روايتى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

حديثي حديث أبي، وحديث أبي حديث جدّي، وحديث جدّي حديث الحسين، وحديث الحسين حديث الحسن، وحديث الحسن عليهم السّلام حديث أمير المؤمنين عليه السلام، و حديث أمير المؤمنين حديث رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وحديث رسول اللّه قول اللّه عزّوجلّ؛(2) سخن من سخن پدرم است، سخن پدرم، سخن جدّم، سخن جدّم سخن امام حسين، سخن امام حسين سخن امام حسن، سخن امام حسن سخن اميرالمؤمنين صلوات اللّه عليهم، سخن اميرالمؤمنين سخن رسول خدا و سخن رسول خدا صلى اللّه عليه وآله گفتار خداوند متعال است.

قرآن و صراط بودن

گفتيم كه ائمه عليهم السلام صراط هستند و شكّى نيست كه قرآن نيز صراط است؛

ص: 30

چه از قرآن به «صراط» تعبير شده باشد يا نه، لكن از ائمه به «صراط اقوم» تعبير شده، لذا از ديرباز بحث شده و رساله هايى در اين زمينه نوشته شده كه آيا اهل بيت عليهم السلام افضل هستند يا قرآن؟

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در حديث متواترى فرمودند:

إنّي تارك فيكم الثقلين: كتاب اللّه وعترتي أهل بيتي وإنّهما لن يفترقا.(1)

آن حضرت در اين سخن، قرآن و عترت را قرين هم قرار داده و با صيغۀ تثنيه ياد كرده اند، ولى در برخى از متونِ حديث ثقلين آمده است:

أ حدهما أعظم من الآخر؛(2)

يكى از ديگرى بزرگ تر است.

در اين متون، نخست قرآن مجيد سپس اهل بيت عليهم السلام را ذكر كرده اند. بلكه در بعضى روايات، از قرآن به «ثقل اكبر» و از عترت به «ثقل اصغر» تعبير شده است.(3) اين جاست كه بحث شده كه كدام يك افضل است؟

بنابر آن چه از كلمه «الصراط الأقوم» استفاده مى شود ائمه عليهم السلام «اقوم»، يعنى محكم تر هستند.

امير مؤمنان على عليه السلام وقتى ابن عبّاس را به سوى خوارج فرستادند فرمودند:

لا تخاصمهم بالقرآن، فإنّ القرآن حمّال ذو وجوه، تقول ويقولون، ولكن حاججهم بالسنّة، فإنّهم لن يجدوا عنها محيصاً؛(4)6.

ص: 31

با آنان از طريق قرآن بحث نكن؛ زيرا قرآن به چند وجه حمل مى شود؛ تو چيزى مى گويى و آنان چيز ديگرى مى گويند. امّا با آنان با سنّت، گفت و گو كن؛ چرا كه آنان گريزى از آن ندارند.

از اين روست كه جبرى مذهب ها، تفويضى ها، قائلان به تجسيم و ديگر فرقه هاى باطل به ظواهر بعضى الفاظ قرآن تمسّك مى كنند. اما كلام ائمه عليهم السلام مثل كلام پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله قاطع است و هيچ گونه شبهه اى ندارد.

نمونه اى از پرورش يافتگان ائمه

سخن ديگر اين كه معلوم شد كه ائمه عليهم السلام واسطه بين خلق و خدا هستند.

اگر كسى در مسير اهل بيت حركت كند و پيرو آن ها باشد، اقوال آن ها را واقعاً عمل بكند و مطيع آن ها باشد حقيقتاً، به خدا مى رسد. طبيعى است كه هر چه عمل انسان بيشتر، دقيق تر و با خلوص بيشتر باشد ناگزير قربش به خداوند متعال بيشتر مى شود.

در تاريخ در احوالات اشخاص ديده شده كه هر چه افراد، با اهل بيت عليهم السلام بيشتر معاشرت و متابعت داشتند به خدا نزديك تر بودند و داراى چه كراماتى و مقاماتى بودند.

آرى، در كوفه خرما فروش بسيارى بود، اما چرا ميثم تمّار به آن مقام رسيد؟ و هم چنين رشيد هجرى، كميل بن زياد و امثال آن ها.

چون اين ها بيشتر ملازم امير مؤمنان على عليه السلام و مطيع آن حضرت بودند، واقعاً معتقد بودند و خلوص داشتند كه به اين مراتب رسيدند و اسامى اين ها تا روز قيامت ماندگار است و مردم به ديدۀ احترام به اين ها نگاه مى كنند و چه كراماتى در زمان حيات و بعد از مماتشان ظهور كرد.

ص: 32

داستانى را از مرحوم پدرم شنيدم كه ايشان فرمودند:

كسى به زيارت ميثم تمّار رفت، مقبره او نزديك مسجد كوفه است. هنگام ظهر بود، گرسنه شد. آن زمان مقبره ميثم تمّار مثل حالا - كه توسط يكى از اهل خير نجف اشرف ساخته شد - آباد نبود و در آن اطراف، مغازه اى وجود نداشت. او گفت: يا ميثم! من گرسنه ام!

آن گاه فاتحه اى خواند و چون خواست برگردد، ديد روى زمين كف حياطِ مقبره، نان و كباب داغ نهاده شده و هيچ كسى در آن جا نيست.

اين ها به بركت مصاحبت و معاشرت، بلكه ملازمت با امير مؤمنان على عليه السلام است؛ ملازمتى كه از مصاحبت اخص است.

البته وقتى در كسى ظرفيت و لياقت را ديدند به تدريج مطالب را به او ياد مى دهند و آن گاه دهانش را مى بندند كه به كسى نگويد.

آرى، ائمه اطهار عليهم السلام اين گونه بودند و به اين مقامات رسيدند كه راه اعظم و صراط اقوم شدند، مردم را هدايت كردند و تعليم دادند. گرچه تعداد شاگردان اين مكتب اندك است، امّا اين به علت عدم توفيق مردم است، وگرنه چراغ روشن است؛ چه افراد بسيارى دور آن حلقه زنند يا افراد اندكى.

گواهان سراى فانى

وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ وَ شُفَعَاءُ دَارِ الْبَقَاءِ؛

شما گواهان سراى گذراى دنيا و شفيعان سراى هميشگى آخرت هستيد.

ماده «شهادت» در لغت عرب گاهى خود متعدّى مى شود، مثل آيه مباركه اى كه مى فرمايد:

ص: 33

«فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ»؛(1). سوره نساء (2): آيه 135.(3)

پس آن كسى كه از شما در حضر و در ديار خود باشد، بايد روزه بگيرد.

گاهى به حرف «لام» تعديه مى شود، آن جا كه مى فرمايد:

«كُونُوا قَوّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ»؛(2)

عدالت را به طور كامل اجرا كنيد و به عدالت رفتار نماييد و فقط به خاطر خدا (به حق) شهادت دهيد.

و گاهى به حرف «على» تعديه مى شود، آن جا كه قرآن مى فرمايد:

«لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ»؛(4)

تا شما (مسلمانان) گواهان بر مردم باشيد.

در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلاّ أَنْفُسُهُمْ»؛(4)

و آنان گواهانى جز خودشان ندارند.

اگر ماده «شهادت» به حرف «لام» تعديه شود، شهادت به نفع است، و اگر به حرف «على» تعديه شود، شهادت به ضرر خواهد بود، و اگر خود متعدى شود به معناى حضور است كه معناى موضوع له كلمه «شهد» از ماده «شهادت» در لغت عرب همان حضور مى باشد. راغب اصفهانى در اين باره گويد:

شهد: الشهود والشهادة الحضور مع المشاهدة إمّا بالبصر أو بالبصيرة.(5)7.

ص: 34

اگر انسان در جايى حاضر شود و شيئى را ببيند؛ يا به بصر يا به بصيرت، مى تواند به آن شهادت دهد. از اين رو ما بر اساس بصيرت به وجود خداوند متعال، قيامت و...

شهادت مى دهيم. انسان مؤمن اين قدر اعتقاد قطعى به اين امور دارد كه گويى به چشم مى بيند و شهادت مى دهد.

ما پيش تر در فرازى از زيارت جامعه چنين خوانديم:

... وَ شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ....

اين عبارت ها درباره اهل بيت عليهم السلام ريشۀ قرآنى دارد و به بعضى آيات شريفه اشاره دارد. البته در مباحث امامت درباره اين موضوع به تفصيل بحث كرده ايم.

خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً»؛(1). الاصابة في معرفة الصحابة: 1/162، الكفاية في علم الرواية: 63، سماء المقال في علم الرجال: 1/12، معرفة الثقات: 1/94.(2)

و هم چنين ما شما را امّت وسط قرار داديم، تا گواهان بر مردم باشيد و رسول خدا نيز بر شما شاهد و ناظر اعمال شما باشد.

درست است كه در آيه مباركه كلمه «امّت» آمده، ولى اين آيه مباركه به امّت ارتباطى ندارد. اما خطيب بغدادى، ابن حجر عسقلانى و جمعى از بزرگان اهل سنّت طبق اين آيه مباركه بر عدالت صحابه استدلال كرده اند (!!)(2) و ما ثابت كرديم كه اين آيه به صحابه نيز ارتباطى ندارد (!!)

بنابراين، نه امّت منظور است و نه صحابه. پس مراد در اين آيه چيست؟

پيش از اين كه در تفسير اين آيه، به روايتى مراجعه كنيم، بررسى الفاظ آيه ضرورى است.4.

ص: 35

1. كلمه «جعلناكم»

جعلِ شما به عنوان شهدا - كه شما شهدا قرار داده شده ايد - به طور مستقيم به خدا ارتباط دارد، نه به مردم. جعل، جعل الاهى است. خداوند متعال چنين خواسته و اين گونه قرار داده است. اگر اين آيه مباركه به «امام» و امامت ارتباط داشته باشد كه بيان خواهيم كرد، پس حتى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز در تعيين امام دخيل نيستند.

تعيين امام و نصب او به دست خداى سبحان است و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مبلّغ هستند كه در روز غدير خم مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ»؛(1)

اى پيامبر! آن چه را از جانب پروردگارت بر تو نازل شده است به طور كامل به مردم ابلاغ كن.

2. كلمه «اُمّةً وسطاً»

مفسّران براى معناى «وسط» در اين جا چهار قول ذكر مى كنند، ولى ما نظر خود را به اجمال بيان مى نماييم:

وقتى مراد از امّت، در اين آيه مباركه تك تك افراد امّت اسلام و خصوص صحابه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله هم نباشند، مراد از لفظ امّت، ائمه عليهم السلام خواهند بود. نظير آيه اى كه مى فرمايد:

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ»؛(2)

شما بهترين امّت در بين مردم هستيد.

در روايتى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:0.

ص: 36

في قراءة عليّ عليه السلام

. «كنتم خير أئمّة أخرجت للناس» قال: هم آل محمّد صلى اللّه عليه وآله؛(1) در قرائت حضرت على عليه السلام آمده است: «شما برترين پيشوايان مردم هستيد» و منظور از پيشوايان، همان خاندان حضرت محمّد صلى اللّه عليه وآله هستند.

بنابراين، ائمه عليهم السلام وسطاند؛ يعنى واسطه بين خلق و خداوند هستند. چرا؟ چون امام، مقتدا و راهنماست و هر امامى در وسط واقع مى شود. لذا امام جماعت نيز وسط و واسطه بين خدا و مأمومين است.

آن چه بيان شد تعبير ديگرى از «الصراط الأقوم» و «حبل اللّه» است كه حبل، رابط بين اين طرف و آن طرف است و طرفين را به هم وصل مى كند.

از اين رو در بعضى از روايات

حديث ثقلين، از قرآن و عترت به «حبلين» تعبير شده است. آن جا كه حضرتش فرمود:

أيّها الناس! إنّي قد تركت فيكم حبلين: إن أخذتم بهما لن تضلّوا بعدي...؛(2)

اى مردم! من دو ريسمان را از خودم در ميان شما به جاى مى گذارم كه اگر آن دو را گرفتيد هيچ گاه بعد از من گمراه نخواهيد شد.

در بعضى ديگر از روايات آمده است:

طرفٌ بيد اللّه تعالى وطرفٌ بأيديكم؛(3)

يك طرف آن ريسمان در دست خداوند متعال و طرف ديگر آن در دست شماست.3.

ص: 37

3. كلمه «شهداء».

در اين آيه، كلمه «شهداء» هرگز بر غير ائمه عليهم السلام صدق نمى كند، چون واژۀ «شهداء» جمع شاهد، يا به معناى لغوى است؛ به اين معنا كه شما بر عاقبت امر امّت ها در دنيا و در روز قيامت ناظر و حاضر هستيد و يا به معناى اصطلاحى، به معناى گواه بودن است.

لكن ظاهر آيه به قرينۀ «على الناس» معناى دوم است، نه اول. پس مقصود شهادت دادن است. بنابراين، بايد شرايط شهادت از علم و عدالت جمع باشد و چون مشهود عليه «الناس» هستند، پس شهدا بر احوال همۀ امّت ها بايد احاطه داشته باشند.

به راستى چه كسى مى تواند اين معنا را براى غير ائمه عليهم السلام ادّعا كند؟

براى تتميم مطلب يادآورى اين نكته لازم است كه اگر مراد از اين شهادت معناى لغوى آن (إشراف و نظارت داشتن) باشد، باز هم از عهدۀ انسان هاى عادى برنمى آيد، زيرا كسى كه بر اين امّت و ديگر امّت ها نظارت داشته باشد بايد شخص فوق العاده اى باشد كه جز اهل بيت عليهم السلام چنين نظارتى از كسى ساخته نيست و اين شهادت يك كار الاهى است.

طبق قاعده، مقصود از شهادت، معناى اصطلاحى است كه البته مستلزم اشراف، احاطه، اطّلاع و علم كامل است.

به هر تقدير، در شهادت، علم و احاطه لازم است و مطلب به علم امام مى انجامد كه ما به آن بحث وارد نمى شويم. همين قدر كافى است كه بدانيم:

اوّلاً طبق ادلّه كتاب، سنّت و... وقتى قرار شد در جهان آخرت حساب و كتابى باشد تا هر كسى به نتيجه اعمال خودش برسد، ناگزير حسابرسانى لازم است كه به اعمال مردم رسيدگى كنند. ذات بارى تعالى متصدّى حساب و كتاب نيست، بلكه كسى يا كسانى از جانب خدا بايد متصدّى حساب و كتاب بشود و حساب امّت ها به

ص: 38

دست ائمه عليهم السلام است و آنان جزء دستگاه ربوبى هستند، چنان كه گذشت.

ثانياً مقام علم و احاطه كامل بر اين امّت و ديگر امّت ها براى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله ثابت است كه قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً»؛(1)

و پيامبر هم بر شما گواه است.

هم چنين به شرحى كه گذشت براى ائمه اطهار عليهم السلام نيز ثابت است.

بنابر آن چه گذشت، ائمّه عليهم السلام گواهان بر اهل اين عالم هستند و بر اعمال امّت و ساير امّت ها به قرينۀ «على الناس» نظارت دارند و در آن عالم، حسابرس خواهند بود.

ارتباط بين ائمه و امّت هاى پيشين

اين جاى شگفتى نيست، كسى نگويد: بين پيامبر اكرم و ائمّه عليهم السلام و امّت هاى پيشين چه ارتباطى وجود دارد؟ در آيه مباركه اى چنين مى خوانيم:

«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا»؛(2)

از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم بپرس.

در ذيل اين آيه آمده است: آن گاه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به معراج تشريف بردند و جبرئيل در خدمت آن حضرت بود، وقتى به نزد انبياى پيشين رسيدند، جبرئيل عرض كرد:

يا محمّد! سلهم على ماذا بعثتم؟

اى محمّد! از اينان بپرس كه براى چه برنامه اى مبعوث شده اند؟

ص: 39

در آن هنگام نماز جماعت منعقد شد و همه پيامبران به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اقتدا كردند و گفتند: ما بر توحيد خداوند متعال، نبوّت شما و ولايت على بن ابى طالب مبعوث شديم.

اين روايت در كتاب هاى شيعه و سنّى در ذيل اين آيه آمده است.(1) يعنى پيامبرانِ گذشته، موظّف و مكلّف بودند كه ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام را به امّت هاى خود ابلاغ و آن ها را به ايمان دعوت كنند.

از طرف ديگر، در آيه مباركه اى مى خوانيم:

«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»؛(2)

و بگو: اعمال و وظايف خود را انجام دهيد و بدانيد هم خدا، هم رسولش و هم مؤمنان اعمال شما را خواهند ديد.

در اين آيه، كلمه «المؤمنون» به ائمه عليهم السلام تفسير شده و همين طور است، چون رؤيت اعمال بر نسق واحد بر خدا، رسول و مؤمنان حمل شده است. معلّى بن خنيس مى گويد: امام صادق عليه السلام در ذيل اين آيه مباركه فرمود:

هو رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله والأئمّة، تعرض عليهم أعمال العباد كلّ خميس؛(3)

منظور رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و ائمّه عليهم السلام هستند كه تمام اعمال مردم هر پنج شنبه به آنان عرضه مى شود.

اين گونه رؤيت بر غير ائمه عليهم السلام صدق نمى كند. از اين رو در روايات9.

ص: 40

ديگرى در ذيل اين آيه مباركه فرموده اند:

هم نحن؛(1)

مراد از مؤمنان (در اين آيه) ما هستيم.

دو نكته جالب

در اين جا دو نكته جالب وجود دارد:

نكته يكم. به نظر مى رسد منظور از اين رؤيت، مجرّد ديدن نيست، بلكه رؤيت با حساب رسى است كه اين معنا در عرف فارسى نيز وجود دارد. پس منظور نگاه كردن توأم با رسيدگى است.

نكته دوم. اين آيه اطلاق دارد؛ يعنى هم در اين عالم رؤيت وجود دارد و هم در آن عالم. از اين روست كه در روايات شيعه و سنّى آمده است كه اعمال امّت بر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در هر جايى كه الآن هستند، عرضه مى شود. در روايتى آمده كه سدير مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وهو في نفر من أصحابه: إنّ مقامي بين أظهركم خير لكم، وإنّ مفارقتي إيّاكم خير لكم.

فقام إليه جابر بن عبداللّه الأنصاري، وقال: يا رسول اللّه! أمّا مقامك بين أظهرنا فهو خير لنا، فكيف تكون مفارقتك إيّانا خيراً لنا؟

فقال صلى اللّه عليه وآله: أمّا مقامي بين أظهركم خير لكم، لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول:

«وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»(2) يعني يعذّبهم بالسيف.

ص: 41

فأمّا مفارقتي إيّاكم فهو خير لكم، لأنّ أعمالكم تعرض علي كلّ اثنين وخميس، فما كان من حسن حمدت اللّه تعالى عليه، وما كان من سيئ استغفرت لكم؛(1)

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله در ميان جمعى از اصحاب خود فرمود: بودن من بين شما برايتان خوب است و رفتن من از ميان شما نيز برايتان سودمند است.

جابر بن عبد اللّه انصارى برخاست و گفت: اى رسول خدا! بودن شما در ميان ما براى ما خوب است، اما چگونه رفتن شما از ميان ما براى ما خوب است.

فرمود: بودن من به اين دليل خوب است كه خداوند متعال مى فرمايد: «هرگز خدا آن ها را عذاب نمى كند مادامى كه تو در ميانشان هستى و تا وقتى استغفار كنند» و با يك ديگر خلاف نمى كنند كه بر روى هم شمشير كشند، با شمشير عذاب نخواهد كرد.

اما مفارقت و جدايى من براى شما خوب است؛ زيرا اعمال شما در هر دوشنبه و پنج شنبه بر من عرضه مى شود؛ هر كار خوب كه مى بينم خدا را سپاس مى گويم و براى هر كار بد شما آمرزش مى خواهم.

در روايت ديگر داوود بن كثير مى گويد: من در حضور امام صادق عليه السلام بودم كه ابتداءاً فرمودند:

يا داود! لقد عرضت علي أعمالكم يوم الخميس، فرأيت فيما عرض علي من عملك صلتك لابن عمّك فلان، فسرّني ذلك، إنّي علمت صلتك له أسرع لفناء عمره وقطع أجله؛(2)

اى داوود! روز پنج شنبه اعمال شما را بر من عرضه داشتند، در بين آن چه از2.

ص: 42

اعمال تو عرضه شد مشاهده كردم كه صله رحمى در مورد پسر عمويت فلانى انجام داده بودى مرا خوشحال كرد، من مى دانم اين صله رحم تو زودتر موجب هلاك او مى شود.

داوود مى گويد: من پسر عمويى داشتم كه دشمن اهل بيت و شخص بسيار خبيثى بود، شنيدم وضع مالى او خوب نيست، قبل از رفتن به مكه مقدارى پول براى او حواله كردم، وقتى به مدينه رسيدم، حضرت امام صادق عليه السلام جريان را به من بازگو فرمود.

اين مقام به صاحبان عصمت و احاطه بر امور خلايق اختصاص دارد. در ذيل همين آيه، روايات متعددى آمده است. از امير مؤمنان على عليه السلام روايتى لطيف نقل شده كه مى فرمايد:

إنّ اللّه طهّرنا وعصمنا وجعلنا شهداء على خلقه وحجّته في أرضه وجعلنا مع القرآن وجعل القرآن معنا لا نفارقه ولا يفارقنا؛(1)

به راستى كه خداوند ما را پاكيزه نمود، عصمت داد و نگهدارى فرمود و ما را بر خلقش گواه ساخت و در زمينش حجّت نهاد و ما را همراه قرآن و قرآن را همراه ما قرار داد، نه ما از آن جدا مى شويم و نه آن از ما جدا مى گردد.

در اين روايت چند نكته وجود دارد.

نكته يكم. سخن از طهارت و عصمت به ميان آمده است كه اين تطهير، اطلاق دارد؛ يعنى تطهير از هر نقص؛ به ويژه از جهل كه بالاترين نقص هاست.

نكته دوم. ائمه عليهم السلام نه فقط شهدا؛ بلكه حجّت نيز هستند و قضايا به توسّط آن بزرگواران حلّ و فصل مى شود. پيش تر بيان كرديم كه آن حضرات هم حاكم، هم6.

ص: 43

مدّعى، هم شاهد و هم شفيع هستند.

نكته سوم. هم گامى ائمّه عليهم السلام با قرآن است؛ يعنى اگر قرآن، حكم است، ما نيز حكم هستيم، اگر قرآن شفيع، دستور، ميزان و قانون است، ما نيز همين گونه ايم.

اگر قرآن كلام خداوند است، ما نيز كلمة اللّه هستيم.

آرى، ائمه عليهم السلام از حضرت عيسى عليه السلام كمتر نيستند. تعبير لطيفى در اين باره، در قرآن كريم آمده است كه مى فرمايد:

«اَللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ * يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ»؛(1)

خداوند هم از فرشتگان رسولانى برمى گزيند و هم از انسان ها، به راستى كه خداوند شنوا و بيناست. آن چه پيش روى آن ها و پشت سر آن هاست مى داند؛ و همه امر به سوى خدا باز گردانده مى شود.

يعنى پيامبران تحت نظر خدا هستند و تمام حركات آنان تحت حساب است.

آن گاه مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ»؛(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! پروردگارتان را عبادت نماييد و در مقابل او ركوع8.

ص: 44

كنيد و سجده به جا بياوريد و كار نيك و پسنديده انجام دهيد تا رستگار شويد، و در راه خدا جهاد كنيد و حقّ جهادش را ادا نماييد كه او شما را برگزيد و او كار سنگين و دشوار در دين بر شما نگذاشته است؛ چرا كه اين آيين همان آيين پدر شما ابراهيم است كه از گذشته تا كنون شما را مسلمان ناميد و هدف اين بود كه پيامبر بر شما گواه باشد و شما نيز بر تمام خلق گواه باشيد. پس نماز را برپا داريد، زكات را ادا بپردازيد و به خدا تمسّك كنيد كه او مولا و سرپرست شماست؛ چه مولا و سرپرست خوبى و چه يارى كنندۀ شايسته اى است.

همه اين خطاب ها به ائمه عليهم السلام است و همه اين مقام هايى كه به آن بزرگواران داده شد و به هر جايى كه آنان رسيده اند به بركت عبوديت حقيقيّه و ادامه دادن آن تا آخرين لحظه حيات بود كه فرمود: «وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ».

از اين روست كه به آن بزرگواران عرض مى كنيم:

وجاهدتم في اللّه حق جهاده.

بر خلاف برخى از فرقه هاى گمراه كه مطابق زعم خود از فرموده قرآن كريم:

«وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ»؛(1) «پروردگارت را بندگى كن تا يقين (مرگ) فرا رسد» برداشت مى كنند.(2) در كتاب اصول الكافى بابى تحت اين عنوان آمده:

«باب أنّ الأئمة شهداء اللّه على خلقه».(3) در آن باب روايتى به سند صحيح در تفسير آيه مباركه نقل شده كه بريد عجلى مى گويد:

قلت لأبي جعفر عليه السلام: قول اللّه تبارك وتعالى: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً».(4)3.

ص: 45

قال: نحن الأمّة الوسط، ونحن شهداء اللّه تبارك وتعالى على خلقه، وحججه في أرضه.

قلت: قوله تعالى: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ».

قال: إيّانا عني ونحن المجتبون، ولم يجعل اللّه تبارك وتعالى في الدين من حرج، فالحرج أشدّ من الضيق «مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ» إيّانا عني خاصّة و «سَمّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ» اللّه سمّانا المسلمين «مِنْ قَبْلُ» في الكتب الّتي مضت وفي هذا القرآن «لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ».

فرسول اللّه صلى اللّه عليه وآله الشهيد علينا بما بلغنا عن اللّه تبارك وتعالى، ونحن الشهداء على الناس، فمن صدق يوم القيامة صدقناه ومن كذب كذبناه؛(1)

از امام باقر عليه السلام درباره اين آيه پرسيدم كه مى فرمايد: «و اين گونه شما را نيز امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر نيز بر شما گواه باشد».

فرمود: امّت ميانه ما هستيم و ما گواهان خداى متعال بر خلقش و حجّت هاى او در زمينش هستيم.

گفتم: خداوند مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! پروردگارتان را عبادت نماييد و در مقابل او ركوع كنيد و سجده به جا آوريد و كار نيك و پسنديده انجام دهيد تا رستگار شويد و در راه خدا جهاد كنيد و حق جهادش را ادا نماييد كه او شما را برگزيد».

فرمود: خدا ما را قصد كرده است و ما برگزيدگانيم، و خداى متعال در دين حرجى قرار نداده؛ حرج از تنگ گرفتن سخت تر است. و منظور از ملّت پدرتان4.

ص: 46

ابراهيم فقط ما را قصد كرده است و «شما را مسلمان ناميد»؛ يعنى خدا ما را مسلمان ناميد «از پيش» يعنى در كتاب هاى گذشته و در اين قرآن «تا پيامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشيد». پس رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بر ما گواه است در آن چه از جانب خدا تبليغ نموده ايم و ما گواهان بر مردم هستيم. پس هر كس ما را تصديق كند، او را تصديق خواهيم كرد و هر كس ما را تكذيب كند او را تكذيب خواهيم كرد.

صحابى كيست؟

گفتيم كه خطيب بغدادى، ابن حجر عسقلانى و برخى از بزرگان متعصب اهل سنّت ادّعا كرده اند كه «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً...» به صحابه مربوط است؛ چرا كه آن ها مذهبى درست كرده اند كه ناچارند به گونه اى آن را توجيه كنند، در حقيقت علماى عامّه توجيه گران ماوقع هستند.

اينان در تعريف صحابى مى گويند: هر كسى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را گرچه يك لحظه ديده باشد، صحابى است و چنين افرادى به حكم اين آيه مباركه عادل هستند (!)

به سخن ديگر، اگر - براى مثال - پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در مسجد نشسته باشند و مسافرى كه به جهت خريد و فروش كالا به مدينه آمده از جلو آن حضرت عبور كند، به صرف ديدن ايشان، از صحابه شمرده مى شود (!)

فراتر اين كه مى گويند: هر كسى كه شهادتين بر زبان جارى كرده و معاصر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله باشد حتى يك لحظه آن حضرت را نديده، او نيز صحابى است (!)(1)

ص: 47

آيا به راستى مى شود چنين چيزى را پذيرفت كه همه اين ها عادل هستند و علم دارند؟! كسانى كه در اطراف آن حضرت بودند اكثراً چنين نبودند تا چه رسد به حال كسانى كه فقط يك لحظه آن بزرگوار را ديده اند، يا فقط با آن حضرت معاصر بوده اند؟ پس چگونه مى شود ادّعا كرد كه چنين افرادى مصداق آيۀ مباركه هستند؟

چنين ديدگاهى از علماى اهل سنّت جاى تعجّب نيست؛ چرا كه آنان مذهبى را درست كرده اند و ناچارند آن را توجيه كنند. تعجّب از كسى است كه در حوزه علميه كتاب مى نويسد و اين آيه مباركه را بر صحابه تطبيق و سخن اهل سنّت را مى پذيرد و از تفسير الميزان و غير آن انتقاد مى كند كه چرا جز اين سخن مى گوييد.(1) به راستى سرانجام انسان به كجا منتهى مى شود؟ نعوذ باللّه.

آيا فرشتگان نيز گواهند؟

پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام بر مردم گواه هستند، آيا فرشتگان نيز گواه هستند يا نه؟

برخى از ملائكه بر اعمال عباد موكّل هستند و برخى ديگر اعمال مكلّفين را مى نويسند. قرآن كريم مى فرمايد:

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»؛(2)

انسان هيچ سخنى نمى گويد مگر اين كه آن سخن را دو فرشته رقيب و عتيد (كه مراقب او هستند) ضبط مى كنند.

از برخى از دعاها استفاده مى شود كه خداوند متعال بعضى از امور را از اين ملائكه موكّل نيز مخفى مى كند. در فرازى از دعاى كميل مى خوانيم:

ص: 48

وكنت أنت الرقيب عليَّ من ورائهم والشاهد لما خفي عنهم وبرحمتك أخفيته وبفضلك سترته؛(1)

و پس از آن تو خودت مراقب كارهاى من هستى كه مبادا كار زشتى از من سر زند و تو خودت گواهى از آن چه كه پنهان است از ايشان (فرشتگان كرام الكاتبين) كه به مهر خودت از ايشان پنهان كردى و به فضل خودت سرپوش گذاشتى.

معلوم مى شود كه فرشتگان موكّل كه براى اين كار گماشته شده اند و به آن ها مأموريت داده شده است، باز برخى امور از آن ها مخفى مى ماند و همين قرينه مى شود كه فرشتگان نمى توانند شاهد اعمال مردم باشند. آن چه گذشت شرحى بر عبارت «شهداء دار الفناء» بود.

امّا شفاعت، به مقام عصمت اختصاص ندارد؛ بلكه به علما، شهدا و بندگان صالح خدا نيز با حفظ مراتب مى رسد، ولكن پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام در رأس شفاعت كنندگان هستند.

نكته مهمّ

در نقلى مى خوانيم:

ويل لمن شفعاؤه خصمائه؛(2)

ويل (چاهى در جهنم) براى كسى است كه در روز قيامت شفاعت كنندگانش، دشمنان و ستيزه كنندگانش بشوند.

ما از اين مطلب در بُعد اعتقادى استفاده مى كنيم، اما به راستى در بُعد عملى اين اعتقاد چه تأثيرى براى ما در جنبه سازندگى دارد؟

ص: 49

درست است كه ما معتقديم و بسيار اميد داريم كه مورد شفاعت قرار بگيريم، ولى هرگز براى هيچ فردى از افراد ما چنين امضايى نيامده كه تو را شفاعت خواهيم كرد. كارى نكنيم كه نه فقط ما را شفاعت نكنند، بلكه خصم ما باشند، كه اگر هم شفاعت نكردند، حداقل عليه ما شهادت ندهند.

زيرا طبق نصّ قرآن مجيد و روايات معتبر، هر پيامبرى شاهد اعمال امت خويش است، و اعمال ما بر پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام عرضه مى شود، و عرضه اعمال به اعتقاد شيعه و سنّى يك امر ثابت حقيقى و واقعى است.

علماى عامّه نيز بر اين امر معتقدند. فقط وهّابى ها منكر اين مطلب اند كه بزرگ آنان محمّد بن عبدالوهاب گفته است: «عصاى من از محمّد انفع است، چون او سود و زيان ندارد؛ ولى عصاى من سودمند است، من بر آن تكيه مى كنم».(1) ما دربارۀ شفاعت در آينده به تفصيل بحث خواهيم كرد.

بنابر آيات قرآن مجيد معلوم مى شود كه اگر فضل و رحمت الاهى نبود اصلاً خلقتى وجود نداشت؛ چرا كه خداوند متعال غنى بالذات است و به خلايق نيازى ندارد كه كسى را خلق كند تا او، خدا را عبادت نمايد، ولى خداوند متعال رحمت دارد.

در آيه مباركه اى مى خوانيم:

«وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ»؛(2)

پروردگار تو بى نيازى داراى رحمت و مهربانى است.

خداوند با غناى بالذات داراى رحمت است و به مقتضاى رحمتش خلايق را خلق كرد. در آيه ديگرى مى خوانيم:3.

ص: 50

«كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»؛(1)

پروردگارتان رحمت را بر خود واجب كرده است.

خداى متعال خلايق را آفريد تا نشانه هايى از رحمت، قدرت و عظمت او باشند، از اين روست كه در موارد عديده اى از قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»؛(2)

و از نشانه هاى او، آفرينش آسمان ها و زمين است.

در آيه ديگرى آمده است:

«خَلَقَ اللّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ»؛(3)

خداوند آسمان ها و زمين را به حق آفريد كه در اين، نشانه اى براى افراد باايمان است.

تكاليف شرعى و رحمت الاهى

خداوند مردم را آفريد تا ايمان بياورند و مؤمن بشوند، وقتى ايمان آوردند، اين خطاب به آن ها متوجه مى شود:

«يا أَيُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ»؛(4)

اى مردم! پروردگارتان را پرستش كنيد؛ پروردگارى كه شما را آفريد.

بنابراين خلقتِ انسان، عبادت او و نتيجه عبادتى كه انجام مى دهد همه از باب رحمت الاهى است. پس خداوند متعال خلق كرد و خلق، رحمت اوست. وقتى خلق كرد، تكليف فرستاد كه تكليف نيز از رحمت است. قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 51

«وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً»؛(1)

وما اين كتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستاديم كه بيان كنندۀ همه چيز است و (عمل كردن به آن) باعث هدايت و مايۀ رحمت است.

آرى، تكليف، رحمت و لطف است. از اين روست كه سيّد ابن طاووس رحمه اللّه - به تعبير امروز - براى خودش جشن تكليف گرفته بود.(2)

بعث رسول و رحمت الاهى

وقتى تكليف، رحمت شد ناگزير براى آن، بيان گر مبلّغ، شارح و حافظى است.

به عبارت ديگر، بايستى پيامبرى باشد تا شئون تكليف به دست او باشد و به توسّط او ابلاغ شود. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ»؛(3)

و ما تو را نفرستاديم جز اين كه براى جهانيان رحمت باشى.

از طرفى، پيامبر نيامده تا بماند:

«إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ»؛(4)

تو مى ميرى و همۀ آن ها نيز خواهند مُرد.

پيامبر رفتنى است، ولى شريعت و آن تكاليف ماندنى:

«إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ»؛(5)

همانا دين در نزد خداوند اسلام است.

ص: 52

در آيه ديگر مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ»؛(1)

و هر كس غير از اسلام دين و آيينى را براى خود برگزيند، از او پذيرفته نخواهد شد.

ائمه رحمت الاهى هستند

از اين رو پيامبر بايستى جانشين معصومى داشته باشد تا براى اجراى آن وظايف به پا خيزد و اين تكاليف به وجود امام معصوم قائم باشد.

بنابراين، اصل خلقت امام و نصب او به جهت امامت، رحمت، فضل و لطف الاهى است، و تا وقتى بشر و تكليف وجود دارد امام نيز بايد باشد كه مى خوانيم:

وَ الرَّحْمَةُ الْمَوْصُولَةُ.

از سوى ديگر، وجود امام منشأ انواع رحمت است، به بركت امام، تمام رحمت ها و بركت ها بر خلايق فرود مى آيند؛ چه رحمت هاى معنوى و چه رحمت هاى مادّى.

نعمت هدايت توسط امام

براى نمونه به رحمت معنوى اشاره مى كنيم.

خداوند متعال خلايق را عبث و بيهوده نيافريده است. قرآن كريم مى فرمايد:

«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً»؛(2)

آيا گمان كرده ايد كه ما شما را بيهوده آفريده ايم؟

آرى، انسان عبث و بيهوده آفريده نشده؛ بلكه غرضى در پى دارد كه همان كمال، هدايت و رستگارى اوست، ولى همۀ اين اغراض بر وجود امام عليه السلام مترتّب است

ص: 53

و به واسطه او تحقق مى يابد. خداوند متعال مى فرمايد:

«فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ كَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»؛(1)

پس به خدا و فرستادۀ او ايمان بياوريد؛ آن پيامبر امّى كه به خدا و سخنانش ايمان دارد و از چنين پيامبرى پيروى كنيد تا هدايت يابيد.

به راستى آيا نعمتى بالاتر از هدايت وجود دارد؟

قرآن در آيۀ ديگرى مى فرمايد:

«إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»؛(2)

(اى پيامبر!) تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گروهى هدايت گرى است.

در ذيل اين آيه مباركه در كتاب هاى شيعه و سنّى احاديث بسيارى وارد شده كه هادى امت بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله امير مؤمنان على عليه السلام است.

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

يا علي! أنا المنذر وأنت الهادي، بك يهتدي المهتدون من بعدي؛(3) اى على! من بيم دهنده و تو هدايت كننده اى، بعد از من هدايت شوندگان به سبب تو هدايت مى شوند.9.

ص: 54

بنابراين، وقتى غرض از خلقت، هدايت است، پس هدايت كننده لازم است و آن وجود امام عليه السلام است كه در هر زمانى مردم را هدايت نمايد.

نعمت امان و مغفرت به توسط امام

بعد از نعمت هدايت كه از نظر معنوى بالاترين نعمت هاست دو نعمت ديگرى وجود دارد كه هم جنبه مادى دارند و هم جنبه معنوى؛ يعنى امان و مغفرت.

نعمت امان از عذاب الاهى و مغفرت و آمرزش خداوند متعال نيز از بركات وجود پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و بعد از آن حضرت، از بركات وجود ائمه عليهم السلام است. خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»؛(1)

(اى پيامبر!) تا تو در ميان آن ها هستى و تا موقعى كه استغفار مى كنند خداوند آن ها را مجازات نمى كند.

بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله استغفار، موجب امان از عذاب الاهى است.

شايد كسى توهّم كند كه خود اين استغفار موجب امان خواهد شد، اما اين طور نيست.

در ذيل اين آيه مباركه جابر جعفى روايتى را از امام باقر عليه السلام نقل مى كند و مى گويد: به امام باقر عليه السلام عرض كردم:

لايِّ شيءٍ يحتاج إلى النبي والإمام؟

فقال عليه السلام: لبقاء العالم على صلاحه، وذلك أنّ اللّه عزّوجلّ يرفع العذاب عن أهل الأرض إذا كان فيها نبيٌّ أو إمام. قال اللّه عزّوجلّ: «وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ».

ص: 55

وقال النبي صلى اللّه عليه وآله: النّجوم أمانٌ لأهل السماء وأهل بيتي أمان لأهل الأرض، فإذا ذهبت النجوم أتى أهل السماء ما يكرهون، وإذا ذهب أهل بيتي أتى أهل الأرض ما يكرهون؛ يعني بأهل بيته الأئمة الّذين قرن اللّه عزّوجلّ طاعتهم بطاعته؛(1)

به چه جهت مردم به پيامبر و امام نياز دارند؟

فرمود: به جهت برقرارى عالم و نظم آن. زيرا خداوند عذاب را از اهل زمين برطرف مى كند وقتى در ميان آنها پيامبر يا امام باشد. خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «خداوند آن ها را عذاب نمى كند تا وقتى تو (پيامبر) ميان آن ها هستى».

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز فرمود: «ستارگان سبب آرامش و آسايش اهل آسمان و اهل بيت من، سبب آسايش اهل زمين هستند، وقتى ستارگان از ميان بروند اهل آسمان دچار ناراحتى مى شوند، وقتى اهل بيت من نيز از ميان بروند اهل زمين دچار ناراحتى خواهند شد.

منظور پيامبر از اهل بيت، ائمه عليهم السلام هستند كه اطاعت از آن ها را همراه اطاعت خود قرار داده است.

احمد بن حنبل اين حديث را در مناقب الصحابه اين گونه نقل مى كند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

النجوم أمانٌ لأهل السماء فإذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السماء، وأهل بيتي أمان لأهل الأرض، فإذا ذهب أهل بيتي ذهب أهل الأرض؛(2)

ستارگان وسيلۀ ايمنى اهل آسمانند؛ بنابراين هر گاه ستارگان نابود شوند اهل2.

ص: 56

آسمان كه وسيلۀ ايمنى ندارند نابود مى شوند و اهل بيت من هم وسيلۀ ايمنى اهل زمين هستند و هر گاه اهل بيت من از اين جهان انتقال پيدا كنند، موجودات اين زمين هم نابود مى شوند.

حاكم نيشابورى در المستدرك على الصحيحين از ابن عباس روايت كرده كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

النّجوم أمانٌ لأهل الأرض من الغرق وأهل بيتي أمانٌ لأُمّتي من الاختلاف، فإذا خالفتها قبيلةٌ من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبليس؛(1)

ستارگان موجب ايمنى مردم روى زمين از غرق شدن هستند و اهل بيت من هم وسيلۀ ايمنى از اختلاف هستند؛ بنابراين هر گاه قبيله اى از عرب بر خلاف اهل بيت من رفتار كند، اختلاف در آن ها به وجود مى آيد و در نتيجه، از حزب و گروه شيطان به شمار مى آيند.

آرى، اگر مردم از اهل بيت عليهم السلام تبعيت كرده بودند اختلافى بين آنان پيدا نمى شد. حساب روشن است؛ چرا كه پيش تر بيان شد كه دو حزب بيشتر نيست.

نمى شود راه سومى مستقل از اين دو راه يا مركب از اين دو تصوّر كرد.

پس حزب اللّه كسانى هستند كه حزب شيطان نيستند و پيروان اهل بيت هستند.

اصلاً عنوان «حزب اللّه» از قرآن اخذ شده است. آن جا كه مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ»؛(2)

كسانى كه ولايت و سرپرستى خدا و پيامبر و اهل بيت را بپذيرند پيروز خواهند شد؛ و حزب خدا پيروز است.6.

ص: 57

اگر كسى پيرو اهل بيت نباشد، طبيعى است كه از حزب شيطان خواهد بود. اين قضيّه، قضيّۀ منفصله است.

وجود پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و هم چنين وجود ائمه عليهم السلام امان است؛ امان از هلاكت، اختلاف و تفرقه كه اين امان، هم بركت مادى است و هم بركت معنوى.

رحمت عام

از آن چه گذشت معلوم شد كه وجود امام رحمت و منشأ رحمت مى باشد و رحمت الاهى بر دو قسم است.

1. رحمت عام،

2. رحمت خاص.

هر دو قسم از رحمت در قرآن مطرح شده است. ائمه عليهم السلام براى همه امّت و كلّ خلقت رحمت هستند. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ»؛(1)

رحمت من همه چيز را فرا گرفته است.

آرى، رسول خدا و ائمه عليهم السلام براى همه رحمت هستند، وگرنه بيچارگى و درماندگى بود كه قرآن مى فرمايد:

«فَلَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ»؛(2)

پس اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود هر آينه از زيان كاران بوديد.

در اين آيه

«فضل اللّه» به رسول خدا صلى اللّه عليه وآله

«ورحمته» به امير مؤمنان على يا ائمه عليهم السلام تفسير شده است.(3)

ص: 58

قرآن مجيد در آيه ديگرى مى فرمايد:

«فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ»؛(1)

پس بگو: پروردگارتان رحمت گسترده و پهناورى دارد.

رحمت خاص

از طرفى، ائمه عليهم السلام براى اهل ولايت و پيروانشان نيز رحمت خاص هستند و براى آنان الطاف و تفضّلات اضافى دارند. اساساً اهل ولايت، زبده و حاصل بشريت - نه فقط امّت اسلام - هستند، از اين رو در مواردى در قرآن مجيد رحمت به ولايت اهل بيت عليهم السلام تفسير شده است.

براى كسانى كه ولايت ائمّه عليهم السلام را پذيرفته اند و داخل آن شده اند، رحمت اضافى است كه ديگران از آن محرومند.

به سخن ديگر، بى ترديد به بركت ائمه عليهم السلام همه موجودات متنعّم هستند، اما اهل ولايت كه بالفعل اهل هدايت هستند، از بالاترين نعمت وجود امام عليه السلام كه هدايت و رسيدن به كمال است، برخوردارند و در دنيا و جهان ديگر داراى منازل و مقاماتى هستند.

در قرآن كريم طى آياتى به رحمت خاص اشاره شده است. در آيه اى مى خوانيم:

«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَقُصُّ عَلى بَنِي إِسْرائِيلَ أَكْثَرَ الَّذِي هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ * وَ إِنَّهُ لَهُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ»؛(2)

اين قرآن اكثر چيزهايى را كه بنى اسرائيل در آن اختلاف دارند بيان مى كند؛ چرا كه اين قرآن مايۀ هدايت و رحمت براى افراد باايمان است.

ص: 59

در آيه ديگرى آمده است:

«هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ»؛(1)

(اين قرآن) سبب هدايت و رحمت براى نيكوكاران است.

در آيه ديگر مى خوانيم:

«وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ»؛(2)

(اين قرآن) وسيلۀ هدايت و رحمت براى مردمى است كه اهل يقين هستند.

در آيه ديگر آمده است:

«فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ»؛(3). سوره يونس (10): آيه 58.(4)

امّا آن هايى كه به خدا ايمان آوردند و به دامان او چنگ زدند به زودى همۀ آن ها را در رحمت واسعه و فضل خود وارد خواهد كرد.

اينك چند روايت درباره اين رحمت مى آوريم. خداوند در آيه اى مى فرمايد:

«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ»؛(4)

(اى پيامبر!) بگو: اين مردم به فضل خدا و رحمت بى پايان او بايد خوشحال و خشنود شوند كه اين (فضل و رحمت خدا) از تمام آن چه براى خود گردآورى كرده اند، بهتر است.

امام باقر عليه السلام در ذيل اين آيه فرمود:

الإقرار بنبوّة محمّد صلّى اللّه عليه وآله والإئتمام بأمير المؤمنين عليه السّلام هو خير8.

ص: 60

ممّا يجمع هؤلاء في دنياهم؛(1)

اقرار و تصديق نبوّت حضرت محمّد صلى اللّه عليه وآله و پذيرفتن امامت اميرالمؤمنين عليه السلام از آن چه كه اين مردم در اين دنيا از ثروت و مال جمع آورى مى كنند، بهتر است.

در روايت ديگر امام رضا عليه السلام در ذيل اين آيه مباركه مى فرمايد:

بولاية محمدٍ وآل محمدعليهم السّلام هوخير ممّايجمع هؤلاءمن دنياهم؛(2)

اعتقاد به ولايت حضرت محمّد و اهل بيتش عليهم السلام و با آن ها بودن از آن چه كه اين مردم از مال و ثروت اين دنيا جمع مى كنند، بهتر است.

اينك رحمت خاص را به عبارت ديگرى بيان مى كنيم. قرآن مجيد در آيه اى مى فرمايد:

«وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»؛(3)

من كسانى را كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند سپس هدايت يابند، مى آمرزم.

در اين آيه مباركه دو تأكيد و سه شرط آمده است. اين آيه با كلمه «إنّي» شروع شده و لام تأكيد نيز دارد و توبه از كفر، ايمان و عمل صالح سه شرط هستند تا هدايت محقق شود.

اين مغفرت الاهى همان رحمت و لطف خاص است و شامل كسانى است كه هر سه شرط را دارا باشند، وگرنه توبه و استغفار به تنهايى كافى نيست. بنابراين، تفسير «وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ» اين گونه خواهد بود، نه اين كه بعد از رحلت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله2.

ص: 61

صِرف استغفار امان دوم باشد؛ چرا كه خدا مى فرمايد: من براى كسى كه توبه كند، ايمان بياورد و عمل صالح داشته باشد آن گاه هدايت يابد؛ آمرزنده هستم.

پس اين رحمت خاص براى كسانى است كه به خدا و رسول ايمان دارند و عمل صالح انجام داده اند؛ آن گاه هدايت يافته اند. در منابع شيعه و سنّى آمده است:

ثمّ اهتدى إلى ولاية علي بن أبي طالب عليهما السّلام؛(1) سپس به ولايت على بن ابى طالب عليهما السّلام رهنمون شوند.

در روايت ديگرى كه در منابع شيعه و سنّى آمده، امام باقر عليه السلام به راوى فرمودند:

ألا ترى كيف اشترط؟! ولم ينفعه التوبة والإيمان والعمل الصالح حتّى اهتدى، واللّه لو جهد أن يعمل بعمل ما قبل منه حتّى يهتدي.

قلت: إلى من؟ جعلني اللّه فداك.

قال: إلينا؛(2)

مگر نمى بينى خداوند چگونه شرط فرموده؟! پس توبه، ايمان و عمل صالح سودى نخواهد داشت مگر اين كه هدايت شوند. به خدا سوگند، اگر كسى بكوشد تا عملى انجام دهد از او پذيرفته نخواهد شد تا آن كه هدايت شود.

عرض كردم: فدايت گردم، به سوى چه كسى هدايت شود؟

فرمود: به سوى ما.

فراتر اين كه به نظر دقيق، اساساً استغفارِ غير اهل ولايت، استغفار نيست و براى آن ها عذاب برقرار خواهد بود.0.

ص: 62

نشانه اى در گنج

وَ الْآيَةُ الْمَخْزُونَةُ وَ الْأَمَانَةُ الْمَحْفُوظَةُ؛

شما آيت گنجينه و امانت حفظ شده هستيد.

اين دو عبارت تقريباً از نظر معنا به هم ديگر نزديك هستند؛ ولى تفاوت دقيقى با هم دارند.

درباره كلمه «آيه» بحث شده كه از نظر مفهمومى به چه معناست؟ و از نظر اشتقاقى، از چه ماده اى مشتق شده است؟

راغب اصفهانى در مفهوم لفظ «آيه» مى گويد:

الآية هي العلامة الظاهرة وحقيقته لكلّ شيء ظاهر هو ملازم لشيء لا يظهر ظهوره. فمتى أدرك مدرك الظاهر منهما علم أنّه أدرك الآخر الّذي لم يدركه بذاته إذ كان حكمهما سواء وذلك ظاهر في المحسوسات والمعقولات، فمن علم ملازمة العلم للطريق المنهج ثمّ وجد العلم علم أنّه وجد الطريق وكذا إذا علم شيئاً مصنوعاً علم أنّه لابدّ له من صانع؛(1)

آيه همان علامت و نشانه ظاهرى است و حقيقت آن براى هر چيزى لازم است، اما يكى ظهور دارد و آن دومى ظهور ندارد. وقتى اين ملازم ظاهر مورد درك قرار گرفت، انسان علم پيدا مى كند كه آن ملازم ديگر به ذات خود ظاهر نيست، زيرا اين ها هر دو از نظر حكم يكى هستند....

روشن است كه متلازمين بايستى از نظر حكم متحد باشند، نمى شود دو چيز با هم تلازم داشته باشند و حكم اين ملازم، با آن ديگرى فرق كند.

در علم اخلاق براى فهم معقولات به جهت مشكل بودنشان از محسوسات

ص: 63

كمك مى گيرند و از طريق اين محسوس به آن معقول پى برده مى شود كه مى گويند: «ما من معقول إلّاوله محسوس».

پس اگر كسى بداند كه حركت طبق عَلَم ها و تابلوهايى كه در جاده مى گذارند با طريقى كه انسان مى خواهد آن را طى كند ملازمه دارد، وقتى آن ها را ببيند، راه را مى يابد؛ چون مطابقه و ملازمه وجود دارد.

كوتاه سخن اين كه بين علامت كه درك آن براى ما آسان و ذو العلامه، كه براى ما يك امر مخفى است و درك آن براى ما آسان نيست، ملازمه و مطابقه است. پس اگر علامت را ديديم و به ملازمه علم داشتيم در واقع ذو العلامه را ديده ايم. معناى «آيه» همين است.

نكته اى جالب

در اين جمله از زيارت جامعه كبيره مورد خطاب ما ائمه عليهم السلام هستند و كلمه «آيه» مفرد است، چرا اين جمله به صيغه جمع نيامده و نفرموده اند:

«الآيات المخزونة»؟

اين تعبير نكته اى دارد. در قرآن مجيد در يك مورد براى دو شخص، كلمه «آيه» به صورت مفرد آمده است، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً»؛(1)

ما فرزند مريم (عيسى) و مادرش را نشانه اى (از عظمت و قدرت خود) قرار داديم.

چرا خداوند نفرمود: «آيتين»؟

راغب اصفهانى مى گويد:

ص: 64

لأنّ كلّ واحدٍ صار آيةً بالآخر؛(1)

چون هر كدام از حضرت عيسى و حضرت مريم نشانه اى براى ديگرى شدند.

يعنى به دنيا آمدن حضرت عيسى عليه السلام بدون پدر از جهتى و حامله شدن حضرت مريم عليها السلام بدون شوهر از جهت ديگر، آيت و نشانه الاهى است.

پس يك داستان است؛ از جهتى به حضرت عيسى عليه السلام مرتبط است و از جهت ديگر به حضرت مريم عليها السلام ارتباط دارد. لذا كلمه «آيه» به صورت مفرد آمده است.

در مورد ما نيز همين گونه است، به اين بيان: درست است كه ائمه عليهم السلام دوازده فرد هستند، ولى آن ها يك برنامه دارند، گفتار، كردار، دعوت و هدايتشان يكى است. از اين رو است كه ما به همه ائمه عليهم السلام بايد معتقد بشويم، گويى يك امام بيشتر نيست، چرا؟

چون مقصد، امامت و مقتدى بودن آن هاست و در اين جهت متّحد هستند، و لذا ما در زمان امام دوازدهم به يازده امام پيشين نيز بايد معتقد باشيم. و اگر كسى در زمان امام ششم - مثلاً - بوده باشد بايد به امامت ايشان و پنج امام گذشته و شش امام بعدى نيز معتقد باشد.

بنابراين، امامتشان يك امامت، راهشان يك راه و دعوتشان يك دعوت است. از اين رو بعضى از احكام را امام هاى بعدى به تدريج بيان فرموده اند و قرار است برخى از احكام را حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف بياورند و حال اين كه دين، يك دين است و چنان كه پيش تر بيان شد كه اگر حكمى را از يك امام شنيديم مى توانيم به امام ديگر نيز نسبت بدهيم؛ چرا كه امامت، عصمت، حجّيت و وجوب اطاعت مطلقه در همه آن بزرگواران به طور يكسان موجود است.3.

ص: 65

از طرفى، علامت و آيت بودنشان براى خداوند متعال نيز همين طور است؛ يعنى همه اين بزرگواران راهنما هستند؛ گويى يك راهنما هستند كه براى ما راه شناخت بارى تعالى و بندگى خداوند متعال را كه يك راه بيشتر نيست، نشان مى دهند.

در قرآن كريم مى خوانيم:

«وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ»؛(1)

و علامات و نشانه ها قرار داد (و هنگام شب و تاريكى) به وسيلۀ ستاره آسمان مردم هدايت مى شوند.

معلّى بن خنيس گويد: امام صادق عليه السلام در ذيل اين آيه فرمود:

النّجم، رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله والعلامات الأوصياء بهم يهتدون؛(2)

منظور از «ستاره» پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله و منظور از «علامات» اوصيا و جانشينان او هستند كه مردم به وسيله آن ها هدايت مى شوند.

آرى، ائمه عليهم السلام هدايت گر هستند، گرچه خودشان متعدد هستند، اما هدايتشان يك هدايت است.

كشتى در شب تاريك به وسيله ستاره راه خود را به درستى طى مى كند و به مقصد مى رسد. بيابان گردان نيز كه در بيابان ها نه جادّه اى است و نه نشانه اى، از ستاره ها كمك مى گيرند.

چيزى كه در ائمه عليهم السلام قابل توجّه است اين كه آن بزرگواران هم به كشتى تشبيه شده اند و هم به ستاره. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

إنّما مثل أهل بيتي فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجا؛(3)ب.

ص: 66

همانا مثل اهل بيت من در ميان شما (امّت) مانند كشتى نوح عليه السلام است كسى كه بر كشتى سوار شود نجات پيدا مى كند.

در حديث ديگرى فرمودند:

... فإنّما مثل أصحابي فيكم كمثل النّجوم، بأيّها ا خذ اهتدي وبأي أقاويل أ صحابي أخذتم اهتديتم....

قيل: يا رسول اللّه! ومن أصحابك؟

قال: أهل بيتي؛(1)

... مثل اصحاب من در ميان شما همانند ستارگانند؛ از هر كدام پيروى كنيد هدايت خواهيد يافت.

شخصى از پيامبر صلى اللّه عليه وآله پرسيد: اى رسول خدا! اصحاب شما كيانند؟

پيامبر فرمودند: اهل بيتم.

اين حديث در كتاب هاى اهل سنّت بدون «قيل: يا رسول اللّه! من أصحابك؟ قال:

أهل بيتي» نقل شده، امّا جمع كثيرى از بزرگانشان آن نقل را تكذيب كرده اند،(2) ولى متأسّفانه يكى از علماى شيعه آن را در كتاب خود آورده و به رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نسبت داده است!!

فخر رازى از بعضى از مذكّرين(3) نقل كرده كه او در مقام جمع بين «حديث سفينه» و «حديث نجوم» چنين گفته است:د.

ص: 67

هم چنان كه مسافر براى رسيدن به مقصد، به كشتى سالم و راهنمايى ستارگان نياز دارد، مسلمانان نيز، هم به اهل بيت و هم به صحابه نيازمند هستند و همه را بايد احترام و پيروى كنند.(1) اما اين كلام به علّت عدم صحّت «حديث نجوم» - بدون ذيل - و نيز به خاطر عدم عدالت همۀ صحابۀ رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله باطل است، بلكه صحيح آن است كه اهل بيت عليهم السلام، هم سفينه هستند و هم ستارۀ راهنما.

چرا علامت مخزون؟

ائمه عليهم السلام «الآية المخزونة» هستند، و اين چگونه است كه آن بزرگواران هم علامت هستند و هم مخزون. علامت بايستى ظاهر باشد. ما از اين علامت ظاهر، به آن ملازمى كه به راحتى درك نمى شود، پى مى بريم.

در اين آيه مباركه به اين امر اشاره شده است، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»؛(2)

خزائن و گنجينه هاى همه چيز نزد ماست؛ ولى ما جز به اندازۀ معيّن آن را نازل نمى كنيم.

مگر ما مى توانيم بفهميم اشيايى كه خزينه اش نزد خداوند متعال است حدّ و حدودش چقدر است؟ در اين آيه از آن چه نزد خداوند متعال است به خزينه تعبير شده است. اما چيزهايى كه به مردم داده شد، «بقدرٍ معلومٍ» بوده و اندازه گيرى شده كه مى فرمايد:

«وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»؛

ولى ما جز به اندازۀ معيّن آن را نازل نمى كنيم.

ص: 68

مقدارى حساب شده از آن خزينه ها به خلايق افاضه گرديده است.

پس ائمه عليهم السلام آيه و علامت هستند، اما در عين حال شناخته شده نيستند؛ يعنى واقع ابعاد وجودى آن بزرگواران شناخته نشده است.

البته هر كسى به هر مقدارى معرفت يابد براى او ائمه عليهم السلام به همان مقدار آيه هستند. در واقع آيه بودن آنان براى هر كسى دائر مدار استعداد در فهم، شناخت و معرفت اوست. لذا شناخت ائمه عليهم السلام و مراتب اشخاص در معرفت آنان مختلف است و همه ائمه را شناخته اند؛ اما هر كسى در حد خود و به قدر وسع خودش.

از اين رو پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به امير مؤمنان على عليه السلام خطاب كردند و فرمودند:

يا علي! ما عرف اللّه إلّاأنا وأنت، وما عرفني إلّااللّه وأنت، وما عرفك إلّااللّه وأنا؛(1)

اى على! هيچ كس خداوند را نشناخت مگر من و تو، و هيچ كس مرا نشناخت مگر خداوند و تو، و هيچ كس تو را نشناخت مگر خداوند و من.

اين نفى است و استثنا. آرى، معرفت آن چنانى را فقط خداوند متعال، پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام دارند.

از طرفى طاعت و تعبّد، فرع معرفت است. پس در پى آيت، معرفت و در پى آن، طاعت و عبادت خواهد بود كه عبادت و بندگى خداوند و تعبّد به ائمه عليهم السلام، فرع معرفت است.

ما بايد ائمه عليهم السلام را بشناسيم تا براى ما آيتى باشند كه خدا را بشناسانند، هم چنان كه هر علامتى را خوب بشناسيم در واقع ذو العلامه را خوب شناخته ايم و با3.

ص: 69

شناخت بيشتر، عبادت و اطاعت بيشتر خواهد شد و عبادت و اطاعت بيشتر، به قرب بيشتر خواهد انجاميد و آثار و بركات متناسب آن مترتّب خواهد شد.

معلوم شد كه واقع ائمه عليهم السلام سرّ مخزون است و معرفتشان در حدّ اعلا براى ما مقدور نيست، ولى بايد به اندازه استعدادمان سعى كنيم و قدم برداريم تا به اندازه وسعمان معرفت يابيم.

اين معناى امامت است. به راستى معناى امامت، واقعيّتى است كه به راحتى نمى شود فهميد. حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايند:

... إنّ الإمامة أجلّ قدراً وأعظم شأناً وأعلى مكاناً وأمنع جانباً وأبعد غوراً من أن يبلغها الناس بعقولهم أو ينالوها بآرائهم أو يقيموا إماماً باختيارهم...؛(1)

... به راستى كه امامت قدرش والاتر، شأنش بزرگ تر، جايگاهش عالى تر منزلتش منيع تر و عمقش ژرف تر از آن است كه مردم با عقل خود به آن برسند، يا به آرائشان آن را دريابند و يا به انتخاب خود امامى منصوب كنند....

امانت حفظ شده

وَ الْأَمَانَةُ الْمَحْفُوظَةُ؛

شما امانت حفظ شده هستيد.

خداوند متعال، ائمه عليهم السلام را به صورت امانت در اختيار ما قرار داده است، امّا امانتى بسيار سنگين كه فرمود:

«إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها

ص: 70

وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ...»؛(1)

ما امانت را بر آسمان ها، زمين و كوه ها عرضه داشتيم، آن ها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسيدند؛ اما انسان آن را بر دوش كشيد.

در روايتى در ذيل اين آيه حضرت فرمودند:

هي ولاية أمير المؤمنين؛(2)

منظور از امانت، ولايت امير مؤمنان على عليه السلام است.

خداوند متعال خود آن را حفظ كرده است. مگر قرآن كريم در ميان اين امّت امانت نيست؟ خداوند متعال در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛(3)

و همانا ما آن (قرآن را) صيانت و محافظت مى كنيم.

خداوند متعال، ائمه عليهم السلام را در بين مردم قرار داد، آنان با مردم نشست و برخاست داشتند. مردم به راحتى مى توانستند به خدمت آن بزرگواران برسند. در اثر كوتاهى مردم بود كه امام كاظم عليه السلام سال ها در زندان به سر بردند، مقصّر مردم بودند.

اگر حضرت ولى عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف در دسترس مردم نيستند - تا به خدمتشان برسند؛ هم چنانى كه اصحاب ائمه در زمانشان خدمت آن بزرگواران مى رسيدند - مردم مقصّر هستند. امام عليه السلام در بين مردم است، ولى خداوند متعال، ائمه عليهم السلام را حفظ كرده است. حفظ ائمه فقط به سالم بودن جانشان نيست؛ بلكه حفظ آنان به حفظ شخصيت آن بزرگواران است.9.

ص: 71

شخصيت هر كسى به مبانى اعتقادى، اعمال و اخلاق اوست و انسان در اين سه بُعد نشان داده شده و شناخته مى شود. اگر اين سه بُعد در كسى جمع شد آن جا كمال شخصيّت اوست. مرتبه بالاى اين ابعاد در ائمه اطهار عليهم السلام وجود دارد. آيا تا كنون كسى توانسته به شخصيت ائمۀ ما خدشه اى وارد كند؛ چه در مبانى اعتقاديشان، چه در افعال و تروكشان و چه در صفات و ملكاتشان؟

دشمنان اهل بيت نيز به اين جهات در ائمه عليهم السلام اقرار مى كنند و كسانى كه پيرو اهل بيت نيستند نسبت به آنان خضوع مى نمايند.

پس شخصيّت ائمه عليهم السلام محفوظ است، گرچه شخصشان محفوظ نبوده و به شهادت رسيده اند. بنابراين، آن بزرگواران در اختيار ما هستند، اما خداوند متعال حافظ آن هاست.

البته پيروان پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام موظّف هستند كه در حفظ آن بزرگان كوشا باشند، خداوند متعال مى فرمايد:

«إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها»؛(1)

به راستى خدا به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبانش بدهيد!

حفظ حضرات ائمه عليهم السلام در اين زمان به اين است كه:

1. از «ولايت» محافظت بشود، ولايت ائمه عليهم السلام نزد ما امانت و گرانمايه ترين وديعه است، كه گذشتگان براى حفظش از جان و مال گذشتند تا محفوظ ماند و در اختيار ما قرار گرفت.

2. محافظت بر شئونات ائمه و شخصيّت آن حضرات، در افعال، اقوال، صفات و مبانى اعتقادى به گونه اى باشد كه موجب خدشه بر آنان نشود. از اين رو در روايتى8.

ص: 72

امام صادق عليه السلام فرمودند:

كونوا لنا زيناً ولا تكونوا علينا شيناً؛(1)

براى ما زينت و مايۀ افتخار ما باشيد، نه اين كه باعث سرافكندگى ما نزد دشمنان ما باشيد.

در روايت ديگرى زيد شحّام گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

يازيد! خالقوا الناس بأخلاقهم، صلّوا في مساجدهم، وعودوا مرضاهم، واشهدوا جنائزهم، وإن استطعتم أن تكونوا الأئمّة والمؤذنين فافعلوا، فإنّكم إذا فعلتم ذلك قالوا: هؤلاء الجعفرية، رحم اللّه جعفراً، ما كان أحسن ما يؤدّب أصحابه، وإذا تركتم ذلك قالوا: هؤلاء الجعفرية، فعل اللّه بجعفر، ما كان أسوأ ما يؤدّب أصحابه؛(2)

اى زيد! با مردم (اهل سنّت) با آداب آنان معاشرت كنيد، در مساجد آنان نماز بخوانيد، از بيمارانشان عيادت كنيد، بر جنازه هايشان حاضر شويد. اگر توانستيد كه پيش نماز آنان باشيد و اذان گوى ايشان شويد، پس اين كار را انجام دهيد؛ زيرا وقتى شما چنين رفتار كنيد آنان مى گويند: اينان از شيعيان جعفرى مذهب اند، رحمت خداوند بر جعفر بن محمّد باد كه چه نيكو اصحاب خود را تربيت مى كند و چون اين رفتارهاى شايسته را ترك گوييد با خود مى گويند: اينان شيعيان جعفرى اند، خداوند او را جزا دهد كه اصحاب خود را چه بد پرورش داده است.

آرى، خداوند متعال تضمين كرده كه ائمه عليهم السلام را از نظر شخصيت حفظ كند؛ هم چنانى كه قرآن محفوظ است و هيچ كسى نتوانسته نسبت به قرآن مجيد ايراد منطقى قابل بحث بگيرد.1.

ص: 73

نخستين كسى كه در تاريخ اسلام شخصيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را قبل از ائمه عليهم السلام هدف قرار داد و خواست شخصيت آن بزرگواران را از بين ببرد، معاويه بود. او دستور داد اميرالمؤمنين عليه السلام را لعن كنند و نسبت هاى دروغ به ائمه عليهم السلام در زمان امويان توسط معاويه باب شد.

امّا بزرگان امويان تصريح كرده اند كه هر چه ما به اينان بد گفتيم اين ها بيشتر عزيز و بزرگ شدند. از اين رو معاويه تصميم گرفت آن بزرگواران را به شهادت برساند، و اين بود كه حضرت امير عليه السلام را با همكارى خوارج به شهادت رساندند.

همين طور براى به شهادت رساندن امام حسن مجتبى و سيّدالشهداء عليهما السلام هر كدام جداگانه طرحى ريخت و هر دو فرقۀ خوارج و امويان با هم همكارى كردند.

خلاصه، خداوند متعال شخصيت ائمۀ اطهار عليهم السلام را چنان حفظ كرده كه احدى نمى تواند تا روز قيامت كم ترين خدشه اى وارد كند.

البتّه حضرت امير، امام حسن مجتبى و سيّدالشهداء عليهم السلام امويان را مفتضح و رسوا كردند كه عمل هر سه بزرگوار مكمّل هم ديگر بود و نه تنها در كيان بنى اميه؛ بلكه در كيان قبل از بنى اميه كه آنان را سركار آورده بودند، تزلزل شد.

از اين رو دشمنان اهل بيت عليهم السلام هم اكنون نيز با عزادارى سيّدالشهداء مبارزه مى كنند و مى گويند: اقامۀ عزا بر سيّدالشهداء عليه السلام موجب لعن بنى اميه و معاويه مى گردد و اگر باب لعن معاويه باز شد، لعن، به مافوق وى نيز سرايت مى كند.

پس حفظ عزادارى امام حسين عليه السلام جزء وظايف ماست.

ص: 74

باب آزمايش

وَ الْبَابُ الْمُبْتَلَى بِهِ النَّاسُ مَنْ أَتَاكُمْ نَجَا وَ مَنْ لَمْ يَأْتِكُمْ هَلَكَ؛

و شما دروازه آزمايش مردم هستيد، كسى كه به سوى شما آمد نجات يافت و آن كه نيامد نابود شد.

ابتلا يعنى امتحان. راغب اصفهانى مى گويد:

بلوته: أختبرته.

سپس مى گويد:

إذا قيل: ابتلى فلان كذا وأبلاه، فذلك يتضمّن أمرين:

أ حدهما: تعرّف حاله والوقوف على ما يجهل من أمره.

والثاني: ظهور جودته ورَداءته.

وربما قصد به الأمران وربما يقصد به أحدهما.

فإذا قيل في اللّه تعالى بلا كذا، أو أبلاه، فليس المراد إلّاظهور جودته ورداءته دون التعرف لحاله... إذ كان اللّه علّام الغيوب، وعلى هذا قوله عزّوجل: «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ».(1)

و معناى «باب» معروف است كه به محلّ دخول به مكانى مثل خانه، و به چيزى كه وسيلۀ رسيدن به علم است نيز «باب» مى گويند.

بر حسب روايات وارده، ائمه عليهم السلام ابواب «اللّه»، «الإيمان»، «العلم» و «التقى» هستند، و چنان چه كسى بخواهد به خدا، دين، علم و ديگر حقايق برسد فقط از طريق ائمه عليهم السلام بايد وارد شود و راه ديگرى نيست، كه خداوند متعال مى فرمايد:

ص: 75

«وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها»؛(1). همان: آيه هاى 58 و 59.(2)

و از دربِ خانه ها وارد شويد.

اما در اين عبارات ائمه عليهم السلام باب امتحان مردم - كه در همه امّت ها ظهور دارد - قرار گرفته اند، و ظاهراً اشاره است به آن چه در بنى اسرائيل واقع شده است.

قرآن مجيد آن داستان را اين گونه حكايت مى كند:

«وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ * فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ»؛(2)

و (به خاطر بياوريد) زمانى را كه گفتيم: «در اين شهر (بيت المقدس) وارد شويد و از نعمت هاى فراوان آن، هر چه مى خواهيد بخوريد و از در (معبد بيت المقدس) سجده كنان وارد گرديد و بگوييد: «خدايا! گناهان ما را بريز!» تا گناهان شما را بيامرزيم و به نيكوكاران پاداش بيشترى خواهيم داد. پس ستمگران، اين سخن را كه به آن ها گفته شده بود، تغيير دادند؛ از اين رو بر ستمگران، در برابر اين نافرمانى، عذابى از آسمان فرو فرستاديم.

طبق اين آيه به بنى اسرائيل فرمان داده شد كه در حال سجود به اين باب - كه در بيت المقدس بود - وارد بشوند و از آن چه كه از آن ها سر زده، عذرخواهى و استغفار كنند كه در اين صورت گناهان آن ها مورد مغفرت واقع مى شود؛ اما بنى اسرائيل از اين امر امتثال نكردند و چيز ديگرى غير از آن چيزى كه به آن ها امر شده بود، گفتند و خداوند متعال بر آن ها عذاب نازل كرد.9.

ص: 76

امتحان در همه امّت ها وجود داشت. در اين امّت نيز امتحان وجود دارد. قرآن مجيد مى فرمايد:

«أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ»؛(1)

آيا مردم گمان كرده اند همين كه بگويند: ما ايمان آورده ايم، به حال خود رها مى شوند و امتحان نمى شوند؟ به تحقيق ما كسانى را كه قبل از آن ها بودند آزمايش كرديم و به يقين خداوند به كسانى كه راست مى گويند و آن هايى كه دروغ مى گويند، علم دارد.

بنابر احاديثى كه شيعه و سنّى نقل كرده اند، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

يكون في هذه الأمة كلّ ما كان في بني إسرائيل حذو النعل بالنعل و [حذو] القذة بالقذة.(2)

مفاد حديث اين است كه دقيقاً آن چه كه در بنى اسرائيل واقع شده در اين امّت نيز واقع خواهد شد.

از اين رو پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در حديث مشهور، امير مؤمنان على و اهل بيت عليهم السلام را در اين امّت به باب حطّة تشبيه كرده و فرمودند:

علي باب حطّة؛(3)

على باب حطّه و آمرزش است.2.

ص: 77

پس بايستى براى امتحان ضابطه و ملاكى باشد كه خوب از بد و راست گو از دروغ گو جدا شوند. اين ضابطه در اين امّت، اهل بيت عليهم السلام هستند كه آن بزرگواران ميزانِ فاصل بين حق و باطلند.

البته قاعده عدل اقتضا مى كند كه خوبان به پاداش اعمالشان و خلاف كاران و گناه كاران نيز به سزاى اعمالشان برسند و اين دو يكسان نيستند؛ چرا كه خلاف حكم عقل و قاعده عدل است كه خداوند متعال گناه كار و فرمانبردار را يكسان قرار دهد و هر دو را يك جا ببرد.

پس ملاك براى تمييز و جداسازى، ائمه عليهم السلام هستند. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در حديث ثقلين فرمودند:

إنّي تارك فيكم الثقلين: كتاب اللّه وعترتي أهل بيتي ما إن تمسكتم بهما لن تضلّوا؛(1)

پس قرآن و عترت ميزان هستند كه گمراهان از رستگاران باز شناخته شوند.

بديهى است كه هر جا اهل بيت عليهم السلام باشند قرآن نيز در آن جا هست. پس مى شود گفت: عترت، ملاك و باب حطّة هستند؛ آن سان كه در احاديث ديگر نيز به اين معنا اشاره شده است.

از اين رو در ذيل آيۀ «وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ»،(2) بزرگان اهل سنّت مانند دارقطنى، حاكم نيشابورى، طبرانى، ابوبكر بزّار، ابونعيم اصفهانى و ديگران8.

ص: 78

رواياتى در اين زمينه نقل كرده اند.

و در روايتى آمده است: سليمان جعفرى مى گويد: از امام رضا عليه السلام شنيدم كه درباره اين آيه فرمود: امام باقر عليه السلام فرمود:

نحن باب حطّتكُم؛(1)

ما وسيلۀ امتحان شما هستيم.

حديث ديگرى در منابع شيعه و اهل سنّت آمده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

مثل أهل بيتي فيكم كمثل باب حطّة في بني إسرائيل من دخل غفر له؛(2)

مثل اهل بيت من در ميان شما امّت همانند باب حطّه در بنى اسرائيل است كه هر كس وارد آن بشود خداوند گناهانش را مى آمرزد.

و در بسيارى از روايات، تشبيه ائمه عليهم السلام به كشتى نوح عليه السلام و باب حطّة در يك سياق و يك سند آمده است كه از جهتى حكم ائمه، حكم كشتى نوح است و از جهتى ديگر حكم باب حطّة.(3)

چرا امتحان؟

بديهى است كه خداوند متعال فرد فرد خلايقش را مى شناسد. در آيه مباركه اى مى فرمايد:

ص: 79

«أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»؛(1)

آيا آن كسى كه موجودات را آفريده است از آن ها آگاه نيست؟ در حالى كه او از دقيق ترين اسرار باخبر و نسبت به همه چيز عالم است.

آرى، خداوند خودش خلايق را آفريده است و آن ها را مى شناسد و مى داند كه چه چيز آفريده و چگونه آفريده است، پس چرا امتحان مى كند؟

در پاسخ مى گوييم: خداوند متعال مى خواهد به بندگان خود نمره بدهد و نتيجه اعمال هر كسى را به دست او بسپارد. پس بايد بر هر كسى حجّت اقامه كند و بر او حجّت تمام شود كه اهل ضلالت نگويند: ما چنين نبوديم. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:

«لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ»؛(2)

(ما پيامبران را براى هدايت مردم فرستاديم) تا حجّت بر آن ها تمام شود و بهانه اى براى كسى وجود نداشته باشد.

بنابر آن چه گذشت ائمه عليهم السلام معيار، ميزان و وسيله امتحان هستند. در روايتى آمده است كه امام باقر عليه السلام فرمود:

بليّة الناس علينا عظيمةٌ؛ إن دعوناهم لم يستجيبوا لنا، وإن تركناهم لم يهتدوا بغيرنا؛(3)

آزمون مردم نسبت به ما بزرگ است، هر گاه آن ها را فرا مى خوانيم پاسخ نمى دهند و اگر رها كنيم به غير ما هدايت نخواهند شد.

سخن مهمى است، حال اين مردم، عجيب هستند. يعنى وسيله هدايت و نجات5.

ص: 80

مردم ما هستيم، وقتى دعوتشان مى كنيم نمى آيند و آن گاه كه دعوتشان نكنيم كسى نيست آن ها را هدايت كند.

در روايت ديگر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند:

ألا إنّك المبتلى والمبتلى بك، أما إنّك الهادي لمن اتّبعك، ومن خالف طريقتك ضلّ إلى يوم القيامة؛(1)

هان كه تو مورد امتحان هستى؛ و به وسيلۀ تو، امت امتحان خواهند شد. هان كه تو هدايت گر پيروان خود هستى و هر كس خلاف راهت را برود تا روز رستاخيز گمراه است.

در توضيح اين فراز، بيان دو نكته ضرورى است:

1. هر گونه هدايت، صلاح و نجات در دنيا و جهان آخرت به علم و دانش بستگى دارد، تا علم نباشد هدايت، نجات و صلاح نخواهد بود.

البته هر كسى به قدر وسع خود بايد در پى علم و معرفت باشد، وگرنه كسى با جهل به جايى نمى رسد. گرچه رفتار خدا با جاهل قاصر غير از رفتار او با جاهل مقصّر است. مقصّر از نظر شرعى و عقلى مذموم است.

پس همۀ امور مرهون علم هستند و هر كسى به قدر علمش قدر و منزلت دارد.

امير مؤمنان على عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايند:

قيمةُ كلّ امرءٍ ما يحسنه؛(2)

ارزش هر كسى به چيزى است كه آن را نيكو مى داند.7.

ص: 81

از طرف ديگر، هر چه معرفت و علم انسان بيشتر شود ناگزير مقامش بالاتر مى رود.

2. همه علوم نزد رسول خدا صلى اللّه عليه وآله است.

پس همۀ هدايت ها، صلاح ها، نجات ها و توفيقات براى دنيا و جهان آخرت نزد رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و به توسط آن حضرت است.

پس اگر انسان هدايت، نجات، قرب و هر ارزش و هر شأن و مقامى را بخواهد بايد به طرف پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله برود. آن حضرت در حديث مشهور فرمودند:

أنا مدينة العلم وعلي بابها، فمن أراد المدينة فليأتها من بابها؛(1)

من شهر علم هستم و على دروازۀ آن است، هر كس بخواهد وارد اين شهر بشود بايد از دروازۀ آن عبور كند.

در قرآن مجيد دو عنوان «مدينه» و «قريه» با دو معناى متفاوت آمده كه هر جا از نظر معنوى ويران باشد به قريه تعبير مى كند و مى فرمايد:

«وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ»؛(2)

خداوند (براى آن ها كه كفران نعمت و ناسپاسى از نعمت هاى خداوند مى كنند) مَثَلى زده است كه منطقه اى كه در نهايت امن و امان بود و ساكنانش در آن2.

ص: 82

با اطمينان و آرامش خاطر زندگى مى كردند و (علاوه بر اين نعمت معنوى) انواع روزى ها كه مورد نيازشان بود از هر مكانى به سوى آن مى آمد (نعمت هاى مادى)، اما آن ها به نعمت هاى (معنوى و مادى) خدا كفران كردند و خداوند نيز لباس گرسنگى و ترس را به خاطر كارهايشان بر اندام آن ها پوشاند.

و در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ كَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ»؛(1)

چقدر از آبادى ها را (بر اثر گناهان ساكنانشان) نابود كرديم كه اين عذاب دردناك ما در دل شب يا در وسط روز به سراغشان آمد.

و هر جا از نظر معنوى آباد باشد، به مدينه تعبير مى كند، گرچه از نظر مادى آباد نباشد، مى فرمايد:

«وَ جاءَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ»؛(2)

اهل شهر آمدند در حالى كه به يك ديگر بشارت مى دادند.

و در آيه ديگرى مى فرمايد:

«قالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنْظُرْ أَيُّها أَزْكى طَعاماً»؛(3)

گفتند: پروردگار شما از مدّت خوابتان آگاه تر است، پس هم اكنون آن سكّه اى را كه با خود داريد به دست يكى از افراد خودتان بدهيد و او را به شهر بفرستيد تا برود و ببيند كدام فروشنده غذاى پاك ترى دارد.

در حديث مزبور پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خودشان را به مدينه و جاى آباد9.

ص: 83

تشبيه كرده اند؛ جايى از همه جهات معنوى كه بشريت لازم دارد، آباد است، اما اين شهر يك دروازه بيشتر ندارد كه فقط از آن جا بايد وارد شد. پس اگر كسى مى خواهد به آن منازل، مراتب و معانى برسد بايد از دروازه آن شهر وارد بشود. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها»؛(1). ر. ك: تاريخ مدينة دمشق: 9/20، كشف الخفاء: 1/204، لسان الميزان: 1/423. براى آگاهى بيشتر در اين زمينه ر. ك: نفحات الأزهار في خلاصة عبقات الأنوار: جلد دهم.(2)

و از دربِ خانه ها وارد بشويد.

پس هر كس به سوى اهل بيت عليهم السلام بيايد اهل نجات است و كسى كه سراغ آنان نيايد، هلاك خواهد شد. چه هلاكتى بالاتر از اين كه انسان از جهات معنوى در درجه صفر باشد؟

آيا به راستى مسير كسانى كه براى خود راه هاى ديگرى اختيار كردند به كجا منتهى مى شود؟ به واقع آن ها از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله منقطع هستند.

اينان براى گريز از اين هلاكت، ناچارند در اين حديث تصرف كنند و براى آن ابواب متعددى جعل نمايند.

آن گاه كه تحريف جواب نداد براى مدينه سقف، ديوار و محراب معيّن مى كنند و مى گويند: وعثمان سقفها وعمر حيطانها (!!)(2)

آرى، وقتى اهل سنّت ديدند كه خلفا لياقت باب شدن براى مدينه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را نداشتند، اين روايت را جعل كردند و خودشان هم به مجعول بودن آن اقرار مى كنند.

در تاريخ آمده است: حاكم نيشابورى در شهر نيشابور حديث مشهور؛ بلكهم.

ص: 84

متواتر «مدينة العلم» را روايت كرد،(1) به خانه اش هجوم آوردند، درِ خانه اش را شكستند و كرسى درسش را شكستند و كتاب المستدرك او را خدشه دار كردند و او خانه نشين شد.(2)

تذكّر

ممكن است جملۀ:

«من أتاكم نجا ومن لم يأتكم هلك» به جملۀ قبل متعلّق باشد، و ممكن است يك جملۀ مستقل باشد.

به هر حال، اين يك واقعيّت است كه روايات بسيارى بر آن دلالت دارد، و كافى است كه اين روايت را نقل كنيم:

زراره مى گويد:

قلت لأبي جعفر عليه السلام

: أخبرني عن معرفة الإمام منكم واجبة على جميع الخلق؟

فقال: إنّ اللّه تعالى بعث محمّداً صلّى اللّه عليه وآله

إلى الناس أجمعين رسولاً وحجّةً للّه على جميع خلقه في أرضه، فمن آمن باللّه وبمحمّد رسول اللّه واتّبعه وصدّقه، فإنّ معرفة الإمام منّا واجبة عليه، ومن لم يؤمن باللّه وبرسوله ولم يتّبعه ولم يصدّقه ويعرف حقّهما فكيف تجب عليه معرفة الإمام وهو لا يؤمن باللّه ورسوله ويعرف حقّهما؟

قال قلت: فما تقول في من لا يؤمن باللّه ورسوله ويصدّق رسوله في جميع ما أنزل اللّه، أيجب على اولئك حق معرفتكم؟

قال: نعم، أليس هؤلاء يعرفون فلاناً وفلاناً؟

ص: 85

قلت: بلى.

قال: أترى أنّ اللّه هو الّذي أوقع في قلوبهم معرفة هؤلاء؟ واللّه ما أوقع ذلك في قلوبهم إلّاالشيطان، لا واللّه ما ألهم المؤمنين حقّنا إلّااللّه؛(1)

به امام باقر عليه السلام عرض كردم: به من بفرماييد آيا معرفت امام از شما خاندان بر تمام خلق واجب است؟

فرمود: خداى متعال حضرت محمد صلى اللّه عليه وآله را بر تمام مردم به عنوان رسول و حجّت خدا بر همه آفريدگانش در روى زمين مبعوث فرمود. پس هر كس به خدا و به محمد رسول خدا صلى اللّه عليه وآله ايمان آورد و از او پيروى كند و او را تصديق نمايد معرفت امام از ما خاندان بر او واجب است و كسى كه به خدا و رسولش ايمان نياورد و از او پيروى نكند و او را تصديق ننمايد و حق خدا و رسولش را نشناسد، چگونه معرفت امام بر او واجب باشد در صورتى كه به خدا و رسولش ايمان نياورده و حق آن ها را نشناخته است؟

گفتم: پس چه مى فرماييد در باره كسى كه به خدا و رسولش ايمان آورده و پيامبر را نسبت به آن چه خدا بر او نازل كرده باور دارد، آيا بر چنين اشخاص حق معرفت شما لازم است؟

فرمود: آرى، مگر اينان به فلان و فلان معرفت ندارند؟

عرض كردم: چرا؟

فرمود: مگر عقيده دارى كه خدا معرفت فلان و فلان را در دل ايشان انداخته است؟ به خدا سوگند، آن را كسى جز شيطان در دل ايشان نينداخته است، نه به خدا سوگند، حق ما را كسى جز خدا به مؤمنان الهام نكند.3.

ص: 86

إِلَى اللَّهِ تَدْعُونَ، وَ عَلَيْهِ تَدُلُّونَ، وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ، وَ لَهُ تُسَلِّمُونَ، وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ، وَ إِلَى سَبِيلِهِ تُرْشِدُونَ، وَ بِقَوْلِهِ تَحْكُمُونَ.

سَعِدَ مَنْ وَالاَكُمْ، وَ هَلَكَ مَنْ عَادَاكُمْ، وَ خَابَ مَنْ جَحَدَكُمْ، وَ ضَلَّ مَنْ فَارَقَكُمْ، وَ فَازَ مَنْ تَمَسَّكَ بِكُمْ، وَ أَمِنَ مَنْ لَجَأَ إِلَيْكُمْ، وَ سَلِمَ مَنْ صَدَّقَكُمْ، وَ هُدِيَ مَنِ اعْتَصَمَ بِكُمْ.

مَنِ اتَّبَعَكُمْ فَالْجَنَّةُ مَأْوَاهُ، وَ مَنْ خَالَفَكُمْ فَالنَّارُ مَثْوَاهُ، وَ مَنْ جَحَدَكُمْ كَافِرٌ، وَ مَنْ حَارَبَكُمْ مُشْرِكٌ، وَ مَنْ رَدَّ عَلَيْكُمْ فِي أَسْفَلِ دَرْكٍ مِنَ الْجَحِيمِ.

أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا سَابِقٌ لَكُمْ فِيمَا مَضَى وَ جَارٍ لَكُمْ فِيمَا بَقِيَ، وَ أَنَّ أَرْوَاحَكُمْ وَ نُورَكُمْ وَ طِينَتَكُمْ وَاحِدَةٌ طَابَتْ وَ طَهُرَتْ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ، خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِينَ حَتَّى مَنَّ عَلَيْنَا بِكُمْ فَجَعَلَكُمْ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ، وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَيْكُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلاَيَتِكُمْ، طِيباً لِخَلْقِنَا، وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا، وَ تَزْكِيَةً لَنَا، وَ كَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا، فَكُنَّا عِنْدَهُ مُسَلِّمِينَ بِفَضْلِكُمْ وَ مَعْرُوفِينَ بِتَصْدِيقِنَا إِيَّاكُمْ.

ص: 88

شما مردم را به سوى خدا فرا مى خوانيد، به سوى او راهنمايى مى كنيد، او را باور داريد و براى او تسليم هستيد، به فرمان او عمل مى كنيد، به راه او ارشاد مى نماييد و به گفته او حكم مى كنيد.

كسى كه ولايت شما را پذيرفت، سعادتمند شد و آن كه با شما دشمنى ورزيد نابود گشت. كسى كه شما را انكار كرد، نااميد شد و آن كه از شما جدا شد، گمراه گرديد. هر آن كه به شما تمسّك جست كامياب گرديد و آن كه به شما پناه آورد، ايمن گشت. آن كه شما را تصديق كرد، سالم ماند و آن كه به دامن شما چنگ زد هدايت يافت.

كسى كه از شما پيروى كند، جايگاه او بهشت است و آن كه با شما مخالفت ورزد، آتش دوزخ جاى اوست. هر كس شما را انكار كند، كفر ورزيد و هر كس با شما جنگيد شرك ورزيد، هر كس حكم شما را نپذيرفت، در پست ترين طبقه دوزخ خواهد بود.

گواهى مى دهم كه اين جايگاه براى شما در گذشته بوده و در آينده نيز خواهد بود. به راستى كه ارواح شما، نور شما و سرشت شما يكى است كه پاك و پاكيزه هستيد و خداوند شما را نورهايى آفريد. پس شما را به گرد عرش خود گردانيد تا آن گاه كه به وسيلۀ شما بر ما منّت نهاده و شما را در خانه هايى قرار داد كه خداوند اجازه فرمود كه والا باشند و نام خدا در آن ها برده شود.

خداوند، صلواتِ بر شما و دوستى شما را - كه ما را بدان ممتاز ساخت - موجبِ پاكيزگى آفرينش ما، طهارت جان هاى ما، تزكيه ما و كفّاره گناهانِ ما قرار داد. از اين رو ما در پيشگاه او به برترى شما تسليم گشتيم و به تصديق شما شناخته شديم.

ص: 89

فَبَلَغَ اللَّهُ بِكُمْ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُكَرَّمِينَ، وَ أَعْلَى مَنَازِلِ الْمُقَرَّبِينَ، وَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ الْمُرْسَلِينَ، حَيْثُ لاَ يَلْحَقُهُ لاَحِقٌ، وَ لاَ يَفُوقُهُ فَائِقٌ، وَ لاَ يَسْبِقُهُ سَابِقٌ، وَ لاَ يَطْمَعُ فِي إِدْرَاكِهِ طَامِعٌ؛ حَتَّى لاَ يَبْقَى مَلَكٌ مُقَرَّبٌ، وَ لاَ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ، وَ لاَ صِدِّيقٌ وَ لاَ شَهِيدٌ وَ لاَ عَالِمٌ وَ لاَ جَاهِلٌ وَ لاَ دَنِيٌّ وَ لاَ فَاضِلٌ، وَ لاَ مُؤْمِنٌ صَالِحٌ، وَ لاَ فَاجِرٌ طَالِحٌ، وَ لاَ جَبَّارٌ عَنِيدٌ، وَ لاَ شَيْطَانٌ مَرِيدٌ، وَ لاَ خَلْقٌ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ شَهِيدٌ إِلاَّ عَرَّفَهُمْ جَلاَلَةَ أَمْرِكُمْ، وَ عِظَمَ خَطَرِكُمْ، وَ كِبَرَ شَأْنِكُمْ، وَ تَمَامَ نُورِكُمْ، وَ صِدْقَ مَقَاعِدِكُمْ، وَ ثَبَاتَ مَقَامِكُمْ، وَ شَرَفَ مَحَلِّكُمْ وَ مَنْزِلَتِكُمْ عِنْدَهُ، وَ كَرَامَتَكُمْ عَلَيْهِ وَ خَاصَّتَكُمْ لَدَيْهِ وَ قُرْبَ مَنْزِلَتِكُمْ مِنْهُ.

پس خداوند شما را به شريف ترين جايگاه بزرگواران، به والاترين مرتبه هاى مقرّبان و بالاترين درجه هاى رسولانش رساند؛ همان جا كه هيچ فردى بدان نرسد و هيچ خواهان برترى به آن راه نيابد و هيچ پيش روى كننده اى بر آن پيشى نگيرد و هيچ طمعكارى به ادراك آن طمع نورزد. تا آن جا كه هيچ فرشته مقرّبى، هيچ پيامبر مرسلى، هيچ صدّيقى، نه شهيدى، نه عالمى، نه جاهلى، نه پست و نه ارجمندى، نه مؤمن شايسته و نه بدكار فاسدى، نه جبّار عنادورزى، نه شيطان سركشى و نه خلقى كه در ميان اين ها حضور دارند؛ نماند مگر آن كه خداوند جلالت و شكوه امر، عظمت، بزرگى شأن، نور فراگير، راستى جايگاه، استوارى مقام، شرافت محل و منزلت و مقرّب بودن شما را به او شناساند.

ص: 90

شما مردم را به سوى خدا فرا مى خوانيد، به سوى او راهنمايى مى نماييد، او را باور داريد، براى او تسليم هستيد، به فرمان او عمل مى كنيد، به راه او ارشاد مى نماييد و به گفته او حكم مى كنيد.

پيش از ورود در شرح اين فراز تذكّر سه نكته ضرورى است:

1. پيش تر اين معانى در زيارت جامعه آمده، آن جا كه خوانديم:

السَّلاَمُ عَلَى الْأَئِمَّةِ الدُّعَاةِ وَ الْقَادَةِ الْهُدَاةِ....

ولكن در اين فراز خصوصيّتى هست كه قبلاً گفته نشده است، در گذشته «دعوت» بود، اما در اين جا مى گوييم: «فقط به سوى خدا دعوت مى كنيد» و هم چنين جمله هاى ديگر، لذا در هر جمله از جمله هاى اين فراز به جار و مجرور متقدم است كه بر حصر دلالت مى نمايد، پس تكرار لازم نمى آيد.

2. تمام جمله هاى اين فراز به صيغۀ فعل مضارع است، و در جاى خود بيان شده كه فعل مضارع بر دوام و استمرار دلالت دارد.

3. همۀ ضمائر اين فراز به خداوند متعال برمى گردد، و خلاصۀ مضمون اين است كه حضرات ائمه عليهم السلام محو خدا و واسطه بين خلق و بارى تعالى هستند.

پس ائمه عليه السلام هرگز مردم را به سوى خودشان دعوت نكردند، خودشان را

ص: 91

در عرض خدا قرار ندادند و اساساً در برابر او خودى نداشتند؛ بلكه هر چه مى خواستند براى خدا و هر چه مى كردند امر خدا و تمام احكامشان قول خدا بوده است. آن ها مى خواستند تمام توجّه به سوى خدا و نه غير او، و فقط احكام او مورد اجرا و عمل قرار گيرد. در واقع، ائمه عليهم السلام واسطه بين خدا و خلق و همواره اين چنين بوده و هستند.

فراخوانان به سوى خدا

ما در مباحث امامت گفته ايم كه ائمه عليهم السلام همۀ وظايف و مسئوليت هاى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را بر عهده داشتند، و بدين جهت بايد واجد تمام صفات و مقامات آن حضرت - به جز نبوّت - باشند.

يكى از وظايف حضرت رسول، دعوت الى اللّه است كه در قرآن مجيد آمده:

«وَ داعِياً إِلَى اللّهِ...»؛(1)

و تو را دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او قرار داديم.

در آيه ديگرى خداوند به آن حضرت فرموده:

«قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي»؛(2)

بگو: اين راه من است، من و پيروانم، با بصيرت كامل، همه مردم را به سوى خدا دعوت مى كنيم.

همين وظيفه را ائمه عليهم السلام داشته اند. در تفسير آيه «وَ مَنِ اتَّبَعَنِي» آمده است: سلام بن مستنير گفت: امام ابوجعفر عليه السلام فرمود:

ذلك رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله وأمير المؤمنين و الأوصياء عليهم السلام

ص: 92

من بعدهما؛(1)

منظور رسول خدا صلى اللّه عليه وآله، امير مؤمنان على عليه السلام و جانشينان آن بزرگواران هستند.

اين دعوت رأس همه دعوت ها و بهترين دعوت ها است، خداى متعال مى فرمايد:

«وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ»؛(2)

چه كسى خوش گفتارتر است از آن كه به سوى خدا دعوت مى كند و عمل صالح انجام مى دهد و مى گويد: من از مسلمانانم؟!

به راستى چه كسى بهتر از ائمه اطهار عليهم السلام بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مردم را بهتر به سوى خدا دعوت كرده؟ و چه كسى چون ائمه عليهم السلام عمل صالح داشته است؟

آرى، آن بزرگواران سادة المسلمين هستند و از اين رو در تفسير آمده كه مقصود از اين آيه، اميرالمؤمنين عليه السلام است.(3) و اگر مراد از «وَ قالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ» مقام تسليم باشد كه فرمود:

الإسلام هو التسليم؛(4)

اسلام، همان تسليم است.

باز ائمه عليهم السلام در رأس اهل تسليم هستند كه

«وله تسلّمون».5.

ص: 93

ائمّه و مقام تسليم

ائمه عليهم السلام مردم را به طرف خداوند متعال دلالت و هدايت مى كنند و تسليم خداوند متعال هستند. مقام تسليم، مقام عجيبى است كه در كتاب هاى اخلاقى در مكتب اهل بيت عليهم السلام شرح مفصّلى دارد.

وقتى انسان تسليم خداوند متعال باشد، در مقابل بارى تعالى صفر؛ يعنى محو خداوند متعال خواهد بود. در اين صورت اراده، گفتار و كردار او الاهى خواهد بود و چنين فردى هرگز از تنهايى وحشت و دل تنگى نكرده و روى گردانى مردم از او، اثرى نخواهد داشت.

در روايتى آمده است كه امام سجّاد عليه السلام فرمود:

جهلوا - واللّه - أمر اللّه وأمر أوليائه معه، إنّ المراتب الرفيعة لا تنال إلّا بالتسليم للّه جلّ ثناؤه، وترك الاقتراح عليه، والرضا بما يدبّرهم به...؛(1)

به خدا سوگند، اينان از كار خدا و دوستان او غافلند، به مقام هاى بلند نمى توان رسيد مگر با تسليم در مقابل خداى متعال و ترك اظهار نظر و رضا به آن چه او صلاح مى داند....

آرى، مقام تسليم از مقام رضا نيز بالاتر است، از اين رو ائمه عليهم السلام چيزى از خود ندارند؛ بلكه به فرمان خدا عمل مى كنند، به سوى او ارشاد و به گفتار او حكم مى نمايند.

اگر انسان به اين مقام و مرتبه برسد به بالاترين مقام رسيده است. اين مقامات كجا و حال مخالفان ائمه عليهم السلام كجا؟!!

وقتى ائمه عليهم السلام چنين تسليمى داشته باشند كه ارشادشان، دعوت به سوى

ص: 94

خداوند متعال باشد، قولشان، قول او و اراده شان اراده او باشد، اصلاً همه اش خدا خواهد بود و غير خدا اصلاً نقشى نخواهد داشت. اين است كه در آن هايى كه ادّعا مى كنند و مكتب هايى براى خودشان داير كرده اند و يا كسانى كه ائمه ديگرى براى خودشان ساخته اند، خبرى نخواهد بود.

ما پيش تر گفتيم كه دو راه بيشتر نداريم: يا راه خدا و يا راه شيطان. نمى شود راه سوّمى به صورت مستقل يا مركب از اين دو راه، تصوير كرد.

راهنمايان به سوى خدا

ائمه عليهم السلام فقط به سوى خدا راهنما هستند، پيش تر خوانديم كه

«أَدِلاَّءَ عَلَى صِرَاطِهِ».

دلالت بر خداوند و راه او به طور مطلق از خصوصيّات ائمه اطهار عليهم السلام است؛ زيرا - هم چنان كه عبارت اطلاق دارد - همۀ اقوال، افعال و حالات آن بزرگواران فقط بر خدا دلالت داشته، به خصوص حالاتشان - از عبادات و غير آن - البته تأثير افعال و حالات در راهنمايى به سوى خدا و هدايت به حق، از اقوال بيش تر است. از اين رو به ما فرموده اند:

كونوا دعاةً لنا بغير ألسنتكم؛(1)

با غير زبانتان فراخوان مردم به سوى ما باشيد!

عاملان به امر الاهى

افعال، اعمال و حالات ائمه عليهم السلام همواره فقط به امر خدا بوده، چنان كه خداى متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

ص: 95

«بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ * لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»؛(1)

آن ها (فرشتگان) بندگان شايسته او هستند. هرگز در سخن بر او پيشى نمى گيرند و هماره به فرمان او عمل مى كنند.

ائمه اطهار عليهم السلام فقط به امر خدا عمل مى كنند، نه به امر غير خدا و يا مطابق ميل خود. بنابراين - چنان كه در گذشته گفتيم - افعال ائمه عليهم السلام به خدا نسبت داده مى شود، و اين معنا شواهد بسيارى در قرآن و روايات دارد، از جمله در آيه مباركه مى فرمايد:

«وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى»؛(2) وَ اين تو نبودى (اى پيامبر! كه خاك و سنگ به صورت آن ها) انداختى؛ بلكه خدا انداخت!

حتى خداوند متعال در مورد بيعت با رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله، فرموده:

«إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللّهَ...»؛(3)

كسانى كه با تو بيعت مى كنند (در حقيقت) تنها با خدا بيعت مى نمايند...

حاكمان به قول خدا

البتّه حكم ائمه عليهم السلام به قول خداوند متعال است؛ نه مطابق ميلشان و نه بر اساس قياس و استحسان؛ هم چون ارباب مذاهب ديگر كه حكومت ها تأسيس كرده و از آن ها پشتيبانى كردند كه بر اهل فضل و تحقيق پوشيده نيست. رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السلام مؤيّد من عند اللّه بودند، و همين است كه خداوند فرموده:

ص: 96

«إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنِينَ خَصِيماً»؛(1)

ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم؛ تا به آن چه خداوند به تو آموخته، در ميان مردم قضاوت كنى؛ و از كسانى مباش كه از خائنان حمايت نمايى!

از اين رو در ذيل آيه امام صادق عليه السلام چنين مى فرمايد:

لا واللّه، ما فوّض اللّه إلى أحدٍ من خلقه إلّاإلى رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله وإلى الأئمّة عليهم السلام. قال عزّ وجل: «إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنِينَ خَصِيماً»

وهي جارية في الأوصياء عليهم السلام؛(2) نه، به خدا سوگند، هرگز خداوند به كسى جز پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله و ائمه عليهم السلام واگذار ننموده است. خداوند متعال مى فرمايد: «ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم؛ تا به آن چه خداوند به تو آموخته، در ميان مردم قضاوت كنى؛ و از كسانى مباش كه از خائنان حمايت نمايى!» اين مطلب در باره اوصياى پيامبر عليهم السلام نيز جارى است.

چنان كه گذشت، اين فراز از زيارت جامعه در مقام بيان اين است كه ائمه عليهم السلام هر آن چه مى گويند و انجام مى دهند فقط از خدا و براى خدا است. از اين رو هر كس از ايشان اطاعت و متابعت كند خدا را اطاعت كرده، و به اين ترتيب حضرات ائمه واسطه بين خلق و خالق متعال هستند.

اين معنا به تعبيرهاى گوناگون هم چون: وسيله، سبب، حبل، نجم، آيه، رايه، عَلَم6.

ص: 97

و... وارد شده است. براى مثال در روايتى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

إنّما نحن كنجوم السماء كلّما غاب نجم طلع نجم؛(1)

همانا ما (اهل بيت) مانند ستارگان آسمان هستيم، اگر يكى غروب كند ديگرى طلوع مى نمايد.

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام فرمود:

نحن حبل اللّه الّذي قال اللّه تعالى: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»(2). العمدة: 288، حديث 467، بحار الأنوار: 24/83، حديث 3، شواهد التنزيل: 1/169، حديث 187، نهج الايمان: 547، ينابيع المودّه: 1/356، حديث 10.(3)؛(3)

ما همان ريسمان خدا هستيم؛ آن خدايى كه در قرآن مى فرمايد: «همگى به ريسمان الاهى چنگ زنيد و پراكنده نشويد».

در حديثى ديگر رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

... نحن الوسيلة إلى اللّه والوصلة إلى رضوان اللّه؛(4)

ما وسيله به سوى خدا، رساننده به رضوان او هستيم.

آن حضرت در سخن ديگرى مى فرمايد:

... يا علي! أنت منّي وأنا منك، نيط لحمك بلحمي ودمك بدمي، وأنت السبب فيما بين اللّه وبين خلقه بعدي، فمن جحد ولايتك قطع السبب الّذي فيما بينه وبين اللّه وكان ماضياً في الدركات؛(5)

اى على! تو از من هستى و من از تو، گوشت و خون تو با گوشت و خون منت.

ص: 98

مخلوط شده است، بعد از من تو واسطه و سبب ارتباط خدا با مخلوقات او هستى.

پس كسى كه ولايت تو را انكار كند آن واسطۀ ارتباط بين خود و خدا را قطع كرده است و جايش در دركات جهنّم خواهد بود.

آرى، آن بزرگواران همواره انسان ها را فقط به سوى خداوند متعال فرا مى خواندند و ربط مى دادند.

ثمرۀ پيروى از ائمّه

سَعِدَ مَنْ وَالاَكُمْ؛

كسى كه ولايت شما را پذيرفت، سعادتمند شد.

تا كنون بحث ما در حالات، صفات و مقامات ائمه عليهم السلام بود. در اين فراز بحث ما در اين است كه نتيجه رفتار با ائمه عليهم السلام چگونه است؟

چگونه افراد با ائمه عليهم السلام رفتار كردند؟ نتيجه رفتارشان چه چيزى شد؟ و نتايج احوالات آن ها چه خواهد بود؟!

پيش تر گفتيم كه ائمه عليهم السلام شاخص، معيار، ميزان و آيت خدا و عَلَم و راهنما هستند. بنابراين، اراده امام، اراده خداوند متعال، گفتار او گفتار خدا و كردار او كردار خداوند است.

اشخاص در رويايى با ائمه عليهم السلام از نظر اعتقادى و عملى و نتيجه آن، دو دسته اند:

1. نيك بختان،

2. بد بختان.

دسته اى از مردم كسانى هستند كه با ائمه عليهم السلام رفتار درستى داشتند، از آنان پيروى نموده و به وظيفه خودشان عمل كردند. البته مراتب اينان مختلف است، چنين افرادى اهل سعادت و نتيجه آن، سعادتمند بودن آن هاست.

ص: 99

انسان يا سعيد است و يا شقى؛ چرا كه دو راه بيشتر نيست، و هر راهى هم نتيجه خودش را دارد. قرآن مجيد نيز همين را مى گويد، در آيه اى مى فرمايد:

«يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ»؛(1)

هنگامى كه آن روز (قيامت) فرا رسد هيچ كس جز به اراده و اجازۀ پروردگار سخن نمى گويد، پس گروهى از اين ها بدبختند و گروهى نيك بخت.

در آيۀ مباركۀ ديگر مى خوانيم:

«إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً»؛(2)

ما راه را به او نشان داديم يا مى پذيرد و يا روى برمى گرداند.

بنابراين، سرسخت ترين دشمنان اهل بيت عليهم السلام نيز نمى توانند بگويند كه نتيجه پيروى ائمه عليهم السلام جهنّم است؛ بلكه همه اقرار مى كنند كه پيروان آن بزرگواران نيك بخت گشتند.

پس نتيجه پيروى واقعى از اهل بيت عليهم السلام سعادت، خوشبختى، حسن عاقبت و نجات در جهان آخرت و ورود به بهشت خواهد شد. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها...»؛(3)

و امّا آن ها كه سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند ماند.

چرا؟ چون ائمّه واسطه، سبب و رابط هستند، همه اقوال و افعالشان الاهى است، كلامشان، كلام خدا و فعلشان، فعل خداست. پس اطاعت و تبعيت از ايشان «سعادت» و مخالفت با آنان «شقاوت» خواهد بود.8.

ص: 100

نكته قابل ذكر اين كه سعادت، همواره مقابل شقاوت است؛(1) ولى در زيارت جامعه مقابل هلاكت آمده است و بين شقاوت و هلاكت تفاوت است. شايد به اين صورت باشد كه شقاوت، يعنى بدحالى، اما هلاكت، مساوى با نيستى و نابودى است.

بنابر آن چه گذشت، كسانى كه با اهل بيت عليهم السلام رفتار نيكويى داشتند و از آنان پيروى كردند فائز و پيروز شدند.

از قرآن مجيد استفاده مى شود كه فوز، از سعادت بالاتر است. پس اگر كسى از آنان پيروى كند، سعادتمند است. امّا اگر كسى به اهل بيت عليهم السلام تمسّك كند و از آن ها جدا نشود و ملازم آنان باشد به مقام فوز رسيده است.

البته هر فائزى سعادتمند است، اما هر سعادتمندى اهل فوز نيست؛ چرا كه فوز مقام بالاترى است. در قرآن كريم اين گونه مى خوانيم:

«إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً * حَدائِقَ وَ أَعْناباً * وَ كَواعِبَ أَتْراباً * وَ كَأْساً دِهاقاً * لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا كِذّاباً * جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً»؛(2)

همانا براى پرهيزكاران خير و سعادت و پيروزى است كه نتيجۀ آن، باغ هاى سرسبز كه داراى نهرهايى است با انواع انگورها و حوريانى بسيار جوان و هم سن و سال و جام هايى كه لبريز از نوشيدنى هاى پاك است كه در آن جا، نه سخن لهو و بيهوده مى شنوند و نه دروغى، اين ها پاداشى حساب شده و كافى از جانب پروردگارت هستند كه به آن ها داده شده است.

در اين جا مناسب است از منابع غير شيعى حديث نقل كنيم:

ابوالقاسم طبرانى به سند خود آورده كه حضرت زهرا عليها السلام فرمود:6.

ص: 101

خرج علينا رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله عشيّة عرفة فقال: إنّ اللّه باهى بكم وغفر لكم عامّةً ولعليّ خاصّة، وإنّي رسول اللّه إليكم غير محاب لقرابتي، هذا جبريل يخبرني أنّ السعيد حق السعيد من أحبّ عليّاً في حياته وبعد موته، وأنّ الشقيّ كلّ الشقي من أبغض عليّاً في حياته وبعد موته؛(1)

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله شب عرفه نزد ما آمد و فرمود: به راستى خدا به شما مباهات دارد همه شما را به طور عموم و على را به طور خاص آمرزيده. من رسول خدا به سوى شما هستم و از راه دوستى و خويشاوندى نيست. اين جبرئيل است كه به من خبر مى دهد سعادتمند كامل كسى است كه على را در دوران زندگى او و پس از مرگش دوست بدارد و بدبخت كامل كسى است كه على را در دوران زندگى و پس از مرگ او دشمن بدارد.

آن چه گذشت مختصرى دربارۀ سعادت اهل ولايت در جهان آخرت بود.

اما ولايت اهل بيت عليهم السلام در دنيا نيز آثار مادّى و معنوى دارد. به نظر مى رسد بهترين و بالاترين اين آثار تقوا و ورع است. از اين رو در روايات شيعه و سنّى اميرالمؤمنين عليه السلام به «امام المتقين» موصوف شده اند.

در روايتى جابر مى گويد: امام باقر عليه السلام به من فرمود:

يا جابر! أيكتفي من ينتحل التشيّع أن يقول بحبّنا أهل البيت؟ فواللّه، ما شيعتنا إلّامن اتّقى اللّه وأطاعه، وما كانوا يُعرفون يا جابر! إلّابالتواضع والتخشّع والأمانة وكثرة ذكر اللّه والصّوم والصّلاة والبرّ بالوالدين والتعاهد للجيران من الفقراء وأهل المسكنة والغارمين والأيتام وصدق الحديث وتلاوة القرآن وكفّ الألسن عن الناس إلّامن خير؛ وكانوا امناء عشائرهم في الأشياء.6.

ص: 102

قال جابر: فقلت: يابن رسول اللّه! ما نعرف اليوم أحداً بهذه الصفة.

فقال: يا جابر! لا تذهبنّ بك المذاهب، حسب الرّجل أن يقول: احبُّ عليّاً وأتولّاه ثمّ لا يكون مع ذلك فعّالاً؟

فلو قال: إنّي احبُّ رسول اللّه، فرسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله خيرٌ من عليّ عليه السّلام ثمّ لا يتّبع سيرته ولا يعمل بسنّته ما نفعه حبّه إيّاه شيئاً.

فاتّقوا اللّه واعملوا لما عند اللّه، ليس بين اللّه وبين أحد قرابة، أحبُّ العباد إلى اللّه عزّوجلّ [وأكرمهم عليه] أتقاهم وأعملهم بطاعته.

يا جابر! واللّه، ما يتقرّب إلى اللّه تبارك وتعالى إلّابالطاعة وما معنا براءة من النار ولا على اللّه لأحد من حجّة. من كان للّه مطيعاً فهو لنا ولي، ومن كان للّه عاصياً فهو لنا عدو. وما تنال ولايتنا إلّابالعمل والورع؛(1)

اى جابر! آيا همين بس است كه گروهى نام خود را شيعه بگذارند و بگويند: ما اهل بيت را دوست مى داريم؟ به خدا سوگند، شيعيان ما كسانى هستند كه تقوا داشته باشند و از خدا اطاعت كنند.

اى جابر! شيعيان ما به تواضع و فروتنى و خشوع و امانت معروف هستند، آن ها همواره در ياد خدا هستند، نماز مى خوانند، روزه مى گيرند به پدر و مادر نيكى مى كنند، با همسايگان فقير و مستمند رفت و آمد مى نمايند، به ورشكستگان مى رسند، قرض داران را كمك مى كنند، به يتيمان رسيدگى دارند، راست مى گويند، قرآن تلاوت مى نمايند، زبان از مردم باز مى دارند و جز خير نمى گويند و امينان خانواده هاى خود هستند.

جابر گويد: عرض كردم. اى فرزند رسول خدا! ما امروز اشخاصى به اين صفات مشاهده نمى كنيم.3.

ص: 103

فرمود: اى جابر! شما به كجا مى رويد؟ آيا شايسته است مردى بگويد: من على عليه السلام را دوست مى دارم، ولى بعد از اين، اهل كار نباشد؟ اگر او مى گويد: من رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را دوست مى دارم، بايد بداند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله از على عليه السلام بهتر است. پس چرا از سيره رسول صلى اللّه عليه وآله پيروى نمى نمايد و به سنّت او عمل نمى كند بايد بداند بدون عمل از محبّت سودى نخواهد برد.

پس تقواى خدا پيشه كنيد و به دستورات او عمل نماييد، خداوند با هيچ كس نسبت و خويشاوندى ندارد، هر كس پرهيزگار باشد و از دستورات خدا اطاعت كند او محبوب خداوند است.

اى جابر! به خداوند سوگند، هيچ بنده اى بدون اطاعت نمى تواند به خداوند نزديك شود، ما برائت از آتش نداريم، هيچ كس نزد خداوند برهانى ندارد كه با آن احتجاج كند. هر كس از خداوند اطاعت كرد او دوست ماست، و هر كس به خدا عصيان نمود دشمن ماست. به ولايت ما نخواهد رسيد مگر به عمل و پارسايى.

البتّه «ورع» از «تقوا» بالاتر است و در روايات آمده كه شيعيان ما را از راه ورع بشناسيد؛ يعنى مهم ترين علامت تشيّع، ورع است و ائمّه عليهم السلام هم چنان به ورع توصيه داشته و با آن تربيت نموده اند.

ابواُسامه مى گويد: امام صادق عليه السلام مى فرمود:

عليك بتقوى اللّه والورع والاجتهاد وصدق الحديث وأداء الأمانة وحسن الخلق وحسن الجوار، وكونوا دعاةً إلى أنفسكم بغير ألسنتكم وكونوا زيناً ولا تكونوا شيناً...؛(1)9.

ص: 104

بر تو باد تقواى خدا، ورع داشته باش، عبادت را فراموش نكن، راست بگو، امانت ها را ادا نما، حسن خلق داشته باش و با همسايگان نيكى كن.

مردم را به طرف خود بخوانيد بدون اين كه زبانتان را به كار گيريد، موجب آبروى ما باشيد و اعتبار ما را نگه داريد....

در حديث ديگرى امام صادق عليه السلام فرمود:

ليس منّا - ولا كرامة - من كان في مصر فيه مائة ألف أو يزيدون وكان في ذلك المصر أحد أورع منه؛(1)

از ما نيست - و ارزشى ندارد - كسى كه در شهرى سكونت كند و در آن صد هزار نفر و يا بيشتر سكونت داشته باشند و در ميان آن ها پرهيزگارتر از او باشد.

در سخن ديگرى ابن رئاب مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

إنّا لا نعدّ الرجل مؤمناً حتى يكون بجميع أمرنا متّبعاً مريداً. ألا ومن اتّباع أمرنا وإرادته الورع، فتزيّنوا به يرحمكم اللّه...؛(2)

كسى را در شمار مؤمنان نمى شماريم جز هنگامى كه به همۀ اوامر ما مطيع باشد.

هان بدانيد كه ورع و پارسايى جزء اوامر ماست كه اطاعت آن ضرورى است.

پس به زيور پارسايى خود را مزيّن سازيد، خدايتان رحمت كند....

عمرو بن سعيد بن هلال نيز در اين باره روايتى دارد. او مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

أوصيني.

قال: أوصيك بتقوى اللّه والورع والاجتهاد، واعلم أنّه لا ينفع اجتهاد لا ورع فيه؛(3)1.

ص: 105

مرا سفارشى فرما.

فرمود: تو را به تقواى خدا، پاكدامنى و كوشش در عبادت سفارش مى كنم. بدان كه كوشش در عبادتى كه با پاكدامنى همراه نباشد، سودى نخواهد داشت.

عبيداللّه بن على مى گويد: امام كاظم عليه السلام فرمود:

كثيراً ما كنت أسمع أبي يقول: ليس من شيعتنا من لا تتحدّث المخدّرات بورعه في خدورهنّ، وليس من شيعتنا من هو في قرية فيها عشرة آلاف رجل فيهم من خلق اللّه أورع منه؛(1)

من از پدرم بسيار مى شنيدم كه مى فرمود: از شيعيان ما نيست كسى كه (در پارسايى به گونه اى نباشد كه) زنان پرده نشين در ميان پرده خويش از ورع او سخن گويند و از دوستان ما نيست كسى كه در شهرى باشد كه ده هزار تن در آن باشند و پارساتر از او ميان آن ها خدا خلق كرده باشد.

نتيجه دشمنى با ائمّه

وَ هَلَكَ مَنْ عَادَاكُمْ؛

و آن كه با شما دشمنى ورزيد نابود گشت.

در مقابل كلمه «سعد» كلمۀ «هلك» آمده و «من عاداكم» در مقابل «من والاكم» آمده است. راغب اصفهانى درباره كلمه «هلك» مى گويد:

الهلاك على ثلاثة أوجه: افتقاد الشيء عنك وهو عند غيرك موجود، كقوله تعالى: «هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ»

. وهلاك الشيء باستحالة وفساد، كقوله:

«وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ»

والثالث: الموت....(2)

ص: 106

بنابراين، كسانى كه با اهل بيت عليهم السلام دشمنى داشته باشند نه تنها فاقد سعادتند؛ بلكه از بين مى روند و نابود مى شوند....

از تقابل مذكور معلوم مى شود كه صرف «عدم موالاة» موجب «هلاكت» و «عِداء» خواهد بود و در نتيجه: نبودن با اهل بيت عليهم السلام با هلاكت مساوى است. در حديثى ابن عباس مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به على بن ابى طالب عليهما السلام فرمود:

سعد من أطاعك، وشقي من عصاك، وربح من تولّاك، وخسر من عاداك، وفاز من لزمك، وهلك من فارقك...؛(1)

نيك بخت شد كسى كه از تو پيروى كرد، بدبخت گشت كسى كه از تو نافرمانى كرد، سود برد آن كه تو را دوست داشت، و زيان ديد كسى كه با تو دشمنى نمود، كامياب گشت آن كه ملازم تو شد و نابود شد آن كه از تو جدا گشت....

«سعد من أطاعك»، چون «موالاة»، «اطاعت» را در پى دارد.

«خسر من عاداك»؛ زيرا «عِداء» با حق، قطعاً «باطل» است، و خداوند متعال مى فرمايد:

«وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ»؛(2)

و آن جا باطل گرايان زيان خواهند كرد.

و «هلك من فارقك» كسى كه با امير مؤمنان على و اهل بيت عليهم السلام مفارقت داشته باشد او «هالك» است؛ يعنى از بين رفته و در جهان آخرت نصيبى ندارد، هم چنان كه قوم حضرت نوح عليه السلام كه با او همراهى نكردند همگى هلاك شدند و در حديث سفينه به اين معنا تصريح شده، چنان كه خواهد آمد.8.

ص: 107

منكران گمراه

وَ خَابَ مَنْ جَحَدَكُمْ؛

و كسى كه شما را انكار كرد، نااميد شد.

لغويون واژۀ «جحد» را به معناى انكار گرفته اند، اما نه مطلق انكار؛ انكار با وجود يقين در قلب، راغب اصفهانى مى گويد:

الجحود نفي ما في القلب إثباته وإثبات ما في القلب نفيه.(1)

در قرآن مجيد آمده:

«وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»؛(2)

و آن ها (معجزات) را از روى ظلم و سركشى انكار كردند در حالى كه در دل به آن يقين داشتند.

بنابراين، كلمه «جحد» از انكار اخص است. در اين نوع انكار، انسان چيزى را به زبان انكار مى كند در حالى كه در قلب به آن يقين دارد.

واژۀ «خاب» يعنى چه؟

«خاب» از ماده «خيبة» گرفته شده است؛ يعنى نااميد شدن و بى نتيجه بودن.

جوهرى در اين باره مى گويد:

خاب الرجل خيبةً: إذا لم ينل ما يطلب.(3)

بنابراين، كسانى كه امامت ائمه اهل بيت عليهم السلام را از روى حسد، يا دشمنى و يا به جهت مقاصد دنيوى انكار كردند - در حالى كه اگر به باطن خود مراجعه مى كردند به امامت ديگرى قائل نمى شدند - نااميد و پشيمان خواهند شد، زيرا

ص: 108

حقيقت در قيامت روشن مى شود و هر كسى عاقبت امر خود را خواهد ديد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرموده اند:

إنّي تارك فيكم الثقلين: كتاب اللّه وعترتي، ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا وإنّهما لن يفترقا حتّى يردا عليّ الحوض، وإنّي سائلكم عنهما...؛(1)

همانا من بين شما دو چيز گران بها مى گذارم: كتاب خدا و عترت و اهل بيتم، مادامى كه به آن دو تمسك كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد و اين دو از هم جدا نمى شوند تا در كنار حوض (كوثر) بر من وارد شوند و من از شما خواهم پرسيد كه با آن دو چگونه رفتار كرديد....

پس رستگارى در دنيا و آخرت فقط در پيروى از قرآن و عترت است، وگرنه خسران و پشيمانى خواهد بود.

پيش تر گفتيم كه دو راه بيشتر وجود ندارد: يا راه هدايت است و يا راه ضلالت.

وقتى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند كه راه هدايت، راه تمسّك به قرآن و عترت است، يعنى عدم تمسّك به اينان و جدا شدن از آنان، با گمراهى برابر خواهد بود. و لذا در حديث معراج آمده كه خداى تعالى به حضرت ختمى مرتبت محمّد مصطفى صلى اللّه عليه وآله فرمود:

يا محمّد، إنّي اطّلعت إلى أهل الأرض إطلاعة فاخترتك منها، فشققت لك اسماً من أسمائي، فلا اذكر في موضع إلّاذكرت معي، فأنا المحمود وأ نت محمّد.

ثمّ اطّلعت الثانية، فاخترت عليّاً، وشققت له أسماً من أسمائي، فأنا الأعلى وهو علي.

يا محمّد، إنّي خلقتك وخلقت عليّاً وفاطمة والحسن والحسين والأئمّة منب.

ص: 109

ولده من نوري، وعرضت ولايتكم على أهل السماوات وأهل الأرض، فمن قبلها كان عندي من المؤمنين، ومن جحدها كان عندي من الكافرين.

يا محمّد، لو أنّ عبداً من عبيدي عبدني حتّى ينقطع أو يصير كالشنّ البالي ثمّ أتاني جاحداً لولايتكم ما غفرت له حتّى يقرّ بولايتكم...؛(1)

اى محمّد، من از ميان همه مردم روى زمين تو را انتخاب كردم و نام تو را از نام خودم جدا ساختم. پس هر جا نام من ذكر مى شود نام تو هم ذكر مى شود. من محمود هستم تو محمدى.

بعد على را از ميان همه مردم انتخاب كردم و نام او را هم از نام خودم جدا ساختم.

من اعلى هستم او على است.

اى محمّد، من تو، على، فاطمه، حسن، حسين و امامان از نسل آن ها را از نور خودم آفريدم و ولايت شما را به همه اهل آسمان ها و زمين عرضه كردم. هر كس آن را پذيرفت در نزد من مؤمن است و هر كس انكار كرد كافر است.

اى محمّد، اگر بنده اى از بندگانم مرا آن قدر عبادت كند كه تمام گوشت هايش آب شود يا مانند مشك كهنه پوسيده باشد و به نزد من بيايد در حالى كه ولايت شما را منكر باشد، من او را نمى آمرزم مگر اين كه به ولايت شما اقرار بكند....

نتيجه جدايى از ائمّه

وَ ضَلَّ مَنْ فَارَقَكُمْ؛

و آن كه از شما جدا شد، گمراه گرديد.

مفارقت و جدايى از ائمه اطهار عليهم السلام مفارقت و جدايى از رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله است. ابوذر رضى اللّه عنه مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

ص: 110

يا علي، من فارقني فقد فارق اللّه ومن فارقك يا علي، فقد فارقني؛(1)

يا على، كسى كه از من جدا شود در واقع از خدا جدا شده و كسى كه از راه و روش تو جدا شود در واقع از من جدا شده است.

آيا در گمراه بودنِ هر كه از رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله مفارقت كند، شكى وجود دارد؟

و از سوى ديگر، در احاديث صحيح آمده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

علي مع الحق والحق مع علي؛(2)

على با حق است و حق با على.

در حديث ديگرى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمود:

علي مع القرآن والقرآن مع علي؛(3)

على با قرآن است و قرآن با على.

آيا در گمراه بودن كسى كه از «حق» و «قرآن» مفارقت كند، شك و ترديد است؟

ثمرۀ چنگ زنندگان

وَ فَازَ مَنْ تَمَسَّكَ بِكُمْ؛

هر كس به شما تمسّك جست كامياب گرديد.

منظور از «تمسّك» همان «ملازمت» است، و فوز و رستگارى كسى كه ملازم اهل بيت عليهم السلام باشد پرواضح و احاديث در اين زمينه بسيار است، از جمله:

در ذيل آيۀ مباركه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ»(4) آمده:

ص: 111

الصّادقون هم محمّد وأهل بيته؛(1)

منظور از صادقان، همان محمّد و اهل بيت اوست.

بنابراين، ما به ملازمت با محمد و آل محمد عليهم السلام مأمور هستيم.

در حديث سفينه آمده:

إنّما مثل أهل بيتي كمثل سفينة نوح من ركبها نجا ومن تخلّف عنها هلك؛(2)

همانا مثل اهل بيت من در ميان شما (امّت) مانند كشتى نوح عليه السلام است كسى كه بر كشتى سوار شود، نجات مى يابد و كسى كه از سوار شدن خوددارى كند هلاك خواهد شد.

از اين روست كه در احاديث بسيارى آمده:

علي وشيعته هم الفائزون؛(3)

على و شيعيان او همان رستگاران هستند.

ايمن شوندگان

وَ أَمِنَ مَنْ لَجَأَ إِلَيْكُمْ؛

و كسى به شما پناه آورد، ايمن گشت.

نتيجه ديگر پيروى از اهل بيت عليهم السلام ايمنى در روز قيامت و روز حساب و جزاست. معلوم است كه در آن جا راه فرارى وجود ندارد، اصلاً جايى نيست كه انسان بتواند به آن جا پناه ببرد تا از عذاب الاهى در امان باشد.

از اين رو، اگر به حساب فردى رسيدگى شد و محكوم گشت كه به جهنم برود

ص: 112

كجا فرار كند؟ خداوند در وصف قيامت مى فرمايد:

«ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ»؛(1)

در آن روز (قيامت) هيچ گونه پناه گاهى (در برابر عذاب الاهى) براى شما وجود ندارد.

آرى، در روز قيامت راهى براى تحصيل امان نيست. مگر مى شود از خدا و حكم او فرار كرد؟ در دعاى كميل مى خوانيم:

ولا يمكن الفرار من حكومتك؛(2)

و گريزى از سلطنت و حكم و فرمان تو نيست.

بنابراين، گرفتاران در آن جا چه بايد بكنند و به كجا بايد اميدوار باشند؟

اميد فقط به خداوند متعال بايد داشت. قرآن كريم مى فرمايد:

«إِنِ الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ»؛(3)

تمام كارها و فرمان ها به دست خداوند است.

در آن جا حاكم مطلق خداوند متعال است. اگر انسان بخواهد اميد نجاتى پيدا كند، بايد به خدا پناه ببرد. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَيْهِ»؛(4)

و يقين پيدا كردند كه پناه گاهى (از خشم خدا) جز از طريق بازگشت به سوى او نيست.

آرى، در آن روز هيچ پناه گاهى وجود ندارد مگر اين كه انسان به خدا پناه ببرد8.

ص: 113

و به او توسّل كند، وگرنه راه ديگرى نيست. انسان بايد يك راه پناه خدايى بيابد، از اين روست كه امير مؤمنان على عليه السلام در دعايى عرضه مى دارد:

استشفع بك إلى نفسك؛(1)

تو را به درگاه خودت شفيع قرار مى دهم.

يعنى به رحمت تو متوسّل مى شوم تا از خشم و غضب تو در امان باشم. امام سجّاد عليه السلام در ضمن دعاى عرفه به خداوند متعال عرضه مى دارد:

يا من سبقت رحمته غضبه؛(2)

اى كسى كه رحمتش از خشم و غضبش پيشى گرفته است.

وقتى انسان در روز قيامت درمانده و بيچاره شد، بايد به خداوند متعال متوسّل شود. در آن جا مقرّبان درگاه الاهى از جانب حضرت بارى تعالى اذن دارند كه شفاعت كنند. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى»؛(3)

و هرگز براى كسى شفاعت نمى كنند مگر اين كه بدانند خداوند از او خشنود است.

سلامتى تصديق كنندگان

وَ سَلِمَ مَنْ صَدَّقَكُمْ؛

و كسى كه شما را تصديق كرد، سالم ماند.

سلامتى در اين جا به معناى نجات است.

ص: 114

و مقصود از تصديق، تصديق عملى است.

تصديق عملى؛ يعنى كسى به كسى از روى اعتقاد قلبى گويد: «تو راست مى گويى» و مطابق قولش عمل كند.

امير مؤمنان على عليه السلام در سخنى فرمودند:

أنا الصدّيق الأكبر؛(1)

من صديق بزرگ هستم.

يعنى من كسى هستم كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را به طور عملى تصديق كردم.

و هر كس نسبت به اهل بيت عليهم السلام اين گونه باشد اهل نجات است و عاقبت او همان خواهد بود كه قرآن كريم مى فرمايد:

«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّاتٍ وَ عُيُونٍ * اُدْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِينَ»؛(2)

به يقين، پرهيزكاران در باغ ها (ى بهشت) و در كنار چشمه ها هستند. (فرشتگان به آن ها مى گويند:) با سلامت و امنيت به اين باغ ها وارد شويد!

هدايت يافتگان

وَ هُدِيَ مَنِ اعْتَصَمَ بِكُمْ؛

و آن كه به دامن شما چنگ زد هدايت يافت.

ائمه عليهم السلام «حبل اللّه» هستند، چنان كه در ذيل آيه مباركه «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً»(3) از حضرت صادق عليه السلام در كتب فريقين آمده:

ص: 115

نحن حبل اللّه؛(1)

ما همان حبل خدا هستيم.

پس كسانى كه به ائمه اطهار عليهم السلام چنگ زنند قطعاً مهتدى هستند.

در حديثى ديگر از سيدالشهداء عليه السلام نقل شده كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

فاطمة بهجة قلبي وابناها ثمرة فؤادي وبعلها نور بصري والأئمة من ولدها امناء ربّي وحبله الممدود بينه وبين خلقه، من اعتصم بهم نجا ومن تخلّف عنهم هوى؛(2)

فاطمه مايه آرامش دل من، دو فرزندش ميوه دلم، همسرش نور چشم من هستند و پيشوايان از فرزندان او امناى پروردگار من و ريسمان متصل بين خدا و خلق هستند. هر كس به آن ها چنگ زند نجات مى يابد و هر كس از فرمان آن ها تخلف ورزد سقوط مى كند.

پاداش پيروان و سزاى مخالفان

مَنِ اتَّبَعَكُمْ فَالْجَنَّةُ مَأْوَاهُ، وَ مَنْ خَالَفَكُمْ فَالنَّارُ مَثْوَاهُ؛

كسى كه از شما پيروى كرد، جايگاه او بهشت است و آن كه با شما مخالفت كرد، آتش دوزخ جاى اوست.

طبق آيات قرآن و روايات، ائمه عليهم السلام شاخص، عَلَم، آيت، نشانه، معيار و ميزان هستند. و ما بخشى از آن ها را در مباحث گذشته آورده ايم.

بنابراين، راه رسيدن به جنّات نعيم اتّباع و پيروى اهل بيت اطهار عليهم السلام،

ص: 116

و بهشت فقط جاى پيروان آن حضرات است، و هر كس بر خلاف آن ها باشد عاقبتش دوزخ خواهد بود، و اين حقيقت را پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به صورت هاى گوناگون به امت ابلاغ فرموده اند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اطاعت و تبعيّت از اميرالمؤمنين عليه السلام را اطاعت و تبعيّت خود و معصيت و مخالفت حضرت امير را معصيت و مخالفت خود قرار داده و اين معنا را علماى شيعه و سنّى به اسانيد خود روايت نموده اند:

حاكم نيشابورى به سند صحيح از ابوذر رضى اللّه عنه نقل مى كند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أطاعني فقد أطاع اللّه، ومن عصاني فقد عصى اللّه، ومن أطاع عليّاً فقد أطاعني، ومن عصى عليّاً فقد عصاني؛(1)

كسى كه از من اطاعت كند، در واقع از خدا اطاعت كرده است و كسى كه از فرمان من سرپيچى نمايد، در واقع از فرمان خدا سرپيچى كرده است و كسى كه از على اطاعت نمايد، در واقع از من اطاعت كرده است و كسى كه از فرمان على سرپيچى نمايد، در واقع از فرمان من سرپيچى كرده است.

در حديثى ديگر حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله به عمّار فرمود:

فإنْ سلك الناس كلّهم وادياً وسلك علي وادياً فاسلك وادي علي وخلّ عن الناس.

يا عمّار! إنّ علياً لا يردّك عن هدى ولا يدخلك في ردى.

يا عمّار! طاعة علي طاعتي وطاعتي طاعة اللّه عزّوجل؛(2) اگر همۀ مردم به يك وادى بروند و على در يك وادى ديگر ره سپارد، در وادى4.

ص: 117

على قدم بگذار و همۀ مردم را رها كن.

اى عمّار! او تو را از هدايت خارج نمى كند و به ذلّت، دلالت نمى نمايد.

اى عمّار! اطاعت از على، اطاعت از من و اطاعت از من، اطاعت از خداوند متعال است.

و در حديثى ديگر حضرتش به عبداللّه بن مسعود فرمود:

أما والّذي نفسي بيده، لئن أطاعوه ليدخلنّ الجنة أجمعين أكتعين؛(1)

سوگند به آن كه جانم به دست قدرت اوست، اگر همه از او اطاعت كنيد، به يقين همگى دسته جمعى وارد بهشت خواهيد شد.

پس يا بايد از راه خدا و رسول و ائمه اطهار عليهم السلام پيروى كرد، و يا از راه شيطان و هواى نفس. خداى متعال مى فرمايد:

«فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى * يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى * وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى * فَأَمّا مَنْ طَغى * وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى * وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى»؛(2)

و هنگامى كه آن حادثۀ هولناك و عظيم (قيامت) واقع شود، انسان به ياد سعى و كوشش و اعمال خويش (خوب و بد) مى افتد و جهنّم براى هر بيننده اى ظاهر و آشكار مى گردد، امّا آن كسى كه در مقابل خداوند طغيان و سركشى كرده و زندگى دنيا را بر همه چيز مقدّم داشته، به يقين جهنّم جايگاه اوست، و اما كسى كه از مقام پروردگارش ترسان بود و نفسش را از هواهاى نفسانى باز داشته به يقين بهشت جايگاه و مأواى اوست.1.

ص: 118

دو راه، دو عمل، دو نتيجه و دو امام بيشتر نيست؛ يا امام هدايت گر و يا امام ضلالت و گمراه كننده و عاقبت تبعيّت از هر يك روشن است.

به تعبير دقيق تر، يك راه بيشتر نيست و غير آن هر چه باشد و رهبر، هر كه باشد گمراهى است، آن راه، راه اهل بيت كه راه خدا و رسول است. از اين رو است كه همواره كسانى كه اهل بيت عليهم السلام را قبول ندارند و خودشان افرادى را به عنوان امام جعل كرده اند، در عين حال ادّعا مى كنند كه پيرو اهل بيت عليهم السلام هستند.

ابن حجر مكّى چون مى داند كه راه نجات، فقط در تبعيت و پيروى اهل بيت عليهم السلام است، در كتاب الصواعق المحرقه به شيعيان مى گويد: شما پيروان اهل بيت نيستيد، ما پيرو آنان هستيم.(1)

فرق بين دو كلمۀ «مأوى» و «مثوى»

آيا بين دو كلمۀ «مأويه» و «مثويه» فرق است؟ هر دو كلمه در قرآن آمده، كلمه «مأوى» به اهل جهنّم نيز تعبير شده است، آن جا كه مى فرمايد:

«فَأَمّا مَنْ طَغى * وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى»؛(2)

و امّا كسى كه در مقابل خداوند سركشى كند و زندگى چند روزۀ دنيا را بر همه چيز مقدّم بدارد قطعاً جهنّم جايگاه اوست.

كلمه «مثوى» نيز درباره اهل جهنّم آمده است. در آيه اى مى خوانيم:

«أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ»؛(3)

آيا در دوزخ جايگاهى براى متكبران نيست؟

ص: 119

و در آيۀ ديگرى مى خوانيم:

«قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ»؛(1)

به آن ها گفته مى شود: از درهاى جهنّم وارد شويد، جاودانه در آن بمانيد چه بد سرانجام و عاقبتى است عاقبت متكبّران.

بنابراين، كلمه «مثوى» در جايى است كه عاقبت امر انسان را نشان مى دهد كه در آن جا مستقر خواهد بود. راغب اصفهانى گويد:

الثواء: الإقامة مع الاستقرار... وقال: «أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ».(2)

يعنى عاقبت و فرجام امر انسان كه نمى شود از آن جا نجات و خلاصى يافت.

دوزخيان هر چه التماس و خواهش بكنند نجاتى نخواهند داشت.

منكران كفرورز

وَ مَنْ جَحَدَكُمْ كَافِرٌ، وَ مَنْ حَارَبَكُمْ مُشْرِكٌ؛

و هر كس شما را انكار كند، كافر و هر كس با شما بجنگد مشرك است.

آرى، كسى كه شما ائمّه را با علم باطنى به حقانيّت، انكار بكند و به طور عملى از ديگرى پيروى نمايد و مقام امامت شما را براى ديگرى قائل شود كافر است؛ زيرا امامى را كه از ناحيۀ خداوند متعال نصب شده، انكار كرده و از امامى كه از ناحيۀ شيطان نصب شده، پيروى كرده است، و مقدّم داشتن امام ضلالت گر بر امام هدايت گر در واقع مقدّم داشتن شيطان بر خداوند متعال است.

اگر كسى علاوه بر اين انكار، عليه امام بر حق و منصوب از جانب خداى سبحان

ص: 120

قيام كند و شمشير بكشد، مشرك خواهد بود.

حكم مشرك به اعتبارى، از كافر بدتر است، چون هر مشركى، كافر است، اما هر كافرى، مشرك نيست. بنابراين، عقاب منكر امامت اهل بيت با عقاب كفار يكسان است هر چند به ظاهر مسلمان باشد، امّا عقاب كسى كه با امام بر حق بجنگد عقاب مشركين است هر چند «لا إله إلّااللّه» بگويد.

سيد مرتضى رحمه اللّه در اين باره مى فرمايد:

ثمّ مذهبنا نحن في محاربي أمير المؤمنين عليه السلام معروفٌ، لأنّهم عندنا كانوا كفّاراً بحربه بوجوه و... منها: إنّ من حاربه كان مستحلاً لقتله مظهراً، لأنّه في ارتكابه على حق، ونحن نعلم أنّ من أظهر استحلال شرب جرعة خمرٍ فهو كافر بالإجماع، واستحلال دم المؤمن فضلاً عن أكابرهم وأفاضلهم أعظم من شرب الخمر واستحلاله، فيجب أن يكونوا من هذا الوجه كُفّاراً.

ومنها: أنّ النبي صلّى اللّه عليه وآله قال له عليه السّلام بلا خلاف بين أهل النقل:

«حربك يا علي! حربي وسلمك سلمي».(1)

ونحن نعلم أنّه لم يرد إلّاالتشبيه بينهما في الأحكام ومن أحكام محاربي النبي صلّى اللّه عليه وآله الكفر بلا خلاف.

ومنها: أنّه عليه السّلام قال بلا خلاف أيضاً: «اللهمّ وال من والاه، وعاد من عاداه، وانصر من نصره، واخذل من خذله»(2) وقد ثبت عندنا أنّ العداوة من9.

ص: 121

اللّه لا تكون إلّاللكفّار الّذين يعادونه دون فسّاق أهل الملّة....(1)

دو حديث فوق در كتاب هاى شيعه و سنّى آمده است. اگر كسى با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به جنگ برخيزد او قطعاً كافر است. وقتى آن حضرت فرموده كه جنگ عليه على عليه السلام جنگ رسول خدا است، پس همان اثر بر جنگيدن عليه اميرالمؤمنين عليه السلام نيز مترتب است.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از خداوند متعال خواسته اند كه «اللهم وال...». پس قطعاً كسى كه مورد نصرت خداوند متعال نباشد او مخذول است و مخذول، كافر است.

تا اين جا حكم كسانى كه امامت ائمه عليهم السلام را دانسته و منكر شده و از ديگرى پيروى كرده اند، و نيز حكم كسانى كه با اميرالمؤمنين عليه السلام به محاربه برخاسته اند، معلوم شد، و به قول سيد مرتضى رحمه اللّه، مذهب ما اين است.

اينك به حكم كسانى مى پردازيم كه با اميرالمؤمنين عليه السلام در غدير خم بيعت كردند سپس بيعت و پيمان شكستند و مردم را به سوى خودشان دعوت كردند.

خداوند متعال مى فرمايد:

«يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ»؛(2)

آنان نعمت خدا را مى شناسند؛ آن گاه آن را انكار مى نمايند و بيشترشان كافر هستند.

مرحوم كلينى رحمه اللّه از امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيۀ مباركه چنين نقل مى كند كه آن حضرت فرمود:

لما نزلت: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا»

الآية. اجتمع نفر من أ صحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله في مسجد المدينة، فقال بعضهم لبعض:

ما تقولون في هذه الآية؟3.

ص: 122

فقال بعضهم: إنْ كفرنا بهذه الآية نكفر بسائرها، وإنْ آمنّا فإنّ هذا ذلّ حين يسلّط علينا ابن أبي طالب.

فقالوا: قد علمنا أنّ محمّداً صادق فيما يقول، ولكنّا لا نتولّاه ولا نطيع عليّاً فيما أمرنا.

قال: فنزلت هذه الآية: «يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها»

يعرفون، يعني ولاية علي [بن أبي طالب عليهما السّلام] وأكثرهم الكافرون بالولاية؛(1)

هنگامى آيه «سرپرست شما فقط خدا، پيامبر و كسانى هستند كه ايمان دارند، همان ها كه نماز گزارند و در حالت ركوع زكات دهند» نازل شد، گروهى از اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله در مسجد مدينه جمع شدند، بعضى از آن ها به برخى ديگر گفتند: درباره اين آيه چه مى گوييد؟

بعضى گفتند: اگر اين آيه را انكار كنيم، آيات ديگر را هم انكار كرده ايم و اگر به اين آيه ايمان آوريم و آن را بپذيريم اين، خوارى ماست، زيرا پسر ابى طالب بر ما مسلّط مى شود.

پس گفتند: ما يقين داريم كه محمّد در آن چه مى گويد، راستگوست، ولى ما از او پيروى نمى كنيم و از على نسبت به آن چه دستورمان مى دهد فرمان نمى بريم.

آن گاه اين آيه نازل شد: «نعمت خدا را مى شناسند و باز انكار مى كنند» يعنى ولايت على عليه السلام را مى شناسند، ولى بيشترشان نسبت به ولايت كافرند.

اكنون اين پرسش مطرح است كه آيا مراد از اين كفر كه سيد مرتضى رحمه اللّه فرموده كفر مقابل ايمان است، يا كفر مقابل اسلام؟

فقها و متكلّمان در اين باره بحث دارند. از ظاهر عبارت سيد مرتضى رحمه اللّه اين گونه برداشت مى شود كه منظور از اين كفر، كفر مقابل اسلام است؛ يعنى چنين فردى از اسلام خارج مى شود.7.

ص: 123

برخى از بزرگان فرموده اند: نه، اين كفر، مقابل ايمان است، نه اسلام.

اين بحث هم ثمرات اعتقادى دارد و هم ثمرات عملى و ريشه اين بحث به مسئله امامت برمى گردد كه آيا امامت اهل بيت عليهم السلام از اصول دين است يا از اصول مذهب؟

و براى اثبات بيشتر اين كه اثر انكار، كفر و اثر محاربه، شرك است، چند روايت در اين زمينه نقل مى كنيم:

مفضّل بن عمر از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه امام باقر عليه السلام فرمود:

إنّ اللّه تبارك وتعالى جعل عليّاً عليه السّلام

علماً بينه وبين خلقه، ليس بينه وبينهم علمٌ غيره، فمن تبعه كان مؤمناً، ومن جحده كان كافراً، ومن شكّ فيه كان مشركاً؛(1)

خداوند متعال على عليه السلام را بين خود و خلق خود عَلَم، واسطه، راهنما و شاخص قرار داد....

بين خدا و خلق، عَلَمى جز او نيست. هر كس از على پيروى كند مؤمن است و هر كس او را انكار نمايد كافر است و هر كس در او شك كند، مشرك خواهد بود.

طبق اين روايت معلوم مى شود كه ريشه همه جنگ ها با امير مؤمنان على عليه السلام شك بوده است. در روايت ديگرى آمده است كه امام عليه السلام فرمودند:

اُمر الناس بمعرفتنا والرّدّ إلينا والتسليم لنا.

ثمّ قال: وإن صاموا وصلّوا وشهدوا أن لا إله إلّااللّه وجعلوا في أنفسهم أن لا يردّوا إلينا كانوا بذلك مشركين؛(2)

مردم به شناسايى و مراجعۀ به ما و تسليم شدن براى ما مأمور هستند.1.

ص: 124

سپس فرمود: اگر چه روزه بگيرند، نماز گزارند و گواهى دهند كه معبودى جز خداى يگانه نيست؛ ولى پيش خود بنا گذارند كه به ما مراجعه نكنند به همان سبب مشرك خواهند گشت.

اينان در حقانيت و وجوب اطاعت ما، شكّ دارند و در اطاعت و بندگى، ديگران را نيز شريك مى كنند؛ چرا كه اطاعت از ائمه عليهم السلام، همان بندگى محض خداوند متعال است. اگر بناست كسى از ديگرى نيز اطاعت كند، در واقع بندۀ شيطان بوده و به خداوند متعال شرك ورزيده است.

پس ريشۀ قيام عليه ائمه عليهم السلام عدم تسليم، عدم معرفت و عدم اطاعت است كه بايد در اين جا اطاعت محض باشد.

ائمه عليهم السلام عَلَم و نشانه هستند، كسى غير از اين ها عَلَم و نشانه نيست. اگر كسى در كنار اين عَلَم، عَلَم ديگرى را فرض كند و به زعم خودش ديگرى را براى امامت نصب كند، مشرك خواهد بود. خداوند متعال مى فرمايد:

«فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً»؛(1)

به پروردگارت سوگند! آن ها ايمان نخواهند آورد مگر اين كه در اختلافاتشان تو را به داورى و قضاوت بطلبند، سپس به آن چه كه تو حكم كرده اى در دلِ خود از آن ناراحت نشوند و تسليم محض باشند.

در ذيل اين آيه روايتى نقل شده است كه عبداللّه كاهلى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

لو أنّ قوماً عبدوا اللّه وحده لا شريك له، وأقاموا الصّلاة، وآتوا الزكاة، وحجّوا البيت، وصاموا شهر رمضان، ثمّ قالوا لشيء صنعه اللّه تعالى، أو5.

ص: 125

صنعه النبي صلى اللّه عليه وآله: ألا صنع خلاف الّذي صنع، أو وجدوا ذلك في قلوبهم لكانوا بذلك مشركين.

ثمّ تلا هذه الآية: «فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً».

ثمّ قال أبو عبداللّه عليه السلام: وعليكم بالتسليم؛(1)

اگر گروهى خداى يگانه را كه شريكى ندارد بپرستند و نماز را برپا دارند، زكات را بپردازند، حج خانه خدا انجام دهند و ماه رمضان را روزه بگيرند، اما وقتى به چيزى نگاه مى كنند مى گويند: اگر خدا اين گونه نيافريده بود بهتر بود. اگر به گونه ديگر خلق كرده بود، بهتر بود. اين ها به زعم خودشان در برابر خداوند متعال سخنى براى گفتن دارند.

آن گاه حضرتش اين آيه را تلاوت فرمود: «به پروردگارت سوگند! آن ها ايمان نخواهند آورد مگر اين كه در اختلافاتشان تو را به داورى و قضاوت بطلبند، سپس به آن چه كه تو حكم كرده اى در دلِ خود از آن ناراحت نشوند و تسليم محض باشند».

آن گاه امام صادق عليه السلام فرمود: بر شما باد تسليم بودن.

اگر كسى واقعاً خداپرست باشد و احكام الاهى را از نماز، روزه، حج و... انجام دهد و خود را عبد مطيع خدا داند نبايد بر خدا اعتراض كند، او بايد در جميع امور تسليم ارادۀ حق باشد، و در اين شرايط امام منصوب از قبل خدا را قبول خواهد نمود و از او اطاعت خواهد داشت.

بنابراين، عبادت ها با عدم تسليم در برابر امام منصوب از طرف خدا هرگز فايده نداشته تا چه رسد كه عليه او قيام هم بكند! و لذا است كه مى گوييم:0.

ص: 126

سزاى تكذيب كنندگان

وَ مَنْ رَدَّ عَلَيْكُمْ فِي أَسْفَلِ دَرْكٍ مِنَ الْجَحِيمِ؛

و هر كس شما را تكذيب كند در پايين ترين دركات دوزخ خواهد بود.

«ردّ عليكم» يعنى: تكذيب ائمه عليهم السلام، كسى كه آن بزرگواران را به هر نحوى و در هر موردى تكذيب كند جاى او در شديدترين طبقات دوزخ خواهد بود. اين معنا از دو آيه مباركه زير استفاده مى شود. آن جا كه مى فرمايد:

«وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ * بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ»؛(1)

و اگر (حال آن ها را) هنگامى كه در برابر آتش (دوزخ) ايستاده اند، ببينى، مى گويند: اى كاش! بار ديگر، به دنيا بازگردانده مى شديم، و آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كرديم، و از مؤمنان بوديم!. (در واقع آن ها پشيمان نيستند،) بلكه اعمال و نيّت هايى را كه پيش تر پنهان مى كردند، در برابر آن ها آشكار شده است و اگر بازگردند، به همان اعمالى كه از آن نهى شده بودند، باز مى گردند؛ به راستى آن ها دروغگويانند.

و در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:

«وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ»؛(2)

و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، اهل دوزخ هستند.

زيرا شكى نيست كه ائمه عليهم السلام «آيات اللّه» به معناى واقعى هستند.

ص: 127

به عبارت واضح تر: در اين فراز سه گروه ذكر شده اند:

1. مَنْ جَحَدَكُمْ،

2. مَنْ حَارَبَكُمْ،

3. مَنْ رَدَّ عَلَيْكُمْ.

گروه اوّل محكوم به كفر، گروه دوم محكوم به شركند و گروه سوم كسانى هستند كه رسماً منكر ائمه نيستند و عليه آنان قيام نمى كنند، ولكن آنان را «تكذيب» مى كنند، پس اين ها «منافق» هستند و خداوند متعال فرموده:

«إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ»؛(1)

به راستى منافقان در پايين ترين دركات دوزخ قرار دارند.

مخفى نماند كه ما گروه اوّل را دو دسته قرار داديم:

دسته اول، كسانى كه بيعت كردند، سپس بيعت شكستند.

دسته دوم، كسانى كه با علم به حقانيت ائمه عليهم السلام از آن ها رو برگرداندند و از ديگران پيروى كردند.

به عبارت ديگر، گروه اوّل به سران و اتباع تقسيم مى شوند.

گواهى به مقامات والاى امامان

أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا سَابِقٌ لَكُمْ فِيمَا مَضَى وَ جَارٍ لَكُمْ فِيمَا بَقِيَ؛

گواهى مى دهم كه اين جايگاه براى شما در گذشته بوده و در آينده نيز خواهد بود.

در اين فراز به ثبوت مقامات و منازل ائمّه عليهم السلام در گذشته و حال شهادت مى دهيم، آن منازل و مقامات هم چنان براى آنان استمرار و ادامه دارد.

شهادت بايد از روى علم و آگاهى باشد. پس ما علم داريم و از روى ادلّه به اين

ص: 128

اعتقاد رسيده ايم، ما به ثبوت و استمرار مقامات ذكر شده از ولايت، وجوب اطاعت مطلقه، هادى امّت بودن و حجّت خداوند متعال بودن شما ايمان داريم.

اين مقامات براى همه ائمه عليهم السلام، نه فقط براى حضرت امير در همه عوالم، نه تنها در اين عالم، ثابت بوده و هست. ما اين معنا را از روايات و آيات استفاده كرديم.

در اين جهات بين ائمّه عليهم السلام فرقى وجود ندارد، و اختلاف حالاتشان از جهت حضور، غيبت و غير ذلك تأثيرى نمى كند.

از اين رو در پى آن، گواهى مى دهيم كه:

سرشت واحد

وَ أَنَّ أَرْوَاحَكُمْ وَ نُورَكُمْ وَ طِينَتَكُمْ وَاحِدَةٌ، طَابَتْ وَ طَهُرَتْ، بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ؛

به راستى كه ارواح شما، نور شما و سرشت شما يكى است كه پاك و پاكيزه هستيد.

خلقت ائمه عليهم السلام از نظر روحى و جسمى يكى است، لذا گفتيم كه آن ها در مقام ولايت، وجوب اطاعت مطلقه، هادى امّت بودن، حجّت خداوند متعال بودن و ديگر مقامات نظير عصمت، طهارت و شفاعت در جهان آخرت و مقامات آنان در عالم قبل از اين عالم مساوى هستند، و فرقى بين اميرالمؤمنين و ديگر ائمه عليهم السلام وجود ندارد.

اين معنا در كلمات خودشان در موارد مختلف از جمله در ذيل آيه مباركه:

«وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّاجِدِينَ»(1) و آيه مباركه «ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ»(2) آمده است.

ص: 129

امام باقر عليه السلام در حديثى طولانى مى فرمايد:

... فرسول اللّه صلى اللّه عليه وآله أوّل من عبد اللّه تعالى، وأوّل من أنكر أن يكون له ولد أو شريك، ثمّ نحن بعد رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله.

ثمّ أودعنا بذلك النور صلب آدم عليه الصلاة والسلام، فما زال ذلك النور ينتقل من الأصلاب والأرحام من صلب إلى صلب، ولا استقرّ في صلب إلّاتبين عن الّذي انتقل منه انتقاله، وشرف الّذي استقرّ فيه، حتّى صار في صلب عبدالمطّلب، فوقع بأمّ عبداللّه فاطمة، فافترق النور جزئين: جزء في عبداللّه، وجزء في أبي طالب. فذلك قوله تعالى: «وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّاجِدِينَ»

؛ يعني في أصلاب النبيين وأرحام نسائهم.

فعلى هذا أجرانا اللّه تعالى في الأصلاب والأرحام وولدنا الآباء والأمّهات من لدن آدم عليه السلام؛(1)... پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نخستين كسى است كه خدا را پرستش كرده و اولين كسى است كه منكر فرزند يا شريك داشتن خدا شده است. آن گاه ما نيز پس از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله قرار داريم.

سپس نور ما را در صلب آدم عليه السلام قرار داد، پيوسته اين نور از صلب ها و رحم ها به صلب و رحمى ديگر منتقل مى گرديد از هر صلبى كه منتقل مى شد به طور كامل آشكار بود كه اين نور ديگر از او منتقل شده و در صلب ديگر كه قرار مى گرفت آثار شرافت نور در او آشكار مى شد.

سرانجام به صلب عبدالمطّلب رسيد و به رحم فاطمه، مادر عبداللّه منتقل شد در اين هنگام به دو قسمت تقسيم گرديد: يك قسمت در عبداللّه قرار گرفت1.

ص: 130

و قسمت ديگر در ابوطالب. اين است تفسير آيه كه منظور اصلاب پيامبران و رحم هاى زنان ايشان است.

بدين طريق خداوند ما را در اصلاب و ارحام پدران و مادران از زمان آدم عليه السلام سير داد.

در روايت ديگرى در ذيل اين آيه، امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

في علي وفاطمة والحسن والحسين وأهل بيته صلوات اللّه عليهم؛(1)

اين آيه درباره على، فاطمه، حسن، حسين و اهل بيت عليهم السلام است.

روايت ديگرى را در اين زمينه سدير نيز از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

«إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ».(2). تفسير العياشى: 1/168، حديث 29، بحار الأنوار: 23/225، حديث 44.(3)

قال: نحن منهم ونحن بقية تلك العترة؛(3)

«به راستى خداوند، آدم، نوح، خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر جهانيان برترى داد؛ آن ها فرزندانى كه (از نظر فضايل) همانند يكديگر بودند».

ما از آنان و ما باقى مانده آن خاندان هستيم.

بنابر آن چه در روايات آمده، كوچكى و بزرگى سن امام، حضور و يا غيبت او، زندانى بودن و يا غايب بودن و اقبال مردم و يا ادبار آن ها، هيچ كدام در مقامات و منازل ائمه عليهم السلام تأثير ندارد و اين معانى براى آن بزرگواران مقرّر و ثابت است، و هيچ يك از اين امور، در اين معانى دخلى ندارد؛ چرا كه پرواضح است تا عصمت4.

ص: 131

نباشد، ولايت مطلقه نخواهد بود و تا ولايت مطلقه نباشد، امام نمى تواند هدايت گر باشد و تا هدايت گر نباشد، حجّت خدا نمى تواند باشد.

در روايت ديگرى زيد شحّام مى گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: امام حسن افضل است يا امام حسين؟ فرمود:

... خلقنا واحدٌ وعلمنا واحدٌ وفضلنا واحدٌ وكلّنا واحدٌ عند اللّه عزّوجلّ...؛(1)

... آفرينش ما، علم ما و فضيلت ما يكى است و همه ما در پيشگاه خدا يكى هستيم.

در روايت ديگرى امام كاظم عليه السلام فرمود:

نحن في العلم والشّجاعة سواء، وفي العطايا على قدر ما نؤمر؛(2)

ما در علم و شجاعت برابر هستيم. ما در عطا و بخشش ها به مقدارى كه به ما دستور مى دهند، مى بخشيم.

در روايت ديگرى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايند:

ونحن في الأمر والنهي والحلال والحرام يجري مجرى واحد. فأمّا رسول اللّه وعليٌّ عليهما السلام فلهما فضلهما؛(3)

ما در امر و نهى و حلال و حرام در مجراى واحد هستيم. اما پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله و على عليه السلام داراى فضيلت و برترى خاص خود هستند.

آرى، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به خاطر مقام نبوّتشان امتيازاتى دارند، و همين طور امير مؤمنان على عليه السلام به جهت بعضى از حالاتشان امتياز دارند، امّا در جهات عامّه اى كه در امام بايد باشد، همه يكسان هستند.6.

ص: 132

آفرينش نورى ائمه

خَلَقَكُمُ اللَّهُ انْواراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقينَ؛

خداوند شما را نورهايى آفريد. پس شما را به گرد عرش خود گردانيد.

اين فراز به آفرينش ائمه عليهم السلام در پيش از اين عالم، در اين عالم و بعد از اين عالم اشاره دارد.

ائمه عليهم السلام از يك نور آفريده شده اند و آن نور، نور خداوند متعال است.

خلقت ائمه عليهم السلام سال هاى بسيارى پيش از خلقت آدم عليه السلام بوده و آن بزرگواران در آن عالم، مقرّب ترين موجودات در نزد خداوند متعال بودند كه به توسّط آنان و به توسّل به آنان، حضرت آدم عليه السلام مورد رحمت قرار گرفت.

آنان در آن عالم معلّم و استاد فرشتگان بودند كه فرشتگان چگونگى عبادت را از آن بزرگواران ياد گرفتند.

اين مطالب امور غيبى است كه براى كشف اين امور و رسيدن به اين حقايق راهى جز اين نداريم كه به سخنان پيامبر اكرم و ائمّه عليهم السلام مراجعه كنيم. در اين جا تذكر چند نكته لازم است:

نكته يكم. روايت هاى باب خلقت نورى ائمه عليهم السلام در كتاب هاى شيعه و سنّى آن قدر زياد است كه نمى شود آن ها را ناديده گرفت.

نكته دوم. اشاره شد كه اين امور، امور غيبى هستند و براى كشف قضاياى غيبى - به ويژه قضاياى غيبى مربوط به ائمه عليهم السلام - راهى جز قرآن مجيد و روايات اهل بيت عصمت عليهم السلام وجود ندارد.

بنابراين، در چنين مواردى رجوع كردن به عقل قاصر انسانى و كشف احوالات، ملكات، مقامات و خصوصيّات آن بزرگواران كه امور غيبى هستند، به قطع نظر از روايات، ابداً وجهى ندارد.

ص: 133

نكته سوم. ظاهر بخش بسيارى از اين روايات تمام، و اسانيد آن ها - به ويژه رواياتى كه در كتب شيعه و سنّى آمده - مورد وثوق است.

وقتى روايت در معنايى ظهور دارد و حجيّت آن طبق قواعد و بر حسب ظواهر الفاظ و مفاهيم عرفى واضح است و دچار مشكلى نيست، بايد به ظاهرش اخذ كنيم و به مدلول و معنايش معتقد شويم؛ همان گونه كه در باب هاى ديگر، ظواهر روايات را اخذ مى كنيم و به آن ها عمل مى نماييم، يا معتقد مى شويم.

البته بخشى از اين روايات از نظر معنا واضح نيستند و ظهور آن چنانى ندارند، اين روايات يا مشتبه هستند و يا مشكل دارند. اين بخش از روايات بر دو قسم اند:

1. رواياتى كه داراى اسانيد معتبر هستند.

2. رواياتى كه اسانيدشان معتبر نيست و يا اعتبارشان ثابت نشده است.

ولى قدر مُتيقّن اين است كه نمى توان اين قبيل روايات مشتبه را كه سند معتبرى دارند، رد كرد.

آفرينش نورى ائمه از ديدگاه روايات اهل سنّت

اينك بخشى از رواياتى را از باب

«والفضل ما شهدت به الأعداء» از طرق اهل سنّت مى آوريم تا روشن شود كه ائمه عليهم السلام در كتاب ها و روايات آن ها چه مقامى را در اصل خلقت دارند.

علماى اهل سنّت در اين زمينه روايات زيادى از عدّه اى از صحابه به سندهاى بسيارى نقل مى كنند. در سندى كه از طريق ابوحاتم رازى روايت شده، انس بن مالك مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

خلقت أنا وعلي بن أبي طالب من نورٍ واحد نُسبّح اللّه عزّوجلّ في يُمنة العرش قبل خلق الدنيا، ولقد سكن آدم الجنّة ونحن في صلبه، ولقد ركب نوح السفينة ونحن في صلبه، ولقد قذف إبراهيم في النار ونحن في صلبه.

ص: 134

فلم نزل يقلبنا اللّه عزّوجلّ من أصلاب طاهرةٍ إلى أرحام طاهرة حتّى انتهى بنا إلى عبدالمطّلب فجعل ذلك النور بنصفين. فجعلني في صلب عبداللّه، وجعل عليّاً في صلب أبي طالب، وجعل فيَّ النبوّة والرسالة، وجعل في علي الفروسية والفصاحة، واشتّق لنا اسمين من أسمائه، فربُّ العرش محمود وأنا محمّد وهو الأعلى وهذا علي؛(1)

من و على از يك نور خلق شده ايم، خداند متعال را تسبيح مى كرديم؛ يعنى در آن عالم در كنار عرش قبل از اين كه خداوند متعال اصلاً دنيا را خلق كند او را عبادت مى كرديم. وقتى آدم خلق شد، ما در صلب او بوديم، وقتى حضرت نوح سوار كشتى شد، ما در صلب او بوديم، وقتى حضرت ابراهيم را در آتش انداختند، ما در صلب او بوديم... تا عبدالمطلب بعد دو قسم شديم....

اين حديث در بعضى منابع به جاى «جعل في علي الفروسيّة والفصاحة» آمده:

جعل في علي الوصاية؛(2)

خداوند وصايت را در على قرار داد.

و در حديث ديگرى آمده:

جعل في عليٌّ الخلافة؛(3)

خداوند خلافت را در على قرار داد.

روايت ديگرى را عبداللّه پسر احمد بن حنبل به سند خودش از حضرت سلمان نقل مى كند. جناب سلمان مى گويد: از حبيبم رسول خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:7.

ص: 135

كنت أنا وعلي نوراً بين يدي اللّه عزّوجلّ قبل أن يخلق اللّه آدم بأربعة عشر ألف عام، فلمّا خلق اللّه آدم قسّم ذلك النور جزئين: فجزءٌ أنا وجزءٌ علي، فلم نزل في شيء واحد، حتّى افترقنا في صلب عبدالمطّلب، ففيّ النبوّة وفي عليٍّ الخلافة؛(1)

من و على نورى بوديم در پيشگاه خداى تعالى چهارده هزار سال پيش از آن كه آدم خلق شود، هنگامى كه خداى تعالى آدم را آفريد، اين نور در صلب او قرار يافت و اين نور دو جزء شد. يك جزء آن من و جزء ديگر آن على. ما هم چنين انتقال مى يافتيم از يكى به ديگرى تا اين كه در صلب عبدالمطّلب جدا شديم، پس در من پيامبرى و در على خلافت و جانشينى قرار گرفت.

روايت ديگر را ابن مردويه با سند خود از امام باقر عليه السلام نقل مى كند. آن حضرت از پدر بزرگوارش از جدّ والامقامش عليهم السلام از امير مؤمنان على عليه السلام نقل مى كند كه حضرتش فرمود: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

كنت أنا و علي نوراً بين يدي اللّه تعالى من قبل أن يخلق آدم بأربعة عشر ألف عام، فلمّا خلق اللّه تعالى آدم سلك ذلك النور في صلبه، فلم يزل اللّه تعالى ينقله من صلب إلى صلب حتّى اقرَّهُ في صلب عبدالمطّلب، فقسمه قسمين: قسماً في صلب عبداللّه، وقسماً في صلب أبي طالب.

فعلي منّي وأنا منه، لحمه لحمي، ودمه دمي، فمن أحبّه فبحبّي أحبّه، ومن أبغضه فببغضي أبغضه؛(2)3.

ص: 136

چهارده هزار سال پيش از آن كه خداوند آدم را بيافريند من و على يك نور در پيشگاه خدا بوديم و چون خداوند آدم را آفريد اين نور در پشت آدم راه يافت و همواره خداى متعال اين نور را از پشتى به پشت ديگر منتقل مى كرد تا آن كه در پشت عبدالمطّلب جاى داد، سپس از پشت عبدالمطّلب بيرونش آورد و به دو بخش تقسيم نمود: يك بخش در پشت عبداللّه و بخش ديگر در پشت ابى طالب قرار داد.

از اين رو على از من است و من از على هستم، گوشت او از گوشت من، خون او از خون من است. پس هر كس مرا دوست بدارد به دوستى من او را نيز دوست مى دارد و هر كس مرا دشمن بدارد به دشمنى من او را نيز دشمن خواهد داشت.

روايت ديگر را خطيب بغدادى از ابن عباس چنين نقل مى كند كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمود:

خلق اللّه قضيباً من نور قبل أن يخلق اللّه الدنيا بأربعين ألف عام. فجعله أمام العرش حتّى كان أوّل مبعثي فشقّ منه نصفاً، فخلق منه نبيّكمُ والنصف الآخر علي بن أبي طالب.(1)

روايت ديگر از ابوذر است. او مى گويد: از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:

كنت أنا وعلي نوراً عن يمين العرش، يسبح اللّه ذلك النور ويقدّسه قبل أن يخلق اللّه آدم بأربعة عشر ألف عام، فلم أزل أنا وعلي في شيء واحد، حتّى افترقنا في صلب عبدالمطّلب.(2)2.

ص: 137

جابر بن عبداللّه انصارى نيز در اين درباره حديثى نقل كرده است. وى مى گويد:

پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود:

إنّ اللّه عزّوجلّ أنزل قطعةً من نور فأسكنها في صلب آدم فساقها حتّى قسمها جزئين، فجعل جزءاً في صلب عبداللّه وجزءاً في صلب أبي طالب، فأخرجني نبيّاً وأخرج عليّاً وصيّاً؛(1)

خداوند پرتوى از نور بر زمين نازل كرد و آن را در پشت آدم قرار داد و او را برگردانيد، تا آن كه به دو بخش قسمت نمود، پاره اى در پشت عبداللّه و پاره اى ديگر در صلب ابوطالب قرار داد. پس مرا پيامبر و على را وصى درآورد.

روايت ديگرى از طريق حافظ ابونعيم اصفهانى از سلمان فارسى نقل شده كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

خلقت أنا وعلى بن أبي طالب من نور عن يمين العرش نسبّح اللّه ونقدّسه من قبل أن يخلق اللّه عزّوجل آدم بأربعة عشرة آلاف سنة، فلمّا خلق اللّه آدم نقلنا إلى اصلاب الرجال وأرحام النساء الطاهرات.

ثمّ نقلنا إلى صلب عبدالمطّلب وقسمنا بنصفين: فجعل النصف في صلب أبي، عبداللّه، وجعل النصف في صلب عمّي أبي طالب، فخلقت من ذلك النصف، وخلق علي من النصف الآخر.

واشتّق اللّه لنا من أسمائه اسماً، واللّه محمود وأنا محمّد، واللّه الأعلى وأخي علي، واللّه فاطرٌ وابنتي فاطمة، واللّه محسن وابناي الحسن والحسين، وكان اسمي في الرسالة والنبوّة، وكان اسمه في الخلافة والشجاعة. فأنا رسول اللّه، فَعليّ سيف اللّه.(2)).

ص: 138

در حديث ديگرى آمده كه ابن عباس گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لمّا خلق اللّه آدم عزّوجل ونفخ فيه من روحه عطس فألهمه اللّه: (الحمد للّه ربّ العالمين).

فقال له ربّه: يرحمك اللّه.

فلمّا أسجد له الملائكة تداخله العُجْبْ (عَجَب) فقال: يا ربّ! خلقت خلقاً أحبّ إليك منّي؟ فلم يجب.

ثمّ قال الثانية: فلم يجب.

ثمّ قال الثالثة: فلم يجب.

ثمّ قال اللّه عزّوجلّ له: نعم، ولولاهم ما خلقتك.

فقال: يا ربّ! فأرنيهم!

فأوحى اللّه عزّوجلّ إلى ملائكة الحجب أن ارفعوا الحجب.

فلمّا رفعت إذا آدم بخمسة أشباحٍ قدّام العرش.

فقال: يا ربّ! من هؤلاء؟

قال: يا آدم! هذا محمّد نبيّي وهذا علي أمير المؤمنين ابن عمّ نبيي ووصيّه، وهذه فاطمة إبنة نبيّي و هذان الحسن والحسين ابنا علي وولدا نبيّي.

ثمّ قال: يا آدم! هم ولدك.

ففرح بذلك.

فلمّا اقترف الخطيئة قال: يا ربّ! أسئلك بحقّ محمّد وعلي وفاطمة والحسن والحسين لمّا غفرت لي.

فغفر اللّه له بهذا.

فهذا الّذي قال اللّه عزّوجلّ: «فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ»(1)

فلمّا7.

ص: 139

هبط الَى الأرض صاغ خاتماً فنقش عليه: محمّد رسول اللّه وعلي أمير المؤمنين. ويكنّى آدم بأبي محمّد؛(1)

آن گاه كه خدا، آدم را آفريد و از روح خود در او دميد، عطسه اى زد خداوند به او الهام كرد: «سپاس خدا را كه پروردگار جهانيان است». خداوند به او فرمود:

«خدا به تو رحمت كند» و آن گاه كه فرشتگان را به سجده او مأمور كرد، آدم به خود باليد و گفت: پروردگارا! آيا مخلوقى محبوب تر از من در نزد خود آفريده اى؟ به او پاسخى نداد.

براى مرتبه دوم پرسيد، باز پاسخ نداد.

مرتبه سوم نيز پرسيد، پاسخ نداد.

سپس خداوند به او فرمود: آرى، اگر آن ها نبودند تو را نيز خلق نمى كردم.

گفت: پروردگارا! ايشان را به من نشان بده.

خداوند به فرشتگان حجب دستور داد كه پرده ها را بردارند.

وقتى پرده ها برداشته شد، ناگاه آدم پنج شبح پيش روى عرش ديد، پرسيد:

پروردگارا! اينان چه كسانى هستند؟

خطاب رسيد: اى آدم! اين محمد پيامبر من است، اين على امير مؤمنان پسر عموى پيامبرم و وصى اوست، اين فاطمه دختر پيامبر من، اين دو حسن و حسين دو فرزندان على و پسران پيامبر هستم.

بعد فرمود: اى آدم! اين ها فرزندان تو هستند.

آدم از اين سخن مسرور شد. وقتى مرتكب خطا شد گفت: پروردگارا! از تو درخواست مى كنم به حق محمّد، على، فاطمه، حسن و حسين از خطايم درگذرى.0.

ص: 140

خداوند به واسطه اين دعا او را آمرزيد.

اين است معناى آيه اى كه خداوند فرموده: «سپس آدم از پروردگارش كلمات دريافت كرد و خداوند توبه او را پذيرفت».

هنگامى كه آدم به زمين هبوط كرد، انگشترى ساخت و بر نگين آن نوشت:

«محمد رسول اللّه و على اميرالمؤمنين» و كنيه آدم، ابومحمّد بود.

در ذيل همين داستان حضرت آدم عليه السلام در روايت ديگرى اين گونه آمده است:

قال آدم: فمن هؤلاء الخمسة الّذين أرى أسمائهم في هيئتي وصورتي؟

قال: هؤلاء خمسة من ولدك لولاهم ما خلقتك ولولاهم ما خلقت الجنّة والنار ولا العرش ولا الكرسي ولا السماء ولا الأرض ولا الملائكة ولا الإنس ولا الجن، هؤلاء خمسة شققتُ لهم خمسة أسماء من أسمائي، فأنا المحمود وهذا محمّد، وأنا العالى وهذا علي، وأنا الفاطر وهذه فاطمة، وأنا الإحسان وهذا الحسن، وأنا المحسن وهذا الحسين. آليت بعزّتي أنّه لا يأتيني أحد بمثقال حبّة من خردلٍ من بغض أحدهم إلّاأدخلته ناري ولا أبالي.

يا آدم! هؤلاء صفوتي بهم أنجيهم وأهلكهم، فإذا كان لك إليَّ حاجة فبهؤلاء توسّل.

فقال النبي صلى اللّه عليه وآله: نحن سفينة النجاة من تعلّق بها نجا ومن حاد عنها هلك، فمن كان له إلى اللّه حاجة فليسأل بنا أهل البيت.(1)

آن چه گذشت پاره اى از رواياتى بود كه در كتاب هاى اهل سنّت از ابوحاتم6.

ص: 141

رازى، عبداللّه پسر احمد بن حنبل، خطيب بغدادى، ابن عساكر دمشقى و ابوبكر ابن مردويه اصفهانى و... به اسانيد زيادى روايت شده است كه همين مقدار براى اين بحث كافى است.

آفرينش نورى ائمه از ديدگاه روايات شيعى

اينك چند روايت درباره آفرينش نورى ائمه عليهم السلام از منابع شيعى مى آوريم.

در كتاب الكافى روايتى از بكير بن اعين نقل شده است كه امام باقر عليه السلام همواره مى فرمود:

إنّ اللّه أخذ ميثاق شيعتنا بالولاية لنا وهم ذرّ يوم أخذ الميثاق على الذّرّ، بالإقرار له بالربوبيّة ولمحمّد صلّى اللّه عليه وآله بالنبوّة، وعرض اللّه عزّوجلّ على محمّدٍ صلى اللّه عليه وآله أمته في الطين وهم أظلّة وخلقهم من الطينة الّتي خلق منها آدم، وخلق اللّه أرواح شيعتنا قبل أبدانهم بألفي عام وعرضهم عليه، وعرفهم رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وعرفهم عليّاً، ونحن نعرفهم في لحن القول؛(1)

خداوند ميثاق شيعيان ما را به ولايت براى ما گرفته در حالى كه آن ها به صورت ذرّ بودند، در روز اخذ ميثاق به اقرار براى خدا به ربوبيت، براى محمّد صلى اللّه عليه وآله به نبوّت گرفت و خداوند امّت حضرت محمّد را در سرشت گل عرضه كرد در حالى كه به صورت شبح بودند. طينت آن ها را از همان سرشت آدم آفريد. خداوند ارواح شيعيان ما را دو هزار سال پيش از بدن ها آفريد و بر آن ها عرضه داشت و به پيامبر خدا و حضرت على عليهما السلام معرفى كرد، ما آن ها را با اسلوب و طريقه سخن گفتن مى شناسيم.

ص: 142

در روايت ديگرى آمده كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود:

قال اللّه تبارك وتعالى: يا محمّد! إنّي خلقتك وعليّاً نوراً - يعني روحاً بلا بدن - قبل أخلق سماواتى وأرضى وعرشى وبحري، فلم تزل تُهلّلُني وتمجّدني، ثمّ جمعت روحيكما فجعلتهما واحدةً فكانت تمجّدني وتقدّسني وتهلّلُني.

ثمّ قسمتها ثنتين وقسمت الثّنتين ثنتين فصارت أربعة محمّد واحد وعلي واحد والحسن والحسين ثنتان.

ثمّ خلق اللّه فاطمة من نورٍ ابتدأها روحاً بلا بدن، ثمّ مسحنا بيمينه فأفضى نوره فينا؛(1)

خداى تبارك و تعالى مى فرمايد: اى محمّد! من تو و على را به صورت نورى يعنى روحى بدون پيكر آفريدم، پيش از آن كه آسمان، زمين، عرش و دريايم را بيافرينم. پس تو همواره يكتايى و تمجيد مرا مى گفتى، سپس دو روح شما را گرد آوردم و يكى ساختم، و آن يك روح مرا تمجيد و تقديس و تهليل مى گفت.

آن گاه آن را به دو قسمت كردم و باز هر يك از آن دو قسمت را به دو قسمت نمودم تا چهار روح شد: محمّد يكى، على يكى، حسن و حسين دو تا.

سپس خدا فاطمه را از نورى كه در ابتدا روحى بدون پيكر بود آفريد، آن گاه با دست خود ما را مسح كرد و نورش را به ما رسانيد.

گفتنى است كه هر بخشى از اين گونه روايات را كه توانستيم مى فهميم و هر بخشى را كه نتوانستيم بفهميم حق نداريم رد كنيم. چون در اين جهت نمى خواهيم وارد شويم. مى خواهيم اين عبارتى كه در زيارت جامعه آمده شرح دهيم كه

«خلقكم أنواراً فجعلكم بعرشه محدقين».8.

ص: 143

روايت ديگر از محمّد بن سنان نقل شده است، همو كه برخى در وثاقتش اشكال مى كنند. البته تا آن جايى كه در روايات او دقت شده، هيچ گونه غلوى درباره او يافت نشده است. محمّد بن سنان گويد:

كنت عند أبي جعفر الثاني عليه السلام: فأجريت اختلاف الشيعة.

فقال: يا محمّد! إنّ اللّه تبارك وتعالى لم يزل متفرّداً بوحدانيّته ثمّ خلق محمّداً وعلياً وفاطمة، فمكثوا ألف دهر، ثمّ خلق جميع الأشياء، فأشهدهم خلقها وأجرى طاعتهم عليها وفوّض أمورها إليهم، فهم يحلّون ما يشاؤون ويحرّمون ما يشاؤون، ولن يشاؤوا إلّاأن يشاء اللّه تبارك وتعالى؛

خدمت امام جواد عليه السلام بودم و اختلاف شيعه را مطرح كردم.

حضرت فرمود: اى محمد! همانا خداى تبارك و تعالى همواره به يگانگى خود يكتا بود، سپس محمد، على و فاطمه را آفريد، آن ها هزار دوران ماندند، سپس چيزهاى ديگر را آفريد و ايشان را بر آفرينش آن ها گواه گرفت و اطاعت ايشان را در ميان مخلوق جارى ساخت و كارهاى مخلوق را به ايشان واگذاشت.

پس ايشان هر چه را خواهند حلال كنند و هر چه را خواهند حرام سازند، ولى هرگز جز آن چه خداى تبارك و تعالى خواهد نخواهند.

عجيب است كه در ذيل اين روايت آمده كه امام جواد عليه السلام به محمّد بن سنان فرمود:

يا محمّد! هذه الديانة الّتي من تقدّمها مرق، ومن تخلّف عنها محق. ومن لزمها لحق. خذها إليك يا محمّد!(1)

اى محمد! اين است آن ديانتى كه هر كس از آن پيش رود از دايره اسلام بيرون4.

ص: 144

رفته و هر كس عقب بماند نابود گشته و هر كس به آن بچسبد، به حق رسيده است.

اى محمد! همواره ملازم اين ديانت باش.

شايد به ذهن برخى آمده كه چون ائمه و اهل بيت عليهم السلام از نور خداوند متعال آفريده شده اند پس اين ها مثلاً همانند خداوند متعال قدمت دارند. نه، روايت صراحت دارد كه چنين نيست. بعضى تأمّل مى كنند و مى گويند: منظور از جريان اطاعت و تفويض چيست؟ اين همان ولايت است كه در اين كتاب شرح داده ايم.

و از روايت استفاده مى شود كه اين گونه مطالب براى هر كسى قابل درك نيست و لذا به هر كسى نبايد گفته شود، ولى چون نوشته شده و به دست ما نيز رسيده ذكر مى كنيم.

روايت ديگر از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود:

إنّ بعض قريش قال لرسول اللّه صلى اللّه عليه وآله: بأيِّ شيءٍ سبقت الأنبياء وأنت بعثت آخرهم وخاتمهم؟

قال: إنّي كنت أوّل من آمن بربّي وأوّل من أجاب حين أخذ اللّه ميثاق النبيّين «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى»

فكنت أنا أول نبيٍّ قال بلى، فسبقتهم بالإقرار باللّه؛(1)

شخصى از قريش به رسول خدا صلى اللّه عليه وآله گفت: شما كه آخرين و پايان پيامبران هستى، براى چه در مقام و رتبه از همه پيش افتادى؟

فرمود: زيرا من نخستين كسى بودم كه به پروردگارم ايمان آوردم، آن گاه كه خدا از پيامبران پيمان گرفت و آن ها را بر خودشان گواه ساخت من نخستين كسى بودم كه «بلى» گفت. پس سبقت من بر پيامبران به واسطه اقرار به خدا بود.6.

ص: 145

در روايت ديگر مفضّل گويد: به امام صادق عليه السلام گفتم:

كيف كنتم حيث كنتم في الأظلّة؟

فقال: يا مفضّل! كنّا عند ربّنا ليس عنده أحد غيرنا في ظلّةِ خضراء نسبّحه ونقدّسه ونهلّلهُ ونمجّده، وما من ملك مقرّب ولا ذي روح غيرنا، حتّى بدا له في خلق الأشياء، فخلق ما شاء كيف شاء من الملائكة وغيرهم، ثمّ أنهى علم ذلك إلينا.(1)

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام فرمود:

إنّا أوّل بيت نَوَّهَ اللّه بأسماءنا. إنّه لمّا خلق السماوات والأرض أمر منادياً فنادى: أشهد أن لا إله إلّااللّه - ثلاثاً - أشهد أنّ محمّداً رسول اللّه - ثلاثاً - أشهد أنّ عليّاً أمير المؤمنين حقّاً - ثلاثاً -؛(2)

ما نخستين خاندانى هستيم كه خدا نام ما را بلند ساخت، چون خدا آسمان ها و زمين را آفريد به منادى دستور داد تا فرياد زد: گواهى مى دهم كه شايسته پرستشى جز خدا نيست، گواهى مى دهم كه محمد رسول خداست - سه بار - گواهى مى دهم كه على از روى حق امير مؤمنان است - سه بار -.

كلمه «حقّاً» درباره اميرالمؤمنين عليه السلام جالب است؛ چرا كه معلوم مى شود از همان وقت كسانى بودند كه به ولايت آن حضرت ايمان نداشته اند.

روايت ديگر از خود اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده كه حضرتش فرمود:

إنّ اللّه كان إذ لا كان، فخلق الكان والمكان، وخلق نور الأنوار الّذي نُوّرت منه الأنوار، وأجرى فيه من نوره الّذي نوّرت منه الأنوار، وهو النور الّذي خلق منه محمّداً وعليّاً. فلم يزالا نورين أولين، إذ لا شيء كوِّن قبلهما،8.

ص: 146

فلم يزالا يجريان طاهرين مطهّرين في الأصلاب الطاهرة، حتى افترقا في أطهر طاهرين في عبداللّه وأبي طالب؛(1)

همانا خدا بود و هيچ پديده اى نبود، سپس پديده و مكان را آفريد و نور الانوار را آفريد كه همه نورها از او نور گرفت و از نور خود - كه همه نورها از آن نور يافت - در آن جارى ساخت و آن نورى است كه محمد و على را از آن آفريد.

پس محمد و على دو نور نخستين بودند، زيرا پيش از آن ها چيزى پديد نيامده بود و آن دو همواره پاك و پاكيزه در صلب هاى پاك جارى بودند تا آن كه در پاك ترين آن ها يعنى عبداللّه و ابوطالب از يك ديگر جدا گشتند.

در روايت ديگر جابر بن يزيد جعفى گويد: امام باقر عليه السلام به من فرمود:

يا جابر! إنّ اللّه أوّل ما خلق خلق محمّداً صلى اللّه عليه وآله وعترته الهداة المهتدين، فكانوا أشباح نور بين يدي اللّه.

قلتُ: وما الأشباح؟

قال: ظلّ النور أبدان نورانيّة بلا أرواح، وكان مؤيّداً بروح واحدةٍ وهي روح القدس، فبه كان يعبد اللّه. وعترته،(2) ولذلك خلقهم حلماء علماء بررة أصفياء، يعبدون اللّه بالصلاة والصّوم والسجود والتسبيح والتهليل، ويصلون الصلوات ويحجّون ويصومون؛(3)

اى جابر! همانا خدا در اول آفرينش محمد صلى اللّه عليه و آله و خاندان هدايت گر و هدايت شده او را آفريد، و آن ها در برابر خدا اشباح نور بودند.

عرض كردم: اشباح چيست؟7.

ص: 147

فرمود: يعنى سايه نور، پيكرهاى نورانى بدون روح، و محمد صلى اللّه عليه وآله تنها به يك روح يعنى روح القدس مؤيّد بود كه او و خاندانش به وسيله آن روح خدا را عبادت مى كردند و از اين جهت خدا ايشان را خويشتن دار، دانشمند، نيكوكار، برگزيده آفريد كه با نماز، روزه، سجود، تسبيح و تهليل خدا را عبادت مى كردند و نمازها را مى گزاردند، حج مى كردند و روزه مى گرفتند.

در سخن ديگرى حضرت على عليه السلام در برخى از خطبه هاى خويش فرمود:

إنّا آل محمّد كنّا أنواراً حول العرش، فأمرنا اللّه بالتسبيح فسبّحنا فسبّحته الملائكة بتسبيحنا.

ثمّ اهبطنا إلى الأرض فأمرنا بالتسبيح فسبّحنا فسبّحت أهل الأرض بتسبيحنا، فإنّا لنحن الصافّون وإنّا لنحن المسبّحون؛(1)

ما آل محمّد انوارى اطراف عرش بوديم، خدا دستور داد تسبيح كنيم، ما كه تسبيح كرديم، فرشتگان از تسبيح ما به تسبيح مشغول شدند.

سپس به زمين آمديم، باز خدا دستور تسبيح به ما داد و چون تسبيح كرديم اهل زمين از ما تسبيح خدا را آموختند....

روايت ديگر از ابن عباس نقل شده. وى مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در ضمن سخنى فرمود:

خلقني اللّه نوراً تحت العرش قبل أن يخلق اللّه آدم باثني عشر ألف سنة، فلمّا أن خلق اللّه آدم ألقى النور في صلب آدم، فأقبل ينتقل ذلك النور من صلب إلى صلب حتّى تفرقنا في صلب عبداللّه بن عبدالمطلب وأبي طالب، فخلقنا ربّي من ذلك النور لكنّه لا نبيّ بعدي.(2)6.

ص: 148

در روايت ديگر آمده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

كنت أنا وعلي نوراً بين يدي اللّه جلّ جلاله قبل أن يخلق آدم بأربعة آلاف عام، فلمّا خلق اللّه آدم سلك ذلك النّور في صلبه، فلم يزل اللّه عزّوجلّ ينقله من صلبٍ إلى صلب حتّى أقره في صلب عبدالمطّلب.

ثمّ أخرجه من صلب عبدالمطّلب فقسّمه قسمين، فصيّر قسم في صلب عبداللّه وقسم في صلب أبي طالب.

فعليٌ منّي وأنا من علي، لحمه من لحمي ودمه من دمي، فمن أحبّني فبحبّي أحبّه، ومن أبغضه فببغضي أبغضه؛(1)

چهار هزار سال پيش از آن كه خداوند آدم را بيافريند من و على يك نور در پيشگاه الاهى بوديم و چون خداوند آدم را آفريد اين نور در پشت آدم راه يافت و همواره خداى متعال اين نور را از پشتى به پشت ديگر منتقل مى كرد تا آن كه در پشت عبدالمطلب جاى داد، سپس از پشت عبدالمطلب بيرون آورد و به دو بخش تقسيم نمود: يك بخش را در پشت عبداللّه و بخش ديگر را در پشت ابى طالب نهاد.

پس على از من است و من از على هستم. گوشت او از گوشت من و خون او از خون من است. پس هر كس مرا دوست بدارد. به دوستى من او را نيز دوست مى دارد و هر كس مرا دشمن بدارد به دشمنى من او را نيز دشمن خواهد داشت.

روايتى ديگر از معاذ بن جبل نقل شده كه گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

إنّ اللّه عزّوجلّ خلقني وعليّاً وفاطمة والحسن والحسين قبل أن يخلق الدنيا9.

ص: 149

بسبعة آلاف عام.

قلت: فأين كنتم يا رسول اللّه؟

قال: قدّام العرش نسبّح اللّه تعالى ونحمده ونقدّسه ونمجده.

قلت: على أيّ مثال؟

قال: أشباح النور...؛(1)

خداوند متعال هفت هزار سال پيش از آفرينش دنيا من، على، فاطمه، حسن و حسين را آفريد.

معاذ مى گويد: عرض كردم: اى رسول خدا! پيش از آفرينش دنيا شما كجا بوديد؟

فرمودند: پيش عرش بوديم و خداى تعالى را تسبيح مى نموديم، مى ستوديم و تقديس و تمجيد مى كرديم.

عرض كردم: به چه هيئت و شكلى بوديد؟

حضرت فرمودند: شبح هايى از نور بوديم....

در روايت ديگر آمده كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود:

... أما علمت إنّ محمّداً وعليّاً صلوات اللّه عليهما كانا نوراً بين يدى اللّه جلّ جلاله قبل خلق الخلق بألفي عام، وإنّ الملائكة لمّا رأت ذلك النور رأت له أصلاً قد تشعّب فيه شعاعٌ لامع. فقالت: إلهنا وسيّدنا! ما هذا النور؟!

فأوحى اللّه عزّوجلّ إليهم: هذا نور من نوري أصله نبوّة وفرعه إمامة، أمّا النبوّة فلمحمّد عبدي ورسولي، وأمّا الإمامة فلعلي حجّتي ووليّي، ولولاهما ما خلقت خلقي...؛(2)2.

ص: 150

... آيا نمى دانى كه محمّد و علىّ صلوات اللّه عليهما هر دو نورى در مقابل خداوند متعال بودند كه دو هزار سال پيش از آفرينش مخلوقات آفريده شده بودند. وقتى فرشتگان اين نور را ديدند به خوبى دريافتند كه اين نور اصلى داشته كه از آن شعاعى درخشان منشعب گرديده است. از اين رو عرضه داشتند: خداى ما و آقاى ما! اين نور چيست؟

خداوند متعال به ايشان وحى فرمود: اين نورى است از نور من كه اصلش نبوّت و فرعش امامت است. امّا نبوّت به بنده و رسولم محمّد تعلّق دارد و امامت از آنِ حجّت و ولىّ من على است و اگر اين دو نمى بودند هرگز مخلوقات را نمى آفريدم....

در روايت ديگر مى خوانيم كه حضرت امام زين العابدين عليه السلام فرمود:

إنّ اللّه تبارك وتعالى خلق محمّداً وعليّاً والأئمّة الأحد عشر من نور عظمته أرواحاً في ضياء نوره يعبدونه قبل خلق الخلق، يسبّحون اللّه عزّوجلّ ويقدّسونه، وهم الأئمة الهادية من آل محمّدٍ عليهم السلام؛(1) خداى تعالى محمد و على و يازده نفر پيشوايان را از نور عظمت خويش آفريد؛ در وقتى كه آنان، ارواحى بودند در روشنايى نور او كه خدا را پيش از ديگر خلق، عبادت مى كردند، تسبيح و تقديس او مى نمودند و اينان پيشوايان هدايت گر از آل محمد عليهم السلام هستند.

روايت ديگرى را شيخ مفيد رحمه اللّه از سلمان نقل مى كند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

خلقني اللّه من صفوة نوره ودعاني فأطعت، وخلق من نوري عليّاً فدعاه فأطاعه، وخلق من نوري ونور علي فاطمة، فدعاها فأطاعته، وخلق منّي9.

ص: 151

ومن نور علي وفاطمة الحسن والحسين فدعاهما فأطاعاه.

فسمّانا بالخمسة الأسماء من أسمائه: اللّه المحمود وأنا محمّد، واللّه العلي وهذا علي، واللّه الفاطر وهذه فاطمه، واللّه ذوالإحسان وهذا الحسن، واللّه المحسن وهذا الحسين.

ثمّ خلق منّا من صلب الحسين تسعةً أئمةً، فدعاهم فأطاعوه قبل أن يخلق اللّه سماءً مبنيّةً وأرضاً مدحيّةً أو هواءً أو ماءً أو ملكاً أو بشراً، وكنّا بعلمه نوراً نسبّحه ونسمع ونطيع؛(1)

خداوند مرا از برگزيدۀ نور خود آفريد، پس مرا خواند و من اطاعتش كردم، و على را از نور من آفريد، پس او را خواند و او اطاعتش كرد و از نور من و على، فاطمه را آفريد، سپس او را خواند و او اطاعت كرد، و از نور من، على و فاطمه حسن را آفريد و او را خواند و او اطاعت كرد، و از نور من، على، فاطمه و حسن، حسين را آفريد و او را خواند، وى اطاعت كرد.

ما را به پنج نام از نام هاى خويش نام نهاد، خدا محمود است و من محمد، خدا على است و اين على، خدا فاطر است و اين فاطمه، خدا احسان است و اين حسن، خدا محسن است و اين حسين.

پس از آن خداوند از ما (پنج نفر) و از صلب حسين نه امام آفريد و آنان را خواند آن ها اطاعت كردند، و اين پيش از آن بود كه خداوند آسمان افراشته، زمين پهناور، يا هوا، يا فرشته، يا آب و يا بشرى را بيافريند. ما به علم او نورى بوديم كه او را تسبيح مى نموديم و دستورات او را مى شنيديم و اطاعت مى كرديم.

شيخ طوسى رحمه اللّه در الأمالى خويش اين گونه نقل مى كند:

روزى امير مؤمنان على عليه السلام در رَحبه كوفه نشسته بودند و مردم دور2.

ص: 152

حضرتش جمع شده بودند، كسى آمد و سؤالى كرد و حضرت جوابى دادند تا مطلب به اين جا رسيد فرمودند:

والّذي بعث محمّداً صلى اللّه عليه وآله بالحق نبيّاً، إنّ نور أبي طالب يوم القيامة ليطفيء أنوار الخلق إلّاخمسة أنوار: نور محمّد صلى اللّه عليه وآله ونوري ونور فاطمه ونور الحسن والحسين ومن ولده من الأئمة؛ لأنّ نوره من نورنا الّذي خلقه اللّه عزّوجلّ من قبل أن خلق آدم بألفي عام؛(1)

به آن خدايى كه محمد را به حق به پيامبرى مبعوث كرد، به راستى نور ابوطالب در روز قيامت همۀ انوار خلايق را فرو نشاند مگر پنج نور را؛ نور محمد، نور من، نور فاطمه، نور حسن و نور حسين و پيشوايان از فرزندان حسين؛ زيرا كه نور ايشان از نور ماست كه خداى تعالى آن را دو هزار سال پيش از آن كه آدم را بيافريند، آفريده است.

گفتنى است كه هر يك از اين روايات نكاتى دارد كه دانستن آن ها در معرفت انسان مؤثر است.

روايت ديگرى را امام صادق عليه السلام از امير مؤمنان على عليه السلام از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نقل مى كند كه جبرئيل عرضه داشت:

يا محمّد! إنّ اللّه جعلك سيّد الأنبياء، وجعل عليّاً سيّد الأوصياء وخيرهم، وجعل الأئمّة من ذريّتكما إلى أن يرث الأرض ومن عليها. فسجد علي صلوات اللّه عليه وجعل يقبّل الأرض شكراً للّه تعالى.

وإنّ اللّه جلّ اسمه خلق محمّداً وعليّاً وفاطمة والحسن والحسين عليهم السلام أشباحاً يسبحونه ويمجّدونه ويُهلّلونه بين يدي عرشه قبل أن يخلق آدم بأربعة عشر ألف عام، فجعلهم نوراً ينقلهم في ظهور الأخيار من الرجالت.

ص: 153

وأرحام الخيرات المطهّرات والمهذّبات من النساء من عصرٍ إلى عصر.

فلمّا أراد اللّه عزّوجلّ أن يبيّن لنا فضلهم ويعرفنا منزلتهم ويوجب علينا حقهم، أخذ ذلك النور فقسّمه قسمين: جعل قسماً في عبداللّه بن عبدالمطّلب فكان منه محمّد سيّد النبيّين وخاتم المرسلين وجعل فيه النبوّة.

وجعل القسم الثاني في عبد مناف وهو أبو طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف، فكان منه علي أمير المؤمنين وسيّد الوصيّين وجعله رسول اللّه وليّه ووصيه وخليفته وزوج ابنته وقاضِىَ دِيْنِه (ديٖنه) وكاشف كربته ومنجز وعده وناصر دينه.(1)

و روايات در اين زمينه فراوان است، اما به همين مقدار اكتفا مى كنيم.

اشاره به فوايدى مهم

از روايات شيعه و سنّى كه در اين زمينه نقل شده، فوايد مهمّى را به نحو نتيجه مى توان اين گونه استفاده كرد.

1. همان گونه كه نبوّت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از عالم قبل مقرّر بوده، وصايت، خلافت و ولايت اميرالمؤمنين و ائمه اطهار عليهم السلام نيز از همان عالم مقرّر شده است.

2. فرشتگان عبادت خداوند متعال را از حضرات معصومين عليهم السلام ياد گرفته اند.

3. اگر ائمّه عليهم السلام نبودند آدم خلق نمى شد.

4. ائمه عليهم السلام از حضرت آدم و ديگر پيامبران - به جز رسول گرامى اسلام صلى اللّه عليه وآله - افضل هستند.

ص: 154

5. امير مؤمنان على عليه السلام در تمام كمالاتِ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله همسان هستند مگر نبوّت.

6. امير مؤمنان على عليه السلام افضل خلايق بعد از رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله هستند و ناگزير فرد افضل براى خلافت، امامت و وصايت مُتعيّن است.

7. ائمه عليهم السلام در آن عالم در اطراف عرش خداوند متعال بودند و در آن جا به عبادت، تسبيح، تهليل و... مشغول بودند.

سخنى درباره عرش

درباره عرش بحث ژرف و عميقى در كتاب هاى تفسيرى، حديثى و معارف و كلام مطرح و كتاب هاى متعدّدى در خصوص آن نوشته شده است. مردم عوام چنين تصور مى كنند كه در عالم بالا تختى وجود دارد كه خداوند متعال در آن جا مستقر است. شايد اين موضوع از ظاهر بعضى آيات اخذ شده باشد، قرآن كريم در آيه اى مى فرمايد:

«اَلرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى».(1)

در آيه ديگرى مى خوانيم:

«ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ».(2)

اما راغب اصفهانى درباره واژۀ «عرش» چنين مى نويسد:

العرش في الأصل شيءٌ مسقف... وسمّي مجلس السلطان عرشاً اعتباراً بعلوّه، قال تعالى: «وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ» (3) «أَيُّكُمْ يَأْتِينِي

ص: 155

بِعَرْشِها»(1)

... وكنّى به عن العزّ والسلطان والمملكة... وعرش اللّه ما لا يعلمه البشر على الحقيقة إلّابالاسم، وليس كما تذهب إليه أوهام العامّة؛(2)

عرش جايى است كه سقف داشته باشد و آن جايى را كه سلطان مى نشيند كه هم رتبتاً و هم حقيقتاً علو دارد و جاى بلندى است، عرش گويند....

كلمه عرش كنايه از قدرت، سلطنت، بزرگى، عزّت و عظمت خداوند متعال است.

انسان نمى تواند عرش خداوند متعال را درك بكند، يعنى ما كه خودمان محدود هستيم آيا براى عظمت، عزّت و قدرت خداوند متعال مى توانيم حدّى تصوير بكنيم؟

پس در هر جا از قرآن واژۀ «عرش» به كار رفته اشاره و كنايه از سلطنت خداوند متعال و قدرت الاهى است، وگرنه خداوند متعال جسم نيست كه در جايى نشسته و در آن جا مستقر باشد.

با اين كه راغب اصفهانى از اشاعره است، ولى درباره عرش اين گونه مى گويد.

در اين بين، ابن تيميه كتابى به نام العرش دارد.(3) شاگردان و معاصران او و بزرگان عامه مى گويند: ابن تيميه در آن جا تصريح دارد كه خداوند متعال جسم بوده و بر اين عرش مستقر است.(4)8.

ص: 156

گفتنى است كه علماى عامه از معاصران ابن تيميه درباره او و افكارش چند دسته بودند. براى مثال ابوحيّان اندلسى - نگارنده تفسير البحر المحيط - خيلى مريد او بوده و به او تعظيم مى كرده، تا اين كه كتاب العرش ابن تيميه به دست او رسيد. صاحب كتاب اتحاف السادة المتقين في شرح احياء علوم الدّين مى نويسد:

كتاب العرش من أقبح كتبه، ولمّا وقف عليه الشيخ أبو حيّان ما زال يلعنه حتّى مات بعد أن كان يُعظّمه؛(1)

ابوحيّان مريد ابن تيميه بود و از او تجليل مى كرد، وقتى كتاب العرش به دستش رسيد، همواره تا آخر عمر او را لعنت مى كرد.

بعد از اين تاريخ بود كه بحث عرش، معنا و چگونگى آن رونق بيشترى يافت.

وگرنه خداوند متعال جسم نيست و اين قول، كفر است.

البته اگر به فرض الفاظ قرآن در جسمانيّت خداوند متعال ظهور داشته باشند، يا ادّعاى ظهور شود، ناگزير بايستى طورى تفسير بشوند كه هم با ظاهر قرآن سازگار باشد و هم با دليل هاى قطعى ديگر كه بيان گر عدم جسمانيّت خداوند متعال هستند.

بنابراين، منظور از عرشِ خداوند متعال؛ يعنى عظمت، قدرت و سلطنت بارى تعالى و ائمّه عليهم السلام مانند وزرايى هستند كه در اطراف سلطانى نشسته و جزء دستگاه سلطنت او بوده و دور اين قدرت، سلطنت و عظمت حضور داشتند و دارند.

اسامى نوشته شده بر عرش الاهى

از اين رو در احاديث شيعه و سنّى آمده است كه نام اميرالمؤمنين عليه السلام در كنار نام پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در آن عوالم در عرش ثبت شده است. اينك چند روايت در اين زمينه نقل مى كنيم.

قاضى عياض مالكى به سند خود از ابى الحمراء - كه از محدّثان بزرگ و علماى

ص: 157

سنّى و مالكى است - چنين نقل مى كند: از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:

لمّا أسري بي إلى السماء إذا على العرش مكتوبٌ: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، أيّدته بعليٍّ؛(1)

هنگامى كه مرا به سوى آسمان سير دادند، ناگاه ديدم بر عرش نوشته شده:

هيچ معبودى جز خدا نيست و محمّد فرستادۀ اوست كه به واسطۀ على او را تأييد كردم.

در روايت ديگرى مى گويد: از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:

لمّا اسري بي إلى السماء رأيت على ساق العرش الأيمن: أنا اللّه وحدي، لا إله غيري، غرستُ جنّة عدنٍ بيدي، محمدٌ صفوتي، أيّدته بعليّ؛(2)

من جنت عدن را به وجود آوردم، محمد برگزيده من است كه او را با وجود على تأييد و يارى كردم.

در روايت ديگر مى فرمايد: بر ساق عرش الاهى نوشته شده است:

أنَا غرست جنّة عدنٍ بيدي محمّد صفوتي من خلقي، أيّدته بعليٍ؛(3)

من جنّت عدن را به وجود آوردم، محمّد برگزيده من است كه او را با وجود على تأييد و يارى كردم.

حافظ محبّ الدين طبرى در كتاب الرياض النضره في مناقب العشره المبشره در بخش فضايل اميرالمؤمنين عليه السلام تحت عنوان

«ذكر اختصاصه بتأييد اللّه نبيّه صلى اللّه عليه وآله7.

ص: 158

به وكتبه ذلك على ساق العرش» مى نويسد: ابوالحمراء گويد: پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

ليلة اسرى بي إلى السماء نظرت إلى ساق العرش الأيمن، فرأيت كتاباً عن يمينه: محمّد رسول اللّه أيّدته بعلي ونصرته به؛(1)

در شب معراج به ساق عرش نگاه كردم ديدم در سمت راست نوشته شده: محمد رسول خداست كه او را به وسيله على تأييد و يارى كردم.

در روايت ديگر ابن عباس گويد:

كنّا عند النبي صلى اللّه عليه وآله إذا بطائرٍ في فيه لوزة خضراء، فألقاها في حجر النبي، فقبلها ثمّ كسرها فإذا في جوفها ورقة خضراء مكتوبة: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه نصرته بعلي.(2)

در روايت ديگر كه احمد بن حنبل نقل كرده آمده است:

مكتوب على باب الجنّة: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه علي أخو رسول اللّه قبل أن يخلق اللّه السماوات.

در متن ديگرى آمده است:

قبل أن تخلق السماوات بألفي عام.(3)

در اين زمينه روايت مفصّلى از ابن مسعود نقل شده است. ابن مسعود گويد:

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:3.

ص: 159

لمّا أسري بي إلى السماء أمر بعرض الجنّة والنار علي، فرأيتهما جميعاً، رأيت الجنّة وألوان نعيمها، ورأيت النار وأنواع عذابها.

فلمّا رجعت قال لي جبرئيل: هل قرأت يا رسول اللّه! ما كان مكتوباً على أبواب الجنّة، وما كان مكتوباً على أبواب النار؟

فقلت: لا يا جبرئيل!

فقال: إنّ للجنّة ثمانية أبواب، على كلّ باب منها أربع كلمات، كلّ كلمة خير من الدنيا وما فيها لمن علمها وعمل بها، وإنّ للنار سبعة أبواب، على كلّ باب منها ثلاث كلمات، كلّ كلمة خير من الدنيا والآخرة لمن علمها وعرفها.

فقلت: ياجبرئيل! ارجع معي لأقرأها.

فرجع معي جبرئيل عليه السلام فبدأ بأبواب الجنّة.

فإذا على الباب الأوّل منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، لكلّ شيء حيلة، وحيلة طيب العيش في الدنيا أربع خصال:

القناعة، ونبذ الحقد، وترك الحسد، ومجالسة أهل الخير.

وعلى باب الثاني منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، لكلّ شيء حيلة، وحيلة السرور في الآخرة أربع خصال: مسح رأس اليتامى، والتعطف على الأرامل، والسعي في حوائج الناس، وتفقّد الفقراء والمساكين.

وعلى الباب الثالث منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، كلّ شيء هالك إلّاوجهه، لكلّ شيء حيلة، وحيلة الصحّة في الدنيا أربع خصال: قلّة الكلام، وقلّة المنام، وقلّة المشي، وقلّة الطعام.

وعلى باب الرابع منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي وليّ اللّه،

ص: 160

ومن كان يؤمن باللّه واليوم الآخر فليكرم جاره، ومن كان يؤمن باللّه واليوم الآخر فليبر والديه، ومن كان يؤمن باللّه واليوم الآخر فليقل خيراً أو ليسكت.

وعلى الباب الخامس منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، من أراد أن لا يذلّ فلا يذلّ، ومن أراد أن لا يشتم فلا يشتم، ومن أراد أن لا يظلم فلا يظلم، ومن أراد أن يستمسك بالعروة الوثقى فليستمسك بقول:

لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه.

وعلى الباب السادس منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، من أحبّ أن يكون قبره واسعاً فسيحاً فلينفق على المساجد، ومن أحبّ أن لا تأكله الديدان تحت الأرض، فلينكس المساجد، ومن أحبّ أن لا يظلم لحده فلينور المساجد، ومن أحبّ أن يبقي طريّاً تحت الأرض يبسط المساجد.

وعلى الباب السابع منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، بياض القلوب في أربع خصال: في عيادة المريض، واتّباع الجنائز، وسدى أكفان الموتى، ودفع القرض.

وعلى باب الثامن منها مكتوب: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي ولي اللّه، من أراد الدخول من هذه الأبواب الثمانية فليستمسك بأربع خصال:

بالصدقة، والسخاء، وحسن الخلق، وكفّ الأذى عن عباد اللّه عزّوجلّ.

ثمّ جئنا إلى أبواب جهنّم:

فإذا على الباب الأوّل منها مكتوب ثلاث كلمات: من رجا اللّه سعد، ومن خاف اللّه أمن، والهالك المغرور من رجا سوى اللّه وخاف غيره.

وعلى الباب الثاني مكتوب: ويل لشارب خمر، ويل لشاهد زور، ويل لعاق أبويه.

ص: 161

وعلى الباب الثالث منها مكتوب: من أراد أن لا يكون عرياناً في القيامة فليكس الجلود العارية في الدنيا، ومن أراد أن لا يكون جائعا في القيامة فليطعم البطون الجائعة في الدنيا، ومن أراد أن لا يكون عطشاناً فليسق العطشان في الدنيا.

وعلى الباب الرابع منها مكتوب ثلاث كلمات: أذلّ اللّه من أهان الإسلام، أذلّ اللّه من أذلّ أهل البيت نبي اللّه، أذلّ اللّه من أعان الظالمين على ظلم المخلوقين.

وعلى الباب الخامس منها مكتوب ثلاث كلمات: لا تتبع الهوى، فإنّ الهوى يجانب الإيمان، ولا تكثر منطقك فيما لا يعنيك فتسقط من عين ربّك، ولا تكن عوناً للظالمين؛ فإنّ الجنّة لم تخلق لظالمين.

وعلى الباب السادس منها مكتوب ثلاث كلمات: حاسبوا أنفسكم من قبل أن تحاسبوا، ووبخوا أنفسكم من قبل أن توبّخوا، وادعوا اللّه عزّوجلّ قبل أن تردوا عليه ولا تقدروا على ذلك.

وعلى الباب السابع منها مكتوب ثلاث كلمات: أنا حرام على المتهجّدين، أنا حرام على الصائمين، أنا حرام على المتصدّقين.(1)

در روايت ديگرى چنين آمده است:

إنّ للجنّة ثمانية أبواب على كلّ أبواب منها أربع كلمات، كلّ كلمة خير من الدنيا وما فيها لمن تعلمها واستعملها، وإنّ للنار سبعة أبواب على كلّ باب منها ثلاث كلمات كلّ كلمة خير من الدنيا وما فيها لمن تعلمها وعرفها....(2)2.

ص: 162

در روايت ديگرى آمده كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لمّا عرج بي إلى السماء رأيت على باب الجنّة مكتوباً بالذهب: لا إله إلّااللّه، محمّد حبيبِ اللّه، علي ولي اللّه، فاطمة أمة اللّه، الحسن والحسين صفوة اللّه، على مبغضيهم لعنة اللّه؛(1)

هنگامى كه مرا به بهشت بردند ديدم بر در آن نوشته اند: معبود به جز خداى يكتا نيست و محمد دوست خدا است، على ولى خداست، فاطمة كنيز خدا است، حسن و حسين برگزيده خدا هستند و بر دشمنانشان لعنت خدا باد.

در روايت ديگر اين گونه آمده است:

لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علي حبيب اللّه.(2)

در روايت ديگرى عبداللّه بن مسعود مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لمّا انّ خلق اللّه آدم ونفخ فيه من روحه، عطس آدم فقال: الحمد للّه.

فأوحى اللّه تعالى إليه: حمدني عبدي، وعزّتي وجلالي، لولا عبدان أريد أن أخلقهما في دار الدنيا ما خلقتك.

قال: إلهي فيكونان منّي؟

قال: نعم يا آدم! ارفع رأسك وانظر.

فرفع رأسه فإذا هو مكتوب على العرش: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه نبي الرحمة، علي مقيم الحجّة، ومن عرف حقّ علي زكى وطاب، ومن أنكرن.

ص: 163

حقّه لعن وخاب، أقسمت بعزّتي أن أدخل الجنّة من أطاعه وإن عصاني، وأقسمت بعزّتي أن أدخل النار من عصاه وإن أطاعني؛(1)

آن گاه كه خداوند آدم را آفريد و از روحش بر او دميد، آدم عطسه اى زد، سپس گفت: «الحمد اللّه».

خداى تعالى به آدم فرمود: مرا ستايش كردى به بزرگى و جلالم سوگند، اگر دو تن از بندگان كه در دنيا مى آفرينم، نبودند، تو را نمى آفريدم.

آدم عرض كرد: پروردگارا! آن دو تن از من هستند.

فرمود: آرى، از تو خواهند بود. اى آدم! سرت را بلند كن و بنگر!

آدم سر بلند كرد و ناگاه ديد كه بر فراز عرش نوشته شده: معبودى جز خداى يكتا نيست، محمّد پيامبر رحمت و على انسانى بهشتى است، هر كس على را بشناسد پاك و پاكيزه است و آن كس حق على را انكار كند از رحمت نااميد و ملعون است.

به بزرگى و جلالم سوگند، كسى كه على را دوست دارد وارد بهشت مى كنم اگر چه نافرمانى و معصيت مرا كند و به بزرگى و جلالم سوگند، هر كس نافرمانى على را كند وارد دوزخ كنم اگر چه اطاعت مرا بكند.

در روايت ديگرى آمده كه اسم اميرالمؤمنين عليه السلام بر كتف فرشته صرصائيل نوشته شده است. امام صادق عليه السلام از اجداد طاهرينش نقل مى كند كه امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

بينا رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله في بيت أمّ سلمة إذ هبط عليه ملك له عشرون رأساً، في كلّ رأس ألف لسان، يسبّح اللّه ويقدّسه بلغة لا تشبه الأخرى،1.

ص: 164

ور احته أوسع من سبع سماوات وسبع أرضين، فحسب النبيي صلى اللّه عليه وآله أنّه جبرئيل فقال: ياجبرئيل! لم تأتني في مثل هذه الصورة قطّ؟

قال الملك: ما أنا جبرئيل، أنا صرصائيل، بعثني اللّه إليك لتزوّج النور من النور.

فقال النبي صلى اللّه عليه وآله: من ممّن؟

قال: ابنتك فاطمة من علي بن أبي طالب عليهما السلام.

فزوّج النبي فاطمة من علي بشهادة جبرئيل وميكائيل وصرصائيل عليهم السلام.

قال: فنظر النبي صلى اللّه عليه وآله فإذا بين كتفي صرصائيل: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه علي بن أبي طالب مقيم الحجّة.

فقال النبي صلى اللّه عليه وآله: يا صرصائيل! منذكم هذا كتب بين كتفيك؟

قال: من قبل أن يخلق اللّه الدنيا بأثني عشر ألف سنة؛(1)

روزى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در خانۀ امّ سلمه بود كه فرشته اى بر آن حضرت نازل شد كه بيست سر داشت و در هر سرش هزار زبان بود كه با آن ها به لغت هاى گوناگون خداوند را تسبيح و تقديس مى كرد. كف دست او از آسمان ها و زمين هفت گانه وسيع تر بود.

پيامبر فكر كرد كه او جبرئيل است و لذا خطاب به او فرمود: اى جبرئيل! هرگز با اين هيأت بر ما نازل نشده اى؟

آن فرشته گفت: من جبرئيل نيستم، بلكه صرصائيل هستم و به سوى تو مأمور شده ام تا نور را با نور تزويج نمايم.

پيامبر فرمود: چه كسى را به چه كسى؟

صرصائيل گفت: دخترت فاطمه عليها السلام را براى على عليه السلام.0.

ص: 165

پس پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فاطمه عليها السلام را براى على عليه السلام تزويج نمود و جبرئيل، ميكائيل و صرصائيل را بر اين امر شاهد گرفت.

سپس پيامبر به صرصائيل نگاه كرد و ديد كه در ميان دو كتف او نوشته شده:

«معبودى جز خداى يگانه نيست، محمّد رسول خداست و على بن ابى طالب برپا دارنده حجّت است».

پيامبر به آن فرشته گفت: اى صرصائيل! در چه زمانى اين نوشته در بين دو كتف تو نگاشته شده است؟

گفت: دوازده هزار سال پيش از اين كه خداوند دنيا را خلق كند.

در روايت ديگرى آمده است كه نام على عليه السلام بر بال جبرائيل نوشته شده بود. امام صادق عليه السلام از نياكان بزرگوارش نقل مى كند كه على عليه السلام فرمود:

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

أتاني جبرئيل وقد نشر جناحيه، فإذا فيها مكتوب: لا إله إلّااللّه محمّد النبي.

ومكتوب على الآخر: لا إله إلّااللّه علي الوصي؛(1)

جبرئيل بر من نازل شد در حالى كه دو بال خود را باز كرده بود، ديدم در بال او نوشته شده: «معبودى جز خدا نيست، محمّد پيامبر است» و در بال ديگرش نوشته شده: «معبودى جز خدا نيست، على وصى است».

هم چنين بر پيشانى فرشته اى لواء الحمد نوشته شده است. پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لمّا عرج بي إلى السماء رأيت في السماء الرابعة أو السادسة ملكاً نصفه من نار ونصفه من ثلج وفي جبهته مكتوب: أيّد اللّه محمّداً بعلي.9.

ص: 166

فبقيت متعجّباً، فقال لي ذلك الملك: ممّ تعجب؟ كتب اللّه في جبهتي ماترى قبل خلق الدنيا بألفي عام.(1)

در اين باره ابونعيم اصفهانى نيز چنين روايت مى كند: جابر بن عبداللّه انصارى مى گويد:

بينا رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله يوماً في مسجد المدينة فذكر بعض أصحابنا الجنّة.

فقال: أما علمت أنّ للّه لواءً من نور وعموداً من زبرجد خلقهما قبل أن يخلق السماوات بألفي سنة مكتوب على رداء ذلك اللواء: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، آل محمّد خير البرية؛(2)

روزى در مسجد مدينه نشسته بوديم، بعضى از اصحاب از بهشت سخن به ميان آوردند.

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: براى خدا پرچمى از نور و ستونى از زبرجد است كه آن ها را دو هزار سال پيش از آفريدن آسمان ها آفريده است، بر دامنۀ اين پرچم نوشته شده: «معبودى جز خدا نيست. محمد رسول خداست»، آل محمد بهترين مردم هستند.

بنابر آن چه گذشت اين مجموعه روايات به اضافه روايات نور كه پيش تر گذشت و دلالاتى كه در اين مجموعه روايات وجود دارد، مى تواند شرح مناسبى براى اين فراز از زيارت جامعه باشد.1.

ص: 167

منّت بر زمينيان

حَتَّى مَنَّ عَلَيْنَا بِكُمْ؛

تا آن گاه كه به وسيلۀ شما بر ما منّت نهاده.

اين جمله به وجود ائمه عليهم السلام در اين عالم اشاره دارد كه وجودشان در اين عالم از خداوند متعال منّت بر خلايق بوده است.

منّت يعنى چه؟

راغب اصفهانى در المفردات في غريب القرآن مى نويسد:

المنّة: النعمة الثقيلة، ويقال ذلك على وجهين: أحدهما أن يكون ذلك بالفعل، والثاني أن يكون ذلك بالقول، وذلك مستقبح فيما بين الناس إلّا عند كفران النعمة. فيقال: منّ فلانٌ على فلان إذا أثقله بالنعمة.

وذلك على الحقيقة لا يكون إلّاللّه تعالى.(1)

يعنى اگر كسى، فرد ديگرى را غرق نعمت كند مى گويند: فلانى بر فلانى منّت گذاشته و به اصطلاح، نعمت هاى سنگين و ارزشمندى به او داده است.

منّت به معناى حقيقى نيست مگر از آنِ خداوند متعال، وگرنه ديگران مالك حقيقى نيستند تا منّت بگذارند.

كسى كه نعمتى به كسى بدهد و خدمتى براى او انجام دهد و آن را به زبان بياورد مى گويند: قبيح است.

اقسام سه گانه منّت

به نظر مى رسد اين فراز به تأمّل بيشترى نياز دارد؛ زيرا منّت بر سه وجه است.

1. منّت فعل، كارى را از باب امتنان انجام دادن.

ص: 168

2. منّت قول، حرفى را از باب امتنان گفتن.

3. منّت به وسيله شخص.

آن چه در زيارت جامعه آمده اين است كه خداوند متعال از باب لطف، شما ائمّه را از آن عالم به اين عالم منتقل كرد و منّتى بر اين خلايق نهاد.

فرض كنيد شخصيّت بزرگى را حضرت امير عليه السلام از مدينه به عنوان والى به جايى بفرستند و به اهالى آن ديار بنويسند كه اين شخص را كه براى شما فرستاديم نزد ما خيلى ارزشمند است، ما اصلاً مى خواستيم پيش ما باشد، امّا ايثار كرديم. پس قدر او را بدانيد، از او استفاده كنيد، به سخنش گوش فرا دهيد و به او احترام نماييد.

آرى، تا همين اواخر مرسوم بود كه مراجع تقليد و بزرگان حوزه ها يكى از شاگردان و مقرّبين خود را به عنوان وكيل و نماينده به شهرها مى فرستادند و به اهالى آن ديار نامه مى نوشتند كه اين كسى است كه وجودش براى ما منشأ اثر بوده و مورد علاقه ماست، امّا شما را مقدّم دانستيم و ايثار كرديم.

رسول خدا و امير مؤمنان على و ائمّه عليهم السلام در آن عالم بودند، خداوند متعال از باب منّت بر خلايق آن حضرات را از آن عالم بر اين عالم فرستادند.

به هر حال؛ منّت گاهى فعل، گاهى قول و گاهى شخص است. خداوند متعال منّت نهاد كه حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله را مبعوث كرد كه قرآن كريم مى فرمايد:

«لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ»؛(1)

به حقيقت خداوند بر مؤمنان منّت نهاد؛ آن گاه كه در ميان آنان پيامبرى4.

ص: 169

از خودشان برانگيخت؛ تا آيات او را بر آنان بخواند و آن ها را پاكيزه سازد و كتاب و حكمت بياموزد، گرچه پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.

بنابراين، خداوند متعال بر ما منّت گذاشت كه آن حضرت را در اين عالم قرار داد، و منّت گذاشت كه مبعوث كرد تا ما را به تزكيه و تعليم هدايت كند و هم چنين خواست ائمه عليهم السلام در اين عالم باشند يك منّت، چيزى از آن ها ياد بگيريم منّت ديگرى، آيه اى را براى ما تفسير كنند، منّت ديگرى و به خدمتشان برسيم منّت ديگرى است.

به هر حال، منّت چه فعل باشد و چه شخص از جانب خداوند متعال، لطف است. با استفاده از آيات قرآن كريم به نظر مى رسد كه نهايت غرض خداوند متعال از فرستادن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله يا منّت گذاشتن بر مردم به خاطر ائمه عليهم السلام، هدايت است كه خداوند متعال و اولياى او شناخته بشوند و به توسّط آنان عبادت و بندگى را ياد گيرند و به مقام قرب برسند.

همين معنا در قرآن مجيد نيز آمده است. آن جا كه مى فرمايد:

«بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ»؛(1)

بلكه خداوند متعال بر شما منّت مى نهد كه شما را به سوى ايمان هدايت كرده است.

آرى، غرض، هدايت است؛ هدايت خلايق به توسط انبيا و اوليا. لذا خداوند متعال در آيه مباركه به علّت بعثت اشاره مى كند و مى فرمايد:

«يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ».(2)4.

ص: 170

وقتى انسان از گمراهى بيرون مى آيد كه تزكيه و تعليم بشود. منظور از تزكيه و تعليم، معرفت خداوند متعال و فراگيرى علوم سودمند و منظور از تزكيه نفس، آدم خوب شدن است.

روشن است كه آدم خوب شدن به مكتب وحى منحصر است و در مكتب هاى ديگر خبرى نيست. ادّعا كنندگان در جهل مركب هستند، مگر مى شود انسانِ منقطع از وحى - وحيى كه مكتب اهل بيت عليهم السلام دارد نه مطلق وحى - خوب بشود؟

البته همه وحى ها و همه كتاب هاى آسمانى صحيح هستند و مآلاً همانى مى گويند كه اهل بيت عليهم السلام مى گويند، وگرنه مردم در ضلالت و گمراهى مى ماندند.

پس خداوند متعال بر خلايق منّت گذاشت و ائمه عليهم السلام را از آن عالم به اين عالم آورد تا آن ها را هدايت كنند.

خانه هاى با رفعت و جلالت

فَجَعَلَكُمْ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ؛

و شما را در خانه هايى قرار داد كه رفعت و جلالت دارد و از آن جا نام خدا به گوش ديگران مى رسد.

ائمه عليهم السلام پيش از آن كه چيزى را به ديگران بگويند خودشان عمل مى كردند؛ بلكه آنان قبل از فرشتگان، خداوند متعال را عبادت مى كردند. اين عبارت به اين آيۀ مباركه اشاره دارد كه مى فرمايد:

«فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ * رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ * لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ

ص: 171

أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ»؛(1)

(اين چراغ پرفروغ) در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن داده كه ديوارهاى آن بالا برده شوند و در آن ها نام خدا برده شود و بامداد و شامگاه در آن ها تسبيح او گويند. مردانى كه هيچ تجارت و داد و ستدى آن ها را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداختن زكات غافل نمى كند، آنان از روزى كه در آن، دل ها و ديدگان دگرگون مى شوند، مى ترسند تا خداوند آنان را به بهترين اعمالى كه انجام داده اند پاداش دهد و از فضل خود بر پاداش آنان بيفزايد و خداوند به هر كس كه بخواهد بى حساب روزى مى دهد.

در ذيل آيه بحث است كه آيا مراد از بيت، همان چهار ديوارى هاى گلى و آجرى آن دوران بوده است كه بيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز مثل خانه هاى آن زمان بوده است؟ نه، منظور آن هايى هستند كه درون آن خانه ها زندگى مى كردند.(2) از اين رو در آيه تطهير مى فرمايد:

«إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ»؛(3)

خداوند مى خواهد از شما اهل بيت فقط پليدى را دور كند و كاملاً شما را پاك سازد.

البته امّ سلمه مورد احترام ماست، اما ازواج رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله مشمول آيه تطهير نيستند. چنان كه گذشت.(4)ب.

ص: 172

خانه هاى اهل بيت از ديدگاه روايات

اينك بخشى از رواياتى را كه در ذيل اين آيه مباركه وارد شده است مى آوريم تا معلوم شود كه معناى آيه چيست؟ در مورد چه كسى نازل شده است؟ و چه كسانى مصداق آن هستند؟

امام باقر عليه السلام در ذيل اين آيه مى فرمايد:

هي بيوت الأنبياء وبيت علي منها؛(1)

منظور خانه هاى پيامبران الاهى است كه خانه على عليه السلام از جمله آن هاست.

ممكن است كسى از تعجّب بگويد كه امير مؤمنان على عليه السلام كه از انبيا نبودند، پس چگونه خانه او از خانه هاى پيامبران مى شود؟

عجيب اين كه در ذيل اين آيه در كتاب هاى اهل سنّت آمده است كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اين آيه را قرائت فرمود. مردى برخاست و گفت: اى رسول خدا! كدام خانه ها هستند؟

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

بيوت الأنبياء؛

خانه هاى پيامبران.

ابوبكر برخاست و گفت: آيا بيت على و فاطمه نيز از آن خانه هاست؟

فرمود:

نعم من أفاضلها؛(2)

آرى، از برترين آن خانه هاست.

ص: 173

روايت ديگرى را ابن شهرآشوب نقل مى كند. ابوحمزه ثمالى مى گويد:

لمّا كانت السنة الّتي حجّ فيها أبو جعفر محمّد بن علي عليهما السلام ولقيه هشام بن عبدالملك أقبل الناس ينثالون عليه.

فقال عكرمة: من هذا عليه سيماء زهرة العلم؟! لأجربنّه.

فلمّا مثل بين يديه ارتعدت فرائصه واسقط في يد أبي جعفرٍ عليه السلام وقال:

يابن رسول اللّه! لقد جلست مجالس كثيرة بين يدي ابن عبّاس وغيره، فما أدركني ما أدركني آنفاً!

فقال أبو جعفر عليه السلام: ويلك يا عبيد أهل الشام! إنّك بين يدي «بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ»؛(1)

سالى كه حضرت امام باقر عليه السلام به مكه رفت، هشام بن عبدالملك نيز در مكه بود، مردم پى درپى گرد امام مى آمدند و مسائل خود را مى پرسيدند.

عكرمه گفت: اين كيست كه نور علم از چهره او تابان است؟ بروم او را آزمايش كنم.

همين كه مقابل حضرت ايستاد، چنان لرزه بر اندامش افتاد كه در مقابل آن حضرت ناتوان شد، عرض كرد: اى فرزند رسول خدا! من در مقابل مردان بزرگى نشسته ام، ابن عباس و ديگران را درك نموده ام، ولى آن چه اكنون دچار شدم هيچ وقت براى من پيش نيامده است.

امام باقر عليه السلام فرمود: واى بر تو اى بنده شاميان! تو در مقابل شخصيتى قرار گرفته اى كه «خداوند دستور داده ديوارهاى خانه هاى آن ها بالا رود و نام او در آن ياد شود».9.

ص: 174

به اعتقاد محققان، عكرمه بربرى شاگرد ابن عباس از گروه خوارج و آدم درستى نبوده است. وقتى مى خواست از امام باقر عليه السلام چيزى بپرسد حالتى پيدا كرد و گفت: نزد خيلى از بزرگان رفتم و نشستم، اما اين حالت در من پيدا نشد كه اين جا پيدا شده است.

روايت ديگر در كمال الدين شيخ صدوق رحمه اللّه آمده است. اين روايت را نيز ابوحمزه ثمالى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند. ابوحمزه ثمالى مرد بزرگى بوده كه حتى عامه نيز او را تجليل مى كنند. وى مفسّر بوده و تفسير كاملى داشته است، اما در دسترس نيست.

ابوحمزه مى گويد: امام باقر عليه السلام در حديث مفصّلى فرمود:

إنّما الحجّة في آل إبراهيم، لقول اللّه عزّوجل: «فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً».(1)

فالحجّة الأنبياء وأهل بيوتات الأنبياء حتّى تقوم الساعة، لأنّ كتاب اللّه ينطق بذلك ووصيّة اللّه جرت بذلك في العقب من البيوت الّتي رفعها اللّه تبارك وتعالى على الناس فقال: «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ»

وهي بيوتات الأنبياء والرسل والحكماء وأئمة الهدى؛(2)

همانا حجّت در خاندان ابراهيم عليه السلام است، براى گفتار خداى تعالى كه فرموده: «آل ابراهيم را كتاب و حكمت داديم و به ايشان پادشاهى بزرگى عطا كرديم».

پس مقصود از حجّت، پيامبران و خاندان آن ها تا روز قيامت است؛ زيرا كتابت.

ص: 175

خدا بدان گوياست، سفارش خدا بر اين جارى شده كه (امامت) در نسل خاندانى است كه خداى تعالى آنان را بر مردم برترى داده و فرموده: «در خانه هايى كه خدا دستور داده بالا رود و نام او در آن ها ياد شود...» و آن ها خانه هاى پيامبران، رسولان، حكيمان و امامان هدايت گر است.

در روايت ديگر ابوبصير مى گويد: از امام صادق عليه السلام در مورد اين آيه پرسيدم. فرمود:

هي بيوت النبي صلى اللّه عليه وآله؛(1) منظور، خانه هاى پيامبر است.

روايت ديگرى را محمّد بن فضيل از ابا الحسن عليه السلام نقل مى كند و مى گويد:

از آن حضرت درباره اين آيه پرسيدم. فرمود:

بيوت محمّد ثمّ بيوت علي منها؛(2)

منظور خانه حضرت محمد صلى اللّه عليه وآله، آن گاه خانه حضرت على عليه السلام از آن خانه هاست.

روايت ديگرى در اين زمينه در الكافى آمده است: عبدالرحمان بن ابى ليلى به نقل از پدرش مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

... وَصَلَ اللّه طاعة ولي أمره بطاعة رسوله وطاعة رسوله بطاعته، فمن ترك طاعة ولاة الأمر لم يطع اللّه ولا رسوله وهو الإقرار بما أنزل من عند اللّه عزوجل «خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ»(3)

والتمسوا البيوت الّتي أذن اللّه أن ترفع ويذكر فيها اسمه، فإنّه أخبركم أنّهم «رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا1.

ص: 176

بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ...»(1)؛(2)

... خدا اطاعت ولىّ امر خود را به طاعت رسولش پيوسته و طاعت رسولش را به طاعت خودش. پس هر كس از واليان امر اطاعت نكند خدا و رسولش را اطاعت نكرده و همان اقرار به آن چه از طرف خداى متعال نازل گشته كه فرموده است «زينت خود را در هنگام رفتن به مسجد، با خود برداريد» و بجوييد خانه هايى را كه خدا دستور داده رفعت گيرند و نامش در آن ها برده شود، زيرا خدا به شما خبر داده كه آن ها «مردانى هستند كه هيچ تجارت و داد و ستدى ايشان را از ياد خدا...

باز ندارد...».

قتاده از مفسّران بزرگ اهل سنّت است، آنان بعد از «صحابه» رتبه اى به نام «تابعين» دارند كه قتاده، ضحّاك، مقاتل، مجاهد و عكرمه از آن جمله هستند.

قتاده مى گويد: خدمت امام باقر عليه السلام رسيدم. آن حضرت فرمود:

من أنت؟

تو كيستى؟

عرض كردم: قتادة بن دعامه بصرى.

فرمود:

أنت فقيه أهل البصرة؟

تو فقيه بصرى ها هستى؟

گفتم: آرى.

عجيب است كه در روايتى آمده كه روزى امام باقر عليه السلام در سفرى به شام رفته بودند، بزرگ نصارا از حضرت پرسيد: شما از علماى مسلمانان هستيد؟2.

ص: 177

امام باقر عليه السلام فرمود:

لست من جُهّالهم؛(1)

من از نادانان آنان نيستم.

اين سخن خيلى معنا دارد. در اين حديث، حضرت از قتاده پرسيد: تو فقيه اهل بصره هستى؟

گفت: آرى.

امام باقر عليه السلام فرمود:

ويحك يا قتاده! إنّ اللّه جلّ وعزّ خلق خلقاً من خلقه فجعلهم حججاً على خلقه، فهم أوتاد في أرضه، قُوّامٌ بأمره، نجباء في علمه اصطفاهم قبل خلقه أظلّة عن يمين عرشه.

قال: فسكت قتادة طويلاً. ثمّ قال: أصلحك اللّه! واللّه لقد جلست بين يدي الفقهاء وقدّام ابن عبّاس، فما اضطرب قلبي قدّام واحد منهم ما اضطرب قدّامك.

قال له أبو جعفر عليه السلام: ويحك أتدري أين أنت؟ بين يدي «بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ * رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ»

فأنت ثَمَّ، ونحن اولئك.

فقال له قتادة: صدقت واللّه جعلني اللّه فداك، واللّه ما هي بيوت حجارة ولا طين...؛(2)

واى بر تو اى قتاده! به راستى خداوند گروهى از بندگان خويش را بر خلق خود4.

ص: 178

حجّت قرار داده است، آن ها پايه ها و استوانه هاى زمين به امر خدا و برگزيدگان علم خدا هستند، خدا آن ها را پيش از آفرينش مردم برگزيده كه سايه هايى در طرف راست عرش خدا بودند.

قتاده مدتى سكوت كرد، سپس گفت: خدا به شما خير دهد! من در مقابل فقهاى زيادى و پيش ابن عباس نشسته ام، هيچ وقت دلم نتپيده آن سان كه هم اكنون دلم مى تپد.

امام باقر عليه السلام فرمود: واى بر تو، مى دانى كجا هستى؟ تو در مكانى هستى كه «در خانه هايى كه خداوند دستور داده كه ديوارهاى آن بالا برده شوند و در آن ها نام خدا ياد شود و بامداد و شامگاه در آن ها تسبيح او گويند. مردانى كه هيچ تجارت و داد و ستدى آن ها را از ياد خدا، برپا داشتن نماز و پرداختن زكات غافل نمى كند» تو در چنين جايى هستى و ما آن ها هستيم.

قتاده گفت: راست مى فرماييد، خدا مرا فداى شما كند، اين خانه از گل و سنگ نيست....

روايت ديگر در نهج البلاغه آمده است كه وقتى امير مؤمنان على عليه السلام اين آيه را خواندند فرمودند:

وإنّ للذكر لأهلاً أخذوه من الدنيا بدلاً فلم تشغلهم تجارة ولا بيع عنه، يقطعون به أيّام الحياة ويهتفون بالزّواجر عن محارم اللّه في أسماع الغافلين ويأمرون بالقسط ويأتمرون به وينهون عن المنكر ويتناهون عنه.

فكأنّما قطعوا الدنيا إلى الآخرة وهم فيها فشاهدوا ما وراء ذلك، فَكَأَنَّما اطّلعوا غيوب أهل البرزخ في طول الإقامة فيه وحقّقت القيامة عليهم عداتها فَكَشفوا غطاء ذلك لأهل الدنيا، حتّى كأنّهم يرون ما لا يَرَى الناس

ص: 179

ويسمعون ما لا يسمعون؛(1)

براى ذكر جماعتى هستند كه آن را به جاى دنيا براى خود اختيار كرده اند، هيچ تجارت و كسب و كارى آن ها را از ذكر خدا غافل نمى كند. در هنگام زندگى به آن مشغول مى گردند و در گوش غافلان حرام هاى خدا را مى خوانند و آن ها را از كردار زشت باز مى دارند.

آن ها مردم را به عدالت دعوت مى كنند و خود هم به آن عمل مى نمايند، از منكر نهى مى نمايند و خود هم از كار زشت دست مى كشند، آن ها از دنيا بريده اند و متوجه جهان آخرت شده اند.

آن ها خود را در جهان آخرت مشاهده مى كنند و ماوراء دنيا را مى نگرند، گويا آن ها از اهل برزخ اطلاع دارند و از طول اقامت آن ها در آن جا خبر دارند، آن ها به وعده هاى قيامت يقين دارند و اسرار آن را براى اهل دنيا بيان مى كنند. آن جماعت چيزهايى مشاهده مى كنند كه ديگران از درك آن عاجز هستند، و آن ها سخن هايى مى شنوند كه ديگران از شنيدن آن ناتوان هستند.

آرى، ائمه عليهم السلام كسانى هستند كه خداوند متعال منّت گذاشت و آن ها را به اين عالم فرستاد.(2) اما اين كه چرا خانه على و زهرا عليهما السلام از خانه هاى پيامبران شمرده شده؟ چون تمام آن چه در آن خانه ها بوده در اين خانه وجود داشته و از اين جا منتشر شده، بلكه مطالبى اين جا بوده كه آن جاها نبوده، و لذا فرمودند: «من أفاضلها».ه.

ص: 180

پيمان الاهى

وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَيْكُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلاَيَتِكُمْ...؛

و خداوند، صلواتِ بر شما و دوستى شما را - كه ما را بدان ممتاز ساخت -....

آن چه كه تا كنون خوانديم، جعل خداوند متعال نسبت به اهل بيت عليهم السلام بود. اينك جعل خداوند متعال نسبت به اهل ولايت است.

خداوند متعال در آن عالم بر ربوبيت خود، نبوّت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ولايت ائمه عليهم السلام اخذ ميثاق كرده است.

اين موضوع از امور مربوط به عالم غيب است. ما هرگز نمى توانيم با عقل هاى ناقص و كوتاه خود درباره آن چيزى بگوييم، بايد از طريق رواياتى كه از ائمه عليهم السلام وارد شده كه با همۀ عوالم ارتباط و بر همۀ عوالم احاطه دارند چيزى بفهميم. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:

«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ * أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ»؛(1)

و (به ياد آور) زمانى كه پروردگارت از صلب فرزندان آدم، ذريه و نسل آن ها را برگرفت و آن ها را بر خودشان گواه ساخت كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند:

آرى، گواهى مى دهيم كه مبادا در روز قيامت بگوييد: ما از اين امر غافل بوديم يا بگوييد: همانا پدران ما پس از اين شرك ورزيدند و ما نيز فرزندان بعد از آن ها بوديم، آيا ما را به آن چه باطل گرايان انجام دادند مجازات مى كنى؟

ص: 181

در ذيل اين آيه مباركه روايات فراوانى از ائمه عليهم السلام رسيده است. در واقع قضيّه اخذ ميثاق، اقامه حجّت از ناحيه خداوند متعال بر همه خلايق است؛ نسبت به ربوبيت خداوند متعال، رسالت، رسول خدا و ولايت اهل بيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله.

البته درباره آن عالم بحث فراوان و پرسش هاى بسيارى مطرح شده است، از جمله:

آيا عالَمى به عنوان عالم ارواح پيش از اين عالم وجود داشته است؟

آيا ارواح پيش از اجساد خلق شده اند؟

آيا ارواح در آن عالم داراى عقل و درك بودند كه از آن ها پيمان گرفته بشود؟

آيا مراد از اين اقرار، اقرار زبانى است كه از آن به «لسان ملكوتى» تعبير مى كنند؟

آيا بعد از خلقت حضرت آدم از ذريه او پيمان گرفته شده است؟

سيّد مرتضى رحمه اللّه در مورد عالم ذَر در كتاب الأمالى مى نويسد:

وقد ظنّ بعض من لا بصيرة له ولا فطنة عنده أنّ تأويل هذه الآية إنّ اللّه سبحانه استخرج من ظهر آدم عليه السلام جميع ذريّته وهم في خلق الذرّ، فقرّرهم بمعرفته وأشهدهم على أنفسهم.

وهذا التأويل مع أنّ العقل يبطله ويحيله ممّا يشهد ظاهر القرآن بخلافه، لأنّ اللّه تعالى قال: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ»

ولم يقل: من آدم، وقال:

«مِنْ ظُهُورِهِمْ»

ولم يقل: من ظهره، وقال: «ذُرِّيَّتَهُمْ»

، ولم يقل: ذريته.

ثمّ أخبر تعالى بأنّه فعل ذلك لئلّا يقولوا [يوم القيامة]: إنّهم كانوا عن هذا غافلين أو يعتذروا بشرك آبائهم وأنّهم نشؤا على دينهم وسنّتهم، وهذا يقتضي أنّ الآية لم تتناول ولد آدم عليه السلام لصلبه، وأنّها إنّما تناولت من كان له آباء مشركون....(1)7.

ص: 182

برخى از متعصّبان اهل سنّت با توجّه به اين كلام، تصوّر كرده اند كه سيّد مرتضى رحمه اللّه عالم ذر را منكر شده، و شايد برخى از شيعه نيز اين گونه تصوّر كنند.

ما اين موضوع را در جايى بحث و آن را بررسى كرده ايم.(1) مطلب ديگر اين كه اگر آن عالم وجود داشته و اگر به واقع اقرارى بوده، آيا اين ميثاق حقيقتاً با اين آيه و امثال آن و تمثيلات و تشبيهاتى مثل «إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها»(2) ثابت مى شود؟

اين مطلب از بيان سيد مرتضى رحمه اللّه استفاده مى شود و برخى از معاصرين بزرگ ما نيز اين نظر را دارند.

كوتاه سخن اين كه ولايت اهل بيت در كنار رسالت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ربوبيت خداوند متعال به نحو ميثاق از مردم اخذ شده است؛ يعنى با ذريه حضرت آدم عليه السلام قرار داد شده است.

البته اين قرار داد در كتاب هاى اهل سنّت نيامده است؛ گرچه نسبت به ربوبيت خداوند متعال و رسالت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در منابع آن ها روايت آمده است.

قرآن كريم در آيه مباركه اى مى فرمايد:

«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا»؛(3)

از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم بپرس.

پيش تر اشاره شد كه در كتاب هاى اهل سنّت آمده است كه همۀ پيامبران گذشته مأمور بودند كه ولايت اهل بيت عليهم السلام را به مردم ابلاغ كنند، و اين ابلاغ جزء برنامه آن ها بوده است. در روايتى آمده: ابن مسعود مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله5.

ص: 183

فرمود:

أتاني ملك فقال: يا محمّد! «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا»

على ما بعثوا؟

قلت: على ما بعثوا؟

قال: على ولايتك وولاية علي بن أبي طالب؛(1)

فرشته اى نزد من آمد و گفت: اى محمد! «بپرس كسانى را كه پيش از تو فرستاديم از فرستادگان ما» بر آن چه مبعوث شده اند؟

من گفتم: بر چه مبعوث شده اند؟

گفت: بر ولايت تو و ولايت على بن ابى طالب.

امّا در منابع و تفاسير ما روايات فراوانى در ذيل همين آيه مباركه به ويژه در تفسير كنز الدقائق آمده است. در روايتى مى خوانيم:

إنّ النبي صلى اللّه عليه وآله قاله ليلة أسري به إلى السماء: جمع اللّه بينه وبين الأنبياء، ثمّ قال له: سلهم يا محمّد! على ماذا بعثتم؟

فقالوا: بعثنا على شهادة أن لا إله إلّااللّه والإقرار بنبوّتك، والولاية لعلي بن أبي طالب؛

در شب معراج پيامبر با پيامبران ديگر ديدار كرد.

خداوند به او فرمود: اى محمّد! از آنان بپرس براى چه فرستاده شدند؟

پاسخ دادند: بر شهادت «لا إِلَهَ إِلاَّ اللّهُ»، اعتراف به پيامبرى تو و ولايت على بن ابى طالب فرستاده شديم.4.

ص: 184

در روايت ديگرى محمّد بن فضيل گويد: ابوالحسن عليه السلام فرمود:

ولاية علي مكتوبة في جميع صحف الأنبياء، ولم يبعث اللّه رسولاً إلّابنبوّة محمّد ووصيّه علي عليه السلام؛(1) ولايت على عليه السلام در كتاب هاى پيامبران نوشته شده، خداوند هرگز پيامبرى را مبعوث نكرده مگر با اقرار به نبوّت محمّد و وصى او على صلوات اللّه عليهما.

صلوات يعنى چه؟

ما مى گوييم: «اللهمّ صلّ على محمّد وآل محمّد». اين چه ربطى به عالم ميثاق دارد؟ آيا اين هم جزء ميثاق بوده است؟

شيخ صدوق رحمة اللّه عليه در معانى الاخبار بابى را تحت عنوان «معنى الصلاة على النبي صلى اللّه عليه وآله» گشوده است. در آن جا روايتى را از امام كاظم عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

من صلّى على النبي صلى اللّه عليه وآله فمعناه إنّي أَنَا على الميثاق والوفاء الّذي قبلت حين قوله: «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى»؛(2)

كسى كه بر پيامبر صلى اللّه عليه وآله درود فرستد به اين معناست كه من برهان ميثاق و پيمان و وفايى هستم كه پيش تر بودم كه خداوند فرمود: «آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: بلى».

بنابراين روايات در آن عالم بر ولايت ائمه عليهم السلام از ما پيمان گرفته شده و اين كه ما در اين عالم به آنان صلوات مى فرستيم؛ يعنى به آن چه كه در آن جا قرار گذاشتيم، در اين جا پايبند هستيم.

ص: 185

در واقع صلوات فرستادن اعلان ميثاقى است كه در آن عالم بسته ايم و عهدى است كه در آن جا داشته ايم.

بنابراين، با تمام قوّت و جرأت مى گويم كه صلوات فرستادن شعار است، و به خصوص، بلند صلوات فرستادن و هر كسى كه با اين سخن مخالفت بكند از اين خصوصيّاتى كه ذكر شد غافل است.

اصولاً، مخالفت با صلوات فرستادن و ذكر رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله سيرۀ دشمنان اهل بيت بوده و بر اين موضوع شواهد تاريخى نيز داريم.

عبداللّه بن زبير مى خواست چند صباحى بر مردم رياست كند، امّا با وجود اهل بيت عليهم السلام نمى توانست به هدف خود برسد، او در دو جبهه مى جنگيد؛ در جبهه اى با بنى اميه و در جبهه ديگر با اهل بيت عليهم السلام. از اين رو «خسر الدنيا والآخره» شد و از دو طرف ضربه خورد.

در تاريخ نوشته اند: عبداللّه بن زبير در مدت كوتاه رياست خويش، در خطبه هاى نماز جمعه مدتى اسم پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را نمى آورد و مى گفت: نام بردن از او باعث قوّت بنى هاشم مى شود.(1) دليل آن روشن است؛ چرا كه ناگزير وقتى نام پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را در خطبه مطرح كند با تجليل و صلوات مخاطبان رو به رو خواهد شد.

همين داستان را منصور دوانيقى نيز پياده كرد. آن گاه كه منصور به حكومت رسيد علويان عليه او قيام كردند، در زمان سختى رياست مى كرد. او نه فقط نام نامى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را از خطبه هاى نماز جمعه حذف كرد؛ بلكه دستور داد به رغم انف علويان دو بزرگِ تيم و عدى؛ يعنى ابوبكر و عمر را نيز در خطبه ياد كنند.(2)4.

ص: 186

اين بدعت يعنى نام بردن اسامى شيخين و غير شيخين در خطبه ها از زمان منصور مانده و هدف او كوچك كردن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بود تا با ولايت مبارزه كند.

پيمان بر ولايت در روايات

روايات فراوانى نقل شده كه ولايت نيز جزء عهد و قرار و ميثاق ما در عالم ذر بوده است. در روايتى آمده كه داوود رقّى مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

فلمّا أراد أن يخلق الخلق نثرهم بين يديه فقال لهم: من ربّكم؟

فأوّل من نطق رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وأمير المؤمنين والأئمّة صلوات اللّه عليهم فقالوا: أنت ربّنا.

فحمّلهم العلم والدين، ثمّ قال للملائكة: هؤلاء حملة ديني وعلمي واُمنائي في خلقي وهم المسئولون.

ثمّ قال لبني آدم: أقرّوا للّه بالربوبيّة ولهؤلاء النفر بالولاية والطاعة.

فقالوا: نعم ربّنا أقررنا.

فقال اللّه للملائكة: اشهدوا.

فقالت الملائكة: شهدنا على أن لا يقولوا غداً: «إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ * أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ».(1)

يا داوود! ولايتنا مؤكّدةٌ عليهم في الميثاق؛(2)

هنگامى كه خداوند خلق را آفريد به آنان فرمود: پروردگار شما كيست؟

ص: 187

نخستين گوينده رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و اميرالمؤمنين و ائمه عليهم السلام بودند كه گفتند: تويى پروردگار ما.

پس دين و دانشش را به آن ها وانهاد.

سپس به فرشتگان فرمود: اينان حاملان دين و علم من و امينانم بر خلقم، و آنان مسئول هستند.

سپس به فرزندان آدم فرمود: براى خدا به پروردگارى اقرار كنيد، و براى اينان به ولايت و فرمانبردارى.

گفتند: پروردگارا! ما اقرار كرديم.

پس خدا به فرشتگان فرمود: گواه باشيد.

فرشتگان گفتند: گواهيم بر اين كه فردا نگويند: «راستى ما از اين بى خبر بوديم، يا بگويند: همانا پدران ما پيش از اين مشرك بودند، و ما فرزندان ناتوانى بوديم پس از آن ها، آيا ما را بدان چه باطل گرايان كردند عذاب مى نمايى».

اى داوود! ولايت ما در ميثاق بر آن ها مؤكد شده است.

روايت ديگر را حمران چنين نقل مى كند: امام باقر عليه السلام فرمود:

إنّ اللّه تبارك وتعالى حيث خلق الخلق خلق ماءً عذباً وماء مالحاً اجاجاً، فامتزج الماءان، فأخذ طيناً من أديم الأرض فعركه عركاً شديداً، فقال لأصحاب اليمين وهم كالذر يدبّون: إلى الجنّة بسلام، وقال لأصحاب الشمال: إلى النّار ولا أبالي.

ثمّ قال: «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ».(1)

ثمّ أخذ الميثاق على النبيّين فقال: ألست بربّكم وأنّ هذا محمّد رسول اللّه2.

ص: 188

وأنّ هذا علي أمير المؤمنين؟

قالوا: بلى.

فثبتت لهم النبوّة وأخذ الميثاق عَلى اولي العزم. إنّني ربّكم ومحمّد رسولي وعلي أمير المؤمنين وأوصياؤه من بعده ولاة أمري و خزّان علمي، وأنّ المهدي انتصرُ به لديني وأظهر به دولتي وانتقم به من أعدائي واعبد به (يعني بسببه) طوعاً وكُرهاً.

قالوا: أقررنا يا ربّ وشهدنا...؛(1)

هنگامى كه خداوند متعال مخلوقات را خلق كرد، آب شيرين و گوارا و آب تلخى نيز آفريد و آن ها را به هم ممزوج كرد، بعد مقدارى خاك از روى زمين برداشت و آن را نرم نمود، سپس به آن قسمت كه در طرف راست حركت مى كردند فرمود: شما به طرف بهشت برويد!

بعد از اين متوجّه طرف چپ شد و فرمود: شما هم به طرف دوزخ برويد.

بعد فرمود: «آيا من خداى شما نيستم؟ گفتند: آرى، گواهى مى دهيم، ما از اين جهت از شما گواهى گرفتيم كه شما روز قيامت نگوييد: ما از اين موضوع غافل بوديم».

سپس از آن ها درباره پيامبران پيمان گرفت و فرمود: آيا من خداى شما نيستم و محمد پيامبر من و على امير مؤمنان نيست؟

گفتند: چرا گواهى مى دهيم.

در اين جا نبوّت براى آن ها ثابت شد و براى پيامبران اولوالعزم از آن ها پيمان گرفته شد و آن ها اقرار كردند كه خداوند پروردگار ما، محمد رسول او، على امير مؤمنان و اوصياى بعد از او واليان امور هستند.3.

ص: 189

آنان خازنان علم خدا هستند و من به وسيله مهدى دين خود را يارى مى كنم و دولت خود را به دست او آشكار مى گردانم و از دشمنانم به وسيله او انتقام مى گيرم و به سبب او از روى ميل و اكراه عبادت مى شوم.

آن ها گفتند: پروردگارا! اقرار كرديم و شهادت داديم....

دقت كنيد! بعد از اين كه پيامبران اقرار كردند تازه نبوتشان ثابت شد، و چون به ولايت اقرار كردند آن وقت نبوّت آنان به امضا رسيد؛ حتى پيامبران اولوالعزم و اين روايت براى كسانى كه در افضليّت ائمه معصومين عليهم السلام از پيامبران اولوالعزم تأمّل دارند، قابل توجّه است.

روايت ديگرى را امام باقر عليه السلام از پدر بزرگوارش و از جدّ والامقامش نقل مى كند و مى فرمايد:

إنّ رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله قال لعلي عليه السلام: أنت الّذي احتجّ اللّه بك في ابتدائه الخلق حيث أقامهم أشباحاً، فقال لهم: ألست بربّكم؟

قالوا: بلى.

قال: ومحمّد رسولي؟

قالوا: بلى.

قال: وعلي بن أبي طالب وصيّي؟

فأبى الخلق جميعاً إلّااستكباراً وعتوّاً من ولايتك إلّانفر قليل وهم أقلّ القليل وهم أصحاب اليمين؛(1)

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به على عليه السلام فرمودند: تو كسى هستى كه خداوند در روز نخستين خلقت به تو احتجاج كرد و در آن هنگام همه به صورت اشباح بودند.8.

ص: 190

خداوند فرمود: آيا من پروردگار شما نيستم؟

گفتند: آرى، شما پروردگار ما هستيد.

فرمود: آيا محمد، رسول من نيست؟

گفتند: آرى، او رسول است.

فرمود: آيا على امير مؤمنان نيست؟

در اين جا همه تكبر و خودخواهى كردند و ولايت تو را نپذيرفتند، مگر گروه اندكى كه آن ها نيز بسيار اندكند و آن ها اصحاب يمين هستند.

روايت ديگر را شيخ طوسى رحمه اللّه نقل مى كند. وى دعايى را از امام صادق عليه السلام بعد از نماز روز غدير نقل مى كند كه در آن دعا آمده است:

ومننت علينا بشهادة الإخلاص لك بموالاة أوليائك الهداة من بعد النذير المنذر والسراج المنير، وأكملت الدين بموالاتهم والبرائة من عدوّهم، وأتممت علينا النعمة الّتي جددت لنا عهدك، وذكرتنا ميثاقك المأخوذ منّا في مبتدأ خلقك إيّانا، وجعلتنا من أهل الإجابة، وذكرتنا العهد والميثاق ولم تنسنا ذكرك، فإنّك قلت: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى»

. اللهم بلى شهدنا بمنّك ولطفك بأنّك أنت اللّه لا إله الّا أنت ربّنا، ومحمدٌ عبدك ورسولك نبيّنا، وعلي أمير المؤمنين والحجّة العظمى وآيتك الكبرى والنبأ العظيم الّذي هم فيه مختلفون....(1)

اينك روايتى را مى آوريم كه در كتاب هاى شيعه و سنّى آمده است. جابر مى گويد: امام باقر عليه السلام به من فرمود:

يا جابر! لو يعلم الجُهّال متى سمّيَ أمير المؤمنين علي لم ينكروا حقّه.9.

ص: 191

قال: قلت: جعلت فداك، متى سمّي؟

فقال لي: قوله: «إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ»

إلى «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ»

وأنّ محمّداً نبيّكم رسول اللّه، وأنّ عليّاً أمير المؤمنين.

قال: ثمّ قال لي: يا جابر! هكذا واللّه جاء بها محمّد صلى اللّه عليه وآله؛(1) اى جابر! اگر نادانان اين امّت بدانند چه وقت على، اميرالمؤمنين ناميده شده، آن را انكار نمى كردند.

عرض كردم: قربانت گردم، چه وقت بدين نام، ناميده شد؟

فرمود: به دليل آيه اى كه خداوند بر محمّد صلى اللّه عليه وآله نازل نمود و هنگامى كه پروردگارت از فرزندان آدم پيمان گرفت «آيا من پروردگار شما نيستم» و محمّد، پيامبر شما و على، اميرالمؤمنين است....

البته در اين زمينه روايات فراوانى نقل شده است و هر روايتى نورانيّت و خاصيّت خاص خود را دارد.

صلوات، همان تجديد عهد

بنابر آن چه بيان شد صلوات تجديد عهد، تأكيد بر ميثاق و وفا به آن قرار در آن عالَم است. اين خاصيّت صلوات فرستادن است و معناى صلوات فرستادن بر حسب روايات گذشته همين است.

ص: 192

دشمنان اهل بيت و مبارزه با شعائر

در طول تاريخ چند چيز شعار بوده و دشمنان با اين شعارها مبارزه كرده اند.

يكى از اين شعارها همين صلوات فرستادن است. طبق سندهاى صحيح اهل سنّت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله صيغه صلوات را معيّن فرموده اند كه به چه لفظى صلوات بفرستيد.

در حديثى آمده كه امير مؤمنان على عليه السلام فرمود: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لا تصلّوا علي صلاة مبتورة، بل صلوا إلي أهل بيتي، ولا تقطعوهم، فإنّ كلّ نسب وسبب يوم القيامة منقطع إلّا نسبي [و سببي]؛(1)

براى من صلوات ناقص و ناتمام نفرستيد، بلكه بر اهل بيت من نيز صلوات بفرستيد و آنان را از من جدا نكنيد، همانا هر سبب و نسبى روز قيامت قطع مى گردد مگر سبب و نسب من.

البته اهل سنّت با اين گونه احاديث به گونه ديگر رفتار مى كنند كه:

اوّلاً عملاً به آن نحوى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرموده اند، انجام نمى دهند.

ثانياً پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند بدون صلوات بر آل من، صلوات نفرستيد، آنان در مقابل اين صيغه و متنى كه خودشان روايت مى كنند، حديث جعل كردند و متن هاى ديگرى براى صلوات درست نمودند.

يعنى با انواع مبارزه، صلوات فرستادن را منع مى كنند، و اين قوى ترين قرينه بر تأثير صلوات و رمز و شعار بودن آن است.

طبق تحقيقات انجام يافته، رفتار دشمن با اذان نيز در طول تاريخ اين گونه بوده

ص: 193

است كه در هر جايى كه دشمنان اهل بيت عليهم السلام سيطره پيدا كردند اذان را تغيير دادند. وقتى شكست خوردند و ورق برگشت باز اذان به حال سابق خود برگشت.

آنان با جمله «حي على خير العمل» نيز مبارزه كردند، چون مى دانند كه معناى «حي على خير العمل» ولايت است.

از طرفى، آنان با اسم گذارى نيز مبارزه كرده اند؛ زمانى با اسامى على، فاطمه، حسن، حسين و جعفر شديداً مبارزه بوده است. وقتى حكومتشان ضعيف شد متزلزل شدند دوباره وضعيّت عوض شد.

انگشتر در دست راست كردن نيز شعار است، با آن نيز مبارزه كردند.

زمخشرى مى گويد:

أوّل من تختم باليسار معاوية؛(1)

نخستين كسى كه انگشتر در دست چپ كرد، معاويه بود.

اين موارد مدرك دارند، حتى در كيفيت پيچيدن عمامه نيز با پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام مبارزه كردند.

هم اكنون نيز با لقب آن حضرت «اميرالمؤمنين» مبارزه مى كنند، و اين لقب والا در راديو و تلويزيون خيلى كم تر گفته مى شود، چرا؟

آرى، اين كارها يا از روى جهل و نادانى و عدم التفات و يا - خداى ناكرده - به جهت ديگرى است.

از جمله شواهد ما بر شعار بودن صلوات فرستادن روايتى است كه مى فرمايد:

صلوات موجب زدودن نفاق مى شود. در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:5.

ص: 194

ارفعوا أصواتكم بالصلاة عليّ، فإنّها تذهب بالنفاق؛(1)

با صداى بلند صلوات بفرستيد؛ زيرا كه آن نفاق را از بين مى برد.

آن گاه اين روايت را به رواياتى ضميمه كنيد كه مى فرمايد: دشمنى اهل بيت عليهم السلام علامت نفاق است. اين روايات را شيعه و سنّى نقل كرده اند.

پيش تر گذشت كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به بريده فرمود:

أنافقت يا بريدة؟!

اى بريده! آيا منافق شده اى؟

بريده معذرت خواهى كرد، توبه نمود و با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله تجديد بيعت كرد و گفت: من دوباره اسلامم را تجديد مى كنم و از اين ساعت به بعد، على بهترين مردم نزد من است.(2) آرى، بايد از شعارها محافظت كرد.

چگونگى صلوات فرستادن

بنابر آن چه گذشت صلوات فرستادن رمز ولايت است و اين صلوات صيغه خاصّى دارد.

در اين زمينه بزرگان اهل سنّت - كه هر كدام از اين ها به مراتب از شيخين اعلم هستند - و جاى شگفتى است كه چرا اين ها خودشان را خدمتگزار آن ها قرار داده اند؟!! - رواياتى نقل كرده اند.

عبدالرزّاق، ابن ابى شيبه، احمد بن حنبل، عبد بن حُميد، بخارى، مسلم، ابوداوود، ترمذى و نسائى از كعب بن عجره چنين روايت مى كنند:

ص: 195

قال رجل: يا رسول اللّه! أمّا السلام عليك فقد علمناه، فكيف الصلاة عليك؟

قال: قولوا: اللهمّ صلّ على محمّد وعَلى آل محمّد كما صلّيت على آل إبراهيم إنّك حميدٌ مجيد.

اللهمّ بارك على محمّد وعَلى آل محمّد كما باركت على آل إبراهيم إنّك حميدٌ مجيدٌ؛(1)

مردى گفت: اى رسول خدا! به ما آموخته ايد كه چگونه بر شما سلام كنيم، ولى چگونه بر شما درود بفرستيم.

فرمود: بگوييد:

اللّهمّ صلّ على محمّد و على آل محمّد كما صلّيت على إبراهيم وآل إبراهيم إنّك حميد مجيد....

آنان احاديث بخارى و مسلم در دو كتاب موسوم به صحيحين را واجب العمل مى دانند، پس چرا به حديث كيفيّت صلوات كه روايت كرده اند، عمل نمى كنند؟

عجيب اين كه ابن حجر مكّى در الصواعق المحرقه آورده كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

لا تصلّوا عليّ الصّلاة البتراء.

قيل: يا رسول اللّه! وما الصّلاة البتراء؟5.

ص: 196

1- . الدرر المنثور: 5/216، المصنف، صنعانى: 2/212، حديث 3105، المصنف، ابن أبى شيبه: 2/390، حديث 336، مسند، احمد بن حنبل: 3/47 و 4/241، منتخب مسند عبد بن حميد: 144، حديث 368، سنن ترمذى: 1/301-302، حديث 482، السنن الكبرى، نسائى: 3/47 و 49، صحيح بخارى: 4/118 و 6/27، سنن ابن ماجه: 1/293، حديث 904، فتح القدير: 4/303، فتح البارى: 11/129، تحفة الاحوذى: 2/492، مسند ابن جعده: 4، فضل الصّلاة على النبي، جهضمى: 55، السنن الكبرى، نسائى: 1/382، حديث 1211، مسند أبى يعلى: 2/21، حديث 24، صحيح ابن حبّان: 5/287، المعجم الصغير: 1/75، و 86، المعجم الأوسط: 3/91 و 92 و 215 و 4/378، المعجم الكبير: 17/250 و 19/124 و 126، كنز العمّال: 2/275.

قال: تقولون: «اللّهم صلّ على محمّد» وتمسكون. بل قولوا: «اللّهم صلّ على محمد وعلى آل محمّد»؛(1)

بر من صلوات و درود «بتراء» نفرستيد.

پرسيدند: درود «بتراء» كدام است؟

فرمود: درودى است كه شما مى گوييد: «اللهمّ صلّ على محمّد» و پس از آن، از بردن نام خاندان من، خوددارى مى كنيد، بلكه بگوييد: «اللهمّ صلّ على محمد و على آل محمد».

اصلاً صلوات فرستادن بدون ذكر اهل بيت صلوات نيست و از آن نهى شده است.

معلوم شد كه صلوات فرستادن به ميثاق و اصل ولايت اهل بيت عليهم السلام چه ارتباطى دارد. و نيز معلوم شد، صلوات جز جنبه شعار بودن و اعلان وفا به آن ميثاق و عهد، آثار و بركات ديگرى نيز دارد.

حلال زادگان

... طِيباً لِخَلْقِنَا، وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا، وَ تَزْكِيَةً لَنَا، وَ كَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا؛

... موجبِ پاكيزگى آفرينش ما، طهارت جان هاى ما، تزكيه ما و كفّاره گناهانِ ما قرار داد.

آرى، حبّ اهل بيت عليهم السلام علامت طيب ولادت و باعث از بين رفتن گناهان - حتى گناهان كبيره - است.

علامه مجلسى رحمه اللّه در بحار الأنوار بابى را تحت اين عنوان گشوده است كه:

«باب أنّ حبّهم عليهم السلام علامة طيب الولادة وبغضهم علامة خبث الولادة».

ص: 197

اينك برخى از روايات را در اين زمينه نقل مى كنيم:

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در حديثى فرمود:

من أحبّنا أهل البيت فليحمد اللّه على أوّل النعم.

قيل: وما أوّل النعم؟

قال: طيب الولادة، ولا يحبّنا إلّامن طابت ولادته؛(1)

هر كس ما خاندان را دوست دارد خدا را به نخستين نعمت سپاس گويد.

عرض شد: نخستين نعمت كدام است؟

فرمود: حلال زادگى، ما را جز حلال زاده دوست نمى دارد.

در روايت ديگرى آمده كه امام باقر عليه السلام فرمود:

من أصبح يجد برد حبّنا على قلبه فليحمد اللّه على بادىء النعم.

قيل: وما بادىء النعم؟

قال: طيب المولد؛(2)

هر كس صبح كند و دوستى ما را در قلب خود بيابد خدا را بر ابتداى نعمت سپاس گويد.

عرض كردند: ابتداى نعمت كدام است؟

فرمود: حلال زادگى.

در روايت ديگرى پيامبر خدا به امير مؤمنان على فرمود:

يا علي! من أحبّني وأحبّك وأحبّ الائمّة من ولدك فليحمد اللّه على طيب4.

ص: 198

مولده، فإنّه لا يحبّنا إلّامؤمن طابت ولادته، ولا يبغضنا إلّامن خَبُثَتْ ولادته؛(1)

اى على! هر كس من، تو و پيشوايان از فرزندان تو را دوست بدارد خدا را بر حلال زادگى سپاس گويد؛ زيرا كه جز مؤمن حلال زاده ما را دوست نمى دارد و جز انسان حرام زاده ما را دشمن نمى دارد.

البته اين روايات به ما اختصاص ندارد؛ بلكه اهل سنّت نيز در اين زمينه روايات زيبايى نقل كرده اند. عبادة بن الصّامت مى گويد:

كنّا نبور أولادنا بحُبّ علي بن أبي طالب، فإذا رأينا أحدهم لا يحبّ علي بن أبي طالب علمنا أنّه ليس منّا وأنّه لغير رشدة؛(2)

ما فرزندانمان را به مهر على بن ابى طالب عليهما السلام آزمايش مى كنيم و انتخاب مى نماييم كه بفهميم كه فرزندان خودمان هستند يا اين زن جاى ديگرى رفته است.

گرچه برخى از اشخاص اين احاديث را تحريف كرده و واژۀ «نبور» را «بنور» و «أبناءنا» را به «ايماننا» دگرگون ساخته و گفته:

كنّا بنور إيماننا نحبّ علي بن أبي طالب؛(3)

ما به نور ايمانمان على بن ابى طالب را دوست مى داريم.

اين سخن خوبى است، اما تحريف شده است.0.

ص: 199

آثار ديگر صلوات

صلوات فرستادن بر پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام آثار و بركات ديگرى نيز دارد، كه در اين زمينه روايات بسيارى وارد شده كه برخى از آن ها از شخص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نقل شده است.

در روايتى حضرت امام رضا سلام اللّه عليه مى فرمايد:

من لم يقدر على ما يكفّر به ذنوبه فليكثر من الصّلاة على محمّد وآله، فإنّها تهدمُ الذنوب هدماً؛(1)

اگر كسى قادر نيست كارهايى انجام بدهد كه گناهانش از ناحيه خداوند متعال مورد مغفرت قرار بگيرد، زياد صلوات بفرستد؛ زيرا به يقين صلوات فرستادن گناهان را از بين مى برد.

حضرتش در روايت ديگرى فرمود:

الصّلاة على محمّد وآله تعدل عند اللّه عزّوجل التسبيح والتهليل والتكبير؛(2)

صلوات فرستادن در نزد خداوند متعال با تسبيح، تهليل و تكبير معادل است.

از اين روايت استفاده مى شود كه اساساً صلوات فرستادن ذكر است. در روايتى ديگر اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايند:

بالشهادة تدخلون الجنّة وبالصّلاة تنالون الرحمة، فأكثروا من الصّلاة على نبيّكم؛(3)

با شهادت و گواهى داخل بهشت خواهيد شد، با صلوات فرستادن، به رحمت الاهى خواهيد رسيد. پس بر پيامبرتان بسيار صلوات بفرستيد.

ص: 200

در روايت ديگرى حضرت امام باقر يا امام صادق عليهما السلام فرمودند:

أثقل ما يوضع في الميزان يوم القيامة الصّلاة على محمّد وعلى أهل بيته؛(1)

سنگين ترين چيزى كه در ميزان شخص در روز قيامت گذاشته مى شود و مورد محاسبه قرار مى گيرد، صلوات بر محمّد و خاندان اوست.

در حديث ديگرى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من نسي الصّلاة عليّ أخطأ طريق الجنّة؛(2)

اگر كسى صلوات فرستادن بر مرا فراموش كند او در روز قيامت راه بهشت را گم خواهد كرد.

در روايتى ديگر پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

صلاتكم عليّ إجابة لدعائكم وزكاة لأعمالكم؛(3)

صلوات فرستادن شما براى من موجب پذيرش دعاى شما و پاكيزگى اعمالتان خواهد بود.

در روايت ديگرى ابوحمزه به امام صادق عليه السلام عرض كرده:

فما ثواب من صلّى عَلَى النبي وآله بهذه الصّلاة؟

قال: الخروج من الذنوب - واللّه - كهيئة يوم ولدته امّه؛(4)

پاداش كسى كه اين گونه بر پيامبر خدا و خاندان او صلوات بفرستد چيست؟

فرمود: به سان روزى كه تازه متولّد شده، تمام گناهانش ناديده گرفته مى شود.

در روايت ديگرى اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد:7.

ص: 201

الصّلاة على النبي وآله أمحق للخطايا من الماء للنار؛(1)

صلوات فرستادن بر پيامبر و آل او مثل آب بر آتش، گناهان را از بين مى برد.

گفتنى است كه اين روايات ظهور؛ بلكه برخى از آن ها تصريح دارند كه صلوات فرستادن حتى گناهان كبيره را نيز از بين مى برد.

پيش تر روايتى را نقل كرديم كه به نظر مى رسد سندش نيز معتبر است كه امام صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

ارفعوا أصواتكم بالصّلاة عليّ، فإنّها تذهب بالنفاق؛(2)

با صداى بلند بر من صلوات بفرستيد؛ زيرا كه آن نفاق را از بين مى برد.

در وصاياى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به امير مؤمنان على عليه السلام آمده است كه فرمود:

يا علي! من صلّى علي كلّ يوم أو كلّ ليلة وجبت له شفاعتي ولو كان من أهل الكبائر؛(3)

اى على! كسى كه در هر روز يا هر شب بر من صلوات بفرستد، شفاعت من بر او واجب مى شود؛ گرچه داراى گناه كبيره باشد.

در روايت ديگرى صلوات از علم مكنون به شمار رفته، آن جا كه مى فرمايد:

قيل: يا رسول اللّه! أرأيت قول اللّه تعالى: «إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ»

كيف هو؟

فقال صلى اللّه عليه وآله: هذا من العلم المكنون. ولولا أنّكم سئلتموني ما أخبرتكم.9.

ص: 202

إنّ اللّه تعالى وكّل بي ملكين، فلا أذكر عند مسلم فيصلّي عليّ، إلاّ قال له ذلك الملكان: غفر اللّه لك وقال اللّه وملائكته: آمين. ولا أذكر عند مسلم فلا يصلّى عليَّ إلّاقال له الملكان: لا غفر اللّه لك، وقال اللّه وملائكته: آمين؛(1)

گفته شد: اى رسول خدا! صلوات طبق آيه چگونه است.

فرمود: اين از مكنونات علوم و از اسرار است، اگر نپرسيده بوديد به شما نمى گفتم.

به راستى اگر كسى در نزد او اسم من آورده شود و بر من صلوات بفرستد آن دو تا فرشته مى گويند: خدا تو را بيامرزد و خدا و فرشتگان نيز مى گويند: آمين.

اما اگر صلوات نفرستد فرشتگان نفرين مى كنند و خدا و فرشتگان به اين نفرين آمين مى گويند.

با اين روايات كاملاً معناى اين جمله روشن مى شود كه صلوات فرستادن موجب تزكيه و براى گناهان كفاره است.

اثرى ديگر

فَكُنَّا عِنْدَهُ مُسَلِّمِينَ بِفَضْلِكُمْ، وَ مَعْرُوفِينَ بِتَصْدِيقِنَا إِيَّاكُمْ؛

از اين رو ما در پيشگاه او به برترى شما تسليم گشتيم و به تصديق شما شناخته شديم.

وقتى خداوند متعال ما را اين گونه قرار داد و بر صلوات ما، چنين آثارى مترتب كرد كه نام ما در آن عالم در زمرۀ اهل ولايت بوده و جزء كسانى باشيم كه با شما عهد و پيمان بسته اند و ولايت شما را پذيرفته اند؛ پس ما نيز در پيشگاه او به برترى شما تسليم گشتيم و به تصديق شما شناخته شديم.

ص: 203

گرامى ترين جايگاه

فَبَلَغَ اللَّهُ بِكُمْ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُكَرَّمِينَ، وَ أَعْلَى مَنَازِلِ الْمُقَرَّبِينَ، وَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ الْمُرْسَلِينَ؛

پس خداوند شما را به شريف ترين جايگاه بزرگواران، والاترين مرتبه هاى مقرّبان و بالاترين درجه هاى رسولانش رساند.

اين فراز و برخى از فرازهاى بعدى به صراحت و روشنى بيان گر افضليّت ائمه عليهم السلام از ديگر پيامبران - به جز پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله - و از ديگر فرشتگان مقرّب درگاه الاهى است.

خداوند متعال به ائمه اطهار عليهم السلام مقامى داده كه از مقامات همۀ مكرّمين، مقرّبين و مرسلين بالاتر است. حرف «باء» در «فبلغ اللّه بكم» براى تعديه است.

به تعبير ديگر، خداوند متعال شما را مثل كسى كه دست كسى را بگيرد و بالا ببرد، بالا برد و به اين جا رساند.

پيش تر بحثى در ذيل عبارت

«وعباده المكرمين الّذين لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون» مطرح شد،(1) اينك بخشى ديگر از آن بحث را اين جا مطرح مى كنيم.

خداوند متعال در قرآن مجيد در سورۀ انبياء چنين مى فرمايد:

«وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ * لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ * يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ * وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذلِكَ نَجْزِي الظّالِمِينَ»؛(2)

آن ها گفتند: خداوند رحمان فرزندى براى خود برگزيده است، او پاك و منزّه

ص: 204

است؛ بلكه فرشتگان، بندگان شايستۀ او هستند كه هيچ گاه در سخن بر او پيشى نمى گيرند و همواره به فرمان او عمل مى كنند. آن چه را كه پيش رو و پشت سر آن هاست مى داند و آن ها جز براى كسى كه خدا مى پسندد، شفاعت نمى كنند و آنان از ترس او بيمناكند و هر كس از آن ها بگويد: «من معبودى جز او هستم»، او را با دوزخ كيفر مى دهيم و اين گونه ستمگران را كيفر خواهيم داد.

در مقابل قول كسانى كه گفتند: عيسى فرزند خدا است؛ قرآن مى فرمايد: نه، همه پيامبران بندگان گرامى، مقرّب و عزيز نزد خداوند متعال هستند. اينان پيش ارادۀ خداوند متعال چيزى را اراده نمى كنند و فعل اينان به امر خداوند متعال است.

خداوند متعال به جميع حركات، سكنات، خصوصيات و حالات اينان عالم و آگاه است و اينان تحت نظر الاهى هستند. اينان چنان مقرّب و مكرّمند كه هميشه به جا و به موقع شفاعت مى كنند و از كسى شفاعت مى نمايند كه خداوند متعال اراده كرده است.

گفتنى است كه ما در آينده درباره شفاعت، رجعت، توسّل به اهل بيت عليهم السلام و امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف به تفصيل سخن خواهيم گفت، ان شاء اللّه.

كوتاه سخن اين كه اينان چنان مقرّب هستند كه فعلشان فعل خداوند متعال است. از كسى شفاعت مى كنند كه او راضى است. يكى از اسماء خداوند متعال، شفيع است، شفيعِ اصلى و حقيقى خود خداوند متعال است؛ ولى در روز قيامت و يا در اين عالم، شفاعت عملاً به توسط ائمه اطهار عليهم السلام انجام مى گيرد.

اين بزرگواران در عين حالى كه اين قدر مقرّب هستند و اين گونه منازل و مقامات به آن ها داده شده، از خشيت خداوند متعال مشفق و بيمناك هستند، و در عين حالى كه اينان مقرّب هستند اگر كسى از اين ها بگويد: «من معبودى جز خداوند متعال هستم»، دوزخ جزا و كيفر او خواهد بود.

ص: 205

برترى ائمه بر پيامبران گذشته

در روايات، ادعيه و زيارت هايى كه وارد شده، ائمه عليهم السلام به اين مقام ها موصوف شده اند؛ همان مقام هايى كه پيامبران الاهى دارا بودند. گرچه مراتب پيامبران فرق مى كند و مقامات آن ها مختلف است. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ»؛(1)

و به حقيقت ما برخى از پيامبران را بر برخى ديگر برترى داديم.

ولى بالاترين درجه اين مقامات، مقامات ائمه اطهار سلام اللّه عليهم است كه مقام ائمه، بالاترين مراتبى است كه پيامبران الاهى با اختلاف مراتبشان دارا هستند؛ چرا كه پيامبران بندگان گرامى خدا هستند، اما خداوند متعال، ائمه عليهم السلام را به برترين جايگاه شرف گراميان كه داراى مراتب است، رسانده و بالاترين مرتبه از آنِ ائمه اطهار عليهم السلام است.

آرى، طبق آيات و روايات، ائمه عليهم السلام داراى مقام ولايت تكوينى، ولايت تشريعى و ديگر مقامات هستند، و از همه پيامبران گذشته در همۀ صفات مهم، جليل و عظيم، مقدّم هستند.

براى مثال در مقام مقايسه بين آن چه دربارۀ كتاب هاى انبياى گذشته و علم آن ها آمده و بين آن چه در قرآن مجيد و علم رسول اللّه و ائمه عليهم السلام وارد شده، مى بينيم قرآن مجيد راجع به حضرت موسى عليه السلام اين طور مى فرمايد:

«وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ»؛(2)

و براى او در الواح اندرزى از هر موضوع نوشتيم.

اگر «من» در اين جا «من» تبعيضى باشد؛ يعنى براى حضرت موسى عليه السلام

ص: 206

مطالبى، نازل شده است.

بلكه در مورد حضرت عيسى عليه السلام به كلمۀ «بعض» تصريح شده، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ»؛(1)

من آمده ام تا برخى از آن چه را كه در آن اختلاف داريد، براى شما روشن كنم.

بنابراين، كتاب هاى پيامبران گذشته مشتمل بر همۀ حقايق و مبيّن همه امور و حقايق نبوده است؛ ولى خداوند متعال درباره قرآن مجيد مى فرمايد:

«تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ»؛(2)

بيان گر همه چيز است.

پس قرآن مجيد از كتاب هاى پيامبران گذشته افضل است و همين قرآنِ افضل با همۀ مطالب، حقايق و اسرارش نزد رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السلام است. در آيه اى ديگر مى خوانيم:

«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا»؛(3)

سپس اين كتاب را به گروهى از بندگان برگزيدۀ خود به ميراث داديم.

آن گاه در خصوص اميرالمؤمنين مى فرمايد:

«وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»؛(4)

و كسى كه علم كتاب نزد اوست.

سپس خود امام عليه السلام به اين ترتيب استدلال كرده اند:

عن عبداللّه بن الوليد قال: قال أبو عبداللّه عليه السّلام:3.

ص: 207

ما يقول أصحابك في أمير المؤمنين وعيسى و موسى؟ أيّهم أعلم؟

قال: قلت: ما يقدّمون على أُولي العزم أحداً.

قال: أما أنّك لو خاصمتهم بكتاب اللّه لحجتهم.

قال: قلت: وأين هذا في كتاب اللّه؟

قال: إنّ اللّه قال في موسى: «وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ مَوْعِظَةً»(1)

ولم يقل: كلّ شيء. وقال عيسى: «وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ»(2)

ولم يقل: كلّ شيء. وقال في صاحبكم: «كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»(3).(4)

در روايت ديگرى آمده است:

وعن عبداللّه بن الوليد قال:

قال لي أبو جعفر عليه السّلام: يا عبداللّه! ما تقول الشيعة في علي وموسى وعيسى؟

قال: جعلت فداك، وعن أيّ حالاتٍ تسألني؟

قال: أسألك عن العلم، فأمّا الفضل فهم سواء.

قال: قلت: جلعت فداك، فما عسى أن أقول لهم؟

قال: هو - واللّه - أعلم منهما.

ثمّ قال: يا عبداللّه! أليس يقولون: إنّ لعليّ ما لرسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله من العلم؟

قلت: بلى.

قال: فخاصمهم فيه، إنّ اللّه تبارك وتعالى قال لموسى: «وَ كَتَبْنا لَهُ فِي9.

ص: 208

اَلْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ».(1)

فأعلمنا أنّه لم يبيّن له الأمر كلّه. وقال اللّه تبارك وتعالى لمحمّدٍ صلّى اللّه عليه وآله: «وَ جِئْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ»(2).(3)

بنابر آن چه بيان شد، ائمه عليهم السلام از پيامبران گذشته افضل هستند، و نبايد تأمّل كرد كه آن بزرگواران از پيامبران اولوالعزم نيز افضل خواهند بود؛ چرا كه حضرت موسى و حضرت عيسى عليهما السلام از پيامبران اولوالعزم هستند.

جهت ديگر افضليت ائمه عليهم السلام آيه مباهله است.(4) وقتى اميرالمؤمنين نفس رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله باشد و رسول اللّه از ديگر پيامبران الاهى برتر باشد ناگزير اميرالمؤمنين از ديگر پيامبران الاهى افضل خواهند بود.

در قرآن مجيد موارد بسيارى نسبت به انبياى سلف داريم كه به لحاظ عصمت آنان - كه از خود قرآن استفاده مى شود - همه اين موارد را بر ترك اولى حمل مى كنيم.

اما از ائمه عليهم السلام ترك اولايى صادر نشده است. اگر ترك اولايى صادر شده بود، دشمنانشان آن را بزرگ مى كردند و از آن، داستان هايى مى ساختند.

بنابراين، ائمه عليهم السلام به جهت عصمت و علم از پيامبران گذشته افضل هستند. پس به جاست كه ما بگوييم:

پس خداوند شما را به شريف ترين جايگاه بزرگواران، والاترين مرتبه هاى مقرّبان و بالاترين درجه هاى رسولانش رساند.1.

ص: 209

افضليّت ائمه و حديث تشبيه

در ديگر اوصاف نيز ائمه ما از انبياى سلف افضل هستند. يكى از دلايل بر اين مدّعا، «حديث تشبيه» است. اين حديث بسيار معتبر و به سندهاى زيادى در منابع شيعه و سنّى آمده،(1) از اين رو فخر رازى و برخى از مفسّران ديگر ناچار شده اند كه اين حديث را در ذيل آيه مباهله ذكر كنند.(2) بنابر آيه مباهله، اميرالمؤمنين نفس رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله است و به يقين رسول خدا صلى اللّه عليه وآله از ديگر پيامبران الاهى افضل هستند. پس اميرالمؤمنين عليه السلام نيز از آن ها افضل خواهند بود.

و آن گاه كه فخر رازى از پاسخ ناتوان مى گردد، ادّعاى اجماع مى كند و مى گويد:

مسلمانان اجماع دارند بر اين كه غير نبى نمى شود از نبى افضل باشد.

ما در پاسخ او مى گوييم: شيعيان كه از مسلمانان هستند مخالف اين مقاله مى باشند، و شاهد شيخ مفيد است كه قبل از شما بوده، وى در اين زمينه رساله اى نوشته و افضليت ائمه عليهم السلام را بر ديگر انبيا به اثبات رسانيده. پس چنين اجماعى منعقد نشده است.

سپس مى گوييم: وقتى ائمه اطهار عليهم السلام از ديگر پيامبران الاهى افضل باشند، از صحابه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله كسى نخواهد بود كه از ائمه افضل باشد. اينك متونى از حديث تشبيه را مى آوريم.(3)

ص: 210

عبدالرزاق، از معمر، از زهرى، از سعيد بن مسيب، از ابى هريره چنين نقل مى كند: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در جمع اصحاب خود فرمود:

إن تنظروا إلى آدم في علمه، ونوح في همّه، وإبراهيم في خلقه، وموسى في مناجاته، وعيسى في سننه، ومحمّد صلى اللّه عليه وآله في هديه وحلمه، فانظروا إلى هذا المقبل؛

هر كسى مى خواهد به آدم در علمش، به نوح در همتش، به ابراهيم در خلق و خويش، به موسى در مناجاتش، به عيسى در سنّتش و به محمد در بردباريش بنگرد، به شخصى كه مى آيد بنگرد.

مردم گردنشان را دراز كردند و از جايشان تكان خوردند ببينند كيست؟ ديدند او على بن ابى طالب عليهم السلام است.(1) روايت ديگر را ابن عباس نقل مى كند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه، وإلى موسى في مناجاته، وإلى عيسى في سمته، وإلى محمّد في تمامه وكماله وجماله فلينظر إلى هذا الرجل المقبل.

قال: فتطاول الناس بأعناقهم فإذا هم بعلي....(2)

در سند ديگرى چنين آمده است: انس بن مالك مى گويد:

ما در برخى از حجره هاى مكّه درباره على عليه السلام سخن مى گفتيم، ناگاه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله وارد شد و فرمود:

أيّها الناس! من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه، وإلى إبراهيم في حلمه، وإلى موسى في شدّته، وإلى عيسى في زهادته، وإلى7.

ص: 211

محمّد في بهائه، وإلى جبرئيل في أمانته، وإلى الكوكب الدري والشمس الضّحي والقمر المضي فليطتاول ولْيَنْظُرْ إلى هذا الرجل، وأشار إلى علي بن أبي طالب.(1)

ابوسعيد خدرى مى گويد: ما در خدمت پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله بوديم كه على بن ابى طالب عليهما السلام وارد شد، مدتى پيامبر به اميرالمؤمنين عليه السلام نگاه كردند، آن گاه فرمودند:

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في حكمه، وإلى إبراهيم في حلمه فلينظر إلى هذا.(2)

در اين زمينه روايات فراوان داريم كه يك جلد كامل نفحات الأزهار في خلاصة عبقات الأنوار را تشكيل داده است.

در روايت ديگرى ابن عباس مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در جمع اصحاب خود نشسته بودند كه على عليه السلام وارد شد، وقتى چشمان رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله به اميرالمؤمنين عليه السلام افتاد فرمودند:

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في حكمته، وإلى إبراهيم في حلمه فلينظر إلى علي بن أبي طالب.(3)

در روايت ديگر ابى الحمراء مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه، وإلى يحيى بن زكريا في زهده، وإلى موسى بن عمران في بطشه فلينظر إلى علي بن أبي طالب.(4)3.

ص: 212

روايت ديگر: حارث همدانى - از اصحاب معروف اميرالمؤمنين عليه السلام - اين گونه نقل مى كند:

بلغنا أنّ النبي صلى اللّه عليه وآله كان في جمع من أصحابه فقال: اريكم آدم في علمه، ونوحاً في فهمه، وإبراهيم في حكمته.

فلم يكن بأسرع من أن طلع علي عليه السلام.

فقال أبو بكر: يا رسول اللّه! أقست رجلاً بثلاثة من الرسل؟ بخ بخ لهذا الرجل، من هو يا رسول اللّه؟

قال النبي صلى اللّه عليه وآله: ألا تعرفه يا أبا بكر؟

قال: اللّه ورسوله أعلم.

قال: أبو الحسن علي بن أبي طالب.

قال أبو بكر: بخ بخ لك يا أبا الحسن! وأين مثلك يا أبا الحسن؟!(1)

به ما خبر رسيد كه پيامبر صلى اللّه عليه وآله در ميان جمعى از اصحاب خود فرمود: به شما آدم را به علمش، نوح را در فهمش و ابراهيم را در حكمتش نشان بدهم.

چيزى نگذشت كه اميرالمؤمنين عليه السلام آن جا حاضر شد.

ابوبكر گفت: اى رسول خدا! مردى را به سه تن از پيامبران مقايسه فرمودى، خوشا به حال آن مرد، اى رسول خدا! او كيست؟

فرمود: اى ابابكر! او را نمى شناسى؟

گفت: خدا و رسول او داناترند.

فرمود: ابوالحسن على بن ابى طالب است.

ابوبكر گفت: مبارك باد بر تو اى ابا الحسن! و كجاست همانند تو اى اباالحسن!

روايت ديگر را ابونعيم اصفهانى نقل كرده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:8.

ص: 213

من سرّه أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه، وإلى إبراهيم في خلّته فلينظر إلى علي بن أبي طالب.(1)

در روايت ديگر اين طور آمده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أراد أن ينظر في إبراهيم في حلمه، وإلى نوح في فهمه، وإلى يوسف في جماله فلينظر إلى علي بن أبي طالب؛(2)

هر كس مى خواهد به بردبارى ابراهيم. فرمانروايى نوح و زيبايى يوسف نظر كند به على بن ابي طالب عليهما السلام بنگرد.

بنابراين صفاتى كه در پيامبران گذشته به تنهايى بوده، در اميرالمؤمنين عليه السلام مجتمع بوده است كه «آن چه خوبان همه دارند تو تنها دارى».

در روايت ديگر پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في تقواه، وإلى إبراهيم في حلمه، وإلى موسى في هيبته، وإلى عيسى في عبادته فلينظر إلى علي بن أبي طالب.(3)

در حديث مفصّلى جابر بن عبداللّه انصارى مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أراد أن ينظر إلى إسرافيل في هيبته، وإلى ميكائيل في رتبته، وإلى جبرائيل في جلالته، وإلى آدم في سلمه، وإلى نوح في حسنه، وإلى إبراهيم في خلّته، وإلى يعقوب في حزنه، وإلى يوسف في جماله. وإلى موسى في مناجاته، وإلى أيّوب في صبره، وإلى يحيى في زهده، وإلى عيسى في5.

ص: 214

سنته، وإلى يونس في ورعه، وإلى محمّد في جسمه وخلقه فلينظر إلى علي، فإنّ فيه تسعين خصلة من خصال الأنبياء، جمعها اللّه فيه ولن تجمع في أحدٍ غيره.(1)

آن چه گذشت بخشى از رواياتى است كه اهل سنّت در كتاب هاى خود آورده اند كه ما از باب الزام و احتجاج به اين روايات، استدلال مى كنيم، گرچه اين روايات به اسانيد ديگرى نيز در منابع خودمان موجود است.

برترى ديگر

يكى ديگر از جهات افضليت حديثى است كه در آن نبوّت رسول خدا صلى اللّه عليه وآله پيش تر از نبوّت همه انبيا بوده است. عبداللّه بن شقيق مى گويد:

مردى از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله پرسيد: چه موقع تو پيامبر بودى؟

فرمود:

كنت نبيّاً وآدم بين الماء والطين؛(2)

من آن گاه كه آدم در ميان آب و گل بودم، پيامبر بودم.

اين حديث در منابع شيعه و سنّى نقل شده است. روشن است كه همه پيامبران الاهى موظف بوده اند كه نبوّت پيامبر اكرم و ولايت ائمه عليهم السلام را به امّت هاى خودشان برسانند.

از طرف ديگر، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

ص: 215

نحن أهل بيتٍ لا يقاس بنا أحد؛(1)

ما خاندانى هستيم كه احدى به ما قياس نمى شود.

اين حديث نيز در منابع شيعه و سنّى آمده و در نهج البلاغه نيز ذكر شده است. در برخى از روايات آمده است:

أ حد من الناس.(2)

در برخى ديگر از روايات آمده است:

لا يقاس به أحد ممّن خلق اللّه.(3)

افضليّت ائمه عليهم السلام از خلايق از اولين و آخرين به جز رسول اكرم به عالمى اختصاص ندارد، بلكه در همه عوالم (دنيا، عالم قبل و عالم بعد) آن بزرگواران افضل خلايق هستند، به خصوص در عالم آخرت كه همه خلايق از اولين و آخرين جمع هستند شأن اهل بيت عليهم السلام بيشتر ظاهر خواهد شد.

اصلاً ظهور حقايق را براى آن عالم گذاشته اند، در اين عالم حقايق و غير حقايق به هم مخلوط هستند. در اين زمينه روايات ورود صدّيقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام به صحراى محشر شاهد صدق گفتار ماست.(4) اين روايات در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده است و روايات بسيار جالبى است. به راستى در اين عالم با حضرت زهرا سلام اللّه عليها چه كردند كه بنا نبوده شأنشان در اين عالم ظاهر شود و قدر و مقام آن بانوى بزرگوار در آن جا معلوم خواهد شد.8.

ص: 216

جايگاه والا

حَيْثُ لاَ يَلْحَقُهُ لاَحِقٌ، وَ لاَ يَفُوقُهُ فَائِقٌ، وَ لاَ يَسْبِقُهُ سَابِقٌ، وَ لاَ يَطْمَعُ فِي إِدْرَاكِهِ طَامِعٌ؛

همان جا كه هيچ فردى بدان نرسد، هيچ خواهان برترى به آن راه نيابد و هيچ پيش روى كننده اى بر آن پيشى نگيرد.

جايگاه ائمه عليهم السلام جايى است كه نه متأخّران ونه متقدّمان به آن جا نمى رسند. آن هايى كه نوعى سبقت در خوبى ها دارند - كه خوبى ها مراتب دارد - از ائمه و اهل بيت عليهم السلام سبقت نخواهند گرفت.

اصلاً مقام ائمه عليهم السلام مقامى است كه كسى حق توقع داشتن و اشتها كردن رسيدن به آن مقام را ندارد؛ چرا كه در اين باب توقّعات بى جا و شهوت هاى نفسانى جا ندارد.

راغب اصفهانى درباره واژۀ «طمع» چنين مى نويسد:

طمع: الطمع نزوع النفس إلى الشيء شهوة له...؛(1)

درخواست و رسيدن به جايى كه از روى شهوت و درخواست نفسانى باشد....

در عالم آخرت ظرفيّت ها و لياقت ها روشن مى شود و هر كسى را به قدر كارى كه انجام داده، جا مى دهند. از اين رو هر كسى جاى خودش را در آن جا پيدا مى كند.

آن عالم، عالم حقيقت است، نه عالم مجاز و اعتبار. هر كسى قدر خود را مى داند، از اين رو بيشتر از قدرش توقع نخواهد داشت.

آرى، تقدّم ها و تأخّرهاى بى جا فقط در عالم دنيا پيدا مى شود كه افراد به اسباب مختلف با هزينه پول و يا در اثر رفاقت ها، دوستى ها، فاميلى ها و... به جاهايى مى رسند.

ص: 217

در آن عالم يك سبب بيشتر نيست و آن نتايج اعمال انسان است. در آن جا فقط حق محض است، نه حق مخلوط با باطل كه حقايق و غير حقايق با هم مخلوط هستند و بسيارى از اوقات امر مشتبه مى شود و اشخاص و قضايا جا به جا و اشتباه مى گردد.

بنابراين، تمام كسانى كه در آن جا هستند؛ اعم از خوبان و بدان، منازل و مقامات خود را در آن عالم خواهند ديد و بر همه آشكار خواهد شد.

ظهور مقام ائمه بر ساير خلايق

حَتَّى لاَ يَبْقَى مَلَكٌ مُقَرَّبٌ، وَ لاَ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ، وَ لاَ صِدِّيقٌ وَ لاَ شَهِيدٌ، وَ لاَ عَالِمٌ وَ لاَ جَاهِلٌ، وَ لاَ دَنِيٌّ وَ لاَ فَاضِلٌ، وَ لاَ مُؤْمِنٌ صَالِحٌ، وَ لاَ فَاجِرٌ طَالِحٌ، وَ لاَ جَبَّارٌ عَنِيدٌ، وَ لاَ شَيْطَانٌ مَرِيدٌ، وَ لاَ خَلْقٌ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ شَهِيدٌ إِلاَّ عَرَّفَهُمْ جَلاَلَةَ أَمْرِكُمْ، وَ عِظَمَ خَطَرِكُمْ، وَ كِبَرَ شَأْنِكُمْ، وَ تَمَامَ نُورِكُمْ، وَ صِدْقَ مَقَاعِدِكُمْ، وَ ثَبَاتَ مَقَامِكُمْ، وَ شَرَفَ مَحَلِّكُمْ، وَ مَنْزِلَتِكُمْ عِنْدَهُ، وَ كَرَامَتَكُمْ عَلَيْهِ، وَ خَاصَّتَكُمْ لَدَيْهِ، وَ قُرْبَ مَنْزِلَتِكُمْ مِنْهُ؛

تا آن جا كه هيچ فرشته مقرّبى، هيچ پيامبر مرسلى، هيچ صدّيقى، نه شهيدى، نه عالمى، نه جاهلى، نه پست و نه ارجمندى، نه مؤمن شايسته و نه بدكار فاسدى، نه جبّار عنادورزى، نه شيطان سركشى و نه خلقى كه در ميان اين ها حضور دارند؛ نماند مگر آن كه خداوند جلالت و شكوه امر شما و عظمت شما و بزرگى شأن، نور فراگير، راستى جايگاه، استوارى مقام، شرافت محل و منزلت شما و مقام گرامى شما را و خصوصيتى كه در نزد او داريد و مقرّب بودن شما را به او بشناساند.

مقامات اهل بيت عليهم السلام در عالم قبل از اين عالم بر همگان معلوم شد، و همه مأمور گشتند تا به ولايت آن بزرگواران ايمان بياورند، كه اكثريت سر باز زدند و اقليت

ص: 218

- كه همانا شيعيان هستند - عهد و ميثاق بستند.

هم چنين خدا خواسته تا مقامات ائمه عليهم السلام در دنيا و در عالم آخرت نيز معلوم گردد. همه خوبان و بدان حقيقت شأن آن حضرات و نيز قربشان را نزد بارى تعالى بدانند كه البته عالم آخرت عالم استقرار و ظهور و بروز حقايق است.

در عالم آخرت حقايق مقامات ائمه عليهم السلام بر همگان؛ فرشتگان مقرّب، انبياى مرسل، صدّيقان، شهدا، علما، جهّال، خوب ها، بدها، بدكار فاسد و مؤمن صالح و... آشكار خواهد شد.

عالم دنيا، عالم تبدّلات و تغييرات است كه روزى حضرت يوسف عليه السلام در قعر چاه و روز ديگر سلطان مملكت بود.

ائمه و اهل بيت عليهم السلام در اين عالم آن طورى كه بايد، شناخته نشدند و آن طورى كه بايد، از آن ها استفاده نشد؛ بلكه انواع و اقسام ستم ها بر آن ها روا شد.

خداوند متعال شأن و مقام ائمه عليهم السلام را چنان علنى و عمومى اعلام كرده و آن ها را معرّفى نموده كه احدى از فرشتگان مقرّب، انبيا، مرسلان، صديقان، شهدا، علما، جهّال و ديگر مردم و خلايق از خوبان و بدان نمى ماند مگر اين كه «عرّفهم جلالة أمركم...».

«عرّفهم» يعنى: شناساند، و معلوم است كه «شناختن» غير از «دانستن» است، و شناختن هر كسى از آن ها بر حسب استعدادش خواهد بود، و شايد اين كه همۀ اصناف يكى يكى ذكر مى شوند براى تأكيد مطلب است، چنان كه خواهد آمد.

«ملك مقرّب» و «نبى مرسل» و «شهيد» روشن است. اما صدّيق كيست؟

راغب اصفهانى براى واژۀ «صدّيق» چهار معنا بيان مى كند و مى گويد:

والصدّيق، من كثر منه الصدق، وقيل: بل يقال لمن لا يكذب قطّ، وقيل: بل لمن لا يتأتي منه الكذب لتعوده الصدق، وقيل: بل لمن صدق بقوله

ص: 219

واعتقاده وحقق صدقه بفعله، قال: «وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا»(1) وقال: «وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ»(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد: 1/30 و 4/122 و 13/200 و 228، كنز العمّال: 2/434، حديث 429، الكامل: 3/274، تاريخ مدينة دمشق: 42/33، تهذيب الكمال: 12/18 و....(3) وقال: «مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ»(4). المفردات في غريب القرآن: 277.(5).(4)

به نظر مى رسد كه معناى چهارم بهتر باشد كه صدّيق كسى است كه آن چه را كه مى گويد معتقد است و در خارج تحقق مى بخشد و ايجاد مى كند كه اميرالمؤمنين عليه السلام اين گونه بودند و از ديگران سبقت گرفتند، لذا مى فرمايد:

أنا الصدّيق الأكبر؛(5)

من همان صدّيق بزرگ تر هستم.

به راستى مى شود به ابوبكر نيز صدّيق گفت؟

«خلقٌ بين ذلك شهيد» يعنى چه؟

از جملۀ «خلايق» خداوند تبارك و تعالى «حيوانات» هستند، آن ها نيز ائمه اطهار عليهم السلام را شناخته اند، و روايات در رابطۀ حيوانات با حضرت رسول و حضرات ائمه در كتاب هاى شيعه و سنّى موجود است، ما در اين كتاب بخشى از آن ها را آورده ايم.

و شايد خلايق ديگرى باشند كه ما نمى دانيم...

ص: 220

شناخت فراگير

بنابر آن چه گفته شد، صدّيقان نيز در آن روز مقام اهل بيت عليهم السلام را خواهند ديد و طمع رسيدن به مقام آن بزرگواران را نخواهند داشت، چون استعداد آن را ندارند.

همين طور شهدا، علما، جاهلان و... همه و همه در آن جا ائمه عليهم السلام را خواهند شناخت.

براى همگان مقام، جلالت، عظمت، شأن، تماميّت نور، جايگاه، منزلت و قرب آن بزرگواران ظاهر شده و خواهد شد.

جَلاَلَةَ أَمْرِكُمْ، وَ عِظَمَ خَطَرِكُمْ، وَ كِبَرَ شَأْنِكُمْ، وَ تَمَامَ نُورِكُمْ؛

جلالت و شكوه امر شما، عظمت شما و بزرگى شأن و نور فراگير شما.

نور فراگير

اين جمله ها از حيث مفهوم و معنا به هم نزديك هستند كه همگى حاكى از جلالت قدر و عظمت شأن ائمه عليهم السلام، و اين كه خداوند متعال به همۀ مكلّفين و غير مكلّفين از موجودات ذى شعور مقامات آن ها را از ولايت ها و غير ذلك هر كه به قدر وسع خود شناسانده است. اما به نظر مى رسد عبارت «تمام نوركم» اشاره به اين آيه مباركه باشد كه فرمود:

«يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ»؛(1)

آنان مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند، ولى خداوند نور خود را كامل مى كند، گرچه كفرورزان نپسندند.

اين نور اهل بيت سلام اللّه عليهم است كه خداوند متعال تمام كننده آن است.

محمّد بن فضيل مى گويد: از امام كاظم عليه السلام درباره اين آيه پرسيدم، فرمود:

ص: 221

يريدون ليطفؤوا ولاية أميرالمؤمنين عليه السلام بأفواههم.

قلت: قوله تعالى: «وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ».

قال: يقول: واللّه متمّ الإمامة، والإمامة هي النور، وذلك قوله عزّوجلّ:

«فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا».(1)

قال: النور هو الإمام؛(2)

آنان مى خواهند ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام را با دهان خود خاموش كنند.

عرض كردم: معناى «و خداوند نور خود را كامل مى كند» چيست؟

فرمود: مى فرمايد: خداوند امامت را كامل مى كند و امامت همان نور است و معناى گفتار خدا همين است، آن جا كه مى فرمايد: «پس به خدا، رسول او و نورى كه فرو فرستاديم ايمان بياوريد».

فرمود: منظور از نور، همان امامت است.

آرى، در اين عالم با ائمه اطهار و اهل بيت عليهم السلام بسيار مبارزه شد و هم چنان مبارزه مى شود، ولى هيچ تأثيرى در عظمت آن بزرگواران ندارد.

معاويه اى كه به طور رسمى و علنى مبارزه مى كرد، در مواقع حسّاسى به اميرالمؤمنين عليه السلام نيازمند مى شد، پيكى را نزد آن حضرت مى فرستاد، چون بالاخره خودش را كه به رياست منصوب كرده است، مسائلى وارد مى شود، سؤالاتى پيش مى آيد.

در روايتى آمده است: روزى حضرت امام مجتبى عليه السلام به اميرالمؤمنين عليه السلام عرض مى كند: اين سؤال ها را معاويه فرستاده چرا شما جواب مى دهيد؟9.

ص: 222

حضرت فرمودند: همين قدر بس كه او به ما احتياج دارد.

به هر حال، هر چه بيشتر با ائمه عليهم السلام مبارزه مى شد، مقامات آن بزرگواران بيشتر آشكار مى گشت. در نقلى آمده است: عبدالملك بن مروان به صراحت مى گويد: هر چه ما با اين ها مبارزه كرديم، اين ها بيشتر بزرگ و عزيز شدند.

و پس از آن كه به شهادت رسيدند باز با آنان و آن چه به آنان متعلّق است به انواع و اقسام مبارزه ها؛ با اصحاب، شيعيان و قبورشان مبارزه مى كنند.

طبق نقل تاريخ، دست كم دو مرتبه قبر سيّدالشهداء سلام اللّه عليه؛ يك مرتبه در زمان هارون به دستور او و يك مرتبه در زمان متوكّل به دستور او، تخريب شد و مى خواستند به طور كلّى آن بارگاه را محو و نابود كنند، اما چنين نشد.(1) آنان قبور ائمه بقيع را تخريب كردند و هم اكنون نيز مبارزه مى كنند و مى گويند:

اصلاً قبور ائمّه شما اين جا نيست.

برخى ديگر پيدا شدند كه قبر حضرت زهرا سلام اللّه عليها را معيّن كنند، نه براى دوستى با آن حضرت و شيعه؛ بلكه براى اين جهت كه روز قيامت علامت سؤال و استفهام خواهد شد و اين علامت سؤال از بين برود.

همۀ اين ها نوعى مبارزه است كه گاهى اين چنين مبارزه مى كنند كه قبر اميرالمؤمنين عليه السلام را منكر مى شوند و گاهى قبر حضرت زهرا سلام اللّه عليها را معيّن مى كنند.

اما خدا نخواسته اين مبارزه ها اثر بكند و اين ولايت از بين برود و شيعيان در طول تاريخ با اين همه مبارزه، ايذا شدند و در عين حال باقى هستند و خواهند بود كه اين اراده خداوند متعال است.0.

ص: 223

جايگاه راستى

وَ صِدْقَ مَقَاعِدِكُمْ؛

راستى جايگاه.

به نظر مى رسد اين عبارت به آيه مباركه اشاره دارد كه مى فرمايد:

«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ»؛(1)

به راستى كه پرهيزكاران در باغ ها و نهرهاى بهشتى جاى دارند؛ در جايگاه صدق و راستى نزد خداوند حاكم و توانمند.

منظور از مليكٍ مقتدر خداوند متعال است. اين مقام عنديّت براى اهل بيت و شيعيان مقرّب و خالص آن بزرگواران است:

جابر بن عبداللّه انصارى مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در حديثى به على عليه السلام فرمود:

يا علي! أما علمت أنّ من أحبّنا وأتّخذ محبّتنا أسكنه اللّه معنا؟ وتلا هذه الآية: «فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ».(2)

و در مقابل فرموده:

«إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلالٍ وَ سُعُرٍ * يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ»؛(3)

به راستى كه مجرمان در گمراهى و شعله هاى آتشند؛ در روزى كه به صورت در آتش دوزخ كشيده مى شوند و (به آن ها گفته مى شود:) عذاب دوزخ را بچشيد!

در روايتى ديگر آمده است كه جابر مى گويد: پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمود:

ص: 224

أبشر يا علي! ما من عبد يحبّك وينتحل مودّتك إلّابعثه اللّه يوم القيامة معنا؛

مژده باد يا على! هر بنده اى تو را دوست بدارد و مهر تو را بر خود ببندد خداوند او را در روز رستاخيز با ما مبعوث خواهد كرد.

آن گاه حضرتش اين آيه را خواندند:

«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ»(1)؛(2)

به راستى كه پرهيزكاران در باغ ها و نهرهاى بهشتى جاى دارند؛ در جايگاه صدق و راستى نزد خداوند حاكم و توانمند.

مقام ثابت

وَ ثَبَاتَ مَقَامِكُمْ؛

و استوارى مقام.

آرى، مقام ائمه عليهم السلام نزد خدا ثابت و هميشگى است، و در گذشته خوانديم

«وَ الْمُسْتَقِرِّينَ فِي أَمْرِ اللَّهِ».

منزلت بالاتر

وَ شَرَفَ مَحَلِّكُمْ، وَ مَنْزِلَتِكُمْ عِنْدَهُ؛

و شرافت محل و منزلت شما.

با توجّه به مفهوم واژه «شرف»، محل و منزلت ائمه عليهم السلام نزد خداوند از ساير مقرّبان و دارندگان منازل الاهى بالاتر است.

و هم چنين است معناى:

وَ كَرَامَتَكُمْ عَلَيْهِ، وَ خَاصَّتَكُمْ لَدَيْهِ؛

و مقام گرامى شما را و خصوصيتى كه در نزد او داريد.

ص: 225

قرب منزلت

وَ قُرْبَ مَنْزِلَتِكُمْ مِنْهُ؛

و مقرّب بودن شما را به او بشناساند.

اما اين جمله ممكن است اشاره باشد به اين كه چون ائمه عليهم السلام در همه عوالم و مقامات همراه رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله مى باشند، پس در مقام قربى كه در آيه مباركۀ:

«ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى * فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى»؛(1)

سپس نزديك تر و نزديك تر شد... تا آن كه فاصله او (با پيامبر) به اندازه فاصله دو كمان يا كم تر بود.

فرموده، با حضرت هستند....(2)

چرا تفصيل؟

در اين فراز دو تفصيل وجود دارد:

1. اين كه مخاطبان معرّفى ائمه عليهم السلام يك يك ذكر شده اند، و حال آن كه ممكن بود با يك جمله مثل «كلّ الخلائق» مطلب افاده شود.

2. اين كه به تفصيل به مقامات ائمه عليهم السلام و به الفاظ مختلف پرداخته شده است.

اكنون اين پرسش مطرح مى شود كه چرا تفصيل؟

اين اسلوبى از اساليب لغت عرب است كه در معانى و بيان آمده و از محسّنات كلام اين است كه چنين تفصيل داده شود.

اين گونه محسّنات كلامى در قرآن، دعاها و زيارات آمده است. در زيارت

ص: 226

حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف اين گونه مى خوانيم:

... السلام عليك حين تقوم، السلام عليك حين تقعد، السلام عليك حين تقرأ وتبيّن. السلام عليك حين تصلّي وتقنت، السلام عليك حين تركع وتسجد، السلام عليك حين تحمد وتستغفر، السلام عليك حين تهلّل وتكبّر، السلام عليك حين تصبح وتمسي، السلام عليك في الليل إذا يغشى، والنهار إذا تجلّى.

السلام عليك أيّها الإمام المأمون، السلام عليك أيّها المقدّم المأمول، السلام عليك بجوامع السلام....(1)

در اين زيارت به جاى اين تفصيل مى توانست اين گونه بفرمايد:

السلام عليك في جميع الأحوال؛ اما اين بيان نكته دارد.

قرآن كريم در داستان حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد:

«وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى * قالَ هِيَ عَصايَ أَتَوَكَّؤُا عَلَيْها وَ أَهُشُّ بِها عَلى غَنَمِي وَ لِيَ فِيها مَآرِبُ أُخْرى»؛(2)

و آن چيست در دست راست تو اى موسى؟ گفت: اين عصاى من است؛ بر آن تكيه مى كنم، برگ درختان را با آن براى گوسفندانم فرو مى ريزم و من در آن منافع ديگرى نيز دارم.

آرى، اين ها، حساب هايى بين محبوب و محبّ است، كه انسان نسبت به كسى كه اخلاص دارد و ارادتمند است، ميل دارد با او زياد حرف بزند، توضيح بيشترى بدهد و سخن را ادامه بدهد.

البته شايد نكات، خصوصيّت ها و ظرافت هاى ديگرى نيز داشته باشد.8.

ص: 227

بِأَبِي أَنْتُمْ وَ أُمِّي وَ أَهْلِي وَ مَالِي وَ أُسْرَتِي، أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُكُمْ أَنِّي مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ، كَافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ وَ بِمَا كَفَرْتُمْ بِهِ، مُسْتَبْصِرٌ بِشَأْنِكُمْ وَ بِضَلاَلَةِ مَنْ خَالَفَكُمْ.

مُوَالٍ لَكُمْ وَ لِأَوْلِيَائِكُمْ، مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِكُمْ، وَ مُعَادٍ لَهُمْ، سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ، وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ، مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ، مُطِيعٌ لَكُمْ.

عَارِفٌ بِحَقِّكُمْ، مُقِرٌّ بِفَضْلِكُمْ، مُحْتَمِلٌ لِعِلْمِكُمْ، مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِكُمْ، مُعْتَرِفٌ بِكُمْ، مُؤْمِنٌ بِإِيَابِكُمْ، مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ، مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِكُمْ مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِكُمْ.

آخِذٌ بِقَوْلِكُمْ، عَامِلٌ بِأَمْرِكُمْ، مُسْتَجِيرٌ بِكُمْ زَائِرٌ لَكُمْ لاَئِذٌ عَائِذٌ بِقُبُورِكُمْ.

مُسْتَشْفِعٌ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِكُمْ، وَ مُتَقَرِّبٌ بِكُمْ إِلَيْهِ، وَ مُقَدِّمُكُمْ أَمَامَ طَلِبَتِي وَ حَوَائِجِي وَ إِرَادَتِي فِي كُلِّ أَحْوَالِي وَ أُمُورِي.

مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَ عَلاَنِيَتِكُمْ وَ شَاهِدِكُمْ وَ غَائِبِكُمْ وَ أَوَّلِكُمْ وَ آخِرِكُمْ، وَ مُفَوِّضٌ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ إِلَيْكُمْ، وَ مُسَلِّمٌ فِيهِ مَعَكُمْ.

وَ قَلْبِي لَكُمْ مُسَلِّمٌ وَ رَأْيِي لَكُمْ تَبَعٌ، وَ نُصْرَتِي لَكُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّى يُحْيِيَ اللَّهُ تَعَالَى دِينَهُ بِكُمْ، وَ يَرُدَّكُمْ فِي أَيَّامِهِ، وَ يُظْهِرَكُمْ لِعَدْلِهِ، وَ يُمَكِّنَكُمْ فِي أَرْضِهِ فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لاَ مَعَ غَيْرِكُمْ.

ص: 230

پدر و مادر، خاندان، مال و خانواده ام فداى شما باد، خدا و شما را گواه مى گيرم كه من به شما و به آن چه شما بدان ايمان داريد، ايمان دارم، به دشمن شما و بدان چه شما آن را انكار كرديد كفر مى ورزم و به شأن شما و به گمراهى كسى كه با شما مخالفت كرد بينا هستم.

دوست دار شما و دوستان شما هستم، بغض دشمنانتان را در دل دارم. در صلحم با هر كس با شما صلح كند و در جنگم با هر كس با شما در جنگ است، حق مى دانم آن چه را شما حق دانستيد و باطل مى دانم آن چه را شما باطل دانستيد و پيرو شما هستم.

به حق شما عارف و به برترى شما اقرار دارم، بار علم و دانش شما را تحمل كنم و از مهالك، در پرده امان شما روم. به شما اعتراف، به بازگشتتان ايمان دارم و به رجعت شما تصديق دارم، چشم به راه فرمان شما و در انتظار دولت شما هستم.

گفتارتان را مى پذيرم، دستورتان را انجام مى دهم، به شما پناه مى جويم، شما را زيارت مى كنم و به قبرهاى شما پناه مى آورم.

شما را به درگاه خداى متعال شفيع مى آورم، به وسيله شما به پيشگاهش تقرّب مى جويم و شما را در پيش روى خواسته و حاجات و اراده ام قرار مى دهم؛ در همه حالات و كارهايم.

به نهان و آشكار شما، حاضر و غايب شما و اول و آخر شما ايمان دارم و در اين باره همه كارها را به شما وامى گذارم و تسليم شما هستم.

دلم تسليم شما و رأى من تابع رأى شماست. ياريم برايتان آماده است تا آن كه خداى تعالى دينش را به وسيله شما زنده كند و شما را دوباره در روزهاى حكومت خود بازگرداند و براى عدل خود پابرجايتان نمايد و در روى زمينش آشكارتان سازد.

پس با شما هستم با شما، نه با غير شما.

ص: 231

مقدمه

در اين فصل بخشى از مبانى اعتقادى و اصول معارف خود را خدمت حضرات ائمه عليهم السلام عرضه مى داريم، كه هم در شروع و هم در ختم، خداوند متعال را بر آن چه مى گوييم شاهد مى گيريم.

در اين فراز به:

ولايت ائمه عليهم السلام و برائت از دشمنان آن ها،

رجعت آن حضرات به دنيا در زمان حكومت حضرت مهدى ارواحنا فداه،

شفاعت آن حضرات در دنيا و آخرت،

ولايت تكوينى،

و برخى ديگر از عقايد حقّه نسبت به ائمه اطهار عليهم السلام تصريح يا اشاره شده است.

عرضه نمودن اعتقادات در زمان حضورشان نيز مرسوم بوده كه از برخى بزرگان اصحابشان نقل شده است.

از جمله حضرت عبدالعظيم حسنى، مدفون در شهر رى، روايت بسيار عجيبى كه نكته اى دارد، نقل كرده است. چرا كه او سيّد حسنى بود و اينان در آن زمان ها رابطۀ خوبى با ائمه عليهم السلام نداشتند. از طرفى سن او از سن امام عليه السلام بيش تر بود.

عبدالعظيم حسنى به خدمت حضرت امام هادى عليه السلام رسيده و عقايدش را

ص: 233

به امام عليه السلام عرضه داشته است.(1) در اين باره شيخ صدوق رحمه اللّه چنين نقل مى كند:

عبدالعظيم حسنى مى گويد: خدمت آقايم على بن محمّد امام هادى عليه السلام شرف ياب شدم. وقتى مرا ديد فرمود:

مرحباً بك يا أبا القاسم! أنت وليّنا حقّاً.

فقلت له: يابن رسول اللّه! إنّي اريد أن أعرض عليك ديني، فإن كان مرضيّاً ثبتّ عليه حتّى ألقى اللّه.

فقال: هات يا أبا القاسم!

فقلت: إنّي أقول: إنّ اللّه تعالى واحد ليس كمثله شيء...؛(2)

خوش آمدى اى اباالقاسم! تو ولىّ راستين ما هستى.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! مى خواهم دين خود را بر شما عرضه كنم، اگر شما آن را بپسنديد بر همان ثابت و استوار باشم تا خدا را ملاقات نمايم.

فرمود: دين خود را عرضه كن اى اباالقاسم!

عرض كردم: من مى گويم: به راستى خداى متعال يكى است كه مانندى ندارد....4.

ص: 234

1- . او ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسين بن زيد الحسن بن علي بن ابى طالب عليهم السلام است. در روايتى آمده: ابوتراب رويانى مى گويد: از اباحمّاد شنيدم كه مى گفت: در سامرّا خدمت امام هادى عليه السلام شرف ياب شدم و مسائلى چند از حلال و حرام پرسيدم، حضرتش پاسخ داد. آن گاه به هنگام وداع به من فرمود: يا حمّاد! إذا أشكل عليك شيء من أمر دينك بناحيتك، فسل عنه عبدالعظيم بن عبداللّه الحسني، واقرأه منّي السلام؛ اى حمّاد! هر گاه در منطقۀ خودت دربارۀ امر دينت مشكلى پيش آمد، از عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى بپرس و سلام مرا به او برسان. (مستدرك الوسائل: 17/321، حديث 32).

منتها درجه ارادت

بِأَبِي أَنْتُمْ وَ أُمِّي وَ أَهْلِي وَ مَالِي وَ أُسْرَتِي؛

پدر و مادر، خانواده، مال و خاندانم فداى شما باد.

هر يك از فرازهاى اين فصل با اين جمله شروع مى شود:

بأبي أنتم و امّي....

اين جمله دو استعمال دارد.

1. استعمال در معناى حقيقى كه همان «فدا كردن» است.

يعنى: من در برابر شما چنين هستم، كه اگر خطرى بر وجودتان متوجّه شود، تمام هستى خود را براى شما سپر قرار دهم و بلا گردان شما شوم. خلاصه اين كه حاضرم هر گونه مصيبتى را در رابطه با جان خود، پدر و مادر، خاندان و اموال و ثروتم تحمّل كنم تا شما سالم بمانيد. و اين منتها درجۀ اخلاص، ارادت، ايمان و اعتقاد است.

2. استعمال در معناى مجازى كه همان اظهار شدّت محبّت و علاقه مندى است، زيرا وقتى معناى حقيقى ممتنع باشد - چنان كه خواهد آمد - پس مقصود اظهار محبّت و ارادت است، بنابراين نه معناى حقيقى موضوع له لفظ مراد است، و نه صِرف تعارف كه در جامعۀ ما معمول است.

معناى حقيقى به زمان حضور مربوط مى شود، امّا آن چه ما اكنون در برابرشان مى گوييم به معناى مجازى است، زيرا:

نخست آن كه آن بزرگواران در اين عالم نيستند، تا خطرى بر آن ها متوجّه گردد تا بشود معناى حقيقى اراده شود، مگر در زيارت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه.

دوم آن كه وقتى انسان مى خواهد خود را فداى كسى كند، فدا شده نيز بايد موجود باشد. اگر والدين كسانى از دار دنيا رفته اند در عين حال در زيارت جامعه مى گوييم: «بأبي أنت واُمي»، مقصود چيست؟ بنابراين، مصداقيّت پيدا نمى كند، اگر معناى حقيقى مراد باشد.

ص: 235

سوم آن كه آيا انسان مجاز است - در حال حيات والدين و خاندان خود - آن ها را فداى كسى بكند؟ مگر انسان بر آن ها ولايت دارد؟ يا از قِبَل آن ها وكالت داشته باشد كه بگويد: آقا! تمام خاندان من فداى شما باد!

چهارم آن كه گاهى انسان اين عبارت را مى خواند؛ ولى فدا شونده از طرف مقابل افضل و اشرف است. براى نمونه در زيارت اصحاب سيدالشهداء در كربلاى معلّا، زيارت نامه از امام باقر عليه السلام است. در آن مى خوانيم: «بأبي أنتم واُمي».

در اين زيارت معناى حقيقى مراد نيست، وگرنه لازم مى آيد امام باقر عليه السلام پدر و مادرشان را فداى اصحاب سيدالشهداء عليه السلام كنند.

خداوند در قصّه ذبح حضرت اسماعيل عليه السلام در قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ»؛(1)

ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم.

در اين آيه بنابراين كه «ذبح عظيم» سيّدالشهداء عليه السلام باشد(2) كه قطعاً از اسماعيل افضل هستند؛ به معناى فدا كردن - كه در فارسى گفته مى شود - نيست، بلكه مراد جايگزين نمودن است، و از همين باب است «فديه» كه در احكام حج گفته مى شود.

از اين رو، چند قرينه مذكور براى ما معيّن مى كنند كه منظور از «بأبي أنت واُمي» معناى مجازى منظور است كه اين عبارت در لغت عرب براى ابراز شدّت محبّت و علاقه و ارادت استعمال شده است.

البته در لغت عرب نظايرى نيز دارد. براى نمونه اگر انسان از حرف كسى خوشش آيد مى گويد: «للّه درّك».5.

ص: 236

اين عبارت در معناى حقيقى خودش استعمال نمى شود، بلكه يا معناى منقول است و يا مجاز مشهور كه با اين عبارت اظهار خوشحالى از اين كلام مى كنند.

عكس اين نيز آمده است، اگر كسى حرف بى ربطى بزند، مى گويند: «فضّ اللّه فاك». اين معنا كنايه از اين است كه تو حرف بد و بى ربطى زدى، نبايد اين طور مى گفتى.

بنابر آن چه گفته شد، جمله «بأبي أنت واُمي...» در معناى ما وضع له آن استعمال نمى شود؛ بلكه مقصود معناى مجازى است.

از طرفى، از نظر شرعى نيز در اين باره روايت داريم. در روايتى آمده است:

سئل أبو الحسن موسى بن جعفر عليه السلام: الرجل يقول لابنه أو لابنته: بأبي أنت واُمّي، أو بأبوي، أترى بذلك بأساً؟

فقال: إن كان أبواه مؤمنين حيين فأرى ذلك عقوقاً، وإن كان قد ماتا فلا بأس؛(1)

از امام كاظم عليه السلام پرسيدند: آيا كسى حق دارد والدينش را فداى كسى بكند؟

حضرت فرمودند: اگر والدين او مؤمن و زنده هستند، اين عقوق است و عاق والدين مى شود، ولى اگر پدر و مادر او مُرده باشند، ايرادى ندارد.

به عبارت ديگر، چنين سخنى حرام است كه انسان والدين زنده خود را فداى فرزند خود كند. گرچه وقتى عبارت «بأبي أنت واُمي» را بگويد همان معناى مجازى را اراده بكند، باز جايز نيست.

و اين روايت نيز قرينه مى شود بر آن چه كه بيان كرديم.ت.

ص: 237

حال، اگر در خطاب به حضرات ائمه عليهم السلام معناى حقيقى را اراده كنيم؛ نسبت به مكتب و مرام و حفظ شخصيّت آن بزرگواران، كاملاً صحيح بوده وليكن باز هم مجاز است.

ولايت و برائت

أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُكُمْ أَنِّي مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ، كَافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ وَ بِمَا كَفَرْتُمْ بِهِ؛

خدا و شما را گواه مى گيرم كه من به شما ايمان دارم و بدان چه شما بدان ايمان داريد و كافرم نسبت به دشمن شما و آن چه شما بدان كافر هستيد.

پيش تر گفتيم كه عرضه كردن اعتقادات بر ائمه عليهم السلام در زمان حضور آن بزرگواران نيز بوده است، كه بعضى از اصحاب خدمت امام عليه السلام مى رسيدند و عقيده خود را عرضه مى كردند.

عرضه كردن اعتقادات بر ائمه عليهم السلام يعنى ايمان به اين امور و پايبند بودن به آن ها. در اين فراز زائر يك سلسله اعتقادات را بر امام عليه السلام عرضه مى دارد.

نخست خدا را شاهد مى گيرد، آن گاه امام و يا همه امامان عليهم السلام را نيز شاهد مى گيرد و عقايدش را بيان مى كند. در واقع بيان و عرضه كردن عقايد يعنى بيان كردن موضعِ انسان در برابر آن حضرت و اهل بيت عليهم السلام و مخالفان آن ها، از اين رو كلمه «ايمان» در اين فراز چند مرتبه تكرار شده است.

نخستين عقيده اى كه خدمت ائمه عليهم السلام اظهار مى شود، ايمان به ولايت آن حضرات و برائت از مخالفان و دشمنان آن هاست.

به طور كلّى ما از كسانى كه راهى جز راه اهل بيت عليهم السلام مى روند، جدا هستيم و از آن ها بيزاريم تا چه برسد به كسانى كه با اهل بيت دشمنى كنند.

ص: 238

عرضه ايمان

البته برخى از اين ها رسماً با اهل بيت عليهم السلام دشمنى كردند و آن بزرگواران را مورد آزار و اذيّت قرار دادند كه به برخى از اين موارد در فرازهاى بعدى اشاره شده و در آن جا بيان خواهد شد.

درباره حقيقت ايمان و در خصوص ايمان به ائمه عليهم السلام و بيزارى از دشمنان و مخالفان آن ها در كتاب هاى كلامى به تفصيل بحث شده، و در اين جا ذكر چند مطلب ضرورى است.

نخست آن كه ايمان به اهل بيت عليهم السلام از واجبات شرعى و عقلى است كه همه ما به آن موظّف و مكلّف هستيم؛ چه بنابر قول اكثر ما - كه اعتقاد بنده نيز همين است - امامت و ولايت از اصول دين است و چه بنابر قول عدّه اى از بزرگان - كه امامت و ولايت از اصول دين نيست؛ بلكه از اصول مذهب است - در هر حال، بر ما واجب است به اهل بيت عليهم السلام ايمان داشته باشيم.

دوم آن كه پرواضح است كه ايمان، غير از صِرف محبّت است؛ زيرا ايمان در لغت عبارت است از:

إذعان النفس للحق على سبيل التّصديق.(1)

پس وقتى مى گوييم: «إنّي مؤمن بكم» يعنى: به تمام مقامات شما از امامت و غير آن، اذعان دارم و تصديق كامل مى نمايم.

ممكن است انسان كسى را دوست بدارد يا ادّعاى دوستى داشته باشد، اما نسبت به مقامات او ايمان نداشته باشد. وليكن تحقق اين معنا در خصوص اهل بيت عليهم السلام محلّ بحث است.

ص: 239

آيا كسانى كه ادّعاى دوستى اهل بيت را دارند و به امامت و منازل آن بزرگواران مؤمن نيستند، واقعاً راست مى گويند؟

به عبارت ديگر، آيا واقعاً محبّت به اهل بيت عليهم السلام قابل انفكاك از ولايت آن هاست؟

و آيا چنين محبّتى - در صورتى كه واقعيّت داشته باشد - سودى به حال آن شخص دارد؟

به هر حال، ايمان به امامت ائمه اطهار عليهم السلام از هر واجبى از واجبات بالاتر است، بلكه همه عبادات به ولايت اهل بيت منوط هستند.

سوم آن كه بايد بدانيم كه ايمان به اهل بيت عليهم السلام به معرفت آن بزرگواران بستگى دارد، و چون معرفت متفاوت است ناگزير ايمان نيز درجات خواهد داشت.

اين مطلب دقيقاً مثل ايمان به خداوند متعال و رسالت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خواهد بود، كه اين ايمان فرع معرفت است. امّا معرفت همه اشخاص نسبت به خدا و رسول خدا يكسان نيست.

بنابراين، ايمان، فرع معرفت است. وقتى ايمان واجب شد - كه فرع بر معرفت است - ناگزير معرفت نيز واجب خواهد شد؛ چرا كه اگر معرفت نباشد، ايمان نيز حاصل نخواهد شد. از اين روست كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية؛(1)

هر كس بميرد و امام زمان خويش را نشناسد به مرگ دوران جاهلى از دنيا رفته است.ت.

ص: 240

گفتنى است كه انسان به هر مقدارى از معرفت كه دست يافت، نبايد به آن قناعت كند، قناعت چيز خوبى است، اما نه در معارف و علوم. انسان در معارف و علوم نبايد به يك مرحله اكتفا بكند؛ بلكه هر چه سعى و تلاش انسان در مسير معرفت و تحصيل آن بيشتر شود، ناگزير ايمانش نسبت به اهل بيت عليهم السلام - عين معرفت به خدا و رسول - بيشتر و قوى تر مى شود.

چهارم آن كه هر چه ايمان انسان بيشتر باشد ناگزير اطاعت او بيشتر خواهد بود؛ چرا كه اطاعت، فرع ايمان و اعتقاد است؛ همان گونه كه ايمان، فرع معرفت است.

بنابراين، اگر مراد از ايمان، صرف اعتقاد قلبى باشد؛ پس ايمان و اعتقاد قلبى لازم است تا انسان اطاعت كند. ولى اگر مراد از ايمان، هم اعتقاد باشد و هم عمل، بحث ديگرى است. چون بحث است كه ايمان چيست؟

بر حسب روايات ما، ايمان در كتاب هاى حديثى و كلامى اين گونه تعريف شده است:

الإيمان اعتقاد بالجنان وعمل بالأركان وقول باللسان.

از جملۀ روايات اين كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

الإيمان هو الإقرار باللسان وعقد في القلب وعمل بالأركان؛(1)

ايمان، همان اقرار زبانى، اعتقاد قلبى و عمل اعضا و جوارحى است.

و در كتاب دعائم الاسلام آمده است:

الإيمان قول باللسان وتصديق بالجنان وعمل بالأركان، وهذا الّذي لا يصحّ غيره.(2)3.

ص: 241

بنابراين، اگر مراد از ايمان، اعتقاد و عمل باشد، پس هر چه ايمان بيشتر باشد عمل و اطاعت بيشتر و بهتر خواهد بود.

بعد از گذر از اين چهار مطلب، ما مى دانيم كه در طول تاريخ هميشه باطلى در مقابل حق وجود داشته، تا اين كه زمان اهل بيت عليهم السلام فرا رسيده است. در اين جا چند سؤال مطرح است.

1. آيا اهل بيت حق بوده اند؟

پيش تر گفتيم كه تا كنون احدى نيامده - دست كم ما سراغ نداريم - حتى از دشمن ترين دشمنان اهل بيت عليهم السلام بگويد كه اهل بيت بر حق نبودند.

حقايق ائمه عليهم السلام آن قدر روشن و واضح است كه حتى دشمنانشان نيز سعى مى كنند خودشان را تابع و پيرو آن ها جلوه بدهند و معرفى كنند.

پيش تر كلام ابن حجر هيتمى مكّى در كتاب الصواعق المحرقه را نقل كرديم، او در اين كتاب - كه در رد شيعه نوشته - مى گويد: ما پيروان اهل بيت هستيم، و شيعيان بى جهت ادّعا مى كنند.(1) بنابراين، اهل بيت عليهم السلام بر حق بودند و كسى نيست كه بگويد: حق نبوده اند، و چون در طول تاريخ هميشه در مقابل حق، باطلى وجود داشته، پس در زمان اهل بيت عليهم السلام نيز كسانى كه مقابل آن بزرگواران بوده اند، باطل خواهند بود.

2. چه كسانى در مقابل اهل بيت قرار گرفتند و با آنان مقابله كردند؟

ما معتقديم تمام فرق و مذاهب - به جز مذهب اهل بيت عليهم السلام - باطل هستند، ولكن در رأس همه اهل باطل، حكّامى هستند كه به نام اسلام بر مسلمانان مسلّط شدند و انواع ظلم ها و ايذاءها را بر اهل بيت عليهم السلام و شيعيانشان روا داشتند.ب.

ص: 242

و هم چنين مزدوران دربار ظالمان هستند كه در صدد دفاع از آن ها برآمدند و ظلم هاى آنان را توجيه كردند و گفتند:

اجتهدوا فأخطأوا؛

اجتهاد كردند و خطا نمودند.

اگر كلام توجيه گران كه گفتند: «اجتهدوا فأخطأوا» تحليل شود دو مطلب را در بر دارد:

1. اقرار به ظلم،

2. ادّعاى اجتهاد و اين كه خطا كرده اند و عمدى در كار نبوده.

روشن است كه اقرار هميشه حجّت بوده و بر طبق آن حكم مى شود، و امّا صِرف ادّعا ارزش ندارد؛ چرا كه ادّعا بايد به اثبات برسد.

براى مثال شما مى بينيد علماى اهل سنّت در مورد طلحه، زبير، عايشه و ديگران كه عليه حضرت امير عليه السلام قيام كردند و جنگ به راه انداختند، مى گويند: آنان كار بدى كردند، امّا از اين كار بد، توبه نمودند.

شيخ مفيد رحمه اللّه در آن جلسه معروف در پاسخ به اين ادّعا فرمودند:

كسانى كه عليه امام وقتشان قيام كردند، كار بدى كردند و ظلم نمودند و با اين كار از دين خارج شدند. اين امر ثابت، مسلّم و مثل چراغ روشن است، امّا اين كه شما مى گوييد: آن ها توبه كرده اند، بايد به اثبات برسد.(1) شاهد سخن ما اين است كه حتى كسانى كه از حكّام جور دفاع مى كنند اقرار دارند كه آنان كار بدى كردند، امّا به گونه اى مى خواهند كار آن ها را توجيه كنند و از آنان دفاع مى نمايند و مى گويند: كار بدى كرده اند، امّا توبه نموده يا اين كه از روى عمد نبوده و خطا كرده اند.8.

ص: 243

امّا وقتى بنا شد در عالم حقّى باشد و ماعداى اين حق، باطل باشد، و بنا شد اهل بيت عليهم السلام به اجماع همه مسلمانان، حق باشند، پس ناگزير ماعداى اهل بيت هر كه باشد باطل خواهد شد؛ به طورى كه طرفداران اين باطل، بر باطل بودنش اقرار دارند.

امّا آن چه به جهت توجيه ماوقع گفته اند، در جاى خود بررسى شده و تمام توجيهات رد شده است. قرآن مجيد در اين زمينه مى فرمايد:

«وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ»؛(1)

و آن ها كه ستم كردند به زودى مى دانند كه بازگشتشان به كجاست.

3. آيا مى شود هم اهل بيت را پذيرفت و هم ظالمان آن ها را؟

اين پرسش را به گونه اى ديگر مطرح مى كنيم. آيا مى شود هم پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را قبول كرد و هم ابوجهل را؟

به تعبير فراتر، آيا مى شود هم خداوند متعال را پذيرفت و هم شيطان را؟

اگر ظالمان را بپذيريم، يا دست كم، كارهاى آن ها را حمل بر صحّت كنيم، در نتيجه بايد بيزارى و تبرّى نكنيم، آيا چنين چيزى مى شود؟!!

البته چنين باورى درباره شيطان نزد بعضى گمراهان وجود داشته است.

نوشته اند كه احمد غزالى قائل بوده كه نبايد ابليس را لعن كرد، زيرا او به دليل اين كه براى آدم سجده نكرد، موحّد است! پس نه فقط كار بدى نكرده، بلكه كار بسيار خوبى انجام داده، مگر كسى كه چنين كار خوبى داشته مورد لعن قرار مى گيرد!!

هم چنين برادر او محمّد غزالى بر عدم لعن يزيد بن معاويه اصرار دارد. وى در كتاب احياء العلوم در بخش آفات زبان چنين مى نويسد:7.

ص: 244

الآفة الثامنة: اللعن....

وعلى الجملة ففي لعن الأشخاص خطر فليجتنب، ولا خطر في السكوت عن لعن إبليس مثلاً، فضلاً عن غيره.

فإن قيل: هل يجوز لعن يزيد لأنّه قاتل الحسين أو أمر به؟

قلنا: هذا لم يثبت أصلاً، فلا يجوز أن يقال: إنّه قتله، أو أمر به، ما لم يثبت، فضلاً عن لعنه، لأنّه لا تجوز نسبة مسلم إلى كبيرة من غير تحقيق....

آن گاه پس از ذكر برخى احاديث در نهى لعن اموات مى نويسد:

فإن قيل: فهل يجوز أن يقال: قاتل الحسين لعنه اللّه، أو الآمر بقتله لعنه اللّه؟

قلنا: الصواب أن يقال: قاتل الحسين إن مات قبل التوبة لعنه اللّه، لأنّه يحتمل أن يموت بعد التوبة، فإنّ وحشياً قاتل حمزة عمّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله قتله وهو كافر، ثمّ تاب عن الكفر والقتل جميعاً، ولا يجوز أن يلعن، والقتل كبيرة ولا تنتهي إلى رتبة الكفر، فإذا لم يقيّد بالتوبة وأطلق كان فيه خطر، وليس في السكوت خطر، فهو أولى.(1)

ملاحظه كنيد! آنان چه عبارت عوام فريبانه زيبايى دارند، سخن بسيار عوام فريبانه عالى است (!!) به تعبير ما مى گويد: خودت فكر كن، ببين اگر الآن بنشينى و دَه مرتبه «سبحان اللّه» بگويى بهتر است، يا دَه مرتبه ابليس را لعن كنى؟ كدام بهتر است؟!!

استدلال به ظاهر بسيار زيبا است. شما به جاى اين كه يزيد را لعن كنى بگو:

«اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات» كدام بهتر است؟

ولكن كلام هر دو برادر خلاف صريح قرآن مجيد است، خداوند در قرآن ابليس را لعن نموده و به لعن او... امر كرده و از كتب فريقين ثابت شده كه يزيد كافر، ظالم5.

ص: 245

و مفسد فى الارض بوده و به عناوين مختلف به حكم صريح قرآن مجيد مستحق لعن است.

كوتاه سخن اين كه اعتقاد به حق، ايمان به حق و پيرو حق بودن جز با تبرّى و بيزارى از ماعداى حق - يعنى باطلى كه در مقابل حق است - امكان ندارد.

از اين روست كه خدمت ائمه مى رويم و عرض مى كنيم:

خدا و شما را گواه مى گيرم كه من به شما و به آن چه شما بدان ايمان داريد، ايمان دارم، به دشمن شما و بدان چه شما به آن كفر مى ورزيد، كفر مى ورزم.

شاهد گرفتن خداوند متعال بر امرى، علامت عظمت آن امر است. انسان خدا را براى يك سخن جزئى، پيش پا افتاده و يا مطلب كوچك شاهد نمى گيرد؛ بلكه براى امر باعظمتى و مطلب بزرگى خدا را شاهد مى گيرد.

و ايمان به خدا، رسول و امام ممكن نخواهد بود مگر با بيزارى از ابليس و دشمنان اهل بيت عليهم السلام؛ چرا كه حق يكى و در يك جاست و غير از اين باطل است، حتى نمى توان نسبت به غير حق بى تفاوت شد؛ زيرا كه بى تفاوتى در برابر غير حق، يعنى شك در حقانيت حق.

بنابراين از نظر برهانى ممكن نيست انسان نسبت به باطل سكوت كند؛ اگر مى خواهد تابع حق و مؤمن به آن باشد.

به سخن ديگر، ايمان به هر معنايى كه باشد در آن اعتقاد قلبى، معتبر است و اعتقاد از باب افتعال از ريشه «عقد يعقد» گرفته شده است. اعتقاد يعنى «عقد القلب؛ يعنى چيزى در قلب گره بخورد». راغب اصفهانى مى گويد:

ص: 246

العقد: الجمع بين أطراف الشيء.(1)

خوب ملاحظه كنيد! قلب شما يك ظرف بيشتر نيست. در اين يك ظرف امكان اجتماع خدا و شيطان، اجتماع رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و ابوجهل و اجتماع اهل بيت اطهار و كسانى كه حق آن ها را غصب و همه گونه ظلم كردند، وجود ندارد.

توحيد يعنى فقط خدا، اگر كسى بگويد: در ظرف دل من هم خدا جا دارد و هم بت و شيطان، موحّد نخواهد بود و مسلمان به كسى مى گويند كه به رسول خدا اعتقاد داشته باشد و در دل او فقط آن حضرت باشد، نه هم ابوجهل يا ابوسفيان، و مؤمن به كسى مى گويند كه ولايت اهل بيت و برائت از دشمنانشان را داشته باشد.

از اين روست وقتى ما در حضور امام عليه السلام اعلام ايمان و اظهار اعتقاد نسبت به مقام آن بزرگواران مى كنيم نسبت به دشمنان آن ها نيز اعلام كفر مى نماييم و آن ها را نفرين و طرد مى كنيم و مى گوييم:

«مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ، كَافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ وَ بِمَا كَفَرْتُمْ بِهِ».

ايمان داريم:

1. به خود ائمه اطهار «مؤمن بكم»، به حقّانيت، مقامات و منازل آن بزرگواران.

2. به آن چه به آن ايمان داشتند «بما آمنتم به»، هر چه ايمان داشتند؛ چه بدانيم تفصيلاً يا اجمالاً و چه ندانيم. ما مؤمن هستيم، زيرا ايمان آنان حق است و مطابق واقع.

و كفر داريم:

1. به تمام آن هايى كه با اهل بيت عليهم السلام دشمنى داشتند، به هر قدر، به هر شكل، هر كس كه باشد، دور يا نزديك، در هر مقامى كه باشد، چه بشناسيم، يا نشناسيم، چه دشمنى خود را اظهار كند و چه اظهار نكند، صِرف دشمنى با اهل بيت موجب دشمنى ماست.1.

ص: 247

2. به تمام آن چه اهل بيت عليهم السلام با آن دشمنى داشتند، قبول نداشتند، رد كردند، ابطال نمودند؛ از اشخاص، افكار، اقوال، افعال، صفات و هر چيز ديگر؛ چه براى ما شناخته شده باشد يا نه، زيرا اهل بيت بر حق هستند و ما پيرو آن ها هستيم.

ما نسبت به آن موارد كافر هستيم، نه اين كه به سكوت اكتفا بكنيم و بى تفاوت باشيم. در اين زمينه قرآن كريم مى فرمايد:

«فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى»؛(1)

پس، كسى كه به طاغوت كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى چنگ زده است.

روشن است كه عروۀ وثقى يكى بيش نيست و تمسك به عروۀ وثقى از نظر عقلى و شرعى واجب است. اين تمسّك حاصل نمى شود مگر به كفر به طاغوت و ايمان به خدا.

جالب اين كه در آيه مباركه، كفر بر ايمان مقدّم شده؛ هم چنان كه در كلمۀ توحيد اول نفى مى كنيم: «لا إله»، بعد مى گوييم: «إلّا اللّه».

بنابراين، نخست بايد ظرف را از غير خالى كرد؛ چرا كه اين ظرف، فقط لياقت دارد كه در آن جا خدا، حق، نور و هدايت باشد، نه طاغوت، ضلالت وتاريكى.

البته طاغوت در طول تاريخ همواره مصداق دارد، امروز مصداق دارد، فردا نيز مصداق خواهد داشت. گرچه كه در روايات ما طاغوت براى بعضى از مردم علم شده است، هم چنان كه مصداق «مؤمن» كه فرمود: «يؤمن باللّه» كسى است كه به خدا و به آن چه خدا به ايمان به آن امر كرده، ايمان داشته باشد. پس «مؤمن» حقيقى «مؤمن باللّه ورسوله والأئمة الأطهار و اليوم الآخر» خواهد بود.6.

ص: 248

بنابراين، متمسّك «بالعروة الوثقى» كسى است كه از طاغوت به تمام معنا تبرّى جويد و ولايت خدا، رسول و اولياى خدا را داشته باشد.

در آيه ديگرى مى خوانيم:

هيچ قومى را كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند نمى يابى كه با دشمنان خدا و رسولش دوستى كنند، هر چند پدران يا فرزندان يا برادران يا خويشاوندانشان باشند؛ آنان كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه دل هايشان نوشته است.

بنابراين آيه كريمه، ايمان در قلب بايد مستقر بشود، آن هم نه به معناى عرفى؛ بلكه به معناى حقيقى و واقعى؛ يعنى نه اين كه

«يصبح مؤمناً ويمسى كافراً؛ صبح مؤمن و شب كافر گردد». چنان كه در روايات ما ايمان بر دو قسم تقسيم شده:

1. ايمان مستقر،

2. ايمان مستودع.

در روايتى از محمّد بن مسلم آمده كه گفت: از امام باقر يا امام صادق عليهما السلام شنيدم مى فرمود:

إنّ اللّه عزوجل خلق خلقاً للإيمان لا زوال له، وخلق خلقاً للكفر لا زوال له، وخلق خلقاً بين ذلك واستودع بعضهم الإيمان، فإن يشأ أن يتمّه لهم أتمّه، وإن يشأ أن يسلبهم إيّاه سلبهم؛(2)».

ص: 249

خداوند گروهى را مؤمن آفريده كه زوالى در ايمان آن ها نيست و گروهى نيز كافر خلق شده اند كه آن ها هميشه كافر هستند، جماعتى را نيز حد وسط آفريده و به برخى ايمان را عاريه داده است، اگر بخواهد براى آن ها كامل مى كند و اگر بخواهد از آنان سلب مى نمايد.

در روايت ديگرى آمده:

إنّ اللّه خلق النبيين على النبوّة فلا يكونون إلاّ أنبياء، وخلق المؤمنين على الإيمان فلا يكونون إلاّ مؤمنين، وأعار قوماً إيماناً، فإن شاء تممه لهم وإن شاء سلبهم إيّاه، قال: وفيهم جرت: «فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ».(1)

وقال لي: إنّ فلاناً كان مستودعاً إيمانه، فلمّا كذب علينا سلب إيمانه ذلك؛(2)

خداوند پيامبران را بر نبوت خلق كرد و همواره پيامبر هستند، و مؤمنان را مؤمن آفريد و آن ها پيوسته مؤمن هستند و به گروهى ايمان عاريه داد. هر گاه بخواهد از آن ها سلب مى كند و يا كامل مى گرداند و اين آيه در اين باره جريان دارد كه «و شما دو گروه هستيد: بعضى پايدار (از نظر ايمان يا خلقت كامل)، و بعضى ناپايدار».

آن گاه حضرتش به من فرمود: ايمان فلانى عاريه بود. هنگامى كه به ما دروغ بست، ايمانش سلب شد.

در روايت ديگرى فضل بن يونس مى گويد: امام عليه السلام فرمود:

أكثر من أن تقول: «اللهم لا تجعلني من المعارين ولا تخرجني من التقصير».

قال: قلت: أمّا المعارون، فقد عرفت أنّ الرجل يعار الدين، ثمّ يخرج منه، فما معنى «لا تخرجني من التقصير»؟8.

ص: 250

فقال: كلّ عمل تريد به اللّه عزوجل فكن فيه مقصّراً عند نفسك، فإنّ الناس كلّهم في أعمالهم فيما بينهم وبين اللّه مقصّرون إلاّ من عصمه اللّه عزوجل؛(1) بيشتر بگوييد: «خدايا! ما را از كسانى كه ايمان آن ها عاريه و موقتى است، قرار نده و مرا از مقصّر بودن بيرون مكن».

راوى مى گويد: عرض كردم: معناى عاريه را دانستم و آن كسى است كه ايمان از آن سلب مى گردد. اما معناى تقصير را ندانستم.

امام عليه السلام فرمود: هر كارى كه براى خداوند انجام مى دهى خود را در نزد خويشتن مقصّر بدان، زيرا مردم در كارهاى خود بين خود و خدا همواره مقصّر هستند و كوتاهى مى كنند، مگر كسانى كه خداوند آن ها را حفظ كرده باشد.

خداوند در ادامه آيه مى فرمايد:

«أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛(2)

آنان كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه دل هايشان نوشته است و با روحى از ناحيه خودش آن ها را تقويت فرموده و آن ها را در باغ هايى از بهشت وارد مى كند كه نهرها از زير (درختانش) جارى است، جاودانه در آن مى مانند؛ خدا از آن ها خشنود است، و آنان نيز از خدا خشنودند؛ آن ها «حزب اللّه» هستند؛ هان كه «حزب اللّه» همان رستگارانند.

كلمه «لا تجد؛ پيدا نمى كنى». يعنى نمى شود، ممكن نيست و چنين چيزى تحقق پيدا نمى كند كه كسى بگويد: «من به خدا و جهان آخرت مؤمن هستم»؛ در عين2.

ص: 251

حال نسبت به كسانى كه «حادّ اللّه ورسوله» مودّت داشته باشد.

«حادّ اللّه ورسوله» يعنى كسانى كه در مقابل خدا و رسول قيام و مقابله بكنند و بايستند.

راغب اصفهانى مى گويد:

«إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ»(1) أي يمانعون، فذلك إمّا اعتباراً بالممانعة وإمّا باستعمال الحديد.(2)

بنابراين، نمى شود بين دو گروه «يوادّون» و «يحادّون» را جمع كرد. هر چند مقابله گران با خدا و رسول، پدر، برادر و از قوم و قبيله و عشيره انسان باشند؛ چرا كه در ايمان و اعتقاد، قوم، قبيله و خويشى مطرح نيست!

اين آيه كنايه از اين است كه در ايمان جز خدا چيز ديگرى رعايت نمى شود و به حساب نمى آيد. چون فقط خدا حق است، و ماعداى خدا، طاغوت.

پس نمى توانيم بگوييم: مصلحت اقتضا مى كند كه «زيد» را نيز دوست داشته باشيم. اين نمى شود. بله، مصلحت اقتضا مى كند به جهت تقيّه سكوت كنيم. امّا در قلب هرگز. در قلب ايمان بايد محفوظ باشد، نه اين كه اگر تشخيص داديم كه نسبت به زيد بن ارقم از روى تقيّه سكوت كنيم، پس او را به قلبمان هم راه بدهيم.

از اين رو كسانى كه در قلبشان ايمان نوشته و مستقر شده هرگز نسبت به دشمنان خدا به هيچ وجه مودّت نخواهند داشت و اينان هرگز خوفى از دشمنان خدا نخواهند داشت؛ گرچه قوم، قبيله و پدر و برادرشان باشد؛ چون «أيّدهم بروح منه».

از طرفى، چون اينان به خاطر خدا حتى از پدران، برادران، قوم و قبيله گذشت مى كنند، خداوند نيز «وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها».(3)2.

ص: 252

و از طرف ديگر، اينان كسانى هستند كه «رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ».(1)

رضوان خدا بسيار ارزش دارد كه قرآن كريم مى فرمايد:

«رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ»؛(2)

و (خشنودى و) رضاى خدا، (از همه اينها) برتر است.

اين آيه كاملاً حاكى از آن است كه گفتيم دو دسته، دو راه، دو خط، دو گروه و دو حزب بيشتر وجود ندارد: يا «حزب اللّه»، يا كسانى كه در مقابل «حزب اللّه» هستند، كه غير «حزب اللّه» يعنى باطل.

در روايتى حسين بن خالد مى گويد: امام رضا، از پدر بزرگوارش، از اجدادش عليهم السلام نقل مى كند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أحبّ أن يركب سفينة النجاة، ويستمسك بالعروة الوثقى، ويعتصم بحبل اللّه المتين، فليوال عليّاً بعدي، وليعاد عدوّه، وليأتم بالأئمّة الهداة من ولده، فإنّهم خلفائي وأوصيائي وحجج اللّه على الخلق بعدي، وسادة أمّتي، وقادة الأتقياء إلى الجنّة، حزبهم حزبي، وحزبي حزب اللّه وحزب أعدائهم حزب الشيطان؛(3)

هر كه دوست دارد سوار كشتى نجات شود و به دستاويز استوار چنگ زند و به ريسمان محكم خدا بچسبد بايد على را بعد از من دوست بدارد و با دشمن او دشمنى كند، پيرو ائمه هدا از فرزندانش باشد. آنان جانشينان، اوصيا و حجّت خدا بر خلق پس از من، سروران امت و رهبران پرهيزگاران به جانب بهشت0.

ص: 253

هستند. حزب ايشان حزب من و حزب من، حزب خدا است و حزب دشمنان آن ها، حزب شيطان است.

در حديث ديگر حضرتش فرمود:

حزب علي حزب اللّه، وحزب أعدائه حزب الشيطان؛(1)

حزب على عليه السلام حزب خدا و حزب دشمنان او، حزب شيطان هستند.

بنابراين، گروه خدا كسانى هستند كه ايمانشان را به مودّت زيد، عمرو و ديگران مخلوط نمى كنند، و اين همان معناى واقعى ايمان است كه نتيجه ايمان واقعى رساندن انسان به آن جايى است كه مى فرمايد:

«رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛(2)

خدا از آن ها خشنود است و آنان نيز از خدا خشنودند؛ آن ها «حزب اللّه» هستند؛ هان «حزب اللّه» همان رستگارانند.

پس فقط اينان رستگار و اهل نجات هستند. امّا عاقبت كسانى كه در مقابل اينان هستند، در آن عالم به گونه ديگر است.

در آيۀ ديگرى مى خوانيم:

«إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ»؛(3)

كسانى كه با خدا و رسولش دشمنى مى كنند، آن ها در زمره ذليل ترين افرادند.

بنابراين آيه نمى شود انسان به خدا ايمان داشته باشد و در عين حال نسبت به آن هايى كه با خدا مقابله مى كنند و به قدرت خدا «في الأذلّين» هستند، مودّت داشته باشد.0.

ص: 254

در آيه ديگر مى فرمايد:

«كَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي إِنَّ اللّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ»؛(1)

خداوند چنين مقرر داشته كه من و رسولانم پيروز مى شويم؛ چرا كه خداوند قوى و شكست ناپذير است.

با توجّه به اين دو آيه مباركه، كسانى كه در مقابل اهل بيت عليهم السلام هستند در نهايت ذلّت اند؛ چرا كه تمام عزّت و قوت با اهل بيت است.

و با استفاده از اين دو آيه مى گوييم: اگر مؤمنان به عقيده خود پايبند باشند و واقعاً به گفته هاى قرآن مجيد و رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله به طور كامل عمل كنند و ملتزم باشند، به خاطر مصالح و مقاصد شخصى و گروهى خودشان چيزى كم و زياد نكنند، محافظه كارى ننمايند و محكم باشند، هميشه قوى و عزيز خواهند بود.

البته در اين زمينه به آيات ديگرى از قرآن نيز مى شود استدلال كرد كه ما فقط به چند آيه اكتفا كرديم.

تحقق ايمان با برائت

امّا روايات وارده در اين زمينه، فوق حدّ تواتر است كه ايمان جز با برائت تحقق پيدا نمى كند. اين معنا از ضروريات شده كه ضرورت، فوق اجماع است.

با توجّه به روايات وارده در باب ايمان، حبّ و ولايت اهل بيت عليهم السلام و بغض مخالفان آن ها، اين بغض يا جزء ايمان است يا شرط آن، كه در اين باره در آينده احاديثى را از كتاب هاى عامه نقل خواهيم كرد و اين مطلب حسّاسى است.

ما از آغاز شرح زيارت جامعه درباره ولايت اهل بيت، اطاعت و متابعتشان مطالبى را بيان كرده ايم، امّا تا كنون درباره وجوب بغض و برائت از مخالفان آن ها مطلب مهمى به ميان نيامده است.

ص: 255

حبّ و بغض اهل بيت در روايات

اشاره

اكنون به نظر مى رسد به جاى نقل از كتاب هاى اصول الكافى، بصائر الدرجات، بحار الانوار و... بهتر است رواياتى را از كتب عامه با سندهاى آن ها از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نقل كنيم كه ما نوع اين احاديث را در جاهاى مختلف از تأليفات خودمان به تفصيل مورد بحث قرار داده و از نظر سندى و دلالى تحقيق كرده ايم.

بلكه اگر كسى مقدارى از اين احاديث را در كتب عامه به دست بياورد، براى مثال كلمه هاى «حرب»، «عداء»، «بغض»، «ايمان» و «حب» و مشتقات آن ها را جست و جو كند خواهد ديد كه روايات در اين زمينه بسيار زياد، نه تواتر، بلكه چند برابر تواتر در كتب عامه اين مضامين موجود است، و چون اين مضمون، فوق حد تواتر است به تحقيق در اسانيد نيز نيازى ندارد.

اكنون اين بحث را - كه يك بحث حديثى و كلامى است - با توجّه به دو نكته پى مى گيريم:

نكته اول: نفاق از نظر قرآن و سنّت با كفر مساوى است و قرآن نيز اين جهت را به صراحت بيان كرده است. آن جا كه مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ»؛(1)

اى پيامبر! با كافران و منافقان جهاد كن، و بر آن ها سخت بگير! جايگاهشان دوزخ است؛ و چه بد سرنوشتى دارند!

نكته دوم: محاربه، بغض و عداء با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله، مساوى با عداء، بغض و محاربه خداوند متعال است و اين مساوى با كفر است.

ص: 256

اينك احاديثى را در اين زمينه مى آوريم و با نكاتى كه از اين احاديث اشاره مى كنيم، معلوم خواهد شد كه اين كفر، كفر مقابل اسلام است. اگر كسى بغض به اميرالمؤمنين عليه السلام داشته باشد، او كافر است و اين كفر، مقابل اسلام است، نه كفر مقابل ايمان و به معناى اخص.

البته اين بحث حديثى و كلامى داراى اثر فقهى است كه بايد در جاى خود بحث شود.

1. پاداش محبّ

اكنون برخى از احاديث را در خصوص محبّت و پاداش آن، نقل مى كنيم:

حديث يكم. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در مناسبتى به امير مؤمنان عليه السلام چنين فرمودند:

من مات وهو يحبّك بعد موتك ختم اللّه له بالأمن والإيمان ما طلعت الشمس أو غربت، ومن مات يبغضك مات ميتة جاهليّة وحُوسب بما عمل في الإسلام؛(1)

اگر كسى در حالى كه محبّ توست بميرد، خداوند پايان كار او را به ايمنى و ايمان رقم مى زند؛ مادامى كه آفتاب طلوع مى كند و غروب مى نمايد و هر كس بميرد و حال اين كه مبغض توست، مرگ او مرگ دوران جاهلى است.

روشن است كه مرگ دوران جاهلى عبارت ديگرى از كفر است.

اين حديث را بزرگانى از اهل سنّت از قبيل طبرانى، ابويعلاى موصلى، ابوبكر هيثمى، ابن اثير و جمعى ديگر روايت كرده اند.

ص: 257

بنابراين حديث، اگر كسى مبغض اميرالمؤمنين عليه السلام باشد و با اين حال بميرد مرگ او، مرگ جاهلى خواهد بود. پس ما كه ادّعاى ايمان و اعتقاد به ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام داريم نسبت به مبغضان آن حضرت نيز بايد اين گونه اعتقاد داشته باشيم. چون كسى كه مرگش، مرگ جاهلى باشد، انسان ناگزير از او بيزارى و تبرّى مى كند.

2. امير خوبان

حديث دوم. در ادامۀ حديثى كه پيامبر اكرم در آن

«أنا مدينة العلم و علي بابها» را فرموده اند، چنين آمده است:

هذا أمير البررة، قاتل الفجرة، منصور من نصره، مخذول من خذله؛(1)

اين (على عليه السلام) امير خوبان، كشنده فاجران است. كسى او را يارى كند، يارى مى شود و هر كس او را تنها گذارد، مخذول خواهد شد.

كلمه «برره» جمع «بار» است، كسى را كه خدا و رسول او خوب بدانند، البته خوبى او فوق همه خوبى هاست كه ما تصوّر مى كنيم.

اين حديث را جمعى از علماى اهل سنّت، هم چون حاكم نيشابورى، ابواسحاق ثعلبى و خطيب بغدادى روايت كرده اند.

به مقتضاى اين حديث، كسى كه از جانب خدا مخذول باشد، بايد انسان مؤمن از او بيزار باشد، و چنين كسى جزء خوبانى است كه اميرشان امير مؤمنان على عليه السلام است.

ص: 258

3. ادّعاى دروغ

حديث سوم. در حديث ديگرى پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

كذب من زعم أنّه يحبّني ويبغضك؛(1)

دروغ مى گويد كسى كه ادّعا كند مرا دوست مى دارد و با تو دشمنى مى ورزد.

اين حديث در روايت جمعى از بزرگان اهل سنّت آمده است. شمس الدين ذهبى در وثاقت راوى اين حديث مناقشه كرده؛(2) اما ابن حجر عسقلانى به دنبال كلام ذهبى مى گويد: راوى اين حديث را ابن حبّان توثيق كرده است.(3)

4. خوشا به حال محبّان

حديث چهارم. پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در سخنى فرمود:

يا علي! طوبى لمن أحبّك وصدق فيك، وويل لمن أبغضك وكذب فيك؛(4)

اى على! خوشا به حال كسى كه تو را دوست دارد و تو را باور نمايد و واى بر كسى كه دشمن تو باشد و تو را تكذيب كند.

«طوبى» و «ويل» دو كلمۀ مقابل هم هستند، به هر معنايى كه باشند حاصل آن دو خوشبختى و بدبختى و كنايه از ثواب و عقاب است، چنان كه در عرف مى گوييم: اگر

ص: 259

فلان كار را انجام بدهى خوشا به حالت، اگر فلان كار را بكنى واى به حالت. پس هر كدام بر عاقبت كارى دلالت دارد.

طوبى براى كسى كه

«أحبّك وصدق فيك»؛

كلمه «صدق» اگر با تشديد «دال» باشد، يعنى تصديق كند آن چه را كه دربارۀ او از فضايل و مقامات وارد شده است، و اگر بدون تشديد باشد، يعنى: صادق باشد در آن چه دربارۀ آن ادّعا مى نمايد؛ يعنى افعال او ادّعاى ولايت او را تصديق كند. ما هميشه عرض مى كنيم كه محبّت واقعى و حقيقى به تبع، اطاعت و پيروى را مى آورد.

ويل لمن أبغضك وكذب فيك.

كلمه «كذب» به تشديد «ذال» است، يعنى: تو را يا آن چه را خدا و رسول دربارۀ مناقب و منازل تو گفته اند، تكذيب كند.

اين حديث را احمد بن حنبل، حاكم نيشابورى، طبرانى، خطيب بغدادى، ابوبكر هيثمى و جمعى ديگر روايت كرده اند.

5. مؤمن و منافق

حديث پنجم. رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در كلامى به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

لا يبغضك مؤمن ولا يحبّك منافق؛(1)

مؤمن تو را دشمن نمى دارد و منافق تو را دوست نمى دارد.

منافق، مقابل مؤمن است، حبّ نيز مقابل بغض. حبّ على عليه السلام وصف مؤمن و بغض آن حضرت، وصف منافق است.

ص: 260

هرگز مؤمنى پيدا نمى شود كه اميرالمؤمنين عليه السلام را مبغض باشد، امّا منافق كسى است كه اميرالمؤمنين عليه السلام را دوست ندارد.

در عبارت ديگر اين گونه آمده است:

لا يحبّ عليّاً منافق ولا يبغض عليّاً مؤمن؛(1)

منافق على را دوست نمى دارد و مؤمن على را دشمن نمى دارد.

در حديث ديگر اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند:

واللّه إنّه ممّا عهد إليَّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله أنّه لا يبغضني إلّامنافق ولا يحبّني إلّامؤمن؛(2)

به خدا سوگند، پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به من عهد فرمود كه جز منافق مرا دشمن نمى دارد و جز مؤمن، مرا دوست نمى دارد.

اين حديث، از احاديثى است كه انسان به صدور آن از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله قطع پيدا مى كند.

اين حديث را بخارى، مسلم، ترمذى، نسائى، ابن ماجه، ابونعيم اصفهانى، طبرانى، حاكم نيشابورى، خطيب بغدادى، ابن حجر عسقلانى و ديگران نقل كرده اند.

ابن عبدالبرّ در كتاب الاستيعاب مى نويسد:

روى طائفة من الصحابة أنّ رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله: قال لعلي: لا يحبّك إلّا1.

ص: 261

مؤمن وَلا يبغضك إلّامنافق؛(1)

گروهى از صحابه روايت كرده اند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

جز مؤمن، تو را دوست نمى دارد و جز منافق با تو دشمنى نمى ورزد.

6. ملاك شناخت منافقان

حديث ششم. ابوسعيد خدرى مى گويد:

إنّا كنّا لنعرف المنافقين نحن معشر الأنصار ببغضهم علي بن أبي طالب؛(2)

ما گروه انصار، منافقان را با كينه و دشمنى با على بن ابى طالب عليهما السلام مى شناختيم.

اين روايت را احمد بن حنبل، ترمذى، ابن اثير، خطيب بغدادى، ابونعيم اصفهانى، ابن عبدالبرّ، حاكم نيشابورى، شمسس الدين ذهبى، ابن حجر عسقلانى، ابوبكر هيثمى و ديگران روايت كرده اند.

بنابراين، اگر انسان از مبغضين اميرالمؤمنين عليه السلام تبرّى نكند در واقع از منافقان تبرّى نكرده است.

به سخن ديگر، مبغض حضرت امير يعنى منافق، و منافق يعنى كافر، و در اين صورت آيا درست است كسى بگويد: من پيرو امير مؤمنان على مرتضى عليه السلام، مطيع رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و مسلمان هستم، اما از كفّار هم بدم نمى آيد؟!

در نقل ديگرى از برخى صحابه چنين نقل شده است:

ص: 262

ما كنّا نعرف المنافقين إلّابتكذيبهم للّه ورسوله، والتّخلّف عن الصلوات والبغض لعلي بن أبي طالب؛(1)

ما، منافقان را با اين اوصاف مى شناختيم: خدا و رسول او را تكذيب مى كردند، نمازهاى واجب را نمى خواندند، و كينه و دشمنى على بن ابى طالب را در دل داشتند.

7. مبغضان در روز رستاخيز

حديث هفتم. در حديثى مفصّلى چنين آمده است:

من مات على بغض آل محمّد جاء يوم القيامة مكتوباً بين عينيه: آيسٌ من رحمة اللّه. الا ومن مات على بغض آل محمّد مات كافراً. الا ومن مات على بغض آل محمّد لم يشم رائحة الجنّة؛(2)

هر كس با دشمنى و كينۀ آل محمد از دنيا برود، روز قيامت در حالى وارد محشر مى شود كه ميان دو چشمانش نوشته شده است: «از رحمت خدا نااميد است».

آگاه باشيد! كسى كه با كينۀ آل محمد بميرد، كافر مرده است. آگاه باشيد! كسى كه با كينۀ آل محمد بميرد، بوى بهشت به مشامش نمى رسد.

اين حديث در تفسير الثعلبى، تفسير الكشاف زمخشرى و تفسير فخر رازى آمده است.

8. مبغضان و ورود به آتش

حديث هشتم. در سخن ديگرى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در ضمن حديثى مى فرمايند:

ص: 263

فلو أنّ رجلاً صفن بين الركن والمقام فصلّى وصام ثمّ لَقَى اللّه وهو مبغض لأهل بيت محمّدٍ دخل النار؛(1)

اگر كسى در بهترين جاى مركز عبادت؛ يعنى بين ركن و مقام، مرتب به روزه و نماز مشغول باشد؛ در حالى كه او مبغض اهل بيت محمّد عليهم السلام باشد وارد دوزخ خواهد شد.

اين حديث را گروهى از عالمان اهل سنّت از جمله حاكم نيشابورى روايت كرده اند. حاكم پس از نقل آن مى گويد: اين حديث با شرايط صحّت مسلم، صحيح است.

شمس الدين ذهبى با تعصّبى كه دارد در تصحيح اين حديث با حاكم نيشابورى موافقت كرده است.

بنابراين، اگر كسانى كنار خانه خدا به صف نماز بايستند و روزه دار هم باشند و هميشه كارشان چنين باشد و تا بتوانند به عبادت تظاهر نمايند و حتى نمازهاى بدعتى هم چون نماز تراويح درست كنند و به جماعت بخوانند، اما مبغض اهل بيت محمد عليهم السلام باشند، وارد دوزخ خواهند شد.

9. بغض على همان بغض رسول خدا

حديث نهم. رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أبغض عليّاً فقد أبغضني، ومن أبغضني فقد أبغض اللّه، ومن أبغض اللّه أدخله النار؛(2)

ص: 264

كسى كه با على دشمنى كند، در واقع با من دشمنى كرده است و كسى كه با من دشمنى كند در واقع با خدا دشمنى كرده است و كسى كه با خدا دشمنى كند وارد دوزخ خواهد شد.

اين حديث را حاكم نيشابورى، طبرانى، خطيب بغدادى، شمس الدين ذهبى، ابن حجر عسقلانى، ابوبكر هيثمى وجمع ديگرى روايت كرده اند و عدّه اى به صحّت آن تصريح دارند.

آرى، بغض با على مرتضى عليه السلام بغض با رسول خدا صلى اللّه عليه وآله، و بغض رسول خدا با بغض خداوند متعال مساوى است و بغض با خدا، همان آتش دوزخ خواهد بود.

10. محاربه با رسول خدا

حديث دهم. پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

أنا حرب لِمَنْ حاربكم وسلم لمن سالمكم؛(1)

من در جنگم با هر كه با شما در جنگ باشد و من در صلح و آشتى هستم، هر كه با شما در صلح و آشتى باشد.

در بعضى روايات با تقديم و تأخير چنين آمده است:

أنا سلم لِمَنْ سالمكم وحرب لمن حاربكم.

ص: 265

اين حديث را ترمذى، طبرانى، حاكم نيشابورى، ابن عساكر و جمعى ديگر از بزرگان اهل سنّت روايت كرده اند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايند: من نسبت به كسانى كه با اهل بيت:

اميرالمؤمنين، صديقه طاهره و حسنين عليهم السلام در ستيزند در ستيز هستم....

با اين بيان تكليف همه روشن مى شود. از اين رو در زيارت جامعه به ائمه عليهم السلام خطاب مى كنيم:

سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ؛

در صلحم با هر كه با شما صلح كند و در جنگم با هركس كه با شما در جنگ است.

11. دشمن على دشمن رسول خدا

حديث يازدهم. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله درباره على عليه السلام مى فرمايد:

عدوّه عدوّي وعدوّي عدوّ اللّه؛

دشمن او دشمن من است و دشمن من، دشمن خداست.

در سخن ديگر خطاب به حضرت امير عليه السلام مى فرمايد:

عدوّك عدوّي وعدوّي عدوّ اللّه؛(1)

دشمن تو، دشمن من است و دشمن من دشمن خداست.

در حديث ديگرى مى فرمايد:

من عاداه فقد عادى اللّه؛

هر كس با او دشمنى كند در واقع با خدا دشمنى كرده است.

در كلام ديگرى مى فرمايد:

ص: 266

عادى اللّهَ من عادى عليّاً.(1)

اين حديث را دو جور مى توان معنا كرد:

1. خداوند متعال عداء دارد با كسى كه معادى اميرالمؤمنين عليه السلام باشد.

2. كسى كه معادى اميرالمؤمنين عليه السلام است با خداوند متعال عداء دارد.

هر دو معنا درست است كه اعراب لفظ جلاله «اللّه» را چه به نصب بخوانيم يا به رفع.

و در حديث غدير چنين آمده است:

اللهم وال من والاه، وعاد من عاداه، وانصر من نصره، واخذل من خذله، وابغض من أبغضه....(2)

همۀ اين احاديث متواترند و مى توانيم براى آن ها ادّعاى تواتر لفظى بكنيم.

12. حديثى شگفت

حديث دوازدهم. حديث معروفى است كه برخى از معناى آن تعجّب مى كنند و بعضى از بزرگان علماى ما درباره آن، اقوالى دارند كه در شرح آن با مشكل مواجه شده اند. در اين حديث آمده است:

حبّ علي حسنةٌ لا تضرّ معها سيّئة وبغضه سيّئة لا تنفع معها حسنة؛(3)

حب حضرت على عليه السلام، حسنه اى است كه هيچ سيئه اى در مقابل اين حسنه،

ص: 267

مقاومت ندارد و بغض او، گناهى است كه هيچ حسنه اى در مقابلش قادر بر مقاومت نيست.

ولكن ما به فضل الاهى حقيقت معناى اين حديث را از خود قرآن مجيد استخراج مى كنيم، توجّه كنيد! خداوند متعال مى فرمايد:

«قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»؛

بگو: من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكانم (اهل بيتم).

آن گاه بلافاصله اين گونه آمده است:

«وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً»؛(1)

و هر كس كار نيكى انجام دهد، بر نيكى اش مى افزاييم.

«يقترف» يعنى: يكتسب.(2) پس اگر كسى «حسنه» اى را كسب كند خدا مى فرمايد: «نَزِدْ لَهُ» براى آن شخص «فيها» در آن حسنه «حسناً»؛ حسن آن حسنه را زياد مى كنيم، مراد از اين «حسنه» چيست؟

در تفاسير شيعه و سنّى آمده:

الحسنة حبّ علي وأهل بيته؛(3)

منظور از حسنه، دوست داشتن على و خاندان اوست.

بنابراين حاصل معناى آيه اين گونه مى شود:

حُسن اين حسنه كه مودّت و محبّت اميرالمؤمنين و اهل بيت عليهم السلام است از3.

ص: 268

ناحيه خداوند متعال زياد شده است. اين حقيقتى است كه خدا قرار گذاشته، و حدّ زيادى را هم معيّن نكرده است. پس، حبّ اهل بيت چنين حسنى دارد، و با چنين حسنى كدام سيئه مى تواند مقاومت كند؟

روشن است كه در هيچ يك از اين مقدّمات نمى شود مناقشه كرد و نتيجه اين مقدّمات قهرى است.

بنابراين «حب على عليه السلام» حسنه اى است كه خداوند متعال حُسن اين حسنه را زياد نموده است. خود خداوند متعال اين كار را انجام داده است. پس هيچ سيّئه اى نيست كه بتواند با حسنه اى كه خدا درجۀ حُسن آن را بالا برده، مقابله كند.

خوب درباره اين موضوع فكر كنيد!

13. مبغض و مرگ يهوديت

حديث سيزدهم. از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله روايت شده كه حضرتش فرمود:

من مات وفي قلبه بغض لعلي فليمت يهودياً أو نصرانياً؛(1)

هر كس بميرد و در دلش بغض على عليه السلام باشد يا يهودى و يا نصرانى مرده است.

در تعبير حديث گذشته مرگ جاهلى آمده بود كه همان كفر است. در اين تعبير مى فرمايد: مرگ يهوديت يا نصرانيّت. پس اگر ما به رسول اللّه و اهل بيت عليهم السلام ايمان داشته باشيم، اما از يهود و نصارا تبرّى نكنيم، همان مى شود كه كسى به رسول خدا ايمان داشته باشد، اما از ابوجهل و ابولهب تبرّى نكند، آيا چنين امرى مى شود؟!

اين حديث را جمعى از بزرگان اهل سنّت روايت كرده اند، از جمله راويان آن،

ص: 269

ذهبى، ابن حجر عسقلانى و ابن مغازلى شافعى هستند.

بعضى در سند اين حديث از جهت يكى از راويان آن، مناقشه كرده اند كه اگر اين مناقشه تمام باشد، احاديث ديگر تقويت كننده اين حديث خواهند بود و اين مضمون از اين راه، معتبر مى گردد، و اين، قانونى است در علم حديث كه اهل سنّت نيز در موارد گوناگون به آن عمل كرده اند و معمولاً مى گويند: «هذا الحديث أسانيده يقوّي بعضها بعضاً».

14. علي باب حطّة

حديث چهاردهم. در كتاب هاى اهل سنّت آمده است:

علي باب حطّة من دخل منه كان مؤمناً ومن خرج منه كان كافراً؛(1)

على باب حطّه و آمرزش است كسى كه از آن وارد شود مؤمن خواهد بود و هر كس از آن خارج شود، كافر خواهد بود.

ما پيش تر درباره اين حديث تحت عنوان كفر و ايمان بحث كرده ايم.(2)

فوايدى ارزشمند

با عنايت به اين احاديث چند فايده به دست مى آيد.

1. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در زمان خود به اين موضوع اهميّت داده اند و به مردم نيز ابلاغ كرده اند، حتى در بين مردم بر اين احاديث ترتيب اثر رسمى شد. يعنى وقتى مى خواستند بشناسند كه فرزند آن ها حلال زاده است يا نه، يا شخصى منافق است يا نه، مسئله حبّ و مودّت اهل بيت عليهم السلام ملاك بوده است.

ص: 270

2. صحابه، تابعان و بزرگان محدّثان اهل سنّت به اين موضوع اهميّت داده اند و رواياتش را با سند نقل كرده اند. گرچه بعضى از متعصّبان متأخّر خواسته اند در برخى از سندها مناقشه كنند كه پاسخ آن ها در جاى خود، داده شده است.

3. پيش تر گفتيم كه اين احاديث فوق حدّ تواتر هستند و بعضى از اين مضامين را مى شود ادّعاى تواتر لفظى كرد. از اين رو در اين قبيل احاديث به مراجعه به اسانيد نيازى نيست.

4. پيش تر گفتيم كه نقل اين احاديث از كتاب هاى عامّه و اسانيد آن ها براى اطمينان قلبى براى كسانى است كه شايد بگويند: «در باب ولايت ائمّه و برائت از دشمنانشان فقط از خود ائمّه نقل كرده اند»؛ از اين رو ما اين احاديث پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را به اسانيد كسانى كه قائل به امامت ائمه ما نيستند و پيرو ديگران هستند، نقل كرديم تا به طور كامل براى همه وثوق آور و مورد اعتماد باشد.

سكوت كافى نيست

از احاديث ياد شده معلوم مى شود كه سكوت و بى تفاوتى نسبت به دشمنان اهل بيت كافى نيست؛ پس اگر كسى اميرالمؤمنين و اهل بيت عليهم السلام را دوست داشته باشد، اما نسبت به مخالفان موضع گيرى نكند ولايت ندارد.

از اين رو، بايد اين جهت مورد توجّه قرار بگيرد كه صِرف حبّ اميرالمؤمنين براى نجات در آخرت كافى نيست، و اگر كسى بگويد: «من اميرالمؤمنين عليه السلام را دوست دارم، اما از مضمون اين احاديث سرپيچى مى كنم» يا فاسق است يا كافر. بلكه كافر است، چرا كه اگر كسى به مقتضاى اين احاديث به تولّى و تبرّى عمل نكند، فرمان رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را معصيت و با دستور آن حضرت مخالفت نموده، و ترديدى نيست كه معصيت رسول خدا معصيت خدا و معصيت در اصول دين، كفر است.

ص: 271

اما كسى كه از اهلِ ولايت اهل بيت و برائت از دشمنان است و در عين حال معصيت و گناه مى كند، او در احكام عملى فاسق محسوب مى شود. از اين رو در شب هاى ماه مبارك رمضان در دعاى ابوحمزه مى خوانيم:

إلهي لم اعْصِكَ حين عصيتك وأنا بربوبيتك جاحد، ولا بأمرك مُستخف ولا لعقوبتك متعرّض... لكنْ خطيئة عرضت وسوّلت لي نفسي وغلبني هواي. وأعانني على ذلك شقوتي، وغرّني سترك المرخى علي؛(1)

خدايا! آن گاه كه معصيت كردم نمى خواستم با ربوبيّت تو مخالفت كنم و امر تو را سبك بشمارم و نمى خواستم خود را در معرض شكنجه تو قرار دهم... ولى گناهى از من سر زد و نفس مرا به آن واداشت، هواى نَفْسم بر من چيره شد، شقوت و بدبختى مرا يارى كرد، پرده پوشى تو مرا فريب داد.

خلاصه اين كه خدايا! من در مقام گردنكشى و طغيان در برابر ربوبيت تو نيستم، بلكه گناهى بوده كه به جهت غلبۀ هواى نفس عارض شده.

چقدر فرق است بين اين كه انسان در اثر غلبۀ هواى نفس گناه كند كه اين گناه به اصل ايمان او صدمه نزده، بلكه ايمانش او را به توبه وادار مى كند؛ يا معصيتى كند كه كاشف از عدم ايمان باشد و موجب كفر گردد كه اگر با اين حال بميرد، مرگ او مرگ جاهلى و يهوديت باشد؟

احاديث ياد شده مفيد آن است كه ايمان مركّب از ولايت و برائت است، يا ولايت، مشروط به برائت است. ولايت، اطاعت مطلقه مى آورد و برائت، عدم پيروى از غير مى آورد. بنابراين، نمى شود انسان بگويد كه من نسبت به رسول خدا و اهل بيت عليهم السلام ولايت دارم و ولايت را به معناى حبّ بگيرد، در عين حال نسبت به دشمنان آنان بى تفاوت باشد، يا احياناً از آن ها نيز دفاع و يا حتى پيروى كند.8.

ص: 272

به سخن ديگر، اساساً ايمان به رسول خدا و اهل بيت عليهم السلام نظير توحيد خداوند متعال است، كلمه توحيد يك كلمه، مشتمل بر نفى و اثبات است كه پيش تر گفتيم طبق آيه شريفه استمساك به العروة الوثقاي موجب نجات در آخرت، حاصل نمى شود مگر به ايمان به خدا و كفر به طاغوت.

با توجه به استدلالى كه از نظر قرآنى، حديثى و عقلى گذشت، معناى اجمالى و كلّى اين فراز چنين است كه مى خواهيم به امام عليه السلام عرض كنيم: ما در برابر شخص شما، شئون و امورتان تسليم هستيم.

هر چند بعد از اين فراز كلمۀ «تسليم» نيامده، اما معناى مقصود اين طور است و البته كلمۀ ياد شده در آينده نيز به صراحت خواهد آمد.

به تعبير ديگر، ما سر سپردۀ شما هستيم؛ نه فقط به خودتان ايمان داريم؛ بلكه به تمام آن چه كه شما معتقد هستيد و ايمان داريد ما نيز اعتقاد و ايمان داريم.

براى مثال ائمه عليهم السلام در باب توحيد، ايمان دارند كه خداوند متعال جسم نيست. ايمان دارند كه صفات خالق متعال عين ذات است، نه زائد بر ذات. آن بزرگواران به عدل بارى تعالى ايمان دارند. آن حضرات به جهان آخرت و معاد جسمانى ايمان دارند. البته دلايل اين موارد از فرمايشاتشان در كتاب هاى حديثى و كلامى مطرح شده است.

امام صادق عليه السلام فرمودند:

لا جبر ولا تفويض ولكن أمر بين أمرين.(1)

اين اعتقاد ائمه عليهم السلام است. آنان مردم را نيز به همين عقيده دعوت كرده اند.

آنان به شئونات پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از قرآن، عصمت و ديگر جهات متعلّق به نبوّت ايمان دارند.7.

ص: 273

ما نيز به همه اين امور ايمان داريم كه اگر نتوانستيم از روى ادلّه به تمام آن چه ذكر شد، به تفصيل ايمان داشته باشيم بايد به قدر وسع، كوشش كنيم تا بتوانيم بر مسائل اصلى اقامه دليل و برهان كنيم. اما اگر نتوانستيم حتى نسبت به بعضى از اين امور، ادلّه را بدانيم و اعتقاد تفصيلى پيدا كنيم، اعتقاد اجمالى لازم خواهد بود و عرض مى كنيم: به آن چه كه شما ايمان داريد و همان كه شما معتقد هستيد و مردم را به آن دعوت كرديد، ما ايمان داريم.

اين است معناى اطاعت مطلقه؛ پيروى بى چون و چرا در همۀ مسائل اعتقادى، عملى، اوامر و نواهى تكليفى و ارشادى و نيز در سيره و روش كه بايد از آن بزرگواران تبعيت كنيم.

آن گاه به حضورشان عرض مى كنيم: ما با كسانى كه با شما مخالفند، مخالفيم و آن هايى كه با شما دشمنى دارند، دشمن هستيم. ما راه مخالفان شما را نمى رويم و ما نمى توانيم پيرو مخالفان شما باشيم. آن هايى كه از نظر شما مطرود هستند، ما نيز آن ها را طرد مى كنيم.

اين همان ولايت به معناى حقيقى است؛ يعنى، چه اشخاص، چه افكار و آرا و انظار و چه اقوال و افعال، هر چه كه از طرف شما مطرود واقع شده ما نيز آن را طرد مى كنيم؛ اعم از اين كه سبب اين طرد را بدانيم يا ندانيم. اگر بدانيم بهتر و اگر ندانستيم همين قدر دانستيم كه شما طرد كرده ايد ما نيز آن را طرد و از آن بيزاريم. چون به طور مطلق پيرو شما هستيم.

اين معناى تسليم و واقع تشيّع است، و توضيح بيشتر آن به حسب روايات در شرح

«فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ أَبَداً مَا حَيِيتُ عَلَى مُوَالاَتِكُمْ وَ مَحَبَّتِكُمْ وَ دِينِكُمْ وَ وَفَّقَنِي لِطَاعَتِكُمْ...» خواهد آمد، ان شاء اللّه.

ص: 274

آگاهان از شأن ائمه

مُسْتَبْصِرٌ بِشَأْنِكُمْ وَ بِضَلاَلَةِ مَنْ خَالَفَكُمْ؛

به مقام شما و گمراهى آن كه با شما مخالفت كرد بينا هستم.

يعنى ما به همه مقامات شما اعتقاد داريم، اين اعتقاد از روى بصيرت و تشخيص با تأمّل و تدبّر است، نه از روى تقليد. ما فكر كرديم بصيرت يافتيم و ما راه شما را از روى فكر و تأمّل، نه از روى تقليد، انتخاب كرديم.

ما معتقديم همۀ آن هايى كه پيرو ائمه ديگرى شدند و در نتيجه خلاف راه شما را رفتند رستگار نيستند، ما از روى تحقيق و تشخيص به اين باور رسيديم كه آن ها گمراه هستند، نه از روى تقليد كه آباء گفتند چنين، ما هم بگوييم چنان! نه، اين طور نيست؛ بلكه شناخت ما نسبت به شما، سپس پيروى از شما با بصيرت، تحقيق و تشخيص است.

هم چنين شناخت ما نسبت به غير شما، آن ها كه راهشان غير از راه شماست و عدم پيروى از آن ها.

دوستى با دوستان ائمه

مُوَالٍ لَكُمْ وَ لِأَوْلِيَائِكُمْ؛

دوست دار شما و (دوستدار) دوستان شما هستم.

دايرۀ ارادت، اخلاص و محبّت خالص نسبت به ائمه عليهم السلام، توسعه پيدا مى كند و شيعيان اهل بيت را هم شامل مى شود.

به عبارت ديگر، ارادت به اهل بيت، ارادت به شيعيانشان است؛ يعنى با اين مهرورزى و دوست داشتن بايد شيعيان آن بزرگواران را نيز دوست داشته باشيم. به آن ها مهرورزيم، در خدمت آن ها باشيم و در حد توان به آن ها كمك بكنيم، احترام و اكرام بنماييم و با آنان رفت و آمد داشته باشيم.

ص: 275

اوّلاً: در اين باره ائمه عليهم السلام بسيار تأكيد كرده اند و روايات بسيارى در اين زمينه داريم كه شيعيان ما، بين خودشان چگونه باشند. توصيه هاى اهل بيت سلام اللّه عليهم در اين زمينه بسيار زياد است.

پس، ارادت و محبت داشتن و همكارى با شيعيان و يارى دادن به آنان، اطاعت از امر ائمه عليهم السلام است.

ثانياً: محبّت به شيعيان اهل بيت مكمّل محبّت به خود اهل بيت عليهم السلام است.

نمى شود انسان نسبت به اهل بيت عليهم السلام ارادت داشته باشد، اما نسبت به شيعيان و محبينشان، ارادت نداشته باشد يا بى تفاوت باشد. بلكه اين مطلب كليّت دارد، از اين رو در روايت آمده:

أ صدقاؤك ثلاثة، وأعداؤك ثلاثة. فأ صدقاؤك: صديقك وصديق صديقك وعدوّ عدوك. وأعداؤك: عدوّك، وعدوّ صديقك، وصديق عدوّك؛(1)

دوستان تو سه قسم و دشمنان تو سه قسم هستند: دوستان تو همان دوست تو، دوستِ دوست تو و دشمنِ دشمن تو هستند و دشمنان تو همان دشمن تو، دشمن دوست تو و دوست دشمن تو هستند.

ثالثاً: دوست داشتن شيعيان اهل بيت مقتضاى روايات خلقت است كه آنان از طينت اهل بيت عليهم السلام آفريده شده اند و اين كه فرموده اند:

شيعتنا منّا...؛(2)

شيعيان ما از ما هستند....

مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِكُمْ، وَ مُعَادٍ لَهُمْ؛

بغض دشمنانتان را در دل دارم و با آنان عداوت مى ورزم.4.

ص: 276

در اين جمله دو واژه آمده:

واژۀ «بغض» كه حالتى نفسانى و در باطن انسان است.(1) واژۀ «عِداء» كه همان دشمنى است.

معلوم مى شود كه وظيفۀ ما در برابر دشمنان اهل بيت فقط كينه، اعراض و نفرت باطنى نيست، بلكه اظهار دشمنى نيز هست. پس اين كه بعضى مى گويند: «تبرّى امرى باطنى است و ظاهر نمودن آن لازم نيست»، اشتباه است، بلكه به هر طريق ممكن بايد تبرّى اعلان گردد، قولاً و فعلاً بايد از دشمنان اهل بيت بيزار بود، دقيقاً مثل حبّ كه ضدّ بغض است، بلكه اصلاً اگر به نحوى اظهار نشود، معلوم نمى شود. البتّه موازين شرعى و عقلايى بايد رعايت شود.

سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ؛

هر كس با شما مسالمت كند من با او مسالمت دارم.

از اين رو كسانى كه با ائمه عليهم السلام زندگى مسالمت داشته باشند در ظاهر خوش رفتارى كرده يا دست كم بدرفتارى نكرده اند، ما نيز با آن ها، همين طور هستيم؛ چون حساب ما، حساب اهل بيت است و اگر كسانى با ائمه عليهم السلام محاربه داشته باشند، قهراً ما نيز وظيفه داريم با آن ها محاربه كنيم.

وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ؛

و در جنگم با هر كس با شما در جنگ است.

البته محاربه فقط اين نيست كه انسان اسلحه به دست بگيرد و در برابر دشمنان بايستد كه اين احكام خاص خود را دارد، ما به هر نحو محاربه اى وظيفه داريم.

محاربه به معناى وسيع آن، مساوى است با مقابله كردن، بحث و مناظره و مجادله كردن با كسانى كه امامت ائمه عليهم السلام را رد مى كنند، يا بر مكتب اهل بيت عليهم السلامب.

ص: 277

ايراد مى گيرند، كتاب و مقاله در اين جهت نوشتن، سخنرانى كردن، درس گفتن، مجالس برگزار نمودن، و خلاصه به هر وسيلۀ ممكن در هر زمان و مكان بر هر مؤمنى به قدر وسع خود، ترويج حق و ابطال باطل واجب است.

ما هرگز محاربه و تهاجم بر ديگران را آغاز نكرديم. قريب به كلّ نوشته هاى بزرگان ما در مقام دفاع بوده، مخالفان ما با گفتار و نوشتار به مكتب ما حمله نمودند و بزرگان ما در برابر آن ها ايستادگى كردند و بسيار نادر است كه بزرگى از ماه ابتداءً عليه دشمنان چيزى نوشته يا گفته باشد، ولى اين دليل نمى شود كه ما هميشه در موضع دفاع باشيم، در صورت امكان مطالب بايد گفته شود، امّا مستند و با متانت.

پس بر حسب زمان، مكان، وظايف و تشخيص، انسان مؤمن بايستى در مقابل مخالفان آماده باشد.

اما با كسانى كه با ائمه عليهم السلام مسالمت آميز زندگى مى كنند، وظيفه نداريم محاربه كنيم؛ چرا كه مأموريم به حسن معاشرت با كسانى كه با اهل بيت حسن معاشرت دارند.

مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ، مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ؛

حق مى دانم آن چه را شما حق دانستيد و باطل مى دانم آن چه را شما باطل دانستيد.

وقتى ائمه عليهم السلام چيزى را ابطال كردند، معناى اطاعت مطلقه از آن ها اين است كه انسان آن را ابطال كند.

به قول برخى اساتيد بزرگ، حدود 500 روايت از اهل بيت عليهم السلام در بطلان قياس داريم، آيا مى توانيم در فقه به قياس عمل بكنيم؟

اگر مى خواهيم پيرو مكتبشان باشيم بايد به فرمايشات آن بزرگواران عامل و از آنان اطاعت كنيم، بايد آن چه را كه گفتند حق است بپذيريم، اگر دليل حق بودن را

ص: 278

فهميديم چه بهتر و اگر وجه حق بودنش را نفهميديم، چون آنان فرمودند حق است، مى گوييم: حق است.

و اگر چيزى را باطل فرموديد، ما نيز مى گوييم، باطل است. هر چند وجه بطلانش را ندانيم.

مگر رسول خدا صلى اللّه عليه وآله دربارۀ امير مؤمنان على مرتضى عليه السلام نفرمودند:

علي مع الحق والحق مع علي يدور معه حيثما دار؟(1)

على با حق است و حق با على؛ و هر جا على باشد، حق همان جاست.

اين است كه در زيارت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه مى گوييم:

فالحق ما رضيتموه، والباطل ما اسخطتموه؛(2)

پس حق همان است كه شما آن را بپسنديد و باطل آن است كه شما از آن خشمگين باشيد.

اصلاً، ائمه عليهم السلام خود «ميزان» هستند، حق و باطل را به وسيلۀ آنان بايد شناخت.

اين يك جهتِ «محقّق لما حقّقتم».

جهت دوم آن كه: سعى در فهم و نشر و تبليغ آن چه كه حق دانستند، داشته باشيم، و ادلّه وارده هم در «فهم» و هم در «تبليغ و نشر» حقايق اهل بيت عليهم السلام فراوان است.

هم چنين در جهت ابطال آن چه باطل دانسته اند؛ چه در بُعد اعتقادى و چه در بُعد عملى و چه در بُعد اخلاقى، و روايات در اين باب نيز فراوان است.2.

ص: 279

مُطِيعٌ لَكُمْ؛

پيرو شما هستم.

اين جمله از دو كلمه مركب است: «مطيعٌ» به طور مطلق «لكم» براى شما نه غير شما. چون ائمه عليهم السلام معصوم هستند، اطاعت ما نسبت به آن ها هيچ قيد و شرطى ندارد، اطاعت مطلقه است. پس برهان بر اين معنا قائم شده و خداوند متعال نيز چنين قرار گذاشته است، آن جا كه مى فرمايد:

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»؛(1)

از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر و اولى الامر اطاعت كنيد.

يعنى شما در همه شئون، هر چه اراده كنيد من مطيع شما هستم؛ چرا كه اين جا عصمت هست و لوازم عصمت چنين است؛ مگر اين كه كسى منكر عصمت باشد.

روشن است كه اعتقاد به عصمت غلوّ نيست، بنابراين پايبند بودن به فرمايشات اهل بيت عليهم السلام غلو نخواهد بود و هر كه عصمت را بپذيرد، بايد مطيع باشد؛ چرا كه در پى عصمت، اطاعت مطلق است و سرپيچى از دستورات معصوم خلف است يا تناقض.

اطاعت مطلقه يعنى: متابعت مطلقه در همه ابعاد، در اختيار بودن بى قيد و شرط، اساساً «تشيّع» همين است، لذا حتّى در كتب لغت آمده:

شيعة علي أتباعه.(2)

كسى كه در اعتقاد و عمل و اخلاق تابع اهل بيت نباشد؛ شيعى به معناى حقيقى محسوب نمى شود، و در آينده بيشتر توضيح خواهيم داد. ان شاء اللّه.7.

ص: 280

عارفان به حقوق اهل بيت

عَارِفٌ بِحَقِّكُمْ؛

به حق شما عارف هستم.

تعبير به «عارف» شده، نه «مؤمن»؛ زيرا ايمان، فرع معرفت و اطاعت، فرع ايمان است، و هر چه معرفت بيشتر باشد، ايمان بيشتر است، لذا از ما اوّلاً معرفت خواسته اند.

هر كدام از ما به قدر وسع و استعدادمان نسبت به ائمه عليهم السلام معرفت داريم و اطاعت مى كنيم. هر چند در عمل چون شيطان غالب مى شود، مخالفت مى نماييم و گناه مى كنيم، ولى هر مؤمنى كه واقعاً مؤمن باشد، چون با غلبه شيطان گناه كند فورى توبه و استغفار مى نمايد. زيرا به جايى مرتبط و بند است، يله و رها نيست.

ما به ائمه عليهم السلام، و به حقانيت، شأن و مقام آن بزرگواران به قدر وسع و با حد اكثر فكر و تأمّل و تدبّر عارف هستيم، البته هر كس بايد معرفت خود را بالاتر ببرد، نه اين كه به قدرى از معرفت با داشتن توان، قناعت كند؛ زيرا كه بركت، نتيجه و ثمره اين معرفت به خود انسان برمى گردد كه هر چه معرفت بيشتر شود، قربش بيشتر مى شود و هر چه قرب بيشتر شود به مقام رضوان الاهى نايل مى آيد كه قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ»؛(1)

و (خشنودى و) رضاى خدا، (از همه اين ها) برتر است.

لذا حضرت امام باقر عليه السلام فرمودند:

ذروة الأمر وسنامه ومفتاحه وباب الأشياء ورضى الرحمان تبارك وتعالى؛

ص: 281

الطاعة للإمام بعد معرفته؛(1)

بالاترين مرتبه امر دين و كليد آن و درِ همه چيز و مايه خرسندى خداى متعال اطاعت امام، بعد از شناخت و معرفت اوست.

آن چه آدمى را به مراتب بالا مى برد و به انبيا ربط مى دهد و به رضاى خدا مى رساند، اطاعت امام است از روى معرفت.

پس معرفت لازم است، سپس اطاعت، و عاقبت امر، هم نشينى با انبيا و رسيدن به رضاى خدا.

برهان اين مطلب هم يك كلمه است و آن اين كه امام، چيزى جز رضاى خدا نمى خواهد و نمى گويد، و اساساً براى وصل مردم به خدا نصب شده كه بارها در اين شرح، توضيح داده ايم.

اقرار به فضايل

مُقِرٌّ بِفَضْلِكُمْ؛

به برترى شما اقرار دارم.

در اين جمله دو كلمه هست:

1. «مقرٌّ»؛ اقرار دارم.

مى دانيم كه «اقرار» از «قرار» به معناى ثبوت است، و لذا انسان به چيزى اقرار مى كند كه نزدش ثابت باشد، و «انكار» ضدّ «اقرار» است.

2. «بفضلكم».

«فضل» يعنى برترى، داشتنِ آن چه ديگرى ندارد، مزيّت و....

پس ما اعلام مى كنيم. ائمه عليهم السلام بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بر ديگران

ص: 282

مطلقاً مزيّت و تقدّم دارند، و اين معنا را ثابت مى دانيم و بر آن استوار هستيم.

حال، اگر جهات مزيّت حضرات را بدانيم و هر چه بيشتر بدانيم چه بهتر، و چنان چه توان فهم نداشته باشيم، اقرار مى كنيم به آن چه هست. اقرار هم بايد به همۀ انحاء آن باشد؛ هم در قلب و هم در لسان، و چون اين امر، حسن است بايد در نشر و تبليغ آن كوشيد و به ديگران رساند.

پذيرش علوم اهل بيت

مُحْتَمِلٌ لِعِلْمِكُمْ؛

بار علم و دانش شما را تحمّل مى كنم.

در كلمه «محتمل» چند احتمال وجود دارد، و در اين جمله علم به ائمه عليهم السلام اضافه شده، با توجّه به اين نكته معلوم مى شود كه ائمه علومى اختصاصى به خود دارند.

ممكن است مراد اين باشد كه من، در حمل علم شما جدّ و جهد دارم و سعى و كوشش مى كنم لياقتم بيشتر شود. البته طبق روايات فراوانى كه داريم ائمه عليهم السلام به قدر معرفت و فراخور استعداد اصحاب به آنان مطلب مى دادند. از اين روست كه مراتب اصحاب ائمه عليهم السلام مختلف است؛ هم چنان كه هر دانشمند بزرگى در هر رشته اى شاگردانى دارد و مطالبى را به آن ها آموزش مى دهد و مراتب اين شاگردها يكسان نيست.

آن بزرگواران در هنگام اعطاى علومشان به ظرف نگاه مى كنند و مطلب مى دهند و هر كسى به آن مقدارى كه توانست و استعداد داشت، استفاده مى كند. چون وجود ائمه عليهم السلام نظير نور يا آب جارى است. آب جارى از جايى سرچشمه مى گيرد و حركت مى كند و به جايى ديگر منتهى مى شود؛ چقدر از اين آب براى آشاميدن، كشاورزى و... استفاده مى شود؛ بستگى به استعداد دارد.

ص: 283

بنابراين، اگر ائمه عليهم السلام به كسى مقدارى از علوم خود آموختند و به ديگرى بيشتر و به شخصى اصلاً چيزى را عنايت نفرمودند، همه اين ها به خاطر اهليت، لياقت و ظرفيت بوده. خداوند مى فرمايد:

«هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ»؛(1)

اين عطاى ماست، به هر كس مى خواهى ببخش، و از هر كس مى خواهى امساك كن كه حسابى بر تو نيست.

البته در اين خصوص در باب ولايت تكوينى بايد به تفصيل بحث شود.

پس «محتمل» يعنى كوشش دارم تا حامل علم باشم، كه اين، شرف عظيم و مقام رفيعى است.

ممكن است مراد «تعهّد» باشد، يعنى من نسبت به علوم شما ملتزم و معتقد هستم و حقانيتش را قبول دارم، هر چند از كم و كيف آن اطّلاع ندارم، لذا انسان مؤمن آن چه را كه دادند معتقد است و آن چه را كه ندادند نيز معتقد است.

اين نيز يكى از موارد تسليم در برابر ائمۀ اطهار عليهم السلام است و از علايم ايمان كامل قرار داده شده. حضرت امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

من سرّه أن يستكمل الإيمان كلّه فليقل: القول منّي في جميع الأشياء قول آل محمّد عليهم السّلام فيما أسرّوا وما أعلنوا وفي ما بلغني عنهم وفي ما لم يبلغني؛(2)

هر كس خرسند است كه تمام مراتب ايمان را به پايان برساند بايستى بگويد:

سخن من در هر موضوعى سخن آل محمّد عليهم السلام است؛ در آن چه پنهان كنند و در آن چه آشكار نمايند و در آن چه از ايشان به من برسد و در آن چه به من نرسد.8.

ص: 284

از اين روست كه در اصول الكافى، بصائر الدرجات و بحار الأنوار بابى با عنوان «چگونگى علوم ائمه عليهم السلام» باز شده و روايات فراوانى در آن آمده است.

بنابراين، مؤمن هميشه سعى مى كند خود را به مرحله اى برساند كه براى بعضى از امور و علوم كه به ديگران داده نمى شود، اهليّت داشته باشد. وقتى مطالبى به او دادند، اما بقيّه مطالب را ندادند، نسبت به آن بقيّه نبايد موضع منفى بگيرد يا انكار كند، و اين نكتۀ بسيار مهمّى است كه همواره بايد توجّه داشتيم، اگر چيزى را ندانستيم يا نتوانستيم درك كنيم منكر نشويم.

يكى از معانى روايت معروف همين است، آن جا كه امام سجّاد عليه السلام در سخنى فرمود:

واللّه، لَو علم أبوذر ما في قلب سلمان لقتله. ولقد آخا رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله

بينهما فما ظنّكم بساير الخلق؟

إنّ علم العالم صعب مستصعب لا يحتمله إلاّ نبي مرسل، أو ملك مقرّب، أو عبد مؤمن امتحن اللّه قلبه للإيمان.

فقال: وإنّما صار سلمان من العلماء، لأنّه امرؤ منّا أهل البيت عليهم السلام فلذلك نسبته إلى العلماء؛(1)

به خدا سوگند، اگر ابوذر از آن چه در دل سلمان بود، آگاهى داشت، او را مى كشت، در صورتى كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله ميان آن دو برادرى برقرار كرد، بنابراين درباره مردم ديگر چه مى پنداريد؟

به راستى علم عالم مشكل و بسى دشوار است، جز پيامبر مرسل يا فرشته مقرّب يا بنده مؤمنى كه خدا دلش را به ايمان آزموده توان تحمّل آن را ندارد.

و سلمان از علماست، چون او مردى از ما خاندان است. از اين رو او را در رديف علما آوردم.3.

ص: 285

از اين روست كه در بين برخى از اصحاب ائمه، اختلافات و مباحثى واقع شده است؛ چرا كه به بعضى مطلبى گفته شده كه به ديگرى گفته نشده؛ زيرا ظرفيّت ها لحاظ مى شده و به هر كدام به مقتضاى ظرفيتش مطالب آموخته اند.

به همين جهت توصيه شده كه اگر به كسى چيزى را داديم، كسانى كه توان شنيدن آن را ندارند به آن ها گفته نشود و نزد آن ها طرح نشود و ممكن است مراد از «محتمل لعلمكم» همين معنا باشد.

بنابراين، اگر مؤمن توانست خود را به آن جايى كه لايق است به او بدهند برساند چه بهتر، و اگر نتوانست خود را به آن جا برساند آن چه را كه گفته اند بايد از ديگران كه اهليّت ندارند مكتوم بدارد و آن چه را كه نگفته اند، اگر به ديگرى گفته اند، نبايد انكار كند، بلكه به اجمال بايد معتقد باشد.

ابوبصير مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

حديثنا صعب مستصعب لا يؤمن به إلّاملك مقرّب، أو نبي مرسل، أو عبد(1) امتحن اللّه قلبه للإيمان، فما عرفت قلوبكم فخذوه وما أنكرت فردّوه إلينا؛(2)

حديث ما مشكل و بسى دشوار است، به آن ايمان نمى آورد جز فرشته مقرّب، يا پيامبر مرسل، يا بنده اى كه خدا دلش را به ايمان آزموده است. پس آن چه را دل هاى شما مى شناسد، بپذيريد و از آن چه دل هاى شما روگردان است به ما برگردانيد.

در حديثى ديگرى ابوحمزه ثمالى مى گويد: از امام سجاد عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

إنّ حديثنا صعب مستصعب لا يحتمله إلّانبي مرسل أو ملك مقرّب. ومن8.

ص: 286

الملائكة غير مقرّب؛(1)

به راستى كه حديث ما مشكل و بسى دشوار است. جز پيامبر مرسل يا فرشته مقرّب توان تحملّ آن را ندارد و برخى از فرشتگان غير مقرّب هستند.

البته ملاك بودنِ ظرفيت و به ظرفيت شاگردها نگاه كردنِ استاد و مطابق استعدادشان مطلب دادن به ائمه عليهم السلام اختصاص ندارد، همۀ بزرگانى كه مكتب داشتند اين گونه بوده اند، مطالبى در سينه اينان بوده و كسى نيافتند به او بگويند و مُردند و مطالب را با خودشان بردند.

مرحوم جدّم درباره يكى از بزرگان فرمود: با خودش مطالبى را برد و به احدى نگفت.

اين امر طبيعى است كه هميشه و در هر مورد بايستى ظرفيّت ها در نظر گرفته شود كه ندادن مطلب به كسى كه ظرفيّت دارد ظلم است، و دادن مطلب به كسى كه ظرفيّت ندارد نيز ظلم است.

پرده عهد و پيمان

مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِكُمْ؛

و از مهالك، در پرده امان شما روم.

واژۀ «محتجبٌ» از «احتجاب» به معناى استتار است، و كلمه «ذمّه» يعنى: عهده.

خلاصۀ معنا اين كه من به شما پناهنده شده ام.

اما معنا دقيق تر و ظريف تر از اين است. توضيح مطلب اين كه:

معناى واژۀ «ذمّه» يك امر معنوى است كه از آن به «عهد»، «امان» و «ضمانت»(2)

ص: 287

تعبير مى شود و تا كسى «اعتبار» نداشته باشد نمى تواند به عهده بگيرد، يا سبب امان شود و يا ضمانت كند، و استفاده از اعتبار و موقعيت اشخاص چه در جهات مادّى و چه در جهات معنوى امرى رايج و متعارف است.

ائمه عليهم السلام هم نزد خدا و هم نزد خلق «اعتبار» دارند. پس مى توانند ضمانت كنند، و پناه بدهند و حمايت كنند.

زائر با اين عبارت خود را پناهنده به حضرات ائمه اعلام نموده و خواهان حمايت و ضمانت آنان است. اما در برابر كى؟ و براى چه؟

در درجۀ اولى در برابر خداى متعال، زيرا با توجّه به كثرت گناهان خود از طرفى و به عظمت و قدرت و شدّت عذاب او از طرفى ديگر، چاره اى جز پناه بردن به معتبرترين و عزيزترين خلايق نزد او نخواهيم داشت.

و اين منافات ندارد كه مؤمن در امور شخصى خود با ساير مردم نيز به مقام ائمه اطهار عليهم السلام متوسّل بشود و از آن ها - چه در حال حياتشان در دنيا و چه بعد از آن - براى حلّ مشكلات خود كمك بخواهد، ولكن عمده خداوند متعال و حساب آخرت است.

حال اين سؤال پيش مى آيد: وقتى زائر مى گويد: «محتجبٌ بذمّتكم» اخبار مى كند؛ يعنى در عهده و پناه شما هستم، يا انشاء مى نمايد كه مرا پناه بدهيد؟

جواب اين كه هر دو صحيح است، و چنان چه اخبار باشد ممكن است نظرش به عهد و ميثاقى باشد كه با خدا و حضرات معصومين در عالم ذر در جهت امامت و ولايتشان بسته است، مى خواهد بگويد: اين معاهده را از آن روز قبول كرده ام، و معاهده طرفينى است و من هر چند خطاكار هستم، اما از عهد خود دست برنداشته ام، پس شما نيز به مقتضاى سرپرستى خود بر من، بايستى مرا ضمانت كنيد و از عذاب الاهى نجات دهيد.

ص: 288

و البته ما در گذشته راجع به ميثاق در عالم ذر، سخن گفته ايم.(1) و اگر انشاء باشد كه پرواضح است براى مؤمنان جز اهل بيت عليهم السلام پناه گاهى وجود ندارد، لذا از محضرشان تقاضا مى كنيم كه ما را بپذيرند و در جهت نجات از گرفتارى ها يارى دهند.

به هر حال، اين جمله ملزومى دارد كه همانا قرب و وجاهت حضرات معصومين عليهم السلام نزد خداوند متعال است كه احدى از اولين و آخرين اين مقام را نايل نشده است.

مُعْتَرِفٌ بِكُمْ؛

به شما اعتراف دارم.

به عقيده ما، اهتمام به اين مطالب كه هم معرفت ائمه عليهم السلام است و هم معرفت به يك سلسله امور اعتقادى، واجب است كه اگر معارف انسان ناقص باشد ناگزير اعمال او نيز ناقص خواهد بود و اگر اعمال ناقص باشد، مفاسدى را در پى خواهد داشت كه يكى از مفاسد اين كه شبهه در او به سرعت اثر مى كند و وقتى از خواب بيدار مى شود كه ديگر چاره اى نخواهد داشت. چنان كه در اين زمان مى بينيم چگونه افراد منحرف مى شوند و بر انحراف خود پافشارى مى كنند و با عاقبت بد از دنيا مى روند.

«اعتراف» افتعال از «المعرفة» است، راغب اصفهانى مى گويد:

المعرفة والعرفان: إدراك الشيء بتفكّر وتدبّر لأثره، وهو أخصّ من العلم ويضادّه الإنكار.(2)1.

ص: 289

ما بايد با تفكّر و تدبّر مقامات حضرات معصومين عليهم السلام را به قدر وسع درك كنيم كه خدا مى داند چه آثارى دارد، كه هر چه معرفت بيشترى داشته باشيم اطاعت از خداوند بيشتر و به او نزديك تر خواهيم شد.

بنابراين، معرفتمان - علاوه بر قلب - در لسان و اعمال ظاهر خواهد گشت و بدين وسيله نيز داعى ديگران به سوى حق خواهيم بود.

دولت حضرت مهدى و رجعت

مُؤْمِنٌ بِإِيَابِكُمْ، مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ، مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِكُمْ، مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِكُمْ؛

و به بازگشت شما ايمان دارم، رجعت شما را تصديق مى كنم، چشم به راه فرمان شما هستم و در انتظار دولت شما هستم.

پيش تر گفتيم كه اين فراز از زيارت جامعه عرضه ايمان و ذكر سلسله اى از اعتقادات در محضر امام عليه السلام است. از اين جهت با كلمۀ «ايمان» شروع شده و هم چنان اين كلمه تكرار مى شود. نخستين كلمه «ايمان» در عبارت «مؤمن بكم وبما آمنتم به»، به ولايت و برائت مربوط مى شود.

براى دوّمين بار در جملۀ «مؤمن بإيابكم» آمده كه به رجعت مربوط است و شايد از اين ترتيب استظهار شود كه بين برائت از دشمنان اهل بيت عليهم السلام و رجعت ارتباطى وجود دارد.

يعنى وقتى تحقيق و تأمّل كنيم و تا حدودى به عمق قضايا پى ببريم كه دشمنان اهل بيت با آن بزرگواران چه كردند، قهراً برائتمان از ظالمان بيشتر و آن گاه آرزوى مجازات آن ها را خواهيم داشت. ما نسبت به اهل بيت ولايت و نسبت به دشمنانشان برائت داريم. چرا برائت داريم؟

براى اين كه آن ها با اهل بيت دشمنى كردند كه دشمنى با اهل بيت، يعنى دشمنى با خدا، دشمنى با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و دشمنى با اسلام و قرآن. ما از آن ها

ص: 290

و افعالشان تبرّى مى جوييم، و هر چه بيشتر به ظلم آن ها پى ببريم، بيشتر آرزو داريم كه خداوند متعال از آن ها انتقام بگيرد و آن ها را مجازات كند كه هم مجازات شوند، هم بطلان راهشان در اين عالم بر ملا گردد و هم مظلوميت و حقانيت اهل بيت در اين عالم معلوم شود.

بنابراين، وقتى شخصى به اهل بيت ايمان پيدا كرد و از دشمنانشان برائت نمود و فهميد كه اين دشمن ها به آن بزرگواران چقدر ظلم كرده اند؛ به فكر رجعت و دولت اهل بيت عليهم السلام افتاده و آن را آرزو خواهد كرد و در انتظار چنين روزى به سر مى برد كه عملاً دولت، سلطنت، عظمت آنان و انتقام خداوند متعال از دشمنانشان و ذلت آن ها را ببيند، و آن گاه حقانيت آن بزرگواران و باطل بودن دشمنانشان در اين عالم براى اهل عالم روشن مى گردد.

از اين رو رجعت بعد از ايمان به ائمه عليهم السلام، ولايت آن ها و برائت از دشمنانشان، نخستين عقيده اى است كه ذكر شده و اين ارتباط بين رجعت و ولايت و برائت وجود دارد.

البته دولت ائمه عليهم السلام - كه ما منتظر آن هستيم - مطلبى مسلّم است و حتى بنابر روايات اهل تسنّن از ضروريات اسلام شمرده مى شود، از روايات به طور قطع استفاده مى شود و به تواتر رسيده است كه زمانى خواهد آمد كه مهدى از اهل بيت پيامبر اكرم عليهم السلام ظاهر خواهد شد و زمين را از قسط و عدل پر خواهد كرد.(1)3.

ص: 291

درباره رجعت نيز آياتى از كلام اللّه مجيد و روايات فراوانى وجود دارد كه به نظر ما رجعت مثل خود مهدى عليه السلام يك عقيدۀ اسلامى است. نه اين كه به اماميه اختصاص دارد و خواهيم گفت كه چرا به مرور زمان، به اماميه اختصاص يافته است.

سخن درباره رجعت و دولت حقۀ اهل بيت عليهم السلام در زمان حضرت ولى عصر بحث مفصل و جداگانه اى مى طلبد، اما اكنون در مقام شرح زيارت جامعه هستيم، به قدرى كه بحث ما ناقص نماند و تا حدودى كه ضرورت اقتضا مى كند جوانبى از رجعت را متعرّض خواهيم شد كه هم اين عقيده تا حدودى براى ما معلوم بشود و هم اين جمله از زيارت را شرح كرده باشيم.

ديدگاه قرآن

درباره دولت حضرت ولى عصر و رجعت ائمه عليهم السلام و مؤمنان در قرآن مجيد آيات فراوانى است.

در آيه مباركه اى مى خوانيم:

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده مى دهد كه به يقين آنان را حكمران روى زمين خواهد كرد، همان گونه كه به پيشينيان آن ها خلافت روى زمين را بخشيد و دينى را كه براى آنان پسنديده، پابرجا خواهد ساخت.

هم چنين در آيه مباركه ديگرى آمده است:

«وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً

ص: 292

وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ * وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ»؛(1)

و ما اراده كرده ايم بر كسانى كه در زمين مورد استضعاف قرار گرفتند منت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم و حكومتشان را در زمين پابرجا سازيم.

اين آيات به دولت حقّۀ حضرت مهدى عجل اللّه تعالى فرجه الشريف و به رجعت ائمه عليهم السلام و ديگران تأويل شده است.

البته اصل دولت امام زمان عليه السلام از ضروريات دين شمرده مى شود؛ يعنى آن حضرت ظهور خواهند كرد، دولتى تأسيس و مؤمنان زير سايۀ امام زمان حكومت خواهند كرد. دين خداوند متعال در عالم حاكم خواهد شد، اين از نظر قرآن، روايات شيعه و سنّى از ضروريات است.

ولى اين دولت چگونه است؟ و به چه وسيله اى تحقق پيدا خواهد كرد؟ در اين دولت چه خواهد شد؟ چه كسانى موافق خواهند بود؟ و چه كسانى مخالفت خواهند كرد؟ زمان دولت امام زمان چقدر خواهد بود؟ عاقبت آن حكومت چه خواهد شد؟ بعد از حكومت امام زمان چه خواهد شد؟ و پرسش هايى از اين قبيل است كه پاسخ تفصيلى آن ها بر ما پوشيده و اعتقاد به اين امور جزء ضروريات نيست و علم به اين ها جزء اعتقاد ضرورى ما نيست.

به سخن ديگر، اصل مطلب ضرورى است، اما جزئياتش ضرورت ندارد.

رجعت نيز از ديرباز بين علما محل بحث بوده و اين پرسش ها مطرح شده كه:

چه كسانى رجعت خواهند كرد؟

در چه زمانى رجعت واقع مى شود؟6.

ص: 293

آيا در زمان رجعت تكليفى هست يا نيست؟

ما به نحو اجمال به اين امور معتقديم؛ به جهت آيات و روايات زيادى كه در اين زمينه، و نيز اجماعات بزرگانى كه در دست داريم.

ما به عقول قاصر خود در اين موضوع نمى توانيم بحث بكنيم؛ هم چنانى كه درباره معاد و قيامت نيز نمى توانيم به عقول قاصر خودمان بحث كنيم كه اين اجساد بعد از ساليان دراز دوباره زنده خواهند شد و حشر و نشرى و حساب و كتابى خواهد بود. اما مخبِر صادق اخبار كرده و ما به اين ايمان و اعتقاد هر چند به طور اجمالى ناگزيريم.

بنابراين ما با اعتماد به عقول قاصر خودمان در اين امور نبايد وارد بشويم.

كسانى كه در مباحث دينى، مخصوصاً اين گونه مباحث - كه جنبۀ غيبى دارد - بحث مى كنند بايد داراى دو صفت اساسى باشند:

صفت يكم. علم.

صفت دوم. تقوا.

اگر كسى اهل علم، تحقيق و داراى تقوا بود و با اين دو صفت وارد اين ميدان شد و براى خدا در ادلّه نظر كرد تا به يك حقيقت اعتقادى برسد - كه ما موظفيم اعتقاداتمان را تكميل بكنيم، هم چنانى كه موظفيم احكام شرعى عمليمان را ياد بگيريم - و در نتيجه رجعت براى او ثابت نشد و گفت: من نتوانستم معتقد شوم به رجعت، ما اين شخص را معذور مى دانيم. چون واقعاً اهل علم و اهل تقوا است و به قدر وسعش براى خدا در ادله نظر كرد. ولى اگر بخواهد منكر شود، معذور نخواهد بود. چون خودش نتوانست معتقد بشود، اما نبايد انكار كند؟!

بنابراين، كسى كه رجعت را منكر شود از سه حال خارج نيست:

يا اهل علم نيست، هر چند آدم خوبى است.

ص: 294

يا بى تقوا است و به جهت هواى نفس منكر مى شود.

و يا فاقد علم و تقوا است.

اگر كسى با علم و تقوا در اين ميدان وارد شود از دو حال خارج نيست:

يا به آن معتقد مى شود و يا معتقد نمى شود.

اما حق ندارد آن را انكار كند.

پس با اين ضابطه حكم كسانى كه درباره رجعت گاهى سخنى گفته اند، روشن شد.

ممكن است كسى هم از نظر مقام علمى در مرحله خوبى باشد و هم از نظر تقوا، اما به جهت شبهه اى به رجعت معتقد نشود، چنين شخصى به لحاظ تقوايش بايد سعى كند شبهه را برطرف كند. اگر سعى كرد و برطرف نشد باز حق انكار كردن ندارد.

با توجّه به اين مقدمه اساساً هيچ يك از مسائل اعتقادى را دائر مدار انظار اشخاص نبايد قرار داد كه بگوييم: فلانى چنين گفت، پس من معتقدم. در مسائل اعتقادى نظر، دقّت و تأمّل در ادلّه لازم است كه انسان به نتيجه اى برسد. از اين رو امير مؤمنان على عليه السلام فرمودند:

لا يعرف الحق بالرجال، إعرف الحق تعرف أهله؛(1)

هرگز حق به توسط اشخاص شناخته نمى شود، حق را بايد شناخت آن گاه هر كه بر حق باشد شناخته مى شود.

حضرت در سخن ديگرى مى فرمايند:

إنّ الحق والباطل لا يعرفان بالناس، ولكن إعرف الحق باتّباع من اتّبعه، والباطل باجتناب من اجتنبه.(2)8.

ص: 295

از طريق رفتن مردم به سويى يا نرفتن آن ها حق و باطل شناخته نمى شود، بلكه حق و اهل حق از پيروى آنان و باطل را از اجتناب آنان بايد شناخت.

بحثى كوتاه درباره رجعت

در معناى لغوى رجعت، جوهرى و فيروزآبادى چنين مى گويند:

يؤمن بالرجعة، أي بالرجوع إلى الدنيا بعد الموت.(1)

طريحى در مجمع البحرين مى نويسد:

الرجعة بالفتح: هي المرة من الرجوع بعد الموت بعد ظهور المهدي عليه السلام.(2) ما معتقديم به اين كه جمعى از امّت اسلام بعد از مرگ در زمان ظهور حضرت مهدى عليه السلام به دنيا رجوع خواهند كرد.

اين جمع دو دسته هستند:

1. خلّص مؤمنين،

2. خلّص منافقان.(3) اين قضيه در زمان امام زمان عليه السلام و در دولت حقۀ ايشان خواهد بود، زيرا در اين دولت است كه مؤمنانى كه در اين عالم مظلوم واقع شده اند قدرت و قوت پيدا مى كنند و آن گاه خواهند توانست از منافقان و ظالمان انتقام بگيرند.

ص: 296

رجعت از ديدگاه علما

به اين اعتقاد عموم علماى شيعه تصريح كرده اند، و ما به نقل ديدگاه تنى چند از آنان مى پردازيم.

شيخ صدوق رحمه اللّه در كتاب الاعتقادات در باب «الاعتقاد بالرجعة» چنين مى نويسد:

اعتقادنا في الرجعة أنّها حق؛(1)

اعتقاد ما درباره رجعت آن است كه رجعت ثابت و مسلّم است.

شيخ صدوق رحمه اللّه محدث است و به رئيس المحدثين لقب يافته، اما مطالب شيخ مفيد، سيد مرتضى و اين طبقه از بزرگان ما بر اساس حديث تنها نيست، از اين رو مسلك شيخ مفيد و سيد مرتضى در خيلى از مسائل با مسلك شيخ صدوق رحمه اللّه تفاوت دارد. با اين حال هر دو مسلك اعتقاد به رجعت را بيان فرموده اند و اختلافى بين علماى اماميه در اين مورد وجود ندارد.

سيد مرتضى مى فرمايند:

قد اجتمعت الإمامية على أنّ اللّه تعالى عند ظهور القائم صاحب الزمان عليه السلام يعيد قوماً من أوليائه لنصرته والابتهاج بدولته وقوماً من أعدائه ليفعل بهم ما يستحقّون من العذاب. وإجماع هذه الطائفة قد بيّنا في غير موضع من كتبنا أنّه حجّة، لأنّ المعصوم فيهم، فيجب القطع على ثبوت الرجعة، مضافاً إلى جوازها في القدرة؛(2)

همه شيعيان اماميه اتّفاق نظر دارند كه به هنگام ظهور امام عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف قومى از اولياى امام زمان عليه السلام به اين عالم برمى گردند تا آن بزرگوار را

ص: 297

كمك كنند و اين ها در عصر امام زمان و به دولت و قدرت آن حضرت مبتهج مى شوند. امام زمان عليه السلام قومى را نيز از دشمنان خدا و رسول برمى گرداند.

بعد ايشان مى فرمايند: در مباحثمان به اثبات رسانديم كه اجماع طائفه اماميه حجّت است؛ زيرا در مجمعين معصوم وجود دارد. پس بايد قطع و يقين و اعتقاد به رجعت داشته باشيم. علاوه بر اين كه رجعت يك امر مقدورى براى خداوند متعال است. پس ما بايد معتقد باشيم.

شيخ طبرسى رحمه اللّه در تفسير مجمع البيان در ذيل چند آيه از قرآن مجيد رجعت را بيان كرده و به اجماع اماميه تصريح كرده است. وى مى نويسد:

«وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ».(1)

أي: يدفعون، عن ابن عبّاس. وقيل: يحبس أوّلهم على آخرهم.

واستدلّ بهذه الآية على صحّة الرجعة من ذهب إلى ذلك من الإمامية، بأن قال: إنّ دخول «من» في الكلام، يوجب التبعيض، فدلّ ذلك على أنّ اليوم المشار إليه في الآية، يحشر فيه قوم دون قوم، وليس ذلك صفة يوم القيامة الّذي يقول فيه سبحانه: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً».(2)

وقد تظاهرت الأخبار عن أئمة الهدى من آل محمّد عليهم السّلام في أنّ اللّه تعالى سيعيد عند قيام المهدي عليه السّلام قوماً ممّن تقدّم موتهم من أوليائه وشيعته، ليفوزوا بثواب نصرته ومعونته، ويبتهجوا بظهور دولته.

ويعيد أيضاً قوماً من أعدائه لينتقم منهم وينالوا بعض ما يستحقونه من العذاب، في القتل على أيدي شيعته والذلّ والخزي بما يشاهدون من علوّ كلمته.7.

ص: 298

ولا يشك عاقل أنّ هذا مقدور للّه تعالى غير مستحيل في نفسه، وقد فعل اللّه ذلك في الأمم الخالية، ونطق القرآن بذلك في عدّة مواضع مثل قصّة عزير وغيره، على ما فسّرناه في موضعه.

و صحّ عن النبي صلّى اللّه عليه وآله قوله:

«سيكون في أمتي كلّ ما كان في بني إسرائيل، حذو النعل بالنعل، والقذة بالقذة، حتى لو أنّ أحدهم دخل جحر ضبّ لدخلتموه»(1).(2)

علامه مجلسى رحمه اللّه در اين باره مى فرمايند:

أجمعت الشيعة عليها (الرجعة) في جميع الأعصار واشتهرت بينهم كالشمس في رابعة النهار، حتى نظموها في أشعارهم، واحتجّوا بها على المخالفين في جميع أمصارهم، وشنّع المخالفون عليهم في ذلك وأثبتوه في كتبهم وأسفارهم؛(3)

در همۀ زمان ها، در همه طبقات شيعه، اين اجماع وجود دارد، اين عقيده مشهور شيعيان است.

اين عقيده را بزرگان علماى مخالفان مثل فخر رازى به شيعيان نسبت داده اند، و در كتاب هاى آن ها نيز مذكور است، وليكن بعضى از روى عمد و غرض واقعيّت را اخفا نموده و اين عقيده را تحريف كرده، سپس به آن دهان كجى مى كند. چنان كه در عبارت يكى از آن ها خواهد آمد.

بنابراين، رجعت يعنى: برگشتن قومى از رؤوس مؤمنان و قومى از رؤوس ظالمان و منافقان و كسانى كه در طول تاريخ به ائمه عليهم السلام، به اصحاب و به2.

ص: 299

شيعيانشان ستم كرده اند، به اين عالم، و انتقام گرفتن مؤمنان از ظالمان در زمان حكومت امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف.

اين عقيده كه از كتاب و سنّت دلايل زيادى دارد به مرور زمان به شيعيان اختصاص يافته و غير شيعه نه فقط سعى كردند اين عقيده را نفى كنند؛ بلكه معناى آن را عوض كردند و به گونه ديگرى كه اساساً قابل قبول نيست به ما نسبت دادند تا ذهن مردم از اين اعتقاد مشوّش گردد.

اينك عبارت يكى از بزرگان اهل سنّت را مى خوانيم. حافظ نُوَوى - كه در نظر اهل سنّت بسيار بزرگ و از او فراوان تجليل مى كنند و شرح او بر صحيح مسلم مشهورترين شرح هاست - در معناى رجعت مى گويد:

هو ما تقوله الرافضة وتعتقده بزعمها الباطل. أنّ عليّاً كرم اللّه وجهه(1) في السحاب فلا نخرج يعني مع من يخرج من ولده حتى ينادى من السماء أن اخرجوا معه. وهذا نوع من أباطيلهم وعظيم جهالاتهم اللائقة بأذهانهم السخيفة و عقولهم الواهية؛(2)

چيزى كه شيعيان مى گويند و معتقد هستند به زعم خودشان، اين است كه على كرم اللّه وجهه در سحاب (يعنى در آسمان در بين ابرها) زندگى مى كند، و چون چنين است (منتظر مى مانيم) خروج نخواهيم كرد و با فرزندان على كه قيام مى كنند عليه حكومت هاى ظالمان، قيام و همكارى نمى نماييم تا وقتى كه از آسمان ندا بيايد كه زود خارج شويد. يعنى عليه حكومت ظلم قيام كنيد. اين نوعى از اباطيل شيعيان است؛ كسانى كه عقولشان اين قدر ضعيف و سخيف است، چنين عقايدى دارند.1.

ص: 300

آنان رجعت را اين چنين معنا مى كنند، حال اين كه ما اين را نگفتيم و نمى گوييم.

چرا رجعت را اين گونه معنا مى كنند؟

براى اين كه در پى آن بتوانند به شيعه فحش بدهند و جسارت بكنند. هر كس اين عقيده را بشنود مى گويد: چه عقيدۀ باطلى و چه حرف مزخرفى است!

يعنى چه على عليه السلام در ابر است و تا وقتى او اجازه ندهد؟ تا از آن ناحيه ندايى نيايد؟

همان گونه كه اشاره كرديم و بيان خواهيم كرد، اصل رجعت ريشه قرآنى و روايى دارد كه عدّه اى از بزرگان اهل سنّت نيز به رجعت قائل بوده اند.

علاوه بر اين كه اگر عقيده به رجعت يك عقيده سخيف باطلى - العياذ باللّه - بود كه ريشۀ قرآنى و حديثى نداشت، آنان علماى قائل به رجعت ما را توثيق نمى كردند، چنان كه خواهد آمد.

اما اين كه چرا رجعت را اين طور معنا مى كنند؟ و در اين باره به شيعه حمله مى كنند و توهين مى نمايند؟

زيرا - چنان كه گذشت - بين رجعت و ولايت و برائت ارتباط وجود دارد. اين ارتباط مانع مى شود كه اين اعتقاد را بپذيرند؛ از اين رو منكر مى شوند و به معتقدان اين عقيده حمله مى كنند. چون اگر به رجعت معتقد بشوند بايد به لوازم آن نيز متعهّد بشوند و اين به ضرر آن هاست.

اعتقاد به رجعت به طور كلّى يك اعتقاد قرآنى و حديثى است و بزرگان ما براى آن، اجماع ادّعا نموده اند و براى اثبات اين اعتقاد، كتاب هاى بسيارى نيز تأليف كرده اند، از جمله:

1. اثبات الرجعة از فضل بن شاذان نيشابورى (260).

2. اثبات الرجعة از علامه حسن بن يوسف حلّى (726).

ص: 301

3. اثبات الرجعة از عبدالرزاق لاهيجى قمى.

4. اثبات الرجعة از شيخ حسن بن سليمان بن خالد حلّى (صاحب مختصر البصائر) (قرن 8).

5. اثبات الرجعة از محقق كركى (940).

6. الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، شيخ محمّد بن حسن حر عاملى (1104).

7. اثبات الرجعة وظهور الحجة از ميرزا محمّد مؤمن حسينى استرآبادى (1088).

8. اثبات الرجعة (فارسى) از علامه مجلسى (1110).

9. اثبات الرجعة از آقا جمال الدين خوانسارى (1125).

10. حيات الأموات بعد الموت از شيخ احمد درازى بحرانى (1131).

11. النجعة في اثبات الرجعة از سيد على نقى نقوى لكنهوى.

12. رهبر گمشدگان في ا ثبات الرجعة از سيد على نقى فيض الاسلام.

اكنون اين بحث را از چند جهت پى مى گيريم:

رجعت در قرآن

شايد روشن ترين آيه از قرآن مجيد اين آيه است كه مى فرمايد:

«وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ»؛(1)

(به خاطر آور) روزى را كه ما از هر امتى، گروهى را از كسانى كه آيات ما را تكذيب مى كردند محشور مى كنيم و آن ها را نگه مى داريم تا به يكديگر بپيوندند.

احاديث فراوانى داريم كه مراد از اين آيه مباركه رجعت است.

شيخ حر عاملى رحمه اللّه در اين باره مى فرمايد:

ص: 302

قد وردت الأحاديث الكثيرة في تفسيرها بالرجعة، على أنّها نصٌّ واضح الدلالة ظاهرٌ بل صريحٌ في الرجعة؛ لأنّه ليس في القيامة قطعاً. وليس بعد القيامة رجعةٌ إجماعاً. فَتَعَيَّن كون هذه الرجعة قبلها وإنّما آية القيامة:

«وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»(1).(2)

اين آيه قطعاً به قيامت مربوط نيست. چون در قيامت همه برمى گردند، نه اين كه از هر امتى گروهى.

پس معلوم مى شود كه منظور از اين روز، قبل از قيامت است.

بنابراين، دو آيه در قرآن مجيد بيان گر حشر (دوباره زنده شدن مردگان) است، در آيه اى درباره قيامت مى خوانيم:

«وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»؛(3)

و همه آنان را برمى انگيزيم، و احدى از ايشان را فروگذار نخواهيم كرد.

و در روز ديگرى غير از روز قيامت مى فرمايد:

«وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً...»؛(4)

(به خاطر آور) روزى را كه ما از هر امتى، گروهى را از كسانى كه آيات ما را تكذيب مى كردند محشور مى كنيم....

شيخ على بن ابراهيم قمى رحمه اللّه در ذيل اين آيه از حمّاد به سند صحيح چنين روايت مى كند: امام صادق عليه السلام فرمود:

ما يقول الناس في هذه الآية؛

مردم در معناى اين آيه مباركه چه مى گويند؟3.

ص: 303

راوى مى گويد:

يقولون إنّها في القيامة؛

اين آيه درباره قيامت است.

حضرت فرمود:

ليس كما يقولون، إنّ ذلك في الرجعة، أيحشر اللّه في القيامة من كلّ أمة فوجاً ويدع الباقين؟ إنّما آية القيامة قوله: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً»؛(1)

اين گونه نيست، به راستى اين آيه درباره رجعت است. آيا خداوند در روز قيامت گروهى از هر امّت را محشور مى كند و بقيه را رها مى نمايد؟ آيه اى كه به قيامت مربوط است اين است كه مى فرمايد: «و همه آنان (انسان ها) را برمى انگيزيم، و احدى از ايشان را فروگذار نخواهيم كرد!».

از اين روايت معلوم مى شود كه روز ديگرى غير از روز قيامت وجود دارد.

در حديث ديگرى آمده كه مفضّل مى گويد: امام صادق عليه السلام درباره آيه شريفه «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»(2) فرمود:

ليس أحد من المؤمنين قُتِل إلّاويرجع حتى يموت ولا يرجع إلّامن مُحِّضَ الإيمان محضاً ومن محّض الكفر محضاً.(3)

اين آيه مباركه دلالت دارد كه خالصان در ايمان و كفر به اين عالم برمى گردند و مؤمنان از كافران انتقام مى گيرند.

معلوم شد، آيه اول به قيامت اختصاص دارد و اين آيه به روز ديگرى غير از روز0.

ص: 304

قيامت مربوط است كه از آن به روز رجعت تعبير مى نماييم.

در آيه ديگر اين گونه مى خوانيم:

«وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ * وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ»؛(1)

و ما اراده كرده ايم بر كسانى كه در زمين مورد استضعاف قرار گرفتند منت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم و حكومتشان را در زمين پابرجا سازيم؛ و به فرعون و هامان و سپاهيانشان، آن چه را از آن ها (بنى اسرائيل) بيم داشتند، نشان دهيم.

و در آيه ديگر اين گونه آمده است:

«وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً»؛(2)

شيخ حر عاملى رحمه اللّه در ذيل اين آيه مى نويسد:

قد وردت أحاديث كثيرة بتفسيرها في الرجعة على أنّها نصّ في ذلك5.

ص: 305

لا تحتمل سواه، إلّاأن تصرف عن ظاهرها وتخرج عن حقيقتها، ولا ريب في وجوب الحمل على الحقيقة عند عدم القرينة، وليس هنا قرينة كما ترى.(1)

اين دو آيه نيز از آياتى است كه بر رجعت دلالت دارند؛ البته از روايات بسيارى استفاده مى شود كه دلالت آيه نخست از آيه دوم روشن تر است.

روايت جالب ديگرى در اصول الكافى آمده كه عبداللّه بن سنان مى گويد: از امام صادق عليه السلام درباره آيه شريفه پرسيدم كه مى فرمايد:

«وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ»؛(2)

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده مى دهد كه به يقين آنان را حكمران روى زمين خواهد كرد، همان گونه كه به پيشينيان آن ها خلافت روى زمين را بخشيد.

فرمود: ائمه به اين عالم برمى گردند.(3) روايت ديگرى در تفسير العيّاشى آمده است: امام سجّاد عليه السلام در ذيل اين آيه مباركه مى فرمايد:

هم واللّه شيعتنا أهل البيت، يفعل اللّه ذلك بهم على يدي رجل منّا، وهو مهدي هذه الاُمّة وهو الّذي قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله

: «لو لم يبق من الدنيا إلّايومٌ واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتّى يلي رجل من عترتي، اسمه اسمي، يملأ الأرض عدلاً وقسطاً كما ملئت ظلماً وجوراً»؛(4)7.

ص: 306

به خدا سوگند، منظور از اين آيه شيعيان ما اهل بيت هستند. خداوند اين وعده را به دست مردى از ما خاندان محقق مى سازد، او همان مهدى اين امّت است؛ همو كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله درباره او فرموده: «اگر از عمر دنيا جز يك روز بماند، خداوند آن روز را چنان دراز گرداند تا مردى از خاندان من بيايد كه نام او با نام من مطابق است، زمين را از عدل و داد لبريز كند، همان طورى كه از ستم و جور پر شده باشد».

پس روشن شد كه ائمه عليهم السلام به بخشى از آيات قرآن مجيد درباره رجعت استدلال كرده اند، و بخشى از آيات نيز تأويل و تفسير به رجعت شده است.

البته آيات قرآنى در اين زمينه بسيار است كه به همين مقدار اكتفا كرديم.

رجعت در روايات

روايات بسيارى درباره رجعت وارد شده و در اين زمينه كتاب هاى زيادى از زمان ائمه عليهم السلام به جهت جمع آورى آن روايات نوشته شده است. يكى از اين كتاب ها، كتاب فضل بن شاذان است. او از اصحاب حضرت امام رضا عليه السلام بود، اين كتاب هم اكنون در دست رس ماست.

و كتاب هاى ديگرى نيز بزرگانى هم چون شيخ صدوق، علامه حلّى و شيخ حرّ عاملى رحمهم اللّه در قرون گذشته در خصوص رجعت تأليف كرده اند.(1) روايات رجعت را مى توان به چند بخش تقسيم كرد:

1. رواياتى كه در آن ها واژه «رجعت» يا كلمه «كرّ» كه به معناى رجعت و برگشتن است ياد شده، و در اين روايات تصريح شده كه مؤمنان بايد به رجعت معتقد باشند.

ص: 307

2. رواياتى كه در آن ها ائمه عليهم السلام از رجوع خودشان به اين عالم و يا از بازگشت برخى اصحاب به طور مشخص خبر داده اند كه به بعضى از اصحاب فرمودند: تو از جمله كسانى هستى كه به اين عالم رجوع خواهى كرد.

3. رواياتى كه در ذيل آيات وارد شده است كه شيخ حرّ عاملى رحمه اللّه تصريح دارند كه روايات بسيارى در ذيل اين آيات وارد شده است.(1) 4. رواياتى كه نشان گر معجزه ها و شگفتى هاى ائمه عليهم السلام است؛ به اين معنا كه به توسط آن بزرگواران مرده اى زنده شده و به اين عالم باز گشته است.

از مجموع اين روايات، انسان به ضرورت رجعت معتقد مى شود.

شيخ صدوق رحمه اللّه در كتاب من لا يحضره الفقيه روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

ليس منّا من لم يؤمن بكرّتنا ويستحلّ متعتنا؛(2)

كسى كه به رجعت ما اعتقاد نداشته باشد و متعه (ازدواج موقّت) را حلال نداند، از ما نيست.

در روايت ديگرى كه شيخ صدوق رحمه اللّه روايت كرده آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

من أقرّ بسبعة أشياء فهو مؤمن: البراءة من الجبت والطاغوت، والإقرار بالولاية، والإيمان بالرجعة، والاستحلال للمتعة، وتحريم الجرّي، والمسح على الخفين.(3)2.

ص: 308

اگر كسى به هفت چيز معتقد باشد او را ما مؤمن مى دانيم كه يكى از آن ها رجعت است.

در روايت ديگرى فضل بن شاذان مى گويد: امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

من أقرّ بتوحيد اللّه ونفى التشبيه ونزّهه عمّا لا يليق به، وأقرّ بأن له الحول والقوّة والإرادة والمشيّة والخلق والأمر والقضاء والقدر، وأنّ أفعال العباد مخلوقة خلق تقدير لا خلق تكوين، وشهد أنّ محمداً رسول اللّه وأنّ عليّاً والأئمة بعده حجج اللّه، ووالى أولياءهم، واجتنب الكبائر، وأقرّ بالرّجعة والمتعتين وآمن بالمعراج والمسألة في القبر والحوض والشفاعة وخلق الجنّة والنار والصّراط والميزان والبعث والنشور والجزاء والحساب، فهو مؤمن حقاً، وهو من شيعتنا أهل البيت.(1)

كسى كه به توحيد خدا، رجعت، دو متعه، معراج پيامبر اكرم، سؤال منكر و نكير، حوض در قيامت، شفاعت و مخلوق بودن بهشت و جهنم، صراط و ميزان و بعث و نشور و جزا و حساب، معتقد باشد و اقرار كند، او از مؤمنان حقيقى و از شيعيان ما اهل بيت است.

در كتاب الكافى و تهذيب الاحكام به سند صحيح روايت شده كه بريد بن معاويه گفت: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

بعث أمير المؤمنين صلوات اللّه عليه مصدّقاً من الكوفة إلى باديتها....

ثمّ قال: أما واللّه لا تذهب الأيام واللّيالي حتّى يحيي اللّه الموتى ويميت الأحياء ويردّ اللّه الحق إلى أهله ويقيم دينه الّذي ارتضاه لنفسه ونبيّه، فأبشروا ثم أبشروا ثم أبشروا، فواللّه، ما الحق إلّافي أيديكم؛(2)4.

ص: 309

به خدا سوگند، دنيا تمام نخواهد شد تا اين كه خداوند متعال مردگان را زنده مى كند و زندگان را مى ميراند و حق در اين عالم به اهلش برمى گردد و خداوند متعال دين خود را كه بر آن خشنود است زنده مى كند و برپا مى دارد.

به نظر مى رسد در اين زمينه اين چند روايت كافى است.

رجعت در دعاها و زيارات

در دعاها و زيارات پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام هم چون زيارت جامعه نيز رجعت به صراحت آمده و به آن اقرار شده است. در زيارت سيدالشهدا سلام اللّه عليه مى خوانيم:

إنّي بكم مؤمن وبإيابكم موقن بشرايع ديني وخواتيم عملي.(1)

در زيارت حضرت ولى عصر عليه السلام مى خوانيم:

فإن توفيتني اللّهم قبل ذلك فاجعلني يا ربّ فيمن يكرّ في رجعته ويملّك في دولته ويتمكن في أيامه؛(2)

خدايا! اگر اجل من فرا رسد و زمان ظهور حضرت را درك نكنم، مرا از آن هايى قرار بده كه دوباره به اين عالم، در زمان حكومت آن حضرت، برمى گردد و مرا جزء ياران آن حضرت قرار بده.

در زيارت پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام از راه دور مى خوانيم:

إنّي من القائلين بفضلكم، مقرّ برجعتكم، لا أنكر للّه قدرة ولا أزعم إلاّ ما شاء اللّه.(3)

ص: 310

قدرت خداوند متعال قابل انكار نيست، من اقرار دارم كه شما برمى گرديد و چيزى نمى گويم مگر اين كه اراده خداوند متعال را مى خواهم، خواست خدا، خواست من است و من تسليم اراده خداوند متعال هستم.

رجعت در امّت هاى پيشين

از دليل هاى ديگر، رجعت و احياى مردگان در امت هاى پيشين است كه قرآن مجيد آن را اخبار كرده و قطعاً واقع شده است. گفتنى است كه اگر براى هر قضيه اى كه مورد انكار يا استبعاد قرار بگيرد نظيرى ذكر بشود، منكر صد در صد با شنيدن نظير اول چند درجه انكارش پايين مى آيد و هم چنين با شنيدن نظير دوم، سوم، چهارم و پنجم سپس براى او يك امر طبيعى مى شود؛ چرا كه ذكر نظائر براى رفع استبعاد و دفع انكار بسيار مفيد است.

از اين رو در بحث طول عمر حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف كه به برخى ذهن ها مسئله بعيدى مى آيد و يا برخى استغراب مى كنند و - خداى ناكرده - كسانى در عاقبت بخواهند منكر بشوند، از وجوه دفع استبعاد ذكر نظائر است. براى مثال حضرت خضر و حضرت عيسى قبل از امام زمان بوده و به اتفاق مسلمانان هنوز زنده اند و افراد ديگرى در اين عالم بودند كه بعد از عمر طولانى از دار دنيا رفته اند.

ابوهلال عسكرى اسامى و حالات عدّه كثيرى از كسانى كه عمر طولانى كرده اند در كتاب المعمرون والوصايا(1) ذكر كرده است.

رجعت نيز همين طور است، وقتى قرآن مجيد اخبار كند كه در امت هاى پيشين به قدرت خداوند متعال و به اذن الاهى احياء مردگان واقع شده؛ نه يك بار نه دو بار،

ص: 311

پس اين قضيه ممكن بوده و واقع شده، و هم اكنون نيز قدرت خداوند متعال باقى است.

بنابراين، وقتى قرآن مجيد و روايات از رجعت در اين عالم در زمان حضرت ولى عصر عليه السلام خبر مى دهند، انكار وجهى ندارد.

خداوند متعال خبر مى دهد كه عُزير بعد از مرگ احيا شد، آن جا كه مى فرمايد:

«أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ أَنّى يُحْيِي هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ»؛(1)

يا همانند كسى كه از كنار يك آبادى (ويران شده) عبور كرد، در صورتى كه ديوارهاى آن، به روى سقف هايش فرو ريخته بود، (و اجساد و استخوان هاى اهل آن، در هر سو پراكنده بود؛ او با خود) گفت: «چگونه خدا اين ها را پس از مرگ، زنده مى كند؟!» (در اين هنگام،) خدا او را يكصد سال ميراند؛ آن گاه زنده كرد و به او گفت: «چه قدر درنگ كردى؟» گفت: «يك روز؛ يا بخشى از يك روز.» فرمود: «بلكه يكصد سال درنگ كردى! نگاه كن به غذا و نوشيدنى خود هيچ گونه تغيير نيافته است! ولى به الاغ خود نگاه كن! براى اين كه تو را نشانه اى براى مردم قرار دهيم. اينك به استخوان ها آن نگاه كن كه چگونه آن ها را برداشته، به هم پيوند مى دهيم، و گوشت بر آن مى پوشانيم» هنگامى كه اين امور بر او آشكار شد، گفت: «مى دانم خدا بر هر كارى توانا است».9.

ص: 312

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ * ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»؛(1)

و (نيز به ياد آوريد) هنگامى را كه گفتيد: «اى موسى! ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد؛ مگر اين كه خدا را آشكارا (با چشم خود) ببينيم!» پس صاعقه شما را گرفت؛ در حالى كه تماشا مى كرديد. سپس شما را پس از مرگتان، زندگى بخشيديم؛ شايد سپاس گزار باشيد.

از اين رو، اين احيا ممكن بوده و واقع شده است.

علماى ما براى تتميم استدلال به وقوع رجعت در امت هاى پيشين به حديثى متفق عليه بين شيعى و سنّى استدلال مى كنند كه در آن حديث پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

تمام آن چه كه در امت هاى پيشين واقع شده است، در اين امت نيز واقع خواهد شد.

شيخ طبرسى رحمه اللّه در تفسير مجمع البيان مى نويسد:

وقد تظاهرت الأخبار عن أئمة الهدى من آل محمد صلّى اللّه عليه وآله في أن اللّه سيعيد عند قيام المهدي، قوماً ممّن تقدم موتهم من أوليائه وشيعته ليفوزوا بثواب نصرته ومعونته، ويبتهجوا بظهور دولته.

ويعيد أيضاً قوماً من أعدائه لينتقم منهم، وينالوا بعض ما يستحقونه من العذاب في القتل، على أيدي شيعته وليبتلوا بالذلّ والخزي بما يشاهدون من علوّ كلمته، ولا يمتري عاقل أنّ هذا مقدور للّه تعالى غير مستحيل في6.

ص: 313

نفسه، وقد فعل اللّه ذلك في الأمم الخالية، ونطق القرآن بذلك في عدّة مواضع، مثل قصّة عزير و غيره، على ما فسّرناه في موضعه، وصحّ عن النبي صلّى اللّه عليه وآله قوله: «سيكون في أمتي كلّ ما كان في بنى إسرائيل حذو النعل بالنعل والقذة بالقذة، حتى لو أن أحدهم دخل جُحر ضبّ لدخلتموه.(1)

شيخ صدوق رحمه اللّه در روايتى نقل مى كند كه حضرت امام رضا عليه السلام اين گونه استدلال دارند. در آن روايت آمده است:

مأمون به امام رضا عليه السلام عرض كرد: يا اباالحسن! درباره رجعت چه مى گوييد؟

امام رضا عليه السلام فرمود:

إنّها الحقّ، قد كانت في الأمم السّالفة ونطق به القرآن، وقد قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله: «يكون في هذه الاُمّة كلّ ما كان في الاُمم السّالفة حذو النعل بالنعل والقذة بالقذة؛(2)

به راستى رجعت حق است. در امّت هاى پيشين بوده و قرآن به آن گوياست.

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: آن چه در امّت هاى پيشين بوده مو به مو در اين امّت نيز خواهد بود.

به نظر مى رسد كه شيخ طبرسى رحمه اللّه اين استدلال را از امام رضا عليه السلام گرفته است.

علماى ما درباره اين روايت مى گويند: اين روايت به سند صحيح از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله رسيده است.6.

ص: 314

از طرفى، در مدارك سنّى آمده است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

والّذي نفسي بيده، لتتبعنّ سنن الّذين من قبلكم شبراً بشبر وذراعاً بذراع وباعاً فباعاً حتّى لو دخلوا جحر ضبّ لدخلتموه؛

همان راهى را كه آن ها رفته اند دقيقاً شما قدم به قدم خواهيد رفت. گرچه كسى در يك سوراخ تنگ حيوانى پنهان شود. اگر براى آن ها نيز چنين چيزى اتفاق افتاده باشد براى شما نيز اتفاق خواهد افتاد.

قالوا: ومن هم يا رسول اللّه! أهل الكتاب؟

قال: فمن؛

عرض كرديم: تمام آن چه كه بر يهود و نصارا گذشته بر اين امت نيز خواهد گذشت؟

اين حديث را احمد بن حنبل، ابن ماجه و بيهقى از ابوسعيد خدرى و حاكم نيشابورى از ابوهريره روايت كرده اند.(1) در حديث ديگر پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لتركبنّ سنن من كان قبلكم شِبراً بشبر وذراعاً بذراع حتّى لو أنّ أ حدكم دخل جحر ضبّ لدخلتم، وحتّى لو أنّ أحدهم جامع امرأته في الطريق لفعلتموه.(2)

اگر اين حديث صحّت داشته باشد بايد انتظار اين قضيه را نيز داشت كه اگر در ملأ عام كسى از امت هاى پيشين با همسر خود همبستر شده باشد، آن نيز در اين امت4.

ص: 315

واقع خواهد شد. اين روايت را حاكم نيشابورى از ابن عبّاس روايت كرده است.

در حديث ديگرى آمده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لا تترك هذه الاُمة شيئاً من سنن الأوّلين حتّى تأتيه.

اين روايت را طبرانى نقل كرده است.(1) حديث ديگرى را ترمذى اين گونه نقل كرده:

إنّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله لمّا خرج إلى حنين مرّ بشجرة للمشركين يقال لها: ذات أنواط يعلّقون عليها أسلحتهم، قالوا: يا رسول اللّه، لنا ذات أنواط كما لهم ذات أنواط، فقال النبي صلّى اللّه عليه وآله: سبحان اللّه، هذا كما قال قوم موسى: «اِجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ»

. والّذي نفسي بيده، لتركبن سنّة من كان قبلكم.(2)

كوتاه سخن اين كه در مسئله رجعت حدود هفتاد آيه وارد و يا به رجعت تفسير شده است. يكى از بزرگان محدّثان و علماى عامه چنان كه خواهد آمد مى گويد:

هفتاد و دو آيه در قرآن مجيد درباره رجعت داريم.

و نسبت به رواياتى كه بزرگان علماى ما نقل كرده اند ادّعاى تواتر شده است و گفتيم كه رجعت در امت هاى پيشين نيز واقع شده است كه هم قرآن مجيد حكايت مى كند و هم روايات، و اين استدلال را به احاديث فريقين تتميم كرديم كه تمام آن چه كه در امت هاى واقع شده در اين امت هم واقع خواهد شد كه از جمله رجعت است.7.

ص: 316

شبهه اى در استدلال به احاديث

در خصوص حديث متفق عليه بين فريقين كه بيان گر اين است كه تمام آن چه در امت هاى پيشين واقع شده در اين امت نيز واقع خواهد شد، اين شبهه قابل طرح است كه چگونه جمع مى شود بين اين احاديث و اعتقاد به اين كه قرآن مجيد تحريف نشده و نقصانى در آيات آن واقع نخواهد شد، زيرا تحريف كتاب هاى آسمانى اديان در امت هاى پيشين واقع شده؛ از جمله تورات و انجيل. پس بايد تحريف قرآن نيز در اين امت واقع گردد.

خلاصه اين كه استدلال به احاديث ياد شده در هر مورد ممكن است به مسئله تحريف نقض شود.

مرحوم آقاى خوئى در كتاب البيان في تفسير القرآن اين شبهه را مطرح كرده و سه پاسخ داده است:

أوّلاً: إنّ الروايات المشار إليها أخبار آحاد لا تفيد علماً ولا عملاً، ودعوى التواتر فيها جزافيّة لا دليل عليها، ولم يذكر من هذه الروايات شيء في الكتب الأربعة، ولذلك فلا ملازمة بين وقوع التحريف في التوراة ووقوعه في القرآن.

ثانياً: إنّ هذا الدليل لو تمّ لكان دالاًّ على وقوع الزيادة في القرآن أيضاً، كما وقعت في التوراة والإنجيل، ومن الواضح بطلان ذلك.

ثالثاً: إنّ كثيراً من الوقائع الّتي حدثت في الأمم السابقة لم يصدر مثلها في هذه الأمة، كعبادة العجل، وتيه بني إسرائيل أربعين سنة، وغرق فرعون وأ صحابه، وملك سليمان للإنس والجن، ورفع عيسى إلى السماء، وموت هارون وهو وصي موسى قبل موت موسى نفسه، وإتيان موسى بتسع آيات

ص: 317

بينات، وولادة عيسى من غير أب، ومسخ كثير من السابقين قردة وخنازير، وغير ذلك مما لا يسعنا إحصاؤه.(1)

1. اين احاديث، اخبار آحاد هستند و مفيد علم نيستند و عقيده اى به آن ها تأسيس نمى شود؛ زيرا در مسائل اعتقادى و اصول دين به خبر واحد نمى توانيم اخذ بكنيم و آن هايى كه در اين روايات دعواى تواتر كرده اند ادّعاى آن ها دليلى ندارد.

از طرف ديگر، اين روايات در كتاب هاى اربعه اصلاً وارد و روايت نشده است.

و چگونه مى شود روايتى و حديثى متواتر باشد كه در كتاب هاى اربعه اصلاً وارد نشده باشد؟!

2. اگر اين روايات را از نظر سند بپذيريم و ظاهر آن ها را قابل اخذ بدانيم بايد قبول كنيم كه در قرآن مجيد هم چون تورات و انجيل زياده واقع خواهد شد و بطلان وقوع زياده در قرآن واضح است.

3. مشابهتى كه بين امت اسلامى و امم گذشته در اين احاديث إخبار شده از جميع وجوه نيست؛ بلكه مراد اين است كه جهات مشابهتى بين اين امت و ديگر امّت ها وجود دارد، اما صد در صد همه آن چه قبلاً واقع شده حتماً در اين است واقع خواهد شد، نه.

ما در جاى خود اين پاسخ را بررسى و نقد كرديم و گفتيم:

پاسخ نخست ايشان تمام نيست و انكار تواتر اين روايات بى فايده است؛ بلكه ظاهر قضيه اين است كه روى اين روايات درست كار نشده و تتبع نكرده اند.

شاهد ما اين است كه ايشان مى گويند: اين روايات در كتب اربعه نيامده است، در1.

ص: 318

حالى كه در كتاب من لا يحضره الفقيه شيخ صدوق رحمه اللّه - كه يكى از كتب اربعه است - آمده است.(1) پس پاسخ نخست مفيد فايده نيست.

به نظر ما پاسخ دوم نيز ضعيف است. زيرا احتمال اين كه در آينده در قرآن مجيد تحريف به زياده واقع شود با ادلّه نفى تحريف مطلقاً منافات دارد كه خود ايشان نيز استدلال كرده اند. از جمله اين كه خداوند متعال مى فرمايد:

«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛(2)

ما قرآن را نازل كرديم و ما به طور قطع نگهدار آن هستيم!

از اين آيه مباركه استظهار شده است كه تا پايان دنيا و تا روز قيام قيامت هرگز در قرآن مجيد تحريف نخواهد شد و خداوند متعال حافظ آن است.

آن چه كه در دفع اين شبهه قابل قبول است وجه سوم است، يعنى بايد از عموم و اطلاق احاديث دست برداريم، چنان كه صاحب تفسير الميزان پس از طرح اين شبهه فقط به همين وجه جواب داده است.(3) چرا كه بسيارى از قضايا در امت هاى پيشين واقع شده، اما در اين امت واقع نشده و دليل داريم كه واقع نخواهد شد. براى مثال در امت هاى پيشين بعضى انسان ها مسخ شده اند؛ ولى در اين امت بنابراين است كه مسخ واقع نشود. هم چنين بعضى از عذاب ها و بلاهاى آسمانى را كه بر امم گذشته نازل شده پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در معراج از خداوند متعال خواسته اند در اين امت واقع نشود، و قرآن مجيد نيز دعاهاى آن حضرت را حكايت كرده، آن جا كه مى فرمايد:0.

ص: 319

«رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنا»؛(1). براى آگاهى بيشتر ر. ك: التحقيق فى نفى التحريف عن القرآن الشريف: 94-96، از همين نگارنده.(2)

پروردگارا! تكليف سنگينى بر ما قرار مده، آن چنان كه بر كسانى كه پيش از ما بودند، قرار دادى.

بنابراين، مقصود از اين احاديث مماثلت و مشابهت از برخى وجوه است. پس دليل هاى نفى تحريف قرآن مجيد به اين شبهه نقض نمى شود.(2)

وقوع رجعت در زمان پيامبر اكرم

فصل ديگر در بحث رجعت اين است كه كسانى در همين امت به واسطه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به دنيا برگشته اند و زنده شده اند. اين معنا در روايات فريقين - به خصوص در كتاب هايى كه در احوالات پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نوشته شده - آمده است.

براى مثال حافظ قاضى عياض مالكى متوفاى 544 از بزرگان علماى عامه در كتاب الشفاء بتعريف حقوق المصطفى بابى در معجزات رسول خدا صلى اللّه عليه وآله دارد و در آن جا مواردى از احياى مردگان به توسط پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله ذكر شده است.(3) هم چنين ابونعيم اصفهانى در كتاب دلائل النبوة و جلال الدين سيوطى در الخصائص الكبرى اشخاصى را ذكر مى كنند كه به توسط پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله زنده شده اند.

جالب تر از همه اين كه محب الدين طبرى شافعى مكى، ابوحفص ابن شاهين، خطيب بغدادى، ابوالحسن دارقطنى، ابن عساكر دمشقى، ابوالقاسم سهيلى،

ص: 320

جلال الدين سيوطى، قرطبى، قسطلانى و ديگران از عائشه آورده اند كه گفت:

هنگامى كه در حجّة الوداع وارد مكه شديم همراه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به حجون(1) رفتيم. حضرت در آن جا از مركب خويش پياده شدند، بسيار غمگين و متأثر بودند و گريه مى كردند. ما نيز به گريه او گريستيم.

حضرت به من فرمود: همين جا باش!

آن گاه رفتند، مدتى گذشت و برگشتند و خوشحال بودند، فرمودند:

ذهبت لقبر امي فسألت ربّي أن يحييها فأ حياها، فآمنت بي وردّها اللّه؛

كنار قبر مادرم رفتم و از خداوند متعال درخواست كردم كه او را احيا كند خدا او را زنده كرد، او به رسالت من ايمان آورد و دوباره از دار دنيا رفت.

حافظ قسطلانى مى نويسد:

وقد جزم بعض العلماء بأنّ أبويه ناجيان وليسا في النار، تمسكاً بهذا الحديث وغيره.

حافظ قرطبى مى گويد:

ليس إحياؤهما وإيمانهما به ممتنعاً عقلاً ولا شرعاً.

فقد ورد في الكتاب العزيز إحياء قتيل بني إسرائيل وإ خباره بقاتله، وكان عيسى يحيي الموتى، وكذلك نبينا صلى اللّه عليه وآله أحيا اللّه تعالى على يديه جماعة من الموتى. وإذا ثبت هذا، فما يمتنع من إيمانهما بعد إحيائهما زيادة في كرامته وفضيلته.(2)

خلاصه اين كه دليل عقلى و شرعى بر امتناع نداريم.3.

ص: 321

و بعضى ديگر از علما نيز بر امكان و يا وقوع اين قضيّه تأكيد دارند، مقصود اين بزرگان ردّ مناقشه در سند آن مى باشد.(1)

اسامى برخى از قائلان به رجعت

بنابراين، اگر به خواست خداى قادر رجعت در حق ائمّه عليهم السلام واقع شود و يا اگر آن بزرگواران اين كار را انجام دهند، آيا عقلاً ممتنع خواهد شد؟

بر حسب تتبعى كه داشته ايم، عقيده به رجعت يك عقيده اسلامى است، نه عقيده شيعى؛ عقيده اى كه عموم مسلمانان بر آن بوده اند و تا آن جايى كه فرصت در اين زمينه اجازه مى داده پس از تتبع و تحقيق در كتب حديثى اهل سنّت مانند صحاح ششگانه و ديگر كتاب ها و منابع مهم رجالى، روشن شده كه علما و محدّثين بزرگى به رجعت قائل بودند:

يكم. گروهى كه ما مطمئن هستيم شيعه بوده اند، ولى از نظر اهل سنّت نيز مورد وثوق و از آن ها روايت نقل كرده اند. براى مثال همه درباره جابر بن يزيد جعفى نوشته اند:

كان يؤمن بالرجعة.

در بعضى از صحاح ششگانه از جابر حديث روايت شده و بسيارى از بزرگان اهل سنّت او را توثيق كرده اند، تا جايى كه برخى از آن ها بر وثاقت او تأكيد و به شدّت جرح او را رد كرده اند.(2)دوم. كسانى كه در احوالاتشان نوشته شده است:

ص: 322

كان شيعيّاً وكان يؤمن بالرجعة.

اما اين كه اين اشخاص شيعه دوازده امامى باشند براى ما معلوم نيست.

سوم. كسانى كه يقيناً شيعه نيستند و تشيّع - به هر معنايى كه باشد - در احوالات اين افراد نيامده و در عين حال

كان يؤمن بالرجعة.

از اين گروه مى توان چند نفر را نام برد:

1. مسلم بن نذير سعدى - از تابعين؛ يعنى از طبقه بعد از صحابه - درباره او نوشته اند:

كان يروي عن علي وعن حذيفة، وكان قليل الحديث، ويذكرون أنّه كان يؤمن بالرجعة.(1)

2. شخص دومى كه به اطمينان شيعه نيست، عبداللّه بن الحسين ازدى است.

نوشته اند: اين شخص قاضى شهر سجستان بوده و در احوالاتش هرگز اسمى از تشيّع به ميان نيامده است.

راوى مى گويد: عبداللّه بن حسين ازدى به من گفت: آيا تو به رجعت ايمان دارى؟

گفتم: نه.

گفت: درباره رجعت هفتاد و دو آيه در قرآن مجيد وجود دارد.

عبداللّه از رجال صحاح ششگانه است، چنان كه در كتاب تهذيب الكمال - كه از معتبرترين كتاب هاى اهل سنّت در علم رجال است - آمده است.(2) 3. شخص سوم محاربى است. شمس الدين ذهبى در كتاب سير أعلام النبلاء مى گويد:5.

ص: 323

المحاربي، الشيخ المحدّث المعمّر، أبو عبداللّه محمّد بن القاسم بن زكريا...

حدّث عنه: الدارقطني ومحمّد بن عبداللّه الجعفي وجماعة.

قال ابن حماد الحافظ: توفي في صفر سنة ستّ وعشرين وثلاث مائة....

قال: وكان يؤمن بالرجعة.(1)

بنابر آن چه گذشت، عقيده به رجعت به شيعه و تشيّع اختصاص ندارد.

شما نگاه كنيد شيخ مفيد رحمه اللّه از حارث بن عبيداللّه ربعى داستانى را درباره سيّد حميرى شاعر معروف چنين نقل مى كند:

منصور دوانيقى در قصرى در كنار پل بزرگ بغداد بوده كه قاضى سوار بن فلان نيز در آن جلسه بود. سيّد حميرى شاعر نيز شعر مى سرود و مى گفت:

إنّ الإله الّذي لا شيء يشبهه آتاكم الملك للدنيا وللدين

سيّد حميرى منصور دوانيقى را در قصيده اى مدح كرده و از اين شعرهايى كه در مدح او گفته شد، خيلى خوشش مى آمد.

سوار - كه محضر سوئى داشته - چون اين اشعار را شنيده و خواسته به منصور تملّق و دشمنى خود را با اهل بيت عليهم السلام اظهار كند گفته: آقا! اين شعرها شما را فريب ندهد، اين شعرها را كه در مدح شما مى گويد، خلاف اعتقاد اوست، و آن چه كه در قلبش هست چيز ديگرى است. به خدا سوگند، كسانى كه اين شاعر اعتقاد دارد كه آن ها را بايد دوست داشت، آن ها شماها نيستيد و اين آدم در باطن با شما بد است و دشمن شماست.

سوار در ادامه گفت:

يا أمير المؤمنين! إنّه يقول بالرجعة ويتناول الشيخين بالسبّ والوقيعة فيهما.0.

ص: 324

در اين هنگام، سيّد حميرى در حضور منصور به او پاسخ داد. البته كسى نمى توانسته در مقابل زبان سيّد حميرى مقاومت بكند. سيّد حميرى در پاسخ او گفت:

أمّا قوله بأنّي أقول بالرجعة، فإنّ قولي في ذلك على ما قال اللّه تعالى:

«وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ»(1)

وقد قال في موضع آخر: «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً».(2)

فعلمت أنّ هاهنا حشرين: أحدهما عام والآخر خاص.

وقال سبحانه: «رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ».(3)

وقال اللّه تعالى: «فَأَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ».(4)

وقال اللّه تعالى: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ».(5)

فهذا كتاب اللّه عزوجل.

وقد قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله: «يحشر المتكبرون في صور الذر يوم القيامة».

وقال صلى اللّه عليه وآله: «لم يجر في بني إسرائيل شيءٌ إلّاويكون في أمتي مثله حتى المسخ والخسف والقذف».3.

ص: 325

وقال حذيفة: واللّه، ما أبعد أن يمسخ اللّه كثيراً من هذه الأمة قردةً(1) وخنازير.

فالرجعة الّتي أذهب إليها هي ما نطق به القرآن وجاءت به السنّة.

وإنني لأعتقد أن اللّه يردّ هذا - يعني سواراً - إلى الدنيا كلباً أو قرداً أو خنزيراً أو ذرّة، فإنّه واللّه متجبرٌ متكبر كافر.

در اين هنگام منصور خنديد و سيد دو بيت شعر نيز در مذمّت سوار گفت:

جاثيت سواراً أبا شملة عند الإمام الحاكم العادل

فقال قولاً خطأً كلّه عند الورى الحافي والناعل...

منصور گفت: از او دست بردار!

سيد گفت: اى اميرالمؤمنين! او شروع كرد، دست بردارد، تا من نيز دست بردارم.

منصور به سوار گفت: سيد حميرى سخن منصفانه اى گفت، تو دست بردار تا او هم دست بردارد.(2) اين داستان را سيد مرتضى رحمه اللّه در كتاب الفصول المختاره من العيون والمحاسن كه مطالب شيخ مفيد رحمه اللّه است، نقل مى كند، و جالب اين است كه نه منصور و نه هيچ يك از حاضران استدلال سيد حميرى را بر رجعت رد نكرده اند.

بنابر آن چه گفتيم معلوم مى شود كه رجعت عقيده اى قرآنى، حديثى و اجماعى است، بنا به تصريح عدّه اى از بزرگان ما؛ بلكه اين عقيده را بين شيعيان از ضروريات شمرده اند.

كوتاه سخن اين كه نمى شود عقيده به رجعت را منكر شد. البته برخى از ما كه عقول قاصر، ذهن هاى محدود و فهم هاى اندكى دارند، اين عقيده را استبعاد مى كنند؛5.

ص: 326

ولى با وجود اين همه دليل از كتاب، سنّت و... اين استبعاد مردود است. افزون بر اين كه در امت هاى پيشين و در اين امت نيز واقع شده است. پس هر چيزى كه نظائر داشته باشد به خصوص نظائر فراوان، اين استبعاد به عناد برمى گردد.

پس اعتقاد به رجعت ريشه قرآنى دارد و روايات بسيار زيادى در اين باره وارد شده كه نمى شود آن ها را ناديده گرفت، تا جايى كه تأويل، توجيه و حمل اين روايات بر خلاف ظاهر نيز ممكن نيست. از اين رو به مقتضاى اين آيات و روايات بايد به رجعت معتقد باشيم.

چرا اعتقاد به رجعت به شيعه اختصاص يافته است؟

اينك بخش پايانى بحث را با اين پرسش آغاز مى كنيم كه چرا به مرور زمان اعتقاد به رجعت يكى از مشخصات شيعيان اهل بيت عليهم السلام و يكى از شعائر اين مذهب قرار گرفت؟

اين جريان به رجعت اختصاص ندارد، بلكه در بعضى از مسائل اعتقادى ديگر، و نيز احكام شرعى و فروع عملى، و حتى در آداب و سنن دينى همين طور است، كه ادلّه از كتاب و سنّت يا سنّت تنها بر آن امر وجود دارد و در كتب فريقين آمده، ولى جمهور اهل سنّت از اعتقاد و يا عمل به آن سر باز زده، و به مرور به شيعيان اختصاص پيدا كرده و از علائم مشخصه آنان شده است.

عجيب تر اين كه وقتى متعرّض آن امر مى شوند، به شيعه نسبت مى دهند و دهان كجى مى كنند!

انگشتر به دست راست كردن - كه شيعه و سنّى از رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله آورده اند و سنّت بر آن قرار داشته - ترك شد.

جاراللّه زمخشرى مى گويد:

ص: 327

أول من تختّم باليسار معاوية بن أبي سفيان؛(1)

نخستين كسى كه انگشتر به دست چپ پوشيد معاوية بن ابى سفيان بود.

هم اكنون غير شيعيان به سنّت معاويه و بنى اميه عمل مى كنند؛ يعنى انگشتر در دست چپ قرار مى دهند و سنّت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله را رها كرده اند و مى گويند:

تختّم به يمين شعار شيعه شده است.

در كيفيت پيچيدن عمامه حديث داريم كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اين گونه كه ما الآن عمامه مى پيچيم، عمامه مى پيچيدند، نه مانند اهل سنّت.(2) از اين رو، اين لباس شعار روحانيت شيعه و متدينين آن ها شد.

در كيفيّت قبور، سنّت آن است روى قبر مسطّح باشد، و حتى بزرگان عامّه به ورود احاديث در اين معنا و عمل مسلمانان تصريح مى كنند. براى مثال شافعى در كتاب الاُم مى نويسد:

... ويسطح القبر وكذلك بلغنا عن النبي صلّى اللّه عليه وآله أنّه سطح قبر إبراهيم ابنه... وقد بلغني عن القاسم بن محمّد قال: رأيت قبر النبي صلّى اللّه عليه وآله وأبي بكر وعمر مسطحة....(3)

امّا ملاحظه مى كنيد كه قبور غير شيعيان به شكل كوهان شتر است و مسطّح بودن قبور به شيعيان اختصاص پيدا كرده است.

در همه اين موارد قصد عناد با رسول اللّه و اهل بيت عليهم السلام و بدعت گذارى در دين داشته اند.(4)3.

ص: 328

ولى در رجعت اين خصوصيّت وجود دارد كه اعتقاد به آن يعنى اعتقاد به رجوع اهل بيت عليهم السلام و بزرگان مؤمنان و تشكيل حكومت حقّه و برقرارى اسلام حقيقى و برچيده شدن بدعت ها و ذلّت مخالفان اهل بيت عليهم السلام در اين عالم، معلوم است كه مخالفان، اين حقيقت را نمى توانند بپذيرند، از اين رو، يا منكر مى شوند و يا استهزا مى كنند.

در اين باره داستان ابوحنيفه با مؤمن طاق معروف است كه در منابع چنين روايت شده است:

روزى ابوحنيفه به مؤمن طاق گفت: تو فلان مبلغ را به من قرض بده من در رجعت به تو برمى گردانم و دينم را ادا مى كنم!

مؤمن طاق گفت: تو اول به من قول بده كه در آن روز به صورت انسان برمى گردى، شايد به صورت خوك برگشتى.(1) به هر حال، اهل سنّت در دراز مدّت منكر رجعت شده اند و رجعت از اعتقادات خاصه شيعه و تشيّع شده است.

مرحوم آقاى مظفر در كتاب عقائد به همين نكته اشاره مى كند و مى گويد:

نعم قد جاء القرآن الكريم بوقوع الرجعة إلى الدنيا، وتظافرت بها الأخبار عن بيت العصمة.

والإمامية بأ جمعها عليه إلا قليلون منهم تأوّلوا ما ورد في الرجعة بأنّ معناها رجوع الدولة والأمر والنهي إلى آل البيت عليهم السلام بظهور الإمام المنتظر، من دون رجوع أعيان الأشخاص وإحياء الموتى.

والقول بالرجعة يعد عند أهل السنة من المستنكرات الّتي يستقبح الاعتقاد بها، وكان المؤلّفون منهم في رجال الحديث يعدّون الاعتقاد بالرجعة من9.

ص: 329

الطعون في الراوي والشناعات عليه الّتي تستوجب رفض روايته وطرحها.

ويبدو أنّهم يعدّونها بمنزلة الكفر والشرك بل أشنع، فكان هذا الاعتقاد من أكبر ما تنبز به الشيعة الإمامية ويشنع به عليهم.

ولا شكّ في أنّ هذا من نوع التهويلات الّتي تتخذها الطوائف الإسلامية فيما غبر ذريعة لطعن بعضها في بعض والدعاية ضدّه.

ولا نرى في الواقع ما يبرر هذا التهويل، لأنّ الاعتقاد بالرجعة لا يخدش في عقيدة التوحيد ولا في عقيدة النبوة، بل يؤكّد صحّة العقيدتين، إذ الرجعة دليل القدرة البالغة للّه تعالى كالبعث والنشر، وهي من الأمور الخارقة للعادة الّتي تصلح أن تكون معجزة لنبينا محمّد وآل بيته صلّى اللّه عليه وعليهم و هي عيناً معجزة إحياء الموتى الّتي كانت للمسيح عليه السلام، بل أبلغ هنا، لأنّها بعد أن يصبح الأموات رميماً «قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ»(1).(2)

اعتقاد به رجعت را بايد قبول كنيم؛ چرا كه در اين زمينه آيات و روايات فراوان است و استبعاد معنا ندارد تا چه رسد به انكار....

بحثى كوتاه دربارۀ ظهور و دولت امام عصر

هيچ گونه شك و شبهه اى در ظهور حضرت ولى عصر ارواحنا فداه و تأسيس حكومت جهانى ايشان، كه حضرت رسول فرمودند:

«يملؤها قسطاً وعدلاً، كما ملئت ظلماً وجوراً» وجود ندارد.

ولكن سؤالات فراوانى در رابطه با اين موضوع مطرح مى گردد، كه پاسخ آن

ص: 330

سؤالات و تحقيق در مطلب را در سه بخش مى توان جست و جو نمود.

1. حوادث قبل از ظهور.

در اين بخش مباحثى از قبيل: حوادث كلّى در جهان واقع مى شود تا آمادگى عمومى براى پذيرش حكومت حقّه پيدا گردد، و سپس علائم ظهور از حتميّات و غير حتميّات و بيان وظايف مؤمنان و نقش آنان در زمينه سازى حكومت مهدوى...

مطرح مى گردد.

2. حوادث زمان ظهور و حكومت الاهى حضرت مهدى عليه السلام.

در اين قسم سخن از كيفيت حركت ايشان از مكه،

آمدن حضرت عيسى به زمين و نماز خواندن او پشت سر حضرت مهدى عليه السلام،

ورود حضرت به كوفه،

كيفيت حكومت و دولت آن بزرگوار،

چه كسانى عليه آن حضرت قيام خواهند كرد،

معارضان آن حضرت و چگونگى برخورد امام عليه السلام با آن ها،

آيا حضرت از چه اسلحه اى استفاده خواهند كرد؟ و آيا اساساً به اسلحه نيازى هست يا نه؟

در كوفه چه وقايعى پيش مى آيد؟

عاقبت حكومت ايشان چيست؟

چگونه از دنيا مى روند؟

بحث مى شود....

3. حوادث بعد از حضرت.

آيا بعد از آن بزرگوار حكومت و دولت امامان خواهد بود؟

ص: 331

آنان چه كسانى و عددشان چقدر است؟

تا چه زمانى آن حكومت ادامه خواهد داشت؟

اگر در آن زمان تكليف و مكلّفى باشد بايد امامى وجود داشته باشد، وگرنه وجود امام ضرورت نخواهد داشت؛ چرا كه هميشه بين تكليف و وجود امام ملازمه است كه تكليف و مكلّف به و مكلّف بوده باشد.

در سه جهت ياد شده رواياتى داريم، كه در جاى خود بايد مورد بررسى قرار گرفته و در آن ها از نظر سند و دلالت تحقيق شود، و چنان كه بين آن ها تعارض وجود داشته باشد با موازين علمى مرتفع گردد.

چگونگى تكليف در عصر ظهور

گفتيم كه در بحث رجعت پرسش ديگرى مطرح است كه آيا بعد از زمان ظهور و دولت امام زمان عليه السلام تكليف وجود دارد يا نه؟

اگر در آن دوران تكليف وجود دارد پس وجود امام نيز ضرورى است. بنابراين بحث مى شود كه امام در آن زمان كيست؟ و اگر ائمه متعدّد خواهند بود چند نفر و چه كسانى هستند؟ و دولت و حكومت آن ها چقدر است؟

علامه مجلسى رحمه اللّه و برخى از بزرگان ديگر درباره زمان بعد از امام عصر عليه السلام متوقف هستند و مى گويند: روايات در اين باره مختلف است و ما در اين مسئله توقف داريم.(1) بنابراين، اصل وجود تكليف در آن دوران واضح نيست، ولى به اعتقاد ما در زمان حضرت مهدى عليه السلام تكليف وجود دارد، اما توبه ستمگران پذيرفته نمى شود. قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 332

«يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً»؛(1)

آن روز كه برخى از آيات پروردگارت تحقق پذيرد، ايمان آوردن كسى كه پيش تر ايمان نياورده، يا در ايمانش عمل نيكى انجام نداده، سودى به حال او نخواهد داشت.

بنابراين آيه، زمان رجعت، زمان توبه نيست، آن هايى كه خلاف كرده اند، استحقاق عقاب دارند. بناست از آن ها انتقام گرفته شود، اما زمان تكليف است.

ائمه عليهم السلام نيز رجوع خواهند كرد.

به اعتقاد ما رجوع ائمه عليهم السلام در زمان امام عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف با وظيفه امامتى نيست؛ بلكه آن بزرگواران به اين عالم رجوع مى كنند تا شاهد انتقام از دشمنانشان بوده و عزّت و شكوه اهل بيت عليهم السلام را ببينند.

آن گاه سؤال مى شود كه كى و چگونه امامان دوباره از اين عالم رحلت مى كنند؟ اگر بعد از زمان حضرت مهدى عليه السلام وجود دارند، در صورتى كه حكومتى باشد آيا ائمه عليهم السلام بعد از امام زمان حكومت خواهند كرد؟ اولين امام كيست؟ و به چه ترتيب خواهد بود؟ و هم چنين پرسش ها و مباحث ديگرى كه ما نيز در آن مباحث توقف داريم.

آن چه مسلّم است كه بين «امام» و «مأموم» ارتباط مفهومى وجود دارد و هر يك متقوّم به ديگرى است، هم چنان كه اصل تكليف به وجود امام عليه السلام قائم است. در حديثى ابوحمزه ثمالى مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: آيا زمين بدون امام مى ماند؟8.

ص: 333

فرمود:

لو بقيت الأرض بغير إمام لساخت؛(1)

اگر زمين بدون امام باشد، اهل خود را فرو برد.

اين بود اجمالى از اعتقاد به رجعت كه حضور امام عرض مى كنيم. اينك به اختصار درباره دولت حضرت امام مهدى ارواحنا فداه كه مرتقب و منتظر آن هستيم مطالبى بيان مى نماييم.

سخنى در انتظار

اكنون بحثى پيرامون انتظار داريم:

انتظار يعنى چه؟

وظايف منتظر چيست؟

در زمان غيبت چه بايد كرد؟

چه كسى منتظر امام زمان است؟

البته در حقيقت انتظار بايد بيشتر سخن گفت، اما به اختصار مى گوييم: در حديثى پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

أفضل أعمال أمّتي انتظار الفرج؛(2)

برترين اعمال امّت من انتظار فرج است.

در شرح اين حديث شريف بى آن كه از سخن احدى از بزرگان استفاده يا به كتابى مراجعه شود مى گوييم: كافى است براى فهم انتظار و وظيفه منتظر در زمان غيبت به روايات توجه كنيم. ما درباره امام زمان عليه السلام دو دسته روايت داريم.

ص: 334

1. رواياتى كه ظهور حضرت ولى عصر عليه السلام را به صورت «فجأة» و «بغتةً» اخبار مى كنند؛ يعنى تاريخ ظهور آن حضرت قبلاً اعلام نمى شود، اين طور نيست كه از پيش به مردم بگويند: فلان تاريخ حضرت ظهور خواهند كرد؛ بلكه بغتةً خواهد بود. پس در هر سال، هر ماه و هر روز؛ بلكه در هر ساعت، احتمال ظهور است.

در اين زمينه روايات زيادى با سند معتبر وارد شده كه بر اين امر دلالت دارد.

براى نمونه به اين روايت توجّه كنيد:

هنگامى كه دعبل خزاعى اشعار معروف خود را در حضور امام رضا عليه السلام خواند، آن حضرت به شدّت گريست، آن گاه سر مبارك را بلند كرد و فرمود:

يا خزاعي! نطق روح القدس على لسانك بهذين البيتين فهل تدري من هذا الإمام؟ ومتى يقوم؟

اى خزاعى! روح القدس اين دو بيت شعر را بر زبان تو جارى ساخته است. آيا مى دانى اين امام كيست و در چه زمانى قيام مى كند؟

عرض كردم: نه، اى آقاى من! نمى دانم مگر آن كه از شما شنيده ام كه از شما امامى خروج مى كند كه زمين را از فساد پاك مى گرداند و از عدل و داد پر مى نمايد.

فرمود:

يا دعبل! الإمام بعدي محمّد ابني، وبعد محمّد ابنه علي، وبعد علي ابنه الحسن، وبعد الحسن ابنه الحجّة القائم المنتظر في غيبته المطاع في ظهوره.

لو لم يبق من الدنيا إلّايوم واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتّى يخرج فيملؤها عدلاً كما ملئت جوراً وظلماً.

وأمّا متى؟ فإخبار عن الوقت، ولقد حدّثني أبي، عن أبيه عن آبائه، عن علي عليهم السلام أنّ النبي صلّى اللّه عليه وآله قيل له: يا رسول اللّه! متى يخرج

ص: 335

القائم من ذريّتك؟

فقال: مثله مثل الساعة، لا يجلّيها لوقتها إلاّ هو، ثقلت في السماوات والأرض لا يأتيكم إلّابغتة؛(1)

اى دعبل! امام بعد از من محمّد فرزند من است و بعد از محمّد فرزندش على است و بعد از على فرزندش حسن است و بعد از حسن فرزندش حجّت قائم است كه در دوران غيبت او، انتظارش را كشند و در زمان ظهورش از او فرمان برند، اگر از دنيا جز يك روز باقى نماند، خداوند آن را طولانى كند تا اين كه او خروج نمايد و زمين را از عدل و داد پر كند؛ همان طورى كه از جور و ستم پر شده بود.

اما اين كه ظهور او چه زمان خواهد بود؟ اين اخبار از وقت است. به راستى پدرم به من از پدر و نياكانش خبر داد كه على عليه السلام فرمود: به پيامبر صلى اللّه عليه وآله گفته شد: اى رسول خدا! قائم از فرزندان شما چه زمان خروج مى كند؟

فرمود: مَثَل او مَثَل روز قيامت است، كه وقت قيامت را جز خدا آشكار نكند، قيامت از جهت سختى ها در آسمان ها و زمين گران است و آن به شما نيايد مگر ناگهانى.

2. روايات معتبرى كه ظهور امام زمان عليه السلام را بيان مى كنند.

در اين روايات آمده است: وقتى امام عليه السلام ظاهر شود و حكومت حقه برقرار گردد، آن حضرت به حكم داوود عليه السلام؛ طبق واقع، حكم خواهد كرد. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه عليهم السلام با بينات و سوگند حكم مى كردند.

هشام بن حكم مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله:

إنّما أقضي بينكم بالبينات والأيمان وبعضكم ألحن بحجّته من بعض. فأيّما6.

ص: 336

رجل قطعت له من مال أخيه شيئاً فإنّما قطعت له به قطعة من النار؛(1)

اگر طبق بيّنه اى حكمى را به نفع كسى صادر كردم، مواظب باشد كه اگر بيّنه او خلاف واقع گفته باشد، او قطعه اى از آتش از دست من اخذ كرده است. يعنى من طبق ظاهر موظف و مكلف هستم حكم صادر كنم.

ولى امام زمان مطابق واقع مثل حضرت داوود عليه السلام حكم خواهد كرد كه در قرآن مجيد به داوود عليه السلام اين گونه خطاب شده است:

«إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنِينَ خَصِيماً»؛(2)

ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم؛ تا به آن چه خداوند به تو آموخته، در ميان مردم قضاوت كنى و از كسانى مباش كه از خائنان حمايت نمايى.

طبق روايات دستۀ اول، هر لحظه ممكن حضرت امام مهدى عليه السلام بدون خبر قبلى ظهور كنند و حكومت تشكيل شود.

و طبق روايات دستۀ دوم، حكم آن حضرت در هر مورد بر اساس علم خود و بدون بيّنه و مطابق واقع خواهد بود.

اكنون ملاحظه كنيد!

حالِ هر يك از مكلّفين با توجّه به اين روايات وارده در رابطه با امام زمان و حكومتشان، چگونه خواهد بود؟

اين ديدگاه انسان را وامى دارد كه همواره مراقب و مواظب حركات، سكنات، افعال، تروك، عبادات، معاملات و عقايدش باشد. و اين همان معناى دقيق است براى روايتى كه مى فرمايد: «برترين اعمال امّت من انتظار فرج است».5.

ص: 337

فرمان بردار امر شما

آخِذٌ بِقَوْلِكُمْ، عَامِلٌ بِأَمْرِكُمْ؛

گفتار شما را مى گيرم و دستور شما را انجام مى دهم.

زائر عقيده خود را بيان مى كند و مى گويد: من تابع شما هستم، قول شما را حجّت مى دانم و به آن اخذ مى كنم و در مقام عمل، به امر شما عامل هستم.

به تعبير ما، اگر من آن طورى كه شما مى پسنديد تابع و مطيع شما نيستم قطعاً تابع غير شما نيستم.

به عبارت ديگر، اگر آن چنانى كه شما مى خواهيد مصداق تام و حقيقى «شيعى» نيستم، به طور قطع تابع ديگران نيستم، ادّعا نمى كنم كه عملاً در همه احوال مطيع شما هستم و البتّه بعضى اوقات نفس امّاره غالب مى شود و كار خلافى از من سر مى زند، وليكن در مقام اطاعت اوامر شما هستم و فقط تابع شما هستم و با ديگران كارى ندارم و قطعاً به سراغ آن ها نخواهم رفت.

سه عقيدۀ ديگر

سه عقيده ديگر مطرح شده است:

1. زيارت.

2. شفاعت.

3. توسل.

اين كه از اين سه امر به عقيده تعبير مى كنيم - با اين كه «زيارت»، «استشفاع» و «توسّل» از افعال هستند - بدان جهت است كه به مقامات حضرات ائمه عليهم السلام مربوط هستند، و تا انسان به مقام حضرت نزد خدا ايمان نداشته باشد به زيارت قبر او نمى رود و از او شفاعت نمى خواهد و به او متوسّل نمى گردد.

البته زيارت، توسل و شفاعت از مبانى اعتقادى و امور عملى ما و عموم

ص: 338

مسلمانان است. گرچه فرقه اى به نام وهابيت به پيروى از ابن تيميه در اين موارد حرف دارند. اينان در اثر تبليغات، عنوانى پيدا كرده و مى كوشند تا شايد با تبليغات در بعضى از افراد ديگر مذاهب و به خصوص شيعيان، اثر گذارند.

و شايد بعضى از روشنفكرهاى مدّعى ما نيز تحت تأثير اين تبليغات قرار گرفته باشند.

در اين موارد نيز به يارى خداوند متعال به قدر ضرورت - همانند رجعت - بحث خواهيم كرد تا هم معناى هر يك از زيارت، شفاعت و توسّل معلوم شود و هم اعتقادمان به صحّت اين كارها تقويت گردد و هم روشن شود كه عمل ما بر پايۀ محكم و مستحكم مبتنى است، و هم در برابر شبهات بتوانيم جواب گو باشيم.

پناهندگان به شما

مُسْتَجِيرٌ بِكُمْ؛

به شما پناهنده هستم.

كلمه «مستجير» اسم فاعل است از «إجاره» به معناى حفظ كردن و پناه دادن.(1) ما به ائمۀ اطهار عليهم السلام در همه احوال پناهنده ايم، و به هر حال نيازمند آنان در درگاه الاهى هستيم.

زيرا هر چه داريم و هر چه هست به بركت آن ذوات مقدّسه است، و نزديك تر از آنان نزد خدا كسى وجود ندارد، و آن ها واسطه همه فيوضات الهيّه هستند. پس طبيعى است كه اگر مشكلى پيش آيد نزد آن ها رفته و يا به قبورشان ملتجى شويم و شفاعتشان را بطلبيم و آن ها را وسيلۀ قرب الى اللّه قرار دهيم.

پس اين كه مى گوييم: «مستجير بكم» ضمن اين كه مقدّمه است براى جمله هاى

ص: 339

بعدى - چون هر يك از «زيارت قبور»، «استشفاع» و «توسل» از مصاديق «استجاره» است - خود مطلبى مستقل است و به شرايط خاص اختصاص ندارد. ما هميشه در پرتو پناه عنايات ائمه هستيم؛ چه بدانيم يا ندانيم. ولى چه بهتر كه التفات به اين جهت داشته باشيم و غافل از ولىّ نعمت نگرديم، آن ها حافظ ما هستند از ضلالت و گمراهى، آن ها حافظ ما هستند از خطرات دنيوى، آن ها حافظ ما هستند از عقاب اخروى، خداى متعال آن ها را اين چنين قرار داده است.

زيارت كنندگان ائمه

زَائِرٌ لَكُمْ؛

شما را زيارت مى كنم.

«زيارت» را در اول كتاب شرح داديم. زائر واقعى ائمه عليهم السلام كسى است كه به حق آنان معرفت داشته و همواره از آنان پيروى كند و از دشمنان و مخالفان اعراض و بيزارى نمايد.

جملۀ «زائر لكم» اطلاق دارد، حال حيات را هم مى گيرد. اين يك مطلب.

مطلب دوم اين كه در حرم هاى حضرات ائمه خودشان را زيارت مى كنيم، زيرا وقتى كسى در حرم امام عليه السلام قرار مى گيرد در محضر آن حضرت حضور دارد و خود آن بزرگوار را طرف خطاب قرار مى دهد. چون در امام عليه السلام موت و حيات نيست. وقتى كسى به محضرش مى رسد، مى گويد:

أشهد أنّك تسمع كلامي و تردّ سلامي.(1)

چرا كه ائمه عليهم السلام زنده اند كه قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 340

«أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»؛(1)

بلكه آنان زنده اند، و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.

از اين رو در زيارت جامعه مى گوييم: «زائر لكم» و هرگز از زيارت قبور سخنى به ميان نيامده، زيارتِ خود امام است، و هر گاه لفظ «زيارت» به «قبر» اضافه شود مقصود همين است، در زيارت جامعه «لائذ عائذ بقبوركم» آمده.

پس ملاحظه مى كنيد «زيارت» زيارت قبور نيست، چرا كه در واقع ما خود آن بزرگواران را زيارت مى كنيم، اما در عين حال بهتر است به اجمال بحثى از «زيارت قبور» مطرح كنيم.

سخنى در زيارت قبور

زيارت قبور رسول خدا و ائمه هدا عليهم السلام هم چنين زيارت قبور شهدا و صالحان، از بهترين اعمال و عبادات بوده و هست. اين عمل نزد عموم مسلمانان از عبادات و طاعات به شمار مى رود و سيرۀ همۀ مسلمانان با همه فرقه ها از صدر اسلام تا كنون بر همين مبنا بوده و به همين روش عمل مى كنند.

اما در قرن هشتم هجرى فردى به نام ابن تيميه پيدا شد و گفت: رفتن به زيارت قبر رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله حرام است.

بزرگان اهل سنّت معاصر او و علماى بزرگى كه بعدها آمدند، همه نظر او را رد كردند و همۀ مسلمانان عملاً به فتوا و به قول او بى اعتنايى كردند مگر افراد اندكى كه از او تبعيت كردند.

در اين زمينه فتاواى بزرگانى در ردّ نظر ابن تيميه صادر شده و كتاب هايى در رد

ص: 341

او نوشته شد؛ از كتاب هايى كه در اين زمينه نوشته شده كتاب شفاء السقام في زيارت خير الأنام است. نگارنده اين كتاب حافظ تقى الدين سبكى از بزرگان علماى اهل سنّت و معاصر ابن تيميه است. اين كتاب بارها چاپ شده و كتاب خوبى است.

تقى الدين سبكى در اين كتاب به رواياتى استدلال كرده و سند آن ها را تصحيح نموده و هم چنين فتاواى علما و آرا و انظار آن ها را در شرح احاديث آورده است.(1)

زيارت قبر رسول خدا در روايات

اكنون احاديثى چند را كه اهل سنّت به اسانيد خود از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله روايت مى كنند مى آوريم. پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در سخنى مى فرمايد:

من زار قبري وجبت له شفاعتي.

كسى كه قبر مرا زيارت كند شفاعت من بر او واجب است.

طبق اين حديث پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله وعده مى دهند كه زائر قبرشان را شفاعت كنند. اين حديث را دارقطنى، بيهقى، جلال الدين سيوطى و متقى هندى در كنز العمال و ديگران روايت كرده اند.(2) در حديث ديگرى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايند:

ص: 342

من جائني زائراً لا يعلم له(1) حاجة إلّازيارتي كان حقّاً علي أن أكون له شفيعاً يوم القيامة؛

اگر كسى فقط به قصد زيارت من بيايد و محرّك ديگرى براى آمدن نداشته باشد بر من، حقى ثابت خواهد شد كه او را شفاعت خواهم كرد.

اين حديث در كتاب المعجم الكبير طبرانى، مختصر تاريخ مدينة دمشق، المواهب اللدنيه و در منابع ديگر آمده است.(2) در حديث ديگرى آمده كه حضرتش فرمود:

من حجّ فزار قبري بعد وفاتي كان كمن زارني في حياتي؛(3)

كسى كه براى اعمال حج به آن ديار بيايد و قبر مرا زيارت كند گويى در دوران زندگيم مرا زيارت كرده است.

اين حديث در المعجم الكبير طبرانى، سنن دارقطنى، مشكاة المصابيح و كنز العمال آمده است.

آن چه آورديم نمونه اى از احاديثى بود كه تقى الدين سبكى در كتاب خود آن ها را آورده و از نظر سندى تصحيح كرده است.

صحابه و بوسيدن قبر پيامبر

البته در اين جا مباحث ديگرى نيز از قبيل بوسيدن ضريح مطهّر، تبرّك جستن و... نيز مطرح است كه به آن ها فقط اشاره مى شود. حاكم نيشابورى در كتاب المستدرك

ص: 343

على الصحيحين به سند خود حديثى را اين گونه روايت مى كند:

أقبل مروان يوماً، فوجد رجلاً واضعاً وجهه (جبهته على القبر)، فأخذ (مروان) برقبته، وقال: أتدري ما تصنع؟

قال: نعم.

فأقبل عليه فإذا هو أبو ايّوب الأنصاري.

فقال: جئت رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله، ولم آت الحجر، سمعت رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله يقول: لا تبكوا على الدين إذا وليه أهله، ولكن ابكوا عليه إذا وليه غير أهله؛

روزى مروان كنار قبر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آمد، ديد مردى صورتش را روى قبر گذاشته است. مروان يقه او را گرفت و كشيد و گفت: مى دانى چه كار مى كنى؟

معلوم شد كه اين آقايى كه صورتش را بر قبر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله گذاشته بود، ابوايّوب انصارى است.

ابوايّوب انصارى گفت: بله من مى دانم چه كار مى كنم. من با سنگى كه روى قبر حضرت است كارى ندارم، من نزد رسول خدا صلى اللّه عليه وآله آمده ام، نه آن سنگى كه الآن صورتم را روى آن سنگ گذاشته ام.

آن گاه گفت: از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود: بر دين گريه نكنيد آن گاه كه اهل دين بر آن ولايت داشته باشند، اما هنگامى كه نااهلان بر دين گماشته شدند بر آن بگرييد.

حاكم نيشابورى پس از نقل اين حديث آن را صحيح دانسته و ذهبى نيز در اين

ص: 344

موضوع با حاكم موافقت كرده است.(1) بنابراين، در صدر اسلام اين مطلب در ميان صحابه معمول و مرسوم بوده و در سيره صحابه ادامه داشته است.

ابن حجر عسقلانى در كتاب فتح البارى مى نويسد:

استنبط بعضهم من مشروعية تقبيل الأركان، جواز تقبيل كلّ من يستحق التعظيم، من آدميّ وغيره.

فأمّا تقبيل يد الآدمي فيأتي في كتاب الأدب، وأمّا غيره فنقل عن الإمام أحمد أنّه سئل عن تقبيل منبر النبي صلّى اللّه عليه وآله وتقبيل قبره فلم ير به بأساً؛(2)

بعضى از علما استنباط كرده اند، هر كسى كه استحقاق تعظيم دارد و بايد او را تعظيم كرد مى شود او را بوسيد؛ چه انسان باشد و چه غير او. درباره بوسيدن دست انسان در كتاب الادب در شرح صحيح بخارى من بيان كرده ام، اما درباره بوسيدن غير انسان از احمد بن حنبل سؤال شده به نظر شما در مورد بوسيدن منبر رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و بوسيدن قبر آن حضرت چگونه است؟

او گفت: ايرادى ندارد.

گفتنى است كه ابن تيميه با اين كه حنبلى است، در اين گونه موارد با امام خود احمد بن حنبل مخالفت كرده است. در صورتى كه احمد، امام حنبلى ها در سراسر عالم است و قول او براى آن ها حجيّت دارد.5.

ص: 345

زيارت قبور در روايات

درباره زيارت قبر غير رسول خدا صلى اللّه عليه وآله احاديث بسيارى از شخص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله رسيده است. براى نمونه مسلم نيشابورى در صحيح چنين نقل مى كند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

كنت نهيتكم عن زيارة القبور، فزوروها؛(1)

بله من شما را نهى كرده بودم، اما الان شما را به زيارت قبور امر مى كنم.

اين حديث در صحيح مسلم، السنن الكبرى، نسائى، سنن ترمذى و المستدرك على الصحيحين حاكم نيشابورى آمده است.

در حديث ديگرى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

ألا فزوروا القبور، فإنّها تزهّد في الدنيا وتذكّر في الآخرة؛(2) شما قبور را زيارت كنيد، چون نسبت به دنيا زهد پيدا مى كنيد و به ياد آخرت مى افتيد.

نظير و مشابه اين متن، احاديث فراوانى در صحيح مسلم، مسند احمد بن حنبل،

ص: 346

صحيح ابن ماجه، السنن الكبرى بيهقى، المستدرك على الصحيحين حاكم نيشابورى و المعجم الكبير طبرانى و مدارك ديگر آمده است كه به همين مقدار بسنده كرديم.

زيارت قبور در اقوال علما

در كتاب المرقاة في شرح المشكاة چنين آمده است:

الأمر فيها (يعني في زيارة القبور) للرخصة أو الاستحباب وعليه الجمهور.

بل ادّعى بعضم الإجماع بل حكى ابن عبدالبرّ عن بعضهم وجوبها.(1)

در كتاب التاج الجامع للاصول في احاديث الرسول اين طور آمده است:

الأمر للندب عند الجمهور والوجوب عند ابن حزم ولو مرّة واحدة في العمر؛(2)

انسان هر چند يك مرتبه در تمام عمرش واجب است به قبرستان به زيارت قبور مؤمنان برود.

قبور بزرگان دين مورد احترام مسلمانان است. اهل هر مذهبى از مذاهب قبور بزرگانشان را زيارت مى كنند، براى آن ها زيارتگاه درست مى كنند و آن را تعمير مى نمايند و به آن تبرك مى جويند و نذر مى كنند و مراسم برپا مى دارند.

اما پرواضح است كه قبور ائمه ما عليهم السلام با ديگر قبور بزرگان تفاوت دارد كه ائمۀ ما مورد احترام همۀ مسلمانان هستند و آثار و بركات زيارتشان مسلّم است، اما بزرگان بعضى از فرقه ها در نزد آن ها بزرگند و مورد احترام همۀ مسلمانان نيست.

ص: 347

علماى اهل سنّت و سيره زيارت

به هر حال زيارت قبور ائمۀ ما و نه فقط ائمه ما عليهم السلام، بلكه امامزاده ها، متفق عليه است. اين امتياز مهمى در بزرگان مذهب ماست.

براى مثال جالب است كه حافظ خطيب بغدادى در كتاب تاريخ بغداد درباره مزار امام كاظم عليه السلام عبارتى را از يكى از بزرگان حنابله در زمان خود نقل مى كند.

ابوبكر خلال مى گويد:

ما همّني أمر فقصدت قبر موسى بن جعفر عليهما السلام فتوسلت به إلّاسهّل اللّه تعالى لي ما أحبّ؛(1)

هيچ امر مهمى براى من پيش نيامد مگر اين كه به زيارت قبر موسى بن جعفر عليهما السلام رفتم و در آن جا توسل كردم و آن امر مهم براى من آسان شد.

بنابراين، اگر ابن تيميه به واقع پيرو مذهب حنبلى باشد بايد اين چنين باشد، اما تعصّب و آن حالت هاى خاص و مشكلات روانى كه او داشته ناگزير او را وادار كرده كه به حرمت زيارت قبور حتى قبر رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فتوا بدهد!

در اين زمينه باز حكايت جالبى از ابن خزيمه كه اهل سنّت او را به «إمام الأئمه» ملقّب مى كنند و رئيس حوزۀ علميّه اهل سنّت در نيشابور در زمان خود بوده، نقل شده است:

حافظ ابن حجر عسقلانى از حاكم نيشابورى آورده كه گفت:

سمعت أبا بكر محمّد بن المؤمل بن الحسن بن عيسى يقول: خرجنا مع إمام أهل الحديث أبي بكر ابن خزيمة وعديله أبي علي الثقفي مع جماعةٍ من مشايخنا - وهم إذ ذاك متوافرون - إلى زيارة قبر علي بن موسى

ص: 348

الرضا عليهما السلام ب «طوس». قال: فرأيت من تعظيمه - يعني ابن خزيمة - لتلك البقعة وتواضعه لها وتضرّعه عندها ما تحيّرنا.(1)

اين ها جمعى از بزرگان علماى زمان خود بوده اند كه همراه ابن خزيمه به زيارت قبر حضرت رضا عليه السلام رفته اند، راوى مى گويد: تواضعى كه ابن خزيمه براى حضرت رضا عليه السلام نزد قبر آن حضرت داشت و تضرّعى كه مى نمود براى ما حيرت آور بود.

و ملاحظه مى كنيد كه حاكم نيشابورى و ابن حجر عسقلانى اين مطلب را آورده اند و كسى اشكال نكرده است.

وقتى ديگران اين اعتقاد را به زيارت قبور ائمه و به مقام آن حضرات نزد خدا داشته باشند، ما بايد به طريق اولى نسبت به ائمه عليهم السلام و زيارت قبورشان ايمان داشته باشيم.

نگاهى به بركات مشاهد مقدّسه

وقتى در مشهدى از مشاهد ائمه عليهم السلام قرار مى گيريم دست كم در زمانى كه در محضر آن حضرت هستيم تغييرى در حال ما پيدا مى شود.

انسان در مشاهد مقدسه خود به خود به انجام احكام شرعى؛ نه تنها واجبات حتى به انجام احكام مستحبى نيز مقيد مى گردد، محرمات را ترك مى كند و در آن جا مؤدب به آداب مى شود.

ما اين آثار را در ديگران مى بينيم و وجداناً در خودمان مى يابيم. اين ها بركات زيارت است.

اثر معنوى ديگر اين كه به طور معمول زائران سؤال مى كنند در اين بارگاه غير از

ص: 349

اين اعمالى كه دارد چه كارهاى ديگرى لازم است انجام شود؟ كدام عمل بهتر است در اين جا انجام شود؟ چه عبادتى بيشتر در اين جا مورد قبول خداوند متعال است؟

بارها براى نگارنده اتفاق افتاده و زائران سؤالاتى از اين قبيل پرسيده اند. آرى شيعيان به لطف خدا آن قدر شقاوت و خبث باطنى ندارند كه وقتى در چنين مشاهدى قرار مى گيرند عوض نشوند. وقتى شيعه اى به حرم اميرالمؤمنين يا سيدالشهداء و امام رضا عليهم السلام وارد گردد گويا در يك عالم نور وارد شده است. او در يك درياى بيكران واقع شده كه هر كس در چنين دريايى قرار گيرد ناگزير پاك مى شود و در چنين عالم نورانى، نورانيت پيدا مى كند.

به زائران و خودم سفارش مى كردم كه سعى كنيد اين نورانيت و طهارت را در شهر و ديار خود حفظ كنيد. هر گاه احساس كرديد كه دارد ضعيف يا كمرنگ مى شود باز دوباره به مشهدى از مشاهد ائمه عليهم السلام مشرف بشويد تا اين حالت معنوى ملكه بشود و با اين نورانيت زندگى ادامه داشته باشد و اين طهارت به بركت زيارت است.

بى جهت نيست كه در كتاب هاى شيعه و سنّى به زيارت رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام و حتى قبور مؤمنان امر مؤكّد شده است و اين عمل در سيره همه متشرّعه بوده و هست.

از اين رو ما ائمه اطهار عليهم السلام را در دوران حياتشان زيارت مى كنيم و پس از شهادتشان به قبورشان پناه مى آوريم و به آنان متوسل مى شويم و اين زيارت ها و توسّلات در حقيقت ايجاد ارتباط معنوى با آن حضرات است و بدين وسيله به خداى سبحان تقرّب حاصل مى نماييم.

البته ما در اين زمينه روايات فراوانى داريم كه به طرح آن ها نياز نيست. براى آگاهى بيشتر مى توان به كتاب هاى حديثى، مزارها و به كتاب كامل الزيارات مراجعه كرد.

ص: 350

پناه آورندگان به قبور ائمّه

لاَئِذٌ عَائِذٌ بِقُبُورِكُمْ؛

و به قبرهاى شما پناه آرم.

اين جمله با جملۀ پيشين از دو جهت تفاوت دارد.

1. در جمله قبل گفتيم «زائر» در اين جا مى گوييم: «لائذ عائذ».

2. در آن جا گفتيم: «زائر لكم»، در اين جا مى گوييم: «بقبوركم».

واژه «عاذ» از نظر لغوى

راغب اصفهانى در المفردات في غريب القرآن مى نويسد:

عوذ: العوذ الالتجاء إلى الغير والتعلق به، يقال: عاذ فلان بفلان، ومنه قوله تعالى: «أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ»(1). المفردات في غريب القرآن: 352.(2) ....(2)

«عاذ» به معناى «لجأ»، التجا كردن و پناهنده شدن است.

«لوذ» نيز به معناى: «التجاء»(3) يا «استتر»(4) آمده است.

پس اين دو واژه يا با هم ترادف دارند و يا معناى بسيار نزديكى به هم دارند كه به زبان فارسى همان پناه بردن و ملتجى شدن است.

بنابراين معنا، انسان براى طلب حاجتى و يا براى دفع خطرى و نجات از گرفتارى به قبر امام عليه السلام پناه مى برد.

شايان يادآورى است كه در دوران قبل از اسلام نيز مردم در حوادثى به قبور بزرگان پناهنده مى شدند. فرض كنيد كسى مرتكب جرمى شده و براى نجات از

ص: 351

مؤاخذه به قبر بزرگى ملتجى مى شد كه آن بزرگ در جامعۀ آن روز حرمت داشت و اين التجا، اثر داشت.

دو نمونه تاريخى

براى نمونه در تاريخ آورده اند:

پدر فرزدق شاعر شخصيت بزرگى بود، شخصى با فرزدق مشكلى پيدا كرد براى نجات از فرزدق و تعقيب او به قبر غالب پدر فرزدق پناهنده شد.

فرزدق به او پيغام داد: خواستۀ تو هر چه باشد من حاضرم انجام دهم و اعتراض ندارم و بدون قيد و شرط مى پذيرم.(1) و نيز نوشته اند:

يكى از بزرگان با حجاج در لشكركشى براى جنگ با عبداللّه بن زبير همكارى داشت. در ادامه جنگ ابن زبير به خانه خدا پناهنده شد، اما سپاه حجّاج جنگ را ادامه دادند، خانه خدا را با منجيق منهدم كردند و اين باعث شد كه آن شخصيّت بر حجاج اعتراض كرد و از ادامۀ جنگ خوددارى نمود و شعرى عليه حجاج سرود. حجاج تصميم گرفت او را دستگير كند، اما او فرار كرد و مردم را عليه حجاج تحريك كرد.

حجاج در اين باره نامه اى به عبدالملك نوشت.

عبدالملك در پاسخ نوشت: او به قبر مروان بن حكم پناهنده شد و من نمى توانم كارى بكنم و تو نيز او را تعقيب نكن!(2) نمونه سوم اين كه در احوالات كميت؛ شاعر معروف رحمه اللّه در داستان مفصلى نوشته اند:

ص: 352

هنگامى كه هشام بن عبدالملك بر او خشم گرفت دستور قتل او را صادر كرد.

كميت شاعر رحمه اللّه به قبر معاوية بن هشام پناهنده شد و وقتى خبر به هشام بن عبدالملك رسيد، او را به طور موقّت عفو كرد تا از آن جا بيرون آمد.(1) آرى، در روايات نيز در زندگى ائمه ما عليهم السلام آمده كه مردم هم در دوران حيات آن بزرگواران و هم بعد از شهادتشان به قبور مطهرشان پناهنده مى شدند. امام صادق عليه السلام در ضمن حديثى مى فرمايد:

نحن كهف لمن التجأ إلينا؛(2)

ما پناه كسى هستيم كه به ما پناهنده شود.

در روايت ديگر امام باقر عليه السلام درباره اهل بيت عليهم السلام مى فرمايد:

هم أمن لمن التجأ إليهم وأمان لمن تمسّك بهم؛(3)

آنان ايمنى هستند براى كسى كه به آنان پناه برد و امان و پشتيبانند براى كسى كه به آنان تمسّك كند.

امام باقر عليه السلام در سخن ديگرى مى فرمايد:

أيّها الناس! إنّ أهل بيت نبيّكم شرّفهم اللّه بكرامته... وعصمة لمن لجأ إليهم وأمن لمن استجار بهم؛(4)

اى مردم! به راستى خدا اهل بيت پيامبر شما را با كرامتش شرافت بخشيد... آنان عصمتند بر كسى به آنان پناه آورد و امانند براى كسى به آنان پناهنده شود.

جالب اين كه در روايتى آمده:0.

ص: 353

شخصى در زمان رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مرتكب گناهى شد، از اين رو به حسنين عليهما السلام پناهده شد و حضرت اين پناهندگى را از او پذيرفتند و او را بخشيدند.

در جنگ جمل وقتى طلحه و زبير كشته شدند و سپاه جمل شكست خورد، پسر طلحه دستگير شد، او به حسنين عليهما السلام پناهنده شد؛ امير مؤمنان على عليه السلام پناهندگى او را پذيرفتند و دستور دادند كه او را آزاد كردند.

روايت ديگرى در اين زمينه در كتاب الكافى آمده است:

لموضع قبر الحسين عليه السلام حرمة معلومة من عرفها واستجار بها أجير؛(1)

براى جاى قبر امام حسين عليه السلام حريم معلومى است كسى كه آن را بداند و به آن پناهنده شود، پناه داده مى شود.

قبور ائمّه و پناهنده شدن حيوانات

عجيب اين كه پناهندگى به قبور ائمه عليهم السلام حتى در عالم حيوانات نيز بوده و هست. در روايتى در وسائل الشيعه آمده:

روزى امام رضا عليه السلام نشسته بودند و عدّه اى در خدمتشان حضور داشتند، در اين هنگام گنجشكى آمد و خيلى سر و صدا مى كرد. امام عليه السلام به يكى از حاضران فرمودند: اين شىء را بردار و فلان جا برو و مارى را كه به لانه اين پرنده آمده بكش! اين پرنده به من پناه آورده است.(2) روايت ديگرى در بحار الأنوار آمده است:

ص: 354

جابر جعفى مى گويد: در سفر حجى در خدمت امام باقر عليه السلام بودم، حيوانى كنار محمل حضرت عليه السلام آمد و چيزى گفت.

جابر مى گويد: من دست دراز كردم كه اين حيوان را بگيرم.

حضرت مرا از اين كار باز داشت و فرمود:

يا جابر! فإنّه استجار بنا أهل البيت؛(1)

اى جابر! اين حيوان به ما اهل بيت پناه آورده است.

در روايت ديگرى آمده:

آهويى نزد امام صادق عليه السلام آمد و با زبان خود به حضرت مطلبى را گفت.

حضرت فرمود:

أفعل إن شاء اللّه؛

ان شاء اللّه انجام مى دهم.

وقتى آهو رفت؛ حضرت فرمودند:

استجار بي الظبي وأخبرني أنّ بعض من يصيد الظباء بالمدينة صاد زوجته؛(2)

آهويى از دست برخى صيادان به من پناه آورد و به من خبر داد كه برخى از صيادان مدينه جفت او را صيد كرده است.

پناهندگى به حرم ها و حكم شرعى آن

در پناهندگى مسأله اى در كتاب الحدود مطرح شده و فقها نوشته اند:

اگر كسى در خارج حرم مكه مرتكب جرمى شده باشد و به حرم الاهى پناه ببرد

ص: 355

او را تحت تعقيب قرار نبايد داد و نبايد او را از آن جا بيرون آورند تا حد جارى كنند، بلكه بايد صبر كنند تا از حرم بيرون بيايد و آن گاه به حكمش رسيدگى كنند.(1) عدۀ بسيارى از فقهاى ما همين حكم را در قبر رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و قبور ائمه اطهار عليهم السلام نيز فتوا داده اند كه اگر كسى جرمى را مرتكب شد و به قبر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و يا يكى از ائمه اطهار عليهم السلام پناه ببرد او را تحت تعقيب قرار نمى دهند و صبر مى كنند تا او از آن جا بيرون بيايد. اين فتواى عدّه اى از علماى ماست. براى مثال شيخ مفيد رحمه اللّه در كتاب المقنعه چنين مى نويسد:

ولا تقام الحدود في المساجد ولا في مشاهد الأئمة عليهم السلام ومن فعل في المساجد أو المشاهد ما يوجب إقامة الحدّ عليه أقيم عليه الحدّ خارجاً منها ولم تقم عليه الحدود فيها.(2)

نظير اين عبارت را شيخ طوسى رحمه اللّه در كتاب النهايه آورده است.(3) قاضى ابن البراج از فقهاى بزرگ ما در كتاب المهذب چنين مى نگارد:

وإذا التجأ إلى حرم اللّه أو حرم رسوله أو أحد الائمة عليهم السلام لم يقم الحد عليه فيه.(4)

ابن ادريس رحمه اللّه در كتاب السرائر مى نويسد:

وإذا التجأ إلى حرم اللّه سبحانه أو حرم رسوله أو أحد الأئمة عليهم السلام لم يقم عليه الحدّ فيه.(5)7.

ص: 356

شفيع قرار دهندگان ائمه

مُسْتَشْفِعٌ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِكُمْ وَ مُتَقَرِّبٌ بِكُمْ إِلَيْهِ؛

شما را به درگاه خداى متعال شفيع مى آورم و به وسيله شما به پيشگاهش تقرّب مى جويم.

آن گاه كه با خدا كارى داشته باشيم شما را شفيع قرار مى دهيم، و چون انسان هميشه و در همه احوال و براى همه امور با خدا كار دارد، پس دائماً با ائمه سر و كار خواهد داشت.

ولى بالاترين امور «تقرّب الى اللّه» است، كه براى رسيدن به قرب حق به هادى و دليل قطعى نياز دارد، و نيز هادى به طور قطع خودش بايد نزديك به خدا باشد، و در عالم وجود كسى بهتر براى اين جهت از محمّد و آل محمّد عليهم السلام وجود ندارد.

پس ما قطعاً براى همه احتياجات مادى و معنوى خويش نيازمند شفاعت اهل بيت هستيم.

در اين جا بحثى در رابطه با شفاعت، سپس چند جمله اى درباره تقرّب الى اللّه خواهيم داشت.

شفاعت چيست؟

ايمان به شفاعت رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السلام به شيعه اختصاص ندارد، بلكه حقيقتى است نزد عموم فرق اسلامى. اين اعتقاد هم از قرآن مجيد سرچشمه مى گيرد و هم از سنّت. در معناى شفاعت راغب اصفهانى در كتاب المفردات في غريب القرآن مى نويسد:

الشفع ضمّ الشيء إلى مثله؛(1)

شفع ضميمه كردن چيزى به مثل آن است.

ص: 357

در نافله شب، يك نماز وتر و يك نماز شفع داريم. به نماز يك ركعتى «وتر» و به نماز دو ركعتى «شفع» گفته مى شود، كه دو ركعت به هم ضميمه شده و يك نماز را تشكيل داده اند.

در فقه نيز در كتاب شفعه مطرح شده كه اگر در ملكى دو نفر شريك هستند، هر گاه يكى از شركا بخواهد ملك خود را به شخص سومى بفروشد شريك حق دارد به شفعه اخذ كند؛ يعنى خريدارى نمايد و سهم او را به سهم خودش ضميمه كند.(1) از اين روست كه راغب اصفهانى مى گويد:

الشفاعة الانضمام إلى آخر ناصراً له وسائلاً عنه، وأكثر ما يستعمل في انضمام من هو أعلى حرمة ومرتبة إلى من هو أدنى.(2)

شخصى به شخصى منضم بشود كه او ياورش باشد در تحصيل مطلبى كه اين شخص درخواست مى كند، و رسيدن به حاجتى كه دارد.

بيشتر استعمال شفاعت در موردى است كه كسى كه وجاهت، آبرو، مقام، شخصيت و مرتبت بيشترى دارد به شخصى براى رسيدن او به هدف و حاجتش منضم مى شود و مى گويند: فلانى در فلان جريان نزد فلانى شفيع فلانى شد.

معناى شفاعت در قرآن كريم، روايات و كلمات علما همين معناى لغوى است و جعل اصطلاحى در بين نيست، و مراد در همه آيات و كلمات معصومين عليهم السلام و عبارات علما و استعمالات فصيحه معناى مذكور است.

وقتى انسان احتياج پيدا كند به رفتن خدمت بزرگى براى عرض حاجتى يا خوفى كه دارد به خاطر خلافى كه از او سر زده است، هرگز اميد ندارد كه بتواند به حضور او راه يابد. از وجاهت، حرمت، شخصيت و موقعيت كسى كمك مى گيرد و او را در امر3.

ص: 358

خود شفيع قرار مى دهد كه به جاى اين شخص، حاجت او را در آن جا مطرح كند.

بنابر آن چه گذشت خداوند متعال بزرگ على الاطلاق و ربّ الارباب است.

بندگان غير معصومِ گناهكار از طرفى به خود و به گناهان، نقائص و عدم قابليت خودشان مى نگرند و از طرف ديگر به خداوند متعال و عظمت او نگاه مى كنند و از طرفى عذاب الاهى را درباره گناهان و كارهاى خلافى كه از آن ها سر زده تصور مى كنند، ناگزير مى ترسند و نمى توانند بدون شفيع با خداوند متعال ارتباط برقرار كنند.

بنده اى به خداوند متعال اميد عفو دارد و از طرفى خوف از عذاب او دارد به نزد بزرگى مى رود كه در نزد خداوند متعال حرمت، عزّت، مرتبه و قرب دارد تا بتواند او را به مقصدش برساند.

البته به اجماع همه اهل اسلام آبرومندترينِ آبرومندان درگاه الاهى پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام هستند.

بنابراين، شفاعت يك حقيقت است، اما حقيقتى كه دست خداوند متعال و ملك اوست. اين معنا از قرآن مجيد استفاده مى شود، آن جا كه مى فرمايد:

«أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ كانُوا لا يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَ لا يَعْقِلُونَ * قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»؛(1)

آيا آنان غير از خدا شفيعانى گرفته اند؟! به آنان بگو: «آيا (از آن ها شفاعت مى طلبيد) گرچه مالك چيزى نباشند و تعقّل نمى كنند؟!» بگو: «تمام شفاعت از آنِ خداست، (زيرا) حاكميت آسمان ها و زمين از آنِ اوست، آن گاه همه شما را به سوى او باز مى گردانند.4.

ص: 359

اين آيه مباركه اصل شفاعت را اثبات - و به مقتضاى لام ملكيت مى فرمايد كه ملك خدا و اصولاً تمام شفاعت ها به اذن اوست. اكنون سؤالى مطرح مى شود كه آيا خداوند متعال شفاعت را به كسى داده يا اصلاً آن را به كسى نداده است؟

شفاعت، مقامى مانند ديگر مقام هاست كه ملك خداوند متعال است. مقامات الاهى از قرآن كريم استفاده مى شود.

مقام ولايت

از مقام هاى مطرح شده در قرآن مجيد مقام «ولايت» است؛ اين مقام از آنِ خداوند متعال است. چون او خالق هستى و مالك همه موجودات و تدبير امور همه در دست اوست كه فرموده:

«بَلْ لِلّهِ الْأَمْرُ جَمِيعاً»؛(1)

بلكه همه كارها در اختيار خداوند است.

و در آيه ديگرى در خصوص اهل ايمان آمده:

«اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا»؛(2)

خداوند، ولى و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند.

پس امر به دست خداوند متعال است؛ ولى آيا خداى سبحان اين مقام را به كسى عطا كرده كه به اذن او بتواند در هستى يا در شئون اشخاص يا غير ذلك تصرّف كند؟ و اگر داده در چه حدودى است؟

ص: 360

مقام عزّت

مقام عزّت نيز به نحو اطلاق ملك خداوند متعال است:

«فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً»؛(1)

به راستى كه همه عزت ها از آن خداوند است.

هر كس در عالم هر عزّتى دارد، عزت او از خداست. سخن در اين است كه آيا خداوند متعال آن عزّت الاهى، معنوى و حقيقى را به كسانى داده است يا نه؟

مقام قدرت

از مقام هاى ديگر خداوند متعال مقام قوّت و قدرت در عالم است. قرآن مجيد مى فرمايد:

«أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً»؛(2)

به راستى تمام قدرت، از آنِ خداوند است.

هر كسى در عالم به هر مقدارى كه قدرت دارد شعبه اى از قدرت مطلقۀ الاهى است و اين مقام از آنِ خداوند متعال است.

مقام علم غيب

از مقام هاى ديگر خداوند متعال، مقام علم غيب است. در قرآن مجيد به صراحت مى فرمايد:

«قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ»؛(3)

بگو: كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند غيب نمى دانند جز خدا.

ص: 361

علم غيب از آنِ خداوند متعال و ملك اوست، آيا خدا اين علم را به كسى عطا كرده يا نكرده؟ و اگر عطا كرده چه كسى است؟

مقام محمود

از مقام هاى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مقام محمود است. خداى سبحان در قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛(1)

و پاسى از شب را با شب زنده دارى به عبادت سپرى كن! اين يك وظيفه اضافى براى توست، اميد است پروردگارت تو را به مقامى محمود برساند!

خداوند متعال پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را به نافلۀ شب امر مى كند.

مقام محمود در آيه مباركه در روايات فريقين به شفاعت تفسير شده است.

در حديثى در ذيل اين آيه آمده كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به اميرالمؤمنين فرمودند:

يا علي! إنّ ربّي عزوجل ملّكني الشفاعة في أهل التوحيد من امّتي وحظر ذلك عمّن ناصبك أو ناصب ولدك من بعدك؛(2)

اى على! خداوند متعال مقام شفاعت را به من درباره موحدان امّتم تمليك كرده است. نسبت به كسانى كه با اميرالمؤمنين عليه السلام دشمنى كردند و با او دشمن بودند از اين شفاعت محروم كرده است.

در روايت ديگرى آمده كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله ضمن تفسير اين آيه فرمودند:

ص: 362

المقام الّذي أشفع فيه لاُمّتي؛(1)

منظور از مقام محمود، مقامى است كه با آن از امّتم شفاعت مى كنم.

در روايت ديگرى از امام باقر يا امام صادق عليهما السلام از معناى مقام محمود پرسيدند، حضرت فرمود:

هي الشفاعة؛(2)

منظور از مقام محمود، شفاعت است.

در تفسير كنز الدقائق در ذيل اين آيه مباركه امام كاظم عليه السلام مى فرمايد:

يقوم الناس يوم القيامة مقدار أربعين عاماً وتؤمر الشمس فتركب على رؤوس العباد ويلجمهم العرق، وتؤمر الأرض لا تقبل من عرقهم شيئاً فيأتون آدم فتشفعون منه، فيدلّهم على نوح، ويدلّهم نوح على إبراهيم، ويدلّهم إبراهيم على موسى، ويدلّهم موسى على عيسى، ويدلّهم عيسى على محمّد صلّى اللّه عليه وآله فيقول: عليكم بمحمّد خاتم النبيين، فيقول محمّد: أنا لها.

فينطلق حتى يأتي باب الجنّة فيدق، فيقال له: من هذا واللّه أعلم؟

فيقول: محمّد.

فيقال: افتحوا له.

فإذا فتح الباب استقبل ربّه فيخرّ ساجداً فلا يرفع رأسه حتى يقال له: تكلّم5.

ص: 363

وسل تعط واشفع تشفع.

فيرفع رأسه، فيستقبل ربّه فيخرّ ساجداً.

فيقال له مثلها.

فيرفع رأسه حتّى أنّه ليشفع من قد أحرق بالنار.

فما أحد من الناس يوم القيامة في جميع الأمم أوجه من محمّد صلّى اللّه عليه وآله، وهو قول اللّه تعالى: «عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛(1)

در روز قيامت مردم به آدم، نوح، ابراهيم... پناه مى برند، سرانجام به آن ها مى گويند: به سراغ رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله برويد و آن حضرت شفاعت مى كنند.

اهل سنّت نيز در ذيل اين آيه رواياتى آورده اند. جلال الدين سيوطى در كتاب تفسير الدر المنثور روايتى را از سعيد بن منصور، بخارى، ابن جرير و ابن مردويه نقل مى كند كه عبداللّه بن عمر مى گويد:

إنّ الناس يصيرون يوم القيامة جثاء كلّ امّة تتبع نبيّها يقولون: يا فلان! اشفع لنا، حتى تنتهي الشفاعة إلى النبي صلّى اللّه عليه وآله.

فذلك يوم يبعثه اللّه المقام المحمود.(2)

از اين روست كه پيامبران پيشين و امّت هاى آن ها محتاج پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله هستند. اين حديث با اسانيد متعدد در كتب فريقين نقل شده و به منابع ما اختصاص ندارد.

روايت ديگر را احمد بن حنبل، ترمذى، ابن جرير، ابن ابى حاتم و ابن مردويه5.

ص: 364

نقل كرده اند كه از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله درباره اين آيه سؤال شد، حضرت فرمودند:

هو المقام الّذي أشفع فيه لاُمّتي؛(1)

منظور همان مقامى است كه به وسيله آن از امّتم شفاعت مى نمايم.

روايت ديگر را ابن جرير و بيهقى... نقل كرده اند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

المقام المحمود الشفاعة؛(2)

منظور از مقام محمود، شفاعت است.

در روايت ديگر از ابن عباس سؤال شد: مقام محمود چيست؟ گفت:

مقام الشفاعة؛(3)

مقام شفاعت است.

صحابى ديگر، سعد بن ابى وقاص مى گويد: از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله سؤال شد: منظور از مقام محمود چيست؟

فرمود:

هو الشفاعة؛(4)

همان شفاعت است.

البته در اين باره روايات ديگرى در كتاب تفسير الدر المنثور از طريق بخارى، ابن جرير، ترمذى، ابن حنبل و ديگران نقل شده است.

بنابر آن چه گذشت شفاعت مقام و مرتبه اى است كه در درجه نخست از آنِ1.

ص: 365

خداوند متعال است؛ ولى خداوند متعال اين مقام و مرتبه را به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله داده است؛ به طورى كه پيامبران گذشته و امّت هاى آن ها همه به شفاعت آن حضرت نياز دارند.

اكنون اين پرسش مطرح است كه اين مقام چگونه به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اعطا شده است. در قرآن مجيد اعطاى اين مقام به سه تعبير آمده است:

1. تعبير به تمليك.

2. تعبير به رضا، راضى بودن خداوند متعال.

3. تعبير به اذن.

خدا هر چه را از مقام و قدرت، علم و ثروت و غير ذلك به هر كس كه بخواهد مى دهد و به هر كه نخواهد نمى دهد. او مالك است و همه امور به دست اوست، چنان كه مى فرمايد:

«قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ...»؛(1)

بگو: بارالها! مالك حكومت ها تو هستى؛ به هر كس بخواهى، حكومت مى بخشى؛ و از هر كس بخواهى، حكومت را مى گيرى....

درباره شفاعت مى فرمايد:

«وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ لا تُغْنِي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلاّ مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللّهُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَرْضى»؛(2)

و چه بسيار فرشتگان آسمان ها كه شفاعت آن ها سودى نمى بخشد مگر پس از آن كه خدا براى هر كس بخواهد و راضى باشد اجازه شفاعت دهد.6.

ص: 366

البته خداوند متعال هر نعمت، هر مقام و هر شىء مادى و معنوى را به كسى بدهد، ضابطه دارد و لياقت، ظرفيت و استعداد طرف شرط است.

از آن چه گفتيم چنين نتيجه مى گيريم:

1. شفاعت، اكتسابى نيست؛ بلكه يك مقام اعطايى است.

2. اثبات مقام شفاعت براى هر كسى به دليل نياز دارد. اما براى نفى شفاعت، عدم دليل كافى است، يعنى همين قدر كه دليل نداشته باشيم بر اين كه زيد مى تواند شفيع باشد، در عدم حصول اين مقام براى او كافى است.

3. اثبات اين مقام براى هر كسى يا بايد از قرآن باشد و يا از سنّت معتبر.

در آيه اى از قرآن مجيد مى خوانيم:

«وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى»؛(1)

و به زودى پروردگارت آن قدر به تو عطا خواهد كرد كه خشنود گردى.

اين آيه كريمه به شفاعت تفسير شده و صراحت دارد كه اين مقام به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عطا شده است.

از دلايل شفاعت اين آيه است:

«لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً»؛(2)

آنان هرگز مالك شفاعت نيستند؛ مگر كسى كه نزد خداوند رحمان، عهد و پيمانى دارد.

در تعبير ديگر مى فرمايد:7.

ص: 367

«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ»؛(1)

هيچ شفاعتى نزد او، جز براى كسانى كه اذن داده، سودى ندارد.

در تعبير سوم مى فرمايد:

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ»؛(2)

كسانى را كه غير از او مى خوانند مالك شفاعت نيستند؛ مگر آن ها كه با آگاهى و علم كامل به حق شهادت داده اند!

در آيه ديگر مى فرمايد:

«يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً»؛(3)

در آن روز، شفاعت هيچ كس سودى نمى بخشد، جز كسى كه خداوند رحمان به او اجازه داده، و به گفتار او راضى است.

در آيه ديگر مى فرمايد:

«مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ»؛(4)

كيست كه در نزد او، جز به فرمان او شفاعت كند؟! آن چه را در پيش روى آن ها و پشت سرشان قرار دارد مى داند؛ و كسى از علم او آگاه نمى گردد؛ جز به مقدارى كه او بخواهد.5.

ص: 368

شفعاء كسانى هستند كه خداوند متعال - به قدرى كه بخواهد - به هر يك از آن ها از علم خود داده است.

بنابراين، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در رأس شفعاء هستند كه خداوند متعال به آن بزرگوار اين مقام عظيم را عطا كرده است.

علامه مجلسى رحمه اللّه در كتاب بحار الأنوار بابى با عنوان «باب الشفاعة» باز كرده و در آن روايات بسيار زيادى آورده است.(1) در روايتى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من لم يؤمن بشفاعتي فلا أناله اللّه شفاعتي؛(2)

كسى كه به شفاعت من ايمان نياورد خداوند او را از شفاعت من بهره اى نخواهد داد.

از اين روايت معلوم مى شود كه از شروط شفاعت شدن، ايمان به شفاعت است.

در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام آمده كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

إذا قمت المقام المحمود تشفّعت في أصحاب الكبائر من أمتي فيشفّعني اللّه فيهم، واللّه لا تشفعت فيمن آذى ذريتي؛(3)

آن گاه كه در مقام محمود قرار گيرم براى گناه كاران گناه كبيره از امّتم شفاعت كنم و خدا شفاعت مرا مى پذيرد. به خدا سوگند، درباره كسانى كه ذريه مرا آزرده اند، شفاعت نخواهم كرد.2.

ص: 369

بنابراين روايت، كسانى مورد شفاعت قرار مى گيرند كه

اوّلاً از امت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله باشند، خدا، شفاعت حضرت را در اصحاب كبائر از امت خود مى پذيرد.

ثانياً به ذريّۀ رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله آزار نرسانده، و كسانى كه آن ها را ايذاء كرده اند، مورد شفاعت قرار نخواهند گرفت.

و در روايت ديگرى از امام باقر عليه السلام آمده كه حضرت رسول صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أراد التوسّل إليّ وأنْ يكون له عندي يد أشفع له بها يوم القيامة، فليصل أهل بيتي ويدخل السّرور عليهم؛(1)

كسى كه مى خواهد به من توسل جويد و كارى كند كه در روز رستاخيز او را شفاعت كنم به اهل بيت من احسان كند و آن ها را شاد نمايد.

پس اگر كسى علاوه بر عدم ايذاء خدمتى به اهل بيت عليهم السلام كرده بيشتر مورد شفاعت قرار مى گيرد.

در سخن ديگرى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

لكلّ نبي دعوة قد دعا بها وقد سأل سؤلاً، وقد خبأت دعوتي لشفاعتي لاُمّتي يوم القيامة؛(2)

هر پيامبرى دعاى ويژه اى داشت كه با آن خدا را خواند و حاجت خود را خواست، ولى من دعاى خودم را براى شفاعت امّتم در روز رستاخيز ذخيره كرده ام.1.

ص: 370

بنابراين روايت، گويى خداوند متعال به هر كدام از پيامبران اذن داده كه مطلبى را از خدا بخواهند. از اين رو حضرتش مى فرمايد: من خواسته ام را براى روز قيامت گذاشته ام و آن، شفاعت براى امت است.

در حديث ديگرى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

اعطيت خمساً لم يعطها أحد قبلي: جعلت لي الأرض مسجداً وطهوراً، ونصرت بالرعب، وأحلّ لي المغنم، واُعطيت جوامع الكلم، واُعطيت الشفاعة؛(1)

پنج چيز به من داده شد كه پيش از من به هيچ كس داده نشده است: اولى زمين سجده گاه و پاك كننده براى من مقرّر شده، هراسى كه از من در دل دشمن است، ياور من گرديد، غنيمت براى من حلال شد، كلمات جامع به من عنايت شد و شفاعت به من عطا گرديد.

شافع ديگر، قرآن مجيد است.

امير مؤمنان على عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايد:

واعلموا أنّه شافع مشفّع وقائل مصدّق وأنّه من شفع له القرآن يوم القيامة شفّع فيه؛(2)

بدانيد كه قرآن مجيد شافعى است كه شفاعتش مورد قبول قرار مى گيرد و گوينده اى است كه تصديق مى شود. هر كه را قرآن در روز رستاخيز شفاعت كند بپذيرند.

شافع ديگر، اهل بيت عليهم السلام و شيعيانشان هستند.

حضرت در روايتى مى فرمايد:4.

ص: 371

لنا شفاعة ولأهل مودّتنا شفاعة؛(1)

ما شفاعت مى نماييم و كسانى كه اهل مودّت ما اهل بيت هستند نيز در روز قيامت شفاعت مى كنند.

بنابراين روايات، پيامبر اكرم، ائمه معصومين عليهم السلام، قرآن و اهل مودّت اهل بيت در روز قيامت شفعاء هستند.

در زمينه شفاعت شيعيان روايتى را فريقين آورده اند كه امير مؤمنان على عليه السلام در احتجاج با صحابه فرمودند:

فهل فيكم أحد قال له رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله: إنّ من شيعتك رجلاً يدخل في شفاعته الجنّة مثل ربيعة و مضرّ غيري؟

قالوا: لا؛(2)

آيا در بين شما جز من كسى هست كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله دربارۀ او فرموده باشند كه در شيعيان تو مردى هست كه به بركت شفاعت او به تعداد دو قبيلۀ بزرگ ربيعه و مضرّ به بهشت وارد مى شوند؟

آنان اقرار كردند كه نه، اين مقام به اميرالمؤمنين عليه السلام اختصاص دارد.

خلاصه اين كه شفاعت را نمى شود انكار كرد، و اگر شيعه اى آن را منكر شود از تشيّع خارج مى گردد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

من أنكر ثلاثة أشياء فليس من شيعتنا: المعراج والمسائلة في القبر والشفاعة؛(3)

هر كس سه چيز را انكار كند از شيعيان ما نيست؛ معراج، پرسش در قبر و شفاعت.3.

ص: 372

در زمينۀ شفاعت روايتى به لفظى ديگر در الكافى نقل شده كه سماعة بن مهران مى گويد: شب هنگام در كنار خانه خدا در خدمت حضرت امام كاظم عليه السلام نشسته بودم حضرتش فرمود:

يا سماعة! إلينا إياب هذا الخلق وعلينا حسابهم، فما كان لهم من ذنب بينهم وبين اللّه عزوجل حَتَمنا على اللّه في تركه لنا فأجابنا إلى ذلك، وما كان بينهم وبين الناس استوهبناه منهم وأجابوا إلى ذلك وعوضهم اللّه عزوجل؛(1) اگر مؤمنى گناهى كرده، ما در روز قيامت از خدا خواهيم خواست كه او را عفو كند و خداوند متعال جواب موافق مى دهد، اما اگر حقوق مردم باشد ما در حقوق مردم نيز دخالت مى كنيم و شفاعت مى نماييم و از طلبكار خواهش مى كنيم كه اين بدهكار را ببخشد و عوضش را از خداوند متعال به او مى دهيم.

آن چه گذشت رواياتى اندك از روايات فراوانى بود كه در اين زمينه آمده است.

گفتنى است كه رواياتِ شفاعتِ علما، شهدا و مؤمنان واقعى در روز قيامت فراوان است.

كوتاه سخن اين كه هر كسى كه نزد خداوند متعال حرمت، وجاهت، آبرو و عزّت و مقام دارد، با استفاده از جايگاه خود در قيامت شفاعت خواهد كرد و آن امرى است كه از نظر كتاب و سنّت ثابت و مسلّم بوده و هيچ اختلافى بين مسلمانان در آن وجود ندارد.

علامه مجلسى رحمه اللّه در اين باره مى نويسد:

لا خلاف فيها بين المسلمين بأنّها من ضروريات الدين.(2)3.

ص: 373

پس اگر كسى شفاعت را از روى غرض و مرض - نه از روى جهالت و مناقشه علمى - انكار و استهزا كند، در واقع يكى از ضروريات دين را انكار كرده است.

به نظير اين عبارت، بزرگان اهل سنّت نيز تصريح كرده اند.

در كتاب العقائد النسفيه - كه از كتاب هاى معتبر اهل سنّت در اصول اعتقادات شمرده مى شود - چنين آمده:

الشفاعة ثابتة للرسل والأخيار في حق الكبائر، مستفيض من الأخبار.(1)

يكى از بزرگان اهل سنّت در اين باره مى گويد:

اگر كسى شفاعت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را انكار و يا در آن مناقشه نمايد پيامبر او را نفرين مى كند و مى فرمايد:

لا أناله اللّه شفاعة رسول اللّه.

و اگر قرار است «اخيار» نيز در روز قيامت شفاعت كنند، پرواضح است كه ائمه اطهار عليهم السلام سادات اخيار هستند.

بنابراين معلوم مى شود آياتى كه در آن ها شفاعت نفى يا به عدم نفع آن تصريح شده، به غير مسلمانان اختصاص دارد.

البته بدون اشكال، كفرورزان، مشركان، منافقان و نواصب كه همان دشمنان اهل بيت عليهم السلام هستند، به شفاعت نمى رسند، در آيه اى آمده است:

«وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى»؛(2)

و آن ها جز براى كسى كه خدا راضى است، شفاعت نمى كنند.8.

ص: 374

در تفاسير شيعه و سنّى منظور از «إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى»(1) يعنى آن كه دينش مورد رضاى خدا قرار بگيرد كه همان «وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»(2) است.

از طرفى، اين آيۀ مباركه در روز غدير خم نازل شده و به يقين ولايت امير مؤمنان على عليه السلام نيز جزء مطلب خواهد بود.

بنابراين، «شفاعت» غير مؤمنان را شامل نمى شود؛ به اين دليل واضح است كه وقتى كسى اهل دين باشد؛ يعنى خدا، رسول او، قيامت و آن چه را كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آورده؛ از اصول و فروع بپذيرد، به همه ابعاد دين الاهى معتقد خواهد بود، و چون مى داند در صورت ارتكاب گناه استحقاق عقاب دارد، در برابر خداوند متعال و احكام شريعت استكبار، طغيان، گردنكشى و ياغى گرى نخواهد كرد.

آرى، اگر گناهى از مؤمن سر بزند، به اغواى شيطان و نفس اماره خواهد بود كه شيطان او را فريب داده و تحت تأثير نفس قرار گرفته است، وگرنه مكذّب خدا، جهان آخرت و احكام الاهى مشمول شفاعت نيست.

از اين روست كه قرآن كريم مى فرمايد: وقتى از دوزخيان در روز قيامت مى پرسند: چرا وارد جهنم شديد؟

در پاسخ مى گويند:

«وَ كُنّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ * حَتّى أَتانَا الْيَقِينُ * فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشّافِعِينَ»؛(3)8.

ص: 375

و ما همواره روز جزا را انكار مى كرديم، تا زمانى كه مرگ ما فرا رسيد! از اين رو شفاعت شفاعت كنندگان به حال آن ها سودى نمى بخشد.

اساساً گناه كسانى كه مؤمن و مسلمان هستند، با گناه غير مسلمان و غير مؤمن تفاوت دارد؛ چرا كه براى نجات اهل ايمان راه هايى وجود دارد، اما كافر راهى براى نجات ندارد.

شخصى كه از روى طغيان گناه نمى كند و از كرده خود پشيمان است و خود را مستحق عقاب مى داند، اگر به او وعدۀ شفاعت بدهند و به نجات از عقاب اميدوار سازند، بر گناه جرأت پيدا نمى كند؛ چرا كه او اهل ايمان و از آن چه پيش آمده نگران و به فكر تحصيل عفو و بخشش خداى غفور رحيم است، كه يا توبۀ او قبول شود يا مورد شفاعت قرار گيرد، نه اين كه وقتى به او گفتند: راهى براى شفاعت وجود دارد، جرأت پيدا كند و بيشتر گناه نمايد.

و خلاصۀ مطلب اين كه:

اولاً: غير اهل ايمان مورد شفاعت نيستند.

ثانياً: اهل ايمان با وعدۀ شفاعت تجرّى پيدا نمى كنند.

و ثالثاً: هرگز به گناهكارى به طور مشخّص وعده شفاعت داده نمى شود تا احتمال جرأت پيدا كردن او بوده باشد.

با اين بيان معلوم مى شود شبهاتى كه گاهى پيرامون شفاعت مطرح مى شود يا از روى عناد است و يا از روى عدم تأمّل و تدبّر در قرآن مجيد و روايات.

شفاعت و ديدگاه دانشمندان شيعى

البته بزرگان علماى ما درباره شفاعت سخنانى و به آن چه گفتيم اشاره دارند كه لازم است به برخى موارد اشاره كنيم.

ص: 376

شيخ صدوق رحمه اللّه در كتاب الاعتقادات مى نويسد:

اعتقادنا في الشفاعة أنّها لمن ارتضى اللّه دينه من أهل الكبائر والصغائر...

والشفاعة لا تكون لأهل الشكّ والشرك ولا لأهل الكفر و الجحود.(1)

شيخ مفيد رحمه اللّه در اين باره مى فرمايد:

إنّ رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله يشفع يوم القيامة في مذنبي أمّته من الشيعة خاصة، فيشفّعه اللّه عزّوجلّ ويشفع أمير المؤمنين عليه السلام في عصاة شيعته فيشفّعه اللّه عزّوجلّ وتشفع الأئمّة عليهم السلام في مثل ما ذكرناه من شيعتهم، فيشفّعهم. ويشفع المؤمن البرّ لصديقه المؤمن المذنب، فتنفعه شفاعته ويشفعه اللّه. وعلى هذا القول إجماع الإمامية إلّامن شذّ منهم، وقد نطق به القرآن وتظاهرت به الاخبار.(2)

شيخ طوسى رحمه اللّه در تفسير التبيان درباره شفاعت مى نويسد:

قوله تعالى: «وَ لا شَفاعَةٌ»

وإن كان على لفظ العموم، فالمراد به الخصوص بلا خلاف، لأنّ عندنا قد تكون شفاعة في إسقاط الضرر... فقد أ جمعنا على ثبوت شفاعة وإنّما ننفي نحن الشفاعة قطعاً عن الكفّار.(3)

گفتنى است كه عبارت «عندنا» به معناى «عند الاماميه» و در اجماع ظهور دارد.

شيخ طبرسى رحمه اللّه ضمن اشاره به شفاعت اصحاب - كه مى توان حضرت سلمان، ابوذر و عمار را نام برد - مى نويسد:

وهي ثابتة عندنا للنبي صلّى اللّه عليه وآله ولأصحابه المنتجبين والأئمّة من أهل بيته الطاهرين ولصالحي المؤمنين، وينجّي اللّه تعالى بشفاعتهم كثيراً من6.

ص: 377

الخاطئين، ويؤيّده الخبر الّذي تلقته الأمّة بالقبول وهو قوله صلّى اللّه عليه وآله:

«ادّخرت شفاعتي لأهل الكبائر من امتي».(1)

خواجه نصير الدين طوسى رحمه اللّه به صراحت مى گويد:

الإجماع على الشفاعة.(2)

علامه حلى رحمه اللّه در شرح تجريد مى نويسد:

اتّفقت العلماء على ثبوت الشفاعة للنبي صلّى اللّه عليه وآله.(3) فاضل مقداد رحمه اللّه از بزرگان فقها و متكلمان شيعى مى فرمايد:

ثمّ اعلم أنّ صاحب الكبيرة إنّما يعاقب إذا لم يحصل له أحد الأمرين:

الأوّل: عفو اللّه مرجو متوقع....

الثاني: شفاعة نبيّنا صلّى اللّه عليه وآله؛ فإنّ شفاعته متوقّعة بل واقعة لقوله تعالى:

«وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ»(4)

وصاحب الكبيرة مؤمن لتصديقه باللّه ورسوله صلّى اللّه عليه وآله وإقراره بما جاء به النبي وذلك هو الإيمان....

واعلم أنّ مذهبنا أنّ الأئمّة عليهم السلام لهم الشفاعة في عصاة شيعتهم كما هو لرسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله من غير فرق، لإخبارهم عليهم السلام بذلك مع عصمتهم النافية للكذب عنهم.(5)

فيض كاشانى رحمه اللّه در اين باره مى فرمايد:6.

ص: 378

الشفاعة حق والحوض حق....

قال النبي: «من لم يؤمن بحوضي فلا أورده اللّه حوضي ومن لم يؤمن بشفاعتي فلا أناله اللّه شفاعتي».

ثمّ قال صلّى اللّه عليه وآله: «إنّما شفاعتي لأهل الكبائر من امّتي، فأمّا المحسنون فما عليهم من سبيل...».

و ديدگاه علامه مجلسى رحمه اللّه را پيش تر آورديم.

كوتاه سخن اين كه شفاعت رسول خدا و پيشوايان معصوم سلام اللّه عليهم قطعى است، اما ضابطه دارد و فقط مؤمنان مشمول آن هستند و اين براى مؤمنان بابى براى مغفرت و رحمت الاهى است. و با توجه به مطالب گذشته هرگز اين اميد باعث تجرّى نخواهد شد؛ بلكه مؤمن بين يأس و رجاء قرار خواهد گرفت و حكم شفاعت در شريعت از نظر كتاب و سنّت حكم توبه است.

مطالبى در مورد «قرب إلى اللّه»

چنان كه قبلاً اشاره شد، بالاترين امور تقرّب الى اللّه است، انسان مؤمن اگر گناهى داشت به شفاعت نياز پيدا مى كند تا به خدا برگردد، امّا در پيشرفت به سوى خدا و نزديك شدن به حق تبارك و تعالى به دستگيرى اولياى عظام او نيازمند است، زيرا انسان هر چند گناهكار نباشد امّا ناقص است و چه نسبتى است بين او و ربّ الأرباب؟

تقرّب انسان به خداى سبحان غرض اقصاى خداوند متعال از بعث رسل و انزال كتب و همۀ شرائع الاهى است.

پرواضح است كه تمام تكاليف الاهى و احكام شرعى؛ واجبات، محرّمات،

ص: 379

مستحبات همه براى رسيدن به كمال تشريع شده است. نفع اين كارها به بنده برمى گردد، وگرنه خداوند متعال به عبادات بندگان نيازى ندارد؛ چرا كه همه تكاليف تابع مصالح و مفاسد هستند و بر اين ها غرضى مترتب است.

غرض همه اين ها تقرّب به خداى سبحان است. از اين روست كه عبادات را بايد به قصد قربت انجام داد تا انسان به خداوند متعال نزديك شود؛ چرا كه عبادات مقرِّب الى اللّه هستند. مقرِّب شدن يعنى وسيله اى براى نزديك شدن به خدايى كه ذاتى مستجمع جميع كمالات است.

آرى، خداوند متعال به قاعده لطف عباداتى را مقرر و تشريع كرده تا بنده به خداوند متعال و مركز كمالات نزديك بشود.

ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طور هستند. خداوند متعال پيامبر اكرم و ائمّه عليهم السلام را به مقتضاى قاعده لطف نصب كرده براى اين كه پيامبر و امام وسيله اى براى قرب به خداوند متعال شود. در شرح اين موضوع بيان چند مطلب ضرورى است:

مطلب يكم. خداوند متعال به بندگان خود نزديك و قريب است. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ»؛(1). سوره سبأ (34): آيه 50.(2)

و هنگامى كه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، (بگو:) من نزديكم.

در آيه ديگرى مى خوانيم:

«إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ»؛(2)

او شنواى نزديك است.0.

ص: 380

بنابراين، از طرف خداوند متعال به بندگانش نه فقط قرب وجود دارد؛ بلكه فراتر است، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»؛(1)

و ما به او از رگ قلبش نزديك تر هستيم.

اين قضيه دو طرف لازم دارد يك طرف خداوند متعال و طرف دوم بنده است.

خدايى كه به ما اين قدر نزديك است، از ما مى خواهد ما نيز به او نزديك گرديم، نه اين كه گريزان باشيم و از او اعراض كنيم؛ بلكه به طرف او گام برداريم و به سوى او حركت كنيم.

در آيه از قرآن مى خوانيم:

«فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ»؛(2)

از او آمرزش بطلبيد، سپس به سوى او بازگرديد، به راستى پروردگارم (به بندگان خود) نزديك و اجابت كننده است.

اگر خلاف كرديد استغفار كنيد بعد از استغفار به او رو كنيد و به طرف او برگرديد.

عطف به «فاء» سپس عطف «توبه» بر «استغفار» با «ثمّ» نكته دارد. از آيه استفاده مى شود كه اگر گناهى از ما سر زد زود استغفار كنيم و وقتى استغفار كرديم دوباره به او برگرديم؛ يعنى گناه بين ما و او فاصله مى اندازد، ما را از او دور مى كند. پس كوشش كنيد به طرف او برگرديد. وقتى برگشتيد خداوند نزديك است و شما را مى پذيرد.

مطلب دوم. وقتى از ما خواسته كه به طرف او حركت نمايييم و به او تقرّب پيدا كنيم، كسانى را براى ما نصب كرده و اشيايى را براى ما قرار داده كه اين ها مى توانند1.

ص: 381

كمك كنند و براى ما مقرِّب باشند. پيامبر اكرم، انبيا و ائمه اطهار عليهم السلام مقرَّب هستند. اگر نبى و يا امام مقرَّب نباشد نمى تواند مقرِّب باشد. خداوند متعال دربارۀ حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد:

«وَ نادَيْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِيًّا»؛(1)

ما او را از طرف راست كوه طور فرا خوانديم؛ و نجوا كنان او را مقرّب ساختيم.

در آيه ديگرى دربارۀ حضرت عيسى عليه السلام مى فرمايد:

«إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهاً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ»؛(2). سوره واقعه (56): آيه 10 و 11.(3)

(به ياد آوريد) هنگامى را كه فرشتگان گفتند: اى مريم! خداوند تو را به كلمه اى از طرف خود بشارت مى دهد كه نامش «مسيح، عيسى پسر مريم» است؛ در حالى كه در اين جهان و جهان ديگر، صاحب شخصيت خواهد بود؛ و از مقرّبان است.

آرى، پيش از تولّد حضرت عيسى عليه السلام به مادرش بشارت مى دهند كه نوزادت مقرّب و وجيه در دنيا و جهان آخرت است.

خداوند متعال در آيه مباركه ديگرى مى فرمايد:

«وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ * أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ»؛(3)

و پيشگامان، پيشگامند، آن ها مقربانند.

شيعه و سنّى در ذيل اين آيه نقل كرده اند كه منظور از «السابقون» افراد ذيل هستند:1.

ص: 382

يوشع بن نون سبق إلى موسى، ومؤمن آل يس سبق إلى عيسى، وعلي بن أبي طالب عليهما السلام

سبق إلى محمد رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله.(1) بنابراين، اينان مقرَّب هستند كه خداوند متعال به اين ها قرب داده است، وقتى كسانى مقرَّب شدند مى توانند مقرِّب نيز باشند.

مطلب سوم. براى رسيدن و نزديك شدن بنده به خداوند متعال ناگزير وسيله اى لازم است؛ چرا كه در قرآن كريم مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»؛(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! تقوا پيشه كنيد! و وسيله اى براى تقرّب به او بجوييد!

راغب اصفهانى در معناى وسيله مى گويد:

الوسيلة: التوصّل إلى الشيء برغبة، وهي أخصّ من الوصيلة؛ لتضمّنها لمعنى الرغبة، قال تعالى: «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ» وحقيقة الوسيلة إلى اللّه تعالى مراعاة سبيله بالعلم والعبادة وتحري مكارم الشريعة وهي كالقربة.

والواسل: الراغب إلى اللّه تعالى.(3)

از آيه فوق معلوم مى شود مقام قرب از مقام تقوا شروع مى شود؛ چرا كه خطاب به متقين است، يعنى نخست ايمان و تقوا و آن گاه قدم برداشتن به طرف قرب.

جوهرى واژه «وسيله» را در كتاب صحاح اللغه راحت تر معنا كرده است.

او مى گويد:4.

ص: 383

الوسيلة ما يتقرّب به إلى الغير.(1)

نتيجه مى گيريم كه ما مأمور هستيم براى خودمان مقرِّب به سوى خداى سبحان بگيريم. و البته بايد مقرّبى و وسيله اى براى وصول الى اللّه در اختيار وجود داشته باشد كه در جاى خود حكمت ضرورت آن بيان شده است.

براى نزديك شدن به خداوند متعال چند وسيله را مى توان نام برد:

1. قرآن مجيد.

2. رسول اللّه و اهل بيت عليهم السلام.

3. نماز.

در روايتى وشّاء مى گويد:

از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

أقرب ما يكون العبد من اللّه عزوجل وهو ساجد وذلك قوله عزوجل:

«وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»(2)؛(3)

حالتى كه در آن بنده از همه اوقات به خدا نزديك تر است، حالت سجده است و اين است فرمايش خدا كه مى فرمايد: «و سجده كن و نزديك شو».

بلكه به حسب ظاهر اين روايت مى شود گفت مطلق سجده نيز وسيله اى است، نه فقط سجدۀ داخل نماز.3.

ص: 384

توسّل به پيامبر اكرم

بديهى است كه هيچ مسلمانى نمى تواند در اين جهت توقّف و تأمّل كند، تا چه برسد كه مناقشه نمايد و يا وسيله و مقرّب بودن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله إلى اللّه را انكار كند، اين موضوع را به نحو اجمال توضيح مى دهيم:

قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِيماً»؛(1)

و اگر آنان، هنگامى كه به خود ستم مى كردند، به نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى كردند و پيامبر نيز براى آن ها استغفار مى كرد، خدا را بسيار توبه پذير و رحيم مى يافتند.

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در دوران زندگى خود و هم اكنون نيز براى امت خود استغفار مى كنند. اگر بنا بود استغفار ما براى قرب به خدا كافى باشد، امر خدا به توسّل به حضرت رسول براى استغفار لغو خواهد بود. به راستى آيا استغفار كردن رسول خدا صلى اللّه عليه وآله غير از وسيله شدن آن حضرت است؟

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در پيشگاه خدا وسيله مى شوند كه خدايا! فلانى را بيامرز و از گناهش در گذر و او را ببخش!

شايان ذكر است كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله پيش از اين عالم، براى مثل حضرت آدم وسيله بودند. در اين زمينه احاديث متعددى در منابع شيعه(2) و سنّى آمده است.

ص: 385

در اين باره حاكم نيشابورى روايتى را از عمر بن خطّاب نقل مى كند.

او مى گويد:

رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله فرمود:

لمّا اقترف آدم الخطيئة قال: يا ربّ! أسألك بحق محمّد لما غفرت لي.

فقال اللّه: يا آدم! وكيف عرفت محمداً ولم أخلقه؟

قال: يا ربّ! لأنّك لمّا خلقتني بيدك ونفخت فيّ من روحك رفعت رأسي فرأيت على قوائم العرش مكتوباً: «لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه» فعلمت أنّك لم تضف إلى اسمك إلّاأحبّ الخلق إليك.

فقال اللّه: صدقت يا آدم! إنّه لأحبّ الخلق إليّ، ادعني بحقّه فقد غفرت لك، ولولا محمّد ما خلقتك.(1)

خداوند متعال از باب لطف به حضرت آدم عليه السلام امر مى كند كه به محمّد صلى اللّه عليه وآله توسل كن! در اين حديث مقام و جايگاه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله نيز روشن شده است.

حاكم نيشابورى پس از نقل اين حديث مى گويد:

هذا حديث صحيح الإسناد.

بنابراين پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در آن عالم مقرّب ترين مقرّبان عند اللّه بودند، وقتى قرار است آن بزرگوار براى انبيا واسطه باشند آيا نسبت به امت كه «بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ»(2) هستند وسيله قرار نمى گيرند؟

در اين عالم فراوان به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مراجعه و توسّل شده8.

ص: 386

و حضرتش پاسخ داده اند. در مورد ديگرى در كتاب المعجم الكبير طبرانى، المستدرك على الصحيحين و كتاب هاى ديگر اين گونه آمده است:

كسى حاجت و مشكلى داشته، او مشكل خود را با عثمان بن حنيف - از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام - در ميان مى گذارد، عثمان بن حنيف به او مى گويد:

وضو بگير و به مسجد النبى برو و دو ركعت نماز بخوان، آن گاه در كنار قبر رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بگو:

اللهمّ إنّي أسألك وأتوجّه إليك بنبيّك محمّد صلّى اللّه عليه وآله نبي الرحمة، يا محمّد! إنّي أتوجّه بك إلى ربّك في حاجتي هذه، فتقضيها لي، اللهمّ شفّعه فيّ وشفّعني فيه.(1)

حاكم نيشابورى پس از نقل اين روايت مى گويد:

هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه؛

اين، حديث صحيحى است، هر چند بخارى و مسلم آن را نقل نكرده اند.

او بدين وسيله هم به توسط پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به خدا توسّل كرد و هم پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را مورد خطاب قرار داد.

به راستى كسى مى تواند در اين امور مناقشه و تشكيك كند؟

در قرن هشتم فردى به نام ابن تيميه پيدا شد و توسّل به حضرت رسول و حتّى مورد خطاب قرار دادن آن حضرت را تحريم كرد، اما كسى به سخن او اعتنا نمى كند و نظر او ارزش ندارد.8.

ص: 387

توسل به ائمّه اطهار

وَ مُقَدِّمُكُمْ أَمَامَ طَلِبَتِي وَ حَوَائِجِي وَ إِرَادَتِي فِي كُلِّ أَحْوَالِي وَ أُمُورِي؛

و شما را به درگاه خداى عزوجل شفيع آرم و به وسيله شما به پيشگاهش تقرّب جويم و شما را در پيش روى خواسته ها و حاجات و اراده ام؛ در همه حالات و كارهايم قرار دهم.

ترديدى نيست كه ائمه عليهم السلام نيز وسيلۀ قرب به سوى خداى سبحان و واسطۀ قضاى حاجت ها هستند. اين موضوع از چند محور قابل طرح است:

نخست آن كه وقتى توسّل به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله تمام شد توسّل به ائمّه عليهم السلام نيز تمام خواهد بود. چرا؟ به سه دليل:

1. وحدت ملاك.

2. اهل بيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بضعۀ رسول خدا هستند و از آن حضرت جدا نيستند؛ يعنى توسّل به صديقه طاهره عليها السلام اصلاً توسّل به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است.

3. اساساً خلقت ائمه عليهم السلام با خلقت رسول خدا صلى اللّه عليه وآله يكى است؛ چرا كه آن بزرگواران از نور واحد و از شجرۀ واحده خلق شده اند.

زيد شحّام در ضمن حديثى مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

خلقنا واحد، وعلمنا واحد، وفضلنا واحد، وكلّنا واحد عند اللّه عزّوجلّ؛

آفرينش ما يكى است، دانش ما يكى است، فضيلت ما يكى است و همگى ما در پيشگاه خداوند متعال يكى هستيم.

عرض كردم: تعداد شما چند نفر است؟

ص: 388

فرمود:

نحن اثنا عشر، هكذا حول عرش ربّنا جلّ وعزّ في مبتدأ خلقنا، أوّلنا محمّد، وأوسطنا محمّد، وآخرنا محمّد؛(1)

ما دوازده تن هستيم و از آغاز آفرينش ما گرداگرد عرش پروردگارمان اين گونه بوديم. اول ما محمّد، وسط ما محمّد و آخر ما محمّد است.

دوم آن كه وقتى توسّل به عبادت و نماز باشد و عبادت مقرّب به سوى خدا باشد؛ امام عليه السلام به طريق اولى مقرّب خواهد بود.

سوم آن كه در حديث توسّل حضرت آدم عليه السلام، او نه فقط به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بلكه به خمسه طيبه توسّل كرد.

اين حديث هم از طرق عامه و هم از طرق خاصه وارد شده و در منابع اهل سنّت اين حديث از ابن عباس معروف است.

خداوند متعال مى فرمايد:

«فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ»؛(2)

سپس آدم از پروردگارش كلماتى دريافت داشت؛ (و با آن ها توبه كرد) و خدا توبه او را پذيرفت.

جلال الدين سيوطى در تفسير الدر المنثور در ذيل اين آيه مباركه حديث توسّل حضرت آدم عليه السلام را روايت كرده است(3) و اهل سنّت اين حديث را از امام2.

ص: 389

صادق عليه السلام نيز روايت كرده اند. براى نمونه ابن مغازلى و قندوزى اين گونه روايت مى كنند:

عن المفضّل قال: سألت جعفر الصادق عليه السلام عن قوله عزوجل: «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ»

الآية.

قال: هي الكلمات الّتي تلقّاها آدم من ربّه فتاب عليه، وهو انّه قال: يا ربّ أسألك بحق محمّد وعلى وفاطمة والحسن والحسين إلّاتبت عليّ.

فتاب اللّه عليه إنّه هو التوّاب الرحيم.

فقلت له: يابن رسول اللّه! فما يعني بقوله: «فَأَتَمَّهُنَّ»؟

قال: يعني أتمّهن إلى القائم المهدي اثنا عشر إماماً، تسعة من ولد الحسين عليهم السلام؛(1) مفضّل مى گويد: از امام صادق عليه السلام درباره آيه «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ» پرسيدم.

فرمود: همان كلماتى است كه آدم از پروردگارش ياد گرفت، توبه كرد و توبه او پذيرفته شد. آن كلمات از اين قرار است كه گفت: پروردگارا! از تو درخواست مى كنم به حق محمّد، على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام كه توبه مرا بپذيرى.

خداوند توبه او را پذيرفت، به راستى او بسيار توبه پذير و رحيم است.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! معناى فرمايش خدا كه «فَأَتَمَّهُنَّ» چيست؟

فرمود: يعنى آنان را به قائم مهدى تمام كرد كه دوازده امام و پيشوا هستند كه نُه تن از آنان از نسل امام حسين عليه السلام هستند.

چهارم آن كه ائمّه عليهم السلام وسيله هستند. خداوند متعال مى فرمايد:6.

ص: 390

«وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»؛(1)

و وسيله اى براى تقرب به او بجوييد!

حضرت امام رضا عليه السلام در ذيل اين آيه مباركه به سند از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله روايت مى كند كه ايشان فرمودند:

الأئمّة من ولد الحسين عليه السلام من أطاعهم فقد أطاع اللّه، ومن عصاهم فقد عصى اللّه عزّوجلّ، هم العروة الوثقى وهم الوسيلة إلى اللّه عزّوجلّ؛(2) ائمّه از فرزندان امام حسين عليه السلام هستند، هر كس از آنان اطاعت كند، در واقع از خدا اطاعت كرده است و هر كس آن ها را نافرمانى كند در واقع خدا را نافرمانى كرده است. آنان عروة الوثقى و وسيله تقرب به سوى خداى متعال هستند.

در ذيل اين آيه روايت هاى ديگرى نيز نقل شده است.

نزديك ترين وسيله به سوى خدا

پنجم آن كه ما اصلاً مى گوييم كه رسول خدا و اهل بيت عليهم السلام نزديك ترين وسيله به سوى خدا و مقرّب ترين وسايل هستند. وقتى ما در زيارت جامعه مى خوانيم: «به وسيله شما به خدا تقرّب مى يابم» در مقام بيان عقيده، منزلت و مقام ائمه عليهم السلام هستيم. معناى اين كلام در چنين مقامى اين است: من به غير شما متوسّل و متقرّب نمى شوم و كسى ديگر را من اصلاً مقرّب نمى دانم.

اگر قرائت قرآن، نماز، اولياى صالحين خداوند متعال و موارد ديگر در اين عالم مقرّب به سوى خداى متعال هستند همه به بركت ولايت محمد و آل محمد عليهم السلام است.

ص: 391

وسيله و ديدگاه اهل سنّت

از اين روست كه اهل سنّت در ذيل آيه: «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ» درباره «وسيله» اقوال گوناگونى دارند. بعضى مى گويند: منظور قرآن است، بعضى ديگر مى گويند:

منظور دين است و بعضى ديگر مى گويند: منظور عبادت است.

نقد ديدگاه اهل سنّت

اين اقوال از دو نظر قابل بررسى است:

اوّلاً: اگر منظور از وسيله كه خداوند متعال، خواسته در درگاهش اتخاذ كنيم چون نزد او عزيز و مقرّبند، اين ها باشند. پس زيد، بكر، عمرو و خالدى كه به امامتشان قائل هستند، وسيله نخواهند بود و البته كسى هم از اهل سنّت اين ادّعا را دربارۀ آنان نكرده، و هيچ كس به آنان توسّل نمى كند.(1)ثانياً: مگر ولايت اهل بيت عليهم السلام جزء قرآن مجيد نيست؟! آيۀ ولايت نيز آيه اى از قرآن است.

مگر ولايت اهل بيت عليهم السلام واقع دين نيست كه خداوند متعال مى فرمايد:

«اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»؛(2)

امروز، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين شما پذيرفتم.

ص: 392

اين آيه در غدير خم نازل شده است.

مگر ولايت جزء نماز و واقع آن نيست كه شافعى در اين باره چنين سروده:

يا آل بيت رسول اللّه حبّكم فرض من اللّه في القرآن أنزله

يكفيكم من عظيم الفخر أنّكم من لم يصلّ عليكم لا صلاة له(1)

اى خاندان رسول خدا! محبّت شما از سوى خدا بر ما واجب شده كه خدا در قرآن نازل كرده است.

در بزرگوارى و عظمت شما همين بس كه هر كس در نماز بر شما درود نفرستد، نماز او پذيرفته درگاه الاهى نيست.

اساساً بر قرائت قرآن، نماز و هر عبادت ديگرى بدون ولايت محمد و آل محمد عليهم السلام اثرى مترتب نمى شود.

راه هاى تقرّب به خدا

ششم آن كه با تتبع و تحقيق در كلمات و كتاب هاى بزرگان، براى رسيدن به خداوند متعال و قرب به او راه هايى ذكر شده است:

1. عبادت.

عبادت، قرائت قرآن، نوافل، نمازها و امثال ذلك راهى است از راه هاى وصول الى اللّه.

2. تهذيب و تزكيه نفس.

3. ذكر.

اين از قديم بوده و هم اكنون نيز رواج دارد كه افراد نزد كسى كه از روايات وارده

ص: 393

و آثار اذكار اطّلاع دارند و به بركت ورع و تقوا داراى كرامتى نزد خدا هستند، مى روند و از او براى قرب به حق، ذكر و دستورى طبق روايات مى گيرند.

نزديك ترين راه تقرّب

به نظر ما اگر همۀ اين راه ها چون به طريق مشروع باشد خوب است، ولى نزديك ترين راه تقرّب به خدا، ائمه اطهار عليهم السلام و توسّل به مقام ولايت آن بزرگواران است. اساتيد ما همواره بر اين معنا تأكيد داشته اند، و مرحوم جدّ بزرگوار حضرت آية اللّه العظمى ميلانى در نامۀ مؤرخه سال 1390 به نگارنده متذكّر شده اند.(1) آرى، براى رسيدن به مقاصد معنوى و مادى دنيوى راه همين است، و ايشان كسى است كه همه آن راه ها و راه هاى ديگر را بلد بود، در عين حال اين راه را تذكر مى دهد.

با توجّه به آن چه كه گفتيم معلوم شد كه بهترين راه ها براى تقرّب به خداوند متعال، ائمه اطهار عليهم السلام هستند كه بهترين، قوى ترين و نزديك ترين مقرّب آن بزرگواران هستند. واقعاً اگر كسى به ائمه اطهار عليهم السلام منقطع شود و به طور كامل از ديگران اعراض كند و صد در صد نااميد باشد و فقط به آن بزرگواران متوسّل و آن ها را به سوى خدا واسطه قرار دهد و در همه امور با آنان به سوى خدا تقرّب جويد، موفق خواهد شد.

همه خواسته ها و حاجات

هم چنين معلوم شد كه توسّل به ائمه اطهار عليهم السلام و وسيله قرار دادن آن ها به تقرّب الى اللّه و سائر حوائج معنوى اختصاص ندارد، بلكه در همه امور مادّى نيز واسطه و وسيله هستند، از اين رو مى گوييم:

وَ مُقَدِّمُكُمْ؛

شما را مقدّم مى دارم.

ص: 394

أَمَامَ طَلِبَتِي.

كلمه «طَلِبة» جمع «طِلبة» به معناى درخواست كه اعم است از حاجت.

و كلمۀ «حوائجى» جمع «حاجت» به معناى كمبود است.

و كلمۀ «وارادتى» به معناى آرزوست.

فِي كُلِّ أَحْوَالِي وَ أُمُورِي.

انسان در زندگى كمى و كاستى دارد و به دنبال رفع آن است و يا زيادتى مى خواهد و اظهار مى كند و يا در باطن خود آرزو دارد؛ چه همه اين ها معنوى باشد و چه مادّى، به كجا بايد مراجعه كند؟

شكى نيست همۀ امور به دست خداوند متعال و از اوست، امّا محمد و آل محمّد عليهم السلام وسيله هستند و به واسطه آن ها عنايات ربوبى حاصل مى شود، بنابراين در جملۀ «ومقدّمكم» دو احتمال اساسى وجود دارد:

1. اين كه قبل از عرضه داشتن خواسته ها و نيازها آن حضرات را در نظر داشته باشيم و آن ها را ياد كنيم با ذكر صلوات، يا قَسَم دادن خدا به مقام شامخ آن ها، و خلاصه اين كه ارواح مطهّرۀ آن ها را همراه كنيم تا به بركت حضور و شفاعتشان به مقصد برسيم.

2. اين كه از خودشان بخواهيم، به دليل اين كه آن ها اسماء اللّه الحسنى هستند، و هر چه از خيرات و بركات مى رسد به واسطۀ آن هاست. پس اگر به كسى نظرى كنند اين نظر، نظر خداوند متعال است، اگر به كسى عنايتى نمايند خدا عنايت كرده است؛ در همۀ امور؛ حاجت هاى مادى، حاجت هاى معنوى، دنيوى و اخروى، در امور بزرگ و حوائج مهم، حتى در امور كوچك بايد به آن بزرگواران مراجعه كرد.

انسان انواع و اقسام احتياجات فراوان دارد و اراده او به هر چه تعلّق مى گيرد تا به آن برسد همه را به توسط آن بزرگواران بايد از خداوند متعال درخواست كرد.

ص: 395

هم چنين در همه احوال بايد به ائمه عليهم السلام متوسّل شد؛ چه در حال بيمارى و چه در حال سلامتى، چه در حال فقر و چه در حال غنا، چه در حال علم و چه در حال جهل، چه در دوران توانايى و چه در حال ضعف. در همه احوال انسان بايستى به ائمه اطهار عليهم السلام متوسّل باشد؛ چرا كه انسان در همه امور به مقام ولايت محتاج است و آن بزرگواران وسائط فيض الاهى هستند و به بركت آنان انواع و اقسام نعمت هاى ظاهرى و باطنى به بندگان مى رسد.

اين مقام ولايت كليه ائمه عليهم السلام است كه با ادلۀ يقينى ثابت شده و غلو نيست.

وقتى خداوند متعال بركات خود را به توسط فرشتگان مقرّب نازل مى كند. آيا ائمه عليهم السلام از فرشتگان مقرّب كمتر هستند؟

قرآن مجيد مى فرمايد:

«فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً»؛(1)

و آن ها كه امور را تدبير مى كنند.

به مقتضاى اين آيه مباركه تدبير امور به فرشتگان واگذار شده و خداوند متعال به اين قسم از فرشتگان سوگند ياد مى كند. حال اگر ما بگوييم: خدا تدبير امور عالم را به ائمه اطهار عليهم السلام واگذار كرده، غلو است؟ كسانى كه اين معانى را غلو مى دانند از كمى معرفت آن هاست.

گفتنى است ما به حول و قوه الاهى در مورد ولايت تكوينى ائمه عليهم السلام - كه باقى مانده از مباحث ولايت كليّه آن بزرگواران است - در آينده به تفصيل بحث خواهيم كرد. البته مطالبى را در شرح عبارت

«وَ إِيَابُ الْخَلْقِ إِلَيْكُمْ وَ حِسَابُهُمْ عَلَيْكُمْ» گفته ايم و مطالب مفيد ديگرى در اين جهت بيان خواهد شد.5.

ص: 396

اعتقادات ديگر

مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَ عَلاَنِيَتِكُمْ وَ شَاهِدِكُمْ وَ غَائِبِكُمْ وَ أَوَّلِكُمْ وَ آخِرِكُمْ؛

به نهان و آشكار شما، حاضر و غايب شما و اول و آخر شما ايمان دارم.

اين فراز نيز برخى از عقايد ما را در بر گرفته است كه در مقام زيارت بر امام عليه السلام عرضه مى كنيم و مى گوييم:

هم به ذوات مقدّس و امامت شما و هم به جهاتى كه در شما وجود دارد، ايمان دارم.

ائمه عليهم السلام هم «سرّ» دارند و هم «علانيه»، بعضى «شاهد» و بعضى «غايب»؛ حضرت مهدى ارواحنا فداه «أوّلكم» امير مؤمنان «آخركم» ولى عصر عجّل اللّه فرجه.

من به همه اين جهات ايمان دارم و به طور يقين معتقد هستم.

ملاحظه كنيد! اگر انسان به مقام كسى ايمان پيدا كرد كه او از نظرش داراى يك مقام علمى بلندى است، به صحّت فرمايشات او ايمان پيدا خواهد كرد؛ چه آن كه به او فرموده، يا به ديگرى فرموده، چه مطالبى را كه نوشته و يا گفته و حتى مطالبى را كه نگفته، چه مطالبى شنيده و يا خود نشنيده و ديگرى شنيده و يا مطالبى را كه هنوز به كسى نفرموده، به صحّت همه آن مطالب ايمان پيدا خواهد كرد.

همين گونه است در مقام عدالت، اگر شما به عدالت كسى معتقد شديد، آثار عدالت را مترتّب مى كنيد؛ يعنى هم پشت سر او نماز مى خوانيد و هم شهادت او را مى پذيريد، اگر او مدح يا مذمّت كسى را نقل كرد، مى پذيريد و مدح و مذمّت او را به جا قرار مى دهيد، و بالاخره تمام آن چه كه به شئون او مربوط است مى پذيريد تا جايى كه اگر با او معاشرت داشته باشيد يا نداشته باشيد، همه جزئيّات اقوال و افعال او را حتى در داخل منزلش كه اطلاع تفصيلى نداريد، مشروع دانسته و معتقد به صحّت هستيد، چرا كه به عدالت او اعتقاد داريد.

ص: 397

اين مثال را براى تقريب مطلب بيان كرديم. از اين رو مى گوييم: وقتى ما در حد خودمان به ائمه اطهار عليهم السلام معرفت پيدا كرديم كه آن ها نزد خداوند متعال مقامى دارند كه حتى فرشته مقرّب، پيامبر مرسل، صديق، شهيد، عالم، و... طمع ندارد؛ ديگر در هيچ شأنى از شئونشان شك نخواهيم داشت، بلكه تسليم آنان بوده و ايمان قطعى خواهيم داشت.

كسانى در زمان حضور ائمه بودند و ايمان نياوردند، كسانى بعد رحلت امامى منكر امام بعدى شدند و كسانى به امام غايب قائل نشدند، ما مى گوييم: به امامت شما معتقديم؛ چه شاهد و حاضر باشيد و چه غايب، چه شما را ديده باشيم يا نديده باشيم.

اين خصوصيات در ايمان ما هيچ مدخليّتى ندارد.

هم چنين ما معتقديم به حقّانيت ائمه و اقوال، افعال و علومشان چه به ما رسيده يا از ما مخفى باشد، چه بفهميم يا نفهميم. هرگز مستور بودن امر از ما دليل نمى شود انكار يا تكذيب كنيم، چنان كه در تاريخ از سوى خيلى افراد در برابر حضرت رسول و ائمه عليهم السلام واقع شده است.

ملاحظه كنيد! به طور قطع معارف، علوم و اسرارى در نزد كميل، رُشيد، جابر جعفى و بريد عجلى، زراره، محمّد بن مسلم، ابوبصير، بزنطى، يونس بن عبدالرحمان و نوّاب خاص امام زمان عجل اللّه فرجه الشريف وجود داشته و مراتب آن ها نيز متفاوت بوده، كه چيزى از آن قضايا به ديگران گفته نشده؛ زيرا ظرفيت و لياقت لازم است، ولى در عين حال ما به حقانيت آن علوم، اسرار و معارف، اعتقاد و ايمان داريم.

عبارت «مؤمن بسرّكم و علانيتكم» هم مى تواند به ذوات مقدس ائمّه عليهم السلام متعلّق باشد و هم مى تواند به احوالات، علوم، صفات و مقامات آن بزرگواران برگردد.

البته عدم شناخت و اعراض مردم هيچ ضررى به مقامات پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام نخواهد داشت. شما مى دانيد پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مدّت ها در مكّه

ص: 398

مورد آزار و اذيّت مردم بودند و آنان حاضر نبودند به آن حضرت ايمان بياورند و حضرتش چند سال هم در شعب ابى طالب تحت محاصره بودند. آيا اين گونه رفتار مردم ضررى به نبوّت پيامبر داشت؟

مردم در غدير خم با امير مؤمنان على سلام اللّه عليه بيعت كردند، اما بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از آن حضرت اعراض كردند؛ آيا اين اعراض به امامت و ولايت آن بزرگوار ضررى داشت؟

اين مسئله درباره امام حسن و امام حسين عليهما السلام و امامان ديگر نيز همين گونه است و بسيارى از مردم از امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف غافلند، آيا اين غفلت ها، اعراض ها و عدم شناخت ها ضررى به مقامات و امامت آن ها دارد؟

در امّت هاى پيشين نيز همين طور بود، بسيارى از پيامبران الاهى از طرف امّت خود مورد اهانت و اذيّت واقع شدند و بسيارى از آن ها به قتل رسيدند، آيا اين گونه رفتار با آنان به نبوّت و رسالتشان ضررى داشت؟

اين يك حقيقت است كه ما به ائمه و مقامات آن ها عليهم السلام ايمان داريم؛ گرچه تمام اهل عالم از آن ها اعراض كنند.

آرى، ما به نهان و آشكار، شاهد و غايب و اول و آخر ائمه عليهم السلام ايمان داريم و ايمان ما، ايمان به مقام ولايت است كه اين مقام، در اين ذوات مقدسه محصور است.

ما به ذوات ائمّه و مقاماتشان حتى مقاماتى كه نمى توانيم آن ها را درك كنيم و از چگونگى آن ها آگاهى نداريم، ايمان داريم.

در روايت جالبى آمده است كه ابوبصير مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

يا أبا محمّد! واللّه إنّ عندنا سرّاً من سرّ اللّه، و علماً من علم اللّه، واللّه ما يحتمله ملك مقرّب، ولا نبي مرسل، ولا مؤمن امتحن اللّه قلبه للإيمان؛(1)4.

ص: 399

اى ابامحمّد! به خدا سوگند! به راستى در نزد ما رازى از رازهاى خدا و دانشى از دانش خداوند است. به خدا سوگند، فرشته مقرّب، پيامبر مرسل و مؤمنى كه خداوند دلش را با ايمان آزموده، توان تحمّل آن ها را ندارد.

آرى، وقتى چنين مؤمنى اين مقام را تحمّل ندارد روشن است كه مطلب فوق درك، فهم و عقول ماست. آن بزرگواران اين چنين هستند و همه اين مقامات از خداوند متعال است. ما درباره ائمه غلو نداريم، مى گوييم: هر چه آن بزرگواران دارند از خداوند متعال است كه به بركت عبوديت و طاعتشان به آنان عنايت فرموده، ولى به ديگران نداده است.

ملاحظه كنيد! مگر قرآن مجيد داستان عرش بلقيس را حكايت نكرده است؟

مگر آصف بن برخيا نگفت:

«أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ»؛(1)

پيش از آن كه چشم بر هم زنى، آن را نزد تو خواهم آورد.

آيا ائمه اطهار عليهم السلام از آصف بن برخيا كمتر هستند؟

ما دليل داريم بر اين كه قدرت و علمى كه خداوند متعال به آن بنده از بندگانش داده نسبت به آن چه به ائمه اطهار عليهم السلام عنايت كرده چيزى نيست، عبدالرحمان بن كثير هاشمى در ذيل آيۀ ياد شده از امام صادق عليه السلام اين گونه نقل مى كند:

ففرّج أبو عبداللّه عليه السلام بين أصابعه فوضعها على صدره ثمّ قال:

واللّه عندنا علم الكتاب كلّه؛(2)

امام صادق عليه السلام انگشتان مباركش را باز كرد و بر سينه اش نهاد، آن گاه فرمود: به خدا سوگند، همه علم كتاب نزد ماست.7.

ص: 400

در روايت ديگرى آمده: ابن أذينه مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

الّذي عنده علم الكتاب هو أمير المؤمنين عليه السلام.

وسئل عن الّذي عنده علم من الكتاب أعلم أم الّذي عنده علم الكتاب؟

فقال: ما كان علم الّذي عنده علم من الكتاب عند الّذي عنده علم الكتاب إلا بقدر ما تأ خذ البعوضة بجناحها من ماء البحر.

وقال أمير المؤمنين صلوات اللّه عليه: ألا إنّ العلم الّذي هبط به آدم من السماء إلى الأرض وجميع ما فضلت به النبيون إلى خاتم النبيين، في عترة خاتم النبيين؛(1)

كسى كه داراى علم كتاب است امير مؤمنان على عليه السلام است.

از حضرتش پرسيدند: كسى كه داراى علم كتاب است داناتر است يا كسى كه مقدارى از علم كتاب را داراست؟

فرمود: نسبت علم و دانش كسى كه مقدارى از علم كتاب را دارد به كسى كه علم كتاب را دارد، نسبت مقدار آبى است كه پشه اى از آب دريا با بال خود برمى دارد.

امير مؤمنان على عليه السلام فرمود: هان! تمام دانشى را كه حضرت آدم از آسمان به زمين فرود آورد و همه امتيازات پيامبران تا خاتم پيامبران در اختيار عترت پيامبر خاتم است.

بنابراين، ما به ائمه اطهار عليهم السلام عرض مى كنيم:

ما به امامت و مقامات شما ايمان داريم؛ چه از نزديك با شما ديدار داشته باشيم و شما را مشاهده كنيم و چه ديدار نداشته باشيم. ديدن امام عليه السلام تأثيرى در اين عقيده ندارد؛ چه از خصوصيات و جزئيات مقام شما اطلاع داشته باشيم يا اطلاع نداشته باشيم، آن طورى كه هستيد و خودتان مى دانيد ايمان داريم.6.

ص: 401

و ممكن است جملۀ «وأوّلكم وآخركم» به دوازده امامى بودن اشاره باشد، و اين كه امامت و ولايتى را كه براى حضرت امير عليه السلام قائل هستيم براى ساير ائمه تا امام زمان عليهم السلام قائل باشيم، نه مثل آن هايى به بعضى ايمان داشتند و امامت بقيّه امامان را منكر شدند.

ابن مسكان مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

من أنكر واحداً من الأحياء فقد أنكر الأموات؛(1)

كسى كه يكى از امامان زنده را انكار كند، در واقع پيشوايانى را كه از دنيا رفته اند، انكار كرده است.

و همۀ ائمه اثنا عشر در امامت و ولايت و وجوب طاعت در يك مرتبه هستند.

در حديث ديگرى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به حضرت على عليه السلام اين گونه فرمود:

أنا سيّد الأوّلين والآخرين، وأنت - يا علي! - سيّد الخلائق بعدي، أوّلنا كآخرنا وآخرنا كأوّلنا؛(2)

من سرور و سالار اولين و آخرين هستم و تو اى على! سرور و سالار خلايق پس از من هستى، اولين ما مانند آخرين ما و آخرين ما مانند اولين ماست.

واگذارى امور به ائمّه

وَ مُفَوِّضٌ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ إِلَيْكُمْ وَ مُسَلِّمٌ فِيهِ مَعَكُمْ؛

و در اين باره كارها را به خودتان وامى گذارم و تسليم شما هستم.

راغب اصفهانى مى گويد:

ص: 402

قال: «وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللّهِ»(1)

أردّه إليه.(2)

و در مجمع البحرين آمده:

فوّضت أمري إليك أي: رددته إليك وجعلتك الحاكم فيه.(3)

آيا اين جمله به قبل مرتبط است يا مستقل است؟

آيا به هر دو فراز قبل مرتبط است يا فقط با فراز دوم ارتباط دارد؟

اگر فقط به فراز اول برگردانيم، معنا اين گونه خواهد شد:

من از شما درخواست مى كنم و شما را در مقام طلب حوائجم مقدّم مى دارم و شما را وسيله قرار مى دهم، اما در عين حال تسليم شما هستم، مى خواهيد از خدا بخواهيد و وساطت بكنيد و يا مى خواهيد وساطت نكنيد. من امر را به شما واگذار مى كنم.

اما با وجود فاصله بعيد است.

و اگر فقط به فراز دوم برگردانيم، معنا اين گونه مى شود:

به شما در همه حالات خودتان و به همۀ خصوصيات مقاماتتان ايمان دارم، چه بدانم و چه ندانم، و حقيقت امر را به خودتان واگذاشته و تسليم هستم.

و اگر به هر دو فراز برگردانيم شبهۀ استعمال لفظ «مفوّض» در اكثر از معنا پيدا مى شود، كه از نظر عقلى صحيح نيست.

و ممكن است اين جمله را مستقل قرار داد و مقصود اين باشد كه در عين حال استشفاع و توسّل به ائمه عليهم السلام در درگاه الاهى در همۀ امور مادى و معنوى، در برابر خواست آنان و در همه آن ها، تسليم و همۀ امور را به ارادۀ آنان واگذار نموده ايم.7.

ص: 403

بنابراين، در جمله هاى پيشين توسّل را عرضه مى داريم و در اين جمله تسليم را، و همۀ اين ها از مراتب ايمان و اعتقاد به آن حضرات است.

تسليم قلبى و پيروى قطعى

وَ قَلْبِي لَكُمْ مُسَلِّمٌ وَ رَأْيِي لَكُمْ تَبَعٌ وَ نُصْرَتِي لَكُمْ مُعَدَّةٌ؛

و دلم تسليم شما و رأى من نيز تابع (رأى) شماست و ياريم برايتان آماده است.

اگر «واو» عاطفه باشد، اين جمله به جمله هاى گذشته مرتبط مى شود و خلاصه اين كه به تمام آن چه گفتم اعتقاد قلبى جازم دارم و در همه امور تابع شما هستم.

ولى به نظر مى رسد «واو» استينافى باشد و مى خواهيم به امام عليه السلام اين گونه بگوييم:

قلب من در اختيار شما و به تمام معنا تسليم شماست، و اين همان است كه قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً»؛(1)

هيچ مرد و زن با ايمانى حق ندارد آن گاه كه خدا و پيامبرش امرى را لازم بدانند، (در برابر آن فرمان) اختيارى داشته باشد و هر كس از فرمان خدا و رسولش نافرمانى كند، به گمراهى آشكارى گرفتار شده است.

و پرواضح است كه تسليم بودن در برابر امام، تسليم بودن در برابر خدا و رسول است. خلاصه اين كه رضاى امام، رضاى خدا و رسول است، و حالت رضا در رأس همۀ حالات بندگى است، و لذا امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

رأس طاعة اللّه الصبر والرضا عن اللّه فيما أحبّ أو كره، ولا يرضى عبد عن

ص: 404

اللّه فيما أحبّ أو كره إلّاكان خيراً له فيما أحبّ أو كره؛(1)

آغاز طاعت خدا صبر و راضى بودن از خداوند است به آن چه بنده دوست داشته يا ناپسند شمارد و هيچ بنده اى از خدا درباره آن چه دوست دارد يا ناپسند مى شمارد، راضى نباشد جز آن خيرش در آن چه دوست داشته يا ناپسند شمرده، خواهد شد.

و نيز در روايت جالبى فرمود:

عجبت للمرء المسلّم لا يقضي اللّه عزّوجلّ له قضاءً إلّاكان خيراً له، إن قرض بالمقاريض كان خيراً له، وإنْ ملك مشارق الأرض ومغاربها كان خيراً له؛(2)

در شگفتم از مرد تسليم شده اى كه خداى متعال براى او سرنوشتى قرار ندهد مگر اين كه خير او باشد، اگر بدنش را با قيچى ها ببرند، خير اوست و اگر شرق و غرب زمين را مالك شود، خير اوست.

و اين چنين است قلب مسلّم.

و مى دانيم كه قلب بر همۀ اعضا و جوارح انسانى حكومت دارد؛ وقتى قلب تسليم خداى متعال، رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمّه اطهار عليهم السلام باشد، همه اعضا و جوارح من در اختيار و تسليم خواهند بود.

بنابراين، چشمى كه در اختيار امام عليه السلام باشد نه فقط گناه نمى كند؛ بلكه خدمتگزار و مطيع خواهد بود، هم چنين است زبان، پا و دست نه فقط گناه نمى كنند؛ بلكه خدمتگزار و در مسير آن ها خواهند بود، چون همه اين ها در خدمت قلب هستند و قلب تسليم و در اختيار امام عليه السلام است. تا اين جا، به قلب مربوط بود.8.

ص: 405

جمله بعدى «ورأيي لكم تبع» به فكر مربوط است؛ يعنى نه فقط قلب من و اعضاى تابعه آن، بلكه فكر من نيز در خدمت شماست.

به عبارت ديگر، رأى من بايد در اختيار و مسير شما باشد، نه بر خلاف رأى شما، بايد در خط شما باشد، نه بر خلاف خط شما.

جمله بعدى «ونصرتي لكم معدّة» كلمۀ «نصرة» مصدر است و مقرّر شده كه مصدر مضاف بر عموم دلالت دارد؛ يعنى تمام قدرت و نيروى بدنى و مادى من و هر آن چه كه در توانم دارم، آماده به خدمت شماست.

آرى، ما در برابر ائمّه عليهم السلام اين طور بايد باشيم، آماده به خدمت نه اين كه بى تفاوت تا چه رسد بر خلافشان باشيم.

نصرت ائمه عليهم السلام تقويت راه آن هاست كه راه خدا و رسول است، و اين بر هر فرد به قدر توان و امكانات واجب است، عالم و دانشمند از راه علم و تحقيق، سخنرانى، تدريس و تأليف كتاب، ثروتمند از راه كارهاى مالى، اگر كسى آبرو و موقعيت اجتماعى دارد براى پيش برد مكتب اهل بيت عليهم السلام خرج كند. خلاصه هر كسى به هر نحوى بايد در مقام نصرت آن بزرگواران باشد، مخصوصاً در جهت تقويت حكومت حضرت مهدى ارواحنا فداه در زمان حضور، ان شاء اللّه تعالى.

كوتاه سخن اين كه تسليم و استقامت در عقيده و عمل و تبعيّت مطلق در رأى و مهيّا بودن بالفعل و در رابطه با دولتشان در آينده، يعنى «تشيّع»، و با گفتن اين عبارات در واقع تشيّع و ثابت بودن بر ولايت را حتّى در شرايط دشوار، عرضه مى داريم.

احياگران دين الاهى

حَتَّى يُحْيِيَ اللَّهُ تَعَالَى دِينَهُ بِكُمْ وَ يَرُدَّكُمْ فِي أَيَّامِهِ وَ يُظْهِرَكُمْ لِعَدْلِهِ وَ يُمَكِّنَكُمْ فِي أَرْضِهِ؛

تا آن كه خداى تعالى دينش را به وسيله شما زنده كند و دوباره شما را در

ص: 406

روزها (ى حكومت) خود باز گرداند و براى عدل خود آشكارتان سازد و در روى زمينش استوارتان سازد.

اين فراز به وضعيت دين و ائمه و شيعيانشان در زمان ظهور امام عصر و برپا شدن حكومت حقّه اهل بيت عليهم السلام اشاره دارد.

خلاصه اين كه هم چنان صبر و استقامت و تسليم ما ادامه خواهد داشت و هرگز در اثر گرفتارى ها سستى و تزلزل نخواهيم داشت، بلكه معتقد هستيم كه روزى فرا مى رسد كه دين خدا به توسّط شما زنده و جهان گير خواهد شد و شما حاكمان زمين خواهيد گشت.

اكنون جمله هاى اين فراز را شرح مى دهيم:

اين جمله را چنين معنا مى كنيم:

من در ايمان خودم نسبت به شما باقى و ثابت قدم هستم و همۀ قدرت ها و نيروهاى خودم را براى نصرت و يارى شما آماده كرده ام تا آن گاه كه خدا دين خود را به وسيله شما احيا كند.

به سخن ديگر، تا آن گاه كه زمان دولت شما فرا رسد من به شما ايمان دارم و صبر مى كنم و مهيّا هستم تا آن دولتى كه خداوند متعال به توسّط شما و دولت و قدرت شما دين خودش را احيا مى كند، برقرار شود.

ائمه احياگران دين خدا

در طول تاريخ هماره دو خط كنار هم وجود داشته است:

1. خط حق.

2. خط باطل.

اين دو خط هميشه در برابر هم بوده اند و هستند، و همواره در هر زمانى كسانى بوده اند كه در صدد از بين بردن دين خدا بوده اند؛ كسانى كه رسيدن به اغراض

ص: 407

و اهداف دنيوى و مادى خود را فقط با از بين بردن دين مى دانند، چون دين خدا با اغراض آن ها تعارض دارد و با وجود دين الاهى اهل دنيا نمى توانند به اغراض و اهدافشان برسند و خواسته هاى آن ها تحقق پيدا نمى كند، پس بايد با دين مبارزه كنند.

اما اين دين اسلام دين خداست كه فرموده:

«إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ»؛(1). سوره حجر (15): آيه 9.(2)

تنها دين مورد پذيرش در نزد خدا، اسلام است.

و مشرّع آن خود خداست، كه فرموده:

«شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً...»؛(3)

آيينى را براى شما تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود....

و خداى تعالى خود تعهّد كرده كه آن محفوظ بماند، و فرموده:

«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛(3)

ما قرآن را نازل كرديم؛ و ما به طور قطع نگهدار آن هستيم!

بنابراين، اصل دين اسلام محفوظ بوده، امّا درست مورد عمل قرار نگرفته و هنوز عالمگير نشده است و اين وعدۀ الاهى كه فرموده:

«لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ...»؛(4)

تا آن را بر همه آيين ها غالب گرداند....

در زمان حضرت ولىّ عصر ارواحنا فداه تحقّق پيدا مى كند، و اين است مقصود از «يحيي اللّه دينه بكم»؛3.

ص: 408

وگرنه ائمه اطهار عليهم السلام در هر زمان در مقابل اهل باطل ايستاده اند، و خدا آن ها را بعد از حضرت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله براى اين جهت نصب كرده است، آن ها دين را حفظ كردند و در نشر آن زحمت ها كشيدند. حفظ دين فقط به اين نيست كه نگذارند از بين برود، بلكه بايد نگذارند بازيچه قدرت هاى باطل گردد، و يا چيزى بر آن اضافه يا از آن كاسته شود.

البته وظيفه اهل ايمان هم در خدمت ائمه عليهم السلام بودن و كوشش هاى لازم را به قدر توان خود در اطاعت دستوراتشان و در جهت پيش برد اهدافشان مبذول داشتن است، كه تاريخ بخشى از آن ها را ثبت كرده است.

شأن ائمه در اسلام

همان گونه كه اشاره شد ائمه اطهار عليهم السلام به جهت حفظ دين و نشر آن منصوب شده اند. خداى تعالى ائمه اطهار را ميزان تمييز حق از باطل و صراط مستقيم الى اللّه قرار داده كه فرمودند:

واللّه، نحن الصراط المستقيم؛(1)

به خدا سوگند، فقط ما راه مستقيم هستيم.

از طرفى، ائمه عليهم السلام اعلام الهدى و نشانه هاى هدايت هستند كه در مسير، علامت هايى نصب مى كنند، تا راه را نشان دهند و مسير همان است كه علامت گذاشته اند و ديگر راه ها بيراهه هستند. در حديثى زيبا امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

رأيت ليلة أسرى بي إلى السماء... فقال لي جبرئيل:... يا محمّد! فهؤلاء الأئمة من بعدك، أعلام الهدى ومصابيح الدجى....(2)

ص: 409

از اين رو ائمه عليهم السلام «السبيل إلى اللّه» هستند.

البته چند برابر اين اوصاف و ويژگى ها در روايات شيعه و سنّى در توصيف ائمه اطهار عليهم السلام آمده است.

پس وقتى ائمه ما، امامان هدايت شدند ناگزير بايد از دين خدا دفاع كنند، و بدين ترتيب معلوم مى شود كسانى كه در مقابل اينان قرار دارند ائمه ضلال خواهند بود؛ چرا كه هدايت در دو خط، مقابل هم قرار نمى گيرد.

ائمه و مبارزه با باطل

ائمه اطهار عليهم السلام كه حافظان دين هستند با باطل در جبهه هاى مختلف مبارزه كردند، و باطل در يك تقسيم، دو قسم است:

1. اديان و آيين هاى خارج از اسلام.

2. مذاهب و افكار انحرافى مدّعى اسلام كه در طول تاريخ به نام دين ظاهر شده و بدعت هاى بزرگى در شريعت پديد آوردند و به اسلام و مسلمانان خيانت كردند.

اصل تأسيس مذهب - در مقابل مذهب حق اهل بيت عليهم السلام - مبارزه با دين است.

تحريف معنوى حقايق دين؛ چه در اصول و چه در فروع و تفسير دين طبق هواهاى نفسانى يكى ديگر از راه هاى مبارزه و از بين بردن دين مبين است.

زياد كردن در دين و يا كم كردن امور ثابت در دين نيز يكى از راه هاى مبارزه با دين است.

اهل باطل در طول تاريخ از اين راه ها و راه هاى ديگر با اسلام مبارزه كرده اند كه هر يك از ائمه ما در زمان خودشان حقيقتاً حافظ دين بوده اند و به تمام معانى حفظ دين، در مقابل دشمنان دين كه به تمام معانى قصد از بين بردن آن را داشتند ايستادند و دين خدا را حفظ كردند.

ص: 410

ما در مباحث مختلف بارها گفته ايم كه دين اسلام مركّب و متشكّل از سه قسم است:

1. اصول دين كه مبانى اعتقادى است.

2. فروع دين و احكام كه جنبۀ عملى دارد.

3. موارد اخلاقى كه اخلاق واقعاً جزء دين است.

ائمۀ ما عليهم السلام در هر سه بُعد حافظ اين دين بوده اند و دين را قولاً و فعلاً حفظ كردند.

آرى، به لحاظ تعدّد راه هاى مبارزه با دين، ائمه عليهم السلام نيز چون براى حفظ اين دين نصب شدند، از راه هاى متعدّدى دين خدا را حفظ كردند؛ گاهى از راه شمشير كشيدن، گاهى از راه كشته شدن، گاهى از راه سكوت كردن و گاهى از راه تدريس و تربيت شاگردان دين خدا را حفظ مى كردند و گاهى لازم مى شد به جاى خودشان براى حفظ دين شاگردانشان را مى فرستادند.

پس ائمه عليهم السلام براى حفظ دين خدا نصب شده اند و دين خدا نيز بيش از يكى نيست. خط ائمه عليهم السلام خط دين خداست. بنابراين، هر چه غير از راه اهل بيت باشد، راه غير خدا و خلاف دين الاهى است. نمى شود گفت: هم اين حق است و هم آن ديگرى، همه بر حق هستند و اهل نجات.

براى آگاهى از اين امر به سيره و زندگى ائمه عليهم السلام مراجعه كنيد، اگر در سيره و زندگى آن بزرگواران دقت كنيد خواهيد ديد كه تمام رفتار آنان در جامعه براى حفظ دين و دعوت به دين بوده است. ائمه اطهار عليهم السلام كارهاى سختى به عهده داشتند و با چند جبهه بايستى مبارزه مى كردند:

1. جبهه زنادقه و ملحدين كه در آن زمان ها زياد و قوى بودند.

2. جبهۀ اهل كتاب؛ پيروان اديان ديگر.

3. فرقه هاى باطلى كه در درون دين اسلام پيدا شدند و انحرافاتى كه اين فرقه ها

ص: 411

ايجاد كردند و يا اشخاصى كه در اين دين؛ چه در اصول و چه در فروع بدعت گذارى كردند.

ائمّه معصوم عليهم السلام در همۀ جبهه ها براى حفظ دين مبارزه مى كردند.

روايات فراوانى در اصول الكافى و التوحيد شيخ صدوق رحمه اللّه آمده كه ائمه عليهم السلام با زنادقه، مشركان و پيروان اديان ديگر مناظره هايى داشتند. مطالبى را ابتداءً به شاگردانشان فرمودند و يا در پاسخ سؤالات مختلف بيان داشتند.

در آن زمان ها عدّه اى در جامعه مسلمانان به مفسّر قرآن معروف شدند كه در واقع مفسّر نبودند، ائمّه عليهم السلام بايستى اين ها را به جامعه معرفى مى كردند و اقوال آن ها را رد مى كردند تا مردم فريب آن ها را نخورند.

از طرف ديگر، گروهى ديگر به فقه و فقاهت شهرت يافتند، ائمه عليهم السلام بايستى واقع امر اين ها را بيان مى كردند تا مردم به توسط اين ها گمراه نشوند. در كتاب الاحتجاج شيخ طبرسى رحمه اللّه احتجاج هاى بسيارى از ائمه اطهار عليهم السلام آمده كه در زمان خودشان با اشخاص مختلف احتجاج كرده اند.

مبارزه در جبهۀ توحيد

از مسائل مهم دوران حضور ائمه عليهم السلام مسألۀ توحيد است. ائمه ما حافظ توحيد بودند و توحيد حقيقى با زحمات آن بزرگواران به دست ما رسيده است. در اين زمينه ائمه ما افكار و آراء باطله را رد كردند. صفات بارى را - كه صفات بارى عين ذات است - براى خواص از اصحابشان بيان كردند. بطلان جسم بودن خداوند متعال، تشبيه خالق به مخلوق و رؤيت بارى تعالى، چه در دنيا و چه در آخرت، چه براى پيامبر اكرم و چه براى ديگر مردم روشن كردند، و در مسئله توحيد زحمت بسيارى كشيدند كه مكتب واقعى توحيد همان مكتب اهل بيت است؛ مكتبى كه شرك در آن به تمام معانى رد شده، و مسئلۀ جبر و اختيار و قضا و قدر و حقايق آن ها براى امّت بيان شده است.

ص: 412

براى نمونه اين روايت را كه درباره زائد بودن صفات بر ذات خداوند متعال است ملاحظه كنيد! حسين بن خالد مى گويد: به حضرت امام رضا عليه السلام عرض كردم:

يابن رسول اللّه! إنّ قوماً يقولون: إنّه عزّوجلّ لم يزل عالماً بعلم، وقادراً بقدرة، وحيّاً بحياة، وقديماً بقدم، وسميعاً بسمع، وبصيراً ببصر.

امام رضا عليه السلام فرمود:

من قال ذلك ودان به فقد اتّخذ مع اللّه الهة أخرى وليس من ولايتنا على شيء.

اصلاً قول به اين كه صفات عين ذات نيستند، شرك است. كسانى كه به اين قول قائل هستند، مشركند.

مخالفان ما زيارت ائمه اطهار عليهم السلام، شفاعت و توسّل را شرك مى گويند، در حالى كه حضرت مى فرمايد: اصلاً او از ما؛ يعنى از خدا، رسول خدا و دين اسلام جدا است.

آن گاه امام رضا عليه السلام فرمود:

لم يزل اللّه عزّوجلّ عليماً قادراً حيّاً قديماً سميعاً بصيراً لذاته، تعالى عمّا يقول المشركون و المشبّهون علوّاً كبيراً.(1)

در روايت ديگر محمّد بن مسلم مى گويد: به امام باقر عليه السلام عرض كردم:

جعلت فداك، يزعم قوم من أهل العراق أنّه يسمع بغير الّذي يبصر ويبصر بغير الّذي يسمع.

قال: فقال: كذبوا وألحدوا وشبّهوا، تعالى اللّه عن ذلك، إنّه سميع بصير يسمع بما يبصر ويبصر بما يسمع....(2)4.

ص: 413

عبدالملك بن اعين مى گويد: نامه اى به امام صادق عليه السلام نوشتم و درخواست كردم كه توحيد را براى من بنويسند. ايشان چنين نوشتند:

سألتَ رحمك اللّه عن التوحيد وما ذهب إليه من قبَلك، فتعالى اللّه الّذي ليس كمثله شيء وهو السميع البصير، تعالى اللّه عمّا يصفه الواصفون المشبّهون اللّه تبارك وتعالى بخلقه، المفترون على اللّه.

إعلم - رحمك اللّه - أنّ المذهب الصحيح في التوحيد ما نزل به القرآن من صفات اللّه عزّوجلّ، فانف عن اللّه البطلان والتشبيه....(1)

حضرت مى فرمايند: تابع قرآن باش، ببين قرآن چه مى گويد.

آرى، ائمه عليهم السلام حافظ توحيد، قرآن و دين هستند.

يعقوب بن اسحاق مى گويد: در نامه اى از حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام پرسيدم:

هل رأى رسول اللّه ربّه؟

حضرت در جواب نوشتند:

إنّ اللّه تبارك وتعالى أرى رسوله بقلبه من نور عظمته ما أحبّ.(2)

به راستى در مقابل اين معارف چه اباطيلى در اين زمينه در كتاب ها مى نويسند، تا جايى كه اسامى افراد عادى را عالم، حافظ و عارف مى گذارند و ادّعا مى كنند كه او در خواب و در بيدارى با خداوند متعال معانقه كرده است (!!) به اين روايت كه در تهذيب التهذيب آمده است، توجّه كنيد:

عن عبداللّه بن أحمد: سمعت سريج بن يونس يقول: رأيت ربّ العزّة في المنام فقال لي: يا سريج! سل حاجتك.1.

ص: 414

فقلت: «رحمت سر بسر». يعني رأسا برأس!

و قال البخاري: مات في ربيع الآخر سنة خمس وثلاثين ومائتين؛(1)

عبداللّه بن احمد مى گويد: از سريج بن يونس شنيدم كه مى گفت: پروردگار عزّت را در خواب ديدم، به من گفت: اى سريج! حاجت خود را بپرس!

گفتم: «رحمت سر به سر» يعنى سراسر رحمت است!

بخارى مى گويد: او در ربيع الآخر سال 235 از دنيا رخت بربست.

از آن طرف به رواياتى كه در مكتب اهل بيت عليهم السلام آمده، توجّه كنيد!

سهل بن زياد مى گويد: در نامه اى به حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام نوشتم:

قد اختلف يا سيّدي أصحابنا في التوحيد، منهم من يقول: هو جسم، ومنهم من يقول: هو صورة؛ فإن رأيت يا سيّدي أن تعلّمني من ذلك ما أقف عليه ولا أجوزه فعلت متطوّلاً على عبدك.

حضرت در پاسخ نوشتند:

سألت عن التوحيد، هذا عنكم معزول، اللّه واحد أحد لم يلد ولم يولد ولم يكن له كفواً أحد، خالق وليس بمخلوق، يخلق تبارك وتعالى ما يشاء من الأجسام وغير ذلك وليس بجسم، ويصوّر ما يشاء وليس بصورة، جلّ ثناؤه وتقدّست أسماؤه أن يكون له شبه، هو لا غيره ليس كمثله شيء وهو السميع البصير.(2)0.

ص: 415

جبر و اختيار و داستانى شنيدنى

ائمه عليهم السلام مسئله جبر و اختيار و قضا و قدر را به طور كامل بيان كردند. آنان حقايق را بايد بيان كنند و دين را حفظ نمايند. از اين رو هم جبر و هم تفويض را رد كردند. مفضّل مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

لا جبر ولا تفويض ولكن أمر بين أمرين.(1)

حيف است اين مطلب بيان نشود. در تاريخ آمده است:

در زمان حجّاج مسئلۀ قضا و قدر خيلى اوج گرفت. حجّاج به چهار نفر از بزرگان آن زمان به نام هاى حسن بصرى، عمرو بن عبيد، واصل بن عطاء و عامر شعبى كه از نظر اهل سنّت افراد بسيار بزرگى هستند و هر كدام در منطقه اى جداگانه زندگى مى كردند، نامه نوشت و نظرشان را دربارۀ قضا و قدر خواست. حسن بصرى در پاسخ حجّاج نوشت:

إنّ أحسن ما سمعت من أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليهما السّلام أنّه قال:

يابن آدم! أتظنّ أنّ الّذي نهاك دهاك، وإنّما دهاك أسفلك وأعلاك واللّه برىءٌ من ذلك.

بهترين سخنى كه از امير مؤمنان على بن ابى طالب عليهما السلام شنيدم اين است كه فرمود: اى فرزند آدم! گمان مى كنى كه خداى متعال كه تو را از بعضى از اشيا نهى كرده براى تو مشكل و درد سرى ايجاد كرده و تو را به گرفتارى انداخته. آن كه براى تو گرفتارى ايجاد مى كند خودت هستى، خداوند متعال به تو امر و نهى كرده و راه را به تو نشان داده است، خودت به اختيار خودت براى خودت مشكل ايجاد مى كنى.

حسن بصرى مطلب را از امير مؤمنان على عليه السلام نقل كرده و براى حجّاج كه

ص: 416

بزرگ ترين دشمن آن حضرت است، فرستاد.

عمرو بن عبيد نوشت:

أحسن ما سمعت في القضاء والقدر قول علي بن أبي طالب عليهما السلام: لو كان الوزر في الأصل محكوماً كان الموزور في القصاص مظلوماً.

بهترين سخنى كه درباره قضا و قدر از على بن ابى طالب عليهما السلام شنيدم اين است:

اگر بنا باشد آن چه را شما مرتكب مى شويد، امر حتمى و قضايى از ناحيۀ خداوند متعال مسجّل باشد، پس قصاصى كه خداوند متعال مى كند بايد ظلم باشد.

واصل بن عطا نوشت:

أحسن ما سمعت في القضاء والقدر قول أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليهما السّلام أنّه قال: أيّدلّك على الطريق ويأخذ عليك المضيق؟

بهترين سخنى كه در مورد قضا و قدر از امير مؤمنان على بن ابى طالب عليهما السلام شنيدم اين كه فرمود: آيا خدا تو را به راه، راهنمايى مى كند آن گاه در تنگنا قرار مى دهد؟

عامر شعبى نيز نوشت:

أحسن ما سمعت في القضاء والقدر قول أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليهما السلام أنّه قال: كلّ ما استغفرت اللّه تعالى منه فهو منك، وكلّ ما حمدت اللّه تعالى فهو منه؛

بهترين سخنى كه درباره قضا و قدر از امير مؤمنان على بن ابى طالب عليهما السلام شنيدم اين كه فرمود: آن چه از خدا آمرزش خواسته اى از آنِ توست و آن چه خدا را حمد و سپاس گفته اى، از آنِ اوست.

عجيب اين كه وقتى نامه ها به حجّاج رسيد گفت:

ص: 417

لقد أخذوها من عين صافية؛(1)

به راستى آنان اين مطالب را از سرچشمه پاك و تميز زلالى گرفته اند.

آرى، امير مؤمنان على عليه السلام و ائمه عليهم السلام اين گونه عقايد و مبانى دين را حفظ كردند.

جبهه صوفيه و غاليان

ائمۀ معصومين عليهم السلام در طول زندگى خود با افكار انحرافى به شدّت برخورد كردند. آن بزرگواران با چند گروه به شدّت مبارزه كردند. آنان به شدّت در برابر تصوّف ايستادند تا خط شرع مقدّس از اين فكر جدا شود و صوفيان، تصوّف را جزء دين قرار ندهند.

مبارزه آن بزرگواران با غلو نيز شديد بود، در آن دوران كسانى به الوهيت پيامبر اسلام صلى اللّه عليه وآله و اميرالمؤمنين عليه السلام قائل شدند. عدّه ديگر به نبوّت و يا الوهيت ائمه عليهم السلام قائل شدند. ائمه عليهم السلام با اين ها مبارزه نمودند و دين را حفظ كردند تا مبادا اين قضيه جزء دين قرار بگيرد.

جبهه قياس

جبهه ديگر مبارزه ائمه ما با قياس در دين و اهل قياس بود كه با اين فكر نيز به شدّت مبارزه كردند.

اين امر چنان رشد كرده بود كه برخى از اساتيد بزرگ مى گويند: در حدود 500 حديث در تحريم قياس در شريعت داريم. در اين باره روايات صريحى از امير مؤمنان على و ائمه عليهم السلام نقل شده است. ابان بن تغلب مى گويد: امام صادق عليه السلام در ضمن حديثى به من فرمود:

ص: 418

يا أبان! إنّك أخذتني بالقياس، والسنة إذا قيست محق الدين؛(1)

اى ابان! تو مرا با قياس مأخوذ داشتى، در حالى كه اگر قياس در دين به كار رود، دين از بين مى رود.

اين مبارزه در رد كسانى بود كه دينى را بر اساس قياس تأسيس كردند.

جبهه احكام

ائمه عليهم السلام براى حفظ دين؛ چه در اصول و چه در فروع زحمت هاى فراوانى كشيدند و دين مقدّس را احيا كرده و ابقا نمودند.

از همان صدر اسلام وقتى عدّه اى خليفه اى را به جاى پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله نشاندند، بدعت ها در دين شروع شد. براى مثال روزى خليفه دستور داد زن ديوانه اى را كه زنا كرده بود حد جارى شود.

امير مؤمنان على عليه السلام او را از اين كار منع كردند و فرمودند:

ألم تعلم أنّ القلم رفع عن المجنون حتى يعقل، وعن المبتلى حتى يفيق، وعن النائم حتى يستيقظ، وعن الصبي حتى يحتلم؛(2)

آيا نمى دانى قلم از ديوانه برداشته شده تا عقل خود را باز يابد و از بيمار برداشته شده تا بهبود يابد و از خفته برداشته شده تا بيدار گردد و از بچه برداشته شده تا محتلم شود.

حضرت با اين كار نه فقط آن زن را نجات دادند؛ بلكه دين خدا را نيز نجات دادند، زيرا اگر اين كار انجام مى شد بعد از آن رجم مجنون جزء دين و احكام شرع قرار مى گرفت.

ص: 419

و چقدر مواردى از اين قبيل در منابع آمده كه عمر گفت:

لولا علي لهلك عمر؛(1)

اگر على نبود عمر نابود مى شد.

ما اعتبار سند اين موارد را از كتاب هاى اهل سنّت ثابت كرده ايم. در نقلى آمده عثمان گفت:

لولا علي لهلك عثمان؛(2)

اگر على نبود عثمان نابود مى شد.

بنابراين، بحث از هلاكت اين و آن نيست؛ بلكه بحث حفظ دين است. وقتى پادشاه روم نماينده اى به مدينه مى فرستد و سؤالاتى را از خليفۀ رسول اللّه مى پرسد، و خليفه نمى تواند جواب بدهد آيا اين مضرّ به دين نيست؟

در اين جا نبايد اميرالمؤمنين عليه السلام دخالت كنند و اين سؤالات را پاسخ بدهند؟

اين حفظ دين و شريعت است و پاسخ ها نشان گر آن است كه دين اسلام، دين كاملى است، اما كسى كه در مسند خلافت نشسته جاهل است.

برخى مطلب را به گونه اى ديگر جلوه مى دهند و مى گويند: اميرالمؤمنين به خلفا كمك مى كرد!

در حالى كه آن حضرت چون مى ديدند جهل آن ها دارد آبروى اسلام را مى برد، به پرسش ها پاسخ مى دادند.4.

ص: 420

اين گونه افراد از ديد ديگر نگاه مى كنند تا مطلب به نفع خودشان تمام شود.

ائمه عليهم السلام دين را حفظ مى كنند و در اين راستا قول كسى را تأييد يا رأى كسى را ابطال مى كنند، همه به خاطر خدا و دين اوست، وگرنه آن بزرگواران با كسى حساب شخصى ندارند.

وقتى خليفه به خاطر رفاقت كسى را از حد - حدّ زنا - نجات مى دهد، حضرت به شدّت در برابر او مى ايستند و اعتراض مى كنند، تا احكام خدا به خاطر رفاقت ها از بين نرود.

وقتى در زمان عثمان اموال بيت المال حيف و ميل مى شود، امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

واللّه، لو وجدته قد تزوّج به النساء وملك به الإماء لرددته، فإنّ في العدل سعة...؛(1)

به خدا سوگند، اين اموال بايد به بيت المال برگردد گرچه كسانى با اين اموال، ازدواج كرده باشند و به عنوان مهر به زنانشان داده باشند و به وسيله آن اموال كنيزكان خريدارى گردد، چون در عدالت و دادگرى گشايش و وسعتى است....

اين مقاومت به اين خاطر است كه دين بازيچه نشود.

اگر امام عليه السلام از نماز تراويح منع مى كنند بدين جهت است كه نماز تراويح بدعت است. در روايتى مسعدة بن صدقه مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

امير مؤمنان على عليه السلام در خطبه اى فرمود:

... واللّه لقد أمرت الناس أن لا يجمعوا في شهر رمضان إلاّ في فريضة، فنادى بعض أهل عسكري ممن يقاتل وسيفه معي: «أنعى الإسلام وأهله غيّرت سنّة عمر» ونهى أن يصلّى في شهر رمضان في جماعة، حتّى خفت6.

ص: 421

أن يثور في ناحية عسكري على ما لقيت ولقيت هذه الأمة من أئمّة الضلالة والدعاة إلى النار....(1)

امام هادى و دعاى باران مسيحيان

آرى، شأن ائمه عليهم السلام در طول تاريخ همين گونه بوده است. داستانى در شهر سامرّا در زمان امام هادى عليه السلام در نماز استسقا اتفاق افتاد. اين داستان در كتاب هاى اهل سنّت نيز آمده است. در اين زمينه مى خوانيم:

مسلمانان سه روز براى استسقا به بيرون شهر رفتند، ولى باران نباريد، اما روز چهارم بزرگ نصارا با رهبانان و مسيحيان براى استسقا به بيرون شهر رفتند و باران باريد. روز بعد نيز همين طور شد و در اثر اين امر، مسلمانان به شك افتادند. امام هادى عليه السلام در زندان بود، خليفه پيغام فرستاد كه امّت جدّت را درياب!

روز بعد جاثليق به همراه رهبانان براى دعا بيرون رفتند، امام هادى عليه السلام نيز در جمع ياران خود به بيرون رفتند، وقتى جاثليق دست به دعا برداشت، امام هادى عليه السلام به يكى از همراهانش دستور داد آمد و مشت او را باز كرد و استخوانى را كه در دستش بود، گرفت و دوباره هوا آفتابى شد، آن گاه حضرت به او فرمود: اكنون دعا كن!

او دعا كرد و دعاى او مستجاب نشد و شك و شبهه از بين رفت و آن جا گفتند:

امام عليه السلام اسلام و مسلمانان را از انحراف نجات داد. او دعا كرد، امّا هوا آفتابى شد، خليفه پرسيد: اى ابامحمّد! اين استخوان چيست؟ فرمود:

هذا رجل مرّ بقبر نبي من أنبياء اللّه، فوقع في يده هذا العظم، وما كشف عن عظم نبي إلاّ هطلت السماء بالمطر؛(2)

ص: 422

اين مرد از كنار قبر يكى از پيامبران الاهى عبور كرد و اين استخوان را به دست آورد و استخوان هيچ پيامبرى ظاهر نشود مگر اين كه باران فرو مى ريزد.

در قصۀ فيلسوفى به نام كندى آمده كه او مطالبى عليه قرآن نوشته بود. امام حسن عسكرى عليه السلام از اين ماجرا خبردار شدند و با يك كلمه اشكال او را دفع كردند.(1) به راستى اگر اين قضيه باقى مى ماند چه تأثيرى نسبت به قرآن مى گذاشت؟

روشن است عدّه اى را منحرف مى كرد.

وقتى حضرت به او پيغام دادند، متنبه شد و از حرفش برگشت و فهميد كه اشتباه كرده است.

دوران غيبت و داستان انار

اين گونه امور در هر زمانى از ائمه ما عليهم السلام پيش آمده است. از جمله در دوران غيبت، داستان انارى است كه در بحرين اتفاق افتاد. اين داستان واقعيّت دارد كه شيخ يوسف بحرانى از بزرگان فقهاى ما، آن را در كتاب خود نوشته، و قبر كسى كه خدمت امام زمان عليه السلام رسيده هم اكنون يكى از مزارهاى بحرين است.

او به امام زمان متوسل گشت و مشكل حل شد، وگرنه عدّه كثيرى از مردم در عقيده متزلزل مى شدند.(2) آرى، ائمه ما عليهم السلام در طول تاريخ در هر موقعيتى به اين دين خدمت كردند و به داد مسلمانان رسيدند.

دوران امام مهدى و احياى دين

آن چه گفتيم اجمالى بود از نقش ائمه اطهار عليهم السلام در حفظ و احياى دين در

ص: 423

جبهه هاى مختلف، ولكن وقت احياى دين به طور كامل و زمانى كه وعدۀ الاهى تحقق پيدا مى كند، دوران حضرت ولى عصر امام دوازدهم عليه الصلاة والسلام است كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در حديث قطعى فرموده اند:

يملأ اللّه به الأرض قسطاً وعدلاً؛(1)

خداوند به توسط حضرت مهدى زمين را از عدالت پر خواهد كرد.

پس فراز مذكور - چنان كه قبلاً گفتيم - به زمان حكومت آن حضرت ارتباط دارد، در آن زمان است كه دين خدا يعنى اسلام، حيات مى يابد كه حيات و احياى هر چيزى به حسب خود اوست.

براى مثال، اگر درختى در حال خشك شدن باشد، براى زنده كردن آن به مقتضاى حال آن درخت اقدام مى شود. اگر ساختمانى در حال انهدام باشد و اگر زمينى موات باشد، احياى درخت، ساختمان و زمين هر يك متناسب با حال و وضع آن است، و اگر انسانى بر اثر بيمارى مشرف بر مرگ باشد احياى او علاج و نجات دادن از بيمارى است، و هم چنين است حيوان و يا هر شىء ديگرى.

اكنون مى گوييم: حيات و زندگى دو جور است:

1. حيات مادى،

2. حيات معنوى.

برخى از اشيا، فقط حيات معنوى دارند، مى گوييم: حيات دين، علم و قرآن.

برخى اشياى ديگر، هم حيات مادى دارند و هم حيات معنوى. مثلاً: انسان هم حيات مادى دارد و هم حيات معنوى، و اين امتياز انسان بر ديگر اشياست.0.

ص: 424

خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً»؛(1)

و هر كس، انسانى را زنده نمايد گويى همه مردم را زنده كرده است.

در ذيل اين آيۀ مباركه رواياتى آمده كه اگر كسى، انسانى را از ضلالت و گمراهى نجات بدهد او را احيا و زنده كرده است. در روايتى از امام حسن عسكرى عليه السلام آمده كه فرمود:

حضرت سيدالشهداء عليه السلام به مردى فرمود:

أيّهما أحب إليك؟ رجل يروم قتل مسكين قد ضعف أتنقذه من يده، أو ناصب يريد إضلال مسكين من ضعفاء شيعتنا، تفتح عليه ما يمتنع به ويفحمه ويكسره بحجج اللّه تعالى؟

قال: بل إنقاذ هذا المسكين المؤمن من يد هذا الناصب، إنّ اللّه تعالى يقول:

«مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً»

من أحياها فكأنّما أحيى الناس جميعاً. أي ومن أحياها وأرشدها من كفر إلى إيمان فكأنّما أحيى الناس جميعاً من قبل أن يقتلهم بسيوف الحديد.(2)

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام در ذيل اين آيه فرمود:

من أخرجها من ضلال إلى هدى فكأنّما أحياها، ومن أخرجها من هدى إلى ضلال فقد قتلها.(3)

از اين آيه روشن مى شود كه حيات واقعى انسانى، حيات معنوى است، وگرنه اگر انسان زنده حيات معنوى نداشته باشد، حيات او حيات حيوانى خواهد بود، نه حيات انسانى.8.

ص: 425

با عنايت به آن چه گذشت مى گوييم: حكم امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف در آخر دنياى اسلام، همان حكم رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در اول دنياى اسلام است. در قرآن مجيد درباره دعوت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله چنين مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ»؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنيد آن گاه كه شما را به سوى چيزى مى خواند كه شما را حيات مى بخشد.

خدا و رسول ما را به چيزى دعوت مى كنند كه ما را احيا كند. ما بايد اين دعوت را اجابت كنيم و اگر كسى دعوت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را استجابت نكند، او مرده است، نه زنده.

به سخن ديگر، حيات كسى كه از دعوت خدا و رسول اعراض كند حيات حيوانى است، نه حيات انسانى؛ چرا كه حيات بدون معنويت حيات حيوانى است.

امام زمان عليه السلام نيز در زمان ظهور عين همين دعوت را به همۀ اهل عالم اعلام خواهند داشت و دوران حيات معنوى به فعليت خواهد رسيد. زيرا در حكومت آن حضرت، عدالت دقيقاً همان طورى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آوردند و شريعت كه عبارت از اصول، فروع و اخلاق است، به طور كامل پياده خواهد شد، چيزى كه قرن ها به سبب تسلّط مغرضان و نااهلان به دست فراموشى سپرده شده بود مجدداً به دست امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف احيا خواهد شد.

از اين رو در روايات آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

إذا قام القائم عليه السلام جاء بأمر جديد كما دعا رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله في بدء الإسلام إلى أمر جديد؛(2)2.

ص: 426

آن گاه كه حضرت قائم عليه السلام قيام كند عين همان دعوتى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله روز اول آوردند در روز آخر امام زمان همان را خواهند آورد.

روايت ديگر درباره قرآن است كه ما در برخى از مباحث درباره اين روايت سخن گفته ايم، جابر مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

إذا قام قائم آل محمد عليه السلام ضرب فساطيط لمن يعلّم الناس القرآن على ما أنزل اللّه جل جلاله، فأصعب ما يكون على من حفظه اليوم، لأنّه يخالف فيه التأليف.(1)

هنگامى كه حضرت مهدى عليه السلام تشريف بياورند، مراكزى را براى تعليم قرآن آن گونه كه نازل شده، تأسيس مى كنند....

يعنى قرآن را به واقعش تدريس خواهند كرد. پس امر جديد يعنى تجديد قرآن و اسلام.

نگاهى به عملكرد خلفاى جور

در توضيح اين مطلب مى گوييم:

وقتى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مبعوث شدند، اسلام غريب بود، حضرت با آن غربت و شدّت استقامت كردند، تا اسلام منتشر شد، قرآن مجيد نيز به تدريج نازل مى شد و مردم را هدايت مى كرد و رسول خدا صلى اللّه عليه وآله وظيفه خود را انجام مى دادند و چون از دنيا رفتند، چنان كه در قرآن مجيد آمده:

«أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللّهُ الشّاكِرِينَ»؛(2)

ص: 427

آيا اگر او بميرد و يا كشته شود، شما به عقب برمى گرديد؟ و هر كس به عقب باز گردد، هرگز به خدا ضررى نمى زند؛ و خداوند به زودى شاكران را پاداش خواهد داد؛

اكثريت مردم برگشتند، آن ها گفتند:

حسبنا كتاب اللّه؛

كتاب خدا براى ما كافى است.

و مانع كتابت سنّت شدند و كتاب اللّه را هم مطابق ميلشان تفسير و تأويل كردند.

در صحيح بخارى و ديگر منابع اهل سنّت آمده: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در بستر بيمارى فرمود:

هلمّوا أكتب لكم كتاباً لن تضلّوا بعده أبداً.

فقال عمر: لا تأتوه بشيء، فإنّه قد غلبه الوجع وعندكم القرآن، حسبنا كتاب اللّه.

فاختلف أهل البيت واختصموا، فمنهم من يقول: قوموا يكتب لكم رسول اللّه، ومنهم من يقول ما قال عمر.

فلمّا كثر اللغط والاختلاف قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله: قوموا عنّي.

قال عبيداللّه بن عبداللّه بن عتبة: وكان ابن عبّاس يقول: الرزيّة كلّ الرزيّة ما حال بين رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله وبين أن يكتب لنا ذلك الكتاب من اختلافهم ولغطهم.(1)

وقتى حكومت به معاويه رسيد به طور رسمى و علنى با قرآن، اسلام و پيامبر6.

ص: 428

اكرم صلى اللّه عليه وآله مبارزه كرد و چون يزيد به تخت نشست به طور علنى و خيلى آشكار اظهار كفر كرد. وى پس از شهادت امام حسين عليه السلام مجلسى ترتيب داد و سر مطهر آن حضرت را در برابر خود نهاد و با چوب دستى به دندان هاى مبارك آن حضرت مى زد و مى گفت:

لعبت هاشم بالملك فلا خبر جاء ولا وحي نزل

ليت أشياخي ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل

لأهلّوا واستهلّوا فرحا ولقالوا يا يزيد لا تشل

فجزيناه ببدر مثلها وأقمنا مثل بدر فاعتدل

لست من خندف إن لم أنتقم من بني أحمد ما كان فعل(1)

سيدالشهداء عليه السلام به آن وظيفه اى كه داشتند با همه مشكلات عمل كردند و بنى اميه، بنى مروان و ديگران را در رسيدن به اهدافشان ناكام گذاشتند، گرچه يكى از آن ها قرآن را تيرباران كرد، اما مؤثر واقع نشد. مبارزه با ذريّۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و اهل بيت را آغاز كردند كه در واقع هدفشان نابودى اهل بيت عليهم السلام و انتقام جويى از شخص پيامبر اكرم بود.

امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

اللّهم إنّي استعديك على قريش، فإنّهم أضمروا لرسولك صلّى اللّه عليه وآله ضروباً من الشرّ والغدر، فعجزوا عنها وحُلت بينهم وبينها، مكانت الوجبة والدائرة عليّ....(2)

يعنى آن چه كه به سر ما مى آيد، انتقامى است كه قريش از شخص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دارند مى گيرند؛ چرا كه به خود حضرت دست رسى نداشتند، از ما8.

ص: 429

انتقام مى گيرند.

باز هم اين كارها مؤثر واقع نشد و دين خدا باقى ماند.

و آن گاه كه نوبت به عباسيان رسيد، كار استثنايى انجام دادند. امويان چنين نكردند. اما آنان در مقابل دين، قرآن و سنّت حقۀ رسول خدا و اهل بيت علهيم السلام مذهب تأسيس كردند، مذاهبى كه علماى آن در خدمت دربار بودند و با فتواهاى خود توجيه گر كارهاى دربار و حكومت ستمگر عباسيان بودند.

نخستين مذهبى كه تأسيس كردند مذهب مالك بود هارون الرشيد عباسى او را وادار كرد كه كتاب موطأ را بنويسد و با او شرط كرد كه از اميرالمؤمنين و اهل بيت عليهم السلام در اين كتاب هيچ حديثى نقل نكند.

عباسيان كتاب اين شخص را چنان ترويج كردند كه ميليون ها تن از مردم تابع مذهب او شدند كه تا به امروز عدّه اى پيرو او هستند.(1) وقتى متوكل عباسى به قدرت رسيد، احمد بن حنبل را وادار كرد كه مذهبى تأسيس كند و مسندى بنويسد و مكتبى بر اساس قياس، استحسان، هواى نفس، مصلحت ها و در بين مسلمانان تا به امروز رايج شد.

عباسيان كارى كردند كه قبلى ها نكرده بودند و بدين وسيله به مرور زمان، قرآن مهجور شد. هر چند صبح و شب در همه جا و در همۀ رسانه ها خوانده مى شود، اما كدام قرآن؟

واقع قرآن كجاست؟

عمل به قرآن كجاست؟8.

ص: 430

هم چنين سنّت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله؟

اما آن گاه كه حضرت امام زمان عليه السلام ظهور كنند قرآن را به گونه اى تفسير مى كنند كه مردم مى گويند: عجب! اين تفسير غير آن تفسيرى است كه ساليان دراز داشتيم.

آن بزرگوار احكام شرع را بيان مى كنند، به گونه اى براى امّت تازگى خواهد داشت؛ چرا كه امّت از آن چه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آوردند فاصله گرفته اند، از اين رو براى آن ها تازگى خواهد داشت.

دو مورد مهم در احياى دين

گفتنى است كه احياگرى دين به وسيله امام زمان عليه السلام و به فعليّت رسيدن دعوت الاهى رسول اللّه به تمام معنا دو چيز لازم دارد:

1. آمادگى مردم براى پذيرش آن.

امام زمان عليه السلام از نيروى غيبى استفاده و عقول مردم را تكميل خواهند كرد.

در اين باره روايات فراوانى آمده است. عقول، استعداد و فهم مردم بالا مى رود و توجه و التفاتشان به معنويات زياد مى شود و حالت پذيرش پيدا مى كنند.

ابوخالد كابلى مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

إذا قام قائمنا وضع يده على رؤوس العباد فجمع به عقولهم وأكمل به أحلامهم.(1)

از طرفى، اگر قرآن و شريعت به همان طورى كه آمده بيان شود، نورانيت دارد و هيچ عاقلى با نورانيت و هدايت مخالفت نمى كند.

از طرف ديگر، معجزات و كراماتى كه امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف خواهند داشت امامتشان بر عموم اهل عالم به اثبات خواهد رسيد.

ص: 431

2. لزوم نيروى ديگر.

نيروى ديگرى نيز لازم است؛ چرا كه سرانجام اقليتى مى ماند كه از فرمان حضرتش سرپيچى مى كنند و با آن بزرگوار معارضه و عناد مى كنند، آن جاست كه آن حضرت از قدرت الاهى كه در اختيار آن حضرت خواهد بود، براى سركوب كردن اين گونه افراد استفاده خواهند كرد و آن ها را سر جايشان خواهند نشاند، چنان كه اشاره خواهد شد.

وَ يَرُدَّكُمْ فِي أَيَّامِهِ؛

و شما را دوباره در روزهاى حكومت خود باز گرداند.

خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را در ايام خود برمى گرداند.

در روايتى آمده كه امام صادق عليه السلام فرمود:

أيّام اللّه ثلاثة: يوم يقوم القائم، ويوم الكرّة ويوم القيامة؛(1)

روزهاى خدا سه روز است: روزى كه حضرت قائم قيام مى كند، روز رجعت و روز رستاخيز.

خداى تعالى مقرّر كرده كه عظمت اهل بيت هم در اين عالم و در همه عالم قيامت ظاهر شود.

عظمت اهل بيت در اين عالم در رجعتشان به دنيا در زمان حضرت ولى عصر ارواحنا فداه خواهد بود كه در خصوص «رجعت» مطالبى گذشت و شأن اهل بيت در روز قيامت بحث مفصّل جداگانه اى دارد.3.

ص: 432

وَ يُظْهِرَكُمْ لِعَدْلِهِ؛

و براى عدل خود آشكارتان سازد.

خدا به توسط اهل بيت عليهم السلام «عدل» خود در اين عالم فراگير خواهد كرد.

در حديثى حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمود:

يملأ اللّه به الأرض عدلاً وقسطاً.(1)

البته روايات در اين باب كه بزرگان در كتاب هاى متعلّق به حضرت آورده اند(2) بسيار است، در روايتى امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

إذا قام قائم أهل البيت قسّم بالسويّة وعدل في الرعيّة، فمن أطاعه فقد أطاع اللّه ومن عصاه فقد عصى اللّه.

وإنّما سمّي المهدي، لأنّه يهدي إلى أمر خفيّ، ويستخرج التوراة وساير كتب اللّه عزّوجلّ من غار بأنطاكية، ويحكم بين أهل التوراة بالتوراة وبين أهل الانجيل بالإنجيل وبين أهل الزبور بالزبور وبين أهل القرآن بالقرآن.

ويجمع إليه أموال الدنيا من بطن الأرض وظهرها فيقول للناس: تعالوا إلى ما قطعتم فيه الأرحام وسفكتم فيه الدماء اكرام وركبتم فيه ما حرّم اللّه عزّوجلّ.

فيعطي شيئاً لم يعطه أحد كان قبله، ويملأ الأرض عدلاً وقسطاً ونوراً كما ملئت ظلماً وجوراً وشرّاً؛(3)

هنگامى كه قائم اهل بيت قيام نمايد به طور مساوى قسمت مى كند و در ميان مردم با داد و عدل رفتار مى نمايد. پس هر كسى از او اطاعت كند در واقع از خدا6.

ص: 433

اطاعت كرده است و هر كس از او نافرمانى كند در واقع از خدا نافرمانى كرده است.

او را مهدى ناميده اند، چون مردم را به يك امر پنهان راهنمايى مى كند، تورات و ديگر كتاب هاى آسمانى را از غارى در انطاكيه بيرون مى آورد و در ميان اهل تورات با تورات و در ميان اهل انجيل با انجيل و در ميان اهل زبور با زبور و در ميان اهل قرآن با قرآن حكم مى كند.

اموال و ثروت دنيا را از درون و بيرون زمين جمع مى كند و به مردم مى گويد:

بياييد اين همانى است كه شما به خاطر آن پيوند خويشاوندى را قطع كرديد، در راه آن خون هاى حرام ريختيد و براى به دست آوردن آن، آن چه را كه خداى متعال حرام كرده بود، مرتكب شديد.

پس ثروتى به آنان مى بخشد كه هيچ كس چنين ثروتى پيش از او نبخشيده است و زمين را از عدل و داد و قسط و نور پر مى كند هم چنان كه از ستم، جور و شرّ پر شده باشد.

وَ يُمَكِّنَكُمْ فِي أَرْضِهِ؛

و در روى زمينش استوارتان سازد.

تمكين در زمين، كنايه از قدرت و سلطنت و تمكّن از هر گونه تصرّف است، و كلمه «في أرضه» اشاره است به اين كه حكومت و اقتدار حضرات به قسمتى از كرۀ خاكى اختصاص ندارد، بلكه همه دنيا در اختيارشان خواهد شد، و اين چيزى است كه هم قرآن و هم حديث دلالت صريح دارد، خداى تعالى مى فرمايد:

ص: 434

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده مى دهد كه به يقين آنان را حكمران روى زمين خواهد كرد، همان گونه كه به پيشينيان آن ها خلافت روى زمين را بخشيد؛ و دينى را كه براى آنان پسنديده، پابرجا خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنيت تبديل خواهد كرد.

چنان كه ملاحظه مى شود آيه مباركۀ با «وعد» شروع شده و خدا فرموده:

«إِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ»؛(1)

به راستى كه خداوند، از وعده خود، تخلّف نمى كند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

ما اراده كرده ايم بر كسانى كه در زمين مورد استضعاف قرار گرفتند منت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم! و حكومتشان را در زمين پابرجا سازيم؛ و به فرعون و هامان و سپاهيانشان، آن چه را از آن ها (بنى اسرائيل) بيم داشتند، نشان دهيم.

ائمّه عليم السلام احياگر دين خدا هستند و جز آنان كسى نيست. آن بزرگواران مظاهر عدل الاهى و مجرى شريعت خداوند متعال در همۀ عالم و نسبت به همه انسان ها هستند؛ به همۀ زمين، همه آن هايى كه به عدالت نياز دارند و در انتظار عدل هستند.

ابن عبّاس مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:6.

ص: 435

إنّ علي بن أبي طالب وصيّي وإمام أمّتي وخليفتي عليها بعدي ومن ولده القائم المنتظر الّذي يملأ اللّه به الأرض قسطاً وعدلاً كما ملئت جوراً وظلماً.

والّذي بعثني بالحق بشيراً ونذيراً إنّ الثابتين على القول به في زمان غيبته لأعزّ من الكبريت الأحمر؛(1)

به راستى كه على بن ابى طالب وصى من و امام امّت من و خليفه من بعد از من بر آن ها خواهد بود و از فرزندان او، قائم منتظرى كه زمين را از قسط و داد پر مى كند هم چنان كه از ظلم و جور پر شده باشد.

به خدايى كه مرا به حق بشارت دهنده و بيم دهنده مبعوث كرد، به راستى كسانى كه در دوران غيبت او بر اعتقاد به او ثابت باشند از كبريت احمر كمياب ترند.

وظيفه ما در دوران غيبت

بحث ديگر در اين زمينه، وظيفۀ ما در دوران غيبت است. به راستى وظيفۀ ما در زمان غيبت چيست؟ ما چه بايد بكنيم؟

شرح اين وظيفه نيز در زيارت جامعه آمده كه خواهيم خواند كه از امام عليه السلام و از خداوند متعال اين گونه مى خواهيم:

فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ أَبَداً مَا حَيِيتُ عَلَى مُوَالاَتِكُمْ وَ مَحَبَّتِكُمْ وَ دِينِكُمْ وَ وَفَّقَنِي لِطَاعَتِكُمْ وَ رَزَقَنِي شَفَاعَتَكُمْ وَ جَعَلَنِي مِنْ خِيَارِ مَوَالِيكُمُ التَّابِعِينَ لِمَا دَعَوْتُمْ إِلَيْهِ....

ما در بيان آن فراز وظايف خود را نسبت به مقام ولايت در زمان غيبت بيان خواهيم كرد.

ص: 436

همراهى با ائمّه

فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لاَ مَعَ غَيْرِكُمْ؛

پس با شما هستم با شما، نه با غير شما.

ما در اين فراز به خدمت ائمّه عليهم السلام عرض مى كنيم:

ما از شما جدا نخواهيم شد؛ چه غايب باشيد، چه حاضر و شاهد، چه در زندان باشيد، چه در اوج قدرت، در هر حالى كه باشيد ما با شما هستيم و فقط با شما.

پيش تر خوانديم كه

«مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَ عَلاَنِيَتِكُمْ وَ شَاهِدِكُمْ وَ غَائِبِكُمْ وَ أَوَّلِكُمْ وَ آخِرِكُمْ... فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لاَ مَعَ غَيْرِكُمْ».

نتيجه عرض ارادت هاى پيشين اين شد كه در هر حال و با همۀ مشكلات، گرفتارى ها و شدايد از شما جدا نخواهيم شد.

البته در برخى از نسخه ها به جاى:

«فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لاَ مَعَ غَيْرِكُمْ» آمده است:

«لا مع عدوّكم».(1)

به نظر مى رسد اين دو عبارت با هم فرق ندارد. چون پيش تر گفتيم كه در طول تاريخ دو خط بوده است و هميشه در برابر هم وجود داشته؛ حق و باطل.

وقتى مى گويم: من با شما هستم، يعنى فكر، عقيده، حبّ، ارادت و عمل من، همه با شماست. چرا؟ چون شما حق هستيد، پس ما عداى شما، باطل است، خط مقابل هر كه مى خواهد باشد، خط باطل است. از اين رو بنا به هر دو نسخه، نتيجه يكى است.

خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 437

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ»؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! تقواى خدا پيشه كنيد و با صادقان باشيد.

ما در ذيل اين آيه مباركه مباحثى درباره معيّت داشتيم. به طور كلى معيّت چند جور است:

1. معيّت جسمانى، كسى با كسى با هم هستند در زمان و مكان واحد.

2. معيّت معنوى؛ مى گويند: فلانى با فلانى است؛ يعنى از نظر عقيده، فكر و خط، گرچه هم ديگر را نديده و ارتباطى با هم نداشته باشند. اين معيّت معنوى است.

ما در ذيل اين آيۀ مباركه گفتيم: منظور از صادقان، اهل بيت عليهم السلام هستند.

اين معنا در روايات اهل سنّت و در تفاسير آن ها نيز آمده است.(2) از طرفى، در اين آيه به بودن با صادقان امر شده كه اين امر مطلق است. پس بر عصمت صادقان دارد.

چون اگر كسى به كسى گفت: تو با فلانى باش؛ يعنى تابع او، مطيع او، همراه او باش، از نظر فكرى و عقيدتى با او باش! اگر هيچ قيدى نداشته باشد بايد چنين فردى معصوم باشد، وگرنه امر به اين كه با فلانى باش و او معصوم نباشد، تناقض لازم مى آيد.

از اين روست كه ما در شريعت اسلام به اطاعت پدر و مادر مأمور هستيم و درباره تواضع، اطاعت و احترام نسبت به والدين تأكيد شده، اما اين امر مطلق نيست؛ بلكه مقيّد است؛ چرا كه پدر و مادر معصوم نيستند. اگر امر مطلق بود به يقين مى بايست معصوم باشند، از اين رو در قرآن مجيد اين گونه مى خوانيم:ب.

ص: 438

«وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما»؛(1)

و هرگاه آن دو، تلاش كنند كه تو چيزى را همتاى من قرار دهى، كه از آن آگاهى ندارى، از ايشان اطاعت مكن.

امّا امر به بودن با صادقان مطلق است، ما مأموريم با آنان باشيم و آنان در همۀ احوال بايد معصوم باشند، وگرنه چنين امرى صادر نمى شد.

3. معيّت ديگر، معيّت به معناى احاطه است. اين معيّت را خداوند متعال دارد.

قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ»؛(2)

و هر جا باشيد او با شماست.

اين معيّت به معناى احاطه است.

بنابراين، ما با اهل بيت عليهم السلام هستيم؛ چه غايب باشند، چه حاضر و شاهد، چه آن ها را بينيم و چه آن ها را نبينيم.

ما به خدمت امام زمان عليه السلام نمى رسيم، امّا مى خواهيم در خدمتشان باشيم.

هم به خدمتشان نمى رسيم و هم مى خواهيم در خدمتشان باشيم. يعنى چه؟

يعنى با اطاعت و پيروى از آن بزرگوار در خدمتشان باشيم. بسيارى از مردم با ائمه عليهم السلام در يك شهر زندگى مى كردند، شايد هر روز مكرر آن حضرت را مى ديدند، امّا آنان فرسنگ ها با ائمه عليهم السلام دور بودند.

پس اگر ما راست مى گوييم بايستى در فكر و عقيده، در اعمال و اخلاق و روش با آن ها باشيم. چون تشخيص داديم كه حق اين جاست و جز اين، باطل است و ما مى خواهيم طرفدار حق باشيم.4.

ص: 439

جلد 4

مشخصات کتاب

عنوان قراردادی : زیارتنامه جامعه کبیره .شرح

مشخصات نشر : قم: مرکز حقایق اسلامی 1388 -

مشخصات ظاهری : 4ج.

فروست : مرکز حقایق اسلامی؛ 110؛ 132.

شابک : ج.1 978-600-5348-11-8 ؛ ج.2 978-6005348-31-6 ؛ ج.3 978-600-5348-57-6

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ص.ع. به انگلیسی : Ali Husayni Milani. Along with guiding leaders a new glance

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1389).

یادداشت : ج.3(چاپ اول :1390)(فیپا).

یادداشت : کتابنامه به صورت زیر نویس.

موضوع : زیارتنامه جامعه کبیره -- نقد و تفسیر

موضوع : زیارتنامه ها

شناسه افزوده : حسینی میلانی، علی 1326 -

شناسه افزوده : مرکز الحقائق الاسلامیه

رده بندی کنگره : BP271/20422/ح54 1388

رده بندی دیویی : 297/777

شماره کتابشناسی ملی : 1829665

ص: 1

اشاره

آمَنْتُ بِكُمْ وَتَوَلَّيْتُ آخِرَكُمْ بِما تَوَلَّيْتُ بِهِ اوَّلَكُمْ، وَبَرِئْتُ الَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ اعْدائِكُمْ، وَمِنَ الْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَالشَّياطينِ وَحِزْبِهِمُ الظّالِمينَ لَكُمْ، وَالْجاحِدينَ لِحَقِّكُمْ، وَالْمارِقينَ مِنْ وِلايَتِكُمْ، وَالْغاصِبينَ لاِِرْثِكُمْ، وَالشّاكّينَ فيكُمْ، وَالْمُنْحَرِفينَ عَنْكُمْ، وَمِنْ كُلِّ وَليجَةٍ دُونَكُمْ، وَكُلِّ مُطاعٍ سِواكُمْ، وَمِنَ الأَئِمَّةِ الَّذينَ يَدْعُونَ الَى النّارِ؛

به شما ايمان دارم و آخرين فرد شما را دوست دارم به همان دليل كه اولين شخص شما را دوست دارم و بيزارى جويم به پيشگاه خداى عزوجل از دشمنانتان، از جبت و طاغوت، شياطين و پيروانشان همان ستمكاران بر شما، منكران حق شما، بيرون روندگان از زير بار ولايت و زمامدارى شما، غصب كنندگان ميراث شما و ترديدكنندگان درباره شما، منحرف شدگان از راه شما و از هر همدم و وسيله اى غير از شما و هر فرمانروايى جز شما و از پيشوايانى كه مردم را به دوزخ مى خوانند.

ص: 17

در آغاز اين بخش اين گونه عرض كرديم:

أَنِّي مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ، كَافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ وَ بِمَا كَفَرْتُمْ بِهِ؛

به راستى من به شما و به آن چه شما بدان ايمان داريد، ايمان دارم، به دشمن شما و بدان چه شما آن را انكار كرديد كفر مى ورزم.

در آن جا بيان ما عبارت از ولايت و برائت به طور كلّى بود.(1) اما در انتهاى اين بخش - پس از اقرار به ولايت با يك خصوصيّتى - بيزارى خود را از دشمنان اهل بيت عليهم السلام به طور مشخص اظهار مى كنيم و مى گوييم:

ولايت

آمَنْتُ بِكُمْ وَتَوَلَّيْتُ آخِرَكُمْ بِما تَوَلَّيْتُ بِهِ اوَّلَكُمْ؛

من به شما ايمان آورده و ايمان من نسبت به آخرين شما عين ايمان من نسبت به نخستين شماست.

يعنى بين اميرمؤمنان على عليه السلام و ديگر امامان تا امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه از نظر ايمان فرقى نيست. ما همه دوازده امام را پيشوايان و امامان بر حق مى دانيم، بلكه همه آن بزرگواران، يكى هستند.

ص: 19

به عبارت ديگر، به همان دليلى كه به نخستين آن ها معتقديم و ايمان آورده ايم، به آخرين آن ها نيز مؤمن هستيم و ايمان ما يك ايمان است و آن ها، يكى هستند.

در روايتى زيد شحّام مى گويد:

قلت لأبي عبداللّه عليه السلام

: أيّهما أفضل الحسن أو الحسين عليهما السلام؟

قال: إنّ فضل أوّلنا يلحق فضل آخرنا، وفضل آخرنا يلحق فضل أوّلنا فكلٌّ له فضل.

قال: قلت له: جعلت فداك، وسّع عليّ في الجواب فإنّي - واللّه - ما أسألك إلّا مرتاداً.

فقال: نحن من شجرةٍ برأنا اللّه من طينةٍ واحدة، فضلنا من اللّه، وعلمنا من عنداللّه، ونحن امناء اللّه على خلقه، والدعاة إلى دينه، والحجاب فيما بينه و بين خلقه.

أزيدك يا زيد؟

قلت: نعم.

فقال: خلقنا واحد، وعلمنا واحد، وفضلنا واحد، وكلّنا واحد عند اللّه عزّوجلّ.

فقلت: أخبرني بعدّتكم.

فقال: نحن اثناعشر، هكذا حول عرش ربّنا جلّ و عزّ في مبتدء خلقنا، أوّلنا محمد، وأوسطنا محمد، وآخرنا محمد؛(1)

به امام صادق عليه السلام عرض كردم: ميان امام حسن و امام حسين عليهما السلام كدام يك از ديگرى برتر است؟6.

ص: 20

فرمود: به راستى كه برترى نخستين فرد ما با برترى آخرين فرد ما پيوند دارد و برترى آخرين فرد ما با برترى نخستين فرد ما پيوند دارد. پس همه داراى برترى هستند.

عرض كردم: قربانت گردم، بيشتر براى من توضيح دهيد، به خدا سوگند، من جز پى جويى از حق منظورى ندارم.

فرمود: ما از شجره اى هستيم كه خداوند همه ما را از يك گِل و سرشت آفريده است. برترى ما از جانب خدا و علم و دانش ما از نزد خداوند است. ما امانتداران خدا بر آفريدگان او، و فراخوانان به دين او و پرده داران و واسطه ها ميان او و آفريدگان او هستيم.

اى زيد! آيا باز براى تو توضيح بيشترى بدهم؟

عرض كردم: آرى.

فرمود: آفرينش ما، علم و دانش ما و برترى ما يكسان است و همه ما در پيشگاه خداى متعال يكى هستيم.

عرض كردم: مرا از تعدادتان آگاه فرماييد!

حضرت با دست مباركش به صورت دايره اشاره كرد و فرمود:

ما دوازده تن از آغاز آفرينش بدين گونه گرداگرد عرش پروردگارمان قرار داشتيم. نام نخستين ما محمد، فرد ميانى ما محمد و آخرين فرد ما محمد است.

برائت

وَبَرِئْتُ الَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ اعْدائِكُمْ؛

اشاره

و از دشمنانتان به پيشگاه خداى عزوجل بيزارى جويم.

و بدين ترتيب بيزارى خود را از دشمنان محمد و آل محمد عليهم السلام عرضه

ص: 21

مى داريم و به خدا از آنان پناه مى بريم، و خدا را بر بيزارى و برائت از دشمنان شما گواه مى گيريم.

اين برائت و بيزارى عام است، سپس به كسانى كه پايه گذار بوده اند، اشاره مى كنيم و مى گوييم:

وَمِنَ الْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ؛

و بيزارى جويم از جبت و طاغوت.

وَالشَّياطينِ وَحِزْبِهِمُ؛

و از شياطين و پيروان آن ها بيزار هستم.

اين ها كيستند؟

الظّالِمينَ لَكُمْ...

همان ستمكاران بر شما...

كسانى كه از شما منحرف شدند، ارث شما را بردند و غصب كردند، حق شما را انكار كردند و همۀ آن هايى كه دربارۀ شما شك دارند؛ من از آن ها بيزارم.

وَمِنَ الاَْئِمَّةِ الَّذينَ يَدْعُونَ الَى النّارِ؛

و بيزارى جويم از پيشوايانى كه مردم را به دوزخ مى خوانند.

يعنى از كسانى كه خودشان را در مقابل شما امام قرار دادند و به خودشان دعوت مى كنند، بيزارم.

«برائت» در زبان فارسى به معناى بيزارى است.

اين اجمال مطلب بود و شرح اين فراز اين گونه است:

گفتيم: دو خط بيشتر وجود ندارد كه ناگزير يكى از اين دو، حق و دومى باطل است و نمى شود در طول تاريخ منكر اين حقيقت شد؛ از آغاز، داستان ابليس پيش آمد، خطى به رياست ابليس، در مقابل خداوند متعال پيدا شد و همين طور در برابر

ص: 22

پيامبران پيشين، فرعون ها و نمرودها... و در مقابل پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله، ابولهب، ابوجهل و... بود.

بعد از پيامبر اين دو خط ادامه يافته و تا به امروز ادامه دارد و هم چنان خواهد بود.

حال كه يكى از اين دو خط حق و ديگرى باطل است؛

آيا مى شود انسان هر دو خط را بر حق بداند؟ يا باطل نيز داراى جزئى از حق باشد؟

آيا مى شود انسان به خط حق مؤمن، اما نسبت به خط مقابل كه باطل است بى تفاوت باشد؟

با فرض اين كه دو خط بيشتر نيست و يكى از اين دو حق است و مقابل آن، باطل؛ خواه ناخواه پاسخ همه پرسش ها منفى خواهد بود، وگرنه اجتماع نقيضين لازم مى آيد، چون نمى شود يك چيز هم باطل باشد و هم حق؛ هر چند به طور جزئى.

هرگز نمى شود انسان حق بودن راه خدا، رسول و اهل بيت عليهم السلام را تشخيص بدهد و به آن ها ولايت داشته باشد، اما از ابليس و دشمنان اهل بيت عليهم السلام بيزارى نداشته باشد. وگرنه يكى از دو مقدمه از نظر او بايد اختلال داشته باشد و اين خُلف فرض است. پس اگر آن دو مقدمه در نظر او بدون هيچ اختلافى تمام باشد، ناگزير نتيجه، حتمى و قطعى و ضرورى است.

در اين زمينه قرآن مجيد مى فرمايد:

«فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى»؛(1)

بنابراين، كسى كه به طاغوت (موجود طغيان گر) كافر شود و به خدا ايمان آورد، به «العروة الوثقى» چنگ زده است.6.

ص: 23

استمساك ب «العروة الوثقى» كنايه از رستگارى و نجات در جهان آخرت است، و تحقق اين معنا در آيۀ مباركه به دو چيز منوط شده:

1. «كفر به طاغوت»

2. «ايمان به خدا».

ولى آيه شريفه بر تقدّم تبرّى بر ولايت دلالت دارد و اين كه اول نفى غيرحق، سپس اثبات حق، هم چنان كه در كلمۀ توحيد مى گوييم: «لا إله إلّااللّه».

نتيجه اين كه، كفر به طاغوت و نفى باطل و تبرّى از شيطان و ياران او، و ايمان به خدا و رسول و اوصياى ايشان مكمّل يكديگرند، و ايمان و ولايت بدون برائت چون بى اثر است مساوى با عدم خواهد بود، امّا تبرّى در رتبه مقدم است.

در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«وَالَّذينَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَأَنابُوا إِلَى اللّهِ لَهُمُ الْبُشْرى»؛(1) و كسانى كه از عبادت طاغوت پرهيز كردند و به سوى خداوند بازگشتند، بشارت از آنِ آن هاست.

در اين آيه «لَهُمُ الْبُشْرى» به «اَلَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللّهِ» حمل شده است. پس استمساك به «العروة الوثقى»، استقامت بر صراط مستقيم و بشارت وقتى است كه طاغوت مورد اجتناب قرار گرفته باشد. يعنى وقتى انسان به طاغوت كافر شد و به او پشت كرد آن وقت به خدا روى آورده «وَ أَنابُوا إِلَى اللّهِ»،(2) آن وقت مى شود «اِسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى»(3) و آن وقت مورد «لَهُمُ الْبُشْرى» مى گردد.6.

ص: 24

در آيات قرآن مجيد بايد دقت كنيم، در آيه ديگرى آمده است:

«لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ»؛(1)

هيچ قومى را كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند نمى يابى كه با دشمنان خدا و رسولش دوستى كنند.

«لا تَجِدُ قَوْماً» ؛ يعنى مگر چنين چيزى مى شود؟ اصلاً امكان ندارد. كسانى به خدا و رسول او ايمان داشته باشند، در عين حال، نسبت به دشمنان خدا و رسول نيز مهرورزى كنند.

اجمالاً، دو راه است، و هر دو تبيين شده كه قرآن كريم مى فرمايد:

«قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ»؛(2)

راه درست از راه انحرافى، روشن شده است.

اين دو با هم تباين كلّى دارند و هيچ گونه وجه جمعى وجود ندارد، بايد از او «اجتناب» كرد تا به سوى اين «انابه» نمود، بايد نسبت به او «كفر» تا نسبت به اين «ايمان» داشت، «استمساك بالعروة الوثقى» «ولايت» با «براءت» است.

و آن چه گفته شد استفاده از آيات قرآن مجيد بود. و روايات وارده به مضمون:

«كذب من ادّعى ولايتنا ولم يتبرّء من أعدائنا؛ دروغ مى گويد كسى كه ولايت ما را ادّعا مى كند ولى از دشمنان ما بيزارى نمى جويد»(3) قابل شمارش نيست.

واژگان برائت و بيزارى در قرآن

اشاره

اين حقيقت كه از ابليس و خط او بايد بيزارى كرد، در قرآن كريم با واژگان متعدّدى آمده است.

ص: 25

1. واژه برائت

خداى سبحان در قرآن مجيد مى فرمايد:

«بَراءَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ»؛(1)

(اين، اعلام) بيزارى از سوى خدا و پيامبر او.

راغب اصفهانى درباره واژه «برائت» چنين مى نويسد:

أصل البرء والبراء والتبرّي: التفصّي ممّا يكره مجاورته، ولذلك قيل:

برأت من المرض، وبرأت من فلان و تبرّأت و أبرأته من كذا؛(2)

تفصّى كردن يعنى جدايى، اجتناب، دورى و ابتعاد از آن چه كه انسان نبايد به آن نزديك باشد.

انسان نبايد با كفر و طاغوت و دشمنان خدا و رسول نزديكى داشته باشد.

2. واژه كفر

خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

«فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ»؛(3)

بنابراين، كسى كه به طاغوت (موجود طغيان گر) كافر شود و به خدا ايمان آورد.

كفر يعنى چه؟

راغب اصفهانى مى نويسد:

الكفر في اللغة ستر الشيء... وأعظم الكفر جحود الوحدانية أو الشريعة

ص: 26

أو النبوة... ومعلوم أنّ الكفر المطلق هو أعمّ من الفسق ومعناه من جحد حق اللّه، فقد فسق عن أمر ربّه بظلمه...(1) وقد يعبّر عن التبرّي بالكفر نحو: «ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ».(2)

كفر در لغت پوشيده شدن چيزى است... بزرگ ترين كفر، انكار وحدانيت، شريعت يا پيامبرى است... و روشن است كه كفر مطلق، فراگيرتر و اعم از فسق است، يعنى كسى كه حق خدا را انكار كند در واقع با ستمگريش از امر پروردگارش فسق ورزيده است... و گاهى از تبرّى و بيزارى، واژه كفر تعبير مى شود، مثل آيه اى كه مى فرمايد: «سپس در روز رستاخيز از يكديگر بيزارى مى جوييد».(3) بنابراين، تبرّى و كفر هر دو به يك معنا برمى گردد.

3. واژه اجتناب

و گاهى در قرآن به جاى كفر، كلمه «اجتناب» به كار رفته است، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ»؛(4)

و كسانى كه از عبادت طاغوت پرهيز كردند.

اجتناب نيز به ابتعاد و بيزارى برمى گردد.

و اين كلمه در مورد نهى از گناهان كبيره نيز وارد شده؛ هم چون آيه مباركه اى كه مى فرمايد:

ص: 27

«إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ...»؛(1). سورۀ مائده (2): آيۀ 90.(3)

اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى مى شويد، پرهيز كنيد....

در آيه ديگر مى خوانيم:

«اَلَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ»؛(4)

همان ها كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت دورى مى كنند.

در آيه ديگر آمده:

«وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ»؛(5)

و از سخن باطل بپرهيزيد!

راغب اصفهانى درباره كلمه «اجتناب» مى نويسد:

عبارة عن تركهم إيّاها، «فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(4) . وذلك أبلغ من قولهم: اتركوه.(5)

عبارت است از ترك كردنشان و دورشدنشان از گناهان بزرگ، «از آن ها دورى كنيد تا رستگار شويد». واژۀ «فَاجْتَنِبُوهُ» در اين آيه از واژه «اتركوه.

شما او را ترك كنيد» در معنا رساتر است.

اصلاً حق و باطل دو چيز هستند و بين آن دو جدايى است، نمى شود حق را با باطل آميخت. مگر مى شود بين خدا و ابليس، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ابولهب، اميرالمؤمنين عليه السلام و غاصبان حق او، سيدالشهداء عليه السلام و يزيد را جمع كرد؟ يا در بعضى از امور تابع اين طرف و در بعضى ديگر تابع آن طرف شد؟9.

ص: 28

قرآن مجيد مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ»؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد! شما نسبت به آنان اظهار محبت مى كنيد، در حالى كه آن ها به آن چه از حق براى شما آمده كافر شده اند و پيامبر و شما را به خاطر ايمان به خداوندى كه پروردگار همه شماست از شهر و ديارتان بيرون مى رانند؛ اگر شما براى جهاد در راه من و جلب خشنوديم هجرت كرده ايد؛ (پيوند دوستى با آنان برقرار نسازيد!) شما مخفيانه با آن ها رابطه دوستى برقرار مى كنيد در حالى كه من به آن چه پنهان يا آشكار مى سازيد از همه داناترم! و هر كس از شما چنين كارى كند، از راه راست گمراه شده است.

اين آيه خطاب به مؤمنان است و كسانى كه به خدا، رسول و اهل بيت عليهم السلام ايمان ندارند، طرف خطاب نيستند.

در اين آيه با قاطعيت هرچه تمام تر آمده كه مؤمن به خدا و رسول و اهل بيت عليهم السلام نبايد با دشمنان خدا، رسول و اهل بيت عليهم السلام ارتباط محبت آميز داشته باشد؛ وگرنه چنين فردى از راه بيرون رفته و در بيراهه است.

بنابراين، اصل ارتباط داشتن با دشمن؛ يعنى با خط مقابل حق، به هر نحوى و به هر مقدارى ممنوع است.1.

ص: 29

در آيه ديگر مى فرمايد:

«فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا»(1)

اصلاً او را دشمن بدانيد و با او دشمنى كنيد.

اول نهى مى شود؛ يعنى آن ها را اوليا قرار ندهيد. آن گاه امر مى كند كه آن ها را دشمن قرار بدهيد، در اين صورت آيا انسان مى تواند با دشمن رابطه برقرار كند؟

اين امر از نظر عقلى هم امكان پذير نيست، زيرا جمع بين ضدّين يا نقيضين است. از نظر عقلا هم قابل قبول نيست، وقتى شما با شخصى دوستى داشته باشيد و بدانيد بين او و زيد دشمنى هست، طبعاً شما را دشمن زيد محسوب مى كنند و زيد هم با شما دشمنى خواهد كرد.

از اين روست كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده - و كلام آن حضرت عين حقيقت و واقعيت است:

أصدقاؤك ثلاثة، وأعداؤك ثلاثة، فأصدقاؤك: صديقك، وصديق صديقك، وعدوّ عدوك. وأعداؤك: عدوّك، وعدوّ صديقك، وصديق عدوّك.(2)

تو سه دوست دارى و سه دشمن. دوستان تو عبارتند از:

1. آن كسى كه واقعاً دوست توست.

2. آن كسى كه دوستِ دوست توست كه او هم دوست تو حساب مى شود.

3. آن كسى كه با دشمن تو دشمنى دارد، اين در واقع با تو در يك خط و در يك فكر است، تو با او مى توانى در يك جا باشى.4.

ص: 30

و سه دشمن عبارتند از:

1. آن كه با تو به طور مستقيم دشمن است.

2. آن كه با دوست تو دشمنى كند باز تو از او خوشت نمى آيد، چون با دوست تو دشمنى مى كند.

3. كسى كه با دشمن شما رفاقت كند، آن شخص باز دشمن شما شمرده مى شود.

ما با باطل دشمنى داريم، اما با افراد، حساب ديگرى داريم؛ از آن جهت كه برخى مجسّمه هاى باطل هستند و انسان از باطل بدش مى آيد و با آن دشمنى دارد؛ چرا كه وقتى انسان حق را شناخت آن را دوست مى دارد و مى خواهد پاى حق بايستد و ناگزير از باطل خوشش نمى آيد و از آن متنفر است و به آن پشت مى كند.

گفتنى است كه اساساً دشمنى با باطل يك ارزش است و بايد يك فرهنگ باشد، زيرا اگر انسان با باطل دشمنى نداشته باشد و از آن متنفر نباشد، خواه ناخواه تحت تأثير آن قرار مى گيرد و در جاهايى باطل روى او اثر مى كند.

از اين روست كه فقهاى ما فتوا مى دهند كه كتاب هاى ضالّه و گمراه كننده را نخوانيد، اگر مى توانيد به كشورهاى كفر نرويد و در آن جا اقامت نكنيد و طبق روايات بسيارى و فتواى مشهور فقها شراب، افزون بر حرمتش، نجس است؛ چون بيشتر تنفر بياورد.

به تصوّر ما اين كه مشهور بين فقها به نجاست اهل كتاب و فرقه هاى ضالّه فتوا داده اند همين بوده كه اين ارتباطها برقرار نشود - كه انسان تحت تأثير قرار مى گيرد - تا تنفرش بيشتر شود و قهراً وقتى تنفر بيشتر شد ديگر اثرپذير نخواهد بود.

در قضاياى جسمى نيز همين طور است. وقتى انسان احتمال بدهد كه فضاى كشورى به ميكروب آلوده است پيش از مسافرت به او واكسن مى زنند، آن گاه مى گويند: از ماسك استفاده كنيد تا جسم شما ضرر نبيند و مريض نشويد.

ص: 31

و اگر احتمال بدهد كه غذايى آلوده است، گرچه احتمال ضعيف باشد از آن غذا نمى خورد. چرا؟ چون مى گويد: حفظ نفس واجب است، انسان ضرر مى بيند، مريض مى شود. امام حسن مجتبى عليه السلام در سخنى نورانى مى فرمايد:

عجبت لمن يتفكّر في مأكوله كيف لايتفكّر في معقوله، فيجنّب بطنه مايؤذيه ويودع صدره ما يرديه؛(1)

در شگفتم از كسانى كه در غذاى جسم خود مى انديشند، اما در امور معنوى و غذاى جان خويش نمى انديشند، شكم را از غذاى مضرّ حفظ مى كنند، ولى بيم ندارند كه افكار پليدى در روان آن ها وارد شود.

عجب! چطور است كه انسان مى تواند با كمال آزادى از فضاهاى نامناسب اينترنتى و ماهواره اى و جلسه ها، كتاب ها، مجله ها و روزنامه هاى مضر استفاده كند و با افراد مضر رفت و آمد داشته باشد، اما نسبت به مطالعات مذهبى و يا حضور در جاهايى كه جنبۀ دينى دارد، اعراض كند و يا در اين موارد بى تفاوت باشد؟

وقتى انسان فرزندان خود را از غذا و هواى غيرمناسب برحذر مى دارد و مواظب است آن ها را در مدرسۀ خوبى ثبت نام كند كه نمره هاى خوبى بياورند لااقل به همان مقدار بايد به جنبه هاى اخلاقى و دينى آن ها اهتمام داشته باشد و آن ها را از معاشرت با افراد ناباب برحذر بدارد؛ براى اين كه اگر فرزند او با افراد ناباب، گمراه و گمراه كننده اى ارتباط برقرار كند در دين و اخلاق او اثر خواهد گذاشت.

پس معلوم شد كه برائت يك حقيقت قرآنى است كه با واژگان «برائت»، «اجتناب» و «كفر» آمده و برهان عقلى نيز بر اين حقيقت قائم است و عقلا نيز اين موضوع را پذيرفته اند.8.

ص: 32

اساساً اگر كسى از چيز بد، بيزارى نكند، گرفتار آن بد خواهد شد. پس ناگزير بايستى از آن تبرّى و اجتناب كرد.

فايدۀ ديگر بيزارى اين است كه اگر همه افراد جامعه از فرد بد اظهار تنفر كنند و از او دورى نمايند، او تنها مى ماند و در جامعه منزوى مى شود، ناگزير به فكر مى افتد كه در روش خود تجديد نظرى بكند. بنابراين، بيزارى مى تواند جهت اثباتى هم داشته باشد.

4. واژۀ لعن

يكى از مصاديق بيزارى؛ بلكه رايج ترين آن ها «لعن» است كه لعن، هم در شرع موجود است و هم در عرف.

راغب اصفهانى در معناى «لعن» مى نويسد:

اللعن: الطرد والإبعاد على سبيل السُخط؛(1)

لعن طرد كردن كسى از روى غضب و خشم را مى گويند.

از اين روست كه مى گويند: «لعن» از «برائت» اخص است؛ يعنى مفهوم لعن خصوصيتى دارد كه به وسيله آن از مطلق برائت فرق پيدا مى كند. برائت مطلق، عموم بيزارى است؛ اما لعن، بيزارى به اضافۀ طرد كردن او، غضب كردن بر او و عدم رضايت از اوست. در نتيجه وقتى مى گوييم: خدا فلانى را لعنت كند به اين معناست كه: خدايا! فلانى را از رحمت خودت دور و از درگاه رحمتت طرد كن.

اين گونه درخواست، در واقع همان نفرين است. لذا لعن و نفرين از بيزارى اخص مى شود؛ يعنى هر نفرينى، بيزارى است، اما هر بيزارى، نفرين نيست.

ص: 33

حال، لازم است بدانيم كه مورد لعن گاهى خود شخص است و گاهى فعل او نه خودش، و اين دو چه تفاوتى دارند؟

تفاوت در اين جاست كه گاهى انسان در خط شيطان قرار مى گيرد؛ به طورى كه كارهاى شيطانى او به جهت غلبۀ شيطان بر خداوند متعال است، او تقويت دهندۀ خط باطل شيطانى در مقابل خط حق خدايى است؛ بلكه در واقع خود او شيطان است، چنين انسانى - العياذ باللّه - در مقابل خداوند متعال قرار مى گيرد و از ائمه كفر و ضلال محسوب مى شود.

و گاهى انسان در خط باطل نيست و اهل ايمان است، ولى فريب شيطان را مى خورد و فعل بدى از او سر مى زند و قصد مخالفت با خداوند متعال را ندارد. در دعاى ابوحمزه ثمالى اين گونه مى خوانيم:

إلهي لم أعصك حين عصيتك وأنا بربوبيّتك، جاحد، ولا لأمرك مستخف ولا لعقوبتك متعرّض، ولا لوعيدك متهاون، لكن خطيئة عرضت وسوّلت لي نفسي وغلبني هواي وأعانتني عليها شقوتي...(1)

اى خداى من! آن گاه كه به معصيت تو پرداختم، عصيانم از راه انكار ربوبيّت تو نبود، و فرمان تو را سبك نشمردم، و در مقابل عقاب و كيفر تو سينه سپر نكردم، و وعده مجازات تو را بى اهميّت نداشتم؛ بلكه عصيانم خطايى بود كه بر من عارض شد، نَفْسم بر من جلوه كرد و هوا و هوس بر من چيره شد و بدبختيم بر اين كار يارى كرد...

آرى، حال مؤمن اين گونه است. وقتى گناه مى كند و فريب شيطان را مى خورد كه نفس بر او چيره مى شود؛ متنبّه مى شود و دوباره به طرف خدا برمى گردد؛ نه اين كه بر خداوند متعال طغيان كند و در خدمت شيطان در مقابل خدا، قرار بگيرد.8.

ص: 34

از اين روست كه لعنِ مؤمن ممنوع است و به ما اجازه داده نشده كه مؤمن را لعن كنيم. اگر - خداى ناكرده - فعل بدى از مؤمنى سر زد، ما از آن فعل اظهار تنفر مى كنيم.

فرض كنيد اگر مؤمنى شارب الخمر بود مى گوييم: لعن اللّه شارب الخمر.

اگر مؤمن باشد به لحاظ شرب خمرش لعن مى شود. اين غير از آن است كه ما شيطان، اعوان و انصار او را لعن مى كنيم؛ كسانى كه در خدمت شيطان هستند و در مقابل خط خداوند متعال، خط شيطانى را تقويت مى كنند و در صدد حاكميت خط شيطان هستند و جرثومۀ فساد و شاگرد شيطان و احياناً استاد شيطان هستند.

لذاست كه ما از دشمنان اهل بيت عليهم السلام تبرّى مى كنيم؛ چون آن ها با اهل بيت، با خط حق، با راه هدايت، با خداوند متعال دشمنى دارند. از اين رو ما از ابولهب ها و ابوجهل ها تا به امروز، از قريش و غير قريش تبرّى مى كنيم و از همه آن ها بيزارى مى جوييم.

جبت و طاغوت يعنى چه؟

اشاره

با توجه به آن چه گذشت مى گوييم:

وَمِنَ الْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ؛

اشاره

و بيزارى جويم از جبت و طاغوت (خلفاى ناحق).

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:

يقال لكلّ ما عبد من دون اللّه جبت؛(1)

هر چيزى كه معبود من دون اللّه واقع شود به او جبت گفته مى شود.

ص: 35

وى درباره طاغوت مى گويد:

عبارة عن كلّ متعدٍّ وكلّ معبود من دون اللّه.(1)

عبارت از هر تجاوزگر و سخت ستم پيشه و هر معبودى است كه غير از خدا پرستيده شود.

طاغوت با جبت چه فرقى دارد؟

طاغوت و جبت: هر دو «معبود من دون اللّه» هستند، اما طاغوت كسى است كه طغيان نيز پيدا كرده و طغيان او از حد گذشته است. راغب در ادامه مى نويسد:

وسمّي الساحر والكاهن جبتاً.(2)

افسون گر و جادوگر، جبت ناميده مى شود.

او در معناى طاغوت نيز مى نويسد:

وسمّي الساحر والكاهن والمارد من الجن والصارف عن طريق الخير طاغوتاً.(3)

افسون گر، جادوگر، و هر ديوسركشى و هر كسى كه بازدارنده ديگران از راه باشد، طاغوت است.

بنابراين، اگر ساحرى در شهرى معروف به سحر باشد و كارش سحّارى باشد يا كاهن يا هر كسى كه راه حق را سد كند به او طاغوت گفته مى شود.

نكاتى ارزشمند

در اين جا نكاتى ارزشمند ذكر مى شود، خوب دقت كنيد.

نكته يكم. كلمۀ «جبت» در قرآن فقط يك مرتبه آمده، اما «طاغوت» مكرر آمده و

ص: 36

اين قطعاً داراى نكته اى است. شايد نكته اش تأكيد بر لزوم بيزارى از كسى كه از روى طغيان سدّ راه حق نموده و باعث گمراهى امت گشته باشد.

نكته دوم. در تعريف جبت و طاغوت گفته اند: هر معبود من دون اللّه جبت و طاغوت است. ما بارها گفته ايم كه دو راه و دو خط است، اللّه و غير اللّه، اللّه و دون اللّه، معبود بالحق خداوند متعال است و اگر غير خداوند متعال مورد عبادت و اطاعت قرار گيرد، آن ديگرى «معبود من دون اللّه» مى شود، كه هم جبت معبود من دون اللّه است و هم طاغوت.

نكته سوم. گفتيم كه از هر دو، تعبير «معبود من دون اللّه» آمده، اما مراد از عبادت در اين مورد اطاعت است، نه عبادت به معناى پرستش. جبت و طاغوت، معبود من دون اللّه به معناى مطاع من دون اللّه است، يعنى هر آن چه كه من دون اللّه اطاعت شود، هم جبت و هم طاغوت است. اطاعت من دون اللّه در جايى است كه از كسى اطاعت شود و در آن جا خدا نباشد، و خدا به اطاعت از او امر نكرده، پس او جبت و طاغوت خواهد بود و بايد از چنين مطاعى تبرّى كنيم.

بنابراين، لازم نيست حتماً معبود باشد اگر مطاع من دون اللّه باشد بايد از او تبرّى كنيم.

پس ما مكلف هستيم كه از خدا و هر كه خدا به اطاعت او امر كرده، اطاعت كنيم و از غير خدا نبايد اطاعت كرد چون شرك است.

اگر انسان از پدر و مادر خود اطاعت مى كند؛ چون خدا فرموده. اگر به احكام شرع عمل مى كند و رسالۀ عمليۀ مرجع تقليد را مورد اطاعت قرار مى دهد؛ چون خدا فرموده است. اگر در موردى خدا نفرموده و اطاعت خدايى نباشد، اطاعت شرك خواهد بود؛ حتى درباره پدر و مادرى كه خدا به اطاعت آن ها فرمان داده، اگر بر خلاف رضاى خدا و شرع مقدّس باشد، اطاعت ممنوع است. از اين رو در قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 37

«وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما»؛(1)

و هر گاه آن دو، تلاش كنند كه تو چيزى را همتاى من قرار دهى، كه از آن آگاهى ندارى (بلكه مى دانى باطل است)، از ايشان اطاعت مكن.

پس اگر كسى دقّت كند هر جايى كه ما به اطاعت امر شده ايم، آن جا خداست.

وگرنه اطاعت ممنوع؛ بلكه بايد بيزارى كرد.

شاهد اين مطلب در كلام راغب اصفهانى آمده است. آن جا كه گفت: ساحر، طاغوت و جبت است. مگر كسى ساحر را عبادت مى كند؟ نه، كسى ساحر را عبادت نمى كند؛ بلكه افراد به سراغ ساحر مى روند و از او خواهش مى كنند كه سحر بكند و به گفتۀ او ترتيب اثر مى دهند و از او اطاعت مى كنند. او از راه سحر دستور مى دهد كه فلان كار را انجام بدهيد و اين ها از او اطاعت مى كنند نه عبادت.

درباره كاهن نيز كه جبت و طاغوت گفته مى شود همين طور است، كسى كاهن را عبادت نمى كند. كاهنان در اديان گذشته به خصوص در مسيحيان بودند كه كاهنى در غارى گوشه نشينى اختيار مى كرد و افراد از سخنان او اطاعت مى كردند، نه اين كه او را عبادت كنند. اما كاهن نيز جبت و طاغوت است. چون از كلام او اطاعت مى كنند.

بنابر آن چه گذشت، مراد از عبادت در اين جا، اطاعت است كه هر كس مطاع قرار بگيرد كه در مطاعيت او خدا وجود نداشته باشد، او طاغوت است و اگر پرستش بشود بدتر خواهد بود. در هر صورت، بايد از چنين فردى بيزارى كنيم.5.

ص: 38

شاهدى از قرآن و روايات

در اين زمينه در قرآن مجيد نيز شاهد داريم. در آيۀ مباركه اى مى خوانيم:

«أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلاً * أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً»؛(1)

آيا نديدى كسانى را كه بهره اى از كتاب (خدا) به آنان داده شده، به «جبت» و «طاغوت» ايمان مى آورند، و درباره كافران مى گويند: «آن ها، از كسانى كه ايمان آورده اند، هدايت يافته ترند»! آن ها كسانى هستند كه خداوند، ايشان را از رحمت خود، دور ساخته است؛ و خدا هر كس را از رحمت خود دور سازد، ياورى براى او نخواهى يافت.

طبق اين آيه كسانى كه به جبت و طاغوت ايمان مى آورند، ملعون هستند. اينان علماى يهود و نصارا هستند كه علمى از تورات و انجيل داشته و به حسب ظاهر موحّد و يكتا پرستند؛ ولى ايمان اين ها به جبت و طاغوت به معناى عبادت نيست.

اكنون بايد ديد كه ايمان به جبت و طاغوت يعنى چه؟

منظور از اين ايمان در اين جا اطاعت از جبت و طاغوت در برابر خداوند متعال است و به اين جهت آن ها ملعون هستند. پس اگر كسى، كسى را «من دون اللّه» عبادت نكند، بلكه فقط از اطاعت نمايد، او مؤمن به جبت و طاغوت است و ما بايد از او تبرّى و بيزارى كنيم.

اين موضوع در روايات نيز شاهد دارد. در كتاب الكافى در آيۀ مباركه: «اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ»؛(2) «(آن ها) دانشمندان و راهبان خويش را

ص: 39

معبودهايى در برابر خدا قرار دادند» از ابوبصير روايت شده كه گفت:

از امام عليه السلام پرسيدم: منظور از اين كه يهود و نصارا احبار و علماى خود را، به عنوان رب قرار دادند، چيست؟

حضرت فرمود:

اما واللّه، ما دعوهم إلى عبادة أنفسهم، ولو دعوهم ما أجابوهم، ولكن أحلّوا لهم حراماً، وحرّموا عليهم حلالاً، فعبدوهم من حيث لايشعرون؛(1)

به خدا سوگند، علماى يهود و نصارا، يهوديان و مسيحيان را به عبادت خودشان دعوت نكردند، اگر اين گونه گفته بودند، مردم آن ها را عبادت نمى كردند. بلكه علماى يهود و نصارا (احكام خدا را عوض كردند) حلال را حرام و حرام را حلال كردند و يهود و نصارا از آن ها تبعيت و اطاعت كردند.

كوتاه سخن اين كه هر مُطاعى كه «من دون اللّه» باشد كه در اطاعت او حيث خدايى وجود نداشته باشد، در هر مرتبه و مقامى كه باشد و در هر زمان و مكانى و به هر جهتى مطاع باشد، او جبت است و طاغوت؛ اينان همواره به خودشان دعوت مى كنند، به اطاعت از خودشان فرا مى خوانند، در مقابل خداوند متعال قد علم مى كنند و در مقابل حكم خدا حكم مى كنند و خودشان را در غير مسير الهى مُطاع قرار مى دهند، اين ها طاغوت و جبت هستند و ما از اين ها تبرّى داريم.

البته بايستى مصاديق اين عنوان در تاريخ اسلام نيز شناسايى و از آن ها تبرّى و بيزارى شود. از اين رو خداوند متعال دربارۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله - كه عزيزترين و مقرّب ترين خلايق خداست - مى فرمايد:

«وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ * لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ * ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ»؛(2)6.

ص: 40

اگر او سخنى دروغ بر ما مى بست. ما او را با قدرت مى گرفتيم. سپس به يقين رگ قلبش را قطع مى كرديم.

آرى، اگر اين پيامبر چيزى به ما نسبت مى داد كه ما نگفته باشيم، البته او را نابود مى كنيم.

همۀ پيامبران، رسولان و ائمه اطهار عليهم السلام همين طور هستند، هم چنين علما و بزرگان دين در طول تاريخ - كه در طريق خدا، رسول و ائمه اطهار عليهم السلام بودند - در مقام اطاعت از خدا و رسول بوده و هرگز نگفتند كه از ما اطاعت كنيد و به طرف خود دعوت نكردند. آنان هرگز، راهى در مقابل راه خدا، مرامى در مقابل مرام خدا ايجاد نكردند.

بايد در آيات قرآن دقت كنيد. قرآن كريم مى فرمايد:

«ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنّاسِ كُونُوا عِباداً لِي مِنْ دُونِ اللّهِ»؛(1)

براى هيچ بشرى سزاوار نيست كه خدا، كتاب آسمانى و حكم و نبوت به او دهد، سپس او به مردم بگويد: «غير از خدا، مرا پرستش كنيد!».

آرى، نمى شود بشرى كه ما به او مقام داديم، بر او كتاب فرستاديم و وحى نازل كرديم، او را نبى و رسول قرار داديم، حق ندارد بگويد: اى مردم! بياييد بندگان و مطيع من در مقابل خدا باشيد.

ما از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اطاعت مى كنيم و همه امّت ها از پيامبرانشان اطاعت كرده اند. چون اطاعت آن ها اطاعت خداست و همه به سوى خدا دعوت مى كنند. قرآن كريم مى فرمايد:9.

ص: 41

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ»؛(1)

ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر براى اين كه به فرمان خدا، از وى اطاعت شود.

خداوند متعال فرموده است: اين رسول را فرستادم هر چه مى گويد، اطاعت كن.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛(2)

آن چه را رسول براى شما آورده بگيريد (و اجرا كنيد)، و از آن چه نهى كرده، خوددارى نماييد.

در آيه ديگرى دربارۀ ائمه عليهم السلام مى فرمايد:

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا»؛(3)

و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما، (مردم را) هدايت مى كردند.

طبق اين آيه كريمه، خداوند متعال مى فرمايد: هدايت بايد به امر ما باشد، نه اين كه براى خودشان دعوت بكنند. ائمه اطهار عليهم السلام، انبياى پيشين و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله همۀ اين ها مُطاع ما هستند از آن جهت كه خداوند متعال امر كرده و دعوت اين ها به سوى خداى سبحان است.

در طول تاريخ هرگز پيامبر اكرم، امير مؤمنان على و ائمّه معصومين عليهم السلام، فقها و بزرگان دين نفرمودند كه از ما - جز خدا - اطاعت كنيد؛ وگرنه هر كه غير از اين باشد، جبت و طاغوت است.3.

ص: 42

البته در صدر اسلام كسانى وجود داشتند كه به خودشان دعوت كردند.

آنان مردم را به راهى غير از راه خدا و رسول دعوت كردند. آنان مى گفتند: خدا چنان گفته، و ما چنين مى گوييم.

آنان در مقابل خدا، امر و حكم خدا، امر و فرمان صادر مى كردند كه مواردش فراوان است. آنان با احكام خداوند متعال و اولياى او مبارزه كردند و فرمايشات پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله را زير پا گذاشتند و از اين روست كه در روايات، «جبت» و «طاغوت» بر آن اشخاص تطبيق شده است.

ما از اين جبت ها و طاغوت ها به خاطر خدا بيزارى مى جوييم و قربة إلى اللّه آن ها را لعن مى كنيم كه اين خود، عبادت است.

شياطين به چه معناست؟

وَالشَّياطينِ وَحِزْبِهِمُ؛

اشاره

ما از شياطين و حزب شياطين بيزارى مى جوييم.

«شياطين» جمع «شيطان» است. در المفردات فى غريب القرآن چنين آمده:

الشيطان، النون فيه أصليّة، وهو من شطن أي: تباعد...

وقيل: بل النون فيه زائدة، من «شاط يشيط»: احترق غَضَباً، فالشيطان مخلوق من النار... قال أبوعبيدة: الشيطان اسم لكلّ عارم من الجن والإنس والحيوانات....(1)

در كلمه «شيطان» حرف «ن» اصلى است و آن از ماده «شطن» به معناى دور شدن است...

گفته شده: حرف «ن» در كلمه «شيطان»، زيادى است و ريشه آن از «شاط يشيط» به معناى «از خشم سوخت» گرفته شده است. پس شيطان از آتش آفريده شده است...

ص: 43

ابوعبيده گويد: شيطان، اسمى است براى هر فرد پليد از جن، انس و حيوانات...

شيخ طريحى رحمه اللّه در مجمع البحرين مى گويد:

الشيطان معروف، وكلّ عاتٍ متمرّد من الجنّ والإنس والدوابّ شيطان، من الشطن وهو البعد.(1)

شيطان، كلمه معروفى است و هر متكبّر، سركش از جن، انس و جنبندگان شيطان است و آن از ريشه «شطن» به معناى «دور شده» گرفته شده است.

حزب يعنى چه؟

و حزب در لغت و عرف به اين معناست كه گروهى منسجم و با هدف واحد هم ديگر را تقويت مى كنند و براى تحقق هدف فعاليّت دارند. راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:

الحزب: جماعة فيها غلظ.(2)

حزب: گروهى كه در ميانشان مقرّرات سختى حكمفرماست.

در قرآن مجيد دو حزب آمده است:

1. حزب شيطان

2. حزب خدا.

حزب شيطان كسانى هستند كه رهبرشان شيطان است؛ كسانى كه شيطان بر آن ها سلطنت و غلبه پيدا كرده و صد در صد مطيع شيطان و در خدمت او هستند.

ص: 44

خداوند متعال در اين باره مى فرمايد:

«اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ»؛(1)

شيطان بر آنان مسلط شده و ياد خدا را از خاطر آن ها برده؛ آنان حزب شيطانند. هان كه به راستى حزب شيطان زيانكارانند.

شيطان بر همۀ وجود آن ها غالب شده و آن ها در خدمت شيطان قرار گرفته اند، طورى كه هيچ وقت به ياد خدا نيستند.

حزب ديگر در قرآن مجيد حزب اللّه است. دقت كنيد! اين مطالب تازگى دارد تعجب نكنيد. براى حزب اللّه در قرآن مجيد در دو آيۀ جداگانه، دو خصيصه ذكر شده است.

1. خداوند متعال در سورۀ مجادله - كه پيش تر نيز به مناسبتى خوانديم - مى فرمايد:

«لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛(2)

خلاصۀ معناى آيه اين گونه مى شود:

كسانى كه به خدا و رسول و روز قيامت ايمان دارند، و هرگز با دشمن خدا و رسول - هر چند پدر يا فرزند يا برادر يا قبيله خود باشند - دوستى2.

ص: 45

برقرار نمى كنند، خداوند در دل هاى آن ها ايمان را مستقرّ نموده و با قدرت و قوت خاصّ خود تأييد كرده، و در بهشت جاى داده و آن ها را مورد رضايت خود و از خود راضى فرموده. آن ها حزب خدا هستند و حزب خدا البته رستگار هستند.

پس براى «حزب اللّه» پس از ايمان به خدا و رسول و قيامت، عدم ارتباط محبّت آميز با دشمنان خدا و رسول شرط است و اين از علائم آن هاست، و پاداش خدا، بهشت و رضوان اوست.

2. آيۀ ديگر در سوره مائده است. علما اتفاق نظر دارند بر اين كه: سوره مائده آخرين سوره اى است كه بر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نازل شده(1) هر چند در تدوين و ترتيب قرآن، پنجمين سوره است، در آن سوره در آيۀ ولايت مى فرمايد:

«إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ * وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ».(2)

سرپرست و ولى، شما، تنها خداست و پيامبر او و آن ها كه ايمان آورده اند؛ همان ها كه نماز را برپا مى دارند، و در حال ركوع، زكات مى دهند. و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد باايمان را بپذيرند (پيروزند)؛ كه به راستى حزب خدا پيروز است.

اين آيه مباركه دربارۀ اميرمؤمنان على عليه السلام نازل شده كه آن حضرت در ركوع نماز مستحبّ تصدق كردند.6.

ص: 46

بنابراين، كسانى كه مى خواهند در مقابل حزب شيطان از حزب خدا باشند بايستى دو خصيصۀ اساسى داشته باشند:

1. هرگز مودّت، ارتباط و دوستى با دشمنان خدا و رسول را نداشته باشند.

2. ولايت خدا، رسول و اميرمؤمنان على عليه السلام را داشته باشند.

آرى، حزب شيطان، در مقابل حزب اللّه است كه حزب اللّه اين چنين و حزب شيطان آن چنان هستند. با توجه به دو آيه ياد شده و دو خصيصه، برائت و ولايت در حزب اللّه شرط است و هر كه چنين نباشد از حزب خدا نخواهد بود.

در اين صورت است كه خداوند متعال به حزب خدا وعده پيروزى مى دهد و مى فرمايد:

«فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ»؛

به راستى حزب خدا پيروز است.

و به حزب شيطان وعده زيان كارى مى دهد و مى فرمايد:

«أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ»؛

هان كه به راستى حزب شيطان زيانكارانند.

البته در اين آيه نكاتى موجود است كه براى نمونه به يك نكته اشاره مى نماييم:

براى چه خداوند حزب اللّه را تأييد مى كند؟

زيرا بيزارى انسان از پدر، برادر، فرزند و نزديكان خود كه دشمنان خدا و رسول باشند بسيار سخت بوده و چنان كه واضح است چنين فردى بايد از همۀ عواطف و احساسات خود دست بردارد و اين خيلى مشكل است. از اين رو، او به كمك خاص الهى نيازمند است.

ص: 47

بيزارى از ستمگران به اهل بيت

الظّالِمينَ لَكُمْ؛

از ستمكاران بر شما بيزارى مى جويم.

در اين فراز مى گوييم: من از كسانى كه به صديقۀ طاهره، ائمه اطهار و اهل بيت عليهم السلام ظلم كردند بيزار هستم.

به راستى مگر اهل بيت عليهم السلام چه كرده بودند؟

چرا بايد مورد ظلم و ايذا قرار بگيرند؟

صدّيقه طاهره، ائمه اطهار عليهم السلام مردم را به عبادت و اطاعت خداوند متعال و حفظ حدود الهى دعوت مى كردند.

اينان داعيۀ ديگر و مقصد ديگرى نداشتند. آيا حقى از كسى ضايع كرده بودند؟ آيا حساب شخصى با كسى داشتند؟

اين همان است كه پيش تر گفتيم كه دو خط در برابر هم بوده؛ راه شيطان و راه خداى رحمان. وقتى راه حق و اراده الهى را تشخيص داديم قهراً بايد از آن راه ديگر بيزارى بجوييم.

روايات وارده در كتاب هاى شيعه و سنى در سوء عاقبت ظالمان به اهل بيت عليهم السلام فراوان است. در روايتى حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

حرّمت الجنّة على من ظلم أهل بيتي؛(1)

بهشت براى كسى به خاندان من ستم نمايد، حرام شده است.

و در قرآن مجيد درباره ايذاء رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

ص: 48

«إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً»؛(1)

آن ها كه خدا و پيامبرش را آزار مى دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنيا و جهان آخرت دور ساخته و براى آن ها عذاب خواركننده اى آماده كرده است.

بنابراين آيه، وظيفه ماست كه ستمگران به اهل بيت عليهم السلام را لعن كنيم و اين امر خداوند متعال است. به همان بيانى كه گذشت. البته نمى شود آن ها را لعن نكنيم. مگر مى شود كسى كه خدا و رسول را ايذاء كرده، مورد رحمت الهى قرار بگيرد و ما از خدا براى او رحمت بخواهيم؟ او مطرود رحمت الهى و معذّب به عذاب رسواگر است.

و معلوم است كه ايذاء صدّيقه طاهره و ائمه اطهار عليهم السلام ايذاى رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله محسوب مى شود. پيامبر خدا مى فرمايد:

فاطمة بضعة منّي، من آذاها فقد آذاني؛(2)

فاطمه پاره تن من است، هر كه او را بيازارد، در واقع مرا آزرده است.

طبق تحقيقات انجام يافته، بزرگان علماى اهل سنّت در شرح اين حديث مى گويند: اين حديث بيان گر چند مطلب است:

1. سبّ حضرت فاطمه عليها السلام كفر است.

2. فاطمه عليها السلام از شيخين (ابوبكر و عمر) افضل است.

3. ستمگران به فرزندان فاطمه زهرا عليها السلام ملعون هستند.4.

ص: 49

مناوى در شرح اين حديث چنين مى نگارد:

(فاطمة) ابنته (بضعة) بفتح أوّله وحكى ضمّه وكسره وسكون المعجمة والأشهر الفتح أي جزء (منّي) كقطعة لحم منّي (فمن أغضبها) بفعل لا يرضيها فقد (أغضبني).

استدلّ به السهيلي على أن من سبّها كفر؛ لأنّه يغضبه، وأنّها أفضل من الشيخين.

... سُهيلى، طبق اين روايت، بر كفر كسى كه به فاطمه عليها السلام دشنام دهد، استدلال مى كند. و مى گويد: هر كس او را دشنام دهد، رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله را به خشم آورده است و فاطمه عليها السلام از ابوبكر و عمر برتر است.

سپس مناوى مى نويسد:

قال الشريف السمهودي: ومعلوم أنّ أولادها بضعة منها فيكونون بواسطتها بضعة منه، ومن ثمّ لمّا رأت أم الفضل في النوم أنّ بضعة منه وضعت في حجرها. أوّلها رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله بأن تلد فاطمة عليها السلام غلاماً فيوضع في حجرها.

فولدت الحسن عليه السلام فوضع في حجرها.

فكلّ من يشاهد الآن من ذريّتها بضعة من تلك البضعة وإن تعدّدت الوسائط. ومن تأمّل ذلك انبعث من قلبه داعي الإجلال لهم وتجنّب بغضهم على أي حال كانوا عليه.(1)

بنابراين، اگر كسى به امام حسن و امام حسين عليهما السلام آزار برساند، آن ها چون بضعۀ فاطمه زهرا عليها السلام هستند آن آزار به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله برمى گردد.3.

ص: 50

زيرا هم چنانى كه فاطمه زهرا عليها السلام پارۀ تن رسول خدا صلى اللّه عليه وآله هست امام حسن و امام حسين عليهما السلام نيز پارۀ تن فاطمه زهرا عليها السلام هستند. هم چنين امام صادق، امام كاظم و بقيه ائمه عليهم السلام، حتى امام زاده هاى واجب التعظيم والاحترام و ذريّۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بر حسب اقرار اهل سنّت، مشمول اين آيۀ مباركه مى شوند.

بنابراين، وقتى كسى حضرت صديقۀ طاهره عليها السلام را مورد آزار قرار دهد آيا ما مى توانيم نسبت به او بى تفاوت باشيم؟

طبق آيه اى كه گذشت، اين امر ممكن نيست.

منكران حق ائمه

وَالْجاحِدينَ لِحَقِّكُمْ؛

و از منكران حق شما بيزارى مى جويم.

درباره واژه «جحد» نوشته اند كه از انكار، اخص است؛ چون وقتى كسى، فردى يا چيزى را انكار مى كند، ممكن است از روى جهل باشد. راغب اصفهانى مى نويسد:

الجحود: نفي ما في القلب إثباته، وإثبات ما في القلب نفيه....(1)

جُحود: نفى كردن هر چيزى كه در دل انسان ثابت و درست است و انسان آن را پذيرفته و اثبات كردن هر چيزى كه دل آن را نفى مى كند...

بنابراين، انكار دو جور است:

1. وقتى انسان چيزى را انكار مى كند، ممكن است به درستى آن علم داشته باشد، اما انكار كند.

2. ممكن است كه از روى جهل آن را انكار كند.

ص: 51

كلمه «جحد» انكار با علم و آگاهى است. يعنى انسان مى داند و انكار مى كند، اين معنا در قرآن مجيد چنين آمده است:

«وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»؛(1)

و آن را از روى ظلم و سركشى انكار كردند، در حالى كه در دل به آن يقين داشتند.

چرا با حال يقين انكار مى كنند؟

چون ظلم مى كنند و علوّ در زمين را مى خواهند؛ يعنى مى خواهند به موقعيت، شخصيت، حكومت و مقام دست يابند.

آرى، در طول تاريخ همين طور شد. عدّه اى حق اهل بيت عليهم السلام را از روى علم و عمد انكار كردند.

كسانى كه در روز غديرخم بيعت كردند و «بخ بخ لك ياعلي، أصبحت مولاي ومولى كلّ مؤمن و مؤمنة»(2) گفتند، وقتى حضرت على عليه السلام را بر بيعت مجبور كردند، حتى «اخوّت و برادرى» ايشان را با رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله منكر شدند، تا چه رسد به «حكومت و ولايت» او!

و وقتى خبر شهادت حضرت على عليه السلام به معاويه رسيد، گريه كرد و گفت:

إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ.

به او گفته شد: پس چرا با او به جنگ برخاستى؟

معاويه گفت:

أنا أبكي لما فقد الناس من حلمه وعلمه؛(3)

من به آن حِلم و دانشى كه مردم از او از دست دادند، گريه مى كنم.2.

ص: 52

و آن گاه كه مأمون از پدرش پرسيد: چرا اين همه به موسى بن جعفر احترام مى نمايى؟

گفت: چون او امام مردم، حجّت خدا بر آفريدگان او و خليفه او بر بندگان اوست.

مأمون گفت: مگر اين صفات براى تو و در تو نيست؟

او در جواب گفت: من امام مردم با زور و قهر هستم و موسى بن جعفر امام حق است. به خدا سوگند، فرزندم، او از من و همه مردم به جايگاه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله شايسته تر است. به خدا سوگند، اگر تو در اين موضوع با من به ستيز برخيزى سر از تنت جدا مى نمايم. چرا كه حكومت عقيم است.(1) هم چنين موارد ديگر...

اين ها نه فقط حق را انكار كرده اند؛ بلكه به غصب خلافت نيز اقرار نموده اند.

مارقان از ولايت ائمّه

وَالْمارِقينَ مِنْ وِلايَتِكُمْ؛

و از بيرون روندگان از زير بار ولايت شما بيزارى مى جويم.

مارق؛ يعنى كسى كه از يك راه روشن و وسيع، خود را بيرون كشيده و در يك راه تنگ و تاريك و گمراهى رفته است. در اين باره در كتاب العين چنين آمده است:

المروق: الخروج من شيء من غير مدخله. والمارقة: الّذين مرقوا من الدين كما يمرق السهم من الرمية مروقاً.(2)

ص: 53

مروق: همان خروج از چيزى از غير راه متعارف را گويند. مارقه كسانى هستند كه از دين به سان خروج تير از كمان خارج شده اند.

بنابراين، وقتى عدّه اى از ولايت اهل بيت عليهم السلام خارج شدند كجا رفتند؟

مارقان در تاريخ اسلام و در احاديث پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بر خوارج نهروان تطبيق شده. آن ها كسانى بودند كه با امير مؤمنان على عليه السلام بيعت كرده بودند، اما از بيعت و ايمان به آن حضرت خارج شدند و در يك راه تنگ و تاريكِ گمراهى گام برداشتند.

بنابر نقل تاريخ، سه گروه در مقابل امير مؤمنان على عليه السلام قرار گرفتند: ناكثان، قاسطان، مارقان.

ناكثان، كسانى هستند كه با امير مؤمنان على عليه السلام بيعت كرده بودند. اما بيعت شكستند و جنگ جمل را راه انداختند.

قاسطان كسانى هستند كه خواستند باطل بر حق برتر باشد، حق را ضايع و از دست صاحب حق بگيرند؛ همان هايى كه جنگ صفين را به راه انداختند.

مارقان همان خوارجى هستند كه جنگ نهروان را به راه انداختند.

طبق احاديثى كه عمار، ابوايوب انصارى، ابوسعيد خدرى رحمهم اللّه و ديگران روايت كرده اند پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به امير مؤمنان على عليه السلام امر فرمودند كه ناكثان، قاسطان و مارقان را سركوب كنند. در حديثى آمده است: پيامبر خدا به امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

ستقاتل الناكثين والقاسطين والمارقين، فمن قاتلك منهم فإنّ لك بكلّ رجل منهم شفاعة في مائة ألف من شيعتك.

فقلت: يا رسول اللّه! فمن الناكثون؟

قال: طلحة والزبير سيبايعانك بالحجاز وينكثانك بالعراق، فإذا فعلا ذلك فحاربهما فإنّ في قتالهما طهارة لأهل الأرض.

ص: 54

قلت: فمن القاسطون؟

قال: معاوية وأصحابه.

قلت: فمن المارقون؟

قال: أصحاب ذي الثدية وهم يمرقون من الدين كما يمرق السهم من الرمية، فاقتلهم فإنّ في قتلهم فرجاً لأهل الأرض، وعذاباً معجلاً عليهم، وذخراً لك عند اللّه عزوجل يوم القيامة....(1)

تو به زودى با ناكثان، قاسطان و مارقان نبرد خواهى كرد. پس هر كس از آنان با تو نبرد كند تو در عوض يك تن از آنان، صد هزار نفر از شيعيان خود را شفاعت خواهى كرد.

عرض كردم: اى پيامبر خدا! ناكثان كيانند؟

فرمود: طلحه و زبير، آن دو به زودى در حجاز با تو بيعت كرده و در عراق آن را خواهند شكست، اگر چنين كردند با آنان پيكار كن، چرا كه جنگ با آن دو سبب پاكيزگى اهل زمين است.

عرض كردم: قاسطان كيانند؟

فرمودند: معاويه و افراد او.

عرض كردم: مارقان كيانند؟

فرمود: ياران ذو الثديه كه همانند بيرون آمدن تير از كمان از دين بيرون مى روند. با آنان نيز بجنگ كه با كشتار آنان گشايشى براى زمينيان و كيفرى زودرس بر آنان و ذخيره اى براى تو در پيشگاه خداوند متعال در روز رستاخيز خواهد شد....2.

ص: 55

در حديثى صحيح آمده كه على عليه السلام مى فرمايد:

أمرت بقتال الناكثين والقاسطين والمارقين؛(1)

من به جنگ با ناكثان، قاسطان و مارقان مأمور شدم.

حديث ديگرى را مفضّل بن عمر، نقل مى كند. وى مى گويد: امام صادق عليه السلام در پايان حديثى طولانى فرمودند:

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به امّ سلمه رضى اللّه عنها فرمود:

يا أمّ سلمة! اسمعي واشهدي، هذا علي بن أبي طالب أخي في الدنيا وأخي في الآخرة.

يا أمّ سلمة! اسمعي واشهدي هذا علي بن أبي طالب وزيري في الدنيا ووزيري في الآخرة....

يا أمّ سلمة! اسمعي واشهدي هذا علي بن أبي طالب سيّد المسلمين، وإمام المتقين، وقائد الغرّ المحجّلين، وقاتل الناكثين والمارقين والقاسطين.

قلت: يا رسول اللّه! من الناكثون؟

قال: الّذين يبايعونه بالمدينة وينكثونه بالبصرة.

قلت: من القاسطون؟

قال: معاوية وأصحابه من أهل الشام.

ثمّ قلت: من المارقون؟

قال: أصحاب النهروان.(2)8.

ص: 56

اى امّ سلمه! بشنو و شاهد باش كه علىّ بن ابى طالب برادر من در دنيا و جهان آخرت است.

اى امّ سلمه! بشنو و شاهد باشد كه او وزير من در دنيا و جهان آخرت است.

اى امّ سلمه! بشنو و شاهد باش كه علىّ بن ابى طالب سيّد مسلمانان، امام متّقين و پيشواى پيشانى سفيدان است، او با ناكثان و قاسطان و مارقان جنگ مى كند و آنان را مى كشد.

عرض كردم: اى رسول خدا ناكثان و بيعت شكنان چه كسانند؟

فرمود: جمعى هستند كه در مدينه بيعت نموده و در بصره بيعت او را مى شكنند و با او به جنگ مى پردازند.

گفتم: قاسطان كيانند؟

فرمود: معاويه و ياران او از اهل شام كه در حقّ علىّ بن ابى طالب ظلم مى كنند.

گفتم: مارقان چه كسانند؟

فرمود: كسانى كه از راه حقيقت خارج شده و در نهروان برخلاف او اجتماع و جنگ مى كنند.

بديهى است كه امير مؤمنان على عليه السلام در اين جنگ هايى كه به امر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله واقع شد بر حق بوده و آن ها بر باطل بودند؛(1) امّا دشمنان امير مؤمنان على عليه السلام - ابن تيميّه و اتباع او - اين حقيقت تلخ را تحمّل نمى كنند و حديث را تكذيب مى نمايند، او مى گويد:

وأما الحديث الّذي يروى أنّه أمر بقتل الناكثين والقاسطين والمارقين، فهو حديث موضوع على النبي صلى اللّه عليه وآله.(2)2.

ص: 57

حديثى كه روايت شده پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله، على را به پيكار ناكثان، قاسطان و مارقان فرمان داد، حديث ساختگى است كه به پيامبرصلى اللّه عليه وآله نسبت داده شده است.

غاصبان ارث ائمّه

وَالْغاصِبينَ لاِِرْثِكُمْ؛

اشاره

و از غصب كنندگان ميراث شما بيزارى مى جويم.

كسانى كه ارث ائمه اطهار عليهم السلام را غصب كردند، ما موظفيم از آن ها بيزارى مى جوييم.

ارث يعنى چه؟

كلمۀ «ارث» قابل دقت و تأمّل است. مى گوييم: زيد وارث عَمرو است.

و گاهى مى گوييم: زيد، از عَمرو ارث برده است.

اين دو تعبير تفاوت بسيارى دارند كه راغب اصفهانى نيز اشاره مى كند و مى گويد:

الوراثة والإرث: انتقال قنية إليك عن غيرك من غيرعقد... وتراث أصله وراث فقلبت الواو ألفاوتاء....(1)

مالى كه از ديگرى به كسى مى رسد؛ بدون پيمان و عقد... تراث كه همان ميراث است اصل آن «وراث» كه الف آن به حرف «ت» تبديل گشت...

اگر گفتند: فلانى وارث فلانى است؛ يعنى فلانى در جميع شئون و حيثيّات جانشين اوست. از اين رو امير مؤمنان و ائمه اطهار عليهم السلام در همه شئون - مگر نبوّت - وارث پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله هستند.

ص: 58

در تعبير دوم مى گويند: فلانى اين خانه، اين مال و اين كتاب را از فلانى به ارث برده است كه در اين موقع فقط به آن خانه، مال و كتاب؛ نه در همۀ شئون ارتباط دارد.(1) كسانى از صدر اسلام تا ظهور حضرت مهدى عليه السلام ارث ائمه اطهار عليهم السلام يعنى جانشينى و حكومت آن بزرگواران را بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به غصب بردند. از اين رو، ما از غاصبين صدر اسلام تا روز قيامت كه حق اهل بيت عليهم السلام را غصب كردند، بيزارى مى جوييم.

امير مؤمنان على عليه السلام فرمودند:

أرى تراثي نهباً؛(2)

من به چشمم مى بينم كه ارث مرا به يغما بردند و غارت كردند.

ما از اين غارت گران بيزارى مى جوييم.

به راستى اگر آن ها اين كار را نكرده بودند و حكومت حقيقى الهى بر زمين مستقر مى شد، احكام الهى با واقعيت خود پياده مى گرديد، مردم به حقوقشان مى رسيدند، كسى به كسى ظلم نمى كرد و قرآن مجيد در بين مردم پياده مى شد.

كدام بهتر بود؟

ما از آن هايى كه نگذاشتند و نمى گذارند حكومت ائمّه عليهم السلام پياده شود بيزارى مى جوييم. اكنون اين پرسش مطرح است كه چرا هم اكنون حضرت ولى عصر عليه السلام غائب هستند؟

چرا

«يملأ اللّه به الأرض قسطاً و عدلاً» هنوز تحقق پيدا نكرده است؟

پاسخ اين كه منكران، غاصبان و ظالمان نمى گذارند.1.

ص: 59

از موارد ارث كه مورد غصب قرار گرفته، فدك است. البته فدك در درجۀ اول، ملك فاطمه زهرا عليها السلام بوده است، نه ارث آن حضرت. چون فدك ملك شخصى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بوده، آن حضرت ملك شخصى خود را به دست خود به صديقه طاهره عليها السلام هديه دادند.

اما وقتى فدك غصب شد و غاصبان فدك منكر اين جهت شدند، صديقه طاهره عليها السلام آن را مطالبه كردند.

آن ها گفتند: فدك به شما داده نشده و در ملك پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله باقى است.

فاطمه عليها السلام از باب ارث مطالبه كردند و فرمودند: پس ارث مرا بدهيد.

اينك براى اين كه مطلب تا حدّى روشن شود، قدرى بحث را با توجه به منابع اهل سنت، تفصيل مى دهيم.

بحثى كوتاه دربارۀ فدك

همۀ مسلمانان اتفاق نظر دارند كه هر زمينى از زمين هاى كفّار از طريق صلح به دست مسلمانان بيفتد ملك شخصى رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله است.(1) هم چنين اتفاق نظر دارند كه «فدك» از راه صلح به دست مسلمانان افتاده است.(2) و نيز هر دو طرف شيعى و سنّى روايت كرده اند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله زمين فدك را به حضرت زهرا سلام اللّه عليها بخشيده اند و در حيات آن حضرت در اختيار ايشان قرار گرفته است.(3)

ص: 60

و از ضروريات تاريخ اسلام اين است كه ابوبكر بعد از رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله زمين فدك را تصاحب نموده.

هم چنين از ضروريات است كه حضرت زهرا عليها السلام فدك را از ابوبكر مطالبه نموده و ابوبكر در جواب گفت: شاهد بياوريد!

با اين كه نزد شيعه و سنى گفتۀ ابوبكر بر خلاف مقرّرات شرعى بوده، حضرت امير و امام حسن و امام حسين عليهم السلام و امّ ايمن شهادت دادند، ولى ابوبكر شهادت اين ها را نپذيرفت، با اين كه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله رسول دربارۀ اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده:

علي مع الحق والحق مع علي.(1)

على با حق است و حق با على.

و پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله دربارۀ امام حسن و امام حسين عليهما السلام فرموده:

الحسن والحسين سيّدا شباب أهل الجنة؛(2)

حسن و حسين دو سرور جوانان اهل بهشت هستند.

و پيامبر درباره ام أيمن فرموده:

من سرّه أنْ يتزوّج امرأةً من أهل الجنّة فليتزوّج امْ أيمن؛(3)

كسى كه دوست دارد با زنى بهشتى ازدواج كند با امّ ايمن ازدواج نمايد.

اما بر خلاف فرموده حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله شهادت اين بزرگواران و امّ ايمن ردّ شد.2.

ص: 61

البته طبق فقه اهل سنت ابوبكر مى توانست از حضرت صديّقه طاهره عليها السلام بخواهد - اضافه بر شهادت اين شهود - قسم بخورد، هم چنان كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در واقعه اى به يك شاهد و قسم مدّعى اكتفا فرمودند، ولى اين كار را نكرد!(1) و چون شهادت شهود رد شد، صدّيقه طاهره عليها السلام بار ديگر آمدند و فدك را به عنوان ارث مطالبه كردند، و - چنان كه در بعضى منابع آمده - به ابوبكر فرمودند:

يابن أبي قحافة! أثرث أباك ولاأرث أبي؟(2)

اى پسر ابى قحافه! آيا تو از پدرت ارث مى برى، ولى من از پدرم ارث نمى برم؟

در مسند احمد آمده: حضرت زهرا عليها السلام به ابوبكر فرمود:

أنت ورثت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله أمْ أهله؟(3)

تو از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله ارث مى برى يا خاندانش؟

بخارى اين گونه روايت كرده است:

فأبى أبوبكر أنْ يدفع إلى فاطمة منها شيئاً. فوجدت فاطمة على أبي بكر، فهجرته فلم تكلمّه حتى توفيت، وعاشت بعد النبي صلى اللّه عليه وآله ستة أشهر، فلمّا توفّيت دفنها زوجها علي ليلاً ولم يؤذن بها أبابكر، وصلّى عليها. وكان لعلي من الناس وجه حياة فاطمة.(4)2.

ص: 62

ابوبكر از اين كه چيزى از آن اموال را به فاطمه عليها السلام بدهد، خوددارى كرد.

فاطمه عليها السلام بر ابوبكر خشم گرفت و او را ترك كرد و با او سخن نگفت تا از دنيا رفت. او بعد از پيامبر، شش ماه زندگى كرد و هنگامى كه فوت كرد، همسرش على عليه السلام، شبانه بر او نماز خواند، او را دفن كرد و ابوبكر را خبر ننمود.

و براى على عليه السلام در ميان مردم در دوران زندگى فاطمه عليها السلام عزّت و آبرويى بود.

چرا ابوبكر اين بار فدك را برنگرداند؟

او در پاسخ گفت:

إنّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله قال: لا نورث ما تركنا صدقة.

رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله گفته است: ما ارث نمى نهيم، هر چه از ما بماند، صدقه است.

امّا همه نوشته اند كه اين كلام را احدى از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نشنيده و به جز ابوبكر كسى به ايشان نسبت نداده است.(1) و چگونه مى شود حكمى را كه اهل بيت رسول اللّه - به ويژه دخترشان صديقه طاهره عليهما السلام - بايد بدانند فقط به ابوبكر فرموده باشند؟ و اين چيزى است كه حتى فخررازى هم تعجّب كرده!!(2)8.

ص: 63

ولى اين كلام، دروغ است، زيرا - علاوه بر آن چه گذشت - خلاف نصّ صريح قرآن مجيد و سنّت قطعى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله است، و حضرت امير عليه السلام و عبّاس نيز آن را تكذيب كرده اند.(1)

ترديدگران به ائمّه

وَالشّاكّينَ فيكُمْ؛

و از شك كنندگان درباره شما بيزارى مى جويم.

ما از كسانى كه در ائمۀ ما حتى شك مى كنند، بيزارى مى كنيم.

شك در ائمه يعنى چه؟

معناى شك معلوم و آن يك امر قلبى است. شك در ائمه به امامت و مقامات ائمّه و حقّانيت آن بزرگواران برمى گردد، هم چنان كه كسى در رسالت و حقانيت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله شك داشته باشد و بنابراين، احتمال بر حق بودن ابولهب، ابوجهل و ساير دشمنان رسول اللّه و ائمه اطهار عليهم السلام وجود خواهد داشت.

البته بايد از چنين افرادى بيزارى كنيم، زيرا شك در ائمه معصومين عليهم السلام شك در رسول خدا و شك در رسول خدا شك در خداست. در اين مورد روايات فراوانى داريم. فراوان است براى نمونه: مرحوم شيخ صدوق به سند خود از حذيفة بن اسيد چنين روايت مى كند:

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

يا حذيفة! إنّ حجة اللّه عليك بعدي. علي بن أبي طالب، الكفر به كفر باللّه والشرك به شرك باللّه والشك فيه شك في اللّه...(2)

ص: 64

اى حذيفه! به راستى كه حجت خدا بر تو پس از من على بن ابى طالب است.

كفر به او كفر به خدا و شرك به او شرك به خدا و شك در او شك در خداوند است...

انحراف از ائمه

وَالْمُنْحَرِفينَ عَنْكُمْ؛

و از منحرف شدگان از طريقه شما بيزارى مى جويم.

«انحراف» از ائمه عليهم السلام؛ يعنى اعراض قلبى يا عملى از آنان و فاصله گرفتن از راهشان، هر چند به كمترين مقدار.

ما از چنين افراد بيزار هستيم، زيرا به دستور خدا و رسول و به حكم عقل بايد به طور دقيق و صد در صد پيرو ائمه عليهم السلام باشيم.

وليجه يعنى چه؟

وَمِنْ كُلِّ وَليجَةٍ دُونَكُمْ؛

و از هر همدم و وسيله اى غير از شما بيزارى مى جويم.

واژۀ «وليجة» از «ولوج» است. راغب اصفهانى مى گويد:

الولوج: الدخول في مضيق؛

و لوج: داخل شدن در تنگناهاست.

سپس مى گويد:

والوليجة: كلّ ما يتّخذه الإنسان معتمداً عليه وليس من أهله؛(1)

وليجه: هر چه انسان به نااهل و غيراهل اعتماد كند و او اهل حق نباشد.

ص: 65

اين جمله اشاره است به آيۀ مباركه اى كه مى فرمايد:

«أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً»؛(1)

آيا گمان كرديد كه به حال خود رها مى شويد، در حالى كه خدا هنوز كسانى را كه از شما جهاد كردند و غير از خدا و رسولش و مؤمنان را رازدار خويش انتخاب نكردند، مشخص ننموده است؟!

خداوند مقرّر نموده كه مكلّفين امتحان شوند و آن هايى كه جز خدا، رسول و مؤمنان را براى خود پناهگاه اختيار نكرده اند، شناسايى گردند. مقصود از «مؤمنان» را در اين آيه امام باقر عليه السلام اين گونه بيان مى فرمايند:

يعني بالمؤمنين: الأئمة، لم يتّخذوا الولائج من دونهم؛(2)

منظور از مؤمنان، ائمه هستند كه جز او، پشت و پناهى نگرفته اند.

بنابراين ائمه اطهار عليهم السلام ميزان امتحان هستند. ما بايد به غير از ائمه - بعد از خدا و رسول - در هيچ امرى رجوع نكنيم و تحت ولايت هيچ كس، جز آن ها نباشيم. ما اين معنا را با عبارت ياد شده به حضور ائمه عليهم السلام اظهار مى داريم.

وَكُلِّ مُطاعٍ سِواكُمْ؛

و از هر فرمانروايى جز شما بيزارى مى جويم.

آرى، اطاعت مطلقه به خدا، رسول و ائمه اطهار عليهم السلام اختصاص دارد. غير از آن ها كسى به طور مطلق واجب الاطاعة نيست. خداوند مى فرمايد:5.

ص: 66

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»؛(1)

از خدا اطاعت كنيد! و اطاعت كنيد از پيامبر و اولو الامر (اوصياى پيامبر).

در حديثى رسول خدا صلى اللّه وعليه وآله مى فرمايد:

من أطاع عليّاً فقد أطاعني ومن أطاعني فقد أطاع اللّه؛(2)

كسى كه از على اطاعت كند، در واقع از من اطاعت كرده است و كسى از من اطاعت كند در واقع از خدا اطاعت كرده است.

حضرت رسول چنين كلامى را دربارۀ احدى جز اميرمؤمنان على عليه السلام نفرموده اند. پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله در سخن ديگرى مى فرمايد:

إنّي مخلّف فيكم ما إنْ تمسكّتم به لن تضلّوا: كتاب اللّه وعترتي أهل بيتي...(3)

من جانشينى بين شما مى گذارم كه مادامى كه به آن چنگ بزنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و خاندان و اهل بيتم...

اين ها از جملۀ دلايل عصمت ائمه عليهم السلام هستند، كه بايد در هر جهت - چه در اصول اعتقادات، چه در احكام و چه در آداب و سنن - هم از نظر اعتقادى و هم از نظر عملى از ائمه عليهم السلام اطاعت كنيم و از آن بزرگواران پيروى نماييم.

پيشوايان به سوى آتش

وَمِنَ الأَئِمَّةِ الَّذينَ يَدْعُونَ الَى النّارِ؛

و از پيشوايانى كه مردم را به سوى دوزخ مى خوانند، بيزارى مى جويم.

ص: 67

اين فراز اشاره به آيه مباركه اى است كه مى فرمايد:

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ»؛(1)

و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به آتش دعوت مى كنند.

خداى سبحان در قرآن مجيد در آيه ديگرى مى فرمايد:

«يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»؛(2)

روزى را (به ياد آوريد) كه هر گروهى را با پيشوايشان مى خوانيم.

با توجه به اين آيات معلوم مى شود كه هر كسى بايد امام داشته باشد. از اين روست كه اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

ألا وإنّ لكلّ مأموم إماماً يقتدي به...؛(3) هان كه به راستى براى هر مأمومى، امامى بايد كه به او اقتدا كند...

امام نيز يا امام عدل؛ يعنى امام منصوب از طرف خداست كه عاقبت اقتدا به او نجات در آخرت و ورود در بهشت است، و يا امام جور؛ يعنى امام غيرمنصوب از طرف خداست كه عاقبت اقتدا به او جهنم است و عذاب اليم. از اين رو است كه امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

الأئمّه في كتاب اللّه عز وجل إمامان: امام عدل و امام جور. قال اللّه:

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا»(4) لا بأمر الناس، يقدّمون أمر اللّه قبل أمرهم وحكم اللّه قبل حكمهم، قال: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ»(5)1.

ص: 68

يقدّمون أمرهم قبل أمر اللّه وحكمهم قبل حكم اللّه، ويأخذون بأهوائهم خلاف ما في كتاب اللّه؛(1)

امامان و پيشوايان در قرآن دو گروهند: (گروه نخست) كسانى اند كه خداى تعالى در قرآن درباره آنان مى فرمايد: «آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما (مردم را) هدايت مى كردند». آنان به امر مردم هدايت نمى كنند؛ بلكه امر خدا را بر امر مردم مقدم داشته و حكم خدا را پيش از حكم مردم مى دانند.

(و گروه دوم كسانى هستند كه) خداى تعالى درباره آنان مى فرمايد: «آن ها را پيشوايانى قرار داديم كه به سوى آتش فرا مى خوانند». اينان خواست مردم را بر خواست خدا مقدم داشته و حكم مردم را پيش از حكم خدا مى دانند و بر طبق هوا و هوس خود؛ بر خلاف آن چه در قرآن آمده است، رفتار مى كنند.

اين همان است كه مكرراً بيان كرده ايم كه در طول تاريخ دو خط وجود داشته...

البته رهبران گمراهى مردم فقط حكمرانان نبودند، هر كسى در هر بُعدى بنيان گذار جور و مؤسس باطل باشد «امامٌ يدعو الى النار» خواهد بود. از اين رو صاحبان مكاتب فقهى در اسلام كه در مقابل مكتب حضرت رسول واهل بيت عليهم السلام فقهى ساختند و مردم از آن ها تقليد كردند، از ائمه ضلال و «دعاة إلى النار» محسوب مى شوند. از اين رو رواياتى صريح وارد شده كه ائمه عليهم السلام آن ها را لعن مى كردند، كه امام موسى بن جعفر عليهما السلام به سند صحيح فرموده اند:3.

ص: 69

فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ ابَداً ما حَييتُ عَلى مُوالاتِكُمْ وَمَحَبَّتِكُمْ وَدينِكُمْ، وَوَفَّقَني لِطاعَتِكُمْ، وَرَزَقَني شَفاعَتَكُمْ، وَجَعَلَني مِنْ خِيارِ مَواليكُمُ التّابِعينَ لِما دَعَوْتُمْ الَيْهِ.

وَجَعَلَني مِمَّنْ يَقْتَصُّ آثارَكُمْ، وَيَسْلُكُ سَبيلَكُمْ، وَيَهْتَدي بِهُداكُمْ، وَيُحْشَرُ في زُمْرَتِكُمْ، وَيُكِرُّ في رَجْعَتِكُمْ، وَيُمَلَّكُ في دَوْلَتِكُمْ، وَ يُشَرَّفُ في عافِيَتِكُمْ، وَيُمَكَّنُ في ايّامِكُمْ، وَتُقِرُّ عَيْنُهُ غَداً بِرُؤْيَتِكُمْ؛

پس خداوند هميشه تا زنده ام بر موالات و دوستى و دين و آيين شما پابرجايم بدارد و براى فرمانبردارى شما موفقم دارد، شفاعت شما را روزيم گرداند و از برگزيدگان دوستانتان قرارم دهد، آنان كه تابع دعوت شما هستند.

و مرا از كسانى قرار دهد كه از آثار شما پيروى مى كند، راه شما را طى مى نمايد و راهنمايى جويد، در گروه شما محشور گردد، در دوران رجعت و بازگشت شما بازگردد. در دوران حكومت شما به فرمانروايى رسد، به عافيت از شما مفتخر گردد، در روزهاى (حكومت) شما مقتدر شود و ديده اش فرداى رستاخيز به ديدار شما روشن گردد.

ص: 72

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفْسي وَاَهْلي وَمالي، مَنْ ارادَ اللَّهَ بَدَءَ بِكُمْ، وَمَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْكُمْ، وَمَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ.

مَوالِيَّ لا احْصى ثَنائَكُمْ، وَلا ابْلُغُ مِنَ الْمَدْحِ كُنْهَكُمْ، وَمِنَ الْوَصْفِ قَدْرَكُمْ

وَاَنْتُمْ نُورُ الاَْخْيارِ، وَهُداةُ الاَْبْرارِ، وَحُجَجُ الْجَبّارِ.

بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ، وَبِكُمْ يَخْتِمُ، وَبِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ، وَبِكُمْ يُمْسِكُ السَّماءَ انْ تَقَعَ عَلَى الاَْرْضِ الاّ بِاِذْنِهِ، وَبِكُمْ يُنَفِّسُ الْهَمَّ، وَيَكْشِفُ الضُّرَّ، وَعِنْدَكُمْ ما نَزَلَتْ بِهِ رُسُلُهُ، وَهَبَطَتْ بِهِ مَلاَّئِكَتُهُ.

وَاِلَى جَدِّكُمْ (و اگر زيارت اميرمؤمنان على عليه السلام باشد به جاى:

وَاِلى جَدِّكُمْ بگو:

وَاِلى اخيكَ) بُعِثَ الرُّوحُ الاَْمينُ.

آتاكُمُ اللَّهُ ما لَمْ يُؤْتِ احَداً مِنَ الْعالَمينَ، طَاْطَاَ كُلُّ شَريفٍ لِشَرَفِكُمْ، وَبَخَعَ كُلُّ مُتَكَبِّرٍ لِطاعَتِكُمْ، وَخَضَعَ كُلُّ جَبّارٍ لِفَضْلِكُمْ، وَذَلَّ كُلُّشَىٍْ لَكُمْ وَاَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِكُمْ، وَفازَ الْفائِزُونَ بِوِلايَتِكُمْ، بِكُمْ يُسْلَكُ الَى الرِّضْوانِ، وَعَلى مَنْ جَحَدَ وِلايَتَكُمْ غَضَبُ الرَّحْمانِ،

ص: 73

پدر و مادرم، خودم، خاندان و داراييم به فداى شما، هر كس خدا را اراده كند بايد از شما آغاز كند و آن كس كه خدا را به يكتايى شناسد، از شما پذيرد و هر كس قصد او كند به شما رو نمايد.

سروران من! ثناى شما را نمى توانم بشمارم، به حقيقت مدح شما نرسم و توصيف قدر و منزلت شما را نمى توانم بيان كنم كه شما روشنى خوبان، راهنماى نيكان و حجّت هاى خداى جبار هستيد.

خداوند به شما آغاز كرد، به شما نيز ختم خواهد كرد و به خاطر شما باران را فرو ريزد، به خاطر شما آسمان را از اين كه بر زمين افتد جز به اذن او نگهدارد، به خاطر شما اندوه را بگشايد، سختى را برطرف كند و در پيش شماست را پيامبرانش فرود آورده و فرشتگانش به زمين آوردند.

و به سوى جدّ شما (و اگر زيارت اميرمؤمنان على عليه السلام باشد به جاى: به سوى جدّ شما بگو: و به سوى برادرت) روح الامين (جبرئيل) نازل گرديد.

خداوند آن چه را به شما داده به هيچ يك از مردم جهانيان نداده است. هر شخص شريفى در برابر شرف شما سر فرود آورده، هر متكبرى به فرمانبردارى شما گردن نهاده، هر گردنكشى در برابر فضل شما فروتن گشته، هر چيزى براى شما خوار شده و سرفرود آورده است. زمين به پرتو نور شما روشن شد، رستگاران به وسيله ولايت و دوستى شما رستگار شدند. به وسيله شما به بهشت رضوان مى توان رسيد و برآن كس كه منكر فرمانروايى شماست، خشم خداى رحمان خواهد بود.

ص: 74

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفسي وَاَهْلي وَمالي، ذِكْرُكُمْ فِي الذّاكِرينَ، وَاَسْماَؤُكُمْ فِي الاَْسْماءِ وَاَجْسادُكُمْ فِي الاَْجْسادِ، وَاَرْواحُكُمْ فِي اْلاَرْواحِ، وَاَنْفُسُكُمْ فِي النُّفُوسِ، وَآثارُكُمْ فِي الْآثارِ وَقُبُورُكُمْ فِي الْقُبُورِ.

فَما احْلى اسْماَّئَكُمْ، وَاَكْرَمَ انْفُسَكُمْ، وَاَعْظَمَ شَاْنَكُمْ، وَاَجَلَّ خَطَرَكُمْ، وَاَوْفى عَهْدَكُمْ، وَاَصْدَقَ وَعْدَكُمْ.

كَلامُكُمْ نُورٌ، وَاَمْرُكُمْ رُشْدٌ، وَوَصِيَّتُكُمُ التَّقْوى، وَفِعْلُكُمُ الْخَيْرُ، وَعادَتُكُمُ الاِْحْسانُ، وَسَجِيَّتُكُمُ الْكَرَمُ، وَشَاْنُكُمُ الْحَقُّ، وَالصِّدْقُ وَالرِّفْقُ، وَقَوْلُكُمْ حُكْمٌ وَحَتْمٌ، وَرَاْيُكُمْ عِلْمٌ وَحِلْمٌ وَحَزْمٌ.

انْ ذُكِرَ الْخَيْرُ كُنْتُمْ اوَّلَهُ وَاَصْلَهُ وَفَرْعَهُ وَمَعْدِنَهُ وَمَاْويهُ وَمُنْتَهاهُ؛

ص: 75

پدر و مادرم و خودم و خاندان و داراييم فداى شما باد، اى سروران من! ذكر شما در (زبان) ذكركنندگان، نام هايتان در ميان نام ها، پيكرتان با ساير پيكرها، روانتان در ميان ساير روان ها، جان هاتان در شمار ساير جان ها، آثارتان در ميان آثار ديگران و قبرهاتان در شمار ساير قبرهاست، ولى چه شيرين است نام هايتان، بزرگوار است جان هاتان، بزرگ است مقامتان، برجسته است منزلت و موقعيتتان، با وفاست عهدتان و راست است وعده تان.

سخن شما نور، دستورتان رشد و رستگارى، سفارشتان پرهيزكارى، كارتان خير و خوبى، عادت شما احسان و نيكى، شيوه شما كرم و بزرگوارى، رفتارتان حق و راستى و مدارايى است و گفتارتان مسلّم حتمى و رأى شما دانش، بردبارى و دورانديشى است.

اگر از خير و خوبى سخنى به ميان آيد، آغاز و ريشه و شاخه و مركز و جايگاه و پايانش هستيد.

ص: 76

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفْسي، كَيْفَ اصِفُ حُسْنَ ثَنائِكُمْ، وَاُحْصى جَميلَ بَلائِكُمْ؟ وَبِكُمْ اخْرَجَنَا اللَّهُ مِنَ الذُّلِّ وَفَرَّجَ عَنّا غَمَراتِ الْكُرُوبِ وَاَنْقَذَنا مِنْ شَفا جُرُفِ الْهَلَكاتِ وَمِنَ النّارِ.

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفْسي بِمُوالاتِكُمْ عَلَّمَنَا اللَّهُ مَعالِمَ دِينِنا وَاَصْلَحَ ما كانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيانا، وَبِمُوالاتِكُمْ تَمَّتِ الْكَلِمَةُ وَعَظُمَتِ النِّعْمَةُ وَائْتَلَفَتِ الْفُرْقَةُ، وَبِمُوالاتِكُمْ تُقْبَلُ الطّاعَةُ الْمُفْتَرَضَةُ، وَلَكُمُ الْمَوَدَّةُ الْواجِبَةُ، وَالدَّرَجاتُ الرَّفيعَةُ وَالْمَقامُ الْمَحْمُودُ وَالْمَكانُ الْمَعْلُومُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَالْجاهُ الْعَظيمُ وَالشَّاْنُ الْكَبيرُ وَالشَّفاعَةُ الْمَقْبُولَةُ.

رَبَّنا آمَنّا بِما انْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدينَ.

رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ اذْ هَدَيْتَنا وَهَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً انَّكَ انْتَ الْوَهّابُ.

سُبْحانَ رَبِّنا انْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً؛

ص: 77

پدر و مادرم و خودم به فداى شما چگونه ثناى نيكوى شما را توصيف كنم، چگونه آزمايش هاى خوبى كه داديد، شماره كنم؟ به وسيله شما بود كه خدا ما را از ذلت بيرون آورد و به گرفتارى هاى سخت ما گشايش داد و از پرتگاه هلاكت و نابودى و آتش دوزخ نجاتمان داد.

پدر و مادرم و خودم به فداى شما، به وسيله دوستى شما خداوند دستورات دينمان را به ما ياد داد و آن چه را كه از دنياى ما تباه گشته بود، اصلاح كرد و به وسيله موالات شما كلمه كامل شد، نعمت بزرگ گشت و جدايى و اختلاف به الفت و اتحاد دگرگون گرديد و به وسيله موالات شما فرمانبردارى واجب پذيرفته گردد و تنها دوستى شماست كه بر خلق لازم و فرض است و درجات بلند و مقام شايسته و جايگاه معين و معلوم در نزد خداى متعال و منزلت عظيم و رتبه بزرگ و شفاعت پذيرفته از آنِ شماست.

پروردگارا! به آن چه نازل فرمودى و از پيامبر پيروى كرديم پس نام ما را با گواهان ثبت فرما.

پروردگارا! به آن چه نازل كردى ايمان داريم و از رسول پيروى كرديم. پس نام ما را با گواهان ثبت فرما.

پروردگارا! دل هاى ما را پس از آن كه راهنماييمان كردى، منحرف مكن و به ما از نزد خويش رحمتى ببخش كه به راستى تو بخشايش گرى. پاك و منزه است پروردگار ما كه به راستى وعده او انجام شدنى است.

ص: 78

يا وَلِيَّ اللَّهِ، انَّ بَيْني وَبيْنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذُنُوباً لا يَاْتي عَلَيْها الاّ رِضاكُمْ، فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلى سِرِّهِ، وَاسْتَرْعاكُمْ امْرَ خَلْقِهِ، وَقَرَنَ طاعَتَكُمْ بِطاعَتِهِ لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبي وَكُنْتُمْ شُفَعائي فَاِنّي لَكُمْ مُطيعٌ، مَنْ اطاعَكُمْ فَقَدْ اطاعَ اللَّهَ، وَمَنْ عَصاكُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ، وَمَنْ احَبَّكُمْ فَقَدْ احَبَّ اللَّهَ، وَمَنْ ابْغَضَكُمْ فَقَدْ ابْغَضَ اللَّهَ.

اللّهُمَّ انّي لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ اقْرَبَ الَيْكَ مِنْ مُحَمِّدٍ وَاَهْلِ بَيْتِهِ الاَْخْيارِ الاَْئِمَّةِ الاَْبْرارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعائي، فَبِحَقِّهِمُ الَّذي اوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَيْكَ اسْئَلُكَ انْ تُدْخِلَني في جُمْلَةِ الْعارِفينَ بِهِمْ وَبِحَقِّهِمْ وَفي زُمْرَةِ الْمَرْحُومينَ بِشَفاعَتِهِمْ انَّكَ ارْحَمُ الرّاحِمينَ، وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرينَ وَسَلَّمَ تَسْليماً كَثيراً، وَحَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ.

ص: 79

اى ولى خدا! همانا ميان من و خداى عزوجل گناهانى است كه آن ها را جز رضايت شما، محو و پاك نكند. پس به حق آن خدايى كه شما را امين به راز خود كرده، سرپرستى كار خلق خود را به شما واگذارده و فرمانبردارى شما را به فرمانبردارى خود قرين كرده كه شما بخشش گناهانم را (از خدا) بخواهيد و شفيعان من گرديد، زيرا كه من فرمانبردار شما هستم، هر كه از شما فرمانبردارى كند، از خدا فرمانبردارى كرده و هر كه از شما نافرمانى كند از خداى نافرمانى كرده و هر كه شما را دوست دارد، خداى را دوست داشته و هر كه شما را دشمن دارد، خداى را دشمن داشته است.

خدايا! اگر من شفيعانى را مى يافتم كه نزديكتر باشند به درگاهت از محمد و خاندان نيكويش؛ همان پيشوايان نيكوكار به يقين آن ها را شفيعان خود قرار مى دادم. پس از تو مى خواهم به آن حقى كه براى ايشان بر خود واجب كردى مرا در زمره عارفان به آن ها و به حق آن ها قرارده و در زمره كسانى قرارده كه به وسيله شفاعت آن ها مورد مهر قرار گرفته اند. به راستى كه تو مهربان ترين مهربانان هستى و درود خدا بر محمد و خاندان پاكش و سلام مخصوص و بسيارى بر آن ها باد، خدا ما را بس است و و نيكو وكيلى است.

ص: 80

دعا و ثنا

اشاره

در اين بخش از زيارت، دعا مى كنيم و از حضرات معصومين عليهم السلام مى خواهيم كه ما را شفاعت كنند. عمدۀ حاجات ياد شده، معنوى است، و پيش از هر قسمت از دعا، ثنا و مدح ائمه عليهم السلام وجود دارد، كه تقديم ثنا قبل از دعا يكى از آداب دعا كردن است و به آن امر شده(1) و اين جهت در غالب دعاها مشهود است.

دعا و توسّل و طلب حاجت در آخر زيارت قرار گرفته و به ويژه بعد از عرضه اعتقادات آمده است و با «فاء» تفريع شروع شده، و اوّلين دعا «ثبات قدم» است تا پايان عمر.

درخواست ثبات

فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ ابَداً ما حَييتُ؛

پس از خدا مى خواهم مرا هميشه تا زنده هستم پابرجا بدارد.

در اين گونه شروع نكته اى وجود دارد كه وقتى زائر عقايد حقّه خود را به حضور امام عليه السلام؛ به خصوص در زمان غيبت عرضه مى دارد، بايد به دو جهت كاملاً توجّه داشته باشد:

ص: 81

جهت يكم. عظمت و اهميت اين سلسله عقايدى است كه از آغاز زيارت جامعه تا اين جا بر امام عليه السلام عرضه مى شود و اين كه ما از اين اعتقادات سؤال خواهيم شد؛ يعنى در برابر اين امور اعتقادى مسئوليت داريم.

بخش گذشته بر يك سلسله از اعتقادات مشتمل بود و با كلمۀ «ايمان» شروع شد.

أَنِّي مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَبِما آمَنْتُمْ بِهِ كافِرٌ بَعَدُوِّكُمْ وَبِما كَفَرْتُمْ بِهِ.

وقتى اين جمله تمام شد، دوباره خوانديم:

مُؤْمِنٌ بِاِيابِكُمْ، مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ...

به بازگشتتان ايمان دارم و به رجعت شما تصديق دارم...

وقتى اين قسمت نيز تمام شد، خوانديم:

مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَعَلانِيَتِكُمْ...

به نهان و آشكار شما... ايمان دارم...

و آن گاه كه اين جمله نيز به پايان رسيد، عرض كرديم:

آمَنْتُ بِكُمْ وَتَوَلَّيْتُ آخِرَكُمْ بِما تَوَلَّيْتُ بِهِ اوَّلَكُمْ...

به شما ايمان دارم و آخرين فرد شما را دوست دارم به همان دليل كه اولين شخص شما را دوست دارم...

اين جا بود كه پاى «برائت» به ميان آمد كه گفتيم:

وَبَرِئْتُ الَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ اعْداَّئِكُمْ...

و به پيشگاه خداى عزوجل از دشمنانتان بيزارى مى جويم...

وقتى انسان زائر اين امور را به عنوان يك سلسله امور اعتقادى بيان مى كند، بايد

ص: 82

به اين معانى توجه داشته باشد، اين كه بگويم: به اين امور يعنى يك سلسله چيزهايى كه معانى آن ها را نمى دانم معتقدم و به خدمت شما عرض مى كنم؟ قطعاً اين طور نيست، ناگزير بايستى فى الجمله از اين مفاهيم و معانى آگاهى داشته باشد، آن گاه به آن ها معتقد شود و خدمت امام عليه السلام عرضه بدارد.

انسان بايد خودش عظمت و اهميّت مسائل اعتقادى را هر چند فى الجمله بداند و به آن چه واجب است از روى دليل معتقد شود. فلانى گفت، از پدرم شنيدم، استاد چنين ياد داد؛ اين ها فايده ندارد. هر كسى به مقدار وسعش بايد از امور اعتقادى به خصوص آن چه كه مورد سؤال قرار مى گيرد آگاه باشد و به آن ها ايمان داشته باشد.

جهت دوم. بايد توجه داشت كه شيطان بيكار ننشسته و هميشه براى انسان نقشه مى كشد و او را وسوسه مى كند. او نه فقط از انسان هاى عادى؛ بلكه از انبيا و اوليا نيز دست بردار نيست. در هر زمان و مكان و نسبت به هر شخصى، در هر شرايط و در هر حالى از احوال سعى مى كند او را اغوا كند؛ چرا كه كار او همين است.

شما ملاحظه مى كنيد، كسانى در اثر القاى يك شبهۀ شيطانى منحرف شدند، يا با رسيدن به يك مقام منحرف شدند، و يا يك لقمه غذاى مشتبه چه اثرى در وجود برخى نهاد و با در اختيار قرار دادن يك زن چه افرادى به فساد كشيده شدند... آرى شيطان هر انسانى را به طريقى و به شكلى سعى مى كند اغوا نمايد.

اين مسئله در زمان ما بسيار جدّى و عجيب است، با وسايل جديدى كه پيدا شده، شيطان و جنود او براى اغوا و گمراه كردن مردم بيشتر به كار افتاده اند. آن ها به اشكال مختلف به راه افتاده اند و اهل اين مذهب را مورد تهاجم قرار داده اند. كسانى كه با هم اختلاف عقيدتى دارند، يا بر سر مسائل دنيوى و رياست اختلاف دارند، در مبارزه با اين مذهب با هم متفق و متحد هستند و چنان با جديت كار مى كنند و از هر

ص: 83

راهى استفاده مى نمايند كه توانسته اند در داخل اين مذهب نيز رخنه كنند كه گاهى مطالبى را از كسانى به خصوص آن هايى كه در اين مذهب عمرى را سپرى كرده اند؛ مى شنويم كه هرگز از آنان توقّع چنين سخنى و چنين كارى نمى رفت.

آرى، شيطان به اشكال مختلف كار مى كند و انسان ها را اغوا مى نمايد. طبق آيه قرآن كريم خودش سوگند ياد كرده و گفته:

«فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ»؛(1)

به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم كرد.

او به عزت خداوند متعال سوگند ياد كرده است. البته در اين سوگند بحث است كه آيا خدا و عزّت خدا را قبول دارد و قسم مى خورد؟ ولى استثنايى دارد كه در آينده بيان خواهيم كرد.

از طرف ديگر، ما انسان ها معصوم نيستيم و از ما خطا سر مى زند. اما چرا در امور مادى و مسائل دنيوى دقت، بررسى، جست و جو، فكر و مشورت مى كنيم تا خطاهاى ما كمتر شود در نتيجه ضررى و زيانى به ما متوجه نشود. اما در امور معنوى خطا مى كنيم و عين خيالمان نيست! با همه دقّتى كه در مسائل مادى داريم در امور معنوى، زود حرف مى زنيم، مسائلى را نسنجيده رد مى كنيم، يا ايجاد شك و شبهه مى كنيم و يا فورى مى پذيريم و تحت تأثير قرار مى گيريم؟!

هم چنين اگر در امور مادى كم ترين صدمه اى به بدن ما وارد مى شود؛ مثل سر دردى كه مقدارى ادامه پيدا كند فورى به دكتر مراجعه مى كنيم. اما شبهاتى كه در مسائل اعتقادى مطرح مى شود، اگر تحت تأثير هم قرار نگيريم و نپذيريم و باور نكنيم، دستِ كم در ذهن ما باقى مى ماند، به كسى مراجعه نمى كنيم و از كسى نمى پرسيم؟!2.

ص: 84

چرا براى يك سر درد به دكتر مراجعه مى كنيد، اما براى امور اعتقادى به متخصص مراجعه نمى كنيد؟

البته انسان معصوم نيست، اما بايد سؤال كنيد، اگر كسى به شما تذكر داد، بپذيريد، و بر اشتباه و خطايى كه در مسأله اعتقادى كرديد، اصرار نورزيد.

متأسّفانه برخى نه فقط بر باطل اصرار مى ورزند؛ بلكه آن را ترويج و تقويت مى كنند و ديگران را نيز به آن دعوت مى كنند كه اين همان شيطان است كه گفته:

«فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ».(1)

به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم كرد.

البته در اين زمينه روايات فراوانى نيز در اصول الكافى و ديگر منابع آمده كه زمانى فرا مى رسد كه مؤمن در آغاز صبح مؤمن و شب هنگام ايمانش را از دست مى دهد.

به راستى چرا ايمان اين گونه از دست مى رود؟! آيا حيف نيست، نبايد فكر بكنيم؟

كليب بن معاوية اسدى مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

إنْ العبد يصبح مؤمناً ويمسي كافراً، ويصبح كافراً ويمسي مؤمناً، وقوم يعارون الإيمان ثمّ يسلبونه ويسمّون المعارين.

ثمّ قال: فلان منهم.(2)

به راستى بنده بامداد است مؤمن و شب هنگام كافر مى شود و بامداد كافر است و شب هنگام مؤمن مى شود. گروهى ايمان را به عاريت دارند سپس از آن ها گرفته مى شود و آن ها را مُعارين مى نامند.

آن گاه فرمود: فلانى نيز از آن هاست.7.

ص: 85

در اين باره روايات ديگرى نيز داريم كه ريشه قرآنى دارند كه طبق آن ها ايمان بر دو قسم است:

1. ايمان مستقر،

2. ايمان مستودع.

به اين روايت توجه كنيد:

عن يونس، عن بعض أصحابنا، عن أبي الحسن عليه السلام قال:

إنّ اللّه خلق النبيين على النبوّة فلا يكونون إلّاأنبياء، وخلق المؤمنين على الإيمان فلا يكونون إلّامؤمنين، وأعار قوماً إيماناً، فإن شاء تمّمه لهم وإن شاء سلبهم إيّاه.

قال: وفيهم جرت: «فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ».(1)

و قال لي: إنّ فلاناً كان مستودعاً إيمانه، فلمّا كذب علينا سلب إيمانه ذلك؛(2)

يونس از برخى از اصحاب ما نقل مى كند كه حضرت ابوالحسن عليه السلام فرمود:

به راستى كه خداوند پيامبران را به نبوت آفريد كه جز پيامبر نباشند و مؤمنان را بر ايمان آفريد كه جز مؤمن نباشند و به مردمى ايمان را عاريت داد. پس اگر بخواهد براى آن ها به پايان مى رساند و اگر بخواهد از آنان باز مى گيرد.

فرمود: و در باره همين گروه معناى آيه شريفه جارى است كه مى فرمايد:

«پس پايدار باشد و ناپايدار».8.

ص: 86

آن گاه حضرت به من فرمود: ايمان فلانى عاريتى بود، و همين كه بر ما دروغ بست آن ايمان عاريه از او گرفته شد.

و اسحاق بن عمار مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

إنّ اللّه جبل النبيين على نبوّتهم، فلا يرتدّون أبداً، وجبل الأوصياء على وصاياهم فلا يرتدّون أبداً، وجبل بعض المؤمنين على الإيمان فلا يرتدّون أبداً، ومنهم من أعير الإيمان عارية، فإذا هو دعا وألحّ في الدعاء مات على الإيمان؛(1)

به راستى كه خدا پيامبران را بر سرشت نبوت آفريد. پس هرگز از آن برنگردند و اوصياى آن ها را بر سرشت وصيت ها آفريد، پس هرگز از آن برنگردند، و برخى از مؤمنان را بر سرشت ايمان آفريده. پس هرگز از آن برنگردند، و ايمان برخى از آنان عاريتى است. پس اگر دعا كند و در دعا اصرار ورزد، با ايمان از دنيا مى رود.

روايت ديگرى را محمّد بن مسلم، از امام باقر و يا امام صادق عليهما السلام نقل مى كند و مى گويد: از حضرتش شنيدم كه مى فرمود:

إنّ اللّه عزوجل خلق خلقاً للإيمان لا زوال له، وخلق خلقاً للكفر لا زوال له، وخلق خلقاً بين ذلك و استودع بعضهم الإيمان، فإن يشأ أن يتّمه لهم أتمّه، وإن يشأ أن يسلبهم إيّاه سلبهم، وكان فلان منهم معاراً؛(2)

به راستى خداى متعال گروهى را براى ايمان ثابت آفريده كه زوالى ندارد و گروه ديگرى را هم براى كفر ثابت آفريده كه زوالى ندارد و گروهى را نيزت.

ص: 87

ميان اين دو آفريده و به برخى ايمانى سپرده كه اگر خواهد براى آن ها به پايان مى رساند و اگر خواهد آن را از آن ها مى گيرد و فلانى از آن ها بود كه ايمانش عاريتى بود.

و روايت ديگر را در اين زمينه فضل بن يونس از ابى الحسن عليه السلام نقل مى كند كه حضرتش فرمود:

أكثر من أن تقول: «اللهمّ لا تجعلني من المعارين ولا تخرجني من التقصير».

قال: قلت: أمّا المعارون، فقد عرفت أنّ الرجل يعار الدين ثمّ يخرج منه، فما معنى «لا تخرجني من التقصير»؟

فقال: كلّ عمل تريد به اللّه عزوجل فكن فيه مقصّراً عند نفسك، فإنّ الناس كلّهم في أعمالهم فيما بينهم وبين اللّه مقصّرون إلّامن عصمه اللّه عزوجل؛(1) بسيار بگو: «خدايا! مرا از عاريه داران ايمان قرار مده و از تقصير بيرون مبر».

عرض كردم: معناى عاريه داران را مى دانم كه مردى دين را به طور عاريه مى گيرد، سپس از آن خارج مى شود. پس معناى «مرا از تقصير بيرون مبر» چيست؟

فرمود: هر عملى كه براى خداى متعال انجام مى دهى، خود را در آن مقصرشناس، زيرا همه مردم در اعمال خويش ميان خود و خدا مقصر هستند؛ جز كسى كه خداى متعال نگهدارى كند.

وقتى ما عقايد خودمان را بر امام عليه السلام عرضه مى داريم به سنگينى اين اعتقادات و اهميت آن ها و به شيطان و وساوس شيطانى توجه داريم و مى گوييم:4.

ص: 88

فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ ابَداً ما حَييتُ عَلى مُوالاتِكُمْ وَمَحَبَّتِكُمْ...

پس خدا هميشه تا زنده ام بر موالات و دوستى و محبتت... شما پابرجايم بدارد.

از خدا مى خواهيم و شما هم براى ما از خدا بخواهيد و شفاعت كنيد كه بر آن چه كه مى گوييم و معتقديم ثابت قدم باشيم. چون هم ما بر اين مطالب حساسيت داريم و هم اين مطالب دشمن فراوان دارد؛ چرا كه جنود شياطين بيكار ننشسته اند و به اشكال مختلف در پى فريب انسان هستند.

و به همين جهت قيد

«اَبَداً ما حَييتُ» لازم است، از خدا مى خواهم كه تا آخرين لحظۀ عمرم در اين اعتقادات ثابت قدم بمانم. به راستى چقدر افرادى را شما ديده ايد كه در آخر عمرشان عوض شدند؟

اصولاً انسان ها در دوره زندگى به چهار گروه تقسيم مى شوند:

1. كسانى كه از اول خوب بودند و تا پايان زندگى خوب ماندند.

2. كسانى كه از اول بد بودند تا آخر عمر بد ماندند.

3. كسانى كه از اول خوب نبودند و در پايان عمرشان خوب شدند.

4. كسانى از اول خوب بودند - العياذ باللّه - در پايان عمرشان عوض و بد شدند.

از اين روست كه زائر مى گويد: از خدا مى خواهم تا آخرين لحظه حيات مرا بر اين عقايد ثابت بدارد.

ما مكلف هستيم تا آن جايى كه مى توانيم لغزش نداشته باشيم، اما اگر گاهى لغزشى شد، فورى جبران كنيم، بپرسيم و توبه و استغفار كنيم.

فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ ابَداً ما حَييتُ عَلى مُوالاتِكُمْ وَمَحَبَّتِكُمْ؛

پس خدا هميشه تا زنده ام بر موالات و دوستى و محبّت... شما پابرجايم بدارد.

پيش تر گذشت كه در قرآن كريم و روايات ما سه واژه به كار رفته است:

«موالات»، «محبت» و «مودّت».

ص: 89

«موالات» همان است كه در آيۀ ولايت آمده، آن جا كه مى خوانيم:

«إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ»؛(1)

سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پيامبر او و آن ها كه ايمان آورده اند؛ همان ها كه نماز را برپا مى دارند....

و در حديث غدير نيز پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

ألست أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟

قالوا: بلى.

قال: فمن كنت مولاه فعلي مولاه؛(2)

آيا من از مؤمنان نسبت به خودشان سزاوارتر نيستم؟

همه گفتند: آرى.

پيامبر فرمود: پس هر كس كه من سرپرست و صاحب اختيار او هستم پس على سرپرست و صاحب اختيار اوست.

«محبت» يك امر قلبى و صرف دوست داشتن است.

بحث در اين است: آيا مى شود كسى اهل بيت عليهم السلام را دوست بدارد، ولى از نظر عملى از ديگرى پيروى كند؟

ما به اهل بيت عليهم السلام علاقه مند هستيم، محبّت آن بزرگواران را داريم و از دشمنانشان بيزاريم؛ گرچه شيعۀ واقعى به معناى پيروىِ دقيقِ آن چنانى كه مى خواهند نيستيم، ولى هر گاه متوجه خطايمان مى شويم برمى گرديم.5.

ص: 90

«مودت» به اهل بيت عليهم السلام ريشه قرآنى دارد و از كلمه «محبت» اخصّ است.

مودّت به تفصيلى كه در تفسير آيۀ مودّت نوشته ايم و چاپ و منتشر شده، به معناى دوست داشتن توأم با عمل و پيروى است.(1) بنابراين، ما در اين فراز از خدا مى خواهيم كه ما را تا آخرين لحظه زندگى بر اين ايمان، اعتقاد، محبّت، مودّت و ولايت ثابت قدم بدارد؛ چرا كه ثبات، ضد زوال است. راغب اصفهانى در المفردات غريب القرآن مى نويسد:

الثبات: ضدّ الزوال، يقال: ثبت يثبت ثباتاً، قال اللّه تعالى: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا»(2) ....(3)

ثبات: ضدّ نابودى و زوال (به معناى پايدارى) است... خداى متعال مى فرمايد:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آن گاه كه با گروهى روبه رو مى شويد، ثابت قدم و استوار باشيد»...

«ثبات»، «استقرار» و «استقامت» مفاهيم نزديك به هم هستند.

با توجه به اين معنا، ما از خداوند متعال مى خواهيم كه در اين اعتقادات ثابت قدم باشيم و در برابر مسائل و مشكلاتى كه براى ما در زمينۀ مسائل اعتقادى ايجاد مى كنند و شبهات و تشكيكاتى كه گاهى مطرح مى شود و ممكن است به آن ها مبتلا شويم، استقامت داشته باشيم؛ به گونه اى كه ايمان ما چنان قوى و محكم باشد كه هرگز تشكيكى در ما تأثير نكند و در صورت پيدايش شبهه - خداى ناخواسته - فورى سؤال كنيم، به متخصص مراجعه كنيم و تحقيق نماييم تا كم ترين اثر از باطل در ذهن ما باقى نماند.8.

ص: 91

از طرف ديگر، چنان كه پيش تر اشاره شد همه مردم در روز قيامت از ولايت اهل بيت عليهم السلام مورد سؤال قرار مى گيرند و دلايل قرآنى و حديثى بر اين موضوع فراوان است. و در اين جا به يك آيه و يك حديث مورد اتفاق اكتفا مى كنيم:

خداوند متعال مى فرمايد:

«وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ»؛(1)

آن ها را باز داريد كه بايد بازپرسى شوند.

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لا تزول قدم عبد يوم القيامة حتى يُسئل عن أربع:

عن عمره فيم أفناه،

وعن جسده فيما أبلاه،

وعن ماله ممّا كسبه وفيم أنفقه،

وعن حبّنا أهل البيت.(2)

در روز رستاخيز بنده اى قدم از قدم بر نمى دارد تا اين از چهار چيز مورد بازخواست قرار مى گيرد:

از عمر او مى پرسند كه در چه راهى آن را به پايان برد،

از جسم او مى پرسند كه چگونه آن را فرسود،

از مال و دارايى او مى پرسند كه از كجا به دست آورد و در كجا مصرف كرد

و از محبت و مهرورزى ما اهل بيت مى پرسند.1.

ص: 92

استوارى در دين

فَثَبَّتَنِيَ اللَّهُ ابَداً ما حَييتُ... وَدينِكُمْ.

پس خدا هميشه تا زنده ام بر... دين و آيين شما پابرجايم بدارد.

خداوند ما را بر دين اهل بيت عليهم السلام ثابت قدم بدارد.

واژه «دين» در قرآن كريم و كتاب هاى لغوى به معناى مرام و منهج آمده است.

از اين رو مى گويند: دين باطل، مرام باطل، مرام حق و دين حق.

راغب اصفهانى مى گويد:

والدين... يقال اعتباراً بالطاعة والانقياد للشريعة؛(1)

... به اعتبار اطاعت و سر فرود آوردن از شريعت، دين مى گويند.

به سخن ديگر، دين همان خط اعتقادى، فكرى و عملى است. پيش تر گفتيم دين اسلام متشكل از سه پايه است:

1. مسائل اعتقادى،

2. مسائل عملى،

3. مسائل اخلاقى.

بنابراين دين، مجموعۀ مسائل اعتقادى، عملى - حلال و حرام، واجبات و محرمات - و مسائل اخلاقى است. از اين رو در مجمع البحرين مى نويسد:

الدين هو وضع إلهي لأولي الألباب يتناول الاُصول والفروع... والدين الطاعة(2)...؛

دين همان وضع الهى براى خردمندان است كه اصول و فروع را در برمى گيرد... دين، همان طاعت است.

ص: 93

ما در اين فراز از خداوند متعال مى خواهيم كه در آن چه مرام اهل بيت عليهم السلام است؛ در مسائل عملى (احكام شرعى پنج گانه) ثابت قدم باشيم، در مسائل اعتقادى پيرو آن بزرگواران باشيم. سيره ما مطابق با سيره، اخلاق، روش و منش آن حضرات باشد.

توفيق بر فرمانبردارى

وَوَفَّقَني لِطاعَتِكُمْ؛

و براى فرمانبردارى از شما موفقم دارد.

از خداوند متعال مى خواهم كه توفيق بدهد تا مطيع شما باشم. يعنى محبت تنها نباشد؛ بلكه محبتى كه اطاعت و پيروى در پى دارد كه انسان قدم در جاى قدمشان بگذارد، از آن ها پيروى كند و به آن ها اقتدا نمايد.

و چون اطاعت در اين مرحله سخت است و كار آسانى نيست؛ لازم است از خداوند متعال توفيق درخواست شود.

از طرف ديگر، ائمه باطل و ياران آن ها، ظاهر فريبنده اى دارند، و چنان خود را به صورت حق در مى آورند كه انسان به اشتباه مى افتد.

چرا به «شبهه» شبهه گفته اند؟

چون طورى وانمود مى شود كه انسان بين آن كه باطل است و بين حق، متحيّر مى گردد.

اصولاً اگر دقت شود در طول تاريخ و تا در زمان ما، كسانى كه در خدمت شيطانند، نوعاً خوش سخن و خوش قيافه هستند، خودشان را مرتب و منظم مى كنند، خوش برخورد هستند؛ به گونه اى كه انسان، نه تنها از اين ها متنفر نمى شود، بلكه خوشش هم مى آيد.

آن ها از نظر سخن، زيبا سخن مى گويند، از نظر شكل و لباس، پوشش زيبا دارند، و از نظر نوشتار، كتاب زيبا چاپ مى كنند. آن ها آن قدر از اسباب، ادوات و وسائل به

ص: 94

نفع خود استفاده مى كنند كه برخى افراد را به اشتباه مى اندازند و نفهميده مطيع شيطان مى شوند.

آنان براى موفقيت در اين كار، زهر را با عسل مخلوط مى كنند و كاسۀ به ظاهر عسل را به انسان مى دهند. او فكر مى كند كه عسل خورده و حتى از خوردن عسل خبر مى دهد. اما اين عسل آلوده، به مغز و اعضا و جوارح او نيرويى مى دهد كه تمام وجودش در خدمت شيطان قرار مى گيرد.

وقتى انسان با تمام نيرو در خدمت شيطان قرار گرفت، زبان به جسارت باز مى كند و به پيامبر اكرم، اميرمؤمنان على، صديقه طاهره و ائمۀ اطهار عليهم السلام جسارت مى كند، مبانى دين؛ اصول، فقه را زير سؤال مى برد.

آرى، بايد دقت كرد. از اين طرف جسارت كردن به بزرگان دين و از آن طرف دفاع از جبت و طاغوت، معاويه، يزيد و....

در اين تغيير روش و شيطان شدن است كه بزرگان مرام الهى و منهج خدايى مورد خدشه قرار مى گيرند. بزرگان حزب شيطان جلوه خوبى مى يابند و خوش نام مى شوند، براى آنان خدماتى درست مى شود و جنايت ها انكار مى گردد، ادّعا مى شود كه قرن ها به شما عوضى گفته اند، حوادث صدر اسلام تكذيب مى شود، واقعه كربلا و شهادت سيدالشهداء و خاندان رسول خدا عليهم السلام وارونه مى شود، براى احترام صحابه واقعۀ حرّه را زير سؤال مى برند كه چنين نبوده، يزيد اين كار را نكرده است. صحابه و زن و بچۀ صحابۀ رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و خونى كه در مسجد النبى جارى شد، تجاوزى كه به زن ها و دختران صحابه رسول خدا شد...

همه را براى دفاع از يزيد زير سؤال مى برند.(1)3.

ص: 95

در اين زمينه ابن قتيبه دينورى در الامامة والسياسه چنين مى نويسد:

فبلغ عدّة قتلى الحرّة يومئذ من قريش والأنصار والمهاجرين ووجوه الناس، ألفاً وسبع مائة، وسائرهم من الناس عشرة آلاف، سوى النساء والصبيان.

قال أبو معشر: دخل رجل من أهل الشام على امرأة نفساء من نساء الأنصار ومعها صبي لها، فقال لها. هل من مال؟

قالت: لا واللّه ما تركوا لي شيئاً.

فقال: واللّه لتخرجن إليّ شيئاً أو لأقتلنّك وصبيّك هذا.

فقالت له: ويحك، إنّه ولد ابن أبي كبشة الأنصاري صاحب رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله، ولقد بايعت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله معه يوم بيعة الشجرة، على أن لا أزني، ولا أسرق، ولا أقتل ولدي، ولا آتي ببهتان أفتريه، فما أتيت شيئاً، فاتّق اللّه!

ثمّ قالت لابنها: يا بنيّ! واللّه، لو كان عندي شيء لافتديتك به.

قال: فأخذ برجل الصبي، والثدي في فمه، فجذبه من حجرها، فضرب به الحائط، فانتثر دماغه في الأرض!

قال: فلم يخرج من البيت حتى اسودّ نصف وجهه، وصار مثلاً؛(1)

تعداد كشته شدگان در جنگ حرّه از قريش، انصار و مهاجران و بزرگان به هزار و هفتصد و از ديگر مردم ده هزار نفر؛ جز كودكان و زنان رسيد.

ابومعشر مى گويد: يكى از سپاهيان شام وارد منزل زنى شد كه تازه زايمان كرده بود و نوزاد او در آغوشش شير مى خورد. آن مرد به زن گفت:

آيا مالى دارى؟4.

ص: 96

زن گفت: نه به خدا قسم، سپاهيان شام شهر را غارت كرده اند، چيزى برايم باقى نگذاشته اند.

سرباز شامى گفت: يا چيزى برايم بياور وگرنه تو و اين بچه ات را مى كشم.

زن صدا زد: واى بر تو، اين بچه فرزند صحابه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله ابن ابى كبشه انصارى است، من نيز خود در بيعت شجره با پيامبر بيعت كرده ام كه عمل منافى عفت انجام ندهم، دزدى نكنم، فرزندم را نكشم و به كسى بهتان و افترا نزنم، چيزى ندارم، از خدا بترس!

آن گاه در حالى كه به نوزادش اشاره مى كرد گفت: اى پسرم! به خدا سوگند، اگر چيزى داشتم، فدايت مى كردم.

ناگاه آن ملعون پاى نوزاد را گرفت و در حالى كه كودك پستان مادر را مى مكيد، او را از دامن مادر كشيد و بر ديوار كوفت؛ به گونه اى كه مغز كودك جلو چشم مادرش متلاشى شد و به زمين ريخت.

راوى گويد: آن ملعون هنوز از خانه بيرون نرفته بود كه نصف صورتش سياه شد و زبان زد مردم شد.

در احوالات حجّاج بن يوسف ثقفى آمده كه يكى از بزرگان اهل سنّت گفته:

حجّاج را لعن نكنيد؛ بلكه به جاى لعن، «سبحان اللّه» بگوييد كه هم ثواب دارد و هم ذكر خداست. چرا لعن مى كنيد؟ البته همين سخن را درباره يزيد نيز مى گويند.(1) آن ها مى گويند: اصلاً ما در اسلام لعن نداريم؟! لعن يعنى چه؟! «سبحان اللّه» و ذكر بگوييد كه ثواب دارد.

آرى، اين ها القائات شيطانى است.ه.

ص: 97

ما از خداوند متعال مى خواهيم كه به ما توفيق بدهد و يارى كند تا مطيع اهل بيت عليهم السلام باشيم كه مطيع اهل بيت، يعنى مطيع رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و مطيع خداوند متعال؛ چرا كه گفتيم يك خط است و در مقابل اين خط، خط شيطان است.

البته «توفيق» از خداى سبحان است، در تعريف توفيق مى گويند:

هو توجيه الأسباب نحو المطلوب الخير؛(1)

توفيق، همان سبب ها را به سمت مطلوب خير سوق دادن است.

اين معنا جز از خداوند متعال ساخته نيست.

ما از او مى خواهيم كه اسباب حصول اطاعت حضرات معصومين عليهم السلام و ثبات قدم بر اطاعتشان را به ما عطا و هر آن چه كه از اطاعت آنان را - حدوثاً يا بقاءً - مانع مى شود، برطرف فرمايد، و براى همين است كه همواره در نمازها مى گوييم:

«اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»(2)

(خدايا!) ما را به راه راست هدايت فرما!

و همواره مى خوانيم:

«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ»(3)

پروردگارا! دل هاى ما را، بعد از آن كه ما را هدايت كردى، (از راه حق) منحرف مگردان و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زيرا كه به راستى تنها تو بخشنده اى!8.

ص: 98

درخواست رزق شفاعت

وَرَزَقَني شَفاعَتَكُمْ؛

و شفاعت شما را روزيم گرداند.

ما دو نوع روزى داريم، روزى مادى و روزى معنوى كه از روزى مادى بالاتر است. ما در حوائجى كه در حضور هر يك از حضرات معصومين عليهم السلام درخواست داريم، به شفاعت آن بزرگواران نيازمنديم.

در بحث شفاعت به طور كوتاه گذشت كه شفاعت يك مقام و منصب است و مفهوم شفاعت سه جهت دارد:

1. شافع؛

2. مشفوع؛

3. مورد شفاعت.

شايد اين مطلب در بحث شفاعت مطرح نشده باشد كه رسيدن به هر چيزى به شفاعت نياز دارد و مورد شفاعت عام است. انسان چه در مسائل مادى، معنوى، امور بزرگ و امور كوچك، قضاياى شخصى و قضاياى عمومى به شفاعت نياز دارد و حق دارد شفاعت كسى را بطلبد؛ اين را مورد شفاعت مى گويند. پس مورد شفاعت، هيچ قيدى ندارد و مطلق است و عام.

اما شافع و مشفوع عام و مطلق نيستند؛ بلكه مقيد هستند. يعنى هر كسى نمى تواند شافع باشد، شفاعت از هر كسى برنمى آيد، و هر كسى مشفوع واقع نمى شود؛ چرا كه لياقت لازم است، شرط و قيد دارد.

اگر اين نكته درست فهميده شود و هضم گردد، شبهه اى در حقيقت و حقّانيت شفاعت باقى نمى ماند.

ص: 99

شفاعت يعنى چه؟

شفاعت يعنى توسّط. وقتى شخصى براى ديگرى نزد كسى به جهت انجام كار خاصّى واسطه مى شود، مى گويند: فلانى براى فلانى نزد فلانى وساطت كرد كه فلان كار انجام بشود. فلان كار «مورد شفاعت»، شخصى كه وساطت كرده «شافع» است و از صاحب حاجت به «مشفوع» تعبير مى شود.

پس انسان در هر حاجتى مى تواند پيش شفيعى برود، اما آيا او دنبال آن حاجت راه مى افتد؟ تا رفتم به كسى گفتم: آقا! براى فلان حاجت من پيش فلانى بيا، آيا او راه مى افتد يا نه، نخست حاجت من و خودم را مطالعه مى كند، تا ببيند من لياقت اين را دارم كه اين آقا راه بيفتد براى من پيش فلانى برود؟

از طرفى، وجاهت خودش را هم نزد او مى سنجد؛ ببيند اگر راه افتاد و آن جا رفت، آن قدر وجاهت و آبرو براى چنين كارى دارد؟

تا از اين امور مطمئن نشود حركت نمى كند.

از طرف ديگر، كسى قول نداده كه آقاى فلانى! هر وقت براى هر كسى و هر حاجتى آمدى و وساطت كردى من انجام مى دهم و به وساطت تو ترتيب اثر مى دهم، چنين قولى نيز وجود ندارد.

البته صاحب حاجت تحقّق آن را مى خواهد. در ضرب المثل عربى آمده است:

صاحب الحاجة أعمى لا يراها إلّاقضاها؛(1)

صاحب حاجت همانند كورى مى ماند كه هيچ چيز جز برآورده شدن حاجتش را نمى بيند.

ص: 100

او دنبال خواستۀ خود است، بى توجّه به اين كه خواستۀ او مشروع است يا غيرمشروع، شنيدنى است يا خير، عقلايى است يا نه.

ولى حاجت بايد مشروع و عقلايى باشد، تا شفيع براى انجام آن اقدام كند.

از طرف ديگر، بسيارى از اوقات انسان حاجتى دارد هم مشروع است و هم عقلايى و هم قابل حصول، اما شخص واسطه مى گويد: اين كار صلاح تو نيست، من براى اين حاجت پيش فلانى نمى روم.

اين نكته بسيار مهم است، زيرا امكان دارد خود شخص نداند كه صلاحش نيست و خيلى مصرّ باشد و التماس كند.

شخصى مى گفت: مى خواستم با خانمى ازدواج كنم. واضح است كه ازدواج كار مشروع و خواستگارى آن خانم عقلايى بوده، اما طبق معمول به واسطه نياز داشتم تا برود و كار را انجام دهد، از اين رو سراغ كسى رفتم و گفتم: آقا! براى من از فلان خانم خواستگارى كن!

او به طور محرمانه به من گفت: اين ازدواج صلاح تو نيست.

گفتم: آقا! چرا صلاح من نيست؟! مگر ازدواج اشكالى دارد؟! مگر طورى است كه من داماد آن آقا و شوهر اين خانم بشوم؟!

گفت: نه، طورى نيست، اما اين ازدواج صلاح تو نيست و من نمى توانم دليل اين را به تو بگويم.

سپس معلوم شد كه آن خانم به مرضى مبتلا بوده كه كسى از ابتلاى او خبر نداشته و نمى خواستند همه بفهمند.

فرد ديگرى مى گفت: خواهان دختر عمويم بودم و مى خواستم با او ازدواج كنم.

پدرش موافقت نكرد. خيلى گريه و زارى و توسل كردم و واسطه فرستادم.

هر چه انجام دادم موفق نشدم. سرانجام از خدا و ائمه اطهار عليهم السلام گلايه

ص: 101

كردم كه اين همه توسل مى كنم، چرا وسيلۀ ازدواج دختر عموى مورد علاقه ام را كه لياقت دارم شوهر او باشم، فراهم نمى كنيد؟!

چيزى نگذشت كه معلوم شد اين خانم به سرطان مبتلا بود و فوت شد.

او مى گفت: من از آن توسلات پشيمان و شرمنده شدم كه چرا آن قدر گلايه كردم، چرا دلگير شدم.

بنابراين، در شفاعت مصلحت نيز در كار است. بايد در توسلات خود دقت كنيم.

ممكن است خواسته، مشروع و عقلايى باشد، ولى مصلحت نباشد و شفيع وساطت نكند.

پس شفاعت حساب و كتاب و شرايطى دارد كه بخشى از آن ها را درك مى كنيم و بخشى ديگر از ما مخفى است.

پيش تر گفتيم كه شفاعت يك حقيقت قرآنى است و وساطت پيامبر خدا و ائمه اطهار عليهم السلام محدود است و در بعضى از امور نمى توانند وساطت بكنند.

براى مثال، وقتى مقرر شد كه اگر انسان مستطيع گرديد به حج برود، اما از روى عمد به حج نرفت و مُرد، مرگ او، مرگ يهودى و يا نصرانى خواهد بود.

در اين مورد پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام چگونه شفاعت كنند. ذريح محاربى مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

من مات ولم يحجّ حجّة الاسلام، لم يمنعه من ذلك حاجة تجحف به أو مرض لا يطيق فيه الحجّ أو سلطان يمنعه؛ فليمت يهوديّاً أو نصرانيّاً.(1)

هر كس بميرد، در حالى كه حج واجب خويش را انجام نداده، بدون آن كه نياز سخت او را از انجام حج بازدارد، يا به سبب بيمارى نتواند حج را انجام دهد، يا سلطانى او را از انجام حج بازدارد، اگر خواهد يهودى يا مسيحى بميرد.6.

ص: 102

وقتى انسان نماز را بازيچه قرار بدهد و به آن بى اعتنا باشد؛ نمى شود از چنين آدمى شفاعت كرد.

ابوبصير مى گويد:

دخلت على أم حميدة أعزّيها بأبي عبداللّه الصادق عليه السلام، فبكت وبكيت لبكائها. ثمّ قالت: يا أبا محمد! لو رأيت أباعبداللّه عليه السلام عند الموت لرأيت عجباً، فتح عينيه ثمّ قال: اجمعوا لي كلّ من بيني وبينه قرابة.

قالت: فلم نترك أحداً إلّاجمعناه. قالت: فنظر إليهم، ثمّ قال: إنّ شفاعتنا لا تنال مستخفّاً بالصلاة.(1)

خدمت ام حميده رفتم كه به او براى فقدان امام صادق عليه السلام تسليت گويم.

او گريست، من نيز از گريه او گريستم، آن گاه گفت: اى ابامحمد! اگر امام صادق عليه السلام را به هنگام مرگ مى ديدى، در شگفت مى شدى. او ديدگانش را گشود و فرمود: خويشانم را جمع كنيد!

ما همه خويشان آن حضرت را جمع كرديم. حضرت نگاهى به آن ها كرد و فرمود: به راستى كه شفاعت ما به كسى كه نماز را سبك شمارد، نمى رسد.

آرى، شفاعت محدود است. پس هر شافع و هم مشفوع محدود هستند. چيزى كه غير محدود است مورد شفاعت است، امّا با محدوديت هاى ياد شده هرگز نمى شود بر شفاعت اعتماد كرد كه انسان به حج نرود و نماز را سبك شمارد؛ مورد شفاعت قرار مى گيرد. اين طور نيست.

بنابراين، شفاعت، موجب تجرّى بنده بر گناه نمى شود. چون ضابطه، ملاك و ميزان دارد.1.

ص: 103

بله، آن چه كه گناه را «كأن لم يكن» مى سازد و هيچ گونه محدوديتى ندارد، همان توبه است، امام باقر عليه السلام فرمود:

التائب من الذنب كمن لاذنب له؛(1)

توبه كننده از گناه، همانند كسى است كه گناه ندارد.

ما در حضور ائمه اطهار عليهم السلام و در اين مقام براى حفظ ايمان، ثبات قدم در ولايت و جهات دينى؛ چه در اصول دين، چه در فروع دين و چه در مسائل اخلاقى دعا مى كنيم و به توفيق خداوند متعال و به شفاعت محمد و آل محمد عليهم السلام نياز داريم.

بهترين پيروان

وَجَعَلَني مِنْ خِيارِ مَواليكُمُ التّابِعينَ لِما دَعَوْتُمْ الَيْهِ؛

و مرا از برگزيدگان دوستانتان، آنان كه تابع دعوت شما هستند، قرار دهد.

جملۀ «التابعين...» وصف «خيار مواليكم» است.

«خيار» جمع «خيّر» به كسى گويند كه از بدى ها منزّه باشد. و «موالي» جمع «مولى» است.

يعنى خدا مرا از بهترين پيروان شما در آن چه به آن دعوت مى كنيد، قرار دهد.

ائمۀ اطهار عليهم السلام به چه چيزى دعوت مى كردند؟

ائمه عليهم السلام به توحيد خداوند متعال، به تمام معانى توحيد، به تقوا و عمل صالح و ديگر ابعاد اسلام دعوت مى كردند. پيش تر بارها گفتيم كه هرگز ائمه عليهم السلام مردم را به سوى خودشان دعوت نكردند، تمام دعوت آن بزرگواران به سوى خداوند متعال و رضاى او بوده است.

ص: 104

اگر كسى از بهترين پيروان رسول خدا و ائمه هدى عليهم السلام باشد مورد محبّت خدا خواهد بود. در قرآن مجيد آمده است:

«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ».(1). عيون اخبار الرضا عليه السلام: 1/70، حديث 282، بحارالانوار: 220/326، حديث 48.(2)

بگو: «اگر خدا را دوست مى داريد، از من پيروى كنيد تا خدا نيز شما را دوست بدارد.»

همين طور چنين فردى از اهل پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله خواهد بود كه ابراهيم عليه السلام گفت:

«فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي»(3)

از اين رو هر كس از من پيروى كند در واقع از من است.

در حديثى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

سلمان منّا أهل البيت؛(3)

سلمان از ما خاندان است.

حضرت امام صادق عليه السلام به حلبى فرمود:

من اتّقى اللّه منكم وأصلح فهو منّا أهل البيت.

قال: منكم أهل البيت؟

قال: منّا أهل البيّت.

قال عمر بن يزيد: قلت له: من آل محمد؟

قال: أي - واللّه - من آل محمد، من أنفسهم. أما تسمع اللّه يقول: «إِنَّ

ص: 105

أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ»،(1). تفسير العياشى: 2/231، حديث 32، تفسير نورالثقلين: 2/548، حديث 103.(2)

وقول إبراهيم عليه السلام: «فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي»(3).(3)

هر كس از شما تقواى خدا پيشه كند و امور خود را اصلاح نمايد از ما خاندان است.

حلبى با شگفتى پرسيد: از شما خاندان است؟

فرمود: از ما خاندان است.

عمر بن يزيد مى گويد: به امام عليه السلام عرض كردم: از خاندان محمد عليهم السلام؟

فرمود: آرى، به خدا سوگند، از خاندان محمد از خود آن هاست. مگر سخن خدا را نمى شنوى كه مى فرمايد: «شايسته ترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه از او پيروى كردند» و ابراهيم عليه السلام مى فرمايد: «پس هر كس از من پيروى كند، به راستى او از من است».

اين درخواست به جعل از خداوند متعال نياز دارد كه خدا بايد به انسان عنايت كند و به او كمك نمايد كه به جايى برسد كه از بهترين پيروان ائمه عليهم السلام باشد. از اين رو جعل از جانب خداوند متعال، عنايت و لطف او و شفاعت ائمه عليهم السلام لازم است.

البته ما دعا مى كنيم و از خدا مى خواهيم، اما خواستن تنها يك آرزوست و انسان با آرزو به جايى نمى رسد.

اگر به تاريخ شيعيان اهل بيت عليهم السلام مراجعه كنيد در بين آن ها ستارگانى3.

ص: 106

درخشش خاصى دارند و به مقامات والايى دست يافته اند.

حضرت سلمان در بين اصحاب پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله چه مقامى داشته كه دوست و دشمن به مقام آن حضرت اقرار دارند.

ميثم تمار، جابر جعفى، ابوحمزۀ ثمالى، محمد بن مسلم، زراره و ابوبصير كسانى هستند كه در بين اصحاب ائمه عليهم السلام امتياز داشتند و آن بزرگواران، مردم را به سوى برخى از اينان ارجاع مى دادند، وقتى كسى خدمت امام عليه السلام عرض مى كرد: يابن رسول اللّه! من در مسائل دينى نياز دارم از شما بپرسم و راه دور است و به زودى توفيق شرف يابى شما را ندارم به چه كسانى مراجعه كنم و چه كنم؟ حضرت مى فرمود: به فلانى مراجعه كن.

به اين روايت دقّت كنيد! عبداللّه بن ابى يعفور مى گويد:

قلت لأبي عبداللّه عليه السلام: إنّه ليس كلّ ساعة ألقاك ولايمكن القدوم، ويجئ الرجل من أصحابنا فيسألني وليس عندي كلّ ما يسألني عنه.

فقال: ما يمنعك من محمّد بن مسلم الثقفي، فإنه سمع من أبي وكان عنده وجيهاً؛(1)

به امام صادق عليه السلام عرض كردم: من هميشه نمى توانم خدمت شما برسم، گاهى ياران ما پرسش هايى از من مى پرسند كه من نمى توانم تمام پاسخ هاى آن ها را بدهم.

فرمود: چرا به محمد بن مسلم ثقفى مراجعه نمى كنى؟ او شاگرد پدربزرگوارم بوده و از او حديث آموخته و در نزد پدرم شخص شايسته و مورد توجهى بود.

در روايت ديگرى سليمان بن خالد اقطع، مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:0.

ص: 107

ما أجد أحداً أحيا ذكرنا وأحاديث أبي عليه السلام، إلّازرارة، وأبو بصير ليث المرادي، ومحمّد بن مسلم، وبريد بن معاوية العجلي، ولولا هؤلاء ما كان أحد يستنبط هذا، هؤلاء حفاظ الدين، وأمناء أبي عليه السلام على حلال اللّه وحرامه وهم السّابقون إلينا في الدنيا، والسّابقون إلينا في الآخرة؛(1)

كسى ياد ما و احاديث پدرم را زنده نكرد مگر زراره، ابوبصير ليث مرادى، محمد بن مسلم و بريد بن معاويه عجلى. اگر اينان نبودند كسى راه هدايت را نمى يافت. اينان نگهبانان دين و امينان پدر بزرگوارم در حلال و حرام خدا بودند. اينان همان پيشى گيرندگان به سوى ما در دنيا و جهان آخرت هستند.

در روايت ديگرى بقباق مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

أربعة أحبّ الناس إليّ أحياءً وأمواتاً: بريد بن معاوية العجلي، وزرارة بن أعين، ومحمد بن مسلم، وأبو جعفر الأحول أحب الناس إليّ أحياءً وأمواتاً؛(2)

چهار شخصيتند كه مرده و زنده آن ها را از همه مردم بيشتر دوست مى دارم:

بريد بن معاويه عجلى، زرارة بن اعين، محمد بن مسلم و ابوجعفر احول، زنده و مرده اينان را از همه مردم بيش تر دوست مى دارم.

آرى، اينان در زمان خود بر ديگر شيعيان امتيازى داشتند.

و هم چنين در زمان غيبت، در بين شيعيان و علما افرادى بودند كه آن ها امتيازات خاصى پيدا كردند.8.

ص: 108

البته دعا، حركت و كار لازم دارد و استجابت آن شرايطى مى طلبد. از اين رو تا آن جايى كه مى توانيم بايستى براى تحقّق اين دعا كوشش و حركت كنيم. البته جعل خداوند متعال و شفاعت اهل بيت عليهم السلام و وساطت آن بزرگواران لازم است؛ چون وقتى اين حاجت را در محضر امام عليه السلام مطرح مى كنيم به اين معناست كه از امام وساطت و شفاعت مى خواهيم. از اين رو اگر دعاى زائر لقلقۀ لسان نباشد و واقعاً دعا كند و جدّاً از خدا بخواهد ناگزير بايد حركتى داشته باشد و در مسير عبادت، اطاعت، تقوا و عمل صالح قدم بردارد.

پيروى از آثار

وَجَعَلَني مِمَّنْ يَقْتَصُّ آثارَكُمْ؛

و مرا از كسانى كه قرار دهد از آثار شما پيروى مى كند.

كلمه «يقتصّ» از ماده «قصّ» گرفته شده است. «قصّ» در لغت عرب به معناى جست و جو و تتبع كردن است.

راغب اصفهانى در اين باره مى نويسد:

قصص: القصّ: تتبع الأثر، يقال: قصصت أثره، والقصص: الأثر، قال:

«فَارْتَدّا عَلى آثارِهِما قَصَصاً» ،(1)«وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ» (2)؛(3)

القصّ: پى گيرى اثر چيزى و پيروى كردن از آن است. گفته مى شود اثر و نشانه آن را دنبال كردم. القصص: همان اثر است. در قرآن مى فرمايد: «سپس از همان راه باز گشتند؛ در حالى كه پى جويى مى كردند» و در آيه ديگر مى فرمايد: «مادر موسى به خواهر او گفت: او را پى گيرى كن».

ص: 109

زائر در اين دعا از خدا مى خواهد كه او را از كسانى قرار بدهد كه آثار ائمّه عليهم السلام را جست و جو كردند و ياد گرفتند و راه آن ها را رفتند.

واقع مطلب اين است كه احكام و سنن شريعت اسلام را از كتاب و سنّت بايد به دست آورد.

منظور از سنت: قول، فعل و تقرير معصوم است. پس بايد در اقوال و افعال معصومين عليهم السلام تحقيق و تتبّع كنيم تا به احكام شرع در اصول و فروع و آداب عمل نماييم.

توضيح مطلب اين كه:

چرا كسى در پى يافتن اثر پاى كسى است؟

براى اين كه بداند از چه راهى رفت؟ مسيرش چگونه بود؟ چون مى خواهد پايش را جاى پاى او بگذارد.

تتبع آثار اهل بيت عليهم السلام كنايه از اين است كه آن چه آن بزرگواران از قول و فعل داشته اند بدانيم و سرمشق زندگى ما باشد. هدف ما پيدا كردن راه و روش آن ها و قدم برداشتن در آن راه است.

بنابراين، تتبّع يعنى: جست وجو كردن و پى گيرى نمودن.

آثار ائمه عليهم السلام دو بخش است:

نخست: گفتارهاى آن بزرگواران، يعنى رواياتى را كه از ائمه عليهم السلام به ما رسيده، تتبع، تحقيق، بررسى و جست و جو كنيم.

دوم: سيرۀ عملى اهل بيت عليهم السلام.

يعنى تتبع و جست و جو كنيم كه ائمه عليهم السلام از نظر قول و فعل چگونه بودند؟ چه مى گفتند و چه مى كردند؟

آن وقت راهشان را، از طريق دقت و بررسى و تتبع در اقوال و رواياتى كه به ما رسيده است و سيرۀ عملى آن بزرگواران مى يابيم، و در نتيجه وقتى آن اقوال را به كار

ص: 110

ببنديم و مطيع باشيم و از نظر سيره به شكل و روش آن ها در زندگى دربياييم، از كسانى خواهيم بود كه از آثار آنان پيروى كرده و از نظر عملى طبق آن چه كه تتبع و جست و جو كرديم قدم برمى داريم.

از اين رو، بايستى راه رفتن و حركت كردن، بعد از جست و جو باشد، نه اين كه تحقيق نكرده عمل كنيم يا اين كه علم داشته باشيم، اما عمل نكنيم و عالم بلاعمل باشيم كه در اين صورت فايده نخواهد داشت.

كوتاه سخن اين كه ما مأمور هستيم از حضرات ائمه عليهم السلام پيروى كنيم و اين وقتى حاصل مى شود كه بدانيم:

چه اقوال و افعالى داشته اند؟

پيروى از آثار ائمّه عليهم السلام وقتى است كه بدانيم:

زندگى شخصى ائمّه چگونه بوده؟

زندگى اجتماعى آنان چگونه بوده؟

با دوست چگونه رفتار مى كردند؟ و در اين زمينه چه فرموده اند؟

با دشمن چگونه رفتار مى كردند؟ و در اين زمينه چه فرموده اند؟

در زمان حكومتشان چگونه بودند؟

در زمان عدم حكومتشان چگونه بودند؟

در جنگ هايشان چه روشى داشتند؟

در دوران صلح چگونه بودند؟

آرى، همۀ موارد را تتبّع كنيم و اقوال و افعال آن بزرگواران را پيدا بكنيم، آن گاه به كار ببنديم تا مصداق شيعه حقيقى و واقعى از آن بزرگواران گرديم. اين از يك جهت.

از جهت ديگر، وقتى اخبار و آثار اهل بيت عليهم السلام را تتبّع كنيم و به ديگران برسانيم، مقام بزرگى را حائز خواهيم شد.

ص: 111

معاوية بن عمّار گويد:

قلت لأبي عبداللّه عليه السلام: رجل راوية لحديثكم يبثّ ذلك إلى الناس ويشدّده في قلوب شيعتكم، ولعلّ عابداً من شيعتكم ليست له هذه الرواية، أيّهما أفضل؟

قال: راوية لحديثنا يبثّ في الناس ويشدّد في قلوب شيعتنا أفضل من ألف عابد؛(1)

به امام صادق عليه السلام عرض كردم: مردى از شما بسيار روايت نقل مى كند، آن ها را در ميان مردم پخش مى نمايد و آن ها را در دل شيعيان شما استوار مى سازد و شايد عبادت گرى از شيعيان شما باشد كه در روايت از شما اين گونه نباشد، كدام يك برترند؟

فرمود: آن روايت گرى كه احاديث ما را بسيار نقل مى كند، در ميان مردم پخش مى كند و دل هاى شيعيان ما را استوار مى سازد از هزار عبادت گر برتر است.

جهت سوم اين كه به مقتضاى:

كلامكم نور؛ - چنان كه خواهد آمد - كلام آن حضرات دل ها را زنده مى كند، از اين رو فرموده اند:

إنّ حديثنا يحيى القلوب؛(2)

به راستى كه احاديث ما دل ها را زنده مى كند.

گام نهادن در راه اهل بيت

وَيَسْلُكُ سَبيلَكُمْ؛

و از راه شما مى رود.

سبيل و راه ائمه عليهم السلام چگونه بوده؟

ص: 112

آيا راه و هدايت آنان غير از راه و هدايت خدا و رسول بوده؟

خداى تعالى خطاب به رسول خود صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

«قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي»؛(1)

بگو: اين راه من است، من و پيروانم با بصيرت به سوى خدا فرا مى خوانيم.

فراتر اين كه ائمه اطهار عليهم السلام خود «سبيل الى اللّه» هستند.

در روايتى آمده:

ابو جعفر عليه السلام فرمود:

آل محمد عليهم السلام أبواب اللّه و سبيله، والدعاة إلى الجنّة، والقادة إليها والأدّلاء عليها إلى يوم القيامة؛(2)

آل محمد عليهم السلام همان درها به سوى خدا، راه او و فراخوانان به سوى بهشت و پيشگامان و راهنمايان به آن تا در روز رستاخيز هستند.

بلكه آن حضرات:

السبيل الأعظم هستند، چنان كه گذشت.

وَيَهْتَدي بِهُديكُمْ؛

و به راهنمايى شما راهنمايى جويد.

به راستى اگر كسى از ائمه اطهار عليهم السلام پيروى و اطاعت كند و به هدايت آن بزرگواران راه يابد، قهراً به هدايت خداوند متعال راه يافته است. چون راه آنان راه خداست، آنان هرگز چيزى در برابر خدا براى خودشان نخواستند، غير از خدا چيزى نگفتند و هرگز دعوت به خودشان نكردند.

ص: 113

اگر در خصوص هدايت ائمه عليهم السلام در قرآن مجيد تأمّل كنيم و دو آيه را كنار هم بگذاريم نتيجه مهمّى به دست مى آوريم.

خداوند متعال در آيه اى مى فرمايد:

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا»؛(1)

و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما، (مردم را) هدايت مى كردند.

رواياتى كه در ذيل اين آيۀ مباركه وارد شده به صراحت بيان مى دارند كه خداوند متعال، محمد و آل محمد عليهم السلام را براى ما رهبر قرار داد. اينان رهبران ما هستند تا ما را به امر خدا هدايت كنند؛ «بِأَمْرِنا» . هدايت اين ها براى خودشان نيست؛ بلكه براى خدا، به امر خدا، به اذن خدا و به سوى خداست.

در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ»؛(2)

آيا كسى كه هدايت به سوى حق مى كند براى پيروى شايسته تر است، يا آن كس كه خود هدايت نمى شود مگر هدايتش كنند؟ شما را چه مى شود، چگونه داورى مى كنيد؟!

اين آيه را به آيه پيشين ضميمه مى كنيم و به عقول سالم مراجعه مى كنيم، مى بينيم كه دو راه پيش روى ماست و دو امام است؛

1. امامى كه به سوى حق دعوت مى كند.

2. امامى كه به سوى آتش فرا مى خواند.5.

ص: 114

به راستى چه كسى شايسته پيروى است؟

وقتى اين دو آيه را كنار هم گذاشتيم، يك اثبات خواهد بود و يك نفى.

اثبات: وجوب پيروى از ائمۀ حق كه محمد آل محمد عليهم السلام هستند.

نفى: عدم جواز پيروى از غير اين ها، هر كس كه باشد؛ چون راه حق يكى است و هر راهى غير از اين راه، باطل است.

از اين روست كه ما از ائمه اطهار عليهم السلام مى خواهيم ما را شفاعت كنند و در محضرشان دعا مى كنيم كه آن بزرگواران آمين بگويند كه خدايا! ما را از كسانى قرار بده كه به هدايت محمد و آل محمد عليهم السلام هدايت شده اند.

البته كسانى در اين عالم لياقت پيروى مردم از آن ها را داشته اند، ولى اين به آن جهت است كه به طور دقيق پيرو اهل بيت عليهم السلام بوده اند، رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در حديث قطعى فرموده اند:

اهتدوا بهدي عمّار؛(1)

به هدايت عمار راه يابيد.

اين فرمايش در وقتى بوده كه حضرت از آينده مسلمانان خبر داده و فرموده اند:

چون بين شما اختلاف افتاد ببينيد عمّار در كدام طرف قرار گرفته، تابع او باشيد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عمّار بن ياسر را ميزان و معيار جدايى حق از باطل معرّفى كردند. چون عمار سرتا پا به اميرمؤمنان على عليه السلام كه فاروق بين حق و باطل بودند، مؤمن و مطيع بود.

عمّار كسى است كه با اميرالمؤمنين عليه السلام بيعت كرد و تا پايان عمرِ نود ساله اش چنان محكم ايستاد كه در جنگ صفين در ركاب آن حضرت به شهادت رسيد.5.

ص: 115

عمّار، سلمان، ابوذر و مقداد از ياران با وفاى حضرت رسول صلى اللّه عليه وآله هستند كه به وصيّت آن حضرت عمل كردند و از همان زمان تا آخر عمرِ شريفشان همراه حضرت امير عليه السلام بودند، به طورى كه حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله درباره آن ها به اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:

الجنّة تشتاق إليك وإلى عمّار وإلى سلمان وأبي ذر والمقداد.(1)

بهشت مشتاق ديدار تو، عمار، سلمان، ابوذر و مقداد است.

فراتر اين كه امام صادق عليه السلام ولايت اين حضرات و نيز جابر و حذيفه را از شرائع دين قرار داده و ولايت آن ها را واجب دانسته، فرموده اند:

هذه شرائع الدين لمن أراد أن يتمسك بها وأراد اللّه هداه...

والبراءة من أشقى الأوّلين والآخرين شقيق عاقر ناقة ثمود قاتل أمير المؤمنين عليه السلام واجبة، والبراءة من جميع قتلة أهل البيت عليهم السلام واجبة.

والولاية للمؤمنين الّذين لم يغيّروا ولم يبدّلوا بعد نبيّهم صلّى اللّه عليه وآله واجبة، مثل سلمان الفارسي، وأبي ذر الغفاري والمقداد بن الأسود الكندي، وعمّار بن ياسر، وجابر بن عبداللّه الأنصاري، وحذيفة بن اليمان....(2)

اين ها دستورات دينى براى كسى است كه بخواهد به آن ها پايبند شود و خداوند هدايت او را خواسته باشد...

و بيزارى جستن از بدبخت ترين اولين و آخرين برادر كسى كه شتر قوم ثمود1.

ص: 116

را پى كرد؛ يعنى قاتل اميرمومنان على عليه السلام واجب است و بيزارى جستن از همه كشندگان اهل بيت عليهم السلام واجب است.

و ولايت مؤمنانى كه پس از پيامبرشان تغييرى نكردند و دگرگون نشدند، هم چون سلمان فارسى، ابوذر غفارى، مقداد بن اسود كندى، عمّار بن ياسر، جابر بن عبداللّه انصارى و حذيفة بن يمان... واجب است...

آرى، اين ها كسانى هستند كه در مكتب اهل بيت عليهم السلام شاگردى كرده و تربيت شده اند كه لياقت و اهليّت مقتدى شدن را پيدا نموده اند، به طورى كه خود ائمه اطهار عليهم السلام به ولايت و اقتدا به آن ها را امر فرموده اند و اين مقام بلندى است كه اين شخصيت هاى بزرگ عالم اسلام رسيده اند.

حشر در رديف اهل بيت

وَيُحْشَرُ فى زُمْرَتِكُمْ؛

وَيُحْشَرُ(1) فى زُمْرَتِكُمْ؛

و در گروه شما محشور گردد.

اگر كسى به دقّت راه را جست و جو و از آن پيروى كرد و هدايت شد، نتيجه اين خواهد شد كه جهان آخرت در زمره ائمّه محشور گردد و همراه آن ها باشد، چنان كه در صريح كلامشان آمده كه فرموده اند:

شيعتنا معنا؛

شيعيان ما با ما هستند.

در روايتى آمده كه حضرت اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را در خواب ديدم به من فرمود:

ص: 117

يا أبا الحسن! طالت غيبتك فقد اشتقت إلى رؤياك، وقد أنجز لي ربي ما وعدني فيك.

فقلت: يا رسول اللّه! وما الّذي أنجز لك فيّ؟

قال: أنجز لي فيك وفي زوجتك وابنيك وذرّيتك في الدرجات العلى في علّيين.

قلت: بأبي أنت وأمي يا رسول اللّه! فشيعتنا؟

قال: شيعتنا معنا، وقصورهم بحذاء قصورنا، ومنازلهم مقابل منازلنا.

قلت: يا رسول اللّه! فما لشيعتنا في الدنيا؟

قال: الأمن والعافية.

قلت: فما لهم عند الموت؟

قال: يحكم الرجل في نفسه ويؤمر ملك الموت بطاعته.

قلت: فما لذلك حدّ يعرف؟

قال: بلى، إنّ أشدّ شيعتنا لنا حبّاً يكون خروج نفسه كشرب أحدكم في يوم الصيف الماء البارد الّذي ينتقع به القلوب، وإنّ سائرهم ليموت كما يغبط أحدكم على فراشه كأقر ما كانت عينه بموته؛(1)

اى اباالحسن! غيبت تو به درازا كشيد به راستى مشتاق ديدار تو هستم.

پروردگارم وعده اى را كه در مورد تو به من داده بود، وفا كرد.

عرض كردم: اى رسول خدا! خداوند چه وعده اى درباره من داده بود؟

فرمود: به من وعده داده بود كه همسر، دو فرزند و نسل تو را در بهشت در درجات بالاى عليين قرار دهد.1.

ص: 118

عرض كردم: پدر و مادرم به فداى شما اى رسول خدا! پس شيعيان ما كجا خواهند بود؟

فرمود: شيعيان ما، با ما هستند، قصرهاى آن ها رو به روى قصرهاى ما و خانه هايشان برابر خانه هاى ما خواهند بود.

عرض كردم: اى رسول خدا! شيعيان ما در دنيا از چه نعمتى برخوردار خواهند بود؟

فرمود: امنيت و عافيت.

عرض كردم: به هنگام مرگ چگونه با آن ها رفتار خواهد شد؟

فرمود: هر فردى درباره خود حكم خواهد كرد و به فرشته مرگ دستور اطاعت از فرمان او داده خواهد شد.

عرض كردم: آيا اين موضوع اندازه شناخته شده اى دارد؟

فرمود: آرى، جان شيعه اى كه داراى بالاترين روحيه محبّت است، مانند آشاميدن آب خنك در فصل تابستان كه دل خنك مى گردد، بيرون خواهد آمد و ديگر شيعيان به گونه اى خواهند مرد كه شما آرزو داريد، كه با مرگش ديدگانش روشن خواهد شد.

بالاتر اين كه در برخى روايات آمده:

شيعتنا منّا؛

شيعيان ما از ما هستند.

مفضل مى گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم:

ما كنتم قبل أن يخلق اللّه السماوات والأرضين؟

قال عليه السلام: كنّا أنواراً حول العرش نسبّح اللّه ونقدّسه حتى خلق اللّه سبحانه الملائكة، فقال لهم: سبّحوا!

ص: 119

فقالوا: يا ربنا! لا علم لنا.

فقال لنا: سبّحوا!

فسبّحنا فسبّحت الملائكة بتسبيحنا.

ألا إنّا خلقنا من نور اللّه، وخلق شيعتنا من دون ذلك النور، فإذا كان يوم القيامة التحقت السفلى بالعليا،

ثمّ قرن عليه السلام بين أصبعيه السبابة والوسطى وقال: كهاتين.

ثم قال: يا مفضل! أتدري لم سمّيت الشيعة شيعة؟

يا مفضل! شيعتنا منّا، ونحن من شيعتنا، أما ترى هذه الشمس أين تبدو؟

قلت: من مشرق.

وقال: إلى أين تعود؟

قلت: إلى مغرب.

قال عليه السلام: هكذا شيعتنا، منّا بدؤا وإلينا يعودون.(1)

شما پيش از آفرينش آسمان ها و زمين كجا بوديد؟

فرمود: ما پيرامون عرش الهى انوارى بوديم كه به تسبيح و تقديس خدا مشغول بوديم تا اين كه خداى سبحان فرشتگان را آفريد و به آن ها فرمود: تسبيح كنيد!

گفتند: اى پروردگار ما! ما در اين باره دانشى نداريم.

خداوند به ما فرمود: تسبيح كنيد!

وقتى ما تسبيح نموديم، فرشتگان از ما فراگرفتند و تسبيح نمودند.

هان كه ما از نور خدا آفريده شده ايم و شيعيان ما از نورى فروتر آفريده4.

ص: 120

شده اند. پس آن گاه كه روز رستاخيز فرارسد فروتر و عالى تر به هم مى پيوندند.

در اين هنگام امام صادق عليه السلام دو انگشت سبابه و ميانى خود را جمع نمود و فرمود: مانند اين دو انگشت.

آن گاه فرمود: اى مفضل! آيا مى دانى چرا شيعه، شيعه ناميده شد؟

اى مفضل! شيعيان ما از ما و ما از آن ها هستيم.

آيا مى دانى آفتاب از كجا طلوع مى كند؟

گفتم: از مشرق.

فرمود: مى دانى آفتاب در كجا غروب مى كند؟

گفتم: در مغرب.

فرمود: شيعيان ما نيز همين گونه هستند، از ما جدا شده اند و به سوى ما بر مى گردند.

همان گونه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

سلمان منّا أهل البيت.(1)

سلمان از ما خاندان است.

آرى، بنابر آن چه گذشت، شيعه در زمره ائمّه محشور مى شود و جزو دسته و حزب آن ها قرار مى گيرد، كسانى كه در اين عالم حالاتى داشتند و به مقاماتى رسيدند و - طبق روايات - در عالم بعد نيز چه عاقبتى خواهند داشت. پس اگر كسى در اين عالم از اهل بيت عليهم السلام پيروى كند قهراً در آن عالم نيز با آن ها محشور خواهد شد، بلكه از خود آن ها مى شود.6.

ص: 121

نكته جالب اين كه كلمۀ «زمره» در لغت عرب به معناى «عدۀ اندك» آمده است.

راغب اصفهانى مى گويد:

زمر: قال تعالى: «وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً»(1) جمع زمرة، وهي الجماعة القليلة.(2)

زمر: خداى متعال مى فرمايد: «و كسانى كه تقواى پروردگارشان را پيشه كردند را گروه گروه به سوى بهشت برده مى شوند».

واژه «زمر» جمع «زُمْرَه» به معناى گروه اندك آمده است.

كسانى كه در طول تاريخ پيرو اهل بيت عليهم السلام بودند و هستند و خواهند بود، هماره در اقليت بودند و همين طور خواهد بود؛ چرا كه يافتن حق، استقامت بر آن و جدا نشدن از آن، كار هر كسى نيست. زيرا كه تمام شهوت ها، رغبت ها، غريزه ها و لذت هاى دنيوى براى اهل دنياست كه غالب آن ها اهل باطل هستند. دنيا و لذائذ دنيوى آن قدر كشش دارد كه بيشترين افراد را به طرف خودش جذب مى كند و از اين رو هميشه در طول تاريخ پيروان حق و راه راست كم هستند و راه هاى باطل در مقابل راه راست، فراوان.

اگر در يك دايره، از نقطه اى به يك نقطۀ ديگر يك خط مستقيم بخواهيد بكشيد، بيش از يك خط مستقيم نخواهيد كشيد، اما چقدر خطوط منحنى و غير مستقيم وجود دارد!!

از اين رو، از سويى راه هاى باطل و انواع و اقسام شهوات و رغبات در آن جا فراوان است و از سوى ديگر، نفس انسانى نيز هميشه به آن اشيا تمايل دارد. قهرى است كه پيروان حق در هر دوره در اقليت باشند.5.

ص: 122

امّا در اقليت بودن نبايد ما را نگران كند و به وحشت بيندازد كه اگر وارد مسجد الحرام شديم ديديم اكثريت قاطع، گمراه هستند، تعجب نكنيم و نبايد در مقابل باطل، خودمان را ببازيم و احساس ضعف بكنيم؛ چرا كه هيچ وقت كميت در حقانيت مدخليت نداشته است؛ بلكه به مفاد كتاب، سنت، تاريخ در هر دوره طرفداران حق كمتر بوده اند و اهل باطل هميشه فراوان.

در يك مقايسه تاريخى اگر حساب كنيم از زمان حضرت آدم عليه السلام تا به امروز و تا روز قيامت چقدر افراد بت پرست، آتش پرست، گاو پرست، يهود و نصارا و...

به دنيا آمده و از دنيا رفته اند؟ قطعاً عدد همۀ مسلمانان در طول تاريخ نسبت به ديگران كمتر خواهد بود، حتّى در داخل مسلمانان نيز همين طور. فرقه هاى باطل در داخل مسلمانان متعدد و راه حق يك راه بيشتر نيست. قهراً اقليت مى شود، اما هرگز كميّت در حق و باطل مدخليّت نداشته و ملاك نبوده است.

اما خداوند متعال به همين زمرۀ اندك - علاوه بر آن مقامات معنوى كه در اين عالم دارند و مقامات معنوى و منازلى كه در آن عالم وعده داده شده اند - وعدۀ قدرت، رياست و حكومت نيز در همين عالم داده كه در انتظار آن روز هستند كه:

وَيُكَرُّ في رَجْعَتِكُمْ؛

و در دوران رجعت و بازگشت شما بازگردانده شود.

يعنى خداوند متعال مرا - در زمان رجعت شما به اين عالم - از زمرۀ كسانى قرار بدهد كه همراه شما به اين عالم برگردانده مى شوند.

به اين دعا نيز عنايت خداوند متعال را لازم است. زيرا چنان كه در بحث رجعت گذشت، كسانى به اين عالم رجوع مى كنند كه خلّص مؤمنان هستند، اينان همان خيار مؤمنانى هستند كه خوانديم: «

من خيار مواليكم».

ص: 123

و چنان كه اين دعا با شفاعت ائمه اطهار عليهم السلام به استجابت برسد، آرزو داريم كه در آن زمان يار و خدمتكار خوبى باشيم كه:

وَيُمَلَّكُ في دَوْلَتِكُمْ وَيُشَرَّفُ في عافِيَتِكُمْ وَيُمَكَّنُ في ايّامِكُمْ؛

و از دولتمردان دورۀ حكومت شما و از شخصيت هاى زمان خوب شما و از قدرت مندان روزگار عظمت شما قرار داده شوم.

به راستى چقدر خوب است كه انسان زمان حضرت ولىّ عصر عليه السلام را درك كند، ولى از اين بهتر آن كه انسان در زمان حكومتشان از خدمتگزاران و كارگزاران آن بزرگواران باشد.

البته بايد همّت ما در دعا بلند باشد. اگر دعا كنيم كه خدايا! ما را از شيعيان امام زمان عليه السلام قرار بده و ايّام حكومت آن حضرت را به ما نشان بده، آرزوى بسيار بلندى است؛ چرا كه پدران ما رفتند و با اين آرزو مُردند. اما با همّت بلند بگوييم:

خدايا! نه فقط آن ايام را ببنيم، و شاهد نصرت مكتب اهل بيت عليهم السلام و انتقام از دشمنانشان باشيم؛ بلكه از كارگزاران آن حكومت باشيم. زيرا كه ايام ائمه ايام اللّه است؛ روز رجعت و روز حكومت ائمه عليهم السلام ايام اللّه است، چون خداوند متعال بر دشمنانش نصرت پيدا مى كند. قرآن كريم مى فرمايد:

«كَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي»؛(1)

خداوند چنين مقرر داشته كه من و رسولانم پيروز مى شويم.

خداوند متعال در زمان ولى عصر عليه السلام كه زمان حق محض، عدل محض و نور محض است بر دشمنانش پيروز خواهد شد. مُثَنّى حنّاط مى گويد: از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

ص: 124

أيّام اللّه عزّوجل ثلاثة: يوم يقوم القائم، ويوم الكرّة، ويوم القيامة؛(1)

ايام اللّه... روز است: روزى كه قائم قيام كند، روز رجعت و روز رستاخيز.

وَتُقَرُّ عَيْنُهُ غَداً بِرُؤْيَتِكُمْ؛

و ديده اش فرد به ديدار شما روشن گردانده شود.

خداوند متعال به چشمان ما لياقت اهليت و صلاحيت بدهد كه به ديدار ائمه عليهم السلام روشن شود. توفيق اين ديدار را نيز از خداوند متعال مى خواهيم.

در كلمۀ «غداً» دو احتمال وجود دارد:

1. روز ظهور و حكومت حضرت مهدى و ائمه اطهار عليهم السلام.

2. روز قيامت.

ممكن است مقصود ساعت احتضار باشد.

به طور حتم اين فردا فرا خواهد رسيد، زيرا روز موعود است و وعدۀ خدا تخلف پذير نيست. اگر تمام اهل عالم مبارزه نمايند، مخالفت كنند، تكذيب كنند و تشكيك نمايند، اين فردا هست؛ چرا كه «كتب اللّه؛ خداوند نوشته و مقرّر كرده و وعده داده است».

اگر مقصود از «فردا» روز حكومت امام زمان عليه السلام باشد، اين جمله اشاره است به چند آيه در قرآن مجيد كه دلالت آن روشن و صريح است. از جمله در آيه اى مى فرمايد:

ص: 125

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده مى دهد كه قطعاً آنان را حكمران روى زمين خواهد كرد، همان گونه كه به پيشينيان آن ها خلافت روى زمين را بخشيد؛ و دين و آيينى را كه براى آنان پسنديده، پابرجا و ريشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنيت و آرامش دگرگون مى كند.

آرى، وعدۀ خداوند متعال تخلف پذير نيست. وعدۀ خدا گرچه عقب بيفتد، ولى آن قدر قطعى است كه فرداست. از اين رو ما بايد خودمان را هر روز مهيّا بكنيم و آماده باشيم؛ چون هر روز ممكن است روز ظهور امام زمان عليه السلام و تأسيس حكومت حق باشد.

ما از خدا مى خواهيم آن روز را درك كنيم و از كسانى باشيم كه آن روز، روز سعادت و سرور ما باشد، نه اين كه روز غم و عذاب ما باشد.

به عبارت ديگر، از خدا مى خواهيم مورد رضاى حضرات ائمه عليهم السلام باشيم، نه مورد خشم و غضب آن ها.

و اگر مراد از فردا، روز قيامت باشد، يا حال احتضار كه خداى تعالى مى فرمايد:

«وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً»؛(1)

و (به خاطر آور) روزى را كه ستمكار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان مى گزد و مى گويد: «اى كاش با رسول (خدا) راهى برمى گزيدم.7.

ص: 126

خداوند متعال در آيه ديگرى از زبان كافر چنين مى فرمايد:

«وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً»؛(1)

و كافر مى گويد: «اى كاش خاك بودم!»

از خدا مى خواهيم كه از ظالمان نباشيم - چه ظلم به نفس و چه ظلم به اهل بيت عليهم السلام - تا مورد عقاب قرار گيريم. چنانچه خداوند متعال مى فرمايد:

«وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ»؛(2)

و به زودى آن ها كه ستم كردند خواهند دانست كه بازگشتشان به كجاست.

تذكّر

اشاره

درست است كه در اين فراز از خدا تقاضاى ثبات و... نموديم، ولى نبايد غافل باشيم كه اين امور از وظايف ما در برابر أئمه اطهار عليهم السلام است، در حقيقت از خدا مى خواهيم كه ما را در انجام اين وظايف يارى فرمايد.

1. ثُبات

در قرآن مجيد و در وظايف پيامبران و اهل ايمان به سه امر به عنوان وظيفه امر شده است:

يك. استقامت، براى مثال خداى متعال مى فرمايد:

«فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ»(3)

پس همانگونه كه فرمان يافته اى، استقامت كن.

ص: 127

دو. صبر، براى نمونه خداى سبحان مى فرمايد:

«فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ...»(1)

پس صبر كن آن گونه كه پيامبران اولوالعزم صبر كردند...

سه. ثبات، بحث ما در اين عنوان است كه اين بحث را در چند محور پى مى گيريم.

نخست آن كه در قرآن كريم به ثبات امر شده است، آن جا كه مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا...»(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آن گاه كه در ميدان نبرد با گروهى روبرو مى شويد ثابت قدم و استوار باشيد...

دوم آن كه ثبات بر حق، كار مشكلى است، از اين رو بايد از خدا استعانت زيادى جست. قرآن كريم مى فرمايد:

«... رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا...»(3)

... پروردگارا! شكيبايى و استقامت را بر ما فرو ريز و گام هاى ما را ثابت بدار...

در آيۀ ديگرى خدا وعده ثبات داده و مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ»(4)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر خدا را يارى كنيد شما را يارى مى كند و گام هايتان را استوار مى دارد.7.

ص: 128

سوم آن كه مؤمنان بايد يكديگر را به ثبات، امر و در اين جهت همكارى داشته باشند، هرچند در اين مورد ظاهراً آيه اى بالخصوص نيامده، ولكن دربارۀ صبر خداى متعال مى فرمايد:

«وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»(1)

و يكديگر را به شكيبايى و صبر توصيه نموده اند.

كوتاه سخن اين كه ثبات قدم از جملۀ وظايف مؤمنان، بلكه لازمۀ ايمان است و متعلّق ثبات در دعا، موالات، محبّت و دين ذكر شده است، كه مؤمنان نه فقط هرگز تزلزل پيدا نكنند؛ بلكه پايبندى خود را نسبت به محبت و موالات و دين أئمه اطهار عليهم السلام به هر نحو ممكن به اثبات برسانند و چنان كه گذشت ثبات بر ولايت و لوازم آن با وجود اين همه دشمن، كارى است بس مشكل و در تاريخ تشيّع نمونه هاى ثبات و عدم ثبات فراوان است.

2. طاعت

و طاعت اهل بيت عليهم السلام در رأس وظايف است، مگر مى شود كسى ادّعاى ولايت كند و مطيع نباشد؟

پس ما دعا مى كنيم كه خداى متعال براى ما توفيق مزيد اطاعت، عنايت بفرمايد كه بارها گفتيم: اطاعت، راه رسيدن به بالاترين مراتب قرب است.

3. تبعيّت

راستى چقدر أئمه اطهار عليهم السلام مردم را به حق، ورع و پارسايى و كمالات انسانى دعوت نموده اند، و اين از جملۀ وظايف مؤمن در مكتب اهل بيت عليهم السلام است كه به حق دعوت نمايد، از اهل ورع و پارسايى باشد و صاحب كمالات

ص: 129

اخلاقى باشد، حال از خدا مى خواهيم كه از بهترين اهل ولايت در اين ابعاد قرار بگيريم.

4. پيروى حتّى در آداب و سنن

اين جمله مضمون جمله اى است كه مى فرمايد:

وَجَعَلَني مِمَّنْ يَقْتَصُّ آثارَكُمْ...

و مرا از كسانى كه قرار دهد از آثار شما پيروى مى كند...

و وظيفه مؤمن پيروى و اقتداى مطلق است، كه ما در سراسر اين كتاب بر آن تأكيد نموده ايم، و از خداى متعال مى خواهيم كه ما را چنين قرار بدهد.

اگر داراى اين خصوصيات باشيم، از «خُلَّص» مؤمنان محسوب مى گرديم و آن گاه است كه لياقت بودنِ در خدمت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه را خواهيم داشت كه در دعا عرض مى كنيم:

وَيُحْشَرُ في زُمْرَتِكُمْ، وَيُكِرُّ في رَجْعَتِكُمْ،...(1)

و در گروه شما محشور گردد، در دوران رجعت و بازگشت شما بازگردد...

فدايى اهل بيت

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفْسي وَاَهْلي وَمالي، مَنْ ارادَ اللَّهَ بَدَءَ بِكُمْ، وَمَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْكُمْ، وَمَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ؛

پدر و مادرم و خودم و خاندان و داراييم به فداى شما، هر كه آهنگ خدا كند از شما بايد آغاز كند و آن كس كه خدا را به يكتايى شناسد از بايد شما بپذيرد و هر كه قصد او كند به شما رو آورد.

ص: 130

در اين فراز براى دومين بار مى گوييم:

بأبي أنت واُمّي.

مرتبۀ اول وقتى بود كه مى خواستيم عقايدمان را حضور حضرات معصوم عليهم السلام عرضه بداريم. در آن جا چنين گفتيم:

پدر و مادر، خاندان، مال و خانواده ام فداى شما باد، خدا و شما را گواه مى گيرم كه من به شما و به آن چه شما بدان ايمان داريد، ايمان دارم، به دشمن شما و بدان چه شما آن را انكار كرديد كفر مى ورزم....

در اين جا چون عرضه داشتن حاجت ها براى «خود» به صورت «جعلني» آمده در اين مرتبه خصوصيتى وجود دارد كه به جهت آن كلمۀ «

ونفسي» نيز اضافه شده است؛ كه مى گوييم: «

بأبي أنتم واُمّي ونفسي».

به طور كلى فدا كردن يعنى چه؟

عزيزترين اشيا نزد انسان، پدر، مادر، مال، اهل و قبيله و خانواده است، و ناگزير بايد آن كسى، يا آن چيزى كه انسان عزيزترين اشيا را فداى او مى كند، عزيزتر باشد، وگرنه فدا كردن معنا نخواهد داشت و عقلايى نخواهد بود.

از طرفى، عزيزتر از همۀ عزيزان، نفس خود انسان است كه در اين فراز «

ونفسي» نيز آمده است. شايد اين مقدمه اى براى آن مقامات و منازلى باشد كه در آينده اشاره خواهد شد.

ولى فدا كردن وقتى معنا دارد كه اشيا در دنيا موجود باشند. اين كه مى گوييم:

بأبي أنت واُمّي» والدين مان را فدا مى كنيم؛

اولاً: اگر در دنيا باشند، معنا دارد و اگر از دار دنيا رفته اند چه معنايى دارد؟

ثانياً: مگر فرزند از طرف والدين وكالت دارد كه آن ها را فداى كسى بكند؟ نه ولايت دارد و نه كالت.

ص: 131

پس اين فدا كردن يعنى چه؟

به نظر مى رسد معناى حقيقى اراده نشده؛ چون با عدم وجود والدين، يا با عدم وجود مال، يا اهل و عشيره و قبيله معناى حقيقى نمى تواند مراد باشد، ناگزير بايستى معناى اين تفديه مجازى باشد. يعنى بيان منتهى درجۀ اخلاص، ارادت، محبت و ابراز منتهى درجۀ فدويت است. يا به اين معنا كه اگر فدا كردن به معناى حقيقى ميسّر بود، من چنين مى كردم.

البته در روايات تفديه پدر و مادر حكمى جداگانه دارد. در روايتى در كتاب وسائل الشيعه آمده:

سئل أبو الحسن موسى بن جعفر عليهما السلام عن الرجل يقول لابنه أو لابنته: بأبي أنت وأمي، أو بأبوي أنت، أترى بذلك بأساً؟

فقال: إن كان أبواه مؤمنين حيّين فأرى ذلك عقوقاً، وإن كان قد ماتا فلا بأس؛(1)

از امام كاظم عليه السلام پرسيدند: آيا كسى حق دارد والدينش را فداى كسى بكند؟

اين روايت نيز مؤيّد همان سخن ماست كه فدايى كردن در اين جا به معناى مجازى است، نه به معناى حقيقى.4.

ص: 132

از اهل بيت به خدا رسيدن

مَنْ ارادَ اللَّهَ بَدَأ بِكُمْ؛

هر كس آهنگ خدا كند از شما بايد آغاز كند.

كلمۀ «من» دلالت بر عموم دارد.

عبارت «أراد اللّه» به معناى ارادۀ معرفت و عبادت و بندگى اللّه، يا اراده ايجاد ارتباط به خداست به جهت طلب حاجت ها...

و «بدأ بكم» به اين معناست كه از طريق شما بوده، يا از طريق شما بايد باشد.

تمام كسانى كه خواسته اند، يا بخواهند به سوى خدا بروند، در هر مرتبه اى كه باشند و به هر قصدى باشد، راهشان شما بوده ايد و به جز شما راهى وجود ندارد.

اين مقام براى حضرات محمد و آل محمد عليهم الصلاة والسلام در همه نشآت ثابت و در كتاب هاى شيعه و سنّى روايت شده است.

وَمَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ؛

اشاره

و هر كه قصد او كند به شما رو آورد.

وقتى انسان بخواهد به جايى برسد ناگزير بايد از راهش وارد شود. در قرآن مجيد مى خوانيم:

«وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها»؛(1)

و از در خانه ها وارد شويد.

هم چنان كه وارد شدن به هر مكانى راهى دارد، و براى هر جايى كه حصار داشته باشد درى براى ورود وجود دارد، در رسيدن به مراحل بالا در مسائل معنوى راه معيّن و در خاصّى قرار داده شده است. مقامات معنوى داراى حصار شديدى هستند و هر كسى را اجازه ورود نيست.

ص: 133

بديهى است كه راه و در ورودى هر جا بايد متناسب با آن جا باشد...

حال بايد ديد اگر بخواهيم به خدا معرفت پيدا كنيم، يا از طريق عبادت به قرب الهى برسيم، يا با او در جهت حاجاتمان در ارتباط باشيم، آيا راهى جز رسول خدا و اهل بيت اطهار عليهم السلام وجود دارد؟

چه كسى يا چه كسانى داراى وجاهت لازم نزد خداى متعال هستند تا بشود به وسيله آن ها خدا را شناخت، به او قرب پيدا كرد و حاجت خواست؟

اين است كه در روايات، ائمه اطهار عليهم السلام به اين معنا متصّف شده اند و از آن به الفاظ مختلف تعبير شده است...

از آن حضرات به «باب اللّه»، «السبيل»،(1) «صراط اللّه»،(2) «لسان اللّه» و «عين اللّه»...

تعبير شده است.(3) أسود بن سعيد، مى گويد:

كنت عند أبي جعفر عليه السلام فأنشأ يقول ابتداء من غير أن يسئل: نحن حجّة اللّه، ونحن باب اللّه، ونحن لسان اللّه، ونحن وجه اللّه، ونحن عين اللّه في خلقه، ونحن ولاة أمر اللّه في عباده.(4)

من در خدمت امام باقر عليه السلام بودم كه بى آن كه چيزى از حضرتش بپرسند فرمود:

ما حجت خدا، باب خدا، زبان خدا، وجه خدا و چشم خدا در ميان مردم هستيم. ما فرمانروايان امر خدا در ميان بندگان او هستيم.3.

ص: 134

در حديث ديگرى سعيد اعرج مى گويد:

دخلت أنا وسليمان بن خالد على أبي عبداللّه عليه السلام فابتدأنا فقال:

يا سليمان! ما جاء عن أمير المؤمنين عليه السلام يؤخذ به وما نهى عنه ينتهى عنه، جرى له من الفضل ما جرى لرسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله، ولرسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله الفضل على جميع من خلق اللّه. المعيب على أمير المؤمنين عليه السلام في شيء من أحكامه كالمعيب على اللّه عزّ وجل وعلى رسوله صلّى اللّه عليه وآله، والراد عليه في صغيرة أو كبيرة على حدّ الشرك باللّه.

كان أمير المؤمنين عليه السلام باب اللّه الّذي لا يؤتى إلا منه، وسبيله الّذي من سلك بغيره هلك. وبذلك جرت الأئمة عليهم السلام واحد بعد واحد، جعلهم اللّه أركان الأرض أن تميد بهم، والحجّة البالغة على من فوق الأرض ومن تحت الثرى....(1)

روزى من و سليمان بن خالد به حضور امام صادق عليه السلام شرف ياب شديم حضرتش سخن آغاز نمود و فرمود: اى سليمان! هر امرى كه از اميرمؤمنان على عليه السلام رسيده بايد پذيرفته شود و آن حضرت از هر چيزى كه باز داشته، بايد ترك گردد. براى آن بزرگوار همان فضيلت است كه براى رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله است و رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله بر همه آفريدگان خدا برترى دارد. كسى به چيزى از احكام اميرمؤمنان على عليه السلام ايراد بگيرد مانند كسى است كه به خداى متعال و پيامبر او ايراد2.

ص: 135

گرفته است و كسى كه او را در امر كوچك يا بزرگ رد كند، در مرز شرك به خداوند است.

اميرمؤمنان على عليه السلام همان در خداست كه جز آن نمى توان به خدا رسيد، او همان راه اوست كه هر كس جز آن پويد نابود مى گردد.

جايگاه امامان عليهم السلام نيز يكى پس از ديگرى اين گونه است. خداوند آن ها را اركان زمين قرار داد تا ساكنانش در آرامش باشند و آنان حجّت رساى خود بر كسانى هستند كه روى زمين و زير آن قرار داد....

ولى معرفت بارى تعالى به كُنه معرفت، براى احدى ميسّر نيست. از اين رو شديداً از تفكّر در ذات خدا نهى شده است.

هم چنين رسيدن به قرب الهى براى احدى ميسّر نيست، مگر به طاعت و بندگى و شكى نيست كه براى تحصيل معرفت به قدر ميسور و يادگيرى راه و رسم بندگى بايد به صاحب شريعت حضرت رسول و اهل بيت اطهار عليهم السلام مراجعه كنيم. از اين رو خدا مى فرمايد:

«وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛(1)

آن چه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد، و از آن چه نهى كرده خوددارى نماييد.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ»؛(2)

كسى كه از پيامبر خدا اطاعت كند، در واقع از خدا اطاعت كرده است.0.

ص: 136

و رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

من أطاع عليّاً فقد أطاعني؛(1)

هر كس از على اطاعت كند در واقع از من اطاعت كرده است.

پس بايد رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السلام را شناخت آن ها را واجب الاطاعه دانست، به فرمايشاتشان به طور كامل گوش داد و تعاليم آن ها به كار بست.

البته پيش تر بايد ايمان داشته باشيم كه اين حضرات ابواب خدا و وسائل رسيدن به قرب او هستند. اگر اين ايمان نباشد، قول و فعل آن ها حجيّت نخواهد داشت و در نتيجه مورد عمل از ناحيۀ ما، واقع نخواهد شد و در اين صورت به جايى نخواهيم رسيد.

پس رسيدن به خدا؛ يعنى معرفت و قرب الهى بر معرفت حضرت رسول و ائمه عليهم السلام بستگى دارد اين است كه:

«وَمَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ».

و هر كس قصد او كند به شما رو نمايد.

توضيح مطلب: ائمه عليهم السلام هادى و معلم ما هستند. آن بزرگواران نصب شده اند براى اين كه ما را به خداوند متعال برسانند، آنان راهنماى ما هستند، اگر انسان هنوز راهنما را نشناخته باشد، طبيعى است كه راه را پيدا نخواهد كرد.

اگر براى رسيدن انسان به جايى علامت، آدرس و نشانه اى بدهند و آن نشانه را متوجه نشود، قهراً آن مقصد را نخواهد شناخت.

پس نياز به راهنما به اين است كه او را بايد بشناسيم، تا راه را بشناسيم و به مقصد برسيم.7.

ص: 137

بنابراين، در مبدء آن راهى كه به معرفت خداوند متعال منتهى مى شود ائمه اطهار عليهم السلام هستند و از اين جا بايد حركت كنيم.

روايات متعددى داريم كه كاملاً مفيد اين معنا هستند.

در روايتى آمده: معاوية بن عمار مى گويد:

امام صادق عليه السلام درباره آيه شريفه «وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»؛(1) «و براى خدا، نام هاى نيك است؛ خدا را به آن (نام ها) بخوانيد»! فرمود:

نحن - واللّه - الأسماء الحسنى الّتي لا يقبل اللّه من العباد عملاً إلّا بمعرفتنا؛(2)

به خدا سوگند، ما همان نام هاى نيكو هستيم كه خدا عملى را از بندگان نمى پذيرد مگر آن كه با شناخت ما باشد.

در روايت ديگر بريد مى گويد: از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

بنا عبد اللّه، وبنا عرف اللّه وبنا وحّد اللّه، ومحمّد صلّى اللّه عليه وآله حجاب اللّه؛(3)

به وسيله ما خدا پرستش شده، به وسيله ما خدا شناخته شده، به وسيله ما خدا به يگانگى شناخته شده و محمد صلّى اللّه عليه وآله واسطه بين مردم و خداوند است.

البته روايات آن چنان زياد است كه به مراجعۀ اسانيد آن ها نيازى نيست، افزون بر اين كه به يقين بخشى از اين اسانيد بر حسب اصطلاح معتبرند. بنابراين دو8.

ص: 138

روايتى كه آورديم طبق فرمايش امام عليه السلام اگر أئمه اطهار عليهم السلام نبودند خدا شناخته نمى شد.

در روايت ديگر عبدالرحمان بن كثير مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

نحن ولاة أمر اللّه، وخزنة علم اللّه، وعيبة وحي اللّه، وأهل دين اللّه، وعلينا نزل كتاب اللّه، وبنا عبد اللّه، ولولانا ما عرف اللّه، ونحن ورثة نبي اللّه وعترته؛(1)

ما واليان امر خدا، گنجينه داران علم خدا، ظرف وحى خدا و اهل دين خدا هستيم. كتاب خدا براى ما فرود آمده، به وسيله ما خدا پرستش شده است.

اگر ما نبوديم خدا شناخته نمى شد، ما وارثان پيامبر خدا و عترت و خاندان او هستيم.

در روايت ديگر سدير مى گويد: از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

نحن خزّان اللّه في الدنيا والآخرة، وشيعتنا خزّاننا، ولولانا ما عرف اللّه؛(2)

ما گنجينه هاى خدا در دنيا و جهان آخرت هستيم. شيعيان ما گنجينه داران ما هستند. اگر ما نبوديم خدا شناخته نمى شد.

بنابراين، هر كس خدا را شناخته به واسطه اهل بيت عليهم السلام شناخته است.

اگر كسى خدا را عبادت كرده، عبادت فرع معرفت است. كدام عبادت؟ آن عبادتى كه واقعاً عبادت و مورد قبول و موجب قرب باشد.5.

ص: 139

اكنون اين پرسش مطرح است كه حرف «باء» در

«بنا عرف اللّه وبنا عبد اللّه» چه بائى است؟ آيا باء سبب، باء استعانت و يا باء ابتدايى است. بنابراين كه باء ابتدايى باشد، به معناى «مِن» خواهد بود.

البته براى هر يك از اين معانى در روايات شاهد دارد.

اولين معنايى كه به ذهن مى آيد، معناى سببى است. اين هنگامى است كه اگر مراد از «من أراد اللّه» معرفت، قرب و رضاى خداوند متعال باشد - كه عادتاً و غالباً از طريق عبادت به دست مى آيد. از اين رو در عبادات، قصد قربت معتبر شده؛ چرا كه رضاى خدا بر رضايت اهل بيت عليهم السلام موقوف است.

طبق روايات ما و اهل سنّت، خدا رضاى خود را به رضاى اهل بيت عليهم السلام منوط كرده است. ما در بحث مربوط به حضرت صديقه طاهره عليها السلام اين حديث را از مدارك معتبر سنّى نقل كرديم كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

إنّ اللّه يرضى لرضاك ويغضب لغضبك؛(1)

به راستى كه خدا با خشنودى تو خشنود و با خشم تو خشمگين است.

اين كلام از آن حضرت خيلى مهم است، زيرا رسول اللّه صادق امين، از رضا و غضب خدا خبر مى دهد و هيچ گونه تعارفى وجود ندارد.

بنابراين، از كسانى كه اهل بيت عليهم السلام ناراضى باشند، محال است خداوند از آن ها راضى باشد و در اين صورت هرگز به معرفت و قرب نخواهند رسيد، بلكه مطرود هستند.0.

ص: 140

از اين رو كسانى كه از اهل بيت عليهم السلام اطاعت و پيروى نكنند و از ديگران پيروى بكنند، طبيعى است كه مورد رضاى خدا و رسول نخواهند بود.

اهل بيت عليهم السلام چيزى براى خودشان نخواستند، تمام آن چه كه از مردم خواستند خواسته هاى خداوند متعال است كه يا به جا آوردن واجبات و ترك كردن محرمات است.

بنابراين، اگر مورد رضاى ائمه عليهم السلام نباشيم، گرچه به آن ها آزار و آسيبى نرسانده باشيم، رضايت اهل بيت عليهم السلام با عصيان خداوند متعال جلب نخواهد شد، و بين رضاى آنان و رضاى خدا تلازم وجود دارد.

در صورتى كه مراد از

«من أراد اللّه بدأ بكم»، لطف و عنايت خداوند متعال باشد، انسان مى خواهد كه خداوند متعال به او لطف و عنايتى كند، او مى خواهد در مشكلات و گرفتارى ها به خداوند متعال مراجعه كند و مورد عنايت قرار بگيرد، باز هم

«بدأ بكم»، شفاعت و وساطت اهل بيت عليهم السلام لازم است؛ يعنى اول بايد به تعبير خودمان اهل بيت عليهم السلام را ديد و براى حوائج و مشكلات از اين جا بايد وارد شد.

بنابراين معانى، همۀ بركات و فيوضات؛ چه مادى و چه معنوى به واسطۀ اهل بيت عليهم السلام است. البته ما در آينده خواهيم گفت كه يكى از مقامات و خصايص آن بزرگواران وساطت در فيض است.

پس اگر ما بخواهيم به هر معنايى، خداوند متعال را بخوانيم، بايد از طريق اهل بيت عليهم السلام وارد شويم. ورود از طريق آن حضرات بر وجود رابطه با آن بزرگواران بستگى دارد؛ ارتباط يعنى معرفت و شناخت ائمه عليهم السلام، و اطاعت لازمۀ كار است. پيش تر گذشت كه بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دو خط و دو راه به وجود آمده؛ راه اهل بيت عليهم السلام و راه ديگران.

ص: 141

پس به حصر عقلى رسيدن به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و به وسيله آن حضرت، رسيدن به خداوند متعال، يا بايد از طريق اهل بيت عليهم السلام باشد و يا غير آن ها.

به راستى چه كسى جز اهل بيت عليهم السلام مى تواند ما را به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و خداوند متعال برساند؟

معرفت خدا در روايات

در اين زمينه سه دسته روايات داريم:

1. دسته اى مى گويند: خداوند متعال به وسيله ائمّه عليهم السلام شناخته و عبادت شده است. اگر آن ها نبودند چنين نمى شد. پيش تر به بعضى از آن ها اشاره كرديم.

2. دسته ديگر رواياتى است كه در مقام بيان اين است كه اساساً معرفت، هدف خلقت و آفرينش است. قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ»؛(1)

من جن و انس را نيافريدم جز براى اين كه مرا عبادت كنند.

در اين آيه كريمه فعل «لِيَعْبُدُونِ» به معناى «ليعرفون» است و در غير اين صورت، معرفت، شرط عبادت است كه باز «لِيَعْبُدُونِ» به «ليعرفون» برمى گردد.

در حديث قدسى معروف آمده است:

كنت كنزاً مخفيّاً، فأحببت لأن أعرف، فخلقت الخلق لكي أعرف؛(2)

من گنج پنهانى بودم، دوست داشتم شناخته شوم، از اين رو آفريدگان را آفريدم تا شناخته شوم.

ص: 142

از طرفى، معرفت ذات خداوند متعال محال است. از اين رو از تفكر در ذات بارى تعالى ممنوع شديم. سليمان بن خالد مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

إيّاكم والتفكّر في اللّه، فإنّ التفكّر في اللّه لا يزيد إلّاتيهاً، إنّ اللّه عزّ وجل لاتدركه الأبصار، ولا يوصف بمقدار؛(1)

از انديشه درباره خدا بپرهيزيد؛ چرا كه انديشه درباره خدا جز گمراهى نيفزايد. به راستى ديدگان خداى متعال را در نيابند و او، به اندازه وصف نمى گردد.

در روايت ديگرى ابوبصير مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

تكلّموا في خلق اللّه ولا تتكلّموا في اللّه، فإنّ الكلام في اللّه لا يزداد صاحبه إلّاتحيّراً؛(2)

درباره آفريدگان خدا سخن بگوييد، ولى درباره خدا سخن نگوييد؛ زيرا سخن درباره خدا جز سرگردانى براى گوينده نيفزايد.

اما در عين حال در اين روايت دقت كنيد.

سلمة بن عطا مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

روزى حسين بن على عليهما السلام ه نزد اصحابش آمد و فرمود:

أيّها الناس! إنّ اللّه جلّ ذكره ما خلق العباد إلّاليعرفوه، فإذا عرفوه عبدوه، فإذا عبدوه استغنوا بعبادته عن عبادة من سواه.

فقال له رجل: يابن رسول اللّه! بأبي أنت و امّي، فما معرفة اللّه؟7.

ص: 143

قال: معرفة أهل كل زمان إمامهم الّذي يجب عليهم طاعته؛(1)

اى مردم! خداى متعال بندگان را جز براى اين كه او را بشناسند نيافريد، پس آن گاه كه او را بشناسند، پرستش كنند و چون او بپرستند از پرستش جز او بى نياز مى گردند.

مردى به حضرتش گفت: اى فرزند رسول خدا! پدر و مادرم به فداى شما باد، معرفت و شناخت خدا چيست؟

فرمود: مردم هر زمانى، امام خود را كه اطاعت او واجب است، بشناسند.

به طور كلى خدا بندگان را خلق نكرده است مگر براى اين كه او را بشناسند، آن وقت، نوبت به عبادت مى رسد كه فرع معرفت است. اگر كسى بندۀ خدا باشد، ديگر بندۀ غير خدا نخواهد بود و نمى شود انسان هم بندۀ خدا باشد و هم بندۀ شيطان؛ يعنى پنجاه درصد بندگى او براى خدا و پنجاه درصد ديگر براى شيطان باشد، حتى نود و نه درصد نيز براى خدا و يك درصد براى غير خدا باشد، اين معرفت و عبادت نيست، بلكه شرك است.

معرفة اللّه چيست؟ و چگونه است؟

حضرت در پاسخ اين پرسش فرمود:

معرفت امامى كه فرمان بردارى از او واجب است.

با تأمل در اين روايت، دو مطلب به دست مى آيد:

مطلب يكم، حضرت فرمود:

ما خلق اللّه العباد إلّاليعرفوه، فإذا عرفوه عبدوه؛

خدا بندگان را جز براى اين كه او را بشناسند نيافريد، پس آن گاه كه او را بشناسند، پرستش كنند.1.

ص: 144

اين همان است كه پيش تر از آيۀ مباركه نيز استفاده شد كه «يعبدون» همان «يعرفون» است، وگرنه شرط عبادت، معرفت است.

مطلب دوم، شخصى سؤال كرد كه «معرفة اللّه؛ شناخت خدا» چيست؟

حضرت فرمود:

معرفة أهل كلّ زمان إمامهم الّذي تجب عليهم طاعته؛

مردم هر زمانى، امام خود را كه اطاعت او واجب است، بشناسند.

عبارت

«تجب عليهم طاعته» بر سه نكته مشتمل است:

نكته اول، امام واجب الاطاعة است به اطاعت مطلقه؛ چرا كه واژه «اطاعت» در روايت اطلاق دارد.

نكته دوم، اطاعت مطلقه با عصمت مساوى است.

نكته سوم، معرفت امام، معرفت خداوند متعال است.

بنابر آن چه بيان شد، اگر

«من أراد اللّه بدأ بكم» به معناى «قرب» هم باشد، به اين معنا خواهد بود كه هر چه انسان به امام نزديك تر باشد به خداوند متعال نزديك تر شده است و به جايى خواهد رسيد كه در امام عليه السلام فانى شود كه نمونه هايى در اين باره در ميان اصحابشان در تاريخ آمده است.

پس معرفت امام بر هر فردى لازم است كه به قدر استعدادش بايد امامان عليهم السلام را بشناسد.

البته اين روايت از حيث مراتب نيز اطلاق دارد. يعنى معرفت بر حسب مراتب واجب است كه هر كسى به قدر ظرفيت و استعدادش بايد در اين زمينه تفكر كند.

3. دسته سوم رواياتى است كه در ذيل آيۀ مباركۀ «اسماء حسنى» وارد شده است. آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

ص: 145

«وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»؛(1)

و براى خدا، نام هاى نيك است؛ خدا را به آن نام ها بخوانيد.

در روايتى امام صادق عليه السلام در ذيل آيه شريفه «وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها» مى فرمايد:

نحن - واللّه - الأسماء الحسنى، الّتي لا يقبل اللّه من العباد عملاً إلّا بمعرفتنا؛(2)

به خدا سوگند، ما همان اسماء حسنى هستيم كه خدا عمل را جز به شناخت ما نمى پذيرد.

در روايت ديگرى امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

إذا نزلت بكم شدّة فاستعينوا بنا على اللّه، وهو قول اللّه عزّ وجل: «وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»؛(3)

اگر گرفتارى برايتان پيش آمد از ما يارى بخواهيد و اين همان سخن خداى متعال است كه مى فرمايد: «و براى خدا نام هاى نيك است؛ خدا را به آن نام ها بخوانيد».

ائمّه و آغاز توحيد

وَمَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْكُمْ؛

و آن كس كه خدا را به يكتايى بشناسد از شما پذيرد.

ص: 146

بنابر آن چه گذشت، همۀ حقايق اسلام از توحيد، معارف، مبانى دين، علوم اسلامى، احكام شرعى و تعليمات اخلاقى... و هر چه در بين امت اسلام وجود دارد، به وسيله اهل بيت عليهم السلام و به بركت آن بزرگواران است.

شما ملاحظه كنيد، خدايى را كه اهل بيت عليهم السلام معرفى مى كنند با خدايى كه در روايات و اقوال ديگران وجود دارد چقدر متفاوت است؟

نبوّتى را كه ائمه عليهم السلام معرفى مى كنند و صفات پيامبر را بيان مى كنند چقدر با ديدگاه ديگران تفاوت دارد؟

اگر روايات ائمّه عليهم السلام با روايات و اقوال ديگران سنجيده بشود معلوم مى شود كه چه كسى لياقت دارد در معارف و حقايق دينى مرجعيت داشته باشد.

معادى كه در فرمايشات ائمه اطهار عليهم السلام مطرح شده، به طور كامل با برهان هاى عقلى و نقلى مطابقت دارد كه در كلمات هيچ يك از پيشوايان ديگران وجود ندارد.

در سخنان ديگران، اباطيلى از قبيل تجسيم خداوند متعال، نواقصى براى انبيا و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله قائل هستند، و در باب امامت و ولايت؛ همين طور، بلكه از نظر عملى نيز، چنين هستند كه حتى از امامت فاسقان و فاجران نيز پيروى مى كنند، در علوم اسلامى نيز همين طورند.

ما در جاى خود به اثبات رسانديم كه در زمان امير مؤمنان على عليه السلام كه بلاد اسلامى در آن زمان از نظر جغرافيايى حجاز، يمن، عراق و شام بوده همه علوم اسلامى، يعنى علوم قرآنى، فقهى، حديثى و علوم ديگر، به توسط امير مؤمنان على عليه السلام و شاگردان آن حضرت در تمام آن بلاد منتشر شده است، سپس نوبت به امام صادق عليه السلام و جلسۀ درس آن حضرت رسيده است.

ص: 147

به اين روايت زيبا دقت كنيد! اصبغ بن نباته مى گويد:

لمّا جلس علي عليه السلام في الخلافة وبايعه الناس، خرج إلى المسجد متعمّماً بعمامة رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله، لابساً بردة رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله، منتعلاً نعل رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله، متقلّداً سيف رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله. فصعد المنبر، فجلس عليه متمكناً، ثمّ شبّك بين أصابعه، فوضعها أسفل بطنه، ثمّ قال:

يا معشر الناس! سلوني قبل أن تفقدوني، هذا سفط العلم، هذا لعاب رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله، هذا ما زقّني رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله زقّاً زقّاً، سلوني فإنّ عندي علم الأوّلين والآخرين.

أما واللّه لو ثنيت لي وسادة، فجلست عليها، لأفتيت أهل التوراة بتوراتهم حتى تنطق التوراة فتقول: صدق علي ما كذب، لقد أفتاكم بما أنزل اللّه فيّ، وأفتيت أهل الإنجيل بإنجيلهم حتى ينطق الإنجيل فيقول:

صدق علي ما كذب، لقد أفتاكم بما أنزل اللّه فيّ، وأفتيت أهل القرآن بقرآنهم حتى ينطق القرآن فيقول: صدق علي ما كذب، لقد أفتاكم بما أنزل اللّه فيّ.

وأنتم تتلون القرآن ليلاً ونهاراً، فهل فيكم أحد يعلم ما نزل فيه؟

ولولا آية في كتاب اللّه عزوجل لأخبرتكم بما كان وبما يكون، وبما هو كائن إلى يوم القيامة، وهي هذه الآية: «يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ».

ثمّ قال عليه السلام: سلوني قبل أن تفقدوني، فوالّذي فلق الحبّة وبرأ النسمة، لو سألتموني عن أية آية، في ليل أنزلت، أو في نهار أنزلت، مكّيّها ومدنيّها، سفريّها وحضريّها، ناسخها

ص: 148

ومنسوخها، ومحكمها ومتشابهها، وتأويلها وتنزيلها، إلّاأخبرتكم....(1)

هنگامى كه اميرمؤمنان على عليه السلام بر مسند خلافت نشست و مردم با حضرتش بيعت كردند، آن بزرگوار عمامۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را بر سرگذاشت، لباس او را بر تن نمود، نعل آن حضرت را به پا كرد و شمشيرش را به كمر بست و بر فراز منبر رفت و با اقتدار جلوس نمود. آن گاه انگشتان خود را در هم نمود و زير شكم نهاد و فرمود:

اى گروه مردم! از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد، اين سبد علم است و اين شيرۀ دهان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است. اين است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به خوبى در ناى من فرو ريخته. از من بپرسيد كه علم اوّلين و آخرين نزد من است.

به خدا سوگند، اگر مسند براى من تهيه كنند و بر آن نشينم به اهل تورات، اهل انجيل، اهل زبور و اهل قرآن با كتاب هاى آسمانى خود به گونه اى فتوا دهم كه هر كدام از آن كتاب ها به زبان آمده و بگويد: «درست گفت علىّ، به راستى شما به همان فتوا دادى كه خداوند در من نازل فرموده».

شما كه شبانه روز قرآن مى خوانيد، در ميان شما كسى هست كه بداند چه در آن نازل شده است؟

و اگر آيه اى در قرآن نبود شما را تا روز رستاخيز خبر مى دادم به آن چه بود، شده و خواهد بود، و آن، همين آيه است كه مى فرمايد: «خدا محو مى كند و اثبات مى نمايد و امّ الكتاب نزد اوست».1.

ص: 149

سپس فرمود:

از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد، سوگند به خدايى كه دانه را شكافت و انسان را آفريد، اگر مرا از هر آيه اى سؤال كنيد كه در شب نازل شده يا روز، در شهر مكّه نازل شده يا در شهر مدينه فرود آمده، در سفر بر آن حضرت نازل گشته يا در حضر، ناسخ است يا منسوخ، محكم است يا متشابه، تأويل دارد يا تنزيل به شما خبر دهم....

بنابراين، توحيد كه در رأس امور است از اهل بيت عليهم السلام است و تمام آن هايى كه به معناى صحيح به آن اعتقاد دارند از مكتب اهل بيت عليهم السلام گرفته اند. مفضّل بن عمر مى گويد: ثابت ثمالى از سيد العابدين على بن الحسين عليهما السلام اين گونه نقل كرد كه حضرتش فرمود:

ليس بين اللّه وبين حجّته حجاب، فلا للّه دون حجّته ستر، نحن أبواب اللّه، ونحن الصراط المستقيم، ونحن عيبة علمه، ونحن تراجمة وحيه، ونحن أركان توحيده، ونحن موضع سرّه؛(1)

ميان خدا و حجّت او هيچ حجاب و مانعى نيست. پس خدا پيش روى حجّت خود پرده اى نيفكنده است. ما همان درهاى خدا و راه مستقيم هستيم. ما ظرف علم او، بازگو كننده وحى او، استوانه هاى توحيد او و جايگاه رازهاى نهانى او هستيم.

پيش تر گذشت كه براى رسيدن به معارف حقه چند راه طى شده است:

جمعى از راه ذكر،

گروه ديگرى از راه عبادت و به جا آوردن نوافل و نمازهاى مستحب،

گروه سوم از راه تزكيه و تهذيب نفس خواستند به حقايق و معارف برسند.5.

ص: 150

ما هيچ يك از اين راه ها را نفى نمى كنيم. البته طبق شرايط كه ناگزير هر يك از اين راه ها براى خود ضوابطى دارد؛ اما به مقتضاى دليل هاى عقلى و نقلى و حتى تجربه، بهترين و نزديك ترين راه، توسل به ائمه اطهار عليهم السلام است كه پيش تر نامه اى را در اين زمينه از مرحوم جدم حضرت آيت اللّه ميلانى رحمه اللّه آورديم.(1) به هر حال، هر چه هست نزد اهل بيت عليهم السلام است و هر چه بخواهيم از آن ها بايد بخواهيم؛ البته با شرايطش، بايد پيش از توسل به اهل بيت عليهم السلام و خواستن از آن ها به آن بزرگواران تعبّد داشته باشيم و معلوم است كه تعبّد، فرع معرفت است.

نكته ديگر اين كه ائمه عليهم السلام مقام ولايت و وساطت در فيض دارند. آن بزرگواران حتى به مردم بى معرفت نيز در فيض رسانى وساطت دارند.

البته بيان خواهيم كرد كه اساساً هستى به بركت وجود آن بزرگواران است. اما بحث ما اينك در معارف و رسيدن به حقايق است.ب.

ص: 151

ناتوانى در ثناى ائمه

مَوالِيَّ لا احْصى ثَنائَكُمْ، وَلا ابْلُغُ مِنَ الْمَدْحِ كُنْهَكُمْ، وَمِنَ الْوَصْفِ قَدْرَكُمْ؛

سروران من، ثناى شما را نتوانم كرد، با مدح به كنه و حقيقت شما نمى رسم و با توصيف، قدر و منزلت شما را نمى توانم بيان كنم.

به بيان كوتاه معلوم شد كه لازم است هم ائمه عليهم السلام را بشناسيم و هم به توسط آنان به خداوند متعال برسيم. امّا به راستى چگونه مى توان قدر آن ها را وصف كرد؟

آرى، معرفت به آن ها لازم و واجب است، اما آيا به منتهى درجۀ معرفت در حق آنان مى رسيم؟

آيا به كنه معرفتشان راه داريم؟

آيا مى توانيم قدر و منزلتشان را در پيشگاه خدا وصف كنيم؟

ما از رسيدن، تحقيق كردن و يافتن خوبى هاى آن ها ناتوان هستيم، هر چه در مدح و بيان منزلتشان بگوييم به كنه حقيقت آن ها نمى رسيم و هر چه در وصفشان بگوييم، نمى توانيم آن ها را - كما هو حقّه - معرفى كنيم.

خطيب خوارزمى حديث بسيار جالبى را از دانشمندان اهل سنت در كتاب مناقب اميرالمؤمنين عليه السلام نقل كرده است. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

لو أنّ البحر مداد، والغياض أقلام، والإنس كتّاب، والجنّ حسّاب، ما أحصوا فضائلك يا أباالحسن!(1)

ص: 152

اگر درياها مركب، درختان قلم، همه انسان ها نويسنده و همه پريان حساب گر باشند هرگز نمى توانند فضايل تو را - اى على - بشمارند.

و در حديثى ديگر كه در منابع شيعى آمده است، چنين مى خوانيم:

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

يا علي! ما عرف اللّه إلّاأنا وأنت، وما عرفني إلّااللّه وأنت، وما عرفك إلّا اللّه وأنا؛(1)

اى على! خدا را جز من و تو كسى نشاخت، مرا جز خدا و تو كسى نشاخت و تو را جز خدا و من نشاخت.

و در سخن ديگرى پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

يا علي! ما عرف اللّه حق معرفته غيري وغيرك، وما عرفك حق معرفتك غير اللّه وغيري؛(2)

اى على! خدا را با حقيقت معرفتش كسى جز من تو نشناخت و تو را به حق معرفتت جز خدا و من نشاخت.

اين يك حقيقت است. معرفت خداوند متعال در آن مرتبه اى كه رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله و اميرمؤمنان على عليه السلام پيدا كردند به خودشان اختصاص دارد و همين طور است معرفت رسول اللّه و اميرالمؤمنين.

اگر انسان حالات و مراتب اصحاب پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و اميرمؤمنان على عليه السلام را ملاحظه كند مى بيند، ابوذر رضوان اللّه تعالى عليه از نظر ما بسيار محترم است، اما در روايتى در مورد نسبت معرفت او با حضرت سلمان رضوان اللّه تعالى عليه آمده كه مسعدة بن صدقه مى گويد:4.

ص: 153

امام صادق عليه السلام از پدر بزرگوارش نقل مى كند كه مى فرمايد: روزى در حضور امام سجّاد عليه السلام سخن از تقيّه به ميان آوردم، حضرت فرمود:

واللّه، لو علم أبو ذر ما في قلب سلمان لقتله، ولقد آخى رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله بينهما. فما ظنّكم بسائر الخلق؟

إنّ علم العالم صعب مستصعب لا يحتمله إلّانبي مرسل، أو ملك مقرّب، أو عبد مؤمن امتحن اللّه قلبه للإيمان.

قال: وإنّما صار سلمان من العلماء، لأنّه امرؤ منّا أهل البيت، فلذلك نسبته إلى العلماء؛(1)

به خدا سوگند، اگر ابوذر به آن چه در دل سلمان بود، آگاه بود، او را مى كشت؛ در صورتى كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله ميان آن دو، پيمان برادرى بسته بود، پس درباره ديگر مردم چه مى پنداريد؟

به راستى دانش دانشمندان سخت و پيچيده است جز پيامبر فرستاده شده، يا فرشته مقرّب درگاه الهى، يا بندۀ مؤمنى كه خدا دلش را با ايمان آزموده، توان حمل آن را ندارد.

آن گاه فرمود: و سلمان از اين رو از دانشمندان شد كه او مردى از ما خاندان است و از اين رو او را در رديف دانشمندان آوردم.

آرى، اين روايت، يكى از روايات مشكلى است كه علما در بيان آن، اقوال متعددى دارند و در معناى آن متحيّر هستند.

كوتاه سخن اين كه از اين روايت به طور كامل مفهوم است كه بين مرتبه ايمان ابوذر و مرتبۀ معرفت و ايمان حضرت سلمان تفاوت وجود دارد؛ هر چند هر دو در5.

ص: 154

خدمت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بودند و آن گاه بعد از پيامبر هر دو در خدمت اميرمؤمنان على عليه السلام بودند.

به عبارت ديگر، هر دو در خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام بودند؛ هم در دوران حيات رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و هم بعد از آن، اما اين تفاوت را دارند.

ملاحظه كنيد! در اطراف امير مؤمنان على عليه السلام از قريش، بنى هاشم و مردم در كوفه بودند. همۀ اين ها در محضر آن بزرگوار عليه السلام بودند، ولى ما مى بينيم رشيد هجرى، ميثم تمار و... داراى مراتب، حالات و معارف و اسرارى از اميرالمؤمنين عليه السلام شدند كه ما نشنيديم ابن عباس، عموزاده حضرت، از اصحاب رسول خدا صلى اللّه عليه وآله و فرد محترم بين عموم مسلمانان، به چنان مقاماتى دست يابد؟!

البته بايد گام برداشت، فكر كرد، مطالعه نمود، جست و جو و تحقيق كرد و هر كسى به اندازه ظرفيت و استعدادش بايد در اين زمينه كوشش كند؛ چون پيش تر گذشت كه معرفت ائمه عليهم السلام هم موضوعيت دارد و هم طريقيت براى معرفت خداوند متعال دارد. امام رضا عليه السلام در روايتى طولانى كه مطالبى درباره امامت و امام دارند در ادامه آن مى فرمايند:

... فمن ذا الّذي يبلغ معرفة الإمام ويمكنه اختياره؟!

هيهات! هيهات! ضلّت العقول وتاهت الحلوم وحارت الألباب وحسرت العيون وتصاغرت العظماء وتحيّرت الحكماء وتقاصرت الحلماء وحصرت الخطباء وجهلت الألباء وكلّت الشعراء وعجزت الأدباء وعييت البلغاء عن وصف شأن من شأنه أو فضيلة من فضائله، فأقرّت بالعجز والتقصير. وكيف يوصف له أو ينعت بكنهه يفهم شيء من أمره،

ص: 155

أو يوجد من يقام مقامه ويغني غناه، لا كيف وأنى وهو بحيث النجم من أيدي المتناولين ووصف الواصفين!....(1)

... كيست كه بتواند امام را بشناسد، يا انتخاب امام براى او ممكن باشد؟

هيهات! هيهات! در اين جا خردها گمگشته، خويشتن دارى ها بيراهه رفته، عقل ها سرگردان، ديده ها بى نور، بزرگان كوچك شده، حكيمان متحير، بردباران كوتاه فكر، خطيبان درمانده، خردمندان نادان، شاعران وامانده، اديبان ناتوان و سخندانان درمانده اند كه بتوانند يكى از شئون و فضايل امام را توصيف كنند. از اين رو به ناتوانى و كوتاهى معترفند.

چگونه ممكن است تمام اوصاف و حقيقت امام را بيان كرد، يا مطلبى از امر امام را فهميد، يا جايگزينى كه كار او را انجام دهد برايش پيدا كرد؟!!

ممكن نيست، چگونه و از كجا؟!! در صورتى كه او از دست يازان و وصف كنندگان اوج گرفته و مقام ستاره در آسمان را دارد...

نور برگزيدگان

وَاَنْتُمْ نُورُ الاَْخْيارِ وَهُداةُ الاَْبْرارِ؛

و شما روشنى خوبان و راهنماى نيكان هستيد.

چگونه مى شود، به مراتب ائمه اطهار عليهم السلام رسيد و به كنه معرفتشان راه يافت كه حتى اخيار و ابرار نيز در مسير معرفتشان به نور آنان نياز دارند كه آن بزرگواران نور اخيار و هادى ابرار هستند.

ص: 156

اخيار يعنى چه؟

اخيار يعنى مردم زبده.

به تعبير ديگر، بهترين ها، همان اخيار هستند.

ائمه اطهار عليهم السلام نور اين گونه مردم هستند. آن راهى كه اين گونه از انسان ها مى خواهند قدم بردارند بايستى ائمه اطهار عليهم السلام پيشاپيش اين ها و نور اين ها باشند تا اين ها بتوانند در اين راه حركت كنند. همان ابرارى كه قرآن درباره آنان مى فرمايد:

«كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ»؛(1)

چنان نيست؛ بلكه نامه اعمال نيكان در «عليين» است.

اين مقام بسيار بلندى است. نيكان به ائمه اطهار عليهم السلام نياز دارند تا آن ها را در مسير، هدايت كنند. ائمه اى كه در اين حدّ هستند كه افراد زبده و بهترين ها به آن ها نياز دارند.

و اين حال اخيار و ابرار است در دار دنيا. اما در جهان آخرت، آن ها پشت سر و همراه محمد و آل محمد عليهم السلام خواهند بود كه قرآن مجيد مى فرمايد:

«يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»؛(2)

روزى كه مردان و زنان باايمان را مى نگرى كه نورشان پيش رو و در سمت راستشان به سرعت حركت مى كند (و به آن ها مى گويند:) مژده باد بر شما امروز به باغ هايى از بهشت كه نهرها از زير درختان آن جارى است؛ جاودانه درآن خواهيد ماند و اين همان رستگارى بزرگ است.2.

ص: 157

آن گاه كسانى كه در اين عالم به اهل بيت عليهم السلام ايمان نداشتند وقتى اين وضعيت را مى بينند چه خواهند گفت؟ قرآن كريم، كلام آن ها را اين گونه حكايت مى كند:

«يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ»؛(1)

روزى كه مردان و زنان منافق به مؤمنان مى گويند: «نظرى به ما بيفكنيد تا از نور شما پرتوى برگيريم».

در پاسخ آن ها قرآن مى فرمايد:

«قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً»؛

به آن ها گفته مى شود: «به پشت سر خود بازگرديد و كسب نور كنيد».

ولى هرگز؛

«فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ»؛(2)

در اين هنگام ديوارى ميان آن ها زده مى شود كه درى دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب.

كوتاه سخن اين كه ائمه اطهار عليهم السلام راهنمايان اخيار و ابرار هستند و اين يكى از خصايص و منازل آن حضرات است.

حجّت هاى جبار

وَحُجَجُ الْجَبّارِ؛

شما حجت هاى خداى جبّار هستيد.

ص: 158

منزلت ديگر ائمه اطهار عليهم السلام اين است كه آنان حجّت هاى جبار هستند.

واژۀ «حجج» جمع حجت است. احتجاج يعنى چه؟

يعنى چيزى را حجت قرار دادن. وقتى انسان مى خواهد ديگرى را به مطلبى ملزم بكند و او را قانع سازد، بايد حجت، دليل و برهان اقامه كند؛ برهانى كه براى او قانع كننده باشد و ملزِم او باشد. ائمه اطهار عليهم السلام حجت، برهان و دليل خداوند متعال هستند.

در توضيح اين مطلب مى گوييم: در حوزۀ علميه از القابى كه براى اهل علم دارند، يكى لقب «حجة الاسلام» است. اين لقب يعنى چه؟

يعنى كسى كه اسلام در جامعه به وجود او احتجاج مى كند، او داعى و مروّج اسلام در آن جامعه مى شود. براى آن حجت است كه اگر اسلام از آن مردم سؤال كند كه چرا به سوى خدا و دين نيامديد و آن را نپذيرفتيد و به احكام اسلام عمل نكرديد؟ بگويند: ما نمى دانستيم، كسى نبود به ما بگويد.

در پاسخ مى گويند: مگر فلان آقا آن جا نبود؟ با وجود فلان آقا در جامعه، شهر، قبيله و فاميل شما، عذرتان پذيرفته نيست، شما مورد مؤاخذ هستيد.

خداوند متعال به ائمه اطهار عليهم السلام احتجاج مى كند. احتجاج خداوند متعال به آن بزرگواران هم نسبت به اهل اطاعت و هم نسبت به اهل عصيان خواهد بود.

امام معصوم در هر زمان و مكانى براى خداوند متعال حجّت است كه اگر مردم عذرتراشى كنند كه نمى دانستيم، كسى به ما نگفت، كسى نبود تا از او ياد بگيريم وجود امام عليه السلام حجّت است. در اين زمينه خداى متعال در قرآن كريم چنين مى فرمايد:

«وَ قالُوا لَوْ لا يَأْتِينا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ ما فِي الصُّحُفِ الْأُولى * وَ لَوْ أَنّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ

ص: 159

آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى * قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدى»؛(1)

گفتند: «چرا پيامبر معجزه و نشانه اى از سوى پروردگارش براى ما نمى آورد؟!» (بگو:) آيا خبرهاى روشنى كه در كتاب هاى آسمانى نخستين بوده، براى آن ها نيامد؟! اگر ما آنان را پيش از نزول آن (قرآن) با عذابى هلاك مى كرديم، (در قيامت) مى گفتند: «پروردگارا! چرا پيامبرى براى ما نفرستادى تا از آيات تو پيروى كنيم، پيش از آن كه ذليل و رسوا شويم». بگو:

«همه در انتظاريم... پس شما انتظار بكشيد. اما به زودى خواهيد دانست چه كسى از اصحاب صراط مستقيم و چه كسى هدايت يافته است.

در دعاى ندبه نيز در اين باره سخن به ميان آمده، آن جا كه مى خوانيم:

... وكلّاً (كلّ خ ل) شرعت له شريعة، ونهجت له منهاجاً، وتخيّرت له أوصياء، مستحفظاً بعد مستحفظ، من مدّة إلى مدة، إقامة لدينك، وحجّة على عبادك، ولئلّا يزول الحق عن مقرّه، ويغلب الباطل على أهله، ولا يقول أحد لولا أرسلت إلينا رسولا منذراً فنتبع آياتك من قبل أن نذلّ ونخزى...(2)

... و براى همه آن پيامبران شريعت و راه و آيينى عطا كردى و براى آنان جانشينانى برگزيدى؛ براى اين كه يكى پس از ديگرى از مدّتى تا مدّت ديگر نگهبان دين و آيين تو و حجت تو بر بندگانت باشند، تا آن كه حق از جايگاه خود بيرون نرود و باطل گرايان بر حق مداران چيره نشوند و تا هيچ كسى نگويد: چرا براى ما فرستاده اى نفرستادى تا كه از جانب تو ما را5.

ص: 160

بيم دهد و ما پيش از آن كه گمراه شويم و رسوا گرديم از نشانه هاى تو پيروى كنيم...

اين امر از ناحيۀ خداوند متعال بايد تمام بشود. از جهتى بنابر قاعده لطف بايد خدا در بين امت امام نصب كند و آن گاه است كه خداى سبحان به اين شخص منصوب از جانب خود، احتجاج مى كند.

و براى همين است كه خداى متعال مى فرمايد:

«وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً»؛(1)

و ما هيچ قومى را مجازات نخواهيم كرد، مگر آن كه پيامبرى براى آنان مبعوث كنيم.

بزرگان در كتاب هاى علمى گفته اند: مقصود از «رسول» در اين جا همان «حجّت» است.(2) اگر حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام سال ها در زندان بودند، حجّت خداوند متعال هستند و حضرت بارى تعالى از اين امت سؤال خواهد كرد.

اگر ديگر ائمه عليهم السلام نيز مورد احترام نبودند و مردم از وجودشان - كما هو حقه - استفاده نكردند، به طرف ديگران رفتند، امامت ديگران را پذيرفتند، به فقه و به تعليمات ديگران عمل كردند، خداوند متعال در روز قيامت احتجاج خواهد كرد.

اگر ما در اين زمان نسبت به حضرت ولى عصر عليه السلام مقصر هستيم و غيبت آن حضرت مستند به تقصير ماست، ما مورد مؤاخذه خواهيم بود.

البته در هر زمان، همين طور است و ائمه اطهار عليهم السلام حجّت هاى خدا بر مطلق خلق هستند.6.

ص: 161

آرى، چون از طرفى كلمه «حجج» به كلمه «الجبّار» اضافه شده است و احتجاج نيز اقامۀ برهان با نحوى از قهر و قدرت است؛ بنابراين مى شود كه كلمۀ «جبّار» را به اين معنا گرفت.

اين احتجاج بر عاصيان - يا دست كم در درجۀ اول - است؛ به ويژه اين كه بعد از جملۀ

«نور الأخيار و هداة الأبرار»، جملۀ

«حجج الجبّار» آمده است؛ يعنى «حجج الجبّار» براى كسانى كه اخيار و ابرار نيستند. از اين رو خداوند متعال با قدرت، به وسيله ائمه اطهار عليهم السلام عليه آنان احتجاج خواهد كرد و آن ها ملزم خواهند بود، چرا كه قرآن كريم مى فرمايد:

«فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ»؛(1)

دليل رسا و قاطع براى خداست.

آرى در، روز قيامت هيچ عذرى پذيرفته نخواهد بود.

بنابراين، از منزلت هاى ائمه اطهار عليهم السلام اين است كه آن بزرگواران حجّت هاى خدا هستند و خداوند متعال جز به معصوم احتجاج نمى كند؛ كسى كه افعال، تروك، اقوال و اعمال او حجّت است. از اين روست كه به نظر مى رسد كه تعبير «حجة اللّه» بر غيرمعصوم ممنوع است.

پرواضح است كه اگر در جامعۀ اسلامى براى خداوند متعال حجّت هايى بهتر، قوى تر و واضح تر از ائمه اطهار عليهم السلام وجود داشت، خداوند متعال به او يا به آن ها احتجاج مى كرد. همان طورى كه ما نيز وقتى با خداوند متعال كار داريم، در پى حاجت و نيازى هستيم، به ائمه اطهار عليهم السلام توسل مى كنيم و آن ها را شفيع قرار مى دهيم. اگر كسى - يا كسانى - موجّه تر، عزيزتر و نزديك تر به خداوند متعال وجود داشت - كه وجود ندارد - به سراغ آن ها مى رفتيم.9.

ص: 162

آغاز و پايان به وسيله ائمّه

بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَبِكُمْ يَخْتِمُ؛

خداوند به شما آغاز كرد و به شما نيز ختم مى كند.

از خصائص ديگر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله، صديقه طاهره و ائمه معصومين عليهم السلام اين است كه آغاز و پايان به وسيله آن بزرگواران است.

اگر «باء» كلمه «بكم» را «باء» سببى قرار دهيم. به معناى «به سبب شما» خواهد بود. راغب اصفهانى در كتاب المفردات غريب القرآن در معناى «فتح» چنين مى نويسد:

وفاتحة كلّ شيء مبدؤه الّذي يفتح به ما بعده وبه سمّي فاتحة الكتاب.(1)

آغاز هر چيزى است كه ما بعد آن با آن آغاز، باز و گشوده مى شود و از اين معناست كه «فاتحة الكتاب» اين طور ناميده شده است.

بنابراين، معناى اين فراز چنين مى شود: خداوند متعال به سبب شما خلقت را شروع كرده و به سبب شما به پايان مى رساند.

به سخن ديگر، اگر شما نبوديد، خداوند عالم را تحقّق نمى بخشيد، پس شما سبب خلقت همۀ عالم امكان هستيد.

و اگر «باء» كلمه «بكم» را «باء» مصاحبت بگيريم، يعنى شما مبدأ و منتهاى خلقت هستيد، كه اوّلين مخلوق شما هستيد و با رفتن شما آخر اين عالم است.

در زيارت صاحب الزمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف؛ يعنى همان زيارت آل ياسين چنين مى خوانيم:

ص: 163

أنتم الأوّل والآخر.(1)

شما همان آغاز و پايان هستيد.

و در حديث شب معراج نيز آمده كه فرشتگان به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عرض كردند:

مرحباً بالأوّل ومرحباً بالآخر ومرحباً بالحاشر ومرحباً بالناشر، محمّد خير النبيين وعلي خير الوصيين....(2)

آفرين به اول و آغاز، آفرين به پايان، آفرين به آن كه زبانش با حشر تو پيوند خورده و آفرين به كسى پيش از آفرينش آفريدگان آفريده شده؛ محمد برترين پيامبران و على برترين اوصيا...

و در روايت ديگرى امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد:

نحن الأوّلون والآخرون، ونحن الآمرون، ونحن النور....(3)

ما همان نخستينيان و آيندگانيم و ما همان نور و روشنى هستيم....

بنابراين، شما اهل بيت عليهم السلام مبدأ خلقت، وجود، خيرات و بركات هستيد و ختم آن ها نيز به شما خواهد بود؛ همان گونه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خاتم پيامبران هستند و نبوت به ايشان ختم شد.

جالب اين كه فعل «فتح» فعل ماضى است؛ يعنى فتح انجام شده و فعل «يختم» فعل مضارع است كه در وقت خود انجام خواهد شد. مبدأ و منتهى و اوّل و آخر شما هستيد.1.

ص: 164

اين واقعيتى است كه از روايت شيعه و سنّى به دست مى آيد؛ يعنى حتى كسانى كه به اهل بيت عليهم السلام معتقد نيستند - آن چنان كه ما معتقد هستيم - نيز اين روايات را نقل كرده اند كه نمونه اى از آن ها را در آينده، خواهيم آورد.

بنابراين، وجود، خلقت و در پى خلقت و وجود، خيرات و بركات معنوى از علوم و معارف، خيرات و بركات مادى از آن چه فكر كنيم و خارج از فكر بشر است، مبدأ همۀ اين ها پيامبر اكرم، صديقه طاهره و اهل بيت عليهم السلام هستند و به آن ها ختم خواهد شد.

براى مثال به اين روايت كه در منابع عامه آمده است، توجّه كنيد! پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

خلقت أنا وعلي بن أبي طالب من نور واحد، نسبّح اللّه عزّ وجلّ في يمنة العرش قبل خلق الدنيا، ولقد سكن آدم الجنّة ونحن في صلبه، ولقد ركب نوح السفينة ونحن في صلبه، ولقد قذف إبراهيم في النار ونحن في صلبه.

فلم نزل يقلّبنا اللّه عزّ وجلّ من أصلاب طاهرة إلى أرحام طاهرة، حتى انتهى بنا إلى عبدالمطّلب، فجعل ذلك النور بنصفين، فجعلني في صلب عبداللّه، وجعل عليّاً في صلب أبي طالب، وجعل فيّ النبوة والرسالة، وجعل في عليّ الفروسية والفصاحة، واشتقّ لنا اسمين من أسمائه، فربّ العرش محمود وأنا محمّد، وهو الأعلى وهذا علي.(1)

من و على از يك نور آفريده شديم، قبل از آفرينش دنيا، ما در سمت راست عرش، به تسبيح خدا مشغول بوديم، آن گاه كه آدم در بهشت ساكن شد ما در2.

ص: 165

صلب او بوديم، و زمانى كه نوح بر عرصۀ كشتى قرار گرفت، ما در پشت وى بوديم، چون ابراهيم را در آتش افكندند، ما در پشت او جاى داشتيم.

همواره خداى بزرگ ما را از پشت هاى پاكيزۀ پدران به رحم هاى پاك مادران منتقل مى ساخت تا پشت عبدالمطّلب، سپس آن را دو نيم كرد مرا در صلب عبداللّه و على را در صلب ابوطالب وديعه نهاد، و براى من پيامبرى و رسالت، و براى على تيزهوشى و خوش بيانى را قرار داد و براى هر يك از ما از دو نام خود، نامى اقتباس كرد. پس پروردگار مالك عرش، محمود است و من محمد و پروردگار اعلى است و اين - يعنى اميرالمومنين عليه السلام - على است.

و حضرت در روايت ديگرى مى فرمايد:

كنت أنا وعلي نوراً بين يدى اللّه عزّ وجلّ قبل أن يخلق آدم بأربعة عشر ألف عام. فلمّا خلق اللّه تعالى آدم قسّم ذلك النور جزئين؛ فجزء أنا و جزء علي.(1)

چهارده هزار سال پيش از آن كه خدا، آدم را بيافريند من و على نورى پيش روى خداى متعال بوديم. وقتى خداى تعالى آدم را آفريد، اين نور را به دو جزء تقسيم كرد، جزئى از آن من و جزء ديگر على است.

آرى، پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

من و على از يك نور خلق شديم پيش از اين كه خدا آدم را خلق كند و بعد اين نور، دو شعبه شد؛ يك شعبه به صلب حضرت عبداللّه عليه السلام رسيد و شعبه ديگر به صلب حضرت ابوطالب عليه السلام.م.

ص: 166

اين موضوع در روايات شيعى نيز مطرح شده است. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: خداى متعال به پيامبر صلّى اللّه عليه وآله فرمود:

يا محمّد! إنّي خلقتك و عليّاً نوراً - يعني روحاً بلا بدن - قبل أن أخلق سماواتي وأرضي وعرشي وبحري، فلم تزل تهلّلني وتمجّدني.

ثمّ جمعت روحيكما فجعلتهما واحدة، فكانت تمجّدني وتقدّسني وتهلّلني، ثمّ قسّمتها ثنتين وقسّمت الثنتين ثنتين، فصارت أربعة: محمّد واحد وعلي واحد والحسن والحسين ثنتان.

ثمّ خلق اللّه فاطمة من نور ابتدأها روحاً بلا بدن، ثمّ مسحنا بيمينه فأفضى نوره فينا.(1)

اى محمد! من تو و على را به صورت نورى - يعنى روحى بدون پيكر - آفريدم، پيش از آن كه آسمان و زمين و عرش و دريايم را بيافرينم. پس تو همواره مرا به يكتايى مى خواندى و تمجيد مرا مى گفتى.

سپس دو روح شما را گرد آوردم و يكى ساختم، و آن يك روح مرا تمجيد، تقديس و تهليل مى گفت، آن گاه آن را به دو قسمت كردم و باز هر يك از آن دو قسمت را به دو قسمت نمودم تا چهار روح شد: محمد يكى، على يكى، حسن و حسين دو تا.

سپس خدا فاطمه را از نورى كه در ابتدا روحى بدون پيكر بود، آفريد، آن گاه با دست خود ما را مسح كرد و نورش را به ما رسانيد.

اكنون در اين روايت كه مورد توجّه بزرگان در مباحث معارف اهل بيت عليهم السلام قرار گرفته، خوب فكر كنيد. محمّد بن سنان مى گويد:8.

ص: 167

كنت عند أبي جعفر الثاني عليه السلام فأجريت إختلاف الشيعة.

فقال: يا محمّد! إنّ اللّه تبارك وتعالى لم يزل متفرّداً بوحدانيّته، ثمّ خلق محمّداً وعليّاً وفاطمة، فمكثوا ألف دهر.

ثمّ خلق جميع الأشياء، فأشهدهم خلقها وأجرى طاعتهم عليها وفوّض امورها إليهم، فهم يحلّون ما يشاؤون ويحرّمون ما يشاؤون ولن يشاؤوا إلّا أن يشاء اللّه تبارك وتعالى.

ثمّ قال: يا محمد! هذه الديانة الّتي من تقدّمها مرق ومن تخلّف عنها محق، ومن لزمها لحق. خذها إليك يا محمّد!(1)

روزى در خدمت امام جواد عليه السلام بودم و اختلاف شيعه را مطرح كردم.

حضرت فرمود: اى محمد! همانا خداى تبارك و تعالى همواره به يگانگى خود يكتا بود (كه يگانه اى جز او نبود) سپس محمد، على و فاطمه را آفريد، آن ها هزار دوران ماندند.

سپس چيزهاى ديگر را آفريد و آفريدگان ايشان را بر آفرينش آن ها گواه گرفت و اطاعت ايشان را در ميان آفريدگان جارى ساخت و كارهاى آفريدگان را به ايشان واگذاشت. پس ايشان هرچه را خواهند حلال كنند و هرچه را خواهند حرام سازند، ولى هرگز جز آن چه خداى تبارك و تعالى خواهد، نخواهند.

سپس فرمود: اى محمد! اين است آن ديانتى كه هر كه از آن جلو رود از دايره اسلام بيرون رفته، هر كه عقب بماند نابود مى گردد و هر كس آن بچسبد، به حق رسيده است. اى محمد! همواره ملازم اين ديانت باش.9.

ص: 168

بنابراين روايت، خداوند متعال اهل بيت عليهم السلام را در خلقت جميع اشيا شاهد قرار داد و مطيع بودن اشيا را نسبت به اهل بيت عليهم السلام جارى كرد كه همه بايد نسبت به آن مقام خاضع و مطيع باشند و مشيتشان در مشيت خداوند متعال است. چنين مقامى را خداوند متعال فقط به اهل بيت عليهم السلام داده است. اصلاً ديانت همين است و اعتقاد بايد چنين باشد.

از اين گونه روايات استفاده مى شود كه آفرينش اين جهان به خاطر اهل بيت عليهم السلام بوده است. در روايتى كه اهل سنّت از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نقل كرده اند، چنين آمده است:

لمّا خلق اللّه تعالى أبا البشر ونفخ فيه من روحه، التفت آدم يمنة العرش فإذا نور خمسة أشباح سجّداً وركّعاً.

قال آدم: يا ربّ! هل خلقت أحداً من طين قبلي؟

قال: لا، يا آدم!

قال: فمن هؤلاء الخمسة الّذين أراهم في هيئتي وصورتي؟

قال: هؤلاء خمسة من ولدك، لولاهم ما خلقتك، ولولاهم ما خلقت الجنة ولا النار ولا العرش ولا الكرسي ولا السماء ولا الأرض ولا الملائكة ولا الإنس ولا الجن.

هؤلاء الخمسة شققت لهم خمسة أسماء من أسمائي فأنا المحمود وهذا محمّد، وأنا العالي وهذا علي، وأنا الفاطر وهذه فاطمة، وأنا الاحسان وهذا الحسن، وأنا المحسن وهذا الحسين.

آليت بعزتي أنّه لا يأتيني أحد بمثقال حبة من خردل من بغض أحدهم إلّا أدخلته ناري ولا أبالي.

يا آدم! هؤلاء صفوتي من خلقي بهم أنجيهم وأهلكهم، فإذا كان لك إلي حاجة فبهؤلاء توسّل.

ص: 169

فقال النبي صلى اللّه عليه وآله: نحن سفينة النجاة من تعلّق بها نجا ومن حادّ عنها هلك، فمن كان له إلى اللّه حاجة فليسأل بنا أهل البيت؛(1)

آن گاه كه خداى تعالى آدم ابوالبشر را آفريد و از روح خود به آن دميد، آدم به سمت راست عرش رو كرد، ناگاه پنج هيكل نورانى را ديد كه در حال سجده و ركوع هستند.

گفت: پروردگارا! آيا پيش از من كسى را از گِل آفريده اى؟

خدا فرمود: نه، اى آدم!

آدم گفت: پس اين پنج هيكلى كه در شكل و صورت خودم مى بينم، چه كسانى هستند؟

فرمود: اينان پنج تن از فرزندان تو هستند، اگر آنان نبودند، تو را نمى آفريدم.

اگر آنان نبودند بهشت، دوزخ، عرش، كرسى، آسمان، زمين، فرشتگان، انس و جن را نمى آفريدم.

براى اين پنج شخص پنج اسم از اسامى خودم جدا كرده ام، من محمود هستم و اين محمد، من عالى هستم و اين على، من فاطر هستم و اين فاطمه، من احسان هستم و اين حسن و من محسن هستم و اين حسين، به عزّت و شكوه خود سوگند ياد كرده ام كه هر كس به هم وزن دانه خردلى كينه آن ها را در دل داشته باشد او را وارد آتش دوزخم كنم و هيچ باكى ندارم.

اى آدم! اينان برگزيدگان از آفريده من هستند. به وسيله آن ها انسان ها را نجات مى دهم و با سرپيجى از فرمان آن ها، انسان ها را هلاك مى كنم. پس هر گاه به درگاه من حاجتى داشتى به وسيله اينان به من توسل كن.

پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود: ما همان كشتى نجات هستيم، هر كسى به آن0.

ص: 170

سوار شود نجات مى يابد و هر كسى با آن مخالفت كند، هلاك مى گردد. پس هر كسى حاجتى به درگاه خدا داشته باشد بايستى به وسيله ما اهل بيت، حاجت خود را درخواست كند.

آرى، از اين روست كه از پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام به علل غائيه وجود تعبير مى كنند.

و در روايت ديگر چنين آمده است:

وقتى حضرت آدم عليه السلام نگاه كرد، ديد در ساق عرش در كنار

«لا إله إلّااللّه»،

«محمّد رسول اللّه» نيز نوشته است، سؤال كرد:

من المقرون باسمك؟

اين كيست كه اسمش در كنار اسم تو قرار گرفته است؟

پاسخ آمد:

... محمّد، خير من أخرجته من صلبك، اصطفيته بعدك من ولدك ولولاه ما خلقتك...(1)

... محمد، بهترين شخصى است كه از نسل تو به دنيا مى آيد كه او را از بين فرزندانت برگزيده ام، اگر او نبود تو را نمى آفريدم...

و در روايت ديگرى كه شيخ مفيد آن دانشمند بزرگ رحمه اللّه آن را نقل مى كند، آمده است: محمد بن حنفيه مى گويد: امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

سمعت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وسلّم يقول: قال اللّه تعالى: لأعذّبنّ كلّ رعيّة دانت بطاعة إمام ليس منّي، وإن كانت الرعيّة في نفسها برّة، ولأرحمنّ كلّ رعية دانت بإمام عادل منّي وإن كانت الرعيّة غير برّة ولا تقيّة؛6.

ص: 171

از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود: خداوند فرموده است: البته عذاب خواهم كرد هر پيروى كه معتقد به رهبرى امامى باشد كه از جانب من تعيين نشده؛ گرچه آن رعيت در واقع خودشان اشخاص خوبى باشند.

و مورد محبت قرار خواهم داد هر رعيتى را كه به امامت امام عادلى كه از جانب من تعيين شده معتقد باشد، گرچه آن مردم خوب و متّقى نباشند.

بنابراين حديث، سخن خداوند متعال درباره امامت امام عادلى كه از ناحيۀ خدا منصوب شده، مطلب بسيار مهمى است.

در ذيل اين روايت آمده: اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: آن گاه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به من فرمود:

يا علي! أنت الإمام والخليفة بعدي، حربك حربي وسلمك سلمي وأنت أبو سبطيّ وزوج ابنتي ومن ذرّيّتك الأئمة المطهّرون.

وأنا سيّد الأنبياء وأنت سيّد الأوصياء، وأنا وأنت من شجرة واحدة، لولانا لم يخلق اللّه الجنّة ولا النار ولا الأنبياء ولا الملائكة؛(1)

اى على! تو امام و جانشين من، بعد از من هستى، جنگ تو جنگ من و صلح و سازش تو صلح و سازش من است، تو پدر دو نواده من و همسر دختر من هستى. پيشوايان طاهرين از نژاد تو هستند.

من سرور پيامبران و تو سرور اوصيا هستى. و من و تو از يك شجره هستيم.

اگر ما نبوديم خداوند بهشت، دوزخ، پيامبر و فرشتگان را نمى آفريد.

بنابراين، چنين است كه مبدء و آغاز خلقت، اهل بيت هستند و ختم و پايان خلقت نيز به اهل بيت عليهم السلام و به خاطر آن بزرگواران خواهد شد.3.

ص: 172

معلوم شد كه خداوند متعال خلقت را به اهل بيت عليهم السلام شروع كرده و اگر آن حضرات نبودند و بنا نبود كه آن بزرگواران به اين عالم بيايند، خلقتى در كار نبود.

ختم و فرجام اين جهان نيز به اهل بيت عليهم السلام است؛ همان گونه كه ختم و پايان نبوت به رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بوده، ختم ولايت و وصايت نيز به حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف است.

آرى، جهان هستى هرگز از حجّت نبايد خالى باشد و حجّت آخرين نيز امام زمان عليه السلام هستند، بعد از حضرت ولى عصر جهانى نيست.

اين جا، زمينه بحث است و امروزه بسيار مى پرسند: بعد از زمان حضرت ولى عصر عليه السلام چه خواهد شد؟

آيا جهان ديگرى وجود دارد؟

آيا اين دنيا ادامه دارد يا نه؟

البته اين بحث، از جهت علمى، بحث مفيدى است كه انسان اين مسئله را دنبال كند، اما از نظر عملى براى ما اثرى ندارد؛ چرا كه مسائل متعلق به حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف به طور كلى بر سه قسم، تقسيم مى شوند:

1. مسائلى راجع به مهدويت و امام زمان عليه السلام؛ مسائلى كه قبل از ظهور و حكومت حضرت مطرح هستند.

2. مسائلى كه متعلق به زمان ظهور و حكومت حضرت مهدى عليه السلام هستند، شامل پرسش هاى ذيل:

حكومت امام مهدى عليه السلام چگونه خواهد بود؟

آن حضرت با چه اسلحه اى حكومتشان را حفظ مى كنند و دشمنان را سركوب مى نمايند؟

ص: 173

آيا اساساً آن حضرت، دشمنانى خواهند داشت يا همه فورى ايمان مى آورند؟

آيا امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف در بلاد مختلف، حكّام و نوّابى خواهند داشت؟

چگونه امور مملكت را از نظر مالى و اقتصادى اداره مى كنند؟

در زمان آن حضرت چه خواهد شد؟ آيا جنگ هايى وجود دارد؟

مركز امامت و حكومت حضرت امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف كجا خواهد بود؟....

3. مسائلى كه متعلق به آن چه بعد از دوران حضرت ولى عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف است.

يعنى هنگامى كه امام مهدى ظهور فرمودند و حكومت برقرار و برنامه ها اجرا شد، ناگزير روزى از روزها آن حضرت از دار دنيا خواهند رفت، بعد از حضرت چه خواهد شد؟

اين ها از مباحثى است كه از قديم در كتاب ها آمده و رواياتى نيز در اين زمينه داريم. براى آگاهى بيشتر در اين زمينه مى توان به دايرة المعارف ارزشمند بحار الانوار نوشته علامه مجلسى رحمه اللّه و كتاب الإيقاظ من الهجعه نگارش شيخ حرّ عاملى رحمه اللّه كه به زبان فارسى نيز ترجمه شده، مراجعه كرد.

اين دو بزرگوار از بزرگان محدّثان و فقهاى ما هستند كه بخشى جداگانه در اين زمينه عنوان كرده اند كه بعد از امام زمان عليه السلام چه خواهد شد؟(1) آنان در اين باره روايات و اقوالى را ذكر كرده اند كه چكيده آن روايات و اقوال اين سه قول است:

1. بعد از انقضاى زمان حضرت ولى عصر عليه السلام به فاصلۀ كمى دوران دنيا پايان پيدا مى يابد و جهان آخرت و قيامت آغاز مى شود.ة.

ص: 174

2. چون ما دوازده امام بيشتر نداريم، وقتى امام دوازدهم نيز از دار دنيا رفتند، اين دنيا باقى و اين كره پابرجاست، پس بايد حجتى وجود داشته باشد، اين حجت - يا اين حجت ها - امام و ائمّه نيستند، بلكه از فرزندان امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف خواهند بود. ادارۀ امور دينى و دنيوى مردم را به عهده خواهند داشت و حجت خدا خواهند بود.

اين قول نيز از بعضى از روايات استفاده مى شود. البته اين قول بستگى دارد به اين كه بگوييم: حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف داراى فرزندان و ذريه اى هستند كه همين مطلب، يكى از مباحث است. و قول به اين كه حضرت داراى فرزندانى هستند، بعيد نيست.

در اين جا، اين پرسش مطرح است كه اگر امام مهدى عليه السلام داراى فرزندانى هستند آن ها در كجا زندگى مى كنند؟ و چه مى كنند؟(1) ما به رجعت معتقد هستيم و اگر كسى در اصل رجعت تشكيك كند، در اثر جهل او خواهد بود؛ و جاهل اگر واقعاً جاهل باشد، بين خود و خدا، شايد در اين مسئله معذور باشد.

رجعت در زمان حكومت حضرت امام مهدى عليه السلام تحقق پيدا خواهد كرد و در رأس كسانى كه رجعت مى كنند ائمه اطهار عليهم السلام هستند.

3. قول سوم اين است كه وقتى دوران امامت حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف تمام شد مجدّداً امامت، ولايت و حكومت ائمّه عليهم السلام از اول شروع خواهد شد، تا دورانى با عنوان دوران عدالت، ديانت، طهارت بر خلاف آن دوران هايى خواهد بود كه بر ائمه اطهار عليهم السلام گذشته است.».

ص: 175

بنابراين، اگر ما قول دوم و سوم را بپذيريم باز پايان اين عالم به توسط اهل بيت عليهم السلام خواهد بود.

پس بر هر تقدير، چه پايان عالم بعد از امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف باشد، چه بعد از فرزندان امام زمان و چه رجعت امامان عليهم السلام يكى پس از ديگرى، سرانجام و پايان اين جهان به توسط اهل بيت خواهد شد.

نكته مهم

آن چه مهم است و براى ما اثر عملى دارد همان قسم اول است. يعنى آن چه به قبل از امام زمان عليه السلام و ظهور آن حضرت مربوط است و همين عالمى است كه در آن زندگى مى كنيم كه در وظايفمان نسبت به امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف بينديشيم كه بايد چه بكنيم؟ و چه وظايفى داريم؟ تا آماده ظهور باشيم و چرا انتظار فرج اين قدر اجر و پاداش دارد؟ درباره اين مطالب مطالعه كنيم كه اثر عملى دارد.

اما اين كه در زمان حضرت امام مهدى عليه السلام يا بعد از آن چه خواهد شد، براى ما اثر عملى ندارد.

آرى، و بهتر است به مطالبى بپردازيم كه اثر عملى دارد تا براى زمان ظهور آماده شويم؛ چرا كه هر روزى امكان دارد روز ظهور باشد. در توقيعى كه از ناحيه مقدسه امام زمان عليه السلام به جناب شيخ مفيد رحمه اللّه، در اواخر ماه صفر سال چهارصد و ده هجرى قمرى آمده، چنين مى خوانيم:

... فإنّ أمرنا بغتة فجأة حين لا تنفعه توبة ولا ينجيه من عقابنا ندم على حوبة....(1)

ص: 176

... به راستى امر ما به ناگاه خواهد بود؛ هنگامى كه توبه سودى نخواهد داشت و پشيمانى از كيفر ما، رهايى نخواهد بخشيد...

از طرفى، زمان ما، زمان فتنه، اختلاف و اضطراب است. اگر هر كس مبانى اعتقادى خود را تقويت نكند با مشكلات و شبهه ها رو به رو خواهد شد؛ چرا كه امروزه وسايل فساد و گمراهى، با اين همه پيشرفت در هر خانه اى وجود دارد.

انسان بايد به وظيفه خود عمل كند تا مبادا تحت تأثير تشكيكات و شبهات قرار بگيرد؛ زيرا زمان، زمان بسيار حساسى است، همۀ فرقه هاى عالم، اديان، بى دين ها و فرقه هايى كه عنوان اسلام دارند، مشغول فعاليت و تبليغ هستند و افكارشان را ترويج مى كنند.

از اين رو وظيفه بسيار حساس است كه در درجۀ اول خودمان و در درجۀ دوم جوان هايمان و كسانى كه ما نسبت به آن ها مسئوليت داريم، بايد فكر كنيم و مبانى اعتقادى خودمان را تقويت كنيم.

كسى كه به فكر مدرسۀ فرزند خود هست كه در چه مدرسه اى ثبت نام كند تا نمرۀ بهترى بياورد. آن گاه به فكر قلم، دوات و دفتر او هست، بعد به فكر لباس و غذا، مركب و مشرب او هست بايد به جهات اعتقادى و دينى او به طريق اولى احساس مسئوليت نمايد. چون بالاترين جهات است. زمان بسيار زمان حساسى است كه وسائل گمراهىِ فكرى و اخلاقى بسيار فراوان و شايع است، بايد روى اين جهت بيش تر اهميت داد و فكر كرد.

اين يك بيان بود براى اين فراز. بيان ديگرى نيز براى اين فراز وجود دارد كه به قدرى دقت و تأمل نياز دارد. و آن اين كه اهل بيت عليهم السلام داراى مقام عصمت و وساطت در فيض هستند؛ يعنى هر چه از ناحيۀ خداوند متعال به خلايق مى رسد و

ص: 177

بركات و خيراتى كه نازل مى شود همۀ آن ها به واسطۀ مقام عصمت است كه اين مقام نيز يكى از مقامات و منازل ائمه اطهار عليهم السلام است.

به سخن ديگر، ائمه اطهار عليهم السلام از جهت احكام دينى، علوم اسلامى و غير اسلامى و همه امور مادى و دنيوى واسطۀ فيض الهى هستند.

البته رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام نه تنها داراى چنين منزلتى بودند، بلكه بيش تر از ديگر پيامبران الهى و اوصيا دارا بودند. اين مطلب به صراحت در روايات ما آمده است.

براى مثال خداوند متعال در انبياى گذشته مقام بلندى به حضرت سليمان عليه السلام در اين عالم عطا كرده است كه حيوانات، جنّيان و حتى ابرها در خدمت آن حضرت بود.

قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالاَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي فَضَّلَنا عَلى كَثِيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ * وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ وَ قالَ يا أَيُّهَا النّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ * وَ حُشِرَ لِسُلَيْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ»؛(1)

و ما به داوود و سليمان، دانشى عظيم داديم؛ و آنان گفتند: «ستايش از آنِ خداوندى است كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش برترى بخشيد». و سليمان وارث داوود شد، و گفت: «اى مردم! زبان پرندگان به ما تعليم داده شده و از هر چيز به ما عطا گرديده؛ اين فضيلت آشكارى است». سپاهيان سليمان، از جن و انس و پرندگان، نزد او جمع شدند؛ آن قدر زياد بودند كه بايد توقف مى كردند تا به هم ملحق شوند.7.

ص: 178

شيخ صدوق رحمه اللّه روايتى را در علل الشرائع نقل مى كند كه على بن يقطين مى گويد: امام كاظم عليه السلام فرمود:

قد واللّه أوتينا ما أوتي سليمان وما لم يؤت سليمان و ما لم يؤت أحد من الأنبياء من العالمين؛(1)

به خدا سوگند، به ما چيزى داده شده كه به سليمان پيامبر و هيچ پيامبرى از عالميان داده نشده است.

پس اصل اين كه حضرت سليمان عليه السلام داراى آن مقام بوده به حكايت قرآن مجيد است. اما اين كه به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام همين گونه؛ بلكه اضافه بر آن داده شده، در روايات متعدد آمده است.

نمونه ديگر در الكافى آمده است. طبق اين روايت كه قابل دقّت است، موسى بن اشيم مى گويد: امام صادق عليه السلام در ضمن سخنى به من فرمود:

يا بن أشيم! إنّ اللّه عزّ وجلّ فوّض إلى سليمان بن داود فقال «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ»(2)

وفوّض إلى نبيّه صلّى اللّه عليه وآله فقال:

«وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(3)

فما فوّض إلى رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله فقد فوّضه إلينا؛(4)

پسر اشيم! به راستى خداى عزوجل امر را به سليمان بن داوود واگذار كرد و فرمود: «اين عطاى ماست خواهى ببخش يا نگهدار، حسابى بر تو نيست» و به پيامبرى صلى اللّه عليه وآله واگذار كرد و فرمود: «آن چه را رسول براى شما2.

ص: 179

آورده بگيريد و از آن چه شما را بازداشته باز ايستيد» و آن چه به رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله واگذار نموده، به ما واگذار كرده است.

بنابراين روايت، خداوند متعال به حضرت سليمان عليه السلام مى فرمايد:

آن چه ما در اختيار تو گذاشتيم، عطيۀ الهى است، اگر خواستى به كسى بدهى، بده، و اگر نخواستى ندهى، نده؛ اختيار با خود توست و در اختيار تو گذاشته شده است و ما تو را مختار قرار داده ايم.

براى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز همين آيه آمده است كه هر چه كه پيامبر براى شما آورد، هر چه كه امر كرد، هر چه كه خواست و هر گونه تصرف كرد، در جميع شئون، وظيفۀ شماست كه از او اطاعت كنيد و پذيرا باشيد، تحت امر باشيد و هر آن چه كه فرمود انجام ندهيد و چيزى به كسى نداد و از كسى چيزى را منع كرد و امساك نمود شما بايد مطيع باشيد، بدون چون و چرا به قول او عمل كنيد.

اين همان ولايت است كه ولايت تكوينى از جهتى و ولايت تشريعى از جهتى ديگر.

خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»؛(1)

پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.

يعنى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نسبت به مؤمنان، در همه شئون، امور و حتى جان آن ها از خود مؤمنان نسبت به جان و مالشان اولى و سزاوارتر است.

از اين روست كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: آن چه كه خداوند متعال به سليمان عطا كرد به حضرت رسول صلى اللّه عليه وآله نيز عطا كرده و آن چه كه به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله رسيده به ما رسيده است.6.

ص: 180

بنابراين، تمام آن چه كه در تحت تصرّف حضرت سليمان عليه السلام بوده، تحت تصرّف پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز قرار داشته و بعد از آن حضرت، به ائمه اطهار عليهم السلام رسيده است.

در روايتى ديگر آمده:

زيد شحّام گويد: از امام صادق عليه السلام درباره آيۀ مباركه «هذا عَطاؤُنا...»؛(1) «اين عطاى ماست...» پرسيدم كه معنا و مقصود از آن چيست؟

حضرت فرمودند:

أعطى سليمان ملكاً عظيماً، ثمّ جرت هذه الآية في رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله فكان له أن يعطي ماشاء من شاء، وأعطاه اللّه أفضل ممّا أعطى سليمان...(2)

خدا به سليمان سلطنت بزرگى داد (و اين آيه درباره اوست). سپس اين آيه درباره رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله جارى گشت، پس براى او رواست كه هرچه خواهد، به هر كه خواهد ببخشد و از هر كه خواهد باز گيرد، و خدا به او بهتر از آن چه به سليمان داد عطا فرمود.

آرى، خداوند سبحان به سليمان عليه السلام، ملك عظيمى داده است، آن جا كه در قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً»؛(3)

ما به آن ها ملك و سلطنت بزرگى عنايت نموديم.4.

ص: 181

اين ملك عظيم در روايات نيز تفسير شده است كه در بعضى از فرازهاى زيارت جامعه بيان خواهيم كرد كه منظور چيست؟

اين آيت، عظمت و مقام از ناحيۀ خداوند متعال بيان گر اين است كه خداوند متعال در اين عالم قدرت دارد به فردى از افراد بشر چنين مقامى را عطا كند.

حكم «لَهُ» در اين روايت؛ يعنى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اجازه و اذن داشته و خداوند متعال به آن حضرت اين صلاحيت را داده كه به هر كس، هر چه بخواهد و هر كس به هر مقدارى كه لياقت داشته باشد، به مقدار لياقتش به او عنايت كند؛ چه مال باشد، چه علم و هر چيز ديگرى؛ همان طورى كه خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اختيار داده در آن چه كه هست و در هستى تصرّف كنند و به هر كس خواستند، چيزى عنايت نمايند.

آن چه كه به سليمان عليه السلام داده شد كه ملك عظيم بوده، به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بالاتر يا بهتر از آن داده شده است. از اين روست كه بسيارى از اوقات، وقتى از امام عليه السلام مطلبى مى پرسيدند، حضرت پاسخ نمى دادند.

سائل مى پرسيد: من از شما سؤال كردم.

حضرت مى فرمود: مگر اين آيۀ مباركه را نخوانده اى كه مى فرمايد:

«هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ»؛(1)

اين عطاى ماست، به هر كس مى خواهى ببخش و از هر كس مى خواهى خوددارى كن، و حسابى بر تو نيست.9.

ص: 182

براى نمونه، به اين روايت توجه كنيد. زراره مى گويد:

قلت لأبي جعفر عليه السلام: قول اللّه تبارك وتعالى: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(1)

من المعنون بذلك؟

قال: نحن.

قال: قلت: فأنتم المسؤولون؟

قال: نعم.

قال: قلت: ونحن السائلون؟

قال: نعم.

قلت: فعلينا أن نسئلكم؟

قال: نعم.

قلت: وعليكم أن تجيبونا؟

قال: لا، ذاك إلينا إن شئنا فعلنا وإن شئنا لم نفعل.

ثمّ قال: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ»(2)؛(3)

به امام باقر عليه السلام عرض كردم: خداوند متعال مى فرمايد: «پس اگر نمى دانيد از اهل ذكر بپرسيد». منظور از اهل ذكر كه ما بايد از آن ها بپرسم چه كسانى هستند؟

فرمود: ما هستيم.

گفتم: از شما بايد سؤال شود.3.

ص: 183

فرمود: آرى.

عرض كردم: سؤال كننده ما هستيم؟

فرمود: بلى.

گفتم: پس ما بايد از شما سؤال كنيم.

جواب داد: آرى.

گفتم: بر شما واجب است پاسخ ما را بدهيد؟

فرمود: نه، اين امر براى ما اختيارى است، اگر خواستيم پاسخ مى دهيم، در صورتى كه نخواهيم پاسخ نمى دهيم.

آن گاه امام باقر عليه السلام اين آيه را خواند: «اين عطاى ماست، به هر كس مى خواهى ببخش، و از هر كس مى خواهى خوددارى كن، و حسابى بر تو نيست».

پس همه چيز، همۀ علوم و همۀ معارف در اختيار امام عليه السلام است. آيا امامان معصوم عليهم السلام وظيفه دارند كه هر كس، هر چه سؤال كرد به او جواب بدهند، يا بايد لياقت ها و ظرفيت ها را لحاظ كنند؟

بنابر آن چه گذشت، اگر ائمه معصوم عليهم السلام به كسى چيزى ندادند، يا به فرد ديگرى بيش تر يا كم ترى عنايت فرمودند، به مقام عصمت و ولايت مربوط است. به اين معناست كه ما بايد درجۀ لياقت، اهليت، صلاحيت و سطحمان را بالا ببريم.

البته بديهى است كه از آن طرف، هيچ بخلى وجود ندارد، هر نقصى وجود دارد در طرف ماست.

ص: 184

نزول باران

وَبِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ؛

و به خاطر شما باران را فرو مى ريزد.

و اين هم يكى ديگر از موارد وساطت امامان عليهم السلام در فيض است، و عنوان كردن اين مورد به طور خاص به جهت آن است كه آب، مادّه حيات همۀ موجودات زنده است، چنان كه قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ»؛(1)

و هر چيز زنده اى را از آب قرار داديم.

پس اين جمله از زيارت اشاره دارد بر اين كه وجود موجودات در حدوث و بقا به بركت حضرات ائمه عليهم السلام است.

وَبِكُمْ يُمْسِكُ السَّماءَ انْ تَقَعَ عَلَى الاَْرْضِ الّا بِاِذْنِهِ؛

و به خاطر شماست كه آسمان را از اين كه بر زمين افتد جز به اذن او نگه مى دارد.

و اين عبارت به آيه اى از قرآن مجيد اشاره دارد. آن جا كه مى خوانيم:

«يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ»؛(2)

و آسمان را نگه مى دارد كه جز به فرمان او، بر زمين فرو نيفتد.

يعنى به بركت اهل بيت عليهم السلام و به وساطت آن بزرگواران اين آسمان و كرۀ زمين هم چنان باقى است، نظم برقرار است و آسمان بر زمين فرو نيفتامده است.

ص: 185

كوتاه سخن اين كه بقاى آسمان و زمين و آن چه در آن هاست به بركت وجود حضرات معصومين عليهم السلام است، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه وآله در حديث متفق عليه فرموده اند:

النجوم أمنة لأهل السماء وأهل بيتي أمنة لأهل الأرض، فإذا ذهبت النجوم أتى أهل السماء ما يوعدون، وإذا ذهب أهل بيتي أتى أهل الأرض ما يوعدون؛(1)

ستارگان موجب ايمنى آسمانيان و خاندان من، مايه ايمنى زمينيان هستند، هرگاه ستارگان نابود شوند وعده الهى به آسمانيان محقق خواهد شد و آن گاه كه اهل بيت من از دنيا بروند وعده الهى به زمينيان محقق خواهد شد.

و امام سجاد عليه السلام در حديثى فرمود:

ونحن أمان لأهل الأرض كما أنّ النجوم أمان لأهل السماء. ونحن الّذين بنا يمسك اللّه السماء أن تقع على الأرض إلّابإذنه؛(2)

ما مايه ايمنى زمينيان هستيم آن سان كه ستارگان مايه ايمنى آسمانيان هستند، ما همان كسانى كه موجب نگاه داشتن آسمان هستيم كه جز به فرمان او بر زمين فرو نيفتد.

ولى در عين حال همه چيز به دست خداى متعال است كه «

إلّا بإذنه».

اين جمله نيز به مقام عصمت، ولايت و وساطت در فيض اشاره دارد. البته وساطت در فيض بحث بيش ترى لازم دارد، امّا توضيحى كه بيان شد به قدر لازم بود و تا حد قابل قبولى، مطلب روشن گرديد.7.

ص: 186

زدودن غم و اندوه

وَبِكُمْ يُنَفِّسُ الْهَمَّ؛

و به خاطر شما اندوه را بگشايد.

كلمۀ «همّ» در زبان فارسى نيز به كار رفته كه همّ و غم مى گويند. در زبان عرب به امر مهمى كه فكر انسان را مشغول كرده و در صدد برطرف كردن آن است «همّ» مى گويند.

راغب اصفهانى مى گويد:

الهمّ: الحزن الّذي يذيب الإنسان....(1)

همّ: غم و اندوهى كه انسان را ذوب و ناتوان مى نمايد...

و كلمۀ «ينفّس» يعنى فرج حاصل شدن.

راغب اصفهانى در اين باره چنين مى نويسد:

وقوله عليه الصلاة والسلام:

«لا تسبّوا الريح فإنّها من نفس الرحمن» أي ممّا يفرّج بها الكرب، يقال: اللهمّ نفّس عنّي، أي فرّج عنّي. وتنفّست الريح إذا هبّت طيبة....(2)

پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرموده است: «بادها نفس رحمانى است، آن را ناسزا نگوييد» زيرا بعضى از بادها رحمت الهى است و غم و اندوه را برطرف مى كند.

در مثل مى گويند: «خداوندا! برايم گشايشى فرما».

تَنَفُّس باد، وزش پاك و صاف آن است....

ص: 187

بنابراين، خداوند متعال در گرفتارى هاى مهمّى كه فكر انسان را مشغول مى كند به بركت اهل بيت عليهم السلام براى او فرج مى فرستد و آن هم برطرف مى شود.

برطرف كردن سختى

وَيَكْشِفُ الضُّرَّ؛

و سختى را برطرف كند.

كلمۀ «ضرّ» با كلمۀ «سوء» و برخى از كلمات ديگر به معناى حالت هاى ناراحت كننده، غصّه، مشكلات آمده است. كلمه «كشف» با كلمه «ضُرّ» در قرآن مجيد چنين آمده است:

«أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ»؛(1)

يا كسى كه دعاى مضطرّ را مى پذيرد و گرفتارى را برطرف مى سازد.

اين آيه در مشكلات خوانده مى شود كه مردم به ائمۀ اطهار عليهم السلام متوسل مى شوند و خداوند متعال به بركت ائمه اطهار عليهم السلام مشكلات و امور مهمّه و حاجات بزرگ آن ها را برطرف مى كند.

كوتاه سخن اين كه به بركت اهل بيت عليهم السلام است كه در مهمّات، فرج حاصل مى شود و گرفتارى ها برطرف مى گردد. ولى بايد توجه داشته باشيم كه بسيارى از اوقات از برطرف شدن گرفتارى اصلاً مردم خبردار نمى شوند؛ به اين معنا كه قرار بوده گرفتارى، مشكلات، بيمارى هاى عام البلوايى و... براى جامعه پيش بيايد، به بركت آن بزرگواران پيش نمى آيد و كسى هم مطلع نمى شود.

راغب اصفهانى در المفردات غريب القرآن مى نويسد:

الضرّ: سوء الحال إمّا في نفسه لقلّة العلم والفضل والعفة، وإمّا في بدنه

ص: 188

لعدم جارحة ونقص، وإمّا في حالة ظاهرة من قلّة مال وجاه، وقوله:

«فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ»(1) فهو محتمل لثلاثتها....(2)

ضُّرّ: بد حالى، كه يا در جان كسى است به خاطر كمى دانش و فضل و عفّت، يا در بدنش در اثر كمبود و بيمارى عضوى يا نداشتن عضوى و يا در حالتى ظاهرى كه از كمى مال و جاه حاصل مى شود، در آيه احتمال هر سه زيان و ضررى كه ذكر شده، وجود دارد....

خداوند متعال در قرآن مجيد در آيه اى در خصوص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

«وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ»؛(3)

(اى پيامبر!) تا تو در ميان آن ها هستى، خداوند آن ها را مجازات نخواهد كرد.

اين طور نيست كه خداوند متعال امت را گرفتار و معذّب كند و مصيبت ها و مشكلاتى بر آن ها وارد كند، تا وقتى كه تو پيامبر در ميان آن ها هستى، به بركت وجود تو در امت بسيارى از گرفتارى ها دفع مى شود.

در لغت، هم كلمه «دفع» آمده و هم كلمه «رفع». «دفع»؛ يعنى به بركت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آن حادثۀ ناگوار واقع نشود و وجود آن حضرت، آن حادثه و پيشامد را دفع مى كند.

و اما «رفع»؛ يعنى اگر در جامعه گرفتارى ها و بيمارى هاى عام البلوى پيدا شد و مردم مبتلا شدند، بايد چه كار كنند؟ آن ها بايستى به اهل بيت عليهم السلام توسل نمايند تا به بركت آنان، آن گرفتارى ها و بيمارى ها رفع بشود.3.

ص: 189

آرى، به بركت ائمه اطهار عليهم السلام بسيارى از گرفتارى ها، مشكلات و مصيبت ها واقع نمى شود و ما هم خبردار نمى شويم و اگر واقع شود و مشكلى پيش بيايد و بلايى در بين امت پيدا شود، ائمه اطهار عليهم السلام باب فرج هستند و كشف اين گرفتارى ها و رفع آن ها به بركت اهل بيت عليهم السلام است.

از طرفى، حوادث و بلايا بر دو قسم است:

1. بلاياى خصوصى و شخصى؛

يعنى فردى به بيمارى، گرفتارى و مشكلى مبتلا مى شود.

2. بلاياى جمعى؛

يعنى جامعه اى به گرفتارى و مشكلى مبتلا مى شوند.

در صورت دوم افراد جامعه بايد به هم تذكر بدهند، امر به معروف و نهى از منكر مؤثر است. توبه اثر دارد. چرا كه در آيه اى از قرآن مجيد مى خوانيم:

«وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»؛(1)

و تا استغفار مى كنند، خدا عذابشان نمى كند.

وقتى مردم استغفار كنند و به طرف خداوند متعال برگردند، از گناه دست بردارند؛ به خصوص با توجّه و توسّل به ائمه اطهار عليهم السلام توأم شود، گرفتارى هاى خصوصى و جمعى برطرف مى شود؛ چرا كه بسيارى از گرفتارى ها، بلايا و امراض در اثر گناهان است.

در اين زمينه روايات فراوانى از ائمۀ اطهار عليهم السلام رسيده است، حتى در برخى روايات آمده:

اگر فلان گناه در جامعه شايع شود، فلان بيمارى ظاهر مى گردد؛3.

ص: 190

يعنى اين طور قرار گذاشته شده كه اگر چنين كنيد، چنان مى شود. اين كه مى بينيد برخى از بيمارى جديد در جامعۀ ما پيدا شده كه پيش تر، بزرگ ترها نشنيده بودند و براى ما نقل نشده بود به اين علت است كه گناهان جديدى در جامعه پيدا شده كه سابقه نداشته است. براى نمونه در روايتى آمده:

عباس بن هلال شامى، غلام امام كاظم عليه السلام مى گويد: از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

كلّما أحدث العباد من الذنوب ما لم يكونوا يعملون، أحدث اللّه لهم من البلاء ما لم يكونوا يعرفون؛(1)

هر چند بندگان، گناهان تازه اى را كه سابقه نداشته انجام دهند، خداوند متعال براى آن ها بلاهايى را ايجاد مى كند كه سابقه نداشته اند.

بنابراين، وجود ائمه اطهار عليهم السلام هم دافع بلاياست و هم رافع بلايا.

گاهى در مواردى ائمه اطهار عليهم السلام از شفاعت، وساطت و خواهش كردن به خداوند متعال به علت كثرت گناهان و معصيت ها دست نگه مى دارند و در چنين زمينه اى ائمه اطهار عليهم السلام موظف نيستند كه شفاعت كنند؛ چرا كه اين چوب، چوب آن معصيت و اثر وضعى آن گناه است. در اين موارد استغفار و توبه نقش مهمى دارد و امر به معروف و نهى از منكر نقش اساسى.

علم ائمه به آن چه توسّط فرشتگان نازل شده

وَعِنْدَكُمْ ما نَزَلَتْ بِهِ رُسُلُهُ وَهَبَطَتْ بِهِ مَلائِكَتُهُ؛

و در پيش شماست آن چه را كه به رسولانش فرود آورده و فرشتگانش به زمين آوردند.

ص: 191

آرى، آن چه رسولان الهى و فرشتگان خداوند متعال آوردند نزد ائمه اطهار عليهم السلام است.

در اين فراز، تعبير در نسخه هاى زيارت جامعه، تفاوت دارد، در عيون اخبار الرضا عليه السلام آمده:

«وعندكم ما ينزل به رسله».

اما در المزار و منابع ديگرى آمده:

«وعندكم ما نزلت به رسله».(1)

به حسب ظاهر مراد از «رسل» در اين جا فرشتگان مقرّبى چون جبرئيل و...

هستند كه به وسيله آن ها پيام هاى الهى به انبياى گذشته و به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله ارسال شده است.

اما منظور از «ملائكته» آن دسته اول و رؤساى فرشتگان نيستند؛ بلكه منظور فرشتگانى هستند كه مأموريت هايى به آن ها داده مى شود و به زمين هبوط مى كنند و مأموريت الهى را انجام مى دهند.

بنابراين، تمام آن چه بر انبياى گذشته و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نازل شده و تمام امورى كه خداوند متعال به توسط فرشتگان به زمين فرستاده و آن ها انجام داده اند نزد ائمه اطهار عليهم السلام است.

از ناحيۀ خداوند متعال به پيامبران گذشته كتاب نازل شده است؛ يعنى همان گونه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله قرآن آورد، پيامبران پيشين، تورات، انجيل، زبور، صحف و... آوردند كه به توسط فرشتگان مقرب نازل مى شده است. هم چنين معارف، اسرار، حقايق و هر چه از عالم بالا نازل شده همۀ اين ها نزد ائمه اطهار عليهم السلام است كه بالاتر از همۀ اين ها، قرآن مجيد است كه تمام اسرار، حقايق و رموز آن، نزد ائمه اطهار عليهم السلام است.2.

ص: 192

اين نيز يكى از مقامات ائمه اطهار عليهم السلام است و هيچ جاى تعجب و شگفتى ندارد؛ چرا كه تمام آن چه كه در كتاب هاى آسمانى پيشين بوده در قرآن مجيد وجود دارد. كسى نمى تواند بگويد كه حقايق قرآن مجيد نزد اهل بيت عليهم السلام نيست و كسى نمى تواند بگويد كه همه چيز در قرآن مجيد نيست.

آن جا كه مى خوانيم:

«وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ»؛(1)

و اين كتاب را كه بيان گر همه چيز است براى تو فرو فرستاديم.

از طرفى، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دربارۀ امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

علي مع القرآن و القرآن مع علي لا يفترقان.(2)

على با قرآن است و قرآن با على از هم جدا نمى شوند.

و از طرف ديگر، امير مؤمنان على عليه السلام خودشان قرآن هستند؛ يعنى تمام اسرار و حقايق قرآن نزد امير مؤمنان على عليه السلام است.

در اين زمينه حديث بسيار جالبى از امير مؤمنان على عليه السلام در كتاب هاى ما و منابع اهل سنّت نقل شده كه حضرتش فرمودند:

علّمني رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله ألف باب من العلم يفتح لي من كل، باب ألف باب؛(3)3.

ص: 193

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله هزار دروازه از علم و دانش را براى من گشود كه از هر دروازه هزار دروازه براى من گشوده شد.

در روايتى ديگر آمده است كه امير مؤمنان على عليه السلام در بالاى منبر در مسجد كوفه مى فرمودند:

سلوني قبل أن تفقدوني. فواللّه إنّي لأعلم بطرق السماء من طرق الأرض؛(1) تا در ميان شما هستم از من بپرسيد. به خدا سوگند، من به آن چه كه در آسمان هاست بيش از آن چه كه برروى زمين است آگاه ترم و علم واحاطه دارم.

همين مطلب در احوالات ديگر ائمه اطهار عليهم السلام نيز ديده مى شود كه همين مقام را داشتند.

گذشته از اين، در جاى خود ثابت شده كه جبرئيل و فرشتگان مقرّب از حقايق اطلاع دارند. در اين صورت مگر ائمه اطهار عليهم السلام از حضرت جبرئيل و فرشتگان مقرّب افضل نيستند؟!

در روايات شيعه و سنّى آمده كه پيامبر خدا و ائمّه هدى عليهم السلام اساتيد فرشتگان هستند.

در حديثى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايند:

... فسبّحنا فسبّحت الملائكة بتسبيحنا...(2)

... در آن عالم كه عالم نور بوده پيش از اين كه اين عالم بوجود بيايد ما در6.

ص: 194

آن جا خداى متعال را تسبيح گفتيم، فرشتگان از ما ياد گرفتند كه چگونه خداوند متعال را تسبيح گفتند....

حديث ديگرى را در اين زمينه عبدالسلام بن صالح هروى، از امام رضا از پدران گراميش، از جد بزرگوارش على بن ابى طالب عليهم السلام نقل مى كند. آن حضرت مى فرمايد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

ما خلق اللّه خلقاً أفضل منّي ولا أكرم عليه منّي.

قال علي عليه السلام: فقلت: يا رسول اللّه! فأنت أفضل أم جبرئيل؟

فقال صلّى اللّه عليه وآله: يا علي! إنّ اللّه تبارك وتعالى فضّل أنبيائه المرسلين على ملائكته المقرّبين، وفضّلني على جميع النبيين والمرسلين، والفضل بعدي لك يا علي! وللأئمّة من بعدك؛ وإنّ الملائكة لخدّامنا وخدّام محبّينا.

يا علي! الذّين يحملون العرش ومن حوله يسبّحون بحمد ربّهم ويستغفرون للذين آمنوا بولايتنا.

يا علي! لولا نحن ما خلق اللّه آدم ولا الحواء، ولا الجنّة ولا النار، ولا السماء ولا الأرض، فكيف لا نكون أفضل من الملائكة وقد سبقناهم إلى معرفة ربّنا عزّ وجلّ وتسبيحه وتهليله وتقديسه؛ لأنّ أوّل ما خلق اللّه عزّ وجلّ أرواحنا، فأنطقها بتوحيده وتمجيده، ثمّ خلق الملائكة، فلمّا شاهدوا أرواحنا نوراً واحداً استعظمت أمرنا، فسبّحنا لتعلم الملائكة أنّا خلق مخلوقون وأنّه منزّه عن صفاتنا، فسبّحت الملائكة بستبيحنا ونزّهته عن صفاتنا....(1)6.

ص: 195

خداوند آفريده اى كه بهتر از من باشد و نزد او گرامى تر از من باشد، نيافريده است.

على عليه السلام گويد: به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه وآله گفتم: اى رسول خدا! تو بهترى يا جبرئيل؟

فرمود: اى على! خداى تعالى پيامبران مرسل را بر فرشتگان مقرّب برترى داد و مرا بر همه پيامبران و رسولان فضيلت بخشيد و پس از من اى علىّ! برترى از آنِ تو و امامان پس از توست و فرشتگان خادمان ما و دوستداران ما هستند.

اى على! كسانى كه عرش را حمل مى كنند و كسانى كه اطراف آن هستند به واسطۀ ولايت ما حمد پروردگارشان را به جاى مى آورند و براى مؤمنان استغفار مى كنند.

اى على! اگر ما نبوديم خداوند آدم و حوّا، بهشت و دوزخ و آسمان و زمين را نمى آفريد و چگونه ما از فرشتگان برتر نباشيم در حالى كه در توحيد و معرفت پروردگارمان و تسبيح و تقديس و تهليل او بر آن ها پيشى گرفته ايم، زيرا ارواح ما نخستين مخلوقات خداى تعالى هستند و او ما را به توحيد و تمجيد خود گويا ساخت، سپس فرشتگان را آفريد و چون ارواح ما را در حالى كه نور واحدى بود، مشاهده نمودند، امور ما را بزرگ شمردند، ما تسبيح او را گفتيم تا فرشتگان بدانند كه ما آفريده اى هستيم آفريده شده و او از صفات ما منزّه است، بعد از آن فرشتگان نيز او را تسبيح گفتند و او را از صفات ما تنزيه كردند...

پيش تر رواياتى گذشت كه اگر ائمه اطهار عليهم السلام نبودند و بنا نبود به دنيا بيايند خداوند متعال فرشتگان را نيز نمى آفريد كه اصل خلقت فرشتگان به بركت اهل بيت عليهم السلام بوده است.

ص: 196

از طرف ديگر، خداوند متعال در آيۀ مباركه اى مى فرمايد:

«وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ»؛(1)

و همه چيز را در امام مبين برشمرده ايم.

در ذيل اين آيۀ مباركه رواياتى آمده كه ائمه اطهار عليهم السلام همان «امام مبين» هستند.

ابو الجارود مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

لمّا نزلت هذه الآية على رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله: «وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ» قام أبو بكر وعمر من مجلسهما، فقالا: يا رسول اللّه! هو التوراة؟

قال: لا.

قالا: فهو الإنجيل؟

قال: لا.

قالا: فهو القرآن؟

قال: لا.

قال: فأقبل أمير المؤمنين علي عليه السلام، فقال رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله:

هو هذا، إنّه الإمام الّذي أحصى اللّه تبارك وتعالى فيه علم كلّ شيء؛(2)

وقتى اين آيه بر پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله نازل شد: «و همه چيز را در امام مبين برشمرديم» ابوبكر و عمر از جايگاه خود برخاستند و گفتند: اى پيامبر خدا! آيا امام مبين كه همه چيز در آن آورده شده، تورات است؟2.

ص: 197

فرمود: نه.

گفتند: پس انجيل است؟

فرمود: نه.

گفتند: پس آن قرآن است؟

فرمود: نه.

در همين هنگام بود كه علىّ عليه السلام وارد شد و رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در حالى كه با دست او را نشان مى داد، فرمود: اين، امام مبين است، بى ترديد او امامى است كه خداوند علم همه چيز را در او احصا فرموده است.

بنابراين، علم همۀ امور نزد ائمه اطهار عليهم السلام است.

هم چنين خداوند متعال در آيۀ مباركه ديگرى مى فرمايد:

«فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»؛(1)

در لوح محفوظ جاى دارد.

در ذيل اين آيه روايات معتبرى آمده كه دلالت دارند بر اين كه ائمه اطهار عليهم السلام ارتباط مستقيم به لوح محفوظ داشته اند. براى مثال در بحار الانوار در حديثى طولانى چنين آمده است:

... فضرب عليه السلام بيده على الأخرى وقال: صار محمد صلّى اللّه عليه وآله صاحب الجمع وصرت أنا صاحب النشر، وصار محمد صلّى اللّه عليه وآله صاحب الجنّة وصرت أنا صاحب النار، أقول لها: خذي هذا وذري هذا.

وصار محمد صلّى اللّه عليه وآله صاحب الرجفة، وصرت أنا صاحب الهدّة، وأنا صاحب اللوح المحفوظ ألهمني اللّه عزّ وجلّ علم ما فيه....(2)4.

ص: 198

در اين موقع على عليه السلام دست خود را بر دست ديگر زد و گفت:

محمّد صلّى اللّه عليه وآله صاحب جمع است و من صاحب نشر. محمّد صاحب بهشت است و من صاحب دوزخ هستم. به دوزخ مى گويم: اين را بگير و اين يك را واگذار.

محمّد صاحب مكان و من صاحب ريزش و من صاحب لوح محفوظم كه خدا به من الهام نموده آن چه در لوح است.

آن چه گذشت شمّه اى از علم امام عليه السلام بود؛ همان كه يكى از مقامات و منازل ائمه اطهار عليهم السلام است.

ائمه فرزندان رسول اللّه

وَاِلَى جَدِّكُمْ بُعِثَ الرُّوحُ الاَْمينُ؛

و به سوى جدّ شما روح الأمين نازل گرديد.

شما فرزندان كسى هستيد كه خداوند متعال روح الأمين را به سوى او فرستاده است.

گفته شد: «روح الأمين» از اسامى فرشته بزرگ خداوند متعال حضرت جبرئيل است. البته در روايات بسيارى براى حضرت جبرئيل از وصف «روح الأمين» استفاده شده است.(1) اين فراز به آيۀ مباركه اى اشاره دارد كه مى فرمايد:

«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ»؛(2)

ص: 199

روح الأمين آن را نازل كرده است... بر قلب تو، تا از انذاركنندگان باشى.

ائمه اطهار عليهم السلام فرزندان چنين شخصيتى هستند. راستى كسانى كه خواستند در برابر ائمه اطهار عليهم السلام عرض اندام كنند و خودشان را با ائمه عليهم السلام برابر قرار بدهند و يا افضليت آن ها را ادعا كنند، فرزندان چه كسانى هستند؟!

پدران برخى از آن ها اصلاً معلوم نيست. ما بايد كتاب ها را بررسى كنيم تا پدر برخى از آن ها را پيدا كنيم كه چه كسى بوده است.

آرى، يكى از خصائص ائمه اطهار عليهم السلام است كه در برابر ديگران ما به امام عليه السلام عرض مى كنيم: شما فرزندان چنين شخصيتى هستيد.

با بيانى كه گذشت وجه تقدم جار و مجرور و افادۀ حصر روشن مى شود كه اين موضوع به ائمه اطهار عليهم السلام انحصار دارد؛ يعنى پيشوايان فرقه هاى ديگر اين مقام و اين خصوصيت را ندارند.

هم چنين آن نزولى كه جبرئيل بر حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله داشته كه نزول وحى بوده و آن حضرت به رساندن آن چه كه حضرت جبرئيل مى آورده مبعوث بودند، به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اختصاص دارد.

پرسش اين كه آيا بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله جبرئيل بر زمين نازل مى شود؟

در پاسخ مى گوييم: آرى، هم اكنون جبرئيل در شب هاى قدر با فرشتگان بر امام عصر عليه السلام نازل مى شوند. اما اين نزول، نزول به معناى وحى نيست، چرا كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خاتم پيامبران است و بعد از پيامبر اسلام صلى اللّه عليه وآله نبوتى نيست. در عين حال نزول فرشتگان و حتى جبرئيل بر ائمه اطهار عليهم السلام وجود دارد.

طبق برخى روايات ما، ائمه اطهار عليهم السلام محدَّث هستند و فرشتگان با آن بزرگواران سخن مى گفتند و حديث مى گفتند و گفت و گو مى كردند.

ص: 200

مقام بعثت و نزول وحى به معناى اخص به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اختصاص دارد، ولى نزول فرشتگان بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بر ائمه اطهار عليهم السلام قابل انكار نيست كه اين مقام نيز يكى از مقامات ائمه اطهار عليهم السلام است.

نوشته اند: هر گاه زيارت جامعه به اين جا رسيد اگر امامى را كه زيارت مى كنيد شخص امير مؤمنان على عليه السلام باشد به جاى

«وإلى جدّكم» بگوييد:

«وإلى أخيك بعث الروح الأمين».

اين، مطلب درستى است؛ چرا كه ائمه ديگر فرزندان پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله هستند، اما اميرمؤمنان على عليه السلام برادر آن حضرت هستند. پس به جاى

«إلى جدّكم» بايد بگوييم:

«وإلى أخيك بعث الروح الأمين».

آيا زيارت جامعه به ائمه اختصاص دارد؟

اينك مناسب است كه اين بحث مطرح شود كه آيا اين زيارت به ائمه اطهاراختصاص دارد يا پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و حضرت زهرا عليها السلام را نيز مى شود با آن، زيارت كرد؟

پرسش ديگر: آيا اين زيارت فقط به يازده امام اختصاص دارد و امام زمان عليه السلام زيارت نامۀ جداگانه اى دارند؟

با توجه به اين كه در اين زيارت نامه در مواردى به ائمه عليهم السلام خطاب هايى آمده كه شامل اميرمؤمنان على عليه السلام و صديقه طاهره عليها السلام نمى شود، مثل همين عبارت كه مى فرمايد:

«وإلى جدّكم بعث الروح الأمين».

در مورد ديگر به ائمه عليهم السلام خطابى وجود دارد كه شامل امام زمان عليه السلام نمى شود. آن جا كه مى گوييم:

«لائذ عائذ بقبوركم».

ص: 201

زيرا امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف در اين عالم تشريف دارند و روزى از روزها ظهور خواهند كرد كه اميدواريم هر چه سريع تر و زودتر دوران ظهور آن حضرت را ببينيم.

بنابراين، پاسخ پرسش هاى ياد شده منفى خواهد بود.

ولى، در اين جا به دو امر اشاره مى شود:

يكم. اين كه همۀ حضرات معصومين عليهم السلام در تمام فضايل، كمالات و شئون شريك هستند؛ هر چند حضرت رسول و اميرمؤمنان على عليهما السلام افضل هستند.

دوم. اين كه در لغت عرب و استعمالات فصيحۀ آنان مى بينيم مثلاً به شمس و قمر «قمرين»، و به حسن و حسين عليهما السلام «حسنين» مى گويند، و نظاير آن - كه اصطلاحاً «تغليب» گفته مى شود -، بسيار است.

حال، اگر زائر مى خواهد همۀ معصومين را به زيارت جامعه، زيارت كند و اگر در حضور بعضى از حضرات است، خطاب به همۀ آنان است، اين كاملاً صحيح است.

ولى اگر خصوص حضرت رسول يا حضرت زهرا و يا حضرت ولىّ عصر عليهم السلام مقصود باشد، مشكل است. واللّه العالم.

عنايات انحصارى

آتاكُمُ اللَّهُ ما لَمْ يُؤْتِ احَداً مِنَ الْعالَمينَ؛

خداوند آن چه را به هيچ يك از مردم جهانيان نداده به شما داده است.

در توضيح اين جمله بيان چند نكته ضرورى است.

نكته يكم. هر چه ائمه اطهار عليهم السلام دارند از خداوند متعال است. ما بارها با تأكيد گفته ايم كه ائمه اطهار عليهم السلام هيچ چيزى از خودشان ندارند، تمام آن چه كه دارند از خداوند متعال است كه به آن بزرگواران عطا كرده است.

ص: 202

به نظر ما يكى از بهترين عبارات دربارۀ ائمه اطهار عليهم السلام اين است كه مى فرمايد:

«عِبادٌ مُكْرَمُونَ»؛(1)

بندگان شايسته او هستند.

آرى، ائمه اطهار عليهم السلام بندگان و مخلوق خداوند متعال هستند. خداوند متعال را عبادت مى كنند، اما عبادت آنان كجا و عبادت ديگر مردم كجا؟

پيش تر روايتى را از امام رضا عليه السلام نقل كرديم كه آن حضرت مى فرمايند:

اين مقامى را كه امير مؤمنان على عليه السلام نايل شدند؛ مقامى بود كه بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله كسى از اولين و آخرين اين مقام را دارا نشده است.

اين مقام به بركت عبادت اميرالمؤمنين عليه السلام به خداوند متعال بوده است.(2) از اين رو، آنان بندگان گرامى خدا شدند. قربى پيدا كردند كه هيچ يك از بندگان، اين قرب را نيافت و با اين قرب بر همۀ مقربان مقدم شدند؛ چرا كه قرب، مراتب دارد، هر كسى به مقدار ظرفيت و استعداد بندگيش به خداوند متعال قرب پيدا مى كند و قربى كه ائمه عليهم السلام يافتند بر هر قربى مقدم بوده است. از اين رو در زيارت جامعه خوانديم:

پس خداوند شما را به شريف ترين جايگاه بزرگواران، به والاترين مرتبه هاى مقرّبان و بالاترين درجه هاى رسولانش رساند.ب.

ص: 203

جالب اين كه تقريباً با همين لفظ با اندكى تفاوت در زيارت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله چنين آمده است:

فَبَلَغَ اللَّهُ بِكَ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُكَرَّمِينَ، وَ أَعْلَى مَنَازِلِ الْمُقَرَّبِينَ، وَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ الْمُرْسَلِينَ؛(1)

پس خداوند تو را به شريف ترين جايگاه بزرگواران، به والاترين مرتبه هاى مقرّبان و بالاترين درجه هاى رسولانش رساند.

آرى، خداوند متعال ائمه عليهم السلام را بالا برده، اما عباد هستند؛ عباد گراميانى كه عبادتشان چنين آثارى دارد. پرواضح است وقتى انسان در آن مسير گام بردارد و اهليت و استعداد پيدا بكند از آن طرف افاضه مى شود و عنايات خداوند متعال هم حدى ندارد. از اين روست كه در همين زيارت جامعه آمده است:

... حَيْثُ لاَ يَلْحَقُهُ لاَحِقٌ، وَ لاَ يَفُوقُهُ فَائِقٌ... إِلاَّ عَرَّفَهُمْ جَلاَلَةَ أَمْرِكُمْ، وَ عِظَمَ خَطَرِكُمْ، وَ كِبَرَ شَأْنِكُمْ، وَ تَمَامَ نُورِكُمْ، وَ صِدْقَ مَقَاعِدِكُمْ، وَ ثَبَاتَ مَقَامِكُمْ، وَ شَرَفَ مَحَلِّكُمْ وَ مَنْزِلَتِكُمْ عِنْدَهُ،....

... همان جا كه هيچ فردى بدان نرسد و هيچ خواهان برترى به آن راه نيابد و...

مگر آن كه خداوند جلالت و شكوه امر، عظمت، بزرگى شأن، نور فراگير، راستى جايگاه، استوارى مقام، شرافت محل و منزلت و مقرّب بودن شما را به او بشناساند...

خداوند متعال همه اين ها را به پيامبران و فرشتگان گفته و ائمه اطهار عليهم السلام را به آن ها - قبل از اين عالم - معرفى كرده است. بنابراين، كسى اين مطالب را غلو نداند؛ چرا كه آن بزرگواران، بندگان خدا هستند كه از او اطاعت كردند، او را عبادت4.

ص: 204

نمودند و به آن مقامات رسيدند و طبق رواياتى ائمّه معصومين عليهم السلام خودشان را اين گونه معرفى مى كردند. در روايتى آمده: اصبغ بن نباته مى گويد:

كنّا نمشي خلف علي بن أبي طالب عليهما السلام ومعنا رجل من قريش، فقال لأمير المؤمنين عليه السلام: قد قتلت الرجال وأيتمت الأولاد وفعلت ما فعلت.

فالتفت إليه عليه السلام وقال: اخسأ.

فإذا هو كلب أسود، فجعل يلوذ به ويتبصبص، فوافاه برحمة حتّى حرّك شفتيه، فإذا هو رجل كما كان.

فقال له رجل من القوم: يا أمير المؤمنين! أنت تقدر على مثل هذا ويناويك معاوية؟

فقال: نحن عباد اللّه مكرمون لا نسبقه بالقول ونحن بأمره عاملون؛(1)

روزى پشت سر اميرمؤمنان على عليه السلام مى رفتيم، مردى از قريش نيز با ما همراه بود، او به اميرمؤمنان على عليه السلام گفت: تو مردان را كشتى، كودكان را يتيم نمودى و كارهايى انجام دادى!

على عليه السلام به او رو كرد و به او فرمود: دور شو!

ناگاه ديديم او به سگ سياهى دگرگون شد. او خود را به حضرت مى چسباند و دم تكان مى داد. ديديم دل حضرت به حال او سوخت و لبان مباركش را حركت داد، ناگاه ديديم او مردى شد كه بود.

يكى از ما گفت: اى اميرمؤمنان! شما چنين توانايى داريد و معاويه با شما دشمنى مى كند؟4.

ص: 205

فرمود: ما بندگان شايسته خدا هستيم، هرگز در سخن بر او پيشى نمى گيريم و ما هماره به فرمان او عمل مى كنيم.

در روايت ديگرى صالح بن سهل مى گويد:

كنت أقول في أبي عبداللّه عليه السلام بالربوبية، فدخلت فلمّا نظر إليّ قال:

يا صالح! إنّا واللّه عبيد مخلوقون، لنا ربّ نعبده إن لم نعبده عذّبنا؛(1)

من به پروردگارى حضرت امام صادق عليه السلام معتقد بودم. روزى به خدمت آن حضرت شرف ياب شدم، همين كه چشمش به من افتاد فرمود: اى صالح! به خدا سوگند، ما بندگان آفريده هستيم و پروردگارى داريم كه او را مى پرستيم، اگر او را نپرستيم ما را عذاب خواهد كرد.

البته خداوند متعال در برابر اين عبادت ها اجر و مزد مى دهد و عنايت مى كند.

نكته دوم. مقام قرب، منازل و خصايصى كه خداوند متعال به ائمّه اطهار عليهم السلام داده در حدّى است كه به خودشان اختصاص دارد. البته اين منافات ندارد كه در برخى از مراتب ائمه عليهم السلام غير ائمه؛ يعنى انبيا و مرسلين با آن بزرگواران شريك باشند. اما مراتب ائمه عليهم السلام در حدّى است كه به خودشان اختصاص دارد، ديگران در آن جا شريك نيستند؛ يعنى خداوند متعال چيزى به آنان عنايت فرموده كه به كسى از جهانيان عنايت نفرموده است.

نكته سوم. مرتبه همۀ مقربان اعم از انبيا، مرسلين و فرشتگانِ مقرّب، همه از مرتبه ائمه اطهار عليهم السلام پايين تر است. «العالمين»؛ يعنى مرتبه هر كسى و هر موجودى در هر عالمى از عوالم مقرب باشد، از ائمه عليهم السلام پايين تر است.».

ص: 206

امّا نبايد غافل شد كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مقامى دارند كه امير مؤمنان على عليه السلام با همۀ اين مقامات و منازل مى فرمايند:

أنا عبد من عبيد محمد صلى اللّه عليه وآله.

من بنده اى از بندگان محمد صلى اللّه عليه وآله هستم.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

جاء حبر من الأحبار إلى أمير المؤمنين عليه السلام فقال: يا أمير المؤمنين! متى كان ربّك؟

فقال له: ثكلتك أمّك، ومتى لم يكن حتّى يقال: متى كان؟! كان ربّي قبل القبل بلا قبل، ويكون بعد البعد بلا بعد، ولا غاية ولا منتهى لغايته انقطعت الغايات عنه فهو منتهى كلّ غاية.

فقال: يا أمير المؤمنين! أفنبيّ أنت؟

فقال: ويلك، إنّما أنا عبد من عبيد محمّد صلّى اللّه عليه وآله.(1) روزى يكى از دانشمندان يهود نزد اميرمؤمنان على عليه السلام آمد و عرض كرد: اى اميرمؤمنان! پروردگار تو در كجاست؟

حضرت فرمود: مادرت به عزايت بنشيند، خداوند متعال در كجا نبوده كه گفته شود كجا هست؟! پروردگار من در همه جا هست، و او پيش از هر موجودى بوده است، متصوّر نيست كه چيزى قبل از او وجود داشته باشد، او بعد از هر چيزى خواهد بود و بودن موجودى بعد از او باطل و غلط است. نهايت و انتهايى براى او نيست، همه نهايت ها در مقابل وجود ابدى او پايان پذيرند، او منتهى و مرجع همۀ نهايت ها و موجودات است.5.

ص: 207

دانشمند يهودى گفت: اى امير مؤمنان، آيا تو پيامبر هستى؟

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: و اى بر تو! من بنده اى از بندگان حضرت محمّد صلى اللّه عليه وآله هستم.

بنابراين، كسى نگويد: شيعيان، امامان خود را از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله افضل مى دانند؛ چون گاهى شنيده مى شود وقتى مى خواهند شيعه را هو كنند اين گونه مى گويند؛ در حالى كه اين روايات در كتب ما آمده است.

البته پيش تر در رواياتى آورديم كه تمام آن چه كه پيامبران گذشته داشتند به پيامبر اسلام صلى اللّه عليه وآله رسيده و از آن حضرت به اهل بيت عليهم السلام رسيده است. آنان وارثان و اوصياى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله هستند.

نكته چهارم. آن چه خداوند متعال به ائمه اطهار عليهم السلام عنايت كرده به چه وسيله و از چه طريقى بوده است؟

پاسخ اين كه هر چه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله داشته نزد امير مؤمنان على عليه السلام و به ترتيب ائمه اطهار عليهم السلام است كه از طريق پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به آنان رسيده است؛ همو كه قرآن مى فرمايد:

«وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى»؛(1)

و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد! آن چه مى گويد چيزى جز وحى كه بر او نازل شده، نيست.

و برگشت اين اعطا، به خداوند متعال است، و از طريق غير پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز گفتيم كه فرشتگان به خدمت ائمه عليهم السلام مى رسيدند و مى رسند، آنان محدَّث هستند. طريق ديگر الهام است كه به طرق مختلف خداى سبحان چيزهايى به ائمّه عليهم السلام عطا كرده كه به كسى از جهانيان عطا نكرده4.

ص: 208

است. بنابراين، ائمه عليهم السلام هم ملهم هستند، هم محدَّث و هم از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله معلَّم هستند.

ابو هاشم جعفرى مى گويد: از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

الأئمة علماء حلماء صادقون مفهّمون محدّثون؛(1)

امامان اهل بيت عليهم السلام دانشمندان، راستگويان تفهيم شدگانى هستند كه سروش فرشتگان را شنيده اند.

در روايت ديگرى محمد بن مسلم مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

كان علي عليه السلام يعمل بكتاب اللّه وسنة رسوله، فإذا ورد عليه شيء والحادث الّذي ليس في الكتاب ولا في السنة ألهمه اللّه الحق فيه إلهاماً وذلك واللّه من المعضلات؛(2)

على عليه السلام به كتاب خدا و سنّت پيامبر او صلى اللّه عليه وآله عمل مى كرد.

وقتى پيش آمدى مى شد كه در كتاب و سنت درباره آن چيزى نبود خداوند به او الهام مى كرد.

ولايت تكوينى ائمه اطهار

طَاْطَاَ كُلُّ شَريفٍ لِشَرَفِكُمْ، وَبَخَعَ كُلُّ مُتَكَبِّرٍ لِطاعَتِكُمْ، وَخَضَعَ كُلُّ جَبّارٍ لِفَضْلِكُمْ، وَذَلَّ كُلُّ شَيْ ءٍ لَكُمْ؛

هر شخص شريفى در برابر شرف شما سر فرود آورده و هر متكبرى به فرمان بردارى شما گردن نهاده و هر گردن كشى در برابر فضل شما فروتن گشته و هر چيزى براى شما خوار شده است.

ص: 209

اين فراز بسيار پر معنا و بيان گر مقام عظيمى از مقامات ائمه اطهار عليهم السلام است و بر ولايت مطلقه عامه ائمه عليهم السلام دلالت دارد.

«ولايت» يعنى اذن در تصرف.

براى مثال پدر بر فرزندش ولايت دارد و مى گويند: «فلانى ولى فلانى است»؛ به اين معنا كه از ناحيۀ خداوند متعال به اين پدر اذن داده شده كه مثلاً در اموال فرزندش تصرف كند؛ چه آن فرزند بداند يا نداند، چه راضى باشد و يا نباشد.

در مثال ديگر مى گويند: «فلانى متولى فلان مسجد است». «فلانى متولى فلان حسينيه است»؛ يعنى امور اين حسينيه يا مسجد به اين شخص واگذار شده؛ به هر جورى كه صلاح بداند و به نظرش برسد امور اين مكان را اداره كند.

بنابراين، ولايت؛ يعنى اذن در تصرف كه از ناحيۀ خداوند متعال - كه مالك و ولىّ على الاطلاق است - به ولىّ، در تصرفات اذن داده مى شود.

ائمه اطهار عليهم السلام هم چون پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اذن تصرف و ولايت بر كائنات دارند. امام عليه السلام داراى دو مقام بزرگ است:

مقام نخست: عصمت.

پس به كسى اذن تصرف داده شده و داراى ولايت است كه اصلاً گناه، خطا، اشتباه و كار بى جا نمى كند.

مقام دوم: علم به مصالح و مفاسد و حقايق امور.

بنابراين، امام شخصيتى است كه كار خلافِ مصلحت از او سر نمى زند.

پس اذن تصرف به چنين شخصيتى داده شده كه داراى اين دو خصوصيت است. وقتى از جهتى معصوم باشد و از جهت ديگر به حقايق امور و مصالح و

ص: 210

مفاسد عالم باشد در هر موردى همۀ اقسام ولايت ها به چنين شخصيتى داده مى شود و جاى هيچ گونه بحثى نيست.

آرى، معصوم كسى است كه خلاف مصلحت از او صادر نمى شود، در هر موردى هر نظرى بدهد، هر تصميمى بگيرد، مطابق با مصلحت است. او واقع را مى بيند. پس كسى كه واقع را مى ببيند و از طرفى به هيچ وجه خلاف از او صادر نمى شود چنين شخصيتى داراى همۀ اقسام ولايت باشد، هيچ جاى تعجبى نيست.

بديهى است كه اين غلو دربارۀ امام نيست. مگر اين كه كسى عصمت امام را منكر شود و بگويد: من امام را معصوم نمى دانم، يا بگويد: امام داراى چنين علمى نيست، در اين صورت، اين نتيجه گرفته نمى شود.

كسى نتيجه مى گيرد كه در اين دو جهت از مقامات ائمه عليهم السلام كم ترين بحثى ندارد؛ و البته مقامات ائمه عليهم السلام - از عصمت و علم - جاى بحث و مناقشه و خدشه نيست.

بنابراين، هر گاه امام معصوم و عالم به حقايق امور چيزى را اراده كند، نافذ خواهد بود و هر اراده اى در مقابل آن، بى اثر است؛ چه متعلّق اراده تكوينى باشد، يا تشريعى، چنان كه خواهد آمد.

و نمونه كوچك آن، تقدّم اراده پدر مهربان حكيم بر ارادۀ فرزند است، چون پدر ولايت دارد و به شئون فرزند، از خودش شايسته تر است.

امام معصوم عليه السلام نيز همين طور است كه اگر در موردى تصميم گرفت كارى را انجام بدهد اگر در مقابل، اراده اى وجود داشت ارادۀ امام بر ارادۀ طرف مقابل مقدم است و اين است مراد علما كه در كتاب هاى كلامى نوشته اند:

ص: 211

الإمام أولى بالتصرّف؛(1) امام اولويت به تصرف دارد.

يعنى اگر در مقابل، اراده اى باشد آن اراده در برابر ارادۀ امام معصوم عليه السلام منتفى مى شود.

البته اين نكته قابل ذكر است كه امامان معصوم عليهم السلام داراى اين مقام هستند؛ به اين معنا نيست كه هميشه اين اولويت به تصرف را اعمال كنند. ممكن است كسى مقامى داشته باشد، ولى از اين مقام استفاده نكند. پس لازمۀ داشتن مقام ولايت اين نيست كه هميشه اعمال ولايت كند.

بنابراين، بحث ما در اصل اين مقام است. اما آيا معصومين عليهم السلام از اين مقام و از اين اذن در تصرف استفاده كرده و اين ولايت را اعمال كرده اند يا نه، بحث ديگرى است.

اقسام ولايت

اشاره

بعد از آن كه معناى ولايت معلوم شد، اينك به اختصار توضيح اقسام آن را آغاز مى نماييم.

ص: 212

1- . گفتنى است كه علماى سنّى نيز در معنا و مدلول كلمۀ «مولى» اقرار دارند كه به معناى «الأولى بالتصرّف» است و در قرآن مجيد، سنّت نبوى صحيح و اشعار معتبر عرب، آمده است. سعدالدين تفتازانى در شرح مقاصد: 2/290 مى نويسد: ولفظ «المولى» قد يراد به المعتق والمعتق والحليف والجار وابن العم والناصر والأولى بالتصرف. قال اللّه تعالى: «وَمَأْواكُمُ النّارُ» أي أولى بكم. ذكره أبو عبيدة. وقال النبي صلى اللّه عليه وآله: «أيما امرأة نكحت نفسها بغير إذن مولاها». أي الأولى بها والمالك لتدبير أمرها. ومثله في الشعر كثير. وبالجملة، استعمال «المولى» بمعنى: المتولي والمالك للأمر والأولى بالتصرف شائع في كلام العرب منقول عن كثير من أئمة اللغة.

بزرگان علما چهار قسم ولايت ذكر كرده اند:

1. ولايت در مورد كَوْن. از اين ولايت به «ولايت تكوينى» تعبير مى كنند.

2. ولايت در مورد اموال و اشخاص. از اين ولايت به «ولايت تشريعى» تعبير مى كنند.

3. ولايت در خصوص احكام شرعى. از اين ولايت به «ولايت بر احكام»، «تفويض احكام» يا «ولايت بر تشريع» تعبير مى كنند.

ولايت بر احكام

بر اين قسم از ولايت هم رواياتى داريم و هم آيه اى از قرآن مجيد كه اين قسم از ولايت را براى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله كه ثابت مى كند. خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛(1)

و آن چه را رسول براى شما آورده بگيريد و از آن چه شما را نهى كرده خوددارى كنيد.

يعنى هر چه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله براى شما آوردند و امر كردند، بايد بپذيريد و تحت امر باشيد و از هر آن چه كه او شما را نهى كردند، بر شما واجب است كه از آن ها اجتناب كنيد.

به حكم اين آيۀ مباركه و آيه هاى ديگرى، اوامر و نواهى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله واجب الاطاعه و نافذ هستند. پس در حلال يا حرام بودن و يا پاك و يا نجس بودن چيزى نبايد كسى دليل مطالبه كند.

ص: 213

از طرفى، ائمه اطهار عليهم السلام مى فرمايند كه تمام آن چه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله داشته اند به ارث به ما رسيده است، ما وارث پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در مقاماتشان جز نبوت هستيم؛ چون پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خاتم النبيين هستند.

علاوه بر دلايل عامّه كه در كتاب هاى شيعه و سنّى وارد شده، از قبيل اين كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز در سخنى به امير مؤمنان على عليه السلام خطاب مى كنند و مى فرمايند:

أنت منّي بمنزلة هارون من موسى إلّاأنّه لا نبي بعدى...؛(1)

تو براى من هم چون هارون براى موسى هستى جز آن كه پس از من پيامبرى نخواهد بود.

حاكم حسكانى درباره اين حديث مى نويسد:

هذا هو حديث المنزلة الّذي كان شيخنا أبو حازم الحافظ يقول: خرجته بخمسة آلاف إسناد.(2)

اين همان حديث منزلت است كه استاد ما حافظ حديث ابوحازم مى گويد: من آن را با پنج هزار سند استخراج كرده ام.

ابن عبدالبرّ در اين باره مى گويد:

وروى قوله: «أنت مني بمنزلة هارون من موسى»، جماعة من الصحابة وهو من أثبت الآثار وأصحها...، وطرق حديث سعد فيه كثيرة جدّاً.(3)7.

ص: 214

سخن پيامبر خدا را كه به على عليه السلام فرمود: «تو براى من هم چون هارون براى موسى هستى» گروهى از صحابه نقل كرده اند. اين حديث از استوارترين احاديث و صحيح ترين آن هاست... و طرق حديثى كه در اين زمينه سعد نقل كرده به جد فراوان است.

بنابراين، تمام مقامات پيامبر - جز نبوّت - براى اميرمؤمنان على عليه السلام ثابت است و اين معنا هم چنان در ائمه اطهار عليهم السلام تا ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف ادامه دارد.

در رواياتى آمده:

وقتى حضرت مهدى عليه السلام ظهور كنند احكامى را بيان خواهند كرد كه آن احكام را نه پدرانشان پيش تر بيان كردند و نه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله.(1)

ولايت در امور شخصى

4. ولايت بر امور شخصى. اين قسم از ولايت را با مثالى توضيح مى دهيم.

فرض كنيد مؤمنى مشغول كارى است كه به نظر خودش كار مهمى است؛ مطلبى را مى نويسد، كتابى را مى خواند، در مغازه مشغول است، در ادارۀ دولتى مشغول انجام وظيفه است؛ در اين حال حضرت او را احضار كرده و پى كارى بفرستند.

آيا آن مؤمن موظف و مكلف است كه كار خود را - كه به نظر خودش واجب است - ترك بكند و كار شخصى امام عليه السلام را انجام بدهد؟

به سخن ديگر، آيا ائمه عليهم السلام حتى در كارهاى شخصى خود بر مردم ولايت دارند، يا ولايتشان در دائرۀ مسائل دينى و مربوط به عالم اسلام است؟

ص: 215

علما در اين مورد بحث كرده اند.

دليل اين قسم از ولايت، آيه اى از قرآن مجيد است. آن جا كه مى فرمايد:

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»؛(1)

از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر اطاعت كنيد و از اولو الامر (اوصياى پيامبر).

خداوند متعال اطاعت اولى الأمر را واجب كرده است، هم چنانى كه اطاعت خود و اطاعت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله واجب است.

اين آيۀ مباركه به اطلاقش بر وجوب اطاعت اوامر و نواهى امام و نفوذ اوامر و نواهى او حتى در موارد شخصى، دلالت دارد.

درباره قسم سوم از ولايت كه همان نفوذ تصرف و ولايت امام عليه السلام در احكام شرعى است پيش تر بحث كرديم و دليل آن را از روايات ذكر نموديم و كلمات بزرگانى از علما را - از قبيل شهيد ثانى، صاحب جواهر، وحيد بهبهانى و استادمان آيت اللّه العظمى گلپايگانى - آورديم و طبق دلائل و به تبع بزرگان علما، قائل شديم امامان معصوم عليه السلام در احكام شرعى نيز اذن بر تصرف دارند؛ چه در دوران زندگى تصرف كرده باشند و يا تصرف نكرده باشند. بحث ما در اصل اين مقام است كه داراى اين مقام هستند.

ولايت تكوينى

اشاره

دو قسم اول و دوم؛ يعنى ولايت تكوينى و ولايت تشريعى دلايل خاص خود را دارند، و از اين فراز نيز استفاده مى شود كه مى خوانيم:

«طَاْطَاَ كُلُّ شَريفٍ لِشَرَفِكُمْ»؛

هر شخص شريفى در برابر شرف شما سر فرود آورده است.

ص: 216

واژۀ «طأطأ» در زبان عرب به معناى سر فرود آوردن است. در لسان العرب در اين زمينه چنين آمده است:

طأطأ: الطأطأة مصدر طأطأ رأسه طأطأة: طامنه. وتطأطأ: تطامن. وطأطأ الشيء: خفضه. وطأطأ عن الشيء: خفض رأسه عنه. وكلّ ما حطّ فقد طؤطئ. وقد تطأطأ إذا خفض رأسه؛(1)

طأطأ: سر فرود آورد...

بنابراين معنا هر بزرگى و شرافتمندى در برابر عظمت ائمه اطهار عليهم السلام سر اطاعت فرود مى آورد.

درباره كلمه «بخع» راغب اصفهانى چنين مى نويسد:

وبخع فلان بالطاعة وبما عليه من الحق إذا أقرّ به وأذعن مع كراهة شديدة؛(2)

او حق را پذيرفت و اقرار حق را به گردن نهاد؛ با اين كه كراهت بسيارى به حق داشت، آن را پذيرفت.

بنابراين، معناى عبارت چنين مى شود: هر گردن كلفت اهل تكبر كه بر ديگران گردن كلفتى مى كند، نسبت به طاعت شما و پياده كردن اوامر و نواهى شما گردن مى نهد، گرچه بر خلاف ميلش بوده و برايش سخت باشد. چون خداوند متعال به شما چنين عظمتى را عطا كرده است.

وَخَضَعَ كُلُّ جَبّارٍ لِفَضْلِكُمْ؛

و هر گردن كشى در برابر فضل شما فروتن گشته.

ص: 217

و هر جبّارى كه همۀ وسايل و امكانات تجبّر را در اختيار دارد، نسبت به شما و مقام شما خاضع و فروتن است.

وَذَلَّ كُلُّ شَيْ ءٍ لَكُمْ؛

و هر چيزى براى شما خوار شده.

يعنى تمام اشياى عالم در برابر شما ذليل هستند. در لغت درباره واژه «ذل» چنين آمده است:

ذلّ: الذلّ مصدر الذلول أي المنقاد من الدوابّ، ذلّ يذلّ، ودابة ذلول: بينة الذل، ومن كلّ شيء أيضاً، وذللته تذليلاً. ويقال للكرم إذا دليت عناقيده قد ذلل تذليلاً. والذلّ: مصدر الذليل، ذلّ يذلّ وكذلك الذلة.(1)

راغب اصفهانى نيز در اين باره چنين مى نويسد:

ذلّ: الذلّ ما كان عن قهر، يقال: ذلّ يذلّ ذلّا، والذلّ ما كان بعد تصعب، وشماس من غير قهر، يقال: ذلّ يذلّ ذلّا. وقوله تعالى: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ»(2) أي كن كالمقهور لهما، وقرئ: «جَناحَ الذُّلِّ» أي لِن وانقد لهما؛(3)

الذُّلُّ: زبونى و خوارى كه در اثر فشار و ناچارى رخ مى دهد - افعالش - ذَلَّ، يَذِلُّ، ذُلًّا - است و امّا - الذِّلّ - حالتى است بعد از دشوارى و سختى و نقطه مقابل صعوبت است و هم چنين الذّلّ - يعنى چموشى و توسنى است بدون فشار

ص: 218

و زجر، مى گويند: ذَلَّ، يَذِلُّ، ذُلاًّ، خداى تعالى مى فرمايد: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ» ؛ «و بال هاى تواضع خويش را از مهر و لطف در برابر آنان فرود آور»؛ يعنى هم چون كسى باش كه مقهور آن هاست.

البته «جَناحَ الذُّلِّ» هم خوانده شده؛ يعنى با پدر و مادر نرم خويى كن و فرمانبرشان باش.

بنابراين، ذليل يعنى پيرو، مطيع و تحت امر. مى گويند: فلانى ذليل فلانى است؛ يعنى هر چه او بگويد بدون چون و چرا مطيع اوست. شما چنين مقامى را داريد و داراى چنين منزلتى از ناحيۀ خداوند متعال هستيد.

آرى، همه بزرگان عالم، آقايان، اشخاص با عظمت، جباران، در برابر مقام ائمه عليهم السلام خاضع، كوچك، فروتن، مطيع و تحت امر هستند.

از اين جمله هم ولايت تكوينى ائمّه عليهم السلام و هم ولايت تشريعى آن بزرگواران استفاده مى شود؛ يعنى نفوذ كلمۀ امام عليه السلام، اذن در تصرف و تقدّم حكم او بر همۀ حكام، همۀ بزرگان و جبّاران لازم است. اين سخن ريشۀ قرآنى دارد.

در قرآن مجيد اين گونه مى خوانيم:

«أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً»؛(1)

يا اين كه نسبت به مردم (پيامبر و خاندانش)، بر آن چه خدا از فضلش به آنان بخشيده، حسد مى ورزند؟ ما به آل ابراهيم، كتاب و حكمت داديم و حكومت عظيمى در اختيار آن ها قرار داديم.

ما به آل ابراهيم؛ يعنى فرزندان حضرت ابراهيم عليه السلام (پيامبر4.

ص: 219

اكرم صلى اللّه عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام) كتاب و حكمت؛ يعنى قرآن مجيد، نبوت، شريعت و علم به حقايق امور داديم و به آن ها ملك عظيمى داديم كه ملك عظيم غير از نبوت و ديگر خصايص و مقامات ائمه عليهم السلام است.

در اين آيه كريمه، كلمۀ «آتينا» دو مرتبه آمده است: «آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً».(1)

در ذيل اين آيه روايات بسيارى نقل شده كه ائمه عليهم السلام مى فرمايند:

منظور از ملك عظيم پيشرفت اراده و امر و نهى؛ يعنى وجوب اطاعت مطلقه بر همه و تحت امر و تحت تصرف بودن همه موجودات نسبت به ائمه اطهار عليهم السلام است.

در روايتى ابوبصير از امام باقر عليه السلام از معناى اين آيه معنا مى پرسد.

حضرت مى فرمايد:

الطاعة المفروضة؛(2)

منظور طاعت آن هاست كه بر مردم واجب شده است.

يعنى بر همه فرض شده، مسجل شده و نوشته شده كه از ائمه اطهار عليهم السلام و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اطاعت مطلقه داشته باشند؛ اطاعت مطلقه، يعنى تحت امر بودن، تحت نفوذ بودن، پيرو بودن و پذيرفتن بدون چون و چرا.

و امير مؤمنان على عليه السلام در نامه اى به معاويه نوشته اند:

إنّا صنائع ربّنا والناس بعد صنائعنا؛

ما ساخته و پرداخته پروردگارمان هستيم و بعد از آن، مردم همگى ساخته و پرورده هاى ما هستند.8.

ص: 220

البته شرح سخن اميرمؤمنان على عليه السلام به زبان فارسى واقعاً مشكل است؛ چون الفاظ فارسى از بيان اين سخن ناتوانند. اما ابن ابى الحديد معتزلى كلام شناس و اديب بزرگ اهل سنت در شرح نهج البلاغه اين كلام را در چند خط شرح كرده و عبارت را باز كرده است كه همان را در اين جا مى آوريم. او در ذيل اين كلام چنين مى نويسد:

هذا كلام عظيم عال على الكلام ومعناه عال على المعانى....

يقول الإمام عليه السلام: ليس لأحد من البشر علينا نعمة. بل اللّه تعالى هو الذي أنعم علينا فليس بيننا وبينه واسطة والناس بأسرهم صنائعنا فنحن الواسطة بينهم وبين اللّه تعالى....

اين كلام از امام عليه السلام، كلام بزرگى و از هر كلامى بالاتر است و معناى اين كلام از همۀ معانى والاتر است. اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: كسى از افراد بشر بر ما محمد و آل محمد عليهم السلام، مديون نيست و نعمتى بر ما ندارد و احدى بر ما تفضلى ندارد؛ يعنى ما مديون كسى نيستيم؛ بلكه هر چه ما داريم نعمت هاى خداوند متعال است كه به ما ارزانى داشته است و بين ما و خداوند متعال واسطه اى نيست، هر چه داريم مستقيم از خداست. خداوند متعال از كانال ديگرى به ما نعمت نداده است. پس ما ساخته و پرداخته خداوند متعال هستيم، هر چه داريم از اوست به طور مستقيم، اما ديگر افراد بشر - غير از پيامبر اكرم و خاندانش عليهم السلام - همۀ اين ها، سر سفرۀ پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام هستند. ما واسطۀ بين مردم و خدا هستيم. پس هر چه مردم دارند به بركت ما، از كانال ما، از راه ما و به وساطت ماست.

به عبارت ديگر، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه عليهم السلام كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آقا و پدر ائمه، هستند به يك دست از خداوند متعال مى گيرند و به دست ديگر به مردم مى رسانند؛ گيرنده و رساننده آن ها هستند.

ص: 221

ابن ابى الحديد در ادامه مى نويسد:

و هذا مقام جليل ظاهره ما سمعت وباطنه أنّهم عبيد اللّه و أنّ الناس عبيدهم؛(1)

و اين يك مقام بسيار بلندى است، ظاهر اين كلام همان است كه گفتيم كه بسيار مهم بود. باطن آن، اين است كه اين ها (اهل بيت) بنده خداوند متعال و ديگر افراد بشر، بنده اهل بيت عليهم السلام هستند.

آيت اللّه خويى رحمه اللّه در اين زمينه چنين فرموده:

وأمّا الولاية التكوينية، فلا اشكال في ثبوتها وأنّ المخلوقات بأجمعها راجعة إليهم، وإنّما خلقت لهم، ولهم القدرة على التصرف فيها وهم وسائط التكوين. ولعلّ ذلك من الوضوح بمكان ولا تحتاج إلى إطالة الكلام؛(2)

هيچ اشكالى در ثبوت ولايت تكوينى براى مقام عصمت نيست. همۀ مخلوقات به مقام عصمت برگشت دارند. بلكه همۀ اين ها براى ائمه عليهم السلام خلق شده اند و خداوند متعال به ائمه عليهم السلام قدرت داده است كه بر كائنات و خلقت و خلايق تصرف كنند، و آنان در پيدايش مخلوقات واسطه هستند. اين مطلب چنان واضح و ثابت است كه به بحث طولانى نيازى نيست.

آن چه آورديم سخن كوتاهى درباره ولايت تكوينى بود، اينك به اختصار به ولايت تشريعى مى پردازيم.9.

ص: 222

ولايت تشريعى

اشاره

مقصود از «ولايت تشريعى» اين است كه مقامِ عصمت نسبت به مال و جان مؤمنان اولويت دارد. اين مطلب نيز از قرآن مجيد است كه مى فرمايد:

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»؛(1)

پيامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.

اين آيه دلالت دارد بر وجوب اطاعت مطلقۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله چه در رابطۀ با نفس، مثل اين كه ايشان به عدّه اى امر كنند كه امروز بر شما واجب است كه از شهر مدينه براى جنگ، صلح يا امر ديگرى حركت كنيد. براى همه آنان واجب است اطاعت كنند، و چه در رابطه با اموال كه اگر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله صلاح دانستند كه شخصى خانه اش را به شخص معين ديگرى بفروشد، به او امر مى كند، او بايد اطاعت بكند، يا رايگان خانه را به شخص معينى بدهد، او بايد اطاعت بكند.

چرا كه هم جان او و هم مال او در اختيار معصوم است و چون معصوم با علم و آگاهى به ملاكات احكام، دستورى بر خلاف مصلحت نمى دهد و او چيزى را بر خلاف واقع و حقيقت، اراده نمى كند؛ خواه ناخواه واجب الاطاعه خواهد بود؛ چون هم معصوم است و خطا و گناه نمى كند و هم عالم است و خلاف واقع و حقيقت و مصلحت از او صادر نمى شود.

به آن چه گفته شد همۀ علما در ذيل اين آيۀ مباركه، در تفسيرهاى شيعى و سنّى تصريح كرده اند و هيچ اختلافى وجود ندارد.(2)

ص: 223

زمخشرى در الكشاف عن حقائق التنزيل مى نويسد:

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ» في كلّ شيء من أمور الدين والدنيا «مِنْ أَنْفُسِهِمْ» ولهذا أطلق ولم يقيّد فيجب عليهم أن يكون أحبّ إليهم من أنفسهم، وحكمه أنفذ عليهم من حكمها، وحقّه آثر لديهم من حقوقها، وشفقتهم عليه أقدم من شفقتهم عليها.(1)

بيضاوى از بزرگان اهل سنّت در اين زمينه مثال جالبى زده و گفته كه اگر قرص نانى در دست كسى بود و او به آن قرص نان نياز داشت؛ به گونه اى كه اگر اين نان را نخورد از گرسنگى مى ميرد، يا آبى در اختيار دارد كه اگر آن آب را نخورد از عطش مى ميرد، اگر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به اين شخص امر كند كه آن قرص نان، يا آن ظرف آب را به من بده، بر او واجب است كه به حضرتش تحويل دهد؛ گرچه كه از گرسنگى و يا تشنگى بميرد. متن كلام او چنين نقل شده:

أي في الأمور كلّها، فإنّه لا يأمرهم ولا يرضى منهم إلّابما فيه صلاحهم ونجاحهم بخلاف النفس، فلذلك أطلق فيجب عليهم أن يكون أحبّ إليهم من أنفسهم...

فمن خصائصه صلى اللّه عليه وآله: إنّه كان إذا احتاج إلى طعام أو غيره وجب على صاحبه المحتاج إليه بذله له صلى اللّه عليه وآله، وجاز له أخذه، وهذا وإن كان جائزاً لم يقع... وأنا ولي المؤمنين. أي متولي أمورهم.(2)

البته پيش تر گذشت كه بحث ما بر اصل اين مقام و دارا بودن آن است، اما مورد استفاده قرار دادن آن، مطلب ديگرى است. نه در روايات ما و نه در تاريخ نيامده كه0.

ص: 224

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به كسى دستور بدهند كه نان را به من بده؛ گرچه از گرسنگى بميرى.

قرآن كريم مى فرمايد:

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»؛(1)

پيامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است؛ و همسران او مادران آن ها محسوب مى شوند.

در ذيل اين آيه اين حكم نقل شده:

زنى كه به عقد پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله درآمد هيچ كدام از مسلمانان حق ندارد با او ازدواج كند و آن زن حق ندارد بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله با احدى ازدواج كند؛ چرا كه حكم مادر نسبت به افراد امت را دارد.

اين يكى از احكام است كه در تفسير مجمع البيان در اين باره چنين آمده است:

«وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» المعنى: إنّهن للمؤمنين كالأمّهات في الحرمة، وتحريم النكاح. ولسن أمّهات لهم على الحقيقة؛ إذ لو كن كذلك لكانت بنتاه أخوات المؤمنين على الحقيقة، فكان لا يحلّ للمؤمن التزويج بهنّ.

فثبت أنّ المراد به يعود إلى حرمة العقد عليهن لا غير؛ لأنّه لم يثبت من أحكام الأمومة بين المؤمنين وبينهن، سوى هذه الواحدة.

ألا ترى أنّه لا يحلّ للمؤمنين رؤيتهنّ، ولا يرثن المؤمنين، ولا يرثونهنّ.

ولهذا قال الشافعي: «وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» في معنى دون معنى، وهو:

أنّهن محرمات على التأبيد، وما كنّ محارم في الخلوة والمسافرة.(2)2.

ص: 225

و در تفسير القمى مى نويسد:

وأمّا قوله: «وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيماً»(1) فإنّه كان سبب نزولها أنّه لمّا أنزل اللّه «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»(2) وحرّم اللّه نساء النبي على المسلمين غضب طلحة، فقال: يحرّم محمّد علينا نساءه ويتزوّج هو نساءنا، لئن أمات اللّه محمّداً لنفعلن كذا وكذا....

فأنزل اللّه: «وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيماً * إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً»(3) ....(4)

وقتى اين آيه نازل شد و خدا طبق آن همسران پيامبر را بر مسلمانان حرام نمود طلحه خشمگين شد و گفت: محمد همسران خود را براى ما حرام مى كند ولى خود با زنان ما ازدواج مى كند. اگر خدا محمد را از دنيا ببرد به يقين ما با همسران او همين گونه رفتار خواهيم كرد... در اين هنگام اين آيه نازل شد: «و شما حق نداريد رسول خدا را آزار دهيد، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآوريد كه اين كار نزد خدا بزرگ است. اگر چيزى را آشكار كنيد يا آن را پنهان داريد، به راستى كه خدا از همه چيز آگاه است».5.

ص: 226

ولايت در روز غدير

بنابراين، ولايت براى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به اثبات رسيد و آن حضرت در غدير خم روز هيجدهم ماه ذى الحجّه كه روز عيد است و اهميت بسيارى دارد پس از اعمال حج به طرف مدينه منوره حركت كردند، در بين راه امر خدا آمد كه از اين مردم بايستى به صورت علنى و رسمى براى اميرمؤمنان على عليه السلام بيعت بگيرى و همه اين ها بايد بپذيرند كه تمام مقامات نبى در على عليه السلام وجود دارد؛ مگر نبوت.

وقتى پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به مكان غدير خم رسيدند، در آن جا اتراق كردند و مردم را دعوت كردند كه همه اجتماع كنند، اجتماع بسيار عظيمى شكل گرفت كه ده ها هزار نفر در آن سفر حج همراه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بودند. پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خطبه اى خواندند و مطالبى را به تفصيل بيان فرمودند. امام محمد باقر عليه السلام در ضمن روايتى اين خطبه را براى ما روايت مى كنند.

علقمة بن محمد مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

حجّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله من المدينة وقد بلغ جميع الشرايع قومه غير الحج والولاية....(1)

پيامبر خدا صلّى اللّه عليه وآله در موسم حجّ عازم مكّه بود، در حالى كه تمام شرايع و قوانين - به جز حجّ و ولايت - را ابلاغ فرموده بودند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در ضمن خطبه طولانى فرمودند:

ألست أولى بكم من أنفسكم؟

آيا اين چنين نيست كه من به شما از جان شما اولى هستم؟

ص: 227

همه گفتند: بله؛ شما اولى هستيد.

(در قرآن كريم نيز آمده است:

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»؛(1)

پيامبر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است).

بعد فرمودند:

فمن كنت مولاه فهذا علي مولاه؛

پس هر كس من مولاى او هستم، اين على مولاى اوست.

يعنى هر كس من نسبت به او سزاوار و اولى هستم (به حكم آيه قرآن مجيد) الآن رسماً به همه اعلام مى كنم كه همين مقام را على عليه السلام پس از من دارد.

در اين هنگام همه مسلمانان با اميرمؤمنان على عليه السلام بيعت كردند، شيخين (يعنى اولى و دومى) نيز آمدند و با آن حضرت بيعت كردند و به آن حضرت چنين تبريك گفتند:

بخّ بخّ لك يا علي! أصبحت مولاي ومولى كلّ مؤمن ومؤمنة؛(2)

آفرين بر تو و گوارا باد تو را اى على كه مولاى من و مولاى تمام زن و مرد مؤمن گرديدى.

بنابراين، همان جمله «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» به تعبير ما مى شود:

«عليّ أولى بالمؤمنين من أنفسهم» و همان مقامى كه براى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله6.

ص: 228

به حكم قرآن مجيد ثابت بود، براى امير مؤمنان على عليه السلام به حكم حديث غدير ثابت شد.

اين داستان براى ما عيد و مناسبت سرور شد، ما از واقعۀ غدير خم و خطبه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و بيعت مردم بر امامت و ولايت امير مؤمنان على عليه السلام بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بلا فصل استدلال مى كنيم كه حق با على عليه السلام بوده و اين مقامات، مقامات اميرالمؤمنين عليه السلام بوده و تأسيس حكومت، امر و نهى كردن جزء وظايف مقام امامت است كه اين مقامات از اميرالمؤمنين عليه السلام غصب و بر خلاف خواست خدا و رسول عمل شد.

بر اين اساس، ولايت تشريعى براى اميرالمؤمنين عليه السلام ثابت است. البته در اين زمينه دليل هاى ديگرى نيز داريم كه در منابع اهل سنّت نيز آمده است.

از جمله كلام رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله با بريدة بن خصيب است كه در جريان رفتن حضرت امير مؤمنان على عليه السلام در رأس ارتش اسلام به يمن اتّفاق افتاد و از احاديثى است كه سندهاى بسيار و صحيح دارد. حضرت فرمودند:

يا بريدة! إنّ عليّاً وليّكم بعدي، فأحبّ عليّاً فإنّما يفعل ما يؤمر؛

اى بريده! به راستى على ولىّ شما بعد از من است، پس على را دوست بدار؛ چرا كه او تنها آن چه را كه امر مى شود، انجام مى دهد.

و اين است متن كامل حديث، كه بريده مى گويد:

بعث رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله علي بن أبي طالب وخالد بن الوليد كلّ واحد منهما وحده، وجمعهما فقال: إذا اجتمعتما فعليكم علي.

قال: فأخذنا يميناً أو يساراً. قال: وأخذ علي عليه السلام فأبعد فأصاب سبياً، فأخذ جارية من الخمس.

قال بريدة: وكنت أشدّ الناس بغضاً لعلي عليه السلام وقد علم ذلك خالد بن

ص: 229

الوليد، فأتى رجل خالداً فأخبره أنّه أخذ جارية من الخمس، فقال:

ما هذا؟

ثمّ جاء آخر، ثمّ أتى آخر، ثمّ تتابعت الأخبار على ذلك.

فدعاني خالد فقال: يا بريدة! قد عرفت الّذي صنع، فانطلق بكتابي هذا إلى رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله فأخبره، وكتب إليه.

فانطلقت بكتابه حتى دخلت على رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله وأخذ الكتاب فأمسكه بشماله، وكان كما قال اللّه عزّ وجلّ لا يكتب ولا يقرأ، وكنت رجلاً إذا تكلمت طأطأت رأسي حتى أفرغ من حاجتي، فطأطأت أو فتكلمت، فوقعت في علي حتى فرغت،

ثمّ رفعت رأسي فرأيت رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله قد غضب غضباً شديداً لم أره غضب مثله قطّ إلّايوم قريظة والنضير.

فنظر إليّ فقال: يا بريدة! إنّ علياً وليّكم بعدي، فأحبّ علياً فإنّما يفعل ما يؤمر.

قال: فقمت وما أحد من الناس أحبّ إليّ منه....(1)

چكيده روايت چنين است:

امير مؤمنان على عليه السلام مأموريّت يافتند كه به همراه لشكرى به يمن بروند، در آن جا جنگى اتفاق افتاد و غنايمى به دست آمد - طبق نقل اهل سنّت - در بين غنائم كنيزى بود كه حضرت آن را براى خودش برگزيد.

البته ما اين ادّعا را نمى پذيريم كه امير مؤمنان على عليه السلام در زمان صديقه1.

ص: 230

طاهره عليها السلام با زن ديگرى تماسى داشته باشند؛ چه ملك يمين باشد و چه ازدواج. و اگر انتخاب كنيزك صحت داشته به جهت ديگرى بوده. آرى، آن بزرگوار بعد از حضرت زهرا عليها السلام با زنان متعددى ازدواج كردند.

افراد لشكر از جمله خالد بن الوليد - كه دشمنى سختى با اميرمؤمنان على عليه السلام داشته - به كار آن حضرت انتقاد كردند، خالد، بريده را نزد پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرستاد و او قضيه را خدمت آن حضرت عرض كرد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند: به كارهاى على عليه السلام اعتراض نكنيد، على از من است و من از على هستم. او ولىّ شما پس از من است و تمام آن چه على عليه السلام انجام بدهد با واقع مطابقت دارد.(1) اين روايت نيز از دلايل ثبوت ولايت تشريعى براى مقام عصمت اميرمؤمنان على و ائمه عليهم السلام تا امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف خواهد بود.

بنابر آن چه گذشت، اين فراز به چهار قسم ولايت ائمه اطهار عليهم السلام اشاره دارد.

نور ائمّه و روشنايى زمين

وَاَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِكُمْ؛

و زمين به پرتو نور شما روشن شد.

به نور وجود شما زمين روشن شد؛ يعنى وجود شما مايۀ روشنايى زمين، يا عالم است. به اين معنا كه اگر شما نبوديد زمين از ظلمت عدم خارج و به وجود نمى آمد، پس شما علّت پيدايش و دوام عالم هستيد.

ص: 231

و همين معناى رواياتى است به اثر وجودى امام در عالم اشاره مى شود كه

لو بقيت الأرض يوماً واحداً بلا إمامٍ منّا لساخت الأرض بأهلها؛(1)

اگر زمين يك روز بدون امامى از جانب ما باقى بماند اهل خود را فرو برد.

و شايد مراد از «بنوركم» مقام هدايت ائمه اطهار عليهم السلام باشد، و به اين جهت امام به شمس تشبيه شده كه حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

الإمام الشمس الطالعة المجللة بنورها للعالم، وهي في الأفق بحيث لاتنالها الأيدي والأبصار؛(2)

امام آفتاب درخشانى است كه با نورش جهان را روشن مى كند به گونه اى كه در افق قرار دارد، دست ها به آن نمى رسد و ديدگان خيره مى گردند.

و در ذيل مباركۀ:

«أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْكافِرِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(3)

آيا كسى كه مرده بود، سپس او را زنده كرديم و نورى برايش قرار داديم كه با آن در ميان مردم راه برود، همانند كسى است كه در تاريكى هايى باشد كه از آن خارج نگردد؟! اين گونه براى كفرورزان، اعمالى كه انجام مى دهند، تزيين شده است.

حضرت در تفسير «

وَجَعَلْنا لَهُ نُورًا؛ و براى او نورى قرار داديم» فرموده اند:

إماماً يؤتّم به؛(4)

منظور پيشوايى است كه از او اقتدا مى كند.5.

ص: 232

و ممكن است اين عبارت از زيارت جامعه به آيه اى از قرآن مجيد اشاره باشد، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها»؛(1)

و زمين (در آن روز) به نور پروردگارش روشن مى شود.

اگر اين جمله از زيارت جامعه به آن آيۀ مباركه اشاره باشد به عالم دنيا ارتباط ندارد، چرا كه آن آيه مباركه در خصوص عالم آخرت است، آيه اين گونه است:

«وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْكِتابُ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»؛(2)

و زمين (در آن روز) به نور پروردگارش روشن مى شود، و نامه هاى اعمال را پيش مى نهند و پيامبران و گواهان را حاضر مى سازند، و ميان آن ها به حق داورى مى شود؛ در حالى كه به آنان ستم نخواهد شد.

خداوند متعال در حكايت روز قيامت مى فرمايد كه در آن روز زمين و عالم قيامت به نور پروردگارش روشن مى شود و كتاب را مى آورند.

شايد منظور از كتاب، قرآن مجيد باشد كه در آن موقع پيامبران الهى و شهدا مى آيند و در آن جا حاضر مى شوند، محكمه برقرار مى گردد و با حق و به حق بين مردم قضاوت مى شود.

آرى، در آن روز قرآن، انبيا و شهدا حاضر، شاهد و ناظرند و محكمه قيامت برپان.

ص: 233

مى شود و به اعمال و افعال اشخاص رسيدگى مى شود و هر كسى نتيجه عملش را در آن جا مى بيند.

بنابراين، اگر اين جمله به آن آيه مباركه اشاره باشد، پس كلمۀ «الأرض» به عالم قيامت برمى گردد. البته آن عالم تاريك است و در آن جا آفتاب و ماه وجود ندارد، پس روشنايى آن جا به نور خداوند متعال است كه اين نور الهى را مردان و زنان مؤمن و شهدا دارند.

قرآن كريم مى فرمايد:

«يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ»؛(1)

مردان و زنان در روزى كه مردان و زنان باايمان را مى نگرى كه نورشان پيش رو و در سمت راستشان به سرعت حركت مى كند.

از اين رو، نور مؤمن قيامت را روشن مى كند. هم چنين شهدا روشنايى بخش عالم قيامت هستند. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ»؛(2)

شهدا نزد پروردگارشان هستند؛ براى آنان پاداش اعمال شان و نورشان خواهد بود.

آرى، شهدا در عالم قيامت مقام دارند، آن ها روشن گر عالم قيامت هستند.

پس اگر شهدا و مردان و زنان مؤمن نور دارند، پرواضح است ائمه اطهار عليهم السلام به طريق اولى نور دارند و عالم قيامت به نور ائمه اطهار عليهم السلام منوّر خواهد شد و اين مطلب بسيار روشن است.9.

ص: 234

ولايت ائمّه و رستگارى رستگاران

وَفازَ الْفائِزُونَ بِوِلايَتِكُمْ؛

و مردمان رستگار به وسيله ولايت شما رستگار شدند.

راغب اصفهانى در واژه «فوز» مى نويسد:

الفوز: الظفر بالخير مع حصول السلامة، قال: «ذلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ»،(1) «فازَ فَوْزاً عَظِيماً» ،(2)«ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ».(3)

فَوز: پيروزى و ظفر يافتن به خير و نيكى با حصول تندرستى، در آيه اى آمده:

«اين رستگارى و پيروزى بزرگ است» و در آيه ديگرى آمده: «به پيروزى بزرگى دست يافته است» و در آيه ديگرى آمده: «اين همان پيروزى آشكارى است».(4) يكى ديگر از مقامات ائمه عليهم السلام اين است كه همۀ آن هايى كه فوز يافتند و به پيروزى و رستگارى نايل شدند؛ يعنى كسانى كه در جهان آخرت خوشبخت شدند، نمرات بالايى گرفتند و به مقامات والايى رسيدند همۀ به وسيلۀ ولايت شما به آن جا رسيدند.

اين مقام نيز كاملاً به قرآن مجيد مستند است. قرآن مى فرمايد:

«فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ»؛(5)

آن ها كه از آتش (دوزخ) دور شوند و به بهشت وارد گردند، به يقين نجات يافته و رستگار شده اند.

ص: 235

اگر كسى را از آتش دوزخ كنار بردند و نجاتش دادند و وارد بهشتش كردند به حقيقت، رستگار شده است.

بنابراين آيه، معلوم مى شود كه انسان به ولايت اهل بيت عليهم السلام از آتش دوزخ نجات پيدا مى كند و اين پرواضح است؛ چون ولايت اهل بيت عليهم السلام، ولايت رسول خداست و اطاعت و پيروى از آن ها پيروى و اطاعت از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است.

راستى ائمه اطهار عليهم السلام از ما چه خواستند؟ و چرا اطاعت از آن حضرات اطاعت از رسول خداست؟

زيرا آنان اطاعت از خدا و پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله را از ما خواستند. آنان براى ما برنامۀ خاصى را نياوردند؛ بلكه همان برنامۀ قرآن مجيد، اوامر و نواهى و سنّت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است، همان برنامه هاى اسلام در اصول و فروع است.

آرى، آن بزرگواران ما را به طرف اسلام، قرآن، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله راهنمايى مى كنند و ترديدى نيست كه اگر كسى درست به احكام اسلام عمل كند و خدا را بندگى نمايد و از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اطاعت كند از آتش دوزخ كنار برده مى شود و وارد بهشت خواهد شد و رستگار و پيروز مى گردد.

بنابراين، ظفر يافتن به بهشت در جهان آخرت به بركت ولايت اهل بيت عليهم السلام است و راه فقط همين راه است. بارها گفته ايم كه بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دو راه بيشتر وجود ندارد: يا راه اهل بيت عليهم السلام، يا راه ديگران.

به دلايل قرآنى و حديثى ثابت شد كه صراط مستقيم و راه نجات، راه ائمه اطهار عليهم السلام است، فقط همين راه، نه راه ديگرى، مردم را به رضوان و رضاى خداوند متعال مى رساند.

ص: 236

بر اين اساس، اهل ولايت، هم در اين عالم، هم در هنگام مرگ و هم در عقبات بعد از مرگ مورد رضاى خدا هستند و در روز قيامت عاقبت امر آن ها رستگارى خواهد بود.

اما بايد فكر كرد كه آيا ما واقعاً اين گونه هستيم و لياقت و صلاحيت اين معنا را داراييم؟ إن شاء اللّه كه دارا هستيم.

جالب است كه رستگارى به وسيله ولايت ائمّه عليهم السلام در روايات اهل سنّت نيز آمده كه بسيار مهم است. در آيه اى از قرآن مجيد مى خوانيم:

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ»؛(1)

به راستى كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترين مخلوقات هستند.

اهل سنّت در ذيل اين آيه مباركه با مدارك معتبر روايت كرده اند كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خطاب به اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:

يا على! خير البريه؛ يعنى بهترين و مقرب ترين امت نزد خداوند متعال، شيعيان تو هستند.

متن حديث از جابر بن عبداللّه انصارى است، وى مى گويد:

كنّا عند النبي صلّى اللّه عليه وآله، فأقبل علي بن أبي طالب عليهما السلام، فقال النبي صلى اللّه عليه وآله: قد أتاكم أخي.

ثمّ التفت إلى الكعبة فضربها بيده، ثمّ قال: والّذي نفسي بيده، إنّ هذا وشيعته لهم الفائزون يوم القيامة؛(2)1.

ص: 237

روزى خدمت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نشسته بوديم كه على بن ابى طالب عليهما السلام تشريف آورد. رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به حضرت على عليه السلام اشاره كردند و فرمودند: اينك برادرم آمد.

آن گاه به سمت كعبه متوجه شدند و دست مبارك خود را روى آن حضرت نهادند و فرمودند:

به خدايى كه جان من به دست اوست، اين شخص و شيعيان او همان رستگاران در روز رستاخيز هستند.

البته در اين باره احاديث ديگرى نيز در كتاب هاى اهل سنّت آمده است كه به جهت طولانى شدن مطلب، از نقل آن ها چشم پوشى مى نماييم. و از احاديث مسلّم آن ها كه همه روايت كردند حديثى است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

علي قسيم الجنّة و النار؛(1)

على تقسيم كننده بهشت و دوزخ است.

آرى، اميرمؤمنان على عليه السلام در روز قيامت به امر خداوند متعال و در حضور پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مردم را تقسيم مى كنند. آن حضرت اهل بهشت، اصحاب يمين و اهل جهنم، اصحاب شمال را از هم جدا مى نمايند.

و البته، بايد توجّه داشت كه مقتضاى عموم «الفائزون» عدم اختصاص اين معنا به امّت حضرت محمّد صلى اللّه عليه وآله است، بلكه همۀ اهل نجات در امت هاى پيشين نيز به بركت ولايت حضرت رسول و اهل بيت عليهم السلام نجات يافته و اهل بهشت شدند، زيرا ولايت بر امم به توسط پيامبران الهى عرضه شده و دلائل اين مدّعى فراوان است، از جمله حديث معتبرى در ذيل آيۀ مباركه «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا2.

ص: 238

مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا» ؛ «و از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم بپرس»(1) وارد شده است. در آن حديث مى خوانيم:

آن گاه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به معراج تشريف بردند، هر جا كه مى رفتند جبرئيل در خدمتشان بود و چون با پيامبران پيشين ملاقات داشتند.

جبرئيل مى گفت:

«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا»

على ما بعثوا؛(2)

«از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم بپرس» براى چه چيزى مبعوث شده اند؟

آن ها پاسخ مى دادند مبعوث شديم بر اين كه نبوّت شما و ولايت على بن ابى طالب و اهل بيت عليهم السلام بعد از شما را به مردم ابلاغ كنيم.(3)

به سوى رضوان

بِكُمْ يُسْلَكُ الَى الرِّضْوانِ؛

وسيله شما به بهشت رضوان توان رسيد.

شما اهل بيت سبب آن هستيد كه خدا ما را به رضوان خود برساند. معلوم است كه مراد، اطاعت و تبعيّت از آن هاست، و اين چيزى است كه دلائل بسيار فراوان دارد.

در كلمۀ «رضوان» دو اكمال وجود دارد، كه يا مصدر است به معناى كثرت رضا؛ چنان چه راغب اصفهانى مى گويد:

الرضوان: الرضا الكثير، ولمّا كان أعظم الرضا رضا اللّه تعالى خصّ لفظ

ص: 239

الرضوان في القرآن بما كان من اللّه تعالى، قال عزّ وجلّ: «وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللّهِ».(1) - \(2)

رضوان: خشنودى زياد. و از آن جايى كه بزرگ ترين رضا، خشنودى و رضايت خداى تعالى است. واژه «رضوان» در قرآن، به هر چه از اوست اختصاص يافته است. خداى تعالى مى فرمايد: «و رهبانيتى كه ابداع كرده بودند، ما بر آنان مقرر نكرده بوديم؛ جز جلب خشنودى خدا».

پس ولايت اهل بيت عليهم السلام، يعنى پيروى از آن ها در هر جهت انسان مؤمن را به رضوان الهى مى رساند كه خدا به آن ها وعده داده و فرموده:

«وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»؛(3)

خدا به مردان و زنان با ايمان، باغ هايى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير درختانش جارى است؛ در آن جاودانه خواهند ماند و مسكن هاى پاكيزه اى در بهشت هاى جاودان و رضاى خدا، برتر است و همين پيروزى بزرگ است.

در آيه ديگرى فرموده:

«يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبادِي * وَ ادْخُلِي جَنَّتِي»؛(4)

اى روح آرام يافته! * به سوى پروردگارت بازگرد؛ در حالى كه هم تو از او0.

ص: 240

خشنود هستى و هم او از تو خشنود است. * پس در گروه بندگانم درآى * و در بهشتم وارد شو!

آرى، پيرو اهل بيت عليهم السلام گناه نمى كند و اگر گناهى از او سرزند به بركت اهل بيت عليهم السلام مورد مغفرت قرار مى گيرد، و هيچ گونه نگرانى نخواهد داشت كه فرمود:

«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(1)

به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خدا است» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند كه نترسيد و غمگين نباشيد و مژده باد بر شما آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است.

و يا مراد بهشت است كه به خازن بهشت نيز رضوان گويند و رسيدن به او، رسيدن به بهشت است. و در روايات آمده كه خازن بهشت در عالم آخرت مطيع و فرمانبردار مقام ولايت است.

منكران ولايت

وَعَلى مَنْ جَحَدَ وِلايَتَكُمْ غَضَبُ الرَّحْمانِ؛

و برآن كس كه منكر فرمانروايى شماست، خشم خداى رحمان خواهد بود.

واژه «جحد» در زبان عرب در موردى استعمال مى شود كه كسى ايمان و اعتقاد داشته باشد، اما بر خلاف اعتقادش عمل كند و آن اعتقاد را انكار نمايد؛ يعنى در باطن نمى تواند انكار كند، ولى بر زبان انكار مى كند.

ص: 241

راغب اصفهانى در اين باره مى نويسد:

جحد: الجحود نفي ما في القلب إثباته، وإثبات ما في القلب نفيه؛(1)

جحد، نفى كردن هر چيزى كه در دل و خاطر انسان ثابت است و اثبات كردن هر چيزى كه دل و خاطر آن را نفى مى كند.

آرى، چنين افرادى كه ولايت اهل بيت عليهم السلام را منكر مى شوند، مورد غضب خدا؛ آن هم خداى رحمان هستند.

در حديثى كه در منابع اهل سنّت نيز آمده پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:

إنّك ستقدم على اللّه وشيعتك راضين مرضيين ويقدم عليك عدوّك غضاباً مقمحين؛

تو و شيعيان تو در قيامت وارد مى شويد در حالى كه همه مورد رضاى خداوند متعال هستيد و خداوند متعال شما را در آن جا راضى مى كند و به شما مقامات و عناياتى مى دهد. دشمنان تو در حالى وارد محشر مى شوند كه دست هاى آن ها را به پشت گردن هايشان بستند.

اين حديث را طبرانى، جلال الدين سيوطى، ابن حجر هيتمى مكى، ديلمى، آلوسى و ديگران كه از بزرگان محدثان عامه هستند، روايت كرده اند.(2) روشن است كه عبارات زيارت جامعه، ريشه قرآنى و حديثى دارد.6.

ص: 242

ياد ائمّه

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفسي وَاَهْلي وَمالي ذِكْرُكُمْ فِي الذّاكِرينَ؛

پدر و مادرم و خودم و خاندان و داراييم فداى شما باد، اى سروران من! ذكر شما در زبان ذكركنندگان است.

اين جمله را به دو صورت ممكن است شرح دهيم:

نخست اين كه شما از ذاكرين خداى تعالى هستيد. پيش تر در اوصاف ائمه عليهم السلام چنين خوانديم:

وَاَدَمْتُمْ ذِكْرَهُ؛(1)

شما ياد خدا را ادامه داديد.

دوم اين كه خداى تعالى چنين مقرّر كرده كه ياد شما هم چنان بين مردم وجود داشته باشد و شما را به خوبى و عظمت ياد كنند، كه از طرفى فرموده:

«وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ»؛(2)

و ياد و آوازه تو را بلند ساختيم.

و از طرفى فرموده:

«يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ»؛(3)

آنان مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند؛ ولى خدا نور خود را به پايان مى رساند؛ گرچه كفرورزان ناخرسند باشند.

ص: 243

توضيح مطلب اين كه:

ائمه عليهم السلام خداوند متعال را در همۀ احوال ياد مى كردند. در قرآن مجيد مى خوانيم:

«اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ»؛(1). سورۀ بقره (2)، آيۀ 152.(2)

همان ها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند.

ائمه اطهار عليهم السلام در همۀ احوال؛ چه در قيام و چه در قعود و چه در كارها و احوال ديگر به ياد خداوند متعال بودند. و هر كس در حالات ائمّه اطهار عليهم السلام تأمّل كند مى بيند كه آنان بهترين مصاديق عاملان به ذكر خداوند متعال هستند كه خداى سبحان فرموده:

«وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً»؛(3)

و خدا را فراوان ياد كنيد.

اگر انسان خداوند متعال را بسيار و با حضور قلب ياد كند، خداى تعالى او را ياد مى كند كه فرموده:

«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ»؛(3)

پس مرا ياد نماييد، تا من به ياد شما باشم.

حال، بايد فكر كرد كه اين چه منزلتى است كه خدا هميشه به ياد ايشان است.

ياد خداى تعالى چگونه محقق مى شود؟2.

ص: 244

به ذكر اسمى از اسماء خدا.

يا به ذكر وصفى از صفات او.

يا به ذكر نعمت هاى او.

انسان به هر قسمى خداوند متعال را ياد كند، او را به بزرگى ياد كرده و در برابر او كوچكى كرده است و اگر كسى در برابر خدا با حضور قلب و در همۀ احوال، بسيار كوچكى كند، خدا به او عزت و عظمت مى دهد و او را بزرگ مى كند.

اگر كسى بخواهد به مقام اهل بيت عليهم السلام در اين جهت پى ببرد به عظمت و عزّت آن بزرگواران بنگرد كه حتى دشمنانشان نيز به اين امر اقرار مى كنند. اين عظمت در اثر ياد خداوند متعال و ذكر الهى است كه هر چه بيشتر و بهتر ذكر كردند خدا به آنان بيشتر قرب، عظمت و عزت عطا كرد.

خداى سبحان در قرآن مجيد به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خطاب مى كند:

«وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ»؛(1)

و آوازه تو را بلند ساختيم.

يعنى ما اسم تو را بالا برديم كه مردم نام تو را با عظمت ياد مى كنند و همين طور هم هست. اين در اثر عبادت و ذكر و ياد خداوند متعال است كه خدا به انسان عزت مى دهد.

در داستان حضرت موسى عليه السلام در قرآن كريم، آن پيامبر الهى به خداوند متعال چنين خطاب مى كند:

«وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي * كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً * وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً»؛(2)

و او را در كارم شريك ساز؛ تا تو را بسيار تسبيح گوييم و تو را بسيار ياد كنيم.4.

ص: 245

اساساً رفتار اولياى الهى به خصوص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام با خداوند متعال چنين بوده كه خدا را عبادت مى كردند و در برابر او كوچكى مى نمودند، خداى سبحان نيز به آنان مقام مى داد و بالا مى برد و هر چه خدا بيشتر عزت داده، آنان در مقابل خدا بيشتر كوچكى مى كردند. از اين رو حضرت موسى عليه السلام گفت: هارون را با من در رسالت شريك قرار بده تا تو را بيشتر ياد كنيم.

آرى، اگر بنده در برابر خداوند متعال كوچكى كند و ذليل باشد، خدا نيز به او عزت مى دهد و آن گاه نه تنها از مقام عزت، مغرور نمى شود؛ بلكه ذلتش در برابر خدا زياد مى شود، باز خدا به او عزت مى دهد.

روشن است كه ذكر بسيار خدا، آثارى دارد، خداوند متعال به همه مؤمنان چنين خطاب مى كند:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللّهَ ذِكْراً كَثِيراً * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً»؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا را بسيار ياد كنيد، و صبح و شام او را تسبيح گوييد.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛(2)

و خدا را فراوان ياد كنيد، تا رستگار شويد.

رستگار شدن يك مقام بزرگى است كه به بركت كثرت ياد خداوند متعال حاصل مى شود كه انسان در اين عالم و در اين عمرهاى كوتاه و فرصت هاى كم، بلكه بتواند به جايى برسد.0.

ص: 246

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ»؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند.

آن چه گذشت سخن كوتاهى درباره ذكر خداوند متعال و آثار آن بود كه از قرآن استفاده كرديم. البته اين امر به همۀ مؤمنان خطاب شده و همۀ كسانى كه به آن عمل كردند، نتيجه گرفتند.

يكى از راه هايى كه ائمه اطهار عليهم السلام به آن مقامات رسيدند همين ذكر خدا بوده كه انسان، خداوند متعال را هم از نظر كمّى و هم از نظر كيفى بسيار ياد كند.

از نظر كمّى روشن است كه بسيار ذكر بكند، اما از نظر كيفى؛ يعنى با حضور قلب، حواس جمع و خلوص باشد؛ چرا كه ذكر خداوند متعال نيز شرايطى دارد در اين صورت است كه براى انسان نتيجه مى دهد.

بنابر آن چه گذشت ظاهر عبارت

«ذكركم في الذاكرين» اين است كه وقتى شما چنين در برابر خداوند متعال كوچكى كرديد، خداوند متعال نيز «وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ»؛(2) «و آوازه تو را بلند ساختيم» كه براى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بود، براى شما نيز قرار داد.

اسامى والا

وَاَسْماؤُكُمْ فِى الْاَسْماءِ؛

و نام هايتان در ميان نام هاست.

اسامى اهل بيت عليهم السلام در بين مردم بر سر زبان هاست؛ حتى كسانى كه با آن

ص: 247

بزرگواران رابطۀ آن چنانى ندارند نيز به ياد آن ها هستند و آرزو دارند كه مورد عنايتشان واقع بشوند. به راستى اسامى آن حضرات چه نورانيّتى دارد؟

اجساد، نفوس و آثار ائمه

وَاَجْسادُكُمْ فِى الْاَجْسادِ؛

و پيكرتان با ساير پيكرهاست.

شما از نظر ظاهر بشر هستيد، نشست و برخاست شما مثل بقيۀ مردم است. از نظر وجود، پدر داريد، از مادر متولد مى شويد، اعضا و جوارح شما مثل بقيه مردم است. به حسب ظاهر امام عليه السلام با ما از نظر جسمى تفاوت ندارند.

اما آيا چشمى كه امام عليه السلام دارند با چشمى كه ما داريم يكى است؟ أو «عين اللّه» است.

آيا زبانى كه ايشان دارند با زبان ما يكى است؟ او «لسان اللّه» است.

آيا دستى كه امام عليه السلام دارد با دستى كه ما داريم يكى است؟ او «يداللّه» است.

آيا صورت امام عليه السلام با ساير صورت ها يكى است؟ او «وجه اللّه» است.

آرى، به حسب ظاهر امام، با ما يكى است، اما در واقع چه؟

اساساً اجساد پيامبر اكرم و اهل بيت اطهار عليهم السلام داراى خصوصيّاتى هستند كه هيچ جسدى از اجساد بنى آدم واجد آن ها نيست. آن ها از نور خدا خلق شده اند.

در روايات آمده كه آن حضرات سايه نداشته اند، جسمشان را بوى خوشى بوده كه ممتاز بوده است.

وَاَرْواحُكُمْ فِي اْلاَرْواحِ؛

و روانتان در ميان ساير روان هاست.

ص: 248

به راستى آيا ارواح حضرات ائمه معصومين عليهم السلام با ساير ارواح يكى است؟

ارواح آن ها به فضل الهى بر همۀ عوالم و علوم احاطه دارند، داراى همۀ كمالات الهى هستند، آن ها كجا و ديگران كجا؟

و چقدر بدبخت هستند كسانى كه به ديگران گرويدند؟!

وَاَنْفُسُكُمْ فِى النُّفُوسِ؛

و جان هاتان در ساير جان ها.

آرى، شما نيز مثل بقيه افراد بشر نَفْس داريد. قرآن كريم مى فرمايد:

«قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ»؛(1)

بگو: من فقط بشرى هستم مثل شما.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام مثل بقيه افراد بشر نَفْس دارند، روح دارند، امّا نَفْس امام كجا و نَفْس ما كجا؟ كارى كه امام با نَفْس خود انجام دادند آيا يك صدم، يك هزارم آن كار را ما با نَفْسمان مى توانيم انجام بدهيم؟ اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

ألا وإنّكم لاتقدرون على ذلك، ولكنْ أعينوني بورعٍ واجتهاد وعفّة وسداد؛(2)

هان كه شما نمى توانيد اين گونه باشيد، ولى مرا با پارسايى، كوشش، پاكدامنى و راستى يارى كنيد؛

آرى، ما نمى توانيم مانند اميرمؤمنان على عليه السلام باشيم، ولى بايد در اين زمينه بكوشيم.

ص: 249

وَآثارُكُمْ فِى الْآثارِ؛

و آثارتان در ميان آثار (ديگران) است.

افرادى كه آثارى در اين عالم گذاشتند؛ چه در حال حياتشان و چه بعد از مرگشان مردم به خاطر آن آثار، آن ها را ياد مى كنند. اگر كسى، كار مفيدى انجام بدهد؛ بيمارستانى يا مسجدى بسازد و يا كتابى بنويسد باعث مى شود كه مردم او را به خوبى ياد كنند و اين، اثر وجودى آن فرد است.

اما به راستى آثار اهل بيت عليهم السلام كجا و آثار ديگر مردم كجا؟ چقدر تفاوت دارد؟ معارف، علوم، صفات، حالات و سيره اى كه ائمه اطهار عليهم السلام داشتند كجا و ساير مردم كجا؟ بله آن هم اثر است و اين هم اثر، اما اين كجا و آن كجا؟

از نظر بشرى بين ائمه اطهار عليهم السلام و ساير مردم تفاوتى وجود ندارد. ائمه اطهار عليهم السلام روح دارند، مردم نيز روح دارند و زنده هستند، هر زنده اى روح دارد، جسم دارد، اعضا و جوارح دارد، نَفْس دارد، اثر دارد؛ چه در حال زنده بودن و چه بعد از مرگ.

اما ملاحظه كنيد اهل بيت عليهم السلام چه آثارى از خودشان باقى گذاشتند والآن نيز چه آثارى دارند؟ اصلاً مى توان آثار آنان را با آثار افراد ديگر مقايسه كرد؟

قبرهاى جاودان با بركت و نورانى

وَقُبُورُكُمْ فِى الْقُبُورِ؛

و قبرهاتان در (شمار) ساير قبرهاست.

همۀ افراد انسان وقتى از دار دنيا بروند به خاك سپرده مى شوند و ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طورند، اما آن قبرها كجا و قبور ساير مردم كجا؟

وقتى انسان به حرم امام رضا يا حرم هر يك از ائمه اطهار عليهم السلام وارد مى شود

ص: 250

يك دنيا احساس معنويت مى كند، به ياد خدا و قيامت مى افتد، حالات و صفاتى پيدا مى كند كه آرزو دارد كه وقتى به خانه برگشت آن حالات و صفات در او باقى باشد كه اگر باقى باشد هنر است و از بركات زيارت رفتن همين است كه انسان عوض مى شود، هنر اين است كه وقتى انسان عوض شد، آن حالت را نگه دارد.

از اين روست كه ما در آغاز شرح زيارت جامعه به پرسش هايى در اين باره پاسخ داديم كه زيارت يعنى چه؟

زيارت چه اثرى دارد؟

چرا به ما دستور دادند به زيارت ائمه اطهار عليهم السلام و زيارت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله برويم؟

براى اين است كه كاملاً محسوس است وقتى انسان در محضر امام عليه السلام قرار مى گيرد نورانيت و معنويت پيدا مى كند و آن چند روزى كه انسان در مشهد امام رضا و ائمّه ديگر عليهم السلام حضور دارد يك مقطع زمانى است كه حالاتش با ديگر ايام در شهر خودش قطعاً تفاوت دارد.

اگر انسان در شهر خود كار خطايى بخواهد انجام دهد، انجام مى دهد، ولى در آن جا مى گويد: به زيارت آمدم، اين كار درست نيست. اگر اين حالت معنوى تا آخر باقى بماند چه مى شود؟

آيا قابل انكار است كه چقدر زيارت قبورشان بركت داشته؟ چقدر حاجت هاى معنوى و مادّى گرفته شده و هم چنين مشكلاتى حل شده است؟

نام هاى شيرين

فَما احْلى اسْمائَكُمْ؛

پس چه شيرين است نام هايتان.

به راستى چقدر اسامى اهل بيت عليهم السلام شيرين و زيبا و لذّت بخش است؟

ص: 251

آرى، مردم اسم دارند، شما نيز اسم داريد. اسم، اسم است، اما نام هاى محمد، على، فاطمه، حسن، حسين، احمد، محمود، باقر، صادق، جعفر، كاظم و رضا چقدر نورانيت و جمال دارند و چقدر داراى معنا هستند؟

اگر با اسامى آن بزرگواران مرورى بر اسامى ديگر بكنيم خواهيم ديد كه چقدر اين دو گروه از اسامى متفاوتند؟

اسامى ائمه اطهار عليهم السلام معنا مى دهند، ما را عوض مى كنند، اگر اسم من احمد باشد، بى جهت اسم مرا كه احمد نگذاشته اند، اگر اسم مرا جواد گذاشته اند، اگر اسم مرا رضا گذاشته اند، يك معنايى دارد. اين اسامى را بى جهت بر ما نگذاشته اند. مگر چنگيز و امثال آن چه معنايى دارند؟! چه الهام بخشى براى ما دارند؟ و چه تغييرى مثبت در وجود ما ايجاد مى كنند؟

نفوس با كرامت

وَاَكْرَمَ انْفُسَكُمْ؛

و جان هاتان گرامى است.

شما اهل بيت عليهم السلام چقدر بزرگواريد، چه با عظمت هستيد؟ و چه ارزشى داريد؟

واژه «كرم» در زبان عرب به چيزى ارزشمند مى گويند. راغب اصفهانى در اين باره مى نويسد:

... وكلّ شيء شرف في بابه فإنّه يوصف بالكرم، قال تعالى: «فَأَنْبَتْنا فِيها

ص: 252

مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ» (1) ، «وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ» (2)«وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً» .(3)...(4)

... هر چيز با ارزش را در جاى خود با كرامت توصيف مى شود، خداى متعال مى فرمايد: «... در روى زمين انواع گوناگونى از جفت هاى گياهان پر ارزش رويانديم»؛ «و زراعت ها و قصرهاى زيبا و گرانقيمت»؛ «و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آن ها بگو!»...

به سنگ هاى قيمتى و ارزشمند عقيق و فيروزه و... «احجار كريمه» مى گويند.

به چشم مى گويند: «كريمه»؛ چون در وجود انسان بسيار ارزش دارد. به دختر انسان مى گويند: «كريمه»، چون دختر، عزيز خاندان است و در خاندان ارزشمند است.

چقدر نفوس شما در برابر خدا و خلق خدا - البته در برابر خلق مهم نيست - ارزشمند و قيمتى است، شما عباد خداى سبحان هستيد؛ امّا عباد «مكرمون» چنان كه در جاى خود گذشت.

شأن با عظمت

وَاَعْظَمَ شَاْنَكُمْ؛

و مقامتان بزرگ است.

ص: 253

شما اهل بيت چه شأن عظيمى داريد؟ اساساً شأن حضرات معصومين عليهم السلام از شأن بارى تعالى است، مگر مى شود به عظمت آن پى برد؟

مقام والا

وَاَجَلَّ خَطَرَكُمْ؛

و منزلت و موقعيتتان برجسته است.

كلمه «خطر» در زبان عرب به معناى جلالت قدر است. در اين باره چنين آمده است:

والخطر: ارتفاع المكانة والمنزلة والمال والشرف... ويقال: هذا خطر لهذا أي: مثل في القدر، ولا يكون إلّافي الشيء العزيز. ولا يقال في الدون إلّاللشيء السري، ويقال: ليس له خطر أي: نظير ومثل،... ويقال للرجل الشريف: هو عظيم الخطر.(1)

خطر؛ يعنى جايگاه و منزلت والا در دارايى و شرافت...

همه بشر هستند، اما چه امتيازاتى شما اهل بيت در برابر ديگر افراد بشر داريد؟

امتيازاتى براى ائمه اطهار عليهم السلام وجود دارد كه همه، واقعيات و امور وجدانى هستند و براى اثبات آن ها به هيچ آيه و حديثى نياز نيست.

در اين فرازها مى گوييم: شما اهل بيت از نظر ظاهر و آفرينش مانند بقيه مردم هستيد، اما اسامى شيرين و زيبا داريد و مقام و جايگاه شما والاست پيش تر در فرازى از زيارت جامعه گذشت:

... إِلاَّ عَرَّفَهُمْ جَلاَلَةَ أَمْرِكُمْ، وَ عِظَمَ خَطَرِكُمْ، وَ كِبَرَ شَأْنِكُمْ، وَ تَمَامَ نُورِكُمْ، وَ صِدْقَ مَقَاعِدِكُمْ...

... مگر آن كه خداوند جلالت و شكوه امر، عظمت، بزرگى شأن، نور فراگير، راستى جايگاه، استوارى مقام، شرافت محل و منزلت و مقرّب بودن شما را به او بشناساند...

ص: 254

وفاى به عهد و صدق وعد

وَاَوْفى عَهْدَكُمْ وَاَصْدَقَ وَعْدَكُمْ؛

و عهدتان با وفا و وعده تان راست است.

در اين جا دو وصف از اوصاف ائمه معصومين عليهم السلام ذكر شده است:

1. وفاى به عهد،

2. صدق وعد.

پرسش اين كه چرا اين دو وصف در اين جا ذكر شده است؟

چون اين دو وصف در بين افراد بشر اندك است. هر كسى در زندگى شخصى خود تجربه كند مى بيند كه چقدر عدم وفا ديده مى شود و هميشه همين بى وفايى بوده. اما ائمّه عليهم السلام در بين مردم اين امتياز را دارند، شما به حسب ظاهر مثل مردم هستيد؛ نه فقط وفاى به عهد داريد؛ بلكه در اعلا مراتب وفاى به عهد هستيد.

وفاى به عهد يك صفت خدايى است. قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ»؛(1)

و چه كسى از خدا به عهدش وفادارتر است؟!

بر اين اساس، اين صفت خدايى در اعلا مراتبش در شما موجود است و حال آن كه در ساير افراد بشر تقريباً مفقود است.

از طرفى، وفاى به عهد يكى از واجبات است. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً»؛(2)

و به عهد خود وفا كنيد، كه به راستى از عهد سؤال مى شود.

ص: 255

انسان در اين باره مورد سؤال واقع مى شود، اما كم تر به اين تكليف، عمل مى شود. ولى ائمه اطهار عليهم السلام در بالاترين مراتب اين وصف بودند.

خداوند متعال وفاى به عهد را حتى در مورد كفرورزان لازم دانسته است كه اگر انسان مؤمنى با كافرى عهدى را بست بى وفايى نكند. در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

«كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ إِلاَّ الَّذِينَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ»؛(1)

چگونه براى مشركان پيمانى نزد خدا و رسول او خواهد بود؟! مگر كسانى كه نزد مسجد الحرام با آنان پيمان بستيد؛ تا زمانى كه در برابر شما وفادار باشند، شما نيز وفادارى كنيد.

طبق اين آيه خداوند متعال به مؤمنان مى فرمايد تا وقتى مشركان عهدشكنى نكردند شما عهدشكنى نكنيد و به عهدتان وفا نماييد.

آرى، نقص ما اين است كه ادعاى اسلام و ولايت به اهل بيت عليهم السلام مى كنيم، اما وفاى به عهد نداريم و علّت عقب ماندگى ما، همين نقص هاست.

وفاى به عهد آن قدر مهم است، در عين حال اين قدر كم تر مورد توجه است، اما ائمه اطهار عليهم السلام در اعلا مراتب آن را دارا هستند.

اكنون نگاه كوتاهى به حالات كسانى داريم كه در مقابل ائمه عليهم السلام ادعاى امامت كردند. راستى آن ها چقدر وفاى به عهد داشتند؛ اصلاً يكى از هنرهاى آنان خلف وعده و عهدشكنى بوده است. بيعت نوعى عهد است. مگر كسانى كه سقيفه را ساختند در غدير خم با امير مؤمنان على عليه السلام بيعت نكرده بودند؟ مگر كسانى كه در جنگ جمل با حضرت على عليه السلام جنگيدند با آن حضرت بيعت نكرده بودند؟7.

ص: 256

صفت دوم «صدق وعد» است؛

عهد؛ يعنى انسان با كسى قرار مى گذارد و قرارداد، طرفينى است. اما وعد اين است كه انسان به كسى وعده مى دهد؛ حتى اگر قراردادى هم نباشد بايد صادق الوعد باشد. صدق در وعده نيز از صفات الهى است. قرآن كريم مى فرمايد:

«لا يُخْلِفُ اللّهُ الْمِيعادَ»؛(1)

خدا در وعده خود تخلف نمى كند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«لا يُخْلِفُ اللّهُ وَعْدَهُ»؛(2)

خداوند هرگز از وعده اش تخلف نمى كند.

در جاى ديگر به صدق در وعده اشاره مى كند و مى فرمايد:

«إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ»؛(3)

آن چه به شما وعده شده به يقين راست است.

طبق اين آيه هاى قرآن هر آن چه كه وعده داده مى شود، صدق است و واقع خواهد شد.

خداى متعال در آيه اى ديگر به حتمى بودن وعده اشاره مى كند و مى فرمايد:

«إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا»؛(4)

به يقين وعده خدا تحقق يافتنى است.

يعنى وعده الهى واقع خواهد شد.1.

ص: 257

حضرت اسماعيل پيامبر عليه السلام داراى اين صفت بود. خداوند متعال از او ياد مى كند و مى فرمايد:

«إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ»؛(1)

او در وعده هايش صادق بود.

بديهى است كه پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام نيز چنين بوده اند. در روايتى آمده است:

روزى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله با كسى وعده اى گذاشتند كه در فلان جا منتظر تو مى مانم. آن شخص زمان بسيارى دير كرد. اما حضرت هم چنان در آن جا ماندند؛ حتى جايشان را عوض نكردند.(2) و نظير اين جريان براى حضرت اسماعيل عليه السلام اتفاق افتاد كه اين نام به او داده شد، منصور بن حازم مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

إنّما سمّي إسماعيل صادق الوعد، لأنّه وعد رجلاً في مكان فانتظره في ذلك المكان سنة، فسمّاه اللّه عزّ وجلّ صادق الوعد.

ثمّ قال: إنّ الرجل أتاه بعد ذلك، فقال له إسماعيل: ما زلت منتظراً لك؛(3)

همانا اسماعيل صادق الوعد ناميده شد كه با مردى در جايى وعده گذاشت. او يك سال آن جا در انتظار او ماند، از اين رو خداى متعال او را «صادق الوعد» ناميد. سپس آن مرد آمد و اسماعيل به او گفت: من همواره در انتظار تو بودم.

ائمه اطهار عليهم السلام نيز اين چنين بودند كه اين اوصاف و صفات الهى كه در بين مردم اين قدر كم بوده و هست، آنان اعلا مراتبش را دارا بودند.7.

ص: 258

بنابراين، براى همين است كه به اين مقامات رسيده اند و چقدر آن بزرگواران شيعيانشان را به اين صفات برجسته؛ هم به وفاى به عهد و هم به صدق وعده سفارش كرده اند. در اين زمينه روايات فراوانى داريم كه در كتاب اصول الكافى، كتاب هاى اخلاقى و ديگر منابع آمده است.(1) در روايتى هشام بن سالم مى گويد:

سمعت أبا عبداللّه عليه السلام يقول:

عدة المؤمن أخاه نذر لاكفّارة له، فمن أخلف فخلف اللّه بدأ ولمقته تعرّض، وذلك قوله: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ»(2)؛(3)

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

وعدۀ مؤمن به برادر دينى خود نذرى است كه كفاره ندارد، پس هر كه به آن وفا نكند به مخالفت وعدۀ با خدا برخاسته و خود را در غضب او انداخته و همين گفتار خداى تعالى است كه مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! چرا سخنى مى گوييد كه به آن عمل نمى كنيد؟! * نزد خدا بسيار موجب خشم است كه سخنى بگوييد و به آن عمل نكنيد!».

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام مى فرمايد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:3.

ص: 259

من كان يؤمن باللّه واليوم الآخر فليف إذا وعد؛(1)

هر كس به خدا و روز رستاخيز ايمان دارد بايستى به وعده اى كه مى دهد، وفا كند.

سخنان نورانى

كَلامُكُمْ نُورٌ؛

سخن شما نور است.

پيش تر گفتيم كه هر چه ائمه اطهار عليهم السلام دارند از خداوند متعال است. آنان معارف و علوم خود را يا از طريق رسول خدا صلى اللّه عليه وآله گرفته اند؛ پيامبرى كه قرآن كريم درباره او مى فرمايد:

«وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى»؛(2)

و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد، آن چه مى گويد چيزى جز وحيى كه بر او نازل شده، نيست.

اگر از اين طريق باشد به خداوند متعال منتهى مى شود. بنابراين، معارف آن بزرگواران يا از طريق الهام است كه ائمه اطهار عليهم السلام ملهم از ناحيۀ خداوند متعال هستند و يا از طريق ملائكه است كه ائمه عليهم السلام محدَّث هستند. در اين باره روايت هاى متعددى نقل شده است.

براى نمونه در روايتى ابوهاشم جعفرى مى گويد: از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

ص: 260

الأئمة علماء حلماء صادقون مفهمون محدّثون؛(1)

امامان اهل بيت عليهم السلام دانشمندان، راستگويان تفهيم شدگانى هستند كه سروش فرشتگان را شنيده اند.

در روايت ديگرى محمد بن مسلم مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

كان علي عليه السلام يعمل بكتاب اللّه وسنّة رسوله، فإذا ورد عليه شيء والحادث الّذي ليس في الكتاب ولا في السنة ألهمه اللّه الحق فيه إلهاما، وذلك واللّه من المعضلات؛(2)

على عليه السلام هماره به كتاب خدا و سنّت پيامبر صلى اللّه عليه وآله عمل مى كرد.

وقتى پيش آمدى مى شد كه در كتاب و سنت درباره آن چيزى نبود، خداوند امر حق را به او الهام مى كرد. به خدا سوگند، اين از امور پيچيده اى است.

و يا علوم و معارف ائمه عليهم السلام از قرآن اخذ شده است كه قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ...»؛(3)

و ما اين كتاب را كه بيان گر همه چيز... است براى تو فرو فرستاديم.

بنابراين نيز كلام ائمه عليهم السلام به خداوند متعال منتهى مى شود و كلام الهى نور است و در آن كلام، تاريكى وجود ندارد.

از طرفى نور، چيزى است كه درباره آن گفته اند:9.

ص: 261

هو الظاهر بنفسه المظهر لغيره؛(1)

نور چيزى است كه بذات خود روشنايى دارد و اشيا را روشنايى مى بخشد و چيزهاى ديگر را آشكار مى كند.

كلام ائمه عليهم السلام نيز همين طور است. كلام آنان مثل قرآن مجيد است؛ خداوند متعال درباره قرآن مى فرمايد:

«وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً»؛(2)

و نور آشكارى به سوى شما نازل كرديم.

همان طورى كه ما مأمور هستيم به قرآن مجيد ايمان داشته باشيم، مأموريم به كلام ائمه عليهم السلام ايمان داشته باشيم؛ چون هر دو نور هستند. قرآن كريم مى فرمايد:

«فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا»؛(3)

پس به خدا و رسول او و نورى كه نازل كرده ايم، ايمان بياوريد.

با بيانى كه گذشت، همان گونه كه قرآن مجيد نور است و از جانب خداوند متعال به توسط جبرئيل عليه السلام بر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نازل شده، كلام ائمه عليهم السلام نيز نور است كه يا حضرات ائمه عليهم السلام كلمات را به توسط پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله، يا به توسط ملائكه گرفته اند.

بنابراين، كسانى كه از كلام ائمه عليهم السلام روى برگردانند و به آن عمل نكنند و از آن اطاعت ننمايند مانند كسانى هستند كه به قرآن عمل نكرده اند، از آن اطاعت ننموده اند و از آن روى برگردانده اند. قرآن كريم مى فرمايد:8.

ص: 262

«وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»؛(1)

و كسى كه خدا نورى براى او قرار نداده، نورى براى او نيست.

از طرفى، روى گردانى ديگران اثرى در كلام ائمه عليهم السلام نخواهد كرد؛ چرا كه روحانيتِ كلام ائمه عليهم السلام و تأتير آن در كسانى كه بايد، اثر مى كند، عين خود قرآن محفوظ است. خداوند متعال متعهد شده است كه قرآن مجيد را حفظ كند. آن جا كه مى فرمايد:

«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛(2)

ما قرآن را نازل كرديم؛ و ما به طور قطع نگهدار آن هستيم.

كلام ائمه عليهم السلام نيز همين طور است، چقدر در طول تاريخ با قرآن مبارزه شده است؟

مگر يزيد قرآن را انكار نكرد؟! او در مجلس خود در حضور سر مطهر امام حسين عليه السلام، اسراى اهل بيت عليهم السلام و ساير مردم از قشرهاى مختلف كفر خود را اعلام و اين اشعار را سرود:

ليت أشياخي ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل

لعبت هاشم بالملك فلا خبر جاء ولا وحي(3)

اى كاش! پيران و گذشتگان قبيلۀ من كه در بدر كشته شدند زارى كردن قبيلۀ خزرج را از زدن نيزه (در جنگ احد) مى ديدند.

قبيلۀ هاشم با سلطنت بازى كردند، نه خبرى از آسمان آمد و نه وحيى نازل شد.

وليد بن يزيد نيز قرآن را تير باران كرد. علامه مجلسى رحمه اللّه در اين باره چنين مى نويسد:7.

ص: 263

حتّى وصل الأمر إلى خلافة الوليد بن يزيد الزنديق الّذي تفأّل يوماً من المصحف فخرج «وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبّارٍ عَنِيدٍ»(1) فرمى المصحف من يده، وأمر أن يجعل هدفاً ورماه بالنشاب! وأنشد:

تهدّدني بجبّار عنيد فها أنا ذاك جبار عنيد!

إذا ما جئت ربك يوم حشر فقل: يا رب! مزّقني الوليد!(2)

آن گاه كه خلافت به وليد بن يزيد زنديق رسيد، روزى او به عنوان تفأّل قرآن مجيد را گشود و اين آيه كريمه در اول صفحه بود: «و تقاضاى فتح و پيروزى كردند و هر گردنكش عنادورزى نوميد شد».

او قرآن را به كنارى پرتاب كرد و دستور داد در جايى قرار دهند و با تير آن را مورد هدف قرار داد و گفت: اى قرآن! تو مرا تهديد مى كنى كه گردنكش عنادورزم. بله من همان گردنكش عنادورزم.

وقتى كه در روز رستاخيز پيش پروردگارت آمدى بگو: اى پروردگار! وليد مرا پاره پاره كرد.

عدّه اى ديگر ادّعاى امامت و فقاهت كردند و در برابر قرآن، شريعت درست نمودند.

اما قرآن ماند؛ چون خداوند متعال حفظ قرآن را متعهد شده است. در طول تاريخ با كلام ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين گونه رفتار كردند؛ يعنى با فقه، معارف و تعاليم ائمه عليهم السلام، مبارزه كردند. ولى اين كلمات نورانى ماندند و خواهند ماند؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد:3.

ص: 264

«يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ»؛(1)

آن ها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند.

آرى، كلام ائمه عليهم السلام نور الهى است و نمى توان آن را خاموش كرد؛ چرا كه خداوند متعال ابا دارد نور او از بين برود و خاموش شود.

امر رشد يافته ائمّه

وَاَمْرُكُمْ رُشْدٌ؛

و دستور شما رشد و رستگارى است.

امر ائمه اطهار عليهم السلام رشد است.

واژۀ «رشد» يعنى چه؟

«رشد» همان است كه در آية الكرسى مى خوانيم، آن جا كه قرآن كريم مى فرمايد:

«قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ»؛(2)

راه درست از راه انحرافى، روشن شده است.

خداوند متعال راه درست و هدايت را از راه گمراهى جدا و مشخص كرده است.

راغب اصفهانى در اين باره مى نويسد:

والرشد: خلاف الغي، يستعمل استعمال الهداية، يقال: رشد يرشد، ورشد يرشد، قال: «لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ»،(3) وقال: «قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ»؛(4)

ص: 265

رشد: راهيابى و ثبات در حق كه در برابر «غى؛ گمراهى» است. واژه «رشد» مانند واژه «هدايت» به كار مى رود. گفته مى شود: رشد، يرشد، رشد، يرشد.

خداى تعالى مى فرمايد: «تا آنان راه يابند» و در آيه ديگرى مى فرمايد: «راه درست از راه انحرافى، روشن شده است».

پس اگر كسى راه بى راهه رفت خودش رفته. آن چه به خدا مربوط است، خدا انجام داده است، آن چه به پيامبر مربوط است، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله انجام داده است و آن چه به ائمه اطهار عليهم السلام مربوط است، آن ها انجام داده اند. با اين حال، اگر كسى در راه گمراهى افتاد خود اين راه را اختيار كرده؛ چرا كه حجت بر همه تمام شده است.

امر ائمه عليهم السلام رشد، مكتب و راه آنان صواب، هدايت و رستگارى است.

كلمه «امر» چه به معناى امرى باشد كه جمع آن «اوامر» است و چه به معناى امرى كه جمع آن «امور» است؛ اوامر و امور ائمه عليهم السلام رشد است و در كلمات و راه آن بزرگواران هيچ گونه گمراهى و تاريكى وجود ندارد؛ چون مكتب ائمه عليهم السلام ادامۀ رسالت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است و آن چه ائمه عليهم السلام به آن امر مى كنند يا از آن نهى مى نمايند؛ همان امر الهى و رسالت رسول خدا صلى اللّه عليه وآله است.

بنابراين، همان گونه كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و قرآن مجيد به رشد هدايت مى كنند، ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طور هستند؛ قرآن كريم مى فرمايد:

«يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ»؛(1)

به راه راست هدايت مى كند.2.

ص: 266

قرآن درباره ائمه عليهم السلام مى فرمايد:

«أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ»؛(1)

آنان، همان هدايت يافتگانند.

و ما در جاى خود در بحث از صفات يا از القاب ائمه عليهم السلام درباره كلمه «الراشدون» در شرح زيارت جامعه سخن گفتيم.

بر خلاف ائمۀ ديگر كه آن ها ائمۀ ضلال و گمراهى هستند كه هدف آن ها صلاح خدا و امت نبوده؛ بلكه هدفشان رياست بوده و تاريخ آن ها را به طور كامل براى ما معرفى كرده است و سيرۀ آن ها از اغراضشان در اين عالم حكايت مى كند.

سفارش به تقوا

وَوَصِيَّتُكُمُ التَّقْوى؛

سفارشتان پرهيزكارى است.

وصيّت ائمه عليهم السلام تقواست. يكى از شواهد نور بودن كلام ائمّه عليهم السلام و رشد بودن راه آن بزرگواران اين است كه آنان هميشه و همواره به تقوا سفارش مى كردند. اين سفارش به تقوا دو جهت دارد:

1. حفظ شريعت و حدود الهى؛

چون اگر در جامعه، تقوا پياده شود، جامعۀ متقى ديگر گناه نمى كند، احكام دين و حدود الهى در آن جامعه محفوظ است.

2. سعادت و صلاح بشر؛

ص: 267

چون اگر جامعه اى باتقوا شد، حقوق فردى و اجتماعى نيز محفوظ خواهد بود.

ديگر كسى نسبت به آبرو و عرض و جان ديگرى تجاوز و تعدى نخواهد كرد.

بنابراين، وقتى ائمه عليهم السلام به تقوا سفارش مى كنند نتيجه آن محفوظ بودن حدود و احكام الهى و صلاح، سعادت و حقوق مردم خواهد بود.

ائمه عليهم السلام هميشه اين گونه سفارش مى كردند و اين سفارش هيچ نفعى به ائمه عليهم السلام نداشت؛ نه صلاح جامعه براى آن ها نفع خاصى دارد، نه در فساد جامعه براى آنان ضررى است. هر چه گفتند براى خدا، سعادت و رستگارى بشر بوده و همه اش نور است. البته امامان معصوم ما خود در رأس باتقوايان بوده اند و اين يكى از امتيازات ائمۀ ماست.

توصيۀ آنان به تقوا غيرقابل احصاست، اگر كسى به نهج البلاغه، صحيفۀ سجاديه، اصول الكافى، بحار الانوار و منابع ديگر مراجعه كند، خواهد ديد كه چقدر ائمه عليهم السلام به تقوا امر كرده اند و فرموده اند:

اوصيكم بتقوى اللّه؛(1)

شما را به تقوا و پرهيزكارى سفارش مى كنم.

امّا پيش از اين كه سفارش كنند، خود عمل مى كردند.

ما ادّعا مى كنيم كه پيروان آن ائمه عليهم السلام هستيم، آيا به راستى مسيرشان را حفظ كرده ايم؟

البته به لطف خدا به اندازه توان به اين وصيت و ساير وصاياى ائمه عامل هستيم، اما اين كم است، بيش از اين بايد پايبند وصاياى آن بزرگواران باشيم، به گونه اى باشيم كه مى خواهند.1.

ص: 268

وصيت به تقوا يك كار الهى است، قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ إِيّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللّهَ»؛(1)

و به تحقيق ما به كسانى كه پيش از شما، كتاب آسمانى به آن ها داده شده بود، سفارش كرديم و به شما نيز سفارش مى كنيم كه تقوا پيشه كنيد.

همان سخنى را كه خدا مى گويد، ائمه عليهم السلام نيز همان را مى گويند. كارها را با تقوا بايد شروع كرد. انسان، با تقوا و پرهيزكارى به خداوند متعال مى رسد. اصلاً تقوا اولين مرحلۀ حركت به سوى خداست و مرحله هاى بسيارى دارد تا همين طور بالا برود. از اين روست كه براى اهل همت و معرفت، تقوا چيزى نيست؛ مثل كسى است كه مى خواهد به مراتب عالى برسد، حالا در كلاس اول است و كلاس اول براى او چيزى نيست و براى همين است كه اين همه به تقوا وصيت مى كنند.

درست است كه احكام الهى و صلاح بشر به تقوا حفظ مى شود، اما آيا در همين مرحله بايد بمانيم يا بايد حركت كنيم؟

اين مرحله براى حركت، اولين مرحله است. تقوا، زاد و توشۀ حركت است. اگر تقوا نباشد انسان از همان اول مردود است و سقوط مى كند.

آن چه گفتيم مطالبى چند درباره تقوا بود؛ همان موضوعى كه ائمه معصوم عليهم السلام به آن دستور داده اند.

از بُعد ديگر، اهميت تقوا را مى توان در روايات وارده در نهى از گناه و بيان آثار آن ملاحظه كرد، براى نمونه در روايتى فضيل بن يسار مى گويد: امام باقر عليه السلام فرمود:

ما من نكبةٍ تصيب العبد إلّابذنب؛(2)

هيچ نكبتى دامنگير بنده نمى شود مگر به جهت گناهى كه مرتكب مى شود.9.

ص: 269

در سخن ديگرى محمد بن مسلم مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

إنّ الذنب يحرم العبد الرزق؛(1)

به راستى گناه انسان را از رزق و روزى محروم مى كند.

در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام مى فرمايد: پدر بزرگوارم هماره مى فرمود:

إنّ اللّه قضى قضاءً حتماً ألّا ينعم على العبد بنعمةٍ فيسلبها إيّاه حتى يحدث العبد ذنباً يستحق بذلك النقمة؛(2)

به راستى خدا حكم حتمى فرموده كه نعمتى را كه به بنده اى ارزانى داشته، از او باز نگيرد مگر آن گاه كه بنده گناهى انجام دهد كه به سبب آن، شايسته كيفر گردد.

در حديث ديگرى اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

ما كان قوم قط في خفض عيشٍ فزال عنهم إلّابذنوبٍ اقترفوها، لأنّ اللّه ليس بظّلامٍ للعبيد؛(3)

آسايش و رفاه هيچ مردمى از بين نمى رود مگر به سبب گناهانى كه مرتكب مى شوند؛ چرا كه خدا هرگز به بندگان ستم روا نمى دارد.

كارهاى نيك

وَفِعْلُكُمُ الْخَيْرُ؛

و كارتان خير و خوبى است.

ص: 270

پس از آن كه درباره كلام و وصيت ائمه اطهار عليهم السلام سخن گفتيم اينك درباره فعل آن بزرگواران سخن مى گوييم. فعل ائمه عليهم السلام خير است. نه اين كه فاعلِ خير هستند؛ بلكه فعلشان خير است؛ يعنى جز خير از آن ها ديده نشده است و معلوم است كه «خير» ضد «شرّ» است، و اين جمله عموم و اطلاق دارد.

اين موضوع را هم دوستانشان و هم دشمنانشان در احوالات ائمه عليهم السلام نوشته اند. چون كارهاى آن حضرات كارهاى الهى است و تمام خير نزد خداى متعال است. قرآن كريم مى فرمايد:

«بِيَدِكَ الْخَيْرُ»؛(1). سورۀ بقره (2): آيۀ 197.(2)

تمام خوبى ها به دست توست.

بنابراين، هر كسى هر كار خيرى انجام بدهد خداوند متعال ناظر و شاهد آن كار است و جزاى آن كار را به احسن وجه مى دهد. در آيه ديگرى مى خوانيم:

«وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ كانَ بِهِ عَلِيماً»؛(3). سورۀ آل عمران (3): آيۀ 115.(4)

و آن چه از نيكى ها انجام مى دهيد؛ به راستى كه خداوند از آن آگاه است.

در آيه ديگرى آمده است:

«وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ»؛(3)

و آن چه از كارهاى نيك انجام دهيد، خدا آن را مى داند.

در آيه ديگرى چنين مى خوانيم:

«وَ ما يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ»؛(4)5.

ص: 271

و آن چه از اعمال نيك انجام دهند، هرگز كفران نخواهد شد! (و پاداش شايسته آن را خواهند ديد) و خدا از پرهيزكاران، آگاه است.

آرى، كار خير فراموش نمى شود و ناديده نمى گردد؛ بلكه كار خير، محفوظ است و جزا داده مى شود. چون كار، كار خدايى است و طرف مقابل، خداوند متعال است و جزا عنايت مى كند.

به راستى كسى كه همۀ فعلش خير باشد چه مقامى و چه قربى نزد خداوند متعال دارد؟

در حديثى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ما قضى مسلم لمسلمٍ حاجةً إلّاناداه اللّه تبارك وتعالى: عليّ ثوابك ولا أرضى لك بدون الجنّة؛(1)

هر مسلمانى كه حاجت مسلمانى را روا سازد، خداى تعالى به او خطاب مى كند: پاداش تو به عهده من است و به جز بهشت برايت راضى نمى شوم.

و چه مذّمتى شده از كسى كه در فعل خير سعى نكند، آن جا كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

أيّما مؤمن منع مؤمناً شيئاً ممّا يحتاج إليه وهو يقدر عليه من عنده أو

من عند غيره، أقامه اللّه يوم القيامة مسودّاً وجهه، مزرقة عيناه، مغلولة يداه إلى عنقه، فيقال: هذا الخائن الّذي خان اللّه ورسوله. ثمّ يؤمر به إلى النار؛(2)

هر مؤمنى كه مؤمن ديگرى را از چيزى كه خود يا ديگرى قدرت بر آن دارد، منع كند و آن مؤمن نيز نيازمند آن چيز باشد، روز قيامت خداوند او را با روى سياه، چشم كبود و دست هاى بسته به گردن، روى پا نگهدارد. پس گفته شود:6.

ص: 272

اين است آن خيانتكارى كه به خدا و رسولش خيانت كرده، سپس فرمان دهند كه او را به دوزخ ببرند.

ما بارها به مناسبت گفته ايم كه اساساً كسانى كه در اين عالم كار خيرى مى كنند و براى مردم به هر شكلى و به هر مقدارى كارگشايى مى نمايند، اين ها وسيله هاى خداوند متعال و آلت دست او هستند. خداوند سبحان خير را به وسيله اين ها در اين عالم جارى مى كند.

به سخن ديگر، كسانى كه به بندگان خدا رسيدگى مى كنند در واقع مأمور خداوند متعال هستند.

البته اين، يك منزلت است و بايد قدر اين حالت را دانست. از اين رو در روايات ما آمده است كه اگر كسى در خانه شما آمد و چيزى و يا كمكى از شما خواست كه با من همكارى، يا وساطت كن و از آبرويت مقدارى براى من خرج كن و... اين، حوالۀ خداوند متعال است.

اين روايت را ملاحظه كنيد! علي بن جعفر مى گويد:

سمعت أباالحسن عليه السلام يقول:

من أتاه أخوه المؤمن في حاجةٍ فإنّما هي رحمة من اللّه تبارك وتعالى ساقها إليه، فإنْ قبل ذلك فقد وصله بولايتنا وهو موصول بولاية اللّه، وإنْ ردّه عن حاجته وهو يقدر على قضائها سلّط اللّه عليه شجاعاً من نارٍ ينهشه في قبره إلى يوم القيامة...؛(1)

از حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام شنيدم كه مى فرمود:

هر كه برادر مؤمنش در حاجتى نزد او آيد، همانا آن رحمتى است از جانب9.

ص: 273

خداى متعال كه به سوى او روانه كرده است. پس اگر آن را بپذيرد، اين پذيرش او را به ولايت و دوستى ما رسانده است. و آن به ولايت خداى متعال پيوند است. و اگر از حاجتش بازگرداند و با اين كه توان برآوردن آن حاجت را دارد، آن را روا نسازد، خداوند مار آتشينى بر او مسلّط و چيره كند كه تا روز قيامت در قبرش او را نيش زند....

آرى، اين ها از ناحيۀ خداوند مأمور هستند. دقت كنيد كه خودشان سراغ شما مى آيند، نه اين كه شما در خانه شان برويد. در اين جامعه كسانى هستند كه سرشناس نيستند؛ بلكه ناشناخته هستند. اينان مأمور خداوند متعال براى قضاى حوائج مردم هستند. اين ها خودشان به سراغ افراد مى روند و يا خودشان را در معرض قرار مى دهند تا به آن ها مراجعه شود.

ما در شهر قم كاسبى را ديديم، خدا رحمتش كند از دنيا رفت. او مغازه اى نزديك بازار داشت، بيمار شد، دكتر به او گفته بود: شما بايستى از اين سر و صداها قدرى كنار برويد و يك جاى آرامى تهيه كنيد و افراد به شما كمتر مراجعه كنند.

او به سفارش دكتر در يك قسمت از شهر، مغازه و دفتر بزرگى را داير كرد و در آن جا نشست.

او بعد از چندى دوباره به همان جاى اولى برگشت و گفت: آن جا از جامعه دور بود، من مى خواهم در بين مردم باشم و به مشكلات آن ها را رسيدگى كنم.

در واقع همين طور بود، او به خصوص در ادارات دولتى براى حل مشكلات مردم بسيار مى كوشيد.

اين ها، حالت هايى است كه مأموران خداوند متعال در بين جامعه دارند و فعل خير چنين ارزشى دارد.

حالا اين روايت را ملاحظه كنيد! مفضّل بن عمر مى گويد: امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ص: 274

إنّ اللّه عزّوجلّ خلق خلقاً من خلقه انتجبهم لقضاء حوائج فقراء شيعتنا ليثيبهم على ذلك الجنّة، فإنْ استطعت أنْ تكون منهم فكنْ؛(1)

به راستى خدا دسته اى از مخلوقش را آفريده وايشان را براى قضاى حوائج شيعيان فقير ما انتخاب فرموده تا در ازاى آن بهشت را به ايشان پاداش دهد، پس اگر مى توانى، از آن ها باش.

در روايت ديگرى معمر بن خلّاد مى گويد:

سمعت أبا الحسن عليه السلام يقول:

إنّ للّه عباداً في الأرض يسعون في حوائج الناس، هم الآمنون يوم القيامة؛(2)

از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

خدا بندگانى دارد كه در كارسازى و كارپردازى مردم مى كوشند. آنان روز رستاخيز در امن و امان خواهند بود.

آرى، هر كدام از ما به قدر توانمان مى توانيم براى برادران مؤمن كار انجام بدهيم و كارگشايى كنيم، اين كار را انجام بدهيم؛ چرا كه اين ها فرصت هايى است كه براى انسان پيش مى آيد و بايد مغتنم شمرد.

بايد توجّه داشت كه عبارت «

فِعْلُكُمُ الْخَيْرُ» دالّ بر عموم است، كه عموم افعال ائمه اطهار عليهم السلام خير بوده، و كلّ خير در افعال آن بزرگواران بوده، حال بايد فهميد كه اين چه مقام والايى است؟ و چه كسانى جز آنان، چنين بوده اند؟7.

ص: 275

احسان و نيكوكارى عادت شماست

وَعادَتُكُمُ الاِْحْسانُ؛

و عادت شما احسان و نيكى است.

عادت ائمه اطهار عليهم السلام احسان به ديگران بوده است. اين حالت نيز هم چون حالات ياد شده يك حالت و صفت الهى است.

ملاحظه بكنيد چقدر كافر و مشرك به اين عالم آمده و الآن هستند و در آينده خواهند بود؟ خدا نسبت به همه اين ها محسن بوده و هست. حيات و رزق و روزى و آن چه در اختيار ايشان بوده، از خداست. هم چنين در بين مسلمانان كه شهادتين بر زبان جارى مى كنند چقدر گناهكار و خلافكار آمده و رفته اند و اكنون هستند و خواهند آمد، اما خدا نسبت به همه محسن است و احسانش را قطع نكرده است.

واضح است كه «إحسان» در مقابل «إسائه» است، خداى سبحان نه فقط به مسئيبين إسائه نمى كند، بلكه احسانش را كم نكرده است.

جملۀ «عادنكم الإحسان» به يك صفت الهى اشاره دارد كه در دعاها و مناجات ها با خدا مى گوييم:

عادتك الإحسان إلى المسئيين؛(1)

عادت و روش تو احسان به بدكاران است.

اهل بيت اطهار داراى اين صفت الهى هستند، و البته در اين جمله بايد دقت كرد كه مشتمل بر دو نكته است:

اول اين كه اين «عادت» است، نه اين كه گاهى باشد و گاهى نباشد.

دوم اين كه «الاحسان» عموم و اطلاق دارد، نه اين كه به قسمى از احسان عادت

ص: 276

داشته باشند و نه اين كه احسانشان به بعضى از خلايق اختصاص داشته باشد.

در خصوص اين صفت آياتى در قرآن مجيد آمده كه در هر يك نكته اى نهفته:

در آيۀ مباركۀ: «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ...»(1) با تأكيد و با واژۀ «امر» خدا به احسان فرمان داده، و مأمور نيز ذكر نشده، بلكه همه بايد احسان كنند و محسن باشند. أمّا چقدر؟ و چگونه؟ در آيه ديگرى مى فرمايد:

«وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَيْكَ»؛(2)

و همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده، نيكى كن.

و در آيۀ ديگرى مى فرمايد:

«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»؛(3)

به راستى خدا نيكوكاران را دوست مى دارد.

و مى دانيد محبوب خدا واقع شدن يعنى چه؟

حال، آيا مى شود ابعاد احسان خدا را تصوّر كرد و حدّى براى آن قائل شد؟

هرگز نمى شود. او مى فرمايد:

«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها»؛(4)

و اگر نعمت هاى خدا را بشماريد، هرگز آن ها را شماره نتوانيد كرد.

مگر مى شود نعمت هاى خدا را احصا نمود؟

مگر مى شود مصاديق احسان او را شمارش كرد؟

و چنين است احسان أئمه اطهار عليهم السلام.8.

ص: 277

كوتاه سخن اين كه احسان جزو عادات ايشان بوده و هرگز به احدى اسائه نكردند، بر خلاف آن هائى كه در مقابل ائمه متصدّى امر خلافت شدند و رهبرى امت را برعهده گرفتند، كه تاريخشان از ظلم و اسائه به مردم پُر است، كه نه فقط عفو و گذشت نداشتند، و نه فقط به مسيئين احسان نكردند، بلكه به محسنين اسائه نمودند.

اما ائمه اطهار عليهم السلام دقيقاً برعكس آن ها بودند؛ حتى در مورد دشمنان سرسختشان. اگر به تاريخ فتح مكه نگاه كوتاهى داشته باشيد، خواهيد ديد كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله با اهل مكه چگونه رفتار كردند؟

به رفتار اميرمؤمنان على عليه السلام در جنگ جمل نگاه بكنيد. همواره حضرت آن ها را نصيحت و موعظه نمود و به سران قوم تذكر داد، عاقبت آن ها شكست خوردند و حضرتش غالب شد در عين حال احسان نمود و اجازۀ اخذ اموالشان را نداد و از تعرّض به مجروحان منع كرد.

آن زنى كه لشكر دشمن را رهبرى كرد و عليه اميرمؤمنان على عليه السلام مردم را تحريك و با طلحه و زبير همراهى كرد و تا آخرين لحظه نيز ايستادگى داشت، حضرت چگونه او را با احترام به مدينه برگرداندند. هم چنين با عدۀ كثيرى كه در اين جنگ به اسارت درآمدند، چگونه رفتار كردند؟ جالب است كه بدانيم كه امير مؤمنان على عليه السلام با ابن ملجم مرادى چگونه رفتار كرد.

در مقابل، به قضيۀ حرّه نگاه بكنيد. در اين قضيه يزيد بعد از واقعۀ كربلا به مدينه لشكركشى كرد و آن همه خون ريزى را به راه انداخت و كار به جايى رسيد كه امام سجاد عليه السلام بعضى از زنان بنى اميه را جزء خانواده خودشان نگهدارى كردند.(1)ب.

ص: 278

مردم مكه نيز عليه بنى اميه قيام كرده بودند، بعد از سركوب مردم مدينه، لشكرى به مكه فرستاد و آن ها را سركوب كرد.

آرى، اين حالت ائمه اطهار عليهم السلام است كه عادت آن بزرگواران، احسان است و اين عادت همواره در دوران زندگى آن حضرات ديده مى شود.

سجاياى بزرگوارانه

وَسَجِيَّتُكُمُ الْكَرَمُ؛

و شيوه شما كرم و بزرگوارى است.

منظور از كرم يا بزرگوارى است، يا سخاوت و بخشش كه آن هم بزرگوارى است.

اين جمله شايد اشاره باشد به آن چه كه از حضرات ائمه معصومين عليهم السلام نقل شده كه در دعاهاى خود عرض كرده اند:

وسجيّتك الكرم والكفاية؛(1)

شيوه تو كَرم و بزرگوارى و كفايت و تأمين زندگى است.

آرى، طبيعت اهل بيت و ائمه اطهار عليهم السلام كرم، بزرگوارى، آقايى و عظمت است. در احوالات يكى از علماى اهل سنّت به نام «نصراللّه بن يحيى» كه شعر نيز مى سرود، چنين نوشته اند:

او مى گفت: من در عالم رؤيا اميرمؤمنان على عليه السلام را ديدم و به حضرت عرض كردم: شما مكه را فتح كرديد و با مردم آن گونه رفتار نموديد و گفتيد:

من دخل دار أبي سفيان فهو آمن؛

هر كس به خانه ابوسفيان وارد شود، در امان است.

ص: 279

همۀ آن ها را آزاد گذاشتيد و همه را بخشيديد، ولى آن ها با فاصلۀ كمى در كربلا وقتى بر فرزندان شما مسلّط شدند، آن گونه رفتار كردند.

حضرت فرمودند:

أما سمعت أبيات ابن الصيفي في هذا؟

آيا اشعار ابن صيفى را در اين باره نشنيده اى؟

گفتم: نه.

فرمود: سراغ فلانى - ابن الصيفى - برو كه در همين رابطه الآن - يا همين امشب - شعرى سروده است.

او به سراغ آن عالم رفت و درب خانۀ او را زد و به او گفت: داستان از اين قرار است كه من در عالم رؤيا خدمت اميرمؤمنان على عليه السلام رسيدم. او حضرت مرا به سراغ شما فرستادند.

او شروع به گريه كرد و گفت: من همين الآن شعرى را سروده ام و احدى از اين شعر اطلاع ندارد.

او از قول اهل بيت عليهم السلام چنين سروده بود:

ملكنا فكان العفو منّا سجيّة فلمّا ملكتم سال بالدم أبطح

وحللتم قتل الأسارى وطالما غدونا على الأسرى فنعفو ونصفح

وحسبكم هذا التفاوت بيننا وكلّ إناء بالّذي فيه ينضح(1)

وقتى ما مكه را فتح كرديم و عادت، طبيعت و اخلاق ما اين بود كه عفو كنيم و همه را عفو كرديم. ولى وقتى شما بنى اميه حكومت را به دست گرفتيد، خون جارى شد و بيابان حجاز را خون فراگرفت.5.

ص: 280

شما كشتن اسيران را روا داشتيد، ولى ما همواره اسيران را مى بخشيم و از آن ها درمى گذريم.

همين تفاوت بين ما و شما الكافى است كه ما آن طور بوديم و شما اين چنين و از كوزه بيرون تراود آن چه در اوست.

مثلى در زبان عربى است كه مى گويند: «وكلّ إناء بالّذي فيه ينضح». معادل فارسى آن چنين است: «از كوزه بيرون تراود آن چه در اوست».

يعنى هر كسى حقيقت خود را در جايى نشان مى دهد. ما اهل بيت واقعيت خود را در واقعۀ فتح مكه نشان داديم و شما واقعيت خود را در كربلا نشان داديد و اين دو واقعيت، دو طبيعت است.

«كرم»؛ بزرگوارى، آقايى و عظمت نيز از صفات الهى است. از اين رو در قرآن مجيد به همين نكته اشاره شده است، آن جا كه مى فرمايد:

«وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ»؛(1)

و هر كس شكر كند، به نفع خود شكر مى كند و هر كس كفران نمايد (به زيان خويش نموده است، كه) به راستى پروردگار من، غنى و كريم است.

آرى، كسى كه كفران نعمت كند به خود زبان زده است؛ چرا كه خداوند متعال غنى كريم و بزرگوار است و به ما نيازى ندارد كه بگويد: شكر كنيد.

اين صفت الهى؛ يعنى «كرم؛ بزرگوارى» در نزد ائمه اطهار عليهم السلام بوده است.

با عنايت به زندگى ائمه عليهم السلام روشن مى شود كه چقدر آن بزرگواران به افراد خدمت كردند و آن ها كفران نعمت نمودند، در عين حال آن ها نعمتشان را ادامه دادند و قطع نكردند؛ حتى كسانى كه به آن بزرگواران اذيت كردند و فحش دادند باز هم به آن ها كمك كردند.0.

ص: 281

در حالات ائمه عليهم السلام آمده كه براى كسى كه ناسزا مى گفته، پول مى فرستادند و مى فرمودند كه او فقير است و بايد كمك كنيم.

در احوالات امام كاظم عليه السلام و حتى در كتاب هاى اهل سنّت در بيان سبب اين كه به ايشان كاظم گفته شده نوشته اند:

وقتى به گوش حضرت امام كاظم عليه السلام مى رسيد كه فلانى عليه ايشان حرف مى زند و... حضرت براى او مقدارى پول مى فرستادند.

خطيب بغدادى (متوفاى سنه 463) مى نويسد:

موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب، أبو الحسن الهاشمي،... كان موسى يدعى العبد الصالح من عبادته واجتهاده، روي أنّه دخل مسجد رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وسلم فسجد سجدةً في أول الليل، وسمع وهو يقول في سجوده: عظم الذنب من عندي فليحسن العفو من عندك، يا أهل التقوى ويا أهل المغفرة. فجعل يردّدها حتى أصبح. وكان سخياً كريماً، وكان يسمع عن الرجل ما يؤذيه، فيبعث إليه بصرّة فيها ألف دينار.

... وكان سخيّاً كريماً، وكان يبلغه عن الرجل أنّه يؤذيه فيبعث إليه بصرّة فيها ألف دينار، وكان يصرّ الصرّر ثلاثمائة دينار، وأربعمائة دينار، ومائتي دينار، ثمّ يقسّمها بالمدينة، وكان مثل صرر موسى بن جعفر إذا جاءت الإنسان الصرّة فقد استغنى؛(1)

موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن حسين بن علي بن أبي طالب، أبو الحسن هاشمي... ايشان به دليل عبادت و اجتهادش به «عبدصالح؛ بنده شايسته»..

ص: 282

شهرت داشت. روايت شده كه روزى وارد مسجد النبى شد و در اول شب سجده اى را آغاز كرد كه در آن مى گفت:

عظم الذنب من عندي فليحسن العفو من عندك، يا أهل التقوى ويا أهل المغفرة؛

گناه بزرگ در نزد من است، پس بخشش از تو نيكوست. اى اهل تقوا و آمرزش!

او همين ذكر را تا صبح در سجده تكرار مى كرد.

امام كاظم عليه السلام فردى سخاوتمند و كريم بود. وقتى كسى به او بدگويى مى كرد و آزارش مى داد، كيسه اى داراى هزار دينار برايش مى فرستاد. آن حضرت كيسه هاى 300 دينارى، 400 دينارى، 200 دينارى را بين مردم مدينه تقسيم مى كرد، كيسه هايى كه امام موسى بن جعفر عليهم السلام به هر انسان نيازمند مى داد او را بى نياز مى ساخت.

سبط ابن جوزى (متوفاى سال 654) در تذكرة الخواص مى نويسد:

موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب عليهم السلام، ويلقّب بالكاظم والمأمون والطيب والسيد، وكنيته أبو الحسن، ويدعى بالعبد الصالح لعبادته واجتهاده وقيامه بالليل...

وكان موسى جواداً حليماً، وإنّما سمّي الكاظم، لأنّه كان إذا بلغه عن أحد شيء بعث إليه بمال؛(1)

موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالب عليهم السلام، به كاظم، مأمون، طيب و سيد ملقّب بود. كنيه ايشان ابوالحسن بود و به خاطر3.

ص: 283

عبادت، اجتهاد و شب زنده داريش «عبد صالح؛ بنده شايسته» خوانده مى شد.

او كريم و بردبار بود. علت نامگذارى او به كاظم اين بود كه وقتى از فردى به او آزارى مى رسيد، براى آن فرد درهم يا دينار مى فرستاد.

ذهبى درباره امام كاظم عليه السلام مى نويسد:

موسى الكاظم، الإمام القدوة... ذكره أبو حاتم فقال: ثقة صدوق، إمام من أئمة المسلمين. قلت: له عند الترمذي وابن ماجة حديثان...

له مشهد عظيم مشهور ببغداد، دفن معه فيه حفيده الجواد، ولولده علي بن موسى مشهد عظيم بطوس. وكانت وفاة موسى الكاظم في رجب سنة 183..؛(1)

موسى كاظم عليه السلام امام و پيشوا...

ابوحاتم مى گويد: او ثقه، صدوق و يكى از امامان مسلمانان است.

ترمذى و ابن ماجه دو روايت از او نقل كرده اند...

او زيارتگاه بزرگ و مشهورى در بغداد دارد. در آن جا به همراه نوه اش امام جواد عليه السلام دفن شده است. فرزندش على بن موسى عليهما السلام نيز در توس زيارتگاهى بزرگ دارد. وفات او در رجب سال 183 هجرى قمرى رخداد....

ابن حجر هيتمى (متوفاى سال 974) در الصواعق المحرقه مى نويسد:

هو وارث أبيه علماً ومعرفة وكمالاً وفضلاً، سمّي الكاظم لكثرة تجاوزه وحلمه، وكان معروفاً عند أهل العراق بباب قضاء الحوائج عند اللّه، وكان أعبد أهل زمانه، وأعلمهم وأسخاهم.(2)2.

ص: 284

او وارث علم، معرفت، فضيلت و كمال پدرش است. دليل نامگذارى او به كاظم، بردبارى فراوان ايشان و درگذشتن از افراد خطاكار مى باشد.

او در ميان مردم عراق به «باب قضاء الحوائج عند اللّه؛ دروازه برآورده شدن حاجت ها در نزد خداوند» شهرت داشت. او عابدترين مردم زمانه خويش، عالم ترين و سخاوتمندترين آن ها بود.

آرى، به كسانى كه زبان دراز، اما فقير، بيچاره و بدبخت هستند، به خاطر فقرشان بايد كمك كرد.

شأن ائمه

وَشَاْنُكُمُ الْحَقُّ وَالصِّدْقُ وَالرِّفْقُ؛

و رفتارتان حق و راستى و مدارايى است.

اصلاً شأن ائمه اطهار عليهم السلام اين بوده كه حق از آن بزرگواران جدا نمى شده است، حالتشان اين گونه بوده و هرگز غير حق از ائمه عليهم السلام ديده نشده؛ نه در اقوالشان، نه در افعالشان و نه در تروكشان. از اين روست كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در سخنى زيبا فرمود:

علي مع الحق والحق مع علي يدور معه حيث ما دار.(1)

على با حق است و حق با على؛ و هر جا على باشد، حق همان جاست.

اين حديث در كتاب هاى غير شيعه با سندهاى فراوان نقل شده است.

ائمه عليهم السلام در همۀ حالات حق و بر حق بودند. اين ويژگى نيز از صفات الهى است، چقدر ائمه عليهم السلام را اذيت كردند، آن بزرگواران را كشتند، مادرشان

ص: 285

صديقه طاهره عليها السلام را كشتند، اولاد ائمه عليهم السلام را در هر ديارى تحت تعقيب قرار دادند. چقدر دشمنان به شيعيانشان اذيت و آزار رساندند و سعى كردند آثار اهل بيت عليهم السلام و وجودشان را از بين ببرند - و به عبارت ديگر - شخصشان را ترور كردند، اما محفوظ ماندند؛ چون حق بايد بماند و نبايد از بين برود. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً»؛(1)

و بگو: حق آمد، و باطل نابود شد؛ به راستى باطل نابود شدنى است.

آرى، آن چيزى كه بايد از بين برود باطل است، نه حق.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

«بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ»؛(2)

بلكه ما حق را بر سر باطل مى كوبيم تا آن را هلاك سازد؛ و اين گونه، باطل محو و نابود مى شود.

در آيه ديگر، خداوند متعال براى حق و باطل مثال جالبى كه براى همه قابل فهم است زده و مى فرمايد:

«كَذلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمّا ما يَنْفَعُ النّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثالَ»؛(3)

خداوند، حق و باطل را چنين مثل مى زند؛ اما كف ها به بيرون پرتاب مى شوند، ولى آن چه به مردم سود مى رساند در زمين مى ماند؛ خداوند اين گونه مثال مى زند.7.

ص: 286

به راستى بنى اميه، بنى العباس و ديگران كجا هستند؟

آرى، همه اهل باطل رفتند فقط حق بايد در اين عالم بماند.

بنابر روايات و مطالعۀ احوال ائمه اطهار عليهم السلام از آن بزرگواران غير از حق ديده نشده كه آنان در همۀ اقوال، افعال، تروك و ساير حالاتشان حق و بر حق بودند.

اين يكى از حالات و صفات الهى است؛ يكى از صفات الهى كه انسان بايستى اين چنين باشد. از اين روست نام ائمه اطهار عليهم السلام، روايات، فقه، تعليمات و آثارشان باقى مانده است؛ چون خداوند متعال به حفظ حق و اين كه حق ماندنى است، متعهد شده است.

ائمّه و صدق

و از حالات ائمه اطهار عليهم السلام اين بوده كه هميشه صداقت داشتند و عين واقعيت بودند، همۀ كارهايشان مطابق با واقع و واقعيت بوده، مگر در موارد اضطرار تقيه مى كردند.

«صدق»؛ يعنى واقعيت. راغب اصفهانى در اين باره مى نويسد:

والصّدق: مطابقة القول الضمير والمخبر عنه معاً؛(1)

صدق؛ يعنى مطابقت قول با نيت و ضمير و يا چيزى كه از آن خبر داده شده و اين هر دو با هم هستند.

بنابراين، ائمه اطهار عليهم السلام هميشه و در همۀ احوال اهل واقعيت بوده اند و در وجودشان غير از واقعيت چيز ديگرى نبوده است.

ص: 287

ائمّه و رفق

هم چنين است «رفق»، مى گويند: فلانى رفيق فلانى است، يعنى هم نشين اوست كه با محبت با او معاشرت و رفتار دارد. رفق يعنى ملايمت، محبت، در مقابل خشونت، غلظت. در لغت مى خوانيم:

رفق: (الراء والفاء والقاف) أصل واحد يدلّ على موافقة ومقاربة بلا عنف. فالرفق خلاف العنف، يقال: رفقت أرفق.(1)

طبق اين تعريف، رفق همان خلاف خشونت است. ائمه اطهار عليهم السلام اهل رفق بودند و هيچ گونه خشونت و غلظت در احوال و رفتارشان وجود نداشته است.

طبع آن بزرگواران اين چنين بوده كه اهل رفق بودند. اين صفت نيز از صفات خدايى است كه خداوند متعال «رفيق» است، در روايات نيز به اين معنا اشاره شده است.

و در دعايى چنين مى خوانيم:

يا حبيب من لا حبيب له، يا طبيب من لا طبيب له، يا مجيب من لا مجيب له، يا شفيق من لا شفيق له، يا رفيق من لا رفيق له، يا مغيث من لا مغيث له...(2)

اى دوست كسى كه جز تو دوستى ندارد، اى طبيب كسى كه جز تو طبيبى ندارد، اى پذيرنده كسى كه جز تو هيچ پذيرنده اى ندارد. اى دلسوز كسى كه جز تو دلسوزى ندارد. اى رفيق كسى كه جز تو رفيقى ندارد. اى پناه بخش كسى كه جز تو پناهى ندارد...

ص: 288

و از صفات پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نيز همين است كه در قرآن مجيد از اين صفت رسول خدا صلى اللّه عليه وآله چنين تعبير شده است:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ»؛(1)

پس به بركت رحمتى از خدا، در برابر آنان (مردم) نرم و مهربان شدى و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى شدند. پس آن ها را ببخش و براى آن ها آمرزش بطلب.

اگر پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله با نرمى و مهربانى با مردم رفتار نمى كرد، مردم از اطراف او پراكنده مى شدند. خداوند مى فرمايد: اى پيامبر! پس كار تو اين باشد كه مردم را عفو كن و براى آنان استغفار كن.

صفت «لين»؛ رأفت و «رفق» از صفات الهى است.

در آيه ديگر به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله چنين امر شده:

«وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ»؛(2)

با مؤمنان با محبت و رأفت و تواضع رفتار كن.

ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طور بودند. اگر بخواهيم از طريق مطالعه احوال آن بزرگواران به آنان معرفت پيدا كنيم، يقيناً در حالاتشان رفق و ارفاق را حتى با مخالفان خواهيم ديد. از پيامدهاى اين معرفت اين است كه انسان سعى كند كه به شكل آن ها دربيايد، اوصاف آن ها را پيدا بكند و از آن ها هم در عقايد و مبانى ايمانى، هم در اعمال و رفتار و هم در اخلاق پيروى كند كه مى خواهد از شيعيان آن ها باشد.8.

ص: 289

ائمه عليهم السلام چقدر به رفق امر كردند و تأكيد نمودند بر اين كه ما اين چنين باشيم و خودمان را با اين صفت متخلّق كنيم و روايات در اين زمينه فراوان است.

در كتاب اصول الكافى بابى تحت عنوان «باب الرفق» آمده است، از جمله در روايتى جابر گويد: امام باقر عليه السلام فرمود: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمودند:

لو كان الرفق خلقاً يُرى ما كان ممّا خلق اللّه عزّ وجلّ شيء أحسن منه؛(1)

اگر نرمى، مخلوقى مى بود كه ديده مى شد در ميان آفريدگان خداى متعال از آن نيكوتر نبود.

آرى، اگر رفق و نرمى مخلوقى مى شد و تجسّم پيدا مى كرد، اين قدر زيبا بود كه به زيبايى اين موجود در مخلوقات خدا يافت نمى شد.

در روايت ديگرى آمده است: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أعطي حظّه من الرفق أعطي حظّه من خير الدنيا والآخرة؛(2)

به هر كس از نرمى بهره اى عطا شود، بهره اى از خير دنيا و جهان و آخرت داده شده است.

كسى كه اين حالت را داشته باشد به همان مقدار كه اين حالت را داشته باشد خير دنيا و آخرت دارا خواهد بود.

آرى، حالت رفق، ملايمت، رفاقت با ديگران، با محبت زندگى كردن اين گونه ارزشمند است.

رفق و ملايمت از صفات خداوند متعال است. به اين موضوع در روايت اشاره شده است و چون خداى سبحان اين صفت را دارد، اين صفت را در هر جا كه باشد دوست دارد.6.

ص: 290

پس اگر ما داراى اين صفت باشيم محبوب خداوند متعال خواهيم بود، هر مقدار كه داراى اين صفت باشيم به همان مقدار در پيشگاه خداى تعالى محبوبيت داريم.

ائمه اطهار عليهم السلام در مراتب اعلاى اين صفت هستند، طبعاً محبوب خداوند متعال هستند. جابر مى گويد:

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

إنّ اللّه عزّ وجلّ رفيق يحبّ الرفق ويعطي على الرفق ما لا يعطي على العنف؛(1)

خداى متعال نرم و ملايم است و نرمى و ملايمت را دوست مى دارد و پاداشى كه به ملايمت و نرمى مى دهد به خشونت و سختگيرى نمى دهد.

آرى، خداى مهربان به آن مقدارى كه در مقابل رفق به اهل رفق مى دهد، در مقابل عنف و خشونت نمى دهد.

روايت ديگر را سكونى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه مى فرمايد:

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

إنّ اللّه يحبّ الرفق ويعين عليه...؛(2)

به راستى كه خداوند رفق و نرمى را دوست مى دارد و به آن كمك مى كند...

يعنى وقتى انسان در اين فكر بيفتد كه داراى اين صفت بشود خدا او را براى پيدا كردن اين صفت يا به كار بستن آن يارى مى كند.

اين صفت نيز از صفات اهل بيت عليهم السلام بوده و در احوالات آنان موجود است كه در بين مخالفان نيز آنان به اين وصف شناخته شده اند.1.

ص: 291

اما كسانى كه در مقابل اهل بيت عليهم السلام ادعاى امامت كردند چه صفاتى را دارا بودند؟

براى نمونه در احوالات عمر بن خطاب چنين نوشته اند:

كان فظّاً غليظاً؛(1)

او هماره خشن و سخت دل بود.

ابن ابى الحديد معتزلى در شرح نهج البلاغه مى نويسد:

وكان في أخلاق عمر وألفاظه جفاء وعنجهية (الجفاء والكبر) ظاهرة؛(2)

هماره در رفتار و گفتار عمر خشونت و ستم و كبر آشكار بود.

حتى در كتاب هاى دست اول معتبر اهل سنّت نوشته شده كه عمر به صفت خشونت معروف بوده؛ يعنى آن قدر شهرت داشته كه حتى زن ها در خانه ها خبر داشتند كه وقتى كسى را براى خواستگارى مى فرستاده زن ها حاضر نبودند با او ازدواج كنند و مى گفتند: او «فظ و غليظ القلب؛ خشن و سخت دل» است! طبرى در تاريخ خود در اين زمينه چنين مى نگارد:

وخطب أمّ كلثوم بنت أبي بكر وهي صغيرة وأرسل فيها إلى عائشة، فقالت: الأمر إليك.

فقالت أم كلثوم: ولا حاجة لي فيه.

فقالت لها عائشة: ترغبين عن أمير المؤمنين؟!

قالت: نعم؛ إنّه خشن العيش، شديد على النساء؛(3)3.

ص: 292

ابوبكر دختر صغيرى به نام ام كلثوم داشت. عمر براى خواستگارى او كسى را نزد عايشه فرستاد. عايشه گفت: اختيار با توست.

ام كلثوم گفت: مرا كارى با او نيست.

عايشه گفت: اميرمؤمنان را نمى خواهى؟

ام كلثوم گفت: آرى؛ چراكه او زندگى خشن و سختى دارد و با زنان سختگير است.

به راستى عمر بن خطاب كجا و اهل بيت اطهار عليهم السلام كجا؟

كوتاه سخن اين كه ائمه طاهرين عليهم السلام مظاهر صفات خداى تعالى هستند.

گفتار ائمّه

وَقَوْلُكُمْ حُكْمٌ وَحَتْمٌ؛

و گفتارتان مسلّم و حتمى است.

به بيانى كه پيش تر گذشت كلام ائمه عليهم السلام كلام خداست؛ هر چه بگويند از خودشان نيست. وقتى آنان صحبت مى كنند و كلامى را مى گويند، در واقع كلام خداوند متعال است كه از دو لب مبارك امام عليه السلام شنيده مى شود.

يكى از اساتيد ما - خدا رحمتشان كند - مى فرمود: حلق امام صادق عليه السلام بلندگوى خداوند متعال است. شاهد اين گفتار روايات فراوانى است كه براى نمونه امام صادق عليه السلام در روايتى مى فرمايد:

واللّه ما نقول بأهوائنا ولانقول برأينا إلّاما قال ربّنا؛(1)

به خدا سوگند، ما به دل خواه خود سخن نمى گوييم و به راستى و نظر خود سخن نمى گوييم مگر اين كه پروردگار ما فرموده است.

ص: 293

وقتى كلام خدا كه از اين جا شنيده، منتشر و پخش شود، قولشان محكم و حتمى خواهد بود و تزلزل در آن راه ندارد. آنان، از روى گمان سخن نمى گويند، قولشان از روى توهّم و خيال نبوده است، شك و ترديد در كلمات آن بزرگواران وجود نداشته است.

رأى از روى آگاهى

وَرَاْيُكُمْ عِلْمٌ وَحِلْمٌ وَحَزْمٌ؛

و رأى شما دانش، بردبارى و دورانديشى است.

اگر ائمه اطهار عليهم السلام در موردى رأى مى دادند، رأى از روى علم و توأم با قوّت و حلم و انضباط بود. ترجمه كلمۀ «حزم» به فارسى همان انضباط است؛ يعنى روى ميزان حرف زدن و منضبط اظهار رأى كردن. جوهرى كلمه «حزم» را اين گونه معنا مى كند:

الحزم: ضبط الرجل أمره وأخذه بالثقة.(1)

و در معجم مقاييس اللغه چنين آمده است:

حزم (الحاء والزاء والميم): أصل واحد وهو شدّ الشيء وجمعه، قياس مطرد. فالحزم جودة الرأي.(2)

بنابراين، رأى ائمه اطهار عليهم السلام رأى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و كلام خداوند متعال است. پيش تر گفتيم: با توجه به اين كه ائمه عليهم السلام معصوم و عالم به حقايق امور هستند طبيعى است كه رأى معصوم عالمِ به حقايق امور رأى محكم، با

ص: 294

علم و با قوت و قدرت و انضباط مى شود. از اين روست كه هر چه از ائمه عليهم السلام ديده بشود، شنيده شود؛ از گفتار، كردار، رأى و هر چه باشد عين خير و واقعيت است و هيچ گونه خلاف واقع در گفتار، كردار و رأى آن بزرگواران وجود ندارد، چرا؟ چون رأى آن ها - با اين كه متعدد هستند - يكى است و هيچ گونه اختلافى وجود ندارد، چون به ارائه خداى عالم واحد احد است، هم چنان كه خدا به جدّشان رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرموده:

«إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ...»(1)

ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم؛ تا به آن چه خدا به تو آموخته، در ميان مردم قضاوت كنى...

خير تام

اِنْ ذُكِرَ الْخَيْرُ كُنْتُمْ اوَّلَهُ وَاَصْلَهُ وَفَرْعَهُ وَمَعْدِنَهُ وَمَاْويهُ وَمُنْتَهاهُ؛

اگر از خير و خوبى ذكرى به ميان آيد آغاز و ريشه و شاخه و مركز و جايگاه و پايانش شما هستيد.

خير از اهل بيت عليهم السلام شروع مى شود و به آنان منتهى مى شود. آنان اصل خير، معدن خير و مركز خير هستند. در هر جا خيرى ديده شود به تحقيق به خانۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله برگشت دارد؛ چه معارف الهى باشد و چه علوم، اخلاق، سنن و آداب.

اگر بررسى شود هر كس هر چه از خير به جميع مصاديق آن، نصيبش شده به آن جا برگشته و از آن جا اخذ كرده است و آن هايى كه در وجودشان خير وجود ندارد

ص: 295

اگر دقت شود كسانى هستند كه از اهل بيت عليهم السلام منقطع هستند و ارتباط با آن خاندان ندارند و اين در احوالات آن بزرگواران طبق نوشته طرفدارانشان، آمده است.

با مطالعه حالات ائمّه اطهار عليهم السلام فكر و معرفت انسان بالا مى رود، ولايتش نسبت به آن شخصيت ها افزايش مى يابد و بيزارى و برائتش نسبت به كسانى كه با آنان رابطه نداشتند، بالا مى رود و اين امر بسيار خوب است و براى ما ضرورت دارد.

پس هر جا حرفى از خير باشد - با واسطه يا بى واسطه - به خاندان پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله برمى گردد، چرا كه اينان، بازماندگان، وارثان و اوصياى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله هستند.

ناتوانى در وصف ائمّه

بِاَبىِ انْتُمْ وَاُمّي وَنَفْسي، كَيْفَ اصِفُ حُسْنَ ثَنائِكُمْ وَاُحْصي جَميلَ بَلائِكُمْ؛

پدر و مادرم و خودم به فداى شما، چگونه ثناى نيكوى شما را توصيف كنم؟ و چگونه آزمايش هاى خوبى كه داديد، شماره كنم؟

راستى چگونه مى شود درباره پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام سخن گفت؟

چه كسى مى تواند حق مطلب را در اين باره ادا كند؟

چگونه مى شود آن ها را آن طورى كه هستند، وصف كرد؟

چه كسى مى تواند آن ها را معرفى كند؟

اگر معرِّف بخواهد كنه معرَّف را تعريف بكند و بشناساند هميشه معرّف بايستى محيط به معرَّف باشد.

ص: 296

براى مثال، اگر كسى بخواهد فرشى را معرّفى كند و خصوصيات آن را بگويد بايستى در اين جهت آگاهى كامل داشته باشد، خصوصيات رنگ، نقشه و ساير امور آن را بداند، وگرنه نمى تواند معرّف آن باشد.

بنابراين، چگونه مى شود ائمه اطهار عليهم السلام را وصف كرد؟

خوب دقت كنيد! كسى كه تمام وجودش نور است، خوبى است، آيا مى شود او را وصف كرد؟

چطور مى توانيم نعمت ها، مقامات، حالات و صفاتى را كه خداوند متعال به ائمه اطهار عليهم السلام عنايت كرده با اين عقل كم و كوتاه - كه از هر جهت قاصر است - بيان كنيم؟

كلمۀ «بلاء» در لغت عرب به معناى اختبار و امتحان آمده است(1) و در قرآن مجيد كلمۀ «بلاء» گاهى به بلاى عظيم، بلاى مبين، بلاى حسن، و گاهى به اوصاف ديگرى آمده است. در آيه اى از قرآن كريم مى خوانيم:

«وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ»؛(2)

و در اين ها، آزمايش بزرگى از طرف پروردگارتان براى شما بود.

در آيه ديگر آمده است:

«وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً»؛(3)

و خدا مى خواست مؤمنان را به اين وسيله امتحان خوبى كند.

در آيه ديگر مى خوانيم:7.

ص: 297

«وَ آتَيْناهُمْ مِنَ الْآياتِ ما فِيهِ بَلؤُا مُبِينٌ»؛(1)

و آياتى را به آن ها داديم كه آزمايش آشكارى در آن بود.

اگر خداى متعال بخواهد كسى را امتحان بكند گاهى با گرفتارى او را امتحان مى كند و گاهى با نعمت. انسان در حال امتحان است. توجه كنيد! خداوند متعال انسان را امتحان مى كند؛ چه به گرفتارى و مصيبت و چه به نعمت. وقتى انسان امتحان داد و قبول شد نمره و رتبه دارد و به او مقام داده مى شود.

بنابراين، امتحان، مقدمه اى براى مقام و رتبه است و هر چه انسان بيش تر امتحان بشود رتبۀ او بيش تر بالا مى رود.

أصولاً انبيا و اولياى خدا بيش تر و سخت تر امتحان شدند. در روايتى آمده: امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إنّ أشدّ الناس بلاءً الأنبياء ثمّ الّذين يلونهم ثمّ الأمثل فالأمثل؛(2)

به راستى كه سخت ترين بلاها به سراغ پيامبران مى آيد، بعد از آن به سراغ كسانى كه از آنان پيروى مى كنند، آن گاه كسانى كه با پيامبران تناسب بيش ترى دارند.

در روايت ديگرى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد:

إنّ البلاء للظالم أدب، وللمؤمن امتحان، وللأنبياء درجة، وللأولياء كرامة؛(3)

به راستى كه بلا براى ستمگر، ادب، براى مؤمن آزمون، براى پيامبران، درجه و براى اوليا كرامت است.0.

ص: 298

از اين روست كه وقتى مصيبتى بر ايشان وارد مى شد، نه تنها صبر مى كردند؛ بلكه خدا را شكر مى نمودند. ائمه اطهار عليهم السلام اين طور بودند كه هر چه امتحان مى شدند، شكر مى كردند و اين شكر موجب بالا رفتن آن ها مى شد. همۀ اين مراحل را ائمه اطهار عليهم السلام به خوبى گذارنده اند تا بالا رفته اند. بر اين اساس ائمه اطهار عليهم السلام براى ما از جهت شكر و صبر نيز بايد الگو باشند.

در طول تاريخ كسى به اندازه حضرت زينب عليها السلام و به آن كيفيت و در ظرف چند ساعت، اين همه مصيبت، از نظر كمّى و كيفى نديده است. وقتى از آن حضرت سؤال شد كه اين مصائب را چگونه ديديد؟

فرمود:

ما رأيت إلّاجميلاً؛(1)

من جز نيكى چيزى نديدم.

در تاريخ چنين آمده است:

لمّا أدخل رهط الحسين عليه السلام على عبيداللّه بن زياد لعنهما اللّه أذن للناس إذناً عاماً وجئ بالرأس، فوضع بين يديه وكانت زينب بنت علي عليهما السلام قد لبست أردأ ثيابها وهي متنكرة.

فسأل عبيداللّه عنها - ثلاث مرّات - وهي لا تتكلّم.

قيل له: إنّها زينب بنت علي بن أبي طالب.

فأقبل عليها وقال: الحمد للّه الّذي فضحكم وقتلكم وأكذب أحدوثتكم!

فقالت: الحمد للّه الّذي أكرمنا بمحمّد صلّى اللّه عليه وآله وطهّرنا تطهيراً، إنّما يفتضح الفاسق ويكذب الفاجر وهو غيرنا.7.

ص: 299

فقال: كيف رأيت صنع اللّه بأهل بيتك؟

قالت: ما رأيت إلّاجميلاً، هؤلاء قوم كتب عليهم القتل فبرزوا إلى مضاجعهم، وسيجمع اللّه بينك وبينهم فتحاجّ وتخاصم، فانظر لمن الفلج. هبلتك أمّك يابن مرجانة!(1)

آن گاه كه كاروان اسيران و خاندان امام حسين عليه السلام را به نزد عبيداللّه بن زياد ملعون وارد كردند. ابن زياد بر تخت نشسته و بار عام داده بود.

در اين هنگام نيزه داران سر مقدّس امام حسين عليه السلام را وارد مجلس كردند و پيش روى او نهادند.

حضرت زينب عليها السلام دختر اميرمؤمنان على عليه السلام در حالى كه فروترين لباس را بر تن داشت به صورت ناشناس در مجلس بود.

عبيداللّه سه بار پرسيد: اين زن كيست؟

حضرت زينب عليها السلام پاسخ نداد.

به ابن زياد گفته شد: او زينب، دختر على بن ابى طالب است.

ابن زياد به حضرت زينب عليها السلام رو كرد و گفت: خدا را سپاس كه شما را رسوا ساخت، مردان شما را كشت و دروغتان را نمايان كرد.

حضرت زينب عليها السلام در پاسخ او فرمود: سپاس خدايى را كه ما را به وسيله حضرت محمد صلى اللّه عليه وآله گرامى داشت و از هرگونه پليدى و آلودگى پاك و پاكيزه ساخت. تنها افراد فاسق رسوا مى گردند و افراد بد كردار دروغ مى گويند؛ نه خاندان ما.

ابن زياد گفت: ديدى خدا با خاندان شما چه كرد؟ن.

ص: 300

حضرت زينب عليها السلام فرمود: من جز نيكى چيزى نديدم. اينان گروهى بودند كه شهادت بر ايشان نوشته شده بود. آنان به شهادتگاه خود شتافتند.

به زودى خدا تو و آنان را در دادگاهى جمع خواهد كرد و تو محاكمه خواهى شد. پس بنگر رستگارى از آنِ كيست اى پسر مرجانه! مادرت در عزايت گريه كند.

آيا اين ها براى ما درس نيست؟

چرا به ما گفته اند كه ائمه خود را بشناسيد؟ براى اين كه انسان خودش هم به جايى برسد.

اگر بنا باشد براى هر مصيبت يك رتبه باشد، اهل بيت عليهم السلام چقدر مصيبت ديده اند و چقدر رتبه داشته اند؟ بى جهت نيست كه نمى شود وصفشان كرد و آن بزرگواران را شناخت و فهميد. تحمل كردن اين مصيبت ها پاداش و رتبه دارد و اين صبرها اجر دارد. قرآن كريم مى فرمايد:

«إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»؛(1)

من امروز آن ها را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم؛ آن ها پيروز و رستگارند.

در آيه ديگرى آمده است:

«وَ لَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(2)

و به يقين به كسانى كه شكيبايى ورزيدند در مقابل بهترين اعمالى كه انجام دادند پاداش خواهيم داد.6.

ص: 301

در آيه ديگرى مى خوانيم:

«أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا»؛(1)

آن ها هستند كه درجات عالى بهشت در برابر شكيباييشان به آنان پاداش داده مى شود.

ائمه اطهار عليهم السلام مقام امامت را بعد از صبر به دست آوردند. قرآن كريم مى فرمايد:

«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا»؛(2)

و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مى كردند؛ چون شكيبايى نمودند.

آرى، آن بزرگواران انواع و اقسام ناملايمات را در زندگى ديدند و در اعلا درجه صبر كردند و به آن مقام نايل آمدند.

ائمّه وسيله رهايى انسان ها

وَبِكُمْ اخْرَجَنَا اللَّهُ مِنَ الذُّلِّ وَفَرَّجَ عَنّا غَمَراتِ الْكُرُوبِ؛

خدا به وسيله شما ما را از ذلت بيرون آورد و به گرفتارى هاى سخت ما گشايش داد و از پرتگاه هلاكت و نابودى نجاتمان داد.

آغاز جمله هاى پيشين نيز با كلمه «بكم» بود و اين فراز بعد از بيان مقدارى از حالات ائمه اطهار عليهم السلام دوباره با كلمه «وبكم» شروع مى شود. سخن در اين است كه آيا اين «واو» «بكم» واو عاطفه است، يا واو استينافيه و يا واو حاليه؟

ص: 302

نابراين، معناى عبارت چنين مى شود: من چگونه شما را معرفى نمايم و چگونه شما را وصف كنم و حال آن كه شما كسانى هستيد كه خدا به وسيله شما ما را از ذلّت خارج كرده و به عزّت رسانده است.

در توضيح واژه ذلّت مى گوييم: هيچ ذلّتى در عالم به قدر ذلّت كفر وجود ندارد، و هيچ حالتى به قدر جهل ذليل ترين حالت براى انسان نيست. دو ذلّت وجود دارد كه منتهى درجۀ ذلّت هستند؛ ذلّت كفر و ذلّت جهل.

در روايتى آمده كه امام صادق عليه السلام در ضمن حديثى فرمود:

لا يصلح من لا يعقل... والصدق عزّ، والجهل ذلّ؛(1)

كسى كه نمى انديشد، شايسته نيست... صدق عزّت و شكوه و جهل و نادانى، ذلّت و خوارى است.

ذليل ترين فرد در جامعه، جاهل ترين فرد و ذليل ترين فرد در دنيا كسى است كه به خداوند متعال كافر باشد و ايمان نداشته باشد. چنين فردى ذليل است؛ گرچه در اعلا مراتب و مقامات دنيوى باشد.

جاهل ذليل است؛ هر چند كه تمام وسايل عزّت ظاهرى را در اين عالم داشته باشد. اگر دقت بكنيد اين معنا را خواهيد ديد.

آرى، ائمه اطهار عليهم السلام ما را از كفر و جهل بيرون آوردند، به توسط اين خاندان كسانى از اين بشريت مؤمن شدند و آن گاه به بركت اين ها از جهالت بيرون آمدند.

با دقت در اين فراز، چندين حق از حقوق اهل بيت عليهم السلام نسبت به ما - يعنى امت؛ بلكه كلّ بشريت - مطرح شده است كه آن بزرگواران - از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله تا آخرين امام عليه السلام - چه حقوقى بر ما دارند.9.

ص: 303

براى مثال، كسى در قعر چاه لجن افتاده و غوطه ور است. اگر كسى اين فرد را از آن جا بيرون بياورد، او را به حمام ببرد و شست و شو بدهد، آن گاه لباس پاكيزه اى به تن او كند، سپس به عنوان يك فرد محترم با شخصيت در جامعه معرفى كند، چه حقّى در گردن او دارد؟

چون براى ما چنين اتفاقى نيفتاده نمى توانيم تصور كنيم كه اصلاً اگر فردى چنين كسى را نجات بدهد و به آن جا برساند در حق او چه كار كرده است؟

كفر و جهل اين گونه هستند. فكر كنيد كه انسانى مادرزاد نابينا باشد و عمرى نيز با اين حالت بگذراند، چنين فردى چقدر محروميت دارد و چقدر با مشقت زندگى مى كند.

اگر كسى به چنين شخصى، بينايى بدهد، راه و چاه را به او بشناساند، تا بتواند به اهداف و مقاصدش برسد، با آن چشم بخواند، بنويسد، مطالعه كند، تحصيل علم كند و پيشرفت نمايد.

البته كسانى كه با نابينايى درس مى خوانند واقعاً افراد ارزنده اى هستند و چنين تلاشى ارزش دارد كه افرادى با نابينايى درس مى خوانند و به جايى مى رسند. چون ما مبتلا نشده ايم نمى دانيم و اصلاً نمى توانيم تصور بكنيم تا تصديقش نماييم.

ائمه اطهار عليهم السلام ما را به بينايى، بصيرت، روشنايى، نور، عقل، فهم و تشخيص رسانده اند. ما غافل هستيم از اين كه معرفت ما نسبت به خداوند متعال چقدر ارزش دارد؟ آيا تا كنون توانستيم فكر بكنيم كه اين معرفتى را كه به خداوند متعال پيدا كرده ايم چقدر ارزش دارد؟

آيا فكر كرديم اين معرفتى كه به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله پيدا كرده ايم چقدر ارزش دارد؟

اگر بخواهيم چنين معرفتى را به يك شىء مادى دنيوى تبديل كنيم و در مقابل

ص: 304

آن، مبلغى را دريافت كنيم به راستى معرفت ما نسبت به خدا، رسول، ائمه اطهار عليهم السلام و امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه الشريف چقدر ارزش دارد؟

آيا تا كنون در اين باره فكر كرده ايم؟ اصلاً مى شود در اين موارد فكر كرد؟

در آن صورت مى فهميم كه ائمه اطهار عليهم السلام چه حق بزرگى در اين زمينه بر ما دارند؟

خداوند متعال به بركت ائمه اطهار عليهم السلام چقدر ما را از نگرانى ها و هلاكت هاى مادى و معنوى نجات داده است. پيش تر گذشت كه نجات دادن ائمه اطهار عليهم السلام ما را دو گونه است:

در پاره اى از اين نجات دادن ها اصلاً ما با خبر نشديم، اين را دفع مى گويند. دفع گرفتارى به بركت اهل بيت عليهم السلام بوده كه ما گرفتار نشديم، بنا بوده گرفتارى هايى پيش بيايد، اما به خاطر ائمه عليهم السلام آن ها دفع شدند و ما خبردار نشديم.

و به پاره اى از گرفتارى هايى مبتلا شديم، اما به بركت ائمه عليهم السلام برطرف و رفع شد و ما خبردار شديم، چون گرفتار شده بوديم.

اگر اين موارد از نظر مادى حساب شود روشن تر مى شود. براى مثال مگر گرفتارى حال سكرات مرگ چيز آسانى است؟

مگر مرگ چيز كمى است؟

مگر مراحل بعد از مرگ كه بايد طى شود، عالم برزخ و بعد از آن، مراحل آسانى هستند؟

مگر روز محشر و خود نجات يافتن از عذاب جهنم مسأله كمى است؟

جز انسان مؤمن در همه اين موارد به بركت اهل بيت عليهم السلام نجات مى يابد؟

به راستى چقدر در زندگى ها پيش آمده كه جامعه اى تا مرز هلاكتِ پرتگاه رفته، اما خدا به بركت اهل بيت عليهم السلام نگه داشته است.

ص: 305

وَاَنْقَذَنا مِنْ شَفا جُرُفِ الْهَلَكاتِ وَمِنَ النّارِ؛

و از پرتگاه هلاكت و نابودى و هم چنين از آتش دوزخ، نجاتمان داد.

«شفا جرف»؛ يعنى پرتگاه ها. هرگاه كسى در دامنۀ كوهى بالا برود و به دره عميق بنگرد اگر در يك لحظه پرت بشود چه مى شود؟

منظور در اين جا هم مى تواند در پرتگاه قرار گرفتن فرد باشد، هم جامعه. پرت شدن نيز هم مى تواند مادى باشد هم معنوى.

همين طور گرفتارى ها را حساب بكنيد؛ گرفتارى هاى مادى و معنوى در طول زندگى تا به آخر عمر برسد، آن گاه سكرات مرگ و بعد از مرگ و تا روز محشر و آتش دوزخ همۀ اين نجات ها به توسط و به بركت كيست؟ آيا ما لياقت اين معنا را داريم كه از اين همه گرفتارى ها رها شويم؟

به راستى چه حق بزرگى است؟ اگر همين يك حق را حساب بكنيد آيا مى شود آن را ادا كرد؟

مى گويند: از شما چيزى به عنوان جزاء و پاداش نمى خواهيم، حتى تشكّر هم نمى خواهيم و قرآن كريم از قول آن ها مى فرمايد:

«إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً»؛(1)

ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم.

پس ما چه كار كنيم؟ همين كه تقوا داشته باشيم، آدم هاى خوبى باشيم، چيز ديگرى از ما نخواستند، چيزى از ما نخواستند كه در آن نفع شخصى باشد. مگر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از اين امت چه خواستند؟

ص: 306

ولايت ائمّه سبب تعليم الهى و صلاح دنيوى

بِاَبي انْتُمْ وَاُمّي وَنَفْسي، بِمُوالاتِكُمْ عَلَّمَنَا اللَّهُ مَعالِمَ دِينِنا؛

پدر و مادرم و خودم به فداى شما كه به وسيله دوستى شما خداوند دستورات دينمان را به ما ياد داد.

در اين فراز يكى ديگر از حقوق بزرگ و مقامات اهل بيت عليهم السلام مطرح است چون ما ولايت آن بزرگواران را پذيرفتيم و از آن ها اطاعت مى كنيم خداوند متعال به بركت ولايتشان از نظر دينى و دنيوى ما را با معالم دين آشنا كرده و خودش دين را به ما ياد داده است.

كلمه «معالم» جمع «مَعلَم» است. معلم؛ يعنى جاهاى برجستۀ مهم و مهم ترين مسائل دين.

آرى، ما به بركت ولايت اهل بيت عليهم السلام دين را از خدا آموختيم و مورد عنايت و لطف او قرار گرفتيم.

بعيد نيست كه اين جمله اشاره باشد به آيۀ مباركۀ:

«وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّهُ»؛(1)

و تقواى خدا پيشه كنيد و خدا به شما تعليم مى دهد.

چون «ولايت» اهل بيت طاهرين و پيروى از آن بزرگواران در همۀ ابعاد دين مصداق تام «تقوى» است و در اين صورت است كه انسان به طور مستقيم مورد تعليم خدا قرار مى گيرد.

ص: 307

هم چنين بعيد نيست كه عبارت «يعلمكم اللّه» همان باشد كه در روايات آمده، آن جا كه مى فرمايد:

المؤمن ينظر بنور اللّه؛(1)

مؤمن با نور خدا مى نگرد.

وقتى انسان اهل ولايت و ايمان به اهل بيت عليهم السلام داشته باشد، خدا در وجود او از نور خود قرار مى دهد و قلب او را روشن مى كند تا به حقايق دين برسد.

پس عينيّت ولايت، تقوى و عينيّت تقوى، ولايت است و آن گاه «يعلمّكم اللّه» از اين روست كه واقع تقوى و علم حقيقى جز در ولايت اهل بيت عليهم السلام يافت نمى شود.

اساساً «دين» - چه در بُعد اصول، چه در بُعد فروع و چه در بُعد معارف و اخلاق - همانا «ولايت» امام المتقين است كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

أنا مدينة العلم وعلي بابها، فمن أراد المدينة فليأتها من بابها؛(2)

من شهر علم هستم و على دروازۀ آن است، هر كس بخواهد وارد اين شهر بشود بايد از دروازۀ آن عبور كند.

بنابراين، علم دين را از اهل بيت عليهم السلام طاهرين بايد اخذ كرد. اگر شما حالات غيراهل ولايت را از صحابۀ رسول خدا و ديگران مطالعه كنيد خواهيد ديد كه آن ها نه فقط اثرى از تقوى و خبرى از علم نداشتند؛ بلكه همواره درصدد براندازى دين بوده اند؛ چه تفسيرهاى باطل براى قرآن، چه احكام خلاف كتاب و سنت و چه بدعت ها در دين گذاشتند، هم اصول دين و هم فروع دين را خراب كردند و به جاى كلام خدا و رسول او طبق قياس و آراى شخصى خود فتوا دادند.ب.

ص: 308

وَاَصْلَحَ ما كانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيانا؛

و آن چه را كه از دنياى ما تباه گشته بود اصلاح كرد.

از نظر مادى و دنيوى نيز مشكلات ما به بركت اهل بيت عليهم السلام برطرف شده است. هر گاه مشكلى از نظر دنيوى پيش آمده، شيعيان در دوران حيات ائمه عليهم السلام به آن ها مراجعه نموده و آنان حل كرده اند، بعد از شهادتشان نيز به آن ها متوسل مى شوند و نتيجه مى گيرند. آنان در امور دنيوى نيز ملجأ و پناه امت هستند.

بنابراين، هم دين ما به وسيله اهل بيت عليهم السلام آباد شده و هم امور و مسائل دنيوى مان.

از ديگر بركات ولايت ائمه

وَبِمُوالاتِكُمْ تَمَّتِ الْكَلِمَةُ وَعَظُمَتِ النِّعْمَةُ وَائْتَلَفَتِ الْفُرْقَةُ؛

و به وسيله موالات شما كلمه كامل شد، نعمت بزرگ گشت و جدايى و اختلاف به الفت و اتحاد دگرگون گرديد.

ولايت اهل بيت عليهم السلام مايۀ بقاى كلمۀ توحيد، و ولايت، نعمت عظيمى كه موجب اتحاد امت است.

اصلاً ولايت آن بزرگواران بالاترين نعمتى است كه خداوند متعال به بركت آنان اين نعمت را به ما عنايت كرده و به ولايت اهل بيت عليهم السلام ايمان به خدا و بقاى دين خدا امكان پذير است. به راستى اگر همه امّت به وصيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عمل مى كردند، اختلافى در بين آن ها به وجود نمى آمد.

به نظر مى رسد مراد از «كلمه» در اين جا كلمۀ توحيد باشد كه كلمۀ توحيد بدون ولايت اهل بيت عليهم السلام ناقص است.

ص: 309

امام رضا عليه السلام در سفرى كه عازم بلاد طوس و خراسانِ فعلى بودند وارد شهر نيشابور شدند. شهر نيشابور در آن زمان حوزۀ علميه اهل سنّت بود كه هزاران طلبه، عالم، مدرس و فاضل داشت. در تاريخ آمده:

وقتى آنان خبردار شدند كه حضرت امام رضا عليه السلام وارد نيشابور شدند، همه اجتماع كردند و قلم و دوات با خودشان برداشتند. بزرگانشان پيشاپيش خدمت حضرت آمدند و حضرت هم چنان بر مركبشان سوار بودند. از حضرتش خواهش كردند: اى فرزند رسول خدا! حديثى براى ما از جدتان رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بفرماييد تا ما آن حديث را از شما بشنويم و بنويسيم.

وقتى دور حضرت را گرفتند و خواهش كردند، حضرت امام رضا عليه السلام از پدر بزرگوار و اجداد گرامش از امير مؤمنان على عليه السلام و از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله حديثى را نقل كردند كه به خداوند متعال منتهى مى شود. امام رضا عليه السلام فرمودند:

«لا إله إلّااللّه» حصني فمن دخل حصني أمن من عذابي؛

«لا إله إلا اللّه» دژ مستحكم من است، هر كس وارد دژ مستحكم من شود از عذاب من ايمن خواهد بود.

همه آن ها اين حديث را شنيدند و نوشتند، آن گاه مركب امام رضا عليه السلام حركت كرد، حضرت فرمودند:

بشروطها وأنا من شروطها؛(1)

به جهت شروط آن، من از شروط آن هستم.

يعنى گفتن كلمۀ «لا إله إلّااللّه» به تنهايى كافى نيست. وقتى اين كلمه اثر مى بخشد و ايمنى بخش عذاب الهى مى شود كه ولايت اهل بيت عليهم السلام را6.

ص: 310

پذيرفته باشيم. يعنى طبق شروط آن كه من از شروط آن هستم.

و اين مطلب از حضرت امير عليه السلام نيز روايت شده، آن جا كه مى فرمايد:

إنّ ل «لا إله إلّااللّه» شروطاً، وإنّي وذرّيتي من شروطها؛(1)

به راستى براى «لا إله إلّااللّه» شرطهايى است كه همانا من و فرزندانم از شرطهاى آن هستيم.

به سخن ديگر، امان از عذاب الهى وقتى است كه شما «لا إله إلّااللّه» بگوييد و به ولايت اهل بيت عليهم السلام عمل كنيد.

نتيجه اين كه كلمۀ توحيد بدون ولايت، ناقص است و كلمۀ «لا إله إلّااللّه» به موالات اهل بيت عليهم السلام تمام و تكميل مى شود، وگرنه اثر ندارد.

در اين زمينه روايات فراوانى در منابع معتبر؛ حتى در منابع عامه نيز از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله آمده است. در حديث معروفى كه در كتاب هاى شيعه و سنّى روايت شده، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمود:

... والّذي نفس محمّد بيده، لو أنّ رجلاً عبد اللّه ألف عام ثمّ ألف عام (ثمّ ألف عام) ما بين الركن والمقام، ثمّ أتى جاحداً بولايتهم لأكبّه اللّه في النار كائناً ما كان؛(2)

... به خدايى كه جان محمّد در دست قدرت اوست سوگند، اگر كسى خدا را بين ركن و مقام هزار سال و هزاران سال عبادت كند آن گاه با انكار ولايت آنان نزد خدا برود، خدا او را در آتش جهنم مى اندازد؛ هر كه باشد.

اين حديث در منابع عامه نيز آمده است.(3)7.

ص: 311

بنابراين، ولايت، بالاترين نعمت است كه خداوند متعال به ما عنايت كرده كه ما بايد در اين نعمت و ارزش آن فكر بكنيم.

خداوند متعال سه نعمت بزرگ به ما عنايت كرده كه معمولاً ما از اين سرمايه ها غافليم.

1. نعمت ولايت.

2. نعمت سلامتى كه واقعاً ارزش هر عضو از اعضاى سالم بدن ما چقدر است؟!

3. نعمت امنيت.

در روايتى آمده كه حضرت على عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

نعمتان مكفورتان: الأمن و العافية؛(1)

ارزش دو نعمت از نظر مردم پوشيده است: امنيت و تندرستى.

در روايتى ديگر مى خوانيم كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أحبّنا أهل البيت فليحمد اللّه على أوّل النعم.

قيل: وما أوّل النعم؟

قال: طيب الولادة، و لا يحبّنا إلّامن طابت ولادته؛(2)

هر كس كه ما خاندان را دوست مى دارد بايد خدا را بر نخستين نعمت سپاس گويد.

عرض شد: نخستين نعمت چيست؟

فرمود: حلال زاده بودن، و ما را دوست نمى دارد مگر شخصى كه نطفه او پاك است.3.

ص: 312

اما به راستى نعمت ولايت كجا و ديگر نعمت ها كجا؟!

بارها گفتيم كه به طور كلى توحيد، نبوت و ساير امور و شئون ما از نعمت ولايت است. نعمت ولايت، نعمت بسيار بزرگى است. از اين روست كه در روز غدير خم پس از خطبۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و بيعت با اميرمؤمنان على عليه السلام خداوند متعال اين آيه را نازل فرمود:

«اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»؛(1)

امروز، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين شما پذيرفتم.

از اين نعمت عظمى در قيامت سؤال خواهد شد، به دليل روايات شيعه و سنى، در ذيل آيۀ مباركه «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ»؛(2) آمده كه امت از ولايت اهل بيت عليهم السلام مورد سؤال خواهند شد.(3) هم چنين در ذيل حديث ثقلين در كتاب هاى شيعه و سنى از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نقل شده كه آن حضرت فرمود:

وإنّي سائلكم حين تردون عليّ عنهما كيف خلفتموني فيهما.(4)

هنگامى كه نزد من مى آييد از شما درباره دو ذخيره گران بها پرسش خواهم كرد. مواظب باشيد كه پس از من با آن ها چه خواهيد كرد.ب.

ص: 313

در روايات ما كلمۀ «نعيم» در آيۀ مباركۀ: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ»(1) به امام و ولايت تفسير شده است.(2) هم چنين در كتاب هاى شيعه و سنى از رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله روايت شده كه حضرت فرمود:

لا تزول قدما عبدٍ يوم القيامة حتى يسئل عن أربع؛

عن عمره فيما أفناه،

عن شبابه فيما ابلاه،

وعن ماله من أين اكتسبه وفيما أنفقه،

وعن حبّنا أهل البيت؛(3)

در قيامت بنده اى قدم بر نمى دارد مگر اين كه از چهار چيز پرسيده شود:

از عمرش كه در چه چيزى به سر برد

و از جوانيش كه در چه چيزى صرف كرد.

و از مالش كه از كجا به دست آورد و در كجا خرج كرد.

و از محبت ما اهل بيت.

سخن ديگر اين كه پيش تر اشاره كرديم كه ولايت اهل بيت عليهم السلام مايۀ وحدت بين مسلمانان است، اگر همه مسلمانان به وصيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عمل مى كردند كار به اين جا نمى انجاميد. بديهى است كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بدون وصيت از دار دنيا نرفتند؛ بلكه حضرتش حديثى را به عنوان وصيت فرمودند:1.

ص: 314

اين وصيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است كه از قرآن مجيد و از اهل بيت، پيروى كنيم، ولايت داشتن يعنى اطاعت كردن و پيروى كردن.

اما بسيارى از مسلمانان به اين وصيت عمل نكردند و همين مايۀ اختلاف و تفرقه بين آن ها شد.

اگر همه به سوى اهل بيت عليهم السلام بيايند اختلافى باقى نمى ماند. مايۀ اختلاف كسانى هستند كه از اهل بيت عليهم السلام تبعيت نكردند، آن ها سبب اختلافند، نه ما.

گرچه آنان از نظر عدد بيشتر هستند، ولى از نظر قوت، قدرت، منطق و استدلال به بركت اهل بيت عليهم السلام ما قوى تر هستيم و آن ها ضعيف هستند.

مگر پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله نمى دانستند - يا حتى احتمال نمى دادند - كه بعد از خودشان اختلاف خواهد شد؟! مگر چنين چيزى مى شود؟

مگر آن حضرت با علم - و يا حداقل با احتمال - نمى دانستند كه بعد از خودشان اختلاف خواهد شد و راه وحدت را بيان نكردند و براى اسلام و مسلمانان دلسوزى نداشتند تا راه را نشان بدهند؟

مگر مى شود آن حضرت بدون وصيت از دار دنيا رفته باشند و با علم به اين كه بعد از خودشان چقدر اختلاف واقع خواهد شد؟!ب.

ص: 315

بر اين اساس، اين همه جنگ ها و خونريزى ها كه در طول تاريخ اسلام واقع شده و هنوز هم واقع مى شود در اثر چيست؟

همه اين ها نتيجه اين است كه بسيارى از مسلمانان به وصيت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عمل نكردند.

از اين رو از احاديث بسيار مهم، حديث ثقلين است كه در همه منابع اهل سنّت و كتاب هاى ما روايت كرده اند، اما روايت كردن يك چيز است و عمل كردن چيز ديگر. آنان خوب قرآن مى خوانند، ولى عملش كجاست؟

وقتى شخص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله راه وحدت و رستگارى را نشان داده باشند چرا به سراغ ديگران برويم تا بنشينيم و فكر كنيم كه راه وحدت چيست؟ چه كار كنيم كه بين مسلمانان وحدت شود؟

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله راه را نشان دادند، چرا عمل نمى شود؟

آن هايى كه دم از وحدت مى زنند اگر راست مى گويند، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله راه وحدت را نشان داده اند.

ائمّه و پذيرش اعمال

وَبِمُوالاتِكُمْ تُقْبَلُ الطّاعَةُ الْمُفْتَرَضَةُ؛

و به وسيله موالات شما فرمانبردارى واجب، پذيرفته گردد.

اعمال عبادى ما و كارهاى واجب و مستحب ما به بركت ولايت اهل بيت عليهم السلام مورد قبول واقع مى شود. چرا؟

پرواضح است، چون عملى كه ما انجام مى دهيم عملى است كه اهل بيت عليهم السلام به ما ياد داده اند؛ اين نمازى كه مى خوانيم، روزه اى كه مى گيريم،

ص: 316

حجى كه به جا مى آوريم و ساير عبادات ما به دستور خود اهل بيت عليهم السلام است، آنان بارها فرموده اند كه اين گفته هاى ما، گفتۀ پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است.

بنابراين، چون ما آن بزرگواران را قبول كرده ايم و از آن ها اطاعت و پيروى مى كنيم، عمل ما با فرمايش پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و دستور قرآن مطابقت مى كند و ناگزير مورد قبول واقع مى شود.

اما كسانى كه راه دوم؛ راه انحرافى را پيمودند؛ راهى كه به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله منتهى نمى شود و در آن راه، فرمايشات رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نيست، احكامشان را بر اساس خيال ها، گمان ها و رأى هاى شخصى تأسيس كردند.

نمى شود كسى ادّعاى حبّ اهل بيت عليهم السلام و ولايت آن بزرگواران را داشته باشند، اما به فقه ديگران عمل بكند، نماز، روزه، حج و ديگر احكام را بر طبق فقه ديگران به جا بياورد؛ چرا كه ولايت اهل بيت عليهم السلام؛ يعنى متابعت از اهل بيت عليهم السلام. در اين زمينه آيات و روايات فراوان داريم. قرآن كريم مى فرمايد:

«إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ»؛(1)

خدا، تنها از پرهيزگاران مى پذيرد.

عباداتى را كه انسان به جا مى آورد اگر با تقوا باشد مورد قبول است.

يعنى اگر متقى باشيد خدا اعمال شما را قبول مى كند. تقوا كجاست؟ تقوا در ولايت اهل بيت عليهم السلام است.

متقين در طول تاريخ چه كسانى هستند؟

اگر بى طرفانه در احوال شخصيت هاى بزرگ در طول تاريخ مطالعه كنيد آن هايى كه پيرو اهل بيت عليهم السلام بودند، تقوا داشتند. اساساً «تقوا»، يعنى «ولايت» و «براءت».7.

ص: 317

در اين زمينه حديثى از مدارك سنّى مى آوريم. حاكم نيشابورى از ديد اهل سنّت شخصيت بسيار بزرگ است، او در نيمه دوم قرن چهارم رئيس حوزه علميه بود و در تاريخ 405 هجرى درگذشته است. او حديثى را از ابن عباس روايت مى كند.

ابن عباس مى گويد: پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

فلو أنّ رجلاً صفن بين الركن والمقام فصلّى وصام، ثمّ لقى اللّه وهو مبغض لأهل بيت محمد عليهم السلام دخل النار؛(1)

اگر مردى در ميان ركن و مقام بايستد و نماز بخواند و روزه بگيرد؛ آن گاه خدا را در حال دشمنى با خاندان حضرت محمد عليهم السلام ملاقات كند، وارد آتش مى شود.

ركن و مقام قطعه اى از مسجد الحرام است كه شرافت و عظمت دارد.

حديث ديگرى را چند تن از بزرگان اهل سنّت نظير ابن عساكر، طبرانى و ديگران روايت كرده اند. ابوامامه يكى از صحابه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى گويد:

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لو أنّ عبداً عبداللّه بين الصفا والمروة ألف عام، ثمّ ألف عام، ثمّ ألف عام ثمّ لم يدرك محبتنا أكبّه اللّه على منخريه في النار؛

اگر عابدى سه هزار سال خدا را ميان صفا و مروه عبادت كند و حال اين كه محبّت ما اهل بيت را درك نكند، خداى رحمان او را با صورت در آتش جهنم سرنگون كند.

بنابراين حديث، اگر بنده اى از بندگان، خدا را عبادت كند؛ اين ديگر فرض است. مى فرمايد: «لو». حضرت مى خواهند بفرمايند چقدر قضيه با عظمت است9.

ص: 318

كه اگر هزار سال عمر كند و عبادت نمايد، و دوباره هزار سال عمر كند و عبادت نمايد، سه باره اگر هزار سال عمر كند و عبادت نمايد، اگر داراى محبت و ولايت ما نباشد خداوند او را به رو در جهنم مى اندازند.

آن گاه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله اين آيه را خواندند:

«قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»(1)؛(2)

بگو: «من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكان».

گفتنى است كه ما در آينده درباره اين آيه، سخن خواهيم گفت.

حديث ديگرى را خطيب بغدادى از بزرگان اهل سنّت، روايت مى كند.

ابن عباس مى گويد:

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

لو أنّ عابداً عبداللّه بين الركن والمقام ألف عام وألف عام حتّى يكون كالشنّ البالي ولقي اللّه مبغضاً لآل محمد، أكبّه اللّه على منخره في نار جهنم؛(3)

اگر عابدى خداى را در ميان ركن و مقام ابراهيم در مسجد الحرام دو هزار سال عبادت كند، به طورى كه بدنش چون مشكى خشكيده گردد و در روز قيامت خداى را با بغض و دشمنى آل محمد عليهم السلام ديدار كند، خداوند او را با رويش در آتش مى افكند.

واژه «بالى»؛ يعنى از بين رفته و خشك شده. كلمه «شن»؛ يعنى مشك خشكيده؛8.

ص: 319

يعنى اگر تمام وجود چنين فردى يك مشت استخوان شود، از بس عبادت كند؛ نه يك هزار سال، بلكه دو هزار سال.

اين مضمون در روايات ما بسيار است. براى نمونه خداى متعال در آيۀ مباركه اى مى فرمايد:

«وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»؛(1)

و به راستى من بسيار آمرزنده هستم براى كسى كه توبه كند، و ايمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدايت شود.

در ذيل اين آيه رواياتى از شيعه و سنى وارد شده است.(2) در روايتى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ألاترى كيف اشترط؟ ولم تنفعه التوبة أو الإيمان والعمل الصالح حتى اهتدى. واللّه، لوجهد أن يعمل ما قُبل منه حتى يهتدي... إلينا.(3)

آيا مى بينى چگونه شرط شده؟ توبه، ايمان و عمل صالح براى او سودى ندارد مگر وقتى كه هدايت يابد.

به خدا سوگند، اگر بكوشد كه عمل كند از او نمى پذيرند مگر آن گاه كه به سوى ما... هدايت يابد.

و در روايتى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

فإنْ أقرّ بولايتنا ثمّ مات عنها قبلت منه صلاته وصومه وزكاته وحجّه، وإنْ لم يقرّ بولايتنا بين يدي اللّه جلّ جلاله، لم يقبل اللّه عزوجلّ منه شيئاً من أعماله؛(4)8.

ص: 320

اگر به ولايت ما خاندان اعتراف كند و بر آن عقيده بميرد نماز، روزه، زكات و حج او پذيرفته است و اگر در پيشگاه خدا به ولايت ما اعتراف نكند، خدا چيزى از اعمال او را نمى پذيرد.

شيخ مفيد رحمه اللّه به سند خود از ابن عباس روايتى را نقل كرده كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

أيّها الناس! إلزموا موّدتنا أهل البيت، فإنّه من لقي اللّه بوُدّنا دخل الجنّة بشفاعتنا، فو الّذي نفس محمّد بيده، لا ينفع عبداً عمله إلّابمعرفتنا وولايتنا؛(1)

اى مردم! پيوسته با دوستى ما اهل بيت همراه باشيد، كه هر كس همراه دوستى ما خدا را ديدار كند به شفاعت ما بهشت وارد گردد. سوگند به آن كس كه جان محمّد به دست قدرت اوست، عمل هيچ بنده اى به او سودى نرساند مگر با شناخت ما و اعتقاد به ولايت ما.

آرى، از طرفى خداوند متعال مى فرمايد:

«إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ»؛(2)

خدا، تنها از پرهيزگاران مى پذيرد.

و از طرف ديگر، ولايت محمد و آل محمد عليهم السلام همان تقواى الهى است.

فراتر اين كه ما در جاى خود در مباحثمان ثابت كرديم كه ولايت و امامت اهل بيت عليهم السلام جزء اصول دين است، نه فروع دين. وقتى خداوند متعال اعمال ما را مشروط كرده كه اصول دين ما درست باشد و طبق قاعدۀ «إذا انتفى الشرط انتفى7.

ص: 321

المشروط»؛ اگر اصلى از اصول دين متزلزل باشد آن اعمالى كه به جا آورده شده ديگر فايده ندارد.

بنابراين، هر يك از اصول دين در تماميت اعمال و عبادات و قبول شدن آن ها شرط است و اين از ما نيست، بلكه يك دستور الهى است. اگر كسى هزاران نماز با لباس پاك، در مكان پاك و خيلى با حضور قلب بخواند، اما اين نمازها بدون وضو باشد؛ ارزش ندارد. چرا كه شارع مقدس؛ يعنى خداوند متعال كه انسان براى او نماز مى خواند طهارت را در نماز شرط قرار داده است و اين اعتبار شرعى از ناحيۀ خود اوست.

در مثال ديگر، اگر كسى حمام برود و آن قدر در آن جا خود را شست و شو كند و تميز نمايد و زحمت بسيارى متحمل شود و به اقسام شوينده ها خود را تميز كند، اما بدون غسل بيرون بيايد كه به عهده دارد، اين تميزى براى او فايده اى ندارد.

چون شارع مقدس گفته بايد «قربة الى اللّه» و طبق دستور، غسل كنى، او نيت غسل نكرده و غسل به عهده او بوده؛ گرچه بدنش بسيار تميز است، اما نمى تواند نماز بخواند. چون اين يك امر الهى و عبادى و دستورى شرعى است.

در قضاياى ديگر؛ يعنى روزه، حج و ديگر عبادات نيز همين طور است. خداوند متعال شرط كرده و گفته عبادتى را مى خواهم كه محمد و آل محمد عليهم السلام گفته باشند و با ولايت اهل بيت عليهم السلام باشد.

لزوم مودّت به اهل بيت

وَلَكُمُ الْمَوَدَّةُ الْواجِبَةُ؛

و تنها دوستى شماست كه بر خلق لازم و فرض است.

اين عبارت از زيارت جامعه به آيۀ مودّت اشاره دارد. داستان آيۀ مودت در حديث و تاريخ چنين آمده است:

ص: 322

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از مكه مكرمه به مدينه منوره هجرت كردند، مردم مدينه از لحاظ اقتصادى فقير بودند، اختلافات فراوانى بين قبيله ها بود و اهل كتاب آن ها را اذيت مى كردند.

با ورود پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به مدينه اين شهر آباد شد. چون از طرفى، مردم به اسلام دعوت شدند و اسلام را پذيرفتند كه اين، يك شرف و حق بزرگى از جانب پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بر اين مردم بود و در نتيجه اختلافات برطرف شد و مردم عزت و شرف پيدا كردند، و از طرف ديگر، مدينه مركز و پايتخت اسلام گشت و مورد توجه همه بلاد شد و از نظر اقتصادى نيز رونق گرفت.

نوشته اند: روزى بزرگان مدينه؛ يعنى انصار دور هم جمع شدند و جلسه اى تشكيل دادند و گفتند: حضرت محمد صلى اللّه عليه وآله به مدينه تشريف آوردند و به بركت آن حضرت، ما داراى همه چيز شديم، مسلمان شديم و ايمان آورديم و براى خودمان موقعيتى پيدا كرديم، امنيت يافتيم و اقتصاد ما رونق گرفت، از اين رو، او حق بزرگى به گردن ما دارد فكرى بكنيم تا جزا يا پاداشى به او بدهيم.

آنان در جلسه، مشورت كردند و به اين نتيجه رسيدند كه مبلغ درشتى را جمع كنند و خدمت پيامبر ببرند و بگويند: آقا! شما رفت و آمد داريد، مهمان هاى زيادى به حضور شما مى آيند، هزينه زندگى شما بسيار است اين مبلغ را از ما بپذيريد.

آنان پس از تصميم، آن را انجام دادند و به خدمت رسول خدا صلى اللّه عليه وآله رسيدند و مبلغ را خدمتشان گذاشتند و گفتند: آقا! شما اين قدر گردن ما حق داريد، چنين و چنان كرديد، ما كسى نبوديم و به بركت شما شخصيت پيدا كرديم، اين مبلغ را به خدمتتان آورديم كه در كارها و برنامه هايتان لازم مى شود، شما خيلى به عهده ما حق داريد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله پول را رد كردند و فرمودند: نيازى به پول شما ندارم.

ص: 323

گفتند: آقا نمى شود بايد بپذيريد، پس ما چكار كنيم، شما حق بزرگى داريد و ما بايد جبران كنيم.

در اين هنگام اين آيه نازل شد:

«قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»؛(1)

بگو: «من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكان».

خداى سبحان به پيامبرش فرمود: به اين ها بگو: من چيزى از شما نمى خواهم.

به تعبير ما، اگر شما راست مى گوييد كه مى خواهيد زحمت ها و محبت هاى مرا جبران كنيد، مودّت قرباى مرا داشته باشيد و از آن ها نگهدارى و دفاع كنيد.(2) در روايت ديگرى آمده: ابن عباس مى گويد:

لمّا نزلت: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»

قالوا: يا رسول اللّه! من قرابتك، هؤلاء الّذين وجبت علينا مودّتهم؟

قال: علي وفاطمة وابناهما؛(3)

آن گاه كه آيه مودّت نازل شد، پرسيدند: اى رسول خدا! مراد از قربى كه مهرورزى به آن ها لازم است، چه كسانى هستند؟

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمود: على، فاطمه و دو فرزند آن ها (حسن و حسين عليهم السلام).

در اين بحث دو نكته قابل ذكر است.3.

ص: 324

نكته اول اين كه در فراز قبلى حرف «باء» سببيت بود و در اين فراز حرف لام، لام ملكيت و اختصاص است؛ يعنى از حقوق واجبى كه ائمه اطهار عليهم السلام بر ما دارند اين است كه ما نسبت به آن ها مودت داشته باشيم.

نكتۀ دوم اين كه جار و مجرور در اين جا مقدم شده است، و تقدم جار و مجرور از نظر ادبى بر حصر دلالت مى كند؛ يعنى اين مودت واجبه به شما اختصاص دارد و دربارۀ غير شما نيست.

البته نه تنها درباره ديگران مودت نيست؛ بلكه طبق كتاب و سنّت و عقل نسبت به ديگران برائت بايد باشد و اين يك واقعيت است؛ برائت از غير اهل بيت عليهم السلام به ويژه كسانى كه اعلان دشمنى كردند و در طول تاريخ آن بزرگواران عليهم السلام را اذيت و ايذا نموده اند و اين برائت وظيفۀ هر مسلمان و مؤمن است.

بنابراين، مودت به اهل بيت عليهم السلام اختصاص دارد و نسبت به غير اهل بيت عليهم السلام نه فقط مودت نيست، بلكه برائت است.

گفتنى است كه اساساً مودت و محبت بدون برائت از دشمنان تحقق پيدا نمى كند، و اگر تحقق پيدا بكند برائت از دشمنان مكمل آن است، وگرنه ناقص خواهد بود و اين بحثى جداگانه مى طلبد.

كوتاه سخن اين كه اين روايت از رواياتى است كه احدى نمى تواند در سند آن مناقشه كند. اين روايت را بزرگان علماى قرن دوم و سوم و تا كنون از اهل سنّت در كتاب هاى تفسيرى و حديثى روايت كرده اند. براى نمونه بزرگانى از اهل سنّت كه اين حديث را روايت كرده اند عبارتند از: احمد بن حنبل، ابوبكر بزار، طبرى، صاحب تفسير معروف و مشهور، ابن ابى حاتم، ابوالقاسم طبرانى، حاكم نيشابورى، ثعلبى، ابونعيم اصفهانى، واحدى، بغوى، زمخشرى، ابن عساكر، ابن اثير، فخر

ص: 325

رازى، قرطبى، بيضاوى، ابن كثير، هيثمى، عسقلانى، جلال الدين سيوطى و....(1) جالب اين كه اهل سنّت استدلال هاى ائمه اطهار عليهم السلام به آيۀ مودت را نيز روايت مى كنند. براى مثال در روايتى امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

إّنه لا يحفظ مودتنا إلّاكلّ مؤمن، ثمّ قرأ: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»؛(2)

كسى مودت ما را حفظ نمى كند مگر مؤمن؛ (يعنى مؤمن كسى است كه با ما ارتباط دارد و آن كه با ما ارتباط ندارد غير مؤمن است).

امير مؤمنان على عليه السلام بعد از اين كلام به همين آيۀ مباركه استدلال و استشهاد كرده اند.

و هنگامى كه امير مؤمنان على عليه السلام به شهادت رسيدند، امام مجتبى عليه السلام خطبه اى ايراد كردند و در آن خطبه خود را معرفى كردند و فرمودند:

أيّها الناس! من عرفني فقد عرفني ومن لم يعرفني فأنا الحسن بن علي4.

ص: 326

1- . ر. ك: صحيح البخارى: 6/37، سنن ترمذى: 5/54، حديث 3304، المعجم الكبير: 3/47، حديث 2441، تفسير ابن ابى حاتم: 10/3275، حديث 18473، المستدرك على الصحيحين: 2/442، تفسير الثعلبى: 8/37 و 310، حلية الاولياء: 3/201، تفسير البغوى: 4/124، الكشاف عن حقائق التنزيل: 3/467، تاريخ مدينه دمشق: 41/336، تفسير الرازى: 166/27، تفسير القرطبى: 16/21، تفسير البيضاوى: 5/128، تفسير القرآن العظيم (معروف به تفسير ابن كثير): 4/120، مجمع الزوائد: 7/103، الدر المنثور: 6/6، تفسير آلوسى: 25/30، فتح القدير: 4/536، معانى القرآن: 6/308، حديث 4، مسند احمد: 1/286، خصائص الوحى المبين: 109، حديث 50، شواهد التنزيل: 2/194، حديث 827 و تفسير النسفى: 4/101، الاكمال: 199، مناقب على بن ابى طالب عليهما السلام وما نزل من القرآن فى على عليه السلام، ابن مردويه: 316 حديث 522، فضائل الصحابة احمد بن حنبل: 2/669 حديث 1141، ينابيع المودة: 2/120، حديث 350.

وأنا ابن النبي وأنا ابن الوصي وأنا ابن البشير وأنا ابن النذير وأنا ابن الداعي إلى اللّه بإذنه، وأنا ابن السراج المنير، وأنا من أهل البيت الّذي كان جبريل ينزل إلينا ويصعد من عندنا، وأنا من أهل البيت الّذي أذهب اللّه عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً؛

اى مردم! هر كس مرا مى شناسد، مى شناسد؛ و هر كه مرا نمى شناسد بداند كه من حسن، فرزند على هستم، من فرزند پيامبر صلى اللّه عليه وآله و فرزند وصى او هستم. من فرزند بشارت دهنده و بيم دهنده هستم. من فرزند دعوت كننده به سوى خدا به اذن او و فرزند چراغ روشن گر هستم. من فرزند كسى هستم كه جبرئيل براى ما نازل مى شد و از نزد ما به عالم بالا، صعود مى نمود.

من از خاندانى هستم كه خدا هرگونه رجس و پليدى را از آن ها زدود و پاك و پاكيزه شان ساخت.

سپس فرمودند:

وأنا من أهل البيت الّذي افترض اللّه مودّتهم على كلّ مسلم، فقال تبارك وتعالى لنبيّه صلى اللّه عليه وآله: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً».(1) فاقتراف الحسنة مودّتنا أهل البيت؛(2)

من از خاندانى هستم كه خدا مودّت و مهرورزى به آن ها را بر هر مسلمانى واجب كرد و در قرآن بر پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود: «بگو: من از شما پاداشى درخواست نمى كنم جز مودّت و مهربانى به خويشاوندان و هر كس كار نيكى انجام دهد بر نيكى اش مى افزاييم».

پس منظور از دريافت حسنه و نيكى، مودّت و دوستى ما خاندان رسالت است.5.

ص: 327

البته ما اين خطبه را به تفصيل در ذيل همين آيه آورده ايم.(1) در روايت ديگرى امام سجاد عليه السلام به اسارت با خاندان پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله از كربلا، وارد شام شدند، در شهر دمشق، پايتخت بنى اميه در جايى آن ها را نگاه داشتند. در آن جا مرد شامى نزد امام سجاد عليه السلام آمد و گفت:

خدا را سپاس كه شما را كشت و از بين برد.

حضرت امام سجاد عليه السلام به او فرمودند:

أقرأت القرآن؟ آيا قرآن خوانده اى؟

پاسخ داد: آرى.

فرمود: أو قرأت آل حم؟ آيا «آل حم» را خوانده اى؟

قال: قرأت القرآن ولم أقرأ آل حم.

گفت: قرآن خوانده ام ولى «آل حم» را نخوانده ام.

فرمود:

قرأت «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»؟

آيا اين آيه را كه «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى» خوانده اى؟

قال: أأنتم هم؟

قال: نعم.(2)

گفت: آرى. عجب شما هستيد؟!

فرمود: آرى. ما هستيم.

در اين هنگام آن مرد شامى شروع به گريه و زارى كرد.3.

ص: 328

ملاحظه كنيد كه چه جوّى را درست كرده بودند؟ اهل بيت عليهم السلام را چگونه معرفى مى كردند؟ مرد شامى خدا را حمد مى كند كه شما را ريشه كن كرد و از بين برد!!

آرى، آن ها هم اكنون نيز بسيار زيبا قرآن مى خوانند، به گونه اى كه برخى از ما نيز در شگفت مى شوند!!

اما ائمه اطهار عليهم السلام باقى هستند و كسانى كه در مقابل آن بزرگواران به چنان كارها مرتكب شدند، از بين رفتند.

بنابراين، در اهميّت اين آيۀ مباركه همين بس كه ائمّه اطهار عليهم السلام در شرايط حساس به آن استدلال كردند، امير مؤمنان على عليه السلام در مواقع حساس به اين آيه استدلال كردند. امام مجتبى عليه السلام در روز اول بعد از شهادت پدر بزرگوارشان به آن استدلال كردند. امام سجاد عليه السلام در آن جاى حساس و در آن شرايط سخت به اين آيه استدلال فرمود و دست كم به توسط اين آيه مباركه يك نفر هدايت شد و طبيعى است كه او نيز به ديگران بگويد و مردم شام را آگاه كند.

گفتنى است كه ما در كتاب ناگفته هايى از حقايق عاشورا كه درباره سيدالشهدا عليه السلام و واقعه عاشوراست، مطالبى را آورده ايم كه چگونه مردم شام و شهر دمشق همه منقلب شدند و همه به بركت اسارت اهل بيت عليهم السلام، خطبۀ امام زين العابدين عليه السلام و خطبه هاى حضرت زينب عليها السلام برگشتند.(1) به راستى در آن چند روز كه اهل بيت عليهم السلام در شام بودند چه انقلابى عليه بنى اميه ايجاد شد؛ چراكه مردم ناآگاه بودند واز ناآگاهى آن ها سوءاستفاده كرده بودند.(2) عجيب است كه در تفسير اين آيۀ مباركه، روايتى در يكى از منابع مهم اهل سنّت يعنى؛ كتاب المعجم الكبير طبرانى آمده است. طبق آن روايت انصار خدمت پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله آمدند و مبلغى به حضرت پوله.

ص: 329

1- . المعجم الكبير: 12/26-27. اين روايت در اين منبع از سعيد بن جبير از ابن عباس نقل شده است. ابن عباس مى گويد: قالت الأنصار فيما بينهم: لو جمعنا لرسول اللّه صلى اللّه عليه وآله مالاً فبسط يده لا يحول بينه وبينه أحد. فأتوا رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله فقالوا: يا رسول اللّه! إنّا أردنا أن نجمع لك من أموالنا. فأنزل اللّه عزّ وجلّ: «قُلْ لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى». فخرجوا مختلفين. فقال بعضهم: ألم تروا ما قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله؟ وقال بعضهم: إنّما قال هذا لنقاتل عن أهل بيته وننصرهم. فأنزل اللّه عزّ وجلّ: «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبًا»... إلى قوله: «وَهُوَ الَّذي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ». فعرض لهم رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله بالتوبة... انصار در مدينه بين خود جلسه خصوصى تشكيل دادند و به مشورت نشستند و گفتند: صلاح است اموالى جمع كنيم و به پيامبر صلى اللّه عليه وآله تقديم كنيم تا گشاده دست و متمكّن شود و محتاج كسى نباشد. سپس به حضور پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله رسيدند و گفتند: اى رسول خدا! ما تصميم گرفته ايم اموالى براى شما از مال خود جمع كنيم تا به احدى وابسته نباشى. چون تصميم و قصد خود را با آن حضرت در ميان گذاشتند، اين آيه نازل شد: «قُلْ لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى». آنان با اختلاف نظر از حضور رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بيرون آمدند. برخى مى گفتند: متوجه شديد پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله چه فرمود؟ برخى ديگر مى گفتند: منظور پيامبر اين بود كه از خاندان او دفاع كنيم و آن ها را يارى نماييم. در اين هنگام خداى متعال اين آيه را نازل كرد: «آيا مى گويند: او بر خدا دروغ بسته است؟»... تا آن جا كه مى فرمايد: «او كسى است كه توبه را از بندگانش مى پذيرد». پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله توبه را به آن ها عرضه كرد... ر. ك: مجمع الزوائد: 7/103، المعجم الأوسط: 6/49، الدرالمنثور: 6/6-7، مناقب على بن ابى طالب عليهما السلام وما نزل من القرآن فى على عليه السلام، ابن مردويه: 317.

اين مطلب را خود انصار فهميدند و اين پيمان را با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بستند.

اينك در حاشيه اين سخن مى گوييم: اما چيزى نگذشت كه انصار با حضرت زهرا عليها السلام و امير مؤمنان على عليه السلام پيمان شكستند كه صديقه طاهره در مسجد النبى صلى اللّه عليه وآله خطبه ايراد كردند و اساس خطاب آن حضرت به انصار بود.(1) اين خطبه از سندهاى مهم ما و از اسناد حقانيت اهل بيت عليهم السلام است. بايد در بين شيعيان گسترش يابد و حفظ شود.

در اين خطبه همه خطاب صديقه طاهره عليها السلام به انصار است. حضرت زهرا عليها السلام به آن ها مى فرمايد:

چرا پيمان شكنى كرديد؟

مگر خودتان نگفتيد كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله اموال را رد كردند و اين آيه نازل شد و اين قرار گذاشته شد؟

البته روايت هاى متعددى داريم كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله همواره به اهل مدينه مى فرمودند: بعد از من، مواظب اهل بيت من باشيد.

اما آن ها به عهدشان وفا نكردند و عهد شكنى نمودند و اهل بيت عليهم السلام يكى پس از ديگرى به شهادت رسيدند.

در ميان اين مسائل، عمده مسأله خانۀ صديقه طاهره و حمله به آن و جسارت به آن حضرت بود كه اتفاق افتاد. هنگامى كه اين واقعه مهم رخ داد انصار در خانه هايشان نشستند، عدۀ بسيار اندك و معدودى در كنار امير مؤمنان على عليه السلام باقى ماندند كه نمى توانستند كارى بكنند.8.

ص: 331

اين بود كه وقتى نوبت به يزيد رسيد، مردم مدينه عليه او قيام كردند. آنان هيئتى را به شام فرستادند تا درباره يزيد تحقيقاتى را انجام دهند كه او چگونه آدمى است.

هيئت برگشت و خبر آورد كه يزيد شرابخوارى مى كند، نماز نمى خواند، قماربازى و سگ بازى مى كند و...(1) اين جا بود كه رگ دينى مردم مدينه بعد از واقعه كربلا به حركت آمد و عليه يزيد قيام كردند. يزيد لشكرى را از شام فرستاد. سپاه يزيد مردم مدينه را سركوب كرد.

نوشته اند: در آن حادثه، سه روز خون در مسجد پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله جارى بود. چقدر از فرزندان صحابه و بزرگان تابعين و شايد از خود صحابه، بزرگانى را به قتل رساندند.

آرى، اين نتيجه همان عهد شكنى با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است. اين واقعه اسف بار در تاريخ چنين آمده است:

عبداللّه بن حنظله، غسيل الملائكه مى گويد:

واللّه، ما خرجنا على يزيد حتّى خفنا أن نرمى بالحجارة من السماء، إنّه رجل ينكح أمهات الأولاد، والبنات، والأخوات، ويشرب الخمر، ويدع الصلاة؛(2)

به خدا سوگند، ما عليه يزيد قيام نكرديم مگر زمانى كه ترسيديم كه اگر عليه او قيام نكنيم، هدف سنگ هاى آسمانى قرار گيريم. اين بدان جهت بود كه وى با كنيزان فرزنددار و با دختران و خواهران همبستر مى شد و باده گسارى مى كرد و نماز را نيز ترك كرده بود.(3)3.

ص: 332

آن چه گذشت شمّه اى بود كه درباره آيه مودّت آمده است. گفتنى است كه عدّه اى از علماى اهل سنّت در اين باره ترديد كردند. براى نمونه ابن تيميه در اين مورد مى نويسد:

وأمّا قوله: وأنزل اللّه فيهم: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى» فهذا كذب ظاهر، فإنّ هذه الآية في سورة الشورى، وسورة الشورى مكية بلا ريب، نزلت قبل أن يتزوج علي بفاطمة...

وقد ذكر طائفة من المصنفين من أهل السنة والجماعة والشيعة من أصحاب أحمد وغيرهم، حديثاً عن النبي صلى اللّه عليه وآله أنّ هذه الآية لمّا نزلت قالوا: يا رسول اللّه، من هؤلاء؟

قال: علي وفاطمة وابناهما.

وهذا كذب باتّفاق أهل المعرفة؛(1)

اين كه گفته مى شود: آيۀ مودّت دربارۀ اهل بيت نازل شده، دروغ آشكارى است؛ زيرا اين آيه، در سوره شورا آمده و بدون ترديد سوره شورا مكّى است و پيش از ازدواج على با فاطمه نازل شده است...

از طرفى، گروهى از نگارندگان سنّى و شيعه از ياران احمد بن حنبل و ديگران حديثى را از پيامبر صلى اللّه عليه وآله اين گونه نقل كرده اند:

هنگامى كه اين آيه نازل شد، مردم گفتند: اى رسول خدا! اينان چه كسانى هستند؟

پيامبر فرمود: على، فاطمه، و دو فرزند آن ها.

اين حديث به اتّفاقِ نظر اهل معرفت دروغ است!3.

ص: 333

ابن كثير نيز در اين باره اظهار نظر كرده است. وى مى نويسد:

وذكر نزول الآية في المدينة بعيد، فإنّها مكية ولم يكن إذ ذاك لفاطمة رضي اللّه عنها أولاد بالكلية، فإنّها لم تتزوج بعلي رضي اللّه عنه إلّابعد بدر من السنة الثانية من الهجرة...(1)

اين كه بگوييم اين آيه در مدينه نازل شده بعيد است؛ زيرا كه اين سوره مكّى است و در آن زمان فاطمه عليها السلام فرزندى نداشته است؛ زيرا با على عليه السلام ازدواج نكرده بود؛ بلكه ازدواج آن ها در سال دوم هجرى پس از جنگ بدر انجام شد...

چكيده سخن آن ها، چنين است كه روايت آيه مودّت، درست نيست، ما آن را قبول نداريم، چون آيه مودّت در سورۀ شورا آمده و سورۀ شورا در مكه نازل شده است. وقتى در مكه نازل شده باشد بنابراين هنوز امير مؤمنان على عليه السلام با صديقه طاهره حضرت زهرا عليها السلام ازدواج نكرده بودند و حسن و حسين عليهما السلام موجود نبودند، پس روايت صحت ندارد.

آنان براى دفاع از عهدشكنان، چنين گفتند تا فضيلت بزرگى را از اهل بيت عليهم السلام بگيرند. اما به لطف خدا، علماى ما در طول تاريخ كار كردند و زحمت كشيدند و حقانيت اهل بيت عليهم السلام را با بيان و قلم به اثبات رساندند.

ما نيز سر سفرۀ آن ها نشستيم و تحقيقات آن ها را پى گرفتيم و معلوم شد كه اگر سورۀ شورا در مكه نازل شده اين چند تا آيه در مدينه نازل شده است و چند آيه در مدينه نازل شده از جمله «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً» را جزء سورۀ شورا قرار دادند كه در مكه نازل شده است.

البته اين كه چه كسى اين كار را كرده؟ خود بحث جداگانۀ قرآنى است.2.

ص: 334

از اين روست كه ابوحيان اندلسى، شوكانى يمنى، آلوسى بغدادى و ديگر بزرگان از مفسران اهل سنت مى گويند: آيۀ مباركه «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ» در مدينه منوره نازل شده؛ هر چند در سورۀ شورا قرار گرفته است.

در تفسير القرطبى چنين آمده است:

سورة الشورى مكية في قول الحسن وعكرمة وعطاء وجابر. قال ابن عباس وقتادة: إلّاأربع آيات منها أنزلت بالمدينة: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى» ....(1)

بنابر نظر حسن، عكرمه، عطاء و جابر، سورۀ شورا مكّى است. ابن عباس و قتاده مى گويند: اين سوره مكّى است جز چهار آيه از آن، كه در مدينه نازل شده است و آيه مودّت در زمرۀ اين آيه هاى چهارگانه است....

از طرف ديگر، اين پرسش مطرح است: آيا نفع اجر و پاداشى كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله خواستند؛ يعنى مودّت و مهرورزى به اهل بيتشان، به آن حضرت، يا به خاندانش و يا به خود مردم برمى گردد؟

پاسخ اين كه وقتى مردم مودت اهل بيت عليهم السلام را داشته باشند، از آنان پيروى مى كنند و فرمايشات آنان را مى پذيرند و به آن ها عمل مى كنند، و آن گاه كه به سفارشات پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله عمل كنند نفعش به خود مردم مى رسد.

در مقابل اگر همه مردم جهان از اهل بيت عليهم السلام اعراض كنند و رو برگردانند چيزى از مقام و منزلت آن بزرگواران كم نمى شود.

از اين روست كه زمخشرى از بزرگان مفسران اهل سنت، در تفسير خود در ذيل اين آيۀ مباركه چند حديث نقل مى كند كه اينك دو حديث را مى آوريم.0.

ص: 335

حديث يكم. پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

حرّمت الجنّة على من ظلم أهل بيتي وآذاني في عترتي ومن اصطنع صنيعة إلى أحد من ولد عبدالمطلب و لم يجازه عليها، فأنا أجازيه عليها غداً إذا لقيني يوم القيامة؛(1)

بهشت بر كسى كه به اهل بيت من ظلم كند و مرا درباره عترت و خاندانم مورد آزار و اذيت قرار دهد، حرام شده است و اگر كسى كار خوب و خدمتى به فرزندان و ذريۀ من بكند و او نتواند جزاى آن را بدهد، جزاى او در روز قيامت آن گاه كه مرا ملاقات كند با من خواهد بود.

حديث دوم. رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من مات على حبّ آل محمّد مات شهيداً.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد مات مغفوراً له.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد مات تائباً.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد مات مؤمناً مستكمل الإيمان.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد بشّره ملك الموت بالجنّة ثمّ، منكر ونكير.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد يزفّ إلى الجنّة كما تزفّ العروس إلى بيت زوجها.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد فتح له في قبره بابان إلى الجنّة.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد جعل اللّه قبره مزار ملائكة الرحمة.

ألا ومن مات على حبّ آل محمّد مات على السنّة والجماعة.

ألا ومن مات على بغض آل محمّد جاء يوم القيامة مكتوب بين عينيه:7.

ص: 336

آيس من رحمة اللّه.

ألا ومن مات على بغض آل محمّد مات كافراً.

ألا ومن مات على بغض آل محمّد لم يشم رائحة الجنّة؛(1)

هر كس بر دوستى خاندان محمّد بميرد، شهيد از دنيا رفته است.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كس بر دوستى خاندان محمّد بميرد، بخشيده شده از دنيا رفته است.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كس بر دوستى خاندان محمّد بميرد، با توبه كامل از دنيا رفته است.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كس بر دوستى خاندان محمّد بميرد، با ايمان كامل و مؤمن از دنيا رفته است.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كس بر دوستى خاندان محمّد بميرد، ابتدا فرشته مرگ او را به بهشت نويد مى دهد، سپس دو فرشته منكر و نكير (سؤال و جواب) سراغ او آيند.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كس بر دوستى خاندان محمّد بميرد، به سوى بهشت مى رود؛ همان گونه كه عروس را با احترام و شادمانى به خانه شوهر مى برند.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كه بر دوستى خاندان محمّد بميرد، خداوند در قبر او دو در به سوى بهشت باز مى نمايد.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كه بر دوستى خاندان محمّد بميرد، خداوند قبرش را زيارتگاه فرشتگان رحمت خود مى نمايد.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كه بر دوستى خاندان محمّد بميرد، بر دين واقعى و سنّت پيامبر از دنيا رفته است.7.

ص: 337

بدانيد و آگاه باشيد! هر كه بر كينه خاندان محمّد بميرد، روز قيامت او را مى آورند؛ در حالى كه بين دو چشمش نوشته شده است: اين شخص نااميد از رحمت و عطوفت خداوند است.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كه بر كينه خاندان محمّد بميرد، كافر از دنيا رفته است.

بدانيد و آگاه باشيد! هر كه بر كينه خاندان محمّد بميرد، هيچ گاه بوى بهشت به مشام او نمى رسد.

اصلاً، ايمان به اهل بيت عليهم السلام و ولايت آن بزرگواران، همان سنّتى است كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله فرموده است.

اگر بغض آل محمد عليهم السلام در دل كسى باشد و وارد عرصه قيامت شود بوى بهشت هم به مشامش نخواهد رسيد.

آرى، بعضى از علماى بزرگ اهل سنّت ادّعاى حبّ اهل بيت عليهم السلام را دارند.

صاحب كتاب عبقات الأنوار يكى از بزرگان شيعى، مى فرمايند: اين از آيات علو حق است كه حق بر زبان افرادى جارى مى شود كه به حق عمل نمى كنند.

سخن ديگر دربارۀ آيۀ مودت اين كه «مودت» با «محبت» تفاوت دارد. طبق آن چه در لغت آمده، مودت از محبت بالاتر است؛ چرا كه مودت پيروى و اطاعت را به دنبال دارد و آن واجب است.

ما در جاى خود ثابت كرديم كه اين آيۀ مباركه هم بر امامت اهل بيت عليهم السلام، هم بر عصمت آنان و هم بر افضليت و برترى آنان دلالت دارد. از اين رو، اين حديث نيز در كتاب هايى كه نام برديم، آمده است. براى نمونه در حديثى مى خوانيم:

كسى خدمت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! شما مى فرماييد كه مودت قربى اجر رسالت شماست؟

حضرت فرمود: بله.

ص: 338

گفت:

قرباي أو قرباك؟

خويشاوندان خودم (؛ يعنى صلۀ ارحام كنيم و مواظب خويشاندانمان باشيم و با آنان رفت و آمد كنيم)، يا با خويشاوندان شما صله رحم كنيم؟

حضرت فرمود:

قرباي؛

نه، مقصود خويشاوندان من است.

آن مرد در حضور پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به كسانى كه با اهل بيت عليهم السلام رابطۀ مودت و محبت و ولايت نداشته باشند، لعن كرد و گفت:

وعلى من لا يحبّك ولا يحبّ قرباك لعنة اللّه؛(1)

لعنت خدا بر كسى باد كه به تو و نزديكان تو مهر نورزد.

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: آمين.

درجه هاى والا

وَالدَّرَجاتُ الرَّفيعَةُ؛

و درجات بلند از آنِ شماست.

درجات رفيعۀ بهشت براى اهل بيت عليهم السلام است و به آن بزرگواران اختصاص دارد. اين پرواضح است و به دليل نياز ندارد. چرا كه اهل بيت عليهم السلام ناگزير در قيامت با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله هستند. هر جا كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله باشند اهل بيت عليهم السلام نيز همان جا هستند.

ص: 339

به سخن ديگر، صديقه طاهره، اميرالمؤمنين، حسنين و اهل بيت عليهم السلام در روز قيامت نه تنها از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله جدا نيستند؛ بلكه بهترين جاها، جاى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام است و اين، بحث ندارد.

فراتر اين كه در روايتى آمده است: پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايند:

اگر كسى از اهل بيت من اطاعت كند، شيعه و پيرو آنان باشد، در روز قيامت همراه من و اهل بيت خواهد بود.(1) يعنى آن بزرگواران شيعيانشان را پيش خودشان مى برند. چرا؟

چون وقتى ملاك، ضابطه و معيار بالا رفتن اطاعت و بندگى خداوند متعال، عمل به واجبات و ترك محرمات و احتياط در مشتبهات و ورع و پارسايى باشد و انسان مراقب جميع حركات و سكناتش باشد و مواظبت بكند كه واقعاً پا جاى پاى اهل بيت عليهم السلام بگذارد، درجات او بالا مى رود؛ همان طور كه آن ها بالا رفتند.

در روايت ديگرى آمده است:

روزى امام حسن و امام حسين عليهما السلام همراه پيامبر بودند، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به حسنين عليهما السلام اشاره كردند و فرمودند:

من أحبّني وأحبّ هذين وأباهما وأمّهما كان معي في درجتي في الجنّة يوم القيامة؛(2)

كسى كه مرا دوست داشته باشد و اين دو را و پدر و مادر اين دو را، دوست داشته باشد، در روز قيامت در درجه من و همراه من خواهد بود...

ص: 340

ابوالحسين على بن حماد بن عبيد عبدى بصرى اين حديث را به نظم كشيده و چنين سروده است:

أخذ النبي يد الحسين وصنوه يوماً وقال وصحبه في مجمع

من ودّني يا قوم! أو هذين أو أبويهما فالخلد مسكنه معي(1)

روزى پيامبر صلى اللّه عليه وآله در حضور اصحاب دست حضرت حسن و حسين عليهما السلام را گرفت و فرمود: اى گروه! هر كس مرا با اين دو كودك و پدر و مادر ايشان را دوست بدارد مسكن هميشگى او با من در بهشت خواهد بود.

واضح است كه مقصود، دوست داشتن خشك و خالى نيست؛ بلكه اطاعت از اوامر و نواهى منظور است.

شما به پدرتان صد مرتبه بگوييد: من چاكرم و نوكرم، اما هر امرى بكند اطاعت نكنيد. اين چاكرم و نوكرم به درد نمى خورد.

پس نه فقط خود اهل بيت عليهم السلام در كنار پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله در آن درجات رفيعه خواهند بود؛ بلكه به انسان ها وعده داده اند كه از ما پيروى كنيد تا شما را بالا ببريم.

جايگاه پسنديده

وَالْمَقامُ الْمَحْمُودُ؛

و مقام شايسته از آنِ شماست.

خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام در روز قيامت مقامى استثنايى داده است.

ص: 341

خداى سبحان در قرآن مجيد مى فرمايد:

«عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛(1)

اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد.

مقام محمود چيست؟

عقل ما قاصر است، ولى پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد: خداوند متعال در روز قيامت به من مقام شفاعت خواهد داد و من گناهكاران امتم را شفاعت خواهم كرد.

در احوالات پيامبران پيشين در قرآن مجيد آمده است كه آنان در روز قيامت عليه امتشان درباره كارهاى خلافى كه كردند و به آنان اذيت هايى رساندند شكايت مى كنند، يا شهادت مى دهند، اما امت اسلام با اين همه اذيتى كه كرده و خلاف كارى هايى كه انجام داده، باز پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مقام شفاعت براى امتشان دارند.

از اين روست كه اين امت، امت مرحومه است. اما اين امت، قدر اين رحمت الهى را ندانست.

راستى چرا اين امت بايد با امت هاى پيشين فرق داشته باشد؟

چون پيامبر اين امت، با پيامبران پيشين فرق دارد.

پيامبران گذشته عليه امتشان شهادت مى دهند. اما پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله مى فرمايند:

يا ربّ! امّتي امّتي؛(2)

پروردگارا! امّتم امتم.

ائمه اطهار عليهم السلام نيز همين طور در روز قيامت شفاعت خواهند كرد.(3)0.

ص: 342

اين مقام را پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام دارند. اما نه اين كه ما مغرور بشويم، بايد لياقت شفاعت داشته باشيم.

در روايتى امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

سمعت النبي صلى اللّه عليه وآله يقول: إذا حشر الناس يوم القيامة نادى منادٍ:

يا رسول اللّه! إنّ اللّه جلّ اسمه قد أمنك من مجازاة محبّيك ومحبّي أهل بيتك الموالين لهم، فكافهم بما شئت.

فأقول: يا ربّ! الجنّة.

فأنادى: بوّئهم منها حيث شئت، فذلك المقام المحمود الّذي وعدت به؛(1)

از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:

هر گاه روز قيامت مردم به صحنه محشر بيايند فرياد كننده اى فرياد مى زند: اى رسول خدا! به راستى خداى متعال به واسطه تو، دوستان تو و دوستان اهل بيت تو را؛ آنان كه ولايت اهل بيت تو را پذيرفته اند، از مجازات ايمن داشته است، پس آن چه بخواهند، پاداش بده.

من مى گويم: پروردگارا! پاداش آنان بهشت است.

دستور مى رسد: بهشت را از آنان پر كن؛ هر قدر كه خواهى. پس اين همان مقام محمود و پسنديده اى است كه خدا به آن مقام مرا وعده داده است.

جايگاه معين و منزلت عظيم و...

وَالْمَكانُ الْمَعْلُومُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَالْجاهُ الْعَظيمُ وَالشَّاْنُ الْكَبيرُ وَالشَّفاعَةُ الْمَقْبُولَةُ؛

و جايگاه معين و معلوم در نزد خداى عزوجل از آنِ شماست و منزلت عظيم از آنِ شماست و رتبه بزرگ از آنِ شماست و شفاعت پذيرفته از آنِ شماست.

ص: 343

آرى، كسى كه نزد خدا قدر و منزلت با جلالت و شأن و قرب با عظمت داشته باشد، شفاعتش مقبول خواهد بود. اين، به محمد و آل محمد عليهم الصّلاة والسلام اختصاص دارد. از اين رو همه به آن ها متوسّل مى شوند و خدا را به حقّشان قسم مى دهند. اين امر مسلّم است و در كتاب هاى شيعى و سنى آمده كه ابن عباس مى گويد:

سألت النبّي صلى اللّه عليه وآله وسلم

عن الكلمات الّتي تلقّاها آدم من ربّه فتاب عليه.

قال: سأله بحقّ محمد وعلي وفاطمة والحسن والحسين إلّاتبت عليّ.

فتاب اللّه عليه.(1)

از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله درباره كلماتى كه آدم از پروردگارش آموخت، سپس توبه آدم را خدا پذيرفت، پرسيدم.

پيامبر فرمود: آدم، خدا را به آبروى محمّد، على، فاطمه، حسن، حسين عليهم السلام خواند كه توبه او را بپذيرد.

پس خدا، توبه او را پذيرفت.

اين حقيقت در فرزندان آدم عليه السلام در دنيا تا روز قيامت و در جهان آخرت جارى و سارى است.

درخواست از پروردگار

رَبَّنا آمَنّا بِما انْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدينَ؛

پروردگارا! ما ايمان داريم بدان چه نازل فرمودى و پيروى كرديم از پيامبرت پس نام ما را با گواهان بنويس.

در اين فراز پايانى چند جمله دعا و توسل است.

ص: 344

اين عبارت، آيه اى از قرآن كريم در سورۀ آل عمران است كه مى خوانيم:

«رَبَّنا آمَنّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدِينَ»(1)

پروردگارا! به آن چه نازل كرده اى، ايمان آورديم و از فرستاده تو پيروى نموديم؛ ما را در زمره گواهان بنويس.

آن گاه كه زائر با زيارت جامعه كبيره به مقامات، منازل و اوصاف ائمه اطهار عليهم السلام پرداخت و بخشى از اعتقادات خود را در محضر امام عليه السلام عرضه داشت به درگاه خدا دست دعا برمى دارد و مى گويد:

خداوندا! ما به آن چه كه در قرآن مجيد و در سخنان رسول خدا صلى اللّه عليه وآله آمده، ايمان داريم. ما مطيع و پيرو پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله هستيم. آن چه را كه رسول اكرم صلى اللّه عليه وآله فرمودند اطاعت كرديم؛ چه آن چه كه در معرفت خداوند متعال گفته شده و در قرآن و سنت آمده، چه آن چه كه درباره جهان آخرت و معاد بيان شده و چه آن چه درباره نبوت و پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله گفته شده به همه اين ها ايمان داريم.

به خصوص آن چه را كه در زيارت جامعه خوانديم و عرضه داشتيم همه را از روى ايمان و اعتقاد عرض كرديم كه ما به اين ها اقرار داريم و ملتزم هستيم به آن چه كه خدا و رسول فرموده؛ از جمله آيات و رواياتى كه دربارۀ ائمه اطهار عليهم السلام، امامت آن بزرگواران، خصائص و مقاماتشان آمده است.

آن گاه مى گوييم: خداوندا! ما را از شاهدان قرار بده!

«شاهدين» جمع «شاهد» به معناى «حاضر» است.

به نظر مى رسد مقصود از «شاهدين» چنين باشد:3.

ص: 345

آن گاه كه قيامت برپا مى شود و همه را براى حساب حاضر مى كنند؛ يعنى همه كسانى را كه از آن چه در كتاب و سنّت درباره اهل بيت عليهم السلام آمده، اطاعت و پيروى كردند و كسانى كه از آن بزرگواران اطاعت و پيروى نكردند حاضر مى كنند در اين موقع است كه زائر درخواست مى كند كه خداوندا! ما را از جملۀ شاهدان اين صحنه قرار بده كه چگونه اهل ايمان، مورد عنايت و رحمت قرار مى گيرند و چگونه مخالفان مورد مؤاخذه قرار مى گيرند و عقاب و عذاب مى شوند، در آن روز حاضر، شاهد و ناظر باشيم.

اين نيز واقعاً لطف ديگرى دارد. از اين روست كه در بيان رجعت گفتيم كه مؤمنان خالص و مخالفان كه برمى گردند و به بركت حكومت حضرت ولى عصر عليه السلام اين گروه از آن گروه در اين عالم، انتقام مى گيرند.

البته اين كه انسان عاقبت امر مخالفت با اهل بيت عليهم السلام را ببيند و لمس بكند، يك معنايى است.

ممكن است مراد همان شهادت اصطلاحى باشد كه زائر مى گويد: خدايا! ما را از شهود بر حقّانيت آن چه رسول خدا صلّى اللّه عليه وآله آورده؛ به خصوص در مورد اهل بيت عليهم السلام ابلاغ نموده، قرار بده.

اساساً شاهد بودن در روز قيامت از خصائص مؤمنان از امت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله است كه در قرآن مجيد مى خوانيم:

«لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً»؛(1)

تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر نيز بر شما گواه است.

بنابراين، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله براى امت خودشان، شاهد، حاضر و ناظر3.

ص: 346

هستند و مؤمنان امت ايشان نيز براى ديگر امت ها شاهد هستند. پس با تأمل و دقّت در استشهاد به آيه مباركه، معناى عبارت چنين مى شود: خداوندا! مرا از شاهدان در روز قيامت قرار بده كه هم عاقبت امر را ببينم و هم در آن جا شهادت بدهم.

با دقت و تأمل در استشهاد به آيه مباركه نكته ديگرى نيز استفاده مى شود كه آن هايى كه با اهل بيت عليهم السلام مخالفت و دشمنى كردند، از اين امت محسوب نمى شوند و در واقع، امت مرحومه نيستند؛ چون امت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله بر ديگر امت ها؛ يعنى حتى مخالفان اهل بيت عليهم السلام، شاهد هستند.

به نظر مى رسد اين معنا از آيه - كه در اين جا استشهاد شده - استفاده مى شود كه پيروان اهل بيت عليهم السلام و مخالفان آن ها در جهان آخرت جدا هستند.

بله، در اين عالم كه حقايق مخفى است و هميشه موردِ نظر، ظواهر هستند؛ داد و ستدها، رفت و آمدها، طهارت ها و نجاست ها و... همه بر اساس ظاهر، با هم هستند، اما در آن جا كه حقايق كشف مى شود، از هم جدا هستند. اگر حقيقت كشف بشود، روشن است كه بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دو راه بيش تر نبوده: يا راه اهل بيت عليهم السلام و يا راه غير آنان.

بنابراين، كسانى در روز قيامت شاهد هستند و اين خود يكى از خصايص است كه به شيعيان اهل بيت عليهم السلام اختصاص دارد.

دعاى ديگر

رَبَّنا لاتُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا...؛

پروردگارا! دل هايمان را، بعد از آن كه ما را هدايت كردى، (از راه حق) منحرف مگردان!

اين عبارت نيز برگرفته از آيه اى از قرآن كريم است: خداوندا! دل هاى ما را بعد از

ص: 347

آن كه هدايت كردى و راه را به ما نشان دادى، گمراه نكن و ما را ثابت قدم قرار بده!

اين دعا بسيار مهم است و همان دعايى است كه در آخر الزمان مأمور هستيم كه هميشه آن را بخوانيم.

عبداللّه بن سنان مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

ستصيبكم شبهة فتبقون بلا علم يرى، و لا إمام هدى، و لا ينجو منها إلّا من دعا بدعاء الغريق.

قلت: كيف دعاء الغريق؟

قال: يقول: يا اللّه يا رحمان يا رحيم يا مقلّب القلوب ثبّت قلبي على دينك....(1)

به زودى شبهه اى به شما مى رسد. پس در آن، بدون نشانه اى كه راه يابيد و بدون امامى هدايت شويد خواهيد بود و كسى از آن شبهه نجات نمى يابد مگر آن كه دعاى غريق را بخواند.

گفتم: دعاى غريق چگونه است؟

فرمود: مى گويى:

يا رحمان يا رحيم يا مقلّب القلوب ثبّت قلبي على دينك؛

اى خدا، اى بخشايش گر، اى مهربان، اى دگرگون كننده دل ها، دلم را بر آيين خودت استوار گردان.

چه بسيار اتفاق افتاده و چقدر در همين زندگى و جامعه خودمان مى بينيم كه افرادى صبح هنگام، انسان هاى مرتب و منظمى هستند، اما شب هنگام و به فاصله3.

ص: 348

24 ساعت - كم تر و يا بيش تر - انسان از آن ها سخنان مى شنود كه بايد به خداوند متعال پناه برد؛ چرا كه وسايل انحراف در اين دوران، بسيار زياد شده است.

بنابراين، بايد گفت:

«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ»؛(1). تفسير العياشى: 1/164 حديث 9.(2)

پروردگارا! دل هايمان را، بعد از آن كه ما را هدايت كردى، (از راه حق) منحرف مگردان و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، به راستى كه فقط تو بخشنده اى.

آرى، بايد رحمتى از جانب خدا باشد كه اين رحمت، مايۀ قوت، قدرت و استحكام ما بشود و بتوانيم در برابر افكار انحرافى و افراد منحرف استقامت بكنيم و تحت تأثير قرار نگيريم، از مسير اهل بيت عليهم السلام متزلزل نشويم، در آن ثابت قدم باشيم و با همين ايمان صحيح و اعتقاد سالم در روز قيامت بر خدا، رسول و اهل بيت عليهم السلام وارد شويم.

اين دعا بسيار مهم است. از اين رو در روايتى آمده: امام صادق عليه السلام فرمود:

أكثروا من أن تقولوا «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا»(3)

ولا تأمنوا الزيغ؛(3)

بيش تر بگوييد: «پروردگارا! دل هايمان را، بعد از آن كه ما را هدايت كردى، (از راه حق) منحرف مگردان» و از انحراف و لغزش ايمن نباشيد.9.

ص: 349

سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً؛

منزه است پروردگار ما، كه وعده هايش به يقين انجام شدنى است.

در اين عبارت نيز به آيه اى از قرآن اشاره شده است؛ يعنى منزه است پروردگار متعال ما از خلف آن چه را وعده كرده است. خدايا! ما را در آن چه براى ما مقدر كرده اى، از ايمان و ولايت، ثابت قدم بدار.

اين دعا از اين آيه از قرآن گرفته شده، آن جا كه مى خوانيم:

«إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً * وَ يَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً * وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعاً»؛(1)

كسانى كه پيش از آن به آن ها دانش داده شده، هنگامى كه (آيات ما) بر آنان خوانده مى شود، سجده كنان به خاك مى افتند و مى گويند: «منزه است پروردگار ما، كه وعده هايش به يقين انجام شدنى است» آن ها بى اختيار به زمين مى افتند و گريه مى كنند؛ و تلاوت اين آيات بر خشوعشان مى افزايد.

«سبحان ربّنا» زبان حال عدّه اى از مردم است كه علم به آن ها داده شده، وقتى بر آن ها، قرآن خوانده شود، سجده مى كنند و خشوعشان بيشتر مى شود و چنين مى گويند: منزّه است پروردگار ما...

بنابراين، ما در بخش پايانى زيارت جامعه، اين گونه دعا مى كنيم:

خداوندا! ما بر آن چه كه مقدر كرده اى تسليم هستيم. اما تقدير تو نسبت به ما اين باشد كه ما را لايق وفا به وعده خود قراردهى، دعاى ما را مستجاب كنى و بر آن چه ايمان آورده ايم، ثابت قدم بدارى...9.

ص: 350

عرض حال به امام معصوم

يا وَلِىَّ اللَّهِ انَّ بَيْني وَبيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ ذُنُوباً لا يَاْتي عَلَيْها الّا رِضاكُمْ؛

اى ولى خدا! همانا ميان من و خداى عزوجل گناهانى است كه آن ها را جز رضايت شما محو و پاك نمى كند.

بعد از سه جمله دعاى قرآنى، زائر به امام عليه السلام يا به همۀ امامان معصوم - كه همه شان را با هم زيارت مى كنيم - چنين خطاب مى كند:

اى كسانى كه خداوند متعال به شما مقامات بلندى داده است و در اثر عبادت و بندگى در درگاه ربوبى، مقرّب هستيد، بين من و خداى من، گناهانى وجود دارد و من معصيت كار در درگاه الهى هستم كه شما بايد وساطت كنيد.

به راستى اگر مورد رضاى ائمه اطهار عليهم السلام نباشيم و مأموران الهى بخواهند خيلى سخت گيرى كنند و با دقت به حساب انسان برسند، كار بسيار خراب است؛ چرا كه به هر حال، انسان معصوم نيست؛ بلكه بنده اى ضعيف، عاجز و ناتوانى بيش نيست.

البته ما مى خواهيم در اين مسير گام برداريم و بالا برويم و واقعاً مى خواهيم كه توفيقش را بايد خودشان عنايت كنند و راهشان را هم بايد خودشان ارائه نمايند. به هر حال، از انسان گناه سر مى زند. در دعاى ابوحمزه مى خوانيم:

... إلهي! لم أعصك حين عصيتك وأنا بربوبيّتك جاحد، ولا بأمرك مستخفّ، ولا لعقوبتك متعرّض، ولا لوعيدك متهاون، لكن خطيئة عرضت وسوّلت لي نفسي وغلبني هواي وأعانتني عليها شقوتي....(1)

ص: 351

... اى خداى من! آن گاه كه از تو نافرمان كردم، پروردگارى تو را انكار نكردم، فرمان تو را سبك نشمردم، به كيفر تو اعتراض ننمودم و وعده مجازات تو را بى اهميت ندانستم؛ بلكه گناهم خطايى بود كه براى من عارض شد، نَفْسم بر جلوه كرد، هوا و هوس بر من چيره شد و بدبختيم با آن همكارى كرد...

در دعاى كميل در شب هاى جمعه چنين مى خوانيم:

... لا إله إلّاأنت، سبحانك وبحمدك، ظلمت نفسي وتجرّأت بجهلي...

اللهمّ عظم بلائي وأفرط بي سوء حالي، وقصرت بي أعمالي وقعدت بي أغلالي، وحبسني عن نفعي بعد آمالي، وخدعتني الدنيا بغرورها ونفسي بخيانتها....(1)

... خدايى جز تو نيست، تو پاك و منزّهى و به حمد و سپاس تو مشغولم، به خودم ستم نمودم و به نادانى خود در برابر تو جرأت كردم...

خدايا! بلا و گرفتارى من بزرگ است، حالم بسيار ناخوش و اعمالم نارساست، زنجيرهاى علايق مرا در بند كشيده، آرزوهاى دور از هر سودى مرا بازداشته، دنيا به خدعه و غرور و نَفْسم به خيانت مرا فريب داده است...

واقعاً هم همين طور است. گناهانى كه از ما سر مى زند از روى جهالت و غلبه هواى نَفْس است. به اين دليل وقتى بيدار مى شويم پشيمان مى شويم و استغفار مى كنيم و نمى خواهيم گردن كلفتى نماييم.

بر اين اساس، بايد ائمّه اطهار عليهم السلام ما را شفاعت كنند.

البته هر گناهى كه از بنده در برابر خداوند متعال سر بزند با توجه به عظمت خداوند متعال، گناه بزرگى است.5.

ص: 352

از طرفى، گناهانى از انسان سر مى زند كه ناگفتنى است؛ گناهانى كه در خلوت ها و فرصت هايى شيطان بر او غالب مى شود و جز خداوند متعال، هيچ فردى بر آن گناه، اطلاع ندارد.

از اين رو، ما به ائمه اطهار عليهم السلام خطاب مى كنيم: شما هستيد كه قرب و منزلت داريد. شما ولايت مطلقه داريد، مادامى كه در خانه شما را بلد هستيم و شما ما را طرد نكرده ايد جاى ديگر نمى رويم. اگر شما ما را بپذيريد و ما را شفاعت كنيد، مشكل حل مى شود. پس به حق آن خدايى كه شما را محرم اسرار خودش قرار داده و مطالبى را به شما گفته كه به ديگران نگفته... بخشش گناهان ما را از خداى متعال بخواهيد.

آرى، خداى سبحان به امامان هدايت گر عليهم السلام مطالبى را گفته كه به ديگران نگفته است. البته اگر آن بزرگواران خواستند به كسى مى گويند و اگر نخواستند نمى گويند كه قرآن كريم مى فرمايد:

«هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ»؛(1)

اين عطاى ماست، به هر كس مى خواهى و صلاح مى بينى ببخش، و از هر كس مى خواهى خوددارى كن، و حسابى بر تو نيست.

فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلى سِرِّهِ؛

پس به حق آن خدايى كه شما را امين به راز خود كرده.

ما در فراز پايانى زيارت جامعه، به ائمه اطهار عليهم السلام التماس مى كنيم و قسم مى دهيم به آن خدايى كه شما را آن قدر مقرب خودش قرارداده كه امين سرّش گشته ايد...

وَاسْتَرْعاكُمْ امْرَ خَلْقِهِ؛

و سرپرستى كار خلق خود را به شما واگذارده.

ص: 353

و شما را سرپرست خلايقش قرار داده، به شما ولايت بر خلايقش را عنايت كرده كه به بركت شما خلايق به وجود آمدند.

وَقَرَنَ طاعَتَكُمْ بِطاعَتِهِ؛

و فرمانبردارى شما را به فرمانبردارى خود نزديك نموده.

خداوند اطاعت از شما را در كنار اطاعت از خودش قرار داده است. آن جا كه مى فرمايد:

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»؛(1)

اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد پيامبر و اولو الامر (اوصياى پيامبر) را!

«اولى الأمر» همان ائمۀ اطهار عليهم السلام هستند كه اطاعتشان در كنار اطاعت خداوند متعال و رسول آمده است. خداى متعال چنين مقاماتى را به شما داده است. شما را قسم مى دهيم به آن خدايى كه اين مقامات و منازل و اين عظمت و قرب را به شما داده؛

لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبي؛

شما بخشش گناهانم را از خدا بخواهيد.

بخشش گناهان ما را از خداوند متعال بخواهيد. از خداوند متعال بخواهيد كه از ما گذشت كند كه البته به شفاعت شما نياز داريم، وگرنه خودمان لياقت بخشش را نداريم.

كلمه «استوهب»؛ يعنى خواهش كردن. «هبه»؛ يعنى بخشش. راغب اصفهانى مى نويسد:

الهبة: أن تجعل ملكك لغيرك بغير عوض؛(2)

هبه: ملك خود را بدون عوض در اختيار ديگرى قرار دهى.

ص: 354

خدايا! گناهان ما را ببخش و ما را به بركت و شفاعت اهل بيت عليهم السلام معذّب نكن.

وَكُنْتُمْ شُفَعائي فَاِنّي لَكُمْ مُطيعٌ؛

و شما شفيعان من گرديد، زيرا كه من فرمانبردار شما هستيم.

زائر با اين جمله مى گويد: به هر حال من جزء زمرۀ شما و در خط شما هستم.

پيش تر گفتيم كه دو خط بيش تر نيست؛ اين قدر مى دانم كه اين طرفى هستم و آن طرفى نيستم؛ اما اين طرفىِ گناه كار و خطاكار و شما كسانى هستيد كه اگر كسى از شما اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده و اگر شما را معصيت كند، خدا را معصيت كرده است و اگر شما را دوست داشته باشد، خدا را دوست مى دارد. شما داراى اين چنين مقاماتى هستيد. اگر كسى با شما دشمنى كند با خداوند متعال دشمنى كرده است.

البته در اين زمينه حديث هاى معتبرى حتى در كتاب هاى اهل تسنن آمده است.

در روايتى مى خوانيم: ابوذر مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

من أطاعني فقد أطاع اللّه، ومن عصاني فقد عصى اللّه، ومن أطاع علياً فقد أطاعني، ومن عصى علياً فقد عصاني؛(1)

هر كس از من اطاعت كند در واقع از خدا اطاعت كرده است، هر كس از فرمان من سرپيچى كند، در واقع از فرمان خدا سرپيچى كرده است، هر كس از على اطاعت كند در واقع از من اطاعت كرده و هر كس از فرمان على سرپيچى كند در واقع از فرمان من سرپيچى كرده است.

ص: 355

اگر كسى با امير مؤمنان على عليه السلام دشمنى كند، با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دشمنى كرده است و هر كسى كه با پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله دشمنى كند با خداوند متعال دشمنى كرده است.

حديث ديگر در اين باره در كتاب هاى اهل سنّت نيز آمده است كه پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله به على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام خطاب كردند و فرمودند:

أنا حرب لمن حاربكم؛(1)

كسى كه با شما دشمنى كند من با او دشمن هستم.

زائر مى گويد: حال كه شما چنين مقامى را داريد، من نيز مى خواهم خود را در زمرۀ شما داخل كنم و در اين خط هستم. پس بياييد براى من شفاعت و وساطت كنيد.

البته هر چه در درگاه خدا، رسول و اهل بيت عليهم السلام استغفار كنيم؛ اعم از اين كه استغفار ما، مسبوق به گناه باشد يا نباشد، اثر خود را دارد. براى مثال اگر كسى روزى صد مرتبه، دويست مرتبه - كم تر و بيش تر - «استغفر اللّه» بگويد و مثلاً دويست گناه نيز مرتكب شود، اين استغفارها مسبوق به گناه هستند و بعضى از استغفارها مسبوق به گناه هم نيستند، اما تأثير گذارند و انسان را به خدا نزديك مى كنند. از اين رو ائمه اطهار عليهم السلام، بزرگان دين و اولياى صالح الهى استغفار مى كردند، نه اين كه گناه مى كردند؛ چرا كه به هر حال، استغفار اثر و نفع دارد و ما را به آن بزرگواران نزديك مى كند.4.

ص: 356

خطاب به خدا

اَللّهُمَّ انّي لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ اقْرَبَ الَيْكَ مِنْ مُحَمِّدٍ وَاَهْلِ بَيْتِهِ الاَْخْيارِ الاَْئِمَّةِ الاَْبْرارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعائي؛

خدايا! اگر من شفيعانى را مى يافتم كه نزديك تر باشند به درگاهت از محمد و خاندان نيكويش آن پيشوايان نيكوكار به طور مسلم آن ها را شفيعان خود قرار مى دادم.

حرف «لو»؛ يعنى اگر، به معناى فرض است، به اين معنا كه زائر مى گويد: اگر كسانى را بيابم كه نزد تو از محمد و آل محمد عليهم السلام نزديك تر و مقرّب تر باشند، سراغ آن ها مى رفتم.

طبيعى است ما وقتى با بزرگى كارى داشته باشيم حساب مى كنيم نزديك ترين شخص به اين بزرگ كيست. چه كسى مى تواند بيشتر در آن جا براى ما كار كند، تا براى وساطت نزد او برويم.

روشن است كه كسى از محمد و آل محمد عليهم السلام در پيشگاه خداوند متعال نزديك تر نيست. از اين رو زائر مى گويد:

خدايا! اگر كسانى بودند به تو از محمد و آل محمد عليهم السلام نزديك تر بودند، به سراغ آن ها مى رفتم و آن ها را واسطه مى كردم، ولى كسى نيست.

«لو وجدت»؛ يعنى چنين چيزى نيست.

فَبِحَقِّهِمُ الَّذي اوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَيْكَ؛

پس از تو مى خواهم بدان حقى كه براى ايشان بر خود واجب كردى.

زائر مى گويد: پس خدايا! تو را قسم مى دهم به مقام و قربى كه اهل بيت عليهم السلام نزد تو دارند و وعدۀ شفاعتى كه به آن ها داده اى كه امت گنه كار را شفاعت كنند، كه وقتى خداوند متعال وعده بدهد وفاى به عهد واجب است؛

ص: 357

اَسْئَلُكَ انْ تُدْخِلَني في جُمْلَةِ الْعارِفينَ بِهِمْ وَبِحَقِّهِمْ؛

پس از تو مى خواهم بدان حقى كه براى ايشان بر خود واجب كردى كه مرا در زمره عارفان به مقام آن ها و به حق آن ها قرارم ده.

خدايا! ما را در زمرۀ آن هايى وارد كن كه امام شناس هستند؛ آن هايى كه حق اهل بيت عليهم السلام را شناختند و فهميدند.

خدايا! ما را در جملۀ كسانى قرار ده كه به بركت اهل بيت عليهم السلام و شفاعتشان مورد رحمت تو قرار گرفتند.

وَفي زُمْرَةِ الْمَرْحُومينَ بِشَفاعَتِهِمْ انَّكَ ارْحَمُ الرّاحِمينَ؛

و در زمره كسانى كه به وسيله شفاعت آن ها مورد مهر قرار گرفته اند كه تو مهربان ترين مهربانان هستى.

وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرينَ وَسَلَّمَ تَسْليماً كَثيراً وَحَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ؛

و درود خدا بر محمد و خاندان پاكش و سلام مخصوص و بسيارى بر آن ها باد و خدا ما را بس است و نيكو وكيلى است.

اينك در پايان، خداوند متعال را سپاس مى گوييم كه به ما توفيق و عمرى را عنايت كرد كه به شرح زيارت جامعه پرداختيم و به لطف خدا و بركت اهل بيت عليهم السلام شرح آن را به پايان رسانديم. اميدواريم - ان شاء اللّه - اين اثر مفيد واقع شود و ذخيره اى براى آخرت ما باشد.

خداوند متعال از ما بپذيرد و گذشتگان ما و كسانى را كه اين مطالب را به ما ياد داده اند؛ اساتيد، ذوى الحقوق و والدين ما را رحمت كند و همه آن ها را با محمد و

ص: 358

آيه ها

الف

«آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً».......... ج 4/220

«أَ أُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُوَ كَذّابٌ أَشِرٌ».......... ج 1/408

«أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ».......... ج 2/279

«اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ».......... ج 4/39

«اِجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ».......... ج 3/316

«أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ».......... ج 3/77

«اُدْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ».......... ج 1/346؛ / ج 2/235، 237، 238

«إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ».......... ج 3/192

«إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً».......... ج 1/251

«إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ».......... ج 3/382

«إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ».......... ج 1/96

«اِذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ».......... ج 1/107

«أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي».......... ج 2/296

«اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ».......... ج 2/226؛ / ج 4/45

«اِسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى».......... ج 4/23، 24

ص: 363

«اُسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ».......... ج 2/130

«اِعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ».......... ج 2/58

«أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ».......... ج 3/351

«أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً».......... ج 3/427

«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ».......... ج 2/277؛ / ج 3/53

«أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النّارِ».......... ج 2/317

«أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى».......... ج 1/402؛ / ج 4/114

«أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ».......... ج 1/373

«أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ».......... ج 2/115

«أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ».......... ج 1/410؛ / ج 2/224

«أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ».......... ج 1/460؛ / ج 2/76؛ / ج 3/80

«أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ».......... ج 1/99

«إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى».......... ج 1/271

«إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ».......... ج 1/366؛ / ج 2/104

«اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا».......... ج 3/360

«اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها».......... ج 1/394؛ / ج 2/339

«اَللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ».......... ج 2/78؛ / ج 3/44

«اَلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ».......... ج 1/419؛ / ج 2/339، 36

«اَلَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ».......... ج 2/272

«اَلَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ».......... ج 4/28

«اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ».......... ج 410/1؛ / ج 222/2؛ / ج 244/4

«اَلَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ...».......... ج 2/229

ص: 364

«أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ».......... ج 2/233؛ ج 3/185، 188

«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ».......... ج 2/231

«أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّاغُوتِ».......... ج 4/39

«أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ».......... ج 1/418

«أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ».......... ج 3/325

«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ».......... ج 1/293

«أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً».......... ج 1/168

«أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ».......... ج 3/119، 120

«أَ لَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى».......... ج 2/110

«أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ شُفَعاءَ».......... ج 3/359

«أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ».......... ج 4/66

«أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ».......... ج 1/158، 404؛ / ج 2/63؛ / ج 4/219

«أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً».......... ج 4/330

«أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ».......... ج 1/62

«أَمَّا السَّفِينَةُ فَكانَتْ لِمَساكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَها».......... ج 2/336

«أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ».......... ج 4/188

«إِنْ أَنْتَ إِلاّ نَذِيرٌ».......... ج 1/230

«إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ...».......... ج 4/28

«أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ».......... ج 1/413

«إِنِ الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ».......... ج 3/113

«أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ».......... ج 3/400

«إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَ لَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ».......... ج 2/103

ص: 365

«إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ».......... ج 3/52، 408

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ».......... ج 2/155؛ / ج 4/237

«إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً».......... ج 4/350

«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ».......... ج 4/248

«إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ».......... ج 4/49

«إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللّهَ...».......... ج 3/96

«إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ».......... ج 3/252، 254

«إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ».......... ج 2/368

«إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ».......... ج 2/48، 49، 55،

56، 57، 58، 77؛ / ج 3/131

«إِنَّ اللّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ».......... ج 3/26

«إِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ».......... ج 3/435؛ / ج 4/257

«إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِينَ».......... ج 2/250

«إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ».......... ج 3/202

«إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ...».......... ج 4/277

«إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها».......... ج 3/72

«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ».......... ج 4/277

«إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ».......... ج 2/117

«إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ».......... ج 2/357

«إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ، 25».......... ج 3/28

«إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً».......... ج 2/359

«إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ».......... ج 2/265

ص: 366

«إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً».......... ج 2/319

«إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ».......... ج 1/230

«أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً».......... ج 3/361

«إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً * حَدائِقَ وَ أَعْناباً».......... ج 3/101

«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّاتٍ وَ عُيُونٍ».......... ج 3/115

«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّاتٍ وَ نَهَرٍ».......... ج 3/224، 225

«إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلالٍ وَ سُعُرٍ».......... ج 3/224

«إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ».......... ج 3/128

«إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ».......... ج 2/267

«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَقُصُّ عَلى بَنِي إِسْرائِيلَ».......... ج 3/59

«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ».......... ج 1/227

«إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى».......... ج 1/307

«إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ».......... ج 2/356، 357

«إِنّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالاً وَ سَعِيراً».......... ج 2/260

«إِنّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ».......... ج 1/458

«إِنّا إِلَى اللّهِ راغِبُونَ».......... ج 2/296

«إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ...».......... ج 3/97، 337؛ / ج 4/295

«إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها».......... ج 1/177؛

/ ج 3/70، 183

«إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ».......... ج 3/187

«إِنّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها».......... ج 1/259

«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ».......... ج 3/71، 319، 408؛ / ج 4/263

ص: 367

«إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً».......... ج 2/125؛ / ج 3/100

«إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ».......... ج 1/337؛ / ج 3/52

«إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللّهِ».......... ج 2/367

«إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ».......... ج 2/191

«إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ».......... ج 2/190

«إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ».......... ج 1/235، 236، 237، 238، 402؛

/ ج 2/27، 120؛ / ج 3/54

«إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ».......... ج 4/257

«إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ».......... ج 2/389

«إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ».......... ج 2/191

«إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً».......... ج 4/306

«إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ».......... ج 1/159، 417، 418، 419؛

/ ج 2/20، 36، 190، 344، 396، 397، 401؛ / ج 4/46، 90

«إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ».......... ج 4/317، 321

«إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ».......... ج 2/61

«إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ».......... ج 2/387

«إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً».......... ج 1/98، 408؛

/ ج 2/54، 190، 193، 199، 342؛ / ج 3/172

«إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ».......... ج 2/243

«إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ».......... ج 3/380

«إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ».......... ج 4/258

«إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا».......... ج 4/257

ص: 368

«إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ».......... ج 1/140، 308، 389، 408

«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ».......... ج 1/140

«إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللّهِ».......... ج 2/388

«إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ».......... ج 4/301

«أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها».......... ج 3/312

«أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ».......... ج 1/389

«أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ».......... ج 2/111

«أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ».......... ج 2/103، 109

«أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ».......... ج 2/139، 142، 250

«أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ».......... ج 2/24؛ / ج 4/267

«أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ».......... ج 1/258

«أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ».......... ج 2/155

«أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا».......... ج 4/302

«أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ».......... ج 4/106

«اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ».......... ج 1/227، 431؛ / ج 3/24؛ / ج 4/98

«أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ».......... ج 2/137

«أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ».......... ج 2/140

«أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها».......... ج 3/155

«بِأَيْدِي سَفَرَةٍ * كِرامٍ بَرَرَةٍ».......... ج 1/389

«بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ».......... ج 3/386

«بَراءَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ».......... ج 4/26

ص: 369

«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ».......... ج 1/122

«بَقِيَّتُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ».......... ج 1/414، 415

«بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ».......... ج 2/322

«بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ».......... ج 3/170

«بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ».......... ج 2/323

«بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إِلَيْهِ وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً».......... ج 1/84

«بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ * لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ».......... ج 1/63، 82، 162، 393؛

/ ج 2/28، 47، 218، 338؛ / ج 3/96؛ / ج 4/203

«بَلْ لِلّهِ الْأَمْرُ جَمِيعاً».......... ج 3/360

«بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ».......... ج 4/286

«بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ».......... ج 1/304، 305؛ / ج 2/369

«بَلى قادِرِينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ».......... ج 2/111

«بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ».......... ج 1/166

«رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ».......... ج 3/325

«بِيَدِكَ الْخَيْرُ».......... ج 4/271

«تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ...».......... ج 1/96

«تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ».......... ج 2/234

«تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ».......... ج 2/66، 142

«تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ».......... ج 1/41

«ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى».......... ج 2/119

ص: 370

«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا...».......... ج 2/48، 49، 51، 58، 79، 82؛ / ج 3/207

«ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى * فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى».......... ج 3/226

«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ».......... ج 4/314

«ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ».......... ج 4/27

«جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً».......... ج 1/458

«جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ».......... ج 1/354

«حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى».......... ج 2/258

«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ».......... ج 1/333

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ».......... ج 2/124

«خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ».......... ج 3/176

«خَلَقَ اللّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ».......... ج 3/51

«ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ».......... ج 1/329، 334؛ / ج 3/129

«ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ».......... ج 1/329

«ذلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ».......... ج 4/235

«ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ».......... ج 4/235

«ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ».......... ج 3/155

«رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ».......... ج 1/459

ص: 371

«رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ».......... ج 1/41

«رَبَّنا آمَنّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدِينَ».......... ج 4/345

«رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى».......... ج 1/458؛ ج 2/118

«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً».......... ج 4/98، 349

«رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنا».......... ج 3/320

«رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ...».......... ج 3/176

«اَلرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى».......... ج 3/155

«رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ».......... ج 1/226، 286، 339، 398، 439

«رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ».......... ج 1/283، 290، 426؛

/ ج 2/154، 160، 161، 182؛ / ج 3/80

«رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ».......... ج 1/349؛ / ج 3/254

«رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ».......... ج 1/348

«سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى».......... ج 1/271

«سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ».......... ج 2/70

«شاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 2/119

«شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً...».......... ج 1/384؛ / ج 3/408

«شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ».......... ج 1/449، 451

«ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النّاسِ».......... ج 1/165

ص: 372

«عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً».......... ج 1/131، 460؛ / ج 2/86

«اَلْعَزِيزِ الْعَلِيمِ».......... ج 2/117

«عَزِيزٌ حَكِيمٌ».......... ج 2/117

«عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى...».......... ج 2/81

«عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ».......... ج 2/30

«فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللّهِ».......... ج 3/54

«فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا».......... ج 1/440؛ / ج 3/222؛ / ج 4/262

«فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيًّا».......... ج 3/26

«فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا».......... ج 4/30

«فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ».......... ج 2/99، 100

«فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».......... ج 4/28

«فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى».......... ج 3/118

«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ».......... ج 2/224، 302؛ / ج 4/244

«فَارْتَدّا عَلى آثارِهِما قَصَصاً».......... ج 4/109

«فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا».......... ج 2/143

«فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ».......... ج 3/381

«فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ».......... ج 2/235

«فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا».......... ج 2/185

«فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ».......... ج 2/236

«فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ».......... ج 2/103

ص: 373

«فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ».......... ج 2/132، 371

«فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً».......... ج 1/117، 197، 454؛ / ج 3/396

«فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ».......... ج 2/373؛ / ج 3/60

«فَأَمّا مَنْ طَغى * وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا».......... ج 3/119

«فَأَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ».......... ج 3/325

«فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً».......... ج 2/23

«فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً».......... ج 2/113، 115؛ / ج 3/361

«فَإِنَّ اللّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ».......... ج 1/352

«فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ».......... ج 2/258

«فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ».......... ج 1/422

«فَأَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ».......... ج 4/253

«فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ».......... ج 1/148

«فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها».......... ج 2/139

«فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِينَ».......... ج 2/137

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ».......... ج 4/289

«فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ».......... ج 1/103، 253؛ / ج 3/139، 389

«فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ».......... ج 2/127

«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ».......... ج 1/410، 412؛ / ج 4/183

«فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً».......... ج 3/175

«فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ».......... ج 1/335، 338؛

/ ج 2/194، 195، 341

«فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ».......... ج 3/59

ص: 374

«فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ».......... ج 4/189

«فَلا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ».......... ج 2/232

«فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً».......... ج 2/281

«فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ».......... ج 3/125، 126

«فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسى بِآياتِنا بَيِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلاّ سِحْرٌ».......... ج 1/234

«فَلَمّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ».......... ج 2/219

«فَلَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ».......... ج 3/58

«فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ».......... ج 1/464؛ / ج 2/276

«فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ».......... ج 1/340؛ / ج 2/319

«فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ».......... ج 1/286

«فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ».......... ج 3/250؛ / ج 4/86

«فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي».......... ج 2/95؛ / ج 4/105، 106

«فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ».......... ج 1/333

«فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ».......... ج 4/235

«فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ».......... ج 1/447؛ / ج 3/34

«فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ».......... ج 1/295

«فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى».......... ج 3/248؛ / ج 4/23، 26

«فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ».......... ج 1/108

«فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ * فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ».......... ج 1/352

«فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ».......... ج 1/246

«فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ».......... ج 3/171،

174، 175، 178

ص: 375

«فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ».......... ج 2/20، 22

«فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ».......... ج 4/198

«فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ».......... ج 3/224

«ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ».......... ج 2/221

«قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ».......... ج 1/457

«قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً».......... ج 1/232، 318، 332

«قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ».......... ج 1/277

«قالَ سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ».......... ج 2/176

«قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ».......... ج 2/131؛ / ج 4/84، 85

«قالَ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ».......... ج 1/167

«قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ».......... ج 3/330

«قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ».......... ج 1/437

«قالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ».......... ج 3/83

«قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً».......... ج 1/411

«قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى».......... ج 1/107

«قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ».......... ج 2/24؛ / ج 4/25، 265

«قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ».......... ج 2/133، 371

«قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ...».......... ج 3/366

«قُلْ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً».......... ج 2/83

«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ».......... ج 2/303؛ / ج 4/105

«قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلّهِ».......... ج 1/416

ص: 376

«قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً».......... ج 2/234

«قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللّهِ».......... ج 2/365

«قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ».......... ج 1/240؛ / ج 4/249

«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ».......... ج 3/60

«قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً».......... ج 2/44

«قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى آللّهُ خَيْرٌ».......... ج 2/47

«قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ».......... ج 1/428؛ / ج 2/154، 159، 182؛ / ج 4/162

«قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ».......... ج 1/132؛ / ج 2/81؛

/ ج 3/207، 208

«قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى».......... ج 2/193، 194، 283، 286، 326؛

/ ج 3/268؛ / ج 4/319، 324، 326، 327، 328، 330، 333، 334، 335

«قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ...».......... ج 2/84؛ / ج 3/361

«قُلْ لِعِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ».......... ج 2/257

«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا».......... ج 2/140

«قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي».......... ج 1/346؛ / ج 2/234؛

/ ج 3/92؛ / ج 4/113

«قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ».......... ج 2/322

«قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ».......... ج 1/397؛ / ج 2/340

«قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ».......... ج 3/120

«قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً».......... ج 4/158

«كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ».......... ج 1/453

ص: 377

«كَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي إِنَّ اللّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ».......... ج 3/255؛ / ج 4/124

«كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ».......... ج 1/125؛ / ج 3/51

«كَذلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ».......... ج 2/322؛ / ج 4/286

«كِراماً كاتِبِينَ».......... ج 1/392

«كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ».......... ج 2/347

«كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ».......... ج 2/220

«كَلاّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى».......... ج 2/215

«كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ».......... ج 1/151؛ / ج 4/157

«كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ».......... ج 1/461

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ».......... ج 2/280؛ / ج 3/36

«كُونُوا قَوّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ».......... ج 3/34

«كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ».......... ج 4/256

«لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ».......... ج 2/235

«لا تُبْقِي وَ لا تَذَرُ * لَوّاحَةٌ لِلْبَشَرِ».......... ج 2/259

«لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ».......... ج 1/420؛

/ ج 3/249؛ / ج 4/25، 45

«لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلى».......... ج 1/255

«لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ».......... ج 1/449

«لا يُخْلِفُ اللّهُ وَعْدَهُ».......... ج 4/257

«لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ».......... ج 1/280

«لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى».......... ج 1/398؛ ج 3/114، 374، 375

ص: 378

«لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً».......... ج 3/367

«لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ».......... ج 1/112

«لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً».......... ج 3/34، 39؛ / ج 4/346

«لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ».......... ج 4/265

«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ».......... ج 1/309

«لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ».......... ج 1/148؛ / ج 3/169

«لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً».......... ج 1/377، 387؛ / ج 2/376

«لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ».......... ج 1/271

«اَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ».......... ج 2/238

«لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ».......... ج 2/357

«لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ».......... ج 1/277

«لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ».......... ج 2/38

«لِيُكَفِّرَ اللّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ».......... ج 2/37

«ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا».......... ج 1/225، 380، 381، 384

«ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ * قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ».......... ج 2/258

«ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ».......... ج 4/41

«ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ».......... ج 3/113

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ».......... ج 3/48

«مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ».......... ج 1/308

«مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ».......... ج 3/220

«مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ».......... ج 3/368

ص: 379

«مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ».......... ج 2/69، 345

«مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ».......... ج 1/155، 384، 436؛ / ج 2/377، 381؛ / ج 4/136

«اَلْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ».......... ج 2/389

«مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ».......... ج 2/366

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ».......... ج 407/1؛ / ج 392/2، 393، 394، 413؛

/ ج 4/180، 223، 224، 225، 226، 228

«نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ».......... ج 2/264

«نَزّاعَةً لِلشَّوى * تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّى».......... ج 2/259

«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ».......... ج 2/140؛ / ج 4/199

«وَ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ».......... ج 1/299

«وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ».......... ج 2/361

«وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً».......... ج 1/160؛ / ج 4/181

«وَ آتَيْناهُمْ مِنَ الْآياتِ ما فِيهِ بَلؤُا مُبِينٌ».......... ج 4/298

«وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ».......... ج 3/383، 391، 392

«وَ اتَّبِعْ ما يُوحى إِلَيْكَ وَ اصْبِرْ حَتّى يَحْكُمَ اللّهُ».......... ج 2/322

«وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها».......... ج 1/180؛ / ج 3/76، 84؛ / ج 4/133

«وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 2/120؛ / ج 3/26

«وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ».......... ج 4/28

«وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ».......... ج 1/279

«وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي».......... ج 1/106

ص: 380

«وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَيْكَ».......... ج 4/277

«وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ».......... ج 4/289

«وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ».......... ج 4/218

«وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ».......... ج 1/187؛ / ج 3/78

«وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ».......... ج 3/75، 390

«وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ».......... ج 1/111؛ / ج 2/230

«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ».......... ج 2/229، 233؛

/ ج 3/181، 182، 191

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ».......... ج 2/231

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ».......... ج 2/43، 230

«وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ».......... ج 1/252

«وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً».......... ج 2/146

«وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللّهَ جَهْرَةً».......... ج 3/313

«وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً».......... ج 3/76

«وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ».......... ج 1/297

«وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً».......... ج 2/267

«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ».......... ج 3/380

«وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى».......... ج 2/260

«وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً».......... ج 2/222

«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ».......... ج 1/413؛ / ج 2/222

«وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصارِ».......... ج 2/78

«وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا».......... ج 2/108؛ / ج 3/220

ص: 381

«وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا».......... ج 2/109

«وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ».......... ج 2/109

«وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا».......... ج 2/108

«وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً».......... ج 2/108

«وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ».......... ج 2/147

«وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ».......... ج 2/146

«وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».......... ج 4/244، 246

«وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ».......... ج 1/299

«وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ».......... ج 1/450

«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا».......... ج 1/105؛ / ج 4/238

«وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً».......... ج 1/146

«وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ».......... ج 3/378

«وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبّارٍ عَنِيدٍ».......... ج 4/264

«وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ».......... ج 3/384

«وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها».......... ج 1/240؛ / ج 4/233

«وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي * كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً».......... ج 4/234

«وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى».......... ج 2/232؛ / ج 3/145

«وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ».......... ج 2/22؛ / ج 3/45

«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا».......... ج 1/190؛ / ج 2/176، 177، 373، 415؛

/ ج 3/27، 98، 115

«وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللّهِ».......... ج 3/403

«وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ».......... ج 2/34، 35، 37

ص: 382

«وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى».......... ج 2/118

«وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللّهِ».......... ج 4/24، 27

«وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً».......... ج 2/125

«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا».......... ج 2/124، 282، 291، 374

«وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ».......... ج 3/127

«وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ».......... ج 2/258

«وَ أَلْقَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ».......... ج 2/387

«وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنِينَ».......... ج 1/351

«وَ اللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ».......... ج 2/137

«وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ».......... ج 1/278

«وَ اللّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 3/23

«وَ أَمَّا الْجِدارُ فَكانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما».......... ج 2/337

«وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها...».......... ج 3/100

«وَ أَمَّا الْغُلامُ فَكانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينا أَنْ يُرْهِقَهُما طُغْياناً وَ كُفْراً».......... ج 2/336

«وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ».......... ج 3/220

«وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ».......... ج 2/231

«وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما».......... ج 2/44، 403؛

/ ج 3/439؛ / ج 4/38

«وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا».......... ج 1/181

«وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ».......... ج 1/430

«وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ».......... ج 3/68

«وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً».......... ج 2/26

ص: 383

«وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً».......... ج 3/22

«وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ».......... ج 2/259

«وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ».......... ج 3/26

«وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 3/24

«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها».......... ج 1/147، 296؛ ج 4/277

«وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ».......... ج 2/259

«وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ».......... ج 2/117

«وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ».......... ج 1/143

«وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ...».......... ج 1/432؛ / ج 3/23، 28

«وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ».......... ج 1/328

«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنّاهُ فِي الْأَرْضِ».......... ج 1/124، 294

«وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 1/228؛ / ج 3/25

«وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ».......... ج 1/155، 224، 377، 381؛ / ج 2/378، 381

«وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ».......... ج 1/159، 161

«وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ * لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ».......... ج 463/1؛

/ ج 2/113، 339

«وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً».......... ج 1/263

«وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى».......... ج 2/122؛ / ج 3/61؛ / ج 4/320

«وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ».......... ج 1/119

«وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى».......... ج 1/119

«وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ».......... ج 1/235

«وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ».......... ج 1/259

ص: 384

«وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً».......... ج 4/255

«وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ».......... ج 1/307

«وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّاجِدِينَ».......... ج 3/129، 130

«وَ جِئْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ».......... ج 3/52، 207، 209؛

/ ج 4/193، 261

«وَ جاءَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ».......... ج 3/83

«وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ».......... ج 2/282، 290؛ / ج 3/45

«وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا».......... ج 2/40؛ / ج 3/108؛ / ج 4/52

«وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً».......... ج 3/21

«وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً».......... ج 3/64

«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ».......... ج 1/295

«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا».......... ج 1/230، 233، 235؛ / ج 2/120، 187؛

/ ج 4/302

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ».......... ج 1/229؛ / ج 4/68

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا».......... ج 1/229، 230، 405؛ / ج 4/42، 68، 114

«وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا».......... ج 2/147

«وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ».......... ج 1/52، 418

«وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ».......... ج 2/99

«وَجِيهاً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ».......... ج 2/30

«وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً».......... ج 3/298، 303، 304، 325

«وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ».......... ج 1/253، 306، 307

«وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ».......... ج 3/107

ص: 385

«وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً».......... ج 1/278، 403؛ / ج 2/133؛ / ج 3/92

«وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ».......... ج 3/50

«وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ».......... ج 1/125؛ / ج 2/372

«وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ».......... ج 1/126، 198؛ / ج 3/58

«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ».......... ج 1/351 / ج 2/63؛ / ج 3/253، 281

«وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ».......... ج 3/155

«وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ».......... ج 4/243

«وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللّهِ».......... ج 4/240

«وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ».......... ج 4/253

«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا».......... ج 3/39، 183، 184

«وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ * أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ».......... ج 2/31؛ / ج 3/382

«وَ سارَ بِأَهْلِهِ».......... ج 1/98

«وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى».......... ج 2/59

«وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ».......... ج 3/244؛ / ج 4/127

«وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً».......... ج 4/122

«وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ».......... ج 4/234

«وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً».......... ج 3/82

«وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَيْهِ».......... ج 3/113

«وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ».......... ج 1/417؛

/ ج 2/148؛ / ج 3/292، 305، 306، 434؛ / ج 4/125

«وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ».......... ج 4/240

«وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ».......... ج 1/433؛ / ج 2/171؛ / ج 3/66

«وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ».......... ج 1/131

ص: 386

«وَ فاكِهَةً وَ أَبًّا».......... ج 1/311

«وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ».......... ج 3/236

«وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ».......... ج 4/297

«وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ».......... ج 1/395

«وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ».......... ج 4/109

«وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ».......... ج 1/394، 395؛ / ج 3/204

«وَ قالُوا لَوْ لا يَأْتِينا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ ما فِي الصُّحُفِ».......... ج 4/159

«وَ قالُوا يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ».......... ج 1/411

«وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً».......... ج 2/44

«وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ».......... ج 4/92، 313

«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ».......... ج 3/40

«وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ».......... ج 2/321

«وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً».......... ج 2/315؛ ج 4/286

«وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً».......... ج 4/253

«وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا».......... ج 1/460

«وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ مَوْعِظَةً».......... ج 3/206، 208

«وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ فَالَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ».......... ج 2/365

«وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ».......... ج 2/82، 144

«وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ».......... ج 1/304، 311؛ / ج 2/80، 169؛

/ ج 3/35، 45، 47؛ / ج 4/346

«وَ كَلِمَةُ اللّهِ هِيَ الْعُلْيا وَ اللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ».......... ج 2/116

«وَ كَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ».......... ج 3/83

ص: 387

«وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ لا تُغْنِي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً».......... ج 3/366

«وَ كُنّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ».......... ج 3/375

«وَ كُنُوزٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ».......... ج 1/141، 392

«وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللّهِ وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ».......... ج 1/102؛ / ج 2/135

«وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ».......... ج 3/207، 208

«وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرّاءَ مَسَّتْهُ...».......... ج 1/147

«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّهُ».......... ج 1/286

«وَ لاَ الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ».......... ج 2/30

«وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ».......... ج 2/318

«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ».......... ج 2/96؛

/ ج 3/341

«وَ لا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ».......... ج 2/232

«وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ».......... ج 2/318

«وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ».......... ج 2/176

«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ».......... ج 3/368

«وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ».......... ج 1/310

«وَ لا يَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَ هُمْ كُسالى».......... ج 2/260

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ».......... ج 3/368

«وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ».......... ج 3/22

«وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى».......... ج 1/460؛ / ج 3/367

«وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ...».......... ج 2/23، 24

«وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالاَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي فَضَّلَنا».......... ج 4/178

ص: 388

«وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ».......... ج 1/299

«وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ...».......... ج 2/30؛ / ج 3/206

«وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ».......... ج 1/260

«وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ».......... ج 1/223؛ / ج 2/29

«وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ إِيّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللّهَ».......... ج 4/269

«وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ».......... ج 2/127

«وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ».......... ج 2/24

«وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ».......... ج 1/84

«وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها».......... ج 4/138، 146

«وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ».......... ج 2/115

«وَ لِلّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى».......... ج 1/272

«وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ».......... ج 3/29

«وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلاّ أَنْفُسُهُمْ».......... ج 3/34

«وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ».......... ج 2/250

«وَ لَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ».......... ج 4/301

«وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ».......... ج 2/318

«وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ».......... ج 3/385

«وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا».......... ج 3/127

«وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ».......... ج 2/235؛ / ج 4/40

«وَ لَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ».......... ج 2/118

«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ».......... ج 2/180، 185

«وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ».......... ج 1/272

ص: 389

«وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا يَسْتَكْبِرُونَ».......... ج 2/59

«وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً».......... ج 4/297

«وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا».......... ج 1/155؛ / ج 2/376، 378، 381؛

/ ج 4/42، 136، 179، 213

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ».......... ج 4/42

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ».......... ج 1/410

«وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ».......... ج 3/52

«وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ».......... ج 1/369، 371؛ / ج 2/271

«وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ».......... ج 1/147

«وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ».......... ج 1/197، 198

«وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ كانَ بِهِ عَلِيماً».......... ج 4/271

«وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ».......... ج 4/272

«وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى».......... ج 3/227

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ».......... ج 1/153، 290؛ / ج 2/158؛ / ج 4/142

«وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ».......... ج 2/277

«وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاّ بِالْحَقِّ».......... ج 2/276

«وَ ما رَبُّكَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ».......... ج 2/65، 66

«وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى».......... ج 2/343؛ / ج 3/96

«وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ».......... ج 2/344، 345

«وَ ما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ».......... ج 1/131

«وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ».......... ج 1/174؛

/ ج 3/41، 55؛ / ج 4/190

ص: 390

«وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً».......... ج 1/191

«وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً».......... ج 1/461

«وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ».......... ج 4/226

«وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ».......... ج 3/404

«وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً».......... ج 1/283، 428، 430؛ / ج 4/161

«وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ».......... ج 2/343، 344

«وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ».......... ج 3/68

«وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ».......... ج 2/116

«وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ».......... ج 1/308

«وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ».......... ج 2/183، 284

«وَ ما يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ».......... ج 4/271

«وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى».......... ج 2/376؛ / ج 4/208، 260

«وَ مَأْواكُمُ النّارُ».......... ج 4/212

«وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ».......... ج 3/51

«وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً».......... ج 3/93

«وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً».......... ج 3/425

«وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ».......... ج 4/255

«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً».......... ج 2/78؛

/ ج 3/362، 364؛ / ج 4/342

«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ...».......... ج 1/353؛ / ج 2/241

«وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ».......... ج 1/199

«وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ».......... ج 4/281

ص: 391

«وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ».......... ج 4/281

«وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ».......... ج 4/263

«وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ».......... ج 3/53

«وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ».......... ج 2/116

«وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا».......... ج 1/422؛ / ج 3/57

«وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ».......... ج 2/297

«وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً».......... ج 2/62؛ / ج 4/235

«وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ».......... ج 2/62

«وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 3/25، 27

«وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ».......... ج 2/226

«وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً».......... ج 3/268

«وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ».......... ج 1/399

«وَ مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ».......... ج 2/125

«وَ نادَيْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِيًّا».......... ج 3/382

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ».......... ج 3/381

«وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً».......... ج 3/292، 305، 435

«وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً».......... ج 1/294

«وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ».......... ج 1/335، 338؛ / ج 2/102

«وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ».......... ج 1/263

«وَ وَصّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ».......... ج 1/313

«وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ».......... ج 3/60

«... وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ».......... ج 2/238

ص: 392

«وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ».......... ج 2/61

«وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ».......... ج 3/439

«وَ يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ».......... ج 1/278

«وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ».......... ج 2/347

«وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها».......... ج 3/252

«وَ يَزِيدُ اللّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً».......... ج 2/125

«وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظّانِّينَ».......... ج 1/421

«وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً».......... ج 4/127

«وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ».......... ج 3/298، 302،

303، 304، 325

«وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً».......... ج 4/126

«وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».......... ج 3/24

«وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ».......... ج 3/106

«هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْ لا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطانٍ».......... ج 1/252

«هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ».......... ج 3/60

«هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ».......... ج 3/284؛ / ج 4/179، 182، 183، 353

«هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ».......... ج 2/356

«هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ».......... ج 2/357

«هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ».......... ج 3/106

«هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ».......... ج 1/466؛

/ ج 2/27؛ ج 3/408

«هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ».......... ج 2/137، 138

ص: 393

«يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ».......... ج 1/299، 300

«يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً».......... ج 1/349؛ / ج 4/240

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ».......... ج 2/39، 45، 228، 301؛

/ ج 3/111، 438

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً».......... ج 1/190

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا».......... ج 4/91

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللّهَ ذِكْراً كَثِيراً».......... ج 2/222؛ / ج 4/246

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ».......... ج 2/281، 291؛ / ج 3/44، 46

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ».......... ج 3/426

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ».......... ج 1/161، 414؛

/ ج 2/399، 400، 401، 402 / ج 3/29، 280؛ / ج 4/67، 216، 354

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ...».......... ج 2/229، 230

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ».......... ج 1/125

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً».......... ج 2/266

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ».......... ج 2/388

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ».......... ج 4/29

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ».......... ج 4/247

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ».......... ج 4/259

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ».......... ج 1/367

«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ».......... ج 2/342، 398؛

/ ج 3/36

ص: 394

«يا أَيُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ».......... ج 3/51

«يا أَيُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً».......... ج 2/127، 129،

371، 372؛ / ج 4/262

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً».......... ج 1/348

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ».......... ج 3/256

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ...».......... ج 2/197

«يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ».......... ج 2/149

«يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ».......... ج 1/357

«يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ».......... ج 1/403

«يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ».......... ج 1/102؛ / ج 3/170

«يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا».......... ج 1/358

«يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ».......... ج 2/319

«يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ».......... ج 1/297

«يَخْلُقُ ما يَشاءُ».......... ج 1/65

«يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ».......... ج 3/221؛ / ج 4/243

«يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها وَ أَكْثَرُهُمُ الْكافِرُونَ».......... ج 3/122، 123

«يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ».......... ج 4/148

«يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ».......... ج 4/185

«يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرفَقاً».......... ج 1/253

«اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً».......... ج 1/186، 377؛

/ ج 2/19، 343؛ / ج 3/375، 392؛ / ج 4/313

«يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ».......... ج 1/240؛ / ج 4/157، 234

ص: 395

«يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ».......... ج 3/100

«يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ».......... ج 3/333

«يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا».......... ج 4/158

«يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً».......... ج 3/368

«يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ».......... ج 4/266

ص: 396

روايت ها

الف

آل محمد عليهم السلام أبواب الله و سبيله، والدعاة إلى الجنّة.......... ج 4/113

الأئمة بعدي اثنا عشر أوّلهم عليّ بن أبي طالب.......... ج 1/52

الأئمة علماء حلماء صادقون مفهّمون محدّثون.......... ج 4/209، 261

الأئمّة من ولد الحسين عليه السلام من أطاعهم فقد أطاع الله.......... ج 3/391

الأئمّه في كتاب اللّه عز وجل إمامان: امام عدل و امام جور.......... ج 4/68

أبشر ابن سميّة! تقتلك فئة باغية.......... ج 1/244

أبشر يا علي! ما من عبد يحبّك وينتحل مودّتك إلاّ بعثه الله يوم القيامة معنا.......... ج 3/225

أبى اللّه أن يجري الأشياء إلاّ بأسباب.......... ج 1/41

أتأمروني أن أطلب النصر بالجور؟.......... ج 2/330

أتاني جبرئيل وقد نشر جناحيه، فإذا فيها مكتوب: لا إله إلاّ الله محمّد النبي.......... ج 3/166

أتاني جبرئيل وهو فرح مستبشر.......... ج 2/351

أتاني ملك فقال: يا محمّد!.......... ج 3/184

أتى يهودي النبي صلى اللّه عليه وآله، فقام بين يديه يحدّ النظر إليه.......... ج 1/254

أترى من جعله اللّه حجّة على خلقه يخفى عليه شي من امورهم.......... ج 1/203

أثقل ما يوضع في الميزان يوم القيامة الصّلاة على محمّد وعلى أهل بيته.......... ج 3/201

ص: 397

اجمعوا لي كلّ من بيني وبينه قرابة.......... ج 4/103

أدّبني ربّي فأحسن تأديبي.......... ج 1/224

أدرك سلمان العلم الأوّل والعلم الآخر.......... ج 2/307

إذ اخترت لهم جزيل ما عندك من النعيم المقيم.......... ج 2/249

إذا احبّ أحدكم صاحبه أو أخا فليعلمه.......... ج 1/364

إذا أنا دعوت فأمّنوا.......... ج 1/109

إذا حشر الناس يوم القيامة نادى مناد: يا رسول الله! إنّ الله جلّ اسمه قد أمنك من مجازاة محبّيك.......... ج 4/343

إذا قام القائم عليه السلام جاء بأمر جديد.......... ج 3/426

إذا قام قائم آل محمّد عليه السلام حكم بحكم داود وسليمان.......... ج 2/361

إذا قام قائم آل محمد عليه السلام ضرب فساطيط لمن يعلّم الناس القرآن على ما أنزل الله جل جلاله.......... ج 3/427

إذا قام قائم أهل البيت قسّم بالسويّة وعدل في الرعيّة.......... ج 3/433

إذا قام قائمنا وضع يده على رؤوس العباد فجمع به عقولهم.......... ج 3/431

إذا قمت المقام المحمود تشفّعت في أصحاب الكبائر من أمتي.......... ج 3/369

إذا كان يوم القيامة أمرني اللّه عز وجل وجبرئيل فنقف على الصراط.......... ج 1/439

إذا كان يوم القيامة يؤتى بك يا عليّ على ناقة من نور.......... ج 1/51

إذا ميّز اللّه الحق من الباطل مع أيّهما يكون؟.......... ج 2/360

إذا نزلت بكم شدّة فاستعينوا بنا على اللّه.......... ج 4/146

أربعة أحبّ الناس إليّ أحياءً وأمواتاً: بريد بن معاوية العجلي.......... ج 4/108

ارفعوا أصواتكم بالصّلاة عليّ، فإنّها تذهب بالنفاق.......... ج 3/195، 202

أرى تراثي نهباً.......... ج 4/59

ص: 398

اريكم آدم في علمه، ونوحاً في فهمه، وإبراهيم في حكمته.......... ج 3/213

استجار بي الظبي وأخبرني أنّ بعض من يصيد الظباء بالمدينة صاد زوجته.......... ج 3/355

استشفع بك إلى نفسك.......... ج 3/114

الإسلام هو التسليم.......... ج 3/93

اسمعي يا أمّ سلمة! قولي واحفظي وصيّتي واشهدي.......... ج 2/298

أشهد أنّكَ قد أقمت الصلاة وآتيت الزكاة.......... ج 2/252

أشهد أنّك قد بلّغت الرّسالة وأقمت الصلاة.......... ج 2/251

أصدقاؤك ثلاثة، وأعداؤك ثلاثة.......... ج 3/276؛ ج 4/30

اعرف الحق تعرف أهله.......... ج 2/320

اعرف الرجال بالحق لاَ الحق بالرجال.......... ج 2/320

أعطى سليمان ملكاً عظيماً.......... ج 4/181

اعطيت خمساً لم يعطها أحد قبلي.......... ج 3/371

أعلاها: الجحيم يقوم أهلها على الصفا منها، تغلي أدمغتهم فيها كغلي القدور بما فيها.......... ج 2/259

إعلم أنّ الغلوّ في النبي والأئمّة عليهم السلام إنّما يكون بالقول.......... ج 1/84

أفضل أعمال امّتي انتظار الفرج.......... ج 2/1؛ / ج 3/334

أفضل العبادة انتظار الفرج.......... ج 2/362

إقرؤوا كما يقرءُ الناس.......... ج 2/280

الإقرار بنبوّة محمّد صلّى الله عليه وآله والإئتمام بأمير المؤمنين عليه السلام.......... ج 3/60

أقرب ما يكون العبد من الله عزوجل وهو ساجد.......... ج 3/384

أكثر من أن تقول: "اللهم لاتجعلني من المعارين ولاتخرجني من التقصير" ..........ج 250/3؛ / ج 4/88

أكثروا من أن تقولوا «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا» .......... ج 4/349

ألا أحكي لكم وضوء رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله.......... ج 2/268

ص: 399

ألا إنّ العلم الّذي هبط به آدم من السماء إلى الأرض............. ج 1/190

ألا إنّك المبتلى والمبتلى بك، أما إنّك الهادي لمن اتّبعك.......... ج 3/81

ألا ترى كيف اشترط؟! ولم ينفعه التوبة والإيمان والعمل الصالح حتّى اهتدى.......... ج 3/62

ألا فزوروا القبور، فإنّها تزهّد في الدنيا وتذكّر في الآخرة.......... ج 3/346

ألا وإنّ إمامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه ومن طعمه بقرصيه.......... ج 1/465

ألا وإنّ لكلّ مأموم إماماً يقتدي به.......... ج 4/68

ألا وإنّكم لاتقدرون على ذلك، ولكنْ أعينوني بورع واجتهاد.......... ج 4/249

ألا وإنّي سائلكم كيف خلفتموني في كتاب اللّه وأهل بيتي.......... ج 1/211

ألاترى كيف اشترط؟ ولم تنفعه التوبة أو الإيمان.......... ج 4/320

اللّهمّ ائتني بأحبّ خلقك إليك وإلي.......... ج 1/368

اللهمَّ اجعلني من زوّارك.......... ج 1/29

اللهم ادْرِ الحق معه حيث دار.......... ج 2/325

اللهمّ إنّ موسى بن عمران سألك وقال: «وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي...» .......... ج 1/107

اللّهم إنَّ هذه بقعةٌ طهّرتها وعَقْوَةٌ شرّفتها ومعالم زكّيتها.......... ج 2/151

اللهمّ إنّك أكرم مقصود وأكرم مأتي.......... ج 1/36

اللهمّ إنّي أسألك وأتوجّه إليك بنبيّك محمّد صلّى الله عليه وآله نبي الرحمة.......... ج 3/387

اللّهم إنّي استعديك على قريش، فإنّهم أضمروا لرسولك... وآله ضروباً من الشرّ والغدر.......... ج 3/429

اللهمّ إنّي بري من الغلاة كبراءة عيسى بن مريم من النصارى.......... ج 1/78

اللهمّ اهد قومي فإنّهم لا يعلمون.......... ج 1/137

اللهمَّ لا تكلني إلى نفسي طرفة عين أبداً.......... ج 1/171

اللهمّ وال من والاه، وعاد من عاداه.......... ج 3/121، 267

اللهم هؤلاء أهل بيتي وخاصّتي فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً.......... ج 2/193

ص: 400

اللهم هؤلاء أهلي.......... ج 2/195

الّذي اصلّي له أقرب من هؤلاء.......... ج 2/262

الّذي عنده علم الكتاب هو أمير المؤمنين عليه السلام.......... ج 3/401

الّذين قرنهم اللّه عزّوجلّ بنفسه ونبيّه.......... ج 2/402

ألست أولى بكم من أنفسكم؟... فمن كنت مولاه فهذا علي مولاه.......... ج 1/407؛

/ ج 2/200؛ / ج 4/90

ألم تعلم أنّ القلم رفع عن المجنون حتى يعقل.......... ج 3/419

إلهي لم اعْصِكَ حين عصيتك وأنا بربوبيتك جاحد.......... ج 3/272؛ / ج 4/34، 351

إلهي لو قرنتني بالأصفاد، ومنعتني سيبك من بين الأشهاد.......... ج 1/365

أما ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّه لا نبوّة بعدي؟.......... ج 2/195

أما سمعت أبيات ابن الصيفي في هذا؟.......... ج 4/280

أما علمت أنّ لله لواءً من نور وعموداً من زبرجد خلقهما قبل أن يخلق السماوات بألفي سنة.......... ج 3/167

... أما علمت إنّ محمّداً وعليّاً صلوات الله عليهما كانا نوراً بين يدى الله جلّ جلاله.......... ج 3/150

أما والّذي نفسي بيده، لئن أطاعوه ليدخلنّ الجنة أجمعين أكتعين.......... ج 3/118

أما والله لا تذهب الأيام واللّيالي حتّى يحيي الله الموتى ويميت الأحياء.......... ج 3/309

أما واللّه، لقد تقمصّها ابن أبي قحافة أخوتيم.......... ج 2/330

اما واللّه، ما دعوهم إلى عبادة أنفسهم، ولو دعوهم ما أجابوهم.......... ج 4/40

أمّا من سَلّ سيفه ودَعَا الناس إلى نفسه إلى الضّلال من ولد فاطمة عليها السلام وغيرهم فليس بداخل في الآية.......... ج 2/51

الإمام عَلَم فيما بين اللّه عزّوجلّ وبين خلقه.......... ج 1/292؛ / ج 2/172

الإمام... مخصوص بالفضل كلّه من غير طلب منه ولا اكتساب.......... ج 2/83

ص: 401

امتحنوا شيعتنا عند ثلاث: عند مواقيت الصلاة كيف محافظتهم عليها.......... ج 2/257

أمر اللّه عزوجل بسؤالهم ولم يؤمروا بسؤال الجهّال؛.......... ج 1/412

أمر اللّه عزّوجلّ رسوله بولاية عليّ وأنزل عليه.......... ج 2/397

اُمر الناس بمعرفتنا والرّدّ إلينا والتسليم لنا.......... ج 3/124

اُمرتُ بقتال الناكثين والقاسطين والمارقين.......... ج 2/298؛ / ج 4/56

إن سمعت الأذان وأنت على الخلاء، فقل مثل ما يقول المؤذّن.......... ج 2/223

أنا أذود عن حوض رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله بيدي هاتين القصيرتين.......... ج 1/409

أنا جليس من ذكرني.......... ج 2/223

أنا حجّة اللّه وأنا خليفة اللّه وأنا صراط اللّه.......... ج 2/93

أنا حرب لِمَنْ حاربكم وسلم لمن سالمكم.......... ج 3/265، 347

أنا دار الحكمة وعلى بابها.......... ج 1/128

أنا دعوة أبي إبراهيم.......... ج 1/278

أنا سلم لِمَنْ سالمكم وحرب لمن حاربكم.......... ج 3/265

أنا سيّد الأوّلين والآخرين، وأنت - يا علي! - سيّد الخلائق بعدي.......... ج 3/402

أنا سيّد النبيين ووصيي سيّد الوصيين وأوصياؤه سادة الأوصياء.......... ج 1/315

أنا سيّد ولد آدم وأنت يا علي! والأئمّة من بعدك سادات امّتي.......... ج 2/414

أنا الصدّيق الأكبر.......... ج 3/115، 220

أنا عبد من عبيد محمد صلى الله عليه وآله.......... ج 4/207

أنا عند المنكسرة قلوبهم.......... ج 2/96

أنَا غرست جنّة عدن بيدي محمّد صفوتي من خلقي، أيّدته بعلي.......... ج 3/158

أنا مدينة الجنّة وعلي بابها.......... ج 1/192

أنا مدينة الحكمة وعليٌّ بابها.......... ج 1/193، 298، 301، 304؛ / ج 2/328

ص: 402

أنا مدينة العلم وعلي بابها.......... ج 1/128، 192، 193، 298، 304؛ / ج 2/328؛ / ج 3/82

أنا مدينة الفقه وعلي بابها.......... ج 1/191

أنا المنذر وعلي الهادي من بعدي........... ج 1/236؛ / ج 2/120

إنّ الأئمّه في كتاب اللّه عز وجل إمامان.......... ج 1/229

إنّ أشدّ الناس بلاءً الأنبياء ثمّ الّذين يلونهم ثمّ الأمثل فالأمثل.......... ج 4/298

إنّ اللّه أحكم وأكرم وأجل وأعظم وأعدل من يحتج بحجّة.......... ج 1/203

إنّ الله أخذ ميثاق شيعتنا بالولاية لنا وهم ذرّ يوم أخذ الميثاق على الذّرّ.......... ج 3/142

إنّ اللّه أدّب نبيّه فأحسن أدبه.......... ج 1/380

إنّ اللّه اصطفى كنانة من بني إسماعيل.......... ج 1/419

إنّ اللّه اصطفى من ولد إبراهيم إسماعيل.......... ج 1/220

إنّ الله تبارك وتعالى أرى رسوله بقلبه من نور عظمته ما أحبّ.......... ج 3/414

إنّ الله تبارك وتعالى جعل عليّاً عليه السلام علماً بينه وبين خلقه.......... ج 3/124

إنّ اللّه تبارك وتعالى جعل قلوب الأئمة مورداً لإرادته.......... ج 1/197

إنّ الله تبارك وتعالى حيث خلق الخلق خلق ماءً عذباً.......... ج 3/188

إنّ الله تبارك وتعالى خلق محمّداً وعليّاً والأئمّة الأحد عشر من نور عظمته.......... ج 3/151

إنّ اللّه تبارك وتعالى لا يوصف بزمان، ولا مكان، ولا حركة.......... ج 1/52

إنّ اللّه تبارك وتعالى لم يدع الأرض إلاّ وفيها عالم.......... ج 2/163

إنّ اللّه تعالى آتاني القرآن وآتاني من الحكمة مثل القرآن.......... ج 1/301، 310

إنّ اللّه تعالى اختار لنبيّنا خير أنساب من لدن آدم إلى أن أخرج من صلب أبيه عبداللّه.......... ج 1/221

إنّ الله تعالى بعث محمّداً صلّى الله عليه وآله إلى الناس أجمعين رسولاً.......... ج 3/85

إنّ الله تعالى وكّل بي ملكين، فلا أذكر عند مسلم فيصلّي عليّ.......... ج 3/203

إنّ اللّه تعالى يقول للعبد يوم القيامة: عبدي أكنت عالماً؟.......... ج 2/159

ص: 403

إنّ اللّه تعالى يقول للعبد يوم القيامة: عبدي أكنت عالماً؟.......... ج 1/428

إنّ اللّه جبل النبيين على نبوّتهم، فلا يرتدّون أبداً.......... ج 4/87

إنّ اللّه خلق الأرض من أجل النبي صلى اللّه عليه وآله.......... ج 1/169

إنّ اللّه خلق الخلق، فجعلني من خير فرقهم وخير الفريقين.......... ج 1/210، 221

إنّ اللّه خلق النبيين على النبوّة فلا يكونون إلاّ أنبياء.......... ج 3/250؛ / ج 4/86

إنّ اللّه خلقنا فأكرم خلقنا وفضّلنا وجعلنا امناءه.......... ج 1/355

إنّ اللّه خلقنا من أعلى عليّين، وخلق قلوب شيعتنا ممّا خلقنا منه.......... ج 1/151

إنّ اللّه ذا الجلال والإكرام لما خلق الخلق واختار خيرة من خلقه.......... ج 1/414

إنّ اللّه طهّرنا وعصمنا وجعلنا شهداء على خلقه وحجّته في أرضه.......... ج 3/43

إنّ اللّه عزّ وجلّ رفيق يحبّ الرفق ويعطي على الرفق.......... ج 4/291

إنّ اللّه عز وجل خلق الخلق فخلق من أحب مما أحب.......... ج 1/285

إنّ اللّه عزّوجلّ أدّب نبيّه على محبّته.......... ج 1/155، 384؛ / ج 2/381

إنّ اللّه عزّوجلّ أدّب نبيّه فأحسن أدبه.......... ج 1/225؛ / ج 2/378

إنّ اللّه عزوجل اصطفى كنانة من ولد إسماعيل.......... ج 1/219

إنّ اللّه عزّوجلّ أنزل قطعةً من نور فأسكنها في صلب آدم.......... ج 3/138

إنّ اللّه عزوجل بعث محمّداً صلى اللّه عليه وآله إلى الناس أجمعين رسولاً.......... ج 1/38

إنّ اللّه عزوجل خلق خلقاً للإيمان لا زوال له.......... ج 3/249؛ / ج 4/87

إنّ الله عزّوجلّ خلق خلقاً من خلقه انتجبهم لقضاء حوائج.......... ج 4/275

إنّ اللّه عزّوجلّ خلقني وخلق عليّاً وفاطمة والحسن والحسين من نور.......... ج 2/350

إنّ اللّه عزّوجلّ خلقني وعليّاً وفاطمة والحسن والحسين قبل أن يخلق الدنيا.......... ج 3/149

إنّ اللّه عزوجل لم يبعث نبيّاً إلاّ بصدق الحديث.......... ج 1/204

إنّ اللّه قضى قضاءً حتماً ألاّ ينعم على العبد بنعمة فيسلبها إيّاه.......... ج 4/270

ص: 404

إنّ اللّه كان إذ لا كان، فخلق الكان والمكان.......... ج 3/146

إنّ اللّه يحبّ الرفق ويعين عليه............. ج 4/291

إنّ اللّه يرضى لرضاك ويغضب لغضبك.......... ج 4/140

إنّ الإمام مؤيّد بروح القدس وبينه وبين اللّه عمود من نور.......... ج 2/170

إنّ الإمامة أجلّ قدراً وأعظم شأناً وأعلى مكاناً.......... ج 3/70

إنّ أمرنا صعب مستصعب لا يحتمله إلاّ ملك مقرّب.......... ج 1/87

إنّ الأوصياء محدّثون يحدّثهم روح القدس ولا يرونه.......... ج 2/141

إنّ بعض قريش قال لرسول الله صلى الله عليه وآله: بأيِّ شي سبقت الأنبياء.......... ج 232/2؛ / ج 145/3

إنّ البلاء للظالم أدب، وللمؤمن امتحان.......... ج 4/298

إنّ تنظروا إلى آدم في علمه، ونوح في همّه، وإبراهيم في خلقه.......... ج 3/211

إنّ حديثنا صعب مستصعب لا يحتمله إلاّ نبي مرسل أو ملك مقرّب.......... ج 3/286

إنّ حديثنا يحيى القلوب.......... ج 4/112

إنّ الحق والباطل لا يعرفان بالناس.......... ج 3/295

إنّ الحكمة المعرفة والتفقّه في الدين.......... ج 1/301

إنّ داود ورث الأنبياء وإنّ سليمان ورث داود.......... ج 2/368

إنّ ذلك يكون عند خروج المهدي من آل محمّد.......... ج 1/466

إنّ الذنب يحرم العبد الرزق.......... ج 4/270

إنّ رسول الله صلى الله عليه وآله قال لعلي عليه السلام: أنت الّذي احتجّ الله بك.......... ج 3/190

إنّ الروح خلق أعظم من جبرئيل وميكائيل.......... ج 2/142

إنّ شفاعتنا لا تنال مستخفّاً بالصلاة.......... ج 4/103

إنّ الصبر من الإيمان كالرأس من الجسد.......... ج 2/243

إنّ طاعتنا مفترضة عليهم كطاعة رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله.......... ج 1/383

ص: 405

إنّ العبد يصبح مؤمناً ويمسي كافراً.......... ج 4/85

إنّ علم العالم صعب مستصعب لا يحتمله إلاّ نبي مرسل، أو ملك مقرّب.......... ج 3/285

إنّ علي بن أبي طالب إمام امّتي وخليفتي عليها من بعدي.......... ج 2/93

إنّ علي بن أبي طالب وصيّي وإمام أمّتي.......... ج 3/436

إنّ عليّاً إمام أوليائي، ونور لمن أطاعني.......... ج 1/53

إنّ عليّاً منّي وأنا من علي وهو وليّكم من بعدي.......... ج 2/410

إنّ فضل أوّلنا يلحق فضل آخرنا، وفضل آخرنا يلحق فضل أوّلنا.......... ج 4/20

إنّ قوماً عبدوا اللّه رغبة فتلك عبادة التجّار.......... ج 2/288

إن كان أبواه مؤمنين حيّين فأرى ذلك عقوقاً.......... ج 3/237؛ / ج 4/132

إنّ لكلّ نبي وصيّاً ووارثاً وإنّ عليّاً وصيّي ووارثي.......... ج 2/380

إنّ للجنّة ثمانية أبواب على كلّ أبواب منها أربع كلمات.......... ج 3/162

إنّ لله عباداً في الأرض يسعون في حوائج الناس.......... ج 4/275

إنّ المجالس بالأمانات.......... ج 1/196

إنّ مقامي بين أظهركم خير لكم، وإنّ مفارقتي إيّاكم خير لكم.......... ج 3/41

إنّ الموت حق والبعث حق والجنة حق.......... ج 2/316

إنّ النبي صلى الله عليه وآله قاله ليلة أسري به إلى السماء: جمع الله بينه وبين الأنبياء.......... ج 3/184

إنّ وصيّي وموضع سرّي وخير من اترك بعدي... علي بن أبي طالب.......... ج 1/330

إنّ هاهنا لعلماً جمّاً لو أصبت له حملة.......... ج 1/130، 305

إنّ هذا وأصحابه يقرؤون القرآن لا يجاوز تراقيهم.......... ج 2/311

إنّا آل محمّد كنّا أنواراً حول العرش، فأمرنا الله بالتسبيح.......... ج 3/148

إنّا أوّل بيت نَوَّهَ الله بأسماءنا.......... ج 3/146

إنّا صنائع ربّنا والناس بعد صنائعنا.......... ج 4/220

ص: 406

إنّا عبيد مربوبون............. ج 1/163

إنّا كنّا لنعرف المنافقين نحن معشر الأنصار ببغضهم علي بن أبي طالب.......... ج 3/262

إنّا لا نعدّ الرجل مؤمناً حتى يكون بجميع أمرنا متّبعاً مريداً.......... ج 3/105

إنّا معاشر الأنبياء امرنا أن نكلّم الناس على قدر عقولهم.......... ج 1/344

أنافقت يا بريدة بعدي؟.......... ج 2/411؛ / ج 3/195

الأنبياء والمرسلون على أربع طبقات.......... ج 1/232

أنت الّذي احتجّ اللّه به في ابتداء الخلق حيث أقامهم.......... ج 2/233

أنت إن أدركته.......... ج 2/310

أنت تبيّن لأمّتي ما اختلفوا فيه من بعدي.......... ج 1/129؛ / ج 2/328

أنت فقيه أهل البصرة؟.......... ج 3/177

أنت قسيم النار.......... ج 2/353

أنت منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّه لا نبي بعدى............. ج 1/108، 382؛ / ج 4/214

أنتم الأوّل والآخر.......... ج 4/164

إنصاف الناس من نفسك ومؤاساتك لأخيك وذكر اللّه في كلّ موطن.......... ج 2/225

اُنظر إلينا نظرة رحيمة.......... ج 1/276

إنّك ستقدم على اللّه وشيعتك راضين مرضيين.......... ج 4/242

إنّكم لا تكونون صالحين حتّى تعرفوا.......... ج 1/40

إنّما ادّخرتك لنفسي، ألا يسرّك أن تكون أخا نبيّك؟.......... ج 2/200

إنّما أقضي بينكم بالبيّنات والأيمان.......... ج 1/281؛ / ج 2/362؛ / ج 3/336

إنّما الحجّة في آل إبراهيم، لقول الله عزّوجل.......... ج 3/175

إنما أنبت في رؤوسنا ماترى اللّه ثم أنتم.......... ج 1/149

إنّما سمّي إسماعيل صادق الوعد.......... ج 4/258

ص: 407

إنّما شفاعتي لأهل الكبائر من امّتي، فأمّا المحسنون فما عليهم من سبيل... "..........ج 3/379

إنّما مثل أهل بيتي فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجا.......... ج 2/314؛ / ج 3/66

إنّما مثل أهل بيتي كمثل سفينة نوح من ركبها نجا.......... ج 3/112

إنّما نحن كنجوم السماء كلّما غاب نجم طلع نجم.......... ج 3/98

إنّما يعرف اللّه عزّوجلّ ويعبده من عرف اللّه وعرف إمامه منّا أهل البيت.......... ج 1/39

اِنَّما يعني أولى بكم، أي أحقّ بكم وبأموركم وأنفسكم وأموالكم.......... ج 2/396

اّنه لا يحفظ مودتنا إلاّ كلّ مؤمن.......... ج 4/326

إنّه لا يفعل إلاّ ما يؤمر به.......... ج 1/83

إنّه يكره للعبد أن يزكّي نفسه، ولكنّي أقول: إنّ آدم عليه السلام لمّا أصاب الخطيئة.......... ج 1/254

إنّها الحقّ، قد كانت في الأمم السّالفة ونطق به القرآن.......... ج 3/314

إنّي بكم مؤمن وبإيابكم موقن بشرايع ديني وخواتيم عملي.......... ج 3/310

إنّي تارك فيكم الثقلين: كتاب اللّه وعترتي أهل بيتي.......... ج 1/101، 213، 215، 327، 436؛

/ ج 2/136، 177، 201، 351؛ / ج 3/31، 78، 109؛ / ج 4/315

إنّي تارك فيكم ما ان اعْتصمتم به لن تضلّوا من بعدي.......... ج 2/178

إنّي تارك فيكم ما إن تمسّكتم به لن تضلّوا كتاب اللّه.......... ج 2/172، 178، 415

إنّى قد تركت فيكم أمرين لن تضلّوا بعدي.......... ج 2/402

إنّي مخلّف فيكم ما إنْ تمسكّتم به لن تضلّوا: كتاب الله وعترتي أهل بيتي.......... ج 4/67

إنّي من القائلين بفضلكم، مقرّ برجعتكم.......... ج 3/310

أو ليس اللّه يقول: «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا...» .......... ج 2/86

أوحى اللّه تعالى إلى نبيّه............. ج 1/434

أوصيك بتقوى الله والورع والاجتهاد، واعلم أنّه لا ينفع اجتهاد لا ورع فيه.......... ج 3/105

اوصيكم بتقوى اللّه.......... ج 4/268

ص: 408

أوّل الدين معرفته.......... ج 1/370

أوّل ما يحاسب به العبد............. / ج 2/254

أوّل ما ينطق به [القائم عليه السلام] هذه الآية:.......... ج 1/418

أوّلنا محمّد وأوسطنا محمّد وآخرنا محمّد؛.......... ج 3/30

اهتدوا بهدي عمّار.......... ج 4/115

أهل بيته المسؤولون وهم أهل الذكر؛.......... ج 1/412

إي وربّي، وليمحّص اللّه الّذين آمنوا ويمحق الكافرين.......... ج 2/94

إيّاكم والتفكّر في اللّه، فإنّ التفكّر في اللّه لا يزيد إلاّ تيهاً.......... ج 4/143

إيّاكم والغلوّ فينا، قولوا: إنّا عبيد مربوبون.......... ج 1/79

أيّام الله ثلاثة: يوم يقوم القائم، ويوم الكرّة ويوم القيامة.......... ج 3/432؛ / ج 4/125

إيّانا عنى ونحن المجتبون.......... ج 2/290

أيّدلّك على الطريق ويأخذ عليك المضيق؟.......... ج 3/417

أيّكم يكون أخي ووارثي ووزيري وخليفتي فيكم من بعدي؟.......... ج 1/328

أيّما كان خيراً؟ ما أردتم؟ أم ما أردت؟............. ج 1/346

أيّما مؤمن منع مؤمناً شيئاً ممّا يحتاج إليه وهو يقدر عليه من عنده.......... ج 4/272

الإيمان باللّه الّذي لا إله إلاّ هو، أعلى الأعمال درجة.......... ج 1/182

الإيمان حالات ودرجات وطبقات ومنازل.......... ج 1/182

الإيمان هو الإقرار باللسان وعقد في القلب وعمل بالأركان.......... ج 3/241

أيّها الشيخ! اظنك غريباً؟.......... ج 1/345

أيّها الناس! إلزموا موّدتنا أهل البيت.......... ج 4/321

أيّها الناس! إنّ اللّه جلّ ذكره ما خلق العباد إلاّ ليعرفوه.......... ج 1/290؛ / ج 4/143

أيّها الناس! إنّ أهل بيت نبيّكم شرّفهم الله بكرامته............. ج 3/353

ص: 409

أيّها الناس! إنّي قد تركت فيكم حبلين............. ج 3/37

أيّها الناس! من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه.......... ج 3/211

أيّها الناس! من عرفني فقد عرفني.......... ج 4/326

أيّهما أحب إليك؟ رجل يروم قتل مسكين قد ضعف أتنقذه من يده.......... ج 3/425

بذكرك عاش قلبي............. ج 1/414

برئت من حول اللّه وقوّته ولجأت إلى حولي وقوّتي.......... ج 1/172

بالشهادة تدخلون الجنّة وبالصّلاة تنالون الرحمة، فأكثروا من الصّلاة على نبيّكم.......... ج 3/200

بل لم تره العيون بمشاهدة الأبصار ولكنْ رأته القلوب بحقائق الإيمان.......... ج 1/185

بليّة الناس علينا عظيمةٌ؛ إن دعوناهم لم يستجيبوا لنا.......... ج 3/80

بنا عبد اللّه، وبنا عرف اللّه وبنا وحّد اللّه.......... ج 1/185، 273؛ / ج 2/31؛ / ج 4/138، 139

بينا رسول الله صلى الله عليه وآله في بيت أمّ سلمة إذ هبط عليه ملك.......... ج 3/164

بيوت محمّد ثمّ بيوت علي منها.......... ج 3/176

التائب من الذنب كمن لاذنب له.......... ج 4/104

تحمل اليوم جنازته وكنت بالأمس تجرّعه الغيظ.......... ج 1/138

تعالى اللّه عز وجل عمّا يصفون سبحانه وبحمده، ليس نحن شركائه في علمه.......... ج 1/79

تقتلك فئة باغية.......... ج 1/244

تكلّموا في خلق اللّه ولا تتكلّموا في اللّه.......... ج 4/143

ثمّ اهتدى إلى ولاية علي بن أبي طالب عليهما السلام.......... ج 3/62

ثمّ اهتدى إلى ولايتنا أهل البيت.......... ج 2/123

ص: 410

جاء حبر من الأحبار إلى أمير المؤمنين عليه السلام فقال: يا أميرالمؤمنين! متى كان ربّك؟.......... ج 207/4

جعل في عليٌّ الخلافة.......... ج 3/135

جعل في علي الوصاية.......... ج 3/135

جعله سبحانه وتعالى للإسلام علماً.......... ج 2/172

جعلها اللّه عزّ وجلّ في عقب الحسين عليه السلام باقية إلى يوم القيامة.......... ج 1/52

الجنّة تشتاق إليك وإلى عمّار وإلى سلمان.......... ج 4/116

جهلوا - والله - أمر الله وأمر أوليائه معه.......... ج 3/94

حبّ علي حسنةٌ لا تضرّ معها سيّئة وبغضه سيّئة لا تنفع معها حسنة.......... ج 3/267

حجّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله من المدينة وقد بلغ جميع الشرايع قومه.......... ج 4/227

حديثنا صعب مستصعب لا يؤمن به إلاّ ملك مقرّب، أو نبي مرسل.......... ج 1/303؛ / ج 3/286

حديثي حديث أبي، وحديث أبي حديث جدّي، وحديث جدّي حديث.......... ج 1/433؛ / ج 3/30

حربك يا علي! حربي وسلمك سلمي.......... ج 3/121

حرّمت الجنّة على من ظلم أهل بيتي وآذاني في عترتي.......... ج 4/48، 336

حزب علي حزب الله، وحزب أعدائه حزب الشيطان.......... ج 3/254

الحسن والحسين سيّدا شباب أهل الجنة.......... ج 4/61

الحسنة حبّ علي وأهل بيته.......... ج 3/268

الحمد للّه الّذي استنقذنا بك من الشرك والضلالة.......... ج 1/241

الحمد لله الّذي أكرمنا بمحمّد صلّى اللّه عليه وآله وطهّرنا تطهيراً.......... ج 4/299

الحمد للّه الّذي منَّ علينا بحكّام يقومون مقامه لو كان حاضراً في المكان.......... ج 1/37

ص: 411

خرج رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله ذات يوم فقال: إنّ اللّه تعالى يقول:.......... ج 2/122

خرج علينا رسول الله صلّى الله عليه وآله عشيّة عرفة فقال: إنّ الله باهى بكم.......... ج 3/102

خلق الله قضيباً من نور قبل أن يخلق الله الدنيا بأربعين ألف عام.......... ج 3/137

خلقٌ من خلق اللّه عزّ وجلّ أعظم من جبرئيل و ميكائيل.......... ج 2/144

خلقت أنا وعلى بن أبي طالب من نور عن يمين العرش.......... ج 3/138

خلقت أنا وعلي بن أبي طالب من نور واحد، نسبّح اللّه عزّ وجلّ في يمنة العرش.......... ج 3/134؛

/ ج 4/165

خلقنا واحد، وعلمنا واحد، وفضلنا واحد، وكلّنا واحد عند الله عزّوجلّ؛.......... ج 3/132، 388؛

/ ج 4/20

خلقني الله من صفوة نوره ودعاني فأطعت............. ج 3/151

خلقني الله نوراً تحت العرش قبل أن يخلق الله آدم باثني عشر ألف سنة.......... ج 3/148

الخير الكثير، معرفة أمير المؤمنين والأئمّة عليهم السلام.......... ج 1/301

ذروة الأمر وسنامه ومفتاحه وباب الأشياء ورضى الرحمان تبارك وتعالى؛.......... ج 3/281

الذكر القرآن وآل رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله أهل الذكر وهم المسئولون.......... ج 1/411

ذهبت لقبر امي فسألت ربّي أن يحييها فأ حياها.......... ج 3/321

رأس طاعة الله الصبر والرضا عن الله فيما أحبّ أو كره.......... ج 3/404

راوية لحديثنا يبثّ في الناس ويشدّد في قلوب شيعتنا.......... ج 4/112

ربّ بما أعطيتني.......... ج 1/462

رسول اللّه المنذر وأنا الهادي.......... ج 1/237

ص: 412

رسول اللّه المنذر والهادي رجل من بني هاشم.......... ج 1/238

زكاة العلم نشره، زكاة الجاه بذله.......... ج 2/273

سئلت أبا جعفر عليه السلام عن قول اللّه تعالى............. ج 2/228

السابق بالخيرات: الإمام، والمقتصد: العارف للإمام.......... ج 2/50

سألتَ رحمك الله عن التوحيد وما ذهب إليه من قبَلك.......... ج 3/414

سألت عن التوحيد، هذا عنكم معزول، الله واحد أحد لم يلد ولم يولد ولم.......... ج 3/415

سأله بحقّ محمد وعلي وفاطمة والحسن والحسين إلاّ تبت عليّ.......... ج 4/344

سبحان اللّه عمّا يقول الظالمون الكافرون علوّاً كبيراً.......... ج 1/80

سبحان الله، هذا كما قال قوم موسى.......... ج 3/316

سبّحنا فسبّحت الملائكة بتسبيحنا.......... ج 2/31

سبق الأوقاتَ كونه والعدم وجوده والابتداء أزله؛.......... ج 1/451

ستصيبكم شبهة فتبقون بلا علم يرى، و لا إمام هدى.......... ج 4/348

ستفترق امّتي على ثلاث وسبعين فرقة، فرقة منها ناجية.......... ج 1/237، 438؛ / ج 2/314

ستقاتل الناكثين والقاسطين والمارقين.......... ج 4/54

ستكون بعدي فتنة، فإذا كان ذلك فالزموا علي بن أبي طالب،............. ج 1/242

سعد من أطاعك، وشقي من عصاك.......... ج 3/107

... السلام على يعسوب الإيمان وميزان الأعمال............. ج 2/358

السلام عليك أيّها العَلَم المنصوب والعلم المصبوب.......... ج 2/136

... السلام عليك حين تقوم، السلام عليك حين تقعد.......... ج 3/227

سلمان منّا أهل البيت.......... ج 2/303؛ / ج 4/105، 121

ص: 413

سلوني قبل أن تفقدوني.......... ج 1/130، 312؛ / ج 2/329؛ / ج 4/148، 194

سمعت رسول اللّه صلى الله عليه وآله يقول: قال اللّه تعالى: لأعذّبنّ كلّ رعيّة دانت............. ج 4/171

سمعنا أبا عبداللّه عليه السلام وهو يلعن في دبر كلّ مكتوبة أربعة من الرجال وأربعاً من النساء.......... ج 2/204

سيكون في أمتي كلّ ما كان في بني إسرائيل، حذو النعل بالنعل.......... ج 3/299، 314

شهادة أن لا إله إلاّ اللّه، وأنّ محمّداً رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله، والإقرار............. ج 2/401

شيعتنا معنا.......... ج 4/117

شيعتنا منّا خلقوا من فاضل طينتنا.......... ج 1/151

الصّادقون هم محمّد وأهل بيته.......... ج 3/112

الصادقون الأئمّة الصدّيقون بطاعتهم.......... ج 2/39

صار محمد صلّى اللّه عليه وآله صاحب الجمع وصرت أنا صاحب النشر.......... ج 4/198

الصبر ثلاثة: صبر عند المصيبة وصبر على الطاعة.......... ج 1/135؛ / ج 2/243

الصبر صبران: صبرٌ على ما تحبّ وصبر على ما تكره.......... ج 1/135

الصّلاة على النبي وآله أمحق للخطايا من الماء للنار.......... ج 3/202

الصّلاة على محمّد وآله تعدل عند الله عزّوجل التسبيح والتهليل والتكبير.......... ج 3/200

الصلاة عمود الدين.............. ج 2/253

الصلاة قربان كلّ تقي.......... ج 2/254

الصلاة معراج المؤمن.......... ج 2/265

الصلاة ميزانٌ من وفى استوفى.......... ج 2/253

صلاتكم عليّ إجابة لدعائكم وزكاة لأعمالكم.......... ج 3/201

ص: 414

طاعة اللّه ومعرفة الإمام.......... ج 1/300

الطاعة المفروضة.......... ج 4/220

طرفٌ بيد الله تعالى وطرفٌ بأيديكم.......... ج 3/37

عادى اللهَ من عادى عليّاً.......... ج 3/267

عبدت اللّه مخلصاً، وجاهدت فِي اللّه صابراً.......... ج 2/251

عبدك وابن عبدك وابن أَمَتك المقرّ بالرقّ.......... ج 1/162

عبدي أطعني تكن مَثَلي أنا أقول للشيء كن! فيكون.......... ج 2/67

عجبت للمرء المسلّم لا يقضي الله عزّوجلّ له قضاءً إلاّ كان خيراً له.......... ج 3/405

عجبت لمن يتفكّر في مأكوله كيف لايتفكّر في معقوله.......... ج 4/32

عدة المؤمن أخاه نذر لاكفّارة له.......... ج 4/259

عدوّك عدوّي وعدوّي عدوّ الله.......... ج 3/266

عرض اللّه أمانتي على السماوات السّبع بالثواب والعقاب.......... ج 1/178

عظم الذنب من عندي فليحسن العفو من عندك.......... ج 4/282

علم الكتاب - واللّه - كلّه عندنا............. ج 1/132؛ / ج 2/67

العلم نورٌ يقذفه اللّه في قلب من يشاء.......... ج 2/134

علّمني رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله ألف باب من العلم............. ج 2/54، 83؛ / ج 4/193

علي باب حطّة من دخل منه كان مؤمناً ومن خرج منه كان كافراً.......... ج 1/189؛ / ج 3/77، 270

علي قسيم الجنّة و النار.......... ج 4/238

علي مخشوشن في ذات اللّه.......... ج 2/288

عليٌّ مع الحق والحقّ مع علي لا يفترقان............. ج 1/435؛ / ج 2/324؛ / ج 3/111؛ / ج 4/61

ص: 415

علي مع الحق والحق مع علي يدور معه حيث ما دار.......... ج 1/132، 243، 435؛ / ج 2/135؛

/ ج 3/279؛ / ج 4/285

علي ممسوسٌ في ذات اللّه.......... ج 2/288

علي منّي بمنزلة هارون من موسى.......... ج 2/380

عليٌّ منّي بمنزلتي من ربّي.......... ج 1/226

علي وشيعته هم الفائزون.......... ج 3/112

علي يوم القيامة على الحوض، لا يدخل الجنّة إلاّ من جاء بجواز من علي.......... ج 1/439

علي بن أبي طالب باب الدين.......... ج 1/188

عليك بتقوى الله والورع والاجتهاد وصدق الحديث.......... ج 3/104

عليك وعليه السلام، إذا أتيت عبداللّه فاقرأهُ السلام.......... ج 1/205

عميت عينٌ لا تراك عليها رقيباً.......... ج 1/448

فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن.......... ج 1/242

فاستمسك بالّذي أوحى إليك إنّك على صراط مستقيم.......... ج 1/434

فاطمة بضعة منّي، من آذاها فقد آذاني.......... ج 4/49

فاطمة بهجة قلبي وابناها ثمرة فؤادي وبعلها نور بصري.......... ج 3/116

فأمّا ما فرض على القلب من الإيمان، فالإقرار والمعرفة والعقد والرّضا.......... ج 1/184

فإنْ أقرّ بولايتنا ثمّ مات عنها قبلت منه صلاته وصومه وزكاته وحجّه.......... ج 4/320

فإن توفيتني اللّهم قبل ذلك فاجعلني يا ربّ فيمن يكرّ في رجعته.......... ج 3/310

فإنْ سلك الناس كلّهم وادياً وسلك علي وادياً فاسلك وادي علي.......... ج 3/117

... فإنّ أمرنا بغتة فجأة حين لا تنفعه توبة ولا ينجيه من عقابنا ندم.......... ج 4/176

فإنّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله كان مسدّداً موفقاً مؤيّداً بروح القدس.......... ج 2/378

ص: 416

فإنّ عليّاً إنّما بلغ ما بلغ به عند رسول اللّه بصدق الحديث وأداء الأمانة.......... ج 1/205

فإنّ الغلاة شرّ خلق اللّه؛ يصغّرون عظمة اللّه.......... ج 1/81

فإنّ مثل الصلاة كمثل النهر الجاري، كلّما صلّى صلاة كفَّرت ما بينهما من الذنوب.......... ج 2/255

... فإنّما مثل أ صحابي فيكم كمثل النّجوم، بأيّها ا خذ اهتدي.......... ج 3/67

فأنا أولى الناس بالمؤمنين في كتاب اللّه عزّوجلّ.......... ج 2/412

فأنا من خيار إلى خيار.......... ج 1/223

فالحق ما رضيتموه، والباطل ما اسخطتموه.......... ج 3/279

... فرسول الله صلى الله عليه وآله أوّل من عبد الله تعالى.......... ج 3/130

فرسول اللّه صلى الله عليه وآله الشهيد علينا بما بلغنا عن الله تبارك وتعالى.......... ج 3/46

فرسول اللّه صلى الله عليه وآله، عنداللّه مرتضى، ونحن ورثة ذلك الرسول الّذي أطلعه اللّه على ما شاء من غيبه.......... ج 1/131؛ / ج 2/87

... فسبّحنا فسبّحت الملائكة بتسبيحنا............. ج 4/120، 194

فسبّحنا وسبّحت شيعتنا فسبّحت الملائكةُ لتسبيحنا.......... ج 1/164

فقال عليه السلام: لبقاء العالم على صلاحه.......... ج 3/55

فلا تقدموهم فتهلكوا ولا تعلّموهم فإنّهم أعلم منكم.......... ج 1/214

فلمّا أراد أن يخلق الخلق نثرهم بين يديه فقال لهم: من ربّكم؟.......... ج 3/187

فلو أنّ رجلاً صفن بين الركن والمقام فصلّى وصام ثمّ لَقَى الله وهو مبغض.......... ج 3/264؛

/ ج 4/318

فما ثواب من صلّى عَلَى النبي وآله بهذه الصّلاة؟ الخروج من الذنوب.......... ج 3/201

فمن ادّعى للأنبياء ربوبيّة أو ادّعى للأئمّة ربوبيّة... فنحن منه برآء.......... ج 1/79

... فمن ذا الّذي يبلغ معرفة الإمام ويمكنه اختياره.......... ج 4/155

فمن عرفه كان مؤمناً ومن أنكره كان كافراً.......... ج 1/293

ص: 417

فنحن الّذين اصطفانا اللّه عزّ وجلّ وأورثنا.......... ج 2/51

فواللّه، إنّي بطرق السماء أعلم منّي بطرق الأرض.......... ج 1/130

فهل فيكم أحدقال له رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله: إنّ من شيعتك رجلاًيدخل في شفاعته............. ج 372/3

فهل يجوز أن يقال: قاتل الحسين لعنه الله، أو الآمر بقتله لعنه الله؟.......... ج 3/245

فهم سرّ اللّه المخزون.......... ج 2/95

فهم يحلّون ما يشاؤون ويحرّمون ما يشاؤون ولن يشاؤوا إلاّ أن يشاء اللّه.......... ج 1/206

في علي وفاطمة والحسن والحسين وأهل بيته صلوات الله عليهم.......... ج 3/131

قال آدم: فمن هؤلاء الخمسة الّذين أرى أسمائهم في هيئتي وصورتي.......... ج 3/141

قال الله تبارك وتعالى: يا محمّد! إنّي خلقتك وعليّاً نوراً - يعني روحاً بلا بدن -.......... ج 3/143

قال: إيّانا عنى.......... ج 2/39

قال: علي وفاطمة وابناهما.......... ج 2/286؛ / ج 4/324

قد واللّه أوتينا ما أوتي سليمان وما لم يؤت سليمان.......... ج 4/179

قرأت القرآن ولم أقرأ آل حم.......... ج 4/328

قسّم اللّه الأرض نصفين فجعلني في خيرهما.......... ج 1/222

قلب المؤمن عرش الرحمان.......... ج 2/96

قم فاغتسل وصلّ ما بدا لك، فإنّك كنت مقيماً على أمر عظيم.......... ج 2/359

قولوا فينا ما شئتم، 88، 89.......... ج 1/105

قولوا: اللهمّ صلّ على محمّد وعَلى آل محمّد.......... ج 3/196

قيمةُ كلّ امرء ما يحسنه.......... ج 3/81

كان بنو إسرائيل يسوسهم أنبياؤهم.......... ج 1/157

ص: 418

كان علي عليه السلام واللّه عبداً للّه صالحاً أخو رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله.......... ج 1/81؛

/ ج 2/70

كان علي عليه السلام يعمل بكتاب اللّه وسنّة رسوله.......... ج 1/311؛ / ج 4/209، 261

كثيراً ما كنت أسمع أبي يقول: ليس من شيعتنا من لا تتحدّث المخدّرات بورعه في خدورهنّ .......... ج 3/106

كذب من زعم أنّه يحبّني ويبغضك.......... ج 3/259

كذبوا وألحدوا وشبّهوا، تعالى الله عن ذلك، إنّه سميع بصير.......... ج 3/413

كلّ سهو في الصلاة يطرح منها غير أنّ اللّه تعالى يتمّ بالنوافل.......... ج 2/255

كلّ ما استغفرت الله تعالى منه فهو منك، وكلّ ما حمدت الله تعالى فهو منه.......... ج 3/417

كلّما أحدث العباد من الذنوب ما لم يكونوا يعملون، أحدث اللّه لهم من البلاء............. ج 4/191

كلمة لا إله إلاّ اللّه حصني، فمن قالها دخل حصني.......... ج 2/169؛ / ج 4/310

كنّا أنواراً حول العرش نسبّح اللّه ونقدّسه حتى خلق اللّه سبحانه الملائكة.......... ج 4/119

كنت أنا و علي نوراً بين يدي الله تعالى من قبل أن يخلق آدم بأربعة عشر ألف عام.......... ج 3/136،

149؛ / ج 4/166

كنت أنا وعلي نوراً عن يمين العرش.......... ج 3/137

كنت سمعه الّذي يسمع به وبصره الّذي يبصر به؛.......... ج 1/373

كنت في صلبه، وهبط بي إلى الأرض في صلبه.......... ج 1/54

كنت كنزاً مخفيّاً، فأحببت لأن أعرف.......... ج 4/142

كنت نبيّاً وآدم بين الماء والطين.......... ج 3/215

كنت نهيتكم عن زيارة القبور، فزوروها.......... ج 3/346

كونوا دعاة للناس بغير ألسنتكم.......... ج 1/465

كونوا دعاةً لنا بغير ألسنتكم.......... ج 3/95

ص: 419

كونوا لنا زيناً ولا تكونوا علينا شيناً.......... ج 3/73

كيف يأمر بطاعتهم ويرخص في منازعتهم.......... ج 2/401

لأعطينّ الراية رجلاً يحبّ اللّه ورسوله ويحبّه اللّه ورسوله.......... ج 2/195

لاُعطينّ الراية غداً رجلاً يحبّ اللّه ورسوله ويحبّه اللّه ورسوله.......... ج 1/366

لأن الّذي يُصلّي له المصلّي أقرب إليه ممّن يمرّ بين يديه.......... ج 2/263

لأنّها أوصت أن لا يصلّي عليها الرجلان.......... ج 1/56

لأيِّشي يحتاج إلى النبي والإمام؟.......... ج 3/55

... لا إله إلاّ أنت، سبحانك وبحمدك، ظلمت نفسي.......... ج 4/352

لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله نصرته بعلي.......... ج 3/159

لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله، علي حبيب الله.......... ج 3/163

لا أناله الله شفاعة رسول الله.......... ج 3/374

لا تترك هذه الاُمة شيئاً من سنن الأوّلين حتّى تأتيه.......... ج 3/316

لا تجعلونا أرباباً............. ج 1/163

لا تذهب الدنيا حتّى يخرج رجل منّي يحكم بحكومة آل داود.......... ج 2/361

لا تزول قدما عبد يوم القيامة حتى يسئل عن أربع.......... ج 4/92، 314

لا تسبّوا الريح فإنّها من نفس الرحمان.......... ج 4/187

لا تصلّوا عليّ الصّلاة البتراء.......... ج 2/57؛ / ج 3/196

لا تصلّوا علي صلاة مبتورة، بل صلوا إلي أهل بيتي.......... ج 3/193

لا تغترّوا بصلاتهم ولا بصيامهم فإنّ الرجل ربما لهج بالصلاة.......... ج 1/204

لا جبر ولا تفويض ولكن أمر بين أمرين.......... ج 3/273، 416

لا والله، ما فوّض الله إلى أحد من خلقه إلاّ إلى رسول الله... وإلى الأئمّة عليهم السلام.......... ج 3/97

ص: 420

لا يدخل الجنّة إلاّ من جاء بجواز من علي بن أبي طالب.......... ج 1/287

لا يصلح من لا يعقل... والصدق عزّ، والجهل ذلّ.......... ج 4/303

لا يعرف الحق بالرجال، إعرف الحق تعرف أهله.......... ج 3/295

لا يقاس به أحد ممّن خلق الله.......... ج 3/216

لا تخاصمهم بالقرآن، فإنّ القرآن حمّال ذو وجوه،.......... ج 3/31

لا ترفعوني فوق حقّي.......... ج 1/78

لا تقع في عليٍّ، فإنّه منّي وأنا منه وهو وليّكم بعدي وأنّه منّي وأنا منه.......... ج 2/408

لا تقل هذا، فهو أولى الناس بكم بعدي.......... ج 2/412

لا تقولوا فينا ربّاً وقولوا ما شئتم ولن تبلغوا.......... ج 1/86

لا يبغضك مؤمن ولا يحبّك منافق.......... ج 3/260

لا يحبّ عليّاً منافق ولا يبغض عليّاً مؤمن.......... ج 3/261

لا يحبّك إلاّ مؤمن وَلا يبغضك إلاّ منافق.......... ج 3/262

لا يزال العبد يتقرّبُ إليّ بالنوافل حتّى أكون سمعه الّذي يسمع به.......... ج 2/265

لا، ذاك إلينا إن شئنا فعلنا وإن شئنا لم نفعل.......... ج 4/183

لتركبنّ سنن من كان قبلكم شِبراً بشبر وذراعاً بذراع.......... ج 3/315

لساخت الأرض بأهلها.......... ج 1/148

لست من جُهّالهم.......... ج 3/178

لضربة علي يوم الخندق أفضل من عبادة الثقلين.......... ج 2/36

لعن الله أباحنيفة.......... ج 4/70

لكلّ نبي دعوة قد دعا بها وقد سأل سؤلاً، وقد خبأت دعوتي لشفاعتي.......... ج 3/370

لكلّ نبي وصي ووارث وإنّ عليّاً وصيي ووارثي............. ج 1/269، 329؛ / ج 2/380

لم تره العيون بمشاهدة الأبصار ولكن رأته القلوب بحقائق الإيمان.......... ج 1/448

ص: 421

لم يجر في بني إسرائيل شيٌ إلاّ ويكون في أمتي مثله حتى المسخ والخسف والقذف.......... ج 3/325

لم يزل الله عزّوجلّ عليماً قادراً حيّاً قديماً سميعاً بصيراً لذاته.......... ج 3/413

لمّا أسري بي إلى السماء إذا على العرش مكتوبٌ: لا إله إلاّ الله.......... ج 3/158؛ / ج 2/166

لمّا أسري بي إلى السماء أمر بعرض الجنّة والنار علي.......... ج 3/160

لمّا اسري بي إلى السماء رأيت على ساق العرش الأيمن: أنا الله وحدي.......... ج 3/158

لمّا اقترف آدم الخطيئة قال: يا ربّ! أسألك بحق محمّد لما غفرت لي........... ج 3/386

لمّا ان خلق الله آدم ونفخ فيه من روحه، عطس آدم فقال: الحمد لله.......... ج 3/163

لمّا توفي رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله عزّتهم الملائكة.......... ج 1/116

لمّا حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله الوفاة دعا العباس.......... ج 1/264

لمّا خلق الله آدم عزّوجل ونفخ فيه من روحه عطس.......... ج 3/139

لمّا خلق اللّه تعالى أبا البشر.......... ج 4/169

لمّا عرج بي إلى السماء رأيت على باب الجنّة مكتوباً بالذهب: لا إله إلاّ الله.......... ج 3/163

لمّا عرج بي إلى السماء رأيت في السماء الرابعة أو السادسة ملكاً.......... ج 3/166

لمّا عرج بي إلى السماء السابعة، ومنها إلى سدرة المنتهى.......... ج 1/55

لمّا نزلت هذه الآية على رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله.......... ج 4/197

لمّا نزلت: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا» الآية. اجتمع نفر من أ صحاب.......... ج 3/122

لموضع قبر الحسين عليه السلام حرمة معلومة من عرفها واستجار بها أجير.......... ج 3/354

لو اجتمع الناس كلّهم على ولاية عليّ ما خلقت النار.......... ج 1/51

لو استقامت لي الأمة وثنيت لي الوسادة لحكمت في التوراة بما أنزل اللّه.......... ج 2/367

لو أنّ الإمام رفع من الأرض ساعة لماجت بأهلها.......... ج 1/169

لو أنّ البحر مداد، والغياض أقلام، والإنس كتّاب.......... ج 4/152

لو أنّ النبي نشر فخطب إليك كريمتك، هل كنت تجيبه؟.......... ج 1/334

ص: 422

لو أنّ عبداً عبداللّه بين الركن والمقام ألف عام... ولم يقل بمحبّتنا أهل البيت لأكبّه اللّه.......... ج 1/156؛

/ ج 2/168؛ / ج 4/319

لو أنّ عبداً عبداللّه بين الصفا والمروة ألف عام.......... ج 4/318

لو أنّ قاتل أبي الحسين بن علي ائتمنني على السيف الّذي قتله به.......... ج 1/202

لو أنّ قوماً عبدوا الله وحده لا شريك له، وأقاموا الصّلاة.......... ج 3/125

لو بقيت الأرض بغير إمام لساخت.......... ج 3/334

لو قتل ما اخْتلف من امّتي رجلان.......... ج 2/311

لو كان الرفق خلقاً يُرى ما كان ممّا خلق اللّه عزّ وجلّ شي أحسن منه.......... ج 4/290

لو كان الوزر في الأصل محكوماً كان الموزور في القصاص مظلوماً.......... ج 3/417

لو كشف لِيَ الغطاء ما ازددتُ يقيناً.......... ج 1/185؛ / ج 2/61

لولانا ما عبداللّه.......... ج 1/153؛ / ج 2/169

لولانا ما عرف اللّه.......... ج 1/153؛ / ج 2/169

ليس أ حد من المؤمنين قُتِل إلاّ ويرجع حتى يموت.......... ج 3/304

ليس بين اللّه وبين حجّته حجاب.......... ج 4/150

ليس حيث تذهب ليس يدخل في هذا من أشار بسيفه ودعا الناس إلى خلاف.......... ج 2/50

ليس للّه على خلقه أن يعرفوا قبل أن يعرّفهم.......... ج 1/284

ليس منّا - ولا كرامة - من كان في مصر فيه مائة ألف أو يزيدون.......... ج 3/105

ليس منّا من لم يؤمن بكرّتنا ويستحلّ متعتنا.......... ج 3/308

ليلة اسرى بي إلى السماء نظرت إلى ساق العرش الأيمن.......... ج 3/159

ليلة عرج بي إلى السماء رأيت على باب الجنّة مكتوباً: لا إله إلاّ اللّه.......... ج 2/21

ما اجتمع في مجلس قوم لم يذكروا اللّه عزوجل ولم يذكرونا إلاّ كان ذلك المجلس حسرةً.......... ج 2/227

ص: 423

ما أجد أحداً أحيا ذكرنا وأحاديث أبي عليه السلام، إلاّ زرارة.......... ج 4/108

ما اوذي نبي بمثل ما اوذيت.......... ج 1/137، 417

ما ترك صفراء ولا بيضاء.......... ج 1/268

ما تريدون من علي؟ علي منّي وأنا من علي وعلي وليّ كلّ مؤمن بعدي.......... ج 2/409

ما تريدون من علي؟ ما تريدون من علي؟ ما تريدون من علي؟.......... ج 2/408

ما جعل اللّه لأحد خيراً في خلاف أمرنا.......... ج 1/156

ما خلق اللّه خلقاً أفضل منّي ولا أكرم عليه منّي.......... ج 4/195

ما خلق اللّه العباد إلاّ ليعرفوه، فإذا عرفوه عبدوه.......... ج 4/144

ما خلقت سماءً مبنيّة ولا أرضاً مدحيّة ولا قمراً منيراً... إلاّ لاِجلكم ومحبّتكم.......... ج 2/211

ما رأيت إلاّ جميلاً.......... ج 4/299

ما زال العبد يتقربّ إليّ بالنوافل حتى أكون بصره الّذي يُبصر.......... ج 2/348

ما زال العبد يتقرّب إليّ بالنوافل حتّى أكون سمعه الّذي يسمع به.......... ج 2/68

ما عبدتك خوفاً من نارك ولا طمعاً في جنّتك.......... ج 1/363؛ / ج 2/60

ما قضى مسلم لمسلم حاجةً إلاّ ناداه الله تبارك وتعالى.......... ج 4/272

ما كان قوم قط في خفض عيش فزال عنهم إلاّ بذنوب اقترفوها.......... ج 4/270

ما من شيء ولا من آدميّ ولا إنسيّ ولا جنّي ولا ملك في السماوات إلاّ ونحن الحجج عليهم.......... ج 2/171، 203

ما من مؤمن إلاّ وأنا أولى به في الدنيا والآخرة.......... ج 2/393

ما من ملك يُهبطه اللّه في أمر، ما يهبطه إلاّ بدأ بالإمام.......... ج 1/117

ما من نكبة تصيب العبد إلاّ بذنب.......... ج 4/269

ما نال الكرامة من اللّه إلاّ بطاعته للّه ولرسوله.......... ج 1/81

ما يحتمله ملكٌ مقرّبٌ ولا نبيٌّ مرسلٌ.......... ج 2/92

ص: 424

ما يقول أ صحابك في أمير المؤمنين وعيسى و موسى؟ أيّهم أعلم؟.......... ج 3/208

ما يقول الناس في هذه الآية.......... ج 3/303

ما يمنعك من محمّد بن مسلم الثقفي.......... ج 4/107

مثل الصّلاة مثل عمود الفسطاط.......... ج 2/254

مثل أهل بيتي فيكم كمثل باب حطّة في بني إسرائيل من دخل غفر له.......... ج 3/79

مثل أهل بيتي كمثل سفينة نوح من ركبها نجى ومن تخلّف عنها هلك؛.......... ج 1/438

مثل أهل بيتي فيكم كمثل سفينة نوح من ركبها نجا.......... ج 2/314

... محمّد، خير من أخرجته من صلبك، اصطفيته بعدك من ولدك.......... ج 4/171

مرّ بأبي عليه السلام رجلٌ وهو يطوف، فضرب بيده على منكبه.......... ج 1/120

مرحباً بالأوّل ومرحباً بالآخر ومرحباً بالحاشر.......... ج 4/164

مرحباً بك يا أبا القاسم! أنت وليّنا حقّاً.......... ج 3/234

مرحباً بك يا أبا عبداللّه! يا زين السماوات والأرضين!.......... ج 2/167

معاشر الناس! ما من علم إلاّ علّمنيه ربّي، وأنا علّمته عليّاً.......... ج 1/133

معاشر الناس! ما من علم إلاّ وقد أحصاه اللّه فيّ.......... ج 2/82

معرفة أهل كلّ زمان إمامهم الّذي تجب عليهم طاعته.......... ج 4/144

المقام الّذي أشفع فيه لاُمّتي.......... ج 3/363

مقام الشفاعة.......... ج 3/365

المقام المحمود الشفاعة.......... ج 3/365

مكتوب على باب الجنّة: لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله علي أخو رسول الله.......... ج 3/159

من آذى عليّاً فقد آذاني ومن آذاني فقد آذَى اللّه.......... ج 2/347

من أبغض عليّاً فقد أبغضني.......... ج 3/264

من أتاه أخوه المؤمن في حاجة فإنّما هي رحمة من الله تبارك وتعالى.......... ج 4/273

ص: 425

من اتّبعكم نجى ومن خالفكم هلك.......... ج 1/248

من اتّبعه اتّبع الحق ومن تركه ترك الحق.......... ج 2/325

من اتّقى الله منكم وأصلح فهو منّا أهل البيت.......... ج 4/105

من أحبّ أن يركب سفينة النجاة، ويستمسك بالعروة الوثقى.......... ج 3/253

من أحبّنا أهل البيت فليحمد اللّه على أوّل النعم.......... ج 3/198؛ / ج 4/312

من أحبّني وأحبّ هذين وأباهما وأمّهما كان معي في درجتي في الجنّة.......... ج 2/306؛ / ج 4/340

من أخرجها من ضلال إلى هدى فكأنّما أحياها.......... ج 3/425

من أراد التوسّل إليّ وأنْ يكون له عندي يد أشفع له بها يوم القيامة.......... ج 3/370

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في تقواه.......... ج 3/214

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في حكمته.......... ج 3/212

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في حكمه.......... ج 3/212

من أراد أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه.......... ج 3/211، 212

من أراد أن ينظر إلى إسرافيل في هيبته، وإلى ميكائيل في رتبته.......... ج 3/214

من أراد أن ينظر في إبراهيم في حلمه، وإلى نوح في فهمه.......... ج 3/214

من أصبح يجد برد حبّنا على قلبه فليحمد الله على بادى النعم.......... ج 3/198

من أطاع عليّاً فقد أطاعني ومن أطاعني فقد أطاع اللّه؛.......... ج 1/273، 436؛ / ج 2/380؛

/ ج 4/67، 137

من أطاعني فقد أطاع اللّه ومن عصاني فقد عَصَى اللّه.......... ج 1/33؛ / ج 2/345؛ / ج 3/117؛

/ ج 4/355

من أعطي حظّه من الرفق أعطي حظّه من خير الدنيا والآخرة.......... ج 4/290

من أقرّ بتوحيد الله ونفى التشبيه ونزّهه عمّا لا يليق به.......... ج 3/309

من أقرّ بسبعة أشياء فهو مؤمن: البراءة من الجبت والطاغوت.......... ج 3/308

ص: 426

من أنكر ثلاثة أشياء فليس من شيعتنا.......... ج 3/372

من أنكر واحداً من الأحياء فقد أنكر الأموات.......... ج 3/402

من أهان لي وليّاً فقد أرصد لمحاربتي.......... ج 1/372

من جائني زائراً لا يعلم له حاجة إلاّ زيارتي كان حقّاً علي أن أكون له شفيعاً.......... ج 3/343

من جالسَ العلماء وقّر.......... ج 2/121

من حجّ فزار قبري بعد وفاتي كان كمن زارني في حياتي.......... ج 3/343

من خاف اللّه أخاف اللّه منه كلّ شي.......... ج 2/64

من خرج منه كان كافراً.......... ج 1/188

من زار قبري وجبت له شفاعتي.......... ج 3/342

من زوّج كريمته من شارب الخمر فقد قطع رحمها.......... ج 1/393

من سرّه أنْ يتزوّج امرأةً من أهل الجنّة فليتزوّج امْ أيمن.......... ج 4/61

من سرّه أن يجمع اللّه له الخير كلّه فليوال عليّاً بعدي.......... ج 1/54

من سرّه أن يستكمل الإيمان كلّه فليقل: القول منّي في جميع الأشياء.......... ج 3/284

من سرّه أن ينظر إلى آدم في علمه، وإلى نوح في فهمه.......... ج 3/214

من عاداه فقد عادى الله.......... ج 3/266

من قال ذلك ودان به فقد اتّخذ مع الله الهة أخرى وليس من ولايتنا على شي.......... ج 3/413

من كان يؤمن بالله واليوم الآخر فليف إذا وعد.......... ج 4/260

من كنت مولاه فعلي مولاه.......... ج 1/275

من كنت مولاه فهذا عليّ مولاه.......... ج 2/199

من لم يؤمن بحوضي فلا أورده الله حوضي.......... ج 3/379

من لم يؤمن بشفاعتي فلا أناله الله شفاعتي.......... ج 3/369

من لم يقدر على ما يكفّر به ذنوبه فليكثر من الصّلاة على محمّد وآله.......... ج 3/200

ص: 427

من مات على بغض آل محمّد جاء يوم القيامة مكتوباً بين عينيه: آيسٌ من رحمة الله.......... ج 3/263

من مات على حبّ آل محمّد مات شهيداً.......... ج 4/336

من مات وفي قلبه بغض لعلي فليمت يهودياً أو نصرانياً.......... ج 3/269

من مات ولم يحجّ حجّة الإسلام.......... ج 4/102

من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتةً جاهلية.......... ج 2/313، 405؛ / ج 3/240

من مات وهو يحبّك بعد موتك ختم الله له بالأمن والإيمان.......... ج 3/257

من نسي الصّلاة عليّ أخطأ طريق الجنّة.......... ج 3/201

الناس عبيد لنا في الطاعة.......... ج 1/159

الناس معادن كمعادن الذهب والفضّة.......... ج 1/122

النّجم، رسول الله صلّى الله عليه وآله والعلامات الأوصياء بهم يهتدون.......... ج 3/66

النّجوم أمانٌ لأهل الأرض من الغرق وأهل بيتي أمانٌ لأُمّتي من الاختلاف.......... ج 1/175؛

/ ج 3/57

النجوم أمانٌ لأهل السماء فإذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السماء.......... ج 3/56

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتي أمان لأُمّتي.......... ج 1/173

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتي أمان لأهل الأرض.......... ج 1/172؛ / ج 3/56

النجوم أمان لأهل السماء، فإذا طمست النجوم أتى أهل السماء ما يوعدون.......... ج 1/173

النجوم أمنة لأهل السماء وأهل بيتي أمنة لأهل الأرض.......... ج 4/186

نحن - واللّه - الأسماء الحسنى الّتي لا يقبل اللّه من العباد عملاً إلاّ بمعرفتنا.......... ج 4/138، 146

نحن اثنا عشر، هكذا حول عرش ربّنا جلّ وعزّ في مبتدأ خلقنا.......... ج 3/389؛ / ج 4/14

نحن أصل كلّ خير ومن فروعنا كلّ بر.......... ج 1/150، 356

نحن الأمّة الوسط، ونحن شهداء الله تبارك وتعالى على خلقه.......... ج 3/46

ص: 428

نحن الاُمّة الوسطى ونحن شهداء اللّه على خلقه.......... ج 2/169

نحن الأوّلون والآخرون، ونحن الآمرون.......... ج 4/164

نحن الراسخون في العلم ونحن نعلم تأويله.......... ج 2/183، 284

نحن المحسودون.......... ج 1/160؛ / ج 2/65

نحن النجباء وأفراطنا أفراط الأنبياء، حزبنا حزب اللّه.......... ج 1/425

نحن أهل بيت لا يقاس بنا أحد.......... ج 3/216

نحن باب حطّتكُم.......... ج 3/79

نحن حبل الله الّذي قال الله تعالى............. ج 2/177؛ / ج 3/27، 98، 116

نحن حجّة اللّه، ونحن باب اللّه، ونحن لسان اللّه.......... ج 4/134

نحن خزّان اللّه في الدنيا والآخرة، وشيعتنا خزّاننا.......... ج 4/139

نحن شجرة النبوّة وبيت الرحمة ومفاتيح الحكمة.......... ج 2/91

نحن عباد اللّه مكرمون لا نسبقه بالقول ونحن بأمره عاملون.......... ج 4/205

نحن عنينا بهؤلاء القوم.......... ج 2/108

نحن عنينا بها.......... ج 2/107

نحن في العلم والشّجاعة سواء، وفي العطايا على قدر ما نؤمر.......... ج 3/132

نحن كلمة التقوى وسبل الهدى والمثل الأعلى.......... ج 1/64

نحن كهف لمن التجأ إلينا.......... ج 3/353

نحن لسان اللّه.......... ج 2/165

... نحن منار الهدى ونحن السابقون ونحن الآخرون.......... ج 2/173

نحن من شجرة برأنا الله من طينة واحدة، فضلنا من الله.......... ج 4/20

نحن منهم ونحن بقيّة تلك العترة.......... ج 2/48؛ / ج 3/131

نحن وجه الّذي يؤتى اللّه منه.......... ج 2/347

ص: 429

نحن وجه اللّه لا يهلك.......... ج 2/348

... نحن الوسيلة إلى الله والوصلة إلى رضوان الله.......... ج 3/98

نحن ولاة أمر اللّه، وخزنة علم اللّه.......... ج 4/139

نحن... بيت الرحمة.......... ج 1/100

نزلت في حقّنا وحقّ ذريّاتنا خاصّة.......... ج 2/52

نزلت فينا أهل البيت.......... ج 2/291

نزّلونا عن الربوبيّة وقولوا فينا ما شئتم.......... ج 1/111

نعمتان مكفورتان: الأمن و العافية.......... ج 4/312

النكاح سنّتي فمن رغب عن سنّتي فليس منّي.......... ج 2/297

«وآل محمّد»، كانت فمحوها وتركوا آل إبراهيم وآل عمران؛.......... ج 2/49

وأدنى ما يكون به العبد ضالاًّ أن لا يعرف حجّة اللّه تبارك وتعالى وشاهده.......... ج 2/402

واعلموا أنّه شافع مشفّع وقائل مصدّق وأنّه من شفع له القرآن يوم القيامة.......... ج 3/371

وأقمت الصلاة وآتيت الزكاة وأمرت بالمعروف.......... ج 2/251

والّذي بعث محمّداً صلى الله عليه وآله بالحق نبيّاً، إنّ نور أبي طالب يوم القيامة............. ج 3/153

والّذي فلق الحبّة وبرأ النسمة، لقد سمعت جبرئيل يقول للنّبيّ: يا محمّد!............. ج 1/247

... والّذي نفس محمّد بيده، لو أنّ رجلاً عبد اللّه ألف عام ثمّ ألف عام.......... ج 4/311

والّذي نفسي بيده، إنّ هذا وشيعته لهم الفائزون يوم القيامة.......... ج 4/237

والّذي نفسي بيده، لا ينفع عبداً عمله إلاّ بمعرفة حقنا.......... ج 1/39

والّذي نفسي بيده، لتتبعنّ سنن الّذين من قبلكم شبراً بشبر.......... ج 3/315

واللّه إنّه ممّا عهد إليَّ رسول الله صلّى الله عليه وآله أنّه لا يبغضني إلاّ منافق.......... ج 3/261

واللّه عندنا علم الكتاب كلّه.......... ج 3/400

ص: 430

واللّه ما قلعت باب خيبر ورميت به خلف ظهري أربعين ذراعاً بقوّة جسدية.......... ج 2/112

واللّه ما نقول بأهوائنا ولانقول برأينا إلاّ ما قال ربّنا.......... ج 4/293

واللّه، لقد أعطاني اللّه... فصل الخطاب.......... ج 2/356

... واللّه لقد أمرت الناس أن لا يجمعوا في شهر رمضان إلاّ في فريضة.......... ج 3/421

والله، لَو علم أ بوذر ما في قلب سلمان لقتله.......... ج 1/248؛ / ج 3/285؛ / ج 4/154

والله، لو وجدته قد تزوّج به النساء وملك به الإماء لرددته.......... ج 3/421

والله، نحن الصراط المستقيم.......... ج 3/409

والإمام - يا طارق! - بشرٌ ملكيٌّ وجسدٌ سماويٌّ.......... ج 2/95

وأمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة حديثنا.......... ج 1/429

وأمّا حق سائسك بالمَلك فأن تطيعه ولا تعصيه.......... ج 1/166

وإمامتنا أماناً للفرقة.......... ج 1/175

وإنّ العلماء ورثة الأنبياء.......... ج 1/266

وإنّ القرآن ظاهره أنيق وباطنه عميق.......... ج 1/310

وإنّ اللّه تعالى اختصّ لنفسه بعد نبيّه صلى اللّه عليه وآله من بريّته خاصّة.......... ج 1/399

وإنّ للذكر لأهلاً أخذوه من الدنيا بدلاً فلم تشغلهم تجارة ولا بيع عنه.......... ج 3/179

وأنا من أهل البيت الّذي كان جبريل ينزل إلينا ويصعد من عندنا.......... ج 1/115

وإنّه لينظر إلى زوّاره، فهو أعرف بهم وبأسمائهم.......... ج 1/31

وإنّي سألكم حين تردون عليّ عنهما كيف خلفتموني فيهما.......... ج 4/313

وإيّاكم الغلوّ كالغلوّ من النصارى، فإنّي بري من الغالين.......... ج 1/80

وأيّده بالنصر.......... ج 2/138

والإيمان مخالطٌ لحمك ودمك كما خالَطَ لحمي ودمي.......... ج 2/326

وباسمك الّذي جعلته عندهم وبه خصصتهم دون العالمين.......... ج 2/130

ص: 431

وبالقائم منكم أُعمر أرضي بتسبيحي وتهليلي وتقديسي وتكبيري وتمجيدي.......... ج 1/55

وبذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة وحيرة الضلالة.......... ج 1/241؛ / ج 2/241

وجبرئيل يقول: بخّ بخّ من مثلك يابن أبي طالب!.......... ج 1/353

وجه دينكم الصلاة.......... ج 2/253

وحقّ سائسك بالعلم التعظيم له والتوقير لمجلسه.......... ج 1/165

الوحي هو الإعلام.......... ج 1/118

... والخلق يعرضون وهم حدّاث الحسين عليه السلام تحت العرش وفي ظلّ العرش لا يخافون سوء الحساب.......... ج 2/63

... وَصَلَ الله طاعة ولي أمره بطاعة رسوله وطاعة رسوله بطاعته.......... ج 3/176

وضع رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله دية العين ودية النفس.......... ج 2/379

وعلي الهادي، بك يا علي يهتدي المهتدون من بعدي.......... ج 1/239

وقد كنت أدخل على رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله كلّ يوم دخلة وكلّ ليلة دخلة.......... ج 2/305

وكان أمير المؤمنين عليه السلام في صلاة الظهر وقد صلّى ركعتين وهو راكع وعليه حلّةٌ............. ج 2/397

وكان رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله وأمير المؤمنين دين اللّه ووجهه.......... ج 2/347

... وكلاًّ (كلّ خ ل) شرعت له شريعة، ونهجت له منهاجاً.......... ج 4/160

وكنت أنت الرقيب عليَّ من ورائهم.......... ج 3/49

ولا إلهَ إلاّ اللّه الّذي شرّفنا بأوصياءَ يحفظون الشرايع في كلِّ الأزمان.......... ج 2/152

ولا يكون الذريّة من القوم إلاّ نسلهم من أصلابهم.......... ج 2/58

ولا يمكن الفرار من حكومتك.......... ج 3/113

ولد فاطمة عليها السلام والسّابق بالخيرات.......... ج 2/51

ولقد قرن اللّه به صلى اللّه عليه وآله من لدن أن كان فطيماً أعظم ملك.......... ج 2/143

ص: 432

ولم يترك عليٌ صلاة اللّيل قطّ حتّى ليلة الهرير.......... ج 2/257

ولم يقل بمحبّتنا أهل البيت، لأكبّه اللّه على منخره في النار.......... ج 2/168

ومن أطاع الرسول فقد أطاع اللّه.......... ج 2/377

ومن تركه ترك الحق، عهداً معهوداً قبل يومه هذا.......... ج 2/325

ومننت علينا بشهادة الإخلاص لك بموالاة أوليائك الهداة من بعد النذير.......... ج 3/191

ونحن أمان لأهل الأرض كما أنّ النجوم أمان لأهل السماء.......... ج 4/186

ونحن بيت اللّه.......... ج 1/100

ونحن في الأمر والنهي والحلال والحرام يجري مجرى واحد.......... ج 3/132

وهل الإيمان إلاّ الحبّ والبغض.......... ج 2/25

ويحك يا قتاده! إنّ الله جلّ وعزّ خلق خلقاً من خلقه فجعلهم حججاً على خلقه.......... ج 3/178

ويحك يا مفضّل! ألستم تعلمون أنّ "من في السماوات" هم الملائكة.......... ج 2/59

وَيْحَكَ، إنّ اللّه عزّوجلّ أقرب إليَّ من أن يخطر فيما بيني وبينه أحدٌ.......... ج 2/263

ويل لمن أبغضك وكذب فيك.......... ج 3/260

ويلك يا عبيد أهل الشام! إنّك بين يدي.......... ج 3/174

هؤلاء خمسة من ولدك، لولاهم ما خلقتك، ولولاهم ما خلقت الجنة ولا النار.......... ج 1/103؛

/ ج 4/169

هذا أمير البررة، قاتل الفجرة، منصور من نصره، مخذول من خذله.......... ج 3/258

هذا رجل مرّ بقبر نبي من أنبياء الله، فوقع في يده هذا العظم.......... ج 3/422

هذا كتاب اللّه الصّامت، وأنا كتاب اللّه الناطق.......... ج 2/135

هذا من العلم المكنون. ولولا أنّكم سئلتموني ما أخبرتكم.......... ج 1/303؛ / ج 3/202

هذه الآية لآل محمّد ولأشياعهم.......... ج 2/291

ص: 433

هذه شرائع الدين لمن أراد أن يتمسك بها وأراد اللّه هداه............. ج 4/116

هذه نزلت في آل محمّد وأشياعهم.......... ج 2/124

هلمّوا أكتب لكم كتاباً لن تضلّوا بعده أبداً.......... ج 3/428

هم آل محمّد عليهم السلام.......... ج 2/53

هم أمن لمن التجأ إليهم وأمان لمن تمسّك بهم.......... ج 3/353

هم نحن.......... ج 3/41

هم والله شيعتنا أهل البيت، يفعل الله ذلك بهم على يدي رجل منّا.......... ج 3/306

هو آل إبراهيم وآل محمّد على العالمين فوضعوا اسماً مكان اسم؛.......... ج 2/57

هو آل إبراهيم وآل محمّد على العالمين.......... ج 2/57

هو الّذي لم يتفاوت في ذاته ولم يتبعّض بتجزئه العدد في كماله؛.......... ج 1/451

هو رسول الله صلى الله عليه وآله والأئمّة، تعرض عليهم أعمال العباد كلّ خميس............. ج 3/40

هو الشفاعة.......... ج 3/365

هو الطريق إلى معرفة اللّه عزّ وجل، وهما صراطان: صراط في الدنيا وصراط في الآخرة.......... ج 1/432

... هو فاروق هذه الاُمّة، يفرق بين الحق والباطل............. ج 2/358

هو المقام الّذي أشفع فيه لاُمّتي.......... ج 3/365

هو هذا، إنّه الإمام الّذي أحصى اللّه تبارك وتعالى فيه علم كلّ شي.......... ج 2/81

هي الكلمات الّتي تلقّاها آدم من ربّه فتاب عليه.......... ج 3/390

هي بيوت الأنبياء وبيت علي منها.......... ج 3/173

هي بيوت النبي صلى الله عليه وآله.......... ج 3/176

هي طاعة اللّه ومعرفة الإمام.......... ج 1/300

هي لنا خاصّة وإيّانا عنى.......... ج 2/52

هي ولاية أمير المؤمنين.......... ج 3/71

ص: 434

يا آدم! وكيف عرفت محمداً ولم أخلقه؟.......... ج 3/386

يا أباالحسن! قد كان ما قلت ولكن حين نزل برسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله الأمر.......... ج 2/245

يا أبا الجارود! ما يقولون لكم في الحسن والحسين؟.......... ج 1/335

يا أبا الحسن! طالت غيبتك فقد اشتقت إلى رؤياك.......... ج 4/118

يا أبا خالد! النور - واللّه - الأئمّة من آل محمّد عليهم السلام إلى يوم القيامة.......... ج 1/440

يا أبا محمّد! إنّ عندنا - واللّه - سرّاً من سرِّ اللّه.......... ج 1/302؛ / ج 2/92

يا أبا محمّد! والله إنّ عندنا سرّاً من سرّ الله.......... ج 3/399

يا أبا حمزة! لا تضعوا عليّاً دون ما رفعه اللّه.......... ج 1/81

يا أبان! إنّك أخذتني بالقياس، والسنة إذا قيست محق الدين.......... ج 3/419

يا أمّ سلمة! اسمعي واشهدي، هذا علي بن أبي طالب أخي في الدنيا وأخي في الآخرة.......... ج 4/56

يا أيّها الناس! إنّي تارك فيكم الثقلين: كتاب اللّه وعترتي أهل بيتي.......... ج 1/210

يا أيّها الناس! واللّه ما من شي يقرّبكم من الجنّة ويباعدكم عن النار إلاّ وقد أمرتكم به.......... ج 1/377

يا بريدة! أحب عليّاً، فإنّما يفعل ما يؤمر به.......... ج 2/410

يا بريدة! ألست أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟.......... ج 2/200

يا بريدة! إنّ علياً وليّكم بعدي، فأحبّ علياً فإنّما يفعل ما يؤمر.......... ج 4/229

يا بن أشيم! إنّ اللّه عزّ وجلّ فوّض إلى سليمان بن داود.......... ج 4/179

يا بنيّ! إنّ أبا حنيفة يذكر أنّك كنت تصلّي والناس يمرّون بين يديك، فلم تنههُم.......... ج 2/263

يا بنيّ! إنّ الّذي أصلّي له أقرب إليّ من الّذي مرّ قدّامي.......... ج 2/263

يا بنيّ! بأبي أنت وأمّي، يا مودع الأسرار.......... ج 2/264

يا جابر! أخبرني عن اللوح الّذي رأيته في يد أمي فاطمة عليها السلام.......... ج 1/319

يا جابر! إنّ الله أوّل ما خلق خلق محمّداً صلى الله عليه وآله وعترته الهداة.......... ج 3/147

ص: 435

يا جابر! إنّ في الأنبياء والأوصياء خمسة أرواح: روح القدس.......... ج 2/140

يا جابر! إنّ هذا الأمر أمرٌ من أمر اللّه وسرٌّ من سرّ اللّه.......... ج 2/94

يا جابر! أيكتفي من ينتحل التشيّع أن يقول بحبّنا أهل البيت؟.......... ج 3/102

يا جابر! فإنّه استجار بنا أهل البيت.......... ج 3/355

... يا جابر! مثل الإمام مثل الكعبة إذ يؤتى ولا يأتي.......... ج 2/321

يا جابر! والله، ما يتقرّب إلى الله تبارك وتعالى إلاّ بالطاعة.......... ج 3/103

يا حبيب من لا حبيب له.......... ج 4/288

يا حذيفة! إنّ حجة الله عليك بعدي. علي بن أبي طالب.......... ج 4/64

يا حميد بحق محمّد، يا عالي بحق علي، يا فاطر بحق فاطمة.......... ج 1/253

يا خزاعي! نطق روح القدس على لسانك بهذين البيتين.......... ج 3/335

يا خيثمة! نحن شجرة النبوّة وبيت الرحمة.......... ج 2/91

يا داود! لقد عرضت علي أعمالكم يوم الخميس.......... ج 3/42

يا دعبل! الإمام بعدي محمّد ابني، وبعد محمّد ابنه علي.......... ج 3/335

يا رجل! إنّه إذا كان يوم القيامة أعطى اللّه علياً من القوّة مثل قوّة جبرئيل عليه السلام.......... ج 2/351

يا رسول اللّه! متى وجبت لك النبوّة؟ قال: وآدم بين الروح والجسد.......... ج 1/110

يا رسول اللّه! من قرابتك هؤلاء الّذين وجبت علينا مودّتهم؟.......... ج 2/194؛ / ج 4/324

يا سلمان! من كان وصيّ موسى؟.......... ج 1/329

يا سليمان! ما جاء عن أمير المؤمنين عليه السلام يؤخذ به وما نهى عنه ينتهى عنه.......... ج 4/135

يا سماعة! إلينا إياب هذا الخلق وعلينا حسابهم.......... ج 3/373

يا صالح! إنّا واللّه عبيد مخلوقون، لنا ربّ نعبده إن لم نعبده عذّبنا.......... ج 4/206

يا عبدالله! ما تقول الشيعة في علي وموسى وعيسى؟.......... ج 3/208

يا علي! أما علمت أنّ من أحبّنا وأتّخذ محبّتنا أسكنه الله معنا؟.......... ج 3/224

ص: 436

يا علي! أنا المنذر وأنت الهادي.......... ج 3/54

يا علي! أنت أخي ووزيري وصاحب لوائي في الدنيا والآخرة.......... ج 1/437

يا عليّ! أنت إمام المسلمين، وأمير المؤمنين.......... ج 1/53

يا علي! أنت الإمام والخليفة بعدي، حربك حربي وسلمك سلمي.......... ج 4/172

يا علي! أنت بابي الّذي أوتى منه.......... ج 1/193

يا علي! أنت بمنزلة الكعبة تؤتى ولا تأتي.......... ج 2/321

يا علي! أنت حجّة اللّه وأنت باب اللّه.......... ج 1/194، 274

يا علي! أنت سيّد في الدنيا وسيّد في الآخرة.......... ج 2/346

يا علي! أنت قسيم الجنّة والنار.......... ج 2/353

... يا علي! أنت منّي وأنا منك، نيط لحمك بلحمي ودمك بدمي.......... ج 3/98

يا علي! إنّ ربّي عزوجل ملّكني الشفاعة في أهل التوحيد من امّتي.......... ج 3/362

يا علي! إنّ شيعتك مفغور لهم على ما كان فيهم من ذنوب وعيوب........... ج 1/424

يا علي! بك يهتدي المهتدون من بعدي؛.......... ج 1/237، 405، 245

يا علي! بكم يفتح هذا الأمر، وبكم يختم، عليكم بالصبر.......... ج 1/425

يا علي! شيعتك هم الفائزون يوم القيامة، فمن أهان واحداً منهم فقد أهانك.......... ج 1/423

يا علي! طوبى لمن أحبّك وصدق فيك.......... ج 3/259

يا علي! ما عرف اللّه إلاّ أنا وأنت، وما عرفني إلاّ اللّه وأنت.......... ج 3/69؛ / ج 4/153

يا علي! ما عرف اللّه حق معرفته غيري وغيرك.......... ج 4/153

يا علي! من أحبّني وأحبّك وأحبّ الائمّة من ولدك فليحمد الله على طيب مولده.......... ج 3/198

يا علي! من أطاعك فقد أطاعني ومن أطاعني فقد أطاع اللّه.......... ج 2/61

يا علي! من صلّى علي كلّ يوم أو كلّ ليلة وجبت له شفاعتي.......... ج 3/202

يا علي! يا أخا محمّد! أتنجز عدات محمّد وتقضي دينه وتقبض تراثه؟.......... ج 1/264

ص: 437

يا علي! من فارقني فقد فارق الله.......... ج 3/111

يا عمّار! إذا رأيت عليّاً سلك وادياً وسلك الناس وادياً غيره فاسلك مع علي.......... ج 1/244

يا فاطمة! نبيّنا أفضل الأنبياء وهو أبوكِ ووصيّنا خير الأوصياء وهو بعلك.......... ج 1/329

يا محمّد! إنّ اللّه تبارك وتعالى لم يزل متفرّداً بوحدانيّته.......... ج 3/144؛ / ج 4/168

يا محمّد! إنّ الله جعلك سيّد الأنبياء، وجعل عليّاً سيّد الأوصياء وخيرهم.......... ج 3/153

يا محمّد! إنّي خلقتك و عليّاً نوراً - يعني روحاً بلا بدن -.......... ج 4/167

يا محمّد! سلهم على ماذا بعثتم؟.......... ج 3/39

يا محمّد! فهؤلاء الأئمة من بعدك، أعلام الهدى ومصابيح الدجى.............. ج 3/409

يا محمّد! هذه الديانة الّتي من تقدّمها مرق، ومن تخلّف عنها محق.......... ج 3/144

يا محمّد، إنّي اطّلعت إلى أهل الأرض إطلاعة فاخترتك منها.......... ج 3/109

يا معشر الناس! سلوني قبل أن تفقدوني، هذا سفط العلم.......... ج 4/148

يا مفضّل! كنّا عند ربّنا ليس عنده أحد غيرنا في ظلّةِ خضراء.......... ج 3/146

يا من سبقت رحمته غضبه.......... ج 3/114

يا هشام! إنّ للّه على الناس حجّتين: حجّة ظاهرة وحجّة باطنة........... ج 1/429

يا يهودي! إنّ موسى لو أدركني ثمّ لم يؤمن بي وبنبوّتي، ما نفعه إيمانه شيئاً.......... ج 1/255

يا يهودى! ومن ذرّيتي المهدي، إذا خرج نزل عيسى بن مريم لنصرته.......... ج 1/255

يابن آدم! أتظنّ أنّ الّذي نهاك دهاك، وإنّما دهاك أسفلك وأعلاك والله برىٌ من ذلك.......... ج 3/416

يابن أبي قحافة! أثرث أباك ولاأرث أبي؟.......... ج 4/56

يابن أبي محمود! إذا أخذ الناس يميناً وشمالاً فالزم طريقتنا.......... ج 2/302

يابن أبي يعفور! إنّ اللّه تبارك وتعالى واحد متوحّد بالوحدانية.......... ج 2/170

يا زيد! خالقوا الناس بأخلاقهم، صلّوا في مساجدهم.......... ج 3/73

يحشر المتكبرون في صور الذر يوم القيامة.......... ج 3/325

ص: 438

يحمل هذا الدين في كلّ قرن عدول ينفون عنه تأويل المبطلين وتحريف الغالين.......... ج 2/163

يريدون ليطفؤوا ولاية أميرالمؤمنين عليه السلام بأفواههم.......... ج 3/222

يعني بالمؤمنين: الأئمة، لم يتّخذوا الولائج من دونهم.......... ج 4/66

يقوم الناس يوم القيامة مقدار أربعين عاماً وتؤمر الشمس.......... ج 3/363

يكون في هذه الاُمّة كلّ ما كان في الاُمم السّالفة حذو النعل بالنعل.......... ج 3/314

يكون في هذه الأمة كلّ ما كان في بني إسرائيل حذو النعل بالنعل.......... ج 3/77

يملأ اللّه به الأرض عدلاً وقسطاً بعد ما ملئت جوراً وظلماً.......... ج 1/165؛

/ ج 3/424، 433؛ / ج 4/59

يوشع بن نون سبق إلى موسى، ومؤمن آل يس سبق إلى عيسى.......... ج 3/383

ص: 439

سروده ها

الف

أخذ النبي يد الحسين وصنوه.......... ج 4/341

إنّ الإله الّذي لا شي يشبهه.......... ج 3/324

إنّي لأكتم من علمي جواهره.......... ج 1/305

تهدّدني بجبّار عنيد.......... ج 4/264

جاثيت سواراً أبا شملة.......... ج 3/326

سادة قادة لكلّ جميع.......... ج 1/157

فإنّه شمس فضل هم كواكبها.......... ج 1/104

لعبت هاشم بالملك فلا.......... ج 2/269؛ / ج 3/429

ليت أشياخي ببدر شهدوا.......... ج 4/263

ملكنا فكان العفو منّا سجيّة.......... ج 4/280

ص: 441

گفتارها

الف

آخر سورة نزلت من القرآن سورة المائدة.......... ج 2/267

اتّفقت العلماء على ثبوت الشفاعة للنبي صلّى الله عليه وآله.......... ج 3/379

اجتهدوا فأخطأوا.......... ج 3/243

الإجماع على الشفاعة.......... ج 3/379

أجمعت الأمّة على عصمة الأنبياء في ما يتعلّق بالتبليغ وغيره.......... ج 2/181

أجمعت الشيعة عليها (الرجعة) في جميع الأعصار.......... ج 3/299

إذعان النفس للحق على سبيل التّصديق.......... ج 3/239

أصحّ الزيارات سنداً وأعمّها مورداً وأفصحها لفظاً وأبلغها معنى وأعلاها شأناً.......... ج 1/74

أصحابي كالنجوم بأيّهم اقتديتم اهتديتم.......... ج 1/432

اعتقادنا في الرجعة أنّها حق.......... ج 3/297

اعتقادنا في الشفاعة أنّها لمن ارتضى الله دينه من أهل الكبائر والصغائر............. ج 3/378

اعتقادنا في الغلاة والمفوّضة أنّهم كفّار باللّه تعالى.......... ج 1/83

أعظم ما نقمه الناس على بني اميّة شيئان: أحدهما تكلّمهم في عليّ.......... ج 2/269

أقوى ما يدلّ على إمامة أمير المؤمنين عليه السلام وولايته آية الولاية.......... ج 2/399

الّذين وقع الحثّ على التمسّك بهم من أهل البيت النبويّ والعترة الطاهرة.......... ج 1/101

أمّا ما ذكرت ثلاثاً قالهن رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله فلن أسبّه.......... ج 2/194

إن أعهد فقد عهد من هو خير منّي، يعني أبا بكر.......... ج 1/314

ص: 443

إنّ امّتي لا تجتمع على خَطَأ.......... ج 1/416؛ / ج 2/46

إنّ أهل البيت غالباً يكونون أعرف بصاحب البيت وأحواله.......... ج 1/101

إنّ ذكر الثقات مشايخهم مقروناً بِالرَّضْيَلَة وَالرَّحْمَلَة قرين للمدح.......... ج 1/47

إنّ رسول الله صلى الله عليه وآله يشفع يوم القيامة في مذنبي أمّته من الشيعة.......... ج 3/378

إنّ زيارة الجامعة الكبيرة أعظم الزيارات شأناً وأعلاها مكانة ومكاناً.......... ج 1/75

أنّ للإمام سلطنةً مطلقةً على الرعيّة من قبل اللّه تعالى.......... ج 2/392

إنّ الناس يصيرون يوم القيامة جثاء كلّ امّة تتبع نبيّها.......... ج 3/365

إنّه تعالى أمر المؤمنين بالكون مع الصادقين.......... ج 2/43

إنّه معصوم من الذنوب، بعد النبوّة وقبلها.......... ج 2/181

أوّل من تختم باليسار معاوية.......... ج 3/194

الإيمان اعتقاد بالجنان وعمل بالأركان وقول باللسان.......... ج 3/241

الإيمان قول باللسان وتصديق بالجنان وعمل بالأركان.......... ج 3/241

الإيمان هو الاعتقاد الجازم.......... ج 1/181

بخ بخ لك يا أبا الحسن! وأين مثلك يا أبا الحسن؟!.......... ج 3/213

بل يجب أن يكون منزّهاً حتّى عمّا ينافي المروءة.......... ج 2/184

تفويض الأحكام والأفعال بأن يثبت ما رآهُ حسناً.......... ج 1/388؛ / ج 2/382

ثمّ مذهبنا نحن في محاربي أمير المؤمنين عليه السلام معروفٌ.......... ج 3/121

الحجّية متقوّمة بالمنجزّية على تقدير الموافقة.......... ج 2/160

حسبنا كتاب الله.......... ج 3/429

ص: 444

رأتك عين اللّه وضربتك يد اللّه، 71.......... ج 2/348

رأيت ربّ العزّة في المنام فقال لي: يا سريج! سل حاجتك.......... ج 3/416

الرزيّة كلّ الرزيّة ما حال بين رسول الله... وبين أن يكتب لنا ذلك الكتاب <> ج 3/430

زيارة اللّه زيارة أنبيائه وحججه صلوات اللّه عليهم.......... ج 1/35

الزيارة حضور الزائر عند المزور.......... ج 1/30، 42

الشفاعة ثابتة للرسل والأخيار في حق الكبائر.......... ج 3/375

الشفاعة حق والحوض حق.............. ج 3/380

شيعة علي أتباعه.......... ج 3/280

عترة الرجل: نسله ورهطه الادنون.......... ج 1/212

العترة: ولد الرجل وذريّته وعقبه من صلبه.......... ج 1/212

العصمة، لطفٌ خفيّ يفعل اللّه تعالى بالمكلّف بحيث لا يكون له داع.......... ج 2/179

العصمة، لطفٌ يفعله اللّه بالمكلّف بحيث يمنع منه وقوع المعصية.......... ج 2/179

علمٌ كلّه وقدرة كلّه ووجود كلّه.......... ج 1/451

عليكم بسنّتي وسنّة الخلفاء الرّاشدين من بعدي.......... ج 2/25

فإنّها فوق كلام المخلوق وتحت كلام الخالق.......... ج 1/76

فأهل البيت منهم أولى منهم بذلك لأنّهم امتازوا عنهم بخصوصيّات.......... ج 1/215

فضلّهم اللّه على العالمين بالنبوّة على الناس كلّهم.......... ج 2/55

الفقيه في الدين كلّ الفقيه؛ من كانت عقائده صحيحة وأعماله وأفعاله صحيحة.......... ج 1/191

ص: 445

قد اجتمعت الإمامية على أنّ الله تعالى عند ظهور القائم صاحب الزمان عليه السلام.......... ج 3/297

كان أوّلنا برسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله لحوقاً وأشدّنا به لزوقاً.......... ج 2/304

كان في علم اللّه أنّهم يصبرون على ما يصيبهم فجعلهم أئمّة.......... ج 2/188

كان يصلّى في كلّ يوم و ليلة ألف ركعة.......... ج 2/256

كانت الملائكة تسلّم عليه.......... ج 1/116

كأنّي لم أسمع هذه الآية.......... ج 1/340

كأني لم أقرء هذه الآية من كتاب اللّه؛.......... ج 1/339

كلّ رسول نبي وليس كل نبي برسول.......... ج 1/341

كنّا بنور إيماننا نحبّ علي بن أبي طالب.......... ج 3/199

كنّا نبور أولادنا بحُبّ علي بن أبي طالب.......... ج 3/199

لا تأتوه بشي، فإنّه قد غلبه الوجع وعندكم القرآن.......... ج 3/430

لا تبكوا على الدين إذا وليه أهله، ولكن ابكوا عليه إذا وليه غير أهله.......... ج 3/344

لا تجتمع امّتي على الضلالة.......... ج 2/404

لا خلاف فيها بين المسلمين بأنّها من ضروريات الدين.......... ج 3/374

لقد أخذوها من عين صافية.......... ج 3/419

لولا علي لهلك عثمان.......... ج 3/421

لولا علي لهلك عمر.......... ج 3/421

ما كنّا نعرف المنافقين إلاّ بتكذيبهم لله ورسوله.......... ج 3/263

ما من معقول إلاّ وله محسوس.......... ج 3/64

ص: 446

ما همّني أمر فقصدت قبر موسى بن جعفر عليهما السلام فتوسلت به... <> ج 3/349

من أحبّ كريمتاه لم يكتب بعد العصر؛.......... ج 1/393

النور هو الظاهر بنفسه والمظهر لغيره.......... ج 2/132

وإذا التجأ إلى حرم الله أو حرم رسوله أو أحد الائمة عليهم السلام لم يقم الحد.......... ج 3/357

وألزم على جميع الأشياء طاعتهم حتّى الجمادات من السماويّات والأرضيّات.......... ج 1/390؛

.......... / ج 2/384

وإنّ رسول اللّه والأئمّة من عترته خاصّةً، لا يخفى عليهم بعد الوفاة أحوال شيعتهم.......... ج 1/32

وإنّ فصاحة ألفاظها وبلاغة مضامينها تنادي بصدورها عن ينابيع الوحي والإلهام.......... ج 1/71

وأنّها أكمل الزيارات وأحسنها.......... ج 1/73

ورثناهن عن آباء صدق.......... ج 1/259

وعثمان سقفها وعمر حيطانها (!!).......... ج 3/84

ولا تقام الحدود في المساجد ولا في مشاهد الأئمة عليهم السلام.......... ج 3/357

الولاية التشريعيّة الإلهية الثابتة لهم من اللّه سبحانه وتعالى في عالم التشريع.......... ج 2/391

وهم أصحاب الكساء الّذين أذهب اللّه عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً.......... ج 1/217

وهي ثابتة عندنا للنبي صلّى الله عليه وآله ولأصحابه المنتجبين والأئمّة.......... ج 3/378

ويل لمن شفعاؤه خصمائه.......... ج 3/49

هذا مولاي ومولى كلّ مؤمن ومن لم يكن مولاه فليس بمؤمن.......... ج 1/144

ص: 447

كتاب نامه

الف

ابواب الجنان: شيخ خضر شلّال نجفى، متوفاى 1250 ه.

الاتحاف بحب الأشراف: عبداللّه شبراوى شافعى، شريف رضى، قم، سال 1363 ش.

اتحاف السادة المتقين فى شرح احياء علوم الدين: محمد بن محمد حسينى زبيدى، دارالكتب علميه، بيروت، لبنان.

الاحتجاج: احمد بن على بن ابى طالب طبرسى، تحقيق سيد محمدباقر خرسان، دارالنعمان، سال 1386.

الإحكام فى اصول الأحكام: على بن محمد آمدى، دارالكتب عربى، بيروت، چاپ دوم، سال 1406.

احكام القرآن: ابن العربى، مالكى، دارالكتب علميه، بيروت، لبنان، سال 1416.

الاخبار الطوال: احمد بن داوود دينورى، تحقيق: عبدالمنعم عامر، نشر رضى، چاپ يكم، سال، 1960 م.

الاختصاص: ابى عبداللّه محمد بن نعمان عكبرى بغدادى ملقّب به شيخ مفيد، جامعه مدرسين، قم.

ص: 449

اختيار معرفة الرجال (رجال كشى): محمّد بن حسن طوسى معروف به شيخ الطائفه، تحقيق سيد مهدى رجائى، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، سال 1404.

10.

ادب المجالسة: ابن عبدالبر، چاپ اول، دارالصحابة للتراث، 1409.

11.

الأدب المفرد: محمّد بن إسماعيل بخارى، مؤسسة الكتب الثقافية، بيروت، چاپ يكم، سال 1406.

12.

الاربعين (مخطوط): حافظ ابو محمد بن ابو الفوارس.

13.

الاربعون حديثاً في امامة أميرالمؤمنين عليه السلام: شيخ سليمان بن عبداللّه ماحوزى بحرانى، تحقيق: سيد مهدى رجائى، چاپ امير، سال 1417.

14.

ارشاد السارى فى شرح صحيح البخارى: شهاب الدين قسطلانى، دار احياء التراث العربى، بيروت، بى تا.

15.

الإرشاد فى معرفة حجج الله على العباد: محمّد بن محمّد بن نعمان معروف به شيخ مفيد، تحقيق: مؤسسة آل البيت، دار المفيد، بيروت، چاپ دوم، سال 1414.

16.

ارشاد القلوب: ابو محمدحسن بن محمد ديلمى، موسسه اعلمى، بيروت، لبنان.

17.

اسباب نزول الآيات: على بن احمد واحدى، تحقيق: صفوان عدنان داودى، دارالقلم، الدار الشاميّة، دمشق - بيروت، چاپ يكم، سال 1415.

18.

الاستبصار: ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، دارالكتب اسلاميه، تهران، سال 1390.

19.

استخراج المرام من إستقصاء الإفحام: سيد على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1425.

ص: 450

20.

الإستيعاب فى معرفة الاصحاب: يوسف بن عبدالله نمرى (ابن عبدالبرّ)، تحقيق:

على محمد بجاوى، دار الجيل، بيروت، چاپ يكم، سال 1412.

21.

أسد الغابه فى معرفة الصحابة: عزّالدين بن اثير جزرى، دار الكتب العربى، بيروت، بى تاو دارالكتب علمية.

22.

اسعاف الراغبين: محمد بن على صبان شافعى، العثمانيه، مصر.

23.

اسنى المطالب فى مناقب على بن أبى طالب عليهما السلام: حافظ شمس الدينى جزرى.

24.

اشعة اللمعات فى شرح المشكاة: عبدالحق ابن سيف الدين دهلوى.

25.

الإصابة فى تمييز الصحابة: ابن حجر عسقلانى، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1415.

26.

اضواء البيان في ايضاح القرآن: محمد امين بن محمد مختار جكنى شنقيطى، دارالفكر، بيروت، لبنان، سال 1415 ه.

27.

الاعتقادات فى دين الاماميه: محمد بن على بن حسين بن بابويه، معروف به شيخ صدوق، دارالمفيد، بيروت، لبنان، سال 1414.

28.

الأعلام: خيرالدين بن محمود زركلى دمشقى، دارالعلم للملايين، چاپ پنجم.

29.

اعيان الشيعه: سيد محسن امين، دارالتعارف، بيروت، لبنان، سال 1403.

30.

الاغانى: ابوالفرج اصفهانى، تحقيق: سمير جابر، دارالفكر، بيروت، چاپ دوم.

31.

الإقبال بصالح الأعمال: سيد رضى الدين على بن موسى بن جعفر، ابن طاووس.

32.

الاكمال في أسماء الرجال: خطيب تبريزى، مؤسسه اهل البيت عليهم السلام.

33.

الأم: محمّد بن ادريس شافعى، دار الفكر، چاپ دوم، سال 1403.

34.

الأمالى: ابوعبداللّه محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى، ملقب به شيخ مفيد، جامعه مدرسين، قم.

ص: 451

35.

الأمالى: ابوالقاسم على بن طاهر ابى احمد الحسين، معروف به سيد مرتضى، كتابخانه عمومى آيت اللّه مرعشى نجفى، قم، 1403.

36.

الأمالى: محمّد بن حسن طوسى (شيخ طوسى)، تحقيق مؤسسه بعثت، نشر دار الثقافه، قم، چاپ يكم، سال 1414.

37.

الأمالى: محمّد بن على بن حسين بن بابويه معروف به شيخ صدوق، تحقيق:

قسم الدراسات الإسلامية مؤسسة البعثة، مؤسسة البعثة، قم، بى تا.

38.

الإمامة والسياسة: عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى، تحقيق: محمّد زينى، مؤسسة الحلبى وشركاه للنشر والتوزيع، چاپ يكم، سال 1413.

39.

امتاع الاسماع: تقى الدين احمد بن على بن عبدالقادر بن محمد مقريزى، دارالكتب علميه، بيروت، لبنان، سال 1420.

40.

الأنساب: عبدالكريم بن محمّد تميمى سمعانى، تحقيق: عبداللّه عمر بارودى، دار الجنان، بيروت، چاپ يكم، سال 1408.

41.

أنساب الأشراف: احمد بن يحيى بلاذرى، تحقيق محمّد باقر محمودى، مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، چاپ يكم، سال 1394.

42.

الأنوار البهية: شيخ عباس بن محمدرضا قمى، چاپ يكم، موسسه نشر اسلامى، سال 1417.

43.

الأنوار اللامعة فى شرح الزيارة الجامعة: سيد عبدالله شبر، چاپ اول، موسسه وفاء، بيروت، 1403.

44.

أوائل المقالات: محمّد بن محمّد بن نعمان (شيخ مفيد)، تحقيق: شيخ ابراهيم انصارى، دار المفيد، بيروت، چاپ دوم، سال 1414.

45.

اهل بيت عليهم السلام

در نهج البلاغه: سيد على حسينى ميلانى، نشر مركز حقايق اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1389 ش.

ص: 452

46.

ايضاح دفائن النواصب: ابوالحسن محمد بن احمد بن على بن حسن بن شاذان قمى.

47.

الايقاظ من الهجعه بالبرهان على الرجعه: شيخ محمد بن حسن حرعاملى، دليل ما، قم، 1422.

48.

بحار الانوار: محمّد باقر مجلسى (علاّمه مجلسى)، مؤسسه وفا، بيروت، چاپ دوم، سال 1403.

49.

البداية والنهاية: اسماعيل بن عمر قرشى بصرى (ابن كثير)، دار إحياء التراث العربى، بيروت، چاپ يكم، سال 1408.

50.

البرهان فى تفسير القرآن: سيد هاشم بن سليمان بن عبدالجواد حسينى بحرانى، مؤسسه بعثت.

51.

بشارة المصطفى: محمد بن على طبرى، چاپ اول، موسسه نشر اسلامى، قم، 1420.

52.

بصائر الدرجات: محمّد بن حسن بن فرّوخ صفّار، اعلمى، تهران، چاپ يكم، سال 1404.

53.

البيان فى تفسير القران: سيد ابوالقاسم موسوى خويى، دارالزهراء، بيروت، لبنان، سال 1395.

54.

تأويل الآيات الظاهره في فضائل العترة الطاهره: سيد شرف الدين على حسينى، استرآبادى نجفى، مدرسه امام مهدى عليه السلام، قم، چاپ يكم، سال 1407.

ص: 453

55.

تأويل مختلف الحديث: ابو محمد عبداللّه بن مسلم بن قتيبه، دارالكتب علميه، بيروت.

56.

التاج الجامع للاصول فى احاديث الرسول: منصور على ناصيف، دار احياء التراث العربى، بيروت.

57.

تاج العروس من جواهر القاموس: محب الدين محمّد مرتضى زبيدى حنفى، تحقيق: على شيرى، دار الفكر، بيروت، سال 1414.

58.

تاريخ ابن خلدون: عبدالرحمان بن خلدون مغربى، دار احياء التراث العربى، بيروت، لبنان، سال 1389.

59.

تاريخ الاسلام: شمس الدين محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى، دار الكتاب العربى، چاپ يكم، سال 1407.

60.

تاريخ بغداد: احمد بن على خطيب بغدادى، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1417.

61.

تاريخ الخلفاء: جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، انتشارات شريف رضى، چاپ يكم، سال 1411.

62.

التاريخ الصغير: محمّد بن إسماعيل بخارى، تحقيق: محمود إبراهيم زايد، دار المعرفة، بيروت، چاپ يكم، سال 1406.

63.

تاريخ الطبرى: محمّد بن جرير بن يزيد طبرى، مؤسسه اعلمى، بيروت، چاپ چهارم، سال 1403.

64.

التاريخ الكبير: محمّد بن اسماعيل بخارى، مكتبة الاسلامية، دياربكر، تركيه، بى تا.

65.

تاريخ مدينة دمشق: على بن حسين بن عساكر (ابن عساكر)، دار الفكر، بيروت، سال 1415.

ص: 454

66.

تاريخ اليعقوبى: احمد بن ابى يعقوب يعقوبى، انتشارات دار صادر، بى تا.

67.

تجريد الاعتقاد: شيخ نصير الدين طوسى، تحقيق محمدجواد حسينى جلالى، مكتب الاعلام الاسلامى، چاپ يكم.

68.

التحصين: سيد رضى الدين على بن طاووس حلّى، مؤسسه ثقلين، قم، سال 1413.

69.

تحف العقول: حسن بن على بن حسين بن شعبه حرانى، تحقيق: على اكبر غفّارى، مؤسسة نشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسين، قم، چاپ دوم، سال 1404.

70.

تحفه الاحوذى بشرح جامع الترمذى: محمد بن عبدالرحمان بن عبدالرحيم مباركفورى، دارالكتب علميه، بيروت، چاپ يكم، سال 1410.

71.

تحقيق الاصول: سيد على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، قم.

72.

التحقيق فى نفى التحريف عن القران الشريف: سيد على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، قم.

73.

تذكرة الحفّاظ: شمس الدين محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى، دار إحياء التراث العربى، بيروت، بى تا.

74.

تذكرة الخواص: سبط ابن جوزى، مكتبه نينوى الحديثة، تهران، بى تا.

75.

ترجمة الامام الحسين عليه السلام

ابن عساكر: ابوالقاسم على بن حسين بن هبة اللّه شافعى، معروف به «ابن عساكر» تحقيق شيخ محمدباقر محمودى، مجمع احياء الثقافة الإسلاميه، قم، سال 1414.

76.

تشييد المراجعات وتفنيد المكابرات: سيد على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، قم، چاپ سوم، سال 1426.

ص: 455

77.

التعليقه على منهج المقال: آقا محمدباقر بن محمد اكمل، معروف به وحيد بهبهانى.

78.

تفسير آلوسى (روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم): محمود آلوسى، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ چهاردهم، سال 1405.

79.

تفسير ابن ابى حاتم (تفسير القرآن العظيم): ابومحمّد عبدالرحمان بن محمّد بن ابى حاتم رازى، تحقيق: اسعد محمّد الطيب، المكتبة العصرية، بى تا.

80.

تفسير ابن العربى: محيى الدين محمد بن على طائى اندلسى، قاهره، سال 1957 م.

81.

تفسير ابن كثير (تفسير القرآن العظيم): اسماعيل بن عمر قرشى بصرى (ابن كثير)، دار المعرفة، لبنان، چاپ يكم، سال 1412.

82.

تفسير ابى السعود: ابوالسعود، دار احياء التراث العربى، بيروت، بى تا.

83.

تفسير الاصفى: مولا محمد محسن فيض كاشانى، مكتب الاعلام الاسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1418.

84.

تفسير البحر المحيط: ابوحيان اندلسى، تحقيق: جمعى از محققين، دار الكتب العلمية، چاپ يكم، سال 1422.

85.

تفسير البغوى (معالم التنزيل في تفسير القرآن): حسين بن مسعود بغوى، تحقيق: خالد عبدالرحمان عك، دار المعرفة، بى تا.

86.

تفسير البيضاوى (انوار التنزيل و اسرار التأويل): ابوسعيد عبداللّه بن عمر بن محمد شيرازى بيضاوى، بيروت، دارالكتب علميه، سال 1408.

87.

تفسير التبيان (التبيان في تفسير القرآن): ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، مكتب الاعلام الاسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1409.

88.

تفسير الثعلبى (الكشف و البيان): احمد بن محمّد بن ابراهيم ثعلبى نيشابورى، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ يكم، سال 1422.

ص: 456

89.

تفسير جوامع الجامع: امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى، تحقيق و نشر:

مؤسسة النشر الإسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1418.

90.

تفسير الرازى (مفاتيح الغيب): محمّد بن عمر (فخر رازى)، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ سوم، سال 1420.

91.

تفسير السمرقندى (بحر العلوم): نصر بن محمّد بن احمد سمرقندى، تحقيق:

محمود مطرجى، دار الفكر، بى تا.

92.

تفسير السمعانى: منصور بن محمد بن عبدالجبار سمعانى، تحقيق: ياسر بن إبراهيم و غنيم بن عباس بن غنيم، دار الوطن، رياض، چاپ يكم، سال 1418.

93.

تفسير الصافى: ملا محسن فيض كاشانى، مكتبة الصدر، تهران، چاپ دوم، سال 1416.

94.

تفسير الطبرى (جامع البيان فى تفسير القرآن): محمّد بن جرير بن يزيد طبرى، دار الفكر، بيروت، سال 1415.

95.

تفسير العياشى: محمّد بن مسعود بن عياش سمرقندى (عياشى)، تحقيق: سيد هاشم رسولى محلاتى، مكتبه علميه اسلاميه، تهران، بى تا.

96.

تفسير فرات كوفى: فرات بن ابراهيم كوفى، تحقيق محمدكاظم، مؤسسه طبع و نشر وزارت ارشاد اسلامى، تهران، چاپ يكم، سال 1410 ه.

97.

تفسير القرطبى: قرطبى، تحقيق و تصحيح: احمد عبدالعليم بردونى، دار إحياء التراث العربى، بيروت، بى تا.

98.

تفسير القمى: ابوالحسن على بن ابراهيم قمى، موسسه دارالكتاب، قم، سال 1404.

99.

تفسير مجمع البيان: امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى، تحقيق:

گروهى از محققين، مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، بيروت، چاپ يكم، سال 1415-1995 م.

ص: 457

100.

التفسير المنسوب إلى الامام العسكرى عليه السلام: تحقيق مدرسه الإمام المهدى عليه السلام، قم، چاپ يكم، سال 1409.

101.

تفسير الميزان: سيد محمدحسين طباطبائى، جامعه مدرسين، حوزه علميه قم.

102.

تفسير النسفى: ابوالبركات عبداللّه بن احمد بن محمود نسفى.

103.

تفسير نور الثقلين: عبد على بن جمعه عروسى حويزى، تحقيق: سيد هاشم رسولى محلاتى، انتشارات اسماعيليان، چاپ چهارم، سال 1412.

104.

تفسير النيشابوري (غرائب القرآن و رغائب الفرقان): نظام الدين حسن بن محمد قمى نيشابورى، بى نا، بى تا.

105.

تفسير الواحدي (الوجيز في تفسير الكتاب العزيز): على بن احمد واحدى، تحقيق: صفوان عدنان داوودى، الدار الشامية - دار القلم، چاپ يكم، دمشق و بيروت، سال 1415.

106.

تمهيد الاوائل و تلخيص الدلائل: ابوبكر محمّد بن طيب باقلانى مالكى، تحقيق:

شيخ عماد الدين أحمد حيدر، مؤسسة الكتب الثقافية، بيروت، چاپ سوم، سال 1414.

107.

تنقيح المقال فى علم الرجال: عبداللّه مامقانى، انتشارات جهان، سال 1352.

108.

التوحيد: محمّد بن على بن حسين بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق: سيد هاشم حسينى تهرانى، مؤسسة النشر الإسلامى، بى تا.

109.

تهذيب الآثار: ابوجعفر محمد بن جرير طبرى، تحقيق: محمود محمد شاكر، مطبعة مدنى.

110.

تهذيب الاحكام: محمّد بن الحسن طوسى (شيخ طوسى)، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ سوم، سال 1364 ش.

ص: 458

111.

تهذيب الاسماء واللغات: يحيى بن شرف نووى، تخريج: مصطفى عبدالقادر عطا، دارالكتب العلمية، بيروت، (بى تا).

112.

تهذيب التهذيب: ابن حجر عسقلانى، دار الفكر، بيروت، چاپ يكم، سال 1404.

113.

تهذيب الكمال: يوسف بن عبدالرحمان مزّى، مؤسسه الرساله، بيروت، چاپ چهارم، سال 1406.

114.

الثاقب فى المناقب: عماد الدين ابوجعفر محمد بن على طوسى، معروف به «ابن حمزه»، انتشارات انصاريان، قم، چاپ يكم، سال 1411.

115.

ثمرات الأوراق: ابوبكر بن على ابن حجة حموى ازرارى، المطبعة الوهبية، مصر، سال 1300.

116.

ثواب الاعمال: ابوجعفر محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق، منشورات رضى، قم، سال 1368 ش.

117. جامع الاخبار: شيخ محمد بن محمد شعيرى سبزوارى، منشورات رضى، قم، سال 1363 ش.

118. جامع الأصول: ابوالسعادات مبارك بن محمّد شيبانى (ابن اثير جزرى)، تحقيق:

عبدالقادر ارنؤوط، مكتبة الحلوانى، چاپ يكم، بى تا.

119. جامع بيان العلم وفضله: يوسف بن عبدالله نمرى (ابن عبدالبرّ)، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1398.

ص: 459

120. الجامع الصغير: جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، دار الفكر، بيروت، چاپ يكم، سال 1401.

121. جامع المقدمات: مجموعه اى از رساله هاى ادبى در صرف و نحو عربى.

122. الجرح والتعديل: عبدالرحمان بن ابى حاتم رازى (ابن ابى حاتم)، دار إحياء التراث العربى، بيروت، چاپ يكم، سال 1371.

123. جمال الاسبوع: رضى الدين ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس حسنى حسينى، تحقيق جواد قيومى، موسسه آفاق، چاپ يكم، سال 1371 ش.

124. الجمع بين الصحيحين البخارى ومسلم: محمّد بن فتوح حميدى، تحقيق: على حسين البواب، دار النشر، دار ابن حزم، لبنان، چاپ دوم، سال 1433.

125. الجمل: شيخ سليمان جمل، چاپ شده در حاشيۀ تفسير جلالين.

126. الجواهر السنيه في الأحاديث القدسيه: محمد بن حسن بن على بن حسين حر عاملى، مكتبه مفيد، قم، سال 1384 ه.

127. جواهر العقدين في فضل الشرفين: على بن عبداللّه سمهودى، دارالكتب العلمية، بيروت - لبنان، چاپ يكم، سال 1415-1995 م.

128. جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام: محمد حسن بن باقر نجفى (صاحب جواهر)، تحقيق: شيخ عباس قوچانى، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ دوم، سال 1365 ش.

129. جواهر المطالب في مناقب الامام علي بن أبى طالب عليهما السلام: محمّد بن أحمد بن ناصر دمشقى باعونى، تحقيق: شيخ محمّد باقر محمودى، مجمع احياء الثقافة الاسلامية، قم، سال 1415.

ص: 460

130.

الحاشية على أصول الكافى: رفيع الدين محمد بن حيدر نائينى، تحقيق محمد حسينى درايتى، دار الحديث، قم سال 1424 ه.

131.

حاشية المكاسب: محمدكاظم آخوند خراسانى، وزارت ارشاد اسلامى، چاپ يكم، سال 1406 ه.

132.

حاشية مجمع الفائدة والبرهان: محمدباقر وحيد بهبهانى، مؤسسه علامه مجد و وحيد بهبهانى، قم، چاپ يكم، سال 1417 ه.

133.

الحاوى للفتاوى: جلال الدين سيوطى، دارالكتب العلميه، بيروت.

134.

الحدائق الناضره في أحكام العترة الطاهره: شيخ يوسف بحرانى، مؤسسه نشر اسلامى، قم.

135.

حديث اصحابى كالنجوم: سيد على حسينى ميلانى، نشر الحقائق، قم، چاپ يكم، سال

136.

حقيقت صحابه: سيد على حسينى ميلانى، نشر الحقائق، قم، چاپ يكم، سال

137.

حلية الأبرار: سيد هاشم بحرانى، تحقيق غلامرضا مولانا بروجردى، موسسه معارف اسلامى، قم، سال 1411 ه.

138.

حلية الأولياء وطبقات الأصفياء: ابونعيم احمد بن عبدالله (ابونعيم اصفهانى)، دار الكتاب العربى، چاپ پنجم، سال 1407.

139.

الخرائج والجرائح: قطب الدين راوندى، مؤسسه امام المهدى (عج)، قم، چاپ يكم، سال 1409.

ص: 461

140.

خصائص اميرالمؤمنين عليه السلام: احمد بن شعيب نسائى، مكتبه نينوى الحديثة، تهران، بى تا.

141.

الخصائص العلويه (مخطوط): ابوالفتح محمد بن على بن ابراهيم نطنزى.

142.

الخصائص الكبرى: جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ سوم، سال 1424.

143.

خصائص مسند الإمام أحمد: محمد بن عمر مدينى، مكتبة التوبة، الرياض، سال 1410.

144.

خصائص الوحى المبين: حافظ ابن بطريق، تحقيق: شيخ مالك محمودى، دار القرآن الكريم، چاپ يكم، سال 1417.

145.

الخصال: ابوجعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق، تصحيح و تعليق على اكبر غفارى، جامعه مدرسين، قم، سال 1403.

146.

الدر المنثور فى التفسير بالمأثور: جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، دار المعرفة، بيروت، بى تا.

147.

الدر النظيم: جمال الدين يوسف بن حاتم بن فوز بن مهند شامى مشغرى عاملى، مؤسسه نشر اسلامى، قم، بى تا.

148.

دراسات فى منهاج السنه لمعرفة ابن تيميه، مدخل لشرح منهاج الكرامه: سيد على حسينى ميلانى، چاپ باران، چاپ يكم، سال 1419.

149.

الدرر في اختصار المغازي والسير: يوسف بن عبداللّه ابن عبدالبر، بى نا - بى تا.

150.

دعائم الاسلام: قاضى نعمان مغربى، تحقيق: آصف بن على اصغر فيضى، دار المعارف، قاهره، سال 1383.

ص: 462

151.

دلائل الامامه: محمّد بن جرير طبرى شيعى، تحقيق و نشر موسسه بعثت، قم، چاپ يكم، سال 1413.

152.

دلائل الصدق لنهج الحقّ: محمّد حسن مظفر، مؤسسه آل البيت، چاپ يكم، سال 1422.

153.

دلائل النبوة: ابوبكر احمد بن حسين بيهقى، دارالكتب العلمية، بيروت، چاپ يكم، سال 1405.

154.

دلائل النبوة: اسماعيل بن محمّد بن فضل تميمي اصفهاني، دارالطيبة، رياض، چاپ يكم، سال 1409.

155.

الديباج على صحيح مسلم: جلال الدين سيوطى، دار ابن عفان للنشر والتوزيع، عربستان، چاپ يكم، سال 1416-1996 م.

156.

ديوان شافعى: محمد بن ادريس شافعى، دارالفكر، بيروت.

157.

ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى: احمد بن عبدالله محبّ الدين طبرى، مكتبة القدسى، سال 1356.

158.

الذريعة إلى تصانيف الشيعة: شيخ محمد حسن آقابزرگ طهرانى، دار الأضواء، بيروت، چاپ سوم، سال 1403.

159.

ذكر أخبار اصبهان: ابونعيم احمد بن عبداللّه (ابونعيم اصفهانى)، بريل، ليدن المحروسة، سال 1934 م.

160.

ربيع الابرار و نصوص الأخبار: ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى، منشورات رضى، قم، چاپ يكم، سال 1410.

ص: 463

161.

الرسائل الفقهيه: وحيد بهبهانى، چاپ اول، موسسه علامه محمد وحيد بهبهانى، 1419.

162.

رسائل المرتضى: على بن حسين علم الهدى موسوى بغدادى (سيد مرتضى)، تحقيق: سيد احمد حسينى، دار القرآن الكريم، قم، سال 1405.

163.

الرواشح السماويه: ميرداماد محمدباقر حسينى استرآبادى، دارالحديث، قم، سال 1422.

164.

روض الجنان: شهيد سعيد زين الدين جبعى عاملى، مؤسسه آل البيت، قم.

165.

الروضة البهيه فى شرح اللمعه الدمشقيه: زين الدين جبعى عاملى، داودى، قم، سال 1410.

166.

الروضة من الكافى: ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى، دارالكتب اسلامية، تهران، سال 1389.

167.

الروضة فى فضائل اميرالمومنين على بن ابى طالب عليهما السلام: سديد الدين شاذان بن جبرئيل قمى، تحقيق على شكرچى، چاپ يكم، سال 1423.

168.

روضة المتقين في شرح من لايحضره الفقيه: مولا محمدتقى مجلسى، مؤسسه كوشانپور، قم، سال 1398 ه.

169.

الروضة المختاره شرح القصائد الهاشميات: كميت بن زيد اسدى، ابن ابى الحديد معتزلى، مؤسسه اعلمى، بيروت.

170.

روضة الواعظين: محمد بن فتال نيشابورى، منشورات رضى، قم.

171.

الرياض النضرة في مناقب العشره: احمد بن عبداللّه محبّ الدين طبرى، دارالكتب العلميه، چاپ دوم، بى تا.

ص: 464

172.

زاد المسير فى التفسير: ابوالفرج عبدالرحمان بن على (ابن جوزى)، تحقيق:

محمّد بن عبدالرحمان عبدالله، دار الفكر، بيروت، چاپ يكم، سال 1422.

173.

زين الفتى فى تفسير سوره هل اتى (مخطوط): ابومحمد احمد بن محمد بن على عاصمى، به «العسل المصفى من تهذيب زين الفتى» مراجعه شود.

174.

سبل الهدى والرشاد فى سيرة خير العباد: محمّد بن يوسف صالحى شامى، تحقيق: شيخ عادل احمد وعلى محمّد معوض، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ يكم، سال 1414.

175.

السرائر: ابوجعفر محمد بن منصور بن احمد بن ادريس حلّى، مؤسسه نشر اسلامى، قم، چاپ دوم، سال 1410.

176.

السراج المنير فى تفسير القرآن: محمد بن احمد شربينى، دارالكتاب العلميه، بيروت.

177.

سفينة البحار: شيخ على نمازى شاهرودى، موسسه نشر اسلامى، 1418.

178.

سمط النجوم العوالى في أنباء الأوائل والتوالي: عبدالملك بن حسين عصامى، تحقيق: عادل احمد عبدالموجود و على محمّد معوض، دارالكتب العلمية، بيروت، چاپ يكم، سال 1419.

179.

السنن: ابوداوود سليمان بن اشعث سجستانى، تحقيق: سعيد محمد لحام، دار الفكر، بيروت، سال 1410.

180.

سنن ابن ماجه: محمّد بن يزيد قزوينى (ابن ماجة)، تحقيق: محمّد فؤاد عبدالباقى، دار الفكر، بيروت، بى تا.

ص: 465

181.

السنن الكبرى: احمد بن حسين بن على بن موسى ابوبكر بيهقى، دار الفكر، بى تا.

182.

السنن الكبرى: احمد بن شعيب نسائى، دار الكتب العلميه، بيروت، چاپ يكم، سال 1411.

183.

سنن ترمذى: محمّد بن عيسى ترمذى، دار الفكر، بيروت، چاپ دوم، سال 1403.

184.

سنن دارقطنى: على بن عمردارقطنى، دارالكتب علميه، بيروت، چاپ يكم، سال 1417.

185.

سنن دارمى: عبدالله بن الرحمان بن فضل بن بهرام دارمى، مطبعة الاعتدال، دمشق، سال 1349.

186.

سير أعلام النبلاء: شمس الدين محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى، مؤسسة الرسالة، بيروت، چاپ نهم، سال 1413.

187.

السيرة الحلبيّة: على بن برهان الدين حلبى، دار المعرفة، بيروت، سال 1400.

188.

السيرة النبوية: اسماعيل بن عمر قرشى بصرى (ابن كثير)، تحقيق: مصطفى عبدالواحد، دار المعرفه، بيروت، سال 1396.

189.

السيرة النبوية: عبدالملك بن هشام بن ايوب حميرى معافرى (ابن هشام)، تحقيق: محمد عبدالحميد، مكتبة محمد على صبيح وأولاده، مصر، سال 1383.

190.

الشافى فى الامامة: على بن حسين علم الهدى موسوى بغدادى (سيد مرتضى)، مؤسسه اسماعيليان، قم، چاپ دوم، سال 1410.

191.

شذرات الذهب: عبدالحىّ بن عماد حنبلى، دار الفكر، سال 1414.

192.

شرح احقاق الحق: سيّد شهاب الدين مرعشى نجفى، تصحيح: سيّد ابراهيم ميانجى، مشورت مكتبة آية اللّه العظمى المرعشى النجفى، قم، [بى تا].

ص: 466

193.

شرح الاخبار فى فضائل الأئمة الأطهار: قاضى ابو حنيفه، نعمان بن محمد تميمى مغربى، مؤسسه نشر اسلامى، قم، سال 1414.

194.

شرح الاسماء الحسنى: ملاهادى سبزوارى، كتابفروشى بصيرتى، قم.

195.

شرح اصول الكافى: مولا محمد صالح مازندرانى، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ يكم، سال 1421.

196.

شرح الفيه (البهجة المرضيه في شرح الألفيه): جلال الدين سيوطى، مؤسسه اسماعيليان، قم، 1410.

197.

شرح الزرقاني على المواهب اللدنيّة بالمنح المحمديّة: شهاب الدين محمد بن عبدالباقى بن يوسف زرقانى، دار الكتب العلمية، چاپ يكم، سال 1417.

198.

شرح رساله حقوق الامام زين العابدين عليه السلام: سيد حسن بن على قپانچى نجفى، اسماعيليان، قم، سال 1406.

199.

شرح صحيح مسلم: يحيى بن شرف نووى، دار الكتاب العربى، بيروت، سال 1407.

200.

شرح المقاصد في علم الكلام: مسعود بن عمر سعدالدين تفتازانى، دار المعارف النعمانية، پاكستان، چاپ يكم، سال 1401.

201.

شرح المواقف: على بن محمّد بن على شريف جرجانى، به همراه دو حاشيه (سيالكوتى - شاه فنارى)، مطبعه السعادة، مصر، سال 1325.

202.

شرح منهاج الكرامة: سيد على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، قم، بى تا.

203.

شرح نهج البلاغه: ابن ابى الحديد معتزلى، دار إحياء الكتب العربية، چاپ يكم، سال 1378.

204.

شرف النبى: احمد بن عبدالمطلب خرگوشى نيشابورى.

ص: 467

205.

الشفاء بتعريف حقوق المصطفى: قاضى عياض، دارالفكر، بيروت، سال 1409.

206.

شفاء السقام فى زيارة خير الأنام: تقى الدين سبكى، بولاق مصر، چاپ چهارم، سال 1419.

207.

شواهد التنزيل لقواعد التفضيل: عبيدالله بن احمد حسكانى، تحقيق: محمّد باقر محمودى، سازمان

انتشارات وزارت ارشاد: تهران، چاپ يكم، سال 1411.

208.

الصحاح: اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق: احمد عبدالغفور عطّار، دار العلم للملايين، بيروت، چاپ چهارم، سال 1407-1987 م.

209.

صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان: محمّد بن حبّان تميمى بستى (ابن حبّان)، مؤسسة الرسالة، بيروت، سال 1414.

210.

صحيح البخارى: محمّد بن اسماعيل بخارى، دار الفكر، بيروت، سال 1401.

211.

صحيح مسلم (الجامع الصحيح): مسلم بن حجّاج قشيرى نيشابورى، دار الفكر، بيروت، بى تا.

212.

الصحيفة الهادية والتحفة المهدية: ابراهيم بن محسن كاشانى، مدرسه امام مهدى، قم.

213.

الصحيفه السجاديه الجامعه: سيد محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى، موسسه امام مهدى (عج)، قم، چاپ يكم، سال 1411.

214.

صد و ده پرسش از فقيه اهل البيت آيت الله العظمى آقاى حاج محمدهادى حسينى قدس سرّه، جمع آورى و پاورقى، سيد محمدعلى حسينى ميلانى، انتشارات دارالتبليغ اسلامى، مشهد، بى تا.

ص: 468

215.

الصراط المستقيم إلى مستحقّي التقديم: على بن يونس عاملى، تحقيق:

محمدباقر بهبودى، مكتبة المرتضويه، چاپ يكم، 1384.

216.

صراط النجاة: ميرزا جواد تبريزى، چاپ اول، 1418.

217.

صفات الشيعه: محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق، كانون انتشارات عابدى، تهران.

218.

صفة الصفوة: ابوالفرج عبدالرحمان بن على (ابن جوزى)، تحقيق: محمود فاخورى و محمّد رواس قلعه چى، دارالمعرفة، بيروت، چاپ دوم، سال 1399.

219.

الصواعق المحرقه: احمد بن حجر هيتمى مكى، تحقيق: عبدالرحمان بن عبدالله تركى وكامل محمّد خراط، مؤسسة الرسالة، چاپ يكم، سال 1417.

220.

الضعفاء: ابونعيم احمد بن عبدالله (ابونعيم اصفهانى)، تحقيق: فاروق حماده، دار الثقافة - الدار البيضاء، سال 1405.

221.

الضعفاء الكبير: محمّد بن عمرو عقيلى، تحقيق: عبدالمعطى امين قعجى، دارالكتب العملية، بيروت، چاپ دوم، سال 1418.

222.

طبقات الشافعية: ابوبكر بن احمد بن محمد بن عمر بن قاضى شهبة، تحقيق:

عبدالعليم خاندار، عالم الكتب، بيروت، چاپ يكم، سال 1407.

223.

طبقات الشافعيّة الكبرى: تاج الدين بن على بن عبدالكافى سبكى، تحقيق:

محمود محمّد طناحى و عبدالفتاح محمّد حلو، هجر للطباعة والنشر والتوزيع، چاپ دوم، سال 1413.

ص: 469

224.

الطبقات الكبرى: محمّد بن سعد هاشمى (ابن سعد)، دار صادر، بيروت، چاپ يكم، سال 1405.

225.

طبقات فحول الشعراء: محمد ابن سلام جمحى، دارالمعارف، بيروت، قاهره، 1952 م.

226.

الطرائف في معرفة مذهب الطوائف: رضى الدين على بن طاووس، الخيام، قم، سال 1399.

227.

العثمانية: ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون، مكتبة الجاحظ، مصر، سال 1374.

228.

عدة الداعى ونجاح الساعى: احمد بن فهد حلّى، كتابفروشى وجدانى، قم.

229.

العسل المصفّى من تهذيب زين الفتى: تحقيق و تهذيب شيخ محمدباقر محمودى، نشر مجمع احياء الثقافة الاسلاميّه، قم، سال 1418.

230.

العصمه: سيد على حسينى ميلانى، مركز الحقائق الإسلامية، قم، چاپ يكم، سال 1421.

231.

عقائد الإماميه: محمد رضا مظفر، تحقيق: حامد حفنى داوود، انتشارات انصاريان، قم، ايران.

232.

العقد الفريد: احمد بن محمّد بن عبدربه اندلسى، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1404.

233.

علل الشرايع: محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق، كتابفروشى حيدريه، نجف، سال 1385.

ص: 470

234.

العلل المتناهية فى الاحاديث الواهية: ابوالفرج عبدالرحمان بن على (ابن جوزى)، تحقيق: خليل ميس، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1403.

235.

العمدة: ابن بطريق، مؤسسة نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ يكم، سال 1407.

236.

عمدة القارى بشرح صحيح البخارى: بدرالدين محمود بن احمد عينى، دار احياء التراث العربى، بيروت، بى تا.

237.

عوالم العلوم: شيخ عبداللّه بحرانى و اصفهانى، تحقيق مدرسه امام مهدى (عج)، قم.

238.

عوالى اللآلى: محمد بن على بن ابراهيم احسائى معروف به ابن ابى جمهور، سيد الشهداء عليه السلام، قم، چاپ يكم، سال 1403.

239.

العين: خليل بن احمد فراهيدى، تحقيق: مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، دار الهجرة، چاپ دوم، سال 1409.

240.

عيون اخبار الرضا عليه السلام: محمّد بن على بن حسين موسى بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق، مؤسسة الأعلمى، بيروت، سال 1404 و كتابفروشى طوس، قم، 1363 ش.

241.

الغارات: ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفى كوفى، انجمن آثار ملّى، تهران.

242.

غاية المرام: سيد هاشم بحرانى موسوى اربلى، تحقيق سيد على عاشور.

243.

الغدير فى الكتاب والسنّة والأدب: شيخ عبدالحسين امينى، دار الكتاب العربى، بيروت، چاپ چهارم، سال 1397.

ص: 471

244.

غرر الحكم و دررالكلم: عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى، نشر اعلام اسلامى، قم.

245.

غنائم الأيام: ميرزاى قمى، چاپ اول، مكتب اعلام اسلامى، 1417.

246.

الغيبة: محمد بن ابراهيم نعمانى، مكتب صدوق، تهران، 1397.

247.

الفائق فى غريب الحديث: محمود بن عمر زمخشرى، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1417.

248.

فتح البارى (شرح صحيح البخارى): ابن حجر عسقلانى، دار المعرفة، بيروت، چاپ دوم، بى تا.

249.

فتح القدير (تفسير): محمّد بن على شوكانى يمنى، عالم الكتب، بى تا.

250.

فتح الملك العلى: احمد بن صديق مغربى، تحقيق: محمد هادى امينى، مكتبة الإمام أميرالمؤمنين على عليه السلام العامة، اصفهان، چاپ سوم، سال 1403-1362 ش.

251.

الفتوح: احمد بن اعثم كوفى، تحقيق: على شيرى، دار الأضواء، بيروت، سال 1411.

252.

فتوح الشام: ابو عبداللّه محمد بن عمر واقدى، دارالجيل، بيروت.

253.

الفردوس الأعلى: شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، كتابفروشى فيروزآبادى، قم.

254.

الفردوس بمأثور الخطاب: ابوشجاع شيرويه بن شهردار ديلمى همدانى، تحقيق: سعيد بن بسيونى زغلول، دارالكتب العلميه، بيروت 1406.

ص: 472

255.

الفروق اللغويه: ابوهلال عسكرى، موسسه نشر اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1412.

256.

الفصل فى الملل والنحل: على بن احمد بن سعيد ابن حزم، مكتبة الخانجى، قاهره، بى تا.

257.

الفصول المختارة من العيون والمحاسن: على بن حسين علم الهدى (سيد مرتضى)، تحقيق: جمعى از محققين، دارالمفيد، بيروت، چاپ دوم، 1414.

258.

الفصول المهمّة فى معرفة الأئمة: على بن محمّد بن احمد مالكى (ابن صبّاغ مالكى)، دار الحديث، چاپ يكم، سال 1422.

259.

الفضائل: ابو الفضل سديد الدين بن شاذان بن جبرائيل بن اسماعيل بن ابى طالب قمى، مطبعه حيدريه، نجف اشرف، سال 1381.

260.

فضائل الصحابة: احمد بن شعيب نسائى، دار الكتب العلمية، بيروت، بى تا.

261.

فضل الصلاة على النبى: اسماعيل بن اسحاق جهضمى قاضى مالكى، مكتب اسلامى، بيروت، سال 1389.

262.

الفوائد الرجاليه: سيد محمدمهدى بحرالعلوم طباطبائى، كتابفروشى صادق، تهران، چاپ يكم، سال 1363 ش.

263.

فيض القدير شرح الجامع الصغير من احاديث البشير النذير: محمّد بن عبدالرؤوف مناوى، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ يكم، سال 1415.

264.

قاموس الرجال: شيخ محمدتقى تسترى، مؤسسه نشر اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1419.

265.

القاموس المحيط: محمّد بن يعقوب مجدالدين شيرازى فيروزآبادى، مؤسسه فن الطباعه، بى تا.

ص: 473

266.

قرب الاسناد: ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حميرى، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، قم، چاپ يكم، سال 1413.

267.

القضاء والشهادات: شيخ مرتضى انصارى، گروه تحقيق آثار شيخ اعظم انصارى، قم، چاپ يكم، سال 1415.

268.

قوانين الاصول: ميرزا ابوالقاسم قمى، چاپ سنگى.

269.

الكافى: محمّد بن يعقوب كلينى، دار الكتب اسلاميه، چاپ پنجم، سال 1363 ش.

270.

كامل الزيارات: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه قمى، نشر الفقاهه، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ يكم، سال 1417.

271.

الكامل فى التاريخ: على بن محمّد بن اثير جزرى، دار صادر، بيروت، سال 1386.

272.

الكامل فى ضعفاء الرجال: عبداللّه بن عدى بن عبداللّه محمّد جرجانى (ابن عدى)، تحقيق: يحيى مختار غزّاوى، دار الفكر، چاپ سوم، بيروت، سال 1409.

273.

كتاب التوابين ابن قدامه: ابو محمد عبداللّه بن احمد بن محمد بن قدامه مقدسى، مكتبه الشرق الحديد، بغداد.

274.

كتاب سليم بن قيس: سليم بن قيس هلالى، تحقيق محمدباقر انصارى زنجانى، قم.

275.

كتاب الطهارة: آية الله العظمى خويى، چاپ سوم، دارالهادى، قم، 1410.

276.

كتاب الطهارة: شيخ انصارى، آل البيت.

ص: 474

277.

كتاب المكاسب: شيخ مرتضى انصارى، گروه تحقيق آثار شيخ اعظم انصارى، قم، مجمع فكر اسلامى، قم، سال 1420.

278.

كتاب الموطا: مالك بن انس، دار احياء التراث العربى، بيروت، سال 1406.

279.

الكشّاف عن حقائق غوامض التنزيل: ابوالقاسم جاراللّه محمود بن عمر زمخشرى خوارزمى، مطبعه مصطفى البانى و فرزندان، مصر، سال 1385.

280.

كشف الارتياب في اتياع محمد بن عبدالوهاب: سيد محسن امينى، مكتبة الحرينى، قم، چاپ دوم، سال 1382.

281.

كشف الحجب والاستار: سيد اعجاز حسين نيشابورى كنتورى، كتابخانه عمومى آيت اللّه نجفى مرعشى، قم، چاپ دوم، سال 1409.

282.

كشف الخفاء ومزيل الالباس على اشتهر من الأحاديث على ألسنة الناس:

اسماعيل بن محمّد عجلونى جراحى، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ سوم، سال 1408-1988 م.

283.

كشف الظنون: مصطفى بن عبدالله حاجى خليفة، دار احياء التراث العربى، بيروت، بى تا.

284.

كشف الغمة فى معرفة الأئمة: على بن عيسى بن ابى الفتح اربلى، دار الأضواء، لبنان، چاپ دوم، سال 1405.

285.

كشف المحجه لثمره المهجه: ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس حسنى حسينى، مطبعه حيدريه، نجف، سال 1370.

286.

كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد: حسن بن يوسف بن مطهر (علامه حلى)، تحقيق: سيد ابراهيم موسوى زنجانى، انتشارات شكورى، قم، چاپ چهارم، سال 1373 ش.

ص: 475

287.

كشف اليقين فى مناقب أميرالمؤمنين عليه السلام: حسن بن يوسف بن مطهر (علامه حلى)، تحقيق: حسين درگاهى، دار الطباعة، ابراهيم تبريزى، چاپ يكم، سال 1411.

288.

كفاية الأثر: ابوالقاسم على بن محمد بن على خزاز قمى رازى، تحقيق: سيد عبداللطيف حسينى كوه كمرى خوئى، انتشارات بيدار، قم، سال 1401.

289.

كفاية الطالب في مناقب علي بن أبى طالب عليهما السلام: گنجى شافعى، تحقيق:

محمدهادى امينى، المطبعة الحيدريه، نجف، چاپ دوم، 1390.

290.

الكفاية في علم الرواية: احمد بن على بن ثابت خطيب بغدادى، تحقيق: احمد عمر هاشم، دار الكتاب العربي، چاپ يكم، بيروت، سال 1405.

291.

كمال الدين وتمام النعمه: محمد بن على بن حسين بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق على اكبر غفّارى، مؤسسة نشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسين، سال 1405.

292.

كنز العمّال: على بن حسام الدين متّقى هندى، مؤسسة الرسالة، سال 1409.

293.

كنز الفوائد: ابوالفتح محمد بن على كراجكى، كتابفروشى مصطفوى، قم، چاپ دوم، سال 1369 ش.

294.

اللآلى المصنوعة فى الأحاديث الموضوعة: جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، دار الكتب العلمية، بى تا.

295.

لسان العرب: محمّد بن مكرم ابن منظور مصرى، نشر ادب حوزة، سال 1405.

296.

لسان الميزان: ابن حجر عسقلانى، مؤسسه اعلمى، بيروت، چاپ دوم، سال 1390.

ص: 476

297.

اللمعة الدمشقيه: شهيد سعيد محمد بن جمال الدين مكى عاملى، داورى، قم، چاپ 1410.

298.

لوامع صاحبقرانى: شيخ محمدتقى مجلسى، چاپ تهران، سال 1331.

299.

اللهوف فى قتل الطفوف: على بن طاووس (سيد بن طاووس)، انوار الهدى، قم، چاپ يكم، سال 1417.

300.

مائة منقبة: ابوالحسن محمد بن احمد بن على بن حسن قمى، معروف به ابن شاذان، مدرسه امام مهدى (عج)، قم، چاپ يكم، سال 1407.

301.

المجروحين: محمّد بن حبّان تميمى بستى (ابن حبّان)، تحقيق: محمود إبراهيم زايد، دار الباز و عباس احمد الباز، مكة المكرمة، بى تا.

302.

مجمع البحرين: شيخ فخرالدين طريحى، مؤسسه نشر فرهنگ اسلامى، قم، چاپ دوم، سال 1408.

303.

مجمع الزوائد: على بن ابى بكر هيثمى، دار الكتب العلمية، بيروت، سال 1408.

304.

المجموع شرح المهذب: يحيى بن شرف نووى، دار الفكر، بى تا.

305.

المحاسن: ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقى، دارالكتب اسلاميه، تهران.

306.

محاضرات في أصول الفقه (تقريرات بحث سيد ابوالقاسم خوئى):

محمد اسحاق فياض، مؤسسه نشر اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1419.

307.

محاضرات في الإعتقادات: سيد على حسينى ميلانى، مركز الأبحاث العقائدية، قم، چاپ يكم، سال 1421.

ص: 477

308.

المحتضر: حسن بن سليمان حلى، انتشارات حيدريه، 1424.

309.

المحصول فى علم الاصول: محمّد بن عمر (فخر رازى)، تحقيق: طه جابر فياض علوانى، مؤسسة الرسالة، بيروت، چاپ دوم، سال 1412.

310.

المحلّى: ابن حزم اندلسى، تحقيق: احمد محمّد شاكر، دار الفكر، بيروت، بى تا.

311.

مختصر بصائر الدرجات: حسن بن سليمان حلّى، مطبعه حيدريه، نجف، چاپ يكم، سال 1370.

312.

مختصر تاريخ مدينة دمشق: محمد بن مكرم، مشهور به ابن منظور، دارالفكر، بيروت.

313.

مختصر التحفة الاثناعشرية: شاه عبدالعزيز محدث دهلوى، ناشر: سهيل اكيديمى، پاكستان، چاپ چهارم، سال 1403.

314.

المختصر فى اخبار البشر: ابوالفداء عماد الدين اسماعيل بن على، حسينيه مصريه، چاپ يكم، بى تا.

315.

مدينة المعاجز: سيد هاشم بحرانى، مؤسسه معارف اسلامى، چاپ يكم، سال 1413.

316.

مرآة العقول: علامه محمدباقر بن محمدتقى بن مقصود على مجلسى، نشر دارالكتب اسلاميه، تهران، چاپ دوم، سال 1404.

317.

مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح: على بن سلطان نورالدين محمّد قارى هروى، دار احياء التراث العربي، بيروت، بى تا.

318.

مروج الذهب: على بن حسين مسعودى، الشركة العالمية، چاپ يكم، سال 1989 م.

319.

المزار: محمد بن شهدى، چاپ اول، 1419، موسسه نشر اسلامى، قم.

320.

مستدرك الوسائل: ميرزا حسين نورى طبرسى، تحقيق موسسة آل البيت عليهم السلام، چاپ يكم، 1408.

ص: 478

321.

مستدرك سفينة البحار: شيخ على نمازى شاهرودى، مؤسسه نشر اسلامى، سال 1418.

322.

المستدرك على الصحيحين: محمّد بن عبدالله حاكم نيشابورى، دار المعرفة، بيروت، بى تا.

323.

المسترشد: محمد بن جرير طبرى شيعى، تحقيق: احمد محمودى، مؤسسة الثقافة الإسلامية، لكوشانبور، چاپ يكم، سال 1415.

324.

المستصفى في علم الأصول: ابوحامد محمد بن محمد بن محمد غزالى، دارالكتب علميه، بيروت، سال 1417.

325.

مستطرفات السرائر: ابوجعفر محمد بن منصور بن احمد بن ادريس حلّى، موسسه نشر اسلامى، قم، چاپ دوم، سال 1411.

326.

مستمسك العروة الوثقى: سيد محسن حكيم، منشورات كتابخانه آية الله مرعشى، قم، 1404.

327.

مسند ابن الجعد: على بن الجعد بن عبيد، تحقيق: ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوى، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ دوم، سال 1417.

328.

مسند ابن راهويه: اسحاق بن راهويه، تحقيق: دكتر عبدالغفور عبدالحق حسين برد البلوسي، مكتبة الإيمان، مدينه، چاپ يكم، 1412.

329.

مسند أبى حنيفة: ابونعيم احمد بن عبدالله (ابونعيم اصفهانى)، تحقيق:

نظرمحمد فاريابى، مكتبة الكوثر، الرياض، چاپ يكم، سال 1415.

330.

مسند أبى داوود الطيالسى: سليمان بن داوود طيالسى، دار المعرفة، بيروت، بى تا.

331.

مسند ابى يعلى: احمد بن على مثنى تميمى (ابويعلى موصلى)، دار المأمون للتراث، بيروت.

ص: 479

332.

مسند احمد: احمد بن حنبل شيبانى، دار صادر، بيروت، بى تا.

333.

مسند الشافعى: محمد بن ادريس شافعى، دار الكتب العلمية، بيروت، بى تا.

334.

مسند الشاميين: سليمان بن احمد طبرانى، تحقيق: حمدى عبدالمجيد سلفى، مؤسسة الرسالة، بيروت، چاپ دوم، سال 1417.

335.

مشارق انوار اليقين في أسرار أميرالمومنين عليه السلام: حافظ رجب برسى، تحقيق سيد على عاشور، مؤسسه اعلمى، بيروت، چاپ يكم، سال 1419.

336.

مشارق الشموس في شرح الدروس: حسين بن جمال الدين محمد خوانسارى، موسسه آل البيت عليهم السلام، قم.

337.

مشكاة المصابيح: محمّد بن عبدالله خطيب تبريزى، المكتب الإسلامى، بيروت، چاپ سوم، سال 1405.

338.

مشكل الآثار: ابوجعفر طحاوى، دار صادر، بيروت، چاپ يكم، سال 1333.

339.

مصابيح الانوار فى شرح مشكلات الأخبار: سيد عبداللّه شبر، تحقيق سيد على، نشر كتابفروشى بصيرتى، قم.

340.

المصباح: شيخ تقى الدين ابراهيم بن على حسن بن محمد بن صالح عاملى كفعمى، چاپ سوم، مؤسسه اعلمى، بيروت، سال 1403.

341.

مصباح الشريعه: منسوب به امام صادق عليه السلام، مؤسسه اعلمى، بيروت، چاپ يكم، سال 1400.

342.

مصباح الفقاهة: آية الله العظمى خويى، چاپ اول، كتابخانه داورى، قم.

343.

مصباح الفقيه: آقارضا همدانى، كتابخانه صدر، تهران.

344.

مصباح المتهجد: محمد بن حسن طوسى (شيخ طوسى)، مؤسسة فقه الشيعة، بيروت، چاپ يكم، سال 1411-1991 م.

ص: 480

345.

المصباح المنير: احمد بن محمد مقرى فيومى، دارالهجره، قم، چاپ دوم، سال 1414.

346.

المصنف: عبدالرزاق صنعانى، منشورات المجلس العلمى، بى تا.

347.

المصنف: عبدالله بن محمّد بن ابى شيبه (ابن ابى شيبه)، دار الفكر، بيروت، چاپ يكم، سال 1409.

348.

مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول عليهم السلام: محمد بن طلحة شافعى، تحقيق: ماجد بن احمد العطية، بى نا، بى تا.

349.

معارج العلى فى مناقب المرتضى (مخطوط): شيخ محمد صدر العالم.

350.

معارج اليقين فى اصول الدين: شيخ محمد بن محمد سبزوارى، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، قم، چاپ يكم، سال 1413.

351.

المعارف: ابومحمد عبداللّه بن سلم بن قتيبه باهلى دينورى، دار المعارف، قاهره، بى تا.

352.

معانى الأخبار: محمّد بن على بن حسين بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق على اكبر غفارى، مؤسسة نشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسين، سال 1379 ش.

353.

معانى القرآن الكريم: ابوجعفر نحاس، تحقيق: شيخ محمدعلى صابونى، جامعة امّ القرى، مكه مكرمه، عربستان سعودى، چاپ يكم، سال 1408.

354.

معجم الادباء: ياقوت بن عبداللّه حموى، دارالفكر، چاپ سوم، سال 1400.

355.

المعجم الأوسط: سليمان بن احمد طبرانى، دار الحرمين، سال 1415.

356.

معجم رجال الحديث: سيد ابوالقاسم خوئى، چاپ پنجم، سال 1413.

357.

المعجم الصغير: سليمان بن احمد طبرانى، دار الكتب العلمية، بيروت، بى تا.

358.

المعجم الكبير: سليمان بن احمد طبرانى، دار إحياء التراث العربى، بيروت، چاپ دوم، بى تاو دار احياء التراث العربى، چاپ سوم، 1405.

ص: 481

359.

معجم مقائيس اللغه: ابوالحسين احمد بن فارس بن زكريا، مكتب اعلام اسلامى، قم، سال 1404.

360.

معرفة الثقات: احمد بن عبدالله عجلى، مكتبة الدار، مدينه، چاپ يكم، سال 1405.

361.

معرفة الرجال: يحيى بن معين، تحقيق: محمّد كامل القصار، مجمع اللغة العربية، دمشق، چاپ يكم، سال 1405.

362.

معرفة السنن والآثار: ابوبكر احمد بن حسين بيهقى، تحقيق: سيد حسن كسروى، دار الكتب العلمية، بى تا.

363.

معرفة علوم الحديث: محمّد بن عبدالله حاكم نيشابورى، تحقيق: سيد معظم حسين، دار الآفاق الحديث، بيروت، چاپ چهارم، سال 1400.

364.

المعمرون والوصايا: ابو حاتم سهل بن محمد سجستانى، تحقيق عبدالمنعم عامر، مصر، سال 1356.

365.

المعيار والموازنه: ابوجعفر محمد بن عبداللّه اسكافى معتزلى، تحقيق محمدباقر محمودى، چاپ يكم، سال 1402.

366.

مغنى اللبيب: ابن هشام أنصارى، تحقيق: محمد محيى الدين عبدالحميد، مكتبة آية اللّه العظمى المرعشى النجفى، قم، سال 1404.

367.

المغنى فى الضعفاء: شمس الدين محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى، تحقيق: ابو زهراء، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ يكم، سال 1418.

368.

مفاتيح الجنان: شيخ عباس قمى، كتابفروشى اسلاميه، تهران.

369.

مفتاح النجاه (مخطوط): محمدخان بن رستم خان بدخشى.

370.

المفردات فى غريب القرآن: حسين بن محمّد (راغب اصفهانى)، دفتر نشر الكتاب، سال 1404.

ص: 482

371. مقاتل الطالبيّين: ابوالفرج اصفهانى، مكتبه حيدريه، نجف اشرف، چاپ دوم، سال 1385.

372. مقدمة فتح البارى: ابن حجر عسقلانى، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ يكم، سال 1408.

373. المقنعه: ابوعبداللّه محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى، ملقب به شيخ مفيد، مؤسسۀ نشر اسلامى، قم، چاپ دوم، سال 1410.

374. الملل والنحل: محمّد بن عبدالكريم بن ابى بكر شهرستانى، تحقيق: محمّد سيد گيلانى، دار المعرفه، بيروت، سال 1404.

375. من لا يحضره الفقيه: شيخ صدوق، چاپ دوم، موسسه نشر اسلامى، قم، 1404.

376. المناقب: موفّق بن احمد بن محمّد خوارزمى، تحقيق: شيخ مالك محمودى، مؤسسة نشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسين، سال 1414.

377. مناقب آل أبى طالب: محمّد على بن شهرآشوب مازندرانى، المكتبة الحيدرية، نجف، سال 1376.

378. مناقب علي بن ابي طالب عليهما السلام: على بن محمّد ابن مغازلي، سبط النبى صلى اللّه عليه وآله، سال 1426-1384 ش.

379. مناقب امير المؤمنين عليه السلام: محمد بن سليمان كوفى.

380. مناقب على بن ابى طالب عليهما السلام وما نزل من القرآن فى على عليه السلام:

احمد بن موسى ابن مردويه اصفهانى، دار الحديث، سال 1424.

381.

مناهج اليقين فى اصول الدين: حسن بن يوسف بن مطهر (علامه حلى)، تحقيق:

محمّد رضا انصارى، قم، ناشر، محقق، چاپ يكم، 1416.

382.

منتخب مسند عبد بن حميد: عبد بن حميد بن نصر، تحقيق: صبحى بدرى و محمود محمدخليل صعيدى، مكتبة النهضة العربية، چاپ يكم، 1408.

ص: 483

383.

المنتظم فى تاريخ الملوك والأمم: ابوالفرج عبدالرحمان بن على (ابن جوزى)، دار الكتب العلمية، لبنان، چاپ يكم، سال 1413.

384.

منتهى الآمال في ذكر تاريخ النبي والآل عليهم السلام: شيخ عباس قمى.

385.

منتهى المقال: محمّد بن اسماعيل حائرى مازندرانى، مؤسسه آل البيت، چاپ يكم، قم، سال 1416.

386.

منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه: ميرزا حبيب اللّه موسوى خوئى، دارالفكر، بيروت، سال 1406.

387.

منهاج السنّة النبويّه: احمد بن عبدالحليم بن تيميه حرّانى (ابن تيميّه)، دار احد، بى تا.

388.

منهاج الكرامة: حسن بن يوسف بن مطهر (علامه حلى)، تحقيق: عبدالرحيم مبارك، انتشارات تاسوعا، مشهد، چاپ يكم، سال 1379 ش.

389.

منية المريد: زين الدين بن على عاملى (شهيد ثانى)، تحقيق: رضا مختارى، مكتب الإعلام الإسلامى، چاپ يكم، سال 1409-1368 ش.

390.

المواقف: عبدالرحمان بن احمد عضدالدين قاضى ايجى، تحقيق: عبدالرحمان عميرة، دار الجيل، بيروت، چاپ يكم، سال 1417.

391.

المواهب اللدنية بالمنح المحمدية: احمد قسطانى، مكتبة التوفيقية، قاهره، [بى تا].

392.

مودة القربى: على بن شهاب الدين حسينى علوى شافعى همدانى.

393.

الموضوعات: ابوالفرج عبدالرحمان بن على (ابن جوزى)، مكتبه سلفيه، مدينه منوره، چاپ يكم، سال 1386.

394.

المهذب: قاضى عبدالعزيز بن براج طرابلسى، مؤسسه نشر اسلامى، قم، سال 1406.

ص: 484

395.

ميزان الاعتدال فى نقد الرجال: شمس الدين محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى، دار المعرفة، بيروت، چاپ يكم، سال 1382.

396.

النافع يوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر: فاضل مقداد سيورى حلّى، دار الاضواء، بيروت، چاپ دوم، سال 1417.

397.

ناگفته هايى از حقايق عاشورا: سيد على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، چاپ سوم، قم، سال 1388 ش.

398.

نتائج الافكار فى نجاسة الكفار: آية الله العظمى گلپايگانى، چاپ اول، دارالقرآن الكريم، قم، 1413.

399.

النجاة فى القيامه فى تحقيق أمر الامامه: ميثم بن على بحرانى، مجمع فكر اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1417.

400.

نظم درر السمطين فى فضائل المصطفى والمرتضى والبتول والسبطين: محمّد بن يوسف زرندى حنفى، مكتبة الإمام اميرالمؤمنين، چاپ يكم، سال 1377.

401.

نفحات الأزهار فى خلاصة عبقات الأنوار: سيد على حسينى ميلانى، چاپ يكم، قم، سال 1418.

402.

النكت الاعتقاديه: محمّد بن محمّد بن نعمان (شيخ مفيد)، تحقيق: رضا مختارى، دار المفيد، بيروت، بى تا.

403.

نگاهى به آيه ولايت: على حسينى ميلانى، مركز حقايق اسلامى، قم، چاپ سوم، سال 1389 ش.

ص: 485

404.

نوادر الأصول في احاديث الرسول: ابوعبداللّه محمّد بن على (حكيم ترمذى)، تحقيق: عبدالرحمان عميرة، دار الجيل، بيروت، سال 1992 م.

405.

نوادر المعجزات فى مناقب الأئمة الهداة عليهم السلام: ابوجعفر محمد بن جرير بن رستم طبرى، تحقيق و نشر موسسه الامام مهدى (عج)، قم، چاپ يكم، سال 1410.

406.

النهاية فى غريب الحديث والأثر: مبارك بن محمّد بن اثير جزرى، تحقيق: طاهر احمد زاوى و محمود محمّد طناجى، مؤسسه اسماعيليان، قم، چاپ چهارم، سال 1364 ش.

407.

نهاية الأفكار: على بن ملا محمد كبير (آقاضياء عراقى)، مؤسسة النشر، سال 1405-1365 ش.

408.

نهاية الدراية فى شرح الكفايه: شيخ محمد حسين غروى اصفهانى، انتشارات سيد الشهداء عليه السلام، قم، چاپ يكم، سال 1374 ش.

409.

410.

نهج الإيمان: على بن يوسف بن جبر، تحقيق: احمد حسينى، مجتمع امام هادى عليه السلام، مشهد، چاپ يكم، 1418.

411.

نهج البلاغه: سيد رضى، تحقيق: شيخ محمد عبده، دار الذخائر، قم، چاپ يكم، سال 1412.

412.

نهج الحقّ وكشف الصدق: حسن بن يوسف بن مطهر (علاّمه حلى)، تحقيق:

سيد رضا صدر، تعليق: عين الله حسنى ارموى، دار الهجرة، قم، سال 1421.

413.

نيل الأوطار: محمّد بن على بن محمّد شوكانى، دار الجيل، بيروت، سال 1973 م.

ص: 486

414.

الوافى بالوفيات: صلاح الدين صفدى، دار احياء التراث، بيروت، سال 1420.

415.

الوافيه في اصول الفقه: عبداللّه بن محمد بشروى خراسانى، مؤسسه مجمع فكر اسلامى، قم، چاپ يكم، سال 1412.

416.

وسائل الشيعه: شيخ محمد بن حسن حرّ عاملى، مؤسسه آل البيت، قم، چاپ يكم، سال 1412.

417.

الوسيط فى تفسير القرآن المجيد: ابوالحسن على بن احمد واحدى نيشابورى.

418.

وسيلة المتعبدين فى سيرة سيد المرسلين: عمر بن محمد بن خضر اردبيلى موصلى صوفى.

419.

وفيات الاعيان وأنباء ابناء الزمان: شمس الدين احمد بن محمّد بن ابى بكر بن خلّكان (ابن خلّكان)، تحقيق احسان عباس، دار الثقافة، لبنان، بى تا.

420.

وقعة صفين: نصر بن مزاحم منقرى، مؤسسه العربيه الحديثه، قاهره، از منشورات كتابخانه عمومى آيت اللّه نجفى مرعشى، قم، سال 1403.

421.

الهداية الكبرى: ابوعبداللّه حسين بن حمدان خصيبى، مؤسسه بلاغ، چاپ و نشر، بيروت، چاپ چهارم، سال 1411.

422.

هداية المسترشدين: شيخ محمد تقى نجفى اصفهانى، مؤسسه نشر اسلامى، قم.

ص: 487

423.

يتيمة الدهر: عبدالرحمان بن محمّد ثعالبى، تحقيق: مفيد محمد قميحة، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ يكم، سال 1403.

424.

اليقين في امرة أميرالمؤمنين عليه السلام: رضى الدين على بن موسى بن طاووس حسنى، مطبعه حيدريه، نجف اشرف، سال 1369.

425.

ينابيع المودة لذوى القربى: سليمان بن ابراهيم قندوزى، تحقيق: سيد على جمال اشرف حسينى، دار الاسوه، چاپ يكم، سال 1416.

ص: 488

با پیشوایان هدایت گر: نگرشی نو به شرح زیارت جامعه کبیره

مشخصات کتاب

جلد 1

اشاره

فهرست نگاشته ها

با پيشوايان هدايت گر

سخن مركز

پيش گفتار

بخش يكم: در سايه سار زيارت جامعه

اشاره

چيستى معناى زيارت

زنده بودن امامان

زيارت انبيا و حجت هاى الهى؛زيارت خدا

شبهه اى واهى

هدف از زيارت

چرايى تأكيد فراوان بر زيارات

معرفت و شناخت أئمه از ديدگاه روايات

مقام صالحان و شايستگان

آداب زيارت در مكتب اهل بيت

زيارت جامعه كبيره

سند زيارت جامعه كبيره

صحت سند زيارت جامعه

اشاره

1.على بن احمد بن محمد دقاق

2.محمد بن احمد السنانى

3.على بن عبدالله الوراق

4.حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المكتب

استدلال يا استشهاد دانشمندان به زيارت جامعه

بى نيازى زيارت جامعه از سند

زيارت جامعه در گفتار دانشمندان

غلو از ديدگاه روايات

نه غلو و نه تقصير

غلو از ديدگاه علامه مجلسى

شناخت حقيقى

محورهاى زيارت جامعه

اشاره

1.سلام ها

2.شهادت ها

3.شهادت ثالثه

4.عرضه اعتقادات بر معصوم

5.دعا و توسل

بخش دوم: سلام هايى از روى معرفت

اشاره

سلام بر شما اى خاندان نبوت.

اشاره

معناى سلام

معناى اهل بيت

چرا اهل بيت النبوة؟

نبوت پيامبر گرامى پيش از همه انبيا

جايگاه رسالت

محل آمد و شد فرشتگان

جايگاه فرود وحى

اشاره

چگونگى فرود آمدن وحى بر ائمه

معدن رحمت و مهرورزى

اشاره

رحمت الهى

رحمت الهى از ديدگاه قرآن

خازنان علم و دانش

اشاره

ارزش دانش

قبح تقدم مفضول بر فاضل

علم رسول الله نزد ائمه

علم غيب

حقايق قرآن

نهايت بردبارى

اشاره

تفاوت حلم با صبر

نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا

حلم و بردبارى امام حسن

اعتراف دشمن

حلم و بردبارى ديگر ائمه

بنيان هاى كرامت و بزرگوارى

اشاره

معناى كرم

منشأ شرافت

پيشوايان به سوى كمالات

اشاره

پيشوايان امت ها

اعتراف غاصبان ستم گر