و آداب اشتغال ورزید و تا چهل و سه سالگی که هنگام سفر او به کعبه است به مراتب عالی دیوانی رسیده بود . ناصر خسرو بعد از آنکه مدتی از عمر خود رادر عین کسب انواع فضایل در خدمت امرا گذراند اندک اندک دچار تغییر حال شد و در اندیشه درک حقایق هستی افتاد و کارش به سرگردانی کشید . این سرگردانی ونا بسامانی به خوابی که او در ماه جمادی الاخر سال 437دیده بود پایان داد. در این خواب کسی او را به کعبه فراخوانده بود. پس به اتفاق برادر خود ابو سعید روانه حجاز شد . این مسافرت هفت سال طول کشید . ناصر خسرو در این سفر چهار بار حج کرد و درمصر سه سال به سر برد و در آنجا به مذهب اسمعیلی گروید و بعد از طی مراحل و مدارج لقب «حجت»یافت. هنگامیکه ناصر خسرو از سفر مصر و حجاز به خراسان بازگشت پنجاه ساله بود و در آنجا شروع به نشر دعوت باطنیان کرد که با مخالفت شدید علمای سنت و حاکمان زمان روبه رو شد تا عاقبت به دره یمگان رفت و تا پایان عمردر آنجا به اداره دعوت فاطمیان خراسان اشتغال داشت . نکوهش مکن چرخ نیلوفری را برون کن ز سر باد و خیره سری را بری دان از افعال چرخ برین را نشاید ز دانا نکوهش بری را هم امروز از پشت بارت بیفکن میفکن به فردا مر این داوری را چو تو خود کنی اختر خویش را بد مدار از فلک چشم نیک اختری را

و با قوت برنا

فرزند توایم ای فلک، ای مادر بدمهر****ای مادر ما چونکه همی کین کشی از ما؟

فرزند تو این تیره تن خامش خاکی است****پاکیزه خرد نیست نه این جوهر گویا

تن خانهٔ این گوهر والای شریف است****تو مادر این خانهٔ این گوهر والا

چون کار خود امروز در این خانه بسازم****مفرد بروم، خانه سپارم به تو فردا

زندان تو آمد پسرا این تن و، زندان****زیبا نشود گرچه بپوشیش به دیبا

دیبای سخن پوش به جان بر، که تو را جان****هرگز نشود ای پسر از دیبا زیبا

این بند نبینی که خداوند نهاده است****بر ما که نبیندش مگر خاطر بینا؟

در بند مدارا کن و دربند میان را****در بند مکن خیره طلب ملکت دارا

گر تو به مدارا کنی آهنگ بیابی****بهتر بسی از ملکت دارا به مدارا

به شکیب ازیرا که همی دست نیابد****بر آرزوی خویش مگر مرد شکیبا

ورت آرزوی لذت حسی بشتابد****پیش آر ز فرقان سخن آدم و حوا

آزار مگیر از کس و بر خیره میازار****کس را مگر از روی مکافات مساوا

پر کینه مباش از همگان دایم چون خار****نه نیز به یکباره زبون باش چو خرما

کز گند فتاده است به چاه اندر سرگین****وز بوی چنان سوخته شد عود مطرا

با هر کس منشین و مبر از همگان نیز****بر راه خرد رو، نه مگس باش نه عنقا

چون یار موافق نبود تنها بهتر****تنها به صد بار چو با نادان همتا

خورشید که تنهاست ازان نیست برو ننگ****بهتر ز ثریاست که هفت است ثریا

از بیشی و کمی جهان تنگ مکن دل****با دهر مدارا کن و با خلق مواسا

احوال جهان گذرنده گذرنده است****سرما ز پس گرما سرا پس ضرا

ناجسته به آن چیز که او با تو نماند****بشنو سخن خوب

و مکن کار به صفرا

در خاک چه زر ماند و چه سنگ و، تو را گور****چه زیر کریجی و چه در خانهٔ خضرا

با آنکه برآورد به صنعا در غمدان****بنگر که نمانده است نه غمدان و نه صنعا

دیوی است جهان صعب و فریبنده مر او را****هشیار و خردمند نجسته است همانا

گر هیچ خرد داری و هشیاری و بیدار****چون مست مرو بر اثر او به تمنا

آبی است جهان تیره و بس ژرف، بدو در****زنهار که تیره نکنی جان مصفا

جانت به سخن پاک شود زانکه خردمند****از راه سخن بر شود از چاه به جوزا

فخرت به سخن باید ازیرا که بدو کرد****فخر آنکه نماند از پس او ناقهٔ عضبا

زنده به سخن باید گشتنت ازیراک****مرده به سخن زنده همی کرد مسیحا

پیدا به سخن باید ماندن که نمانده است****در عالم کس بی سخن پیدا، پیدا

آن به که نگوئی چو ندانی سخن ایراک****ناگفته سخن به بود از گفتهٔ رسوا

چون تیر سخن راست کن آنگاه بگویش****بیهوده مگو، چوب مپرتاب ز پهنا

نیکو به سخن شو نه بدین صورت ازیراک****والا به سخن گردد مردم نه به بالا

بادام به از بید و سپیدار به بار است****هرچند فزون کرد سپیدار درازا

بیدار چو شیداست به دیدار، ولیکن****پیدا به سخن گردد بیدار ز شیدا

دریای سخن ها سخن خوب خدای است****پر گوهر با قیمت و پر لؤلؤ لالا

شور است چو دریا به مثل صورت تنزیل****تاویل چو لؤلؤست سوی مردم دانا

اندر بن دریاست همه گوهر و لؤلؤ****غواص طلب کن، چه دوی بر لب دریا؟

اندر بن شوراب ز بهر چه نهاده است****چندین گهر و للوء، دارندهٔ دنیا؟

از بهر پیمبر که بدین صنع ورا گفت:****«تاویل به دانا ده و تنزیل به غوغا»

غواص تو را جز

گل و شورابه نداده است****زیرا که ندیده است ز تو جز که معادا

معنی طلب از ظاهر تنزیل چو مردم****خرسند مشو همچو خر از قول به آوا

قندیل فروزی به شب قدر به مسجد****مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا

قندیل میفروز بیاموز که قندیل****بیرون نبرد از دل بر جهل تو ظلما

در زهد نه ای بینا لیکن به طمع در****برخوانی در چاه به شب خط معما

گر مار نه ای دایم از بهر چرایند****مؤمن ز تو ناایمن و ترسان ز تو ترسا

مخرام و مشو خرم از اقبال زمانه****زیرا که نشد وقف تو این کرهٔ غبرا

آسیمه بسی کرد فلک بی خردان را****و آشفته بسی گشت بدو کار مهیا

دارا که هزاران خدم و خیل و حشم داشت****بگذاشت همه پاک و بشد خود تن تنها

بازی است رباینده زمانه که نیابند****زو خلق رها هیچ نه مولی و نه مولا

روزی است از آن پس که در آن روز نیابد****خلق از حکم عدل نه ملجا و نه منجا

آن روز بیابند همه خلق مکافات****هم ظالم و هم عادل بی هیچ محابا

آن روز در آن هول و فزع بر سر آن جمع****پیش شهدا دست من و دامن زهرا

تا داد من از دشمن اولاد پیمبر****بدهد به تمام ایزد دادار تعالی

گمان را

چگونه کند با قرار آسمانت****چو خود نیست از بن قرار آسمان را

سوی آن جهان نردبان این جهان است****به سر بر شدن باید این نردبان را

در این بام گردان و بوم ساکن****ببین صنعت و حکمت غیب دان را

نگه کن که چون کرد بی هیچ حاجت****به جان سبک جفت جسم گران را!

که آویخته است اندر این سبز گنبد****مر این تیره گوی درشت کلان را؟

چه گوئی که فرساید این چرخ گردان****چو بی حد و مر بشمرد سالیان را؟

نه فرسودنی ساخته است این فلک را****نه آب روان و نه باد بزان را

ازیرا حکیم است و صنع است و حکمت****مگو این سخن جز مراهل بیان را

ازیرا سزا نیست اسرار حکمت****مر این بی فساران بی رهبران را

چه گوئی بود مستعان مستعان گر****نباشد چنین مستعین مستعان را؟

اگر اشتر و اسپ و استر نباشد****کجا قهرمانی بود قهرمان را

مکان و زمان هر دو از بهر صنع است****ازین نیست حدی زمین و زمان را

اگر گوئی این در قران نیست،گویم****همانا نکو می ندانی قران را

قران را یکی خازنی هست کایزد****حواله بدو کرد مر انس و جان را

پیمبر شبانی بدو داد از امت****به امر خدای این رمهٔ بی کران را

بر آن برگزیدهٔ خدای و پیمبر****گزیدی فلان و فلان و فلان را

معانی قران را همی زان ندانی****که طاعت نداری روان قران را

قران خوان معنی است، هان ای قران خوان****یکی میزبان کیست این شهره خوان را؟

ازین خوان خوب آن خورد نان و نعمت****که بشناسد آن مهربان میزبان را

به مردم شود آب و نان تو مردم****نبینی که سگ سگ کند آب و نان را

ازین کرد دور از خورش های آن خوان****مهین شخص آن دشمن خاندان را

چو هاروت و ماروت لب خشک از آن است****ابر شط

دجله مر آن بدگمان را

اگر دوستی خاندان بایدت هم****چو ناصر به دشمن بده خان و مان را

مخور انده خان و مان چون نماند****همی خان و مان تو سلطان و خان را

ز دنیا زیانت ز دین سود کردی****اگر خوارگیری به دین سوزیان را

به خاک کسان اندری، پست منشین،****مدان خانهٔ خویش خان کسان را

یکی شایگانی بیفگن ز طاعت****که دوران برو نیست چرخ گران را

یکی رایگان حجتی گفت، بشنو****ز حجت مراین حجت رایگان را

مرا

گیتی سرای رهگذران است ای پسر****زین بهتر است نیز یکی مستقر مرا

از هر چه حاجت است بدو بنده را، خدای****کرده است بی نیاز در این رهگذر مرا

شکر آن خدای را که سوی علم و دین خود****ره داد و سوی رحمت بگشاد در مرا

اندر جهان به دوستی خاندان حق****چون آفتاب کرد چنین مشتهر مرا

وز دیدن و شنیدن دانش یله نکرد****چون دشمنان خویش به دل کور و کر مرا

گر من در این سرای نبینم در آن سرای****امروز جای خویش، چه باید بصر مرا؟

ای ناکس و نفایه تن من در این جهان****همسایه ای نبود کس از تو بتر مرا

من دوستدار خویش گمان بردمت همی****جز تو نبود یار به بحر و به بر مرا

بر من تو کینه ور شدی و دام ساختی****وز دام تو نبود اثر نه خبر مرا

تا مر مرا تو غافل و ایمن بیافتی****از مکر و غدر خویش گرفتی سخر مرا

گر رحمت خدای نبودی و فضل او****افگنده بود مکر تو در جوی و جر مرا

اکنون که شد درست که تو دشمن منی****نیز از دو دست تو نگوارد شکر مرا

خواب و خور است کار توای بی خرد جسد****لیکن خرد به است ز خواب و ز خور مرا

کار خر است سوی خردمند خواب و خور****ننگ است ننگ با خرد از کار خر مرا

من با تو ای جسد ننشینم در این سرای****کایزد همی بخواند به جای دگر مرا

آنجا هنر به کار و فضایل، نه خواب و خور****پس خواب و خور تو را و خرد با هنر مرا

چون پیش من خلایق رفتند بی شمار****گرچه دراز مانم رفته شمر مرا

روزی به پر طاعت از این گنبد بلند****بیرون پریده گیر چون مرغ بپر مرا

هرکس همی حذر ز قضا

و قدر کند****وین هر دو رهبرند قضا و قدر مرا

نام قضا خرد کن و نام قدر سخن****یاد است این سخن ز یکی نامور مرا

واکنون که عقل و نفس سخن گوی خود منم****از خویشتن چه باید کردن حذر مرا؟

ای گشته خوش دلت ز قضا و قدر به نام****چون خویشتن ستور گمانی مبر مرا

قول رسول حق چو درختی است بارور****برگش تو را که گاو توئی و ثمر مرا

چون برگ خوار گشتی اگر گاو نیستی؟****انصاف ده، مگوی جفا و مخور مرا

ای آنکه دین تو بخریدم به جان خویش****از جور این گروه خران بازخر مرا

دانم که نیست جز که به سوی توای خدا****روز حساب و حشر مفر و وزر مرا

گر جز رضای توست غرض مر مرا ز عمر****بر چیزها مده به دو عالم ظفر مرا

واندر رضای خویش تو، یارب، به دو جهان****از خاندان حق مکن زاستر مرا

همچون پدر به حق تو سخن گوی و زهد ورز****زیرا که نیست کار جز این ای پسر مرا

گوئی که حجتی تو و نالی به راه من****از نال خشک خیره چه بندی کمر مرا

آن را

از آنکه در دهنش این زمان نهد پستان****دگر زمان بستاند به قهر پستان را

نگه کنید که در دست این و آن چو خراس****به چند گونه بدیدید مر خراسان را

به ملک ترک چرا غره اید؟ یاد کنید****جلال و عزت محمود زاولستان را

کجاست آنکه فریغونیان زهیبت او****ز دست خویش بدادند گوزگانان را؟

چو هند را به سم اسپ ترک ویران کرد****به پای پیلان بسپرد خاک ختلان را

کسی چنو به جهان دیگری نداد نشان****همی به سندان اندر نشاند پیکان را

چو سیستان ز خلف، ری زرازیان، بستد****وز اوج کیوان سر برفراشت ایوان را

فریفته شده می گشت در جهان و، بلی****چنو فریفته بود این جهان فراوان را

شما فریفتگان پیش او همی گفتید****«هزار سال فزون باد عمر سلطان را»

به فر دولت او هر که قصد سندان کرد****به زیر دندان چون موم یافت سندان را

پریر قبلهٔ احرار زاولستان بود****چنانکه کعبه است امروز اهل ایمان را

کجاست اکنون آن فر و آن جلالت و جاه****که زیر خویش همی دید برج سرطان را؟

بریخت چنگش و فرسوده گشت دندانش****چو تیز کرد برو مرگ چنگ و دندان را

بسی که خندان کرده است چرخ گریان را****بسی که گریان کرده است نیز خندان را

قرار چشم چه داری به زیر چرخ؟ چو نیست****قرار هیچ به یک حال چرخ گردان را

کناره گیر ازو کاین سوار تازان است****کسی کنار نگیرد سوار تازان را

بترس سخت ز سختی چو کاری آسان شد****که چرخ زود کند سخت کار آسان را

برون کند چو درآید به خشم گشت زمان****ز قصر قیصر را و زخان و مان خان را

بر آسمان ز کسوف سیه رهایش نیست****مر آفتاب درفشان و ماه تابان را

میانه کار بباش، ای پسر، کمال مجوی****که مه تمام نشد جز ز

بهر نقصان را

ز بهر حال نکو خویشتن هلاک مکن****به در و مرجان مفروش خیره مر جان را

نگاه کن که به حیلت همی هلاک کنند****ز بهر پر نکو طاوسان پران را

اگر شراب جهان خلق را چو مستان کرد****توشان رها کن چون هشیار مستان را

نگاه کن که چو فرمان دیو ظاهر شد****نماند فرمان در خلق خویش یزدان را

به قول بندهٔ یزدان قادرند ولیک****به اعتقاد همه امتند شیطان را

بگویشان که شما به اعتقاد دیوانید****که دیو خواند خوش آید همیشه دیوان را

چو مست خفت به بالینش بر تو، ای هشیار،****مزن گزافه به انگشت خویش پنگان را

زیان نبود و نباشد ازو چنانکه نبود****زیان ز معصیت دیو مر سلیمان را

تو را تن تو چو بند است و این جهان زندان****مقر خویش مپندار بند و زندان را

ز علم و طاعت جانت ضعیف و عریان است****به علم کوش و بپوش این ضعیف عریان را

به فعل بندهٔ یزدان نه ای به نامی تو****خدای را تو چنانی که لاله نعمان را

به آشکاره تن اندر که کرد جان پنهان؟****به پیش او دار این آشکار و پنهان را

خدای با تو بدین صنع نیک احسان کرد****به قول و فعل تو بگزار شکر احسان را

جهان زمین و سخن تخم و جانت دهقان است****به کشت باید مشغول بود دهقان را

چرا کنون که بهار است جهد آن نکنی****که تا یکی به کف آری مگر ز مستان را

من این سخن که بگفتم تو را نکومثل است****مثل بسنده بود هوشیار مردان را

دل تو نامهٔ عقل و سخنت عنوان است****بکوش سخت و نکو کن ز نامه عنوان را

تو را خدای ز بهر بقا پدید آورد****تو را و خاک و هوا و نبات و حیوان را

نگاه کن

که بقا را چگونه می کوشد****به خردگی منگر دانهٔ سپندان را

بقا به علم خدا اندر است و، فرقان است****سرای علم و، کلید و درست فرقان را

اگر به علم و بقا هیچ حاجت است تورا****سوی درش بشتاب و بجوی دربان را

در سرای نه چوب است بلکه دانایی است****که بنده نیست ازو به خدای سبحان را

به جد او و بدو جمله باز یابد گشت****به روز حشر همه مؤمن و مسلمان را

مرا رسول رسول خدای فرمان داد****به مؤمنان که بدانند قدر فرمان را

کنون که دیو خراسان به جمله ویران کرد****ازو چگونه ستانم زمین ویران را

چو خلق جمله به بازار جهل رفته ستند****همی ز بیم نیارم گشاد دکان را

مرا به دل ز خراسان زمین یمگان است****کسی چرا طلبد مر مرا و یمگان را

ز عمر بهره همین است مر مرا که به شعر****به رشته می کنم این زر و در و مرجان را

یکی بود و آشکار مرا

یار من امروز علم و طاعت بس****شاید اگر نیستی تو یار مرا

بار نخواهم سوی کسی که کند****منت او پست زیربار مرا

شاید اگر نیست بر در ملکی****جز به در کردگار بار مرا

چون نکنم بر کسی ستم نبود****حشمت آن محتشم به کار مرا

چون نپسندم ستم ستم نکنم****پند چنین داد هوشیار مرا

ننگرم از بن به سوی حرمت کس****کاید از این زشت کار عار مرا

زمزم اگر زابها چه پاکتر است****پاکتر از زمزم است ازار مرا

خواندن فرقان و زهد و علم و عمل****مونس جانند هر چهار مرا

چشم و دل و گوش هر یکی همه شب****پند دهد با تن نزار مرا

گوش همی گوید از محال و دروغ****راه بکن سخت و استوار مرا

چشم همی گوید از حرام و حرم****بسته همی دار زینهار مرا

دل چه کند؟ گویدم همی ز هوا****سخت نگه دار مردوار مرا

عقل همی گویدم «موکل کرد****بر تن و بر جانت کردگار مرا

نیست ز بهر تو با سپاه هوا****کار مگر حرب و کارزار مرا»

سر ز کمند خرد چگونه کشم؟****فضل خرد داد بر حمار مرا

دیو همی بست بر قطار سرم****عقل برون کرد از آن قطار مرا

گرنه خرد بسندی مهارم ازو****دیو کشان کرده بد مهار مرا

غار جهان گرچه تنگ و تار شده است****عقل بسنده است یار غار مرا

هیچ مکن ای پسر ز دهر گله****زانکه ز وی شکر هست هزار مرا

هست بدو گشتم و، زبان و سخن****هر دو بدو گشت پیشکار مرا

دهر همی گویدت که «بر سفرم****تنگ مکش سخت در کنار مرا»

دهر چه چیز است؟ عمر سوی خرد****کرد بجز عمر نامدار مرا؟

عمر شد، آن مایه بود و، دانش دین****ماند ازو سود یادگار مرا

راهبری بود سوی عمر ابد****این عدوی عمر مستعار مرا

این عدوی

عمر بود رهبر تا****سوی خرد داد ره گذار مرا

سنگ سیه بودم از قیاس و خرد****کرد چنین در شاهوار مرا

خار خلان بودم از مثال و، خرد****سرو سهی کرد و بختیار مرا

دل ز خرد گشت پر ز نور مرا****سر ز خرد گشت بی خمار مرا

پیش روم عقل بود تا به جهان****کرد به حکمت چنین مشار مرا

بر سر من تاج دین نهاد خرد****دین هنری کرد و بردبار مرا

از خطر آتش و عذاب ابد****دین و خرد کرد در حصار مرا

دین چو دلم پاک دید گفت «هلا****هین به دل پاک بر نگار مرا

پیش دل اندر بکن نشست گهم****وز عمل و علم کن نثار مرا»

کردم در جانش جای و نیست دریغ****این دل و جان زین بزرگوار مرا

چون نکنم جان فدای آنکه به حشر****آسان گردد بدو شمار مرا؟

لاجرم اکنون جهان شکار من است****گرچه همی دارد او شکار مرا

گرچه همی خلق را فگار کند****کرد نیارد جهان فگار مرا

جان من از روزگار برتر شد****بیم نیاید ز روزگار مرا

نرگس نو****ز بس سیم و زر تاج اسکندری را

درخت ترنج از بر و برگ رنگین****حکایت کند کلهٔ قیصری را

سپیدار مانده است بی هیچ چیزی****ازیرا که بگزید او کم بری را

اگر تو از آموختن سر بتابی****نجوید سر تو همی سروری را

بسوزند چوب درختان بی بر****سزا خود همین است مر بی بری را

درخت تو گر بار دانش بگیرد****به زیر آوری چرخ نیلوفری را

نگر نشمری، ای برادر، گزافه****به دانش دبیری و نه شاعری را

که این پیشه ها است نیکو نهاده****مر الفغدن نعمت ایدری را

دگرگونه راهی و علمی است دیگر****مرالفغدن راحت آن سری را

بلی این و آن هر دو نطق است لیکن****نماند همی سحر پیغمبری را

چو کبگ دری باز مرغ است لیکن****خطر نیست با باز کبگ دری را

پیمبر بدان داد مر علم حق را****که شایسته دیدش مر این مهتری را

به هارون ما داد موسی قرآن را****نبوده است دستی بران سامری را

تو را خط قید علوم است و، خاطر****چو زنجیر مر مرکب لشکری را

تو با قید بی اسپ پیش سواران****نباشی سزاوار جز چاکری را

ازین گشته ای، گر بدانی تو، بنده****شه شگنی و میر مازندری را

اگر شاعری را تو پیشه گرفتی****یکی نیز بگرفت خنیاگری را

تو برپائی آنجا که مطرب نشیند****سزد گر ببری زیان جری را

صفت چند گوئی به شمشاد و لاله****رخ چون مه و زلفک عنبری را؟

به علم و به گوهر کنی مدحت آن را****که مایه است مر جهل و بد گوهری را

به نظم اندر آری دروغی طمع را****دروغ است سرمایه مر کافری را

پسنده است با زهد عمار و بوذر****کند مدح محمود مر عنصری را؟

من آنم که در پای خوگان نریزم****مر این قیمتی در لفظ دری را

تو را ره نمایم که چنبر کرا کن****به سجده مر این قامت

عرعری را

کسی را برد سجده دانا که یزدان****گزیده ستش از خلق مر رهبری را

کسی را که بسترد آثار عدلش****ز روی زمین صورت جائری را

امام زمانه که هرگز نرانده است****بر شیعتش سامری ساحری را

نه ریبی بجز حکمتش مردمی را****نه عیبی بجز همتش برتری را

چو با عدل در صدر خواهی نشسته****نشانده در انگشتری مشتری را

بشو زی امامی که خط پدرش است****به تعویذ خیرات مر خیبری را

ببین گرت باید که بینی به ظاهر****ازو صورت و سیرت حیدری را

نیارد نظر کرد زی نور علمش****که در دست چشم خرد ظاهری را

اگر ظاهری مردمی را بجستی****به طاعت، برون کردی از سر خری را

ولیکن بقر نیستی سوی دانا****اگر جویدی حکمت باقری را

مرا همچو خود خر همی چون شمارد؟****چه ماند همی غل مر انگشتری را؟

نبیند که پیشش همی نظم و نثرم****چو دیبا کند کاغذ دفتری را؟

بخوان هر دو دیوان من تا ببینی****یکی گشته با عنصری بحتری را

گوا ما را

رنگین که کرد و شیرین در خرما****خاک درشت ناخوش غبرا را؟

خرماگری ز خاک که آمخته است****این نغز پیشه دانهٔ خرما را؟

خط خط که کرد جزع یمانی را؟****بوی از کجاست عنبر سارا را؟

بنگر به چشم خاطر و چشم سر****ترکیب خویش و گنبد گردا را

گر گشته ای دبیر فرو خوانی****این خطهای خوب معما را

بررس که کردگار چرا کرده است****این گنبد مدور خضرا را

ویران همی ز بهر چه خواهد کرد****باز این بزرگ صنع مهیا را؟

چون بند کرد در تن پیدائی****این جان کار جوی نه پیدا را؟

وین جان کجا شود چو مجرد شد****وین جا گذاشت این تن رسوا را؟

چون است کار از پس چندان حرب****امروز مر سکندرو دارا را؟

بهمن کجا شده است و کجا قارن****زان پس که قهر کردند اعدا را؟

رستم چرا نخواند به روز مرگ****آن تیز پر و چنگل عنقا را؟

آنها کجا شدند و کجا اینها؟****زین بازپرس یکسره دانا را

غره مشو به زور و توانائی****کاخر ضعیفی است توانا را

برنا رسیدن از چه و چند و چون****عار است نورسیده و برنا را

نشنوده ای که چند بپرسیده است****پیغمبر خدای بحیرا را؟

والا نگشت هیچ کس و عالم****نادیده مر معلم والا را

شیرین و سرخ گشت چنان خرما****چون برگرفت سختی گرمارا

بررس به کارها به شکیبائی****زیرا که نصرت است شکیبا را

صبر است کیمیای بزرگی ها****نستود هیچ دانا صفرا را

باران به صبر پست کند، گرچه****نرم است، روزی آن که خارا را

از صبر نردبانت باید کرد****گر زیر خویش خواهی جوزا را

یاری ز صبر خواه که یاری نیست****بهتر ز صبر مر تن تنها را

«صبر از مراد نفس و هوا باید»****این بود قول عیسی شعیا را

بندهٔ مراد دل نبود مردی****مردی مگوی مرد همانا را

در کار صبر بند تو چون مردان****هم چشم و

گوش را و هم اعضا را

تا زین جهان به صبر برون نائی****چون یابی آن جهان مصفا را؟

آنجات سلسبیل دهند آنگه****کاینجا پلید دانی صهبا را

صبر است عقل را به جهان همتا****بر جان نه این بزرگ دو همتا را

فضل تو چیست، بنگر، برترسا؟****از سر هوس برون کن و سودا را

تو مؤمنی گرفته محمد را****او کافر است گرفته مسیحا را

ایشان پیمبران و رفیقانند****چون دشمنی تو بیهده ترسا را؟

بشناس امام و مسخره را آنگه****قسیس را نکوه و چلیپا را

حجت به عقل گوی و مکن در دل****با خلق خیره جنگ و معادا را

در عقل واجب است یکی کلی****این نفس های خردهٔ اجزا را

او را بحق بندهٔ باری دان****مرجع بدوست جمله مر اینها را

او را اگر شناخته ای بی شک****دانسته ای ز مولی مولا را

توحید تو تمام بدو گردد****مر کردگار واحد یکتا را

رازی است این که راه ندانسته اند****اینجا در این بهایم غوغا را

آن را بدو بهل که همی گوید****«من دیده ام فقیه بخارا را»

کان کوردل نیارد پذرفتن****پند سوار دلدل شهبا را

حجت ز بهر شیعت حیدر گفت****این خوب و خوش قصیده غرا را

و با شرمی****گر شرمگن و نکو بود حورا

گر شرم نیایدت ز نادانی****بی شرم تر از تو کیست در دنیا

کوری تو کنون به وقت نادانی****آموختنت کند بحق بینا

تو عورت جهل را نمی بینی****آنگاه شود به چشم تو پیدا

این عورت بود آنکه پیدا شد****در طاعت دیو از آدم و حوا

ای آدمی ار تو علم ناموزی****چون مادر و چون پدر شوی رسوا

چون پست بودت قامت دانش****چون سرو چه سود مر تو را بالا؟

دانا ز تو چون چرا و چون پرسد****بالات سخن نگوید، ای برنا

شاید که ز بیم شرم و رسوائی****در جستن علم دل کنی یکتا

ناموخت خدای ما مر آدم را****چون عور برهنه گشت جز کاسما

بنگر که چه بود نیک آن اسما****منگر به دروغ عامه و غوغا

تا نام کسی نخست ناموزی****در مجمع خلق چون کنیش آوا

از نام به نامدار ره یابد****چون عاقل و تیزهش بود جویا

خرسند مشو به نام بی معنی****نامی تهی است زی خرد عنقا

این عالم مرده سوی من نام است****آن عالم زنده ذات او والا

سوی همه خیر راه بنماید****این نام رونده بر زبان ما

دو نام دگر نهاد روم و هند****این را که تو خوانیش همی خرما

بوی است نه عین و نون و با و را****نام معروف عنبر سارا

چندین عجبی ز چه پدید آمد****از خاک به زیر گنبد خضرا؟

این رستنی است و ناروان هرسو****وان بی سخن است و این سیم گویا

این زشت سپید و آن سیه نیکو****آن گنده و تلخ وین خوش و بویا

از چشمهٔ چشم و از یکی صانع****یاقوت چراست آن و این مینا؟

این جزو کهاست چونش بشناسی****بر کل دلیل گرددت اجزا

از علت بودش جهان بررس****بفگن به زبان دهریان سودا

انگار که روز آخر است امروز****زیرا که هنوز نامده است فردا

چون آخر عمر

این جهان آمد****امروز، ببایدش یکی مبدا

کشتی خرد است دست در وی زن****تا غرقه نگردی اندر این دریا

گر با خردی چرا نپرهیزی****ای خواجه از این خورنده اژدرها؟

با طاعت و ترس باش همواره****تا از تو به دل حسد برد ترسا

پرهیز به طاعت و به دانش کن****بر خیره مده به جاهلان لالا

تا بسته نگیردت یکی جاهل****هر روز به سان گاوک دوشا

از طاعت و علم نردبانی کن****وانگه برشو به کوکب جوزا

زین چرخ برون، خرد همی گوید،****صحراست یکی و بی کران صحرا

زانجا همی آید اندر این گنبد****از بهر من و تو این همه نعما

هرگز نشده است خلق از این زندان****جز کز ره نردبان علم آنجا

چون جانت به علم شد بر آن معدن****سرما ز تو دور ماند و هم گرما

بپرست خدای را و تو بشناس****از با صفت و ز بی صفت تنها

وان را که فلک به امر او گردد****ایزدش مگوی خیره، ای شیدا

کان بندهٔ ایزد است و فرمان بر****مولای خدای را مدان مولا

وز راز خدای اگر نه ای آگه****بر حجت دین چرا کنی صفرا؟

زبان باد نوروزی****به قول او کند ایدون همی آباد ویران ها

چو از برج حمل خورشید اشارت کرد زی صحرا****به فرمانش به صحرا بر مطرا گشت خلقان ها

نگون سار ایستاده مر درختان را یکی بینی****دهان هاشان روان در خاک بر کردار ثعبان ها

درختان را بهاران کار بندانند و تابستان****ولیکن شان نفرماید جز آسایش زمستان ها

به قول ماه دی آبی که یازان باشد و لاغر****بیاساید شب و روز و بر آماسد چو سندان ها

که گوید گور و آهو را که جفت آنگاه بایدتان****همی جستن که زادن تان نباشد جز به نیسان ها؟

در آویزد همی هر یک بدین گفتارها زینها****صلاح خویش را گوئی به چنگ خویش و دندان ها

چرا واقف شدند اینها بر این اسرار و، ای غافل،****نگشته ستی تو واقف بر چنین پوشیده فرمان ها؟

بدین دهر فریبنده چرا غره شدی خیره؟****ندانستی که بسیار است او را مکر و دستان ها؟

نجوید جز که شیرین جان فرزندانش این جانی****ندارد سود با تیغش نه جوشن ها نه خفتان ها

همی گوید به فعل خویش هر کس را ز ما دایم****که «من همچون تو، ای بیهوش، دیده ستم فراوان ها

اگر با تو نمی دانی چه خواهم کرد، نندیشی****که امسال آن کنم با تو که کردم پار با آنها؟

همی بینی که روز و شب همی گردی به ناکامت****به پیش حادثات من چو گوئی پیش چوگان ها

ز میدان های عمر خویش بگذشتی و می دانی****که هرگز باز نائی تو سوی این شهره میدان ها

که آراید، چه گوئی، هر شبی این سبز گنبد را****بدین نو رسته نرگس ها و زراندود پیکان ها؟

اگر بیدار و هشیاری و گوشت سوی من داری****بیاموزم تو را یک یک زبان چرخ و دوران ها

همی گویند کاین کهسارهای محکم و عالی****نرسته ستند در عالم مگر کز نرم باران ها

زمین کو مایهٔ تنهاست دانا را همی گوید****که اصلی

هست جان ها را که سوی او شود جان ها

به تاریکی دهد مژده همیشه روشنائی مان****که از دشوارها هرگز نباشد خالی آسان ها

به مال و قوت دنیا مشو غره چو دانستی****که روزی آهوان بودند آن پرآرد انبان ها

وگر دشواریی بینی مشو نومید از آسانی****که از سرگین همی روید چنین خوش بوی ریحان ها

چهارت بند بینم کرده اندر هفتمین زندان****چرا ترسی اگر از بند بجهانند و زندان ها؟

در این صندوق ساعت عمرها را دهر بی رحمت****همی برما بپیماید بدین گردنده پنگان ها

ز عمر این جهانی هر که حق خویش بستاند****برون باید شدنش از زیر این پیروزه ایوان ها

چو زین منزلگه کم بیشها بیرون شود زان پس****نیابد راه سوی او زیادت ها و نقصان ها

در این الفنج گه جویند زاد خویش بیداران****که هم زادست بر خوان ها و هم مال است در کان ها

بماند تشنه و درویش و بیمار آنکه نلفنجد****در این ایام الفغدن شراب و مال و درمان ها

که را ناید گران امروز رفتن بر ره طاعت****گران آید مر آن کس را به روز حشر میزان ها

به نعمت ها رسند آنها که ورزیدند نیکی ها****به شدتها رسند آنها که بشکستند پیمان ها

خداوند جهان باتش بسوزد بد فعالان را****برین قایم شده است اندر جهان بسیار برهان ها

ازیرا ما خداوند درختانیم و سوی ما****سزای سوختن گشتند بد گوهر مغیلان ها

بدی با جهل یارانند، هر کو بد کنش باشد****نپرهیزد زبد گرچه مقر آید به فرقان ها

نبینی حرص این جهال بر کردار بد زان پس****که پیوسته همی درند بر منبر گریبان ها

به زیر قول چون مبرم نگر فعل چو نشترشان****به سان نامه های زشت زیر خوب عنوان ها

ز بهتان گویدت پرهیز کن وانگه به طمع خود****بگوید صد هزاران بر خدای خویش بهتان ها

اگر یک دم به خوان خوانی مرورا، مژده ور گردد****به خوانی در بهشت عدن پر

حلوا و بریان ها

به باغی در که مرغان از درختانش به پیش تو****فرود افتد چو بریان شکم آگنده بر خوان ها

چنین باغی نشاید جز که مر خوارزمیانی را****که بردارند بر پشت و به گردن بار کپان ها

چنین چو گفتی ای حجت که بر جهال این امت****فرو بارد ز خشم تو همی اندوه طوفان ها؟

بر این دیوان اگر نفرین کنی شاید که ایشان را****همی هر روز پرگردد به نفرین تو دیوان ها

را

واشفته بدو سپاری و برکه****شاهنشه ری کنی غلامش را

وز مشتری و قمر بیارائی****مرقبقب زین و اوستامش را

آخر بدهی به ننگ و رسوائی****بی شک یک روز لاف و لامش را

هرچند که شاه نامور باشد****نابوده کنی نشان و نامش را

واشفته کنی به دست بیدادی****احوال به نظم و نغز و رامش را

بشنو پدرانه، ای پسر، پندی****آن پند که داد نوح سامش را

پرهیز کن از کسی که نشناسد****دنیی و نعیم بی قوامش را

وز دل به چراغ دین و علم حق****نتواند برد مر ظلامش را

زو دست بشوی و جز به خاموشی****پاسخ مده، ای پسر، پیامش را

بگذارش تا به دین همی خرد****دنیای مزور و حطامش را

منگر به مثل جز از ره عبرت****رخسارهٔ خشک چون رخامش را

بل تا بکشد به مکر زی دوزخ****دیو از پس خویشتن لگامش را

بر راه امام خود همی نازد****او را مپذیر و مه امامش را

دیوی است حریص و کام او حرصش****بشناس به هوش دیو و کامش را

چون صورت و راه دیو او دیدی****بگذار طریقت نغامش را

وانکه بگزار شکر ایزد را****وین منت و نعمت تمامش را

وامی است بزرگ شکر او بر تو****بگزار به جهد و جد وامش را

شکری بگزار علم و دینش را****زان به که شراب یا طعامش را

مر تو را

خویشتن را چون فریبی؟ چون نپرهیزی ز بد؟****چو نهی، چون خود کنی عصیان، بهانه بر قضا؟

چونکه گر تو بد کنی زان دیو را باشد گناه****ور یکی نیکی کنی زان مر تورا باید ثنا؟

چون نیندیشی که می بر خویشتن لعنت کنی؟****از خرد بر خویشتن لعنت چرا داری روا؟

جز به دست تو نگیرد ملک کس دیو، ای شگفت****جز به لفظ تو نگیرد نیز مر کس را جفا

دست و قولت دست و قول دیو باشد زین قیاس****ور نباشی تو نباشد دیو چیزی سوی ما

چند گردی گرد این و آن به طمع جاه و مال****کز طمع هرگز نیاید جز همه درد و بلا

گرچه موش از آسیا بسیار یابد فایده****بی گمان روزی فرو کوبد سر موش آسیا

ای چرای گور، گرد دشت روز و شب چرا****ننگری کاین روز و شب جوید همی از تو چرا؟

چون چرا جوئی از انک از تو چرا جوید همی؟****این چرا جستن ز یکدیگر چرا باید، چرا؟

مر ستوران را غذا اندر گیا بینم همی****باز بی دانش گیا را خاک و آب آمد غذا

چون بقای هر دو را علت نیامد جز غذا****نیست باقی بر حقیقت نه ستور و نه گیا

خاک و آب مرده آمد کیمیای زندگی****مردگان چونند یارب زندگی را کیمیا!؟

چند پوشاند زگاه صبح تا هنگام شام****خاک را خورشید صورت گشتن این رنگین ردا؟

این ردای خاک و آب آمد سوی مرد خرد****گرچه نور آمد به سوی عام نامش یا ضیا

ای برادر، جز به زیر این ردا اندر نشد****این همه بوی و مزهٔ بسیار با خاک آشنا

کشت زار ایزد است این خلق و داس اوست مرگ****داس این کشت، ای برادر، همچنین باشد سزا

اوت کشت و اوت خواهد هم درودن

بی گمان****هر که کارد بدرود، پس چون کنی چندین مرا؟

کردمت پیدا که بس خوب است تا قول آن حکیم****کاین جهان را کرد ماننده به کرد گندنا

مست گشتی، زان خطا دانی صوابی را همی****وین نباشد جز خطا، وز مست ناید جز خطا

بر مراد خویشتن گوئی همی در دین سخن****خویشتن را سغبه گشتی تکیه کردی بر هوا

دین دبستان است و امت کودکان نزد رسول****در دبستان است امت ز ابتدا تا انتها

گر سرودی بر مراد خود بگوید کودکی****جز که خواری چیز ناید ز اوستاد و جز قفا

حجتی بپذیر و برهانی ز من زیرا که نیست****آن دبیرستان کلی را جز این جزوی گوا

مادر فرقان چو دانی تو که هفت آیت چراست؟****یا شهادت را چرا بنیاد کرده ستند لا؟

بر قیاس خویش دانی هیچ کایزد در کتاب****از چه معنی چون دو زن کرده است مردی را بها؟

ور زنی کردن چو کشتن نیست از روی قیاس****هر دو را کشتن چو یکدیگر چرا آمد جزا؟

وز قیاس تو رسول مصطفائی نیز تو****زانکه مردم بود همچون تو رسول مصطفا

وز قیاس تو چو با پرند پرنده همه****پر دارد نیز ماهی، چون نپرد در هوا؟

وز قیاست بوریا، گر همچو دیبا بافته است،****قیمتی باشد به علم تو چو دیبا بوریا!

بیش ازین، ای فتنه گشته بر قیاس و رای خویش،****کردمی ظاهر ز عیبت گر مرا کردی کرا

نیستی آگه چه گویم مر تو را من؟ جز همانک****عامه گوید «نیستی آگه ز نرخ لوبیا»

کهربای دین شده ستی، دانه را رد کرده ای****کاه بربائی همی از دین به سان کهربا

مبتلای درد عصبانی به طاعت باز گرد****درد عصیان را جز از طاعت نیابد کس دوا

گر تو را باید که مجروح جفا بهتر شود****مرهمی باید نهادن بر سرش

نرم از وفا

راست گوی و راه جوی و از هوا پرهیز کن****کز هوا چیزی نژاد و هم نزاید جز عنا

گر براندیشی بریده ستی رهی دور و دراز****چون نیندیشی که این رفتن بر این سان تا کجا؟

بی عصا رفتن نیابد چون همی بینی که سگ****مر غریبان را همی جامه به درد بی عصا

پاره کرده ستند جامهٔ دین بر تو بر، لاجرم****آن سگان مست گشته روز حرب کربلا

آن سگان کز خون فرزندانش می جویند جاه****روز محشر سوی آن میمون و بی همتا نیا

آن سگان که ت جان نگردد بی عوار از عیبشان****تا نشوئی تن به آب دوستی ی اهل عبا

چون به حب آل زهرا روی شستی روز حشر****نشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا

ای شده مدهوش و بیهش، پند حجت گوش دار****کز عطای پند برتر نیست در دنیا عطا

بر طریق راست رو، چون نال گردنده مباش****گاه با باد شمال و گاه با باد صبا

جز به خشنودی و خشم ایزد و پیغمبرش****من ندارم از کسی در دل نه خوف و نه رجا

خوب دیبائی طرازیدم حکیمان را کزو****تا قیامت مر سعادت را نبیند کس جزا

گر به خواب اندر کسائی دیدی این دیبای من****سوده کردی شرم و خجلت مر کسائی را کسا

امر خدایند و نهانند****پیدا نتوان کرد مر این جفت نهان را

تن جفت نهان است و به فرمانت روان است****تاثیر چنین باشد فرمان روان را

فرمان روان جان و روان زی تو فرستاد****تا پروریش ای بخرد جان و روان را

گر قابل فرمانی دانا شوی ورنی****کردی به جهنم بدل از جهل جنان را

زنهار به توفیق بهانه نکنی زانک****معذور ندارند بدین خرد و کلان را

بشناس که توفیق تو این پنج حواس است****هر پنج عطا ز ایزد مر پیر و جوان را

سمع و بصر و ذوق و شم و حس که بدو یافت****جوینده ز نایافتن خیر امان را

دیدن ز ره چشم و شنیدن ز ره گوش****بوی از ره بینی چو مزه کام و زبان را

پنجم ز ره دست پساوش که بدانی****نرمی ز درشتی چو زخز خار خلان را

محسوس بود هرچه در این پنج حس آید****محسوس مر این را دان معقول جز آن را

این پنج در علم ازان بر تو گشادند****تا باز شناسی هنر و عیب جهان را

اجسام ز اجرام و لطافت ز کئافت****تدویر زمین را و تداویر زمان را

ارکان و موالید بدو هستی دارند****تا نیر درو مشمر در وی حدثان را

این را که همی بینی از گرمی و سردی****از تری و خشکی و ضعیفی و توان را

گرمای حزیران را مر سردی دی را****مر ابر بهاری را مر باد خزان را

وین از پی آن نیست که تا نیست شود طبع****وین نیست عرض طالع علم سرطان را

قصد دبران نیست سوی نیستی او****یاری گر او دان به حقیقت دبران را

ترتیب عناصر نشناسی نشناسی****اندازهٔ هرچیز مکین را و مکان را

مر آتش سوزان را مر باد سبک را****مر آب روان را و مر این خاک

گران را

وز علم و عمل هرچه تو را مشکل گردد****شاید که بیاموزی، ای خواجه، مر آن را

و باد و آب و آتش و کانی و از دریا

چو هاروت ار توانستی که اینجا آئی از گردون****از اینجا هم توانی شد برون چون زهرهٔ زهرا

ز گوهر دان نه از هستی فزونی اندر این معنی****که جز یک چیز را یک چیز نبود علت انشا

خرد دان اولین موجود، زان پس نفس و جسم آنگه****نبات و گونهٔ حیوان و آنگه جانور گویا

همی هریک به خود ممکن بدو موجود ناممکن****همی هریک به خود پیدا بدو معدوم ناپیدا

چه گوئی چیست این پرده بر این سان بر هوا برده****چو در صحرای آذرگون یکی خرگاه از مینا؟

به خود جنبد همی، ور نی کسی می داردش جنبان****و یا بهر چه گردان شد بدین سان گرد این بالا؟

چو در تحدید جنبش را همی نقل مکان گوئی****و یا گردیدن از حالی به حالی دون یا والا

بیان کن حال و جایش را اگر دانی، مرا، ورنی****مپوی اندر ره حکمت به تقلید از سر عمیا

چو نه گنبد همی گوئی به برهان و قیاس، آخر****چه گوئی چیست از بیرون این نه گنبد خضرا؟

اگر بیرون خلا گوئی خطا باشد، که نتواند****بدو در صورت جسمی بدین سان گشته اندروا

وگر گوئی ملا باشد روا نبود که جسمی را****نهایت نبود و غایت به سان جوهر اعلا

چه می دارد بدین گونه معلق گوی خاکی را****میان آتش و آب و هوای تندر و نکبا؟

گر اجزای جهان جمله نهی مایل بر آن جزوی****که موقوف است چون نقطه میان شکل نه سیما

چرا پس چون هوا او را به قهر از سوی آب آرد****به ساعت باز بگریزد به سوی مولد و منشا؟

اگر ضدند اخشیجان را هر چار پیوسته****بوند از غایت وحدت برادروار در یک جا

و گر گوئی

که در معنی نیند اضداد یک دیگر****تفاوت از چه شان آمد میان صورت و اسما؟

ز اول هستی خود را نکو بشناس و آنگاهی****عنان برتاب از این گردون وزین بازیچهٔ غبرا

تو اسرار الهی را کجا دانی؟ که تا در تو****بود ابلیس با آدم کشیده تیغ در هیجا

تو از معنی همان بینی که در بستان جان پرور****ز شکل و رنگ گل بیند دو چشم مرد نابینا

این عالم****تابنده همچو مشتری از جوزا

زیرا که خاک تیره به فروردین****بر روی می نقاب کند دیبا

وز چوب خشک در فرو بارد****دری که مشک بوی کند صحرا

وین چهره های خوب که در نورش****خورشید بی نوا شود و شیدا

دانی که نیست حاضر و نه حاصل****در خاک و باد و آتش و آب اینها

بی شکی از بهشت همی آید****این دل پذیر و نادره معنی ها

وانچ او ز دور مرده کند زنده****پس زنده و طری بود و زیبا

پس جای چون بود، چو بود زنده؟****بل بر مجاز گفته شود کانجا

برگفتهٔ خدای ز کردارش****چندین گواهیت بدهند آنا

بر قول ار به جمله گوا یابی****در امهات و زاتش و در آبا

وانچ از قرانش نیست گوا عالم****رازی خدائی است نهان ز اعدا

تاویلش از خزانهٔ آن یابی****کز خلق نیست هیچ کسش همتا

فردی که نیست جز که به جد او****امید مر تو را و مرا فردا

چون و چرا ز حجت او یابد****برهان ز کل عالم، وز اجزا

چون و چرای عقل پدید آید****بی عقل نیست چون و نه نیز ایرا

ای بی خرد، چو خر زچرا هرگز****پرسیدنت ازین نبود یارا

چون و چرا عدوی تؤست ایرا****چون و چرا همی کندت رسوا

چون طوطیان شنوده همی گوئی****تو بربطی به گفتن بی معنا

ور بر رسم ز قولی، گوئی کاین****از خواجه امام گفت یکی برنا

پیغمبری ولیک نمی بینم****چیزیت معجزات مگر غوغا

نظمی است هر نظام پذیری را****گر خوانده ای در اول موسیقا

چون از نظام عالم نندیشی****تا چیست انتهاش و چه بد مبدا؟

خوش بوی هست آنکه همی از وی****خاک سیاه مشک شود سارا

وان چیز خوش بود به مزه کایدون****شیرین ازو شده است چنان خرما

وز مشک خاک بوی چرا گیرد؟****وز آتش آب از چه گرد گرما؟

دانش بجوی اگرت نبرد از راه****این گنده پیر شوی

کش رعنا

وز بابهای علم نکو بر رس****مشتاب بی دلیل سوی دریا

ز تخم خرما

تو خار توانی که بر نیاری،****ای شهره و دانا درخت گویا

گفتار تو بار است و کاربرگ است****که شنود چنین بار و برگ زیبا

گر تخم تو آب خرد بیابد****شاخ تو برآرد سر از ثریا

برات خبر آرد از آب حیوان****برگت خبر آرد ز روی حورا

در زیر برو برگ تو گریزد****گمراه ز سرمای جهل و گرما

چون خار تو خرما شد، ای برادر****یکرویه رفیقان شوندت اعدا

چون آب جدا شد ز خاک تیره****بر گنبد خضرا شود ز غبرا

تاک رز از انگور شد گرامی****وز بی هنری ماند بید رسوا

با آهو و نخچیر کوه مردم****از بی هنریشان کند معادا

بر مرکب شاهان نامور یوز****از بس هنر آمد به کوه و صحرا

پیغمبر میر است بور او را****بر مرکب میر است طور سینا

اندر مثل من نکو نگه کن****گر چشم جهان بینت هست بینا

گرچه تو ز پیغمبری و چون تو****با عقل سخن بی هشی و شیدا

از طاعت میر است یوز وحشی****ایدون به سوی خاص و عام والا

میر تو خدای است طاعتش دار****تا سرت برآید به چرخ خضرا

از طاعت بر شد به قاب قوسین****پیغمبر ما از زمین بطحا

آنجاش نخواندند تا به دانش****آن شهره مکان را نشد مهیا

بر پایه علمی برآی خوش خوش****بر خیره مکن برتری تمنا

آن را که ندانی چه طاعت آری؟****طاعت نبود بر گزاف و عمدا

نشناخته مر خلق را چه جوئی****آن را که ندارد وزیر و همتا؟

گوئی که خدای است فرد و رحمان****مولاست همه خلق و اوست مولا

این کیست که تو نامهاش گفتی،****گر ویژه نه ای تو مگر به اسما؟

جز نام ندانی ازو تو زیرا****که ت مغز پر است از بخار صهبا

بر صورتت از دست خط یزدان****فصلی است نوشته همه معما

آن خط بیاموز تا برآئی****از چاه سقر زی

بهشت ماوا

تا راه دبستان خط ندانی****خط را نشود پاک جانت جویا

برجستن علم و قران و طاعت****آنگاه شود دلت ناشکیبا

هرگز نرسد فهم تو در این خط****هرچند درو بنگری به سودا

امی نتواند خط ورا خواند****امروز بنمایش مفاجا

اینجاست به یمگان تو را دبستان****در بلخ مجویش نه در بخارا

گنجی است خداوند را به یمگان****صدبار فزونتر ز گنج دارا

بر گنج نشسته است گرد حجت****جان کرده منقا و دل مصفا

در جیست ضمیرش نه بل که گنج است****بر گوهر گویا و زر بویا

دوزخ****از ره طاعت خدای متاب

سوی او تاب کز گناه بدوست****خلق را پاک بازگشت و متاب

گنه ناب را ز نامهٔ خویش****پاک بستر به دین خالص ناب

ز آتش حرص و آز و هیزم مکر****دل نگه دار و چون تنور متاب

ز آتش آز برفروختهٔ خویش****کرد بایدت روی خویش کباب

نیک بنگر به روزنامهٔ خویش****در مپیمای خاک و خس به خراب

با تن خود حساب خویش بکن****گر مقری به روز حشر و حساب

به حرام و خطا چو نادانان****مفروش ای پسر حلال و صواب

مرغ درویش بی گناه مگیر****که بگیرد تو را عقاب عقاب

ای سپرده عنان دل به خطا****تنت آباد و دل خراب و یباب

بر خطاها مگر خدای نکرد****با تو اندر کتاب خویش خطاب؟

همچو گرگان ربودنت پیشه است****نسبتی داری از کلاب و ذئاب

خوی گرگان همی کنی پیدا****گرچه پوشیده ای جسد به ثیاب

در ثیاب ربوده از درویش****کی به دست آیدت بهشت و ثواب

کارهای چپ به بلایه مکن****که به دست چپت دهند کتاب

تخم اگر جو بود جو آرد بر****بچه سنجاب زاید از سنجاب

خود نبینی مگر عذاب و عنا****چون نمائی مرا عنا و عذاب

چون از آن روز برنیندیشی****که بریده شود درو انساب؟

واندرو بر گناه کار، به عدل****قطره ناید مگر بلا ز سحاب

چونکه از خیل دیو نگریزی****در حصار مسبب الاسباب؟

بر پی اسپ جبرئیل برو****تا نگیردت دیو زیر رکاب

بس نمانده است کافتاب خدای****سر به مغرب برون کند زحجاب

تو زغوغای عامه یک چندی****خویشتن را حذر کن و مشتاب

سپس یار بد نماز مکن****که بخفته است مار در محراب

که شود سخت زود دیو لعین****زیر نعلین بوتراب، تراب

بر ره دین حق پیش از صبح****خوش همی رو به روشنی مهتاب

اندر این ره ز شعر حجت جوی****چو شوی تشنه با جلاب گلاب

نو عروسی است این که از رویش****خاطر او

فرو کشید نقاب

من پرهیز اینها چون خدای****در مبارک ذکر خود گفته است نام بولهب!؟

من برون آیم به برهان ها ز مذهب های بد****پاکتر زان کز دم آتش برون آید ذهب

عامه بر من تهمت دینی ز فضل من برند****بر سرم فضل من آورد این همه شور و جلب

ور تو را از من بدین دعوی گوا باید گواست****مر مرا هم شعر و هم علم حساب و هم ادب

سختیان را گرچه یک من پی دهی شوره دهد****واندکی چر بو پدید آید به ساعت بر قصب

می فروش اندر خرابات ایمن است امروز و من****پیش محراب اندرم با ترس و با بیم و هرب

عز و ناز و ایمنی ی دنیا بسی دیدم، کنون****رنج و بیم و سختی اندر دین ببینم یک ندب

ایمنی و بیم دنیا همبر یک دیگرند****ریگ آموی است بیم و ایمنی رود فرب

چون نخواهد ماند راحت آن چه باشد جز که رنج؟****چون نیارد بر درخت از بن چه باشد جز حطب؟

گز ندارد حرمتم جاهل مرا کمتر نشد****سوی دانا نه نسب نه جاه و قدر و نه حسب

نزد مردم مر رجب را آب و قدر و حرمت است****گرچه گاو و خر نداند حرمت ماه رجب

نامدار و مفتخر شد بقعت یمگان به من****چون به فضل مصطفی شد مفتخر دشت عرب

عیب ناید بر عنب چون بود پاک و خوب و خوش****گرچه از سر گین برون آید همی تاک عنب

من به یمگان در نهانم، علم من پیدا، چنانک****فعل نفس رستنی پیداست او در بیخ و حب

مونس جان و دل من چیست؟ تسبیح و قران****خاک پای خاطر من چیست؟ اشعار و خطب

راست گویم، علم ورزم، طاعت یزدان کنم****این سه چیز است ای برادر کار عقل مکتسب

مایه و تخم همه خیرات

یکسر راستی است****راستی قیمت پدید آرد خشب را بر خشب

مردم از گاو، ای پسر، پیدا به علم و طاعت است****مردم بی علم و طاعت گاو باشد بی ذنب

طاعت و احسان و علم و راستی را برگزین****گوش چون داری به گفت بوقماش و بوقنب؟

از پس پیغمبر و حیدر بدین در ره مده****یک رمه بیگانگان را تات نفزاید عطب

زانکه هفتاد و دو دارد ناصبی در دین امام****چیست حاصل خیر، بنگر، ناصبی را جز نصب

بولهب با زن به پیشت می رود ای ناصبی****بنگر آنک زنش را در گردن افگنده کنب

گر نمی بینی تو ایشان را ز بس مستی همی****نیست روئی مر مرا از تو وز ایشان جز هرب

پند گیر از شعر حجت وز پس ایشان مرو****تا نمانی عمرهای بی کران اندر کرب

و سنان از شهاب

چند گذشته ستی بر جاهلان****بر کفشان قحف و میان شان قحاب

حرمت تو سخت بزرگ است ازانک****در تو دعا را بگشایند باب

ای که ندانی تو همی قدر شب****سورهٔ واللیل بخوان از کتاب

قدر شب اندر شب قدر است و بس****برخوان آن سوره و معنی بیاب

همچو شب دنیا دین را شب است****ظلمت از جهل و ز عصیان سحاب

خلق نبینی همه خفته ز علم****عدل نهان گشته و فاش اضطراب

اینکه تو بینی نه همه مردمند****بلکه ذئابند به زیر ثیاب

کرده ز بهر ستم و جور و جنگ****چنگ چو نشپیل و چو شمشیر ناب

خانهٔ خمار چو قصر مشید****منبر ویران و مساجد خراب

مطرب قارون شده بر راه تو****مقری بی مایه و الحانش غاب

حاکم در خلوت خوبان به روز****نیم شبان محتسب اندر شراب

خون حسین آن بچشد در صبوح****وین بخورد ز اشتر صالح کباب

غره مشو گر چه به آواز نرم****عرضه کند بر تو عقاب و ثواب

چون بخورد ساتگنی هفت هشت****با گلوش تاب ندارد رباب

این شب دین است، نباشد شگفت****نیم شبان بانگ و فغان کلاب

گاه سحر بود، کنون سخت زود****برزند از مشرق تیغ آفتاب

تازه شود صورت دین را، جبین****سهل شود شیعت حق را صعاب

زیر رکاب و علم فاطمی****نرم شود بی خردان را رقاب

خاک خراسان شود از خون دل****زیر بر دشمن جاهل خضاب

بر سر جهال به امر خدای****محتسب او بکند احتساب

کر شود باطل از آواز حق****کور کند چشم خطا را صواب

چونکه نخواهی سپس شست سال****ای متغافل ز تن خود حساب؟

صید زمانه شدی و دام توست****مرکب رهوار به سیمین رکاب

چند در این بادیهٔ خشک و زشت****تشنه بتازی به امید سراب؟

دنیا خود جست و نجستی تو دین****چیست به دست تو جز از باد ناب؟

گر نبود پرسش رستی، ولیک****گرت بپرسند چه

داری جواب؟

گرت خوش آید سخن من کنون****ره ز بیابان به سوی شهر تاب

شهر علوم آنکه در او علی است****مسکن مسکین و مب مثاب

هر چه جز از شهر، بیابان شمر****بی بر و بی آب و خراب و یباب

روی به شهر آر که این است روی****تا نفریبدت ز غولان خطاب

هر که نتابد ز علی روی خویش****بی شک ازو روی بتابد عذاب

جان و تن حجت تو مر تورا****باد تراب قدم، ای بوتراب

از شرف مدح تو در کام من****گرد عبیر است و لعابم گلاب

بهی آرد و سیب

سر بتاب از حسد و گفتهٔ پر مکر و دروغ****چوب بر مغز مخر، جامهٔ پر کیس و وریب

ای برادر، سخن نادان خاری است درشت****درو باش از سخن بیهده ش، آسیب، آسیب!

زرق دنیا را گر من بخریدم تو مخر****ور کسی بر سخن دیو بشیبد تو مشیب

هزار بار****کاین فعل کز وی آمد نامد ز بولهب

عهد غدیر خم زن بولهب نداشت****در گردن شماست شده سخت چون کنب

و امروز نیستید پشیمان زفعل بد****فعل بد از پدر مانده است منتسب

چون بشنوی که مکه گرفته است فاطمی****بر دلت ذل بیارد و بر تنت تاب و تب

ارجو که سخت زود به فوجی سپیدپوش****کینه کشد خدای زفوجی سیه سلب

وان آفتاب آل پیمبر کند به تیغ****خون پدر ز گرسنه عباسیان طلب

وز خون خلق خاک زمین حله گون کند****از بهر دین حق ز بغداد تا حلب

آنگه که روز خویش ببیند لقب فروش****نه رحم یادش آید و نه لهو و نه طرب

واندر گلوش تلخ چو حنظل شود عسل****واندر برش درشت چو سوهان شود قصب

دعوی همی کند که نبی را خلیفتم****در خلق، این شگفت حدیثی است بوالعجب

زیرا که دین سرای رسول است و ملک اوست****کس ملک کس نبرد در اسلام بی نسب

بر دین و خلق مهتر گشتندی این گروه****بومسلم ارنبودی و آن شور و آن جلب؟

نسبت بدان سبب بگرفتند این گروه****کز جهل می نسب نشناسند از سبب

زان روز باز دیو بدیشان علم زده است****وز دیو اهل دین به فغان اند و در هرب

زیشان جز از محال و خرافات کی شنود****آدینه ها و عید نه شعبان و نه رجب؟

گر رود زن رواست امام و نبیدخوار****اسپی است نیز آنکه کند کودک از قصب

ای حجت خراسان از ننگ این گروه****دین را به شعر مرثیت آور ندب ندب

وز مغرب آفتاب چون برزد مترس اگر****بیرون کنی تو نیز به یمگان سر از سرب

نورش گشت یکسر پیچ و تاب

پیچ و تابش نور و تاب از من ببرد****تا بماندم تافته بی نور و تاب

آفتابم شد به مغرب چون بسی****بر سرم بگذشت تابان آفتاب

جز شکار مردم، ای هشیار پور،****نیست چیزی کار این پران عقاب

این عقاب از کوه چون سر برزند****از جهان یکسر برون پرد غراب

گرد رنج و غم چو بر مردم رسد****زودتر می پیر گردد مرد شاب

چون مرا پیری ز روز و شب رسید****نیست روز و شب همانا جز عذاب

هرچه ناز و خوب کردش گشت چرخ****هم زگردش زود گردد زشت و خاب

دل بدین آشفته خواب اندر مبند****پیش کو از تو بتابد زو بتاب

زین سراب تشنه کش پرهیز کن****تشنگان بسیار کشته است این سراب

روی تازه ت زی سراب او منه****تا نریزد زان سراب از رویت آب

گرش بنکوهی ندارد باک و شرم****ورش بنوازی نیابی زو ثواب

گرچه بی خیر است گیتی، مرد را****زو شود حاصل به دانش خیر ناب

گرچه خاک و آب سبز و تازه نیست****سبز از آب و خاک شد تازه سداب

گرچه در گیتی نیابی هیچ فضل****مرد ازو فاضل شده است و زود یاب

این جهان الفنج گاه علم توست****سر مزن چون خر در این خانهٔ خراب

کشت ورزت کرد باید بر زمین****جنگ ناید با زمینت نه عتاب

مردمان چون کودکان بی هش اند****وین دبیرستان علم است از حساب

شغل کودک در دبیرستانش نیست****جز که خواندن یا سؤال و یا جواب

چون نپرسی ز اوستاد خویش تو؟****چونکه نگشائی برو نیکو خطاب؟

زین هزاران شمع کان آید پدید****تا ببندد روی چرخ از شب نقاب

روی خاک و موی گردان چرخ را****این سیه پرده نقاب است و خضاب

نیک بنگر کاندر این خیمهٔ کبود****چون فتاده است، ای پسر، چندین شتاب

گر ز بهر مردم است این، پس چرا****خاک پر مور

است و پر مار و ذباب؟

ور همی آباد خواهد خاک را****چونکه ز آبادی فزونستش خراب ؟

جز براسپ علم و بغل جست و جوی****خلق نتواند گذشتن زین عقاب

این همی گوید «بباید جست ازین****تا پدید آید صواب از ناصواب»

وان همی گوید «چنین بیهوده ها****دور دار از من، هلا پرکن شراب،

کار دنیا را همان داند که کرد،****رطل پر کن، رود برکش بر رباب،

رطل پر کن وصف عشق دعد گوی****تا چه شد کارش به آخر با رباب»

ای پسر، مشغول این دنیاست خلق****چون به مردار است مشغولی ی کلاب

گر نه گرگی بر ره گرگان مرو****گوسپندت را مران سوی ذئاب

دیو جهلت را به پند من ببند****پند شاید دیو جهلت را طناب

بر فلک باید شدن از راه پند****ای برادر، چون دعای مستجاب

که چنان خلق ندیده است به خواب

آن شرابی که زکافور مزاج است درو****مهر و مشکست بر آن پاک و گوارنده شراب

وز زنانی که کسی دست بر ایشان ننهاد****همه دوشیزه و هم زاد و نکو صورت و شاب

تو همی گوئی کاین وعده درست است ولیک****نیست کردار تو اندر خور این خوب جواب

وعده را طاعت باید چو مقری تو به وعد****سرت از طاعت بر حکم نکو وعده متاب

زان شراب اینکه تو داری چو خلابی است پلید****وز بهشت این همه عالم چو سرائی است خراب

زان همه وعدهٔ نیکو به چه خرسند شدی،****ای خردمند، بدین نعمت پوسیدهٔ غاب؟

زانک ازین خانه نیابی تو همی بوی بهشت****یار تو یافت ازو بوی، تو شو نیز بیاب

تا به خاک اندر نامیخت چنین بوی بهشت****این نشد شکر پاکیزه و آن عنبر ناب

چون ندانی که چه چیز است همی بوی بهشت****نشناسی ز می صاف همی تیره خلاب

تو بدین تیره از آن صاف بدان خرسندی****که به دست است گنجشک و برابرست عقاب

چون نیابد به گه گرسنگی کبک و تذرو****چه کند گر نخورد مرد ز مردار کباب؟

جز که بر آروزی نالهٔ زیر و بم چنگ****کس نیارامد بر بی مزه آواز رباب

پر شود معدهٔ تو، چون نبود میده، ز کشک****خوش کند مغز تو را، چون نبود مشک، سحاب

ای خردمند چه تازی سپس سفله جهان****همچو تشنه سپس خشک و فریبنده سراب؟

گر عذاب آن بود ای خواجه کزو رنجه شوی****چون نرنجی ز جهان؟ گر نه جهان است عذاب؟

سربسر رنج و عذاب است جهان گر بهشی****مطلب رنج و عذابش چو مقری به حساب

طلب رنج سوی مرد خردمند خطاست****مشمر گرت خرد هست خطا را به صواب

تو چو خرگوش چه مشغول شده ستی به گیا****نه به سر

برت عقاب است و به گرد تو کلاب؟

پند کی گیرد فرزند تو، ای خواجه، ز تو****چو رباب است به دست اندر و بر سرت خضاب؟

چون سزاوار عتابی به تن خویش تو خود****کی رسد از تو به همسایه و فرزند عتاب؟

چون نخواهی تو ز من پند مرا پند مده****بسته انگار مرا با تو بدین کار حساب

در خور قول نکو باید کردنت عمل****تو ز گفتار عقابی و به کردار ذباب

قول چون روی برد زیر نقاب، ای بخرد****به عمل باید از این روی گشادنت نقاب

سیم و سیماب به دیدار تو از دور یکی است****به عمل گشت جدا نقرهٔ سیم از سیماب

قول را نیست ثوابی چو عمل نیست برو****ایزد از بهر عمل کرد تو را وعده ثواب

عملت کو؟ به عمل فخر کن ایرا که خدای****با تو از بهر عمل کرد به آیات خطاب

گرچه صعب است عمل، از قبل بوی بهشت****جمله آسان شود، ای پور پدر، بر تو صعاب

چون نباشدت عمل راه نیابی سوی علم****نکند مرد سواری چو نباشدش رکاب

جز به علمی نرهد مردم از این بند عظیم****کان نهفته است به تنزیل درون زیر حجاب

چون ندانی ره تاویل به علمش نرسی****ورچه یکیست میان من و تو حکم کتاب

نه سوی راه سداب است ره لالهٔ لعل****گرچه زان آب خورد لاله که خورده است سداب

علم را جز که عمل بند ندیده است حکیم****علم را کس نتواند که ببندد به طناب

قول چون یار عمل گشت مباش ایچ به غم****مرد چون گشت شناور نشکوهد ز غماب

کس به دانش نرسد جز که ز نادانی ازانک****نبود جز که تف و دود به آغاز سحاب

پارهٔ خون بود اول که شود نافهٔ مشک****قطرهٔ آب بود اول لولوی خوشاب

همچو لولو

کند، ای پور، تو را علم و عمل****ره باب تو همین است برو بر ره باب

او توشهٔ ماست

نیکی الفنج و ز پرهیز و خرد پوش سلاح****که بر این راه یکی منکر و صعب اژدرهاست

بهترین راه گزین کن که دو ره پیش تو است****یک رهت سوی نعیم است و دگر سوی بلاست

از پس آنکه رسول آمده با وعد و وعید****چند گوئی که بدو نیک به تقدیر و قضاست؟

گنه و کاهلی خود به قضا بر چه نهی؟****که چنین گفتن بی معنی کار سفهاست

گر خداوند قضا کرد گنه بر سر تو****پس گناه تو به قول تو خداوند توراست

بد کنش زی تو خدای است بدین مذهب زشت****گرچه می گفت نیاری، کت ازین بین قفاست

اعتقاد تو چنین است، ولیکن به زبان****گوئی او حاکم عدل است و حکیم الحکماست

با خداوند زبانت به خلاف دل توست****با خداوند جهان نیز تو را روی و ریاست

به میان قدر و جبر رود اهل خرد،****راه دانا به میانهٔ دو ره خوف و رجاست

به میان قدر و جبر ره راست بجوی****که سوی اهل خرد جبر و قدر درد و عناست

راست آن است ره دین که پسند خرد است****که خرد اهل زمین را ز خداوند عطاست

عدل بنیاد جهان است، بیندیش که عدل****جز به حکم خرد از جور به حکم که جداست

خرد است آنکه چو مردم سپس او برود****گر گهر روید در زیر پیش خاک سزاست

خرد آن است که مردم ز بها و شرفش****از خداوند جهان اهل خطاب است و ثناست

خرد از هر خللی پشت و ز هر غم فرج است****خرد از بیم امان است و ز هر درد شفاست

خرد اندر ره دنیا سره یار است و سلاح****خرد اندر ره دین نیک دلیل است و عصاست

بی خرد گرچه رها باشد در بند بود****با خرد گرچه بود

بسته چنان دان که رهاست

ای خردمند نگه کن به ره چشم خرد****تا ببینی که بر این امت نادان چه وباست

اینت گوید «همه افعال خداوند کند****کار بنده همه خاموشی و تسلیم و رضاست »

وانت گوید «همه نیکی ز خدای است ولیک****بدی ای امت بدبخت همه کار شماست»

وانگه این هر دو مقرند که روزی است بزرگ****هیچ شک نیست که آن روز مکافات و جزاست

چو مرا کار نباشد نبوم اهل جزا****اندر این قول خرد را بنگر راه کجاست

چون بود عدل بر آنک او نکند جرم، عذاب؟****زی من این هیچ روا نیست اگر زی تو رواست

حاکم روزی قضای تو شده مست سدوم!****نه حکیم است که سازندهٔ گردنده سماست؟

اندر این راه خرد را به سزا نیست گذر****بر ره و رسم خرد رو، که ره او پیداست

مر خداوند جهان را بشناس و بگزار****شکر او را که تو را این دو به از ملک سباست

حکمت آموز و، کم آزار و، نکو گو و بدانک****روز حشر این همه را قیمت و بازار و بهاست

مردم آن است که دین است و هنر جامهٔ او****نه یکی بی هنر و فضل که دیباش قباست

جهد کن تا به سخن مردم گردی و، بدان****که بجز مرد سخن خلق همه خار و گیاست

همچنان چون تن ما زنده به آب است و هوا****سخن خوب، دل مردم را آب و هواست

سخن خوب ز حجت شنو ار والائی****که سخن هاش سوی مردم والا، والاست

گر سخنهای کسائی شده پیرند و ضعیف****سخن حجت با قوت و تازه و برناست

است

گر تو را جز بت پرستی کار نیست****چون کنی لعنت همی بر بت پرست؟

آزر بت گر توی کز خز و بز****تنت چون بت پر ز نقش آزر است

گر درخت از بهر بر باشد عزیز****جان بر است و تن درخت برور است

نیک بنگر تا ببینی کز درخت****جان بروئید و،نماء در برست

تن به جان زنده است و جان زنده به علم****دانش اندر کان جانت گوهر است

سوی دانا ای برادر همچنانک****جان تنت را، علم جان را مادر است

علم جان جان توست ای هوشیار****گر بجوئی جان جان را در خور است

چشم دل را باز کن بنگر نکو****زانکه نفتاد آنکه نیکو بنگرست

زیر این چادر نگه کن کز نبات****لشکری بسیار خوار و بی مر است

زیر دست لشکری دشمن شناس****کان به جاه و منزلت زین برتر است

وین خردمند سخن دان زان سپس****مهتر و سالار هر دو لشکر است

کس سه لشکر دید زیر چادری؟****این حدیثی بس شگفت و نادر است

هر کسی را زیر این چادر درون****خاطر جویا به راهی رهبر است

اینت گوید «کردگار ما همه****چرخ و خاک و آب و باد و آذر است

نیست چیزی هیچ از این گنبد برون****هرچه هست این است یکسر کایدر است»

وانت گوید «کردگار نیک و بد****ایزد دادار و دیو ابتر است

کار یزدان صلح و نیکوئی و خیر****کار دیوان جنگ و زشتی و شر است»

وانت گوید «بر سر هفتم فلک****جوی آب و باغ و ناژ و عرعر است

صد هزاران خوب رویانند نیز****هر یکی گوئی که ماه انور است»

وانکه او را نیست همت خورد و خواب****این سخن زی او محال و منکر است

فکرت ما زیر این چادر بماند****راز یزدانی برون زین چادر است

این یکی کشتی است کو را بادبان****آتش است و خاک تیره لنگر است

جای

رنج و اندوه است این ای پسر****جای آسانی و شادی دیگر است

زین فلک بیرون تو کی دانی که چیست؟****کاین حصاری بس بلند و بی در است

قول این و آن درین ناید به کار****قول قول کردگار اکبر است

قول ایزد بشنو و خطش ببین****قول و خط من تو را خود از بر است

همچنان کز قول ما قولش به است****خط او از خط ما نیکوتر است

چشم و گوش خلق بی شرح رسول****از خط و از قول او کور و کر است

قول او را نیست جز عالم زبان****خط او را شخص مردم دفتر است

خط او بر دفتر تن های ما****چشم و گوش و هوش و عقل و خاطر است

این جهان در جنب فکرت های ما****همچو اندر جنب دریا ساغر است

هر که ز ایزد سیم و زر جوید ثواب****بد نشان و بیهش و شوم اختر است

نیست سوی من سر قیصر خطیر****گر ز زر بر سر مرو را افسر است

چون همی قیصر ز زر افسر کند****نیست او قیصر که خر یا استر است

گر همی چیزی بیایدمان خرید****در بهشت، آنجا محال است ار زر است

از نیاز ماست اینجا زر عزیز****ورنه زر با سنگ سوده همبر است

روی دینار از نیاز توست خوب****ور نه زشت و خشک و زرد و لاغر است

گر بهشتی تشنه باشد روز حشر****او بهشتی نیست، بل خود کافر است

ور نباشد تشنه او را سلسبیل****گر چه سرد و خوش بود نادر خور است

آب خوش بی تشنگی ناخوش بود****مرد سیراب آب خوش را منکر است

در بهشت ار خانهٔ زرین بود****قیصر اکنون خود به فردوس اندر است

این همه رمز و مثل ها را کلید****جمله اندر خانهٔ پیغمبر است

گر به خانه در ز راه در شوید****این مبارک خانه را در

حیدر است

هر که بر تنزیل بی تاویل رفت****او به چشم راست در دین اعور است

مشک باشد لفظ و معنی بوی او****مشک بی بوی ای پسر خاکستر است

مر نهفته دختر تنزیل را****معنی و تاویل حیدر زیور است

مشکل تنزیل بی تاویل او****بر گلوی دشمن دین خنجر است

ای گشایندهٔ در خیبر، قران****بی گشایش های خوبت خیبر است

دوستی تو و فرزندان تو****مر مرا نور دل و سایهٔ سر است

از دل آن را ما رهی و چاکریم****کو تو را از دل رهی و چاکر است

خاطر من زر مدحتهات را****در خراسان بی خیانت زرگر است

او را نه هیچ بوی و نه رنگ است****جامهٔ او را نه هیچ پود و نه تار است

روی امیدت به زیر گرد نمیدی است****گرت گمان است کاین سرای قرار است

روی نیارم سوی جهان که بیارم****کاین به سوی من بتر ز گرسنه مار است

هر که بدانست خوی او ز حکیمان****همره این مار صعب رفت نیار است

رهبری از وی مدار چشم که دیو است****میوهٔ خوش زو طمع مکن که چنار است

بهرهٔ تو زین زمانه روز گذاری است****بس کن ازو این قدر که با تو شمار است

جان عزیز تو بر تو وام خدای است****وام خدای است بر تو، کار تو زار است

جز به همان جان گزارده نشود وام****گرت چه بسیار مال و دست گزار است

این رمه مر گرگ مرگ راست همه پاک****آنکه چون دنبه است و آنکه خشک و نزار است

مانده به چنگال گرگ مرگ شکاری****گر چه تو را شیر مرغزار شکار است

گر تو از این گرگ دردمند و فگاری****جز تو بسی نیز دردمند و فگار است

ای شده غره به مال و ملک و جوانی****هیچ بدینها تو را نه جای فخار است

فخر به خوبی و زر و سیم زنان راست****فخر من و تو به علم و رای و وقار است

چونکه به من ننگری ز کبر و سیاست؟****من چه کنم گر تو را ضیاع و عقار است؟

من شرف و فخر آل خویش و تبارم****گر دگری را شرف به آل و تبار است

آنکه بود بر سخن سوار، سوار اوست****آن که نه سوار است کو بر اسپ سوار است

شهره درختی است شعر من که خرد را****نکته و معنی برو شکوفه و بار است

علم عروض از قیاس بسته حصاری است****نفس سخن گوی

من کلید حصار است

مرکب شعر و هیون علم و ادب را****طبع سخن سنج من عنان و مهار است

تا سخنم مدح خاندان رسول است****نابغه طبع مرا متابع و یار است

خیل سخن را رهی و بندهٔ من کرد****آنکه ز یزدان به علم و عدل مشار است

مشتری اندر نمازگاه مر او را****پیش رو و، جبرئیل غاشیه دار است

طلعت «مستنصر از خدای» جهان را****ماه منیر است و، این جهان شب تار است

روح قدس را ز فخر روزی صد راه****گرد درو مجلسش مجال و مدار است

قیصر رومی به قصر مشرف او در****روز مظالم ز بندگان صغار است

خلق شمارند و او هزار ازیراک****هر چه شمار است جمله زیر هزار است

رایت او روز جنگ شهره درختی است****کش ظفر و فتح برگ ها و ثمار است

مرکب او را چو روی سوی عدو کرد****نصرت و فتح از خدای عرش نثار است

خون عدو را چو خویش بدو داد****دیگ در قصر او بزرگ طغار است

پیش عدوخوار ذوالفقار خداوند****شخص عدو روز گیر و دار خیار است

تا ننهد سر به خط طاعت او بر****ناصبی شوم را سر از در دار است

ناصبی شوم را به مغز سر اندر****حکمت حجت بخار و دود شخار است

نیست سر پر فساد ناصبی شوم****از در این شعر، بل سزای فسار است

است؟

کردار تو را هیچ نه اصل است و نه مایه****گفتار تو را هیچ نه پود است و نه تار است

احسان و وفای تو به حدی است بس اندک****لیکن حسد و مگر تو بی حد و کنار است

صندوقچهٔ عدل تو مانده است به طرطوس****دستارچهٔ جور تو در پیش کنار است

نشگفت که من زیر تو بی خواب و قرارم****هر گه که نه خواب است تو را و نه قرار است

پیچیده به مسکین تن من در به شب و روز****همواره ستمگاره و خونخواره دو ما راست

ای تن به یقین دان که تو را عاقبت کار****چون گرد تو پیچیده دو مار است دماراست

ناچار از اینجات برد آنکه بیاورد****این نیست سرای تو که این راه گذار است

بنگر که به چشمت شکم مادر، پورا،****امروز در این عالم چون ناخوش و خوار است

اینجا بنمانی چو در آنجای نماندی****تقدیر قیاسیت بدینجای به کار است

گر نیست به غم جان تو بر رفتن از آنجا****از رفتن ازین جای چرا دلت فگار است

ای مانده در این راه گذر، راحله ای ساز****از علم و ز پرهیز که راهت به قفار است

تو خفته و پشتت ز بزه گشته گران بار****با بار گران خفتن از اخلاق حمار است

بی هیچ گنه چونکه ببستندت ازین سان****بی هیچ گنه بند کشیدن دشوار است

بر هر که گنه کرد یکی بند نهادند****بی هیچ گنه چونکه تو را بند چهار است؟

پربند حصاری است روان تنت روان را****در بند و حصاری تو، ازین کار تو زار است

گر بند و حصار از قبل دشمن باید****چون دشمن تو با تو در این بند و حصار است؟

این کالبد جاهل خوش خوار تو گرگی است****وین جان خردمند یکی میش نزار است

گوی از همه مردان خرد جمله

ربودی****گر میش نزار تو بر این گرگ سوار است

تن چاکر جان است مرو از پسش ایراک****رفتن به مراد و سپس چاکر عار است

دستارت نیاید ز نوار ای پسر ایراک****هرچند پر از نقش نوار است نوار است

جان تو درختی است خرد بار و سخن برگ****وین تیره جسد لیف درشت و خس و خار است

نی نی که تو بر اشتر تن شهره سواری****و اندر ره تو جوی و جر و بیشه و غار است

زین اشتر بی باک و مهارش به حذر باش****زیرا که شتر مست و برو مار مهار است

باز خردت هست، بدو فضل و ادب گیر****مر باز خرد را ادب و فضل شکار است

پرهیز کن از جهل به آموختن ایراک****جهل است مثل عورت و پرهیز ازار است

در سایهٔ دین رو که جهان تافته ریگ است****با شمع خرد باش که عالم شب تار است

بشکن به سر بی خردان در به سخن جهل****زیرا که سخن آب خوش و جهل خمار است

بر علم تو حق است گزاریدن حکمت****بگزار حق علم گرت دست گزار است

مر شاخ خرد را سخن حکمت برگ است****دریای سخن را سخن پند بخار است

ای گشته دل تو سیه از گرد جهالت****با این دل چون قار تو را جای وقار است؟

چون قار سیه نیست دل ما و پر از گرد****گرچه دل چون قار تو پر گرد و غبار است

خرما و ترنج و بهی و گوز بسی هست****زین سبز درختان، نه همه بید و چنار است

آن سر که به زیر کله و از بر تخت است****در مرتبه دور است از آن سر که به دار است

اندر خور افسر شود از علم به تعلیم****آن سر که ز بس جهل سزاوار فسار است

بیهوده

و دشنام مگردان به زبان بر****کاین هر دو ز تو یار تو را زشت نثار است

دشنام دهی باز دهندت ز پی آنک****دشنام مثل چون درم دیر مدار است

دم بر تو شمرده است خداوند ازیراک****فرداش به هر دم زدنی با تو شمار است

یارت ز خرد باید و طاعت به سوی آنک****او را نه عدیل است و نه فرزند و نه یار است

اندر حرم آی، ای پسر، ایراک نمازی****کان را به حرم در کند از مزد هزار است

بشناس حرم را که هم اینجا به در توست****با بادیه و ریگ و مغیلانت چه کار است؟

کم بیش نباشد سخن حجت هرگز****زیرا سخنش پاک تر از زر عیار است

زر چون به عیار آمد کم بیش نگیرد****کم بیش شود زری کان با غش وبار است

در یکدگر از کرد ماست

نیست ز ما ایمن نخچیر و شیر****در که و نه مرغ که آن در هواست

آتش در سنگ به بیگار توست****آب به بیگار تو در آسیاست

باد به دریادر ما را مطیع****کار کنی بارکش و بی مراست

این چه کنی؟ آن نگر اکنون که خلق****هر یکی از دیگری اندر عناست

روم، یکی گوید، ملک من است****وان دگری گوید چین مر مراست

این به سر گنج برآورده تخت****وان به یکی کنج درون بی نواست

خالد بر بستر خزست و بز****جعفر در آرزوی بوریاست

این یکی آلوده تن و بی نماز****وان دگری پاک دل و پارساست

این بد چون آمد و آن نیک چون؟****عیب در این کار، چه گوئی، کراست؟

وانکه بر این گونه نهاد این جهان****زین همه پرخاش مر او را چه خاست؟

با همه کم بیش که در عالم است****عدل نگوئی که در این جا کجاست؟

مردم اگر نیک و صواب است و خوب****کژدم بد کردن و زشت و خطاست

چیست جواب تو؟ بیاور که این****نیست خطا بل سخنی بی ریاست

ترسم کاقرار به عدل خدای****از تو به حق نیست ز بیم قفاست

دیدن و دانستن عدل خدای****کار حکیمان و زه انبیاست

گرد هوا گرد تو کاین کار نیست****کار کسی کو به هوا مبتلاست

قول و عمل هر دو صفت های توست****وز صفت مردم یزدان جداست

تا نشناسی تو خداوند را****مدح تو او را همه یکسر هجاست

تا نبری ظن که خدای است آنک****بر فلک و بر من و تو پادشاست

بل فلک و هر چه درو حاصل است****جمله یکی بندهٔ او را سزاست

عالم جسمی اگر از ملک اوست****مملکتی بی مزه و بی بقاست

پس نه مقری تو که ملک خدای****هیچ نگیرد نه فزونی نه کاست

وانکه به فردا شودش ملک کم****چون به همه حال جهان را فناست

پس نشناسی تو

مر او را همی****قول تو بر جهل تو ما را گواست

این که تو داری سوی من نیست دین****مایهٔ نادانی و کفر و شقاست

معرفت کارکنان خدای****دین مسلمانی را چون بناست

کارکن است این فلک گرد گرد****کار کنی بی هش و بی علم و خواست

کار کن است آنکه جهان ملک اوست****کارکنان را همه او ابتداست

کارکنانند ز هر در ولیک****کار کنی صعبتر اندر گیاست

آنکه تو را خاک ز کردار او****بر تن تو جامه و در تن غذاست

آنکه همی گندم سازد زخاک****آن نه خدای است که روح نماست

این همه ار فعل خدای است پاک****سوی شما، حجت ما بر شماست

پس به طریق تو خدای جهان****بی شک در ماش و جو و لوبیاست

آنگه دانی که چنین اعتقاد****از تو درو زشت و جفا و خطاست

کارکنان را چو بدانی بحق****آنگه بر جان تو جای ثناست

کار کنی نیز توی، کار کن****کار تو را نعمت باقی جزاست

کار درختان خور و بار است و برگ****کار تو تسبیح و نماز و دعاست

بر پی و بر راه دلیلت برو****نیک دلیلا که تو را مصطفاست

غافل منشین که از این کار کرد****تو غرضی، دیگر یکسر هباست

بر ره دین رو که سوی عاقلان****علت نادانی رادین شفاست

جان تو بی علم خری لاغر است****علم تو را آب و شریعت چراست

جان تو بی علم چه باشد؟ سرب****دین کندت زر که دین کیمیاست

زارزوی حسی پرهیز کن****آرزو ایرا که یکی اژدهاست

عز و بقا را به شریعت بخر****کاین دو بهائی و شریعت بهاست

عقل عطای است تو را از خدای****بر تن تو واجب دین زین عطاست

آنکه به دین اندر ناید خر است****گرچه مر او را به ستوری رضاست

راه سوی دینت نماید خرد****از پس دین رو که مبارک عصاست

در ره دین جامهٔ طاعت بپوش****طاعت

خوش نعمت و نیکو رداست

مر تن نعمت را طاعت سر است****نامهٔ نیکی را طاعت سحاست

طاعت بی علم نه طاعت بود****طاعت بی علم چو باد صباست

چون تو دو چیزی به تن و جان خویش****طاعت بر جان و تن تو دوتاست

علم و عمل ورز که مردم به حشر****ز آتش جاوید بدین دو رهاست

بر سخن حجت مگزین سخن****زانکه خرد با سخنش آشناست

گفتهٔ او بر تن حکمت سراست****چشم خرد را سخنش توتیاست

دیبهٔ رومی است سخن های او****گر سخن شهره کسائی کساست

کسی****که بی آب و بی نم همیشه طری است؟

بیاموز گفتار و کردار خوب****که ت این هر دو بنیاد نیک اختری است

مراد خدای از جهان مردم است****دگر هرچه بینی همه بر سری است

نبینی که بر آسمان و زمین****مر او را خداوندی و مهتری است

خداوند تمییز و عقل شریف****خداوند تدبیر و قول آوری است

متاب، ای پسر، سر ز فرمان آنک****ازوت این بزرگی و این سروری است

بجز شکر نعمت نگیرد که شکر****عقاب است و نعمت چو کبگ دری است

مکن شکر جز فضل آن را که او****به فردوس شکر تو را مشتری است

جهان جای الفنج ملک بقاست****بقائی و ملکی که نااسپری است

گر از بهر ملک آفریدت خدای****چرا مر تو را میل زی چاکری است

طلب کن بقا را که کون و فساد****همه زیر این گنبد چنبری است

جهان را چو نادان نکوهش مکن****که بر تو مر او را حق مادری است

به فعل اندرو بنگر و شکر کن****مر آن را که صنعش بدین مکبری است

چه چیز است از این چرخ گردان برون؟****درین عاقلان را بسی داوری است

جهانی فراخ است و خوش کاین جهان****درو کمتر از حلقهٔ انگشتری است

مر آن راست فردا نعیم اندرو****که امروز بر طاعتش صابری است

نباشد کسی تشنه و گرسنه****درو، کاین سخن در خور ظاهری است

چو تشنه نباشد کس آنجا پس آن****چه جای شراب هنی و مری است؟

حذر کن ز عام و ز گفتار خام****گرت میل زی مذهب حیدری است

تو را جان در این گنبد آبگون****یکی کار کن رفتنی لشکری است

بیلفنج ملک سکندر کنون****که جانت در این سد اسکندری است

سخن های حجت به حجت شنو****که قولش نه بیهوده و سرسری است

بقا چیز نیست ایرا****ما را ز جهان جز بقا هوا نیست

چون تو ز جهان یافتی بقا را****چون کز تو جهان در خور ثنا نیست؟

گیتی به مثل مادر است، مادر****از مرد سزاوار ناسزا نیست

جانت اثر است از خدای باقی****ناچیز شدن مر تورا روا نیست

فانی نشود هر چه کان بقا یافت****زیرا که بقا علت فنا نیست

ترسیدن مردم ز مرگ دردی است****کان را بجز از علم دین دوا نیست

نزدیک خرد گوهر بقا را****از دانش به هیچ کیمیا نیست

الفنج گه دانش این سرای است****اینجا بطلب هر چه مر تو را نیست

زین بند چو گشتی رها ازان پس****مر کوشش والفنج را رجا نیست

گویند قدیم است چرخ و او را****آغاز نبوده است و انتها نیست

ای مرد خرد بر فنای عالم****از گشتن او راست تر گوا نیست

چون نیست بقا اندرو تو را چه****گر هست مر او را فنا و یا نیست؟

این گردش هموار چرخ ما را****گوید همی «این خانهٔ شما نیست»

این پیر چو این هست، پس چه گوئی****زین بهتر و برتر دگر چرا نیست؟

این جای فنا همچو آسیایی است****آن دیگر بی شک چو آسیا نیست

بپسیچ مر آن معدن بقا را****کاین جای فنا را بسی وفا نیست

داروی بدی و خطاست توبه****آن کیست که او را بد و خطا نیست؟

روزی است مر این خلق را که آن روز****روز حسد و حیلت و دها نیست

آن روز یکی عادل است قاضی****کو را بجز از راستی قضا نیست

نیکی بدهدمان جزای نیکی****بد را سوی او جز بدی جزا نیست

آن روز دو راه است مردمان را****هرچند که شان حد و منتها نیست

یک راه همه نعمت است و راحت****یک راه بجز شدت و عنا نیست

من روز قضا مر تو را هم امروز****بنمایم اگر در دلت

عما نیست

بنگر که مر آن را خز است بستر****وین را بمثل زیر بوریا نیست

وان را که بر آخر ده اسپ تازی است****در پای برادرش لالکا نیست

مسعود همه بر حریر غلطد****بر پشت سعید از نمد قبا نیست

آن روز هم اینجا تو را نمودم****هر چند مر آن را برین بنا نیست

مر چشم خرد را، ز علم بهتر،****این پور پدر، هیچ توتیا نیست

گر بر دل تو عقل پادشاه است****مهتر ز تو در خلق پادشا نیست

ایزد بفزایاد عقل و هوشت****زین طیره مشو کاین سخن جفانیست

دنیا بفریبد به مکر و دستان****آن را که به دستش خرد عصا نیست

چون دین و خرد هستمان چه باک است****گر ملکت دنیا به دست ما نیست؟

شرم از اثر عقل و اصل دین است****دین نیست تو را گر تو را حیا نیست

بفروش جهان را به دین که او را****از دین و ز پرهیز به بها نیست

ای گشته رهی شاه را، سوی من****گردنت هنوز از هوا رها نیست

ای کام دلت دام کرده دین را****هش دار که این راه انبیا نیست

نعلین و ردای تو دام دیو است****نزدیک من آن نعل یا ردا نیست

گر نیست به تقدیر جانت خرسند****با هوش و خرد جانت آشنا نیست

ما را به قضا چون کنی تو خرسند****چون خود به قضا مر تو را رضا نیست؟

این آرزو، ای خواجه، اژدهائی است****بدخو که ازین بتر اژدها نیست

ایزد برهانادت از بلاهاش****به زین سوی من مر تو را دعا نیست

من مانده به یمگان درون ازانم****کاندر دل من شبهت و ریا نیست

آهوی محالات و آرزو را****اندر دل من معدن چرا نیست

ای خواجه ریا ضد پارسائی است****آن را که ریا هست پارسا نیست

نیست****عالم یکی درختی است که ش جز بشر ثمر نیست

حصنی قوی است کورا دیوار هست و در نیست****بازی است که ش تذروان جز جنس جانور نیست

چون گربه جز که فرزند چیزی دگرش خور نیست****آن راست نیکبختی کو را چنین پدر نیست

زین بد پدر کسی را درخورد جز حذر نیست****زیرا ز بی فایی شکرش بی حجر نیست

جز غدر و مکر او را چیزی دگر هنر نیست****دستان و بند او را اندازه نی و مر نیست

جز صبر تیر او را اندر جهان سپر نیست****مرغی است صبر کو را جز خیر بال و پر نیست

وان مرغ را بجز غم خور دانهٔ دگر نیست****بر خیز و پای او گیرگر هست رو وگر نیست

تا بگذرد زمانه که ش کار جز گذر نیست****ابر زمانه را جز غدر و جفا مطر نیست

مر دود آتشش را جز مکر و شر شرر نیست****شاهی است کش جز آفات نه خیل و نه حشر نیست

وز خلق لشکرش جز بی دین و بد گهر نیست****اوباش و خیل او را بر اهل دین ظفر نیست

بی دین خر است بی شک ورچه به چهره خر نیست****بی دین درخت مردم بید است بارور نیست

داند خرد که مردم این صورت بشر نیست****بل جز که داد و دانش بر شخص مرد سر نیست

گرگ است نیست مردم آن کس که دادگر نیست****برتر ز داد و دانش اندر جهان اثر نیست

بهتر ز بار حکمت بر شاخ نفس بر نیست****خوشتر ز قول دانا زی عاقلان شکر نیست

بگریز از انکه فخرش جز اسپ و سیم و زر نیست****ورچه سرو ندارد تودان که جز بقر نیست

هر چند هست بد مار از مرد بد بتر نیست****با فعل بد منافق جز مار کور و کر نیست

ور نیست بد

منافق پس آب تیره تر نیست****از مردمی برون است هر کو نکوسیر نیست

بهتر ز دین بهی نیست بتر ز کفر شر نیست****دانش گزین که دانش آبی که ش کدر نیست

آبی که جز دل و جان آن آب را ثمر نیست****جز بر کنار این آب یاقوت بر شجر نیست

چون برگ او به زینت دیبای شوشتر نیست****آهنگ این شجر کن گر سرت پر بطر نیست

کز بادیهٔ جهالت جز سوی او مفر نیست****زیرا که جاهلان را جز در سقر مقر نیست

نیکوسمر شو ایرا مردم بجز سمر نیست****آن را که در دماغش مر دیو را ممر نیست

بر حجت خراسان جز پند مشتهر نیست****وین شعر من مراو را جز پند و زیب و فر نیست

این بس بصر دلش را گر در دلش بصر نیست****زیرا که جز معانی بر قول او صور نیست

بر جامهٔ سخنهاش جز معنی آستر نیست****چون پندهاش پندی جز در قران مگر نیست

است؟

صحرا به لاژورد و زر و شنگرف****از بهر چه منقش و مدهون است

خاکی که مرده بود و شده ریزان****واکنده چون شد و ز چه گلگون است؟

این مشک بوی سرخ گل زنده****زان زشت خاک مردهٔ مدفون است

این مرده را که کرد چنین زنده؟****هر کس که این نداند مغبون است

این کار از آنکه زنده کند آن را****ایزد به حشر مایه و قانون است

وان خشک خار و خس که بسوزندش****فرعون بی سلامت و قارون است

این مرده لاله را که شود زنده****نم سلسبیل و محشر هامون است

واندر حریر سبز و ستبرق ها****سیب و بهی چو موسی و هارون است

دوزخ تنور شاید مر خس را****گل را بهشت باغ همایون است

اندر بهشت خواهد بد میوه****آنجا چنین که ایدر و اکنون است

پس هم کنون تو نیز بهشتی شو****کان از قیاس نیز همیدون است

نه خار در خور طبق و نحل است****نه گل سزای آتش و کانون است

پس نیست جای مؤمن پاکیزه****دوزخ، که جای کافر ملعون است

نه در بهشت خلد شود کافر****کان جایگاه مؤمن میمون است

بندیش از این ثواب و عقاب اکنون****کاین در خرد برابر و موزون است

گر دیگر است مردم و گل دیگر****این را بهشت نیز دگرگون است

خرما و میوه ها به بهشت اندر****دانی که زین بهست که ایدون است

ای رفته بر علوم فلاطونی****این علمها تمام فلاطون است

آن فلسفه است وین سخن دینی****این شکر است و فلسفه هپیون است

از علم خاندان رسول است این****نه گفتهٔ عمرو فریغون است

در خانهٔ رسول چو ماه نو****تاویل روز روز برافزون است

دو کار، خوی نیک و کم آزاری،****فرزند را وصیت مامون است

گر بدخو است خار و سمن خوش خو****این خود چرا گرامی و آن دون است؟

دل را به دین بپوش که دین

دل را****در خورد بام و ساخته پرهون است

جان را به علم شوی که مرجان را****علم، ای پسر، مبارک صابون است

بحر است علم را به مثل فرقان****وز بحر علم امام چو جیحون است

جیحون خوش است و با مزه و دریا****از ناخوشی چو زهر و چو طاعون است

ای علم جوی، روی به جیحون نه****گر جانت بر هلاک نه مفتون است

دریا نه آب، بل به مثل آب است****چون بر لبش نه تین و نه زیتون است

گرد مثل مگرد که علم او****از طاقت تو جاهل بیرون است

تاویل کن طلب که جهودان را****این قول پند یوشع بن نون است

تاویل بر گزیدهٔ مار جهل****ای هوشیار نادره افسون است

تاویل حق در شب ترسائی****شمع و چراغ عیسی و شمعون است

این علم را قرارگه و گشتن****اندر میان حجت و ماذون است

این راز را درست کسی داند****که ش دل به علم دعوت مشحون است

است

جز که سخن، یافتن ملک را****هیچ نه مایه است و نیز آلت است

جز به سخن بنده نگردد تو را****آنکس کو با تو ز یک نسبت است

مرد رسول است، ستورند پاک****این که همی گویند این امت است

مرد سخن یافته را در سخن****حملت و هم حمیت و هم قوت است

حجت و برهانش و سؤال و جواب****ضربت و تیغ و سپر و حربت است

حربگه مرد سخن دان بسی****صعبتر از معرکه و حملت است

شیر بیابان را با مرد جنگ****هم سری و همبری و شرکت است

چنگ ز شیر آمد شمشیر شیر****یشکش چون تیر تو با هیبت است

قول تو تیر است و زبانت کمان****گرت بدین حرب به دل رغبت است

هر که به تیر سخنت خسته شد****خستگیش ناخوش و بی حیلت است

پیش خردمند در این حربگاه****بی خردان را همه تن عورت است

شهره شود مرد به شهره سخن****شهره سخن رهبر زی جنت است

روی متاب از سخن خوب و علم****کاین دو به دو سرای تو را بابت است

پرورش جان به سخن های خوب****سوی خردمند مهین حسبت است

کوکب علم آخر سر بر کند****گرچه کنون تیره و در رجعت است

هیچ مشو غره گر اوباش را****چند گهک نعمت یا دولت است

سوی خردمند به صد بدره زر****جاهل بی قیمت و بی حرمت است

گر به هر انگشت چراغی کند****هیچ مبر ظن که نه در ظلمت است

قیمت دانش نشود کم بدانک****خلق کنون جاهل و دون همت است

توبه کند شیر ز شیری هگرز****گرچه شتر کاهل و بی حمیت است؟

سرو همی یازد اگرچه چنار****خشک و نگونسار و سقط قامت است؟

نیک و بد عالم را، ای پسر،****همچو شب و روز درو نوبت است

گاه تو خوش طبع و گهی خشمنی****سیرت این چرخ همین سیرت است

آنکه تو را محنت او نعمت است****نعمت

تو نیز برو محنت است

براثر روز رود شب چنانک****نعمت او بر اثرش نکبت است

خوگ همه شر و زیان است و نحس****میش همه خیر و بر و برکت است

همچو دو بنده که برین از خدا****بر تو سلام است و بران لعنت است

کی بتواند که شود خوگ میش؟****زانکه شر و نحس درو خلقت است

بر طلب برکت میشی تو را****هم خرد و هم تن و هم طاقت است

نیک نگه کن که بر این جاهلان****دیو لعین را طرب و دعوت است

جای حذر هست ازینها تو را****اکنون کاین خلق بدین عبرت است

آنکه فقیه است از املاک او****پاکتر آن است که از رشوت است

وانکه همی گوید من زاهدم****جهل خود او را بترین ذلت است

گوش و دل خلق همه زین قبل****زی غزل و مسخره و طیبت است

بیت غزل بر طلب فحش و لهو****بی هنران را بدل آیت است

عادت خود طاعت و پرهیزدار****تا فلک و خلق بدین عادت است

بیهده گفتار به یک سو فگن****حجت بر تو سخن حجت است

ور تو خود از حجت بی حاجتی****نه به تو مر حجت را حاجت است

که این چه کاچار است؟

خاک خوار است رستنی، زان است****کایستاده چنین نگونسار است

جانور نیست به آن نگونساری****لاجرم زنده و گیاخوار است

وین که سر سوی آسمان دارد****باز بر هر سه میر و سالار است

مر تو را بر چهارمین درجه****که نشانده است و این چه بازار است؟

زیر دستانت چونکه بی خرد اند؟****چون تو را عقل و هوش و گفتار است؟

با همه آلتی که حیوان راست****مر تو را با سخن خرد یار است

مر تو را نزد آن که ت اینها داد****نه همانا که هیچ کردار است؟

کار کردی و خورد، چون خر خویش****پس تو را هوش و عقل چه بکار است؟

ای پسر، ننگری که عقل و سخن****چون بر این خلق سر به سر بار است؟

عقل بار است بر کسی که به عقل****گربزو جلد و دزد و طرار است

رش و سنگ کم و ترازوی کژ****همه تدبیر مرد غدار است

عقل در دست این نفایه گروه****چون نکو بنگری گرفتار است

گاو خاموش نزد مرد خرد****به از آن ژاژخای صد بار است

گرگ درنده گرچه کشتنی است****بهتر از مردم ستمگار است

از بد گرگ رستن آسان است****وز ستمگاره سخت دشوار است

گرگ مال و ضیاع تو نخورد****گرگ صعب تو میر و بندار است

نزد هر کس به قدر و قیمت اوی****مر خرد را محل و مقدار است

هم بر آن سان که بار بر دو درخت****بر یکی میوه بر یکی خار است

همچنان کز نم هوا به بهار****شوره گلزار و باغ گلزار است

دزد اگر عقل را به دزدی برد****لاجرم چون عقاب بر دار است

تو به پیش خرد ازان خواری****که خرد پیشت، ای پسر، خوار است

مر خرد را به علم یاری ده****که خرد علم را خریدار است

نیک و بد زان برو پدید آید****که خرد

چون سپید طومار است

از بدان بد شود ز نیکان نیک****داند این مایه هر که هشیار است

عقل نیکی پذیر اگر در تو****بد شود بر تو زین سخن عار است

مخورانش مگر که علم و هنر****هم از اکنون که زار و نا هار است

اندرو پود علم و نیکی باف****کو مرین هر دو پود را تار است

طاعت و علم راه جنت اوست****جهل و عصیانت رهبر نار است

خوی نیکو و داد را بلفنج****کین دو سیرت ز خوی احرار است

خوی نیکو و داد در امت****اثر مصطفای مختار است

بر ره راستان و نیکان رو****که جهان پر خسان و اشرار است

داد کن کز ستم به رنج رسی****در جهان این سخن پدیدار است

جز ز بیداد طبع بر طبعی****نیست تیمار هر که بیمار است

هر که نازاردت میازارش****که بهین بهان کم آزار است

بد کنش بد بجای خویش کند****هم برو فعل زشت او مار است

کار فردا به عدل خواهد بود****گرچه امروز کار باوار است

صاحب الغار خویش دین را دان****که تنت غار و جانت در غار است

بفگن از جان و تن به طاعت و علم****بار عصیان که بر تو انبار است

خیره خروار زیر بار مخسپ****چون گنه بر تنت به خروار است

چند غره شوی به فرداها****گر نه با خویشتنت پیکار است؟

زود دی گشته گیر فردا را****که نه برگشت چرخ مسمار است

خویشتن را به طاعت اندر یاب****اگر از خویشتنت تیمار است

پند بپذیر و بفگن از تن بار****گر سوی جانت پند را بار است

به دل پاک برنویس این شعر****که به پاکی چو در شهوار است

است

خود هیچ نیاساید و نجنبد****جنبده همه زیر او چران است

پیداست به عقل و زحس پنهان****گرچه نه خداوند کامران است

هرچ او برود هرگزی نباشد****او هرگزی و باقی و روان است

با طاقت و هوشیم ما و او خود****بی طاقت و بی هوش و بی توان است

چون خط دراز است بی فراخا****خطی که درازیش بی کران است

همواره بر آن خط هفت نقطه****گردان و پی یکدگر دوان است

با هر کس ازو بهره است بی شک****گر کودک یا پیر یا جوان است

هر خردی ازو شد کلان و او خود****زی عقل نه خرد است و نه کلان است

او خود نه سپید است و این سپیدی****بر عارضت ای پیر ازو نشان است

بی جان و تن است او ولیک خوردنش****از خلق تنومند پاک جان است

ای خواجه، از این اژدها حذر کن****کاین سخت ستمگارو بدنشان است

نشگفت کزو من زمن شده ستم****زیرا که مر او را لقب زمان است

سرمایهٔ هر نیکیی زمان است****هر چند که بد مهر و بی امان است

الفنج کن اکنون که مایه داری****از منت نصیحت به رایگان است

زو هردو جهان را بجوی ازیرا****مر هردو جهان را زمانه کان است

بیرون کن از این کان مر آن جهان را****کاین کار حکیمان و راستان است

این را نستانم به رایگان من****زیرا که جهان رایگان گران است

آنک این سوی او بی بها و خوار است****فردا سوی ایزد گرامی آن است

وین خوار سوی آن کس است کو را****بر منظر دل عقل پاسبان است

جائی است بر این بام لاجوردی****کان جای تو را جاودان مکان است

دانا به سوی آن جهان از اینجا****از نیکی بهتر دری ندانست

نیکیت به کردار نیز بایست****نیکی ی تو همه جمله بر زبان است

زیرا که به جای چراغ روشن****اندر دل پر غدر تو دخان است

از دست

تو خوش نایدم نواله****زیرا که نواله ت پر استخوان است

تو پیش رو این رمهٔ بزرگی****جان و دل من زین رمه رمان است

زیرا که چو تو زوبعه نهاز است****اندر رمه و ابلیسشان شبان است

خاصه به خراسان که مر شما را****آنجا زه و زاد است و خان و مان است

یک فوج قوی لاجرم بر آن مرز****از لشکر یاجوج مرزبان است

بر اهل خراسان فراخ شد کار****امروز که ابلیس میزبان است

وز مطرب و رودو نبید آنجا****پیوسته همه روز کاروان است

وز خوب غلامان همه خراسان****چون بتکدهٔ هند و چین ستان است

زی رود و سرودست گوش سلطان****زیرا که طغان خانش میهمان است

مطرب همه افغان کند که: می خور****ای شاه، که این جشن خسروان است

وز دولت خود شاد باش ازیراک****دولت به تو، ای شاه، شادمان است

وان مطرب سلطان بدین سخن ها****در شهر نکوحال و بافلان است

وز خواری اسلام و علم، مذن****بی نان و چو نال از عمان نوان است

آنجا که چنین کار و بار باشد****چه جای گه علم یا قرآن است؟

مهمان بلیس است خلق و حجت****بیچاره بهٔمگان ازان نهان است

آن را که بر امید آن جهان نیست****این تیره جهان شهره بوستان است

سرمازدگان را به ماه بهمن****خفسانهٔ خر خز و پرنیان است

کاهی است تباه این جهان ولیکن****که پیش خر و گاو زعفران است

ای برده به بازار این جهان عمر****بازار تو یکسر همه زیان است

ما را خرد ایدون همی نماید****کان جای قدیم است و جاودان است

بس سخت متازید ای سواران****گر در کفتان از خرد عنان است

زیرا که بر این راه تاختن تان****بس ژرف یکی چاه بی فغان است

زین راه به یک سو شوید، هر کو****بر جان و تن خویش مهربان است

این ژرف و قوی چاه را به بینی****گر بر سر تو عقل

دیده بان است

زان می نرود بر ره تو حجت****کز چاه بر آن راه بی گمان است

محابا و روی و ریاست

همه بیشی او بجمله کمی است****همه وعدهٔ او سراسر هباست

کجا نقطهٔ نور بینی درو****یکی دود چون دیوش اندر قفاست

درختان نیکیش را بر بدی است****به زیر سر نعمتش در بلاست

نه آن تو است، ای برادر، درو****هر آنچه ش گمانی بری کان تو راست

یکی مرکب است این جهان بس حرون****که شرش رکاب و عنانش عناست

چو از عادت او تفکر کنی****همه غدر و مکر و فریب و دهاست

پس آن به که بگریزی از غدر او****کزو خیر هرگز نخواهدت خاست

مگر طاعت ایزد بی نیاز****که او راست فرمان و تقدیر و خواست

دو رهبر به پیش تو استاده اند****کزایشان یکی عقل و دیگر هواست

خرد ره نمایدت زی خشندیش****ازیرا خرد بس مبارک عصاست

نهالی که تلخ است بارش مکار****ازیرا رهت بر سرای جزاست

به طاعت همی کوش و منشین بران****که گوئی «از ایزد مرا این قضاست»

به طاعت شود پاک زنگ گناه****ازیرا گنه درد و طاعت شفاست

نه نومید باش و نه ایمن بخسپ****که بهتر رهی راه خوف و رجاست

دروغ ایچ مسگال ازیرا دروغ****سوی عاقلان مر زبان را زناست

حذر کن ز مکر و حسد، ای پسر،****که این هر دو بر تو وبال و وباست

بدانچه ت بدادند خرسند باش****که خرسندی از گنج ایزد عطاست

به هر خیر دو جهانی امیددار****گر از بند آزت امید رهاست

اگر جفت آزی نه آزاده ای****ازیرا که این زان و آن زین جداست

در رستگاری به پرهیز جوی****که پرهیز بهتر ز ملک سباست

گزین کن جوانمردی و خوی نیک****که این هر دو از عادت مصطفاست

سخاوت نشان گر ثنا بایدت****که بار درخت سخاوت ثناست

به از بر درخت سخاوت ثنا****به گیتی درختی و باری کجاست

خرد جوی و جانت از هوا دور دار****ازیرا هوا چشم دل را عماست

دلت هیچ راحت

نخواهد چرید****اگر گرد او مر هوا را چراست

سوی شعر حجت گرای، ای پسر،****اگر هیچ در خاطر تو ضیاست

که دیبای رومی است اشعار او****اگر شعر فاضل کسائی کساست

بگذر و با او مشو****تا نیازارد تو را این مار چون بیدار نیست

آنچه دانا گوید آن را لفظ و معنی تار و پود****و آنچه نادان گوید آن را هیچ پود و تار نیست

دام داران را بدان و دور باش از دامشان****صید نادانان شدن سوی خرد جز عار نیست

زانکه دین را دام سازد بیشتر پرهیز کن****زانکه سوی او چو آمد صید را زنهار نیست

گاه گوید زین بباید خورد کاین پاک است و خوش****گاه گوید نی نشاید خورد کاین کشتار نیست

ور بری زی او به رشوت اژدهای هفت سر****گوید این فربی یکی ماهی است والله مار نیست

حیلت و مکر است فقه و علم او و، سوی او****نیست دانا هر که او محتال یا مکار نیست

گرش غول شهر گوئی جای این گفتار هست****ورش دیو دهر خوانی جای استغفار نیست

علم خورد و برد و کردن در خور گاو و خر است****سوی دانا این چنین بیهوده ها را بار نیست

چون نجوئی که ت خدا از بهر چه موجود کرد****گر مرو را با تو شغلی کردنی ناچار نیست؟

آنچه او خود کرده باشد باز چون ویران کند؟****خوب کرده زشت کردن کار معنی دار نیست

نیکی از تو چون پذیرد چون نخواهد بد ز تو؟****کز بد و نیک تو او را رنج نی و بار نیست

بیم زخم و دار چون از جملهٔ حیوان تو راست؟****چونکه دیگر جانور را بیم زخم و دار نیست؟

چون کند سی ساله عاصی را عذاب جاودان؟****این چنین حکم و قضای حاکم دادار نیست

گر همی گوید که یک بد را بدی یکی دهم****باز چون گوید که هرگز بد کنش رستار نیست؟

چون نجوئی حکمت اندر گزدمان و مار صعب****وین درختانی که بار و برگشان جز

خار نیست؟

گرچه اندک، بی گمان حکمت بود صنع حکیم،****لیکن آن بیندش کو را پیش دل دیوار نیست

خشم گیری جنگ جوئی چون بمانی از جواب****خشم یک سو نه سخن گستر که شهر آوار نیست

راه بنمایم تو را گر کبر بندازی ز دل****جاهلان را پیش دانا جای استکبار نیست

همچنان کاندر گزارش کردن فرقان به خلق****هیچ کس انباز و یار احمد مختار نیست

همچنان در قهر جباران به تیغ ذوالفقار****هیچ کس انباز و یار حیدر کرار نیست

اصل اسلام این دو چیز آمد قران و ذوالفقار****نه مسلمان و نه مشرک را درین پیکار نیست

همچنان کاندر سخن جز قول احمد نور نیست****تیز تیغی جز که تیغ میر حیدر نار نیست

احمد مختار شمس و حیدر کرار نور****آن بی این موجود نی و این بی آن انوار نیست

هر که نور آفتاب دین جدا گشته است ازو****روزهای او همیشه جز شبان تار نیست

چشم سر بی آفتاب آسمان بی کار گشت****چشم دل بی آفتاب دین چرا بی کار نیست؟

بر سر گنجی که یزدان در دل احمد نهاد****جز علی گنجور نی و جز علی بندار نیست

وانکه یزدان بر زبان او گشاید قفل علم****جز علی المرتضی اندر جهان دیار نیست

بحر لل بی خطر با طبع او، از بهر آنک****چون بنان او به قیمت لؤلؤ شهوار نیست

ای خداوند حسام دشمن او بار از جهان****جز زبان حجت تو ابر گوهر بار نیست

عروهالوثقی حقیقت عهد فرزندان توست****شیفته است آن کس که او در عهدشان بستار نیست

من رهی را جز زبانی همچو تیغ تیز تو****با عدوی خاندانت هیچ زین افزار نیست

زخم من بر جان خود پیش تو آرد روز حشر****هرگز آن گمره کزو بیدارم او بیدار نیست

سوی یزدان منکر است آنکو به تو معروف نیست****جز به انکار توام معروف

را انکار نیست

ناصبی را چشم کور است و تو خورشید منیر****زین قبل مر چشم کورش را به تو دیدار نیست

نیست مردم ناصبی نزدیک من لا بل خر است****طبع او خروار هست ار صورتش خروار نیست

مایهٔ بری تو و ابرار اولاد تواند****بر چون یابد کسی کو شیعت ابرار نیست

دشمنان تو همه بیمار و بنده تن درست****دورتر باید ز بیمار آنکه او بیمار نیست

من رهی را از جفای دشمن اولاد تو****خوابگاه و جای خور جز غار یا کهسار نیست

هر کسی را هست تیماری ز دنیا و مرا****جز ز بهر طاعت اولاد تو تیمار نیست

من رهی را جز به خشنودی ی تو و اولاد تو****روز محشر هیچ امید رحمت جبار نیست

منات

حیلت و رخصت بدین در فاش کرد****مادر دیوان به قول بی ثبات

لاجرم دادند بی بیم آشکار****در بهای طبل و دف مال زکات

عاقلان را در جهان جائی نماند****جز که بر کهسارهای شامخات

کس نیارد یاد از آل مصطفی****در خراسان از بنین و از بنات

کس نجوید می نشان از هفت زن****کامده است اندر قران زایشان صفات

بر نخواند خلق پنداری همی****مسلمات مؤمنات قانتات

هر زمان بتر شود حال رمه****چون بودش از گرسنه گرگان رعات

گر بخواهد ایزد از عباسیان****کشتگان آل احمد را دیات

وای بومسلم که مر سفاح را****او برون آورد از آن بی در کلات

من ز لذت ها بشستم دست خویش****راست چون بگذشتم از آب فرات

بر امید آنکه یابم روز حشر****بر صراط از آتش دوزخ برات

فنا تو را****کز فعل بر فنا و ز بنیاد بر بقاست

باقی است چرخ کردهٔ یزدان و، شخص تو****فانی است از انکه کردهٔ این بی خرد رحاست

بی دانش آمدی و در اینجا شناختی****کاین چیست وان چه باشد وان چون و این چراست

چون و چرا نتیجهٔ عقل است بی گمان****چون و چرا ز جانوران جز تو را کراست؟

جز عقل چیست آنکه بدو نیک و بد زخلق****آن مستحق لعنت وین در خور ثناست

قدر و بهای مرد نه از جسم و فربهی است****بل مردم از نکو سخن و عقل پر بهاست

بر جانور بجمله سخن گوی جانور****زان است پادشا که برو عقل پادشاست

چون تو خدای خر شدی از قوت خرد****پس عقل بهره ای ز خدای است قول راست

بی هیچ علتی ز قضا عقل دادمان****زین روی نام عقل سوی اهل دین قضاست

اینجا ز بهر آن ز خدائیت بهره داد****کاین گوهر شریف مر آن هدیه را سزاست

این است آن عطا که خدا کرد فیلسوف****آن فلسفه است و این ره و آثار انبیاست

این عالم اژدهاست وز ایزد تو را خرد****پازهر زهر این قوی و منکر اژدهاست

پازهر اژدهاست خرد سوی هوشیار****در خورد مکر نیست نه نیز از در دهاست

هر چند رحمت است خرد بر تو از خدای****بر هر که بد کند به خرد هم خرد بلاست

ملک و بقاست کام تو وین هر دو کام را****اندر دو عالم ای بخرد عقل کیمیاست

گر تو به دست عقل اسیری خنک تو را****وای تو گر خردت به دست تو مبتلاست

تخم وفاست عقل، به تو مبتلا شده است****گر مر تورا ز تخم وفا برگ و بر جفاست

سوی وفاست روی خرد، چون جفا کنی****مر عقل را به سوی تو، ای پیر، پس قفاست

عدل است و

راستی همه آثار عقل پاک****عقل است آفتاب دل و عدل ازو ضیاست

از عدل های عقل یکی شکر نعمت است****بخشندهٔ خرد ز تو زیرا که شکر خواست

از نیک صبر کرد نباید که کاهلی است****بر بد شتاب کرد نشاید که آن هواست

شکر است آب نعمت و نعمت نهال او****با آب خوش نهال نگیرد هگرز کاست

هر کس که بر هوای دل خویش تکیه کرد****تکیه مکن برو که هواجوی بر هواست

آن گوی مر مرا که توانی ز من شنود****این پند مر تو را به ره راست بر عصاست

عالم یکی خط است کشیدهٔ خدای حق****وان خط را میانه و آغاز و انتهاست

دنیا ز بهر مردم و مردم ز بهر دین****چون خط دایره که بر انجامش ابتداست

علم است کار جانت و عمل کار تن که دین****از علم وز عمل چو تن و جان تو دوتاست

چون جان و تن دوتاست دو تخم است دینت را****یک تخم او ز خوف و دگر تخم او رجاست

مرد خرد جدا نشد از خر مگر به دین****آن کن که مرد با خرد از خر بدو جداست

کشت خدای نیست مگر کاهل علم و دین****جز کاین دو تن دگر همه خار و خس و گیاست

پرهیز تخم و مایهٔ دین است و زی خدای****پرهیزگار مردم دین دار و بی ریاست

پرهیزگار کیست؟ کم آزار، اگر کسی****از خلق پارساست کم آزار پارساست

لختی عنان بکش سپس این جهان متاز****زیرا که تاختن سپس این جهان عناست

بر خاک فتنه چون بشدی؟ بر سما نگر****بر خاک نیست جای تو بل برتر از سماست

گر ز آسمان به خاک تو خرسند گشته ای****همچون تو شوربخت به عالم دگر کجاست؟

ترسم کز آرزو خردت را وبا رسد****زیرا که آرزو خرد خلق را وباست

دردی است

آرزو که به پرهیز به شود****پرهیز مرد را سوی دانا بهین دواست

پند از کسی شنو که ندارد ز تو طمع****پندی که با طمع بود آن سر بسر هباست

گیتی به بند طمع ببسته است خلق را****زین بند دور باش که نه بند بی وفاست

از دست بند طمع جهان چون رهاندت****جز هوشیار مرد کز این بند خود رهاست؟

بی توتیاست چشم تو گر بر دروغ و زرق****از مردم چشم درد تو را طمع توتیاست

رفتند هم رهانت، بباید همیت رفت****انده مخور که جای سپنجیست بی نواست

برگیر زاد و، زاد تو پرهیز و طاعت است****زین راه سر متاب که این راه اولیاست

چون بی بقاست این سفری خانه اندرو****باکی مدار هیچ اگرت پشت بی قباست

پرهیز کن به جان ز خرافات ناکسان****هر چند با خسان کنی اینجا نشست و خاست

مزگت کلیسیا نشده است، ای پسر، هگرز****گرچه به شهر همبر مزگت کلیسیاست

این است پند حجت وین است مغز دین****وارایش سخنش چو گشنیز و کرویاست

از خواب نوشین دوش بجهاند****سحرگاهان یکی زین زنگیانت

اگر هیچم سوی تو حرمتی هست****یکی خاموش کن او را، به جانت

اگر مهمان توست این ناخوش آواز****مرا فریادرس زین میهمانت

چه گویمت، ای رسول هجر؟ گویم****«فغان ما را از این ناخوش فغانت

مرا از خان و مان بانگ تو افگند****که ویران باد یکسر خان و مانت

سیه کرد و گران روز غریبان****سیاهی ی روی و آواز گرانت

به رفتن همچو بندی لنگ ازانی****که بند ایزدی بسته است رانت

نشان مدبریت این بس که هرگز****چو عباسی نشوئی طیلسانت

نجوئی جز فساد و شر، ازیرا****همیشه گرگ باشد میزبانت

ز من بگسل به فضل این آشنائی****نه بر من پاسبان کرد آسمانت

به تو در خیر و شری نیست بسته****ولیکن فال دارند این و آنت»

به بانگ بی گنه زاغ، ای برادر،****مگردان رنجه این خیره روانت

که بر تو دم شمرده است و ببسته****خدای کردگار غیب دانت

چو دادی باز دمهای شمرده****ندارد سود ازان پس آب و نانت

همه وام جهان بوده است بر تو****تن و اسباب و عمر و سو زیانت

گر او را وامها می باز خواهند****چرا چون زعفران گشت ارغوانت؟

تو را اندر جهان رستنی خواند****از ارکان کردگار کامرانت

زمانی اندرو می خاک خوردی****نبود آگه کس از نام و نشانت

گهی بدرود خوشه ت ورزگاری****گهی بشکست شاخی باغبانت

وزانجا در جهان مردمت خواند****ز راه مام و باب مهربانت

به دل داد از شکوفه و برگ و میوه****عم و خال و تبار و دودمانت

درخت دینی و شاید که اکنون****گهر بارد زبان در فشانت

وزان پس که ت کدیور پاسبان بود****رسول مصطفی شد پاسبانت

اگر سوی تو بودی اختیارت****نگشتی هرگز این اندر گمانت

کنون سوی تو کردند اختیارت****از آن سو کش که می خواهی عنانت

یکی فرخنده گل گشتی که اکنون****همی فردوس شاید گلستانت

یکی میشی که اکنون

می نشاید****مگر موسی پیغمبر شبانت

جهان رستنی گر نیک بودت****به آمد زان، جهان مردمانت

در این فانی اگر نیکی گزینی****از این فانی به آید جاودانت

اگر بر آسمان می رفت خواهی****از ایمان کن وز احسان نردبانت

برگ****نیست در برگ سخن بلکه سخن در ثمر است

نبود مردم جز عاقل و، بی دانش مرد****نبود مردم، هرچند که مردم صور است

آن بصیر است که حق بصر اندر دل اوست****نه بصیر است کسی کش به سر اندر بصر است

نپرد بر فلک و بر سر دریا نرود****جز که هشیار کسی کز خردش پاو پر است

گر تو از هوش و خرد یافته ای پا و پری****پس خبر گوی مر از آنچه برون زین اکر است

گرد این گنبد گردنده چه چیز است محیط****نرم چون باد و یا سخت چو خاک و حجر است

اگر آن سخت بود سوده شود چرخ برو****پس دلیل است که آن چیز ازو نرم تر است

پس چو نرم است جسد باشد و آنچ او جسد است****بی نهایت نبود کاین سخنی مشتهر است

پس چه گوئی که از آن نرم جسد برتر چیست؟****نیک بنگر که نه این کار کسی بدنگر است

چرخ را زیر و زبر نیست سوی اهل خرد****آنچ ازو زیر تو آمد دگری را زبر است

ور چنین است چه گوئی که خدا از بر ماست؟****سخنت سوی خردمند محال و هدر است

وانچه او را زبر و زیر بود جسم بود****نتوان گفت که خالق را زیر و زبر است

گشتن حال و سخن گفتن باواز و حروف****زبر و زیر همه جمله به زیر قمر است

نظر تیره در این راه نداند سرخویش****ور چه رهبر به سوی عالم عقلی نظر است

زین سخن مگذر و این کار به خواری مگذار****گر خرد را به دل و جان تو بر، ره گذر است

و گرت رغبت باشد که در آئی زین در****بشنو از من سخنی کاین سخنی مختصر است

سوی آن باید رفتنت که از امر خدای****بر خزینهٔ خرد

و علم خداوند در است

آنکه زی دانا دریای خرد خاطر اوست****اوست دریا و دگر یکسره عالم شمر است

آنکه زی اهل خرد دوستی عترت او،****با کریمی ی نسبش، تا به قیامت اثر است

گر بترسی همی از آتش دوزخ بگریز****سوی پیمانش، که پیمانش از آتش سپر است

هنر و فضل و خرد در سیر اوست همه****همچو او کیست که فضل و هنر او را سیر است؟

قیمتی گردی اگر فضل و هنر گیری ازو****قیمت مرد ندانی که به فضل و هنر است؟

هر خردمند بداند که بدین حال و صفت****باب علم نبی و باب شبیر و شبر است

وگرت رهبر باید به سوی سیرت او****زی ره و سیرت اویت پسرش راهبر است

روی یزدان جهاندار و خداوند زمان****که ز تایید خدائی به درش بر حشر است

رایت شاهان را صورت شیر است و پلنگ****بر سر رایت او سورت فتح و ظفر است

او به قصر اندر آسوده و از خالق خلق****نصر و تایید سوی حضرت او بر سفر است

ذوالفقار آنکه به دست پدرش بود کنون****به کف اوست ازیرا پسر آن پدر است

نرسد جز ز کفش خیر و سعادت به جهان****کف اوشاید بودن که جهان را جگراست

فخر بر عالم ارواح و بر ارواح کند****آنکه در عالم اجسام چنینش پسر است

ای خداوندی که ت نیست در آفاق نظیر****رحمت و فضل تو زی حجت تو منتظر است

گر چه کامش ز غم و حسرت خشک است زبانش****به مدیج پدر و جدت و مدح تو تر است

خار و سنگ درهٔ یمگان با طاعت تو****در دماغ و دهن بنده ت عود و شکر است

تو خداوند چو خورشید به عالم سمری****همچنین بندهٔ زارت به خراسان سمر است

سوی من نحس زمان هرگز ناظر نبود****تا خداوند

زمان را به سوی من نظر است

و اندیشه و سخن خدم است

تو، ای پسر، ز خرد سوی میر محتشمی****اگرچه میر سوی عام خلق محتشم است

قلم سلاحت و حجت به پیش تو سپر است****خرد تو را سپه است و سخن تو را علم است

سخن رسول دل و جان توست، اگر خوب است****خبر دهد عقلا را که جانت محترم است

بهم شود به زبان برت لفظ با معنی****اگرت جان سخن گوی با خرد بهم است

تفاوت است بسی در سخن کزو به مثل****یکی مبارک نوش و یکی کشنده سم است

چو هوشیار گزاردش راحت و داروست****چو مارسای بکاردش شدت و الم است

یکی سخن که بود راست، راست چون تیر است****دگر سخن که دروغ است پر ز ثغر و خم است

چو برق روشن و خوب است در سخن معنی****برون ز معنی دیگر بخار و تار و تم است

تمیز و فکرت و عقل است کیمیای سخن****چو کیمیا نبود اصل او ز باد و دم است

زبان و کام سخن را دو آلت اند از اصل****چنانکه آلت دستان لحن زیر و بم است

تو را محل خدای است در سخن که همی****به تو وجود پذیرد سخن که در عدم است

ز بهر حاضر اکنون زبانت حاجب توست****ز بهر غایب فردا رسول تو قلم است

دل توزانکه سخن ماند خواهدت شاد است****دل کسی که درم ماند خواهدش دژم است

دژمش کرد درم لاجرم به آخر کار****ستوده نیست کسی کو سزای لاجرم است

دژم مباش ز کمی ی درم به دنیا در****اگر به طاعت و علمت به دین درون قدم است

متاز بر دم دنیا که گزدمش بگزدت****ز گزدمش بحذر باش کش گزنده دم است

به دین و دنیا بر خور خدای را بشناس****که سنتش همه عدل است و رحمت و

کرم است

به شعر حجت پر گشت دفتر از حکمت****که خاطرش در پند است و معدن حکم است

چو قند بشنو****بی عیب چو پارهٔ سمرقند

کاری که ز من پسند نایدت****با من مکن آنچنان و مپسند

جز راست مگوی گاه و بیگاه****تا حاجت نایدت به سوگند

گنده است دروغ ازو حذر کن****تا پاک شود دهانت از گند

از نام بد ار همی بترسی****با یار بد از بنه مپیوند

آن گوی مرا که دوست داری****گر خلق تو را همان بگویند

زیرا که به تیر ماه جو خورد****هر کو به بهار جو پراگند

از خندهٔ یار خویش بندیش****آنگاه به یار خویش برخند

بر گردن یار خود منه طوق****گر یار تو خواندت خداوند

بزدای به عذر زنگ کینه****جز عذر درخت کین که بر کند؟

بر فعل چو زهر، نیست پازهر****جز قول چو نوش پخته با قند

در کار چو گشت بر تو مشکل****عاجز مشو و مباش خرسند

از مرد خرد بپرس، ازیرا****جز تو به جهان خردوران هند

تدبیر بکن، مباش عاجز****سر خیره مپیچ در قزاگند

بنگر که خدای چون به تدبیر****بی آلت چرخ را پی افگند

با پند چو در و شعر حجت****منگر به کتاب زند و پا زند

بندیش که بر چه سان به حکمت****این خوب قصیده را بیاگند

و سپاس او بگزار****که جز بر این دو نخواهیم بود ما ماخوذ

به فعل و قول زبان یکنهاد باش و مباش****به دل خلاف زبان چون پشیز زر اندود

چو نرم گویم با تو مرا درشت مگو****مسوز دست جز آن را که مر تو را برهود

ز خاک و آتش و آبی، به رسم ایشان رو****که خاک خشک و درشت است و آب نرم و نسود

مباش مادح خویش و، مگوی خیره مرا****که «من ترنج لطیفم خوش و تو بی مزه تود»

اگر کسی بگرفتی به زور و جهد شرف****به عرش بر بنشستی به سرکشی نمرود

جهود را چه نکوهی؟ که تو به سوی جهود****بسی نفایه تری زانکه سوی توست جهود

ستوده سوی خردمند شو به دانش ازانک****بحق ستوده رسول است کش خدای ستود

یقین بدان که ز پاکیزگی است پیوسته****به جان پاک رسول از خدای و خلق درود

اگر نخواهی کائی به محشر آلوده****ز جهل جان و، ز بد دل، ببایدت پالود

تو را چگونه پساود هگرز پاکی و علم****که جان و دلت جز از جهل و فعل بد نپسود؟

به مال و ملک و به اقبال دهر غره مشو****که تو هنوز ز آتش ندیده ای جز دود

جهان مثل چو یکی منزل است بر ره و خلق****درو همی گذرد فوج فوج زودا زود

برادر و پدر و مادرت همه رفتند****تو چند خواهی اندر سفر چنین آسود؟

تنت چو پیرهنی بود جانت را و، کنون****همه گسست و بفرسوده گشت تارش و پود

ربود خواهد از تنت پیرهن اکنون****همان که تازگی و رنگ پیرهنت ربود

تو باد پیمودی همچو غافلان و فلک****به کیل روز و شبان بر تو عمر تو پیمود

تو سالیان ها خفتی و آنکه بر تو شمرد****دم شمردن تو، یک نفس زدن نغنود

کنون

بباید رفتن سبک به قهر و، سرت****پر از بخار خمار است و چشم خواب آلود

تو عبرت دو جهانی که می روی و، دلت****ز بخت نا خشنود و خدای ناخشنود

نگاه کن که چه حاصل شدت به آخر کار****از انکه دست و سر و روی سوختی و شخود

چرا به رنج تن بی خرد طلب کردی****فزونئی که به عمر تو اندرون نفزود

بدان که: هر چه بکشتی ز نیک و بد، فردا****ببایدت همه ناکام و کام پاک درود

بدانکه بر تو گواهی دهند هر دو به حق****دو چشم هر چه بدید و دو گوش هر چه شنود

به گمرهی نبود عذر مر تو را پس ازانک****تو را دلیل خداوند راه راست نمود

آید

طعام جان سخن باشد سخن جز پاک و خوش مشنو****ازیرا چون نباشد خوش طعام و پاک، بگزاید

زدانا ای پسر نیکو سخن را گر بیاموزی****به دو عالم تو را هم خالق و هم خلق بستاید

وگر مر خویشتن را از سخن بی بهره بپسندی****مرا گر چون تو فرزندی نباشد بر زمین شاید

به بانگ خوش گرامی شد سوی مردم هزار آوا****وزان خوار است زاغ ایدون که خوش و خوب نسراید

هزار آواز چون دانا همه نیکو و خوش گوید****ولیکن زاغ همچون مرد جاهل ژاژ می خاید

ببخشائی تو طوطی را ازان کو می سخن گوید****تو گر نیکو سخن گوئی تو را ایزد ببخشاید

کلید است ای پسر نیکو سخن مر گنج حکمت را****در این گنج بر تو بی کلید گنج نگشاید

من اندر جستن نیکو سخن تن را بفرسودم****سرم زین فخر در حکمت همی بر چرخ ازین ساید

اگر تو سوی حکمت چونت فرمودند بگرائی****جهان زان پس به چشم تو به پر پشه نگراید

نبینی کز خراسان من نشسته پست در یمگان****همی آید سوی من یک به یک هر چه م همی باید؟

حکیم آن است کو از شاه نندیشد، نه آن نادان****که شه را شعر گوید تا مگر چیزیش فرماید

کسی کو با من اندر علم و حکمت همبری جوید****همی خواهد که گل بر آفتاب روشن انداید

چرا گرچون من است او همچو من بر صدر ننشیند****و گر نی چون بجوید نان و خیره ژاژ بدراید؟

کتاب ایزد است ای مرد دانا معدن حکمت****که تا عالم به پای است اندر این معدن همی پاید

چو سوی حکمت دینی بیابی ره، شوی آگه****که افلاطون همی بر خلق عالم باد پیماید

نباشد خوب اگر زان پس که شستم دل به آب حق****که جان روشنم

هرگز به ناحقی بیالاید

مرا با جان روشن در دل صافی یکی شد دین****چو جان با دین یکی شد کس مر او را نیز نرباید

بباید شست جانت را به علم دین که علم دین،****چنان کاب از نمد، جان را ز شبهت ها بپالاید

تو را راهی نمایم من سوی خیرات دو جهانی****که کس را هیچ هشیاری ازین به راه ننماید

بپیرای از طمع ناخن به خرسندی که از دستت****چو این ناخن بپیرائی همه کارت بپیراید

پاکیزگی و خوی نیک****کز همه دنیا گزین خلق دنیا این گزید

نیکخو گفته است یزدان مر رسول خویش را****خوی نیک است ای برادر گنج نیکی را کلید

گر به خوی مصطفی پیوست خواهی جانت را****پس بباید دل ز ناپاکان و بی باکان برید

چون همیشه چون زنان در زینت دنیا چخی****گرت چون مردان همی در کار دین باید چخید؟

پرت از پرهیز و طاعت کرد باید، کز حجاز****جعفر طیار بر علیا بدین طاعت پرید

بررس از سر قران و ، علم تاویلش بدان****گر همی زین چه به سوی عرش بر خواهی رسید

تا نبینی رنج و، ناموزی زدانا علم حق****کی توانی دید بی رنج آنچه نادان آن ندید

صورت علمی تو را خود باید الفغدن به جهد****در تو ایزد نافریند آنچه در کس نافرید

در جهان دین بر اسپ دل سفر بایدت کرد****گر همی خواهی چریدن، مر تو را باید چمید

گر چه یزدان آفریند مادر و پستان و شیر****کودکان را شیر مادر خود همی باید مکید

گر طعام جسم نادان را همی خری به زر****مر طعام جان دانا را به جان باید خرید

لذت علمی چو از دانا به جان تو رسید****زان سپس ناید به چشمت لذت جسمی لذیذ

جان تو هرگز نیابد لذت از دین نبی****تا دلت پر لهو و مغزت پر خمار است از نبید

راحت روح از عذاب جهل در علم است ازانک****جز به علم از جان کس ریحان راحت نشکفید

از نبید آمد پلیدی ی جهل پیدا بر خرد****چون بود مادر پلید، ناید پسر زو جز پلید

از ره چشم ستوری منگر اندر بوستان****ای برادر تا بدانی زرد خار از شنبلید

کام را از گرد بی باکی به آب دین بشوی****تا بدو بتوانی از میوه و شراب دین مزید

چون نیندیشی که

حاجات روان پاک را****ایزد دانا در این صندوق خاکی چون دمید؟

وین بلند و بی قرار و صعب دولاب کبود****گرد این گوی سیه تا کی همی خواهد دوید؟

راز ایزد این پردهٔ کبود است، ای پسر،****کس تواند پردهٔ راز خدائی را درید؟

گر تو گوئی «چون نهان کرد ایزد از ما راز خویش؟»****من چه گویم؟ گویم «از حکم خدای ایدون سزید»

راز یزدان را یکی والا و دانا خازن است****راز یزدان را گزافه من توانم گسترید؟

ابر آب زندگانی اوست، من زنده شدم****چون یکی قطره زابرش در دهان من چکید

خازن علم قران فرزند شیر ایزد است****ناصبی گر خر نباشد زوش چون باید رمید؟

روی ضیااند

آنها که گوااند بر این خلق و برایشان****زایزد پدر و جد بحق عدل گوااند

آنها که زپاکیزه نسب شیعت خود را****از حوض جد خویش و نیا آب سقااند

آنها که گه حمله به تایید الهی****چون ما ز ستوران چراینده جدااند

آنها که بریشان ما را همه هموار****میراث نیائیم که میراث نیااند

آنها که چو محراب شریفند و مقدم****دیگر به صفا جمله وضیعند و ورااند

حجاج و کریمان و حکیمان جهانند****ویشان به ره حکمت قبلهٔ حکمااند

کعبهٔ شرف و علم خفیات کتاب است****ویشان به مثل کعبهٔ رکن اند و صفااند

زیشان به هر اقلیم یکی تند زبانی است****گویا به صلاح گرهی کز صلحااند

بر اهل ولا ابر صلاحند و بر آنهاک****نه اهل ولااند مثل باد بلااند

کوهی است به هر کشور از ایشان که از این خلق****آنها که نبینند نه از اهل ولااند

کوهی که برو چشمهٔ پاک آب حیات است****نخچیر درو مؤمن و کبگان علمااند

کوهی است به یمگان که بینند گروهیش****کز چشم حقیقت سپر سر صفااند

کوهی که درو نور الهی است جواهر****آنها که همی جویند جوهر به کجااند؟

زین گوهر باقی نکند هیچ کسی قصد****کز کوردلی شیفته برادر فنااند

آن است مرا کز دل با من به مرا نیست****آنها نه مرااند که با من به مرااند

در گرد دل من به مرا هرگز ره نیست****پاکیزه که بی هیچ مرااند مرااند

مر گوهر با قیمت و با فضل و بها را****اینها نه سزااند که بی قدر و بهااند

از عدل و صواب است بقا زاده و اینها****نه اهل بقااند که بر جور و خطااند

پشه ز چه یک روز زید، پیل دوصد سال؟****زیرا ز پشه پیلان در رنج و عنااند

عدلی است عطا ز ایزد ما را و ز دوزخ****آنند رها کز در این شهره

عطااند

گر عادلی از طاعت بگزار حق وقت****بنگر به بصیرت که در این جا بصرااند

وانها که ندانند به طاعت حق روزی****بر جور و جفااند نه بر عدل و وفااند

یارب، چه شد آن خلق که بر آل پیمبر****چون کژدم و مارند و چو گرگان و قلااند؟

اینها که همی دشمن اولاد رسولند****از مادر اگر هرگز نایند روااند

دانم که رها یابد از دوزخ ابلیس****گر ز آتش این قوم بدین فعل رهااند

دانم که بدین فعل که می بینم هر چند****گویند تو راایم حقیقت نه تورااند

آنها که تورااند ز فعل بد اینها****درمانده و دل خسته و با درد و بکااند

دانند که در عالم دین شهره لوائی است****پنهان شده در سایهٔ این شهره لوااند

آن شمس که روزیش برآری تو زمغرب****از فضل تو خواهنده مرو را به دعااند

تا جای پدر باز ستانند ز دیوان****اینها که سزای صلوات اند و ثنااند

ای امت برگشته ز اولاد پیمبر****اولاد پیمبر حکم روز قضااند

این قوم که این راه نمودند شما را****زی آتش جاوید دلیلان شمااند

این رشوت خواران فقهااند شما را****ابلیس فقیه است گر اینها فقهااند

از بهر قضا خواشتن و خوردن رشوت****فتنه همگان بر کتب بیع و شرااند

رشوت بخورند آنگه رخصت بدهندت****نه اهل قضااند بل از اهل قفااند

بر من ز شما نیست سفاهت عجب ایرا****آنند که در دین فقهااند سفهااند

گر احمد مرسل پدر امت خویش است****جز شیعت و فرزند وی اولاد زنااند

ما بر اثر عترت پیغمبر خویشیم****و اولاد زنا بر اثر رای و هوااند

اسلام ردائی ز رسول است و، امامان****از عترت او، حافظ این شهره ردااند

آنان که فلان است و فلان زمرهٔ ایشان****نزدیک حکیمان زدر عیب و هجااند

ما را چو کند پیر چه گوئیم که رهبر****در دین حق از عترت پیغمبر مااند؟

ای

حجت، می گوی سخنهای به حجت****زیرا که صبائی تو و خصمانت هبااند

موسی زمان را تو یکی شهره عصائی****وانکه نشناسند که خصمان عقلااند

آن این را هم این آن را شب و روز****به گمراهی و بی دینی کند یاد

چو خر بی علم شادانند هریک****ستور است آنکه نادان باشد و شاد

نژاد دیو ملعونند یکسر****مزایاد آنکه این گوباره را زاد

خدا از شر و رنج راه داران****گروه خویش را ایمن بداراد

تو را گر قصد بغداد است آنک****نبسته ستند بر تو راه بغداد

ولیکن جز امین سر یزدان****کسی این راز را بر خلق نگشاد

به تنزیل ازخسر ره جوی و، تاویل****ز فرزندان او یابی و داماد

از آن داماد کایزد هدیه دادش****دل دانا و صمصام و کف راد

دل سندان ازو گر بدسگالد****فرو ریزد دل سندان و پولاد

همه مشغول مقامند ولیک****یک یک از ساختهٔ خویش همی برگذرند

راهشان یوز گرفته است و ندارند خبر****زان چو آهو همه در پوی و تگ و با بطرند

بر خریدار فسون سخره و افسوس کنند****وانگهی جز که همه تنبل و افسون نخرند

گرچه شان کار همه ساخته از یکدگر است****همگان کینه ور و خاسته بر یکدگرند

دردمندند به جان جمله نبینی که همی****جز همه آنکه زیان کار بودشان نخورند؟

سخن بیهده و کار خطا زایشان زاد****سخن بیهده و کار خطا را پدرند

با هزاران بدی و عیب یکیشان هنراست****گر چه ایشان چو خر از عیب و هنر بیخبرند

هنر آن است که پیغمبر خیرالبشر است****وین ستوران جفا پیشه به صورت بشرند

گر شریعت همه را بار گران است رواست****بار اگر خر کشد این عامه همه پاک خرند

بار باخر بنهند از خر و زینها ننهند****زانکه اینها سوی ایزد بسی از خر بترند

وعده شان روز قضا خواب و خور و سیم و زر است****زانکه فتنه همه بر خواب و خور و سیم و زرند

حکمت آبی است کجا مرده بدو زنده شود****حکما بر لب این آب مبارک شجرند

شجر حکمت، پیغمبر ما بود و برو****هر یک از عترت او نیز درختی ببرند

پسران علی امروز مرو را بسزا****پسرانند چو مر دختر او را پسرند

پسران علی آنها که امامان حقند****به جلالت به جهان در چو پدر مشتهرند

سپس آن پسران رو، پسرا، زانکه تو را****پسران علی و فاطمه زاتش سپرند

سپری کرد توانند تو را زاتش تیز****چون همی زیر قدم گردن کیوان سپرند

ای پسر دین محمد به مثل چون جسدی است****که بر آن شهره جسد فاطمیان همچو سرند

چون شب دین سیه و تیره شود، فاطمیان****صبح صادق، مه و پروین و ستارهٔ سحرند

داد در خلق جهان جمله پدرشان

گسترد****چه عجب گر پسران همچو پدر دادگرند

شیر دادار جهان بود پدرشان، نشگفت****گرازیشان برمند این که یکایک حمرند

من بدیشان شکرم جاهل بی حرمت را****که خران را حکما نیز به شیران شکرند

سودمندند همه خلق جهان را چو شکر****جان من باد فداشان که به طبع شکرند

از شکر نفع همی گیرد بیمار و درست****دشمن و دوست ازیشان همه می نفع گرند

منگر سوی گروهی که چون مستان از خلق****پرده بر خویشتن از بی خردی می بدرند

چه دهی پند و چه گوئی سخن حکمت و علم****این خران را که چو خر یکسره از پند کرند؟

سخن خوب خردمند پذیرد نه حجر****سفها جمله ز مردم به قیاس حجرند

سمرم من شده و افتاده ام از خانهٔ خویش****زین ستوران که به جهل و به سفاهت سمرند

اگر این کوردلان را تو به مردم شمری****من نخواهم که مرا خلق ز مردم شمرند

چون پری جمله بپرند گه صلح ولیک****به گه شر مر ابلیس لعین را حشرند

سپس باقر و سجاد روم در ره دین****تو بقر رو سپس عامه که ایشان بقرند

به جر دیو روی کز پی ایشان بروی****زانکه ایشان همه دیو جسدی را بجرند

سپس فاطمیان رو که به فرمان خدای****امتان را سپس جد و پدر راه برند

جدشان رهبر دیو و پری و مردم بود****سوی رضوان خدای و، پسران زان گهرند

پسرت گر جگر است از تن تو، فاطمیان****مر نبی را و علی را به حقیقت جگرند

شیعت فاطمیان یافته اند آب حیات****خضر دور شده ستند که هرگز نمرند

شکرند از سخن خوب سبک شیعت را****به سخن های گران ناصبیان را تبرند

سخن خوب بیاموز که هرک از همه خلق****سخن خوب ندارند همه بی هنرند

جهان جهان****سیرت خلق جهان دگرگون شد

جسم تو فرزند طبع و گردون است****حالش گردان به زیر گردون شد

تو که لطیفی به جسم دون چه شوی****همت گردون دون اگر دون شد؟

چون الفی بود مردمی به مثل****چونک الف مردمی کنون نون شد؟

چاکر نان پاره گشت فضل و ادب****علم به مکر و به زرق معجون شد

زهد و عدالت سفال گشت و حجر****جهل و سفه زر و در مکنون شد

ای فلک زود گرد، وای بران****کو به تو، ای فتنه جوی مفتون شد

هر که به شمع خرد ندید رهت****پیش تو مدهوش گشت و شمعون شد

از چه درآئی همی درون که چنین****مردمی از خلق جمله بیرون شد؟

فعل همه جور گشت و مکر و جفا****قول همه زرق و غدر و افسون شد

ملک جهان گر به دست دیوان بد****باز کنون حالها همیدن شد

باز همایون چو جغد گشت خری****جغدک شوم خری همایون شد

سر به فلک برکشید بیخردی****مردمی و سروری در آهون شد

باد فرومایگی وزید، وزو****صورت نیکی نژند و محزون شد

خاک خراسان چو بود جای ادب****معدن دیوان ناکس اکنون شد

حکمت را خانه بود بلخ و، کنون****خانه ش ویران و بخت وارون شد

ملک سلیمان اگر خراسان بود****چونکه کنون ملک دیو ملعون شد؟

خاک خراسان بخورد مر دین را****دین به خراسان قرین قارون شد

خانهٔ قارون نحس را به جهان****خاک خراسان مثال و قانون شد

بندهٔ ایشان بدند ترکان، پس****حال گه ایدون و گاه ایدون شد

بندهٔ ترکان شدند باز، مگر****نجم خراسان نحس و مخبون شد

چاکر قفچاق شد شریف ز دل****حرهٔ او پیشکار خاتون شد

لاجرم ار ناقصان امیر شدند****فضل به نقصان و، نقص افزون شد

دل به گروگان این جهان ندهم****گرچه دل تو به دهر مرهون شد

سوی خردمند گرگ نیست امین****گر سوی تو گرگ نحس

مامون شد

آدم جهل و جفا و شومی را****جان تو بدبخت خاک مسنون شد

سوی تو ضحاک بد هنر ز طمع****بهتر و عادل تر از فریدون شد

تات بدیدم چنین اسیر هوا****بر تو دلم دردمند و پرخون شد

دل به هوا چون دهی که چون تو بدو****بیشتر از صدهزار مرهون شد؟

از ره دانش بکوش و اهرون شو****زیراک اهرون به دانش اهرون شد

جامه به صابون شده است پاک و، خرد****جامهٔ جان را بزرگ صابون شد

رسته شد از نار جهل هر که خرد****جان و دلش را ستون و پرهون شد

پند پدر بشنو ای پسر که چنین****روز من از راه پند میمون شد

جان لطیفم به علم بر فلک است****گرچه تنم زیر خاک مسجون شد

یاسمن محمد

چنین یاسمین و گل اندر دو عالم****کجا رست جز در زمین محمد؟

نیارم گزیدن همی مر کسی را****بر این هر دوان نازنین محمد

قران بود و شمشیر پاکیزه حیدر****دو بنیاد دین متین محمد

که استاد با ذوالفقار مجرد****به هر حربگه بر یمین محمد؟

چو تیغ علی داد یاری قران را****علی بود بی شک معین محمد

چو هرون ز موسی علی بود در دین****هم انباز و هم هم نشین محمد

به محشر ببوسند هارون و موسی****ردای علی و آستین محمد

عرین بود دین محمد ولیکن****علی بود شیر عرین محمد

بفرمود جستن به چین علم دین را****محمد، شدم من به چین محمد

شنودم ز میراث دار محمد****سخن های چون انگبین محمد

دلم دید سری که بنمود از اول****به حیدر دل پیش بین محمد

زفرزند زهرا و حیدر گرفتم****من این سیرت راستین محمد

از آن شهره فرزند کو را رسیده است****به قدر بلند برین محمد

نبودی ازین بیش بهرهٔ من ازوی****اگر بودمی من به حین محمد

جهان آفرین آفرین کرد بر من****به حب علی و آفرین محمد

کنون بافرین جهان آفرینم****من اندر حصار حصین محمد

تو ای ناصبی جز که نامی نداری****از این شهره دین وزین محمد

به دشنام مر پاک فرزند او را****بدری همی پوستین محمد

مرا نیز کز شیعت آل اویم****همی کشت خواهی به کین محمد

به دین محمد تو را کشتن من****کجا شد حلال؟ ای لعین محمد

به غوغا چه نازی؟ فراز آی با من****به حکم کتاب مبین محمد

اگر من به حب محمد رهینم****تو چونی عدوی رهین محمد؟

به عیسی نرست از تو ترسا، نخواهد****همی رستن این بو معین محمد

منم مستعین محمد به مشرق****چه خواهی از این مستعین محمد؟

چه داری جواب محمد به محشر****چو پیش آیدت هان و هین محمد؟

بدان دشوارها بر خویشتن آسان کنند

جز که در خورد خرد صحبت ندارند از بنه****بر همین قانون که در عالم همی ارکان کنند

طاعت ارکان ببین مر چرخ و انجم را به طبع****تا به طاعت چرخ وانجم شان همی حیوان کنند

چرخ را انجم به سان دست های چابک اند****کز لطافت خاک بی جان را همی با جان کنند

دست های آسمان اند این که با این بندگان****آن خداوندان همی احسان ها الوان کنند

چشمهای عالمند اینها که چون در خاک خشک****بنگرند او را همی پر در و پر مرجان کنند

این شگفتی بین که در نیسان ز بس نقش و نگار****خاک بستان را همی پر زینت نیسان کنند

این نشانی هاست مردم را که ایشان می دهند****سوی گوهرها که می در خاک و که پنهان کنند

گر ندیدی عرش را و حاملان عرش را****تا به گردش بر چه سان همواره می جولان کنند

عرش توست این خاک و، افلاک و کواکب گرد او****روز و شب جولان همی همواره هم زین سان کنند

پادشاهی یافته ستی بر نبات و بر ستور****هر چه گوئی «آن کنید» آن از بن دندان کنند

بنگر آن را در رکوع و بنگر این را در سجود****پس همین کن تو ز طاعت ها که می ایشان کنند

این اشارت های خلقی را تامل کن به حق****این اشارت ها همی زی طاعت یزدان کنند

پیشه کن امروز احسان با فرودستان خویش****تا زبر دستانت فردا با تو نیز احسان کنند

بندهٔ بد را خداوندان به تشنه گرسنه****بر عذاب آتش معده همی بریان کنند

پس تو بد بنده چرا ایمن نشسته ستی؟ ازانک****همچنین فردا بر آتش مر تو را قربان کنند

از نبید جهل چون مستان بیهوشند خلق****تو که هشیاری مکن کاری که آن مستان کنند

گوشت ارگنده شود او را نمک درمان بود****چون نمک گنده شود او

را به چه درمان کنند؟

با سبکساران از آل مصطفی چیزی مگوی****زانکه این جهال خود بی ابر می باران کنند

در مدینهٔ علم ایزد جغد کان را جای نیست****جغد کان از شارسان ها قصد زی ویران کنند

بر سر منبر سخن گویند، مر اوباش را****از بهشت و خوردنی حیران همی زین سان کنند

شو سخن گستر زحیدر گر نیندیشی ازان****همچو بر من کوه یمگان بر تو بر زندان کنند

بانگ بردارند و بخروشند بر امید خورد****چون حدیث جو کنی بی شک خران افغان کنند

ور نگوئی جای خورد و کردنی باشد بهشت****بر تو از خشم و سفاهت چشم چون پیکان کنند

مر تو را در حصن آل مصطفی باید شدن****تا ز علم جد خود بر سرت در افشان کنند

حجتان دست رحمان آن امام روزگار****دست اگر خواهند در تاویل بر کیوان کنند

دینت را با علم جسمانی به میزان برکشند****بی تمیزان کار دین بی کیل و بی میزان کنند

دین حق را مردمی دان جانش علم و تن عمل****عاقلان مر بام حکمت را همین بنیان کنند

تا ندانی، کار کردن باطل است از بهر آنک****کار بر نادان و عاجز بخردان تاوان کنند

جمله حیرانند امت بر ره ایشان مرو****ورنه همچون خویشتن در دین تو را حیران کنند

مست بسیارند، خامش باش، هل تا می روند****مر یکی هشیار را صد مست کی فرمان کنند؟

بدخو را****در این مقام همی نرم و رام باید کرد

اگر دلت بشکسته است سنگ معصیتش****دل شکسته به طاعت لجام باید کرد

اگر سلامت خواهی ز جهل بر در عقل****سلام باید کرد و مقام باید کرد

اگر خرد نبود، از دو بد نداند کس****به ذات خویش که او را کدام باید کرد

وگر کریم شود آرزوت نام و لقب****کریم وار فعال کرام باید کرد

جفا و جور و حسد را به طبع در دل خویش****نفور و زشت و بد و سرد و خام باید کرد

چو بر تو دهر به آفات خود زحام کند****تو را ز صبر به دل بر زحام باید کرد

وگر به غدر جهان بر تو قصد چاشت کند****تو را به صبر برو قصد شام باید کرد

به فعل نیک و به گفتار خوب پشت عدو****چو عاقلان جهان زیر بام باید کرد

سفیه را به سفاهت جواب باز مده****ز بی وفا به وفا انتقام باید کرد

و گر زمانه به گرگی دهد عنانش را****برو ز بهر سلامت سلام باید کرد

و گر چه خاص بوی، خویشتن ز بهر صلاح****میان عام چو ایشانت عام باید کرد

به قصد و عمد چو چیزی حلال دارد دهر****به سوی خویش مر آن را حرام باید کرد

جهان به مردم دانا تمام خواهد شد****پس این مرا و تو را می تمام باید کرد

به باغ دین حق اندر ز بهر بار خرد****زبانت را به بیان چون غمام باید کرد

رخ از نبید مسائل به زیر گلبن علم****به قال و قیل تو را لعل فام باید کرد

به حرب اهل ضلالت ز بهر کشتن جهل****سخنت را چو برنده حسام باید کرد

کمانت خاطر و حجت سپرت باید ساخت****ز نکته های نوادر سهام باید کرد

چو ناصبی معربد دلام خواهد

ساخت****تو را جزای دلامش دلام باید کرد

مسافرند همه خلق و نیستند آگاه****که می نوای شراب و طعام باید کرد

ز بهر کردن بیدار جمع مستان را****یکی منادی برطرف بام باید کرد

که «چند خسپید ای بیهشان چو وقت آمد****که تیغ جهل همی در نیام باید کرد»

بکام و ناکام از بهر زاد راه دراز****زمین به زیر کیت زیر گام باید کرد

به زیر آتش اندیشه زاد باید پخت****زعلم حق زبان را زمام باید کرد

چو بی نظامی دین را نظام خواهی داد****نظام دینی دون بی نظام باید کرد

زبانت اسپ کنی چونت راه باید رفت****بگاه تشنه کف دست جام باید کرد

چرا چو سوی تو نامه پیام بفرستد****تو را به هر کس نامه پیام باید کرد؟

اگر کسی را اسپ است یا غلام تو را****روانت بندهٔ اسپ و غلام باید کرد؟

گر آب روی همی بایدت، قناعت را****چو من به نیک و بد اندر امام باید کرد

وگرنه همچو فلان و فلان به بی شرمی****به پیش خلق رخان چون رخام باید کرد

محال باشد اگر مر کریم را به طمع****ثنای بی خردان و لام باید کرد

جهان پر از خس و پرخار و پر ورام شده است****تو را کلام همی بی ورام باید کرد

وگر نصیحت را روی نیست، خاموشی****ز نیک و بدت به برهان لثام باید کرد

به زاد این سفرت سخت کوش باید بود****که این همی سوی دارالسلام باید کرد

بجوی امام همامی از اهل بیت رسول****که خویشتنت چنو می همام باید کرد

تو را اگر نبود ناصحی امام امروز****بسی که فردا «ای وای مام» باید کرد

شب****بلبل از گل به سلام گلنار آید

زاروار است کنون بلبل و تا یک چند****زاغ زار آید، او زی گلزار آید

گل سوار آید بر مرکب و، یاقوتین****لاله در پیشش چون غاشیه دار آید

باغ را از دی کافور نثار آمد****چون بهار آید لولوش نثار آید

گل تبار و آل دارد همه مه رویان****هر گهی کاید با آل و تبار آید

بید با باد به صلح آید در بستان****لاله با نرگس در بوس و کنار آید

باغ مانندهٔ گردون شود ایدون که ش****زهره از چرخ سحرگه به نظار آید

این چنین بیهده ای نیز مگو با من****که مرا از سخن بیهده عار آید

شست بار آمد نوروز مرا مهمان****جز همان نیست اگر ششصد بار آید

هر که را شست ستمگر فلک آرایش****باغ آراسته او را به چه کار آید؟

سوی من خواب و خیال است جمال او****گر به چشم توهمی نقش و نگار آید

نعمت و شدت او از پس یکدیگر****حنظلش با شکر، با گل خار آید

روز رخشنده کزو شاد شود مردم****از پس انده و رنج شب تار آید

تا نراند دی دیوانه ت خوی بد****نه بهار آید و نه دشت به بار آید

فلک گردان شیری است رباینده****که همی هر شب زی ما به شکار آید

هر که پیش آیدش از خلق بیوبارد****گر صغار آید و یا نیز کبار آید

نشود مانده و نه سیر شود هرگز****گر شکاریش یکی یا دو هزار آید

گر عزیز است جهان و خوش زی نادان****سوی من، باری، می ناخوش و خوار آید

هر کسی را ز جهان بهرهٔ او پیداست****گر چه هر چیزی زین طبع چهار آید

می بکار آید هر چیز به جای خویش****تری از آب و شخودن ز شخار آید

نرم و تر گردد و خوش خوار و گوارنده****خار بی طعم

چو در کام حمار آید

سازگاری کن با دهر جفاپیشه****که بدو نیک زمانه به قطار آید

کر بدآمدت گهی، اکنون نیک آید****کز یکی چوب همی منبر و دار آید

گه نیازت به حصار آید و بندو دز****گاه عیبت ز دزو بند و حصار آید

گه سپاه آرد بر تو فلک داهی****گه تو را مشفق و یاری ده و یار آید

نبود هرگز عیبی چو هنر، هرچند****هنر زید سوی عمر و عوار آید

مر مرا گوئی برخیز که بد دینی****صبر کن اکنون تا روز شمار آید

گیسوی من به سوی من ندو ریحان است****گر به چشم تو همی تافته مار آید

شاخ پربارم زی چشم بنی زهرا****پیش چشم تو همی بید و چنار آید

ور همی گوئی من نیز مسلمانم****مر تو را با من در دین چه فخار آید؟

من تولا به علی دارم کز تیغش****بر منافق شب و بر شیعه نهار آید

فضل بر دود ندانی که بسی دارد****نور اگر چند همی هردو ز نار آید؟

چون برادر نبود هرگز همسایه****گرچه با مرد به کهسار و به غار آید

سنگ چون زر نباشد به بها هرچند****سنگ با زر همی زیر عیار آید

دین سرائی است برآوردهٔ پیغمبر****تا همه خلق بدو در به قرار آید

به سرا اندر دانی که خداوندش****نه چنان آید چون غله گزار آید

علی و عترت اوی است مر آن را در****خنک آن کس که در این ساخته دار آید

خنک آن را که به علم و به عمل هر شب****به سرا اندر با فرش و ازار آید

گمره****همی بینی فگنده بند بر بند

بده پندش که بگشاید سرانجام****زبنده بند ملعون دیو را پند

حرارت های جهلی را حکیمان****زعلم و پند گفته ستند ریوند

چو صبرت تلخ باشد پند لیکن****به صبرت پند چون صبرت شود قند

نخستین پند خود گیر از تن خویش****و گرنه نیست پندت جز که ترفند

بر آن سقا که خود خشک است کامش****گهی بگری و گه بافسوس برخند

چه باید پند؟ چون گردون گردان****همه پند است، بل زند است و پازند

چه داری چشم ازو چون این و آن را****به پیش تو بدین خاک اندر افگند؟

بسنده است ار نباشد نیز پندی****پدر پند تو و تو پند فرزند

منه دل بر جهان کز بیخ برکند****جهان جم را که او افگند پیکند

نگر چه پراگنی زان خورد بایدت****که جو خورده است آنکو جو پراگند

ز بیدادی سمر گشته است ضحاک****که گویند اوست در بند دماوند

ستم مپسند از من وز تن خویش****ستم بر خویش و بر من نیز مپسند

دلت را زنگ بد کردن بخورده است****به رندهٔ تو به زنگ از دل فرورند

به قرط اندر تو را زین بدکنش تن****یکی دیو عظیم است ای خردمند

چو در قرطه تو را خود جای غزو است****نباید شد به ترسا و روبهند

کرا در آستین مردار باشد****کجا یابد رهایش مغزش از گند؟

ستم مپسند و نه جهل از تن خویش****که عقل از بهر این دادت خداوند

به دل بایدت کردن بد به نیکی****چو خر بر جو نباید بود خرسند

تو را جای قرار، ای خواجه، این نیست****دل از دنیا همی بر بایدت کند

نگه کن تا چه کرده ستی زنیکی****چه گوئی گر ز کردارت بپرسند؟

ز فعل خویش باید ساخت امروز****تو را از بهر فردا خویش و پیوند

بترس از خجلت روزی که آن روز****ستیهیدن ندارد سود و سوگند

نماند نور

روز از خلق پنهان****اگر تو درکشی سر در قزاگند

بکن زاد سفر، زین یاوه گشتن****در این جای سپنجی تا کی و چند؟

کز این زندان همی بیرونت خواند****همان کس کاندر این زندانت افگند

قولت ای خواجه این بس گوا****که جو کار جز جو همی ندرود

نبینی که گر خار کارد کسی****نخست آن نهالش مرو را خلد؟

اگر بد کنی چون دد و دام تو****جدا نیستی پس تو از دام و دد

بدی دام آهرمن ناکس است****به دامش درون چون شوی باخرد؟

بدی مار گرزه است ازو دور باش****که بد بتر از مار گرزه گزد

اگر هیربد بد بود بد مکن****که گر بد کنی خود توی هیربد

چو لعنت کند بر بدان بد کنش****همی لعنت او برتن خود کند

چو هر دو تهی می برآیند از آب****چه عیب آورد مر سبد را سبد؟

هنر پیشه آن است کز فعل نیک****سر خویش را تاج خود بر نهد

چو نیکی کند با تو بر خویشتن****همی خواند از تو ثناهای خود

کرا پیشه نیکی نشاندن بود****همیشه روانش ستایش چند

به دو جهان بی آزار ماند هر آنک****ز نیکی به تن بر ستایش تند

ز نیکی به نیکی رسد مرد ازان****که هر کس که او گل کند گل خورد

خرد جز که نیکی نزاید هگرز****نه نیکی بجز شیر مدحت مکد

خرد ز آتش طبع آتش تر است****که مر مردم خام را او پزد

برون آرد از دل بدی را خرد****چو از شیر مر تیرگی را نمد

کرا دیو دنیا گرفته است اسیر****مرو را کسی جز خرد کی خرد؟

خرد پر جان است اگر بشکنیش****بدو جانت از این ژرف چون بر پرد؟

بدین پر پر تا نگیردت جهل****وگر نی بکوبدت زیر لگد

خرد عاجزاست از تو زیرا که جهل****از این سو وز آن سو تو را می کشد

مکش خویشتن را بکش دست ازو****که او زین عمل بیش کشته است صد

خر بدگیاهی که نگواردش****همی با خری روز کمتر چرد

تو را آرزوها چنین چون همی****چو کوران به

جر و به جوی افگند

بدین کوری اندر نترسی که جانت****به ناگاه ازین بند بیرون جهد؟

چو ماهی به شست اندرون جان تو****چنان می ز بهر رهایش تپد

از این بند و زندان به ناچار و چار****همان کش در آورد بیرون برد

به خوشه اندر از بهر بیرون شدن****چنان جمله شد ماش و ملک و نخود

تو را تنت خوشه است و پیری خزان****خزان تو بر خوشهٔ تنت زد

دگرگون شدی و دگرگون شود****چو بر خوشه باد خزان بر وزد

نگارنده آن نقش های بدیع****از این نقش نامه همی بسترد

گلی کان همی تازه شد روز روز****کنون هر زمانی فرو پژمرد

همان سرو کز بس گشی می نوید****کنون باز چون نی ز سستی نود

نوان از نود شد کزو بر گذشت****ز درد گذشته نود می نود

منو برگذشته نود بیش ازین****که اکنونت زیر قدم بسپرد

به فردا مکن طمع و، دی شدی، بگیر****مر امروز را کو همی بگذرد

پشیمانی از دی نداردت سود****چو حشمت مر امروز می بنگرد

درخت پشیمانی از دینه روز****در امروز باید که مان بردهد

گر امروز چون دی تغافل کنی****به فردات امروز تو دی شود

بر طاعت از شاخ عمرت بچن****که اکنونش گردون زبن بر کند

به بازی مده عمر باقی به باد****که مانده شود هر که خیره دود

نباید که چون لهو فردا ز تو****نشانی بماند چو از یار بد

چمیدن به نیکیت باید، که مرد****ز نیکی چرد چون به نیکی چمد

نصیحت ز حجت شنو کو همی****تو را زان چشاند که خود می چشد

و غلیواژ نیز پر دارد

ز مردم آن بود، ای پور، از این دو پای روان****که فعل دهر فریبنده را ز بر دارد

چو چاره نیستش از صحبت جهان جهان****اگر جفاش نماید جفاش بردارد

ز بیم درد نهد مرد دنبه بر دنبل****نه زانکه دنبل نزدیک او خطر دارد

جهان اگر شکر آرد به دست چپ سوی تو****به دست راست درون، بی گمان تبر دارد

درخت خرما صدخار زشت دارد و خشک****اگر دو شنگله خرمای خوب و تر دارد

جهان به آستی اندر نهفته دارد زهر****اگرچه پیش تو در دست ها شکر دارد

منافق است جهان، گر بنا گزیر حکیم****بجویدش به دل و جان ازو حذر دارد

در این سرای ببیند چو اندرو آمد****که این سرای ز مرگی در دگر دارد

همیشه ناخوش و بی برگ و بی نوا باشد****کسی که مسکن در خانهٔ دو در دارد

چو بر گذشت در این خانه صد هزار بدو****مقر خویش نداردش، ره گذر دارد

به چشم سر نتواندش دید مرد خرد****به چشم دل نگرد در جهان، اگر دارد

اگرت داد نداد، ای پسر، جهان، او را****همی بپای جهاندار دادگر دارد

ز بهر دانا دارد همی بپای خدای****جهان و دین را، نه ز بهر این حشر دارد

بتر بود ز حشر بلکه گاو باشد و خر****کسی که قصد در اینجا به خواب و خور دارد

ز بهر دانش و دین بایدش همی مردم****که خود خورنده جزین بی شمار و مر دارد

به خور مناز چو خر، بل شرف به دانش جوی****که خر به خور شکم از تو فراخ تر دارد

شکم چو بیش خوری بیش خواهد از تو طعام****به خور مخارش ازیرا که معده گر دارد

به جوی و جر تو چرا می دوی به روز و شبان****اگر نه معده همی مر تو

را بجز دارد

هگرز راه ندادش مگر به سوی سقر****کسی که معده پر از آتش جگر دارد

سلاح دیو لعین است بر تو فرج و گلو****به پیش این دو سلاحت همی سپر دارد

حذرت باید کردن همیشه زین دو سلاح****که تن ز فرج و گلو در به سوی شر دارد

ستم رسیده تر از تو ندید کس دگری****که در تنت دو ستمگار مستقر دارد

ز دیو تنت حذر کن که بر تو دیو تنت****فسوس ها همه از یکدگر بتر دارد

نگر که هیچ گناهت به دیو بر ننهی****اگرت هیچ دل از خویشتن خبر دارد

مباش عام که عامه به جهل تهمت خویش****چه بر قضای خدای و چه بر قدر دارد

تو گوش و چشم دلت بر گشای اگر جاهل****دو چشم و گوش دل خویش کور و کر دارد

قبای شاه ز دیباست نرم و با قیمت****اگرچه زیر و درون پنبه و آستر دارد

نگاه کن که چه چیز است در تنت که تنت****بدوست زنده و زو حسن و زیب و فر دارد

چه گوهر است که یک مشت خاک در تن ما،****به فر و زینت ازو گونه گون هنر دارد؟

بدو دو دست و دو پایت بگیرد و برود****زبان ازو سخن و چشم ازو نظر دارد

چرا که موی تو زو رنگ قیر دارد و مشک****رخانت رنگ طبر خون و معصفر دارد؟

چرا که تا به تن اندر بود نیارامد****تنت مگر که مر این چیز را بطر دارد؟

همی دلت بتپد زو به سان ماهی ازانک****زمنزل دل تو قصد زی سفر دارد

زمنزل دلت این خوب و پرهنر سفری****بدان که روزی ناگاه رخت بردارد

به زیر چرخ قمر در قرار می نکند****قرارگاه مگر برتر از قمر دارد

ازین سرای برون هیچ می نداند چیست****از این سبب همه ساله

به دل فکر دارد

جز آن نیابد از این راز کس خبر که دلش****زهوش و عقل در این راه راهبر دارد

شریف جان تو زین قبهٔ کبود برون****چنانکه گفت حکیمی، یکی پدر دارد

ضعیف مرد گمان برد کو همی گوید****«خدای ما به جهان در زن و پسر دارد»

از آن حکیم چو تقلیدی این سخن بشنود****به جهل گفت «چه دانیم ما؟ مگر دارد»

خدای را چه شناسد کسی که بر تقلید****دو چشم تیره و دل سخت چون حجر دارد؟

نه چشم دارد در دل نه گوش، بل چو ستور****ز بهر خواب و خورش چشم و گوش و سر دارد

بزرگ نیست نه دانا به نزد او مگر آنک****عمامهٔ قصب و اسپ و سیم و زر دارد

هزار شکر مر آن را که جود و قدرت او****به صورت بشر اندر چنین بقر دارد

بدین زمان و بدین ناکسان که دارد صبر؟****مگر کسی که ز روی و حجر جگر دارد

زشعر حجت وز پندهاش برتو خوری****اگر درخت دل تو ز عقل بر دارد

بود گفته هاش ز اصل و ز بنیاد

بند خداوند را گشاد حرام است****کشتن قاتل بر این سخنت نشان باد

بد کرد آنکو گشاد بستهٔ فعلش****بد کرد آن کس که بند گفته ش بگشاد

جز که به دستوری خدای و رسولش****دانا بند خدای را مگشایاد

چون نتواند گشاد بستهٔ یزدان****دست ضمیرت، چرا نپرسی از استاد؟

امت را کی بود محل نبوت؟****جز که ز مردم هگرز مردم کی زاد؟

جمله مقرند این خران که خداوند****از پس احمد پیمبری نفرستاد

وانگه اگر تو به بوحنیفه نگروی****بر فلک مه برند لعنت و فریاد

دست نگیرد ز بوحنیفه رسولت****طرفه تر است این سخن ز طرفهٔ بغداد

سوی خدای جهان یکی است پیمبر****وینها بگرفته اند بیش ز هفتاد

مادرشان زاده برضلال و جهالت****مادر هرگز چنین نزاد و مزایاد

رسته ز دلشان خلاف آل محمد****همچو درخت ز قوم رسته ز پولاد

پند مدهشان که پند ضایع گردد****خار نپوشد کسی به زیر خزولاد

بیرون کنشان ز خاندان پیمبر****نیست سزاوار جغد خانهٔ آباد

بر سر آتش نهادت ای تبع دیو****آنکه بر این راه کژت از بنه بنهاد

جز که علی را پس از رسول که را بود****آنکه خلافت بدو رسید ز بنیاد

همچو یکی یار زی رسول که را بود****آنکه برادرش بود و بن عم و داماد؟

یاد ازیرا کنم مر آل نبی را****تا به قیامت کند خدای مرا یاد

شعر دریغ آیدم ز دشمن ایشان****نیست سزاوار گاو نرگس و شمشاد

سود نداردت این نفاق، چه داری****بر لب باد دی و به دل تف مرداد؟

دوستی دشمنان دینت زبان داشت****بام برین کژ شود به کژی بنلاد

نیز نبینم روا اگر بنکوهمت****بر مگسی نیست خوب ضربت فرهاد

رو سپس جاهلی که در خور اوئی****مطرب شاید نشسته بر در نباذ

گوی اغبرند؟

عالم چرا که نیست سخن گوی و جانور****گرجان و عقل هر دو بر این عالم اندرند؟

ور در جهان نیند علی حال غایبند****ور غایبند بر تن ما چونکه حاضرند؟

گرچه نه غایبند به اشخاص غایبند****ورچه نه ایدرند به افعال ایدرند

وانگه کز این مزاج مهیا جدا شوند****چیزند یا نه چیز عرض وار بگذرند

گرچیز نیستند برون از مزاج تن****امروز نیز لاشی و مجهول و ابترند

ور لاشی اند فعل نیاید ز چیز نه****وین هر دو در تن تو به افعال ظاهرند

آنکو جدا کند به خرد جوهر از عرض****داند که این دو چیز لطیفند و جوهرند

زیرا بدین دوجسم طبیعی تمام شد****کز باد و آب و خاک و ز افلاک برترند

اهل تمیز و عقل از این دام گاه صعب****غافل نه اند اگرچه بدین دامگه درند

گیتی چو چشم و صورت ایشان درو بصر****عالم درخت برور و ایشان برو برند

درهای رحمتند حکیمان روزگار****وینها که چون خرند همه از پس درند

اینها که چون ستور نگونند نیست شان****زور و توان آنکه بر این چرخ بنگرند

این آفروشه ای است دو زاغ است خوالگرش****هر دو قرین یکدگر و نیک درخورند

وین خیمهٔ کبود نبینند وین دو مرغ****کایشان درو یک از پس دیگر همی پرند

دانند عاقلان جهان کاین کبوتران****آب و خورش همی همه از عمر ما خورند

چندین هزار خلق که خوردند این دو مرغ****پس چونکه هر دو گرسنگانند و لاغرند؟

تا کی گه آن سیاه کبوتر گه آن سپید****چون بگذرند پر به ما بر بگسترند؟

تا چند بنگرند و بگردند گرد ما****این شهره شمع ها که بر این سبز منظرند؟

این هفتگانه شمع بر این منظر، ای پسر،****از کردگار ما به سوی ما پیامبرند

گویندمان به صورت خویش این همه همی****کایشان همه خدای جهان را مسخرند

زیرا که ظاهر است مرا

کاین ستارگان****نز ذات خویش زرد و سپید و معصفرند

گوید همی قیاس که درهای روزی اند****اینها و دست های جهان دار اکبرند

تا خاک را خدای بدین دست های خویش****ایدون کند که خلق درو رغبت آورند

سحری است این حلال که ایشان همی کنند****زیرا به خاک مرده همی زنده پرورند

روزی و عمر خلق به تقدیر ایزدی****این دست ها همی بنبیسند و بسترند

تقدیرگر شدند چو تقدیر یافتند****زین سو مقدرند و از آن سو مقدرند

چون نیست حالهاشان یکسان و یکنهاد****بل گه به سوی مغرب و گاهی به خاورند

لازم شده است کون بر ایشان و هم فساد****گرچه به بودش اندر آغاز دفترند

آنها که نشنوند همی زین پیمبران****نزدیک اهل حکمت و توحید کافرند

بر خواب و خورد فتنه شده ستند خرس وار****تا چند گه چو خر بخورند و فرومرند

مرصبح را ز بهر صبوحی طلب کنند****زیرا ندیم رود و می لعل و ساغرند

اینها نیند سوی خرد بهتر از ستور****هرچند بر ستور خداوند و مهترند

زینها به جمله دست بکش همچو من ازانک****بر صورت من و تو و بر سیرت خرند

گر سر ز مرد معدن عقل است و آن مغز****اینها همه به سوی خردمند بی سرند

هنگام خیر سست چو نال خزانیند****هنگام شر سخت چو سد سکندرند

اندر رکوع خم ندهد پای و پشتشان****لیکن به پیش میر به کردار چنبرند

گر رسم و خوی دیو گرفتند لاجرم****همواره پیش دیو بداندیش چاکرند

ور گاو و خر شدند، پلنگان روزگار****همواره شان به دین و به دنیا همی درند

ور گاو گشت امت اسلام لاجرم****گرگ و پلنگ وشیر خداوند منبرند

گرگ و پلنگ گرسنه گاو و بره برند****وینها ضیاع و ملک یتیمان همی برند

اینها که دست خویش چو نشپیل کرده اند****اندر میان خلق مزکی و داورند

بی رشوه تلخ و بی مزه چون زهر و حنظلند****با رشوه چرب و شیرین

چون مغز و شکرند

ای هوشیار مرد، چه گوئی که این گروه****هرگز سزای جنت و فردوس و کوثرند؟

از راه این نفایه رمهٔ کور و کر بتاب****زیرا که این رمه همه هم کور و هم کرند

این راه با ستور رها کن که عاقلان****اندر جهان دینی بر راه دیگرند

آن عاقلان که اهل خرد را به باغ دین****بار درخت احمد مختار و حیدرند

آن عاقلان که زیر قدم روز عز و فخر****جز فرق مشتری و سر ماه نسپرند

آن عاقلان که مر سر دین را به علم خویش****بر تختگاه عقل و بصر تاج و افسرند

آن عاقلان کز آفت دیوان به فضلشان****زین بی کناره و یله گوباره بگذرند

گیتی همه بیابان و ایشان رونده رود****مردم همه مغیلان و ایشان صنوبرند

آفات دیو را به فضایل عزایمند****و اعراض علم را به معانی جواهرند

بر موج بحر فتنه و طوفان رود جهل****باد خوش بزنده و کشتی و لنگرند

ای حجت زمین خراسان بسی نماند****تا اهل جهل روز و شب خویش بشمرند

همچون تو نیستند اگر چند این خزان****زیر درخت دین همه با تو برابرند

تو مغز و میوهٔ خوش و شیرین همی خوری****و ایشان سفال بی مزه و برگ می خورند

کشورند

این روح قدس آمد و آن ذات جبرئیل****یعنی فرشتگان پرانند و بی پرند

بی بال در نشیمن سفلی گشاده پر****بی پر بر آشیانهٔ علوی همی پرند

با گرم و سرد عالم و خشک و تر جهان****چون خاک و باد هم نفس آب و آذرند

در گنج خانهٔ ازل و مخزن ابد****هر دو نه جوهرند ولی نام جوهرند

هم عالم اند و آدم و هم دوزخ و بهشت****هم حاضرند و غایب و هم زهر و شکرند

وز نور تا به ظلمت و ز اوج تا حضیض****وز باختر به خاور وز بحر تا برند

هستند و نیستند و نهانند و آشکار****زان بی تواند و با تو به یک خانه اندرند

در عالم دوم که بود کارگاهشان****ویران کنندگان بنا و بناگرند

روزی دهان پنج حواس و چهار طبع****خوالیگران نه فلک و هفت اخترند

وز مشرفان ده اند به گرد سرایشان****زان پنج اندرون و از آن پنج بردرند

در پیش هر دو هر دو دکان دار آسمان****استاده هر چه دیر فروشد همی خرند

وان پادشاه ده سر و شش روی و هفت چشم****با چار خصمشان به یکی خانه اندرند

جوهر نیند و جوهر ایشان بود عرض****محور نهادهٔ عرضند و نه محورند

خوانند برتو نامهٔ اسرار بی حروف****دانند کرده های تو بی آنکه بنگرند

پیدا از آن شدند که گشتند ناپدید****زان بی تن و سرند که اندر تن و سرند

وین از صفت بود که نگنجند در جهان****وانگاه در تن و سر ما هر دو مضمرند

آن جایگان بهر تو را ساختند جای****ور نه کدام جای؟ که از جای برترند

سوی تو آمدند ز جائی که جای نیست****آنجا فرشته اند و بدین جا پیمبرند

بالای مدرج ملکوت اند در صفات****چون ذات ذوالجلال نه عنصر نه جوهرند

با آنکه هست هر دو جهان ملک این و آن****نفس تو را اگر تو

بخواهی مسخرند

گفتارشان بدان و به گفتار کار کن****تا از خدای عزوجل وحیت آورند

بنگر به سایرات فلک را که بر فلک****ایشان زحضرت ملک العرش لشکرند

بی دانشان اگرچه نکوهش کنندشان****آخر مدبران سپهر مدورند

چندین هزار دیده و گوش از برای چیست؟****زیشان سخن مگوی که هم کور و هم کرند

گوئی مرا که گوهر دیوان ز آتش است****دیوان این زمانه همه از گل مخمرند

جز آدمی نزاد ز آدم در این جهان****وینها از آدم اند چرا جملگی خرند؟

دعوی کنند چه که براهیم زاده ایم؟****چون ژرف بنگری همه شاگرد آزرند

در بزم گاه مالک ساقی ی زبانیند****این ابلهان که در طلب جام کوثرند

خوشی کجاست اینجا؟ کاینجا برادران****از بهر لقمه ای هم خصم برادرند

بعد از هزار سال همانی که اولت****زین در درآورند و از آن در برون برند

اینها که آمدند چه دیدند از این جهان؟****رفتند و ما رویم و بیایند و بگذرند

وینها که خفته اند در این خاک سالها****از یک نشستن پدرانند و مادرند

وینها که دم زدند به حب علی همی****گر زانکه دوستند چرا خصم عمرند؟

وینها که هستشان به ابوبکر دوستی****گر دوستند چونکه همه خصم حیدرند؟

وین سنیان که سیرتشان بغض حیدر است****حقا که دشمنان ابوبکر و عمرند

گر عاقلی ز هر دو جماعت سخن مگوی****بگذارشان بهم که نه افلج نه قمبرند

هان تا از آن گروه نباشی که در جهان****چون گاو می خورند و چون گرگان همی درند

یا کافری به قاعده یا مؤمنی به حق****همسایگان من نه مسلمان نه کافرند

ناصر غلام و چاکر آن کس که این بگفت****«جان و خرد رونده بر این چرخ اخضرند»

این ترفند چند؟

مادر بسیار فرزندی ولیک****خوار داریشان، همیشه کندمند

جز تو که شنیده است هرگز مادری****کو به فرزندان نخواهد جز گزند؟

کاه داری یاخته بر روی آب****زهر داری ساخته در زیر قند

از زمان و مکر او ایمن مباش****بس کن از کردار بد بپذیر پند

کز بدی ها خود بپیچد بد کنش****این نبشته ستند در استا و زند

چند ناگاهان به چاه اندر فتاد****آنکه او مر دیگری را چاه کند

بس بلندی تو ولیکن درد و رنج****چون بیفتد بیشتر بیند بلند

گر نکرده ستم گناهی پیش ازین****چون فگندندم در این زندان و بند

نیک بنگر تا چگونه کردگار****برمن از من سخت بندی برفگند

از من آمد بند برمن همچنانک****پای بند گوسفند از گوسپند

زیر بار تن بماندم شست سال****چون نباشم زیر بار اندر نژند؟

بار این بند گران تا کی کشد****این خرد پیشه روان ارجمند؟

چون به حقم سوی دانا نال نال****گر نباشد شاید از من خند خند

ای خرد پیشه حذردار از جهان****گر بهوشی پند حجت کار بند

این یکی دیو است بی تمییز و هوش****خیر کی بیند ز بی هش هوشمند؟

تازیان بیندش دایم هوشیار****گاه بر شبدیز و گاهی بر سمند

هر که را ز آسیب او آفت رسد****باز ره ناردش تعویذ و سپند

گر بخواهی بستن این بیهوش را****از خرد کن قید، وز دانش کمند

دانه اندر دام می دانی که چیست****نرم و سخت و خوب و زشت و بو و گند؟

راه مند بدکنش هرگز مرو****تا نگردی دردمند و آهمند

بر کسی مپسند کز تو آن رسد****که ت نیاید خویشتن را آن پسند

ای شده عمرت به باد از بهر آز،****بر امید سوزنت گم شد کلند

مست کردت آز دنیا لاجرم****چون شدی هشیار ماندی مستمند

با تو فردا چه بماند جز دریغ****چون بردمیراث خوار این زند و پند؟

چشم دلت از خواب غفلت باز کن****رنگ

جهل از دل به دانش باز رند

چون زده ستی خود تبر بر پای خویش****خود پزشک خویش باش ای دردمند

برهمندی را به دل در جای کن****سود کی داردت شخص برهمند

بر در طاعت ببایدت ایستاد****گر همی ز ایزد بترسی چون پلند

ریائید

ای امت بدبخت بر این زرق فروشان****جز کز خری و جهل چنین فتنه چرائید؟

خواهم که بدانم که مر این بی خردان را****طاعت به چه معنی و ز بهر چه نمائید

زین بیش شما را سوی من نیست خطائی****هرچند شما بی خطران اهل خطائید

چون حکم فقیهان نبود جز که به رشوت****بی رشوت هریک ز شما خود فقهائید

این ظلم به دستوری از بهر چه باید****چون مال ز یکدیگر بس خود بربائید؟

از حکم الهی به چنین فعل بد ایشان****اندر خور حدند و شما اهل قفائید

ای حیلت سازان جهلای علما نام****کز حیله مر ابلیس لعین را وزرائید

چون خصم سر کیسهٔ رشوت بگشاید****در وقت شما بند شریعت بگشائید

هرگز نکنید و ندهید از حسد و مکر****نه آنچه بگوئید و نه هرچ آن بنمائید

اندر طلب حکم و قضا بر در سلطان****مانند عصا مانده شب و روز به پائید

ایزد چو قضای بد بر خلق ببارد****آنگاه شما یکسره درخورد قضائید

با جهل شما در خور نعلید به سر بر****نه درخور نعلی که بپوشید و بیائید

فوج علما فرقت اولاد رسولند****و امروز شما دشمن و ضد علمائید

میراث رسول است به فرزندش ازو علم****زین قول که او گفت شما جمله کجائید؟

فرزند رسول است خداوند حکیمان****امروز شما بی خردان و ضعفائید

میمون چو همای است بر افلاک و شما باز****چون جغد به ویرانه در اعدای همائید

پر نور و دل افروز عطائی است ولیکن****ما را، نه شما را، که نه در خورد عطائید

زیرا که روا نیست اگر گویم کایزد****آن داد شما را که مر آن را نه سزائید

گر روی بتابم ز شما شاید زیراک****بی روی ستمگاره و با روی و ریائید

فقه است مر آن بیهده را سوی شما نام****کان را همی از جهل شب و روز بخائید

گوئید که بدها

همه برخواست خدای است****جز کفر نگوئید چو اعدای خدائید

ابلیس رها یابد از اغلال گر ایدونک****در حشر شما ز آتش سوزنده رهائید

از بهر چه بر من همه همواره به کینید****گر جمله بلائید چرا جمله مرائید؟

گوئید که تو حجت فرزند رسولی****زین درد همه ساله به رنجید و بلائید

فردا به پیمبر به چه شائید که امروز****اینجا به یکی بندهٔ فرزند نشائید

آن را که ببایدش ستودن بنکوهید****وان را که نکوهیدن شاید بستائید

چون حرب شما را به سخن سخت کنم تنگ****هر چند که بسیار ببائید روائید

چون حجت گویم به ترازوی من اندر****گر پنج هزارید پشیزی نگرائید

انگارند

گر درست است قول معتزله****این فقهیان بجمله کفارند

فخر دانا به دین بود وینها****عیب دین اند و علم را عارند

در کشاورز دین پیغمبر****این فرومایگان خس و خارند

مر مرا در میان خویش همی****از بسی عیب خویش نگذارند

گر همی این به عقل و هوش کنند****هوشیارند و جلد و عیارند

زانکه خفته به دل خجل باشد****از گروهی که مانده بیدارند

مر مرا همچو خویشتن نشگفت****گر نگونسار و غمر پندارند

که نگونسار مرد پندارد****که همه راستان نگونسارند

ای پسر، هیچ دل شکسته مباش****کاندر این خانه نیز احرارند

دل بدیشان ده و چنان انگار****کاین همه نقش های دیوارند

مرغزاری است این جهان که درو****عامه ددگان مردم آزارند

بد دل و دزد و جمله بی حمیت****روبه و شیر و گرگ و کفتارند

بی بر و میوه دار هست درخت****خاصه پربار و عامه بی بارند

بر فرودی بسی است در مردم****گر چه از راه نام هموارند

مردم بی تمیز با هشیار****به مثل چون پشیز و دینارند

بنگر این خلق را گروه گروه****کز چه سانند و بر چه کردارند

همچو ماهی یکی گروه از حرص****یکدگر را همی بیوبارند

چون سپیدار سر ز بی هنری****از ره مردمی فرو نارند

موش و مارند لاجرم در خلق****بلکه بتر ز موش وز مارند

یک گروه از کریم طبعی خویش****مردمی را به جان خریدارند

ور چه از مردمان به آزارند****مردمان را به خیره نازارند

لاجرم نسپرند راه خطا****لاجرم دل به دیو نسپارند

لاجرم همچو مردم از حیوان****از همه خلق جمله مختارند

هوشمندان به باغ دین اندر،****ای برادر، گزیده اشجارند

اینت پر بوی و بر درختانی****که هنر برگ و علم بر دارند

به دل از مکر و ز حسد دورند****حاصل دهر و چرخ دوارند

گنج علم اند و فضل اگرچه ز بیم****در فراز و دهان به مسمارند

اهل سر خدای مردانند****این ستوران نه اهل اسرارند

گر به خروار بشنوند سخن****به گه کارکرد خروارند

در طمع

روز و شب میان بسته****بر در شاه و میر بندارند

تا میان بسته اند پیش امیر****در تگ و پوی کار و کاچارند

گر میان پیش میر بگشایند****حق ایشان به کاج بگزارند

با جهودان چنین کنند به بلخ****وین خسان جمله اهل زنارند

وانکه زنار بر نمی بندند****همچو من روز و شب به تیمارند

حرمت امروز مر جهودان راست****اهل اسلام و دین حق خوارند

خاصه تر این گروه کز دل پاک****شیعت مرتضای کرارند

من به یمگان به بیم و خوار و به جرم،****ایمن اند آنکه دزد و می خوارند

من نگیرم ز حق بیزاری****اگر ایشان ز حق بیزارند

یمگیان لشکر فریشته اند****گر چه دیوان پلید و غدارند

دیو با لشکر فریشتگان****ایستادن به حرب کی یارند؟

زینهارم نهاد امام زمان****نزد ایشان که اهل زنهارند

اهل غار پیمبرند همه****هر که با حجت اندر این غارند

چه به گاه برد****گاه یکی را ز گه به دار کند

گاه چو دشمنت در بلا فگند****گاه چو فرزند در کنار کند

نشمرد افعال او مهندس اگر****چند به صد سالیان شمار کند

این نه فلک می کند کز این سخنان****اهل خرد را همی خمار کند

کار کن است این فلک به عمر همی****کار به فرمان کردگار کند

کار خداوند کار خود نکند****بلکه همه کار پیشکار کند

بی درو روزن یکی حصار است این****بی درو روزن یکی حصار کند؟

روی فلک را همی به در و گهر****این شب زنگی چرا نگار کند؟

در فلک را ببرد صبح، مگر****صبح همی با فلک قمار کند

گرد معصفر نگر که وقت سحر****زود همی چرخ برعذار کند

در درمی زر نگر که صبح همی****با شب یا زنده کارزار کند

این فلک روزگار خواره چنین****چند چه گوئی که روزگار کند؟

صانع قادر هگرز بی غرضی****گنبد گردان و کار و بار کند؟

وانگه بر کار کن ستور همه****مردم را میر و کاردار کند؟

مرد در این تنگ راه ره نبرد****گر نه خرد را دلیل و یار کند

جز که ز بهر من و تو می نکند****آنکه همی در شاهوار کند

نیست خبر گاو را ازانکه همی****نایره ای عود را چو نار کند

این و هزاران هزار چیز فلک****بر من و بر تو همی نثار کند

شکر نعیمی که تو خوری که کند؟****گورخر و شیر مرغزار کند؟

شاید اگر چشم سر ز بهر شرف****مرد در این ره یکی چهار کند

روی به علم و به دین نهد ز جهان****کاین دو به دو جهانش بختیار کند

گر تو یکی خشک بید بی هنری****علم تو را سرو جویبار کند

ور چه تو راست مست کرد جهل، همان****علم ز مستیت هوشیار کند

علم زدریا تو را به خشک برد****علم زمستانت را بهار کند

علم دل تیره

را فروغ دهد****کند زبان را چو ذوالفقار کند

جانش از آزار آن جهان برهد****هر که ز دین گرد جان ازار کند

پند پذیر، ای پسر، که پند تو را****پای به دین اندر استوار کند

سر بر سمن تاج و، نرگس****به دست اندرون در و دینار دارد

سوی خویش خواند همی بی هشان را****همه سیرت و خوی طرار دارد

بدانی که مست است هر رستنی ای****نبینی که چون سر نگونسار دارد؟

نگردد به گفتار مستانه غره****کسی کو دل و جان هشیار دارد

بر آتش زنش، ای خردمند، زیرا****که هشیار مر مست را خوار دارد

نگه کن که با هر کس این پیر جادو****دگرگونه گفتار و کردار دارد

مکن دست پیشش اگر عهد گیرد****ازیرا که در آستی مار دارد

شدت پارو پیرارو، امسالت اینک****روش بر ره پار و پیرار دارد

درخت جهان را مجنبان ازیرا****درخت جهان رنج و غم بار دارد

مده در بهای جهان عمر کوته****که جز تو جهان پر خریدار دارد

به زنهار گیتی مده دل نه رازت****که گیتی نه راز و نه زنهار دارد

یکی منزل است این که هرک اندرو شد****برون آمدن سخت دشوار دارد

یکی میزبان است کو میهمان را****دهان و شکم خشک و ناهار دارد

بدان میهمان ده مر این میزبان را****که او قصد این دیو غدار دارد

به یک سو شو از راه و بنگر به عبرت****که با این گروه او چه بازار دارد

پر از خنده روی و لب و، دل ز کینه****برایشان پر از خشم و زنگار دارد

تو را گر بدین دست بر منبر آرد****بدان دست دیگر درون دار دارد

چو راهت گشاده کند زی مرادی****چنان دان که در پیش دیوار دارد

مرا پرس از مکر او کاستینم****ز مکرش به خون دل آهار دارد

همیشه در راحت این دیو بدخو****برآزاد مردان به مسمار دارد

جفا و ستم را غنیمت شمارد****وفا و کرم را به بیگار دارد

خردمند با اهل دنیا به رغبت****نه صحبت نه کار و بیاوار دارد

ولیکن همی با سفیه آشنائی****به ناکام و ناچار

هنجار دارد

که خواهد که ش آن بد کنش درست باشد؟****که جوید که از بی خرد یار دارد؟

بدو ده رفیقان او را ازیرا****سبکسار قصد سبکسار دارد

جز آن نیست بیدار کو دست و دل را****از این دیو کوتاه و بیدار دارد

مر این بی وفا را ببیند حقیقت****کرا چشم دل نور دین دار دارد

جهان پیشه کاری است ای مرد دانا****که بر سر یکی نام بردار دارد

حقیقت ببیند دگر سال خود را****چو چشم و دل خویش زی پار دارد

نشاید نکوهش مرو را که یزدان****در این کار بسیار اسرار دارد

زدانا بس است آن نکوهش مرو را****که او را نه دانا نه سالار دارد

یکی بوستان است عالم که یزدان****ز مردم درو کشت و اشجار دارد

از اینجا همی خیزدش غله لیکن****بدان عالم دیگر انبار دارد

همه برزگاران اویند یکسر****مسلمان و، ترسا که زنار دارد

یکی را زمین سنان است و شوره****یکی کشت و پالیز و شد کار دارد

یکی چون درختی بهی چفده از بر****یکی گردنی چون سپیدار دارد

یکی تخم خورده است وز بی فلاحی****همی گاو همواره بی کار دارد

یکی تخم کرده است وز کار گاوش****تن کار کن لاغر و زار دارد

مراین هردو را هیچ دهقان عادل****چه گوئی که یکسان و هموار دارد؟

یکی روزنامه است مر کارها را****که آن را جهان دار دادار دارد

بیاموز و آنگه بکن کار دنیی****که کار ای پسر دانش و کار دارد

جز آن را مدان رسته از بند آتش****که کردار در خورد گفتار دارد

نصیحت پذیرد ز گفتار حجت****کسی کو دل و خوی احرار دارد

نادانی چو سرما از قیاس****هر که از سرما گریزد قصد زی گرما کند

مرد را سودای دانش در دل و در سر شود****چونش ننگ و عار نادانی به دل صفرا کند

خون رسوائی است نادانی، برون بایدش کرد****از رگ دل پیش از انک او مر تو را رسوا کند

غدر و مکر و جهل هرسه منکر اعدای تو اند****زود باید مرد را کو قصد این اعدا کند

تو به قهر دشمنان بهتر که خود مبدا کنی****پیش از آن کان بدنیت بر قهر تو مبدا کند

جز بدی نارد درخت جهل چیزی برگ و بار****برکنش زود از دلت زان پیش کو بالا کند

هر که بچهٔ مار بد را روز روزان خور دهد****زود بر جان عزیز خویش اژدرها کند

هر که جان بدکنش را سیرت نیکی دهد****زشت را نیکو کند بل دیو را حورا کند

نام نیکو را بگستر شو به فعل خویش نیک****تات گوید «ای نکو فعل» آنکه ت او آوا کند

مایهٔ هر نیکی و اصل نکوئی راستی است****راستی هرجا که باشد نیکوی پیدا کند

چون به نقطهٔ اعتدالی راست گردد روز و شب****روزگار این عالم فرتوت را برنا کند

نرگس و گل را که نابینا شوند از جور دی****عدل پرور دین نگر تا چون همی بینا کند

ابر بارنده ز بر چون دیدهٔ عروه شود****چون به زیرش گل رخان چون عارض عفرا کند

راستی کن تا به دل چون چشم سر بینا شوی****راستی در دل تو را چشمی دگر انشا کند

گرمی و سردی تو را هر دو مثال است ز ستم****زان همی هر یک جهان را زین دو نازیبا کند

مر ستم گر را نبینی کایزد عادل همی****گاه وعده آتش سوزان و گه سرما کند

جانت را باتن

به پروردن قرین راست دار****نیست عادل هر که رغبت زی تن تنها کند

علم نان جان توست و نان تو را علم تن است****علم مر جان را چو تن را جان همی دروا کند

نان اگر مر تنت را با سرو بن هم ساز کرد****علم جانت را همی سر برتر از جوزا کند

عدل کن با خویشتن تا سبزپوشی در بهشت****عدل ازیرا خاک را می سبز چون مینا کند

آنچه ایزد کرد خواهد باتو آنجا روز عدل****با جهان گردون به وقت اعتدال اینجا کند

دشت دیباپوش کرده است اعتدال روزگار****زان همی بر عدلت ایزد وعدهٔ دیبا کند

این نشانی ها تو را بر وعدهٔ ایزد گواست****چرخ گردان این نشانی ها ز بهر ما کند

کار دنیا را همی همتای کار آن جهان****پیش ما اینجا چنین یزدان بی همتا کند

گر تو اندر چرخ گردان بنگری فعلش تو را،****گرچه جویا نیستی مر علم را، جویا کند

هر که مر دانائی دنیی بیابد گر به عقل****بنگرد، دنیا به فعل او را به دین دانا کند

نه سخن گفتن نباشد هرچه کان را نشنوی****این چنین در دل تصور مردم شیدا کند

عقل می گوید تو را بی بانگ و بی کام و زبان****کانچه دنیا می کند می داور دنیا کند

عقل گرد آن نگردد کو به جهل اندر جهان****فعل را نسبت به سوی گنبد خضرا کند

خاک و آب و باد و آتش کان ندارد رنگ و بوی****نرگس و گل را چگونه رنگن و بویا کند

هر یکی از هر گل و میوه همی گوید تو را****که ش بدان صورت کسی دانا همی عمدا کند

سیم را گر به سر شد بر یک دگر آتش همی****چون هم آتش مر سرشته سنگ را ریزا کند

آب گاه اجزای خاکی را همی کلی کند****باز گه

مر کل خاکی را همی اجزا کند

چون زکلش جزو سازد ریگ نرم آید ز سنگ****چون زجزوش کل سازد خاک را خارا کند

قول مشک و آب و آتش را کجا دانا شود****جز کسی کو علم دین را جان و دل یکتا کند؟

ای پسر، بنگر به چشم دل در این زرین سپر****کو ز جابلقا سحرگه قصد جابلسا کند

روی صحرا را بپوشد حلقهٔ زربفت زرد****چون زشب گوئی که تیره روی زی صحرا کند

آب دریا را به صحرا بر پراگنده کند****از جلالت چون به دی مه قصد زی دریا کند

از که مشرق چو طاووسی برآید بامداد****در که مغرب شبانگه خویشتن عنقا کند

بی هنر گه مر یکی را ملکت دارا دهد****بی گنه خود باز قصد جان آن دارا کند

ای پسر، دانی که هیچ آغاز بی انجام نیست؟****نیک بنگر گرچه نادان برتو می غوغا کند

ای پسر، امروز را فرداست، پس غافل مباش****مر مرا از کار تو، پورا، همی سودا کند

از غم فردا هم امروز، ای پسر، بی غم شود****هر که در امروز روز اندیشه از فردا کند

آنچه حجت می به دل بیند نبیند چشم تو****با درازای مر سخن را زین همی پهنا کند

بیوبارد

فلک مر خاک را، ای خاک خور، در میوه و دانه****ز بهر تو به شور و چرب و شیرین می بیاچارد

نمی بینی کز آن آچار اگر خاکی تهی ماند****تو را، ای خاک خوار، آن خاک بی آچار نگوارد؟

تو را زهر است خاک و دشمنی داری به معده در****که گر خاکش دهی ور نی همی کارت به جان آرد

اگر فرمان او کردی و خوردی خاک شد خامش****و گر نه همچنان دایم به معده در همی ژارد

به دانهٔ گندم اندر چیست کو مر خاک و سرگین را****چنان کرده است کورا کس همی زین دو نپندارد؟

چگونه بی سر و دندان و حلق و معده آن دانه****همی خاکی خورد همواره کآب او را بیاغارد

کسی کاین پر عجایب صنع و قدرت را نمی بیند****سزد گر مرد بینا جز که نابیناش نشمارد

به دانه تخمها در پیشکارانند مردم را****که هر یک زان یکی کار و یکی پیشهٔ دگر دارد

چو در هر دانه ای دانا یکی صانع همی بیند****خدای خویش اینها را نه پندارد نه انگارد

ور اندر یافتن مر پیشکاران را چو درماند****بر آن کو برتر از عقل است خیره وهم بگمارد

کسی شکر خداوندی که او را بنده ای بخشد****که او از خاک خرما کرد داند خود بچه گزارد؟

تو را در دانهٔ خرماست، ای بینا دل، این بنده****که او بر سرت هر سالی همی خرما فرو بارد

کسی کز کردگار خویش از این سان قیمتی باید****سزد گر در دو دیدهٔ خویش تخم شکر او کارد

از آن پس که ت نکوئی ها فراوان داد بی طاعت****گر او را تو بیازاری تو را بی شک بیازارد

خردمندی که نعمت خورد شکر آنش باید کرد****ازیرا کز سبوی سر که جز سرکه نیاغارد

نشانهٔ بندگی شکر است، هرگز مردم دانا****به نسپاسی

ز حد بندگی اندر نیاجارد

میندیش و مینگار، ای پسر، جز خیر و پند ایرا****که دل جز خیر نندیشد قلم جز پند ننگارد

ز دانا جوی پند ایرا که آب پند خوش یابی****چو دانا خوشهٔ دل را به دست عقل بفشارد

اگرت اندوه دین است، ای برادر، شعر حجت خوان****که شعر زهد او از جانت این اندوه بگسارد

تو ای کشتهٔ جهالت سوی او شو تا شوی زنده****که از جهل تو حجت سوی تو آمد نمی یارد

گراینده سوی این تلبیس****شعر من سوی تو چه کار آید؟

تو که بر خویشتن نبخشائی****جز تو بر تو چگونه بخشاید؟

گر دل تو چنانکه من خواهم****مر چنین کار را بیاراید

تبر پند من به جهد و به رفق****شاخ جهل تو را بپیراید

منگر سوی آن کسی که زبانش****جز خرافات و فریه ندارید

بخلد پند چشم جهل چنانک****روی بدبخت دیبه بشخاید

کفر و تیره چو سودا شد

اهل نفاق گشت شب تیره****رخشنده روز از اهل تولا شد

گیتی به سان خاطر بی غفلت****پرنور و نفع و خیر ازیرا شد

چون بود تیره همچو دل جاهل****واکنون چرا چوخاطر دانا شد؟

زیرا که سید همه سیاره****اندر حمل به عدل توانا شد

عدل است اصل خیر که نوشروان****اندر جهان به عدل مسما شد

بنگر کز اعتدال چو سر برزد****با خور چه چند چیز هویدا شد

بنگر که این غریژن پوسیده****یاقوت سرخ و عنبر سارا شد

علم است و عدل نیکی و رسته گشت****آنکو بدین دو معنی گویا شد

داد خرد بده که جهان ایدون****از بهر عقل و عدل مهیا شد

زیبا به علم شو که نه زیباست****آن کس که او به دنیا زیبا شد

او را مجوی و علم طلب زیرا****بس کس که او فریفته به آوا شد

غره مشو بدان که کسی گوید****بهمان فقیه بلخ و بخارا شد

زیرا که علم دینی پنهان شد****چون کار دین و علم به غوغا شد

مپذیر قول جاهل تقلیدی****گرچه به نام شهرهٔ دنیا شد

چون و چرا بجوی که بر جاهل****گیتی چو حلقه تنگ از اینجا شد

با خصم گوی علم که بی خصمی****علمی نه پاک شد نه مصفا شد

زیرا که سرخ روی برون آمد****هر کو به پیش حاکم تنها شد

خوی مهان بگیر و تواضع کن****آن را که او به دانش والا شد

کز قعر چاه تا به کران رایش****ایدون به چرخ بر به مدارا شد

خاک سیه به طاعت خرمابن****بنگر چگونه خوش خوش خرما شد

دانش گزین و صبر طلب زیرا****دارا به صبر و دانش دارا شد

خوی کرام گیر که حری را****خوی کریم مقطع و مبدا شد

و بی حد و مر نباشد

وان چیز که با حد و مر باشد****گه باشد و گاهی دگر نباشد

من راز فلک را به دل شنودم****هشیار به دل کور و کر نباشد

چون دل شنوا شد تو را، از آن پس****شاید اگرت گوش سر نباشد

بهتر ز کدوئی نباشد آن سر****کو فضل و خرد را مقر نباشد

در خورد تنوره و تنور باشد****شاخی که برو برگ و بر نباشد

چاهی است جهان ژرف و سر نهفته****وز چاه نهفته بتر نباشد

در دام جهان جهان همیشه****تخم و چنه جز سیم و زر نباشد

بتواند از این دام زود رستن****گر مرد درو سخت خر نباشد

در دام نیاویزد آنکه زی او****تخم و چنه را بس خطر نباشد

زین سفله جهان نفع خود بگیرد****نفعی که درو هیچ ضر نباشد

وان نفع نباشد مگر که دانش****مشغول کلاه و کمر نباشد

بپذیر ز من پندی، ای برادر،****پندی که از آن خوبتر نباشد

نیکی و بدی را بکوش دایم****تا خلقت شخصت هدر نباشد

آن کس که ازو نیک و بد نیاید****ابری بود آن که ش مطر نباشد

با نیک به نیکی بکوش ازیرا****بد جز که سزاوار شر نباشد

فرزند هنرهای خویشتن شو****تا همچو تو کس را پسر نباشد

وانگه که هنر یافتی، بشاید****گر جز هنرت خود پدر نباشد

وانجا که تو باشی امیر باشی****گرچند به گردت حشر نباشد

گنجور هنرهای خویش گردی****گر باشد مالت و گر نباشد

و ایمن بروی هر کجا که خواهی****بر راه تو را جوی و جر نباشد

نزدیک تو گیهان مختصر شد****هر چند جهان مختصر نباشد

تو بار خدای جهان خویشی****از گوهر تو به گهر نباشد

در مملکت خویشتن نظر کن****زیرا که ملک بی نظر نباشد

بر ملک تو گوش و دو چشم روشن****درهاست که به زان درر نباشد

امروز بدین ملک در طلب

کن****آن چیز که فردا مگر نباشد

بنگر که چه باید همیت کردن****تا بر تو فلک را ظفر نباشد

از علم سپر کن که بر حوادث****از علم قوی تر سپر نباشد

هر کو سپر علم پیش گیرد****از زخم جهانش ضرر نباشد

باقی شود اندر نعیم دایم****هرچند در این ره گذر نباشد

این ره گذری بی فر و درشت است****زین بی مزه تر مستقر نباشد

بشنو سخنی چون شکر به خوبی****گرچند سخن چون شکر نباشد

مردم شجر است و جهانش بستان****بستان نبود چون شجر نباشد

ای شهره درختی، بکوش تا بر****یکسر به تو جز کز هنر نباشد

وان چیز که عالم به دوست باقی****هر گز هدر و بی اثر نباشد

زیرا که شود خوار سوی دهقان****شاخی که برو بر ثمر نباشد

وان کس که بود بی هنر چو هیزم****جز درخور نار سقر نباشد

غافل نبود در سرای طاعت****تا مرد به یک ره بقر نباشد

هر کس که نیلفنجد او بصیرت****فرداش به محشر بصر نباشد

بپسیچ هلا زاد و، کم نباید****از یک تنه گر بیشتر نباشد

زیرا که بترسد ز ره مسافر****هر گه که پسیچ سفر نباشد

ایمن ننشیند ز بیم رفتن****تا سفره ش پر خشک و تر نباشد

بپذیر ز حجت سخن که شعرش****بی فایده و بی غرر نباشد

همچون سخن او به سوی دانا****بوی گل و باد سحر نباشد

از کوه بلند؟

دیوت از راه ببرده است، بفرمای، هلا****تات زیر شجر گوز بسوزند سپند

حجت آری که همی جاه و بزرگی طلبی****هم بر آن سان که همی خلق جهان می طلبند

گر هزار است خطا، ای بخرد، جمله خطاست****چند از این حجت بی مغز تو، ای بیهده، چند؟

گر کسی خویشتن خویش به چه در فگند****خویشتن خیره در آن چاه نبایدت فگند

گر بخندند گروهی که ندارند خرد****تو چو دیوانه به خندهٔ دگران نیز مخند

دانش آموز و چو نادان ز پس میر ممخ****تا چو دانا شوی آنگه دگران در تو مخند

بی سپاسی بکنی رند نمائی به ازانک****به سپاسیت بپوشند به دیبای و پرند

شادی و نیکوی از مال کسان چشم مدار****تا نمانی چو سگان بر در قصاب نژند

گردن از بار طمع لاغر و باریک شود****این نبشته است زرادشت سخن دان در زند

ترفت از دست مده بر طمع قند کسان****ترف خود خوش خور و از طمع مبر گاز به قند

سودمند است سمند ای خردومند ولیک****سودش آن راست سوی من که مرو راست سمند

مر مرا آنچه نخواهی که بخری مفروش****بر تنم آنچه تنت را نپسندی مپسند

سپس آنچه نه آن تو بود خیره متاز****کانچه آن تو بود سوی تو آید چو نوند

عمر پرمایه به خواب و خور برباد مده****سوزن زنگ زده خیره چه خری به کلند؟

پیش از آن که ت بکند دست قوی دهر از بیخ****دل از این جای سپنجیت همی باید کند

عمر را بند کن از علم و ز طاعت که تو را****علم با طاعت تو قید دوان عمر تواند

بر سر و پای زمانهٔ گذران مرد حکیم****بهتر از علم و زطاعت ننهد قید و کمند

خاطرت زنگ نگیرد نه سرت خیره شود****گر بگیرد دل هشیار تو از حکمت

پند

وقت که اطفال و صغارند

چون ره قبله شود گم به حکم قبلهٔ خلقند****چون شب فتنه شود تیره پر از نور نهارند

به سخا و به هدی و به بها و به تقی خوش****از خداوند سوی خلق جهان جمله مشارند

نگردد خط پرگار

سخن را تا نداری پاک از زنگ****ز دلها کی زداید زنگ و زنگار

چرا خامش نباشی چون ندانی؟****برهنه چون کنی عورت به بازار؟

چه تازی خر به پیش تازی اسپان؟****گرفتاری به جهل اندر گرفتار

چه بودت گر نه دیوت راه گم کرد****که با موزه درون رفتی به گلزار؟

پزشکی چون کنی کس را؟ که هرگز****نیابد راحت از بیمار، بیمار

مرنجان جان ما را گر توانی****بدین گفتار ناهموار، هموار

ز جهل خویش چون عارت نیاید؟****چرا داری همی زاموختن عار؟

اگر ناری سر اندر زیر طاعت****به محشر جانت بیرون ناری از نار

برنجان تن به طاعت ها که فردا****به رنج تن شود جانت بی آزار

مخور زنهار بر کس گر نخواهی****که خواهی و نیابی هیچ زنهار

سبک باری کنی دعوی و آنگاه****گناهان کرده بر پشتت به انبار

چو کفتاری که بندندش بعمدا****همی گوید که «اینجاست نیست کفتار»

گر آسانی همی بایدت فردا****مگیر از بهر دنیا کار دشوار

که دنیا را نه تیمار است و نه مهر****ز بهر تن مباش از وی به تیمار

نهنگی بد خوی است این زو حذر کن****که بس پر خشم و بی رحم است و ناهار

جهان را نو به نو چند آزمائی؟****همان است او که دیده ستیش صد بار

به دین زن دست تا ایمن شوی زو****که دین دوزد دهانش را به مسمار

چو تو سالار دین و علم گشتی****شود دنیا رهی پیش تو ناچار

به کار خویش خود نیکو نگه کن****اگر می داد خواهی، داد پیش آر

مکن گر راستی ورزید خواهی****چو هدهد سر به پیش شه نگون سار

حذر دار از عقاب آز ازیرا****که پر زهر آب دارد چنگ و منقار

اگر با سگ نخواهی جست پرخاش****طمع بگسل زخون و گوشت مردار

وگر نی رنج خویش از خویشتن بین****چو رویت ریش گشت و دستت

افگار

زحجت پند بشنو کاگه است او****ز رسم چرخ دوار ستمگار

نکرد از جملگی اهل خراسان****کسی زو بیشتر با دهر پیکار

به دین رست آخر از چنگال دنیا****به تقدیر خدای فرد و قهار

گر از دنیا برنجی راه او گیر****که زین بهتر نه راه است و نه هنجار

گفت مادر ارزیز است****مس را همیشه زهره بود مادر

سیماب دختر است عطارد را****کیوان چو مادر است و سرب دختر

این هفت گوهران گدازان را****سقراط باز بست به هفت اختر

گر قول این حکیم درست آید****با او مرا بس است خرد داور

زیرا که جمله پیشه وران باشند****اینها به کار خویش درون مضطر

سالار کیست پس چو از این هفتان****هر یک موکل است به کاری بر؟

سالار پیشه ور نبود هرگز****بل پیشه ور رهی بود و چاکر

آن است پادشا که پدید آورد****این اختران و این فلک اخضر

واندر هوا به امر وی استاده است****بی دار و بند پایهٔ بحر و بر

وایدون به امر او شد و تقدیرش****با خاک خشک ساخته آب تر

چندین همی به قدرت او گردد****این آسیای تیز رو بی در

وین خاک خشک زشت بدو گیرد****چندین هزار زینت و زیب و فر

وین هر چهار خواهر زاینده****با بچگان بی عدد و بی مر

تسبیح می کنندش پیوسته****در زیر این کبود و تنک چادر

تسبیح هفت چرخ شنوده ستی****گر نیست گشته گوش ضمیرت کر

دست خدای اگر نگرفته ستی****حسرت خوری بسی و بری کیفر

چشمیت می بباید و گوشی نو****از بهر دیدن ملک اکبر

آنجا به پیش خود ندهد بارت****گر چشم و گوش تو نبری زایدر

ایزد بر آسمانت همی خواند****تو خویشتن چرا فگنی در جر؟

از بهر بر شدن سوی علیین****از علم پای ساز و، ز طاعت پر

ای کوفته مفازهٔ بی باکی****فربه شده به جسم و، به جان لاغر

در گردن جهان فریبنده****کرده دو دست و بازوی خود چنبر

ایدون گمان بری که گرفته ستی****دربر به مهر، خوب یکی دلبر

واگاه نیستی که یکی افعی****داری گرفته تنگ و خوش اندر بر

گر خویشتن کشی ز جهان، ورنی****بر تو به کینه او بکشد خنجر

زین بی وفا، وفا چه طمع داری؟****چون در دمی به بیخته خاکستر؟

چون تو

بسی به بحر درافگنده است****این صعب دیو جاهل بدمحضر

وز خلق چون تو غرقه بسی کرده است****این بحر بی کرانهٔ بی معبر

گریست این جهان به مثل، زیرا****بس ناخوش است و، خوش بخارد گر

با طبع ساز باشد، پنداری****شیری است تازه، پخته و پر شکر

لیکن چو کرد قصد جفا، پیشش****خاقان خطر ندارد و نه قیصر

گاهی عروس وارت پیش آید****با گوشوار و یاره و با افسر

باصد کرشمه بسترد از رویت****با شرم گرد باستی و معجر

گاهی هزبروار برون آید****با خشم عمرو و با شغب عنتر

دیوانه وار راست کند ناگه****خنجر به سوی سینه ت و، زی حنجر

در حرب این زمانهٔ دیوانه****از صبر ساز تیغ و، ز دین مغفر

وز شاخ دین شکوفهٔ دانش چن****وز دشت علم سنبل طاعت چر

کاین نیست مستقر خردمندان****بلک این گذرگهی است، برو بگذر

شاخی که بار او نبود ما را****آن شاخ پس چه بی برو چه برور

دنیا خطر ندارد یک ذره****سوی خدای داور بی یاور

نزدیک او اگر خطرش هستی****یک شربت آب کی خوردی کافر

الفنج گاه توست جهان، زینجا****برگیر زود زاد ره محشر

بل دفتری است این که همی بینی****خط خدای خویش بر این دفتر

منکر مشو اشارت حجت را****زیرا هگرز حق نبود منکر

خط خدای زود بیاموزی****گر در شوی به خانهٔ پیغمبر

گر درشوی به خانه ش، بر خاکت****شمشاد و لاله روید و سیسنبر

ندهد خدای عرش در این خانه****راهت مگر به راهبری حیدر

حیدر، که زو رسید و ز فخر او****از قیروان به چین خبر خیبر

شیران ز بیم خنجر او حیران****دریا به پیش خاطر او فرغر

قولش مقر و مایهٔ نور دل****تیغش مکان و معدن شور و شر

ایزد عطاش داد محمد را****نامش علی شناس و لقب کوثر

گرت آرزوست صورت او دیدن****وان منظر مبارک و آن مخبر

بشتاب سوی حضرت مستنصر****ره را ز فخر جز به

مژه مسپر

آنجاست دین و دنیا را قبله****وانجاست عز و دولت را مشعر

خورشید پیش طلعت او تیره****گردون بجای حضرت او کردر

ای یافته به تیغ و بیان تو****زیب و جمال معرکه و منبر

بی صورت مبارک تو، دنیا****مجهول بود و بی سلب و زیور

معروف شد به علم تو دین، زیرا****دین عود بود و خاطر تو مجمر

ای حجت زمین خراسان، زه!****مدح رسول و آل چنین گستر

ای گشته نوک کلک سخن گویت****در دیدهٔ مخالف دین نشتر

دیبا همی بدیع برون آری****اندر ضمیر توست مگر ششتر

بر شعر زهد گفتن و بر طاعت****این روزگار مانده ت را بشمر

یکی که پنجه سال****عمر بگذاشت بی نماز و طهور؟

مر تو را خانه ای دریغ آید****زین فرومایگان و اهل شرور

پس چه گوئی ز بهر ایشان کرد****آسمان و زمین غفور شکور؟

تو یکی هندباج ندهی شان****چون دهدشان خدای حور و قصور؟

این گمانی خطا و ناخوب است****دور باش از چنین گمانی دور

گرت هوش است و دل ز پیر پدر****سخنی خوب گوش دار، ای پور

عالمی دیگر است مردم را****سخت نیکو ز جاهلان مستور

اندرو بر مثال جانوران****مردمانند از اهل علم نفور

غرض ایزد این حکیمانند****وین فرومایگان خسند و قشور

دزد مردان به سان موشانند****وین سبکسار مردمان چو طیور

غمر مردان چو ماهی اند خموش****ژاژخایان خلق چون عصفور

حکمت و علم بر محال و دروغ****فضل دارد چو بر حنوط بخور

خامشی از کلام بیهده به****در زبور است این سخن مسطور

کار تو کشت و تخم او سخن است****بدروی بر چو در دمندت صور

گر بترسی ز ناصواب جواب****وقت گفتن صبور باش صبور

به زن و کودک کسان منگر****اگرت رغبت است صحبت حور

تا تو بر سلسبیل بگزیدی****گنده و تیره شیرهٔ انگور

چه خطر دارد این پلید نبید****عند کاس مزاج ها کافور؟

دل و جان را همی بباید شست****از محال و خطا و گفتن زور

تا به هنگام خواندن نامه****خجلی نایدت به روز نشور

از بد و نیک وز خطا و صواب****چیست اندر کتاب نامذکور؟

همه خواندند، بر تو چیز نماند****یاد نکرده از صحاح و کسور

با دل و عقل و با کتاب و رسول****روز محشر که داردت معذور

بنده ای کار کن به امر خدای****بنده با بندگی بود مامور

جز به پرهیز و زهد و استغفار****کار ناخوب کی شود مغفور؟

گر نباشی از اهل ستر به زهد****خواند باید بسیت ویل و ثبور

باز کی گردد از تو خشم خدای****به حشم یا به حاجبان و ستور؟

ای پسر، شعر حجت

از برکن****که پر از حکمت است همچو زبور

و ساغر؟

خرسند شدی به خور ز گیتی****زیرا تو خری جهان چرا خور

بررس ز چرا و چون، چرائی****شادان به چرا چو گاو لاغر؟

بندیش که کردگار گیتی****از بهر چه آوریدت ایدر

بنگر به چه محکمی ببسته است****مرجان تو را بدین تن اندر

او راست به پای بی ستونی****این گنبد گردگرد اخضر

چون کار به بند کرد، بی شک****پر بند بود سخنش یکسر

چون چنبر بی سر است فرقان****خیره چه دوی به گرد چنبر؟

با بند مچخ که سخت گردد****چون باز بتابی از رسن سر

گاورسه چو کرد می ندانی****بایدت سپرد زر به زرگر

پیدا چو تن تو است تنزیل****تاویل درو چو جان مستر

گویند که پیش، ازین گهر کوفت****در ظلمت، زیر پی سکندر

امروز به زیر پای دین است****اندر ظلمات غفلت و شر

هزمان بزند بعاد ما را****از مغرب حق باد صرصر

سوراخ شده است سد یاجوج****یک چند حذر کن ای برادر

بر منبر حق شده است دجال****خامش بنشین تو زیر منبر

اشتر چو هلاک گشت خواهد****آید به سر چه و لب جر

آنک او به مراد عام نادان****بر رفت به منبر پیمبر

گفتا که منم امام و، میراث****بستد ز نبیرگان و دختر

روی وی اگر سپید باشد****روی که بود سیه به محشر؟

صعبی تو و منکری گر این کار****نزدیک تو صعب نیست و منکر

ور می بروی تو با امامی****کاین فعل شده است ازو مشهر

من با تو نیم که شرم دارم****از فاطمه و شبیر و شبر

جای حذر است از تو ما را****گر تو نکنی حذر ز حیدر

ای گمره و خیره چون گرفتی****گمراه ترین دلیل و رهبر؟

من با تو سخن نگویم ایراک****کری تو و رهبر از تو کرتر

من میوهٔ دین همی چرم شو****چون گاو توخار وخس همی چر

شو پنبهٔ جهل بر کن از گوش****بشنو سخنی به طعم شکر

رخشنده تر از سهیل و

خورشید****بوینده تر از عبیر و عنبر

آن است به نزد مرد عاقل****مغز سخن خدای اکبر

او را بردم به سنگ تا زود****پیشت بدمد ز سنگ عبهر

آنگاه نجوئی آب چاهی****هر گه که چشیدی آب کوثر

پرخاش مکن سخن بیاموز****از من چه رمی چو خر ز نشتر؟

پر خرد است علم تاویل****پرید هگرز مرغ بی پر؟

از مذهب خصم خویش بررس****تا حق بدانی از مزور

حجت نبود تو را که گوئی****من مؤمنم و جهود کافر

گوئی که صنوبرم، ولیکن****زی خصم، تو خاری او صنوبر

هش دار و مدار خوار کس را****مرغان همه را حبیره مشمر

غره چه شدی به خنجر خویش****مر خصم تو را ده است خنجر

از بیم شدن ز دست او روم****مانده است چنان به روم قیصر

با خصم مگوی آنچه زی تو****معلوم نباشد و مقرر

منداز بخیره نازموده****زی باز چو کودکان کبوتر

پرهیز کن اختیار و حکمت****تا نیک بود به حشرت اختر

اندر سفری بساز توشه****یاران تو رفته اند بی مر

بی زاد مشو برون و مفلس****زین خیمهٔ بی در مدور

بهتر سخنان و پند حجت****صد بار تو را ز شیر مادر

به سبزه رفته به نوروز و، در خزان****در زیر رز خزان شده با کوزهٔ عصیر

گفتی که خلق نیست چو من نیز در جهان****هم شاطر و ظریفم و هم شاعر و دبیر

معنی به خاطرم در و الفاظ در دهان****همچون قلم به دست من اندر شده است اسیر

دستم رسید بر مه ازیرا که هیچ وقت****بی من قدح به دست نگیرد همی امیر

پیش وزیر با خطر و حشتمم ازانک****میرم همی خطاب کند «خواجهٔ خطیر»

چشمت همیشه مانده به دست توانگران****تا اینت پانذ آرد و آن خز و آن حریر

یک سال بر گذشت که زی تو نیافت بار****خویش تو آن یتیم و نه همسایه ت آن فقیر

اندر محال و هزل زبانت دراز بود****واندر زکات دستت و انگشتکان قصیر

بر هزل وقف کرده زبان فصیح خویش****بر شعر صرف کرده دل و خاطر منیر

آن کردی از فساد که گر یادت آید آن****رویت سیاه گردد و تیره شود ضمیر

تیر و بهار دهر جفا پیشه خرد خرد****بر تو همی شمرد و تو خوش خفته چون حمیر

تا آن جوان تیز و قوی را چو جاودان****این چرخ تیز گرد چنین کند کرد و پیر

خمیده گشت و سست شد آن قامت چو سرو****بی نور ماند و زشت شد آن صورت هژیر

وز تو ستوه گشت و بماندی ازو نفور****آن کس کز آرزوت همی کرد دی نفیر

بنگر ز روزگار چه حاصل شدت جز آنک****با حسرت و دریغ فرو مانده ای حسیر

دین را طلب نکردی و دنیا ز دست شد****همچو سپوس تر نه خمیری و نه فطیر

دنیات دور کرد ز دین، وین مثل توراست****کز شعر بازداشت تو را جستن شعیر

شر است جمله دنیا، خیر است دین همه****این شر باز داشتت از خیر خیره خیر

خوش خوش

فرود خواهد خوردنت روزگار****موش زمانه را توی، ای بی خبر، پنیر

زین بد کنش حذر کن و زین پس دروغ او****منیوش اگر بهوش و بصیری و تیز ویر

شیر زمانه زود کند سیر مرد را****چون تو همی نگردی ازین شیر سیر شیر؟

خیره میازمای مر این آزموده را****کز ریگ ناسرشت خردمند را خمیر

گر می بکرد خواهی تدبیر کار خویش****بس باشد ای بصیر خرد مر تو را وزیر

این عالم بزرگ ز بهر چه کرده اند؟****از خویشتن بپرس تو، ای عالم صغیر

ور می بمرد خواهند این زندگان همه****پوزش همی ز بهر چه باید بدین زحیر؟

زی پیل و شیر و اشتر کایشان قوی ترند****ایزد بشیر چون نفرستاد و نه نذیر؟

وانک این عظیم عالم گردنده صنع اوست****چون خواند مر مرا و چه خواهد ز من حقیر؟

زین آفریدگان چو مرا خواند بی گمان****با من ضعیف بنده ش کاری است ناگزیر

ورمان همی بباید او را شناختن****بی چون و بی چگونه، طریقی است این عسیر

ور همچو ما خدای نه جسم است و نه گران****پس همچو ما چرا که سمیع است و هم بصیر؟

ور چون تو جسم نیست چه باید همیش تخت؟****معنی تخت و عرش یکی باشد و سریر

تن گور توست، خشم مگیر از حدیث من****زیرا که خشم گیر نباشد سخن پذیر

از خویشتن بپرس در این گور خویش تو****جان و خرد بس است تو را منکر و نکیر

این گور تو چنان که رسول خدای گفت****یا روضهٔ بهشت است یا کندهٔ سعیر

بهتر رهی بگیر که دو راه پیش توست****سوی بهینه راه طلب کن یکی خفیر

در راه دین حق تو به رای کسی مرو****کو را ز رهبری نه صغیر است و نه کبیر

بی حجت و بصارت سوی تو خویشتن****با چشم کور نام نهاده است بوالبصیر

بنگر

که خلق را به که داد و چگونه گفت****روزی که خطبه کرد نبی بر سر غدیر

دست علی گرفت و بدو داد جای خویش****گر دست او گرفت تو جز دست او مگیر

ای ناصبی اگر تو مقری بدین سخن****حیدر امام توست و شبر وانگهی شبیر

ور منکری وصیت او را به جهل خویش****پس خود پس از رسول نباید تو را سفیر

علم علی نه قال و مقال است عن فلان****بل علم او چو در یتیم است بی نظیر

اقرار کن بدو و بیاموز علم او****تا پشت دین قوی کنی و چشم دل قریر

آب حیات زیر سخن های خوب اوست****آب حیات را بخور و جاودان ممیر

پندیت داد حجت و کردت اشارتی****ای پور، بس مبارک پند پدر پذیر

مادر

ترکیب تو سفلی و کثیف است ولیکن****صورت گر علوی و لطیف است بدو در

صورت گر جوهر هم جوهر بود ایراک****صورت نپذیرد ز عرض هرگز جوهر

یک جوهر ترکیب دهنده است و مصور****یک جوهر ترکیب پذیر است و مصور

زنده نشد این سفلی الا که به صورت****پس صورت جان است در این جسم محضر

ور عاریتی بود بر این سفلی صورت****ذاتی بود آن گوهر عالی را پیکر

وان گوهر کو زنده به ذات است نمیرد****پس جان تو هرگز نمرد، جان برادر

ور جسم تو از نفس بدن صنعت محکم****مانندهٔ قصری شده پرنور و معنبر

بی بهره چرا مانده است این جان تو زین تن****بی دانش و تمییز همانند یکی خر؟

دانی که چو فر تن تو صورت جسمی است****جز صورت علمی نبود جان تو را فر

بنگر که خداوند ز بهر تو چه آورد****از نعمت بی مر در این حصن مدور

وانگاه در این حصن تو را حجر گکی داد****آراسته و ساخته به اندازه و در خور

بگشاده در این حجره تورا پنج در خوب****بنشسته تو چون شاه درو بر سر منظر

هر گه که تو را باید در حجر گک خویش****یک نعمت از این حصن درون خوان ز یکی در

فرمان بر و بنده است تو را حجر گک تو****خواهی سوی بحرش برو خواهی به سوی بر

این پنج در حجره، سه تن راست، دو جان را****تا هردو گهر داد بیابند ز داور

چندان که سوی تن تو سه در باز گشادی****بگشای سوی جانت دو در منظر و مخبر

بشنو سخن ایزد بنگر سوی خطش****امروز که در حجره مقیمی و مجاور

بنگر که کجا می روی، ای رفته چهل سال****زین کوی بدان دشت وزین جوی بدان جر

عمر تو نبینی که یکی راه دراز است****دنیات بدین سر بر و

عقبیت بدان سر؟

آنی تو که یک میل همی رفت نیاری****بی توشه و بی رهبری از شهر به کردر

کوتوشه و کورهبرت، ای رفته چهل سال****چون آب سوی جوی ز بالا سوی محشر؟

بنگر که همی بری راهی که درو نیست****آسایش را روی نه در خواب و نه در خور

بنگر که همی سخت شتابی سوی جائی****کان یابی آنجای که برگیری از ایدر

هر چیز که بایدت در این راه بیابی****هر چند روان است درو لشکر بی مر

زنهار که طرار در این راه فراخ است****چون دنبه به گفتار و، به کردار چو نشتر

پرهیز که صیادی ناگاه نگیردت****کو دام نهد محبر بر ملوح و دفتر

این گوید «بر راه منم از پس من رو»****وان گوید «طباخ منم توشه ز من خر»

شاید که بگریند بر آن دین که بدو در****فرند نبی را بکشد از قبل زر

شاید که بگریند بر آن دین که فقیهانش****آنند که دارند کتاب حیل از بر

گر فقه بود حیلت و، محتال فقیه است****جالوت سزد حاکم و هاروت پیمبر

ور یار رسول است کشندهٔ پسر او****پس هیچ مرو را نه عدو بود و نه کافر

بندیش از این امت بدبخت که یکسر****گشتند همه کور ز شومی ی گنه و، کر

جز کر نشود پیش سخن گوی غنوده****جز کور کند پیش خر و، شیر موخر؟

بودند همه گنگ و علی گنج سخن بود****بودند همه چون خر و او بود غضنفر

آن کس که مرو را به یکی جاهل بفروخت****بخرید و ندانست مغیلان زصنوبر

دیوانه بود آنکه کله دارد در پای****وز بیهشی خویش نهد موزه به سر بر

بودند همه موزه و نعلین، علی بود****بر تارک سادات جهان یکسره افسر

میمون شجری بود پر از شاخ شجاعت****بیخش به زمین شاخش بر گنبد اخضر

برگش همه خیرات و

ثمارش همه حکمت****زان برگ همی بوی و از آن یار همی خور

او بود درختی که همی بیعت کردند****زیرش گه پیغمبر با خالق اکبر

و امروز ازو شاخی پربار به جای است****با حکمت لقمانی و با ملکت قیصر

بل فخر کند قیصر اگر چاکر او را****فرمان بر و دربان بود و چاکر چاکر

زیر قلم حجت او حکمت ادریس****خاک قدم استر او تاج سکندر

در حضرت از آن خوی خوش و طلعت پر نور****افلاک منور شد و آفاق معطر

از لشکر زنگیس رخ روز مقیر****وز لشکر رومیش شب تیره مقمر

میراث رسیده است بدو عالم و مردم****از جد شریف و پدرش احمد و حیدر

شمشیر و سخن معجز اویند جهان را****وین بود مر اسلامش را معجز و مفخر

بندهٔ سخن اویند احرار خود امروز****فرداش ببند آیند اوباش به خنجر

او را طلب و بر ره او رو که نشسته است****جد و پدرش بر سر حوض و لب کوثر

وز حجت او جوی به رفق، ای متحیر،****داروی دل گمره و افسون محیر

وز من بشنو نیک که من همچو تو بودم****اندر ره دین عاجز و بی توشه و رهبر

بسیار گشادند به پیشم در دعوی****دعوی ها چون کوه و معانیش کم از ذر

بی برهان دعوی به سوی مرد خردمند****مانندهٔ مرغی است که او را نبود پر

با بانگ یکی باشد بی معنی گفتار****بی بوی یکی باشد خاکستر و عنبر

تقلید نپذرفتم و بر «اخبرنا» هیچ****نگشاد دلم گوش و نه دستم سر محبر

رفتم به در آنکه بدیل است جهان را****از احمد و از حیدر و شبیر و ز شبر

آن کس که زمینی بجز از درگه عالیش****امروز به جمع حکما نیست مشجر

قبلهٔ علما یکسر مستنصر بالله****فخر بشر و حاصل این چرخ مدور

وز جهل بنالیدم در مجلس علمش****عدلش

برهانیدم از این دیو ستمگر

بگشاد مرا بسته و بر هرچه بگفتم****بنمود یکی حجت معروف و مشهر

وانگاه مرا بنمود این خط الهی****مسطور بر این جوهر و مجموع و مکسر

تا راه بدید این دل گمراه و به جودش****بر گنبد کیوان شد از این چاه مقعر

بنمود مرا راه علوم قدما پاک****وانگاه از آن برتر بنمودم و بهتر

بر خاطرم امروز همی گشت نیارد****گر فکرت سقراط بود پر کبوتر

اقوال مرا گر نبود باورت، این قول****اندر کتبم یک یک بنگر تو و بشمر

تا هیچ کسی دیدی کایات قران را****جز من به خط ایزد بنمود مسطر

در نفس من این علم عطائی است الهی****معروف چو روز است، نه مجهول و نه منکر

آزاد شد از بندگی آز مرا جان****آزاد شو از آز و بزی شاد و توانگر

بندیش که مردم همه بنده به چه روی است****تا مولا بشناسی و آزاد و مدبر

دین گیر که از بی دینی بنده شده ستند****پیش تو زاطراف جهان اسود و احمر

گر دین حقیقت بپذیری شوی آزاد****زان پس نبوی نیز سیه روی و بداختر

مولای خداوند جهان باشی و چون من****زان پس نشوی نیز بدین در نه بدان در

ورنی سپس دیو همی گرد و همی باش****بندهٔ می و طنبور و ندیم لب ساغر

است سخنهاش سیاه است****گرچه سخن خلق سیه نیست به گفتار

گنگ است چو شد مانده و گویا چو روان گشت****زیرا که جدا نیست ز گفتارش رفتار

مرغی است ولیکن عجبی مرغی ازیراک****خوردنش همه قار است رفتنش به منقار

مرغی که چو در دست تو جنبید ببیند****در جنبش او عقل تو را مردم هشیار

تیری است که در رفتن سوفارش به پیش است****هر چند که هر تیر سپس دارد سوفار

گلزار کند رفتن او عارض دفتر****آنگه که برون آید از آن کوفته گلزار

اقرار تو باشد سخنش گرچه روا نیست****در دین که کسی از کس دیگر کند اقرار

دشوار شود بانگ تو از خانه به دهلیز****واسان شود آواز وی از بلخ به بلغار

در دست خردمند همه حکمت گوید****جز ژاژ نخاید همه در دست سبکسار

هر کس که سخن گفت همه فخر بدو کرد****جز کایزد دادار و پیام آور مختار

در دست سخن پیشه یکی شهره درختی است****بی بار ز دیدار، همی ریزد ازو بار

تا در نزنی سرش به گل بار نیارد****زیرا که چنین است ره و سیرت اشجار

غاری است مر او را عجبی بادرو در بند****خفتنش نباشد همه الا که در آن غار

چون خفت در آن غار برون ناید ازو تا****بیرون نکشی پایش از آن جای چو کفتار

راز دل دانا بجز او خلق نداند****زیرا که جز او را به دل اندر نبود بار

راز دل من یکسره، باری، همه با اوست****زیرا بس امین است و سخن دار و بی آزار

ای مرکب علم و شجر حکمت، لیکن****انگشت خردمند تو را مرکب رهوار

دیبای منقش به تو بافند ولیکن****معنیش بود نقش و سخن پود و سخن تار

من نقش همی بندم و تو جامه همی باف****این است مرا با تو همه کار و

بیاوار

دیبای تو بسیار به از دیبهٔ رومی****هرچند که دیبای تو را نیست خریدار

چون لولوی شهوار نباشد جو اگر چند****جو را بگزیند خر به لولوی شهوار

دیبا جسدت پوشد و دیبای سخن جان****فرق است میان تن و جان ظاهر و بسیار

این تیره و بی نور تن امروز به جان است****آراسته، چون باغ به نیسان و به ایار

همسایه نیک است تن تیره ات را جان****همسایه زهمسایه گرد قیمت و مقدار

هرچند خلنده است، چو همسایهٔ خرماست****بر شاخ چو خرمات همی آب خورد خار

شاید که به جان تنت شریف است ازیراک****خوش بوی بود کلبهٔ همسایهٔ عطار

جلدی و زبان آور و عیار ازیراک****جلد است تو را جان و زبان آور و عیار

از هر چه سبو پرکنی از سر وز پهلوش****آن چیز برون آید و بیرون دهد آغار

بر خوی ملک باشد در شهر رعیت****پیغمبر گفت این سخن و حیدر کرار

از جان و تنت ناید الا که همه خیر****چون عقل بود بر تن و بر جان تو سالار

تا علم نیاموزی نیکی نتوان کرد****بی سیم نیاید درم و بی زر دینار

بی علم عمل چون درم قلب بود، زود****رسوا شود و شوره برون آرد و زنگار

چون روزه ندانی که چه چیز است چه سود است****بیهوده همه روزه تو را بودن ناهار؟

وانکو نکند طاعت علمش نبود علم****زرگر نبود مرد چو بر زر نکند کار

جامه است مثل طاعت و آهار برو علم****چون جامه نباشد چه به کار آید آهار؟

دیدار با تو با چشم تو در شخص تو جفت است****چشمت به مثل کار و درو علم چو دیدار

بی طاعت دانا به سوی عقل خدای است****بی طاعت دانا نبود هرگز دیار

در طاعت یزدان است این چرخ به گشتن****آباد بدین است چنین گنبد دوار

وز طاعت خورشید

همی روز و شب آید****کوسوی خرد علت روز است و شب تار

وین ابر خداوند جهان را به هوا بر****بنده است و مطیع است به باریدن امطار

بی طاعتی، ای مرد خرد، کار ستور است****عار است مرا زین خود اگر نیست تو را عار

یک سو بکش از راه ستوری سرا گر چند****کاین خلق برفتند بر آن ره همه هموار

در سخره و بیگار تنی از خور و از خواب****روزی برهد جان تو زان سخره و بیگار

امروز پر از خواب و خمار است سر تو****آن روز شوی، ای پسر، از خواب تو بیدار

بیداریت آن روز ندارد، پسرا، سود****دستت نگرد چیز مگر طاعت و کردار

بی طاعتی امروز چو تخمی است کز آن تخم****فردا نخوری بار مگر انده و تیمار

این خلق بکردند به یک ره چو ستوران****روی از خرد و طاعت، ای یارب زنهار!

ای آنکه تو را یار نبوده است و نباشد****بر طاعت تو نیست کسی جز تو مرا یار

در طاعت تو جان و تنم یار خرد گشت****توفیق تو بوده است مرا یار و نگهدار