سرشناسه : سنایی مجدود بن آدم ۴۷۳؟ - ۵۲۵؟ق
عنوان و نام پدیدآور : دیوان حکیم‌ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی غزنوی با مقدمه و حواشی و فهرست بسعی و اهتمام مدرس رضوی
مشخصات نشر : تهران ابن سینا، ۱۳۴۱.
مشخصات ظاهری : قسز، ۱۲۳۲ ص نمونه
شابک : ۵۰۰ ریال
وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی توصیفی
یادداشت : واژه نامه.
یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس.
یادداشت : نمایه.
شناسه افزوده : مدرس رضوی محمدتقی ۱۲۷۴-۱۳۶۵.
شماره کتابشناسی ملی : ۱۸۵۵۹۰

ابوالمجد مجدود بن آدم متخلص به سنایی شاعر و عارف بزرگ و نامدار نیمهٔ دوم سده پنجم و نیمهٔ اول سدهٔ ششم هجری است. وی در سال ۴۶۳ یا ۴۷۳ هجری قمری در غزنین دیده به جهان گشود. چنانچه ازشعر سنایی برمی‌آید او به تمام دانشهای زمان خود آگاهی و آشنایی و در برخی تبحر و استاری داشته است. وی در سال ۵۲۵ یا ۵۳۵ هجری قمری در سن ۶۲ سالگی درگذشت. از آثار وی غیر از دیوان قصیده و غزل و ترکیب و ترجیع و قطعه و رباعی، مثنویهای وی معروف و بدین قرارند: مثنویهای حدیقةالحقیقه، طریق التحقیق، کارنامهٔ بلخ، سیر العباد الی المعاد، عشق‌نامه و عقل‌نامه. سه مکتوب و یک رسالهٔ نثر نیز به وی نسبت داده‌اند.

احسنت و زه ای نگار زیبا****آراسته آمدی بر ما
امروز به جای تو کسم نیست****کز تو به خودم نماند پروا
بگشای کمر پیاله بستان****آراسته کن تو مجلس ما
تا کی کمر و کلاه و موزه****تا کی سفر و نشاط صحرا
امروز زمانه خوش گذاریم****بدرود کنیم دی و فردا
من طاقت هجر تو ندارم****با تو چکنم به جز مدارا

جمالت کرد جانا هست ما را****جلالت کرد ماها پست ما را
دل آرا ما نگارا چون تو هستی****همه چیزی که باید هست ما را
شراب عشق روی خرمت کرد****بسان نرگس تو مست ما را
اگر روزی کف پایت ببوسم****بود بر هر دو عالم دست ما را
تمنای لبت شوریده دارد****چو مشکین زلف تو پیوست ما را
چو صیاد خرد لعل تو باشد****سر زلف تو شاید شست ما را
زمانه بند شستت کی گشاید****چو زلفین تو محکم بست ما را

بندهٔ یک دل منم بند قبای ترا****چاکر یکتا منم زلف دو تای ترا
خاک مرا تا به باد بر ندهد روزگار****من ننشانم ز جان باد هوای ترا
کاش رخ من بدی خاک کف پای تو****بوسه مگر دادمی من کف پای ترا
گر بود ای شوخ چشم رای تو بر خون من****بر سر و دیده نهم رایت رای ترا
تیر جفای تو هست دلکش جان دوز من****جعبه ز سینه کنم تیر جفای ترا
بار نیامد دلم در شکن زلف تو****گر نه به گردن کشم بار بلای ترا
بنده سنایی ترا بندگی از جان کند****گوی کلاه ترا بند قبای ترا

باز بر عاشق فروش آن سوسن آزاد را****باز بر خورشید پوش آن جوشن شمشاد را
باز چون شاگرد مومن در پس تخته نشان****آن نکو دیدار شوخ کافر استاد را
ناز چون یاقوت گردان خاصگان عشق را****در میان بحر حیرت لولو فریاد را
خویشتن بینان ز حسنت لافگاهی ساختند****هین ببند از غمزه درها کوی عشق آباد را
هر چه بیدادست بر ما ریز کاندر کوی داد****ما به جان پذرفته‌ایم از زلف تو بیداد را
گیرم از راه وفا و بندگی یک سو شویم****چون کنیم ای جان بگو این عشق مادرزاد را
زین توانگر پیشگان چیزی نیفزاید ترا****کز هوس بردند بر سقف فلک بنیاد را
قدر تو درویش داند ز آنکه او بیند مقیم****همچو کرکس در هوا هفتاد در هفتاد را
خوش کن از یک بوسهٔ شیرین‌تر از آب حیات****چو دل و جان سنایی طبع فرخ‌زاد را

باز تابی در ده آن زلفین عالم سوز را****باز آبی بر زن آن روی جهان افروز را
باز بر عشاق صوفی طبع صافی جان گمار****آن دو صف جادوی شوخ دلبر جان دوز را
باز بیرون تاز در میدان عقل و عافیت****آن سیه پوشان کفر انگیز ایمان‌سوز را
سر برآوردند مشتی گوشه گشته چون کمان****باز در کار آر نوک ناوک کین توز را
روزها چون عمر بد خواه تو کوتاهی گرفت****پاره‌ای از زلف کم کن مایه‌ای ده روز را
آینه بر گیر و بنگر گر تماشا بایدت****در میان روی نرگس بوستان افروز را
لب ز هم بردار یک دم تا هم اندر تیر ماه****آسمان در پیشت اندر جل کشد نوروز را
نوگرفتان را ببوسی بسته گردان بهر آنک****دانه دادن شرط باشد مرغ نو آموز را
بر شکن دام سنایی ز آن دو تا بادام از آنک****دام را بادام تو چون سنگ باشد گوز را

می ده ای ساقی که می به درد عشق آمیز را****زنده کن در می پرستی سنت پرویز را
مایه ده از بوی باده باد عنبربیز را****در کف ما رادی آموز ابر گوهر بیز را
ای خم اندر خم شکسته زلف جان آمیز را****بر شکن بر هم چو زلفت توبه و پرهیز را
چنگ وار آهنگ برکش راه مست انگیز را****راه مست انگیز بر زن مست بیگه خیز را

جاودان خدمت کنند آن چشم سحر آمیز را****زنگیان سجده برند آن زلف جان آویز را
توبه و پرهیز کردم ننگرم زین بیش من****زلف جان آویز را یا چشم رنگ آمیز را
گر لب شیرین آن بت بر لب شیرین بدی****جان مانی سجده کردی صورت پرویز را
با چنان زلف و چنان چشم دلاویز ای عجب****جای کی ماند درین دل توبه و پرهیز را
جان ما می را و قالب خاک را و دل ترا****وین سر طناز پر وسواس تیغ تیز را
شربت وصل تو ماند نوبهار تازه را****ضربت هجر تو ماند ذوالفقار تیز را
گر شب وصلت نماید مر شب معراج را****نیک ماند روز هجرت روز رستاخیز را
اهل دعوی را مسلم باد جنات النعیم****رطل می‌باید دمادم مست بیگه خیز را
آتش عشق سنایی تیز کن ای ساقیا****در دهیدش آب انگور نشاط‌انگیز را

انعم‌الله صباح ای پسرا****وقت صبح آمده راح ای پسرا
با می و ماه و خرابات بهار****خام خامست صلاح ای پسرا
با تو در صدر نشستیم هلا****در ده آواز مباح ای پسرا
خام ما خام تو و پختهٔ تست****تو ز می دار صراح ای پسرا
عاقبت خانه به زلف تو گذاشت****صورت فخر و فلاح ای پسرا
چشم بیمار تو ما را ببرید****ز صحیح و ز صحاح ای پسرا
از پی عارض چون صبح ترا****به نکورویی و راح ای پسرا
همه تسبیح سنایی این است****کانعم الله صباح ای پسرا

ساقیا می ده که جز می نشکند پرهیز را****تا زمانی کم کنم این زهد رنگ آمیز را
ملکت آل بنی آدم ندارد قیمتی****خاک ره باید شمردن دولت پرویز را
دین زردشتی و آیین قلندر چند چند****توشه باید ساختن مر راه جان آویز را
هر چه اسبابست آتش در زن و خرم نشین****بدرهٔ ناداشتی به روز رستاخیز را
زاهدان و مصلحان مر نزهت فردوس را****وین گروه لاابالی جان عشق‌انگیز را
ساقیا زنجیر مشکین را ز مه بردار زود****بر رخ زردم نه آن یاقوت شکر ریز را

در ده پسرا می مروق را****یاران موافق موفق را
زان می که چو آه عاشقان از تف****انگشت کند بر آب زورق را
زان می که کند ز شعله پر آتش****این گنبد خانهٔ معلق را
هین خیز و ز عکس باده گلگون کن****این اسب سوار خوار ابلق را
در زیر لگد بکوب چون مردان****این طارم زرق پوش ازرق را
گه ساقی باش و گه حریفی کن****ترتیب فروگذار و رونق را
یک دم خوش باش تا چه خواهی کرد****این زهد مزور مزیق را
یک ره به دو باده دست کوته کن****این عقل دراز قد احمق را
بنمای به زیرکان دیوانه****از مصحف باطل آیت حق را
بر لاله مزن ز چشم سنبل را****بر پسته منه ز ناز فندق را
بیرون شو ازین دو رنگ و این ساعت****همرنگ حریر کن ستبرق را
مشکن به طمع مرا تو ای ممسک****چونان که جریر مر فرزدق را
گر طمع میان تهی سه حرف آمد****چار است میان تهی مطوق را
در تختهٔ اول ار بنوشتی****بی شکل حروف علم مطلق را
کم زان باری که در دوم تخته****چون نسخ کنی خط محقق را
در موضع خوشدلان و مشتاقان****موضوع فروگذار و مشتق را
شعر تر مطلق سنایی خوان****آتش در زن حدیث مغلق را

چند رنجانی نگارا این دل مشتاق را****یا سلامت خود مسلم نیست مر عشاق را
هر کرا با عشق خوبان اتفاق آمد پدید****مشتری گردد همیشه محنت مخراق را
زآنکه چون سلطان عشق اندر دل ماوا گرفت****محو گرداند ز مردم عادت و اخلاق را
هر که بی اوصاف شد از عشق آن بت برخورد****کان صنم طاقست اندر حسن و خواهد طاق را
ذره‌ای از حسن او در مصر اگر پیدا شدی****دل ربودی یوسف یعقوب بن اسحاق را
گر سر مژگان زند بر هم به عمدا آن نگار****پیکران بی جان کند مر دیلم و قفچاق را
هر که روی او بدید از جان و دل درویش شد****زر سگالی کس ندید آن شهرهٔ آفاق را

مرد بی حاصل نیابد یار با تحصیل را****جان ابراهیم باید عشق اسماعیل را
گر هزاران جان لبش را هدیه آرم گویدم****نزد عیسا تحفه چون آری همی انجیل را
زلف چون پرچین کند خواری نماید مشک را****غمزه چون بر هم زند قیمت فزاید نیل را
چون وصال یار نبود گو دل و جانم مباش****چون شه و فرزین نباشد خاک بر سر فیل را
از دو چشمش تیز گردد ساحری ابلیس را****وز لبانش کند گردد تیغ عزراییل را
گر چه زمزم را پدید آورد هم نامش به پای****او به مویی هم روان کرد از دو چشمم نیل را
جان و دل کردم فدای خاکپایش بهر آنک****از برای کعبه چاکر بود باید میل را
آب خورشید و مه اکنون برده شد کو بر فروخت****در خم زلف از برای عاشقان قندیل را
ای سنایی گر هوای خوبرویان می‌کنی****از نخستت ساخت باید دبه و زنبیل را

ساقیا دل شد پر از تیمار پر کن جام را****بر کف ما نه سه باده گردش اجرام را
تا زمانی بی زمانه جام می بر کف نهیم****بشکنیم اندر زمانه گردش ایام را
جان و دل در جام کن تا جان به جام اندر نهیم****همچو خون دل نهاده ای پسر صد جام را
دام کن بر طرف بام از حلقه‌های زلف خویش****چون که جان در جام کردی تنگ در کش جام را
کاش کیکاووس پر کن زان سهیل شامیان****زیر خط حکم درکش ملک زال و سام را
چرخ بی آرام را اندر جهان آرام نیست****بند کن در می پرستی چرخ بی آرام را

ساقیا دانی که مخموریم در ده جام را****ساعتی آرام ده این عمر بی آرام را
میر مجلس چون تو باشی با جماعت در نگر****خام در ده پخته را و پخته در ده خام را
قالب فرزند آدم آز را منزل شدست****انده پیشی و بیشی تیره کرد ایام را
نه بهشت از ما تهی گردد نه دوزخ پر شود****ساقیا در ده شراب ارغوانی فام را
قیل و قال بایزید و شبلی و کرخی چه سود****کار کار خویش دان اندر نورد این نام را
تا زمانی ما برون از خاک آدم دم زنیم****ننگ و نامی نیست بر ما هیچ خاص و عام را

من کیم کاندیشهٔ تو هم نفس باشد مرا****یا تمنای وصال چون تو کس باشد مرا
گر بود شایستهٔ غم خوردن تو جان من****این نصیب از دولت عشق تو بس باشد مرا
گر نه عشقت سایهٔ من شد چرا هر گه که من****روی بر تابم ازو پویان ز پس باشد مرا
هرنفس کانرا بیاد روزگار تو زنم****جملهٔ عالم طفیل آن نفس باشد مرا
هز رمان ز امید وصل تو دل خود خوش کنم****باز گویم نه چه جای این هوس باشد مرا
چون خیال خاکپایت می‌نبیند چشم من****بر وصال تو چگونه دست رس باشد مرا

نیست بی دیدار تو در دل شکیبایی مرا****نیست بی‌گفتار تو در دل توانایی مرا
در وصالت بودم از صفرا و از سودا تهی****کرد هجران تو صفرایی و سودایی مرا
عشق تو هر شب برانگیزد ز جانم رستخیز****چون تو بگریزی و بگذاری به تنهایی مرا
چشمهٔ خورشید را از ذره نشناسم همی****نیست گویی ذره‌ای دردیده بینایی مرا
از تو هر جایی ننالم تو هر جایی شدی****نیست جای ناله از معشوق هر جایی مرا
گاه پیری آمد از عشق تو بر رویم پدید****آنچه پنهان بود در دل گاه برنایی مرا
کرد معزولم زمانه گاه دانایی و عقل****با بلای تو چه سود از عقل و دانایی مرا

ای به بر کرده بی وفایی را****منقطع کرده آشنایی را
بر ما امشبی قناعت کن****بنما خلق انبیایی را
ای رخت بستده ز ماه و ز مهر****خوبی و لطف و روشنایی را
زود در گردنم فگن دلقی****برکش این رومی و بهایی را
چنگی و بربطی به گاه نشاط****جمله یاری دهند نایی را
با چنان روی و با چنان زلفین****منهزم کرده‌ای ختایی را
آتشی نزد ماست خیز و بیار****آبی و خاکی و هوایی را
بار ندهند نزد ما به صبوح****هیچ بیگانهٔ مرایی را
چون بود یار زشت پر معنی****چکنم جور هر کجایی را
چو شدی مست جای خواب بساز****وز میان بانگ زن سنایی را

مرحبا مرحبا برای هلالا****آسمان را نمای کل کمالا
چند ازین پرده ز آفتاب برون آی****جان ما را بخر ز دست خیالا
اندر آی اندر آی تا بشناسیم****از جمال تو حال را ز محالا
ای همه روی بر خرام به منظر****تا رهد دیده زین شب همه خالا
اشهب صبح در گریزد از شرم****چون بجنبد ز ابلق تو دوالا
روشنی را نشان به اوج شرف بر****تیرگی را فگن به برج و بالا
ای ز پرده زمانه آمده اینجا****مرحبا مرحبا تعالی تعالا
عقل و دینمان ببر تراست مباحا****جان و دلمان ببر تراست حلالا
تا سنایی چو دید گوید ای مه****حبذا و جهک المبارک فالا

ای همه خوبی در آغوش شما****قبلهٔ جانها بر و دوش شما
ای تماشاگه عقل نور پاش****در میان لعل خاموش شما
وی امانت جای چرخ سبز پوش****بر کران چشمهٔ نوش شما
آهوان در بزم شیران در شکار****بندهٔ آن خواب خرگوش شما
آب مشک و باد عنبر برد پاک****بوی شمشاد قصب پوش شما
کار ما کردست در هم چون زره****جوشن مشکین پر جوش شما
چند خواهد گفت ما را نوش نوش****آن لب نوشین می نوش شما
چندمان چون چشم خود خواهید مست****ای به بی هوشی همه هوش شما
صد چو او در عاشقیها باشدی****همچو او حیران و مدهوش شما
حلقه چون دارند بر چشمش جهان****ای سنایی حلقه در گوش شما
چون سنایی عاشقی تا کی بود****با چنین یاری فراموش شما

ای ز عشقت روح را آزارها****بر در تو عشق را بازارها
ای ز شکر منت دیدار تو****دیده بر گردن دل بارها
فتنه را در عالم آشوب و شور****با سر زلفین تو اسرارها
عاشقان در خدمت زلف تواند****از کمر بر ساخته زنارها
نیستم با درد عشقت لحظه‌ای****خالی از غمها و از تیمارها
بر امید روی چون گلبرگ تو****می‌نهم جان را و دل را خارها
تا سنایی بر حدیث چرب تست****غره چون کفتار بر گفتارها
دارد از باد هوس آبی بروی****با خیال خاک کویت کارها

ای از بنفشه ساخته بر گل مثالها****در آفتاب کرده ز عنبر کلالها
هاروت تو ز معجزه دارد لیلها****ماروت تو ز شعبده دارد مثالها
هر روز بامداد برآیی و بر زنی****از مشک سوده بر سمن تازه خالها
ای کاشکی ز خواسته مفلس نبودمی****تا کردمی فدای جمال تو مالها
نی بر امید فضل گذارم همی جهان****آخر کند خدای دگرگونه حالها

ما باز دگر باره برستیم ز غمها****در بادیهٔ عشق نهادیم قدمها
کندیم ز دل بیخ هواها و هوسها****دادیم به خود راه بلاها و المها
اول به تکلف بنوشتیم کتبها****و آخر ز تحیر بشکستیم قلمها
لبیک زدیم از سر دعوی چو سنایی****بر عقل زدیم از جهت عجز رقمها
اسباب صنمهاست چو احرام گرفتیم****در شرط نباشد که پرستیم صنمها

فریاد از آن دو چشمک جادوی دلفریب****فریاد از آن دو کافر غازی با نهیب
این همبر دو ترکش دلگیر جان ستان****وان پیش دو شمامهٔ کافور یا دو سیب
بردوش غایه کش او زهره می‌رود****چون کیقباد و قیصر پانصدش در رکیب
یوسف نبود هرگز چون او به نیکویی****چون سامری هزارش چاکر گه فریب
آسیب عاشقی و غم عشق و گمرهی****تا روی او بدید پس آن طرفه‌ها و زیب
غمخانه برگزید و ره عشق و گمرهی****هر روز می برآرد نوعی دگر ز جیب
بسترد و گفت چون که سنایی همه ز جهل****بنبشت در هوای غم عشق صد کتیب

از آن می خوردن عشقست دایم کار من هر شب****که بی من در خراباتست دایم یار من هر شب
بتم را عیش و قلاشیست بی من کار هر روزی****خروش و ناله و زاریست بی او کار من هر شب
من آن رهبان خود نامم من آن قلاش خود کامم****که دستوری بود ابلیس را کردار من هر شب
برهنه پا و سر زانم که دایم در خراباتم****همی باشد گرو هم کفش و هم دستار من هر شب
همه شب مست و مخمورم به عشق آن بت کافر****مغان دایم برند آتش ز بیت‌النار من هر شب
مرا گوید به عشق اندر چرا چندین همی نالی****نگار من چو بیند چشم گوهر بار من هر شب
دو صد زنار دارم بر میان بسته به روم اندر****همی بافند رهبانان مگر زنار من هر شب

ای لعبت صافی صفات ای خوشتر از آب حیات****هستی درین آخر زمان این منکران را معجزات
هم دیده داری هم قدم هم نور داری هم ظلم****در هزل وجد ای محتشم هم کعبه گردی هم منات
حسن ترا بینم فزون خلق ترا بینم زبون****چون آمد از جنت برون چون تو نگاری بی برات
در نارم از گلزار تو بیزارم از آزار تو****یک دیدن از دیدار تو خوشتر ز کل کاینات
هر گه که بگشایی دهن گردد جهان پر نسترن****بر تو ثنا گوید چو من ریگ و مطر سنگ و نبات
عالی چو کعبه کوی تو نه خاکپای روی تو****بر دو لب خوشبوی تو جان را به دل دارد حیات
برهان آن نوشین لبت چون روز گرداند شبت****وان خالها بر غبغبت تابان چو از گردون بنات
بر ما لبت دعوت کنی بر ما سخن حجت کنی****وقتی که جان غارت کنی چون صوفیان در ده صلات
باز ار بکشتی عاجزی بنمای از لب معجزی****چون از عزی نبود عزی لا را بزن بر روی لات
غمهات بر ما جمله شد بغداد همچون حله شد****یک دیده اینجا دجله شد یک دیده آنجا شد فرات
جان سنایی مر ترا از وی حذر کردن چرا****از تو گذر نبود ورا هم در حیات و هم ممات
ای چون ملک گه سامری وی چون فلک گه ساحری****تا بر تو خوانم یک سری «الباقیات الصالحات»

دوش مرا عشق تو ز جامه برانگیخت****بی عدد از دیدگانم اشگ فرو ریخت
دست یکی کرد با صبوری و خوابم****آن ز دل از دو دیده یکسر بگریخت
باد جدا کرد زلفکان تو از هم****مشک سیه با گل سپید برآمیخت
مشک همی بیخت زلف تو همه شب دوش****اشگ همی بیختم چو مشک همی بیخت
بس بود این باد سرد باده نخواهم****کش دل مسکین به دام ذره در آویخت

این رنگ نگر که زلفش آمیخت****وین فتنه نگر که چشمش انگیخت
وین عشوه‌نگر که چشم او داد****دل برد و به جانم اندر آمیخت
بگریخت دلم ز تیر مژگانش****در دام سر دو زلفش آویخت
افتاد به دام زلف آن بت****هر دل که ز چشمکانش بگریخت
بفروخت دل من آتش عشق****وانگاه بدین سرم فرو ریخت
بر خاک نهم به پیش آن روی****کین عشق مرا چو خاک بر بیخت

تا نقش خیال دوست با ماست****ما را همه عمر خود تماشاست
آنجا که جمال دلبر آمد****والله که میان خانه صحراست
وانجا که مراد دل برآمد****یک خار به از هزار خرماست
گر چه نفس هوا ز مشکست****ورچه سلب زمین ز دیباست
هر چند شکوفه بر درختان****چون دو لب دوست پر ثریاست
هر چند میان کوه لاله****چون دیده میان روی حوراست
چون دولت عاشقی در آمد****اینها همه از میانه برخاست
هرگز نشود به وصل مغرور****هر دیده که در فراق بیناست
اکنون که ز باغ زاغ کم شد****بلبل ز گل آشیانه آراست
بر هر سر شاخ عندلیبی‌ست****زین شکر که زاغ کم شد و کاست
فریاد همی کند که باری****امروز زمانه نوبت ماست

از عشق روی دوست حدیثی به دست ماست****صیدیست بس شگرف نه در خورد شست ماست
میدان مهر او نه به کام سمند ماست****درع وفای او نه به بالای پست ماست
دیریست تا به یادش می نوش می‌کنم****کس را نگفت او که فلان مرد مست ماست
با پاسبان کویش در خاک می‌رویم****هر چند فرق فرقد جای نشست ماست
چون مات برد ماست همه کس حریف ماست****وانجا که نیستیست همه عین هست ماست

ی مسلمانان مرا در عشق آن بت غیرتست****عشقبازی نیست کاین خود حیرت اندر حیرتست
عشق دریای محیط و آب دریا آتشست****موجها آید که گویی کوههای ظلمتست
در میان لجه‌اش سیصد نهنگ داوری****بر کران ساحلش صد اژدهای هیبتست
کشتیش از اندهان ولنگرش از صابری****بادبانش رو نهاده سوی باد آفتست
مر مرا بی من در آن دریای ژرف انداخته****بر مثال رادمردی کش لباس خلتست
مرده بودم غرقه گشتم ای عجب زنده شدم****گوهری آمد به دستم کش دو گیتی قیمتست

ماهرویا در جهان آوازهٔ تست****کارهای عاشقان ناساخته از ساز تست
هر کجا نظمیست شیرین قصه‌های عشق تست****هر کجا نثریست زیبا نامهای ناز تست
باز عشقت جمله باز آن را چو تیهو صید کرد****هست عالی همت آن بازی که صید باز تست
صدهزاران دل فدا بادا دلی را کو ز عشق****سال و ماه و روز و شب مشغول شاهد باز تست
دلبرا دلهای مردان جمله ملک غنج تست****گلرخا جانهای پاکان جمله ملک ناز تست
آسمان تند و سرکش زیر دست و رام تست****روزگار تند و توسن دایهٔ انباز تست
هر کجا چشمیست بینا بارگاه عشق تست****هر کجا گوشیست والا عاشق آواز تست

تا گل لعل روی بنمودست****بلبل از خرمی نیاسودست
دیرگاهست تا چو من بلبل****عاشق بوستان و گل بودست
روز و شب گر بنغنوم چه عجب****پیش معشوق کس بنغنودست
من غلام زبان آن بلبل****کو گل لعل روش بستودست
ساقیا وقت گل چو گل می ده****وقت گل تو به کس نفرمودست

این چه جمالست و ناز کز تو در ایام تست****وین چه کمالست باز کز شرف نام تست
جان همه جانها کوثر و تسنیم تست****نقل همه نقلها پسته و بادام تست
سرمهٔ چشم سپهر تربت درگاه تست****حلقهٔ گوش سروش صدمهٔ پیغام تست
تکیه گه جان و دل گه رخ و گه زلف تست****بوسه گه چشم و لب گه در و گه بام تست
تقویت عاقلان لطف به تقدیر تست****تربیت عاشقان ناز به اندام تست
تا تو به شوخی گری پخته شود کار خام****کانکه درین روزگار سوخته بر خام تست
لهو و هوس را همی عشق شمردند خلق****عشق نه آنست چیست آنکه به هنگام تست
گام برون نه یکی کز پی بوسیدنش****مردمک دیده‌ها منتظر گام تست
طبع سناییت را توسنی اندر سرست****رایض او تا تویی توسن او رام تست

تا هلاک عاشقان از طرهٔ شبرنگ تست****وای مسکین عاشقی کو را دل اندر چنگ تست
عاشق مسکین چه داند کرد با نیرنگ تو****جادوی بلبل اسیر چشم پر نیرنگ تست
نافهٔ آهو غلام زلف عنبر بوی تست****عنبر سارا رهین خط سبز از رنگ تست
تا نهفته مشک باشد مر ترا در زیر سیم****دستهای عاشقان یکباره زیر سنگ تست
من به رنگ تو ندیدم هیچ کس را در جهان****بر تو عاشق باد هر کو در جهان همرنگ تست

ماه شب گمرهان عارض زیبای تست****سرو دل عاشقان قامت رعنای تست
همت کروبیان شعبدهٔ دست تست****سرمهٔ روحانیان خاک کف پای تست
رای همه زیرکان بستهٔ تقدیر تست****جان همه عاشقان سغبهٔ سودای تست
وصل تو سیمرغ گشت بر سر کوی عدم****خاطر بی خاطران مسکن و ماوای تست
بر فلک چارمین عیسی موقوف را****وقت خروج آمدست منتظر رای تست
موسا چون مست گشت عربده آغاز کرد****صبر به غایت رسید وقت تجلای تست

بر دوزخ هم کفر و هم ایمان تراست****بر دو لب هم درد و هم درمان تراست
گر دو صد یعقوب داری زیبدت****کانچه یوسف داشت صد چندان تراست
خندهٔ تو چون دم عیساست کو****هر چه در لب داشت در دندان تراست
چند گویی کان و کان یک ره ببین****کانچه در کانست در ارکان تراست
چند گویی جان و جان یک دم بخند****کانچه در جانست در مرجان تراست
از لطیفی آنت جان خواند از آنک****هر چه آنرا خواند جان بتوان تراست
هر زمان گویی همی چوگان من****گوی از آن کیست گر چوگان تراست
چون همی دانی که میدان آن تست****گوی هم می دان که در میدان تراست
بنده گر خوبست گر زشت آن تست****عاشق ار دانا و گر نادان تراست
صورت ار با تو نباشد گو مباش****خاک بر سر جسم را چون جان تراست
من ترا هرگز بنگذارم ولیک****گر تو بگذاری مرا فرمان تراست
هیچ مرغ آسان سنایی را نیافت****دولتی مرغی که این آسان‌تر است

تا بدیدم بتکده بی بت دلم آتشکدست****فرقت نامهربانی آتشم در جان ز دست
هر که پیش آید مرا گوید چه پیش آمد ترا****بر فراق من بگرید گوید این مسکین شدست
ای فراق از من چه خواهی چون بنفروشی مرا****جای دیگر ساز منزل نه جهان تنگ آمدست
تا مگر سنگین دلت را رحمت آید بر دلم****سنگ را رحمت نباشد این حدیثی بیهدست

ای صنم در دلبری هم دست و هم دستان تراست****بر دل و جان پادشاهی هم دل و هم جان تراست
هم حیات از لب نمودن هم شفا از رخ چو حور****با دم عیسی و دست موسی عمران تراست
در سر زلف نشان از ظلمت اهریمنست****بر دو رخ از نور یزدان حجت و برهان تراست
ای چراغ دل نمی‌دانی که اندر وصل و هجر****دوزخ بی مالک و فردوس بی رضوان تراست
در میان اهل دین و اهل کفر این شور چیست****گر مسلم بر دو رخ هم کفر و هم ایمان تراست
از جمال و از بهایت خیره گردد سرو و مه****سرو بستانی تو داری ماه بی کیوان تراست
آنچه بت‌گر کرد و جادو دید جانا باطل است****در دو مرجان و دو نرگس کار این و آن تراست
گر من از حواری جنت یاد نارم شایدم****کانچه حورالعین جنت داشت صد چندان تراست
از همه خوبان عالم گوی بردی شاد باش****داوری حاجت نیاید ای صنم فرمان تراست
در همه جایی سنایی چاکر و مولای تست****گر برانی ور بخوانی ای صنم فرمان تراست
این چنین صیدی که در دام تو آمد کس ندید****گوی گردون بس که اکنون نوبت میدان تراست

هر زمان از عشق جانانم وفایی دیگرست****گر چه او را هر نفس بر من جفایی دیگرست
من برو ساعت به ساعت فتنه زانم کز جمال****هر زمان او را به من از نو عنایی دیگرست
گر قضا مستولی و قادر شود بر هر کسی****بر من بیچاره عشق او قضایی دیگرست
باد زلفش از خوشی می‌آورد بوی عبیر****خاک پایش از عزیزی توتیایی دیگرست
از لطیفی آفتاب دیگرست آن دلفریب****از ضعیفی عاشقش گویی هبایی دیگرست
یک زمان از رنج هجرانش دلم خالی مباد****کو مرا جز وصل او راحت فزایی دیگرست

راه عشق از روی عقل از بهر آن بس مشکلست****کان نه راه صورت و پایست کان راه دلست
بر بساط عاشقی از روی اخلاص و یقین****چون ببازی جان و تن مقصود آنگه حاصلست
زینهار از روی غفلت این سخن بازی مدان****زان که سر در باختن در عشق اول منزلست
فرق کن در راه معنی کار دل با کار گل****کاین که تو مشغول آنی ای پسر کار گلست

ای پر در گوش من ز چنگت****وی پر گل چشم من زرنگت
هنگام سماع بر توان چید****تنگ شکر از دهان تنگت
چون چنگ به چنگ بر نهادی****آید ز هزار زهره ننگت
چون شوخ نه ای بسان نرگس****کی باده دهد چو باد رنگت
هم صورت آهویی به دیده****زنیست تکبر پلنگت
در صلح چگونه‌ای که باری****شهریست پر از شکر ز جنگت
ای چشم خوشت مرا چو دیده****یک روز مباد آژرنگت

توبهٔ من جزع و لعل و زلف و رخسارت شکست****دی که بودم روزه‌دار امروز هستم بت‌پرست
از ترانهٔ عشق تو نور نبی موقوف گشت****وز مغابهٔ جام تو قندیلها بر هم شکست
رمزهای لعل تو دست جوانمردان گشاد****حلقه‌های زلف تو پای خردمندان ببست
ابروی مقرونت ای دلبر کمان اندر کشید****ناوک مژگانت ای جانان دل و جانم بخست
با چنان مژگان و ابرو با چنان رخسار و لب****بود نتوان جز صبور و عاشق و مخمور و مست
پارسایی را بود در عشق تو بازار سست****پادشاهی را بود در وصل تو مقدار پست
جز برای تو نسازم من ز فرق خویش پای****جز به یاد تو نیارم سوی رطل و جام دست
شادی و آرام نبود هر کرا وصل تو نیست****هر کرا وصل تو باشد هر چه باید جمله هست

زان چشم پر از خمار سرمست****پر خون دارم دو دیده پیوست
اندر عجبم که چشم آن ماه****ناخورده شراب چون شود مست
یا بر دل خسته چون زند تیر****بی دست و کمان و قبضه و شست
بس کس که ز عشق غمزهٔ او****زنار چهار کرد بر بست
برد او دل عاشقان آفاق****پیچند بر آن دو زلف چون شست
چون دانست او که فتنه بر خاست****متواری شد به خانه بنشست
یک شهر ازو غریو دارند****زان نیست شگفت جای آن هست
دارند به پای دل ازو بند****دارند به فرق سر ازو دست
تا عزم جفا درست کرد او****دست همه عاشقانش بشکست

دوست چنان باید کان منست****عشق نهانی چه نهان منست
عاشق و معشوق چو ما در جهان****نیست دگر آنچه گمان منست
جان جهان خواند مرا آن صنم****تا بزیم جان جهان منست
کیست درین عالم کو را دگر****یار وفادار چنان منست
حال ببین پیش بپرس از همه****تا تو نگویی به زبان منست
دوش مرا گفت که آن توام****آن منست ار چه نه آن منست

تا خیال آن بت قصاب در چشم من است****زین سبب چشمم همیشه همچو رویش روشن است
تا بدیدم دامن پر خونش چشم من ز اشگ****بر گریبان دارم آنچ آن ماه را بر دامن است
جای دارد در دل پر خونم آن دلبر مقیم****جامه پر خون باشد آن کس را که در خون مسکن است
با من از روی طبیعت گر نیامیزد رواست****از برای آنکه من در آب و او در روغن است
گر زبان با من ندارد چرب هم نبود عجب****کانچه او را در زبان بایست در پیراهن است
جان آرامش همی بخشد جهانی را به لطف****گر چه کارش همچو گردون کشتن‌ست و بستن است
از طریق خاصیت بگریزد از آهن پری****آن پریروی از شگرفی روز و شب با آهن است
هر غمی را او ز من جانی به دل خواهد همی****پس بدین قیمت مر او را یک جهان جان بر من است
ترسم آن آرام دل با من نگردد رام از آنک****کودکی بس تند خوی و کره‌ای بس توسن است
بر وصالش دل همی نتوان نهاد از بهر آنک****گر مرا روزی ازو سورست سالی شیون است
هر چه زان خورشید رو آید همه دادست و عدل****جور ما زین گنبد فیروزهٔ بی روزن است
هر زمان هجران نو زاید جهان از بهر من****خود جهان گویی به هجر عاشقان آبستن است
جامه‌های جان همی دوزم ز وصلش تا مرا****تن چو تار ریسمان و دل چو چشم سوزن است
از پس هجران فراوان چون ندیدم در رهش****آن بتی را کافت آفاق و فتنهٔ برزن است
گفتم ای جان از پی یک وصل چندین هجر چیست****گفت من قصابم اینجا گرد ران با گردن است
گر چه باشد با سنایی چون گل رعنا دو روی****در ثنای او سنایی ده زبان چون سوسن است

ای جان جهان کبر تو هر روز فزونست****لیکن چه توان کرد که وقت تو کنونست
نشگفت اگر کبر تو هرگز نشود کم****چون خوبی دیدار تو هر روز فزونست
عالم ز جمال تو پرآوازه شد امروز****زیرا که جمال تو ز اندازه برونست
در زلف تو تاب و گره و بند و شکنجست****در چشم تو مکر و حیل و زرق و فسونست
تا من رخ چون چشمهٔ خورشید تو دیدم****چشمم ز غم عشق تو چون چشمهٔ خونست
ای رفته ز نزدیک سنایی خبرت هست****کز عشق تو حال من دل سوخته چونست
از مهر تو چون نقطهٔ خونست دلم زانک****بر ماه ترا دایرهٔ غالیه گونست

ای پیک عاشقان گذری کن به بام دوست****بر گرد بنده‌وار به گرد مقام دوست
گرد سرای دوست طوافی کن و ببین****آن بار و بارنامه و آن احتشام دوست
خواهی که نرخ مشک شکسته شود به چین****بر زن به زلف پر شکن مشکفام دوست
برخاست اختیار و تصرف ز فعل ما****چون کم ز دیم خویشتن از بهر کام دوست
خواهی که بار عنبر بندی تو از سرخس****زآنجا میار هیچ خبر جز پیام دوست
خواهی که کاروان سلامت بود ترا****همراه خویش کن به سوی ما سلام دوست
بر دانه‌های گوهر او عاشقی مباز****تا همچو من نژند نمانی به دام دوست
با خود بیار خاک سر کوی او به من****تا بر سرش نهم به عزیزی چو نام دوست
بینا مباد چشم من ار سوی چشم من****بهتر ز توتیا نبود گرد گام دوست
گر دوست را به غربت من خوش بود همی****ای من رهی غربت و ای من غلام دوست
از مال و جان و دین مرا ار کام جوید او****بی کام بادم ار کنم آن جز به کام دوست

دارم سر خاک پایت ای دوست****آیم به در سرایت ای دوست
آنها که به حسن سرفرازند****نازند به خاکپایت ای دوست
چون رای تو هست کشتن من****راضی شده‌ام برایت ای دوست
خون نیز ترا مباح کردم****دیگر چکنم به جایت ای دوست
دانی نتوان کشید ازین بیش****بار ستم جفایت ای دوست

روی تو ای دلفروز گر نه چو ماهست****زلف سیه زو چرا بدر دو تا هست
روی چو ماه تو گر چه مایهٔ نور است****موی سیاه تو گر چه اصل گناهست
شاه بتانی و عاشقانت سپاهند****ماه زمینی و آسمانت کلاهست
رسم چنانست که ماه راه نماید****چونکه ز ماه تو خلق گمشده راهست
موی سپیدم ز اشک سرخ چو خونست****روی امیدم ز رنج عشق سیاهست
حال تو ای ماه روی چیست که باری****دور ز روی تو حال بنده تباهست

گر تو پنداری که جز تو غمگسارم نیست هست****ور چنان دانی که جز تو خواستگارم نیست هست
یا بجز عشق تو از تو یادگارم هست نیست****یا قدم در عشق تو سخت استوارم نیست هست
یا بجز بیدادی تو کارزارم هست نیست****یا به بیداد تو با تو کارزارم نیست هست
یا سپید و روشن از تو کار و بارم هست نیست****یا سیاه و تیره بی تو روزگارم نیست هست
یا بر امید وصالت شب قرارم هست نیست****یا در اندوه فراقت دل فگارم نیست هست
یا فراقت را بجز ناله شعارم هست نیست****یا وصالت را شب و روز انتظارم نیست هست
گر دگر همچون سنایی صید زارم هست نیست****یا اگر شیریست او آنگه شکارم نیست هست

گر تو پنداری ترا لطف خدایی نیست هست****بر سر خوبان عالم پادشایی نیست هست
ور چنان دانی که جان پاکبازان را ز عشق****با جمال خاکپایت آشنایی نیست هست
ور گمانت آید که گاه دل ربودن در سماع****روی و آوازت هلاک پارسایی نیست هست
ور تو اندیشی که گاه گوهر افشاندن ز لعل****از لبت گم بودگان را رهنمایی نیست هست
ور تو پنداری که چون برداری از رخ زلف را****از تو قندیل فلک را روشنایی نیست هست
ور چنان دانی ترا روز قیامت از خدای****از پی خون چو من عاشق جزایی نیست هست
ور تو بسگالی که با این حسن و خوبی مر ترا****خوی بد عهدی و رسم بی وفایی نیست هست
ور همی دانی که بر خاک سر کویت ز خون****صد هزاران قطره از چشم سنایی نیست هست

کار تو پیوسته آزارست گویی نیست هست****زین سبب کار دلم زارست گویی نیست هست
خصم تو بازار من بشکست و با خصم ای صنم****مر ترا پیوسته بازارست گویی نیست هست
تا به خروارست شکر لعل نوشین ترا****در دلم عشقت به خروارست گویی نیست هست
طرهٔ طرار تو دل دزدد از مردم همی****شد یقین کان طره طرارست گویی نیست هست
ماهرویا تا تو کردی رایت صحبت نگون****رایت صبرم نگونسارست گویی نیست هست
بوسه‌ای را زان لب چون لعل نوشینت به جان****چاکر مسکین خریدارست گویی نیست هست
نرگس خونخوار تو پیوسته خون ریزد همی****نرگست بس شوخ و خونخوارست گویی نیست هست

ای ساقی می بیار پیوست****کان یار عزیز توبه بشکست
برخاست ز جای زهد و دعوی****در میکده با نگار بنشست
بنهاد ز سر ریا و طامات****از صومعه ناگهان برون جست
بگشاد ز پای بند تکلیف****زنار مغانه بر میان بست
می خورد و مرا بگفت می خور****تا بتوانی مباش جز مست
اندر ره نیستی همی رو****آتش در زن بهر چه زی هست

سبب عاشقان نه نیکوییست****آفت دلبران نه مه روییست
عشق ذات و صفات شرکت نیست****بت پرستیدن از سیه روییست
عشق هم عاشقست و هم معشوق****عشق دو رویه نیست یکروییست
مایهٔ عشق بی‌نصیبی دان****هر که گوید جز این سمر گوییست
قطع کردم سخن تمام نگفت****راحت عاشقان ز کم گوییست

نرگسین چشما به گرد نرگس تو تیر چیست****وان سیاهی اندرو پیوسته همچون قیر چیست
گر سیاهی نیست اندر نرگس تو گرد او****آن سیه مژگان زهرآلود همچون تیر چیست
گر شراب و شیر خواهی ریخته بر ارغوان****پنجه‌های دست رنگین پر شراب و شیر چیست
گر مثال دست شاه زنگ دارد زلف تو****پس دو دست شاه زنگی بسته در زنجیر چیست
آیتی بنبشته‌ای گرد لب یاقوت رنگ****اندر آن آیت بگو تا معنی و تفسیر چیست
دل ترا دادم توکل بر خدای دادگر****روی کردم سوی تو تا بر سرم تقدیر چیست
مر مر اگر کشته خواهی پس بکش یکبارگی****من کیم در کشتن من این همه تدبیر چیست
مر مرا چون زیر کردی در فراق روی خویش****وانگهی گویی خروش و نالهٔ چون زیر چیست
ای سنایی در فراقش صابری را پیشه گیر****جز صبوری کردن اندر عاشقی تدبیر چیست

ماه رویا گرد آن رخ زلف چون زنجیر چیست****وندران زنجیر چندان پیچ و تاب از قیر چیست
گر بود زنجیر جانان از پی دیوانگان****خود منم دیوانه بر عارض ترا زنجیر چیست
گر شراب و شیر خواهی مضمر اندر یاسمین****تودهٔ عنبر فگنده بر شراب و شیر چیست
قبلهٔ جان ای نگار از صورت و روی تو نیست****از خیالت روز و شب در چشم من تصویر چیست
قد من گر چون کمان از عشق تو شد پس چرا****گرد آن دو نرگس بیمار چندان تیر چیست
آیتی کز فال عشق تو برآید مر مرا****اندر آن آیت به جز اندوه و غم تفسیر چیست
در ازل رفته‌ست تقدیری ز عشقت بر سرم****جز رضا دادن نگارا حیله و تدبیر چیست
ای سنایی چون مقصر نیستی در عشق او****در وفا و عهد تو چندین ازو تقصیر چیست

عشق بازیچه و حکایت نیست****در ره عاشقی شکایت نیست
حسن معشوق را چو نیست کران****درد عشاق را نهایت نیست
مبر این ظن که عشق را به جهان****جز به دل بردنش ولایت نیست
رایت عشق آشکارا به****زان که در عشق روی و رایت نیست
عالم علم نیست عالم عشق****رویت صدق چون روایت نیست
هر که عاشق شناسد از معشوق****قوت عشق او به غایت نیست
هر چه داری چو دل بباید باخت****عاشقی را دلی کفایت نیست
به هدایت نیامدست از کفر****هر کرا کفر چون هدایت نیست
کس به دعوی به دوستی نرسد****چون ز معنی درو سرایت نیست
نیک بشناس کانچه مقصودست****بجز از تحفه و عنایت نیست

ای پسر عشق را بدایت نیست****در ره عاشقی نهایت نیست
اگرت عشق هست شاکر باش****که به عشق اندرون شکایت نیست
گر بنالی ز حال عشق ترا****علت عاشقی به غایت نیست
جهد کن جهد تا به عشق رسی****کانچه گفتم ترا کفایت نیست
ز عمل کام دل شود حاصل****درد را نزد من حکایت نیست
چون وصیت کنم به عشق ترا****که مرا نوبت وصایت نیست
عشق ما را ولایتی دادست****که کسی را چنان ولایت نیست
رایت خیل عشق فعل بود****عشق را نزد فعل رایت نیست
هر کرا عشق نیست در دل و جان****در دل و جان او هدایت نیست

هر کرا درد بی نهایت نیست****عشق را پس برو عنایت نیست
عشق شاهیست پا به تخت ازل****جز بدو مرد را ولایت نیست
عشق در عقل و علم درماند****عشق را عقل و علم رایت نیست
عشق را بوحنیفه درس نکرد****شافعی را در او روایت نیست
عشق حی است بی بقا و فنا****عاشقان را ازو شکایت نیست

چون درد عاشقی به جهان هیچ درد نیست****تا درد عاشقی نچشد مرد مرد نیست
آغاز عشق یک نظرش با حلاوتست****انجام عشق جز غم و جز آه سرد نیست
عشق آتشی ست در دل و آبی ست در دو چشم****با هر که عشق جفت ست زین هر دو فرد نیست
شهدیست با شرنگ و نشاطی‌ست با تعب****داروی دردناکست آنرا که درد نیست
آنکس که عشق بازد و جهان بازد و جهان****بنمای عاشقی که رخ از عشق زرد نیست

معشوقه از آن ظریفتر نیست****زان عشوه‌فروش و عشوه خر نیست
شهریست پر از شگرف لیکن****زو هیچ بتی شگرف‌تر نیست
مریم کده‌ها بسیست لیکن****کس را چو مسیح یک پسر نیست
فرزند بسیست چرخ را لیک****انصاف بده چنو دگر نیست
آن کیست که پیش تیر بالاش****چون نیزه همه تنش کمر نیست
چون او قمری قمار دل را****در زیر ولایت قمر نیست
شمشیرکشان چشم او را****جز دیدهٔ عاشقان سپر نیست
آن کیست کز آفتاب رویش****چون کان همه خاطرش گهر نیست
در تاب دو زلفش از بلاها****یارب زنهار تا چه در نیست
از بلعجبان نیایدش روی****رویش گویان که روی گر نیست
سم زهر بود به لفظ تازی****زو هیچ خطیر با خطر نیست
دندان و لب چو سین و میمش****این نادره بین که جز شکر نیست
در عشق و بلاش جان و دل را****حقا که جز از حذر حذر نیست
شادی و غمست عشق و ما را****غم هست ولیک آن دگر نیست
از رد و قبول دلبران را****چه سود که هیچ بی‌جگر نیست
او سیم‌بر است و سیم زی او****گر زر نبود ترا خطر نیست
ما را چه ز سیم او که ما را****روی چو زرست و روی زر نیست
حقا که ظریف روزگاران****گر هست حریف ما دگر نیست
ما را کلهی نهاد عشقش****کان بر سر هیچ تاجور نیست
اندر طلبش سوی سنایی****غم تاج سرست و درد سر نیست

جام می پر کن که بی جام میم انجام نیست****تا به کام او شوم این کار جز ناکام نیست
ساقیا ساغر دمادم کن مگر مستی کنم****زان که در هجر دلارامم مرا آرام نیست
ای پسر دی رفت و فردا خود ندانم چون بود****عاشقی ورزیم و زین به در جهان خودکام نیست
دام دارد چشم ما دامی نهاده بر نهیم****کیست کو هم بسته و پا بستهٔ این دام نیست

جانا بجز از عشق تو دیگر هوسم نیست****سوگند خورم من که بجای تو کسم نیست
امروز منم عاشق بی مونس و بی‌یار****فریاد همی خواهم و فریاد رسم نیست
در عشق نمی‌دانم درمان دل خویش****خواهم که کنم صبر ولی دست رسم نیست
خواهم که به شادی نفسی با تو برآرم****از تنگ دلی جانا جای نفسم نیست
هر شب به سر کوی تو آیم متواری****با بدرقهٔ عشق تو بیم عسسم نیست
گویی که طلبکار دگر یاری رو رو****آری صنما محنت عشق تو بسم نیست

عشق رخ تو بابت هر مختصری نیست****وصل لب تو در خور هر بی خبری نیست
هر چند نگه می‌کنم از روی حقیقت****یک لحظه ترا سوی دل ما نظری نیست
تا پای تو از دایرهٔ عهد برون شد****در هستی خویشم به سر تو که سری نیست
بر تو بدلی نارم و دیگر نکنم یاد****هر چند که آرام تو جز باد گری نیست
در بند خسی وین عجبی نیست که امروز****اسبی که به کار آید بی داغ خری نیست
خصم به بدی گفتن من لب چه گشاید****من بنده مقرم که خود از من بتری نیست
بسیار جفا هات رسیدست به رویم****المنة الله که ترا دردسری نیست
بسیار سمرهاست در آفاق ولیکن****دلسوزتر از عشق من و تو سمری نیست
بسیار گذر کرد در آفاق سنایی****افتاد به دام تو و از تو گذری نیست

کار دل باز ای نگارینا ز بازی در گذشت****شد حقیقت عشق و از حد مجازی در گذشت
گر به بازی بازی از عشقت همی لافی زدم****کار بازی بازی از لاف و بازی در گذشت
اندک اندک دل به راه عشقت ای بت گرم شد****چون ز من پیشی گرفت از اسب تازی در گذشت
سودکی دارد کنون گر گوید ای غازی بدار****تیر چون از شست شد از دست غازی در گذشت
چشم خونخوار تو از قتال سجزی دست برد****زلف دلدوز تو از طرار رازی در گذشت
گر چه کشمیریست آن سیمین صنم از حسن خویش****از بت چینی و ماچین و طرازی در گذشت
بی‌نیاز ار داشتی خوشدل سنایی را کنون****این نیاز و خوشدلی و بی‌نیازی در گذشت

سرگران از چشم دلبر دوش چون بر ما گذشت****اشک خون کردم ز غم چون بر من از عمدا گذشت
من ز غم رفتم ولی ترسیدم از نظاره‌ای****کاندرین ساعت برین ره حور یا حورا گذشت
گفت خورشید خرامان دیدم و ماه سما****کز تکبر دوش او ابر بر زهرهٔ زهرا گذشت
لولو لال همی بارم ز عشقش در کنار****کز کنارم ناگهان آن لولو لالا گذشت
با خط مشکین ز سیمین عارضی کایزد نهاد****مورچه گویی به عمدا بر رهی بیضا گذشت
آنچه بر جانم رسید از عشق آن سیمین صنم****صد یکی زان بالله ار بر وامق و عذرا گذشت
حلقهٔ زلفش بدی چون عروةالوثقی مرا****ای مسلمانان فغان کان عروةالوثقا گذشت
دین و دنیا گفتمی در بازم اندر کار عشق****کار من با او کنون از دین و از دنیا گذشت

زینهاد این یادگار از دست رفت****در غم تو روزگار از دست رفت
چون مرا دل بود با او برقرار****دل شد و با دل قرار از دست رفت
سیم و زر بودی مرا و صبر و هوش****در غم تو هر چهار از دست رفت
پای من در دام تو بس سخت ماند****گر نگیری دست کار از دست رفت
یار بودی مر مرا از روی مهر****یاری اکنون کن که یار از دست رفت
اینهمه خوارست کاندر عاشقی****چون سنایی صد هزار از دست رفت

عشق ازین معشوقگان بی وفا دل بر گرفت****دست ازین مشتی ریاست جوی دون بر سر گرفت
عالم پر گفتگوی و در میان دردی ندید****از در سلمان در آمد دامن بوذر گرفت
اینت بی همت که در بازار صدق و معرفت****روی از عیسا بگردانید و سم خر گرفت
سامری چون در سرای عافیت بگشاد لب****از برای فتنه را شاگردی آزر گرفت
نان اسکندر خوری و خدمت دارا کنی****خاک سیم از حرص پنداری که آب زر گرفت
بلعجب بازیست در هنگام مستی با فقر****کز میان خشک رودی ماهیان تر گرفت
سالها مجنون طوافی کرد در کهسار دوست****تا شبی معشوقه را در خانه بی مادر گرفت
آنچه از مستی و کوتاهی شبی آهنگ کرد****تا سر زلفش نگیرد زود ازو سر بر گرفت
خواجه از مستی شبی بر پای چاکر بوسه داد****تا نه پنداری که چاکر قیمت دیگر گرفت
زین عجایب تر که چون دزد از خزینت نقد برد****دیده‌بان کور گوش پاسبان کر گرفت
این مرقعها و این سالوسها و رنگها****امر معروفست کز وی جانها آذر گرفت
دیو بد دینست لیکن بر در دین ره زند****زهر ما زهرست لیکن معدنی شکر گرفت
ای سنایی هان که تا نفریبدت دیو لعین****کز فریب دیو عالم جمله شور و شر گرفت
هر دعا گویی که در شش پنج او دادی به خواب****چون سنایی هفت اختر ره ششدر گرفت

هر آن روزی که باشم در خرابات****همی نالم چو موسی در مناجات
خوشا روزی که در مستی گذارم****مبارک باشدم ایام و ساعات
مرا بی خویشتن بهتر که باشم****به قرایی فروشم زهد و طاعات
چو از بند خرد آزاد گشتم****نخواهم کرد پس گیتی عمارات
مرا گویی لباسات تو تا کی****خراباتی چه داند جز لباسات
گهی اندر سجودم پیش ساقی****گهی پیش مغنی در تحیات
پدر بر خم خمرم وقف کردست****سبیلم کرد مادر در خرابات
گهی گویم که ای ساقی قدح گیر****گهی گویم که ای مطرب غزل‌هات
گهی باده کشیده تا به مستی****گهی نعره رسیده تا سماوات
مرا موسی نفرماید به تورات****چو کردم حق فرعونی مکافات
چو دانی کاین سنایی ترهاتست****مکن بر روی سلامی خواجه هیهات

تا سوی خرابات شد آن شاه خرابات****همواره منم معتکف راه خرابات
کردند همه خلق همی خطبهٔ شاهی****چون خیل خرابات بر آن شاه خرابات
من خود چه خطر دارم تا بنده نباشم****چون شاه خرابات بود ماه خرابات
گر صومعهٔ شیخ خبر یابد ازین حرف****حقا که شود بندهٔ خرگاه خرابات
بشنو که سنایی سخن صدق به تحقیق****آن کس که چنو نیست هواخواه خرابات
او نیست بجز صورت بی هیئت بی روح****افگنده به میدان شهنشاه خرابات
آن روز مبادم من و آن روز مبادا****بینند ز من خالی درگاه خرابات
شیر نر اگر سوی خرابات خرامد****روباه کند او را روباه خرابات
آنکو «لمن الملک» زند هم حسد آید****او را ز خرابات و علی‌الاه خرابات

چه خواهی کرد قرایی و طامات****تماشا کرد خواهی در خرابات
زمانی با غریبان نرد بازم****زمانی گرد سازم با لباسات
گهی شه رخ نهم بر نطع شطرنج****گهی شه پیل خواهم گاه شهمات
گهی همچون لبک در نالش آیم****گهی با ساتکینی در مناجات
گهی رخ را نهاده بر زمین پست****گهی نعره کشیده در سماوات
چنان گشتم ز مستی و خرابی****که نشناسم عبارات از اشارات
نه مطرب را شناسم از موذن****نه دستان را شناسم از تحیات
شنیدم من که شاهی بنده را گفت****که تو عبد منی پیش آر حاجات
همی گفت ای سنایی توبه ننیوش****که من باشم بپاهم در مناجات

نخواهم من طریق و راه طامات****مرا می باید و مسکن خرابات
گهی با می گسارم انده خویش****گهی با جام باشم در مناجات
گهی شطرنج بازم با حریفان****گهی راوی شوم با شعر و ابیات
گهی شه رخ شوم با عیش و راحت****گهی از رنج گردم باز شهمات
نخواهم جز می و میخانه و جام****نه محنت باشد آنجا و نه آفات
همیشه تا بوم در خمر و در قمر****بیابم راحتی اندر مقامات
چو طالب باشم اندر راه معشوق****طلب کردن بود راه عبادات
طریق عشق آن باشد که هرگز****نیابد عاشق از معشوق حاجات
چنین دانم طریق عاشقی را****که نپذیرد به راه عشق طامات
ز چیزی چون توان دادن نشانی****که پیدا نیست اندر وی اشارات

گل به باغ آمده تقصیر چراست****ساقیا جام می لعل کجاست
به چنین وقت و چنین فصل عزیز****کاهلی کردن و سستی نه رواست
ای سنایی تو مکن توبه ز می****که ترا توبه درین فصل خطاست
عاشقی خواهی و پس توبه کنی****توبه و عشق بهم ناید راست
روزکی چند بود نوبت گل****روزه و توبه همه روز بجاست
جز از آن نیست که گویند مرا****یار بود آنکه نه از مجمع ماست
شد به بد مردی و میخانه گزید****نیک مردی را با زهد نخواست
من به بد مردی خرسند شدم****هر قضایی که بود خود ز قضاست
ای بدا مرد که امروز منم****ای خوشا عیش که امروز مراست

ای مستان خیزید که هنگام صبوحست****هر دم که درین حال زنی دام فتوحست
آراست همه صومعه مریم که دم صبح****صاحبت خبر گلشن و نزهتگه روحست
یک مطربتان عقل و دگر مطرب عشقست****یک ساقیتان حور و دگر ساقی روحست
طوفان بلا از چپ و از راست برآمد****در باده گریزید که آن کشتی نوحست
باده که درین وقت خوری باده مباحست****تو به که درین وقت کنی توبه نصوحست
خود روز همه نوبت تن خواهد بود****هین راح که این یک دودمک نوبت روحست
وز می خوش خسب گزین صبح سنایی****تا صبح قیامت بدمد مرد صبوحست

رازی ز ازل در دل عشاق نهانست****زان راز خبر یافت کسی را که عیانست
او را ز پس پردهٔ اغیار دوم نیست****زان مثل ندارد که شهنشاه جهانست
گویند ازین میدان آن را که درآمد****کی خواجه دل و روح و روانت ز روانست
گر ماه هلال آید در نعت کسوفست****ور تیر وصال آید بر بسته کمانست
کاین کوی دو صد بار هزار از سر معنی****گشتست کز ایشان تف انگشت نشانست
آنکس که ردایی ز ریا بر کتف افگند****آن نیست ردا آن به صف دان طلسانست
گر چند نگونست درین پرده دل ما****میدان به حقیقت که ز اقبال ستانست
قاف از خبر هیبت این خوف به تحقیق****چون سین سلامت ز پی خواجه روانست
گویی که مگر سینهٔ پر آتش دارد****یا دیدهٔ او بر صفت بحر عمانست
این چیست چنین باید اندر ره معنی****آن کس که چنین نیست یقین دان که چنانست
نظم گهر معنی در دیدهٔ دعوی****چون مردمک دیده درین مقله نهانست
در راه فنا باید جانهای عزیزان****کاین شعر سنایی سبب قوت جانست

راه فقرست ای برادر فاقه در وی رفتنست****وندرین ره نفس کش کافر ز بهر کشتنست
نفس اماره و لوامه‌ست و دیگر ملهمه****مطمئنه با سه دشمن در یکی پیراهنست
خاک و باد و آب و آتش در وجود خود بدان****رو درین معنی نظر کن صدهزاران روزنست
چار نفس و چار طبع و پنج حس و شش جهت****هفت سلطان باده و دو جمله با هم دشمنست
نفس را مرکب مساز و با مراد او مرو****همچو خر در گل بماند گر چه اصلش تو سنست
از در دروازهٔ لا تا به دارالملک شاه****هفهزار و هفصد و هفتاد راه و رهزنست
خواجه دارد چار خواهر مختلف اندر وجود****نام خود را مرد کرده پیش ایشان چون زنست
در شریعت کی روا باشد دو خواهر یک نکاح****در طریقت هر دو را از خود مبرا کردنست
سوزنی را پای بند راه عیسی ساختند****حب دنیا پای بندست ار همه یک سوزنست
هیچ دانی از چه باشد قیمت آزاده مرد****بر سر خوان خسیسان دست کوته کردنست
بر سر کوی قناعت حجره‌ای باید گرفت****نیم نانی می‌رسد تا نیم جانی در تنست
گر ز گلشنها براند ما به گلخنها رویم****یار با ما دوست باشد گلخن ما گلشنست
ای سنایی فاقه و فقر و فقیری پیشه کن****فاقه و فقر و فقیری عاشقان را مسکنست

دوش رفتم به سر کوی به نظارهٔ دوست****شب هزیمت شده دیدم ز دو رخسارهٔ دوست
از پی کسب شرف پیش بناگوش و لبش****ماه دیدم رهی و زهره سما کارهٔ دوست
گوشها گشته شکر چین که همی ریخت ز نطق****حرفهای شکرین از دو شکر پارهٔ دوست
چشمهای همه کس گشته تماشاگه جان****نز پی بلعجبی از پی نظارهٔ دوست
پیش یکتا مژهٔ چشم چو آهوش ز ضعف****شده شیران جهان ریشه‌ای از شارهٔ دوست
کرده از شکل عزب خانهٔ زنبور از غم****دل عشاق جهان غمزهٔ خونخوارهٔ دوست
هر زمان مدعی را ز غرور دل خویش****تازه خونی حذر اندر خم هر تارهٔ دوست
چون به سیاره شدی از پی چندین چو فلک****از ستاره شده آراسته سیارهٔ دوست
لب نوشینش بهم کرده بر نظم بقاش****داد نوشروان با چشم ستمگارهٔ دوست
دوش روزیم پدید آمده از تربیتش****بازم امروز شبی از غم بی‌غارهٔ دوست
چه کند قصه سنایی که ز راه لب و زلف****یک جهان دیده پر آوازهٔ آوارهٔ دوست
هست پروارهٔ او را رهی از بام فلک****همت شاه جهان ساکن پروارهٔ دوست
شاه بهرامشه آن شه که همیشه کف او****سبب آفت دشمن بود و چارهٔ دوست
زخم و رحم و بد و نیکش ز ره کون و فساد****تا ابد رخنهٔ دشمن بود و یارهٔ دوست

اندر دل من عشق تو نور یقینست****بر دیدهٔ من نام تو چون نقش نگینست
در طبع من و همت من تا به قیامت****مهر تو چو جنانست و وفای تو چو دینست
تو بازپسین یار منی و غم عشقت****جان تو که همراه دم بازپسینست
گویی ببر از صحبت نا اهل بر من****از جان به برم گر همه مقصود تو اینست
آن را غرض صحبت دیدار تو باشد****او را چه غم تاش و چه پروای تکینست
امید وصال تو مرا عمر بیفزود****خود وصل چه چیزست که امید چنینست
گفتم که ترا بنده نباشد چو سنایی****نوک مژه بر هم زد یعنی که همینست

شور در شهر فگند آن بت زنارپرست****چون خرامان ز خرابات برون آمد مست
پردهٔ راز دریده قدح می در کف****شربت کفر چشیده علم کفر به دست
شده بیرون ز در نیستی از هستی خویش****نیست حاصل شود آنرا که برون شد از هست
چون بت ست آن بت قلاش دل رهبان کیش****که به شمشیر جفا جز دل عشاق نخست
اندر آن وقت که جاسوس جمال رخ او****از پس پردهٔ پندار و هوا بیرون جست
هیچ ابدال ندیدی که درو در نگریست****که در آن ساعت زنار چهل گردن بست
گاه در خاک خرابات به جان باز نهاد****خاکیی را که ازین خاک شود خاک پرست
بر در کعبهٔ طامات چه لبیک زنیم****که به بتخانه نیابیم همی جای نشست

در کوی ما که مسکن خوبان سعتریست****از باقیات مردان پیری قنلدریست
پیری که از مقام منیت تنش جداست****پیری که از بقای بقیت دلش بریست
تا روز دوش مست و خرابات اوفتاده بود****بر صورتی که خلق برو بر همی گریست
گفتم و را بمیر که این سخت منکرست****گفتا که حال منکری از شرط منکریست
گفتم گر این حدیث درست ست پس چراست****کاندر وجود معنی و با خلق داوریست
گفت آن وجود فعل بود کاندرو ترا****با غیر داوری ز پی فضل و برتریست
آن کس که دیو بود چو آمد درین طریق****بنگر به راستی که کنون خاصه چون پریست
از دست خود نهاد کله بر سر خرد****هر نکته از کلامش دینار جعفریست
گفتم دل سنایی از کفر آگهست****گفت این نه از شما ز سخنهای سر سریست
در حق اتحاد حقیقت به حق حق****چون تو نه‌ای حقیقت اسلام کافریست

ای سنایی خواجگی در عشق جانان شرط نیست****جان اسیر عشق گشته دل به کیوان شرط نیست
«رب ارنی» بر زبان راندن چو موسی روز شوق****پس به دل گفتن «انا الا علی» چو هامان شرط نیست
از پی عشق بتان مردانگی باید نمود****گر چو زن بی همتی پس لاف مردان شرط نیست
چون اناالله در بیابان هدی بشنیده‌ای****پس هراسیدن ز چوبی همچو ثعبان شرط نیست
از پی مردان اگر خواهی که در میدان شوی****صف کشیدن گرداوبی گوی و چوگان شرط نیست
ور همی دعوی کنی گویی که «لی صبر جمیل»****پس فغان و زاری اندر بیت احزان شرط نیست
چون جمال یوسفی غایب شدست از پیش تو****پس نشستن ایمن اندر شهر کنعان شرط نیست
ور همی دانی که منزلگاه حق جز عرش نیست****پس مهار اشتر کشیدن در بیابان شرط نیست

هر که در راه عشق صادق نیست****جز مرایی و جز منافق نیست
آنکه در راه عشق خاموش ست****نکته گویست اگر چه ناطق نیست
نکتهٔ مرد فکرتست و نظر****وندر آن نکته جز دقایق نیست
آه سرد و سرشگ و گونهٔ زرد****هر سه در عشق بی حقایق نیست
هر که مست از شراب عشق بود****احتسابش مکن که فاسق نیست
تو به از عاشقان امید مدار****عشق و توبه بهم موافق نیست
دل به عشق زنده در تن مرد****مرده باشد دلی که عاشق نیست
ور سنایی نه عاشق ست بگو****سخنش باطلست و لایق نیست

ساقیا می ده که جز می عشق را پدرام نیست****وین دلم را طاقت اندیشهٔ ایام نیست
پختهٔ عشقم شراب خام خواهی زان کجا****سازگار پخته جانا جز شراب خام نیست
با فلک آسایش و آرام چون باشد ترا****چون فلک را در نهاد آسایش و آرام نیست
عشق در ظاهر حرامست از پی نامحرمان****زان که هر بیگانه‌ای شایستهٔ این نام نیست
خوردن می نهی شد زان نیز در ایام ما****کاندرین ایام هر دستی سزای جام نیست
تا نیفتد بر امید عشق در دام هوا****کاین ره خاصست اندر وی مجال عام نیست
هست خاص و عام نی نزدیک هر فرزانه‌ای****دانهٔ دام هوا جز جام جان انجام نیست
جاهلان را در چراگه دام هست و دانه نی****عاشقان را باز در ره دانه هست و دام نیست

در دل آن را که روشنایی نیست****در خراباتش آشنایی نیست
در خرابات خود به هیچ سبیل****موضع مردم مرایی نیست
پسرا خیز و جام باده بیار****که مرا برگ پارسایی نیست
جرعه‌ای می به جان و دل بخرم****پیش کس می بدین روایی نیست
می خور و علم قیل و قال مگوی****وای تو کاین سخن ملایی نیست
چند گویی تو چون و چند چرا****زین معانی ترا رهایی نیست
در مقام وجود و منزل کشف****چونی و چندی و چرایی نیست
تو یکی گرد دل برآری و ببین****در دل تو غم دوتایی نیست
تو خود از خویش کی رسی به خدای****که ترا خود ز خود جدایی نیست
چون به جایی رسی که جز تو شوی****بعد از آن حال جز خدایی نیست
تو مخوانم سنایی ای غافل****کاین سخنها به خودنمایی نیست

دان و آگه باش اگر شرطی نباشد با منت****بامدادان پگه دست منست و دامنت
چند ازین شوخی قرارم ده زمانی بر زمین****نه همین آب و زمین بخشید باید با منت
سوزنی گشتم به باریکی به خیاطی فرست****تا همی دوزد گریبان و زه پیراهنت
آتش هجرت به خرمنگاه صبرم باز خورد****گفت از تو بر نگردم تا نسوزم خرمنت
گر نگیری دستم ای جان جهان در عشق خویش****پیشت افتم باژگونه خون من در گردنت

نگارینا دلم بردی خدایم بر تو داور باد****به دست هجر بسپردی خدایم بر تو داور باد
وفاهایی که من کردم مکافاتش جفا آمد****بتا بس ناجوانمردی خدایم بر تو داور باد
به تو من زان سپردم دل نگارا تا مرا باشی****چو دل بردی و جان بردی خدایم بر تو داور باد
زدی اندر دل و جانم ز عشقت آتش هجران****دمار از من برآوردی خدایم بر تو داور باد

معشوق به سامان شد تا باد چنین باد****کفرش همه ایمان شد تا باد چنین باد
زان لب که همی زهر فشاندی به تکبر****اکنون شکر افشان شد تا باد چنین باد
آن غمزه که بد بودی با مدعی سست****امروز بتر زان شد تا باد چنین باد
آن رخ که شکر بود نهانش به لطافت****اکنون شکرستان شد تا باد چنین باد
حاسد که چو دامنش ببوسید همی پای****بی سر چو گریبان شد تا باد چنین باد
نعلی که بینداخت همی مرکبش از پای****تاج سر سلطان شد تا باد چنین باد
پیداش جفا بودی و پنهانش لطافت****پیداش چو پنهان شد تا باد چنین باد
چون گل همه تن بودی تا بود چنین بود****چون باده همه جان شد تا باد چنین باد
دیوی که بر آن کفر همی داشت مر او را****آن دیو مسلمان شد تا باد چنین باد
تا لاجرم از شکر سنایی چو سنایی****مشهور خراسان شد تا باد چنین باد

دوش یارم به بر خویش مرا بار نداد****قوت جانم زد و یاقوت شکر بار نداد
آن درختی که همه عمر بکشتم به امید****دوش در فرقت او خشک شد و بار نداد
شب تاریک چو من حلقه زدم بر در او****بار چون داد دل او که مرا بار نداد
این چنین کار از آن یار مرا آمد پیش****کم ز یک ماه دل و چشم مرا کار نداد
شربتی ساخته بود از شکر و آب حیات****نه نکو کرد که یک قطره به بیمار نداد
هر که او دل به غم یار دهد خسته شود****رسته آنست که او دل به غم یار نداد

روزی دل من مرا نشان داد****وز ماه من او خبر به جان داد
گفتا بشنو نشان ماهی****کو نامهٔ عشق در جهان داد
خورشید رهی او نزیبد****مه بوسه ورا بر آستان داد
یک روز مرا بخواند و بنواخت****و آنگاه به وصل من زبان داد
برداشت پیاله و دمادم****می داد مرا و بی کران داد
من دانستم که می بلاییست****لیکن چه کنم مرا چو ز آن داد
از باده چنان مرا بیازرد****کز سر بگرفت و در میان داد

تا نگار من ز محفل پای در محمل نهاد****داغ حسرت عاشقان را سر به سر بر دل نهاد
دلبران بی دل شدند زانگه که او بربست بار****عاشقان دادند جان چون پای در محمل نهاد
روز من چون تیره زلفش گشت از هجران او****چون بدیدم کان غلامش رخت بر بازل نهاد
زان جمال همچو ماهش هر چه بود از تیره شب****شد هزیمت چون نگارم رخ سوی منزل نهاد
زاب چشم عاشقان آن راه شد پر آب و گل****تا به منزل نارمید او گام خود در گل نهاد
راه او پر گل همی شد کز فراق خود همی****در دو دیدهٔ عالمی از عشق خود پلپل نهاد
چاکر از غم دل ز مهرت برگرفت از بهر آنک****با اصیل الملک خواجه اسعد مقبل نهاد

این نه زلفست آنکه او بر عارض رخشان نهاد****صورت جوریست کو بر عدل نوشروان نهاد
گر زند بر زهر بوسه زهر گردد چون شکر****یارب آن چندین حلاوت در لبی بتوان نهاد
توبه و پرهیز ما را تابش از هم باز کرد****تا به عمدا زلف را بر آن رخ تابان نهاد
از دل من وز سر زلفین او اندازه کرد****آنکه در میدان مدار گوی در چوگان نهاد
دیدمش یک روز شادان و خرامان از کشی****همچو ماهی کش فلک یک روز در دوران نهاد
گفتم ای مست جمال آن وعدهٔ وصل تو کو****خوش بخندید آن صنم انگشت بر دندان نهاد
گفت مستم خوانی و بر وعدهٔ من دل نهی****ساده دل مردا که بر وعدهٔ مستان نهاد

تا کی کنم از طرهٔ تو فریاد****تا کی کشم از غمزهٔ تو بیداد
یک شهر زن و مرد همی باز ندانند****فریاد من از خنده و بیداد تو از داد
آن روز که زلفین نگون تو بدیدند****گشتند ترا بنده چو من بنده و آزاد
هشیار نشد هر که ز گفتار تو شد مست****غمناک نشد هر که ز دیدار تو شد شاد
من با رخ چون لاله و با عارض چون مشک****با قامت چون تیر ز وصل تو کنم یاد
تو زر کنی از لاله و کافور کنی مشک****چوگان کنی از تیز زهی جادوی استاد
ویران کنی آن دل که درو سازی منزل****هرگز نگذاری که بود منزلت آباد
ای منزل تو گشته ز آشوب تو ویران****آن شهر کزو خاستی آباد همی باد
جیحون شده چشم من از آن زلف سمن سا****بر باد شده زلف تو از قامت شمشاد
مشهور جهان گشته سنایی ز غم تو****از روی چو خورشید تو ای طرفهٔ بغداد
تو مایهٔ خوبی شدی ای مایهٔ خوبان****افگنده درین خسته دلم عشق تو بنیاد
صد رحمت و صد شادی بر جان تو ای بت****مادر که ترا زاد بر او نیز دعا باد

ایام چو من عاشق جانباز نیابد****دلداده چنو دلبر طناز نیابد
از روی نیاز او همه را روی نماید****یک دلشده او را ز ره ناز نیابد
بگداخت مرا طرهٔ طرارش از آن سان****پیشم به دو صد غمزهٔ غماز نیابد
چونان شده‌ام من ز نحیفی و نزاری****کز من به جز از گوش من آواز نیابد
رفت‌ست بر دوست نیاید بر من دل****داند که چنو یک بت دمساز نیابد
گشتست دل آگاه که من هیچ نماندم****زان باز نیاید که مرا باز نیابد

مرا عشق نگارینم چو آتش در جگر بندد****به مژگان در همی دانم مرا عقد درر بندد
بیاید هر شبی هجران به بالینم فرو کوبد****بدان آید همی هر شب که چشمم بر سهر بندد
به یارم گفت وی را من که خواب من نبد ای جان****یقین دانم که گر گویم به رغم من تبر بندد
سحرگه صعب‌تر باشد مرا هجران آن دلبر****که جادو بندهای سخت در وقت سحر بندد
همی دانم من ای دلبر که هستم من غریب ایدر****ببینی محملم فردا شتربان بر شتر بندد

کسی کاندر تو دل بندد همی بر خویشتن خندد****که جز بی معنیی چون تو چو تو دلدار نپسندد
وگر نو کیسهٔ عشق تو از شوخی به دست آری****قباها کز تو در پوشد کمرها کز تو در بندد
ز عمر و صبر و دین ببرید آنکو بست بر تو دل****ز جاه و مال و جان بگسست هر کو با تو پیوندد
سنایی گر به تو دل داد بستاند که بدعهدی****گزافست این چنین زیرک ز ناجنسی کمر رندد
که گر تو فی المثل جانی چنان بستاند از تو دل****که یک چشمت همی گوید دگر چشمت همی خندد

آنکس که ز عاشقی خبر دارد****دایم سر نیش بر جگر دارد
جان را به قضای عشق بسپارد****تن پیش بلا و غم سپر دارد
گه دست بلا فراز دل گیرد****گه سنگ تعب به زیر سر دارد
پیوسته چو من فگنده تن گردد****دل را ز هوای نفس بر دارد
بگسسته شود ز شهر و ز مسکن****هر دم زدنی رهی دگر دارد
هر چند که زهر عشق می نوشد****آن زهر به گونهٔ شکر دارد
وان دیده به دست غیر بردوزد****کو جز به جمال حق نظر دارد
ای یار مقامر خراباتی****طبع تو طریق مختصر دارد
بنمای به من کسی که او چون من****در کوی مقامری مقر دارد
یا از ره کم زنان نشان جوید****یا از دل بی دلان خبر دارد

دلم با عشق آن بت کار دارد****که او با عاشقان پیکار دارد
به دست عشقبازی در فتادم****که او عاشق چو من بسیار دارد
دل من عاشق عشقست و شاید****که از من یار دل بیزار دارد
کرا معشوق جز عشقست از آنست****که او آیینهٔ زنگار دارد
یکی باغست این پر گل ولیکن****همه پیرامن او خار دارد
نبیند هرگز آنکس خواب را روی****که عشق او را شبی بیدار دارد
نه هموارست راه عشق آنکس****که با جان عشق را هموار دارد
غم جانان خرد و جان فروشد****کسی کو ره بدین بازار دارد

آنرا که خدا از قلم لطف نگارد****شاید که به خود زحمت مشاطه نیارد
مشاطه چه حاجت بود آن را که همی حسن****هر ساعت ماهی ز گریبانش برآرد
انگشت نمای همه دلها شود ار چه****ناخنش نباشد که سر خویش بخارد
با زحمت شانه چکند چنبر زلفی****کاندر شب او عقل همی روز گذارد
مشاطه نه خام آید جایی که بدانجای****نقاش ازل بر صفتش خامه گذارد
کی زشت شود روی نکو ار بنشویند****کی خشک شود طوبی اگر ابر نبارد
ای آنکه همه برزگر دیو در اسلام****در مزرعهٔ جان تو جز لاف نکارد
مشاطهٔ تو چون تو بوی دیو تو لابد****هم نقش ترا بر دل و جان تو نگارد
کانکس که مر او را نبود جلوه‌گر از عشق****شهد از لب او جان و خرد زهر شمارد
وانرا که قبولش نکند عالم اقبال****گر گلشکری گردد کس را نگوارد
حقا که به مردم سقر نقد ببینی****گر هیچ ترا حسن به خوی تو سپارد
هر روز دگر لام کشی از پی خوبی****زین لام چه فایده کالف هیچ ندارد
آنجا که چنو جان طلبی یافت سنایی****جان را بگذارد چو تویی را نگذارد

با من بت من تیغ جفا آخته دارد****صبر از دل من جمله برون تاخته دارد
او را دلم آرامگه‌ست و عجبست این****کارامگه خویش برانداخته دارد
صد مشعله از عشق برافروخته دارم****تا صد علم از حسن برافراخته دارد
جانم ببرد تا ندبی نرد ببازم****زیرا که دلم در ندبی باخته دارد
صد سلسله دارد ز شبه ساخته بر سیم****آن سلسله گویی پی من ساخته دارد

نور رخ تو قمر ندارد****شیرینی تو شکر ندارد
خوش باد عشق خوبرویی****کز خوبی او خبر ندارد
دارندهٔ شرق و غرب سلطان****والله که چو تو دگر ندارد
رضوان بهشت حق یقینم****چون تو به سزا پسر ندارد
خوبی که بدو رسید بتوان****باغی باشد که در ندارد
با زر بزید به کام عاشق****پس چون کند آنکه زر ندارد
بی وصل تو بود عاشقانت****چون شخص بود که سر ندارد
رو خوبی کن چنانکه خوبی****کاین خوبی دیر بر ندارد
هر چند نصیحت سنایی****نزد تو بسی خطر ندارد

آنی که چو تو گردش ایام ندارد****سلطان چو تو معشوق دلارام ندارد
چون دانهٔ یاقوت تو گل دانه ندارد****چون دام بناگوش توبه دام ندارد
بادی نبرد در همه آفاق که از ما****سوی لب تو نامه و پیغام ندارد
دادی ندهد عشق تو ما را که در آن داد****بی داد تو افراخته صمصام ندارد
من در نرسم در تو به صد حیله و افسون****گویی قدم دولت من گام ندارد

تا لب تو آنچه بهتر آن برد****کس ندانم کز لب تو جان برد
دل خرد لعل تو و ارزان خرد****جان برد جزع تو و آسان برد
کیست آن کو پیش تو سجده نبرد****بنده باری از بن دندان برد
زلف تو چوگان به دست آمد پدید****صبر کن تا گوی در میدان برد
مردن مردان کنون آمد پدید****باش تا شبرنگ در جولان برد
من کیم کز تو توانم برد ناز****ناز تو گر تو تویی سلطان برد

منم که دل نکنم ساعتی ز مهر تو سرد****ز یاد تو نبوم فرد اگر بوم ز تو فرد
اگر زمانه ندارد ترا مساعد من****زمانه‌را و تو را کی توان مساعد کرد
جز آنکه قبله کنم صورت خیال ترا****همی گذارم با آب چشم و با رخ زرد
همه دریغ و همه درد من ز تست و ز تو****به باد تو گرم و به باد سرد تو سرد
من آن کسم که مرا عالمی پر از خصمند****همی برآیم با عالمی به جنگ و نبرد
گر از تو عاجزم این حال را چگونه کنم****به پیش خصمان مردم به پیش عشق نه مرد
روان و جانی و مهجور من ز جان و روان****به یک دل اندر زین بیشتر نباشد درد
اگر جهان همه بر فرق من فرود آید****به نیم ذره نیاید به روی من برگرد
دریغم آنکه به فصل بهار و لاله و گل****به یاد روی تو درد و دریغ باید خورد

زلف پر تابت مرا در تاب کرد****چشم پر خوابت مرا بی خواب کرد
با تن من کرد نور عارضت****آنکه با تار قصب مهتاب کرد
عنبرین زلف چو چوگان خم گرفت****تا دلم چو گوی در طبطاب کرد
وان لب عناب گونت طعنه کرد****تا سرشگم سرخ چون عناب کرد
گر عجب بود آنکه عشق تو مرا****مست و هالک بی نبید ناب کرد
این عجب‌تر آنکه عشقت رایگان****چشم من پر لولو خوشاب کرد
میغ روی خوب چون خورشید تو****چشمهٔ خورشید را محراب کرد
و آتش روی ترا چون سجده برد****همچو ابدالان گذر بر آب کرد

عاشقی تا در دل ما راه کرد****اغلب انفاس ما را آه کرد
بود هر باری دلم عاشق به طوع****برد و زیر پای عشق اکراه کرد
عیش چون نوش مرا چون زهر کرد****صبر چون کوه مرا چون کاه کرد
باز در شهر مسلمانان مغی****کرد ما را بسته و ناگاه کرد
از تن باریک من زنار ساخت****وز دل سنگینم آتشگاه کرد
با همه محنت که دیدم من به عشق****کو مرا بی قدر و آب و جاه کرد
نیک خواهم عشق را گر چه مرا****او به کام دشمن و بدخواه کرد

سوال کرد دل من که دوست با تو چه کرد****چرات بینم با اشک سرخ و با رخ زرد
دراز قصه نگویم حدیث جمله کنم****هر آنچه گفت نکرد و هر آنچه کشت نخورد
جفا نمود و نبخشود و دل ربود و نداد****وفا بگفت و نکرد و جفا نگفت و بکرد
چو پیشم آمد کردم سلام روی بتافت****چو آستینش گرفتم گفت بردا برد
نه چاره‌ای که دل از دوستیش برگیرم****نه حیله‌ای که توانمش باز راه آورد
بر انتظار میان دو حال ماندستم****کشید باید رنج و چشید باید درد
ایا سنایی لولو ز دیدگانت مبار****که در عقیلهٔ هجران صبور باید مرد

روی خوبت نهان چه خواهی کرد****شورش عاشقان چه خواهی کرد
مشک زلفی و نرگسین چشمی****تا بدان نرگسان چه خواهی کرد
خونم از دیدگان بپالودی****رنج این دیدگان چه خواهی کرد
هر زمان با تو یار اندیشم****تا تو اندر جهان چه خواهی کرد
نقش آب روان مباش به پاس****نقش آب روان چه خواهی کرد
مژه تیری و ابروان چو کمان****پس تو تیر و کمان چه خواهی کرد
دل ببردی و قصد جان کردی****یله کن جان تو جان چه خواهی کرد
زان کمر طرف بر میان من ست****بار آن بر میان چه خواهی کرد
ای چو جان و دلم به هر وصلت****وصلت عاشقان چه خواهی کرد
چون سنایی سگی به کوی تو در****نعرهٔ پاسبان چه خواهی کرد

ناز را رویی بباید همچو ورد****چون نداری گرد بدخویی مگرد
یا بگستر فرش زیبایی و حسن****یا بساط کبر و ناز اندر نورد
نیکویی و لطف گو با تاج و کبر****کعبتین و مهره گو با تخته نرد
در سرت بادست و بر رو آب نیست****پس میان ما دو تن زین‌ست گرد
زشت باشد روی نازیبا و ناز****صعب باشد چشم نا بینا و درد
جوهرت ز اول نبودست این چنین****با تو ناز و کبر کرد این کار کرد
زر ز معدن سرخ روی آید برون****صحبت ناجنس کردش روی زرد
کی کند ناخوب را بیداد خوب****چون کند نامرد را کافور مرد
تو همه بادی و ما را با تو صلح****ما ترا خاک و ترا با ما نبرد
لیکن از یاد تو ما را چاره نیست****تا دین خاکست ما را آب خورد
ناز با ما کن که درباید همی****این نیاز گرم را آن ناز سرد
ور ثنا خواهی که باشد جفت تو****با سنایی چون سنایی باش فرد
در جهان امروز بردار برد اوست****باردی باشد بدو گفتن که برد

ای کم شده وفای تو این نیز بگذرد****و ا فزون شده جفای تو این نیز بگذرد
زین بیش نیک بود به من بنده رای تو****گر بد شدست رای تو این نیز بگذرد
گر هست بی گناه دل زار مستمند****در محنت و بلای تو این نیز بگذرد
وصل تو کی بود نظر دلگشای تو****گر نیست دلگشای تو این نیز بگذرد
گر دوری از هوای من و هست روز و شب****جای دگر هوای تو این نیز بگذرد
بگذشت آن زمانه که بودم سزای تو****اکنون نیم سزای تو این نیز بگذرد
گر سر گشتی تو از من و خواهی که نگذرم****گرد در سرای تو این نیز بگذرد

صحبت معشوق انتظار نیرزد****بوی گل و لاله زخم خار نیرزد
وصل نخواهم که هجر قاعدهٔ اوست****خوردن می محنت خمار نیرزد
ز آن سوی دریای عشق گر همه سودست****آنهمه نسود آفت گذار نیرزد
این دو سه روز غم وصال و فراقت****اینهمه آشوب کار و بار نیرزد
روز شود در شمارم از غم جانان****خود عمل عاشقی شمار نیرزد

عشق آن معشوق خوش بر عقل و بر ادراک زد****عشق بازی را بکرد و خاک بر افلاک زد
بر جمال و چهرهٔ او عقلها را پیرهن****نعرهٔ عشق از گریبان تا به دامن چاک زد
حسن او خورشید و ماه و زهره بر فتراک بست****لطف او در چشم آب و باد و آتش خاک زد
آتش عشقش جنیبتهای زر چون در کشید****آب حیوانش به خدمت چنگ در فتراک زد
شاه عشقش چون یکی بر کد خدای روم تاخت****گفتی افریدون در آمد گرز بر ضحاک زد
زهر او آب رخ تریاک برد و پاک برد****درد او بر لشکر درمان زد و بی‌باک زد
درد او دیده چو افسر بر سر درمان نهاد****زهر او چون تیغ دل بر تارک تریاک زد
جادوی استاد پیش خاک پای او بسی****بوسه‌های سرنگون بر پایش از ادراک زد
عقل و جان را همچو شمع و مشعله کرد آنگهی****آتش بی باک را در عقل و جان پاک زد
می سنایی را همو داد و همو زان پس به جرم****سرنگون چون خوشه کرد و حدبه چوب تاک زد

خوبت آراست ای غلام ایزد****چشم بد دورخه به نام ایزد
نافرید و نیاورید به حسن****هیچ صورت چو تو تمام ایزد
در جهان جمالت از رخ و زلف****بهم آورد صبح و شام ایزد
سبب آبروی جانها کرد****خاک کوی تو گام گام ایزد
از پی عزت جمال تو داد****صورت لطف را قوام ایزد
از پی منت وجود تو کرد****گردنانرا به زیر وام ایزد
از پی خدمت رکاب تو داد****آدمی را دم دوام ایزد
کرد گرد سم ستور رهت****سرمهٔ چشم خاص و عام ایزد
برهمن را چو پرسی ایزد کیست****گوید آن رخ نگر کدام ایزد
ای به هر دم شراب آدم خوار****زده بر جام جانت جام ایزد
سر دام خودی نداری هیچ****زان مدامت دهد مدام ایزد
وز برای شکار دلها ساخت****خال تو دانه زلف دام ایزد
آنچنان کعبه‌ای که هست ترا****در و دیوار و صحن و بام ایزد
بده انصاف هیچ وا نگرفت****از تو از نیکویی و کام ایزد
خوبت آراسته‌ست طرفه تر آنک****خود همی گویدت به نام ایزد
تو مقیمی از آن سنایی را****داد بر درگهت مقام ایزد

زهی مه رخ زهی زیبا بنامیزد بنامیزد****زهی خوشخو زهی والا بنامیزد بنامیزد
غبار نعل اسب تو به دیده درکشد حورا****زهی سیرت زهی آسا بنامیزد بنامیزد
ز شرم روی و دندانت خجل پروین و مه هر شب****زهی زهره زهی جوزا بنامیزد بنامیزد
ز خجلت سرو قدت را همی گوید پس از سجده****زهی قامت زهی بالا بنامیزد بنامیزد
من از عشق و تو از خوبی به عالم در سمر گشته****زهی وامق زهی عذرا بنامیزد بنامیزد

زهی چابک زهی شیرین بنامیزد بنامیزد****زهی خسرو زهی شیرین بنامیزد بنامیزد
میان مجلس عشرت ز گم گویی و خوشخویی****زهی سوسن زهی نسرین بنامیزد بنامیزد
میان مردمان اندر ز خوش خویی و دلجویی****زهی زهره زهی پروین بنامیزد بنامیزد
دو قبضه جان همی باشد به غمزه ناوک مژگانت****زهی ناوک زهی زوبین بنامیزد بنامیزد
خرد زان صورت و سیرت همی عاجز فروماند****زهی آیین زهی آذین بنامیزد بنامیزد
مرا گفتی تویی عاشق بدین ره جان و دل در باز****زهی فرمان زهی تلقین بنامیزد بنامیزد
ز درد عشق خود رستم ز درد خویشتن بینی****زهی شربت زهی تسکین بنامیزد بنامیزد
چو چشم و شکل دندانت ببینم هر زمان گویم****زهی طاها زهی یاسین بنامیزد بنامیزد
گل افشان شد همی چشمم ز نعل سم یک رانت****زهی امکان زهی تمکین بنامیزد بنامیزد
سگی خواندی سنایی را وانگه گفتی آن من****زهی احسان زهی تحسین بنامیزد بنامیزد

چه رنگهاست که آن شوخ دیده نامیزد****که تا مگر دلم از صحبتش بپرهیزد
گهی ز طیره گری نکته‌ای دراندازد****گهی به بلعجبی فتنه‌ای برانگیزد
به هیچ وقت به بازی کرشمه‌ای نکند****که صد هزار دل از غمزه درنیاویزد
گهی کزو به نفورم بر من آید زود****گهش چو خوانم با من به قصد بستیزد
ز بهر خصم همی سرمه سازد از دیده****چو دود یافت ز بهر سنایی آمیزد
خبر ندارد از آن کز بلاش نگریزم****که هیچ تشنه ز آب فرات نگریزد
هزار شربت زهر ار ز دست او بخورم****ز عشق نعرهٔ «هل من مزید» برخیزد
نه از غمست که چشمم همی ز راه مژه****هزار دریا پالونه‌وار می‌بیزد
به هر که مردم چشمم نگه کند جز از او****جنایتی شمرد آب ازان سبب ریزد
جواب آن غزل خواجه بو سعید است این****«مرا دلیست که با عافیت نیامیزد»

دگر گردی روا باشد دلم غمگین چرا باشد****جهان پر خوبرویانند آن کن کت روا باشد
ترا گر من بوم شاید وگر نه هم روا باشد****ترا چون من فراوانند مرا چون تو کجا باشد
جفاهای تو نزد من مکافاتش به جا باشد****ولیکن آن کند هر کس که از اصلش سزا باشد
نگویند ای مسلمانان هرانکو مبتلا باشد****نباشد مبتلا الا خداوند بلا باشد
چنین گیرم که این عالم همه یکسر ترا باشد****نه آخر هر فرازی را نشیبی در قفا باشد
سنایی از غم عشقت سنایی گشت ای دلبر****مگویید ای مسلمانان خطا باشد خطا باشد

معشوق که او چابک و چالاک نباشد****آرام دل عاشق غمناک نباشد
از چرخ ستمکاره نباشد به غم و بیم****آن را که چو تو دلبر بی باک نباشد
در مرتبه از خاک بسی کم بود آن جان****کو زیر کف پای تو چون خاک نباشد
نادان بود آنکس که ترا دید و از آن پس****از مهر دگر خوبان دل پاک نباشد
روی تو و موی تو بسنده‌ست جهان را****گو روز و شب و انجم و افلاک نباشد
دامن نزند شادی با جان سنایی****روزی که دلش از غم تو چاک نباشد

هر دل که قرین غم نباشد****از عشق بر او رقم نباشد
من عشق تو اختیار کردم****شاید که مرا درم نباشد
زیرا که درم هم از جهانست****جانان و جهان بهم نباشد
با دیدن رویت ای نگارین****گویی که غمست غم نباشد
تا در دل من نشسته باشی****هرگز دل من دژم نباشد
پیوسته در آن بود سنایی****تا جز به تو متهم نباشد

در مهر ماه زهدم و دینم خراب شد****ایمان و کفر من همه رود و شراب شد
زهدم منافقی شد و دینم مشعبدی****تحقیقها نمایش و آبم سراب شد
ایمان و کفر چون می و آب زلال بود****می آب گشت و آب می صرف ناب شد
دوش از پیاله‌ای که ثریاش بنده بود****صافی می درو چو سهیل و شراب شد

از دوست به هر جوری بیزار نباید شد****از یار به هر زخمی افگار نباید شد
ور جان و دل و دین را افگار نخواهی کرد****با عشق خوش شوخی در کار نباید شد
گر زان که چو عیاران از عهده برون نایی****دلدادهٔ آن چابک عیار نباید شد
هر گه که به ترک جان آسان نتوانی گفت****پس عاشق آن دلبر خونخوار نباید شد
چون سوختن دل را تن در نتوان دادن****از لاف به رعنایی در نار نباید شد
خواهی که بیاسایی مانند سنایی تو****هرگز ز می عشقش هشیار نباید شد
خواهی که خبر یابی از خود ز نگار خود****الا ز وجود خود بیزار نباید شد

دل به تحفه هر که او در منزل جانان کشد****از وجود نیستی باید که خط بر جان کشد
در نوردد مفرش آزادگی از روی عقل****رخت بدبختی ز دل از خانهٔ احزان کشد
گر چه دشوارست کار عاشقی از بهر دوست****از محبت بر دل و جان رخت عشق آسان کشد
رهروی باید که اندر راه ایمان پی نهد****تا ز دل پیمانهٔ غم بر سر پیمان کشد
دین و پیمان و امانت در ره ایمان یکیست****مرد کو تا فضل دین اندر ره ایمان کشد
لشکر لا حول را بند قطیعت بگسلد****وز تفاوت بر شعاع شرع شادروان کشد
خلق پیغمبر کجا تا از بزرگان عرب****جور و رنج ناسزایان از پی یزدان کشد
حیدر کرار کو کاندر مصاف از بهر دین****در صف صفین ستم از لشکر مروان کشد

ما را ز مه عشق تو سالی دگر آمد****دور از ره هجر تو وصالی دگر آمد
در دیده خیالی که مرا بد ز رخ تو****یکباره همه رفت و خیالی دگر آمد
بر مرکب شایسته شهنشاه شکوهت****بر تخت دل من به جمالی دگر آمد
شد نقص کمالی که مرا بود به صورت****در عالم تحقیق کمالی دگر آمد
بر طبل طلب می‌زدم از حرص دوالی****ناگاه بر آن طبل دوالی دگر آمد
از سینه نهال امل از بیم بکندم****با میوهٔ انصاف نهالی دگر آمد
بر عشوه ز من رفت به تعریض نکالات****آسوده به تصریح نکالی دگر آمد
در وصف صفا حیدر اقبال به چشمم****بر دلدل دولت به دلالی دگر آمد

بر مه از عنبر معشوق من چنبر کند****هیچ کس دیدی که بر مه چنبر از عنبر کند
گه ز مشک سوده نقش آرد همی بر آفتاب****گه عبیر بیخته بر لالهٔ احمر کند
گرد زنگارش پدید آمد ز روی برگ گل****ترسم امسالش بنفشه از سمن سر بر کند
ای دریغا آن پریرو از نهیب چشم بد****سوسن آزاده را در زیر سیسنبر کند
هر که دید آن خط نورسته بدان یاقوت سرخ****عاجز آید گر صفات رنگ نیلوفر کند
خیز تا یک چند بر دیدار او باده خوریم****پیش از آن کش روزگار بی وفا ساغر کند
مهره بازی دارد اندر لب که همچون بلعجب****گه عقیق کانی و گه در و گه شکر کند
چشم جان آهنج دل الفنج جادو بند او****جادویی داند مگر کز جزع من عبهر کند
آفرین بادا بر آن رویی که گر بیند پری****بی گمان از رشک رویش خاک را بر سر کند
این چنین دلبر که گفتم در صفات عشق من****گه دو چشمم پر ز آب و گه رخم پر زر کند
گاه چون عودم بسوزد گه گدازد چون شکر****گه چو زیر چنگم اندر چنگ رامشگر کند
گه کند بر من جهان همچون دهان خویش تنگ****گه تنم چون موی خویش آن لاله رخ لاغر کند
گاه چون ذره نشاند مر مرا اندر هوا****گه رخم از اشک چشمم زعفران پر زر کند
ای مسلمانان فغان زان دلربای مستحیل****کو جهان بر جان من چون سد اسکندر کند

گر شبی عشق تو بر تخت دلم شاهی کند****صدهزاران ماه آن شب خدمت ماهی کند
باد لطفت گر به دارالملک انسان بروزد****هر یکی را بر مثال یوسف چاهی کند
من چه سگ باشم که در عشق تو خوش یک دم زنم****آدم و ابلیس یک جا چون به همراهی کند
هر که از تصدیق دل در خویشتن کافر شود****بی خلافی صورت ایمانش دلخواهی کند
بی خود ار در کفر و دین آید کسی محبوب نیست****مختصر آنست کار از روی آگاهی کند
خفتهٔ بیدار بنگر عاقل دیوانه بین****کو ز روی معرفت بی وصل الاهی کند
تا درین داری به جز بر عشق دارایی مکن****عاشق آن کار خود از آه سحرگاهی کند
ساحری دان مر سنایی را که او در کوی عقل****عشقبازی با خیال ترک خرگاهی کند

وصال حالت اگر عاشقی حلال کند****فراق عشق همه حالها زوال کند
وصال جستن عاشق نشان بی‌خبریست****که نه ره همهٔ عاشقان وصال کند
رهیست عشق کشیده میان درد و دریغ****طلب در او صفت بی خودی مثال کند
نصیب خلق یکی خندقی پر از شهوت****در او مجاز و حقیقت همی جدال کند
چو از نصیب گذشتی روا بود که دلت****حدیث دلبر و دعوی زلف و خال کند
چو آفتاب رخش محترق شود ز جمال****نقاب بندد بعضی ازو هلال کند
نگار من چو شب از گرد مه درآلاید****حرام خون هزاران چو من حلال کند
نگه نیارم کردن به رویش از پی آن****که جان ز تن به ره دیده ارتحال کند
کمال حال ز عشاق خویش نقص کند****بتم چو خوبی بی‌نقص را کمال کند
وصال او به زمانی هزار روز کند****فراق او ز شبی صد هزار سال کند
هزار آیت دل بردنست یار مرا****ز من هر یکیش طبایع دو صد جمال کند
چو او سوار شود سرو را پیاده کند****چو غمزه سازد هاروت را نکال کند
حدیث در دهن او تو گوییی که مگر****وجود با عدم از لذت اتصال کند
گمان بری که سیه زلف او بر آن رخ او****یکی شبست که با روز او جدال کند
زهی بتی که به خوبی خویش در نفسی****هزار عاشق چون من فر و جوال کند
هزار صومعه ویران کند به یک ساعت****چو حلقه‌های سر زلف جیم و دال کند
تبارک‌الله از آن روی پر ملاحت و زیب****که غایت همه عشاق قیل و قال کند

مردمان دوستی چنین نکنند****هر زمان اسب هجر زین نکنند
جنگ و آزار و خشم یکباره****مذهب و اعتقاد و دین نکنند
چون کسی را به مهر بگزینند****دیگری را بر او گزین نکنند
در رخ دوستان کمان نکشند****بر دل عاشقان کمین نکنند
چون منی را به چاره‌ها کردن****دل بیگانه را رهین نکنند
روز و شب اختیار مهر کنند****سال و مه آرزوی کین نکنند
چون وفا خوبتر بود که جفا****آن کنند اختیار و این نکنند
بر سماع حزین خورند شراب****لیک عاشق را حزین نکنند
زلف پر چین ز بهر فتنهٔ خلق****همچو زلف بتان چین نکنند
اینهمه می‌کنی و پنداری****که ترا خلق پوستین نکنند
مکن ای لعبت پری‌زاده****که پری‌زادگان چنین نکنند
همه شاه و گدا و میر و وزیر****بهر دنیا به ترک دین نکنند

گر سال عمر من به سر آید روا بود****اندی که سال عیش همیشه به جا بود
پایان عاشقی نه پدیدست تا ابد****پس سال و ماه و وقت در او از کجا بود
ای وای و حسرتا که اگر عشق یک نفس****در سال و ماه عمر ز جانم جدا بود
ای آمده به طمع وصال نگار خویش****نشنیده‌ای که عشق برای بلا بود
پروانهٔ ضعیف کند جان فدای شمع****تا پیش شمع یک نظرش را سنا بود
دیدار وی همان بود و سوختن همان****گویی فنای وی همه اندر بقا بود
آن را که زندگیش به عشق‌ست مرگ نیست****هرگز گمان مبر که مر او را فنا بود

آفرین بادا بر آن کس کو ترا در بر بود****و آفرین بادا بر آن کس کو ترا در خور بود
آفرین بر جان آن کس کو نکو خواهت بود****شادمان آن کس که با تو در یکی بستر بود
جان و دل بردی به قهر و بوسه‌ای ندهی ز کبر****این نشاید کرد تا در شهرها منبر بود
گر شوم من پاسبان کوی تو راضی بوم****خود ببخشایی بر آن کش این هوس درسر بود

چون دو زلفین تو کمند بود****شاید ار دل اسیر بند بود
گوییم صبر کن ز بهر خدا****آخر این صبر نیز چند بود
خواجه انصاف می بباید داد****با چنین رخ چه جای پند بود
سرو را کی رخ چو ماه بود****ما را کی لب چو قند بود
می ندانی که پست گردد زود****هر کرا همت بلند بود
هر که معشوقه‌ای چنین طلبد****همه رنج و غمش پسند بود

عاشق و یار یار باید بود****در همه کار یار باید بود
گر همه راحت و طرب طلبی****رنج بردار یار باید بود
روز و شب ز اشک چشم و گونهٔ زرد****در و دینار یار باید بود
ور گل دولتت همی باید****خستهٔ خار یار باید بود
گاه و بی گاه در فراق و وصال****مست و هشیار یار باید بود
چون سنایی همیشه در بد و نیک****صاحب اسرار یار باید بود

هزار سال به امید تو توانم بود****هر آنگهی که بیایم هنوز باشد زود
مرا وصال نباید همان امید خوشست****نه هر که رفت رسید و نه هر که کشت درود
مرا هوای تو غالب شدست بر یک حال****نه از جفای تو کم شد نه از وفا افزود
من از تو هیچ ندیدم هنوز خواهم دید****ز شیر صورت او دیدم و ز آتش دود
همیشه صید تو خواهم بدن که چهرهٔ تو****نمودنی بنمود و ربودنی بربود

روی او ماهست اگر بر ماه مشک افشان بود****قد او سروست اگر بر سرو لالستان بود
گر روا باشد که لالستان بود بالای سرو****بر مه روشن روا باشد که مشک افشان بود
دل چو گوی و پشت چون چوگان بود عشاق را****تا زنخدانش چو گوی و زلف چون چوگان بود
گر ز دو هاروت او دلها نژند آید همی****درد دلها را ز دو یاقوت او درمان بود
من به جان مرجان و لولو را خریداری کنم****گر چو دندان و لب او لولو و مرجان بود
راز او در عشق او پنهان نماند تا مرا****روی زرد و آه سرد و دیدهٔ گریان بود
زان که غمازان من هستند هر سه پیش خلق****هر کجا غماز باشد راز کی پنهان بود
بر کنار خویش رضوان پرورد او را به ناز****حور باشد هر که او پروردهٔ رضوان بود
هر زمان گویم به شیرینی و پاکی در جهان****چون لب و دندان او یارب لب و دندان بود

از هر چه گمان بر دلم یار نه آن بود****پندار بد آن عشق و یقین جمله گمان بود
آن ناز تکلف بد و آن مهر فسون بود****وان عشق مجازی بد و آن سود و زیان بود
بر روی رقم شد شرری کز دل و جان تافت****و ز دیده برون آمد دردی که نهان بود
توحید من آن زلف بشولیدهٔ او بود****ایمان من آن روی چو خورشید جهان بود
رویی که رقم بود برو دولت اسلام****زلفی که درو مرتدی و کفر نشان بود
بنمود رخ و روم به یک بار بشورید****آیین بت بتگری از دیدن آن بود
پس زلف برافشاند و جهان کفر پراکند****الحق ز چنان زلف مسلمان نتوان بود
گویی که درو پای عزیزان همه سر بود****راهی که در وصل نکویان همه جان بود
از خون جگر سیل وز دل پاره درو خاک****منزلگهش از آتش سوزان دمان بود
بس جان عزیزان که در آن راه فنا شد****گور و لحد آنجا دهن شیر ژیان بود
چون کعبهٔ آمال پدید آمد از دور****گفتند رسیدیم سر ره بر آن بود
بر درگه تو خوار و ز دیدار تو نومید****بر خاک نشستند که افلاس بیان بود
بیرون ز خیالی نبد آنجا که نظر بود****افزون ز حدیثی نبد آنجا که گمان بود

نور تا کیست که آن پردهٔ روی تو بود****مشک خود کیست که آن بندهٔ موی تو بود
ز آفتابم عجب آید که کند دعوی نور****در سرایی که درو تابش روی تو بود
در ترازوی قیامت ز پی سختن نور****صد من عرش کم از نیم تسوی تو بود
راه پر جان شود آن جای که گام تو بود****گوش پر در شود آنجا که گلوی تو بود
هر که او روی تو بیند ز پی خدمت تو****هم به روی تو که پشتش چو به روی تو بود
از تو با رنگ گل و بوی گلابیم از آنک****خوی احمد بود آنجا که خوی تو بود
دیدهٔ حور بر آن خاک همی رشک برد****که بر آن نقش ز لعل سر کوی تو بود
کافهٔ خلق همه پیش رخت سجده برد****حور یا روح که باشد که کفوی تو بود
قبلهٔ جایست همه سوی تو چون کعبه از آن****قبلهٔ جان سنایی همه سوی تو بود

با او دلم به مهر و مودت یگانه بود****سیمرغ عشق را دل من آشیانه بود
بر درگهم ز جمع فرشته سپاه بود****عرش مجید جاه مرا آستانه بود
در راه من نهاد نهان دام مکر خویش****آدم میان حلقهٔ آن دام دانه بود
می‌خواست تا نشانهٔ لعنت کند مرا****کرد آنچه خواست آدم خاکی بهانه بود
بودم معلم ملکوت اندر آسمان****امید من به خلد برین جاودانه بود
هفصد هزار سال به طاعت ببوده‌ام****وز طاعتم هزار هزاران خزانه بود
در لوح خوانده‌ام که یکی لعنتی شود****بودم گمان به هر کس و بر خود گمان نبود
آدم ز خاک بود من از نور پاک او****گفتم یگانه من بوم و او یگانه بود
گفتند مالکان که نکردی تو سجده‌ای****چون کردمی که با منش این در میانه بود
جانا بیا و تکیه به طاعات خود مکن****کاین بیت بهر بینش اهل زمانه بود
دانستم عاقبت که به ما از قضا رسید****صد چشمه آن زمان زد و چشمم روانه بود
ای عاقلان عشق مرا هم گناه نیست****ره یافتن به جانبشان بی رضا نبود

هر کرا در دل خمار عشق و برنایی بود****کار او در عاشقی زاری و رسوایی بود
این منم زاری که از عشق بتان شیدا شدم****آری اندر عاشقی زاری و شیدایی بود
ای نگارین چند فرمایی شکیبایی مرا****با غم عشقت کجا در دل شکیبایی بود
مر مرا گفتی چرا بر روی من عاشق شدی****عاشقی جانانه خودکامی و خودرایی بود
شد دلم صفرایی از دست فراق این جمال****آنکه صفرایی نشد در عشق سودایی بود
آن که یک ساعت دل آورد و ببرد و باز داد****بر حقیقت دان که او در عشق هر جایی بود
از سخنهای سنایی سیر کی گردند خود****جز کسی کو در ره تحقیق بینایی بود
از جمال یوسفی سیری نیابد جاودان****هر کرا بر جان و دل عشق زلیخایی بود

هر زمان از عشقت ای دلبر دل من خون شود****قطره‌ها گردد ز راه دیدگان بیرون شود
گر ز بی صبری بگویم راز دل با سنگ و روی****روی را تن آب گردد سنگ را دل خون شود
ز آتش و درد فراقت این نباشد بس عجب****گر دل من چون جحیم و دیده چون جیحون شود
بار اندوهان من گردون کجا داند کشید****خاصه چون فریادم از بیداد بر گردون شود
در غم هجران و تیمار جدایی جان من****گاه چون ذوالکفل گردد گاه چون ذوالنون شود
در دل از مهرت نهالی کشته‌ام کز آب چشم****هر زمانی برگ و شاخ و بیخ او افزون شود
تا تو در حسن و ملاحت همچنان لیلی شدی****عاشق مسکینت ای دلبر همی مجنون شود
خاک درگاه تو ای دلبر اگر گیرد هوا****توتیای حور و چتر شاه سقلاطون شود
ای شده ماه تمام از غایت حسن و جمال****چاکر از هجران رویت «عادکالعرجون» شود
آن دلی کز خلق عالم دارد امیدی به تو****چون ز تو نومید گردد ماهرویا چون شود
چون سنایی مدحتت گوید ز روی تهنیت****لفظ اسرار الاهی در دلش معجون شود

ای یار بی تکلف ما را نبید باید****وین قفل رنج ما را امشب کلید باید
جام و سماع و شاهد حاضر شدند باری****وین خرقه‌های دعوی بر هم درید باید
ایمان و زاهدی را بر هم شکست باید****زنار جاحدی را از جان خرید باید
از روی آن صنوبر ما را چراغ باید****وز زلف آن ستمگر ما را گزید باید
جامی بهای جانی بستان ز دست دلبر****آمد مراد حاصل اکنون مرید باید
چون مطربان خوشدل گشتند جمله حاضر****پایی بکوفت باید بیتی شنید باید
ای ساقی سمنبر در ده تو بادهٔ تر****زیرا صبوح ما را «هل من مزید» باید
از بادهٔ تو مستند ای دوست این عزیزان****رنج و عنای مستان اکنون کشید باید
سالی برفت ناگه روزی دو عید دیدم****این هر دو عید امروز خوشتر ز عید باید
از بوستان رحمت حالی کرانه جویید****چون در سرای همت می‌آرمید باید
از گفتن عبارت گر عبرتی نگیری****در گردن اشارت معنی گزید باید
تا در مکان امنی خر پشته زن فرود آی****چون وقت کوچ آمد نایی دمید باید
گر بایدت که بویی آنجا گل عنایت****اینجا گل ریاست می‌پژمرید باید
ای شکر شگرفی در گفتگوی معنی****گر لب شفات آرد آخر بدید باید
هر چند دیر مانی آخر برفت باید****چون شکری بخوردی زهری چشید باید
بفروخته خریدی آورده را ببردی****یاری چه دیده‌ای تو زین پس چه دید باید
چون لاله گر بخندی عمرت کرانه جوید****چون شمع اگر بگریی حلقت برید باید

ترا باری چو من گر یار باید****ازین به مر مرا تیمار باید
اگر بیمار باشد ور نباشد****مر این دل را یکی دلدار باید
اگر ممکن نباشد وصل باری****بسالی در یکی دیدار باید
بیازردی مرا وانگه تو گویی****چه کردی کز منت آزار باید
مرا گویی که بیداری همه شب****دو چشم عاشقان بیدار باید
چو من وصل جمال دوست جویم****مرا دیده پر از زنگار باید
چه کردی بستدی آن دل کز آن دل****مرا در عشق صد خروار باید
مرا طعنه زنی گویی دلیرا****دلی بستان چرا بیکار باید
دل خسته چه قیمت دارد ای دوست****که چندین با منت گفتار باید
طمع برداشتم از دل ولیکن****مر این جان را یکی زنهار باید
همه خون کرد باید در دل خویش****هر آنکس را که چون تو یار باید
ایا نیکوتر از عمر و جوانی****نکو رو را نکو کردار باید
مرا دیدار تو باید ولیکن****ترا یارا همی دینار باید
مرا دینار بی مهرست رخسار****چنین زر مر ترا بسیار باید
اگر خواهی به خون دل کنی نقش****ولیکن نقش را پرگار باید

تا رقم عاشقی در دلم آمد پدید****عاشقی از جان من نبست آدم برید
در صفت عاشقی لفظ و عبارت بسوخت****حرف و بیان شد نهان نام و نشان شد پدید
قافله اندر گذشت راه ز ما شد نهان****گشت ز ما منقطع هر که به ما در رسید
مشکل درد مرا چرخ نداند گشاد****محمل عشق مرا خاک نیارد کشید
ای پسر از هر چه هست دست بشوی و برو****راه خرابات گیر رود و سرود و نبید

لشکر شب رفت و صبح اندر رسید****خیز و مهرویا فراز آور نبید
چشم مست پر خمارت باز کن****کز نشاطت صبرم از دل بر پرید
مطرب سرمست را آواز ده****چون ز میخانه عصیر اندر رسید
پر مکن جام ای صنم امشب چو دوش****کت همه جامه چکانه بر چکید
نیست گویی آن حکایت راستی****خون دل بر گرد چشم ما دوید
کیست کز عشقت نه بر خاک اوفتاد****کیست کز هجرت نه جامه بر درید
چون خطت طغرای شاهنشاه یافت****از فنا خط گردد عالم بر کشید
از سنایی زارتر در عشق کیست****یا چو تو دلبر به زیبایی که دید

اقتدا بر عاشقان کن گر دلیلت هست درد****ور نداری درد گرد مذهب رندان مگرد
ناشده بی عقل و جان و دل درین ره کی شوی****محرم درگاه عشقی با بت و زنار گرد
هر که شد مشتاق او یکبارگی آواره شد****هر که شد جویای او در جان و دل منزل نکرد
مرد باید پاکباز و درد باید مرد سوز****کان نگارین روی عاشق می نخواهد کرد مرد
خاکپای خادمان درگه معشوق شو****بوسه را بر خاک ده چون عاشقان از بهر درد
هر کرا سودای وصل آن صنم در سر فتاد****اندرین ره سر هم آخر در سر این کار کرد
ای سنایی رنگ و بویی اندرین ره بیش نیست****اندرین ره رو همی چون رنگ و بو خواهند کرد

معشوق مرا ره قلندر زد****زان راه به جانم آتش اندر زد
گه رفت ره صلاح دین داری****گه راه مقامران لنگر زد
رندی در زهد و کفر در ایمان****ظلمت در نور و خیر در شر زد
خمیده چو حلقه کرد قد من****و آنگاه مرا چو حلقه بر در زد
چون سوخت مرا بر آتش دوزخ****وز آتش دوزخ آب کوثر زد
در صومعه پای کوفت از مستی****ابدال ز عشق دست بر سر زد
با آب عنب به صومعه در شد****در میکده آب زر بر آذر زد
گر من نه به کام خویشم او باری****با آنکه دلم نخواست خوشتر زد

روزی بت من مست به بازار برآمد****گرد از دل عشاق به یک بار بر آمد
صد دلشده را از غم او روز فرو شد****صد شیفته را از غم او کار برآمد
رخسار و خطش بود چو دیبا و چو عنبر****باز آن دو بهم کرد و خریدار برآمد
در حسرت آن عنبر و دیبای نو آیین****فریاد ز بزاز و ز عطار برآمد
رشک ست بتان را ز بناگوش و خط او****گویند که بر برگ گلش خار برآمد
آن مایه بدانید که ایزد نظری کرد****تا سوسن و شمشاد ز گلزار برآمد
و آن شب که مرا بود به خلوت بر او بار****پیش از شب من صبح ز کهسار برآمد

هر که در کوی خرابات مرا بار دهد****به کمال و کرمش جان من اقرار دهد
بار در کوی خرابات مرا هیچ کسی****ندهد ور دهد آن یار وفادار دهد
در خرابات بود یار من و من شب و روز****به سر کوی همی گردم تا بار دهد
ای خوشا کوی خرابات که پیوسته در او****مر مرا دوست همی وعدهٔ دیدار دهد
هر که او حال خرابات بداند به درست****هر چه دارد همه در حال به بازار دهد
در خرابات نبینی که ز مستی همه سال****راهب دیر ترا کشتی و زنار دهد
آنکه چون باشد هشیار به فرزند عزیز****در می سیم به صد زاری دشخوار دهد
هر دو عالم را چون مست شود از دل و جان****به بهای قدح می دهد و خوار دهد
آنکه بیرون خرابات به قطمیر و نقیر****چون در آید به خرابات به قنطار دهد
آنکه نانی همه آفاق بود در چشمش****در خرابات به می جبه و دستار دهد
آنکه او کیسه ز طرار نگهدارد چون****به خرابات شود کیسه به طرار دهد
ای تو کز کوی خرابات نداری گذری****زان سناییت همی پند به مقدار دهد
تو برو زاویهٔ زهد نگهدار و مترس****که خداوند سزا را به سزاوار دهد

دوش ما را در خراباتی شب معراج بود****آنکه مستغنی بد از ما هم به ما محتاج بود
بر امید وصل ما را ملک بود و مال بود****از صفای وقت ما را تخت بود و تاج بود
عشق ما تحقیق بود و شرب ما تسلیم بود****حال ما تصدیق بود و مال ما تاراج بود
چاکر ما چون قباد و بهمن و پرویز بود****خادم ما ایلک و خاقان بد و مهراج بود
از رخ و زلفین او شطرنج بازی کرده‌ام****زان که زلفش ساج بود روی او چون عاج بود
بدرهٔ زر و درم را دست او طیار بود****کعبهٔ محو عدم را جان ما حجاج بود

هر که در عاشقی تمام بود****پخته خوانش اگر چه خام بود
آنکه او شاد گردد از غم عشق****خاص دانش اگر چه عام بود
چه خبر دارد از حلاوت عشق****هر که در بند ننگ و نام بود
دوری از عشق اگر همی خواهی****کز سلامت ترا سلام بود
در ره عاشقی طمع داری****که ترا کار بر نظام بود
این تمنا و این هوس که تراست****عشقبازی ترا حرام بود
عشق جویی و عافیت طلبی****عشق یا عافیت کدام بود
بندهٔ عشق باش تا باشی****تا سنایی ترا غلام بود

هر که در بند خویشتن نبود****وثن خویش را شمن نبود
آنکه خالی شود ز خویشی خویش****خویشی خویش را وطن نبود
من مگوی ار ز خویش بی خبری****زان که از خویش مرده من نبود
در خرابات هر که مرد از خویش****تن او را ز من کفن نبود
ارنه‌ای مرده هر چه خواهی گوی****از همه جز منت سخن نبود
با سنایی ازین خصومت نیست****زین خصومت ورا حزن نبود
مست باش ای پسر که مستان را****دل به تیمار ممتحن نبود
راستی را همی چو خواهی کرد****نیستی جز هلاک تن نبود

هر کو به راه عاشقی اندر فنا شود****تا رنج وقت او همه اندر بلا شود
آری بدین مقام نیارد کسی رسید****تا همتش بریده ز هر دو سرا شود
راهیست بلعجب که درو چون قدم زنی****کمتر منازلش دهن اژدها شود
بی چون و بی چگونه رهی کاندر و قدم****گاهی زمین تیره و گاهی سما شود
در منزل نخستین مردم ز نام و ننگ****از روزگار مذهب و آیین جدا شود
هر کس نشان نیافت از این راه بر کران****آن مرد غرقه گشته به دریا کجا شود
در کوی آدمی نتوان جست راه دین****کاندر نسب عقیدهٔ مردم دو تا شود
زاندر که آمدی به همان بایدت شدن****پس جز به نیستی نسب تو خطا شود
صحرا مشو که عیب نهانست در جهان****ور عیب غیب گردد عاشق فنا شود

هر کو به خرابات مرا راه نماید****زنگ غم و تیمار ز جانم بزداید
ره کو بگشاید در میخانه به من بر****ایزد در فردوس برو بر بگشاید
ای جمع مسلمانان پیران و جوانان****در شهر شما کس را خود مزد نباید
گویند سنایی را شد شرم به یک بار****رفتن به خرابات ورا شرم نیاید
دایم به خرابات مرا رفتن از آنست****کالا به خرابات مرا دل نگشاید
من می‌روم و رفتن و خواهم رفتن****کمتر غمم اینست که گویند نشاید

جمع خراباتیان سوز نفس کم کنید****باده نهانی خورید بانگ جرس کم کنید
نیست جز از نیستی سیرت آزادگان****در ره آزادگان صحو و درس کم کنید
راه خرابات را جز به مژه نسپرید****مرکب طامات را زین هوس کم کنید
مجمع عشاق را قبلهٔ رخ یار بس****چون به نماز اندرید روی به پس کم کنید
قافلهٔ عاشقان راه ز جان رفته‌اند****گر ز وفا آگهید قصد فرس کم کنید
روی نبینیم ما دیدن سیمرغ را****نیست چو مرغی کنون ز آه و نفس کم کنید
گر نتوانید گفت مذهب شیران نر****در صف آزادگان عیب مگس کم کنید

میر خوبان را کنون منشور خوبی در رسید****مملکت بر وی سهی شد ملک بر وی آرمید
نامه آن نامه‌ست کاکنون عاشقی خواهد نوشت****پرده آن پرده‌ست کاکنون عاشقی خواهد درید
دلبران را جان همی بر روی او باید فشاند****نوخطان را می همی بر یاد او باید چشید
آفت جانهای ما شد خط دلبندش ولیک****آفت جان را ز بت رویان به جان باید خرید
گویی اکنون راست شد «والشمس» اندر آسمان****آیت «واللیل» کرد و «الضحاش» اندر کشید
گر ز مرد گرد بیجاده‌ش پدید آمد چه شد****خرمی باید که اندر سبزه زیباتر نبید
هر چه عمرش بیش گردد بیش گرداند زمان****چون غزلهای سنایی تری اندر وی پدید
کی تبه گرداندش هرگز به دست روزگار****صورتی کایزد برای عشقبازی آفرید

بیهوده چه شینید اگر مرد مصافید****خیزید همی گرد در دوست طوافید
از جانب خود هر دو جهان هیچ مجویید****جز جانب معشوق اگر صوفی صافید
چون مایه همی در پی یک سود بدادید****آنگاه کنم حکم که در صرف صرافید
تا بر نکنید جان و دل از غیر دلارام****دعوی مکنید صفوت و بیهوده ملافید
دارید سرای طایفه دستی بهم آرید****ورنه سرتان دادم خیزید معافید

عاشق مشوید اگر توانید****تا در غم عاشقی نمانید
این عشق به اختیار نبود****دانم که همین قدر بدانید
هرگز مبرید نام عاشق****تا دفتر عشق بر نخوانید
آب رخ عاشقان مریزید****تا آب ز چشم خود نرانید
معشوقه وفا به کس نجوید****هر چند ز دیده خون چکانید
اینست رضای او که اکنون****بر روی زمین یکی نمانید
اینست سخن که گفته آمد****گر نیست درست بر مخوانید
بسیار جفا کشید آخر****او را به مراد او رسانید
اینست نصیحت سنایی****عاشق مشوید اگر توانید

هر که او معشوق دارد گو چو من عیار دار****خوش لب و شیرین زبان خوش عیش و خوش گفتار دار
یار معنی دار باید خاصه اندر دوستی****تا توانی دوستی با یار معنی دار دار
از عزیزی گر نخواهی تا به خواری اوفتی****روی نیکو را عزیز و مال و نعمت خوار دار
ماه ترکستان بسی از ماه گردون خوبتر****مه ز ترکستان گزین و ز ماه گردون دون عار دار
زلف عنبر بار گیر و جام مالامال کش****دوستی با جام و با زلفین عنبر بار دار
ور همی خواهی که گردد کار تو همچون نگار****چون سنایی خویشتن در عشق او بر کار دار

ای من غلام عشق که روزی هزار بار****ر من نهد ز عشق بتی صد هزار بار
این عشق جوهریست بدانجا که روی داد****بر عقل زیرکان بزند راه اختیار
جز عشق و اختیار به میدان نام و ننگ****نامرد را ز مرد که کردست آشکار
جز درد عشق غمزهٔ معشوق را که کرد****بر جان عاشقان بتر از زخم ذوالفقار
این درد عشق راست که در پای نیکوان****هر ساعت ار بخواهد جانها کند نثار
در عشق نیست زحمت تمییز بهر آنک****در باغ عشق دوست به نرخ گلست خار

جانا ز غم عشق تو من زارم من زار****از تودهٔ سیسنبر در بارم در بار
هر چند که بیزار شدم من ز جفاهات****زین مایهٔ بیزاری بیزارم بیزار
تا در کف اندوه بماندست دل من****زین محنت و اندوه بر آزارم آزار
از بهر رضای دل تو از دل و از جان****ای دوست به جان تو که آوارم آوار
ای روی تو چون روز و دو زلفین تو چون شب****پیوسته شب از عشق تو بیدارم بیدار
ای نقطهٔ خوبی و نکویی به همه وقت****گردندهٔ عشق تو چو پرگارم پرگار
پیکار نیم از غمت ای ماه شب و روز****بر درگه سودای تو بر کارم بر کار
در کعبهٔ تیمار اگر چند مقیمم****ای یار چنان دان که به خمارم خمار
از عشوهٔ عشق تو اگر مست شدم مست****از خوردن اندوه تو هشیارم هشیار
از هجر تو نزدیک سنایی چو رخ تو****اندر چمن عشق به گلزارم گلزار

مارا مدار خوار که ما عاشقیم و زار****بیمار و دلفگار و جدا مانده از نگار
ما را مگوی سرو که ما رنج دیده‌ایم****از گشت آسمان وز آسیب روزگار
زین صعبتر چه باشد زین بیشتر که هست****بیماری و غریبی و تیمار و هجر یار
رنج دگر مخواه و برین بر فزون مجوی****ما را بسست اینکه برو آمدست کار
بر ما حلال گشت غم و ناله و خروش****چونان که شد حرام می نوش خوشگوار
ما را به نزد هیچ کسی زینهار نیست****خواهیم زینهار به روزی هزار بار

زهی حسن و زهی عشق و زهی نور و زهی نار****زهی خط و زهی زلف و زهی مور و زهی مار
به نزدیک من از شق زهی شور و زهی شر****به درگاه تو از حسن زهی کار و زهی بار
به بالا و کمرگاه به زلفین و به مژگان****زهی تیر و زهی تار و زهی قیر و زهی قار
یکی گلبنی از روح گلت عقل و گلت عشق****زهی بیخ و زهی شاخ و زهی برگ و زهی بار
بهشت از تو و گردون حواس از تو و ارکان****زهی هشت و زهی هفت زهی پنج و زهی چار
برین فرق و برین دست برین روی و برین دل****زهی خاک و زهی باد زهی آب و زهی نار
میان خرد و روح دو زلفین و دو چشمت****زهی حل و زهی عقد زهی گیر و زهی دار
همه دل سوختگان را از سر زلف و زنخدانت****زهی جاه و زهی چاه زهی بند و زهی بار
به نزدیک سناییست ز عشق تو و غیرت****زهی نام و زهی ننگ زهی فخر و زهی عار

ای سنایی خیز و در ده آن شراب بی خمار****تا زمانی می خوریم از دست ساقی بی شمار
از نشاط آنکه دایم در سرم مستی بود****عمرهای خوش بگذرانم بر امید غمگسار
هست خوش باشد کسی را کو ز خود باشد بری****خوش بود مستی و هستی خاصه بر روی نگار
من به حق باقی شدم اکنون که از خود فانیم****هان ز خود فانی مطلق شو به حق شو استوار
دل ز خود بردار ای جان تا به حق فانی شوی****آنکه از خود فارغ آمد فرد باشد پیش یار
من به خود قادر نیم زیرا که هستم ز آب و گل****چون بوم جایی که هستم چون یتیمی دلفگار

زینهار ای یار گلرخ زینهار****بی گنه بر من مکن تیزی چو خار
لالهٔ خود رویم از فرقت مکن****حجرهٔ من ز اشک خون چون لاله‌زار
چون شکوفه گرد بدعهدی مگرد****تا مگر باقی بمانی چون چنار
چون بنفشه خفته‌ام در خدمتت****پس مدارم چون بنفشه سوگوار
زان که جانها را فراقت چون سمن****یک دو هفته بیش ندهد زینهار
باش با من تازه چون شاه اسپرم****تا نگردم همچو خیری دلفگار
از سر لطف و ظریفی خوش بزی****همچو سوسن تازه‌ای آزاده‌وار
همچو سیسنبر بپژمردم ز غم****یک ره از ابر وفا بر من ببار
چون نخوردم بادهٔ وصلت چو گل****همچو نرگس پس مدارم در خمار
ای همیشه تازه و تر همچو سرو****اشکم از هجران مکن چون گل انار
حوضها کن گلبنان را از عرق****تا چو نیلوفر در او گیرم قرار
زان که از بهر سنایی هر زمان****بر فراز سرو و طرف جویبار
بلبل و قمری همی گویند خوش****زینهار ای یار گلرخ زینهار

ای نهاده بر گل از مشک سیه پیچان دو مار****هین که از عالم برآورد آن دو مار تو دمار
روی تو در هر دلی افروخته شمع و چراغ****زلف تو در هر تنی جان سوخته پروانه‌وار
هر کجا بوییست خطت تاخته آنجا سپاه****هر کجا رنگیست خالت ساخته آنجا قرار
آتش عشقت ببرده عالمی را آبروی****باد هجرانت نشانده کشوری را خاکسار
تا ترا بر یاسمین رست از بنفشه برگ مورد****عاشقان را زعفران رست از سمن بر لاله‌زار
یوسف عصر ار نه‌ای پس چون که اندر عشق تو****خونفشان یعقوب بینم هر زمانی صدهزار
ماه را مانی غلط کردم که مر خورشید را****نورمند از خاک پای تست نورانی عذار
قیروان عشوه بگذارند غواصان دهر****گر نهنگ عشق تو بخرامد از دریای قار
گر براندازی نقاب از روی روح افزای خود****رخت بردارد ز کیهان زحمت لیل و نهار
هر که بر روی تو باشد عاشق ای جان جهان****با جهان جان نباشد بود او را هیچ کار
عالم کون و فساد از کفر و دین آراسته‌ست****عالم عشق از دل بریان و چشم اشکبار
در جهان عشق ازین رمز و حکایت هیچ نیست****کاین مزخرف پیکران گویند بر سرهای دار
وای اگر دستی برآرد در جهان انصاف تو****در همه صحرای جان یک تن نماند پایدار
بر تو کس در می‌نگنجد تالی الا الله چو لا****حاجبی دارد کشیده تیغ در ایوان نار
لاف گویان اناالله را ببین در عشق خویش****بر بساط عشق بنهاده جبین اختیار
من نه تنها عاشقم بر تو که بر هفت آسمان****کشته هست از عشق تو چندان که ناید در شمار
من شناسم مر ترا کز هفتمین چرخ آمدم****بچهٔ عشق ترا پرورده بر دوش و کنار

هر کرا در دل بود بازار یار****عمر و جان و دل کند در کار یار
خاصه آن بی دل که چون من یک زمان****بر زمین نشکیبد از دیدار یار
کبک را بین تا چگونه شد خجل****زان کرشمه کردن و رفتار یار
بنگر اندر گل که رشوت چون دهد****خون شود لعل از پی رخسار یار
در جهان فردوس اعلا دارد آنک****یک نفس بودست در پندار یار
در همه عالم ندیدم لذتی****خوشتر و شیرین‌تر از گفتار یار
همچو سنگ آید مرا یاقوت سرخ****بی لب یاقوت شکر بار یار
باد نوشین دوش گفتی ناگهان****چین زلف آشفت بر گلنار یار
زان قبل امروز مشک آلود گشت****خانه و بام و در و دیوار یار
رشک لعل و لولو اندر کوه و بحر****زان عقیق و لولو شهوار یار
شد دلم مسکین من در غم نژند****من ندانم پیش ازین هنجار یار
دست بر سر ماند چون کژدم دلم****زان دو زلفین سیه چون مار یار
هوش و عقلم برده‌اند از دل تمام****آن دو نرگس بر رخ چون نار یار
مر سنایی را فتاد این نادره****چون معزی گفت از اخبار یار
آنچه من می‌بینم از آزار یار****گر بگویم بشکنم بازار یار

چون رخ به سراب آری ای مه به شراب اندر****اقبال گیا روید در عین سراب اندر
ور رای شکار آری او شکر شکارت را****الحمد کنان آید جانش به کباب اندر
جلاب خرد باشد هر گه که تو در مجلس****از شرم برآمیزی شکر به گلاب اندر
راز «ارنی ربی» در سینه پدید آید****گر زخم زند ما را چشم تو به خواب اندر
جانها به شتاب آرد لعلت به درنگ اندر****دلها به درنگ آرد لعلت به شتاب اندر
هر لحظه یکی عیسی از پرده برون آری****مریم کده‌ها داری گویی به حجاب اندر
مهر تو برآمیزد پاکی به گناه اندر****قهر تو درانگیزد دیوی به شهاب اندر
ما و تو و قلاشی چه باک همی با تو****راند پسر مریم خر را به خلاب اندر
هر روز بهشتی نو ما را بدهی زان لب****دندان نزنی هرگز با ما و ثواب اندر
دانی که خراباتیم از زلزلهٔ عشقت****کم رای خراج آید شه را به خراب اندر
ما را ز میان ما چون کرد برون عشقت****اکنون همه خود خوان خود ما را به خطاب اندر
ما گر تو شدیم ای جان نشگفت که از قوت****دراج عقابی شد چون شد به عقاب اندر
ای جوهر روح ما در هم شده با عشقت****چون بوی به باد اندر چون رنگ به آب اندر
یارب چه لبی داری کز بهر صلاح ما****جز آب نمی‌باشد با ما به شراب اندر
از دل چکنی وقتی در عشق سوال او را****در گوش طلب جان را چون شد به جواب اندر
شعری به سجود آید اشعار سنایی را****هر گه که تو بسرایی شعرش به رباب اندر

ماهی که ز رخسارش فتنه‌ست به چین اندر****وز طرهٔ طرارش رخنه‌ست بدین اندر
افسون لب عیسی دارد به دهان اندر****برهان کف موسی دارد به جبین اندر
کز نوک سلیمانی بر طرف کمر دارد****وز ننگ سلیمان را دارد به نگین اندر
از طلعت و رخسارش خورشید چو مظلومان****افتد ز فلک هر دم پیشش به زمین اندر
خرم بود آن روزی کز بهر طرب دارم****زلفش به یسار اندر ساغر به یمین اندر

غریبیم چون حسنت ای خوش پسر****یکی از سر لطف بر ما نگر
سفر داد ما را چو تو تحفه‌ای****زهی ما بر تو غلام سفر
نظرمان مباد از خدای ار به تو****جز از روی پاکیست ما را نظر
دل تنگ ما معدن عشق تست****که هم خردی و هم عزیزی چو زر
هنوز از نهالت نرسته‌ست گل****هنوز از درختت نپختست بر
ببندد به عشق تو حورا میان****گشاید ز رشگ تو جوزا کمر
نباشد کم از ناف آهو به بوی****کرا عشق زلف تو سوزد جگر
نگارا ز دشنام چون شکرت****که دارد ز گلبرگ سوری گذر
عجب نیست گر ما قوی دل شدیم****که این خاصیت هست در نیشکر
بینداز چندان که خواهی تو تیر****که ما ساختیم از دل و جان سپر
تو بر ما به نادانی و کودکی****چو متواریان کرده‌ای رهگذر
بدین اتفاقی که ما را فتاد****مکن راز ما پیش یاران سمر
مدر پردهٔ ما که در عشق تو****شدست این سنایی ز پرده به در
که از روی نسبت نیاید نکو****پدر پرده‌دار و پسر پرده‌در
دل و جان و عقل سناییت را****ربودی بدان غمزهٔ دل شکر

تا کی از ناموس هیهات ای پسر****بامدادان جام می هات ای پسر
ساغری پر کن ز خون رز مرا****کاین دلم خون شد ز غمهات ای پسر
خوش بزی با دوستان یک دم بزن****دل بپرداز از مهمات ای پسر
بر نشاط و خرمی یک دم بزی****وقت کن ایام و ساعات ای پسر
هر کجا دلدادهٔ آواره‌ای****بینی او را کن مراعات ای پسر
چند بر طاعات ما راحت کنی****نیست ما را برگ طاعات ای پسر
عاشقان مست را وقت صبوح****سود کی بخشد مقالات ای پسر
هر زمان خوانی خراباتی مرا****چند باشی زین محالات ای پسر
کاشکی یک دم گذارندی مرا****در صف اهل خرابات ای پسر

راحتی جان را به گفتار ای پسر****آفتی دل را به کردار ای پسر
هر چه باید داری از خوبی ولیک****نیست کردارت چو گفتار ای پسر
مهر و ماهی گر بدندی مهر و ماه****سرو قد و لاله رخسار ای پسر
بشکنی بازار خوبان جهان****چون فرود آیی به بازار ای پسر
خلقی از کار تو سرگردان شدند****تا کجا خواهد شدن کار ای پسر
همچو یعقوبند گریان زان که تو****یوسف عصری به دیدار ای پسر
عشق تو چون پای بند خلق شد****دست را آهسته بردار ای پسر
عاشق‌ست اکنون سنایی بر تو زار****رحم کن بر عاشق زار ای پسر

صبح پیروزی برآمد زود بر خیز ای پسر****خفتگان از خواب ناپاکی برانگیز ای پسر
مجلس ما از جمال خود برافروز ای غلام****می ز جام خسروانی در قدح ریز ای پسر
یک زمان با ما به خلوت می بخور خرم بزی****یک زمان با ما به کام دل برآمیز ای پسر
عاشقان را از کنار و بوسه دادن چاره نیست****دل بنه بر بوسه دادن هیچ مستیز ای پسر
گر ز بهر بوسه دادن در تو آویزد کسی****روز محشر همچو خصمان در من آویز ای پسر
گر توانی کرد با ما زندگی زینسان درآی****ور نه زود از پیش ما برخیز و بگریز ای پسر

حلقهٔ زلف تو در گوش ای پسر****عالمی افگنده در جوش ای پسر
کیست در عالم که بیند مر ترا****کش بجا ماند دل و هوش ای پسر
هم تویی ماه قدح‌گیر ای غلام****هم تویی سرو قباپوش ای پسر
سرو در بر دارم و مه در کنار****چون ترا دارم در آغوش ای پسر
بر جفا کاری چه کوشی ای غلام****بر وفاداری همی کوش ای پسر
امشب ای دلبر به دام آویختی****کز برم بگریختی دوش ای پسر
بوسهٔ نوشین همی بخش از عقیق****بادهٔ نوشین همی نوش ای پسر
کم کن این آزار و این بدها مجوی****میر داد اینجاست خاموش ای پسر

باز در دام بلای تو فتادیم ای پسر****بر سر کویت خروشان ایستادیم ای پسر
زلف تو دام است و خالت دانه و ما ناگهان****بر امید دانه در دام او افتادیم ای پسر
گاه با چشم و دل پر آتش و آب ای نگار****گاه با فرق و دو لب بر خاک و بادیم ای پسر
تا دل ما شد اسیر عقرب زلفین تو****همچو عقرب دستها بر سر نهادیم ای پسر
از هوس بر حلقهٔ زلفین تو بستیم دل****تا ز غم بر رخ ز دیده خون گشادیم ای پسر

ماه مجلس خوانمت یا سرو بستان ای پسر****میر میران خوانمت یا شاه میدان ای پسر
آب حیوان داری اندر در و ور جان ای پسر****در و مرجان خوانمت یا آب حیوان ای پسر
باغ خندانی به عشرت ماه تابانی به لطف****باغ خندان خوانمت یا ماه تابان ای پسر
رامش جانی به لطف و فخر حورانی به حسن****فخر حوران خوانمت یا رامش جان ای پسر
درد و درمانی به غمزه شکر و شهدی به لب****شهد و شکر خوانمت یا درد و درمان ای پسر

من ترا ام حلقه در گوش ای پسر****پیش خود میدار و مفروش ای پسر
جام می بستان ز ساقی ای صنم****بوسه‌ای ده زان لب نوش ای پسر
چنگ بستان و قلندروار زن****تا به جان باز آورم هوش ای پسر
آنچه هجران تو با ما کرد دی****با خیالت گفته‌ام دوش ای پسر

چون سخنگویی از آن لب لطف باری ای پسر****پس به شوخی لب چرا خاموش داری ای پسر
در ره عشق تو ما را یار و مونس گفت تست****زان بگفتی از تو می‌خواهم یاری ای پسر
دیر زی در شادکامی کز اثرهای لطیف****مونس عقلی و جان را غمگساری ای پسر
تلخ گردد عیش شیرین بر بتان قندهار****چون به گاه بذله زان لب لطف باری ای پسر
بامداد از رشک دامن را کند خورشید چاک****روی چون ماه از گریبان چون برآری ای پسر
سر بسان سایه زان بر خاک دارم پیش تو****کز رخ و زلف آفتاب و سایه داری ای پسر
سرکشان سر بر خط فرمان من بنهند باش****تا به گرد مه خط مشکین برآری ای پسر
ار نبودی ماه رخسار تو تابان زیر زلف****با سر زلف تو بودی دهر تاری ای پسر
کودکی کان را به معنی در خم چوگان زلف****همچو گویی روز و شب گردان نداری ای پسر
شد گرفتار سر زلف کمند آسای تو****روز دعوی کردن مردان کاری ای پسر
شد شکار چشم روبه باز پر دستان تو****صدهزاران جان شیران شکاری ای پسر
ماه روی تو چو برگ گل به باغ دلبری****شد شکفته بر نهال کامگاری ای پسر
بس دلا کز خرمی بی برگ شد زان برگ گل****آه اگر بر برگ گل شمشاد کاری ای پسر
کی شدندی عالمی در عشق تو یعقوب‌وار****گر نه از یوسف جهان را یادگاری ای پسر
چون سنایی را به عالم نام فخر از عشق تست****ننگ و عار از وصلت او می چه داری ای پسر

زلف چون زنجیر و چون قیر ای پسر****یک زمان از دوش برگیر ای پسر
زان که تا در بند و زنجیر توایم****از در بندیم و زنجیر ای پسر
عرصه تا کی کرد خواهی عارضین****چون گل بی خار بر خیز ای پسر
هر زمان آیی به تیر انداختن****هم کمان در دست و هم تیر ای پسر
زان که چشم بد بدان عارض رسد****زود در ده بانگ تکبیر ای پسر
آن لب و دندان و آن شیرین زبان****انگبین‌ست و می و شیر ای پسر
جست نتواند دل از عشق تو هیچ****جست که تواند ز تقدیر ای پسر
پای بفشارد سنایی در غمت****تا به دست آیی به تدبیر ای پسر

همواره جفا کردن تا کی بود ای دلبر****پیوسته بلا کردن تا کی بود ای دلبر
من با تو دل یکتا وانگه تو ز غم تشنه****چون زلف دوتا کردن تا کی بود ای دلبر
پیراهن صبر ما اندر غم هجرانت****چون چاک قبا کردن تا کی بود ای دلبر
بی روی چو خورشیدت بیچاره سنایی را****گردان چو سها کردن تا کی بود ای دلبر

ای سنایی کفر و دین در عاشقی یکسان شمر****جان ده اندر عشق و آنگه جان ستان را جان شمر
کفر و ایمان گر به صورت پیش تو حاضر شوند****دستگاه کفر بیش از مایهٔ ایمان شمر
ور نمی‌دانی که خود جانان چه باشد در صفا****هر چه آن را از تو بیرون برد آن را آن شمر
چشمهٔ حیوان چه جویی قطره‌ای آب از نیاز****در کنار افشان ز چشم و چشمهٔ حیوان شمر
یوسف گم کرده از نو دیدهٔ شوخی بدوز****پوست را بر قالب خود خانهٔ احزان شمر

ای یوسف حسن و کشی خورشید خوی خوش سیر****از سر برون کن سرکشی امروز با ما باده خور
زین بادهٔ چون ارغوان پر کن سبک رطل گران****با ما خور ای جان جهان با ما خور ای بدر پدر
ای خوش لب شیرین زبان خوش خوش در آ اندر میان****بگشای ترکش از میان تا در میان بندم کمر
زلفت طراز گوش کن یک نیم ازو گل پوش کن****می خواه و چندان نوش کن تا خوانمت تنگ شکر
اکنون طریقی پیش کن تدبیر کار خویش کن****در راه عشق این کیش کن ک «المنع کفر بالبشر»
من مدتی کردم حذر از عشقت ای شیرین پسر****آخر درآمد دل به سر «جاء القضا عمی البصر»

ساقیا می ده و نمی کم گیر****وز سر زلف خود خمی کم گیر
گر به یک دم بمانده‌ای در دام****جستی از دام پس دمی کم گیر
رو که عیسی دلیل و همره تست****ره همی رو تو مریمی کم گیر
عالمی علم بر تو جمع شدست****علم باقیست عالمی کم گیر
ز کما بیش بر تو نقصان نیست****چون تو بیشی ز کم کمی کم گیر
بم گسسته ست زیر و زار خوشست****زحمت زخمه را به می کم گیر
گر سنایی غمی‌ست بر دل تو****یا غمی باش یا غمی کم گیر

هر زمان چنگ بر کنار مگیر****دل مسکین من شمار مگیر
یک زمان در کنار گیر مرا****ور نگیری ز من کنار مگیر
جز به مهر تو میل نیست مرا****جز مرا در زمانه یار مگیر
گر نخواهی که بی قرار شوم****جز به نزدیک من قرار مگیر
بر سنایی ز دهر بیدادست****تو کنون طبع روزگار مگیر
به همه عمر اگر کند گنهی****یک گنه را ازو هزار مگیر

سکوت معنویان را بیا و کار بساز****لباس مدعیان را بسوز و دور انداز
سکوت معنویان چیست عجز و خاموشی****لباس مدعیان چیست گفتگوی دراز
مرا که فتنه و پروانهٔ بلا کردند****هزار مشعلهٔ شمع با دلم انباز
به گرد خویش همی پرم و همی گویم****گهی بسوزد آخر فذلک پرواز
قمار خانهٔ دل را همیشه در بازست****نکرد هیچ کس این در به روی خلق فراز
به برده شاد مباش وز مانده طیره مشو****برو بباز بیار و همی به یار بباز

با تابش زلف و رخت ای ماه دلفروز****از شام تو قدر آید و از صبح تو نوروز
از جنبش موی تو برآید دو گل از مشک****وز تابش روی تو برآید دو شب از روز
بر گرد یکی گرد دل ما و در آن دل****گر جز غم خود یابی آتش زن و بفروز
هر چند همه دفتر عشاق بخواندیم****با این همه در عشق تو هستیم نو آموز
در مملکت عاشقی از پسته و بادام****بوس تو جهانگیر شد و غمزه جهانسوز
تا دیدهٔ ما جز به تو آرام نگیرد****از بوسه‌ش مهری کن و ز غمزه‌ش بردوز
با هجر تو هر شب ز پی وصل تو گویم****یارب تو شب عاشق و معشوق مکن روز

تا جایزی همی نشناسی ز لایجوز****اندر طریق عشق مسلم نه‌ای هنوز
عاشق نباشد آنکه مر او را خبر بود****از سردی زمستان و ز گرمی تموز
در کوی عشق راست نیابی چو تیر و زه****تا پشت چون کمان نکنی روی همچو توز
چون در میان عشق چو شین اندر آمدی****چون عین و قاف باش همه ساله پشت قوز
گر مرد این رهی قدم از جان کن و در آی****ور عاجزی برو تو و دین و ره عجوز

دلبر من عین کمالست و بس****چهرهٔ او اصل جمالست و بس
بر سر کوی غم او مرد را****هر چه نشانست و بالست و بس
در ره او جستن مقصود از او****هم به سر او که محالست و بس
از همه خوبی که بجویی ز دوست****بوسه ای از دوست حلالست و بس
چند همی پرسی دین تو چیست****دین من امروز سوالست و بس
نزد تو اقبال دوامست و عز****نزد من اقبال زوالست و بس
حالی یابم چو کنم یاد ازو****دین من آن ساعت حالست و بس
پرده منم پیش چو برخاستم****از پس آن پرده وصالست و بس

چون تو نمودی جمال عشق بتان شد هوس****رو که ازین دلبران کار تو داری و بس
با رخ تو کیست عقل جز که یکی بلفضول****با لب تو کیست جان جز که یکی بلهوس
کفر معطل نمود زلفت و دین حکیم****نان موذن ببرد رویت و آب عسس
با رخ و با زلف تو در سر بازار عشق****فتنه به میدان درست عافیت اندر حرس
روی تو از دل ببرد منزلت و قدر ناز****موی تو از جان ببرد توش و توان و هوس
جزع تو بر هم گسست بر همه مردان زره****لعل تو در هم شکست بر همه مرغان قفس
در بر تو با سماع بی خطران چون نجیب****بر در تو با خروش بی خبران چون جرس
دایهٔ تو حسن نست میبردت چپ و راست****سایهٔ تو عشق ماست میدودت پیش و پس
هستی دریای حسن از پی او همچنان****نعل پی تست در تاج سر تست خس
کرد مرا همچو صبح روی چو خورشید تو****تا همه بی جان زنم در ره عشقت نفس
تا به هم آورد سر آن خط چون مورچه****بر همه چیزی نشست عشق تو همچون مگس
جان همه عاشقان بر لب تو تعبیه‌ست****ای همه با تو همه بی‌لب تو هیچکس
انس سنایی بسست خاک سر کوی تو****نور رخ مصطفا بس بود انس انس

ای من غریب کوی تو از کوی تو بر من عسس****حیلت چه سازم تا مگر با تو برآرم یک نفس
گر من به کویت بگذرم بر آب و آتش بسترم****ترسم ز خصمت چون پرم گیتی بود بر من قفس
در جستنش روز و شبان گشتم قرین اندهان****پایم ببوسد این جهان گر بر تو یابم دسترس
از عشق تو قارون منم غرقه در آب و خون منم****لیلی تویی مجنون منم در کار تو بسته هوس
آن شب که ما پنهان دو تن سازیم حالی ز انجمن****باشیم در یک پیرهن ما را کجا گیرد عسس
خواهی همی دیدن چنین با تو بوم دایم قرین****بینم ز بخت همنشین وصلت ز پیش و هجر پس
چون در کنار آرم ترا از دست نگذارم ترا****چون جان و دل دارم ترا این آرزویم نیست بس

ای من غلام روی تو تا در تنم باشد نفس****درمان من در دست تست آخر مرا فریاد رس
در داستان عشق تو پیدا نشان عشق تو****در کاروان عشق تو عالم پر از بانگ جرس
نیکو بشناسم ز زشت در عشقت ای حورا سرشت****ار بی تو باشم در بهشت آید به چشمم چون قفس
از نزدت ار فرمان بود جان دادنم آسان بود****دارم ز تو تا جان بود در دل هوا در جان هوس
چشم بسان لاله‌ها اشکم بسان ژاله‌ها****هر ساعت از بس ناله‌ها بر من فرو بندد نفس
ای بت شمن پیشت منم جانم تویی و تن منم****گر کافرم گر مومنم محراب من روی تو بس
هر چند بی گاه و به گه کمتر کنی بر من نگه****زین کرده باشم سال و مه میدان عشقت را فرس
گر حور جنت فی‌المثل آید بر من با حلل****من بر تو نگزینم بدل جز تو نخواهم هیچ‌کس
پرهیزم از بدگوی تو زان کمتر آیم سوی تو****پس چون کنم کان کوی تو یک دم نباشد بی عسس

ای ز ما سیر آمده بدرود باش****ما نه خشنودیم تو خشنود باش
کشته ما را گر فراقت ای صنم****تو به خون کشتگان ماخوذ باش
غرقه در دریای هجران توام****دلبرا دریاب ما را زود باش
هجر تو بر ما زیانی‌ها نمود****تو به وصلت دیگران را سود باش
در فراقت کار ما از دست شد****گر نگیری دست ما بدرود باش
ای سنایی در شبستان غمش****گر چه همچون نار بودی دود باش

ای ز خوبی مست هان هشیار باش****ور ز مستی خفته‌ای بیدار باش
از شراب شوق رویت عالمی****گشته مستانند هان هشیار باش
گر مه میخواره خوانندت رواست****می به شادی نوش و بی تیمار باش
خویشتن‌داری کن اندر کارها****خصم بر کارست هان بر کار باش
گاه بزم افروز عاشق سوز باش****گاه صاحب درد و دردی خوار باش
زینهاری دارم اندر گردنت****زینهار ای بت بران زنهار باش
چون ز خصمان خویشتن داری کنی****دستبردی بر جهان سالار باش
هم چنین از خویشتن داری مدام****تا توانی سر کش و عیار باش
بر در دیوار خود ایمن مباش****بر حذر هان از در و دیوار باش
کار تو باید که باشد بر نظام****کارهای عاشقان گو زار باش
گر سنایی از تو برخوردار نیست****تو ز بخت خویش برخوردار باش

ای سنایی دل بدادی در پی دلدار باش****دامن او گیر و از هر دو جهان بیزار باش
دل به دست دلبر عیار دادن مر ترا****گر نبود از عمری اندر عشق او عیار باش
بر امید آنکه روزی بوس یابی از لبش****گر بباید بود عمری در دهان مار باش
چشم را بیدار دار اندر غم او زان کجا****دل نداری تا ترا گویم به دل بیدار باش
گر میی خواهی که نوشی صبر کن در صد خمار****ور گلی خواهی که بویی در پی صد خار باش
گر نیابی خضروار آب حیات اندر ظلم****عیب ناید زان تو در جستن سکندروار باش
شمع با انوار جانانست و تو پروانه‌ای****دشمن جان و غلام شمع با انوار باش
کار پروانه‌ست گرد شمع خود را سوختن****تو نه آخر کمتر از پروانه‌ای در کار باش
مستی و عشق حقیقی را به هشیاری شمر****نزد نادان مست و نزد زیرکان هشیار باش

ای دل اندر نیستی چون دم زنی خمار باش****شو بری از نام و ننگ و از خودی بیزار باش
دین و دنیا جمله اندر باز و خود مفلس نشین****در صف ناراستان خود جمله مفلس وار باش
تا کی از ناموس و رزق و زهد و تسبیح و نماز****بندهٔ جام شراب و خادم خمار باش
می پرستی پیشه‌گیر اندر خرابات و قمار****کمزن و قلاش و مست و رند و دردی خوار باش
چون همی دانی که باشد شخص هستی خصم خویش****پس به تیغ نیستی با خلق در پیکار باش
طالب عشق و می و عیش و طرب باش و بجوی****چون به کف آمد ترا این روز و شب در کار باش
با سرود و رود و جام باده و جانان بساز****وز میان جان غلام و چاکر هر چار باش
از سر کوی حقیقت بر مگرد و راه عشق****با غرامت همنشین و با ملامت یار باش

ای پسر میخواره و قلاش باش****در میان حلقهٔ اوباش باش
راه بر پوشیدگی هرگز مرو****بر سر کویی که باشی فاش باش
مهر خوبان بر دل و جان نقش کن****سال و مه این نقش را نقاش باش
کم زنان را غاشیه بر دوش گیر****مجلس میخواره را فراش باش
گر نداری رو ز درگاه قدر****چاکر اینانج یا بکتاش باش
میر میران گر نباشی باک نیست****چون سنایی بندهٔ یکتاش باش

بامدادان شاه خود را دیده‌ام بر مرکبش****مشک پاشان از دور زلف و بوسه باران از لبش
صد هزاران جسم و جان افشان و حیران از قفاش****از برای بوسه چیدن گرد سایهٔ مرکبش
خنجری در دست و «من یرغب» کنان عیاروار****جسم و جان عاشقان تازان سوی «من برغبش»
بهر دفع چشم زخم مستش را چو من****خیل خیل انجم همی کردند یارب یاربش
سوی دیو و دیو مردم هر زمان چون آسمان****از دو ماه نو شهاب انداز نعل اشهبش
کفر و دین و دیو مردم هر زمان چون آسمان****از دو ماه نو شهاب انداز، نعل اشبهش
دستها بر سر چو عقرب روز و شب از بهر آنک****تا چرا بر می‌خورد پروین ز مشک عقربش
درج یاقوتیش دیدم، پر ز کوکبهای سیم****یارب آن درجش نکوتر بود یا آن کوکبش
جان همی بارید هر ساعت ز سر تا پای او****گوییا بودست آب زندگانی مشربش
آفتابی بود گفتی متصل با شش هلال****چون بدیدم آن دو تا رخسار و شش تو غبغبش
هر زمان از چشم و لعلش، غمزه‌ای و خنده‌ای****جان فزودن کیش دیدم دل ربودن مذهبش
گر چه بودم با سنایی در جهان عافیت****هم بخوردم آخرالامر از پی حبش حبش

ای سنایی جان ده و در بند کام دل مباش****راه رو چون زندگان چون مرده بر منزل مباش
چون نپاشی آب رحمت نار زحمت کم فروز****ور نباشی خاک معنی آب بی حاصل مباش
رافت یاران نباشی آفت ایشان مشو****سیرت حق چون نباشی صورت باطل مباش
در میان عارفان جز نکتهٔ روشن مگوی****در کتاب عاشقان جز آیت مشکل مباش
در منای قرب یاران جان اگر قربان کنی****جز به تیغ مهر او در پیش او بسمل مباش
گر همی خواهی که با معشوق در هودج بوی****با عدو و خصم او همواره در محمل مباش
گر شوی جان جز هوای دوست رامسکن مشو****ور شوی دل جز نگار عشق را قابل مباش
روی چون زی کعبه کردی رای بتخانه مکن****دشمنان دوست را جز حنظل قاتل مباش
در نهاد تست با تو دشمن معشوق تو****مانع او گر نه‌ای باری بدو مایل مباش

ای جهان افروز دلبر ای بت خورشید فش****فتنهٔ عشاق شهری شمسهٔ خوبان کش
گاه آن آمد از وصل تو بستانیم داد****زین جهان حیله‌ساز و روزگار کینه کش
باده‌ای خواهیم تلخ و مجلسی سازیم نغز****مطربی ناهید طبع و ساقیی خورشید فش
در جهان ما را کنون شش چیز باید تا بود****زخم ما بر کعبتین خرمی امروز شش
خانه‌ای گرم و حریفی زیرک و چنگی حزین****ساقی خوب و شراب روشن و محبوب خوش

دلم برد آن دلارامی که در چاه زنخدانش****هزاران یوسف مصرست پیدا در گریبانش
پریرویی که چون دیوست بر رخسار زلفینش****زره مویی که چون تیرست بر عشاق مژگانش
به یک دم می‌کند زنده چو عیسی مرده را زان لب****دم عیسی ست پنداری میان لعل و مرجانش
حلاوت از شکر کم شد چو قیمت آورد نوشش****ازین دو چشم گریانم از آن لبهای خندانش
ندارد لب کس از یاقوت و مروارید تر دندان****گرم باور نمی‌داری بیا بنگر به دندانش
که تا هر گوهری بینی که عکسش در شب تاری****فرو ریزد چو مهر و ماه بر یاقوت گویانش
اگر پیراهن ماهم به مانند فلک آمد****از آن اندر گریبانش بود خورشید تابانش
و یا خورشید پنداری به پیراهن همی هر شب****فرود آید ز گردون و برآید از گریبانش
نشست ما اگر کوهست و او چون ماه بر گردون****چرا هر دو به هم بینیم از آن رخسار رخشانش
بلا و غارت دلهاست آن زلفین او لیکن****هزاران دل چو او جمعست در زلف پریشانش

برخیز و برو باده بیار ای پسر خوش****وین گفت مرا خوار مدار ای پسر خوش
باده خور و مستی کن و دلداری و عشرت****و اندوه جهان باد شمار ای پسر خوش
رنج و غم بیهوده منه بر دل و بر جان****و آن چت بنخارد بمخار ای پسر خوش
خواهی که بود خاک درت افسر عشاق****در باده فزون کن تو خمار ای پسر خوش
ناموس خرد بشکن و سالوس طریقت****وز هر دو برآور تو دمار ای پسر خوش
زهد و گنه و کفر و هدی را همه در هم****در باز به یک داو قمار ای پسر خوش
تا زنده شود مجلس ما از رخ و زلفت****در مجلس ما مشک و گل آر ای پسر خوش
از جان و جوانی نبود شاد سنایی****تا دل نکند بر تو نثار ای پسر خوش
صد سجدهٔ شکر از دل و از جان به تو آرد****او را ز چه داری تو فگار ای پسر خوش

الا ای دلربای خوش بیا کامد بهاری خوش****شراب تلخ ما را ده که هست این روزگاری خوش
سزد گر ما به دیدارت بیاراییم مجلس را****چو شد آراسته گیتی به بوی نوبهاری خوش
همی بوییم هر ساعت همی نوشیم هر لحظه****گل اندر بوستانی نو مل اندر مرغزاری خوش
گهی از دست تو گیریم چون آتش می صافی****گهی در وصف تو خوانیم شعر آبداری خوش
کنون در انتظار گل سراید هر شبی بلبل****غزلهای لطیف خوش به نغمه‌های زاری خوش
شود صحرا همه گلشن شود گیتی همه روشن****چو خرم مجلس عالی و باد مشکباری خوش

بر من از عشقت شبیخون بود دوش****آب چشمم قطرهٔ خون بود دوش
در دل از عشق تو دوزخ می‌نمود****در کنار از دیده جیحون بود دوش
ای توانگر همچو قارون از جمال****عاشق از عشق تو قارون بود دوش
ای به رخ ماه زمین بی روی تو****مونس من ماه گردون بود دوش
بی تو دوش از عمر نشمردم همی****کز شمار عمر بیرون بود دوش
چون شب دوشین شبی هرگز مباد****کز همه شبها غم افزون بود دوش

چه رسمست آن نهادن زلف بر دوش****نمودن روز را در زیر شب پوش
گه از بادام کردن جعبهٔ نیش****گه از یاقوت کردن چشمهٔ نوش
برآوردن برای فتنهٔ خلق****هزاران صبحدم از یک بناگوش
تو خورشیدی از آن پیش تو آرند****فلک را از مه نو حلقه در گوش
پری و سرو و خورشیدی ولیکن****قدح گیر و کمربند و قباپوش
گل و مه پیش تو بر منبر حسن****همه آموخته کرده فراموش
سنایی را خریدستی دل و جان****اگر صد جان دهندت باز مفروش

از فلک در تاب بودم دی و دوش****وز غمت بی تاب بودم دی و دوش
با لب خشک از سرشک دیدگان****در میان آب بودم دی و دوش
گاه می‌خوردم گه از بحر دعا****روی در محراب بودم دی و دوش
بی رخ تو در میان بحر آب****با نبید ناب بودم دی و دوش
از کمال هجر در صحرای درد****تیر در پرتاب بودم دی و دوش
صحبت دیدار تو جستم همی****گر چه با اصحاب بودم دی و دوش
بی تو لرزان و طپان بر روی خاک****راست چون سیماب بودم دی و دوش

در عشق تو ای نگار خاموش****بفزود مرا غمان و شد هوش
من عشق ترا به جان خریدم****تو مهر مرا به یاوه مفروش
هرگز نشود غمت ز یادم****تو نیز مرا مکن فراموش
شد خواب ز چشم من رمیده****تا هست غم توام در آغوش
ما را چه کشی به چشم آهوی****مار ا چه دهی تو خواب خرگوش
آویخته شد دلم نگون سار****همچون سر زلفت از بر دوش
تا آب رخم فراق تو ریخت****آمد دل من ز درد در جوش
تا کی ز تو خواهم استعانت****یک روز حدیث بنده بنیوش
گر زهر هلاهل از تو یابم****با یاد تو زهر باشدم نوش
امشب به جهنم ز جور عشقت****گر زان که نجستم از غمت دوش

دوش تا روز من از عشق تو بودم به خروش****تو چه دانی که چه بود از غم تو بر من دوش
می زدم آب صبوری زد و دیده بر دل****چون دل از آتش عشق تو برآوری جوش
گاه چون نای بدم از غم تو با ناله****گاه بودم چو کمانچه ز فراقت به خروش
هر شبم وعده دهی کایم و نایی بر من****چند ازین عشوه خرم من ز تو ای عشوه فروش
هم به جان تو که بر یاد لب نوشینت****هر چه در عالم زهرست توان کردن نوش

ز جزع و لعلت ای سیمین بناگوش****دلم پر نیش گشت و طبع پر نوش
دو جادوی کمین ساز کمان کش****دو نقاش شکر پاش گهر نوش
که پیش این و آن جان را و دل را****هزاران غاشیه ست امروز بر دوش
چو بینمت آن دو تا لعل پر از کبر****چو بینمت آن دو تا جزع پر از جوش
بدین گویم زهی خاموش گویا****بدان گویم زهی گویای خاموش
بسا زهاد گیتی را که بردی****بدان لبهای چون می مایهٔ هوش
بسا شیران عالم را که دادی****ز چشم آهوانه خواب خرگوش
زنی گل را و مل را خاک در چشم****چو اندر مجلس آیی زلف بر دوش
ز مستی باز کرده بند کرته****ز شوخی کج نهاده طرف شب پوش
ز جزعت خانه خانه دل شود خون****ز لعلت چشمه چشمه خون شود نوش
گریزد در عدم هر روز و هم شب****ز شرم روی و مویت چون دی و دوش
تو جانی گر نه‌ای د ربر عجب نیست****که جان در جان در آید نه در آغوش
نگارا از سر آزاد مردی****حدیث دردناک بنده بنیوش
مرا چون از ولی بخریده‌ای دی****کنونم بر عدو امروز مفروش
مرا گفتی فراموشم مکن نیز****تو روی از بهر این مخراش و مخروش
که گشت از بهر یاد جزع و لعلت****سنایی را فراموشی فراموش

چون نهی زلف تافته بر گوش****چون نهی جعد بافته بر دوش
از دل من رمیده گردد صبر****وز تن من پریده گردد هوش
نه عجب گر خروش من بفزود****تا شد آن عارض تو غالیه پوش
ماه در آسمان سیاه شود****خلق عالم برآورند خروش
تا به وقت سپیده دم یک دم****به غنوم در انتظار تو دوش
گاه بودم بره فگنده دو چشم****گاه بودم به در نهاده دو گوش
خار من گردد از وصال تو گل****زهر من گردد از جمال تو نوش

ای جور گرفته مذهب و کیش****این کبر فرو نه از سر خویش
جز خوب مگو از آن لب خوب****جز خوبی و لطف هیچ مندیش
تا دور شدی ز پیش چشمم****عشقت چه غم نهاده از پیش
هر ساعت صبر من بود کم****هر ساعت درد من بود بیش
از کیش و طریقتم چه پرسی****عشقست مرا طریقت و کیش
گفتم بزیم به کام با تو****هرگز نزید به کام درویش

آن کژدم زلف تو که زد بر دل من نیش****از ضربت آن زخم دل نازک من ریش
آنجا که بود انجمن لشگر خوبان****نام تو بود اول و پای تو بود پیش
بنگر که همی با من و با تو چکند چرخ****بر هر دو همی چون شمرد مکر و فن خویش
هر شب که کند عشق شکیبایی من کم****هم در گذرد خوبی و زیبایی تو بیش
ای روی تو قارون شده از حسن و ملاحت****از هجر تو قارونم و از وصل تو درویش
خود چون بود آخر به غم هجر گرفتار****آن کس که به اول نبود عافیت اندیش

ای زلف تو تکیه کرده بر گوش****ای جعد تو حلقه گشته بر دوش
ای کرده دلم ز عشق مفتون****وی کرده تنم ز هجر مدهوش
چون رزم کنی و بزم سازی****ای لاله رخ سمن بناگوش
گویند ترا مه قدح گیر****خوانند ترا بت زره پوش
گیرم که مرا شبی به خلوت****تا روز نگیری اندر آغوش
نیکو نبود که بی گناهی****یک باره مرا کنی فراموش
گیرم که سنایی از غمت مرد****باری سخنش به طبع بنیوش
بی روی تو بود دوش تا صبح****از نالهٔ او جهان پر از جوش
یارب شب کس مباد هرگز****زینگونه که او گذاشت شب دوش

ای بس قدح درد که کردست دلم نوش****دور از لب و دندان شما بی خبران دوش
گه بوسه همی داد بر آن درد لب و چشم****گه رقص همی کرد بر آن حال دل و هوش
گه عقل همی گفت که ای طبع تو کم نال****گه صبر همی گفت که ای آه تو مخروش
درد آمده پاداش که هین ای سر و تن داد****عشق آمده با نیش که هان ای دل و جان نوش
دردی که به افسانه شنیدم همه از خلق****از علم به عین آمد وز گوش به آغوش
در حجرهٔ چشم آمد خورشید خیالش****خورشید که دیدست سیه کرده بناگوش
در حسرت آن دیدهٔ چون دیدهٔ آهو****این دیده نه در خواب و نه بیدار چو خرگوش
حیرت سوی چشم آمده کای چشم تو منگر****غیرت سوی گوش آمده کی گوش تو منیوش
با چشم سرم گفته تراییم تو منگر****در گوش دلم خوانده تراییم تو مخروش
ذوق آمده در چشم که ای چشم چنین چش****شوق آمده در گوش که ای گوش چنین گوش
این خود صفت نقش خیالیست چه چیزست****یارب که ببینم به عیان آن رخ نیکوش
او بلبله بر دست و خرد سلسله در پای****او غالیه بر گوش و رهی غاشیه بر دوش
در عاشقی آنجا که ورا پای مرا سر****در بندگی آنجا که ورا حلقه مرا گوش
صد روح در آویخته از دامن کرته****سی روز برانگیخته از گوشهٔ شب پوش
آوازه در افتاده به هر جا که سنایی****در مکتب او کرد همه تخته فراموش

تا به بستانم نشاندی بر بساط انبساط****ناگهانم در برآوردی و ماندی در بساط
برگشاد از قهر و لطف لشکر قهرت کمین****تا به دلها درنگون شد رایت انس و نشاط
من ز بهر دوستی را جان و دل کردم سبیل****تا بوم کارم جهاد و تا زیم شغلم رباط
اختلاط عشق تو با جان من باشد همی****تا بود خون مرا با خاک روزی اختلاط
در سرای دوستی آن به که فرشی افگنم****خشت او باشد ز جان و خون او باشد ملاط
تا اگر باری نباشم بر بساط دوستان****خاک باشم زیر پای چاکران اندر سماط
احتیاط و حزم کردم در بلا و درد عشق****تیغ تقدیر آمد و شد پاک حزم و احتیاط
ره ندانم جز به لطفت گر کنی لطفی سزاست****ره نداند جو به پستان طفل خرد اندر قماط
هر که بگذارد صراط آید به درگاه بهشت****من نمی‌بینم بهشت و بیش رفتم صد صراط
از دل آمد بر سنایی کس مباد اندر جهان****گر نماند بر بساط قرب شاهان بی نشاط

ای زلف تو بند و دام عاشق****ای روی تو ناز و کام عاشق
در جستن تو بسی جهانها****بگذشته به زیر گام عاشق
بنمای جمال خویش و بفزای****در منزلت و مقام عاشق
وز شربت لطف خویش تر کن****آخر یک روز کام عاشق
وز بادهٔ وصل خویش پر کن****یک شب صنما تو جام عاشق
اکنون که همه جهان بدانست****از عشق تو ننگ و نام عاشق
بشنو جانا تو از سنایی****تا بگذارد پیام عاشق
بر عاشق اگر سلام نکنی****باری بشنو سلام عاشق

خویشتن داری کنید ای عاشقان با درد عشق****گر چه ما باری نه‌ایم از عشقبازی مرد عشق
ما همه دعوی کنیم از عشق و عشق از ما به رنج****عاشق آن باید که از معنی بود در خورد عشق
عشق مردی هست قائم گر بر و جانها برد****پاکبازی کو که باشد عاشق و هم برد عشق
گرد عشق آنگاه بینی کاب رخ را کم زنی****آب رخ در باز تا روزی رسی در گرد عشق
خیره سر تا کی زنی همچون زنان لاف دروغ****ناچشیده شربت وصل و ندیده درد عشق
ای سنایی توبه باید کردن از معنی ترا****گر بر آید موکب رندان و بردا برد عشق

تا دل من صید شد در دام عشق****باده شد جان من اندر جام عشق
آن بلا کز عاشقی من دیده‌ام****باز چون افتاده‌ام در دام عشق
در زمانم مست و بی‌سامان کند****جام شورانگیز درد آشام عشق
من خود از بیم بلای عاشقی****بر زبان می‌نگذرانم نام عشق
این عجب‌تر کز همه خلق جهان****نزد من باشد همه آرام عشق
جان و دین و دل همی خواهد ز من****این بدست از سوی جان پیغام عشق
جان و دین و دل فدا کردم بدو****تا مگر یک ره برآید کام عشق

از حل و از حرام گذشتست کام عشق****هستی و نیستی ست حلال و حرام عشق
تسبیح و دین و صومعه آمد نظام زهد****زنار و کفر و میکده آمد نظام عشق
خالیست راه عشق ز هستی بر آن صفت****کز روی حرف پردهٔ عشقست نام عشق
بر نظم عشق مهره فرو باز بهر آنک****از عین و شین و قاف تبه شد قوام عشق
چندین هزار جان مقیمان سفر گزید****جانی هنوز تکیه نزد در مقام عشق
این طرفه‌تر که هر دو جهان پاک شد ز دست****با این هنوز گردن ما زیر وام عشق
برخاست اختیار و تصرف ز فعل ما****چون کم زدیم خویشتن از بهر کام عشق
اندر کنشت و صومعه بی‌بیم و بی‌امید****درباختیم صد الف از بهر لام عشق
برداشت پرده‌های تشابه ز بهر ما****تا روی داد سوی دل ما پیام عشق
مستی همی کنم ز شراب بلا ولیک****هر روز برترست چنین ازدحام عشق
آزاده مانده‌ایم ز کام و هوای خویش****تا گشته‌ایم از سر معنی غلام عشق
دامست راه عشق و نهاده به شاهراه****بادام و بند خلق سنایی به دام عشق
زان دولتی که بی‌خبران را نصیبه‌ایست****کم باد نام عاشق و گم باد نام عشق
چون یوسف سعید بفرمودم این غزل****بادا دوام دولت او چون دوام عشق

تا جهان باشد نخواهم در جهان هجران عشق****عاشقم بر عشق و هرگز نشکنم پیمان عشق
تا حدیث عاشقی و عشق باشد در جهان****نام من بادا نوشته بر سر دیوان عشق
خط قلاشی چو عشق نیکوان بر من کشند****شرط باشد برنهم سر بر خط فرمان عشق
در میان عشق حالی دارم اردانی چنانک****جان برافشانم همی از خرمی بر جان عشق
در خم چوگان زلف دلبران انداخت دل****هر که با خوبان سواری کرد در میدان عشق
من درین میدان سواری کرده‌ام تا لاجرم****کرده‌ام دل همچو گوی اندر خم چوگان عشق
در جهان برهان خوبی شد بت دلدار من****تا شد او برهان خوبی من شدم برهان عشق

من کیستم ای نگار چالاک****تا جامه کنم ز عشق تو چاک
کی زهره بود مرا که باشم****زیر قدم سگ ترا خاک
صد دل داری تو چون دل من****آویخته سرنگون ز فتراک
در عشق تو غم مرا چو شادی****وز دست تو زهر همچو تریاک
در راه رضای تو به جانت****گر جان بدهم نیایدم باک
از هر چه برو نشان تو نیست****بیزار شدستم از دل پاک
شوریده سر دو زلف تو هست****شور دل مردم هوسناک
در کار تو شد سر سنایی****زین نیست ترا خبر هماناک

ای بلبل وصل تو طربناک****وی غمزت زهر و خنده تریاک
ای جان دو صدهزار عاشق****آویخته از دوال فتراک
افلاک توانگر از ستاره****در جنب ستانهٔ تو مفلاک
در بند تو سر زنان گردون****با طوق تو گردنان سرناک
از بهر شمارش ستاره****پیشانی ماه تختهٔ خاک
از زلف تو صد هزار منزل****تا روی تو و همه خطرناک
ای نقش نگین تو «لعمرک»****وی خلعت خلقت تو «لولاک»
بر بوی خط تو روح پاکان****از عقل بشسته تخته‌ها پاک
با نقش تو گفته نقش بندت****«لولاک لما خلقت الا فلاک»
از رشک تو آفتاب چون صبح****هر روز قبای نو کند چاک
با تابش تو به ماه نیسان****گشته می صرف غوره بر تاک
از گرد رکاب تو سنایی****مانندهٔ مرکب تو چالاک
با کیش نه از کس و گزافست****آن تو و آنگه از کسش باک؟

در زلف تو دادند نگارا خبر دل****معذورم اگر آمده‌ام بر اثر دل
یا دل بر من باز فرست ای بت مه رو****یا راه مرا باز نما تو به بر دل
نی نی که اگر نیست ترا هیچ سر ما****ما بی تو نداریم دل خویش و سر دل
چندین سر اندیشه و تیمار که دارد****تا گه جگر یار خورد گه جگر دل
بی عشق تو دل را خطری نیست بر ما****هر چند که صعب ست نگارا خطر دل
تا دل کم عشق تو در بست به شادی****بستیم به جان بر غم عشقت کمر دل
چاک زد جان پدر دست صبا دامن گل****خیز تا هر دو خرامیم به پیرامن گل
تیره شد ابر چو زلفین تو بر چهرهٔ رخ****تا بیاراست چو روی تو رخ روشن گل
همه شب فاخته تا روز همی گرید زار****ز غم گل چو من از عشق تو ای خرمن گل
زان که گل بندهٔ آن روی خوش خرم تست****در هوای رخ تو دست من و دامن گل
گل برون کرد سر از شاخ به دل بردن خلق****تا بسی جلوه گری کرد هوا بر تن گل
تا گل عارض تو دید فرو ریخت ز شرم****با گل عارض تو راست نیاید فن گل

ای ساقی خیز و پر کن آن جام****کافتاده دلم ز عشق در دام
تا جام کنم ز دیده خالی****وز خون دو دیده پر کنم جام
ایام چو ما بسی فرو برد****تا کی بندیم دل در ایام
خیزیم و رویم از پس یار****گیریم دو زلف آن دلارام
باشیم مجاور خرابات****چندان بخوریم بادهٔ خام
کز مستی و عاشقی ندانیم****کاندر کفریم یا در اسلام
گر دی گفتیم خاصگانیم****امروز شدیم جملگی عام
امروز زمانه خوش گذاریم****تا فردا چون بود سرانجام

هر شب نماز شام بود شادیم تمام****کاید رسول دوست هلا نزد ما خرام
خورشید هر کسی که شب آید فرو رود****خورشید ما برآید هر شب نماز شام
روز فراق رفت و برآمد شب وصال****ای روز منقطع شو و ای شب علی الدوام
ای دوست تا تو باشی اندوه کی بود****تا جان بود به تن تو خداوند و من غلام
هر گه که خدمت آیم ای دوست پیش تو****شادی حلال گردد اندوه و غم حرام

بس که من دل را به دام عشق خوبان بسته‌ام****وز نشاط عشق خوبان توبه‌ها بشکسته‌ام
خسته او را که او از غمزه تیر انداخته‌ست****من دل و جان را به تیر غمزهٔ او خسته‌ام
هر کجا شوریده‌ای را دیده‌ام چون خویشتن****دوستی را دامن اندر دامن او بسته‌ام
دوستانم بر سر کارند در بازار عشق****من چو معزولان چرا در گوشه‌ای بنشسته‌ام
چون به ظاهر بنگری در کار من گویی مگر****با سلامت هم نشینم وز ملامت رسته‌ام
این سلامت را که من دارم ملامت در قفاست****تا نه پنداری که از دام ملامت جسته‌ام
تو بدان منگر که من عقد نشاط خویش را****از جفای دوستان از دیدگان بگسسته‌ام
باش تا بر گردن ایام بندد بخت من****عقدهای نو که از در سخن پیوسته‌ام

دلبرا تا نامهٔ عزل از وصالت خوانده‌ام****ای بسا خون دلا کز دیده بر رخ رانده‌ام
بر نشان هرگز ندیدم بر دل بی رحم تو****گر چه هر تیری که اندر جعبه بد بفشانده‌ام
ظن مبر جانا که من برگشته‌ام از عاشقی****یا دل از دست غم هجران تو برهانده‌ام
زان همی کمتر کنم در عشق فریاد و خروش****کاتش دل را به آب دیدگان بنشانده‌ام
حق خدمتهای بسیار مرا ضایع مکن****زان که روزی خوانده بودم گرچه اکنون رانده‌ام
هم تو رس فریاد حالم حرمت دیرینه را****رحم کن بر من نگارا ز آنکه بس درمانده‌ام

برندارم دل ز مهرت دلبرا تا زنده‌ام****ور چه آزادم ترا تا زنده‌ام من بنده‌ام
مهر تو با جان من پیوسته گشت اندر ازل****نیست روی رستگاری زو مرا تا زنده‌ام
از هوای هر که جز تو جان و دل بزدوده‌ام****وز وفای تو چو نار از ناردان آگنده‌ام
عشق تو بر دین و دنیا دلبرا بگزیده‌ام****خواجگی در راه تو در خاک راه افگنده‌ام
تا بدیدم درج مروارید خندان ترا****بس عقیقا کز دریغ از دیده بپراکنده‌ام
تا به من بر لشگر اندوه تو بگشاد دست****از صلاح و نیکنامی دستها بفشانده‌ام
دست دست من بد از اول که در عشق آمدم****کم زدم تا لاجرم در ششدره درمانده‌ام

صنما تا بزیم بندهٔ دیدار توام****بتن و جان و دل دیده خریدار توام
تو مه و سال کمر بسته به آزار منی****من شب و روز جگر خسته ز آزار توام
گر چه از جور تو سیر آمده‌ام تا بزیم****بکشم جور تو زیرا که گرفتار توام
زان نکردی تو همی ساخت بر من که ترا****آگهی نیست که من سوختهٔ زار توام
گر چه آرایش خوبان جهانی به جمال****به سر تو که من آرایش بازار توام
نه عجب گر بکشم تلخی گفتار ترا****زان که من شیفتهٔ خوبی دیدار توام
دزد شبرو منم ای دلبر اندر غم تو****چون سنایی ز پی وصل تو عیار توام
گر چه عشاق دل آسودهٔ گفتار منند****من همه ساله دل آزردهٔ گفتار توام

بستهٔ یار قلندر مانده‌ام****زان دو چشمش مست و کافر مانده‌ام
تا همه رویست یارم همچو گل****من همه دیده چو عبهر مانده‌ام
بر دم مار آمدم ناگاه پای****زان چو کژدم دست بر سر مانده‌ام
در هوای عشق و بند زلف او****هم معطل هم معطر مانده‌ام
بر امید آن دوتا مشکین رسن****پای تا سر همچو چنبر مانده‌ام
چنگ در زنجیر زلفینش زدم****لاجرم چون حلقه بر در مانده‌ام
دورم از تو تا به روزی چشم و دل****در میان آب و آذر مانده‌ام
از خیال او و اشک خود مقیم****دیده در خورشید و اختر مانده‌ام
هم ز چشمت وز دلت کز چشم و دل****اندر آبان و در آذر مانده‌ام
دخل و خرج روز شب را در میان****در سیه رویی چو دفتر مانده‌ام
افسری ننهاد ز آتش بر سرم****تا چنین نی خشک و نی تر مانده‌ام
سالها شد تا از آن آتش چو شمع****مرده فرق و زنده افسر مانده‌ام
مفلس و مخلص منم زیرا مرا****دل نماند و من ز دلبر مانده‌ام
عیسی اندر آسمان خر با زمین****من نه با عیسی نه با خر مانده‌ام
بی منست او تا سنایی با منست****با سنایی زین قبل درمانده‌ام

تا بر آن روی چو ماه آموختم****عالمی بر خویشتن بفروختم
پاره کرده پردهٔ صبر و صلاح****دیدهٔ عقل و بصر بردوختم
رایت عشق از فلک بفراختم****تا چراغ وصل را فروختم
با بت آتش رخ اندر ساختم****خرمن طاعت به آتش سوختم
اسب در میدان وصلش تاختم****کعبهٔ وصلش ز هجران توختم
جامهٔ عفت برون انداختم****رندی و ناراستی آموختم

از همت عشق بافتوحم****پا بستهٔ عشق بلفتوحم
بربود ز بوی زلف عقلم****بفزود ز آب روی روحم
از موی سیاه اوست شامم****وز روی نکوی او صبوحم
یک بوسه ازو بیافتم بس****آن بود ز عشق او فتوحم
زان بوسهٔ همچو آب حیوان****اکنون نه سناییم که نوحم
نی نی که برفت نوح آخر****من نوح نیم که روح روحم
آن روز گریخت از سنایی****آن توبه که گفت من نصوحم

دگر بار ای مسلمانان به قلاشی در افتادم****به دست عشق رخت دل به میخانه فرستادم
چو در دست صلاح و خیر جز بادی نمی‌دیدم****همه خیر و صلاح خود به باد عشق در دادم
کجا اصلی بود کاری که من سازم به قرایی****که از رندی و قلاشی نهادستند بنیادم
مده پندم که در طالع مرا عشقست و قلاشی****کجا سودم کند پندت بدین طالع که من زادم
مرا یک جام باده به ز چرخ اندر جهان توبه****رسید ای ساقیان یک ره به جام باده فریادم
نیندوزم ز کس چیزی چنان فرمود جانانم****نیاموزم ز کس پندی چنین آموخت استادم
ز رنج و زحمت عالم به جام می در آویزم****که جام می تواند برد یک دم عالم از یادم
الا ای پیر زردشتی به من بربند زناری****که من تسبیح و سجاده ز دست و دوش بنهادم

تا من به تو ای بت اقتدی کردم****بر خویش به بی دلی ندی کردم
از بهر دو چشم پر ز سحر تو****دین و دل خویش را فدی کردم
آن وقت بیا که من ز مستوری****در شهر ز خویش زاهدی کردم
همچون تو شدم مغ از دل صافی****خود را ز پی تو ملحدی کردم
در طمع وصال تو به نادانی****مال و تن خویش را سدی کردم
کز رفق سنایی اندرین حالت****از راه مغان ره هدی کردم

دستی که به عهد دوست دادیم****از بند نفاق برگشادیم
زان زهد تکلفی برستیم****در دام تعلق اوفتادیم
از پیش سجاده بر گرفتیم****طاعات ز سر فرو نهادیم
وز دست ریا فرو نشستیم****در پیش هوا بایستادیم
تن را به عبادت آزمودیم****دل را به امید عشوه دادیم
اندوه به گرد ما نگردد****چون شاد به روی میر دادیم

ما عاشق همت بلندیم****دل در خود و در جهان چه بندیم
آن به که یکی قلندری وار****می‌گیریم ار چه دانشمندیم
از بهر پسر به سر بیاییم****وز بهر جگر جگر برندیم
ار هیچ شکار حاجت آید****خود را به دو دست ما کمندیم
با یک دو سه جام به که خود را****زنار چهار کرد بندیم
خود را به دو باده وارهانیم****چون زیر هزار گونه بندیم
ای یار ز چشم بد چه ترسی****بر آتش می چو ما سپندیم
چندان بخوریم می که از خود****آگه نشویم زان که چندیم

خیز تا ما یک قدم بر فرق این عالم زنیم****وین تن مجروح را از مفلسی مرهم زنیم
تیغ هجران از کف اخلاص بر حکم یقین****در گذار مهرهٔ اصل بنی آدم زنیم
جمله اسباب هوا را برکشیم از تن سلب****پس تبرا را برو پوشیم و کف بر هم زنیم
از علایقها جدا گردیم و ساکن‌تر شویم****بر بساط نیستی یک چند گاهی دم زنیم
تیغ توحید از ضمیر خالص خود برکشیم****بر قفای ملحدان زان ضربتی محکم زنیم
آتش نفس لجوج ار هیچ‌گون تیزی کند****ما به آب قوت علوی برو برنم زنیم
بار خدمت را به کشتی سعادت در کشیم****پس خروشی بر کشیم و کشتی اندر یم زنیم
اسب شوق اندر بیابان محبت تا زنیم****گوی برباییم و لبیک اندرین عالم زنیم
پیش تا سفله زمانه بر فراقم کم زند****خیز تا بر فرق این سفله زمانه کم زنیم

خیز تا بر یاد عشق خوبرویان می‌زنیم****پس ز راه دیده باغ دوستی را پی زنیم
از نوای نالهٔ نی گوشها را پر کنیم****وز فروغ آتش می چهره‌ها را خوی زنیم
چون درین مجلس به یاد نی برآید کارها****ما زمانی بیت خوانیم و زمانی نی زنیم
زحمت ما چون ز ما می پاره‌ای کم می‌کند****خرقه بفروشیم و خود را بر صراحی می‌زنیم
چنگ در دلبر زنیم آن دم که از خود غایبیم****پس نئیم اکنون چو غایب چنگ در وی کی زنیم
از برای بی نشانی یک فروغ از آه دل****در بهار و در خزان و در تموز و دی زنیم
دفتر ملک دو عالم را فرو شوییم پاک****هر چه آن ما را نشانست آتش اندر وی زنیم

پسرا خیز تا صبوح کنیم****راح را همنشین روح کنیم
مفلسانیم یک زمان بگذار****از شرابی دو تا فتوح کنیم
باده نوشیم بی ریا از آنک****با ریا توبهٔ نصوح کنیم
حال با شعر فرخی آریم****رقص بر شعر بلفتوح کنیم
ور بود زحمتی ز ناجنسی****به نیازی دعای نوح کنیم
ور سنایی هنوز خواهد خفت****پیش ازو ما همی صبوح کنیم

خیز تا در صف عقل و عافیت جولان کنیم****نفس کلی را بدل بر نقش شادروان کنیم
دشنهٔ تحقیق برداریم ابراهیم وار****گوسفند نفس شهوانی بدو قربان کنیم
گر برآرد سر چو فرعون اندرین ره شهوتی****ما بر او از عقل سد موسی عمران کنیم
در دل ار خیل خیال از سحر دستان آورد****از درخت صدق بر روی صد عصا ثعبان کنیم
بر بساط معرفت از روی باطن هر زمان****مهر عز لایزالی نقش جاویدان کنیم
عشق او در قلب ما چون هست سلطانی بزرگ****نقش نقد ضرب ایمان نام آن سلطان کنیم
پرده از روی صلاح و زهد و عفت بردریم****خانه را بر عقل رعنا یک زمان زندان کنیم
عاشق و معشوق و عشق این هر سه را در یک صفت****گه زلیخا گی نبی گه یوسف کنعان کنیم
روح باطن گر چو یوسف گم شدست از پیش ما****ما چو یعقوب از غمش دل خانهٔ احزان کنیم
نار عشق و باد عزم و خاک دانش و آب جرم****عالم علم سنایی زین چهار ارکان کنیم

گفتم از عشقش مگر بگریختم****خود به دام آمد کنون آویختم
گفتم از دل شور بنشانم مگر****شور ننشاندم که شور انگیختم
بند من در عشق آن بت سخت بود****سخت‌تر شد بند تا بگسیختم
عاشقان بر سر اگر ریزند خاک****من به جای خاک آتش ریختم
بر بناگوش سیاه مشک رنگ****از عمش کافور حسرت بیختم
عاجزم با چشم رنگ آمیز او****گر چه از صد گونه رنگ آمیختم

الا ای ساقی دلبر مدار از می تهی دستم****که من دل را دگرباره به دام عشق بربستم
مرا فصل بهار نو به روی آورد کار نو****دلم بربود یار نو بشد کار من از دستم
اگر چه دل به نادانی به او دادم به آسانی****ندارم ز آن پشیمانی که با او مهر پیوستم
چو روی خوب او دیدم ز خوبان مهر ببریدم****ز جورش پرده بدریدم ز عشقش توبه بشکستم
چو باری زین هوس دوری چو من دانم نه رنجوری****به من ده بادهٔ سوری مگر یک ره کنی مستم
کنون از باده پیمودن نخواهم یک دم آسودن****که نتوان جز چنین بودن درین سودا که من هستم

من نصیب خویش دوش از عمر خود برداشتم****کز سمن بالین و از شمشاد بستر داشتم
داشتم در بر نگاری را که از دیدار او****پایهٔ تخت خود از خورشید برتر داشتم
نرگس و شمشاد و سوسن مشک و سیم و ماه و گل****تا به هنگام سحر هر هفت در بر داشتم
بر نهاده بر بر چون سیم و سوسن داشتم****لب نهاده بر لب چون شیر و شکر داشتم
دست او بر گردن من همچو چنبر بود و من****دست خود در گردن او همچو چنبر داشتم
بامدادان چون نگه کردم بسی فرقی نبود****چنیر از زر داشت او سوسن ز عنبر داشتم
چون موذن گفت یک الله اکبر کافرم****گر امید آن دگر الله اکبر داشتم

ترا دل دادم ای دلبر شبت خوش باد من رفتم****تو دانی با دل غمخور شبت خوش باد من رفتم
اگر وصلت بگشت از من روا دارم روا دارم****گرفتم هجرت اندر بر شبت خوش باد من رفتم
ببردی نور روز و شب بدان زلف و رخ زیبا****زهی جادو زهی دلبر شبت خوش باد من رفتم
به چهره اصل ایمانی به زلفین مایهٔ کفری****ز جور هر دو آفتگر شبت خوش باد من رفتم
میان آتش و آبم ازین معنی مرا بینی****لبان خشک و چشم تر شبت خوش باد من رفتم
بدان راضی شدم جانا که از حالم خبر پرسی****ازین آخر بود کمتر شبت خوش باد من رفتم

تا به رخسار تو نگه کردم****عیش بر خویشتن تبه کردم
تا ره کوی تو بدانستم****بر رخ از خون دیده ره کردم
تا سر زلف تو ربود دلم****روز چون زلف تو سیه کردم
دست بر دل هزار بار زدم****خاک بر سر هزار ره کردم
کردگارت ز بهر فتنه نگاشت****نیک در کار تو نگه کردم
گنه آن کردم ای نگار که دوش****صفت روی تو به مه کردم
عذر دوشینه خواستم امروز****توبه کردم اگر گنه کردم

به دردم به دردم که اندیشه دارم****کز آن یاسمین بر تهی شد کنارم
به وقتی که دولت بپیوست با من****بپیوست هجرش به غم روزگارم
که داند که حالم چگونست بی تو****که داند که شبها همی چون گذارم
خیالش ربودست خواب از دو چشم****گرفتنش باید همی استوارم
ز من برد نرمک همی هوشیاری****کنون با غم او نه بس هوشیارم
اگر غمگنان را غم اندر دل آمد****چرا غمگنم من چو من دل ندارم
چون آن گوهر پاک از من جدا شد****سزد گر من از چشم یاقوت بارم
وگر من نپایم به آزاد مردی****ببینند مردم که چون بی قرارم
همی داد ندهد زمانه مهان را****اگر داد دادی نرفتی نگارم
چو من یادگارش دل راد دارم****دهد هجر گویی به جان زینهارم

ای یار سر مهر و مراعات تو دارم****ای دولت دل خدمت و طاعات تو دارم
طاعات و مراعات ترا فرض شناسم****جان و دل و دین وقف مراعات تو دارم
حاجات تو گر هست به جان و دل و دینم****جان و دل و دین از پی حاجات تو دارم
یک بار مناجات تو در وصل شنیدم****بار دگر امید مناجات تو دارم
هر چند به بد قصد کنی جان و سر تو****گر هیچ به بد قصد مکافات تو دارم
گر صومعهٔ خویش خرابات کنی تو****من روی همه سوی خرابات تو دارم
ششدر کن و شهمات ببر جان و دل من****کاین هر دو بر ششدر و شهمات تو دارم

روزی که رخ خوب تو در پیش ندارم****آن روز دل خلق و سر خویش ندارم
چندین چه کنی جور و جفا با من مسکین****چون طاقت هجرت من درویش ندارم
در مجمرهٔ عشق و غمت سوخته گشتم****زین بیش سر گفت و کمابیش ندارم
تا سلسلهٔ عشق تو بربست مرا دست****جز سلسله بر دست دل ریش ندارم
زان غمزهٔ غماز غم افزای تو بر من****اسلام شد و قبله شد و کیش ندارم

الحق نه دروغ سخت زارم****تا فتنهٔ آن بت عیارم
من پار شراب وصل خوردم****امسال هنوز در خمارم
صاحب سر درد و رنج گشتم****تا با غم عشق یار غارم
قتال‌ترین دلبرانست****قلاش‌ترین روزگارم
وز درد فراق و رنج هجرش****از دیده و دل در آب و نارم
با حسن و جمال یار جفتست****با درد و خیال و رنج یارم
با آتش عشق سوزناکش****بنگر که همیشه سازگارم
گر منزل عشق او درازست****شکر ایزد را که من سوارم
در شادی عشق او همیشه****من بر سر گنج صدهزارم
منگر تو بتا بدانکه امروز****چون موی تو هست روزگارم
فردا صنما به دولت تو****گردد چو رخ تو خوب کارم
یک راه تو باش دستگیرم****یک روز تو باش غمگسارم
تا چند سنایی نوان را****چون خر به زنخ فرو گذارم

می ده پسرا که در خمارم****آزردهٔ جور روزگارم
تا من بزیم پیاله بادا****بر دست زیار یادگارم
می رنگ کند به جامم اندر****بس خون که ز دیده می‌ببارم
از حلقه و تاب و بند زلفت****هم مومن و بستهٔ زنارم
ای ماه در آتشم چه داری****چون با تو ز نار نیست عارم
تا مانده‌ام از تو برکناری****جویست ز دیده بر کنارم
خواهم که شکایت تو گویم****از بیم دو زلف تو نیارم
گر ماه رخان تو برآید****از من ببرد دل و قرارم
امروز که در کفم نبیدست****اندوه جهان بتا چه دارم
مولای پیالهٔ بزرگم****فرمانبر دور بی‌شمارم
در مغکده‌ها بود مقامم****در مصطبه‌ها بود قرارم
از شحنهٔ شهر نیست بیمم****در خانهٔ هجر نیست کارم
هر چند ز بخت بد به دردم****هر چند به چشم خلق خوارم
با رود و سرود و بادهٔ ناب****ایام جهان همی گذارم

چو آمد روی بر رویم که باشم من که من باشم****که آنگه خوش بود با من که من بی‌خویشتن باشم
من آنگه خود کسی باشم که در میدان حکم او****نه دل باشم نه جان باشم نه سر باشم نه تن باشم
چه جای سرکشی باشد ز حکم او که در رویش****چو شمع آنگاه خوش باشم که در گردن زدن باشم
چو او با من سخن گوید چو یوسف وقت لا باشد****چو من با او سخن گویم چو موسی گاه لن باشم
سخن پیدا و پنهان‌ست و او آن دوستر دارد****که چون با من سخن گوید من آنجا چون وثن باشم
چو بیخود بر برش باشم ز وصف اندر کنف باشم****چو با خود بر درش باشم ز هجر اندر کفن باشم
مرا در عالم عشقش مپرس از شیب و از بالا****مهم تا در فلک باشم گلم تا در چمن باشم
مرا گر پایه‌ای بینی بدان کان پایه او باشد****بر او گر سایه‌ای بینی بدان کان سایه من باشم
سنایی خوانم آن ساعت که فانی گشتم از سنت****سنایی آنگهی باشم که در بند سنن باشم

فراق آمد کنون از وصل برخوردار چون باشم****جدا گردید یار از من جدا از یار چون باشم
به چشم ار نیستم گنج عقیق و لولو و گوهر****عقیق‌افشان و گوهربیز و لولوبار چون باشم
کسی کوبست خواب من در آب افگند پنداری****چو خوابم شد تبه در آب جز بیدار چون باشم
بت من هست دلداری و زود آزار و من دایم****دل آزرده ز عشق یار زود آزار چون باشم
دهانش نیم دینارست و دینارست روی من****چو از دینار بی‌بهرم به رخ دینار چون باشم
ز بی‌خوابی همی خوانم به عمدا این غزل هردم****«همه شب مردمان در خواب و من بیدار چون باشم»

روا داری که بی روی تو باشم****ز غم باریک چون موی تو باشم
همه روز و همه شب معتکف‌وار****نشسته بر سر کوی تو باشم
به جوی تو همه آبی روانست****سزد گر من هواجوی تو باشم
اگر چشمم ز رویت باز ماند****به جان جویندهٔ روی تو باشم
اگر زلفین چوگان کرد خواهی****مرا بپذیر تا گوی تو باشم
به باغ صحبتت دلشاد و خرم****زمانی بر لب جوی تو باشم
نگارینا تو با چشم غزالی****رها کن تا غزل‌گوی تو باشم

من که باشم که به تن رخت وفای تو کشم****دیده حمال کنم بار جفای تو کشم
ملک الموت جفای تو ز من جان ببرد****چون به دل بار سرافیل وفای تو کشم
چکند عرش که او غاشیهٔ من نکشد****چون به جان غاشیهٔ حکم و رضای تو کشم
چون زنان رشک برند ایمنی و عافیتی****بر بلایی که به جای تو برای تو کشم
نچشم ور بچشم باده ز دست تو چشم****نکشم ور بکشم طعنه برای تو کشم
گر خورم باده به یاد کف دست تو خورم****ور کشم سرمه ز خاک کف پای تو کشم
جز هوا نسپرم آنگه که هوای تو کنم****جز وفا نشمرم آنگه که جفای تو کشم
بوی جان آیدم آنگه که حدیث تو کنم****شاخ عز رویدم آنگه که بلای تو کشم
به خدای ار تو به دین و خردم قصد کنی****هر دو را گوش گرفته به سرای تو کشم
ور تو با من به تن و جان و دلم حکم کنی****هر سه را رقص کنان پیش هوای تو کشم
من خود از نسبت عشق تو سنایی شده‌ام****کی توانم که خطی گرد ثنای تو کشم

چو دانستم که گردنده‌ست عالم****نیاید مرد را بنیاد محکم
پس آن بهتر که ما در وی مقیمیم****شبان و روز با هم مست و خرم
مرا زان چه که چونان گفت ابلیس****مرا زان چه که چونین کرد آدم
تو گویی می مخور من می خورم می****تو گویی کم مزن من می‌زنم کم
فتادی تو به کعبه من به خاور****الا تا چند ازین دوری و درهم
من و خورشید و معشوق و می لعل****تو و رکن و مقام و آب زمزم
ترا کردم مسلم کوثر و خلد****مسلم کن مرا باری جهنم
به فردوس از چه طاعت شد سگ کهف****به دوزخ از چه عصیان رفت بلعم
تو گر هستی چو بلعم در عبادت****من آخر از سگی کمتر نیم هم
سرانجام من و تو روز محشر****ندانم چون بود والله اعلم
سخن‌گویی تو همواره ز اسلام****همه اسلام تو صلوات و سلم
زدن در کوی معنی دم نیاری****همه پیراهن دعوی زنی دم

ای چهرهٔ تو چراغ عالم****با دیدن تو کجا بود غم
شد خلد به روی تو سرایم****بی روی تو خلد شد جهنم
ای شمسهٔ نیکوان به خوبی****چون تو دگری نزاد ز آدم
کوی تو شدست باغ عشاق****باریده بر او ز دیده هانم
بندیست نهان ز بند زلفت****بر جان و دل رهیت محکم
هر روز همی شود به نوعی****حسن تو فزون و صبر من کم
گر بود مرا پری به فرمان****ور باشد ملک و ملکت جم
بر زد نتوان به شادکامی****بی روی تو ای نگار یک دم
ای جان من و دو دیده بر من****چون دیدهٔ مور گشت عالم
آخر به سر آید این شب هجر****وین صبح وصال بردمد هم
گر بر لبم آید آن لبانت****هرگز نزنم من آتشین دم

در راه عشق ای عاشقان خواهی شفا خواهی الم****کاندر طریق عاشقی یک رنگ بینی بیش و کم
روزی بیاید در میان تا عشق را بندی میان****عیسی بباید ترجمان تا زنده گرداند به دم
چون دیده کوته‌بین بود هر نقش حورالعین بود****چون حاصل عشق این بود خواهی شفا خواهی الم
یک جرعه زان می نوش کن سری ز حرفی گوش کن****جان را ازان مدهوش کن کم کن حدیث بیش و کم
دردت بود درمان شمر دشوارها آسان شمر****در عاشقی یکسان شمر شیر فلک شیر علم
از خویشتن آزاد زی از هر ملالی شاد زی****هر جا که باشی راد زی چون یافتی از عشق شم
رو کن شراب رنگ را وز سر بنه نیرنگ را****بس کن تو نام و ننگ را بر فرق فرقد زن قدم
بر سوز دل دمساز شو اول قدم جان باز شو****زی سر معنی باز شو شکل حروف انگار کم
بر زن زمانی کبر را بر طاق نه کبر و ریا****خواهی وفا خواهی جفا چون دوست باشد محتشم
عاشق که جام می کشد بر یاد روی وی کشد****جز رخش رستم کی کشد رنج رکاب روستم
چون از پی دلبر بود شاید که جان چاکر بود****چون زهره خنیاگر بود از حور باید زیر و بم
تا کی ازین سالوس و زه از بند چار ارکان بجه****سر سوی کل خویش نه تا نور بینی بی ظلم
از کل عالم شو بری بگذر ز چرخ چنبری****تا هیچ چیزی نشمری تاج قباد و تخت جم
گر بایدت حرفی ازین تا گرددت عین‌الیقین****شو مدحت خورشید دین بر دفتر جان کن رقم

مسلم کن دل از هستی مسلم****دمادم کش قدح اینجا دمادم
نه زان می‌ها کز آن مستی فزاید****از آن می‌ها که از جانم کم کند غم
حریفانت همه یکرنگ و دلشاد****چو بسطامی و ابراهیم ادهم
جنید و شبلی و معروف کرخی****حبیب و آدم و عیسی مریم
می شوق ملک نوش از حقیقت****که تا گردد دل و جان تو خرم

ای ناگزران عقل و جانم****وی غارت کرده این و آنم
ای نقش خیال تو یقینم****وی خال جمال تو گمانم
تا با خودم از عدم کمم کم****چون با تو بوم همه جهانم
در بازم با تو خویشتن را****تا با تو بمانم ار بمانم
گویی که به دل چه‌ای چو تیرم****پرسی که به تن کئی کمانم
پیش تو به قلب و قالب ای جان****آنم که چو هر دو حرف آنم
ای شکل و دهان تو کم از نیست****کی بود که کنی کم از دهانم
گر با تو به دوزخ اندر آیم****حقا که بود به از جنانم
تا چند چهار میخ داری****در حجرهٔ تنگ کن فکانم
تا چند فسرده روح داری****در سایهٔ دامن زمانم
بی هیچ بخر مرا هم از من****هر چند برایگان گرانم
مانند میان خود کنم نیست****زیرا که هنوز در میانم
با تن چکنم نه از زمینم****با جان چکنم نه آسمانم
من سایه شدم تو آفتابی****یک راه برآی تا نمانم
بگشای نقاب تا ببینم****بنمای جمال تا بدانم
خواننده تو باش سوی خویشم****تا مرکب پی بریده رانم
در دیده به جای دیده بنشین****تا نامهٔ نانبشته خوانم
تو عاشق هست و نیست خواهی****بپذیر مرا که من چنانم
در دیده ز بیم غیرت تو****اکنون نه سناییم سنانم

ای دیدن تو حیات جانم****نادیدنت آفت روانم
دل سوخته‌ای به آتش عشق****بفروز به نور وصل جانم
بی‌عشق وصال تو نباشد****جز نام ز عیش بر زبانم
اکنون که دلم ربودی از من****بی روی تو بود چون توانم
دردیست مرا درین دل از عشق****درمانش جز از تو می ندانم
بر بوی تو ز آرزوی رویت****همواره به کوی تو دوانم
تا گوش همی شنید نامت****جز نام تو نیست بر زبانم
تا لاله شدت حجاب لولو****لولوست همیشه بر رخانم
گلنای بهی شدم ز تیمار****وین اشک به رنگ ناردانم
شد خال رخ تو ای نگارین****شور دل و نور دیدگانم
ای عشق تو بر دلم خداوند****من بندهٔ عشق جاودانم
وصف تو شدست ماهرویا****از وهم برون و از گمانم
پیش آی بتا و باده پیش آر****بنشان بر خویش یک زمانم
از دست تو گر چشم شرابی****تا حشر چو خضر زنده مانم

آمد بر من جهان و جانم****انس دل و راحت روانم
بر خاستمش به بر گرفتم****بفزود هزار جان به جانم
از قد بلند و زلف پشتش****گفتم که مگر به آسمانم
چون سر بنهاد در کنارم****رفت از بر من جهان و جانم
فریاد مرا ز بانگ موذن****من بندهٔ بانگ پاسبانم

به صفت گر چه نقش بی جانم****به نگاری و عاشقی مانم
گه چو عشاق جفت صد ماتم****گه چو معشوق جفت صد جانم
به دور نگم چو روی و موی نگار****زان که هم کفرم و هم ایمانم
گر به شکلم نگه کنی اینم****ور به خطم نگه کنی آنم
گه چو بالای عاشقان کوژم****گه چو لبهای یار خندانم
گه خمیده چو قد عشاقم****گه شکسته چو زلف جانانم
صفت خد و زلف معشوقم****تاج سرهای عاشقان زانم

تا شیفتهٔ عارض گلرنگ فلانم****از درد خمیده چو سر چنگ فلانم
تنگ‌ست جهان بر من بیچارهٔ غمگین****تا عاشق چشم و دهن تنگ فلانم
گه جنگ کند با من و گه صلح کند باز****من فتنه بر آن صلح و بر آن جنگ فلانم
بسیار بدیدم به جهان سنگدلان را****عاجز شدهٔ آن دل چون سنگ فلانم
گنگست زبانش به گه گفتن لیکن****من شیفتهٔ آن سخن گنگ فلانم
قولش همه زرقست به نزدیک سنایی****من بندهٔ زراقی و نیرنگ فلانم

هر گه که به تو در نگرم خیره بمانم****من روی ترا ای بت مانند ندانم
هر گه که برآیی به سر کو به تماشا****خواهم که دل و دیده و جان بر تو فشانم
هجرانت دمار از من بیچاره برآورد****گر دست نگیری تو مرا زنده نمانم
یک ره نظری کن به سوی بنده نگارا****ای چشم و چراغ من و ای جان جهانم
گر هیچ ظفر یابم یک روز بر آن کوی****هرگز نشوم مرده و جاوید بمانم
گر دولت یاری کند و بخت مساعد****من فرق سر از چرخ فلک در گذرانم

از عشق ندانم که کیم یا به که مانم****شوریده تنم عاشق و سرمست و جوانم
از بهر طلب کردن آن یار جفا جوی****دل سوخته پوینده شب و روز دوانم
با کس نتوانم که بگویم غم عشقش****نه نیز کسی داند این راز نهانم
ده سال فزونست که من فتنهٔ اویم****عمری سپری گشت من اندوه خورانم
از بس که همی جویم دیدار فلان را****ترسم که بدانند که من یار فلانم
از ناله که می‌نالم مانندهٔ نالم****وز مویه که می‌مویم چون موی نوانم
ای وای من ار من ز غم عشق بمیرم****وی وای من ار من به چنین حال بمانم

دگر بار ای مسلمانان ستمگر گشت جانانم****گهی رنجی نهد بر دل گهی بی جان کند جانم
به درد دل شدم خرسند که جز او نیست دلبندم****به رنج تن شدم راضی که جز او نیست جانانم
به بازی گفتمش روزی که دل بر کن کنون از من****نبردست ای عجب هرگز جزین یکبار فرمانم
شفیع آرم که را دیگر که را گویم که را خوانم****کزین بازی ناخوش من پشیمانم پشیمانم
کنون نزدیک وی پویم وفا و مهر او جویم****مگر بر من ببخشاید چو بیند چشم گریانم

بی تو یک روز بود نتوانم****بی تو یک شب غنود نتوانم
یار جز تو گرفت نتوانم****نام جز تو شنود نتوانم
چون ترا در خور تو بستایم****دیگران را ستود نتوانم
کشت دیگر بتان ندارد بر****کشت بی‌بر درود نتوانم
گر بتان زمانه جمع شوند****بر تو کس را فزود نتوانم
جز به فر تو ای امیر بتان****گوی دولت ربود نتوانم
همه شادی من ز دیدن تست****جز به تو شاد بود نتوانم
به زبان حال دل همی گویم****گر همی دل ربود نتوانم

روزی من آخر این دل و جان را خطر کنم****گستاخ‌وار بر سر کویش گذر کنم
لبیک عاشقی بزنم در میان کوه****وز حال خویش عالمیان را خبر کنم
جامه بدرم از وی و دعوی خون کنم****شهری ازین خصومت زیر و زبر کنم
یا تاج وصل بر سر امید برنهم****یا مردوار سر به سر دار برکنم

ای مسلمانان ندانم چارهٔ دل چون کنم****یا مگر سودای عشق او ز سر بیرون کنم
عاشقی را دوست دارم عاشقان را دوستر****صدهزاران دل برای عاشقی پر خون کنم
سوختم در عاشقی تا ساختم با عاشقان****عاجزم در کار خود یارب ندانم چون کنم
آتشی دارم درین دل گر شراری بر زنم****آب دریاها بسوزم عالمی هامون کنم
آب دریاها بسوزد کوهها هامون شود****من ز دیده چون ببارم آبها افزون کنم
مسکن من در بیابان مونس من آهوان****هر کجا من نی زنم از خون دل جیحون کنم
گر شبی خود طوق گردد دست من در گردنش****طوق فرمان را چو مه در گردن گردون کنم

بی تو ای آرام جانم زندگانی چون کنم****چون تو پیش من نباشی شادمانی چون کنم
هر زمان گویند دل در مهر دیگر یار بند****پادشاهی کرده باشم پاسبانی چون کنم
داشتی در بر مرا اکنون همان بر در زدی****چون ز من سیر آمدی رفتم گرانی چون کنم
گر بخوانی ور برانی بر منت فرمان رواست****گر بخوانی بنده باشم ور برانی چون کنم
هر شبی گویم که خون خود بریزم در فراق****باز گویم این جهان و آن جهانی چون کنم
بودم اندر وصل تو صاحبقران روزگار****چون فراق آمد کنون صاحبقرانی چون کنم
هست آب زندگانی در لب شیرین تو****بی لب شیرین تو من زندگانی چون کنم
ساختم با عاشقان تا سوختم در عاشقی****پس کنون بی روی خوبت کامرانی چون کنم
هم قضای آسمانی از تو در هجرم فکند****دلبرا من دفع حکم آسمانی چون کنم
بر جهان وصل باری بنده را منشور ده****تات بنمایم که من فرمان روانی چون کنم
من چو موسی مانده‌ام اندر غم دیدار تو****هیچ دانی تا علاج لن ترانی چون کنم
نیستم خضر پیمبر هست این مفخر مرا****چاره و درمان آب زندگانی چون کنم
مر مرا گویی که پیران را نزیبد عاشقی****پیر گشتیم در هوای تو جوانی چون کنم

تا کی ز تو من عذاب بینم****گر صلح کنی صواب بینم
شبگیر ز خواب سست خیزم****آن شب که ترا به خواب بینم
یاد تو خورم به ساتکینی****جایی که شراب ناب بینم
امشب چه بود که حاضر آیی****تا من به شب آفتاب بینم
تا کی ز غم فراق رویت****جان و دل خود کباب بینم

بی صحبت تو جهان نخواهم****بی خشنودیت جان نخواهم
گر جان و روان من بخواهی****یک دم زدنت امان نخواهم
جان را بدهم به خدمت تو****من خدمت رایگان نخواهم
رضوان و بهشت و حور و عین را****بی روی تو جاودان نخواهم
بر من تو نشان خویش کردی****حقا که جز این نشان نخواهم
بیگانه بود میان ما جان****بیگانه درین میان نخواهم
من عشق تو کردم آشکارا****عشق چو تویی نهان نخواهم
هر گه که مرا تو یار باشی****من یاری این و آن نخواهم
تو سودی و دیگران زیانند****تا سود بود زیان نخواهم
اکنون که مرا عیان یقین شد****زین پس بجز از عیان نخواهم

ای دو زلفت دراز و بالا هم****وی دو لعلت نهان و پیدا هم
شوخ تنها که خواند چشم ترا****چشم تو شوخ هست و رعنا هم
بستهٔ تو هزار نادان هست****چه عجب صدهزار دانا هم
بستهٔ تست طبع ناگویا****من چه گویم زبان گویا هم
در دریا غلام خندهٔ تست****ای شکر لب چه در ثریا هم
کوه آتش همیشه همره تست****کوه آتش مگو که دریا هم
از قرینان نکوتری چون ماه****نه که چون آفتاب تنها هم
چند گویی سنایی آن منست****با همه کس پلاس و با ما هم؟

ای به رخسار کفر و ایمان هم****وی به گفتار درد و درمان هم
زلف پر تاب تو چو قامت من****چنبرست ای نگار چوگان هم
خیره ماند از لب تو بیجاده****به سر تو که لعل و مرجان هم
از رخ تو دلیل اثباتست****عالم عقل را و برهان هم
در ره تو ز رنج کهسارست****بی کناره ز غم بیابان هم
بر سر کوی عاشقی صبرست****ایستاده ذلیل و حیران هم
بر دل و جان بنده حکم تراست****ای شهنشاه حسن فرمان هم
چند گویی که از تو برگردم****با همه بازیست و با جان هم؟

لبیک زنان عشق ماییم****احرام گرفته در وفاییم
در کوی قلندری و تجرید****در کم زدن اوفتاده ماییم
جز روح طوافگه نداریم****کز بادیهٔ هوا برآییم
گر در خور خدمتت نباشیم****سقایی راه را بشاییم
ما در غم تو تو هم نگویی****کاخر تو کجا و ما کجاییم
بر ما غم تو چو آسیا گشت****در صبر چو سنگ آسیاییم
آهسته که عاشقان عشقیم****نرمک که غریبک شماییم
ببریدن راه را چو بادیم****افگندن سایه را هماییم
در عشق تو مردوار کوشیم****آخر نه سنایی و سناییم

خورشید تویی و ذره ماییم****بی روی تو روی کی نماییم
تا کی به نقاب و پرده یک ره****از کوی برآی تا برآییم
چون تو صنم و چو ما شمن نیست****شهری و گلی تویی و ماییم
آخر نه ز گلبن تو خاریم****آخر نه ز باغ تو گیاییم
گر دستهٔ گل نیاید از ما****هم هیزم دیگ را بشاییم
بادی داریم در سر ایراک****در پیش سگ تو خاکپاییم
آب رخ ما مبر ازیراک****با خاک در تو آشناییم
از خاک در تو کی شکیبیم****تا عاشق چشم و توتیاییم
یک روز نپرسی از ظریفی****کاخر تو کجا و ما کجاییم
زامد شد ما مکن گرانی****پندار که در هوا هباییم
بل تا کف پای تو ببوسیم****انگار که مهر لالکاییم
برف آب همی دهی تو ما را****ما از تو فقع همی گشاییم
با سینهٔ چاک همچو گندم****گرد تو روان چو آسیاییم
بر در زده‌ای چو حلقه ما را****ما رقص کنان که در سراییم
وندر همه ده جوی نه ما را****ما لاف زنان که ده خداییم
از شیر فلک چه باک داریم****چون با سگ کویت آشناییم
ما را سگ خویش خوان که تا ما****گوییم که شیر چرخ ماییم
پرسند ز ما که‌اید گوییم****ما هیچ کسان پادشاییم
تو بر سر کار خویش می‌باش****تا ماهله خود همی درآییم
کز عشق تو ای نگار چنگی****اکنون نه سناییم ناییم

ما را میفگنید که ما اوفتاده‌ایم****در کار عشق تن به بلاها نهاده‌ایم
آهستگی مجوی تو از ماورای هوش****کاکنون به شغل بی دلی اندر فتاده‌ایم
ما بی‌دلیم و بی‌دل هر چه کند رواست****دل را به یادگار به معشوق داده‌ایم
از ما بهر حدیث به آزار چون کشد****ما مردمان بی دل و بی مکر و ساده‌ایم
خصمان ما اگر در خوبی ببسته‌اند****ما در وفاش چندین درها گشاده‌ایم
گر بد کنند با ما ما نیکویی کنیم****زیرا که پاک نسبت و آزاده زاده‌ایم

دلبرا ما دل به چنگال بلا بسپرده‌ایم****رحم کن بر ما که بس جان خسته و دل مرده‌ایم
ای بسا شب کز برای دیدن دیدار تو****از سر کوی تو بر سر سنگ و سیلی خورده‌ایم
بندگی کردیم و دیدیم از تو ما پاداش خویش****زرد رخساریم و از جورت به جان آزرده‌ایم
ما عجب خواریم در چشم تو ای یار عزیز****گویی از روم و خزر نزدت اسیر آورده‌ایم
از برای کشتن ما چند تازی اسب کین****کز جفایت مرده و دل در غمت پرورده‌ایم
تا تولا کرده‌ایم از عاشقی در دوستیت****چون سنایی از همه عالم تبرا کرده‌ایم

از پی تو ز عدم ما به جهان آمده‌ایم****نز برای طرب و لهو و فغان آمده‌ایم
عشق نپذیرد هستی و پرستیدن نفس****ما ازین معنی بی نام و نشان آمده‌ایم
تا کی از نسبت بی اصل همی لاف زنیم****کز غرور خود بی خود به زبان آمده‌ایم
مانده در بند زمانیم و زمان ما را نه****در مکانیم نه از بهر مکان آمده‌ایم
هر کسی راه ازین ره به قدم می‌سپرد****ما در اسپردن این راه به جان آمده‌ایم

ما کلاه خواجگی اکنون ز سر بنهاده‌ایم****تا که در بند کله‌دوزی اسیر افتاده‌ایم
صد سر ار زد هر کلاهی کو همی دوزد ولیک****ما بهای هر کله اکنون سری بنهاده‌ایم
او کلاه عاشقان اکنون همی دوزد چو شمع****ما از آن چون شمع در پیشش به جان استاده‌ایم
بندهٔ او از سر چشمیم همچون سوزنش****گر چه همچون سرو و سوسن نزد عقل آزاده‌ایم
سینه چشم سوزن و تن تار ابریشم شدست****تا غلام آن بهشتی روی حورا زاده‌ایم
کار او چون بیشتر با سوزن و ابریشمست****لاجرم ما از تن و دل هر دو را آماده‌ایم
از لب خویش و لب او در فراق و در وصال****چون چراغ و باغ و با هم با باد و هم با باده‌ایم
برنتابد بار نازش دل همی از بهر آنک****دل همی گوید گر او سادست ما هم ساده‌ایم
لعل پاش و در فشانیم از دو دریا و دو کان****تا اسیر آن دو لعل و آن دو تا بیجاده‌ایم
ما ز خصمانش کی اندیشیم کاندر راه او****خوان جان بنهاده و بانگ صلا در داده‌ایم
تا سنایی وار دربستیم دل در مهر او****ما دو چشم اندر سنایی جز به کین نگشاده‌ایم

تا ما به سر کوی تو آرام گرفتیم****اندر صف دلسوختگان نام گرفتیم
در آتش تیمار تو تا سوخته گشتیم****در کنج خرابات می خام گرفتیم
از مدرسه و صومعه کردیم کناره****در میکده و مصطبه آرام گرفتیم
خال و کله تو صنما دانه و دامست****ما در طلب دانه ره دام گرفتیم
یک چند به آسایش وصل تو به هر وقت****از بادهٔ آسوده همی جام گرفتیم
امروز چه ار صحبت ما گشت بریده****این نیز هم از صحبت ایام گرفتیم

چشم روشن بادمان کز خود رهایی یافتیم****در مغاک خاک تیره روشنایی یافتیم
گر چه ما دور از طمع بودیم یک چندی کنون****از قناعت پایگاه پادشایی یافتیم
ما ازین باطل خوران آشنا بیگانه‌وار****پشت بر کردیم و با حق آشنایی یافتیم
هرگز از بار حسد خسته نگردد پشت ما****کز «قل الله ثم ذرهم» مومیایی یافتیم
اول اندر نشهٔ اولا گرفتار آمدیم****آخر اندر نشهٔ اخرا رهایی یافتیم
خاکپای کمزنان شد توتیای چشم ما****کار سرمان بود و آخر کار پایی یافتیم
سر فرو بردیم تا بر سروران سرور شدیم****چاکری کردیم تا کار کیایی یافتیم
پارسایان هر زمان ناپارسا خوانندمان****ما از آن بر پارسایان پارسایی یافتیم
گر همی خواهی که باشی پادشا و پارسا****شو گدایی کن که ما این از گدایی یافتیم
ما گدایان را ز نادانی نکوهش چون کنی****کاین سنا از سینهٔ پاک سنایی یافتیم

رورو که دل از مهر تو بد عهد گسستیم****وز دام هوای تو بجستیم و برستیم
چونان که تو از صحبت ما سیر شدستی****ما نیز هم از صحبت تو سیر شدستیم
از تف دل و آتش عشقت برهیدیم****در سایهٔ دیوار صبوری بنشستیم
ور زان که تو دل بردی ما نیز ببردیم****ور زان که تو نگشادی ما نیز ببستیم
از عشوهٔ عشق تو بجستیم یکی دم****وز خار خمار تو همه ساله چو مستیم
شبهای فراق تو ندیدیم نهایت****از روز وصال تو مگر باد به دستیم
گر هیچ ظفر یابیم ای مایهٔ شادی****در خواب خیال تو بجز آن نپرستیم
چونان که تو ببریدی ما نیز بریدیم****چونان که تو بشکستی ما نیز شکستیم
زین بیش نخواهم که کنی یاد سنایی****با مات چکارست چنانیم که هستیم

سر بر خط عاشقی نهادیم****در محنت و رنج اوفتادیم
تن را به بلا و غم سپردیم****دل را به امید عشق دادیم
غمخواره شدیم در ره عشق****وز خوردن غم همیشه شادیم
قصه چکنم که در ره عشق****با محنت و غم جنابه زادیم
در حضرت عشق خوبرویان****بر تارک سر بایستادیم
بی درد چو بد سنایی از عشق****از جستن این حدیث بادیم

ما فوطه و فوطه پوش دیدیم****تسبیح مراییان شنیدیم
بر مسند زاهدان گذشتیم****در عالم عالمان دویدیم
هم ساکن خانقاه بودیم****هم خرقهٔ صوفیان دریدیم
هم محنت قال و قیل بردیم****هم شربت طیلسان چشیدیم
از اینهمه جز نشاط بازار****رنگی به حقیقتی ندیدیم
بگزیدیم یاری از خرابات****با او به مراد آرمیدیم
دل بر غم روی او فگندیم****سر بر خط رای او کشیدیم
او نیست کسی و ما نه بس کس****زین روی به یکدگر سریدیم

نه سیم نه دل نه یار داریم****پس ما به جهان چه کار داریم
غفلت‌زدگان پر غروریم****خجلت‌زدگان روزگاریم
ای دل تو ز سیم و زر چگویی****ما جمله ز بهر یار داریم
از دست بداده دستهٔ گل****در پای هزار خار داریم
هل تا نفسی به هم برآریم****چون عمر عزیز خوار داریم
اندر بنه صد شتر بدیدیم****اکنون غم یک مهار داریم

آمد گه آنکه ساغر آریم****آواز چو عاشقان برآریم
بر پشت چمن سمن برآمد****ما روی بر آن سمنبر آریم
در باغ چو بنگریم رویش****جانها به نثار بتگر آریم
اندر ره عاشقی ز باده****گر از سر لاف خود برآریم
با همت خود به عون دردی****از عالم عشق پر برآریم
یک مر صلاح را مگر ما****در ره روش قلندر آریم
چون مرکب عاشقی به معنی****اندر صف کم زنان در آریم
گر جان و جهان و دین ببازیم****سرپوش زمانه در سر آریم
در خاک بسیط چون سنایی****نعت فلک مدور آریم

ما عشق روی آن نگاریم****زان خسته و زار و دلفگاریم
همواره به بند او اسیریم****پیوسته به دام او شکاریم
او دلبر خوب خوب خوبست****ما عاشق زار زار زاریم
ترسم که جهان خراب گردد****از دیده سرشگ از آن نباریم
از فتنهٔ زلف مشکبارش****گویی که همیشه در خماریم
آخر بنگویی ای نگارین****کاندر هوس تو بر چه کاریم
گر دست تو نیست بر سر ما****ما خود سر این جهان نداریم
ما را به جفای خود میازار****کازردهٔ جور روزگاریم
چون تو به جمال بی مثالی****ما بی تو بدل به دل نداریم
خاک قدمت اگر بیابیم****در دیده به جای سرمه داریم
ما را به جهان مباد شادی****گر ما غم تو به غم شماریم

خیز تا می خوریم و غم نخوریم****وانده روز نامده نبریم
تا توانیم کرد با همه کس****رادمردی و مردمی سپریم
قصد آزار دوستان نکنیم****پردهٔ راز دشمنان ندریم
نشنوین آنچه ناشنودنیست****زانچه ناگفتنیست درگذریم
ما که خواهیم جست عیب کسان****عیب خود بر خودی همی شمریم
ای که گفتی که عاقبت بنگر****ما نه مردان عاقبت نگریم
بندهٔ نیکوان لاله رخیم****عاشق دلبران سیمبریم
شب نباشیم جز به مصطبه‌ها****روز هر سو به گلخنی دگریم
می کشان و مقامران دغا****همه از ما بهند و ما بتریم
پاکبازان هر دو عالم را****به گه باختن به جو نخریم
دوستار نگار و سرخ مییم****دشمن مال مادر و پدریم
پدران را خدای مزد دهاد****نه چو ما کس که ناخلف پسریم

خیز تا دامن ز چرخ هفتمین برتر کشیم****هفت کشور را به دور ساغری اندر کشیم
هفت گردون مختصر باشد به پیش مرد عشق****شاید ار دامن ز کون مختصر برتر کشیم
نفس ما خصمی عظیم اندر نهاد راه ماست****غزو اکبر باشد ار در روی او خنجر کشیم
پای ما در دام عشق خوبرویان بسته شد****زین قبل درد و بلای عاشقی بر سر کشیم
قصر قیصروان کسری گر نباشد گو مباش****ما به مردی حلقه در گوش دو صد قیصر کشیم
گر نشیند گرد کوی دوست بر رخسار ما****خط عزل از جان و دل بر مشک و بر عنبر کشیم
این همه تر دامنان را خشک بادا دست و پا****خیز تا خط فنا گرد سنایی برکشیم
در کلاه او اگر پشمی‌ست آتش در زنیم****عقل و هوش خویشتن یک دم به مستی در کشیم

ما قد ترا بنده‌تر از سرو روانیم****ما خد ترا سغبه‌تر از عقل و روانیم
بی روی تو لب خشک‌تر از پیکر تیریم****با موی تو دل تیره‌تر از نقش کمانیم
بیرون ز رخ و زلف تو ما قبله نداریم****بیش از لقب و نام تو توحید نخوانیم
در ره روش عقل تو ما کهتر عقلیم****وز پرورش لفظ تو ما مهتر جانیم
از تقویت جزع تو خردیم و بزرگیم****وز تربیت عقل تو پیریم و جوانیم
در کوی امید تو و اندر ره ایمان****از نیستی و هستی بر بسته میانیم
یک بار برانداز نقاب از رخ رنگین****تا دل به تو بخشیم و خرد بر تو فشانیم
وز نیز درین پرده جمال تو ببینیم****شاید که بر امید تو این مایه توانیم
گر ز آتش عشق تو چو شمع از ره تحقیق****سوزیم همی خوش خوش تا هیچ نمانیم
تا از رخ چون روز تو بی واسطهٔ کسب****چون ماه ز خورشید فلک مایه ستانیم
ما را غرض از خدمت تو جز لب تو نیست****نه در پی جانیم نه در بند جهانیم
شاید که شب و روز همه مدح تو گوییم****در نامهٔ اقبال همه نام تو خوانیم
زان باده که خواجه از کف اقبال تو خوردست****درده تو سنایی را چون کشتهٔ آنیم
فرخنده حکیمی که در اقلیم سنایی****بگذشت ز اندازهٔ خوبی و ندانیم

گرچه از جمع بی نیازانیم****عاشق عشق و عشقبازانیم
منصف منصف خراباتیم****کعبهٔ کعبتین بازانیم
گاه سوزان در آتش عشقیم****گاه از سوز رود سازانیم
همچو مرغ از قفس شکسته شدیم****همچو شمع از هوس گدازانیم
گر چه کبکیم در ممالک خویش****مانده در جستجوی بازانیم
مرغزار وصال یافته‌ایم****چون سنایی درو گرازانیم
زاهدا خیز و در نماز آویز****زان که ما خاک بی‌نیازانیم
گر تو از طوع و طاعه می‌نازی****ما همیشه ز شوق نازانیم

ما همه راه لب آن دلبر یغما زنیم****شکر او را به بوسه هر شبی یغما زنیم
هم توان از دو لبش شکر زدن یغما ولیک****هر شبی راه لب آن دلبر یغما زنیم
ما چو وامق او چو عذرا ما چو رامین او چو ویس****رطل زیبد در چنین حالی اگر صهبا زنیم
شخص را می وار هر شب در بر ویس افگنیم****بوسه وامق‌وار هر دم بر لب عذرا زنیم
بر بخفتن گاه صحبت در بر ما افگند****لب به بوسه گاه عشرت بر لب او ما زنیم
خوش بدست امروز و دی با آن نگارین عیش ما****خوشتر از امروز و دی فردا و پس فردا زنیم
گر وصال او به جور از ما ستاند روزگار****دست در عدل غیاث‌الدین والدنیا زنیم

او چنان داند که ما در عشق او کمتر زنیم****یا دو چنگ از جور او در دامن دیگر زنیم
هر زمان ما را دلی کی باشد و جانی دگر****تا به عشق بی‌وفایی دیگر آتش در زنیم
تا کی از نادیدنش ما دیده‌ها پر خون کنیم****تا کی از هجران او ما دستها بر سر زنیم
گاه آن آمد که بر ما باد سلوت برجهد****گاه آن آمد که ما با رود و رامشگر زنیم
گر فلک در عهد او با ما نسازد گو مساز****ما به یک دم آتش اندر چرخ و بر چنبر زنیم
گه ز رخسار بتان بر لاله و گل می‌خوریم****گه ز زلف دلبران با مشک و با عنبر زنیم
پشتمان از غم کمان شد از قدش تیری کنیم****باده پیماییم از خم بر خم دیگر زنیم

باز ماندم در بلایی الغیاث ای دوستان****از هوای بی وفایی الغیاث ای دوستان
باز آتش در زد اندر جانم و آبم ببرد****باد دستی خاکپایی الغیاث ای دوستان
باز دیگر باره چون سنگین دلان بر ساختم****از بت چونین جدایی الغیاث ای دوستان
باز ناگه بلعجب وارم پس چادر نشاند****آفتابی را هبایی الغیاث ای دوستان
باده‌خواران باز رخ دارند زی صحرا و نیست****در همه صحرا گیایی الغیاث ای دوستان
بنگه هادوریان را ماند این دل کز طمع****هر دمش بینم به جایی الغیاث ای دوستان
جادوی فرعونیان در جنبش آمد باز و نیست****در کف موسی عصایی الغیاث ای دوستان
خواهد اندر وی همی از شاخ خشک و مرغ گنگ****هر زمان برگ و نوایی الغیاث ای دوستان
دیدهٔ روشن جز از من در همه عالم که داد****در بهای توتیایی الغیاث ای دوستان
از برای انس جان انس و جان ای سرفراز****مر سنایی را چو نایی الغیاث ای دوستان

سنایی را یکی برهان ز ننگ و نام جان ای جان****ز عشق دانهٔ دو جهان میان دام جان ای جان
مکن در قبهٔ زنگار اوصاف حروف او را****چو عشق عافیت پخته چو کارم خام جان ای جان
به قهر از دست او بستان حروف کلک صورت را****به لطف از لوح او بستر تمامی نام جان ای جان
چو روی خویش خرم کن یکی بستان طبع ای بت****چو زلف خویش در هم زن همه ایام جان ای جان
ببین در کوی کفر و دین به مهر و درد دل بنشست****هزاران آه خون آلود زیر کام جان ای جان
مرا گویی قناعت کن ز جوش یک جهان رعنا****به بوی نون شهوانی به رنگ لام جان ای جان
کسی کو عاشق تو بود بگو آخر که تا چکند****سماع وحی و نقل عقل و خمر خام جان ای جان
مگر تو زینهمه خوبان که پیدایند و ناپیدا****درین مردودهٔ ویران نیابم کام جان ای جان

مرا عشقت بنامیزد بدانسان پرورید ای جان****که با یاد تو در دوزخ توانم آرمید ای جان
نترسم زاتشین مفرش که با عشق تو ای مهوش****مرا صد بار دید آتش که روی اندر کشید ای جان
ز عشقت شکر دارم من که لاغر کردم از وی تن****که دی زان لاغری دشمن مرا با تو ندید ای جان
نبردی دل ز کس هرگز که خود دلهای ما از تو****چو بویی یافت از عشقت ز شادی بر پرید ای جان
چو خوابست آتش هجرت که هر دیده کشید ای بت****چو آبست آتش عشقت که هر تن را رسید ای جان
دلم در چاکری عشقت کمر بستست تو گویی****که ایزد جز پی عشقت مرا خود نافرید ای جان
ازین یک نوع دلشادم که با عشق تو همزادم****که تا این دیده بگشادم دلم عشقت گزید ای جان
چو با عشق بتان زاید سنایی کی چنین گوید****مرا ناگاه عشق تو بر آتش خوابنید ای جان

تماشا را یکی بخرام در بستان جان ای جان****ببین در زیر پای خویش جان افشان جان ای جان
نخواهد جان دگر جانی اگر صد جان برافشاند****که بس باشد قبول تو بقای جان جان ای جان
ترا یارست بس در جان ز بهر آنکه نشناسد****ز خوبان جز تو در عالم همی درمان جان ای جان
ز بهر چشم خوب تو برای دفع چشم بد****کمال عافیت باشد همه قربان جان ای جان
از آن تا در دل و دیده گهر جز عشق تو نبود****برون روید گهر هر دم ز بحر و کان جان ای جان
همه عالم چو حرف «ن» از آن در خدمتت مانده****که از کل نکورویان تویی خاص آن جان ای جان
ز بهر سرخ رویی جان چه باشد گر به یک غمزه****ز خوبان جان براندایی تو در میدان جان ای جان
به نور روی تست اکنون همه توحید عقل من****به کفر زلف تست اکنون همه ایمان جان ای جان
سنایی وار در عالم ز بهر آبروی خود****سنایی خاکپای تست سر دیوان جان ای جان

جانا نخست ما را مرد مدام گردان****وانگه مدام در ده مست مدام گردان
بر ما چو از لطافت مل را حلال کردی****بر خصم ما ز غیرت گل را حرام گردان
دارالغرور ما را دارالسرور کردی****درالملام ما را دارالسلام گردان
خامند و پخته مانا تو دو شراب داری****در خام پخته گردان در پخته خام گردان
ناهید زخمه‌زن را از لحنه سیر کردی****بهرام تیغ‌زن را از جام رام گردان
ما را به نام خود کن زان پس چنانکه خواهی****یا هوشیار دفتر یا مست جام گردان
اکنون که روی ما را از غم چو کاه کردی****از عکس روی می را بیجاده فام گردان
خواهی که نسر طایر پران به دامت افتد****از جزع دانه کردی از مشک دام گردان
گمنام کرد ما را یک جام بادهٔ تو****در ده دو جام دیگر ما را چو نام گردان
از ما و خدمت ما چیزی نخیزد ای جان****هم تو بنا نهادی هم تو تمام گردان
خواهی که گر سنایی گردد سمایی از عز****پیش غلام و دربان او را غلام گردان

ای وصل تو دستگیر مهجوران****هجر تو فزود عبرت دوران
هنگام صبوح و تو چنین غافل****حقا که نه‌ای بتا ز معذوران
گر فوت شود همی نماز از تو****بندیش به دل بسوز رنجوران
برخیز و بیار آنچه زو گردد****چون توبهٔ من خمار مخموران
فریاد ز دست آن گران جانان****بی عافیه زاهدان و بی‌نوران
از طلعتها چو روی عفریتان****از سبلتها چو نیش زنبوران
گویند بکوش تا به مستوری****در شهر شوی چو ما ز مشهوران
نزدیکی ما طلب کن ای مسکین****تا روز قضا نباشی از دوران
لا والله اگر من این کنم هرگز****بیزارم از جزای ماجوران
معلوم شما نیست ز نادانی****ای زمرهٔ زاهدان مغروران
آنجا که مصیر ما بود فردا****بی‌رنج دهند مزد مزدوران

عاشقی گر خواهد از دیدار معشوقی نشان****گر نشان خواهی در آنجا جان و دل بیرون نشان
چون مجرد گشتی و تسلیم کردستی تو دل****بی گمان آنگه تو از معشوق خود یابی نشان
چون ز خود بی‌خود شدی معشوق خود را یافتی****ذات هستی در نشان نیستی دیدن توان
نیستی دیدی که هستی را همیشه طالبست****نیستی جوینده را هستی کم اندر کهکشان
تا همی جویم بیابم چون بیابم گم شوم****گمشده گمکرده را هرگز کجا بیند عیان
چون تو خود جویی مر او را کی توانی یافتن****تا نبازی هر چه داری مال و ملک و جسم و جان
آنگهی چون نفی خود دیدی و گشتی بی‌ثبات****گه فنا و گه بقا و گه یقین و گه گمان
گه تحرک گه سکون و گاه قرب و گاه بعد****گاه گویا گه خموشی گه نشستی گه روان
گه سرور و گه غرور و گه حیات و گه ممات****گه نهان و گه عیان و گه بیان و گه بنان
حیرت اندر حیرتست و آگهی در آگهی****عاجزی در عاجزی و اندهان در اندهان
هر که ما را دوست دارد عاجز و حیران بود****شرط ما اینست اندر دوستی دوستان

چون در معشوق کوبی حلقه عاشق‌وار زن****چون در بتخانه جویی چنگ در زنار زن
مستی و دیوانگی و عاشقی را جمع کن****هر سه را بر دار کن وز کوی معنی دار زن
گوهر بیضات باید خدمت دریا گزین****ور عقیق و لعل خواهی تکیه بر کهسار زن
شاهراه شرع را بر آسمان علم جوی****مرکب گفتار پی کن چنگ در کردار زن
چهرهٔ عذرات باید بر در وامق نشین****عشق بوذروار گیر و گام سلمان‌وار زن
مار فقر و خار جهلت گر زره یکسو نهد****سر بکوب آنمار را و آتش اندر خار زن
ای سنایی چند گویی مدحت روی نکو****بس کن اکنون دست اندر رحمت جبار زن

چنگ در فتراک عشق هیچ بت رویی مزن****تا به شکرانهٔ نخست اندر نبازی جان و تن
یا دل اندر زلف چون چوگان دلبندان مبند****یا چو مردان جان فدا کن گوی در میدان فگن
هر چه از معشوق آید همچو دینش کن درست****وآنچه از تو سر برآرد بت بود در هم شکن
گرم رو باش اندرین ره کاهلی از سر بنه****تا نمانی ناگهان انگشت حیرت در دهن
راه دشوارست همره خصم و منزل ناپدید****توشه رنجست و ملامت مرکب اندوه و محن
اندرین ره گر بمانی بی‌رفیق و راهبر****دست خدمت در رکاب سید ایام زن
خویشتن را در میان نه بی‌منی در راه عشق****زان که بس تنگست ره اندر نگنجد ما و من

جام را نام ای سنایی گنج کن****راح در ده روح را بی رنج کن
این دل و جان طبیعت سنج را****یک زمان از می طریقت سنج کن
تاج جان پاک را در راه دل****مفرش جانان جان آهنج کن
کدخدای روح را در ملک عشق****بی تصرف چون شه شطرنج کن
عقل دین‌دار سلامت جوی را****سنگ شنگولی عشق الفنج کن
یا همه رخ گرد چون گلنار باش****یا همه دل باش و چون نارنج باش
با عمارت چند سازی همچو رنج****با خرابی ساز و همچون گنج باش
خاک و باد و آب و آتش دشمنند****برگذر زین چار و نوبت پنج کن

ساقیا مستان خواب آلوده را بیدار کن****از فروغ باده رنگ رویشان گلنار کن
لاابالی پیشه‌گیر و عاشقی بر طاق نه****عشق را در کار گیر و عقل را بیکار کن
گر ز چرخ چنبری از غم همی خواهی نجات****دور باده پیش گیر و قصد زلف یار کن
پنج حس و چار طبع از پنج باده برفروز****وز دو گیتی دل به یکبار از خوشی بیزار کن
دانشت بسیار باشد چونکه اندک می خوری****دانشی کو غم فزاید از میش بردار کن
ور ز راه پنج حس خواهی که یار آید ترا****پنج باده نوش کن هر پنج در مسمار کن
دوستار عشق گشتی دشمن جانان مشو****چاکری می چون گرفتی بندگی خمار کن
ور به عمر اندر به نادانی نشسته بوده‌ای****از زبان عاجزی یکدم یک استغفار کن

خانهٔ طاعات عمارت مکن****کعبهٔ آفاق زیارت مکن
امهٔ تلبیس نهفته مخوان****جامهٔ ناموس قضاوت مکن
قاعدهٔ کار زمانه بدان****هر چه کنی جز به بصارت مکن
سر به خرابات خرابی در آر****صومعه را هیچ عمارت مکن
چون همه سرمایهٔ تو مفلسی‌ست****در ره افلاس تجارت مکن
چون تو مخنث شدی اندر روش****قصهٔ معراج عبارت مکن
تا نشوی در دین قلاش‌وار****خرقهٔ قلاشان غارت مکن
عمر به شادی چو سنایی گذار****کار به سستی و حقارت مکن

قومی که به افلاس گراید دل ایشان****جز کوی حقیقت نبود منزل ایشان
وقتی که شود کار برایشان همه مشکل****جز باده بگو حل که کند مشکل ایشان
گر چند قدیمست خلاف گل و آتش****با آتش عشق‌ست موافق گل ایشان
با قافلهٔ مفلسی و مرحلهٔ عشق****جز بار ملامت نکشد محمل ایشان
پیدا ز صفاتست و نهانست معانی****در نفس عزیز و نفس مقبل ایشان
جز تربیت و تمشیت و صدق و صفا نیست****پیرایه و سرمایهٔ جان و دل ایشان

جوانی کردم اندر کار جانان****که هست اندر دلم بازار جانان
چو شکر می‌گدازم ز آب دیده****ز شوق لعل شکربار جانان
ز من برد اندک اندک زندگانی****خلاف وعدهٔ بسیار جانان
فغان ای مردمان فریاد فریاد****ز شوق دیدن و گفتار جانان
از آن دو نرگس خونخوار جانان****ز چشم مست ناهشیار جانان
فغان زان سنبل سیراب مشکین****دمیده بر رخ گلنار جانان
همه شب زار گریم تا سحرگاه****همی بوسم در و دیوار جانان
چو مجنونم دوان در عشق لیلی****همی جویم به جان آثار جانان
ستاره بر من مسکین بگرید****اگر گویی بدو اسرار جانان
ازین شهرم ولیکن چون غریبان****بمانده در غم و تیمار جانان
ولیکن تا روان دارم ندارم****من مسکین سر آزار جانان

ز دست مکر وز دستان جانان****نمیدانم سر و سامان جانان
ز بس کاخ شوخ داند پای بازی****شدم سرگشته و حیران جانان
گشاد از چشم من صد چشمهٔ خون****دو بند زلف مشک افشان جانان
اگر چه خود ندارد با رهی دل****هزاران جان فدای جان جانان
چو زلف او رخ من پر شکن باد****اگر من بشکنم پیمان جانان
نبیند روز عمر من دگر مرگ****اگر باشم شبی مهمان جانان
سنایی تا سما گردان بود هست****همیشه در خط فرمان جانان
بود همواره از بهر تفاخر****غلام و چاکر و دربان جانان

همه جانست سر تا پای جانان****از آن جز جان نشاید جای جانان
به آب روی و خون دل توان ریخت****برای چون تو جان سودای جانان
خرد داند که وصف او نداند****ازیرا نیست هم بالای جانان
چه جای دعوی سروست در باغ****چه خواهد وصف سرتاپای جانان
نیاید کس به آب چشمهٔ خضر****جز اندر نوش عیسی‌زای جانان
ندیدی دین کفرآمیز بنگر****شکن در زلف جانفرسای جانان
همی کشف خردمندان کشف وار****سراندر خود کشد یارای جانان
سنایی نیست با جان زنده لیکن****ز جانانست او گویای جانان

تخم بد کردن نباید کاشتن****پشت بر عاشق نباید داشتن
ای صنم ار تو بخواهی بنده را****زین سپس دانی نکوتر داشتن
چند ازین آیات نخوت خواندن****چند ازین رایات عجب افراشتن
نقش چین باید ز سینه محو کرد****صورت مهر و وفا بنگاشتن
چند ازین شاخ وفاها سوختن****چند ازین تخم جفاها کاشتن
خوب نبود بر چو من بیچاره‌ای****لشکر جور و جفا بگماشتن
زشت باشد با چو من درمانده‌ای****شرط و رسم مردمی نگذاشتن
در صف رندان و قلاشان خویش****کمترین کس بایدم پنداشتن

نی‌نی به ازین باید با دوست وفا کردن****یا نی کم ازین باید آهنگ جفا کردن
یا زشت بود گویی در کیش نکورویان****یک عهد به سر بردن یک قول وفا کردن
هم گفتن و هم کردن از سوختگان آید****باز از چه شما خامان ناگفتن و ناکردن
باور نکنم قولت زیرا که ترا در دل****یک بادیه ره فرقست از گفتن تاکردن
حاصل نبود کس را از عشق تو در دنیا****جز نامه سیه کردن جز عمر هبا کردن
خود یاد ندارد کس از زلف تو و چشمت****یک تار عطا دادن یک تیر خطا کردن
از بلطمعی تا کی بوسی به رهی دادن****وز بلعجبی تا کی گوشی به ریا کردن
تا چند به طراری ما را به زبان و دل****یک باره بلی گفتن صد باره بلا کردن
تا چند به چالاکی ما را به قبول و رد****یک ماه رهی خواندن یکسال رها کردن
گر فوت شود روزی بد عهدی یک روزه****واجب شمری او را چون فرض قضا کردن
گر بوسه‌ای اندیشم بر خاک سر کویت****صد شهر طمع داری در وقت بها کردن
در مجمع بت رویان تو بوسه دریغی خود****یا رسم بتان نبود از بوسه سخا کردن
یا خوب نباید شد تا هم تو رهی هم ما****ورنه چو شدی باری خوبی به سزا کردن
یا فتنه نباید شد تا کس نشود فتنه****ورنه چو شدی جانا این قاعده نا کردن
هر لحظه یکی دون را صد «طال بقا» گویی****زیشان چه به کف داری زین «طال بقا» کردن
چون هست سنایی را اقبال و سنا از تو****واجب نبود او را مهجور سنا کردن
با این ادب و حرمت حقا که روا نبود****سودای شما پختن صفرای شما کردن

چیست آن زلف بر آن روی پریشان کردن****طرف گلزار به زیر کله پنهان کردن
زلف را شانه زدی باز چه رسم آوردی****کفر درهم شده را پردهٔ ایمان کردن
ای گل باغ الاهی ز که آموخته‌ای****دیده‌ها را به دو رخسار گلستان کردن
خاک در دیدهٔ خورشید زدن تا کی ازین****دامن شب را از روز گریبان کردن

جانا ز لب آموز کنون بنده خریدن****کز زلف بیاموخته‌ای پرده دریدن
فریادرس او را که به دام تو درافتاد****یا نیست ترامذهب فریاد رسیدن
ما صبر گزیدیم به دام تو که در دام****بیچاره شکاری خبه گردد ز تپیدن
اکنون که رضای تو به اندوه تو جفتست****اندوه تو ما را چو شکر شد به چشیدن
از بیم به یکبار همی خورد نیارم****زیرا که شکر هیچ نماند ز مزیدن
ما رخت غریبانه ز کوی تو کشیدیم****ماندیم به تو آنهمه کشی و چمیدن
رفتیم به یاد تو سوی خانه و بردیم****خاک سر کویت ز پی سرمه کشیدن
در حسرت آن دانهٔ نار تو دل ما****حقا که چو نارست به هنگام کفیدن
یاد آیدت آن آمدن ما به سر کوی****دزدیده در آن دیدهٔ شوخت نگریدن؟
ای راحت آن باد که از نزد تو آید****پیغام تو آرد بر ما وقت بزیدن
وان طیره گری کردن و در راه نشستن****وان سنگدلی کردن و در حجره دویدن
ما را غرض از عشق تو ای ماه رخت بود****خود چیست شمن را غرض از بت گرویدن
ما را فلک از دیده همی خواست جدا کرد****برخیره نبود آن دو سه شب چشم پریدن
زین روی که بر خاک سر کوی تو خسبد****مولای سگ کوی توام وقت گزیدن
زنهار کیانند به زیر خم زلفت****زنهار به هش باش گه زلف بریدن
بشنو سخن ما ز حریفان به ظریفی****کارزد سخن بنده سنایی بشنیدن
پیش و بر ما ز آرزوی چشم چو آهوت****چون پشت پلنگست ز خونابه چکیدن
آرامش و رامش همه در صحبت خلقست****ای آهوک از سر بنه این خوی رمیدن
کوهیست غم عشق تو موییست تن من****هرگز نتوان کوه به یک موی کشیدن
ما بندگی خویش نمودیم ولیکن****خوی بد تو بنده ندانست خریدن

ای به راه عشق خوبان گام بر میخواره زن****نور معنی را ز دعوی در میان زنار زن
بر سر کوی خرابات از تن معشوق هست****صدهزاران بوسه بر خاک در خمار زن
قیل و قال لایجوز از کوی دل بیرون گذار****بر در همت ز هستی پس قوی مسمار زن
تا تویی با تو نیایی خویشتن رنجه مدار****بر در نادیده معنی خیمهٔ اسرار زن
نوش شهد از پیش آن در زهر قاتل بار کن****طمع از روی حقیقت پیش زهر مار زن
چون به نامحرم رسی بدروز و کافر رنگ باش****بر طراز رنگ ظاهر نام را طرار زن

ای سنایی در ره ایمان قدم هشیار زن****در مسلمانی قدم با مرد دعوی‌دار زن
ور تو از اخلاص خواهی تا چو زر خالص شوی****دیدهٔ اخلاص را چون طوق بر زنار زن
پی به قلاشی فرو نه فرد گرد از عین ذات****آتش قلاشی اندر ننگ و نام و عار زن
درد سوز سینه را وقت سحر بنشان ز درد****وز پی دردی قدم با مرد دردی خوار زن
عالم سفلی که او جز مرکز پرگار نیست****چون درین کوی آمدی تو پای بر پرگار زن
خانهٔ خمار اگر شد کعبه پیش چشم تو****لاف از لبیک او در خانهٔ خمار زن
ورت ملک و ملک باید پای در تحقیق نه****ورت جاه و مال باید دست در اسرار زن
ور نخواهی تا چو فرعون لعین گردی تو خوار****پس چو ابراهیم پیغمبر قدم در نار زن

ای برادر در ره معنی قدم هشیار زن****در صف آزادگان چون دم زنی بیدار زن
شو خرد را جسم ساز و عقل رعنا را بسوز****تیغ محو اندر سرای نفس استکبار زن
گردن اندر راه معنی چند گه افراشتی****تیغ معنی را کنون بر حلق دعوی دار زن
گامزن مردانه وار و بگذر از موت و حیات****از دو کون اندر گذر لبیک محرم وار زن
از لباس کفر و ایمان هر دو بیرون آی زود****نرد باری همچو ابراهیم ادهم‌وار زن
سالکان اندر سلامت اسب شادی تاختند****یک قدم اندر ملامت گر زنی بیدار زن

ای هوایی یار یک ره تو هوای یار زن****آتشی بفروز و اندر خرمن اغیار زن
طبل از هستی خویش اندر جهان تاکی زنی****بر در هستی یکی از نیستی مسمار زن
با می تلخ مغانه دامن افلاس گیر****آز را بر روی آن قرای دعوی‌دار زن
زاهدان ار تکیه بر زهد و صیام خود کنند****تو چو مردان تکیه بر خمر و در خمار زن
دور شو از صحبت خود بر در صورت پرست****بوسه بر خاک کف پای ز خود بیزار زن
چون خوری می با حریف محرم پر درد خور****چون زنی کم با ندیم زیرک هشیار زن
گر برون هفت چرخ و چار طبع‌ست این سخن****بارگاهش هم برون از هفت و هشت و چار زن
تا تو اندر بند طبع و دهر و چرخ و کوکبی****کی بود جایز که گویی دم قلندوار زن
قیل و قال و دانش و تیمار پندار رهند****خاک بر چشم همه تیمارهٔ پندار زن

گر رهی خواهی زدن بر پردهٔ عشاق زن****من نخواهم جفت را از جفت بگذر طاق زن
این سخن بگذشت از افلاک و از آفاق نیز****قصهٔ افلاک را بر تارک آفاق زن
خواجگی در خانه نه پس آب را در خاک بند****مهتری بر طاق نه پس آتش اندر طاق زن
جرعه‌ای درد صفا در ریز بر اصحاب درد****خرقه پوشان ریا را بر قفا مخراق زن
این دقیقه دید نتوان کار از آن عالی‌ترست****لاف دقاقی برو با بوعلی دقاق زن

عاشقا قفل تجرد بر در آمال زن****در صف مردان قدم بر جادهٔ اهوال زن
خاک کوی دوست خواهی جسم و جان بر باد ده****آب حیوان جست خواهی آتش اندر مال زن
مالرا دجال دان و عشق را عیسی شمار****چون شدی از خیل عیسی گردن دجال زن
هر که را درد سرست از دست قیفالش زنند****گر ترا درد دل‌ست از دیدگان قیفال زن
ای مرقع‌پوش بی‌معنی که گویی عاشقم****لال شو زین لاف و قفلی بر زبان لال زن
تا کی از جور تو ای گندم نمای جو فروش****رو یکی ره این جو پوسیده را غربال زن

خیز ای بت و در کوی خرابی قدمی زن****با شیفتگان سر این راه دمی زن
بر عالم تجرید ز تفرید رهی ساز****در بادیهٔ هجر ز حیرت علمی زن
بر هر چه ترا نیست ز بهرش مبر انده****وز هر چه ترا هست ز اسباب کمی زن
جمع آر همه تفرقهٔ خویش به جهدت****بر ذات دعاوی ز معانی رقمی زن
از علم و اشارات و عبارات حذر کن****وز زهد و کرامات گذشته بر می زن
از کفر و ز توحید مگو هیچ سخن نیز****پیرامن خود زین دو خطرها حرمی زن
چون فرد شدی زین همه احوال به تصدیق****در شاهره فقر و حقیقت قدمی زن

ای رخ تو بهار و گلشن من****همچو جانست عشق در تن من
راست چون زلف تو بود تاریک****بی رخ تو جهان روشن من
همچو خورشید و ماه در تابد****عشق تو هر شبی ز روزن من
دست تو طوق گردن دگری****عشق تو طوق گردن من
ماه را راه گم شود بر چرخ****هر شبی از خروش و شیون من
گر تو یک ره جمال بنمایی****برزند بابهشت برزن من
خاک پایت برم چو سرمه به کار****گر چه دادی به باد خرمن من
رنجه کن پای خویش و کوته کن****دست جور و بلا ز دامن من
رادمری کنی به در نبری****بنهی بار خلق بر تن من
چون درآیی ز در توام به زمان****بردمد لاله‌زار و سوسن من
تا سنایی ترا همی گوید****ای رخ تو بهار و گلشن من

ای نگار دلبر زیبای من****شمع شهرافروز شهرآرای من
جز برای دیدنت دیده مباد****روشنایی دیدهٔ بینای من
جان و دل کردم فدای مهر تو****خاک پایت باد سر تا پای من
از همه خلقان دلارامم تویی****ای لطیف چابک زیبای من
چون قضیب خیزران گشتم نزار****در غمت ای خیزران بالای من
رحمت آری بر من و دستم گری****گر نیاری رحم بر من وای من
زار می‌نالم ز درد عشق زار****زان که تا تو نشنوی آوای من

گر کار بجز مستی اسکندر می من****ور معجزه شعرستی پیغمبر می من
با اینهمه گر عشق یکی ماه نبودی****اندر دو جهان شاه بلند اختر می من
ماهی و چه ماهی که ز هجرانش برین حال****گر من به غمش نگرومی کافر می من
گر بندهٔ خوی بد خود نیستی آن ماه****حقا که به فردوس همش چاکر می من
گر نیستی آن رنج که او ریش درآورد****وی گه که درین وقت چگوید درمی من
بودیش سر عشق من و برگ مراعات****گر چون دگران فاسق در کون بر می من
گر تیر برویی زندم از سر شنگی****از شادی تیرش به هوا بر پر می من
گادیم بر آنگونه که از جهل و رعونت****از گردن خود بفگنمی گر سرمی من
هر روز دل آید که مگر نیک شود یار****گر خر نیمی عشوهٔ او کی خر می من
گر بلفرج مول خبر یابدی از من****زین روی برین طایقه سر دفتر می من
پس در غم آنکس که ز گل خار نداند****عمر از چه کنم یاد که رشک خور می من

ای دوست ره جفا رها کن****تقصیر گذشته را قضا کن
بر درگه وصل خویش ما را****با حاجب بارت آشنا کن
در صورت عشق ما نگارا****بدخویی را ز خود جدا کن
آخر روزی برای ما زی****آخر کاری برای ما کن
ماها تو نگار خوش لقایی****با ما دل خویش خوش لقا کن
من دل کردم ز عشق یکتا****تو رشتهٔ دوستی دو تا کن
اکنون که تو تشنهٔ بلایی****راضی شده‌ام هلا بلا کن
ورنه تو که سغبهٔ جفایی****تن در دادم برو جفا کن
در جمله همیشه با سنایی****کاری که کنی تو بی ریا کن

ایا معمار دین اول دل و دین را عمارت کن****پس آنگه خیز و رندان را سحرگاهی زیارت کن
خرابات ای خراباتی به عین عقل چون دیدی****نهان از گوشه‌ای ما را به عین سر اشارت کن
بکش خط بر همه عالم ز بهر رند میخانه****زیارت رند حضرت را برو مسح و طهارت کن
جهان کفر و ایمان را ز سوز عشق بر هم زن****عیار نیک بر کف گیر و یک ساعت عبارت کن
به سیم و زر خراباتی همی با تو فرو ناید****تو با رند خراباتی به جان و دل تجارت کن
حرارت‌های نفسانی بسوزد دینت را روزی****اگر در راه دین مردی علاج این حرارت کن
ز دعوی گر کله داری سنایی را کلاهی نه****ز معنی گر زیان بینی عبارت را کفارت کن

این که فرمودت که رو با عاشقان بیداد کن****دوستانرا رنجه دار و دشمنان را شاد کن
حسن را بنیاد افگندی چنان محکم که هست****جز «و یبقی وجه ربک» نقش را بنیاد کن
ملک حسنت چون نخواهد ماند با تو جاودان****چند ازین بیداد خواهد بود لختی داد کن
ای عمل تقدیر کرده بر تو دوران فلک****ساعتی از عزل معزولان عالم یاد کن
پیش ما گشت زمانه خرمن غم توده کرد****خرمن غمهای ما را بر بر آتش باد کن
از برای این جهان و آن جهان ای دلربای****دست آن داری به خرما را ز هجر آزاد کن

ای باد به کوی او گذر کن****معشوق مرا ز من خبر کن
با دلبر من بگو که جانا****در عاشق خود یکی نظر کن
چوبی که ز هجر تو بود خشک****از آب وصال خویش تر کن
صد دفتر هجر حفظ کردی****یک صفحه ز وصل هم ز بر کن
ور نیک نمی‌کنی به جایم****با من صنما تو سر به سر کن

غلاما خیز و ساقی را خبر کن****که جیش شب گذشت و باده در کن
چو مستان خفته انداز بادهٔ شام****صبوحی لعلشان صبح و سحر کن
به باغ صبح در هنگام نوروز****صبایی کرد و بر گلبن نظر کن
جهان فردوس‌وش کن از نسیمی****ز بوی گل به باغ اندر اثر کن
ز بهر آبروی عاشقان را****خرد را در جهان عشق خر کن
صفا را خاوری سازش ز رفعت****نشانرا در کسوفش باختر کن
برآی از خاور طاعات عارف****پس اندر اختر همت نظر کن
چو گردون زینت از زنجیر زر ساز****چو جوزا همت از تیغ کمر کن
از آن آغاز آغاز دگر گیر****وز آن انجام انجام دگر کن
چو عشقش بلبلست از باغ جانت****روان و عقل را شاخ شجر کن
اگر خواهی که بر آتش نسوزی****چو ابراهیم قربان از پسر کن
ورت باید که سنگ کعبه سازی****چو اسماعیل فرمان پدر کن
برآمد سایه از دیوار عمرت****سبک چون آفتاب آهنگ در کن
برو تا درگه دیر و خرابات****حریفی گرد و با مستان خطر کن
چو بند و دام دیدی زود آنگه****دف و دفتر بگیر از می حذر کن
اگر اعقاب حسنت ره بگیرد****سبک دفتر سلاح و دف سپر کن
وگر خواهی که پران گردی از روی****ز جان همچون سنایی شاهپر کن

غریب و عاشقم بر من نظر کن****به نزد عاشقان یک شب گذر کن
ببین آن روی زرد و چشم گریان****ز بد عهدی دل خود را خبر کن
ترا رخصت که داد ای مهر پرور****که جان عاشقان زیر و زبر کن
نه بس کاریست کشتن عاشقان را****برو فرمان بر و کار دگر کن
سنایی رفت و با خود برد هجران****تو نامش عاشق خسته جگر کن
ولیکن چون سحرگاهان بنالد****ز آه او سحرگاهان حذر کن

بند ترکش یک زمان ای ترک زیبا باز کن****با رهی یک دم بساز و خرمی را ساز کن
جامهٔ جنگ از سر خود برکش و خوش طبع باش****خانهٔ لهو و طرب را یک زمان در باز کن
چند گه در رزم شه پرواز کردی گرد خصم****گرد جام می کنون در بزم ما پرواز کن
یک زمان با عشق خود می خور و دلشاد زی****ترکی و مستی مکن چندان که خواهی ناز کن
ناز ترکان خوش بود چندان که در مستی شود****چون شوی مست و خراب آنگاه ناز آغاز کن
ناز و مستی دلبران بر عاشقان زیبا بود****ناز را با مستی اندر دلبری دمساز کن
گر شکار خویش خواهی کرد جملهٔ خلق را****زلف را گه چون کمند و گه چو چنگ باز کن
مهر تو گردنکشان را صید تو کرد آنگهی****پادشه امروز گشتی در جهان آواز کن

ساقیا برخیز و می در جام کن****در خرابات خراب آرام کن
آتش ناپاکی اندر چرخ زن****خاک تیره بر سر ایام کن
صحبت زنار بندان پیشه‌گیر****خدمت جمشید آذرفام کن
با مغان اندر سفالی باده خور****دست با زردشتیان در جام کن
چون ترا گردون گردان رام کرد****مرکب ناراستی را رام کن
نام رندی بر تن خود کن درست****خویشتن را لاابالی نام کن
خویشتن را گر همی بایدت کام****چون سنایی مفلس خودکام کن

ای شوخ دیده اسب جفا بیش زین مکن****ما را چو چشم خویش نژند و حزین مکن
ای ماه روی بر سر ما هر زمان ز جور****چون دور آسمان دگری به گزین مکن
مهری که خود نهاده‌ای آن مهر بر مدار****مهری که خود نموده‌ای آن مهر کین مکن
گه چون خدای حاجت ما ز آستان مساز****گه چون خلیفه نایب ما ز آستین مکن
در خال و لب نگر سمر عز و دل مگوی****در زلف و رخ نگر سخن کفر و دین مکن
از زلف تابدار نشان گمان مجوی****نوز روی شرم دار حدیث یقین مکن
زلفت چو طوق گردن دیو لعین شدست****رخ چون چراغ حجرهٔ روح‌الامین مکن
ای ما به روح تیر تو با ما سنان مباش****ای ما به تن کمان تو با ما کمین مکن
خواهی که تا چو حلقه بمانیم بر درت****با ما چو حلقه‌دار لبان چون نگین مکن
خواهی که لاله پاش نگردد دو چشم من****از روی خویش چشم خسان لاله چین مکن
بنشانمان بر آتش و بر تیغ و زینهار****با هجر خویشمان نفسی همنشین مکن
تو هم میی و هم شکری هان و هان بتا****از خود بترس و دیدهٔ ما را چو هین مکن
ای از کمال و لطف و بزرگی بر آسمان****عهد و وفا و خدمت ما در زمین مکن
مردی نه کودکی که زنی هر دم از تری****خود را چو کودکان و زنان نازنین مکن
با تو وفا کنیم و تو با ما جفا کنی****با ما همی چو آن نکنی باری این مکن
آخر ترا که گفت که در جام بی‌دلان****وقت علاج سرکه کن و انگبین مکن
آخر ترا که گفت که با عاشقان خویش****نان گندمین بدار و سخن گندمین مکن
آنان فسرده‌اند کشان پوستین کنی****ما را ز غم چو سوخته‌ای پوستین مکن
گر چه غریب و بی کس و درویش و عاجزم****ما را بپرس گه گهی آخر چنین مکن
ای پیش تو سنایی گه یا و گه الف****او را به تیغ هجر چو نون و چو سین مکن

جانا دل دشمنان حزین کن****با خود شبکی مرا قرین کن
تیغ عشرت ز باده برکش****اسب شادی به زیر زین کن
من خاتم کرده‌ام دو بازو****خود را به میان این نگین کن
تا جان من از رخت نسوزد****رخ زیر دو زلف خود دفین کن
تا عیش عدو چو زهر گردد****با ما سخنان چو انگبین کن
بی باده مباش و بی رهی هیچ****کوری همه دشمنان چنین کن

چشمکان پیش من پر آب مکن****دلم از عاشقی کباب مکن
ریگ را پیش چشم رود مکن****رود را پیش دل سراب مکن
به کس از ابتدا رسول مباش****رقعه‌ای آیدت جواب مکن
به صبوری توان رسید به دوست****به هم اندر مزن شتاب مکن
نه خدایی چنین مجیب مباش****دعوت خلق مستجاب مکن
با سنایی چنین توانی بود****ور نه شو خویشتن عذاب مکن

مکن آن زلف را چو دال مکن****با دل غمگنان جدال مکن
پردهٔ راز عاشقان بمدر****کار بر کام بدسگال مکن
خون حرامست خیره خیره مریز****می نبیلست در سفال مکن
حال خود عالمی کند حالی****فتنهٔ نو میار و حال مکن
این چه چیزست و آن همیشه که تو****با خجسته همیشه فال مکن
با سنایی همه عتاب میار****با خراباتیان نکال مکن

ای دل ار مولای عشقی یاد سلطانی مکن****در ره آزادگان بسیار ویرانی مکن
همره موسی و هارون باش در میدان عشق****فرش فرعونی مساز و فعل هامانی مکن
بی‌جمال خوب لاف یوسف مصری مزن****بی‌فراق و درد یاد پیر کنعانی مکن
در خراباتی که این گوید که فاسق شو بشو****وندران مجلس که آن گوید مسلمانی مکن
پیشه یاجوج هوا سد سکندروار باش****ور جنان جویی غلو اندر جهانبانی مکن
آن اشاراتی که از عشقش خبر یابی مکن****وان عباراتی که از یادش جدا مانی مکن
چون ز مار و مرغ و دیو و دد بمانی باک نیست****چون ز نعم‌العبد وامانی سلیمانی مکن
پارسی نیکو ندانی حک آزادی بجو****پیش استاد لغت دعوی زبان‌دانی مکن
چون مسلم زمزم و خانی ترا شد زان سپس****قصهٔ دریا رها کن مدحت خانی مکن
از سنایی حال و کار نیکوان بررس به جد****مرد میدان باش تن درمیده ارزانی مکن

جانا اگر چه یار دگر می‌کنی مکن****اسباب عشق زیر و زبر می‌کنی مکن
گویی دگر کنم مگرم کار به شود****حقا که کار خویش بتر می‌کنی مکن
منمای روی خویش بهر ناسزا از آنک****خود را بگرد شهر سمر می‌کنی مکن
بر گل ز مشک ناب رقم می‌کشی مکش****هر مشک را نقاب قمر می‌کنی مکن
ای سیمتن ز عشق لب چون عقیق خود****رخسارهٔ مرا تو چو زر می‌کنی مکن

ای نموده عاشقی بر زلف و چاک پیرهن****عاشقی آری ولیکن بر مراد خویشتن
تا ترا در دل چو قارون گنجها باشد ز آز****چند گویی از اویس و چند گویی از قرن
در دیار تو نتابد ز آسمان هرگز سهیل****گر همی باید سهیلت قصد کن سوی یمن
از مراد خویش برخیز ار مریدی عشق را****در یمن ساکن نگردی تا که باشی در ختن
آز را گشتن دگر آن آرزو دیدن دگر****هر دو با هم کرد نتوان یا وثن شو یا شمن
بی جمال یوسف و بی سوز یعقوب از گزاف****توتیایی ناید از هر باد و از هر پیرهن
باده با فرعون خوری از جام عشق موسوی****با علی در بیعت آیی زهر پاشی بر حسن
پای این میدان نداری جامهٔ مردان مپوش****برگ بی‌برگی نداری لاف درویشی مزن

صبر کم گشت و عشق روز افزون****کسیه بی سیم گشت و دل پرخون
می‌دهد درد می‌نهد منت****یار ما را عجب گرفت زبون
صنعتش سال و ماه عشوه و زرق****سخنش روز و شب فنون و فسون
پشت کوژ و تنم ضعیف شدست****پشت چون نون و دل چو نقطهٔ نون
عقل با عشق در نمی‌گنجد****زین دل خسته رخت برد برون
حالم اینست و حرص و عشقم پیش****راست گفتند ک «الجنون فنون»

ای ماه ماهان چند ازین ای شاه شاهان چند ازین****پندت سزای بند گشت آخر نگیری پند ازین
گشتی تو سلطان از کشی تا کی بود این سرکشی****عادت مکن عاشقی کشی توبه بکن یکچند ازین
با روی خوب و خوی بد از تو کسی کی برخورد****این خوی بد در تو رسد بگریز ای دلبند ازین
تا کی کنی کبر آوری چون عاقبت را بنگری****ترسم پشیمانی خوری ای یار بد پیوند ازین
اول که نامت برده‌ام صد ضربه از غم خورده‌ام****زان صد یکی نشمرده‌ام آخر شوی خرسند ازین
ای هوش و جان بی‌هشان جان و دل عاشق کشان****از جان ما چد هی نشان روزی اگر پرسند ازین
از جور تست اندر دعا دست سنایی بر هوا****از وی وفا از تو جفا آخر نگویی چند ازین

ای چون تو ندیده جم آخر چه جمالست این****وی چون تو به عالم کم آخر چه کمالست این
تو با من و من پویان هر جای ترا جویان****ای شمع نکورویان آخر چه وصالست این
زان گلبن انسانی هر دم گلی افشانی****ای میوهٔ روحانی آخر چه نهالست این
در وصف تو عقل و جان چون من شده سرگردان****ای وهم ز تو حیران آخر چه جمالست این
گفتی که چو من دلبر داری وز من بهتر****ای جادوی صورت گر آخر چه خیالست این
ای از پی داغ ما آرایش باغ ما****ای چشم و چراغ ما آخر چه مثالست این
هر روز نپویی تو جز عشق نجویی تو****ای ماه نکویی تو آخر چه خصالست این
هر روز مرا نرمک بکشی تو به آزرمک****ای شوخک بی‌شرمک آخر چه وبالست این
پرسی: چو منی دلبر بینی تو به عالم در****ای ماه نکو منظر آخر چه سوالست این
ما را نه بدین سستی زین بیش همی جستی****ای خسته از آن خستی آخر چه ملالست این
گفتی همه جا با تو وصلست مرا با تو****ای بی خود و با ما تو آخر چه دلالست این
گفتی که سنایی خود داریم و ازو به صد****ای ناقد نیک و بد آخر چه محالست این

ای رشک رخ حورا آخر چه جمالست این****وی سرو سمن سیما آخر چه کمالست این
کوشم به وفای تو کوشی به جفای من****کس نی که ترا گوید آخر چه خیالست این
نابوده شبی شادان از وصل تو ای جانان****در هجر مرا کشتی آخر چه وبالست این
شد اصل همه شادی ای دوست وصال تو****ای اصل همه شادی آخر چه وصالست این
هر گه که مرا بینی گویی که: مرا خواهی؟****گر می‌ندهی عشوه آخر چه سوالست این
خواهم که ترا بینم یک بار به هر ماهی****تن درندهی با من آخر چه ملالست این
هر مرغ که زیرک‌تر هر مرد که عاقل‌تر****در شد به جوال تو آخر چه جوالست این

خواجه سلام علیک آن لب چون نوش بین****توشهٔ جانها در آن گوشهٔ شبپوش بین
پیش رکابت جمال کیست گرفته عنان****چرخ جفا کیش بین لعل وفا کوش بین
گردش ایام دوش تعبیه‌ای ساختست****سوختهٔ عشق باش ساختهٔ دوش بین
برگذر و کوی او غرقه چو من صد هزار****عاشق جانباز بین مرد کفن‌پوش بین
گوش مینبار و آن نغمه و دستان شنو****دیده برانداز و آن خط و بناگوش بین
در بر تنگ شکر مار جهانسوز بین****بر سر سنگ سیاه صبر جگرجوش بین
گر چه دل ریش ما بر سر سودای اوست****بر دل او یاد ما جمله فراموش بین
صف زده در پیش او خلق خروشان شده****تن زده آن ماه را فارغ و خاموش بین
بهرهٔ ما دیده‌ای ناله و فریاد ازو****بهرهٔ هر ناکسی بوسه و آغوش بین
ساقی فردوس را از پی بازار او****بر در میخانه‌ها بلبله بر دوش بین
زلفش یکسو فگن و آنگه در زیر زلف****جان سنایی ز عشق خسته و مدهوش بین

خواجه سلام علیک آن لب چون نوش بین****لعل شکروش نگر سنبل خور جوش بین
تا که بر اسب جمال گشت سوار آن پسر****جلمهٔ عشاق را غاشیه بر دوش بین
جزع وی و لعل وی خامش و گویا شدند****جزعی گویا نگر لعلی خاموش بین
بیدل و بیجان منم در غم هجران او****خواجه سلام علیک عاشق مدهوش بین
هست سنایی ز عشق بر سر آتش مدام****گشته دل او کباب جانش پر از جوش بین

جاوید زی ای تو جان شیرین****هرگز دل تو مباد غمگین
از راه وفا گسسته ای دل****بر اسب جفا نهاده ای زین
عاشق‌ترم ای پسر ز خسرو****نیکوتری ای پسر ز شیرین
عاشق خوانند مرا و بی دل****زیبا خوانند ترا و شیرین
آنم من و صد هزار چندان****آنی تو و صد هزار چندین
عشاق چو روی تو ببینند****و آن خال سیاه و زلف مشکین
بر روی توام زنند احسنت****در عشق توام کنند تحسین
هرگاه که بایدت تماشا****شو چهرهٔ خویشتن همی بین
حقا که خوشست نوش کردن****بر چهرهٔ تو شراب نوشین

اسب را باز کشیدی در زین****راه را کردی بر خانه گزین
راه بیداری آوردی پیش****دل من کردی گمراه و حزین
بدل و شق بپوشیدی درع****بدل جام گرفتی زوبین
دست بردی به سوی تیر و کمان****روی دادی به سوی حرب و کمین
نه براندیشی از کرب زمان****نه ببخشایی بر خلق زمین
تا نبینم رخ چون ماه ترا****بارم از دیده به رخ بر پروین
چون بخسبم ز فراق تو مرا****غم بود بستر و حیرت بالین

ای لعبت مشکین کله بگشای گوی از آن کله****می خور ز جام و بلبله با ما خور و با ما نشین
مشک از هلال انگیختی وز لاله عنبر بیختی****وز مه فرود آویختی کرده به چنگ اندر عجین
از هیچ مادر یا پدر چون تو نزاید یک پسر****خورشیدی ای جان یا قمر گر دل ببردی شو ببین
ای ماهرو نیکو سیر ای روی چو شمس و قمر****من بر تو نگزینم دگر گر تو گزینی شو گزین
کس را چو تو گل سور نی در خلد چون تو حور نی****در پردهٔ زنبور نی چون دو لب تو انگبین

چون سخن زان زلف و رخ گویی مگو از کفر و دین****زان که هر جای این دو رنگ آمد نه آن ماند نه این
نیست با زلفین او پیکار دارالضرب کفر****نیست با رخسان او بی‌شاه دارالملک دین
خود ز رنگ زلف و نور روی او برساختند****کفر خالی از گمان و دین جمالی از یقین
خاکپای و خار راهش دیده را و دست را****توده توده سنبلست و دسته دسته یاسمین
چون به کوی اندر خرامد آن چنان باشد ز لطف****پای آن بت ز آستان چون دست موسی ز آستین
چون نقاب از رخ براندازد ز خاتونان خلد****بانگ برخیزد که: هین ای آفرینش آفرین
لعبت چین خواندم او را و بد خواندم نه نیک****لاجرم زین شرم شد رویم چو زلفش پر ز چین
لعبت چین چون توان خواند آن نگاری را که هست****زیر یک چین از دو زلفش صدهزار ار تنگ چین
خود حدیث عاشقی بگذار و انصافم بده****کافری نبود چنانی را صفت کردن چنین
خط او را گر تو خط خوانی خطا باشد که نیست****آن مگر دولت گیای خطهٔ روح‌الامین
آسمان آن خط بر آن عارض نه بهر آن نوشت****تا من و تو رنجه دل گردیم و آن بت شرمگین
لیک چون دید آسمان کز حسن او چون آفتاب****رامش و آرامش و آرایشست اندر زمین
حسن را بر چهرهٔ او بنده کرد و بر نوشت****آسمان از مشک بر گردش صلاح‌المسلمین
از دو یاقوتش دو چیز طرفه یابم در دو حال****چون بگوید حلقه باشد چون خمش گردد نگین
دل چو ز آن لب دور ماند گر بسوزد گو بسوز****موم را ز آتش چه چاره چون جدا شد ز انگبین
هر زمان گویی سنایی کیست خیز اندر نگر****هم سنا و هم سنایی را در آن صورت ببین
خود سنایی او بود چون بنگری زیرا بر اوست****لب چو باقامت الف ابرو چو نون دندان چو سین

گر نشد عاشق دو زلف یار بر رخسار او****چون ز ما پنهان کند هر ساعتی دیدار او
یک زمان در هجر و وصل او شود خرم دلم****این چه آفت رفت یارب بر من از دیدار او
غمزهٔ غماز او چون می‌رباید جان و دل****گر نشد جادو به رخ آن طرهٔ طرار او
گر نیابم وصل رویش باشد از وی اینقدر****عمر یارب می‌گذارم در غم تیمار او

ای جهانی پر از حکایت تو****گه ز شکر و گه از شکایت تو
برگشاده به عشق و لاف زبان****خویشتن بسته در حمایت تو
ای امیری که بر سپهر جمال****آفتابست و ماه رایت تو
هست بی تحفهٔ نشاط و طرب****آنکه او نیست در حمایت تو
هر سویی تافتم عنان طلب****جز عنانیست بی‌عنایت تو
جان و دل را همی نهیب رسد****زین ستمهای بی نهایت تو
ای همه ساله احسن الحسنی****در صحیفهٔ جمال آیت تو
در وفا کوش با سنایی از آنک****چند روزست در ولایت تو

ای شکسته رونق بازار جان بازار تو****عالمی دلسوخته از خامی گفتار تو
توشه هر روزی مرا از گوشهٔ انده نهد****گوشهٔ شبپوش تو بر طرهٔ طرار تو
خوبی خوبان عالم گر بسنجی بی‌غلط****صد یکی زان هیچ پیش کفهٔ معیار تو
عشق تو مرغی‌ست کو را این خطابست از خرد****ای دو عالم گشته عاجز در سر منقار تو
حلقه بودن شرط باشد بر در هستی خود****هر که در دیوار دارد روی از آزار تو
نیست منزل صبر را یک لحظه پیش من چنانک****نیست قیمت شرم را یک ذره در بازار تو
زین گذشتست ای صنم در عشقبازی کار من****زان گذشتست ای پسر در شوخ چشمی کار تو
ترس من در عذر تو افزون بود از جنگ از آنک****نفی استغفار باشد عین استغفار تو
ایمنی از چشم بد زان کز صفا بینندگان****جز که شکل خود نمی‌بینند در رخسار تو
فارغی از بند پرده چون همی دانی که نیست****هیچ پرده پیش دیدار تو چون دیدار تو

ای همه انصاف‌جویان بندهٔ بیداد تو****زاد جان رادمردان حسن مادرزاد تو
حسن را بنیاد افگندی چنان محکم که نیست****جز «و یبقی وجه ربک» نقش بی‌بنیاد تو
بلفضولانرا سوی تو راه نبود تا بود****کبریا در بادبان رایگان آباد تو
آتش اندر خاکپاشان همه عالم زدند****هر کرا بر روی آب تست در سر باد تو
تنگ چشمان را ز تو گردی نخیزد تا بود****«لن تنالوا البر حتی تنفقوا» بر یاد تو
ای بسا در حقهٔ جان غیورانت که هست****نعره‌های سر به مهر از درد بی فریاد تو
فتنه بودی یاسمینت از برگ گل نشکفته بود****فتنه‌تر گشتی چو بررست از سمن شمشاد تو
«فالق الاصباح» بر جانهای ما داد تو خواند****هین که وقت «جاعل اللیل» آمد از بیداد تو
اندر این مجلس به ما شادی و غمگینی ز خصم****چشم بد دور از دل غمگین و طبع شاد تو
روی ما تازست تا تو حاضری از روی تو****جان ما خوش باد چون غایب شوی بر یاد تو
یکزمان خوش باش با ما پیش از آن کز بیم خصم****روز مانا خوش کند گفتار «شب خوش باد» تو
اینهمه سحر حلال آخر کت آموزد همی****گر سنایی نیست اندر ساحری استاد تو

خنده گریند همی لاف زنان بر در تو****گریه خندند همی سوختگان در بر تو
دل آن روح گسسته که ندارد دل تو****سر آن حور بریده که ندارد سر تو
گاه دشنام زدن طاقچهٔ گوش مرا****حقه‌های شکرین گرد دو تا شکر تو
تا خط تو بدمیدست ز بهر خط تو****حرف بوسست چو لبهای قلم چاکر تو
شیر چرخت ز پی آب همی سجده برد****من چه سگ باشم تا خاک بوم بر در تو
نیست در چنبر نه چرخ یکی پروین بیش****هست پروین کده ره چنبری از عنبر تو
عنبر از چنبر زلفت چو خرد یافته‌ام****تا مگر راه دهد سوی خودم چنبر تو
سیم در سنگ بسی باشد لیک اندر کان****سنگ در سیم دل تست پس اندر بر تو
عارم این بس که بوم پیش‌رو دشمن تو****فخرم آن بس که بوم رخت کش لشگر تو
برده شد ز آتش تو پیش سراپردهٔ جان****آب حیوان روان ز آن دو رده گوهر تو
قطب گردم چو بگردم ز پی خدمت تو****پای بر جای چو پرگار به گرد سر تو
شمع نور فلکی خواهد هر لحظه همی****شعله از مشعلهٔ روی ضیاگستر تو
ز آرزوی رخ چون ماه تو هر روز چو صبح****دل همی چاک زند پیش درت کهتر تو
خور گردون چو مه از پیش رخت کاست کند****که ندارد خود گردون فری اندر خور تو
از سنایی به بها هر دم صد جان خواهد****بهر یک بوسه دو تا بسد جان پرور تو

حلقهٔ ارواح بینم گرد حلقهٔ گوش تو****آفتاب و ماه بینم حامل شبپوش تو
بی‌دلان را نرگس گویای تو خاموش کرد****عاشقان را کرد گویا پستهٔ خاموش تو
تلخ نو شیرین‌ترست از شهد و شکر وقت کین****چون بود هنگام صلح و وصل رویت نوش تو
خواب خرگوش آمد از تو عاشقانت را نصیب****زین قبل سخره کند بر شیر و بر خرگوش تو
مرغ‌وار اندر هوای تو همی پرد دلم****بر امید آنکه سازد آشیان آغوش تو

ای شادی و غم ز صلح و جنگ تو****وی داد و ستد ز سیم و سنگ تو
ای آفت و راحت شب و روزم****چشم و دهن فراخ و تنگ تو
بر نافهٔ مشک و باغ گل دایم****حقد و حسدی ز بوی و رنگ تو
عذر تو اگر چه لنگ من پیوست****خرسند شدم به عذر لنگ تو
خون جگرم چو نافهٔ آهو****از حسرت خط مشک رنگ تو

ای مونس جان من خیال تو****خوشتر ز جهان جان وصال تو
جانهای مقدس خردمندان****سرگشته به پیش زلف و خال تو
کس نیست به بیدلی نظیر من****چون نیست به دلبری همال تو
گر صورت عشق و حسن کس بیند****آن مثل منست با خیال تو
لیکن چکنم چو آیدم خوشتر****از حال جهان همه محال تو
هر چند همیشه تنگدل باشم****از تیر دو چشم بد سگال تو
خرسند شوم چو گوییم یک ره****ای خسته چگونه بود حال تو
هستم به جوال عشوه‌ات دایم****وان کیست که نیست در جوال تو

ای دریغا گر رسیدی دی به من پیغام تو****دوش زاری کردمی در آرزوی نام تو
از عتاب خود کنون پرم به بر گر بهر تو****پر بریده به بود تا مانم اندر دام تو
می نبود آنرخ نصیب چشم اکنون آمدم****تا صدف گردد مگر گوش من از پیغام تو
نیست اندر تو چو یوم‌الحشر لهو و ظلم و لغو****همچو یوم‌الحشر بی‌انجام باد ایام تو

موی چون کافور دارم از سر زلفین تو****زندگانی تلخ دارم از لب شیرین تو
خاک بر سر کردم از طور رخ پر آب تو****سنگ بر دل بستم از جور دل سنگین‌تو
مونس من ماه و پروینست هر شب تا به روز****زان رخ چون ماه و زان دندان چون پروین تو
زعفرانست از رخ من توده بر بالین من****ارغوانست از رخ تو سوده بر بالین تو
گر مسلمان کشتن آیین باشد اندر کافری****در مسلمانی مسلمان کشتنست آیین تو
رخنه افتد بیشک اندر دین تو زین کارها****کی پسندد عاشق تو رخنه اندر دین تو

تا کی از عشوه و بهانهٔ تو****چند ازین لابه و فسانهٔ تو
شور و آشوب در جهان افگند****غمزهٔ چشم جاودانهٔ تو
هیچ آشوب نیست در عالم****این چه فتنه‌ست در زمانهٔ تو
کعبهٔ عاشقان سوخته دل****هست امروز آستانهٔ تو
عاشقانت همی طواف کنند****گرد کوی و سرای و خانه تو
ای همایون همای کبک خرام****دل عشاق آشیانهٔ تو
عاشقانت همی به جان بخرند****انده عشق جاودانهٔ تو

عاشقم بر لعل شکرخای تو****فتنه‌ام بر قامت رعنای تو
ماه بر راه اوفتاد از روی تو****سرو شرمنده شد از بالای تو
پوست در تن خشک دارم همچو چنگ****از هوای چنگ روح افزای تو
جان من شد مسکن رنج و بلا****تا دل مسکین من شد جای تو
مرده را زنده کنی ز آوای خویش****پس دم عیسی شدست آوای تو
باز بنما روی خود ایماهروی****گر پی وصلت بود سودای تو
تو دهی بوسه همی بر چنگ خویش****من دهم بوسه همی بر پای تو
گر سنایی گه گهی توبه کند****توبهٔ او بشکند لبهای تو

باز افتادیم در سودای تو****از نشاط آن رخ زیبای تو
دستمان گیر الله الله زینهار****زان که بنهادیم سر در پای تو
باز ما را جاودان در بند کرد****حلقهٔ زلفین عنبرسای تو
باز کاسد کرد در بازار عشق****عقل ما را لعل روح افزای تو
ما دو صد منزل دوان باز آمدیم****مردمی کن یک قدم باز آی تو
روی سوی عشق تو آورده‌ایم****گر چه آگه نیستیم از رای تو
با ملاحت خود سراسر نقش کرد****نیکویی بر روی چون دیبای تو
باز ما را عالمی چون حلقه کرد****آن دو چشم جادوی رعنای تو
مر سنایی را کنون تا جاودان****در پذیرش تا بود مولای تو

ای گشته ز تابش صفای تو****آیینهٔ روی ما قفای تو
بادست به دست آب و آتش را****با صفوت و نور خاکپای تو
با تو چه کند رقیب تاریکت****بس نیست رقیب تو ضیای تو
خود قاف ز هم همی فرو ریزد****از سایهٔ کاف کبریای تو
در کوی تو من کدام سگ باشم****تا لاف زنم ز روی و رای تو
هر چند که خوش نیایدت هل تا****لافی بزند ز تو گدای تو
این هژده هزار عالم و آدم****نابوده بهای یک بهای تو
قیمت گر تو حسود بود ای جان****زان هژده قلب شد بهای تو
ای راحت تو همه فنای ما****وی شادی ما همه بقای تو
هم دوست همی کشی و هم دشمن****چه خشک و چه تر در آسیای تو
ایندست که مر تراست در شوخی****اندر دو جهان کراست پای تو
دیریست که هر زمان همی کوبند****این دبدبه بر در سرای تو
من بندهٔ زندگانی خویشم****لیکن نه برای خود برای تو
هر چند نیافت اندرین مدت****یک شعله سنایی از سنای تو
با اینهمه هست بر زبان نونو****شهری و سنایی و ثنای تو

ای کعبهٔ من در سرای تو****جان و تن و دل مرا برای تو
بوسم همه روز خاکپایت را****محراب منست خاکپای تو
چشم من و روی دلفریب تو****دست من و زلف دلربای تو
مشک‌ست هزار نافه بت‌رویا****در حلقهٔ زلف مشکسای تو
دل هست سزای خدمت عشقت****هر چند که من نیم سزای تو
بیگانه شدستم از همه عالم****تا هست دل من آشنای تو
چندانکه جفا کنی روا دارم****بر دیده و دل کشم جفای تو
در عشق تو از جفا نپرهیزد****آن دل که شدست مبتلای تو
ای جان جهان مکن به جای من****آن بد که نکرده‌ام به جای تو

تا بدیدم زلف عنبرسای تو****وان خجسته طلعت زیبای تو
جان‌و دل نزدت فرستادم نخست****آمدم بی‌جان و دل در وای تو
بی دل و بی‌جان ندارد قیمتی****بنگر این بی‌قیمت اندر جای تو
آستین پر خون و دیده پر سرشگ****چشم خیره در رخ زیبای تو
مشک و عنبر بارد اندر کل کون****چون فشانی زلفک رعنای تو
من نیارم دید در باغ طرب****سرو از رشک قد و بالای تو
من نیارم دیدن اندر تیره شب****مه ز رشک روی روح افزای تو
چون برون آیم ز زندان فراق****تا نیارندم خط و طغرای تو
پس بجویم من ترا و عاقبت****کشته گردم آخر اندر پای تو

ای ببرده آب آتش روی تو****عالمی در آتشند از خوی تو
مشک و می را رنگ و مقداری نماند****ای نه مشک و می چو روی و موی تو
چشمکانت جاودانند ای صنم****نرگس آمد ای عجب جادوی تو
تیر عشقت در جهان بر من رسید****غازیانه زان کمان ابروی تو
زنگیانند آن دو زلف پای کوب****بلعجب اندر نظاره سوی تو
با خروش و با فغان دیوانه‌وار****خاک پاشم بر سر اندر کوی تو
هر کسی مشغول در دنیا و دین****دین و دنیای سنایی روی تو

باد عنبر برد خاک کوی تو****آب آتش ریخت رنگ روی تو
جاودان را نیست اندر کل کون****هیچ دولتخانه چون ابروی تو
کفر و دین را نیست در بازار عشق****گیسه داری چون خم گیسوی تو
چشم و دل ترست و گرم از عشق تو****کام و لب خشک‌ست و سرد از خوی تو
ای بسا خلقا که اندر بند کرد****حلقهاشان حلقه‌های موی تو
گر بهشتی نیست پس جادو چراست****آن دو چشم بلعجب بر روی تو
عالمی را دارویی جز چشم را****بی ضیا چشمست از داروی تو
تا دل ریش مرا دست غمت****بست همچون مهره بر بازوی تو
کافرم چون چشم شوخت گر دهم****دین و دنیا را به تار موی تو
دل چو نار و رخ چو آبی کرده‌ام****از کلوخ امرود و شفتالوی تو
هر کسی محراب دارد هر سویی****هست محراب سنایی سوی تو
ای بسا شرما که برد از چشمها****دیدهٔ شوخ خوش جادوی تو
کی توانم پای در عشقت نهاد****با چنان دست و دل و بازوی تو
سگ به از عقل منست ار عقل من****ناف آهو نشمرد آهوی تو

گر خسته دل همی نپسندی بیار رو****تیمار عاشقی ز رهی باز دار رو
گر من گیاه سبزم و تو ابر نوبهار****هل تا گیه بجوشد بر من بهار رو
پس گر به رود جیحون غرقه شوم در آب****غرقه بمان مرا تو و کشتی مدار رو
ور من به یاد تو شوم از تشنگی هلاک****هل تا شوم هلاک تو آبم میار رو
گر در بهشت باقی و تنها تو میروی****ما را تو دست گیر و به مالک سپار رو

ای خواب ز چشم من برون شو****ای مهر درین دلم فزون شو
ای دیده تو خون ناب می‌ریز****ای قد کشیده سرنگون شو
آتش به صفات خویش در زن****از هستی خویشتن برون شو
زان سگ بچه‌ای به کتف برگیر****ناگاه به رستهٔ درون شو
میگیر درم قفا همی خور****با رندی و عیبها عیون شو
کر مسجد را همی نخوانی****با مهتر تونیان بتون شو

خه خه ای جان علیک عین‌الله****ای گلستان علیک عین‌الله
اندرا اندرا که خوش کردی****مجلس جان علیک عین‌الله
برفشان برفشان دل و جان را****در و مرجان علیک عین‌الله
هیچ جایی نیافت از پی انس****چون تو مهمان علیک عین‌الله
مرده دل بوده‌ایم در بندت****از همه جان علیک عین‌الله
پیش خز تا کنیم بر لب تو****بوسه باران علیک عین‌الله
جان ما کن ز لحن داوودی****چون سلیمان علیک عین‌الله
باش تا ما کنیم بر سر تو****شکر افشان علیک عین‌الله
پیش کاست همی برد سجده****بت کاسان علیک عین‌الله
خاک پایت ز عشق بوسه دهد****جان خاقان علیک عین‌الله
آنچه گویند صوفیانش «آن»****تویی آن «آن» علیک عین‌الله
در غلامیت بر سنایی نیست****هیچ تاوان علیک عین‌الله

ای قوم مرا رنجه مدارید علی‌الله****معشوق مرا پیش من آرید علی‌الله
گز هیچ زیاری نهمی بر لب او بوس****یک بوسه به من صد بشمارید علی‌الله
ور هیچ به دست آرید از صورت معشوق****بر قبلهٔ زهاد نگارید علی‌الله
آن خم که بر او مهر مغانست نهاده****الا به من مغ مسپارید علی‌الله
از دین مسلمانی چون نام شمار است****از دین مغان شرم مدارید علی‌الله
گشتست سنایی مغ بی‌دولت و بی‌دین****از دیدهٔ خود خون بمبارید علی‌الله

ای ز آب زندگانی آتشی افروخته****واندر او ایمان و کفر عاشقان را سوخته
ای تف عشقت به یک ساعت به چاه انداخته****هر چه در صد سال عقل ما ز جان اندوخته
ای کمالت کمزنان را صبرها پرداخته****وی جمالت مفلسان را کیسه‌ها بردوخته
گه به قهر از جزع مشکین تیغها افراخته****گه به لطف از لعل نوشین شمعها افروخته
هر چه در سی سال کرده خاتم مشکینت وام****آن نگین لعل نوشین در زمانی توخته
ما به جان بخریده عشق لایزالی را تو باز****لاابالی گفته و بر ما جهان بفروخته
ای ز آب روی خویش اندر دبیرستان عشق****تختهٔ عمر سنایی شسته از آموخته

ای دل اندر بیم جان از بهر دل بگداخته****جان شیرین را ز تن در کار دل پرداخته
تا دل و جان درنبازی دل نبیند ناز و عز****کی سر آخور گشت هرگز مرکبی ناتاخته
بند مادرزاد باید همچو مرغابی به پای****طوق ایزد کرد باید در عنق چون فاخته
تا به روی آب چون مرغابیان دانی گذشت****در هوا چون فاخته پری و بال آخته
مرد این ره را گذر بر روی آب و آتشست****آب و آتش آشنا را داند از نشناخته
یاد کن آن مرد را کو پای در دریا نهاد****از پسش دشمن همی آمد علم افراخته
آب رود نیل هر دو مرد را بر سنگ زد****کم عیار آمد یکی زو روح شد پرداخته
آتش نمرود و آن لشکر نمی‌بینم به جای****زر آزر را دگر کن منجنیق انداخته
ایزدش پیرایه چون زر کرد ازین کاتش بدید****هر زری کو دید آتش کار او شد ساخته

من نه ارزیزم ز کان انگیخته****من عزیزم از فلک بگریخته
چرخ در بالام گوهر تافته****طبع در پهنام عنبر بیخته
آسمان رنگم ولیک از روی شکل****آفتابی از هلال آویخته
از برای کسب آب روی خویش****آبروی خود به عمدا ریخته
از برای خدمت آزادگان****با همه کس همچو آب آمیخته

ای نقاب از روی ماه آویخته****صبح را با ماهتاب آمیخته
در خیال عاشقان از زلف و رخ****صورت حال و محال انگیخته
آسمان خاک بیز از کوی تو****سالها غربال دولت بیخته
عقل ترسا روح عیسی روی را****در چلیپاهای زلف آویخته
از لطافت باد آب و آب باد****هم برون برده ز سر هم ریخته
ای سنایی بهر خاک کوی تو****ز آبروی و دین و دل بگریخته

بردیم باز از مسلمانی زهی کافر بچه****کردیم بندی و زندانی زهی کافر بچه
در میان کم زنان اندر صف ارباب عشق****هر زمان باز بنشانی زهی کافر بچه
کشتن و خون ریختن در کافری****نیست هرگز بی پشیمانی زهی کافر بچه
نیست بر درگاه سلطان هیچکس را دین درست****تا تو بر درگاه سلطانی زهی کافر بچه
یوسف مصری تویی کز عشق تو گرد جهان****هست صد یعقوب کنعانی زهی کافر بچه
در مسلمانی مگر از کافری باز آمدی****تا براندازی مسلمانی زهی کافر بچه
با رخ چون چشمهٔ خورشید و زلف چون صلیب****تازه کردی کیش نصرانی زهی کافر بچه
هر زمانی با سنایی در خرابات ای پسر****صد لباسات عجب دانی زهی کافر بچه

آن جام لبالب کن و بردار مرا ده****اندک تو خور ای ساقی و بسیار مرا ده
هرکس که نیاید به خرابات و کند کبر****او را بر خود بار مده بار مرا ده
مسجد به تو بخشیدم میخانه مرا بخش****تسبیح ترا دادم و زنار مرا ده
ای آنکه سر رندی و قلاشی داری****پس مرد منی دست دگر بار مرا ده
ای زاهد ابدال چو کردار برد می****سردی مکن آن بادهٔ کردار مرا ده

ساقیا مستان خواب‌آلوده را آواز ده****روز را از روی خویش و سوز ایشان ساز ده
غمزه‌ها سر تیز دار و طره‌ها سر پست کن****رمزها سرگرم گوی و بوسها سرباز ده
سرخ روی ناز را چون گل اسیر خار کن****زرد روی آز را چون زر به دست گاز ده
حربه و شل در بر بهرام خربط سوز نه****زخمه و مل در کف ناهید بر بط ساز ده
هم بخور هم صوفیان عقل را سرمست کن****هم برو هم صافیان روح را ره باز ده
در هوای شمع عشق و شمع می پروانه‌وار****پیشوای خلد و صدر سدره را پرواز ده
چنگل گیراست اینک باز و باشهٔ عشق را****صعوه پیش باشه و آن کبک رازی باز ده
پیش کان پیر منافق بانگ قامت در دهد****غارت عقل و دل و جان را هلا آواز ده
پیش کز بالا درآید ارسلان سلطان روز****پیش من بکتاش سرمست مرابه گماز ده
ور همی چون عشق خواهی عقل خود را پاکباز****نصفیی پر کن بدان پیر دوالک باز ده
گر همی سرمست خواهی صبح را چون چشم خود****جرعه‌ای زان می به صبح منهی غماز ده
روزه چون پیوسته خواهد بود ما را زیر خاک****باده ما را زین سپس بر رسم سنگ‌انداز ده
جبرییل اینجا اگر زحمت کند خونش بریز****خونبهای جبرییل از گنج رحمت باز ده
بادبان راز اگر مجروح گردد ز آه ما****درپه‌ای از خامشی در بادبان راز ده
وارهان یک دم سنایی را ز بند عافیت****تا دهی او را شراب عافیت پرداز ده

ای من مه نو به روی تو دیده****واندر تو ماه نو بخندیده
تو نیز ز بیم خصم اندر من****از دور نگاه کرده دزدیده
بنموده فلک مه نو و خود را****در زیر سیاه ابر پوشیده
تو نیز مه چهارده بنمای****بردار ز روی زلف ژولیده
کی باشد کی که در تو آویزم****چون در زر و سیم مرد نادیده
تو روی مرا به ناخنان خسته****من دو لب تو به بوسه خاییده
ای تو چو پری و من ز عشق تو****خود را لقبی نهاده شوریده

ای مهر تو بر سینهٔ من مهر نهاده****ای عشق تو از دیدهٔ من آب گشاده
بسته کمر بندگی تو همه احرار****از سر کله خواجگی و کبر نهاده
دستان دو دست تو به عیوق رسیده****آوازهٔ آواز تو در شهر فتاده
ابدال شکسته همه در راه تو توبه****زهاد گرفته همه بر یاد تو باده
مسپر ره بیداد و ز غم کن دلم آزاد****ای داد تو ایزد ز ملاحت همه داده
پیوسته سنایی ز پی دیدن رویت****هم گوش بدر کرده و هم دیده نهاده

ای سنایی خیز و بشکن زود قفل میکده****بازخر ما را زمانی زین غمان بیهده
جام جمشیدی بیار از بهر این آزادگان****درد می درده برای درد این محنت زده
درد صافی درده ای ساقی درین مجلس همی****تا زمانی می خوریم آسوده دل در میکده
محتسب را گو ترا با مست کوی ما چکار****می چه خواهی ای جوان زین عاشقان دل زده
می‌ندانی کادم از کتم عدم سوی وجود****از برای مهربازان خرابات آمده
تا ترا روشن شود در کافری در ثمین****بت پرستی پیشه گیر اندر میان بتکده

زهی سروی که از شرمت همه خوبان سرافگنده****چرا تابی سر زلفین چرا سوزی دل بنده
عقیقین آن دو لب داری به زیرش گور من کنده****مرا هر روز بی‌جرمی به گور اندر کنی زنده
تن من چون خیالی شد بسان زیر نالنده****کنار من چون جیحون شد دو چشمم ابر بارنده
یکی حاجت به تو دارم ایا حاجت پذیرنده****نتابی تو سر زلفین نسوزانی دل بنده
جهان از تو خرم بادا بتا و من رهی بنده****پس از مرگم جهان بر تو مبارکباد و فرخنده

از عشق آن دو نرجس وز مهر آن دو لاله****بی خواب و بی‌قرارم چون بر گلت کلاله
خدمت کنم به پیشت همچون صراحی از جان****تا برنهی لبم را بر لبت چون پیاله
تا روز ژاله بارد از چشم همچو رودم****آری نکو نماید بر روی لاله ژاله
دارم هزار بوسه بر روی و چشم تو من****گر میدهی وگرنه بیرون کنم قباله
مهمان حسن داری سیر از پی خرد را****مر تشنگان خود را ندهی یک پیاله

دی ناگه از نگارم اندر رسید نامه****قالت: رای فوادی من هجرک القیامه
گفتم که: عشق و دل را باشد علامتی هم****قالت: دموع عینی لم تکف بالعلامه
گفتا که: می چه سازی گفتم که مر سفر را****قالت: فمر صحیحا بالخیر و السلامه
گفتم: وفا نداری گفتا که: آزمودی****من جرب المجرب حلت به الندامه
گفتم: وداع نایی واندر برم نگیری****قالت: ترید وصلی سرا و لا کرامه
گفتا: بگیر زلفم گفتم: ملامت آید****قالت: الست تدری العشق و الملامه

پر کن صنما هلاقنینه****زان آب حیات راستینه
زان می که چو از خم سفالین****تحویل کند در آبگینه
حاجی به شعاع او به شب در****تا مکه ببیند از مدینه
آن دل که بیافت قبله‌ای زان****بهتر ز حدائق و سکینه
آن دل شود از لطافت حق****اوصاف طرایف خزینه
یکسان شود آنگهی بر او بر****مرغ و بره و غم جوینه
حیران شود او میان اصلاب****چون کبک دری میان چینه
گر نفس تو در ره خداوند****چون خوک و چو خرس شد سمینه
گر زان که شوی ز نصرت حق****مانندهٔ نوح در سفینه
گر روی کنی سوی سنایی****چون پسته خوری تو شکرینه

جان جز پیش خود چمانه منه****طبع جز بر می مغانه منه
باده را تا به باغ شاید برد****آنچنان در شرابخانه منه
گر چه همرنگ نار دانه بود****نام او آب نار دانه منه
در هر آن خانه‌ای که می نبود****پای اندر چنان ستانه منه
تا بود باغ آسمان گردان****چشم بر روی آسمانه منه
روی جز بر جناح چنگ ممال****دست جو بر بر چغانه منه
گر نخواهی که در تو پیچد غم****رنج بر طبع شادمانه منه
بد و نیک زمانه گردانست****بر بد و نیک او بهانه منه
بخردان بر زمانه دل ننهند****پس تو دل نیز بر زمانه منه

گر بگویی عاشقی با ما هم از یک خانه‌ای****با همه کس آشنا با ما چرا بیگانه‌ای
ما چو اندر عشق تو یکرویه چون آیینه‌ایم****تو چرا در دوستی با ما دو سر چون شانه‌ای
شمع خود خوانی همی ما را و ما در پیش تو****پس ترا پروای جان از چیست گر پروانه‌ای
جز به عمری در ره ما راست نتوان رفت از آنک****همچو فرزین کجروی در راه نافرزانه‌ای
عاشقی از بند عقل و عافیت جستن بود****گر چنینی عاشقی ور نیستی دیوانه‌ای
زان ز وصل ما نداری یکدم آسایش که تو****روز و شب سودای خود رانی دمی مارا نه‌ای
یارت ای بت صدر دارد زان عزیزست و تو زان****در لگد کوب همه خلقی که در استانه‌ای
هر کجا صحراست گرم و روشنست از آفتاب****تو از آن در سایه ماندستی که اندر خانه‌ای
تو برای ما به گرد دام ما گردی ولیک****دام ما را دانه‌ای هست و تو مرد دانه‌ای
بر خودی عاشق نه بر ما ای سنایی بهر آنک****روز و شب مرد فسون و شعبده و افسانه‌ای

سینه مکن گرچه سمن سینه‌ای****زان که نه مهری که همه کینه‌ای
خوی تو برنده چون ناخن برست****گر چه پذیرنده چو آیینه‌ای
حسن تو دامست ولیکن ترا****دام چه سودست که بی چینه‌ای
من سوی تو شنبه و تو نزد من****چون سوی کودک شب آدینه‌ای
دی چو گلی بودی و امروز باز****خار دلی و خسک سینه‌ای
پخته نگردی تو به دوزخ همی****هیچ ندانی که چو خامینه‌ای
رو که در این راه تو تر دامنی****گویی در آب روان چینه‌ای
گفتمت امسال شدی به ز پار****رو که همان احمد پارینه‌ای
رو به گله باز شو ایرا هنوز****در خور پیوند سنایی نه‌ای

عقل و جانم برد شوخی آفتی عیاره‌ای****باد دستی خاکیی بی آبی آتشپاره‌ای
زین یکی شنگی بلایی فتنه‌ای شکر لبی****پای بازی سر زنی دردی کشی خونخواره‌ای
گه در ایمان از رخ ایمان فزایش حجتی****گاه بر کفر از دو زلف کافرش پتیاره‌ای
کی بدین کفر و بدین ایمان من تن در دهد****هر کرا باشد چنان زلف و چنان رخساره‌ای
هر زمان در زلف جان آویز او گر بنگری****خون خلقی تازه یابی در خم هر تاره‌ای
هر زمان بینی ز شور زلف او برخاسته****در میان عاشقان آوازهٔ آواره‌ای
نقش خود را چینیان از جان همی خدمت کنند****نقش حق را آخر ای مستان کم از نظاره‌ای

این چه رنگست برین گونه که آمیخته‌ای****این چه شورست که ناگاه برانگیخته‌ای
خوابم از دیده شده غایب و دیگر به چه صبر****تا تو غایب شده‌ای از من و بگریخته‌ای
رخ زردم به گلی ماند نایافته آب****کابرویم همه از روی فرو ریخته‌ای
چو فسون دانم کردن چه حیل دانم ساخت****تا بدانم که تو در دام که آویخته‌ای
پس برآمیخت ندانم به جهان جز با تو****که تو شمشاد به گلبرگ برآمیخته‌ای

ای جان و جهان من کجایی****آخر بر من چرا نیایی
ای قبلهٔ حسن و گنج خوبی****تا کی بود از تو بیوفایی
خورشید نهان شود ز گردون****چون تو به وثاق ما در آیی
اندر خم زلف بت پرستت****حاجت ناید به روشنایی
زین پس مطلب میان مجلس****آزار دل خوش سنایی
تا هیچ کسی ترا نگوید****کای پیشهٔ تو جفانمایی

جانا نگویی آخر ما را که تو کجایی****کز تو ببرد آتش عشق تو آب مایی
ما را ز عشق کردی چو آسیای گردان****خود همچو دانه گشتی در ناو آسیایی
گه در زمین دلها پنهان شوی چو پروین****گاه از سپهر جانها چون ماه نو برآیی
از بهر لطف مستان وز قهر خود پرستان****چون برق میگریزی چون باد می‌ربایی
بهر سماع دنیا بر شاخهای طوبا****چون عندلیب بیدل همواره می‌سرایی
خورشیدوار کردی چون ذره‌های عقلی****دلهای عاشقان را در پردهٔ هوایی
یاقوت بار کردی عشاق لاله رخ را****از نوک کلک نرگس بر لوح کهربایی
ای یافته جمالت در جلوهٔ نخستین****منشور حسن و تمکین از خلعت خدایی
روح‌القدس ندارددر خوبی و لطافت****با خاک کف پایت یکذره آشنایی
بردار پرده از رخ تا حضرت الاهی****گردد ز مهر چهرت پر نور و روشنایی
گویی مرا بجویی آخر کجا بجویم****در گرد گوی ارضی یا حلقهٔ سمایی
بگشای بند مرجان تا همچو طبع بی‌جان****بندازد از جمالت جان تاج کبریایی
ای تافته کمالت از چار سوی ارکان****پنهان ز هر دو عالم در صدر پارسایی
بر خیره چند جویم آنرا که او ندارد****منزل به کوی رندی یا راه پارسایی
ما ز انتظار مردیم از عشق تو ولیکن****در حجرهٔ غریبان تو خود درون نیایی
گیرم که بار ندهی ما را درون پرده****کم زان مکن که بیرون رویی به ما نمایی
بی روی تو نگارا چشم امید ما را****باید ز نقش نامه نام تو توتیایی
نادیده کس ولیکن از سنگ و چوب کویت****بدهند اگر بپرسی بر حسن تو گوایی
نی نی اگر ندیدی رویت چگونه گفتی****در نظمهای عالی وصف ترا سنایی

ای کرده دلم سوختهٔ درد جدایی****از محنت تو نیست مرا روی رهایی
معذوری اگر یاد همی نایدت از ما****زیرا که نداری خبر از درد جدایی
در فرقت تو عمر عزیزم به سر آمد****بر آرزوی آنکه تو روزی به من آیی
من بی‌تو همی هیچ ندانم که کجایم****ای از بر من دور ندانم که کجایی
گیرم نشوی ساخته بر من ز تکبر****تا که من دلسوخته را رنج نمایی
ایزد چو بدادست به خوبی همه دادت****نیکو نبود گر تو به بیداد گرایی
بیداد مکن کز تو پسندیده نباشد****زیرا که تو بس خوبی چون شعر سنایی

از ماه رخی نوش لبی شوخ بلایی****هر روز همی بینم رنجی و عنایی
شکرست مر آنرا که نباشد سر و کارش****با پاک‌بری عشوه‌دهی شوخ دغایی
گویی که ندارد به جهان پیشهٔ دیگر****جز آنکه کند با من بیچاره جفایی
تا چند کند جور و جفا با من عاشق****ناکرده به جای من یکروز وفایی
تا چند کشم جورش من بنده به دعوی****یعنی که همی آیم من نیز ز جایی
دانم که خلل ناید در حشمت او را****گر عاشق او باشد بیچاره گدایی
گر جامه کنم پاره و گر بذل کنم دل****گوید که مرا هست درین هر دو ریایی
خورشید رخست او و سنایی را زان چه****چون نیست نصیب او هر روز ضیایی

ای لعل ترا هر دم دعوی خدایی****برخاسته از راه تو چونی و چرایی
با جزع تو و لعل تو بر درگه حسنت****عیسی به تعلم شده موسی به گدایی
پیش تو همی گردم در خون دو دیده****می‌بینی و می‌پرسی ای خواجه کجایی
گفتی که چه می‌سازی بی صبر دل و جان****جانا چه توان ساخت بدین رخت و کیایی
آنکس که به سودای تو از خود نشود دور****سستست به کار خود چون بت به خدایی
از جمع غلامان تو حقا که درین شهر****یک بنده ترا نیست به مانند سنایی

ای پیشهٔ تو جفانمایی****در بند چه چیزی و کجایی
باری یک شب خیال بفرست****گر ز آنکه تو خود همی نیایی
در باختن قمار با دوست****دست اولین مکن دغایی
بیگانگی ای نگار بگذار****چون با تو فتادم آشنایی
دانم که تو نه حریفی و من****آخر نه که از برم جدایی
تاریکی هجر چند بینم****نادیده به وصل روشنایی
ای حسن خوش تو کرده کاسد****بازار روای پارسایی
وی روی کش تو کرده فاسد****اندیشهٔ مردم ریایی
بی جان بادا هرآنکه گوید****دلداری را تو ناسزایی
زین بیش مکن جفا و بیداد****بر عاشق خویشتن: سنایی

ای یوسف ایام ز عشق تو سنایی****مانندهٔ یعقوب شد از درد جدایی
تا چند به سوی دل عشاق چو خورشید****هر روز به رنگ دگر از پرده برآیی
گاهی رخ تو سجده برد مشتی دون را****گه باز کند زلف تو دعوی خدایی
با خوی تو در کوی تو از دیده روانیست****کس را بگذشتن ز سر حد گدایی
در وصل تو با خوی تو از روی خرد نیست****جان را ز خم زلف تو امید رهایی
بس بلعجب آسایی و وین بلعجبی بس****کاندر همه تن کس بنداند که کجایی
بس نادره کرداری وین نادره‌ای بس****کان همه‌ای و همه جویان که کرایی
از ما چه شوی پنهان کاندر ره توحید****ما جمله توایم ای پسر خوب و تو مایی
آنجا که تویی من نتوانم که نباشم****وینجا که منم مانده تو دانم که نیایی

آخر شرمی بدار چند ازین بدخویی****چون تو من و من توام چند منی و تویی
گلشن گلخن شود چون به ستیزه کنند****در یک خانه دو تن دعوی کدبانویی
نایب عیسی شدی قبله یکی کن چنو****بر دل ترسا نگار رقم دویی و تویی
صدر زمانه تویی پس چو زمانه چرا****گه همه دردی کنی گاه همه دارویی
نازی در سر که چه یعنی من نیکوم****تا تو بدین سیرتی نه تو و نه نیکویی
یک دم و یک رنگ باش چون گهر آفتاب****چند چو چرخ کهن هر دم رسم دویی
روبه بازی مکن در صف عشاق از آنک****زشت بود پیش گرگ شیر کند آهویی
با رخ تو بیهدست بلعجبی چشم تو****با کف موسی کرا دست دهد جادویی
همره درد تو باد دولت بی‌دولتی****هم تک عشق تو باد نیروی بی‌نیرویی
جز ز تویی تو بگو چیست که ملک تو نیست****چشم بدت دور باد چشم بد بدبویی
لولو حسن ترا در ستد و داد عشق****به ز سنایی مباد خود بر تو لولویی

بتا پای این ره نداری چه پویی****دلا جان آن بت ندانی چه گویی
ازین رهروان مخالف چه چاره****که بر لافگاه سر چار سویی
اگر عاشقی کفر و ایمان یکی دان****که در عقل رعناست این تندخویی
تو جانی و انگاشتی که شخصی****تو آبی و پنداشتستی سبویی
همه چیز را تا نجویی نیابی****جز این دوست را تا نیابی نجویی
یقین دان که تو او نباشی ولیکن****چو تو در میانه نباشی تو اویی

کودکی داشتم خراباتی****می کش و کمزن و خرافاتی
پارسا شد ز بخت و دولت من****پارسایی شگرف و طاماتی
شیوهٔ خمر و قمر و رمز مدام****صفتی بود مرورا ذاتی
آنکه والتین ز بر ندانستی****همچو بلخیر گشت هیهاتی
خوانده از بر همیشه چو الحمد****عدد سورهٔ لباساتی
گوید امروز بر من از سر زهد****مثل و نکتهٔ اشاراتی
دوش گفتم ورا که ای دل و جان****مر مرا مایهٔ مباهاتی
گر چه مستور و پارسا شده‌ای****واصل هر گونهٔ کراماتی
گر یکی بوسه خواهم از تو دهی؟****گفت: لا والله ای خراباتی
ای سنایی کما ترید خوشست****دل به قسمت بنه کمایاتی

ای آنکه به دو لب سبب آب حیاتی****جانرا به دو شکر ز غم هجر نباتی
آرایش دینی تو و آسایش جانی****انس دل و نور بصر و عین حیاتی
از خوبی خود غیرت خوبان جهانی****وز حسن و ملاحت صنم حور صفاتی
از لطف در الفاظ بشر تحفهٔ وحیی****وز حسن در انفاس ملک وصف صلاتی
اوصاف جمال تو همه کس بنداند****زیرا که تو توقیع رفیع‌الدرجاتی
لولاک لما کنت امینی به حیاتی****والعیش یهنی بک اذانت ثناتی

غالیه بر عاج برآمیختی****مورچه از عاج برانگیختی
بر گل سرخ ای صنم دلربای****رغم مرا مشک سیه بیختی
روز فروزنده به روی و مرا****با شب تاریک برآمیختی
اشک رخ من چو عقیق و زرست****تا شبه از سیم درآویختی
با دل من نرد جفا باختی****بر سر من گرد بلا بیختی

باز این چه عیاری را شب پوش نهادستی****آشوب دل ما را بر جوش نهادستی
باز آن چه شگرفی را بر شعلهٔ کافوری****صد کژدم مشکین را بر جوش نهادستی
در حجرهٔ مهجوران چون کلبهٔ زنبوران****هم نیش کشیدستی هم نوش نهادستی
در غارت بی باران چون عادت عیاران****هم چشم گشادستی هم گوش نهادستی
ای روز دو عالم را پوشیده کلاه تو****نامش به چه معنی را شبپوش نهادستی
از جزع تو اقلیمی در شور و تو از شوخی****لعل شکرافشان را خاموش نهادستی
از کشی و چالاکی پیران طریقت را****صد غاشیه از عشقت بر دوش نهادستی
سحرا گه تو کردستی تا نام سنایی را****با آنهمه هوشیاری بی هوش نهادستی

تا مسند کفر اندر اسلام نهادستی****در کام دلم زهری ناکام نهادستی
زلف تو نیارامد یکساعت و دلها را****در حلقهٔ مشکینش آرام نهادستی
از چهرهٔ خود باغی بر خاص گشادستی****وز غمزهٔ خود داغی بر عام نهادستی
در عالم حسن خود بی‌منت گردونی****هم صبح نمودستی هم شام نهادستی
بر جرم مه تابان مرغان حقیقت را****هم دانه فگندستی هم دام نهادستی
در مجلس طنازی بر دست گرانجانان****از بهر سبکباری صد جام نهادستی
شوریده نمی‌خواندند زین بیش سنایی را****شوریده سنایی را تو نام نهادستی

اگر در کوی قلاشی مرا یکبار بارستی****مرا بر دل درین عالم همه دشخوار خوارستی
ار این ناسازگار ایام با من سازگارستی****سرو کارم همیشه با می و ورد و قمارستی
اگر نه محنت این نامساعد روزگارستی****مرا با زهد و قرایی و مستوری چکارستی
اگر در پارسایی خود مرا او را دوستارستی****سنایی را به ماه نو نسیم نوبهارستی
هرانکو در دلست او را کنون اندر کنارستی****دلش همواره شادستی و کارش چون نگارستی
دلیل صدق او دایم سنایی را بهارستی****نهان وصل او دایم بر او آشکارستی
اگر از غم دل مسکین عاشق را قرارستی****جهنم پیش چشم سر سریر شهریارستی
گل از هجران اقطارش میان کارزارستی****دل از امید دیدارش میان مرغزارستی
مرا هفتم درک با او بدان دارالقرارستی****سماوات العلی بی او حمیم هفت نارستی
چرا گویی سنایی این گر او را خود شکارستی****ز دست سینهٔ کبک دری او را در آرستی
اگر شخص سنایی را جهان سفله یارستی****چو دیگر مدبران دایم به گردون بر سوارستی

دلا تا کی سر گفتار داری****طریق دیدن و کردار داری
ظهور ظاهر احوال خود را****ظهور ظاهر اظهار داری
اگر مشتاق دلداری و دایم****امید دیدن دلدار داری
ز دیدارت نپوشیدست دلدار****ببین دلدار اگر دیدار داری
مسلمان نیستی تا همچو گبران****ز هستی بر میان زنار داری
دلا تا چون سنایی در ره دین****طریق زهد و استغفار داری

آن دلبر عیار من ار یار منستی****کوس «لمن الملک» زدن کار منستی
گر هیچ کلاهی نهدم از سر تشریف****سیاره کنون ریشهٔ دستار منستی
بر افسر شاهان جهانم بودی فخر****کر پاردم مرکبش افسار منستی
ور گل دهدی چشم مر از آن رخ چون باغ****صحرای فلک جمله سمن زار منستی
گرهیچ عزیز دهدم از پس خواری****بالله همه گلهای جهان خار منستی
جوزای کمرکش کشدی غاشیهٔ من****گر حشمت او همره زنار منستی
ور کژدم زلفش گزدی مر جگرم را****هر چیز که آن مال جهان مار منستی
هر روز دلی نو دهدم از دو لب خویش****گر دیدهٔ شوخش نه جگر خوار منستی
یاری که نسوزد نه بسازد ز لب او****شایستی اگر در دل بیمار منستی
گر هیچ قبولم کندی سایهٔ آن در****خورشید کنون سایهٔ دیوار منستی
گر لطف لبش نیستی از قهر دو زلفش****هر چوب که افراخته‌تر دار منستی
گویند که جز هیچ کسان را نخرد یار****من هیچکسم کاش خریدار منستی
ور داغ سنایی ننهادی صفت او****کی خلق چنین سغبهٔ گفتار منستی

یار اگر در کار من بیمار ازین به داشتی****کار این دلخسته را بسیار ازین به داشتی
ور دل دیوانه رنگ من نبودی تند و تیز****یا بهش تر زین بدی یا یار ازین به داشتی
عاشق بیچاره‌ای بی‌پرسشست آخر تنم****در حق بیمار خود تیمار ازین به داشتی
کار من مشکل شد ارنی دوست در دل بردنم****نرگس بیکار را بر کار ازین به داشتی
شد دلم مغرور آن گفتار جان افزای تو****آه اگر در عشق من گفتار ازین به داشتی
با سنایی عهد و پیمان داشتی در دل مقیم****گر سنایی مرد بودی کار ازین به داشتی

صنما آن خط مشکین که فراز آوردی****بر گل از غلیه گوی که طراز آوردی
گرچه خوبست به گرد رخ تو زلف دراز****خط بسی خوبتر از زلف دراز آوردی
گر نیازست رهی را به خط خوب تو باز****تو رهی را به خط خویش نیاز آوردی
قبله‌ای ساختی از غالیه بر سیم سپید****تا بدان قبله بتان را به نماز آوردی
پیش خلق از جهت شعبده و بلعجبی****نرگس بلعجب شعبده‌باز آوردی
چند گویی که دلت پیش تو باز آوردم****این سخن بیهده و هزل و مجاز آوردی
دلم افروخته بود از طرب و شادی و ناز****تو دلی سوختهٔ از گرم و گداز آوردی

ای راه ترا دلیل دردی****فردی تو و آشنات فردی
از دام تو دانه‌ای و مرغی****در جام تو قطره‌ای و مردی
بی روی تو روح چیست بادی****با زلف تو شخص کیست گردی
خارست همه جهان و آنگه****روی تو در آن میانه وردی
در کوی تو نیست تشنگان را****جز خاک در تو آبخوردی
در راه تو نیست عاشقان را****جز داعیهٔ تو ره‌نوردی
در تو که رسد به دستمزدی****تا از تو نبود پایمردی
در عشق تو خود وفا کی آید****از خشک و تری و گرم و سردی
نیک‌ست که آینه نداری****تا هست شفات نیست دردی
از آینه‌ای بدی به دستت****چشم تو ترا به چشم کردی
در شهر تو نیست جز سنایی****بی‌وصل تو جز که یاوه گردی

تا معتکف راه خرابات نگردی****شایستهٔ ارباب کرامات نگردی
از بند علایق نشود نفس تو آزاد****تا بندهٔ رندان خرابات نگردی
در راه حقیقت نشوی قبلهٔ احرار****تا قدوهٔ اصحاب لباسات نگردی
تا خدمت رندان نگزینی به دل و جان****شایستهٔ سکان سماوات نگردی
تا در صف اول نشوی فاتحهٔ «قل»****اندر صف ثانی چو تحیات نگردی
شه پیل نبینی به مراد دل معشوق****تا در کف عشق شه او مات نگردی
تا نیست نگردی چو سنایی ز علایق****نزد فضلا عین مباهات نگردی
محکم نشود دست تو در دامن تحقیق****تا سوخته راه ملامات نگردی

زان خط که تو بر عارض گلنار کشیدی****ابدال جهان را همه در کار کشیدی
بر ماه به پرگار کشیدی خط مشکین****دلها همه در نقطهٔ پرگار کشیدی
هر دل که ترا جست چو دیوانهٔ مستی****در سلسلهٔ زلف زره‌دار کشیدی
زنار پرستی مکن ای بت که جهانی****در سلسلهٔ زلف چو زنار کشیدی
بس زاهد و عابد که بر آن طرهٔ طرار****از صومعه در خانهٔ خمار کشیدی
هر دل که سرافراشت به دعوی صبوری****او را به سوی خویش نگونسار کشیدی

زهی پیمان شکن دلبر نکوپیمان به سر بردی****مرا بستی و رخت دل سوی یار دگر بردی
کشیدی در میان کار خلقی را به طراری****پس آنگه از میان خود را به چالاکی بدر بردی
دلی کز من به صد جان و به صد دستان نبردندی****به چشم مست عالمسوز حیلت گر بدر بردی
همین بد با سنایی عهد و پیمان تو ای دلبر****نکو بگذاشتی الحق نکو پیمان به سر بردی

دلم بردی و جان بر کار داری****تو خود جای دگر بازار داری
نباشد عاشقت هرگز چو من کس****اگر چه عاشق بسیار داری
ز رنج غیرتت بیمار باشم****چو تو با دیگران دیدار داری
عزیزت خوانم ای جان جهانم****از آنست کین چنینم خوار داری
کسی کو عاشق روی تو باشد****سزد او را نزار و زار داری
دو چشمم هر شبی تا بامدادان****ز هجر خویشتن بیدار داری
شدم مهجور و رنجور تو زیراک****تو خوی عالم غدار داری
ترا دارم عزیز ای ماه چون گل****چرا بی‌قیمتم چون خار داری
نگر تا کی مرا از داغ هجران****لبی خشک و دلی پر نار داری
تو خود تنها جهان را می بسوزی****چرا بر خود بلا را یار داری
بکن رحمی بدین عاشق اگر هیچ****امید رحمت جبار داری
سنایی را چنان باید کزین پس****ز وصل خویش بر خوردار داری

روی چو ماه داری زلف سیاه داری****بر سرو ماه داری بر سر کلاه داری
خال تو بوسه خواهد لیکن هم از لب تو****هم بوسه جای داری هم بوسه خواه داری
زلف تو بر دل من بندی نهاد محکم****گفتم که بند دارم گفتا گناه داری
یکره بپرس جانا زان زلف مشکبویت****تا بر گل مورد چون خوابگاه داری
دل جایگاه دارد اندر میان آتش****تو در میان آن دل چون جایگاه داری
مست ثنای عشقست در مجلست سنایی****گر هیچ عقل داری او را نگاه داری

ای آنکه رخ چو ماه داری****رخسارهٔ من چو کاه داری
آیین دل سمنبران را****بر سیم ز سیب جاه داری
بر عرصهٔ شطرنج خوبی****از لطف هزار شاه داری
در مجمع خیل خوبرویان****چون یوسف پیشگاه داری
هر لحظه رهی دگر نمایی****برگوی که چند راه داری
در شوخی دست برد خواهی****کز خوبی دستگاه داری
گر قتل سناییت گناهست****دانم که بسی گناه داری

انصاف بده که نیک یاری****زو هیچ مگو که خوش نگاری
در رود زدن شکر سماعی****در گوی زدن شکر سواری
مه جبهت و آفتاب رویی****زهره دل و مشتری عذاری
بنوشت زمانه گویی آنجا****در جانت کتاب بردباری
بنگاشت خدای گویی اینجا****در دیده‌ت نقش حقگزاری
از لعل تو هست عاقلان را****یک نوش و هزار گونه خاری
در جزع تو هست عاشقان را****یک غمزه و صد هزار خاری
جز غمزهٔ تو که دید هرگز****یک ناوک و صد جهان حصاری
جز خندهٔ تو که داشت در دهر****یک شکر و نه فلک شکاری
در رزم تو هیچ دل نپوشد****بر تن زره ستیزه‌کاری
در بزم تو هیچ شه ندارد****بر سر کله بزرگواری
ای شوخ سیه‌گری که از تو****کم دید کسی سپیدکاری
از ابجد برتری ازیراک****نی یک نه دو نه سه نه چهاری
سرمازدگان آب و گل را****در جمله، بهار در بهاری
جان و دل و دین بنده با تست****تا اینهمه را چگونه داری
چون بازسپید دلفریبی****چون شیرسیاه جانشکاری
تا پای من اندرین میانست****دستی به سرم فرو نیاری
من پای فرو نهادم ایراک****دانم سر پای من نداری
دشنام دهی که ای سنایی****بس خوش سخن و بزرگواری
هر چند جواب شرط من نیست****با این همه صد هزار باری

در ره روش عشق چه میری چه اسیری****در مذهب عاشق چه جوانی و چه پیری
آنجا که گذر کرد بناگه سپه عشق****رخها همه زردست و جگرها همه قیری
آزاد کن از تیرگی خویش و غم عشق****تا بندهٔ خال تو بود نور اثیری
عالم همه بی‌رنج حقیری ز غم عشق****ای بی‌خبر از رنج حقیری چه حقیری
میری چه کند مرد که روزی به همه عمر****سودای بتی به که همه عمر امیری
آن سینه که بردی بدل دل غم عشقت****بی غم بود از نعمت گوینده و قیری
این نیمه که عشقست از آن سو همه شادیست****اینجا که تویی تست همه رنج و زحیری
سودای زبان گر چه نشاطیست به ظاهر****خود سود دگر دارد سودای ضمیری
راه و صفت عشق ز اغیار یگانه‌ست****نیکو نبود در ره او جفت پذیری
خواهی که شوی محرم غین غم معشوق****بیوفای فقیهی شو و بی قاف فقیری
تا در چمن صورت خویشی به تماشا****یک میوه ز شاخ چمن دوست نگیری
از پوست برون آی همه دوست شو ایرا****کانگاه همه دوست شوی هیچ نمیری

عشق و شراب و یار و خرابات و کافری****هر کس که یافت شد ز همه اندهان بری
از راه کج به سوی خرابات راه یافت****کفرش همه هدی شد و توحید کافری
بگذاشت آنچه بود هم از هجر و هم ز وصل****برخاست از تصرف و از راه داوری
بیزار شد ز هر چه بجز عشق و باده بود****بست او میان به پیش یکی بت به چاکری
برخیز ای سنایی باده بخواه و چنگ****اینست دین ما و طریق قلندری
مرد آن بود که داند هر جای رای خویش****مردان به کار عشق نباشند سر سری

نگویی تا به گلبن بر چه غلغل دارد آن قمری****که چندان لحن می‌سازد همی نالد ز کم صبری
به لحن اندر همی گوید که سبحانا نگارنده****که بنگارد چنان رویی بدان خوبی و خوش چهری
مسیحادم و موسی کف سلیمان طبع و یوسف رخ****محمد دین و آدم رای و خو کرده به بی‌مهری
به روز آرایش مکتب شبانگه زینت ملعب****ضیاء روز و شمع شب شکر لب بر کسان خمری
اگر آتش پرستی را ز عشق او بترساند****ز بیم آتش عشقش شود بیزار از گبری

چرا ز روی لطافت بدین غریب نسازی****که بس غریب نباشد ز تو غریب نوازی
ز بهر یک سخن تو دو گوش ما سوی آن لب****ستیزه بر دل ما و دو چشم تو سوی بازی
چه آفتی تو که شبها میان دیده چو خوابی****چه فتنه‌ای تو که شبها میان روح چو رازی
چو من ز آتش غیرت نهاد کعبه بسوزم****تو از میان دو ابرو هزار قبله بسازی
پس از فراز نباشد جز از نشیب ولیکن****جهان عشق تو دارد پس از فراز فرازی
گداخت مایهٔ صبرم ز بانگ شکر لفظت****گه عتاب نمودن به پارسی و به تازی
نه آن عجب که شنیدم که صبر نوش گدازد****عجبتر آنکه بدیدم ز نوش صبر گدازی
ز بوسهٔ تو نماید زمانه نامهٔ شاهی****ز غمزهٔ تو فزاید جهان کتاب مغازی
چو موی و روی تو بیند خرد چگوید گوید****زهی دو مومن جادو زهی دو کافر غازی
جمال و جاه سعادت چو یافتی ز زمانه****بناز بر همه خوبان که زیبدت که بنازی
بقا و مال و جمالت همیشه باد چو عشقت****که هیچ عمر ندارد چو عمر عشق درازی
چو شد به نزد سنایی یکی جفا و وفایت****رسید کار به جان و گذشت عمر به بازی

ای گل آبدار نوروزی****دیدنت فرخی و فیروزی
ای فروزنده از رخانت جان****آتش عشق تا کی افروزی
دل بدخواه سوز اندر عشق****چونکه دلهای عاشقان سوزی
از لب آموز خوب مذهب خوب****از دو زلفین چه تنبل آموزی
ای دریده دل من از غم عشق****زان لب چون عقیق کی دوزی

ای سنایی چو تو در بند دل و جان باشی****کی سزاوار هوای رخ جانان باشی
در دریا تو چگونه به کف آری که همی****به لب جوی چو اطفال هراسان باشی
چون به ترک دل و جان گفت نیاری آن به****که شوی دور ازین کوی و تن آسان باشی
تا تو فرمانبر چوگان سواران نشوی****نیست ممکن که تو اندر خور میدان باشی
کار بر بردن چوگان نبود صنعت تو****تو همان به که اسیر خم چوگان باشی
به عصایی و گلیمی که تو داری پسرا****تو همی خواهی چون موسی عمران باشی
خواجهٔ ما غلطی کردست این راه مگر****خود نه بس آنکه نمیری و مسلمان باشی

لولو خوشاب من از چنگ شد یکبارگی****لالهٔ سیراب من بی‌رنگ شد یکبارگی
دلبری را من به چنگ آورده بودم در جهان****ای دریغا دلبرم کز چنگ شد یکبارگی
جنگها بودی میان ما و گاهی آشتی****آشتی این بار الحق جنگ شد یکبارگی
بود نام و ننگ ما را پیش ازین هر جایگاه****این بتر کامروز نامم ننگ شد یکبارگی
با رخ و اشکی چو زر سیماب و من چون موم نرم****کز دل چون سنگ آن بت سنگ شد یکبارگی
این جهان روشن اندر هجر آن زیبا پسر****بر سنایی تیره گشت و تنگ شد یکبارگی

به درگاه عشقت چه نامی چه ننگی****به نزد جلالت چه شاهی چه شنگی
جهان پر حدیث وصال تو بینم****زهی نارسیده به زلف تو چنگی
همانا به صحرا نظر کرده‌ای تو****که صحرا ز رویت گرفتست رنگی
ز عکس رخ تو به هر مرغزاری****ز دیبای چینی گشادست تنگی
شگفت آهوی تو که صید تو سازد****به هر چشم زخمی دلاور پلنگی
ز جعدت کمندی و شهری پیاده****جهانی سوار و ز چشمت خدنگی
اگر خواهی ارواح مرغان علوی****فرود آری از شاخ طوبا به سنگی
به تو کی رسد هرگز از راه گفتی****بر نار و نورت که دارد درنگی
کیم من که از نوش وصل تو گویم****نپوید پی شیر روباه لنگی
من آن عاشقم کز تو خشنود باشم****ز نوشی به زهری ز صلحی به جنگی

الا ای لعبت ساقی ز می پر کن مرا جامی****که پیدا نیست کارم را درین گیتی سرانجامی
کنون چون توبه بشکستم به خلوت با تو بنشستم****ز می باید که در دستم نهی هر ساعتی جامی
نباید خورد چندین غم بباید زیستن خرم****که از ما اندرین عالم نخواهد ماند جز نامی
همی خور بادهٔ صافی ز غم آن به که کم لافی****که هرگز عالم جافی نگیرد با کس آرامی
منه بر خط گردون سر ز عمر خویش بر خور****که عمرت را ازین خوشتر نخواهد بود ایامی
چرا باشی چو غمناکی مدار از مفلسی باکی****که ناگاهان شوی خاکی ندیده از جهان کامی
مترس از کار نابوده مخور اندوه بیهوده****دل از غم دار آسوده به کام خود بزن گامی
ترا دهرست بدخواهی نشسته در کمین‌گاهی****ز غداری به هر راهی بگسترده ترا دامی

ای پسر گونه ز عشقت دست بر سر دارمی****گاه عشرت پیش تو بر دست ساغر دارمی
ورنه همچون حلقهٔ در داردی عشقت مرا****بر امیدت هر زمانی گوش بر در دارمی
نیستی پشتم چو چنبر در غم هجران تو****گر شبی در گردن تو دست چنبر دارمی
ورنه بر جان و دل من مهربانستی دلت****من ز دست تو به یزدان دستها بردارمی
گر همه شب دارمی در کف می و در بر ترا****ماه در کف دارمی خورشید در بر دارمی
زر ندارم با تو کارم زان قبل ناساخته‌ست****کاشکی زر دارمی تا کار چون زر دارمی
در خرابات قلندر گر ترا ماواستی****من نشیمن در خرابات قلندر دارمی

تا به گرد روی آن شیرین پسر گردم همی****چون قلم گرد سر کویش به سر گردم همی
بهر آن بو تا که خورشیدی به دست آرم چنو****من به گرد کوی خیره خیره برگردم همی
پس چو میدان فلک را نیست خورشیدی چو تو****چون فلک هر روز گرد خاک در گردم همی
آبروی عاشقان در خاکپایش تعبیه‌ست****خاکپایش را ز بهر آب سر گردم همی
از پی گرد سم شبدیز او وقت نثار****گه ز دیده سیم و گه از روی زر گردم همی
روی تا داریم به کویش در بهشتم در بهشت****چون ز کویش بازگردم در سقر گردم همی
که گهی از شرم‌تر گردم ز خشم آوردنش****بلعجب مردی منم کز خشم تر گردم همی
گر هنوز از دولبش جویم غذا نشگفت از آنک****در هوای عشقش اکنون کفچه بر گردم همی
تا چو شیر اورخ به خون دارد من از بهر غذاش****همچو ناف آهو از خون بارور گردم همی
روی زورد من ز عکس روی چون خورشید اوست****زان چو سایه گرد آن دیوار و در گردم همی
گر چه هستم با دل آهوی ماده وقت ضعف****چون ز عشقش یادم آید شیر نر گردم همی
هر چه پیشم پوستین درد همی نادر تر آنک****من سلیم از پوستینش سغبه‌تر گردم همی
با سنایی و سنایی گشتم اندر عشق او****باز در وصف دهانش پر درر گردم همی

ای چشم و چراغ آن جهانی****وی شاهد و شمع آسمانی
خط نو نبشته گرد عارض****منشور جمال جاودانی
بی دیده ز لطف تو بخواند****در جان تو سورهٔ نهانی
با چشم ز تابشت نبیند****بر روی تو صورت عیانی
بخت ازلی و تا قیامت****صافی به طراوت جوانی
حسن تو چو آفتاب آنگه****فارغ ز اشارت نشانی
بوس تو به صد هزار عالم****و آزاد ز زحمت گرانی
دیوانه بسیست آن دو لب را****در سلسله‌های کامرانی
نظاره بسیست آن دو رخ را****از پنجره‌های زندگانی
با فتنهٔ زلف تو که بیند****یک لحظه ز عمر شادمانی
بی آتش عشق تو که یابد****آب خضر و حیات جانی
لطف تو ببست جان و دل را****بر آخور چرب دوستکانی
عشق تو نشاند عقل و دین را****برابرش تیز آنجهانی
با قدر تو پاره میخ بر چرخ****تهمت زدگان باستانی
با قد تو کژ و کوژ در باغ****چالاک و شان بوستانی
از راستی و کژی برونی****آنی که ورای حرف آنی
گویند بگو به ترک ترکت****تا باز دهی ز پاسبانی
ترک چو تو ترک نبود آسان****ترکی تو نه دوغ ترکمانی
حسن تو چو شمس و همچو سایه****پیش و پس تو دوان جوانی
از لفظ تو گوش عاشقانت****نازان به حلاوت معانی
وز چشم تو جسم دوستانت****نازان به حوادث زمانی
در راه تو هیچ دل نشد خوش****تا جانش نگشت کاروانی
بر بام تو پای کس نیاید****تا سرش نکرد نردبانی
در هوش ز تو سماع «ارنی»****در گوش ندای «لن ترانی»
از رد و قبول سیر گشتم****زین بلعجبی چنانکه دانی
یکره بکشم به تیر غمزه****تا سوی عدم برم گردانی
زیرا سر عشق تو ندارد****جز مرد گزاف زندگانی
ور خود تو کشی به دست خویشم****کاری بود آن هزارگانی
فرمان تو هست بر روانها****چون شعر سنایی از روانی
وقتست ترا مراد راندن****کی رانی اگر کنون نرانی

ای زبدهٔ راز آسمانی****وی حلهٔ عقل پر معانی
ای در دو جهان ز تو رسیده****آوازهٔ کوس «لن ترانی»
ای یوسف عصر همچو یوسف****افتاده به دست کاروانی
لعل تو به غمزه کفر و دین را****پرداخته مخزن امانی
لعل تو به بوسه عقل و جان را****برساخته عقل جاودانی
با آفت زلف تو که بیند****یک لحظه زعمر شادمانی
با آتش عشق تو که یابد****یک قطره ز آب زندگانی
موسی چکند که بی‌جمالت****نکشد غم غربت شبانی
فرعون که بود که با کمالت****کوبد در ملک جاودانی
«آن» گویم «آن» چو صوفیانت****نی نی که تو پادشاه آنی
جان خوانم جان چو عاشقانت****نی نی که تو کدخدای جانی
از جملهٔ عاشقان تو نیست****یکتن چو سنایی و تو دانی
زیبد که سبک نداری او را****گر گه گهکی کند گرانی

تو آفت عقل و جان و دینی****تو رشک پری و حور عینی
تا چشم تو روی تو نبیند****تو نیز چو خویشتن نبینی
ای در دل و جان من نشسته****یک جال دو جای چون نشینی
سروی و مهی عجایب تو****نه بر فلک و نه بر زمینی
بی روی تو عقل من نه خوبست****در خاتم عقل من نگینی
بر مهر تو دل نهاد نتوان****تو اسب فراق کرده زینی
گه یار قدیم را برانی****گه یار نوآمده گزینی
این جور و جفات نه کنونست****دیریست بتا که تو چنینی
ای بوقلمون کیش و دینم****گه کفر منی و گاه دینی

گاه آن آمد بتا کاندر خرابی دم زنی****شور در میراث خواران بنی آدم زنی
بارنامهٔ بی‌نیازی برگشایی تا به کی****آتش اندر بار مایهٔ کعبه و زمزم زنی
صدهزاران جان متواری در آری زیر زلف****چون به دو کوکب کمند حلقه‌ها را خم زنی
بر سر آزادگان نه تاج گر گوهر نهی****بر سر سوداییان زن تیغ گر محکم زنی
تیغ خویش از خون هر تر دامنی رنگین مکن****تو چو رستم پیشه‌ای آن به که بر رستم زنی
در خرابات نهاد خود بر آسودست خلق****غمزه بر هم زن یکی تا خلق را بر هم زنی
پاکبازان جهان چون سوختهٔ نفس تواند****خام طمعی باشد ار با خام دستان دم زنی
ما به امیدی هدف کردیم جان چون دیگران****تا چو تیر غمزه سازی بر سنایی هم زنی

دلم بربود شیرینی نگاری سرو سیمینی****شگرفی چابکی چستی وفاداری به آیینی
جهانسوزی دل افروزی که دارد از پی فتنه****ز شکر بر قمر میمی ز سنبل بر سمن سینی
به نزد زلف چون مشکش نباشد مشک را قدری****به پیش روی چون ماهش ندارد ماه تمکینی
غم و اندوه جان من جمال و زیب روی او****ز من برخاست فرهادی ازو برخاست شیرینی
نهد هر لحظه از هجران مرا بر جان و دل داغی****زند از غمزه هر ساعت مرا بر سینه زوبینی
بناز آرد اگر گویم بزاری آن نگارین را****بخور زنهار بر جانم مکن بیداد چندینی

الا ای نقش کشمیری الا ای حور خرگاهی****به دل سنگی به بر سیمی به قد سروی به رخ ماهی
شه خوبان آفاقی به خوبی در جهان طاقی****به لب درمان عشاقی به رخ خورشید خرگاهی
خوش و کش و طربناکی شگرف و چست و چالاکی****عیار و رند و ناپاکی ظریف و خوب و دلخواهی
ز بهر چشم تو نرگس همی پویم به هر مجلس****ندیدم در غمت مونس بجز باد سحرگاهی
مرا ای لعبت شیرین از آن داری همی غمگین****که از حال من مسکین دلت را نیست آگاهی
چو بی آن روی چون لاله بگریم زار چون ژاله****کنم پر نوحه و ناله جهان از ماه تا ماهی
گهی چهره بیارایی گهی طره بپیرایی****ز بس خوبی و زیبایی جمال لشکر شاهی

عاشق نشوی اگر توانی****تا در غم عاشقی نمانی
این عشق به اختیار نبود****دانم که همین قدر بدانی
هرگز نبری تو نام عاشق****تا دفتر عشق برنخوانی
آب رخ عاشقان نریزی****تا آب ز چشم خود نرانی
معشوقه وفای کس نجوید****هر چند ز دیده خون چکانی
اینست رضای او که اکنون****بر روی زمین یکی نمانی
بسیار جفا کشیدی آخر****او را به مراد او رسانی
اینست نصیحت سنایی****عاشق نشوی اگر توانی
اینست سخن که گفته آمد****گر نیست درست برمخوانی

ربی و ربک‌الله ای ماه تو چه ماهی****کافزون شوی ولیکن هرگز چنو نکاهی
مه نیستی که مهری زیرا که هست مه را****گاه از برونش زردی گاه از درون سیاهی
با مایهٔ جمالت ناید ز مهر شمعی****در سایهٔ سلیمان ناید ز دیو شاهی
آنجا که قدت آید ناید ز سر و سروی****آنجا که خدت آید ناید ز ماه ماهی
از جزع عقل عقلی و ز لعل شمع شمعی****از خنده جان جانی وز غمزه جاه جاهی
هر روز صبح صادق از غیرت جمالت****بر خود همی بدرد پیراهن پگاهی
گرد سم سمندت بر گلشن سمایی****در زلف جعد حوران مشکیست جایگاهی
حقا و ثم حقا آنگه که بزم سازی****روح‌الامین نوازد در مجلست ملاهی
خوشخوتر از تو خویی روح‌القدس ندیدست****از قایل الاهی تا قابل گیاهی
آویختی به عمدا از بهر بند دلها****زنجیر بیگناهان از جای بیگناهی
در جنب آبرویت آدم که بود؟ خاکی****با قدر قد و مویت یوسف که بود چاهی
فراش خاک کویت پاکان آسمانی****قلاش آبرویت پیران خانقاهی
در تابهای زلفت بنگر به خط ابرو****ترغیب اگر ندیدی در صورت مناهی
عقلم همی نداند تفسیر خطت آری****نامحرمی چه داند شرح خط الاهی
در ملک خوبرویی بس نادری ولیکن****نادرتر آنکه داری ملکی به بی‌کلاهی
با خنده و کرشمه آنجا که روی آری****هم ماه و هم سپهری هم شاه و هم سپاهی
آهم شکست در بر ز آن دم که دید چشمم****آن حسن بی‌تباهی و آن لطف بی‌تناهی
ز آن آه بر نیارد زیرا که هست پنهان****آه از درون جانش تو در میان آهی
در جل کشید جانرا در خدمتت سنایی****خواهی کنون بر آن را خواه آن زمان که خواهی

برخی رویتان من ای رویتان چو ماهی****وی جان بیدلان را در زلفتان پناهی
با رویتان تنی را باطل نگشت حقی****با زلفتان دلی را مشکل نماند راهی
جز رویتان که سازد جانهای عاشقان را****از ما سجده‌گاهی وز مشک تکیه‌گاهی
جز زلفتان که دارد چون شهد و شمع محفل****از نیش جنگجویی وز نوش عذرخواهی
نگذاشت زلف و رختان اندر مصاف و مجلس****در هیچ پای نعلی در هیچ سر کلاهی
با حد و خد هر یک خورشید کم ز ظلی****با قد و قدر هر یک طوبا کم از گیاهی
از لعل درفشانتان یک خنده و سپهری****ور جزع جانستانتان یک ناوک و سپاهی
چون لعلتان بخندد هر عیسیی و چرخی****چون جزعتان بجنبد هر یوسفی و چاهی
از دام دل شکرتان هر دانه‌ای و شهری****ا زجام جان ستانتان هر قطره‌ای و شاهی
با جام باده هر یک در بزمگه سروشی****با دست و تیغ هر یک در رزمگه سپاهی
جز رویتان که دیدست از روی رنگ رویی****جز چشمتان که دیدست از چشم نور گاهی
زینان سیاه گرتر نشنیده‌ام سپیدی****زینها سپیدگرتر کم دیده‌ام سیاهی
گر چنبر فلکرا ماهیست مر شما را****صد چنبرست هر سو هر چنبری و ماهی
تا باده ده شمایید اندر میان مجلس****از باده توبه کردن نبود مگر گناهی
از روی بی‌نیازی بیجاده که رباید****ورنه چه خیزد آخر بیجاده را ز کاهی
از تیزی سنانتان هر ساعت از سنایی****آهی همی برآید جانی میان آهی

صنما چبود اگر بوسگکی وام دهی****نه برآشوبی هر ساعت و دشنام دهی
بستهٔ دام تو گشتست دل من چه شود****که مرا قوت از آن پسته و بادام دهی
پختهٔ عشق شود گر چه بود خام ای جان****هر کرا روزی یک جام می خام دهی
نکنی ور بکنی ناز به هنجار کنی****ندهی ور بدهی بوسه به هنگام دهی
گر دل و جان به تو بخشیم روا باشد از آنک****جان فزون گردد ز آنگه که مرا جام دهی
جامهٔ غم بدرم من ز طرب چون تو مرا****حب در بسته میان جام غم انجام دهی
بی‌قرارست سنایی ز غم عشق تو جان****چه بود گرش به یک بوسه تو آرام دهی

گفتی که نخواهیم ترا گر بت چینی****ظنم نه چنان بود که با ما تو چنینی
بر آتش تیزم بنشانی بنشینم****بر دیدهٔ خویشت بنشانم ننشینی
ای بس که بجویی تو مرا باز نیابی****ای بس که بپویی و مرا باز نبینی
با من به زبانی و به دل باد گرانی****هم دوست‌تر از من نبود هر که گزینی
من بر سر صلحم تو چرا جنگ گزینی****من بر سر مهرم تو چرا بر سر کینی
گویی دگری گیر مها شرط نباشد****تو یار نخستین من و باز پسینی

صبحدمان مست برآمد ز کوی****زلف پژولیده و ناشسته روی
ز آن رخ ناشستهٔ چون آفتاب****صبح ز تشویر همی کند روی
از پی نظارهٔ آن شوخ چشم****شوی جدا گشته ز زن زن ز شوی
بوسه همی رفت چو باران ز لب****در طرب و خنده و درهای و هوی
بهر غذای دل از آنوقت باز****بوسه چنانست لبم گرد کوی
ریخت همی آب شب و آب روز****آتش رویش به شکنهای موی
همچو سنایی ز دو رویان عصر****روی بگردان که نیابیش روی

ای چو نعمان‌بن ثابت در شریعت مقتدا****وی بحجت پیشوای شرع و دین مصطفا
از تو روشن راه حجت همچو گردون از نجوم****از تو شادان اهل سنت همچو بیمار از شفا
کس ندیده میل در حکمت چو در گردون فساد****کس ندیده جور در صدرت چو در جنت وبا
بدر دین از نور آثار تو می‌گردد منیر****شاخ حرص از ابر احسان تو می‌یابد نما
هر که شاگرد تو شد هرگز نگردد مبتدع****هر که مداح تو شد هرگز نگردد بی‌نوا
ملک شرع مصطفا آراستی از عدل و علم****همچنان چون بوستانها را به فروردین صبا
بدعت و الحاد و کفر از فر تو گمنام شد****شاد باش ای پیشکار دین و دنیا مرحبا
تا گریبان قدر بگشاد، چرخ آب گون****پاک دامن‌تر ز تو قاضی ندید اندر قضا
گر چه ناهموار بود از پیشکاران کار حکم****پیش ازین، لیکن ز فر عدلت اندر عهد ما
آن چنان شد خاندان حکم کز بیم خدای****می‌کند مر خاک را از باد، عدل تو جدا
شد قوی دست آنچنان انصاف کز روی ستم****شمع را نکشد همی بی امر تو باد هوا
روز و شب هستند همچون مادران مهربان****در دعای نیک تو هم مدعی هم مدعا
دستها برداشته، عمر تو خواهان از خدای****از برای پایداریت اهل شهر و روستا
چون به شاهین قضا انصاف سنجی‌گاه حکم****جبرئیل از سد ره گوید با ملایک در ملا
حشمت قاضی امین باید، درین ره بدرقه****دانش قاضی امین زیبد، درین در پادشا
رایت دین هر زمان عالی همی گردد ز تو****ای نکو نام از تو شهر و ملک شاهنشه علا
هر کسی صدر قضا جوید بی‌انصاف و عدل****لیک داند شاه ما از دانش و عقل و دها
گرگ را بر میش کردن قهرمان، باشد ز جهل****گربه را بر پیه کردن پاسبان، باشد خطا
از لقا و صدر و باد و داد و برد ابر دو ریش****هیچ جاهل کی شدست اندر شریعت مقتدا
علم و اصل و عدل و تقوی، باید اندر شغل حکم****ور نه شوخی را به عالم، نیست حد و منتها
دان که هر کو صدر دین بی‌علم جوید نزد عقل****بر نشان جهل او، خود قول او باشد گوا
خود گرفتم هر کسی برداشت چوبی چون کلیم****معجزی باری بباید تا کند چوب اژدها
هر کسی قاضی نگردد، بی‌ستحقاق از لباس****هرکسی موسی نگردد بی‌نبوت از عصا
دانش عبدالودودی باید اندر طبع و لفظ****تا بود مر مرد را، در صدر دین، زیب و بها
ور نه بس فخری نباشد مر سها را از فلک****چون ندارد نور چون خورشید و مه نجم سها
از قلب مفتی نگردد بی‌تعلم هیچ کس****علم باید تا کند درد حماقت را دوا
صد علی در کوی ما بیش‌ست با زیب و جمال****لیک یک تن را نخواند هیچ عاقل مرتضا
حاسدت روزهٔ خموشی نذر کرد از عاجزی****تا تو بر جایی و بادت تا به یوم‌الدین بقا
تا خمش باشد حسودت، زان که تا بر چرخ شمس****جلوه‌گر باشد، نباشد روزه بگشودن روا
ای نبیرهٔ قاضی با محمدت محمود، آنک****بود چون تو پاک طبع و پاک دین و پارسا
دان که از فر تو و از دولت مسعود شاه****ملک دین شد با صیانت، کار دین شد با نوا
شاه ما محمودی و تو نیز محمودی چو او****شاد باش ای جان ما پیش دو محمودی فدا
ملک چون در خانهٔ محمودیان زیبد همی****همچنان در خانهٔ محمودیان زیبد قضا
هیچ چشم از هیچ قاضی آن ندید اندر جهان****کز تو دید این چشم من ز انعام و احسان و سخا
لیک اگر همچون به خیلا بودی آن وعده دراز****گر دو چندان صله بودی، هم هبا بودی، هبا
هر عطا کاندر برات وعده افتاد ای بزرگ****آن عطا نبود که باشد مایهٔ رنج و عنا
لاجرم هر جا که رفتم نزد هر آزاد مرد****من ثنا گفتم ترا، وان کو شنید از من دعا
درها در رشته کردم بهر شکرت کز خرد****جوهری عقل داند کرد آن در را بها
تو مرا این شکر و ثناها را غنیمت دان از آنک****بر صحیفهٔ عمر نبود یادگاری چون ثنا
تا بیابد حاجی و غازی همی اندر دو اصل****در مناسک حکم حج وندر سیر حکم غزا
از چنین ارکانها چون حاجیان بادت ثواب****وز چنین انصافها چون غازیان بادت جزا
باد شام حاسدت تا روز عقبی بی‌صباح****باد صبح تا صحت چون روز محشر بی مسا
بادی اندر دولت و اقبال، تا باشد همی****از ثنا و شکر و مدح تو سنایی را سنا

کفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا****نیست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفا
موی و رویش گر به صحرا نا وریدی مهر و لطف****کافری بی‌برگ ماندستی و ایمان بی‌نوا
نسخهٔ جبر و قدر در شکل روی و موی اوست****این ز «واللیل» ت شود معلوم آن از «والضحا»
گر قسیم کفر و ایمان نیستی آن زلف و رخ****کی قسم گفتی بدان زلف و بدان رخ پادشا
کی محمد: این جهان و آن جهانی نیستی****لاجرم اینجا نداری صدر و آنجا متکا
رحمتت زان کرده‌اند این هر دو تا از گرد لعل****این جهان را سرمه بخشی آن جهان را توتیا
اندرین عالم غریبی، زان همی گردی ملول****تا «ارحنا یا بلالت» گفت باید برملا
عالمی بیمار بودند اندرین خرگاه سبز****قاید هر یک وبال و سایق هر یک وبا
زان فرستادیمت اینجا تا ز روی عاطفت****عافیت را همچو استادان درآموزی شفا
گر ز داروخانه روزی چند شاگردت به امر****شربتی ناوردشان این جا به حکم امتلا
گر ترا طعنی کنند ایشان مگیر از بهر آنک****مردم بیمار باشد یافه گوی و هرزه لا
تابش رخسار تست آن را که می‌خوانی صباح****سایهٔ زلفین تست آنجا که می‌گویی مسا
روبروی تو کز آنجا جانت را «ما و دعک»****شو به زلف تو کزین آتش دلت را «ما قلا»
در دو عالم مر ترا باید همی بودن پزشک****لیکن آنجا به که آنجا، به بدست آید دوا
هر که اینجا به نشد آنجا برو داروش کن****کاین چنین معلول را به سازد آن آب و هوا
لاجرم چندان شرابت بخشم از حضرت که تو****از عطا خشنود گردی و آن ضعیفان از خطا
دیو از دیوی فرو ریزد همی در عهد تو****آدمی را خاصه با عشق تو کی ماند جفا
پس بگفتش: ای محمد منت از ما دار از آنک****نیست دارالملک منتهای ما را منتها
نه تو دری بودی اندر بحر جسمانی یتیم****فضل ما تاجیت کرد از بهر فرق انبیا
نی تو راه شهر خود گم کرده بودی ز ابتدا****ما ترا کردیم با همشهریانت آشنا
غرقهٔ دریای حیرت خواستی گشتن ولیک****آشنایی ما برونت آورد ازو بی‌آشنا
بی نعمت خواست کردن مر ترا تلقین حرص****پیش از آن کانعام ما تعلیم کردت کیمیا
با تو در فقر و یتیمی ما چه کردیم از کرم****تو همان کن ای کریم از خلق خود با خلق ما
مادری کن مر یتیمان را بپرورشان به لطف****خواجگی کن سایلان را طعمشان گردان وفا
نعمت از ما دان و شکر از فضل ما کن تا دهیم****مر ترا زین شکر نعمت نعمتی دیگر جزا
از زبان خود ثنایی گوی ما را در عرب****تا زبان ما ترا اندر عجم گوید ثنا
آفتاب عقل و جان اقضی القضاة دین که هست****چون قضای آسمان اندر زمین فرمانروا
آن سر اصحاب نعمان کز پی کسب شرف****هر زمانی قبله بر پایش دهد قبله دعا
با بقای عدل او نشگفت اگر در زیر چرخ****شخص حیوان همچو نوع و جنس نپذیرد فنا
تا نسیم او بر بوستان دین نجست****شاخ دین نشو بود و بیخ سنت بی‌نما
در حریم عدل او تا او پدید آید به حکم****خاصیت بگذاشت گاه که ربودن کهربا
تا بگفت او جبریان را ماجرای امر و نهی****تا بگفت او عدلیان را رمز تسلیم و رضا
باز رستند از بیان واضحش در امر و حکم****جبری از تعطیل شرع و عدی از نفی قضا
این کمر ز «ایاک نعبد» بست در فرمان شرع****وان دگر تاجی نهاد از «یفعل الله مایشا»
ای بنانت حاجب اندر شاهراه مصطفا****وی زبانت نایب اندر زخم تیغ مرتضا
هر کجا گام تو آمد افتخار آرد زمین****هر کجا عدل تو آمد انقیاد آرد سما
سیف حقی از پی آن سیف حق آمد روان****مفتی شرقی از آن مشرق شدست اصل ضیا
مفتی شرقت نه زان خواند همی سلطان که هست****جز تو در مغرب دیگر مفتی و دگر مقتدا
بلکه سلطان مفتی شرقت بدان خواند همی****هر کجا مفتی تو باشی غرب خود نبود روا
همقرینی علم دین را همچو فکرت را خرد****همنشینی ظلم و کین را همچو فطنت را ذکاء
چون تو موسی وار بر کرسی برآیی گویدت****عیسی از چرخ چهارم کی محمد مرحبا
جان پاکان گرسنهٔ علم تواند از دیرباز****سفره اندر سفره بنهادی و در دادی صلا
لطف لفظت کی شناسد مرد ژاژ و ترهات****«من و سلوی» را چه داند مرد سیر و گندنا
هر که از آزار تو پرهیز کرد از درد رست****راست گفتند این مثل «الا حتما اقوی الدوا»
مالش دشمن ترا حاجت نیفتد بهر آنک****چاکری داری چو گردون کش همی درد قفا
هر شقی کز آتش خشم تو گردد کام خشک****بر لب دریا به جانش آب نفروشد سقا
لاف «نحن الغالبون» بسیار کس گفتند لیک****«غالبون» شان گشت «آمنا» چو ثعبان شد عصا
زرق سیماب و رسن هرگز کجا ماندی بجای****چون برآید ناگه از دریای قدرت اژدها
گه طلب کن بی سراج ماه در صحرای خوف****گه طلب کن بی‌مزاج زهره در باغ رجا
ماه را آنجا نبود کو ترا گوید که چون****زهره را آن زهر نبود کو ترا گوید چرا
رو که نیکو جلوه کردت روزگار اندر خلا****شو که زیبا پروریدت کردگار اندر ملا
ای ز تو اعقاب تو طاهر، چو سادات از نبی****وی ز تو اسلاف تو ظاهر چو ز آصف بر خیا
باز یابی آنچه ایزد کرد با تو نیکویی****هم درین صورت که گفتی صورت این ماجرا
این نه بس کاندر ادای شکر حق بر جان تو****دعوی انعام او را «واضحی» باشد گوا
روز و شب در عالم اسلام، علم و حلم تست****آن یکی از آل عباس این دگر ز آل عبا
گر چه روزی چند گشتی گرد این مشکین بساط****گر چه روزی چند بودی گرد این نیلی غطا
همچنان کاندر فضای آسمان مطلقی****صورتست این دار و گیر و حبس و بند اندر قضا
نی به علم و حلم تو سوگند خوردست آفتاب****کز تو هرگز لطف یزدانی نخواهد شد جدا
ای همه اعدای دین را اندرین نیلی خراس****آس کرده زیر پر فطنت و فر و دها
بازتاب اکنون عنان هم سوی آن اقلیم از آنک****آرد چون شد کرده اکنون خانه بهتر کاسیا
تا همه آن بینی آنجا کت کند چشم آرزو****تا همه آن یابی آنجا کت کند رای اقتضا
نی ز قصد حاسدانت در بدایت شهر تو****بر تو چونان بود چون بر آل یاسین کربلا
نی ز اول دوستانت را نبودی با تو الف****نی چنان گشتی کنون کز خطبهٔ چین و ختا
از برای مهر چهر جانفزایت را همی****بر دو چشم مردمان غیرت بود مردم گیا
نی کنون از لطف ربانی همه اقلیم شرع****از تو خرم شد چه بر داوودیان شهر سبا
نی تو حیران مانده بودی در تماشاگه عجب****نی تو ره گم کرده بودی در بیابان ریا
آن چنانت ره نمود ایزد به پاکی تا شدند****خرقه‌پوشان فلک در جنب تو ناپارسا
نی تو در زندان چاه حاسدان بودی ببند****هم‌نشین ذل و غریبی هم عنان رنج و عنا
نی خدا از چاه و بند حاسدانت از روی فضل****بر کشید و برنشاندت بر بساط کبریا
بی‌پدر بودی ولیک اکنون چنانی کز شرف****پادشاه دین همی در دین پدر خواند ترا
آن چنان گشتی که بد گویت کنون بی‌روی تو****نه همی در دل بهی بیند نه اندر جان بها
ای یتیمی دیده اکنون با یتیمان لطف کن****وی غریبی کرده اکنون با غریبان کن وفا
«الفلق» می‌خوان و می‌دان قصد این چندین حسود****«والضحی» می‌خوان و می‌کن شکر این چندین عطا
ای مرا از یک نعم پیوسته با چندین نعم****وی مرا از یک بلی ببریده از چندین بلا
شکرت ار بر کوه برخوانم به یک آواز، من****از برای حرص مدحت صد همی گردد صدا
شعر من نیک از عطای نیک تست ایرا که مرغ****هر کجا به برگ بیند به برون آرد نوا
قربت تو باز هستم کرد در صحرای انس****شربت تو باز مستم کرد در باغ صفا
گر غنی شد جان و عقل از تو عجب نبود از آنک****آمدست این از پیمبر «طائف الحج الغنا»
ور چه تن را این غرض حاصل نیامد زان مدیح****ای بداگر جان ما را افتد از مدحت بدا
مانده‌ام مخمور آن شربت هنوز از پار باز****پای سست و سر گران این از طمع آن از حیا
دی به دل گفتم که این را چیست دار و نزد تو****گفت دل: داروی این نزدیک من «منهابها»
تا کلاه از روح دارد عامل کون و فساد****تا قبا از عقل دارد قابل علم و بقا
فرق و شخص دشمنت پوشیده بادا تا ابد****هم به مقلوب کلاه و هم به تصحیف قبا
باد برخوان وجودت روز و شب تصحیف صیف****باد بر جان حسودت سال و مه قلب شتا
عالم از علم تو چونان باد کز مادر صبی****خلقت از خلق تو چونان باد کز گلبن صفا
خلعت و احسان شاعر سنت هم نام تست****باد ز احسان تو زین سنت سنایی را سنا

ای نهاده پای همت بر سر اوج سما****وی گرفته ملک حکمت گشته در وی مقتدا
بر سریر حکمت اندر خطهٔ کون و فساد****از تو عادل‌تر نبد هرگز سخن را پادشا
مشرق و مغرب ز راه صلح بگرفتی بکلک****ناکشیده تیغ جنگی روز کین اندر وغا
لاجرم ز انصاف تو، روی ز من شد پر درر****همچو از اوصاف تو، چشم زمانه پر ضیا
گوی همت باختی با خلق در میدان عقل****باز پس ماندند و بردی و برین دارم گوا
نی غلط کردم که رای صایبت با اهل عصر****کی پسندد از تو بازی یا کجا دارد روا
چون زر و طاعت عزیزی در دو عالم زان که تو****با قناعت همنشینی با فراغت آشنا
سیم نااهلان نجویی زان که نپسندد خرد****خاکروبی کردن آن کس را که داند کیمیا
شعر تو روحانیان گر بشنوند از روی صدق****بانگ برخیزد ازیشان کای سنایی مرحبا
حجتی بر خلق عالم زان دو فعل خوب خویش****شاعری بی‌ذل طمع و پارسایی بی‌ریا
عیسی عصری که از انفاس روحانیت هست****مردگان آز و معلولان غفلت را شفا
بس طبیب زیرکی زیرا که بی‌نبض و علیل****درد هر کس را ز راه نطق می‌سازی دوا
نظم گوهربار عقل افزای جان افروز تو****کرد شعر شاعران بوده را یکسر هبا
معجز موسی نمایست این و آنها سحر و کی****ساحری زیبا نماید پیش موسی و عصا
هر که او شعر ترا گوید جواب از اهل عصر****نزد عقل آنکس نماید یافه گوی و هرزه لا
زان که بشناسند بزازان زیرک روز عرض****اطلس رومی و شال ششتری از بوریا
شاعران را پایه بی‌شرمی بود تا زان قبل****حاصل و رایج کنند از مدح ممدوحان عطا
صورت شرمی تو اندر سیرت پاکی بلی****با چنان ایمان کامل، این چنین باید حیا
شعر و سحر و شرع و حکمت آمدت اندر خبر****ره برد اسرار او چون بنگرد عین‌الرضا
کاین چهارست ای سنایی چار حرف و یافتند****زین چهار آن هر چهار از نظم و نثر اوستا
تا حریم کعبه باشد قبلهٔ اهل سنن****تا نعیم سدره باشد طعمهٔ اهل بقا
سدره بادت دستگاه بخشش دارالبقا****کعبه بادت پایگاه کوشش دارالفنا
کعبه و سدره مبادت مقصد همت که نیست****جز «و یبقی وجه ربک» مر ترا کام و هوا
نظم عشق‌آمیز عارف را ز راه لطف و بر****برگذر از عیبهاش و در گذر از وی خطا
تا که باشد عارف اندر سال و ماه و روز و شب****شاکر افضال تو اندر خلا و اندر ملا

تا ز سر شادی برون ننهند مردان صفا****دست نتوانند زد در بارگاه مصطفا
خرمی چون باشد اندر کوی دین کز بهر حق****خون روان گشتست از حلق حسین در کربلا
از برای یک بلی کاندر ازل گفتست جان****تا ابد اندر دهد مرد بلی تن در بلا
خاک را با غم سرشت اول قضا اندر قدر****غم کند ناچار خاکی را بنسبت اقتضا
اهل معنی می‌گدازند از پی اعلام را****زهره نی کس را که گوید از ازل یک ماجرا
نیم روز اندر بهشت آدم عدیل ملک بود****هفتصد سال از جگر خون راند بر سنگ و گیا
لحظه‌ای گمشد ز خدمت هدهد اندر مملکت****در کفارت ملکتی بایست چون ملک سبا
بیست سال اندر جهان بی‌کفش باید گشت از آنک****پای روح‌الله ازین بر دوخت نعلین هوا
دانهٔ در، در بن دریای الا الله درست****لاالهی غور باید تا برآرد بی‌ریا
از کن اول برآرد شعبده استاد فکر****وز پی آخر درآرد تیر مه باد صبا
دیده گوید تا چه می‌جوید برون از لوح روح****نفس گوید تا چه می‌خواند برون دل ذکا
آنچه بیرونست از هندوستان هم کرگدن****و آنچه افزونست از ده هفتخوان هم اژدها
روح داند گشت گرد حلقهٔ هفت آسمان****ذهن داند خواند نقش نفخ جان چون انبیا
گر کوه دجله آن گردد که دارد مردوار****در درون مجنون محرم وز برون فرهاد را
کار هر موری نباشد با سلیمان گفتگو****یار هر سگ‌بان نباشد رازدار پادشا
بابل نفس‌ست بازار نکورویان چین****حاصل روحست گفتار عزیزان ختا
تا ز اول برنخیزد از ره ابجد مسیح****شرح مسح سر نداند خواند بر لوح صبا
دور باید بود از انکار بر درگاه عشق****کانچه اینجا درد باشد هست دیگر جا دوا
آن نمی‌بینند کز انکارشان پوشیده ماند****با جمال یوسف چاهی ترنج از دست و پا
نقل موجودات در یک حرف نتوان برد سهل****گر بود در نیم خرما چشم باز و دل گوا
برخلاف امر یزدان در دل خود ره نداد****چشم زخمی در حیات خویش یحیا از حیا
باز این خودکامگی بین کز برای اعتبار****با چنین پیغمبری چون گفته باشد برملا
ظاهر ابر جسم آدم خواند کز گندم مخور****نعرها از حکم سابق کالصلا اصحابنا
آن سیه کاری که رستم کرد با دیو سپید****خطبهٔ دیوان دیگر بود و نقش کیمیا
تا برون ناری جگر از سینهٔ دیو سپید****چشم کورانه نبینی روشنی زان توتیا
مهره اندر حقهٔ استاد آن بیند بعدل****کز کمند حلقهٔ نظارگان گردد رها
یا تمنای سبک دستی توان کردن به عقل****یا برون از حلقهٔ نظاره چون طفلان دوتا
غوطه خورده در بن دریا دو تن در یک زمان****این در اشکار نهنگ افتاده و آن اندر ضیا
خیرگی بار آرد آن را کز برای علم خویش****دیده بر خورشید تابان افگند بی‌مقتدا
آب چاهی باید اندر پیش کز یک قطره‌اش****جان چندین جانور حاصل شود در یک ندا
وانگهی چون بیند اندر آبدان خورشید را****دل در و بندد به درد و جان ازو گردد جدا
ارزد اندر شب ز بهر شاهدی شمعی به جان****یوسفی شاید زلیخا را به صد گوهر بها
از سپیدی اویس و از سیاهی بلال****مصطفا داند خبر دادن، ز وحی پادشا
سوز باید در بهای پیرهن تا با مشام****بوی دلبر یابد آن لبریز دامن در بکا
آتش نفس ار نمیرد آب طوفان در رسد****باد کبر ار کم نگردد خاک بر فرق کیا
مرگ در خاک آرد آری مرد را لیکن ازو****چون برآید با خود آرد ساخته برگ بقا
در نوای گردش گردون فروشد سیمجور****لاجرم تا در کنار افتاد روزی بینوا
اینهمه در زیر سنگ آخر برآید روزگار****وینهمه بر بام زنگ آخر برآید این صدا
تا برون آیند از این تنگ آشیان یکبارگی****تا فرو آیند ازین بام گران چون آسیا
چون پدید آمد ملال آدم از حور و قصور****جفت او حوا نکوتر قصر او دارالفنا
هر چه در دین پیشم آید گر چه نه سجده صواب****هر چه نزد حق پیشم افتد گر چه طاعت آن خطا
عمر در کار غم دین کرد خواهم تا مگر****چون نمانم بنده‌ای گوید، سنایی شد فنا
آشنا شو چون سنایی در مثال راه عشق****تا شوی نزد بزرگان رازدار و آشنا
تنگ شد بر ما فضای عافیت بی‌هیچ جرم****این چنین باشد «اذا جاء القضا ضاق الفضا»
این جواب آن سخن گفتم که گفته اوستاد****«ای نهاده پای همت بر سر اوج سما»

ای سنایی گر همی جویی ز لطف حق سنا****عقل را قربان کن اندر بارگاه مصطفا
هیچ مندیش از چنین عیاری ابرا بس بود****عاقله عقل ترا ایمان و سنت خون بها
مصطفا اندر جهان آن گه کسی گوید که عقل****آفتاب اندر فلک آن گه کسی گوید سها
طوقداران الاهی از زبان ذوق و شوق****عل را در شرع او خوانند غمخوار و کیا
در شریعت ذوق دین‌یابی نه اندر عقل از آنک****قشر عالم عقل دارد مغز روح انبیا
عقل تا با خود منی دارد، عقالش دان نه عقل****چون منی زو دور گشت آن گه دوا خوانش نه دا
عقل تا کو هست او را شرع نپذیرد ز عز****باز چون که گشت گردد شرع پیشش کهربا
در خدای آباد یابی امر و نهی دین و کفر****و احمد مرسل خدای آباد را بس پادشا
چون نباشی خاک درگاه سرایی را که هست****پاسبان بام روح‌القدس و دربان مرتضا
دی همه او بودی و امروز چون دوری ازو****تا جوانمردی بود دی دوست امروز آشنا
«رحمة للعالمین» آمد طبیبت زو طلب****چه ازین عاصی وز آن عاصی همی جویی شفا
کان شفا کز عقل و نفس و جسم و جان جویی شفا****چون نه از دستور او باشد شفا گردد شقا
کان نجات و کان شفا کارباب سنت جسته‌اند****بوعلی سینا ندارد در «نجات» و در «شفا»
ناشتا نزدیک او شو زان که خود نبود طبیب****مفتی ذوق و دلیل نبض جز در ناشتا
مسجد حاجت روا جویی مجو اینجا که نیست****راه سنت گیر و آن گه مسجد حاجت روا
گر دعاهای تهی‌دستان بر آن در بگذرد****باز گردد زاستان با آستین پر دعا
چنگ در فتراک او زن تا بحق یابی رهی****سنگ بر قندیل خود زن تا ز خود گردی رها
کانکه رست از رسم و عادت گوید او را سنتش****کای قفس بشکسته اینک شاخ طوبا مرحبا
این یکی گوید به فرمان «استجیبواللرسول»****و آن دگر خواند ز ایمان «یفعل الله مایشا»
تا بدانجایت فرود آرد که باشد اندرو****ناوک اندازانش قهر و خنجر آهنجان بلا
زهرهٔ مردان چو بر زنگار پاشی ناردان****گردهٔ گردان چو بر شنگرف مالی لوبیا
حربهٔ بهرام را بشکسته لطفش قبضه‌گاه****بربط ناهید را بشکسته قهرش گردنا
بارگاه او دو در دارد که مردان در روند****یک در اندر کوفه یابی و دگر در کربلا
عشق را بینی علم بر کرده اندر کوی صدق****عقل را بینی قلم بشکسته در صدر رضا
با وفاداران دین چندان بپر در راه او****تا نه بال خوف ماند با تو نه پر رجا
دور کن بوی ریا از خود که تا آزاده‌وار****مسجد و میخانه را محرم شوی چون بوریا
تو چه دیدستی هنوز از طول و عرض ملک او****کنکه در سدره‌ست هم آن را نداند منتها
گر دو عالم را ببینی با ولایتهای او****هفت گلخن دیده باشی زانهمه هفت آسیا
صورت احمد ز آدم بد ولیک اندر صفت****آدم از احمد پدید آمد چو ز آصف بر خیا
جوهرش چون ز اضطرار عقل و نفس اندر گذشت****گفت و گوشش که «الرحمن علی العرش استوا»
خاک آدم ز آفتاب جود او زر گشت از آنک****خاک آدم را چنان بود او که مس را کیمیا
باز چون خود ز آفتاب جود زرین رخ شده‌ست****عارف زرگرش خواند: پرده‌دار کبریا
عارفی و زرگری گویی کزو آموختست****خواجه و حامی و صدر و مهتر و استاد ما
عارف زرگر که در دنیا چو عقل و آفتاب****عارفست اندر احاطت زرگرست اندر عطا
ملک او ارباب دین را هم صلاح و هم سلاح****کلکل او دور زمان را هم صباح و هم مسا
شکرها با بذل او چون پیش موسا جادوی****شعرها با فضل او چون نزد عیسا توتیا
بخشش خود را به شکر کس نیالاید که هست****در ره آزاد مردان شکر جزوی از جزا
اینهمه تابش ز روی و رای او نشگفت از آنک****بدر گردد مه چو با خورشید سازد ملتقا
مقتدای عالم آمد مقتدی در دین او****من غلام مقتدی و خاکپای مقتدا
فضل یحیا صاعد آن قاضی که خود بیرون ز فضل****صدهزاران فضل و یحیی بر مکست اندر سخا
قاضی مکرم که چون فوت صلات ایزدی****هست در شرع کرم فوت صلاتش را قضا
روح او بر غیب واقف همچو لوح آسمان****کاک او در شرع منصف همچو خط استوا
چون گران گردد رکابش روی بگشاید امید****چون سبک گردد عنانش پشت بنماید عنا
مرتع حلمش چرا خواران صورت را ربیع****منبع علمش جزاخواهان معنی را جزا
ای چو سودا کرده خصم سردرابی گرم گرم****وی چو طوبا داده شاخ خشک را بی‌نم نما
ای مرا ممدوح و مادح وی را پیرو مرید****ای مرا قاضی و مقضی وی مرا خصم و گوا
گرد تو گردم همی زیرا مرا هنگام سعی****از مروت وز صفا هم مروه‌ای و هم صفا
اندرین غربت مرا همچون عصای موسیئی****دوستانم را عصا و دشمنم را اژدها
از تو بودم بستانهٔ خواجه عارف معرفت****وز تو کردم در فرات نعمت او آشنا
بر تو خوانم شعر آن شعری شعار چرخ قدر****با تو گویم شکر آن شکر شکار خوش لقا
پارسا خواندستم اندر شعر و من بر صدر او****هر که در فردوس باشد چون نباشد پارسا
چون نباشم پارسا چون عقل او را داده‌ام****چون فرو دستان ملک امسال باژو پار، سا
با حیا گفت او مرا و چشم من روشن بدو****هر که روشن دیده تر شد بیشتر دارد حیا
چون عصای موسی و برهان عیسی گفت او****ساحران را اژدها شد شاعران را متکا
خاصه اندر حق این خادم که هست از مکرمت****دیگران را یک ولی نعمت مرا خود اولیا
هم ولی اکرام نعمت هم ولی کتب علوم****هم ولی دارو درمان هم ولی شکر و ثنا
هست کار من برو چونانکه وقتی پیش ازین****دهخدایی گفت با غوری فضولی در نسا
کی فضولی کو خراجت غور گفتا: برگرفت****شاه و پیغمبر زکوة از غور و احداث از بغا
دهخدا گفت ار نمکساری شود انبان کون****گوزهای بی‌نمک پراند اهل روستا
غورک بی‌مغز را صفرا بشورید و بگفت****کی مموه باژگونه یافه‌گوی هرزه لا
ریش تو داند که گوز بینمک مان در مزه****کم نیابد آخر از تیز نمک سود شما
ده خدا در خشم شد با غور گفتا: هم‌کنون****راست گردانم به یک باهو من این پشت دوتا
غورک بی‌شرم کان بشنید گفت: احسنت و زه****خود چنین به هم طبیب و هم عوان هم ده خدا
هزل بودست این ولیکن بر مثال جد سزید****همچنین بود آن ولی نعمت درین مدت مرا
همچنان کان پیر حلوایی همی گفتا به مرو****هست ما را هم دعا و هم عصید و هم عصا
گر ندادی پرورش جان و دماغم را به مرغ****مرغ‌وار اکنون گرفتستی دماغ و جان هوا
از شراب آب روحانی و حیوانی بشست****روح نفسانیم را از نقش مالیخولیا
جان و دل را بود دارو لیکن از بهر جگر****آنچه می‌باید نبود آن چیست کسنی و کما
یک دو هفته طبع از آن بگریخت کز سلوی و من****چون ستوران باز در زد در پیاز و گندنا
ای ز راه خلق و خلق و لحن خوش داوود وار****در دو جایم جلوه کرده در جهان چون اوریا
معنی دعوت بسی بنموده ما را در حضور****ای عفی‌الله دعوی دعوات در غیبت چرا
هر چه جویند از دعا ما را خود از تو رایجست****ابلهی باشد ز چون تو قبله دزدیدن دعا
خشمت ار چه بر نخواند بر دلم بعد از طمع****همچو دیوانی بری منک بربر صیصیا
آخر ارچه عقل ما گم شد ولی از روی حس****سر ز بالش باز می‌دانیم و پای از لالکا
من همان گویم که آن مز من بدان پرسنده گفت****کش بپرسید آنهمه عرق الرجال آخر کجا؟
گفت لاتسأل حبیبی کآن همه برکند و سوخت****سبلت عرق الرجالم علت عرق النسا
تنگ شد بر ما فضای عافیت بی‌هیچ جرم****وین چنین باشد «اذا جاء القضا ضاق الفضا»
مالشی بایست ما را زان که بربط را همی****گوشمالی شرط باشد تا درآید در نوا
ای به ماهی جان ما را کرده چون ماهی شیم****وی ز شعری عقل ما را داده چون شعری سنا
ما جواب آن چنان شعر چنینی گفته باز****شعر تو آواز داوود آن ما آن را صدا
از تو آن آید ز ما این زان که در شرط قمار****پختگان را صرف بهتر خام دستان را دغا
تو فشاندی نور خود چون ماه و اندر جرم خویش****مرده ریگش ماند آن گر بیش ازین دارد سها
کی شود صفرای تو ساکن ز خوان ما چو هست****مطبخ ما را به جای زیر با تقصیر با
تا چو هدهد عاقلان را هم ز سر خیزد کلاه****تا چو طوطی قانعان را هم ز تن روید قبا
همچو تصحیف قبا باد و چو مقلوب کلاه****دشمنت اعنی هلاک و حاسدت اعنی فنا
آنت باد از راه دنیا کت کند عقل آرزو****و آنت باد از روی حکمت کت کند دین اقتضا
عالم و آدم ز خلق و خلق تو آباد و خوش****همچو از مادر صبی و همچو از گلبن صبا
تو نهاده بر سر ما پای و ما گفته به تو****«ای نهاده پای همت بر سر اوج سما»

منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا****زین هر دو مانده نام چو سیمرغ و کیمیا
شد راستی خیانت و شد زیرکی سفه****شد دوستی عداوت و شد مردمی جفا
گشته‌ست باژگونه همه رسمهای خلق****زین عالم نبهره و گردون بی‌وفا
هر عاقلی به زاویه‌ای مانده ممتحن****هر فاضلی به داهیه ای گشته مبتلا
آنکس که گوید از ره معنی کنون همی****اندر میان خلق ممیز چو من کجا
دیوانه را همی نشناسد ز هوشیار****بیگانه را همی بگزیند بر آشنا
با یکدگر کنند همی کبر هر گروه****آگاه نه کز آن نتوان یافت کبریا
هرگز بسوی کبر نتابد عنان خویش****هرک آیتی نخست بخواند «ز هل اتی»
با این همه که کبر نکوهیده عادتست****آزاده را همی ز تواضع بود بلا
گر من نکوشمی به تواضع نبینمی****از هر خسی مذلت و از هر کسی عنا
با جاهلان اگرچه به صورت برابرم****فرقی بود هرآینه آخر میان ما
آمد نصیب من ز همه مردمان دو چیز****از دوستان مذلت و از دشمنان جفا
قومی ره منازعت من گرفته‌اند****بی‌عقل و بی‌کفایت و بی‌فضل و بی‌دها
بر دشمنان همی نتوان بود موتمن****بر دوستان همی نتوان کرد متکا
من جز به شخص نیستم آن قوم را نظیر****شمشیر جز به رنگ نماند به گندنا
با من همه خصومت ایشان عجب ترست****ز آهنگ مورچه به سوی جنگ اژدها
گردد همی شکافته دلشان ز خشم من****همچون مه از اشارت انگشت مصطفا
چون گیرم از برای حکیمی قلم به دست****گردد همه دعاوی آن طایفه هبا
ناچار بشکند همه ناموس جاودان****در موضعی که در کف موسا بود عصا
ایشان به نزد خلق نیابند رتبتی****تا طبعشان بود ز همه دانشی خلا
زیرا که بی مطر نبود میغ را خطر****چونان که بی‌گهر نبود تیغ را بها
زیشان نبود باک رهی را به ذره‌ای****کز آبگینه ظلم نیاید بر آسیا
آنم که برده‌ام علم علم در جهان****بر گوشهٔ ثریا از مرکز ثرا
با عقل من نباشد مریخ را توان****با فضل من نباشد خورشید را ذکا
شاهان همی کنند به فضل من افتخار****حران همی کنند به نظم من اقتدا
با خاطرم منیرم و با رای صافیم****کالبرق فی الدجی والشمس فی‌الضحی
عالیست همتم به همه وقت چون فلک****صافیست نظم من به همه وقت چون هوا
بر همت منست سخاهای من دلیل****بر نظم من بست سخنهای من گوا
هرگز ندیده و نشنید این کسی ز من****کردار ناستوده و گفتار ناسزا
این فخر بس مرا که ندیدست هیچکس****در نثر من مذمت و در نظم من هجا
در پای ناکسان نپراکنده‌ام گهر****از دست مهتران نپذیرفته‌ام عطا
آنرا که او به صحبت من سر درآورد****گویم ثنای نیک و شناسم به دل وفا
ار ذلتی پدید شود زو معاینه****انگارمش صواب و نبینم ازو خطا
اهل سرخس می نشناسند حق من****تا رحلتی نباشد ازین جایگه مرا
مقدار آفتاب ندانند مردمان****تا نور او نگردد از آسمان جدا
آنگاه قدر او بشناسند با یقین****کاید شب و پدید شود بر فلک سها
اندر حضر نباشد آزاده را خطر****وندر حجر نباشد یاقوت را بها
شد گفتهٔ سنایی چون کعبه نزد خلق****زین بیشتر فصول که باید ز ابتدا
تا کلک او به گاه فصاحت روان بود****بازار او به نزد بزرگان بود روا
آن گه به کام او نفسی بر نیاورند****در دوستی کجا بود این قاعده روا
آزار او کشند به عمدا به خویشتن****زانسان که که کشد به سوی خویش کهربا
در فضل او کنند به هر موضعی حسد****بر نقص او دهند ز هر جانبی رضا
عاقل که این شنید بداند حقیقتی****کاین حرف دشمنان و حسودان بی‌نوا
چون جوهر سخا شد نزدیک اهل بخل****چون عنصری ز ظلمت در جنب صد ضیا
تا ناصحان او نسگالند جز نفاق****تا دشمنان او ننمایند خود صفا
ور اوفتد ورا بهمه عمر حاجتی****بی‌حجتی کنند همه صحبتش رها
مرد آن بود که دوستی او بود بجای****لوبست الجبال و انشقت السما

مکن در جسم و جان منزل، که این دونست و آن والا****قدم زین هر دو بیرون نه نه آنجا باش و نه اینجا
بهرچ از راه دور افتی چه کفر آن حرف و چه ایمان****بهرچ از دوست وا مانی چه زشت آن نقش و چه زیبا
گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ****نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا
نبود از خواری آدم که خالی گشت ازو جنت****نبود از عاجزی وامق که عذرا ماند ازو عذرا
سخن کز روی دین گویی چه عبرانی چه سریانی****مکان کز بهر حق جویی چه جابلقا چه جابلسا
شهادت گفتن آن باشد که هم ز اول در آشامی****همه دریای هستی را بدان حرف نهنگ آسا
نیابی خار و خاشاکی در این ره چون به فراشی****کمر بست و به فرق استاد در حرف شهادت لا
چو لا از حد انسانی فکندت در ره حیرت****پس از نور الوهیت به الله آی ز الا
ز راه دین توان آمد به صحرای نیاز ار نی****به معنی کی رسد مردم گذر ناکرده بر اسما
درون جوهر صفرا همه کفرست و شیطانی****گرت سودای این باشد قدم بیرون نه از صفرا
چه مانی بهر مرداری چو زاغان اندرین پستی****قفس بشکن چو طاووسان یکی بر پر برین بالا
عروس حضرت قرآن نقاب آن گه براندازد****که دارالملک ایمان را مجرد بیند از غوغا
عجب نبود گر از قرآن نصیبت نیست جز نقشی****که از خورشید جز گرمی نیابد چشم نابینا
بمیر ای دوست پیش از مرگ اگر می زندگی خواهی****که ادریس از چنین مردن بهشتی گشت پیش از ما
به تیغ عشق شو کشته که تا عمر ابد یابی****که از شمشیر بویحیا نشان ندهد کس از احیا
چه داری مهر بد مهری کزو بی جان شد اسکندر****چه بازی عشق با یاری کزو بی‌ملک شد دارا
گرت سودای آن باشد کزین سودا برون آیی****زهی سودا که خواهی یافت فردا از چنین سودا
سر اندر راه ملکی نه که هر ساعت همی باشی****تو همچون گوی سرگردان و ره چون پهنه بی‌پهنا
تو در کشتی فکن خود را مپای از بهر تسبیحی****که خود روح‌القدس گوید که بسم‌الله مجریها
اگر دینت همی باید ز دنیا دار پی بگسل****که حرصش با تو هر ساعت بود بی‌حرف و بی‌آوا
همی گوید که دنیا را بدین از دیو بخریدم****اگر دنیا همی خواهی بده دین و ببر دنیا
ببین باری که هر ساعت ازین پیروزه گون خیمه****چه بازیها برون آرد همی این پیر خوش سیما
جهان هزمان همی گوید که دل در ما نبندی به****تو خود می پند ننیوشی ازین گویای ناگویا
گر از آتش همی ترسی به مال کس مشو غره****که اینجا صورتش مالست و آنجا شکلش اژدرها
از آتش دان حواست را همیشه مستی و هستی****ز دوزخ دان نهادت را هماره مولد و منشا
پس اکنون گر سوی دوزخ‌گرایی بس عجب نبود****که سوی کل خود باشد همیشه جنبش اجزا
گر امروز آتش شهوت بکشتی بی‌گمان رستی****و گرنه تف آن آتش ترا هیزم کند فردا
تو از خاکی بسان خاک تن در ده درین پستی****مگر گردی چو جان و عقل هم والی و هم والا
که تا پستست خاک اینجا همه نفعست لیک آن گه****بلای دیده‌ها گردد، چو بالا گیرد از نکبا
ز باد فقه و باد فقر دین را هیچ نگشاید****میان دربند کاری را که این رنگست و آن آوا
مگو مغرور غافل را برای امن او نکته****مده محرور جاهل را ز بهر طبع او خرما
چو علمت هست خدمت کن چو دانایان که زشت آید****گرفته چینیان احرام و مکی خفته در بطحا
نه صوت از بهر آن آمد که سوزی مزهر زهره****نه حرف از بهر آن آمد، که دزدی چادر زهرا
ترا تیغی به کف دادند تا غزوی کنی با خود****تو چون از وی سپر سازی نمانی زنده در هیجا
به نزد چون تو بی‌حسی چه دانایی چه نادانی****به دست چون تو نامردی چه نرم آهن چه روهینا
ترا بس ناخوشست آواز لیکن اندرین گنبد****خوش آوازت همی دارد صدای گنبد خضرا
ولیک آن گه خجل گردی که استادی ترا گوید****که با داوود پیغمبر رسیلی کن درین صحرا
تو چون موری و این راهست همچون موی بت رویان****مرو زنهار بر تقلید و بر تخمین و بر عمیا
چو علم آموختی از حرص آن گه ترس کاندر شب****چو دزدی با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا
از این مشتی ریاست جوی رعنا هیچ نگشاید****مسلمانی ز سلمان جوی و درد دین ز بودردا
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی****که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا
قدم در راه مردی نه که راه و گاه و جاهش را****نباشد تا ابد مقطع نبودست از ازل مبدا
ز بهر قالب اوراست این ارواح مستوفی****ز بهر حالت اوراست این انفاس مستوفا
ز بهر کشت آنجا راست اینجا کشتن آدم****ز بهر زاد آنجا راست اینجا زادن حوا
تو پنداری که بر بازیست این میدان چون مینو****تو پنداری که بر هرزه‌ست این الوان چون مینا
وگر نز بهر دینستی در اندر بنددی گردون****وگر نز بهر شرعستی، کمر بگشایدی جوزا
چو تن جان را مزین کن به علم دین که زشت آید****درون سو شاه عریان و برون سو کوشک در دیبا
ز طاعت جامه‌ای نو کن ز بهر آن جهان ورنه****چو مرگ این جامه بستاند تو عریان مانی و رسوا
خود از نسل جهانبانان نزاید هیچ تا باشد****مر او را کوی پر عنین و ما را خانه پر عذرا
نبینی طبع را طبعی چو کرد انصاف رخ پنهان****نیابی دیو را دیوی چو کرد اخلاص رخ پیدا
ترا یزدان همی گوید که در دنیا مخور باده****ترا ترسا همی گوید که در صفرا مخور خلوا
ز بهر دین بنگذاری حرام از گفتهٔ یزدان****ولیک از بهر تن مانی حلال از گفتهٔ ترسا
گرت نزهت همی باید به صحرای قناعت شو****که آنجا باغ در باغست و خوان در خوان و وا در وا
گر از زحمت همی ترسی ز نااهلان ببر صحبت****که از دام زبون گیران به عزلت رسته شد عنقا
مرا باری بحمدالله ز راه رافت و رحمت****به سوی خطهٔ وحدت برد عقل از خط اشیا
به دل نندیشم از نعمت نه در دنیا نه در عقبا****همی خواهم به هر ساعت چه در سرا چه رد ضرا
که یارب مر سنایی را سنایی ده تو در حکمت****چنان کز وی به رشک افتد روان بوعلی سینا
مگردانم درین عالم ز بیش آزی و کم عقلی****چو رای عاشقان گردان چو طبع بیدلان شیدا
ز راه رحمت و رافت چو جان پاک معصومان****مرا از زحمت تن‌ها بکن پیش از اجل تنها
زبان مختصر عقلان ببند اندر جهان بر من****که تا چون خود نخوانندم حریص و مفسد و رعنا
مگردان عمر من چون گل که در طفلی شود کشته****مگردان حرص من چون مل که در پیری شود برنا
بحرص ار شربتی خوردم مگیر از من که بد کردم****بیابان بود و تابستان و آب سرد و استسقا
به هرچ از اولیا گویند «رزقنی» و «وفقنی»****به هرچ از انبیا گویند «آمنا» و «صدقنا»

ای بنام و خوی خوش میراث دار مصطفا****بر تو عاشق هر دو گیتی و تو عاشق بر سخا
ای چو آب اندر لطافت ای چو خاک اندر درنگ****وی چو آتش در بلندی و چو باد اندر صفا
رشوت از حکمت چنان دورست کز گردون فساد****بدعت از علمت چنان پاکست کز جنت وبا
برفکندی رسم ظلم و اسم رشوت از جهان****تا شدی بر مسند حکم شریعت پادشا
ای که بر صحرا نزیبد جز برای خدمتت****هیچ هدهد را کلاه و هیچ طوطی را قبا
دوست رویی آن چنان کز پشت ماهی تا به ماه****بر تو هر موجود را عشقی همی بینم جدا
گر چه ناهموار بود از پیشکاران کار حکم****پیش از این لیکن ز فر عدل تو در وقت ما
آن چنان شد خاندان حکم کز انصاف و عدل****می‌کند مر خاک را از باد عدل تو جدا
جز دعای تو نمی‌گویند شیران در زئیر****جز ثنای تو نمی‌خواهند مرغان در نوا
ای در حکمست و این دعوی که کردم راست بود****گر نداری استوارم بگذرانم صد گوا
عقل اندر کارگاه جان روایی خواست یافت****از برای خدمت صدرت نه از بهر بها
ناگهان دیدم که گردان گشت بر گردون نطق****بیست و نه کوکب همه تاری ولیک اصل ضیا
بغضی از وی چون بنات النعش و بعضی چون هلال****بعضی از وی چون ثریا بعضی از وی چون سها
شکلهاشان در مخارج نقش نفس ناطقه****ذاتهاشان بر منابر شرح شرع مصطفا
چشم من چون گوش گشتی چون ندیدی بر زمین****گوش من چون چشم گشتی چون شدندی بر سما
ترجمان کفر و دین بودند و جاسوس ضمیر****قهرمان عقل و جان بودند و فرزند هوا
عقل چون در یافتن شد این همه گرد آمدند****نزد او از بهر عز سرمد و کسب بقا
عقل عاجز شد ازیشان زان که ریشهٔ آن ردا****این یکی گفتی: مرا ساز آن دگر گفتی : مرا
عقل چون مرسیرتت را چاکریها کرده بود****کرد چون خلقت امید هر یکی زیشان روا
مبهم و رمز از چه گویم چون نگویم آشکار****نه کسی اینجای بیگانه‌ست ماییم و شما
و آنکه شعری خواستم گفتن ترا از بهر شکر****نز برای آنکه تا بار دگر جویم عطا
حرفها دیدم که خود را یک به یک بر می‌زند****پیش من زاری کنان زانسان که پیران در دعا
گاه تاج از سر همی انداخت شین بر سان سین****گاه پیشم سرنگون میشد الف مانند لا
همچو جیم و دال و را و قاف و عین و لام و نون****از الف تا یا دگرها مانده در پیشم دوتا
این همی گفت ای سنایی الله الله زینهار****از جمال مدح او ما را نصیبی کن سنا
و آن دگر گفتی مرا کن قافیت در مدح او****تا بدرم همچو اقبالش مخالف را قفا
وین دگر گفتی: مرا حرف روی کن تا چنو****در میان حرفها بازار من گردد روا
چون ز خلق معنویت آن دیده بودم در زمان****از پی تشریف ایشان مثنوی گفتم ثنا
ز آنچنان سیرت چنین معنی همی زاید یلی****ز آسمان چون نوش بارد نوش باشد نوشبا
تا بیابی گر بجویی از برای حج و غزو****در مناسک حکم حج و در سیر حکم غزا
این چنین انصافها چون غازیان بادت ثواب****وز چنان کردارها چون حاجیان بادت جزا
اخترت بادا منیر و طالعت بادا قوی****رتبتت بادا بلند و حاجتت بادا روا

آراست جهاندار دگرباره جهان را****چو خلد برین کرد، زمین را و زمان را
فرمود که تا چرخ یکی دور دگر کرد****خورشید بپیمود مسیر دوران را
ایدون که بیاراست مر این پیر خرف را****کاید حسد از تازگیش تازه جوان را
هر روز جهان خوشتر از آنست چو هر شب****رضوان بگشاید همه درهای جنان را
گویی که هوا غالیه آمیخت بخروار****پر کرد از آن غالیه‌ها غالیه‌دان را
گنجی که به هر کنج نهان بود ز قارون****از خاک برآورد مر آن گنج نهان را
ابری که همی برف ببارید ببرید****شد غرقهٔ بحری که ندید ایچ کران را
آن ابر درر بار ز دریا که برآید****پر کرده ز در و درم و دانه دهان را
از بس که ببارید به آب اندر لولو****چون لولو تر کرد همه آب روان را
رنجی که همی باد فزاید ز بزیدن****بر ما بوزید از قبل راحت جان را
کوه آن تل کافور بدل کرد به سیفور****شادی روان داد مر آن شاد روان را
بر کوه از آن تودهٔ کافور گرانبار****خورشید سبک کرد مر آن بار گران را
خاکی که همه ژاله ستد از دهن ابر****تا بر کند آن لالهٔ خوش خفته ستان را
چندان ز هوا ژاله ببارید بدو ابر****تا لاله ستان کرد همه لاله ستان را
از رنگ گل و لاله کنون باز بنفشه****چون نیل شود خیره کند گوهر کان را
شبگیر زند نعره کلنگ از دل مشتاق****وز نعره زدن طعنه زند نعره زنان را
آن لکلک گوید که: لک الحمد، لک الشکر****تو طعمهٔ من کرده‌ای آن مار دمان را
قمری نهد از پشت قبای خز و قاقم****اکنون که بتابید و بپوشید کتان را
طاووس کند جلوه چو از دور به بیند****بر فرق سر هدهد، آن تاج کیان را
موسیجه همی گوید: یا رازق رزاق****روزی ده جانبخش تویی انسی و جان را
زاغ از شغب بیهده بربندد منقار****چون فاخته بگشاده به تسبیح زبان را
پیوسته هما گوید: یکیست یگانه****تا در طرب آرد به هوا بر ورشان را
گنجشک بهاری صفت باری گوید****کز بوم به انگیزد اشجار نوان را
هر گوید هو صد بدمی سرخ کبوتر****در گفتن هو دارد پیوسته لسان را
چرغان به سر چنگ درآورده تذروان****تسبیح شده از دهن مرغ مر آن را
شارک چو موذن به سحر حلق گشاده****آن ژولک و آن صعوه از آن داده اذان را
آن شیشککان شاد ازین سنگ به آن سنگ****پاینده و پوینده مر آن پیک دوان را
آن کبک مرقع سلب برچده دامن****از غالیه غل ساخته از بهر نشان را
بنگر به هوا بر به چکاوک که چه گوید****خیر و حسنت بادا خیرات و حسان را
نازیدن ناز و نواهای سریچه****ناطق کند آن مردهٔ بی‌نطق و بیان را
آن کرکی گوید که: توی قادر قهار****از مرگ همی قهر کنی مر حیوان را
پیوسته همی گوید آن سر شب تشنه****بی‌آب ملک صبر دهد مر عطشان را
مرغابی سرخاب که در آب نشیند****گوید که خدایی و سزایی تو جهان را
در خوید چنین گوید کرک که: خدایا****تو خالق خلقانی صد قرن قران را
گویند تذروان که تو آنی که بدانی****راز تن بی‌قوت و بی‌روح و روان را
آن باز چنین گوید یارب تو نگهدار****بر امت پیغمبر، ایمان و امان را
آن کرکس با قوت گوید که به قدرت****جبار نگهدار، این کون و مکان را
بنگر که عقاب از پس تسبیح چه گوید****آراسته دارید مر این سیرت و سان را
بلبل چه مذکر شده و قمری قاری****برداشته هر دو شغب و بانگ و فغان را
آید به تو هر پاس خروشی ز خروسی****کی غافل، بگذار جهان گذران را
آوازه برآورد که: ای قوم تن خویش****دوزخ مبرید از پی بهمان و فلان را
دنیا چو یکی بیشه شمارید و ژیان شیر****در بیشه مشورید مر آن شیر ژیان را
در جستن نان آب رخ خویش مریزید****در نار مسوزید روان از پی نان را
ایزد چو به زنار نبستست میانتان****در پیش چو خود خیره مبندید میان را
زان پیش که جانتان بستاند ملک الموت****از قبضهٔ شیطان بستانید عنان را
مجدود بدینحال تو نزدیکتری زانک****پیریت به نهمار فرستاده خزان را

شاه را خواهی که بینی، خاک شو درگاه را****ز آبرو آبی بزن درگاه شاهنشاه را
نعل کن چون چتر او دیدی کلاه چرخ را****چاک زن چون روی او دیدی قبای ماه را
چون کله بر سر نشین دزدان افسر جوی را****چون خرد در جان نشان رندان لشکرگاه را
از برای عز دیدار سیاوخشی و شش****همچو بیژن بند کن در چاه خواری جاه را
عافیت را سر بزن بهر کمال عشق را****عاقبت را دم بزن بهر جمال راه را
هم به چشم شاه روی شاه خواهی دید و بس****دیده اندر کار شه کن کوری بدخواه را
آه غمازست اندر راه عشق و عاشقی****بند برنه در نهانخانهٔ خموشی آه را
از سر آزاد مردی تیغی از غیرت بزن****هم شفاعت جوی را کش، هم شفاعت خواه را
درد عشق از مرد عاشق پرس از عاقل مپرس****کگهی نبود ز آب و جاه یوسف چاه را
عقل بافنده‌ست منشان عقل را بر تخت عشق****آسمان عشاق را به ریسمان جولاه را
گر سپر بفگند عقل از عشق گو بفگن رواست****روی خاتون سرخ باید خاک بر سر داه را
پیش گیر اندر طلب راه دراز آهنگ و تنگ****گو دل اندر شک شکن، صبر زبان کوتاه را
درد موسی‌وار خواهی جام فرعونی طلب****باده‌های عافیت سوز و ملامت کاه را
هر غم و شادی که از عشقت هم عشقست از آنک****بار عندالله باشد تخم عبدالله را
کاه گرداند وفای عشق تا برجانت نیز****حکم نبود عقل شغل افزای کارآگاه را
باد کبر از سر بنه در دل برافراز آتشی****پس برآن آتش بسوزان آبگون درگاه را
چون شدی کاهی سنایی گردکاهی گرد و بس****زان که کاهی به شناسد قدر و قیمت کاه را

ای خواجه چه تفضیل بود جانوری را****کو هیچ به از خود نشناسد دگری را
گر به ز خودت هیچ بهی را تو نبینی****پس چون که ندانی بتر از خود بتری را
پس غافلی از مذهب رندان خرابات****این عیب تمامست چو تو خیره سری را
هر گه که مرا گویی کندر همه آفاق****محروم‌تر از تو نشناسم بشری را
مرحوم‌ترم از تو و این شیوه ندانی****زین بیش بصیرت نبود بی‌بصری را
من سغبهٔ تسبیح و نماز تو نیم هیچ****این فضل همی گویی ای خواجه دری را
انکار و قبول تو مرا هر دو یکی شد****بیهوده همی گویی زین صعب‌تری را
فرمان تو بردن نه فریضه‌ست پس آخر****منقاد ز بهر چه شوم چون تو خری را
چون طلعت خورشید عیان گشت به صحرا****آنجا چه بقا ماند نور قمری را
آیام فراخیست ز الفاظ سنایی****دانی خطری نیست کنون محتکری را
چون دختر دوشیزه نیاید به جهان در****کم گیر ز ذریت آدم پسری را

دیده نبیند همی، نقش نهان ترا****بوسه نیابد همی، شکل دهان ترا
حسن بدان تا کند جلوه گهت بر همه****پیرهن هست و نیست، ساخت نهان ترا
در همهٔ هست و نیست، از تری و تازگی****نیست نهانخانه‌ای ثروت جان ترا
زان لب تو هر دمی گردد باریک‌تر****کز شکر و آب کرد روح لبان ترا
هیچ اگر بینمی شکل میانت به چشم****جان نهمی بر میان شکل میان ترا
بوسه دهد خلد و حور، پای و رکیب ترا****سجده کند عقل و روح دست و عنان ترا
چون تو به آماج‌گاه تیر نهی بر کمان****تیر فلک زه کند تیر و کمان ترا
پرده‌زنان روز و شب حلقهٔ زلف ترا****غاشیه کش چرخ پیر بخت جوان ترا
برد دل و گوش و هوش بهر جواز لبت****نام شکر گر شدست کام و زبان ترا
قبلهٔ خود ساخت عشق از پی ایمان و کفر****زلف نگون ترا روی ستان ترا
فتنه جان کرد صنع نرگس شوخ ترا****انس روان ساخت طبع سرو روان ترا
پیشروان بهشت بر پر و بال خرد****نسخهٔ دین خوانده‌اند سیرت و سان ترا
دیدهٔ جانها بخورد نوک سنانت ولیک****جان سنایی کند شکر سنان ترا
از پی ضعف میان حرز چه جویی ز من****خدمت خسرو نه بس حرز میان ترا
سلطان بهرامشاه آنکه به تایید حق****هست بحق پاسبان خانه و جان ترا
هیبتش ار نیستی شحنه وجود ترا****جان ز عدم جویدی نام و نشان ترا

ای ازل دایه بوده جان ترا****وی خرد مایه داده کان ترا
ای جهان کرده آستین پر جان****از پی نثر آستان ترا
سالها بهر انس روح‌القدس****بلبلی کرده بوستان ترا
شسته از آب زندگانی روح****از پی فتنه ارغوان ترا
کرده ایزد ز کارخانهٔ عقل****سیرت و خوی و طبع و سان ترا
تیرهای یقین به شاگردی****چون کمان بوده مر گمان ترا
کرده بر روی آفتاب فلک****نقش دستان و داستان ترا
نور روی از سیاهی مویت****کرده مغزول پاسبان ترا
از برای خمار مستانت****نوش دان کرده بوسه‌دان ترا
از برون تن تو بتوان دید****از لطیفی درون جان ترا
پرده داری به داد گویی طبع****از پی مغز استخوان ترا
از نحیفی همی نبیند هیچ****چشم سر صورت دهان ترا
از لطیفی همی نیابد باز****چشم سر سیرت نهان ترا
در میانست هر کرا هستی‌ست****از پی نیستی میان ترا
هیچ باکی مدار گر زه نیست****آن کمان شکل ابروان ترا
زان که تیر فلک همی هر دم****زه کند در ثنا کمان ترا
تا چسان دو لبت رها کرده****ناتوان نرگس توان ترا
زان دو تا عیسی و دو تا بیمار****شرم ناید همی روان ترا
از پی چه معالجت نکنند****آن دو عیسی دو ناتوان ترا
ای وفا همعنان عنای ترا****وی بقا همنشین نشان ترا
نافرید آفریدگار مگر****جز زیان مرا زبان ترا
چند زیر لبم دهی دشنام****تا ببندم میان زیان ترا
می بدان آریم که برخیزم****بوسه باران کنم لبان ترا
به بیمم دهی به زخم سنان****کی گذارم بدین عنان ترا
تو سنان تیز کن از دل و چشم****شد سنایی سپر سنان ترا

تا کی ز هر کسی ز پی سیم بیم ما****وز بیم سیم گشته ندامت ندیم ما
تا هست سیم با ما بیمست یار او****چون سیم رفت از پی او رفت بیم ما
آیند هر دو باهم و هر دو بهم روند****گویی برادرند بهم سیم و بیم ما
ای آنکه مفلسیست بلای عظیم تو****سیمست ویحک اصل بلای عظیم ما
بهتر بدان که هست تمنای تو محال****سیمست گویی اصل نشاط و نعیم ما
گر ما همه سیاه گلیمیم طرفه نیست****سیم سپید کرده سیاه این گلیم ما
ای از نعیم کرده لباس خود از نسیج****هان تا ز روی کبر نباشی ندیم ما
گر آگهی ز کار و گرنه شکایتست****این دلق پاره پاره و تسبیح نیم ما
گویی برهنه پایان بر من حسد برند****هر گه که بنگرند به کفش ادیم ما
در حسرت نسیم صباییم ای بسا****کرد صبا نسیم و نیارد نسیم ما
امروز خفته‌ایم چو اصحاب کهف لیک****فردا ز گور باشد «کهف» و «رقیم» ما
عالم چو منزلست و خلایق مسافرند****در وی مزورست مقام و مقیم ما
هست این جهان چو تیم فلک همچو تیم بدار****ما غله‌دار آز و امل هم قسیم ما
تیمار تیم داشتن از ما حماقتست****تیمار دارد آنکه به ما داد تیم ما
ما از زمانه عمر و بقا وام کرده‌ایم****ای وای ما که هست زمانه غریم ما
در وصف این زمانهٔ ناپایدار شوم****بشنو که مختصر مثلی زد حکیم ما
گفتا: زمانه ما را مانند دایه‌ایست****بسته در و امید رضیع و فطیم ما
چون مدتی برآید بر ما عدو شود****از بعد آنکه بود صدیق و حمیم ما
گرداند او به دست شب و روز و ماه و سال****چون دال منحنی الف مستقیم ما
ز اول به مهر دل همه را او به پرورد****مانند مادران شفیق و رحیم ما
آن گه فرو برد به زمین بی‌جنایتی****این قامت مقوم و جسم جسیم ما
این مفتخر به حشمت و تعظیم و رای خویش****یاد آر زیر خاک عظام رمیم ما
پیوسته پیش چشم همی دار عنقریب****اندامهای کوفتهٔ چون هشیم ما
گویی سفیه بود فلان شاید ار بمرد****چون آن سفیه مرد نمیرد حکیم ما
ما زیر خاک خفته و میراث‌خوار ما****داده به باد خرمنهای قدیم ما
گویی ز بعد ما چه کنند و کجا روند****فرزندکان و دخترکان یتیم ما
خود یاد ناوری که چه کردند و چون شدند****آن مادران و آن پدران قدیم ما
شد عقل ما عقیم ز بس با تغافلیم****فریاد ازبن تغافل و عقل عقیم ما
پندار کز تولد عقل‌ست لامحال****این طرفه بنگرید به نفس لئیم ما
گر جنت و جحیم ندیدی ببین که هست****شغل و فراغ جنت ما و جحیم ما
ریحان روح ما چو فراغست و فارغی****مشغولیست و شغل عذاب الیم ما
سرگشته شد سنایی یارب تو ره‌نمای****ای رهنمای خلق و خدای علیم ما
ما را اگر چه ذمیمست تو مگیر****یارب به فضل خویش به فعل ذمیم ما
ظفر ظفر تو نیز مکن در عنای مرگ****بر قهر و رجم نفس ز دیو رجیم ما

ای در دل مشتاقان از عشق تو بستانها****وز حجت بی‌چونی در صنع تو برهانها
در ذات لطیف تو حیران شده فکرتها****بر علم قدیم تو پیدا شده پنهانها
در بحر کمال تو ناقص شده کاملها****در عین قبول تو، کامل شده نقصانها
در سینهٔ هر معنی بفروخته آتشها****بر دیدهٔ هر دعوی بر دوخته پیکانها
بر ساحت آب از کف پرداخته مفرشها****بر روی هوا از دود افراخته ایوانها
از نور در آن ایوان بفروخته انجمها****وز آب برین مفرش بنگاشته الوانها
مشتاق تو از شوقت در کوی تو سرگردان****از خلق جدا گشته خرسند به خلقانها
از سوز جگر چشمی چون حقهٔ گوهرها****وز آتش دل آهی چون رشتهٔ مرجانها
در راه رضای تو قربان شده جان، و آن گه****در پردهٔ قرب تو زنده شده قربانها
از رشتهٔ جانبازی بر دوخته دامنها****در ماتم بی‌باکی بدریده گریبانها
در کوی تو چون آید آنکس که همی بیند****در گرد سر کویت از نفس بیابانها
چه خوش بود آن وقتی کز سوز دل از شوقت****در راه تو می‌کاریم از دیده گلستانها
ای پایگه امرت سرمایهٔ درویشان****وی دستگه نهیت پیرایهٔ خذلانها
صد تیر بلا پران بر ما ز هر اطرافی****ما جمله بپوشیده از مهر تو خفتانها
بی رشوت و بی‌بیمی بر کافر و بر مومن****هر روز برافشانی، از لطف تو احسانها
میدان رضای تو پر گرد غم و محنت****ما روفته از دیده آن گرد ز میدانها
در عرصهٔ میدانت پرداخته در خدمت****گوی فلکی برده، قد کرده چو چوگانها
از نفس جدا گشته در مجلس جانبازی****بر تارک بی‌نقشی فرموده دل افشانها
حقا که فرو ناید بی‌شوق تو راحتها****والله که نکو ناید، با علم تو دستانها
گاه طلب از شوقت بفگنده همه دلها****وقت سحر از بامت، برداشته الحانها
چون فضل تو شد ناظر چه باک ز بی‌باکی****چون ذکر تو شد حاضر، چه بیم ز نسیانها
گر در عطا بخشی آنک صدفش دلها****ور تیر بلا باری، اینک هدفش جانها
ای کرده دوا بخشی لطف تو به هر دردی****من درد تو می‌خواهم دور از همه درمانها
عفو تو همی باید چه فایده از گریه****فضل تو همی باید، چه سود ز افغانها
ما غرفهٔ عصیانیم بخشنده تویی یارب****از عفو نهی تاجی، بر تارک عصیانها
بسیار گنه کردیم آن بود قضای تو****شاید که به ما بخشی، از روی کرم آنها
کی نام کهن گردد مجدود سنایی را****نو نو چو می‌آراید، در وصف تو دیوانها

او کیست مرا یارب او کیست مرا یارب****رویش خوش و مویش خوش باز از همه خوشتر لب
داده لب و خال او را بی‌خدمت کفر و دین****کرده رخ و زلف او را بی‌منت روز و شب
منزلگه خورشیدست بی‌نور رخش تیره****دولتکدهٔ چرخ است از قدر و قدش مرکب
از بهر دلفروزی جان گهر و ارکان****وز بهر جانسوزی دست فلک و کوکب
بر هر مژهٔ چشمش بنبشته که: لا تعجل****در هر شکن زلفش برخوانده که: لا تعجب
بی بوالعجبی زلفش کاشنید که سر بر زد****مهر از گلوی تنین ماه از دهن عقرب
میگون لب شیرینش بر ما ترشست آری****می سرکه بخواهد شد چندان نمک اندر لب
دیدی رسن مشکین بر گرد چه سیمین****کو آب گره بندد مانند حباب و حب
ورنه برو و بنگر از دیدهٔ روحانی****در باغ جمال او زلف و زنخ و غبغب
کافر مژگانش از بت بر ساخت مرا قبله****نازک لب او در تب بگداخت مرا قالب
در پنجرهٔ جز عین موسی چکند با بت****در حجرهٔ یاقوتین عیسی چکند با تب
جزعش همه دل سوزد لعلش همه جان سوزد****شوخی و خوشی را خود این ملک بود یارب
مژگانش همی از ما قربان دل و جان خواهد****های ای دل و هان ای جان من یرغب من یرغب
مدح ملک مشرق بهرامشه مسعود****آن بدر فلک رتبت و آن ماه ملک مشرب
گاو ز می از لطفش چو گاو فلک در تک****شیر فلک از قهرش چون شیر زمین در تب
عدل از در او گویان با ظلم که: لا تامن****جود از کف او گویان با بخل که:لا تقرب
بخل و ستم کلی از درگه و از صدرش****جز این دود گر هرچت آن هست هوالمطلب
گر عدل علی خواهی آنک در او بنشین****ور جود علی جویی اینک کف او اشرب
در جمله سنایی را در دولت حسن او****در دست بهین سنت مدحست مهین مذهب
بر آخور او بادا دوبارگی عالم****در دولت و پیروزی هم ادهم و اشهب

عربی‌وار دلم برد یکی ماه عرب****آب صفوت پسری چه زنخی شکر لب
کله بر گلبن او راست چو بر لاله سواد****مژه بر نرگس او راست چو بر خار رطب
ناصیت راست چو بر تختهٔ کافورین مشک****یا فراز طبق سیم یکی خوشه عنب
یا بود منکسف از عقده یکی پاره ز شمس****یا شود متصل روز یکی گوشه ز شب
ابر و جبهت او راست چو شمس اندر قوس****کله و طلعت او راست چو مه در عقرب
عجمی‌وار نشینم چو ببینم کز دور****می‌خرامد عربی‌وار بپوشیده سلب
آسمان‌گون قصبی بسته بر افراز قمر****ز آسمان و ز قمرش خوبتر آن روی و قصب
چو کمان ابرو و زیرش چو سنانها غمزه****چو مهش چهره و زیرش چو هلالی غبغب
گه گه آید بر من طنز کنان آن رعنا****همچو خورشید که با سایه در آید به طرب
هر چه پرسمش ز رعنایی و بر ساختگی****عربی‌وار جوابم دهد آن ماه عرب
می نیفتم بیکی زان سخن ای خواجه چه شد****روستایی که عرابی نبود نیست عجب
گفتم: از عشق تو ناچیز شدم گفت: نعم****انا بحر و سعیر انت کملح و خشب
گفتم: از عشق تو هرگز نرهم گفت که: لا****انت فی مائی و ناری کتراب و حطب
گفتم: آن زلف تو کی گیرم در دست بگفت:****ادفع الدرهم خذمنه عناقید رطب
گفتم: آن سیم بناگوش تو کی بوسم گفت:****ان ترد فصتنا هات ذهب هات ذهب
گفتم: این وصل تو بی رنج نمی‌یابم گفت:****لن تنالوالطرب الدائم من غیر کرب
گفتم: ای جان پدر رنج همی بینم گفت:****یا ابی جوهر روح نتجت ام تعب
گفتم او را: چو فقیرم چکنم گفت: لنا****هبة الشیخ من‌الفقر غناء و سیب
خواجه مسعود علی بن براهیم که هست****از بقاء محلش سعد و معالی به طرب
آنکه تازاد بپیوست به اوصاف وجود****بابها را ز چنو پور ببرید نسب
آنکه باشد بر جودش همه آفاق عیال****ز زنی که چنویی زاید شد چرخ عزب
ساکنی یافت بقای دلش از گردش چرخ****تربیت یافت سخای کفش از رحمت رب
قدر او از محل و قدر فلکها اعلا****رای او از خرد و قول حکیمان اصوب
ای که از آتش طبع تو جهان دید ضیاء****وی که از آب ذکاء تو نما یافت ادب
رای چون شمس تو تا بر فلک افتاد نمود****همچو انگور سیه بر همه گردون کوکب
خشک گردد ز تف صاعقه دریای محیط****گر بدو در شود از آتش خشم تو لهب
گر فتد ذره‌ای از خشم تو بر اوج سپهر****گردد از هیبت تو شیر سپهر اندر تب
حبهٔ مهر تو گر ابر بگیرد پس از آن****از زمین بر نزند جز اثر حب تو حب
چنبر دایره بگشاید در وقت از بیم****گر زنی بر نقط دایره مسمار غضب
از بر عرش کند خطبهٔ آن جاه و محل****هر که از بر کند از وصف و ثنای تو خطب
هر که خم کرد بر خدمت تو قد چو هلال****یابد از سعی تو چون بدر ز گردون مرکب
نه عجب کز فلک و بحر سخای تو گذشت****این عجب‌تر که به خود هیچ نگردی معجب
ای فلک قدر یقین دان که بر مدحت تو****نیست در شاعری من نه ریا و نه ریب
شعر گوییم و عطا ده شده در هر مجلس****مدح خوانیم و ادب خوان شده در هر مکتب
وتد از دایره و دایره دانم ز وتد****سبب از فاصله و فاصله دانم ز سبب
کعبتین از رخ و از پیل بدانم بصفت****نردبازی و شفطرنج بدانم ز ندب
لیک در مدح چنین خاک سرشتان از حرص****عمر نا من قبل الفضة کالریح ذهب
زان که آنراست درین شهر قبولی که ز جهل****حلبه را باز نداند گه خواندن ز حلب
فاجران را قصبی بر سر و توزی در بر****شاعران از پی دراعه نیابند سلب
شیر طبعم نکند همچو دگر گرسنگان****بر در خانه و بر خوان چو سگ و گربه شغب
دختری دارم دوشیزه ولی مدحت زا****کز خردمندی ام دارد و از خاطر اب
نیست یک مرد که او مرد بود با کایین****که کند صحبت این دختر دوشیزه طلب
دختر خود به تو شه دادم زیرا که تویی****مصطفا سیرت و حیدر دل و نعمان مذهب
جز گهر صله نیابم چو روم سوی بحار****جز هبا هبه نبینم چو روم سوی مهب
روز را چون شه سیاره گریبان بگشاد****بسته بر دامن خود دختر من دامن شب
گر ببندی قصبی بر سرم از روی مهی****نگشایم ز غلامیت میان را چو قصب
اینک از پسش تو ای مهتر و استاد سخن****قصهٔ خویش بخواندم صدق‌الله کتب
تا بود شاه فلک را ذنب و راس کمر****تا بود مرد هنر را محل از فضل و حسب
باد بی‌نحس همه ساله به گردون شرف****کمر فضل و محل تو شده راس و ذنب
باد بر پای عنا خواه تو از دامن بند****باد بر گردن اعدات گریبان ز کنب
باد فرخندت نوروز و رجب اندر عز****باد چونین دو هزارت مه نوروز و رجب

احسنت یا بدرالدجی لبیک یا وجه‌العرب****ای روی تو خاقان روز وی موی تو سلطان شب
شمس‌الضحی ایوان تو بدر الظم دیوان تو****فرمان همه فرمان تو ای مهتر عالی نسب
خه خه بنامیزد مهی هم صدر و بدر درگهی****از درد دلها آگهی ای عنصر جود و ادب
فردوس اعلا روی تو حکم تجلی کوی تو****ای در خم گیسوی تو جانها همه جانان طلب
صدر معین را سر تویی دنیا و دین را فر تویی****بر مهتران مهتر تویی از تست دلها را طرب
رویت چو «طاها» طاهرست «و اللیل» مویت ظاهرست****امر «لعمرک» ناظرست دریا ک پاک آمد لقب
برنه قدم ای شمع دین بر شهپر روح‌الامین****کرو بیانت بر یمین روحانیانت دست چپ
نازان ز قربت جد و عم، خرم به دیدارت حشم****بنمای هان ای محتشم قرب دو عالم در دو لب
گر از تو نشنیدی صلا شمع نبوت بر ملا****خورشید بفگندی قبا ناهید بشکستی قصب
هستی سزای منزلت هم ابتدا هم آخرت****آری عزیز مملکت هستی تو ملکت را نسب
در جام جانها دست کن چون نیست کردی هست کن****ما را ز کوثر مست کن این بس بود ماء العنب
بر یاد او کن جام نوش چشم از همه عالم بپوش****گندم نمای جو فروش آخر مباش ای بوالعجب

یارب چه بود آن تیرگی و آن راه دور و نیمشب****وز جان من یکبارگی برده غم جانان طرب
گردون چو روی عاشقان در لولو مکنون نهان****گیتی چو روی دلبران پوشیده از عنبر سلب
روی سما گوهر نگار آفاق را چهره چو قار****آسوده طبع روزگار از شورش و جنگ حلب
اجرام چرخ چنبری چون لعبتان بربری****پیدا سهیل و مشتری خورشید روشن محتجب
این اختران در وی مقیم از لمع چون در یتیم****این راجع و آن مستقیم این ثابت و آن منقلب
محکم عنان در چنگ من سوی نگار آهنگ من****بسپرده ره شبرنگ من گاهی سریع و گه خبب
باد بهاری خویش او ناورد و جولان کیش او****صحرا و دریا پیش او چون مهره پیش بوالعجب
از نعل او پر مه زمین و ز گام او کوته زمین****وز هنگ او آگه زمین وز طبع او خالی غضب
آهو سرین ضرغام بر کیوان منش خورشید فر****خارا دل و سندان جگر رویین سم و آهن عصب
در راه چو شبرنگ جم با شیر بوده در اجم****آمخته جولان در عجم خورده ربیع اندر عرب
در منزل «سلما» و «می » گشتم همی ناخورده می****تن همچو اندر آب نی دل همچو بر آتش قصب
آمد به گوشم هر زمان آواز خضر از هر مکان****کایزد تعالی را بخوان در قعر قاع مرتهب
خسته دل من در حزن گفتی مر الاتعجلن****چون گفتمی با دیده من «انا صببنا الماء صب»
راهی چنان بگذاشتم باغ ارم پنداشتم****از صبر تخمی کاشتم آمد ببر بعدالتعب
روز آمده درمان من آسوده از غم جان من****از خیمهٔ جانان من آمد به گوش من شغب
آواز اسب من شنید آن ماهپیش من دوید****وصل آمد و هجران پرید آمد نشاط و شد کرب
باوی نشستم می به دست او بت بدو من بت پرست****از عشق او من گشته مست او مست بذر آب عنب
هم ناز دیدم هم بلا هم درد دیدم هم دوا****هم خوف دیدم هم رجا هم خار دیدم هم رطب
گه دست یازیدم همی زلفش ترازیدم همی****گه نرد بازیدم همی یک بوسه بود و یک ندب
بر من همی کرد او ثنا خندان همی گفت او مرا****بر خوان مدیح او کجا المدح فیه قد وجب

بتی که گر فکند یک نظر بر آتش و آب****شود ز لطف جمالش مصور آتش و آب
کرشمه‌ای گر ازو بیند آب و آتش هیچ****شود ز چشمش بی‌شک معبهر آتش و آب
ز سیم و شکر روی و لب آن کند با من****نکردهرگز بر سیم و شکر آتش و آب
لب و دو عارض با آب و نارش آخر برد****ز طبع و روی من آن ماه دلبر آتش و آب
ز آه من نشگفت وز چهرش ار گیرد****سپهر بر شده و چشم اختر آتش و آب
میار طعنه اگر عارض و لبش جویم****از آنکه جست کلیم و سکندر آتش و آب
ز خطرت دل و چشم وی اندرین دل و چشم****بسان ابر بهاری ست مضمر آتش و آب
بشب بخفته خوش و من ز هجر او کرده****ز دیده و دل بالین و بستر آتش و آب
ز درد فرقت آن ابر حسن و شمع سرای****چو ابر و شمعم در چشم و بر سر آتش و آب
به دل گرفت به وقتی نگار من که همی****کنند لانه و باده بدل بر آتش و آب
ببین تو اینک بر لاله قطرهٔ باران****اگر ندیدی بر هم مقطر آتش و آب
بطبع شادی زاید ز زاده‌ای کو را****پدر صبا و زمین بود مادر آتش و آب
ز برق و باد به بینی بر آسمان و زمین****حسام‌وار شدست وز ره در آتش و آب
پدید کرد تصاویر مانی ابر و زمین****برآورید تماثیل آزر آتش و آب
مزاج و طبع هوا گرم و نرم شد نشگفت****اگر بزاید از پشم و مرمر آتش و آب
چو طبع سید گردد چمن به زینت و فر****چو عدل سید گردد برابر آتش و آب
سر محامد سید محمد آنکه شدست****بلند همت و نظمش به گوهر آتش و آب
مهی که گر فکند یک نظر به لطف و به خشم****شود بسوی ثری و دو پیکر آتش و آب
به نور رایش گشته منور انجم و چرخ****به ذات عونش گشته معمر آتش و آب
به نزد بخشش و بذلش محقر ابر و بحار****به نزد حشمت و حلمش مستر آتش و آب
مسخر خضر ار گشت باد و آب و زمین****مثال امر ورا شد مسخر آتش و آب
به حلم و خشمش کردند وصف از آن معنی****مهیب و سهل بود بر غضنفر آتش و آب
زند به امرش اگر هیچ خواهد از خورشید****به حد باختر و حد خاور آتش و آب
گر آب و آتش اندر خلاف او کوشند****ز باد و خاک بینند کیفر آتش و آب
به حکم نافذ نشگفت اگر برون آرد****ز چوب و سنگ چو موسی پیمبر آتش و آب
ز باد قدرت اگر کرد جانور عیسی****شود ز فرش بی‌باد جانور آتش و آب
زهی ز مایهٔ رایت منور انجم و چرخ****زهی ز سایهٔ تیغت مظفر آتش و آب
گه موافقت ار چون دل تو بودی چرخ****بدی به چرخ برین قطب و محور آتش و آب
شمال جودت بر آب و آتش ار نوزید****چرابه گونه چو سیمست و چون زر آتش و آب
ز باس و سعی تو بدست ورنه بی‌سببی****بطبع خشک چرا آمد و تر آتش و آب
به صدر دولت بایسته‌ای واندر خور****چنانکه هست و ببایست و در خور آتش و آب
به طبع خویش نبینند هیچ اگر خواهی****به قدر و قد تو پستی وو نظر آتش و آب
سموم خشم تو گر برزند به ابر و زمین****نسیم خلق تو گر بروزد بر آتش و آب
شو ز بیم تو لرزان زمین و ابر عقیم****شود ز خلق تو چون مشک و عنبر آتش و آب
شود ز قدر تو عالیتر از سپهر زمین****رود به امر تو از بحر و اخگر آتش و آب
اگر نه بیم و امیدت بدی به بحر و هوا****وگر نه هیبت و حکمت بدی بر آتش و آب
برو عتاب و عقوبت خدای کی کردی****ز بهر یونس و قومش مسخر آتش و آب
به هفت کشور خشمت رسید و نظم آری****جدا که دید خود از هفت کشور آتش و آب
ز قدر و نظم تو دارند بهره زان نشدند****چو باد و خاک کثیف و مدور آتش و آب
معاقبست حسودت به دو مکان به دو چیز****به سان فرعون در مصر و محشر آتش و آب
میان طبع تو و طبع حاسدت در نظم****کفایت‌ست در آن شعر داور آتش و آب
که چون در آید در طبع تو شود بی‌شک****بر آن دو طبع دگر کبر و مفخر آتش و آب
به زیر فکرت و کلک تو خاست بر در نظم****ز خاک و باد از آنست برتر آتش و آب
چو بود خاطر و طبع تو کلک را همراه****ببوسد ار چه بود کلک و دفتر آتش و آب
اگر ندارد نسبت به خامهٔ تو چراست****به نزد خامت هم خیر و هم شر آتش و آب
شد از بهاء مدیحت سخنور اختر و کلک****شد از سخاء وجودت توانگر آتش و آب
جهان بگیر به آن باد پای خاک نهاد****که هست با تک او کند و مضطر آتش و آب
گه مسیر بود بر نهاد چرمهٔ تو****به نزد عقل مصور شود گر آتش و آب
به پست و بالا چون آب و آتشست مگر****شدست از پی تو اسب پیکر آتش و آب
به سان صرصر لیکن به گاه تابش و خوی****که دید ساخته در طبع صرصر آتش و آب
جهان ندید مگر چرمهٔ ترا در تک****به هیچ مستقری سایه‌گستر آتش و آب
زمانه ساخت ز هفت اختر و چهار ارکان****برای زینت بزمت دو لشکر آتش و آب
بخواه از آنکه چو خوردی چو طبع خود بندد****دماغ و طبع ترا زیب و زیور آتش و آب
بصوفت آب و بطبع آتش و ندیده جهان****مگر به جام توچون دو برادر آتش و آب
تو روی شادی افروز و آب غم بر از آن****هنی و روشن در جام و ساغر آتش و آب
که بهر پیرهنی من گزیدم از دل و چشم****ز جور چرخ چو دماغ و سمندر آتش و آب
در آب و آتش بی‌حد چرا شوم غرقه****چو هست باد و هوا را مقدر آتش و آب
ز خون ببست دل و چشم پس چو آهن و خاک****چراست در دل و چشمم مجاور آتش و آب
برید فکرت کلک تو خواست بر در نظم****ز خاک و باد از آنست برتر آتش و آب
ولیک از آتش و آبست دیده و دل من****چو در ثنای تو کردم مکرر آتش و آب
همیشه تا به زمینست و چرخ گنج و نجوم****همیشه تا به سعیرست و کوثر آتش و آب
سخاو لطف ترا بنده باد ابر و هوا****سنا و حلم ترا باد چاکر آتش و آب
مباد قاعدهٔ دولت تو زیر و زبر****همیشه تا که بود زیر و ازبر آتش و آب

مرد هشیار در این عهد کمست****ور کسی هست بدین متهمست
زیرکان را ز در عالم و شاه****وقت گرمست نه وقت کرمست
هست پنهان ز سفیهان چو قدم****هر کرفا در ره حکمت قدمست
و آن که راهست ز حکمت رمقی****خونش از بیم چو شاخ به قمست
و آن که بیناست درو از پی امن****راه در بسته چو جذر اصمست
از عم و خال شرف مر همه را****پشت دل بر شبه نقش غمست
هر کجا جاه در آن جاه چهست****هر کجا سیم در آن سیم سمست
هر کرا عزلت خرسندی خوست****گر چه اندر سقر اندر ارمست
گوشه گشتست بسان حکمت****هر که جویندهٔ فضل و حکمست
دست آن کز قلم ظلم تهیست****پای آنکس به حقیقت قلمست
رسته نزد همه کس فتنه گیاه****هر کجا بوی تف و نام نمست
همه شیران زمین در المند****در هوا شیر علم بی‌المست
هر که را بینی پر باد ز کبر****آن نه از فربهی آن از ورمست
از یکی در نگری تا به هزار****همه را عشق دوام و درمست
پادشا را ز پی شهوت و آز****رخ به سیمین برو سیمین صنمست
امرا را ز پی ظلم و فساد****دل به زور و زر و خیل و حشمست
سگ پرستان را چون دم سگان****بهر نان پشت دل و دین به خمست
فقها را غرض از خواندن فقه****حیلهٔ بیع و ریا و سلمست
علما را ز پی وعظ و خطاب****جگر از بهر تعصب به دمست
صوفیان را ز پی رندان کام****قبله‌شان شاهد و شمع و شکمست
زاهدان را ز برای زه و زه****«قل هوالله احد» دام و دمست
حاجیان را ز گدایی و نفاق****هوس و هوش به طبل و علمست
غازیان را ز پی غارت و سهم****قوت از اسب و سلاح و خدمست
فاضلان را ز پی لاف فضول****روی در رفع و جر و جزم و ضمست
ادبا را ز پی کسب لجاج****انده نصب لن و جزم لمست
متکلم را از راه خیال****غم اثبات حدوث و قدمست
چرخ پیمای ز بهر دو دروغ****به سیه مسطر و شکل رقمست
مرد طب را ز پی خلعت و نام****همه اندیشهٔ او بر سقمست
مرد دهقان ز پی کسب معاش****از ستور و خر و خرمن خرمست
خواجه معطی ز پی لاف و ریا****تازه از مدحت و لرزان ز ذمست
باز سایل را در هر دو جهان****دوزخش «لا» و بهشتش «نعم»ست
طبع برنا را بر یک ساعت عیش****عاشق شرب و بت و زیر و بمست
کهل را از قبل حرمت و عز****انده نفقه و زاد حرمست
پیر نز بهر گناه از پی مال****تا دم مرگ ندیم ندمست
سعی ساعی به سوی عالم از آن****که فلان جای فلان محتشمست
چشم عامی به سوی عالم زان****که فلان در جدل کیف و کمست
قد هر موی شکاف از پی ظلم****همچو دندانهٔ شانه بهمست
مرد ظالم شده خرسند بدین****که بگویند: فلان محترمست
همگان سغبهٔ صیدند و حرام****کو کسی کز پی حق در حرمست
اینهمه مشغله و رسم و هوس****طالبان ره حق را صنمست
همه بد گشته و عذر همه این:****گر بدم من نه فلان نیز همست
اینهمه بیهده دانی که چراست****زان که بوالقاسمشان بوالحکمست
جم از این قوم بجستست کنون****دیو با خاتم و با جام جمست
با چنین موج بلا همچو صدف****آنکس آسوده که امروز اصمست
پس تو گویی که: بر آن بی‌طمعی****از که همواره سنایی دژمست
چرخ را از پی رنج حکما****از چنین یاوه‌درایان چه کمست

سنایی سنای خرد را سزاست****جمالش جهان را جمال و بهاست
اگر شخصش از خاک دارد مزاج****پس اخلاق او نور کلی چراست
چنو در بزرگان بزرگی که دید****چنو از عزیزان عزیزی کجاست
اگر خاطرش را به وقت سخن****کسی عالم عقل خواند سزاست
عجب زان که با او کند شاعری****نداند که این رای محض خطاست
کجا نور باشد چه جای ظلام****کجا ماه باشد چه جای سهاست
همه لفظ او قوت جانست و بس****همه شعر او فضل را کیمیاست
ز انوارش امروز شهر هرات****چو برج قمر پر شعاع و ضیاست
ز ازهار فضلش همین خطه را****اگر مقعد صدق خوانم رواست
بصورت بدیدم که وی را ز حق****مددهای بی‌غایت و منتهاست
مقدر چنین بود کاندر وجود****ز اعداد رفع نهایت خطاست
الا یا بزرگی که احوال تو****همه بر سعادت کلی گواست
ترا ز ایزد پاک الهام صدق****در اقوال و افعال یکسر عطاست
اگر چند تقصیر من ظاهرست****دلم بستهٔ بند مهر و وفاست
چو جان و دل از مایهٔ اتصال****مدد یافت رسم تکلف رواست
ثنای تو گویم بهر انجمن****نکوتر ز هرچیز مدح و ثناست
همی تا کثافت بود خاک را****همی تا لطافت نصیب هواست
بقا بادت اندر نعیم مقیم****بقای تو عز و شرف را بقاست

سنایی کنون با ضیا و سناست****که بر وی ز سلطان سنت ثناست
بدین مدح بر وی ز روح‌القدس****همه تهنیت مرحبا مرحباست
اگر خاطرش را به خط خطیر****همی عالم عقل خواند سزاست
که جز عالم عقل نبود بلی****که بر وی چنو خواجه‌ای پادشاست
علی‌بن هیصم که این هفت حرف****سه روح و چهار اسطقسات ماست
سه حرفست نامش که در مرتبت****سه روحست آن نطق و حس و نماست
زه‌ای واعظ صلب همچون کلیم****که وعظ تو کوران دین را عصاست
به وعظت اگر مبتدع نگرود****همان وعظ بر جان او اژدهاست
کسی کو الف نیست با آل تو****همه ساله چون لام پشتش دوتاست
در اقلیم ادراک احیای او****خرد را و جان را ریاست ریاست
تو فوق همه عالمانی به علم****که این فوق در علم بی‌منتهاست
خصال و جمال تو در چشم عقل****همه صورت و سیرت مصطفاست
همه صیت و صوت امامان دین****به پیش کمال و کلامت صداست
تو از فوق و جسم و جهت برتری****که فوق تو نقش خیالات ماست
ز دیوان خلق تو مر خلق را****همه کنیت و طبعشان بوالوفاست
به تصحیف آن مذهبم کرده‌ای****که تصحیف آن مصحف اصفیاست
مرا ماه خواندی درستست از آنک****تو مهری و از مهر مه را ضیاست
چگویم که کار همه خلق را****همه منشا از حضرت «من تشا»ست
تو دانی که بر درگه لایزال****در برترین الاهی رضاست
به من مقعد صدق گفتی هری ست****هری کیست کاین نام بر من سزاست
که جان و تنم معدن مدح تست****گرش مقعد صدق خوانی رواست
خط و شعر تو دید چشم و دلم****چه جای خط و شعر چین و ختاست
نفسهای روحانیان را کسی****اگر شعر و خط خواند از وی خطاست
ز جزو تو آن شربها خورد جان****که خود عقل کلی از آن ناشتاست
فلک در شگفت از تو گر چند او****بر از آتش و آب و خاک و هواست
که در فضل و در لفظ و در رزم و بزم****علی هیصم‌ست و علی مرتضاست
قضای ثنای چو تو مهتری****مرا هم ز تایید رسم و قضاست
مرا این تفضل که خلق تو کرد****ز افضال فضل بن یحیا عطاست
ز سیاره‌دان آنکه سیاره‌وار****به ممدود و مقصود از وی رواست
گرم جان ندادی به تشریف خویش****مرا این شرف از کجا خواست خاست
که چون من خسی را ز چون تو کسی****چنین زینت و رتبت و کبریاست
اگر چند باران ز ابرست لیک****ز دریا فراموش کردن خطاست
ثنا و ثواب جزیل و جمیل****برو بیش ازیرا که او مقتداست
تو دانی که از حضرت مصطفا****برین گفتهٔ من فرشته گواست
تو شرعی و او دین و در راه حق****نه آن زین نه این زان زمانی جداست
تو و او چنانید کن صدر گفت****دو دست‌ست الله را هر دو راست
من ار آیم ار نی همی دان که جان****ز خاک درت با قبای بقاست
چه تشویر دارم چو دانم که این****ز تقدیر قادر نه تقصیر ماست
چه ترسم چو از جان و ایمان تو****به «ما لم یشا» «لم یکن» عذر خواست
محالست اینجا دعا کز محل****زمین تو خود آسمان دعاست

مردی و جوانمردی آئین و ره ماست****جان ملکان زنده به دولت‌کدهٔ ماست
روزی ده سیاره بر کسب ضیارا****در یوزه‌گر سایهٔ پر کله ماست
گر چه شره هر چه شه آمد سوی شرست****از دهر برافکندن شرها شره ماست
برگ که ما از که بیجاده نترسد****که تابرهٔ کاهکشان برگ که ماست
آنجا که بود کوشش شطرنج تواضع****در نطع جهان هر چه پیاده‌ست شه ماست
و آنجای که بخشایش ما دم زد اگر تو****در عمر گنه بینی آن گه گنه ماست
حقا که نه بر زندگی و دولت و دینست****هر عزم که در رغم سفیهان تبه ماست
هر عارضه کید ز خداوند بر ما****در بندگی آنجا که آن عامه مه ماست
ما خازن نیک و بد حقیم ز ما نیست****آنجا که «بگیر» ما و آنجا که «نه» ماست
المنة لله که بر دولت و ملت****اقلیم جهان دیده و عیوق گه ماست
چشم ملکان زیر سپیدیست ز بس اشک****از بیم یکی بنده که زیر شبه ماست
آنکس که ملوکان به غلامیش نیرزند****در خدمت کمتر حشم بارگه ماست
بهر شرف خود چو مه چارده هر روز****پر ماه نو از بوس شهان پایگه ماست
از بهر زر و سیم نه بل کز پی تشریف****سلطان فلک بندهٔ زرین کله ماست
گرچه مه چرخ آمد خورشید ولیکن****آن مه که به از چشمهٔ خورشید مه ماست
باشد همه را بنده سوی عزت و ما را****زلف پس گوش بت ما بنده ره ماست
از بهر دویی آینه در دست نگیریم****زیرا که در آیینه هم از ما شبه ماست
راندند بسی کامروایی سلف ما****آن دور چو بگذشت گه ماست گه ماست
بهرامشه ار چه که شه ماست ولیکن****آنکو دل ما دارد بهرامشه ماست

خاک را از باد بوی مهربانی آمدست****در ده آن آتش که آب زندگانی آمدست
نرگس مخمور بوی خوش ز طبعی خواستست****بنده و آزاد سرمست جوانی آمدست
باغ مهمان دوست برگ میزبانی ساختست****مرغ اندک زاد در بسیار دانی آمدست
باد غمازست و عطاری کند هر صبحدم****آن تواناییش بین کز ناتوانی آمدست
آتش لاله چرا افروخت آب چشم ابر****کبرا از خاصیت آتش‌نشانی آمدست
آری آری هم برین طبعست تیغ شهریار****زانک او آبست و از آتش، نشانی آمدست
دست خسرو گر نبوسیدست ابر بادپای****پس چرا چوندست او در درفشانی آمدست
تا عروس ملک شاه از چشم بد ایمن بود****چشم خوب نرگس اندر دیده‌بانی آمدست
سبزه کو پذرفت نقش تیغ تیزش لاجرم****همچو تیغش نیز در عالم ستانی آمدست
پیش تخت شاه چون من طوطی شکرفشان****بلبل اندر پیش گل در مدح خوانی آمدست
راست خواهی هر کجا گل نافه‌ای از لب گشاد****همچو لاله غنچه را بسته دهانی آمدست
لاف هستی زد شکوفه پیش رای روشنش****لاجرم عمرش چنان کوته که دانی آمدست
سرو یازان بین که گویی زین جهان لعبتی****پیش سلطان در قبای آن جهانی آمدست
گل گرفته جام یاقوتین به دست زمردین****پیش شاهنشه به سوی دوستکانی آمدست
آفتاب داد و دین سنجر که او را هر زمان****اول القاب نوشروان ثانی آمدست
کلک عقل از تیر او عالم گشایی یافتست****تیر چرخ از کلک او عالم ستانی آمدست
آسمان پیش جلال او زمین گردد از آنک****از جلال او زمین در ترجمانی آمدست
خه‌خه ای شاهی که از بس بخشش و بخشایشت****خرس در داهی و گرگ اندر شبانی آمدست
چون به سلطانی نشینی تهنیت گویم ترا****ای که اسلاف ترا سلطان نشانی آمدست
ترک این صحرای اول با جلاجلهای نور****گرد ملکت با طریق پاسبانی آمدست
صدر دیوان در دبیری هست تا یابد معین****با خجسته کلک تو در همزبانی آمدست
مطرب صحن سیم بر بام تو سوری بدید****زو همین بودست کاندر شادمانی آمدست
شاه اقلیم چهارم تا فرستد هم خراج****در فراهم کردن زرهای کانی آمدست
شحنهٔ میدان پنجم تا سلحدار تو شد****زخم او بر جسم جانی نه که جانی آمدست
قاضی صدر ششم را طالع مسعود تو****مقتدای فتوی صاحبقرانی آمدست
آنکه پیر صفهٔ هفتم سبکدل شد ز رشک****از وقار تو بر او چندان گرانی آمدست
کارداران سرای هشتمین را بر فلک****رای عالیقدر تو در میزبانی آمدست
از ضمیرت دیده‌ام آن کنگر طاقی که هم****آفرینش را مکان بی‌مکانی آمدست
از در دولت سبک بر بام هفتم رو که چرخ****با چنین نه پایه بهر نردبانی آمدست
خسروا طبعم به اقبال جمالت زنده گشت****آبرا آری حیات اندر روانی آمدست
تا به حرف مدح تو خوانم ثنای دیگران****موجب این بیتهای امتحانی آمدست
اینک از اقبال تو پردخته شد آن خدمتی****کاندکش الفاظ و بسیارش معانی آمدست
در او در آب قدرت آشناور آنچنانک****راست گویی گوهر تیغ یمانی آمدست
بر سر خوان عمادی من گشادم این فقع****گر چه شیرین نیست باری ناردانی آمدست
شاخ بادا از نهال عمر تو زیرا که خود****بیخش از بستان سرای جاودانی آمدست

آن طبع را که علم و سخاوت شعار نیست****از عالمیش فخر و ز زفتیش عار نیست
جز چشم زخم امت و تعویذ بخل نیست****جز رد چرخ و آب کش روزگار نیست
آن دست و آن زبان که درو نیست نفع خلق****جز چون زبان سوسن و دست چنار نیست
باشد چو ابر بی‌مطر و بحر بی‌گهر****آن را که با جمال نکو خوی یار نیست
در پیش جوهری چو سفالست آن صدف****کاندر میان او گهری شاهوار نیست
منت خدای را که مر این هر دو وصف را****جر در مزاج پیشرو دین قرار نیست
قاضی‌القضاة غزنین عبدالودود آنک****مر علم وجود را جز ازو پیشکار نیست
چرخست علم او که مر او را فساد نیست****بحرست جود او که مر او را کنار نیست
در بر و بحر نیست یکی صنعت از سخا****کاندر بنان و طبعش از آن صدهزار نیست
با سیرتش در آتش و آب و هوا و خاک****قدر بلند و صفوت و لطف و وقار نیست
ای قدر تو رسیده بدان پرده کز علو****زان پرده ز استر اثر صنع بار نیست
آن چیست کز یقین تو آنرا مزاج نیست****و آن کیست کز یمین تو آنرا یسار نیست
دین از تو و زبانت چرا می‌شود قوی****گر تو علی نه‌ای و زبان ذوالفقار نیست
در هفت بخش عالم یک مبتدع نماند****کز ذوالفقار حجت تو دلفگار نیست
جز در چمن ولی تو چون گل پیاده کیست****جز بر اجل حسود تو چون جان سوار نیست
نزدیک علم و رای تو مه نورمند نیست****در پیش حلم و سنگ تو که بردبار نیست
آن کیست کو ندارد با تو چو تیر دل****کو از سنان سنت تو سوگوار نیست
یک تن نماند در چمن جود تو که او****چون فاخته ز منت تو طوقدار نیست
ای شمس طبع کز تو جهان را گزیر نیست****ای ابر دست کز تو زمین را غبار نیست
امیدوار باز سوی صدرت آمدم****از ابر و شمس کیست که امیدوار نیست
جز شاعران کوته‌بین را درین دیار****بر بارگاه جود کریمیت بار نیست
آری ز نوش آتش و از لطف آب پاک****رفعت بجز نصیب دخان و بخار نیست
لیکن زمانه ای تو و بر من ز بخت بد****هر چه از زمانه آید حقا که عار نیست
والله که از لباس جز از روی عاریت****بر فرق من عمامه و بر پا آزار نیست
کارم بساز از کرم امروز ای کریم****هر چند کارساز بجز کردگار نیست
گر چه دهی وگر ندهی صله در دو حال****جز گوهر ثنای من اینجا نثار نیست
باشد کریمی ار بدهی ورنه رای تست****مر بنده را به هیچ صفت اختیار نیست
دانی که از زمانه جز احسان و نام نیک****حقا که هر چه هست بجز مستعار نیست
نام نکو بمان چو کریمان ز دستگاه****چون شد یقین که عمر دول پایدار نیست
تا دوزخ و بهشت کم از هفت و هشت نیست****تا حس و طبع بیش ز پنج و چهار نیست
چندانت قدر باد که آن را کرانه نیست****چندانت عمر باد که آن را شمار نیست

عقل را تدبیر باید عشق را تدبیر نیست****عاشقان را عقل تر دامن گریبان‌گیر نیست
عشق بر تدبیر خندد زان که در صحرای عقل****هر چه تدبیرست جز بازیچهٔ تقدیر نیست
عشق عیارست و بر تزویر تقدیرش چکار****عقل با حفظ‌ست کو را کار جز تدبیر نیست
علم خورد و خواب در بازار عقلست و حواس****در جهان عاشقی هم خواب و هم تعبیر نیست
تیر چرخ از عقل دزدان دان جان را لاجرم****هیچ زندانی کمان چرخ را چون تیر نیست
کار عقلست ای سنایی شیر دادن طفل را****خون خورد چون شیر عشق اینجا حدیث شیر نیست
میوه خوردن عید طفلانست و اندر عید عشق****بند و زنجیرست اینجا رسم گوز انجیر نیست
هر زمان بر دیده تیری چشم دار ار عاشقی****زان که غمزهٔ یار یک دم بی‌گشاد تیر نیست
مرد عشق ار صد هزاران دل دهد یک دم به دوست****حال اندر دستش از تقصیر جز تشویر نیست
مانده اندر پرده‌های تر و ناخوش چون پیاز****هر که او گرم مجرد در رهش چون سیر نیست
در گذر چون گرم تازان از رخ و زلفین دوست****گر چه بی این هر دو جانها را شب و شبگیر نیست
تا نمانی بستهٔ زنجیر زلف یار از آنک****اندرین ره شرط این شوریدگان زنجیر نیست
عاشقی با خواجگی خصمست زان در کوی عشق****هر کجا چشم افگنی تیرست یکسر میر نیست
عین و شین و قاف را آنجا که درس عاشقیست****جز که عین و شین و قاف آنجا دگر تفسیر نیست
پیر داند قبض و بسط عاشقان لیکن چه سود****تربت ما موضع بیلست جای پیر نیست
عشق چون خصم جهان تیرگی و خیرگیست****اینهمه عشق سنایی عشق را بر خیر نیست
عشق را این حل و عقد از چیست ما ناذات او****جز ز صنع شاه عالم‌دار عالم‌گیر نیست
شاه ما بهرامشاه آن شاه کز بهر شرف****چرخ را در بندگی درگاه او تقصیر نیست

کفر و ایمان دو طریقیست که آن پنهان نیست****فرق این هر دو بنزدیک خرد آسان نیست
کفر نزدیک خرد نیست چو ایمان که بوصف****اهرمن را صفت برتری یزدان نیست
گهر ایمان جسته‌ست ز ارکان سپهر****در دوکونش به مثل جز دل پاکان کان نیست
که صفت کردن ایمان به گهر سخت خطاست****زان که ز ارکان صفا قوت او یکسان نیست
تو اگر ز ارکان دانی صفت نور و ضیا****نزد من این دو صفت جز اثر ایمان نیست
نور اصلی چو فروغی دهد از دست فروع****فرع را اصل چو پیدا شد هیچ امکان نیست
کار نه بطن حدث دارد و دارد حق محض****رسم و اطلال و دمن چون طلل ایوان نیست
رایگان این خبر ای دوست به هر کس ندهند****مشک گر چند کسادست چنین ارزان نیست
ای پسر پای درین بهر مزن زان که ترا****معبر و پایگه قلزم بی‌پایان نیست
کاین طریقست که در وی چو شوی توشه ترا****جز فنا بودن اگر بوذری و سلمان نیست
این عروسیست که از حسن رخش با تن تو****گر حسینی همه جز خنجر و جز پیکان نیست
درد این باد هوا در تن هرکس که شود****هست دردی که بجز سوختنش درمان نیست
جسم و جانرا به عرضگاه نهادم که مرا****مایهٔ عرض درین جز غرض جانان نیست
گر حجاب رهت از جسم و ز جان خواهد بود****رو که جانان ترا میل به جسم و جان نیست
جسم و جان بابت این لعبت سیمین تن نیست****تحفهٔ بی‌خطر اندر خور این سلطان نیست
فرد شو زین همه تا مرد عرضگاه شوی****کاندرین کوی بجز رهگذر مردان نیست
چند گوئی که مرا حجت و برهان باید****هر چه حق باشد بی حجت و بی برهان نیست
کشتهٔ حق شو تا زنده بمانی ور نه****با چنین بندگیت جای تو جز میدان نیست
از چه بایدت به دعوی زدن این چندین دست****که به دست تو ز صد معنی یک دستان نیست
نام خود را چه نهی بیهده موسی کلیم****که گلیم تو بجز بافتهٔ هامان نیست
تا در آتش چو روی همچو براهیم خلیل****چون ترا آیت یزدان رقم عنوان نیست
غلطی جان پدر این شکر از عسگر نیست****غلطی جان پدر این گهر از عمان نیست
ای بسا یوسف رویان که درین مصر بدند****که چو یعقوب پدرشان مگر از کنعان نیست
ای بسا یونس نامان که درین آب شدند****که جگرشان همه جز سوخته و عطشان نیست
مرد باید که چو بوالقاسم باشد به عمل****ورنه عالم تهی از کردهٔ بوسفیان نیست
گویی از اسم نکو مرد نکو فعل شود****نی چو بد باشد تن اسم ورا تاوان نیست
من وفانام بسی دانم کش جز به جفا****طبع تا زنده و جان مایل و دل شادان نیست
آهست آری سندان به همه جای ولیک****خویشتن گاه ترازو ببرد سوهان نیست
نام آتش نه ز گرمیست که آتش خوانند****آب از آن نیست به نام آب کجا سوزان نیست
هفت و چارند اگر رسم بود وقت شمار****وقت افعال چرا فعلش هم چندان نیست
یا بیا پاک بزی ورنه برو خاکی باش****که دو معنی همی اندر سخنی آسان نیست
راه این سرو جوان دور و درازست ای پیر****می این خواجه سزای لب سرمستان نیست
جان فشان در سر این کوی که از عیاران****شب نباشد که در آن موسم جان افشان نیست
لذت نفس بدل ساز تو با لذت عشق****به گسل از طبع و هواگر غرضت هجران نیست
راز این پرده نیابی اگر از نفس هوا****در کف نیستی تو، علم طغیان نیست
تا همه هو نشوی، هوی تو الا نشود****چون شوی هو تو ترا آن هوس نقصان نیست
تکیه بر شرع محمد کن و بر قرآن کن****زان کجا عروهٔ وثقای تو جز قرآن نیست
گفت این شعر سنایی که چو کیوانی گفت****روشنی عالم جز از فلک گردان نیست

ای بنده ره شوق ملک بی خطری نیست****از جان قدمی ساز که به زین سفری نیست
تیریست بلا در روش عشق که هرگز****جز دیدهٔ درویش مر او را سپری نیست
از خود غذایی ساز پس آنگاه بره پوی****زیرا که ترا به ز تویی عشوه خری نیست
خود را ز میان خود بردار ازیراک****کس بر تو درین ره ز تویی تو بتری نیست
تن را چه قبولی نهی آنجا که ز عزت****صد جان مقدس را آنجا خطری نیست
کشتند درین راه بسی عاشق بی‌تیغ****کز خون یکی عاشق حالی اثری نیست
در بحر غمان غوطه خور از روی حقیقت****کاندر صدف عشق به از غم گهری نیست
بار از خداوند مچخ زان که کسی را****در پردهٔ اسرار خدایی گذری نیست
بر دوش فکن غاشیهٔ مهر درین کوی****چون گرد میان تو ز بدعت کمری نیست
از ابر پشیمانی اشکی دو فرو بار****کاندر چمن عشق تو زین به مطری نیست
در روشنی عشق چه خوشی بود آن را****کاندر چمن صنع خدایش نظری نیست
کی میوهٔ رحمت خورد آنکس که ز اول****در باغ امیدش ز عنایت شجری نیست
ای در ره عصیان قدمی چند شمرده****باز آی کزین درگه به مستقری نیست
از کردهٔ خود یادکن و بگری ازیرا****بر عمر به از تو به تو کس نوحه‌گری نیست
بر طاعت خود تکیه مکن چون بحقیقت****از عاقبت کار کسی را خبری نیست
چون نام بد و نیک همی از تو بماند****پس به ز نکونامی ما را هنری نیست
نیکی و سخاوت کن و مشمر که چو ایزد****پاداش ده و مفضل و نیکو ثمری نیست
گرد علما گرد بخاصه بر آنکس****کامروز بهر شهر چنو مشتهری نیست
خورشید زمین یوسف احمد که فلک را****چون او به گه علم و محامد دگری نیست
آن ابر گهرپاش که در علم چنویی****مر چارگهر را گه زایش پسری نیست
آن شاخ عطا بخش که در باغ شریعت****با نفع تراز وی به گه جود بری نیست
بی خدمت او در تن یک جان عملی نیست****بی مدحت او در دل یک تن فکری نیست
از روزه و از گریه چو یک کام و دو چشمش****در بادیهٔ تقوا خشکی و تری نیست
آری چه عجب زان که چو جد و پدر او****کس را به جهان اکنون جد و پدری نیست
علم و خردش بیشترست از همه لیکن****در دیدش بی‌شرمی و در سر بطری نیست
ای قدر تو گشته سفری در ره دانش****کو را بجز از حضرت جنت حضری نیست
در آب فنا غرق شد از زورق کینه****آن دل که درو ز آتش مهرت شرری نیست
بگداخت حسود تو چو در آب شکر زآنک****در کام سخن به ز زبانت شکری نیست
چشم بد ما باد ز تو دور که از لطف****یک چیز نداری که درو زیب و فری نیست
المنه‌لله که درین جاه تو باری****نفعست جهان را و کسی را ضرری نیست
در عین بهشتی تو هم اینجا و هم آنجا****کاندر دل تو از حسد کس مقری نیست
داری خرد و علم و سخا لیک بر عقل****در طبعت از این بی‌حسدی به هنری نیست
نه هر که برآمد بر کرسی امامت****نه هر که کند بانگی آنجا حشری نیست
کرسی چکند آنکه ندارد خبر از علم****خورشید چه سود آن را کو را بصری نیست
خورشید جهان کی شود از علم کسی کو****در شب چو مه او را بر خواندن سهری نیست
علم و خرد واصل همی باید ورنه****خود مایهٔ شوخی را حدی و مری نیست
فتوی دهی و علم همی گویی و لیکن****با کس ده و پنجیت نه و شور و شری نیست
هر کس نبود چون تو گه علم ازیراک****صد بحر به نزدیک خرد چون شمری نیست
خود دور بی‌انصافان بگذشت درین شهر****زیرا به جان چون شه ما دادگری نیست
شاهی و چه شاهی که گه عدل و گه علم****چون او ز ثریا ملکی تا بثری نیست
آن شاه مظفر که برو از سر کوشش****جز بخشش او را ز طبیعت ظفری نیست
مسعود جوان بخت جوان عمر که چون او****بر نه فلک و هفت زمین شاه و سری نیست
قدر شه غزنین نشناسد به حقیقت****آن را که ز احوال خراسان خبری نیست
بادا سر او سبز و دلش شاید که امروز****مر ملک جهان را به ازو تاجوری نیست
ای خواجه چنین دان ز سر عقل و فصاحت****کامروز درین فن چو سنایی دگری نیست
کی دیده و رخ چون زر و چون سیم کند آنک****لفظش چو گهر هست گرش سیم و زری نیست
در شاخ ثنای تو چو زد چنگ سخا کن****کز شاخ ثنا به ز سخاوت ثمری نیست
تا دور فلک بی ز نوا زو المی نیست****تا کار جهان بی ز قضا و قدری نیست
چندانت بقا باد که ممکن بود از عمر****زیرا ز قضا هیچ کسی را حذری نیست
بادات فزونی چو مه نو که جهان را****بر چرخ بقا به ز جمالت قمری نیست
بر درگه جبار ترا باد مقیمی****زیرا به از آن در به جهان هیچ دری نیست
ای بار خدایی که مرین سوختگان را****جز یاد تو دین‌پرور و اندوه‌بری نیست
بپذیر به فضل و به کرم عذر سنایی****زیرا که به عصیان چو سنایی دگری نیست

مهر بندهٔ آن رخ چون ماه باد****جان فدای آن لب دلخواه باد
فرق او همچون خط او سبز باد****بخت او چون عمر او برناه باد
روی آن کز خاصیت دارد خبر****چون دو بیجادش ببند کاه باد
مدت حسن و بقای ماه من****با مدد چون عمر سال و ماه باد
از برای پاس باس غیرتش****ساکن حبس خموشی آه باد
چون بهشت و دوزخست آن زلف و رخ****ساحت پاداش و باد افراه باد
اشک آن کز وی نیندیشد بجو****همچو راه کهکشانش راه باد
آن‌چنان چون شاه خوبان آن مهست****شاه دولتشاه دولتشاه باد
بهر خدمت چرخ بر درگاه او****صد کمر بربسته چون خرگاه باد
در حریم حرمت آگینش چو عرش****دختر فغفو و قیصر داه باد
پیش نوک تیر درزی حرفتش****حصن دشمن خیمهٔ جولاه باد
ریزه‌های زر و سیم قلب چرخ****در سرا ضرب کفش درگاه باد
چون کند سلطان علوی آرزو****آفتابش تاج و چرخش گاه باد
آفتابست او ولیکن گاه نور****سایبانش سایهٔ الاه باد
شاه بهرام آنشهی کاندر جهان****تا جهان را شاه باید شاه باد
عرش و فرش دشمنان جاه او****همچو بیژن زیر سنگ چاه باد
پیش گرز گاو سارش روز صید****شیر گردون کمتر از روباه باد
بی شه اسب و پیل و فرزین هیچ نیست****شاه ما را به بقای شاه باد
سوی جانش سهم غیب تیز تاز****چون خرد منهی و کارآگاه باد
پس چو نزدش هر چه جز الاه لاست****سایگاهش حفظ «الا الاه» باد
جز سنایی در وفا و بندگیش****تا ابد چرخ دو تا یکتاه باد

همچو مردان یک قدم در راه دین باید نهاد****دیده بر خط «هدی للمتقین» باید نهاد
چون ز راه گلبن «توبوا الی‌الله» آمدی****پای بر فرق «اتینا تائعین» باید نهاد
چون خر دجال نفست شد اسیر حرص و آز****بعد ازین بر مرکب تقویت زین باید نهاد
توبه‌ات روح‌الامین دان نفس شارستان لوط****در مثل شبه حقیقتها چنین باید نهاد
هفت شارستان لوطست نفس تو وقت سخن****همچو مردان بر پر روح‌الامین باید نهاد
آب اول داد باید بوستان را روز و شب****وانگهی دل در جمال یاسمین باید نهاد
نفس فرعونست و دین موسی و توبه چون عصا****رخ به سوی جنگ فرعون لعین باید نهاد
گر عصای توبه فرعون لعین را بشکند****شکر آنرا دیده بر روی زمین باید نهاد
گر تو خواهی نفس خود را مستمند خود کنی****در کند عشق «بسم الله» کمین باید نهاد
دفتر عصیان خود را سوخت خواهی گر همی****دفتر عشق بتی در آستین باید نهاد
خواجه پندارد که اندر راه دین مر طبع را****با کباب چرب و با لحم سمین باید نهاد
نی غلط کردی که اندر طاعت حق دینت را****با لباس ژنده و نان جوین باید نهاد
نی ترا طبع تو می‌گوید که: گوش هوش را****با نوای مطرب و صوت حزین باید نهاد
آن تنی کش خوب پروردی به دوزخ در همی****در دهان اژدهای آتشین باید نهاد
جای گر حور و حریرت باید اندر تار شب****از دو چشم خویشتن در ثمین باید نهاد
گر تو خواهی ظاهر و باطنت گردد همچو تیر****در سحرگه دیده را بر روی طین باید نهاد
از خبیثات و خبیثین گر بپرهیزی همی****روی را بر طیبات و طیبین باید نهاد
سر بسم‌الله اگر خواهی که گردد ظاهرت****چون سنایی اول القاب سین باید نهاد

کسی کاندر صف گبران به بتخانه کمر بندد****برابر کی بود با آن که دل در خیر و شر بندد
ز دی هرگز نیارد یاد و از فردا ندارد غم****دل اندر دلفریب نقد و اندر ما حضر بندد
کسی کو را عیان باید خبر پیش مجال آید****چو خلوت با عیان سازد کجا دل در خبر بندد
ز عادت بر میان بندد همی هر گبر زناری****نباشد مرده را آنکس که جز بر فرق سر بندد
حقیقت بت پرستست آنکه در خود هست پندارش****برست از بت‌پرستی چون در پندار دربندد
نباشد مرد هر مردی که او دستار بر بندد****نباشد گبر،هرگبر که او زنار بربندد
اگر تاج تو خورشیدست تو زان تاجدارانی****که طاووس ملایک تخت تو بر شاهپر بندد
نیاساید سنایی وار آن کو زین جگر خواران****هزاران درد خون‌آلود بر جان و جگر بندد
نه موسیئی شود هر کس که او گیرد عصا بر کف****نه یعقوبی شود آنکس که دل اندر پسر بندد
بسا پیر مناجاتی که بر مرکب فرو ماند****بسا رند خراباتی که زین بر شیر نر بندد
ز معنی بیخبر باشی چو از دعوی کمر بندی****چه داند قدر معنی آن که از دعوی کمر بندد
بتخت و بخت چون نازی که روزی رخت بربندی****بتخت و تخت چون نازد کسی کو رخت بر بندد
غلام خاطر اویم، که او همت قوی دارد****که دارد هر دو عالم را و دل در یک نظر بندد
اگر یک چند کی بخت سنایی به بگردد پس****همه الفاظ شیرین ملایک بر بصر بندد
برو همچون سنایی باش، نه دین باش و نه دنیا****کسی کو چون سنایی شد در این هر دو در بندد

ای چو عقل از کل موجودات فرد****وی جوان از تو سپهر سالخورد
خاکبوسان سر کوی تواند****روشنان کارگاه لاجورد
پاسبانان در و بام تواند****چرخ و خورشید و مه گیتی نورد
تا سنایی کیست کاید بر درت****مجد کو تا گویدش کز راه برد
ای همه دریا چه خواهی کردنم****وی همه گردون چه خواهی کرد گرد
نام او میدان و نقش او بسی****کز حکیمان او زیاد اندر نبرد
زان به خدمت نامدم زیرا بود****پیش بینا مرد عریان روی زرد
کز ضعیفی دیدگان شب پره‌ست****کو بماندست از رخ خورشید فرد
ساختم جلابی از جان جانت را****وز دم خرسندی آنرا کرده سرد
چون بزرگان نوش کن جلاب جان****می بخردان مان و گرد می‌مگرد
ورد جوید روز مجلس مرد عقل****بوالهوس جوید به مجلس خارورد
زان که مقلوب سنایی یانس است****گر نگیرم انس با من بد مگرد
انس گیرم باژگونه خوانیم****خویشتن را باژگونه کس نکرد
گر تن و جانم به خدمت نامدند****عذرشان بپذیر کمتر کن نبرد
صدر تو چرخست و تن را بال سست****روی تو مهرست و جان را چشم درد
جان من آزاد کن تا عقل من****هر زمان گوید: زهی آزادمرد
تازه گردانم بنا جستن که باد****تازه از جان بیخ و شاخ و برگ و ورد

مسلمانان سرای عمر، در گیتی دو در دارد****که خاص و عام و نیک و بد بدین هر دو گذر دارد
دو در دارد حیات و مرگ کاندر اول و آخر****یکی قفل از قضا دارد، یکی بند از قدر دارد
چو هنگام بقا باشد قضا این قفل بگشاید****چو هنگام فنا آید قدر این بند بردارد
اجل در بند تو دایم تو در بند امل آری****اجل کار دگر دارد، امل کار دگر دارد
هر آن عالم که در دنیا به این معنی بیندیشد****جهان را پر خطر بیند روان را پر خطر دارد
هر آنکس کو گرفتارست، اندر منزل دنیا****نه درمان اجل دارد نه سامان حذر دارد
کمر گیرد اجل آنرا که در شاهی و جباری****زحل، مهر نگین دارد قمر طرف کمر دارد
اگر طبع تو از فرهنگ دارد فر کیخسرو****وگر شخص تو اندر جنگ زور زال زر دارد
اگر تو فی‌المثل ماهی و از گردون سپر داری****بسر عمر ترا لابد زمانه پی سپر دارد
ایا، سرگشتهٔ دنیا مشو غره به مهر او****که بس سرکش که اندر گور خشتی زیر سر دارد
طمع در سیم و زر چندین مکن گردین و دل خواهی****که دین و دل تبه کرد آن که دل در سیم و زر دارد
جهان پر آتش آزست و بیچاره دل آنکس****که او اندر صمیم دل از آن آتش شرر دارد
چه نوشی شربت نوشین و آخر ضربت هجران****همه رنجت هبا گردد همه کارت هدر دارد
تو اندر وقت بخشیدن جهانی مختصر داری****جهان از روی بخشیدن ترا هم مختصر دارد
سنایی را مسلم شد که گوید زهد پرمعنی****نداند قیمت نظمش، هر آن کو گوش کر دارد

اگر ذاتی تواند بود کز هستی توان دارد****من آن ذاتم که او از نیستی جان و روان دارد
وگر هستی بود ممکن که کم از نیستی باشد****من آن هستم که آن از بی‌نشانیها نشان دارد
وگر با نقطه‌ای وهمم کسی همبر بود او را****هزاران حجت قاطع که ابعاد چنان دارد
ترازوی قیامت کو همی اعراض را سنجد****اگر باشم درین کفه دگر کفه گران دارد
نگیرم هیچ چیز ار در آن کفه نشینم من****چون من از هیچ کم باشم گران کفه از آن دارد
سبکتر کفهٔ ذاتی گران‌تر کفهٔ جانی****وگر با خود در آن کفه زمین و آسمان دارد
منم خود کمتر از دانگی اگر بر سنجدم وزان****اگر دانگی بود ممکن که وزن این جهان دارد
چو عقل کل کند فکرت ز اوصاف و ز ذات من****نه ذات من چنان باشد نه اوصافی چنان دارد
فرو شستم ز لوح خویش نقش چونی و سانی****ز بیچونی و بیسانی روانم چون و سان دارد
چنان گشتم که نشناسد کسم جز بی‌چگونه و چون****که ذات من نه تن دارد نه دل دارد نه جان دارد
چه جای بی‌چگونه و چون که فوق اینست و این معنی****چه جای فوق و چه معنی نه این دارد نه آن دارد
دو صد برهان فزون دارد خرد بر نیستی من****بهر برهان که بنماید دو صد گونه بیان دارد
هیولانی عدمهایم نه بیند عقل کلم زین****وگر چه کل افعال وفاها را عیان دارد
هزاران مرتبت دانم ورای اینست کاین هر دو****یکی از بدکنان خیزد یکی از بدکنان دارد
که داند تا چه چیزم من که باری من نمی‌دانم****وگر چه نیک نندیشم که ذات من چه سان دارد
نگنجم در سخن پس من کجا در گنجد آنکس کو****به دستی در مکان دارد به دستی در زمان دارد
چو اندر باردان من یکی ذره نمی‌گنجد****چگونه کل موجودات را در باردان دارد
سخن را راه تنگ آمد نگنجد در سخن هرگز****اگر چه در فراخی ره چو دریای عمان دارد
هر آنکو وصف خود گوید همی احوال خود خواهد****که برتر هست زان معنی اگر چه آن گمان دارد
اگر بسیار بندیشی خرد باشد از او عاجز****کجا بر آسمان تاند شد آنکو نردبان دارد
هر آنکس کو گمان دارد که بر کیوان رسد تیرش****گمان وی خطا باشد اگر زاهن کمان دارد
خرد کمتر از آن باشد که او در وی کند منزل****مغیلان چیست تا سیمرغ در وی آشیان دارد
حواشی و عاء فکر خون پرورد خواهد شد****ازو بس خون برون آید کزو پر خون دهان دارد
خرد را آفریند او کجا اندر خرد گنجد****بنان در خط نگنجد ار چه خط نقش از بنان دارد
خرد چون جست یک چندیش باز آمد به نومیدی****چه چیز است اندرین دلها که دلها را نوان دارد
ورای هست و نیست و گفت و خاموشی و اندیشه****ورای این و برتر زین هزاران ره مکان دارد
برآمد از بحار قدس میغ نور بر جانها****همه تشنه دلانرا او به خود در شادمان دارد
چنان شادم ز عشق او که جان را می‌برافشانم****چه باشد آنکه از عشق و خرد می جانفشان دارد
چگونه باشدی ار هیچ من می تا نمی گفتن****که هست از عشق او چونان که چونان را چنان دارد
معانی و سخن یک با دگر هرگز نیامیزد****چنان چون آب و چون روغن یک از دیگر گران دارد
معانی را اسامی نه اسامی را معانی نه****وگر نه گفته گفتنی آنچه در پرده نهان دارد
همه دردم از آن آید که حالم گفت نتوانم****مرا تنگی سخن در گفت سست و ناتوان دارد
معانیهای بسیارست اندر دل مرا لیکن****نگنجد چون سخن در دل زبان و ترجمان دارد
ولیکن چون براندیشم همه احوال خوش گردد****از آنکو داند این معنی که جان اندر میان دارد
الاهی نام خود کردم بدو نسبت کنم خود را****اگر هر شاعری نسبت به بهمان و فلان دارد
یکی را شد یکی غاوی میان ما و از مرغان****یکی قوت از شکر دارد یکی خور ز استخوان دارد
ندارد طاقت مدحم ز ممدوحان عالم کس****وگر اسب کسی سگبانش نعل از زبرقان دارد
وگر کلی موجودات روحانی و جسمانی****ببخشد بر چنین یک بیت حقا رایگان دارد
چنین عالم تواند کرد عقل کل و گر خواهد****که گوید مثل این خود را به رنج جاودان دارد
هزاران بار گفتم من که راز خویش بگشایم****ولیکن مر مرا خاموش ضعف مردمان دارد
مرا هر گه سخن گویم سخن عالی شود لیکن****نگهبانم خرد باشد ز گفتی کن زیان دارد
دریغا آن سخنهایی که دانم گفت و نتوانم****وگر گویم از آن حرفی جهانی را نوان دارد
هم اکنون بینی آن مرد خس نادان ناکس را****برد از این معانیها که در بسته میان دارد
ندارم باک از آن هرگز که دارم انگبین بر خوان****کجا کس انگبین دارد مگس بر گرد خوان دارد
چو من شست اندر آویزم به دریا اندر آویزد****به کام و حلق آن ماهی که بر پشت این جهان دارد
چو شست اندر کشم لابد همه عالم شود ویران****همی بانگ و فغان خیزد ز هر کو خانمان دارد
بجنبد عالم علوی چو زین یک بیت برخوانم****چرا چندین عجب داری که نادانی فغان دارد
ز دریای محیط عقل جیحون معانی را****سوی کشتی روحانی زبان من روان دارد
نه هرگز آنکه دارد گوش بشنید این چنین شعری****نه هرگز نیز خواهد گفت آنکس کو زبان دارد
نخستین شعر من اینست دیگر تا چسان باشد****چگونه باشد آن آتش که زینگونه دخان دارد
سخن با خود همی گویم که خود کس نیست در عالم****مرا باری خود اندر خود خرد بازارگان دارد

دل بی لطف تو جان ندارد****جان بی تو سر جهان ندارد
ناید ز کمال عقل عقلی****تا نام تو بر زبان ندارد
ناید ز جمال روح روحی****تا عشق تو در میان ندارد
جز در خم زلف دلفریبت****روح‌القدس آشیان ندارد
روح ار چه لطیف که خداییست****بی نطق تو خانمان ندارد
عقل ار چه بزرگ رهنماییست****بی مدح تو آب و نان ندارد
زلف تو یقین عاقلان را****جز در کفن گمان ندارد
روی تو رخان عاشقان را****جز در کنف امان ندارد
بیجادت چشم بی‌دلان را****جز چون ره کهکشان ندارد
با نور تو ماه را کلاوه‌ش****چه سود که ریسمان ندارد
خورشید که یافت خاک کویت****هرگز سر آسمان ندارد
گلنار که دید رنگ رویت****زان پس دل بوستان ندارد
ای آنکه جمالت از گهرها****آن دارد آن که کان ندارد
از یوسف خوشتری که در حسن****«آن» داری و یوسف «آن» ندارد
درد تو بر آسمان چارم****جز عیسی ناتوان ندارد
رخسار تو قد گردنان را****جز چون خم طیلسان ندارد
با ناز و کرشمهٔ تو وصلت****بامیست که نردبان ندارد
بی خوی خوش آن لطیف رویت****باغی ست که باغبان ندارد
در عالم عشق کو نسیمی****کز زلف تو بوی جان ندارد
با عشق تو عقل را خزینه‌ش****چه سود که پاسبان ندارد
با دولت تو سیه گلیمی****گر سود کند زیان ندارد
خوش زی که جمال این جهانی****نقشیست که جاودان ندارد
ای از پس پرده چند گویی****کز حسن فلان نشان ندارد
چون روی نمود هر که هستی****گستاخ بگو فلان ندارد
در بزم ببین که چون عطارد****دارد سخن و دهان ندارد
در رزم نگر که همچو جوزا****بندد کمر و میان ندارد
دارد همه‌چیز جان ولیکن****انصاف بده چنان ندارد
ای آنکه ز وصف تو سنایی****آن دارد آن که آن ندارد
بی‌قامت خود مدارش ایرا****تیر تو چنو کمان ندارد
زین گونه گرانی از سنایی****هرگز سبکی گران ندارد
بلبل به میان گل چه گوید****حی‌ست یکی که جان ندارد
ما طاقت عدل تو نداریم****کز فصل کسی زیان ندارد

تا باز فلک طبع هوا را چو هوا کرد****بلبل به سر گلبن و بر شاخ ندا کرد
بی برگ نوایی نزد از طبع به یک شاخ****چون برگ پدید آمد پس رای نوا کرد
شاخی که ز سردی و ز خشکی شده بد پیر****از گرمی و تریش صبا همچو صبا کرد
از هیچ پدر هیچ صبی آن بندیدست****کامسال بهر شاخ یک آسیب صبا کرد
آن نقره که در مدت شش ماه نهاد ابر****یک تابش خورشید زرافزای هبا کرد
از رنگ رزان جامه ستد دشت و بپوشید****و آن پیرهن گازری از خویش جدا کرد
تا داد لباس دگرش جوهر خورشید****او مرعوضش را ستد آن جامه عطا کرد
شد ناطقه بر نطق طرب گوی چو در باغ****از نامیه هر شاخ و گیا رای نما کرد
گر شاخ به یک جان نسبی دارد با ما****آن کار که بس دون و حقیرست چرا کرد
بی میوه چنار از قبل شکر بهر باغ****دو دست برآورد و چو ما قصد دعا کرد
درویش کند پشت دوتا بر طمع چیز****شد شاخ توانگر ز چه رو پشت دوتا کرد
برابر همی خندد برق از پی آن کو****عالم همه خندان ز چه او قصد بکاکرد
باد سحری گشت چنان خوش که هوا را****گویی که صبا حاملهٔ مشک و حنا کرد
شد طبع هوا معتدل از چرخ تو گویی****چرخ این عمل از علم جمال الحکما کرد
فرزانه علی‌بن محمد که اگر چرخ****وصف علو محمدتش کرد سزا کرد
آن ناصح اهل خرد و دین که طبیعت****چون بخت کفش را سبب عیش و غنا کرد
آن خواجه که از آز رهی گشت هر آنکو****راه در او را زره جهل رها کرد
ایزد گهر لطف و سخا و هنرش را****چون آتش و چون آب و چو خاک و چو هوا کرد
جز بخل نپنداشت جهانی که عطا داد****جز کفر نینگاشت سخایی که ریا کرد
در فتنه فتد عالمی ار گردد ظاهر****آن کار که او نز پی ایزد به خلا کرد
از چرخ بهست او بگه جود و هم از چرخ****برگفتهٔ من عقل یکی نکته ادا کرد
شکل دبران آنکه بر چرخ چولاییست****کاشنید که او چرخ در جود چو لا کرد
پر کرد و تهی کرد سر از عقل و دل از آز****از نطق و کف آنجا که سخن گفت و سخا کرد
هر کار که او ساخت به تعلیم خرد ساخت****و آن کار که او کرد به تفهیم ذکا کرد
عضوش همه از کون و فسادات طبیعی****علمش چو فلک ساحت ارکان ضیا کرد
ای حاذق ناصح به گه دانش بر خلق****کایزد علمت را چو نبی اصل شفا کرد
شد علم تو جانی دگر آنرا که زمانه****از گردش خود قالب ادبار و عنا کرد
دانم که اجل بیش نپیوست بر آن شخص****کز سردی و خشکیش دوای تو جدا کرد
آنرا که ز بیماری علم تو برانگیخت****بی مرگ چو انگیختهٔ روز قضا کرد
از کس نشنیدم بجز از حذق تو کامروز****صد کر چو صدف علم چو درت شنوا کرد
چون از کف موسی دم عیسی اثر تو****بر عارضه آن کرد که بر سحر عصا کرد
در جنت علت نبود لیک به دنیا****علم تو جهان را به صفت جنت ما کرد
منسوخ شد از دهر وبا زان که خداوند****مر علم ترا ناسخ تاثیر وبا کرد
داروت بدانکس نرسد کایزد بروی****علت سببی کرد پسش مرگ قضا کرد
آن کس که به خوشی نه بخشگی به ستایش****خلق تو کم از مشک ختا گفت خطا کرد
اقبال سوی پشت چو فردا همه رویست****چونان که چو دی رنج همه روی قفا کرد
ادیان به علی راست شد ابدان به تو زیراک****تو عیش هنی کردی و او کفر هبا کرد
ای آن شجر اندر چمن عمر که از جود****از میوه جهانی را با برگ و نوا کرد
دانا نکند کفر و جهالت به کسی کو****مر علم ترا با دگران مثل و سوا کرد
لطفت به از آن کرد و کند کز سر حکمت****سر بانک و بقراط به خاشاک و گیا کرد
المنة لله که از دولت ناگه****چون بود علی قسم شهنشاه علا کرد
بی رنج بهشتی شد غزنین به تمامی****اکنون که طبیبی چو تواش چرخ عطا کرد
هر چند صلتهای تو ای قبلهٔ سنت****مجدود سنایی را با مجد و ثنا کرد
این گوهر کو سفت به نزدیک تو آورد****گرمی بخری این خر کز بهر بها کرد
با چشم بزرگیش نگر گرچه طبیعت****مر دیدهٔ او را محل آب و گیا کرد
هر چند ازین پیش به نزدیک بخیلان****چونانک توانست بهر نوع وفا کرد
جز کذب نگفت آنرا کز طبع ثنا گفت****جز صدق نراند آنجا کز بخل هجا کرد
از شکر بر خلق همان کرد که ایزد****از آفت ناشکری بر اهل سبا کرد
بی صله همی مدح نیوشند به شادی****گویی فلکم نایب و غمخوار و کیا کرد
با اینهمه ای تاج طبیبان دل او را****دهر از قبل بی‌درمی معدن دا کرد
از لطف دوایی بکن این داء رهی را****چون علم تو درد همه آفاق دوا کرد
تا نزد عجم ما و من اقوال ملوک ست****چونان که عرب مر که و چه را من و ما کرد
پیوسته بهی بادت ازیرا که علومت****بستان بقایت همه پر زیب و بها کرد
حاجات تو همواره روا باد ز ایزد****زیرا که بسی حاجت جود تو روا کرد

ثابت من قصد خرابات کرد****نفی مرا شاهد اثبات کرد
با قدح و بلبله تسبیح کرد****با دف و طنبور مناجات کرد
آن خدمات من دل سوخته****مستی او دوش مکافات کرد
نغمهٔ او هست مرا نیست کرد****بیدق او شاه مرا مات کرد
تا که به من داد و گفت:«خذ»****اغلب انفاس مرا هات کرد
آنکه همی دعوی بر هر کسی****روز و شب از راه کرامات کرد
حال سنایی دل اهل خرد****خاک گمان بر سر طامات کرد
با دل و با دیدهٔ چرخ فلک****دال دل خویش مباهات کرد
دیدهٔ بردوخته چون برگشاد****راز دل خویش مقامات کرد
بحر محیط او به یکی دم بخورد****پس بشد و قصد سماوات کرد
دست به هم بر زد و ناگه به شوق****زان همه شب دوش لباسات کرد
بست در صومعه و خویش را****چاکر و شاگرد خرابات کرد
کشف که داند که کند آنکه او****فضل برو سید سادات کرد
ماند سنایی را در دل هوس****صومعه پر هزل و خرافات کرد

دی دل ما فگار خواهد کرد****وز ستم سوگوار خواهد کرد
سده بهر نوید فصل بهار****باز عهد استوار خواهد کرد
پیش چونین نوید گر که ترا****به امید بهار خواهد کرد
برفشان آن گهر که کافر ازو****در سقر زینهار خواهد کرد
اژدهایی که اهل بدعت را****روز محشر شکار خواهد کرد
آنکه می فخر کرد ازو ابلیس****جم از آن فخر عار خواهد کرد
مو و زرین شود ازو پران****چون زبانه چو مار خواهد کرد
همچنو بیند آن زمان معیار****آن که او را عیار خواهد کرد
گوهری کو چو خود کند به مثال****آن گهر کبدار خواهد کرد
روی سرخی مادرش طلبد****آنکه با اوش یار خواهد کرد
بی‌قرار آفریده‌ای در طبع****کیست کش با قرار خواهد کرد
تا بینی که همچو هر سال او****در زمانه چه کار خواهد کرد
در میان هوا ز جنبش خویش****فلکی مستعار خواهد کرد
چون بنان محاسبش هر شاخ****گویی انجم شمار خواهد کرد
بینی از وی دو مایهٔ ثنوی****چون دو سو آشکار خواهد کرد
گل او آن نکرد روز از نور****کامشب او از شرار خواهد کرد
گوهری کو نگار نپذیرد****عالمی چون نگار خواهد کرد
جز وی از شمس همچو شمس از نور****لیل را چون نهار خواهد کرد
دو عرض کاندروست تف و شعاع****بر سه جوهر نثار خواهد کرد
آبرا لعل پوش خواهد کرد****خاک را مشکبار خواهد کرد
بر هوایی که سیم بارید ابر****امشب او زربار خواهد کرد
از تن لاله‌پوش لولو پاش****صد نهان آشکار خواهد کرد
آشکاری کوهسار از رنگ****چون نهان بهار خواهد کرد
کز نهیب بحار او فردا****آسمان را بخار خواهد کرد
چشم بی‌دیدهٔ فلک را دود****دیده‌ها همچو نار خواهد کرد
بر آن آب و رنگ را از عکس****چون می و کفته نار خواهد کرد
افسر امهات و آبا را****بر سر خود فسار خواهد کرد
ز آسمانها قلاده خواهد بست****از قمر گوشوار خواهد کرد
سخت سوی فلک همی پوید****کار دیوانه‌وار خواهد کرد
یا پدر زیر خاک می‌ماند****یا پسر اختیار خواهد کرد
یا ز تاثیر طبع خود بر گل****چون سه عنصر جوار خواهد کرد
مگر از بهر خوش دلی فضلا****چرخ را تار و مار خواهد کرد
تا چو فخر دو کون در یکشب****نه فلک را گذار خواهد کرد
تا بر سعد اخترش از دود****دیدهٔ نحس تار خواهد کرد
تا نشان یافت رتبت خواجه****همتش را شعار خواهد کرد
ثقةالملک طاهر آنکه چو آب****ایزدش پایدار خواهد کرد
وز پی اتفاق و انصافش****آب از آتش سوار خواهد کرد
آب از امنش سپر شود آنرا****که نهنگش شکار خواهد کرد
قوت آب عزم او چون چرخ****خاک را نامدار خواهد کرد
جوهر باد حزم او چون خاک****آب را با قرار خواهد کرد
آن درختی که آب خشمش خورد****دان که آن شاخ‌وار خواهد کرد
آب نظمش درخت فکرت را****از خرد بیخ و بار خواهد کرد
گلبنی را که آب عونش یافت****دان که طبعش چنار خواهد کرد
آب گوهر شود در آن کانی****که ازو افتخار خواهد کرد
خواب را در دو چشم خلق از امن****قوت کوکنار خواهد کرد
ای که تاثیر آب دولت تو****گل اعدات خار خواهد کرد
نعمتی را که بحرها نبرد****رزق تو خود دمار خواهد کرد
آب را تف طبعت از بس جود****همه زرین بخار خواهد کرد
آتش خشمت آب دریا را****همچو آتش نزار خواهد کرد
ایزد آن کلک را که لفظ تو یافت****آتش آب خوار خواهد کرد
ز آب حیوان بقات چون شعرت****هر زمان نو شعار خواهد کرد
گردد آتش حصار امنش اگر****آب را در حصار خواهد کرد
تا ز آب حرام عقل و سخن****ذات عیب و عوار خواهد کرد
آب و آتش برای این مدحت****برد و گوهر فخار خواهد کرد
ملک دنیا نخواهد آن کو را****جود تو با یسار خواهد کرد
دشمنت را چو آب اجل سوی مرگ****هم ز عرضش مهار خواهد کرد
روزگار آب روی داد آن را****که برو روزگار خواهد کرد
دشمنت زین سپس به عذر جواب****خاک فرش عذار خواهد کرد
گر نه از بخت بد چو هر عاقل****ناله‌ها زار زار خواهد کرد
آب جاه تو آنکسی خواهد****کایزدش بختیار خواهد کرد
مهترا پا و سر در آب از شرم****خویشتن را یسار خواهد کرد
چون کف از تف عمامه خواهد بست****چون بط از آب ازار خواهد کرد
آب من برده گیر اگر با من****جود تو همچو پار خواهد کرد
آب آنراست نزد هر مهتر****چون نبرد او قمار خواهد کرد
آمدم چون پر آب آبله من****تا دلت چختیار خواهد کرد
ای سنایی مبر تو آب از کار****کت خرد حق گزار خواهد کرد
غوطه‌ها خورد باید اندر بحر****هر که در در کنار خواهد کرد
کی بترسد ز زخم مار آنکو****خویشتن یار غار خواهد کرد
آب دیده مریز کت خواجه****با ضیاع و عقار خواهد کرد
آب را گرچه میل زی پستیست****نظم تو کار نار خواهد کرد
تافته گردد آنکه بی اقبال****نام خود یادگار خواهد کرد
رنجکی بیند آنکه بی‌کشتی****بحر اخضر گذار خواهد کرد
تا ز تاثیر نه فلک چار اصل****کار کردست و کار خواهد کرد
سرورا سرفراز کت نه چرخ****افسر هر چهار خواهد کرد
ز آبها تا بخار خواهد خواست****بادها تا غبار خواهد کرد
شادمان زی که در بقات سده****این چنین صدهزار خواهد کرد

باز جانها شکار خواهد کرد****گر جمال آشکار خواهد کرد
جای شکرست خلق راکان بت****جان به شکل شکار خواهد کرد
رایت و رویت منور او****ماه را در حصار خواهد کرد
بوی آن زلفکان مشکینش****مشک را قدر خوار خواهد کرد
در خزان از بهار رخسارش****کشوری را بهار خواهد کرد
غمزهٔ نغز و طرهٔ خوش او****هیچ دانی چکار خواهد کرد؟
دوریان را به دیر خواهد برد****دیریان را به دار خواهد کرد
گر چه عقل از چهار خصم برست****از دو عالم چهار خواهد کرد
لیک بر چارسوی غیرت عشق****عقل را سنگسار خواهد کرد
جان متواریان حضرت را****چون زمان برقرار خواهد کرد
بی‌قراران سبز دریا را****چون زمین بردبار خواهد کرد
بر سر از خاکپای مرکب او****نور از چشم خار خواهد کرد
قلب و قالب به خدمت آوردیم****تا کدام اختیار خواهد کرد
چاکر اوست چشم و گوش رهی****گر برین اختصار خواهد کرد
خدمت او کند خرد چون او****خدمت میر بار خواهد کرد
آنکه نعل سمند او در گوش****مشتری گوشوار خواهد کرد
حور عین بهر توتیا جوید****مرکبش گر غبار خواهد کرد
از خیال جمال فطنت او****روح را غمگسار خواهد کرد
دست گردن به دست حاسد او****گل خیری چو خار خواهد کرد
از طراز آستین بدخواهش****غیرت دین غیار خواهد کرد
تیغ او روز کین ز خون عدو****خاک را لاله‌زار خواهد کرد
آب را سنگ علم او چون خاک****با ثبات و وقار خواهد کرد
اجل از بیم تیغ خونخوارش****الحذار الحذار خواهد کرد
باد با خاک روز کوشش او****الفرار الفرار خواهد کرد
آب در حلق دشمن از قهرت****شعله شعله چو نار خواهد کرد
عدوش چون ز عمر بر بادست****اجلش خاکسار خواهد کرد
از برای موافقش گردون****ابر را در نثار خواهد کرد
بحر در یک نفس به دولت او****صد بخور از بخار خواهد کرد
از شرف مشتری رکابش را****افسر روزگار خواهد کرد
جود او همچو ابر نیسانی****قطره‌ها بیشمار خواهد کرد
بنده بی‌آب همچو ماهی باز****سر به سوی بحار خواهد کرد
گر ز خاک تو آبروی برد****مدحتت بنده‌وار خواهد کرد
با تو چون خاک بادوار بسر****خویشتن با دوار خواهد کرد
ای چو آب اصل لطف همچون خاک****نعل چرخم فگار خواهد کرد
هست فکرت که میر این معنی****عرضه بر شهریار خواهد کرد
بیخ جانم به شربتی از جود****در تنم استوار خواهد کرد
روی چون صد نگار و طبع خوشش****کار من چون نگار خواهد کرد
عقل در انتظار انعامت****روز و شب انتظار خواهد کرد
عز و اقبال سرمدی بادت****هم برین اختصار خواهد کرد

مبارز او بود کاول غزا با جان و تن گیرد****ز کوی تن برون آید به شهر دل وطن گیرد
ز آن عقبا نیندیشد بدین دنیا فرو ناید****نه جرم بوالحکم خواهد نه جای بوالحسن گیرد
اگر خواهد بقا یابد بباید مردنش اول****اگر معروفیی باشد که هم از خویشتن گیرد
بباید رفت بر چرخش که تا با مه سخن گوید****بباید سوخت چون شمعش که صحبت با لگن گیرد
نمی‌دانند رنج ره بدان بر خیره می‌لافند****نه زان و جهست این لقمه که هر کس در دهن گیرد
عیار آن است در عالم که در میدان عشق آید****مصاف هستی و مستی همه بر هم زدن گیرد
نگردد دامن ره‌رو به آب هفت دریا تر****همه او گردد از معنی چو ترک ما و من گیرد
چو مرد از غیر فارغ شد ز دنیا سر بگرداند****سپاه فقر بی‌ترتیب پس آمد شدن گیرد
از آن اسرار پوشیده که عاشق دارد اندر دل****اگر بر خار برخواند همه عالم سمن گیرد
تو گفت عاشقان داری و کار فاسقان لابد****بدخشان بد به دست آید اگر نعمان یمن گیرد
مرا باری نشاید زد به پیش هیچ عاشق دم****که هر ساعت غم دنیا به گردم انجمن گیرد
پر از زهرست کام من سنایی خوش سخن زانم****قیامت زهر باید خورد گر دستم سخن گیرد
ولی میراث استادان از این زیبا سخن دارد****حسینی باید از معنی که تا جای حسن گیرد
درین دلق به صد پاره مرا طبعی‌ست پر گوهر****چو بگشایم ز فضل او جهانی نسترن گیرد

وجود عشق عاشق را وجود اندر عدم سازد****حقیقت نیست آن عشقی که بر هستی رقم سازد
نسازد عشق رنگ از هیچ رویی بهر مخلوقی****که رنگ عشق بی‌رنگی وجود اندر عدم سازد
جمال عشق آن بیند که چشم سر کند بینا****سماع وصل آن بیند که گوش سر اصم سازد
شفا سازد دل و جان را و عاشق را شفا سوزد****سقم سوزد رگ و پی را و عاشق را سقم سازد
هر آنکس را که دل چو آبنوس آمد بدانگونه****نباشد عاشق ار او اشک چون آب به قم سازد
یکی باشد یکی هفده چو اندر مجلس ماندن****چو دست عشق هژده بر بساط خویش کم سازد
کرا در خام خم ندهند چون گوش از پی آوا****بود علمی اگر در عاشقی خود را علم سازد
علم بودن به عشق اندر مسلم نیست جز آن را****که همچون کوس جای خورد بیرون شکم سازد
به باغ بندگی باید چو سوسن سرو آزادی****هر آنکو وقت کشتن همچو گل خود را خرم سازد
اگر چون سیب وقت سرخ رویی دل سیه گردد****سپید آمد کرا رخ چون بهی زرد و درم سازد
به مهر عشق در ملک خدا آن دهخدا گردد****که شادی خانهٔ دل در میان شهر غم سازد
کرا خاک ارم از باد انده طاق گرداند****نباشد جفت آن آبی که از آتش ارم سازد
چو زیر و بم بدان عاشق بنالانی و گریانی****که تسکین غم از عشق و نوای از زیر و بم سازد
ندارد ملک جم در چشم عاشق وزن چون دارد****که دست عاشق از کهنه سفالی جام جم سازد
نشست عاشق اندر بتکده واجب کند زیرا****که آه عاشقان از بتکده بیت‌الحرم سازد
نباشد نصب و رفع و حفض عاشق را که اندر عشق****غم آن دارد کجا بر فعل مستقبل الم سازد
عروس عشق بی‌کس نیست با هر ناکس از کوری****کبود ری در کند خود را به عشقش متهم سازد
بدان تا شهد عشق از حلق هر نااهل دور افتد****طبیب عشق هر ساعت ز شهد خویش سم سازد
نشان شیر در تقویم دال آمد از آن معنی****هر آن عاشق که شد چون شیر قد چون دال خم سازد
دل همچون کباب عشق اندر رگ بسوزد خون****اگر چند آن کباب از روی طب قانون دم سازد
هر آن چشمی که عشق از طلبهٔ خود سرمه‌ای دادش****سران تا جور بیند که بر خاکش قدم سازد
چه می‌گویم که داند این مگر آن کز دل صافی****سنایی وار خود را بندهٔ شاه عجم سازد

روزی که جان من ز فراقش بلا کشد****آنروز عرش غاشیهٔ کبریا کشد
ما را یکیست وصل و فراقش چو هر دو زوست****این غم نه کار ماست که این غم کیا کشد
نامرد باشد آنکه وفا نشمرد ازو****گر زو دمی ز راه مرادش جفا کشد
آن جان بود شریف که دم دم ز دست دوست****هر لحظه جام جام زلال بقا کشد
هر دل که از قبول غمش روی در کشد****اقبال آسمانش به پیش فنا کشد
دل کیست تا حدیث خود و یاد خود کند****با آن صنم که هودج او کبریا کشد
رنجش شکر بلاست از آن عافیت به عشق****رنجش همیشه با طرب و مرحبا کشد
در موکبی که روح قدس مرکبی کند****پیدا بود که لاشهٔ ما تا کجا کشد
مرد آن بود که در ره پاکی چو عاشقان****خط بر سر صواب و قلم بر خطا کشد
بود شما چو نار شود در مصاف عشق****شو ما بدا که کینهٔ بود شما کشد
در چارسوی حکم چو بانگ بلا بخاست****جانهای پاک سوخته پیش صلا کشد
زهر آب قهر و غیرت او را ز دست دوست****با روی تازه ساغر بر و وفا کشد
در دم سوار گشت بر اسب هوای تو****وین بار هرزه هرزه خر آسیا کشد
رست از عقیله دیدهٔ عقل از برای آنک****هر ساعتی ز خاک درش توتیا کشد
دیده سنایی از قبل چشم شوخ او****نوک سنان غمزه به یاد ثنا کشد
با چشم شوخ او خوش از آنیم کو به عشق****سرمه همه ز خاک در پادشا کشد
آن خسروی که بی مدد فضل و عدل او****جان در بهشت عدن وبال وبا کشد
سلطان یمین دولت بهرامشاه کو****عرضش همیشه بار وفا و بقا کشد

خورشید چو از حوت به برج حمل آمد****گویند ز سر باز جهان در عمل آمد
در باغ خلل یافته و گلبن خالی****اکنون به بدل باز حلی و حلل آمد
فردوس شد امروز جهانی که ازین پیش****در چشم همه کس چو رسوم و طلل آمد
خورشید ثنای تو همی کرد بر آن دل****چون از دم ماهی به سروی حمل آمد
گفتی نظر مشتری از مرکز تقدیس****ناگاه ز تسدیس به جرم زحل آمد
چه جای مه از زینت ماه فلک آمد****چه جای محل آلت جاه و محل آمد
ای میر اسماعیل که مانند براهیم****جود تو نه از مال زعون ازل آمد
هم در دم اول که ترا دیدم گفتم****کین چون دم آخر به هنر بی‌بدل آمد
آراستهٔ تیر اجل بود مرا جان****ور چه ز طرب معده برقص جمل آمد
صفرای من از خلق تو شد پیر و عجب نیست****زیرا عسل خلق تو خالی زخل آمد
در افسر تو نیست سخن لیک چه سودست****کز اصل مرا خود سر بی مغز کل آمد
خالی ز خلل باد جلال تو ازیراک****خود عمر تو چون جود کفت بی خلل آمد
تو تازه و نو باش که فرزند حسودت****نزد غربا بار نوند وابل آمد

ای سنایی ز جسم و جان تا چند****برگذر زین دو بی‌نوا در بند
از پی چشم زخم خوش چشمی****هر دو را خوش بسوز همچو سپند
چکنی تو ز آب و آتش یاد****چکنی تو ز باد و خاک نوند
چکنی بود خود که بود تو بود****که ترا در امید و بیم افگند
تا بوی در نگارخانهٔ کن****نرهی هرگز از بیوس و پسند
چون گذشتی ز کاف و نون رستی****از قل قاف و لام دانشمند
همه از حرص و شهوت من و تست****علم و اقرار و دعوی و سوگند
باز رستی ز فقر چون گشتی****همچو لقمان به لقمه‌ای خرسند
نزد من قبله دوست عقل و هواست****هر چه زین هردو بگذری ترفند
مهبط این یکی نشیب نشیب****مصعد آن دگر بلند بلند
مقصد ما چو دوست پس در دین****ره چه هفتاد و دو چه هفتصد و اند
چو تو در مصحف از هوا نگری****نقش قرآن ترا کند در بند
ور ز زردشت بی‌هوا شنوی****زنده گرداندت چو قرآن زند
طمع و حرص و بخل و شهوت و خشم****حسد و کبر و حقد بد پیوند
هفت در دوزخند در تن تو****ساخته نفسشان درو دربند
هین که در دست تست قفل امرزو****در هر هفت محکم اندر بند
همه ره آتشست شاخ زنان****که ابد بیخ آن نداند کند
ملک اویی کز آن همی ترسی****تو شوی مالک ار پذیری پند
آن نه بینی همی که مالک را****نکند هیچ آتشیش گزند
دین به دنیا مده که هیچ همای****ندهد پر به پرنیان و پرند
دین فروشی همی که تا سازی****بارگی نقره خنگ زین زرکند
خر چنان شد که در گرفتن او****ساخت باید ز زلف حور کمند
گویی از بهر حشمت علمست****اینهمه طمطراق خنگ و سمند
علم ازین بار نامه مستغنیست****تو برو بر بروت خویش بخند
مهرهٔ گردن خر دجال****از پی عقد بر مسیح مبند
از پی قوت و قوت دل گرگ****جگر یوسفان عصر مرند
کفش عیسی مدوز از اطلس****خر او را مساز پشما گند
شهوتت خوش همی نمایاند****مهر جاه و زر و زن و فرزند
کی بود کین نقاب بردارند****تا بدانی تو طعم زهر از قند
چند ازین لاف و بارنامهٔ تو****در چنین منزلی کثیف و نژند
بارنامه گزین که برگذری****این همه بارنامه روزی چند

این ابلهان که بی‌سبب دشمن منند****بس بوالفضول و یافه‌درای و زنخ زنند
اندر مصاف مردی و در شرط شرع و دین****چون خنثی و مخنث نه مرد و نه زنند
مانند نقش رسمی بی‌اصل و معنیند****گر چه به نزد عامه و خطی مبینند
چون گور کافران ز درون پر عفونتند****گر چه برون به رنگ و نگاری مزینند
در قعر و دوزخند نه جنی نه انسیند****در چاه وحشتند نه یوسف نه بیژنند
هم ناکسند گر چه همی با کسان روند****هم جولهند گرچه همی بر فلک تنند
یکرنگ و با زبان دل من همچو آخرت****وینان به طبع و جامه چو دنیا ملونند
دندانهٔ کلید در دعویند لیک****همچون زبان قفل گه معنی الکنند
زان بی‌سرند همچو گریبان که از طمع****پیوسته پای بوس خسیسان چو دامنند
دعوی ده کنند ولیکن چو بنگری****هادوریان کوی و گدایان خرمنند
دهقان عقل و جان منم امروز و دیگران****هر کس که هست خوشه چن خرمن منند
فرزند شعر من همه و خصم شعر من****گویی نه مردمند همه ریم آهنند
گاهم چو روی مائدهٔ خود بغارتند****گاهم چو وزن بیهدهٔ خویش بشکنند
از راه خشم دشمن این طبع و خاطرند****وز درد چشم دشمن خورشید روشنند
بس روشنست روز ولیک از شعاع آن****بی‌روزنند زان که همه بسته روزنند
گر نا ممکنم سوی این قوم ممکن ست****کایشان به نزد عقل و خرد نا ممکنند
تهمت نهند بر من و معنیش کبر و بس****خود در میان کار چو درزی و در زنند
درد دل همه فضلای از فضولیم****عذرست جمله را اگرم جمله دشمنند
من قرص آفتابم روزی ده نجوم****ایشان همند قرص ولی قرص ارزنند
هم خود خورند خویشتن از خشم من از آنک****بوالواسعان و خشک مزاجان برزنند
از خاطر چو تیر و زبان چو تیغ من****پرچین و زرد رخ چو زراندوده جوشند
تا خامشند مطبخیان ضمیرشان****بر دیگ گنده گشته تو گویی نهنبنند
دور از شما و ما چون در آیند در سخن****گویی به وقت کوفتن زهر هاونند
هان ای سنایی ار چه چنین ست تیغ ده****کایشان نه آهنند که ریم خماهنند
درزی صفت مباش برایشان کجا همه****بر رشتهٔ تو خشک‌تر از مغز سوزنند
مشاطهٔ عروس ضمیر تواند پاک****این نغز پیکران که برین سبز گلشنند
شیر آفرین گلشن روحانیان تویی****ایشان که اند گر به نگاران گلخنند
تو تخت ساز تا حکما رخت برگرند****تو نرد باز تا شعرا مهره بر چنند
بر کن به رفق سبلتشان گر چه دولتند****بشکن به خلق گردنشان گر چه گردنند
آن کره‌ای به مادر خود گفت چونکه ما****آبی همی خوریم، صفیری همی زنند
مادر به کره گفت: برو بیهده مگوی****تو کار خویش کن که همه ریش می‌کنند

کرد رفت از مردمان اندر جهان اقوال ماند****همعنان شوخ چشمی در جهان آمال ماند
از فصیحان و ظریفان پاک شد روی زمین****در جهان مشتی بخیل کور و کر و لال ماند
در معنی در بن دریای عزلت جای ساخت****وز پی دعوی به روی آبها آخال ماند
صدرها از عالمان و منصفان یکسر تهیست****صدر در دست بخیل و ظالم و بطال ماند
عدل گم گشت و نمی‌یابد کسی از وی نشان****ظلم جای وی گرفت و چند ماه و سال ماند
عدل نوشروان و جور معتصم افسانه شد****وز بزرگیشان به چشم مردمان تمثال ماند
رفت سید از جهان و چند مشکل کرد حل****بوحنیفه رفت و زو در گرد عالم قال ماند
نیست گویی در جهان جز فیلی از اصحاب فیل****شد نجاشی وز فسونش چند گون اشکال ماند
شد ملک محمود و ماند اندر زبانها مدح اوی****عنصری رفت و ازو گرد جهان امثال ماند
خاک شد کسری و از هر دل برون شد مهر او****در مداین از بنای قصر او اطلال ماند
هر گهی بانگی برآید گرد شهر از مردمان****آه و دردا و دریغا خواجه رفت و مال ماند
رفت کدبانو کلید اندر کف نوروز داد****رفت خواجه ده به دست زیرک جیپال ماند
یک گره را خانه‌ها در غیبت و وزر و بزه****یک گره را گنجها بر طاعت و اهمال ماند
زین سپس شاید سنایی گر نگویی هیچ مدح****زان کجا ممدوح تو خوالی پز و بقال ماند

عقل کل در نقش روی دلبرم حیران بماند****جان ز جانی توبه کرد آنک بر جانان بماند
جان ز جان کردست شست آن گه ز خاک پای او****جان پیوندیش رفت و جان جاویدان بماند
صبح پیش روی او خندید و بر خورشید چرخ****نور صادق بی لب و دندان از آن خندان بماند
نقش بند عقل و جان را پیش نقش روی او****دست در زیر زنخ انگشت در دندان بماند
عشق چون دولت به پیش روی او بی غم نشست****کفر چون ایمان به پیش روی او عریان بماند
کفر و ایمان از نشان زلف و رخسار ویست****زان نشان روز و شب در کفر و در ایمان بماند
عقل با آن سراندازی به میدان رخش****در خم زلفین او چون گوی در چوگان بماند
از برای رغم من گویی ازین میدان حسن****عیسی مریم برفت و موسی عمران بماند
آتش جانان گریبان‌گیر جان آمد از آنک****آنهمه تر دامنی در چشمهٔ حیوان بماند
گفتمی کن رنگ با مرجان چه ماند با لبش****نی غلط کردم ز خجلت رنگ با مرجان بماند
نیست صبرم از میانش تا چو ذات خود مگر****بر میانم چون میانش والله ار همیان بماند
زخم خوار خویش را بی زخم خود مگذار از آنک****خوار گردد پتک کوبنده که از سندان بماند
عاقبت از دشنهٔ مژگانش روی اندر کشید****عافیت در سلسلهٔ زلفینش در زندان بماند
بهتر آن تا خاکپایش را به دست آرد مگر****چرخ را هرچند جنبش بود سرگردان بماند
عقل و جان در خدمت آن بارگه رفتند لیک****عقل کارافزای رفت و جان جان افشان بماند
هر چه خواهی گو همی فرمای کاندر ذات ما****قایل فرمان برفت و قابل فرمان بماند
گر قماری کرد جان با او بجانی هم ز جان****لاجرم در ما ز دانش مایه صد چندان بماند
گوهر جان و جهان ذات سنایی را ازوست****گرد می زو ماند ذاتش بی مکان و کان بماند
تا نگیرد مرغ مر مرغ سنایی را ز بیم****لاجرم چون مرغ عیسی روز از آن پنهان بماند
تا جمال قهر و لطفش سایه بر عالم فکند****شیر در بستان فنا شد شیر در پستان بماند
زلف شیطانیش گر دل برد گو بر باک نیست****منت ایزد را که جان در مدحت سلطان بماند
خسرو خسرو نسب بهرامشه سلطان شرق****آنکه بهرام فلک در سطوتش حیران بماند
ملک علت ناکرا خوش خوش ازین عیسی پاک****درد رفت الحمدلله و آنچه درمان آن بماند
تا شدش معلوم حکم آیت احسان و عدل****شد نهان چون جور بخل و عدل چون احسان بماند
بر فلک بینی که کیوان رتبتی دارد ولیک****از پی ایوان این شه چرخ خود کیوان بماند
به گراید رایت رایش بسوی عاطفت****زین سبب را خان و خوان خانه بر اخوان بماند
چون گشاید دست و دل در عدل و در احسان به خلق****بستهٔ احسان و عدلش جملهٔ انسان بماند

ای مسلمانان خلایق حال دیگر کرده‌اند****از سر بی‌حرمتی معروف منکر کرده‌اند
در سماع و پند اندر دین آیات حق****چشم عبرت کور و گوش زیرکی کر کرده‌اند
کار و جاه سروران شرع در پای اوفتاد****زان که اهل فسق از هر گوشه سر بر کرده‌اند
پادشاهان قوی برداد خواهان ضعیف****مرکز درگاه را سد سکندر کرده‌اند
ملک عمرو زید را جمله به ترکان داده‌اند****خون چشم بیوگان را نقش منظر کرده‌اند
شرع را یکسو نهادستند اندر خیر و شر****قول بطلمیوس و جالینوس باور کرده‌اند
عالمان بی عمل از غایت حرص و امل****خویشتن را سخرهٔ اصحاب لشکر کرده‌اند
گاه وصّافی برای وقف و ادرار عمل****با علی در عدل ظالم را برابر کرده‌اند
از برای حرص سیم و طمع در مال یتیم****حاکمان حکم شریعت را مبتر کرده‌اند
خرقه‌پوشان مزور سیرت سالوس و زرق****خویشتن را سخرهٔ قیماز و قیصر کرده‌اند
گاه خلوت صوفیان وقت با موی چو شیر****ورد خود ذکر برنج و شیر و شکر کرده‌اند
قاریان زالحان ناخوش نظم قرآن برده‌اند****صوت را در قول همچون زیر مزمر کرده‌اند
در مناسک از گدایی حاجیان حج فروش****خیمه‌های ظالمان را رکن و مشعر کرده‌اند
مالداران توانگر کیسهٔ درویش دل****در جفا درویش را از غم توانگر کرده‌اند
سر ز کبر و بخل بر گردون اخضر برده‌اند****مال خود بر سایلان کبریت احمر کرده‌اند
زین یکی مشت کبوتر باز چون شاهین به ظلم****عالمی بر خلق چون چشم کبوتر کرده‌اند
خواجگان دولت از محصول مال خشک ریش****طوق اسب و حلقهٔ معلوم استر کرده‌اند
بر سریر سروری از خوردن مال حرام****شخص خود فربی و دین خویش لاغر کرده‌اند
از تموز زخم گرم و بهمن گفتار سرد****خلق را با کام خشک و دیدهٔ تر کرده‌اند
خون چشم بیوگانست آنکه در وقت صبوح****مهتران دولت اندر جام و ساغر کرده‌اند
تا که دهقانان چو عوانان قباپوشان شدند****تخم کشت مردمان بی بار و بی‌بر کرده‌اند
تا که تازیکان چو قفچاقان کله‌داران شدند****خواجگان را بر سر از دستار معجر کرده‌اند
از نفاق اصحاب دارالضرب در تقلیب نقد****مومنان زفت را بی‌زور و بی‌زر کرده‌اند
کار عمال سرای ضرب همچون زر شدست****زان که زر بر مردمان یک سر مزور کرده‌اند
شاعران شهرها از بهر فرزند و عیال****شخص خود را همچو کلکی زرد و لاغر کرده‌اند
غازیان نابوده در غز و غزای روم و هند****لاف خود افزون ز پور زال و نوذر کرده‌اند
جبه دزدان از ترازوها بر اطراف دکان****طبع را در جبه دزدیدن مخیر کرده‌اند
ای دریغا مهدیی کامروز از هر گوشه‌ای****یک جهان دجال عالم سوز سر بر کرده‌اند
مصحف یزدان درین ایام کس می‌ننگرد****چنگ و بر بط را بها اکنون فزونتر کرده‌اند
کودکان خرد را در پیش مستان می‌دهند****مر مخنث را امین خوان و دختر کرده‌اند
ای مسلمانان دگر گشته‌ست حال روزگار****زان که اهل روزگار احوال دیگر کرده‌اند
ای سنایی پند کم دِه کاندرین آخر زمان****در زمین مُشتی خر و گاو سر و بر کرده‌اند

باز متواری روان عشق صحرایی شدند****باز سرپوشیدگان عقل سودایی شدند
باز مستوران جان و دل پدیدار آمدند****باز مهجوران آب و گل تماشایی شدند
باز نقاشان روحانی به صلح چار خصم****از سرای پنجدر در خانه آرایی شدند
باز در رعنا سرای طبع طراران چرخ****بهر این نو خاستگان در کهنه پیرایی شدند
باز بینا بودگان همچو نرگس در خزان****در بهار از بوی گل جویای بینایی شدند
زرد و سرخی باز در کردند خوشرویان باغ****تا دگر ره بر سر آن لاف رعنایی شدند
عاشقان در زیر گلبنهای پروین پاش باغ****از بنات النعش اندر شکل جوزایی شدند
تا وطاها باز گستردند پیران سپهر****قمریان چون مقریان در نوبت افزایی شدند
خسرو سیارگان تا روی بر بالا نهاد****اختران قعر مرکز نیز بالایی شدند
از پی چشم شکوفه دستهای اختران****بر صلایهٔ آسمان در توتیاسایی شدند
تا عیار عشق عیاران پدید آرند باز****زرگران نه فلک در مرد پالایی شدند
تا با کنون لائیان بودند خلقان چون ز عدل****یک الف در لا در افزودند الایی شدند
غافلان عشرتی چون عاقلان حضرتی****خون زر خوردند و اندر خون دانایی شدند
از پی نظارهٔ انصاف چار ارکان به باغ****هر چه آنجاییست گویی جمله اینجایی شدند
چون دم عیسی چلیپاگر شد اکنون بلبلان****بهر انگلیون سراییدن بترسایی شدند
بیدلان در پردهٔ ادبار متواری شدند****دلبران در حلقهٔ اقبال پیدایی شدند
زاغها چون بینوایان دم فرو بستند باز****بلبلان چون طوطیان اندر شکرخایی شدند
عالم پیر منافق تا مرقع پوش گشت****خرقه‌پوشان الاهی زبر یکتایی شدند
روزها اکنون بگه خیزند چون مرغان همی****روزها مانا چو مرغان هم تماشایی شدند
اینت زیبا طبع چابک دست کز مشاطگیش****آنچنان زشتان بدین خوبی و زیبایی شدند
مطربان رایگان در رایگان آباد عشق****بی‌دل و دم چون سنایی چنگی و نایی شدند
دلق تا کوتاه‌تر کردند تاریکان خاک****روشنان آسمان در نزهت آرایی شدند

عاشقانت سوی تو تحفه اگر جان آرند****به سر تو که همی زیره به کرمان آرند
ور خرد بر تو فشانند همی دان که همی****عرق سنگ سوی چشمهٔ حیوان آرند
ور دل و دین به تو آرند عجب نبود از آنک****رخت خر بنده به بنگاه شتربان آرند
هر چه هستیست همه ملک لب و خال تواند****چیست کن نیست ترا تا سوی تو آن آرند
نوک مژگانت بهر لحظه همی در ره عشق****آدم کافر و ابلیس مسلمان آرند
چینهٔ دام لبان تو زمان تا به زمان****روح را از قفس سدره به مهمان آرند
زلف و خالت ز پی تربیت فتنهٔ ما****عقل را کاج زنان بر در زندان آرند
چشمهامان ز پی تقویت حسن تو باز****فتنه را رقص‌کنان در قفس جان آرند
طوبی و سدره به باغ تو و پس مشتی خس****دستهٔ مجلس تو خار مغیلان آرند
هدیه‌شان رد مکن انگار که پای ملخی****گلهٔ مور همی پیش سلیمان آرند
خاکپای تو اگر دیده سوی روح برد****روح پندارد کز خلد همی خوان آرند
از پی چشم بدو چشم نکوی تو همی****مردمان مردمک دیده به قربان آرند
بوستان از خجلی پوست بیندازد از آنک****صورت روی تو در دیدهٔ بستان آرند
عاشقان از خم زلف تو چه دیدند هنوز****باش تا تاب در آن زلف پریشان آرند
باش تا سلطنت و کبر تو مشتی دون را****از در دین به هوس خانهٔ شیطان آرند
باش تا خار سر کوی ترا نرگس وار****دسته بندند و سوی مجلس سلطان آرند
ای بسا بیخ که در چین و ختن کنده شود****تا چو تو مهر گیاهی به خراسان آرند
باش تا خط بناگوش و خم زلف تو باز****عقل را گوش گرفته به دبستان آرند
کی به آسانی عشاق ز دستت بدهند****که نه در دست همی چون تویی آسان آرند
عقد پروین بخمد چون دم عقرب در حال****چون سخن زان دو رده لولو مرجان آرند
کافران گمره از آنند که در زلف تواند****یک ره آن زلف ببر تا همه ایمان آرند
یک ره آن پرده برانداز که تا مشتی طفل****رخت جان سوی سراپردهٔ قرآن آرند
هردم از غیرت یاری تو اجرام سپهر****بر سنایی غم و اندوه فراوان آرند
هر زمان لعل و در و سرو و بنفشهٔ تو همی****دل و دین و خرد و صبر دگر سان آرند
خود چو پروین که مه و مهر همی سجدهٔ عشق****سر دندان ترا از بن دندان آرند
قدر چوگانت ندانند از آن خامی چند****باش تا سوختگان گوی به میدان آرند
شکل دندان و سر زلف تو زودا که برو****سین و نون و الف و یا همه تاوان آرند

مرحبا بحری که از آب و گلش گوهر برند****حبذا کانی کزو پاکیزه سیم و زر برند
نی ز هر کانی که بینی سیم و زر آید پدید****نی ز هر بحری که بینی گوهر احمر برند
در میان صدهزاران نی یکی نی بیش نیست****کز میان او به حاصل شاکران شکر برند
در میان صد هزاران نحل جز یک نحل نیست****کز لعابش انگبین ناب جان‌پرور برند
جانور بسیار دیدستم به دریاها ولیک****چون صدف نبود که غواصان ازو گوهر برند
گاو آبی در جزیره سنبل و سوسن چرد****لاجرم هر جا که خفت از خاک او عنبر برند
همچو آهو شو تو نیز از سنبل و سوسن بچر****تا بهر جایی ز نافت نافهٔ اذفر برند
باغشان از شوخ چشمی گشت شورستان خار****طمع آن دارند کز وی سوسن و عنبر برند
سوسن و عنبر کجا آید به دست ار روضه‌ای****کاندرو تخم سپست و سیر و سیسنبر برند
هر چه کاری بدروی و هر چه گویی بشنوی****این سخن حقست اگر نزد سخن گستر برند
خواب ناید مرزنی را کاندر آن باشد نیت****هفتهٔ دیگر مر او را خانهٔ شوهر برند
ای بهمت از زنی کم چند خسبی چون ترا****هم کنون زی کردگار قادر اکبر برند
ور همی گویی که من در آرزوی ایزدم****کو نشانی تا ترا باری سوی دلبر برند
این جهان دریا و ما کشتی و زنهار اندرو****تا نه پنداری که کشتیها همه همبر برند
کشتیی را پیش باد امروز در تازان کنند****کشتیی را باز از پیش بلا لنگر برند
کشتیی را غرق گردانند در دریای غیب****کشتیی را هم ز صرصر تا در معبر برند
مر یکی را گل دهد تا او به بویش جان دهد****و آن دگر را باز جانش ز آتشین خنجر برند
مر یکی را سر فرازانند ز آتش از جحیم****مر یکی را باز از گوهر همه افسر برند
خنده آید مر مرا ز آنها که از سیم ربا****درگه رفتن کفن از دیبه شوشتر برند
مرد آن مردست که چون پهلو نهد اندر لحد****هم به ساعت از بهشتش بالش و بستر برند
مرد را باید شهادت چونکه باشد باک نیست****گرو را اندر به چین سوی لحد میزر برند
تا نباشی غافل و دایم همی ترسی ز حق****گر همی خواهی که چون ایمان ترا بر سر برند
گر ندادی حق خبر هرگز کرا بودی گمان****کز جهان چون بلعمی را نزد حق کافر برند
عالم آمد این سخن مخصوص فردا روز حشر****عالمان بی‌عمل از کرد خود کیفر برند
یک پرستار و یکی عالم که در دوزخ برند****همچنان باشد که از جاهل دوصد کشور برند
حسرت آن را کی بود کز دخمه زی دوزخ رود****حسرت آن را کش به دوزخ از سر منبر برند
منظر و کاشانه پر نقش و نگارست مر ترا****چون بمیری هم بر آن کاشانه و منظر برند
اشتر و استر فزون کردن سزاوار است اگر****بار عصیان ترا بر اشتر و استر برند
مضمر آمدن مردن هر یک ولی وقت شدن****نسخهٔ قسمت همه یکبارگی مظهر برند
مرد عالم را سوی دوزخ شدن چونان بود****چونکه ترکی را به سوی خوان خنیاگر برند
مضمر آمد مردن هر یک ولی مضمر بهست****بانگ خیزد از جهان گر جان ما مضمر برند
مرد نابینا اگر در ره بساود با کسی****عیب دارند و ورا خصمان سوی داور برند
باز اگر بینا بساود منکری باشد درو****شاید این معروف رازی جبر آن منکر برند
این سخن بر ما پدید آید به ما بر آن زمان****کز برای حشرمان فردا سوی محشر برند
عاصیا هین زار بگری زان که فردا روز حشر****عاصیان را سوی فردوس برین کمتر برند
ظالمان را حشر گردانند با آب نیاز****عادلان را زی امیرالمومنین علی برند
عالمان را در جنان با غازیان سازند جای****ساقیان را در سقر نزدیک رامشگر برند
ای سنایی این چنین غافل مباش و باز گرد****کآفتابت را به زودی هم سوی خاور برند

چون همی از باغ بوی زلف یار ما زند****هر که متواریست اکنون خیمه بر صحرا زند
دلبرا اکنون هر کجا رنگیست رخت آنجا برد****عاشق اکنون هر کجا بوییست آه آنجا زند
بینوایان را کنون دست صبا بر شاخ گل****حجله از دینار بندد کله از دیبا زند
هودج متواریان را نقشبند نوبهار****قبه از بیجاده سازد پایه از مینا زند
بر سر دو راه جان از رنگ و بوی گل همی****باد گویی کاروان خلخ و یغما زند
از تعجب هر زمان گوید بنفشه کی عجب****هر که زلف یار دارد چنگ چون در ما زند
عاشقی کو تاکنون بی‌زحمت لب هر زمان****بوسها بر پای این گویای ناگویا زند
از برای عاشقان مفلس اکنون بی‌طمع****بلبل خوش نغمه گه شهر و دو گه عنقا زند
گاه آن آمد که این معشوقه بدمست از نخست****پای در صفرا نهند پس دست در حمرا زند
دی گذشت امروز خوش زی زان که دست روزگار****زخمه بر سندان عشرت خانهٔ فردا زند
گر هزار آوا کنون نوبت زند نشگفت از آنک****هر کجا گل شه بود نوبت هزار آوا زند
عاشقی باید کنون کز رنگ گل گوید سخن****کی شود در دل چو لاف از رنگ نابینا زند
ساقیا ما را به یک ساغر یکی کن زان که یار****گرد جفتان کم تند او تا زند بر تا زند
در ده آن حمرا که رنگش همچو آه عاشقان****آتش اندر سعد و نحس گنبد خضرا زند
باده‌ای مان ده که از درگاه «حرمنا» ی نفس****شعله اندر صدر آمنا و صدقنا زند
ساقیا منگر بدان کاین می همی از بد دلی****سنگ بر قندیل عقل بد دل رعنا زند
می چنان ده مر سنایی را که بستانیش ازو****تا سنایی بی سنایی بو که دستی وا زند

باش تا حسن نگارم خیمه بر صحرا زند****شورها بینی که اندر حبة الماوا زند
از علای خلق او عالم چو علیین شود****پس خطابش قرب «سبحان الذی اسری» زند
کیست کو پهلو زند با آنکه دولتخانه را****از بزرگی سر به «اوادنی» و «ما اوحی» زند
در حجاب کبر یا چون باریا جولان کند****تکیه کی بر مسند «لا خوف» و «لا بشری» زند
در مصاف عاشقان در سینه‌های بی‌دلان****ضربت قرب وصال از درد ناپیدا زند
آنچه نتوانند زد آن دیگران بر هفت رود****آن نوا از دست چپ آن ماه بر یکتا زند
ای گلی کز گلبنت عالم همه گلزار شد****وز گلت بوی «تبارک ربنا الاعلا» زند
برگ دار گلبنت «طاها» و بیخش «والضحا»****بار او «یاسین» و شاخش سر به «اوادنی» زند
جوشها در سینهٔ عشاق نیز از مهر تو****هر زمانی تف ورای گنبد خضرا زند
شکر احسان تو مدح تست ای صاحب جمال****نقش مدح تو رقم بر دیدهٔ بینا زند
این جواب شعر استادم که گفت اندر سرخس****«چون همی از باغ بوی زلف یار ما زند»

روز بر عاشقان سیاه کند****مست چون قصد خوابگاه کند
راه بر عقل و عافیت بزند****ز آنچه او در میان راه کند
گاه چون نعل اندر آذر بست****یوسفان را اسیر چاه کند
گاه چون زلف را ز هم بگشاد****تنگ بر آفتاب و ماه کند
گاه بیجاده را بطوع و بطبع****در سر رنگ برگ کاه کند
گه چو دندان سپید کرد بطمع****ملک الموت را سیاه کند
گه بیندازد از سمن بستر****گاه بالین گل گیاه کند
گاه زلف شکسته را بر دل****حلقهٔ حضرت الاه کند
گاه خط دمیده را بر جان****نسخهٔ توبهٔ گناه کند
گاه بر جبرئیل صومعه را****چار دیوار خانقاه کند
گاه بر دیو هم ز سایهٔ خویش****شش سوی صحن خوابگاه کند
بوی او کش عدم نبوییدی****گاهش از قهر در پناه کند
لب او را که بوسه گه بودی****گاهش از لطف بوسه خواه کند
عشق را گه دلی نهد در بر****تا دل اندر برش سیاه کند
عقل را گه کله نهد بر سر****تا سر اندر سر کلاه کند
پیشهٔ آفتاب خود اینست****چون کسی نیک تر نگاه کند
جامهٔ گازر ار سپید کند****روز گازر همو سیاه کند
اینهمه می‌کند ولیک از بیم****آه را زهره نی که آه کند
از پی آنکه رویش آینه است****آه آیینه را تباه کند
من غلام کسی که هر چه کند****چون سنایی به جایگاه کند
همه کردار او به جایگه است****خاصه وقتی که مدح شاه کند
شاه بهرامشاه آنکه همی****دین و دولت بدو پناه کند
گور با شرزه شیر از عدلش****در میان شعر شناه کند
صعوه در چشم باز از امنش****از پی بیضه جایگاه کند
تارح و زلف دلبران وصاف****به گل و مشک اشتباه کند
چاه صد باز را اگر خواهد****تاج سیصد هزار جاه کند
محترز باد ظلم از در او****تا چو نحل آرزوی شاه کند

روشن آن بدری که کمتر منزلش عالم بود****خرم آن صدری که قبله‌ش حضرت اعظم بود
این جهان رخسار او دارد از آن دلبر شدست****و آن جهان انوار او دارد از آن خرم بود
حاکمی کاندر مقام راستی هر دم که زد****بر خلاف آندم اگر یک دم زنی آندم بود
راه عقل عاقلان را مهر او مرشد شدست****درد جان عاشقان را نطق او مرهم بود
صدهزاران جان فدای آنسواری کز جلال****غاشیه‌ش بر دوش پاک عیسی مریم بود
از رخش گردد منور گر همه جنت بود****وز لبش یابد طهارت گر همه زمزم بود
فرش اگر سر برکشد تا عرش را زیر آورد****دست آن دارد که از زلفش بر اوریشم بود
طلعت جنت ز شوق حضرتش پر خوی شدست****دیدهٔ دوزخ ز رشک غیبتش پر نم بود
از گریبان زمین گر صبح او سر بر زند****تا شب حشر از جمالش صد سپیده دم بود
با «لعمرک» انیبا را فکرت رجحان کیست****با «عفاالله» اولیا را زهرهٔ یک دم بود
با «الم نشرح» چگویی مشکلی ماند ببند****با «فترضی» هیچ عاصی در مقام غم بود
خوش سخن شاهی کز اقبال کفش در پیش او****کشتهٔ بریان زبان یابد که در وی سم بود
خاک را در صدر جنت آبرویش جاه داد****آتش ابلیس را از خاک او ماتم بود
چرخ را از کاف «لولاک»ش کمر زرین بود****خاکرا با حاء احمامش قبا معلم بود
خاک زاید گوهری کز گوهران برتر شود****بچه زاید آدمی کو خواجهٔ عالم بود
هر که در میدان مردی پیش او یکدم زند****رخش او گوساله گردد گر همه رستم بود
در شبی کو عذر «اخطانا» همی خواهد ز حق****جبرئیل آنجا چو طفل ابکم و الکن بود
حکم الالله بر فرق رسول الله بین****راستی زین تکیه‌گاهی آدمی را کم بود
ماه بر چرخ فلک چون حلقهٔ زلف و رخش****گاه چون سیمین سپر گه پارهٔ معصم بود
شاه انجم موذن وی گشته اندر شرق ملک****زان جمال وی شعار شرع را معلم بود
بادوشان فلک را دور او همره شدست****خاکپاشان زمین را نعل او ملحم بود
سدرهٔ طاووس یک پر کز همای دولتش****بر پر خود بست از آن مر وحی را محرم بود
خضر گرد چشمهٔ حیوان از آن می‌گشت دیر****تا مگر اندر زمین با وی دمی همدم بود
تا نهنگش در عجم گرد زمین چون عمرست****تا هزبرش در عرب غرنده ابن عم بود
نی در آن آثار گرز و ناچخ عنتر بود****نه در آن اسباب ملک کیقباد و جم بود
با خرد گفتم که فرعی برتر از اصلی شود****گفت: آری چون بر آن فرع اتفاقی ضم بود
گفتم: ای حیدر میی از ساغر شیران بخور****گفت: فتح ما ز فتح زادهٔ ملجم بود
باد را گفتم: سلیمان را چرا خدمت کنی****گفت: از آن کش نام احمد نقش بر خاتم بود
ای سنایی از ره جان گوی مدح مصطفا****تا ترا سوی سپهر برترین سلم بود

ای رفیقان دوش ما را در سرایی سور بود****رفتم آنجا گر چه راهی صعب و شب دیجور بود
دیدم اندر راه زی درگاه آن شاه بتان****هر چه اندر کل عالم عاشقی مستور بود
از چراغ و شمع کس را یاد نامد زان سبب****کز جمال خوب رویان نور اندر نور بود
کس نثاری کرد نتوانست اندر خورد او****زان که اشک عاشقانش لولو منثور بود
بوی خوش نمد به کار اندر سراسر کوی او****زان که خاک کوی او از عنبر و کافور بود
فرش میدانش ز رخسار و لب میخوارگان****تکیه‌گاه عاشقانش دیده‌های حور بود
جویبارش را به جای آب میدیدم شراب****زیر هر شاخی هزاران عاشق مخمور بود
ای بسا مذکور عالم کو بدو در ننگریست****ای بسا درویش دل ریشا که او مذکور بود
هر که از وی بود ترسان او بدو نزدیک شد****و آنکه از گستاخیش نزدیک‌تر او دور بود
صد هزاران همچو موسی خیره بود اندر رهش****زان که هر سنگی در آن ره بر مثال طور بود
هرکرا توقیع دادند از جمال و از جلال****«لن ترانی» بر سر توقیع آن منشور بود
های های عاشقان با هوی هوی صادقان****کس ندانستی که ماتم بود آن یا سور بود
مر مرا ره داد دربان دیگران را منع کرد****زان که نام من رهی در عاشقی مشهور بود
چون در آن شب شخص روحم نزد آن حضرت رسید****صورت هستی ندیدم نقش من مقهور بود
مصحفی دیدم گرفته آن بت اندر دست راست****خط آن از هست ما وز نفی لامسطور بود
چون در آن مصحف نظر کردم سراسر خط آن****رمزهای مجلس محمدبن منصور بود

در جهان دردی طلب کان عشق سوز جان بود****پس به جان و دل بخر گر عاقلی ارزان بود
چاره تا کی جویی از درمان و درد دل همی****رو به ترک جان بگو دردت همه درمان بود
تا کی اندر انجمن دعوی ز هجر و وصل یار****نیست شو در راه تا هم وصل و هم هجران بود
گر همی حق پرسی از من عاشقی کار تو نیست****زان که می‌بینم که میلت با هوا یکسان بود
عاشقی بر خواب و خورد و تخت و ملک و سیم و زر****شرم بادت ساعتی دل چند جا مهمان بود
عشقبازی زیبد آنکس را که جان بازد به عشق****ذبح معظم جان او را دیت قربان بود
گرد عشق شه مگرد ار عافیت جویی همی****ور یقین داری همی گرچه هلاک جان بود
سفره ساز از پوست خور از گوشت خمر از خون دل****از جگر ده نقل چون قومی ترا بر خوان بود
در بلا چندی بماند صابر و شاکر شود****داغ غیرت برنهد چون رغبتش با آن بود
از برای اوست گویی صفوت اندر گلستان****حجت تهدید با اهل ارچه بی‌تاوان بود
این چنین‌ست ار برانی تعبیه در راه عشق****هرکرا در دل محبت آتش اندر جان بود
آتش خلت برآور بانگ بر جبریل زن****آتش نمرود بین کاندر زمان ریحان بود
در دبیرستان عشق از عاشقان آموز ادب****تا ترا فردا ز عزت بهرهٔ مردان بود
مرد باید راه رو از پیش خود برخاسته****کو به ترک جان بگوید طالب جانان بود
از هوا منطق نیارد هرگز اندر راه دین****بندگی را عقل بندد بر در فرمان بود
چون به حضرت راه یابد آزمون گیرند ازو****هر چه از عزت کمال روضهٔ رضوان بود
حور و غلمان در ارم او را نمایند بگذرد****دیده از غیرت ببوسد دوست را جویان بود
پیک حضرت روز و شب از دوست می‌آرد پیام****در دل او ز انده و از خوف و غم نسیان بود
شاد دل روزی نباشد بی‌بکا از شوق دوست****چند بنوازند او را دیده‌اش گریان بود
یک زمان ایمن نباشد زان که دستور خرد****گر چه بر منشور او توقیع الرحمن بود
ای سنایی تیر عشقت بر جگر معشوق زد****زخم را مرهم از آن جو کش چنین پیکان بود
چنگ در فرمان او زن عمر خود را زنده دار****گر نه فردا روزگارت را به غم تاوان بود

سوز شوق ملکی بر دلت آسان نشود****تا بد و نیک جهان پیش تو یکسان نشود
هیچ دریا نبرد زورق پندار ترا****تا دو چشمت ز جگر مایهٔ طوفان نشود
در تماشای ره عشق نیابی تو درست****تا ز نهمت چمنت کوه و بیابان نشود
ای سنایی نزنی چنگ تو در پردهٔ قرب****تا به شمشیر بلا جان تو قربان نشود
سخت پی سست بود در طلب کوی وصال****هر کرا مفرش او در ره حق جان نشود
هر کرا دل بود از شست لقا راست چو تیر****خواب در دیدهٔ او جز سر پیکان نشود
تا چو بستان نشوی پی سپر خلق ز حلم****دلت از معرفت نور چو بستان نشود
گر ز اغیار همی شور پذیری ز طرب****خیز تا عشق تو سرمایهٔ عصیان نشود
پست همت بود آن دیده هنوز از ره عشق****که برون از تک اندیشهٔ غولان نشود
مرد باید که درین راه چو زد گامی چند****بسته‌ای گردد ز آنسان که پریشان نشود
شور آن شوقش چونان شود از عشق که گر****غرق قلزم شود آن شور به نقصان نشود
مست آن راه چنان گردد کز سینه‌ش اگر****غذی دوزخ سازی که پشیمان نشود
چون ز میدان قضا تیر بلا گشت روان****جان سپر سازد مردانه و پنهان نشود
موکب جان ستدن چون بزند لشکر شوق****او بجز بر فرس خاص به میدان نشود
ای خدایی که به بازار عزیزان درت****نرخ جانها بجز از کف تو ارزان نشود
آز بی‌بخش تو حقا که توانگر نشود****گبر بی‌یاد تو والله که مسلمان نشود
چون خرد نامه نویسد ز سوی جان به دماغ****جان بنپذیرد تا نام تو عنوان نشود
من ثنا گویم خود کیست که از راه خرد****چون بدید این کرم و عز و ثناخوان نشود
آن عنایت ازلی باشد در حق خواص****ور نه هر بیهده بی فضل به دیوان نشود
گبر خواهد که بود طالب این کوی ولیک****به تکلف هذیان آیت قرآن نشود
هفت سیاره روانند ولیک از رفتن****ماه در رفعت و در سیر چو کیوان نشود
هر کسی علم همی خواند لیکن یک تن****چون جمال الحکما بحر در افشان نشود
پردهٔ عصمت خواهد ز گناهان معصوم****تا سنایی گه طاعت سوی عصیان نشود

ای خدایی که رهیت افسر دو جهان نشود****تا بر حسب تو فرش قدمش جان نشود
چنگ در دامن مهر تو چگونه زند آنک****مر ورا خدمت تو قید گریبان نشود
سخت پی سست بود در طلب کوی تو آنک****مرد را بادیه بر یاد تو بستان نشود
هر که در جست لقایت نبود راست چو تیر****خواب در دیدهٔ او جز سر پیکان نشود
هر که جولانگه او حضرت پاکیزهٔ تست****هرگز از دور فلک بی‌سر و سامان نشود
چون به میدان تو پیکان بلا گشت روان****جان سپر سازد مردانه و پنهان نشود
موکب جان ستدن چون بزند لشکر عشق****او به جز بر فرس خاص به میدان نشود
ای ره آموز که هر کو به تو ره یافت به تو****هرگز اندر ره دین گمره و حیران نشود
آنکه هستندهم افراشتهٔ فضل تو اند****هرگز افراشتهٔ فضل تو ویران نشود
ثمرهٔ بندگی از خاک درت می‌روبند****تامگر کارکشان طعمهٔ خذلان نشود
کیسه‌ها دوخته بر درگهت از روی امید****زان که بی‌لطف تو کس در خور غفران نشود
گرسنه بوده و پنداشت بسر کردهٔ راه****از پذیرفتنشان یار و نگهبان نشود
همه از حکم تو افکنده و برداشته‌اند****ورنه از ذات کسی گبر و مسلمان نشود
گبر خواهد که بود طالب کوی تو ولیک****بتکلف هذیان آیت قرآن نشود
هفت سیاره روانند و لیک از رفتن****ماه در رفعت و در جرم چو کیوان نشود
هر کسی علم همی خواند لیکن یک تن****چون جمال الحکما بحر درافشان نشود
آن منبه که ز تنبیه وی اندر همه عمر****هیچ دل در ره دین معدن عصیان نشود
آنکه گه گه کف او بیند ابر از خجلی****باز گردد ز هوا مایل باران نشود
آنکه در درد بماندی ز بلای شیطان****هر کرا مجلس او آیت درمان نشود
کند باید به جفا دیده و دندان کسی****چاکر او ز بن سی و دو دندان نشود
نایب جاه پیمبر تویی امروز و کسی****مبتدع باشد کت چاکر فرمان نشود
به گل افشان ارم ماند آن مجلس تو****مجلسش خرم و خوش جز به گل افشان نشود
ای بها گیر دری کز سخن چون گهرت****نرخ جانها به جز از گفت تو ارزان نشود
هر که شاگرد تو باشد به گه خواندن علم****هرگز آن خاطر او دفتر نسیان نشود
نامهٔ عقل به یک لحظه بنپذیرد جان****تا برآن نامهٔ او نام تو عنوان نشود
معدهٔ حرص که شد تافته از تف نیاز****جز سوی مائدهٔ جود تو مهمان نشود
نیست یک ملحد و یک مبتدع اندر آفاق****که وی از حجت و نام تو هراسان نشود
شد نو آباد چو بستان ز جمال تو و خود****آن چه جایست که از فر تو بستان نشود
به دعا خواست همی اهل نوآباد ترا****زان که بی پند تو می خلق به سامان نشود
چون ز آرایش کوی تو شود شاد فلک****آن که باشد که ز گفتار تو شادان نشود
خاصهٔ شهر غلامان تو گشتند چه باک****ار مرید تو همه عامه فراوان نشود
دیو گریان نشود تا به سخن بر کرسی****آن لب پر شکر و در تو خندان نشود
سخن راست همی گویی بی‌روی و به حشر****رو که بر تو سخنت حجت و برهان نشود
نیست عالم چو تو در هیچ نواحی و کسی****صدق این قول چه داند که خراسان نشود
مردم از جهد شود عالم نز جامه و لاف****جاهل از کسوت و لاف افسر کیهان نشود
هر که بیدار نباشد شبی از جهد چو چرخ****روز دیگر به سخن شمس درافشان نشود
سست گفتار بود درگه پیری در علم****هر که در کودکی از جهد سخندان نشود
اندر آن تیغ چه تیزی بود از جهد که آن****سالها برگذرد کایچ سرافشان نشود
علم داری شرف و قدر بجوی ار نه مجوی****زان که بی‌فضل هر ابله سوی دیوان نشود
علم باید که کند جای تو کرسی و صدور****ورنه از طور کسی موسی عمران نشود
معجز موسی داری که کنی ثعبان چوب****ور نه صد چوب بینداز که ثعبان نشود
علم شمس همی باید و تاثیر فلک****ور نه هر پیشه به یک نور همی کان نشود
ای چنان در خور هر مدح که مداح ترا****شعر در مدحت تو مایهٔ بهتان نشود
من ثناخوان توام کیست که از روی خرد****چون بدید آن شرف و عز ثناخوان نشود
جامهٔ عیدی من باید از این مجلسیانت****لیک بی گفت تو اینکار به سامان نشود
تا فلک در ضرر و نفع چو گوهر نبود****تا پری در عمل و چهر چو شیطان نشود
منبر نو به نوآباد مبارک بادت****تا به جز حاسد تو پر غم و احزان نشود
باد بر درگه یزدانت قبول از پی آنک****بنده بر هیچ دری چون در یزدان نشود

تا بد و نیک جهان پیش تو یکسان نشود****کفر در دیدهٔ انصاف تو پنهان نشود
تا چو بستان نشوی پی سپر خلق ز شوق****دلت از شوق ملک روضه و بستان نشود
تا مهیا نشوی حال تو نیکو نشود****تا پریشان نشوی کار به سامان نشود
تا تو در دایرهٔ فقر فرو ناری سر****خانهٔ حرص تو و آز تو ویران نشود
تا تو خوشدل نشوی در پی دلبر نرسی****تا که از جان نبری جفت تو جانان نشود
هر که در مصر شود یوسف چاهی نبود****و آنکه بر طور شود موسی عمران نشود
تو چنان والهٔ نانی ز حریصی که اگر****جان شود خالی از جسم تو یک نان نشود
صد نمازت بشود باک نداری به جوی****چست می‌باشی تا خدمت سلطان نشود
راه مخلوقان گیری و نیندیشی هیچ****دیو بر تخت سلیمان چو سلیمان نشود
دامن عشق نگهدار که در دیدهٔ عقل****سرو آزاد تو جز خار مغیلان نشود
مرد باید که سخندان بود و نکته شناس****تا چو می‌گوید از آن گفته پشیمان نشود
گر فرشته بزند راه تو شیطان تو اوست****دیو دیوان تو با دیو به زندان نشود
بی خود از هیچ به کفر آیی و این نیست عظیم****با خود از هیچ به دین آیی و درمان نشود
دست بتگر ببر و زینت بتخانه بسوز****گر بت نفس و هوای تو مسلمان نشود
کم زن بد دل یک لخت به عذرا نزند****عاشق مصلح در مصلحت جان نشود
خانهٔ سودا ویران کن و آسان بنشین****حامل عاقل با زیره به کرمان نشود
خواجه گر مردی زین نکته برون آی و مپای****صوفی صافی در خدمت دهقان نشود
گر تو رنگ آوری و طیره شوی غم نخورم****سنگ اگر لعل شود جز به بدخشان نشود
در سراپردهٔ فقر آی و ز اوباش مترس****سینهٔ جاهل جز غارت شیطان نشود
شربت از دست سنایی خور و ایمن می‌باش****زان که گاه طمع او بر در خصمان نشود

درین مقام طرب بی تعب نخواهی دید****که جای نیک و بدست و سرای پاک و پلید
مدار امید ز دهر دو رنگ یک رنگی****که خار جفت گلست و خمار جفت نبید
به عیش ناخوش او در زمانه تن در ده****که در طویلهٔ او با شبه است مروارید
ز دور هفت رونده طمع مدار ثبات****میان چار مخالف مجوی عیش لذیذ
که دیدی از بنی آدم که بر سریر سرور****دو دم کشید کز آن صد هزار غم نچشید
به شهوتی که برانی چه خوش بوی که همی****ز جانت کم شود آن یک دو قطره کز تو چکید
نگر چه شوخ جهانیست زان که جفت از جفت****خوشی نیافت که تا پاره‌ای ز جان نبرید
چو دل نهادی بر نور روز هم در وقت****زمانه گوید خیز و نماز شام رسید
چو باز در شب تاری خوشت بباید خفت****خروس گوید برجه که نور صبح دمید
دو دوست چون بهم آیند همچو پره و قفل****که تا دمی رخ هجرانشان نباید دید
همی بناگه بینی گرانی اندر حال****بیاید و به میانشان فرو خزد چو کلید
درین زمانه که دیو از ضعیفی مردم****همی سلاح ز لاحول سازد و تعویذ
کسی که عزت عزلت نیافت هیچ نیافت****کسی که ریو قناعت ندید هیچ ندید
کسی که شاخ حقیقت گرفت بد نگرفت****کسی که راه شریعت گزید بد نگزید
رهی خوشست ولیکن ز جهل خواجه همی****خوشی نیابد ازو همچنان که خار از خید
برین سنا نرسد مرد تا سنایی وار****روان پاکش ازین آشیانه بر نپرید

قصهٔ یوسف مصری همه در چاه کنید****ترک خندان لب من آمد هین راه کنید
آفتاب آمد و چون زهره به عشرت بنشست****پیش زهره بچه زهره سخن ماه کنید
سخن حور و بهشت و مه و مهر شب و روز****چون بدیدید جمالش همه کوتاه کنید
نطع را اسب و پیاده رخ و پیل و فرزین****همه هیچند شما قبله رخ شاه کنید
اول وقت نمازست نماز آریدش****پیش کز کاهلی بیهده بیگاه کنید
از پی خدمت آن سیمتن خرگاهی****همگی خویش کمربند چو خرگاه کنید
بندگی درگه او را ز برای دل ما****سبب خواجگی و مرتبت و جاه کنید
آه را خامش دارید به درد و غم او****ناکسان را ز ره آه چه آگاه کنید
آفت آینه آهست شما از سر عجز****پیش آن روی چو آیینه چرا آه کنید؟
اسم هر قدر که بی دولت او غدر نهید****نام هر جاه بر دولت او چاه کنید
همه کوهید ولیک از پی آمیزش او****مسکن زلف دوتاهش دل یکتاه کنید
دل مسکین خود ار مشکین خواهید همی****لقب او طرب افزای و تعب گاه کنید
چون غزلهای سنایی ز پی مجلس انس****خویشتن پیش دو بیجادهٔ او کاه کنید
چشمتان از رخش آنگاه خورد بر که شما****سرمه از گرد سم اسب شهنشاه کنید
شاه بهرامشه آن شه که جزو هر که شهست****خدمتش نز سر طوع از سر اکراه کنید
شه رهی را که برو مرکب او گام نهد****از پی جان غذا جوی چراگاه کنید

ای حریفان ما نه زین دستیم دستی برنهید****باده‌مان خوشتر دهید و نقلمان خوشتر نهید
بام ما دیگر زنید و شام ما دیگر پزید****نام ما دیگر کنید و دام ما دیگر نهید
هر کسی را جام او با جان او یکسان کنید****هر کسی را نقل او با عقل او همبر نهید
چند از شش سوی یک دم چار بالشهای ما****بر فراز تارک نه چرخ و هفت اختر نهید
عیسی و خر هر دو اندر مجلس ما حاضرند****کوه بر عیسی برید و کاه پیش خر نهید
مجلس آزادگان را از گرانان چاره نیست****هین که آمد خام دیگر دیگ دیگر برنهید
خنجر نو بر سر بهرام ناچخ زن زنید****زخمهٔ نو بر کف ناهید خنیاگر نهید
هین که عالم سر به سر طوفان نااهلان گرفت****رخ سوی عصمت سرای نوح پیغمبر نهید
هر که را رنگیست همچو نیل در آب افکنید****هر که را بوییست همچون عود بر آذر نهید
نفس را چون بر جگر آبیست آتش در زنید****عقل را چون بر کله پشمیست بندش بر نهید
ور درین مجلس شما عاشق‌تر از شمع و می‌اید****پس چو شمع و می قدم در آب و آتش در نهید
می قبای آتشین دارد شما در بر کشید****شمع تاج آتشین دارد شما بر سر نهید
ناحفاظیرا چو سگ ار تاختید از پیش در****آن گهٔ با یار آهو چشم برتر بر نهید
چون ز روی هستی از من در من ایمانی نماند****گر مسلمانید یک ره نام من کافر نهید
ور سنایی همچو زنجیرست در حلق شما****حلق او گیرید چون حلقه برون در نهید

طالع از طالعت عجایب‌تر****کس ندیدی عجایب دیگر
گه به چرخت برد چو قصد دعا****گه به خاک آردت چو عزم قدر
گه به دستت ببندد از دل پای****گه به مهرت ببندد از دل سر
گه برهنه‌ت کند چو آبان شاخ****گه بپوشاندت چو آب شجر
شجری کرد مر ترا از فضل****پس بگسترد پیشت از آن بر
قوتی دارد این سخن بی فعل****زینتی دارد این چمن بی فر
زان که مر آفتاب دولت را****هست روزی درین درخت نظر
تا نبیند ازو عدوت نشان****تا ببیند ازو ولیت ثمر
کرده علمت فلک نمونهٔ جهل****کرده نفعت جهان نتیجهٔ ضر
سخنی گویمت برادروار****گر نیوشی و داریم باور
عبره کرده سپهر حکمت را****چون نگیری ز روزگار عبر
در خرابات کم گذر چونه‌ای****چون مزاج شراب آلت شر
مکن از کعبتین نرد و قدح****با «له» و «منک» عمر خویش هدر
چون همی بازی و همی مانی****بخت بد را بباز بر اختر
پیش هر دون مکن چو چنبر پشت****پای هر سفله را مگیر چو در
که میانه تهی‌ست گاه سخا****سخن دون و سفله چون چنبر
نزد دونان حدیث می مگذار****پیش حران ز جام می مگذر
تا نباشی برین سبک چون جان****تا نباشی بر آن گران چو جگر
یار دونان همی بوی چون جهل****عاقلان زان کنند از تو حذر
یکسو افکن ز طبع بی نفسی****تات باشد چو روح قدر و خطر
دانی از عیبها چو غیب عیان****داری از علمها چو عقل خبر
نعمتت نی و همتت بی حد****دولتت نی و حکمتت بی مر
حکمتت را ز فکر تست مزاج****خاطرت را ز دانشست گهر
شعر تو سحر هست لیک ترا****بخت تو هست همچو وقت سحر
ماند اندیشهٔ تو زیر قدم****گهر طبع تو چو اسکندر
ز آب انگور نار طبع مکش****ز آتش باده آب روی مبر
سوی بالا گرای همچو شرار****گرد پستی مگرد همچو مطر
خامه هر جای چون قضا به مباز****جامه هر وقت چون قدر به مدر
همچو نکبا ازین وآن مربای****همچو نرگس در این و آن منگر
ز اندرون کژ مباش چون زنجیر****تا نمانی برون چو حلقهٔ در
هر بنان را مباش همچو قلم****هر میان را مباش همچو کمر
گرد حران در آی همچو سخای****سوی مردان گرای همچو هنر
نزد ایشان مباش چون کاسه****پیش ایشان مگرد چون ساغر
تن خویش از سر کهان در دزد****جان خویش از می مهان پرور
گر چه فسقست هر دو ز اصل ولیک****هم بجای خود آخر اولاتر
اینک ار چه به طبع یکسانند****در تفاوت به یک مکان بنگر
گشته با باد سخت خانهٔ خیر****مانده بی آب سست آلت غر
طبع داری نهادهٔ گردون****نظم داری نتیجهٔ کوثر
خاطری در نثار چون دریا****فکرتی تیز رای چون آذر
چه شد ار هست ظاهرت عریان****باطنت دارد از هنر زیور
از برون گر چه هست عریان بحر****از درون هست فرشش از گوهر
کمر گوهرین کجا یابی****چون دو سر نیستی چو دو پیکر
زان زیادت پذیری و نقصان****که تو یک رویه‌ای بسان قمر
بی زر و سیمی ای برادر از آنک****شوخ چشمیت نیست چون عبهر
چشمهٔ خور چو می بپوشد ابر****نه برهنه بهست چشمهٔ خور
بصر حکمتی برهنه بهی****زان که پوشیده نیک نیست بصر
هستی ای تاج عصر میر سخن****از دلیل و حدیث پیغمبر
لیکن این آبگون آتش بار****کردت از خاک تخت و باد افسر
زان چنینست جامهٔ جانت****که تو آب و هوایی از رخ و فر
پس نه آب و هوای صافی راست****تختش از خاک و خانه از صرصر
لقبت گر چه هست زشت حسن****هستی از هر چه هست نیکوتر
خادمانند نامشان کافور****لیک رخشان سیه‌تر از عنبر
مهر بهتر ز ماه لیک به لفظ****ماده آمد یکی و دیگر نر
چنگ در شاخ هر مهی میزن****تو چه دانی ز بخت «بوک» و «مگر»
باشد از نار طبع یابی نور****باشد از شاخ فضل یابی بر
ورنه بگذار زان که می‌گذرد****خیر چون شر و منفعت چون ضر
چون تو دانا بسیست گرد جهان****تنگدل زین سپهر پهناور
آن حسن را به زهر کشت مدار****تو مدار از زمانه طعم شکر
تا همی چرخ پیر عمر خورد****از جوانی و عمر خود برخور

دوش سرمست نگارین من آن طرفه پسر****با یکی پیرهن زورقئی طرفه به سر
از سر کوی فرود آمد متواری وار****کرده از غایت دلتنگی ازین گونه خطر
ماه غماز شده از دو لبش بوسه ربای****باد عطار شده بر دو رخش حلقه شمر
کوه از آن کله بگشاده و از غایت لطف****ماه بر چرخ شده بستهٔ آن سینه و بر
چست بنشسته بر اندام لطیف چو خورش****از لطیفی و تری پیرهن توزی تر
خط مشکین بر آن عارض کافور نهاد****چون بدیدم جگرم خون شد و خونم چو جگر
گر چه بس نادره کاریستکه خون گردد مشک****لیک مشکی که جگر خون کند این نادره‌تر
سرگران از می و چون باد همی رفت و جز او****من سبک پای ندیدم که گران دارد سر
جعد ژولیده و پرورده ز سیکی لاله****زلف شوریده و پژمرده ز مستی عبهر
می نمود از سر مستی و طرب هر ساعت****سی و دو تابش پروین ز سهیل و ز قمر
خواست کز پیش درم بگذرد از بی خبری****چون چنان دید ز غم شد دل من زیر و زبر
بانگ برداشتم از غایت نومیدی و عشق****گفتم: ای عشوه فروشندهٔ انگارده خر
از خداوند نترسی که بدین حال مرا****بگذاری و کنی از در من بنده گذر
چون شنید این ز نکو عهدی و از گوهر پاک****آمد و کرد درین چهرهٔ من نیک نظر
پشت خم داد و نهاد از قبل خدمت و عذر****روی افروخته از شرم بر آستانهٔ در
گفت: معذور همی دار که گر نیستی****از پی بیم ولی نعمت و تهدید پدر
همچنان چون پدر از زر کمری بست مرا****کردمی گرد تو از دست خود از سیم کمر
شادمان گشتم از آن عذر و گرفتمش کنار****همچو تنگ شکر و خرمن گل تنگ به بر
جان و دل زیر قدمهاش نشاندم زین شکر****خود بر آن چهره هزاران دل و جان را چه خطر
اندرین بود که از نازکی و مستی و شرم****خواب مستانه در آن لحظه در آورد حشر
سر بر آنجای نهاد آن سمن تازه که بود****صد شب اندر غمش از اشک دو چشمم چو شمر
او چو تنگ شکر و گشته سراسیمه ز خواب****من چون طوطی شده بی خواب در اندیشهٔ خور
او شده طاق به آرام و من از بوسه زدن****بر دو چشم و دو لبش تا به سحر جفت سهر
خواب زاید اگر از شکر و بادام چرا****خوابم از دیده ببرد از در بادام و شکر
خود که داند که در آن نیم‌شب از مستی او****تا چه برداشتم از بوسه و هر چیزی بر
نرم نرم از سمن آن نرگس پر خواب گشاد****ژاله ژاله عرق از لالهٔ او کرد اثر
رویش از خاک چو برداشتم از خوی شده بود****لاله برگش چو گل نم زده در وقت سحر
بوسه بر دو لب من داد همی از پی عذر****آنت شرمنده نگار آنت شکر بوسه پسر
آنت خوش خرمی و عیش که من دیدم دوش****چه حدیثی‌ست که امروزم از آن خرم‌تر
دوش از یار بدم خرم و امروز شدم****از رخ خواجه محمد پسر خواجه عمر
آنکه تا دست سخا بر همه عالم بگشاد****به بدی بسته شدست ساحت ما پای قدر
آن سخن سنج شهی کو چو دو بسد بگشاد****خانهٔ عقل دو صد کله ببندد ز درر
مایه‌ور گشته ز اسباب دلش خرد و بزرگ****سودها کرده ز تاثیر کفش ماده و نر
پایهٔ مرتبتش را چو ملک نیست قیاس****عرصهٔ مکرمتش را چو فلک نیست عبر
خاطرش سر ملک در فلک آینه‌گون****همچنان بیند چون دیده در آیینه صور
جنیان زان همه از شرم نهانند که هیچ****به ز خود روی ندیدند چنو ز اهل بشر
جزوی از خشم وی ار بر فلک افتد به خطا****نار کلی شود از هیبت او خاکستر
آتش عزمش اگر قصد کند سوی هوا****چنبر چرخ بسوزد به یک آسیب شرر
شمت حزمش اگر باد برد تحفه به ابر****در شود در شکم ابر هوا قطره مطر
ای بهی روی ز سعی تو گه بزم سخا****وی قوی پشت ز عون تو گه رزم ظفر
پسری چون تو نزادند درین شش روزن****هفت سیاره و نه دایره و چار گهر
هرگز از جود تو نگرفت کس اندازهٔ آز****هرگز از خیر تو نشنید کس آوازهٔ شر
کلک و گفتار تو پیرایهٔ فضلست و محل****لفظ و دیدار تو سرمایهٔ سمعست و بصر
شبهی دارد کلک تو به شحنهٔ تقدیر****که چنو عنصر نفع آمد و ارکان ضرر
عرض او چون عرض جوهر صفرا گه رنگ****فرق او چون عرض جوهر سودا به فکر
گر نه سالار هنرمندی بودی هرگز****نزد سالار شهنشاه نبودیش خطر
خاطری داری و فهمی که به یک لحظه کنند****تختهٔ قسمت تقدیر خداوند از بر
ای جوان بخت نبینی که برین فضل مرا****به چسان این فلک پیر گرفته‌ست به حر
مدح گوییم که در تربیت خاطر و طبع****در همه عالم امروز چو من نیست دگر
طوق دارند عدو پیش درم فاخته‌وار****تام دیدند ز خاطر شجر پر ز ثمر
غوک را جامه بهری جوی و من از شرم عدو****روزها گشته چو خفاش مرا خانه ستر
لیک بی‌برگ و نوا مانده‌ام از گردش چرخ****همچو طوق گلوی فاخته و شاخ شجر
روی من شد چو زر و دیده چو سیم از پی اشک****گر بخواهی شود از سیم توام کار چو زر
پیش خورشید سخای تو به تعجیل کرم****کوه کوه انده من بنده هبا باد و هدر
بادی از بخت تو تا از اثر جوهر طبع****در جهان آدمی از پای رود مرغ به پر
مرغ بر شاخ تو از مدح تو بگشاد گلو****آدمی پیش تو از مهر تو بربسته کمر

از خلافست اینهمه شر در نهاد بوالبشر****وز خلافست آدمی در چنگ جنگ و شور و شر
جز خلاف آخر کرا این دست باشد کورد****عصر عالم را به پای و عمر را به سر
جز خلاف آخر که داند برگسست اندر جهان****چرخ را بند قبای و کوه را طرف کمر
گر نبودی تیغ عزرائیل را اصل از خلاف****زخم او بر هیچ جانداری نگشتی کارگر
با خلاف ار یار بودی فاعل اندر بدو نفس****یک هیولا کی شدی هرگز پذیرای صور
تازیان مر بید را هرگز نخوانندی خلاف****گر درو یک ذره هرگز دیده اندی بوی و بر
عالمان را از خلافست این همه طاق و جناغ****عاملان را از خلافست این همه تیغ و سپر
از وفاق ادریس بر رفت از زمین بر آسمان****از خلاف ابلیس در رفت از بهشت اندر سقر
از وفاق استاد بر صحرای نورانی ملک****وز خلاف افتاد در تابوت ظلمانی بشر
از خلاف سجده ناکردن ندیدی تا چه کرد****صد هزار آزاد مرد پاک را خونها هدر
تا به اکنون این سری می کرد لیک اندر سرخس****از پی پیوند شیخش سیف حق ببرید سر
لاجرم زین صلح جان‌ها آسمانی شد به زیر****لاجرم زین کار دلها آسمانی شد ز بر
تا دو نیکو خواه کردند از پی دین آشتی****کرد قلب آشتی در قلب بدخواهان اثر
لاجرم کار قدمهاشان و دمهاشان کنون****شاهراه دوزخست و نعرهٔ این المفر
اهل بدعت را قیامت نقد شد زین آشتی****چون بدید اینجا چو آنجا جمع خورشید و قمر
گر چه این بی او تواند کامها راندن به تیغ****ور چه او بی این تواند نامها ماند از هنر
لیک بهر مشورت را با ملک بهتر وزیر****وز برای مصلحت را با علی بهتر عمر
رشته تا یکتاست آنرا زور زالی بگسلد****چون دو تا شد عاجز آید از گسستن زال زر
گل که تنها بویی آخر خشک گرداند دماغ****ور شکر تنها خوری هم گرم گردد زو جگر
زین دو تنها هیچ قوت ناید اندر جان و دل****قوت جان را و دل را گلشکر به گلشکر
از برای قوت دل را شکر با گل بهست****از برای قوت دین را شما با یکدگر
ای ز زیب خلق و خلقت سرو و گل را رنگ و بوی****وی ز نور جاه و رایت عقل کل را زیب و فر
آنچه اندر حق یوسف کرد یعقوب از وفا****شیخ در حق تو آن کردست دانی آنقدر
این فدا گوش نیوشا کرد اندر هجر تو****و آن فداگر چشم بینا کرد در هجر پسر
این ز همت صلح دیده باز نپذیرفت سمع****و آن ز نهمت وصل نادیده قرین شد با بصر
شیخ گفت آن گوش کاندر هجر او کردم فدا****زشت باشد گر بدو رجعت کنم بار دگر
در چنین حالی چنین آزاد مردی کرد او****می ندیدم در جهان پیری ازو آزاده‌تر
ای ز بخشش بخل را چون کوه کرد مغز خشک****وی ز کوشش خصم را چون ابر کرده دیده‌تر
باطنت را دین به صحرا آورید از بهر صلح****چون نگه کرد اندرو از ابره به دید آستر
گر نماند درد و گردی در میان نبود عجب****درد بر دارد شفا و گرد بنشاند مطر
در میان یوسف و یعقوب اگر گفتی رود****عاقلان دانند کان گفتار نبود معتبر
در میان دوستان گه جنگ باشد گاه صلح****در مزاج اختران گه نفع باشد گاه ضر
دشمنان بد جگر که را بسنبند از کلوخ****دوستان نیک‌دل خم را بشویند از تبر
گاه الفت داد باید نیش کژدم را امان****وقت خصمی کند باید کام تنین را ز فر
طبع تا باشد موافق سرد و گرمش میخوران****چون مخالف گشت یا تلخیش ده یا نیشتر
ای دریغا گوش او بشنودی ار باری کنون****تا تو زین الماس بران چون همی پاشی درر
جان همی حاضر کند هر بار تا از روی عشق****او ز گوش جان نیوشد دیگران از گوش سر
ای ترا یزدان از آن خوان داده نعمت کز شرف****ذله پروردان آن خوانند نعمان وز فر
هیچ منت نیست کس را بر تو کت حق پرورید****گاه در مهد قبول و گاه در سفت ظفر
فخر و فر این جهان و آن جهان گشتی چو داد****شیرت از پستان فخر و میوت از بستان فر
تو بزرگ از آسمانی دیگران از آب و خاک****تو عزیز از کردگاری دیگران ز اصل و گهر
مرغ کان ایزد کند چون مهر پرد بر سپهر****مرغ کان عیسی کند بس خوار باشد پیش خور
کی چرا سازد چو مرغ خانگی بر خاکدان****هرکرا روح‌القدس پرورده باشد زیر پر
فاسقان را زحمتی هم در خلا هم در ملا****عاشقان را رحمتی هم در سفر هم در حضر
عالمی را در حضر دلشاد کردی زین حضور****کشوری را زان سفر آزاد کردی از سقر
آنچه بر صورت پرستان هری کردی عیان****هیچ صورت‌بین ندارد زان معانی جز خبر
طیلسان داران دین بودند آنجا نعره زن****خانگه داران جان بودند آنجا جامه در
حنبلی چون دید چشمت چشم او شد همچو سیم****اشعری چون دید رایت روی او شد همچو زر
عقل این می‌گفت «اذا جاء القضا ضاق الفضا»****جان آن می‌گفت «اذا جاء القدر ضاع الحذر»
از پی احیاء شرع و معرفت کردی جدا****تیرگی ز اصحاب جبر و خیرگی ز اهل قدر
این کنون ز «الحکم لله» نقش دارد بر نگین****و آن دگر ز «ایاک نعبد» حلقه دارد بر کمر
زرد گوشان هری را کردی از گفتار نغز****چون سیه چشمان جنت گوش و گردن پر گهر
در هری این ساحری دیدی به ترک و روم شو****تا چلیپا سوختن بینی تو در چین و خزر
گر نه عرق منبر تستی در اشجار عراق****روح نامی اره‌ای گشتستی اندر هر شجر
گر زر سحر گفت تو دین را نبودی پرورش****دایگی این سحر کی کردی به تاثیر سحر
تا ز روی مایه مردم را نه از روی نسب****چار عنصر مادرند و هفت سیاره پدر
باد امرت در زمین چون چار عنصر پیش رو****باد نامت در زمان چون هفت سیاره سمر
باد رایت بی تباهی باد شخصت بی حدوث****باد جاهت بی تناهی باد جانت بی ضرر
باد همچون دور همکار تو کارت مستقیم****باد همچون دین هم نام تو نامت مشتهر

بیخ اقبال که چون شاخ زد از باغ هنر****گر چه پژمرده شود باز قبول آرد بر
دولت با هنران را فلک مرد افگن****زند آسیب ولیکن نکند زیر و زبر
گوشمالی دهد ایام ولیکن نه به خشم****تا هنر با خرد آمیخته گردد ز عبر
کی ز دوران فلک طعمهٔ تقدیر شود****هر کرا بهر هنر بخت بپرورد به بر
ز بر عرش زند خیمهٔ اقبال و محل****هر کرا بدرقه بخت آمد و همخوابه ظفر
از قفا خوردن ایام چه ننگ آید و عار****که هم اسباب بزرگیست هم آیات خطر
مرد در ظلمت ایام گهر یابد و کام****که به ظلمت گهر اسپرد همی اسکندر
کار چون راست بود مرد کجا گیرد نام****از چنین حادثه‌ها مردان گردند سمر
مرد آسیب فلک یابد کاندر دو صفت****همچنو عنصر نفع آمد و سرمایهٔ ضر
هیچ نامرد مخنث که شنیدست به دهر****کز هنر در خور تاج آمد و آن منبر
شیر پرزور نه از پایهٔ خواریست به بند****سگ طماع نه از بهر عزیزیست به در
سخت بسیار ستاره‌ست بر این چرخ ولیک****پس سیه جرم نگردند مگر شمس و قمر
از هنر بود که در طالع سرهنگ جلیل****چشم زخم فلکی کرد به ناگاه اثر
هم از آن چرخ چو آن مدت ناخوش بگذشت****اخترش کرد بدان طالع فرخنده نظر
که گرش دایره کین ور شود از نقطهٔ بخت****بشکند دایره را قوت بختش چنبر
رتبت و شعر و رهی پروری و جبهت ملک****طاهربن علی آن صاحب کلک و خنجر
آنکه تا چرخ ز تقدیر فلک حامه گشت****نه چنو زاد و بزاید به همه عمر دگر
هر که در سایه گه دولت او گام نهاد****کند از مسکن او حادثهٔ چرخ حذر
هر کرا شاخ بزرگیش برو چنگ آویخت****خلعت و بخشش و عز یابد از آن شاخ ثمر
همچو سرهنگ محمد پسر مرد آویز****که همی محمدت و مردی ازو گیرد فر
آنکه زان حادثه زو شرم زده بود قضا****آنکه زین موهبه زو شادروان گشت قدر
آن هنرمند جوانی که چو در بست میان****فلک پیر گشاید پی دیدنش بصر
و آن خردمند جوانی که چو دو لب بگشاید****خانهٔ عقل دو صد کله ببندد ز درر
مایه ور گشته ز تحصیل کفش خرد و بزرگ****سودها برده ز آثار دلش ماده و نر

ای ذات تو ناشده مصور****اثبات تو کرده عقل باور
اسم تو ز حد و رسم بیزار****ذات تو ز جنس و نوع برتر
محمول نه‌ای چنانکه اعراض****موضوع نه‌ای چنانکه جوهر
فعلت نه به قصد آمر خیر****قولت نه به لفظ ناهی شر
حکم تو به رقص قرص خورشید****انگیخته سایه‌های جانور
صنع تو به دور دور گردون****آمیخته رنگهای دلبر
ببریده در آشیان تقدیس****وصف تو ز جبرییل شهپر
بگشاده به شه نمای تنزیه****حسنت ز عروس عرش زیور
هم بر قدمت حدوث شاهد****هم بر ازلت ابد مجاور
ای گشته چو آفتاب تابان****در سایهٔ نور خود مستر
معشوق جهانی و نداری****یک عاشق با ساز و در خور
بنهفته به حر گنج قارون****یک در تو در دو دانه گوهر
عالم پس ازین دو گشت پیدا****آدم هم ازین دو برد کیفر
عالم چو یکی رونده دریا****سیاره سفینه طبع لنگر
آبش چو نبات و سنگ حیوان****درش چو حقیقت سخن‌ور
غواص چه چیز؟ عقل فعال****زینسان که به بحر دین پیمبر
علت چو سیاست فرودین****از دست چو حرص خصم بی مر
آخر چه هر آنچه بود اول****مقصود چه آنچه بود بهتر
بنگر به صواب اگر نه‌ای کور****بنشو به حقیقت ار نه‌ای کر
ای باز هوات در ربوده****از دام زمانه چون کبوتر
ای پنجهٔ حرص در کشیده****ناگه چو رسن سرت به چنبر
در قشر بمانده کی توان دید****مقصود خلاصهٔ مقشر
از توبه و از گناه آدم****خود هیچ ندانی ای برادر
سربسته بگویم ار توانی****بردار به تیغ فکرتش سر
درویش کند ز راه ترتیب****نزدیکی تو به سوی داور
در خلد چگونه خورد گندم****آنجا که نبود شخص نان خور
بل گندمش آن گهٔ ببایست****کز خلد نهاد پای بر در
این جمله همه بدیده آدم****ابلیس نیامده ز مادر
در سجده نکردنش چه گویی****مجبور بدست یا مخیر
گر قادر بد خدای عاجز****ور عاجز بد خدا ستمگر
کاری که نه کار تست مسگال****راهی که نه راه تست مسپر
بیهوده مجوی آب حیوان****در ظلمت خویش چون سکندر
کن چشمه که خضر یافت آنجا****با دیو فرشته نیست همبر

مرد کی گردد به گرد هفت کشور نامور****تا بود زین هشت حرف اوصاف دانش بی‌خبر
مهر جود و حرص فضل و ملک عقل و دست عدل****خلق خوب و طبع پاک و یار نیک و بذل زر
میم و حا و میم و دال خا و طا و یا و باء****آنکه چون نامش مرکب ازین صورت سیر
صورت این حرفها نبود چو نیکو بنگری****جز خصال و نام سرهنگ و عمید نامور
آنکه همچون عقل و دولت رای او را بود و هست****هم بر گفتن صواب و هم بر رفتن ظفر
آنکه آن ساعت که او را چرخ آبستن بزاد****شد عقیم سرمدی از زادن چون او پسر
کرده وهمش عرصهٔ گردون قدرت را مقام****کرده فهمش تختهٔ قانون قسمت را ز بر
سخت کوش از عون بختش دوستان سست زور****سست پای از سهم تیغش دشمنان سخت سر
غاشیهٔ تمکین او بر دوش دارند آن کسانک****عیبها کردند پیش از آفرینش بر بشر
چارسوی و پنج حس بخت بگرفت آن چنانک****حادثه نه چرخ را از شش جهت بر بست در
هر که در کانون خصمش آتش کینه فروخت****گر چه با رفعت بود کم عمر گردد چون شرر
شمس رایش گر فتد ناگاه بر راس و ذنب****گردد از تاثیر آن نور آسمان زرین کمر
ذره‌ای از برق قهرش گر برافتد بر سما****نه فلک چون هفت مرکز باز ماند از مدر
سایه‌ای از کوه حزمش گر بیفتد بر زمین****بر نگیرد آفتابش تا به حشر از جای بر
ذره‌ای از باد عزمش گر بیابد آفتاب****یک قدم باشد ز خاور سیر او تا باختر
ساحت گردون اگر چون همتش باشد به طول****صدهزاران سال ناید ماه زیر نور خور
اعتمادی دارد او بر نصرت بخت آن چنانک****هر سلاحی در خزانهٔ او بیابی جز سپر
ای به صحرا شتابت باد صرصر همچو کوه****وی به شاهین درنگت کوه ثهلان همچو زر
گر مقنع ماهی از چاهی برآورد از حیل****پس خدایی کرد دعوی گو بیا اندر نگر
در تو کز گردون ملکت صدهزاران آفتاب****می برون آری و هستی و هر زمانی بنده‌تر
بود دارالملک بو یحیا هوای آن زمین****کاندرو امروز دارد عرض پاکت مستقر
لیک تا والی شدی در وی ز شرم لطف تو****اسب بو یحیا نیفگندست آنجا رهگذر
از عفونت در هوای او اگر دهقان چرخ****زندگانی کاشتی مرگ آمدی در وقت بر
شد ز اقبال و ز فرت در لطافت آن چنانک****زهر قاتل گر غذا سازی نیابی زو ضرر
مایهٔ آتش برو غالب چنان شد کز تفش****آب گشتی ابر بهمن در هوا همچون مطر
شد ز سعیت گاه پاکی ز اعتدال اینک چنانک****باد نپذیرد غبار و آب نگذارد شکر
شاد باش ای از تو عقل محتشم را احتشام****دیر زی ای از تو چرخ محترم را مفتخر
روزگاری گاه حل و عقد اندر دو صفت****همچنین چون اصل نفعی نیست خالی ز ضر
از پی نادیدن سهمت چو اندازی تو تیر****دشمن از بیم تو بر پیکان برافشاند بصر
از تو و خشم تو بینا دل هراسد بهر آنک****چون نبیند کی هراسد مور کور از مار گر
میخ کردار ار جهد دشمن ز پیشت پای او****بی خبر او را کشد سوی تو بر کردار خر
دولتی داند که یابد سایه گاهی چون جحیم****دشمنی کز بیم شمشیر تو باشد با خطر
دیدهٔ دشمن کند تیرت چو نقش چشم بند****گر چه در ظلمت عدو چون دیده‌ها سازد مقر
گر هدف سازد قمر را تیر اختر دوز تو****تا قیامت جز قران نبود زحل را با قمر
اندر آن روزی که پیدا گردد از جنگ یلان****تیرهای دیده دوز و تیغهای سینه در
تیغها گردد ز حلق زردرویان سرخ رو****نیزه‌ها گردد ز فرق تاجداران تاجور
گرز بندد پرده‌ای بی جامه بر راه قضا****تیغ سازد خندقی بی عبره بر راه قدر
از نهیب تیر و بانگ کوس بگذارند باز****چشمهای سر عیان و گوشهای حس خبر
نای روئین گویی آنجا نفخ صور اولست****کز یکی بانگش روان از تن رمد زنگ از صور
روی داده جان بی تن سوی بالا چون دعا****رای کرده جسم بی جان سوی پستی چون قدر
همچو هامون قیامت گرد میدان جوق جوق****زمره‌ای اندر عنا و مجمعی اندر بطر
کرده خالی پیش از آسیب سنان و گرز تو****روح نفسانی دماغ و نفس حیوانی جگر
ناگهی باشد برون تازی چو بر چرخ آفتاب****سایه‌وار از بیم جان بگریزد از پشت حشر
نیزه‌ای اندر بنان اختر کن و جیحون مصاف****باره‌ای در زیر ران هامون برو گردون سیر
باره‌ای کز حرص رفتن خواهدی کش باشدی****همچو جیحون جمله پای و همچو صرصر جمله پر
راکبش گر سوی مشرق تازد از مغرب بر او****گر چه در روزه‌ست مفتی کی نهد حکم سفر
سم او سنبد حجر را در زمان الماس وار****پس بزودی زو برون آید چو آتش از حجر
هر که نامت بر زبان راند از بدی در یک زمان****خضروارش حاضر آرد نزد ایشان ما حضر
گوهری در کف تو زاده ز دریای اجل****آفت سنگین دلان وز آهن و سنگش گهر
بر و بحر ار ز آتش و آبش بیابد بهره‌ای****بر گردد همچو بحر و بحر گردد همچو بر
هیزم دوزخ بود گر آتش شمشیر تو****می‌فزاید هر زمان صد ساله هیزم در سقر
آتش ار هیزم کند کم در طبیعت طرفه نیست****آتشی کو هیزم افزاید همی این طرفه‌تر
با چنین اسبی و تیغی قلعهٔ دشمن شده****همچو شارستان لوط از کوششت زیر و زبر
جنگها کردی چنان چون گفت مختاری به شعر****بسکه از تیغ تو مجبورند اعدا و کفر
جبرییل از سدره گویان گشته کز اقبال و روز****نعمت حق را سر آل خطیبی قد شکر
خون اعدا از چه ریزی کز برای نصرتت****مویشان در عرقشان گشته‌ست همچون نیشتر
با چنان بت کش علایی و صت کرد اندر غزل****خانهٔ غم پست کرد آن کامران و نوش خور
باز چون در بحر فکرت غوطه‌خوردی بهر نظم****گوهرین گردد ز بویهٔ فضل تو در دل فکر
هیچ فاضل در جان بی‌نثر و بی‌نظمت نراند****بر زبان معنی بکر و در بیان لفظ غرر
آب از آتش گر نزاید هرگز و هرگز نزاد****ز آتش طبعت چرا زاده‌ست چندین شعر تر
شعرها پیشت چنان باشد که از شهر حجاز****با یکی خرما کسی هجرت کند سوی هجر
گر چه صدرت منشاء شعرست و جای شاعران****گفتمت من نیز شعری بی تکلف ماحضر
بوحنیفه گر چه بود اندر شریعت مقتدا****کس نشست از آب منسوخی سخنهای ز فر
زاغ را با لحن بد هم بر شجر جایست از آنک****آشیانهٔ بلبل تنها نباشد یک شجر
گر چه استادان هنرمندند من شاگرد را****یک هنر باشد که پوشد هر چه باشد از هنر
آب دریا گرچه بسیارست چو تلخست و شور****هرکرا تشنه‌ست لابد رفت باید زی شمر
شیر از آهو گرچه افزونست لیکن گاه بوی****ناف آهو فضل دارد بر دهان شیر نر
گر چه استادان من گفتند پیش از من ثنات****لیک پیدا نبود از پیش و پس اصل خیر و شر
خانهٔ آحاد پیشست از الوف اندر حساب****در نگر در پیشتر تا بیشتر یابی خطر
یافتم تاثیر اقبال از برای آنکه کرد****اختر مدح تو اندر طالع شعرم نظر
بیش از این تاثیر چبود کز ثناهای تو شد****شاه را گفت من پیش از قبولت پر درر
ور خود از صدر تو یابم هیچ توقیع قبول****یافت طبعم ملک حر و شخص ملک شوشتر
تا ز روی مایه مردم را نه از روی نسب****چار عنصر مادر آمد هفت سیاره پدر
باد صبح ناصحت چون روز عقبا بی‌مسا****باد شام حاسدت تا روز محشر بی‌سحر
بر تو فرخ باد و شایان و مبارک این سه چیز:****خلعت سلطان و شعر بنده و ماه صفر
باد امرت در زمین چون چار عنصر پیش رو****باد نامت در زمان چون هفت سیاره سمر

ای خداوندان مال الاعتبار الاعتبار****ای خداخوانان قال الاعتذار الاعتذار
پیش از آن کاین جان عذر آور فرو میرد ز نطق****پیش از آن کاین چشم عبرت بین فرو ماند ز کار
پند گیرید ای سیاهیتان گرفته جای پند****عذر آرید ای سپیدیتان دمیده بر عذار
ای ضعیفان از سپیدی مویتان شد همچو شیر****وی ظریفان از سیاهی رویتان شد همچو قار
پرده‌تان از چشم دل برداشت صبح رستخیز****پنبه تا از گوش بیرون کرد گشت روزگار
تا کی از دارالغروری ساختن دارالسرور****تا کی از دارالفراری ساختن دارالقرار
در فریب آباد گیتی چند باید داشت حرص****چشمتان چون چشم نرگس دست چون دست چنار
این نه آن صحراست کانجا بی جسد بینند روح****این نه آن بابست کآنجا بی خبر یابند بار
از جهان نفس بگریزید تا در کوی عقل****آنچه غم بودست گردد مر شما را غمگسار
در جهان شاهان بسی بودند کز گردون ملک****تیرشان پروین گسل بود و سنان جوزا فگار
بنگرید اکنون بنات‌النعش وار از دست مرگ****نیزه‌هاشان شاخ شاخ و تیرهاشان پارپار
می‌نبینید آن سفیهانی که ترکی کرده‌اند****همچو چشم تنگ ترکان گور ایشان تنگ و تار
بنگرید آن جعدشان از خاک چون پشت کشف****بنگرید آن رویشان از چین چو پشت سوسمار
سر به خاک آورد امروز آنکه افسر بود دی****تن به دوزخ برد امسال آنکه گردن بود پار
ننگ ناید مر شما را زین سگان پر فساد****دل نگیرد مر شما را زین خزان بی‌فسار
این یکی گه زین دین و کفر را زو رنگ و بوی****و آن دگر گه فخر ملک و ملک را زو ننگ و عار
این یکی کافی ولیکن فاش را ز اعتقاد****و آن دگر شافی ولیکن فاش را ز اضطرار
زین یکی ناصر عبادالله خلفی ترت و مرت****وز دگر حافظ بلادالله جهانی تار و مار
پاسبانان تو اند این سگ پرستان همچو سگ****هست مرداران ایشان هم بدیشان واگذار
زشت باشد نقش نفس خوب را از راه طبع****گریه کردن پیش مشتی سگ پرست و موشخوار
اندرین زندان برین دندان زنان سگ صفت****روزکی چند ای ستمکش صبر کن دندان فشار
تا ببینی روی آن مردم‌کشان چون زعفران****تا ببینی رنگ آن محنت‌کشان چون گل انار
گرچه آدم سیرتان سگ صفت مستولیند****هم کنون بینی که از میدان دل عیاروار
جوهر آدم برون تازد برآرد ناگهان****زین سگان آدمی کیمخت و خر مردم دمار
گر مخالف خواهی ای مهدی در آ از آسمان****ور موافق خواهی ای دجال یک ره سر برآر
یک طپانچه مرگ و زین مردارخواران یک جهان****یک صدای صور و زین فرعون طبعان صدهزار
باش تا از صدمت صور سرافیلی شود****صورت خوبت نهان و سیرت زشت آشکار
تا ببینی موری آن خس را که می‌دانی امیر****تا بینی گرگی آن سگ را که می‌خوانی عیار
در تو حیوانی و روحانی و شیطانی درست****در شمار هر که باشی آن شوی روز شمار
باش تا بر باد بینی خان رای و رای خان****باش تا در خاک بینی شر شور و شور شار
تا ببینی یک به یک را کشته در شاهین عدل****شیر سیر و جاه چاه و شور سوز و مال مار
ولله ار داری به جز بادی به دست ارمر ترا****جز به خاک پای مشتی خاکسارست افتخار
کز برای خاک پاشی نازنینی را خدای****کرددر پیش ساستگاه قهرش سنگسار
باش تا کل بینی آنها را که امروزند جزو****باش تا گل یابی آنها را که امروزند خار
آن عزیزانی که آنجا گلبنان دولتند****تا نداریشان بدینجا خیره همچون خار خوار
گلبنی کاکنون ترا هیزم نمود از جور دی****باش تا در جلوه‌ش آرد دست انصاف بهار
ژنده‌پوشانی که آنجا زندگان حضرتند****تا نداری خوارشان از روی نخوت زینهار
و آن سیاهی کز پی ناموس حق ناقوس زد****در عرب بواللیل بود اندر قیامت بونهار
پرده‌دار عشق دان اسم ملامت بر فقیر****پاسبان در شناس آن تلخ آب اندر بحار
ور بقا خواهی ز درویشان طلب زیرا که هست****بود درویشان قباهای بقا را پود و تار
تا ورای نفس خویشی خویشتن کودک شمار****چون فرود طبع ماندی خویشتن غافل بدار
کی شود ملک تو عالم تا تو باشی ملک او****کی بود اهل نثار آنکس که برچیند نثار
هست دل یکتا مجویش در دو گیتی زان که نیست****در نه و در هشت و هفت و در شش و پنج و چهار
نیست یک رنگی بزیر هفت چار از بهر آنک****ار گلست اینجای با خارست ور مل با خمار
بهر بیشی راست اینجا کم زدن زیرا نکرد****زیر گردون قمر پس مانده را هرگز قمار
در رجب خود روزه‌دار و «قل هوالله» خوان و پس****در صفر خوان «تبت» و در چارشنبه روزه‌دار
چند ازین رمز و اشارت راه باید رفت راه****چند ازین رنگ و عبارت کار باید کرد کار
همرهان با کوه‌هانان به حج رفتند و کرد****رسته از میقات و حرم و جسته از سعی و جمار
تو هنوز از راه رعنایی ز بهر لاشه‌ای****گاه در نقش هویدی گاه در رنگ مهار
چون به حکم اوست خواهی تاج خواهی پای بند****چون نشان اوست خواهی طیلسان خواهی غیار
تا به جان این جهانی زنده چون دیو و ستور****گر چه پیری همچو دنیا خویشتن کودک شمار
حرص و شهوت در تو بیدارند خوش خوش تو مخسب****چون پلنگی بر یمین داری و موشی بر یسار
مال دادی لیک رویست و ریا اندر بنه****کشت کردی لیک خوکست و ملخ در کشت‌زار
خشم را زیر آر در دنیا که در چشم صفت****سگ بود آنجا کسی کاینجا نباشد سگ سوار
خشم و شهوت مار و طاووسند در ترکیب تو****نفس را آن پایمرد و دیو را این دست یار
کی توانستی برون آورد آدم را ز خلد****گر نبودی راهبر ابلیس را طاووس و مار
عور کرد از کسوت عار ار ز دودهٔ آدمی****زان که اندر تخم آدم عاریت باشد عوار
حلم و خرسندی در آب و گل طلب کت اصل ازوست****کی بود در باد خرسندی و در آتش وقار
حلم خاک و قدر آتش جوی کآب و باد راست****گرت رنگ و بوی بخشد پیله‌ور صد پیلوار
تا تو اندر زیر بار حلق و جلقی چون ستور****پرده‌داران کی دهندت بار بر درگاه یار
گرد خرسندی و بخشش گرد زیرا طمع و طبع****کودکان را خربزه گرمست و پیران را خیار
راستکاری پیشه کن کاندر مصاف رستخیز****نیستند از خشم حق جز راست‌کاران رستگار
تا به جان لهو و لغوی زنده اندر کوی دین****از قیامت قسم تو نقشست و از قرآن نگار
حق همی گوید بده تا ده مکافاتت دهم****آن به حق ندهی و پس آسان بپاشی در شیار
این نه شرط مومنی باشد که در ایمان تو****حق همی خاین نماید خاک و سرگین استوار
گرد دین بهر صلاح دین به بی‌دینی متن****تخم دنیا در قرار تن به مکاری مکار
ای بسا غبنا کت اندر حشر خواهد بود از آنک****هست ناقد بس بصیر و نقدها بس کم عیار
سخت سخت آید همی بر جان ز راه اعتقاد****زشت زشت آید همی در دین ز راه اعتبار
بر در ماتم سرای دین و چندین نای و نوش****در ره رعناسرای دیو و چندان کار و بار
گرد خود گردی همی چون گرد مرکز دایره****ای پی اینی بسان خشک مغزان در دوار
از نگارستان نقاش طبیعی برتر آی****تا رهی از ننگ جبر و طمطراق اختیار
چون ز دقیانوس خود رستند هست اندر رقیم****به ز بیداری شما خواب جوانمردان غار
بازدان تایید دین را آخر از تلقین دیو****بازدان روح‌القدس را آخر از حبر نصار
عقل اگر خواهی که ناگه در عقیله‌ت نفکند****گوش گیرش در دبیرستان «الرحمان» در آر
عقل بی‌شرع آن جهانی نور ندهد مر ترا****شرع باید عقل را همچون معصفر را شخار
عقل جزوی کی تواند گشت بر قرآن محیط****عنکبوتی کی تواند کرد سیمرغی شکار
گر چه پیوستست بس دورست جان از کالبد****ور چه نزدیکست بس دورست گوش از گوشوار
پیشگاه دوست را شایی چو بر درگاه عشق****عافیت را سرنگون سار اندر آویزی بدار
عاشقان را خدمت معشوق تشریفست و بر****عاقلان را طاعت معبود تکلیف‌ست و بار
زخم تیغ حکم را چه مصطفا چه بوالحکم****ذوالفقار عشق را چه مرتضا چه ذوالخمار
هر چه دشوارست بر تو هم ز باد و بود تست****ورنه عمر آسان گذارد مردم آسان گذار
از درون جان برآمد نخوت و حقد و حسد****تا که از سیمرغ رستم گشت بر اسفندیار
تا ندانی کوشش خود بخشش حق دان از آنک****در مصاف دین ز بود خود نگشتی دلفگار
ورنه پیش ناوک اندازان غیرت کی بود****دست باف عنکبوتی زنده پیلی را حصار
چند جویی بی حیاتی صحو و سکر و انبساط****چند جویی بی مماتی محو و شکر و افتقار
جز به دستوری «قال الله» یا «قال الرسول»****ره مرو فرمان مده حاجت مگو حجت میار
چار گوهر چارپایهٔ عرش و شرع مصطفاست****صدق و علم و شرم و مردی کار این هر چار یار
چار یار مصطفا را مقتدا دار و بدان****ملک او را هست نوبت پنج نوبت زن چهار
پاس خود خود دار زیرا در بهار تر هوا****پاسبانت را تره کوکست و میوه کوکنار
از زبان جاه جویان تا نداری طمع بر****وز دو دست نخل بندان تا نداری چشم بار
کی توان آمد به راه حق ز راه جلق و حلق****درد باید حلق سوز و حلق دوز و حق گزار
نی از آن دردی که رخ مجروح دارد چون ترنج****بل از آن دردی که دلها خون کند در بر چو نار
نه چنان دردی که با جانان نگوید دردمند****بل از آن دردی که ناپرسا بگوید پیش یار
بر چنین بالا مپر گستاخ کز مقراض لا****جبرئیل پر بریدست اندرین ره صد هزار
هیزم دیگی که باشد شهپر روح‌القدس****خانه آرایان شیطانرا در آن مطبخ چه کار
علم و دین در دست مشتی جاه جوی مال دوست****چون بدست مست و دیوانه‌ست دره و ذوالفقار
زان که مشتی ناخلف هستند در خط خلاف****آب روی و باد ریش آتش دل و تن خاکسار
کز برای نام داند مرد دنیا علم دین****وز برای دام دارد ناک ده مشک تتار
ای نبوده جز گمان هرگز یقینت را مدد****وی نبوده جز حسد هرگز یمینت را یسار
شاعران را از شمار راویان مشمر که هست****جای عیسی آسمان و جای طوطی شاخسار
باد رنگین‌ست شعر و خاک رنگین‌ست زر****تو ز عشق این و آن چون آب و آتش بیقرار
ز آنچنین بادی و خاکی چون سنایی بر سر آی****تا چنو در شهرها بی‌تاج باشی شهریار
ورنه چون دیگر خسیسان زین خران عشوه خر****خاک رنگین می‌ستان و باد رنگین می‌سپار
نی که بیمار حسد را با شره در قحط سال****گرش عیسی خوان نهد بر وی نباشد خوشگوار
خاطر کژ را چه شعر من چه نظم ابلهی****کور عینین را چه نسناس و چه نقش قندهار
نکته و نظم سنایی نزد نادان دان چنانک****پیش کر بر بط سرای و نزد کور آیینه دار

آبرویی کان شود بی علم و بی عقل آشکار****آتش دوزخ بود آن آبرو از هر شمار
پیشی آن تن را رسد کز علم باشد پیش دست****بیشی آن سر را رسد کز عقل باشد پایدار
وای آن علمی که از بی عقل باشد منتشر****وای آن زهدی که از بی علم یابد انتشار
ای که می قدر فلک جویی و نور آفتاب****یک شبه بیداریی چون چرخ و چون انجم بیار
لاف پنهانی مزن بی علم هر جا بیهده****علم خوان خود پیش از آن پنهان کند علم آشکار
مایه‌ای داری چو عمر از وی مدان جز علم سود****قوتی داری چو عقل از وی مکن جز جهد کار
عهدهٔ فتوای دین بی علم در گردن مگیر****وعدهٔ شاهی و شادی بی‌خرد در دل مدار
آلت رامش بگیر و جای آرامش مجوی****پردهٔ غفلت مپوش و تخم بی‌فضلی مکار
لابهٔ هر خاصه منگر بند دل بر طبع نه****یاوهٔ هر عامه مشنو پند من بر جان گمار
یادگاری ده ز بیداری شب خود را مگر****وقت رفتن نام بهروزیت ماند یادگار
افسر و فرق ای پسر بی‌رنج کی گردد قرین****سیری و خواب ای فتا با علم کی گیرد قرار
علم خواهی مرحلهٔ علم از مژه چشمت سپر****فضل جویی راه شب بر بحر بیداری گذار
ماه گردی گر بیابی آتشی از نور علم****بحر گردی گر بیابی در علم آبدار
در اگر خواهی چنین رو نزد آن دریای علم****نور اگر خواهی چنین شو سوی آن شمع تبار
بوالمعالی احمد بن یوسف بن احمد آنک****آسمان دانشست و آفتاب روزگار
نوربخشی چون سپهر و درفشانی چون سحاب****حقگزاری چون زمین و مایه‌داری چون بهار
آن گهر باری که چون بیدار شد از کتم عدم****ماند بی‌چونان گهر بحر عدم تا حشر خوار
لافگاه علم و دین از نجم پر کرد انجمن****دامن کتم عدم زین در تهی کردش کنار
شمع گردون نزد جودش مایهٔ بخلست بخل****اوج گردون پیش قدرش مایهٔ عارست عار
یار او گر چشم دارد روزگار اندر علوم****«لن ترانی» بانگ برخیزد ز خلق انتظار
خار با خرما بگاه طعم کس کی کرد جفت****لعل با خر مهره اندر عقد کس کی کرد یار
آب جویست آنکه جوید سوی هر ناجنس راه****جوهر آتش ز همت بر فلک باشد سوار
لاجرم زین دادهٔ گردون و زادهٔ چار طبع****این جهان در رامش ست و آن جهان در افتخار
پایهٔ پاییدن جان نزد لطفش یک به دست****مایهٔ بالیدن تن پیش رایش یک شرار
ای ز تاثیر مزاجت چارگوهر بر فزون****یافته قدر و بلندی صفوت و لطف و وقار
میل دانش سوی تو چون میل اجزا سوی کل****آب دولت سوی تو چون آب سیل از کوهسار
آتش طبع بی اصلان ز آب روی خود بکش****دود بی‌علمی ز خانهٔ مغز بی علمان برآر
لالهٔ دعوی ز کوه که دروغان نیست کن****آفت فتوی ببر از مفتیان جهل بار
جاهلان را چاره نیست از نسبت پست دروغ****مار مهره جوی نادان نیست دور از زهر مار
لنگی و رهواری اندر راه دین ناید نکو****اسب دانش باید ار نی دور شو زین رهگذار
فقر از آن خواهی که پاکی از بیان فقه و شرع****لاله‌زان جویی که دوری از میان مرغزار
یادگار مصطفا در راه دین علمست علم****هیچ جاهل بی تعلم فقر کی کرد اختیار
هول و خشم یوسفی باید درین ره بدرقه****فقه و فضل یوسفی باید درین ره غمگسار
ای جمال ملک و دانش سرفراز از بهر آنک****یوسفی اصلی و احمد خلق و حدادی تبار
لاله و کوهی بلون حلم بابویی و رنگ****آتش و آبی به قدر و لطف بی دود و بخار
کان دین را مایه‌ای همچون بدن را پنج حس****لشکری مر ملک عز را چون نبی را چار یار
تربیت یاب از پدر چون آفتاب از آسمان****علمها گیر از پدر چون بخردان از روزگار
ابتدا این رنجها می‌کش که در باغ شرف****زود یابی صد گل خوشبوی از یک نوک خار
صد هزاران چرخ بینی زین سپس برطرف کون****از تبرک نعل اسبت کرده چون مه گوشوار
عاقلان بینی به شادی بهر آن در هر مکان****ناقدان بینی به رنج از بهر این در هر دیار
دور مشتی جاهل ناشسته روی اندر گذشت****دور دور یوسف ست ای پادشا پاینده‌دار
همچو جانی خالی از اعراض و اشباه جهان****آفتاب و آسمانی بی کسوف و بی غبار
اینهمه ز اقبال و علم اوست ورنه در جهان****یوسفان بی خرد بسیار بینم دلفگار
لختکی چون چرخ بیداری گزین کز بهر تو****منبری کرد از شرف چون شمس گردون اختیار
لک لک ناموخته گر مار می‌گیرد چسود****باز علم آموخته از قدر و عز جوید شکار
هیبت و عز و بها با رنج تن باشد قرین****قدرت و قدر و شرف با علم دین دارد قرار
قاید چشم و چراغ عالمی گردد چو شمع****آنکه پیماید به دیده قامت شبهای تار
یافه کم گوی ای سنایی مدح گو کز روی عقل****هیچ پرخوابی نجستست از طبیبان کوکنار
او امام پند گویانست پندش می‌دهی****ویحک از گستاخی و ژاژ تو یارب زینهار
لولو اوصاف او بر صدر جاهش میفشان****گوهر افغال او بر یاد طبعش می شمار
دور شو زین پند دادن زان که زشت آید شدن****بی حساب و بی سپر با حیدر اندر کارزار
ابلهی باشد براختن تیغ چوبین بر کسی****کو به کمتر کس ببخشد در زمان صد ذوالفقار
روز تا نبود چو ماه و ماه تا نبود چو سال****علم تا نبود چو جهل و آب تا نبود چو نار
یمن بادت بر یسار و یسر بادت بر یمین****دانشت جفت یمین و دولتت جفت یسار
نوبهارت با امام دین مبارک باد و باد****این چنین تان هر زمان با عافیت سیصد بهار
باد نهصد سال عمرت روز از نهصد زمان****هر زمانی روز او چون روز محشر صد هزار

ای خردمند موحد پاک دین هوشیار****ا زامام دین حق یک حجت از من گوش دار
آن امامی کو ز حجت بیخ بدعت را بکند****نخل دین در بوستان علم زو آمد به بار
آنک در پیش صحابان فضل او گفتی رسول****تا قیامت داد علمش کار خلقان را قرار
گفت گردد امتم هفتاد و سه فرقت بهم****اهل جنت زان یکی و مرجع دیگر به نار
معنی سه بار گفتن بوحنیفه را چراغ****ماضی و مستقبل و حال از علومش در حجار
اینک رفت و اینکه آید و آنکه بیند روی او****هر سه را زو روشنایی هر سه را علمش حصار
دهریی آمد به نزدیک خلیفه ناگهان****بغض دینی مبغضی شوخی پلیدی نابکار
این چه بدست از شریعت بر تنت گفت ای امیر****یافتستی پادشاهی خوش خور و بی غم گذار
روزه و عقد و نکاح و دور بودن از مراد****حج و غزو و عمره و این امرهای بی شمار
خویشتن رنجه چه داری چون به عالم ننگری****تا بدانی کین قدیمست و ندارد کردگار
گفت رسم شرع و سنت جمله تزویر و ریاست****سر به سر گیتی قدیمست و ندارد کردگار
آمدی تو بی‌خبر و ز خویش رفتی بی خبر****نامد از رفته یکی از ما برفته صدهزار
هست عالم چون چراگاهی و ما چون منزلی****چون برفت این منزلی گیرد دگر کس مرغزار
طبع و اخشیج هیولا را شناسیم اصل کون****هر کرا این منکر آید عقل او گیرد غبار
خانه‌ای دیدم به یونان در حجر کرده به نقش****صورت افلاک و تاریخ بنایش بر کنار
نسر واقع در حمل کنده که تاریخ این به دست****کی بگوید این به دست کس شناسد این شمار
کو منجم کو محاسب گو بیا معلوم کن****ابتدا پیدا کن و مر انتها را حجت آر
آنکه گفت از گاه آدم پنج و پانصد بیش نیست****نسر واقع در حمل چون کرده‌اند آنجا نگار
اینهمه زرق و فسونست و دروغ و شعبده****حیلت و نیرنگ داند این سخن را هوشیار
گفت امیرالمومنین ای مرد پر دعوی بباش****تا بیاید آن امام راستین فخر دیار
گر بتابی روی از او گردی هزیمت از سخن****بر سر دارت کنم تا از تو گیرند اعتبار
گر ز تو نعمان هزیمت گیرد و گردد خموش****معمتد گردی مرا و هم تو باشی میر و مار
چاکری را نامزد کرد او که نعمان را بخوان****تا کند او این جدل در پیش تخت شهریار
رفت قاصد چون بدید آن کان علم و فضل را****گفت: آمد ملحدی در پیش خسرو بادسار
می چنین گوید که زرق‌ست این مسلمانی و فن****خود شریعت چون ردایی کش نه پودست و نه تار
گفت امیرالمومنین: تا حاضر آید پیش او****دین ایزد را و شرع مصطفا را پشت و یار
گفت قاصد را امام دین چو بگزارم نماز****پیش میرالمومنین آیم ورا گو: چشم دار
تا نماز شما نامد بوحنیفه پیش شاه****چیره گشته دهری آنجا شاه بد در انتظار
هر زمان گفتی به شه آن ملحد بطال شوم:****می بترسد از من او زان شد نهان از اضطرار
کیست در گیتی که یارد گفت با من زین سخن****کیست در عالم که او از من ندارد الحذار
گفت: شاها می بفرما تا بیارندم به پیش****مطربان خوش لقای خوب روی نامدار
آنک می‌دارند روزه گوید ار او راست مزد****ساغری می‌بایدم معشوق زیبا در کنار
او چه داند روزه و طاعات عید و حج و غزو****عید او هر روز باشد روزه او را در چه کار
اندرین بودند ناگاهی درآمد مرد دین****شاد گشت از وی خلیفه دهر یک درمانده‌وار
گفتش از خجلت که: ای نعمان چرا دیر آمدی****داد نعمانش جوابی پر معانی مردوار
گفت: حالی چو شنیدم امر شه برخاستم****رخ نهادم سوی قصر و تخت شاه تاج‌دار
چون رسیدم بر کران دجله کشتی رفته بود****بود نخلی منکر آنجا تختهایش بر قطار
درهم آمد کشتئی شد درزهایش ناپدید****از سر نخل آمدش لیف و درو شد صد مرار
حلقه‌های آهنین دیدم ز سنگ آمد برون****اندر آمد دو مرار و کشتئی شد پایدار
کشتی آن گه پیش آمد من نشستم اندرو****آمد و بنشست آن گه بر کران جویبار
پیشم آمد تا بدو اندر نشستم دیر شد****زین سبب تا خیرم افتاد ای پسر معذور دار
گفت ملحد: شرم داری بو حنیفه زین دروغ****حجتی آورده ای کین کس ندارد استوار
گفت آن گه بو حنیفه آن امام دین حق****مر امیرالمومنین را که: ای امیر باوقار
خصم می‌گوید که صانع نیست عالم بد قدیم****این ز طبعست و هیولا نیست این را کردگار
آن گهٔ منکر همی گردد که مصنوعات را****صانعی باید مگر دیوانه است این گوش دار
تخته‌ای را منکری کت صانعی باید قدیم****می نداری استوارم من روا دارم مدار
ای سگ زندیق کافر خربط میشوم دون****می نبینی فوق و تحت و کوه و صحرا و بحار
گاه ابرو گه گشاده گاه خشک و گاه نم****گاه برف و گاه باران گاه روشن گاه تار
می نبینی بر فلک این خسرو سیارگان****ماه و انجم را ازو روشن همی دارد چو نار
هفت کوکب بر فلک گشته مبین در زمین****در ده و دو برج پیدا گشته در لیل و نهار
ماه در افزایش و نقصان و خود بر حال خویش****سوی مصنوعات شو آن گه صنایع کن نظار
ای سگ کافر به خود اندر نگه کن ساعتی****تا ببینی قدرتش مومن شوی ای دلفگار
قدرت حق عجز تو بر رنگ مویت ظاهرست****می کند آزادی موی سیه کافوروار
قطره‌ای آب آمد اندر کوزه‌ای کش سرنگون****صورتی زیبا پدید آورد از وی بی‌عوار
آدمی در روشنایی صنعتش پیدا کند****کار صانع بر خلاف این بود اندیشه دار
در سه تاریکی نگارد صورتی چون آدمی****آن گهٔ بر وی پدید آرد خط و زلف و عذار
نطق گویایی و بینایی و سمع آرد پدید****هفت چشمه در بدستی استخوان باده بار
آب چشمت شور کرد و آب گوشت تلخ و خوار****آب بینی منقبض و آب دهانت نوش بار
آب چشمت شور از آن آمد که به گنده شود****گر نباشد تلخ زی وی راه یابد مور و مار
در دهانت آب خوش آمد تا بدانی طعم چیست****چند گویم زین دلایل کن برین بر اختصار
صانعی باید حکیم و قادر و قایم به ذات****تا پدید آید ز صنع وی بتان قندهار
طبع نادان کی پدید آرد حکیم و فیلسوف****عقل از تو کی پذیرد این سخن را بر مدار
این مخالف طبعها با یکدگر چون ساختند****آب و آتش خاک و باد ای ملحدک حجت بیار
آنچه می‌گوید بدیدم من به یونان خانه‌ای****این چه حجت باشد آنجا صورتی کردست کار
رو بگو ایزد یکی قایم به ذات و لم یزل****قادر معطی و دانا خالق بر و بحار
ما نبودیم او پدید آوردمان از چار طبع****محدث آمد چار طبع و چار فصل روزگار
بگرو ای ملحد به قرآن «قل هوالله» یادگیر****چند باشد بر سرت از جهل و کفر و شک فسار
چون شنید این حجت از وی دهر یک خاموش گشت****کرد هر یک خوار او را پس بکردندش به دار
گفت نعمان ای خلیفه بعد ازین چونین مکن****ملحدان را پیش خود منشان ازین پس زینهار
ابن عم مصطفایی تیغ ازو میراث تست****میزن اکنون بر سر ملحد چو حیدر ذوالفقار
هر چه فرماید ترا قرآن و اخبار رسول****اندر آن آویز ملحد را ز مجلس دور دار
گفت: پذرفتم ز تو ای حجت دین خدای****شاد باش ای بوحنیفه ای امام بردبار
ای سنایی شکر این دانی که نتوانی گزارد****دین اسلام و امام عالم و پرهیزگار
گر سنایی مستجب گردد به آتش بی گمان****زین مناقب رسته گردد ای برادر گوش دار

ای گردن احرار به شکر تو گرانبار****تحقیق ترا همره و توفیق ترا یار
ای خواجهٔ فرزانه علی‌بن محمد****وی نایب عیسا به دو صد گونه نمودار
چندان که ترا جود و معالی‌ست به دنیا****نه نقطه سکون دارد و نه دایره رفتار
ذهن تو و سنگ تو به مقدار حقیقت****بر سخت همه فایدهٔ روح به معیار
مر جاه تو و علم ترا از سر معنی****آباء و سطقسات غلامند و پرستار
نخرید کسی جان بهایی به زر و سیم****تا نامدش اسراسر علوم تو پدیدار
برگ اجل از شاخ امل پاک فرو ریخت****تا شاخ علومت عمل آورد چنین بار
شد طبع جهان معتدل از تو که نیابی****در شهر یکی ذات گرانجان و سبکبار
از غایت آزادگی و فر بزرگیت****گشتند غلامان ستانهٔ درت احرار
گفتار فزونست ز هر چیز ولیکن****جود تو و مدح تو فزونست ز گفتار
عقلی که ز داروت مدد یافت به تحقیق****در تختهٔ تقدیر بخواند همه اسرار
شخصی که تر از شربت تو شد جگر او****لب خشک نماند به همه عمر چو سوفار
از عقل تو ای ناقد صراف طبیعت****شد عنصر ترکیب همه خلق چو طیار
آنکس که یکی مسهل و داروی تو خوردست****مانند فرشته نشود هرگز بیمار
هر چشم که از خاک درت سرمهٔ او بود****ز آوردن هر آب که آرد نشود تار
آنها که یکی حبه ز حب تو بخوردند****در دام اجل هیچ نگردند گرفتار
حذق تو چنانست که بی‌نبض و دلیلی****می باز نمایی غرض روح به هنجار
گر باد بفرخار بر دشمت داروت****از قوت او روح پذیرد بت فرخار
بر کار ز داروی تو شد شخص معطل****مانده ملک الموت ز داروی تو بیکار
ای طبع و علوم تو شفا بخش و سخاورز****وی دست و زبان تو درر پاش و گهربار
از مال تو جز خانهٔ تو کیست تهی‌دست****وز دست تو جز کیسهٔ تو کیست زیان‌کار
آراسته‌ای از شرف و جود همیشه****چون شاخ ز طیار و چو افلاک ز سیار
فعل تو چنانست که دیگر ز معاصی****واجب نشود بر تو یکی روز ستغفار
چون مردمک دیده عزیزی بر ما ز آنک****در چشم تو سیم و زر ما هست چنین خوار
چون نقطهٔ نقش‌ست دل آنکه ابا تو****دو روی و دو سر باشد چون کاغذ پرگار
ادیان به علی راست شد ابدان به تو زیراک****تو نافع مومن شدی او قامع کفار
تو دیگری و حاسد تو دیگر از آن کو****خار آمده بی‌گلبن تو گلبن بی‌خار
کی گردد مه مردم بد اصل به دعوی****کی گردد نو پیرهن کهنه به آهار
یک شهر طبیبند ولی از سر دعوی****کو چون تو یکی خواجهٔ دانندهٔ هشیار
عالم همه پر موسی و چوبست ولیکن****یک موسی از آن کو که ز چوبی بکند مار
کار چو تو کس نیست شدن نزد هر ابله****تا بار دهد یا ندهد حاجب و سالار
کز حشمت و جاه تو همی پیش نیاید****نور قمر و شمس به درگاه تو بی‌یار
خود دیده کنان جمله می‌آیند سوی تو****دیدار ترا از دل و جان گشته خریدار
تو کعبهٔ مایی و به یک جای بیاسای****این رفتن هر جای به هر بیهده بگذار
زوار سوی خانهٔ کعبه شده از طمع****هرگز نشود کعبه سوی خانهٔ زوار
دیدیم طبیبان و بدین مایه شناسیم****ما جعفر طیار ز بو جعفر طرار
بر چشمهٔ حیوان ز پی چون تو طبیبی****شاید که کند فخر شهنشاه جهاندار
کز جود تو و علم تو غزنین چو بهشتست****زیرا که درو نیست نه بیمار و نه تیمار
ای مرد فلک حشمت و فرزانهٔ مکرم****وی پیر جوان دولت مردانهٔ غیار
هستیم بر آنسان ز حکیمی که نگوید****اندر همه عالم ز من امروز کس اشعار
لیک آمده‌ام سیر ز افعال زمانه****هر چند هنوز از غرض خویشم ناهار
آن سود همی بینم از اشعار که هر شب****هش را ببرد سوش بماند بر من عار
خواریم از آنست که زین شهرم ازیرا****در بحر و صدف خوار بود لولو شهوار
هدهد کلهی دارد و طاووس قبایی****من بلبل و خواهان یکی درعه و دستار
زین محتشمانند درین شهر که همت****بر هیچ کسی می‌نتوان دوخت به مسمار
ای درت ز بی‌برگان چون شاخ در آذر****وی دلت ز بخشیدن چون باغ در آزار
از مکرمت تست که پیوسته نهفته‌ست****این شخص به دراعه و این پای به شلوار
پس چون تنم آراستهٔ پیرهن تست****این فرق مرا نیز بیارای به دستار
سود از تو بدان جویم کز مایهٔ طبعم****خود را بر تو دیده‌ام این قیمت و بازار
آثار نکو به که بماند چو ز مردم****می هیچ نماند ز پس مرگ جز آثار
تا جوهر دریا نبود چون گهر باد****تا مایهٔ مرکز نبود چون فلک نار
چون چار گهر فعل تو و ذات تو بادا****از محکمی و لطف و توانایی و مقدار
در عافیت خیر و سخا باد همیشه****اسباب بقای تو چو خیرات تو بسیار
جبار ترا از قبل نفع طبیبان****تا دیر برین مکرمت و جود نگهدار
جبار ترا باد نگهبان به کریمی****از مادح بدگوی و ز ممدوح جگرخوار
از فضل ملک باد به هر حال و به هر وقت****امروز تو از دی به و امسال تو از پار

طلب ای عاشقان خوش رفتار****طرب ای شاهدان شیرین‌کار
تا کی از خانه هین ره صحرا****تا کی از کعبه هین در خمار
زین سپس دست ما و دامن دوست****بعد از این گوش ما و حلقهٔ یار
در جهان شاهدی و ما فارغ****در قدح جرعه‌ای و ما هشیار
خیز تا ز آب روی بنشانیم****گرد این خاک تودهٔ غدار
پس به جاروب «لا» فرو روبیم****کوکب از صحن گنبد دوار
ترکتازی کنیم و در شکنیم****نفس رنگی مزاج را بازار
وز پی آنکه تا تمام شویم****پای بر سر نهیم دایره‌وار
تا ز خود بشنود نه از من و تو****لمن الملک واحد القهار
ای هواهای تو هوا انگیز****وی خدایان تو خدای آزار
قفس تنگ چرخ و طبع و حواس****پر و بالت گسست از بن و بار
گرت باید کزین قفس برهی****باز ده وام هفت و پنج و چهار
آفرینش نثار فرق تو اند****بر مچین خون خسان ز راه نثار
چرخ و اجرام ساکنان تو اند****تو از ایشان طمع مدار مدار
حلقه در گوش چرخ و انجم کن****تا دهندت به بندگی اقرار
ورنه بر چارسوی کون و فساد****گاه بیمار بین و گه تیمار
گاهت اندر مزارعت فکند****جرم کیوان چو خوک در شد یار
گه کند اورمزدت از سر زهد****زین جهان سیر و زان جهان ناهار
گاه بر بنددت به تهمت تیغ****دست بهرام چون قلم زنار
گاه مهرت نماید از سر کین****مر ترا در خیال زر عیار
گاه ناهید لولی رعنا****کندت باد سار و باده گسار
گه کند تیر چرخت از سر امن****چون کمان گوشه کشته و زه‌وار
گه کند ماه نقشت اندر دل****در خزر هندو در حبش بلغار
گه ترا بر کند اثیر از تو****تا تهی زو شوی چو دود شرار
گاه بادت کند ز آز و نیاز****روح پر نار و روی چون گلنار
گاه آب لئیم دون همت****جاهل و کاهلت کند به بحار
گاه خاک فسرده از تاثیر****بر تو ویران کند ده و آثار
با چنین چار پای‌بند بود****سوی هفت آسمان شدن دشوار
چند از این آب و خاک و آتش و باد****این دی و تیر و آن تموز و بهار
بسکه نامرد و خشک مغزت کرد****بوی کافور و مشک و لیل و نهار
عمر امسال و پار ضایع کرد****هر که در بند یار ماند و دیار
دولتی مردی ار نپریدست****مرغ امسالت از دریچهٔ پار
شیب گردی به لفظ تازی ریش****قیر گردی به لفظ ترکی قار
برگذر زین جهان غرچه فریب****در گذر زین رباط مردم‌خوار
کلبه‌ای کاندرو نخواهی ماند****سال عمرت چه ده چه صد چه هزار
رخت برگیر ازین خراب که هست****بام سوراخ و ابر طوفان بار
از ورای خرد مگوی سخن****وز فرود فلک مجوی قرار
خویشتن را به زیر پی بسپر****چون سپردی به دست حق بسپار
بود بگذار زان که در ره فقر****تن حصارست و بود قفل حصار
نشود در گشاده تا تو به دم****بر نیاری ز قفل و پره دمار
بود تو شرع بر تواند داشت****زان که آن روشنست و بود تو تار
دین نیاید به دست تابودت****بر یمین و یسار یمین و یسار
نه فقیری چو دین به دنیا کرد****مر ترا پایمزد و دست افزار
نه فقیهی چو حرص و شهوت کرد****مر ترا فرع جوی و اصل گذار
ره رها کرده‌ای از آنی گم****عز ندانسته‌ای از آنی خوار
مشک و پشکت یکیست تا تو همی****ناک ده را ندانی از عطار
دل به صد پاره همچو ناری از آنک****خلق را سر شمرده‌ای چو انار
کار اگر رنگ و بوی دارد و بس****حبذا چین و فرخا فرخار
دعوی دل مکن که جز غم حق****نبود در حریم دل دیار
ده بود آن نه دل که اندر وی****گاو و خر باشد و ضیاع و عقار
نیست اندر نگارخانهٔ امر****صورت و نقش مومن و کفار
زان که در قعر بحرالاالله****لا نهنگی ست کفر و دین او بار
چه روی با کلاه بر منبر****چه شوی با زکام در گلزار
تر مزاجی مگرد در سقلاب****خشک مغزی مپوی در تاتار
خود کلاه و سرت حجاب تو اند****چه فزایی تو بر کله دستار
کله آن گه نهی که در فتدت****سنگ در کفش و کیک در شلوار
علم کز تو ترا بنستاند****جهل از آن علم به بود صدبار
آب حیوان چو شد گره در حلق****زهر گشت ار چه بود نوش و گوار
نه بدان لعنت‌ست بر ابلیس****کو نداند همی یمین ز یسار
بل بدان لعنت‌ست کاندر دین****علم داند به علم نکند کار
دوری از علم تا ز شهوت و خشم****جانت پر پیکرست و پر پیکار
نبرند از تو تشنگی و کنند****این دهان گنده و آن جگر افگار
تشنهٔ جاه و زر مباش که هست****جاه و زر آب پار گین و بحار
کی درآید فرشته تا نکنی****سگ ز در دور و صورت از دیوار
کی در احمد رسی در صدیق****عنکبوتی تنیده بر در غار
پرده بردار تا فرود آید****هودج کبریا به صفهٔ بار
با بخیلی مجوی ره که نبود****هیچ دینار مالکی دین دار
مالک دین نشد کسی که نشد****از سر جود مالک دینار
سرخرویی ز آب جوی مجوی****زان که زردند اهل دریا بار
گر چه از مال و گندم و یونجه****هم خزینه‌ت پرست و هم انبار
بس تفاخر مکن که اندر حشر****گندمت گژدمست و مالت مار
مال دادی به باد چون تو همی****گل به گوهری خری و خر به خیار
دولت آن را مدان که دادندت****بیش از ابنای جنس استظهار
تا تو را یار دولتست نه‌ای****در جهان خدای دولت یار
چون ترا از تو پاک بستانند****دولت آن دولتست و کار آن کار
چون دو گیتی دو نعل پای تو شد****بر سر کوی هر دو را بگذار
در طریق رسول دست آویز****بر بساط خدای پای افشار
پاک شو بر سپهر همچو مسیح****گشته از جان و عقل و تن بیزار
همچو نمرود قصد چرخ مکن****با دوتا کرکس و دوتا مردار
کز دو بال سریش کرده نشد****هیچ طرار جعفر طیار
عقل در کوی عشق ره نبرد****تو از آن کور چشم چشم مدار
کاندر اقلیم عشق بی‌کارند****عقلهای تهی رو پر کار
کی توان گفت سر عشق به عقل****کی توان سفت سنگ خاره به خار
گر نخواهی که بر تو خندد خلق****نقد خوارزم در عراق میار
راه توحید را به عقل مپوی****دیدهٔ روح را به خار مخار
زان که کردست قهر الاالله****عقل را بر دو شاخ لا بردار
به خدای ار کسی تواند بود****بی‌خدا از خدای برخوردار
هر که از چوب مرکبی سازد****مرکب آسوده‌دان و مانده سوار
نشود دل چو تیر تا نشوی****بی‌زبان چون دهانهٔ سوفار
تا زبانت خمش نشد از قول****ندهد بار نطقت ایزد بار
تا ز اول خمش نشد مریم****در نیامد مسیح در گفتار
گرت باید که مرکزی گردی****زیر این چرخ دایره کردار
پای بر جای باش و سرگردان****چون سکون و تحرک پرگار
در هوای زمانه مرغی نیست****چمن عشق را چو بوتیمار
زو کس آواز او بنشنودی****گر نبودی میان تهی مزمار
قاید و سایق صراط‌الله****به ز قرآن مدان و به ز اخبار
جز به دست و دل محمد نیست****حل و عقد خزانهٔ اسرار
چون دلت بر ز نور احمد بود****به یقین دان که ایمنی از نار
خود به صورت نگر که آمنه بود****صدف در احمد مختار
ای به دیدار فتنه چون طاووس****وی به گفتار غره چون کفتار
عالمت غافلست و تو غافل****خفته را خفته کی کند بیدار
همه زنهار خوار دین تو اند****دین به زنهارشان مده زنهار
غول باشد نه عالم آنکه ازو****بشنوی گفت و نشنوی کردار
بر خود آنرا که پادشاهی نیست****بر گیاهیش پادشا مشمار
افسری کن نه دین نهد بر سر****خواهش افسر شمار و خواه افسار
باش وقت معاشرت با خلق****همچو عفو خدای پذرفتار
هر چه نز راه دین خوری و بری****در شمارت کنند روز شمار
بره و مرغ را بدان ره کش****که به انسان رسند در مقدار
جز بدین ظلم باشد ار بکشد****بی‌نمازی مسبحی را زار
نکند عشق نفس زنده قبول****نکند باز موش مرده شکار
راه عشاق کسپرد عاشق****آه بیمار کشنود بیمار
از ره ذوق عشق بشناسی****آه موسا ز راه موسیقار
بیخ کنرا نشاند خرسندی****شاخ او بی‌نیاز آرد بار
عاشقان را ز عشق نبود رنج****دیدگان را ز نور نبود نار
جان عاشق نترسد از شمشیر****مرغ محبوس نشکهد ز اشجار
زان که بر دست عشق بازانند****ملک‌الموت گشته در منقار
گر شعار تو شعر آمده شرع****چکنی صبح کاذب اشعار
روی بنمود صبح صادق شرع****خاک زن بر جمال شعر و شعار
بر سر دار دان سر سرهنگ****در بن چاه بین تن بندار
تا نه بس روزگار خواهی دید****هم سپه مرده هم سپهسالار
وارهان خویش را که وارسته‌ست****خر وحشی ز نشتر بیطار
هیچ بی‌چشم دیدی از سر عشق****طالب شمع زیر و آینه دار
بهر مشتی مهوس رعنا****رنج بر جان و دین و دل مگمار
ای توانگر به کنج خرسندی****زین بخیلان کناره‌گیر کنار
یک زمان زین خسان ناموزون****از پی سختن تو با معیار
ریش و دامن به دستشان چه دهی****چون نه‌ای خصم و نه پذیر رفتار
خواجگان بوده‌اند پیش از ما****در عطا سخت مهر و سست مهار
این نجیبان وقت ما همه باز****راح خوارند مستراح انبار
جمله از بخل و مبخلی سرمست****همه از شر و ناکسی هشیار
ای سنایی ازین سگان بگریز****گوشه‌ای گیر ازین جهان هموار
زین چنین خواجگان بی معنی****رد افلاک و گفت بی‌کردار
دامن عافیت بگیر و بپوش****مر گریبان آز را رخسار
میوه‌ای کان به تیر ماه رسد****چه طمع داری از مه آزار
دل ازینان ببر که بی دریا****نکشد بار گیر چوبین بار
همچنین در سرای حکمت و شرع****آدمی سیر باش و مردم سار
هان و هان تا ترا چو خود نکنند****مشتی ابلیس ریزهٔ طرار
چون تو از خمر هیچ کس نخوری****کی ترا درد سر دهد خمار
طیرهٔ چون گردی و فسرده و کج****طیره از طیر گرد و از طیار
نشود شسته جز به بی‌طمعی****نقشهای گشاد نامهٔ عار
ملک دنیا مجوی و حکمت جوی****زان که این اندکست و آن بسیار
خدمتی کز تو در وجود آمد****هم ثناگوی و هم گنه پندار
در طریقت همین دو باید ورد****اول الحمد و آخر استغفار
گر سنایی ز یار ناهموار****گله‌ای کرد ازو شگفت مدار
آبرا بین که چون همی نالد****هردم از همنشین ناهموار
بر زمین مست همچو من بنشین****تا سمایی شوی سنایی وار

ای بی سببی از بر ما رفته به آزار****وی مانده ز آزار تو ما سوخته و زار
دل برده و بگماشته بر سینهٔ ما غم****گل برده و بگذاشته بر دیدهٔ ما خار
ما در طلب زلف تو چون زلف تو پیچان****ما در هوس چشم تو چون چشم تو بیمار
تو فارغ و ما از دل خود بیهده پرسان****کای دل تو چه گویی که ز ما یاد کند یار
بی‌تابش روی تو دل ما همی از رنج****نی پای ز سر داند و نی کفش ز دستار
ای بوی تو با خوی تو هم آتش و هم عود****وی موی تو با روی تو هم مهره و هم مار
از خنده جهان‌سازی و از غمزه جهانسوز****در صلح دلاویزی و در جنگ جگرخوار
هستیست دهان تو سوی عقل کم ازینست****پودیست میان تو سوی و هم کم از تار
در لطف لبان تو لطیفی‌ست ستمکش****وز قهر میان تو ضعیفی ست ستمکار
در روزه چو از روی تو ما روزه گرفتیم****ای عید رهی عید فراز آمده زنهار
در روزه چو بی‌روزه بنگذاشته ایمان****اکنون که در عیدست بی‌عیدی مگذار
ما خود ز تو این چشم نداریم ازیراک****ترکی تو و هرگز نبود ترک وفادار
با این همه ما را به ازین داشت توانی****پنهان ز خوی ترکی ما را به ازین دار
یک دم چو دهان باش لطیفی که کشد زور****یک ره چو میان باش نحیفی که کشد بار
بسپار همه زنگ به پالونهٔ آهن****بگذار همه رنگ به پالودهٔ بازار
از چنگ میازار دو گلنار سمن بوی****از زهر میالای دو یاقوت شکربار
کان پیکر رخشنده‌تر از جرم دو پیکر****حقا که دریغست به خوی بد و پیکار
ما آن توییم و دل و جان آن تو ما را****خواهی سوی منبر برو خواهی به سوی دار
تا کیست دل ما که ازو گردی راضی****یا کیست تن ما که ازو گیری آزار
ترکانه یکی آتش از لطف برافروز****در بنگه ما زن نه گنه‌مان نه گنه‌کار
ما را ز فراق تو خرد هیچ نماندست****این بی‌خردیها همه معذور همی دار
در عذر پذیرفتن و بر عیب ندیدن****بنگر سوی سلطان نکو خوی نکوکار
بهرامشه آنشه که ز بهر شرف و عز****بهرام فلک بر در او کدیه زند بار
آن شاه کر گر عیب گنه کار نپوشد****خود را شمرد سوی خود و خلق گنه‌کار
شاهان جهان را ز جلال و هنر او****مدحت همه محنت شد وافسر همه افسار
شیریست تو گویی به گه رزم و گه صید****شیدیست تو گویی به گه بزم و گه بار
بر سایهٔ پیکانش برد سجده ز بس عز****شیر سیه و پیل سپید از صف پیکار
شه بوده درین ملک و سنایی نه و بخ بخ****کاقبال رسانید سزا را به سزاوار
این زادهٔ تایید برآوردهٔ حق را****ای چرخ نکوپرور و ای بخت نکودار

نیست عشق لایزالی را در آن دل هیچ کار****کو هنوز اندر صفات خویش ماندست استوار
تا بوی در زیر بار حلق و خلق و جلق و دلق****پرده‌داران کی دهندت بار بر درگاه یار
تا تو مرد صورتی از خود نبینی راستی****مرد معنی باش و گام از هر دو کشور در گذار
بندهٔ فضل خداوندیست و آزاد از همه****نه عبای خویش داند نه قبای شهریار
هیچ کس را نامدست از دوستان در راه عشق****بی زوال ملک صورت ملک معنی در کنار
صدهزاران کیسهٔ سوداییان در راه عشق****از پی این کیمیا خالی شد از زر عیار
هر که در میدان عشق نیکوان گامی نهاد****چار تکبیری کند بر ذات او لیل و نهار
و آنکه او اندر شکر ریز بتان شادی نکرد****دان که روز مرگ ایشان هم نگردد سوگوار
طلعت زیبا نداری لاف مه رویی مزن****عدت عدت نداری دل ز شاهان بر مدار
طیلسان موسی ونعلین هارونت چه سود****چون به زیر یک ردا فرعون داری صد هزار
رو که در بند صفات و صورت خویشی هنوز****بر سوی تو عز منبر خوشترست از ذل دار
ای برآورده ز راه قدرت و تقدیر و قهر****زخم حکم لاابالیت از همه جانها دمار
عالمی در بادیهٔ قهر تو سرگردان شدند****تا که یابد بر در کعبهٔ قبولت بر بار
هرکجا حکم تو آمد پای بند آورد جبر****هر کجا قهر تو آمد سر فرو برد اختیار
یارب ار فانی کنی ما را به تیغ دوستی****مر فرشتهٔ مرگ را با ما نباشد هیچ کار
مهر ذات تست یارب دوستان را اعتقاد****یاد فضل تست یارب غمکشان را غمگسار
دست مایهٔ بندگانت گنج خانهٔ فضل تست****کیسهٔ امید از آن دو زد همی امیدوار
آب و گل را زهرهٔ مهر تو کی بودی اگر****هم ز لطف خود نکردی در از لشان اختیار
دوستان حضرتت را تا چو تو ساقی بوی****هست یکسان نزد ایشان نوش نحل و زهر مار
هر که از جام تو روزی شربت شوق تو خورد****چون نراند آن شراب ار داند آن رنج خمار
کیست آنکو ساعتی در بحر مهرت غوطه خورد****کش بدست از آتش شوق تو یکساعت قرار
هرکه او نام از تو جوید ایمنست از نام و ننگ****هر که او فخر از تو آرد فارغست از فخر و عار
هر که از درگاه عزت یافت توقیع قبول****پیش درگاهش کمر بندد به خدمت روزگار
کیست آنکو عز خویش از خاک درگاه تو دید****کوشد اندر صدر دین در چشم کس یک روزخار
چون جمال گوهر حدادیان یوسف که زد****پتک حجت بر سر اعدای دین حدادوار
آن که چون در درس و مجلس دم زند در علم و دین****چون دم آخر نیابی در همه گیتیش یار
آن ز ترفیه و صیانت ملک را خیرات بخش****و آن ز توجیه و دیانت شرع را اندیشه خوار
پیشوا و واعظ دین محمد کز ورع****سنت همنام خود را هست دایم جانسپار
گر نبودی باغ رایش را نهالی بس قوی****این چنین شاخی ازو پیدا نگشتی در دیار
آنکه خاک تیره را بر چرخ فضل آمد بدو****کز چنان چرخی چنین خورشید دین گشت آشکار
گر ز چرخ آسمان آمد زمستانی چنین****بنگر از چرخ زمین اندر زمستان نوبهار
ور ز چرخ آسمان آید سحاب برف ریز****آمد از چرخ زمین دریای مروارید بار
هر کسی جزوی امامت نیز دعوی می‌کند****لیک پنهان نیست شاه ذوالفقار از ذوالخمار
فتویی کز خانهٔ حدادیان آمد برون****نص قرآن دارد آنرا از درستی استوار
هیچ جاهل در جهان مفتی نگشته‌ست از لباس****هیچ گنگ اندر جهان شاعر نگشته‌ست از شعار
خود گرفتم هر کسی برداشت چوبی چون کلیم****معجزی باری بباید تا شود آن چوب مار
دور مشتی مدعی نامعنوی اندر گذشت****دور دور یوسف‌ست ای پادشا پاینده‌دار
لفظ شیرینش غذای جان ما شد بهر آنک****گر غذای تن شدی بی زور ماندی روزه‌دار
از چنین شاخی چنین باری پدید آمد به شهر****پس درخت گل چه آرد جز گل خوشبوی بار
احمد محمود خصلت خواجه ای کامروز کرد****از سخن چشم عدوی احمد مختار تار
در چنین مجلس که او کردست آنک کرده‌اند****جبرئیل از سدره و حوران ز کنگرها نظار
از پی این تهنیت را عاملان آسمان****اختران ثابت آرند اندرین مجلس نثار
زیب معنی بایدت اینک شنیدی ای پسر****نقش مانی بایدت رو معتکف شو در بهار
چشم آن نادان که عشق آورد بر رنگ صدف****بالله ار دیدش رسد هرگز به در شاهوار
قد و منظر چنگری بنگر که در علم نظر****جان خصمان را همی چون دارد اندر اضطرار
هر که مردست او بود در جستجو معنی پرست****هر که زن طبعست خود ماندست در رنگ و نگار
کار کردار علی دارد وگرنه روز جنگ****هیچ کاری ناید از نقش علی و ذوالفقار
ای چو آتش در بلندی وی چو آب اندر صفا****وی چو باد اندر لطافت وی چو خاک اندر وقار
اینهمه حشمت ز یک تاثیر صبح بخت تست****باش تا خورشید اقبالت برآرد روزگار
تا ببینی کز برای عشق خاک درگهت****چرخ چون پیشت کمر بندد به رسم افتخار
نیز دولت را بسی شادی نباید کرد از آنک****هر که بالا زود گیرد زود میرد چون شرار
قطرهٔ آبی که آن را از هوا گیرد صدف****روزگار آن را تواند کرد در شاهوار
بستر از خار و خسک ساز ای پسر اکنون چو گل****تا چو دستنبوی بر دست شهان گیری قرار
روزها چشم و چراغ عالمی گردد چو شمع****هر که پیماید ز دیده قامت شبهای تار
از پی یک مه که برگ گل دمد بر وی همی****گرمی و سردی کشد در باغها یکسال خار
تا بهشت و چرخ باشد نزد عالم هشت و هفت****تا حواس و طبع باشد پیش دانا پنج و چار
یمن بادت بر یسار و یسر بادت بر یمین****دانشت جفت یمین و دولتت جفت یسار

تا چرخ برگشاد گریبان نوبهار****از لاله بست دامن کهپایه‌ها ازار
چونان نمود کل اثیری اثر به کوه****کاجزای او گرفت همه طرف جویبار
از اعتدال و تقویت طبع او ز خاک****صد برگ گل بزاد ز یک نوک تیز خار
اکنون که پر ز برگ زمرد شد از صبا****شاخی که بد چو هیکل افعی تهی ز بار
زان می‌کفد ز دیدن او دیده‌های شاخ****کز خاصیت کفد ز زمرد دو چشم مار
از هجر نالش آرد بس بلبل از درخت****با وصل گل برو چکند ناله‌های زار
زاید همی هوا به لطافت ز سعی چرخ****آن قوتی که داد عناصر به کوهسار
با آفتاب اگر بنتابد بروز نجم****بیواسطه اگر چه نپاید بر آب نار
گر به سما بهشت نهانست تا به حشر****بی حشر چونکه کرد زمینش پس آشکار
بر دشت و باغ چیست پس از یاسمین و گل****گردون پر ستاره و دریای پر شرار
گلزار بین سبزه پر از آب نارگون****کهسار بین ز لاله پر از نار آبدار
بر شبه چنگ باز سر غنچه‌های گل****بر شکل پای شیر شده پنجهٔ چنار
گر دشت خرمست چرا گرید از فراز****این پردهٔ کثیف لطیف اصل تند بار
زینجا نفیر ریزد ز آنجا نوای نای****زینجا خروش عاشق و ز آنجا نشاط یار
خلقی پر از نشاط ز دشتی تهی ز برف****طبعی تهی ز غم ز درختان پر ز بار
آن لاله فام باده‌خوران زیر شاخ گل****و آن گلرخان نشاط کنان گرد لاله‌زار
بیخ زمین چو افسر شاهان پر از گهر****شاخ شجر چون گوش عروسان ز گوشوار
بر هر طرف بهشتی در هر بهشت حور****بر هر چمن کناری و در هر کنار یار
مرغی بهر درخت و چراغی بهر چمن****شاهی بهر طریق و عروسی بهر کنار
گر چه ز هر درخت خوشی دید هر دماغ****ور چه درین بهار بها یافت هر دیار
لیک از بهار خرمیی نیستی به طبع****چون خلق و طبع خواجه اگر نیستی بهار
منصوربن سعیدبن احمد که از کرم****چون نصرت و سعادت و حمدست نامدار
آن کز مزاج گوهر و تاثیر علم او****بر نه فلک چهار گهر می‌کند نثار
آن خواجه‌ای که گشت ز تعجیل جود خویش****چون شخص سل گرفته سوال از کفش نزار
یک فکر تند از پی مدحش همه سخن****یک منزلند از تک جودش همه قفار
کرد از تف سخاوت خود همچو چوب خشک****در کامهای خلق زبانهای افتخار
چشمی که نشر سیرت او بیند از مدیح****آن چشم ایمنست بهر حال از انتشار
گر بنگرد به خشم سوی چرخ و آفتاب****در ساعتی دو لیل بخیزد ز یک نهار
ای دایرهٔ نجات ز جود تو مستدیر****وی مرکز حیات ز عون تو مستدار
رویی که یافت گرد ستانهٔ درت ز لطف****هرگز شکن نگیرد چون پشت سوسمار
خاکی که یافت سایهٔ حزم تو زان سپس****از باد کوه کن نبرد در هوا غبار
آبی که یافت آتش عزمت کند چو وهم****در نیم لحظه چنبر افلاک را گذار
هرگز سپاه مرگ نیابد بدو ظفر****آن کس که دارد از علم و علم تو حصار
مدحست طبع و فعل ترا سال و مه خورش****شکرست باز عمر ترا روز شب شکار
شد فرش پای قدر تو گردون مستقیم****شد غرق بحر دست تو کشتی انتظار
گویی که هست بر بشره نزد خاطرت****آنها که در عروق مفاصل بود نثار
زنده شود به علم و به احسانت هر زمان****آنرا که کشت بوالحسن از زخم ذوالفقار
آخر گشاد تیر علوم تو از علاج****بر مرگ سوی شخص فروبست رهگذار
از لطف و بخشش تو چو شمس ای فلک محل****وز جود و بر یافت همه خلق بر و بار
پرمایه‌ای چو گوهر و پر سایه‌ای چو ماه****پس چونکه هست روی عدو از تو همچو قار
نی نی مه و گهر چه خوانم ترا چو هست****هر نکته صد سپهر و هر انگشت صد بحار
ای چرخ را به بذل یمینت همه یمین****وی خلق را به جود یسارت همه یسار
هستم من آن بلند که گشتم ز چرخ پست****هستم من آن عزیز که ماندم ز دهر خوار
از جور این زمان و زمانه نهاد من****یک لحظه می‌نیابد همچون زمین قرار
از جهل عار باشد حظم ازوست فخر****وز شعر فخر زاید قسمم ازوست عار
هرگز نیافتم به چنین شعرهای نغز****از هیچ رادمرد به صد شعر یک شعار
تا پنجگانه‌ایم دهند از دویست شعر****روزی هزار بار دو چشمم شود چهار
چشمم همی ستاره از آن بارد از مژه****زیرا که چون شبست برو روزگار تار
هستی سخن چه سود کسی را که نیستی****از سر همی برآرد هر ساعتی دمار
شوخیست مایهٔ طمع اشعار خوش چه سود****کامروز فرق کس نکند افسر از فسار
آنراست یمن و یسر که با قوت تمیز****نشناسد او ز جهل یمین خود از یسار
گر کارها چنانکه بباید چنان بدی****در پستی آب کی بدی و در هوا بخار
شاید که خاکپای تو بوسم که خود تویی****مداح را به جود و به انصاف دستیار
مجبور بخت بد بدم از روی چاکری****زان مر ترا چو دولت تو کردم اختیار
نشکفت اگر ز روی تو والا شوم از آنک****نه تو کم از مهی و نه من کمتر از خیار
تخمیم بر دهنده ز مدح و ثنا و شکر****در بوستان عمر خود از حکمتم به کار
در زینهار خویش نگهدارم از بلا****ای خلق را به علم تو از مرگ زینهار
بودم صبور تا برسیدم به صدر تو****گر چه ز خلق بود روان و دلم فگار
تا ز آتش و ز آب و ز خاک و هوا بود****مر خلق را ز حکمت باری همی نگار
بادی چو آب و آتش و بادی چو باد و خاک****در صفوت و بلندی و در لطف و در وقار
بادت ز سعی بخت همیشه تهی و پر****از رنج تن روان و ز مقصود دل کنار

کر ناگه گنبد بسیار سال عمر خوار****فخر آل گنبدی را بی‌جمال عمر خوار
خواجه مسعودی که هنگام سعادت مشتری****سعد کلی داشتی از بهر شخص او نثار
آن ز بیم مرگ بوده سالها در عین مرگ****و آن ز زخم چشم بوده هفته‌ها بیماروار
نرگسی کز بیم ایزد سالها یک رسته بود****خون حسرت کرده او را در لحد چون لاله‌زار
چشمها نشگفت اگر شد پر ستاره بی رخش****کاختران از غیبت خورشید گردند آشکار
چنبر گردون به گرد خاک از آن گردد همی****کاین چنین‌ها دارد این آسوده خاک اندر کنار
شاهی و شادی جز او فرزند نادیده هنوز****کرده مرگش همچو شاهان اسیر اندر حصار
تا گرفت او روزهٔ پیوسته در تابوت مرگ****خون همی گریند بهر او جهانی روزه‌دار
روی پر آژنگشان از اشک خون هست آن چنانک****در میان طبلهٔ شنگرف پشت سوسمار
لیک با این گرچه گنبد خانه‌ای کردش ز خشت****زین آل گنبدی را گنبد زنهار خوار
دوستان را جای شکر و تهنیت ماندست از آنک****ار صدف بشکست ازو برخاست در شاهوار
تا بود پر جوی و حوض و چشمه و دریا ز آب****در چمنها گر نبارد ابر نیسان گو مبار
مایهٔ حمد و سعادت احمد مسعود آنک****مر محامد را شعارست و سعادت را دثار
آن حکیم پای اصل و راد مرد معتبر****آن کریم دین پژوه و حق نیوش و حق گزار
آن اصیل خوش لقای مکرم درویش دوست****آن نبیل پارسای مفضل پرهیزگار
ای پدر را ناگهانی دیده در خاکی خموش****وی پدر را ناگهانی دیده بر چوبی سوار
نیک ناگاه از غریبی ماند چشمت پر ز آب****سخت بی وقت از یتیمی گشت فرقت پر غبار
لیکن از مرگ پدر یابند مردان نام و ننگ****نام بهمن بر نیامد تا نمرد اسفندیار
تا نگردد کوه مغرب پرده پیش آفتاب****از سوی مشرق جمال بدر ننماید شعار
ابتدا این رنجها میکش که در باغ شرف****زود بویی صد گل خوشبوی از یک نوک خار
تقویتها یابی اکنون از عطای ذوالجلال****تربیتها بینی اکنون از قبول شهریار
دولتت را فال نیک این بس که اندر شاعری****اختیار عالمی کردت ازینسان اختیار
یادگار خواجهٔ خود یافتی وقت است اگر****یادگاری خواهم ا زجودت ز چندان یادگار
تا بهشت و چرخ باشد نزد عالم هفت و هشت****تا حواس و طبع باشد نزد عاقل پنج و چار
یمن بادت بر یسار و یسر بادت بر یمین****دانشت جفت یمین و دولتت جفت یسار

زیبد ار بی مایه عطاری کند پیوسته یار****زان که هر تاری ز زلفش نافه دارد صد هزار
صد جگر بریان کند روزی ز حسنش ای شگفت****هر که چندان مشک دارد با جگر او را چکار
مایهٔ عنبر فروشان بوی گرد زلف اوست****هیچ دانی تا چه باشد یمن زلفش از یسار
بارنامهٔ چشم آهو از دو دیده کرد پست****کارنامهٔ ناف آهو از دو جعدش ماند خوار
عارض زلفش ز بند کاسدی آن گه برست****کاروان مشک و کافور از ریاح و از تتار
مشکشان در نافهاشان چون جگرشان خون شده****از چه؟ ا زتشویر و شرم آن دو زلف مشکبار
روی خوبش چو نگری فتنهٔ جهانی بین ازو****فتنه فتنه‌ست ای برادر خواه منبر خواه دار
شمت زلفین او کردست چون باد بهشت****خاک را عنبر نسیم و باد را مشکین به خار
حسن و خلق و لطف و ملح آمد اصول جوهرش****با اصول جوهر ما باد و خاک و آب و نار
روی او اندر صفا و روشنی چون آینه‌ست****باز روی من ز آب دیدگان باشد بحار
من بدو چون بنگرم یا او به من چون بنگرد****من همی او گردم و او من به روزی چند بار
از لبم باد خزان خیزد که از تاثیر عشق****چون از آن دندان کژ مژ خود بخندد چون بهار
در مثل گویند مروارید کژ نبود چرا****کژ همی بینم چو زلف نیکوان دندان یار
لیک چندان زیب دارد کژ مژی دندان او****کن نیابی در هزاران کوکب گردون گذار
در لبش چون بنگرم از غایت لعلی شود****چشمم از عکس لبان چون می او پر خمار
هر که روزی بی رضایش چهرهٔ زیباش دید****بی خلاف از وی برآرد داغ بی صبری دمار
او همی کاهد ز نیکو عهدی و از خوشخویی****هر چه بر رویش طبیعت می‌بیفزاید نگار
هست بسیاری نکوتر زیب امروزش ز دی****هست بسیاری تبه‌تر عهد امسالش ز پار
ای دریغ از هیچ سنگستی درو بر راه او****کشتگان عشق یابندی قطار اندر قطار
لیک طبع عامیان را ماند از ساده دلی****هر که دامی راست کرد او را درو بینی شکار
گه برین هم جفت باشد همچو بی دین با دروغ****گه بر آن همخوابه گردد همچو بد خو با نقار
من که جان و عمر و دل درباختم در عشق او****من که جاه و مال و دین در عشق او کردم نثار
بر چو من کس نا کسی را برگزیند هر زمان****اینت بی معنی نگاری وه که یارب زینهار
جان من آتش همی گیرد که از دون همتی****هرکرا بیند، همی گیرد چو آب اندر کنار
غیرت آنرا که چون نارنگ ده دل بینمش****گر به سینه صد دلستی خون شدستی چون انار
بنده از وی آمنم زیرا که روزی بیشک‌ست****در طویلهٔ عشوهٔ او صد کس اندر انتظار
در حرم هر کس در آید لیک از روی شرف****نیست یک کس را مسلم در حرم کردن شکار
باز اگر چند این چنین ست او ولیک این به بود****کاش اندر سنگ باشد پنبه‌ای در پنبه‌زار
بید باری ایمنست از زحمت هر کس ولی****سنگ نااهلان خورد شاخی که دارد میوه بار

ای دل از عقبات باید دست از دنیا بدار****پاکبازی پیشه گیر و راه دین کن اختیار
تخت و تاج و ملک و هستی جمله را در هم شکن****نقش و مهر نیستی و مفلسی بر جان نگار
پای بر دنیا نه و بر دوز چشم از نام و ننگ****دست بر عقبا زن و بر بنده راه فخر و عار
چون زنان تا کی نشینی بر امید رنگ و بوی****همت اندر راه بند و گام زن مردانه‌وار
عالم سفلی نه جای تست زینجا بر گذر****جهد آن کن تا کنی در عالم علوی قرار
تا نگردی فانی از اوصاف این ثانی سقر****بی‌نیازی را نبینی در بهشت کردگار
گر چو بوذر آرزوی تاج داری روز حشر****باش چون منصور حلاج انتظار دار دار
از حدیث عشق جانبازان مزن بر خیره لاف****تا تو اندر بند عشق خویش باشی استوار
باطن تو کی کند بر مرکب شاهان سفر****تا نگردد رای تو بر مرکب همت سوار
ای برادر روی ننماید عروس دین ترا****تا هوای نفس تو در راه دین شد ره سپار
چشم آن نادان که عشق آورد بر رنگ صدف****والله ار دیدش رسد هرگز به در شاه‌وار
تا تو مرد صورتی از خود نبینی راستی****مرد معنی باش و گام از هفت گردون در گذار
از پی یک مه که برگ گل دمد بر وی همی****گرمی و سردی کشد در باغها یک سال خار
گر غم دین داردت رو توتیای دیده ساز****گرد نعل مرکب این افتخار روزگار

زیر مهر پادشاه زری در آرد روزگار****گر نفاق اندرونی پاک آید در عیار
در سرای شرع سازد علم دارالضرب درد****در پناه شاه دارد مرد بیت المال کار
گلبنی باید که تا بلبل برو دستان زند****آبدار از چشمهٔ توفیق و پاک از شرک خار
مرد تا بر خویشتن زینت کند از کوی دیو****منقسم باشد درین ره ز اضطراب و ز اضطرار
بس محال آید ازین قسمت نهادن شکل روح****بس خطا باشد درین تهمت شنودن بوی بار
نالهٔ داوود هم برخاست از صحرای غیب****حضرت سیمرغ کو تا بشنود آن ناله زار
آفتاب اینک برآمد چند خسبم همچو کوه****در شعاع نور افتم بی سر و بن دره وار
شیر مردان در جهان چون ذره باشد نزد تو****دل برآورده به قهر از کلی جانشان دمار
وآن گهٔ باشد سزای آتش ترسا درخت****کبرویش رفته باشد در میان شاخسار
تا بود دل در فریب نقش جادو جای گیر****کی شود در حلقهٔ مردان میدان پایدار
برهمن تا بر نیاید از همه هستی خود****با خرد همخوابه کی دیدند او را اهل غار
دست در سنگی زده کی کوه بیند بت به دست****پای بر مرغی نهاده کی رسد کس بر مدار
نرد کی بازند با خورشید در پیش قمر****زرق چون سازند بی افلاس در کوی شمار
پیش از آن کادم نبود و نام آدم کس نبرد****در دمغ عاشقان بودست ازین سودا خمار
دم کجا زد آدم آن ساعت که بر اطراف عرش****درد بود ردا قلم میراند بر لوح نگار
عقل را تقدیر چون از پرده بیرون کرد گفت****گرد عشاقان مگرد ای مختصر هان زینهار
زان که ایشان در جهان دیوانگان حضرتند****بند ایشان را نشایی دست از ایشان باز دار
گر تو ز بندی بدی بر پای مجنون در عرب****عشق لیلی را ندادی جای در دل خوار خوار
لاجرم چون راه داد از درد در دل عشق را****برکشید از عشق لیلی تیغ بر وی صدهزار
گر چه کم دارد صفا نزدیک یزدان اهرمن****شب روی خود شور دیگر دارد اندر کار و بار
نیمشب بودست خلوتگاه معراج رسول****نیمشب گفتست موسا اهل را کنست نار
گر ز دولت بر دمد صبحی به ناگه در شبی****عالمی روشن شود در دم از آن نور شرار
گر شبی طلعت نماید در یمن نجم سهیل****صد هزاران پوست خلعت گردد اندر هر دیار
سمع کو تا بشنود امروز آواز اویس****خضر کو تا در شود غواص وار اندر بحار
نه ازو کم گشت یک ذره غریو درد دین****نه درین گمشد هنوز آن گوهر اسرار دار
تا دل لاله سیاهست و تن سیمرغ گم****طالبان را در قدم آبست و در آتش وقار
خاک بس باشد به آدم عاقلان را راهبر****باد بس باشد ز یوسف عاشقان را یادگار
کر بدین علمی بود حکمت پدید آید بسی****ور در آن دردی بود یوسف خود آید در کنار
مفردی باید ز مردم تا توان رفتن به دل****در میان چشم زخمی زین دو عالم سوگوار
دیده را هر خشت دامی هست بر باروی شهر****کی کند در گوش کیوان از بزرگی گوشوار
آهوی خود پیش افتد مرد باید چون عمر****چون عمر در زین نشیند بوالحسن باید سوار
تا نه این رحمت کند در حلقه‌های طاوها****تا نه این مردی نماید در حضور ذوالفقار
از خرد بس نادر افتند کز بن یک چوب گز****عزریائیلی برآید از پی اسفندیار
چشم چون بر دیدن افتد کی بود در ظرف حرف****باز تا بر دست باشد کی کند تیهو شکار
نی که دست شاه خوشتر باز را در شهر خصم****نی که روی ماه بهتر خاصه در دریا کنار
آنکه دید اسرار عالم خاک زد در روی فخر****و آنکه شد در کار دلبر آب خورد از جوی عار
عالمی وامانده‌اند از عدل اندر حبس خود****مفلسان بی‌گناهانند ای دل در گذار
تا چه خواهی کرد مشتی دیو مردم را مقیم****تا چه خواهی داد قومی رنگ داران را حصار
گر کسی دامی نهد بی پای شو واندر گذر****ور کسی زجری کند بی گفت شو و اندر گذار
نفس تا رنجور داری چاکر درگاه تست****باز چون میریش دادی گم کند چون تو هزار
دل گرفت احرام در بیت‌الحرام آب و نان****هم دل اندر محرم خلوت سرای شهریار
تا نشد خاص الخواص او دل اندر صدر شاه****کی شدند او را مطیع اندر بیابان شیر و مار
گر چه اندر کعبه‌ای بیدار باش و تیز رو****ور چه در بتخانه‌ای هشیار باش و پی فشار
مرد با زنار اگر سست آید اندر عین روم****بر خیال چشمهٔ معبودیه کرد اختصار
آب در بستان آدم می‌رود لیکن چه سود****از کلوخی گل برون آید ز دیگر سوی خار
ناله را نزدیک عزت گر جوی حرمت بدی****باغبان هرگز ندادی نیم جو را ده خیار
کار آن دارد که افتد در خم چوگان فقر****نام آن گیرد که باشد چون سها زرد و نزار
هر چه جز در دست دوزخ هر چه جز فقرست غیر****هر چه جز بندست زحمت هر چه جز زخمست عار
چون بدین هفت آسمان پویند با تر دامنی****چون کند نقش سلیمان دیو بر روی ازار
عندلیب خوش سماع او جاودان گویا بود****دست برد از همسران خویش و ز اهل و تبار
ور نه خود دست کفایت ز آستین کبریا****جون برون یازد کند در کام او چون خر فسار
تا ضیاع اندر دل مردست ضایع نیست کفر****آتشی باید که افتد در ضیاع و در عقار
عشق پیش از مرد باید تا سماع آرد وصال****عقل بعد از علم باید تا درست آید شمار
مانع آید جان معانی را چو عقل آمد مشیر****نافع آید دل محاسن را چو دین باشد شعار
در اوایل چار می‌گفتند بنیان جهان****دور ما آخر برآرد هم دمار از هر چهار
صبح محشر بر زد اینک نور بر دامان کوه****زینهار ای خفتگان بیدار باشید از قرار
موج خواهد زد زمین تا بر کنار افتد همه****هر چه ذر اندر یمین و هر چه سنگ اندر یسار
کشتی اینجا ساخت باید تا به نزد غرقه‌گاه****ایمنی باز آرد از تخلیط و تندی و بخار
چون نیابد در رباط از بهر عیسا عقل دون****گو برو اندر ریا از بهر خر گندم بکار
گر نخواهد خواست از اخلاص عذر عشق زلف****کسی مسلم باشدش جولان میدان عذار
غفلت اندر عاشقان چندان کدورت جمع کرد****کز رخ خورشید می‌بینند سرخی بر انار
از سپیدی اویس و از سیاهی بلال****مصطفا داند خبر دادن ز وحی کردگار
من چه دانم کز چه دارد نور از خورشید روز****من چه دانم کز چه بیند دزد در شبهای تار
سینهٔ شیرین خبر دارد ز خسرو بس بود****نالهٔ گردون کفایت باشد از تقدیر بار
یارب این در علم تست و کس نداند سر این****فضل کن بر عاشقان و راز هم در پرده دار
وز پی آن کز سنایی یک اشارت بد بدین****چون دگر گویندگان او را مفرما سنگسار

ای خنده زنان بوس تو بر تنگ شکر بر****وی طنز کنان نوش تو بر رنگ گهر بر
جان تو که باشد ز در خندهٔ او باش****کز خنده شیرینت بخندد به شکر بر
بر مردمک دیدهٔ عشاق زنی گام****هر گه که ملک وار خرامی به گذر بر
نظارگیان رخ زیبای تو بر راه****افتاده چو زلف سیهت یک به دگر بر
تو بوسه همی باری از آن لعل شکر بار****در بوسه چدن دیده و جانها به اثر بر
آمیخته صورتگر خوبان بر فتنه****از نطق و دهان تو عیان را به خبر بر
بنشانده به خواری خرد عافیتی را****زنجیر دلاویز تو چون حلقه به در بر
ای زلف تو از آتش رخسار تو پرتاب****من فتنه بر آن تافته و تافته گر بر
دیوانه بسی دارد در هر شکن و پیچ****آن سلسلهٔ مشک تو بر طرف قمر بر
یارب که همی تا چه بلا بارد هر دم****ای جان پدر زلف تو بر جان پدر بر
اندر شب و روز سر زلفین و رخ تو****عمری به سر آوردم بر «بوک» و «مگر» بر
گر با خبرستی ز پی روی تو هر شب****غیرت بزمی بر فلک خیره نگر بر
سرو و گل تو تازه بدانند که هستند****آن جسته و این رستهٔ این دیدهٔ تر بر
آتش زده‌ای در دل عشاق ز خشکی****آبی نه کسی را ز تو بر روی جگر بر
مانند دل سخت سیاه تو از آنست****هم بوسه و هم گریهٔ حاجی به حجر بر
ای نقش دل انگیز ترا از قبل انس****بنگاشته روح‌القدس از عشق به پر بر
در زینت و در رنگ کلاه و کمر خویش****زحمت چه کشی در طلب گوهر و زر بر
از اشک من و رنگ رخ من ببر ای ترک****بعضی به کله بر زن و بعضی به کمر بر
سحر تو اگر چه ز سحر سست شود سحر****خندید چو صبح آمد بر نور سحر بر
چندان چه نمایی شر از آن چشم چو آهو****خیرالبشر اینجا و تو مشغول به شر بر
هان آهو کا جور مکن تا بنگویم****این جور تو بر عدل شه شیر شکر بر
سلطان همه مشرق بهرامشه آنکو****بهرام سپهرش نسزد بنده به در بر
فرخنده یمینی و امینی که بخندد****یمنش به قضای بد و امنش به قدر بر
شیر فلک از بیلک او برطرف کون****زانگونه گریزنده که آهو به کمر بر
خو کرده زبانش به در جنگ و سر گنج****اندر صف مجلس به «بگیر» و به «ببر» بر
در بارگه حکم تقاضای یقینش****آتش زده در نفس شک و نقش اگر بر
لفظش برسیدست بسان خرد و جان****بر ذروهٔ عرش و فلک و ذره به در بر
صاحب خبر غیر نخواندست به سدره****چون سیرت نیکوش به فهرست سیر بر
نظاره اگر روح ندیدست به دیده****چون چهرهٔ زیباش به صحرای صور بر
فتنه‌ست چو خورشید پی فتنه نشانیش****بهرام فلک به شه ناهید نظر بر
هر کس که کند قصد که تا سر بکشد زو****سر گمشده بیند چو کشد دست به سر بر
ای تکیه گه دولت و تایید تو در ملک****بر سو به خداوند و فرو سو به هنر بر
چون رعب تو خود نایب حشرست درین ربع****کی دل دهدت تا تو نهی دل به حشر بر
چون عصمت و تایید الاهی سپر تست****کی تکیه کنی بر زره و خود و سپر بر
گر رشگ برد خصم تو نشگفت گه سوز****از آتش شمشیر تو بر عمر شرر بر
زیرا که به از عمر بود مرگ مر آنرا****کز سهم دلاشوب تو باشد به خطر بر
هر چند که بودی ز پس پردهٔ ادبار****بدخواه ترا میل به کبر و به بطر بر
اکنون که ترا دید ز سهم و خطر تو****بارست بطر بر عدوی روز بتر بر
این قوت بازوی ظفر از پی آنست****کز نعت تو حرزست به بازوی ظفر بر
ای از کف چون ابر بهاریت گه جود****آن آمده بر بخل که از وی به حضر بر
گر ابر مدد یکدم از انگشت تو گیرد****هرگز نکند بیش بخیلی به مطر بر
ای ذات ترا از قبل قبلهٔ دلها****تدبیرگر چرخ بپرورده ببر بر
چون قطب تو اندر وطن خویش به نیکی****آوازهٔ نام تو چو انجم به سفر بر
خور جود تو جوینده چو انجم به فلک بر****گل مدح تو گوینده چو بلبل به شجر بر
رحمت شده بی امر تو زحمت به خرد بر****فتنه شده بی امر تو فتنه به سهر بر
در کعبهٔ انصاف تو محراب دگر شد****نقش سم شبدیز تو بر ماده و نر بر
تا حرز نفر داد تو و یاد تو باشد****هرگز نرسد هیچ نفیری به نفر بر
بنگاشت تو گویی همه را از قلم مهر****نقاش ازل نقش تو بر حسن بصر بر
انگشت گزان آمده نزد تو حسودت****برده سر انگشت کز آتش به سقر بر
دولت نتواند که گشاید ز سر زور****ار بند نهد دست تو بر پای قدر بر
گور و ملک الموت بهم بیندی از تو****گر گرز زنی بر عدوی تیره گهر بر
در بحر گر آواز دهی جانورانش****لبیک زنان پیش تو آیند به سر بر
هر دم فلک الاعظم ز اوج شرف خویش****احسنت کند بر شرف چون تو پسر بر
تا نقش کند از قبل رمز حکیمان****جاه خطر و چاه خطر را به سمر بر
بر رهگذر حاسد تو چاه و خطر باد****تا ناصحت آساید با جاه و خطر بر
بر پشت تو بادا زره عصمت ایزد****تا باد زره سازد بر روی شمر بر
خاک در تو باد سپهر همه شاهان****تا خاک و سپهرست بزیر و به زبر بر
روی تو چنان تازه که گوید خرد و جان****ای تازه‌تر از برگ گل تازه به بربر

نشود پیش دو خورشید و دو مه تاری تیر****گر برد ذره‌ای از خاطر مختاری تیر
آنکه در چشم خردمندی و در گوش یقین****پیش اندازهٔ صدقش به کمان آید تیر
آنکه پیش قلم همچو سنانش گه زخم****از پی فایده چون نیزه میان بندد تیر
گر به زر وصف کند برگ رزانر پس از آن****برگ زرین شود از دولت او در مه تیر
ای جوانی که ز معنی نوت در هر گوش****هر زمان نور همی نو طلبد عالم پیر
سخن از مهر تو آراسته آید چو جنان****آتش از خشم تو آمیخته سوزد چو سعیر
آن گه فکرت همی از عقل تو یابد گه نظم****به همه عمر نیابد صدف از ابر مطیر
هر چه زین پیش ز نظم حکما بود از او****هست امروز به بند سخنان تو اسیر
معنی اندر سیهی حرف خطت هست چنانک****صورت روشنی اندر سیهی چشم بصیر
راوی آن روز که شعر تو سراید ز دمش****باد چون خاک از آن شعر شود نقش‌پذیر
از پی دوستی نظم تو مرغان بر شاخ****نه عجب گر پس از این سخته سرآیند صفیر
از پی اینکه ترا مرد همی بیند و بس****معنی بکر همی بر تو کند جلوه ضمیر
هر زمان زهره و تیر از پی یک نکتهٔ تو****هر دو در مجلس شعر تو قرینند و مشیر
آن برین بهر شهی عرضه کند دختر بکر****وین بر آن زخمه زند بهر طرب بر بم و زیر
نام آن خواجه که بر مخلص شعر تو رود****تا گه صور بود بر همه جانها تصویر
من چو شعر تو نویسم ز عزیزی سخنت****نقس دان مشک تقاضا کند و خامه حریر
هر کسی شعر سراید ولیکن سوی عقل****در به خر مهره کجا ماند و دریا به غدیر
زیرکان مادت آواز بدانند از طبع****ابلهان باز ندانند طنین را ز زفیر
سخنت غافل بود از هیبت دریا دل آنک****بحر اخضر شمرد دیدهٔ او چشم ضریر
مطلع شعر تو چون مطلع شمس ست ولیک****اعمیان را چه شب مظلم چه بدر منیر
چه عجب گر شود آسیمه ز رنگ می صرف****آن تنک باده که مستی کند از بوی عصیر
ای میر سخنان کز پی نفع حکما****مر ترا قوت تایید الاهیست وزیر
لیکن از بی‌خبری بی‌خبرانست که یافت****سر و پای تو و اصل تن و جان تاج و سریر
تو بی اندیشه بگویی به از آن اندر نظم****آنچه یک هفته نویسد به صد اندیشه دبیر
چهره و ذات ترا در هنر از بی‌مثلی****خود قیاسیست برون از مثل سوسن و سیر
من درین مدح تو یک معجزه دیدم ز قلم****آن زمان کز دل من بود سوی نظم سفیر
گر چه دل در صفت مدح تو حیران شده بود****او همی کرد همه مدح تو موزون به صریر
صفت خلق تو در خاطر من بود هنوز****کز جوار دم من باد می افشاند عبیر
هم به جانت که بیاراسته جانم چون جهان****تا زبانم بر مدح تو جری شد چو جریر
شاعر از شعر تو گوید چه عجب داری از آنک****از زمین آب به دریا شود آتش به اثیر
ای جهان هنر از عکس جمال تو جمیل****ای دو چشم خرد از نور قرار تو قریر
هر دو از خاطر نیکو ز پی سختن شعر****چون ترازوی زریم از قبل دون و خطیر
دهر در شعر نظیریم ندانست ولیک****چون ترا دید درین شغل مرا دید نظیر
لیک در جمله تو از دولت نیکو شعری****چون شهان سوی زری من چو خران سوی شعیر
طاق بر طاق تو از بهر سنایی چو پیاز****من ثناگوی تو و مانده درین حجره چو سیر
تا بر چهره‌گشایان نبود چشم چو دل****تا بر گونه‌شناسان نبود شیر چو قیر
باد بر رهگذر حادثه از گونه و اشک****دل و چشم عدوت راست چو جام می و شیر
بادی آراسته در ملک سخن تا گه حشر****نامهٔ شعر به توقیع جواز تو امیر

ای سنایی جهد کن تا پیش سلطان ضمیر****از گریبان تاج سازی وز بن دامن سریر
تا بدین تاج و سریر از بهر مه رویان غیب****هر زمانی نو عروسی عقد بندی بر ضمیر
با بدین تاج و سریر از بهر دارالملک سر****بند پای سر شمر تاج و سریر اردشیر
دیو هم کاسه بود بر سفره تا وهم و خیال****در میان دین و عقلت در سفر باشد سفیر
جان بدین و عقل ده تا پاک ماند بهر آنک****وزر ورزد جان چو او را عقل و دین نبود وزیر
تا تو در زیر غبار آرزو داری قرار****در جهان دل نبینی چشم جان هرگز قریر
آدمی در جمله تا از نفس پر باشد چو گوز****هر زمانی آید از وی دیو را بوی پنیر
از حصار بود خود آنگاه برهی کز نیاز****پایمال مسجد و میخانه گردی چو حصیر
هست تا نفس نفیست باعث تعلیم دیو****بود هم فر فرزدق داعیهٔ جر جریر
گر خطر داری ز حق دان ور نداری زو طلب****کت زوال آید چو از از خود سوی خود باشی خطیر
آفتاب نوربخش آنگاه بستاندش نور****چون کند دعوی تمامی پیش او بدر منیر
هست آتش خشم و شهوت بخل و کین و طمع و آز****وردت این باد از چنین آتش که «اجرنا یامجیر»
مالک خود باش همچون مالک دوزخ از آنک****تا نگیرد نوزده اعوانش در محشر اسیر
وز بروج اختران بگذر سوی رضوان گرای****تا نه آتش زحمت آرد مر ترا نه زمهریر
ور نه بگریزی از اینها باز دارندت به قهر****این ده و نه در جهنم و آن ده و دو در اثیر
چار میخ چار طبعی شهر بند پنج حسن****از پی این دو جهان سه جانت ماند اندر زحیر
بیخ شهوت بر کن و شاخ شره کاندر بهشت****این بخواهد مرغ و میوه و آن دگر حور و حریر
در مصاف خشم و شهوت چشم‌دل پوشیده‌دار****کاندرین میدان ز پیکان بی‌ضرر باشد ضریر
نرم‌دار آواز بر انسان چو انسان زان که حق****«انکرالاصوات» خواند اندر نبی «صوت الحمیر»
در نعیم خلق خود را خوش سخن کن چون طبیب****در جحیم خشم چون گبران چه باشی باز فیر
میری از حرصست چون مور از تهور همچو مار****پی به روز حشر یک رنگند مور و مار و میر
خود همه عالم نقیری نیست پیش نیک و بد****چیست این چندین نقاره و نقرکی بهر نقیر
انقیاد آر ار مسلمانی به حکم او از آنک****بر نگردد ز اضطراب بنده تقدیر قدیر
بر امید رحم او بر زخم او زاری مکن****کاولت زان زد که تا آخرت بنوازد چو زیر
کز برای پخته گشتن کرد آدم را الاه****در چهل صبح الاهی طینت پاکش خمیر
چون ترا در دل ز بهر دوست نبود خارخار****نیست در خیر تو چیزی جان مکن بر خیر خیر
فاسقت خوانم نه عاشق ار چو مردان در سماع****ذوق سمعت بازداند نغمت بم را ز زیر
دین سلاح از بهر رفع دشمنان آتشیست****تو چرا پوشی بهر بادی زره چون آبگیر
از برای ذکر باقی بر صحیفهٔ روزگار****چون نکو خط نیستی زنهار تا نبوی دبیر
چونت عمر و زید باشد کارساز نیک و بد****در نبی پس کیست «نعم المولی و نعم النصیر»
میر میرت بر زبان بینند پس در وقت ورد****یا مخوان «فوضت امری» یا مگو کس را امیر
بامداد «ایاک نعبد» گفته‌ای در فرض حق****چاشتگه خود را مکن در خدمت دونی حقیر
تنگ میدان باش در صحرای صورت همچو قطب****تا به تدبیر تو باشد گشت چرخ مستدیر
ای خمیرت کرده در چل صبح تایید الاه****چون تنورت گرم شد آن به که بربندی فطیر
گویی ای اسم تو باری گویی ای فعل تو بار****گویی ای مهرت سهناگویی ای لطفت هژیر
جان ما را عقل بخش و عقل ما را رهنمای****کز برون تن غفوری وز درون جان خبیر
مرقد توفیق تو جان را رساند بر علو****موقف خذلان تو تن را گدازد در سعیر
تیغها از سکر قهرت کند نبود از سلیل****کلکها از شکر لطفت گنگ نبود از صریر
هم رضا جویان همه مردانت خوش خوش در خشوع****هم ثناگویان همه مرغانت صف صف در صفیر
از برای هدیهٔ معنی و کدیهٔ زندگی****بندهٔ درگاه تو جان جوان و عقل و پیر
هم درخت از تو چو پیکان و سنان وقت بهار****هم غدیر از تو چو شمشیر و سپر در ماه تیر
تیر چرخ ار در کمان یابد مثال حکمتت****در زمان همچون کمان کوژی پذیرد جرم تیر
پیش تو یکتن نکرد از بهر خدمت قد کمان****تا ندادی هم توشان از قوت و توفیق تیر
جان هر جانی که جفت تیر حکمت بشنود****با «سمعنا» و «اطعنا» پای کوبد پیش تیر
تف آه عاشقان ار هیچ زی بحر آمدی****تا به ماهی جمله بریان گرددی بحر قعیر
از برای پرورش در گاهوارهٔ عدل و فضل****عام را بستان سیری خاص را پستان شیر
هر که از خود رست و عریان گشت آن کس را به فضل****حلها پوشی طرازش «ذلک الفوز الکبیر»
و آنکه او پیوسته زیر پوست ماند چون پیاز****میدهیش از خوانچهٔ ابلیس در لوزینه سیر
از در کوفهٔ وصالت تا در کعبهٔ رجا****نیست اندر بادیهٔ هجران به از خوفت خفیر
از همه عالم گریزست ار همه جان و دل ست****آن تویی کز کل عالم ناگریزی ناگزیر
کم نگردد گنج خانهٔ فضلت از بدی‌ها ما****تو نکو کاری کن و بدهای ما را بد مگیر
صدق ما را صبح کاذب سوخت ما را صدق بخش****پای ما در طین لازب ماند ما را دستگیر
هیچ طاعت نامد از ما همچینن بی علتی****رایگانمان آفریدی رایگانمان در پذیر

در کف خذلان و ذل فتح و ظفر گشتی اسیر****گر نبودی هر دو را اقبال خواجه دستگیر
نور چشم خواجهٔ بوالفتح مسعود آنکه او****چون ظفر با فتح و سعدست او همه ساله نظیر
آن به جود و زیب و کین و رای و عیش و قدر و ذهن****مهر و مه بهرام و کیوان زهره و برجیس و تیر
قدر او چرخ بلند و رای او شمس مضی****قدر او بحر محیط و جود او ابر مطیر
نیست گاه دانش و عقل و کفایت نزد عقل****کودکی چون او به صدر پادشاهی هیچ پیر
نیست او گر مردم چشم ای شگفتی پس چراست****دیدگان خواجه بوالفتح از قرار او قریر
گر چه خردست او جهان را بس عزیزست و بزرگ****مردم دیده عزیزست ار چه خردست و حقیر
شادباش ای گاه کوشش تیز عنصر چون حدید****دیر زی ای وقت بخشش نرم جوهر چون حریر
هرکس از دعوی عمیدند و خطیرند و بزرگ****تو ز معنی هم عمیدی هم بزرگی هم خطیر
گر کم از تو گاه شوخی صدر می‌دارد چه شد****دیو نه گاه سلیمان داشت یک چندی سریر
نه سها چون شمس بر چرخست لیکن گاه نور****صد فلک باید ترا زد تا جهان گردد منیر
نیک ماند سیر در ظاهر به سوسن لیک باز****چون ببویی دور باشد پایهٔ سوسن ز سیر
ای بزرگ اصلی که هرگز کرد نتواند تمام****حد بذلت را مهندس شرط وصفت را دبیر
فضل و دولت را مداری ملک و ملت را مشار****دین و دولت را پناهی عز و حشمت را مشیر
باش تا وقت آیدت اسباب دیوان ساختن****تا عطارد را ببینی پیش خویش اندر سفیر
خاور اکنون داد خواهد مهر عمرت را طلوع****مشرق اکنون دید خواهد ماه و سالت را مسیر
عمر اندک داری و بسیار داری منزلت****چون بجویندت بحاری چون ببینندت غدیر
چشم احسان بی بصر مانده‌ست تا روزی کجا****بشنواند کلک تو گوش مکارم را صریر
جود را شکری گزاری چون کسی بینی غنی****خویشتن مجرم شناسی گر کسی یابی فقیر
شاخ اگر از ابر اقبال تو یابد مایه‌ای****هر بری کز وی برآید اختری گردد منیر
ای بلند اصلی که کم دادست چون تو خاک پست****ای جوان بختی که کم دیدست چون تو چرخ پیر
روی زی صدرت نهادم با دل امیدوار****پشت کرده چون کمان از بیم تیر زمهریر
تا ز هر دستی بدانی آنکه در ایام خویش****اندرین صنعت ندارم در همه عالم نظیر
شعر چون نیکو نیاید کز صفای او دلم****هر زمان در طبع من گوهر همی گردد ضمیر
لیک عیبی دارم و آنست عیبم کز خرد****نیستم لت خوارگیر و قمرباز و باده‌گیر
نان آنکس پخته باشد نزد آنها کز خرد****نه خمیری دارد اندر راه فطرت نه فطیر
نه ز بد شعری به هر صدری ندارم اختلاط****لیک بی معنی همی در پیش هر خر خیر خیر
از برای لقمه‌ای نان بر نتوان آبروی****وز برای جرعه‌ای می‌رفت نتوان در سعیر
از خردمندی و حکمت هرگز این اندر خورد****کز پی نانی به دست فاسقی گردم اسیر
چون کریمان یک درم ندهند از روی کرم****تا ندارندم دو سال از انتظار اندر زحیر
ای سخنور تربیت کن مر مرا از نیکویی****تاجری گردد زبانم در مدیحت چون جریر
طوقم اندر گردن آور از سخا چون فاخته****تا چو قمری می‌زنم بر شاخ او صافت صفیر
گر چه من بنده ندارم خدمتی از فضل خویش****تو خداوندی بجا آر از کرم این در پذیر
پادشاه دانشی باشد وزیرت جود از آنک****پیکر بی‌روح باشد پادشاه بی‌وزیر
تا چو خورشید سپر کردار در برج کمان****در رود آخر بود مرتازیان را ماه تیر
بادت از چرخ کمان کردار هر دم نو به نو****نعمت و اسباب قسم و دولت و اقبال تیر
بد سگال بد سگالت باد چرخ کینه‌ور****دوستار دوستارت باید جبار قدیر

ای دل به کوی فقر زمانی قرار گیر****بیکار چند باشی دنبال کار گیر
گر همچو روح راه نیابی بر آسمان****اصحاب کهف‌وار برو راه غار گیر
تا کی حدیث صومعه و زهد و زاهدی****لختی طریق دیر و شراب و قمار گیر
خواهی که ران گور خوری راه شیر رو****خواهی که گنج در شمری دنب مار گیر
خواهی که همچو جعفر طیار بر پری****رو دلبر قناعت اندر کنار گیر
تسلیم کن به صدق و مسلم همی خرام****وین قلب را به بوتهٔ معنی عیار گیر
چون طیلسان و منبر وقف از تو روی تافت****زنار و دیر جوی و ره پای دار گیر
از حرص و آز و شهوت دل را یگانه کن****با نفس جنگجوی ره کارزار گیر
یا چون عمر به دره جهان را قرار ده****یا چون علی به تیغ فراوان حصار گیر
گه یزدجرد مال و گهی ذوالخمار کش****گه زخم دره دارو گهی ذوالفقار گیر
خواهی که بار عسکر بندی ز کان دهر****خرما خمارت آرد سودای خار گیر
چندین هزار سجده بکردی ز غافلی****بنشین یکی و سجدهٔ خود را شمار گیر
یک سجده کن چو سحرهٔ فرعون بیریا****و آن گه میان جنت ماوی قرار گیر
ای بی بصر حکایت بختنصر مگوی****وز سامری هزار سمر یادگار گیر
بغداد را به طرفهٔ بغداد باز ده****وندر کمین بصره نشین و طرار گیر
در جوی شهر گوهر معنی طلب مکن****غواص وار گوشهٔ دریا کنار گیر
ای کمزن مقامر بد باز بی‌هنر****خواهی که کم نبازی یاد نگار گیر
از زخم هفت و هشت نیابی مراد دل****یکبار پنج رود و سه تار و چهار گیر
گر چو خلیل سوخته‌ای از غم خلیل****در گلستان مگرد و در آتش قرار گیر
ماهی ز آب نازد و گنجشک از هوا****زین هر دو بط به جوی و کنار بحار گیر
دست نگار گر نرسد زی نگار چین****ماهی به تابه صید مکن در شکار گیر
گر از جهان حرص نگیری ولایتی****سالار آن ولایت تو خاکسار گیر
با یک سوار غز و کنی نیست جای نام****باری چو کشته گردی ره بر هزار گیر
یا همچو باز ساکن دست ملوک شو****یا همچو زاغ گوشهٔ شاخ کنار گیر
زین روزگار هیچ نخیزد مکوش بیش****از روزگار دست بشو روز کار گیر
چون ماه علم از فلک فقر بر تو تافت****طاووس وار جلوه به باغ و بهار گیر
بی‌رنج بادیه نرسی مشعرالحرام****در تاز و تاکباز و هوا را مهار گیر
چندین هزار مرد مبارز درین مصاف****کردند حمله‌ها و نمودند دار گیر
با صدق و با شهادت رفتند مردوار****گر ره روی تو نیز ره آن قطار گیر
چون سوز کار و درد غم دین نداردت****زین راه «برد» و گوشهٔ زرع و شیار گیر
زین خواجگان مرتبه جویان بی‌سخا****زین فعل نامشان شرف ننگ و عار گیر
زین مال بی نهایت دشمن گرت نصیب****خود را چهار خشت ز دنیا شمار گیر
گفت سنایی ار چه محالست نزد تو****تو شکر حال گوی و در کردگار گیر