آذربایجان کنونی متولد شد اما اصلیت عراقی داشته است. وی از فنون حکمت و علوم عقلی و نقلی و طب و ریاضی و موسیقی بهره ای کامل داشته و از علمای فلسفه و حکمت به شمار می آمده است. مهمترین اثر وی”پنج گنج” یا “خمسه” است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است. وی بین سالهای 599 تا 602 هجری قمری وفات یافت.

خاکش نبودی باد بودی

زحل گر نیستی هندوی این نام****بدین پیری در افتادی ازین بام

ارس را در بیابان جوش باشد****چو در دریا رسد خاموش باشد

اگر دشمن رساند سر به افلاک****بدین درگه چه بوسد جز سر خاک

اگر صد کوه در بندد به بازو****نباشد سنگ با زر هم ترازو

از آن منسوج کو را دور دادست****به چار ارکان کمربندی فتادست

وزان خلعت که اقبالش بریدست****به هفت اختر کله واری رسیدست

وزان آتش که الماسش فروزد****عدو گر آهنین باشد بسوزد

چو دیو از آهنش دشمن گریزد****که بر هر شخص کافتد برنخیزد

ز تیغی کانچنان گردن گذارد****چه خارد خصم اگر گردن نخارد

زکال از دود خصمش عود گردد****که مریخ از ذنب مسعود گردد

حیاتش با مسیحا هم رکابست****صبوحش تا قیامت در حسابست

به آب و رنگ تیغش برده تفضیل****چو نیلوفر هم از دجله هم از نیل

بهر حاجت که خلق آغاز کرده****دری دارد چو دریا باز کرده

کس از دریای فضلش نیست محروم****ز درویش خزر تا منعم روم

پی موریست از کین تا به مهرش****سر موئیست از سر تا سپهرش

هر آن موری که یابد بر درش بار****سلیمانیش باید نوبتی دار

هر آن پشه که برخیزد ز راهش****سر نمرود زیبد بارگاهش

زناف نکته نامش مشک ریزد****چو سنبل خورد از آهو مشک خیزد

ز ادراکش عطارد خوشه چینست****مگر خود نام خانش خوشه زینست

چو بر دریا زند تیغ پلالک****به ماهی گاو گوید کیف حالک

گر از نعلش هلال اندازه گیرد****فلک را حلقه در دروازه گیرد

ضمیرش کاروانسالار غیب است****توانا را ز دانائی چه عیب است

به مجلس گر می و ساقی نماند****چو باقی ماند او باقی نماند

از آن عهده که در سر دارد این عهد****بدین مهدی توان رستن از این مهد

اگر طوفان بادی سهمناکست****سلیمانی چنین داری چه باکست

اگر خود مار ضحاکی زند

نیش****چو در خیل فریدونی میندیش

بر اهل روزگار از هر قرانی****نیامد بی ستمکاری زمانی

ز خسف این قران ما را چه بیمست****که دارا دادگر داور رحیمست

قرانی را که با این داد باشد****چو فال از باد باشد باد باشد

جهان از درگهش طاقی کمینه است****بر این طاق آسمان جام آبگینه است

بر آن اوج از چو ما گردی چه خیزد****که ابر آنجا رسد آبش بریزد

بر آن درگه چو فرصت یابی ای باد****بیار این خواجه تاش خویش را یاد

زمین بوسی کن از راه غلامی****چنان گو کاین چنین گوید نظامی

که گر بودم ز خدمت دور یک چند****نبودم فارغ از شغل خداوند

چو شد پرداخته در سلک اوراق****مسجل شد بنام شاه آفاق

چو دانستم که این جمشید ثانی****که بادش تا قیامت زندگانی

اگر برگ گلی بیند در این باغ****بنام شاه آفاقش کند داغ

مرا این رهنمونی بخت فرمود****که تا شه باشد از من بنده خشنود

شنیدستم که دولت پیشه ای بود****که با یوسف رخیش اندیشه ای بود

چنان در کار آن دلدار دل بست****که از تیمار کار خویشتن رست

چنان در دل نشاند آن دلستان را****که با جانش مسلسل کرد جان را

گرش صد باغ بخشیدندی از نور****نبردی منت یک خوشه انگور

چو دادندی گلی بر دست یارش****رخ از شادی شدی چون نوبهارش

به حکم آنکه یار او را چو جان بود****مدام از شادی او شادمان بود

مراد شه که مقصود جهانست****بعینه با برادر هم چنانست

مباد این درج دولت را نوردی****میفتاد اندر این نوشاب گردی

جمالش باد دایم عالم افروز****شبش معراج باد و روز نوروز

بقدر آنکه باد از زلف مشگین****گهی هندوستان سازد گهی چین

همه ترکان چین بادند هندوش****مباد از چینیان چینی برابر وش

حسودش بسته بند جهان باد****چو گردد دوست بستش پرنیان باد

مطیعش را زمی پر باد گشتی****چو یاغی

گشت بادش تیز دشتی

چنین نزلی که یابی پرمانیش****مبارکباد بر جان و جوانیش

زاغ بر کشتن شتر****شغال و گرگ و زاغ این ساز کردند

که از شخصی شتر سرباز کردند****طیطوی با موج دریا

به چاره کین توان جستن ز اعدا****چنان کان طیطوی از موج دریا

بط و سنگ پشت****بسا سر کز زبان زیرزمین رفت

کشف را با بطان فصلی چنین رفت****مرغ و کپی و کرم شب تاب

ز نااهلان همان بینی در این بند****که دید آن ساده مرغ از کپیی چند

بازرگان دانا و بازرگان نادان****به حیلت مال مردم خورد نتوان

چو بازرگان دانا مال نادان****غوک و مار و راسو

چو بر دانا گشادی حیله را در****چو غوک مارکش در سر کنی سر

موش آهن خوار و باز کودک بر****حیل بگذار و مشنو از حیل ساز

که موش آهن خورد کودک برد باز****زن و نقاش چادر سوز

چو نقش حیله بر چادر نشانی****بدان نقاش چادر سوز مانی

طبیب نادان که دارو را با زهر آمیخت****ز دانا تن سلامت بهر گردد

علاج از دست نادان زهر گردد****کبوتر مطوقه و رهانیدن کبوتران از دام

به دانائی توان رستن ز ایام****چو آن مرغ نگارین رست از آن دام

هم عهدی زاغ و موش و آهو و سنگ پشت****مکن شوخی وفاداری در آموز

ز موش دام در زاغ دهن دوز****موش و زاهد و یافتن زر

مبریک جوز کشت کس به بی داد****که موش از زاهد ارجو برد زر داد

گرگی که از خوردن زه کمان جان داد****مشو مغرور چون گرگ کمان گیر

که بر دل چرخ ناگه می زند تیر****زاغ و بوم

رها کن کاین حمال محروم****نسازد با خرد چون زاغ با بوم

راندن خرگوش پیلان را از چشمه آب****مبین از خرد بینی خصم را خرد

ز پیلان بین که خرگوش آب چون برد****گربه روزه دار با دارج و خرگوش

ز حرص و زرق باید روی برتافت****ز

روزه گربه روزی بین که چون یافت

ربودن دزد گوسفند زاهد را بنام سگ****کسی کاین گربه باشد نقش بندش

نهد داغ سگی بر گوسپندش****شوهر و زن و دزد

ز فتنه در وفا کن روی در روی****چنان کز بیم دزد آن زن در آن شوی

دیو و دزد و زاهد****رهی چون باشد از خصمانت ناورد

چنان کز دیو و دزد آن پارسا مرد****زن و نجار و پدرزن

چه باید چشم دل را تخته بردوخت****چو نجاری که لوح از زن در آموخت

برگزیدن دختر موش نژاد موش را****اگر بد نیستی با بد مشو یار

چنان کان موش نسل آدمی خوار****بوزینه و سنگ پشت

به وا گشتن توانی زین طرف رست****که کپی هم بدین فن زان کشف رست

فریفتن روباه خر را و به شیر سپردن****چو خر غافل نباید شد درین راه

کزین غفلت دل خر خورد روباه****زاهد نسیه اندیش و کوزه شهد و روغن

حساب نسیه های کژ میندیش****چو زان حلوای نقد آن مرد درویش

کشتن زاهد راسوی امین را****به ار بر غدر آن زاهد کنی پشت

که راسوی امین را بیگنه کشت****کشتن کبوتر نر کبوتر ماده را

مزن بی پیش بینی بر کس انگشت****چنان کان نر کبوتر ماده را کشت

بریدن موش دام گربه را****به هشیاری رهان خود را از این غار

چو موش آن گربه را از دام تیمار****قبره با شاه و شاهزاده

برون پر تا نفرسائی درین بند****چو مرغ قبره زین قبه چند

شغال زاهد و سعایت جانوران پیش شیر****به صدق ایمن توانی شد ز شمشیر

چو آن زاهد شغال از خشم آن شیر****سیاح و زرگر و مار

تو نیکی کن مترس از خصم خونخوار****به نیکی برد جان سیاح از آن مار

چهار بچه بازرگان و برزگر و شاهزاده و توانگر****به قدر مرد شد روزی نهاده

ز بازرگان بچه تا

شاهزاده****رفتن شیر به شکار و شکار شدن بچه های او

به خونخواری مکن چنگال را تیز****کز این بی بچه گشت آن شیر خونریز

چو بر گفت این سخن پیر سخن سنج****دل خسرو حصاری شد بر این گنج

پشیمان شد ز بدعتهای بیداد****سرای عدل را نو کرد بنیاد

تو دست

به غفلت بر میاور یک نفس را****مدان غافل ز کار خویش کس را

نصیحت های هاتف چون شنیدم****چون هاتف روی در خلوت کشیدم

در آن خلوت که دل دریاست آنجا****همه سرچشمه ها آنجاست آنجا

نهادم تکیه گاه افسانه ای را****بهشتی کردم آتش خانه ای را

چو شد نقاش این بتخانه دستم****جز آرایش بر او نقشی نبستم

اگر چه در سخن کاب حیاتست****بود جایز هر آنچه از ممکنات است

چو بتوان راستی را درج کردن****دروغی را چه باید خرج کردن

ز کژ گوئی سخن را قدر کم گشت****کسی کو راستگو شد محتشم گشت

چو صبح صادق آمد راست گفتار****جهان در زر گرفتش محتشم وار

چو سرو از راستی بر زد علم را****ندید اندر خزان تاراج غم را

مرا چون مخزن الاسرار گنجی****چه باید در هوس پیمود رنجی

ولیکن در جهان امروز کس نیست****که او را درهوس نامه هوس نیست

هوس پختم به شیرین دستکاری****هوس ناکان غم را غمگساری

چنان نقش هوس بستم بر او پاک****که عقل از خواندنش گردد هوسناک

نه در شاخی زدم چون دیگران دست****که بروی جز رطب چیزی توان بست

حدیث خسرو و شیرین نهان نیست****وزان شیرین تر الحق داستان نیست

اگر چه داستانی دلپسند است****عروسی در وقایه شهربند است

بیاضش در گزارش نیست معروف****که در بردع سوادش بود موقوف

ز تاریخ کهن سالان آن بوم****مرا این گنج نامه گشت معلوم

کهن سالان این کشور که هستند****مرا بر شقه این شغل بستند

نیارد در قبولش عقل سستی****که پیش عاقلان دارد درستی

نه پنهان بر درستیش آشکار است****اثرهائی کز ایشان یادگار است

اساس بیستون و شکل شبدیز****همیدون در مداین کاخ پرویز

هوسکاری آن فرهاد مسکین****نشان جوی شیر و قصر شیرین

همان شهر و دو آب خوشگوارش****بنای خسرو و جای شکارش

حدیث باربد با ساز دهرود****همان آرام گاه شه به شهرود

حکیمی کاین حکایت شرح کردست****حدیث عشق

از ایشان طرح کردست

چو در شصت اوفتادش زندگانی****خدنگ افتادش از شست جوانی

به عشقی در که شست آمد پسندش****سخن گفتن نیامد سودمندش

نگفتم هر چه دانا گفت از آغاز****که فرخ نیست گفتن گفته را باز

در آن جزوی که ماند از عشقبازی****سخن راندم نیت بر مرد غازی

شاه ازو پر دود می بود****بدو پیوسته ناخشنود می بود

بزرگ امید را گفت ای خردمند****دلم بگرفت از این وارونه فرزند

از این نافرخ اختر می هراسم****فساد طالعش را می شناسم

ز بد فعلی که دارد در سر خویش****چو گرگ ایمن نشد بر مادر خویش

ازین ناخوش نیاید خصلتی خوش****که خاکستر بود فرزند آتش

نگوید آنچه کس را دلکش آید****همه آن گوید او کو را خوش آید

نه با فرش همی بینم نه با سنگ****ز فر و سنگ بگریزد به فرسنگ

چو دود از آتش من گشت خیزان****ز من زاده ولی از من گریزان

سرم تاج از سرافرازان ربودست****خلف بس ناخلف دارم چه سوداست

نه بر شیرین نه بر من مهربانست****نه با همشیرگان شیرین زبانست

به چشمی بیند این دیو آن پری را****که خر در پیشه ها پالانگری را

ز من بگذر که من خود گرزه مارم****بلی مارم که چون او مهره دارم

نه هر زن زن بود هر زاده فرزند****نه هر گل میوه آرد هر نیی قند

بسا زاده که کشت آن را کزو زاد****بس آهن کو کند بر سنگ بیداد

بسا بیگانه کز صاحب وفائی****ز خویشان بیش دارد آشنائی

بزرگ امید گفت ای پیش بین شاه****دل پاکت ز هر نیک و بد آگاه

گرفتم کاین پسر درد سر تست****نه آخر پاره ای از گوهر تست

نشاید خصمی فرزند کردن****دل از پیوند بی پیوند کردن

کسی بر ناربن نارد لگد را****کا تاج سر کند فرزند خود را

درخت تود از آن آمد لگدخوار****که دارد بچه خود را نگونسار

تو نیکی بد نباشد نیز فرزند****بود تره به تخم خویش مانند

قبای زر چو در پیرایش افتد****ازو هم زر بود کارایش افتد

اگر توسن شد این فرزند جماش****زمانه خود کند رامش تو خوش باش

جوانی دارد زینسان پر از جوش****به پیری توسنی گردد فراموش

چنان افتد از

آن پس رای خسرو****که آتش خانه باشد جای خسرو

نسازد با همالان هم نشستی****کند چون موبدان آتش پرستی

چو خسرو را به آتش خانه شد رخت****چو شیر مست شد شیرویه بر تخت

به نوشانوش می در کاس می داشت****ز دورا دور شه را پاس می داشت

بدان نگذاشت آخر بند کردش****به کنجی از جهان خرسند کردش

در آن تلخی چنان برداشت با او****که جز شیرین کسی نگذاشت با و

دل خسرو به شیرین آن چنان شاد****که با صد بند گفتا هستم آزاد

نشاندی ماه را گفتی میندیش****که روزی هست هر کس را چنین پیش

ز بادی کو کلاه از سر کند دور****گیاه آسوده باشد سرو رنجور

هر آنچ او فحل تر باشد ز نخجیر****شکارافکن بدو خوشتر زند تیر

چو کوه از زلزله گردد به دونیم****ز افتادن بلندان را بود بیم

هر آن پخته که دندانش بزرگست****به دنبالش بسی دندان گرگست

به هر جا کاتشی گردد زر اندود****بسوی نیکوان خوشتر رود دود

تو در دستی اگر دولت شد از دست****چو تو هستی همه دولت مرا هست

شکر لب نیز از او فارغ نبودی****دلش دادی و خدمت می نمودی

که در دولت چنین بسیار باشد****گهی شادی گهی تیمار باشد

شکنج کار چون در هم نشیند****بمیرد هر که در ماتم نشیند

گشاده روی باید بود یک چند****که پای و سر نباید هر دو دربند

نشاید کرد بر آزار خود زور****که بس بیمار وا گشت از لب گور

نه هر کش صحت او را تب نگیرد****نه هر کس را که تب گیرد بمیرد

بسا قفلا که بندش ناپدید است****چو وابینی نه قفل است آن کلید است

به دانائی ز دل پرداز غم را****که غم غم را کشد چون ریگ نم را

اگر جای تو را بگرفت بدخواه****مقنع نیز داند ساختن ماه

ولی چون چاه نخشب آب گیرد****جهان از

آهنی کی تاب گیرد

در این کشور که هست از تیره رائی****شبه کافور و اعمی روشنائی

بباید ساخت با هر ناپسندی****که ارزد ریش گاوی ریشخندی

ستیز روزگار از شرم دور است****ازو دوری طلب کازرم دور است

دو کس را روزگار آزرم داد است****یکی کو مرد و دیگر کو نزاد است

نماند کس درین دیر سپنجی****تو نیز ار هم نمانی تا نرنجی

اگر بودی جهان را پایداری****بهر کس چون رسیدی شهریاری

فلک گر مملکت پاینده دادی****ز کیخسرو به خسرو کی فتادی

کسی کو دل بر این گلزار بندد****چو گل زان بیشتر گرید که خندد

اگر دنیا نماند با تو مخروش****چنان پندار کافتد بارت از دوش

ز تو یا مال ماند یا تو مانی****پس آن به کو نماند تا تو مانی

چو بربط هر که او شادی پذیر است****ز درد گوشمالش ناگزیر است

بزن چون آفتاب آتش درین دیر****که بی عیسی نیابی در خران خیر

چه مارست اینکه چون ضحاک خونخوار****هم از پشت تو انگیزد ترا مار

به شهوت ریزه ای کز پشت راندی****عقوبت بین که چون بی پشت ماندی

درین پسته منه بر پشت باری****شکم واری طلب نه پشت واری

بعنین و سترون بین که رستند****که بر پشت و شکم چیزی نبستند

گرت عقلی است بی پیوند میباش****بدانچت هست از او خرسند میباش

نه ایمن تر ز خرسندی جهانیست****نه به ز آسودگی نزهت سنا نیست

چو نانی هست و آبی پای درکش****که هست آزاد طبعی کشوری خوش

به خرسندی برآور سر که رستی****بلائی محکم آمد سرپرستی

همان زاهد که شد در دامن غار****به خرسندی مسلم گشت از اغیار

همان کهبد که ناپیداست در کوه****به پرواز قناعت رست از انبوه

جهان چون مار افعی پیچ پیچ است****ترا آن به کزو در دست هیچ است

چو از دست تو ناید هیچ کاری****به دست دیگران میگیر ماری

چو دربندی بدان میباش خرسند****که تو

گنجی بود گنجینه دربند

و گر در چاه یابی پایه خویش****سعادت نامه یوسف بنه پیش

چو زیر از قدر تو جای تو باشد****علم دان هر که بالای تو باشد

تو پنداری که تو کم قدر داری****توئی تو کز دو عالم صدر داری

دل عالم توئی در خود مبین خرد****بدین همت توان گوی از جهان برد

چنان دان کایزد از خلقت گزید است****جهان خاص از پی تو آفرید است

بدین اندیشه چون دلشاد گردی****ز بند تاج و تخت آزاد گردی

و گر باشی به تخت و تاج محتاج****زمین را تخت کن خورشید را تاج

بدین تسکین ز خسرو سوز می برد****بدین افسانه خوش خوش روز می برد

شب آمد همچنان آن سرو آزاد****سخن می گفت و شه را دل همی داد

از میغ

چو از ماهی جدا کرد آفتابی****برون زد سر ز روزن چون عقابی

ملک در خواب خوش پهلو دریده****گشاده چشم و خود را کشته دیده

ز خونش خوابگه طوفان گرفته****دلش از تشنگی از جان گرفته

به دل گفتا که شیرین را ز خوشخواب****کنم بیدار و خواهم شربتی آب

دگر ره گفت با خطر نهفته****که هست این مهربان شبها نخفته

چو بیند بر من این بیداد و خواری****نخسبد دیگر از فریاد و زاری

همان به کین سخن ناگفته باشد****شوم من مرده و او خفته باشد

به تلخی جان چنان داد آن وفادار****که شیرین را نکرد از خواب بیدار

شکفته گلبنی بینی چو خورشید****به سرسبزی جهان را داده امید

برآید ناگه ابری تند و سرمست****بخون ریز ریاحین تیغ در دست

بدان سختی فرو بارد تگرگی****کزان گلبن نماند شاخ و برگی

چو گردد باغبان خفته بیدار****به باغ اندر نه گل بیند نه گلزار

چه گوئی کز غم گل خون نریزد****چو گل ریزد گلابی چون نریزد

ز بس خون کز تن شه رفت چون آب****در آمد نرگس شیرین ز خوشخواب

دگر شبها که بختش یار گشتی****به بانگ نای و نی بیدار گشتی

فلک بنگر چه سردی کرد این بار****که خون گرم شاهش کرد بیدار

پریشان شد چو مرغ تاب دیده****که بود آن سهم را در خواب دیده

پرند از خوابگاه شاه برداشت****یکی دریای خون دیده آه برداشت

ز شب می جست نور آفتابی****دریغا چشمش آمد در خرابی

سریری دید سر بی تاج کرده****چراغی روغنش تاراج کرده

خزینه در گشاده گنج برده****سپه رفته سپهسالار مرده

به گریه ساعتی شب را سیه کرد****بسی بگریست وانگه عزم ره کرد

گلاب و مشک با عنبر برآمیخت****بر آن اندام خون آلود می ریخت

فرو شستش به گلاب و به کافور****چنان کز روشنی می تافت چون نور

چنان بزمی که شاهان را طرازند****بسازیدش

کز آن بهتر نسازند

چو شه را کرده بود آرایشی چست****به کافور و گلاب اندام او شست

همان آرایش خود نیز نو کرد****بدین اندیشه صد دل را گرو کرد

دل شیرویه شیرین را ببایست****ولیکن با کسی گفتن نشایست

نهانی کس فرستادش که خوش باش****یکی هفته درین غم بارکش باش

چو هفته بگذرد ماه دو هفته****شود در باغ من چون گل شکفته

خداوندی دهم بر هر گروهش****ز خسرو بیشتر دارم شکوهش

چو گنجش زیر زر پوشیده دارم****کلید گنج ها او را سپارم

چو شیرین این سخنها را نیوشید****چو سرکه تند شد چون می بجوشید

فریبش داد تا باشد شکیبش****نهاد آن کشتنی دل بر فریبش

پس آنگه هر چه بود اسباب خسرو****ز منسوخ کهن تا کسوت نو

به محتاجان و محرومان ندا کرد****ز بهر جان شاهنشه فدا کرد

میان شیرین خرامان

نهاده گوهرآگین حلقه در گوش****فکنده حلقه های زلف بر دوش

کشیده سرمه ها در نرگس مست****عروسانه نگار افکنده بر دست

پرندی زرد چون خورشید بر سر****حریری سرخ چون ناهید در بر

پس مهد ملک سرمست میشد****کسی کان فتنه دید از دست میشد

گشاده پای در میدان عهدش****گرفته رقص در پایان مهدش

گمان افتاد هر کس را که شیرین****ز بهر مرگ خسرو نیست غمگین

همان شیرویه را نیز این گمان بود****که شیرین را بر او دل مهربان بود

همه ره پای کوبان میشد آن ماه****بدینسان تا به گنبد خانه شاه

پس او در غلامان و کنیزان****ز نرگس بر سمن سیماب ریزان

چو مهد شاه در گنبد نهادند****بزرگان روی در روی ایستادند

میان دربست شیرین پیش موبد****به فراشی درون آمد به گنبد

در گنبد به روی خلق در بست****سوی مهد ملک شد دشنه در دست

جگرگاه ملک را مهر برداشت****ببوسید آن دهن کاو بر جگر داشت

بدان آیین که دید آن زخم را ریش****همانجا دشنه ای زد بر تن خویش

به خون گرم شست آن خوابگه را****جراحت تازه کرد اندام شه را

پس آورد آنگهی شه را در آغوش****لبش بر لب نهاد و دوش بر دوش

به نیروی بلند آواز برداشت****چنان کان قوم از آوازش خبر داشت

که جان با جان و تن و با تن به پیوست****تن از دوری و جان از داوری رست

به بزم خسرو آن شمع جهانتاب****مبارک باد شیرین را شکر خواب

به آمرزش رساد آن آشنائی****که چون اینجا رسد گوید دعائی

کالهی تازه دار این خاکدان را****بیامرز این دو یار مهربان را

زهی شیرین و شیرین مردن او****زهی جان دادن و جان بردن او

چنین واجب کند در عشق مردن****به جانان جان چنین باید سپردن

نه هر کو زن بود نامرد باشد****زن آن مرد است کو

بی درد باشد

بسا رعنا زنا کو شیر مرد است****بسا دیبا که شیرش در نورد است

غباری بر دمید از راه بیداد****شبیخون کرد بر نسرین و شمشاد

بر آمد ابری از دریای اندوه****فرو بارید سیلی کوه تا کوه

ز روی دشت بادی تند برخاست****هوا را کرد با خاک زمین راست

بزرگان چون شدند آگه ازین راز****برآوردند حالی یکسر آواز

که احسنت ای زمان وای زمین زه****عروسان را به دامادان چنین ده

چو باشد مطرب زنگی و روسی****نشاید کرد ازین بهتر عروسی

دو صاحب تاج را هم تخت کردند****در گنبد بر ایشان سخت کردند

وز آنجا باز پس گشتند غمناک****نوشتند این مثل بر لوح آن خاک

که جز شیرین که در خاک درشتست****کسی از بهر کس خود را نکشت است

منه دل بر جهان کین سرد ناکس****وفا داری نخواهد کرد با کس

چه بخشد مرد را این سفله ایام****که یک یک باز نستاند سرانجام

به صد نوبت دهد جانی به آغاز****به یک نوبت ستاند عاقبت باز

چو بر پائی طلسمی پیچ پیچی****چو افتادی شکستی هیچ هیچی

درین چنبر که محکم شهر بندیست****نشان ده گردنی کو بی کمندیست

نه با چنبر توان پرواز کردن****نه بتوان بند چنبر باز کردن

درین چنبر گشایش چون نمائیم****چو نگشادست کس ما چون گشائیم

همان به کاندرین خاک خطرناک****ز جور خاک بنشینیم بر خاک

بگرییم از برای خویش یکبار****که بر ما کم کسی گرید چو ما زار

شنیدستم که افلاطون شب و روز****به گریه داشتی چشم جهانسوز

بپرسیدند ازو کاین گریه از چیست****بگفتا چشم کس بیهوده نگریست

از آن گریم که جسم و جان دمساز****بهم خو کرده اند از دیرگه باز

جدا خواهند گشت از آشنائی****همی گریم بدان روز جدائی

رهی خواهی شدن کان ره درازست****به بی برگی مشو بی برگ و سازست

بپای جان توانی شد بر افلاک****رها کن شهر

بند خاک بر خاک

مگو بر بام گردون چون توان رفت****توان رفت ارز خود بیرون توان رفت

بپرس از عقل دوراندیش گستاخ****که چون شاید شدن بر بام این کاخ

چنان کز عقل فتوی میستانی****علم برکش بر این کاخ کیانی

خرد شیخ الشیوخ رای تو بس****ازو پرس آنچه می پرسی نه از کس

سخن کز قول آن پیر کهن نیست****بر پیران وبال است آن سخن نیست

خرد پای و طبیعت بند پایست****نفس یک یک چو سوهان بند سایست

بدین زرین حصار آن شد برومند****که از خود برگرفت این آهنین بند

چو این خصمان که از یارت برارند****بر آن کارند کز کارت برآرند

ازین خرمن مخور یک دانه گاورس****برو میلرز و بر خود نیز میترس

چو عیسی خر برون برزین تنی چند****بمان در پای گاوان خرمنی چند

ازین نه گاوپشت آدمیخوار****بنه بر پشت گاوافکن زمین وار

اگر زهره شوی چون بازکاوی****درین خر پشته هم بر پشت گاوی

بسا تشنه که بر پندار بهبود****فریب شوره ای کردش نمک سود

بسا حاجی که خود را از اشتر انداخت****که تلخک را ز ترشک باز نشناخت

حصار چرخ چون زندان سرائیست****کمر در بسته گردش اژدهائیست

چگونه تلخ نبود عیش آن مرد****که دم با اژدهائی بایدش کرد

چو بهمن زین شبستان رخت بر بند****حریفی کردنت با اژدها چند

گرت خود نیست سودی زین جدائی****نه آخر ز اژدها یابی رهائی

چه داری دوست آنکش وقت مردن****به دشمن تر کسی باید سپردن

به حرمت شو کزین دیر مسیلی****شود عیسی به حرمت خر به سیلی

سلامت بایدت کس را میازار****که بد را در عوض تیز است بازار

از آن جنبش که در نشونبات است****درختان را و مرغان را حیات است

درخت افکن بود کم زندگانی****به درویشی کشد نخجیر بانی

علم بفکن که عالم تنگ نایست****عنان درکش که مرکب لنگ پایست

نفس بردار ازین

نای گلوتنگ****گره بگشای ازین پای کهن لنگ

به ملکی در چه باید ساختن جای****که غل بر گردنست و بند بر پای

ازین هستی که یابد نیستی زود****بباید شد بهست و نیست خشنود

ز مال و ملک و فرزند و زن و زور****همه هستند همراه تو تا گور

روند این همرهان غمناک با تو****نیاید هیچ کس در خاک با تو

رفیقانت همه بدساز گردند****ز تو هر یک به راهی باز گردند

به مرگ و زندگی در خواب و مستی****توئی با خویشتن هر جا که هستی

ازین مشتی خیال کاروان زن****عنان بستان علم بر آسمان زن

خلاف آن شد که در هر کارگاهی****مخالف دید خواهی بارگاهی

نفس کو بر سپهر آهنگ دارد****ز لب تا ناف میدان تنگ دارد

بده گر عاقلی پرواز خود را****که کشتند از تو به صد بار صد را

زمین کز خون ما باکی ندارد****به بادش ده که جز خاکی ندارد

دلا منشین که یاران برنشستند****بنه بر بند کایشان رخت بستند

درین کشتی چو نتوان دیر ماندن****بباید رخت بر دریا فشاندن

درین دریا سر از غم بر میاور****فرو خور غوطه و دم بر میاور

بدین خوبی جمالی کادمی راست****اگر بر آسمان باشد ز می راست

بفرساید زمین و بشکند سنگ****نماند کس درین پیغوله تنگ

پی غولان درین پیغوله بگذار****فرشته شو قدم زین فرش بردار

جوانمردان که در دل جنگ بستند****به جان و دل ز جان آهنگ رستند

ز جان کندن کسی جان برد خواهد****که پیش از دادن جان مرد خواهد

نمانی گر بماند خو بگیری****بمیران خویشتن را تا نمیری

بسا پیکر که گفتی آهنین است****به صد زاری کنون زیرزمین است

گر اندام زمین را باز جوئی****همه خاک زمین بودند گوئی

کجا جمشید و افریدون و ضحاک****همه در خاک رفتند ای خوشا خاک

جگرها بین که در خوناب خاک است****ندانم

کاین چه دریای هلاک است

که دیدی کامد اینجا کوس پیلش****که برنامد ز پی بانگ رحیلش

اگر در خاک شد خاکی ستم نیست****سرانجام وجود الا عدم نیست

جهان بین تا چه آسان می کند مست****فلک بین تا چه خرم می زند دست

نظامی بس کن این گفتار خاموش****چه گوئی با جهانی پنبه در گوش

شکایتهای عالم چند گوئی****بپوش این گریه را در خنده روئی

چه پیش آرد زمان کان در نگردد****چه افرازد زمین کان برنگردد

درختی را که بینی تازه بیخش****کند روزی ز خشکی چار میخش

بهاری را کند گیتی فروزی****به بادش بر دهد ناگاه روزی

دهد بستاند و عاری ندارد****بجز داد و ستد کاری ندارد

جنایتهای این نه شیشه تنگ****همه در شیشه کن بر شیشه زن سنگ

مگر در پای دور گرم کینه****شکسته گردد این سبز آبگینه

بده دنیی مکن کز بهر هیچت****دهد این چرخ پیچاپیچ پیچت

ز خود بگذر که با این چار پیوند****نشاید رست ازین هفت آهنین بند

گل و سنگ است این ویرانه منزل****درو ما را دو دست و پای در گل

درین سنگ و درین گل مرد فرهنگ****نه گل بر گل نهد نه سنگ بر سنگ

ناب****چو شمعی روشن از بس رونق و تاب

ز مردم باز جست آن گنج را در****که قفل آن کلیدش نیست در بر

نشان دادند و چون آگاه شد شاه****زمین را داد کندن بر نشانگاه

چو خاریدند خاک از سنگ خارا****پدید آمد یکی طاق آشکارا

درو در بسته صندوقی ز مرمر****بر آن صندوق سنگین قفلی از زر

به فرمان شه آن در بر گشادند****درون قفل را بیرون نهادند

طلسمی یافتند از سیم ساده****برو یکپاره لوح از زر نهاده

بر آن لوح زر از سیم سرشته****زر اندر سیم ترکیبی نوشته

طلب کردند پیری کان فرو خواند****شهنشه زان فرو خواندن فرو ماند

چو آن ترکیب را کردند خارش****گزارنده چنین کردش گزارش

که شاهی کاردشیر بابکان بود****بچستی پیشوای چابکان بود

ز راز انجم و گردون خبر داشت****در احکام فلک نیکو نظر داشت

ز هفت اختر چنین آورد بیرون****که در چندین قران از دور گردون

بدین پیکر پدید آید نشانی****در اقلیم عرب صاحب قرانی

سخن گوی و دلیر و خوب کردار****امین و راست عهد و راست گفتار

به معجز گوش مالد اختران را****بدین خاتم بود پیغمبران را

ز ملتها برآرد پادشائی****به شرع او رسد ملت خدائی

کسی را پادشاهی خویش باشد****که حکم شرع او در پیش باشد

بدو باید که دانا بگرود زود****که جنگ او زیان شد صلح او سود

چو شاهنشه در آن صورت نظر کرد****سیاست در دل و جانش اثر کرد

به عینه گفت کاین شکل جهان تاب****سواری بود کان شب دید در خواب

چنان در کالب جوشید جانش****که بیرون ریخت مغز از استخوانش

بپرسید از بریدان جهانگرد****که در گیتی که دیدست اینچنین مرد

همه گفتند کاین تمثال منظور****که دل را دیده بخشد دیده را نور

نماند جز بدان پیغمبر پاک****کزو در کعبه عنبر بوی شد خاک

محمد کایزد از خلقش گزید است****زبانش قفل

عالم را کلید است

برون شد شاه از آن گنجینه دلتنگ****از آن گوهر فتاده بر سرش سنگ

چو شیرین دید شه را جوش در مغز****پریشان پیکرش زان پیکر نغز

به شه گفت ای به دانائی و رادی****طراز تاج و تخت کیقبادی

در این پیکر که پیش از ما نهفتند****سخن دانی که بیهوده نگفتند

به چندین سال پیش از ما بدین کار****رصد بستند و کردند این نمودار

چنین پیغمبری صاحب ولایت****کزو پیشینه کردند این ولایت

به خاصه حجتی دارد الهی****دهد بر دین او حجت گواهی

ره و رسمی چنین بازی نباشد****برو جای سرافرازی نباشد

اگر بر دین او رغبت کند شاه****نماند خار و خاشاکش درین راه

ز باد افراه ایزد رسته گردد****به اقبال ابد پیوسته گردد

برو نام نکو خواهی بماند****همان در نسل او شاهی بماند

به شیرین گفت خسرو راست گوئی****بدین حجت اثر پیداست گوئی

ولی ز آنجا که یزدان آفرید است****نیاکان مرا ملت پدید است

ره و رسم نیاکان چون گذارم****ز شاهان گذشته شرم دارم

دلم خواهد ولی بختم نسازد****نو آیین آنکه بخت او را نوازد

در آن دوران که دولت رام او بود****ز مشرق تا به مغرب نام او بود

رسول ما به حجت های قاهر****نبوت در جهان می کرد ظاهر

گهی می کرد مه را خرقه سازی****گهی مه کرد با مه خرقه بازی

گهی با سنگ خارا راز می گفت****گهی سنگش حکایت باز می گفت

شکوهش کوه را بنیاد می کند****بروت خاک را چون باد می کند

عطایش گنج را ناچیز می کرد****نسیمش گنج بخشی نیز می کرد

خلایق را ز دعوت جام می داد****بهر کشور صلای عام می داد

بفرمود از عطا عطری سرشتن****بنام هر کسی حرزی نوشتن

حبش را تازه کرد از خط جمالی****عجم را بر کشید از نقطه خالی

چو از نقش نجاشی باز پرداخت****به مهر نام خسرونامه ای ساخت

است

قدیمی کاولش مطلع ندارد****حکیمی کاخرش مقطع ندارد

تصرف با صفاتش لب بدوزد****خرد گر دم زند حالی بسوزد

اگر هر زاهدی کاندر جهانست****به دوزخ در کشد حکمش روانست

و گر هر عاصیی کو هست غمناک****فرستد در بهشت از کیستش باک

خداوندیش را علت سبب نیست****ده و گیر از خداوندان عجب نیست

به یک پشه کشد پیل افسری را****به موری بر دهد پیغمبری را

ز سیمرغی برد قلاب کاری****دهد پروانه ای را قلب داری

سپاس او را کن ار صاحب سپاسی****شناسائی بس آن کو راشناسی

ز هریادی که بی او لب بگردان****ز هرچ آن نیست او مذهب بگردان

بهر دعوی که بنمائی اله اوست****بهر معنی که خواهی پادشاه اوست

ز قدرت در گذر قدرت قضا راست****تو فرمانرانی و فرمان خدا راست

خدائی ناید از مشتی پرستار****خدائی را خدا آمد سزاوار

تو ای عاجز که خسرو نام داری****و گر کیخسروی صد جام داری

چو مخلوقی نه آخر مرد خواهی؟****ز دست مرگ جان چون برد خواهی

که می داند که مشتی خاک محبوس****چه در سر دارد از نیرنگ و ناموس

اگر بی مرگ بودی پادشائی****بسا دعوی که رفتی در خدائی

مبین در خود که خود بین را بصر نیست****خدا بین شو که خود دیدن هنر نیست

ز خود بگذر که در قانون مقدار****حساب آفرینش هست بسیار

زمین از آفرینش هست گردی****وز او این ربع مسکون آبخوردی

عراق از ربع مسکون است بهری****وزان بهره مداین هست شهری

در آن شهر آدمی باشد بهر باب****توئی زان آدمی یک شخص در خواب

قیاسی باز گیر از راه بینش****حد و مقدار خود از آفرینش

ببین تا پیش تعظیم الهی****چه دارد آفرینش جز تباهی

به ترکیبی کز این سان پایمال است****خداوندی طلب کردن محال است

گواهی ده که عالم را خدائیست****نه بر جای و نه حاجتمند جائیست

خدائی کادمی را سروری

داد****مرا بر آدمی پیغمبری داد

ز طبع آتش پرستیدن جدا کن****بهشت شرع بین دوزخ رها کن

چو طاووسان تماشا کن درین باغ****چو پروانه رها کن آتشین داغ

مجوسی را مجس پردود باشد****کسی کاتش کند نمرود باشد

در آتش مانده ای وین هست ناخوش****مسلمان شو مسلم گرد از آتش

چو نامه ختم شد صاحب نوردش****به عنوان محمد ختم کردش

به دست قاصدی جلد و سبک خیز****فرستاد آن وثیقت سوی پرویز

چو قاصد عرضه کرد آن نامه نو****بجوشید از سیاست خون خسرو

به هر حرفی کز آن منشور برخواند****چو افیون خورده مخمور درماند

ز تیزی گشت هر مویش سنانی****ز گرمی هر رگش آتش فشانی

چو عنوان گاه عالم تاب را دید****تو گفتی سگ گزیده آب را دید

خطی دید از سواد هیبت انگیز****نوشته کز محمد سوی پرویز

غرور پادشاهی بردش از راه****که گستاخی که یارد با چو من شاه

کرا زهره که با این احترامم****نویسد نام خود بالای نامم

رخ از سرخی چو آتشگاه خود کرد****ز خشم اندیشه بد کرد و بد کرد

درید آن نامه گردن شکن را****نه نامه بلکه نام خویشتن را

فرستاده چو دید آن خشمناکی****به رجعت پای خود را کرد خاکی

از آن آتش که آن دود تهی داد****چراغ آگهان را آگهی داد

ز گرمی آن چراغ گردن افراز****دعا را داد چون پروانه پرواز

عجم را زان دعا کسری برافتاد****کلاه از تارک کسری در افتاد

ز معجزهای شرع مصطفائی****بر او آشفته گشت آن پادشائی

سریرش را سپهر از زیر برداشت****پسر در کشتنش شمشیر برداشت

بر آمد ناگه از گردون طراقی****ز ایوانش فرو افتاد طاقی

پلی بر دجله ز آهن بود بسته****در آمد سیل و آن پل شد گسسته

پدید آمد سمومی آتش انگیز****نه گلگون ماند بر آخور نه شبدیز

تبه شد لشگرش در حرب ذیقار****عقابش را کبوتر زد به منقار

در آمد

مردی از در چوب در دست****به خشم آن چون را بگرفت و بشکست

بدو گفتا من آن پولاد دستم****که دینت را بدین خواری شکستم

در آن دولت ز معجزهای مختار****بسی عبرت چنین آمد پدیدار

تو آن سنگین دلان را بین که دیدند****به تایید الهی نگرویدند

اگر چه شمع دین دودی ندارد****چو چشم اعمی بود سودی ندارد

هدایت چون بدینسان راند آیت****بدان ماندند محروم از عنایت

زهی پیغمبری کز بیم و امید****قلم راند بر افریدون و جمشید

زهی گردن کشی کز بیم تاجش****کشد هر گردنی طوق خراجش

زهی ترکی که میر هفت خیل است****ز ماهی تا به ماه او را طفیل است

زهی بدری که او در خاک خفته است****زمین تا آسمان نورش گرفته است

زهی سلطان سواری کافرینش****ز خاک او کشد طغرای بینش

زهی سر خیل سرهنگان اسرار****سخن را تا قیامت نوبتی دار

سحرگه پنج نوبت کوفت در خاک****شبانگه چار بالش زد بر افلاک

دست بر جبهت کشیده

مجره که کشان پیش براقش****درخت خوشه جوجو ز اشتیاقش

کمان را استخوان بر گنج کرده****ترازو را سعادت سنج کرده

رحم بر مادران دهر بسته****ز حیض دختران نعش رسته

ز رفعت تاج داده مشتری را****ربوده ز آفتاب انگشتری را

به دفع نزلیان آسمان گیر****ز جعبه داده جوزا را یکی تیر

چو یوسف شربتی دردلو خورده****چو یونس وقفه ای در حوت کرده

ثریا در رکابش مانده مدهوش****به سرهنگی حمایل بسته بر دوش

به زیرش نسر طایر پر فشانده****وزو چون نسر واقع باز مانده

ز رنگ آمیزی ریحان آن باغ****نهاده چشم خود را مهر مازاغ

چو بیرون رفت از آن میدان خضرا****رکاب افشاند از صحرا به صحرا

بدان پرندگی طاوس اخضر****فکند از سرعتش هم بال و هم پر

چو جبریل از رکابش باز پس گشت****عنان بر زد ز میکائیل بگذشت

سرافیل آمد و بر پر نشاندش****به هودج خانه رفرف رساندش

ز رفرف بر رف طوبی علم زد****وز آنجا بر سر سدره قدم زد

جریده بر جریده نقش می خواند****بیابان در بیابان رخش می راند

چو بنوشت آسمان را فرش بر فرش****به استقبالش آمد تارک عرش

فرس بیرون جهان از کل کونین****علم زد بر سریر قاب قوسین

قدم برقع ز روی خویش برداشت****حجاب کاینات از پیش برداشت

جهت را جعد بر جبهت شکستند****مکان را نیز برقع باز بستند

محمد در مکان بی مکانی****پدید آمد نشان بی نشانی

کلام سرمدی بی نقل بشنید****خداوند جهان را بی جهت دید

به هر عضوی تنش رقصی در آورد****ز هر موئی دلش چشمی بر آورد

و زان دیدن که حیرت حاصلش بود****دلش در چشم و چشمش در دلش بود

خطاب آمد که ای مقصود درگاه****هر آن حاجت که مقصود است در خواه

سرای فضل بود از بخل خالی****برات گنج رحمت خواست حالی

گنه کاران امت را دعا کرد****خدایش جمله حاجت ها روا کرد

چو پوشید از کرامت

خلعت خاص****بیامد باز پس با گنج اخلاص

گلی شد سرو قدری بود کامد****هلالی رفت و بدری بود کامد

خلایق را برات شادی آورد****ز دوزخ نامه آزادی آورد

ز ما بر جان چون او نازنینی****پیاپی باد هر دم آفرینی

نیست****ز ما تا مرگ موئی نیز هم نیست

سری داریم و آن سرهم شکسته****به حسرت بر سر زانو نشسته

سری کو هیبت جلاد بیند****صواب آن شد که بر زانو نشیند

ولایت بین که ما را کوچگاهست****ولایت نیست این زندان و چاهست

ز گرمائی چو آتش تاب گیریم****جگر درتری بر فاب گیریم

چو موئی برف ریزد پر بریزیم****همه در موی دام و دد گریزیم

بدین پا تا کجا شاید رسیدن****بدین پر تا کجا شاید پریدن

ستم کاری کنیم آنگه بهر کار****زهی مشتی ضعیفان ستمکار

کسی کو بر پر موری ستم کرد****هم از ماری قفای آن ستم خورد

به چشم خویش دیدم در گذرگاه****که زد بر جان موری مرغکی راه

هنوز از صید منقارش نپرداخت****که مرغی دیگر آمد کار او ساخت

چو بد کردی مباش ایمن ز آفات****که واجب شد طبیعت را مکافات

سپهر آیینه عدلست و شاید****که هرچ آن از تو بیند وا نماید

منادی شد جهان را هر که بد کرد****نه با جان کسی با جان خود کرد

مگر نشنیدی از فراش این راه****که هر کو چاه کند افتاد در چاه

سرای آفرینش سرسری نیست****زمین و آسمان بی داوری نیست

هران سنگی که دریائی و کانیست****در او دری و یاقوتی نهانیست

چو عیسی هر که درد توتیائی****ز هر بیخی کند دارو گیائی

چو ما را چشم عبرت بین تباهست****کجا دانیم کاین گل یا گیاهست

گرفتم خود که عطار وجودی****تو نیز آخر بسوزی گر چه عودی

و گر خود علم جالینوس دانی****چو مرگ آمد به جالینوس مانی

چو عاجز وار باید عاقبت مرد****چه افلاطون یونانی چه آن کرد

همان به کاین نصیحت یاد گیریم****که پیش از مرگ یک نوبت بمیریم

ز محنت رست هر کو چشم دربست****بدین تدبیر طوطی از قفس رست

اگر با این کهن گرگ خشن پوست****به صد سوگند

چون یوسف شوی دوست

لبادت را چنان بر گاو بندد****که چشمی گرید و چشمیت خندد

چه پنداری کز اینسان هفتخوانی****بود موقوف خونی و استخوانی

بدین قاروره تا چند آبریزی****بدین غربال تا کی خاک بیزی

نخواهد ماند آخر جاودانه****در این نه مطبخ این یک چارخانه

چو وقت آید که وقت آید به آخر****نهانیها کنند از پرده ظاهر

نه بینی گرد ازین دوران که بینی****جز آن قالب که در قلبش نشینی

ازین جا توشه بر کانجا علف نیست****در اینجا جو که آنجا جز صدف نیست

درین مشکین صدفهای نهانی****بسا درها که بینی ارمغانی

نو آیین پرده ای بینی دلاویز****نوای او نوازشهای نو خیز

کهن کاران سخن پاکیزه گفتند****سخن بگذار مروارید سفتند

سخنهای کهن زالی مطراست****و گر زال زر است انگار عنقاست

درنگ روزگار و گونه گرد****کند رخسار مروارید را زرد

نگویم زر پیشین نو نیرزد****چو دقیانوس گفتی جو نیرزد

گذشت از پانصد و هفتاد شش سال****نزد بر خط خوبان کس چنین خال

چو دانستم که دارد هر دیاری****ز مهر من عروسی در کناری

طلسم خویش را از هم گسستم****بهر بیتی نشانی باز بستم

بدان تا هر که دارد دیدنم دوست****ببیند مغز جانم را در این پوست

اگر من جان محجوبم تن اینست****و گر یوسف شدم پیراهن اینست

عروسی را که فروش گل نپوشد****اگر پوشد ز چشم از دل نپوشد

همه پوشیده ای با ماست ظاهر****چو گفتی خضر خضر آنجاست حاضر

نظامی نیز کاین منظومه خوانی****حضورش در سخن یابی عیانی

نهان کی باشد از تو جلوه سازی****که در هر بیت گوید با تو رازی

پس از صد سال اگر گوئی کجا او****زهر بیتی ندا خیزد که ها او

چو کرم قز شدم از کرده خویش****به ریشم بخشم ار برگی کنم ریش

حرامم باد اگر آبی خورم خام****حلالی بر نیارم پخته از کام

نخسبم شب که گنجی بر نسنجم****دری

بی قفل دارد کان کنجم

زمین اصلیم در بردن رنج****که از یک جو پدید آرم بسی گنج

ز دانه گر خورم مشتی به آغاز****دهم وقت درودن خرمنی باز

بران خاکی هزاران آفرین بیش****که مشتی جو خورد گنجی کند پیش

کسی کو بر نظامی می برد رشک****نفس بی آه بیند دیده بی اشک

بیا گو شب ببین کان کندنم را****نه کان کندن ببین جان کندنم را

بهر در کز دهن خواهم برآورد****زنم پهلو به پهلو چند ناورد

به صد گرمی بسوزانم دماغی****به دست آرم به شب ها شب چراغی

فرستم تا ترازو دار شاهان****جوی چندم فرستد عذرخواهان

خدایا حرف گیران در کمینند****حصاری ده که حرفم را نه بینند

سخن بی حرف نیک و بد نباشد****همه کس نیک خواهد خود نباشد

ولی آن کز معانی با نصیبست****بداند کاین سخن طرزی غریبست

اگر شیری غریبان را میفکن****غریبان را سگان باشند دشمن

بسا منکر که آمد تیغ در مشت****مرا زد تیغ و شمع خویش را کشت

بسا گویا که با من گشت خاموش****درازیش از زبان آمد سوی گوش

چو عیسی بر دو زانو پیش بنشست****خری با چارپا آمد فرادست

چه باک از طعنه خاکی و آبی****چو دارم درع زرین آفتابی

گر از من کوکبی شمعی برافروخت****کس از من آفتابی در نیاموخت

که گر در راه خود یک ذره دیدم****به صد دستش علم بالا کشیدم

و گر سنگی دهن در کاس من زد****دری شد چون که در الماس من زد

تحمل بین که بینم هندوی خویش****چو ترکانش جنیبت می کشم پیش

گه آن بی پرده را موزون کنم ساز****گه این گنجشک راگویم زهی باز

ز هر زاغی بجز چشمی نجویم****به هر زیفی جز احسنتی نگویم

به گوشی جام تلخیها کنم نوش****به دیگر گوش دارم حلقه در گوش

نگهدارم به چندین اوستادی****چراغی را درین طوفان بادی

ز هر کشور که برخیزد چراغی****دهندش روغنی از

هر ایاغی

ور اینجا عنبرین شمعی دهد نور****ز باد سردش افشانند کافور

بشکر زهر می باید چشیدن****پس هر نکته دشنامی شنیدن

من ازدامن چو دریا ریخته در****گریبانم ز سنگ طعنه ها پر

کلوخ انداخته چون خشت در آب****کلوخ اندازیی ناکرده دریاب

دهان خلق شیرین از زبانم****چو زهر قاتل از تلخی دهانم

چو گاوی در خراس افکنده پویان****همه ره دانه ریز و دانه جویان

چو برقی کو نماید خنده خوش****غریق آب و می سوزد در آتش

نه گنجی ای دل از ماران چه نالی****که از ماران نباشد گنج خالی

چو طاوس بهشت آید پدیدار****بجای حلقه دربانی کند مار

بدین طاوس ماران مهره باشند****که طاوسان و ماران خواجه تاشند

نگاری اکدشست این نقش دمساز****پدر هندو و مادر ترک طناز

مسی پوشیده زیر کیمیائی****غلط گفتم که گنجی و اژدهائی

دری در ژرف دریائی نهاده****چراغی بر چلیپائی نهاده

تو در بردار و دریا را رها کن****چراغ از قبله ترسا جدا کن

مبین کاتشگهی را رهنمونست****عبارت بین که طلق اندود خونست

عروسی بکر بین با تخت و با تاج****سرو بن بسته در توحید و معراج

جهان چیست****که بی او گل نخندید ابر نگریست

شنیدم عاشقی را بود مستی****و از آنجا خاست اول بت پرستی

همان گبران که بر آتش نشستند****ز عشق آفتاب آتش پرستند

مبین در دل که او سلطان جانست****قدم در عشق نه کو جان جانست

هم از قبله سخن گوید هم از لات****همش کعبه خزینه هم خرابات

اگر عشق اوفتد در سینه سنگ****به معشوقی زند در گوهری چنگ

که مغناطیس اگر عاشق نبودی****بدان شوق آهنی را چون ربودی

و گر عشقی نبودی بر گذرگاه****نبودی کهربا جوینده کاه

بسی سنگ و بسی گوهر بجایند****نه آهن را نه که را می ربایند

هران جوهر که هستند از عدد بیش****همه دارند میل مرکز خویش

گر آتش در زمین منفذ نیابد****زمین بشکافد و بالا شتابد

و گر آبی بماند در هوا دیر****به میل طبع هم راجع شود زیر

طبایع جز کشش کاری ندانند****حکیمان این کشش را عشق خوانند

گر اندیشه کنی از راه بینش****به عشق است ایستاده آفرینش

گر از عشق آسمان آزاد بودی****کجا هرگز زمین آباد بودی

چو من بی عشق خود را جان ندیدم****دلی بفروختم جانی خریدم

ز عشق آفاق را پردود کردم****خرد را دیده خواب آلود کردم

کمر بستم به عشق این داستان را****صلای عشق در دادم جهان را

مبادا بهره مند از وی خسیسی****به جز خوشخوانی و زیبانویسی

ز من نیک آمد این اربد نویسند****به مزد من گناه خود نویسند

و مالم****که باور کردنش آمد محالم

بسی چینی نورد نابریده****بجز مشک از هوا گردی ندیده

همان ختلی خرام خسروانی****سر افسار زر و طوق کیانی

به شریفم حدیث از گنج می رفت****غلام از ده کنیز از پنج می رفت

پذیرشها نگر در کار چون ماند****ستورم چون سقط شد بار چون ماند

پذیرنده چگونه رخت برداشت****زمین کشته را ندروده بگذاشت

بدین افسوس می خوردم دریغی****ز دم بر خویشتن چون شمع تیغی

که ناگه پیکی آمد نامه در دست****به تعجیلم درودی داد و بنشست

که سی روزه سفر کن کاینک از راه****به سی فرسنگی آمد موکب شاه

ترا خواهد که بیند روزکی چند****کلید خویش را مگذار در بند

مثالم داد کاین توقیع شاهست****همه شحنه همه تعویذ را هست

مثال شاه را بر سر نهادم****سه جا بوسیدم و سر بر گشادم

فرو خواندم مر آن فرمان به فرهنگ****کلیدم ز آهن آمد آهن از سنگ

به عزم خدمت شه جستم از جای****در آوردم به پشت بارگی پای

برون راندم سوی صحرا شتابان****گرفته رقص در کوه و بیابان

ز گوران تک ربودم در دویدن****گرو بردم ز مرغان در پریدن

ز رقص ره نمی شد طبع سیرم****ز من رقاص تر مرکب بزیرم

همه ره سجده می بردم قلم وار****به تارک راه می رفتم چو پرگار

به هر منزل کزان ره می بردم****دعای دولت شه می شنیدم

بهر چشمه که آبی تازه خوردم****بشکر شه دعائی تازه کردم

نسیم دولت از هر کوه ورودی****ز لطف شاه می دادم درودی

ز مشگین بوی آن حضرت بهرگام****زمین در زیر من چون عنبر خام

چو بر خود رنج ره کوتاه کردم****زمین بوس بساط شاه کردم

درون شد قاصد و شه را خبر کرد****که چشمه بر لب دریا گذر کرد

برون آمد ز درگه حاجب خاص****ز دریا داد گوهرها به غواص

مرا در بزمگاه شاه بردند****عطارد را به برج ماه بردند

نشسته شاه چون

تابنده خورشید****به تاج کیقباد و تخت جمشید

زمین بوسش فلک را تشنه کرده****مه از سرهنگ پاسش دشنه خورده

شکوه تاجش از فر جهانگیر****فکنده قیروان را جامه در قیر

طرف داران ز سقسین تا سمرقند****به نوبتگاه درگاهش کمربند

درش بر حمل کشورها گشاده****همه در حمل بر حمل ایستاده

به دریا ماند موج نیل رنگش****که در دل بود هم در هم نهنگش

سر تاج قزلشاه از سر تخت****نهاده تاج دولت بر سر بخت

بهشتی بزمش از بزم بهشتی****ز حوضکهای می پر کرده کشتی

کف رادش به هر کس داده بهری****گهی شهری و گاهی حمل شهری

ز تیغ تنگ چشمان حصاری****قدر خان را در آن در تنگباری

خروش ارغنون و ناله چنگ****رسانیده به چرخ زهره آهنگ

به ریشم زن نواها بر کشیده****بریشم پوش پیراهن دریده

نواها مختلف در پرده سازی****نوازش متفق در جان نوازی

غزلهای نظامی را غزالان****زده بر زخمهای چنگ نالان

گرفته ساقیان می بر کف دست****شهنشه خورده می بدخواه شه مست

چو دادندش خبر کامد نظامی****فزودش شادیی بر شادکامی

شکوه زهد من بر من نگهداشت****نه زان پشمی که زاهد در کله داشت

بفرمود از میان می بر گرفتن****مدارای مرا پی بر گرفتن

به خدمت ساقیان را داشت در بند****به سجده مطربان را کرد خرسند

اشارت کرد کاین یک روز تا شام****نظامی را شویم از رود و از جام

نوای نظم او خوشتر ز رود است****سراسر قولهای او سرود است

چو خضر آمد ز باده سر بتابیم****که آب زندگی با خضر یابیم

پس آنکه حاجب خاص آمد و گفت****درای ای طاق با هر دانشی جفت

درون رفتم تنی لرزنده چون بید****چو ذره کو گراید سوی خورشید

سر خود همچنان بر گردن خویش****سرافکنده فکنده هر دو در پیش

بدان تا بوسم او را چون زمین پای****چو دیدم آسمان برخاست از جای

گرفتم در کنار از دل

نوازی****به موری چون سلیمان کرد بازی

من از تمکین او جوشی گرفتم****دو عالم را در آغوشی گرفتم

چو بر پای ایستادم گفت بنشین****به سوگندم نشاند این منزلت بین

قیام خدمتش را نقش بستم****چو گفت اقبال او بنشین نشستم

سخن گفتم چو دولت وقت می دید****سخنهائی که دولت می پسندید

از آن بذله که رضوانش پسندد****زبانی گر به گوش آرد بخندد

نصیحتها که شاهان را بشاید****وصیتها کز او درها گشاید

بسی پالودهای زعفرانی****به شکر خندشان دادم نهانی

گهی چون ابرشان گریه گشادم****گهی چو گل نشاط خنده دادم

چنان گفتم که شاه احسنت می گفت****خرد بیدار می شد جهل می خفت

سماعم ساقیان را کرده مدهوش****مغنی را شه دستان فراموش

در آمد راوی و بر خواند چون در****ثنائی کان بساز از گنج شد پر

حدیثم را چو خسرو گوش می کرد****ز شیرینی دهن پر نوش می کرد

حکایت چون به شیرینی در آمد****حدیث خسرو و شیرین بر آمد

شهنشه دست بر دوشم نهاده****ز تحسین حلقه در گوشم نهاده

شکر ریزان همی کرد از عنایت****حدیث خسرو و شیرین حکایت

که گوهربند بنیادی نهادی****در آن صنعت سخن را داد دادی

گزارشهای بی اندازه کردی****بدان تاریخ ما را تازه کردی

نه گل دارد بدین تری هوائی****نه بلبل زین نوآئین تر نوائی

گشاده خواندن او بیت بر بیت****رگ مفاوج را چون روغن زیت

ز طلق اندودگی کامد حریرش****هم آتش دایه شد هم ز مهریرش

چه حلوا کرده ای در جوش این جیش****که هر کو می خورد می گوید العیش

در آن پالوده پالوده چون شیر****ز شیرینی نکردی هیچ تقصیر

عروسی را بدان شیرین سواری****که بودش برقع شیرین عماری

چو بر دندان ما کردی حلالش****چه دندان مزد شد با زلف و خالش

ترا هم بر من و هم بر برادر****معاشی فرض شد چون شیر مادر

برادر کو شهنشاه جهان بود****جهان را هم ملک هم پهلوان بود

بدان نامه که بردی

سالها رنج****چه دادت دست مزد از گوهر و گنج

شنیدم قرعه ای زد بر خلاصت****دو پاره ده نوشت از ملک خاصت

چه گوئی آن دهت دادند یا نه****مثال ده فرستادند یانه

چو دانستم که خواهد فیض دریا****که گردد کار بازرگان مهیا

همان خاک خراب آباد گردد****به بند افتاده ای آزاد گردد

دعای تازه ای خواندم چو بختش****به گوهر بر گرفتم پای تختش

چو بر خواندم دعای دولت شاه****ز بازیهای چرخش کردم آگاه

که من یاقوت این تاج مکلل****نه از بهر بها بر بستم اول

دری دیدم به کیوان بر کشیده****به بی مثلی جهان مثلش ندیده

برو نقشی نوشتم تا بماند****دهد بر من در ودی آنکه خواند

مرا مقصود ازین شیرین فسانه****دعای خسروان آمد بهانه

چو شکر خسرو آمد بر زبانم****فسون شکر و شیرین چه خوانم

بلی شاه سعید از خاص خویشم****پذیرفت آنچه فرمودی ز پیشم

چو بحر عمر او کشتی روان کرد****مرا نه جمله عالم را زیان کرد

ولی چون هست شاهی چون تو بر جای****همان شهزادگان کشور آرای

از آن پذرفتهای رغبت انگیز****دگرباره شود بازار من تیز

پذیرفت آن دعا و حمد را شاه****به اخلاصی که بود از دل بدو راه

چو خو با حمد و با اخلاص من کرد****ده حدونیان را خص من کرد

به مملوکی خطی دادم مسلسل****به توقیع قزلشاهی مسجل

که شد بخشیده این ده بر تمامی****ز ما برزاد برزاد نظامی

به ملک طلق دادم بی غرامت****به طلقی ملک او شد تا قیامت

کسی کاین راستی را نیست باور****منش خصم و خدایش باد داور

اگر طعنی زند بر وی خسیسی****بجز وحشت مباد او را انیسی

به لعنت باد تا باشد زمانه****تبارش تیر لعنت را نشانه

چو کار افتاده ای را کار شد راست****در گنجینه بگشاد و براراست

درونم را به تأیید الهی****برونم را به خلعت های شاهی

چو از تشریف خود منشوریم داد****به طاعت گاه

خود دستوریم داد

شدم نزدیک شه با بخت مسعود****وزو باز آمدم با تخت محمود

چنان رفتم که سوی کعبه حجاج****چنان باز آمدم کاحمد ز معراج

شنیدم حاسدی زانها که دانی****که دزد کیسه بر باشد نهانی

به یوسف صورتی گرگی همی زاد****به لوزینه درون الماس می داد

که ای گیتی نگشته حق شناست****ز بهر چیست چندینی سپاست

عروسی کاسمان بوسید پایش****دهی ویرانه باشد رو نمایش؟

دهی و آنگه چه ده چون کوره تنگ****که باشد طول و عرضش نیم فرسنگ

ندارد دخل و خرجش کیسه پرداز****سوادش نیم کار ملک ابخاز

چنین دادم جواب حاسد خویش****که نعمت خواره را کفران میندیش

چرا می باید ای سالوک نقاب****در آن ویرانه افتادن چو مهتاب

بحمد من نگر حمدونیان چیست****که یک حمد اینچنین به کانچنان بیست

اگر بینی در آن ده کار و کشتی****مرا در هر سخن بینی بهشتی

گر او دارد ز دانه خوشه پر****من آرم خوشه خوشه دانه در

گر او را ز ابر فیض آب فراتست****مرا در فیض لب آب حیاتست

گر او را بیشه ای با استواریست****مرا صد بیشه از عود قماریست

سپاس من نه از وجه منالست****بدان وجهست کاین وجهی حلالست

و گر دارد خرابی سوی او راه****خراب آباد کن بس دولت شاه

ز خرواری صدف یک دانه در به****زلال اندک از طوفان پر به

نه این ده شاه عالم رای آن داشت****که ده بخشد چو خدمت جای آن داشت

ولی چون ملک خرسندیم را دید****ولایت در خور خواهنده بخشید

چو من خرسندم و بخشنده خشنود****تو نقد بوالفضولی خرج کن زود

رحیل است

نفیر کوس گفتی تا دو ماهست****که را در دل که شه در کوچگاهست

بران اورنگش آرام اندکی بود****چو برقش زادن و مردن یکی بود

بری ناخورده از باغ جوانی****چو ذوالقرنین از آب زندگانی

شهادت یافت از زخم بداندیش****که باداش آن جهان پاداش ازین بیش

سه پایه بر فلک زد زین خرابی****گذشت از پایه خاکی و آبی

گر آن دریا شد این درها بجایند****که بر ما بیش از آن درها گشایند

گر او را سوی گوهر گرم شد پای****نسب داران گوهر باد بر جای

گر او را فیض رحمت گشت ساقی****جهان بر وارثانش باد باقی

گر او را خاک داد از تخته بندی****مباد این تخت گیران را گزندی

گر او بی تاج شد تاجش رضاباد****سر این تاج داران را بقا باد

خصوص آن وارث اعمار شاهان****نظرگاه دعای نیک خواهان

موید نصره الدین کافرینش****ز نام او پذیرد نور بینش

پناه خسروان اعظم اتابک****فریدون وار بر علم مبارک

ابوبکر محمد کز سر داد****ابوبکر و محمد را کند شاد

به شاهی تاج بخش تاج داران****به دولت یادگار شهریاران

به دانائیش هفت اختر شکرخند****بمولائیش نه گردون کمربند

ستاره پایه تخت بلندش****فلک را بوسه گه سم سمندش

سریرش باد در کشور گشائی****وثیقت نامه کشور خدائی

جهان را تا ابد شاه جهان باد****بر آنچ امید دارد کامران باد

سعادت یار او در کامرانی****مساعد با سعادت زندگانی

سخن را بر سعادت ختم کردم****ورق کاینجا رساندم در نوردم

خدایا هر چه رفت از سهوکاری****بیامرز از کرم کامرزگاری

روانش باد جفت شادکامی****که گوید باد رحمت بر نظامی

خرسند کرده

شبی در هم شده چون حلقه زر****به نقره نقره زد بر حلقه در

درآمد سر گرفته سر گرفته****عتابی سخت با من در گرفته

که احسنت ای جهاندار معانی****که در ملک سخن صاحبقرانی

پس از پنجاه چله در چهل سال****مزن پنجه در این حرف ورق مال

درین روزه چو هستی پای بر جای****به مردار استخوانی روزه مگشای

نکرده آرزو هرگز ترا بند****که دنیا را نبودی آرزومند

چو داری در سنان نوک خامه****کلید قفل چندین گنج نامه

مسی را زر بر اندودن غرض چیست****زر اندر سیم تر زین می توان زیست

چرا چون گنج قارون خاک بهری****نه استاد سخن گویان دهری؟

در توحید زن کاوازه داری****چرا رسم مغان را تازه داری

سخندانان دلت را مرده دانند****اگر چه زند خوانان زنده خوانند

ز شورش کردن آن تلخ گفتار****ترشروئی نکردم هیچ در کار

ز شیرین کاری شیرین دلبند****فرو خواندم به گوشش نکته ای چند

وزان دیبا که می بستم طرازش****نمودم نقش های دل نوازش

چو صاحب سنگ دید آن نقش ارژنگ****فرو ماند از سخن چون نقش بر سنگ

بدو گفتم ز خاموشی چه جوئی****زبانت کو که احسنتی بگوئی

به صد تسلیم گفت ای من غلامت****زبانم وقف بر تسبیح نامت

چو بشنیدم ز شیرین داستان را****ز شیرینی فرو بردم زبان را

چنین سحری تو دانی یاد کردن****بتی را کعبه ای بنیاد کردن

مگر شیرین بدان کردی دهانم****که در حلقم شکر گردد زبانم

اگر خوردم زبان را من شکروار****زبان چون توئی بادا شکربار

به پایان بر چو این ره بر گشادی****تمامش کن چو بنیادش نهادی

در این گفتن ز دولت یاریت باد****برومندی و برخورداریت باد

چرا گشتی درین بی غوله پا بست****چنین نقد عراقی بر کف دست

رکاب از شهربند گنجه بگشای****عنان شیر داری پنجه بگشای

فرس بیرون فکن میدان فراخست****تو سرسبزی و دولت سبز شاخست

زمانه نغز گفتاری ندارد****و گر دارد چو تو

باری ندارد

همائی کن برافکن سایه برکار****ولایت را به جغدی چند مسپار

چراغند این دو سه پروانه خویش****پدیدار آمده در خانه خویش

دو منزل گر شوند از شهر خود دور****نبینی هیچ کس را رونق و نور

تو آن خورشید نورانی قیاسی****که مشرق تا به مغرب روشناسی

چو تو حالی نهادی پای در پیش****به کنجی هر کسی گیرد سر خویش

هم آفاق هنر یابد حصاری****هم اقلیم سخن بیند سواری

به تندی گفتم ای بخت بلندم****نه تو قصابی و من گوپسندم

مدم دم تا چراغ من نمیرد****که در موسی دم عیسی نگیرد

به حشوی چندم آتش برمیفروز****که من خود چون چراغم خویشتن سوز

من آن شیشه ام که گر بر من زنی سنگ****ز نام و کنیتم گیرد جهان ننگ

مسی بینی زری به روی کشیده****به مرداری کلابی بر دمیده

نبینی جز هوای خویش قوتم****بجز بادی نیابی در بروتم

فلک در طالعم شیری نموده است****ولیکن شیر پشمینم چه سوداست

نه آن شیرم که با دشمن برآیم****مرا آن بس که من با من برآیم

نشاطی پیش ازین بود آن قدم رفت****غروری کز جوانی بود هم رفت

حدیث کودکی و خودپرستی****رها کن کان خیالی بود و مستی

چو عمر از سی گذشت یا خود از بیست****نمی شاید دگر چون غافلان زیست

نشاط عمر باشد تا چهل سال****چهل ساله فرو ریزد پر و بال

پس از پنجه نباشد تندرستی****بصر کندی پذیرد پای سستی

چو شصت آمد نشست آمد پدیدار****چو هفتاد آمد افتاد آلت از کار

به هشتاد و نود چون در رسیدی****بسا سخنی که از گیتی کشیدی

وز آنجا گر به صد منزل رسانی****بود مرگی به صورت زندگانی

اگر صد سال مانی ور یکی روز****بباید رفت ازین کاخ دل افروز

پس آن بهتر که خود را شاد داری****در آن شادی خدا را یاد داری

به وقت خوشدلی چون شمع

پرتاب****دهن پر خنده داری دیده پر آب

چو صبح آن روشنان از گریه رستند****که برق خنده را بر لب ببستند

چوبی گریه نشاید بود خندان****وزین خنده نشاید بست دندان

بیاموزم تو را گر کاربندی****که بی گریه زمانی خوش بخندی

چو خندان گردی از فرخنده فالی****بخندان تنگدستی را به مالی

نه بینی آفتاب آسمان را****کز آن خندد که خنداند جهان را

قادر سخن شد در معانی****که بحری گشت در گوهرفشانی

فصیحی کو سخن چون آب گفتی****سخن با او به اصطرلاب گفتی

چو از باریک بینی موی می سفت****به باریکی سخن چون موی می گفت

پس از نه سالگی مکتب رها کرد****حساب جنگ شیر و اژدها کرد

چو بر ده سالگی افکند بنیاد****سر سی سالگان می داد بر باد

بسر پنجه شدی با پنجه شیر****ستونی را قلم کردی به شمشیر

به تیر از موی بگشادی گره را****به نیزه حلقه بربودی زره را

در آن آماج کو کردی کمان باز****ز طبل زهره کردی طبلک باز

کسی کو ده کمان حالی کشیدی****کمانش را به حمالی کشیدی

ز ده دشمن کمندش خام تر بود****ز نه قبضه خدنگش تام تر بود

بدی گر خود بدی دیو سپیدی****به پیش بید برگش برگ بیدی

چو برق نیزه را بر سنگ راندی****سنان در سینه خارا نشاندی

چو عمر آمد به حد چارده سال****بر آمد مرغ دانش را پر و بال

نظر در جستنیهای نهان کرد****حساب نیک و بدهای جهان کرد

بزرگ امید نامی بود دانا****بزرگ امید از عقل و توانا

زمین جو جو شده در زیر پایش****فلک را جو به جو پیموده رایش

به دست آورده اسرار نهانی****کلید گنجهای آسمانی

طلب کردش به خلوت شاهزاده****زبان چون تیغ هندی بر گشاده

جواهر جست از آن دریای فرهنگ****به چنگ آورد و زد بر دامنش چنگ

دل روشن به تعلیمش برافروخت****وزو بسیار حکمتها در آموخت

ز پرگار زحل تا مرکز خاک****فرو خواند آفرینش های افلاک

به اندک عمر شد دریا درونی****به هر فنی که گفتی ذو فنونی

دل از غفلت به آگاهی رسیدش****قدم بر پایه شاهی رسیدش

چو پیدا شد بر آن جاسوس اسرار****نهانی های این گردنده پرگار

ز خدمت خوشترش نامد جهانی****نبودی فارغ از خدمت زمانی

جهاندار از جهانش دوستر داشت****جهان چبود ز جانش دوستر داشت

ز بهر جان

درازیش از جهان شاه****ز هر دستی درازی کرد کوتاه

منادی را ندا فرمود در شهر****که وای آن کس که او بر کس کند قهر

اگر اسبی چرد در کشتزاری****و گر غصبی رود بر میوه داری

و گر کس روی نامحرم به بیند****همان در خانه ترکی نشیند

سیاست را ز من گردد سزاوار****بر این سوگندهائی خورد بسیار

چو شه در عدل خود ننمود سستی****پدید آمد جهان را تندرستی

خرابی داشت از کار جهان دست****جهان از دستکار این جهان رست

چه سوداست

ملک گفتا نمی دانم گناهش****بگفتند آنکه بیداد است راهش

سمندش کشتزار سبز را خورد****غلامش غوره دهقان تبه کرد

شب از درویش بستد جای تنگش****به نامحرم رسید آواز چنگش

گر این بیگانه ای کردی نه فرزند****ببردی خان و مانش را خداوند

زند بر هر رگی فصاد صد نیش****ولی دستش بلرزد بر رگ خویش

ملک فرمود تا خنجر کشیدند****تکاور مرکبش را پی بریدند

غلامش را به صاحب غوره دادند****گلابی را به آبی شوره دادند

در آن خانه که آن شب بود رختش****به صاحبخانه بخشیدند تختش

پس آنگه ناخن چنگی شکستند****ز روی چنگش ابریشم گسستند

سیاست بین که می کردند ازین پیش****نه با بیگانه با دردانه خویش

کنون گر خون صد مسکین بریزند****ز بند قراضه برنخیزند

کجا آن عدل و آن انصاف سازی****که با فرزند از اینسان رفت بازی

جهان ز آتش پرستی شد چنان گرم****که بادا زین مسلمانی ترا شرم

مسلمانیم ما او گبر نام است****گر این گبری مسلمانی کدام است

نظامی بر سرافسانه شوباز****که مرغ بند را تلخ آمد آواز

من چون شیر خندان

عنایت کن که این سرگشته فرزند****ندارد طاقت خشم خداوند

اگر جرمیست اینک تیغ و گردن****ز تو کشتن ز من تسلیم کردن

که برگ هر غمی دارم درین راه****ندارم برگ ناخشنودی شاه

بگفت این و دگر ره بر سر خاک****چو سایه سر نهاد آن گوهر پاک

چو دیدند آن گروه آن بردباری****همه بگریستند الحق بزاری

وزان گریه که زاری بر مه افتاد****ز گریه هایهائی بر شه افتاد

که طفلی خرد با آن نازنینی****کند در کار از اینسان خرده بینی

به فرزندی که دولت بد نخواهد****جز اقبال پدر با خود نخواهد

چه سازد با تو فرزندت بیندیش****همان بیند ز فرزندان پس خویش

به نیک و بد مشو در بند فرزند****نیابت خود کند فرزند فرزند

چو هرمز دید کان فرزند مقبل****مداوای روان و میوه دل

بدان فرزانگی واهسته رائیست****بدانست او که آن فر خدائیست

سرش بوسید و شفقت بیش کردش****ولیعهد سپاه خویش کردش

از آن حضرت چو بیرون رفت خسرو****جهان در ملک داد آوازه نو

رخش سیمای عدل از دور می داد****جهانداری ز رویش نور می داد

چنان شاهانه تختی****که باشد راست چون زرین درختی

چهارم چون صبوری کردی آغاز****در آن پرده که مطرب گشت بی ساز

نوا سازی دهندت بار بدنام****که بر یادش گوارد زهر در جام

به جای سنگ خواهی یافتن زر****به جای چار مهره چار گوهر

ملک زاده چو گشت از خواب بیدار****پرستش کرد یزدان را دگر بار

زبان را روز و شب خاموش می داشت****نمودار نیارا گوش می داشت

همه شب با خردمندان نخفتی****حکایت باز پرسیدی و گفتی

آن جهانگیر****شمیرا را مهین بانوست تفسیر

نشست خویش را در هر هوائی****به هر فصلی مهیا کرده جائی

به فصل گل به موقان است جایش****که تا سرسبز باشد خاک پایش

به تابستان شود بر کوه ارمن****خرامد گل به گل خرمن به خرمن

به هنگام خزان آید به ابخاز****کند در جستن نخجیر پرواز

زمستانش به بردع میل چیر است****که بردع را هوای گرمسیر است

چهارش فصل ازینسان در شمار است****به هر فصلی هوائیش اختیار است

نفس یک یک به شادی می شمارد****جهان خوش خوش به بازی می گذارد

درین زندانسرای پیچ بر پیچ****برادرزاده ای دارد دگر هیچ

پری دختی پری بگذار ماهی****به زیر مقنعه صاحب کلاهی

شب افروزی چو مهتاب جوانی****سیه چشمی چو آب زندگانی

کشیده قامتی چون نخل سیمین****دو زنگی بر سر نخلش رطب چین

ز بس کاورد یاد آن نوش لب را****دهان پر آب شکر شد رطب را

به مروارید دندانهای چون نور****صدف را آب دندان داده از دور

دو شکر چون عقیق آب داده****دو گیسو چون کمند تاب داده

خم گیسوش تاب از دل کشیده****به گیسو سبزه را بر گل کشیده

شده گرم از نسیم مشک بیزش****دماغ نرگس بیمار خیزش

فسونگر کرده بر خود چشم خود را****زبان بسته به افسون چشم بد را

به سحری کاتش دلها کند تیز****لبش را صد زبان هر صد شکر ریز

نمک دارد لبش در خنده پیوست****نمک شیرین نباشد وان او هست

تو گوئی بینیش تیغیست از سیم****که کرد آن تیغ سیبی را به دو نیم

ز ماهش صد قصب را رخنه یابی****چو ماهش رخنه ای بر رخ نه یابی

به شمعش بر بسی پروانه بینی****زنازش سوی کس پروانه بینی

صبا از زلف و رویش حله پوش است****گهی قاقم گهی قندز فروش است

موکل کرده بر هر غمزه غنجی****زنخ چون سیب و غبغب چون ترنجی

رخش تقویم انجم را

زده راه****فشانده دست بر خورشید و بر ماه

دو پستان چون دو سیمین نار نوخیز****بر آن پستان گل بستان درم ریز

ز لعلش بوسه را پاسخ نخیزد****که لعل اروا گشاید در بریزد

نهاده گردن آهو گردنش را****به آب چشم شسته دامنش را

به چشم آهوان آن چشمه نوش****دهد شیرافکنان را خواب خرگوش

هزار آغوش را پر کرده از خار****یک آغوش از گلشن ناچیده دیار

شبی صد کس فزون بیند به خوابش****نه بیند کس شبی چون آفتابش

گر اندازه ز چشم خویش گیرد****برآهوئی صد آهو بیش گیرد

ز رشک نرگس مستش خروشان****به بازار ارم ریحان فروشان

به عید آرای ابروی هلالی****ندیدش کس که جان نسپرد حالی

به حیرت مانده مجنون در خیالش****به قایم رانده لیلی با جمالش

به فرمانی که خواهد خلق را کشت****به دستش ده قلم یعنی ده انگشت

مه از خوبیش خود را خال خوانده****شب از خالش کتاب فال خوانده

ز گوش و گردنش لولو خروشان****که رحمت بر چنان لولو فروشان

حدیثی و هزار آشوب دلبند****لبی و صد هزاران بوسه چون قند

سر زلفی ز ناز و دلبری پر****لب و دندانی از یاقوت و از در

از آن یاقوت و آن در شکر خند****مفرح ساخته سودائیی چند

خرد سرگشته بر روی چو ماهش****دل و جان فتنه بر زلف سیاهش

هنر فتنه شده بر جان پاکش****نبشته عهده عنبر به خاکش

رخش نسرین و بویش نیز نسرین****لبش شیرین و نامش نیز شیرین

شکر لفظان لبش را نوش خوانند****ولیعهد مهین بانوش دانند

پریرویان کزان کشور امیرند****همه در خدمتش فرمان پذیرند

ز مهتر زادگان ماه پیکر****بود در خدمتش هفتاد دختر

بخوبی هر یکی آرام جانی****به زیبائی دلاویز جهانی

همه آراسته با رود و جامند****چو مه منزل به منزل می خرامند

گهی بر خرمن مه مشک پوشند****گهی در خرمن گل باده نوشند

ز برقع نیستشان بر

روی بندی****که نارد چشم زخم آنجا گزندی

بخوبی در جهان یاری ندارند****به گیتی جز طرب کاری ندارند

چو باشد وقت زور آن زورمندان****کنند از شیر چنگ از پیل دندان

به حمله جان عالم را بسوزند****به ناوک چشم کوکب را بدوزند

اگر حور بهشتی هست مشهور****بهشت است آن طرف وان لعتبان حور

مهین بانو که آن اقلیم دارد****بسی زینگونه زر و سیم دارد

بر آخر بسته دارد ره نوردی****کز او در تک نیابد باد گردی

سبق برده ز وهم فیلسوفان****چو مرغابی نترسد زاب طوفان

به یک صفرا که بر خورشید رانده****فلک را هفت میدان باز مانده

به گاه کوه کندن آهنین سم****گه دریا بریدن خیز ران دم

زمانه گردش و اندیشه رفتار****چو شب کارآگه و چون صبح بیدار

نهاده نام آن شبرنگ شبدیز****بر او عاشق تر از مرغ شب آویز

یکی زنجیر زر پیوسته دارد****بدان زنجیر پایش بسته دارد

نه شیرین تر ز شیرین خلق دیدم****نه چون شبدیز شبرنگی شنیدم

چو بر گفت این سخن شاپور هشیار****فراغت خفته گشت و عشق بیدار

یکایک مهر بر شیرین نهادند****بدان شیرین زبان اقرار دادند

که استادی که در چین نقش بندد****پسندیده بود هرچ او پسندد

چنان آشفته شد خسرو بدان گفت****کزان سودا نیاسود و نمی خفت

همه روز این حکایت باز می جست****جز این تخم از دماغش برنمی رست

در این اندیشه روزی چند می بود****به خشک افسانه ای خرسند می بود

چو کار از دست شد دستی بر آورد****صبوری را به سرپائی در آورد

به خلوت داستان خواننده را خواند****بسی زین داستان با وی سخن راند

بدو گفت ای به کار آمد وفادار****به کار آیم کنون کز دست شد کار

چو بنیادی بدین خوبی نهادی****تمامش کن که مردی اوستادی

مگو شکر حکایت مختصر کن****چو گفتی سوی خوزستان گذر کن

ترا باید شد چون بت پرستان****به دست آوردن آن بت را به دستان

نظر

کردن که در دل دارد؟****سر پیوند مردم زاد دارد؟

اگر چون موم نقش می پذیرد****بر او زن مهر ما تا نقش گیرد

ور آهن دل بود منشین و بر گرد****خبر ده تا نکوبم آهن سرد

جرم کوه تا میدان بغرا****کشیده خط گل طغرا به طغرا

در آن محراب کو رکن عراق است****کمربند ستون انشراق است

ز خارا بود دیری سال کرده****کشیشیانی بدو در سالخورده

فرود آمد بدان دیر کهن سال****بر آن آیین که باشد رسم ابدال

سخن پیمای فرهنگی چنین گفت****به وقت آنکه درهای دری سفت

که زیر دامن این دیر غاریست****در و سنگی سیه گوئی سواری است

ز دشت رم گله در هر قرانی****به گشتن آید تکاور مادیانی

ز صد فرسنگی آید بر در غار****در او سنبد چو در سوراخ خود مار

بدان سنگ سیه رغبت نماید****به رغبت خویشتن بر سنگ ساید

به فرمان خدا زو گشن گیرد****خدا گفتی شگفتی دل پذیرد

هران کره کزان تخمش بود بار****ز دوران تک برد وز باد رفتار

چنین گوید همیدون مرد فرهنگ****که شبدیز آمدست از نسل آن سنگ

کنون زان دیر اگر سنگی بجوئی****نیابی گردبادش برد گوئی

وزان کرسی که خوانند انشراقش****سری بینی فتاده زیر ساقش

به ماتم داری آن کوه گل رنگ****سیه جامه نشسته یک جهان سنگ

به خشمی کامده بر سنگلاخش****شکوفه وار کرده شاخ شاخش

فلک گوئی شد از فریاد او مست****به سنگستان او در شیشه بشکست

خدا را گر چه عبرت هاست بسیار****قیامت را بس این عبرت نمودار

چو اندر چار صد سال از کم و بیش****رسد کوهی چنان را این چنین پیش

تو بر لختی کلوخ آب خورده****چرائی تکیه جاوید کرده

نظامی زین نمط در داستان پیچ****که از تو نشنوند این داستان هیچ

بیم و امید****شب و روز آفرین و ماه و خورشید

نگه دارنده بالا و پستی****گوا بر هستی او جمله هستی

وجودش بر همه موجود قاهر****نشانش بر همه بیننده ظاهر

کواکب را به قدرت کارفرمای****طبایع را به صنعت گوهر آرای

مراد دیده باریک بینان****انیس خاطر خلوت نشینان

خداوندی که چون نامش بخوانی****نیابی در جوابش لن ترانی

نیاید پادشاهی زوت بهتر****ورا کن بندگی هم اوت بهتر

ورای هر چه در گیتی اساسیست****برون از هر چه در فکرت قیاسیست

به جستجوی او بر بام افلاک****دریده وهم را نعلین ادراک

خرد در جستنش هشیار برخاست****چو دانستش نمی داند چپ از راست

شناسائیش بر کس نیست دشوار****ولیکن هم به حیرت می کشد کار

نظر دیدش چو نقش خویش برداشت****پس انگاهی حجاب از پیش برداشت

مبرا حکمش از زودی و دیری****منزه ذاتش از بالا و زیری

حروف کاینات ار بازجوئی****همه در تست و تو در لوح اوئی

چو گل صدپاره کن خود را درین باغ****که نتوان تندرست آمد بدین داغ

تو زانجا آمدی کاین جا دویدی****ازین جا در گذر کانجا رسیدی

ترازوی همه ایزدشناسی****چه باشد جز دلیلی یا قیاسی

قیاس عقل تا آنجاست بر کار****که صانع را دلیل آید پدیدار

مده اندیشه را زین پیشتر راه****که یا کوه آیدت در پیش یا چاه

چو دانستی که معبودی ترا هست****بدار از جستجوی چون و چه دست

زهر شمعی که جوئی روشنائی****به وحدانیتش یابی گوائی

گه از خاکی چو گل رنگی برآرد****گه از آبی چو ما نقشی نگارد

خرد بخشید تا او را شناسیم****بصارت داد تا هم زو هراسیم

فکند از هیئت نه حرف افلاک****رقوم هندسی بر تخته خاک

نبات روح را آب از جگر داد****چراغ عقل را پیه از بصر داد

جهت را شش گریبان در سر افکند****زمین را چار گوهر در برافکند

چنان کرد آفرینش را به آغاز****که پی

بردن نداند کس بدان راز

چنانش در نورد آرد سرانجام****که نتواند زدن فکرت در آن گام

نشاید باز جست از خود خدائی****خدائی برتر است از کدخدائی

بفرساید همه فرسودنیها****همو قادر بود بر بودنیها

چو بخشاینده و بخشندهٔ جود****نخستین مایه ها را کرد موجود

بهر مایه نشانی از اخلاص****که او را در عمل کاری بود خاص

یکی را داد بخشش تا رساند****یکی را کرد ممسک تا ستاند

نه بخشنده خبر دارد ز دادن****نه آنکس کو پذیرفت از نهادن

نه آتش را خبر کو هست سوزان****نه آب آگه که هست از جان فروزان

خداوندیش با کس مشترک نیست****همه حمال فرمانند و شک نیست

کرا زهره ز حمالان راهش****که تخلیطی کند در بارگاهش

بسنجد خاک و موئی بر ندارد****بیارد باد و بوئی بر ندارد

زهی قدرت که در حیرت فزودن****چنین ترتیب ها داند نمودن

چو صنعت کرد لختی****بدوسانید بر ساق درختی

وز آنجا چون پری شد ناپدیدار****رسیدند آن پریرویان پریوار

به سرسبزی بر آن سبزه نشستند****گهی شمشاد و گه گل دسته بستند

گه از گلها گلاب انگیختندی****گه از خنده طبرزد ریختندی

عروسانی زناشوئی ندیده****به کابین از جهان خود را خریده

نشسته هر یکی چون دوست با دوست****نمی گنجد کس چون در پوست

می آوردند و در می دل نشاندند****گل آوردند و بر گل می فشاندند

نهاده باده بر کف ماه و انجم****جهان خالی ز دیو و دیو مردم

همه تن شهوت آن پاکیزگان را****چنان کائین بود دوشیزگان را

چو محرم بود جای از چشم اغیار****ز مستی رقصشان آورد در کار

گه این می داد بر گلها درودی****گه آن می گفت با بلبل سرودی

ندانستند جز شادی شماری****نه جز خرم دلی دیدند کاری

در آن شیرین لبان رخسار شیرین****چو ماهی بود گرد ماه پروین

به یاد مهربانان عیش می کرد****گهی می داد باده گاه می خورد

چو خودبین شد که دارد صورت ماه****بر آن صورت فتادش چشم ناگاه

به خوبان گفت کان صورت بیارید****که کرد است این رقم پنهان مدارید

بیاوردند صورت پیش دلبند****بر آن صورت فرو شد ساعتی چند

نه دل می داد ازو دل بر گرفتن****نه میشایستش اندر بر گرفتن

بهر دیداری ازوی مست می شد****به هر جامی که خورد از دست می شد

چو می دید از هوش می شد دلش سست****چو می کردند پنهان باز می جست

نگهبانان بترسیدند از آن کار****کز آن صورت شود شیرین گرفتار

دریدند از هم آن نقش گزین را****که رنگ از روی بردی نقش چین را

چو شیرین نام صورت برد گفتند****که آن تمثال را دیوان نهفتند

پری زار است ازین صحرا گریزیم****به صحرای دگر افتیم و خیزیم

از آن مجمر چو آتش گرم گشتند****سپندی سوختند و در گذشتند

کواکب را به دود آتش نشاندند****جنیبت را به دیگر دشت راندند

زد بامدادن بور گلرنگ****غبار آتشین از نعل بر سنگ

گشاد از گنج در هر کنج رازی****چو دریا گشت هر کوهی طرازی

دگر ره بود پیشین رفته شاپور****به پیش آهنگ آن بکران چون حور

همان تمثال اول ساز کرده****همان کاغذ برابر باز کرده

رسیدند آن بتان با دلنوازی****بر آن سبزه چو گل کردند بازی

زده بر ماه خنده بر قصب راه****پرند آن قصب پوشان چون ماه

نشاطی نیم رغبت می نمودند****به تدریج اندک اندک می فزودند

چو در بازی شدند آن لعبتان باز****زمانه کرد لعبت بازی آغاز

دگر باره چو شیرین دیده بر کرد****در آن تمثال روحانی نظر کرد

به پرواز اندر آمد مرغ جانش****فرو بست از سخن گفتن زبانش

بود سرمست را خوابی کفایت****گل نم دیده را آبی کفایت

به یاران بانگ بر زد کاین چه حالست****غلط می کرد خود را کاین خیالست

به سروی زان سهی سروان بفرمود****که آن صورت بیاور نزد من زود

به رفت آن ماه و آن صورت نهان کرد****به گل خورشید پنهان چون توان کرد

بگفت این در پری برمی گشاید****پری زین سان بسی بازی نماید

وز آنجا رخت بربستند حالی****ز گلها سبزه را کردند خالی

چمن را شانه کرده

مسلسل گشته بر گلهای حمری****نوای بلبل و آواز قمری

پرنده مرغکان گستاخ گستاخ****شمایل بر شمایل شاخ بر شاخ

بهر گوشه دو مرغک گوش بر گوش****زده بر گل صلای نوش بر نوش

بدان گلشن رسید آن نقش پرداز****همان نقش نخستین کرد آغاز

پری پیکر چو دید آن سبزه خوش****به می بنشست با جمعی پریوش

دگر ره دید چشم مهربانش****در آن صورت که بود آرام جانش

شگفتی ماند از آن نیرنگ سازی****گذشت اندیشه کارش ز بازی

دل سرگشته را دنبال برداشت****به پای خود شد آن تمثال برداشت

در آن آیینه دید از خود نشانی****چو خود را یافت بی خود شد زمانی

چنان شد در سخن ناساز گفتن****کزان گفتن نشاید باز گفتن

لعاب عنکبوتان مگس گیر****همائی را نگر چون کرد نخجیر

در آن چشمه که دیوان خانه کردند****پری را بین که چون دیوانه کردند

به چاره هر کجا تدبیر سازند****نه مردم دیو را نخجیر سازند

چو آن گل برگ رویان بر سر خاک****گل صد برگ را دیدند غمناک

بدانستند کان کار پری نیست****عجب کاریست کاری سرسری نیست

از آن پیشه پشیمانی گرفتند****بر آن صورت ثناخوانی گرفتند

که سر بازی کنیم و جان فشانیم****مگر کاحوال صورت باز دانیم

چو شیرین دید که ایشان راستگویند****به چاره راست کردن چاره جویند

به یاری خواستن بنمود زاری****که یاران را ز یارانست یاری

ترا از یار نگریزد بهر کار****خدای است آنکه بی مثل است و بی یار

بسا کارا که از یاری برآید****به باید یار تا کاری برآید

بدان بت پیکران گفت آن دلارام****کز این پیکر شدم بی صبر و آرام

بیا تا این حدیث از کس نپوشیم****بدین تمثال نوشین باده نوشیم

دگر باره نشاط آغاز کردند****می آوردند و عشرت ساز کردند

پیاپی شد غزلهای فراقی****بر آمد بانک نوشا نوش ساقی

بت شیرین نبید تلخ در دست****از آن

تلخی و شیرینی جهان مست

بهر نوبت که می بر لب نهادی****زمین را پیش صورت بوسه دادی

چو مستی عاشقی را تنگ تر کرد****صبوری در زمان آهنگ در کرد

یکی را زان بتان بنشاند در راه****که هر کس را که بینی بر گذرگاه

نظر کن تا درین سامان چو پوید****وزین صورت به پرسش تا چه گوید

بسی پرسیده شد پنهان و پیدا****نمی شد سر آن صورت هویدا

تن شیرین گرفت از رنج سستی****کز آن صورت ندادش کس درستی

در آن اندوه می پیچید چون مار****فشاند از جزعها لولوی شهوار

ترکی رخت هندو را همی جست

ز هندو جستن آن ترکتازش****همه ترکان شده هندوی نازش

نقاب از گوش گوهرکش گشاده****چو گوهر گوش بر دریا نهاده

لبی و صد نمک چشمی و صد ناز****به رسم کهبدان در دادش آواز

که با من یک زمان چشم آشنا باش****مکن بیگانگی یک دم مرا باش

چو آن نیرنگ ساز آواز بشنید****درنگ آوردن آنجا مصلحت دید

زبان دان مرد را زان نرگس مست****زبانی ماند و آن دیگر شد از دست

ثناهای پریرخ بر زبان راند****پری بنشست و او را نیز بنشاند

به پرسیدش که چونی وز کجائی****که بینم در تو رنگ آشنایی

جوابش داد مرد کار دیده****که هستم نیک و بد بسیار دیده

خدای از هر نشیب و هر فرازی****نپوشیده است بر من هیچ رازی

ز حد باختر تا بوم خاور****جهان را گشته ام کشور به کشور

زمین بگذار کز مه تا به ماهی****خبر دارم زهر معنی که خواهی

چو شیرین یافت آن گستاخ روئی****بدو گفتا در این صورت چه گوئی

به پاسخ گفت رنگ آمیز شاپور****که باد از روی خوبت چشم بد دور

حکایت های این صورت دراز است****وزین صورت مرا در پرده راز است

یکایک هر چه می دانم سر و پای****بگویم با تو گر خالی بود جای

بفرمود آن صنم تا آن بتی چند****بنات النعش وار از هم پراکند

چو خالی دید میدان آن سخندان****درافکند از سخن گوئی به میدان

که هست این صورت پاکیزه پیکر****نشان آفتاب هفت کشور

سکندر موکبی دارا سواری****ز دارا و سکندر یادگاری

به خوبیش آسمان خورشید خوانده****زمین را تخمی از جمشید مانده

شهنشه خسرو پرویز که امروز****شهنشاهی به دو گشته است پیروز

وزین شیوه سخنهائی برانگیخت****که از جان پروری با جان در آمیخت

سخن می گفت و شیرین هوش داده****بدان گفتار شیرین گوش داده

بهر نکته فرو می شد زمانی****دگر ره باز می جستش نشانی

سخن

را زیر پرده رنگ می داد****جگر می خورد و لعل از سنگ می داد

ازو شاپور دیگر راز ننهفت****سخن را آشکارا کرد و پس گفت

پریرویا نهان می داری اسرار****سخن در شیشه می گوئی پریوار

چرا چون گل زنی در پوست خنده****سخن باید چو شکر پوست کنده

چو می خواهی که یابی روی درمان****مکن درد از طبیب خویش پنهان

بت زنجیر موی از گفتن او****برآشفت ای خوشا آشفتن او

ولی چون عشق دامن گیر بودش****دگر بار از ره غدر آزمودش

حریفی جنس دید و خانه خالی****طبق پوش از طبق برداشت حالی

به گستاخی بر شاپور بنشست****در تنگ شکر را مهر بشکست

که ای کهبد به حق کردگارت****که ایمن کن مرا در زینهارت

به حکم آنکه بس شوریده کارم****چو زلف خود دلی شوریده دارم

در این صورت بدانسان مهر بستم****که گوئی روز و شب صورت پرستم

به کار آی اندرین کارم به یک چیز****که روزی من به کار آیم ترا نیز

چو من در گوش تو پرداختم راز****تو نیز ار نکته ای داری در انداز

فسونگر در حدیث چاره جوئی****فسونی به ندید از راستگوئی

چو یاره دست بوسی رایش افتاد****چو خلخال زر اندر پایش افتاد

به صد سوگند گفت ای شمع یاران****سزای تخت و فخر تاجداران

ز شب بدخواه تو تاریک دین تر****ز ماه نو دلت باریک بین تر

به حق آنکه در زنهار اویم****که چون زنهار دادی راست گویم

من آن صورتگرم کز نقش پرگار****ز خسرو کردم این صورت نمودار

هر آنصورت که صورتگر نگارد****نشان دارد ولیکن جان ندارد

مرا صورت گری آموختستند****قبای جان دگر جا دوختستند

چو تو بر صورت خسرو چنینی****ببین تا چون بود کاو را ببینی

جهانی بینی از نور آفریده****جهان نادیده اما نور دیده

شگرفی چابکی چستی دلیری****به مهر آهو به کینه تند شیری

گلی بی آفت باد خزانی****بهاری تازه بر شاخ جوانی

هنوزش گرد گل نارسته شمشاد****ز سوسن

سرو او چون سوسن آزاد

هنوزش پریغلق در عقابست****هنوزش برگ نیلوفر در آبست

هنوزش آفتاب از ابر پاکست****ز ابرو آفتاب او را چه باکست

به یک بوی از ارم صد در گشاده****به دوزخ ماه را دو رخ نهاده

بر ادهم زین نهد رستم نهاد است****به می خوردن نشیند کیقباد است

شبی کو گنج بخشی را دهد داد****کلاه گنج قارون را برد باد

سخن گوید، در از مرجان برآرد****زند شمشیر، شیر از جان برآرد

چو در جنبد رکاب قطب وارش****عنان دزدی کند باد از غبارش

نسب گوئی بنام ایزد ز جمشید****حسب پرسی به حمدالله چو خورشید

جهان با موکبش ره تنگ دارد****علم بالای هفت اورنگ دارد

چو زر بخشد شتر باید به فرسنگ****چو وقت آهن آید وای بر سنگ

چو دارد دشنه پولاد را پاس****بسنباند زره ور باشد الماس

چو باشد نوبت شمشیر بازی****خطیبان را دهد شمشیر غازی

قدمگاهش زمین را خسته دارد****شتابش چرخ را آهسته داد

فلک با او به میدان کند شمشیر****به گشتن نیز گه بالا و گه زیر

جمالش راکه بزم آرای عیدست****هنر اصلی و زیبائی مزید است

به اقبالش دل استقبال دارد****چو هست اقبال کار اقبال دارد

بدین فرو جمال آن عالم افروز****هوای عشق تو دارد شب و روز

خیالت را شبی در خواب دیدست****از آن شب عقل و هوش از وی رمیدست

نه می نوشد نه با کس جام گیرد****نه شب خسبد نه روز آرام گیرد

به جز شیرین نخواهد هم نفس را****بدین تلخی مبادا عیش کس را

مرا قاصد بدین خدمت فرستاد****تو دانی نیک و بد کردم ترا یاد

از این در گونه گونه در همی سفت****سخن چندان که می دانست می گفت

وز آن شیرین سخن شیرین مدهوش****همی خورد آن سخنها خوشتر از نوش

بدان آمد که صد بار افتد از پای****به صنعت خویشتن می داشت

بر جای

زمانی بود و گفت ای مرد هشیار****چه می دانی کنون تدبیر این کار

بدو شاپور گفت ای رشک خورشید****دلت آسوده باد و عمر جاوید

صواب آن شد که نگشائی به کس راز****کنی فردا سوی نخجیر پرواز

چو مردان بر نشین بر پشت شبدیز****به نخجیر آی و از نخجیر بگریز

نه خواهد کس ترا دامن کشیدن****نه در شبدیز شبرنگی رسیدن

تو چون سیاره میشو میل در میل****من آیم گر توانم خود به تعجیل

یکی انگشتری از دست خسرو****بدو بسپرد که این بر گیر و می رو

اگر در راه بینی شاه نو را****به شاه نو نمای این ماه نو را

سمندش را به زرین نعل یابی****ز سر تا پا لباسش لعل یابی

کله لعل و قبا لعل و کمر لعل****رخش هم لعل بینی لعل در لعل

و گرنه از مداین راه می پرس****ره مشگوی شاهنشاه می پرس

چو ره یابی به اقصای مداین****روان بینی خزاین بر خزاین

ملک را هست مشگوئی چو فرخار****در آن مشگو کنیزانند بسیار

بدان مشگوی مشک آگین فرود آی****کنیزان را نگین شاه بنمای

در آن گلشن چو سرو آزاد می باش****چو شاخ میوه تر شاد می باش

تماشای جمال شاه می کن****مرادت را حساب آنگاه می کن

و گر من با توام چون سایه با تاج****بدین اندرز رایت نیست محتاج

چو از گفتن فراغت یافت شاپور****دمش در مه گرفت و حیله در حور

از آنجا رفت جان و دل پر امید****بماند آن ماه را تنها چو خورشید

دویدند آن شکرفان سوی شیرین****بنات النعش را کردند پروین

بفرمود اختران را ماه تابان****کز آن منزل شوند آن شب شتابان

به نعل تازیان کوه پیکر****کنند آن کوه را چون کان گوهر

روان کردند مهد آن دلنوازان****چو مه تابان و چو خورشید تازان

سخن گویان سخن گویان همه راه****بسر بردند ره را تا وطن گاه

از آن رفتن بر

آسودند یک چند****دل شیرین فرو مانده در آن بند

شبی کز شب جهان پر دود کردند****جهان را دیده خواب آلود کردند

پرند سبز بر خورشید بستند****گلی را در میان بید بستند

به بانو گفت شیرین کای جهانگیر****برون خواهم شدن فردا به نخجیر

یکی فردا بفرما ای خداوند****که تا شبدیز را بگشایم از بند

بر او بنشینم و صحرا نوردم****شبانگه سوی خدمت باز گردم

مهین بانو جوابش داد کای ماه****به جای مرکبی صد ملک در خواه

به حکم آنکه این شبرنگ شبدیز****به گاه پویه بس تند است و بس تیز

چو رعد تند باشد در غریدن****چو باد تیز باشد در وزیدن

مبادا کز سر تندی و تیزی****کند در زیر آب آتش ستیزی

و گر بر وی نشستن ناگزیرست****نه شب زیباتر از بدر منیرست

لکام پهلوانی بر سرش کن****به زیر خود ریاضت پرورش کن

رخ گل چهره چون گلبرگ بشگفت****زمین بوسد و خدمت کرد و خوش خفت

از مشک پر خالی ز آهو

سرانجام اسب را پرواز دادند****عنان خود به مرکب باز دادند

بت لشگر شکن بر پشت شبدیز****سواری تند بود و مرکبی تیز

چو مرکب گرم کرد از پیش یاران****برون افتاد از آن هم تک سواران

گمان بردند که اسبش سر کشید است****ندانستند کو سر در کشید است

بسی چون سایه دنبالش دویدند****ز سایه در گذر گردش ندیدند

به جستن تا به شب دمساز گشتند****به نومیدی هم آخر باز گشتند

ز شاه خویش هر یک دور مانده****به تن رنجه به دل رنجور مانده

به درگاه مهین بانو شبانگاه****شدند آن اختران بی طلعت ماه

به دیده پیش تختش راه رفتند****به تلخی حال شیرین باز گفتند

که سیاره چه شب بازی نمودش****تک طیاره چون اندر ربودش

مهین بانو چو بشنید این سخن را****صلا در داد غمهای کهن را

فرود آمد ز تخت خویش غمناک****بسر بر خاک و سر هم بر سر خاک

از آن غم دستها بر سر نهاده****ز دیده سیل طوفان بر گشاده

ز شیرین یاد بی اندازه می کرد****به دو سوک برادر تازه می کرد

به آب چشم گفت ای نازنین ماه****ز من چشم بدت بربود ناگاه

گلی بودی که باد از بارت افکند****ندانم بر کدامین خارت افکند

چو افتادت که مهر از ما بریدی****کدامین مهربان بر ما گزیدی

چو آهو زین غزالان سیر گشتی****گرفتار کدامین شیر گشتی

چو ماه از اختران خود جدائی****نه خورشیدی چنین تنها چرائی

کجا سرو تو کز جانم چمن داشت****به هر شاخی رگی با جان من داشت

رخت ماهست تا خود بر که تابد****منش گم کرده ام تا خود که یابد

همه شب تا به روز این نوحه می کرد****غمش بر غم افزود و درد بر درد

چو مهر آمد برون از چاه بیژن****شد از نورش جهان را دیده روشن

همه لشگر به خدمت سر نهادند****به

نوبت گاه فرمان ایستادند

که گر بانو بفرماید به شبگیر****پی شیرین برانیم اسب چون تیر

مهین بانو به رفتن میل ننمود****نه خود رفت و نه کس را نیز فرمود

چو در خواب این بلا را بود دیده****که بودی بازی از دستش پریده

چو حسرت خورد از پرواز آن باز****همان باز آمدی بر دست او باز

بدیشان گفت اگر ما باز گردیم****و گر با آسمان همراز گردیم

نشد ممکن که در هیچ آبخوردی****بیابیم از پی شبدیز گردی

نشاید شد پی مرغ پریده****نه دنبال شکاردام دیده

کبوتر چون پرید از پس چه نالی****که وا برج آید ار باشد حلالی

بلی چندان شکیبم در فراقش****که برقی یابم از نعل براقش

چو زان گم گشته گنج آگاه گردم****دیگر ره با طرب همراه گردم

به گنجینه سپارم گنج را باز****به دین شکرانه گردم گنج پرداز

سپه چون پاسخ بانو شنیدند****به از فرمانبری کاری ندیدند

وزان سوی دگر شیرین به شبدیز****جهان را می نوشت از بهر پرویز

چو سیاره شتاب آهنگ می بود****ز ره رفتن بروز و شب نیاسود

قبا در بسته بر شکل غلامان****همی شد ده به ده سامان به سامان

نبود ایمن ز دشمن گاه و بی گاه****به کوه و دشت می شد راه و بی راه

رونده کوه را چون باد می راند****به تک در باد را چون کوه می ماند

نپوشد بر تو آن افسانه را راز****که در راهی زنی شد جادوئی ساز

یکی آیینه و شانه درافکند****به افسونی به راهش کرد دربند

فلک این آینه وان شانه را جست****کزین کوه آمد و زان بیشه بر رست

زنی کوشانه و آیینه بفکند****ز سختی شد به کوه و بیشه مانند

شده شیرین در آن راه از بس اندوه****غبار آلود چندین بیشه و کوه

رخش سیمای کم رختی گرفته****مزاج نازکش سختی گرفته

نشان می جست و می رفت آن دل افروز****چو ماه

چارده شب چارده روز

جنیبت را به یک منزل نمی ماند****خبر پرسان خبر پرسان همی راند

تکاور دست برد از باد می برد****زمین را دور چرخ از یاد می برد

سپیده دم چو دم بر زد سپیدی****سیاهی خواند حرف ناامیدی

هزاران نرگس از چرخ جهانگرد****فرو شد تا بر آمد یک گل زرد

شتابان کرد شیرین بارگی را****به تلخی داد جان یکبارگی را

پدید آمد چو مینو مرغزاری****در او چون آب حیوان چشمه ساری

ز شرم آب از رخشنده خانی****شده در ظلمت آب زندگانی

ز رنج راه بود اندام خسته****غبار از پای تا سر برنشسته

به گرد چشمه جولان زد زمانی****ده اندر ده ندید از کس نشانی

فرود آمد به یک سو بارگی بست****ره اندیشه بر نظارگی بست

چو قصد چشمه کرد آن چشمه نور****فلک را آب در چشم آمد از دور

سهیل از شعر شکرگون برآورد****نفیر از شعری گردون برآورد

پرندی آسمان گون بر میان زد****شد اندر آب و آتش در جهان زد

فلک را کرد کحلی پوش پروین****موصل کرد نیلوفر به نسرین

حصارش نیل شد یعنی شبانگاه****ز چرخ نیلگون سر بر زد آن ماه

تن سیمینش می غلطید در آب****چو غلطد قاقمی بر روی سنجاب

عجب باشد که گل را چشمه شوید****غلط گفتم که گل بر چشمه روید

در آب انداخته از گیسوان شست****نه ماهی بلکه ماه آورده در دست

ز مشک آرایش کافور کرده****ز کافورش جهان کافور خورده

مگر دانسته بود از پیش دیدن****که مهمانی نوش خواهد رسیدن

در آب چشمه سار آن شکر ناب****ز بهر میهمان می ساخت جلاب

چون ماه

چو تخت آرای شد طرف کلاهش****ز شادی تاج سر می خواند شاهش

گرامی بود بر چشم جهاندار****چنین تا چشم زخم افتاد در کار

که از پولاد کاری خصم خونریز****درم را سکه زد بر نام پرویز

به هر شهری فرستاد آن درم را****بشورانید از آن شاه عجم را

ز بیم سکه و نیروی شمشیر****هراسان شد کهن گرگ از جوان شیر

چنان پنداشت آن منصوبه را شاه****که خسرو باخت آن شطرنج ناگاه

بر آن دلشد که لعبی چند سازد****بگیرد شاه نو را بند سازد

حسابی بر گرفت از روی تدبیر****نبود آگه ز بازیهای تقدیر

که نتوان راه خسرو را گرفتن****نه در عقده مه نو را گرفتن

چو هر کو راستی در دل پذیرد****جهان گیرد جهان او را نگیرد

بزرگ امید ازین معنی خبر یافت****شه نو را به خلوت جست و دریافت

حکایت کرد کاختر در وبالست****ملک را با تو قصد گوشمالست

بباید زفت روزی چند ازین پیش****شتاب آوردن و بردن سر خویش

مگر کاین آتشت بی دود گردد****وبال اخترت مسعود گردد

چو خسرو دید کاشوب زمانه****هلاکش را همی سازد بهانه

به مشگو رفت پیش مشگ مویان****وصیت کرد با آن ماهرویان

که می خواهم خرامیدن به نخجیر****دو هفته بیش و کم زین کاخ دلگیر

شما خندان و خرم دل نشینید****طرب سازید و روی غم نبینید

گر آید نار پستانی در این باغ****چو طاووسی نشسته بر پر زاغ

فرود آرید کان مهمان عزیز است****شما ماهید و خورشید آن کنیز است

بمانیدش که تا بیغم نشیند****طرب می سازد و شادی گزیند

و گر تنگ آید از مشکوی خضرا****چو خضر آهنگ سازد سوی صحرا

در آن صحرا که او خواهد بتازید****بهشتی روی را قصری بسازید

بدان صورت که دل دادش گوائی****خبر می داد از الهام خدائی

چو گفت این قصه بیرون رفت چون باد****سلیمان وار با جمعی پریزاد

زمین کن

کوه خود را گرم کرده****سوی ارمن زمین را نرم کرده

ز بیم شاه می شد دل پر از درد****دو منزل را به یک منزل همی کرد

قضا را اسبشان در راه شد سست****در آن منزل که آن مه موی می شست

غلامان را بفرمود ایستادن****ستوران را علوفه برنهادن

تن تنها ز نزدیک غلامان****سوی آن مرغزار آمد خرامان

طوافی زد در آن فیروزه گلشن****میان گلشن آبی دید روشن

چو طاووسی عقابی باز بسته****تذروی بر لب کوثر نشسته

گیا را زیر نعل آهسته می سفت****در آن آهستگی آهسته می گفت

گر این بت جان بودی چه بودی****ور این اسب آن من بودی چه بودی

نبود آگه که آن شبرنگ و آن ماه****به برج او فرود آیند ناگاه

بسا معشوق کاید مست بر در****سبل در دیده باشد خواب در سر

بسا دولت که آید بر گذرگاه****چو مرد آگه نباشد گم کند راه

ز هر سو کرد بر عادت نگاهی****نظر ناگه در افتادش به ماهی

چو لختی دید از آن دیدن خطر دید****که بیش آشفته شد تا بیشتر دید

عروسی دید چون ماهی مهیا****که باشد جای آن مه بر ثریا

نه ماه آیینهٔ سیماب داده****چو ماه نخشب از سیماب زاده

در آب نیلگون چون گل نشسته****پرندی نیلگون تا ناف بسته

همه چشمه ز جسم آن گل اندام****گل بادام و در گل مغز بادام

حواصل چون بود در آب چون رنگ؟****همان رونق در او از آب و از رنگ

ز هر سو شاخ گیسو شانه می کرد****بنفشه بر سر گل دانه می کرد

اگر زلفش غلط می کرد کاری****که دارم در بن هر موی ماری

نهان با شاه می گفت از بنا گوش****که مولای توام هان حلقه در گوش

چو گنجی بود گنجش کیمیاسنج****به بازی زلف او چون مار بر گنج

فسونگر مار را نگرفته در مشت****گمان بردی که مار افسای

را کشت

کلید از دست بستانبان فتاده****ز بستان نار پستان در گشاده

دلی کان نار شیرین کار دیده****ز حسرت گشته چون نار کفیده

بدان چشمه که جای ماه گشته****عجب بین کافتاب از راه گشته

چو بر فرق آب می انداخت از دست****فلک بر ماه مروارید می بست

تنش چون کوه برفین تاب می داد****ز حسرت شاه را برفاب می داد

شه از دیدار آن بلور دلکش****شده خورشید یعنی دل پر آتش

فشاند از دیده باران سحابی****که طالع شد قمر در برج آبی

سمنبر غافل از نظاره شاه****که سنبل بسته بد بر نرگسش راه

چو ماه آمد برون از ابر مشگین****به شاهنشه در آمد چشم شیرین

همائی دید بر پشت تذروی****به بالای خدنگی رسته سروی

ز شرم چشم او در چشمه آب****همی لرزی چون در چشمه مهتاب

جز این چاره ندید آن چشمه قند****که گیسو را چو شب بر مه پراکند

عبیر افشاند بر ماه شب افروز****به شب خورشید می پوشید در روز

سوادی بر تن سیمین زد از بیم****که خوش باشد سواد نقش بر سیم

دل خسرو بر آن تابنده مهتاب****چنان چون زر در آمیزد به سیماب

ولی چون دید کز شیر شکاری****بهم در شد گوزن مرغزاری

زبون گیری نکرد آن شیر نخجیر****که نبود شیر صیدافکن زبون گیر

به صبری کاورد فرهنگ در هوش****نشاند آن آتش جوشنده را جوش

جوانمردی خوش آمد را ادب کرد****نظرگاهش دگر جائی طلب کرد

به گرد چشمه دل را دانه می کاشت****نظر جای دگر بیگانه می داشت

دو گل بین کز دو چشمه خار دیدند****دو تشنه کز دو آب آزار دیدند

همان را روز اول چشمه زد راه****همین از چشمه ای افتاد در چاه

به سرچشمه گشاید هر کسی رخت****به چشمه نرم گردد توشه سخت

جز ایشان را که رخت از چشمه بردند****ز نرمیها به سختیها سپردند

نه بینی چشمه ای کز آتش دل****ندارد

تشنه ای را پای در گل

نه خورشید جهان کاین چشمه خون****بدین کار است گردان گرد گردون

چو شه می کرد مه را پرده داری****که خاتون برد نتوان بی عماری

برون آمد پریرخ چون پری تیز****قبا پوشید و شد بر پشت شبدیز

حسابی کرد با خود کاین جوانمرد****که زد بر گرد من چون چرخ ناورد

شگفت آید مرا گر یار من نیست****دلم چون برد اگر دلدار من نیست

شنیدم لعل در لعل است کانش****اگر دلدار من شد کو نشانش

نبود آگه که شاهان جامه راه****دگرگونه کنند از بیم بدخواه

هوای دل رهش می زد که برخیز****گل خود را بدین شکر برآمیز

گر آن صورت بد این رخشنده جانست****خبر بود آن واین باری عیانست

دگر ره گفت از این ره روی برتاب****روا نبود نمازی در دو محراب

ز یک دوران دو شربت خورد نتوان****دو صاحب را پرستش کرد نتوان

و گر هست این جوان آن نازنین شاه****نه جای پرسش است او را در این راه

مرا به کز درون پرده بیند****که بر بی پردگان گردی نشیند

هنوز از پرده بیرون نیست این کار****ز پرده چون برون آیم بیکبار

عقاب خویش را در پویه پر داد****ز نعلش گاو و ماهی را خبر داد

تک از باد صبا پیشی گرفته****به جنبش با فلک خویشی گرفته

پری را می گرفت از گرم خیزی****به چشم دیو در می شد ز تیزی

پس از یک لحضه خسرو باز پس دید****به جز خود ناکسم گر هیچکس دید

ز هر سو کرد مرکب را روانه****نه دل دید و نه دلبر در میانه

فرود آمد بدان چشمه زمانی****ز هر سو جست از آن گوهرنشانی

شگفت آمد دلش را کاین چنین تیز****بدین زودی کجا رفت آن دلاویز

گهی سوی درختان دید گستاخ****که گوئی مرغ شد پرید بر شاخ

گهی دیده به آب چشمه می شست****چو ماهی ماه

را در آب می جست

زمانی پل بر آب چشم بستی****گهی بر آب چشمه پل شکستی

ز چشمش برده آن چشمه سیاهی****در او غلطید چون در چشمه ماهی

چنان نالید کز بس نالش او****پشیمان شد سپهر از مالش او

مه و شبدیز را در باغ می جست****به چشمی باز و چشمی زاغ می جست

ز هر سو حمله بر چون باز نخجیر****که زاغی کرد بازش را گرو گیر

از آن زاغ سبک پر مانده پر داغ****جهان تاریک بروی چون پر زاغ

شده زاغ سیه باز سپیدش****درخت خار گشته مشک بیدش

ز بیدش گربه بید انجیر کرده****سرشگش تخم بید انجیر خورده

خمیده بیدش از سودای خورشید****بلی رسم است چوگان کردن از بید

بر آورد از جگر سوزنده آهی****که آتش در چو من مردم گیاهی

بهاری یافتم زو بر نخوردم****فراتی دیدم و لب تر نکردم

به نادانی ز گوهر داشتم چنگ****کنون می بایدم بر دل زدن سنگ

گلی دیدم نچیدم بامدادش****دریغا چون شب آمد برد بادش

در آبی نرگسی دیدم شکفته****چو آبی خفته وز او آب خفته

شنیدم کاب خفتد زر شود خاک****چرا سیماب گشت آن سرو چالاک

همائی بر سرم می داد سایه****سریرم را ز گردون کرد پایه

بر آن سایه چو مه دامن فشاندم****چو سایه لاجرم بی سنگ ماندم

نمد زینم نگردد خشک از این خون****بترزینم تبر زین چون بود چون

برون آمد گلی از چشمه آب****نمی گویم به بیداری که در خواب

کنون کان چشمه را با گل نه بینم****چو خار آن به که بر آتش نشینم

که فرمودم که روی از مه بگردان****چو بخت آمد به راهت ره بگردان

کدامین دیو طبعم را بر این داشت****که از باغ ارم بگذشت و بگذاشت

همه جائی شکیبائی ستودست****جز این یکجا که صید از من ربودست

چو برق از جان چراغی برفروزم****شکیب خام را بر وی

بسوزم

اگر من خوردمی زان چشمه آبی****نبایستی ز دل کردن کبابی

نصیحت بین که آن هندو چه فرمود****که چون مالی بیابی زود خور زود

در این باغ از گل سرخ و گل زرد****پشیمانی نخورد آنکس که برخورد

من وزین پس جگر در خون کشیدن****ز دل پیکان غم بیرون کشیدن

زنم چندان طپانچه بر سر و روی****که یارب یاربی خیزد ز هر موی

مگر کاسوده تر گردم در این درد****تنور آتشم لختی سود سرد

ز بحر دیده چندان در ببارم****که جز گوهر نباشد در کنارم

کسی کاو را ز خون آماس خیزد****کی آسوده شود تا خون نریزد

زمانی گشت گرد چشمه نالان****به گریه دستها بر چشم مالان

زمانی بر زمین افتاد مدهوش****گرفت آن چشمه را چون گل در آغوش

از آن سرو روان کز چنگ رفته****ز سروش آب و از گل رنگ رفته

سهی سروش فتاده بر سر خاک****شده لرزان چنان کز باد خاشاک

به دل گفتا گر این ماه آدمی بود****کجا آخر قدمگاهش زمی بود

و گر بود او پری دشوار باشد****پری بر چشمه ها بسیار باشد

به کس نتوان نمود این داوری را****که خسرو دوست می دارد پریرا

مرا زین کار کامی برنخیزد****پری پیوسته از مردم گریزد

به جفت مرغ آبی باز کی شد****پری با آدمی دمساز کی شد

سلیمانم بباید نام کردن****پس آنگاهی پری را رام کردن

ازین اندیشه لختی باز می گفت****حکایت های دلپرداز می گفت

به نومیدی دل از دلخواه برداشت****به دارالملک ارمن راه برداشت

شد

به پرسش پرسش از درگاه پرویز****به مشگوی مداین راند شبدیز

به آیین عروسی شوی جسته****وز آیین عروسی روی شسته

فرود آمد رقیبان را نشان داد****درون شد باغ را سرو روان داد

چو دیدند آن شکرفان روی شیرین****گزیدند از حسد لبهای زیرین

برسم خسروی بنواختندش****ز خسرو هیچ وا نشناختندش

همی گفتند خسرو بانکوئی****به آتش خواستن رفته است گوئی

بیاورد آتشی چون صبح دلکش****وز آن آتش به دلها در زد آتش

پس آنگه حال او دیدن گرفتند****نشانش باز پرسیدن گرفتند

که چونی وز کجائی و چه نامی****چه اصلی و چه مرغی وز چه دامی

پریرخ زان بتان پرهیز می کرد****دروغی چند را سر تیز می کرد

که شرح حال من لختی دراز است****به حاضر گشتن خسرو نیاز است

چو خسرو در شبستان آید از راه****شما را خود کند زین قصه آگاه

ولیک این اسب را دارید بی رنج****که هست این اسب را قیمت بسی گنج

چو بر گفت این سخن مهمان طناز****نشاندند آن کنیزانش به صد ناز

فشاندند آب گل بر چهره ماه****ببستند اسب را بر آخور شاه

دگرگون زیوری کردند سازش****ز در بستند بر دیبا طرازش

گل وصلش به باغ وعده بشگفت****فرو آسود و ایمن گشت و خوش خفت

رقیبانی که مشکو داشتندی****شکر لب را کنیز انگاشتندی

شکر لب با کنیزان نیز می ساخت****کنیزانه بدیشان نرد می باخت

بر خویشتن زد****فرو خورد آن تغابن را و تن زد

صبوری کرد روزی چند در کار****نمود آنگه که خواهم گشت بیمار

مرا قصری به خرم مرغزاری****بباید ساختن بر کوهساری

که کوهستانیم گلزار پرورد****شد از گرمی گل سرخم گل زرد

بدو گفتند بت رویان دمساز****که ای شمع بتان چون شمع مگداز

تو را سالار ما فرمود جائی****مهیا ساختن در خوش هوائی

اگر فرماندهی تا کارفرمای****به کوهستان ترا پیدا کند جای

بگفت آری بباید ساختن زود****چنان قصری که شاهنشاه فرمود

کنیزانی کزو در رشک ماندند****به خلوت مرد بنا را بخواندند

که جادوئی است اینجا کار دیده****ز کوهستان بابل نو رسیده

زمین را اگر بگوید کای زمین خیز****هوا بینی گرفته ریز بر ریز

فلک را نیز اگر گوید بیارام****بماند تا قیامت بر یکی گام

ز ما قصری طلب کرد است جائی****کزان سوزنده تر نبود هوائی

بدان تا مردم آنجا کم شتابند****ز جادو جادوئیها در نیابند

بدین جادو شبیخونی عجب کن****هوائی هر چه ناخوشتر طلب کن

بساز آنجا چنان قصری که باید****ز ما درخواست کن مزدی که شاید

پس آنگه از خزو دیبا و دینار****وجوه خرج دادندش به خروار

چو بنا شاد گشت از گنج بردن****جهان پیمای شد در رنج بردن

طلب می کرد جائی دور از انبوده****حوالی بر حوالی کوه بر کوه

بدست آورد جائی گرم و دلگیر****کز او طفلی شدی در هفته پیر

بده فرسنگ از کرمانشهان دور****نه از کرمانشهان بل از جهان دور

بدانجا رفت و آنجا کارگه ساخت****به دوزخ در چنان قصری به پرداخت

که داند هر که آنجا اسب تازد****که حوری را چنان دوزخ نسازد

چو از شب گشت مشگین روی آن عصر****ز مشگو رفت شیرین سوی آن قصر

کنیزی چند با او نارسیده****خیانت کاری شهوت ندیده

در آن زندانسرای تنگ می بود****چو گوهر شهربند سنگ می بود

غم خسرو رقیب خویش کرده****در دل بر

دو عالم پیش کرده

رامش ساختن بی دفع شد کار****به حاجت خواستن بی رفع شد یار

مهین بانو زمین بوسید و بر جست****به خسرو گفت ما را حاجتی هست

که دارالملک بردع را نوازی****زمستانی در آنجا عیش سازی

هوای گرمسیر است آنطرف را****فراخیها بود آب علف را

اجابت کرد خسرو گفت برخیز****تو میرو کامدم من بر اثر نیز

سپیده دم ز لشگر گاه خسرو****سوی باغ سپید آمد روارو

وطن خوش بود رخت آنجا کشیدند****ملک را تاج و تخت آنجا کشیدند

ز هر سو خیمه ها کردند بر پای****گرفتند از حوالی هر کسی جای

مهین بانو به درگاه جهانگیر****نکرد از شرط خدمت هیچ تقصیر

شه آنجا روز و شب عشرت همی کرد****می تلخ و غم شیرین همی خورد

خوش****که ریحان زمستان آمد آتش

صراحی چون خروسی ساز کرده****خروسی کو به وقت آواز کرده

ز رشک آن خروس آتشین تاج****گهی تیهو بر آتش گاه دراج

روان گشته به نقلان کبابی****گهی کبک دری گه مرغ آبی

ترنج و سیب لب بر لب نهاده****چو در زرین صراحی لعل باده

ز نرگس وز بنفشه صحن خرگاه****گلستانی نهاده در نظر گاه

ز بس نارنج و نار مجلس افروز****شده در حقه بازی باد نوروز

جهان را تازه تر دادند روحی****بسر بردند صبحی در صبوحی

ز چنگ ابریشم دستان نوازان****دریده پردهای عشق بازان

سرود پهلوی در ناله چنگ****فکنده سوز آتش در دل سنگ

کمانچه آه موسی وار می زد****مغنی راه موسیقار می زد

غزل برداشته رامشگر رود****که بدرود ای نشاط و عیش بدرود

چه خوش باغیست باغ زندگانی****گر ایمن بودی از باد خزانی

چه خرم کاخ شد کاخ زمانه****گرش بودی اساس جاودانه

از آن سرد آمد این کاخ دلاویز****که چون جا گرم کردی گویدت خیز

چو هست این دیر خاکی سست بنیاد****بباده اش داد باید زود بر باد

ز فردا و زدی کس را نشان نیست****که رفت آن از میان ویندر میان نیست

یک امروز است ما را نقد ایام****بر او هم اعتمادی نیست تا شام

بیا تا یک دهن پر خنده داریم****به می جان و جهان را زنده داریم

به ترک خواب می باید شبی گفت****که زیر خاک می باید بسی خفت

ملک سرمست و ساقی باده در دست****نوای چنگ می شد شست در شست

در آمد گلرخی چون سرو آزاد****ز دلداران خسرو با دل شاد

که بر دربار خواهد بنده شاپور****چه فرمائی در آید یا شود دور

ز شادی درخواست جستن خسرو از جای****دگر ره عقل را شد کار فرمای

بفرمودش در آوردن به درگاه****ز دلگرمی به جوش آمد دل شاه

که بد دل در برش ز امید و از

بیم****به شمشیر خطر گشته به دو نیم

همیشه چشم بر ره دل دو نیم است****بلای چشم بر راهی عظیم است

اگر چه هیچ غم بی دردسر نیست****غمی از چشم بر راهی بتر نیست

مبادا هیچکس را چشم بر راه****کز او رخ زرد گردد عمر کوتاه

در آمد نقش بند مانوی دست****زمین را نقشهای بوسه می بست

زمین بوسید و خود بر جای می بود****به رسم بندگان بر پای می بود

گرامی کردش از تمکین خود شاه****نشاند او را و خالی کرد خرگاه

بپرسید از نشان کوه و دشتش****شگفتی ها که بود از سر گذشتش

دعا برداشت اول مرد هشیار****که شه را زندگانی باد بسیار

مظفر باد بر دشمن سپاهش****میفتاد از سر دولت کلاهش

مرادش با سعادت رهسپر باد****ز نو هر روزش اقبالی دگر باد

حدیث بنده را در چاره سازی****بساطی هست با لختی درازی

چو شه فرمود گفتن چون نگویم****رضای شاه جویم چون نجویم

وز اول تا به آخر آنچه دانست****فرو خواند آنچه خواندن می توانست

از آن پنهان شدن چون مرغ از انبوه****وز آن پیدا شدن چون چشمه در کوه

به هر چشمه شدن هر صبح گاهی****بر آوردن مقنع وار ماهی

وز آن صورت به صورت باز خوردن****به افسون فتنه ای را فتنه کردن

وز آن چون هندوان بردن ز راهش****فرستادن به ترکستان شاهش

سخن چون زان بهار نو برآمد****خروشی بیخود از خسرو برآمد

به خواهش گفت کان خورشید رخسار****بگو تا چون به دست آمد دگر بار

مهندس گفت کردم هوشیاری****دگر اقبال خسرو کرد یاری

چو چشم تیر گر جاسوس گشتم****به دکان کمانگر برگذشتم

به دست آوردم آن سرو روان را****بت سنگین دل سیمین میان را

چه دیدم؟ تیزرائی تازه روئی****مسیحی بسته در هر تار موئی

همه رخ گل چو بادامه ز نغزی****همه تن دل چو بادام دو مغزی

میانی یافتم کز ساق تا روی****دو عالم

را گره بسته به یک موی

دهانی کرده بر تنگیش زوری****چو خوزستانی اندر چشم موری

نبوسیده لبش بر هیچ هستی****مگر آیینه را آن هم به مستی

نکرده دست او با کس درازی****مگر با زلف خود وانهم به بازی

بسی لاغرتر از مویش میانش****بسی شیرین تر از نامش دهانش

اگر چه فتنه عالم شد آن ماه****چو عالم فتنه شد بر صورت شاه

چو مه را دل به رفتن تیز کردم****پس آنگه چاره شبدیز کردم

رونده ماه را بر پشت شبرنگ****فرستادم به چندین رنگ و نیرنگ

من اینجا مدتی رنجور ماندم****بدین عذر از رکابش دور ماندم

کنون دانم که آن سختی کشیده****به مشگوی ملک باشد رسیده

شه از دلدادگی در بر گرفتش****قدم تا فرق در گوهر گرفتش

سپاسش را طراز آستین کرد****بر او بسیار بسیار آفرین کرد

حدیث چشمه و سر شستن ماه****درستی داد قولش را بر شاه

ملک نیز آنچه در ره دید یسکر****یکایک باز گفت از خیر و از شر

حقیقت گشتشان کان مرغ دمساز****به اقصای مداین کرده پرواز

قرار آن شد که دیگر باره شاپور****چو پروانه شود دنبال آن نور

زمرد را سوی کان آورد باز****ریاحین را به بستان آورد باز

دست بلندی****چرا بتخانه ای را در نبندی

چو ابراهیم بابت عشق میباز****ولی بتخانه را از بت بپرداز

نظر بر بت نهی صورت پرستی****قدم بر بت نهی رفتی و رستی

نموداری که از مه تا به ماهیست****طلسمی بر سر گنج الهیست

طلسم بسته را با رنج یابی****چو بگشائی بزیرش گنج یابی

طبایع را یکایک میل در کش****بدین خوبی خرد را نیل در کش

مبین در نقش گردون کان خیالست****گشودن بند این مشکل محالست

مرا بر سر گردون رهبری نیست****جز آن کاین نقش دانم سرسری نیست

اگر دانستنی بودی خود این راز****یکی زین نقش ها در دادی آواز

ازین گردنده گنبدهای پرنور****بجز گردش چه شاید دیدن از دور

درست آن شد که این گردش به کاریست****درین گردندگی هم اختیاریست

بلی در طبع هر داننده ای هست****که با گردنده گرداننده ای هست

از آن چرخه که گرداند زن پیر****قیاس چرخ گردنده همان گیر

اگر چه از خلل یابی درستش****نگردد تا نگردانی نخستش

چو گرداند ورا دست خردمند****بدان گردش بماند ساعتی چند

همیدون دور گردون زین قیاسست****شناسد هر که او گردون شناسست

اگر نارد نمودار خدائی****در اصطرلاب فکرت روشنائی

نه ز ابرو جستن آید نامه نو****نه از آثار ناخن جامه تو

بدو جوئی بیابی از شبه نور****نیابی چون نه زو جوئی ز مه نور

ز هر نقشی که بنمود او جمالی****گرفتند اختران زان نقش فالی

یکی ده دانه جو محراب کرده****یکی سنگی دو اصطرلاب کرده

ز گردشهای این چرخ سبک رو****همان آید کزان سنگ و از آن جو

مگو ز ارکان پدید آیند مردم****چنان کار کان پدید آیند از انجم

که قدرت را حوالت کرده باشی****حوالت را به آلت کرده باشی

اگر تکوین به آلت شد حوالت****چه آلت بود در تکوین آلت

اگر چه آب و خاک و باد و آتش****کنند آمد شدی با یکدیگر خوش

همی تا زو خط

فرمان نیاید****به شخص هیچ پیکر جان نیاید

نه هرک ایزدپرست ایزد پرستد****چو خود را قبله سازد خود پرستد

ز خود برگشتن است ایزد پرستی****ندارد روز با شب هم نشستی

خدا از عابدان آن را گزیند****که در راه خدا خود را نبیند

نظامی جام وصل آنگه کنی نوش****که بر یادش کنی خود را فراموش

بانو چو کرد این قصه را گوش****فرو ماند از سخن بی صبر و بیهوش

به خدمت بر زمین غلطید چون خاک****خروشی بر کشید از دل شغبناک

که آن در کو که گر بینم به خوابش****نه در دامن که در دریای آبش

به نوک چشمش از دریا برآرم****به جان بسپارمش پس جان سپارم

پس آنگه بوسه زد بر مسند شاه****که مسند بوس بادت زهره و ماه

ز ماهی تا به ماه افسر پرستت****ز مشرق تا به مغرب زیر دستت

من آنگه گفتم او آید فرادست****که اقبال ملک در بنده پیوست

چو اقبال تو با ما سر در آرد****چنین بسیار صید از در درآرد

اگر قاصد فرستد سوی او شاه****مرا باید ز قاصد کردن آگاه

به حکم آنکه گلگون سبک خیز****بدو بخشم ز همزادان شبدیز

که با شبدیز کس هم تک نباشد****جز این گلگون اگر بدرک نباشد

اگر شبدیز با ماه تمامست****به همراهیش گلگون تیز گامست

و گر شبدیز نبود مانده بر جای****به جز گلگون که دارد زیر او پای

ملک فرمود تا آن رخش منظور****برند از آخور او سوی شاپور

وز آنجا یک تنه شاپور برخاست****دو اسبه راه رفتن را بیاراست

سوی ملک مداین رفت پویان****گرامی ماه را یک ماه جویان

به مشگو در نبود آن ماه رخسار****مع القصه به قصر آمد دگر بار

در قصر نگارین زد زمانی****کس آمد دادش از خسرو نشانی

درون بردندش از در شادمانه****به خلوتگاه آن شمع زمانه

چو سر در قصر شیرین کرد شاپور****عقوبت باره ای دید از جهان دور

نشسته گوهری در بیضه سنگ****بهشتی پیکری در دوزخ تنگ

رخش چون لعل شد زان گوهر پاک****نمازش بر دو رخ مالید بر خاک

ثناها کرد بر روی چو ماهش****بپرسید از غم و تیمار راهش

که چون بودی و چون رستی ز بیداد****که از بندت نبود این بنده

آزاد

امیدم هست کاین سختی پسین است****دلم زین پس به شادی بر یقین است

یقین میدان که گر سختی کشیدی****از آن سختی به آسانی رسیدی

چه جایست اینکه بس دلگیر جایست****که زد رایت که بس شوریده رایست

در این ظلمت ولایت چون دهد نور****بدین دوزخ قناعت چون کند حور

مگر یک عذر هست آن نیز هم لنگ****که تو لعلی و باشد لعل در سنگ

چو نقش چین در آن نقاش چین دید****کلید کام خود در آستین دید

نهاد از شرمناکی دست بر رخ****سپاسش برد و بازش داد پاسخ

که گر غمهای دیده بر تو خوانم****ستم های کشیده بر تو رانم

نه در گفت آید و نه در شنیدن****قلم باید به حرفش در کشیدن

بدان مشگو که فرمودی رسیدم****در او مشتی ملالت دیده دیدم

بهم کرده کنیزی چند جماش****غلام وقت خود کای خواجه خوشباش

چو زهره بر گشاده دست و بازو****بهای خویش دیده در ترازو

چو من بودم عروسی پارسائی****از آن مشتی جلب جستم جدائی

دل خود بر جدائی راست کردم****وز ایشان کوشکی درخواست کردم

دلم از رشک پر خوناب کردند****بدین عبرت گهم پرتاب کردند

صبور آباد من گشت این سیه سنگ****که از تلخی چو صبر آمد سیه رنگ

چو کردند اختیار این جای دلگیر****ضرورت ساخت می باید چه تدبیر

پس آنگه گفت شاپورش که برخیز****که فرمان این چنین داد است پرویز

وز آن گلخن بر آن گلگون نشاندش****به گلزار مراد شاه راندش

چو زین بر پشت گلگون بست شیرین****به پویه دستبرد از ماه و پروین

بدان پرندگی زیرش همائی****پری می بست در هر زیر پائی

وز آن سو خسرو اندر کار مانده****دلش در انتظار یار مانده

اگر چه آفت عمر انتظار است****چو سر با وصل دارد سهل کار است

چو خوشتر زانکه بعد از انتظاری****به امیدی رسد امید واری

نیم هشیار****به امیدی که گردد بخت بیدار

در آمد قاصدی از ره به تعجیل****ز هندوستان حکایت کرد با پیل

مژه چون کاس چینی نم گرفته****میان چون موی زنگی خم گرفته

به خط چین و زنگ آورد منشور****که شاه چین و زنگ از تخت شد دور

گشاد این ترک خو چرخ کیانی****ز هندوی دو چشمش پاسبانی

دو مرواریدش از مینا بریدند****به جای رشته در سوزن کشیدند

دو لعبت باز رابی پرده کردند****ره سرمه به میل آزرده کردند

چو یوسف گم شد از دیوان دادش****زمانه داغ یعقوبی نهادش

جهان چشم جهان بینش ترا داد****بجای نیزه در دستش عصا داد

چو سالار جهان چشم از جهان بست****به سالاری ترا باید میان بست

ز نزدیکان تخت خسروانی****نبشته هر یکی حرفی نهانی

که زنهار آمدن را کار فرمای****جهان از دست شد تعجیل بنمای

گرت سر در گلست آنجا مشویش****و گر لب بر سخن با کس مگویش

چو خسرو دید که ایام آن عمل کرد****کمند افزود و شادروان بدل کرد

درستش شد که این دوران بد عهد****بقم با نیل دارد سر که با شهد

هوای خانه خاکی چنین است****گهی زنبور و گاهی انگبین است

عمل با عزل دارد مهربا کین****ترش تلخیست با هر چرب و شیرین

ز ریگش نیست ایمن هیچ جوئی****مسلم نیست از سنگش سبوئی

چو دربند وجودی راه غم گیر****فراغت بایدت راه عدم گیر

بنه چون جان به باد پاک بربند****در زندان سرای خاک بربند

جهان هندوست تا رختت نگیرد****مگیرش سست تا سختت نگیرد

در این دکان نیابی رشته تائی****که نبود سوز نیش اندر قفائی

که آشامد کدوئی آب ازو سرد****کز استسقا نگردد چون کدو زرد

درخت آنگه برون آرد بهاری****که بشکافد سر هر شاخساری

فلک تا نشکند پشت دوتائی****بکس ندهد یکی جو مومیائی

چو بی مردن کفن در کس نپوشند****به ار مردم چو کرم

اطلس نپوشند

چو باید شد بدان گلگونه محتاج****که گردد بر در گرمابه تاراج

لباسی پوش چون خورشید و چون ماه****که باشد تا تو باشی با تو همراه

برافشان دامن از هر خوان که داری****قناعت کن بدین یک نان که داری

جهانا چند ازین بیداد کردن****مرا غمگین و خود را شاد کردن

غمین داری مرا شادت نخواهم****خرابم خواهی آبادت نخواهم

تو آن گندم نمای جو فروشی****که در گندم جو پرسیده پوشی

چو گندم گوژ و چون جو زردم از تو****جوی ناخورده گندم خردم از تو

تو را بس باد ازین گندم نمائی****مرا زین دعوی سنگ آسیائی

همان بهتر که شب تا شب درین چاه****به قرصی جو گشایم روزه چون ماه

نظامی چون مسیحا شو طرفدار****جهان بگذار بر مشتی علف خوار

علف خواری کنی و خر سواری****پس آنگه غزل عیسی چشم داری

چو خر تازنده باشی بار می کش****که باشد گوشت خر در زندگی خوش

کردش غمگساری

بیاد ماه با شبرنگ می ساخت****به امید گهر با سنگ می ساخت

قوی داشت

دگر کاین تهمتش بر طبع ره کرد****که خسرو چشم هرمز را تبه کرد

نبود آگه که چون یوسف شود دور****فراق از چشم یعقوبی برد نور

بهر کس نامه ای پوشیده بنوشت****برایشان کرد نقش خوب را زشت

کزین کودک جهانداری نیاید****پدرکش پادشاهی را نشاید

بر او یک جرعه می همرنگ آذر****گرامی تر ز خون صد برادر

ببخشد کشوری بر بانگ رودی****ز ملکی دوستر دارد سرودی

ز گرمی ره بکار خود نداند****ز خامی هیچ نیک و بد نداند

هنوز از عشقبازی گرم داغست****هنوزش شور شیرین در دماغست

ازین شوخ سرافکن سر بتابید****که چون سر شد سر دیگر نیابید

همان بهتر که او را بند سازیم****چنین با آب و آتش چند سازیم

مگر کز بند ما پندی پذیرد****وگرنه چون پدر مرد او بمیرد

شما گیرید راهش را به شمشیر****که اینک من رسیدم تند چون شیر

به تدبیری چنین آن شیر کین خواه****رعیت را برون آورد بر شاه

شهنشه بخت را سرگشته می دید****رعیت راز خود برگشته می دید

بزر اقبال را پرزور می داشت****به کوری دشمنان را کور می داشت

چنین تا خصم لشگر در سر آورد****رعیت دست استیلا بر آورد

ز بی پشتی چو عاجز گشت پرویز****ز روی تخت شد بر پشت شبدیز

در آن غوغا که تاج او را گره بود****سری برد از میان کز تاج به بود

کیانی تاج را بی تاجور ماند****جهان را بر جهانجوی دگر ماند

چو شاهنشه ز بازیهای ایام****به قایم ریخت با شمشیر بهرام

به شطرنج خلاف این نطع خونریز****بهر خانه که شد دادش شه انگیز

به صد نیرنگ و دستان راه و بی راه****به آذربایگان آورد بنگاه

وز آنجا سوی موقان کرد منزل****مغانه عشق آن بتخانه در دل

از دگر سو

که با یاران جماش آن دل افروز****به عزم صید بیرون آمد آن روز

دو صیدافکن به یکجا باز خوردند****به صید یکدیگر پرواز کردند

دو تیر انداز چون سرو جوانه****ز بهر یکدیگر کرده نشانه

دو یار از عشق خود مخمور مانده****به عشق اندرز یاران دور مانده

یکی را دست شاهی تاج داده****یکی صد تاج را تاراج داده

یکی را سنبل از گل بر کشیده****یکی را گرد گل سنبل دمیده

یکی مرغول عنبر بسته بر گوش****یکی مشگین کمند افکنده بر دوش

یکی از طوق خود مه را شکسته****یکی مه را ز غبغب طوق بسته

نظر بر یکدیگر چندان نهادند****که آب از چشم یکدیگر گشادند

نه از شیرین جدا می گشت پرویز****نه از گلگون گذر می کرد شبدیز

طریق دوستی را ساز جستند****ز یکدیگر نشانها باز جستند

چو نام هم شنیدند آن دو چالاک****فتادند از سر زین بر سر خاک

گذشته ساعتی سر بر گرفتند****زمین از اشک در گوهر گرفتند

به آیین تر بپرسیدند خود را****فرو گفتند لختی نیک و بد را

سخن بسیار بود اندیشه کردند****به کم گفتن صبوری پیشه کردند

هوا را بر زمین چون مرغ بستند****چو مرغی بر خدنگ زین نشستند

عنان از هر طرف بر زد سواری****پریروئی رسید از هر کناری

مه و خورشید را دیدند نازان****قران کرده به برج عشقبازان

فکنده عشقشان آتش بدل در****فرس در زیرشان چون خر به گل در

در ایشان خیره شد هر کس که می تاخت****که خسرو را ز شیرین باز نشناخت

خبر دادند موری چند پنهان****که این بلقیس گشت و آن سلیمان

ز هر سو لشگری نو می رسیدند****به گرد هر دو صف برمی کشیدند

چو لشگر جمع شد بر پره کوه****زمین بر گاو می نالید از انبوه

به خسرو گفت شیرین کای خداوند****نه من چون من هزارت بنده در بند

ز تاجت آسمان را بهره مندی****زمین را

زیر تخت سربلندی

اگر چه در بسیط هفت کشور****جهان خاص جهاندار است یکسر

بدین نزدیکی از بخشیده شاه****وثاقی هست ما را بر گذرگاه

اگر تشریف شه ما را نوازد****کمر بندد رهی گردن فرازد

اگر بر فرش موری بگذرد پیل****فتد افتاده ای را جامه در نیل

ملک گفتا چو مهمان می پذیری****به جان آیم اگر جان می پذیری

سجود آورد شیرین در سپاسش****ثناها گفت افزون از قیاسش

دو اسبه پیش بانو کس فرستاد****ز مهمان بردن شاهش خبر داد

مهین بانو چو از کار آگهی یافت****بر اسباب غرض شاهنشهی یافت

به استقبال شد با نزل و اسباب****نثار افشاند بر خورشید و مهتاب

فرود آورد خسرو را به کاخی****که طوبی بود از آن فردوس شاخی

سرائی بر سپهرش سرفرازی****دو میدانش فراخی و درازی

فرستادش بدست عذر خواهان****چنان نزلی که باشد رسم شاهان

نه چندانش خزینه پیشکش کرد****که بتوان در حسابش دستخوش کرد

ملک را هر زمان در کار شیرین****چو جان شیرین شدی بازار شیرین

تست

ولیکن گرچه بینی ناشکیبش****نه بینم گوش داری بر فریبش

نباید کز سر شیرین زبانی****خورد حلوای شیرین را یگانی

فرو ماند ترا آلوده خویش****هوای دیگری گیرد فرا پیش

چنان زی با رخ خورشید نورش****که پیش از نان نیفتی در تنورش

شنیدم ده هزارش خوبرویند****همه شکر لب و زنجیر مویند

دلش چون زان همه گلها بخندد****چه گوئی در گلی چون مهر بندد

بلی گر دست بر گوهر نیابد****سر از گوهر خریدن برنتابد

چو بیند نیک عهد و نیکنامت****ز من خواهد به آیینی تمامت

فلک را پارسائی بر تو گردد****جهان را پادشائی بر تو گردد

چو تو در گوهر خود پاک باشی****به جای زهر او تریاک باشی

و گر در عشق بر تو دست یابد****ترا هم غافل و هم مست یابد

چو ویس از نیکنامی دور گردی****به زشتی در جهان مشهور گردی

گر او ماهست ما نیز آفتابیم****و گر کیخسرو است افراسیابیم

پس مردان شدن مردی نباشد****زن آن به کش جوانمردی نباشد

بسا گل را که نغز وتر گرفتند****بیفکندند چون بو برگرفتند

بسا باده که در ساغر کشیدند****به جرعه ریختندش چون چشیدند

تو خود دانی که وقت سرفرازی****زناشوئی بهست از عشقبازی

چو شیرین گوش کرد آن پند چون نوش****نهاد آن پند را چون حلقه در گوش

دلش با آن سخن همداستان بود****که او را نیز در خاطر همان بود

به هفت اورنگ روشن خورد سوگند****به روشن نامه گیتی خداوند

که گر خون گریم از عشق جمالش****نخواهم شد مگر جفت حلالش

چو بانو دید آن سوگند خواری****پدید آمد دلش را استواری

رضا دادش که در میدان و در کاخ****نشیند با ملک گستاخ گستاخ

به شرط آنکه تنهائی نجوید****میان جمع گوید آنچه گوید

دگر روزینه کز صبح جهان تاب****طلی شد لعلی بر لولوی خوشاب

یزک داری ز لشکرگاه خورشید****عنان افکند بر برجیس و ناهید

همان یک

شخص را کین ساز کرده****همان انجم گری آغاز کرده

چو شیر ماده آن هفتاد دختر****سوی شیرین شدند آشوب در سر

به مردی هر یکی اسفندیاری****به تیر انداختن رستم سواری

به چوگان خود چنان چالاک بودند****که گوی از چنبر گردون ربودند

خدنگ ترکش اندر سرو بستند****چو سروی بر خدنگ زین نشستند

همه برقع فرو هشتند بر ماه****روان گشتند سوی خدمت شاه

برون شد حاجب شه بارشان داد****شه آنکاره دل در کارشان داد

نوازش کرد شیرین را و برخاست****نشاندش پیش خود بر جانب راست

چه دید؟ الحق بتانی شوخ و دلبند****سرائی پر شکر شهری پر از قند

وز آن غافل که زور و زهره دارند****به میدان از سواری بهره دارند

ز بهر عرض آن مشکین نقابان****به نزهت سوی میدان شد شتابان

چو در بازی گه میدان رسیدند****پریرویان ز شادی می پریدند

روان شد هر مهی چون آفتابی****پدید آمد ز هر کبکی عقابی

چو خسرو دید که آن مرغان دمساز****چمن را فاختند و صید را باز

به شیرین گفت هین تا رخش تازیم****بر این پهنه زمانی گوی بازیم

ملک را گوی در چوگان فکندند****شگرفان شور در میدان فکندند

ز چوگان گشته بی دستان همه راه****زمین زان بید صندل سوده بر ماه

بهر گوئی که بردی باد را بید****شکستی در گریبان گوی خورشید

ز یکسو ماه بود و اخترانش****ز دیگر سو شه و فرمانبرانش

گوزن و شیر بازی می نمودند****تذرو و باز غارت می ربودند

گهی خورشید بردی گوی و گه ماه****گهی شیرین گرو دادی و گه شاه

چو کام از گوی و چوگان برگرفتند****طوافی گرد میدان در گرفتند

به شبدیز و به گلگون کرد میدان****چو روز و شب همی کردند جولان

وز آنجا سوی صحرا ران گشادند****به صید انداختن جولان گشادند

نه چندان صید گوناگون فکندند****که حدش در حساب آید که چندند

به زخم نیزه ها هر نازنینی****نیستان کرده

بر گوران زمینی

به نوک تیر هر خاتون سواری****فرو داده ز آهو مرغزاری

ملک زان ماده شیران شکاری****شگفتی مانده در چابک سواری

که هر یک بود در میدان همائی****به دعوی گاه نخجیر اژدهائی

ملک می دید در شیرین نهانی****کز آن صیدش چه آرد ارمغانی

سرین و چشم آهو دید ناگاه****که پیدا شد به صید افکندن شاه

غزالی مست شمشیری گرفته****بجای آهوی شیری گرفته

از آن نخجیر پرد از جهانگیر****جهانگیری چو خسرو گشت نخجیر

چو طاوس فلک بگریخت از باغ****به گل چیدن به باغ آمد سیه زاغ

شدند از جلوه طاوسان گسسته****به پر زاغ رنگان بر نشسته

همه در آشیانها رخ نهفتند****ز رنج ماندگی تا روز خفتند

دگر روز آستان بوسان دویدند****به درگاه ملک صف بر کشیدند

همان چوگان و گوی آغاز کردند****همان نخجیر کردن ساز کردند

درین کردند ماهی عمر خود صرف****وزین حرفت نیفکندند یک حرف

ملک فرصت طلب می کرد بسیار****که با شیرین کند یک نکته بر کار

نیامد فرصتی با او پدیدش****که در بند توقف بد کلیدش

شبانگه کان شکر لب باز می گشت****همای عشق بی پرواز می گشت

شهنشه گفت کای بر نیکوان شاه****جمالت چشم دولت را نظر گاه

بیا تا بامدادان ز اول روز****شویم از گنبد پیروزه پیروز

می آریم و نشاط اندیشه گیریم****طرب سازیم و شادی پیشه گیریم

اگر شادیم اگر غمگین در این دیر****نه ایم ایمن ز دوران کهن سیر

چو می باید شدن زین دیر ناچار****نشاط از غم به و شادی ز تیمار

نهاد انگشت بر چشم آن پریوش****زمین را بوسه داد و کرد شبخوش

ملک بر وعده ماه شب افروز****درین فکرت که فردا کی شود روز

که عشق آوازه گردد****بسا عشق کهن کان تازه گردد

چو خرم شد به شیرین جان خسرو****جهان می کرد عهد خرمی نو

چو از خرم بهار و خرمی دوست****به گلها بر درید از خرمی پوست

گل از شادی علم در باغ می زد****سپاه فاخته بر زاغ می زد

سمن ساقی و نرگس جام در دست****بنفشه در خمار و سرخ گل مست

صبا برقع گشاده مادگان را****صلا در داده کار افتادگان را

شمال انگیخته هر سو خروشی****زده بر گاو چشمی پیل گوشی

زمین نطع شقایق پوش گشته****شقایق مهد مرزن گوش گشته

سهی سرو از چمن قامت کشیده****ز عشق لاله پیراهن دریده

بنفشه تاب زلف افکنده بر دوش****گشاده باد نسرین را بنا گوش

عروسان ریاحین دست بر روی****شگرفان شکوفه شانه در موی

هوا بر سبزه گوهرها گسسته****زمرد را به مروارید بسته

نموده ناف خاک آبستنی ها****ز ناف آورده بیرون رستنیها

غزال شیر مست از دلنوازی****بگرد سبزه با مادر به بازی

تذروان بر ریاحین پر فشانده****ریاحین در تذروان پر نشانده

زهر شاخی شکفته نو بهاری****گرفته هر گلی بر کف نثاری

نوای بلبل و آوای دراج****شکیب عاشقان را داده تاراج

چنین فصلی بدین عاشق نوازی****خطا باشد خطا بی عشق بازی

خرامان خسرو و شیرین و شب و روز****بهر نزهت گهی شاد و دل افروز

گهی خوردند می در مرغزاری****گهی چیدند گل در کوهساری

ریاحین بر ریاحین باده در دست****به شهرود آمدند آن روز سرمست

جنیبت بر لب شهرود بستند****به بانک رود و رامشگر نشستند

حلاوتهای شیرین شکرخند****نی شهرود را کرده نی قند

همان رونق ز خوبیش آن طرف را****که از باران نیسانی صدف را

عبیر ارزان ز جعد مشکبیزش****شکر قربان ز لعل شهد خیزش

از بس خنده که شهدش بر شکر زد****به خوزستان شد افغان طبرزد

قد چون سروش از دیوان شاهی****به گلبن داده تشریف سپاهی

چو گل بر نرگسش کرده نظاره****به دندان

کرده خود را پاره پاره

سمن کز خواجگی بر گل زدی دوش****غلام آن بنا گوش از بن گوش

فراموش

میی کاول قدح جام آورد پیش****ز صد جام دگر دارد بها بیش

می اول جام صافی خیز باشد****به آخر جام دردآمیز باشد

گلی کاول بر آرد طرف جویش****فزون باشد ز صد گلزار بویش

دری کاول شکم باشد صدف را****ز لؤلؤ بشکند بسیار صف را

زهر خوردی که طعم نوش دارد****حلاوت بیشتر سر جوش دارد

دو عاشق چون چنان شربت چشیدند****عنان پیوسته از زحمت کشیدند

چو یکدم جای خالی یافتندی****چو شیر و می بهم بشتافتندی

چو دزدی کو به گوهر دست یابد****پس آنگه پاسبان را مست یابد

به چشمی پاس دشمن داشتندی****به دیگر چشم ریحان کاشتندی

چو فرصت در کشیدی خصم را میل****ربودندی یکی بوسه به تعجیل

صنم تا شرمگین بودی و هشیار****نبودی بر لبش سیمرغ را بار

در آن ساعت که از می مست گشتی****به بوسه با ملک همدست گشتی

چنان تنگش کشیدی شه در آغوش****که کردی قاقمش را پرنیان پوش

ز بس کز گاز نیلش در کشیدی****ز برگ گل بنفشه بر دمیدی

ز شرم آن کبودیهاش بر ماه****که مه را خود کبود آمد گذرگاه

اگر هشیار اگر سرمست بودی****سپیدابش چو گل بر دست بودی

قماری

سماع زهره شب را در گرفته****مه یک هفته نصفی بر گرفته

ثریا بر ندیمی خاص گشته****عطارد بر افق رقاص گشته

جرس جنبانی مرغان شب خیز****جرسها بسته در مرغ شب آویز

دد و دام از نشاط دانه خویش****همه مطرب شده در خانه خویش

اگر چه مختلف آواز بودند****همه با ساز شب دمساز بودند

ملک بر تخت افریدون نشسته****دل اندر قبله جمشید بسته

فروغ روی شیرین در دماغش****فراغت داده از شمع و چراغش

نسیم سبزه و بوی ریاحین****پیام آورده از خسرو به شیرین

کزین خوشتر شبی خواهد رسیدن؟****وزین شاداب تر بوئی دمیدن؟

چرا چندین وصال از دور بینیم****اگر نوریم تا در نور بینیم

و گر خونیم خونت چون نجوشد****و گر جوشد به من بر چند پوشد

هوائی معتدل چون خوش نخندیم****تنوری گرم نان چون در نبندیم

نه هر روزی ز نو روید بهاری****نه هر ساعت بدام آید شکاری

به عقل آن به که روزی خورده باشد****که بی شک کار کرده کرده باشد

بسا نان کز پی صیاد بردند****چو دیدی ماهی و مرغانش خوردند

مثل زد گرگ چون روبه دغا بود****طلب من کردم و روزی ترا بود

ازین فکرت که با آن ماه می رفت****چو ماه آن آفتاب از راه می رفت

دگر ره دیو را دربند می داشت****فرشتش بر سر سوگند می داشت

ازین سو تخت شاخنشه نهاده****وشاقی چند بر پای ایستاده

به خدمت پیش تخت شاه شاپور****چو پیش گنج باد آورد گنجور

و زان سو آفتاب بت پرستان****نشسته گرد او ده نار پستان

فرنگیس و سهیل سرو بالا****عجب نوش و فلکناز و همیلا

همایون و سمن ترک و پریزاد****ختن خاتون و گوهر ملک و دلشاد

گلاب و لعل را بر کار کرده****ز لعلی روی چون گلنار کرده

چو مستی خوان شرم از پیش برداشت****خرد راه وثاق خویش برداشت

ملک فرمود تا هر دلستانی****فرو گوید به نوبت داستانی

نشسته لعل داران قصب

پوش****قصب بر ماه بسته لعل بر گوش

ز غمزه تیر و از ابرو کمان ساز****همه باریک بین و راست انداز

ز شکر هر یکی تنگی گشاده****ز شیرین بر شکر تنگی نهاده

راه راه رستگاری

تو را جویم ز هر نقشی که دانم****تو مقصودی ز هر حرفی که خوانم

ز سرگردانی تست اینکه پیوست****بهر نااهل و اهلی می زنم دست

بعزم خدمتت برداشتم پای****گر از ره یاوه گشتم راه بنمای

نیت بر کعبه آورد است جانم****اگر در بادیه میرم ندانم

بهر نیک و بدی کاندر میانه است****کرم بر تست و اندیگر بهانه است

یکی را پای بشکستی و خواندی****یکی را بال و پردادی و راندی

ندانم تا من مسکین کدامم****ز محرومان و مقبولان چه نامم

اگر دین دارم و گر بت پرستم****بیامرزم بهر نوعی که هستم

به فضل خویش کن فضلی مرا یار****به عدل خود مکن با فعل من کار

ندارد فعل من آن زور بازو****که با عدل تو باشد هم ترازو

بلی از فعل من فضل تو بیش است****اگر بنوازیم بر جای خویش است

به خدمت خاص کن خرسندیم را****بکس مگذار حاجت مندیم را

چنان دارم که در نابود و در بود****چنان باشم کزو باشی تو خشنود

فراغم ده ز کار این جهانی****چو افتد کار با تو خود تو دانی

منه بیش از کشش تیمار بر من****بقدر زور من نه بار بر من

چراغم را ز فیض خویش ده نور****سرم را زاستان خود مکن دور

دل مست مرا هشیار گردان****ز خواب غفلتم بیدار گردان

چنان خسبان چو آید وقت خوابم****که گر ریزد گلم ماند گلابم

زبانم را چنان ران بر شهادت****که باشد ختم کارم بر سعادت

تنم را در قناعت زنده دل دار****مزاجم را بطاعت معتدل دار

چو حکمی راند خواهی یا قضائی****به تسلیم آفرین در من رضائی

دماغ دردمندم را دوا کن****دواش از خاک پای مصطفی کن

برداشت

سهیل سیمتن گفتا تذروی****به بازی بود در پائین سروی

فرود آمد یکی شاهین به شبگیر****تذرو نازنین را کرد نخجیر

عجب نوش شکر پاسخ چنین گفت****که عنبر بو گلی در باغ بشگفت

بهشتی مرغی آمد سوی گلزار****ربود آن عنبرین گل را به منقار

از آن به داستانی زد فلکناز****که ما را بود یک چشم از جهان باز

به ما چشمی دگر کرد آشنائی****دو به بیند ز چشمی روشنائی

همیلا گفت آبی بود روشن****روان گشته میان سبز گلشن

جوان شیری بر آمد تشنه از راه****بدان چشمه دهان تر کرد ناگاه

همایون گفت لعلی بود کانی****ز غارتگاه بیاعان نهانی

در آمد دولت شاهی به تاراج****نهاد آن لعل را بر گوشه تاج

سمن ترک سمن بر گفت یکروز****جدا گشت از صدف دری شب افروز

فلک در عقد شاهی بند کردش****به یاقوتی دگر پیوند کردش

پریزاد پریرخ گفت ماهی****به بازی بود در نخجیر گاهی

بر آمد آفتابی ز آسمان بیش****کشید آن ماه را در چنبر خویش

ختن خاتون چنین گفت از سر هوش****که تنها بود شمشادی قصب پوش

به دو پیوست ناگه سروی آزاد****که خوش باشد به یکجا سرو و شمشاد

زبان بگشاد گوهر ملک دلبند****که زهره نیز تنها بود یک چند

سعادت بر گشاد اقبال را دست****قران مشتری در زهره پیوست

چو آمد در سخن نوبت به شاپور****سخن را تازه کرد از عشق منشور

که شیرین انگبینی بود در جام****شهنشه روغن او شد سرانجام

به رنگ آمیزی صنعت من آنم****که در حلوای ایشان زعفرانم

پس آنگه کردشان در پهلوی یاد****که احسنت ای جهان پهلو دو همزاد

جهان را هر دو چون روشن درخشید****ز یکدیگر مبرید و ملخشید

سخن چون بر لب شیرین گذر کرد****هوا پر مشک و صحرا پر شکر کرد

ز شرم اندر زمین می دید و می گفت****که دل بی عشق بود و یار بی جفت

چو شاپور آمد اندر

چاره کار****دلم را پاره کرد آن پاره کار

قضای عشق اگرچه سر نبشته است****مرا این سر نبشت او در نبشت است

چو سر رشته سوی این نقش زیباست****ز سرخی نقش رویم نقش دیباست

مراکز دست خسرو نقل و جام است****نه کیخسرو پنا خسرو غلام است

سرم از سایه او تاجور باد****ندیمش بخت و دولت راهبر باد

چو دور آمد به خسرو گفت باری****سیه شیری بد اندر مرغزاری

گوزنی بر ره شیر آشیان کرد****رسن در گردن شیر ژیان کرد

من آن شیرم که شیرینم به نخجیر****به گردن بر نهاد از زلف زنجیر

اگر شیرین نباشد دستگیرم****چو شمع از سوزش بادی بمیرم

و گر شیر ژیان آید به حربم****چو شیرین سوی من باشد به چربم

حریفان جنس و یاران اهل بودند****به هر حرفی که می شد دست سودند

دل محرم بود چون تخته خاک****بر او دستی زنی حالی شود پاک

دگر ره طبع شیرین گرم تر گشت****دلش در کار خسرو نرم تر گشت

قدح پر باده کرد و لعل پر نوش****به خسرو داد کاین را نوش کن نوش

بخور کین جام شیرین نوش بادت****به جز شیرین همه فرموش بادت

ملک چون گل شدی هر دم شکفته****از آن لعل نسفته لعل سفته

گهی گفت ای قدح شب رخت بندد****تو بگری تلخ تا شیرین بخندند

گهی گفت ای سحر منمای دندان****مخند آفاق را بر من مخندان

بدست آن بتان مجلس افروز****سپهر انگشتری می باخت تا روز

ببرد انگشتری چون صبح برخاست****که بر بانگ خروس انگشتری خواست

بتان چون یافتند از خرمی بهر****شدند از ساحت صحرا سوی شهر

جهان خوردند و یک جو غم نخوردند****ز شادی کاه برگی کم نکردند

چو آمد شیشه خورشید بر سنگ****جهان بر خلق شد چون شیشه تنگ

دگر ره شیشه می بر گرفتند****چو شیشه باده ها بر سر گرفتند

بر آن شیشه دلان از

ترکتازی****فلک را پیشه گشته شیشه بازی

به می خوردن طرب را تازه کردند****به عشرت جان شب را تازه کردند

همان افسانه دوشینه گفتند****همان لعل پرندوشینه سفتند

دل خسرو ز عشق یار پرجوش****به یاد نوش لب می کرد می نوش

می رنگین زهی طاوس بی مار****لب شیرین زهی خرمای بیخار

نهاده بر یکی کف ساغرمل****گرفته بر دگر کف دسته گل

از آن می خورد و زان گل بوی برداشت****پی دل جستن دلجوی برداشت

شراب تلخ در جانش اثر کرد****به شیرینی سوی شیرین نظر کرد

به غمزه گفت با او نکته ای چند****که بود از بوسه لبها را زبانبند

هم از راه اشارت های فرخ****حدیث خویشتن را یافت پاسخ

سخنها در کرشمه می نهفتند****به نوک غمزه گفتند آنچه گفتند

همه شب پاسبانی پیشه کردند****بسی شب را درین اندیشه کردند

ز گرمی روی خسرو خوی گرفته****صبوح خرمی را پی گرفته

که شیرین را چگونه مست یابد****بر آن تنگ شکر چون دست یابد

نمی افتاد فرصت در میانه****که تیر خسرو افتد بر نشانه

دل شادش به دیدار دل افروز****طرب می کرد و خوش می بود تا روز

چو بر شبدیز شب گلگون خورشید****ستام افکند چون گلبرگ بربید

مه و خورشید دل در صید بستند****به شبدیز و به گلگون برنشستند

شدند از مرز موقان سوی شهرود****بنا کردند شهری از می و رود

گهی بر گرد شط بستند زنجیر****ز مرغ و ماهی افکندند نخجیر

گهی بر فرضه نوشاب شهرود****جهان پر نوش کردند از می و رود

گهی راندند سوی دشت مندور****تهی کردنددشت از آهو و گور

بدینسان روزها تدبیر کردند****گهی عشرت گهی نخجیر کردند

عروس شب چو نقش افکند بر دست****به شهرآرائی انجم کله بربست

عروس شاه نیز از حجله برخاست****به روی خویشتن مجلس بیاراست

عروسان دگر با او شده یار****همه مجلس عروس و شاه بیکار

شکر بسیار و بادام اندکی بود****کبوتر بی حد و شاهین یکی

بود

همه بر یاد خسرو می گرفتند****پیاپی خوشدلی را بی گرفتند

شبی بی رود و رامشگر نبودند****زمانی بی می و ساغر نبودند

می و معشوق و گلزار و جوانی****ازین خوشتر نباشد زندگانی

تماشای گل و گلزار کردن****می لعل از کف دلدار خوردن

حمایل دستها در گردن یار****درخت نارون پیچیده بر نار

به دستی دامن جانان گرفتن****به دیگر دست نبض جان گرفتن

گهی جستن به غمزه چاره سازی****گهی کردن به بوسه نرد بازی

گه آوردن بهارتر در آغوش****گهی بستن بنفشه بر بناگوش

گهی در گوش دلبر راز گفتن****گهی غم های دل پرداز گفتن

جهان اینست و این خود در جهان نیست****و گر هست ای عجب جز یک زمان نیست

روزی بدی امروز را باش

بسان میوه دار نابرومند****امید ما و تقصیر تو تا چند

اگر خود پولی از سنگ کبود است****چوبی آبست پل زان سوی رود است

سگ قصاب را در پهلوی میش****جگر باشد و لیک از پهلوی خویش

بسا ابرا که بندد گله مشک****به عشوه باغ دهقان را کند خشک

بسا شوره زمین کز آبناکی****دهان تشنگان را کرد خاکی

چه باید زهر در جامی نهادن****ز شیرینی بر او نامی نهادن

به ترک لولوتر چون توان گفت****که لولو را به تری به توان سفت

بره در شیر مستی خورد باید****که چون پخته شود گرگش رباید

کبوتر بچه چون آید به پرواز****ز چنگ شه فتد در چنگل باز

به سر پنجه مشو چون شیر سرمست****که ما را پنجه شیرافکنی هست

گوزن کوه اگر گردن فراز است****کمند چاره را بازو دراز است

گر آهوی بیابان گرم خیز است****سکان شاه را تک تیز نیز است

مزن چندین گره بر زلف و خالت****زکاتی ده قضا گردان مالت

چو بازرگان صد خروار قندی****چه باشد گر به تنگی در نبندی

چو نیل خویش را یابی خریدار****اگر در نیل باشی باز کن بار

شکر پاسخ به لطف آواز دادش****جوابی چون طبرزد باز دادش

که فرخ ناید از چون من غباری****که هم تختی کند با تاجداری

خر خود را چنان چابک نه بینم****که با تازی سواری برنشینم

نیم چندان شگرف اندر سواری****که آرم پای با شیر شکاری

اگر نازی کنم مقصودم آنست****که در گرمی شکر خوردن زیانست

چو زین گرمی برآسائیم یک چند****مرا شکر مبارک شاه را قند

وزین پس بر عقیق الماس می داشت****زمرد را به افعی پاس می داشت

سرش گر سرکشی را رهنمون بود****تقاضای دلش یارب که چون بود

شده از سرخ روئی تیز چون خار****خوشا خاری که آرد سرخ گل بار

بهر موئی که تندی داشت

چون شیر****هزاران موی قاقم داشت در زیر

کمان ابرویش گر شد گره گیر****کرشمه بر هدف می راند چون تیر

سنان در غمزه کامد نوبت جنگ****به هر جنگی درش صد آشتی رنگ

نمک در خنده کین لب را مکن ریش****بهر لفظ مکن در صد آشتی رنگ

قصب بر رخ که گر نوشم نهانست****بنا گوشم به خرده در میانست

ازین سو حلقه لب کرده خاموش****ز دیگر سو نهاده حلقه در گوش

به چشمی ناز بی اندازه می کرد****به دیگر چشم عذری تازه می کرد

چو سر پیچید گیسو مجلس آراست****چو رخ گرداند گردن عذر آن خواست

چو خسرو را به خواهش گرم دل یافت****مروت را در آن بازی خجل یافت

نمود اندر هزیمت شاه را پشت****به گوگرد سفید آتش همی کشت

بدان پشتی چو پشتش ماند واپس****که روی شاه پشتیوان من بس

غلط گفتم نمودش تخته عاج****که شه را نیز باید تخت با تاج

حساب دیگر آن بودش در این کوی****که پشتم نیز محرابست چون روی

دگر وجه آنکه گر وجهی شد از دست****از آن روشنترم وجهی دگر هست

چه خوش نازیست ناز خوبرویان****ز دیده رانده را در دیده جویان

به چشمی طیرگی کردن که برخیز****به دیگر چشم دلدان که مگریز

به صد جان ارزد آن رغبت که جانان****نخواهم گوید و خواهد به صد جان

چو خسرو دید کان ماه نیازی****نخواهد کردن او را چاره سازی

به گستاخی در آمد کی دلارام****گواژه چند خواهی زد بیارام

چو می خوردی و می دادی به من بار****چرا باید که من مستم تو هشیار

به هشیاری مشو با من که مستی****چو من بی دل نه ای؟ حقا که هستی

ترا این کبک بشکستن چه سوداست****که باز عشق کبکت را ربود است

و گر خواهی که در دل راز پوشی****شکیبت باد تا با دل بکوشی

تو نیز اندر هزیمت بوق می زن****ز چاهی

خمیه بر عیوق می زن

درین سودا که با شمشیر تیز است****صلاح گردن افرازان گریز است

تو خود دانی که در شمشیر بازی****هلاک سر بود گردن فرازی

دلت گرچه به دلداری نکوشد****بگو تا عشوه رنگی می فروشد

بگوید دوستم ور خود نباشد****مرا نیک افتد او را بد نباشد

بسی فال از سر بازیچه برخاست****چو اختر می گذشت آن فال شد راست

چه نیکو فال زد صاحب معانی****که خود را فال نیکو زن چو دانی

بد آید فال چون باشی بداندیش****چو گفتی نیک نیک آید فراپیش

مرا از لعل تو بوسی تمامست****حلالم کن که آن نیزم حرامست

و گر خواهی که لب زین نیز دوزم****بدین گرمی نه کان گاهی بسوزم

از آن ترسم که فردا رخ خراشی****که چون من عاشقی را کشته باشی

ترا هم خون من دامن بگیرد****که خون عاشقان هرگز نمیرد

گرفتم رای دمسازی نداری****ببوسی هم سر بازی نداری

ندارم زهره بوس لبانت****چه بوسم؟ آستین یا آستانت

نگویم بوسه را میری به من ده****لبت را چاشنی گیری به من ده

بده یک بوسه تا ده واستانی****ازین به چون بود بازارگانی

چو بازرگان صد خروار قندی****به ار با من به قندی در نبندی

چو بگشائی گشاید بند بر تو****فرو بندی فرو بندند بر تو

چو سقا آب چشمه بیش ریزد****ز چشمه کاب خیزد بیش خیزد

در آغوشت کشم چون آب در میغ****مرا جانی تو با جان چون زنم تیغ

سر زلف تو چون هندوی ناپاک****بروز پاک رختم را برد پاک

به دزدی هندویت را گر نگیرم****چو هندو دزد نافرمان پذیرم

اگر چه دزد با صد دهره باشد****چو بانگش بر زنی بی زهره باشد

نبرد دزد هندو را کسی دست****که با دزدی جوانمردیش هم هست

کمند زلف خود در گردنم بند****به صید لاغر امشب باش خرسند

تو دل خر باش تا من جان فروشم****تو ساقی باش

تا من باده نوشم

شب وصلت لبی پرخنده دارم****چراغ آشنائی زنده دارم

حساب حلقه خواهد کرد گوشم****تو می خر بنده تا من می فروشم

شمار بوسه خواهد بود کارم****تو می ده بوسه تا من می شمارم

بیا تا از در دولت در آئیم****چو دولت خوش بر آمد خوش برآئیم

یک امشب تازه داریم این نفس را****که بر فردا ولایت نیست کس را

به نقد امشب چو با هم سازگاریم****نظر بر نسیه فردا چه داریم

مکن بازی بدان زلف شکن گیر****به من بازی کن امشب دست من گیر

به جان آمد دلم درمان من ساز****کنار خود حصار جان من ساز

ز جان شیرین تری ای چشمه نوش****سزد گر گیرمت چون جان در آغوش

چو شکر گر لبت بوسم و گر پای****همه شیرین تر آید جایت از جای

همه تن در تو شیرینی نهفتند****به کم کاری ترا شیرین نگفتند

درین شادی به ار غمگین نباشی****نه شیرین باشی ار شیرین نباشی

شکر لب گفت از این زنهار خواری****پشیمان شو مکن بی زینهاری

که شه را بد بود زنهار خوردن****بد آمد در جهان بد کار کردن

مجوی آبی که آبم را بریزد****مخواه آن کام کز من برنخیزد

کزین مقصود بی مقصود گردم****تو آتش گشته ای من عود گردم

مرا بی عشق دل خود مهربان بود****چو عشق آمد فسرده چون توان بود

گر از بازار عشق اندازه گیرم****بتو هر دم نشاطی تازه گیرم

ولیکن نرد با خود باخت نتوان****همیشه با خوشی در ساخت نتوان

جهان نیمی ز بهر شادکامی است****دگر نیمه ز بهر نیک نامی است

چه باید طبع را بدرام کردن****دو نیکو نام را بدنام کردن

همان بهتر که از خود شرم داریم****بدین شرم از خدا آزرم داریم

زن افکندن نباشد مرد رائی****خود افکن باش اگر مردی نمائی

کسی کافکند خود را بر سر آمد****خود افکن با همه عالم بر آمد

من آن شیرین

درخت آبدارم****که هم حلوا و هم جلاب دارم

نخست از من قناعت کن به جلاب****که حلوا هم تو خواهی خورد مشتاب

به اول شربت از حلوا میندیش****که حلوا پس بود جلاب در پیش

چو ما را قند و شکر در دهان هست****به خوزستان چه باید در زدن دست

زلال آب چندانی بود خوش****کز او بتوان نشاند آشوب آتش

چو آب از سرگذشت آید زیانی****و گر خود باشد آب زندگانی

گر این دل چون تو جانان را نخواهد****دلی باشد که او جان را نخواهد

ولی تب کرده را حلوا چشیدن****نیرزد سالها صفرا کشیدن

بسا بیمار کز بسیار خواری****بماند سال و مه در رنج و زاری

اگر چه طبع جوید میوه تر****اگر چه میل دارد دل به شکر

ملک چون دید کو در کار خام است****زبانش توسن است و طبع رام است

به لابه گفت کای ماه جهان تاب****عتاب دوستان نازست بر تاب

صواب آید روا داری پسندی****که وقت دستگیری دست بندی

دویدم تا به تو دستی در آرم****به دست آرم تو را دستی برآرم

چو می بینم کنون زلفت مرا بست****تو در دست آمدی من رفتم از دست

نگویم در وفا سوگند بشکن****خمارم را به بوسی چند بشکن

اسیری را به وعده شاد می کن****مبارک مرده ای آزاد می کن

ز باغ وصل پر گل کن کنارم****چو دانی کز فراقت بر چه خارم

مگر زان گل گلاب آلود گردم****به بوی از گلستان خشنود گردم

تو سرمست و سر زلف تو در دست****اگر خوشدل نشینم جان آن هست

چو با تو می خورم چون کش نباشم****تو را بینم چرا دلخوش نباشم

کمر زرین بود چون با تو بندم****دهن شیرین شود چون با تو خندم

گر از من می بری چون مهره از مار****من از گل باز می مانم تو از خار

گر از درد سر من می شوی فرد****من از

سر دور می مانم تو از درد

جگر خور کز تو به یاری ندارم****ز تو خوشتر جگر خواری ندارم

مرا گر روی تو دلکش نباشد****دلم باشد ولیکن خوش باشد

اگر دیده شود بر تو بدل گیر****بود در دیده خس لیکن به تصغیر

و گر جان گردد از رویت عنان تاب****بود جان را عروسی لیک در خواب

عتابی گر بود ما را ازین پس****میانجی در میانه موی تو بس

فلک چون جام یاقوتین روان کرد****ز جرعه خاک را یاقوت سان کرد

ملک برخاست جام باده در دست****هنوز از باده دوشینه سرمست

همان سودا گرفته دامنش را****همان آتش رسیده خرمنش را

هوای گرم بود و آتش تیز****نمی کرد از گیاه خشک پرهیز

گرفت آن نار پستان را چنان سخت****که دیبا را فرو بندند بر تخت

بسی کوشید شیرین تا به صد زور****قضای شیر گشت از پهلوی گور

ملک را گرم دید از بیقراری****مکن گفتا بدینسان گرم کاری

چه باید خویشتن را گرم کردن****مرا در روی خود بی شرم کردن

چو تو گرمی کنی نیکو نباشد****گلی کو گرم شد خوشبو نباشد

چو باشد گفتگوی خواجه بسیار****به گستاخی پدید آید پرستار

به گفتن با پرستاران چه کوشی****سیاست باید اینجا یا خموشی

ستور پادشاهی تا بود لنگ****به دشواری مراد آید فرا چنگ

چو روز بینوائی بر سر آید****مرادت خود به زور از در درآید

نباشد هیچ هشیاری در آن مست****که غل بر پای دارد جام در دست

تو دولت جو که من خود هستم اینک****به دست آر آن که من در دستم اینک

نخواهم نقش بی دولت نمودن****من و دولت به هم خواهیم بودن

ز دولت دوستی جان بر تو ریزم****نیم دشمن که از دولت گریزم

طرب کن چون در دولت گشادی****مخور غم چون به روز نیک زادی

نخست اقبال وانگه کام جستن****نشاید گنج بی آرام جستن

به صبری

می توان کامی خریدن****به آرامی دلارامی خریدن

زبان آنگه سخن چشم آنگهی نور****نخست انگور و آنگه آب انگور

به گرمی کار عاقل به نگردد****بتک دانی که بز فربه نگردد

درین آوارگی ناید برومند****که سازم با مراد شاه پیوند

اگر با تو بیاری سر در آرم****من آن یارم که از کارت بر آرم

تو ملک پادشاهی را بدست آر****که من باشم اگر دولت بود یار

گرت با من خوش آید آشنائی****همی ترسم که از شاهی برآئی

و گر خواهی به شاهی باز پیوست****دریغا من که باشم رفته از دست

جهان در نسل تو ملکی قدیم است****بدست دیگران عیبی عظیم است

جهان آنکس برد کو بر شتابد****جهانگیری توقف بر نتابد

همه چیزی ز روی کدخدائی****سکون بر تابد الا پادشائی

اگر در پادشاهی بنگری تیز****سبق برده است از عزم سبک خیز

جوانی داری و شیری و شاهی****سری و با سری صاحب کلاهی

ولایت را ز فتنه پای بگشای****یکی ره دستبرد خویش بنمای

بدین هندو که رختت راگرفته است****به ترکی تاج و تختت را گرفته است

به تیغ آزرده کن ترکیب جسمش****مگر باطل کنی ساز طلسمش

که دست خسروان در جستن کام****گهی با تیغ باید گاه با جام

ز تو یک تیغ تنها بر گرفتن****ز شش حد جهان لشگر گرفتن

کمر بندد فلک در جنگ با تو****در اندازد به دشمن سنگ با تو

مرا نیز ار بود دستی نمایم****وگرنه در دعا دستی گشایم

چون پیل و نارم سر به بالین****نه پیلی کو بود پیل سفالین

به نادانی خری بردم بر این بام****به دانائی فرود آرم سرانجام

سبوئی را که دانم ساخت آخر****توانم بر زمین انداخت آخر

مرا باید به چشم آتش برافروخت؟****به آتش سوختن باید در آموخت؟

گهی بر نامرادی بیم کردن****گهی مردانگی تعلیم کردن

مرا عشق تو از افسر برآورد****به ساتن را که عشق از سر برآورد

مرا گر شور تو در سر نبودی****سر شوریده بی افسر نبودی

فکندی چون فلک در سر کمندم****رها کردی چو کردی شهربندم

نخستم باده دادی مست کردی****به مستی در مرا پا بست کردی

چو گشتم مست می گوئی که برخیز****به بدخواهان هشیار اندر آویز

بلی خیزم در آویزم به بدخواه****ولی آنگه که بیرون آیم از چاه

بر آن عزمم که ره در پیش گیرم****شوم دنبال کار خویش گیرم

بگیرم پند تو بر یاد ازین بار****بکوشم هر چه بادا باد ازین بار

مرا از حال خود آگاه کردی****به نیک و بد سخن کوتاه کردی

من اول بس همایون بخت بودم****که هم با تاج و هم با تخت بودم

بگرد عالم آوارم تو کردی****چنین بد روز و بی چارم تو کردی

گرم نگرفتی اندوه تو فتراک****کدامین بادم آوردی بدین خاک

بلی تا با منت خوش بود یک چند****حدیثت بود با من خوشتر از قند

کنون کز مهر خود دوریم دادی****بباید شد که دستوریم دادی

من از کار شدن غافل نبودم****که مهمانی چنان بد دل نبودم

نشستم تا همی خوانم نهادی****روم چون نان در انبانم نهادی

پس آنگه پای بر گیلی بیفشرد****ز راه گیکان لشگر به در برد

دل از شیرین غبارانگیز کرده****به عزم روم رفتن تیز کرده

در آن ره رفتن از تشویش تاراج****به ترک تاج کرده ترک را تاج

ز بیم تیغ ره داران بهرام****ز ره رفتن نبودش یکدم آرام

عقابی

چار پر یعنی که در زیر****نهنگی در میان یعنی که شمشیر

فرس می راند تا رهبان آن دیر****که راند از اختران با او بسی سیر

بر آن رهبان دیر افتاد راهش****که دانا خواند غیب آموز شاهش

زرایش روی دولت را برافروخت****و زو بسیار حکمت ها در آموخت

وز آنجا تا در دریا به تعجیل****دو اسبه کرد کوچی میل در میل

وز آنجا نیز یکران راند یکسر****به قسطنطینیه شد سوی قیصر

عظیم آمد چو گشت آن حال معلوم****عظیم الروم را آن فال در روم

حساب طالع از اقبال گردش****به عون طالع استقبال کردش

چو قیصر دید کامد بر درش بخت****بدو تسلیم کرد آن تاج با تخت

چنان در کیش عیسی شد بدو شاد****که دخت خویش مریم را بدو داد

دوشه را در زفاف خسروانه****فراوان شرطها شد در میانه

حدیث آن عروس و شاه فرخ****که اهل روم را چون داد پاسخ

همان لشگر کشیدن با نیاطوس****جناح آراستن چون پر طاوس

نگویم چون دگر گوینه ای گفت****که من بیدارم ار پوینده ای خفت

چو من نرخ کسان را بشکنم ساز****کسی نرخ مرا هم بشکند باز

و زهره شیر

غریو کوس داده مرده را گوش****دماغ زندگان را برده از هوش

جنیبت های زرین نعل بسته****ز خون بر گستوانها لعل بسته

صهیل تازیان آتشین جوش****زمین را ریخته سیماب درگوش

سواران تیغ برق افشان کشیده****هژبران سربسر دندان کشیده

اجل بر جان کمین سازی نموده****قیامت را یکی بازی نموده

سنان بر سینه ها سر تیز کرده****جهان را روز رستاخیز کرده

ز بس نیزه که بر سر بیشه بسته****هزیمت را ره اندیشه بسته

در آن بیشه نه گور از شیر می رست****نه شیر از خوردن شمشیر می رست

چنان می شد به زیر درع ها تیر****که زیر پرده گل باد شبگیر

عقابان خدنگ خون سرشته****برات کرکسان بر پر نبشته

زره برهای از زهر آب داده****زره پوشان کین را خواب داده

ز موج خون که بر می شد به عیوق****پر از خون گشته طاسکهای منجوق

به سوک نیزه های سر فتاده****صبا گیسوی پرچم ها گشاده

به مرگ سروران سر بریده****زمین جیب آسمان دامن دریده

حمایل ها فکنده هر کسی زیر****یکی شمشیر و دیگر زخم شمشیر

فرو بسته در آن غوغای ترکان****زبانک نای ترکی نای ترکان

حریر سرخ بیرق ها گشاده****نیستانی بد آتش در فتاده

نه چندان تیغ شد بر خون شتابان****که باشد ریگ و سنگ اندر بیابان

نه چندان تیر شد بر ترک ریزان****که ریزد برگ وقت برگ ریزان

نهاده تخت شه بر پشت پیلی****کشیده تیغ گرداگرد میلی

بزرگ امید پیش پیل سرمست****به ساعت سنجی اصطرلاب در دست

نظر می کرد و آن فرصت همی جست****که بازار مخالف کی شود سست

چو وقت آمد ملک را گفت بشتاب****مبارک طالع است این لحظه دریاب

به نطع کینه بر چون پی فشردی****در افکن پیل و شه رخ زن که بردی

ملک در جنبش آمد بر سر پیل****سوی بهرام شد جوشنده چون نیل

بر او زد پیل پای خویشتن را****به پای پیل برد آن پیل تن را

شکست افتاد بر خصم جهانسوز****به

فرخ فال خسرو گشت پیروز

ز خون چندان روان شد جوی در جوی****که خون می رفت و سر می برد چون گوی

کمند رومیان بر شکل زنجیر****چو موی زنگیان گشته گره گیر

به هندی تیغ هرکس را که دیدند****سرش چون طره هندو بریدند

دماغ آشفته شد بهرامیان را****چنانک از روشنی سرسامیان را

ز چندانی خلایق کس نرسته****مگر بهرام و بهری چند خسته

ز شیری کردن بهرام و زورش****جهان افکند چون بهرام گورش

هر آن صورت که خود را چشم زد یافت****ز چشم نیک دیدن چشم بد یافت

ندیدم کس که خود را دید و نشکست****درست آن ماند کو از چشم خود رست

چو از خسرو عنان پیچید بهرام****به کام دشمنان شد کام و ناکام

جهان خرمن بسی داند چنین سوخت****مشعبد را نباید بازی آموخت

کدامین سرو را داد او بلندی****که بازش خم نداد از دردمندی

کدامین سرخ گل را کو بپرورد****ندادش عاقبت رنگ گل زرد

همه لقمه شکر نتوان فرو برد****گهی صافی توان خوردن گهی درد

چو شادی را و غم را جای روبند****به جائی سر به جائی پای کوبند

به جائی ساز مطرب بر کشد ساز****به جائی مویه گر بر دارد آواز

هر آوازی که هست از ساز و از سوز****درین گنبد که می بینی به یک روز

تنوری سخت گرمست این علف خوار****تو خواهی پر گلش کن خواه پر خار

جهان بر ابلقی توسن سوار است****لگد خوردن ازو هم در شمار است

فلک بر سبز خنگی تندخیز است****ز راهش عقل را جای گریز است

نشاید بر کسی کرد استواری****که ننموده است با کس سازگاری

چو بر بهرام چوبین تند شد بخت****به خسرو ماند هم شمشیر و هم تخت

سوی چین شد بر ابرو چین سرشته****اذا جاء القضا بر سر نوشته

ستم تنها نه بر چون او کسی رفت****درین پرده چنین بازی بسی

رفت

با یار****به بالین بر نشسته بخت بیدار

چو بختم خفت و من بیدار گشتم****بدینسان بی دل و بی یار گشتم

کجا آن نوبه نو مجلس نهادن****بهشت عاشقان را در گشادن

نشستن با پریرویان چون نوش****شهنشاه پریرویان در آغوش

کجا شیرین و آن شیرین زبانی****به شیرینی چو آب زندگانی

کجا آن عیش و آن شبها نخفتن****همه شب تا سحر افسانه گفتن

کجا آن تازه گلبرگ شکربار****شکر چیدن ز گلبرگش به خروار

عروسی را بدان روئین حصاری****ز بازو ساختن سیمین عماری

گهش چون گل نهادن روی بر روی****گهش بستن چو سنبل موی بر موی

گهی مستی شکستن بر خمارش****گهی پنهان کشیدن در کنارش

گهی خوردن میی چون خون بدخواه****گهی تکیه زدن بر مسند ماه

سخن هائی که گفتم یا شنیدم****خیالی بود یا خوابی که دیدم

مرا گویند خندان شو چو خورشید****که انده بر نتابد جای جمشید

دهن پر خنده خوش چون توان کرد****درو یا خنده گنجد یا دم سرد

کرا جویم کرا خوانم به فریاد****بهاری بود و بربودش ز من باد

خیال از ناجوانمردی همه روز****به عشوه می فزاید بر دلم سوز

ز بی خصمی گر افزون گشت گنجم****ز بی یاری در افزود است رنجم

من آن مرغم که افتادم به ناکام****ز پشمین خانه در ابریشمین دام

چو من سوی گلستان رای دارم****چه سود ار بند زر بر پای دارم

نه بند از پای می شاید بریدن****نه با این بند می شاید پریدن

غم یک تن مرا خود ناتوان کرد****غم چندین کس آخر چون توان خورد

مرا باید که صد غمخوار باشد****چون من صد غم خورم دشوار باشد

ز خر برگیرم و بر خود نهم بار****خران را خنده می آید بدین کار

مه و خورشید را بر فرش خاکی****ز جمعیت رسید این تابناکی

براکنده دلم بی نور از آنم****نیم مجموع دل رنجور از آنم

ستاره نیز هم ریحان باغند****پراکندند از آن ناقص

چراغند

شراره زان ندارد پرتو شمع****که این نور پراکنده است و آن جمع

نه خواهد دل که تاج و تخت گیرم****نه خواهم من که با دل سخت گیرم

دل تاریک روزم را شب آمد****تن بیمار خیزم را تب آمد

نمی شد موش در سوراخ کژدم****بیاری جایروبی بست بردم

سیاهک بود زنگی خود به دیدار****به سرخی می زند چون گشت بیمار

دگر ره بانگ زد بر خود به تندی****که با دولت نشاید کرد کندی

چو دولت هست بخت آرام گیرد****ز دولت با تو جانان جام گیرد

سر از دولت کشیدن سروری نیست****که با دولت کسی را داوری نیست

کس از بی دولتی کامی نیابد****به از دولت فلک نامی نیابد

به دولت یافتن شاید همه کام****چو دانه هست مرغ آید فرا دام

تو گندم کار تا هستی برآرد****گیا خود در میان دستی برآرد

به هر کاری در از دولت بود نور****که باد از کار ما بی دولتی دور

بسی بر خواند ازین افسانه با دل****چو عشق آمد کجا صبر و کجا دل

صبوری کرد با غم های دوری****هم آخر شادمان شد زان صبوری

که دل بود****که افتد بر سر پوشیده ها دود

گشاده رشته گوهر ز دیده****مژه چون رشته در گوهر کشیده

ز خواب ایمن هوسهای دماغش****ز بیخوابی شده چشم و چراغش

دهن خشک و لب از گفتار بسته****ز دیده بر سر گوهر نشسته

سهی سروش چو برگ بید لرزان****شده زو نافه کاسد نیفه ارزان

زمانی بر زمین غلطید غمناک****ز مشگین جعد مشگ افشاند بر خاک

چو نسرین بر گشاده ناخنی چند****به نسرین برگ گل از لاله می کند

گهی بر شکر از بادام زد آب****گهی خائید فندق را به عناب

گهی چون کوی هر سو می دویدی****گهی بر جای چون چوگان خمیدی

نمک در دیده بی خواب می کرد****ز نرگس لاله را سیراب می کرد

درختی بر شده چون گنبد نور****گدازان گشت چون در آب کافور

بهاری تازه چون رخشنده مهتاب****ز هم بگسست چون بر خاک سیماب

شبیخون غم آمد بر ره دل****شکست افتاد بر لشگرگه دل

کمین سازان محنت بر نشستند****یزک داران طاقت را شکستند

ز بنگاه جگر تا قلب سینه****به غارت شد خزینه بر خزینه

به صد جهد ازمیان سلطان جان رست****ولیک آنگه که خدمت را میان بست

گهی دل را به نفرین یاد کردی****ز دل چون بیدلان فریاد کردی

گهی با بخت گفتی کای ستمکار****نکردی تا توئی زین زشت تر کار

مرادی را که دل به روی نهادی****بدست آوردی و از دست دادی

فرو شد ناگهان پایت به گنجی****ز دست افشاندیش بی پای رنجی

بهاری را که در بروی گشادی****ربودی گل به دل خارش نهادی

چراغی کز جهانش برگزیدی****ترا دادند و بادش در دمیدی

به آب زندگانی دست کردی****نهان شد لاجرم کز وی نخوردی

ز مطبخ بهره جز آتش نبودت****وز آن آتش نشاط خوش نبودت

از آن آتش بر آمد دودت اکنون****پشیمانی ندارد سودت اکنون

گهی فرخ سروش آسمانی****دلش دادی که یابی کامرانی

گهی دیو هوس می بردش از راه****که

می بایست رفتن بر پی شاه

چو بسیاری درین محنت بسر برد****هم آخر زان میان کشتی بدر برد

به صد زاری ز خاک راه برخاست****ز بس خواری شده با خاک ره راست

به درگاه مهین بانو گذر کرد****ز کار شاه بانو را خبر کرد

دل بانو موافق شد درین کار****نصیحت کرد و پندش داد بسیار

که صابر شو درین غم روزکی چند****نماند هیچ کس جاوید در یند

نباید تیز دولت بود چون گل****که آب تیز رو زود افکند پل

چو گوی افتادن و خیزان به بود کار****که هرکس که اوفتد خیزد دگر بار

نروید هیچ تخمی تا نگندد****نه کاری بر گشاید تا نبندد

مراد آن به که دیر آید فرادست****که هرکس زود خور شد زود شد مست

نباید راه رو کو زود راند****که هر کو زود راند زود ماند

خری کوشست من بر گیرد آسان****ز شست و پنج من نبود هراسان

نه بینی ابر کو تندی نماید****بگرید سخت و آنگه بر گشاید

بباید ساختن با سختی اکنون****که داند کار فردا چون بود چون

بسی در کار خسرو رنج دیدی****بسی خواری و دشواری کشیدی

اگر سودی نخوردی زو زیان نیست****بود ناخورده یخنی باک از آن نیست

کنون وقت شکیبائیست مشتاب****که بر بالا به دشواری رود آب

چو وقت آید که آب آید فرا زیر****نماند دولتت در کارها دیر

بد از نیک آنگهی آید پدیدت****که قفل از کار بگشاید کلیدت

بسا دیبا که یابی سرخ و زردش****کبود و ازرق آید در نوردش

بسا در جا که بینی کرد فرسای****بود یاقوت یا پیروزه را جای

چو بانو زین سخن لختی فرو گفت****بت بی صبر شد با صابری جفت

وزین در نیز شاپور خردمند****بکار آورد با او نکته ای چند

دلش را در صبوری بند کردند****به یاد خسروش خسرند کردند

شکیبا شد در این غم روزگاری****نه

در تن دل نه در دولت قراری

پای دارد تندرستی****ز سختی ها نگیرد طبع سستی

چو برگردد مزاج از استقامت****به دشواری به دست آید سلامت

دهان چندان نماید نوش خندی****که یابد در طبیعت نوشمندی

چو گیرد ناامیدی مرد را گوش****کند راه رهائی را فراموش

جهان تلخ است خوی تلخناکش****به کم خوردن توان رست از هلاکش

مشو پر خواره چون کرمان در این گور****به کم خوردن کمر دربند چون مور

ز کم خوردن کسی را تب نگیرد****ز پر خوردن به روزی صد بمیرد

حرام آمد علف تاراج کردن****به دارو طبع را محتاج کردن

چو باشد خوردن نان گلشکروار****نباشد طبع را با گلشکر کار

چو گلبن هر چه بگذاری بخندد****چو خوردی گر شکر باشد بگندد

چو دنیا را نخواهی چند جوئی****بدو پوئی بد او چند گوئی

غم دنیا کسی در دل ندارد****که در دنیا چو ما منزل ندارد

درین صحرا کسی کو جای گیر است****ز مشتی آب و نانش ناگزیر است

مکن دلتنگی ای شخصت گلی تنگ****که بد باشد دلی تنگ و گلی تنگ

جهان از نام آنکس ننگ دارد****که از بهر جهان دلتنگ دارد

غم روزی مخور تا روز ماند****که خود روزی رسان روزی رساند

فلک با این همه ناموس و نیرنگ****شب و روز ابلقی دارد کهن لنگ

بر این ابلق که آمد شد گزیند****چو این آمد فرود آن بر نشیند

در این سیلاب غم کز ما پدر برد****پسر چون زنده ماند چون پدر مرد

کسی کو خون هندوئی بریزد****چو وارث باشد آن خون برنخیزد

چه فرزندی تو با این ترکتازی****که هندوی پدرکش را نوازی

بزن تیری بدین کوژ کمان پشت****که چندین پشت بر پشت ترا کشت

فلک را تا کمان بی زه نگردد****شکار کس در او فربه نگردد

گوزنی را که ره بر شیر باشد****گیا در زیر پی شمشیر باشد

تو ایمن چون شدی بر ماندن خویش****که داری

باد در پس چاه در پیش

مباش ایمن که این دریای خاموش****نکرد است آدمی خوردن فراموش

کدامین ربع را بینی ربیعی****کزان بقعه برون ناید بقیعی

جهان آن به که دانا تلخ گیرد****که شیرین زندگانی تلخ میرد

کسی کز زندگی با درد و داغ است****به وقت مرگ خندان چون چراغ است

سرانی کز چنین سر پرفسوسند****چون گل گردن زنان را دست بوسند

اگر واعظ بود گوید که چون کاه****تو بفکن تامنش بر دارم از راه

و گر زاهد بود صد مرده کوشد****که تو بیرون کنی تا او بپوشد

چو نامد در جهان پاینده چیزی****همه ملک جهان نرزد پشیزی

ره آورد عدم ره توشه خاک****سرشت صافی آمد گوهر پاک

چنین گفتند دانایان هشیار****که نیک و بد به مرگ آید پدیدار

بسا زن نام کانجان مرد یابی****بسا مردا که رویش زرد یابی

خداوندا چو آید پای بر سنگ****فتد کشتی در آن گردابه تنگ

نظامی را به آسایش رسانی****ببخشی و ببخشایش رسانی

از شهنشه بی خبر بود****در آن شاهی دلش زیر و زبر بود

اگر چه دولت کیخسروی داشت****چو مدهوشان سر صحرا روی داشت

خبر پرسید از هر کاروانی****مگر کارندش از خسرو نشانی

چو آگه شد که شاه مشتری بخت****رسانید از زمین بر آسمان تخت

ز گنج افشانی و گوهر نثاری****بجای آورد رسم دوستداری

ولیک از کار مریم تنگدل بود****که مریم در تعصب سنگدل بود

ملک را داده بد در روم سوگند****که با کس در نسازد مهر و پیوند

چو شیرین از چنین تلخی خبر یافت****نفس را زین حکایت تلخ تر یافت

ز دل کوری به کار دل فرو ماند****در آن محنت چو خر در گل فرو ماند

در آن یکسال کو فرماندهی کرد****نه مرغی بلکه موری را نیازرد

دلش چون چشم شوخش خفتگی داشت****همه کارش چو زلف آشفتگی داشت

همی ترسید کز شوریده رائی****کند ناموس عدلش بی وفائی

جز آن چاره ندید آن سرو چالاک****کز آن دعوی کند دیوان خود پاک

کند تنها روی در کار خسرو****به تنهائی خورد تیمار خسرو

نبود از رای سستش پای بر جای****که بیدل بود و بیدل هست بیرای

به مولائی سپرد آن پادشاهی****دلش سیر آمد از صاحب کلاهی

به گلگون رونده رخت بر بست****زده شاپور بر فتراک او دست

وزان خوبان چو در ره پای بفشرد****کنیزی چند را با خویشتن برد

که در هر جای با او یار بودند****به رنج و راحتش غمخوار بودند

بسی برداشت از دیبا و دینار****ز جنس چارپایان نیز بسیار

ز گاو و گوسفند و اسب و اشتر****چو دریا کرده کوه و دشت را پر

وز آنجا سوی قصر آمد به تعجیل****پس او چارپایان میل در میل

دگر ره در صدف شد لولوتر****به سنگ خویش تن در داد گوهر

به هور هندوان آمد خزینه****به سنگستان غم رفت آبگینه

از آن در خوشاب

آن سنگ سوزان****چو آتش گاه موبد شد فروزان

ز روی او که بد خرم بهاری****شد آن آتشکده چون لاله زاری

ثز گرمی کان هوا در کار او بود****هوا گفتی که گرمی دار او بود

ملک دانست کامد یار نزدیک****بدید امید را در کار نزدیک

ز مریم بود در خاطر هراسش****که مریم روز و شب می داشت پاسش

به مهد آوردنش رخصت نمی یافت****به رفتن نیز هم فرصت نمی یافت

به پیغامی قناعت کرد از آن ماه****به بادی دل نهاد از خاک آن راه

نبودی یک زمان بی یاد دلدار****وز آن اندیشه می پیچید چون مار

آمد سخت شادان

زمین بوسید و گفتا شادمان باش****همیشه در جهان شاه جهان باش

تو زرین بهره باش از تخت زرین****که چوبین بهره شد بهرام چوبین

نشاط از خانه چوبین برون تاخت****که چوبین خانه از دشمن به پرداخت

شهنشاه از دل سنگین ایام****مثل زد بر تن چوبین بهرام

که تا بر ما زمانه چوب زن بود****فلک چوبک زن چوبینه تن بود

چو چوب دولت ما شد برآور****مه چوبینه چوبین شد به خاور

نه این بهرام اگر بهرام گور است****سرانجام از جهانش بهره گور است

اگر بهرام گوری رفت ازین دام****بیا تا بنگری صد گور بهرام

اگر بهرام گوری رفت ازین دام****بیا تا بنگری صد گور بهرام

جهان تا در جهان یاریش می کرد****تمنای جهانداریش می کرد

کجا آن شیر کز شمشیر گیری****چو مستان کرد با ما شیر گیری

کجا آن تیغ کاتش در جهان زد****تپانچه بر درفش کاویان زد

بسا فرزانه را کو شیرزاد است****فریب خاکیان بر باد داد است

بسا گرگ جوان کز روبه پیر****به افسون بسته شد در دام نخجیر

از آن بر گرگ روبه راست شاهی****که روبه دام بیند گرگ ماهی

بسا شه کز فریب یافه گویان****خصومت را شود بی وقت جویان

سرانجام از شتاب خام تدبیر****به جای پرنیان بر دل نهد تیر

ز مغروری کلاه از سر شود دور****مبادا کس به زور خویش مغرور

چراغ ارچه ز روغن نور گیرد****بسا باشد که از روغن بمیرد

خورش ها را نمک رو تازه دارد****نمک باید که نیز اندازه دارد

مخور چندان که خرما خار گردد****گوارش در دهن مردار گردد

چنان خور کز ضرورتهای حالت****حرام دیگران باشد حلالت

مقیمی را که این دروازه باید****غم و شادیش را اندازه باید

مجو بالاتر از دوران خود جای****مکش بیش از گلیم خویشتن پای

چو دریا بر مزن موجی که داری****مپر بالاتر از اوجی که داری

به قدر شغل

خود باید زدن لاف****که زر دوزی نداند بوریا باف

چه نیکو داستانی زد هنرمند****هلیله با هلیله قند با قند

نه فرخ شد نهاد نو نهادن****ره و رسم کهن بر باد دادن

به قندیل قدیمان در زدن سنگ****به کالای یتیمان بر زدن چنگ

هر آنکو کشت تخمی کشته بر داد****نه من گفتم که دانه زو خبر داد

نه هر تخمی درختی راست روید****نه هر رودی سرودی راست گوید

به سرهنگی حمایل کردن تیغ****بسا مه را که پوشد چهره در میغ

تو خونریزی مبین کو شیر گیرد****که خونش گیرد ارچه دیر گیرد

از این ابلق سوار نیم زنگی****که در زیر ابلقی دارد دو رنگی

مباش ایمن که باخوی پلنگ است****کجا یکدل شود آخر دو رنگ است

ستم در مذهب دولت روا نیست****که دولت با ستمگار آشنا نیست

خری در کاهدان افتاد ناگاه****نگویم وای بر خر وای بر کاه

مگس بر خوان حلوا کی کند پشت****به انجیری غرابی چون توان کشت

به سیم دیگران زرین مکن کاخ****کزین دین رخنه گردد کیسه سوراخ

نگه دار اندرین آشفته بازار****کدین گازر از نارج عطار

مشو خامش چو کار افتد به زاری****که باشد خامشی نوعی ز خواری

شنیدستم که در زنجیر عامان****یکی بود است ازین آشفته نامان

چو با او سختی نابالغی جنگ****به بالغ تر کسی برداشتی سنگ

بپرسیدند کز طفلان خوری خار****ز پیران کین کشی چون باشد این کار

بخنده گفت اگر پیران نخندند****کجا طفلان ستمکاری پسندند

چو دست از پای ناخشنود باشد****به جرم پای سر مأخوذ باشد

به جباری مبین در هیچ درویش****که او هم محتشم باشد بر خویش

ز عیب نیک مردم دیده بر دوز****هنر دیدن ز چشم بد میاموز

هنر بیند چو عیب این چشم جاسوس****تو چشم زاغ بین نه پای طاوس

ترا حرفی به صد تزویر در مشت****منه بر حرف کس بیهوده

انگشت

به عیب خویش یک دیده نمائی؟****به عیب دیگران صد صد گشائی ؟

نه کم ز آیینه ای در عیب جوئی****به آیینه رها کن سخت روئی

حفاظ آینه این یک هنر بس****که پیش کس نگوید غیبت کس

چو سایه رو سیاه آنکس نشیند****که واپس گوید آنچ از پیش بیند

نشاید دید خصم خویش را خرد****که نرد از خام دستان کم توان برد

مشو غره بر آن خرگوش زرفام****که بر خنجر نگارد مرد رسام

که چون شیران بدان خنجر ستیزند****بدو خون بسی خرگوش ریزند

در آب نرم رو منگر به خواری****که تند آید گه زنهار خواری

بر آتش دل منه کو رخ فروزد****که وقت آید که صد خرمن بسوزد

به گستاخی مبین در خنده شیر****که نه دندان نماید بلکه شمشیر

هر آنکس کو زند لاف دلیری****ز جنگ شیر یابد نام شیری

چو کین خواهی ز خسرو کرد بهرام****ز کین خسروان خسرو شدش نام

به ارباکم ز خود خود را نسنجی****کز افکندن وز افتادن برنجی

ستیزه با بزرگان به توان برد****که از همدستی خردان شوی خرد

نهنگ آن به که در دریا ستیزد****کز آب خرد ماهی خرد خیزد

چو خسرو گفت بسیاری درین باب****بزرگان ریختند از دیدگان آب

فرود آمد ز تخت آن روز دلتنگ****روان کرده ز نرگس آب گلرنگ

سه روز اندوه خورد از بهر بهرام****نه با تخت آشنا می شد و نه با جام

جای در سنگ

سر دندان کنش را زیر چنبر****فلک دندان کنان آورده بر در

بصر در خواب و دل در استقامت****زبانش امتی گو تا قیامت

من آن تشنه لب غمناک اویم****که او آب من و من خاک اویم

به خدمت کرده ام بسیار تقصیر****چه تدبیر ای نبی الله چه تدبیر

کنم درخواستی زان روضه پاک****که یک خواهش کنی در کار این خاک

برآری دست از آن بردیمانی****نمائی دست برد آنگه که دانی

کالهی بر نظامی کار بگشای****ز نفس کافرش زنار بگشای

دلش در مخزن آسایش آور****بر آن بخشودنی بخشایش آور

اگر چه جرم او کوه گران است****ترا دریای رحمت بیکرانست

بیامرزش روان آمرزی آخر****خدای رایگان آمرزی آخر

زارایش خورشید راهی****در آرایش بدی خورشید ماهی

دوازدهم نیمروز****چو گفتی نیمروز مجلس افروز

خرد بی خود بدی تا نیمه روز****سیزدهم سبز در سبز

چو بانگ سبز در سبزش شنیدی****ز باغ زرد سبزه بر دمیدی

چهاردهم قفل رومی****چو قفل رومی آوردی در آهنگ

گشادی قفل گنج از روم و از زنگ****پانزدهم سروستان

چو بر دستان سروستان گذشتی****صبا سالی به سروستان نگشتی

شانزدهم سرو سهی****و گر سرو سهی را ساز دادی

سهی سروش به خون خط باز دادی****هفدهم نوشین باده

چو نوشین باده را در پرده بستی****خمار باده نوشین شکستی

هیجدهم رامش جان****چو کردی رامش جان را روانه

ز رامش جان فدا کردی زمانه****نوزدهم ناز نوروز یا ساز نوروز

چو در پرده کشیدی ناز نوروز****به نوروزی نشستی دولت آن روز

بیستم مشگویه****چو بر مشگویه کردی مشگ مالی

همه مشگو شدی پرمشک حالی****بیست و یکم مهرگانی

چو نو کردی نوای مهرگانی****ببردی هوش خلق از مهربانی

بیست و دوم مروای نیک****چو بر مروای نیک انداختی فال

همه نیک آمدی مروای آن سال****بیست و سوم شبدیز

چو در شب بر گرفتی راه شبدیز****شدندی جمله آفاق شب خیز

بیست و چهارم شب فرخ****چو بر دستان شب فرخ کشیدی

از آن فرخنده تر شب کس ندیدی****بیست و پنجم فرخ روز

چو یارش رای فرخ روز گشتی****زمانه فرخ و فیروز گشتی

بیست و ششم غنچه کبک دری****چو کردی غنچه کبک دری تیز

ببردی غنچه کبک دلاویز****بیست و هفتم نخجیرگان

چو بر نخجیرگان تدبیر کردی****بسی چون زهره را نخجیر کردی

بیست و هشتم کین سیاوش****چو زخمه راندی از کین سیاوش

پر از خون سیاوشان شدی گوش****بیست و نهم کین ایرج

چو کردی کین ایرج را سرآغاز****جهان را کین ایرج نو شدی باز

سی ام باغ شیرین****چو کردی باغ شیرین را شکربار

درخت تلخ را شیرین شدی بار****نواهائی بدینسان رامش انگیز

همی زد باربد در پرده تیز****بگفت باربد

کز بار به گفت

زبان خسروش صدبار زه گفت****چنان بد رسم آن بدر منور

که بر هر زه بدادی بدره زر****به هر پرده که او بنواخت آن روز

ملک گنجی دگر پرداخت آن روز****به هر پرده که او بر زد نوائی

ملک دادش پر از گوهر قبائی****زهی لفظی که گر بر تنگ دستی

زهی گفتی زهی زرین به دستی****درین دوران گرت زین به پسندند

زهی پشمین به گردن وانه بندند****ز عالی همتی گردن برافراز

طناب هرزه از گردن بینداز****به خرسندی طمع را دیده بر دوز

ز چون من قطره دریائی در آموز****که چندین گنج بخشیدم به شاهی

وز آن خرمن نجستم برگ کاهی****به برگی سخن را راست کردم

نه او داد و نه من درخواست کردم****مرا این بس که پر کردم جهان را

ولی نعمت شدم دریا و کان را****نظامی گر زه زرین بسی هست

زه تو زهد شد مگذارش از دست****بدین زه گر گریبان را طرازی

کنی بر گردنان گردن فرازی****

از کام شیرین

ترا بی رنج حلوائی چنین نرم****برنج سرد را تا کی کنی گرم

رطب خور خار نادیدن ترا سود****که بس شیرین بود حلوای بی دود

مرا با جادوئی هم حقه سازی؟****که بر سازد ز بابل حقه بازی

هزار افسانه از بر بیش دارد****به طنازی یکی در پیش دارد

ترا بفریبد و ما را کند دور****تو زو راضی شوی من از تو مهجور

من افسونهای او را نیک دانم****چنین افسانها را نیک خوانم

بسا زن کو صد از پنجه نداند****عطارد را به زرق از ره براند

زنان مانند ریحان سفالند****درون سو خبث و بیرون سو جمالند

نشاید یافتن در هیچ برزن****وفا در اسب و در شمشیر و در زن

وفا مردی است بر زن چون توان بست****چو زن گفتی بشوی از مردمی دست

بسی کردند مردان چاره سازی****ندیدند از یکی زن راست بازی

زن از پهلوی چپ گویند برخاست****مجوی از جانب چپ جانب راست

چه بندی دل در آن دور از خدائی****کزو حاصل نداری جز بلائی

اگر غیرت بری با درد باشی****و گر بی غیرتی نامرد باشی

برو تنها دم از شادی برآور****چو سوسن سر به آزادی برآور

پس آنگه بر زبان آورد سوگند****به هوش زیرک و جان خردمند

به تاج قیصر و تخت شهنشاه****که گر شیرین بدین کشور کند راه

به گردن برنهم مشگین رسن را****بر آویزم ز جورت خویشتن را

همان به کو در آن وادی نشیند****که جغد آن به که آبادی نبیند

یقین شد شاه را چون مریم این گفت****که هرگز در نسازد جفت با جفت

سخن را از در دیگر بنی کرد****نوازش می نمود و صبر می کرد

سوی خسرو شدی پیوسته شاپور****به صد حیلت پیامی دادی از دور

جوابش هم نهانی باز بردی****ز خونخواری به غمخواری سپردی

از آن بازیچه حیران گشت شیرین****که بی او چون شکیبد شاه چندین

ولی دانست کان

نز بی وفائیست****شکیبش بر صلاح پادشائیست

گر ز من بودی یکی سوز****به گیسو رفتمی راهش شب و روز

خر از دکان پالان گر گریزد****چو بیند جو فروش از جای خیزد

کسادی چون کشم گوهر نژادم****نخوانده چون روم آخر نه بادم

چو ز آب حوض تر گشتست زینم****خطا باشد که در دریا نشینم

چه فرمائی دلی با این خرابی****کنم با اژدهائی هم نقابی

چو آن درگاه را در خور نیفتم****به زور آن به که از در درنیفتم

ببین تا چند بار اینجا فتادم****به غمخواری و خواری دل نهادم

نیفتاد آن رفیق بی وفا را****که بفرستد سلامی خشک ما را

به یک گز مقنعه تا چند کوشم****سلیح مردمی تا چند پوشم

روانبود که چون من زن شماری****کله داری کند با تاجداری

قضای بد نگر کامد مرا پیش****خسک بر خستگی و خار بر ریش

به گل چیدن بدم در خار ماندم****به کاری می شدم دربار ماندم

چو خود بد کردم از کس چون خروشم****خطای خود ز چشم بد چه پوشم

یکی را گفتم این جان و جهانست****جهان بستد کنون دربند جانست

نه هرکس که آتشی گوید زبانش****بسوزاند تف آتش دهانش

ترازو را دو سر باشد نه یکسر****یکی جو در حساب آرد یکی زر

ترازوئی که ما را داد خسرو****یکی سر دارد آن هم نیز پر جو

دلم زان جو که خرباری ندارد****به غیر از خوردنش کاری ندارد

نمانم جز عروسی را در این سنگ****که از گچ کرده باشندش به نیرنگ

عروس گچ شبستان را نشاید****ترنج موم ریحان را نشاید

بسی کردم شگرفیها که شاید****که گویم وز توام شرمی نیاید

چه کرد آن رهزن خونخواره من****جز آتش پاره ای درباره من

من اینک زنده او با یار دیگر****ز مهر انگیخته بازار دیگر

اگر خود روی من روئیست از سنگ****در او بیند فرو ریزد ازین ننگ

گرفتم سگ صفت کردندم آخر****به شیر سگ نپروردندم

آخر

سگ از من به بود گر تا توانم****فریبش را چو سگ از در نرانم

شوم پیش سگ اندازم دلی را****که خواهد سگ دل بی حاصلی را

دل آن به کو بدان کس وا نبیند****که در سگ بیند و در ما نه بیند

مرا خود کاشکی مادر نزادی****و گر زادی بخورد سگ بدادی

بیا تا کژ نشینم راست گویم****چه خواریها کز او نامد برویم

هزاران پرده بستم راست در کار****هنوزم پرده کژ می دهد یار

شد آبم و او به موئی تر نیامد****چنان کابی به آبی بر نیامد

چگونه راست آید رهزنی را****که ریزد آبروی چون منی را

فرس با من چنان در جنگ راند است****که جای آشتی رنگی نماند است

چو ما را نیست پشمی در کلاهش****کشیدم پشم در خیل و سپاهش

ز بس سر زیر او بردن خمیدم****ز بس تار غمش خود را ندیدم

دلم کورست و بینائی گزیند****چه کوری دل چه آن کس کو نه بیند

سرم می خارد و پروا ندارم****که در عشقش سر خود را بخارم

زبانم خود چنین پر زخم از آنست****که هرچ او می دهد زخم زبانست

سزد گر با من او همدم نباشد****ز کس بختم نبد زو هم نباشد

بدین بختم چنو همخوابه باید****کز او سرسام را گرمابه پاید

دلم می جست و دانستم کز ایام****زیانی دید خواهم کام و ناکام

بلی هست آزموده در نشانها****که هر کش دل جهد بیند زیانها

کنونم می جهد چشم گهربار****چه خواهم دید بسم الله دگربار

مرا زین قصر بیرون گر بهشت است****نباید رفت اگر چه سرنبشت است

گر آید دختر قیصر نه شاپور****ازین قصرش به رسوائی کنم دور

به دستان می فریبندم نه مستم****نیارند از ره دستان به دستم

اگر هوش مرا در دل ندانند****من آن دانم که در بابل ندانند

سر اینجا به بود سرکش نه آنجا****که نعل اینجاست در آتش

نه آنجا

اگر خسرو نه کیخسرو بود شاه****نباید کردنش سر پنجه با ماه

به ار پهلو کند زین نرگس مست****نهد پیشم چو سوسن دست بر دست

و گر با جوش گرمم بر ستیزد****چنان جوشم کز او جوشن بریزد

فرستم زلف را تا یک فن آرد****شکیبش را رسن در گردن آرد

بگویم غمزه را تا وقت شبگیر****سمندش را به رقص آرد به یک تیر

ز گیسو مشک بر آش فشانم****چو عودش بر سر آتش نشانم

ز تاب زلف خویش آرم به تابش****فرو بندم به سحر غمزه خوابش

خیالم را بفرمایم که در خواب****بدین خاکش دواند تیز چون آب

مرا بگذار تا گریم بدین روز****تو مادر مرده را شیون میاموز

منم کز یاد او پیوسته شادم****که او در عمرها نارد به یادم

ز مهرم گرد او بوئی نگردد****غم من بر دلش موئی نگردد

گر آن نامهربان از مهر سیر است****زمانه بر چنین بازی دلیر است

شکیبائی کنم چندان که یک روز****درآیداز در مهر آن دل افروز

کمند دل در آن سرکش چه پیچم****رسن در گردن آتش چه پیچم

زمینم من به قدر او آسمان وار****زمین را کی بود با آسمان کار

کند با جنس خود هر جنس پرواز****کبوتر با کبوتر باز با باز

نشاید باد را در خاک بستن****نه باهم آب و آتش را نشستن

چو وصلش نیست از هجران چه ترسم****تنی نازنده از زندان چه ترسم

بود سرمایه داران را غم بار****تهیدست ایمن است از دزد و طرار

نه آن مرغم که بر من کس نهد قید****نه هر بازی تواند کردنم صید

گر آید خسرو از بتخانه چین****ز شورستان نیابد شهد شیرین

اگر شبدیز توسن را تکی هست****ز تیزی نیز گلگون را رگی هست

و گر مریم درخت قند کشته است****رطب های مرا مریم سرشته است

گر او را دعوی صاحب کلاهی است****مرا نیز

از قصب سربند شاهی است

نخواهم کردن این تلخی فراموش****که جان شیرین کند مریم کند نوش

یکی درجست و دریا در کمین یافت****یکی سرکه طلب کرد انگبین یافت

همه ساله نباشد سینه بر دست****به هرجا گرد رانی گردنی هست

نبودم عاشق ار بودم به تقدیر****پشیمانم خطا کردم چه تدبیر

مزاحی کردم او درخواست پنداشت****دروغی گفتم او خود راست پنداشت

دل من هست از این بازار بی زار****قسم خواهی به دادار و به دیدار

سخن را رشته بس باریک رشتم****و گرچه در شب تاریک رشتم

چنین تا کی چو موم افسرده باشم****برافروزم و گر نه مرده باشم

به نفرینش نگویم خیر و شر هیچ****خداوندا تو می دانی دگر هیچ

لب آنکس را دهم کو را نیاز است****نه دستی راست حلواکان دراز است؟

بهاری را که بر خاکش فشانی****از آن به کش برد باد خزانی

گرفتار سگان گشتن به نخجیر****به از افسوس شیران زبون گیر

بیا گو گر منت باید چو مردان****به پای خود کسی رنجه مگردان

هژبرانی که شیران شکارند****به پای خود پیام خود گذارند

چو دولت پای بست اوست پایم****به پای دیگران خواندن نیایم

به دوش دیگران زنبیل سایند؟****به دندان کسان زنجیر خایند؟

چه تدبیر از پی تدبیر کردن****نخواهم خویشتن را پیر کردن

به پیری می خورم؟ بادم قدح خرد****که هنگام رحیل آخور زند کرد

به نادانی در افتادم بدین دام****به دانائی برون آیم سرانجام

مگر نشنیدی از جادوی جوزن****که داند دود هر کس راه روزن

مرا این رنج و این تیمار دیدن****ز دل باید نه از دلدار دیدن

همه جا دزد از بیگانه خیزد****مرا بنگر که دزد از خانه خیزد

به افسون از دل خود رست نتوان****که دزد خانه را دربست نتوان

چو کوران گر نه لعل از سنگ پرسم****چرا ده بینم و فرسنگ پرسم

دل من در حق من رای بدزد****به

دست خود تبر بر پای خود زد

دلی دارم کز او حاصل ندارم****مرا آن به که دل با دل ندارم

دلم ظالم شد و یارم ستمکار****ازین دل بی دلم زین یار بی یار

شدم دلشاد روزی با دل افروز****از آن روز اوفتادستم بدین روز

غم روزی خورد هرکس به تقدیر****چو من غم روزی اوفتادم چه تدبیر

نهان تا کی کنم سوزی به سوزی****به سر تا کی برم روزی به روزی

مرا کز صبر کردن تلخ شد کام****سزد گر لعبت صبرم نهی نام

اگر دورم ز گنج و کشور خویش****نه آخر هستم آزاد سر خویش

نشاید حکم کردن بر دو بنیاد****یکی بر بی طمع دیگر بر آزاد

وزان پس مهر لولو بر شکر زد****به عناب و طبرزد بانگ بر زد

که گر شه گوید او را دوست دارم****بگو کاین عشوه ناید در شمارم

و گر گوید بدان صبحم نیاز است****بگو بیدار منشین شب دراز است

و گر گوید به شیرین کی رسم باز****بگو با روزه مریم همی ساز

و گر گوید بدان حلوا کشم دست؟****بگو رغبت به حلوا کم کند مست

و گر گوید کشم تنگش در آغوش****بگو کاین آرزو بادت فراموش

و گر گوید کنم زان لب شکرریز****بگو دور از لبت دندان مکن تیز

و گر گوید بگیرم زلف و خالش****بگو تا هانگیری هاممالش

و گر گوید نهم رخ بر رخ ماه****بگو با رخ برابر چون شود شاه

و گر گوید ربایم زان زنخ گوی****بگو چوگان خوری زان زلف بر روی

و گر گوید به خایم لعل خندان****بگو از دور می خور آب دندان

گر از فرمان من سر برگراید****بگو فرمان فراقت راست شاید

فراقش گر کند گستاخ بینی****بگو برخیزمت یا می نشینی

وصالش گر بگوید زان اویم****بگو خاموش باشی تا نگویم

فرو می خواند ازین مشتی فسانه****در او تهدیدهای مادگانه

عتابش گرچه می زد شیشه

بر سنگ****عقیقش نرخ می برید در جنگ

چو بر شاپور تندی زد خمارش****ز رنج دل سبک تر گشت بارش

به نرمی گفت کای مرد سخنگوی****سخن در مغز تو چون آب در جوی

اگر وقتی کنی بر شه سلامی****بدان حضرت رسان از من پیامی

که شیرین گوید ای بدمهر بدعهد****کجا آن صحبت شیرین تر از شهد

مرا ظن بود کز من برنگردی****خریدار بتی دیگر نگردی

کنون در خود خطا کردی ظنم را****که در دل جای کردی دشمنم را

ازین بیداد دل در داد بادت****ز آه تلخ شیرین یاد بادت

چو بخت خفته یاری را نشائی****چو دوران سازگاری را نشانی

بدین خواری مجویم گر عزیزم****خط آزادیم ده گر کنیزم

ترا من همسرم در هم نشینی****به چشم زیر دستانم چه بینی

چنین در پایه زیرم مکن جای****وگرنه بر درت بالا نهم پای

به پلپل دانه های اشک جوشان****دوانم بر در خویشت خروشان

نداری جز مراد خویشتن کار****نباید بود ازینسان خویشتن دار

چو تو دل بر مراد خویش داری****مراد دیگران کی پیش داری

مرا تا خار در ره می شکستی****کمان در کار ده ده می شکستی

بخار تلخ شیرین بود گستاخ****چو شیرین شد رطب خار است بر شاخ

به باغ افکندت پالود خونم****چو بر بگرفت باغ از در برونم

نگشتم ز آتشت گرم ای دل افروز****به دودت کور می کردم شب و روز

جفا زین بیش؟ که اندامم شکستی****چو نام آور شدی نامم شکستی

عمل داران چو خود را ساز بینند****به معزولان ازین به باز بینند

به معزولی به چشمم در نشستی****چو عامل گشتی از من چشم بستی

به آب دیده کشتی چند رانم****وصالت را به یاری چند خوانم

چو بی یار آمدی من بودمت یار****چو در کاری نباشد با منت کار

چو کارم را به رسوائی فکندی****سپر بر آب رعنائی فکندی

برات کشتنم را ساز دادی****به آسیب فراقم باز دادی

نماند از جان من جز رشته

تائی****مکش کین رشته سر دارد به جائی

مزن شمشیر بر شیرین مظلوم****ترا آن بس که راندی نیزه بر روم

چو نقش کارگاه رومیت هست****ز رومی کار ارمن دور کن دست

ز باغ روم گل داری به خرمن****مکن تاراج تخت و تاج ارمن

مکن کز گرمی آتش زود خیزد****وز آتش ترسم آنگه دود خیزد

هزار از بهر می خوردن بود یار****یکی از بهر غم خوردن نگهدار

مرا در کار خود رنجور داری****کشی در دام و دامن دور داری

خسک بر دامن دوران میفشان****نمک بر جان مهجوران میفشان

ترا در بزم شاهان خوش برد خواب****ز بنگاه غریبان روی بر تاب

رها کن تا در این محنت که هستم****خدای خویشتن را می پرستم

به دام آورده گیر این مرغ را باز****دیگر باره به صحرا کرده پرواز

مشو راهی که خر در گل بماند****ز کارت بی دلان را دل بماند

مزن آتش در این جان ستمکش****رها کن خانه ای از بهر آتش

در این آتش که عشق افروخت بر من****دریغا عشق خواهد سوخت خرمن

غمت بر هر رگم پیچید ماری****شکستم در بن هر موی خاری

نه شب خبسم نه روز آسایشم هست****نه از تو ذره ای بخشایشم هست

صبوری چون کنم عمری چنین تنگ****به منزل چون رسم پائی چنین لنگ

ز اشک و آه من در هر شماری****بود دریا نمی دوزخ شراری

در این دریا کم آتش گشت کشتی****مرا هم دوزخی خوان هم بهشتی

وگرنه بر در دوزخ نهانی****چرا می جویم آب زندگانی

مرا چون بد نباشد حال بی تو؟****که بودم با تو پار امسال بی تو

ترا خاکی است خاک از در گذشته****مرا آبی است آب از سر گذشته

بر آب دیده کشتی چند رانم****وصالت را به یاری چند خوانم

همه کارم که بی تو ناتمام است****چنین خام از تمناهای خام است

نه بینی هر که میرد

تا نمیرد****امید از زندگانی برنگیرد

خرد ما را به دانش رهنمون است****حساب عشق ازین دفتر برون است

بر این ابلق کسی چابک سوار است****که در میدان عشق آشفته کار است

مفرح ساختن فرزانگان راست****چو شد پرداخته دیوانگان راست

به عشق اندر صبوری خام کاری است****بنای عاشقی بر بی قراری است

صبوری از طریق عشق دور است****نباشد عاشق آنکس کو صبور است

بدینسان گرچه شیرین است رنجور****ز خسرو باد دایم رنج و غم دور

چو بر شاپور خواند این داستان را****سبک بوسید شاپور آستان را

که از تدبیر ما رای تو بیش است****همه گفتار تو بر جای خویش است

وزان پس گر دلش اندیشه سفتی****سخن با او نسنجیده نگفتی

سخن باید بدانش درج کردن****چو زر سنجیدان آنگه خرج کردن