حتي الامكان سعي بر آن شده كه بر طبق سنت حسنه ي قدما، متن روايات عينا ذكر گردد، و تنها در مواردي كه نكات حساس و يا مشكل در ارتباط با موضوع كتاب وجود داشته، «بيان» مخترص در آخر روايت و يا پايان فصل ذكر گرديده است.

[ صفحه 6]

به اين ترتيب، اولا از تطويل بي دليل مباحث جلوگيري شده، و ثانيا از توجيهات بي مبنايي كه گاه در تاريخ زندگي اولياي دين ديده مي شود جلوگيري گرديده است.

اميد آنكه اين سنت حسنه و بهره گيري از متن آيات قرآن شريف و روايات اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام در ميان محققان و پژوهشگران، خصوصا سخنرانان مذهبي حفظهم الله تعالي رايج گردد. و به حول و قوه الهي، اين نحو نگرش و تحقيق در مقامات و منازل معنوي اولياي دين، در كنار تحقيقات ارزشمند تاريخي پژوهشگران، مورد توجه بيشتري واقع شود، و غواصان پر تلاش درياي ژرف و بي كران ولايت و امامت، هر روز گوهري ناب تر و پر فروغ تر از دل آن برآرند كه در اين راه بي پايان هر بابي كه به لطف حق گشوده گردد، هزاران باب به دنبال آن مفتوح خواهد شد.

در پايان لازم است از كليه برادراني كه در تدوين و چاپ اين كتاب زحماتي را متحمل شدند، و نيز ترجمه روايات را به عهده گرفتند، و نيز در چاپ اخير بخش ضمائم را با ترجمه زير نويس به كتاب الحاق نمودند، تشكر كرده، و توفيق روز افزون ايشان را از خداوند متعال مسئلت نمايم.

قم- علي سعادت پرور

[ صفحه 7]

الرحيم

انا اعطيناك الكوثر، فصل لربك و انحر، ان شانئك هو الابتر [1] .

چگونه مي توان در رساي «جلوه ي نور» جز با توسل از منبع نور سخن گفت؟ و چگونه بشر خاكي و آلوده به گناه و مخلوق از «صلصال من حما مسنون» جز به ياري معصوم و اقتباس از انوار كلمات مقام ولايت مي تواند روزنه اي به سوي شناخت صديقه ي كبري عليهاالسلام باز كند؟

[ صفحه 8]

الا ان ثوبا خيط من نسج تسعة

و عشرين حرفا، عن معاليه قاصر [2] .

بناچار و با قلمي بي تاب ولي لرزان، دست تمنا به سوي بهترين و مطمئن ترين را در ارائه مقامات معنوي آن خورشيد فروزان دراز مي كنم و با استعانت از پروردگار، مقدمه كتاب را- كه گزيده ي بيانات فصلهاي كتاب است و همگي از متن روايات اخذ شده- در معرفي آن حضرت آغاز مي نمايم.

فاطمه عليهاالسلام، زهره ي زهرائي است كه از نور عظمت الهي خلق شده، و آنچنان آسمان و زمين به نور وجودش روشنايي يافته كه ملائكه به سجده افتادند،و درباره عظمت آن نور، از حضرت حق پرسيدند.

فاطمه عليهاالسلام، حوراء إنسيه اي است كه خداوند پيش از خلقت آدم ابوالبشر عليه السلام وي را از نور خويش آفريد، و در زير ساق عرش خود جاي داد، و پيوسته به تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد حضرت حق اشتغال داشت.

فاطمه عليهاالسلام، بزرگ بانويي است كه چون خداوند، نور او و پدر و شوهرش و دو فرزندش حسن و حسين عليهم السلام را آفريد، ولايتشان را بر ملائكه و ساير مخلوقات عرضه داشت، قبول كنندگانش از مقربين، و منكرينش

از كافرين به حساب آمدند.

فاطمه عليهاالسلام، يگانه بانويي است كه خود و پدر و شوهرش و حسن و حسين و ديگر فرزندان معصومش عليهم السلام، در خلقت نوري، اقدم و اشرف و اعلاي بر خلقت نوري ديگران- حتي انبياء و اوصياي سلف عليهم السلام- بوده اند، و نور ايشان بر آسمانها و زمين و كوهها و... عرضه شد و همه را فرا گرفت.

فاطمه عليهاالسلام، بانوي برجسته اي است كه خود پدر و شوهر و حسن و حسينش عليهم السلام در پرده سراي عرش الهي، پيش از خلقت آدم عليه السلام در مقام «عالين» تسبيح گوي بودند، و ملائكه به تسبيح ايشان تسبيح مي گفتند.

[ صفحه 9]

فاطمه عليهاالسلام، تنها دختري است كه پدري چون رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم داشت كه اولين ايمان آورنده به پروردگار، و نخستين پيامبري بود كه پس از اخذ ميثاق نبيين «بلي» گفت: او «اول ما خلق، و سيد من خلق» بود و خداوند بهتر از او را خلق ننمود و در شان او فرمود: «لولاك، لما خلقت الافلاك».

فاطمه عليهاالسلام، يگانه دختري است كه مادري چون خديجه كبري عليهاالسلام داشت، كه حضرت حق هر روز مكرر به وجودش بر ملائكه مباهات مي كرد، و جبرئيل پس از بازگشت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم از معراج، سلام خدا و خود را به وي رساند، و خداوند از ميان زنان عالم چهار تن را اختيار فرمود كه بهشت مشتاق آنان است و خديجه عليهاالسلام يكي از آنها مي باشد.

فاطمه عليهاالسلام سيده اي است كه انعقاد نطفه او از ميوه بهشتي است كه جبرئيل از جانب پروردگار

به رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم هديه نمود.

فاطمه عليهاالسلام محدثه اي است كه در رحم مادر، با خديجه سخن مي گفت، و او را به صبر و شكيبايي در مقابل گفتار ناشايست بدگويان دعوت مي نمود، و موجبات آرامش خاطر او را فراهم مي نمود.

فاطمه عليهاالسلام، طاهره و مطهره اي است كه پاك و پاكيزه (در حالي كه زنان بهشتي و حورالعين عهده دار وضع حمل مادرش بودند) قدم به عالم هستي نهاد، و زبان به شهادتين گشود، و شوهر و اولاد خود را به وصايت و سيادت خواند، و نور جمالش نه تنها تمام خانه هاي مكه، بلكه شرق و غرب عالم را فرا گرفت، به گونه اي كه در آسمان نور درخشنده اي ظاهر شد كه ملائكه مثل آن را نديده بودند،و بهشتيان و ملكوتيان تولد مباركش را به يكديگر بشارت دادند، و بالاخره زنان بهشتي، وي را در حالي كه طاهره و مطهره و زكيه و مباركه بود، با تبريك به قدوم وي و مباركي نسلش، به دست خديجه عليهاالسلام دادند، و هر روز و هر ماه رشد و نموش بيش از حد عادي بود.

فاطمه عليهاالسلام، يگانه خانمي است كه خداوند اسمي از اسماء خويش را به وي

[ صفحه 10]

عنايت كرد، و «فاطمه»اش ناميد، و از آنجا كه دوستانش را ياري خواهد كرد در آسمان «منصوره» نام گرفت، و نيز از آنجا كه شيعيان خود را از آتش نجات خواهد داد در زمين «فاطمه» نام گرفت. و بالاخره وي را اسماء و كنيه ها و القاب ديگري است كه هر كدام به منزلت و كمال ظاهري و باطني آن بزرگوار اشاره

دارد.

فاطمه عليهاالسلام، حوريه اي است به صورت انساني كه از عادات و ابتلائات زنانگي پاكيزه بود، و بدين جهت «بتول»، و «طاهره» و «فاطمه» نام گرفت.

فاطمه عليهاالسلام، آنچنان مورد عنايت خاص رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم بود كه همواره هنگام سفر، آخرين كسي بود كه پدر با او وداع مي نمود، و در بازگشت از سفر نيز، اولين شخصي بود كه با او ملاقات مي كرد، و همواره غمخوار و نگران او بود.

فاطمه عليهاالسلام، در عظمت معنوي به گونه اي بود كه خداوند او را بر تمامي زنان عالم برگزيد، و آنچنان محبوب او واقع شد كه گروهي از ملائكه را بر وي گماشت كه در حيات و پس از مرگ با او بوده و بر او و پدر و شوهر و پسرانش صلوات و رحمت بفرستند.

فاطمه عليهاالسلام، داراي آن شخصيت والايي بود كه جبرئيل عليه السلام ولادتش را به رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم بشارت داد.

فاطمه عليهاالسلام، حوراء انسيه اي است كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم هر زمان مشتاق بوي بهشت مي شد، او را مي بوييد و مي فرمود: «هرگاه فاطمه را مي بوسم، بوي درخت طوبي را از وي استشمام مي كنم.»

فاطمه عليهاالسلام مظهر جلال و جمال و «جلوه نور» الهي است كه غضب او، غضب پروردگار، و خوشنودي او، رضايت حق مي باشد، كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمود: «نور او از نور ماست»، و نيز مي فرمود: «فاطمه از من است و من از اويم، هر كه بر وي صلوات و رحمت فرستد، خداوند او را آمرزيده و در بهشت به من

ملحق خواهد كرد.»

[ صفحه 11]

فاطمه عليهاالسلام، نور چشم و ميوه ي دل و پاره ي تن رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، كه سرور و شادماني او، موجب خوشحالي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و ناراحتي و آزار او، آزار و اذيت آن حضرت است كه مي فرمود: «هر كس فاطمه عليهاالسلام را دوست داشته باشد، من او را دوست دارم و هر كس بغض و كينه فاطمه عليهاالسلام را داشته باشد مبغوض من است، و هر كه او را در حال حيات من بيازارد، مرا آزرده، و هر كس پس از مرگم او را بيازارد، مثل اين است كه در حال حياتم مرا آزرده است.»

فاطمه عليهاالسلام، مادر سبطين- حسن و حسين عليهماالسلام- فاضلترين زنان روي زمين، سيده و سرور زنان بهشت از اولين و آخرين، و عزيزترين شخصيت نزد رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم است كه مي فرمود: «فاطمه: روح و قلب من است.»

فاطمه عليهاالسلام، عبد مطيع و بنده صالح پروردگار است كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم درباره ي وي فرمود: «خداوند، قلب و جوارح دخترم را از ايمان و يقين پر كرده است.»

فاطمه عليهاالسلام، عالمه اي است كه خداوند علم به «ما كان و ما هو كائن و ما لم يكن» را تا قيام قيامت به او عطا فرمود، و عارفه اي است كه به هر چيز آگاه بود، و فاطمه اي كه به علم از جهل و ناداني جدايش كردند.

فاطمه عليهاالسلام، مودبه اي است كه در ادب همتا نداشت.

فاطمه عليهاالسلام، عابده اي است كه ون در محراب عبادت مي ايستاد، آنچنان

نور وجودش براي اهل آسمان جلوه مي كرد كه خداوند به ملائكه اش مي فرمود: «بنده ام فاطمه را ببينيد كه چگونه در پيشگاهم ايستاده و از شدت خوف من، بدنش مي لرزد و با قلبش به بندگي من روي آورده است.»

فاطمه عليهاالسلام، تاويل «ليلة القدر» در آيه ي شريفه (انا انزلناه في ليله القدر) [3] است كه پسرش امام صادق عليه السلام او را به آن تفسير فرمود، و (ليله مباركه) در آيه ي

[ صفحه 12]

شريفه (انا انزلناه في ليله مباركة) [4] مي باشد كه فرزندش موسي بن جعفر عليهاالسلام بدان تفسير نمود.

فاطمه عليهاالسلام، يگانه همسري است كه شوهرش چون علي عليه السلام داشت، و اگر او نبود، براي فاطمه در روي زمين همسري وجود نداشت، همان شخصيتي است كه در اسلام، اقدم و در حلم، اعظم و در علم، اعلم بود، و خداوند در شب معراج نزد «سدره المنتهي»، پيش از خلقت مادي اش ميان او و رسولش عقد اخوت بست، و با شهادت و گواهي ملائكه، فاطمه را به عقد وي در آورد، و درخت «طوبي» را مهريه او، و در منزل علي عليه السلام قرار داد.

فاطمه عليهاالسلام، بانوي گرانقدري است كه نه تنها درخت «طوبي»، بلكه بهشت و جهنم مهريه اوست، كه دوستانش را به بهشت، و دشمنانش را به آتش مي فرستد، و در اين عالم نيز چهار نهر «فرات» و «نيل» و «نهروان» و «نهر بلخ» و بلكه زمين، صداق و مهريه اوست، زيرا رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم به علي عليه السلام فرمود: «خداوند، فاطمه را به ازدواج تو درآورد، و زمين را مهريه وي قرار داد، هر كس با بغض

و كينه تو روي آن راه رود، به حرام بر آن قدم نهاده است.»

فاطمه عليهاالسلام، صديقه كبرايي است كه امتهاي گذشته به معرفت و شناسايي او باقي بوده اند.

فاطمه عليهاالسلام، در زهد و ايثار و استجابت دعا و كرامت يگانه بود.

فاطمه عليهاالسلام، معصومه اي كه اگر منصب نبوت و وصايت را نداشت، ولي در مقام عصمت، نه تنها در رديف انبياي گذشته و بلكه بالاتر، با پدر و شوهر و اولادش، از نظر عصمت يكتا و بي همتا بود.

فاطمه عليهاالسلام زكيه اي است كه خداوند اولاد بلاواسطه او- حتي غير از حسنين عليهماالسلام را بر آتش جهنم حرام فرمود. [5] .

[ صفحه 13]

فاطمه عليهاالسلام، معلمه و مودبه اي است كه تربيت يافتگاني چون فضه خادمه داشت كه گفتارش جز با قرآن نبود، (و كارهاي خانه را يك روز خود و روز ديگر خادمه اش انجام مي داد)، و نيز خادمه اي مانند «ام ايمن» داشت كه نتوانست بعد از وفات فاطمه عليهاالسلام مدينه را ببيند، لذا به مكه رفت و به بركت دعايش خداوند او را با آب بهشت از تشنگي نجات داد و هفت سال نه تشنه شد و نه گرسنه.

فاطمه عليهاالسلام، عارفه اي است كه كلمات و گفتار توحيدي اش نشان مي دهد كه او در مقام شهود تام جاي دارد، و حق را عن عيان مي ستايد، و كلمات گهربارش نيز تالي تلو كلمات پدر بزرگوار و شوهرش مي باشد.

فاطمه عليهاالسلام، بانوي برگزيده و عفيفه اي است كه خود مي فرمود: «بهترين چيز براي زن اين است كه نه او مردي را ببيند و نه مردي او را». و نيز مي فرمود: «هنگامي زن قرب

به پروردگار پيدا خواهد كرد كه در خانه اش پنهان شود.» و حتي وقتي شخص نابينايي وارد خانه او مي شد خود را پنهان كرده و يا مي پوشاند و مي فرمود: «اگر او مرا نمي بيند من او را مي بينم، و بويم را استشمام مي كند.»

فاطمه عليهاالسلام، خطيبه اي است كه با خطبه غراء و گفتار آتشينش كه فهم آن عقلاي عالم را در حيرت فرو برده، حق سبحانه را با شهود تام ستوده، و دوست و دشمن را متوجه حقيقت رسالت، و مقام و منزلت و زحمات رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم نموده، و توجه مي دهد كه مبادا با رفتن ايشان، احكام الهي ناديده گرفته شود و وصايت «اني تارك فيكم الثقلين» فراموش گردد. سپس با پرده برداري از مشكلاتي كه عده اي پيش آورده و دين و كتاب و عترت را پايمال هواهاي خود كردند، تا قيامت به عالم هشدار مي دهد.

فاطمه عليهاالسلام، مظلومه اي است كه بعد از وفات پدر بزرگوارش، آنچنان به او ظلم شد كه دمي از گريه نياسود تا از دنيا رحلت نمود، و حاضر نشد كسي از مرگش با خبر شود، و كفن و دفن خود را به شوهرش علي عليه السلام سپرد، و بالاخره شبانه

[ صفحه 14]

تجهيز و در تاريكي شب به خاك سپرده شد و مزارش تا قيام فرزندش قائم آل محمد - عجل الله تعالي فرجه الشريف- مخفي خواهد ماند، و غم زيارتش بر قلوب عاشقان و مشتاقانش سنگيني مي كند، و لكه ننگ و روسياهي و اعتراضي است به پهناي تاريخ بر آزار كنندگانش.

فاطمه عليهاالسلام، محبوبه ي با كمال علي عليه السلام بود

كه در فراقش مي گريست و دنيا بعد از او، در ديدگانش ظلمت سرا شد.

فاطمه عليهاالسلام، خفيه المزاري است كه زيارتش زيات رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، و زيارت علي عليه السلام زيارت وي به حساب آمده است.

فاطمه عليهاالسلام، منتقمه اي است كه در قيامت، حق خود را از ظلم كنندگانش ستانده و از قاتلين پسرش، حسين عليه السلام دادخواهي خواهد كرد.

فاطمه عليهاالسلام، شفيعه اي است كه از ذريه و شيعيان و محبين خود، شفاعت خواهد كرد.

و بالاخره مقام و منزلت فاطمه عليهاالسلام در بهشت آنچنان است كه به وصف در نمي آيد.

در پايان مقدمه مناسب است خوابي كه هنگام تاليف فصل هفدهم اين رساله (صبح روز بيست و ششم ماه ذي الحجه هزار و چهار صد و هفت قمري) ديده شده آورده، و اين مقدمه را به پايان برسانم.

پس از اداي نماز صبح و بعد از انجام بعضي از اوراد، قدري استراحت كردم، به خواب رفتم و مرحوم استاد بزرگوار علامه طباطبائي- رضوان الله عليه- را ديدم كه فرمود: «آن كتاب را بياور.» (يعني كتاب حاضر را كه هنوز تمام نشده بود و گويا در عالم خواب پايان يافته بود) كتاب را خدمتش بردم، فرمود: اين را به رفقا بده تا در مجالسشان بخوانند (قريب به اين بيان). با خود گفتم: «اينكه يك نسخه بيش ندارد، چگونه بدهم؟»

اميد است نوشته ي حاضر مورد نظر اولياي خدا واقع شده و ذخيره اي براي بعد از اين عالم گردد. ان شاء الله تعالي.

[ صفحه 15]

صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:

«خلق نور فاطمه عليهاالسلام قبل ان يخلق الارض والسماء.»

- نور فاطمه عليهاالسلام پيش از خلقت زمين و آسمان آفريده شد.

بعضي از حاضرين عرض كردند: اي پيامبر خدا، پس او از بشر نيست؟ حضرت فرمود:

«فاطمه حوراء انسيه»

- فاطمه، حوريه ي بشري است.

عرض كردند: اي پيامبر خدا، چگونه وي حوريه ي بشر گونه است؟ حضرت فرمود:

«خلقها الله- عز و جل- من نور قبل ان يخلق آدم، اذ كانت الارواح...»

- خداوند- عزوجل- پيش از آنكه آدم را بيافريند، او را از نور خود آفريد، آن هنگام كه ارواح بودند...

عرض شد: اي پيامبر خدا، در آن هنگام فاطمه كجا بود؟ فرمود:

«كانت في حقه تحت ساق العرش»

- او در حقه اي در زير ساق عرش بود. [6] .

[ صفحه 16]

عرض كردند: اي پيامبر الهي، غذايش چه بود؟ فرمود:

«التسبيح والتقديس والتهليل والتحميد...» [7] .

- تسبيح و تقديس و لا اله الا الله و حمد و ثناي الهي...

فرمايد:

«خلق الله محمدا و عترته اشباح نور بين يدي الله قلت: و ما الاشباح؟ قال: ظل النور، ابدان نورانيه، بل ارواح» [8] .

- خداوند، محمد و عترتش را به صورت شبحهاي نوراني در برابرش خلق نمود. (راوي مي گويد) عرض كردم: اشباح چيست؟

حضرت فرمود: سايه ي نور، بدنهاي نوراني، بلكه ارواح نوراني هستند.

بنابراين، بعيد نيست كه تعبير «اذ كانت الارواح» در روايت اول نيز اشاره به مراتب خلقتهاي نوري و تمثلي حضرات معصومين عليهم السلام پيش از خلقت نوري ديگر موجودات داشته باشد.

2- در توضيح عبارت «خلقها الله عز و جل من نوره...» بايد گفت: اهل تحقيق

[ صفحه 17]

مي دانند كه هيچ امري از حضرت حق سبحانه ايجاد و بروز و ظهور پيدا نمي كند مگر به اسمي از اسماء الهي، و اسم نيز از مسمي جدا نيست، چنانكه حضرت علي عليه السلام در دعاي كميل به پيشگاه الهي عرض مي كند:

«... و باسمائك التي غلبت (ملات) اركان كل شي ء... و بنور وجهك الذي اضاء له كل شي ء» [9] .

- (پروردگارا، از تو درخواست مي كنم)... به اسمائت، كه بر اركان و شراشر وجود هر چيزي غالب و چيره است (اركان و شراشر وجود هر چيزي را پر كرده است)... و به نور وجه تو، كه هر چيزي به آن روشن و نوراني است.

بنابراين، خلقت نوري فاطمه عليهاالسلام نيز به خلقت و ايجاد و اراده حق ظهور يافته است، لذا نمي تواند از نور او جدا باشد. [10] .

3- در توضيح عبارت «التسبيح والتقديس والتهليل والتحميد...»

بايد توجه داشت كه: اولا: تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد،

همان تسبيحات اربعه ي مشهور «سبحان الله، والحمد لله، و لا اله الا الله، والله اكبر» است كه از «تكبير» به «تقديس» تعبير شده. و اين خود بيانگر آن است كه معناي حقيقي تكبير، همان تقديس است، چنانكه در ذيل بيان خواهيم كرد.

و ثانيا: بازگشت معناي تقديس و تكبير و تهليل و تحميد، به اعتباري به «تسبيح» است، چنانكه رواياتي [11] كه از مجموع آنها به تسبيحات اربعه تعبير شده است، به همين معنا اشاره دارد.

و اما اينكه چگونه معاني اينها به تسبيح بر مي گردد؟ بايد گفت:

تسبيح، به معناي منزه دانستن حضرت حق از آلايشها و نقائص صفات

[ صفحه 18]

عوالم امكاني است، در عين اثبات تمامي كمالات و خوبيها براي حق تعالي.

تقديس، در عين اثبات اسماء و صفات براي حق سبحانه و تعالي، اعتقاد به عينيت اسماء و صفات با ذات حق تعالي و منزه دانستن او از كثرت صفات و وحدت ذات است، كه اين همان معناي «تكبير» است. چنانكه امام صادق عليه السلام در رد كسي كه گمان مي كرد معناي تكبير «الله اكبر من كل شي ء»: (خداوند، بزرگتر از هر چيزي است) مي باشد، فرمودند: آيا آنجا (يعني در عوالم ربوبي) چيزي بوده تا خداوند (با او مقايسه شود و) بزرگتر باشد؟ و سپس خود معناي صحيح تكبير را بيان نمود و فرمود:

«الله اكبر من ان يوصف» [12] .

- خداوند، بزرگتر از آن است كه توصيف شود.

و اين به آن معنا نيست كه حق تعالي صفت ندارد، زيرا قرآن كريم خداوند را به صفات بسياري توصيف نموده است، بلكه به معناي آن است

كه خداوند صفات زائد و جداي از ذات ندارد و صفاتش عين ذات اوست.

و از اينجاست كه مولي الموحدين، علي عليه السلام مي فرمايد:

«كمال توحيده الإخلاص له، و كمال الإخلاص له نفي الصفات عنه، لشهادة كل صفة انها غير الموصوف، و شهادة كل موصوف انه غير الصفة: فمن وصف الله سبحانه، فقد قرنه...» [13] .

- بالاترين مرحله توحيد خداوند، اخلاص براي اوست و كمال اخلاص، نفي صفات از او، زيرا هر صفتي شاهد بر مغايرت و دو گانگي با موصوف، و هر موصوفي گواه بر مغايرت با صفت است. پس هر كس حق سبحانه را توصيف كند، او را قرين و همتاي چيز ديگري قرار داده است...

بنابراين معناي تقديس و تكبير نيز به تسبيح بازگشت مي كند.

[ صفحه 19]

تهليل «لا اله الا الله»، يعني: اعتقاد و اذعان به اينكه تنها ذاتي كه صلاحيت معبود بودن و پرستش را دارد، همانا ذات اقدس الهي است، و به معناي ظريفتر، تنها حقيقتي كه در عالم، قائم به خود مي باشد، فقط خداست. و هر چه جز او، پرتو و تجلي اوست و قيام و بستگي به او دارد، بنابراين، تهليل نيز از اين جهت كه در مقام نفي آلهه و متوجه نيستي و اعتباري بودن عالم مي باشد خود، تسبيح است.

تحميد «الحمد لله» يعني: تمامي ستايشها و ستايش كامل و محض، مختص حضرت حق، و از او و به اوست، زيرا تمامي كمالات مظاهر از او، و به اوست، لذا اگر مخلوقي ستايش شود، در واقع حق سبحانه كه محض كمال و كمال محض مي باشد، ستايش شده است، بنابراين، تحميد

نيز به تسبيح بازگشت مي كند.

4- اما درباره ي اينكه چگونه غذاي فاطمه زهرا عليهاالسلام در عوالم نوري، تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد، و در يك كلمه «تسبيح» بوده است؟

بايد گفت: با توجه به اينكه، غذا و خوراك هر عالمي متناسب با آن عالم است، لذا غذاي عوالم مجرد نبايد از نوع غذاها و خوراكيهاي عالم ماده و طبيعت باشد. و نيز با توجه به اينكه موجودات مجرد دائما مستغرق در توجه به فقر و نيستي و احتياج خود هستند، لذا تنها حجابي كه در آن عوالم فرض مي شود، همان «توجه به اين توجه» است كه اين انوار مقدسه با تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد، ريشه اين توجه را زدوده و همواره مستغرق در ذكر و شهود حضرت حق سبحانه مي باشند.

اكنون پس از اين بيانات، بايد گفت: اگر غذاي حضرتش (با شهودي كه وي را در عوالم نوري است) تسبيح و تقديس و تحميد و تهليل نباشد، چه بايد باشد؟!

[ صفحه 20]

الله جل جلاله...» [14] .

- اي اباالحسن، بدان كه خداوند متعال نور مرا آفريد و پيوسته حق تعالي را تسبيح مي نمود.

فشرده ي علم الهي موجود بوده اند.

سال است،چنانكه مي فرمايد:

(و ان يوما عند ربك كالف سنة مما تعدون) [18] .

- و هر روز نزد پروردگارت، مثل هزار سال از سالهايي است كه شما حساب مي كنيد.

در اين صورت، «شش روز» برابر با شش هزار سال، و «دو روز» برابر با دو هزار سال مي شود. هر چند تعابير زماني و كثرت و قلت عددي در قرآن كريم، جهت فهم ما و براي زياد نشان دادن ايام ربوبي در مقايسه با تعابير زماني كه نزد ما مرسوم است، مي باشد، و الا در عوالم مجرد خصوصا در عالم ربوبي، زمان و روز و ايام راه ندارد.

ولي از سوي ديگر، از آيات زيادي از قرآن كريم [19] ظاهر مي شود كه تحقق خلقت عالم به «قضا»، «قول»، «امر»، «اراده» و «كن» حضرت حق تعالي است. و

[ صفحه 24]

حتي نمي توان ميان «اراده» و «قضا» و «امر» و «قول» او هم تقدم و تأخر قائل شد، زيرا تقدم و تاخر مربوط به عالم ماده و امكان است، و در عالم ربوبي، «قول» و «امر» و «اراده» و «قضا» يكي بيش نيست، و آن تحقق خارجي هر موجودي است.

تمام عالم (خلقت دنيوي و اخروي) در پيشگاه ذات ربوبي (به حساب عالم تجرد ربوبي) يك تحقق بيش نيست، اگر چه به نظر عالم مادي، زمان و مكان، و اول و آخر، و دنيا و آخرت براي آن فرض شود.

پس از اين مقدمه، شايد بتوان گفت: مقصود از تعبير (في سته ايام) و يا (في يومين) ظاهرا همان مراتب خلقتهاي نزولي، از خلقت نوري تا خلقت مادي موجودات در اين عالم است.

اكنون با توجه به بيانات فوق ممكن است بگوييم: تعبير «خلقت زمين و آسمانها و ساير موجودات در شش روز» اشاره به مراحل ششگانه نزولي خلقت از خلقتهاي نوري تا مادي مي باشد: و خلقت مادي در عالم جسم، هفتمين و آخرين آن مراحل است.

و نيز تعبير «خلقت و قضاي الهي آسمانهاي هفتگانه و زمين در دو روز» اشاره به دو مرحله از خلقت است، كه عوالم تمثلي نوري تا برزخي يك مرحله، و عوالم مادي مرحله دوم به حساب آمده است، چنانكه روايت ششم همين فصل نيز اين معنا را تأييد مي كند كه به «خلقت ارواح و اجساد» تعبير شده و هر كدام يك مرحله به حساب آمده است.

بنابراين، با توجه به اين توضيح مختصر، معناي خلقت اين ذوات مقدسه «در چهار هزار سال پيش از خلقت آدم و حوا عليهماالسلام» در اين روايت، و تعابير ديگري كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام در اين رابطه وجود دارد، تا حدودي معلوم مي شود. والله اعلم.

[ صفحه 25]

شبح و سايه نور خلق كردم،سپس ولايت ايشان را بر ملائكه و ساير مخلوقاتم، در حالي كه روح بودند، عرضه داشتم. پس هر كس ولايت ايشان را پذيرفت، نزد من از مقربين محسوب گرديد، و هر كس انكارشان كرد، از كافرين.

خلقت انجام نمي گيرد، مگر اينكه به اذن الهي بايد از مجراي

[ صفحه 27]

ايشان بگذرد. چنانكه در زيارت امام حسين عليه السلام آمده است:

«اراده الرب في مقادير اموره تهبط اليكم، و تصدر من بيوتكم.» [23] .

- اراده ي پروردگارت در تقدير امور (همه مخلوقات) به شما فرود مي آيد و از خانه ها (و مقام منيع) شما (به جهان و جهانيان) صادر مي شود.

و اين همان مقام خلافت و ولايت الهي است، زيرا مقام نورانيت ايشان را نمي توان جداي از مقام ولاية اللهي دانست، بلكه عين آن مقام است. [24] .

است.» [28] .

و نيز در دعاي رجبيه كه از ناحيه مقدسه امام زمان- عجل الله تعالي فرجه الشريف- صادر شده است، مي خوانيم:

«و صل علي محمد و آله و علي عبادك المنتجبين و بشرك المحتجبين و ملائكتك المقربين والبهم الصافين الحافين» [29] .

- و رحمت فرست بر محمد و اهل بيتش و بر بندگان برگزيده ات و بر انسانهاي ناشناخته و بر ملائكه مقربت و بر (ملائكه) مبهوتي كه گرداگرد هم صف كشيده اند.

ولي در اين حديث، رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم، خود و اين بزرگواران را «عالين» مي خواند، كه شايد به دليل ظهور علو منزلت معنوي و برجستگي ظاهري و باطني ايشان در خلقت نوري و سرادق عرش باشد، و آن ملائكه نيز به حساب مقام معنوي خاصشان از مصاديق ايشان مي باشند، نه به دليل سجده نكردن بر آدم عليه السلام كه به آن مأمور نبوده اند و خطاب «اسجدوا» تنها متوجه ملائكه بود، نه آن انوار مقدسه.

[ صفحه 29]

2- تسبيح گفتن ملائكه به تسبيح ايشان «فسبحت الملائكة بتسبيحنا»، نيز ظاهراً اشاره به تقدم رتبي خلقي و تجردي نوري، و حتي تقدم در تسبيح و گفتار بر ساير موجودات دارد.

3- جمله ي «كنا في سرادق العرش نسبح الله.» از اين حديث، و عبارت «كانت في حقه تحت ساق العرش» از روايت اول، و عبارت «هم موجودون في غامض علم الله..» از روايت چهارم، تعبيراتي قريب به يك مضمون است كه ذيلا توضيح مختصري درباره آنها مي دهيم:

اولا: بايد توجه داشت كه اين تعبيرات، تمثيلاتي است تا ما را با ريشه اين انوار مطلع سازند.

ثانيا: منظور

از عرش الهي، چنانكه در روايت [30] آمده است، «علم» و «قدرت» حضرت حق است، هر چند بعضي از آيات و روايات- به قرائني كه در آنها وجود دارد- ظاهراً عرش را خود موجودات بيان كرده است، ولي منافاتي بين اين دو نيست، زيرا موجودات، مظهر «علم» و «قدرت» الهي هستند. [31] .

حال چه اشكالي دارد كه بگوييم: علم خداوند در خلقت نوري انوار مقدسه اهل بيت كه مقدم بر همه مخلوقات هستند، دو گونه است: اجمالي و تفصيلي (چنانكه نسبت به ساير موجودات نيز قابل فرض است).

علم تفصيلي حق، همان ظهور و بروز پيدا كردن موجودات است به اراده ي پروردگار،در مراحل خلقت تمثلي نوري تا عوالم برزخي و مادي و دنيوي و اخروي.

و علم اجمالي، همان علم پروردگار به اين ذوات مقدسه و ساير موجودات است، قبل از ظهور تفصيلي آنان. (مراد از قبليت در اينجا، قبليت رتبي است نه

[ صفحه 30]

زماني، زيرا در عوالم ربوبي زمان راه ندارد تا قبليت و بعديت معنا داشته باشد).

به اين ترتيب، دو احتمال سربسته در اين روايات نسبت به تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد فاطمه زهرا عليهاالسلام و ساير اهل بيت عليهم السلام مي رود:

احتمال اول اينكه: ايشان در مرحله خلقت تمثلي نوري و علم تفصيلي حق، تسبيح الهي را مي گفتند، و به تعبير روايت اول «غذايشان تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد» بوده است، و اين معنا با ذيل روايت هفتم نيز سازگارتر است كه مي فرمايد: «و ملائكه به تسبيح ما تسبيح گوي شدند.»

احتمال دوم اينكه: به معناي ظريفتر- بنا به ظاهر عبارات اين سه

حديث «كانت في حقه تحت ساق العرش» و «هم موجودون في غامض علم الله» و «كنا في سرادق العرش...» منظور اين است كه ما حتي در علم اجمالي پروردگار جز تسبيح و تقديس كار ديگري نداشتيم. والله أعلم.

البته بايد توجه داشت كه اين تعبيرات سه گانه فوق در احاديث گذشته و شبيه به آن در ديگر روايات، براي درك في الجمله سامعين است، و مقام و منزلت آن بزرگواران را فقط اهلش مي فهمند. و بيان اينكه هر جمله اي به چه معنايي اشاره دارد، ذكر آن در اين رساله ملال آور است.

خلاصه آن كه: همان گونه كه از مجموع روايات اين فصل معلوم گرديد، خلقت موجودات، خصوصاً اشرف آنها- يعني انبيا- و بالأخص ذوات مقدسه چهارده معصوم، تنها در خلقت مادي منحصر نيست، بلكه اين مرحله، آخرين مرحله خلقت همه جودات و انوار مقدسه انبيا و اوصيا است.

اما اينكه چند مرحله از خلقت را طي كرده اند تا به مرحله مادي رسيده اند؟ و نيز روايات از هر كدام از اين مراحل، چه تعبيري دارند؟ از بيانات بعضي از احاديث، از جمله احاديث خلقت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم [32] مطالبي بطور اجمال، به دست مي آيد.

[ صفحه 31]

و درباره ي كيفيت خلقت نوري باز از بعضي جملات احاديث اين فصل و احاديث ديگر به دست مي آيد كه: تنها نور بدون تمثل نبوده، بلكه خلقت نوري و صورت نوريه [33] رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و انوار مقدسه فاطمه زهرا عليهاالسلام و ائمه معصومين عليهم السلام بوده كه تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد حضرت حق، غذايشان

بوده، و ملائكه الهي به تسبيح ايشان تسبيح گو بوده اند.

4- در پايان اين فصل مي گوييم: همانگونه كه در اول فصل اشاره شد، اين فصل متضمن منزلت آن بانوي بزرگوار، در تقدم «خلقت نوري» ايشان بر خلقت ساير موجودات است، و اين غير از «مقام نورانيت» انبيا و اوليا و ايشان است [34] ، زيرا مقام نورانيت كه همان مقام «ولايت كليه الهي» و «عالم امر» است، در تمام مراحل خلقت انبيا و اوليا و خلقت تمامي موجودات، از جمله در مرحله خلقت نوري آنها دخالت دارد، بطوري كه بدون آن هيچ مظهري نمي تواند به تنهايي قوامي داشته باشد، خصوصا در امر معنوي.

لذا اگر انبيا و اوليا مؤيد به مقام ولايت نباشند، قادر بر ظهور هيچ گونه امر معنوي و ولايي، مثل معجزه و خرق عادت و كرامت نخواهند بود.

در احاديث اهل بيت از اين مقام به «نور» تعبير شده است، چنانكه اميرالمؤمنين عليه السلام در حديث نورانيت، در جواب سوال ابوذر غفاري و سلمان فارسي رضوان الله عليهما درباره ي معرفت حضرتش به نورانيت، مي فرمايد:

«معرفتي بالنورانيه معرفه الله- عز و جل- و معرفه الله- عز و جل- معرفتي

[ صفحه 32]

بالنورانيه، و هو الدين الخالص...» [35] .

- شناخت من به نورانيت، شناخت خداوند- عز و جل- مي باشد و شناخت خداوند- عزوجل- شناخت من به نورانيت است، و آن دين خالص است...

و نيز در ذيل حديث دوم همين فصل، حضرت فاطمه عليهاالسلام مي فرمايد:

«اعلم ما كان و ما يكون و ما لم يكن يا ابا الحسن، المومن ينظر بنور الله تعالي» [36] .

- اي اباالحسن، آنچه را كه به

وقوع پيوسته (حوادث گذشته) و به وقوع مي پيوندد (اتفاقات حال) و به وقوع نپيوسته (رخدادهاي آينده) مي دانم. مومن با نور خداوند متعال نظر مي كند.

و در ادعيه و زيارات ائمه معصومين عليهم السلام خصوصا در زيارت جامعه كبيره نيز، با تعابير خاصي بدان اشاره شده است كه اين رساله گنجايش بحث تفصيلي پيرامون آن را ندارد.

در هر حال، مقام و منزلت نورانيت آن بانوي بزرگ با روايات گذشته و آينده، و روايات بسياري كه ايشان را از نور رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام جدا نمي نمايند، [37] به خوبي آشكار مي شود. والله تبارك و تعالي عالم بحقيقه الامر.

[ صفحه 33]

را گرفتم و به سينه چسباندم.

آنگاه جبرئيل به من گفت: «اي محمد، خداوند- عزوجل- مي فرمايد: سيب را بخور، آن را شكافتم و نور درخشنده اي را ديدم و هراسيدم. جبرئيل گفت: چرا نمي خوري، بخور و مترس، آن نور «منصوره» [48] در آسمان است، و او در زمين «فاطمه» نام دارد... [49] .

به من داد، آن را خوردم،

«فحول الله ذلك مآء في ظهري، فلما هبطت الي الارض، واقعت خديجه، فحملت بفاطمه، فما قبلتها قط الا وجدت رائحة شجره طوبي منها.» [51] .

- خداوند آن ميوه را به صورت آبي در پشتم تبديل كرد. و هنگامي كه به زمين بازگشتم با خديجه هم بستر شدم كه در نتيجه او به فاطمه حامله شد، لذا من هيچ زماني او را نمي بوسم مگراينكه بوي درخت طوبي را از او استشمام مي كنم.

متداول است، معنايي را بفهميم، چنانكه در بيان ايام ربوبي در ذيل حديث چهارم از فصل اول گذشت و در آينده نيز به تناسب اشارتي خواهيم داشت.

ثانيا: اين تعبيرات با اشاره، نوع طينت و خمير مايه ي فاطمه ي زهرا عليهاالسلام را مشخص مي كند، و در واقع اين مضامين شبيه به اخبار طينت درباره ي خلقت طينت انوار مقدسه انبيا و حضرات معصومين عليهم السلام است.

در حديثي از امام زين العابدين عليه السلام منقول است كه مي فرمايد:

[ صفحه 41]

«ان الله- عزوجل- خلق النبيين من طينه عليين: قلوبهم و ابدانهم، و خلق قلوب المومنين من تلك الطينه، و خلق ابدان (يا: جعل خلق ابدان) المومنين من دون ذلك، و خلق الكفار من طينه سجين: قلوبهم و ابدانهم...» [53] .

- خداوند عزوجل، قلبها و بدنهاي پيامبران را از طينت عليين خلق نمود و نيز قلبهاي مؤمنين را از آن طينت آفريد، ولي خلقت بدنهايشان را از غير آن قرار داد، و كافران را از طينت سجين خلق نمود: قلبها و بدنهايشان را...

همچنين امام باقر عليه السلام فرمود:

«ان الله- جل و عز- خلقنا من اعلي عليين، و خلق قلوب شيعتنا مما خلقنا منه، و خلق ابدانهم من دون ذلك...» [54] .

- خداوند- عزوجل- خلق المومن من طينه الجنه...» [55] .

- خداوند عزوجل، مومن را از طينت بهشتي آفريد...

و بالاخره، صالح بن سهل در روايتي مي گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: فدايت شوم، خداوند- عزوجل- طينت مؤمن را از چه چيزي خلق نمود؟ حضرت فرمود:

«من طينه الانبياء...» [56] .

- از طينت پيامبران...

مسلم مراد از «طينت» در اين روايات، خاك

نيست، بلكه- چنانكه از روايات

[ صفحه 42]

باب طينت [57] برمي آيد- همان «اصل» و «ريشه» و «جبلت» و «خمير مايه» منظور است.

بنابراين، با توجه به روايات و اخبار طينت [58] روشن مي شود: تعبيراتي كه درباره انعقاد نطفه ي آن بزرگوار وارد است، درصدد بيان اين است كه: چنانچه اصل و ريشه كفار (قلبها و بدنهايشان) از سجين، و اصل و خمير مايه ي مومنين (تنها قلبهايشان) از عليين است، طينت و اصل و خمير مايه فاطمه ي زهرا عليهاالسلام مانند انبيا و حضرات معصومين عليهم السلام كاملا- حتي طينت بدن مباركش- بهشتي و از اعلي عليين مي باشد.

البته با وجود مطالبي كه درباره ي تقدم خلقت نوري آن بزرگوار و نيز اشاراتي كه در رابطه با تقدم وي در مقام نورانيت و ولايت در فصل اول اين رساله گذشت،نبايد اين مطلب امر مستبعدي تلقي شود.

ثالثا: چه مانعي دارد كه خداوند نور فاطمه عليهاالسلام را در ميوه بهشتي قرار دهد، و آن نور از طريق ميوه بهشتي (ظاهرا به صورت برزخي) منتقل شده و منشأ خلقت مادي ايشان گردد؟ همان گونه كه خلقت ما در گندم و ديگر مواد غذايي قرار داده شده و منشا خلقت مادّي ما از غذاهاي مادي است. چنانكه حديث دوم و سوم، از اين بيان پرده برمي دارد.

رابعا: محتمل است كه منظور از بهشت در اين روايات، بهشت برزخي، و ميوه ها نيز (به هر صورتي كه بوده) از اين بهشت باشد.

خامساً: ممكن است بگوييم: ميوه بهشتي تنزل كرده و به صورت دنيوي در آمده است،كه با توجه به اين معني- چنانكه استاد بزرگوار علامه ي طباطبائي- رضوان الله تعالي عليه-

مي فرمودند- مشكل روايات بهتر حل مي شود. والله أعلم بحقيقه الأمر.

[ صفحه 43]

كبري عليهاالسلام با يكديگر گفتگو مي كردند و رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم نيز سخنان خديجه را مي شينده است، لذا بعيد نيست كه اين جريان، امري خلاف عادي بوده باشد.

هر چند بعيد نيست كه بگوييم: خديجه عليهاالسلام با صور و عوالم غير مادي فاطمه زهرا عليهاالسلام گفتگو مي كرده و سخن او را از آن عوالم مي شنيده است، والله اعلم.

[ صفحه 45]

هنگام زايمان نيازمند هستند انجام دهيم.سپس يكي به جانب راست، و ديگري طرف چپ، و سومي روبرو، و چهارمي پشت سر خديجه نشستند. [62] .

و مغرب زمين جايي نماند مگر اينكه آنجا را روشن كرد.

علاوه، چه مانع دارد همانگونه كه اهل كمال در بهشت به مشاهده آنان راه دارند، در اين عالم نيز راه داشته باشند، البته نه با ديد مادي؟!

و اما موضوع شستشوي حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام با آب كوثر و آفتابه ي بهشتي، و خشك كردن با پارچه بهشتي و تناسب اينها با صورت مادي، از بيان فصل سوم در مورد اينكه «چگونه ميوه بهشتي، نطفه عالم مادي ايشان مي گردد؟» معلوم مي شود.

خلاصه آنكه: كسي كه نطفه و ريشه و خمير مايه اش بهشتي است هيچ استبعادي ندارد كه با آب كوثر و ظروف بهشتي شستشو داده شده، و با پارچه بهشتي خشك شود. اين استبعادها مربوط به اشخاص عادي در نشأة مادي است.

امام باقر عليه السلام در حديثي فرمود:

«ان الله- جل و عز- خلقنا من اعلي عليين، و خلق قلوب شيعتنا مما خلقنا منه، و

[ صفحه 49]

خلق ابدانهم من دون ذلك...» [68] .

- خداوند- عزوجل- ما را از اعلي عليين خلق كرد، و قلوب شيعيان ما را نيز از آن آفريد، و بدنهايشان را از پست تر از آن (يا: غير آن) خلق نمود.

و نيز علي بن الحسين عليهاالسلام در روايتي فرمود:

«ان الله- عزوجل- خلق النبيين من طينه عليين: قلوبهم و ابدانهم...» [69] .

- خداوند- عزوجل- قلبها و بدنهاي پيامبران را از طينت عليين خلق نمود.

چنانكه حديث [70] سايه نداشتن بدن رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، كه دليل آن را «نور بودن بدن ايشان» ذكر كرده است. و نيز روايات شبيه به آن، [71] اين مطلب را حلّ

[ صفحه 50]

مي كند.

اما اينكه چگونه فاطمه ي زهرا عليهاالسلام را در رديف انبياي سلف و رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام آورديم؟ اين مشكل از مطالب فصل اول اين كتاب به خوبي حل مي شود.

هر چند ممكن است بگوييم كه آن اشيا در خلقت برزخي قرار داشته اند.

و يا به فرموده استاد بزرگوار علامه ي طباطبائي- رضوان الله تعالي عليه- آن اشيا (ظروف و پارچه) تنزل كرده و در عالم مادّي به صورت مادّي درآمده اند.

و يا امر غير عادي بوده، كه نسبت به اين انوار مقدسه در موارد متعددي به وقوع پيوسته است.

6- سپس امام صادق عليه السلام در ادامه همان حديث مي فرمايد:

«ثم استنطقتها، فنطقت فاطمه عليهاالسلام بالشهادتين، و قالت: «اشهد ان لا اله الله، و ان ابي رسول الله سيد الانبياء، و ان بعلي سيد الاوصياء، و ولدي ساده الاسباط، ثم سلمت عليهن، و سمت كل واحده منهن باسمها، و اقبلن يضحكن اليها.» [72] .

- سپس او را به سخن درآورد، و فاطمه عليهاالسلام شهادتين را به زبان آورد و فرمود: شهادت مي دهم كه معبودي جز خدا نيست و پدرم رسول خدا، سيد و سرور همه پيامبران، و شوهرم، سيد و سرور اوصياء، و فرزندانم، سرور همه اسباط و نوادگان هستند. سپس بر چهار خانمي كه در اطرافش بودند سلام كرد و هر كدام را به اسم نام برد، و آن بانوان متوجه ايشان شده و به او خنديدند.

به شهادتين گشوده و سخنان فوق را بفرمايد.

[ صفحه 51]

ولي ممكن است كه اين امر نيز مقتضاي طينت بهشتي علّييني وي بوده باشد.

7- در ادامه روايت مي فرمايد:

«و تباشرت الحورالعين، و بشر اهل السماء بعضهم بعضا بولاده فاطمه عليهاالسلام.» [73] .

- و حورالعين (در بهشت) و نيز اهل آسمان يكديگر را به ولادت فاطمه عليهاالسلام بشارت دادند.

ملاحظه مي شود بعد از آيه ي شريفه ي

(و من الليل فتهجد به نافلة لك، عسي ان يبعثك ربك مقاما محمودا.) [77] .

- و پاسي از شب را با قرائت قرآن در نماز بيدار باش، و اين واجب زيادي مخصوص توست، اميد است كه پروردگارت تو را به مقام محمود و جايگاه ستوده اي برانگيزد.

و نيز بعد از آنكه مي فرمايد:

(و قل: رب، ادخلني مدخل صدق، و اخرجني مخرج صدق...) [78] .

- و بگو: پروردگارا، (در تمام امور) مرا با صدق و راستي داخل، و با صدق خارج گردان...

بلافاصله مي فرمايد:

(و قل: جاء الحق، و زهق الباطل...) [79] .

- و بگو حق آمد و باطل نابود شد...

اگر تكميل مقام محمود، در يك لحظه ميسر نبود، گفتن آيه آخر چه معني دارد؟

و تكميل ديگر انبيا و اوليا را نيز مي توان به همين بيان حل كرد كه: ره صد ساله را در خلقت بشري به يك لحظه طي مي كنند.

و اگر مراد از «رشد» در حديث، رشد جسمي باشد، با توجه به بيان قسمت چهارم همين روايت مي توان گفت: رشد سريع غير عادي وي در ايام كودكي، كه در متن روايت مورد بحث بدان اشاره شده، همانند رشد غير طبيعي [80] رسول

[ صفحه 54]

اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و سخن گفتن حضرت عيسي عليه السلام در گهواره [81] ، و حضرت ولي عصر- عجل الله تعالي فرجه الشريف- بلافاصه بعد از ولادت [82] ، يا امري بر خلاف عادت و كرامتي براي آن بزرگوار است، و يا اساساً اين امر به حساب مقتضاي طينت بهشتي علييني

وي مي باشد. و بالاخره، مسلماً مراد از رشد در حديث، رشد جسماني تا آخر عمر شريف آن حضرت نيست.

[ صفحه 55]

همان ياري كردن فاطمه از دوستانش مي باشد.

[ صفحه 57]

به همين مقدار اكتفا مي كنيم.

در هر حال، با اين بيانات نيز به فضيلت آن بانوي با عظمت بيشتر مي توان پي برد.

[ صفحه 61]

معصومي همچون فاطمه ي زهرا عليهاالسلام، كه در مرتبه تام اتصال به حق است- چنانكه روايات فصول قبل و بعد اين رساله بر آن دلالت دارد- از عبادتي مثل نماز كه بالاترين حالات توجه بنده به پروردگار است، و نيز از ساير عبادات، ولو براي مدت كوتاهي، محروم بماند.

لذا طهارت آن بزرگ بانوي عالم بشريت از ابتلائات زنانگي نه تنها نقص نيست، بلكه به جهت كرامتي كه در آن وجود دارد، امري خارق العاده است، و گويا روايت دوم به اين معنا اشاره دارد كه مي فرمايد:

«فان الحيض مكروه في بنات الانبياء.»

- حيض ديدن براي دختران پيامبران ناپسند است.

و گويا اساساً قرآن شريف نيز حيض را نوعي اذيت و نقصان براي زنان مي داند كه مي فرمايد:

(و يسئلونك عن المحيض، قل: هو اذي، فاعتزلوا النساء في المحيض...) [101] .

- اي پيامبر، از تو درباره ي حيض مي پرسند، بگو: آن اذيتي است براي زنان، پس در آن هنگام از آنان دوري كنيد...

كه اين اذي و اذيت براي دختران پيامبران درست نيست، و اين اعتزال براي مثل علي عليه السلام و فاطمه ي زهرا عليهاالسلام شايسته نيست، چنانكه روايت پنجم نيز به اين معنا اشاره دارد كه در علت حرمت زنان در طول حيات فاطمه ي زهرا عليهاالسلام بر علي عليه السلام مي فرمايد:

«لانها طاهره لا تحيض.»

[ صفحه 65]

- زيرا وي طاهره بود و هرگز حيض نمي ديد.

و چه بسا ذيل آيه شريفه نيز اشاره به اين مطلب دارد كه مي فرمايد:

(ان الله يحب التوابين، و يحب المتطهرين.») [102] .

- خداوند، توبه كنندگان و كساني كه خود را از آلودگيها پاك مي كنند، دوست دارد.

و فاطمه عليهاالسلام كسي است كه همواره بايد مورد لطف خاص الهي باشد و خداوند روا نمي دارد كه او، ولو لحظه اي از رحمت خاص الهي بي بهره باشد.

و حديث ابن جميله از امام باقر عليه السلام نيز مويد اين معناست، كه مي فرمايد:

«ان بنات الانبياء- صلوات الله عليهم- لا يطمثن، انما الطمث عقوبه، و اول من طمثت ساره.» [103] .

- دختران پيامبران- صلوات الله عليهم- از عادت زنانگي مبرا هستند، زيرا آن عقوبتي است، و اولين كسي كه به اين امر مبتلا شد، ساره بود.

و بالاخره، به اين معنا اشاره دارد كلام اميرالمومنين عليه السلام درباره ي علت نقص ايمان زنان كه مي فرمايد:

«فأما نقصان ايمانهن، فقعودهن عن الصلاة والصيام في ايام حيضهن.» [104] .

- و اما علت نقصان ايمان زنان، ترك نماز و روزه در ايام عادت است.

كه خداوند نخواسته است فاطمه عليهاالسلام چنين نقصي را داشته باشد.

در خاتمه بايد متذكر شويم: چنانكه از مجموع بيانات قرآن شريف و احاديث مذكور معلوم شد، نه تنها عدم ابتلاي فاطمه ي زهرا عليهاالسلام به حالت طبيعي ساير بانوان، نقصي براي وي و امتيازي براي ديگر بانوان نيست (زيرا او نتيجه طبيعي اين حالت و غايت كمالي آن را، كه فرزنددار شدن است، داشته است)،

[ صفحه 66]

بلكه اساساً ابتلا به اين گوه قذارات خود، نقص در معنويت و ايمان است كه بايد ساحت حوريه بشر گونه و سيده نساء عالمين، فاطمه زهرا عليهاالسلام از آن به دور باشد. والله أعلم بحقيقة الأمر.

[ صفحه 67]

هماره وقتي از سفر بر مي گشت، اول به خانه فاطمه عليهاالسلام وارد مي شد.

(روزي) حضرتش وارد خانه ي فاطمه شد و او به احترام رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم برخاست،

«و اعتنقته و قبلت بين عينيه.» [105] .

- و آن حضرت را در آغوش گرفته و ميان چشمان مباركش را بوسيد.

- اي فاطمه، تو از مني.

سپس سائلي آمد و حضرت آن گردنبند را به او انفاق كرد... [114] .

در روايت ديگر كه درباره ي اين جريان و يا جريان مشابه آن آمده است كه: وي گردنبند طلائي را درآورد و سپس فروخت و با قيمت آن، بنده اي را خريد و آزاد نمود. [115] .

در روايت ديگري نيز آمده است كه: وي گردنبند و دو گوشواره و دو دستنبد و يا خلخال خود و نيز پرده در خانه را درآورده و خدمت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم فرستاد، و پيام داد كه دخترت سلام مي رساند و عرض مي كند اينها را در راه خدا صرف كن... [116] .

علي شفير جهنم، امنع شررها و لهبها عن امتي.»

- مرا بر كنار جهنم ملاقات كن، در حالي كه امتم را از جرقه و شعله و زبانه هاي آن منع مي كنم.

«فاستبشرت فاطمه بذلك. صلي الله عليها و علي ابيها و بعلها و بنيها.» [117] .

- اينجا بود كه فاطمه خوشحال شد. رحمت (ويژه ي) خداوند بر او و بر پدر بزرگوار و بر شوهر و پسرانش باد.

و منه السلام، واليه السلام.» [118] .

- خداوند خود سلام، و سلام از او، و به سوي اوست.

«يا اباذر، والذي نفس محمد بيده، لو ان الدنيا كانت تعدل عند الله جناح بعوضة او ذباب، ما سقي الكافر منها شربه من ماء. يا اباذر، الدنيا ملعونه، ملعون ما فيها الا ما ابتغي به وجه الله و ما من شي ء ابغض الي الله تعالي من الدنيا، خلقها ثم اعرض عنها، فلم ينظر اليها و لا ينظر اليها حتي تقوم الساعة...» [123] .

- اي اباذر، سوگند به كسي كه جان محمد به دست اوست، اگر دنيا نزد خداوند به اندازه بال پشه يا مگسي ارزش داشت، هرگز كافر را حتي به اندازه

[ صفحه 77]

جرعه ي آبي از آن سيراب نمي كرد. اي اباذر، دنيا معلون است، و ملعون است هر چه در آن است، مگر آنچه رضاي خدا بدان به دست آيد. و هيچ چيزي به اندازه دنيا مورد غضب خداوند متعال نيست، آن را آفريد و سپس از آن اعراض كرد و نظري به آن نينداخت و تا قيام قيامت به آن نظري نمي اندازد...

بنابراين، مراد از اشراف و اطلاع حق بر دنيا، همان عنايت خاص اوست، كه تنها شامل برگزيدگان مي شود. و به تعبيري ساده تر، بي عنايتي است به اصل دنيا و عنايت به جهت خاصي، نه آن كه نعوذ بالله مراد از اشراف، اشراف مادي و ظاهري باشد.

بگرداند.

رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم تبسم نمود و فرمود:

«يا علي، اما علمت ان لله ملائكة سياره في الارض يخدمون محمدا و آل محمد الي ان تقوم الساعه.» [124] .

- اي علي، مگر نمي داني كه خداوند ملائكه سيار و گردش كننده اي در زمين دارد، كه تا قيام قيامت خدمت محمد و آل محمد را مي كنند.

يكثرون الصلاة عليها و علي ابيها و بعلها و بنيها.» [127] .

- هان! بيشتر درباره ي فضيلت فاطمه براي شما بگويم: خداوند گروهي از ملائكه را گماشته است تا وي را از چهار جهت حفظ كنند، و آنان در حالت حيات و در قبر و هنگام مرگ با او هستند و بر او و پدر و شوهر و پسرانش بسيار درود مي فرستند (و يا نماز مي گذارند).

كن عليّا...» [129] .

- من و محمد، نور واحدي از نور خداوند- عزوجل- بوديم كه خداوند- تبارك و تعالي- به آن نور امر فرمود كه شكافته شود، به يك نصف فرمود: محمد شو. و به نصف ديگر فرمود: علي شو...

ب: در حديثي آمده است كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:

«ان الله تعالي، خلقني و خلق عليا والحسن والحسين من نور قدسه...» [130] .

- خداي تعالي، من و علي و حسن و حسين را از نور قدس خود خلق نمود...

ج: و نيز در حديث ديگري، امام باقر عليه السلام به نقل از رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمايد:

«ان الله خلق اربعة عشر نورا من نور عظمته قبل خلق آدم باربعة عشر الف عام، فهي ارواحنا.»

- خداوند چهارده هزار سال پيش از خلقت آدم، چهارده نور را از نور عظمت خود خلق نمود و آنها ارواح ما بودند.

به امام باقر عليه السلام عرض شد: يابن رسول الله، آنها را با اسامي شان بشماريد كه اين چهارده نور، چه كساني بودند؟

[ صفحه 81]

فرمود:

«محمد و علي و فاطمه والحسن والحسين و تسعه من ذريه الحسين و تاسعهم قائمهم،ثم عدهم باسمائهم...» [131] .

محمد و علي و فاطمه و حسن و حسين و نه نفر از فرزندان حسين كه نهمين آنها قائم آنهاست، سپس حضرتش آنها را با اسامي شان شمرد...

به بيان ديگر: عموم جمله ي اول «لولاك، لما خلقت الافلاك» شامل همه موجودات (ذي شعور و غير ذي شعور، جن و انس، و برجستگان و غير آنها) حتي انبيا و اوليا، از جمله

علي و فاطمه زهرا عليهاالسلام مي شود: و جمله ي دوم «لولا علي،لما خلقتك» نيز شامل همه موجودات حتي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم مي گردد، و جمله سوم «لولا فاطمه، لما خلقتكما» نيز شامل همه موجودات، حتي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و علي عليه السلام مي شود، و در واقع مجموعا گويا مي خواهد بفرمايد: شما سه نفر غرض از خلقت همه موجودات، و هر كدام غرض براي خلقت ديگري هستيد، چنان كه ظاهرا حديث نورانيت (حديث الف) شاهد بر اين بيان است، و اگر حديث (ب) و (ج) را ملاحظه كنيم، توسعه بيشتري استفاده كرده و پي مي بريم كه در واقع خداوند متعال، عالم را براي انوار مقدسه چهارده معصوم عليهم السلام آفريده است.

اما اينكه چرا اگر ايشان نبودند، هيچ موجودي خلق نمي شد؟ زيرا هيچ موجود مخلوقي نيست كه به ظهور كمال خود نظر نداشته باشد و تمام سعيش را براي مقصد غايي خود به كار نبندد (متوجه باشد يا نه، بيان كند يا نه)، حال چگونه مي شود خدايي كه خالق همه افلاك است، غايتي از خلقت نداشته و نخواهد كمال خود را ظهور دهد و تنها به خلقت نظر داشته و بخواهد قدرت نمايي كند؟!

و ممكن است نظر به اين منزلت بزرگواران داشته باشد احاديثي كه روح

[ صفحه 82]

ششمي براي اين خانواده مي شمارد، كه حتي انبياي گذشته آن را نداشته اند، [132] فاطمه عليهاالسلام هم كه مادر يازده امام است، و از انبياي گذشته افضل و در تمام مراحل (از خلقت نوري ايشان گرفته تا خلقت مادي) در رديف معصومين ديگر (غير از منصب نبوت و

وصايت) بوده، بايد قاعدة اين منزلت را داشته باشد، چنانكه در بعضي از آن احاديث آمده است:

«و هو معنا اهل البيت.» [133] .

- و آن روح با ما اهل البيت هست.

صراط و حساب كشي، پس از هر كس دخترم فاطمه راضي باشد، من از او خشنود مي گردم، و هر كس كه من از او خشنود باشم خدا از او خرسند خواهد بود، و هر كس فاطمه از او خشمگين باشد، من بر او خشم مي كنم، و هر كس من بر او خشم كنم، خداوند بر او غضب مي كند. اي سلمان، واي بر كسي كه به فاطمه و به فرزندان و شيعيانش ظلم و ستم كند!

آن بانوي بزرگ، برتري داشتن او به لحاظ معنوي (نه انتصابي) از انبياء و اوصياء گذشته عليهم السلام مي باشد.

از مجموع رواياتي كه در اين فصل ذكر شد، به خوبي منزلت حضرت فاطمه عليهاالسلام نزد پروردگار معلوم مي شود، و نيز روشن مي گردد كه اين همه مقام و منزلت نه به لحاظ دختر پيغمبر بودن است، بلكه به لحاظ عظمت معنوي و علو مراتب كمالات شخصي خود آن بزرگوار است.

البته در صدر همه اين روايات، آيات «تطهير» [136] و «ذوي القربي» [137] و «مباهله» [138] را بايد در نظر گرفت كه همه، به ضميمه تفسير اهل بيت [139] دليل بر عظمت معنوي آن بزرگوار است.

خلاصه آن كه: فاطمه ي زهرا عليهاالسلام در هيچ مقام و منزلتي غير از منزلت رسالت و

[ صفحه 85]

وصايت كه منصبي الهي است، از رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه ي هدي جدا نبوده و نخواهد بود. مجموع احاديثي كه در اين رساله آمده، و نيز احاديث فراواني كه به جهت اختصار ذكر نشد، به خوبي بر اين مطلب دلالت دارد.

[ صفحه 87]

قرآن شريف درباره ي آن مي فرمايد:

(فاقم وجهك للدين حنيفا، فطرت الله التي فطر الناس عليها، لا تبديل لخلق

[ صفحه 100]

الله، ذلك الدين القيم، ولكن اكثر الناس لا يعلمون.) [171] .

- استوار و مستقيم روي (و تمام وجود) خود را به سوي دين كن، همان سرشت و فطرتي كه خداوند مردم را بر آن آفريد، و در خلقت الهي تبديل و تغييري نيست. اين است دين قيم و استوار، ولي اكثر مردم (از اين حقيقت) آگاه نيستند.

در احاديث نيز «فطرت» را به «توحيد» و «اسلام» و «معرفت ربوبي» تفسير نموده اند. [172] .

به عبارت ديگر: ريشه خطا و گناه، غفلت از توحيدي است، و اين امر در انبيا و اوليا عليهم السلام راه ندارد، زيرا ايشان در عين اينكه زندگي عادي ميان مردم را داشته اند، از بدو تولد تا زمان رحلتشان، هرگز توجهي به عالم طبيعت نداشته، و در نتيجه هيچ گونه حجابي ميان آنها و فطرتشان حائل نشده است تا لحظه اي غفلت براي آنها حاصل شده باشد و يا خطايي از آنها سر زند، لذا از خطا كه منشأش غفلت از توحيد است، محفوظ بوده اند. [173] .

و «دين» نيز، كه عبارت از يك سلسله دستورات خاصي است، بازگشت و

[ صفحه 101]

اساس آن- چنان كه ظاهر آيه ي مورد بحث نيز بر آن دلالت دارد- همان موافقت با فطرت توحيدي مي باشد.

و «دين قيم»، همان خود فطرت و استوار بودن بر فطرت توحيد و جدايي نگرفتن از آن است كه انبيا و اوليا چنين هستند، چنانكه قرآن شريف درباره ي حضرت يحيي عليه السلام مي فرمايد:

(و سلام عليه

يوم ولد، و يوم يموت، و يوم يبعث حيا.) [174] .

- و سلام بر او روزي كه متولد شد، و روزي كه رحلت مي كند، و روزي كه زنده، مبعوث و برانگيخته مي شود.

و نيز از زبان حضرت عيسي عليه السلام درباره ي وي چنين مي فرمايد:

(والسلام علي يوم ولدت، و يوم اموت، و يوم ابعث حيا.) [175] .

- و سلام بر من روزي كه به دنيا آمدم، و روزي كه از دنيا رحلت مي كنم، و روزي كه زنده، مبعوث و برانگيخته مي شوم.

و سلامهاي ديگري كه درباره ي انبياي ديگر ذكر مي فرمايد، همگي به اين معنا اشاره دارد، زيرا «سلام الهي» به معناي امنيت مطلق و سلامتي و مصونيت از همه خطاهايي است كه انسان را از فطرت توحيدي خود دور مي كند، و كسي كه مخاطب سلام الهي قرار گيرد از همه پليديها به دور است.

به اين ترتيب: غير از انبيا و اوليا كه از بدو تولد از عصمت الهي برخوردارند، ديگران نيز (كه قبل از اين عالم چنانكه باز از آيات و روايات اين باب استفاده مي شود به فطرت توحيد آشنا بوده و هيچ حجابي ميان آنها و فطرتشان نبوده، ولي با آمدن به اين عالم، آن عصمت را از دست داده اند) اگر با توجه به دستوراتي كه شارع مقدس تشريع نموده، مجاهده كرده و حجابهاي غفلت ميان خود و فطرت توحيديشان را كه نتيجه ي گناه و توجه به عالم طبيعت است، پاك

[ صفحه 102]

كرده و دوباره به فطرتشان بازگردند، و هيچ گونه حجابي ميان آنها و فطرتشان نماند، از همان لحظه معصوم به حساب مي آيند. چنانكه در ادعيه

تمناي چنين معنايي را از خداوند نموده و عرض مي كنيم:

«و تعصمني من كل ما نهيتني عنه.» [176] .

- و مرا با عصمت خود، از تمام چيزهايي كه نهي فرمودي حفظ كني.

و در جاي ديگر عرض مي كنيم:

«و اعصمني ان أخطي ء.» [177] .

- مرا از خطا، معصوم و محفوظ بدار.

و يا عرض مي كنيم:

«و اعصمني فيما بقي من عمري.» [178] .

- و مرا در باقي مانده عمرم معصوم نما.

نبوت و وصايت منصب خاص مردان باشد، به حضرت زهرا عليهاالسلام نيز عطا مي شد.

با توجه به اين بيان و ملاحظه احاديثي كه در اين رساله جمع آوري شده، كه هر يك به گونه اي به عصمت آن بزرگوار اشاره دارد، اگر با حديثي برخلاف بيانات متسفيضه احاديث برخورد كنيم كه با مقام عصمت ايشان سازگار نيست، بايد يا از ظاهر آن دست بكشيم، و يا آن را كنار بگذاريم.

[ صفحه 105]

آن نور به فاطمه عليهاالسلام عنايت نمايد، چنانكه از ظاهر حديث گذشته برمي آيد، آيا نبايد اموري را كه در حديث ذكر شده است در پي داشته باشد، همان گونه كه در مقابل حق سبحانه تحقق دارد؟!

شرفياب شده و درباره ي آنچه ديده بودند مي پرسيدند و حضرتش آنها را به منزل فاطمه عليهاالسلام روانه مي كرد

«فيرونها قائمة في محرابها، و قد زهر نور وجهها- صلوات الله عليها و علي أبيها و بعلها و بنيها- بالصفرة.»

- مي ديدند كه حضرت در عبادتگاهش ايستاده، و جال آن حضرت- صلوات و رحمت خداوند بر او و پدر بزرگوار و شوهر و پسرانش باد- به نور زرد مي درخشد.

از اين جا پي مي بردند كه آنچه ديده بودند، از نور جمالش بوده است.

[ صفحه 109]

هنگام آخر روز نيز كه آفتاب غروب مي كرد، صورت فاطمه سرخ شده و جمالش از شادي و به جهت شكر خداوند- عزوجل- به سرخي مي درخشيد، و نور جمالش به خانه هاي مردم مي تابيد و ديوارها سرخ مي شدند، لذا مردم تعجب كرده و خدمت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم رسيده و درباره ي آن سئوال مي كردند، و حضرتش باز آنان را روانه ي منزل فاطمه مي كرد،

«فيرونها جالسه تسبح الله و تمجده، و نور وجهها يزهر بالحمرة.»

- مي ديدند حضرتش نشسته، مشغول تسبيح و تمجيد و ثناي الهي است و نور جمالش به سرخي مي درخشد.

از اين جا پي مي بردند كه آنچه ديده بودند، از نور جمال فاطمه عليهاالسلام بوده است... [185] .

«نور من نوري» تعبير شده است. و اگر هم در ظاهر حضرتش ديده مي شده و يا به رنگهاي مختلف ظاهر مي گشته، به حساب جهت خلقي «نور عظمت و اسماء و صفات حق» است به صورتهاي مختلف، چنانكه در تعبير روايت چهارم لفظ «خلق» و در احاديث ديگر الفاظ «الحمرة» و «الصفره» و «من وجهها» و «من نورها» وجود دارد.

زيرا نور الهي و اسماء و صفاتش، چون جهت خلقي و مظهري به خود گرفت و بنا شد به اين صورت (خلقت فاطمه عليهاالسلام) و از اين طريق ظاهر شود كه

[ صفحه 110]

همه بتوانند آن را مشاهده كنند، بايد چنين باشد، ولي ريشه، همان نور ولايت است.

فاطمه زهرا عليهاالسلام نيز يكي از ايشان است) در مقام نورانيت و ولايت از رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم جدا نيستند (چنانكه از فصول گذشته و آينده اين رساله خصوصا فصل اول آشكار مي شود)، چه مانعي دارد كه اين معنا به اين اعتبار، به هر كدام از حضرات معصومين نسبت داده شده و اين دو آيه نسبت به ايشان تاويل شود؟!

بنابراين، مانعي ندارد كه فاطمه ي زهرا عليهاالسلام تاويل «ليلة» در دو سوره قدر و

[ صفحه 112]

دخان باشد، و حضرتش به مقام نورانيت، حقيقت قرآن را تلقي نموده باشد، زيرا وي يكي از معصومين، و در منزلت و مقام نورانيت [190] . (چنانكه باز از روايت منقول در اين رساله خصوصا روايات فصل اول ظاهر مي شود) همرديف با رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه ي اطهار عليهم السلام بوده، و از جهت خلقت بشري كه مراد از «ليله» [191] است نيز با ايشان مشترك است، لذا مانعي ندارد كه بفرمايد: تاويل ليله، فاطمه عليهاالسلام است و قرآن در ظرف وجودي او (به اعتبار مقام نورانيت) نازل شده است.

اما علت اينكه چرا «قدر» را در اين حديث به «الله» تفسير نموده اند؟ شايد به اعتبار جامعيت آن بانوي بزرگ در تجليات اعظم الهي (اسمي و صفتي و ذاتي) باشد.

دليل اين بيان و بيان گذشته ذيل حديث است كه مي فرمايد:

«فمن عرف فاطمه حق معرفتها...»

- هر كس فاطمه را حقيقتاً بشناسد...

هر چند ممكن است كه اضافه ي «ليله» به «قدر» در ظاهر لفظ، و به «الله» در معنا و تاويل، اضافه تشريفيه باشد، مثل اضافه

يد و بيت به الله، در «يدالله» و «بيت الله».

كرده.»

2- در قسمتي از روايت ابي عبيده آمده است: بعضي از اصحاب امام صادق عليه السلام درباره ي مصحف فاطمه عليهاالسلام از حضرت سوال كردن، آن بزرگوار پس از سكوت طولاني فرمود: شما از هر چه كه مي خواهيد (چه نياز داشته باشيد، يا نياز نداشته باشيد) بحث و فحص مي كنيد. فاطمه عليهاالسلام بعد از رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، تنها هفتاد و پنج روز در دنيا بود و حزن شديدي به واسطه ي فقدان پدر بزرگوارش بر او عارض مي شد،

«و كان جبرئيل ياتيها فيحسن عزاءها علي ابيها، و يطيب نفسها، و يخبرها عن ابيها و مكانه، و يخبرها بمكا يكون بعدها في ذريتها، و كان علي عليه السلام يكتب ذلك، فهذا مصحف فاطمه.» [195] .

- و جبرئيل نزد وي مي آمد و او را در مصيبت پدر بزرگوارش دلداري و سر سلامتي مي داد، و از پدر گرامي و جايگاهش و نيز از آنچه بعد از وي درباره ذريه اش روي مي دهد، خبر مي داد، و علي عليه السلام آن را مي نوشت. اين مصحف

[ صفحه 115]

فاطمه است.

3- اسحاق بن جعفر مي گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: فاطمه، از آن سبب «محدثه» ناميده شد،

«لان الملائكة كانت تهبط من السماء فتناديها، كما تنادي مريم بنت عمران، فتقول: يا فاطمه، (ان الله اصطفيك و طهرك، و اصطفيك علي نساء العالمين) [196] يا فاطمه (اقنتي لربك و اسجدي، و اركعي مع الراكعين.) [197] فتحدثهم و يحدثونها... [198] .

- زيرا ملائكه از آسمان نازل شده و همچنان كه مريم، دختر عمران را ندا مي كردند، او را ندا مي نمودند: اي فاطمه، «خداوند تو را برگزيد

و مطهر و پاكيزه نمود، و بر زنان عالم اختيار كرد.» اي فاطمه، «در پيشگاه پروردگارت فروتني نما و سجده به جاي آور، و با ركوع كنندگان ركوع كن.» به اين ترتيب، فاطمه و ملائكه با يكديگر گفتگو مي كردند...

.

- جبرئيل بر من نازل شد و گفت: اي محمد، خداوند- جل جلاله- مي فرمايد: اگر علي را خلق نكرده بودم، براي دختر فاطمه همتايي روي زمين از آدم گرفته تا به آخر يافت نمي شد. [202] .

انعقاد نطفه ي فاطمه عليهاالسلام واقع شده بود، و نيز جريان نثار كردن زيور آلات و ياقوت و غيره كه بيان آن در حديث ذيل خواهد آمد، مويد ديگر اين بيان است.

بيان روايت سوم گذشت، در خلقت نوري او واقع شده است، كه عبارت «فاخذوا منها ما لايعلمون» شاهد بر اين بيان مي باشد.

اما اينكه چگونه ميوه ي درخت بهشتي، حليه ها و زيور آلات و ياقوت و غيره است، و منظور از حليه ها و ياقوت و غيره چيست؟ بايد توجه داشت كه اين تعبير به جهت فهم ما و متناسب با عالم ماده است، لذا شايد حضرتش با اين تعبير خواسته با اشاره به ظرافت و پر ارزش بودن حليه ها و ياقوت و غيره كه مناسب با عالم و خلقت نوري آنهاست، پرده از ظرافت و ارزشمندي مهريه فاطمه زهرا عليهاالسلام در آن عوالم بردارد.

لذا اگر خداوند كاري را مستقيما به خود نسبت دهد، به جهت عظمت آن است.

و يا به تعبير بالاتر بايد گفت: حق تعالي با بندگان خاص خود و آنان كه

[ صفحه 122]

جز خدا نمي بينند، اين گونه سخن مي گويد.

جايگاه بهشت) مي شود.

7- او اولين كسي است كه با من از شراب مهمور مي نوشد، كه «مهر آن مشك است، و رغبت كنندگان بايد براي تحصيل آن از همديگر سبقت گيرند.»

فمن دونه.» از روايت اول از همان فصل، اشاره به عظمت شخصيت معنوي آن دو بزرگوار-حتي بر انبياي گذشته- دارد، و نيز بيانگر آن است كه معنويت فاطمه عليهاالسلام در حدي است كه كسي جز شخصيت معنوي حضرت علي عليه السلام لياقت همسري با وي را ندارد.

توضيح آن كه: اميرالمومنين عليه السلام هر چند نبي نيست، ولي به حساب وصايت و وراثت از رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم، مقام ولايت و تمام جهات معنوي آن بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم را داراست و لذا از تمام انبياي گذشته عليهم السلام حتي از حضرت ابراهيم عليه السلام برتر

[ صفحه 127]

مي باشد. و فاطمه ي زهرا عليهاالسلام نيز غير از جهات انتصابي (نبوت و وصايت) تمام كمالات معنوي رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و علي عليه السلام را دارا مي باشد (چنانكه مجموع روايات اين رساله از آن جمله تعبير «خلقها من نور عظمته...» در روايت چهارم فصل دوازدهم بيانگر آن است).

به لحاظ جهات فوق، فاطمه ي زهرا عليهاالسلام از انبياي گذشته «آدم فمن دونه» بالاتر، و كفو و در رديف اميرالمومنين عليه السلام به حساب مي آيد.

[ صفحه 129]

عقد را خواندم و خداوند متعال ولي و سرپرست بود...

داشت، و ميل ما را در تقديس و تسبيح خود قرار داد، خدايي كه رحمتش را گسترده و نعمتش را ارزاني است، منزه است از كفر مشركين اهل زمين، و بلند مرتبه است به واسطه عظمتش از دروغ بستن بي دينان.

سپس بعد از گفتن كلامي چنين ادامه داد:

«اختار الملك الجبار، صفوه كرمه، و عبد عظمته، لامته سيده النساء، بنت خير النبيين، و سيد المرسلين، و امام المتقين، فوصل حبله بحبل رجل من اهله و صاحبه، المصدق دعوته، المبادر الي كلمته، علي الوصول بفاطمة البتول، ابنة الرسول.» [220] .

[ صفحه 131]

- خداوند جبار اختيار نمود برگزيده ي كرم و بنده ي عظمتش را، براي بنده خود و سيده زنان، دختر بهترين انبياء، و سيد مرسلين و امام متقين، پس خداوند ريسمان آن نبي را به ريسمان مردي از خانواده آن پيامبر و ياور او وصل نمود، كسي كه دعوت او را تصديق كرد، و براي اجراي سخنان او اقدام كرده، و او علي عليه السلام است، كه به فاطمه بتول عليهاالسلام دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم پيوند خورده است.

و نيز در روايت آمده كه: جبرئيل از جانب خداوند متعال بعد از آن خطبه، اين كلام خداي- عزوجل- را نقل كرده:

«الحمد ردائي، و العظمه كبريائي، والخلق كلهم عبيدي و امائي زوجت فاطمة امتي، من علي صفوتي، اشهدوا ملائكتي.» [221] .

- حمد رداي مخصوص من است، و عظمت، بزرگي و سيطره ي من است، و مخلوقات همگي بندگان و كنيزان من اند. به تزويج درآوردم فاطمه عليهاالسلام بنده ام را، براي برگزيده ام علي عليه السلام، اي ملائكه من شاهد باشيد.

مناقب از ابن مردويه نقل مي كند كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم به علي عليه السلام فرمود:

«تكلم خطيبا لنفسك.»

- خود، صيغه عقد را براي خود اجرا كن.

حضرت فرمود:

«الحمدلله الذي قرب من حامديه، و دنا من سائليه، و وعد الجنه من يتقيه، و انذر بالنار من يعصيه، نحمده علي قديم احسانه و اياديه، حمد من يعلم انه خالقه و باريه، و مميته و محييه، و مسائله عن مساويه، و نستعينه و نستهديه، و نومن به و نستكفيه، و نشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له، شهاده تبلغه و ترضيه، و ان محمدا عبده و رسوله، صلي الله عليه و آله، صلاه تزلفه و تخطيه، و ترفعه و تصطفيه.»

[ صفحه 132]

- حمد براي خدايي است كه به ستايشگران و درخواست كنندگان نزديك است، و بهشت را به كساني كه تقواي او را پيشه كنند وعده داد، و گناهكارانش را با آتش جهنم بيم داد. او را بر احسانها و نعمتهاي گذشته اش ستايش مي كنيم، همانند كسي كه مي داند او خالق و آفريننده، و ميراننده و زنده كننده ي اوست، و از بديها و گناهانش بازخواست خواهد نمود، و از او ياري مي طلبيم و از او هدايت مي جوييم، و به او ايمان آورده، و از او مي خواهيم كه ما را كفايت كند، و گواهي مي دهيم كه معبودي جز خداوند نيست، كه يگانه است و شريكي ندارد، آنچنان شهادتي كه سزاوار او بوده و او را راضي نمايد، و نيز شهادت مي دهيم كه حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم بنده و رسول اوست، و صلوات

و درود خداوند بر او و آلش باد، چنان صلواتي كه او را به حق نزديك و بهره مند نمايد،و مقام او را بالا برده و برگزيده نمايد.

و در ادامه اش فرمود:

«و النكاح مما امر الله به و يرضاه، و اجتماعنا مما قدره الله و اذن فيه، و هذا رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم زوجني ابنته فاطمه علي خمس مائة درهم، و قد رضيت. فاسالوه و اشهدوا.»

- و ازدواج از اموري است كه خداوند بدان امر نموده و مورد رضاي اوست، و پيوند ما از مقدرات الهي و از اموري است كه خود اجازه داده است. و اين رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم است كه دخترش، فاطمه را با مهريه پانصد درهم به ازدواج من درآورد، و من راضي هستم، از او بپرسيد و شاهد باشيد.

و در حديثي آمده است كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:

«و قد زوجتك ابنتي فاطمه علي ما زوجك الرحمان، و قد رضيت بما رضي الله لها، فدونك اهلك، فانك احق بها مني.»

- دخترم فاطمه را با همان مهريه اي كه خداوند رحمان به ازدواج تو درآورد، به همسري تو درآوردم، و راضي هستم به آنچه خداوند براي دخترم راضي

[ صفحه 133]

است، اينك همسرت در اختيار تو است. و تو از من به او سزاوارتر هستي.

و در روايتي منقول است كه فرمود:

«فنعم الاخ انت، و نعم الختن انت، و نعم الصاحب انت، و كفاك برضي الله رضي.»

- تو خوب برادري هستي، تو خوب دامادي هستي، تو خوب همسري هستي،

و براي رضايت و خوشنودي تو همين بس كه خداوند راضي است.

سپس علي عليه السلام به جهت شكر خداي تعالي به سجده افتاد و عرض مي كرد:

(رب، اوزعني ان اشكر نعمتك التي انعمت علي) [222] .

- پروردگارا، شكر نعمتي را كه به من عطا نمودي، به من الهام كن...

و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: آمين. و چون سر از سجده برداشت، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:

«بارك الله عليكما، و بارك فيكما، و اسعد جدكما، و جمع بينكما، و اخرج منكما الكثير الطيب...» [223] .

خداوند بر شما (علي و فاطمه عليهماالسلام) مبارك گرداند، و در شما خير و بركت قرار دهد، و شما را سعادتمند و خوشبخت كند، و ميان شما انس و الفت قرار داده، و از شما (فرزندان و نسل) فراوان و پاكيزه خارج گرداند.

بقدرته، المطاع (في) سلطانه، المرهوب من عذابه، المرغوب اليه فيما عنده، النافذ امره في ارضه و سمائه، الذي خلق الخق بقدرته، و ميزهم بأحكامه، و اعزهم بدينه، و اكرمهم بنبيه محمد. ثم ان الله جعل المصاهرة نسبا لاحقا، و امراً مفترضا، و شج بها الارحام، و الزمها الانام، فقال تبارك اسمه و تعالي جده: (و هو الذي خلق من المآء بشراً، فجعله نسبا و صهرا، و كان ربك قديراً.) [227] فامر الله يجري الي قضائه، و قضاوه يجري الي قدره، فلكل قضاء قدر، و لكل قدر اجل، ولكل اجل كتاب (يمحوالله ما يشاء و يثبت، و عنده أُم الكتاب.) [228] .

- حمد مختص خدايي است كه به واسطه ي نعمتهايش ستايش و به واسطه ي قدرتش پرستش مي شود، و همگي (در) سلطنتش از او اطاعت مي كنند و از

[ صفحه 136]

عذابش بيم دارند، و به آنچه كه نزد اوست علاقه دارند، خداوندي كه امرش در زمين و آسمان نافذ است، كسي كه مخلوقات را به قدرتش آفريد و با فرمانهاي خود آنها را از يكديگر جدا ساخت. و آنان را با دين خود سرافراز، و به واسطه ي پيغمبرش حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم گرامي داشت. اما بعد، به درستي كه خداوند دامادي را نسبت لاحق (فاميلي كه به انسان ملحق مي شود) و امري واجب قرار داد و به واسطه آن ارحام را به هم پيوند داد. و آن را بر خلايق لازم نمود. لذا خدايي كه نام او منزه و عظمت او بلند مرتبه است فرمود:«او كسي است كه از آب (نطفه) انسان را آفريد و او را

به دو قسم (پيوند:) يكي از سوي مرد و ديگري از سوي زن قرار داد و او قادر است» پس امر الهي به سوي قضاي او جاري است و قضاي او به سوي قدرش، بنابراين براي هر قضايي قدر است و براي هر قدري سرآمد و براي هر سرآمدي، كتابي كه «خداوند آنچه را كه بخواهد محو يا تثبيت مي كند، و ام الكتاب در نزد اوست».

سپس در ادامه مي فرمايد:

«ثم اني اشهدكم اني قد زوجت فاطمه من علي، علي اربعمائه مثقال فضه ان رضي بذلك علي و كان غائبا قد بعثه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم في حاجة...» [229] .

- من شما را شاهد مي گيرم كه فاطمه را با مهريه چهار صد مثقال نقره به ازدواج علي درآوردم، اگر علي بدان راضي شود. و علي عليه السلام حاضر نبود، و رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم او را پي كاري فرستاده بود.

139]

جهت ديدن دو خلخال و گردنبند و دو گوشواره و پرده است، لذا آنها را درآورد و خدمت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم فرستاد و به حضرتش پيغام داد كه: دخترت بر تو سلام مي فرستد، و مي گويد: اينها را در راه خدا انفاق كنيد.

وقتي پيك خدمت حضرت رسيد، (و پيغام حضرت را داد)، رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم سه بار فرمود:

«فعلت، فداها ابوها!»

- كاري كه از او انتظار مي رفت انجام داد، پدرش فدايش باد!

و در ادامه فرمود:

«ليست الدنيا من محمد و لا من آل محمد. و لو كانت الدنيا تعدل عند الله من الخير جناح بعوضة ما اشقي فيها كافرا شربه ماء.»

- دنيا از آن محمد و آل محمد نيست، اگر دنيا در نزد خداوند به اندازه بال پشه اي ارزش داشت، هرگز به مقدار جرعه ي آبي به كافر نمي نوشانيد.

[ صفحه 146]

سپس برخاست و به منزل فاطمه عليهاالسلام وارد شد. [237] .

گرفت و زير كاسه اي نهاد و رويش را پوشاند و فرمود:

«والله، لاوثرن بها رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم علي نفسي و غيري، و كانوا محتاجين الي شبعه طعام.»

- به خدا قسم، در اين غذا رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم را بر خود و ديگران مقدم خواهم داشت، در حالي كه خود و اهل خانه شان حتي يك وعده غذاي خود را نداشتند و بدان محتاج بودند.

لذا حسن و حسين عليهماالسلام را نزد رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم فرستاد و ايشان مراجعت نمود. فاطمه عليهاالسلام عرض كرد: خداوند چيزي به ما عطا فرمود، و من آن را براي شما نگاه داشته ام. حضرت فرمود: دختر عزيزم، آن را بياور. فاطمه عليهاالسلام چون پوشش را برداشت، (با حيرت) ديد پر از نان و گوشت است، فهميد كه از جانب پروردگار است، لذا حمد و سپاس الهي بجا آورد و بر پدرش پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم صلوات فرستاد و غذا را آورد. چون چشم رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم به آن افتاد، پس از حمد الهي پرسيد:

[ صفحه 147]

«من اين لك هذا؟»

- اين غذا، از كجا براي تو فراهم شده است؟

(قالت هو من عند الله. ان الله يرزق من يشاء بغير حساب.) [238] .

عرض كرد: آن از جانب خداست، خداوند به هر كس كه بخواهد بدون حساب روزي خواهد داد.

رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم كسي را فرستاد و علي عليه السلام را حاضر كرد، و آن بزرگوار و علي

و فاطمه و حسن و حسين و تمام زنهاي پيامبر از آن غذا خوردند و سير شدند، و فاطمه عليهاالسلام مي فرمايد: ظرف غذا به حال خود باقي بود و به همه همسايه ها نيز از آن دادم، و

«جعل الله فيها بركه و خيرا كثيرا.» [239] .

- خداوند، در آن بركت و خير فراوان قرار داد.

را به سر خواهم گذاشت، و به پيشگاه الهي فرياد خواهم كشيد. كه ناقه ي صالح نزد خدا از بچه هاي من گرامي تر نبود.

سلمان مي گويد: به خدا قسم، ديدم پايه ي ديوارهاي مسجد از پايين بركنده شد و از زمين فاصله گرفت، به حدي كه اگر كسي مي خواست از زير آن رد شود، مي توانست.نزديك حضرت رفتم و عرض كردم: اي سيده و خانم من، خداوند- تبارك و تعالي- پدرت را به عنوان رحمت (براي عالميان) برانگيخت، شما نقمت مباشيد. در اين هنگام ديوارها به جاي خود بازگشت، و غبار از زير ديوار برخاست تا حدي كه داخل بيني هاي ما گرديد. [241] .

[ صفحه 149]

صفحه 159]

تا سپيده ي صبح پيوسته در ركوع و سجود بود، و مي شنيدم كه براي مؤمنين و مومنات دعا مي نمود و نام آنها را مي برد و براي آنها بسيار دعا مي كرد، ولي براي خود هيچ دعا نمي نمود.

گفتم: اي مادر، چرا همان گونه كه براي ديگران دعا مي كني، براي خود دعا نمي نمايي؟ فرمود:

«يا بني، الجار ثم الدار.» [254] .

- فرزندم، اول همسايه، سپس خانه.

بر بالاي نور است، به نام خدايي كه تدبير كننده امور است، به نام خدايي كه نور را از نور خلق كرد، ستايش براي خدايي است كه نور را از نور آفريد و نور را بر (كوه) طور، در كتابي نوشته شده، در ورقي باز، در اندازه اي معين، براي پيامبري مسرور، نازل نمود. ستايش براي خدايي است كه به عزت ياد شده و به فخر مشهور است، هم او كه در راحتيها و سختيها مورد سپاس مي باشد. و درود و رحمت خداوند بر سرور ما محمد و خاندان پاكيزه ي او باد!

كلام به تو تعليم مي دهم كه جبرئيل عليه السلام به من تعليم نمود. عرض كرد: يا رسول الله، آن پنج كلام چيست؟ فرمود:

«يا رب الاولين و الاخرين، يا ذا القوه المتين، و يا راحم المساكين، و يا ارحم الراحمين.»

- اي پروردگار اولين و آخرين، اي صاحب نيروي متين و محكم، و اي رحم كننده بر مساكين، و اي رحيمترين رحم كنندگان.

فاطمه عليهاالسلام برگشت. چون علي عليه السلام وي را ديد، فرمود: پدر و مادرم فدايت، با خود چه آوردي، اي فاطمه؟ عرض كرد:

«ذهبت للدنيا و جئت للاخره.»

- براي دنيا رفتم، و براي آخرت آمدم.

علي عليه السلام فرمود:

«خير امامك، خير امامك.» [256] .

- پيش رويت خير است، پيش رويت خير است.

[ صفحه 163]

سلم در تأويل قرآن بيان نموده بود، غضب شد. وليكن اين كار از روي كينه هاي باقي مانده از جنگ بدر، و خونخواهي كشته هاي جنگ احد بود.

خود را بعد از عزت ايام زندگاني پدرش ذليل مي بيند...

[ صفحه 170]

كه عرض كرد:

«اشتملت شمله الجنين، و قعدت حجرة الظنين...» [269] .

- چگونه است كه مانند جنين در رحم مادر پرده نشين شده، و چون كودك خانه نشين گشته اي؟

البته اين كلام ايهام اعتراض نسبت به خانه نشيني حضرت دارد، ولي با توجه به مقام عصمت فاطمه ي زهرا عليهاالسلام و شناختي كه وي نسبت به مقام ولايت اميرالمومنين عليه السلام داشت، اين جمله «اعتراض» نيست، بلكه در واقع «استفسار» است كه چگونه شما كه در ميدانهاي كارزار چنين و چنان بودي، اين گونه خانه نشين گشتي؟ لذا هنگامي كه پاسخ شنيد، عرض كرد:

«حسبي الله».

- خداوند، مرا بس است.

مضافا بر اينكه، اگر «ظلم» بد است، «انظلام» نيز بد است، لذا علي عليه السلام

[ صفحه 172]

مأموريت دارد براي حفظ دين الهي چنان باشد، ولي فاطمه عليهاالسلام در اين موقعيت حساس اين وظيفه را براي خود نمي بيند كه بعد از آن همه جسارتها به خود و شوهرش و غصب فدك سكوت كند و سخن نگويد، از اين روي آن بيانات شيوا را مي فرمايد، چنانكه وظيفه ي ديگران غير از علي عليه السلام نيز همين بود.

[ صفحه 173]

خاصة.»

به خدا قسم، اين جز براي حسن و حسين و اولا بلافصل وي نيست.

لذا امكان ندارد كه موسي بن جعفر عليهماالسلام اطاعت پروردگار بكند، و روز روزه بگيرد و شب را با عبادت بسر ببرد، و تو معصيت خدا را بكني آنگاه روز قيامت هر دو به يك نحو (در حضور پروردگار) حاضر شده و تو در پيشگاه خداوند- عزوجل- عزيرتر از او باشي؟!... [270] .

[ صفحه 174]

در جمع كثيري از مرد و زن سخنراني و بياناتي ايراد نموده اند. از قبيل خطبه غراء حضرت فاطمه عليهاالسلام در مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و احتجاج با خليفه اول و دوم در امر استرداد فدك [289] ، و نيز سخنراني حضرت زينب كبري و ام كلثوم و فاطمه صغري (سلام الله عليهن) در كوفه [290] و سخنراني حضرت زينب عليهاالسلام در مجلس يزيد [291] لذا لازم است مختصري اين بحث را دنبال كنيم تا روح سه حديث مذكور و نظاير آن معلوم گردد.

مقدمتا بايد عرض كنيم كه: هر امر و نهي وجوبي، يا استحبابي، و يا ارشادي شارع مقدس، راهنماييهاي دقيقي است كه سعادت دنيوي و اخروي و معنوي انسانها را در پي دارد. و خداوندي كه خالق زن و مرد و همه نيازمنديهاي زندگي دنيوي آنان مي باشد، خود بهتر مي داند چه چيز براي آنها زيان بخش و چه چيز مفيد است،و از طريق كتاب و سنت توسط انبيا و اوليا آنان را راهنمايي نموده است. لذا هيچ گاه نمي توان گفت چون عقول كامل شده، پس نيازي به راهنمايي آنان نداريم، زيرا عقول ما يك طرف سكه را مي خواند و طرف ديگر به اقرار همه، بر ما پوشيده است.

اكنون مي گوييم: اگر اين سه حديث (حديث 3 و 4 و 5) را هم نداشتيم، قرآن

[ صفحه 186]

كريم، اين سند قطعي اسلام، در آيات زيادي كه در امور مرد و زن در مقاطع مختلف دارد خواه الزامي، و يا استحبابي، و يا ارشادي و براي پيشگيري در مرحله ي اول به منظور ترقي معنوي آنان، و در مرحله

دوم به جهت نتايج اخروي و در مرحله ي سوم به جهت زندگي دنيوي آنان (چنانكه از همان آيات استفاده مي شود)بر شبيه همان نكته اي كه فاطمه ي زهرا عليهاالسلام در اين سه حديث بيان نموده،تأكيد مي ورزد. از آن جمله سه آيه ي ذيل است:

1- خداوند مي فرمايد:

(و لا يضربن بارجلهن، ليعلم ما يخفين من زينتهن.) [292] .

- زنان نبايد با كوبيدن پا به زمين، به گونه اي راه بروند كه زينتهاي پنهان آنها آشكار شود.

2- و نيز مي فرمايد:

(و لا تخضعن بالقول، فيطمع الذي في قلبه مرض، و قلن قولا معروفا، و قرن في بيوتكن، و لا تبرجن تبرج الجاهلية الاولي) [293] .

- و با مردان نرم و نازك سخن مگوييد تا كسي كه در قلبش مرض است، طمع ورزد. بلكه نيكو سخن گوييد، و در خانه هايتان بمايند، و مانند زمان جاهليت قديم، خود را نمايان نكنيد.

3- همچنين مي فرمايد:

(واذا سالتموهن متاعا، فاسئلوهن من وراء حجاب، ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن.) [294] .

- و اگر چيزي را از آنان (زنان پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) خواستيد، از پشت حجابي بخواهيد، كه اين براي قلبهاي شما و آنان پاكيزه تر است.

چنانكه از آيات ديگري كه مربوط به زنان و مردان است، و نيز از احاديث

[ صفحه 187]

فراواني كه درباره ي زن و مرد و روابط اجتماعي آنها در جوامع روايي [295] . ذكر شده، اين معنا استفاده مي شود.

به طور خلاصه، روح اصلي اين آيات و روايات، بيانگر اصلي كلي است كه بايد به عنوان مبنايي ترين اصل در معاشرت و روابط اجتماعي زن و مرد مورد توجه

قرار گيرد و آن، حفظ عفت و حياي زن در همه شرايط و حالات است. بديهي است حفظ اين ارزش جز با حداقل معاشرت زن و مرد نامحرم، و نيز اهتمام به وظيفه ي اصلي كه پروردگار برعهده او نهاده، يعني خانه داري و تربيت فرزند و پرورش نسلهاي آينده جوامع بشري كه مسئوليت خطير و سنگيني است، ميسر نيست.

البته انجام اين مهم (با شرائطي كه ذيلا به آن اشاره مي شود) هيچ منافاتي با رشد علمي و معنوي و فعاليتهاي اجتماعي زن ندارد، بلكه مؤيد آن نيز هست، چرا كه تجربه نشان داده اختلاط بدون حد و مرز زن و مرد، به بهانه ي رشد اجتماعي و علمي، عوارض نامطلوبي دارد كه مانع شكوفايي استعدادهاي بانوان است. اگر بنا باشد به بهانه ي كسب علم و تخصص، فضائل انساني و عفت زن كه ارزش اصلي اوست قرباني شود، جهل بهتر از اين علم است. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:

«رب جاهل نجاته جهله.» [296] .

- چه بسيار جاهلي كه نجاتش در جهل اوست.

و نيز عبارت «ادني ما تكون من ربها، ان تلزم قعر بيتها» در روايت مورد بحث از كلام حضرت زهرا عليهاالسلام هم تنها راه كمال معنوي و تقرب الي الله زن را كه هدف اصلي از كسب علوم و تخصصها است، در پرتو عفت و پاكدامني او مي داند، لذا كمتر زني را در تاريخ اسلام مي بينيم كه جز به ضرورت، شغل اولي

[ صفحه 188]

خود را در فعاليتهاي اجتماعي قرار داده باشد. و در سراسر زندگي پر ثمر فاطمه ي زهرا عليهاالسلام و زينب كبري عليهاالسلام تنها چند مورد محاجه با خليفه ي

اول و دوم و يا با يزيد و ابن زياد است كه آن هم به لحاظ مساله مهمتر و وظيفه بالاتر، يعني حفظ اساس اسلام از تحريف نااهلان، با حفظ تمامي اصول صيانت نفس و حفظ عفت بوده است.

لذا اگر زماني امر مهم و لازمي براي اسلام پيش بيايد كه نياز به دخالت زنان باشد، بايد با حفظ تمام موازين و دستورات و حدود شرعي و با صلاح ديد ولي فقيه وقت، وظيفه خود را با كمال احتياط (نه زياده و نه كم) انجام دهند، چنانكه اين امر را در جريان خطبه خواندن و محاجه اين بزرگواران، و يا در جريان مداواي مجروحين جنگي توسط زنان در بعضي از جنگها مشاهده مي كنيم.

آري، چنانچه به اين پيشگيريهاي كتاب و سنت گوش فرا داده مي شد، دنياي اسلام امروز اين گونه گرفتار هرزه گيها و بي عفتيها و از هم پاشيده شدن خانواده ها نمي شد.

اين سخن كه ما بايد خود را با اجتماع امروز ولو خلاف كتاب و سنت باشد تطبيق دهيم، سخني است بيهوده، و خلاف نظر اسلام و قرآن شريف و احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام.

زياده لعباده عن نقمته، و حياشه منه الي جنته.» [299] .

ب) بخش ديگر اين خطبه، معرفي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم است، كه متضمن معاني بسيار بلندي است و در خور فهم هر كس نيست، چنانكه مي فرمايد:

[ صفحه 190]

«و اشهد ان ابي محمدا عبده و رسوله، اختاره و انتجبه قبل ان ارسله، و سماه قبل ان احتبله (اجتباه)، و اصطفاه قبل ان ابتعثه، اذ الخلائق بالغيب مكنونه،و بسر الأهاويل مصنونه، و بنهايه العدم مقرونة، علما من الله بمال (بمايل) الامور، و احاطه بحوادث الدهور، و معرفه بمواقع المقدور. ابتعثه الله تعالي اتماماً لامره، و عزيمه (عظيمة) علي امضاء حكمه، و انفاذا لمقادير رحمته، فراي الامم فرقا في اديانها، عكفا علي نيرانها، عابده لاوثانها، منكرة لله مع عرفانها. فانار الله بمحمد صلي الله عليه و آله و سلم ظلمها، و كشف عن القلوب بهمها، و جلي عن الابصار غممها، و قام في الناس بالهدايه، و انقذهم من الغوايه، و بصرهم من العمايه، و هداهم الي الدين مريم و الطريق المستقيم.» [300] .

تعب هذه الدار في راحه) قد حف بالملائكة الابرار، و رضوان الرب الغفار، و مجاورة الملك الجبار. صلي الله علي ابي نبيه، و امينه علي الوحي، و صفيه و خيرته من الخلق و رضيه، والسلام عليه و رحمه الله و بركاته.» [301] .

[306] .

- و تو اي بهترين زنان و دختر بهترين پيامبران، در گفته خود صادقي و... در جايي ديگر مي گويد:

«انت معدن الحكمه، و موطن الهدي والرحمه، و ركن الدين، و عين الحجه...» [307] .

- تو معدن حكمت و جايگاه هدايت و رحمت، و پايه دين و سرچشمه حجت و برهان هستي...

[ صفحه 193]

ز) سپس حضرت فاطمه عليهاالسلام هفده امر از اوامر الهي، از قبيل نماز، روزه، حج و غيره را مي شمرد و علت تشريع آنها را بيان مي نمايد. و در ضمن خطبه ي خود، بطور اشاره به قسمت ديگر حديث ثقلين، يعني عترت پرداخته و مي فرمايد:

«فجعل الله... طاعتنا نظاما للملة، و امامتنا امانا من الفرقه و...» [308] .

- پس خداوند... طاعت و پيروي از ما را عامل برپايي و قوام دين و جامعه قرار داد، و نيز امامت و رهبري ما را ايمني از تفرقه قرار داد و...

مي فرمايد:

«فلما اختار الله لنبيه دار انبيائه و ماوي اصفيائه، ظهر فيكم حسيكه النفاق و سمل جلباب الدين...» [309] .

- و چون خداوند، خانه پيامبران و جايگاه برگزيدگانش را براي پيامبرش اختيار نمود، كينه ي نفاق در بين شما ظاهر گشت، و پيراهن و لباس دين كهنه شد...

و در جاي ديگر با اشاره به كنار گذاردن علي عليه السلام از خلافت مي فرمايد:

«الا قد اري ان اخلدتم الي الخفض، و ابعدتم من هو احق بالبسط والقبض...» [310] .

- آگاه باشيد! مي بينم كه به پستي روي آورده ايد و كسي را كه به بسط و قبض

[ صفحه 194]

امر (خلافت) شايسته است، دور كرده ايد.

از همه گذشته، مگر مي شود بانويي چون فاطمه عليهاالسلام كه سخناني نظير احاديث 3 و 4 و 5 اين فصل را بيان نموده، تنها به خاطر گرفتن ارثش، خود را در ميان مردان حاضر سازد و خطبه ايراد فرمايد، و آيا توجيهي جز پيش آمدن مسئله مهمتر و احساس خطر براي اصل اسلام و از بين رفتن زحمات رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم دارد؟

به اين ترتيب، به خوبي مي توان بين اين حركت سياسي و ديني حضرت و كلمات سابق وي كه سفارش به خانه نشيني زنان داشت جمع نمود.

اين بود قسمتي از كلمات ايشان، خوب است ساير بيانات آن بزرگوار خصوصا كلمات آن حضرت با زنان مهاجر و انصار نيز ملاحظه شود [311] .

دارد، ذكر مي كنيم:

1- در كتاب دعوات راوندي در ضمن تسبيحهاي پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام آمده است: تسبيح فاطمه عليهاالسلام در روز سوم (هر ماه) بدين قرار است:

«سبحان من استنار بالحول والقوه، سبحان من احتجب في سبع سماوات فلا عين تراه، سبحان من اذل الخلائق بالموت و اعز نفسه بالحياة، سبحان من يبقي و يفني كل شي ء سواه، سبحان من استخلص الحمد لنفسه و ارتضاه، سبحان الحي العليم، سبحان الحليم الكريم، سبحان الملك القدوس، سبحان العلي العظيم، سبحان

[ صفحه 195]

الله و بحمده» [312] .

- منزه است خدايي كه با تحول و نيرو بخشي (خود و افعالش) نور خود را آشكار ساخت، پاكيزه است خداوندي كه در آسمانهاي هفتگانه محجوب گشته است لذا هيچ چشمي او را نمي بيند، منزه است خدايي كه خلايق را با مرگ ذليل ساخته، و خويش را با حيات (جاوداني) سرافراز نموده، پاك است خداوندي كه پايدار مي ماند و هر چيز جز او نابود مي گردد، منزه است خدايي كه ستايش را براي خويش برگزيده و پسنديده است. منزه است خداوند زنده و آگاه، پاك است خداوند بردبار كريم، پاكيزه است پادشاه بسيار بي آلايش، منزه است خداوند بلند پايه و باعظمت، و من با ستايش او، او را به پاكيزگي مي ستايم.

2- در كتاب اختيار ابن الباقي دعايي از آن حضرت به اين صورت آمده است:

«اللهم، بعلمك الغيب و قدرتك علي الخلق، احيني ما علمت الحياه خيرا لي، و توفني اذا كانت الوفاه خيرا لي. اللهم، اني اسالك كلمه الاخلاص، و خشيتك في الرضا والغضب، والقصد في الغني

والفقر. و اسالك نعيما لا ينفد، و اسالك قره عين لا تنقطع، و اسالك الرضا بالقضاء، و اسالك برد العيش بعد الموت، و اسالك النظر الي وجهك، والشوق الي لقائك من غير ضراء مضرة و لا فتنه مظلمه. اللهم، زينا بزينه الايمان و اجعلنا هداه مهديين. يا رب العالمين» [313] .

- خداوندا، با علم غيب و قدرتي كه بر مخلوقات داري، تا زماني كه زندگاني را به خير من مي داني، زنده ام بدار، و هر گاه كه مرگ را به خير من دانستي جانم را بستان. خدايا، من از تو (اعتقاد راسخ و يقين به) كلمه ي اخلاص و توحيد (لا اله الا الله) و بيم از عظمت را در حال خشنودي و خشم، و ميانه روي در حال غني و ناداري را خواستارم، و از تو نعمت معنوي (ولايت را) كه پايان ناپذير است

[ صفحه 196]

مي خواهم، و نيز از تو آن نور چشمي ناگسستني را آرزو دارم، و همچنين خشنودي به قضا و اراده ي حتمي ات را مي خواهم، و از تو خنكي زندگاني بعد از مرگ را مسألت دارم، و نگريستن به روي و جمالت و اشتياق به ملاقاتت را بدون سختي آسيب رسان و يا گرفتاري تاريك درخواست مي كنم. خداوندا، مرا به آرايش ايمان زينت ده، و ما را از هدايت شدگان راه يافته قرار ده، اي پروردگار عالميان.

3- تسبيحات و دعاهاي مبسوط آن حضرت در تعقيب نمازهاي پنجگانه واجب مشتمل بر حقايق توحيدي در تسبيح و تحميد و... درخواستهايي بلند براي دنيا و آخرت است،كه به جهت عدم گنجايش اين رساله، از ذكر آن معذوريم. [314] .

[ صفحه

197]

كه چشمها آرام مي گيرد و به خواب مي رود...

بگزار و دفن كن و به هيچ كس اطلاع مده. تو را به خدا مي سپارم و بر فرزندانم تا روز قيامت سلام مي فرستم.

زحمات پدر بزرگوارش، بلكه تمام احكام الهي و قرآن كريم را به بازي گرفتند.

اگر ممكن بود برخي از مغرضين، اميرالمومنين عليه السلام را در مبارزه با انحراف از مسير خلافت مسلمين، متهم به مقام خواهي كنند، ولي هرگز كسي نمي توانست تنها دختر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم را با همه سفارشهايي كه آن حضرت در حق وي نموده بود، متهم به مقام خواهي و دنيادوستي نمايد، تا آنجا كه فرموده بود:

«فاطمه بضعه مني و انا منها، فمن آذاها فقد آذاني.» [319] .

- فاطمه، پاره ي تن من است و من از اويم، هر كس او را اذيت كند، مرا اذيت كرده است.

بنابراين، محور اصلي اعمال آن حضرت بعد از رحلت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم از خطبه ي غراي وي در مسجد النبي، تا محاجه با زنان مهاجر و انصار،و بالاخره وصاياي هنگام ارتحالش نيز به اين معني برمي گردد. [320] و اين خود فضيلتي است افزون بر ساير فضائل ايشان.

جمله ي «لا تعلم أحدا» در وصيت نامه آن حضرت در حديث دوم اين فصل اظهاري تبري از دشمنان اسلام، جمله ي «و اقرا علي ولدي السلام الي يوم القيامه» اظهار تولي به علي عليه السلام و اولاد طاهرينش مي باشد و بيانگر حقانيت ايشان مي باشد، و ضمنا به ما مي آموزد كه در زمانهاي بعد در اين گونه مواقع با دشمنان

[ صفحه 201]

و دوستان اسلام چگونه باشيد: اگر ميسر شد جنگ گرم همچون فرزندش ابا عبدالله الحسين عليه السلام و گرنه همچون خود وي و ساير فرزندان مظلومش با جنگ سرد به حفظ اسلام و احكام آن بپا

خيزيد، كه لحظه اي تامل و درنگ جايز نيست.

امشبت كه شب عاشوراي سال 1408 هجري قمري است و در حال نگارش اين سطور هستم، سي و سه روز از شهادت مظلومانه حجاج بيت الله الحرام در مكه ي مكرمه در جنگ سردشان عليه كفار به دست عمال سعودي، مي گذرد. به جرم اينكه چرا از كساني كه هشت سال به متجاوزان بعثي كمك كرده، و شهرهاي ايران را با خاك يكسان نموده، و صدها هزار كشته و مجروح و يتيم بجا گذارده اند و هر جا شكايت بردند، جواب نشنيدند، برائت جستند؟

اگر مسلمانان در خانه ي امن الهي نتوانند فرياد مظلوميت خود را برآوردند، پس در كجا فرياد دادخواهي سردهند؟

در اين واقعه مصيبت بار كه صدها شهيد و مجروح به جاي گذاشت، و اغلب حجاج مظلوم، ايراني بودند، مسلمانان به دو سوگ، بلكه سه سوگ عزادار شدند: يكي، بي احترامي به حرم امن الهي، و ديگر كشتار وحشيانه ي حجاج حرم الهي، و سوم سوگ سرور شهيدان، سيدالشهداء ابا عبدالله الحسين عليه السلام. اللهم العنهم، و خذهم اخذ عزيز مقتدر، انك انت العزيز القهار.

[ صفحه 203]

پايه تو فرو مي ريزند. و بعد از من خداوند جانشين من است (و اگر من نيستم خداوند هست).

هنگامي كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم از دنيا رحلت نمود، علي عليه السلام فرمود: اين يكي از دو ركني بود كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم خبر داده بود. و وقتي كه فاطمه عليهاالسلام از دنيا رفت، فرمود: اين ركن دومي است كه رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم خبر داد. [321] .

دختر پيامبر تو، فاطمه است كه وي را از تاريكيها خارج كرده و به سوي نور بردي. در اين هنگام، زمين به اندازه يك ميل در يك ميل (به نور فاطمه عليهاالسلام) روشن شد.

و چون خواستند او را به خاك بسپرند، از قطعه زميني از بقيع صدايي شنيدند كه:

«الي، الي، فقد رفع تربتها مني.»

- به سوي من آييد، به سوي من آييد. مزار فاطمه عليهاالسلام از من اختيار شده (و يا خاك فاطمه عليهاالسلام از من برداشته شده) است.

چون نگاه كردند، قبر آماده اي را ديدند، تابوت را به آن طرف بردند و فاطمه عليهاالسلام را در قبر گذاشتند. علي عليه السلام در كنار قبر نشست و فرمود:

«يا ارض، استودعتك وديعتي، هذه بنت رسول الله.»

- اي زمين، وديعه خود را به تو مي سپارم، اين دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم است. در اين هنگام از زمين صدايي شنيد كه:

[ صفحه 208]

«يا علي، انا ارفق بها منك، فارجع ولاتهتم.»

- اي علي، من با او بيشتر از تو مدارا مي كنم. برگرد و غم مخور.

حضرت برگشت و روي قبر را پوشاند و با زمين مساوي قرار داد.

«فلم يعلم اين كان الي يوم القيامه.» [329] .

- لذا تا روز قيامت كسي نمي داند كه مزارش كجاست.

قيامت در اين حديث، قيامت صغري يعني: قيام ولي الله اعظم (عجل الله تعالي فرجه الشريف) باشد.

العالمين تجلدي، الا ان في التاسي لي بسنتك في فرقتك موضع تعز، فلقد وسدتك في ملحوده قبرك، و فاضت نفسك بين نحري و صدري.» [331] .

- سلام من بر تو اي رسول خدا، و سلام بر تو از جانب دختر و زائرت و كسي كه در بقعه تو بر تو فرود آمد و خداوند چنين خواست كه او زود به تو ملحق شود.

اي رسول خدا، صبرم از فراق دختر برگزيده تو به سر آمده، و توان و استقامتم از دوري سيده و سرور زنان عالم از بين رفت، ولي در تأسي به سنت

[ صفحه 212]

جدايي تو، جاي صبر است (يعني: چنانكه در مصيبت دوري تو كه سنگين تر بود صبر كردم، در اين مصيبت نيز صابر خواهم بود)، زيرا من خود، تو را در قبر گذاشتم،و جان مقدس تو در ميان گلو و سينه ام خارج شد.

منظور از «السلام... عني» و «السلام... عن ابنتك» همان تجديد عهد ازلي نسبت به رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم باشد، و الا براي تحيت، همان سلام اول از جانب خود كفايت مي كرد. و معنا ندارد از طرف حضرت زهرا عليهاالسلام سلام بنمايد، زيرا وي خود بر پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم وارد شده و از طرف خود بر پدر سلام مي كند و نيازي به سلام حضرت علي عليه السلام از طرف وي نيست.

به طور كلي، سلام و صلوات در هر جا بر اين بزرگواران واقع شود، در حقيقت همان تجديد عهد ازلي است كه خداوند در ازل «اخذ ميثاق» نسبت به ولايت و رسالت آنان اخذ نموده است. در اينجا نيز گويا حضرت با اظهار سلام از ناحيه خود و حضرت زهرا عليهاالسلام به رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم به آن معنا اشاره مي نمايد.

در حديثي از حضرت موسي بن جعفر عليهماالسلام آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«من صلي علي النبي و آله، فمعناه اني علي الميثاق والوفاء الذي قلت حين

[ صفحه 213]

قوله (الست بربكم؟ قالوا: بلي) [332] .» [333] .

- هر كس بر پيامبر اكرم و اهل بيتش صلوات فرستد، معنايش اين است: من بر عهد و وفايي كه هنگام فرمايش الهي (كه فرمود: آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: آري.) داشتم، استوار هستم.

3- جمله ي «والمختار الله.» مي فهماند كه الحاق حضرت زهرا عليهاالسلام به رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم به انتخاب پروردگار بوده، كه انتخاب زيبايي است، زيرا اولا به اختيار الهي است،

و ثانيا به رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم ملحق شده است.

4- جمله «قل يا رسول الله عن صفيتك صبري...» هم اشاره به صفيه بودن و برگزيدگي و سيده زنان عالم بودن حضرت زهرا عليهاالسلام دارد، و هم اشاره به شدت مصيبتي كه بر حضرت علي عليه السلام وارد شده است. در واقع مي خواهد بفرمايد: اي رسول خدا، با آنكه در مشكلات صابر بودم، اينجا تحملم كم شده است. نه بدين جهت كه همسري را از دست داده ام، بلكه از آن جهت كه فاطمه، برگزيده خداست و سرور زنان عالم است. چگونه مي توانم دوريش را تحمل كنم، اما چه كنم؟ كه بايد به تو اي رسول خدا اقتدا كنم، همان گونه كه تو در فقدان عزيزانت چون حمزه و ابراهيم و خديجه و ديگران صبر و بردباري نمودي.

و يا آنكه: من دوري و فراق چون تويي را تحمل كردم و تو را با دستهاي خود به خاك سپردم، و جان مقدست در ميان سينه و گلويم خارج شد. و گويا كه جان من گرفته مي شد، و با اين حال صبر كردم، چگونه در فراق فاطمه عليهاالسلام صابر نباشم؟

ب) «بلي، و في كتاب الله لي انعم القبول: (و انا لله و انا اليه راجعون.) [334] قد استرجعت الوديعه، و اخذت الرهينه، و اخسلت الزهراء، فما اقبح الخضراء

[ صفحه 214]

والغبراء! يا رسول الله.» [335] .

به من سپرده شده بود و به صاحبش بازگرداندم، ولي در عين حال شدت سختي و مصيبت را اين چنين بيان مي نمايد: چه اندازه آسمان نيلگون و زمين، كه در نظر ديگران زيباست، نزد من زشت است. يعني: تا فاطمه بود، همه چيز به محبت او نيكو و زيبا مي نمود، ولي بعد از وي هيچ چيز در نظرم زيبا نمي آيد.

لذا به دنبال آن مي فرمايد:

ج) «اما حزني فسرمد، و ما ليلي فمسهد، و هم لا يبرح من قلبي او يختار الله لي دارك التي انت فيها مقيم، كمد مقيح، و هم مهيج، سرعان ما فرق بيننا، و الي الله اشكو.» [336] .

جايگاه والاي فاطمه زهرا عليهاالسلام نيست؟ كه همچون علي عليه السلام كه ممسوس در ذات الهي است، [338] . شكوه كند و بفرمايد: صبر و تحملم تمام شده؟ و آيا بيانات مبالغه آميز از معصوم ممكن است؟ هرگز، بلكه اين كلمات نشانگر مقام و منزلت معنوي آن بانو است كه در رحلتش شخصيتي چون اميرالمومنين عليه السلام به فغان آمده و به خدا پناه مي آورد.

د) «و ستنبئك ابنتك بتظافر امتك علي هضمها، فاحفها السوال، و استخبرها الحال. فكم من غليل معتلج بصدرها لم تجد الي بثه سبيلا، و ستقول، و يحكم الله، و هو خير الحاكمين.» [339] .

- (اي رسول خدا،) بزودي دخترت به تو خبر خواهد داد كه امتت چگونه دست ياري به يكديگر دادند بر شكستن و ظلم و ستم بر وي. از او بپرس و با پافشاري سوال نما تا درد خود را به تو بگويد (به من كه حاضر نشد مصائب خود را بگويد). چه دردها و ناراحتيها كه در سينه داشت و راه براي باز كردن و گفتن آنها نمي يافت! زود است كه بگويد و خداوند حكم خواهد كرد و او بهترين حكم كنندگان است.

[ صفحه 216]

باشد كه: دردها و مصائبش را حتي به من هم نگفت. يا به جهت مراعات حال من، و يا براي حفظ وحدت مسلمين و ترس از برگشتن آنها از دين [340] ، همان گونه كه علي عليه السلام براي اين مهم از حق خود گذشت. و اكنون فاطمه عليهاالسلام همه را به تو خواهد گفت.

در هر صورت، اين گونه شكوه ي دردمندانه علي عليه السلام با رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم خود، به روشني بر عظمت مقام و منزلت آن بانوي بزرگ دلالت دارد، كه علي عليه السلام اين گونه با دل پر درد از گرفتاري وي با رسول خدا سخن مي گويد:

ه-) «والسلام عليكما سلام مودع، لا قال و لا سئم، فان انصرف، فلا عن ملامة، و ان اقم، فلا عن سوء ظن بما وعد الله الصابرين.

و اها و اها، والصبر ايمن و اجمل، و لو لا غلبه المستولين، لجعلت المقام واللبث لزاما معكوفا، و لا عولت اعوال الثكلي علي جليل الرزيه.» [341] .

باشم.

آه، آه، كه صبر مباركتر و زيباتر است. و اگر نبود تسلط دشمنان اقامت و درنگ در اين مكان را بر خود لازم مي دانستم و همواره در اينجا مي ماندم، و چون زن فرزند از دست داده بر اين مصيبت بزرگ فرياد مي كردم.

خداوند درباره ي صابران مي فرمايد:

(و بشر الصابرين، الذين اذا اصابتهم مصيبه، قالوا: انا لله و انا اليه راجعون، اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمه و اولئك هم المهتدون.) [342] .

- بشارت ده به صابران، آنان كه وقتي به مصيبتي گرفتار مي شوند، مي گويند: ما براي خداييم و به سوي او برمي گرديم، صلوات والطاف و رحمت پروردگارشان بر آنان است، و آنان هدايت يافتگانند.

و) «فبعين الله تدفن ابنتك سرا، و تهضم حقها، و يمنع ارثها، و لم يتباعد العهد، و لم يخلق منك الذكر، و الي الله يا رسول الله المشتكي، و فيك يا رسول الله احسن العزاء. صلي الله عليك، و عليهاالسلام و الرضوان.» [343] .

تو باد و سلام و تحيت بر فاطمه.

در واقع حضرتش با اين جملات مي خواهد بفرمايد: با وجود تمامي اين مصائب، چون خداوند مي داند و مي بيند، شكوه اين مصيبت را تنها به او مي برم، كه

(انما شكو بثي و حزني الي الله.) [344] .

- شكوه ي غم و اندوه خود را تنها به خدا مي برم.

و سلم آثاري نمي ماند تا كسي بتواند به بهشت راه يابد.

احتمال ديگر در معناي روايت اينكه ممكن است مراد، مقام شفاعت فاطمه عليهاالسلام باشد، كه در فصل بيست و نهم مورد بحث واقع خواهد شد.

به خود مژده دهيم كه حقيقتا به ولايت تو پاكيزه گشتيم!

ممكن است مراد از «قبل» در «قبل ان يخلقك» عالم برزخي آن حضرت بوده و امتحان در آنجا واقع شده باشد، چنانكه آدم ابوالبشر عليه السلام هم در آنجا در معرض امتحان الهي واقع شد، كه در فصل اول در حديث 4 اشاره شد.

ولي گويا بنابراين معناي دوم، احتمال قوي آن است كه بگوييم: مراد از «قبل»در «قبل ان يخلقك» عالم نوري و تمثلي آن حضرت است، و اين امتحان در آنجا صورت گرفته است.

در اينجا اين سوال مطرح مي شود كه: امتحان الهي در عوالم نوري و تمثلي و يا برزخي چگونه بوده است؟ و مراد از آن چيست؟ و آيا امتحان جز با دار تكليف و عالم ماده سازگار است؟

[ صفحه 225]

در جواب بايد گفت: اينكه نحوه ي امتحان چگونه بوده براي ما معلوم نيست، ولي مسلما در هر عالم باشد بايد مناسب با همان عالم بوده باشد. در دار تكليف و عالم مادي به تناسب خود، و در عوالم نوري و يا برزخي به تناسب خود. و براي مخلصين (به فتح لام) به طريقي، و براي غير مخلصين به طريق ديگر. اما شايد بتوان گفت: امتحان الهي در خلقت نوري همان پيمان و «عهد عبوديتي» باشد كه خداوند از فرزندان آدم عليه السلام گرفت، چنانكه مي فرمايد:

(الم اعهد إليكم يا بني ادم، ان لا تعبدوا الشيطان، انه لكم عدو مبين، و ان اعبدوني، هذا صراط مستقيم.) [350] .

- اي فرزندان آدم، آيا از شما عهد و پيمان نگرفتم كه شيطان را بندگي نكنيد، كه وي دشمن آشكار شماست. و مرا بندگي كنيد كه اين صراط مستقيم و راه

راست است.

و يا ممكن است: مراد، امتحان الهي باشد كه به صورت «اخذ ميثاق» از فرزندان آدم عليه السلام بوده است، چنانكه مي فرمايد:

(و اذ اخذ ربك من بني آدم من ظهورهم ذريتهم، و اشهدهم علي انفسهم: الست بربكم؟ قالوا: بلي.) [351] .

- و هنگامي كه پروردگارت از صلب فرزندان آدم، ذريه و نسل آنها را برگرفت و آنها را بر خود گواه ساخت كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: بله.

و نيز ممكن است: مراد از امتحان الهي، همان «ميثاق غليظ» و پيمان محكمي باشد كه از عده اي از انبياي برجسته و يا از همه انبيا گرفته شده، و از حضرت فاطمه عليهاالسلام نيز به لحاظ قرين بودن با انبيا و يا با انبياي برجسته، اخذ شده باشد، چنانكه مي فرمايد:

[ صفحه 226]

(و اذ اخذنا من النبيين ميثاقهم و منك و من نوح و ابراهيم و موسي و عيسي بن مريم، و اخذنا منهم ميثاقا غليظا، ليسئل الصادقين عن صدقهم، و اعد للكافرين عذابا اليما.) [352] .

- و هنگامي كه از پيامبران عهد و ميثاق گرفتيم و هم از تو و از نوح و ابراهيم و موسي و عيسي بن مريم، از همه پيمان محكم گرفتيم، تا خداوند از راستگويان از گفتار صدقشان باز پرسد، و براي كافران عذاب دردناك آماده كند.

بالاخره، شايد بتوان گفت: موضوع عهد عبوديت (الم اعهد اليكم..)، و گرفتن ميثاق مطلق (از تمامي فرزندان آدم عليه السلام)، و اخذ ميثاق از انبيا، يك پيمان نيست، بلكه سه پيمان جداگانه است، و گويا هر كدام از آنها در عالم و خلقتي از مراحل خلقت

نوري بوده است، والله اعلم.

در هر حال، بيانات فوق به يك سوي امتحان اشاره دارد، و سوي ديگر كه جلوه ي خارجي امتحان است در عالم ماده واقع مي شود، و در قيامت نيز از نتيجه ي آزمايش سوال مي گردد.

2- معناي جملات ديگر اين زيارتنامه «زعمنا انا لك اولياء...» اين است كه: تو در امتحان خود صابر بودي، ما هم گمان مي كنيم از دوستان توييم و از جمله تصديق كنندگان تو و از صابران بر ولايت و اوامر پدر بزرگوارت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و وصي او، علي عليه السلام هستيم. از تو درخواست مي كنيم، اگر به راستي تو را تصديق كرده ايم، ما را به واسطه اين تصديق به ايشان ملحق كني، تا به خود بشارت دهيم كه ما به واسطه ولايت شما پاكيزه گشته ايم و ولايت خود را خالص كرده ايم. گويا بدون ولايت فاطمه عليهاالسلام، ولايت ما به رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و علي عليه السلام پاكيزه و كامل نمي گردد.

[ صفحه 227]

هستم، سپس پدرم ابراهيم، بعد از آن شوهرت علي بن ابي طالب عليه السلام. آنگاه خداوند جبرئيل را همرا با هفتاد هزار ملك مي فرستد كه هفت گنبد از نور بر مزارت درست كنند، سپس اسرافيل با سه لباس كامل از نور نزد تو آمده و در بالاي سرت مي ايستد و تو را به اسم صدا كرده مي گويد:

«يا فاطمه بنت محمد! قومي الي محشرك.»

- اي فاطمه دختر محمد، برخيز به سوي محشرت.

و تو در حالي كه هيچ گونه ترسي نداري و بدنت پوشيده است برمي خيزي، سپس اسرافيل لباسهاي كامل را به تو مي دهد و تو مي پوشي، و زوقائيل اسبي از نور مي آورد، كه زمام آن از لولو تازه مي باشد، و بر آن كجاوه اي از طلا است. تو بر

[ صفحه 228]

آن اسب سوار مي شوي و زوقائيل زمام آن را مي گيرد، در حالي كه در پيش رويت هفتاد هزار ملك قرار دارند و در دستهايشان پرچمهاي تسبيح است.

تا آنجا كه مي فرمايد: سپس منبري از نور برايت نصب مي كنند كه هفت پله دارد، و در فاصله هر پله با پله ديگر ملائكه صف كشيده اند، در حالي كه در دستهايشان پرچمهاي نور است. و حورالعين در جانب راست و چپ منبر صف كشيده اند و نزديكترين زنان به تو، از جانب چپ حضرت حواء و آسيه است. پس چون بالاي منبر جاي گرفتي، جبرئيل عليه السلام مي آيد و به تو مي گويد:

«يا فاطمه، سلي حاجتك.»

- اي فاطمه، حاجت خود را بخواه.

در آن هنگام تو مي گويي:

«يا رب، ارني الحسن والحسين.»

- پروردگارا! حسن و حسين را به من نشان بده.

سپس آن دو

به سوي تو مي آيند، در حالي كه از رگهاي حسين عليه السلام خون مي ريزد، و او مي گويد:

«يا رب، خذلي اليوم حقي ممن ظلمني...» [353] .

- پروردگارا، امروز حق مرا از كساني كه به من ظلم كرده اند، باز ستان.

نبايد او را بنگرد. چنانكه در روايت اول آمده است: جز ابراهيم و اميرالمومنين عليه السلام كسي به او نخواهد نگريست.

5- شايد مراد از باطن عرش «بطنان العرش» همان نداي الهي از درون موجودات باشد، كه به حساب عالم امري و ملكوتي، عرش الهي محسوب مي شوند، زيرا خداوند با همه موجودات و در همه جا هست، كه: (و هو معكم اينما كنتم.) [357] : (و هر كجا كه باشيد، خدا با شماست.) و يكي از آن جاها، قيامت است.

[ صفحه 231]

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: خداوند، دشمنان فاطمه و دشمنان فرزندان او را به آتش جهنم مي افكند. [360] .

ولي آنان ترسي ندارند، و مردم همه تشنه اند، ولي ايشان را تشنگي نيست.

بهشت مي شود، اما بعد از آنكه از گناهانشان طاهر شوند (يا به واسطه گرفتاري به بلاها و مصائب (در دنيا)، و يا به انواع شدائد و سختيها در عرصات قيامت، و يا به عذاب جهنم در طبقه بالاي آن) تا اينكه ما به محبت خود، آنان را از جهنم نجات مي دهيم و (در بهشت) به نزد خود مي بريم. [363] . (خلاصه آنكه: نجات نهايي آنان به واسطه محبت به ماست).

خود مغرور شويد)، به خدا قسم، دوستان من چه از شما و يا غير شما، تنها پرهيزگارانند.

هان، مبادا روز قيامت شما را ببينم در حالي كه دنيا را بر گرده خود حمل مي كنيد و ساير مردم، آخرت را حمل مي كنند. آگاه باشيد، كه من حجت را بر شما

[ صفحه 236]

تمام كردم و عذري ميان خود و شما و ميان خداوند- عزوجل- و شما باقي نگذاشتم.عمل من براي خودم و عمل شما براي خودتان خواهد بود.

و برترين كرامت و بزرگداشت و نيكوترين منظره وارد بهشت كنيد، و سپس همان گونه كه عروس (به سوي خانه شوهر) مي رود او را به سوي بهشت مي برند، و هفتاد هزار كنيز براي خدمت او گمارده مي شوند.

[ صفحه 238]

در حد كمالي

[ صفحه 239]

كه دارند، قابل درك است.

به طور خلاصه، مي توان گفت: بنابر نص كتاب و سنت، خداوند با همه موجودات است و در اين عالم و عوالم ديگر از موجودات جدا نيست، و كمالات و اسما و صفات او نيز بي حد و انتها است، كه:

(و ان من شي ء الا عندنا خزائنه، و ما ننزله الا بقدر معلوم.) [370] .

- چيزي نيست مگر اينكه گنجينه هاي آن نزد ماست (در عالم امر و ملكوت)، و ما جز به اندازه مشخص (به عالم ملك و خلق) فرو نمي فرستيم.

در هر دو عالم، براي اولياي خدا به قدر مقام و منزلت و كمالات معنوي كه دارند، آن «خزائن» همراه با موجودات كشف مي گردد، و براي ديگران تنها «منزل» اشيا كه همان صورت ظاهري آنهاست، ظاهر مي گردد.

آن خزائن همان (لدينا مزيد) [371] است كه فوق تصور آنهاست و منزل خزائن، همان (لهم فيها ما يشاون) [372] است كه مي فرمايد:

(لهم ما يشاون فيها، و لدينا مزيد.) [373] .

- براي آنان در بهشت، هر چند بخواهند فراهم است، ولي نزد ما بيش از آن وجود دارد.

و به تعبير ديگر: خزائن اشيا، اسما و صفات بي انتهاي در جمال و كمال الهي است (عالم امر)، و منزل آنها سايه اي از خزائن و مظاهر آنهاست (عالم خلق). كه مي فرمايد:

(الا، له الخلق و الامر) [374] .

[ صفحه 240]

- آگاه باشيد! خلق و امر براي اوست.

با اين بيان مختصر، تعابير برخي آيات كه درباره ي درجات بهشتي وارد شده واضح مي شود، نظير آيات: «عند ربهم

يرزقون» [375] و «عند مليك مقتدر» [376] و «لهم رزق معلوم» [377] و «ارجعي الي ربك» [378] و «فادخلني جنتي» [379] و «عجنت بماء الحيوان» و موايد و سفره هاي بهشتي، ولولو در باطن بهشت فردوس و از اين قبيل كه در دو روايت گذشته بود، تا حدودي روشن مي گردد.

البته حقايق ديگري در اين دو روايت و نيز روايات شبيه به آن موجود است، كه با مراجعه به بيانات فصل اول و ساير فصول حل مي شود.

[ صفحه 241]

مي باشد.

خلاصه، وظيفه ي اصلي آنان در همه حال بندگي و عبوديت پروردگار است كه در يكي از دو صورت مذكور تجلي مي نمايد، چنانكه در اكثر زيارات ائمه معصومين عليهم السلام مي خوانيم: «اشهد انك... عبدت الله حتي اتاك اليقين.» [380] : (شهادت مي دهم كه تو تا زمان رسيدن يقين (يعني: مرگ) بندگي خدا كردي.)

و نيز مي خوانيم: «جاهدت في الله حق جهاده... حتي اتاك اليقين.» [381] :(تا رسيدن يقين (يعني مرگ) در (راه خشنودي) خدا جهاد كردي، جهاد حقيقي و واقعي.)

بر اين پايه، حضرت علي عليه السلام با درايت الهي خود و نيز سفارشهاي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به شكيبايي در برابر فتنه هاي بعد از رحلتش، بخوبي مي دانست كه منافقين و كفار بعد از رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم منتظرند تا با اوج گرفتن اختلاف بر سر خلافت بين مسلمين، يكباره بشورند و اصل اسلام را ريشه كن نمايند و نهال نوپاي اسلام را، كه هنوز ريشه هاي مستحكمي در بين مسلمانان نداونيده بود و بسياري از آنان چند سالي از اسلام آوردنشان نمي گذشت، بخشكانند. و اين معنا بخوبي از كلمات حضرتش مشهود است، چنانكه در خطبه شقشقيه مي فرمايد:

«فصبرت و في العين قدي، و في الحلق شجي.» [382] .

[ صفحه 243]

پس (در برابر فتنه ها و ستمها) صبر كردم، در حالي كه خار در چشم، و استخوان در گلويم بود.

ولي چنانكه پيشتر نيز اشاره نموديم، فاطمه ي زهرا عليهاالسلام بعد از رحلت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم وظيفه ي خود را قيام و اعتراض و احقاق حق خود و شوهرش مي دانست،

بر خلاف حضرت علي عليه السلام كه وظيفه ي خود را سكوت و خانه نشيني و حتي حضور در مسجد و اقامه نماز در صفوف مسلمين، تشخيص داده بود.

بنابراين، اميرالمومنين عليه السلام در هر شرايطي قيام به وظيفه خاص خود نمود، و شرط بندگي و عبوديت حق را كما هو حقه بجا آورد، لذا خانه نشيني علي عليه السلام و تحمل آن همه مصيبت و شاهد هتك حرمت اهل بيت و شهادت فرزند بودن و... تنها و تنها براي حفظ اساس اسلام و عمل به مقتضاي بندگي بود، وگرنه اگر قدرت بر رويارويي با آنها را نداشت هرگز بعد از رحلت فاطمه ي زهرا عليهاالسلام و دفن مخفيانه وي، آنجا كه برخي تصميم گرفتند به بهانه ي آنكه بر جنازه آن حضرت نماز بخوانند قبرها را بشكافند، با آنها برخورد تند نمي كرد، چنانكه ابوبصير از امام صادق عليه السلام واقعه را چنين نقل مي كند:

خليفه دوم و اصحابش با علي عليه السلام ملاقات كردند، وي به حضرتش عرض كرد: به خدا سوگند، قبر فاطمه را مي شكافيم و بر او نماز مي خوانيم، حضرت علي عليه السلام او را (گرفت) و به شدت حركت داد و بر زمين زد و فرمود:

«يا ابن السوداء، اما حقي فقد تركته مخافه ان يرتد الناس عن دينهم، و اما قبر فاطمه فو الذي نفس علي بيده، لئن رمت و اصحابك شيئا من ذلك، لأسقين الأرض من دمائكم.» [383] .

- اي پسر زن سياه چرده، من از حق خود (كه خلافت بود) گذشتم از ترس آنكه مردم از دين خود برگردند، ولي درباره ي قبر فاطمه، سوگند به خدايي كه جان علي در دست اوست، اگر تو و يارانت قصد

تعرض به قبر او را داشته باشيد، زمين را از خونتان سيراب مي كنم.

[ صفحه 244]

و نيز در حديث سلمان و عبدالله عباس منقول است: چون خليفه ي دوم به فاطمه عليهاالسلام جسارت نمود، علي عليه السلام قصد كشتن او را كرد، ولي وصيت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم كه او را به صبر و شكيبايي دستور داده بود، يادش آمد، فرمود: اي پسر صهاك، قسم به آن كس كه حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم را به نبوت مكرم نمود،

«لو لا كتاب من الله سبق، لعلمت انك لا تدخل بيتي.» [384] .

- اگر نظر به خواسته پروردگار نداشتم، (كه وظيفه ي مرا قبل از اين تعيين نموده)، مي دانستي كه جرأت داخل شدن به خانه مرا نداشتي.

نكته ي ديگر آنكه: وظيفه نبي و رسول آن است كه مردم را به سوي خود دعوت كند، ولي وصي از آنجا كه از سوي نبي معرفي شده، وظيفه ندارد كه به سوي مردم برود و از آنان بخواهد كه از او اطاعت كنند، بلكه اين وظيفه ي مردم است كه به سوي او بروند و با او بيعت نمايند و اطاعتش كنند. چنانكه در كتاب احتجاج در حديثي از اميرالمومنين عليه السلام در محاجه با خوارج منقول است كه مي فرمايد:و اما اينكه مي گوييد من وصي بودم و آن را تباه كرده ام، اين شماييد كه كفر ورزيديد و ديگران را بر من مقدم داشتيد، و امر وصايت و خلافت را از من باز گرفتيد،

«و ليس علي الاوصياء الدعاء الي انفسهم. انما يبعث الله الانبياء فيدعون الي انفسهم، (و اما) اولصي

فمدلول عليه، مستغن عن الدعاء الي نفسه.»

- اوصيا وظيفه ندارند كه مردم را به سوي خود دعوت كنند، بلكه تنها پيامبران را خداوند مكلف نموده كه مردم را به سوي خود بخوانند، ولي وصي بي نياز از اين امر است.

سپس حضرت استشهاد به قرآن شريف نمود و چنين فرمود: خداوند- عزوجل- مي فرمايد:

[ صفحه 245]

(ولله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا) [385] .

- بر عهده ي مردم است كه براي خدا، كساني كه استطاعت دارد حج خانه ي خدا را بجا آورند.

اگر مردم حج را ترك كنند، نبايد خانه ي خدا را به سبب ترك كردن ايشان تكفير كرد، بلكه آنان تكفير مي شوند كه حج را ترك كرده اند، زيرا خداوند خانه اش را براي شما به عنوان نشانه قرار داده و نيز مرا نشانه قرار داد، چنانكه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:

«يا علي، انت مني بمنزله الكعبه، توتي و لا تاتي.» [386] .

- اي علي، تو نسبت به من، مثل كعبه هستي كه بايد مردم به سوي تو بيايند، نه آنكه تو به سوي آنان بروي.

به اين ترتيب، مناسب است كه فاطمه عليهاالسلام به حساب عالم بشريت و با آنكه معرفت كامل به مقام علي عليه السلام و قدرت ايشان داشت، پس از محاجه با خليفه ي اول در مسجد و خواندن خطبه، از علي عليه السلام سوال و استفسار نمايد:

«إشتملت شمله الجنين؟...» [387] .

- چرا همچون فرزند در رحم مادر، جامه بر خود پيچيده، خانه نشين شده اي؟...

و چون توجه به عالم غيب خود كند و متوجه مقام علي عليه السلام شود، در مقام

عذرخواهي بفرمايد:

«عذيري منك عاديا، و منك حاميا.»

- خدا عذر خواه من است از تو (و يا مرا معذور مي دارد كه با تو اينگونه

[ صفحه 246]

سخن گفتم و داد خواهي كردم) و خدا مرا به حمايت تو معذور مي دارد.

و بعد مي فرمايد:

«شكواي الي ابي، و عدواي الي ربي.»

- شكايات خود را خدمت پدرم خواهم برد، و دادخواهي ام را به خدا عرضه خواهم داشت.

«اللهم، انت اشد قوه و حولا، و احد باسا و تنكيلا.»

- خداوندا، قدرت و قوه تو از همه بيشتر، و عذاب و نكال تو از همه برنده تر و سخت تر است.

در پايان نيز علي عليه السلام فرمود:

«فاحتسبي لله.»

- به حساب خدا بگذار.

سرانجام فاطمه عليهاالسلام عرض كرد:

«حسبي الله.» [388] .

- خدا مرا كفايت مي كند.

بين آنان برده شده. البته اين به دليل قرابت نسبي و ظاهري نيست، كه امثال ابوجهل نيز چنين نسبتي را داشتند و در عين حال مورد لعن و نفرين حق قرار گرفتند، بلكه به لحاظ فضيلت و علو درجات معنوي است كه جزو «ذي القربي» قرار دارند و حضرت زهرا عليهاالسلام نيز در اين رتبه در رديف ائمه عليهم السلام مي باشد.

پس

[ صفحه 254]

از آن قدري تأمل نمود سپس فرمود:

«هولاء و فاطمه، و هي الزهره، عترتي و اهل بيتي، هم مع القرآن لا يفترقان حتي يردا علي الحوض.» [404] .

- اينها (يعني علي و حسن و حسين) و فاطمه كه او زهره است، عترت و اهل بيت من هستند. ايشان با قرآنند و از آن جدا نمي شوند، تا نزد حوض كوثر بر من وارد شوند و يكديگر را ملاقات كنيم.

رسول خدا، در برابر امر خدا و هر چه از حكم تخلف ناپذير او فرود آيد، شكيبايي مي كنيم تا به پيشگاه خداوند- عزوجل- وارد شويم، و ثواب و پاداش كامل ببريم، زيرا شنيده ايم كه خداوند تمام خوبيها را به صابران وعده داده است. در اينجا رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم سخت گريه نمود به گونه اي كه صداي وي از خارج خانه شنيده شد. سپس اين آيه نازل شد: (وجعلنا بعضكم...) و آنها صبر خواهند كرد، يعني صبر خواهند كرد چنانكه خود فرمودند.

و از او به «ليله مباركه» تعبير نموده است. در فصل دوازدهم (روايت 8) اين كتاب نيز بياني در اين باره، و نيز درباره ي اينكه چگونه حضرت زهرا عليهاالسلام به «ليله القدر» تعبير شده، داشتيم.

بيتش! باز گرد به سوي پروردگارت. در حالي كه هم تو خشنود به ولايت هستي، و هم او با ثوابش از تو خشنود است. پس داخل شود در زمره ي بندگانم، يعني: محمد و اهل بيتش، و داخل بهشت خودم شو. در اين هنگام هيچ چيز براي مومن از بيرون آمدن جانش و پيوستن به ندا كننده دوست داشتني تر نيست.

و لباس روي و چادر خود را به تن پيچيد، و همراه با گروهي از زنان ياور و خدمتگذار و خويشاوند حركت كردند، در حالي كه (در اثر بلندي لباس) بر پايي لباس خود پا مي گذاشت و نحوه ي راه رفتن آن حضرت، از راه رفتن رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم هيچ كم نداشت. تا اينكه به ابوبكر رسيد، و اين در حالي بود كه ابوبكر در ميان اجتماع مهاجرين و انصار و ديگر مسلمانان قرار گرفته بود، پس ميان آن حضرت و مردم، پرده اي نصب شد.

فجلست، ثم انت انه اجهش القوم لها بالبكاء، فارتج المجلس، ثم امهلت هنيئه، حتي اذا سكن نشيج القوم و هدات فورتهم، افتتحت الكلام بحمدالله تعالي والثناء عليه والصلاة علي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، فعاد القوم في بكائهم: فلما أمسكوا (سكتوا)، عادت في كلامها، فقالت عليهاالسلام:

آن حضرت سپس نشست، آنگاه چنان ناله جانسوزي برآورد كه همه حاضرين را به گريه واداشت، و مجلس متشنج شد، سپس مقداري مهلت داد تا اينكه فرياد قوم خاموش شد و جوشش مردم فرو نشست. آن گاه كلام خود را با ستايش و ثناي خداوند متعال و درود بر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم آغاز نمود. در اين هنگام دوباره مردم شروع به گريه كردند. چون مردم آرام گرفتند حضرت زهرا عليهاالسلام سخن خود را ادامه داد و فرمود:

الحمدلله علي ما انعم، و له الشكر علي ما الهم، والثناء بما قدم، من عموم نعم ابتداها، و سبوغ الاء اسداها، و تمام منن اولاها. جم عن الإحصاء عددها، و ناي عن الجزاء

امدها، و تفاوت عن الادراك ابدها، (و ثم) ندبهم لاستزادتها بالشكر لاتصالها، و استحمد الي الخلائق باجزالها، و ثني بالندب الي امثالها.

ستايش خداي را بر تمام نعمتهايش، و شكر خدا را بر آنچه كه الهام نمود، و

[ صفحه 263]

سپاس خدا را به واسطه ي آنچه در گذشته عطا فرمود، از نعمتهاي فراگيري كه ابتدائا و بدون درخواست كسي عطا نمود، و نعمتهاي (معنوي) فراواني كه اعطا كرد و بخششهاي كاملي كه عنايت نمود. نعمتهايي كه تعداد آنها از شمارش افزونتر، و آغاز آنها دورتر از آن است كه بتوان پاداشش را داد، و منتهاي آن از درك و فهم فاصله دارد. و (سپس) بندگانش را دعوت نمود تا به وسيله ي شكر و سپاسگزاري براي اتصال نعمتها، نعمتهاي بيشتري را جلب كنند، و با افزون بخشي نعمتها، خلايق را به كثرت ستايش وا داشت، و مكرر به امثال اين نعمتها فراخواند.

و اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له، كلمه جعل الاخلاص تاويلها، و ضمن القلوب موصولها، و انار في التفكر معقولها. الممتنع من الابصار رويته،و من الالسن صفته، و من الاوهام كيفيته.

و گواهي مي دهم كه معبودي جز خداوند نيست، يگانه است و شريكي براي او وجود ندارد، (اين كلمه ي شهادت به يگانگي خداوند متعال) كلمه اي است كه خداوند تاويل و نتيجه آن را اخلاص (در اعمال) قرار داد، و معناي آن را در دلها جاي داد، و مفهوم آن را در انديشه روشن گردانيد. خدايي كه رويت او براي ديدگان، و توصيف او براي زبانها، و درك چگونگي او براي عقلها ممتنع است.

ابتدع الاشياء لا

من شي ء كان قبلها، و انشاها بلا احتذاء امثله امتثلها، كونها بقدرته، و ذراها بمشيته، من غير حاجة منه الي تكوينها، و لا فائدة له في تصويرها، الا تثبيتا لحكمته، و تنبيها علي طاعته، و اظهارا لقدرته، و تعبدا لبريته، و اعزازا لدعوته. ثم جعل الثواب علي طاعته، و وضع العقاب علي معصيته، ذياده لعباده عن نقمته، و حياشه لهم الي جنته.

اشياء را نوآفريني كرد بدون آنكه آنها را از چيزي كه قبل از آنها وجود داشته باشد بيافريند و آنها را ايجاد كرد، بدون آنكه از روي چيزهاي مشابه نمونه برداري كرده باشد، و به قدرت خود موجودات را ايجاد كرد، و به مشيت

[ صفحه 264]

خود خلق نمود، بدون اينكه به ايجاد آنها نيازي داشته باشد، يا صورت نگاري آنها سودي براي او داشته باشد، بلكه تنها براي تثبيت حكمت و فرزانگي خود، و تنبه دادن بندگان بر اطاعت خويش، و آشكار ساختن قدرتش، و براي بندگي مخلوقاتش و تقويت و تثبيت دعوت خود، آنها را آفريد. آنگاه بر اطاعت خود پاداش، و بر معصيت خود عقاب و مؤاخذه قرار داد، تا بندگانش را از كارهايي كه موجب عقوبت او مي شوند: باز دارد، و به سوي بهشت گرد آورد.

و اشهد أن ابي محمدا (النبي الامي) صلي الله عليه و آله و سلم عبده و رسوله،اختاره و انتجبه قبل ان ارسله، و سماه قبل ان اجتباه، و اصطفاه قبل ان ابتعثه، اذ الخلائق بالغيب مكنونه، و بستر الأهاويل مصونه، و بنهايه العدم مقرونه. علما من الله تعالي بمائل الامور، و احاطه بحوادث الدهور، و معرفه بمواقع المقدور (الامور).

و

گواهي مي دهم كه پدرم، حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم (پيامبر امي)، بنده و فرستاده ي خداست، كه خداوند او را پيش از آنكه به رسالت مبعوث نمايد، برگزيد، و پيش از گزينش او را نام نهاد، و پيش از مبعوث كردن پاك نمود، آن هنگام كه همه ي خلائق، به (پرده ي) غيب پوشيده، و به واسطه وحشت و هراس محفوظ،و به منتهاي عدم مقرون بودند. و اين براي آن بود كه خداوند متعال به فرجام امور آگاه، و به رخدادهاي روزگار احاطه، و به جايگاه مقدرات (امور) آگاهي داشت.

ابتعثه الله اتماما لأمره، و عزيمه علي امضاء حكمه، و انفاذا لمقادير حتمه (رحمته. يا حكمه). فراي الامم فرقا في اديانها، عكفا علي نيرانها، عابده لاوثانها، منكره لله مع عرفانها، فانار الله (تعالي) بابي [418] محمد صلي الله عليه و آله و سلم ظلمها، و كشف عن القلوب بهمها، و جلي عن الابصار غممها (عماها)، و قام في الناس بالهداية، فانقذهم من الغوايه، و بصرهم من العمايه، و هداهم الي الدين القويم، و دعاهم الي الصراط المستقيم.

[ صفحه 265]

خداوند پيامبر را مبعوث نمود براي اينكه مي خواست امر خود را اتمام، و حكم خود را امضاء و به انجام رساند، و مقدرات حتمي (يا: مقدرات رحمت) خود را تنفيذ نمايد. پس ديد امتها دين هاي جدا جدا دارند، و بر آتش روي آورده و بت مي پرستند، و با وجود شناخت خداوند او را انكار مي كنند، لذا خداوند (متعال) به وسيله پدرم، حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم تاريكيهاي آنان را به نور مبدل نمود، و مشكلات دل آنها

را بر طرف، و پوششها (يا: كوري باطني آنان)را از ديدگانش برداشت، و پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در ميان مردم به هدايت آنان بپا ايستاد، و آنان را از گمراهي نجات داد، و كوري دلشان را به بصيرت مبدل نمود، و آنها را به دين استوار رهنمون، و به راه راست دعوت نمود.

ثم قبضه الله اليه قبض رافه و اختيار، و رغبه و ايثار، فمحمد صلي الله عليه و آله و سلم من تعب هذه الدار في راحه، قد حف بالملائكه الابرار، و رضوان الرب الغفار، و مجاوره الملك الجبار. صلي الله علي ابي، نبيه و امينه علي الوحي، و صفيه (في الذكر)، و خيرته من الخلق و رضيه، والسلام عليه و رحمه الله و بركاته.

سپس خداوند، با رافت و گزينش و رغبت و مقدم داشتن، روح او را قبض نمود و به سوي خود برد. و اينك حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم از رنج دنيا راحت است. و در ميان ملائكه نيكوكار و رضايت پروردگار بسيار آمرزنده در مجاورت پادشاه جبار قرار گرفته است. درود خدا بر پدرم، پيامبر و امين وحي و برگزيده (او در قرآن)، و منتخب و مورد پسند خداوند از ميان خلق، و سلام و رحمت و بركات خداوند بر او باد.

ثم التفتت عليهاالسلام الي اهل المجلس و قالت: انتم عباد الله! نصب امره و نهيه، و حمله دينه و وحيه، و امناء الله علي انفسكم، و بلغائه الي الامم، و زعمتم حق لكم، لله فيكم عهد قدمه اليكم [419] ، و بقيه استخلفها عليكم: كتاب الله الناطق، والقرآن

الصادق،

[ صفحه 266]

والنور الساطع، والضياء اللامع، بينه بصائره، منكشفه سرائره، منجليه (متجليه) ظواهره، مغتبطه به اشياعه، قائد الي الرضوان اتباعه، مود الي النجاه استماعه، به تنال حجج الله المنوره، و عزائمه المفسره، و محارمه المحذره، و بيناته الجاليه، و براهنيه الكافيه، و فضائله المندوبه، و رخصه الموهوبه، و شرائعه المكتوبة.

سپس فاطمه ي زهرا عليهاالسلام رو به اهل مجلس كرد و فرمود: اي بندگان خدا، امر و نهي خدا به شما متوجه است، و شما حاملان دين و وحي او، و امين خدا بر خود هستيد، و بايد آن (دين خدا) را به امتهاي ديگر برسانيد، و مي دانيد كه خداوند حقي بر شما دارد، و آن اينكه پيش از اين در بين شما عهد و پيماني گذاشته، و يادگاري دارد كه آن را جانشين خود بر شما قرار داده است. يعني همان كتاب گوياي خدا و قرآن راستگو و نور درخشنده، و روشنايي روشنايي بخش كه بصيرتهاي آن روشن، و اسرار آن بي پرده، و ظواهرش آشكار است، و همگان به پيروان آن غبطه و حسرت مي خورند، همان قرآن كه پيروي از آن انسان را به خشنودي (پروردگار) رهبري مي نمايد، و گوش فرادادن به آن سبب نجات مي گردد، و به واسطه ي آن مي توان به حجتهاي نوراني خدا، و احكام واجب تفسير شده و محرمات مع شده خدا، و دليلهاي روشن، و برهانهاي كافي او، و فضيلتهاي مستحب و رخصتهايي كه خداوند براي شما جايز دانسته است (مباحات)، و احكام مكتوب و واحب خدا، دست يافت.

فجعل الله الايمان تطيهرا لكم من الشرك، والصلاة تنزيها لكم عن الكبر، والزكاه تزكيه للنفس و نماءاً

في الرزق، والصيام تثبيتا للاخلاص، والحج تشييدا للدين، والعدل تنسيقا للقلوب، و طاعتنا نظاما للملة، و امامتنا امانا من الفرقه،

[ صفحه 267]

والجهاد عزا للاسلام، (و ذلا لاهل الكفر والنفاق)، والصبر معونه علي استيجاب الاجر، والامر بالمعروف مصلحه للعامه، وبر الوالدين و قايه من السخط، وصله الارحام منساه في العمر و منماه للعدد، والقصاص حقنا للدماء، والوفاء بالنذر تعريضا للمغفرة، و توفيه المكاييل والموازين تغييرا للبخس، والنهي عن شرب الخمر تنزيها عن الرجس، و اجتناب القذف اجتنابا عن اللعنه، و ترك السرقه ايجاباً للعفه و حرم الله الشرك اخلاصا له بالربوبيه، ف- (اتقوا الله حق تقاته، و لا تموتن الا و انتم مسلمون.) [420] ، و اطعيوا الله فيما امركم به و (ما) نهاكم عنه، فانه (انما يخشي الله من عباده العلماء.) [421] .

پس خداوند، ايمان را براي پاكي شما از شرك، و نماز را براي پاكيزه نمودن شما از كبر، و زكات را براي پاكيزگي نفس شما از آلودگي و رشد روزي شما، و روزه را براي تثبيت اخلاص، و حج را براي تقويت و تحكيم دين، و عدالت را براي هماهنگي بين دلها، و اطاعت از ما (اهل بيت عليهم السلام) را براي نظم (شريعت)، و امامت ما را براي ايمني از تفرقه، و جهاد را براي عزت اسلام (و ذلت كافران و منافقان)، و صبر را وسيله اي براي جلب اجر و پاداش، و امر به معروف را براي مصلحت مردم، و نيكي به پدر و مادر را براي مصون ماندن شما از غضب خود، و رسيدگي به خويشاوندان را موجب طولاني شدن عمر و رشد جمعيت، و قصاص

را براي جلوگيري از ريختن خونها، و وفاي به نذر را به خاطر قرار گرفتن در معرض آمرزش خداوند، و كامل دادن پيمانه و وزن را براي جلوگيري از كم فروشي، و خوردن شراب را براي دوري از بديها و پليديها، و اجتناب از نسبت ناروا به ديگران را براي مورد لعنت واقع نشدن، و ترك دزدي را براي دست يافتن به عفت و پاكدامني مقرر فرمود. و شرك ورزيدن را براي نيل بندگان به اخلاص در ربوبيت حرام نمود، «پس حقيقتا تقواي خدا را پيشه كنيد، و مبادا

[ صفحه 268]

با دين غير اسلام از دنيا برويد.» و در آنچه خداوند شما را به آن امر فرموده و يا نهي نموده، از او اطاعت كنيد، زيرا «تنها بندگان داناي خدا از (عظمت) او مي هراسند.»

ثم قالت: ايها الناس، اعلموا اني فاطمه، و ابي محمد صلي الله عليه و آله و سلم، اقول عودا و بدوا، و لا اقول ما اقول غلطا، و لا افعل ما افعل شططا: (لقد جاء كم رسول من انفسكم، عزيز عليه ما عنتم، حريص عليكم، بالمومنين رووف رحيم.) [422] فان تعزوه و تعرفوه، تجدوه ابي دون نسائكم، و اخا ابن عمي دون رجالكم، و لنعم المعزي اليه صلي الله عليه و آله و سلم!

آنگاه حضرت زهرا عليهاالسلام فرمود: اي مردم، بدانيد كه من فاطمه هستم، و پدرم حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم است، مكرر مي گويم، و گفتار اشتباه، و كارهايم برخلاف حق نيست: «براستي كه رسولي از ميان خودتان به سوي شما آمد كه سختي و رنجي كه بر شما وارد

مي شد براي او سخت و ناگوار و گران مي آمد، و به (هدايت) شما شديدا علاقمند، و نسبت به مومنين رؤوف و مهربان بود.» پس اگر به نسب پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم مراجعه كنيد و او را بشناسيد، مي فهميد كه او پدر من است، نه پدر زنهاي شما، و برادر پسر عموي من (علي عليه السلام) است، نه برادر مردان شما، و چه سعادتمند است كسي كه به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم منسوب است!

فبلغ الرساله صادعا بالنذاره، مائلا عن مدرجه المشركين، ضاربا ثبجهم، آخذا باكظامهم (بكظمهم)، داعيا الي سبيل ربه بالحكمه والموعظه الحسنه، يكسر (يجف)الاصنام، و ينكث (يفلق) الهام، حتي انهزم الجمع و ولوا الدبر، حتي تفري الليل عن صبحه، و اسفر الحق عن محضه، و نطق زعيم الدين، و خرست شقاشق الشياطين، وطاح و شيظ (وسيط) النفاق، و انحلت عقد الكفر والشقاق، و فهتم بكلمه الاخلاص، في نفر من البيض الخماص، (الذين اذهب الله عنهم الرجس، و طهرهم تطهيرا. [423] .

پس پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم كه رسالت خود را ابلاغ نمود، در حالي كه مردم را سخت

[ صفحه 269]

بيم داد، و به راه و روش مشركين پشت پا زد، و بر كمر آنان زد و گلوگاه آنان را گرفت، و (و مردم را) با حكمت (و استدلال) و موعظه ي نيكو به راه پروردگارش دعوت نمود. هم او كه بتها را مي شكست، و سرهاي مشركان را مي شكست (يا: مي شكافت)، تا اينكه اجتماع آنها در هم شكست، و همه عقب نشيني كردند. به حدي كه شب كنار رفت

و صبح آشكار شد، و حق از جايگاه خالصش ظاهر گرديد، و راهبر دين سخن آغاز نمود، و صداي شيطان خاموش گرديد، و جعيت هاي نفاق و منافقان نابود گرديدند، و گره هاي كفر و شقاق گشوده شدند، و همه ي شما به كلمه اخلاص و توحيد سخن گفتيد. در حالي كه عده اي از انسانهاي سفيدروي روزه دار در ميان شما بودند، كه خداوند پليدي را از آنان دور كرده و به نحوي شايسته پاكيزه گردانيده بود.»

(و كنتم علي شفا حفره من النار) [424] مذقه الشارب، و نهزه الطامع، و قبسه العجلان، و موطي الاقدام، تشربون الطرق،و تقتاتون القد (الورق)، اذله خاسئين (صاغرين)، (تخافون ان يتخطفكم الناس) [425] من حولكم، فانقذكم الله تبارك و تعالي بابي محمد صلي الله عليه و آله و سلم.

«و اين در حالي بود كه شما در لبه ي پرتگاه جهنم قرار گرفته بوديد.» و در دسترس آشاميدن تشنگان، و فرصت و دستبرد طمعكاران، و مانند شعله ي آتش در معرض اقتباس شتابزدگان، و زير گامها و پايمال ديگران بوديد، از آب آلوده ي گودالها مي آشاميديد، و با پوست بره يا بزغاله (يا برگ درختان) رفع گرسنگي مي كرديد، و خوار و مطرود (ذليل) بوديد و مي ترسيديد مردم از اطراف، شما را بربايند. تا اينكه خداوند تبارك و تعالي به وسيله پدرم حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم شما را نجات داد.

[ صفحه 270]

بعد اللتيا والتي و بعد ان مني ببهم الرجال، و ذوبان العرب، و مرده اهل الكتاب، (كلما اوقدوا نارا للحرب، اطفاها الله) [426] ، او نجم قرن الشيطان (للشيطان)، او فغرت فاغره من المشركين، قذف اخاه

في لهواتها، فلا ينكفي حتي يطا صماخها (جناحها) باخمصه، و يخمد لهبها بسيفه، مكدودا في ذات الله، مجتهدا في امر الله، قريبا من رسول الله، سيدا في اولياء الله، مشمرا ناصحا، مجدا كادحا، لا تاخذه في الله لومه لائم!و انتم في رفاهيه من العيش، و ادعون فاكهون آمنون، تتربصون بنا الدوائر، و تتوكفون الاخبار، و تنكصون عند النزال، و تفرون من القتال.

بعد از اين همه حوادث ناگوار، و بعد از آنكه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به افراد شجاع ولي نادان و بي منطق، و گرگهاي عرب، و متمردين از اهل كتاب گرفتار بود. به گونه اي كه «هرگاه آتش جنگ را روشن مي كردند، خدا آن را خاموش مي كرد» يا هر زمان كه شاخ شيطان ظاهر مي شد، يا مشركي درنده وار دهان بازمي كرد، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم (برادرش علي عليه السلام) را در ته حلقومش مي انداخت، و او نيز تا گوش (بال) او را زير پاي خود له نمي كرد، و شعله ي آتش آنان را با شمشير خود خاموش نمي نمود، باز نمي گشت، و اين در حالي بود كه علي عليه السلام در (راه خشنودي) خدا در فشار و سختي، و در انجام دستورات خدا سختكوش و تلاشگر، و مقرب در نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، و سيد و سالار اولياي خدا، و مهيا و خيرخواه مردم، و با جديث و زحمت مشغول فعاليت بود، و در (راه خشنودي) خدا سرزنش سرزنش كنندگان در او تاثيري نداشت. آن هنگام كه شما در رفاه و خوشگذراني و آسايش و نعمت و امنيت به سر مي بريد، و انتظار مي كشيديد كه

براي ما (اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) حوادث ناگوار پيش آيد، و چشم به راه شنيدن اخبار بوديد، و هنگام جنگ عقب نشيني مي كرديد، و از جنگيدن مي گريختيد.

فلما اختار الله لنبيه دار انبيائه، و ماوي اصفيائه، ظهر فيكم حسكه (حسيكه) النفاق، و سمل جلباب الدين و نطق كاظم الغاوين، و نبغ خامل الاقلين، و هدر فنيق

[ صفحه 271]

المبطلين، فخطر في عرصاتكم، و اطلع الشيطان راسه من مغرزه، هاتفا بكم، فالفاكم لدعوته مستجيبين، و للعزه (للغزه، يا للعثرة) فيه ملاحظين، ثم استنهضكم فوجدكم خفافا، و احمشكم فالفاكم غضابا، فوسمتم غير ابلكم، و وردتم غير مشربكم.

پس زماني كه خداوند منزلگاه پيامبران و محل برگزيدگان خود را براي پيامبرش برگزيد (و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به ملكوت اعلي پيوست)، خارها و كينه هاي نفاق در ميان شما ظاهر، و لباس دين كهنه شد، و گمراهان خشم فرود برده به سخن درآمدند، و فرومايگان گمنام به صحنه آمده و ظاهر شدند، و نازپرورده هاي گروه باطل (كفار و مشركين) به صدا درآمدند، و در ميان جمعيت شما دم جنباندند، و شيطان سر خود را از مخفي گاهش بيرون كشيد و شما را صدا زد، و دريافت كه شما دعوت او را استجابت خواهيد كرد، و براي نيل به عزت (يا براي فريب خوردن، يا: لغزش)، همه به او نظاره مي كنيد (و از او فرمانبرداري خواهيد نمود)، آن گاه از شما خواست كه برخيزيد، و ديد كه شما آدمهاي سبكي هستيد، و شما را تحريك كرد (و غضبناكتان نمود)، و ديد غضبناك هستيد، و در نتيجه به

جاي شترهاي خود شترهاي ديگران را داغ نموديد، و در عوض آبگاه خود، به آبگاه ديگران وارد شديد.

هذا والعهد قريب، والكلم رحيب، و الجرح لما يندمل، والرسول لما يقبر، ابتدارا زعمتم خوف الفتنه، (الا في الفتنه سقطوا و ان جهنم لمحيطه بالكافرين) [427] ، فهيهات منكم، و كيف بكم؟و اني توفكون؟ و كتاب الله بين اظهركم، اموره ظاهره، و احكامه زاهره، و اعلامه باهره، و زواجره لائحه، و اوامره واضحه، (و) قد خلفتموه وراء ظهوركم،ارغبه عنه تدبرون (تريدون)، ام بغيره تحكمون؟ (بئس للظالمين بدلا!) [428] (و من يبتغ غير الاسلام دينا، فلن يقبل منه، و هو في الاخره من الخاسرين.) [429] .

[ صفحه 272]

و اين همه در حالي بود كه عهد شما (نسبت به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) نزديك بود، و جراحت(ي كه به واسطه رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم وارد شده بود) هنوز وسيع، و زخم هنوز التيام پيدا نكرده، و رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم هنوز دفن نشده بود، و دليل اينكه خيلي با عجله به اين كار اقدام نموديد آن بود كه گمان كرديد (كه اگر اين كار را نكنيد) فتنه و آشوب مي شود. و حال آنكه «آگاه باشيد و بدانيد كه در فتنه سقوط كردند،و همانا جهنم بر كافران احاطه دارد»، از شما بعيد بود، و چه شده است شما را؟و به كدام سوي منحرف شده ايد؟ در حالي كه كتاب خدا در ميان شما است، كتابي كه امور و معارف آن روشن، و احكام آن درخشنده، و نشانه هاي آن بلند و غالب، و

نهي هاي آن واضح، و امرهاي آن روشن است. ولي شما قرآن را پشت سرتان نهاده ايد. آيا از قرآن رو گردانيده ايد، يا غير قرآن را ملاك حكم و قضاوت خود قرار داده ايد، «و ستمكاران چه بد جانشيني را به جاي قرآن اختيار نموده اند!» «و هر كس دين ديگر غير از اسلام را اختيار كند، هرگز از او پذيرفته نخواهد شد، و در آخرت از زيانكاران خواهد بود.»

ثم لم تلبثوا الا ريث ان تسكن نفرتها (نغزتها)، و يسلس قيادها، ثم اخذتم تورون و قدتها (وقودها)، و تهيجون جمرتها، و تستجيبون لهتاف الشيطان الغوي، و اطفاء انوار الدين الجلي، و اهماد (اهمال) سنن النبي الصفي، تشربون حسوا في ارتغاء، و تمشون لاهله و ولده في الخمره (الحمراء) و الضراء، و نصبر منكم علي مثل حز (جز) المدي، و وخز السنان في الحشاء، و انتم الان تزعمون ان لا ارث لنا، (افحكم الجاهليه تبغون، و من احسن من الله حكما لقوم يوقنون؟!) [430] افلا تعلمون؟ بلي قد تجلي لكم كالشمس الضاحيه اني ابنته.

آنگاه شما درنگ نكرديد، مگر به مقداري كه چموشي (جوشش) خلافت آرام گيرد، و افسار شتر آن روان گردد (و در اختيار شما قرار گيرد)، سپس شروع كرديد به شعله ور نمودن آتش گيرانه ي خلافت، و سرايت دادن آتش آن به جاهاي

[ صفحه 273]

ديگر، و پاسخ مثبت دادن به فرياد شيطان گمراه، و خاموش كردن انوار دين روشن اسلام، و خاموش كردن (رها كردن) سنتهاي پيامبر برگزيده ي خدا. و آرام آرام منافع خلافت را مي آشاميد، و در پوشش پستي و بلنديها و درختان (و به صورت مخفي) عليه اهل بيت و فرزندان

پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم گام برمي داريد، و ما از ناحيه شما، بر مثل بريدن كاردها، و همانند فرو رفتن سر نيزه در درون انسان صبر مي كنيم. و اينك چنين مي پنداريد كه از پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ارث نمي بريم! «آيا حكم زمان جاهليت را برگزيده ايد؟ و چه كسي بهتر از خدا حكم مي كند، در نظر آناني كه يقين دارند» آيا شما نمي دانيد؟! آري، براي شما همچون خورشيد درخشان، روشن است كه من دختر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم هستم.

ايها المسلمون! ااغلب علي ارثيه؟ (ارثي. يا: ارث ابي) يابن ابي قحافه! افي كتاب الله ان ترث اباك، و لا ارث ابي؟! لقد جئت شيئا فريا (علي الله و رسوله)، افعلي عمد تركتم كتاب الله و نبذتموه وراء ظهوركم؟ اذ يقول: (و ورث سليمان داود.) [431] و قال فيما اقتص من خبر يحيي بن زكريا عليهماالسلام، اذ قال: (فهب لي من لدنك وليا يرثني ويرث من آل يعقوب.) [432] و قال (ايضا): (و اولوا الارحام بعضهم اولي ببعض في كتاب الله) [433] و قال (يوصيكم الله في اولادكم للذكر مثل حظ الانثيين.) [434] و قال: (ان ترك خيرا الوصيه للوالدين والاقربين بالمعروف، حقا علي المتقين.) [435] .

اي مسلمانان! آيا رواست كه من بر ارثم مغلوب شوم؟ اي پسر ابي قحافه! آيا در كتاب خدا چنين آمده است كه تو از پدرت ارث ببري، ولي من از پدرم ارث

[ صفحه 274]

نبرم؟! مسلما سخن دروغين و ساختگي را (به خدا و رسولش) نسبت داده اي، آيا از روي عمد، كتاب خدا را ترك كرده و

پشت سر انداخته ايد؟ آن جا كه خداوند مي فرمايد: «و يحيي بن زكريا عليهماالسلام را نقل مي كند، فرمود: (و به ياد آور) زماني را كه حضرت زكريا (به درگاه خدا) عرض كرد: «خدايا)، پس از جانب خود جانشيني به من ارزاني دار كه از من و خاندان يعقوب ارث ببرد.» و نيز فرمود: و خويشاوندان، برخي نيست به بعضي ديگر، در كتاب خدا مقدم و سزاوارتر هستند.» و فرمود: «و خداوند درباره ي فرزندانتان سفارش مي كند كه سهم پسر برابر با سهم دو دختر باشد.» و نيز فرمود: «(كسي كه آثار مرگ را در خود ديد)اگر مالي دارد، بايد نسبت به پدر و مادر و ديگر نزديكيان خود به آنچه معروف است وصيت كند، و اين حقي است بر پرهيزگاران.»

و زعمتم ان لا حظوه لي، و لا ارث من ابي، و لا رحم بيننا، افخصكم الله بايه (من القرآن) اخرج (منها) ابي (محمد صلي الله عليه و آله و سلم) منها؟! ان أهل تقولون: ان اهل الملتين لا يتوارثان؟! [436] . او لست انا و ابي من اهل مله واحده؟ ام انتم اعلم بخصوص القرآن و عمومه من ابي و ابن عمي؟! فدونكها مخطومه مرحوله تلقاك يوم حشرك، فنعم الحكم الله، و الزعيم محمد صلي الله عليه و آله و سلم! والموعد القيامه، و عند الساعة يخسر المبطلون، و لا ينفعكم اذ تندمون، (و لكل نبا مستقر و سوف تعلمون) [437] (من ياتيه عذاب يخزيه، و يحل عليه عذاب مقيم) [438] .

ولي شما گمان مي كنيد كه بهره اي براي من نيست و من از پدرم ارث نمي برم، و ميان ما هيچ خويشاوندي وجود ندارد، آيا خداوند

آيه اي را (در قرآن) به شما اختصاص داده و پدرم (حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم) را از آن آيه استثناء نموده

[ صفحه 275]

است؟! يا مي گوييد اهل دو دين و آيين از يكديگر ارث نمي برند، آيا من و پدرم از اهل يك دين و آيين نيستيم (و هر دو مسلمان نمي باشيم)؟ و يا شما نسبت به عام و خاص قرآن، از پدرم (رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم) و پسر عمويم (علي عليه السلام) آگاهتر هستيد؟! پس (اي ابوبكر!) بگير اين فدك را (ارزاني تو باد)، در حالي كه افسار آن به دست توست، و جهاز آن آماده است، (تا آن زمان كه) در روز حشر تو را ملاقات نمايد، كه چه خوب داوري است خداوند، و چه كفيل (راهبر) خوبي است حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم! و قرار ما روز قيامت، كه هنگام قيامت آنان كه راه باطل رفتند، زيانكار خواهند شد، و هر چه اظهار پشيماني كنيد، سودي نخواهد داشت، «و براي هر خبري، وعده گاهي وجود دارد، و در آينده خواهيد دانست كه عذاب خواركننده بر چه كسي فرو خواهد آمد.و عذاب پايدار بر چه كسي وارد خواهد شد.»

ثم رمت بطرفها نحو الانصار، فقالت (لهم): يا معشر النقيبه (الفتيه)، و اعضاد المله، و حضنه الاسلام، ما هذه الغميزه في حقي؟ والسنه عن ظلامتي؟ اما كان رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم ابي يقول: «المرء يحفظ في ولده»؟ سرعان ما احدثتم، و عجلان ذا اهاله، ولكم طاقه بما احاول، وقوه علي ما اطلب و ازاول، اتقولون مات

محمد صلي الله عليه و آله و سلم؟ فخطب جليل، استوسع وهنه (وهيه)، و استنهر فتقه، و انفتق رتقه، و اظلمت الارض لغيبته، و كسفت الشمس والقمر، و انتثرت النجوم لمصيبته، و اكدت الامال، و خشعت الجبال،و اضيع الحريم، و ازيلت الحرمه عند مماته.

سپس حضرت رو به انصار نمود و خطاب به آنان فرمود: اي جماعت صاحب نفوذ (اي جوانمردان)، و اي بازوان دين و شريعت، و اي كساني كه پرورش دهندگان اسلام بوديد، چرا نسبت به حق من از خود ضعف نشان مي دهيد؟ و از ظلمي كه بر من وارد شده در چرت به سر مي بريد؟ آيا پدرم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم نمي فرمود: «احترام هر مردي در فرزندان وي بايد حفظ شود.»؟ چه قدر زود كارهاي خود را تغيير داديد، و چه سريع چربيهاي شما از دماغتان

[ صفحه 276]

خارج شد! در حالي كه شما توانايي انجام آنچه را كه من مي خواهم، داريد، و بر آنچه من طلب مي كنم و دنبال آن هستم، قوت و نيرو داريد، آيا مي گوييد كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم از دنيا رفته است (و ما ديگر هيچ وظيفه اي نداريم)؟ براستي كه (رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) مصيبت بزرگي بود كه ضعف و سستي (شكافي) وسيع در اثر آن به وجود آمد، و جدايي و از هم گسيختگي وسيع و بزرگ ايجاد شد، و همبستگي كه وجود داشت شكاف پيدا كرد، و زمين به واسطه غيبت (و رحلت) او تاريك شد، و خورشيد و ماه گرفتند، و در اثر مصيبت رحلت آن

حضرت، ستاره ها پراكنده شدند، و آرزوها به نوميدي مبدل شدند، و كوهها خاشع شدند، و حريم (پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) ضايع شد، و حرمت (اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) او را بلافاصله بعد از رحلت او از بين بردند.

فتلك والله النازله الكبري والمصيبه العظمي، لامثلها نازله، و لا بائقة عاجله، اعلن بها كتاب الله- جل ثناوه- في افنيتكم، في ممساكم [439] و مصبحكم (يهتف في افنيتكم)، هتافا و صراخا، و تلاوه والحانا، و لقبله ما حل بانبياء الله و رسله؟ حكم فضل و قضاء حتم، (و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل، افان مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم؟ و من ينقلب علي عقبيه، فلن يضر الله شيئا، و سيجزي الله الشاكرين.) [440] .

پس به خدا سوگند كه اين حوادث، مصيبت و پيشامد بزرگي است مكه هيچ مصيبتي با آن برابري نمي كند، و هيچ مصيبت دنيايي مثل آن نخواهد بود. مصيبتي كه كتاب خدا- جل ثناوه- در جلو چشمتان در شبانگاه و صبحگاه با صداي بلند و با ناله و فرياد، و با تلاوت (معمولي) و با نغمه ها اعلام نموده است. و مگر پيش از اين بر پيامبران خدا و رسولانش چه گذشته است؟ (مرگ)، حكم

[ صفحه 277]

قطعي و قضاي محتوم الهي است، «و حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم رسولي است كه پيش از او رسولاني گذاشته اند، آيا اگر او بميرد يا كشته شود، شما به گذشته ي خود باز مي گرديد؟ و هر كس با دو پاشنه ي پايش (به عقب) برگردد، هيچ ضرري

به خدا نخواهد زد، و خداوند به زودي سپاسگزاران را پاداش خواهد داد.»

ايها بني قيله! ااهضم تراث ابي؟ [441] و انتم بمراي مني و مسمع و منتدي و مجمع تلبسكم الدعوه، و تشملكم الخبره (الحيره)، و انتم ذوو العدد والعده، والاداه والقوه، و عندكم السلاح والجنه، توافيكم الدعوه فلا تجيبون،و تأتيكم الصرخه فلا تغيثون، و انتم موصوفون بالكفاح، معروفون بالخير والصلاح، والنخبة التي انتخبت، والخيرة التي اختيرت لنا اهل البيت، قاتلتم العرب، و تحملتم الكد والتعب، ناطحتم الامم، و كافحتم البهم، لا نبرح او تبرحون، نامركم فتاتمرون.

اي فرزندان «قيله» [442] از شما دور است، آيا من در رابطه با ارث پدرم خرد و مظلوم واقع شوم؟ در حالي كه شما در جلوي ديدگان من هستيد، و صدايتان را مي شنويد و در يك جمع گرد آمده ايم؟ و زير پوشش دعوت من قرار داريد، و از خبرها مطلع هستيد (يا: سر گشته ايد)، و در حالي كه شما داراي عده وعده و ابزار و نيرو هستيد و نزد شما جنگ افزار و سپر مي باشد، پشت سر هم دعوت مرا مي شنويد اما اجابت نمي كنيد! و صداي فرياد و استغاثه ام به گوش شما مي رسد، ولي فرياد رسي نمي كنيد! با اينكه شما به جنگاوري ستوده شده، و به خير و صلاح معروف هستيد، و نخبه هايي هستيد كه از بين مردم انتخاب شده ايد، و برگزيدگاني هستيد كه براي ما اهل بيت اختيار شده ايد، با (مشركان) عرب جنگيديد، و سختيها و رنجها را تحمل نموديد، و با ملتهاي (مشرك) مبارزه نموديد، و با افراد شجاع ولي بي منطق جنگديد، همواره ما (پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) امر مي كرديم و

شما اطاعت مي نموديد.

[ صفحه 278]

حتي اذ دارت بنا رحي الاسلام، و در حلب الايام، و خضعت ثغره (نعرة) الشرك، و سكنت فوره الإفك، و خمدت (همدت) نيران الكفر، و هدات دعوه الهرج (والمرج)،و استوسق (استوثق) نظام الدين، فاني حرتم (حزتم، يا: اخذتم) بعد البيان؟ و اسررتم بعد الإعلان؟ و نكصتم بعد الإقدام؟ و اشركتم بعد الايمان؟ بوسا لقوم نكثوا ايمانهم من بعد عهدهم، (و هموا بإخراج الرسول و هم بدووكم اول مره، اتخشونهم، فالله احق ان تخشوه ان كنتم مومنين.) [443] .

تا اينكه وقتي سنگ آسياي اسلام توسط ما به گردش در آمد، و بركات روزگار، همچون شير، جريان و كثرت پيدا كرد، و زير گلو (بيني) شرك به خاك ماليده شد، و فوران دروغ ساكن شد، و آتشهاي كفر خاموش گرديد، و موج فتنه و شورش آرام گرفت، و نظام دين هماهنگ و برقرار شد، پس شما بعد از اين بيانات از چه چيز متحير شديد (چرا از حق برگشتيد، يا: چه شيوه اي را پيش گرفتيد)؟ و پس از اعلان و آشكار چرا پنهان نموديد؟ و بعد اقدام (به طرفداري از حق) عقب گرد نموديد؟ و چگونه بعد از ايمان آوردن مشرك شديد؟ بدبختي و فقر باد بر قومي كه بعد از عهد و پيمان سوگندشان را شكستند، «و تصميم گرفتند فرستاده ي خدا را دور نمايند، در حالي كه آنان (مخالفان) توطئه را عليه شما آغاز كردند، آيااز آنان مي ترسيد؟ در حالي كه اگر ايمان داشته باشيد، خدا سزاوارتر است كه از او بترسيد.»

الا، و قد اري ان قد اخلدتم الي الخفض، و ابعدتم من هو احق

بالبسط والقبض و خلوتم بالدعه، و نجوتم بالضيق من السعه، (و نجوتم من الضيق بالسعه)، فمججتم ما وعيتم، و دسعتم الذي تسوغتم، ف- (ان تكفروا انتم و من في الارض جميعا فان الله لغني حميد). [444] .

[ صفحه 279]

هان، مي بنيم كه شما دلبسته ي به رفاه و خوشگذراني و آسايش گرديده ايد، و كسي را كه نسبت به بسط و قبض از ديگران سزاوارتر است، دور نموده ايد. و شما با سكون و آرامش و خوشگذراني خلوت نموده، و از وسعت و گشايش به تنگنا پناه برده، (و خود را از تنگنا و ضيق، به سوي وسعت و آسايش رهايي داده،) و همه ي آنچه را در درون جمع كره بوديد، به هوا پرتاب نموديد. و آنچه را كه خورده بوديد بالا آورده ايد. پس «اگر شما و تمام كساني كه بر روي زمين زندگي مي كنند. كافر شوند (هيچ ضرري به خدا نمي رسد)، زيرا خداوند بي نياز و ستوده است.»

الا، و قد قلت ما قلت هذا علي معرفه مني بالخذله التي خامرتكم، والغذرة التي استشعرتها قلوبكم، ولكنها فيضه النفس، و نفثه الغيظ، و خور القناه، وبثه الصدر، و تقدمه الحجه، فدونكموها، فاحتقبوها دبره الظهر، نقبه الخف، باقيه العار، موسومه بغضب الله [445] و شنار (شنان) الأبد، موصوله بنار الله الموقده، التي تطلع علي الافئده، فبعين الله ما تفعلون (و سيعلم الذين ظلموا اي منقلب ينقلبون.) [446] و انا ابنه نذير لكم، بين يدي عذاب شديد، فاعملوا (انا عاملون، و انتظروا انا منتظرون.) [447] .

آگاه باشيد! همانا آنچه را كه در اينجا گفتم، به خاطر شناختي بود كه از شما داشتم به اينكه ترك نصرت

و ياري نكردن جزء وجودتان، و بي وفايي شعار دلتان شده است. ليكن اين سخنان به خاطر جوشش نفس و سوز دل، و به جوش آمدن و تراوش غيظ و ناراحتي دروني، و براي كند شدن و از كار افتادن سر نيزه، (جنگ افزار) و براي بازگو كردن غصه سينه، و اتمام حجت است، پس بگيريد اين (فدك) را، و طناب بار و جهاز آن را محكم ببنديد (ولي بدانيد كه) پشت آن

[ صفحه 280]

مجروح، و پاي آن ضعيف و سست است، و ننگ و عار (بغض و دشمني) آن برايتان باقي مي ماند، و داغ غضب خداوند (جبار)، و ننگ هميشگي به آن خورده است، و شما را به آتش افروخته ي خداوند كه دلها را هم مي سوزاند، مي پيوندد، پس آنچه انجام مي دهيد در حضور خدا است، «و به زودي ستمكاران مي فهمند كه به چه عاقبتي گرفتار خواهند شد»، و من دختر پيامبر شما هستم كه شما را از عذاب شديد خداوند بيم مي داد، پس هر كاري مي خواهيد بكنيد، «ما نيز كار خودمان را مي كنيم، و منتظر باشيد كه ما هم منتظريم.»

فاجابها ابوبكر عبدالله بن عثمان و قال: يا بنت رسول الله، لقد كان ابوك صلي الله عليه و آله و سلم بالمومنين عطوفا كريما، (و) رووفا رحيما، و علي الكافرين عذابا اليما و عقابا عظيما، ان عزوناه وجدناه اباك دون النساء، و اخا الفك دون الأخلاء، آثره علي كل حميم، و ساعده في كل امر جسيم، لا يحبكم الا سعيد، و لا يبغضكم الا شقي بعيد، فانتم عتره رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم الطيبون، والخيره المنتجبون،

علي الخير ادلتنا، و الي الجنه مسالكنا، و انت- يا خيره النساء و ابنه خير الانبياء- صادقه في قولك، سابقه في وفور عقلك، غير مردوده عن حقك، و لا مصدوده عن صدقك.

سپس ابوبكر، عبدالله بن عثمان [448] در پاسخ حضرت زهرا عليهاالسلام گفت: اي دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، پدرت نسبت به مومنين بسيار با عاطفه و بزرگوار بود و رووف و مهربان، و نسبت به كافران (به منزله ي) عذاب دردناك و عقاب بزرگ بود اگر بخواهيم نسب او را جستجو كنيم در مي يابيم كه او پدر توست نه پدر زنهاي ديگر، و برادر شوهر و مونس تو (علي عليه السلام) بود نه برادر ساير دوستان، هم او كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم او را بر تمام خويشاوندان با محبت مقدم داشت، و در هر امر بزرگي با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم همراهي مي نمود. و دوست نمي دارد شما را مگر كسي كه سعادتمند باشد، و دشمن نمي دارد شما را مگر كسي كه شقاوتمند و بدبخت باشد، پس شما عترت پاك رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم و برگزيدگان و منتخب خداوند، و

[ صفحه 281]

راهنمايان ما بر خوبيها و راه هاي ما به سوي بهشت هستيد. و تو- اي برگزيده ي زنان و دختر بهترين پيامبران- در گفتار خود راستگو، و در وفور عقل و درايت پيشگام هستي، و نبايد از حقت منع شوي، و كسي نبايد مانع سخن راست و حق شما گردد.

والله ما عدوت راي رسول الله، و لا عملت الا باذنه، و

ان الرائد لا يكذب اهله، و اني اشهد الله، و كفي به شهيدا، اني سمعت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم يقول: «نحن معاشر الانبياء لا نورث ذهبا و لا فضه و لا دارا و لا عقارا، و انما نورث الكتاب والحكمه والعلم والنبوه. و ما كان لنا من طعمه فلولي (فلاولي، يا: فلو الي) الامر بعدنا ان يحكم فيه بحكمه.»

و قد جعلنا ما حاولته في الكراع والسلاح، يقاتل بها المسلمون، و يجاهدون الكفار، و يجالدون (يجادلون) المرده الفجار، و ذلك باجماع من المسلمين، لم انفرد به وحدي، و لم استبد بما كان الراي عندي، و هذه حالي و مالي، هي لك (و) بين يديك، لا نزوي عنك، و لا ندخر دونك، و انت سيده امه ابيك، والشجره الطيبه لبنيك، لا ندفع ما لك من فضلك، و لا نوضع (لا يوضع) من فرعك و اصلك، حكمك نافد في ما ملكت يداي، فهل ترين اني اخالف في ذلك اباك صلي الله عليه و آله و سلم؟

به خدا سوگند، من از نظر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم تجاوز نكردم، و جز به اذن و اجازه ي او عمل ننمودم، و جلودار و پيش قراول هيچگاه به اهل خود دروغ نمي گويد، و من خدا را گواه مي گيريم- و شهادت خدا كفايت مي كند- كه شنيدم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمود: «ما طائفه پيامبران، براي كسي طلا و نقره و خانه و زمين به ارث نمي گذاريم، بلكه تنها كتاب و حكمت و دانش و نبوت را به ارث مي گذاريم، و هر چيز قابل استفاده از ما بجا ماند، از

آن ولي امر بعد از ماست و او به هر شكل كه صلاح ديد مي تواند عمل كند.»

و ما در آمد آنچه را كه شما قصد داريد، براي تهيه اسب و جنگ افزار قرار

[ صفحه 282]

داديم، تا مسلمانان بتوانند به وسيله ي آن جنگ كنند و با كفار به جهاد برخيزند، و با شورشگران و متمردان فاسق، برخورد نمايند. و اين كار به اجماع و اتفاق نظر مسلمين صورت گرفت، و من به تنهايي اين كار را نكردم و مستبدانه به راي خود عمل ننمودم، اين است موجودي و مال من كه پيشكش شما، و در اختيار شما باشد، و آن را از شما دريغ نمي كنيم و بدون اجازه ي شما ذخيره نمي كنيم. تو سرور امت پدرت، و شجره ي طيبه براي فرزندانت مي باشي، منكر فضيلت تو نيستيم، و از اصل و فرع شما كم نمي گذاريم (كم نبايد گذاشت)، حكم شما در اموال متعلق به من نافذ است آيا به نظر شما من در اين مساله (فدك) با پدر بزرگوارت مخالفت مي كنم؟

فقالت عليهاالسلام: سبحان الله! ما كان ابي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم عن كتاب الله صادفا، و لا لاحكامه مخالفا، بل كان يتبع اثره و يقفو (يقتفي) سوره، افتجمعون الي الغدر؟ اعتلالا عليه بالزوز والبهتان؟ و هذا بعد وفاته شبيه بما بغي له من الغوائل في حياته، هذا كتاب الله حكما عدلا و ناطقا فصلا، يقول: (يرثني و يرث من آل يعقوب.) [449] (و يقول): (و ورث سلميان داود.) [450] .

فبين- عزوجل- فيما وزع من الاقساط، و شرع من الفرائض و الميراث، و اباح من حظ الذكران و

الإناث ما ازاح به عله المبطلين، و ازال التظني (التظنن) والشبهات في الغابرين، كلا (بل سولت لكم انفسكم امرا، فصبر جميل، والله المستعان علي ما تصفون.) [451] .

سپس حضرت زهرا عليهاالسلام فرمود: سبحان الله! هيچ گاه پدرم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم از كتاب خدا اعراض نمي كرد و با احكام آن مخالفت نمي نمود، بلكه از آن تبعيت مي نمود و دنبال رو سوره هاي آن بود، آيا همه جمع شده ايد كه خيانت كنيد؟ در

[ صفحه 283]

حالي كه با حرف باطل و تهمت (به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم) دليل مي آوريد؟ و اين خيانتي كه بعد از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مي كنيد، شبيه همان توطئه هايي است كه در زمان حياتش داشتيد، اين كتاب خداست كه داوري است عادل، و سخنگويي است كه حق را از باطل جدا مي كند، كه مي فرمايد:«(خدايا، فرزندي به من بده كه) وارث من و خاندان يعقوب باشد» (و نيز مي فرمايد): «و سليمان از داوود، ارث برد».

و خداوند- عزوجل- آنجا كه سهم هاي ارث را توزيع كرده و فرائض و ميراث را تشريع و سه مردان و زنان را بازگو نموده، شبهات و توجيه هاي دروغگويان را برطرف، و گمانها و شبهات را در آينده، زايل و باطل ساخته است، اينچنين نيست كه شما مي گوييد، «بلكه هواهاي نفساني اينچنين براي شما آراسته است، و بايد صبر نمود، صبري جميل و پسنديده، و خداوند در مورد آنچه شما توصيف مي كنيد، ياور ماست.»

فقال (لها) ابوبكر: صدق الله وصدق رسوله، وصدقت ابنته، انت معدن الحكمه، و موطن الهدي والرحمه، و ركن الدين، و

عين الحجه، و لا ابعد صوابك، و لا انكر خطابك، هولاء المسلمون بيني و بينك، قلدوني ما تقلدت، و باتفاق منهم اخذت ما اخذت، غير مكابر و لا مستاثر و هم بذلك شهود.

پس ابوبكر به آن حضرت خطاب كرد و گفت: خدا و رسول خدا و دخترش راست مي گويند.تو معدن حكمت، و جايگاه هدايت و رحمت، و ركن دين، و سرچشمه ي حجت خدا هستي. سخن درست تو را نادرست نمي دانم، و خطابه ات را منكر نيستم. اين مسلمانها شاهد و قاضي بين من و تو باشند، هم اينها بودند كه قلاده ي خلافت را به گردن من انداختند، و من نيز با اتفاق نظر همين مسلمانها آن را گرفتم، بدون اينكه بزرگمنشي و تكبر نموده و بخواهم خود را بر ديگران مقدم بدارم. و اين مسلمانان، همه بر اين مطلب شاهد هستند.

فالتفتت فاطمه عليهاالسلام الي الناس و قالت: معاشر المسلمين، المسرعه الي قيل (قبول) الباطل، المغضيه (المفضيه) علي الفعل (القبيح) الخاسر، (افلا يتدبرون

[ صفحه 284]

القرآن، ام علي قلوب اقفالها؟) [452] كلا، بل ران علي قلوبكم ما اساتم من اعمالكم، فاخذ بسمعكم و ابصاركم، و لبئس ما تاولتم، و ساء ما به اشرتم، و شر ما منه اغتصبتم (اعتضتم)، لتجدن والله محمله ثقيلا، و غبه وبيلا، اذا كشف لكم الغطاء، و بان ما ورائه (من الباساء و) الضراء، و بدا لكم من ربكم ما لم تكونوا تحتسبون، (و خسر هنالك المبطلون.) [453] .

آنگاه حضرت فاطمه عليهاالسلام رو به مردم نمود و فرمود: اي جمعيت مسلمانان كه به سرعت به طرف گفته هاي (پذيرش) باطل شتافتيد، و بر كارهاي (زشت) و زيانبار،

چشم روي هم مي گذاريد، «آيا در قرآن تدبر و ژرف انديشي نمي كنيد؟ يا اينكه بر دلهاي (شما) قفل زده شده است؟» نه چنين است، بلكه كارهاي زشتي كه كرديد بر دلهايتان زنگار زده، و چشم و گوشتان را گرفته است، و چه بد تاويل و توجيه نموديد، و به چه چيز بدي اشاره كرديد، و بد غصب نموديد (چه بد عوضي گرفتيد)، به خدا سوگند حمل آن را سنگين، و عاقبتش را وخيم خواهيد يافت، آن هنگام كه پرده ها كنار مي روند و (گرفتاريها و سختيهاي) پشت پرده ظاهر، و چيزهايي كه گمان نمي كرديد، از ناحيه ي پروردگارتان براي شما آشكار مي گردد، «كساني كه راه باطل را طي مي كردند در آنجا زيان مي برند.»

ثم عطفت علي قبر النبي صلي الله عليه و آله و سلم [454] و قالت:

قد كان بعدك انباء و هنبثه

لو كنت شاهدها، لم تكثر الخطب

انا فقدناك فقد الارض و ابلها

و اختل قومك، فاشهدهم و لاتغب

و كل اهل له قربي و منزله

عند الاله، علي الادنين مقترب

[ صفحه 285]

ابدت رجال لنا نجوي صدورهم

لما مضيت و حالت دونك الترب

تجهمتنا رجال و استخف بنا

لما فقدت، و كل الارث (الارض) مغتصب

و كنت بدرا و نورا يستضاء به

عليك ينزل من ذي العزه الكتب

و كان جبريل بالايات يونسنا

فقد فقدت، و كل الخير محتجب

فليت قبلك كان الموت صادفنا

لما مضيت و حالت دونك الكثب

انا رزينا بمالم يرز ذو شجن

من البريه، لا عجم و

لا عرب

آنگاه حضرت متوجه قبر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم شدند و فرمودند:

(اي رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم) به تحقيق بعد از شما اخبار و گرفتاريها و مصائبي به وجود آمد، به گونه اي كه اگر شما هم آنها را مشاهده مي كرديد، حادثه و مصيبت زياد نمي شد.

ما همان گونه كه زمين، باران سرشار خود را از دست مي دهد شما را از دست داديم، و قوم تو متفرق شدند، پس شاهد باش و از آنان غايب مشو.

هر خاندان در نزد خداوند قرب و منزلت داشته باشد، به بستگان آنها بايد نزديك شد.

آنان كه دشمني خود را با ما در سينه هايشان پنهان مي داشتند، هنگامي كه شما از بين ما رفتيد و تلي از خاك ميان ما و شما حايل شد، دشمني خود را با ما ظاهر كردند.

پس از اينكه شما از دنيا رفتيد، مرداني بر ما يورش آوردند (و برخورد تند و عبوسانه كردند) ما را خوار و كوچك شمرده، و همه ي ارث (زمين) ما غصب شد.

شما ماه درخشان و نوري بوديد كه همه از نور شما استفاده مي كردند، و بر شما از سوي خداوند سرفراز كتابها نازل مي شد.

و جبرئيل با نزول آيات قرآن، مونس ما بود، ولي با رفتن شما همه خوبيها از ما پنهان شد.

اي كاش پيش از آنكه تو از بين ما رفتي و بين ما و تو تل هايي از شن حايل

[ صفحه 286]

شد، مرگ ما را فرا مي گرفت.

براستي كه ما مصيبت زده شده ايم به مصيبتي كه هيچ صاحب حزني از خلائق- نه

از عرب و نه از عجم- اين چنين مصيبت نديده است.

ثم انكفات عليهاالسلام و اميرالمومنين عليه السلام يتوقع رجوعها اليه، و يتطلع طلوعها عليه عليهاالسلام. فلما استقرت بها الدار، قالت لأميرالمومنين عليه السلام: «يابن ابي طالب! اشتملت شملة الجنين، و قعدت حجرة الظنين، نقضت قادمة الاجدل، فخانك ريش الاعزل. هذا ابن ابي قحافه يبتزني نحلة ابي و بلغه ابني، لقد اجهد (اجهر) في خصامي، والفيته الد في كلامي، حتي حبستني قيلة (الانصار) نصرها (نصرتها)، والمهاجره وصلها، و غضت الجماعه دوني طرفها، فلا دافع و لا مانع، خرجت كاظمه، وعدت راغمه، اضرعت خدك يوم اضعت حدك، افترست الذئاب و افترشت التراب، ما كففت قائلا، و لا اغنيت طائلا (باطلا)، و لا خيار لي، ليتني مت قبل هنيئتي (هينتي)، [455] و دون ذلتي، عذيري الله منك (منه) عاديا، و منك حاميا، ويلاي في كل شارق، ويلاي في كل غارب، مات العمد و وهن العضد، شكواي الي أبي، و عدواي الي ربي. اللهم، انت (انك) اشد منهم قوه و حولا، و اشد (احد) باسا و تنكيلا.» [456] .

آنگاه حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام (به طرف خانه) بازگشت، در حالي كه اميرالمومنين عليه السلام منتظر آمدن آن حضرت و چشم به راه او بود، وقتي حضرت، در خانه قرار گرفت، خطاب به اميرالمومنين عليه السلام فرمود: اي پسر ابي طالب! [457] همچون كودكي كه در شكم مادر كز كرده، كنج خانه نشسته، و همانند افراد متهم به گوشه اي نشسته اي، تو كسي بودي كه بالهاي باز شكاري (و شجاعان عرب) را

[ صفحه 287]

چيدي و اينك پر بي سلاحان به تو خيانت كرده اند و (بال آنها را نمي كني).

اين پسر ابي قحافه

(ابوبكر) است كه عطيه ي پدرم و وسيله گذران زندگي ساده فرزندانم را از من مي ربايد، و بسيار سخت (آشكار) با من دشمني كرد، و او را در مكالمه اي كه با وي داشتم، ستيزه جوترين و لجبازترين دشمنها يافتم، تا آنجا كه انصار، ياري خود را از من دريغ داشتند. و مهاجرين، ارتباط خويش با من را ناديده گرفتند، و جماعت (حاضر در مسجد)، چشم خود را روي هم گذاشتند تا مرا نبينند، و در نتيجه نه كسي از من دفاع كرد و نه كسي مانع از ظلم من شد، در حالي كه بغض گلويم را گرفته بود (به سوي مسجد) بيرون شدم، و با حالت خفت و خواري بازگشتم. از روزي كه تندي شمشيرت را از بين بردي، صورت خود را ذليل نمودي، روزي گرگها را مي دريدي و امروز خاك را فرش خود قرار داده اي (و گوشه اي نشسته اي)، و جلوي هيچ گوينده اي را نمي گيري و هيچ كار مؤثري (در جهت دفع فتنه موجود) انجام نمي دهي (هيچ باطلي را سركوب نمي كني)، و من هم هيچ اختياري ندارم، اي كاش پيش از اين حالت سكون و گوشه نشيني، و مبتلا شدن به اين حالت ذلت (ظاهري) مرده بودم! خداوند خود عذر آور من درباره ي تو باشد، از جهت اينكه شما ظلمهايي را از من صرف و دفع نمودي و از من حمايت كردي. واي بر من در هر صبحدم، واي بر م در هر شبانگاه، تكيه گاه ما مرد و بازوي ما سست شد، شكايتم را به پدرم، و عرض حالم را به پروردگارم عرض مي دارم. خداوندا! تو از نظر قدرت و نيرو از اينها (غاصبين خلافت و فدك) نيرومندتر

هستي، و عذاب و انتقام تو از ديگران شديدتر است.

فقال (لها) اميرالمومنين عليه السلام: «لا ويل لك (يا: بنت سيد النبيين!) بل الويل لشانئك، ثم نهنهي عن وجدك، يا ابنه الصفوه و بقيه النبوه، فما ونيت عن ديني، و لا أخطات مقدوري، فان كنت تريدين البلغة، فرزقك مضمون، و كفيلك مامون، و ما اعد (اعد الله) لك افضل مما قطع عنك، فاحتسبي الله.»

[ صفحه 288]

پس اميرالمومنين عليه السلام (خطاب به حضرت فاطمه عليهاالسلام) فرمود: «اي دختر سروران پيامبران!) واي بر تو ينست، بلكه واي بر آنهايي است كه بغض و دشمني تو را دارند، خويشتن را از حالت ناراحتي و تندي باز بدار. اي دختر برگزيده ي خدا، و اي باقيمانده و يادگار نبوت، من هيچ گاه در دين خود ضعيف و سست نشده ام، و در محدودي قدرت و توانايي خود، خطا نكرده ام، پس اگر منظور تو روزي به اندازه ي گذران ساده ي زندگي باشد، روزي تو ضمانت شده است و خدايي كه كفيل توست مورد اعتماد مي باشد، و آنچه كه (خداوند) براي تو (در قيامت) مهيا كرده است، به مراتب بهتر است از آنچه در دنيا از تو قطع شده است. پس به حساب خدا بگذار.»

فقالت عليهاالسلام: «حسبي الله، و نعم الوكليل!»، و امسكت. [458] .

حضرت زهرا عليهاالسلام نيز فرمود: «خداوند براي من كفايت مي كند، و چه وكيل و كارگزار خوبي!» و ديگر سخن نگفت.

الله عليه و آله و سلم؟»

سويد بن غفله مي گويد: هنگامي كه حضرت فاطمه- سلام الله عليها- بيمار شد، همان بيماري كه در اثر آن از دنيا رفت، زنان مهاجر و انصار به منظور عيادت آن حضرت بر گرد او جمع شدند، و به آن حضرت عرض كردند: «چگونه صبح كرديد از بيماريي كه داريد، اي دختر (حضرت محمد) رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم؟»

فحمدت الله و صلت علي ابيها صلي الله عليه و آله و سلم، ثم قالت: اصبحت والله عائفه لدنيا كن، قاليه لرجالكن، لفظتهم بعد ان عجمتهم، و شناتهم (سئمتهم) بعد ان سبرتهم، فقبحا

[ صفحه 289]

لفلول الحد، واللعب بعد الجد، و قرع الصفاه، و صدع القناه، و ختل الاراء، و زلل الاهواء! و (بئس ما قدمت لهم انفسهم، ان سخط الله عليهم و في العذاب هم خالدون) [459] ، لا جرم لقد قلدتهم ربقتها، و حملتهم اوقتها، و شننت عليهم غاراتها، فجدعا و عقرا و بعدا

للقوم الظالمين!

پس حضرت زهرا عليهاالسلام ستايش خدا را به جاي آورد و بر پدر بزرگوارش صلي الله عليه و آله و سلم درود فرستاد، سپس فرمود: به خدا سوگند، صبح كردم در حالتي كه از دنياي شما بيزارم، و بغض مردان شما در دلم جاي گرفته است. بعد از آنكه آنان را امتحان كردم، آنها را به دور انداختم. و بعد از آزمودن آنها، بغضشان را به دل گرفتم، پس زشت باد كندي آنان به جاي تيزي، و بازيگري شان بعد از جديت، و كوبيدن بر سنگ خارا، و شكاف برداشتن سر نيزه ها، و خطا و

اشتباه در آراء، و لغزش در خواسته ها! مردان شما «چه اعمال بدي براي خودشان پيش فرستادند، و كارهاي آنها سبب شد كه خداوند بر آنها غضب كند و جاودانه به عذاب (جهنم) گرفتار آيند.» به ناچار، رسمان خلافت (يا فدك) را به گردن آنها انداختم، و سنگيني بار آن را بر آنها تحميل كردم، و تمام تاراج ها (و مظالم و مفاسد تغيير مسير حكومت) را متوجه آنان نمودم، پس هلاكت و نابودي و جراحت و دوري باد بر قوم ستكار!

ويحهم! اني زعزعوها عن رواسي الرسالة و قواعد النبوه والدلاله، و مهبط (الوحي، و) الروح الامين، والطبين بامور الدنيا والدين؟ الا ذلك هو الخسران المبين.

واي بر آنها! خلافت را از آن پايگاههاي محكم رسلات و از پايه هاي نبوت و راهبري، و از محل نزول (وحي و) جبرئيل امين، و از كسي كه حاذق و آگاه به امور دنيا و دين مي باشد (اميرالمومنين عليه السلام) به كجا تغيير جهت دادند؟ آگاه باشيد، كه اين زيان آشكار است.

[ صفحه 290]

و ما الذي نقموا من ابي الحسن عليه السلام؟ نقموا والله منه نكير سيفه، و قله مبالاته لحتفه، و شده وطاته، و نكال وقعته، و تنمره (تشمره) في ذات الله.

چه عاملي باعث شد كه اينها انتقامجويانه با ابي الحسن (حضرت علي عليه السلام) برخورد نمايند؟ به خدا سوگند، به خاطر شمشير منكر برانداز، و بي باكي و نترسيدن او از مرگ خود، و به علت محكي قدمهاي او (و پامال كردن باطل)، و شدت عقوبت عبرت آموز و شدت خشم (آمادگي) او در (راه خشنودي) خد از او انتقام گرفتند.

و تالله، لو مالوا عن المحجه اللائحه، و

زالوا عن قبول الحجه الواضحه، لردهم اليها، و حملهم عليها، و لسار بهم سيرا سجحا، لا يكلم خشاشه [460] ،و لا يكل سائره، و لا يمل راكبه، و لا وردهم منهلا نميرا صافيا رويا، تطفح ضفتاه، و لا يترنق جانباه، و لأصدرهم بطانا، و نصح لهم سرا و اعلانا، و لم يكن يتحلي من الغني (الدنيا) بطائل، و لا يحظي من الدنيا (منها) بنائل، غير ري الناهل و شبعه الكافل، و لبان لهم الزاهد من الراغب، والصادق من الكاذب، (و لو ان اهل القري آمنوا و اتقوا، لفتحنا عليهم بركات من السماء والارض، ولكن كذبوا، فاخذناهم بما كانوا يكسبون.) [461] (و الذين ظلموا من هولاء سيصيبهم سيئات ما كسبوا، و ما هم بمعجزين.) [462] .

به خدا سوگند، (اگر حضرت علي عليه السلام به خلافت مي رسيد) هرگاه مردم از راه روشن، و پذيرش حجت و دليل آشكار روي مي گرداندند، مسلما آنان را به سوي آن برمي گرداند، و آنان را بر پذيرش آن وادار مي كرد، و قطعا مردم را با نرمي و ملايمت هدايت مي نمود، به گونه اي كه صدمه اي نمي ديدند، و سير كننده ي خسته نمي شد، و شتر سوار ملول نمي گرديد، و بي گمان آنان را بر آبشخور پر آب

[ صفحه 291]

و گوارا و زلال كه سيرابشان كند، و دو لبه ي آن پر از آب و دو طرف آن لجن نداشته باشد، وارد مي كرد، و آنان را سيراب باز مي گرداند، و در آشكار و پنهان نسبت به آنان خيرخواهي نموده و آنان را نصيحت مي كرد، و در عين حال از ثروت (دنيا) خود را آراسته نمي نمود (و استفاده نمي كرد)، و بهره اي براي خود از

دنيا نمي برد، جز به اندازه اي آبي كه شخص تشنه مي آشامد و لقمه ناني كه كفيل (ايتام) مي خورد. و حتما براي آنان زاهدان از كساني كه به دنيا رغبت و تمايل دارند، و نيز راستگو از دروغگو تشخيص داده مي شد، «و اگر اهل آبادي ها ايمان مي آوردند و تقوي پيشه مي كردند، مسلما بركاتي از آسمان و زمين بر آنها مي گشوديم، ولي آنان تكذيب كردند، لذا ما نيز آنان را به آنچه عمل مي كردند مواخذه نموديم.» «و كساني كه از ميان اين مردم ستم كردند، به زودي نتيجه ي بد كارهايي كه انجام داده اند، به آنها خواهد رسيد و در آن هنگام از آنان كاري ساخته نيست.»

الا، هلم فاستمع (فاسمع)، و ما عشت اراك الدهر عجبا، و ان تعجب فعجب قولهم، ليت شعري الي اي سناد (سند) استندوا، و الي اي عماد اعتمدوا؟ و بايه عروة تمسكوا؟ و علي ايه ذريه اقدموا و احتنكوا؟ (لبئس المولي، و لبئس العشير.) [463] و (بئس للظالمين بدلا!). [464] .

هان، بيا و بشنو كه روزگار در مدت زندگاني چه چيزهاي عجيبي را به تو مي نماياند، و اگر تعجب كني، گفتار اينان تعجب آور است. اي كاش مي دانستم اينان به كدامين تكيه گاه استناد كرده اند؟ و به چه ستوني تكيه و اعتماد نموده اند؟ و به كدام دستاويز چنگ زده اند؟ و عليه فرزندان چه كسي اقدام كرده و مستولي شده و آنها را نابود مي كنند؟ «مسلما چه بد دوست و ياوري (براي خود

[ صفحه 292]

برگزيده اند)!» و «ستمگران چه جانشين بدي هستند!»

استبدلوا والله الذنابي بالقوادم، والعجز بالكاهل، فرغما لمعاطس قوم (يحسبون انهم يحسنون صنعا) [465] ، (الا، انهم هم المفسدون،

ولكن لا يشعرون) [466] ويحهم! (افمن يهدي الي الحق احق ان يتبع، ام من لا يهدي الا ان يهدي؟ فما لكم كيف تحكمون؟) [467] .

به خدا سوگند، اينان جلوداران و پيشگامان و ياوران و پناهگان مردم در مشكلات و شدايد را كنار گذارده و سفلگان و نابخردان را جلو انداختند، پس به خاك ماليده شود بيني كساني كه «گمان مي كنند كار خوبي انجام مي دهند!»، «آگاه باشيد! كه آنان خود مفسد هستند، ولي درك نمي كنند.» واي بر آنها، «آيا كسي كه ديگران را به حق هدايت مي كند، سزاوارتر است ديگران از او پيروي نمايند، يا كسي كه بدون هدايت ديگري به خودي خود هدايت پذير نمي گردد؟! پس شما را چه شده است، و چگونه حكم مي كنيد؟»

اما، لعمري لقد لقحت، فنظره ريثما تنتج، ثم احتلبوا ملا القعب دما عبيطا، و ذعافا مبيدا، «هنالك يخسر المبطلون»، [468] و يعرف التالون غب ما اسس الاولون.

هان، به جانم سوگند، خلافت اينان تازه آبستن شده است، پس مهلت دهيد و در انتظار بمانيد تا ببينيد چه ثمره اي به بار مي آورد. سپس از آن به اندازه تغارهاي بزرگ، (به جاي شير) خون تازه، و سم مهلك بدوشيد، «اينجاست كساني كه راه باطل رفته اند، زيانكار مي شوند»، و آيندگان عاقبت آنچه را كه گذشتگانشان تاسيس نموده اند، خواهند شناخت.

ثم طيبوا عن دنياكم انفسا، و اطمئنوا للفتنه جاشا، و ابشروا بسيف صارم،

[ صفحه 293]

وسطوه معتد غاشم، و بهرج شامل، و استبداد من الظالمين، يدع فيئكم زهيدا، و جمعكم (زرعكم) حصيدا، فيا حسره لكم! و اني بكم؟ و قد عميت عليكم، (انلزمكموها و انتم لها كارهون؟) [469] .

(اكنون

كه به مراد خود رسيديد) از دنياي خود خوش باشيد، و قلبتان مطمئن و آماده ي فتنه هايي باشد كه خواهد آمد، و بشارت باد شما را به شمشيرهاي برنده، و قدرت متجاوزاني كه حداكثر ظلم و تعدي را روا مي دارند، و هرج و مرج فراگير و استبداد ستمگران، كه مقدار كمي از بيت المال را باقي مي گذارند، به گونه اي كه هيچ كس در آن رغبت نمي كند. و جمعيت (كشته ي) شما را درو مي كنند، پس حسرت و اندوه بر شما! به كدامين سو هستيد؟ (راه حق و رحمت خدا) بر شما گم شده است، «آيا ما شما را بر رحمت خدا (و صراط مستقيم)، وادار كنيم؟! با آنكه شما كراهت داريد».

قال سويد بن غفله: فاعادت النساء قولها عليهاالسلام علي رجالهن، و جاء اليها قوم من وجوه المهاجرين و الانصار معتذرين، و قالوا: «يا سيده النساء، لو كان ابوالحسن ذكر لنا هذا الامر قبل ان نبرم (يبرم) العهد و نحكم (يحكم) العقد، لما عدلنا الي غيره.»

سويد بن غفلة (راوي) مي گويد: پس زنان مهاجر و انصار آنچه را كه حضرت زهرا عليهاالسلام به ايشان گفته بود، براي مردان خود بازگو كردند، و گروهي از بزرگان مهاجرين و انصار، به عنوان عذرخواهي نزد حضرت آمدند و عرض كردند: «اي سرور زنان، اگر ابوالحسن (اميرالمومنين عليه السلام) پيش از آنكه ما عهد خود را با ابوبكر محكم و با او بيعت نماييم، اين نكته را به ما گوشزد مي كرد،هرگز ما او را رها نكرده و به ديگري رجوع نمي كرديم.»

فقالت (لهم فاطمه) عليهاالسلام: «اليكم عني، فلا عذر بعد تعذيركم، و لا امر بعد تقصيركم.» [470] .

[ صفحه 294]

حضرت فاطمه عليهاالسلام به آنان فرمود: «دور شويد از من، كه بعد از عذرخواهي هاي غير صادقانه ي شما ديگر عذري باقي نمانده است، و بعد از اين تقصير (و گناه) شما، امري كارساز نيست.

برگزيدگان، و منتخب نيكان، و از همگان ارجمند مي باشند، و يادشان در تمام بلاد بلند و به نيكي ياد مي شوند و به لباس فخر آراسته اند.

قال ورقه بن عبدالله: فقلت: يا جاريه، اني لاظنك من موالي اهل البيت عليهم السلام. فقالت: اجل، قلت لها: و من انت من مواليهم؟ قالت: انا فضه امه فاطمه الزهراء، ابنه محمد المصطفي، صلي الله عليها و علي ابيها و بعلها و بنيها.

ورقه بن عبدالله مي گويد: به او گفتم: اي دختر، من يقين دارم كه تو از دوستداران اهل بيت عليهم السلام هستي، وي گفت: بله، گفتم: نامت چيست؟ گفت: من فصه، كنيز فاطمه ي زهرا، دختر حضرت محمد مصطفي مي باشم، كه درود خداوند بر او و پدر و شوهر و فرزندانش باد!

فقلت لها: مرحبا بك و اهلا و سهلا، فلقد كنت مشتاقا الي كلامك و منطقك، فاريد منك الساعه ان تجيبني من مساله اسالك، فاذا انت فرغت من الطواف، قفي لي عند سوق الطعام حتي آتيك و انت مثابه ماجوره. فافترقنا.

گفتم: خيلي خوش آمدي و خيلي خوشوقتم، من بسيار مشتاق كلام و سخن تو بودم، مي خواهم يك سوالي از تو بكنم و تو به من پاسخ دهي. وقتي طواف را به پايان بردي، كنار بازار غله بايست تا من بيايم، خداوند به تو اجر و پاداش دهد. و به اين ترتيب از هم جدا شديم.

فلما فرغت من الطواف و اردت الرجوع الي منزلي، جعلت طريقي عل سوق الطعام، و اذا انا بها جالسه في معزل من الناس، فاقبلت عليها، و اعتزلت بها، و اهديت اليها هديه و لم اعتقد انها صدقه، ثم قلت لها: يا فضه، اخبريني عن

مولاتك فاطمه الزهراء عليهماالسلام، و ما الذي رايت منها عند و فاتها بعد موت ابيها محمد صلي الله عليه و آله و سلم.

وقتي طواف را به پايان بردم، هنگام بازگشت به منزل، راهي را كه از بازار غله مي گذشت انتخاب نمودم، ناگهان ديدم كه وي در گوشه اي به دور از مردم نشسته است. نزد او رفتم و او را كنار كشيدم و بدون اينكه قصد صدقه بكنم

[ صفحه 296]

هديه اي به او دادم، سپس به او گفتم، اي فضه، از سرورت فاطمه ي زهرا عليهم السلام و وقايعي كه بعد از مرگ پدرش حضرت صلي الله عليه و آله و سلم و هنگام وفات وي، از او ديدي به من خبر ده.

قال ورقه: فلما سمعت كلامي، تغر غرت عيناها بالدموع ثم انتحبت نادبه، و قالت: يا ورقه بن عبدالله، هيجت علي حزنا ساكنا، و اشجانا في فوادي كانت كامنه، فاسمع الان ما شاهدت منها عليهاالسلام:

ورقه (راوي حديث) مي گويد: به محض اينكه سخن من تمام شد، چشمان فضه پر از اشك گرديد و بلند بلند گريست و گفت: اي ورقه بن عبدالله، اندوه فرو نشسته و غمهاي نهفته ي دلم را برانگيختي، اينك وقايعي را كه من از آن حضرت عليهاالسلام ديده ام بشنو.

اعلم انه لما قبض رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، افتجع له الصغير والكبير، و كثر عليه البكاء، و قل العزاء، و عظم رزوه علي الاقرباء والاصحاب والاولياء والاحباب، والغرباء والانساب، ولم تلق الا كل باك و باكيه، و نادب و نادبه، و لم يكن في اهل الارض والاصحاب والاقرباء والاحباب اشد حزنا و اعظم بكاء و

انتحابا من مولاتي فاطمه الزهراء عليهاالسلام، و كان حزنها يتجدد و يزيد، و بكاوها يشتد.

بدان، رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم دل كوچك و بزرگ را به درد آورد، و بسيار بر او گريستند و صبر همه را به سر آورد، و مصيبت فقدان او بر نزديكان و ياران و دوستان و احباب و بيگانگان و خويشان سخت بود، و همه ي مردان و زنان براي او گريه و ندبه نمودند، ولي در روي زمين و در ميان ياران و نزديكان و دوستان كسي غمگين تر از سرورم فاطمه ي زهرا عليهاالسلام نبود و وي بيشتر و شديدتر از همه گريه مي كرد. و اندوه او پيوسته تازه و افزون، و گريه اش شديدتر مي شد.

فجلست سبعه ايام لا يهدا لها انين، و لا يسكن منها الحنين، كل يوم جاء كان بكاوها اكثر من اليوم الاول. فلما كان في اليوم الثامن ابدت ما كتمت من الحزن فلم تطق صبرا اذ خرجت و صرخت، فكانها من فم رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم تنطق.

[ صفحه 297]

پس هفت روز ناله ي او آرام، و صداي او خاموش نمي شد، و هر روز بيش از روز گذشته گريه مي نمود، تا اينكه روز هشتم اندوه نهفته ي خود را آشكار نمود و نتوانست شكيبايي كند، لذا از خانه بيرون آمد و ناله سر داد، به گونه اي كه گويي رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم سخن مي گويد.

فتبادرت النسوان، و خرجت الولائد والولدان، و ضج الناس بالبكاء والنحيب، و جاء الناس من كل مكان، و اطفئت المصابيح لكيلا تتبين صفحات النساء، و خيل

الي النسوان ان رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم قد قام من قبره، و صارت الناس من دهشه و حيره لما قدرهقهم.

پس زنان شتافتند، و دختران و پسران از خانه بيرون آمدند، و مردم همراه با اشك ريختن و گريه ي بلند، ناله سر دادند و از همه سو گرد آمدند، و براي اينكه صورت زنان نمايان نشود چراغها را خاموش كردند، و زنان تصور كردند كه گويي رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم از قبر بيرون آمده است، و مردم به خاطر مصيبت آن حضرت مدهوش و متحير گرديدند.

و هي عليهاالسلام تنادي و تندب اباه: وا أبتاه، واصفياه، وامحمدا، وا ابا القاسماه، و اربيع الارامل واليتامي، من للقبله والمصلي؟ و من لابنتك الوالهه الثكلي؟

و فاطمه ي زهرا عليهاالسلام ندا برمي آورد و بر پدر بزرگوارش اين گونه نوحه سرايي مي كرد: واي پدرم، واي بر برگزيده ي خدا، وا محمداه، وا اباالقاسم، واي بر كسي كه بهار و مايه ي شادماني نيازمندان (يا: بيوگان) و يتيمان بود، ديگر چه كسي (مدافع اهل) قبله و جايگاه نمازگزاردن نمازگزارن خواهد بود؟ و ديگر دختر سرگشته ي مصيبت زده ات چه كسي را دارد؟

ثم اقبلت تعثر في اذيالها و هي لا تبصر شيئا من عبرتها، و من تواتر دمعتها، حتي دنت من قبر أبيها محمد صلي الله عليه و آله و سلم، فلما نظرت الي الحجرة وقع طرفها علي الماذنه، فقصرت خطاها، و دام نحيبها و بكاها، الي ان اغمي عليها، فتبادرت النسوان اليها، فنضحن الماء عليها و علي صدرها و جبينها حتي افاقت.

[ صفحه 298]

سپس در حالي كه لباسش بر

زمين كشيده مي شد و از بسياري گريه و جاري شدن اشك چيزي را نمي ديد، آمد و نزديك قبر پدر بزرگوارش حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم ايستاد. به محض اينكه به حجره نگاه كرد و چشمش بر مأذنه افتاد، آهسته گام برداشت و پيوسته ناله و گريه نمود تا اينكه بيهوش گرديد. زنان به سوي او شتافتند و آب بر صورت و سينه و پيشاني اش پاشيدند تا اينكه به هوش آمد.

فلما افاقت من غشيتها، قامت و هي تقول: رفعت قوتي، و خانني جلدي، و شمت بي عدوي، والكمد قاتلي. يا أبتاه بقيت والهه وحيده، و حيرانه فريده، فقد انخمد صوتي، و انقطع ظهري، و تنغض عيشي، و تكدر دهري، فما اجد يا ابتاه بعدك انيسا لوحشتي، و لا رادا لدمعتي، و لا معينا لضعفي، فقد فني بعدك محكم التنزيل، و مهبط جبرئيل، و محل ميكائيل. انقلبت بعدك يا ابتاه الاسباب، و تغلقت دوني الابواب، فانا للدنيا بعدك قاليه، و عليك ما ترددت انفاسي باكيه،لا ينفد شوقي اليك، و لا حزني عليك.

وقتي به هوش آمد برخاست و فرمود: توانم از بين رفته، و شكيبايي و استقامتم با من ياري نمي كند، و دشمنم به من شماتت مي كند، و اندوه شديد و درد دلم از افسردگي مرا خواهد كشت. پدر جانم، سرگشته و بي كس و متحير و تنها شده ام، و صدايم خاموش گرديده و نيروي پشتم از بين رفته، و زندگي برايم تلخ، و روزگارم تيره و تار شده است. پدر جانم، بعد از تو كسي را نمي يابم كه مونس احساس تنهايي من گردد، و اشك چشمم را فرو نشاند، و در ضعف

و ناتواني ياورم باشد. بعد از تو آيات محكم قران و نزول جبرئيل و آمدن ميكائيل همگي برچيده شد.

پدر جانم، بعد از تو اسباب (نيل به مقامات معنوي و اخروي) واژگون، و درها به روي من بسته شد، لذا بعد از تو ديگر، از دنيا خوشم نمي آيد، و تا زماني كه نفسهايم مي رود و مي آيد خواهم گريست، و شوق من به تو و اندوهم بر تو

[ صفحه 299]

پايان نمي پذيرد.

ثم نادت: يا ابتاه، والباه، ثم قالت:

ان حزني عليك جديد

و فوادي والله صب عنيد

كل يوم يزيد فيه شجوني

و اكتيابي عليك ليس يبيد

جل خطبي، فبان عني عزائي

فبكائي كل وقت جديد

ان قلبا عليك يالف صبرا

او عزاء، فانه لجليد

سپس ندا برآورد: اي پدر جانم، واي بر عقل من، پس فرمود:

براستي كه اندوه من بر تو تازه، و به خدا سوگند دلم عاشق و مشتاق توست و به هيچ وجه از تو روي برنمي گرداند.

هر روز اندوه هايم افزون مي گردد، و افسردگي و شكستگي من از غم تو هرگز از من جدا نمي شود.

گرفتاري و مصيبت من بزرگ و سخت است، لذا شكيبايي از من كناره گرفته، و هر زمان گريه ام تازه مي گردد.

براستي هر كس كه با وجود انس به تو، صبر و شكيبايي كند و يا تسلي بيابد، واقعا سخت دل و قسي القلب است.

ثم نادت: يا ابتاه، انقطعت بك الدنيا بانوارها، و زوت زهرتها و كانت ببهجتك زاهره، فقدا سود نهارها، فصار يحكي حنادسها رطبها و يابسها. يا ابتاه، لا زلت آسفه

عليك الي التلاق. يا ابتاه، زال غمضي منذ حق الفراق. يا ابتاه، من للارامل والمساكين؟ و من للامه الي يوم الدين؟ يا ابتاه، امسينا بعدك من المستضعفين. يا ابتاه، اصبحت الناس عنا معرضين، و لقد كنا بك معظمين في الناس غير مستضعفين. فاي دمعه لفراقك لا تنهمل؟ و اي حزن بعدك عليك لا يتصل؟و اي جفن بعدك بالنوم يكتحل؟ و انت ربيع الدين، و نور النبيين، فكيف للجبال لا تمور، و للبحار بعدك لا تغور؟ والارض كيف لم تتزلزل؟

سپس ندا بر آورد: پدر جانم، به واسطه ي (رحلت) تو انوار دنيا از بين رفت، و

[ صفحه 300]

شكوفايي و زيبايي آن كه به افروختگي و حسن تو شكوفا و زيبا بود، افسرده شد، و روزهاي دنيا تيره گرديدند.

پدر جانم، تا ملاقات تو پيوسته بر تو تاسف خورده و ناراحت خواهم بود پدر جانم، از زمان جدايي و فراق تو بينايي ام از بين رفته است. پدر جانم، چه كسي بعد از تو از بيوگان و بيچارگان دلجويي خواهد كرد؟ و چه كسي تا روز پاداش و قيامت (دادرس) امت تو خواهد بود؟ اي پدر جان، بعد از تو مردم ما را خوار و كوچك شمردند، پدر جانم، بعد از تو مردم از ما رويگردان شدند، در حالي كه به واسطه ي وجود تو در ميان مردم ارجمند و عزيز بوديم و كسي ما را خوار و كوچك نمي شمرد. پس چرا در فراق تو اشك نريزم، و اندوهم پيوسته نگردد، و پلكهايم بر روي هم بسته شده و به خواب روم، در حالي كه تو بهار و احياگر دين و نور پيامبران هستي؟

و چگونه بعد از تو كوهها از هم نپاشند و به هم نخورند، و آب درياها خشك نشود؟ و چگونه زمين نلرزد؟

رميت يا ابتاه بالخطب الجليل، و لم تكن الرزيه بالقليل، و طرقت يا ابتاه بالمصاب العظيم، و بالفادح المهول. بكتك يا ابتاه الاملاك، و وقفت الافلاك، فمنبرك بعدك مستوحش، و محرابك خال من مناجاتك، و قبرك فرح بمواراتك، والجنه مشتاقه اليك و الي دعائك و صلاتك. يا ابتاه، ما اعظم ظلمة مجالسك!، فوا اسفاه عليك الي ان اقدم عاجلا عليك.

پدر جانم، به مشكل بزرگي گرفتار آمده ام، و مصيبتم اندك و كوچك نيست. اي پدر جان، مصيبت بزرگ و پيشامد هراسناكي به من روي آورده. باباي من، ملائكه بر تو گريستند و فلكها بازايستادند، لذا منبرت بعد از تو احساس تنهايي مي كند، و محرابت از مناجات تو خالي مانده است، و قبرت به واسطه ي خاك شدن تو در آن شادمان، و بهشت به تو و دعا و نمازت مشتاق است.

پدرجانم، چقدر تاريكي مجالس تو سخت است. پس همواره بر تو تاسف خواهم خورد تا اينكه بزودي بر تو وارد شوم.

[ صفحه 301]

و اثكل ابوالحسن الموتمن ابو ولديك، الحسن والحسين، و اخوك و وليك و حبيبك و من ربيته صغيرا، و واخيته كبيرا، و اخلي احبابك و اصحابك اليك، من كان منهم سابقا و مهاجرا و ناصرا، والثكل شاملنا، والبكاء قاتلنا، والاسي لازمنا.

و ابوالحسن امين، پدر دو فرزندت حسن و حسين، و برادر و دوست، و محبوبت به مصيبت گرفتار آمده، هم او كه در كوچكي اش پرورش دادي، و در بزرگي با او عقد اخوت بستي، و

شيرين ترين دوستان و يارانت در نزد تو بود، و از همه ي آنان (به ايمان) سبقت جست و هجرت نمود و ياري ات كرد. مصيبت همه ما را فرا گرفته، و گريه ما را مي كشد، و پيوسته ناراحت و افسرده ايم.

ثم زفزت زفزه و انت انه كادت روحها ان تخرج، ثم قالت:

قل صبري و بان عني عزائي

بعد فقدي لخاتم الانبياء

عين، يا عين، اشكبي الدمع سحاً

ويك [471] لا تبخلي بفيض الدماء

يا رسول الاله، يا خيره الله

و كهف الايتام والضعفاء

قد بكتك الجبال والوحوش جمعا

والطير والارض بعد بكي السماء

و بكاك الحجون والركن و المش

عر يا سيدي مع البطحاء

و بكاك المحراب والدرس

للقرآن في الصبح معلنا والسماء

و بكاك الاسلام اذ صار في النا

س غريبا من سائر الغرباء

لو تري المنبر الذي كنت تعلو

ه علاه الضلام بعد الضياء

يا الهي، عجل وفاتي سريعا

فلقد تنعصت الحياه يا مولائي

سپس آهي از دل برآورد و بلند بلند ناله سر داد به گونه اي كه نزديك بود روح از بدنش خارج شود، سپس فرمود: بعد از فقدان خاتم انبياء صلي الله عليه و آله و سلم، شكيبايي ام اندك شده و تسلي پيدا كردن از من كناره گرفته است.

[ صفحه 302]

اي چشم من، اي چشم من، به شدت اشك بريز، و اشك بريز و در ريختن اشكهايت بخل مورز.

اي رسول خدا، اي برگزيده ي خدا، و اي پناهگاه ايتام و ضعيفان.

كوهها، و حوش، پرندگان، زمين و آسمان،

همگي براي تو گريستند.

اي آقاي من، گياهان مخصوص، ركن و مشعر نيز همراه با شنزارها (اي مكه) بر تو اشك ريختند.

محراب و درس علني قرآن تو در صبح و شام نيز براي تو گريه كردند.

اسلام نيز گريست، زيرا بعد از تو در ميان مردم از همه ي غريبها، غريب تر گرديد.

اي كاش منبري را كه بر آن بالا مي رفتي، مشاهده مي كردي كه بعد از آن روشنايي،تاريكي آن را فرا گرفته است.

اي معبود من، هر چه سريعتر مرگ مرا را برسان، زيرا اي آقاي من، زندگاي براي من تاريك و سخت شده است.

قالت: ثم رجعت الي منزلها و اخذت بالبكاء والعويل ليلها و نهارها، و هي لا ترقا دمعتها، و لا تهدا زفرتها. و اجتمع شيوخ اهل المدينه و اقبلوا الي اميرالمومنين علي عليه السلام فقالوا له: يا اباالحسن، اي فاطمه عليهاالسلام تبكي الليل والنهار، فلا احد منا يتهنا بالنوم في الليل علي فرشنا، و لا بالنهار لنا قرار علي اشغالنا و طلب معايشنا، و انا نخبرك ان تسالها اما ان تبكي ليلا او نهاراً، فقال عليه السلام: حبا و كرامه.

فضه مي گويد: سپس فاطمه ي زهرا عليهاالسلام به منزلش برگشت و شب وروز به گريه وناله ي بلند پرداخت به گونه اي كه اشك چشمش قطع، و آهش آرام نمي گرفت (لذا) پيرمردان مدينه گرد آمدند و به خدمت اميرالمومنين علي عليه السلام رسيدند و عرض كردند: اي اباالحسن، فاطمه عليهاالسلام شب و روز گريه مي كند، و هيچ يك از ما نمي توانيم شب در رختخواب راحت بخوابيم، و روز نيز آرامشي در كارها و جستجوي روزي نداريم، ما به تو عرض مي كنيم كه از فاطمه عليهاالسلام

[

صفحه 303]

بخواهي كه يا شب گريه كند و يا روز. آن حضرت عليهاالسلام نيز با تكريم آنان،سخنشان را پذيرفت.

فاقبل اميرالمؤمنين عليه السلام حتي دخل علي فاطمه عليهاالسلام و هي لا تفيق من البكاء، و لا ينفع فيها العزاء. فلما راته سكنت هنيئة له. فقال لها: يا بنت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، ان شيوخ المدينه يسالوني ان اسالك اما ان تبكين اباك ليلا و اما نهاراً.

لذا اميرالمومنين عليه السلام به خدمت فاطمه عليهاالسلام رسيد، در حالي كه هنوز از گريه آسوده و تسلي پيدا نكرده بود، ولي به محض اينكه علي عليه السلام را ديد، لحظه اي آرام گرفت. حضرت علي عليه السلام فرمود: اي دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، پير مردان مدينه از من درخواست نمودند كه از شما بخواهم كه يا شب بر پدر بزرگوارت گريه كني و يا روز.

فقالت: يا اباالحسن، ما اقل مكثي بينهم، و ما اقرب مغيبي من بين اظهرهم! فوالله، لا اسكت ليلا و لا نهارا او الحق بابي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم. فقال لها علي عليه السلام: افعلي، يا بنت رسول الله ما بدا لك.

فاطمه ي زهرا عليهاالسلام فرمود: اي اباالحسن، چقدر كم بين آنها درنگ خواهم نمود، و چه زود از ميان آنان خواهم رفت. به خدا سوگند، شب و روز ساكت نخواهم ماند تا اينكه به پدرم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم بپويندم. علي عليه السلام نيز به او فرمود: اي دختر رسول خدا، هر چه مي خواهي بكن.

ثم انه بني لها بيتا في البقيع نازحا عن المدينه، يسمي بيت الاحزان. و

كانت اذا اصبحت قدمت الحسن والحسين عليهماالسلام امامها، و خرجت الي البقيع باكيه، فلا تزال بين القبور باكيه، فاذا جاء الليل اقبل اميرالمومنين عليه السلام اليها، و ساقها بين يديه الي منزلها.

سپس حضرت خانه اي در بقيع به دور از مدينه براي او ساخت كه «بيت الاحزان» ناميده مي شود، و فاطمه زهرا عليهاالسلام وقتي صبح مي كرد حسن و حسين عليهماالسلام را پيشاپيش خود مي انداخت و گريان روانه ي بقيع مي شد، و پيوسته

[ صفحه 304]

ميان قبرها مي گريست. و وقتي شب فرا مي رسيد اميرالمومنين عليه السلام به سوي او مي آمد و او را جلو مي انداخت و به منزل مي برد.

و لم تزل علي ذلك الي ان مضي لها بعد موت ابيها سبعه و عشرون يوما، و اعتلت العله التي توفيت فيها، فبقيت الي يوم الاربعين، و قد صلي اميرالمومنين عليه السلام صلاه لاظهر و اقبل يريد المنزل اذا استقبلته الجواري باكيات حزينات. فقال لهن: ما الخبر؟ و مالي اراكن متغيرات الوجوه والصور؟ فقلن: يا اميرالمومنين، ادرك ابنه عمك الزهراء عليهاالسلام و ما نظنك تدركها.

و پيوسته بر اين حال بود، تا اينكه بيست و هفت و روز از رحلت پدر بزرگوارش گذشت، و به بيماريي كه سرانجام در اثر آن وفات نمود، گرفتار شد. و تا چهل روز پس از آن در دنيا بود. تا اينكه روزي اميرالمومنين عليه السلام نماز ظهر را خوانده بود و مي خواست به منزل بيايد، ناگهان دختران گريان و اندوهناك به پيشواز او آمدند. حضرت به آنان فرمود: چه خبر است؟ و جرا صورتها و چهره هايتان را پريشان مي بينم عرض كردند: اي اميرالمومنين، دختر عمويت زهرا عليهاالسلام را درياب، و گمان

نمي كنيم كه بتواني او را (زنده) دريابي.

فاقبل اميرالمومنين عليه السلام مسرعا حتي دخل عليها، و اذا بها ملقاه علي فراشها، و هو من قباطي مصر، و هي تقبض يمينا و تمد شمالا، فالقي الرداء عن عاتقه، والعمامه عن راسه، و حل ازراره، و اقبل حتي اخذ رأسها و تركه في حجره.

پس اميرالمومنين عليه السلام شتابان آمد و به خدمت ايشان رسيد، ولي ناگهان ديد كه حضرتش بر رختخوابي كه از پارچه ي قباطي [472] مصر بود دراز كشيده، به طرف راست و چپ پيچ مي خورد. حضرت علي عليه السلام عباي خود را از دوش و عمامه اش را از سر برداشت و دگمه هاي (پيراهن) را گشود، و جلو آمد و سر آن حضرت را گرفت و در دامن خود گذاشت.

و ناداها: يا زهراء، فلم تكلمه، فناداها: يا بنت محمد المصطفي، فلم تكلمه،

[ صفحه 305]

فناداها: يا بنت من حمل الزكاه في طرف ردائه و بذلها علي الفقراء، فلم تكلمه، فناداها: يا ابنة من صلي بالملائكه في السماء مثني مثني، فلم تكلمه: فناداها: يا فاطمه، كلميني، فانا ابن عمك علي بن ابي طالب.

علي عليه السلام صدا كرد: اي زهرا، ولي حضرت پاسخ نداد، صدا كرد: اي دختر محمد مصطفي صلي الله عليه و آله و سلم، ولي باز حضرت پاسخ نداد، صدا كرد: اي دختر كسي كه زكات را در گوشه ي عباي خود حمل كرد و به نيازمندان بذل نمود، ولي باز حضرت پاسخ نداد. صدا كرد: اي دختر كسي كه در آسمان دو ركعت دو ركعت امام جماعت ملائكه شد و نماز گزارد، ولي باز پاسخ نداد. صدا كرد: اي فاطمه، با من

سخن بگو، من پسر عمويت علي بن ابي طالب هستم.

قال [473] : ففتحت عينيها في وجهه و نظرت اليه و بكت و بكي، و قال: ما الذي تجدينه، فانا ابن عمك علي بن ابي طالب.

فضه مي گويد: حضرت زهرا عليهاالسلام چشم باز كرد و به اميرالمومنين عليه السلام نگاه كرد، حضرت علي عليه السلام فرمود: حالت چطور است؟ من پسر عمويت علي بن ابي طالب هستم.

فقالت: يا ابن العم، اني اجد الموت الذي لابد منه و لا محيص عنه، و انا اعلم انك بعدي لا تصبر لعي قله التزويج، فان انت تزوجت امراه، اجعل لها يوما و ليله، و اجعل لاولادي يوما و ليله. يا اباالحسن، و لا تصح في وجوههما، فيصبحان يتمين غريبين منكسرين، فانهما بالامس فقدا جدهما، واليوم يفقدان امهما، فالويل لامه تقتلهما و تبغضهما!

حضرت زهرا عليهاالسلام فرمود: اي پسر عمو، من در حال مرگ هستم، مرگي كه گريز و چاره و پناهگاهي از آن نيست، و من مي دانم كه تو (مانند هر مرد ديگر) بعد از من نمي تواني بر ازدواج نكردن صبر كني، پس اگر ازدواج نمودي، يك

[ صفحه 306]

شبانه روز را براي همسرت، و يك شبانه روز را براي فرزندان من قرار ده. اي ابالحسن در روي آنان فرياد مزن، تا مبادا، غريب و دل شكسته شوند، زيرا آن دو فرزند يتيم من (اما حسن و حسين عليهماالسلام) ديروز جدشان را از دست دادند، و امروز نيز مادرشان را از دست مي دهند، پس واي بر امتي كه آن دو را مي كشند و بغض آنها را در دل مي گيرند!

ثم انشات تقول:

ابكني ان بكيت يا خير هادي،

و

اسبل الدمع، فهو يوم الفراق

يا قرين البتول، اوصيك بالنسل

فقد اصبحا حليف اشتياق

ابكني و ابك لليتامي و لا تن

س قتيل العدي بطف العراق

فارقوا فاصبحوا يتامي حياري

يحلف الله فهو يوم الفراق

سپس اين اشعار را سرود و فرمود:

اگر خواستي گريه كني بر من گريه كن اي بهترين هدايتگر، و اشك بريز، كه اين روز، روز جدايي است.

اي همدم بتول (و شوهر فاطمه عليهاالسلام)، تو را سفارش مي كنم كه با فرزندانم (خوب رفتار كني)، زيرا آن دو (امام حسن و حسين عليهماالسلام) در اشتياق به من هم سوگند هستند.

بر من و نيز بر يتيمانم گريه كن، و هرگز كسي را كه به دست دشمنان در صحراي سوزان عراق كشته مي شود، (امام حسين عليه السلام)، فراموش مكن.

اينان از من جدا شدند و يتيم و سرگشته گرديدند، به خدا سوگند كه اين روز، روز فراق و جدايي است.

قالت: فقال لها علي عليه السلام: من اين لك يا بنت رسول الله هذا الخبر، والوحي قد انقطع عنا؟ فقالت: يا اباالحسن، رقدت الساعه، فرايت حبيبي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم في قصر من الدر الابيض، فلما راني قال: هلمي الي، يا بنيه، فاني اليك مشتاق. فقلت: والله، اني لاشد شوقا منك الي لقائك. فقال: انت الليله عندي. و هو الصادق لما وعد، والموفي لما عاهد.

[ صفحه 307]

فضه مي گويد: حضرت علي عليه السلام به حضرت زهرا عليهاالسلام فرمود: اي دختر رسول خدا، از كجا خبر داري كه از دنيا مي روي، در حالي كه وحي از ما رخت بربسته است؟ عرض كرد:

اي اباالحسن، همين حالا دراز كشيدم و به خواب رفتم، و محبوبم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم را در كاخي از مروازيد سفيد ديدم. به محض اينكه مرا ديد فرمود: اي دختر عزيزم، نزد من بيا، كه خيلي مشتاق تو هستم. من نيز به ايشان عرض كردم: به خدا سوگند، اشتياق من به ملاقات شما بيشتر است. فرمود: همين امشب نزد من خواهي بود، و آن بزرگوار در وعده ي خود راستگو، و به پيمان خود وفا مي كند.

فاذا انت قرات يس، فاعلم اني قد قضيت نحبي، فغسلني، و لا تكشف عني، فاني طاهره مطهره، و ليصل علي معك من اهلي الادني فالادني، و من رزق اجري، و ادفني ليلا في قبري. بهذا اخبرني حبيبي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم.

پس وقتي سوره ي يس را قرائت نمودي، بدان كه من به پيمان خود وفا نموده ام (و از دنيا رفته ام)، پس (از زير لباس) مرا غسل بده، و لباسم را كنار نزن، زيرا من پاك و پاكيزه هستم، و تنها نزديك ترين بستگانم و كساني كه خداوند پاداش (مودت) مرا به آنان روزي كرده است بر من نماز بگزارند، و مرا شبانه در قبرم به خاك بسپار، كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم چنين به من خبر داد.

فقال علي: والله، لقد اخذت في امرها، و غسلتها في قميصها، و لم اكشف عنها. فوالله، لقد كانت ميمونه طاهره مطهره، ثم حنطتها من فضله حنوط رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، و كفنتها، و ادرجتها في اكفانها. فلما هممت ان أعقد الرداء، ناديت: يا ام كلثوم، يا