مطالعه یکپارچه منابعی که از حوادث و رویدادهای پس از سقیفه بنی ساعده یاد کرده اند؛ ما را با حوادث ناگوار متعددی مواجه میسازد که یکی از آنها،حادثه(هجوم به خانه حضرت زهرا«علیهاالسلام» میباشد.)

منظور از «هجوم» در تاریخنگاری مصائب حضرت زهرا«علیهاالسلام»،حضور هواداران مسلّح خلیفه در اطراف درب خانه امیرالمؤمنین«علیه السلام»،به فرمان ابوبکر و با هدف اخذ بیعت از حضرت علی«علیه السلام»میباشد.

اگر به تعریف فوق،قید«حمله»شامل:«ارعاب،تهدید به احراق و اعمال عناصری از جنس خشونت»را نیز اضافه کنیم؛نقلهای مربوط به«هجوم به بیت فاطمه«علیهاالسلام» را به سادگی میتوان از لا به لای کتابهای تاریخی،استخراج نمود.

آنچه پس از دسته بندی دقیق این نقلها به دست میآید؛ تحقّق قطعی و تردیدناپذیر هجوم به بیت فاطمه علیهاالسلام ، آن هم حداقل در دو نوبت مختلف میباشد که به ترتیب از آنها با نامهای «هجوم اول = هجوم منجر به شکست تحصن»و هجوم اصلی= هجوم»یاد میکنیم.«منجر به وقوع احراق و ایراد ضرب و جرح به حضرت زهرا«علیهاالسلام»

منابع تاریخی از حیث درج نقلهای مربوط به این دو هجوم ، به سه دسته قابل تقسیم اند:

1 - دسته یکم: منابعی که از «هجوم اول» یاد کرده اند.

2 - دسته دوم: منابعی که از «هجوم اصلی» یاد کرده اند.

ص: 2

3 - دسته سوم: منابعی که از حوادث هر دو هجوم «به صورت ادغام شده و ذیل یک نقل واحد»، یاد کرده اند.

از جمله منابعی که به اختصار از «هجوم اول» یاد کرده است، کتاب «تاریخ یعقوبی»، نوشته احمد بن ابی یعقوب (متوفّای 292) می باشد.

در این نوشتار، نخست به ارائه مطالبی درباره یعقوبی و کتابِ تاریخش میپردازیم؛ سپس درباره «هجوم اول به روایت یعقوبی» و شبهه مندرج در مجلّه «ندای اسلام»، به تفصیل سخن خواهیم گفت.

فعالیت علمی وی تا سال 292 قمری است.(1).

همچنین نوشتار او درباره اخلاق و رفتار معتضد عباسی، در کتاب دیگرش به نام «مشاکلۀ الناس لزمانهم» نشان میدهد که وی در فاصله سالهای 279 تا 289 هجری قمری، در قید حیات بوده است.(2).

مستشرقین را نیز بر انگیخته است.

وی با دقّت، امانت و حساسیت ویژه، بسیاری از مسائل مناطق محلّ گذر و مورد مشاهده خویش را ثبت و ضبط کرده است. وی در گردآوری اخبار و اطّلاعات جغرافیایی هر منطقه، از روش مصاحبه و مشاهده حضوری (تحقیق میدانی) بهره برده است. جالب توجه این که وی برای ارائه اطّلاعات دقیق جغرافیایی، تلاش میکرد تا اطّلاعات و اخباری را که از طریق مصاحبه به دست آورده بود، به تأیید یکی از راستگوترین افراد منطقه برسانَد.

یعقوبی در دانش تاریخنگاری نیز نوآور و خَلّاق بود. او و همعصرش ابوحنیفه احمد بن داوود دینَوری (متوفّای 282) مؤلّف کتاب «الأخبار الطوال» به جای نگارش تاریخ برمحور، سالنگاری، به فصلبندی تاریخ بر محور موضوعات روی آوردند.

او در این روش ابتکاری، سر فصلهای مهم تاریخی همانند:

دوران خلافت خلفا، جنگها و حوادث مهم را محور و عنوانِ تاریخنگاری خویش قرار داد؛ ولی در عین حال کوشید تا به گونه ای، توالی و ترتیب زمانی حوادث و اتّفاقات را رعایت کند.

یعقوبی «شیوه نقلی» در تاریخنگاری را کنار گذاشت و از ذکر سلسله اسناد که در مقدمه اخبار تاریخی میآمد ، خودداری کرد و اطّلاعات خود را بدون ذکر سلسله اسناد بیان داشت. بعدها این شیوه نگارش را مسعودی (متوفّای 346) نیز به کار گرفت و آن را ترقّی بخشید. البتّه این بدان معنا نیست که یعقوبی در وثاقت اخبار یا دریافت اطّلاعات تاریخی از سرمنشأهای اصلی و مورد اعتماد، کوتاهی کرده است؛ بلکه بر عکس، یکی از حساسیتها و دقّتهای علمی یعقوبی، توجه بسیار به درستی و صحت نقلهایی است که در آثارش به ثبت آنها دست یازیده است.

بدیهی است،در شرایطی که وی در آثار جغرافیاییاش با دقّت، وثاقت، امانت و حساسیت ویژه،مسائل مناطق محلّ گذر و مورد مشاهده

ص: 5

خویش را ثبت و ضبط کرده و برای کسب اخبار مورد اعتماد در این زمینه، به سفرهای طولانی روی آورده است؛ هرگز نمیتوان پذیرفت که وی در ثبت و درج صحیح حوادث تاریخی، مسامحه و بیدقّتی نموده باشد؛ لذا درباره سندهای کتاب «تاریخ یعقوبی» باید گفت: یعقوبی در نگارش کتاب تاریخش، نقلهایی را برگزیده است که به راویان آنها و صحت گفتارشان اعتماد داشته و از این رو، لزومی نمیدیده است که سلسله اسامی ناقلان اخبار را که حجم بسیاری از آثار تاریخی را به خود اختصاص میدهد ، در آغاز هر خبر تاریخی درج کند؛ بلکه به جای آن، روش نوینی را ابداع کرد و بر اساس آن (به ویژه در بخش دوم کتابش که اختصاص به تاریخ اسلام دارد)، منابع و اسناد مورد اعتماد خود را، در آغاز کتابش، یکجا گردآوری و ذکر نمود(1).

10 طرح مباحث علمی و رویکرد فرهنگی و فلسفی به تاریخ.

11 تلفیق دانش تاریخ و جغرافیا و تقریب دانشهای بشری در تاریخنگاری.

12 پیوند دادن علم نجوم با علم تاریخ و تطبیق تقویمهای مختلف با یکدیگر(1).

کیشها، آداب و رسوم، سرزمینها و خلفا و با توجه به ترتیب و ترتّب زمانی آنها، تنظیم و تدوین شده است. بنابراین، تاریخ یعقوبی از تاریخنامه های عمومی و مشتمل بر تاریخ جهان از آغاز تا اواسط قرن سوم هجری است.

یعقوبی در جلد یکم از کتابش، با دیدگاهی نقّادانه به منابع تاریخ نگریسته و بعضی از اطّلاعات شایع تاریخی درباره اقوام و فرمانروایانِ پیش از اسلام را به صراحت،اسطوره و غیر قابل اعتماد خوانده است(1).که خود، حاکی از دقّت وی در ثبت حوادث تاریخی در این کتاب میباشد.

در مجموع باید اذعان کرد:«تاریخ یعقوبی» از نخستین تاریخنامه های عمومی به شیوه سالشمار محسوب میگردد که در تطور تاریخ نگاری مسلمانان، از منزلت خاصی برخوردار است(2).

سوی مصر متواری شد.

واضح نیای یعقوبی که در آن زمان از طرف هادی عباسی خلیفه وقت عامل «برید» مصر بود، در فرار ادریس به سوی مغرب،اورا یاری رساند.

اما هادی خلیفه عباسی که از نقش «واضح» در کمک رسانی به ادریس، با خبر شد؛دستور دستگیری«واضح»را صادر کرد.

«واضح» به اتّهام رافضیگری و کمک به یک شورشی دستگیر شد. گردن او را زدند و جسدش را به دار آویختند.

پس از آن، خاندان یعقوبی به اتّهام همکاری با رافضیان شورشی، دیگر نفوذ چندانی در دربار خلافت پیدا نمیکنند؛ از این رو، در منابع، از نیای دوم، نیای اول و پدر یعقوبی و اخبار آنان، سخنی به میان نیامده و خود یعقوبی نیز از جانب تاریخنگارانی همچون طبری و ابن اثیر، به رافضیگری متّهم گردیده است(1).

هر چند یعقوبی، اخبار صاحب فخ و داستان فرار ادریس به سوی مغرب را بیان کرده است؛ ولی از ارتباط نیایش واضح با ادریس و نجات وی توسط «واضح»، سخنی به میان نیاورده است.

به نظر میرسد که یعقوبی در این باره، از هر کس دیگری آگاهتر بوده است؛ اما گمان میرود: آن چه باعث خودداری او از نقل رخداد مورد نظر شده است، ملاحظات سیاسی و پنهانکاری وی درباره این مسأله بوده است. بنابراین، از شرح واقعه و به دار آویخته شدن جدش، در آثار او سخنی به میان نیامده است.

از این رو،میتوان گفت: خاطره تلخ یعقوبی از به دار آویخته شدن نیایش که سایه شوم خود را نسل به نسل در خاندان یعقوبی بر جای نهاده بود ، به انضمام سوء ظنّ شدید خلفای بنی العباس به این خاندان و اتّهام رافضیگری به آنان، موجب گردید تا وی علیرغم پیگیری مستمرّ اخبار علویان و ذکر اخبار ائمه اطهار علیهم السلام،حتّی از حوادث «هجوم اول» نیز به تفصیل یاد نکند؛چه رسد به آن

ص: 9

که بخواهد در کتاب خود، از حوادث «هجوم اصلی»، سخنی به میان آورد.

«… همین داستان را احمد بن ابی یعقوب یعقوبی در تاریخ یعقوبی، بدون ذکر سند، به گونه ای دیگر نقل میکند...»!(1).

وی سپس به ارائه ترجمه ای از «نقل یعقوبی» پرداخته و در راستای به کرسی نشاندن ادعایش مینویسد:

«روایت یعقوبی از آن جهت قابل توجه میباشد که هیچ اشارهای در آن، در مورد سوزاندن خانه فاطمه و حمله به آن بانوی بزرگوار نشده…!(2).

رخدادهایی منحصر به فرد برخوردار میباشند.

به بیت فاطمه«علیهاالسلام»به دو گروه تقسیم میگردند.(1).

گروه اول:نقل های حاکی از«هجوم اول=هجوم منجر به شکست تحصّن».

گروه دوم:نقلهای حاکی از«هجوم اصلی=هجوم منجر به وقوع احراق و ایراد ضرب و جرح به حضرت زهرا«علیهاالسلام».

داشت،می باشد.

4 -چهارمین شاخصه اصلی در هجوم اول؛عدم خروج حضرت علی«علیه السلام»از بیت فاطمه«علیهاالسلام»،علیرغم خروج متحصّنین میباشد.

از موضوع بندی دقیق حوادث«هجوم اصلی»می توان به شاخصه های زیر دست یافت:

نخستین شاخصه بنیادین در هجوم اصلی؛تنها بودن اهل بیت«علیهم السلام»در هنگام«هجوم اصلی»وخالی بودن بیت فاطمه«علیهاالسلام»از یاران حضرت علی«علیه السلام»،می باشد.

(مخاطب و هدف اصلی مهاجمین در هجوم اصلی،امیرالمؤمنین«علیه السلام»می باشد.)

دومین شاخصه بنیادین در هجوم اصلی؛بیرون کشاندن اجباری حضرت علی«علیه السلام»از بیت فاطمه«علیهاالسلام»توسّط مهاجمین وتهدید ایشان به قتل،می باشد.

سومین شاخصه بنیادین در هجوم اصلی؛به آتش کشیدن درب خانه حضرت زهرا«علیهاالسلام»توسّط مهاجمین،می باشد.

چهارمین شاخصه بنیادین در هجوم اصلی؛ایراد ضرب و جرح به حضرت زهرا«علیهاالسلام»توسّط مهاجمین،می باشد.

لازم به یادآوری است که هر چند شاخصه های سوم و چهارم،از زمره مهم ترین حوادث و رخدادهای«هجوم اصلی»به شمار می روند،امّا در منابع اهل سنّت،به شدت حذف و تحریف شده اند به گونه ای که تنها رد پاهای کم رنگی از آنها قابل کشف و مشاهده است.

بنابراین،در نقل های«هجوم اصلی»مندرج در منابع سنّی،تنها شاخصه های اول و دوم را می توان مشاهده نمود.

وقوع احراق)سَر باز زده و تنها با زیرکی،فرازهایی از آن رخدادها را که با«انگیزه ها و اهدافشان»سازگاری داشته است،در نقل های«هجوم اول»ادغام کرده اند.(1).

(بیرون کشاندن امیرالمؤمنین«علیه السلام»از بیت فاطمه«علیهاالسلام»،جهت انجام بیعت اجباری با ابوبکر)،تنها حادثه از حوادث«هجوم اصلی»است که نقل آن،با اهداف نویسندگان اهل سنّت هم خوانی داشته و توجه آنان را جهت ادغام با حوادث«هجوم اول»-،به خود جلب کرده است.لذا در مراجعه به منابع اهل سنّت،عمده ادغام های صورت گرفته در نقل های هجوم به بیت فاطمه«علیهاالسلام»را در همین مورد خاص میتوان جستجو نمود.

نکته قابل توجه این که:در برخی از این نقل های ادغام شده،از خروج امیرالمؤمنین«علیه السلام»به همراه زبیر و سایر متحصنین،و در پاره ای دیگر از آنها،تنها از خروج زبیر با شمشیر و سپس،بیرون کشاندن امیرالمؤمنین«علیه السلام»از بیت فاطمه«علیهاالسلام»،سخن به میان آمده است.(2).

ص: 17

لازم به ذکر است که:

ادغام حوادث«هجوم اصلی»با رویدادهای«هجوم اول»در برخی منابع امامیه نیز قابل مشاهده است.

البتّه باید توجه داشت که این قبیل ادغام ها،به دلایل و ملاحظات متعددی(همانند:ترس از حکومتهای جائر،سهو در ضبط دقیق ماجراها،استناد به منابع عامه جهت رعایت اصول مناظره و…) صورت پذیرفته و هرگز تابع انگیزه های غرض ورزانه نبوده است.

همچنین خاطر نشان میگردد که:

وجود پاره ای حوادث مشترک میان هر دو هجوم(یعنی:حوادثی همچون تهدید به احراق و یا حمله و ورود مهاجمین به داخل خانه،که در هر دو هجوم به وقوع پیوسته اند(1))،گاه«به طور طبیعی، ناخواسته و ندانسته»موجبات ادغام سهوی نقل های«هجوم اول»و«هجوم اصلی»در یکدیگر را فراهم آورده است.

از آنجایی که در برخی منابع(1)از گرفتن(شمشیر امیرالمؤمنین«علیه السلام»و شمشیر زبیر)توسط مهاجمین،سخن به میان آمده است؛و با توجه به این نکته که خروج زبیر با شمشیر،مربوط به حوادث«هجوم اول»؛و بیرون کشاندن اجباری امیرالمؤمنین«علیه السلام»از بیت فاطمه«علیهاالسلام»،مربوط به حوادث«هجوم اصلی»می باشد باید گفت:

منابع مذکور،دو حادثه از این دو هجوم(خروج امیرالمؤمنین«علیه السلام»با شمشیر با فرض صحت آن،و خروج زبیر با شمشیر)را در یکدیگر ادغام کرده و یک جا ذکر نموده اند.

بر این اساس نتیجه میگیریم:

نقل یعقوبی(:و خرج علی و معه السیف،فلقیه عمر فصرعه و کسر سیفه و دخلوا الدار…)یا به حادثه ای که به«هجوم اصلی»مربوط است،اشاره دارد و در نتیجه:

نقل یعقوبی نیز از زمره همان نقلهایی است که به دلیل ملاحظات سیاسی،حوادث«هجوم اول»و«هجوم اصلی»را در یکدیگر ادغام کرده اند.

و یا به احتمال زیاد(2)باید گفت:

یعقوبی تنها به ذکر حوادث«هجوم اول»اکتفا کرده و در نقل او،نام(علی«علیه السلام»)به اشتباه،به جای نام«زبیر»نوشته شده است.

ص: 19

1- 4 - 18 - 25 - 30.

1- 11- 25.

دراسۀٌ و تحلیلٌ حول الهجوم علی بیت فاطمه«علیهاالسلام»،ذیل شماره های:

1 - 2 - 4 - 12 - 18 - 19 - 20 - 21 - 22 - 25 - 26 - 27 - 28 - 29 - 30 - 39 - 40 - 45 - 59.