اين بزرگ مدافع ولايت علوى محسوب گردد و عنايات خاصه مولى الموحدين ، اميرالمؤ منين على بن ابيطالب (ع ) را فراهم آورد. ان شاء الله .

معاونت پژوهشهاى فارسى

گم كردگان ، صراطى است كه به (سنت پيامبر) منتهى مى شود.

(ولايت )، منشور برترى لياقت بر (عصبيت ) و حاكميت (ملاك ) بر (ملوك ) است .

(غدير)، نه بركه آبى در بيابان حجاز، بلكه دريايى از باور و بصيرت در كوير حيرت و هامون ضلالت است . قامت دين نيز، تنها در (زلال ولايت )، به كمال و تمام مى رسد.

(غدير على )، همان (حراى محمد) است ، در جلوه اى ديگر، پس از بيست و سه سال .

جدال دراز مدت بر سر مساله امامت و خلافت ، هم پايه هاى اعتقادى و كلامى دارد، هم مبناهاى تاريخى و حديثى ، هم جلوه ها و جنبه هاى ادبى و لغوى .

مرحوم علامه امينى در كتاب شريف (الغدير)، با دلايل بسيار متقن و با تكيه به كهن ترين و موثق ترين منابع تاريخى و حديثى اهل سنت ، به اثبات رسانده است كه در هيجدهم ذى حجه سال دهم هجرى ، در غدير خم ، در بازگشت از (حجة الوداع ) رسول خدا ضمن خطبه اى بلند، على (ع ) را به عنوان (مولى ) معرفى و نصب كرده است .

آنان كه منكر چنين پديده و حادثه اى هستند، با وجود اين همه دلايل روشن ، چشم برآفتاب مى بندند و منكر روز مى شوند.

اما... هنوز مساله تمام نيست . آن كه در موضع انكار و تعصب باشد، در پى (تاويل ) مى گردد، تا مفهوم سخن را به گونه اى ديگر بنماياند. از اين رو در معناى (مولى ) تشكيك مى كند و اين كلمه را كه مفهوم سرپرستى ، ولايت ، اولويت

، سرورى و پيشوايى از آن لبريز است ، به معانى دورترش مى برد و حد اكثر، معناى دوست و ياور را از آن برداشت مى كند، تا مبادا حديث مسلم و روشن غدير و جمله صريح پيامبر اكرم كه فرمود: (من كنت مولاه فعلى مولاه ) دليل امامت و خلافت اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (ع ) گردد و... چه تاويلها كه مى كند و كجرويها در فهم حديث ، كه نشان مى دهد.

آن چه پيش رو داريد، ترجمه و تلخيص بحثى از (الغدير) است ،(1) كه زنده ياد علامه امينى به تبيين معناى لغوى (مولى ) پرداخته است و از بعد لغت ، ادبيات عربى ، كاربرد متداول ، فهم و برداشت عامه مردم و زبانشناسان ، استعمال اين كلمه در احاديث ، و نيز قرائنى فراوان كه در متن كلام وحال و هواى صدور اين سخن نهفته ، به اثبات اين نكته پرداخته است كه (مولى ) در كلام رسول ، به معناى صاحب اختيار، اولى به تصرف ، سرپرست و همان مفهومى است كه پيامبر اسلام نسبت به امت داشته است و دلالت اين حديث بر خلافت اميرالمؤ منين (ع ) خدشه بردار نيست . در ضمن ، پاسخى به شبهه آفرينى هاى امثال (فخر رازى ) است كه بيهوده كوشيده اند جهت سخن را به سمت و سوى ديگر برند.

در اين جزوه نيز، همچون جزوه پيشين (عيد غدير در اسلام ) تلاش شده است برگردانى روشن و قابل فهم و استفاده عموم اهل مطالعه ، از اين بحث فنى ارائه شود. طبيعى است كه اينجا هم ، برخى

از تكرارهاى خسته كننده يا بحثهاى خيلى تخصصى يا طول و تفصيلهايى كه در ترجمه نيازى به آنها نيست ، نيامده است . منابع همه اين گفته ها در متن الغدير، از كتابهاى اهل سنت نقل شده است كه علاقه مندان ميتوانند مراجعه كنند.

اميد است اين گام كوچك ، مورد عنايت (مولى ) قرار گيرد و اداى دينى ناچيز، در قبال نعمت بزرگ (ولايت ) به شمار آيد.

قم - جواد محدثى

بهمن 75

روشنى است كه مقصود از مولى ، امام و رهبر است .

در طليعه اينان ، خود اميرالمؤ منين (ع ) است كه در پاسخ نامه معاويه ، ابياتى نوشت كه اين مضمون در آنهاست : (پيامبر خدا در روز غدير خم ، ولايت خويش را بر شما، درباره من حتمى ساخت ).(2)

حسان بن ثابت نيز كه در صحنه غدير حضور داشت ، از پيامبر خدا اجازه گرفت كه حديث غدير را به نظم بسرايد و ابياتى گفت ، از جمله اين كه : (پيامبر خدا به على فرمود: يا على ! برخيز، كه من تو را پس از خودم امام و راهنما قرار دادم ).(3)

قيس بن سعد بن عباده هم ، از جمله صحابيانى است كه در سرورده خويش ، به استناد حديث پيامبر در روز غدير، على (ع ) را امام خود و امام همگان بر شمرده كه امامتش را قرآن كريم بيان كرده است .

كسانى ديگر همچون محمد بن عبدالله حميرى ، عمرو بن عاص صحابى ، كميت بن زيد اسدى ، سيد اسماعيل حميرى ، عيدى كوفى ، ابوتمام ، همه در سروده هاى خويش ، بر اساس واقعه غدير خم و حديث حضرت رسول (ص )، اميرالمؤ منين را پيشوايى منصوب از سوى پيامبر، صاحب ولايت و امارت ، راهنماى خلايق پس از رسول الله و... دانسته اند و به بيعت مردم با آن حضرت اشاره كرده اند.(4)

هوشمندان و فرزانگانى در قلمرو دانش و ادب و لغت شناسانى بى غرض نيز، كه جز كاربرد درست واژه ها را در اشعار و تركيبهاى ادبى خود در نظر ندارند، همين فهم و

برداشت را داشته و در آثار خويش ، همين معنا را بيان كرده اند.(5) اينان هر كدام در جاى خود، از استوانه هاى لغت و ادبيات بوده اند و پيوسته تا امروز، ديدگاهشان در ادبيات مورد توجه بوده است و يك پژوهشگر نميتواند همه اينان را به خطا و كجروى متهم سازد، در حالى كه همه ازچهره هاى برجسته و مورد اعتماد در وادى ادبند.

گروههايى از مردم نيزاز لفظ مولى همين معنى را فميده اند و با صراحت به آن اشاره كرده اند، يا از لابه لاى گفته هايشان چنين بر مى آيد.

از جمله آنان ، ابوبكر و عمر است ، كه همان روز خدمت على (ع ) آمده و به او تبريك گفتند و با وى بيعت كردند و بر اينكه او مولاى هر زن و مردم مؤ من شده است ، تهنيت گفتند.

راستى !كدام يك از معانى مولى بود كه قابل تطبيق بر حضرت بود، تا آن روز مطرح نگشته بود، تا آن كه دوباره مطرح شود و آن دو به خاطر آن ، به حضرت تبريك بگويند و تصريح كنند كه آن روز، برخوردار از آن سمت گشت ؟ آيا معناى (يارى ) و (محبت ) بود؟حضرت على (ع) از روزى كه از پستان ايمان شير خورد، يار و دوستدار محمد (ص ) بود. يا معناى ديگرى داشت كه در اين مورد، نمى توانست مقصود باشد؟ نه به خدا، نه آن بود و نه اين . آن دو، معنايى را اراده كردند كه همه حاضران فهميده بودند، يعنى اولى و سزاوارتر نسبت به آن دو و همه مسلمانان از خودشان ، و

بر همين معنا نيز تبريك گفتند و بيعت كردند.

ازجمله آنان(حادث بن نعمان) بود كه گرفتار كيفر سريع خدا شد. وقتى رسول خدا (ص ) آن سخنان را در غديرخم فرمود، وى به پيامبر گفت : اى محمد! ما را به شهادتين و نماز و زكات و حج فرمان دادى و به اينها اكتفا نكردى تا آن كه بازوهاى پسرعمويت را گرفته بلند كردى و او را بر ما برترى دادى و گفتى (من كنت مولاه فعلى مولاه ...)(6). معناى اين تفضيل و برترى دادن ، كه آن كافر حسود، نمى توانست تحملش كند و به شك افتاده بود كه آيا از سوى خداوند است ، يا به نظر پيامبر، چه مى توانست باشد، جزولايت و پيشوايى !اين قضاوت وجدان آزاد شماست كه آن ولايت ، همان ولايت مطلقه اى است كه قريش ، هرگز زير بار آن نرفت ، مگر پس از غلبه آيات روشن الهى و دلائل دندان شكن و جنگهاى خونين ، تا آن كه نصرت الهى رسيد و مردم گروه گروه به دين خدا گرويدند. اين ولايت مطلقه در مورد على (ع ) براى آنان سنگين تر بود، آن چه در دل ديگران بود، حارث بن نعمان آشكارا گفت و خداى توانا او را به كيفر رساند.

از جمله آنان ، گروهى بودند كه در كوفه با اميرالمؤ منين (ع ) ملاقات كردند و هنگام ديدار، گفتند: (السلام عليك يا مولانا). حضرت ، براى آگاهى شنوندگان ازمعناى صحيح آن ، از آنان توضيح خواست كه (من چگونه مولاى شمايم ، كه گروهى از عرب هستيد؟) پاسخ دادند: ما از رسول خدا (ص )

در روز غدير خم شنيده ايم كه فرمود: (من كنت مولاه فعلى مولاه ).

خواننده گرامى توجه دارد كه آن (مولى ) بودنى كه نزد عرب بسيار مهم بود و به مولويت هركسى براحتى سر فرود نمى آوردند،نصرت و محبت يا معانى ديگر (مولى ) نبود، بلكه آن رياست بزرگى بود كه جز با دليلى روشن و محكم ، به آن گردن نمى نهادند. اين بود كه اميرالمؤ منين هم در حضور ديگران از آنان توضيح خواست و پاسخشان اين بود كه آن را از سخن پيامبر فهميده اند. اين معنى حتى بر زنان پرده نشين نيز پنهان نبود. معاويه از زنى به نام (دارميه حجونيه ) پرسيد: چرا على (ع ) را دوست مى دارى و مرا دشمن ؟آن زن دلايلى آورد، از جمله اينكه پيامبر در صحنه غدير خم ، براى او ولايت را قرار داد. براى دشمنى اش با معاويه نيز استدلال به اين كرد كه او با كسى جنگيده كه براى حكومت ، شايسته تر از معاويه بود و در پى چيزى رفت كه حقش نبود، معاويه هم سخن او را رد نكرد!

پيش از همه اينها، خود على (ع ) در ميدانگاه كوفه با مردم كه سخن مى گفت ، پس ازآن كه در مورد خلافتش برخى نزاع داشتند و آن چه را وى از پيامبر اكرم در مورد برترى خويش روايت مى كرد، نمى پذيرفتند، حضرت به اين حديث استشهاد فرمود، تا پاسخى بر منازعان باشد.

با اين حال آيا براى مولى معنايى جز ولايت و رهبرى قابل قبول است ؟ خود حضرت و شاهدان غدير خم نيز همان رافهميدند. كسانى هم

كه دانسته پنهان كردند، به بلاى رسواگر گرفتار شدند. اگر مقصود از مولى ، ياور و دوستدار بود، چگونه حضرت على (ع )در آن جمع ، براى پاسخگويى به منازعه مخالفان به حديث غدير استناد مى كرد؟ با اينكه مسلمانان ديگر نيز باور و دوستدار پيامبر بودند. روشن مى شود كه معناى مقصود، همان ولايت مطلقه و اولويت به تصرف بوده است . هر كس كه ازموارد بحث و مجادله افراد امت در اجتماعات و در لابه لاى كتابها از دير زمان تاكنون آگاه باشد، خوب مى داند كه مردم ، جز معناى پيشوايى و امامت مطلقه از آن نفهميده اند، ولايتى كه براى پيامبر خدا (ص ) بود. اگر پژوهنده ، اهل تحقيق و اطلاع باشد، نيازى به بر شمردن موارد نيست .

باز رساننده همين معناست .

آيات ديگرى هم هست كه درآنها مولى به معناى اولى به كار رفته است ، همچون : (انت مولانا)(10)، (بل الله مولاكم )(11)، (ما كتب الله لنا هو مولانا و على الله فليتوكل المؤ منون ).(12) مفسران در تبيين مفاد اين آيات ، گفته اند كه مولى بودن خداوند، به معناى شايسته تر به ولايت ، سزاواتر به اطاعت ، سزاوارتر به ما انسانها در مرگ و حياتمان از خود ما، و مالك و سرورى كه هرگونه بخواهد تصرف مى كند، است .

آن حضرت است . آن گاه فخر رازى گفته : چون سخن اهل لغت و تفسير، بيان مقصود از مولى در آيه است ، نه تفسير معناى اصلى آن ، پس نمى توان بدين مطلب براى اثبات امامت على (ع ) استدلال كرد.(13)

و در (نهاية العقول ) گفته است : اگر مولى به معناى اولى باشد، بايد درست باشدكه هر واژه اى كه به يكى قرين شود، به ديگرى هم قرين گردد و چنين نيست . مثلا كلمهاولى ، با (من ) (از) به كار مى رود، (اولى من فلان سزاوارتر از فلانى ) ولى نمىتوان گفت (مولى من فلان ). اصطلاح (هر مولىالرجل ) (او مولاى آن مرد است ) به كار مى رود، ولى نمى توان به جاى آن گفت : هراولى الرجل و نمونه هاى ديگر. اينكه نمى توان در كاربردها، اولى را به جاى مولىگذاشت ، نتيجه ميدهد كه هم معنا نيستند!

شگفتا از فخر رازى !كه نمى داند حالات الفاظ مشتق ، در افعال لازم و متعدى و در صيغه هاى مختلف لفظ، دگرگون مى شود و اتحاد معنى يا مترادف بودن دو لفظ، در جوهر معانى آنهاست ، نه در حالات عارضى و تركيبها و ساختارهاى مختلف الفاظ. اگر بين (مولى ) و (اولى ) اختلاف است و يكى حتما همراه (باء) به كار مى رود، يكى بدون باء، يكى با (من ) به كار مى رود، ديگرى بدون من ، اين به لحاظ ساختار تركيبى لفظ است . يكى تركيب تفضيلى دارد (اولى ) و آن ديگرى ندارد و تفاوت در كاربرد آن ها در جمله ، به ساختار

لفظى مربوط مى شود، نه مفهوم و معنى . به قول ازهرى (14): اينكه يك لفظ به جاى مرادفش به كار رود، جايى صحيح است كه مانعى در كار نباشد. و در اين جا مانع است ، زيرا اسم تفضيل (اولى ) فقط با (من ) به كار مى رود، گاهى هم من و مجرور، هر دو حذف مى شود، آن جا كه معلوم باشد. مثل اين آيه (والاخرة خير وابقى )(15) (آخرت ، بهتر و پايدارتر است ).

بعلاوه ، نكته اى كه فخر رازى به آن تمسك كرده است ، در بسيارى از معانى ديگر مولى هم درست در نمى آيد، مثلا مولى به معناى ناصر و ياور، معنايى كه فخر رازى ، خودش همين را از حديث پيامبر، برگزيده است ، به جاى ناصر در خيلى از موارد به كار نمى رود. آيا عيساى مسيح (ع ) كه به امت خود فرمود: (من انصارى الى الله )(16)، آيا مى شود گفت : من مالى الى الله ؟ حواريون هم گفتند: (نحن انصار الله ) و به جاى آن نمى توان گفت : نحن موالى الله .

نيز يكى ديگر ازمعانى مورد اتفاق مولى ، منعم عليه است ، كسى كه بر او نعمتى عطا شده است ، منعم همواره با (على ) به كار مى رود، ولى مولى بدون (على ) است . طبق اصل خود فخر رازى ، پس نبايد معناى مولى ، (نعمت يافته ) باشد، چون به جاى يكديگر نمى توانند به كار روند. مگر اينكه بگويد مجموعه لفظ و ادات همراهش ، روى هم رفته معناى مولى را دارد. ولى

از گفتن همين سخن در مورد (اولى ) به دلايلى نه پنهان ! طفره مى رود.

اين نكته و بحث ، در قلمرو ادبيات و كاربرد واژه ها و تركيبهاى لفظى ، ميدان وسيعى دارد و بسيار پردامنه است . در موارد فراوانى دو لفظ، معناى مشترك و مترادفى دارند، ولى كاربرد لفظى آنها متفاوت است و هيچ يك از اهل لغت و ادب ، به صرف تفاوت كاربردى واژه ها و حروف همراه الفاظ، منكر ترادف معناى نشده اند. مثلا در عربى (ام ) و (او) هر دو حرف ترديدند (به معناى يا)، ولى در تركيب ، چهار تفاوت دارند. (هل ) و (همزه ) هر دو از حروف پرسشى اند (آيا) ولى ده فرق دارند. (ايان ) و (حتى ) به يك معنايند، ولى در كاربرد، سه فرق دارند، (كم ) و (كاين ) هم معنايند، ولى پنج تفاوت دارند. (اى ) و (من ) با آن كه هم معنايند، شش فرق دارند. (عند)، (لدن ) و (لدى ) هر سه به يك معنايند (نزد) ولى از شش جهت با هم متفاوتند.

ديگران هم متوجه تضاد سخن فخر رازى شده و به آن اشاره كرده اند.(17)

همچنانكه اشاره شد، پيش از فخر رازى نيز اين شبهه به ذهن ديگران آمده بود، ولى چون بطلان آن را فهميده بودند، سبب نشد كه از اعتراف به يكى بودن معناى مولى و اولى سرباز زنند.(18)

تفتازانى و قوشجى در كتب خود، ضمن بيان اين كه مولى به معانى مختلف ، از جمله به معنى متولى ، مالك كار و اولى به تصرف درسخنان عرب بسيار آمده و از پيشوايان لغت

نقل شده است ، وقتى به بحث استدلال به مفهوم مولى براى اثبات امامت على بن ابى طالب (ع ) رسيده اند، اگر چه كوشيده اند راههاى مختلف استدلال به حديث را رد كنند، اما اين جهت را (كه مولى و اولى به يك معناست ) پذيرفته اند. جرجانى هم مثل آن دو گفته است و حتى افزوده است كه : سخن قاضى عضد (كه هرگز مفعل به معناى افعل نيامده است ) نادرست است ، چون در كاربرد عرب و آن چه از پيشوايان لغت نقل شده ، مولى به معناى متولى و عهده دار كار و اولى به تصرف فراوان است .(19)

ابن حجر نيز كه از سرسخت ترين كسانى است كه استدلال به حديث غدير را رد كرده است ، كاربرد مولى به معناى اولى و شايسته تر را پذيرفته است ، ولى مناقشه اش درباره متعلق اولى است ، يعنى شايسته تر در همه امور، يا برخى از جهات ، و دومى را برگزيده و همين فهم و برداشت را به ابوبكر و عمر نسبت داده است .(20)

فخر رازى در نهاية العقول ،پس از نقل هشت معنى براى مولى ، از جمله (اولى به چيزى )، مى افزايد: قبول نداريم كه هر كس احتمال داد لفظ مولى به معناى اولى باشد، بر دلالت حديث غدير به امامت على (ع ) معتقد باشد. مگر نه اين كه ابوعبيده و ابن انبارى گفته اند كه مولى به معناى اولى است ، و خودشان به امامت ابوبكر معتقد بودند!

براى ما مهم نيست كه آن دو چه عقيده اى داشته اند، مهم اين است كه هر

دو تصريح كردند كه معناى مولى چيست !... بسيارى از دانشمندان ادب ، از معانى مولى ، يكى هم (اولى ) را دانسته اند.(21)

با اين حال ، ميزان اعتبار سخن نويسنده (تحفه اثنا عشريه )(22) كه گفته است : هيچ يك از ادباى عرب ، كلمه مولى را به معناى اولى به كار نبرده و ندانسته اند، روشن مى شود. آيا او مى پندارد چهره هايى كه بر شمرديم ، از بزرگان ادبيات فارسى اند؟يا اينكه اينها موارد كاربرد لغت عرب را ندانسته اند و (شاه صاحب هندى ) فهميده است ؟ داورى با وجدان آزاد خواننده است !...

برداشتى را كه ما از حديث غدير داريم و آن را دليل بر اولويت على (ع ) براى امامت مى دانيم ، از سخن ديگر حضرت رسول (ص ) هم بر مى آيد، آن جا كه فرموده است :

(هيچ مؤ منى نيست مگر آن كه من در دنيا و آخرت ، از همه مردم به او سزاوارترم . اگر مى خواهيد، آيه (النبى اولى بالمؤ منين من انفسهم ) را بخوانيد. پس هر مومنى كه مالى بر جاى گذاشته است ، خويشاوندانش به ارث مى برند و اگر قرضى يا ملكى بر جاى نهاده ، نزد من آيد و من مولاى اويم .)(23)

و در نقل ديگر آمده است :

(روى زمين هيچ مومنى نيست ، مگر آن كه من سزاوارترين مردم نسبت به اويم ، پس هر كدام از شما قرضى يا ملكى بر جاى نهد، من عهده دار آنم .)(24)

فخر رازى در جاى ديگرى از كتاب نهاية العقول ، ادعا كرده است كه هيچ يك از بزرگان

نحو و لغت ذكر نكرده كه مفعل (مولى ) كه براى افاده معناى پيدايش و زمان يا مكان است ، به معناى افعل (اولى ، براى تفضيل ) آمده باشد. با توجه به نقلهايى كه گذشت ، ميزان سستى ادعاى او و پيروانش همچون قاضى عضدايجى در (مواقف )، شاه صاحب هندى در (تحفة اثنى عشريه )، كابلى در (صواقع )، عبدالحق دهلوى در(لمعات )، قاضى ثناء الله پانى پتى در (سيف مسلول ) آشكار مى شود. برخى ازايشان پا را فراتر گذاشته و اين نكته را به ادباى عرب نسبت داده اند، در حالى كه اصل شبهه از فخر رازى است و او به ديگران نسبت نداده ، ولى پيروانش كوركورانه تا توانسته اند، در دلالت حديث غدير بر اعتقادات شيعه خدشه وارد كرده اند.

من آنان را ملامت نمى كنم كه چرا سخنان ادباى عرب و استعمالات الفاظ اين زبان را نمى دانند، چرا كه از اين هنر و زمينه و از ادبيات عرب دورند. يكى اهل دهلى است ، يكى ايجى ، يكى هندى است ، يكى كابلى ، يكى اهل دهلى است ، يكى از پانى پتى . اينان كجا و عرب خالص كجا؟ در آشفته بازار سخن ، كسانى درباره كاربرد الفاظ عرب نظر مى دهند كه از آن بيگانه اند. از آن طرف ، كسانى گفته اند كه مولى به معناى اولى هم مى آيد كه از چهره هاى بارز ادبيات عربند و سخنشان معيار است . براى فخر رازى (بدعتگزار اين سفسطه )سخن ابوالوليد بن شحنه حنفى كافى است كه گفته است : (فخر رازى در همه علوم

، آگاهى و تسلط داشته است ؛ جز در ادبيات عرب ).(25)ابوحيان نيز در تفسيرش گفته است : تفسير فخر رازى ، از آهنگ و مقاصد سخن عرب بيرون است ، سخن او اغلب شبيه كلام كسانى است كه خود را حكيم مى شمارند.(26)

وقتى بزرگان عرب ، همه گفته اند كه مولى به معناى اولى هم مى آيد، جايى براى تشكيك و شبهه پراكنى امثال فخر رازى نيست . وى در بسيارى از موارد، به سخن بزرگان ادبيات عرب استشهاد كرده است ، اما در اين مورد خاص گفته آنان را زير سؤ ال مى برد. گويا تنها با كلمه (مولى ) حساب خاصى دارد!...

و شگفت از شاه ولى الله صاحب هندى است كه در كتابش (تحفه اثنى عشريه ) گفته است :(27) در رد دلالت حديث غدير بر امامت على (ع ) همين بس كه مولى به معناى ولى و (مفعل ) به معناى (فعيل ) نيامده است . با اين سخن ، خواسته است نظر اهل لغت را كه گفته اند (ولى ) به معناى عهده دار و متصدى امر است ، رد كند. لغت شناسان ، ولى را در مواردى همچون : ولى زن ، ولى يتيم ، ولى عبد، ولايت سلطان ، ولى عهد به معناى سرپرست و عهده دار كارها دانسته اند و نيز مولى را به معناى ولى هم گفته اند.

از اين نويسنده ، سخن فراء و مبرد (از ادباى عرب ) پنهان مانده است كه گفته اند: ولى و مولى در عربى به يك معناست .(28) همه اهل لغت بر اين نظر اتفاق دارند و در فرهنگهاى لغت

، ولى را يكى از معانى مولى شمرده اند(29) و بعضى به آيات قرآن نيز استناد كرده اند، همچون اين آيه : (ذلك بان الله مولى الذين آمنوا و ان الكافرين لامولى لهم .)(30)

مولى (كه به بيست و هفت معنى مى رسد) ممكن نيست در حديث غدير اراده شده باشد مگر آن كه به اين دو معنى باز گردد. معانى ديگر عبارتند از:

1 - پروردگار 2 - عمو 3 - پسرعمو 4 - فرزند 5 - خواهرزاده 6 - آزاد كننده 7 - آزاد شده 8 - برده 9- مالك 10 - پيرو 11 - نعمت داده شده 12 - شريك 13 - هم پيمان 14 - همراه 15 - همسايه 16 - همخانه و مهمان 17 - داماد 18 - خويشاوند 19 - نعمت دهنده 20 - هم عهد 21- ولى 22 - اولى به يك چيز 23 - سرور غير مالك و آزاد كننده 24 - دوستدار 25 - ياور 26 - تصرف كننده در كار 27 - عهده دار امر.

معناى اول كه كفرآميز است ، چون جز خداوند، براى جهانيان پروردگارى نيست .

معناى دوم و سوم تا چهاردهم نيز، هر كدام اراده شود، دروغ است . چرا كه پيامبر، عموى برادرزادگانش است (اگر برادر داشته باشد) و على (ع )، عموى پدر آنان مى شود. در حالى كه پيامبر، پسر عبدالله است و على (ع )، پسر برادرش ابوطالب و روشن است كه آن دو در نسب مختلفند. على (ع ) خواهرزاده كسى نيست كه پيامبر (ص ) خواهرزاده اش باشد. همچنين چنان نيست كه هر كس را پيامبر آزاد كرده باشد، على (ع ) اورا دوباره آزاد كرده است . هر دو بزرگوار، سرور همه آزادگان اند، هرگز كسى آنها را آزاد نكرده است . هرگز بنده كسى هم نبوده اند. على (ع )

هرگز مالك برده هاى پيامبر هم نبوده است . پيامبر خدا، غير از خداوند تابع كسى نبوده ، تا در آن جمعيت فرياد برآورد كه من تابع هركس باشم ، على تابع اوست ! كسى هم بر پيامبر نعمتى و منتى ندارد، بلكه اين رسول خدا (ص ) است كه بر همگان نعمت و منت دارد، پس معناى (نعمت يافته ) هم درست نيست . پيامبر خدا با كسى در تجارت يا چيز ديگر شريك نبوده است ، تا وصى او هم شريك او باشد. تجارتى هم كه حضرت رسول براى خديجه انجام مى داد، كار براى خديجه بود،نه شريك او. تازه اگر هم شركتش با خديجه را درتجارت بپذيريم ، على (ع ) كه همراه پيامبر در آن سفر تجارتى نبود و دخالتى در تجارت نداشت ، تا او هم شريك خديجه شود. پيامبر خدا با كسى هم ، هم پيمان نبود كه به آن افتخار كند. افتخار ديگران به هم پيمانى با رسول بود. معناى همراه و همسايه و مهمان و هم خانه و داماد و خويشاوند هم نمى تواند مقصود آن حضرت باشد، به ويژه در آن جمع انبوه و در ميان راه و گرماى نيمروز و نگهداشتن مردم در آن بيابان و فرمان خدا بر ابلاغ پيام ، كه رسول خدا بر منبر فراز رفت و خبر از نزديكى وفاتش داد و خواست چيزى را به همگان بگويد كه بيم داشت زمانش بگذرد، چيزى كه اهميت دنيوى و دينى فراوان داشت و... آن گاه بگويد: هركس را كه من همراه ، همسايه يا مهمان يا خويشاوندش بودم ، على (ع )

همسايه و همراه و داماد و خويشاوند اوست ! نه به خدا! هيچ انديشه اى اين را نمى پذيرد كه آن عقل كل و ختم رسل كه پيامبر حكمت وخطيب بلاغت بود، مردم را درآن صحراى داغ ، براى گفتن اين نكته معمولى و پيش پا افتاده نگهدارد. تازه ، اگر اينها هم مقصود باشد، چه امتيازى براى حضرت على (ع ) محسوب مى شود كه گروه گروه بيايند و به او شادباش و تبريك بگويند!

اما نعمت دهنده : ملازمه اى نيست بين اينكه پيامبر خدا به هركس نعمت داده باشد، اميرالمؤ منين هم نعمت دهنده او باشد. مگر اينكه مقصود از نعمت ، نعمت دين و هدايت وارشاد عزت دنيا و نجات آخرت باشد، كه در اين صورت از معناى مورد نظر ما (امامت ) چندان دور نيست .

اما هم پيمان : لابد بايد به معناى هم پيمانى با برخى قبايل براى آتش بس يا همكارى باشد. معنى ندارد كه على (ع ) هم چنان باشد، مگر به عنوان پيرو حضرت رسول ، كه دراين مساله هم تمام مسلمانان يكسانند و جايى براى تخصيص آن حضرت نيست . مگر آن كه بگوييم حضرت على (ع ) در همه پيمانهايى كه پيامبر براى سامان دادن به حكومت اسلامى و حمايت از دولت اسلام در برابر فتنه ها و توطئه ها مى بست ، دخالت داشت . و اگر منظور از هم پيمانى ، دارا بودن اوصاف شايسته و فضيلتها باشد، مثل اينكه مى گويند فلانى هم پيمان فضيلت و كرم است ، يعنى كريم و فاضل است ، معنايش اين مى شود كه هركس درباره

من چنين عقيده اى دارد، درباره على (ع ) هم داشته باشد. گرچه ذوق عربى اين را نمى پسندد، ولى باز هم به معناى مورد نظر ما نزديك است .

اما دوستدار و ياور: يامقصود اين است كه مردم را به محبت و نصرت على (ع ) برانگيزد، يا اينكه او را به دوستى و يارى مردم فرمان دهد و در هر حال ، يا جمله خبرى است ، يا انشائى . اگر خبرى باشد و مقصود حضرت خبر دادن از وجوب محبت على (ع ) بر مردم باشد، اينكه چيز تازه اى نيست تا در آن شرايط حساس و با آن تاكيد شديد آيه قرآن در تبليغ پيام و در آن موقعيت دشوار به مردم ابلاغ كند، بعد هم مردم براى تهنيت گويى بيايند. اين نكته قبلا هم مطرح بوده است و مردم شبانه روز آياتى را كه اخوت و ولايت و دوستى مومنان را با يكديگر بيان مى كند(31) تلاوت مى كردند. اگر مقصود، فرمان به دوست داشتن و يارى كردن او باشد، اين نيز اختصاص به آن حضرت ندارد. همه مسلمانان دوستدار و ياور همديگرند. و اگر مقصود، دوستى و يارى ويژه اى است ، بالاتر از آن چه مردم دارند كه شامل پيروى ، فرمانبردارى و تسليم بودن است ، اين همان حجت بودن و امامت است كه مورد نظر ماست . و اگر مقصود، خبر دادن به على (ع ) است كه دوستدار و ياور مردم باشد، اين را مى توانست جداگانه و خصوصى به آن حضرت بگويد، نه در يك جمع عمومى و با آن شرايط ويژه .

به هر حال

، اگر مقصود از مولى ، دوستدار و ياور باشد، با آن معناى ويژه اى كه رسول خدا (ص ) نسبت به امت داشت و به عنوان پيشواى دين و دنيا و پشتيبان موجوديت و كيان مسلمين ، سزاوارتر از خودشان به آنان بود و اگر چنان نمى كرد، گرگهاى درنده و دشمنان نيرومند، مردم را نابود مى كردند و به غارت و كشتار مى پرداختند، كسى كه در محبت و يارى نسبت به رسول خدا و مردم در اين حد و مرتبه باشد. به حق سزاوار مقام خليفة اللهى و جانشينى پيامبر اسلام است . اين معناى همانست كه ما مى گوييم و مى خواهيم .

تنها معنايى كه باقى مى ماند و قابل قبول است ، همان ولى ، اولى به تصرف و سرور و متولى امور است . آن گونه كه گذشت ، مولى به اين معانى آمده است . همچنانكه حضرت رسول (ص )، سرپرست امت و سرور آنان بود و از خودشان شايسته تر براى دخالت در امورشان بود، اين ولايت براى على (ع ) هم ثابت است . بعلاوه معناى اولويت كه مورد نظر ماست ، به نحوى در همه معانى گذشته براى مولى مندرج است و به نوعى مورد عنايت مى باشد و بى تناسب نيست . مثلا:

عمو، شايسته تر از ديگران است كه به برادرزادگانش رسيدگى كند و عاطفه نشان دهد، چون به جاى پدر است .

پسرعمو، سزاوارتر به اتحاد و يارى و همبستگى با پسرعموست ، چون هر دو شاخه يك درختند.

پسر، شايسته تر است كه از پدر اطاعت كند و در برابر او خاضع باشد.

خواهرزاده ،

مناسبتر از ديگران است براى پيوند با دايى ، چرا كه او برادر مادرش مى باشد.

آزاد كننده ، سزاوارتر است كه به آزاد شده ، نيكى كند.

آزاد شده ، سزاوارتر است كه كار نيك آزاد كننده را ارج نهد و تواضع كند.

بنده ، اولى است كه از مولى تبعيت كند.

مالك ، سزاوارتر از ديگران است كه سرپرستى مملوكهاى خود را عهده دار شود و به كارشان رسيدگى كند تا به آنان ظلم نشود.

پيرو، شايسته تر است براى يارى متبوع ، تا ديگران كه پيرو نيستند.

نعمت يافته ، سزاوارتر است كه از صاحب نعمت تشكر كند.

شريك ، اولى است كه حق شريك را رعايت كند و از ضرر كردن او جلوگيرى نمايد.

در هم پيمان هم كه مساله روشن است .

همنشين نيز سزاوارتر به اداى حقوق همنشينى است .

همسايه هم شايسته تر از ديگران است كه حق همسايه را مراعات كند.

مهمان نيزاولى از ديگران است كه حريم ميزبان را نگهدارد.

داماد، سزاوارتر به رعايت حقوق بستگان است تا ديگران ، چرا كه كسى كه به انسان زن دهد، در حكم بدر است .

خويشاوند نيز ازديگران سزاوارتر است به كار نزديكان خود.

نعمت دهنده ، اولى است كه باز هم نعمت دهد و نيكى خود را ادامه دهد.

هم عهد نيز اولى به رعايت حقوق هم پيمانى است .

دوستدار و ياور هم كه روشن است . مساله ولى ، سرور، متصرف در امور، متولى امر نيز واضح است كه اولويت دارند نسبت به ديگران .

پس مولى ، يك معنى بيشتر در اينجا ندارد، آن هم (اولى به تصرف ) است كه بسيارى از علماى لغت و ادباى عرب هم اين معنى

را پذيرفته اند. وقتى هم كلمه مولى به كار مى رود، آن چه در ابتدا به ذهن انسان مى آيد همين معناست .

مويد معنايى است كه ما مى گوييم . زيرا حضرت ، پس از نصب اميرالمؤ منين به مقام والاى ولايت و وصايت و رياست كلى بر همه امت ، مى دانست كه تماميت اين منصب به فراهم بودن سپاه و ياران و اطاعت واليان و كارگزاران است . از سوى ديگر نيز مى دانست كه در ميان مردم كسانى نسبت به على (ع ) حسد يا كينه دارند و برخى منافقين دشمنى او را در سينه مى پرورند و پس از آن حضرت ، طمعكاران و حسودان و رياست طلبان ، مساله آفرينى خواهند كرد. على (ع ) هم كه حاضر نيست خواسته هاى نارواى آنان را برآورد، ناچار مخالفت خواهند داشت . از اين رو براى يارى كنندگانش دعا كرد و خواركنندگانش را نفرين نمود، تا مردم بدانند كه موالات با او، دوستى خدا را در پى دارد و دشمنى با او دشمنى با خداست . اين با دوستى مردم عادى با يكديگر فرق دارد.

بعلاوه ، اين دعاى كلى و عمومى پيامبر، دليل عصمت على (ع ) است ، چون لزوم تبعيت و پيروى و نصرت او را بر همه كس ، همه جا و هميشه بيان كرده است . اين درصورتى درست است كه آن حضرت ، در همه زمانها و حالات ، عصمت داشته باشد و جز حق نگويد و جز راه حق نپويد و گرنه ، اگر از وى خطا و گناهى سربزند، بايد با او مخالفت كنند. پس چون پيامبر هيچ استثنايى نكرده است ، معلوم مى شود كه على (ع ) هميشه عصمت دارد و چنين كسى بايد پيشواى

مردم باشد. در اين دعا، مردم به طاعت و تسليم دربرابر او فرا خوانده شده و از سرپيچى و مخالفت در برابر فرمانش نهى شده اند. اين جز با اولويت داشتن آن حضرت نسبت به آنان از خودشان ، سازگار نيست .

3 - استشهاد پيامبر

حضرت از مردم پرسيد: اى مردم به چه شهادت مى دهيد؟ گفتند: به اين كه جز خدا، معبودى نيست . فرمود: ديگر به چه ؟ گفتند: و اينكه محمد (ص ) بنده و فرستاده اوست . پرسيد: ولى شما كيست ؟ گفتند: مولاى ما خدا و پيامبر است . آن گاه حضرت بازوى على (ع ) را گرفته ، بلند كرد و فرمود: هركس كه مولايش خدا و رسول است ، پس اين شخص ، مولاى اوست . اين نقل را خيلى ها از جمله جرير، زيد بن ارقم ، عامر بن ابى ليلى ، حذيفة بن اسيد نقل كرده اند. اينكه (ولايت ) در سياق شهادت به يگانگى خدا و رسالت پيامبر آمده است ، بيانگر اين است كه امامت و اولويت آن حضرت بر مردم مراد است و اثبات همان ولايت مطلقه اى كه براى خداى سبحان و پيامبر است .

4 - سپاس پيامبر بر تكميل دين

درنقلها آمده است كه پيامبر خدا پس از حديث غدير، فرمود: (الله اكبر، بر كمال يافتن دين وتمام گشتن نعمت و خشنودى پروردگار از رسالتم و ولايت على بن ابى طالب )(35) راستى چه چيزى جز امامت كه عامل كمال دين و تماميت نعمت و تحكيم پايه هاى دين در سايه رهبرى على (ع ) است ، موجب خشنودى خداوند است ؟

5

- اخبار از وفات

پيامبر خدا قبل از بيان مساله ولايت ، خبر داد كه وفات من نزديك است ، شايد به زودى فراخوانده شوم و دعوت خدا را لبيك بگويم و از شما جدا شوم .(36) اين خبر دادنها مى رساند كه از تبليغ رسالتش چيز مهمى باقى مانده بود كه مى ترسيد اجلش فرا رسد و او هنوز آن را ابلاغ نكرده باشد. پس از اين نكته كه اهميت آن مساله را مى رساند، ولايت اميرالمؤ منين و عترت پاك را بيان فرمود. آيا احتمال مى رود كه آن مسووليت مهم ، كه بر ابلاغ ولايت منطبق بود، چيزى جز (امامت ) باشد؟

6 - تهنيت گويى

حضرت رسول ، پس از ابلاغ ولايت على (ع ) فرمود: (به من تبريك بگوييد، خداوند مرا به نبوت و اهل بيتم را به امامت مخصوص گردانيد.)(37) دراين عبارت تصريح به امامت شده است . به علاوه خود تبريك گويى و بيعت و دست دادن و جشن گرفتن و تداوم اين شادمانى به مدت سه روز، جز با مفهوم خلافت و اولويت سازگار نيست . خود ابوبكر و عمر هم على (ع ) را ديدار كرده ، تبريك ولايت گفتند.

7 - توصيه به پيام رسانى

اينكه حضرت فرمود: حاضران به غايبان خبر دهند(38) اگر مقصود از مولى بودن على(ع ) تنها لزوم نصرت و محبت نسبت به آن حضرت باشد، اين يك دستور قرآنى است و همه مى دانستند كه ميان مسلمانان بايد پيوند دوستى و يارى باشد. نيازى به آن تاكيد اكيد در آن مراسم حساس و پرشكوه نبود. آن چه را كه ديگر فرصتى براى ابلاغش نبود

و غايبان از صحنه غدير هم نمى دانستند، مساله مهم ولايت و خلافت بود. حاضران نيز همان را فهميدند. پيامبر خدا نيز براى بيان آن منصب والا و مهم ، جز تعبير (مولى ) را به كار نبرد، كه مرادف با اولى است .

8 - تصريح پيامبر

دربرخى نقل ها آمده است كه حضرت ، پس از اعلام ولايت و تكبير گفتن به خاطر تماميت دين و رضاى الهى ، فرمود: (او ولى شما پس از من است ، او پس از من ولى هرمومن است ، هر كه دوست دارد حياتش حيات من و مماتش ممات من باشد و در بهشت خدا جاى يابد، پس از من با على (ع ) موالات كند و به امامان پس از من اقتدا كند، چرا كه آنان عترت من و آفريده شده از سرشت من هستند) و... تعبيراتى از اين قبيل .(39) اينها ثابت مى كند كه همان موقعيت و مكانت ثابت براى پيامبر خدا، براى اميرالمؤ منين هم وجود دارد، البته با حفظ سلسله مراتب . چه منظور از كلمه (پس از من ) بعديت از نظرزمان باشد، يا از جهت رتبه و درجه .

9- شاهد گرفتن خداوند

حضرت رسول ، پس از ابلاغ پيام ولايت ، فرمود: (خداوندا!... بر اينان گواه باش كه من ابلاغ كردم و خيرخواهى نمودم .) اين استشهاد مى رساند كه آن چه را آن روز به مردم رسانده است ، مطلب جديد و مهمى بوده كه پيش از آن ابلاغ نكرده بوده است . در معانى ديگرمولى ، مثل نصرت و يارى و دوستى ، نيازى به شاهد گرفتن نيست . پس

مقصود امامت بوده است .

10 - بيم از آينده

نقل شده كه حضرت ، قبل از بيان حديث غدير، فرمود: خداوند رسالتى بر دوشم نهاده كه سينه ام تنگى مى كند و فكر مى كنم مردم نپذيرند. خداوند تهديد كرده كه اگر ابلاغ نكنم عذابم مى كند... وعبرتهايى شبيه اين ،كه همه مى رساند رسول خدا از ابلاغ آن پيام ، واهمه و بيم داشته كه مبادا نپذيرند و منافقان تكذيب كنند. اگر ابلاغ چيزى بود كه در مورد همه بود، مثل نصرت و محبت كه ترس نداشت !مقصود، ابلاغ ولايت بود كه ويژه اميرالمومنين بود و مسلمانان ديگر مشمول آن نمى شدند.

11 - تعبير (نصب )

در سندهاى متعددى از حديث غدير با تعبير (نصب ) ياد شده است .(40) عمر بن خطاب گفته است كه : پيامبر، على را بعنوان علم و نشانه هدايت نصب كرد. از على (ع ) هم روايت است كه : خداوند پيامبرش را فرمان داد كه مرا بر مردم نصب كند. در روايات ديگرى كه از امام حسن مجتبى ، از عبدالله بن جعفر، قيس بن سعد، ابن عباس ، جابر، ابوسعيد خدرى نقل شده است ، تعبير نصب ديده مى شود. اين لفظ، خبر از ايجاد مرتبه اى براى امام على (ع ) در روز غدير مى دهد كه قبلا نبوده است ، غير از محبت و نصرت كه براى همه روشن بود. در مورد حكومتها و فرمانرواييها هم معمولا (نصب ) به كار مى رود. نصب هميشه بر منصبى است كه بالاتر از افراد معمولى است . نصب على (ع ) در روز غدير، اثبات ولايت مطلقه آن

حضرت بر همه امت است .

12 - ترس مردم از نقل حديث

در برخى نقلها آمده است كه بعضيها از سؤ ال درباره غدير خم و حديث پيامبر، مى ترسيدند، يا از نقل آن در منطقه شام ، هراس داشتند. سعيد بن مسيب به سعد بن ابى وقاص مى گويد: مى خواهم از تو چيزى بپرسم ، ولى بيم دارم . مى گويد هر چه مى خواهى بپرس ، من عموى تو هستم ...(41) اينها نشان مى دهد كه حديث غدير در ميان مردم معنايى داشته كه گاهى از بيم گزند دشمنان حضرت امير، از روايت آن پرهيز داشتند، بويژه در عراق و شام . اگر معناى مولى ، دوست و ياور بود كه جاى هراس نبود! آن چه موجب هراس مى شد اين بود كه مولى به معناى خلافت و اولويت به زمامدارى بود.

13 - عقوبت الهى كتمان كنندگان

حضرت على (ع ) برخى را كه هنگام نياز به شهادت دادنشان به حديث غدير، آن را كتمان كردند، نفرين نمود. آنان هم گرفتار كورى و برص يا آفتهاى ديگر شدند، آنان از كسانى بودند كه در غدير خم حضورداشتند.(42) آيا باور كردنى است كه آنان ، صرفا به اين خاطر كه معناى نصرت و محبت را كتمان كنند، مورد نفرين اميرالمؤ منين قرار گيرند و انتقام الهى آنان را فراگيرد؟ اگر چنين بود، بايد بسيارى از مسلمانان كه با هم نزاع و كينه دارند، نابود شوند. گرفتارى آنان به نفرين على (ع ) از آن جهت بود كه يك مساله مهم و خبر بزرگى را كه مخصوص حضرت بود كتمان كردند، آن هم موضوع ولايت آن

حضرت بود كه در غدير خم ، براى حضرتش اعلام شد.

و... قرائن و شواهد ديگرى كه همه نشان مى دهد معناى مولويت و اولويت حضرت على (ع ) و امامتش ، امرى آشكار و مستند بود و در مواردى زياد، به آن استشهاد مى شد.

رسول گرامى (ص ) چون مى دانست كه پس از وى ، عده اى سر راه خلافت على (ع ) سنگ اندازى خواهند كرد و از روش اصلاحى او پس از پيامبر جلوگيرى خواهد نمود، آن صحنه پرشكوه و اجتماع عظيم را فراهم آورد، تا جايگاه وصى خود و اهميت خاصى را براى همگان بازگويد، تا كسى مجال و بهانه اى براى مخالفت و مقابله نداشته باشد. همه مطيع باشند و گوش به فرمان و خاضع ، و با خطبه اى كه ايراد مى كند، هيچ عذر و بهانه اى براى مردم باقى نماند.

خودش و با امر او، براى او امر و اختيارى نيست .(43)

نيز روايت است كه عبدالله بن جعفر با معاويه بر سرامامت احتجاج مى كرد، تا آن جا كه گفت : اى معاويه ! من خودم شنيدم از رسول خدا (ص ) كه بالاى منبر بود و عمر بن ابى سلمه ، اسامة بن زيد، سعد بن ابى وقاص ، سلمان فارسى ، ابوذر، مقداد و زبير بن عوام هم بودند. من در مقابل حضرت بودم كه فرمود: آيا من از مومنان ، بر خودشان شايسته تر و اولى نيستم ؟ گفتيم : آرى يا رسول الله ! فرمود: آيا همسران من مادران شما نيستند؟ گفتيم : چرا. فرمود: هركس را كه من مولاى او باشم ، على مولاى اوست ، از او به خودش سزاوارتر است .) و دست بر شانه على (ع ) زد و فرمود: (خدايا!با دوستدارش دوست باش و با دشمنش دشمن . اى مردم !من از مؤ منان بر خودشان شايسته ترم ، با وجود من آنان را امرى نيست . پس از من نيز، (على ) اولى به مؤ منان است از خودشان و با وجود او، آنان را امرى نيست ...) عبد الله بن جعفر ادامه داد تا آن جا كه : پيامبر ما در غدير خم و در جاهاى ديگر، برترين ، شايسته ترين و بهترين فرد را بر امت خود نصب كرد و بدين وسيله بر آنان احتجاج نمود و آنان را به اطاعت او فرمان داد و به مردم فرمود كه : على (ع ) نسبت به آن حضرت ، همچون هارون براى موسى است

و او پس از پيامبر، سرپرست و پيشواى هر مؤ من است و هركس را كه پيامبر خدا ولى او بود و از او به خودش شايسته تر، على (ع ) بر او شايسته تر است و وى جانشين و وصى او در ميان امت است ...(44)

در نقل ديگرى آمده است كه در جنگ صفين ، حضرت على (ع ) براى اثبات حقانيت خويش،اينگونه به حديث غديراستدلال فرمود:رسول خدا (ص) فرمود: (اى مردم !خداوند مولاى من است ومن مولاى مؤ منان و اولى به آنان از خودشان . هركس را من مولا باشم ، على مولاى اوست . خدايا دوستدارش را دوست بدار و با دشمنش دشمنى كن ، ياورش را يار باش و خواركننده اش را خوار ساز.) سلمان برخاست و پرسيد، اى پيامبر، چگونه ولايتى ؟ فرمود: (همان ولايتى كه خودم دارم . من نسبت به هركس كه از خودش اولى بودم ، على اولى و سزاوارتر از اوست به خودش ).(45)

در حديث ديگر آمده است : پيامبر در روز غدير خم ، پس از آن كه اولويت خود را بر مردم بيان كرد و اعتراف از مردم گرفت ، فرمود: (هر كس را كه خداوند مولاى اوست و هركه من مولاى اويم ، اين على مولاى اوست ، شما را فرمان مى دهد و نهى مى كند و شما را حق امر و نهى به او نيست ، اللهم وال من والاه ...).(46)

واحدى (از راويان اهل سنت ) پس از ذكر حديث غدير، گفته است : اين ، ولايتى است كه رسول خدا براى على (ع ) اثبات كرده است

و روز قيامت از آن سؤ ال خواهد شد و در آيه (وقفوهم انهم مسوولون )(47)، روايت شده كه از ولايت على (ع ) سؤ ال خواهد شد، مى پرسند كه آيا همان طور كه پيامبر خدا سفارش كرده بود، با على (ع ) موالات كردند؟ يا آن كه آن را تباه ساخته و رها كردند؟ آن گاه از پيامدهاى آن ، مؤ اخذه مى شوند.(48)

در برخى احاديث ، از اصول اسلام و اصول دين ، يكى هم (موالات ) به شمار آمده است (49) عمر بن خطاب هم گفته است : هر كس كه مولايش على نباشد، ايمان ندارد.(50) آلوسى در تفسير آيه ياد شده ، گفته است : در اينكه در قيامت از چه چيز خواهند پرسيد، اقوالى است ، بهترين آنها سؤ ال از عقايد و اعمال است و در راس آنها لا اله الا الله است و از والاترين آنها ولايت على (ع ) است .(51)

احاديث بسيارى وجود دارد كه مجال ذكر آنها نيست ، و همه گوياى حقيقت ياد شده است و اين (اولويت ) را كه از اصول دين به شمار آمده و (مولويت ) را كه بدون آن ايمان نيست ، عمر بن خطاب در جاى ديگرى براى ابن عباس تصريح كرده است . وى مى گويد: شبى همراه عمر بن خطاب راه مى سپرديم ، على (ع ) هم سوار بر استرى بود و من سوار بر اسب . آيه را خواند كه در آن ، يادى از على بن ابى طالب (ع ) بود. آن گاه به من گفت : به خدا قسم اى فرزندان عبدالمطلب

! در ميان شما على (ع ) به خلافت شايسته تر از من و ابوبكر بود.

در دل خود گفتم : خدا از من نگذرد اگر از او بگذرم ! آن گاه گفتم : اى خليفه مسلمانان ، آيا چنين مى گويى ؟ اين تو و رفيقت بوديد كه برجستيد و خلافت را از ما گرفتيد، نه مردم ... سپس گفت : آن چه كرديم ، از روى دشمنى نبود، به نظرمان آمد كه سن على كم است و مردم عرب و قريش ، به خاطر كينه اى كه دارند، بر محور او جمع نخواهند شد.

خواستم بگويم : رسول خدا (ص ) او را در پى ماموريتها مى فرستاد و او را كم سن و سال نمى شمرد، تو و رفيقت او را كوچك مى پنداريد؟

گفت : حالا طورى نيست ، به خدا قسم ما بدون نظر او تصميمى نمى گيريم و جز با اذن او كارى نمى كنيم .(52)

در نقل ديگر چنين است : عمر بن خطاب به ابن عباس گفت : به خدا قسم ، پس از پيامبر، رفيق تو (على بن ابى طالب ) به خلافت شايسته تر است ولى ما از دو مساله ترسيديم (و او را كنار گذاشتيم ) يكى كم بودن سن و سال او، و ديگر، محبتى كه به فرزندان عبدالمطلب داشت !(53)

آرى ... شهادت به ولايت اميرالمؤ منين (ع ) به معنايى كه مقصود ماست ، روشنايى و حكمتى است كه دردل دوستدارانش به وديعت نهاده اند، اين ولايت ، مسوؤ ليتى سنگين بوده كه انسانهاى حقجو، براى شناخت آن و يافتن كسى كه لايق آن است ،

مسافرتها مى كردند و رنجها مى كشيدند.(54)

ثعلبى ، شنتمرى ، حسين بن مسعود بغوى ، زمخشرى ، عكبرى ، بيضاوى ، نسفى ، خازن بغدادى ، حلبى ، نيشابورى ، شربينى ، سليمان جمل ، جارالله الله آبادى ، محب الدين افندى .

10-بقره ، آيه 286.

11-آل عمران ، آيه 150.

12-توبه ، آيه 51.

13-تفسير كبير، ج 29 ص 227.

14-التصريح ، خالد بن عبدالله ازهرى ، باب تفضيل .

15-اعلى ، آيه 17.

16-صف ، آيه 14.

17-همچون نظام الدين نيشابورى در تفسير خود (غرائب القرآن ، ج 27، ص 133).

18-مثل تفتازانى درشرح المقاصد (5/273) و قوشجى در شرح التجريد (ص 477).

19-شرح مواقف (حاشيه سيالكوتى بر شرح مواقف ، ج 8 ص 361).

20-صواعق محرقه ، ص 44.

21-همچون : جوهرى در صحاح اللغه (6/2529)، خطيب تبريزى در شرح ديوان الحماسه (1/9)، سبط بن جوزى در تذكره (ص 31)، شبلنجى در نور الابصار (ص 160) و شرح معلقات سبع (ص 54) و...

22-از شاه صاحب هندى ، ص 209.

23-صحيح بخارى ، ج 4 ص 1795.

24-صحيح مسلم ، ج 3 ص 430.

25-روض المناظر، ج 2، ص 199.

26-فتح القدير، ج 4 ص 168.

27-ص 209.

28-معانى القرآن ، ج 2 ص 161.

29-از جمله : مشكل القرآن انبارى ، الكشف و البيان ثعلبى ، صحاح جوهرى ، غريب القرآن سجستانى ، قاموس فيروزآبادى ، وسيط واحدى ، نهايه ابن اثير، تاج العروس و...

30-محمد، آيه 11.

31-توبه ، آيه 71 (المومنون و المومنات بعضهم اولياء بعض )، حجرات ، آيه 10 (انما المومنون اخوة ).

32-مولف ، نام 63 نفر از بزرگان حديث اهل سنت را مى آورد كه متن حديث فوق را با مقدمه ياد شده ، دركتاب خود آورده اند.

33-مثل ابن جوزى درتذكرة الخواص ،

ص 32 و ابن طلحه شافعى در مطالب السوول ، ص 16.

34-الصواعق المحرقه ، ص 73 (الغدير، ج 1 ص 300)

35-شواهد التنزيل ، حسكانى ، ج 1 ص 201.

36-مطالب السوول ، ابن طلحه ، ص 163.

37-شرف المصطفى ، ابوسعيد خرگوشى .

38-الغدير، ج 1 ص 33 به نقل از مطالب السئول .

39-سنن ترمذى ، ج 5، ص 590، مسند احمد، ج 6 ص 489، سنن كبرى ، ج 5 ص 45، مصنف ، ابن ابى شيبه ، ج 12 ص 79، المستدرك على الصحيحين ، ج 3 ص 139.

40-ر.ك . (الغدير)، ج 1 ص 57، 165، 199، 219 و 213.

41-ر.ك : الغدير، ج 1 ص 273.

42-انساب الاشراف ، بلاذرى ، ج 1 ص 361.

43-مسند شمس الاخبار، على بن حميد قرشى ، ج 1 ص 102.

44-الغدير، ج 1 ص 200 به نقل از (كتاب سليم ).

45-الغدير، ج 1 ص 165 (به نقل از فرائد السمطين حموئى ، باب 58 سمط اول ).

46-مودة القربى ، سيد همدانى ، (مودت پنجم ).

47-صافات ، آيه 24.

48-فرائد السمطين ، ج 1 ص 79، نظم دررالسمطين ، ص 109، صواعق محرقه ، ص 149.

49-فرائد السمطين ، ج 1 ص 79.

50-مناقب خوارزمى ، ص 97، صواعق محرقه ، ص 107.

51-روح المعانى ، ج 23 ص 80.

52-محاضرات الادباء، راغب اصفهانى ، ج 2 جزء 4 ص 478.

53-شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ج 6 ص 50.

54-مولف بزرگوار، در بخش پايانى اين بحث ، به بررسى سخنان مولفان بزرگ در تاليفاتشان پرداخته است كه نشان مى دهد از حديث غدير و لفظ مولى چه برداشت و فهمى داشته اند و آن را همان (اولى

) دانسته و حديث غدير را از دلايل خلافت اميرالمؤ منين (ع ) بر شمرده اند. كسانى همچون حسن بن ابراهيم در تاريخ مصر، ابوحامد غزالى در سر العالمين ، سبط بن جوزى در تذكرة خواص الامه ، ثعلبى در تفسير خود الكشف و البيان ، كمال الدين بن شافعى در مطالب السوول ، ابوعبدالله كنجى در كفاية الطالب ، فرغانى در شرح تاثيه ابن فارض ، ابوالمكارم سمنانى در العروة الوثقى ، شهاب الدين دولت آبادى در هداية السعداء، كشى حنفى در التمهيد فى بيان التوحيد، سيد اميرمحمد يمنى در الروضة النديه ، شيخ احمد عجيلى شافعى در ذخيرة المآل و ديگران . كه جهت اختصار، از نقل سخنانشان چشم مى پوشيم . طالبان به الغدير، ج 1 ص 391 مراجعه كنند (مترجم ).