دارد كه خداوند متعال بر موفقيت مصحح كتاب، فاضل ارجمند آقاى دكتر محمود عابدى، بيفزايد و همه كسانى را كه در راه معرفى و اشاعه فرهنگ و معارف اسلامى صادقانه مى كوشند، بيش از پيش موفق دارد.

هيأت تحريريه بنياد نهج البلاغه بسمه تعالى

به پيشگاه دوستداران كلام على (ع) و فرهنگ و ادب فارسى تقديم مى دارد. و اميدوار است كه اين گونه كارها در شناختن و شناساندن سرچشمه هاى غنى و اصيل معارف اسلامى موثر باشد.*

و توفيق از خداست. محمود عابدى تابستان 73

جمع كرد و اين صد كلمه از جمله آن بيرون آورد و به خط خويش بنوشت و به من داد...)) - نسخه ((ك)): كه در فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ج 1/447، ((كنزالحكمه)) ناميده شده است. رك: معرفى نسخه ها. اين مطالب در مناقب خوارزمى / 374 نيز آمده است.

و بدين گونه به انتخاب جاحظ، سخن شناس اديبى كه او را در ميان متقدمان و متاخران در فصاحت بى مانند دانسته اند، و صد كلمه از كلمات على رك: مروج الذهب، ترجمه پاينده ج 2 / 596 (ع) فراهم آمد و سالها بعد زبان و قلم رشيد وطواط آن را شرح و تفسير كرد.

شده است. در زهر الاداب و ثمر الالباب حصرى (چاپ بيروت، ج 1/81) عبارت چنين است: ((قد البسه من ثياب الجلالة و غشاه من نور الحكمة)). در يافتن اين ماخذ مرهون همت برادر جوانم آقاى محمدرضا مرواريد بوده ام. باشد.

و سخن را چون بلندى معنى بارسايى لفظ جمع گردد و درستمايه و خوشايند و بسامان و روان گفته آيد، در دلها چنان حالى پديدار كند كه باران در زمين بار آور كند و هر آن گاه كه سخنى بدين شريطه پايان گيرد و بر اين صفت بر زبان گوينده بگذرد، خداى توفيقى همپاى آن كند و تاييدى پشتيبان آن سازد كه سينه گردنكشان در تعظيمش سر فرود آورد و خرد نادانان به فهمش برخيزد.)) - البيان و التبيين ج 1 / 83

را تاليف كرد.

گفتنى است كه در ابواب نه گانه اين كتاب تنها كلمات قصار امام (ع) نيامده است بلكه پاره اى از خطبه ها، پاسخ چند پرسش و نيز بعضى از اشعار منسوب به آن حضرت را نيز در آن مى توان خواند.- اين كتاب بارها به طبع رسيده است، از جمله يك بار (1362) با ترجمه فارسى آقاى دكتر فيروز حريرچى و به وسيله انتشارات اميركبيرتهران.

2 - غررالحكم و دررالكلم: اين مجموعه را ابوالفتح عبدالواحد بن محمد آمدى تميمى (م: نيمه اول قرن ششم) تاليف كرده و در مقدمه آن آورده است كه: بدين سبب چنين مجموعه اى فراهم آوردم كه جاحظ تنها صد كلمه از سخنان حكمت آميز اميرمومنان (ع) را جمع كرده و گويى به آن شاد شده بود، و شگفتا كه وى با آن كه علامه زمان ويگانه اقران بود قطره اى از دريا برگرفته و به اندكى از بسيار بسنده كرده بود. - ما در اينجا ترجمه كوتاه شده اى از سخنان آمدى را آورده ايم.

غررالحكم و دررالكلم آمدى بر حسب حروف تهجى ترتيب يافته و شامل بيش از يازده هزار كلمه است. بر اين كتاب شرحهايى نوشته اند، از آن هاست شرح جمال الدين محمد خوانسارى كه به همت مرحوم محديث ارموى به چاپ رسيده است.

3 - نثراللئالى: مجموعه ديگرى است از سخنان كوتاه امام(ع) كه بعضى آن را گردآورده امين الاسلام شيخ طبرسى، مفسر بزرگ شيعه، دانسته اند. اين مجموعه نيز به ترتيب حروف تهجى فراهم آمده و شامل حدود سيصد كلمه است. - اين كتاب در ايران، به سال 1312 هجرى قمرى، در ضمن مجموعه اى به چاپ سنگى رسيده است، رك: مصادر نهج البلاغه ج 1 /

71.

4 - الحكم المنثوره: ابن ابى الحديد، شارح معروف نهج البلاغه، در پايان شرح خود يك هزار سخن از امام (ع) را آورده و آن را تكمله اى بر نهج البلاغه شمرده است. - رك: شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 20 / 255.

اديبان و مورخان ديگرى نيز شمارى از كلمات امام (ع) را در ضمن تاليفات خود آورده اند كه از آن ميان ابن شعبه حرانى در تحف العقول، شيخ على واسطى در عيون الحكم و المواعظ و ذخيرة المتعظ و الواعظ، ثعالبى درالاعجاز و الايجاز و... را مى توان نام برد.

در گفتن اشعار چنان منفرد است - كه همه كس به بزرگى وى اقرار دهد

آن تبحر كه در انواع علوم است او را - خاطر خويش نزيبد كه به اشعار دهد استاد، بخصوص ((در شناخت دقايق كلام عرب و اسرار نحو و ادب ازسرآمدان روزگار)) دانسته اند. - رك: معجم الادباء، ج 19 / 29

مشاعره او با شاعران بزرگى چون اديب صابر و خاقانى شروانى و ستايشهاى آنها از وى، مانند گفتگوها و بحثهاى دقيق او با عالمان روزگار- رك: ديوان خاقانى / 30 مانند علامه جارالله زمخشرى (م: 538) و حسن قطان مروزى، نشان رك: مقدمه اقبال بر حدايق السحر / ظ مى دهد كه به شايستگى تحسين آن ها را برانگيخته است.

از آثار وطواط جز ديوان شعر و نامه هاى فارسى و عربى و رساله هاى گوناگونى در پند و اندرز و لغت و ادب، كتاب معروف ((حدايق السحر فى دقايق الشعر)) است كه وى آن را در برابر و به تقليد ترجمان البلاغه محمد بن عمر رادويانى نوشته است. اين كتاب با مقدمه و توضيحات محققانه استاد فقيد، عباس اقبال، به طبع رسيده است. - رساله اى كه با نام ((لطايف الامثال و طرايف الاقوال)) به رشيد وطواط نسبت داده اند بى گمان از ديگرى است، مولف آن از ((صد كلمه اميرالمومنين))، يعنى مطلوب كل طالب، مطالبى را گرفته است. رك: لطايف الامثال / 70، 71

رشيد مانند بسيارى از شاعران تاريخ، وابسته به دربار و ستاينده قدرت بود و هنر خود را در خدمت خوشامد سلطان و سلطانيان داشت، اما ستايش او، برخلاف ديگر همكاران، غالبا از تحقير خود و زبون نمايى فاصله دارد و چنان است كه

خواننده در شعر او - به هر پايه و مايه اى كه باشد - براى شاعر نوعى بزرگ منشى و احساس شخصيت مى بيند. بعضى از اشعارى كه به او نسبت داده اند، و اتفاقا از زمره مشهورترين شعرهاى فارسى نيز هست، از عزت نفس شاعر و حرمت بى مانند او در ميان بزرگان عصر حكايت دارد.

مشهور است كه در مرگ اتسز - سلطان خوارزم - گفت:

شاها فلك از سياستت مى لرزيد - پيش تو بطبع بندگى مى ورزيد

صاحب نظرى كجاست تا در نگرد - تا آن همه سلطنت بدين مى ارزيد؟

يا در شدت پيرى، در حالى كه در محفه (= تخت روان) نشسته بود، خطاب به محمود بن ايل ارسلان، سلطان شاه، گفت:

جدت ورق زمانه از ظلم بشست - عدل پدرت شكستگى كرد درست اى بر تو قباى سلطنت آمده چست - هان تا چه كنى كه نوبت دولت تست رك: مقدمه سعيد نفيسى بر ديوان رشيد وطواط.

رشيد پس از درگذشت اتسز خوارزمشاه، بنابر آن چه از ديوان او برمى آيد، از دربار دور مانده و همين حال بود كه او را به خود آورد و فرصت داد كه به جمع و تدوين منشآت خويش و ترتيب رساله هايى بپردازد. - احتمال اين هست كه تاليف حدايق السحر نيز نتيجه همين سالها باشد.

اين رساله ها در موضوعاتى مانند عروض، لغت و پندو حكمت، و به صورت منتخباتى از سخنان بزرگان و نيز گزيده هايى از گفته هاى خود شاعر، و با نام صد كلمه يا صد پند، نوشته شده اند.

نخستين رساله صد كلمه اى كه رشيد وطواط به فتوا و فرمان دل خود شرح كرد و ((واجب ديد كه آن صد كلمه را -

كه جاحظ برگزيده بود - به دو- ظاهرا اين كار رشيد وطواط با توجه به ((اربعين حديث)) بود كه گفته اند خواجه امام عبادى (م: 547) تنظيم و شرح كرده بود. رك: بريدالسعاده، محمد بن غازى ملطيوى / 6 (هر چند امروز از اربعين حديث عبادى اطلاعى نداريم و در ميان آثار منسوب به او چنين نامى را نياورده اند. رك: التصفيه فى احوال المتصوفه، مقدمه استاد دكتر يوسفى). زبان تركى و پارسى تفسير كند ودر آخر تفسير هر كلمه، دو بيت شعر از منشآت خويش كه مناسب باشد بياورد)). ((مطلوب كل طالب من كلام على بن ابى طالب)) است. اين رساله به موجب يكى از دستنوشته ها به ابوالفتح ايل ارسلان (م: حدود 568) و بنا بر سه نسخه ديگر به فرزند او، ابوالقاسم محمود بن ايل ارسلان (م: 589)، تقديم شده است. اگر ضبط آن نسخه ( ((اس)) رك: معرفى نسخه ها) قابل اعتماد باشد، بايد تاريخ و چنين است، چرا كه ((فصل الخطاب)) نيز به نام همين امير نوشته شده است. رك: ديوان رشيد، مقدمه سعيد نفيسى / 32. تاليف آن را ميانه سالهاى 551 (سال درگذشت اتسز) و 568 دانست.

اما پس از اين كه ((شرح آن صد كلمه را بساخت و آن مجموع كه اصل نجات و سبب درجات وى بود بپرداخت كبراى دين و دولت و عظماى ملك و ملت)) بفرمودند كه ((فصل الخطاب من كلام عمر بن الخطاب)) را بپردازد و او چنان كرد ((تا ذكر جميل مترادف تر و اجر- وطواط در فصل الخطاب كلمات را به عربى شرح نكرده است. جزيل متضاعف تر شود و هيچ بد گوينده عيب جوينده را مجال

مقال نباشد)). پس آن گاه ((اركان دين و دولت و اعيان ملك و ملت)) كلمات ديگران را ((مهمل گذاشتن)) ((مصلحت)) نديدند و رشيد ((به حكم نصيحت شريفشان)) رساله ((تحفة الصديق من كلام ابى بكر الصديق)) را ((فراهم آورد و آن را به پارسى بر سبيل ايجاز شرح كرد))، و سرانجام ((بزرگان دين خواستند)) و او صد كلمه ((انس اللهفان من كلام عثمان بن عفان)) را ((به دست آورد و شرح آن را به پارسى و بر سبيل اختصار نوشت)). - جملات و كلمات مشخص شده را از مقدمه رسائل چهارگانه - با اندكى تغيير در فعلها - آورده ايم، چون از همين اشارات علاوه بر انگيزه نخستين تاليف و ترتيب نگارش و تدوين آن ها، نظر اجمالى مولف را هم در باب هر يك از آن رسائل مى توان دريافت.

مطلوب كل طالب از هر جهت رساله اى ارجمند و گرانقدر و در نوع خود كم نظير است ؛ اصل آن مجموعه اى است از كلمات حكمت آموز كه مولفان متون فارسى بسيارى از آن ها را آرايش سخن خود كرده اند و حضور اغلب آن ها در امثال و حكم دهخدا، نشانه حضورشان در زبان و ادب فارسى است. قطعات تعليمى آن، كه ترجمه منظوم همان سخنهاست، در عين استوارى بسيار ساده و مفهوم است و ما شيوع آن ها را در ميان اهل ادب در جاى خود - مطلوب كل طالب، كتاب درسى - نشان داده ايم. اما نثر رشيد در هر دو بخش تازى و پارسى اين رساله، مسجع و مصنوع، در نهايت ايجاز و استحكام و مفهوم و دلنشين است. در سرتاسر آن كمتر جمله يا عبارتى مى توان يافت كه از صنايع و محاسن گونه گون سخن خالى، يا به افزودن و كاستن آرايش و پيرايشى نيازمند باشد. و البته كمال و لطف سخن او آن گاه بهتر دريافته مى شود كه به ياد آوريم اين اهتمام به قرينه سازى و سجع پردازى از خصايص اصلى نثر قرنهاى ششم و هفتم هجرى، يعنى روزگار كليله و دمنه، چهار مقاله، مقامات حميدى و جز آن هاست، روزگارى كه ((آفاق، گوش و گردن خود را به زيور چنين سخنانى مى آراست و خزانه خاطر خردمندان از اين گوهرها مالامال بود.))- اصل سخن سعدالدين وراوينى چنين است: ((فرايد قلايد رشيدالدين وطواط كه گوش وگردن آفاق بدان متحلى است و خواطر ذوى الالباب از فضالات فضل او مل ءالاهاب و ممتلى)) مرزبان نامه /6.

ما به حكم مجال تنگى كه در اين مختصر داريم، درك زيباييها، رعايت اعتدال در

استعمال واژه هاى عربى، و خاصه لطف ايجاز سخن رشيد، را به ذوق سليم خواننده وامى گذاريم و براى رسيدن به فوايد زبانى و واژگانى كتاب علاقه مندان را به فهرست لغات و تركيبات ارجاع مى دهيم.

كرد و رساله هاى هفتگانه زير را به فارسى و عربى فراهم ساخت:

1 - منية المتكلمين و غنية المتعلمين (فارسى)

2 - مفاتيح الحكم و مصابيح الظلم (فارسى)

3 - غرايب الكلم فى رغايب الحكم (عربى)

4 - عقود اللئالى و سعود الليالى (عربى)

5 - غرر الاقوال و دررالامثال (عربى)

6 - الكلم الناصحة و الحكم الصالحة (عربى)

7 - جواهر القلائد و زواهر الفرائد (عربى)- اين رساله گزيده اى از سخنان ديگران است. براى آگاهى از ديگر آثار وطواط رك: مقدمه سعيد نفيسى بر ديوان رشيد الدين وطواط / 26

اما پس از رشيد نيز افرادى و هريك به گونه اى كار او را دنبال كردند:

در دست است مى توان دريافت كه: شارح مذكور به زبان و ادب فارسى آشنإ؛ه بوده و در شرح موجز و عارفانه خود به شرح رشيد وطواط نظر داشته است، چنان كه سخنش در موارد بسيارى ترجمه كلام وطواط يا نزديك به آن گشته است، و به علاوه نسخه مورد مراجعه و مطالعه وى همانند نسخه ((م)) (مورخ 896) بوده است. - از قرائنى كه اين احتمال را تاييد مى كند آن است كه كلمه هشتاد و هشتم را به صورت ((من ابدى صفحته للحق ملك، و من اعرض عن الحق هلك)) آورده است رك: متن حاضر، كلمه هشتاد و هشتم، نسخه بدلها.

اينك چند نمونه از آن هماننديها:

در شرح كلمه بيست و هشتم - ((لا معقل احسن من الورع)):

وطواط:

هر كه خواهد تا از حوادث دنيا و نوايب عقبى امان يابد، او را در پناه ورع بايد گريخت، چه به بركات ورع هيچ آفت در دوجهان بدو نرسد. ص 14.

عبدالوهاب:

اذا اردت ان تخلص نفسك من الافات و العاهات و تفصحت ملجا تستعيذ به فصاحب الورع و التقى، فانه ليس فى الدنيا حصن اشد منه ملجا و اقوى ملاذا. ص 25.

در شرح كلمه سى و ششم - ((اعادة الاعتذار تذكير للذنب)):

وطواط:

عذر يك بار خواه از گنهى - كز دو بار است نقص جاه تو را

به سر عذر باز رفتن تو - تازه كردن بود گناه تو را

عبدالوهاب:

ان من اساء فلاباس بالاعتذار مرة، فان اعاده كان مذكرا لاساءته، فيكون كان سيئته ثانيا. ص 31.

و در شرح كلمه پنجاه و پنجم:

تتكل على المنى، فانها بضائع النوكى :

وطواط:

لاتعتمد على الهوى، و لا تتكل على المنى، فليس كل ما يهواه الانسان يملكه، و

لاكل ما يتمناه يدركه، و اعلم ان الاعتماد على الهوى و الاتكال على المنى من شيم الحمقى و خصال النوكى.

عبدالوهاب:

لا تعتمد على امنيتك من الهوى، فانه ليس كل ما يهواه الانسان يملكه و لا كل ما يتمناه يدركه، و ان الاعتماد على الهوى و الاتكال على المنى من شيم الحمقى و خصال النوكى. ص 47

و اين هر دو به بيتى از متنبى نظر داشته اند كه عبدالوهاب آن را در ذيل شرح خود آورده و آن بيت اين است:

ما كل مايتمنى المرء يدركه - تجرى الرياح بمالا تشتهى السفن - ديوان ابى الطيب متنبى، بشرح ابى البقاء العكبرى، تصحيح مصطفى السقاو...چاپ بيروت، الجزء الرابع، ص 236.

شرح عبدالوهاب از شرح ابن ميثم بسيار كوتاهتر است و مقدمه و موخره اى ندارد، و شارح در هشت مورد ابيات و قطعاتى از گلستان سعدى را با كلام امام (ع) سنجيده است كه ما در جاى خود به بعضى از آن ها اشاره كرده ايم. - دو شرح ابن ميثم و عبدالوهاب به زبان عربى نوشته شده و همراه مطلوب كل طالب به همت مرحوم محدث ارموى به چاپ رسيده اند.

3 - مولى مصطفى بن محمد معروف به خواجگى زاده (م: 998): بنا به نقل كشف الظنون صد كلمه امام (ع) را به تركى ترجمه و شرح كرده است. - كشف الظنون، چاپ استانبول، ج 1 / 1077

رستم بن شروين را - كه به زبان طبرى بود - با نام ((روضة العقول)) به فارسى درآورد و آن گاه به دستور عزالدين كيكاوس اول ((بريد السعاده)) را به پيروى از كار رشيد وطواط و به مدت يك سال (609 - 610) تصنيف كرد.

بريد السعاده ((حاوى شرح كلماتى است رسيده از رسول اكرم - صلى الله عليه و آله و سلم - در چهل حديث، و چهل كلمه از خلفا تا سخنان على بن ابى طالب - عليه السلام - و بيست لطيفه از مقالات حكما و بيست مثل مولف بريد السعادة ده كلمه امام (ع) را ازصد كلمه مطلوب كل طالب انتخاب كرده است. از امثال عرب. روى هم رفته اين كتاب مجموعه اى است در حكمت عملى از اخلاق و سياست و سلوك سلطنت)). - مقدمه مصحح بريد السعادة، صفحه ب.

محمد بن غازى ((چون اين كتاب بديع را بدين الفاظ رفيع به توفيق بارى - عز و علا - تصنيف كرد)) اميدوار بود كه ((شاه مطالعه آن را مدد دولت و عدت سعادت فرمايد گردانيد (= خواهد كرد) از آنك همگنان دانند كه خواجه امام عبادى - رحمةالله - اربعينى ساخته است و شرح آن اخبار- ظاهرا مراد قطب الدين ابوالمظفر منصور بن اردشير عبادى (م: 547) صاحب آثارى مانند (التصفية فى احوال المتصوفة)) و جز آن است. به قدر امكان خود تمهيد فرموده، و همچنان رشيد وطواط - رضى الله عنه - كلمات صحابه را - رضوان الله عليهم - با كمال فضل خود شرحى پرداخته، ارباب الباب كه آن تصانيف ايشان را مطالعه كنند و اين قدم صدق بايد بيضا بينند انصاف

دهند كه:

لايقاس الشوك بالرطب و لاالعود بالحطب. - خار خشك با رطب، و عود با هيزم قابل مقايسه نيست.

(بريد السعاده، ص 6)

اما خردمندان - ارباب الباب - كه اعتدال زبان و زبان فارسى را مى شناسند، با اين كه محمد بن غازى ملطيوى را از زمره مترسلان و اديبان استاد مى شمارند، انصاف مى دهند كه افراط بيش از حد در استعمال الفاظ دشوارو مهجور نشانه اى از روشنى و نور در ((يد بيضا))ى او نگذاشته است.

و اينك نمونه اى از بريدالسعاده:

كلمه اول: لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا.

معنى كلمه آن است كه اگر در اين حال جمله حوايل را از پيش برگيرند و درين وقت همه حواجز را دور گردانند در يقين كه اكنون با اين عوارض (مرا) حاصل است هيچ نيفزايد.

يعنى كه به واسطه صفاى ضمير و ذريعت آينه خاطر چنان بر حقايق مكونات و دقايق جمله موجودات اطلاع يافته ام كه (در) حواس ظاهر و قواى باطن طالع آن مصور گردد، از آنك نفس من در درگاه ازل از عنايت قدسى نه چنان تصقيل يافته است كه درين منزل از حلول نوازل صدا پذيرد. چه از آن وقت كه

يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و ارجلهم بما كانوا يكسبون در خاطر- قرآن كريم، سوره نور، آيه 24 (...يعملون) من مركوز شد، اعضاى من در عبوديت بارى - عز و علا - به جز صفاى طويت و خلوص نيت از من نديده اند، بدين سبب از طوارق حشر و بوايق نشر ايمن شده ام.

شاه نيز بايد كه چون ايزد - تعالى - او را خاطر وقاد و ضمير نقاد داده است بر عجز ملك و بجر دولت چنان واقف باشد كه

هر چه منهيان اخبار و مخبران احوال از متجددات اطراف وحوادث اكناف بر راى عالم آراى او عرض دهند از قوت حدس و يقظت نفس بر آن، پيش از اعلام ايشان، عثوريافته باشد و از تقرير تدبير آن پرداخته، و چون از سر راى صايب و فكر ثاقب، آن ثلمه را مرمت فرموده باشد و سد انخرام فساد و رد طعن حساد كرده، نظام ملك متضاعف گردد و دوام حضرت مترادف شود و اساس جلال از التباس اراذل محروس ماند، و اعادى به اميد ايادى مطاوع و متابع شوند و دهر مخالف، محالف و زمانه جافى، وافى شود.

و پس از اين به همين شيوه در پيچ و تاب زنجيره اى از الفاظ، داستانى از خوارزمشاه مى آورد و شرح كلمه امام (ع) را - از زبان خوارزمشاه - با اين قطعه به پايان مى برد:

پرده را گر ز پيش بردارند - مرمرا در يقين نيفزايد

زانك امروز كار فردا را - آن چنان ديده ام كه مى بايد

بريدالسعاده / 239 - 242

2 - ابوالفضل يوسف بن على مستوفى: او ظاهرا در اواخر قرن ششم و اوائل هفتم مى زيست، و چون مى ديد كه ((قربت و منادمت مجلس پادشاهان و بزرگان مرد خرد به سخن خوب بايد (ظ: يابد) )) و ((قاعده الفت ميان خردمندان به گفتار لطيف استوار گردد و نهاد مردم بر آن است كه چون سخن حكمت به نظم و نثر بشنود حالى جان او بياسايد، و چون معنى آن به خاطر پيوندد و كار بندد نام خردمندى بر وى افتد)) سخنانى از بزرگان و حكما گرد آورد و ((به امثال اميرالمومنين - عليه السلام - و به نظم فردوسى)) بياراست

و آن را ((خردنماى جان افروز)) ناميد. - رك: خردنماى جان افروز / 1.

در اين كتاب صد سخن از حكيمان و فرزانگان و صد كلمه از كلمات امام (ع) و اشعارى از حكيم طوس برابر هم نهاده شده است، و هر چند در جايى از آن به مطلوب كل طالب اشاره اى نرفته اما از آن جا كه اين كتاب نيز شامل صد كلمه ازسخنان امام (ع) و نظير و شرح گونه اى در باب هر كلمه است، مى توان احتمال داد كه نويسنده به نوعى به مطلوب كل طالب نظر داشته است. كهنترين دستنوشته اى كه ما از خردنماى جان افروز در اختيار داريم در سال 729 هجرى كتابت شده است.

و اينك نمونه اى از آن (خردنماى جان افروز / 32):

در ستايش هنر:

برزجمهر گفته است: هنر آن است كه بندگان را بر آزادگان فزونى دهد و درويشان را بر توانگران فضيلت نهد و وضيع را از شريف بگذراند و ذليل را بر عزيز مقدم دارد و فرودستان را عز مجلس شاه پديد آورد.

قال على - عليه السلام -

الشرف بالعلم و الادب لا بالاصل و النسب : - كلمه 79 از مطلوب كل طالب.

شرف به دانش و ادب است نه به اصل و نسب.

چو پرسند پرسندگان از هنر - نشايد كه پاسخ دهيم از گهر

همان پرهنر مردم پيشه كار - نباشد به چشم خردمند خوار

كرا جفت گردد هنر با خرد - شود مهتر و از هنر برخورد- خردنماى جان افروز، با تصحيح نگارنده اين سطور در سال 1368، و به وسيله موسسه نشر فرهنگى رجا چاپ شده است.

تاريخ كتابت 731) با قلم ديگرى ترجمه تركى منظومى از شعر رشيد وطواط آمده است. متاسفانه اين نسخه هيچگونه اطلاعى از نام مترجم شاعر و تاريخ زندگى او به دست نمى دهد، و ما در جاى ديگر نيز چيزى درباره او نيافته ايم. مگر اين كه بگوييم احتمالا اشعار تركى آن از همان ((خواجگى زاده)) است كه پيش از اين نام او را در جمله شارحان صد كلمه آورديم.

نمونه اى از اين ترجمه:

ترجمه شده است و با مقدمه اى كه در توحيد و مدح پيامبر (ص) و على (ع) و سبب ترجمه نثراللئالى دارد و نيز دو بيتى كه در تاريخ ترجمه آورده است، جمعا 298 بيت است.

ابن الساوجى خود درة المعالى را در سال 729 در اصفهان نوشته است (نسخه عكسى، شماره 7062، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران).

و اينك نمونه اى از آن:

حموضات الطعام خير من حموضات الكلام

به ساغر زهر نوشيدن به ناكام - به از الفاظ زهرآلود دشنام ورق 11

((ذلاقة اللسان راس المال))

فصاحت در زبان مرد عاقل - بود سرمايه پيوسته حاصل ورق 14

((شيبك ناعيك))

خبر گويد ترا از مرگ، پيرى - كه كار مرگ را آسان نگيرى وزن 21

3 - درويش اشرف مراغى (م: 864) همان نثراللئالى را كه در اينجا شامل بيش از دويست و نود كلمه امام (ع) است به نظم فارسى سروده است. درويش اشرف مضمون هر كلمه را در دو بيت و در قالب مثنوى آورده و در آغاز و پايان ابياتى در ستايش خدا، سبب نظم كتاب و خاتمه ترجمه افزوده است. نثراللئالى درويش اشرف نيز مانند درة المعالى ابن الساوجى با ((ايمان المرء يعرف بايمانه)) آغاز مى شود و با ((يسعد الرجل بمساعدة السعيد)) پايان مى پذيرد.

نمونه اى از شعر درويش اشرف:

فخر المرء بفضله اولى من فخره باصله

فخر مردان به اصل چندان نيست - به هنر فخر اگر بود اولى است

كى شنيدى كه اندرين پاياب - به شناه پدر گذشت از آب؟

ورق 31

((ليس الشيب من العمر))

دولتى بهتر از جوانى نيست - روز پيرى ز زندگانى نيست

رو غنيمت شمر جوانى را - نقد اين است زندگانى را

ورق 35

4 - نظام الدين محمود بن حسن الحسنى، ملقب

به داعى الى الله و مشهور به شاه داعى شيرازى (م: حدود 870)، در سال 868 ترجمه چهل سخن منسوب به امام (ع) را به نظم آورده و آن را ((ترجمة الاخبار العلوية)) ناميده است.

نمونه اى از ترجمه منظوم شاه داعى:

الخبر الاول: خير المواهب العقل. بيت:

از همه بخششى كه داد خداى - عقل بهتر كه آدمى دارد

پس بود به كه در همه چيزى - كار خود را به عقل بگذارد

الخبر العشرون: نعم الزاد حسن العمل. بيت:

نيك زادى است در ره عقبى - هركسى را كه هست حسن عمل ترك غفلت كن و به خير گراى - بگذار اى عزيز طول امل شانزده رساله از شاه داعى / 49046

5 - نورالدين عبدالرحمن جامى، شاعر و صوفى معروف (817 - 898) در سال 886 مضمون چهل حديث از احاديث نبوى را به نظم آورده كه به نام ((اربعين)) يا ((چهل حديث)) معروف است.

نمونه اى از اثر جامى:

((السعيد من وعظ بغيره)) - اين سخن در متن حاضر - كلمه شصت و پنجم - به على (ع) منسوب شده است.

نيك بخت آن كسى كه مى نبرد - رشك بر نيك بختى دگران سختى روزگار ناديده - پند گيرد ز سختى دگران ((الغنى الياس مما فى ايدى الناس))

گر دلت را توانگرى بايد - كه توانگر دلى نكوهنرى است

بازكش دست همت از چيزى - كه به دست تصرف دگرى است - اربعين جامى، با مقدمه و تصحيح و استخراج احاديث كاظم مديرشانه چى، انتشارات آستان قدس رضوى / 26

6 - عادل بن على شيرازى ((صد كلمه)) را در صد بيت فارسى به نظم آورده است، و نيز ((نثراللئالى)) را - كه در اثر او حاوى

دويست و پنجاه و هشت كلمه است - به نام ((نظم اللئالى فى ترجمة نثر اللئالى)) در سال نهصد هجرى و در دويست و شصت بيت سروده است.

ترجمه منظوم عادل بن على با اين بيت آغاز مى شود:

بهترين هر كلام اى نور چشم مردمان - هست نام خالق بسيار بخش مهربان اينك نمونه ديگرى از شعر او:

كلمه سوم: ((الناس بزمانهم اشبه منهم بآبائهم))

سر بسر خلق جهان مانند دورند اى پسر - نيستند از صد يكى ماننده جد و پدر

كلمه نودم: ((من لان عوده كثفت اغصانه)).

هر كه نرم است اى دل اندر دست او چوب ادب - زير دستانش برآيند ابله و خوارى طلب براى اين كه درجه توجه عادل را به مطلوبت كل طالب بدانيم كافى است كه ترجمه همين كلمه (كلمه نودم) را - كه برخلاف راى اكثر شارحان است - در هر دو با يكديگر مقايسه كنيم.

7 - يكى مكتبى (ظاهرا مكتبى خراسانى و زنده در قرن نهم) مضمون شصت كلمه از نثراللئالى را به نظم آورده و پس از ترجمه حديث با تمثيلى دلكش آن را شرح كرده است. ترجمه و شرح مكتبى ((كلمات عليه)) نام دارد و هزار و پانصد بيت است.

كلمات عليه مكتبى چنين آغاز مى شود:

((جل من لا يموت))

آن كسى كه بزرگ دان كه اجل - نتواند بدو رساند خلل آن كه مردم بزرگ خوانندش - گرنميرد بزرگ دانندش چه بزرگى در آن حقير بود - كه به دست اجل اسير بود؟

آن كسى را بزرگ دان پيوست - كه زبردست او نباشد دست آن كه زو كوته است دست اجل - نيست الا خداى عز و جل

فى تمثيل چون كه فرعون

غرقه شد در نيل - دستگيرش نه غير عزرائيل گفت با عارفى كه: ((در تابم - دست گير از ميان غرقابم))

عارف انداخت بر سرش سنگى - كه ((اى زنامت زمانه را ننگى با ضعيفى و بينوايى، تو - مى كنى دعوى خدايى، تو!

هر كه را مرگ در قفا باشد - نتوان گفت كو خدا باشد))

8 - اسدى (قرن نهم و دهم) شاعرى كه نام و تاريخ حياتش بر ما ناشناخته است، بيست و نه كلمه از كلمات امام (ع) را به ترتيب حروف تهجى تنظيم كرده و مضمون هر كلمه را در دو بيت همانند وطواط به نظم آورده است.

اسدى سخن خود را چنين آغاز مى كند:

بهترين سخن زمن بشنو - هست نام خداى عز و جل زان كه بى نام او نخواهد شد - مشكل كارت اى برادر حل اثر او با قطعه اى در مناجات و توبه پايان مى پذيرد.

نمونه اى از اسدى: ((شرف المرء فى الادب لا فى النسب))

شرف مرد يا بزرگى او - تو گمان مى برى كه در نسب است

اين تصور خطاست زانكه شرف - مرد را در حمايت ادب است (410 - 416 مجموعه خطى)

9- نديمى (قرن نهم و دهم)، اين شاعر نيز نثراللئالى را به دستور مسيب خان وزير(؟) به نظم كشيده است. او در آغاز، مقدمه اى در توحيد و نعت پيامبر(ص) آورده و با اشاره اى به خلفاى چهارگانه به ستايش سلطان - باسط عدل و ناشر احسان، شه بديع الزمان بهادرخان - پرداخته است.

نثراللئالى (نثر الدرر) نديمى چنين آغاز مى شود:

((ايمان المرء بايمانه))

ايمان مرد شناخته مى شود به سوگند او.

هر كه شد راست قول و ايمان دار - به خدا راست مى خورد سوگند

مرد را هر

طريق كايمان است - هم ز سوگندهاى او دانند

((استراحة النفس فى الياس))

آرميدن نفس در نااميدى است.

اى كه بستى به مردمان اميد - مى كشى خوارى از قباحت نفس بگسل اميد تا بياسايى - چون به نوميدى است راحت نفس ص 237 - 304 مجموعه خطى 10 - در حاشيه صفحات (341 - 358) مجموعه خطى شماره 2398 كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، كه ما شعر اسدى و نديمى را از آن نقل كرده ايم ترجمه منظوم ديگرى از صد كلمه امام (ع) (جز صد كلمه جاحظ)- اربعين جامى نيز در اين مجموعه آمده است. هست كه سراينده آن مضمون هر كلمه اى را در يك رباعى سروده و سخن خود را چنين شروع كرده است:

آن را كه دل از معرفت آگاه بود - در پرده لى مع اللهش راه بود

چون در نگرد ز روى معنى داند - كاينها ز كلام حضرت شاه بود

اولين كلمه منسوب به امام (ع) در اين رساله

الشرف عند الله بحسن الاعمال لا بحسن الاقوال است و كلمه ((استراحة النفس فى الياس)) در آن چنين ترجمه شده است:

اى دل ز خداى خود طلب مرهم ريش - بى منت بيش و كم زوى جو كم وبيش هر كس كه شد از خلق بكلى نوميد - آسوده شد از محنت بيگانه و خويش اينها نمونه و گزيده اى از مجموعه آثارى بود كه پس از رشيد وطواط و به تقليد از كار او به وجود آمده است، در كتابهايى مانند: الذريعة، مصادر نهج البلاغة و اسانيدها، كتابنامه نهج البلاغه، فرمان مالك اشتر و غير آن ها به دو كتاب اخير از انتشارات بنياد نهج البلاغه است. نام كتابها و

رساله هاى ديگرى مى توان رسيد كه ادامه اين كار را به دست افراد گوناگون تا امروز نشان مى دهد. بى ترديد ج

مجموعه اى از آن فراهم آيد بى گمان رساله اى دل انگيز خواهد شد.

ذكر نمونه اى از اين ((تضمين))ها گفته ما را روشنى خواهد بخشيد:

در منابع متعددى آمده است كه على (ع) فرمود:

يا حمراء و يا بيضاء احمرى و ابيضى و غرى غيرى. - عيون الاخبار 1/115، اللمع /131، و نيز رك: عقد الفريد 4/113، مروج الذهب 2/371، نهج البلاغه حكمت 7

از جمله متون تاريخى فارسى در تاريخ بلعمى (تاليف سالهاى 352 -- اين كتاب ترجمه اى است از تاريخ طبرى با منقولات فراوانى از كتب ديگر، تاليف ابوعلى محمد بلعمى (م: 363) وزير معروف امير منصور سامانى. رك: تاريخ ادبيات در ايران، دكتر ذبيح الله صفا ج 1/618. 363) آمده است:

از اميرالمومنين على بن ابى طالب - كرم الله وجهه - خبر است كه: او به بيت المال اندر شد، خواسته ديد بسيار...پس يك مشت دينار برگرفت و يك مشت درم، و باز جاى افكند و گفت:

يا حمراء و يا بيضاء! احمرى و ابيضى و غرى غيرى. گفت ((يا سرخ و يا سپيد، جز مرا بفريب)).

تاريخ بلعمى ج 2/804

اين سخن را چند تن از مولفان آورده اند: از جمله:

على بن عثمان هجويرى (م: حدود 465):

و آنان كه گويند زر و كلوخ به نزديك وى يكسان شده است، اين همه علامات سكر باشد و نادرستى ديدار، و اين را بس شرفى نباشد. شرف مر آن درست بين و راست دان را باشد كه زر نزديك وى زر بود و كلوخ كلوخ، اما به آفت آن بينا بود تا گويد: ((يا صفراء و يا بيضاء، غرى غيرى)). يا زر زرد روى و يا سيم سفيد كار، به جز مرا فريبيد، كه من

به شما مغرور نگردم، از آن چه من آفت شما ديده ام.

كشف المحجوب / 288

ابوالفضل رشيد الدين ميبدى (زنده در نيمه اول قرن ششم):

اميرالمومنين على (ع) دينارى بر دست نهاد گفت:

يا صفراء اصفرى و يا بيضاء ابيضى و غرى غيرى اى دنيا و اى نعيم دنيا، رو كه تو عروسى آراسته اى و به انگشت عروسان پنجه شيران نتوان شكست. شو ديگرى را فريب ده، كه پسر بوطالب سر آن ندارد كه در دام غرور تو آيد.

كشف الاسرار (تاليف، 520) ج 5/453

سعد الدين وراوينى (نيمه اول قرن هفتم):

خنك كسى كه مرغ انديشه او بيضه طمع - و اگر چه زرين يا سيمين بود - ننهد و نقش سپيدى و زردى آن بيضه بر بياض ديده و سواد دل نزند، و- متن (مرزبان نامه، به تصحيح محمد روشن): زند(!) رك: مرزبان نامه به تصحيح علامه قزوينى، 1337 / 205. چون از پرده فريب روى بنمايد آستين بر روى گيرد،

يا بيضاء ابيضى و يا صفراء اصفرى غرى غيرى.

مرزبان نامه وراوينى / 398

عطاملك جوينى (م: 681):

به وقتى كه در پاى لمسر بودم بر هوس مطالعه كتابخانه كه صيت آن در- يكى از قلاع اسماعيليه كه آن را كيا بزرگ اميد، جانشين حسن صباح، در رودبار الموت ساخته بود. اقطار شايع بود عرضه داشتم كه نفايس كتب الموت را تضييع نتوان كرد. پادشاه آن سخن را پسنديده فرمود و اشارت راند تا به مطالعه آن رفتم و آن چه يافتم از مصاحف و نفايس كتب بر مثال ((يخرج الحى من الميت)) - قرآن كريم، انعام، 95. بيرون آوردم و آلات رصد كه...موجود بود برگرفتم... و هر چند خزاين موفور بود و

اجناس ذهبيات و فضيات نامحصور، اما ((يا صفراء اصفرى و يا بيضاء ابيضى)) بر آن خواندم و آستين به كرم بر آن افشاندم.

جهانگشاى جوينى (تاليف: 658) ج 3/270

اما نهج البلاغه: مى دانيم كه سيد شريف رضى نهج البلاغه را در حدود سال چهارصد و يك هجرى از گزيده خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار اميرمومنان (ع) فراهم آورد. اين كتاب شريف البته آن مايه قدر و اهميت داشت كه از همان آغاز تدوين توجه و اقبال آشنايان به ادب عرب را به خود برانگيزد، چه وقتى اجزاء پراكنده آن در ميان سخن شناسان دست به دست مى گشت و خواطر زايا را پربار مى كرد، اهتمام اهل فضل بدان مجموعه،- رك: مروج الذهب ج 2 / 419 - قال عبدالحميد بن يحيى: ((حفظت سبعين خطبة من خطب الاصلع. ففاضت ثم فاضت)) شرح ابن ابى الحديد، ج 1 / 24. در حقيقت سيراب كردن طبايع عطشناكى بود كه در طلب چشمه اى شيرين مى سوختند، شرحهايى كه فاضلان عرب، تنها تا قرن هشتم، بر آن كتاب شريف نوشته اند و بعضى از آن ها موجود و معروف است اين معنى را به خوبى نشان مى دهد. در آن سالها، هر چند در قلمرو زبان فارسى و در عالم نويسندگان رسمى، نسبت به اين گنجينه گرانقدر نوعى بى خبرى و بى اعتنايى بود، اما چنان نبود كه اين تغافل هر نظرى را فرو بندد، چنان كه با همه آن پرهيز و گريز، تاثير مستقيم آن در بعضى از متون فارسى آشكار است. اشاره به چندى از اين آثار بى ترديد لطف و فايده اى تمام دارد:

1 - شرح شطحيات: اين كتاب، چنان كه از اسمش نيز پيداست،

در شرح سخنان رمزى بعضى از عارفان نوشته شده است و مولف آن روزبهان بقلى فسايى از مشايخ معروف قرن ششم (م: 606)است.

در شرح شطحيات آمده است (ص 71):

فى شطح المرتضى، رضى الله عنه اما شطحيات مرتضى پيشتر آمد زيرا كه در فصاحت پيشتر آمد. نبينى كه در غليان سكر شقشقه انبساطى چون در حلق جانش مرتفع گشتى ناساكن شدى، همه شطح گفتى. نديدى كه چه گفت در صحو بعد از سكر كه:

هيهات، يا ابن عباس، تلك شقشقة هدرت ثم استقرت. چون در بحر- شرح شطحيات (ص 7): الشقشقة(!)، رك: نهج البلاغه، خطبه 3. - اشاره روزبهان به اين بخش از سخنان امام نشان ميدهد كه در قرن ششم، خطبه شقشقيه در ميان اهل فضل مشهور بوده است. قدم غوطه خوردى، از اصداف جان لئالى شطح برانداختى، گفتى: من در شبهتى نه ام، حق را ديدم و در حق شك نكردم كه مى بينم. چون مى ديدم بعد از آن در غيم اعتراض نفس نيفتادم. اگر بينم به چشم سر، چنانش غيم: مه، ابر بينم كه به چشم دل،

ما شككت فى الحق منذ رايته. و لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا. - براى آگاهى از احوال و آثار روزبهان رك: مقدمه دكتر محمد معين بر عبهر العاشقين (به تصحيح هنرى كربين و محمد معين، چاپ افست، منوچهرى، 1360)

2 - دستور الوزاره: نويسنده اين كتاب، كه پيشرو كتبى مانند دستور الوزراى خواندمير (تاليف: 914) و دستور الوزراى استرابادى (تاليف: حدود 1060) است، محمود بن محمد اصفهانى (م: 612) دانسته شده است. اگر اين تاريخ - 612 - براى درگذشت مولف و سال 595 براى تاليف رك: دستورالوزاره،

با تصحيح و تعليق دكتر رضا انزابى نژاد، انتشارات اميركبير، 1364، مقدمه مصحح. كتاب صحيح باشد، بايد گفت، تا آن جا كه ما مى دانيم، دستورالوزاره نخستين كتابى است در زبان فارسى كه بصراحت ((نهج البلاغه)) را مجموعه اى از سخنان على (ع) معرفى كرده است. - رك: همان / 78 بد نيست بگوييم كه از ميان شاعران ايرانى هم نخستين كسى كه در شعر خود به نهج البلاغه اشاره كرده است اوحدى مراغه اى (م: 738) است. اوحدى در ضمن قصيده اى مى گويد (ديوان / 37):

راى تو دشمن مال را - رويت مبارك فال را

نهج تو اهل حال را - كرد از بلاغت يا

دستورالوزاره چنين آغاز مى شود

حمد و ثنا داراى جهان و داناى آشكار و نهان را، پادشاهى كه عقل دورانديش از ادراك كنه جلالش عاجز است. لا يدركه غوص الفطن... و- برگرفته از نهج البلاغه، خطبه اول ((الحمدلله...الذى لايدركه بعدالهمم و لا يناله غوص الفطن)) درود بر صاحب منشور اتيناك ...دلاورى كه مبارزان قلب مجاهدت به اتيناك: از آيه 87 سوره حجر يا 99 سوره طه، و مراد از ((صاحب منشور اتيناك)) پيغمبر اسلام(ص) است. جاندارى نصرتش پناه گرفتند كنا اذا احمر الباس، زبان آورى كه...- جاندارى: محافظت، نگهبانى - نهج البلاغه: ((و كان رسول الله - ص - اذا احمر الباس))...نامه شماره 9 - دستورالوزاره / 17 و 18 (با استفاده از تعليقات مصحح)

و به نهج البلاغه چنين اشاره مى كند: اميرالمومنين على بن ابى طالب - كرم الله وجهه - امام مرتضى ولى حضرت خدا...به فيض سماحت بنان و سجاحت بيان اين مرتبت از حضرت نبوت يافته كه ((اجود الناس بنانا و افصح الناس بيانا)) و

دررزواهر و غرر جواهر او كه در نهج البلاغه منتظم است...كمال اين معنى را (گواه است). دستورالوزاره / 78

3 - تاريخ جهانگشا: اين كتاب نوشته عطاملك جوينى (م: 681) و يكى از مهمترين منابع تاريخ مغول و از نمونه هاى استوار نثر مصنوع است.

در تاريخ جهانگشا (ج 3 / 122) - در وصف قلعه ميمون دز - آمده است:

آن قلعه اى بود كه هنگام استيلا و استعلاى كار آن طايفه...علاء الدين....به كفات و اركان اشارت كرده بود تا مدت دوازده سال قلال و تلال آن جبال را مطالعه مى كردند تا آن كوه سرافراز را...اختيار كردند و بر قله آن...قلعه ميمون دز آغاز نهادند....و در آن موضع از افراط سرما حيوان را از ابتداى خريف تا ميان بهار امكان آرام و مكان مقام ميسر نه. و بدين سبب در خيال آنك جبال آن را كه...از غايت رفعت آن مكان على سخن على

ينحدر عنى السيل و لا يرقى الى الطير بر خود مى بست، ابناى آدم چگونه نهج البلاغه، خطبه 3 (شقشقيه) بدان تعدى يابند و به محاصره آن تصدى نمايند.

از ذكر شواهد ديگر براى پرهيز از طول سخن چشم مى پوشيم. اكنون جاى آن است كه ببينيم مطلوب كل طالب، به عنوان مجموعه اى از سخنان منسوب به على (ع) چه تاثيرى در آثار پس از خود داشته است.

نظر بالنسبه قابل اعتمادى دست يابد، چرا كه قراين و امارات گونه گونى هست كه وى را به جانب مقصود دلالت كند. به عنوان نمونه توجه به اقبال بسيارى از ايرانيان به آيين مقدس اسلام و پذيرش صميمانه آن، همانند آثار بازمانده از دانش آموختگان قوم، تاكيد مى كند كه در اكثر حوزه هاى آموزشى، قرآن كريم، و سپس كتابهاى وابسته بدان در درجه اول اهميت و تقدم بوده اند. ((محاسن اخبار و اشعار)) مشتمل بر آداب شريف را هم كه بعضى در- تهذيب الاخلاق ابوعلى مسكويه / 70، اخلاق ناصرى / 223. تعليم نوآموزان توصيه مى كرده اند، بى گمان چنان نبوده است كه از اين اهميت و تقدم بكاهد. رسائلى مانند نصاب الصبيان ابونصر فراهى (م: 640)، ((شافيه)) و ((كافيه)) ابن حاجب (م: 646) و ((الفيه)) ابن مالك (م: 672) را هم كه قرنها كتب درسى بوده اند، بايد دنباله طبيعى كتبى به شمار آورد و در درجه نخست براى كسب مهارت در زبان و لغت عربى و ورود به تحصيل علوم قرآنى تدريس مى شده اند.

براى آن كه احتمال ((درسى)) بودن كتاب يا رساله اى پذيرفتنى باشد، دست كم بايد:

موضوع و محتواى آن با فرهنگ جامعه ايرانى آن روز سازگار و همسوى باشد، و پيداست كه آن چه در سايه قرآن كريم و تعليمات آن برآمده باشد از اين نوع است، ديگر آن كه از آن كتاب يا رساله در آموخته هاى مولفان، كه به ضرورت در آثارشان منعكس است، نشانه اى هرچند كمرنگ يافته شود، مانند آن چه از كيمياى سعادت غزالى در گلستان سعدى مى توان يافت.

بديهى است كه وجود دستنوشته هاى متعدد در حوزه هاى مختلف جغرافيايى نيز اين احتمال را به درجاتى

تاييد مى كند.

اما آن چه درباره مطلوب كل طالب مى دانيم اين احتمال را به يقين نزديك مى كند:

مطلوب كل طالب مجموعه اى از سخنان منسوب به على (ع) است، يعنى محاسن اخبارى كه به گفته جاحظ، اديب سخن شناس عرب، بعضى از آن ها با ((البيان و التبيين)) برابر است، شرح دلنشين تازى و فارسى و- رك: البيان و التبيين ج 1 / 83 (سخن جاحظ درباره قيمة كل امرء مايحسنه) شعر ساده و روشن رشيد وطواط، يكى از اديبان قرن ششم، نيز بر مطلوبيت اين رساله مى افزايد، تاثير آن را هم در بسيارى از كتب قرون بعد مى توان ديد. چنان كه بسيارى نسخه هاى خطى از آن، بخصوص نسخه هايى كه شامل سخن امام (ع) و شعر وطواط است، هم نشان مى دهد كه روزگارى ((در مكتب خانه ها درس داده مى شده است)) - رك: سبك شناسى، ملك الشعراء بهار، ج 2 / 400

اينك بعضى از متونى كه گوشه هايى از اين تاثير را در خود دارند:

1 - بختيارنامه: اين كتاب تحريرى است آراسته و مصنوع از بختيارنامه، كه آن را از داستانهاى مشهور پيش از اسلام دانسته اند، و گفته اند به نام تاج الدين محمود بن عبدالكريم از بزرگان قرن ششم و از ممدوحان رشيد وطواط نوشته شده است. - رك: مقدمه آقاى محمد روشن بر لمعة السراج / ده

در بختيارنامه (ص 59) مى خوانيم:

الخبر: بشر مال البخيل بحادث او وارث.

مال بخيل يا هدف تير حوادث شود يا علف وارث گردد. اما ثروت اهل خرد به اتفاق عالميان واجب الوجود است. مثل: من جاد ساد.

هر كه را مال هست و خوردن نى - وى از آن مال بهره كى دارد

يا به تاراج حادثات

دهد - يا به ميراث خوار بگذارد- بختيارنامه، از شمس الدين محمد دقايقى مروزى، به اهتمام و تحقق ذبيح الله صفا، از انتشارات دانشگاه تهران، 1345 (اين كتاب بار ديگر با نام لمعة السراج لحضرة التاج، به كوشش محمد روشن - انتشارات بنياد فرهنگ ايران، 1348 - چاپ شده، مصحح محترم مولف آن را دقايقى نمى داند و قطعه رشيد در اين چاپ، در پاى صفحه - ص 65 - آمده است).

رك: متن حاضر، كلمه دهم.

2 - گلستان سعدى: درباره مطلوب كل طالب و گلستان جداگانه سخن خواهيم گفت.

3 - تاريخ نامه هرات: اين كتاب نوشته سيف بن محمد هروى است در تاريخ هرات، از آغاز روزگار چنگيزخان مغول تا سال 721.

در تاريخ نامه هرات (ص 131) آمده است:

(به) امير بزرگ....ارغون بيك...عرضه مى دارند بندگان آن حضرت و...جماهير خطه هرات...به آن جمله كه ملك مجد (الدين) كاليوينى سر از خط انقياد و طاعت دارى...برداشته و از غايت سرى و سرورى پاى از دايره رحم الله امرء عرف قدره و لم يتعد طوره بيرون نهاده و از خبر

رحمت ايزدى بر آن كس باد - كه عنان در كف جنون ننهد

قدر خود را بداند و هرگز - قدم از حد خود برون ننهد

غافل مانده.- تاريخ نامه هرات، از سيف بن محمد بن يعقوب هروى، به تصحيح محمد زبير الصديقى، كتابفروشى خيام (تهران، افست) چاپ دوم، 1352

رك: متن حاضر، كلمه سى و پنجم.

4 - مناقب العارفين: از شمس الدين احمد افلاكى است. در باب زندگانى و احوال جلال الدين مولوى و اطرافيان او. اين كتاب در حدود سال 742 در قونيه تاليف شده است.

در مناقب العارفين (ص 302) آمده است:

شمس

الائمه (سرخسى) چندين پاره كتب نفيس در هر فنى تصنيف كرده بود كه هيچ عالمى مثل آن در خواب نديده بود. بزرگان آن عصر مصلحت چنان ديدند كه آن كتب را آشكارا نكنند تا به دست قتله انبياء و دجاجله اولياء نيفتد و فتنه واقع نشود. چنان كه گفته اند:

جاهلان منكرند علمى را - كه ز جهل و عمى ندانندش گرچه ايمان محض آن باشد - چون ندانند كفر خوانندش مناقب العارفين، از شمس الدين احمد افلاكى، به كوشش تحسين يازيجى، دنياى كتاب (افست)، 1362

رك: متن حاضر، ذيل كلمه سى و چهارم (گويى افلاكى شعر رشيد را از حافظه نقل كرده است.)

5 - هزار مزار: اين كتاب ترجمه ((شد الازار فى حط الاوزار عن زوار المزار)) جنيد شيرازى است در شرح مزارات شيراز كه در اوائل قرن نهم به وسيله فرزند مولف، عيسى ابن جنيد شيرازى، انجام گرفته است.

در هزار مزار (ص 341) آمده است:

...چنان كه در صد كلمه حضرت امير آمده است كه: قيمة كل امرء ما يحسنه.

قيمت تو بدان قدر علم است - كه تن خود بدان بيارايى خلق در قيمتت بيفزايند - چون تو در علم خود بيفزايى - هزار مزار، از عيسى بن جنيد، با تصحيح و تحشيه دكتر نورانى وصال، از انتشارات كتابخانه احمدى شيراز، 1364

اين قطعه در سوانح الافكار رشيدى، مجموعه چند نامه از رشيدالدين رك: سوانح الافكار، از رشيدالدين فضل الله همدانى، به كوشش محمد تقى دانش پژوه، از انتشارات دانشگاه تهران، 1358 (ص 300) فضل الله همدانى (م: 718) كه شمس الدين محمد ابرقوهى، در حدود سال 730 تدوين كرده، نيز آمده است.

رك: متن حاضر، كلمه

پنجم.

6 - الرسالة العلية: اين كتاب از كمال الدين حسين كاشفى (م: 910) در شرح چهل حديث نبوى است. ملا حسين واعظ كاشفى در الرسالة العليه (ص 203) مى آورد:

روزى كسى حسن بصرى را - رض - غيبتى كرد. حسن فرمود تا طبقى حلوا پيش وى بردند و پيغام فرستاد كه: شنيدم كه بعضى از حسنات به ديوان عمل ما فرستادى، ما نيز حلوايى فرستاديم تا دهان شيرين كنى.

و شيخ شيراز - رحمة الله عليه - مى گويد:

اگر نام مردم به زشتى برم - نگويم به جز غيبت مادرم رك: بوستان سعدى / 161 (من ارنام مردم...) و نيز رك: تعليقات مرحوم استاد دكتر يوسفى بر بوستان / 380.

كه دانند پروردگان خرد - كه طاعت همان به كه مادر برد

غيبت شنيدن نيز گناه است، چنان كه اميرمومنان - عليه السلام - مى فرمايد كه: السامع للغيبة احد المغتابن.

...و در ترجمه اين آورده اند:

تا توانى مخواه غيبت كس - نه گه جد و نه گه طيبت هر كه او غيبت كسى شنود - هست همچون كننده غيبت الرسالة العلية فى احاديث النبوية، از كمال الدين حسين كاشفى بيهقى سبزوارى، به تصحيح و تعليق سيد جلال الدين حسينى ارموى (محدث)، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوم، 1362. (و نيز رك: صفحه 207 كه كلمه ديگرى از مطلوب كل طالب را آورده است).

رك: متن حاضر، كلمه چهل و ششم.

ذهن مى آورد. البته اشتراك موضوع اخلاقى، تربيتى و دينى هر دو كتاب زمينه اى طبيعى براى وجود مفاهيم و معانى مشتركى را ايجاب مى كند، اما چنانكه خواننده ملاحظه خواهد كرد، بعضى از هماننديها چنان نيست كه بتوان آن را نتيجه شيوع مفاهيم اخلاقى يا اشتراك موضوع و غير آن دانست.

و اكنون آن هماننديها:

1 - مطلوب كل طالب (كلمه سوم): الناس بزمانهم اشبه منهم بآبائهم.

...مردمان در زمانه نگرند و به افعال او اقتدا نمايند، هر كه را زمانه بنوازد ايشان بنوازند و هر كه را زمانه بيندازد ايشان نيز بيندازند...

گلستان (ص 72):

نبينى كه پيش خداوند تخت - تواضع كنان دست بر بر نهند

چو بينند كارش ز دست اوفتاد - همه عالمش پاى بر سر نهند

2 - مطلوب كل طالب (كلمه هفتم): المرء مخبو تحت لسانه.

...تا مرد سخن نگويد مردمان ندانند كه او عالم است يا جاهل، ابله است يا عاقل. چون سخن گفت مقدار عقل و مثابت فضل او دانسته شد.

گلستان: (ص 50):

تا مرد سخن نگفته باشد - عيب و هنرش نهفته باشد

هر بيشه گمان مبر كه خالى است - باشد كه پلنگ خفته باشد- در شرح عبدالوهاب نيز به اين مشابهت اشاره شده است.

3 - مطلوب كل طالب (كلمه نوزدهم): لا راحة مع حسد.

...مردم حسود پيوسته از نيكوييى كه خداى - عز و جل - ديگران را دهد اندوهگن باشد و راحت عمر و لذت عيش نيابد.

گلستان (ص 63):

توانم آن كه نيازارم اندرون كسى - حسود را چه كنم كو ز خود به رنج درست؟

بميرتا برهى اى حسود كاين رنجى است - كه از مشقت آن جز به مرگ نتوان رست در شرح عبدالوهاب نيز

به مشابهت اشاره شده است.

4 - مطلوب كل طالب (كلمه سى و چهارم): المرء عدو ماجهله.

...هر كه علمى را نداند پيوسته در پوستين آن علم افتاده بود و اصحاب آن علم را بد مى گويد و مذمت مى كند.

گلستان (ص 178):

بى هنران هنرمند را نتواند كه بينند...يعنى سفله چون به هنر با كسى بر نيايد به خبثش در پوستين افتد.

5 - مطلوب كل طالب (كلمه پنجاه و دوم): الحاسد مغتاظ على من لا ذنب له.

...حسود چون با كسى نعمت بيند....بر آن كس خشم آلود شود و او را دشمن گيرد و پيوسته در زوال نعمت او كوشد بى آن كه از آن كس جرمى پيدا آمده باشد يا جنايتى ظاهر شده، شعر:

هست مرد حسود خشم آلود - بر كسى كو نكرد هيچ گناه نعمت خلق ديد نتواند - رنجه باشد ز اصطناع اله گلستان (ص 183):

حسود از نعمت حق بخيل است و بنده بى گناه را دشمن دارد.

مردكى خشك مغز را ديدم - رفته در پوستين صاحب جاه گفتم: اى خواجه، گر تو بدبختى - مردم نيكبخت را چه گناه در شرح عبدالوهاب نيز به اين مشابهت اشاره شده است.

و نيز (ص 63):

(سرهنگ زاده) گفت:...همگنان را راضى كردم مگر حسود را كه راضى نمى شود الا به زوال نعمت من...

شوربختان به آرزو خواهند - مقبلان را زوال نعمت و جاه گر نبيند به روز شب پره چشم - چشمه آفتاب را چه گناه؟

6 - مطلوب كل طالب (كلمه شصت و پنجم): السعيد من وعظ بغيره.

... نيكبخت آن كس باشد كه چون ديگرى را پند دهند و از كردار ناشايسته و گفتار نابايسته بازدارند، او از آن پند

عبرت گيرد. نصيب خويش بردارد و به گرد امثال آن كردار و گفتار نگردد.

گلستان (ص 187):

نيكبختان به حكايت و امثال پيشينيان پند گيرند از آن پيش كه پسينيان به واقعه ايشان مثل زنند و دزدان دست كوته نكنند تا دستشان كوته نكنند.

نرود مرغ سوى دانه فراز - چون دگر مرغ بيند اندر بند

پندگير از مصايب دگران - تا نگيرند ديگران به تو پند

7 - مطلوب كل طالب (كلمه چهل و چهارم): اكبر الاعداء اخفاهم مكيدة.

...هر كه دشمنى نهان دارد و دوستى آشكارا كند، او بدترين دشمنان باشد، از بهر آن كه حذر از دشمن ظاهر ممكن است و از دشمن باطن ممكن نيست.

گلستان (ص 124):

هرگز ايمن ز مار ننشستم - كه بدانستم آن چه خصلت اوست زخم دندان دشمنى بترست - كه نمايد به چشم مردم، دوست 8 - مطلوب كل طالب (كلمه هشتاد و هفت):

اكثر مصارع العقول تحت بروق الاطماع.

...هر كه طمع برو مستولى گردد عقل او مقهور و خرد او مغلوب شود.

گلستان (ص 123):

بدوزد شره ديده هوشمند - در آرد طمع مرغ و ماهى به بند

9- مطلوب كل طالب (كلمه نودم): من لان عوده كثف اغصانه.

...هر كه نرم باشد و سياست به وقت نكند و مراسم تاديب را مهمل گذارد، حاشيه او گردنكشى كنند و او را حرمت ندارند و به مراد او نروند.

گلستان (ص 133):

(صاحبدل)) گفت: اى برادر، چون (با بنده) قرار دوستى كردى توقع خدمت مدار، كه چون عاشق و معشوقى در ميان آمد مالكى و مملوكى برخاست.

خواجه با بنده پرى رخسار - چون درآمد به بازى و خنده نه عجب كو چو خواجه حكم كند - وين كشد بار ناز

چون بنده جز اين نيز در اين دو كتاب، مطلوب كل طالب و گلستان، نمونه هاى همانند يا نزديك به يكديگر وجود دارد كه براى پرهيز از طول سخن به همين مقدار بسنده مى كنيم.

اين مجموعه ابوالمحاسن محمد بن سعد بن محمد سعيد، معروف به ابن الساوجى است كه با خط نسخ خوش، در سال 729، در اصفهان، و گويا به رسم هديه براى شرف الدين على فامنينى نوشته و آن را ((الدر المنثور)) ناميده است.

اين نسخه (پس از ك) كهنترين نسخه مطلوب كل طالب است كه ما به آن دست يافته ايم، اما نسخه عكسى ما در پايان عبارتهاى فارسى، و گاهى عربى، و غالبا در پايان سطور، نواقص و افتادگيهايى دارد. عمده ترين تفاوت اين نسخه در ترجمه كلمات به فارسى است كه ظاهرا در اينجا از خود كاتب است.

ميكروفيلم و عكس اين نسخه نيز به شماره هاى (3432 و 7062) در همان كتابخانه مضبوط است.

3 - ((ص)): از كتابخانه اياصوفيه در مجموعه اى به شماره 4795 و حاوى 56 رساله كه مطلوب كل طالب پنجاه و دومين رساله آن است.

شرح فارسى اين نسخه با خط نستعليق و عبارات عربى به خط نسخ و خاصه كلمات امام (ع) به خطى خوش نوشته شده است. تاريخ كتابت مطلوب كل طالب 843 و نام كاتب آن در هيچ يك از رساله ها ذكر نشده است. تفاوت عمده اين نسخه با ديگر نسخه ها آن است كه در اينجا ترجمه فارسى كلمات امام (ع) نيامده است.

ميكروفيلم و عكس اين نسخه هم به شماره هاى (129 - 259 و 255) در كتابخانه مذكور موجود است.

4 - ((ز)): از كتابخانه حميديه، در مجموعه اى به شماره 1447 كه شامل حدود صد و شصت و هفت رساله است. در اينجا به علت پس و پيش شدن اوراق مجموعه، رساله مطلوب كل طالب به دو بخش (رساله هاى 78 و 129) تقسيم شده

است.

خط اين نسخه نسخ بسيار زيبايى است كه به دست ابواسحاق بن يحيى بن ابراهيم زنجانى به سال 812 و در لاهيجان نوشته شده است. كاتب زيبانويس كه با خطى ريز و در متن و حاشيه مى نوشته است، شرح عربى مطلوب كل طالب را نياورده و شرح فارسى آن را هم غالبا كوتاهتر كرده است. ما تنها در چند مورد به اين نسخه مراجعه كرده ايم.

ميكروفيلم و عكس اين نسخه نيز به شماره هاى (195 و 2832 - 2835) در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.

5 - ((م)): نسخه ديگر كتابخانه اياصوفيه جزو مجموعه اى به شماره 2854 و به نام ((كلمات چهار يار گزين)). مطلوب كل طالب رساله چهارم اين مجموعه و سه رساله ديگر آن تحفة الصديق، فصل الخطاب و انس اللهفان است.

خط اين مجموعه نسخ و كاتب آن محمد بن على مولوى است كه در سال 896 آن را نوشته است.

شماره عكس اين مجموعه در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران 706 و 707 است.

6 - ((اس)): متعلق به كتابخانه دانشگاه استانبول و از مجموعه اى به شماره 407 و به نام ((صد كلمه چهار يار نبى))، ترتيب رساله هاى چهارگانه در اينجا نيز مانند ((م)) است و مطلوب كل طالب در مرتبه چهارم قرار دارد.

با اين كه از اين نسخه كلمات 78 و 79 ساقط شده است و نام كاتب و تاريخ كتابت را (كه به احتمال قريب به يقين متاخر از قرن نهم نيست) ندارد، اما نسبتا نسخه خوبى است.

خط اين نسخه نسخ و نستعليق است.

عكسى از اين مجموعه با شماره 524 در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.

7 - ((ع)): از كتابخانه عاطف افندى به شماره

2207، و داراى 6 رساله كه رساله نخستين آن ((كلمات چهار يار گزين))، و مطلوب كل طالب چهارمين جزء آن است. هيچ يك از اجزاء، تاريخ و نام كاتب ندارد، و آخرين تاريخى كه در پايان رساله ششم مجموعه - مناقب افلاكى دده مولوى كه به خامه ديگرى است - آمده است جمادى الاول 928 را نشان مى دهد، اختلافى كه خطبه هاى كلمات چهار يار اين نسخه با ديگر نسخه ها - ((م)) و ((اس)) - دارد اين است كه شخصى خطبه رساله هاى چهارگانه را چنان گردانيده كه ((تحفة الصديق)) اولين و ((فصل الخطاب)) دومين و ((انس اللهفان)) سومين و سرانجام مطلوب كل طالب - كه در حقيقت كار نخستين رشيد وطواط در اين زمينه بوده است - چهارمين اثر وى در آمده است، و ديگر اين كه در اينجا نيز كلمات امام (ع) مانند ((ك)) و ((ص)) - به فارسى ترجمه نشده است.

اين نسخه علاوه بر اين كه به خطى ناخوش نوشته شده است، كلمه 76 و شرح آن را نيز ندارد، اما در پايان كلمه 77 را كسى براى بار ديگر افزوده است.

ميكروفيلم و عكس اين نسخه به شماره هاى (367 و 732 - 731) در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است.

و اينك چند نسخه ديگر كه تنها بخشى از مطلوب كل طالب را دارند.

1 - نسخه اى در كتابخانه اياصوفيه، به نام ((صد كلمه على)) و به شماره 4165 كه به خط نسخ و به دست حسين بن حسن مولوى و در سال 731 نوشته شده است. اين نسخه پس از خطبه آغاز كتاب تنها كلمات امام (ع) و شعر رشيد را آورده است و شرحهاى

عربى و فارسى را ندارد. از امتيازات خاص اين نسخه آن است كه كلمات فارسى را نيز در بسيارى از موارد مشكول آورده و به اين طريق صورت ملفوظ آن ها را ثبت كرده است. ما براى مزيد فايده كلماتى را كه شكل مضبوط آنها با تلفظ امروزين تفاوت دارد مى آوريم:

هاى بيان حركت (هاى غيرملفوظ) ماقبل مفتوح است:

اندازه (ورق 11)، برنده (ورق 23)، بهره (ورق 17) پيوسته (ورق 20) تكيه (ورق 15) خواهيده (المسؤول حر حتى يعد = خواهيده آزاد است تا وعده دهد، ورق 12)، رميذه (ورق 20 دوبار)، شكوفه (به ضم شين، ورق 18) گفته (ورق 25) همه (ورق 6 و 16 و 18 و 22 و 24).

ب (حرف اضافه) در همه موارد مفتوح است:

بپذر (= به پدر، ورق 3)، براه (= به راه، ورق 9)، بسلامت (به سلامت، ورق 10) و....

و كلمات زير:

پاسبان(به ضم سين، ورق 14)، پر (با تشديد راء، ورق 11)، پنهان (به ضم پ، ورق 4) پيذا (با فتح پ، ورق 20 و 249) پيوست (به فتح پ چنان كه در پيوسته، ورق 19 و پيوستى، ورق 23)

مشتقات توانستن: توانايى، توانگران، توانگرى (به ضم تاء ورق: 24 و 25 و 19)، و نيز در شكل فعلى آن (توان: ورق 5، نتوان ورق 22، توانى: ورق 7 و 13 و...)

جهان (به كسر جيم، ورق 25) چنان (به ضم چ، ورق 6)، زبان (به ضم زاء، ورق 4 و 5 و...) و نيز زفان (ورق 5 و 23)، سخن (به فتح سين و ضم خاء، ورق 11 و 24 و 25)، شكوفه (به ضم شين، ورق 18)، ميان (به فتح ميم، ورق 11)،

وى (به فتح واو، ورق 13 و 23)

ب (حرف تاكيد پيش از فعل) گاهى مكسور:

بدهذ (ورق 24)، بكاهذ (دو بار، ورق 11)، بكند (ورق 22). بيشتر مضموم:

ببرد (به ضم باء اول و فتح دوم، ورق 22)، ببريذى (ورق 23)، بروذ (ورق 17)، بشكفيذ (ورق 18)، بشوذ (به ضم باء و فتح شين، ورق 17)، بنمايذ (ورق 20) بگويذ (ورق 25)

و پاره اى از فعل هاى ديگر:

رساندورسى (به فتح راء: ورق 19 و 20)، رو (فعل امر به فتح راء: ورق 9)، نمايذ (به ضم نون، ورق 13)، نهفت (به ضم نون و هاء، ورق 24)

و نيز پيوستن ضمير متصل به كلمه مختوم به ((ا)) و ((و)) بدون افزودن ((ياء)): هر كه را زيرش نرم باشد بالاش سخت باشد، يعنى روش (ورق 17)

از محاسن ديگر اين نسخه آن است كه ترجمه اشعار وطواط را به تركى و با قلم ديگر در حاشيه آورده است كه ما قبلا از آن سخن گفته ايم.

2 - نسخه اى در ضمن مجموعه شماره 2398 كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، كه پيش از اين از آن ياد كرده ايم. در حاشيه صفحات 304 تا 431 مجموعه مذكور صد كلمه امام (ع) و ترجمه آن ها و شعر وطواط آمده است. تاريخ كتابت اين مجموعه دهه اول و دوم قرن دهم است و بخشهاى عمده اى از سخنان امام (ع) را شامل است.

3 - نسخه اى از كتابخانه مجلس شوراى ملى سابق، به شماره 4820. اين نسخه تنها كلمات امام (ع) و شعر رشيد وطواط را دارد، و شيخ محمد كمال كاتب نيشابورى آن را در سال 943 نوشته است. ما در چند مورد به اين نسخه مراجعه كرده ايم.

4 - نسخه اى در

ضمن مجموعه شماره 4379 كتابخانه ملى ملك تقريبا با همان مشخصات مجموعه دانشگاه تهران ولى با تاريخ كتابت 1056 هجرى.

5 و 6 - درصفحات 460 - 461 مجله راهنماى كتاب سال بيستم دو نسخه از ((مائة كلمه)) معرفى شده است كه تاريخ كتابت اولى 886 و دومى 874 و هر دو متعلق به بنياد ((هاراسويتس)) بوده است.

و جز اينها در گنجينه كتابخانه ها نسخه متعددى از مطلوب كل طالب وجود دارد كه تنها كلمات امام (ع) و شعر وطواط را آورده اند و جوينده مى تواند به آن ها رجوع كند.

- كه س: احوال، اس: ندارد اميرالمومنين على بن ابى طالب - كرم الله وجهه - با آن كه امام اخيار و- ص: + ((و امام المتقين)) قدوه ابرار و سيد فتيان و مقدم شجعان بود، فصاحتى داشت كه عقود جواهر از انفاس او در غيرت اند و نجوم زواهر از الفاظ او در حيرت و- س: نفايس كلمات عمرو بن بحر الجاحظ - رحمة الله عليه - كه در كمال براعت و وفور- س: عمر بلاغت نادره اين امت و اعجوبه اين ملت بود، از مجموع كلام اميرالمومنين على بن ابى طالب - كرم الله وجهه - كه جمله بدايع غرر و روايع س: در - س: بدايع دررو روايع غرر درراست، صد كلمه اختيار كرده است و هر كلمه را از آن برابر هزار كلمه داشته، و به خط خويش نبشته و خلق را يادگار گذاشته، واجب م: پنداشته (!) - ص م: نوشته - س: ياد ديدم من بنده كه پرورده خاندان و پديدآورده دودمان مجلس عالى س: پديد آوريده، ص: برآورده - م: - ((مجلس عالى)) خداوند و خداوندزاده، و پادشاه و پادشاه زاده، شاه معظم، عالم عادل،- م: شاه و شاهزاده مويد مظفر منصور، جلال الدنيا و الدين، تاج الاسلام و - م: - ((عالم عادل...)) - س م: جلال الدين - اس: نصرت - س: ((و)) المسلمين، علاء الملوك و السلاطين، قطب الدولة، مجدالملة، بهاء- ص م: عمده الامة، عدة الخلافة، ناصرالملك، سيد ملوك الشرق و الغرب، شمس المعالى، سلطان شاه، ابوالقاسم محمود بن خوارزمشاه ايل ارسلان م: - ((تاج الاسلام...)) - اس: المعالى

سلطان الغراة (ظ: الغزاة) و المجاهدين ابوالفتح خوارزمشاه بن - خوارزمشاه اتسزبن خوارزمشاه محمد، يمين اميرالمومنين -- س: ((ايل ارسلان...))، اس: ((اتسز بن خوارزمشاه)) - ص: يمين خليفه اعزالله انصاره و ضاعف اقتداره - ام آن صد كلمه را به رسم م: كه درشرح كلمات آن سه امام كه امناى دينند سعى نمودن تا هيچ ملاعين (!)لعنهم الله را مجال طعن در آن بزرگواران نماند و نيز - ص: اين خدمت خزانه كتب معمور او - لازالت معمورة ببقائه، مزينة بلقائه -- ص: - ((خدمت)) - ص: معموره به دو زبان تازى و پارسى تفسير كردن، و در آخر تفسير هر كلمه دو بيت ص: - ((تفسير)) شعر از منشآت خويش كه مناسب آن كلمه باشد آوردن؛ تا فايده آن م: بود عام تر و منفعت آن تام تر باشد و هر دو فريق، هم ارباب نظم و هم اصحاب نثر، در مطالعه آن رغبت نمايند. اميدست كه اين خدمت در محل قبول اس: اوميد كه افتد، و من بنده را به اقبال آن، عز جاودانى و شرف دو جهانى حاصل ص اس: + ((قبول)) گردد. - اس م: + ((اللهم وفق و يسر))

به پارسى

اميرالمومنين على - عليه السلام - مى فرمايد كه: آن چه مرا در دار دنيا، كه سراى حجاب است، معلوم شده است، و يقين گشته از امور آخرت، از - ص: است از، م: چون حشر و نشر و ثواب و عقاب و نعيم و جحيم و غير آن ؛ اگر حجاب دنيا از- اس: + ((را)) ميان برگيرند و مرا به دار آخرت رسانند، و آن جمله را به چشم سر- م: بردارند مشاهده كنم يك ذره در يقين من زيادت نشود، چه علم اليقين من امروز- م: + ((و يك حبه در حقيقت من (!) نيفزايد)) چون عين اليقين من است فردا. - اس م: همچون، ص: ندارد

شعر: - ص در همه موارد مشابه نيز: بيت، م: ترجمه منظوم

حال خلد و جحيم دانستم - به يقين آن چنان كه مى بايد- اس، مانند ديگر موارد: كى، ص س: آنچنانك

گر حجاب از ميانه برگيرند - آن يقين ذره اى نيفزايد- س: بردارند - م: در

- الاعجاز / 28، شرح غرر و درر: ش 7569، المناقب / 375

ينفعهم الملامة.- م: ((و لاموا...)) - اس: لا يغنيهم، و اين صورت نيز صحيح است. - چنين است در همه نسخ، هر چند ((لا تعينهم... لا تنفعهم)) اصح است.

معنى اين كلمه به پارسى

مردمان در دار دنيا از كار عقبى غافلند. چون بميرند از- ص: فارغند خواب غفلت بيدار گردند و بدانند كه روزگار به باد- س: كار - ص: شوند داده اند، و قدم بر جاده صواب ننهاده، و پشيمان اس: ننهاده اند، ص: ننهاد (!)، م: نهاده (!) - ص: - ((و)) شوند از كردار نكوهيده و گفتار ناپسنديده خويش، ليكن آن گاه پشيمانى سود ندارد و فايده ندهد. - اس: پشيمان شوند - اس: نيارد، م: نكند

شعر

مردمان غافلند از عقبى - همه گويى به خفتگان مانند

ضرر غفلتى كه مى ورزند - چون بميرند آنگهى دانند

- المناقب / 375

((و بر سنت...)) - ص: ((خويش)) نكنند.

شعر

خلق را نيست سيرت پدران - همه بر سيرت زمانه روند- اس م: صورت

دوستند آن كه را زمانه نواخت - دشمنند آن كه را زمانه فكند

- الاعجاز / 28، المناقب / 375

علم خود بيفزايى س: چو

- نهج البلاغه حكمت 81، البيان و التبيين 1/83، عقد الفريد 2/209 و 268، الاعجاز / 27، المناقب / 375.

ندانند كه او عالم است يا جاهل، ابله است ص: نگفته باشد يا عاقل، چون سخن گفت مقدار عقل و مثابت فضل او دانسته م: گويد شد. - م: شود

شعر

مرد پنهان بود به زير زبان - چون بگويد سخن بدانندش ص: تا نگويد سخن ندانندش

خوب گويد ؛ لبيب گويندش - زشت گويد ؛ سفيه خوانندش - نهج البلاغه حكمت 148 و 392، الاعجاز / 28، المناقب / 375.

10189.

و ظفر- اس: بدان يابد، از آن چيز برخوردارى و انتفاع نگيرد، پس همچنان باشد - ص: + ((نيابد)) - س: بود كه ظفر نيافته بود. - ص: + ((آن)) - م: نايافته

شعر

هر كه از راه بغى چيزى جست - ظفر از راه او عنان برتافت ور ظفر يافت منفعت نگرفت - پس چنان است آن ظفر كه نيافت ك م: پس چنان است كان ظفر بنيافت

- الاعجاز / 28، شرح غرر و درر: ش 10508، المناقب / 375.

هيچ كس نباشد شاد- م: - ((و))

گر طرب را نكاح خواهى كرد - مر حسد را طلاق بايد داد- ص: بست، م: داد

- عقد الفريد 2/191و الاعجاز / 28 و شرح غرر و درر: ش 10435 (...لحسود) المناقب / 375.

روى خوش دار و خوى از آن خوشتر

چه اگر بدخويى كنى آن جا - آن زيارت شود هبا و هدر

- الاعجاز / 28 و المناقب / 375 (...دعارة).

10582، المناقب / 375.

+ ((من الصفحة و ا...؟)) در نسخه ما محو است.

معنى اين كلمه به پارسى:

هر كه پرهيزگار باشد به نزديك خداى - عز و جل - گرامى بود و به ص: پرهيزكارى كند، م: پرهيزكارتر - م: گرامى تر - ص: باشد نزديك مردمان بزرگ و نامى. - ((و به نزديك...)) را تنها ص دارد

و نيز اين كلمه را معنى ديگر توان گفت، و آن معنى آن است كه: كرم دو- م: گرامى بود (و عبارتى را ندارد) گونه است: يك گونه آن است كه خلق را از شر خويش ايمن دارد و- اس: دو نه است (ظ: گو، ساقط است)، م: باشد - ص م: يكى - ص: دارى اين پرهيزگارى است، و گونه ديگر آن است كه خلق را از خير- س: آن - ص: و يكى - م: پرهيزگارى است و ديگر آن خويش نصيب دهد؛ و اين جوانمردى است و پرهيزگارى شريف تر- س: خويشتن - ص: دهى از جوانمردى، به حكم آن كه فايده او كاملتر است و منفعت او- ص: - ((و پرهيزكارى...))، م: + ((است)) - ص: فايده آن كاملتر شامل تر.

شعر

گر كريمى به راه تقوى رو - ز آن كه تقوى سر همه كرم است ناگرفتن درم زوجه حرام - بهتر از بذل كردن درم است

- دستور معالم / 34 (لاكنز اعز من التقوى)، شرح غرر و درر: ش 10464، الاعجاز / 29، المناقب / 375 (...التقوى).

عند الله و ان كثر ماله، و اى شرف يكون اعلى من العزة الموبدة و اوفى من الكرامة المخلدة؟ - م بدين صورت تغيير داده است: يكون اعلى و اعز من الاسلام و عزة المويدة بالدوام المخلدة بالاكرام عند الله

معنى اين كلمه به پارسى

هر كه مسلمان شد به عز جاودانى و شرف دو جهانى رسيد، و عقلا- اس م: رسد دانند كه عز مويد بهتر از ملك گذرنده و مال ناپايدارنده. - اس م: مخلد - م: + ((است)) - ص: گذرنده و ملك ناپايدار

شعر:

اى كه در ذل كفر ماندستى - عز اسلام داده اى از كف گر شرف بايدت مسلمان شو - كه چو اسلام نيست هيچ شرف -نهج البلاغه، حكمت 371، دستور معالم / 34، الاعجاز / 29

گريز از آنك - از ورع نيكتر پناهى نيست - ص: خوبتر

- نهج البلاغه حكمت 371 و دستور معالم / 34 (در هر دو احصن)، الاعجاز / 29 (احرز)

((را)) در دين و دنيا، و آخرت و اولى بهتر از- س: شفيع - ص: در دنيا و آخرت - س: و عقبى - م: شفيعى در اولى و عقبى توبه نباشد.

و نيز اين كلمه را معنى ديگر توان گفت، و آن معنى اين است اس: آن كه: اگر كهترى گناه كند و مهتر بر او خشم آلود شود، پس آن اس: كهتر گناهى كهتر توبه كند و دست در حبل اعتذار و دامن استغفار زند و- اس: - ((آن)) خضوع و خشوع نمودن گيرد، اين حال به رضاى مهتر نزديكتر از آن باشد كه به نزديك مردمان رود و شفيعان انگيزد، و مهتر را از جوانب دردسر دهد.

شعر:

اى كه بى حد گناه كردستى - مى نترسى از آن فعال شنيع؟

توبه كن تا رضاى حق يابى - كه به از توبه نيست هيچ شفيع - نهج البلاغه حكمت 371، دستور معالم / 34، الاعجاز / 29، المناقب /375.

بابهره است نيست به سلامت اگر نباشد شاد - كسوت او بجز ندامت نيست - دستور معالم / 34، الاعجاز / 35 (هر دو...من العافيه))، شرح غرر و درر: ش 10635، المناقب / 375.

((قويم)) - ص: اقوال مستقيم، اس: + ((و اقوال قويم)) گردد، و هيچ كم خرد برين گونه نيست م: ظاهر شود - س: - ((كم)) ، پس هيچ كم خرد صحيح نيست. - ص: نباشد (در هر دو مورد) - ص: نباشد (در هر دو مورد)

شعر

اى كه روز و شب از طريق علاج - در فزونى جسم و جان خودى پاره اى در خرد فزاى كه نيست - هيچ بيماريى چو كم خردى - الاعجاز / 29، شرح غرر و درر: ش 10763، المناقب / 375.

بدى كنى (!)، م: خوى خود را چو بد كنى، متن موافق، ((ص)) ((ز))

- الاعجاز / 29، شرح غرر و درر: ش 7611، المناقب / 375.

بداند و هرگز - قدم از حد خود برون ننهد- ص: پاى

- الاعجاز / 29، شرح غرر و درر: ش 5204، المناقب / 375.

375.

و زبان گرو نكرده سائل او را حر داند- اس: كرد(!) و آزاده خواند؛ اما چون وعده داد و زبان گرو كرد سائل در- اس: - ((خواند)) حريت او متوقف و در آزادگى وى متشكك اس: در آزادى - س: - ((و در آزادى...)) گشت، و منتظر ماند. اگر وعده را وفا كند گويد كه: حرست و آزاده، و اگر وعده را وفا نكند گويد كه: نه حر است و نه آزاده. - م: - ((كه))

شعر:

مرد مسوول چون دهد وعده - خويشتن در مقام شك فكند

هست حر گر ره وفا سپرد - نيست حر گر در خلاف زند

- نهج البلاغه، حكمت 336، الاعجاز / 29 (...ما لم يعد)، المناقب / 375.

ز دست او بى شك - آن چه او را همى به كار آيد- س: او را به كار مى بايد

- الاعجاز / 29، شرح غرر و درر: ش 8520، المناقب / 375.

توانى طمع مكن زيراك - هر چه خوارى است جمله در- س: مكن طمع - ص: آن چه طمع است

- شرح غرر و درر: ش 444، ترجمه جاودان خرد / 123، المناقب / 375.

كس را، اس م: + ((به هيچ وقت)) كسى كه در بند شهوت باشد، مهر نيايد و او را اعزاز نكند. - ص: - ((بر كسى)) - م: نكنند

شعر:

هر كه او بنده گشت شهوت را - هست نفسش خسيس و طبع م: طبعش خسيس و نفس لئيم بنده شهوت است در خوارى - بتر از بنده س: - ((است)) -ك ص م: بدتر خريده به سيم - الاعجاز / 29، شرح غرر و درر: ش 6298، ترجمه جاودان خرد / 123، المناقب / 376

شفيع او بس نيست؟

- الاعجاز / 29، المناقب / 376

ندارند - س: بتوان است كه: بر مجرد آرزو اعتماد- م: اين - اس: - ((و اين كلمه را...)) نبايد كرد، ليكن در طلب آن چه آرزو باشد جهد بايد نمود و- م: نتوان رنج بايد ديد، تا به دست آيد و يافته گردد.

شعر

تكيه بر آرزو مكن كه نه هرچ - آرزو باشدت ببخشد حق

هر كه بر آرزو كند تكيه - به بر عاقلان بود احمق

نهج البلاغه نامه 31، دستور معالم / 97 و عقد الفريد 3/157 (و اياك و...)، الاعجاز / 29

52، المناقب / 376.

را تغيير داده.

شعر:

با ادب باش در همه احوال - كه ادب نام نيك را سبب است

عاقل آن است كو ادب دارد - نيست عاقل كسى كه بى ادب است

- شرح غرر و درر: ش 996، المناقب / 376.

او - سخت شده باشد، و از هر دو- اس م: - ((او)) - ص: - ((باشد)) آب و شرم رفته باشد و زايل گشته. - ص: - ((و)) - ص م: - ((باشد)) - س: - ((باشد و زايل گشته))، ص: + ((بود))

شعر:

هر كه باشد ضعيف اتباعش - در كف اقويا بود مقهور

نشود بى متابعان هرگز - هيچ كس بر منازعان منصور

- المناقب / 376.

را تغيير داده.

شعر

با ادب باش در همه احوال - كه ادب نام نيك را سبب است

عاقل آن است كو ادب دارد - نيست عاقل كسى كه بى ادب است

- شرح غرر و درر: ش 996، المناقب / 376.

او - سخت شده باشد، و از هر دو- اس م: - ((او)) - ص: - ((باشد)) آب و شرم رفته باشد و زايل گشته. - ص: - ((و)) - ص م: - ((باشد)) - س: - ((باشد و زايل گشته))، ص: + ((بود))

شعر

هر كه باشد ضعيف اتباعش - در كف اقويا بود مقهور

نشود بى متابعان هرگز - هيچ كس بر منازعان منصور

- المناقب / 376.

/ 376.

كه در آخر كارها بسيار نگرد و در عواقب شغلها انديشه بى شمار كند، او شجاع نباشد، و بدانچه مراد و كام و آرزو و مرام اوست نرسد. - ص: - ((و كام...)) - اس: است

شعر

هر كه در عاقبت بسى نگرد - بيم دل باشد و تنك زهره نه بيابد ز عز تن حصه - نه بگيرد ز كام دل بهره - الاعجاز / 29، عقد الفريد 1/97 (من اكثر النظر...)، المناقب / 376.

ش 4031 (اذا نزل...) المناقب / 376.

تا از آن ره رسى به مهتريى از خرد جوى مهترى، زيراك - نيست همچون خرد توانگريى - نهج البلاغه حكمت 38، الاعجاز / 30، دستور معالم / 28، المناقب / 376.

نهج البلاغه حكمت 219 (...المطامع)، الاعجاز / 30، المناقب / 376.

به استغنا، اس: به جاه و استغنا

- نهج البلاغه حكمت 258، الاعجاز / 30 (اذا املقتم فتحا...) المناقب / 376.

نبود هيچ گفت او باطل - نهج البلاغه حكمت 41، المناقب / 376.

كه ز نايافته شوى محروم - نهج البلاغه حكمت 13، دستور معالم / 29، الاعجاز / 30، المناقب / 376.

ميانه گفتش - گاه اندر كرانه رويش اس: گفتن - س م: كناره

- نهج البلاغه حكمت 26، دستور معالم / 29، الاعجاز / 30، المناقب / 376.

و در آن جهان چون توانگران رنج حساب كشد، به ص: عمر - ص: توانگران حساب كنند دقيق و جليل آن چه پنهان كرده است و به كثير و قليل آن چه نگاه س: قليل و كثير - س: نگه داشته است.

شعر

هست مرد بخيل ره داده - فقر را سوى خويشتن به شتاب اين جهان، همچو مفلسانش معاش - وان جهان، چون توانگرانش حساب س هامش: عقاب، م: توانگران بحساب

- الاعجاز / 30، المناقب / 376 (...للفقر)، و نيز رك: نهج البلاغه حكمت 126.