ص:2

بیداری امت در اثبات رجعت

تالیف محمدمهدی اصفهانی کاظمینی

ترجمه ابوالقاسم سحاب تحقیق باقر بیدهندی.

ص:3

ص:4

تصویر

ص:6

بقره(1) و سوره مائده(2) نمونه هایی از رجعت امت های پیشین را گزارش کرده است.

در حدیثی متواتر از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل شده است که امت اسلامی با امت های گذشته همگونی تام دارد و وقایع حساسی که در میان آنان روی داده در امت مرحومه نیز بدون کم و کاست به وقوع خواهد پیوست(3)

بنابراین به مقتضای نبوت مزبور باید رجعت در امّت رسول خداصلی الله علیه وآله نیز رخ دهد. امام رضاعلیه السلام در پاسخ سؤال مأمون عباسی در خصوص رجعت، به حدیث یاد شده استدلال نموده است.(4)

شیعیان باورهای اعتقادی خود را از قرآن و پیامبرصلی الله علیه وآله و عترت آن حضرت، بر اساس آیات فراوان که به رجعت تفسیر یا تأویل شده است، می گیرند.

و انبوهی از روایات که به سرحد تواتر می رسد، به رجعت پرداخته اند و دانشمندان شیعه برای تبیین موضوع رجعت و روشنگری اذهان، کتاب های فراوان و مقالاتی گرانمایه نوشته اند.(5) و آن را از آثار

ص:8

قدرت پروردگار بزرگ قلمداد کرده اند، یکی از آثار بر جای مانده از بزرگان ما رساله حاضر است که به کالبد شکافی رجعت پرداخته است.

پژوهش حاضر به خامه حضرت آیت اللَّه علّامه سیّد الفقهاء و المجتهدین آقا سیّد محمّد مهدی اصفهانی کاظمینی(1) (م: 1391 ه. ق) به رشته تحریر در آمده است و مسأله رجعت را در آینه وحی الهی و روایات معصومان علیهم السلام مورد بررسی قرار داده است که نویسنده و مترجم شهیر و پرتلاش حضرت آقای ابوالقاسم سحاب رحمه الله آن را ترجمه کرده است. برای احیاء نام و اثر این دو عزیز به تحقیق و نشر آن اقدام کردیم.

از خداوند متعال می خواهم که آن دو عزیز را از رحمت و بخشایش خویش برخوردار سازد و آنچه که برای دوستانش فراهم آورده است، به آن دو نیز مرحمت فرماید.

شکرگزاری از عنایت برادر عزیز و بزرگوار، نویسنده ارزنده، فاضل ارجمند جناب آقای مجید بابکی که حروفچینی و صفحه آرایی این کتاب را بر عهده گرفتند و حقاً در این باره، زحمت کشیدند، بر عهده

ص:9

این حقیر است و برای ایشان و مسؤول محترم انتشارات مسجد مقدّس جمکران و همکاران ارجمندشان سلامت و دوام توفیق آرزو دارم.

و برای ناشر محترم چاپ اوّل جناب آقای علمی که در راه خدمت به فرهنگ اسلام فراوان زحمت کشیده اند توفیق بیشتر و پاداش خیر آرزو دارم.

قم - کمترین خادم دین و مذهب

باقر بید هندی

ص:10

عراق مشتعل بود و نایره فساد در تمامی بلاد بین عباد شعله می زد و عموم مردم به قحطی و گرانی گرفتار و دچار بی چیزی بودند و هر کس به تلخی زندگانی که بدتر از تلخی مرگ تصور می رفت، دچار شده و مرا بیم و وحشتی که جز هول و دهشت فوت بود، دامنگیر داشت. با این وصف خود را به تألیف این رساله شریفه و مختصر لطیف بر سبیل اختصار، بدون طول و تفصیل وادار نمودم و آن را به ایقاظ الامة من الضجعة فی اثبات الرجعة (بیداری امت در اثبات رجعت) نامیدم. و این رساله را بر یک مقدمه، و چند باب، و خاتمه مرتب نمودم، و توکل من در تمام کارها و در هر حال بر خداست و بس.

برگشتن است. و به اصطلاح(1) ما جماعت امامیه، بازگشت به دنیا بعد از مردن و بعد از ظهور امام عصر مولانا حجة بن الحسن(2) می باشد.(3)

در قاموس گوید: و یؤمن بالرجعة، أی: بالرجوع الی الدّنیا بعد الموت؛ یعنی(4) ایمان و عقیده به رجعت یا بازگشت به دنیا بعد از مرگ دارد. پس صاحب «قاموس» اشاره به چیزی می کند که معتقَد امامیه است چنان که پوشیده و مستور نمی باشد.

ص:13

زیرا که خدای سبحان درباره آن می فرماید: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (1)، «ما تمامی ایشان را در آن روز محشور می کنیم و احدی را فرو گذار نمی نماییم». (پایان سخن طبرسی).(2)

استاد علّامه سید عبد اللَّه کاظمی مشهور به شُبّر رحمه الله در ص 801 در تفسیر خودش، چاپ تهران در مورد تفسیر این آیه می نویسد: این آیه در اخبار به رجعت تفسیر شده؛ اما حشر اکبر قول خدای تعالی است که می فرماید: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (3) (انتهی).

مولانا محدّث ملامحسن کاشانی رحمه الله در تفسیر صافی خود وقتی که آیه مذکور را تفسیر می کند، تصریح می نماید که آن روز، روز رجعت است.(4)

و نیز مولانا علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ص 22 در تفسیر خودش، چاپ تهران چنین می نویسد: اما رد بر آن کس که منکر رجعت است، قول خدای متعال است که می فرماید: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» (5) و گوید: حدیث کرد مرا پدرم از ابن ابی عمیر، از حماد، از حضرت ابی عبد اللَّه (جعفر بن محمّدعلیه السلام) فرمود: چه می گویند در این آیه که: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»؟

من عرض کردم: آنها می گویند که مسئله حشر در قیامت است.

ص:15

حضرت فرمود: چنین نیست که می گویند، بلکه این حشر در رجعت است، آیا خداوند در قیامت از هر امّتی دسته ای را محشور می نماید و باقی را واگذار می کند؟ و آیه قیامت این آیه است که خدا می فرماید: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (1) بدین معنی که ما «آن روز احدی را واگذار نمی نمائیم و تمامی محشور می شوند».(2)

باز علی بن ابراهیم - رحمة اللَّه علیه - در ص 470 از تفسیر خودش ضمن تفسیر قول خدای متعال «وَ إِذا وَقَعَ القَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دابَّةً - الی آخر آیة - بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ» چنین تصریح نموده: خبر داد مرا پدرم از ابن ابی عمیر، از ابی بصیر، از ابی عبد اللَّه علیه السلام که فرمود: روزی سیر رسول خداصلی الله علیه وآله به جانب امیرالمؤمنین علیه السلام منتهی شد، حضرتش را دید که در مسجد به خواب رفته و مقداری ریگ را جمع نموده و زیر سر خود قرار داده، رسول خداصلی الله علیه وآله او را به پای خود تکان داده و فرمود: قم یا دابة اللَّه! یعنی برخیز ای دابة خدا و جنبنده الهی!

پس از آن یکی از اصحاب عرض کرد: یا رسول اللَّه! آیا می توانند بعضی از ما بعضی دیگر را به این نام بنامند؟

حضرت فرمود: نه، به خدا این نام تنها مختص او است، و اوست آن دابه ای که خدا در کتاب خودش یاد فرموده و گوید:

«وَ إِذا وَقَعَ القَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دابَّةً مِنَ الأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ

ص:16

النّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ».(1) «آن گاه که گفتار بر ایشان واقع شده، بیرون می آوریم از برای آنها جنبنده ای را از زمین که با ایشان سخن می گوید و در حقیقت آنها مردمی بودند که یقین به آیات ما نداشتند».

پس از آن فرمود: یا علی! وقتی که آخر زمان شد خدا تو را به نیکوترین صورتی بیرون می آورد و با تو وسیله ای است داغ گذار که به آن دشمنان خودت را داغ یا علامت می گذاری.(2)

پس از آن مردی به حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام عرض کرد که: عامه می گویند که این آیه با آنها تکّلم می کند. حضرت فرمود: خدا با ایشان در آتش جهنم تکلم می کند و تکلم با ایشان از کلام و دلیل است. علاوه بر این که این آیه در رجعت است که خدا می فرماید: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ * حَتّی إِذا جاؤُوا قالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» عامه می گویند: چگونه شود این که دابه با خلایق سخن بگوید؟ این آیه جماعت شیعه را به این گونه سخنان واداشته. حضرت به قصد نفرین فرمود که: یعنی در روزی که ما از هر امتی فوجی را محشور می نمائیم از آنها که آیات ما را تکذیب می کردند پس آنها بازداشت می شوند، تا وقتی که آنها را بیاورند و به آنها بگویم، آیا شما بودید که آیات مرا تکذیب می نمودید

ص:17

در صورتی که احاطه به آن نداشتید، آیا چه بود آنچه که شما عمل می کردید؟

امام علیه السلام فرمود: «آیات»، امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام می باشند.

پس آن مرد به حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام عرض کرد که: عامه و اهل سنّت و جماعت عقیده دارند که قول خدا: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» (1) مقصود قیامت است.

حضرت فرمود: آیا خدا از هر امتی دسته ای را محشور می نماید و باقی را واگذار می کند؟ نه چنین است، بلکه این آیه مربوط به رجعت است، و لیکن آیه مربوط به قیامت آیه: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (2) می باشد.(3)

پس از آن علی بن ابراهیم می گوید: خبر داد پدرم، از ابن ابی عمیر از مفضل، از حضرت ابی عبد اللَّه علیه السلام از قول خدای متعال: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» امام فرمود: نیست احدی از مؤمنین که کشته شده باشد مگر این که بر می گردد، و می ماند تا بمیرد و جز کسانی که صاحب ایمان محض و عقیده خالص اند یا کافر محض می باشند، بازگشت نمی کنند.

و باز پیرو این خبر از حضرت ابی عبد اللَّه علیه السلام روایت می کند که حضرت فرمود: مردی به عمّار بن یاسر گفت: یا ابا یقظان! [کنیه عمّار]در کتاب خدا آیه ای است که قلب مرا فاسد و خراب نموده و مرا دچار شک و تردید کرده.

ص:18

عمار گفت: کدام آیه؟ آن مرد گفت: آیه «وَ إِذا وَقَعَ القَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دابَّةً مِنَ الأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ» (1) «و آن گاه که واقع شد گفتار بر ایشان بیرون می آوریم برای ایشان جنبنده ای را از زمین که با ایشان سخن گوید و آنها مردمی بودند که به آیات ما یقین نداشتند».

این «دابّه» کدام دابّه است؟

عمّار گفت: به خدا سوگند من به جای خود نمی نشینم و نمی خورم و نمی آشامم تا این که آن را به تو بنمایانم.

آن گاه عمّار با آن مرد خدمت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالتی که آن حضرت خرما با کره میل [می فرمود و به عمّار فرمود: یا ابا یقظان، پیش بیا. عمار پیش آمده، نشست و با حضرت به خوردن خرما مشغول شد. آن مرد تعجب نمود. وقتی که عمار از جا برخاست، آن مرد گفت: سبحان اللَّه! یا ابا یقظان، آیا تو قسم نخوردی که نخوری و نیاشامی تا این که دابه را به من بنمایانی و آن را به من نشان دهی؟!

عمار گفت: من آن را به تو نمایاندم اگر درست بیندیشی و در آن تعقل کنی (انتهی).(2)

ص:19

مؤلف می گوید: در این حدیث دلالتی بر معرفت و آگاهی عمار از تفسیر، چیزی است که پوشیده و مستور نبود.

شیخ طبرسی رحمه الله در ص 240 از جلد دوم مجمع البیان چاپ تبریز خود بعد از نقل خبر مذکور از تفسیر علی بن ابراهیم می گوید:

عیاشی نیز این حکایت را عیناً از ابی ذر - رحمه اللَّه - نقل و روایت نموده.(1)

مذکور می گوید: حدیث کرد مرا پدرم، از ابن ابی عمیر، از ابن سنان، از ابی بصیر و از محمد بن مسلم، از ابی عبد اللَّه، و ابی جعفرعلیهما السلام که فرمودند: هر قریه ای را که خدا اهل آن را به عذاب هلاک گردانید در رجعت بر نمی گردند، پس در ادامه آن روایت فرمود: این آیه از بزرگترین ادله، بر رجعت می باشد زیرا که هیچ یک از اهل اسلام انکار ندارد که مردم به تمامی در قیامت بر می گردند چه آن کس که هلاک شده و چه آن کسی که هلاک نشده و قول خداوند سبحان «لا یرجعون» مقصود از آن رجعت است؛ اما در قیامت آنها بازگشت می کنند و بر می گردند تا داخل آتش شوند.(1)

راستی وا دارنده بود به آنچه که با شما بود. آن گاه باید که به او ایمان بیاورید و بایستی که او را یاری کنید، او گفت: آیا شما اقرار کردید و گرفتید شما بر این پیمان مرا؟ گفتند: ما اقرار کردیم. گفت: پس گواه بگیرید و من با شما از گواهی دهندگانم».

علی بن ابراهیم - رحمة اللَّه علیه - به این آیه بر رجعت استدلال نموده و در ص 96 از تفسیر خودش وقتی که این آیه را تفسیر کرده می گوید: خبر داد مرا پدرم از ابن ابی عمیر، از ابن مسکان، از ابی عبداللَّه علیه السلام که فرمود: خدا هیچ پیغمبری را از آدم تا خاتم بر نینگیخته و مبعوث ننموده، مگر این که او را به دنیا بر می گرداند تا این که امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری کند. و این قول خداست که می فرماید: «و لتؤمنن به» یعنی به رسول خداصلی الله علیه وآله «ولتنصرن» یعنی امیرالمؤمنین.(1)

و در تفسیر صافی و قمی و عیاشی از حضرت صادق علیه السلام روایت شده، ما بعث اللَّه نبیاً تا آخر خبر.(2)

علّامه سیّد هاشم بحرانی رحمه الله در ص 182 از جلد اول تفسیر برهان خود (چاپ طهران) از سعد بن عبد اللَّه، از احمد بن محمد بن عیسی، از

ص:22

محمّد بن سنان، از عبد اللَّه بن مسکان، از قیصر بن ابی شیبه روایت کرده که گوید: شنیدم که حضرت ابی عبد اللَّه علیه السلام می فرمود و این آیه را تلاوت می کرد: «وَ إِذ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ» - الی آخر آیه -.

قسم به خدا از زمان آدم به بعد تاکنون، خداوند پیغمبری و فرستاده ای را مبعوث ننموده مگر این که تمامی را به دنیا بر می گرداند تا در برابر و محضر حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام مقاتله و کارزار کنند.(1)

مولانا محقق، محدّث کاشانی رحمه الله در تفسیر صافی خود وقتی که این آیه را تفسیر می کند، به مانند همین موضوع را بیان می نماید، و در کتاب المواحده از امام باقرعلیه السلام است که می فرماید: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خدای تعالی واحد یگانه و در یگانگی خود یکتا بود، پس از آن متکلم به کلمه شد که آن نور گردید و از آن نور محمدصلی الله علیه وآله و من، و ذریه مرا آفرید، پس از آن متکلم به کلمه شد که آن روح گردید و آن روح را در آن نور جای داده و در بدنهای ما ساکن گردانید، پس مائیم روح خدا و کلمات او و به سبب ما از خلق خود محجوب و مستور بود، و ما مدتها در ظلمت خضراء می زیستیم، در آنجا که آفتاب و ماه و شب و روزی نبود و چشمی بدانجا سیر و طواف نمی نمود، ما خدا را می پرستیدیم و تقدیس و تسبیح می نمودیم و این پیش از آن بود که خدا خلق خود را

ص:23

بیافریند و از پیغمبران عهد و پیمانی به ایمان و یاری برای ما بگیرد. و این است قول خدای عزّو جل که می فرماید: «وَ إِذ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ» یعنی: لتؤمنن بمحمّد و لَتَنْصُرُنَّ و صیه و سینصرونه جمیعاً.(1) و معنی آیه پیش از این گذشت و متمم آن است تا این که به محمّد ایمان بیاورند و وصی او را یاری کنند، و به زودی تمامی آنها او را یاری می کنند و خدا میثاق مرا با میثاق محمّد به نصرت و یاری بعضی از ما به بعضی دیگر را گرفته و من محمّدصلی الله علیه وآله وسلم را یاری نمودم و در برابر او جهاد کردم و دشمنان او را کشتم و به عهد خدا و میثاقی که درباره نصرت محمدصلی الله علیه وآله از من گرفته بود، وفا کردم و هیچ یک از انبیای خدا و فرستادگان او کسی مرا یاری نکرده و این عدم یاری برای آن است که خدا جان آنها را گرفته و ایشان را به جوار خود خواند و به زودی آنها مرا یاری می کنند و برای من خواهد بود ما بین مشرق تا مغرب آن، و به زودی آنها را از آدم تا محمّدصلی الله علیه وآله وسلم بر می انگیزاند و در محضر و مقابل من آنها با شمشیر بر سر مردگان و زندگان و ثقلین به تمامی می زنند.

پس ای عجب! و چگونه تعجب نکنم از مردگانی که خدا ایشان را زنده می نماید و بر می انگیزاند و آنها دسته دسته، لبیک لبیک یا داعی اللَّه! می گویند و به جانب کوچه های کوفه می روند، و شمشیرهای خود را از

ص:24

غلاف کشیده و بر دوشهای خود نهاده و با آنان به سر و کله کافران و ستمکاران و پیروان از ستمگران اولین و آخرین می زنند تا این که خدای متعال وفا کند به وعده ای که درباره ایشان در کلام خود فرموده: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأَرْضِ کَما اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذ لِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الفاسِقُونَ»

یعنی: «وعده داد خدا به آنهایی که ایمان آوردند از شما و کارهای نیکو و شایسته کردند که ایشان را در زمین خلیفه و جانشین خود سازد همان طور که مردمی پیش از ایشان را خلیفه قرار داد و برقرار گرداند برای آنها دینی را که از برای ایشان پسندیده و مبدّل ساختیم ترس ایشان را به آرامش و ایمنی تا این که بپرستند مرا و برای من چیزی را شریک قرار ندهند و کسانی که بعد از آن کافر شدند ایشان از جمله فاسقان اند.»

در تفسیر پیرو آن است که مرا به حالت آسودگی و آرامش بپرستند و از احدی در پرستش من نترسند و تقیه و پرهیزی از برای آنان نباشد و برای من نوبت و رجعت است. نه، منم صاحب رجعت ها و کَرّات و نوبت ها و صاحب حملات و نعمت ها و دولت های عجیبه و شگفت آور و منم قرنی از تازه ترین تازه ها تا آخر حدیث که طولانی است (انتهی).(1)

ص:25

مؤلف می گوید: تفسیر این آیه همان بود که در خبر مولانا امام باقرعلیه السلام گذشت.

و انصاف نسبت به آنها شود، پس می فرماید: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلیَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ * وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ».

و این رجعت از برای آن است که ما بنمایانیم به فرعون و هامان و سپاهیان ایشان و آنان که حق آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم را غصب نمودند. و ضمیر «مِنْهُمْ» راجع به آل محمّد است. «ما کانُوا یَحْذَرُونَ». یعنی قتل و عذاب و صدماتی که آنها متحمّل شدند. و اگر این آیه درباره موسی و فرعون نازل شده بود یقین که می فرمود: «وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ» یعنی: از موسی. و نمی گفت مِنْهُمْ و از آنچه که گذشت در قول خدای متعال: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً» ما دانستیم که خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم است و به چیزی است که خداوند، رسول خود را به آن وعده می دهد که آن بعد از وی خواهد بود، و امامان از اولاد و فرزندان او می باشند و جز این نیست که خدا این مثل را برای ایشان در موسی و بنی اسرائیل و در دشمنان ایشان به فرعون و هامان و سپاهیان ایشان زد و فرمود که فرعون بنی اسرائیل را به قتل رسانید و بر آنها پیروز گردید پس خدا پیروز نمود موسی را به فرعون و بر او و یارانش ظفر یافت تا این که خدا آنها را هلاک نمود و بدین گونه است اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله که از دشمنان ایشان به آنها کشتن و غصب حق و ناروائیها رسیده، پس آنها را با دشمنانشان، خدا به دنیا بر می گرداند تا این که آنها را بکشند - الی آخر.

ص:28

پس ملاحظه کن و بیندیش. و کسی که بخواهد بر اخبار وارده در اطراف تفسیر این دو آیه که بدانها اشاره شد آگاهی و اطلاع یابد بایستی کتاب البرهان فی تفسیر القرآن (طبع طهران) را ملاحظه نماید.

باز در تفسیر قمی به سند او از ابی خالد کابلی از علی بن الحسین علیه السلام روایت شده در قول خدای متعال: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ القُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»؛ که فرمود: بازگشت می کنند به سوی شما پیغمبر شما و امیرالمؤمنین و امامان علیهم السلام.(1)

علاّمه سیّد هاشم بحرانی رحمه الله در تفسیر برهان راجع به تفسیر آیه مزبور اخبار دیگری دارد که لازم است به آن مراجعه شود.(2)

و غرض بیان تفسیر آیه از اخبار اهل بیت عصمت علیهم السلام است که آنها شناسایان و عارفین به قرآن و احکام آن، و عالم به محکم و متشابه، و مجمل و مفصل، و ناسخ و منسوخ کلام مجید الهی می باشند؛ زیرا که قرآن در خانه ایشان نازل شده و اهل خانه از دیگران دانا ترند به چیزهایی که در خانه است و مقصود و منظور الهی در این آیه آنها می باشند که خدا می فرماید: «وَما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلّا اللَّهُ وَالرّاسِخُونَ فِی العِلْمِ»؛ «تأویل قرآن را جز خدا و آنها که در علم و دانش پا برجا و استوارند کسی نمی داند». و در آنچه ما بیان نمودیم برای اظهار مطلب کفایت است و خردمند را اشاره کافی است در صورتی که اگر مکابر مدعی به باطل با هزار عبارت و بیان هم قانع شود باز در مکابره و انکار خود باقی خواهد ماند.

ص:30

و نیز مولانا علاّمه مجلسی - طاب ثراه - در صفحه 214 از جلد 13 بحار الانوار خود بعد از تعیین خبری که قمی در تفسیر این آیه روایت کرده چنین تصریح می نماید:

بیان: یکی از دوبار زنده شدن، در رجعت، و دیگری در قیامت است و یکی در دوبار مردن، یکی از این مردن در دنیا و دیگری در رجعت است. و بعضی از مفسرین تصحیح دو بارگی را به زنده شدن در قبر از برای سئوال، و مردن در آن دانسته اند. و بعضی از ایشان، «اماته» و مردن نخستین را حمل بر آفرینش آنها نموده که ابتدا جزء مردگان بودند (انتهی)، رجوع به کتاب مذکور شود.(1)

علامه سید هاشم بحرانی رحمه الله در تفسیر برهان خود در تفسیر این آیه می گوید: از حسن بن محبوب، از محمّد بن سلام، از ابی جعفرعلیه السلام در گفته خدای تعالی: «ربَّنا أَمَتَّنا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ» فرمود که: او مختص اقوامی است در رجعت بعد از مرگ، پس از آن در قیامت اجرا می شود.(2)

زندگانی دنیا و روزی که گواهان قیام می کنند».

گوئیم که: این آیه شریفه از جمله آیاتی است که دلالت بر رجعت دارد. علی بن ابراهیم رحمه الله در ص 586 از تفسیر خودش می گوید: و قوله: «إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الحَیاةِ الدُّنْیا»؛ این آیه در رجعت است، وقتی که رسول خدا و امامان علیهم السلام بر می گردند به دنیا.(1)

احمد بن ادریس، از احمد بن محمّد، از عمر بن عبد العزیز، از جمیل، از حضرت ابی عبد اللَّه علیه السلام به ما خبر داده و گوید که: من عرض کردم: قول خدای تعالی: «إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَیَوْمَ یَقُومُ الأَشْهادُ» فرمود: این صحیح است. و قسم به خدا که، این آیه در رجعت است، آیا نمی دانی که بسیاری از پیغمبران در دنیا یاری نشده و کشته شدند و امامان و پیشوایان هم بعد از ایشان کشته شده و به قتل رسیدند و یاری نشدند. و این عمل باید در رجعت انجام گیرد.(2)

و این از امامانی است که در ردیف و درجه اوّل از ائمه حدیث و تفسیر و فقه قرار گرفته و در تفسیر آیه مشار الیها جز آن چیزی را که ما نقل کردیم روایت نمی کند، بلکه محقق محدث کاشانی رحمه الله که او نیز یکی از ائمه حدیث و فقه و تفسیر و اصولین است - در تفسیر این آیه اکتفا به

ص:33

تفسیری نموده که در تفسیر قمی آمده و رأی خود را در این باب به او چسبانیده. و علامه سید هاشم بحرانی هم در تفسیر برهان موقع تفسیر این آیه، اخباری را آورده که تصریح می کند این آیه درباره رجعت است.(1)

و در آنچه ما ذکر کردیم برای اشخاصی که خدا به آنها شرح صدر داده و دل آنها با اسلام است و کسانی که بر آن دین هستند که خدا از برای ملائکه و رسولان و پیغمبران خود پسندیده همین طور کفایت است.

«پس آنها که ایمان به پیغمبر آوردند و دفاع از او نمودند، بزرگ شمردند او را و یاری کردند و پیروی نمودند قرآنی را که به او نازل شده، ایشانند رستگار شوندگان».

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در ص 225 تفسیر خود می نویسد: پس آن کسانی که ایمان به او آوردند (یعنی رسول خدا) و از او دفاع کردند و یاری نمودند او را و پیروی کردند از نوری که با او نازل شده بود (یعنی امیرالمؤمنین علی علیه السلام) ایشانند رستگار شونده، پس خدا پیمان و عهد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را بر پیغمبران گرفت که به امت های خود خبر دهند و یاری کنند او را و آنها را به گفتار خود یاری نمودند و امت های خودشان را به پیروی امر کردند و به زودی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم رجعت می کند و آنها هم رجعت می کنند و پیغمبر را در دنیا یاری می نمایند.

می گوید: آیه مزبور در رجعت نازل شده، و آن را تکذیب نموده و گفتند که رجعت نیست، پس از آن فرماید: «وَمِنْهُم مَّن یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُم مَّنْ لَّا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ»؛(1) «از آنها کسانی هستند که ایمان به آن دارند و کسانی هستند که ایمان و عقیده به آن ندارند و پروردگار تو داناتر است به تباهکاران».

در کتاب صافی، از عیاشی، از حضرت امام باقرعلیه السلام روایت شده که از حضرتش از امور مهمه راجع به رجعت و غیر آن پرسیدند، حضرت فرمود: این چیزی را که راجع به آن از من می پرسید هنوز زمان آن نرسیده و خدا می فرماید: «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمّا یَأْتِهِمْ تَأْوِ یلُهُ».(2)

و مانند آن از حضرت صادق علیه السلام است که باید به آن مراجعه شود و اخباری را که راجع به این آیه آمده علامه سید هاشم بحرینی در تفسیر برهان(3) خود وارد نمود که باید ملاحظه نمود.

این که بنمایانیم به تو و بعضی از آنچه را که ما به ایشان وعده کردیم از رجعت و قیام قائم الخ.

سید هاشم بحرانی هم در تفسیر خودش اکتفا به چیزی نموده که ما آن را از قمی نقل کردیم.(1)

فرمود: مردم در این آیه چه می گویند؟ راوی عرض کرد: می گویند این آیه درباره کفار نازل شده [است]فرمود: کفّار قسم به خدا نمی خوردند، و جز این نیست که این آیه در قومی از امت محمّدصلی الله علیه وآله نازل شده که به آنها گفته شده بعد از مرگ، رجعت می کنید و پیش از قیامت به دنیا بر می گردید، آنها سوگند می خورند که بر نمی گردند، پس خدای متعال رد قول آنها را نموده و می فرماید: «لِیُبَیِّنَ لَهُمْ الَّذِی یَخْتَلِفُونَ فِیهِ وَلِیَعْلَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَ نَّهُمْ کانُوا کاذِبِین»؛(1) «در رجعت آنها را بر می گرداند و می کشد ایشان را و سینه های مؤمنان را از ایشان شفا می دهد».(2)

در تفسیر صافی و کتاب کافی و عیاشی از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که حضرت به ابو بصیر فرمود: چه می گویی در این آیه؟ ابوبصیر عرض کرد: می گویند: مشرکین گمان می بردند و قسم می خوردند از برای رسول خداصلی الله علیه وآله که خدا مردگان را بر نمی انگیزاند. حضرت فرمود: هلاک باد برای کسانی که چنین می گویند، از ایشان بپرس آیا مشرکین قسم به خدا می خوردند یا به لات و عُزی؟

ابوبصیر عرض کرد: فدایت شوم مرا به چگونگی آن آگاه فرما. حضرت فرمود: ای ابا بصیر، وقتی که قائم ما قیام کرد، خدا قومی را از شیعه ما بر می انگیزاند که با او بیعت می کنند و شمشیرهای ایشان بر

ص:39

گردن های آنها است و می رسند ایشان به قومی از شیعه ما که نمرده اند، پس از آنها می گویند که فلان و فلان از قبورشان در آمدند و آنها با قائم علیه السلام اند، پس این خبر به دسته ای از دشمنان ما می رسد و می گویند: ای گروه شیعه، چه قدر شما دروغ می گویید، این است دولت شما!؟ در این باب دروغ گوئید، نه به خدا، این گروه زندگانی نکرده و زندگانی نمی کنند تا روز قیامت، سپس فرمود: خداوند گفته ایشان را حکایت کرده و می فرماید: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ»؛(1)

گوئیم! اخبار در تفسیر این دو آیه که بدان اشاره شده بر این مضمون زیاد است و جمله ای از آن را سید ما علّامه بحرانی رحمه الله در تفسیر برهان ایراد نموده به آن مراجعه شود.(2)

معنی قول خدا: «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» یعنی که آنها در رجعت برمی گردند تا عذاب شوند.(1)

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ»؛(1) «روز فتح سودی نمی دهد به آن کسانی که کافر شدند ایمان ایشان و به آنها مهلت داده نمی شود، پس اعراض کن از ایشان و روی بگردان ای پیغمبر و منتظر باش که آنها هم انتظار دارندگانند».

مولانا علّامه سید هاشم بحرانی رحمه الله در تفسیر برهان خود بر این قول است که ما آن را از قمی نقل نمودیم.

و رسولی که برای ایشان حق را بیان کرد «ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ»؛(1) «پس از او روی گردانده و گفتند او شخصی تعلیم شده دیوانه است یعنی وقتی که وحی بر رسول خداصلی الله علیه وآله نازل می شد حالت غش برای او دست می داد و آنها می گفتند که او دیوانه است، پس از آن فرماید: «إِنّا کاشِفُوا العَذابِ قَلِیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ»؛(2) «به یقین که ما عذاب را کمی بعد آشکار می کنیم و شما هم یقین که بازگشت و مراجعه می کنید». (یعنی به قیامت) اگر می بود که آسمان دودی آشکار را در قیامت می آورد سپس فرمود: «إِنَّکُمْ عائِدُونَ» زیرا که بعد از آخرت و قیامت حالتی که به آن بر گردند نیست. پس از آن فرماید: «یَوْمَ نَبْطِشُ البَطْشَةَ الکُبْری ؛ «روزی که بگیریم ما ایشان را بگرفتنی سخت و بزرگ تر در قیامت».(3)

عبداللَّه علیه السلام بیان و تصریح می کند در این قول «یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الخُرُوجِ» و گوید که مقصود رجعت است.(1)

و محقق محدّث کاشانی و علامه سید هاشم بحرانی 0 در دو کتاب صافی و برهان(2) روی آن بیانی هستند که در تفسیر قمی آمده است.(3)

و دشمنانش هم بر می گردندن او آنها را داغ می زند با آلت داغی که با او است، همان طور که بهائم را داغ می زنند بر خرطوم هایشان؛ یعنی بینی و دو لب آنها (انتهی مراجعه شود).(1)

و همین طور شیخ ما طریحی رحمه الله در لفظ «حلف» از مجمع البحرین(2) خود، و سید محدّث سید نعمت اللَّه جزایری در انوار نعمانیه می گویند.

و آیات دیگری در رجعت وارد شده است؛ مانند قول خدای سبحان: «ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ»؛ یعنی، «وقتی که خواست او را زنده می کند».

و اشاره به بعضی آیات دیگر نزد ذکر اخبار خواهد شد. و غرض بیان آن است که آیه هایی که دلالت بر رجعت دارند بسیار است و در آنچه ما ذکر کردیم به این اندازه برای کسی که دارای دل بینا و گوش شنواست، کافی است و گواه مدعای ما می باشد.

ص:45

و عمل بر طبق آن، پس اخبار رجعت از این قبیل است، اگر که به تواتر آن هم قائل نشویم. پس ادله قطیعه دلالت بر مضامین آن دارند، بلکه ایمان جز به قول به آن استقامت نیابد. اجمالاً آن که اخبار در این باب خیلی زیاد و بی شمار است.

مولانا امام علّامه محدّث جزایری رحمه الله در شرح تهذیب بنابر آنچه از او حکایت شده، می گوید: «مؤمن بإیابکم»، یعنی من عقیده و ایمان به بازگشت شما دارم. در این عبارت دلیل بر آن است که ائمه علیهم السلام تمامی در رجعت بر می گردند، و هم چنین رسول خداصلی الله علیه وآله رجعت می نماید و اخبار در دلالت آن مستغنی است. و خدای سبحان مرا توفیق داده و سپاس او را که توانسته ام آگاهی و اطلاع بر ششصد و بیست حدیث که دلالت بر این مطلوب دارد، پیدا کنم. (انتهی)(1) ملاحظه شود.

شیخ ما علّامه مجلسی رحمه الله در جلد سیزدهم بحارالانوار بابی در رجعت نوشته و آیاتی را که ناطق به آن است و اخباری که دلالت بر رجعت دارد در این باب وارد نموده(2) و ما دوازده حدیث در این باب که دلالت بر رجعت دارد نقل می کنیم؛ زیرا که ایراد تمامی آنها مستلزم و خواهان مجلدی ضخیم خواهد شد و ما یاد کردیم که مقصود در این رساله اختصار و عدم ازدیاد گفتار است. و آیاتی که دلالت بر این منظور داشت گذشت و اکنون حدیث و اخباری که بر آن دلالت دارد می آید.

ص:47

مولانا ابو الحسن شریف عاملی رحمه الله در ص 237 از مقدمه تفسیر مرآت الانوار، از احمد بن محمد نیز آن را روایت نموده است.

«آن کسی که به حساب مردم پیش از روز قیامت می رسد، حضرت حسین بن علی علیهما السلام است. اما روز قیامت جز این نیست که آن روز برانگیختن به جانب بهشت یا روز انگیزش به جانب آتش است».

کسی که قرآن را بر تو فرض نمود یقین است که تو را به محل خود بر می گرداند». امام علیه السلام فرمود: او نبی شما است که به طرف شما بر می گردد.(1)

فرزندان من خروج می کند عیسی بن مریم هم نزول می نماید و پشت سر او نماز می گزارد و فرمود: «انّ الاسلام بدأ غریباً و سیعود غریباً فطوبی للغرباء»؛ «اسلام در اوّل غریب بود و به زودی باز غریب می شود، پس خوشا به حال غریبان». کسی عرض کرد: یا رسول اللَّه، بعد از آن چه خواهد شد؟ فرمود: حق به اهل خودش بر می گردد.

و این خبر طولانی است و ما در اینجا محل احتیاج آن را گرفته ایم چنان که شیخ ما امام علّامه مجلسی هم در صفحه 214، از جلد 13 بحار، از عیون اخبار بدین گونه آن را روایت کرده.(1)

روایت کرده. و در منتخب البصائر به مانند این خبر از موسی حناط، از ابی عبد اللَّه علیه السلام روایت شده.(1)

دو امام (صادقین)علیهما السلام که فرمود: عمر دنیا صدهزار سال است، بیست هزار سال آن از برای سایر مردم است، و هشتاد هزار سال دیگر آن برای آل محمّدعلیهم السلام خواهد بود».(1)

هم از امام علیه السلام است که فرمود: آن گاه که از حضرتش پرسیده شد از روزی که خدای تعالی اندازه و مقدار آن را در قرآن مجید به «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ»؛(2) یعنی در روزی که درازی آن پنجاه هزار سال است تعیین نموده، فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام در دوره و نوبت خود چهل و چهارهزار سال سلطنت می کند.(3)

و در روایت دیگر از امام علیه السلام است بعد از بیان این که حضرت علی علیه السلام در رجعت خود با ابلیس مقاتله می کند و رسول خداصلی الله علیه وآله بعد از او ابلیس را می کشد، گویا که مراد به وقت معلوم همان روز است و فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام چهل و چهار هزار سال سلطنت می کند تا این که متولد می شود برای مردی از شیعه او، هزار فرزند ذکور از صلب او در هر سالی یک اولاد ذکور و در این هنگام (جنتان مدهامتان) یا دو باغ سبز در نزد مسجد کوفه و اطراف آن چنان که خدا خواهد ظاهر و آشکار می گردد.(4)

ص:55

مؤلف می گوید: جمله ای از اخبار که دلالت بر رجعت دارند در مورد ذکر آیات گذشت و باز آنچه که دلالت بر آن دارد ان شاء اللَّه خواهد آمد.

مؤلف می گوید: زیارت جامعه که ما عبارات متعلق به رجعت را از آن گرفته ایم بین شیعه به طوری مشهور است که ما به واسطه اشتهار از ذکر اثبات و بیان سند آن بی نیازیم و این زیارت نزد عموم جماعت شیعه به حُسن قبول، پذیرفته شده و معارضی ندارد و ردی از برای آن نیست.

به علاوه این زیارت، مشتمل بر معانی بدیعه و نکات دقیقه و اسرار عجیبه و امور غریبه، و الفاظ فصیحه، و عبارات بلیغه ای است که دلالت بر صدور آن از مهبط وحی و الهام و از خزانه علم و دانش چنین امام عظیم و پیشوای معظمی دارد. زیرا که برای هر حقی حقیقتی است و برای هر صواب و صلاح نوری است. علاوه بر آن که این زیارت مورد قبول و پذیرش علماء دین است، به طوری که یکی دو نفر هم در مورد آن اختلاف ندارد.

و این زیارت را شیخ ما صدوق - رضوان اللَّه علیه - در کتاب من لایحضره الفقیه خود (صفحه 231 و 232، چاپ تبریز) روایت کرده و در خطبه کتاب نامبرده صحت خبری را که در آن روایت می کند، ضمانت نموده و می گوید که آن را از اصول منقوله روایت کرده است.

و نیز شیخ ما، امام علّامه شیخ طوسی قدس سره در کتاب تهذیب خود (ج 2، ص 33، چاپ تهران) تمامی زیارت را از مولای ما امام هادی علیه السلام روایت کرده.

و جز این دو عالم بزرگ در غیر آن دو کتاب هم گفته اند.(1) انکار این

ص:57

زیارت را غیر آن کس که دندان بُرنده و تیز خود را در علم و دانش فرو نبرده و لذت علم را نچشیده، ننماید، و یا آن کس که تأمل و تتبع را به حق خودش در هر جا نموده منکر نشود.

مولانا امام علّامه سید عبد اللَّه شُبّر(1)رحمه الله در صفحه 5 از شرح الزیاره در آغاز شرح، بعد از خطبه کتاب، چیزی را که تصریح نموده این است: زیارت جامعه کبیره، بزرگترین زیارت از حیث شأن، و بالاترین زیارات از جهت منزلت و مقام است. فصاحت الفاظ و مراتب بلاغت مضامین و عبارات آن فریاد می زند که از زلال معارف الهی صادر گردیده و از چشمه سار وحی و الهام سر چشمه گرفته، و خواننده خود را دعوت می کند که این گونه الفاظ و عبارات از زبان های نوامیس دین و پناهگاههای امام خارج شده، و کلام و بیانی است که فوق کلام مخلوق و تحت کلام خالق ملک علاّم است. تا آخر مطالبی که عالم نامبرده در وصف و تعریف این زیارت می نویسد.

و نیز سید شبّر در صفحه 7 از شرح خودش که بدان اشاره شد به این عبارت می نگارد:

ص:58

بدان که این زیارت را جمعی از ارکان دین و عاملین علوم ائمه طاهرین - صلوات اللَّه علیهم اجمعین - روایت نموده اند و بین شیعه ابرار، مانند خورشید تابان در رابعه نهار شهرت و اشتهار دارد. جواهر مبانی و انوار معانی آن دلایل حق و شواهد و گواهان صدق است که صدور این عبارات از سینه ها و صدور عاملین علوم الهی و ارباب اسرار قرآنی و کسانی که از انوار خدایی آفریده شده اند بوده. و این زیارت مانند سایر کلام و گفتار ایشان است که از فصاحت مضمون و بلاغت مشحون بی نیاز می باشد و سند و مدرک صدور آن مانند نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و بیشتر دعاها و مناجاتها در نهایت اعتبار است.(1)

شیخ طایفه، شیخ طوسی رحمه الله در کتاب تهذیب(2) و رئیس محدثین، شیخ صدوق رحمه الله در من لا یحضره الفقیه(3) و کتاب عیون الاخبار(4) و خبر آن دو از محمّد بن اسماعیل برمکی ثقه، از موسی بن عبداللَّه(5) نخعی از امام علی الهادی علیه السلام و سند العیون همچنین «الدقاق» و «شیبانی» (6) و «ورّاق» و «مکتب» تمامی از اسدی از برمکی از نخعی الی آخر روایت نموده اند.

ص:59

غرض بیان صحت این زیارت است شیخ طوسی رحمه الله در صفحه 574 از مصباح متهجد، چاپ تهران، در توقیعی برای قاسم بن علاء همدانی وکیل ابی محمّد امام حسن عسکری علیه السلام می گوید که: مولانا حسین علیه السلام روز پنج شنبه سیم شعبان از مادر متولد شده، پس آن روز را روزه بگیرو این دعا را بخوان و دعا را به اینجا رسانیده که می فرماید: «سیّد الاسرة، الممدودِ بالنصرة یوم الکّرة، المعوض من قتله، أن الائمة من نسله و الشّفاء فی تربته، و الفوز معه فی اوبته، و الاوصیاء من عترته بعد قائمهم و غیبته حتی یدرکوا الاوتار و یثأروا الثأر و یرضوا الجبار و یکونوا خیر انصار - الی قوله - فنحن عائذون بقبره من بعده نشهد تربته و ننتظر أوبته آمین یا ربّ العالمین»؛(1)

یعنی، «سرور خانواده ای که امداد و کمک به یاری در روز رجعت و بازگشت می شود. و عوض از قتل او است که امامان از نسل او هستند و شفاء در تربت او می باشد و رستگاری و موفقیت در بازگشت او، و اوصیاء از عترت او است بعد از قائم ایشان و بعد از غیبت او تا این که تلافی کنند و خونخواهی او نمایند و خداوند آفریدگار را خشنود سازند و بهترین یاران و یاوران او باشند». (تا اینجا که می فرماید)، «پس ما پناهندگانیم به قبر او بعد از او و حاضریم در سر تربت او و انتظار می بریم بازگشت و رجعت او را و امیدواریم به خدای عالمیان که این حاجت ما را اجابت فرماید».

ص:60

مؤلف می گوید: سیّد اجل، ابن طاووس - رضوان اللَّه علیه - در صفحه 689 کتاب اقبال (چاپ تهران 1312 هجری) از جد خودش شیخ طوسی مشارالیه این خبر را روایت کرده، و شیخ کفعمی هم آن را در صفحه 543 در مصباح خود (چاپ تهران) روایت نموده و مجلسی در بحارالانوار صفحه 238 از جلد 22 از احتجاج نقل کرده که، از ناحیه مقدسه بیرون آمده که: إذا أردتم التوجّه [بنا] إلی اللَّه تعالی و الینا (الی قوله): و أن رجعتکم حقّ لا ریب فیها یوم (لا ینفع نفساً إیمانها لم تکن آمنت من قبل أو کسبت فی ایمانها خیراً)(1) الخ؛(2) یعنی، «وقتی که شما خواستید روی به خدا بیاورید و توجّه به ما کنید پس بگوئید (تا اینجا که می فرماید) یقین است که رجعت شما حق است و در آن شکی نیست در آن روز که ایمان آوردن در آن سودی نمیدهد برای آن کس که پیش از آن ایمان نیاورده یا در ایمان خود خیر و خوبی کسب ننموده است.

و در زیارت حضرت حجت - عجل اللَّه تعالی فرجه - در سرداب در جلد 22 بحارالانوار، صفحه 240 از سید ابن طاووس روایت شده: «و وفقنی یا رب للقیام بطاعته، و للثوی فی خدمته، والمکث فی دولته، و اجتناب معصیة، فان توفّیتنی الّلهمّ قبل ذلک فاجعلنی یا ربّ فیمن یکُّر فی رجعته، و یملک(3) فی دولته، و یتمکن فی ایّامه، و یستنظلُ ّ تحت أعلامه، و یحشر فی زمرته، و تقرّ عینه

ص:61

برؤیته؛(1) «خدایا مرا توفیق ده از برای ایستادگی به طاعت و فرمان او و جای گزیدن در خدمت او و ماندن در دولت او و دوری کردن از نافرمانی و معصیت او، پس اگر مرا پیش از این بمیرانی پس پروردگارا، مرا قرار ده در میان کسانی که بازگشت می کنند در رجعت او و تمکین دارند در دولت او و متمّکن و صاحب جاه می شوند در دوره و روزگار او، و جای می گیرند در زیر سایه پرچم و لوای او، و محشور می شوند در دستجات و گروهان او، و روشن می شود چشم شان به دیدار وی».

و در زیارت دیگر آمده از زیارت امام زمان علیه السلام - «و إن أدرکنی الموت قبل ظهورک، فأتوسّل بک الی اللَّه سبحانه أن یصلّی علی محمّد و آل محمّد، و أن یجعل لی کرّة فی ظهورک، و رجعة فی أیّامک، لأبلغ من طاعتک مرادی، و أشفی من أعدائک فؤادی»؛(2) یعنی، «اگر که مرگ فرا رسید پیش از ظهور تو، پس من متوسل می شوم به خدای سبحان که درود بفرستد بر محمّد و آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم، و از برای من نوبتی در ظهور تو قرار دهد و رجعتی در روزگار تو بگرداند تا این که از فرمانبرداری تو به مراد خودم برسم و دلم را از انتقام دشمنان تو شفا دهم».

و در زیارت دیگر آمده: «اللهّم أرنا وجه ولیّک المیمون فی حیاتنا و بعد

ص:62

المنون، اللهم إنّی أدین لک بالرجعة بین یدی صاحب هذه البقعة»؛(1) یعنی «خداوندا بنمایان به ما روی مبارک ولی خودت را در زندگانی ما و بعد از مرگ ما، خداوندا ایمان می آورم از برای تو بر رجعت در برابر صاحب این بقعه».

در زیارت وارث است: «و اُشهد اللَّه و ملائکته و انبیائه و رسله انی بکم مؤمن باِیابکم موقن»؛ یعنی «گواه می گیرم خدا و فرشتگان و پیامبران و فرستادگان او را که من به شما و به رجعت و بازگشت شما یقین دارم.

در زیارت حضرت عباس بن علی علیهما السلام است: «فمعکم معکم لا مع عدوکم إنّی بکم و بإیابکم من المؤمنین»؛(2) یعنی «من با شما هستم با شما نه با دشمنان شما به راستی که من به شما و به رجعت شما از یقین داران و ایمان آورندگانم».

و در زیارت و ادعیّه مرویه در صفحه 186 از جلد 32 بحارالانوار است: «و اسأله الذی قدر علی فراق مکانک ان لا یجعله آخرالعهد منّی و من رجعتی»؛ یعنی، «درخواست می کنم از آن کسی که مقدر نموده بر من جدا شدن از مکان تو را که قرار ندهد او را آخر عهد از من و از رجعت من».

و در زیارت جدّ ما حضرت حسین علیه السلام در روز اربعین است که:

ص:63

«و أشهد أنی بکم مؤمن، و بإیابکم موقن»؛(1) یعنی «گواه می گیرم که من به شما ایمان دارم و به رجعت شما یقین دارم».

مجملاً بیشتر زیارت ها مشتمل بر این عبارت می باشند چنان که بر شخص بسیار بصیر پوشیده و پنهان نیست.

پس بعد از ورود آیاتی بسیار و اخبار متواتره در رجعت، سزاوار است که در صحت و ثبوت آن تأمل و تردید شود؛ حتی این که حدیث طعن درباره رجعت که ورد زبان برادران اسلامی ما از اهل سنت از عصر اوّل تا این زمان بوده، علمای جرح و تعدیل از ایشان، وقتی که بعضی از بزرگان و عظمای روایت شیعه و محدثین آنان را ذکر می کنند و مجالی از برای طعن در ایشان نمی بینند به واسطه وثاقت و درست کاری و امانت و پرهیزکاری و دیانت و پاکدامنی و عفت نفس و شرافت آن گاه، عیبی که در آنها می گیرند، می گویند که اینان قائل به رجعت اند! و مثل این است که بگویند، اینها بت می پرستند یا اینکه از برای خدا شریک قرار می دهند!

حکایت ابی جعفر، محمّد علی بن نعمان ملقب به «مؤمن الطاق» با ابوحنیفه معروف است و آن را نجاشی (در صفحه 328 از رجال خود چاپ بمبئی) در ترجمه احوال مؤمن الطاق نقل کرده و سید علامه

ص:64

محدّث جزایری رحمه الله در کتاب انوار نعمانیه در نوری که آن را در اثبات رجعت نگاشته، و غیر آن دو بزرگوار هم در غیر این دو کتاب نوشته اند.(1) قطب راوندی رحمه الله در صفحه 252 از کتاب خرایج فصلی در رجعت نگاشته و غیر او هم در غیر آن متعرض این موضوع می باشند.

ص:65

از دشمنان او، تا این که انتقام بکشد از ایشان و برسند به آنچه سزاوارند از عقاب در کشته شدن به دست شیعیان، یا ذلت و رسوایی به آنچه می بینند از بلندی و بالا رفتن کلمه او، و برای هر خردمند و عاقلی تردید ندارد و شک پیدا نمی شود که این امر از برای خدای تعالی مقدور است و محال نمی باشد و این عمل را خدا در ملل سابقه و امم پیشین هم نموده، چنان که قرآن مجید در چندین مورد به آن تصریح می نماید و می گوید از آن جمله است قصه عُزیر پیغمبر و غیر او از آنچه ما در جای خود بدان تصریح نموده ایم و فرموده نبی اکرم - صلّی اللَّه علیه و آله و سلم - به حدیث صحیح که فرمود:

«سیکون فی امتّی کلّ ما کان فی بنی اسرائیل حَذْو النّعل بالنّعل، و القُذة بالقذة حتی لو أنَّ أحدهم دخل حُجر ضب لدخلتموه»؛ یعنی: «به زودی می شود در امتّ من هر چه را که در بنی اسرائیل شده مطابق نعل به نعل و پره به پره به طوری که اگر یکی از آنها داخل لانه سوسماری شده باشد شما هم داخل آن می شوید».

علاوه بر این که جماعتی از شیعه امامیه اخباری را که در رجعت وارد شده بر رجوع دولت، و امر و نهی تأویل نموده اند نه رجوع اشخاص و زنده گردانیدن اموات و صاحبان اخبار وارده در این موضوع گمان برده اند که رجعت منافی تکلیف است؛ در صورتی که چنین نیست، زیرا که در آن چیزی که شخص را ناچار و لابد به فعل واجب و امتناع از قبیح بکند، نبوده و تکلیف با آن درست و صحیح می شود

ص:67

همین طور که با ظهور معجزات باهره و آیات ظاهره صحیح است، مانند شکافتن دریا، و اژدها نمودن عصا و مانند آن و برای این که رجعت به ظواهر اخبار منقوله ثابت نشده، پس بایستی که تأویل و تفسیر در آن بشود و چیزی که مخل اعتماد در این موضوع است، اجماع شیعه امامیه است، اگر چه اخبار هم تأیید و معاضدت آن را می نماید.

و آن کس که گفته قول خدای تعالی: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» (1) مراد به آن روز قیامت است، می گوید: مراد به فوج، جماعتی از رؤسا و سران کفرند که محشور می شوند و جمع می گردند تا اقامه حجّت بر ایشان شود.(2) شیخ ما طریحی رحمه الله در لفظ (رجع) از مجمع البحرین گوید: رَجعه (به فتح)، مّرة و نوبتی است از رجوع بعد از مرگ، بعد از ظهور حضرت مهدی علیه السلام و آن از ضروریات مذهب امامیه است، و شواهد قرآنی بر آن با احادیث اهل بیت علیهم السلام مشهورتر از این است که ذکر شود، حتی این که بعضی از ایشان خبر داده و فرموده اند: «من لم یؤمن برجعتنا ولم یقر بمتعتنا فلیس منّا»؛(3) یعنی «کسی که ایمان به رجعت ما نیاورد و اقرار به متعه ما نکند از ما نیست.

ص:68

و این موضوع را جمهور انکار نموده اند، حتی این که در نهایه می گوید: رجعت، مذهب قومی از عرب در جاهلیت بوده و مذهب طایفه ای از فرق مسلمین و اهل بدعت است که از جمله ایشان دسته ای از رافضه اند.(1) و فلانی ایمان به رجعت دارد، یعنی به بازگشت به دنیا بعد از مرگ اعتقاد دارد (انتهی)(2) ملاحظه شود.

در لفظ (کرر) از مجمع البحرین در قول خدای تعالی: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» (3) پس بر گردانیم ما و رد کنیم برای شما نوبت را برایشان یعنی ظفر و غلبه بر آنها را به شما بر گردانیم. و از این جمله است که گفته می شود کرَّ فی الحرب؛ یعنی: رجع الیها، دوباره به جنگ روی آورد.

و در حدیث است که «رجعت» خروج حضرت حسین علیه السلام است با هفتاد تن از اصحاب خود، که بر سر ایشان خود های طلا است، و برای هر خُودی دو رو است و به مردم اعلان می کنند که این حسین علیه السلام است خروج نموده تا این که مؤمنین در او شک و تردید نکنند و او نه دجال است و نه شیطان، و حجت قائم پشت سر ایشان است. پس وقتی معرفت در دل های مؤمنین جای گرفت که حسین علیه السلام آمده آن گاه حجّت علیه السلام را وفات (شهادت) فرا رسد و حسین علیه السلام کسی است که او را

ص:69

غسل می دهد و کفن می کند و حنوط می نماید و در لحد خودش می گذارد و وصی را جز وصی جای نگیرد.(1) و کّره و رجعت، مرّه و نوبت است، و جمع آن کرات است مانند مرّه و مرات.

در حدیثی از حضرت علی علیه السلام: «[و] إنی لصاحب الکرات و دولة الدول»؛(2) یعنی منم صاحب نوبت ها و دولت ها.

علامه شهیر سیّد عبد اللَّه (مشهور به شبّر)رحمه الله در صفحه 35 از جلد دوم حق الیقین، بعد از نقل آیات و اخبار و کلمات علمای ابرار ما در اطراف رجعت، چنین تصریح می نماید:

تنبیه: از آیات متظافره و مؤید یکدیگر، و اخبار متواتره و پیاپی و گفتار بسیاری از متقدمین و متأخرین از شیعه ائمه طاهرین علیهم السلام دانستی که اصل رجعت حقّ است و شک و شبهه ای عارض آن نمی شود. و منکر آن از مؤمنین خارج است زیرا که رجعت از ضروریات مذهب ائمه طاهرین است. و اخبار وارده در صراط و میزان و نحو آن از چیزهایی که اعتراف و اقرار بدان واجب است از حیث عدد، و ایضاح سند، و صراحت دلالت، و فصاحت گفتار زیادتر از اخبار رجعت نیست. و اختلاف خصوصیات آن ضرری در حقیقت به موضوع نمی رساند، مانند وقوع اختلاف خصوصیات صراط و میزان

ص:70

و نحو آن دو، پس واجب است ایمان و اعتقاد اجمالی به اصل رجعت و این که بعضی از مؤمنین و بعضی از کفّار به دنیا بر می گردند و تفاصیل آن را باید مراجعه به خود ائمه علیهم السلام داد. و احادیث، در رجعت امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت امام حسین علیه السلام تواتر معنوی دارد، و در باقی ائمه علیهم السلام هم قریب به تواتر است. و کیفیت رجوع آنها آیا به ترتیب، یا غیر ترتیب است، پس تمامی علم آن با خدای سبحان و اولیای عظام او می باشد.(1)

شیخ ما امام صدوق رحمه الله در رساله عقاید خود (چاپ تهران) می فرماید: «اعتقادنا فی الرجعة أنها حقّ»؛ یعنی عقیده ما، (امامیه) در رجعت این است که رجعت حق است و شدنی است و خدای سبحان عزّوجل در کتاب خود می فرماید: «أَلَمْ تَرَ إِلی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُو ا ثُمَّ أَحْیاهُمْ»؛(2) یعنی «آیا ندیدی کسانی را که بیرون رفتند از خانه های خودشان و آنها هزاران بودند از ترس مرگ، پس خدا به ایشان فرمود: بمیرید و مردند، پس از آن ایشان را زنده گردانید». این اشخاص هفتاد هزار خانه بودند که در میانه ایشان هر ساله طاعون روی می داد، پس از آن ثروتمندان و بی نیازان آنها خارج می شدند به واسطه قوه و نیرویی که داشتند و بی چیزان و بی نوایان

ص:71

ایشان به واسطه ضعف و تنگدستی بر جای می ماندند و بدین واسطه در میان آنها که خارج می شدند کمتر واقع می شد. و در میان کسانی که به جای می ماندند تلفات بیشتر واقع می شد، و آنان که خارج می شدند چنین می گفتند که: «اگر ما هم می ماندیم مانند آنان که ماندند، مبتلا می شدیم»، پس تمامی اجتماع نمودند که از دیار و بلاد خود در موقع بروز طاعون خارج شوند. و چون آن هنگام رسید تمامی بیرون شدند و در کنار دریا فرود آمده، بارهای خود را ریختند و اقامت گزیدند در این اثنا ندای الهی رسید که بمیرید، پس تمامی ایشان مردند و راه گذرها بدن های ایشان را جمع کرده، از میان راه به کناری ریختند و بدین حال مدتها باقی ماندند تا این که پیغمبری از پیغمبران از آنجا گذشت که او را أرمیا علیه السلام(1) می گفتند: او به درگاه خدا عرض کرد: پروردگارا، اگر بخواهی اینها را زنده کن تا این که شهرهای تو را آباد کنند و از ایشان بندگان تو به وجود آمده و متولد شوند و تو را با آنان که عبادت می کنند پرستش نموده و عبادت کنند.

پس خدای متعال به او وحی فرمود که: «اگر تو دوست داری ایشان را برای تو زنده کنم».

عرض کرد: بلی پروردگارا، پس خدا آنها را برای او زنده گردانید

ص:72

و او را به آنها مبعوث نمود، پس این گروه از مردم مردند و به دنیا برگشتند سپس به آجال و مرگ حتمی خود مردند.(1)

دانستم که خدا بر هر چیزی توانا و قادر است». پس این شخص مرد در حدود صد سال و بعد از آن به دنیا برگشت و در آن باقی ماند تا این که به اجل موعود خود وفات یافت و او عُزیر(1) پیغمبر بود و روایت شده که ارمیای(2) نبی بوده است.(3)(4)

و خدای تعالی در قصه برگزیدگان بنی اسرائیل از قوم موسی - علی نبینا و علیه السلام - که برای میقات پروردگار خود آنها را انتخاب نموده بود: «ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»؛(5) پس برانگیزانیدیم ما شما را بعد از مرگتان که شما شکر گزاری کنید. و این در وقتی بود که آنها کلام خدا را شنیدند و گفتند: «ما آن را تصدیق نمی کنیم مگر این که خدا را آشکار ببینم»، پس از آن صاعقه به واسطه ستمکاری ایشان را فرا گرفت(6) و مردند. آن گاه موسی عرض کرد: پروردگارا، من به بنی اسرائیل چه بگویم وقتی که نزد آنها برگشتم؟ پس خدا ایشان را زنده کرد و به دنیا برگشتند و خوردند و آشامیدند و با زنان ازدواج کردند و از برای ایشان

ص:74

فرزندانی به وجود آمد و در دنیا باقی ماندند تا این که به اجل های خود مردند.(1)

و حقیقت همین است که پیغمبرصلی الله علیه وآله فرموده: «در این امت پیدا می شود آنچه در امم پیشین پیش آمد نموده «حَذْو النعل بالنعل، و القذّة بالقذّة» (1) پس روی این اصل واجب می شود که در این امت رجعت باشد.

و مخالفین ما نقل نموده اند: وقتی که حضرت مهدی علیه السلام خروج کرد، عیسی بن مریم علیه السلام از آسمان نزول می کند و در عقب او نماز می خواند، و نزول عیسی به زمین رجوع او به دنیا بعد از مرگ او است، زیرا که خدای عزّ وجل می فرماید: «إِنّی مُتَوَفِّیکَ وَرافِعُکَ إِلَیَّ»؛(2) یعنی تو را میمیرانم و به جانب خودم بالا می برم و خدای متعال فرماید: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (3) و باز فرماید: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکُذِّبُ بِآیاتِنا»؛(4) که معنی آن مکرر نوشته شد. پس روزی که در آن همگی را محشور می کند، غیر از آن روزی است که فوجی در آن محشور می شوند قال اللَّه عزّو جل: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقّاً وَلکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ»؛(5) خدای عزّوجل فرماید: «و سوگند خوردند به خدا به سخت ترین سوگندهای خود که خدا بر نمی انگیزاند کسانی را که می میرند، بلی این وعده ای است حقّ و راست و لکن بیشتر مردم نمی دانند». یعنی این در رجعت است به این جهت که می فرماید: «لِیُبَیِّنَ لَهُمْ الَّذِی یَخْتَلِفُونَ

ص:76

فِیهِ»؛(1) تا این که آشکار و روشن سازد برای ایشان آن چیزی را که در آن اختلاف داشتند و این تبیین و توضیح در دنیا است نه در آخرت و به زودی من کتابی تنها در رجعت نوشته و کیفیت آن را در آن کتاب با ادله، بر صحت آن به خواست خدا بیان می نمایم، و قول به تناسخ باطل است و کسی که معتقد به تناسخ است، کافر است، زیرا که در تناسخ ابطال بهشت و جهنم است.(2)

ابن ابی جمهور احسایی رحمه الله در صفحه 490 از کتاب المجلی، چاپ تهران می نویسد: اما حدیث رجعت، از احادیث متواتر بین امامیه است که اختلافی در آن ندارند و اجتماع ایشان منعقد بر ثبوت آن است، بدان معنی که مصنف بر آن اشاره نموده است. پس از جمله احادیث وارده آن چیزی است که قطب راوندی رحمه الله در خرایج و جرایح به خبر مرفوع از ابی سعید، سهل بن زیاد روایت کرده که، حدیث کرد ما را حسن بن محبوب او گوید: حدیث کرد ما را ابن فضیل، او گوید که: حدیث کرد ما را سعد جلاب، از جابر، از حضرت ابی جعفرعلیه السلام که «فرمود حسین بن علی علیهما السلام پیش از این که کشته (شهید) بشود: رسول خداصلی الله علیه وآله به من فرمود: ای فرزند من، به زودی تو را به عراق سوق می دهند و آن زمینی است که در آن پیغمبران و اوصیاء انبیاء ملاقات و برخورد نموده اند،

ص:77

و آن زمینی است که نام آن عموریه است و تو در آن به شهادت می رسی و جماعتی از اصحاب و یاران تو در آن زمین شهید می شوند که درد و اَلَم مَسِ آهن را نمی یابند و احساس آن نمی کنند، و آن گاه حضرت آیه: «یا نارُ کُونِی بَرْداً وَسَلاماً» (1) را تلاوت نموده، فرمود: مژده باد شما را، پس قسم به خدا که اگر ما را کشتند به یقین که ما بر پیغمبرمان وارد می شویم، پس از آن به آن مقدار که خدا می خواهد نزد او می مانیم و آن گاه اوّل کسی که زمین از او شکافته می شود و بیرون می آید و بیرون آمدن او موافق است با خروج امیرالمؤمنین علیه السلام و قیام قائم علیه السلام و حیات رسول خداصلی الله علیه وآله. پس از آن عدّه ای از آسمان و از نزد خدا فرود می آیند که تا آن وقت هرگز به زمین نیامده اند و آن گاه جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و سپاهیانی از ملائکه به جانب من فرود می آیند و حضرت محمدصلی الله علیه وآله و حضرت علی علیه السلام هم فرود می آیند، من و برادرم و تمامی کسانی که خدا بر آنها منت گذاشته در باربران پروردگار اسبان ابلق از نور سوار می شوند که مخلوقی بر آنها سوار نشده، آن گاه حضرت محمدصلی الله علیه وآله سواران را حرکت می دهد و آن را با شمشیر خود به قائم علیه السلام می دهد، پس از آن ما هر آنقدر که خدا خواهد مکث و درنگ می نماییم، سپس خدا از مسجد کوفه چشمه ای از طلا و چشمه ای از آب و چشمه ای از شیر بیرون می آورد، پس از آن امیرالمؤمنین علیه السلام شمشیر

ص:78

رسول خداصلی الله علیه وآله را به من رد می کند و مرا به مشرق و مغرب روانه می نماید و من بر دشمنی نمی گذرم مگر این که خون او را می ریزم و بت یا صنمی را نمی گذارم مگر این که آن را می سوزانم، بعد از آن به هند رفته و آنجا را فتح می کنم و دانیال و یونس از قبر در آمده خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام می رسند و به حضرتش عرض می کنند: خدا و رسول راست می گفتند و خدای تعالی او را با آن دو هیئتی که هفتاد نفرند به بصره روانه می دارد تا این که مقاتلین ایشان را بکشند. و باز دسته و هیئتی را به روم می فرستد و خدا آنجا را برای او مفتوح می سازد، پس از آن هر دابّه و چهارپایی که گوشت آن حرام است می کشند تا این که بر روی زمین جز پاک و پاکیزه، چیزی نماند، آن گاه بر یهود و نصاری و سایر ملل روی آورده و ایشان را بین اسلام و شمشیر مخیّر می سازد، پس کسی که اسلام آورد بر او منّت می گذارند و کسی که اظهار کراهت از اسلام نمود خدا خون او را می ریزد و مردی از شیعه و پیرو ما باقی نمی ماند مگر این که خدا به او ملکی را می فرستد تا این که خاک را از پیشانی او پاک کند، پس از آن به او ازواج و همسران و منزل و جایگاه او را در بهشت نشان می دهد و بر روی زمین کوری یا زمین گیری و مبتلایی نمی ماند، مگر این که خدا رفع زحمت و بلا از او به واسطه ما اهل بیت علیهم السلام می نماید، و برکت از آسمان و زمین به مردمان نازل می شود به طوری که از درخت به آن مقدار که خدا در آن از ثمره و میوه افزوده میچینند و میوه زمستان را در تابستان و میوه تابستان را در

ص:79

زمستان می خورند و این است گفته خدای سبحان: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ القُری آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرضِ وَلکِنْ کَذَّبُوا»؛(1) یعنی: «اگر که اهل کتاب ایمان می آوردند و پرهیزکاری می کردند، یقین که ما می گشودیم بر ایشان برکت ها را از آسمان و زمین ولیکن آنها تکذیب نمودند.

پس از آن خدای متعال به شیعه ما کرامت و بزرگواری را می بخشد که بر ایشان چیزی از زمین و آنچه در او است پوشیده و مستور نمی ماند حتی این که مردمی از ایشان بخواهد که علم اهل بیت خود را بداند، خدا به ایشان علم آنچه را که می دانند خبر می دهد.(2)

و مانند این حدیث در این معنی از ائمه علیهم السلام بسیار است و از برای بعضی از علمای امامیه در این معنی کتابی تنها است که به کتاب رجعت موسوم است.

مؤلف گوید: این مطلب در صفحه 252 از خرایج و جرایح (طبع تهران) آمده از جایی که این نسخه مطبوعه دارای بعضی از اغلاط مطبعی در بعضی الفاظ بود ما آن را تصحیح نمودیم با این که روش ما نبوده و عادت ما بر آن است که عین مطلب را بدون تصحیح و تصرّف به واسطه بیم از خیانت نقل و روایت کنیم و مواضع تحریف را در هامش کتاب بیاوریم ولیکن در این مقام از شرط و روش خود خارج شدیم تا این که بعضی از مردم در اشتباه نیفتند.

ص:80

شیخ ما علّامه مجلسی رحمه الله در رساله اعتقادات خود که مکرر چاپ شده و به فارسی هم ترجمه گردیده(1) و آن هم به طبع رسیده، چیزی را که نص آن این است می نویسد: واجب است که ما به رجعت معتقد شویم و به آن ایمان بیاوریم؛ زیرا که رجعت از خصایص شیعه است و شیعه به ثبوت آن از ائمه علیهم السلام بین خاصه و عامه مشهور گردیده و از ایشان هم وارد شده که: لیس منّا من لم یؤمن بکرتنا.(2)

و آنچه در اخبار ظاهر می شود این است که خدای تعالی در زمان قائم یا پیش از آن جماعتی از مؤمنین را محشور می کند تا این که چشمان ایشان به دیدار امامان شان و دولت آنها روشن شود و هم جمعی از کافران و معاندین را از برای انتقام عاجل در دنیا محشور می نماید، امّا مستضعفین و سست عقیده گان تا قیامت کبری برانگیخته نمی شوند.

اما رجوع ائمه علیهم السلام: اخباری بسیار دلالت دارد بر رجعت امیرالمؤمنین علیه السلام و بسیاری از آنها هم دلالت بر رجعت حضرت امام حسین علیه السلام دارد، و بعضی از اخبار هم دلالت بر رجوع پیغمبرصلی الله علیه وآله و سایر امامان علیهم السلام دارد.(3)

و امّا رجوع ایشان در زمان قائم علیه السلام یا قبل و بعد از آنها، اخبار در این خصوص مختلف است. بنابراین بایستی که اقرار به رجوع بعضی از

ص:81

مردم و ائمه علیهم السلام به طور اجمال نمود، و ما علم آنچه را که از تفاصیل در این باب وارد شده به خود ایشان مراجعه می دهیم و اخبار وارده در این خصوص در کتاب بحار الانوار مذکور است، و من هم رساله جداگانه ای(1) در این مورد نوشته ام.(2)

در صفحه 202 از مجلد اوّل از کتاب مرآت العقول، چاپ تهران می گوید: بدان که رجعت یعنی رجوع جماعتی از مؤمنین به دنیا پیش از قیامت، در زمان قائم علیه السلام یا پیش یا بعد از آن برای آن است که دولت حقّ را ببینند و به واسطه آن شادمان شوند و از دشمنان ایشان انتقام بکشند و هم چنین جماعتی از کافران و منافقان به دنیا برگردند تا از ایشان انتقام بگیرند.

و رجعت از منفردات شیعه امامیه است که بر آن اجماع نموده اند و اخبار درباره آن متواتر است و بعضی از آیات هم بر آن دلالت دارد و مناظراتی بسیار در این خصوص بین علمای شیعه و سنی شده و علمای ما در اثبات آن کتاب هایی مبسوط نوشته اند که از آن جمله است: احمد بن داود جرجانی، و حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی، و فضل بن شاذان نیشابوری، و محمّد بن علی بن بابویه صدوق، و محمّد بن مسعود عیّاشی، و حسن بن سلیمان شاکر، و شهید، و نیز آن را متکلمین از علمای ما مانند شیخ مفید، و شیخ الطایفه، و سید مرتضی،

ص:82

و علامه، و کراجکی - رضوان اللَّه علیهم - و دیگران از علمای امامیه ذکر کرده اند، و تمامی کتب حدیث متداوله اکنون به ذکر آن محتوی و مشحون است و در جلد سیزده بحارالانوار زیادتر از دویست حدیث آمده که از چهل و چند اصل از اصول معتبره وارد و نقل شده و تمامی آنها صریح در اثبات رجعت است. و اما رجعت ائمه علیهم السلام پس اخبار در رجعت امیرالمؤمنین و حسین علیهما السلام و در رجعت حضرت رسول خداصلی الله علیه وآله متواتر است. و نیز اخبار بسیار از خبرهای مستفیضه وارد شده است و اما سایر ائمه علیهم السلام در رجعت ایشان روایاتی بسیار است ولیکن در کثرت به این اندازه نمی باشد.

و امّا خصوصیات رجعت، اخبار در آن مختلف است که آیا پیوسته و مقارن با ظهور قائم علیه السلام است یا بعد از آن، یا پیش از آن می باشد و یا مقارن با آن است و امتداد دوره و زمان ایشان هم مختلف است و ضرورت و لزومی در تحقیق این خصوصیات نیست، بلکه ایمان و اعتقاد اجمالی بر آن کفایت می کند، و اختلاف اخبار در خصوصیات یک چیزی باعث انکار اصل آن نمی شود، زیرا که در معاد و بسیاری از اصول دین اخباری مختلفة الظواهر که با اصل قطعی آن اختلاف دارد وارد شده.

و در بصائر الدرجات از سعد بن عبد اللَّه به سند صحیح از ابی عبد اللَّه علیه السلام رسیده که می فرماید: اوّل کسی که زمین از او شکافته می شود و به دنیا بر می گردد حسین بن علی علیهما السلام است، و این که رجعت

ص:83

عمومی نیست بلکه خصوصی است و رجعت نمی کند مگر کسی که محض ایمان خالص یا محض شرک خالص باشد.

و به سندهایی از حضرت امام باقرعلیه السلام رسیده که می فرماید: اوّل کسی که رجعت می کند، همسایه شما حضرت حسین علیه السلام است (یا برای دادرسی شما)، پس سلطنت می کند تا این که فرو ریزد دو ابروی او بر روی چشمانش از پیری.

و به سند دیگر از حضرت امام باقرعلیه السلام است که فرمود: آن کسی که به حساب مردم پیش از روز قیامت می رسد، حسین بن علی علیهما السلام است، و اما روز قیامت روز برانگیختن به سوی بهشت یا برانگیختن به سوی جهنم است.(1)

و در خبر صحیح از زراره نیز رسیده که گوید: من از حضرت ابی عبد اللَّه علیه السلام از این امور بزرگ از رجعت و نظایر آن پرسیدم، فرمود: این چیزی را که شما از آن می پرسید وقت آن نیامده و خدای تعالی می فرماید: «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمّا یَأْتِهِمْ تَأْوِ یلُهُ»؛(2) یعنی بلکه تکذیب کردند به آن چیزی که احاطه به دانستن آن نیافتند و هنوز تأویل آن به ایشان نیامده.(3)

و در حدیث موثق از ابی بصیر است که گوید: حضرت امام باقرعلیه السلام فرمود: اهل عراق منکر رجعت اند؟ [گفتم:] بلی.

ص:84

حضرت فرمود: آیا قرآن نمی خوانند که «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» (1)(2)(3).

و از ابی بصیر (الصباح، نسخه بدل) است که گوید: حضرت امام باقرعلیه السلام فرمود: مرا از کرّات پرسش می کند.

عرض کردم: بلی.

فرمود: این قدرت است و انکار آن را جز قدریه(4) نمی کند و تو انکار این قدرت را مکن که قدرت، انکار آن را نمی کند.

عیّاشی در تفسیر خود از ابی عبد اللَّه علیه السلام روایت کرده در قول خدای متعال: «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الکَرَّةَ عَلَیْهِمْ» (5) فرمود: خروج حسین علیه السلام است در کره با هفتاد مرد از اصحاب او که با او کشته شدند و بر ایشان است خود های طلایی که از برای هر خودی دو رواست، و به مردم می رسانند که این امام حسین علیه السلام است، خروج نموده تا این که مؤمنین درباره او شک نکنند. و حجت قائم علیه السلام در پشت سر آنها است و چون معرفت در دل های مؤمنین جای گزید که او حسین علیه السلام است، حضرت حجّت علیه السلام را مرگ (شهادت) فرا رسد و آن کس که او را غسل می دهد و کفن می کند

ص:85

و حنوط می نماید و او را به لحد در حفره خود می گذارد، حسین بن علی علیهما السلام است و وصی را جز وصی عهده دار این امر نشود.

علی بن ابراهیم به حدیث حسن (بلکه حدیث صحیح بناء بر قول صحیح در حدیث چنان که ما آن را از محل خود تحقیق نمودیم) از علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده در قول خدای متعال که می فرماید: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ القُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ» (1)[حضرت] می فرماید: برمی گردد نزد شما پیغمبر شما صلی الله علیه وآله.(2)

صدوق - علیه الرحمه - در کتاب من لایحضره الفقیه از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: «لیس منّا من لم یؤمن بکّرتنا، و لم یستحلَّ متعتنا»؛(3)

یعنی: «از ما نیست کسی که اعتقاد به رجعت ما ندارد و متعه ما را حلال نمی شمارد.

شیخ در کتاب غیبت خود به اسناد او از مفضل، از حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی که قائم قیام نمود مؤمن از قبر خود بیرون می آید و به او گفته می شود: ای فلان، صاحب تو ظهور کرده، اگر می خواهی به او ملحق شوی پس به او ملحق شو، اگر می خواهی که در کرامت پروردگار مستقیم گردی پس به جای خود بمان.

ص:86

در کتاب (المسائل السرویه) تألیف شیخ مفیدقدس سره است که پرسیده از آنچه از مولای ما جعفر بن محمد الصادق علیه السلام در رجعت روایت شده، چه چیز است معنای قول او که: لیس منّا من لم یقل (یقر نسخه بدل) بمتعتنا و یؤمن برجعتنا که آیا این حشر در دنیا مخصوص مؤمن است یا از برای غیر او از ستمکاران و جور پیشه گان پیش از روز قیامت است؟

شیخ مفید بعد از جواب از مسئله نوشت: امّا قول امام علیه السلام (من لم یؤمن برجعتنا فلیس منّا)(1) جز این نیست که از آن چیزی را خواسته که اختصاص به این قول دارد که خدای تعالی قومی را از امت محمّدصلی الله علیه وآله بعد از مرگ ایشان و پیش از قیامت محشور می کند. و این مذهبی است که آل محمّدصلی الله علیه وآله به آن اختصاص دارند و قرآن هم به آن گواه است و خدای عزّوجل در ذکر حشر اکبر روز قیامت می فرماید: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» امّا خدای سبحان در حشر رجعت پیش از روز قیامت می فرماید: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ»؛(2)

پس خبر داد که حشر در حشر است عام و خاص.

و خدای سبحانه در حالی که خبر از حشر ظالمین می دهد، می گوید که در روز حشر اکبر آنان گویند: «ربَّنا أَمَتَّنا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنا اثْنَتَیْنِ»؛(3) یعنی «پروردگارا دو بار ما را میراندی و دوبار زنده گردانیدی». و از برای عامه در این آیه تأویلی است که مردود است.

ص:87

پس از آن شیخ مفیدرحمه الله قول خود را در این باب بسط داده و می گوید: رجعت نزد ما به آن کس که محض ایمان و خالص آن است یا کسی که محض کفر است، اختصاص دارد، و برای غیر این دو فرقه نمی باشد، پس آن گاه که خدای تعالی اراده این امر را می نماید، به طوری که ما ذکر کردیم، شیاطین، دشمنان خدا را به خیال می اندازند که آنها دو باره به دنیا بر می گردند تا این که طغیان و سرکشی به خدا کنند و بر سر کشی خود بیفزایند، پس خدا از ایشان به واسطه اولیای مؤمنین خود، انتقام می کشد و برای ایشان کرّه و نوبتی قرار می دهد، پس باقی نمی ماند جز آن کسی که او فرو رفته و مغموم به عذاب و عقوبت و عقاب است و زمین از سرکشان و طاغیان پاک و مصفّا می شود و این از برای خداست و رجعت جز این نیست که از برای محض ایمان از اهل ملت و مختص نفاق و خالص آن از ایشان می باشد نه از برای گذشتگان از امم پیشین و رفتگان آنها.(1)

سیّد مرتضی - رضوان اللَّه علیه - در پاسخهای (مسائل الری) خود فصلی تمام و کامل در این باب نوشته،(2) و نیز شیخ طبرسی رحمه الله در مجمع البیان،(3) و صدوق قدس سره در کتاب عقاید خود مطالبی نگاشته اند(4)

ص:88

و تمامی اینها در کتاب الکبیر مسطور است و من در اینجا اندکی از بسیار را ایراد و ذکر نمودم. مرحوم مجلسی رحمه الله در ص 231 در جلد سیزدهم بحارالانوار خود بعد از ذکر آیات و اخبار چنین تصریح می کند.(1)

علمای اعلام و زیادتر از پنجاه کتاب از مؤلفات خود ذکر کرده اند؛ مانند ثقة الاسلام کلینی، و شیخ صدوق محمّد بن بابویه، و شیخ ابوجعفر طوسی، و سید مرتضی، و نجاشی، و کشّی، و عیّاشی، و علی بن ابراهیم، و سلیم بن قیس هلالی، و شیخ مفید، و کَراجَکی، و نُعمانی، و صفّار، و سعد بن عبد اللَّه، و ابن قولویه، و علی بن عبدالحمید، و سید علی بن طاووس و پسرش، صاحب کتاب زوائد الفواید، و محمد بن علی بن ابراهیم، فرات بن ابراهیم. و مؤلف کتاب التّنزیل و التّحریف، و ابوالفضل طبرسی، و ابراهیم بن محمد ثقفی، و محمد بن عباس بن مروان، و برقی، و ابن شهر آشوب، و حسن بن سلیمان، و قطب راوندی، و علامه حلی، و سیّد بهاء الدین علی بن عبد الکریم، و احمد بن داود بن سعید، و حسن بن علی بن ابی حمزه، و فضل بن شاذان و شیخ شهید محمد بن مکّی و حسین بن حمدان، و حسن بن محمد بن جمهور، العمی که مؤلف کتاب الواحدة، است. و حسن بن محبوب، و جعفر بن محمّد بن مالک کوفی، و طهر بن عبد اللَّه، و شاذان بن جبرئیل، صاحب کتاب الفضائل و مؤلف کتاب العتیق و مؤلف کتاب الخطب، و دیگران از مؤلفین کتاب هایی که نزد ما است، و ما مؤلفین آنان را به طور معین نمی شناسیم، و بدین جهت اخبار را به آن ها نسبت نمی دهیم اگر چه بعضی از آنها موجود است. و آن گاه که مانند این اخبار در آنها موجود باشد و مانند این را تواتر نگویند، پس در چه چیز ادعای تواتر ممکن

ص:90

است با این چیزی که آن را کافه و جمیع شیعه پشت به پشت یکی بعد دیگری روایت کرده اند؟ و گمان من بر این است کسی که در امثال این اخبار شک کند، مانند این است که در ائمه و پیشوایان دین شک کرده، و ممکن نیست که او اظهار شک نماید و در بین مؤمنین به تردید گراید که حیله و تدبیر در تخریب ملت قویمه نموده و ابقای چیزی کرده که عقول و خرد فرومایگان و مستضعفین به جانب آن به فوریت می گراید و باعث تشکیکات عمومی می شود؛ «یُرِیدُونَ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الکافِرُونَ»؛(1) یعنی «ایشان می خواهند که نور خدا را خاموش کنند و خدا تکمیل کننده و تمامی دهنده نور خودش است اگر چه اهل شرک و الحاد نمی پسندند و از آن کراهت اهمیت داشته باشند».

پس از آن گوید: ما برای مزید تشیید و استواری مدعا و تأکید، اسامی و نام بعضی از آنها که متعرض این مدعا شده اند، بیان می نمائیم و یا تصنیفی که کرده و احتجاجی که بر منکرین آن نموده یا مخاصمه با مخالفین کرده، غیر از آنچه ما پیش از این در ضمن اخبار گفتیم، به مورد اظهار می گذاریم و از خدا توفیق خود را خواهانیم.

از جمله آنها است: احمد بن داود بن سعید جرجانی که شیخ در فهرست خود می گوید: از اوست کتاب المتعة و الرجعة.(2)

ص:91

و از آن جمله است، حسن بن علی بن ابی حمزه بطاینی، که نجاشی از جمله کتب او، کتاب رجعت را شمرده.(1)

و از آنها است فضل بن شاذان نیشابوری که شیخ در فهرست و نجاشی در کتاب خود می گویند که: «برای او کتابی در اثبات رجعت است».(2)

و از آن جمله است شیخ صدوق محمّد بن علی بن بابویه رحمه الله که نجاشی از جمله کتاب های او، کتاب الرجعة را نام برده.(3)

و از ایشان است محمّد بن مسعود عیاشی که شیخ و نجاشی در فهرست گفته اند: او را کتابی در رجعت است.(4)

و از آن جمله است: حسن بن سلیمان(5) به طوری که ما از او اخباری را روایت کردیم.

و اما سایر اصحاب که آنها را ذکر کرده اند در آنچه راجع به غیبت نوشته اند و از برای آن رساله منفرد ندارند. و بیشتر اصحاب کتب و نویسندگان از اصحاب ما منفرداً کتاب هایی در غیبت نوشته اند

ص:92

و بیشتر راویان آن را از بزرگان اصحاب و سران محدثین که در جلالت و مقام ایشان شک و تردیدی نیست شناخته شدند.

علّامه رحمه الله در خلاصة الرجال خود در ترجمه احوال میسر بن عبدالعزیز گوید: عتیقی گفته که آل محمدصلی الله علیه وآله بر او ثنا و درود گفته اند و او از جمله اشخاصی است که در رجعت مجاهده زیاد می نماید.(1)

علّامه مجلسی رحمه الله می نویسد: معنایش این است که او بعد از مرگ خود با قائم علیه السلام رجعت می کند و با او جهاد می نماید. و اظهر نزد من این است که او با مخالفین مجادله نموده و با ایشان در حقیقت رجعت احتجاج کرده است. تا این که بعد از نقل کلام طبرسی و صدوق 0 گوید: شیخ مفیدرحمه الله در پاسخهای المسائل العکبریة وقتی که از او از قول خدای سبحان پرسش می کند؛ «إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الحَیاةِ الدُّنْیا» (2) به وجوهی جواب داده، پس از آن می گوید: امامیه گفته اند که خدای تعالی ایفای وعده خود می نماید در یاری نمودن به اولیای خود پیش از آخرت، هنگام قیام قائم علیه السلام و کرّه و نوبتی که خدا مؤمنین را در عاقبت به آن وعده داده.

ربیعی(1) روایت کرده که گوید: من در مجلس منصور نشسته بودم و او در جسر اکبر بود و سِوّار قاضی هم در آنجا حضور داشت سید اسماعیل حمیری این ابیات را انشاء نمود:

اِنّ الإله الذی لا شی ء یشبهه

آتاکم الملک للدّنیا و للدین

آتاکم اللَّه ملکاً لا زوال له

حتّی یقاد إلیکم صاحب الصّین

و صاحب الهند مأخوذ برمّته

و صاحب الترک محبوس علی هون

یعنی «به درستی که خدایی که چیزی به او شباهت پیدا نمی کند، به شما سلطنت و دولت دنیا و دین را داده است، او به شما دولت و پادشاهی داده که زوالی از برای آن نیست، تا این که بازگشت کند به طرف شما صاحب چین، و صاحب هند، و صاحب ترک که به خواری زندانی شده».

تا این که این قصیده را تمام کرد و منصور به آن شادمان و مسرور گردید.

پس از آن سوّار گفت: یا امیرالمؤمنین!(2) قسم به خدا این شخص که در دوستی آنها متدّین است یقین که غیر از شما است و او به یقین که قدم به عداوت و دشمنی شما بر می دارد.

ص:94

سید گفت: به خدا قسم که او دروغ می گوید و من در مدحت و ثنای تو راستگو و صادقم و حسد او را بر این وادار می کند که وقتی تو را بدین حالت دید، و یقین بدان که انقطاع من به شما و دوستی و محبّت من نسبت به شما اهل بیت، از پدر و مادر به ما رسیده و در قلب ما ریشه دوانیده و این شخص و قوم او در جاهلیت بوده اند و خدای متعال بر پیغمبر خود در خانواده این شخص نازل نموده که: «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»؛(1) «به یقین آن کسانی که تو را از پشت حجره ها صدا می زنند، بیشتر ایشان بی خردانند».

منصور گفت: راست گفتی. پس از آن سِوّار گفت: یا امیرالمؤمنین! او قائل به رجعت است و شیخین را سَبّ می کند و درباره آن دو تن چیزها می گوید.

سید گفت: اما این که می گوید: من قائل به رجعتم، دلیل من قول خدا است که می فرماید: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ» (2)، و در جای دیگر می فرماید: «وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» (3) و از اینجا ما می دانیم که دو حشر است، یکی عام و دیگری خاص، و خدای سبحانه می فرماید: «ربَّنا أَمَتَّنا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ» (4) و باز می فرماید: «فَأَماتَهُ اللَّهُ مِئَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ» (5) و باز می فرماید: «أَلَمْ تَرَ إِلی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ

ص:95

وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ» (1) پس این دلایل از کتاب خدا است.

و اما از حدیث، رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «یحشر المتکبّرون(2) فی صورة الذّر یوم القیامة».(3)

و باز رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرموده: «لم یجرِ فی بنی إسرائیل شی ء الاّ و یکون فی اُمّتی مثله، حتی الخسف و المسخ و القذف»؛(4) یعنی، «در میان بنی اسرائیل چیزی جریان نیافته و واقع نشده مگر این که در امت من به مانند آن واقع می شود حتی به زمین فرو رفتن و مسخ شدن و قذف».

حذیفه گوید: قسم به خدا چندان بعید نیست که خدا بسیاری از این امت را مسخ کند و به صورت بوزینه و خوک درآورد.

پس رجعت همان است که زبان قرآن بدان گویا است و سنت هم آن را آورده و من عقیده دارم که این شخص (یعنی سِوّار) را به دنیا بر گرداند در حالتی که به صورت سگ، یا میمون، یا خوک، یا مورچه باشد زیرا به خدا سوگند که او مردی خود خواه و ستمگر و متکبر و کافر است.

پس از آن منصور خندید و سیّد این شعر را انشاء نمود:

جاثیت سوَّاراً أبا شملة(5)

عند الإمام الحاکم العادل

ص:96

یعنی به زانو در آوردم سوّار مکنی به ابی شمله را نزد امام حاکم دادگر. تا آخر اشعار.(1)

ایشان واجب می شود، و قطع به ثواب از برای آنها باید کرد؟ و این (شبهه) نقض مذهب شیعه است؟

پس شیخ مسؤول گفت: قول رجعت جز این نیست که من آن را از طریق توقیف معینی از آیات و اخبار گفتم، و برای نظر در آن مجالی نیست. و من جواب این سئوال را نمی دهم زیرا که نزد من نصی درباره آن نمی باشد، و از برای من جایز نیست که در غیر طریقه نص، متکلّف به جواب شوم!

پس سائل و جماعت معتزله بر او به عجز و انقطاع کلام تشنیع و ملامت کردند.(1)

پس شیخ مفید - ایدّه اللَّه - گفت: من می گویم که از این سئوال دو جواب است:

یکی این که عقل منع از وقوع ایمان [افراد یاد شده] نمی کند از آنچه سائل بیان کرده، زیرا که او در این صورت بر آن قادر است، و متمکن از آن می باشد، و لیکن اخبار مسموعه و وارده از ائمه علیهم السلام به طور قطع بر آنها به خلود در آتش و تدین به لعن ایشان و برائت از آنها تا آخر زمان، مانع از شک و تردید در حال ایشان می شود و موجب قطع بر بدی اختیار آنها خواهد بود، پس آنها در این باب واقع می شوند در آنچه فرعون و هامان و قارون واقع شده اند و در مجرایی قرار می گیرند که

ص:98

خدای متعال قطع بر خلود ایشان در آتش داده و به طور قطع دلالت دارد که آنها هیچگاه ایمان اختیار نمی کنند، چنان که خدا می فرماید:

«وَلَوْ أَ نَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ المَلائِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ المَوْتی وَحَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَی ءٍ قُبُلاً ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»؛(1) یعنی «اگر ما بفرستیم به سوی ایشان فرشتگان را، و مردگان با آنها سخن بگویند و محشور گردانیم بر ایشان گروهی را، نمی باشند که ایمان بیاورند مگر این که خدا بخواهد». یا این که خداوند آنها را ملجأ و ناچار گرداند. و هم آن کسانی که خداوند درباره آنها می فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ البُکْمُ الَّذِینَ لایَعْقِلُونَ * وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ»؛(2) یعنی «به درستی که بدترین جنبندگان نزد خدا کران و کورانند که در نمی یابند و تعقل نمی کنند. و اگر خدا در آنها خیری می دانست یقین که ایشان را شنوا میگردانید و به آنها می شنوانید و اگر که ایشان را می شنوانید، پشت کرده و بر می گشتند در حالتی که آنها روی گردانندگانند».

پس از آن خدای - جلّ و علا - در تفصیل ایشان در حالتی که روی سخن به ابلیس است فرماید: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَمِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُم ْ أَجْمَعِینَ»؛(3) «به یقین که پر می کنم جهنم را از تو و از کسانی که تمامی

ص:99

پیروی تو را می کنند. و نیز قول خدای تعالی: «وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ» (1)، و در حقیقت بر تو است لعنت من تا روز جزا». و قول خدای متعال: «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَّ * ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَما کَسَبَ * سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ»؛(2) یعنی «بریده باد دو دست ابی لهب و نابود شود، بی نیاز نمی دارد او را از عذاب، مال او و آنچه را که کسب نموده به زودی درآید و پیوست گردد به آتشی که دارای زبانه و شراره است». پس آتش را برای او قطعی دانسته و ایمن و به خاطر آسوده است از این که او منتقل به چیزی شود که برای او باعث ثواب و پاداش خیر گردد. و در صورتی که امر چنان باشد که ما آن را وصف نمودیم آن گاه چیزی را که شما بر این جواب اندیشیده و خیال کرده اید باطل خواهد بود.

وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ المُفْسِدِینَ»؛(1) یعنی اکنون این ایمان تو بی نتیجه است در صورتی که پیش از این نافرمانی کردی و از تباهکاران و فساد کنندگان بودی! پس خدا ایمان او را در آن حال بر او ردّ نموده و پشیمانی او در این احوال، که حالت جان کندن او است، برای او سودی ندارد. و او [کافران]، مانند اهل آخرت است که خدا توبه آنها را نمی پذیرد و پشیمانی ایشان بی فایده است؛ زیرا که آنان چون ناچاران و بیچارگانند و در این کار از روی ناچاری باشند. و حکمت از پذیرفتن توبه ایشان برای همیشه ممانعت می نماید و بعضی از اوقات موجب پذیرفتن آن شود نه همه وقت.

و این است جواب صحیحی که بنابر مذهب امامیه به این مدعی داده می شود، و اخبار و آثار بسیار هم از آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم، درباره آن رسیده و از ایشان در خصوص این گفته خدای متعال آمده: «یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لایَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنّا مُنْتَظِرُونَ»؛(2) یعنی «روزی که می آید بعضی از آیات و نشانه های پروردگار تو سود نمی دهد نفسی را ایمان آن در صورتی که پیش از آن ایمان نیاورده یا در ایمان خود کار خوبی نکرده، بگو ایشان را انتظار بکشند که ما هم انتظار کشندگانیم». شیخ مفیدرحمه الله گفته اند که: این نشانه قائم علیه السلام است که وقتی ظاهر شد، توبه مخالف قبول نمی شود.

ص:101

و این ساقط می کند چیزی را که سائل بدان اعتماد نموده تا این که گفته آنچه را که گفته.(1)

شیخ مفیدرحمه الله در ارشاد(2) در ذکر علامات ظهور قائم علیه السلام می فرماید: مردگانی از قبرها در آیند و به دنیا برگردند که شناخته می شوند و از آنها دیدنی و زیارت می کنند تا این که می فرماید: سید شریف رضی - رضوان اللَّه علیه - که خدا او را با پدران پاکش محشور فرماید، در پاسخ سؤالاتی که از او از شهر ری، راجع به حقیقت رجعت رسیده مطالبی فرموده، زیرا قلیلی از جماعت امامیه به این عقیده شده اند که رجعت رجوع دولت آنها در دوره و زمان قائم علیه السلام است نه بازگشت و رجوع بدن ها و اجسام ایشان.

جواب سیّد(3) بدان که شیعه امامیه به این عقیده اند که خداوند متعال هنگام ظهور امام زمان مهدی علیه السلام قومی را بر می گرداند، از آنان که جزء شیعیان او بوده و مرگ آنها پیش از این رسیده تا این که بهره مند از ثواب یاری و کمک کاری او گردند و دولت او را مشاهده کنند و نیز مردمی را از دشمنان او به دنیا بر می گرداند تا این که از ایشان انتقام کشد تا این که

ص:102

اهل حقّ از آنچه می بینند و از ظهور حق مشاهده می نمایند و از بالا گرفتن کلمه اهل حق لذت برند.

و دلیل بر صحت این مذهب آن است که این جماعت به جانب آن رفته اند بر شخص عاقل و با خرد پوشیده و مستور نیست که این امر از برای خدای قادر متعال مقدور است و محال و ممتنع به نظر نمی رسد، در صورتی که ما می بینیم بسیاری از مخالفین ما منکر رجعت اند، به انکار کسی که آن را محال و غیر مقدور می شمارد (گویا که این اشخاص خدا را قادر نمی دانند و منکر قدرت حضرت آفریدگارند. (مترجم).

و آن گاه که جواز رجعت ثابت شد و تحت ممکن و مقدور در آمده، پس طریق اثبات آن همان اجماع شیعه امامیه بر وقوع آن می باشد(1) که آنها را در این امر اختلافی نیست و اجماع ایشان را ما در چندین جا از کتاب های خودمان نگاشته ایم که حجت است برای این که قول امام علیه السلام در آن دخالت دارد و چیزی را که مشتمل بر قول معصوم از گفته ها و اقوال شد، ناچار و لا علاج بایستی درست و به صواب باشد.(2)

کس که برگشت می کند، باطل است و ما بیان کردیم که تکلیف همان طور که با ظهور معجزات آشکار و آیات قاهره صحیح است، به همین نحو هم با رجعت قبیح خواهد بود؛(1) زیرا که در تمام اینها الجائی به فعل واجب و امتناعی از فعل صحیح نیست.

و اما کسانی که از اصحاب ما رجعت را به معنای رجوع دولت و رجوع و بازگشت اشخاص و احیای اموات، تأویل و تعبیر نموده اند از این است که دسته ای از شیعه وقتی از نصرت رجعت و بیان جواز آن عاجز شدند و گفتند که آن منافی با تکلیف است، لذا اخبار وارده در رجعت را به این گونه تأویل نمودند، و این عمل از آنان ناصحیح بوده زیرا که رجعت به ظواهر اخبار منقوله ثابت نشده تا تأویلات بر آن راه پیدا کند و چیزی که مقطوع است چگونه صحت آن به اخبار آحادی که علم آور نیست، ثابت می شود.

و چیزی که محل اعتماد در اثبات رجعت بنابر اجماع امامیه بر معنای آن است، این است که خدای متعال اموات و مردگانی را هنگام قیام قائم علیه السلام از دوستان و دشمنان خود به طوری که ما بیان نمودیم زنده می نماید، پس چگونه تأویل به چیزی که معنای آن معلوم و احتمال در آن نیست راه می یابد.(2)

ص:104

سیّد ابن طاووس - نوّر اللَّه ضریحه - در کتاب طرایف خود می گوید: مسلم در صحیح خود در اوائل جزء اوّل به اسناد او به جرّاح بن ملیح روایت کرده که گوید: از جابر شنیدم که می گفت: نزد من هفتاد هزار حدیث از حضرت ابی جعفر محمد باقرعلیه السلام از پیغمبرصلی الله علیه وآله است که تمامی آنها را واگذار نموده و متروک داشتند.(1)

پس از آن مسلم در صحیح خود به اسناد او به محمد بن عمر رازی گوید: از حریز شنیدم که می گفت: جابر بن یزید جعفی را ملاقات نمودم و از او چیزی ننوشتم زیرا که او اعتقاد به رجعت داشت.(2)

پس از آن گفت: خدا تو را رحمت کند ببین که چگونه آنها خود را از بهره وری و سود بردن از روایت هفتاد هزار حدیث از پیغمبر خودشان محروم نموده اند که تمام آنها به روایت ابی جعفرعلیه السلام است - که از اعیان اهل بیت و خاندان نبوت است - و آنها را امر به تمسک و آویختن به ایشان نموده.

و بیشتر مسلمین یا تمام ایشان در حقیقت، احیای اموات را در دنیا روایت کرده اند و حدیث زنده گردانیدن مردگان را در گورها از برای پرسش، اتفاقی مسلمین است. و روایت ایشان درباره اصحاب کهف پیش از این مذکور گردید و این است کتاب آنها که متضمن این آیه است: «أَلَمْ تَرَ إِلی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ فَقالَ لَهُمُ

ص:105

اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ»؛(1) یعنی «آیا ندیدی آنها را که بیرون شدند از خانه های خودشان در حالتی که ایشان هزارها نفر بودند برای ترس مرگ، پس خدا به ایشان فرمود بمیرید، پس از آن زنده گردانید ایشان را … و هفتاد تن که ایشان دچار صاعقه شدند در حالتی که با موسی علیه السلام بودند. و حدیث عُزیر پیغمبر و زنده گردانیدن عیسی بن مریم علیه السلام و حدیث جریح نیز که اجماع بر صحت آن نموده اند، و حدیث کسانی که ایشان را خدای تعالی در قبرها برای پرسش زنده می گرداند، پس چه تفاوتی است بین اینها و بین آنچه اهل بیت علیهم السلام و شیعیان ایشان از رجعت روایت نموده اند و چه گناهی از برای جابر در این مورد است که حدیث او را ساقط بنمایند.(2)

باز ابن طاووس در کتاب سعد السعود خود گوید: شیخ طبرسی در تفسیر التبیان خود در قول خدای تعالی که می فرماید: «ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»؛(3) یعنی «پس بر می انگیزانیم ما شما را از بعد مرگتان شاید شما شکرگزاری کنید»، سیّد بن طاووس رحمه الله می گوید: جمعی از اصحاب ما در جواز رجعت گویا استدلال به این آیه نموده اند. و اگر استدلال بر جواز آن کنند، صحیح است، زیرا کسی که منع آن

ص:106

نموده و آن را احتمال شمرده، قرآن چنین کسی را تکذیب می کند، و اگر بر وجوب رجعت به آن استدلال نماید و حصول آن را ممکن شمارد، پس او را قرآن تکذیب نمی نماید.(1)

پس از آن سیّد رحمه الله می گوید: بدان آن کسانی را که رسول خداصلی الله علیه وآله در میان ایشان فرموده: «إِنّی مخلف فیکم الثقلین: کتاب اللَّه و عترتی، اهل بیتی، لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض»؛(2) یعنی «من به جا می گذارم در میان شما دو چیز سنگین را، کتاب خدا و عترت من که اهل بیت من هستند، و آن دو از یکدیگر هرگز جدا نمی شوند تا این که بر من در حوض من وارد بشوند».

این اشخاص اختلاف نمی کنند در زنده گردانیدن خدای - جلّ جلاله - قومی را بعد از مرگ ایشان در زندگانی دنیا از این امت برای تصدیق نمودن به آنچه که مخالف و مؤالف (سنّی و شیعه) از صاحب مقام نبوت روایت کرده اند.

امّا مخالف: حمیدی در جمع بین صحیحین از ابی سعید خدری روایت کرده که می گوید: رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: یقین که شما پیروی می کنید سنن و روش پیش از خودتان را، وَجَبْ به وجب، و ذِراع به ذراع، حتّی اگر که آنها در سوراخ سوسماری داخل شده باشند یقین که شما از آنها پیروی می نمایید.

ص:107

ابی سعید می گوید: ما عرض کردیم: یا رسول اللَّه، یهود و نصاری؟ [فرمود:] پس کی؟!(1)

زمخشری در کشاف خود از حذیفه روایت کرده: «أنتم أشبه الاُمم سمتاً ببنی اسرائیل، لترکبن طریقهم حذوا النعل بالنعل و القُذّة بالقذّة حتی انی لا أدری أتعبدون العِجل أم لا»؛(2) یعنی «شما شبیه ترین امت ها از روی سمت به بنی اسرائیل خواهید بود، و شما طریقه و روش ایشان را مرتکب می شوید مطابق نَعْل به نعل و پره به پره، حتی این که من نمی دانم که آیا شما گوساله پرست می شوید یا نه؟».

سید ابن طاووس رحمه الله می فرماید: پس وقتی که بعضی از روایات آنها در پیروی از امت های پیشین و بنی اسرائیل و یهود باشد، پس قرآن کریم و اخبار متواتره به این بیان گویا می باشند که مردمی از ملل سلف و یهود وقتی گفتند: «لَنْ نُؤمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اَللَّهَ جَهْرَةً … »؛(3) «هرگز ما ایمان به تو نمی آوریم تا این که خدا را آشکار ببینیم، پس خدا آنها را میرانید، سپس زنده گردانید ایشان را». پس بنابراین در امت ما هم کسانی هستند که خدا ایشان را در زندگانی و حیات دنیا زنده می گرداند.

و تو در اخبار ایشان می بینی زیاده بر آنچه شیعه می گوید از اشاره به

ص:108

این که مولای ما علی علیه السلام بعد از ضربت ابن ملجم لعین، و بعد از وفات خود به دنیا بر می گردد، چنان که ذوالقرنین(1) برمی گردد. و از جمله چیزی را که زمخشری در کشاف ذکر کرده در حدیث ذی القرنین، و از علی علیه السلام این است که ابر مسخّر او شده و پرده ها برای وی کشیده شده، و نور برای وی منبسط گردید.

هم از او پرسیده شد، فرمود: او خدا را دوست داشت و خدا هم او را دوست داشت. ابن کوّاء از آن حضرت پرسید: ذو القرنین کیست، مَلِک بود یا نبی؟ حضرت فرمود: «نه مَلِک و پادشاه بود نه پیغمبر، بلکه او بنده ای نیکوکار و شایسته بود که قرنی(2) را در اطاعت خدا گذرانیده پس از آن مُرد، پس از آن خدا او را برانگیزانید و بدین واسطه به ذی القرنین نامیده شد و در میان شما مثل او افرادی به مانند باشند.(3)

من در کتاب های اخبار اهل تسنن از جماعتی از مسلمین دیده ام که آنها بعد از مرگ و پیش از دفن برگشته اند،(4) و هم چنین بعد از دفن سخن گفته و حدیث کرده پس از آن مرده اند. و از آن جمله است چیزی که

ص:109

الحاکم نیشابوری در تاریخ(1) خود در حدیث حسام بن عبد الرحمان، از پدرش، از جدش شنیده که قاضی نیشابور بوده، گوید:

بر او مردی وارد شد و به او گفت: نزد من خبری عجیب است!

او گفت: آن خبر چیست؟

گفت: بدان که من مردی نبّاش(2) بودم و نبش قبر می نمودم؟ زنی وفات یافت، پس رفتم که قبر او را بشناسم، پس بر جنازه آن نماز کردم و چون شب تاریک شد رفتم که قبر او را نبش کنم، وقتی که من دست به کفن او زدم که از بدنش بیرون کشم آن زن گفت: سبحان اللَّه! مردی از اهل بهشت زنی از اهل بهشت را برهنه و مسلوب می نماید؟! پس از آن گفت: آیا نمی دانی که تو از آن کسانی که بر جنازه من نماز کردند و خدای تعالی کسانی که بر من نماز گزارده اند آمرزیده است؟!

از موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام و دانیال علیه السلام نیست که خدای - جلّ جلاله - به دست ایشان مردگان زیادی را زنده گردانید. و خلافی در نزد علما و بزرگان از برای وقوع این امور نیست(1) (پایان گفتار و نقل اخبار ما).(2)

گوییم: حدیث «لترکبن سنن من کان قبلکم شبراً بشبر». را سیوطی در صفحه 345 از جلد دوم الجامع الصغیر خود (چاپ مصر، 1352 هجری) روایت کرده و لیکن با تغییر و تفاوت کمی.(3)

شیخ ابوالهدی در صفحه 5 از کتاب ذخیرة المعاد (چاپ مصر) هنگامی که ایمان ابوین پیغمبرصلی الله علیه وآله را ذکر می کند، گوید: در حدیث وارد شده که خدای تعالی پدر و مادر او را زنده گردانید تا این که به او ایمان آوردند. و بر این قول امتی از حفّاظ و پیشوایان هستند که از آن جمله است: خطیب بغدادی و ابن عساکر دمشقی و ابن شاهین و سهیلی، قرطبی و محب طبری و خلایق دیگر - الخ، ما عین عبارت او را در جزء اوّل از کتاب معجم القبور خود (طبع بغداد) حکایت نموده ایم.

اکنون می گوییم: چه فرق است بین آنچه این جماعت حفّاظ روایت کرده اند و بین آنچه اهل بیت علیهم السلام و شیعه ایشان در رجعت روایت نموده اند؟

و این بی شباهت به مثل معروف «بائک تَجُر و بائی لاتجر» نیست پس هرچه را که

ص:111

آنها از این قبیل روایت می کنند حقّ است و هرچه را که ما روایت می کنیم از این قبیل آنها آن را محال و مستحیل می شمارند.

شیخ ما امام علامه مجلسی رحمه الله در صفحه 123 در شرح اربعین خود حدیثی را ضمن شرح حدیث بیست و هشتم روایت می کند که نص آن بدین مضمون است.

از تألیفات ثقات علمای اخبار ما و منتهی به ائمه اطهار - علیهم صلوات اللَّه الملک الغفّار - می شوند روایت شده، و اجماع شیعه هم در جمیع اعصار و ادوار بر آن قرار گرفته، و اشتهار آن ما بین ایشان، همچون آفتاب در میان روز بوده باشد، حتی این که آن را اُدبا در اشعار خود به نظم آورده و بر مخالفین در تمامی بلاد و اعصار خود احتجاج نموده اند، و مخالفین را در این موضوع در کتب و اشعار خویش سرزنش و ملامت کرده اند. و چگونه مؤمن در عصمت ائمه و پیشوایان خود شک و تردید پیدا می کند؟ و یا در امری که در زیادتر از دویست حدیث صریح درباره آن روایت شده و من آنها را در کتاب الکبیر روایت نموده ام، و نیز از چهل و چند تن از علمای اعلام در زیادتر از پنجاه کتاب از مؤلفات مشهوره آنها روایت کرده ام.

و در حقیقت از برای زیادی شهرت این امر در بین شیعه و انکار مخالفین بر ایشان، بسیاری از مؤلفین محدّث و دانشمندان در این خصوص کتاب های جداگانه ای نگاشته اند؛ مانند: احمد بن داوود جرجانی که شیخ گوید: «از او است کتاب المتعة و الرجعة»، و حسن بن علی بطائنی که نجاشی از جمله کتاب او، کتاب الرجعة را نوشته، و فضل بن شاذان نیشابوری که شیخ و نجاشی نوشته اند، از او کتابی در اثبات رجعت موجود است،(1) و شیخ صدوق محمّد بن بابویه قمی قدس سره که نجاشی

ص:113

از جمله کتاب های او کتاب رجعت او را شمرده است.(1)

و حسن بن سلیمان شاگرد شهید - قدس اللَّه سرهما - (2) و غیر اینها.

وقتی که معرفت و شناسایی به اینان پیدا نمودی می گوییم: تفصیل قول در این خصوص این است که رجعت بعضی از مؤمنین و بعضی از مخالفین و مشرکین، از جمله اموری است که در آن شک و تردیدی نیست.

و امّا رجوع و بازگشت امیرالمؤمنین علیه السلام هم از چیزهایی است که سزاوار تردید نیست، با آنچه از کثرت اخبار وارده در این خصوص شناختی، و همچنین رجعت پیغمبرصلی الله علیه وآله و امام حسین علیه السلام که اخبار درباره آن بسیار است.

و امّا رجوع و بازگشت سایر ائمه علیهم السلام با وفور اخبار، اگر چه به مرتبه و پایه این رجعت ها نیست و لیکن رد اخبار وارده با عدم تنافی صریح، از جمله چیزهایی است که هر کس مسالک و طریق متقین و تسلیم را پیموده، جرئت انکار آن ندارد و در آنچه از ائمه علیهم السلام وارد شده، روش ارباب دیانت، و اخبار تسلیم در کتب حدیث مشهور است، و تهدید بر ترک آن در کتاب ها مذکور می باشد که ما در اینجا به دلیل اطاله کلام از ذکر آن می گذریم.

امّا در خصوص زمان رجعت، و خصوصیات و مدت امتداد آن، اخبار در بعضی از آن مختلف است و ایمان و اعتقاد به آن مجملاً اَولی

ص:114

و سزاست و از برای کسی که از اخبار بعضی از خصوصیات آن به ظهور رسیده، ناچار بایستی به آن ایمان و اعتقاد بیاورد. همین قدر کافی است و ما در اینجا به واسطه طول و تفصیل و احتمال بعضی از مفاسد در ذکر این موضوع حرفی نمی زنیم و هم چنین متعرض شبهاتی که شیاطین در دل های منافقین افکنده اند نمی شویم؛ زیرا که چیزی از اصول دین نیست مگر این که برای شیطان و دست یاران او در آن شک و شبهه های بسیاری است که اشخاص منور الفکر و آنها که خدا دلهای ایشان را به نور ایمان و یقین روشن فرموده گوش بدانها نداده و نمی دهند، پس از آن شروع در جواب آن چیزی نموده که در بعضی از اخبار وارد شده، از این که دو امام در یک زمان نمی باشند، مگر این که یکی از ایشان صامت و خاموش است. سپس آن را به نقل کلام و گفتار کسی که در آن اخبار از برای تشدید و تأکید حرفی زده، تعقیب نموده است.(1)

علّامه محدّث جزایری رحمه الله در انوار نعمانیه (چاپ تبریز) در نوری که آن را برای اثبات رجعت ترتیب داده، و نیز در اخبار بسیاری که وارد شده می گوید: این است که خدای تعالی در دولت مهدی علیه السلام جماعتی از اخیار و جماعتی از اشرار از آنان که ایمان محض دارند یا کافر محض اند به دنیا بر می گرداند و باقی تا روز قیامت مانده و بر انگیخته نخواهند شد و شناختی که آیات نیز بر این مطلب دلالت داشته و اخباری که دلالت بر رجوع

ص:115

حضرت حسین علیه السلام و امیرالمؤمنین علیه السلام دارد متواتر است و در رجوع سایر ائمه علیهم السلام اخبار قریب به تواتر وارد شده است. که از آن اخبار، بعضی از مشایخ ما در حدود دویست حدیث از چهل تن از ثقات محدثین و روات معتمد و از پنجاه اصل از اصول معتبره روایت و نقل نموده اند. و اگر بنای ما در این رساله بر اختصار و عدم تفصیل و زیاد آوری نبود، یقین که ما آنچه را در کتاب انوار نعمانیه آمده(1) و شیخ ما علامّه مجلسی رحمه الله در کتاب دار القرار خود نوشته و غیر این دو از علمای ابرار در اطراف موضوع رجعت نوشته اند، نقل و ایراد می نمودیم و امیدوار از فضل خدای متعال که مرا در تألیف کتاب کبیر و مهمی در رجعت توفیق عنایت فرماید.

مولانا امام علّامه شهیر سید عبد اللَّه مشهور به شبّر کاظمینی رحمه الله در صفحه 120 از کتاب الانوار اللامعة خود در شرح زیارت جامعه (طبع نجف) در شرح قول امام علیه السلام «مصدق برجعتکم» می گوید: این تفسیر از برای ما قبل آن است. یعنی قول امام علیه السلام «مؤمن بایابکم». و این دو فقره که معنی فارسی اش این است: من تصدیق دارم به رجعت شما و ایمان دارم به بازگشت شما، دلالت دارند بر رجعت تمام ائمه و اخبار متظافره و بسیار، و آثار متواتره، و اجماع شیعه ابرار در رجعت فی الجمله است و این که ائمه علیهم السلام در زمان ظهور حضرت امام مهدی - عجل اللَّه تعالی فرجه - رجعت می نمایند و جماعتی هم از مؤمنین خالص العقیده و منافقین مخالف و اشقیاء به دنیا بر می گردند.

ص:116

مخالفین بر علیه ما به سخت ترین انکار در این مورد دست زده اند، و در این باب بر ما سرزنش و ملامت نموده اند با این که آیات قرآنی براین مطلب ناطق است و صراحت دارد، پس از آن آیات و اخباری که دلالت بر این امر دارد، بسیار است که باید بدان مراجعه نمود.

شیخنا علّامه شهیر حاج میرزا ابراهیم خویی رحمه الله در صفحه 227 در شرح اربعین در مورد اثبات امامت امام ثانی عشرعلیه السلام و بقای او در غیبت تا این زمان چنین می گوید: اجمالاً نظیر این مسئله رجعت است بدانچه از ائمه علیهم السلام در زیادتر از دویست حدیث صریح روایت شده و علامه مجلسی رحمه الله آنها را در کتاب کبیر خود ایراد نموده و از چهل و چند تن از علمای اعلام روایت نموده و آنها این اخبار را در زیادتر از پنجاه کتاب از مؤلفات مشهوره خود روایت کرده اند؛ پس از آن شروع به نقل کلام شیخ ما امام علّامه مجلسی رحمه الله نموده که باید ملاحظه شود.

مولانا امام علّامه محدث جزایری رحمه الله هم در صفحه 47 از شرح صحیفه (چاپ تهران) بعضی از اخبار که دلالت بر رجعت دارند را نقل نموده که قابل ملاحظه است.

مولانا علّامه سید باقر رحمه الله در منظومه اعتقادیه خود (چاپ هند) می گوید:

و الاعتقاد بثبوت الرجعة

من دیننا فلا تکن فی هجعة

عقیده بر ثبوت رجعت از ضروری دین ما است، پس نباید که تو در خواب بوده و بیخبر از آن باشی.

ص:117

فانها تواترت بالنقل

و لم تکن محالة بالعقل

زیرا که رجعت در اخبار به تواتر رسیده و از جمله محالات عقلی هم شمرده نمی شود.

اذ قوله امتنا اثنتین

یثبتها قطعا بغیر مین

زیرا که فرموده خدا دوبار ما را میراندی، رجعت را به طور قطع و بدون کذب ثابت می نمودند.

و حشره فوجا من الطغاة

کانوا یکذون بالآیات

و محشور کردن او دسته ای را از سر کشان و نافرمانان که آیات خدا را تکذیب می نمودند.

من کل امّة کما فی الآیة

یثبتها عند ذوی الدرایة

از هر امتی چنان که در آیه است ثابت می کند رجعت را نزد دارندگان فهم و ادراک.

و کم لها فی الذکر من اشارة

فی موضع الوعید و البشارة

چه بسا که از برای رجعت در قرآن اشاره شده است، در جایی وعید به عذاب و یا در جایی دیگر وعده به بشارت.

قد فسرت فی قول أهل البیت علیهم السلام

بها و هم أدری بما فی البیت

به تحقیق تفسیر شده است در گفته اهل بیت عصمت به آن، و آنها دانا ترند از دیگران به آنچه در خانه است.

و شبهة الخصوم فی المقام

لو قد تأملت من الأوهام

ص:118

و شبهه و تردید دشمنان در این مقام اگر که درست بیندیشی از اوهام و خرافات است.

و کم لها شواهد فیها غبر

جلیة یدرکها اولو النظر

و چه بسا که از برای آن شاهدها و گواهانی آشکار است در زمانهای پیش که آنها را صاحبان نظر و دقّت درک می کنند.

و یرجع النبی و الأئمةعلیهم السلام

حتماً کذلک بعض هذه الآمة

و بر می گردد پیغمبرصلی الله علیه وآله با ائمه علیهم السلام از روی حتم و یقین، همچنین بعضی از این امت.

من الاولی قد محض الایمانا

او محض الاشراک و الکفرانا

از آنها که دارای ایمان محض اند یا آنان که دارای شرک و کفر محض اند.

و هکذاک بعض الأنبیاء

یرجع اذ ذاک بلا امتراء

و هم چنین برمی گردند در آن وقت بعضی از پیغمبران بدون شک و شبهه.

بل مقتضی بعض من الاخبار

رجعة کلهم بهذی الدار

بلکه مقتضای بعضی از اخبار است که همگی انبیا به این عالم بر می گردند.

و دولة الحق هناک تظهر

و کل مبطل فثم یخسر

و دولت حق در آن وقت ظهور می نماید و هر باطلی در آن موقع زیان زده می شود.

فانها فی قدرة الاله

بل انها لفی کتاب اللَّه

ص:119

زیرا که آن از قدرت و توانایی خدا بعید نیست، بلکه در کتاب خدا هم به آن تصریح شده.

للمؤمنین خفض عیش ودعة

و من سواهم فی هوان وضعة

از برای مؤمنین در آن وقت عیش خوش و راحت فراوانی است و از برای غیر ایشان خواری و فرومایگی و ذلت خواهد بود.

وما روی ها من الآحاد

فلیس موجباً للاعتقاد

و آنچه را که در این مورد از اخبار آحاد و بسیار گوینده روایت شده نمی توان آن را سبب اعتقاد قرار داد.

لکنه لا ینبغی الانکار

لذلک اذ لعلها اسرار

ولیکن نبایستی آن را انکار کرد از برای این، زیرا که شاید برای آن اخبار اسراری باشد.

قد صدرت من أهل بیت العصمةعلیهم السلام

و اشتملت علی وجوه الحکمة

که در حقیقت از اهل بیت عصمت علیهم السلام صادر شده و مشتمل بر وجوهی از حکمت و دانش خواهند بود.

و لیس للعقول مدخلیة

فیما غدت حکمته مخفیة

و برای عقل و خرد مدخلیت و تصرفّی نیست در آنچه که حکمت آن پوشیده و پنهان است.

و ردها بمحض الاستبعاد

مخالف لمسلک السداد

و رد نمودن این گونه اخبار به محض بعید شمردن آنان، مخالف با طریقه سداد و محکم کاری است.

ص:120

فرد امرها الیهم اسلم

فان ذا سبیل ما لا یعلم

پس رد امر این گونه خبرها به خود ایشان بهتر و به سلامت نزدیک تر است، زیرا که این خود راه آن چیزی است که به ما معلوم نیست و علم به آن نداریم.

و لم نکلف نحن بالتحصیل

لعلم ما یکون بالتفصیل

و ما مکلف نیستیم به فراگرفتن و تحصیل نمودن علم به چیزی که دارای تفصیل است.

و حسبنا الاجمال فی المقام

وغیره مزلة الأقدام

و برای ما کافی است اختصار و اجمال مطلب در این مقام، که غیر آن باعث لغزش قدم های ما خواهد شد.

فلنجتنب تورط المزلة

ولنعتقد بمقتضی الأدلة

پس باید که ما از پرتگاه و جای لغزش بپرهیزیم و بایستی که اعتقاد خود را روی مقتضیات دلیل قرار دهیم.

پایان منظومه و از برای خداست خیر بسیار گوینده و اجر و پاداش بی شمار او پیشوای مفسرین مرحوم ملا فتح لله کاشانی در کتاب منهج الصادقین خود در صفحه 444 از مجلد 2 (چاپ تهران 128) در تفسیر این آیه می نویسد: «وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» - الخ، شکی نیست که صحت رجعت نزد عقل محال نیست و مع ذلک قرآن به این ناطق شده که در امم سابقه رجعت بوده.

پس از آن شروع به استدلال در این مورد نموده.(1)

ص:121

محدث علّامه شیخ عبد اللَّه بن نور اللَّه بحرانی، شاگرد امام علّامه مجلسی قدس سره در کتاب العوالم بعد از نقل اقوالی چنین گوید:

وقتی که این را دانستی، پس ای برادر من! بدان که گمان نمی برم بعد از این تمهید مقدمه و توضیحی که من برای تو در باب قول رجعت دادم، دیگر برای تو شک و شبهه باقی بماند و این چیزی است که شیعه در تمامی ادوار و اعصار بر آن اجماع داشته اند و در بین ایشان امر رجعت، مانند آفتاب در رابعه نهار اشتهار داشته و دارد و حتی این که این مطلب را در اشعار خود به نظم آورده و در هر عصری با مخالفین در این موضوع احتجاج نموده اند و مخالفین را در آن تشنیع کرده و در کتب و اسفار خود آن را به اثبات رسانیده اند.

مولانا علّامه ابوالحسن الشریف عاملی رحمه الله در صفحه 108 از مقدمه تفسیر مرآت الانوار خود در ترجمه «رجوع» بعد از گفتار در آن تفسیر می نویسد: اما حقیقت رجعت، پس از توضیح واضحات است و در زیارت قائم علیه السلام که از ناحیه مقدسه صادر شده است می فرماید: أشهد ان رجعتکم حق لا ریب فیها یوم «لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ» - الخ آیه(1) و به زودی ما در فائده آخر از خاتمه رساله که می آید اخباری را در رجعت ذکر خواهیم نمود. و در صفحه 237 از فایده اخیره از خاتمه مقدمه که بدان اشاره شد چنین می گوید:

قبرهای خودشان به این دنیا و زندگی کردن در آن برای مدتی بعد از قیام حضرت قائم علیه السلام در رجعت نبی اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام تمامی با بعضی ایشان به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام و امام حسین علیه السلام و تمکن ایشان از پادشاهی و سلطنت، و انتقام جویی آنها از دشمنان خود از جمله چیزهایی است که نزد ما در آن شک و تردیدی نیست و از ضروریات مذهب به شمار می رود و احادیثی که دلالت بر تحقیق آن فی الجمله دارد متواتر است، اگر چه در تفصیل آن، اخبار با یکدیگر اختلاف دارند(1)، و اخبار بر تأویل بیشتر از آنچه به حسب تنزیل و قرآن مجید در روز قیامت وارد شده دلالت دارد، چنان که بعضی از آن را در ترجمه «قیامت» و «آخرت» و «بعث» و «حشر» و مانند آنها بیان کردیم، و در صورتی که مخالفین آن را انکار ننموده، بلکه بعضی از ایشان بر امتناع آن تصریح نموده اند، مانند آنچه که مشرکین و اهل کفر و الحاد در انکار آخرت گفته و آیاتی را که دلالت بر زنده گردانیدن خدا بعضی از اموات ملل پیشین را مانند عُزیر و غیر آن انکار و تکذیب نموده اند.

و در بعضی از اخبار است که این قدرت را جز قدریه(2) انکار نمی کنند و پیش از این به طریق متفرقه بعضی از اخبار که دلالت بر این موضوع دارند، مذکور گردید و ما دوست داشتیم که پاره ای از اخبار رجعت را در این فائده ذکر کرده و آن را خاتمه فواید قرار دهیم (تا آخر

ص:123

آنچه گفته)، و دوازده حدیث در این خصوص با جمله ای از آیات ناطقه رجعت و دلالت کننده بر آن را ذکر کرده ایم.(1)

شیخ ما فقیه معاصر شیخ مرتضی آل کاشف الغطاء نجفی رحمه الله متوفی 1349 در نجف اشرف در صفحه 12 از کتاب فوز العباد (طبع نجف) خود در این باب بدین گونه تصریح می نماید:

مسئله 3: موضوع رجعت و معراج و آمدن قیامت و چگونگی آن و امثال این گونه مسائل، ظاهر این است که وجوب معرفت و شناختن آن مشروط به علم به وجوب آن است که باید بدان اقرار داشت و انکار آن جایز نیست.

عالم معاصر نظام العلمای طباطبایی تبریزی رحمه الله در صفحه 291 از کنز السعاده (چاپ تبریز) در فصل چهاردهم آن کتاب چنین تصریح می نماید: از اصول عقاید شیعه و ضروریات آن اعتقاد به رجعت است، علامه مجلسی رحمه الله در کتاب بحارالانوار خود روایاتی بسیار در این خصوص دارد، و هم چنین صاحب العوالم در کتاب خود، و سید نعمت اللَّه جزائری رحمه الله در شرح تهذیب(2)، و دیگر از علما و محدثین در مؤلفات خودشان (تا آخر آنچه گفته) مراجعه شود.

شیخ احمد بن زین الدین احسایی در صفحه 283 شرح الزیاره (چاپ تبریز، سال 1279) بعد از طول کلام و تفصیل گفتار خود در رجعت چنین تصریح می کند؛ ایمان به رجعت، شرط در کمال و تمامیت ایمان

ص:124

است و بابی است که مؤمن را به یقین و سپس به اطمینان می رساند، هر کس که در چیزی از آن شک کند ایمان او کامل نشده و روح یقین در بدن او ندمیده است، هر کس که شک در تمام آن کند به طور قطع مؤمن نیست بلکه در اسلام او شک و تردید است زیرا که از جمله این امر قیام قائم علیه السلام است که تقریباً هیچ کس از مسلمین جز معدود و اندکی آن را انکار نمی کند و این انکار ایشان هم از برای عناد و مخالفت با بعضی از شیعیان و مکابره با ایشان است، زیرا که نصوص و تصریحات از طرفین با کثرت و تواتری که دارد به تمامی معقول و [از]فریقین است (تا آخر آنچه گفته) ملاحظه شود.

که وارسی و استقصا در تمامی اقوال نسبت به این مختصر بنمایم، حاصل این است که مسئله از مسائل معروفه از قدیم زمان و دوره و آوان پیش از اینها بوده، آن را جز آنها که تتبعی ندارند یا اندک تتبعی دارند و مستبد به رأی خود می باشند و از روی جهل و نادانی آیات و اخبار وارده از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را طرح و رد می نمایند و اوامر کسانی را که ما مأمور به تمسک به ایشان هستیم فرو گذاشته و به آن عمل نمی کنند انکار ننموده اند و ما متعرض رد ایشان و تزییف و ابطال کلام آنها نشده، بلکه مخالفت آنان را در برابر این موضوع واضح و روشن، به مقدار ریزه ناخن یا پر مگس اهمیّت و اعتبار نمی دهیم.

ص:126

و از جمله شیخ شرف الدین یحیی بحرانی(1) کتابی در رجعت نوشته که ما از آن بهره مند گردیدیم.

و نیز شیخ ما امام علاّمه مجلسی رحمه الله دارای کتابی در رجعت(2) است، چنان که خود او در رساله اعتقادیه خویش به آن تصریح نموده. و نیز آیات نازله و اخبار وارده و اقوال صادره راجع به رجعت را در کتاب بحارالانوار(3) و مرآت العقول و شرح اربعین و غیر آن از مؤلفات فارسی خود ایراد کرده.

و از جمله - مرحوم امیر محمّد مؤمن حسینی استرآبادی دارای کتابی در رجعت است؛(4) چنان که مرحوم شیخ ما شیخ حر عاملی رحمه الله در قسمت دوّم امل الآمل خود بدان تصریح نموده.

و نیز مرحوم آقا جمال الدین خونساری رحمه الله(5) و شیخ حسن بن سلیمان خالد حلّی،(6) و میرزا حسن بن ملا عبد الرزاق لاهیجی صاحب شوارق نیز کتاب رجعت نوشته اند.(7)

هم چنین آیت اللَّه علّامه حسن بن یوسف حلّی رحمه الله(8) و شیخ سلیمان بن احمد آل عبد الجبار قطیفی(9)، و دیگران(10)، کتاب ها نگاشته اند که به

ص:128

شماره و احصاء نمی آید؛ چنان که بر آن کس که در صدد تتبع و تحقیق برآید و به کتاب های فهارس و رجال و تراجم مراجعه نماید، این مطلب پوشیده و مستور نخواهد ماند، و غرض بیان این است که این مسئله از مسائل مهمه نزد علمای امّت و نوّاب ائمه و پیشوایان دین است، و چون مسئله متعه می ماند که علمای شیعه کتاب ها در مسائلی عدیده و بسیار درباره آن نوشته اند(1) به واسطه اهمّیت موضوع و اهتمام به شأن و بیان همین که این دو (رجعت و متعه) از امور مسلّمه است که نبایستی در صحت آن شک و تردید نمود و اینجا آخر جایی است که ما وعده ایراد آن را در این رساله نمودیم و فراغت ما از تألیف این رساله، روز چهارشنبه، 21 ماه صفر، سال 1353 ه.ق - علی هاجرها آلاف التحیة و السلام - بود که در کاظمین مسقط الرأس نگارنده انجام گرفت.

(محمّد مهدی موسوی اصفهانی کاظمی)

ص:129

ص:130

«ت»

16 - تأویل الآیات، شرف الدین بن علی استرآبادی حسینی (از دانشوران قرن دهم)

17 - تاج العروس، زبیدی محمّد بن محمّد مرتضی (م: 1205 ه.ق)

18 - تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید (م: 413 ه.ق)

19 - تفسیر المیزان، تبریزی سیّد محمّد حسین طباطبایی (م: 1402 ه.ق)

20 - تفسیر البرهان، بحرانی؛ سیّد هاشم (م: 1107 ه.ق)

21 - تفسیر الدر المنثور، سیوطی عبدالرحمن (م: 911 ه.ق)

22 - تفسیر روح المعانی، آلوسی بغدادی اسماعیل

23 - تفسیر الصافی، فیض کاشانی (م: 1091 ه.ق)

24 - تفسیر العیاشی، عیاشی؛ محمّد بن مسعود

25 - تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (م: 307 ه.ق)

26 - تفسیر الکشاف، زمخشری محمّد بن عمر (م: 538 ه.ق)

27 - تفسیر مجمع البیان، طبرسی فضل بن حسن (م: 548 ه.ق)

28 - تفسیر مرآت الانوار، کازرانی

29 - تنقیح المقال، عبداللَّه مامقانی (م: 1351 ه.ق)

30 - التهذیب، طوسی محمّد بن حسن (م: 460 ه.ق)

«ج»

31 - الجامع الصغیر، سیوطی جلال الدین عبد الرحمن (م: 911 ه.ق)

«ح»

32 - حقّ الیقین فی معرفة اصول الدین، سیّد عبداللَّه شبّر

33 - حیاة الحیوان، محمّد بن موسی دمیری (م: 808 ه.ق)

ص:132

«خ»

34 - الخرائج و الجرائح، قطب الدین راوندی (م: 573 ه.ق)

35 - خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف بن مطهر حلی (م: 726 ه.ق)

«ذ»

36 - الذریعة الی تصانیف الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانی (م: 1389 ه.ق)

«ر»

37 - رجال نجاشی، احمد بن علی بن عباس نجاشی اسدی (م: 450 ه.ق)

38 - الرجعة، استر آبادی

39 - رسائل الشریف المرتضی، محمّد باقر خوانساری (م: 1313 ه.ق)

«س»

40 - سعد السعود، سیّد ابن طاووس

41 - سنن ترمذی، محمدبن عیسی بن سورة (م: 279 ه.ق)

«ش»

42 - شرح الزیارة الجامعة الکبیرة

43 - شهداء الفضیلة، عبدالحسین امینی (م: 1390 ه.ق)

44 - الشیعة و الرجعة، محمّد رضا طبسی

«ص»

45 - صراح اللغة، به واسطه

46 - الصحیح، مسلم بن حجاج قشیری (م: 261 ه.ق)

47 - الصحیح، محمّد بن اسماعیل بخاری (م: 256 ه.ق)

ص:133

«ط»

48 - الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، سیّد علی بن موسی بن طاووس (م: 664 ه.ق)

«ع»

49 - عقاید علامه مجلسی، محمّد باقر مجلسی

50 - العوالم، عبداللَّه بحرانی

51 - عیون اخبار الرضاعلیه السلام، شیخ صدوق

«غ»

52 - کتاب الغیبة، محمدبن حسن طوسی (م: 460 ه.ق)

«ف»

53 - فرائد السمطین، ابراهیم بن محمّد بن مؤید جوینی، (م: 730 ه.ق چاپ 1389 ه.ق).

54 - الفصول المختارة، شیخ مفید؛ محمّد بن نعمان (م: 412 ه.ق)

55 - الفهرست، محمدبن حسن طوسی (م: 460 ه.ق)

56 - فوائد منطقی، میر سیّد روضاتی

57 - الفوائد البهیة، محمد جمیل حمود

«ق»

58 - قاموس الرجال، محمّد تقی شوشتری (م: 1416 ه.ق)

59 - القاموس المحیط، محمدبن یعقوب فیروزآبادی (م: 817 ه.ق)

«ک»

60 - کتاب من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق

61 - الکافی، محمدبن یعقوب کلینی (م: 329 ه.ق)

ص:134

62 - کمال الدین و تمام النعمة، محمدبن علی بن بابویه معروف به صدوق (م: 381 ه.ق)

63 - کنز العمال، علاء الدین علی؛ متقی هندی (م: 975 ه.ق)

64 - لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا

«م»

65 - مجمع البحرین، فخرالدین بن محمّد علی طریحی (م: 1085 ه.ق)

66 - مجموعه رسائل اعتقادی، علّامه مجلسی

67 - مختصر البصائر، حسن بن سلیمان حلی (از اعلام قرن هشتم)

68 - محیط المحیط،

69 - المسند، احمد حنبل شیبانی (م: 241 ه.ق)

70 - المسائل السرویة، شیخ مفید؛ محمدبن محمّد بن نعمان مفید (م: 413 ه.ق)

71 - مشکاة المصابیح، ولیّ الدین محمّد بن عبداللَّه خطیب تبریزی، (م: بعد از 741 ه.ق).

72 - مصباح الزائر، سیّد ابن طاووس؛ سیّد علی بن موسی بن طاووس (م: 664 ه.ق)

73 - مصباح المتهجد، شیخ طوسی؛ محمدبن حسن طوسی (م: 460 ه.ق)

74 - مصباح المنیز، فیومی

75 - مصنفات الشیخ المفید، شیخ مفید

76 - معجم رجال الحدیث، سیّد ابو القاسم موسوی خوئی (م: 1413 ه.ق)

77 - المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد طبرانی (م: 360 ه.ق)

ص:135

78 - مفاتیح الکبیر، عباس قمی (م: 1359 ه.ق)

79 - مناهج المعارف، میر سیّد ابوالقاسم خوانساری (م 1158 ه.ق) با مقدمه و حواشی میر سیّد احمد روضاتی

80 - منتهی المعارف فی لغة العرب، به واسطه

81 - میزان الاعتدال، محمدبن احمد ذهبی (م: 748 ه.ق)

خدا را در آغاز و انجام سپاس گزارم و از درگاهش برای مؤلف و مترجم و والده تازه گذشته ام رحمت و مغفرت مسألت دارم و برای ناشر، حروف نگار و طراح موفقیت روزافزون می طلبم.

اللّهمّ حقّق الآمال و حوّل حالنا إلی أحسن حال یاذا الجلال و الاکرام

ص:136