ص:2

ص:3

ص:4

واپسین دوران فعالیت نظام دو حزبی··· 95

فصل 4··· 121

تأسیس حزب رستاخیز··· 123

تلاش برای نهادینه کردن رژیم پهلوی··· 123

ضرورت تأسیس یک حزب مقتدر··· 128

طراحان حزب رستاخیز··· 140

پایان یک دوره کمدی - سیاسی··· 146

توقیف مطبوعات، مقدمه تأسیس حزب رستاخیز··· 149

دلایل شاه برای تأسیس حزب رستاخیز··· 152

اعلام تأسیس حزب رستاخیز··· 162

موافقان و مخالفان تأسیس حزب رستاخیز··· 168

1. موافقان··· 168

2. مخالفان تأسیس حزب رستاخیز··· 196

3. ستایشگریهای چاپلوسانه··· 202

فصل 5··· 207

تشکیلات حزب رستاخیز··· 209

مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز··· 209

کنگره مؤسس و تصویب مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز··· 229

هیأت اجرایی··· 246

دفتر سیاسی حزب رستاخیز··· 257

کنگره··· 263

دبیرکل··· 264

قائم مقامان دبیرکل··· 268

ستاد مرکزی حزب رستاخیز··· 272

دبیران حزب در استانها··· 275

شورای مرکزی··· 281

فصل 6··· 283

روند عضوگیری در حزب رستاخیز··· 285

ص:6

اعلام انحلال احزاب پیشین··· 295

عضویت کارخانجات، شرکتها و مؤسسات و... در حزب رستاخیز··· 303

عضویت آحاد مردم ایران در حزب رستاخیز··· 305

رضایت شاه و مسئولان از عضویت مردم در حزب رستاخیز··· 322

حزب رستاخیز مأوایی برای فرصت طلبان··· 326

نفوذ توده ایهای سابق در حزب رستاخیز··· 331

قضات دادگستری و غیرنظامیان نیروهای مسلح در حزب رستاخیز··· 335

دانش آموزان و حزب رستاخیز··· 340

کارگران و حزب رستاخیز··· 345

رابطه روستاییان و عشایر با حزب رستاخیز··· 346

زنان در حزب رستاخیز··· 350

مخالفان عضویت در حزب رستاخیز··· 351

حزب رستاخیز و دانشگاهیان··· 367

فصل 7··· 375

نشریات، کانونها، کمیته ها، جناحها و شوراهای حزب رستاخیز··· 377

1. نشریات حزبی··· 377

روزنامه رستاخیز··· 385

رستاخیز جوان··· 389

رستاخیز روستا··· 390

رستاخیز کارگران··· 391

اندیشه های رستاخیز··· 391

رستاخیز هوایی··· 394

مجله تلاش··· 394

کانون··· 398

مبانی··· 398

2. کانونهای حزبی: روند تشکیل کانونهای حزبی··· 399

ناکارآیی کانونهای حزبی··· 408

3. کمیته های حزبی··· 428

4. جناحهای حزبی··· 435

روند تشکیل جناحهای حزبی··· 435

ص:7

رهبران جناحهای حزبی··· 444

جناح سازنده··· 445

جناح پیشرو··· 450

ناکارآیی جناحهای حزبی··· 457

دیدگاه جناحهای حزبی درباره ناآرامیهای دوران انقلاب··· 466

طرح تشکیل جناح سوم در حزب رستاخیز··· 470

5. شوراهای حزبی··· 481

تصاویر··· 495

اعلام··· 503

ص:8

حزب رستاخیز؛ اشتباه بزرگ

خودکامگی در ایران عصر پهلوی

ص:9

ص:10

که در بهره گیری از منابع مطالعاتی آن کتابخانه (کتب، نشریات، گزارشات و ...) تسهیلات قابل توجهی برای اینجانب فراهم ساختند، تشکر کنم.

نویسنده امیدوار است علاقمندان به مباحث تاریخی، محققان، پژوهشگران و دانشگاهیان فرهیخته، اثر حاضر را با وسواس و دقت نظری در خور، مورد مطالعه و بررسی قرار داده، نواقص و لغزشهای تاریخی آن را به نگارنده تذکر دهند. بی تردید نظرات و دیدگاههای صائب و سازنده منتقدین محترم بر غنای هر چه بیشتر پژوهش حاضر و نیز تحقیقاتی که در آینده صورت می گیرد، خواهد افزود.

مظفر شاهدی

تهران، تابستان 1382

ص:12

حکومت ساخته فسادآور و البته، ناکارآمد تا نخستین سالهای دهه 1350 تداوم یافت. در طول دوران فعالیت این نظام چند حزبی حکومت ساخته، مخالفان سیاسی رژیم به جِد مورد تعقیب قرار گرفتند. به طوری که، در سراسر دهه 1340 و اوایل دهه 1350، فشار حاکمیت بر

نیروهای مخالف تشدید شد، تا آنجا که گمان می رفت دیگر مخالفان رژیم امکانی برای تحرک نخواهند یافت و ثبات سیاسی حاکمیت بیش از هر زمان دیگری تضمین شده است. به نظر می رسید جلوه های آشکاری از شیوه استبدادی و خفقان آور حکومت رضا شاه بار دیگر در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور چهره گشود. در همان حال، با پشتیبانیهای روزافزون قدرتهای خارجی (آمریکا و انگلستان) شخص شاه نیز به تدریج به این باور می رسید که تحمل نظاره کردن بر فعالیت کمدی وار احزاب به اصطلاح سیاسی خودساخته اش نیز برای او دشوار شده است. گویا به این نتیجه رسیده بود که در شرایط فرمانفرمایی بلامنازعش،

فعالیت (البته بی اهمیت) این احزاب نیز به نوعی، حیطه قدرت و سلطه اش را محدود خواهد

ساخت. ضمن اینکه احزاب سیاسی فعال در کشور، هرگز نتوانسته بودند بازی دموکراسی شاهانه را رونقی بسزا بخشند. بنابراین، در یکی از واپسین روزهای سال 1353، شاه ناگهان،

به انحلال این احزاب فرمان داد و تأسیس حزبی واحد را اعلام کرد. این تشکل جدید که حزب رستاخیز ملت ایران نام گرفت، مأموریت داشت تمام مردم کشور را به نشانه وفاداری بدون قید و شرط نسبت به شاه در صفی واحد متحد سازد و آشکارا بر طبل شکوفایی دیکتاتوری در عرصه سیاسی، اجتماعی کشور بکوبد. هر چند، گمان بر این بود با تأسیس و فعالیت حزب رستاخیز، موقعیت شاه و حاکمیتش بیش از پیش، تحکیم خواهد یافت؛ اما، چنین مقدّر شد که تأسیس این حزب عاملی بس مهم و اثرگذار در سقوط نهایی رژیم پهلوی باشد. هنوز کمتر از چهار سال از تأسیس حزب رستاخیز نگذشته بود که بساط رژیم پهلوی و

به همراه آن نظام شاهنشاهی که سخت مورد تعرض مخالفان سیاسی پرشمارش قرار گرفته بود، برچیده شد.

کتابی که تحت عنوان «حزب رستاخیز؛ اشتباه بزرگ» پیش روی خوانندگان محترم گشوده است، به بررسی سیر رویگردانی شاه از روشهای دموکراتیک حکومت و در نهایت تأسیس حزب رستاخیز می پردازد. در این بررسی سعی نویسنده بر آن بود که پاسخهای روشنی برای پرسشهای زیر فراهم آورد: 1- علل تأسیس حزب رستاخیز چه بود؟ 2- چرا حزب رستاخیز نتوانست گامی در تحکیم و تثبیت رژیم پهلوی بردارد؟ 3- اهداف، خواسته ها و نیز مشکلات

و چالشهای پیش روی حزب رستاخیز در طول 5/3 سال فعالیت چه بود؟ 4- و در نهایت

ص:14

اینکه، چرا حزب رستاخیز دچار چنان رکود و ناکارآمدی زودهنگامی گردید که نتیجه اش شکست، ناکامی و انحلال و توقف قطعی فعالیتهای آن در واپسین ماههای عمر رژیم پهلوی شد؟

در تدوین این کتاب از اسناد و مدارک، کتب، نشریات، گزارشات، مصاحبه ها و ... پرتعدادی بهره جسته ایم و هرگاه صدها و بلکه هزاران برگ از اسناد و مدارک آرشیوی را

مستثنی کنیم، شمار منابع مکتوبی که جهت غنای مطالب کتاب به آنها مراجعه گردیده، از 700

مورد نیز در می گذرد.

ص:15

ص:16

ص:18

گرفت و طی دوره شانزده ساله سلطنتش به شیوه ای بسیار ناپسند تداوم یافت.(1) در این دوره،

هیأت دولت و وزراء تحت سیطره مستقیم رضاشاه درآمدند و نماد اصلی مشروطیت، یعنی مجلس شورای ملی، به رغم تداوم حیات ظاهریش مجالی برای نقش آفرینی پیدا نکرد. بدین ترتیب، در حالی که کمتر از 20 سال از عمر انقلاب مشروطیت سپری شده بود با آغاز سلطنت رضاشاه، نظام استبدادی پیشین با چهره ای خشن تر بر کشور چنگ انداخت. اقدامات او در عرصه سیاسی یکسره، در نفی مشروطیت و نادیده گرفتن آزادیهای فردی و اجتماعی متبلور شد. او دیگر خود را در جایگاهی از قدرت و سلطه دیکتاتوری می دید که مجلس شورای ملی را به طویله تشبیه سازد. او طی دوران سلطنتش توانست مقام و موقعیت مجلسی را که چنان حقارت آمیز از آن یاد می کرد، به بدترین وجه تنزل دهد.(2)

در عرصه زندگی اجتماعی و فردی نیز، دیگر از آزادیهای مصرّح در قانون اساسی مشروطیت خبری نبود و نشریات مستقلی که بتوانند اندیشه های آزادیخواهی و مشروطیت را اشاعه دهند، محلی از اعراب نداشتند. غالب افراد و گروههای مشروطه خواه، به تدریج،

سرکوب و از عرصه سیاسی و اجتماعی کشور منزوی شدند و آنان که ماندند نیز دست همکاری با حاکمیت جدید گشودند و به نوعی در تحکیم و تداوم وضعیت جدید سهیم شدند.(3) همچنین، دیگر از احزاب دوران مشروطیت (همانند حزب دموکرات و اعتدالی) اثری وجود نداشت و رژیم بدون در نظر گرفتن مصالح کلی نظام مشروطیت و بی هیچ مانعی، همانند پیشینیانش، با پیشه کردن روشهای غیر اصولی و نادیده گرفتن قواعد سیاسی،

لجام گسیخته کشور را به سوی مطامع خود و بیگانه سوق می داد.

ص:20

رضاشاه هرگز فعالیت هر چند غیر مؤثر احزاب سیاسی مستقل را بر نمی تابید.(1) از اینرو، در آن برهه از زمان، هر آنچه از اشکال ظاهری نظام مشروطیت که هنوز تداوم داشت، می بایست در راستای تحقق خواسته ها و علایق وی انجام وظیفه نماید. به راستی هم، در شئون مختلف اجتماعی و سیاسی، کشور در چنگال دیکتاتوری بسیار خشن و انعطاف ناپذیر گرفتار آمده بود که بی محابا، هرگونه مخالفتی را در نطفه خفه می کرد و در کشتن و از میان برداشتن مخالفان خود هیچ تردیدی به خود راه نمی داد.(2) این روش سختگیری بر مخالفان و اعمال دیکتاتوری خشن تا هنگام حمله متفقین به ایران و خلع اجباری او از سریر سلطنت،

ادامه یافت. اینکه در جریان حمله متفقین به ایران، طی جنگ جهانی دوم (که نهایتا به سقوط

او از سلطنت منجر شد) مردم در برابر این تجاوز مقاومتی نکردند، در درجه اول از همین

روشهای مستبدانه رضا شاه نشأت می گرفت که وادارشان می ساخت تا ورود ارتش اشغالگر را بر بقای او ترجیح دهند.

چارچوب همین تئوری است که در اثر حاضر تأسیس حزب رستاخیز ملت ایران را در واپسین سالهای سلطنت محمدرضا پهلوی، تحت عنوان آخرین مرحله دیکتاتوری تبیین و تحلیل کرده ایم.

با سقوط رضاشاه، بار دیگر شرایط لازم برای بازگشت به الگوهای ارائه شده از سوی نظام مشروطیت برای اداره کشور فراهم شده و جوّ رعب انگیز دوره سلطنتش، حداقل به طور موقت، از عرصه کشور رخت بربسته و در همان حال که نیروهای اشغالگر متفقین در اقصی نقاط کشور مستقر بودند، نیروهای اجتماعی و سیاسی کشور امکان یافتند فعالیتهای آزادانه تری را دنبال کنند. به دنبال پدید آمدن چنین فضایی بود که به تدریج احزاب جدید در عرصه سیاسی کشور ظاهر شدند و شروع به فعالیت کردند. این روند با طی فراز و نشیبهایی،

تا پایان قهرآمیز دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق در 28 مرداد 1332 ادامه پیدا کرد.

اولین حزب سیاسی که پس از سقوط رضاشاه اعلام موجودیت کرد و فعالیتش را به سرعت آغاز نمود، حزب توده بود که در گذشته، بسیاری از فعالان آن از سوی رژیم دستگیر

شده بودند.(1) حزب توده که عمدتا از خط مشی شوروی تبعیت می کرد، پس از اینکه شاه در 15 بهمن 1327 به هنگام حضور در دانشگاه تهران از سوی فردی به نام ناصر فخرآرایی هدف سوءقصد قرار گرفت، غیرقانونی اعلام شد، ولی فعالیت آن کاملاً متوقف نشد و حداقل، تا پایان دوران نخست وزیری دکتر مصدق در عرصه سیاسی کشور فعّال بود. از میان

احزاب دیگری که در سالهای نخست دهه 1320 تأسیس شدند، باید از حزب ایران، حزب همرهان، حزب عدالت، حزب میهن پرستان، حزب ملیون ایران، حزب وطن، حزب اراده ملی و حزب عدالت نام برد.(2) یکی از مهم ترین احزاب اواسط دهه 1320، حزب دموکرات به رهبری قوام السلطنه بود که توانست در عرصه سیاسی کشور جای پایی برای خود باز کند و فعالیت سیاسی سایر احزاب را تحت الشعاع خود قرار دهد. طی دوره اقتدار همین حزب دموکرات و نخست وزیری قوام السلطنه، میان فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری پیشه وری، حزب ایران و نیز حزب توده ائتلافی به وجود آمد که تا برچیده شدن حکومت خودمختار پیشه وری در آذربایجان دوام داشت. با این همه، مهم ترین تشکل سیاسی اواخر

دهه 1320، جبهه ملی بود که به رهبری دکتر مصدق از ائتلاف احزاب و افراد مختلفی تأسیس

شد و پایان اقتدار آن نیز با سقوط قهرآمیز مصدق از نخست وزیری همزمان گردید. در میان

ص:22

احزاب جنجالی این دهه، حزب زحمتکشان به رهبری دکتر مظفر بقایی فعالیت می کرد که در این دوره، اعضای حزب نیروی سوم را به عضویت پذیرفته بود.(1)

یکی از مشخصه های دوره سالهای 32 - 1320، آزادی فعالیت احزاب سیاسی بود که هیأت دولت و نیز دربار (و بالاخص شخص شاه) هنوز امکانی برای محدود ساختن آن نیافته بودند. در این دوره، از قدرت شاه و دربار به طور قابل ملاحظه ای کاسته شده بود(2) و دولتها نیز به دلایل عدیده داخلی و خارجی به ندرت توانستند قدرت فائقه ای در عرصه سیاسی به

دست آورند.(3) به ویژه اینکه در این دوره شاهد ظهور و سقوط زودهنگام کابینه ها هستیم. چنانکه فقط طی هفت سال نخست سلطنت محمدرضا پهلوی (1320 - 1327) حدود 24 کابینه روی کار آمد(4) که البته کمتر از انسجام کاملی برخوردار بودند و به دلیل دسته بندیهای سیاسی و حزبی و مجموعه شرایط داخلی و خارجی دیگر مجال چندانی برای انجام وظایف خود نمی یافتند.(5)

نظیر کابینه های دهه 1320، مجلس شورای ملی نیز از انجام وظایفی که معمولاً، یک پارلمان مستقل و سودمند در عصر مشروطیت بر عهده دارد، فروماند.(6) پس از سقوط رضاشاه در شهریور 1320، انتخابات دوره سیزدهم مجلس شورای ملی در ماههای پایانی همان سال برگزار شد. نتایج حاصله حاکی از آن بود که ترکیب نمایندگان انتخابی تا حد زیادی متأثر از جو سیاسی حاکم بر دوره سلطنت رضاشاه بوده است. مجالس دوره 14 تا 17 شورای ملی نیز به رغم آزادیهای سیاسی که در عرصه کشور پدیدار شده بود، هرگز نتوانستند

در حد رضایت خاطر موکلین خود ظاهر شوند. هر چند گروهی از افراد شایسته نیز در میان آنها به چشم می خورد، اما جو غالب مجلس مسئولیت پذیری یک پارلمان عصر مشروطیت را برنمی تابید. وانگهی، از همان آغاز اعمال نفوذ دولت، دربار و نیز گروههای ذی نفوذ در امور سیاسی و اجتماعی، اصل انتخابات آزاد و بدون نقص را عملاً نقض کرده و فریاد شاکیان

طبقات مختلف، از بروز تقلب در جریان انتخابات حکایت می کرد. بدین ترتیب نمایندگان

ص:23

مجلس از همان ابتدا کمتر امکان می یافتند در دوره نمایندگی خود به وظایف فرامحلی و شخصی بیاندیشند. در این دوره بخش اعظمی از نمایندگان مجلس شورای ملی، حتی آشکارا از سیاست کشورهای خارجی (بالاخص شوروی و انگلیس) حمایت می کردند و به نوعی حضور و فعالیت شان در مجلس وامدار این کشورها بود(1) و نهایتا اینکه «نماینده مجلس، همانند دیگر اعضای نخبگان حاکم، قبل از تصمیم به انجام عملی خاص منافع آنی و آتی فرد و نیز مصالح خانواده، دوستان، اعوان و انصار یا گروههای وابسته به خود را در نظر گرفته، سود و زیان احتمالی اعمال خود را می سنجید. مهمتر از آن، آزادی عمل وی را شماری از عوامل ساختاری نظیر ایدئولوژی، اعتقادات و نظام های ارزشی که با سرشت او درآمیخته بود،

محدود می کرد که طبیعتا این محدودیت بر کردار او تأثیر می گذارد. با این حال تنها شمار کمی از نمایندگان به دلبستگی های ایدئولوژیک منسجم پای بند بودند؛ اکثریت آنان مصلحت گرایانی

بی محابا بودند که زبان آوری هایشان معمولاً چندان ارتباطی با کردار واقعی آنان نداشت. بیشتر نمایندگان و در واقع بخش عمده نخبگان را حامیان غیر متعهد الگوی موجود قشربندی اجتماعی

و شیوه های توزیع ثروت و سایر امتیازات در جامعه، تشکیل می دادند. تقریبا تمامی اعضای

نخبگان در اعتقاد به مصونیت مالکیت خصوصی، به ویژه اصول و شیوه های موجود مالکیت ارضی و ضرورت وجود سلطنت به عنوان نگهبان نظام سنتی اجتماعی و معنوی جامعه، سهیم بودند. چنین دلبستگی های مشترک همواره اعمال آنان را تابع یک سلسله قیود و شروط قرار

می داد، لیکن برای آنکه در نخبگان به طور اعم و در نمایندگان به طور اخص، پیوستگی و

انسجام گروهی به وجود آورد، یا آنان را در راستای شناسایی و پیشبرد منافع مشترک جمعی خود سوق دهد، کفایت نمی کرد.»(2)

بدین ترتیب، مشکل می توان پذیرفت که در دهه اول سلطنت محمدرضا پهلوی، ظرفیت لازم سیاسی و درک اجتماعی متقابل جهت تبیین و تجدید الگوهای عملی یک نظام مشروطه فراهم شد و به ویژه آنکه، مجلس شورای ملی به عنوان رکن اساسی مشروطیت، تحت تأثیر فضای متشنج سیاسی و اجتماعی کشور و نیز، اعمال نفوذ کشورهای خارجی نتوانست به وظایف خود عمل نماید.

ص:24

انفصال مجلس شورای ملی را تصویب نمودند و هیئت وزراء هم جداگانه انفصال مجلس شورای ملی را تصویب نمودند، فرمان همایونی به انفصال مجلس شورای ملی صادر می شود و اعلیحضرت همایونی در همان فرمان حکم به تجدید انتخابات می فرمایند و مردم حق خواهند

داشت منتخبین سابق را مجددا انتخاب کنند.(1)

این اصل در 18 اردیبهشت 1328 از سوی مجلس مؤسسان که، به همین منظور تشکیل شده بود به شکل زیر تغییر ماهیت داد و در مقابل کاهش اعتبار مجلس شورای ملی، حیطه قدرت شاه را به طور قانونی! افزایش داد. این اقدام نخستین بنیانهای شکل گیری دیکتاتوری

شاه را پی افکند:

اصل 48- اعلیحضرت همایون شاهنشاه می تواند هر یک از دو مجلس شورای ملی و مجلس سنا را جداگانه و یا هر دو مجلس را در آن واحد منحل نماید. در هر مورد که مجلسین یا یکی از آنها به موجب فرمان همایونی منحل می گردد باید در همان فرمان انحلال علت انحلال ذکر

شده و امر به تجدید انتخابات نیز بشود.

انتخابات جدید در ظرف یک ماه از تاریخ صدور فرمان شروع شده و مجلس یا مجلسین جدید در ظرف سه ماه از تاریخ مزبور باید منعقد گردد. مجلس جدید که پس از انحلال تشکیل

می شود، برای یک دوره جدید خواهد بود نه برای بقیه دوره مجلس منحل شده. مجلس یا مجلسین جدید را نمی توان مجددا برای همان علت منحل نمود.

هر گاه در مورد طرح یا لایحه قانونی که دو دفعه از مجلسی به مجلس دیگر رجوع شده است بین مجلس سنا و مجلس شورای ملی توافق نظر حاصل نشود کمیسیون مختلطی مرکب از اعضاء مجلسین که به عده مساوی از طرف هر یک از مجلسین انتخاب می شود تشکیل و در مورد اختلاف رسیدگی کرده گزارش خود را به مجلسین تقدیم می نماید. هر گاه مجلس سنا و

مجلس شورای ملی گزارشی را که کمیسیون مختلط داده است تصویب نمودند قانون مزبور برای توشیح صحه ملوکانه ارسال می شود. در صورتی که مجلسین در گزارش مختلط نیز توافق

نظر حاصل نکردند مورد اختلاف به عرض ملوکانه می رسد. هر گاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی نظر مجلس شورای ملی را تصویب فرمودند امر به اجرا می دهند و الا موضوع تا شش ماه مسکوت مانده و عندالاقتضاء ممکن است بعد از انقضای این مدت به عنوان طرح یا لایحه جدیدی در یکی از مجلسین مطرح شود.(2)

مطابق اصل سی و پنجم متمم قانون اساسی مشروطیت، سلطنت، ودیعه ای الهی بود که از سوی ملت در اختیار پادشاه قرار می گرفت.(3) بر همین مبنا، هنگامی که محمدرضا پهلوی در

ص:26

ساعت شانزده و سی دقیقه روز 26 شهریور 1320/ 17 سپتامبر 1941 در مجلس شورای ملی اظهار داشت: «من، خداوند متعال را گواه گرفته، به کلام اللّه مجید و هر آنچه در نزد خدا محترم است قسم یاد می کنم که تمام عمر خود را مصروف حفظ استقلال ایران، حدود مملکت [سازم،]

و حقوق ملت را محفوظ و محروس بدارم. قانون اساسی و مشروطیت ایران را نگهبان [باشم] و طبق قوانین آن سلطنت نمایم...»(1) و رسما زمام سلطنت را بر عهده گرفت؛ امیدواری فراوانی در دلهای اقشار مختلف مردم راه یافت که سایه سنگین رعب و وحشت سیاسی - اجتماعی دوره پهلوی اول به سرعت از عرصه کشور رخت بربسته و عصری جدید تولد یابد. رفتار و سکنات فردی و سیاسی شاه در سالهای نخست سلطنت نیز این نحوه نگرش را تقویت می کرد. شاه مدت کوتاهی پس از آغاز سلطنت، در 14 آبان 1320، طی پیامی مردم ایران را

ملتی آزاد و سرافراز خطاب کرد و هشدار داد تا جهت بارورتر شدن هر چه بیشتر درخت آزادی و بهره گیری از نعمات آن «مصالح و منافع عمومی» بر «اغراض شخصی» مرجح شمرده شوند(2) و در 16 اسفند 1322 در مراسم گشایش چهارمین دوره مجلس شورای ملی، به صراحت از لزوم احترام بر اصول قانون اساسی مشروطیت و عمل بدان دفاع کرده، بالاخص بر اهمیت «اصل انفکاک قوا که در قانون اساسی تصریح شده است»پای فشرد.(3) شاه در پیام

نوروزی سال 1324 خود ضمن دفاع از آزادی و دموکراسی، مردم کشور را به حمایت از مشروطیت فراخواند و تصریح کرد: «در کشوری که از نعمت دموکراسی برخوردار است افراد به قدر استعدادی که دارند مسئول اعمال خود در برابر سایرین شناخته می شوند و قانون کسی را اجازه نداده است که از زیر بار تکلیف و وظیفه ملی شانه خالی کنند.»(4) شاه در سالروز پیروزی انقلاب مشروطیت ایران (14 مرداد 1324) در حضور نمایندگان مجلس شورای ملی دوره چهاردهم ضمن سوگند مجدد بر وفاداریش به حفظ اصول مشروطیت تصریح کرد:

من به همان قرآن مقدسی که بر آن سوگند یاد کرده ام برای حفظ اصول مشروطیت بکوشم ایمان دارم و تاکنون بر همان سوگند خود پایداری کرده ام و بعد از این هم پایداری خواهم

نمود.

فکر می کنم که واقعا قانون هیچ کشوری چنین قدرت مطلقه ای را که به مجلس ایران داده است به مجالس خود نداده است. بدیهی است امروز تمام قدرت دست شما مجلسیان است و

ص:27

مجلس با این قدرت که دارد به تمام معنی فعال مایشاء است. بنا بر این بایستی بیشتر متوجه اهمیت مقتضیات روز و اوضاع دنیا و احتیاج ملتی که بر آن حکومت می کنید باشید.

تردید نیست که بهترین حکومت ها حکومت مشروطه است و اگر ملتی مطابق حقیقت از اصول آن پیروی نماید به بهترین ثمرات آن نائل خواهد شد.(1)

شاه در فروردین سال 1326 هنوز اظهار خوشوقتی می کرد که نظام مشروطیت بر گردونه سیاسی کشور حکمفرماست و امیدوار بود افراد کشور که البته از نعمت آزادی «تحت لوای قانون» برخوردار بودند بتوانند کشور را در مسیری صواب و سره هدایت کنند و «بار دیگر ثابت نمایند که کشور ایران از قافله تمدن عقب نمی ماند.»(2) و چند ماه بعد در 19 خرداد 1326 اظهار امیدواری نمود «عموم افراد کشور از حقوق ملی و اجتماعی خود به طور متساوی برخوردار گردند و [از] اصول مقدس مشروطیت و دموکراسی حقیقی» برخوردار شوند.(3)

با این طرز تلقی از نظام سیاسی کشور که البته عمق چندانی هم نداشت، هر چه زمان بیشتری از دوران سلطنت سپری می شد، شاه قدرت بیشتری در خود احساس می کرد و این خود زمینه ای فراهم می آورد تا از برخی کاستیهای موجود در سطح دولت و نظایر آن با لحنی

تهدیدآمیز انتقاد کند. چنانکه در 18 آذر 1327، در ملاقاتش با نمایندگانی از فراکسیونهای

مجلس شورای ملی، صراحتا کم کاریها و ناکارآییهای دولتها در چند سال گذشته را تأسف بار

خواند و آنان را متهم کرد که از زیر بار وظایف خود «شانه خالی می کرده و مسئولیت های خود را متوجه سایر ارکان حکومت می کنند» و هشدار داد که «پشتیبانی و حمایت من از دولتها برای این است که در انجام کارهای اصلاحی، بهبود وضع جامعه و رفع سختی و فشار آنها توفیق داشته

باشند و بتوانند از بار مشکلات مردم بکاهند، ولی در آتیه این تصویب و تقویت و موافقت را مشروط بر موفقیت آنها خواهم ساخت.»(1) مدت کوتاهی پس از این اظهارات، سوءقصد 15 بهمن 1327 پیش آمد و بهانه ای شد تا شاه، علنا، مجلس شورای ملی را نیز به بوته نقد بکشد و آن را به کم کاری و عدم انجام وظایفش در راستای اصول مشروطیت متهم سازد و با راهنماییهایی که از سوی برخی پیشگامان مشروطیت صورت گرفته بود بر لزوم تشکیل مجلس مؤسسان پای فشارد تا جهت افزایش اختیارات خود در عرصه تصمیم گیریهای مهم کشور، راهی قانونی بیابد. شاه در 5 اسفند 1327 طی گفتاری ضمن تشریح مشکلات کشور و انتقاد از مجلس و اینکه مشروطیت ایران چندان سنخیتی با نظامهای مشروطه حاکم بر کشورهای مختلف جهان ندارد و نیز توازن قوا در آن مراعات نگشته است، گفت:

مقصود از ملاقات آقایان ذکر مطلب لازمی بود که خواستم از آن استحضار حاصل نمائید. البته آقایان به خوبی اطلاع دارند که وضع فعلی کشور متأسفانه از هر حیث در هم ریخته و شیرازه امور از هم گسیخته شده است. فقر و فلاکت و بدبختی و بیماری همه جا را فرا گرفته و هیچ کار مفیدی در دستگاههای مؤثر کشور انجام نمی شود. مثلاً پنج سال است که بودجه مملکت از تصویب مجلس نگذشته و هیچ گونه تعدیلی هم در زندگی اجتماعی طبقات حاصل نشده و تمام این جریانات به کلی برخلاف میل و عقیده و سلیقه من می باشد و تاکنون هم در

موارد عدیده این مطلب را متذکر شده ام.

علت واقعی این آشفتگی این است که مشروطیت و دموکراسی ایران شباهت به هیچکدام از مشروطیت های دنیا ندارد و به تصدیق مجاهدین صدر مشروطیت که عده ای از آنان در این جلسه شرکت دارند و قانون اساسی هم به قلم آن ها تدوین یافته، تا توازن بین قوای عامله

مشروطیت نباشد غیر از فساد چیزی عاید کشور نخواهد شد. همان طور که من و لابد همه،

ص:29

مخالف اختیارات مطلق قوه مجریه هستیم و معترفیم که قوه مجریه را باید قوه مقننه نظارت و کنترل نماید و به خصوص این قوه بودجه مملکتی را با دقت رسیدگی و تصویب کند، همان طور

هم رئیس مملکت باید بتواند اگر خدای ناکرده قوه مقننه در راه اشتباه باشد و بن بستی ایجاد شود با تجدید انتخابات اشکال را رفع نموده و به هر صورت عقیده جدید مردم را درک نماید.

پس مثل تمام ممالک دمکرات و مترقی دنیا که الزاما در آنها توازن بین قوا هست ما هم باید طریقی را اتخاذ نمائیم که آنها پس از سالها تجربه اتخاذ نموده اند.

باز تکرار می کنم که در کشور ما متأسفانه مشروطیت حقیقی به مفهوم واقعی آن، آن طور که در تمام ممالک متمدن و راقیه موجود است وجود ندارد و عموم افراد کشور به تساوی از مفاهیم واقعی آزادی و مشروطیت بهره مند نمی باشند.

با حق تجدید انتخابات در صورت تشخیص رئیس مملکت هم ملت بهتر می تواند در سرنوشت خود نظارت نماید و هم انتخابات خیلی صحیح تر و آزادتر انجام خواهد گرفت. من که حاضر هستم در هر موقعی جان خود را فدای مملکت نمایم به هیچ روی قبول نمی کنم که نام

من ملعبه عده ای از اشخاص جاهل شود که از نقص مشروطیت فعلی سوءاستفاده نموده و اوضاع را آشفته کرده و آینده کشور را به تباهی سوق دهند.

با توجه به مراتب فوق، با رجال صدر مشروطه مشورت لازم نموده و مصمم شده ام که مجلس مؤسسان را تشکیل دهم و از این دعوت دو مقصود دارم: اول اینکه چون هر قانونی با

توجه به پیشرفت زمان و به وجود آمدن وضعیت های تازه احتیاج به پاره ای اصلاحات پیدا

می کند تا با مقتضیات آن تطبیق نماید و راه این اصلاح متأسفانه در قانون اساسی پیش بینی نشده است، بنا بر این مقصود اول، یافتن راهی است که بتوان به وسیله آن اصلاحات لازمه را به نفع کشور و اجتماع در موقع خود در قانون اساسی به عمل آورد. دوم موضوع اصلاح اصل چهل و هشتم قانون اساسی است.(1)

با تشکیل مجلس مؤسسان و تغییر مفاد اصل 48 قانون اساسی، مجلس شورای ملی که تا آن هنگام حداقل بر حسب ظاهر قانونی، تشکیل، فعالیت و انقضای مدت آن، مصون از دخالت و اراده شاه بود، تحت سیطره اش قرار گرفت. شاه مختار بود هر گاه مصلحت دید، بر

عمر مجلسین خاتمه دهد و فرمان انتخاباتی نو و خود خواسته را صادر نماید. بدین ترتیب،

رکن اصلی مشروطیت ایران به سختی ضربه دید.

همین که مجلس مؤسسان، چنانکه مدنظر شاه بود حیطه اختیارات او را در سلطه بر مجلس شورای ملی تأیید کرد، چند روز بعد، در 24 اردیبهشت 1328، اعضای مجلس مؤسسان خوشوقت شدند که شاه اقدام آنان را ستوده و تأکید کرد که «چون اراده ملت معطوف بر این شد که دموکراسی به مقیاس حقیقی خود در کشور ما استوار شود اقدام آقایان در تدوین

ص:30

اصول جدیدی در قانون اساسی بس لازم و دارای اهمیت است». شاه اضافه کرد که: «از آن پس مشروطیت حقیقی با برقراری توازن بین قوا در کشور به مورد اجرا گذارده خواهد شد»(1) و توصیه کرد که «انحلال مجلس یا مجلسین که در قانون اساسی پیش بینی و به نظر رئیس مملکت گذاشته شده برای موقعی است که اگر امری پیش آید یا خدای نخواسته برخلاف انتظار عمل مجلس یا

مجلسین مباین با افکار عمومی باشد مردم در این موقع بتوانند نظر خودشان را اظهار نمایند. این اصول برای تحکیم امر مشروطیت است و کاری که آقایان در این چند روزه انجام داده اند برای

اثبات مشروطیت بود. این اقدام[،] مشروطیت ما را که به وضع فلاکت باری دچار شده بود نجات داد، چون اگر این وضع ادامه می یافت دو صورت پیدا می شد. یا اصول اعمال زور و قدرت در

این مملکت مستقر می گردید که خود این اصول موجب ابتلائات عدیده ای می شد که عکس العمل آنها هرج و مرج و بی نظمی بود، یا خدای ناخواسته دچار انقلاباتی می شدیم که در دنیا و در این زمان به نفع مملکت تمام نمی شد.»(2)

در همان جلسه شاه عدالت اجتماعی را از ارکان مشروطیت خواند و دستگاه دادگستری و قضاوت را مسئول تحقق عدالت اجتماعی در کشور برشمرد و در همان فرصت کوتاه بر خود لازم دید تا پس از انتقاد مجدد از عملکرد دولت و مجلس که طی ماههای گذشته رنگ جدی تری به خود گرفته بود، دستگاه دادگستری کشور را نیز سرزنش کند که «آن طور که باید کار خودش را انجام نمی دهد».(3) با تمام این تفاصیل شاه هنوز اذعان می کرد به سوگندی که در اوایل سلطنتش بر تقویت مشروطیت و قانون اساسی یاد کرده همچنان وفادار است و «حالا هم که اصلاحاتی در قانون اساسی ایران شده است لازم دانستم که سوگند جدیدی به حفظ قانون

جدید اساسی ایران ادا کنم.»(4)

48 آن) سخت اعتراض کرده، نگرانی عمیق خود را از تبعات سوء این اقدام به مردم، نمایندگان مجلس و شخص شاه گوشزد نمودند.

در بخشهایی از نامه آیت اللّه کاشانی می خوانیم:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

و لاحول ولا قوة الا بالله العلی العظیم. وضعییات ملامت خیز و ترتیبات اسف انگیز ایران که قلوب را جریحه دار می نماید این دورافتاده از وطن را وادار نمود از چند صد فرسخ راه وظیفه دینیه حتمیه و وجدانیه به هموطنان عزیز را پس از سلام ابلاغ نمایم ...

امیدوارم عرایض خالصانه این خادم اسلام مؤثر و از خواب غفلت بیدار و تنبلی را کنار و از فجایع و بیدادگری هایی که نقشه آن را کشیده و با غفلت ملت عنقریب جامه عمل را می پوشد

جلوگیری نمائید ... همه مزه دیکتاتوری بیست ساله را چشیده، در این طرز حکومت کسی مالک مال و جان و ناموس و حیثیت خود نیست و امور مملکت به دلخواه خودخواهان به زور سرنیزه اداره می شود. هر ظلم و جنایتی را بدون بیم و هراس با کمال بی شرمی آن بی خبرانِ از خدا می نمایند و مال ملت را به یغما می برند و صرف عیاشی می نمایند. ولی این دیکتاتوری

قانونی نیست، وای بر آن وقتی که قانون اساسی را چنانکه تصمیم گرفته اند تغییر دهند و انتخابات را با سرنیزه پیش ببرند و دزدان و شیادان طرفدار دیکتاتوری را به کرسی وکالت بنشانند و مجلس سنا را از اشخاص فاسد تشکیل بدهند. آنوقت است که هیچکس قدرت اندک تنفسی و تکلمی برخلاف مظالم و خودخواهی های دیکتاتورها نداشته باشد و هر کس برخلاف میل آنها

حرفی بزند گرفتار حبس تاریک [می شود] یا به دیار عدمش می فرستند ...

تبعید این خادم اسلام و ملت با آن وضع فجیع برای تغییر قانون اساسی و انتخابات فرمایشی و سوار کردن خیانتکاران و نورچشمان به گرده این ملت فلک زده و مسئله نفت و تجدید امتیاز

بانک شاهی است ... آقایان نمایندگان به طمع انتخاب خود برای دوره بعد غضب الهی را برای

خود ذخیره نکنید و این جرم و خیانت را که باعث لعنت و نفرین ابدی است یادگار نگذارید. قد مردانگی علم کنید و از جنایت خائنین خودخواه بی دین جلوگیری نمائید. عصر خود را عصر

اعراض مشروطیت قرار ندهید. قانون اساسی خونبهای جمعی کثیر از مردمان غیور و وطن خواه

دیندار است. چقدر نهب اموال و هتک اعراض اتلاف نفوس در راه آن شده، به هر ترتیب است نگذارید تغییر کند. خودخواهان و شهوت رانان به کرسی دیکتاتوری بنشینند و دیانت و

مملکت و ملت را فدای شهوت رانی خود بنمایند. راضی نشوید نفت را که باید عمده بیچارگی

این ملت لخت و گرسنه از آن دفع بشود به رایگان به نفع اجنبی از کفَش برود ...

هموطنان عزیز! در جلوگیری از تغییر قانون اساسی و دیکتاتوری و مظالم خانمانسوز فداکاری لازم است. نمی توانند همه را بکشند یا حبس نمایند. حرف حساب ملت با جدیت در دنیای امروز پیش می رود والا پشیمان می شوید در حالی که پشیمانی سودی ندارد.

در خاتمه لازم است چند کلمه به عرض اعلیضرت همایونی برساند:

شاها! تغییر قانون اساسی به نفع شاه نیست و به ضرر ملت و مملکت تمام می شود. مملکت

ص:32

حاجت شدید به عدالت حقیقی اجتماعی دارد. آنهم موقوف به آزادی و اصلاح مجلس است نه به دیکتاتوری و سپردن زمام امور به دست کپسول های شهوت و طمع و خودخواهی که روز به روز ظلم و بیدادگری زیادتر و بنیاد این ملت و مملکت بر باد رود.

یکماه است هر صبح و شام اداره تبلیغات خبر تلگرافات و مجالس جشن و صدقات و انواع احساسات ملت را مبنی بر شاه دوستی در رادیو پخش می نماید آیا مقتضی نیست در مقابل این

احساسات بی شائبه ملت ستمدیده و شکرانه رفع خطر عوض تحکیم مبانی دیکتاتوری تغییر قانون اساسی و مداخله در انتخابات وسیله آزادی و آسایش ملت بینوا را فراهم نمائید؟

شاها! به سرنیزه مغرور نشوید، سرنیزه ای را که ملت به دست شما سپرده امانتی است که نباید برخلاف صلاح ملت و مملکت به کار برید به خدایی که رفع خطر فرموده اتکاء و اعتماد بنمائید. هر چند این عرایض در پیشگاه همایونی تلخ است چون حق تلخ است ولی ثمره شیرین

دارد!خادم اسلام و مسلمین سید ابوالقاسم کاشانی(1)

در نامه دیگری که به امضای 45 تن از علمای حوزه های علمیه عراق رسیده و تاریخ 21 فروردین 1328 را بر پیشانی داشت، از شاه خواسته شده از تغییر قانون اساسی توسط مجلس

مؤسسان جلوگیری کند. این نامه حاکی از نگرانی علمای روحانی از تغییر قانون اساسی و تعطیل موادی از قوانین مشروطیت و دموکراسی است:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی - با تقدیم مراتب دعاگویی کرارا به وسایل عدیده از عرض عرایض و غیره به عرض همایون اعلی رسیده است ماده ای که از آن تعبیر به مفتاح تغییر

قانون اساسی می شود به نظر دعاگویان مطابق انتظار عالیه مردم و عموم روحانیون که متخصص

در دولتخواهی هستند و کرارا امتحان داده اند و هم مطابق افکار عمومی ملت ایران خلاف

مصلحت و موجب تزلزل قانون اساسی است که حافظ تمام شئون مملکت است از مذهب و سلطنت و طرز حکومت و غیره. اگر چه اعلیحضرت کرارا فرموده اند که از طرف ذی شرف همایون الزامی به گذاشتن این ماده نیست ولی چون فرمان همایونی ناظر سه ماده بوده است

عموم مردم و مخصوص کسانی که به نام مجلس مؤسسان حاضر می شوند تصور می کنند که این ماده هم محل توجه و نظر خاص همایونی است. مستدعی هستیم که امر فرمایید از طرف دولت اعلامیه منتشر شود که نسبت به این ماده نظری نیست هم دعاگویان و هم اضطرابی که در افکار

عمومی پیدا شده است رفع و موجب مزید تشکر و امتنان خواهد بود.11 جمادی الثانیه 1368

[ذیل این نامه، نامه نام 45 تن از علماء ذکر گردیده است.(2)]

همچنین آیت اللّه سید محمد بهبهانی هم در انتقاد به تشکیل مجلس مؤسسان برای تغییر

ص:33

موادی از قانون اساسی طی اعلامیه ای به شرح زیر نسبت به این اقدام اعتراض کرده آن را مخالف شرع و قانون دانست:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

این ایام به واسطه پیشامدی که عموم مردم ایران در آن ذیحق [می باشند] و باید حقوق خود را حفظ نمایند در عامه مردم از جمیع طبقات اضطراب و پریشانی فوق العاده مشاهده می شود.

این نگرانی و اضطراب در مورد ماده ای است که به نام مفتاح تغییر قانون اساسی قرار است در مجلس مؤسسان مورد شور و مذاکره واقع شود، جمعی از مردم از تکلیف شرعی سؤال می کنند و برخی از نظر شخصی حقیر استعلام می نمایند. گرچه حقیر شفاها در هر دو مرحله جواب صریح داده ام ولی برای اینکه همه افراد مطلع و مسبوق باشند باز به صراحت گوشزد عموم

طبقات و مخصوصا به آقایانی که به عنوان نمایندگی مجلس مؤسسان معرفی شده اند می نمایم:

عنوان این ماده را به هیچ وجه صلاح دین و سلطنت و مملکت نمی دانم و هر رأی که در این

باب داده شود خیانت به مملکت و مخالف مصالح دین و سلطنت و استقلال و استقرار حدود مملکت می دانم و به این جهت هر رأی که در این مورد داده شود مخالف شرع و به موجب قانون اساسی قانونیت ندارد... الاحقر محمد الموسوی بهبهانی.(1)

برمی دارد. مجلس سنا که شامل 60 نماینده بود نظارت فائقه ای بر مصوبات مجلس شورای ملی اعمال می کرد. همان مجلسی که چندی قبل با تغییر اصل 48 قانون اساسی به میزان قابل

توجهی از اعتبار و جایگاهش کاسته شده بود. سی تن از نمایندگان مجلس سنا را مستقیما شاه

منصوب می کرد و سی تن بقیه علی الظاهر، با رأی مردم انتخاب می شدند. این روند تا پایان

دوران سلطنت محمدرضا پهلوی تداوم یافت. شاه در همان اولین جلسه گفتگویش با نمایندگان سنا تأکید کرد که «پایه و اساس حکومت مشروطیت و دموکراسی با تشکیل مجلس سنا استحکام خواهد یافت.»(1) و طی سخنانی مبسوط، روند تکامل مشروطیت ایران را از هنگام تغییر مفاد ماده 48 قانون اساسی در اردیبهشت 1328 بدین سو، به شرح زیر ستود و بر لزوم تقویت هر چه بیشتر آن تأکید نمود:

مشروطیت ایران به عقیده من که بعضی از همین آقایانی هم که حضور دارند در این نظر با من شریک بودند، تازه تکمیل شده، یعنی از هشت نه ماه پیش شباهت به ممالکی که پیشقدم مشروطه می باشند پیدا کرده است. تردیدی نیست که مشروطیت و حکومت دموکراسی که در تمام کشورها نتایج درخشان آن نمایان است بر سایر حکومتها رجحان دارد و بهترین نوع حکومتها است که در بیشتر کشورها قوام و ثبات پیدا کرده و مردم هم این نوع حکومت را تقویت می کنند و از مزایا و محسنات آن برخوردار می شوند. البته هر حکومتی محسناتی دارد و ممکن است معایبی هم داشته باشد، ولی در حکومت دموکراسی و مشروطیت که روی اراده مردم به وجود می آید و اکثریت مردم باید رأی بدهند و برگزیدگان خود را انتخاب کنند طبعا

اراده مردم حکومت می کند و میل ایشان رعایت می شود. برای مردم که خود شریک و سهیم امورند ناراحتی پیش نمی آید و ما باید نهایت سعی و اهتمام را داشته باشیم که این نوع حکومت را تقویت نمائیم و از مزایای آن مثل سایر ممالک دنیا برخوردار شویم و از همه گونه وسایل و موجباتی که راه سعادت و ترقی را به روی ملت باز گذاشته است استفاده کنیم.(2)

البته شاه نمایندگان مجلس شورای ملی را نیز از این برداشت خود درباره تکامل مشروطیت بی نصیب نگذاشت و در 2 بهمن 1328، مضمون هر آنچه را که پیشتر از آن در جمع نمایندگان مجلس تازه تأسیس سنا به زبان آورده بود، برای آنان نیز بازگفت و وظایف

نمایندگان دوره آتی مجلس شورای ملی را با توجه به اینکه «چون مشروطیت ما در ایران به پایه تکامل رسیده» بسیار مهم ارزیابی کرد. وی تاکید کرد در جهت تکامل بیشتر مشروطیت - که مراد او همانا تغییر مفاد دیگری از اصول قانون اساسی بود- باز هم به یاری نمایندگان

مجلس شورای ملی و مجلس تازه تأسیس سنا نیازمند است تا از این پس تغییرات مورد

ص:35

نظرش، «با یک روح اصلاح طلبانه ای به تصویب برسد.»(1) در 4 اسفند 1328، منظورش را به شکل صریح تری با هیأت رئیسه مجلسین شورای ملی و سنا در میان نهاد و از اینکه در اصل

49 متمم قانون اساسی مشروطیت، حق هیچ گونه اظهارنظری برای شاه درباره قوانین مصوبه مجلس پیش بینی نشده، اظهار نارضایتی کرد و به غلط «کشورهای مترقی مانند آمریکا و سوئیس» را مثل زد که در قوانین آنها چنین حقی به رؤسای کشورهای شان داده شده است. در این شکوائیه، شاه خطاب به هیئت رئیسه مجلسین شورای ملی و سنا گفت:

می باید این نکته را متذکر شوم که در مجلس مؤسسان اصولی به تصویب رسید و موادی از قانون اساسی اصلاح شد که در ضمن پیش بینی گردید که اصلاح چند ماده دیگر در ابتدای کار

مجلسین در دستور قرار گیرد، از جمله اصل 49 راجع به قوانینی بود که به تصویب مجلسین

می رسد. باید متوجه بود که اگر رئیس مملکت تشخیص بدهد که قانونی که به تصویب مجلسین

رسیده مطابق مصالح کشور نیست باید بتواند نظر خود را ابراز دارد، به این ترتیب که، در اصل 49 شایسته است برای رئیس مملکت حقی قائل شد که چنان که قانونی را به صلاح مملکت ندانست مجددا آن قانون را به مجلس برگرداند که اگر دوباره با اکثریت دو ثلث اعضای مجلسین تصویب گردید آن وقت عمل کند، یا لااقل رئیس مملکت طبق مقتضیات زمان شش ماه اجرای قانونی را که مقتضی نمی داند متوقف داشته و آن را مسکوت بگذارد. این موضوع

در قوانین کشورهای مترقی مانند آمریکا و سوئیس نیز ملاحظه شده و برای رئیس مملکت این

حق مسلم گردیده است.(2)

مجلس مؤسسان، در همان 18 اردیبهشت 1328، علاوه بر تغییر مفاد اصل 48 قانون اساسی، اصلی به متمم قانون اساسی الحاق کرده بود که بر اساس آن شاه می توانست هر گاه

اراده نماید، البته بر حسب ظاهر، طبق نظر مجلسین شورای ملی و سنا، مجلس مؤسسانی تشکیل دهد و هر یک از اصول یا متمم قانون اساسی(3) را، آن هم به صورتی قانونی، تغییر دهد.(4) مدت کوتاهی پس از تصویب اصل الحاقی مزبور، در مجلس مؤسسان شاه در صدد برآمده بود از این اختیار ویژه خود، با موافقت و همراهی نمایندگان مجلسین، استفاده کند و اصل 49 قانون اساسی مشروطیت را نیز به نحو دلخواه تغییر دهد. در اصل 49 قانون اساسی

مصوب سال 1324 قمری چنین آمده بود:

ص:36

اصل چهل و نهم - صدور فرامین و احکام برای اجرای قوانین از حقوق پادشاه است، بدون اینکه هرگز اجرای آن قوانین را تعویق یا توقیف نماید.(1)

پیدا ست اصل 49 متمم قانون اساسی، هرگونه اظهارنظر و یا احیانا مخالفت شاه با قوانین مصوبه مجلس شورای ملی را مردود شمرده بود و این امر برای او که می خواست مشروطیت واقعی را هر چه بارورتر در عرصه کشور محقق سازد! البته مانع بزرگی شمرده می شد. با این

حال، در کوتاه مدت مجلسین شورای ملی و سنا نتوانستند، یا نخواستند این آرزوی شاه را

برآورده سازند. اصل 49 قانون اساسی بالاخره در دوره 19 مجلس شورای ملی و مجلس سنا، در اردیبهشت 1336 اصلاح گردید و به حیطه اختیارات شاه در عرصه پاسداری از اصول مشروطیت واقعی به شرح زیر تأکید ورزید:

صدور فرامین و احکام برای اجرای قوانین از حقوق پادشاه است، بدون اینکه هرگز اجرای آن قوانین را تعویق یا توقیف نمایند: در قوانین راجع به امور مالیه مملکت که از مختصات

مجلس شورای ملی است چنان که اعلیحضرت پادشاه تجدیدنظر را لازم بدانند برای رسیدگی مجدد به مجلس شورای ملی ارجاع می نمایند. در صورتی که مجلس شورای ملی به اکثریت سه ربع از حاضرین در مرکز نظر سابق مجلس را تأیید نمود، اعلیحضرت شاهنشاه قانون را توشیح

خواهند فرمود.(2)

همگام با این اصلاحات در قانون اساسی مشروطیت، شاه در 14 مرداد 1329 طی پیامی که به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب مشروطیت خطاب به «هم میهنان عزیز» صادر کرد «چهل

و پنجمین سال مشروطیت و آزادی ایران را از صمیم قلب» به آنان تبریک گفت و اظهار امیدواری کرد تا مردم ایران طی قرون متمادی بتوانند سالگرد انقلاب مشروطیت را برگزار

نمایند(3) و در حالی که، در آن شرایط از هرگونه اثرگذاری جدی بر عملکرد احزاب و تشکلهای سیاسی فعال در کشور عاجز بود، به این گروهها توصیه می کرد در امور کلان کشور

همدلی بیشتری نشان دهند و کماکان کشورهای توسعه یافته اروپای غربی را به عنوان الگویی مناسب از نظام سیاسی قابل تقلید به دولتمردان کشور توصیه می نمود.(4) در

دیدارهایی که با نمایندگان مجلس شورای ملی داشت، بارها تأکید می کرد گروهها و تشکلهای پراکنده سیاسی با یکدیگر به توافقی دست یافته و «اکثریتی قوی تشکیل» دهند تا هرگاه درباره مسائل مختلف مذاکرات و مباحثی صورت می گیرد، نتایج قابل قبولی به دست

ص:37

آید و «هدفهای مملکتی» تأمین شود.(1) در سالهای پایانی دهه 1320 شمسی با آنکه شاه هنوز از ضرورت وجود نظام مشروطه سخن می گفت، پس از تشکیل مجلس شانزدهم و مشاهده سمت گیریهای بعدی مجلس و دولت به سوی نادیده گرفتن هر چه بیشتر مقام شاه در عرصه تصمیم گیریهای مهم کشوری، آسیبهایی را که نظام مشروطیت بر اقتدار و تحکیم موقعیتش وارد می ساخت، بیشتر درک می کرد. با این همه، در پیام 14 مرداد 1330 که به مناسبت سالگرد

انقلاب مشروطیت خطاب به مردم کشور صادر کرد، اهمیت نظام مشروطه در پیشرفت کشور را به شرح زیر ستود:

جشن چهل و ششمین سال مشروطیت را که میراث اسلاف ماست به ملت ایران تبریک می گویم و رفاه و سعادت عموم را از خداوند متعال خواهانیم. امیدواریم که عموم ملت در

حفظ اصول مشروطیت همواره ساعی و کوشا باشند. حکومت مشروطه نمونه و مظهر کار جمعی و تشریک مساعی عمومی است و در آن هر کس بنا به استعداد خود تحت لوای قانون از حقوق و مزایای قانونی بهره مند شده از عدالت اجتماعی و آزادی فردی برخوردار می شود.

بر اثر احترام به اصول مشروطیت و قانون[،] ملل آزاد جهان توانسته اند گام های بلند در راه ترقی و تعالی خود بردارند و در مبارزه زندگانی حقوق و منافع خود را حفظ کنند. برای هر نوع اصلاحات اجتماعی محیط ثابت و آرام ضروری است که سازمان های قانونی و مسئولین امر بتوانند وظایف خود را با آرامش انجام دهند و بدون تردید و تزلزل اقدامات اصلاحی را شروع

و تعقیب نمایند.

امیدواریم ملت شایسته و باهوش ایران که در هر حال مصالح حقیقی خود را تشخیص می دهد همان طور که در مورد ملی شدن نفت هماهنگی خود را حفظ کرده با متانت و حسن تشخیص در هر مورد اقدام نماید تا به یاری باریتعالی همیشه موفق باشد.(2)

اما، در 14 مرداد سال بعد، هنگامی که دولت دکتر مصدق در مصدر امور بود و به نظر می رسید موقعیت شاه بسیار بحرانی است، پیام او به مناسبت سالگرد انقلاب مشروطیت، خیلی کوتاه و به دور از هرگونه تمجید جدی از نظام مشروطه بود؛ فقط اظهار امیدواری می کرد تا «عموم مردم بر طبق قانون اساسی تکالیف حقوقی خود را محترم دانسته و مطابق آن عمل کنند».(3) در مرداد 1332 هم، شاه گرفتارتر از آن بود که به مناسبت سالگرد مشروطیت پیامی صادر نماید. بالاخص اینکه، حداقل از یک سال قبل، شاه و دربار، به همراه عوامل

داخلی و کشورهای توطئه گر خارجی (انگلیس و آمریکا)(4) طرح کودتایی را علیه دولت ملی

ص:38

و مشروطه خواه دکتر مصدق در سر می پرورانیدند که نهایتا، با موفقیت به اجرا درآمد و 14

روز پس از چهل و هشتمین سالگرد پیروزی انقلاب مشروطیت در ایران و نیز دوازده سال بعد از سقوط اجباری رضاشاه از سلطنت، که گمان می رفت مجالی دیگر برای تجدید حیات نظام مشروطه سلطنتی در ایران فراهم شده، کودتای معروف 28 مرداد 1332 بر تمام این امیدها مهر باطل زد. ضمن اینکه، حداقل از اواسط دهه 1320، شاه با کمک طرفداران داخلی

و نیز متحدان خارجی اش گامهایی مؤثر برای از میان برداشتن دستاوردهای نظام مشروطه و

روش سیاسی مبتنی بر مردم سالاری برداشته بود و بدین ترتیب، عصر جدیدی در عرصه تحولات سیاسی - اجتماعی کشور فرا رسید.

ص:39

ص:40

ص:42

استثنا بود؛ اما، اولیای آن دولت نیز گرفتارتر از آن بودند که عملاً بتوانند گامی اساسی در

تحقق این آرمان تقریبا 45 ساله ایرانیان بردارند. بر همگان مسلم بود که رفتار حاکمیت با اقشار مختلف مردم، از آن پس کمتر می توانست چارچوبی قانونی و نظام مند پیدا کند و نهادهای سیاسی و اجتماعی کشور باید در فضایی آغشته به احساس ناامنی سیر می کردند.

اعمال نفوذ کشورهای خارجی در حیطه اموری که انجام آن به دولتها مربوط می شد در دهه اول سلطنت محمدرضا پهلوی کم نبود و به استثنای دکتر محمد مصدق سایر نخست وزیران آن دوره و نیز اکثریتی از وزرای کابینه ها متهم بودند که ارتباطاتی با سیاستگزاران کشورهای انگلیس، شوروی و نیز آمریکا داشته اند. اتهاماتی که چندان هم بی اساس نبود. این روند پس از کودتا نمود بیشتری یافت. سپهبد فضل اللّه زاهدی آشکارا

متهم بود که از سیاست آمریکایی ها پیروی می کند و این موضع گیری از دیدگاه دربار و شاه که عمدتا از سوی بریتانیایی ها حمایت می شدند، چندان خوشایند نبود و در نهایت نیز در زد و بند میان طرفین رقیب، زاهدیِ تاجبخش از نخست وزیری کنار گذاشته شد.(1) حسین علاء نخست وزیر بعدی (1334 - 1336) که در طول دوران طولانی فعالیت سیاسی اش کمتر او را فردی صاحب رأی یافته ایم، ضمن حرف شنوی از شاه، به نظر می رسد در رقابت دو کشور انگلیس و آمریکا در عرصه سیاسی ایران مشی آشتی جویانه ای در پیش گرفته باشد. دوران نخست وزیری چهارساله دکتر منوچهر اقبال (1336 - 1339) که فرصت ابراز وجود بیشتری برای شاه فراهم آورد و خود نیز، در مقام «جان نثار» اعلیحضرت، مطیع تر از آنی بود که در جهت پیشبرد اهداف و خواسته های کشورهای انگلیس و آمریکا در ایران مشکل ایجاد کند و یا شاه را از نحوه عمل و وظایفی که بر عهده او نهاده شده بود، برنجاند. کابینه کوتاه و لرزان جعفر شریف امامی (1339 - 1340 ش) بدون اثرگذاری جدی در عرصه سیاسی کشور جای خود را به دولت دکتر علی امینی داد که آشکارا با برخورداری از حمایت آمریکایی ها، آماده

بود شاه را به چالش فراخواند. همین که، امینی برای حکومت شاه خطرآفرین شد، دو کشور انگلیس و آمریکا، نهایتا به راه حل مقتضی دست یافتند. شاه با پذیرش انجام وظایفی که گمان می رفت آمریکایی ها اجرای آن را ابتدائا توسط اشخاصی نظیر امینی زیبنده تر می دیدند،

لرزش به وجود آمده در پایه های قدرت و سلطنتش را مهار کرد و نهایتا در دوره نخست وزیری اسداللّه علم (1340 - 1342) اختلاف نظر انگلیس و آمریکا بر سر لزوم ابقای

ص:44

قدرتمندانه شاه در رأس حاکمیت کشور به طور مسالمت آمیزی حل و فصل شد. چنانکه، با پایان دوران نخست وزیری اسداللّه علم، که البته با سرکوب شدید مخالفتهای داخلی همراه

بود، شاه آرام آرام، به دوران اوج دیکتاتوری خود نزدیک تر می شود.(1)

اندک زمانی پس از وقوع کودتای 28 مرداد 1332 گروهها و تشکلهای سیاسی مخالف رژیم به سرعت سرکوب و از عرصه سیاسی کشور کنار گذاشته شدند. طرفداران حزب توده که در دوره نخست وزیری دکتر مصدق، فرصت مجددی برای فعالیت یافته بودند سخت تحت فشار قرار گرفتند. گروهها و احزاب طرفدار مصدق و ملی گرایان نیز تحت پیگرد قرار

گرفته و منزوی شدند. همچنین با دستگیری و اعدام رهبران فدائیان اسلام فعالیت این گروه

نیز به پایان راه خود نزدیک شد. شاه در 20 فروردین 1334 خطاب به شماری از نمایندگان

مجلس، مدعی شد «اکنون زحمات و مبارزه ما با کمونیسم و حزب منحله توده و احزاب و دسته های مخرب و اخلالگر به نتیجه رسیده، تشکیلات و سازمان های آنها متلاشی شده و سران

و سردسته هایشان توقیف و به مجازات های قانونی محکوم شده اند و دیگر سیاست خارجی در

امور داخلی ما رخنه نخواهد کرد».(2)

شاه در واپسین روزهای سال 1334 بار دیگر با اطمینان تأکید کرد که «در حال حاضر عناصر نامطلوب سرکوب شده اند و اکنون فرصت برای خدمتگزاران موجود است که امتحان شایستگی و صداقت خود را در راه خدمت به ملک و ملت بدهند».(3)

شاه که اساسا با کودتای انگلیسی - آمریکایی 28 مرداد 1332 قدرت خود را بازیافته و دولت دکتر مصدق را به سقوط کشانیده بود، ضمن اینکه خود را پادشاهی مستقل می خواند که به هیچ قدرت خارجی وابسته نیست؛ مخالفان سیاسی خود را متهم می کرد که در راستای خواسته های کشورهای خارجی گام برمی دارند. شاه طی سالهای میانی دهه 1330، منکر هرگونه اعمال نفوذ قدرتهای خارجی در عرصه کشور بود. چنانکه در مرداد 1336، طی سخنانی، هرگونه وابستگی خود به قدرتهای خارجی را رد کرده و آن را هوچی گری توصیف نمود و خود را پیشگام تحولات سیاسی - اقتصادی خواند که به گمان او در کشور جریان داشت. در بخشهایی از این گفتار سراسر بی اساس و پرتناقض که با وجود قراین روشنی مبنی

ص:45

بر حرکت در راستای خواسته ها و اهداف کشورهایی نظیر انگلستان و آمریکا، آشکارا از تمایل وی به اقتدارگرایی و رفع اتهام وابستگی اش به کشورهای خارجی حکایت دارد، چنین می خوانیم:

شنیده ایم در این ماه اخیر موقعی که من در مسافرت بودم حرفهای مضحکی زده اند. من تصور می کردم بساط این هوچی گری ها تمام شده است. مثلاً شایع کرده اند که به شاه گفته اند که مسافرت بکند برای آن که در غیاب او دست و بال برای کار و اصلاحات باز باشد. چه کسی به

شاه گفته؟ خارجی ها! این چه طرز فکری است؟ چطور ممکن است که این حرفها زده شود؟ مگر قائل هستند که در این مملکت خارجی نفوذ دارد؟ آن هم چنین نفوذی که به شاه مملکت

بگوید برو یا بیا؟ در غیاب شاه چه اصلاحاتی بشود؟ مثلاً یکی از اصلاحات موضوع مالیات

است. مگر شاه مانع از آن است؟ دیگر اصلاحات ادارات است. مگر مخالفتی شده بود؟ این صحبتها متأسفانه از وقتی شروع شده که ما می خواهیم قرارداد نفت را عملی سازیم و قدم

تازه ای در این راه برداریم.

اخیرا مقاله ای در روزنامه های خارجی نوشته و گفته بودند که خوب است شاه ایران هم در هیچ کاری مداخله نکند تا محبوب واقع شود. درست توجه کنید، موقعی که ما آمدیم توده ای ها

را از بین بردیم چنین چیزی نگفتند، وقتی که قرارداد کنسرسیوم را بستیم که البته در آن روز بهترین قراردادی بود که ممکن بود بسته شود حرفی نزدند، وقتی که وارد پیمان بغداد شدیم

چنین سخنی نبود، موقعی که به روسیه مسافرت کردیم اگر چه اول توهماتی ایجاد شد، اما وقتی

که سیاست خود را تشریح کردیم و گفتیم شما از ما به عنوان مهاجم یا آلت دست خارجی نگران نباشید ولی اگر به ما حمله شود دفاع خواهیم کرد و در نتیجه روابط دوستانه شد کسی

ایرادی نگرفت، اما موقعی که آمدیم در کار نفت قدم تازه ای برداریم و حق ملت را حفظ کنیم

می گویند باید شاه بگذارد سایرین کار خودشان را بکنند.(1)

همچنان که گفتیم در این سخنان، شاه به طور ضمنی تأیید می کند که اقدامات او در عقد قرارداد کنسرسیوم، عضویت در پیمان بغداد و نظایر آن با هدایت دوستان و متحدان غربی اش صورت گرفته است.

شاه در اسفند 1337 از اشتیاق و علاقه خود به لزوم در پیش گرفتن روش استبدادی حاکمیت با صراحت لهجه بیشتری سخن به میان آورد و طی گفتاری تناقض آمیز، اقتدار پادشاه را برای توسعه و پیشرفت کشور ضروری و انکارناپذیر شمرده، گفت: «تصور می کنید که من طرفدار استبداد پادشاهی هستم. دیکتاتوری پدرم لازم بود، اقتدار من هم در حال حاضر

لازم است. اما هدف من این است که ایران آن قدر ترقی کند که خودش بتواند ترقی و پیشرفت

ص:46

کند، حتی اگر پادشاه نالایقی داشته باشد. سازمان حکومت سلطنتی در عین این که بهترین سازمان سیاسی است باید دارای این خصیصه باشد که عنداللزوم بتواند صرفنظر از شخصیت فردی پادشاه به ترقی و تعالی خود ادامه دهد.»(1)

شاه کمتر سمپاتی داشته باشند. با این حال، شاه روی هم رفته از عملکرد آنان خشنود بود و تلویحا یادآور می شد که به رغم برخی مخالفت خوانیهای ظاهری اکثریت مجلس هجدهم «آشنا به وظایف خود می باشد»(1). انتخابات مجلس نوزدهم که مستقیما تحت سیطره اسداللّه علم وزیر وقت کشور و یار بسیار نزدیک شاه برگزار شد از درجه اطمینان بیشتری در وفاداری به دربار و شاه برخوردار بود و قریب به اتفاق نمایندگان آن دوره برگزیده وزیر

کشور بودند. در طول دوره فعالیت مجلس شورای ملی دوره نوزدهم حرکتی که حاکی از استقلال عمل نمایندگان باشد به ندرت بروز کرد. علینقی عالیخانی در این باره چنین نوشته

است: «انتخابات دوره پیشین [هجدهم] مجلس را زاهدی مطابق میل خود انجام داده بود و این بار شخص مورد اعتماد شاه در وزارت کشور [اسداللّه علم] می بایست ترتیبی دهد که نمایندگان سرسپرده شاه از صندوق انتخابات بیرون آیند.»(2)

شاه که در جهت جلب رضایت کشورهای انگلیس و آمریکا(3) از سال 1336 دست به تأسیس دو حزب مردم و ملیون زده بود؛ در صدد برآمد جهت نمایش بیشتر شیوه دموکراتیک حکومت در ایران انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی را به صورت حزبی برگزار نماید. در 4 مهر 1338 وعده داد که انتخابات با آزادیهای بیشتری توأم خواهد بود:

«قبلاً گفته ام که انتخابات آینده جنبه حزبی خواهد داشت، یعنی احزاب در میان افراد خود کاندیداهایی معین می کنند که خود را شخصا یا به وسیله حزب به مردم معرفی کنند و اگر مردم ایران به آن حزب یا کاندیدا علاقه داشته باشند بدان رأی می دهند و چون در کشور ما فقط دو حزب هست کرسی های مجلسین بین این دو حزب تقسیم خواهد شد، مگر اینکه افرادی پیدا شوند که خارج از حزب باشند و طوری افکار عمومی را به خود جلب کنند که مردم به آنها رأی

بدهند.»(4)

شاه در 15 خرداد 1339 که مدت زیادی به برگزاری انتخابات دوره بیستم باقی نبود، باز هم لزوم برگزاری انتخابات حزبی را به مردم گوشزد کرد و گفت: «انتخابات حزبی است و هر

دسته ای که بیشتر فعالیت کرد و توجه مردم را بیشتر به خود جلب نمود و انتخابات را برد یک نفر از طرف او مأمور تشکیل کابینه می شود ...»(5) در انتخابات آزادی که شاه وعده داده بود البته،

ص:48

طرفداران دکتر مصدق و حزب توده و سایر مخالفان جدی رژیم اجازه شرکت نداشتند و صرفا در دایره تنگ دو حزب دست آموز مردم و ملیون، همگان را به مشارکت در انتخابات فراخواندند. اما، در حالی که گمان نمی کردند فراتر از حیطه نفوذ این دو حزب، افراد دیگری

قادر به رقابت جدی در عرصه انتخابات نمایندگی مجلس باشند اعلام شد که افراد و گروههای خارج از دو حزب حکومتی نیز جهت شرکت در انتخابات مجلس با مشکل مواجه نخواهند شد. بدین ترتیب، تعداد قابل اعتنایی از داوطلبان منفرد نظیر اللهیار صالح، مظفر

بقایی، حسین مکی، علی امینی و غیره اعلام کاندیداتوری کردند و در همان حال، جبهه از هم پاشیده ملی بار دیگر در صدد برآمد تجدید سازمان نموده، فعالیتش را از سر بگیرد. این

رخدادها البته شاه و نخست وزیرش اقبال و نیز زعمای حزب مردم را دچار مشکل کرد و به دنبال آن طرح تقلب گسترده انتخاباتی در دستور کار نخست وزیر و رهبران حزب مردم قرار

گرفت تا از ورود این اشخاص به مجلس که با حاکمیت استبدادی شاه نیز در تعارض بودند، جلوگیری به عمل آورند. ضمن اینکه سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نیز به شدت از برنامه های دولت و حزب مردم به صورت علنی و مخفی حمایت می کرد. اعمال نفوذ دولت و دربار در انتخابات به حدی ملموس شد که شاه چاره ای نیافت تا طبق اختیاراتی که در دهه اول سلطنتش به دست آورده بود دستور انحلال انتخابات را صادر کند. در آن مقطع مقرر

نبود برگزاری آزادانه انتخابات مجلس شورای ملی، مشی اقتدارطلب حاکمیت را که سرکوب کننده هرگونه جنبش اصلاح طلبی بود، خدشه دار سازد. مارک.ج گازیوروسکی درباره انتخابات دو حزبی دوره بیستم مجلس و اثرات مترتب بر آنکه همانا آشکار شدن روحیه فزون خواهانه و غیردموکراتیک شاه بود، چنین نوشته است:

انتخابات در ماه اوت برگزار گردید و به شدت از سوی حکومت زیر سلطه قرار گرفت و مایه تنفر فراوان مردم نسبت به دولت و شاه شد. رهبران حزب ملیون و حزب مردم برای دست چینی

کاندیداها با شاه تبانی کرده و با انتخاب یک نامزد قوی از یک حزب و قرار دادن آن در برابر نامزد ضعیفی از حزب دیگر در انتخابات شرکت کردند. پس از آغاز رأی گیری، لیستی به سفارت آمریکا نشان داده شد که نمایانگر کاندیداهای پیروز در انتخابات بوده و گویای آن بود که حزب ملیون حدود 130 کرسی از دویست کرسی مجلس را خواهد ربود و تنها چهار کاندیدای مستقل به مجلس راه خواهند یافت که هیچ یک از کاندیداهای مخالف در میان آنان

نخواهند بود. این موضوع به بیرون درز کرد که کدام کاندیداها برای بردن انتخابات برگزیده

شده اند و به این ترتیب بسیاری از کاندیداهای بازنده و برخی از مقام های انتخاباتی خود را از روند انتخابات بیرون کشیدند. خود انتخابات نیز از بی قاعدگی ها و خلافکاری های جنجال

برانگیزی برخوردار بود، از جمله ارعاب کاندیداها، محدودیت دسترسی کاندیداها به رسانه ها،

ص:49

رأی شماری قلابی، به کارگیری رأی های از پیش نوشته شده و شناسنامه های جعلی و رأی دهندگان اجیر شده از سوی دولت. گزارش گسترده این خلافکاری ها در رسانه های همگانی، مایه انزجار افزون تر مردم شد. خشونت در حوزه های رأی گیری، چند کشته برجای گذاشت و

در چندین حوزه، رأی گیری در اثر ناآرامی مردم به تأخیر افتاده و یا کلاً متوقف شد و سرانجام هم انتخابات در 27 اوت باطل شد.(1)

بدین ترتیب برخلاف وعده شاه(2) آزادی انتخابات دوره بیستم ولو بر حسب ظاهر هرگز مراعات نشد و در مقابل تقلب و دخالت ناروای دربار و دولت جلوه کرد تا جایی که چاره ای

جز ابطال آن یافت نشد.(3) شاه در 2 مهر 1339 مدت کوتاهی پس از ابطال انتخابات دوره بیستم به این موضوع چنین اشاره کرد:

در روز سلام عید قربان، موقعی که نمایندگان مجلس شورا و سنا را پذیرفتم گفته بودم که انتخابات ایران باید در محیط کاملاً سالمی انجام گیرد. بعد از انتخابات[،] که شروع شد و تقریبا

تمام هم شده بود، منتهی مطابق گزارش هایی که به من رسید این انتخابات در همه جا بدان

طریقی که من می خواستم جریان پیدا نکرده بود. البته این امر علل مختلفی داشت که از آن

جمله نقص قانون انتخابات ما است. تا جایی که به من مربوط بود یعنی نظارت دقیق جریان

امور، من هم به وظیفه و هم به عهد خودم وفا کردم. استنباط من این بود که جریان انتخابات با اظهاراتی که من کرده بودم تطبیق نمی کرد. در نتیجه نمایندگانی هم که تا آن موقع انتخاب شده بودند به راهنمایی من از نمایندگی داوطلبانه استعفا کردند و این وسیله ای شد که ما بتوانیم دوباره انتخاباتمان را تجدید بکنیم.(4)

با تجدید انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی(5)، نخست وزیر جدید (جعفر شریف امامی) که جانشین دکتر اقبال شده بود، اعلام کرد تجدید انتخابات به دور از سیطره احزاب

سیاسی خواهد بود و همین طور هم شد. کمتر از چهار ماه بعد، انتخابات تحت سیطره کامل دولت و دربار برگزار گردید و مجلس دوره بیستم در 2 اسفند 1339 افتتاح شد. شاه که از

تبعات سوء افتضاح ناشی از تبلیغات بدون پایه و اساس انتخابات حزبی تابستان سال 1339

آگاهی کافی داشت، در روز افتتاح مجلس بیستم هیچ گونه اشاره ای به اهمیت مشارکت سیاسی و نیز انتخابات حزبی و نظایر آن نکرد و با ایراد بیاناتی تکراری نمایندگان مجلس

ص:50

شورای ملی دوره بیستم را به انجام وظایف نمایندگی شان دلگرم ساخت.(1)

پس از آنکه مجلس دوره بیستم تحت فشار علی امینی از سوی شاه منحل شد، به رغم ماهها تأخیر، برگزاری انتخابات دوره بیست و یکم در واپسین ماههای نخست وزیری اسداللّه علم (سال 1342)، جلوه نمایانی نداشت. سرکوب شدید مخالفان سیاسی در سالهای

1341 - 1342، دیگر امکانی برای راهیابی افرادی خارج از ضوابط تعیین شده دولت و دربار

به مجلس باقی نگذاشت. بنابراین،همچنان که علینقی عالیخانی دوست نزدیک اسداللّه علم،

نخست وزیر وقت، تصریح می کند انتخابات دوره بیست و یکم نظیر چند دوره قبل تحت نفوذ دولت قرار داشته و کاملاً فرمایشی بود. نتیجه آن هم، مدتها قبل از انتخابات تعیین شده بود «و از پیش روشن بود چه کسانی نماینده خواهند شد.»(2)

شاه کسانی را که در داخل یا خارج از کشور، به روش او در تشکیل دو حزب اخیر خرده می گرفتند و آن را در تباین با شیوه دموکراتیک تشکیل و فعالیت احزاب ارزیابی می کردند،

سخت انتقاد می کرد. از دید شاه آنان بدبینانی بودند که بی توجه به دلایل و انگیزه های تأسیس این دو حزب، به غلط آن را «دست نشانده مقام سلطنت» می دانستند و البته به گفته او این واقعیت را در نظر نمی گرفتند که مردم ایران به پشتیبانی و رهبری او برای تأسیس احزاب

سیاسی نیازمندند. در بخشهایی از این نکته سنجیها و توجیه گریهای شاه چنین می خوانیم:

بعضی از افراد از احزاب ما انتقاد می کنند به این عنوان که این دو حزب از طرف مردم بنیانگذاری نشده و از طرف مقامات عالیه کشور تحمیل گشته است. حتی برخی از بدبینان مدعی

هستند که این احزاب، دست نشانده مقام سلطنت و دولت هستند. این اشخاص به انگیزه اصلی

تشکیل احزاب در کشوری مانند ایران که تازه در سیر پیشرفت و ترقی افتاده است دقت نکرده اند. در کشور ما [...] هنوز بسیاری از افراد مردم بی سواد هستند. به علاوه هنوز مفهوم دموکراسی پارلمانی و احزاب سیاسی برای ما تازگی دارد و در کشوری که سنن ملی در طرز زندگانی و سنخ فکر مردم تأثیر عمیق دارد، فکری از این سخیف تر نیست که تصور شود ممکن

است احزاب سیاسی ما یکباره از میان مردم و به دست مردم به وجود آیند و به رشد و نمو و کمال برسند. من چون شاه کشور مشروطه هستم، دلیلی نمی بینم که مشوق تشکیل احزاب نباشم

و مانند دیکتاتورها تنها از یک حزب دست نشانده خود پشتیبانی کنم ... (1)

شاه در همان حالی که سعی دارد تحولات سیاسی کشور در دهه نخست سلطنتش را نکوهش کند و دوره نخست وزیری مصدق را «بساط خیمه شب بازی»ای بخواند که برچیدن آن از ضروریات شمرده می شد، تأسیس دو حزب مردم و ملیون را جهت ترمیم خرابیهای

ص:52

کشور - که آن را محصول همان دوران می داند،- لازم می شمارد تا به زعم او پس از آن «اجتماع ما اجتماع محکمی باشد».(1) اسداللّه علم که از سوی شاه مأموریت یافته بود برای تهیه مقدمات تأسیس حزب اقلیت مردم با برخی از دولتمردان انگلیس مشورت کند، سالها بعد تشکیل دو حزب (مردم و ملیون) و عملکرد این احزاب را مورد انتقاد قرار می دهد.(2)

واقعیت این است که پس از کودتای 28 مرداد 1332 مشروطیت نیم بند در عرصه سیاسی کشور به یک باره رخت بربست(3) و نظام سیاسی کشور آشکارا به سوی مشی مستبدانه سیر کرد. احزاب و تشکلهای فعال در کشور به سرعت، سرکوب و منزوی شدند و دیگر جو سیاسی حاکم بر کشور وجود هیچ گروه و تشکل مستقل و ناهمگرا با خواستهای دربار و نیز قدرتهای خارجی پشتیبان آن را بر نمی تابید. چنانکه یکی از محققان به درستی خاطرنشان

ساخته، بحران مشروعیت و به تبع آن بحران مشارکت مردمی(4) که در آینده ای نه چندان دور می توانست کل رژیم را به چالش فراخواند، برای حاکمیت پهلوی و حامیان خارجی او سخت آزاردهنده بود. بنابراین، جهت تحت الشعاع قرار دادن ظاهری خط سیر حاکمیت به سوی روشهای استبدادی و قهرآمیز، تأسیس و فعالیت احزابی که طبق دستورالعمل های نظم آفرین نوین، تظاهرکننده مشروطیت باشد ضروری می نمود. هرگاه این طرح موفق می شد علاوه بر اینکه بحران مشروعیت و نیز مشارکت فروکش می کرد، مخالفان واقعی رژیم نظیر اسلام گرایان، طرفداران مصدق و جبهه ملی و نیز گروههای چپ، با سرعت بیشتری منزوی می شدند و کشورهای خارجی ذی نفوذ در ایران نیز امیدوار بودند با رهبری

شاه منافع خود را با فراغ بال باز هم بیشتری، حفظ کنند. به ویژه اینکه آمریکایی ها، رقیب انگلیسی ها در ایران، تداوم رکود سیاسی و جو ارعاب پس از کودتای 28 مرداد 1332 را نشانه

خوشایندی برای گسترش حضور خود در عرصه سیاسی - اقتصادی ایران ارزیابی نمی کردند و خواهان اصلاحاتی بودند تا در زمینه سیاسی و هم جنبه های اجتماعی - اقتصادی آغازگر

تحولاتی کمتر دغدغه آمیز باشند و در این راه، هرگاه شاه و یا متحدان انگلیسی او مقاومت

می کردند به صورت تهدیدآمیز هم که بود نشان می دادند نقشه های خود را از طریق افراد

ص:53

دیگری که می توانست غیر از شاه باشد، دنبال خواهند کرد. این هشدارهای تهدیدآمیز که در تمام طول دهه 1330 از سوی آمریکایی ها ادامه یافت، دربار ایران را با خواسته های آمریکایی ها بیشتر همراه کرد. بنابراین، دو حزب مردم و ملیون تا حد زیادی در راستای

تحقق این خواسته متحدان خارجی تأسیس گردید. ریچارد کاتم که عقیده دارد تشکیل نظام دو حزبی مردم و ملیون از سوی شاه مستقیما متأثر از نظام دو حزبی انگلستان بود «به منظور ایجاد یک شالوده نهادی سیاسی» صورت گرفت تا تثبیت و تحکیم موقعیت سلسله پهلوی را بیش از پیش تضمین کند و روش انتقادی حزب اقلیت (مردم) از حاکمیت هم فقط در چارچوب های تنگ تعریف شده می توانست عملی شود؛ «اما با توجه به نحوه تصمیم گیری شاه [...] عملاً هر نوع انتقاد از سیاست های مهم دولتی به منزله انتقاد از خود او بود و بنا بر این مجاز شمرده نمی شد. در نتیجه نظام دو حزبی هم به صورت معضلی [درآمد] که نه تنها حمایتی برای رژیم ایجاد نکرد بلکه موجب بدبینی [بیشتر] مردم نسبت به نظام شد.»(1)

مارک. ج. گازیوروسکی هم در تحلیلی مشابه، بحران مشروعیت و مشارکت مردمی خلع سلاح و سرکوب نیروهای سیاسی مخالف رژیم را از دلایل عمده تأسیس دو حزب مردم و ملیون برمی شمارد؛ اما نتیجه می گیرد که شاه [و نیز حامیان خارجی او] در پیشبرد اهداف خود با موفقیت کمتری روبرو شدند و هیچگاه این طرح در درون جامعه نهادینه نشد که رژیم شاه

با تأسیس این دو حزب آشکارا در برابر روشهای دموکراتیک حکومت سرتسلیم فرود آورده است.(2) این دو حزب هرگز نتوانستند، حتی به طور نسبی، در میان جامعه پایگاهی قابل اعتنا به دست آورند(3) و «مهم ترین جاذبه این دو حزب برای بیشتر اعضاء آن بود که در زیر سایه حزب از مزایای آن بهره مند شده و به مقامهای اجتماعی و اداری دست یابند.»(4)

شاه که خود آشکارا با سرکوب و از میان برداشتن احزاب و تشکلهای سیاسی فعال در کشور عملاً در راستای نقض قانون اساسی مشروطیت و متمم آن گام برداشته و با تشکیل دو

حزب حکومتی، باز هم در نفی بیشتر قدرت و اراده مردم کوشیده بود،(5) بعدها این اقدام خود را در تأسیس دو حزب مردم و ملیون ستود و آنها را احزابی ملی توصیف نمود که به زعم او بر

ص:54

خلاف احزابی که قبل از کودتای 28 مرداد 1332 در ایران فعالیت می کردند، «منافع وطن را در نظر می گرفتند» و بسیار مشعوف بود که پس از کودتای فوق به فعالیت احزاب و گروههای به اصطلاح غیر ملی! اجازه فعالیت نداده است تا این احزاب حکومت ساخته بتوانند با فراغ بال

«به مملکت خویش خدمت کنند».(1)

برای اولین بار در 3 اردیبهشت 1336، شاه در حضور نمایندگان مجلس سنا گفت قصد دارد دو حزب سیاسی در کشور برپا دارد. رویکرد او برای تأسیس حزب هنوز کشورهای توسعه یافته اروپای غربی و نیز آمریکا بودند. شاه امیدوار بود با تقلید از نظام دو حزبی فعال در آن کشورها حکومت دموکراسی را از طریق دو حزب حکومت ساخته اش در عرصه تحولات سیاسی - اجتماعی ایران وارد سازد. به ویژه اینکه، به زعم او در آن برهه، مملکت

مشکلات عمده خود را از سر گذرانیده و او به خوبی بر اوضاع مسلط شده «و خائنین و مزدوران بیگانه را تار و مار» کرده بود و اینک، زمان آزادانه زیستن بود. در این مقطع، او سخت مواظبت می کرد تا از نفوذ عناصر ناهمگون در این احزاب جلوگیری به عمل آید و «البته موقعی که احزاب از افراد ناپاک و نامطمئن دور ماندند و این افراد راهی به این احزاب نداشتند و افراد شناخته شده به دشمنی با استقلال مملکت نتوانستند حزبی تشکیل دهند. احزابی که تشکیل

می شود مورد اعتماد ملت خواهد بود و به این ترتیب احزاب در نظر من کاملاً مساوی خواهند

بود و در عمل فرقی بین آنها نخواهیم گذاشت.»(2) البته، شاه در بیان این بخش از اظهاراتش کاملاً می توانست صادق باشد، زیرا با رهبری دو حزب مردم و ملیون توسط اسداللّه علم «غلام خانه زاد»(3) و نیز منوچهر اقبال «چاکر جان نثار»(4) هرگونه امکان راهیابی افراد نامطمئن و ناپاک! به درون این احزاب از محالات شمرده می شد. شاه امیدوار بود که با تأسیس دو حزب مردم و ملیون، آرزوی پدرش را نیز به انجام برساند که از اوان سلطنتش کوشیده بود با پدید آوردن

تشکیلاتی منسجم، تداوم حکومت سلسله پهلوی بر پهنه ایران زمین را تضمین کند.(5)

شاه در دیدار 4 اردیبهشت 1336، با نمایندگان مجلس شورای ملی، شیوه مبارزه سیاسی نظام دو حزبی را به طور مختصر به نمایندگان مجلس آموزش داد، فواید آن را بر شمرد و

ص:55

کشورهای آمریکا و انگلستان را مثال آورد که در یک نظام دو حزبی اقلیت و اکثریت در تحکیم مشروطیت و دموکراسی خود کوشیده اند. بنابراین،نمایندگان را ملزم ساخت تا در دو

حزبی که تأسیس خواهد شد عضویت یافته و وظایف نمایندگی خود را بر اساس ترتیبات حزبی انجام دهند.(1) در 23 بهمن 1336، شاه بار دیگر در حضور نمایندگان مجلس شورای ملی هدف از تأسیس دو حزب مردم و ملیون را مشارکت دادن هر چه بیشتر مردم در امور دانست: «زیرا از این راه مردم در امور مربوط به خود بیشتر دخالت خواهند یافت». وی خاطرنشان ساخت احزاب مذکور فقط در امور داخلی کشور امکان رقابت و مبارزه خواهند یافت و در هر آنچه با سیاست خارجی مملکت ارتباط یابد «مثل احزاب مهم ممالک متمدن و مترقی دنیا در این موارد به صورت یک واحد» عمل خواهند کرد.(2)

هنگامی که دو حزب مردم و ملیون آغاز به فعالیت کردند، شاه با خرسندی اعلام کرد که اینک اساس مشروطیت تحکیم بیشتری یافته است و در سایه امنیت و ثباتی که ایجاد شده، اصول مشروطیت با «مداومت» و جدیت بیشتری پیگیری خواهد شد.(3) وی با مترقی خواندن مرامنامه دو حزب مذکور، خاطرنشان ساخت که از آن پس عضویت و فعالیت مردم کشور در احزاب و بالاخص شرکت در انتخابات مجلس عمدتا بر پایه اطلاعات و قضاوتی خواهد بود که از محتوای مرامنامه این احزاب صورت خواهد گرفت.(4) در 14 مرداد 1338، شاه مدعی شد که تا آن هنگام «هرگز شرایطی بهتر از آن چه در حال حاضر برای نمو اصول دموکراسی در پرتو رشد اجتماعی و وضع مساعد سیاسی و اقتصادی در کشور ما حکمفرماست وجود نداشته است.»(5)

شاه این سخنان را در شرایطی مطرح می کرد که بساط احزاب و تشکلهای سیاسی فعال در عرصه کشور تا 28 مرداد 1332 که به زعم او ساخته و پرداخته دست خارجیها بود، برچیده شده و دیگر مانعی بر سر راه تحقق اهداف مشروطیت نبود. در اول مرداد 1339 در حالی که

زمان زیادی به برگزاری انتخابات حزبی دوره بیستم باقی نمانده بود، تأکید کرد که مانعی

قانونی بر سر تشکیل احزاب دیگری (علاوه بر دو حزب مردم و ملیون) وجود ندارد. به عقیده شاه تقصیر از آن مردم بود که در آن فضای بسیار آزاد (پس از کودتای 28 مرداد 1332)

ص:56

تأسیس حزب ثالثی را مدنظر قرار نداده بودند و علت عدم گرایش مردم به حزب سازی را چنین وانمود کرد که «اساسا در گذشته اخلاق ایرانی زیاد راغب به فعالیت حزبی نبوده است» و فقط چند سال پس از کودتای 28 مرداد 1332 بود که او رأسا تشخیص داد «مشروطیت و دموکراسی و رژیم پارلمانی بدون حزب نمی شود. در نتیجه به تأسیس احزاب تمایل پیدا شد و دو دستگاه شروع به فعالیت کردند.» شاه در حالی که سعی می کرد خود را پیشگام تأسیس دو حزب مردم و ملیون معرفی کند، تلویحا، افزایش تعداد احزاب کشور را برای توسعه کشور ناسودمند ارزیابی کرد و در نطق اول مرداد 1339، به صورت آمرانه تأکید کرد:

در این میان اگر کسانی پیدا شوند که بتوانند مرامنامه ای سوای مرامنامه این دو حزب تنظیم کنند که واقعا جلب نظر مردم را بکند چه بهتر که اقدام بکنند، البته چون احزاب وقتی که تشکیل می شوند سعی می کنند بهترین اصول و هدفها را در مرامنامه خود بگنجانند مشکل است چیزی

بهتر از آنچه در این مرامنامه ها ذکر می شود بتوان پیدا کرد، ولی به هر حال هیچ مانعی نیست که احزاب دیگری با مرامنامه های دیگر نیز به فعالیت بپردازند.(1)

با همه تأکیدات ظاهری شاه مبنی بر عدم وجود مانع در راه تشکیل احزاب دیگر، از آنجا که دو حزب مذکور، هر آنچه اصول و اهداف مترقیانه و سازنده را که در عالم امکان وجود

داشته در مرامنامه و اساسنامه خود گنجانیده بودند، به نظر او نیازی به تأسیس حزب دیگری

نبود تا افراد اوقات گرانبهای خود را (البته بیهوده) مصروف فعالیت بدون نتیجه سازند.(2)

چنانکه پیش از این هم ذکر کردیم، اولین تجربه برگزاری انتخابات حزبی در دوره بیستم مجلس شورای ملی دچار شکست فضاحت باری شد و دموکراسی هدایت شونده شاه برخلاف آنچه مورد نظر طراحان آن بود با ناکامی روبرو گردید و به ناچار تجدید انتخابات

دوره بیستم، طبق روال سابق و بدون بهره گیری از نظام رقابت دو حزبی انجام پذیرفت. اما

این شکست موجب نشد تا شاه از تداوم فعالیت نظام حزبی ناامید و مأیوس شود. در مقابل،

وی با حمله به کسانی که نظام دو حزبی او را مورد انتقاد قرار داده بودند بار دیگر تأکید کرد که مشروطیت و دموکراسی بدون وجود احزاب «اصلاً مفهومی ندارد. این است که به خصوص بعد از این جریانات اخیر [شکست انتخابات حزبی دوره بیستم] عقیده قاطع و راسخ من این است که احزاب ما یعنی این دو حزب موجود... مخصوصا باید بکوشند که بیش از پیش فعالیت کنند و مردم را به مرامنامه های خود، علاقمند سازند.»(3) شاه که به رغم تمام ظاهرسازیهایش، به ویژه از

ص:57

عملکرد منفردین در جریان انتخابات دوره بیستم سخت آزرده بود و اقدامات آنها را از دلایل عمده شکست برگزاری حزبی این انتخابات ارزیابی می کرد، در 2 مهر 1339 وعده داد که تجدید انتخابات دوره بیستم هم به صورت حزبی برگزار خواهد شد. وعده ای که هیچ گاه عملی نشد:

دموکراسی بدون حزب فایده ندارد. اگر حزبی خوب نباشد عملاً از بین می رود، بنا بر این باید اصولاً دو حزب داشته باشیم. ولی این دلیل بر آن نیست که در انتخابات آینده فقط افراد حزبی انتخاب شوند، کما اینکه اخیرا نیز چند نفر منفرد انتخاب شدند و شاید در انتخابات آینده منفردین دیگری که زمینه محلی داشته باشند و اشخاص خوشنامی باشند و از جهاتی که البته بر من روشن نیست و اساس این طرز فکر را نمی توانم بفهمم بخواهند منفرد باشند به طور طبیعی

از طرف مردم انتخاب شوند. باز تأکید می کنم که دموکراسی بدون حزب معنی ندارد و احزاب

یا بر اثر سستی و بی لیاقتی از میان می روند و یا دیگران به جایشان می آیند. امیدوارم در آتیه از این جریانات نتیجه بهتری به دست آید.(1)

به رغم اینکه شاه طی ماههای پائیز و زمستان 1339 هنوز نظام دو حزبی مردم و ملیون و نقش آن را در عرصه تحولات سیاسی - اجتماعی کشور می ستود(2)، اما برگزاری انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی در تابستان 1339، آخرین ماههای فعالیت حزب ملیون را رقم زد. در حقیقت، هنگامی که منوچهر اقبال از نخست وزیری و مدیریت حزب کناره گیری کرد، دوران انحلال آن به تدریج فرا رسیده بود. از آن پس، در کوران مشکلات سیاسی - اقتصادی داخلی و فشارهایی که آمریکایی ها به شاه وارد می ساختند، فرصت کمتری برای توجه به امور حزبی فراهم آمد و این روند تا واپسین ماههای سال 1342، مقارن پایان نخست وزیری اسداللّه علم، ادامه یافت. فقط با آغاز نخست وزیری حسنعلی منصور و با جایگزینی کانون مترقی و جانشینی خلف آن حزب ایران نوین، به جای حزب ملیون (اکثریت) بود که فعالیت احزاب حکومتی وارد مرحله جدیدی شد. در این میان، حزب اقلیت (مردم) بخت بیشتری برای بقا پیدا کرد و اجازه یافت به رغم نوسانات سیاسی سالهای

1339 - 1342 باز هم به عنوان حزب اقلیت در برابر حزب دولتی ایران نوین نقش منتقد را

برعهده گیرد تا محمدرضا شاه پهلوی باز هم با گردن فرازی بر خود ببالد که خورشید نظام

مشروطیت و دموکراسی واقعی هنوز بر عرصه تابناک سیاست کشور پرتوافشانی می کند. در فصل آتی در این باره به طور مبسوط تری سخن به میان خواهد آمد.

ص:58

ترقی ملت ایران» برشمرد و هدف اصلی و غایی مشروطیت را نیز واگذاری امور اجتماعی «به دست عقل و منطق» قلمداد کرد و بار دیگر وعده داد به عنوان کسی که سوگند وفاداری به قانون اساسی و مشروطیت را بارها تکرار کرده است در راه انجام این مهم بکوشد. او افراد

ملت را نیز به پیروی از این راه دعوت نمود و خرسندی خود را از اینکه قریب به یک سال قبل مخالفان مشروطیت و دموکراسی در ایران از اریکه قدرت به زیر کشیده شده بودند، پنهان نکرد.(1)

در 14 مرداد 1334، مصادف با پنجاهمین سال پیروزی انقلاب مشروطیت، شاه ضمن تجلیل از این رخداد و نقش آن در تحولات نیم قرن اخیر کشور، اقدامات سازنده و اثربخش

پدرش را «از اثرات مشروطیت» خواند و مدعی شد که نظام مشروطیت در دوران سلطنت رضاشاه از مسیر انحراف آمیزی که سابقا در آن فروافتاده بود رهایی یافته و اینک امیدوار بود پس از سالها (نقض عهدی که به دنبال سقوط رضاشاه در شهریور 1320 تا سقوط قهرآمیز مصدق از پست نخست وزیری در ارکان مشروطیت راه یافته بود)، وی بتواند با تأسی به بنیانگذار سلسله پهلوی، کشور را «از اثرات مشروطیت» بیشتر بهره مند سازد.(2)

در 28 مرداد 1335، شاه طی پیامی خطاب به «قیام کنندگان 28 مرداد و نجات دهندگان کشور» تلاش آنان را که بدون هیچگونه کمکی از جانب کشورهای خارجی «در سه سال پیش در چنین روزی بی هیچ گونه تبانی و تنها به ذوق سلیم خود» دولت دکتر مصدق را سرنگون کرده و «مشتی از خدا بی خبر و جاه طلب» را از قدرت به زیر کشیدند، مورد ستایش قرار داد که با این اقدام خود «سوگند شکنان» نسبت به نظام مشروطه را «واژگون ساختند» و بدین ترتیب، کشور از مهلکه سقوط رهایی یافت.(3)

با پدید آمدن تدریجی بحران سیاسی اواخر دهه 1330 و آغاز نخست وزیری علی امینی در سال 1340، فعالیت دو حزب مردم و ملیّون رنگ باخت و این وضعیت تا ماههای پایانی سال 1342 و اوایل سال 1343 تداوم یافت. در نخستین سالهای تأسیس دو حزب مردم و ملیون، شاه همواره از گام مهمی که کشور طی سالهای اخیر در راه توسعه سیاسی - اجتماعی و نیز اقتصادی نهاده بود، تمجید به عمل می آورد و بسیار خرسند بود که در آن برهه از زمان

«فرصت» لازم در اختیار مردم کشور قرار گرفته تا «جوهر ذاتی خود را نشان دهند» و «ایران

امروزه دارای حیثیت و اعتبار و آینده درخشانی» شده است.(4) وی در 18 اردیبهشت 1338

ص:60

شکی نداشت که دیگر کشور در راه تحقق دموکراسی گام نهاده است. به زعم او، «یکی از مهم ترین کارهای چند ساله اخیر شاید سوق دادن ایران به طرف دموکراسی باشد زیرا آثار

حکومت متنفذین و ملوک الطوایفی از بین رفته است.»(1) وی بدون اینکه اشاره ای به منزوی شدن قشر وسیعی از مخالفان جدی رژیم بکند که عمدتا به دلیل مبارزه با خودکامگی و سیاست سرکوب و جوّ ارعاب حاکم بر کشور از صحنه سیاسی رانده شده بودند، با گردن فرازی مدعی شد که در سالهای اخیر «یک طبقه متوسط روشنفکر ترقی خواه با تمایلات وطن پرستانه بپا خاسته و جای حقیقی خود را در اجتماع و اداره امور مملکت به دست» گرفته است.(2)

در 28 مرداد 1338 شاه ضمن قدردانی از کودتاچیان 28 مرداد، سرافرازانه گفت که پس از سپری شدن شش سال از آن حادثه، ایران حق حاکمیت ملی و استقلال خود را به دست آورده و با سایر کشورهای آزاد جهان کوس همسری و برابری می زند و با برشمردن یکایک پیشرفتهای خارق العاده این دوره، مهم ترین دستاورد آن را «کسب حداکثر آزادی منهای خیانت به وطن» که البته از منظر او لزوم وفاداری به شخص شاه بود، ارزیابی کرد و رژیم موجود را به خاطر «سیاست ناسیونالیسم و خلاقه»ای که این همه آزادی به ملت خود داده بود، مورد ستایش قرار داد و بار دیگر بر استقلال و عدم وابستگی نظام موجود بر هر قدرت خارجی تأکید کرد.(3)

شاه در 8 خرداد 1339 هنگام بازگشت از یک سفر اروپایی، با تشریح دیدگاههای خود درباره حدود آزادیهای سیاسی - اجتماعی در کشور، به طور صریح اظهار داشت که در نهایت، اراده شخص او فصل الخطاب مسائل کلان کشور خواهد بود: «همیشه باید یک قوه ای مافوق احزاب اجتماع و تشکیلات مملکتی باشد که هر کس قدری تجاوز یا زیاده روی کند این

قدرت با کلید این مشکل را باز کند و کار به خونریزی نکشد. در یک رژیم پارلمانی این کلید

همیشه به طور خیلی آسان هست. خوشبختانه تمام این چیزها در مملکت ما [هم] هست»(4)

در 14 مرداد 1339، شاه بدون اینکه مصداقی تاریخی ذکر کند «اصول دموکراسی و سنت آزادی» را «از سنن دیرینه تمدن کهنسال» ایران ذکر کرد که «بدون توسل به روشهای فشار و اختناق و محدودیتهایی که متأسفانه امروزه در بسیاری از کشورهای جهان حکمفرماست» در

ص:61

جامعه ایرانی کماکان وجود داشته است و خود را حافظ این «سنت آزادی» معرفی کرد(1). در سالروز کودتای آمریکایی - انگلیسی 28 مرداد همان سال، بار دیگر یادآور شد که کشور تحت رهبری او از ثبات و امنیت لازم برخوردار شده است. در ذهن او این گفته به معنای آن

بود که «هیچ چیز از داخل یا از خارج به ما تحمیل نمی شود» و تصریح نمود که «از نظر داخلی ما آزادی کامل منهای آزادی در خیانت داریم» و به آحاد مردم هشدار داد برای استحکام هر چه بیشتر این آزادیها از یک عامل مهم غفلت نورزند «و آن انضباط اخلاقی و سیاسی لازم» است.(2) مدت کوتاهی پس از آنکه علی امینی در 16 اردیبهشت 1340، تحت حمایت آمریکایی ها و به رغم میل باطنی شاه، منصب نخست وزیری را از آن خود کرد و موقعیت شاه آشکارا مورد تهدید قرار گرفت، مشروطه طلبی و قانون خواهی او بیشتر نمود پیدا کرد. در آن هنگام، گویا

برای کسب وجهه در نزد آحاد مردم و سیاست گزاران خارجی فعال و ذی نفوذ در عرصه ایران، خود را مدافع تحکیم اصول مشروطیت در ایران قلمداد کرد و احتمالاً برای اولین بار از لزوم تقویت «اصول واقعی مشروطیت» سخن به میان آورد و منظور خود را چنین شرح داد:

اینکه می گویم «اصول واقعی مشروطیت» برای آن است که مشروطیت واقعی با مشروطیت ظاهری و آزادی واقعی با تظاهر به آزادی طلبی فرق دارد. [... ]دموکراسی حقیقی آن طور که در کشورهای واقعا دموکرات جهان می توان دید بیش از هر چیز متکی به انضباط و قیودی است

که از هر انضباط دیگر سخت تر است، زیرا حفظ هر قانون و هر آزادی جز با رعایت و اجرای

کامل اصول آن میسر نیست و دفاع از حقوق مشروع فردی و اجتماعی مستلزم آن است که به همین حقوق در نزد دیگران نیز احترام گذاشته شود.(3)

در اوایل دهه 1340، شاه با احساس خطری که از ناحیه آمریکایی ها برای بقای سلطنت خود کرده بود با سیری در گذشته تاریخی ایران و با استناد به سنگ نبشته ای مبهم که حاکی از اعطای آزادیهای سیاسی و مدنی از سوی کورش کبیر پادشاه هخامنشی به ملل گوناگون بود، نظام شاهنشاهی و شخص خود را به تأسی از او، پاسدار آزادی و دموکراسی معرفی کرد و مدعی شد که در راه پاسداری از «قانون اساسی و نگاهبانی اصول مشروطیت» کماکان بر

سوگندی که در نخستین روز سلطنتش یاد کرده است وفادار خواهد ماند و اضافه نمود «چون قانون اساسی مرا نگاهبان مشروطیت قرار داده است بدون احتیاج به تظاهر کوشیده ام تا روح و ماهیت واقعی مشروطیت را تقویت کنم و با حفظ امنیت و استقلال و ثبات کشور که بدون آن

ص:62

مملکتی وجود نخواهد داشت تا مشروطیتی وجود داشته باشد، ملت خویش را روز به روز به سمت دموکراسی و پایداری رهبری کنم» و بدون اینکه از ناکارآیی نظام دو حزبی در برگزاری

انتخابات دوره بیستم، ذکری به میان آورد؛ اعمال فشارش برای استعفای نمایندگان به ظاهر

منتخب همان دوره را از دلایل تحکیم ارکان مشروطیت برشمرد و بدون توجه به اعمال فشاری که علی امینی نخست وزیر جدید برای لزوم انحلال دوره بیستم مجلس شورای ملی بر او وارد ساخته بود، انحلال این مجلس در 19 اردیبهشت 1340 (حدود چهار روز پس از آغاز نخست وزیری امینی) را فقط به ابتکار و اقتدار شخص خود نسبت داد و این اقدام را در راستای تحقق آرمانهای انقلاب مشروطیت برشمرد.(1) لازم به یادآوری است که مجلس مؤسسان دوم در اردیبهشت 1328 نص صریح قانون اساسی مشروطیت را نقض کرده و شاه را برای انحلال مجلسین محق دانسته بود.

هنگامی که پس از یک بحران دو ساله (که از هنگام سقوط کابینه دکتر منوچهر اقبال در شهریور 1339 آغاز شده بود) شاه و متحدین داخلی و خارجی اش توانستند نظر مساعد آمریکایی ها را به لزوم تثبیت موقعیت سلسله پهلوی جلب نموده و اسباب سقوط دولت امینی را فراهم آورند، شاه با این وعده مساعد که اصلاحات مورد نظر آمریکا را که بعدها

انقلاب سفید نام گرفت، خود به انجام خواهد رساند؛ تا حدی از خطری که از ناحیه علی امینی و آمریکایی ها متوجه سلطنتش بود، رهایی جست. با چنین توافقی وقتی در 14 مرداد

1341 (15 روز پس از سقوط علی امینی از نخست وزیری و جایگزینی اسداللّه علم) شاه به

مناسبت آغاز پنجاه و هفتمین سالگرد پیروزی انقلاب مشروطیت پیامی صادر کرد، از متن این اظهارات اطمینان خاطر وی برای آینده سلطنتش نمایان بود و نشان داد برای پیشبرد طرح

اصلاحات آمریکایی ها آمادگی کامل دارد. در این پیام، او ضمن ابراز اعتقاد راسخ به اصول

دموکراسی و مشروطیت، علاوه بر اینکه اساس آن را در ایران تزلزل ناپذیر توصیف کرد، گفت مشروطیت یگانه نظامی است «که می تواند رشد و سعادت واقعی یک ملت را تأمین کند» و در حالی که از مجالس شورای ملی و سنا به عنوان «مظاهر عالیه مشروطیت» سخن می گفت با اظهار تأسف از انحلال و تعطیلی این مجالس متذکر شد که پیامد منطقی وجود صوری مجالس قانونگذاری، نظام حقیقی مشروطیت و دموکراسی نخواهد بود. او به تأسی از سیاست جدید آمریکایی که معتقد بودند با ژست مستقلانه شاه و پشت انتقادش از روش

ص:63

سیاسی حاکم بر غرب، بیش از هر زمان دیگری می توانند منافع خود را در ایران تأمین کنند؛ برای اولین بار تأکید کرد که «دموکراسی غربی [را ]برای جامعه ایرانی» سودآور نمی بیند و دنباله روی «سطحی از ظواهر تمدن غربی» و نیز «اکتفا به ظواهر دموکراسی یعنی صرف داشتن دو مجلس مقننه برای استقرار دموکراسی حقیقی» را برای تحقق اصولی این دو مهم، ناروا می داند و چون از اولین مراحل برنامه اصلاحات پیشنهادی آمریکائیان برگزاری انتخابات

انجمنهای ایالتی و ولایتی بود، اعلام کرد که برای تحقق دموکراسی واقعی «قدم اول [...]

تشکیل انجمن های روستا و سپس انجمن های شهرستان ها و استان ها و حتی المقدور سپردن کلیه امور مربوطه مردم به خود مردم است». شاه معتقد بود با انجام این مهم «دموکراسی واقعی» مورد نظر او و حامیان واقعی اش در کشور «تعمیم و توسعه» خواهد یافت و «زمینه تکامل مشروطیت ایران را به مفهوم واقعی آن فراهم خواهد» ساخت. وی همچنین گفت، رشد و توسعه دموکراسی در هر کشوری از جهان و از جمله ایران با سایر نقاط دموکراتیک دارای تفاوت هایی خواهد بود.(1) البته این سخن شاه خالی از صداقت نبود، زیرا در شرایطی که او با اعمال فشار و کمک حامیان خارجی اش بر موج دموکراسی سازی اخیر کشور طی نیمه دوم دهه 1330 و اوایل دهه 1340 سوار بود، برخلاف کشورهای توسعه یافته دارای نظام سیاسی دموکراتیک، ایرانیان لزوما می بایست با برنامه هایی از پیش طراحی شده و تحت اقتدار و با اعمال فشار حکومت وی به این مهم دست یابند. تردیدی نبود که یکی از مهم ترین اهداف اصلاحات پیشنهادی آمریکا یا همان انقلاب سفید، تحقق مشروطیت واقعی و دموکراسی حقیقی! در ایران بود. شاه در 6 مرداد 1342 که بخشهایی از طرح انقلاب سفید را به مرحله

اجرا گذارده بود با تحلیل دست و پا شکسته تحولات دوران انقلاب مشروطیت، به نقش این اصلاحات توصیه ای و بلکه اجباری در تکامل مشروطیت ایران چنین اشاره کرد:

فساد در جامعه ما متأسفانه از دیر زمانی ریشه دوانیده بود. [... ]علت فساد همان بود که حکومت متأسفانه حکومت اقلیت بود. روی همین بردگی اکثریت ممالک و عدم شرکت آنها در زندگی و در تعیین سرنوشت خود، یک عده شهری به عنوان سیاستمداران یا کسانی که اهل

نفوذ و زد و بند بودند کارها را بین خودشان تقسیم می کردند و هیچ کسی را در آن میان اجازه دخول نمی دادند و تمام منافع را یک طوری بین هم تقسیم می کردند. ملاحظه بکنید که در

تاریخ اخیر ایران آمدند و در پنجاه و چند سال پیش گفتند که سیستم حکومتی ما مطابق عدالت

نیست و ما مشروطه می خواهیم. در آن موقع مشروطه را آنها اصلاً به عنوان عدالتخانه می گفتند،

می گفتند ما عدالتخانه می خواهیم. اما چه شد تمام کسانی که متعلق به رژیم سابق بودند فردا

ص:64

ماسک ها را عوض کردند و همان ها به اسم حامیان رژیم جدید و عدالتخانه وارد گود معرکه شدند و به صورت جدیدی امتیازات سابق خودشان را حفظ کردند و مثل سابق همان منافع را بین خودشان تقسیم کردند؟ این است که ما دیدیم با این طریق به اصطلاح معمولی و خواهش

کردن و تقاضا کردن و ارشاد کردن و احیانا پیشقدم اصلاحات ارضی شدن و سرمشق نشان دادن

کار پیش نمی رود. بالاخره به این نتیجه رسیدیم(1) که موقع تاریخی اخذ تصمیم با هماهنگی ملت فرا رسیده است. در نتیجه سال گذشته شش ماده انقلاب ملی خودمان را به معرض تصویب ملت ایران گذاردیم و دیدیم که چگونه تمام ملت ایران در آن شرکت کرد و پنج میلیون و ششصد

هزار نفر مرد بدون اینکه کوچکترین احتیاجی به تزویر یا تدلیس باشد در دادن رأی شرکت

کردند و اراده ملی را در تغییر مسیر تاریخ و اجتماع ایران نشان دادند. این تصمیمی که این طور به اتفاق آراء شما گرفتید نتیجه اش چه خواهد بود؟(2)

در 14 مرداد 1342 شاه در سالروز پیروزی انقلاب مشروطیت اجرای اصول انقلاب سفید را «طلیعه تحولی بی سابقه در بنیاد دموکراسی» خواند و تصریح کرد که امروزه شرایط سیاسی کشور با گذشته تفاوت قابل توجهی کرده و «در نتیجه راه برای حکومت واقعی اکثریت» گشوده شده است. او به زعم باطل خود در این گرافه گویی دیدگاه مخالفان پر شمار رژیم را (که در رأس آنها، اسلامگرایان به رهبری آیت اللّه العظمی خمینی قرار داشتند) که به درستی آن را اصلاحات غیر واقعی و تحمیلی تلقی می کردند، نادیده می انگاشت.(3) شاه در 9 مهر 1342 در تجلیل از نقش انقلاب سفید در تحقق دموکراسی و مشروطیت حقیقی از این هم فراتر رفت و علاوه بر اینکه عملکرد مشروطه خواهان را تا انقراض نهایی سلسله قاجار

مورد انتقاد شدید قرار داد، سخنان و عملکرد دهه پیش خود را نیز، مبنی بر تکامل مشروطیت

در ایران، یک سره به بوته فراموشی سپرد و تصریح کرد که فقط پس از انقلاب سفید و واقعه 6 بهمن 1341 بود که مشروطیت به مفهوم واقعی آن در جامعه ایرانی تحقق یافت. در بخشهایی

از اظهارات شاه آمده است:

در مملکت ما ظاهرا انقلاب مشروطیت شد. آمدند و خونها ریختند و قیام ها کردند تا اصل عدالت به وسیله به اصطلاح نظارت نمایندگان ملت برقرار شد و دولت مجبور شد که آخر سال،

یک بودجه ای بدهد. حالا به هر صورت ظواهرش حفظ شد، ولی همان طور که چندی پیش گفتم تمام مستبدین دیروز مشروطه خواهان امروز شدند. [...] ولی امروز برای بار اول آن هم در اثر انقلاب بزرگ ملی ما که من گاهی اوقات آن را انقلاب ششم بهمن اسم می گذارم زنجیرها یک مرتبه از هم گسست، یعنی تمام افراد ملت ایران یک مرتبه آزاد شدند والا چطور

ص:65

می شد که پس از پنجاه و چند سال مشروطیت هیچ وقت یک زارع ساده یا یک خرده مالک کوچک یا یک کارگر به وکالت انتخاب نشده بود؟...(1)

اجتماعی مردم ایران، شخصا به تأسیس دو حزب مشروطه خواه مبادرت ورزید. شاه تمام کسانی را که از عضویت و فعالیت در حزب های حکومت ساخته او تبرّی می جسته اند ترسو و «خیالباف» معرفی می کند که به سرنوشت ملت و کشور خود علاقه ای نشان نمی دهند.

از دموکراسی سیاسی که بگذریم، شاه قسم دوم دموکراسی را «دموکراسی اقتصادی» نامگذاری می کند و همچنان که خود نیز تصریح کرده است، این واژه در آن دوره، تعبیر تازه ای بود. با بررسی توضیحاتی که شاه درباره دموکراسی اقتصادی ارائه می دهد می توان

دریافت که منظورش از این نامگذاری نوعی سوسیال دموکراسی است که در آن نظام سرمایه داری حاکم جنبه هایی از عدالت اجتماعی را نیز مورد توجه قرار می دهد. شاه با

برشمردن اقداماتی که تا آن هنگام در جهت توسعه اقتصادی در بخشهای مختلف صنعتی، کشاورزی و... موفق به انجام آن گردیده و طرحهایی که در آینده قصد سامان دادن به آنها را داشت، نتیجه می گیرد که این اقدامات در راستای نیل به هدف دموکراسی اقتصادی صورت گرفته است.

در بخش دموکراسی اجتماعی نیز با رویکردی مشابه آنچه در مورد دموکراسی اقتصادی ادعا می کرد، بیش از هر چیز تلاش برای ایجاد رفاه اقتصادی و تأمین حداقل معیشت مردم

کشور را در ردیف مهم ترین اهداف و برنامه های تمام دوران سلطنت خود برشمرده و اظهار

امیدواری می کند در سالهای آتی نیز این اهداف و برنامه ها را نظیر سالهای گذشته به سامان

برساند. با همه اینها، درک درستی از هر آنچه که شاه (و یا به نام شاه) در کتاب مأموریت برای وطنم با هدف تحلیل دیدگاههایش درباره دموکراسی و اقسام آن درج شده است، بسیار سخت و گاهی اوقات ناممکن به نظر می رسد. در واقع، شاه بدون توجه به بنیان های فکری -

سیاسی تحقق دموکراسی و مشروطه در بخشهای مختلف جهان و صورت بندی عاری از دقت و حقیقتش از مفهوم دموکراسی، در صدد برآمده است انباشتی از اطلاعات ناقص و گاه متناقض را بدون در نظر گرفتن ترتیبی منطقی بر روی کاغذ آورده و به عنوان تنها راهکار

تحقق دموکراسی در جامعه ایرانی به مخاطبانش بقبولاند(1) و در پایان بدون اینکه به جمع بندی درستی از اظهاراتش برسد سخنان خود را با عبارات زیر خاتمه داد:

در این فصل نظر خود را نسبت به مفهوم واقعی دموکراسی اظهار داشته و سعی کرده ام این نکته را روشن سازم که دموکراسی در نظر من مفهوم بسیار وسیعی دارد که شامل فعالیت های

متنوع است. اما دموکراسی تنها عبارت از یک سلسله فعالیت و اقدام نیست، بلکه یک نوع فلسفه

ص:67

زندگانی است، وصول به این فلسفه برای هیچ فرد یا اجتماعی هرگز آسان نبوده است. اما این فلسفه در عین دشواری و پیچیدگی بهترین روشی است که بشر بدان پی برده است. بنا بر این

برای ما ایرانیان که در طریق وصول به دموکراسی واقعی گام برمی داریم فرض است که همواره

این نکته را نصب العین خویش قرار دهیم که برای رسیدن به این منظور تحمل هر دشواری سهل

و سزاوار است. ما تاکنون مسافتی بزرگ از این راه را پیموده ایم و از همین جهت تصور می کنم

اکثریت مردم از مفهوم واقعی دموکراسی آگاه شده باشند. ما ایرانیان باید خواهان پیشرفت سریع در وصول به هدف دموکراسی باشیم ولی در عین حال نباید از نظر دور بداریم که وصول به دموکراسی سیاسی و اقتصادی و اجتماعی نیازمند زمان و تربیت و تعلیم عقلی و منطقی مردم و تطبیق خواسته های افراد است و این کار محتاج توجه به ارزش اخلاقی و حس وفاداری افراد و اجتماعات است و از آنها مهم تر این است که افراد کشور به همکاری و معاضدت با یکدیگر

بیش از پیش معتقد و آشنا باشند.

برای اینکه ملل و افراد در محیط آزادی به پیشرفت های خود ادامه دهند ناگزیر حدودی هست و اگر سریع تر از حد معقول پیش برویم و یا ناشکیبایی و بدبینی در ذهن ما رخنه یابد به هدف های پرارزشی که همه آرزومند آن هستیم نخواهیم رسید. ولی اگر میل شدید به اصلاح و

ترقی را با صبر و حوصله توأم داشته باشیم بدون شک مساعی ما نتیجه های رضایت بخش خواهد داشت. هدف ما معین و راه وصول به آن پیش ما باز است و شک نداریم که اگر در کوشش و مجاهدت کوتاهی نکنیم به آن هدف عالی خواهیم رسید.(1)

شاه در این مرحله از حیات سیاسی اش که تضمینهای کافی را از آمریکایی های برای تحکیم سلطنت خود گرفته بود، احساس غرور و قدرت بیشتری می کرد و آماده بود تا اصلاحات پیشنهادی آمریکایی ها با رهبری او در مسیر تحقق دموکراسی حقیقی و مشروطیت واقعی به حرکت خود ادامه دهد. در فصل آتی درباره موفقیتهای شاه در راستای تحقق دموکراسی و مشروطیت در دهه سوم سلطنتش سخن به میان خواهد آمد.

ص:68

ص:70

اجرای اصول انقلاب سفید جواز ورود بدون مانعش به دهه سوم سلطنت محسوب می شد تا به قول خود تکاملی را که مشروطیت و دموکراسی با اعلام اصول انقلاب سفید مشمول آن شده بود، تحقق بخشد. وی هیچ گاه از یاد نبرده بود که بر سر اجرای اصول انقلاب سفید و

اینکه آیا او توان اجرای آن را خواهد داشت، حامیان انگلیسی او با آمریکائیان خیره سر مدتها چانه زنی کرده بودند و هرگاه او نمی توانست و یا نمی خواست بر اجرای اصول این اصلاحات پای بفشارد، خطر کناره گیری از سلطنت او را تهدید می کرد. همچنان که تصویب قانون کاپیتولاسیون بیش از پیش موجبات رضایت خاطر آمریکائیان را فراهم آورد. بنابراین، تبلور مشروطیت و دموکراسی در دهه سوم سلطنت شاه، عمدتا، در چارچوب طرحهای اصلاحی انقلاب سفید قابل تصور بود.

از دوران تقریبا ده ماهه نخست وزیری حسنعلی منصور (20 اسفند 1342 تا اول بهمن 1343) که بگذریم، سراسر دهه سوم سلطنت شاه امیر عباس هویدا،(1) نخست وزیر بود

ص:72

(1343 - 1356). در همان روزی که شاه او را نامزد نخست وزیری نمود، یادآور شد که وظایف نخست وزیری را خود به او تعلیم خواهد داد. هویدا در سراسر دوران سیزده ساله نخست وزیری اش، قدمی فراتر از آنچه شاه دستور می داد، برنداشت و به یاری تشکیلات

ص:73

سیاسی، اجتماعی عریض و طویلی که شاخه های آن در اقصی نقاط کشور گسترده بود، توانست وظایف خویش را انجام دهد. به طوری که هرگز دیده یا شنیده نشد که هویدا بر سر

مسائلی ولو جزئی در مقام مخالفت با شاه برآید. هویدا برخلاف آنچه مشهور است در پست نخست وزیری از اقتدار لازم برخوردار بود و این هم که رقبا و بدخواهان قدرتمند او در

سراسر دوران نخست وزیری اش به رغم تمام توطئه آفرینیهای شان نتوانستند شخص شاه را نسبت به او بدبین سازند، نشان از موقعیت ممتاز او نزد شاه دارد. معروف است غالبا طرحها و برنامه های در دست اقدام خود را به گونه ای با شاه طرح می کرد که گویی خود شاه ابتکار امور را در دست دارد و این همه از هوش و ذکاوت او در انجام وظایف یک نخست وزیر به ظاهر مطیع و مرعوب و در واقع پرنفوذ و حیله گر حکایت دارد. ضمن اینکه اقدامات و نیز مشی سیاسی او اساسا مورد تأیید آمریکایی ها بود. در این دوره، هیأت دولت به رهبری شخص نخست وزیر را باید وزنه ای قابل اعتنا به شمار آورد که در پیشبرد برنامه های ملوکانه تأثیری به سزا داشت. به ویژه اینکه هویدا جهت اجرای سیاستهای اعلام شده در اصول انقلاب سفید

آمادگی لازم را نشان داد و موافق با هر آن چیزی بود که گمان می رفت آمریکایی ها اجرای آن را جهت تداوم سلطنت شاه لازم و ضروری شمرده بودند. چنانکه مورد نظر طراحان بود، قدرت درجه اولی شاه در رأس هرم قدرت و تصمیم گیری می بایست از سوی سایر ارکان حکومت به رسمیت شناخته شود و لازمه تحقق اصول دموکراسی و مشروطیت، محوریت شخص شاه باشد. بنابراین، پذیرفته شده بود که شاه علاوه بر سلطنت می تواند حکومت هم بکند.

از هیأت دولت و نخست وزیر که بگذریم در این دوره رکن اساسی مشروطیت، یعنی مجلس شورای ملی، باز هم تضعیف شد و تقریبا دیگر، هیچ فرد مستقل و مخالفی نتوانست در جمع نمایندگان مجلس شورای ملی حضور یابد. در آغاز این دهه نمایندگان دوره بیست و یکم شورای ملی که برگزیدگان کنگره آزادمردان و آزادزنان بودند در اواخر سال 1342 این

امکان را یافتند که در مجلس حضور یابند. پس از اتمام دوره بیست و یکم، انتخابات دوره

بیست و دوم و بیست و سوم مجلس شورای ملی به ترتیب در سالهای 1346 و 1350 به کارگردانی دو حزب مردم به عنوان حزب اقلیت، و حزب ایران نوین به عنوان حزب اکثریت برگزار شد و فقط کسانی امکان حضور در مجالس یافتند که از سوی این دو حزب کاندیدای نمایندگی شدند و در این میان، به ویژه حزب ایران نوین که تحت سیطره هویدا بود با آن شبکه بسیار وسیع تشکیلاتی در سراسر کشور، بیشترین تعداد نمایندگان را از آن خود می کرد و

ص:74

چنانچه توافقی نسبی صورت نمی گرفت، حزب اقلیت مردم به ندرت می توانست در مجلس شورای ملی دارای کرسی نمایندگی بشود. در این دوره هم نظیر گذشته، کارگردانان برگزاری

انتخابات یدی طولا در تقلب انتخاباتی داشتند و اصولاً نمایندگانی که مقرر بود به مجلس راه یابند قبل از برگزاری انتخابات به طور غیر رسمی، جواز ورود خود به مجلس را دریافت می کردند و تردیدی نبود که اولین و اساسی ترین ملاک نمایندگی مجلس سوگند وفاداری و تمجید بدون قید و شرط شاه بود(1) و فقط می توانستند در چارچوب اهداف و خواسته های شخص شاه، وظایف خطیر پارلمانی خود را به انجام رسانند. مجله طنز توفیق شعری را که گویا از ابوالقاسم حالت در زبان حال و رفتار سیاسی نمایندگان مجلس سروده شده بود به

چاپ رسانید که در آن آشکارا از بی ارادگی و تملق گویی آنان در برابر اربابان قدرت که در رأس آنان شخص شاه قرار داشت پرده برمی دارد. در این سروده که حقیقتا گویای رفتار سیاسی نمایندگان مجلس شورای ملی در دهه سوم سلطنت محمدرضا پهلوی بود، چنین می خوانیم:

اعمال من شود سبب خنده عنقریب

زیرا چودلقکی شود این بنده عنقریب

چون موم نرم می شود و انحناپذیر

این مرد با شهامت و یک دنده عنقریب

تبدیل می شود به صفات رذیله ای

این خلق و خوی عالی و ارزنده عنقریب

خونسرد و بی لیاقت و دل مرده می شود

این گرم خوی زیرک و دل زنده عنقریب

تجار کهنه کار سیاست، دگر مرا

بر طبق میل خویش کند رنده عنقریب

باید دهان ببندم و یکسر کنم وداع

با این زبان قاطع و برنده عنقریب

خاموش و بی نتیجه و بی نور می شود

این شمع تابناک و فروزنده عنقریب

جنسم که همچو کیسه پر دُر و گوهر است

از خرده شیشه می شود آکنده عنقریب

پویم ره ریا و کنم روی خود نهان

در زیر ماسک های فریبنده عنقریب

نوکیسه ام که می روم از چاله خرکشی

در چاله هرز و قلهک و زرگنده عنقریب

یاران پاک دل که گریزان زفتنه اند

از گرد من شوند پراکنده عنقریب

از بهر آن حقوق کلانی که می دهند

چون زرخرید می شود این بنده عنقریب

توفیق، شماره مورخ 1 تیر 1350(2)

در دوره ای که منابع داخلی و گزارشات متعدد خارجی از فساد گسترده حاکم بر

ص:75

انتخابات مجلس شورای ملی و نیز بی کفایتی فراگیر نمایندگان مجلس حکایت می کرد که جز رقابت در امر چاپلوسی نزد شاه، بهره دیگری از وظایف نمایندگی نداشتند؛ شاه تقریبا در

تمام بیاناتش در طول دهه سوم سلطنت از آزادی انتخابات مجلس شورای ملی و نقش نمایندگان در تعمیم دموکراسی در کشور سخن به میان می آورد. مثلاً، در 7 اردیبهشت 1353

شاه از وجود دموکراسی و آزادی کمتر محدود در عرصه سیاسی، اجتماعی کشور سخن گفت و متذکر شد که «اساس فلسفه حکومتی ما بر اساس یک جامعه آزاد است که قادر به انتخاب افراد و نمایندگان خودش از ده تا بالاترین مرجع که مجلسین شورای ملی و سناست

باشد»(1)

شاه دو روز پس از رفراندوم 6 بهمن 1341 اظهار امیدواری کرد که با اجرا و پیاده شدن اصول انقلاب سفید، ایران در زمره پیشرفته ترین کشورهای جهان قرار گیرد و «سرزمین آزادمردان و آزادزنان باشد». وی با سربلندی اعلام کرد که «اکنون دیگر زنجیرهای اسارت گسسته شده و 75 درصد از جمعیت این مملکت که پیش از این در قید به سر می بردند از نعمت

آزادی برخوردار شده اند.» و با اعتراف ضمنی به عدم وجود آزادی در انتخابات گذشته مجلسین شورای ملی و سنا، وعده داد که «افراد ملت خواهند توانست در انتخابات آینده برای نخستین بار با احساس آزادی رأی دهند و در تعیین سرنوشت خویش با اختیار کامل شرکت جویند».(2)

شاه که از به اصطلاح تصویب اصول انقلاب سفید در رفراندوم 6 بهمن 1341 مسرور شده بود، بدون توجه به مفاد قانون اساسی که حق قانونگذاری را صرفا برای مجلس شورای ملی مجاز شمرده بود، انقلاب سفید را رخدادی قانونی توصیف کرد: «قانونی است برای اینکه شاه شما که حق وضع قانون را دارد و تصویب آن را از شما خواست و شما یعنی ملت ایران که به موجب قانون اساسی قوای مملکت ناشی از اراده و خواست شماست این انقلاب قانونی و ملی را

تصویب کردید.»(3) همچنین، در 4 آبان 1342، بار دیگر از نقش قاطع انقلاب سفید در توسعه و تعمیم دموکراسی در کشور سخن به میان آورد و یادآور شد که با اجرای اصول انقلاب سفید

این مهم (تکمیل انقلاب) صورت عملی به خود خواهد گرفت و اظهار امیدواری کرد که «دوره جدید مجلس شورای ملی»(4) که به زعم او نمایندگان آن بلاتردید «نمایندگان اکثریت

ص:76

حقیقی ملت ایران» خواهند بود بتوانند در پرتو شرایط مساعد به وجود آمده با نقش قاطع خود در سازندگی کشور بیش از پیش سهیم شوند.(1)

هنگامی که اسداللّه علم در 17 اسفند 1342 از نخست وزیری کناره گیری کرد، شاه در حضور نخست وزیر جدید، حسنعلی منصور و وزرای کابینه او، ضمن تمجید از عملکرد دولت علم در تحقق اهداف انقلاب سفید، اظهار امیدواری کرد دولت جدید در پرتو «حفظ رژیم مشروطه و دموکراتیک» در اجرای اصول انقلاب سفید نهایت موفقیت را از آن خود کند.(2) شاه در 17 خرداد 1343 مدعی شد که انقلاب سفید «مورد حمایت کامل مردم» ایران است و در پرتو آن «اجتماعی از یک ملت آزاد» تحولات آتی کشور را رقم خواهند زد.(3) شاه در پیام 14 مرداد 1343 به شکل گیری دموکراسی و مشروطیت واقعی در ایران پس از انقلاب

سفید چنین اشاره کرد:

آغاز پنجاه و نهمین سال مشروطیت ایران را در شرایطی به عموم هم میهنان عزیز تبریک می گویم که خوشبختانه طبق اظهار امیدی که در سال گذشته به همین مناسبت کرده بودم تحول

بی سابقه ای در بنیاد دموکراسی و حیات ملی ما پدید آمده است و این خود موجب نهایت مسرت خاطر من است... اکنون مشروطیت ما دیگر آلت اغراض خصوصی طبقه خاصی نیست، بلکه انقلاب ششم بهمن 1341 آرمان های واقعی مشروطیت را از هر گزندی نجات داد و آن را

تکمیل نمود، به طوری که اکنون حکومت اکثریت یعنی هدف و مفهوم واقعی دموکراسی در مملکت ما ریشه گرفته و ثمرات آن نظر تحسین و احترام کلیه ملل را نسبت به میهن ما جلب

کرده است و این خود مایه سربلندی است.

در مجلسین سنا و شورای ملی که حاصل انقلاب ششم بهمن یعنی انقلاب تکمیل مشروطیت هستند، نمایندگان طبقات مختلف جای خود را بازیافته اند و حضور نمایندگان کارگران، دهقانان، خرده مالکان، صاحبان صنایع و حِرَف و نمایندگان و روشنفکران خصوصا شرکت بانوان در مجلسین نشانه رشد اجتماعی و سیاسی است که در نتیجه اتخاذ تدابیر صحیح و اجرای

سیاست خارجی و داخلی سالم و برقراری ثبات و آرامش نصیب ما شده است. امید و انتظار فراوان دارم که سال جدیدی که بر عمر مشروطیت ایران اضافه می شود سالی پرثمرتر باشد.(4)

در خرداد 1344، از دید شاه، تمام مخالفان داخلی اش که بر سر اجرای اصلاحات انقلاب سفید و پیشبرد اصول دموکراسی و مشروطیت مورد نظر او، مانع تراشی می کردند، محکوم به

ص:77

شکست بودند.(1) در کتابی که تحت عنوان «انقلاب سفید» در سال 1345 به نام خود منتشر کرد، اهداف انقلاب سفید را تا حد نیل به آرمان های بشریت بالا کشید و آن را تجلی محض روح

آزادی و دموکراسی واقعی در کشور قلمداد کرد و نوشت:

انقلاب ما یک انقلاب تحمیلی یا دستوری نیست. انقلابی است که اساس آن همکاری آزادانه همه افراد بر اساس درک مفهوم واقعی آن است. لازمه تحقق کامل اصول این انقلاب

این است که همه افراد کشور هر چه بیشتر و کامل تر و عمیق تر با آن آشنایی یابند و آزادانه و صرفا از روی اعتقاد و ایمان در تعمیم و اجرای این اصولی که هدف آن فقط تأمین منافع واقعی

خود آنها است شرکت جویند.

انقلاب ما در درجه اول یک انقلاب بشری و انسانی است که به خصوص بر اساس تأمین حقوق توده های محروم تکیه دارد. چنین انقلابی طبعا می باید از هرگونه خودخواهی و تنگ نظری به دور باشد و پیشرفت خویش را نه تنها در چهارچوب منافع ملی خود بلکه در پیشرفت همه جامعه انسانی خواستار شود.(2)

همچنین، در این کتاب شاه مدعی شد که با انقلاب سفید، ائتلافی ملی از مردم سراسر کشور به وجود آمد و برخلاف سابق تشکیل دولت و حکومت تحت اراده عمومی تحقق یافت،(3) و خلاصه، در این «انقلاب اجتماعی» جامعه ایرانی تحت رهبری او الگوی جدیدی از شیوه دموکراتیک زندگی را به جهانیان عرضه کرد.

اصول انقلاب سفید از دید شاه ابداع شخص او بود و راضی نبود که در نظر مردم ایده ای وارداتی جلوه کند: «اصولاً شأن ملت ما که خود در طول هزاران سال خلاق فکر و فلسفه و منطق بوده است این نیست که در این مورد جامه عاریت دیگران را بر تن کند».(4) به همین جهت، در 14 مرداد 1345، سالروز پیروزی انقلاب مشروطیت، انقلاب سفید را جلوه گاه روح دموکراسی و مشروطیت حقیقی در ایران توصیف نمود که می توانست سرمشق سایر ملل جهان باشد:

انقلاب سفید ایران که با پشتیبانی مستقیم و قاطع اکثریت عظیم ملت یعنی با عالی ترین طرز تجلی روح دموکراسی انجام گرفت مشروطیت ایران را به مجرای صحیح و اصیل آن سوق داد، یعنی به جای آن که استفاده از مواهب آزادی در انحصار اقلیت محدودی باشد این مواهب را

ص:78

نصیب اکثریت کامل مردم ایران کرد. امروز از برکت دموکراسی اقتصادی و عدالت اجتماعی توده های عظیم مردم که تا دیروز با وجود مشروطیت اسمی، از بسیاری از حقوق و مزایای حقه

انسانی محروم بودند واقعا سرنوشت خود را به دست گرفته و به صورت مردمی آزاد و سربلند

درآمده اند که مستقیما از حاصل کار و کوشش خود بهره مند می شوند و خوب احساس می کنند

که اجتماع آنها به دست آنها و برای خود آنها اداره می شود.

در دنیایی که در بسیاری از نقاط آن بدیهی ترین اصول دموکراسی پایمال شده است، برای ملت کهنسال ما که همواره مشعلدار اصول عالی معنویت بوده است مایه سربلندی واقعی است

که نه تنها توانسته است اساس دموکراسی سیاسی خود را استوار نگاه دارد، بلکه آن را با

کامل ترین اصول دموکراسی اقتصادی و دموکراسی اجتماعی درآمیخته و از این راه به صورت

سرمشقی برای بسیاری از اجتماعات و ملل دیگر درآمده است.(1)

در پیام 6 بهمن 1346، سالروز رفراندوم انقلاب سفید، شاه باز هم تأکید کرد اصول انقلاب سفید از تفکر خود او و مردم کشورش سرچشمه گرفته و هیچ کشور دیگری در ارائه این طرحها دخالت نداشته است. شاه در این اظهارات خود بسیار مفتخر بود که همگام با اجرای این اصول صد در صد برگرفته از اندیشه ایرانی، نظام دموکراسی و مشروطیت نیز در

عرصه تحولات سیاسی، اجتماعی ایران از رشد چشمگیری برخوردار بوده است. در بخشهایی از این پیام شاه می خوانیم:

آنچه برای ما بسیار مهم است این است که این تحول یک نهضت کاملاً ایرانی است که از هیچ چیز به جز نبوغ ایرانی و فکر ایرانی الهام نگرفته است. ما نهضتی را به منظور ترقی مادی و معنوی کشور و ملت خویش آغاز کردیم که صد در صد منطبق با روح ایرانی و با مقتضیات و شرایط اجتماعی و اقلیمی مملکت خودمان بود. در این تحول، ما طبعا از بسیاری از تجارب

دیگران به خصوص از دانش و تکنیک جوامع کاملاً مترقی جهان استفاده کردیم و می کنیم، ولی در هیچ مورد خویش را در چهارچوب اصول و مقررات انعطاف ناپذیری که با طرز فکر و احتیاجات روحی و مادی ما تطبیق نمی کرد مقید نساختیم. اگر امروز انقلاب ما مورد احترام و ستایش جهانیان است به همین جهت است که اصالت آن کاملاً هویدا است. ملت ما می تواند به

حق افتخار کند که در جایی که پیشرفت های اقتصادی در بسیاری از نقاط جهان به قیمت از

دست رفتن آزادی ها و حقوق بشری افراد تمام می شود، در مملکت ما این ترقیات اقتصادی دوشادوش حفظ این آزادی ها به اضافه گسترش عدالت اجتماعی و اقتصاد دموکراتیک که شرط اساسی هر دموکراسی واقعی است پیش می رود.(2)

با کنار گذاشتن علی امینی از نخست وزیری به دلیل فراهم نیاوردن امکان مشارکت

ص:79

سیاسی در کشور، که به دنبال توافقات شاه و انگلیسی ها با آمریکایی ها همراه بود، هنگامی که در هماهنگی کامل با سیاست کشورهای انگلستان و آمریکا، شاه خود عهده دار اجرای برنامه های اصلاحات شد با همکاری اسداللّه علم، سرکوب و منزوی ساختن مخالفان جدی رژیم را آغاز کرد. در نتیجه، گروههای چپ که از اواخر دهه 1320، به جز دوره نخست وزیری دکتر مصدق، سخت مورد غضب حاکمیت بودند، بیش از پیش به حاشیه رانده شدند. همچنین گروهها و افراد طرفدار دکتر مصدق و جبهه ملی که از اواخر دوره نخست وزیری دکتر منوچهر اقبال با تشکیل جبهه ملی دوم تحرکاتی را آغاز کرده بودند، به ویژه از اواخر سال 1341، همزمان با برگزاری رفراندوم ششم بهمن، به شدت تحت تعقیب

قرار گرفتند(1) و رهبران و بسیاری از طرفداران شان دستگیر و روانه زندان شدند. در هر حال، از نیمه دوم سال 1342 به بعد، گروههای طرفدار جبهه ملی و مصدق دیگر به حاشیه رانده شده و خطری جدی برای رژیم محسوب نمی شدند. ضمن اینکه با دستگیری رهبران نهضت آزادی ایران، عملاً فعالیت طرفداران آنها به بن بست رسید. اما در این میان، جدی ترین و سازش ناپذیرترین مخالفان شاه روحانیون بودند که به ویژه از اوایل دوران نخست وزیری اسداللّه علم آشکارا با لوایح انقلاب سفید مخالفت کرده، روشهای استبدادی

حاکمیت را سخت مورد انتقاد قرار داده بودند، در طول سال 1341 و ماههای نخست سال 1342 شاه و نخست وزیرش علم را به مبارزه ای پیگیر و خونین طلبیدند که نهایتا هم، در 15 خرداد 1342، مخصوصا در شهرهای تهران و قم تظاهرات گسترده ای صورت گرفت که از سوی نیروهای امنیتی و نظامی رژیم به شدت سرکوب شد و بسیاری از مخالفان جان خود را دست دادند. در نتیجه این رخدادها، رژیم نشان داد که به هیچ عنوان در صدد نیست فعالیت

مشروع سیاسی مخالفان جدی حاکمیت را به رسمیت بشناسد و از هر فرصتی برای سرکوب و منزوی ساختن آنها بهره می جوید. بنابراین، افراد و گروههایی از مخالفان مختلف رژیم به این نتیجه رسیدند که راهی جز برخورد قهرآمیز نظامی با رژیم پهلوی پیش روی ندارند. برپایه همین تفکر، فعالیت جریانهایی که مشی مبارزه مسلحانه با رژیم پهلوی را در پیش

گرفتند، شدت یافت. اقدام گروههایی نظیر سازمان مجاهدین خلق ایران و سازمان چریک های فدایی خلق که مشی مبارزه مسلحانه با رژیم را برگزیدند، در واکنش به همین

ص:80

وضعیت انسداد سیاسی حاکم بر کشور صورت می گرفت.(1)

درست در شرایطی که به دلالت بسیاری از منابع، گزارشات و شواهد داخلی و خارجی، لااقل، از سالهای نخست دهه 1340، شاه راه هرگونه مشارکت آزاد سیاسی را بر روی اتباع

کشورش بسته بود و تقریبا همه مخالفان جدی او از فعالیت سیاسی محروم مانده و عمدتا منزوی و یا در زندان و تبعید روزگار می گذرانیدند و به طور کلی انسداد سیاسی، مخالفان

رژیم را از امکان هرگونه مشارکت در امور کشور نومید ساخته بود، وی کماکان بر طبل وجود آزادیهای سیاسی و گسترش مشارکت عمومی در فعالیتهای سیاسی می کوبید و از تکامل دموکراسی و مشروطیت در کشور سخن می گفت و بدون توجه به واکنش گروههایی که به مشی مبارزه مسلحانه روی آورده بودند، «رهبری های داهیانه» خود را تنها راه نیل به دموکراسی و مشروطیت واقعی ارزیابی و تصور می کرد هرگاه اجرای اصول این انقلاب به اصطلاح سفید با موفقیت قرین شود علاوه بر تحقق دموکراسی در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، تمام مخالفان او که مهم ترین آنها روحانیون و اسلام گرایان

بودند، خلع سلاح خواهند شد.(2) شاه در سخنرانیهای این دوره، ضمن نکوهش مخالفان خود که نظام استبدادی حاکم بر کشور را مورد انتقاد قرار داده و روش سیاسی او در احیای دموکراسی و مشروطیت را به تمسخر می گرفتند، تصور می کرد در پرتو انقلاب سفید، دموکراسی و مشروطیت در ایران همچنان در مسیر تعالی حرکت می کند.(3)

در واپسین ماههای سال 1353، شاه، توسعه سیاسی - اجتماعی و اقتصادی کشور را در پرتو انقلاب سفید حیرت آور توصیف کرد و مدعی شد با پیاده شدن اصول این انقلاب، ایران

دیگر یک کشور عقب مانده و حتی در حال توسعه نیست، بلکه کشوری است که مرزهای توسعه آن البته از کشوری نظیر انگلستان نیز فراتر رفته است. در بخشهایی از سخنان شاه که به تاریخ 12 دی 1353 در مصاحبه با مجله لوپوئن چاپ پاریس بر زبان آورده بود، آمده است:

حدود ده سال پیش ما انقلابی را شروع کردیم که آن را انقلاب سفید می نامیم. این هنگامی بود که من احساس کردم کشور با روح و جان پاسخگوی این انقلاب است و سریعا به پیش می رود. البته مخالفانی هم وجود داشتند، مانند فئودالها و بعضی از روحانیون کهنه پرست و یا کمونیست ها که نمی توانستند از این جهش استقبال کنند، چون هرگونه موفقیت اجتماعی مانع

پیشرفت آنها می شود. در حقیقت راز موفقیت هر کشوری در سه اصل استقلال سیاسی،

ص:81

اقتصادی و نظامی نهفته است.

1- از نظر سیاسی ما استقلال داشتیم، چون من در این مورد از هر جهت مصمم بودم.

2- از نظر اقتصادی ما با تثبیت حاکمیت خود بر نفت به استقلال اقتصادی رسیده بودیم.

3- از نظر نظامی نیز گرچه مسئله تجهیزات برای ما کمی تولید اشکال می کرد، ولی از لحاظ اخذ تصمیم مستقل بودیم.

به این جهت پس از نیل به این سه اصل استقلال، من هیچ نگرانی نسبت به سرنوشتی که در انتظارمان بود احساس نمی کردم. هنگامی که ایران زیر سلطه قدرت های خارجی از جمله انگلستان قرار داشت، من ساعات غم انگیزی را گذرانده ام، ولی اکنون مشاهده می کنم که

انگلستان نه تنها دوست ما شده، بلکه هم طراز ما نیز شده است.(1) انگلستان اکنون کشوری است که ما اگر بتوانیم با مسرت خاطر به آن کمک خواهیم کرد. بنا بر این شما مشاهده می کنید که من روحیه انتقام جویی ندارم. در این مورد باید بگویم که من ذاتا مغرور نیستم، ولی اگر غیر از این بود ما می توانستیم به آسانی نسبت به این موضوع احساس غرور بکنیم.(2)

البته ره به جایی نمی توانست ببرد. شاه طی سخنان 2 مرداد 1338 زمینه های طرح رویکرد ناسیونالیسم مثبت را چنین شرح داد:

سی سال است اوضاع کشور ما به کلی عوض شده است. در سال 1299 انقلاب ملی و ناسیونالیستی ایران شروع شد و بر اثر این انقلاب ملی به حکومت ملوک الطوایفی و به سیاست های مختلفی که سالهای سال در مملکت ما نفوذ داشتند خاتمه داده شد و سیاست نان و گوشت و زغال در داخله کشور از میان رفت و هر کس جای خود نشست و دست آنهایی که به خلاف قانون عمل می کردند کوتاه شد.

مملکت ما از 1299 تا 1320 راهی را پیمود که همه دیدند. بدین ترتیب کشور ما انقلاب خود را انجام داد، یعنی همان کاری را کرد که بعضی ممالک دیگر افتخار می کنند که با انقلاب

ناگهانی انجام داده و دستگاه سابق را از میان برداشته و راه جدیدی را در پیش گرفتند. ما مملکتی داریم و پادشاهی و مجلسی و سنایی که تصمیمات متخذه از طرف قوه مجریه در آنها

رسیدگی می شود و دیگر کارها در خانه چند سیاستمدار ورشکسته حل و فصل نمی شود. اکنون

تصمیمات راجع به کشور و دولت ما در مراجع صلاحیت دار قانونی گرفته می شود. بنا بر این

هیچ وقت به تعبیرات و تفسیرات مغرضین اعتنایی نکنید و برای آنها کمترین ارزشی قائل نشوید.(1)

ناسیونالیست از دید شاه کسی بود که «خود به خود احساسات ملی در او به منتهی درجه وجود داشته و در راه وطن خود حاضر به همه گونه فداکاری باشد». ناسیونالیسم مورد نظر وی، از آن جهت مثبت بود، چون «ما بزرگی و ترقی خود را در اتخاذ یک سیاست منفی و مخرب نمی دانیم» و نیز از تمام امکانات مادی و معنوی برخوردار بوده و به لحاظ تاریخی نیز ملتی دیرپا هستیم به اتخاذ چنین سیاستی همت گمارده ایم، «پس استعداد هست و ما به اتکاء ناسیونالیسم مثبت می توانیم حقوق و حیثیت و احترام ایران را به سرحد کمال محفوظ داریم و با سایر ملل زنده دنیا همکاری کنیم» و نهایتا، اصول ناسیونالیسم مثبت خود را در دیدار با ارباب جراید چنین تشریح کرد:

ناسیونالیسم ما مثبت است، از آن جهت که خلاقه است و با حسن سلوک و ادب همراه است. ایرانی آدم بی ادبی نیست، ایرانی خوشبختی خود را در بدبخت کردن سایرین نمی داند. شاید

شما بیش از همه بتوانید در این رشته نقش مؤثری داشته باشید که ایران را به ایرانی بشناسانید و تاریخ ایران را به ایرانیان بگویید. باید گفت که ایرانیان در گذشته به وطنشان چه خدماتی

کرده اند. آیا مادران ایرانی از رفتن بچه هایشان به میدان جنگ جلوگیری می کردند و به گریه و زاری می پرداختند؟ مگر ما عوض شده ایم؟ مگر از همان نژاد نیستیم؟ گمان نمی کنم که عوض

ص:83

شده باشیم. این مطالب را باید برای مردم توضیح بدهید. حالا علل بیشتری هست که ما می توانیم از گذشته قوی تر باشیم. اجتماع ما روی به بهبود می رود، عدالت اجتماعی خیلی بیشتر است. در گذشته صحبت از عدالت اجتماعی نبود، معهذا مردم فداکاری می کردند. اینها اصول ناسیونالیسم

مثبت است.(1)

شاه در دهه 1340 علاوه بر تداوم سیاست ناسیونالیسم مثبت، خود را پایه گذار مشی نوینی اعلام کرد که همان «سیاست مستقل ملی» بود. در واقع، طی دهه 1340، به خصوص با حمایتهای آمریکا، شاه فرصت مغتنمی به دست آورد تا پایه های اقتدار خود را به بهای نادیده

گرفتن حق مخالفان داخلی اش گسترش دهد و در برخی مسایل منطقه ای و بین المللی نقشی برای خود احساس کند. از اواسط دهه 1340 که آمریکا با صدور تسلیحات بیشتر و مدرن تر به ایران موافقت کرد و بر اساس دکترین وقت سیاست خارجی آن کشور، شاه اجازه یافت علاوه بر نادیده گرفتن آزادیهای مصرح در قانون اساسی، در برابر کشورهای خارجی نظیر آمریکا و نیز کشورهای اروپایی موضعی انتقادی اتخاذ کند و به نکوهش روش سیاسی حاکم بر جهان غرب بپردازد؛(2) احساس کاذب استقلال خواهی و قدرت مداریش دیگر حد و مرزی نمی شناخت. از این پس، خط مشی او در اداره کشور نیز به تبع سیاستهای آمریکا میل به تغییر

پیدا کرد. شاه در پیش گرفتن «سیاست مستقل ملی» را کمترین امتیاز این دوره از سلطنتش ارزیابی می کرد.(3) البته، آثار سیاست جدید، طی سالهای پایانی دهه 1330، یکی پس از دیگری نمودار شد. وی به رغم سرکوب مخالفان سیاسی خود از آغاز دهه 1340 به بعد، همچنان مدعی بود در کشوری که او زمامدار آن است جز با «حفظ حقوق و آزادی های فردی و اجتماعی» هرگونه تلاشی برای پیشرفت و توسعه محکوم به شکست است و افتخارش در این بود که «اصول دموکراسی» را به طور کامل مراعات می کند!(4)

به نظر شاه، آنگونه که در سخنان نیمه دهه 1340 وانمود می کرد، برخلاف گذشته دیگر مردم خود عهده دار پیشبرد اصول مشروطیت و دموکراسی شده بودند و می توانستند از

ص:84

مواهب آن در سطح گسترده ای بهره بگیرند.(1) او همواره تأکید می کرد که سلطنتش برپایه دیکتاتوری قوام نگرفته است بلکه، با تأسی به روشهای دموکراتیک و با ابراز انزجار از «رژیم دیکتاتوری» در راه توسعه کشور گام برمی دارد.(2) منظور او از توسعه کشور، نه تنها دموکراسی سیاسی که دموکراسی اقتصادی و اجتماعی نیز بود. در 14 مرداد 1346 مدعی شد: «اکنون دیگر همه مردم ایران از حق شرکت در تعیین سرنوشت خود برخوردار شده اند» و «راه برخورداری توده های عظیم ایرانی از اصول دموکراسی واقعی هموار» شده است.(3) یک سال بعد

باز هم به عقیده او نظام دموکراتیک و مشروطیت که تا چند سال قبل فقط نامی از آن وجود

داشت، در تمام شئون زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ایرانی رسوخ کرده و مردم عملاً از مزایای آن برخوردار شده بودند.(4) این مضامین در واقع، ترجیع بند همه سخنان شاه بود. در 14 مرداد 1352 نیز ضمن تکرار همان مضامین، از مردم خواست در تحکیم و پیشبرد

«دموکراسی واقعی» مورد نظر او، بیش از پیش تلاش کنند.(5) اما، ببینیم حیطه عملی دموکراسی واقعی مورد نظر او چه بود؟ اظهارات روز 5 دی 1352، تبیین روشنی از این حیطه به دست می دهد:

در کشوری که بر اساس رژیم پارلمانی دموکراتیک اداره می شود اگر انتخابات و تشکیلات سیاسی آن بر اساس احزاب نباشد ایجاد نظم سیاسی غیرممکن است و آن کشور و تشکیلات دچار هرج و مرج می شود. اگر هم بر اساس یک حزبی باشد، مثل جوامع کمونیستی یا فاشیستی،

به هر صورت یک نوع دیکتاتوری خواهد بود. در یک رژیم پارلمانی دموکراتیک، اصل بر آزادی فردی و آزادی عقیده و مرام استوار است، شما گفتید دو حزبی، من می گویم چند حزبی. آن هم بر اساس انتخاب مردم، ولی در کشور ما عملاً تعداد احزاب محدود می شود، زیرا در چهارچوب انقلاب شاه و ملت، مگر چند نوع برداشت می تواند وجود داشته باشد؟ چون برداشت ها محدود است، فقط دو چیز باقی می ماند، یکی درجه لیاقت و شایستگی در اجرای اصول و صحیح ترین برداشت از آن، دیگری تغییر قیافه مسئولان امور. از این رو اساس

کار می رود روی سیستم دو حزبی، موافق دولت و حزب مخالف دولت که سابقا آن را اقلیت می گفتیم.(6) به هر حال هر دو حزب به اصول انقلاب و اساس مملکت وفادارند، منتهی یکی از

ص:85

آنها از این اصول یک نوع برداشت می کند و دیگری در مورد عمل کردن آن برداشتی متفاوت دارد. چندی قبل به دانشگاهیان گفته بودم، شما آزادی عمل دارید که این اصول را مطالعه کنید و نظریات خود را بدهید و حتی تمام آن را زیر و رو کنید، البته جز تغییر در دموکراسی که اساس انقلاب ما است.(1)

در 14 مرداد 1353، واپسین ماههایی که نهایتا منجر به انحلال احزاب سیاسی فعال در کشور و ایجاد نظام تک حزبی شد، شاه با قاطعیت اعلام کرد که دموکراسی موجود دیگر حد و

مرزی برای خود نمی شناسد و «دموکراسی ایران، استوارتر و نیرومندتر از همیشه همچنان راهبر ملت ما به سوی پیشرفت های روزافزون مادی و معنوی» است و «در عمر تقریبا هفتاد ساله مشروطیت ایران هرگز اصول و مفاهیم واقعی دموکراسی مانند امروز در جامعه ایرانی استوار

نبوده است». شاه برای این گفته خود دلیل هم داشت: «زیرا ملت ما اکنون از آن موهبتی برخوردار است که روح و اساس آزادی است، نه از آن صورت ظاهری دموکراسی که متضمن هیچ پیشرفت واقعی نمی تواند بود.»(2)

برخلاف آنچه که شاه در مصاحبه ها و پیام های خود درباره پیشرفت و توسعه دموکراسی و مشروطیت واقعی بر زبان جاری می ساخت، در مصاحبه اوایل دهه 1350 با اوریانا فالاچی

نویسنده و روزنامه نگار ایتالیایی که متن فارسی آن تا پایان سلطنت او هرگز در ایران منتشر نشد، صراحتا به روش استبدادی خود در اداره کشور طی دهه 1340 اعتراف کرد، ولی یادآور

شد که این روش را صرفا جهت تحقق اهداف انقلاب سفید - که از جمله مهم ترین اهداف آن تحقق دموکراسی و مشروطیت واقعی بوده است،- در پیش گرفته است. هنگامی که فالاچی از او می پرسد: «یعنی انکار می کنید که شاه مستبدی هستید؟» شاه به صراحت جواب می دهد: «نه،

از بعضی جهات شاه مستبدی هستم. برای رفرم ها نمی شود مستبد نبود و مخصوصا در کشورهایی نظیر ایران که فقط 25 درصد مردم خواندن و نوشتن می دانند. نباید از یاد برد که بی سوادی غم انگیز است. حداقل ده سال لازم است تا آن را ریشه کن نمود. منظور من ریشه کن کردن بیسوادی در بین مردم زیر پنجاه سال است. باور کنید در کشوری که سه چهارم مردم آن

بیسواد هستند باید از طریق زور و استبداد رفرم ها را انجام داد و گرنه هرگز پیشرفتی نخواهد کرد. اگر من سختگیری نمی کردم حتی انقلاب کشاورزی را نمی توانستم به انجام برسانم و تمام

ص:86

برنامه های انقلابی ام از بین می رفت؛ اگر انقلاب من با شکست روبرو می شد چپ گرایان دست راستی ها را در عرض چند ساعت از بین می بردند و انقلاب سفید با آنها مدفون می شد. می بایستی کاری بکنم که کردم. مثلاً دستور داده بودم ارتش به سوی کسانی که مخالف تقسیم

اراضی بودند تیراندازی کنند. بنا بر این در ایران دموکراسی نیست؟»(1)

گفتیم شاه در دهه نخست سلطنت، در فرصتهای مختلف از دموکراسی غربی ستایش می کرد. برداشت وی از از دموکراسی همان شیوه معمول مدیریت سیاسی در جهان غرب بود.(2) همین رویکرد طی دهه دوم سلطنت نیز در سخنان شاه دیده می شد. شاه در دهه دوم سلطنت، هر چه از معیارهای نظام دموکراتیک و مشروطیت فاصله می گرفت، در ظاهر، همچنان به تمجید دموکراسی غربی می پرداخت. این رویه حداقل تا اواسط دهه 1340 ادامه یافت. طی سالهای نخست دهه 1340 هنوز شاه را در موضع انتقادی نسبت به دموکراسی رایج در غرب نمی بینیم. ولی، تعابیری که درباره دموکراسی و «مشروطیت واقعی» به کار می برد، نشان می دهد که می خواست میان آنچه در ایران تحت عنوان نظام دموکراسی و مشروطیت بر مردم کشور تحمیل می شود و نظامی که تحت عنوان «دموکراسی» در غرب رایج است، تفاوتی قایل شود.

طبقه بندی و تقبیح می کرد. به نظر او «این افکار مختلف در عمل وسیله حکومت مطلقه صاحبان آنها شده است تا بر سایرین مسلط گردند» و البته هدف او از تقبیح این ایسم ها، دفاع از مشروعیت «نظام دموکراتیک واقعی» مستقر در ایران بود که زیر نظر خود او هدایت می شد.(1)

طی سالهای نخست دهه 1340، هرچه انتقادات شاه از ایسم های غربی شدت پیدا می کرد، علاقه او به تمجید از دموکراسی غربی نیز کمتر می شد. او سعی می کرد نظام سیاسی حاکم بر کشور را با ویژگیهای تفکر بومی و غیر وارداتی پیوند بزند.(2) مصاحبه مطبوعاتی 24 اردیبهشت 1344، در بوئنوس آیرس از چنین تلاشی حکایت می کند:

سیاست ما در ایران از «ایسم»های مختلف جدا است. ما فقط به هوش و قدرت فکری خود متکی هستیم و تصمیم داریم به یاری استعداد و هوش و امکانات خود آنچه را که ملت های دیگر در طول سالهای دراز به دست آورده اند در مدتی کوتاه به دست آوریم. به همین علت

است که ما از همه گونه افکار چه سوسیالیسم باشد و چه کمونیزم استفاده می کنیم. ما تمام این افکار را به شرط احترام به آزادی های فردی قبول می کنیم و معتقدیم که اگر دولتها از ایسم ها دست می کشیدند و همّ خود را فقط صرف تأمین سعادت ملت خویش می کردند قطعا به آن چه «سعادت بشر» نامیده می شود زودتر دست می یافتند.(3)

در پیام 6 بهمن 1344، سالروز برگزاری رفراندوم انقلاب سفید، همین مضامین یعنی عدم تبعیت از مکاتب سیاسی خارجی در اداره امور کشور به چشم می خورد. مضامینی که هیچگاه از سوی مخالفان سیاسی او جدی تلقی نشد:

انقلاب ما خود را در چهاردیواری هیچ مرام اجنبی محبوس و مقید نکرده است. ما از هر تجربه ای در هر نقطه دنیا که نتایج بهتری داده باشد و با روح ملی و سنن ایرانی و مقتضیات

اقلیمی و طبیعی ما سازگارتر باشد استفاده می کنیم و در عین حال به عقل و تدبیر خود نیز آن قدر اتکا داریم که منافع واقعی مملکت و ملت خویش و طرق نیل به هدفهای خود را در این راه از هر فرد خارجی یا از هر مرام خارجی بهتر تشخیص بدهیم و ابداعات مؤثرتری بکنیم.

اجتماع جدید ایران اجتماعی بر اساس عدالت اجتماعی، بر اساس دموکراسی اقتصادی و سیاسی، بر اساس وجود افراد آزاد و با سواد و تندرست خواهد بود. ملت ایران پس از گذشت

سه هزار سال تاریخ، تازه نفس تر و مصمم تر و امیدوارتر از همیشه به جانب مفاخر ملی اجتماعی خود پیش می رود.(4)

ص:88

پیش تر گفته شد طبق دکترین سیاست خارجی آمریکا در مورد ایران، طی سالهای نخست دهه 1340، تشویق شاه به فاصله گرفتن تدریجی از نظامهای غربی بود تا از سوی افکار عمومی داخل کشور کمتر در مظان اتهام وابستگی به کشورهای خارجی قرار گیرد.(1) بنابراین، می توان استنباط کرد که انتقادهای تندتر شاه (به خصوص از نیمه دوم دهه 1340) از نظامهای

سیاسی حاکم بر جهان غرب و دموکراسیهای غربی با این دکترین در پیوند بوده باشد. برای

اولین بار در 19 شهریور 1347 شاه ضمن تمجید از اصل دموکراسی، کشورهای غربی را متهم کرد که برای پیشبرد اهداف خود سوءاستفاده هایی از دموکراسی می کنند و صریحا گفت ایران در روش سیاسی خود هرگز از غرب و دموکراسی غربی پیروی نخواهد کرد و صرفا روشی را برخواهد گزید که «به سود و صرفه کشور و مردم» باشد.(2) شاه در 14 مرداد

1349 دموکراسی سیاسی غرب را به خاطر عدم توجه به دموکراسی اقتصادی و نیز اجتماعی ناقص و ناکارا خواند.(3) وی در 14 مرداد 1351 بسیار خرسند بود که دموکراسی واقعی حاکم بر ایران در راه توسعه همه جانبه کشور گوی سبقت را از دموکراسیهای رایج در سایر کشورهای جهان و از جمله جهان غرب ربوده است و «می تواند راهنمای امیدبخشی برای بسیاری از جوامع باشد» و تأکید کرد که در راه تحقق دموکراسی واقعی(4) هرگز از دموکراسیهای

غربی تقلید نخواهد کرد و «جامه عاریت دیگران را بر تن» نخواهد پوشانید.(5) شاه در 14 مرداد

1351 هم در گفتگوی خصوصی اش با اسداللّه علم شیوه سیاسی حاکم بر کشور انگلستان را سخت مورد انتقاد قرار داده و تأکید کرده بود که وی هیچگاه «از چنین دموکراسی تقلید» نمی کند.(6)

بدین ترتیب، شاه که برای عدول هر چه بیشتر از روشهای دموکراتیک حکومت، از متحدان غربی خود تضمین لازم را به دست آورده بود، هر چه به سالهای پایانی دهه 1340 و

آغاز دهه 1350 نزدیک می شد به نحوی آشکار و خشن، ماهیت استبدادی حکومتش را به مخاطبانش گوشزد می کرد. هنگامی که به مناسبت سالگرد مشروطیت در مرداد 1351 برخی از تحلیل گران مطبوعاتی، روند اصلاحات شاه را در مسیر دموکراسی غربی ارزیابی کردند،

ص:89

شاه تفسیر مزبور را نپسندید و همانطور که اسداللّه علم تصریح می کند، به آنان دستور داده

شد این اظهارات را پس بگیرند:

مدیران اطلاعات و کیهان را خواستم و اوامر شاهانه را ابلاغ کردم [... ]آنها در تفسیر نطق شاهانه به مناسبت عید مشروطیت نوشته بودند که وقتی از طریق تشکیل انجمن های ده و انجمن های ایالتی و ولایتی مردم خوی دموکراسی گرفتند، ما هم عینا مثل غرب صاحب دموکراسی می شویم. فرمودند به آنها بگو ابدا ما دموکراسی غرب را نمی خواهیم که اقلیت

عملاً باید حکومت کند و خائن تشویق شود. باید در این خصوص مقاله بنویسند.(1)

شاه در مصاحبه 25 آذر 1352 با روزنامه کویتی السیاسه، علاوه بر ادعای اینکه تا 25 سال، ایران از کشورهایی نظیر فرانسه و انگلستان توسعه یافته تر خواهد شد، گفت در روش سیاسی خود به دموکراسی غربی تأسی نخواهد جست و آن را دارای عیوبی برشمرد که هرگاه در ایران به کار گرفته شود، کشور را از مسیر توسعه منحرف خواهد ساخت.(2) وی همین سخنان را در مصاحبه 9 بهمن 1352 با تلویزیون تجارتی انگلستان به طور صریحتر ابراز نمود:

چه کسی می گوید مردم ایران تقاضا دارند آن نوع دموکراسی که شما در انگلستان دارید داشته باشند؟ الزاما چنین نیست، زیرا سنت ما ایرانیان درست در جهت مخالف آن است. مردم

و شاه ایران آن قدر به یکدیگر نزدیک هستند که خود را مانند اعضای یک خانواده احساس می کنند. من تصور می کنم مردم ایران همان احترامی را برای شاه خود قائل هستند که کودکان

خانواده های ایرانی برای پدر خودشان قائلند.(3)

شاه در تقبیح دموکراسی غربی از این هم فراتر رفت. در مصاحبه 16 فروردین 1353 با هفته نامه دی سایت، چاپ آلمان غربی، دموکراسی غربی را برابر با هرج و مرج و لجام گسیختگی توصیف کرد که از هرگونه نظم و ترتیبی گریزان است و قانون شکنی را رواج می دهد(4) و به حال غربیان تأسف خورد که در آینده ای نه چندان دور جهان شاهد اضمحلال دموکراسیهای غربی خواهد بود:

و اما درباره دموکراسی نوع غربی ملاحظه کنید که چه اوضاعی بر قاره شما حکمفرماست.

ص:90

شما وضع خودتان را با وضع ما مقایسه کنید. خیلی متأسفم که شاهد اضمحلال دموکراسی غرب هستم. این وضع هم برای شما و هم برای ما نامناسب است. چرا غرب همیشه به جانیان کمک می کند و از حمایت بیچارگانی که کشته می شوند خودداری می نماید؟ چه کسی از شماها از

کشتار بچه ها و رهگذران بی گناه که هنگام ترور زیر رگبار گلوله های مسلسل می میرند ابراز

ناراحتی می کند؟ ما احتیاج به شکنجه نداریم ما همه آنها را هنگام ارتکاب جرم می گیریم.

صرفنظر از آن روی تمام روش های بازجویی که در دنیا معمول است می توان مارک شکنجه روانی زد.(1)

شاه در گفتگو با رسانه های ارتباط جمعی جهانی، مورخ 25 دی 1353، از نقش ایران در سطح رهبری جهان طی سالهای آتی صحبت کرد و اینکه برای احترام به آزادی فردی و صلح جهانی نهایت تلاش خود را به کار خواهد بست.(2) در 6 بهمن 1353، که دیگر شاه برای زایش اندیشه سیاسی اش حد و مرزی نمی شناخت، کشورهای غربی را نصیحت می کرد که بحران اقتصادی دامنگیر آنها ناشی از مشکلات سیاسی آنان است و روش سیاسی آنان را تا وقتی تصحیح نکنند محکوم به شکست ارزیابی کرد و بر خود فرض دانست تا دموکراسی را برای آنها معنا و توصیف کند و بسیار متأسف بود که در صورت گسترش بحران سیاسی در آن کشورها که نتیجه عدم توجه به نصایح او خواهد بود، وی غیر از ابراز همدردی با آنها کمک

دیگری نمی تواند بکند. در بخشهایی از این اندرزنامه شاه خطاب به کشورهای غربی، در مصاحبه با سردبیر روزنامه لس آنجلس هرالد اگزامپتر آمریکا، می خوانیم:

بحران اقتصادی که دامنگیر کشورهای غرب شده، ناشی از افزایش قیمت نفت نیست، بلکه نتیجه وضع سیاسی آنها است که اجازه نمی دهد رهبران به نحو مؤثری وظائف خود را انجام

دهند.

نفوذ اقلیت، آسان گیری، عدم انضباط، همه باعث شده است که دموکراسی در بعضی از کشورهای غرب به سوی نوعی هرج و مرج سیاسی پیش برود. البته در این مورد منظورم همه کشورهای غربی نیستند، بلکه بعضی از آنهاست، در این باره ببینیم دموکراسی چیست؟ دموکراسی یعنی حکومت اکثریت. حکومت اکثریت چیست؟ حکومت اکثریت یعنی تهیه و تدوین قوانین و اجرای آنها به وسیله اکثریت مردم انجام یابد. در یک نظام پارلمانی مردم به پای صندوق رأی می روند، نمایندگان خود را انتخاب می کنند و به این وسیله یک دولت شکل می گیرد. به علاوه سیاست ها و قوانین با رأی اکثریت تعیین و اجرا می شود. اگر آن سیاست ها و قوانین با رأی اکثریت به مورد اجرا در نیایند شما دیگر نمی توانید آن را دموکراسی بنامید.

وقتی شما نتوانید تصمیمات حکومت اکثریت را پیاده کنید در واقع به جای دموکراسی دارای استبداد اقلیت هستید حتی دولت محافظه کار انگلستان با یک اکثریت قاطع با توجه به وضع و

ص:91

موقعیتی که اقلیت دارد نمی توانست کشور را اداره کند. بنا بر این چگونه می توانید نام چنین چیزی را دموکراسی بگذارید؟ دموکراسی فقط زمانی وارد مرحله عمل می شود که اراده اکثریت با انضباط کامل پذیرفته شود، در حالی که دموکراسی در بعضی از کشورهای غربی عملاً تبدیل به هرج و مرج سیاسی شده و همین امر مرا نسبت به آینده اروپا مردد می کند. چرا؟ زیرا اولاً من علاقمند به بقای دموکراسی غرب هستم. چون ما و آنها اصولاً دارای فلسفه زندگی مشابهی هستیم و ما نیز در پی همان نوع تمدن می رویم.

ثانیا کشور من می تواند پنجاه درصد از گاز طبیعی و مقدار زیادی از نفت مورد نیاز اروپا را تأمین کند. از این رو سرنوشت کشور من وابسته به سرنوشت اروپا است. به همین جهت است که

احساس می کنم بقای تمدن اروپای غربی و سازمان های آن در وضع کشور من مؤثر است. ولی کدام سازمان ها؟ آن اروپای غربی دموکراتیک که ما قبلاً می شناختیم، یا چیزی که اکنون

دموکراسی نامیده می شود، در حالی که حکومت اقلیت است؟(1)

برپایه همین دیدگاه ها، در واپسین روزهای سال 1353 که شاه بدون اعلام قبلی احزاب حکومت ساخته فعال در عرصه کشور را منحل و حزب فراگیر رستاخیز ملت ایران را جایگزین آن ساخت، خود را متوهمانه در جایگاه یک نظریه پرداز می دید که می تواند دموکراسی غربی را به لجام گسیختگی و هرج و مرج تشبیه کند و به رهبران و مردم کشورهای دموکراتیک غربی، بیم دهد که سرنوشت تلخی در انتظار آنان است. این پادشاه خوش ذوق و پر اقتدار، تا جایی که به محدوده جغرافیایی، سیاسی ایران مربوط می شد، میل

نداشت دموکراسی غربی به عنوان الگویی برای پیروی و حتی اثرگذاری مورد حمایت قرار گیرد. او حداقل از اواسط دهه 1340 به تدریج، دریافته بود که نبوغ ایرانی که مقصود استعداد

خود او بود، هرگز تقلید کورکورانه از شیوه حکومت غربی و هیچ کشور دیگری را نمی پذیرد و هنگامی که دموکراسی واقعی و مشروطیت حقیقی مورد نظر وی به مرزهای نهایی تکامل خود نزدیک شود، طلیعه عصر جدیدی فرامی رسد که البته، در تأسیس حزب واحد و فراگیر رستاخیز ملت ایران متبلور شده بود. از اینرو، شاه، در طول دوران فعالیت

حزب رستاخیز نیز، هرگاه فرصت مغتنمی به دست می آورد از دموکراسیهای موجود در جهان غرب انتقاد می کرد و آسیبهایی را که به زعم او از ناحیه همین دموکراسیهای حاکم بر نظام سیاسی جهان، متوجه حقوق فردی و اجتماعی مردم می شد یادآوری می کرد و سعی داشت جهانیان را متوجه نماید که جهت دور ماندن از آسیبهای پیش روی دموکراسی، باید به

نظام سیاسی ایران توجه کنند و هرگاه مصلحت می دانند اصول تعالی بخش آن را در زندگی

ص:92

سیاسی و اجتماعی خود به کار ببندند.(1)

از دید شاه، ایرانیان می بایست از دانش و کارشناسی غرب و مجموعه جهان توسعه یافته، بهره بگیرند ولی نسبت به نظامهای سیاسی، اجتماعی و فکری آنان بی اعتنا باقی بمانند. او حتی معتقد بود نظام سیاسی، فکری و فرهنگی ایرانیان به حدی غنی است که می تواند پذیرای سایر بلاد جهان نیز باشد.(2) در مصاحبه با اولیویه وارن فرانسوی، دموکراسی حاکم بر غرب را کهنه و ناکارآ توصیف نمود و مواردی را از نظام سیاسی حاکم بر غرب مثال آورد که

به زعم او هرگز نمی توانست گویای برقراری نظام دموکراتیک باشد و تصریح کرد که او «هیچ چیز دموکراتیکی در این قضیه» نمی بیند.(3) هنگامی که وارن از او خواست دموکراسی را تعریف کرده و تضاد آن را با نظام کنونی حاکم بر غرب برشمارد، گفت:

اگر به زمان یونانیان بازگردیم کلمه «دموکراسی» چنین معنی می داد که هر کسی بتواند در میدانهای عمومی درباره حقوق اساسی و هر چه که به او مربوط می شود، حرف بزند و بحث کند. بدیهی است که من این تعریف را می پذیرم. حتی دموکراسی تا حدود اواخر جنگ جهانی

دوم، یک معنایی داشت: هنوز ایده آلهایی وجود داشت، اصول مقدسی وجود داشت و هرگاه کسی به حقوق دیگران تخطی می کرد، بایستی باز می ایستاد. هر کس تا هنگامی که آزادی دیگران را تهدید نمی کرد، آزادی داشت. اما امروز دموکراسی برای بعضیها این معنی را دارد

که «هر کاری دلشان می خواهد بکنند» و این کاملاً بدیهی است که اگر شما هر کاری که می خواهید بکنید به آزادی دیگران تجاوز کرده اید. حتی بعضی وقتها، افراد تا آنجا پیش

می روند که می گویند که هر چند این یک خائن تروریست است که دیگری را کشته است باید آزادش گذاشت و من فکر نمی کنم که این دموکراسی باشد.(4)

وقتی اولیویه وارن از او پرسید چرا می گوید «فاجعه کشورهای غرب این است که کسی بر آنها حکومت نمی کند»؟ پاسخ داد: «درست است کسی بر شما حکومت نمی کند. شما از دموکراسی حرف می زنید، اما از آن بسیار دور می باشید. دموکراسی یعنی چه؟ یعنی قانون

اکثریت. اما شما اولاً این قانون را به کار نمی برید ... در آن [جا] واقعا به نظر اکثریت احترام گذاشته نمی شود. دولتها بر اکثریت مجلس متکی هستند و با این حال می ترسند که احترام به قوانین را تأمین کنند.»(5)

شاه در برخی مواقع، با نگرانی و تردید بسیار نسبت به آینده دموکراسیهای غربی، اظهار

ص:93

امیدواری می کرد با روندی که آنها در پیش گرفته اند در آینده ای نه چندان دور بتوانند از بحرانهای گریبانگیر به سلامت عبور کند! وی چنین می پنداشت که ایران، در زمره معدود کشورهایی خواهد بود که بالاخص با پشتیبانی ایدئولوژیک که او «شخصا جرأت ارائه آن» را در شکل حزب رستاخیز تجربه کرده است؛ بحرانهای پیش روی جهان متمدن را به سهولت پشت سر بگذارد. تأسف شاه بیشتر در این میان، برای کشورهای عقب مانده و توسعه نیافته

جهان سومی بود که او هیچ امیدی به نجات آنان نداشت.(1) شاه در عصر رستاخیز، طی گفتگوهای خصوصی اش با اسداللّه علم، بارها دموکراسی را به باد سخره گرفت و دولتمردان

کشورهای دارای نظام دموکراتیک را ملعبه گروهی آنارشیست توصیف نمود. از جمله، وقتی علم اظهار داشت خانم گاندی قصد دارد برخی محدودیتها را در پارلمان هندوستان اعمال کند، شاه گفت: «خوب کاری می کند. وقتش رسیده که خودش را از این دموکراسی بازیهای مسخره خلاص کند.»(2)

شاه پس از پیروزی انقلاب، در کتاب «پاسخ به تاریخ»، باز هم بر منتقدین خرده گرفت که بی جهت او را مستبد می خواندند. او همچنان در این توهم به سر می برد که فرهنگ اجتماعی

- سیاسی مردم ایران برای دیگران قابل فهم و درک نیست و او بیش از هر کسی می دانست که

گذر به دموکراسی سیاسی بدون طی کردن مرحله دموکراسی اقتصادی که به عقیده او پیش شرط اصلی توسعه بود، هیچ گونه امکانی برای تحقق نداشت.(3) شاه پس از سقوط هم هنوز اعتقاد داشت نظام شاهنشاهی طبیعی ترین و بهترین شیوه حاکمیت در ایران است و اساسا ایرانیان جز تأسی به نظام شاهنشاهی که دموکراسی واقعی را به آنان ارائه می دهد راه دیگری

در پیش ندارند. این شیوه حاکمیت که شاه آن را دموکراسی شاهنشاهی می نامید از منظر او

دارای ویژگیهایی بود که می توانست کشور را در راه تعالی رهنمون سازد. پس از پیروزی انقلاب شاه در این باره چنین گفت:

تحقق مشارکت، اجرای اصل عدم تمرکز، تفویض مدیریت امور عمومی به مردم، انجام انتخابات آزاد در همه سطوح، می بایست در چارچوب سلطنت مشروطه جامه عمل بپوشد.

ایران همواره یک شاهنشاهی بوده و هست. یعنی ترکیبی از اقوام مختلف، با زبانها، مذاهب، خلقیات و فرهنگهای متنوع، وظیفه پادشاه همیشه تأمین وحدت ملی و تحقق همبستگی میان ایرانیان بوده است و من می کوشیدم که این رسالت را از طریق برپایی یک دموکراسی

ص:94

شاهنشاهی انجام دهم.

تلفیق این دو کلمه با یکدیگر نباید موجب تعجب باشد. طبق قانون اساسی ایران، پادشاه دارای اختیارات وسیعی است و می تواند اندیشه ها و برنامه های خود را به قوه مجریه بقبولاند.

ولی این اختیارات ناشی از ملت و مشروط به اصول قانون اساسی است. طبق قانون اساسی ایران،

پادشاه سلطنت میکند نه حکومت.

از دیدگاه من، دموکراسی شاهنشاهی عبارت بود از اتحاد همه اجزای تشکیل دهنده ملت ایران زیر پرچم و در داخل سرحدات مقدس سرزمین ما. دموکراسی شاهنشاهی، عبارت بود از اتحاد تمام گروهها و طبقات به منظور تلاش مشترک در راه ترقی میهن.

پس نباید تعجب کرد که این همه کوشش برای جلوگیری از پیشرفت ما و تحقق هدفهای ملی ما به عمل آمد.(1)

در همان دوران طلایی فعالیت حزب رستاخیز، داریوش همایون، جزو معدود کسانی بود که نظر شاه در انتقاد از دموکراسی حاکم بر غرب را تأیید کرد. وی دقیقا، با تقلید از عبارات شاه، دموکراسی غرب را نوعی هرج و مرج توصیف کرد و آن را نظامی ارزیابی نمود که در آن تبهکاران امکان فراوان برای شرارت دارند. در بخشهایی از این اظهارات توجیه گرایانه همایون که در 8 دی 1355 در روزنامه آیندگان به چاپ رسید، آمده است:

تبهکاری در آن دیارها [منظور جهان غرب] حتی خطرناکتر هم هست. چرا که سازمان یافته تر است و از این گذشته می تواند اغلب خود را زیر چتر قانون قرار دهد و یا از رخنه هایی که قانون باز گذاشته است راه گریزی پیدا می کند. خوشبختانه ما این دموکراسی را نپذیرفته ایم. زیرا دموکراسی که ایمنی اجتماع را به خطر افکند بیشتر به هرج و مرج نزدیک است تا حکومت مردم بر مردم. دموکراسی این نیست که هر کس هر کاری دلش خواست انجام دهد. دموکراسی بلکه رفتار آزاد در چارچوب های قانونی تعیین شده است.(2)

شده حاکمیت فراهم گردید و این بازی سیاسی تا واپسین روزهای سال 1353 ادامه یافت. حزب مردم که در دهه 1330 به عنوان حزب اقلیت با حزب دولتی و اکثریت ملیون فعالیت می کرد، آن اندازه بخت یاریگرش بود تا بتواند این نقش پراهمیت خود را در تمام دهه 1340

و سالهای نخست دهه 1350 هم ایفا کند. اما این بار، حزب همیشه اکثریت و دولتی دیگر حزب ملیون نبود. این حزب پس از اضمحلال تدریجی اش در ماههای پایانی سال 1339 دیگر احیاء نشد و به جای آن حزبی جدید نقش حزب دولتی و اکثریت را بر عهده گرفت. این

حزب که گویا برای برآوردن نیازهای سیاسی و اجتماعی برهه جدید سلطنت محمدرضا پهلوی طراحی و سازمان یافته بود، تحت عنوان حزب ایران نوین فعالیت خود را آغاز کرد.

موجودیت حزب ایران نوین تقریبا در جریان برگزاری کنگره بزرگ مردان و بزرگ زنان در ماههای پایانی نخست وزیری اسداللّه علم در سال 1342 اعلام شد. نمایندگان دوره بیست

و یکم مجلس شورای ملی توسط اعضای همین کنگره دست چین شده بودند، و اکثریت آنان نیز به عضویت این حزب جدید دولتی در آمدند. حزب ایران نوین وارث تشکلی شد که تحت عنوان کانون مترقی از سال 1339 فعالیت می کرد. اعضای اصلی کانون مترقی که عمدتا

در کشورهای غربی تحصیل کرده بودند، علاقمند بودند که در عمران و توسعه کشور از روشهای بوروکراتیک و نیز تکنوکراتیک بهره برداری کنند. افکار آنان هم تا اندازه زیادی با اهداف انقلاب سفید همخوان بود و علی الظاهر با محافل طرفدار آمریکا ارتباط داشتند و

آمریکائیان را نسبت به ایده هایی که جهت توسعه و عمران کشور در چارچوب حفظ رژیم پهلوی در سر می پروراندند، همراه کرده بودند. از این جهت، پیشگام کسانی بودند که در دهه 1340 نماینده تفکر آمریکایی اصلاحات و توسعه کشور شناخته می شدند. هم رژیم پهلوی و هم حامیان خارجی آن (در درجه اول آمریکایی ها و سپس انگلیسی ها) امیدوار بودند از

طریق این گروه اصلاح طلب میان طبقه متوسط و میانه رو کشور با حاکمیت پلی بزنند و ضمن

تحکیم موقعیت رژیم، ضریب اطمینان آن را افزایش دهند. با چنین اندیشه ای بود که کانون

مترقی از همان اوایل شکل گیری به سرعت مورد توجه حاکمیت و به خصوص، آمریکایی ها قرار گرفت. آنان امیدوار بودند با قدرت یابی این گروه در رأس هرم دولت و نیز مجلس شورای ملی، راه نیل به اهداف انقلاب سفید و اصلاحات مربوط به آن با جدیت بیشتری دنبال شود. در هر حال اعضای این گروه به سرعت پلکان ترقی را درنوردیدند. به طوری که،

مدت کوتاهی بعد از آنکه با حمایت مستقیم رژیم و حامیان خارجی اش در رأس حزب جدیدالتأسیس ایران نوین جای گرفتند، حسنعلی منصور پایه گذار و دبیرکل کانون مترقی

ص:96

نخست وزیر شد(1) و همزمان به دبیرکلی حزب ایران نوین رسید. امیر عباس هویدا هم در جایگاه قائم مقام دبیرکل حزب ایران نوین استقرار یافت و مدت کوتاهی بعد جای خود را به

عطاءاللّه خسروانی داد. دکتر منوچهر کلالی که خود از بنیانگذاران کانون مترقی بود و در دوره نخست وزیری هویدا حدود شش سالی دبیرکلی حزب ایران نوین را برعهده داشت روند تأسیس کانون مترقی، اعضا و سپس زایش حزب ایران نوین از درون تشکیلات آن را که به نخست وزیری حسنعلی منصور منجر شد، چنین شرح می دهد:

در سال 1339 کانون مترقی تأسیس شد. از سال 1338 با تعدادی از دوستان جلسات نیمه سیاسی داشتیم که اطلاع حاصل شد منصور در نظر دارد کانون مترقی را تأسیس نماید که در

پایه گذاری آن شرکت نمودیم. اولین گردهمایی در منزل منصور با حضور 30 نفر تشکیل شد.

آشنایی من با منصور از وزارت کار بود. او را مردی مؤدب و طرفدار افراد تحصیل کرده شناختم. پایه گذاران کانون مترقی تا آنجا که حافظه ام اجازه می دهد عبارت بودند: از شرکت نفت: هویدا، نیک پی، جابر انصاری، کازرونی و فرهنگ مهر. از وزارت کار: محسن خواجه نوری، قاسم معینی، فضل اللّه معتمدی، محسن آشتی، کیاکجوری، سادات اخوی، عبداللّه جوانشیر. از سازمان برنامه: فریدون معتمدوزیری، محمدعلی رشتی، فتح اللّه ستوده، رضا

رزم آرا، جواد منصور، فرهاد قهرمان. از پزشکان: دکتر شاهقلی و دکتر میر علاء. از قضات و

سایر گروهها: ناصر یگانه، ضیاء شادمان، حاجیان، پرند، سادات تهرانی، قوام صدری، حمید

رهنما، باقر عاملی، جواد صدر، سرلک، حسن زاهدی، برادران هویدا، برادران فرمانفرما و

عده ای دیگر.

اولین هیئت مدیره کانون مترقی پنج نفر بودند (حسنعلی منصور، امیر عباس هویدا، فتح اللّه ستوده، محسن خواجه نوری و دکتر شاهقلی).

از طرف کارکنان وزارت کار بنده انتخاب شده بودم ولی منصور از من خواهش کرد که عنوان دبیری کانون را داشته باشم و خواجه نوری عضو هیأت مدیره گردد. بعدا هادی هدایتی،

سرلک، باقر عاملی، ناصر یگانه، محمدعلی رشتی و بنده به هیئت مدیره اضافه شدیم و غلامرضا نیک پی به دبیری کانون انتخاب گردید.

کانون مترقی محل کوچکی در خیابان ایرانشهر اجاره کرده بود و ماهی دو جلسه بحث و سخنرانی داشت. پس از تشکیل مجلس دوره بیست و یکم حزب ایران نوین از اکثریت نمایندگان مجلس و اعضای کانون مترقی و نمایندگان کارگران و کشاورزان و سایر گروهها تشکیل گردید. اولین هیئت اجرایی حزب همان 11 نفر کانون مترقی بودند که چهار نفر هم با

نظر پادشاه به آنان اضافه شدند که عبارتند از: عطاء خسروانی، نصرت اللّه معینیان، حسن زاهدی و عباس سالور.

ص:97

همچنین عده ای هم به آنان افزوده گردید که عبارتند از: قاسم معینی، کازرونی، معتمد وزیری، ادیب سمیعی، پروشانی، شادمان، صائبی (کارگر) و افراد دیگری را که به خاطر ندارم.

اولین دبیر کل حزب حسنعلی منصور شد و هویدا قائم مقام که خیلی زود هویدا استعفا داد و خسروانی جای او را گرفت. معلوم شد که این کار برخلاف میل منصور و طبق دستور بوده است.

حزب سه معاون داشت: (سالور، زاهدی، کلالی) که چون آن دو نفر کار اداری داشتند کارهای

حزب را بنده انجام می دادم و در خیابان ملک الشعرای بهار در ساختمانی کار خود را شروع

کردیم. منصور تا زنده بود دبیرکلی حزب ایران نوین را برعهده داشت.(1)

پس از ترور حسنعلی منصور، مدتی عطاءاللّه خسروانی دبیرکل حزب ایران نوین بود. پس از او دکتر منوچهر کلالی به مدت 6 سال این سمت را بر عهده گرفت. طی سالهای پایانی

فعالیت حزب ایران نوین، خود هویدا دبیرکل حزب بود. گزارشات بر جای مانده حاکی است مبالغ قابل توجهی از سوی دولت و دربار جهت اداره و فعالیت حزب دولتی ایران نوین و حزب اقلیت مردم اختصاص یافته و به ویژه، رهبران درجه اول دو حزب از مزایای مالی قابل

توجهی برخوردار بودند.(2)

شاه در طول دوران فعالیت دو حزب ایران نوین و مردم، بارها درباره خط مشی، عملکرد و وظایف هر دو حزب رهنمودهای لازم را به رهبران آن ابلاغ می کرد. در نخستین ماههای تأسیس حزب ایران نوین طی ملاقاتی با هیأت اجرایی و هیأت رئیسه شورای مرکزی این حزب به تاریخ 10 خرداد 1342 ضمن اشاره به اهمیت طرحهای انقلاب سفید و توجه خاصی که شخص وی جهت اجرای دقیق این اصول داشت، اضافه نمود همواره آرزومند بوده است تشکیلاتی قدرتمند و منسجم بتواند در اجرای این مهم شخص او را یاری دهد و اینک امیدوار است حزب جدیدالتأسیس ایران نوین که تمام امکانات بالقوه و بالفعل چنین

تشکیلات وسیع و گسترده ای را در اختیار دارد بتواند در اجرای اصول انقلاب سفید و توسعه

همه جانبه کشور به یاری او بشتابد. در واقع، با این سخنان شاه، مأموریت اجرایی اصول

انقلاب سفید را به کارگزاران حزب ایران نوین سپرد:

این انقلاب اصیل ترین و قاطع ترین انقلاب در تاریخ ایران است. [... ]من توانستم نیروی علمی روشنفکران و مدیریت آنها را توأم با قدرت خلاقه ملت در راه پیشرفت مملکت تجهیز

ص:98

کنم. این مسئولیت خطیر بر عهده کلیه طبقات آزاد شده است، خاصه تشکیلات سیاسی جدید حزب ایران نوین که پیشقدم در اجرای این هدفها گردیده است. پس بدانید چه مسئولیت بزرگی

را بر عهده گرفته اید.

من رهبری ملت ایران را برعهده دارم و بدون تردید تشکیلات وسیع حزب ایران نوین که متکی بر طبقه کارگر و کشاورز است و نیروی مدیریت روشنفکران در راه انجام هدفهای عالی

آن بسیج شده است مورد علاقه و تأیید من می باشد. از این تاریخ باید رویه فرسوده و کهنه

گذشته را کنار گذاشت. دولت و حزب در کنار هم از این قدرت و نیروی عظیم ملت و حمایت شخص من برای رفاه حال مردم باید حداکثر استفاده را بنماید. وضع اداری کشور باید به تدریج

منطبق با هدف های انقلاب شود تا بتواند نتایج صحیح و دامنه دار و ثابتی برای تشکیلات سیاسی مملکت در بر داشته باشد.(1)

در 31 فروردین 1344، شاه حزب ایران نوین را پاسدار انقلاب سفید خواند و از رهبران آن خواست تا جهت رسوخ افکار و اندیشه های انقلاب سفید در اقصی نقاط کشور از هیچ کوششی فروگذار نکنند.(2) در حالی که حزب ایران نوین به تدریج شاخه های تشکیلات و سازمانهای فرعی خود را در استان ها و شهرهای دور و نزدیک به خصوص در میان سازمانهای کارگی، اجتماعی و غیره، گسترش می داد تا پاسداری از دستاوردهای انقلاب سفید را با نهایت دقت به انجام رساند، حزب اقلیت مردم، مأموریت داشت فقط در مقام اقلیت، دست و پا زند. شاه نیز بدون وقفه در تقویت حزب پاسدار انقلاب می کوشید و توجه

خاصی بدان مبذول می داشت تا مبادا موقعیت آن در برابر حزب اقلیت تضعیف گردد. تا جایی که طی سالهای نخست دهه 1350 کم کم پذیرفت حزب ایران نوین، عملاً، تنها حزب اداره کننده امور کشور است و حزب اقلیت مردم نمی تواند از سطح یک تشکیلات ظاهرا منتقد فراتر رود. هنوز شاه به اندازه ای بردبار بود که بعضی انتقادات حزب مردم از دولت و حزب ایران نوین را با اغماض بنگرد تا به زعم او «سوءتفاهمات برطرف گردد».(3) در هر حال،

شاه در تمام دوران فعالیت حزب ایران نوین و حزب مردم، از حزب نخست طرفداری می کرد و ایده های خود را از طریق این حزب و تشکیلات آن قابل پیاده شدن می دید.(4)

با حمایتهای شاه، حزب ایران نوین نفوذ قابل توجهی در امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور به دست آورد. مقامات دارای نفوذ در بخشهای مختلف کشور به عضویت آن

ص:99

درآمدند و با بهره گیری از امتیازات حزب باز هم بر حیطه قدرت و نفوذ خود افزودند. با آنکه دامنه اثرگذاری این حزب در عرصه های مختلف سیاسی و اقتصادی گسترش چشمگیری یافت، اما برخلاف انتظار رهبران آن و به ویژه شاه که از طریق این حزب، در نظر داشتند اقشار گسترده ای از مردم را به مشارکت سیاسی و اجتماعی بکشانند، هدف مزبور به دلیل عدم رغبت عمومی با شکست روبرو گردید و با آشکار شدن بیشتر انگیزه های قدرت طلبی و سودجوییهای مکرر رهبران و دست اندرکاران درجه اول آن، سلب اعتماد عمومی از حزب روزافزون شد.(1) به ویژه نفوذ گسترده افراد صاحب نفوذی که دارای خصال سودجویی و فرصت طلبی بودند، ضربه شدیدی بر حیثیت و جایگاه این حزب در میان افکار عمومی وارد ساخت.(2) درباره پایگاه قدرتمند حزب ایران نوین نه در میان اقشار مختلف مردم، بلکه در رأس هرم قدرت و ثروت اندوزان کشور، تا روزهای پایانی سال 1353 در گزارش مورخ 22 فروردین 1354/ 11 آوریل 1975، سفارت آمریکا چنین آمده است:

حزب ایران نوین یک حزب سیاسی وسیع به مفهوم غربی نبود و نمی توانست از چنان وسعتی برخوردار گردد. با این حال نوعی سازمان گسترده بود که به استثناء حزب غیرقانونی

توده، هرگز در ایران وجود نداشته است. اعضاء آن اصولاً برای طی مدارج عالیه به آن می پیوستند، ولی این حزب عامل گسترش نفوذ و قدرت رهبران خود، علی الخصوص نخست وزیر هویدا نیز بود. حزب ایران نوین با سازمان سراسری اش که با بافت های قدرت محلی مرتبط شده بود، در نتیجه تماس با مراکز بزرگ تجاری، رابطه صمیمانه با سازمان امنیت و موفقیت در پر کردن تمام موقعیت های مهم دولتی توسط اعضاء خود، قدرتی عجیب را برای خود فراهم آورده بود. این حزب در زمینه سیاست خارجی نفوذی نداشت لیکن طی مدت ده سالی که به قدرت رسیده بود و به عنوان «پاسدار» انقلاب شاه و مردم عمل کرده، با اجراء

اهداف وسیع خود توانسته است به انقلاب سفید هویت بدهد.

اکثر افرادی که در سمت های عالی بافت حزبی قرار دارند موقعیت خود را مرهون هویدا هستند، چون او در مدت ده سال نخست وزیری اش پایگاه قدرت بسیار عظیمی را در درون حزب بنا نهاده است. به عنوان دبیرکل حزب ایران نوین در کنگره حزبی مورخ ژانویه 1975

پایگاه قدرت خود را به صورت یک نهاد درآورد. او در سفر به استان ها به نمایش حزب پرداخت و پروژه های عمرانی را مورد تأکید قرار داده و اعتبار پروژه های دیگر را تأمین نموده و مانند شاهان قدیم عرایض مردم را دریافت می کرد. می گویند هویدا معتقد است که او نیز

فردی واقعگرا است که در نتیجه خدمت موفقیت سیاسی بسیاری به دست آورده و قدرت خود را آن چنان محدود ساخته تا موجبات نارضایتی شاه را فراهم نیاورد.(3)

ص:100

در تمام انتخابات مجلسین، انجمنهای شهر و روستا و نظایر آنکه طی سالهای 1342 - 1353، برگزار شد حزب ایران نوین همواره اکثریت مطلق آرا و نمایندگان به اصطلاح انتخابی را از آن خود می کرد.(1) اسداللّه علم، وزیر دربار که نسبت به حزب مردم سمپاتی نشان می داد و با حزب ایران نوین به شدت مخالفت می کرد، در تمام دوران فعالیت حزب ایران نوین، این حزب را متهم می کند که جهت حفظ قدرت خود هیچ قیدی را نمی پذیرد. اسداللّه

علم در نوشته های خود به ویژه همواره نگران آن است که روشهای غیراصولی حزب ایران نوین در سیطره بر امور کشور، نهایتا رژیم پهلوی را با خطر سقوط مواجه سازد. در یادداشتهای خصوصی 19 آذر 1348 او چنین آمده است:

صبح شرفیاب شدم. ضمن این که کارهای جاری را عرض کردم صحبت انتلکتوئل ها پیش آمد که متأسفانه به چیزی پای بند نیستند. عرض کردم دوست من رسول پرویزی که شاهنشاه خوب می شناسند می گوید اینها تلکتوئل شان رفته و عن شان مانده است! شاهنشاه خیلی خندیدند

و فرمودند عجیب است که هر کدام به مقامی می رسند همه دوستان و هم قدمان را هم فراموش

می کنند که هیچ، میل دارند تمام کارهایشان را وسیله زورگویی و مثلاً دستگاههای امنیتی از پیش ببرند. بعد فرمودند نمی دانم این مردم کی تربیت خواهند شد و چطور می توان آنها را تربیت

کرد. من جسارت کردم و عرض کردم متأسفانه در راه آن هم نیستیم، زیرا اولین قدم در راه

تربیت اجتماعی احترام گذاشتن به حقوق دیگر مردم است و ما در جهت این که این اولین قدم

را برداریم نیستیم. فرمودند چطور؟ عرض کردم هیأت حاکمه در درجه اول باید متوجه این امر

باشد تا کم کم مردم عادت بکنند. هیأت حاکمه که در زیر سایه قدرت اعلیحضرت مصون از هرگونه انتقادی است، تکلیف احزاب و مجلسین هم که معلوم است. عده ای از مردم به این حزب و عده ای دیگر به آن حزب رفته اند و کشور را هم بین خودشان تقسیم کرده اند، وکلای

آنها هم می دانند به جای فکر آراء مردم باید مسئولین حزب را خایه مالی بکنند. دیگر مردم چه معنی دارند؟ فرماندار و استاندار هم که حزبی هستند دستور حزب را اجرا می کنند. چه کار دارند با آراء مردم؟ این است که بین مردم یک نوع (Indifference) [بی اعتنایی] به وجود آمده است و روز به روز بیشتر می شود. من کار ندارم که برای پیشرفت مردم کشور واقعا این رویه

لازم بود، ولی حالا که کارها روی غلطک خودش است چرا اجازه نمی فرمائید انتخابات واقعا

متکی بر آراء مردم باشد. گور پدر این حزب یا آن حزب. انتخابات شهرداری ها آزاد باشد.

انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی... آزاد انجام بشود. آن دوره شرب الیهود که اینها واقعا بتوانند به اساس مملکت صدمه بزنند که زیر سایه شما از بین رفت لااقل [دستگاههای دولتی یاد

می گیرند]... که دیگران هم حق دارند کم کم در جامعه پیدا بشوند. والا حالا چنان است که سابقا ادیب الممالک از روی کمال دل سوختگی گفته است، اخلاق ایرانی این است:

ص:101

عاجز و مسکین هر چه ظالم و بدخواه

ظالم و بدخواه هر چه عاجز و مسکین

شاه با دقت به عرایض من گوش دادند و فرمودند اگر مراقبت نشود، همه چیز به هم می ریزد، عرض کردم درست است، مراقبت باید بشود ولی بالاخره مملکت هم چنان که علاقه باطنی و عمیق شماست باید پایه و مایه بگیرد. خدا به شاه عمر بدهد. تصدیق فرمودند من باز هم ادامه

دادم و عرض کردم، شاهنشاه را حالا همه مردم قبول دارند، بدخواه ترین مردم هم شما را قبول دارند، زیرا منافع همه مردم در بقا و سلامتی شخص شاهنشاه است. باید از این موقعیت حداکثر

استفاده را کرد که مردم هم خودشان را در همه چیز سهیم و شریک بدانند وگرنه به قول سعدی:

در عهد تو می بینم آرام خلق

پس از تو ندانم سرانجام خلق

شاهنشاه خیلی خیلی به عرایض من توجه فرمودند که کاملاً بی سابقه بود. سخن کز دل برون آید نشیند لاجرم در دل.(1)

بر خلاف عقیده اسداللّه علم، شاه در آن مقطع هنوز در صدد نبود به هشدارهایی که درباره گسترش قدرت خلاف قاعده حزب ایران نوین (حزب پاسدار انقلاب) به او داده می شد، توجهی جدی نشان دهد. به ویژه که این حزب بازوی اجرایی شاه در پیشبرد اهداف انقلاب سفید محسوب می شد و به زعم وی قدرت یابی آن طبیعی بود. به هر حال، با قدرت گیری روزافزون حزب ایران نوین در عرصه های مختلف کشور، دیگر حزب اقلیت مردم قادر نبود نقش حزب رقیب را برعهده گیرد؛ چنانکه در سالهای نخست دهه 1350 تا حد زیادی تحت نفوذ حزب ایران نوین قرار گرفت و گفته می شد که دبیرکل آن نیز «از طرف نخست وزیر» که عهده دار وظایف دبیرکلی حزب ایران نوین بود، برگزیده شده است(2) و از آن پس حزب اقلیت مردم، دیگر تهدیدی ولو اندک، برای حزب ایران نوین و دولت هویدا محسوب نمی شد و حزب اخیر خود را در عرصه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور بدون رقیب می دید و البته، چنین هم بود.(3)

هویداکه در واپسین ماههای سال 1353، دبیرکلی حزب ایران نوین را به دیگری سپرده بود، در یک ماهه آخر فعالیت این حزب که نهایتا به انحلال احزاب سیاسی فعال در کشور و

تأسیس حزب رستاخیز منجر شد، خود شخصا دبیرکل حزب شد و آشکارا نشان داد که قصد دارد به طور انحصاری تمام ابزارهای قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را از آن خود کند.

اسداللّه علم که همواره متهم است فکر تأسیس حزب رستاخیز را او به مخیله شاه فرو کرده، و

ص:102

شاه را از قدرت بلامنازع حزب ایران نوین برحذر داشته است، در یادداشتهای روز 12 بهمن 1353 خود وضعیت و جایگاه رو به فزونی حزب ایران نوین را در ساخت قدرت سیاسی کشور چنین تشریح می کند:

هویدا نخست وزیر شخصا در هفته گذشته دبیرکل حزب ایران نوین شد. این را یک عده مردم به شوخی و سخره گرفتند که چون شیراک نخست وزیر فرانسه دبیر کل حزب گلیست ها شده، هویدا گفته چرا من نشوم.(1) ولی به نظر من حائز کمال اهمیت است یعنی یک زمینه سازی است که به اعتقاد من و خدا کند که هرگز این عقیده صحیح نباشد، زبانم لال و قلمم شکسته باشد، خطر جدی برای رژیم است نه تا وقتی که شاهنشاه زنده است ولی بعد از آن نمی دانم چه بشود. البته فقط یک مسئله باقی می ماند که خوشبختانه این مسائل حزبی و خیلی مسائل دیگر به طور کلی پایه و مایه ندارد. به قول فردوسی:

از ایران و از ترک و از تازیان

نژادی پدید آید اندر میان

نه دهقان، نه ترک و نه تازی بود

سخن ها به کردار بازی بود

و چون این حزب در دست طبقه فاسده بالاست. کاملاً مصداق این گفته فردوسی است. مگر آن که دست خارجی از آن [به] موقع حمایت و بهره برداری بکند و نگرانی من فقط از این نکته

است وگرنه قوی ترین آنها که دار و دسته مصدق بودند همان قدر که دست آمریکایی ها از پشت

سر آنها برداشته شد، مثل فواحش شهرنو که پیر می شوند به کلی مفقودالاثر شدند، همچنین

حزب توده و غیره و غیره.

درست است که شاهنشاه روی ارتش حساب می کند و حتی وصیت سیاسی ایشان مداخله صریح ارتش در کارها بعد از درگذشت شاه است. ولی من تا این حد خوش بین نیستم. اگر ارتش بعد از رضاشاه به محمدرضا شاه وفادار ماند به علت این است که آنها خود را همه بچه

رضاشاه و برادر و خدمتگزار محمدرضا شاه می دانستند. در حقیقت مخلوق او بودند ولی از

جوان های امروزی ابدا چنین انتظاری نمی توان داشت. به خصوص که دائما سرهنگ ها و سرگردها در دنیا کودتا می کنند و چشم و گوش بچه ها باز است. من که نمی دانم و انشاءاللّه زنده نخواهم ماند که بدانم که چه می شود و امیدوارم که همه این افکار من غلط باشد. حالا شاهنشاه

تشریف ندارند بی کارم و فلسفه باف شده ام.(2)

در واقع شاه هرگز عقیده نداشت نظام دو حزبی او در یک روال معمول مبارزه حزبی به طور متناوب و بر حسب تمایل عمومی تشکیل کابینه دهد و نخبگان سیاسی بر اساس برنامه هایی که ارائه می دهند در رأس هرم قدرت جابجا شوند. به همین خاطر، هنگامی که

ظاهرا، نظام دو حزبی حکومت ساخته در عرصه سیاسی ایران خودنمایی می کرد فقط حزب

ص:103

اکثریت مورد حمایت و علاقه او بود که آن هم، فقط طبق آموزه های او می توانست در رأس قدرت بماند و وظایف تعیین شده را انجام دهد. چنانکه در مبارزه به اصطلاح سیاسی دو احزاب مردم و ایران نوین، نه تنها، حزب نخست را طوری حمایت نکرد که امکانی برای قدرت یابی در اختیار رهبران آن قرار گیرد؛ بلکه، تا می توانست از کوشش برای گوشزد کردن

وظایف صرفا انتقادی و اقلیتی حزب مردم به رهبران آن دریغ نورزید.(1) این سیاست خلاف قاعده شاه ضمن اینکه نارضایتی مسئولان حزب مردم را دامن می زد از تعداد افرادی که علاقمند به فعالیت در امور سیاسی بودند به شدت می کاست. بگذریم از اینکه قاطبه مردم

کشور از همان آغاز تشکیل احزاب حکومتی با شناختی که از ماهیت غیر واقعی این احزاب پیدا کرده بودند تمایل چندانی هم به فعالیت در آنها نشان نمی دادند و این امر البته بر سران حاکمیت آشکار بود. با این حال، هنگامی که مسئولان حزب مردم به طور سربسته در 9 دی 1347 به شاه تذکر دادند مردم برای فعالیت در احزاب رسمی موجود رغبتی نشان نمی دهند (و هدفشان البته طرح تلویحی نارضایتیهای خودشان بود) شاه به دلایلی موهوم عدم مشارکت مردم را به وابستگی احزاب سیاسی ایران طی سالهای قبل از کودتای 28 مرداد 1332 نسبت می داد که به عقیده او، عمدتا ساخته قدرتهای بیگانه بودند و این ذهنیت منفی

هنوز در مردم اثر خود را از دست نداده است. علت دیگر این وضعیت از دید شاه در آن بود که مردم تصور می کردند با اجرای اصول انقلاب سفید دیگر مشکلی چه در عرصه سیاسی و نیز اقتصادی و اجتماعی لاینحل باقی نخواهد ماند و در نتیجه زحمت فعالیت در احزاب را از دوش خود برداشته اند:

اینکه حزب شما از بدو تأسیس و پیدایش خود تا به حال با وجود آن که مصدر امور نبوده است و این امر شاید در ممالکی که عادت به تحزب و تشکیلات نداشته باشند مشوق بزرگی نیست، با این حال توانسته است بر سر پا بایستد و تشکل خود را حفظ کند و در انتخابات

مختلف منجمله انتخابات اخیر شرکت نماید و تا این حد هم موفقیت به دست بیاورد، جای خوشوقتی است. در اظهارات خود تذکر دادید که مردم ایران تا به حال به دخول در احزاب رغبتی نشان نمی دادند. علت این امر البته این است که از موقعی که مشروطیت در ایران به وجود آمد و اسم حزب بر سر زبان ها افتاده، پیدایش احزاب با اراده و اشاره و حتی طرح ریزی و نقشه کشی بیگانگان صورت می گرفت و آنها بودند که عروسک های خود را وادار می کردند تا

تشکیلاتی به نام حزب بدهند و سر نخ آنها را از دور یا نزدیک می کشیدند و طبعا آن عروسک های بی اراده هم به ساز اربابان خود می رقصیدند. این البته باعث تشویق ملت ایران به

ص:104

فعالیت حزبی نمی شد، چون به زودی پرده ها بالا رفت و مردم به ماهیت حقیقی امور واقف شدند. در زمان جنگ اخیر به چشم خودمان دیدیم که بیگانگان احزاب مختلفی را به چه شکل

به خاطر منافع خودشان تشکیل دادند. پس از آن که جنگ تمام شد و نفوذ مرئی و نامرئی بیگانه

هم برطرف گردید، به خصوص پس از انقلاب ششم بهمن شاید عده ای فکر کردند که حالا که آرزوهای ما در امر انجام اصلاحات به وسیله دستگاه سلطنت انجام می شود و انقلاب اجتماعی

به صورتی اصیل تحقق یافته است و با اطمینانی که از این بابت به خود من پیدا کرده اند می توانند با خیال راحت به دنبال زندگی شخصی خود بروند و دیگر احتیاجی به حزب ندارند. ولی من با

این فکر موافق نیستم.(1)

شاه در تمام دوران فعالیت حزب اقلیت مردم که هرگز هم موجب صعودش به رأس هرم قدرت سیاسی (تشکیل کابینه) نشد، پیوسته، نظرات انتقادیش را به اولیای آن حزب یادآوری

می کرد. از دید شاه، نقش آنان در حفظ و تحکیم دموکراسی و مشروطیت واقعی در عرصه سیاسی کشور بسیار مهم بود(2) و مکررا با برشمردن دستاوردهایی که به تبع اجرای اصول انقلاب سفید نصیب کشور شده بود از نقش قابل توجه حزب اقلیت در پیشبرد نظام دموکراسی و مشروطیت در کشور سخن می گفت(3) و آنان را مورد تفقد قرار می داد که سرافرازانه «رل اقلیت وفادار» را برعهده گرفته اند. مخصوصا در شرایطی که به زعم شاه «بازی

کردن رل اقلیت وفادار در این مملکت خیلی مشکل» بود.(4) متقابلاً، مسئولان و اعضای بلندپایه حزب مردم هم جهت جلب خشنودی شاه، از ستایش او فروگذار نمی کردند و در تمام سخنرانیها و بیانات رهبران این حزب آغاز و انجام اظهارات به تمجید و ثنای شاه خاتمه

می یافت.(5) برای نمونه وقتی به مناسبت آغاز بیست و پنجمین سال سلطنت محمدرضا پهلوی از سوی حزب مردم مجلس جشنی برپا گردید، رهبران حزب به شرح زیر از شاه ستایش کردند:

آقای سناتور علامه وحیدی رئیس شورای عالی حزب مردم و نایب التولیه عظمی مسجد عالی سپهسالار گفت: همه اقدامات شاهنشاه قابل حمد و ستایش است. آقای هلاکو رامبد لیدر

فراکسیون پارلمانی حزب مردم گفت: آثار درایت شاهنشاه هر روز رونقی تازه می گیرد. آقای

دکتر جفرودی عضو کمیته اجرایی حزب مردم گفت شاهنشاه ما، تمدن و تجدد را در دهات ایران رسوخ دادند. آقای محمد فضایلی عضو کمیته اجرایی حزب مردم گفت: انقلاب شاه و

ص:105

مردم پایه استواری برای کاخ سعادت ملت ماست. آقای ناصرقلی فرهادپور مسئول تشکیلات حزب مردم گفت [مسئولان] حزب مردم همواره در راه اجرای نیات عالی شاهنشاه مجاهدت کرده اند.(1)

در عین توجه مخصوص شاه به حزب ایران نوین، و به رغم نفوذ قابل توجه آن در ارکان دولت، مسئولان حزب اقلیت مردم هرگاه فرصت مناسبی به دست می آوردند از حمله به رهبران حزب ایران نوین و انتقاد صریح از عملکرد آنها فروگذار نمی کردند. زیرا در درون

حاکمیت حداقل پشتیبان قدرتمندی نظیر اسداللّه علم ، وزیر دربار شاهنشاهی داشتند که به صور مختلف در جهت بهبود موقعیت آنان می کوشید. معمولاً، انتقاد حزب مردم از حزب رقیب به هنگام برگزاری انتخابات شکل جدی تری به خود می گرفت. با این احوال، رهبران حزب همواره توجه داشتند حیطه انتقادات آنان به گونه ای نباشد که خشم شاه را برانگیزاند.

به همین دلیل، در لابلای انتقادات گاه و بیگاه این حزب از حزب ایران نوین، همواره بخشی

از سخنان متملقانه به ستایش از شاه اختصاص می یافت.(2) در نوشته های علم که آشکارا نسبت به حزب مردم سمپاتی دارد موارد متعددی از تقلب انتخاباتی رهبران حزب دولتی ایران نوین ثبت شده است که برخی از این اقدامات خلاف قاعده حزب ایران نوین را با شاه نیز در

میان گذاشته و آسیبهایی را که از آن ناحیه بر موقعیت رژیم وارد می آمده به وی گوشزد کرده است.(3) در یادداشتهای روز 19 آذر 1352 علم چنین می خوانیم:

شاهنشاه

فرمودند در این دانشگاه ها چه خبر است؟ خیلی باید اقدامات شدید کرد. روس ها جدا وارد عمل شده اند. به تمام رؤسای دانشگاه ها ابلاغ کن که مسامحه و سهل انگاری را

نخواهیم بخشید. بعد هم گفته ام چک لیست برای درجه فعالیت استادان تهیه شود که مثل نظامی ها درجه و نمره بگیرند. به باهری بگو به... وزارت علوم [برود]...

و با سرلشکر فیروزمند ترتیب کار را بدهد. عرض کردم اطاعت می شود، ولی باز هم باید عرض کنم که با دانشجویان

اصلاً Dialogue [گفت و شنود] برقرار نیست. شاید هم با تمام مردم این طور باشد! فرمودند،

چه طور؟ عرض کردم، ملاحظه می فرمائید برای انتخاب مرحوم سید امامی، سناتور [انتخابی]

تبریز، پارسال حزب ایران نوین 214 هزار رأی به صندوق ها ریخت. امسال برای انتخابات جانشین او که امر فرمودند انتخابات [بین اکثریت و اقلیت ]آزاد باشد و کارت ها شناسایی شود این حزب بیش از 34 هزار کارت نتوانسته است بگیرد و حزب مردم فقط با سر و صدا در حدود 20 هزار رأی داشته است. اولاً عظمت تقلب را ملاحظه بفرمائید و ثانیا عصبانیت مردم را

ص:106

که با آن که حزب مردم هیچ فعالیتی نداشته، به این صورت از کار درآمده [است]. پس بلاشک مردم از وضع موجود راضی نیستند و برعکس ما با دروغ های ساختگی رضایت آنها را به صور

مختلف می خواهیم نشان بدهیم. مثلاً سال گذشته 214 هزار رأی! از کجا؟ برای چه؟ این تقلبات

برای چه؟ چه فایده دارد؟ فرمودند صحیح است.(1)

عمدتا به خاطر قدرت حزب ایران نوین در جابه جایی داوطلبان نمایندگی مجلسین شورای ملی و سنا و نیز سایر انتخابات، اغلب کسانی که تمایل داشتند در این گونه انتخابات

موفقیتی به دست آورند به عضویت این حزب در می آمدند. بنابراین، حزب ایران نوین به اعتباری، باشگاه گروه بسیاری از منتظرالوکاله ها محسوب می شد و این گروه نیز انصافا به هنگام نیاز در خدمت به این حزب پاسدار انقلاب از هیچ کوششی دریغ نمی کردند.(2) اسداللّه علم در نوشته های خصوصی خود نشان می دهد که چقدر حمایتهای بی دریغ شاه از حزب ایران نوین موجب تأثر و تعجب او است. به ویژه هنگامی که بی تفاوتی شاه نسبت به تقلبات

گسترده از سوی حزب ایران نوین را مشاهده می کند، اظهار تأسف او پایانی ندارد.(3) البته قیافه او بسیار دیدنی تر بود زمانی که شاه برخلاف انتظار او، مسئولان حزب اقلیت مردم را به خاطر اظهارنظرهای انتقادآمیزشان علیه دولت و حزب ایران نوین، به شدت مؤاخذه کرده و با رکیک ترین الفاظ به نکوهش شان می پرداخت. اسداللّه علم در یادداشتهای روز 8 مرداد 1351

خود، چنین می نویسد:

بعد از ظهر شاهنشاه از شمال مراجعت فرمودند. من در فرودگاه شرفیاب شدم. قرار است فردا مذاکرات نفت در پیشگاه شاهانه بشود. وقتی به سعدآباد رسیدیم، در باغ دنبال شاهنشاه

بودم و احساس می کردم مثل این که از من گله دارند. یک دفعه برگشتند، فرمودند این دکتر کنی - رئیس و دبیرکل حزب مردم چه غلط هایی کرده است؟ عرض کردم نمی دانم. فرمودند بلی در

اصفهان میتینگ داده و گفته است این دولت یک دولت ارتجاعی است و به علاوه اگر انتخابات

شهرداری ها و انجمن های ولایتی آزاد باشد، حزب ما خواهد برد. اولاً چه طور به خود جرأت

داده است بگوید دولت من دولت ارتجاعی است، ثانیا چه طور ممکن است تفوّه این حرف بکند که انتخابات در سلطنت من آزاد نیست؟ عرض کردم من که خبر نداشتم چه گفته است، ولی رئیس حزب اقلیت یک چیزی که باید بگوید. هر چه می گوید، اگر شاهنشاه [بردباری]

(tolerance)نداشته باشند، البته برخورنده است و به ابروی یار بر می خورد. بسته به این است که چه جور به عرض برسد و چه جور شاهنشاه آن را تعبیر و تفسیر بفرمایند. البته به نظر رئیس اقلیت اکثریت ارتجاعی است. در مورد آزادی انتخابات هم که این یک حقیقتی است. حالا

ص:107

نباید می گفت علیحده است. فرمودند بسیار خوب چه طور انتخابات را می برد؟ با پشم خایه اش می خواهد اکثریت ببرد؟ عرض کردم خیر، ولی دولت هم اکثریتی ندارد. به علاوه مردم لایحب

علی، بل از بغض معاویه، به او رأی ممکن است بدهند. ولی من چنین فکر نمی کنم. این ادعای

خود اوست. فرمودند گه خورده است همچو خیالی کرده. من دیدم خیلی عصبانی هستند، دیگر حرفی نزدم.(1)

اسداللّه علم گاهی می توانست از موضع گیری بس خشونت آمیز و غیر اصولی شاه در برابر حزب اقلیت مردم انتقاد کند و به او بقبولاند که کمترین وظیفه حزب اقلیت که البته اعضای

بلندپایه آن همگی از چاکران اعلیحضرت هستند، انتقاداتی هر چند سطحی از دولت و حزب اکثریت ایران نوین است. اما شاه تمایل چندانی در به کار بستن این نصایح از خود نشان

نمی داد.(2) در چنین شرایطی، اسداللّه علم که از اندرزهای خود به شاه، مبنی بر لزوم تغییر شیوه رفتارش با حزب مردم نتیجه ای نمی گرفت، در نهایت به این تحلیل می رسید که اولیای دولت

و شخص هویدا شاه را فریب می دهند و او را از حقایق امور آگاه نمی کنند.(3) در هر حال، حزب اقلیت مردم به رغم تلاشهایی که به ویژه علم در نزد شاه به عمل می آورد هیچ گاه اقبال

آن را نیافت که به طور جدی مورد توجه شاه و حاکمیت قرار گیرد. بلکه، شاه همواره در خفا

و گفتگوهای خصوصی اش با علم، حزب مردم و رهبری آن را به باد سخره می گرفت و علم همواره متأسف بود که چرا شاه حداقل قاعده بازی سیاسی میان احزاب رسمی کشور را هم رعایت نمی کند.(4) اعترافات اسداللّه علم در یادداشتهای خصوصی اش طی سالهای نخست دهه 1350 آشکارا از عدم اعتقاد شاه به لزوم مخالفت خوانیهای حزب اقلیت مردم حکایت دارد. این شواهد نشان می دهد که شاه هیچ صدای انتقادی را ولو از ناحیه دست نشاندگانش

در حزب اقلیت برنمی تابید و هر آن منتظر فرصتی بود تا با برچیدن این احزاب حقیقتا فرمایشی و بی خاصیت حیطه اقتدار خود را گسترش بدهد. یادداشتهای محرمانه 29 آبان 1352 اسداللّه علم صراحتا این دیدگاه را به مخاطب خود القاء می کند:

در خصوص عامری ، عرض کردم... که می خواهد به تبریز برود برای انتخابات (!) کرسی خالی سنا، برود یا نرود؟ فرمودند البته برود، ما که به او کاری نداریم. آقایان که این همه سیاستمدار هستند که می گویند حالا که پول نقد گیرمان آمده است باید تحصیلات دانشگاهی

ص:108

مجانی باشد و معالجات مجانی باشد، دیگر خود می دانند. می خواهد برود، می خواهد نرود. هر چه اصرار کردم فایده نبخشید. هیچ نتوانستم شاهنشاه را نرم کنم. فرمودند: آخر یا باید مثل کشور شوروی بود که تحصیلات مجانی [است ]ولی اگر کسی خواست تکان بخورد پدرش را درآورد، یا اگر کسی بی استعداد بود به دانشگاه راه نداد. ولی در کشور ما فلان بچه تاجر که احیانا ممکن است علاوه بر بی استعدادی، خبیث و شلوغ کننده هم باشد و ما او را به دانشگاه راه می دهیم چرا باید پول ندهد که هیچ، جای دیگران را بگیرد؟ لااقل 90% آنها که پول می دهند به خاطر همین پول هم که شده، قدری رعایت مقررات را می کنند. به علاوه ما در کنفرانس رامسر

که این مطلب را شیرفهم کرده ایم که هر کس استعداد دارد ولو بی بضاعت، باید درس بخواند و دولت مکلف است به او مخارج تحصیل را بدهد. اما دیگران چرا باید مفت خوری کنند؟ این آقایان سیاستمداران (بدبخت بیچاره!) چرا نطق های ما را نمی خوانند؟ اصولاً چرا یک دقیقه

نمی خواهند به خود زحمت بدهند که خط مشی کشور را بدانند. فرمایشات شاهنشاه صد در صد

صحیح است ولی مطلب دیگر این است که اگر رئیس حزب مخالف هم نتواند هیچ جور وعده و وعید بدهد، مخالفت هم نکند، پس چه بگوید؟ می گوییم مخالفت سازنده، چه جور، که به جای دیگر برنخورد؟ البته باید در چارچوب سیاست کلی کشور احزاب با هم زد و خورد بکنند.

اما اگر بر فرض یک حرفی هم زیادی زد که نمی شود پدرش را درآورد. [به این ترتیب دیگر]

چیزی نمی ماند، یعنی حزبی نمی ماند و مردم دیگر جرأت جمع شدن اطراف کسی نمی کنند. رئیس حزب مخالف، کسی را به نعمت نمی تواند برساند، به مقام هم که نمی تواند برساند،

حرف هم که نباید بزند، مخالفت هم که نمی تواند بکند. به این جهت [مبتذل] Banal می شود و من به این جهت می گویم که لازم نیست. چرا باید تقلید بی موضوع در بیاوریم؟ احتیاج به این کارها نیست.(1)

در واپسین ماههای سال 1353، شاه دیگر هیچ گونه اظهارنظری از سوی رهبران حزب اقلیت مردم را برنمی تابید و عملکرد آنان را با شدیدترین انتقادات مورد بی مهری قرار

می داد. شاه در انتقاد از حزب مردم تا جایی پیش رفت که در اواخر آذر 1353 علنا اظهار

داشت، نسبت به رهبران آن به شدت بی اعتماد شده است و تصریح کرد که برخی رهبران آن از عوامل بیگانه «الهام می گیرند».(2) از این نگرش تازه شاه به روشنی می شد فهمید که حزب اقلیت مردم(3) به پایان دوران فعالیتش نزدیک شده است.

ص:109

تردیدی وجود نداشت که شاه در ارائه خط مشی و فعالیت احزاب حکومت ساخته مردم و ایران نوین نقش اصلی را ایفا می کرد و رهبران و اعضای این احزاب صرفا مجری دستورات و فرامینی بودند که از رأس هرم حاکمیت به آنان ابلاغ می شد و متقابلاً کادر

رهبری این احزاب نیز در درجه نخست برآورده ساختن خواسته های شاه را مورد توجه قرار می دادند.(1) قریب به اتفاق صاحبنظرانی که موضوع احزاب حکومتی دوره محمدرضا شاه را مورد توجه و پژوهش قرار داده اند از محتوای فرمایشی و متظاهرانه فعالیت آنها سخن به

میان آورده اند. این فعالیتها صرفا در چارچوب خواسته های حاکمیت دنبال می شد و از کلیه

قواعد مرسوم بازی سیاسی در میان احزاب کشورهای توسعه یافته، عاری بود. در واقع می توان از آن فضای سیاسی، تحت عنوان اختناق مدرن یاد کرد که رژیم جهت سرپوش گذاشتن بر سیاستها و اعمال استبدادی و رعب انگیز خود به فعالیت این گونه احزاب نیاز

داشت. آحاد مردم نیز، نه تنها هرگز این احزاب را جدی نمی گرفتند، بلکه، تنفر عمیقی نسبت

به آنها ابراز می کردند.(2) علاوه بر مردم، کیفیت تشکیل و مبارزات سیاسی این احزاب حکومتی مکررا مورد تمسخر صاحبنظران و نشریات خارجی نیز قرار گرفت.(3) در میان ایرانیان، شاخصترین چهره ای که از محتوای فرمایشی و غیراصولی احزاب حکومت ساخته ایران نوین و مردم انتقاد کرد، آیت اللّه خمینی بود که در تاریخ 18 شهریور 1343، کمتر از یک سال پس از تشکیل حزب ایران نوین در نکوهش احزاب یاد شده فرمودند:

دولتها

می آیند و می روند. هر دولتی که می آید حزبی درست می کند... یکی حزب ایران نوین... حزب زوری معنا ندارد... سجل های مردم را از دهات می گیرند... نام نویسی می کنند در حزب. این بیچاره اصلاً نمی داند ایران نوین یعنی چه؟ اصلاً نمی فهمد این بیچاره اساسنامه

چیست... این بیچاره ها را این بی دین ها می خواهند جمع کنند در یک محیطی و زنده باد بگویند همین... آن جاهایی که حزب هست دولتها از حزب وجود پیدا می کنند نه اینکه اول دولت تشکیل شود بعد حزب درست کند و بعد اتکا به آن پیدا کند. این جا شما می بینید اول دولت

درست می شود. خودشان می گویند من نمی گویم که ما به امر آمده ایم و به امر هم می رویم...

ص:110

آن وقت هم دولت آقایان حزبی است! من آخوندم می فهمم دول عالم نمی فهمند اینها را؟ آنها می خواهند تو این طور باشی. می خواهند عقب افتاده باشی. اگر حزب می خواهید درست کنید...

قبل از این که دولت شما پیش بیاید حزب درست کنید و بعد هم حزب در مجلس بعد هم می شود یک دولت متکی به حزب؛ اما شما اول دولتش را درست می کنید بعد حزب درست می شود. این بساط حزبی است که می بینید.(1)

در حقیقت، آن «دموکراسی و مشروطیت واقعی» که در دهه سوم سلطنت محمدرضا پهلوی در کشور برقرار بود، امکانی برای انتقاد صریح و آزادانه از اوضاع جاری سیاسی،

اجتماعی و اقتصادی باقی نمی گذاشت. تا جایی که از منابع و گزارشات موجود بر می آید هیچ

گونه مدرکی دال بر مخالفت آشکار و بی پروای معارضان سیاسی رژیم از نظام حاکم بر کشور

و عملکرد غیراصولی احزاب حکومت ساخته وجود ندارد. در این برهه به خاطر گسترش بی سابقه رعب و وحشت، هرگونه فعالیت سیاسی علنی مخالفان رژیم پهلوی از عرصه جامعه رخت بسته و خصلتی کاملاً مخفیانه و زیرزمینی پیدا کرده بود که گاه خود را در برخوردهای خشونت آمیز نشان می داد. با این حال، قریب به اتفاق کسانی که در جریان تحولات سیاسی کشور قرار داشتند نظر مساعدی به اوضاع جاری نداشتند.

در همین دوره که مخالفان داخلی شاه امکانی برای مخالفت با نظام استبدادی حاکم بر کشور نمی یافتند، آیت اللّه خمینی، جدیترین مخالف رژیم پهلوی بود. ایشان در 27 فروردین

1346، هنگامی که در عراق به سر می برد، طی نامه سرگشاده ای خطاب به هویدا، نخست وزیر وقت، نسبت به نظام فاسد سیاسی حاکم بر کشور و جوّ ارعابی که زندگی روزمرّه را سخت به

خطر افکنده بود، اعتراض نمودند:

جناب آقای هویدا لازم است نصایحی به شما بکنم و بعضی از گفتنی ها را تذکر دهم، چه مختار در پذیرش آن باشید یا نه [...] موجب کمال تأسف است که نغمه ناموزون اصلاحات شماها تقریبا از حدود تبلیغات رادیو و روزنامه های غیرآزاد و بعضی نوشته های مشحون به

گزافه تجاوز ننموده و هر روز بر فقر و بیچارگی ملت افزوده می شود و ورشکستگی بازار و

بازرگانان محترم روزافزون است. نتیجه این همه هیاهو و تبلیغات سر تا پا گزاف، بازار سیاه برای اجانب است و ملت را به حالت فقر و عقب افتادگی به اسم ملت مترقی، نگهداشتن است. حکومت پلیسی شما و اسلاف شما به خواست آنان که می خواهند ملل شرق به حال عقب افتادگی باشند حکومت قرون وسطایی، حکومت سرنیزه و زجر و حبس، حکومت اختناق و سلب آزادی، حکومت وحشت و قلدری است. به اسم مشروطیت بدترین شکل حکومت

ص:111

استبداد و خودسری و با نام اسلام بزرگترین ضربه به پیکر قرآن کریم و احکام آسمانی است. با اسم تعالیم اسلام، یک یک احکام اسلام را زیر پای گذاشته و اگر خدای ناخواسته فرصت یابید

خواهید گذاشت. با گزافه دعوی تعالی و ترقی، کشور را به حال عقب افتادگی نگه داشته اید، اینها حقایق تلخی است که باید دنیا را مطلع کنم و انگشت روی بعضی بگذارم تا آنها که غافل هستند

یا تغافل می کنند، احساس وظیفه کنند و از ریاکاری و سالوس بازی های شما گول نخورند [...(1)]

جزو معدود منابعی که در همان برهه پرخطر به طور تلویحی و گاه مستقیم نظام سیاسی حاکم بر کشور را به سخره می گرفتند، نشریات فکاهی و طنز بودند. در رأس این نشریات که

بسیار هم معدود بودند، باید از نشریه توفیق نام برد که در طول دهه 1340 مطالبی نیش دار و انتقادگونه از اوضاع سیاسی - اجتماعی کشور به چاپ می رسانید و انتقادات آن نیز تا حدی از سوی حاکمیت تحمل می شد. توفیق جهت انتقاد غیرمستقیم از احزاب فرمایشی حکومت ساخته ایران نوین و مردم، موضوع «حزب خران» را طرح کرده بود و هر از چند گاه، زبان حال این «حزب خران» را که اشاره ای غیرمستقیم به وضعیت نابسامان فعالیت احزاب سیاسی

رسمی کشور بود، در قالب قطعاتی طنزگونه منتشر می کرد. در 25 آبان 1348، قطعه طنزآمیزی با عنوان «ما خران حزبی» به چاپ رساند که اعضای فعال احزاب مردم و ایران نوین را به خاطر عدم توجه به وظایف واقعی و تمایل آنان به چاپلوسی و تملق از حاکمیت و ثروت اندوزی و سودجویی شخصی چنین مورد انتقاد قرار می داد:

ما نره خریم وز کسی باک نداریم

در حزب خران عنصر ناپاک نداریم

بر عکس بشر دور زِ حرصیم و زِ آزیم

باغ و حشم و پول و کادیلاک نداریم

از این همه خر، جان شما محض نمونه

معتاد یکی بر هر و تریاک نداریم

خر غلت زنان روی چمن در تک و تازیم

سر رشته ز ژست و فیگور (راک) نداریم

برگرده ما خاست بشر گر که نهد بار

ما نیز ز جفتک زدن امساک نداریم

ادراک ندارد خود او هر که بگوید:

ما دانش و اندیشه و ادراک نداریم.(2)

این نشریه در طنز دیگری که در 8 دی 1349 به چاپ رسانید دو شرط اصلی انتخاب داوطلبان به نمایندگی مجلس شورای ملی (بی سوادی و بی لیاقتی) را چنین برشمرد:

دو شرط اصلی

(برای نمایندگی مجلس شورای ملی)

ص:112

شنیدم که می خواست مردی علیل

به مجلس شود دور دیگر وکیل

بپرسیدم از یک نفر پیرِ دیر

که: «این مرد لایق بُوَد یا که خیر»؟

کسی که تواند در این زندگی

کند بی لیاقت نمایندگی؟

بگفتا که دارد لیاقت زیاد

که هم بی زیان است و هم بی سواد(1)

توفیق در 29 بهمن 1349 حین برگزاری بیست و سومین دوره انتخابات مجلس شورای ملی، که مطابق معمول حزب دولتی ایران نوین با بهره گیری از امکانات گسترده خود نبض انتخابات را در دست داشته و به تبع آن داوطلبان نمایندگی جهت پیروزی در انتخابات چاره ای جز کاندیداتوری از سوی آن حزب نداشتند، در قالب طنز این وضعیت اسفبار را به

بوته نقد کشید:

انتخابات

گرم است توی احزاب، بازار انتخابات

نشسته صدر اخبار، اخبار انتخابات

باشد برو بیاها، در حزب اکثریت

زیرا بود «کلاغی»(2) معمار انتخابات

این دوره نیز بی شک، چون دوره گذشتهباشد به دست آقا(3)، افسار انتخابات

بشنید چون آمیرزا(4)، نامش نرفته در لیستاز پا فتاده گشته، بیمار انتخابات

سوزن گرفته و نخ، در دست خود اوس عباس(5)تا بهر خود بدوزد، شلوار انتخابات

بشنو تو از بادمجون(6)، کاو با تمام خنگیگشته چهارچشمی، هشیار انتخابات

صندوق و رأی و کرسی، هر سه شده مهیاآقا بود مجرب، در کار انتخابات(7)

ص:113

این نشریه در 16 تیر 1349 که مقدمات برگزاری انتخابات دوره بیست و سوم فراهم شده بود و هر یک از دو حزب سیاسی ایران نوین و مردم برای یافتن نامزدهای نمایندگی با داوطلبان در گفتگو بودند، طنزی به چاپ رسانید که در آن زبان حال منتظرالوکاله هایی را که با چاپلوسی و تملق گویی به امیرعباس هویدا و رهبران حزب ایران نوین امیدوار بودند از

سوی این حزب کاندیدای نمایندگی مجلس شده و البته به عنوان نماینده دوره 23 وارد مجلس شورای ملی شوند، به شرح زیر بیان کرد:

چرب زبانی منتظرالوکاله

بعد از این از چاکرت تعریف ها خواهی شنید

آنچه دارد طبع آقا اقتضا خواهی شنید

بر سرم روزی هزاران بار اگر کوبی چماق

جای دشنام از من مسکین دعا خواهی شنید

از تو گر، استغفراللّه! ناروایی سرزند

کی زمن، استغفراللّه ناروا خواهی شنید

دیگر از من نشنوی حرفی ز دیوان قضا

بلکه تنها حرف از خوان غذا خواهی شنید

نشنوی حرفی که سازد اشتها را پاک کور

حرف هر چیزی که آرد اشتها خواهی شنید

جای حرف تلخ زین پس دم ز شیرینی زنم

نَقل نُقل و زولبیا و بامیا خواهی شنید

جای فکر و ذکر اصلاحات کآرد دردسر

حرف اصلاح سر کل مصطفی خواهی شنید

صحبت بازیگران میهنی آرد ملال

حرف از بازیگران سینما خواهی شنید

تا توانم گفت و گو از نیش عقرب ها نمود

کی دگر حرف از جفای اقربا خواهی شنید

گر زحیوان دو پا گویم، لگد خواهد پراند

حرف کم آزاری هر چارپا خواهی شنید

هر چه می خواهی بکن، چون از من و امثال من

در قبال هر چه کردی، مرحبا خواهی شنید.(1)

در این دوره، یعنی، واپسین سالهای دهه 1340 و ماههای نخست دهه 1350 دیگر نه احزاب سیاسی رسمی کشور از شاخصه های احزاب سیاسی فعال در کشورهای دموکراتیک نشانی داشتند و نه رهبران و اعضای فعال این احزاب خود را به رعایت چارچوب و قواعد بازی سیاسی سالم مقید می دیدند. بنابراین، نمایندگانی هم که از سوی این احزاب به مجلس

راه می یافتند کمتر فرصت و مجالی برای اندیشیدن در حیطه انجام وظایف واقعی نمایندگی

خود داشتند.

به رغم تمامی تلاش شاه و مجموعه حاکمیت برای وانمود کردن اینکه نظام حاکم به سوی دموکراسی و مشروطیت، راه تکاملی خود را طی می کند؛ واقعیتهای موجود هرگز چنین قضاوتی را به ذهن ناظران و آگاهان به امور متبادر نمی کرده است.(2) علینقی عالیخانی که بر

ص:114

یادداشتهای خصوصی اسداللّه علم مقدمه مبسوطی نوشته است در جای جای نوشته های خود به سلطه استبدادی شاه بر امور ریز و کلان کشور اشاره می کند و اندیشه های دموکرات

منشانه او را توهمی بیش نمی داند که صرفا می توانست تمایلات غیراصولی اش را ارضاء نماید.(1) در یادداشتهای اسداللّه علم هم مکرر از تمایلات استبدادی شاه در حکمرانی و اداره امور کشور سخن به میان می آید.(2) شاه هم از اینکه هر از چند گاه، از سرشت استبدادی خود در اداره امور کشور سخن بگوید، پروایی نداشت. یک بار، در گفتگو با علم صراحتا اعلام

کرده بود: «اگر قرار باشد در ایران حکومت دموکراسی واقعی برقرار گردد، بیست و هفت میلیون جمعیت ایران، بیست و هفت میلیون رأی مختلف و مخالف یکدیگر می دهند.»(3) و در غالب سخنرانیها و بیاناتی هم که از او به جا مانده است، بارها لحن وی و واژه هایی که به کار می برد حکایت از برداشت او از احساس نیاز کشور به لزوم بهره گیری از روش استبدادی حکومت می کند.(4) همچنانکه در مصاحبه با اوریانا فالاچی درباره ضرورت اعمال قدرت استبدادی برای توسعه کشور گفته بود:

سلطنت مثل یک سردرد است و اغلب برای یک شاه اتفاق می افتد که از این پیشه خسته شود. برای من هم گاهی اتفاق می افتد. ولی وقتی شما می گوئید نسل پادشاهان رو به انقراض

است فقط یک جواب می توانم بدهم و آن این که وقتی سلطنت نباشد آنارشیسم یا حکومت چند نفری یا دیکتاتوری خواهد بود. در هر صورت حکومت و نظام سلطنتی تنها فرم موجه برای حکومت ایران است به شرطی که من شاه باشم. برای انجام کارها قدرت لازم است، برای

نگهداری قدرت هیچ احتیاجی به اجازه یا مشورت با کسی نیست و نباید با کسی در مورد تصمیم ها بحث کرد و... البته من هم ممکن است اشتباه کنم، من هم آدم هستم و چون می دانم

مأموریتی دارم که باید آن را به پایان برسانم، بنا بر این تصمیم دارم بدون کنار گذاشتن تاج و تخت آن را به آخر برسانم. مسلما آینده را هرگز نمی توان پیش بینی کرد. ولی من حتم دارم که سلطنت در این کشور بیشتر از حکومت های شما طول خواهد کشید، یا بهتر است بگویم که حکومت های شما زیاد طول نمی کشد، ولی مال ما چرا.(5)

شاه در مصاحبه با نماینده رسانه های فرانسه، مورخ اول تیر 1353، صراحتا اعلام کرد

ص:115

فقط به همت فردی او بود که پس از خلع پدر تاجدارش از سلطنت، کشور تمام بحرانهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را به سلامت پشت سرگذارد.(1) در 6 تیر همان سال مدعی شد که واژه شاهنشاهی با خون ایرانیان عجین شده است و هرگز امکانی برای دل کندن مردم از او و نظام شاهنشاهی مورد علاقه او به وجود نخواهد آمد.(2) در 4 مهر 1353 خود را، البته کاملاً حق به جانب، طراح و مجری آزادیهای موجود سیاسی در کشور قلمداد کرد و خاطرنشان ساخت که به خاطر بی سوادی بخش قابل توجهی از مردم کشور او در اعمال این دموکراسی پوپولیستی ناگزیر بوده است و مغرورانه تصور می کرد با به کار بستن این شیوه تزریق دموکراسی، جامعه ایرانی را برای «دوره انتقال آماده» می کند. طبق وعده شاه، جامعه آینده می بایست بر «آزادی بیان استوار» باشد. به زعم وی، پیش شرط رسیدن به چنین جامعه ای، شناخت کافی مردم از مفهوم آزادی بود و از اینرو، خود را معمار جامعه آینده می شناساند.(3) شاه در دو سه سال نخست دهه 1350 به این نتیجه رسیده بود که حکمرانی استبدادی او عین

تحقق دموکراسی و مشروطیت در جامعه تلقی می شود و گمان می کرد عامه مردم هم همین احساس را دارند. در حقیقت می توان گفت شاه به این احساس قلبی رسیده بود که دیکتاتوری وی واقعا در عرصه کشور در حال نهادینه شدن است. در گفتگوی خصوصی شاه و اسداللّه علم در 21 شهریور 1353 این نکته مشهود است:

مسئله انتخابات انگلیس را عرض کردم، که صحبت این است باز هم احزاب مساوی بکنند. در این صورت کابینه جنگی مؤتلفه تشکیل خواهد شد ولی بر سر موارد همکاری شاید اختلاف

پیش بیاید. فرمودند کارشان زار است. حالا ما در ایران به هر صورت هر کس هم نِقی بزند

حرف ما حرف آخر و قاطع است و من خیال می کنم مردم هم حالا حرف مرا قبول دارند. عرض کردم چون شاهنشاه قلب پاک دارید که جز خیر مردم را نمی خواهید این امر اثر وضعی

دارد و مردم احساس می کنند. فرمودند این درست است، ولی من خیال می کنم که وزراء هم که

اوامر ما را بی چون و چرا و فوری اجرا می کنند در قلب خودشان هم اعتقادی هست که آن چه

می گوئیم صحیح است. عرض کردم البته تا مقدار زیادی این طور است، ولی اثر چماق مبارک

را هم فراموش نفرمائید. شاهنشاه خیلی خندیدند.(4)

شاه در سالهای نخست دهه 1350 بدین نتیجه ناصواب رسیده بود که دیگر در کشور مخالف جدی سیاسی به معنای عام وجود خارجی ندارد و زندانیان سیاسی کمترین تعداد

ص:116

زندانیان کشور را تشکیل می دهند و در محاکم قضایی نیز از محاکمه مخالفان سیاسی اثر چندانی نمی توان یافت. در 26 مهر 1350 تعداد زندانیان سیاسی در ایران را «درست به اندازه تعداد خائنین این کشور» برشمرد.(1) وی مدعی بود که فقط تروریستها و کسانی که راه مبارزه مسلحانه را برگزیده اند، تحت تعقیب قرار گرفته و مجازات می شوند. اما به این نکته توجه

نداشت که در نتیجه گسترش بی سابقه جو ارعاب و فشار، مخالفان سیاسی جز مبارزه مسلحانه راه دیگری را پیش روی خود ندیده اند. به همین خاطر، بسیار متعجب و در عین حال، متأسف بود که «آیا واقعا می شود در کشوری که در حال خودساختن است، در مرحله رستاخیز است، پایه های نوی را بنا می کند و شالوده جامعه آن کاملاً تغییر کرده و زیر و رو شده است»(2) عده ای با حاکمیت به ستیز برخیزند؟! به هر حال، ضرورت عدم توقف شتاب توسعه همه جانبه کشور اقتضا می کرد که او در تعقیب معارضان سیاسی خود، راه دیگری جز سرکوب را انتخاب نکند. آنان از دید شاه، افراد لاابالی و خیال پردازانی بودند که در مقایسه با موافقان حاکمیت بسیار انگشت شمار می نمودند. همواره تأکید می کرد که اساسا فلسفه تأسیس و فعالیت حزب اقلیت مردم جهت رساندن صدای انتقاد و اعتراض مخالفان به حاکمیت است. وی حتی از این هم فراتر رفت و ضمن اینکه خود را اولین مشوق صدای مخالفان اعلام کرد، اظهار داشت که به برکت پیاده شدن اصول انقلاب سفید که هدفی جز برآوردن نیازهای اساسی جامعه ایرانی را نداشته است، دیگر هیچ گونه بهانه ای برای مخالفت خوانی در کشور وجود ندارد. بخشهایی از اظهارات شاه را در مصاحبه 31 خرداد 1350 با مجله بیلیتز هند می خوانیم:

ناراحتی های اجتماعی امری است که دامنگیر همه کشورهای جهان، چه کشورهای مترقی و چه کشورهای در حال رشد شده است. ما هم از این مشکل سهمی داشته ایم، اما نه از آن گونه

مشکلاتی که مثلاً کشورهایی چون آمریکا و ترکیه داشته و دارند.

نکته مهم و قابل توجه این است که این گونه لاابالی گری ها در اجتماع ما منحصر به عده معدودی خیال پرور بی هدف در میان جوانان است و بسیار دیده شده است که افراد ملت ما،

به ویژه روستائیان آزاد شده و کارگران، این افراد را تعقیب کرده، از محیط خود رانده و یا آنها را دستگیر نموده به مقامات پلیس تحویل داده اند. بدین سان این مسئله موجب نگرانی برای ما نیست.

البته ما از شنیدن صدای مخالف رویگردان نیستیم، ما به صف مخالف هم نیازمندیم، ما

ص:117

مخالفانی را که نیت سازندگی دارند تشویق می کنیم، ما در صف مخالف احزابی مانند حزب مردم داریم، اما نکته جالب این است که در کشور ما امری برای مخالفت وجود ندارد. آنها با چه چیز می خواهند مخالفت کنند؟ با انقلاب سفید؟ با برنامه های اصلاحات ارضی؟ با سهیم

شدن کارگران در سود کارخانه ها؟ با برابری بانوان با مردان؟ حقیقت آن است که مواد دوازده گانه انقلاب تمام آن چیزهایی را که افراد دولت ما طی قرن های متمادی آرزوی رسیدن

بدان ها را داشتند به آنها ارزانی داشته است. بدین ترتیب برای صف مخالف مسئله زیادی باقی نمی ماند که در اطراف آن سر و صدا راه بیاندازند.(1)

شاید او واقعا تصور می کرد با آغاز دهه 1350 مردم دیگر دستاویزی برای مخالفت با رژیم او نداشتند و به برکت تلاشهای طاقت فرسایی که برای توسعه کشور و تأمین منافع مردم صورت داده بود، نمی توانستند فکر مخالفت با او و رژیم البته دموکرات و مشروطه خواهش را در مخیله خود جای دهند؛ اما واقعیت این است که برخلاف تصور شاه، نه تنها اصلاحات انقلاب سفید هرگز نتوانست کشور را به سوی توسعه سوق دهد و نه تنها آحاد مردم در آن مقطع هرگز نتوانستند از ثمرات اقتصاد دموکراتیک و عدالت اجتماعی او

منتفع شوند، بلکه مجموعه اقدامات تخریبی حاکمیت در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به راستی هیچ گونه بارقه امیدی را در مردم نسبت به امکان توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور در آن فضای خفقان آور امنیتی - پلیسی باقی نگذاشته بود. با این

حال سخن شاه درباره عدم وجود مخالفت در کشور به یک اعتبار درست می نمود و آن اینکه،

در آن مقطع حقیقتا کمتر کسی جسارت داشت مخالفت خود را با حاکمیت ابراز نماید و در عین حال، از تبعات سختی که در انتظارش بود ایمن بماند. البته، باید در نظر داشته باشیم که حزب اقلیت و به ظاهر منتقد مردم نیز، هرگز امکان آن را نیافت که به طور جدی حاکمیت و

حتی هیأت دولت و عملکرد آن را نقد کند.

با این تفاصیل، می توان پرسید آیا تصمیم شاه در روز 11 اسفند 1353 مبنی بر انحلال احزاب سیاسی رسمی کشور و اعلام تأسیس حزبی واحد و فراگیر، برای پیشبرد دموکراسی و مشروطیت واقعی مورد نظر او، یک اقدام ضروری بود؟ البته شاه، ابتدا به ضرورت این اقدام سخت باور داشت، اما پس از آنکه آخرین سخنان تضرع آمیزش در محضر ملت ایران که گفته بود صدای انقلاب مردم را شنیده و قول می دهد خطاهای گذشته را جبران کند، ناشنیده ماند و نهایتا به پایان سلطنت 37 ساله اش انجامید، اعتراف کرد، که فکر تأسیس حزب

ص:118

رستاخیز از اشتباهات بزرگ دوران سلطنتش بود. در فصول آتی درباره این اشتباه بزرگ شاه به طور مبسوطی سخن به میان خواهیم آورد.

ص:119

ص:120

ص:122

پیش از آن، در فاصله سالهای 1332 تا 1353، شاه بارها از نظام دو حزبی حاکم بر کشور، حمایت کرده و اساسا آن را بهترین نوع حکمرانی توصیف نموده بود. شیوه ای که، اگرچه هرگز به طور کامل پیاده نشد، اما، او همیشه تصور می کرد وجود حداقل یک حزب اقلیت منتقد (که منظور همان حزب مردم بود) می تواند حزب اکثریت حاکم را از انحرافاتی که پیوسته آن را تهدید می کند، باز دارد و در صورت جلب آراء عمومی و کسب اکثریت تعداد کرسیهای نمایندگی مجلس شورای ملی، به تشکیل کابینه اقدام نماید. از جمله، در اول فروردین 1347، ضمن ذکری از خود به عنوان محور اصلاحات انقلاب سفید و نیز هادی دموکراسی، در توصیف و تحلیل ویژگی دولتهای حزبی که مقصودش البته نظام سیاسی حاکم بر ایران بود، چنین گفت:

اصول رژیم پارلمانی بر اساس حقوق و وظایف قانونی مجلسین و در عین حال بدون عوام فریبی و هوچیگری و احیانا اتلاف وقت [یک کلمه ناخوانا ]دارد به خوبی قوام می گیرد. دولت حزبی مشغول انجام برنامه های مملکت و اجرای مرامنامه خویش است. جز در صورتی که اتفاق فوق العاده ای بیفتد، اساس حکومت های حزبی این است که وقتی یک دسته ای اکثریت

را در پارلمان حائز باشند تا انتهای آن دوره اگر اکثریت او در پارلمان باقی بماند بر سر کار می ماند تا برنامه های خود را انجام دهد. این مطلبی که گاه گاه می شنوم که عده ای پشت تریبون می روند و انتشاراتی می دهند و برای خودشان یا برای اجنبی تصوراتی می کنند مطلبی بی معنی است که باید برای همیشه در این مملکت بدان خاتمه داد. دولت ایران را فقط شاه ایران تعیین

می کند و فقط مجلسین ایران هستند که باید آن را تأیید کنند. دولت ایران را فقط شاه ایران یا مجلسین ایران می توانند ساقط کنند. به این طریق است که ثبات لازم در مملکت ایجاد می شود.

دوره مجلسین چهار سال است و دوره برنامه های ما پنج سال است. بنا بر این هر دولتی حداقل

چهار سال بر سر کار است مگر آن که خدای نخواسته خلافی از آن سربزند. اگر دولت در این

مدت خوب کار کند و مردم از حزبی که دولت وابسته به آن است راضی باشند مجددا آن حزب حائز اکثریت پارلمانی می شود و دولت می تواند چهار سال یا هشت سال یا دوازده سال

دیگر یا تا موقعی که مردم به آن حزب بیشتر رأی بدهند بر سر کار بماند این امر از بدیهیات

رژیم پارلمانی و حزبی است. همان طور که گفتم در مملکت ما کم کم دارند به رژیم پارلمانی

صحیح عادت می کنند.(1)

شاه در نخستین کتابش، مأموریت برای وطنم، خود را پادشاه کشوری مشروطه قلمداد می کند. پادشاهی که همواره مشوق تأسیس و فعالیت احزاب بوده است و هرگز به جایگاه «دیکتاتورها» تنزل مقام نخواهد یافت تا نظام تک حزبی را در کشور برقرار ساخته و «مانند

ص:124

دیکتاتورها تنها از یک حزب دست نشانده خود پشتیبانی» کند.(1) شاه این عقیده خود را درباره لزوم حمایت و پشتیبانی از نظام دو حزبی حاکم بر کشور در سراسر دهه 1340، بارها تکرار

کرد و هر از چند گاه به دست اندرکاران فعالیت حزبی و نیز نمایندگان مجلس شورای ملی دستور داد قاعده بازی سیاسی را مراعات کرده، در حفظ نظام دو حزبی حاکم بر کشور بکوشند.(2) همچنانکه، در 15 آبان 1351 نیز تصریح کرده بود «از لحاظ سیاسی مملکت یک حزبی نیست یعنی دیکتاتوری یک حزبی نیست و نخواهد بود».(3) با این همه، قریب دو سال بعد، 22 مهر 1353، در مصاحبه با سردبیر بخش اروپایی مجله نیوزویک، حمایت خود را از احزاب رسمی کشور مشروط کرده و گفت: «فعالیت های حزبی در ایران هیچ خطری نخواهد داشت به شرط آن که آنها از خارج رهبری نشوند». شاه بر این گفته خود افزود که «هیچ کار و فعالیت ایرانی ممنوع نخواهد بود اما هر نوع اندیشه و فعالیت مخرب که از خارج بیاید کاملاً خرد خواهد شد.» شاه برای این تهدیدهای خود دلیل قاطعی هم داشت: «من سوگند یاد کرده ام که قانون اساسی را حفظ کنم. من برای خدمت به منافع کشورهای دیگر نیامده ام.»(4)

واقعه 11 اسفند 1353 نشان داد، شاه دیگر از احزاب رسمی فعال در عرصه سیاسی، اجتماعی کشور سلب اعتماد کرده و یا شاید همانگونه که بارها احساس خطر کرده بود، فعالیت برخی از اعضاء و رهبران آن را در راستای اهداف بیگانگان می دید و از اینرو، همچنان که ذکر کردیم،(5) در واپسین ماههای سال 1353 به علم، وزیر دربار، گفته بود حزب اقلیت مردم به نوعی از بیگانگان الهام می گیرد.

تا قبل از 11 اسفند 1353، شاه هرگز در ملاء عام از قصد انحلال احزاب سیاسی موجود و تأسیس حزب واحد و فراگیر رستاخیز سخنی به میان نیاورده بود. بنابراین، اکثریت رجال و

دولتمردان آن روزگار تا اعلام تأسیس حزب رستاخیز از این تصمیم شاه اطلاعی نداشتند و

اینکه، در برخی منابع و گزارشات آمده، اقدام شاه حیرت همگان را برانگیخت، ناشی از همین بی اطلاعی عمومی بوده است. چند روز قبل از آن، شاه، حداقل بر حسب ظاهر، از نظام

دو حزبی حاکم بر کشور حمایت کرده بود. با این حال، برخی قراین ثابت می کند حداقل از

اواخر دهه 1340، تلاشهایی صورت گرفت تا ذهنیت شاه را به اهمیت و ضرورت تأسیس

ص:125

حزبی مقتدر برای تقویت و تضمین پایه های حاکمیت سلسله پهلوی معطوف سازند. چنانکه، از دست نوشته های خصوصی اسداللّه علم، بر می آید، اولین بار در فروردین 1348،

این فکر از سوی سفیر آمریکا در تهران، به وساطت علم با شاه در میان نهاده شد.(1) سفیر آمریکا گفته بود اگر شاه، به ناگهان فوت کند، هیچ تضمین محکمی برای تداوم حاکمیت او از طریق جانشینی وجود ندارد. حاکمیت نیازمند سازمان و یا حزبی قدرتمند و دارای اکثریت است که بتواند در شرایط بروز چنین بحرانهایی از کیان سلطنت پهلوی حمایت کند. اسداللّه

علم که این اظهار سفیر را به طور تلویحی با شاه در میان نهاده بود، در یادداشتهای محرمانه

روز شنبه 16 فروردین 1348 خود، نوشته است:

روزی هم که می رفتیم، قبل از ورود به لندن شام صرف شد. سفیر آمریکا که در التزام بود برای شام احضار شد. مطالب مختلفی گفتگو شد، منجمله این که اگر خدای ناکرده شاه از بین

برود چه وضعی در ایران پیش می آید. او معتقد بود که یکی دو سالی کارها بر اثر مایه و

سابقه ای که پیدا کرده پیش می رود، بعد ممکن است هرج و مرج شود. من این عقیده را ندارم و

فکر می کنم همان فردا اوضاع به هم می ریزد. فقط به نظرم رسید شاهنشاه از این استنتاج سفیر قلبا ناراحت شدند. زیرا روز بعد در لندن از من سئوال فرمودند معنی حرفهای او چه بود؟ آیا آنها نقشه ای دارند که به این صورت از ذهن سفیر تراوش می کند؟ عرض کردم از این که روی

جانشینی اعلیحضرت همایونی و تعیین علیاحضرت شهبانو به عنوان نایب السلطنه و یک حزب مقتدر اکثریت کم و بیش مطالعه می کنند تردیدی نیست. ولی خود من تردیدی ندارم که فعلاً در اشتباه هستند. هیچ چیز نمی تواند جای خالی شما را پر کند. چون علیاحضرت، گو این که ملائکه

است، جوان و بی سابقه و به علاوه زیاد احساساتی هستند و ولیعهد هم بچه است. حزب اکثریت

هم کوچکترین تأثیری در ارتش ندارد، بنا بر این واقعا همه چیز دستخوش تزلزل و خطا و اضطراب می شود و معلوم نیست عاقبت کار به کجا می انجامد.(2)

هرچند این توصیه، می توانست منعکس کننده موضع گیری جدید آمریکایی ها در خصوص ایران باشد، اما، از اینکه شاه، تا چه اندازه آن را مورد توجه قرار داد، اطلاعی نداریم. بعید است که این سخن را یکسره، به فراموشی سپرده باشد. فرد دیگری که از وجود سابقه تأسیس حزبی واحد در ذهن شاه سخن به میان می آورد ماروین زونیس، نویسنده کتاب «شکست شاهانه» است. وی در 3 فروردین 1361/ 23 مارس 1982، طی مصاحبه با شخصی (که از او نام نبرده است) دریافت شاه قبل از آنکه بداند به بیماری سرطان مبتلاست، به فکر

ص:126

تأسیس نظام تک حزبی افتاده بود. اما زونیس دقیقا، زمان این تراوشات فکری شاه را تعیین نمی کند. زونیس می نویسد که از اوایل سال 1972 م (ماههای پایانی سال 1350 یا اوایل سال

1351) تقریبا یک سال قبل از آن بیماریش تشخیص داده شود، با برخی از بلندپایگان دربار و دولتش درباره راهها و امکان تأسیس «حزب رستاخیز» به گفتگو پرداخته بود. زونیس بدون ذکر نام افرادی که طرف مشاوره شاه بودند، تصریح می کند: «در آن زمان برای افراد مورد مشورت روشن بود که شاه تشکیل این حزب را نه به عنوان ابزاری در خدمت تعمیم دموکراسی

در ایران بلکه به مثابه وسیله ای در خدمت نهادی کردن نظام پهلوی قلمداد می کند.»(1) اگر اشاره زونیس درباره وظیفه حزب واحد مورد نظر شاه «نهادی کردن نظام پهلوی» خالی از خطا باشد، می توان گفت در آن هنگام شاه هنوز تحت تأثیر القائاتی بود که سه سال قبل، سفیر

آمریکا در تهران از طریق اسداللّه علم به وی منتقل کرده بود. با این حال، زونیس از قول مصاحبه شونده تصریح می کند شاه در همان سال 1972، این اندیشه را رها می سازد و سپس در سال 1353 ش/ 1974 م، یک سال بعد از آنکه بیماریش شناخته شد، بار دیگر به طور جدی

طرح تأسیس حزب واحد و فراگیر را مورد توجه قرار می دهد.(2) دست نوشته های خصوصی اسداللّه علم که در شناخت روحیات و روند تصمیم سازیهای شاه منبع کم نظیری است، دیدگاه زونیس را درباره زمان مطرح شدن فکر تأسیس حزبی واحد در مخیله شاه (اوایل دهه

1350) تأیید می کند. اسداللّه علم در یادداشتهای روز جمعه 13 مرداد 1351 خود آشکارا

آورده است که شاه گویا تحت القائات محافل و جریاناتی که البته نامی از آنها نمی برد، به تأسیس حزبی واحد و فراگیر گرایش نشان داده است. علم حتی احتمال می دهد که این نظام تک حزبی از سوی برخی جریانات و شاید قدرت های خارجی (که گمان می رود مقصودش آمریکایی ها باشند) به شخص شاه تحمیل شده باشد و با نگرانی نتیجه می گیرد که هرگاه این

نظام مورد نظر تحقق یابد تداوم حاکمیت سلسله پهلوی را با دشواری جدی مواجه خواهد ساخت:

صبح با خانم علم سواری رفتم. [...] سر سواری فکر می کردم این سیستم یک حزبی که دارد مورد قبول شاهنشاه واقع می شود، یا بر شاهنشاه تحمیل می شود، خطر عجیبی برای رژیم سلطنتی

است. البته تا شاهنشاه زنده و پایدار است خطری نیست، زیرا هر کس حدود خود را می داند و جرأت تخطی ندارد. ولی خدای ناکرده بعد از شاه، یک رفراندوم صحیح یا غلط به وسیله یک

ص:127

حزب می تواند به رژیم پایان دهد. با این همه بینایی شاه، چنین وضعی عجیب می نماید ولی من به هر صورت این فکر خودم را به شاه عرض خواهم کرد.(1)

حزب واحد و فراگیر رستاخیز آگاه سازد، تأیید می کند. به هر حال، موضوعی که در اظهارات وحیدنیا قابل اعتنا است این است که هویدا طی سخنانی در جمع گروهی از اعضای برجسته حزب ایران نوین، با اشاره به لزوم ادغام احزاب موجود کشور در یکدیگر و پایان دادن به

اختلافات حزبی و گروهی موجود، در صدد برآمد به مستمعین خود القاء کند که فکر تأسیس حزب رستاخیز از ابتکارات وی محسوب می شود. سیف اللّه وحیدنیا می گوید:

در یکی از روزهای 1353 جلسه دبیرکل و معاونان حزب ایران نوین با حضور هویدا نخست وزیر و یکی دو تن از وزراء در محل حزب تشکیل گردید. ضمن بررسی مسائل جاری حزب و مملکت هویدا گفت همه احزاب موجود در ایران یک هدف واحد دارند و در راه اصلاح و فلاح مملکت گام بر می دارند بنا بر این دلیلی ندارد که در مسائل جزئی درگیری داشته باشند و به نام موافق و مخالف در مجالس و مجامع به جان یکدیگر بیفتند. به نظر من بهتر است همه به صورت یکپارچه درآیند و در همدیگر ادغام شوند. ضمنا گفت شاه در سن موریس است. پس از بازگشت این مطلب که باید نزد شما کاملاً محرمانه باشد به شاه پیشنهاد خواهد شد و همه احزاب در حزب ایران نوین ادغام می شوند و ما هم می توانیم افراد زبده احزاب دیگر

منجمله دکتر عاملی تهرانی و... را قبلاً آماده کنیم تا به جمع ما بپیوندند و بعضی افراد ناباب را نیز تنها خواهیم گذاشت. روز دهم اسفند 1353 عطاءاللّه تدین معاون وزارت اطلاعات و جهانگردی وسیله تلفن از من دعوت کرد که روز یازده اسفند ساعت یک بعد از ظهر برای صرف ناهار در رستوران «یاس» واقع در خیابان عباس آباد باشم. ضمنا گفت مهماندار شما آقای رهنما وزیر اطلاعات است. در ساعت مقرر به رستوران یاس رفتم. در طبقه دوم در اتاق

منحصر به فردی که رستوران داشت راهنمایی شدم. رهنما وزیر اطلاعات، تدین معاون ایشان،

دکتر [مصطفی] مصباح زاده مدیر کیهان، فرهاد مسعودی مدیر اطلاعات، داریوش همایون مدیر آیندگان، دکتر [محمود] عنایت، دکتر عظیمی و چند نفر دیگر نیز حضور داشتند. وزیر گفت بعد از ناهار به نیاوران خواهیم رفت و در جلسه ای که با حضور شاه در کاخ تشکیل می شود

شرکت خواهیم کرد ...»(1)

هرگاه بپذیریم که دست نوشته های اسداللّه علم عاری از حقیقت نیست، باید اذعان کرد که او برخلاف رقیبش هویدا تا آستانه اعلام تأسیس حزب رستاخیز، هرگز از زبان شاه در این

باره چیزی نشنید؛ گو اینکه القائات سالهای اخیر او به شاه درباره اوضاع و احوال سیاسی

کشور و به ویژه حسدورزی او نسبت به اقتدار قابل توجه حزب ایران نوین و هویدا در عرصه کشور در تصمیم گیری جدید شاه نمی توانست بی تأثیر باشد. در هر حال، چنانکه از دست نوشته های خصوصی علم بر می آید تنها در 5 اسفند 1353 بود که شاه بدون اشاره

ص:129

مستقیم به تصمیم خود از وی خواست تا برای جلسه روز یکشنبه 11 اسفند 1353 تدارکات لازم را فراهم کند. علم در این باره چنین نوشته است:

وقتی پیش از ظهر در دفتر مشغول کار بودم شاهنشاه تلفن فرمودند که برای یکشنبه هفته آینده جلسه ای خبر کن مرکب از نخست وزیر، رؤسای مجلسین، خودت و رئیس دفتر مخصوص و نمایندگان جراید که می خواهم مطالبی عنوان کنم (معلوم بود که این دو روزه شاهنشاه دائما در این فکر هستند). بعد فرمودند از طبقات مختلف کارگرها و زارعین و تجار هم باشند. عرض کردم جرائد که باشند و رؤسای مجلسین که باشند نماینده همگی هستند. فرمودند

درست می گویی، همان اولی ها کافی هستند، من هم فوری ترتیبات کار را با تشریفات دادم.(1)

در کل، چنین به نظر می رسید که مجموعه ای از دلایل گاه متضاد، در تأسیس حزب رستاخیز مؤثر افتاده اند. بخشی از منابع چنین به ذهن متبادر می سازند که رقبای سیاسی

هویدا و حزب ایران نوین جهت از پای انداختن آنان مقدمات لازم را برای تحقق این اقدام

جدید شاه فراهم آورده اند.

اسداللّه علم را از رقبای جدی هویدا و حزب ایران نوین می شناسیم. وزیر دربار، در تمام دوران اقتدارش از هیچ تلاشی جهت بی اعتبار کردن هویدا و حزب ایران نوین باز نایستاد و به حمایتهای کمتر نتیجه بخش خود از حزب اقلیت مردم ادامه داد و به برکت دوستی و نزدیکی اش با شخص شاه در بدگویی و تخریب چهره سیاسی، اجتماعی هویدا و مجموعه طرفداران او تردیدی به خود راه نداد.(2) طبیعی است که این جوسازیها در بلند مدت نمی توانست بدون اثرگذاری باشد.(3) حزب ایران نوین البته حسودان دیگری نیز داشت. هر گروه و یا افرادی که از دوستی و همدستی با هویدا و حزب او برکنار مانده بودند در جهت

تخریب موقعیت آنها گام برمی داشتند. از جمله، می توان از جعفر شریف امامی ، دکتر هوشنگ نهاوندی، جمشید آموزگار، هوشنگ انصاری،(4) عبدالمجید مجیدی و دکتر منوچهر

ص:130

گنجی نام برد. برخی از این افراد، ظاهرا، از در دوستی با هویدا نیز در می آمدند، اما جهت

دست یافتن به موقعیتهای برتر سیاسی و یا اقتصادی از تضعیف قدرت او و حزب ایران نوین

نمی توانستند شادی خود را انکار کنند.(1)

احمدعلی مسعود انصاری، از نزدیکان دربار پهلوی که از دسته بندیهای سیاسی درون حاکمیت و دولت شناختی کافی داشت، روند رو به کاهش قدرت هویدا پس از انحلال حزب ایران نوین را چنین شرح داده است:

یکی دو سال قبل از سال 56 و زمانی که حزب رستاخیز تشکیل شد و حزب ایران نوین و مردم منحل شدند، در حقیقت هویدا با وجود انتصاب به دبیرکلی حزب واحد موقعیت خود را از دست می داد. زیرا هویدا به وسیله شبکه ای که ایران نوین در سراسر مملکت گسترده بود، به هیچ گروه و شخص دیگر در حاکمیت اجازه نمی داد که چشمداشتی به مناصب و پست های درجه اول مملکتی داشته باشند و در حقیقت این حزب به عنوان تنها مسیر رسیدن به موقعیت های سیاسی و اداری و پارلمانی، روابط سنتی توزیع قدرت را در مملکت به هم زده

بود و کلید قدرت حزب هم یک سره در دست هویدا بود. لذا با انحلال حزب ایران نوین کار

دگرگونه شد و هویدا گامی به عقب رانده شد زیرا با وجودی که گفتیم خود او به دبیرکلی حزب واحد رسید، کسان دیگری به صحنه آمدند که مهارشان به دست هویدا نبود و زمانی که مقرر

شد حزب دارای دو جناح یکی به نام جناح مترقی و دیگری به نام پیشرو باشد انتخاب آموزگار

و هوشنگ انصاری به رهبری این دو جناح معنای سیاسی خود را داشت و این برای هویدا هشداری بود که رقبای او و داوطلبان جانشینی او چه کسانی هستند و بالاخره زمانی که هویدا از پست دبیرکلی رستاخیز کنار گذاشته شد و جمشید آموزگار به دبیر کلی حزب رسید، معلوم شد

که ظاهرا کفه آموزگار برای رسیدن به نخست وزیری سنگین تر از انصاری شده و آنها که در

انتخاب نخست وزیر برای ایران نقش داشتند و شاه نیز در حال و هوای تازه و دوران کارتری

می بایست حرف آنها را بشنود، آموزگار را بر انصاری ترجیح داده بودند و در حقیقت آموزگار

که بیشتر یک تکنوکرات فارغ از سیاست بود ابتدا با تغییر سمت از وزارت دارایی و امور

اقتصادی به وزارت کشور و سپس انتخابش به دبیر کلی حزب رستاخیز می بایست به رموز

ص:131

سیاست هم آشنا شود و خود را برای نخست وزیری آماده کند که سرانجام هم چنین شد.(1)

موضوع گسترش کمی و کیفی قدرت حزب ایران نوین به ویژه، در سالهای نخست دهه 1350 بر کسی پوشیده نبود. در این میان، رقبای سیاسی هویدا آشکارا شاهد اقتدار بلامعارض این حزب بودند که هر چه زمان بیشتری سپری می شد افزون تر از گذشته حیطه نفوذ و قدرت آنان را تهدید می کرد و این عقیده حتی در میان بلند پایگان این حزب پاسدار

انقلاب نیز شایع شده بود.(2) در این باره اشعاری هم سروده می شد که حاکی از برتری قابل توجه موقعیت حزب ایران نوین در برابر رقیب تیره بختش، حزب مردم بود. امیرحسین فولادوند، در بیتی، جدال نابرابر حزب ایران نوین و حزب مردم را چنین توصیف کرد:

حزب ایران نوین پاینده باد

اندکی هم حزب مردم زنده باد(3)

بنابراین، دور از انتظار نبود که مخالفین این حزب، هر چند از طیف های کمتر متشکل و هم طراز، در برابر آن جبهه گیری کنند.(4) در این میان، بخت با آنانی یار بود که قادر می شدند نظر مساعد شاه را نسبت به خود جلب کنند و هویدا و حزب قدرتمند ایران نوین را هر چند

غیرمستقیم، رویاروی اقتدار کمتر محدود شونده شاه بشناسانند. درباره جلب مساعدت شاه،

شاید همین امر کفایت می کرد که او به نوعی بپذیرد و یا احساس کند «قدرت حزب [ایران

نوین] بیش از حد فزونی گرفته» است.(5) اطلاع داریم که حداقل یکبار در جریان برگزاری انتخابات مجلس شورای ملی، رقبای هویدا و حزب ایران نوین توانستند شاه را نسبت به اقتدار حزب ایران نوین در عرصه سیاسی کشور بدبین و شاید نگران سازند. این موضوع را منوچهر شاهقلی، از دوستان هویدا، پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای مصطفی الموتی در لندن نقل کرده است:

یک روز هویدا به من گفت وقتی علم و وزارت کشور و ساواک و دستگاههای دیگر که می خواستند حزب ایران نوین در انتخابات شهسوار شکست بخورد توفیق نیافتند در صدد برآمدند که به هر ترتیبی است حزب ایران نوین را به هم بزنند. هویدا گفت همان روزها هنگامی که با شاه ناهار می خوردم اعلیحضرت فرمودند حزب ایران نوین خیلی قوی شده و انتخابات شهسوار را هم با تمام مخالفت هایی که شد برد، کم کم می خواهد نخست وزیر را هم خودش انتخاب کند. عرض کردم حزب در اختیار اعلیحضرت است چون دستور فرمودند در انتخابات شهسوار دو حزب زورآزمایی کنند مطلب به افراد حزبی گفته شد و آنها هم راه افتادند

ص:132

و با زحمت خیلی زیاد توانستند حزب مردم را شکست بدهند. اگر نظر اعلیحضرت طور دیگری بود می فرمودید به همان طرز عمل می شد.

دکتر شاهقلی گفت هویدا از همان جا احساس کرد که قدرت حزب خیلی ها را ناراحت کرده و از دستگاه های مختلف گزارشاتی علیه حزب به عرض اعلیحضرت می رسد و او می گفت از آینده حزب نگران است و از همانجا بود که موجبات انحلال حزب ایران نوین فراهم شد و راه

حل همین بود که همه احزاب یک پارچه شوند و سیاست (یک حزبی) پیش آمد که ساخته و پرداخته شخص اعلیحضرت بود که بعدا در خارج نوشتند که این یک اشتباه بزرگ بوده است.(1)

منوچهر کلالی که حدود شش سالی دبیر کل حزب ایران نوین بود، از کارشکنی بخشی از مدیریت ساواک در پیشرفت امور حزب سخن به میان می آورد. این کارشکنیها عمدتا به هنگام برگزاری انتخابات و در جریان عدم تأیید صلاحیت داوطلبان نمایندگی این حزب، جلوه گر می شد. به گفته کلالی ملکه فرح و اطرافیان او نیز از دیگر مخالفان جدی حزب ایران

نوین محسوب می شدند و از هیچ فرصتی جهت بدبین کردن ذهن شاه نسبت به عملکرد حزب پاسدار انقلاب غافل نبودند. کلالی تردیدی به خود راه نمی دهد که به رغم حسن نظری

که شاه سالها نسبت به حزب ایران نوین و عملکرد آن داشت، اما، «در اطراف شاه کسانی بودند که با حزب و پیشرفت آن نظر موافقی نداشتند از قبیل شهبانوی ایران، علم، ارتشبد نصیری و افراد دیگری که دار و دسته داشتند و می خواستند همواره در سیاست ایران نقشی داشته باشند و سرانجام همانها بودند که موجبات انحلال حزب ایران نوین را با آن همه گسترش و پیشرفت

فراهم ساختند و حزب رستاخیز هم که تشکیل یافت همه گروهها و سازمانها و همه متنفذین در

آن شرکت نموده و به اصطلاح در حزب واحد کارگردان شدند.»(2) اسداللّه علم که از سالهای آغازین فعالیت حزب ایران نوین و نخست وزیری هویدا در رأس حسودان آنان قرار گرفته بود و تا توانست در نزد شاه سعایتشان کرد، چنانکه خود می نویسد برای اولین بار در 21

اسفند 1353، حدود ده روز پس از تأسیس حزب رستاخیز، احساس کرد زحماتش در بدگویی از هویدا و حزب ایران نوین با موفقیت قرین شده است. در آن روز شاه اعتراف کرد

که قدرت یابی بیش از حد انتظاری که او تصور می کرد حزب ایران نوین و نیز هویدا نخست وزیر به دست آورده بودند از دلایل او برای تأسیس حزب رستاخیز بوده است:

باز هم صحبت حزب شد.(3) عرض کردم استقبال مردم عجیب است و نخست وزیر هم خیلی پکر است. فرمودند چرا؟ عرض کردم آخر ایران نوین (حزب اکثریت) ادعای اکثریت قاطع بین

ص:133

مردم ایران داشت و شاید هم حساب های دیگر، کسی چه می داند. فرمودند، البته آدم باهوشی است و مطمئن هستم که می داند هیچ گهی نمی تواند بشود، ولی یک هزارم هم ممکن بود برای

خودش خیال هایی بپروراند. این اولین دفعه است که این فرمایش را از شاهنشاه می شنوم. حتی فرمودند در داخل این تشکیلات وسیع وقتی فراکسیون های قوی بود، البته می توانند با هم

ائتلاف کرده، دولت با اکثریتی درست کنند. ماشاءاللّه به تدبیر شاهنشاه.(1)

بدین ترتیب، حزب ایران نوین طی سالهای نخست دهه 1350 به جایگاهی دست یافته بود که حتی نگرانی شاه را نیز نسبت به «حزب پاسدار انقلاب» بر می انگیخت. شکی نبود که حزب ایران نوین طی سالها فعالیت، همواره، از حمایتهای همه جانبه شاه بهره برده بود و

رقبای سیاسی و سایر مخالفان آن نیز به رغم تمام تلاشهای خود هرگز نتوانسته بودند در

روند رو به تزاید اقتدار آن در اقصی نقاط کشور، مانعی جدی ایجاد نمایند. چنین به نظر

می رسید که حداقل از اواخر دهه 1340 کسانی که امید خدمت و یا اشتغال در بخش مهمی از

ارکان حاکمیت را در سر می پرورانیدند، عضویت و فعالیت در این حزب را ضرورتی انکارناپذیر می دانستند، چرا که «تشکیلات حزب در سرتاسر مملکت با نهادها و ادارات محلی رابطه ای تنگاتنگ داشت و در عین حال با دستگاههای امنیتی نیز در تماس نزدیک بود. حزب

مشاغل اداری دولتی فراوانی در اختیار داشت که در موارد مقتضی اعضای خود را به سان پاداش

به این مقامات بر می گمارد. در واقع این اواخر تمام مشاغل مهم مملکت در اختیار اعضای حزب بود. این عوامل دست به دست هم داد و به حزب قدرتی واقعی بخشید».(2) ضمن اینکه، هویدا با وجود حرف شنوی ظاهریش از شاه، که مقام و منزلت نخست وزیر را تا حد یک مدیر اجرایی تنزل درجه داده بود، عمدتا از طریق تشکیلات قدرتمند حزب ایران نوین اقتدار خود را در شئون مختلف سیاسی، اجتماعی و نیز اقتصادی گسترش می داد. بنابراین، «بی شک مهمترین مصداق قدرت نهادی شده هویدا همان تسلطش بر تشکیلات حزب ایران نوین بود.»(3) و این امر البته نمی توانست از نگاه حساس و حسود شاه، که رقبای قدرتمند هویدا هم به طور

مرتب بر حساسیتش دامن می زدند، دور بماند.

در همان زمان، سفارت آمریکا در تهران نیز پیرامون دلایل تأسیس حزب رستاخیز، تحلیل هایی ارائه می داد که عمدتا موید نظریه اخیر، یعنی تلاش شاه برای کاهش اقتدار

هویدا و از میان برداشتن اعتنای حزب ایران نوین بود. چنانکه از اسناد سفارت آمریکا بر

ص:134

می آید، اولیای آن سفارت تأسیس حزب رستاخیز را برای توسعه نفوذ آمریکا در ایران امری مثبت و ضروری ارزیابی می کردند. گفته می شد که در شرایط شکست طرحهای آن کشور در عرصه سیاسی، اجتماعی ایران که پیش از آن قرار بود از طریق سیستم دو حزبی صورت بگیرد، سیاستگذاران آن کشور امیدوار بودند نظام تک حزبی جدید بتواند آن نقیصه پیشین را به نحو دلخواه جبران کند. بنابراین، آمریکایی ها را باید از حامیان شاه در انحلال احزاب

رسمی فعال در کشور و جایگزین کردن حزب واحد و فراگیر رستاخیز به شمار آوریم.(1) سفارت آمریکا در گزارش آوریل 1975، برای وزارت امور خارجه دولت متبوعش، تأسیس حزب رستاخیز را گامی در جهت تثبیت پایه های قدرت سلسله پهلوی در ایران می خواند و تصریح می کند که افزایش روزافزون اعتماد به نفس شاه، حذف نظام حزبی پیشین و تأسیس حزب واحد جدید را اجتناب ناپذیر ساخته بود. سفارت در این گزارش به ویژه به نگرانی شاه

از اقتدار قابل توجه حزب ایران نوین اشاره می کند که احساس می کرد این حزب قدرتمندتر

از آن شده که حزب مخالف آن یعنی حزب مردم قادر به رقابت سیاسی با آن باشد. با این حال،

سفارت آمریکا این عقیده را که قدرت روزافزون شخص هویدا موجبات انحلال حزب ایران نوین را فراهم آورده باشد، به کلی رد می کند و آن را ساخته ذهن مخالفان و حاسدان

هویدا ارزیابی می کند.(2) چند ماه بعد، در 19 تیر 1354/ 10 ژوئیه 1975، که حدود چهار ماه از تأسیس حزب رستاخیز سپری می شد، سفارت آمریکا در گزارش نسبتا متفاوت دیگری از تهران، اظهار عقیده کرد که تأسیس این حزب آشکارا حیطه اقتدار هویدا را کاهش داده است

و به استناد گزارش سیا چنین تحلیل کرد که علاوه بر قدرت روزافزون حزب ایران نوین و هویدا، روند رو به گسترش فساد در ارکان حزب ایران نوین شاه را متقاعد کرده است که دیگر

نمی تواند وضعیت موجود را تحمل کند.(3) علاوه بر این، سفارت علاقه شاه به اعمال قدرت نامحدود را از مهم ترین دلایل تأسیس حزب رستاخیز قلمداد می کند و تصحیح می کند:

ما هم به طور اجمالی اظهارات مکرر شاه و دولت را مبنی بر اینکه سیستم چند حزبی نتوانسته است از افراد با کفایت سیاسی استفاده کند قبول می کنیم. سیستم تک حزبی این مشکل را حل

می کند. اگر چه هنوز نتوانسته است که قابلیت خود را در جذب علاقه مردم به فعالیت های خود نشان دهد. به علاوه ناراحتی شاه از انتقادات هر چند محدودی که در سیستم چند حزبی مطرح

می شد عامل مهمی در تصمیم او به حذف جناح مخالف ولی رام ایران بود. اگر چه شاه آشکارا

ص:135

اعلام کرده بود که سیستم چند حزبی را ترجیح می دهد ولی در واقع وی از ترتیب دادن یک حزب جناح مخالف که برای او معقول یا مقبول باشد عاجز بود. برخورد او با دو دبیرکل سابق

حزب مردم: علی نقی کنی و ناصر عامری مطمئنا او را قانع کرده است که فضای سیاسی تحت کنترل [حکومت] ایران یک مخالف را تحمل نمی کند. موقعی که انتقادهای این دو دبیر کل باعث ناراحتی شاه یا هویدا شد به سادگی مرخص شدند. عامل مؤثر دیگر در تصمیم شاه ممکن است همان نظر مشهورش درباره دموکراسی غربی باشد. او اعتقاد دارد که این دموکراسی حتی در همان جوامعی که آن را پدید آوردند نمی تواند آن چنان که انتظار می رود

موفق باشد. او به دموکراسی به عنوان پدیده ای بسیار مجزا از جو فرهنگی و سیاسی ایران

می نگرد. به نظر او ایران تنها تحت حکومت های بسیار متمرکز و مستبد قادر بوده است به

عظمت دست یابد. در این زمینه، حزب رستاخیز ایران را می توان قدمی دیگر به سوی افزایش

تسلط بر این جامعه دانست. اخراج روزنامه نگاران دارای سوابق مشکوک، تعطیل اجباری روزنامه ها و مجلات کوچک، اتخاذ سیاست خشن نسبت به ناآرامی های سابقه دار دانشجویی (که از آغاز دسامبر 1974 تا آخر مارس 1975 طول کشید) همگی نمودار اتخاذ سیاست تندتر

در مورد آنها که فعالیت در بنای سیاسی فعلی ایران را نمی پذیرند می باشد. در واقع شاید مسئله دانشجویان و توطئه 1973 روزنامه نگاران و روشنفکران بر ضد شاه باعث جلو انداختن اتخاذ

چنین تصمیمی از جانب شاه شده باشد. زیرا برنامه هایی برای ایجاد کمیته های حزب در هر

دانشکده در دست اجرا است.

به هر صورت شاه نشان داده است که در صدد بسط تسلط خود بر تمام زمینه های زندگی ایرانیان می باشد و تاکتیک قدیمی روشنفکران و دیگران را که یک ناظر آزاد و غیرمتعهد در ظاهر نامیده است به هیچ می گیرد. حزب رستاخیز حائز مکانیسمی است که علاوه بر ایجاد امکان راهیابی در فعالیت سیاسی وسیله ای قانونی نیز برای شناسایی مخالفین نامطلوب می باشد.

بنای حزب رستاخیز بر این نظریه شاه است که معترضان به برنامه او در ایران باید بین زندان،

تبعید و یا محو شدن یکی را انتخاب کنند.(1)

با آنکه، به تصریح منابع متعدد، تأسیس حزب رستاخیز گامی در جهت تحدید اقتدار هویدا و حزب ایران نوین بوده است و بعد از بروز این تحولات در مجموعه حاکمیت، هویدابازنده ای بزرگ محسوب می شد، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، که هویدا را از زندان

ساواک به زندان انقلابیون بردند، از جمله موارد هفده گانه کیفرخواستی که دادگاه برای او در نظر گرفت، تأسیس حزب رستاخیز بود. در هر حال، از منظر قانون اساسی مشروطیت که تا آن هنگام نیز بر حسب ظاهر تغییری در آن راه نیافته بود، شخص نخست وزیر مسئول نهایی امور ریز و کلانی شمرده می شد که به حساب دولت و حاکمیت انجام گرفته بود.(2) بگذریم از

ص:136

اینکه، هویدا در طول دوران رهبری اش در حزب رستاخیز، سخت در راه توسعه کمی و کیفی آن کوشیده و قریب به تمامی تشکیلات و زیر مجموعه های حزب رستاخیز در همان دوران دبیرکلی او به وجود آمده بود. در واقع، هویدا به رغم، برخی قر زدن های گاه و بیگاهش

در محافل خصوصی، در حیطه عمل از هیچ کوششی برای پیشبرد اهداف حزب رستاخیز فروگذار نکرده بود.

بر خلاف این دیدگاه که، قدرت روزافزون حزب ایران نوین شاه را به هراس انداخته و با تأسیس حزب واحد و فراگیر رستاخیز، بر آن شد تا بر سیطره حزب ایران پایان دهد، گروهی

دیگر از صاحبنظران بر این عقیده اند که در حقیقت، به خاطر ناکارآیی و عدم قدرت حزب ایران نوین در رسوخ به بدنه اجتماعی کشور و نومیدی شاه از امکان موفقیت این حزب در تحقق اهداف تعیین شده، اسباب تأسیس حزب رستاخیز فراهم آمد. ادیب برومند، از شاعران معاصر، در تک بیتی به شرح زیر ناکارآیی نظام دو حزبی حاکم بر کشور و به تبع آن

ضرورت یافتن تأسیس حزب واحد رستاخیز را چنین وصف کرده است:

از دو حزبی چون نشد کاری درست

رسم تک حزبی بشارت خیز شد(1)

ریچارد کاتم آمریکایی معتقد است که با حزب ایران نوین در واقع، گام اساسی برای تحقق آمال یک نظام سیاسی مبتنی بر حزبی واحد در ایران برداشته شد و دقیقا در چارچوب

همین سیاست بود که شاه در تمام دوران فعالیت حزب ایران نوین، هرگز اجازه فعالیت و انتقاد جدی را به حزب اقلیت مردم نداد و حتی در تقلیل و تنزل پایگاه سیاسی این حزب اخیر

از هیچ کوششی فروگذار نکرد. از اینرو، به عقیده کاتم تأسیس حزب رستاخیز در شرایط شکست حزب ایران نوین در انجام وظایف یک حزب تقریبا فراگیر که تمامی ابزارهای قدرت و سلطه را در اختیار داشت، صورت گرفت.(2) پل بالتا مفسر روزنامه معروف لوموند چاپ پاریس هم عقیده ای نظیر آنچه کاتم ابراز می کند، دارد. به نظر پل بالتا شاه از همان آغاز تأسیس حزب ایران نوین تمام ابزارهای قدرت و سلطه را در اختیار دست اندرکاران آن قرار

داده بود و امید داشت که از طریق این حزب بتواند از یک سو اصلاحات مورد نظر (انقلاب

ص:137

سفید) را تحقق بخشد و از سوی دیگر با گسترش سلطه استبدادی خود همزمان اسباب مشارکت روزافزون اقشار مختلف مردم در امور کشور را در چارچوبهای تعیین شده فراهم آورد و به عبارت بهتر «پایگاه مردمی برای رژیم دست و پا کند». اما به رغم تمام این اختیارات، حزب ایران نوین نتوانست در تحقق آرزوهای شاه، که برآورده ساختن آن نیز چندان سهل و آسان نمی نمود، موفقیتی کسب نماید. بدین ترتیب، چون «به شاه گزارش داده شده بود که اعتبار این حزب در جامعه سست شده، به همین جهت تصمیم گرفت ضربه کاری را به حزب وارد کند. به همین جهت حزب رستاخیز را به عنوان تنها حزب مجاز کشور اعلام نمود.»(1) بر اساس همین ناکارآیی حزب ایران نوین در انجام وظایف تعیین شده اش بود که شاه پس از تأسیس حزب رستاخیز، آن را آخرین برگ برنده حاکمیت برشمرد و تصریح کرد که هرگاه این حزب جدید هم موفق به عملی ساختن اهداف و وظایف خود نشود، ادامه حکومت او با مشکلاتی جدی روبرو خواهد شد.(2) در منابع داخلی نیز به موارد گوناگونی برمی خوریم که ناتوانی حزب ایران نوین در انجام وظایف تعیین شده و به طور کلی بن بست در بازی سیاسی

دو حزبی مورد نظر شاه را از دلایل عمده تأسیس حزب واحد و فراگیر رستاخیز برشمرده اند.(3) خود شاه نیز در سالهای فعالیت حزب ایران نوین و مردم از عملکرد این احزاب و بالاخص حزب اخیر اظهار نارضایتی کرده بود.(4)

از گفتگوهای خصوصی اسداللّه علم با شاه چنین برمی آید که خصوصا، طی سالهای نخست دهه 1350، شاه با نگرانی فعالیت حزب مردم و حزب ایران نوین را نظاره گر بود و احتمالاً مترصد فرصتی مناسب بود تا خود را از شرّ این نظام به اصطلاح دو حزبی خلاصی

بخشد. اسداللّه علم در یادداشت روز دوشنبه 5 مرداد 1352، چنین نوشته است:

برای انتخابات دکتر بینا به سناتوری انتخابی آذربایجان عرض کردم، فرمودند جزء حزب مردم است که اصلاً اکثریت ندارد. عرض کردم با کمال تأسف ایران نوین هم اکثریت ندارد

(حزب اکثریت). شاهنشاه خندیدند ولی فرمودند حالا فکر کرده ایم این چیزها را آزاد بگذاریم.

خیلی من از این فکر شاهنشاه عرض تحسین کردم. بعد موضوع ولیان و مداخله در انتخابات

ص:138

اتاق های فرهنگ روستایی را به عرض رساندم که چه قدر احمقانه است. خواستم عرض کنم بدبخت دکتر کنی هم که غیر از این چیزی نمی گفت (کنی دبیرکل حزب مردم پیش از این بود)،

تأمل کردم، دیدم هنوز زود است.(1)

دکتر محمد حسین میمندی نژاد در مجله اش، رنگین کمان، که مالامال از تعریف و تمجید شاه است، به تفسیر دیدگاههای شاه درباره فعالیت احزاب سیاسی در ایران می پردازد و پس

از اینکه با تأسی از سخنان شاه علل ناکامی احزاب پیشین را یکی پس از دیگری بر می شمارد،

در نهایت باز هم در تقلید از گفته های شاه نتیجه می گیرد که نظام دو حزبی حاکم بر کشور

(حزب ایران نوین و حزب مردم) ناکارآتر از آنی ظاهر شد که قادر باشد منویات اعلیحضرت

را به منصه ظهور برساند و بنابراین، انحلال آن احزاب و سپس تأسیس حزبی واحد (رستاخیز) در اندیشه شاهنشاه خوش درخشید تا فضای کشور را بیش از آنی که تاکنون بوده

است، دموکراتیک سازد.(2) در تأیید دیدگاهی که بن بست نظام دو حزبی حاکم بر کشور را از دلایل تأسیس حزب رستاخیز برمی شمارد نهایتا به اظهار عقیده داریوش همایون می رسیم که خود سالها در کانون تحولات سیاسی، اجتماعی کشور حضوری جدی داشت و در دوران فعالیت حزب رستاخیز نیز مدتها قائم مقام دبیرکل این حزب بود:

اصل تشکیل حزب رستاخیز از شکست نظام دو حزبی برخاست که به بن بست رسیده بود، برای آن که حزب ایران نوین صرفا یک ماشین سیاسی بود؛ کسانی که می خواستند به مقاماتی

برسند در آن حزب بودند یا کسانی که به مقاماتی رسیده بودند، ولی همه کسانی که به مقاماتی

رسیده بودند در آن حزب بند نمی شدند. برای آن که آن حزب می خواست مداخلاتی در کار حکومت بکند و آنها حزب را فقط یک نردبان می دانستند. حزب مردم هم که هر سال یک دبیر کل از دست می داد برای آن که نمی دانست چه کار باید بکند. کمترین انتقادی که از نظام می کرد به خود شاه بر می گشت. شاه در ترتیب دادن انتخابات درمانده بود با نظام دو حزبی آن وقت. و انتخابات علت اصلی تشکیل احزاب بود در ایران. اگر لزوم انتخابات نبود اصلاً دنبال

حزب نمی رفتند. علاوه بر این مشکلات کار توسعه ایران همان وقت آشکار شده بود، در سال

53 و 54 می بایست یک تغییری در نظام حکومتی داده شود و با آن نظام حزبی امکان نمی داشت، برای آن که منافع مستقری در آن نظام به وجود آمده بود که کسی را نمی شد تکان

داد. در نتیجه شاه سعی کرد مشکل سیاسی خود را با تغییر دادن نظام حزبی آسان بکند یا حل بکند.(3)

ص:139

ناکارآیی حزب ایران نوین و به طور کلی نظام دو حزبی حاکم بر کشور را برخی محققان از منظر جامعه شناسی سیاسی نیز مورد توجه قرار داده اند و با برشمردن عوامل گوناگونی که در تمامی دهه 1340 و اوایل دهه 1350، به ظهور قشر عظیمی به نام «طبقه متوسط جدید» منجر شد، نتیجه گرفته اند که، چون تلاش شاه و حاکمیت برای جذب و مشارکت این طبقه جدید در درون نظام سیاسی موجود ثمر لازم را نداد، تأسیس حزب رستاخیز مورد توجه قرار گرفت تا بلکه با بر هم زدن کانونهای مسلط قدرت که پیش از آن عمدتا در تشکیلات حزب ایران نوین و اندکی هم در حزب مردم متمرکز بود، امکان لازم برای به بازی گرفته شدن آنان فراهم آید.(1) تحولات بعدی نشان داد رژیم هرگز نتوانست در جذب طبقه متوسط جدید که عمدتا شامل دانشجویان، پزشکان، هنرمندان و نظایر آنها بودند، موفقیتی ولو نسبی

کسب کند.(2) در هر حال، این احساس وجود داشت که شاه در صدد است در مرحله جدید توسعه و نوسازی اقتصادی کشور با تأسیس حزب رستاخیز قشر گسترده تری از طبقه تحصیل کرده و صاحب رأی و دارندگان دانش جدید را به مشارکت دعوت کند و به عبارتی بهتر «نیت او این بود که حزب رستاخیز در سیستم حکومتی او عنصر مهمی باشد و رابطه ای میان او و ملت برقرار کرده و این ارتباط خیالی را مستحکم کند.»(3)

جامعه تبدیل خواهد شد» و به تبع آن «دولت را به بسیج مردم توانا خواهد ساخت و بنا بر این، خطرهای ناشی از عناصر اجتماعی مخرب را از بین خواهد برد.»(1) می توان کسانی نظیر جمشید آموزگار،(2) داریوش همایون، دکتر هوشنگ نهاوندی و هوشنگ انصاری و علینقی عالیخانی را پیشرو این گروه در نظر گرفت که سالها به صورت پیدا و پنهان در برابر هویدا و حزب ایران نوین مخالفت خوانیهایی کرده بودند.(3)

ص:141

گروه دیگری که از آنان به عنوان طراحان اولیه حزب رستاخیز نام برده می شود، توده ایهایی بودند که طی دهه های 1320 و 1330 به عضویت در حزب توده و سایر تشکلهای چپ پایان داده و خدمت در نظام شاهنشاهی را بر تفکرات پیشین ترجیح داده بودند. رسول پرویزی، جهانگیر تفضلی، دکتر محمد باهری، پرویز نیکخواه،(1) محمود جعفریان و دهها تن

دیگر، از «اردوگاه شرق» به صف خدمتگزاران محمدرضا(2)

ص:142

پهلوی روی آوردند. این افراد که عمدتا در طیف مخالف هویدا و حزب ایران نوین فعال بودند، نسبت به دربار و شاه سرسپردگی داشتند. اصلی ترین حامی این گروه، اسداللّه علم بود که از سالها قبل، تجربه

چشمگیری در جذب توده ایهای توبه کرده، کسب کرده بود و این افراد شاخص ترین اعضای باند او را تشکیل می دادند.(1) هر گاه بپذیریم که مخالفت اسداللّه علم با حزب ایران نوین و

ص:143

شخص هویدا تردیدناپذیر است و گروهی از توده ایهای سابق در جرگه دوستان و طرفداران وزیر دربار وارد شده بودند، آن گاه می توان به دلایل حمایت این گروه از فکر تأسیس حزب

رستاخیز پی برد. آنان به خاطر پیشینه فعالیت در حزب توده و تشکلهای طرفدار تفکر چپ که نمونه عملی آن در کشورهایی نظیر شوروی، کوبا، آلبانی و یا چین نمود یافته بود، به نظام تک حزبی دارای سلسله مراتب طولی باور داشتند و می پنداشتند حزب واحدی چون «حزب کمونیست» ضامن تحکیم نظام تک ساختی سلطنت محسوب می شود. بنابراین، وقتی فکر تأسیس حزبی واحد و فراگیر در ایران پیش آمد، این گروه که از مواهب نظام شاهنشاهی برخوردار بودند و پیشینه تفکر پیروی از نظام تک حزبی را در اذهان خود داشتند، بیش از هر گروه سیاسی دیگری می توانستند با این پدیده پیوند یابند. آنان، تأسیس حزب رستاخیز را

گامی در تحقق اهداف نظام شاهنشاهی ارزیابی می کردند و در نظرشان، «رژیم شاهنشاهی تنها شکل قابل تصور از حکومتی برای ایران می باشد که با آرمان های عمیق ملت ایران هماهنگی

دارد».(1) البته در این میان، حزب رستاخیز می توانست بیشترین پاسداری را از دستاوردهای این نظام شاهنشاهی بر عهده بگیرد. یرواند آبراهامیان در تشریح دلایل حمایت و احتمالاً

طراحی حزب رستاخیز از سوی توده ایهای سابق که اینک به جرگه هواخواهان نظام شاهنشاهی پیوسته و از سالها قبل وامدار الطاف رژیم حاکم شده بودند، می نویسد: «از دیدگاه این گروه تنها سازمانی با ساختار لنینیستی می توانست توده ها را بسیج کند، موانع سنتی را از میان بردارد و کشور را به جامعه ای کاملاً مدرن رهنمود شود.»(2)

گروهی از مشاوران فرح را نیز جزو پیشنهادکنندگان طرح تأسیس حزب رستاخیز معرفی کرده اند. این افراد که غلامرضا افخمی، امین عالیمرد، ابوالفضل قاضی، احمد قریشی

و منوچهر گنجی در میانشان شاخص هستند، برای اولین بار در سال 1350 طرح تأسیس تشکیلاتی تحت عنوان «رستاخیز ملی» تهیه کرده بودند.(3) اما گفته اند طرح این گروه ارتباطی با آنچه بعدها در تأسیس حزب واحد رستاخیز متبلور شد، نداشت. امین عالیمرد عضو گروه مشاوران فرح زمان طرح پیشنهادی فوق را حدود سال 1352 می داند که تقریبا دو سال پس از

آن شاه تأسیس حزب رستاخیز را اعلام کرد. اما احمد قریشی معتقد است که این طرح فقط شش ماه قبل از اعلام رسمی تأسیس حزب رستاخیز پیشنهاد گردید. وقتی فرح طرح

ص:144

پیشنهادی را در اواسط سال 1353 به دست شاه داد، وی ضمن مخالفت با تأسیس هرگونه حزبی واحد طراحان آن را شماتت کرد که چرا به جای پرداختن به چنین طرحهایی به خود زحمت خواندن کتابش را نمی دهند. مقصود شاه، کتاب «مأموریت برای وطنم» بود که در آن

به صراحت نظام تک حزبی را به سخره گرفته و مورد انتقاد شدید قرار داده بود که «نظام های تک حزبی از وجوه مشخص و سخت مذموم نظام های کمونیستی اند.»(1)

فرح و گروه مشاورین وی، از مخالفان هویدا و حزب ایران نوین محسوب می شدند. آنان در خوش بینانه ترین حالت تصور می کردند که حزب ایران نوین در انجام وظایفش به بن بست رسیده است و امیدوار بودند تأسیس حزبی جدید که می توانست عدول از نظام دو حزبی حاکم باشد، این نقیصه را جبران کرده و «گامی در جهت دموکراتیزه کردن فرآیند سیاسی» کشور بردارد. آنان می دانستند که شاه هرگز وجود حزب ثالثی را که مشی ای مستقل نیز برگزیند، برنخواهد تابید و در شرایطی که حزب ایران نوین راه هرگونه گسترش مشارکت سیاسی را مسدود کرده بود، انتظار داشتند از طریق پیشنهاد طرح تأسیس حزبی واحد و فراگیر که می توانست نام رستاخیز را بر خود نهد «گشایشی در فرایند سیاسی» حاکم بر کشور ایجاد نمایند.(2) نمی دانیم شاه تا چه اندازه در تأسیس حزب رستاخیز از نظرات و دیدگاههای این گروه از مشاوران فرح سود جسته است. اما از آن جایی که مدت کمی پس از آن، حزب رستاخیز پا گرفت، نمی توان نقش این گروه را در تقویت فکر تأسیس حزب رستاخیز در ذهن شاه یکسره نادیده انگاشت.

از مجموع دلایلی که برشمردیم، شاید مهم ترین دلیل تأسیس حزب رستاخیز، در روند رو به تزاید خوی استبدادی شاه نهفته باشد.(3) تأسیس و فعالیت حزب های حکومت ساخته مردم، ملیون و سپس ایران نوین، مشروطه سلطنتی ایران را به نظامی تراژیک - کمدی تنزل

داد که فقط می توانست: 1) خوی و خصلت قدرت طلبی شاه را ارضاء کند؛ 2) گروهی اندک ولی سودجو و طماع را از مواهب سیاسی، اقتصادی فعالیت در چارچوب آن نظام بهره مند سازد؛ 3) اکثریت مردم کشور را بیش از پیش، نسبت به حاکمیت بدبین و متنفر سازد؛ 4) قدرت های دارای علایق و منافع را هر چند با بیم و هراس نسبت به حضور بیشترشان در عرصه سیاسی، اقتصادی، کشور امیدوار نگه دارد؛ و، 5) نهایتا، سوژه ای فراهم آورد تا ناظران

آگاه داخلی و خارجی، نظام سیاسی حاکم بر کشور را مضحکه عام و خاص سازند تا خوی

ص:145

استبدادی شاه را که با لایه هایی از فضا سازیهای غریب و تهوع آور بازی ظاهری دموکراتیک حکومت همراه بود، به باد مسخره بگیرند.

تاکنون هیچ ناظر صادق و آگاه به امور سیاسی، احزاب حکومت ساخته شاه را جدی و با اهمیت تلقی نکرده است. هرگز اندیشه یا تصوری به مخیله کسی خطور نکرده است که حاکی از امید به تحقق نظامی دموکراتیک و مشروطه در ایران دوران سیطره این احزاب حکومت ساخته بوده باشد. در واقع، همه رهبران این احزاب، پیشاپیش اعتراف کرده بودند که تحت رهبریهای داهیانه پادشاه خردمندشان، محمدرضا پهلوی، فعالیت خود را سامان خواهند بخشید. اولین رهبر حزب اقلیت و منتقد دولت، اسداللّه علم، که در برابر شاه همواره

خود را «غلام خانه زاد» خطاب می کرد درباره اهداف حزب تحت رهبری اش اظهار کرده بود: «رسالت حزب ما خدمتگزاری بلاشرط به شاهنشاه است». منوچهر اقبال که دلیلی نمی دید در تقرب به شاه گامی از رقبای طماعش پس افتد، «فدایی شاه» خوانده می شد و خود را «چاکر جان نثار» شاهنشاه خطاب می کرد و رسالت حزب اکثریت ملیون را که خود زمام آن را بر عهده داشت دقیقا در راستای اهداف و وظایفی تعیین کرد که شاه رهنمود داده بود. وی از این «رهنمودهای داهیانه»، البته، تا پایان دوران نخست وزیری اش بهره مند بود! و بی جهت هم نبود که در همان اوان فعالیت حزب اکثریت و دولتی ایران نوین، جمشید آموزگار از گردانندگان آن اظهار داشت: «علت وجود حزب ما اعلیحضرت همایونی است» و بدین ترتیب، چنانکه احمد فاروقی و ژان لوروریه، در کتاب مشترکشان «ایران بر ضد شاه» آورده اند مردم

نیز خیلی زود درک کردند که ماهیت این دو حزب، حداقل به اندازه وزن سیاسی رهبران آن،

تهی از هرگونه اهمیتی است و فلسفه وجودی آن احزاب این امر خواهد بود که، «یکی بگوید: البته صحیح است اعلیحضرتا و دیگری ندا در دهد که: اعلیحضرتا صد البته صحیح است.»(1)

متوسط وفادار به رژیم پهلوی، پیوند بزند، در دام خودخواهیهای رهبری حزب و نهایتا خودکامگی شخص شاه گرفتار آمد و به ناچار، هویدا در مقطعی که دقیقا یادآور موضع گیری

رهبران حزب مردم و ملیون طی سالهای پایانی دهه 1330 بود، اعلام کرد «اصول حزب ما [ایران نوین] الهام گرفتن از افکار عالیه شاهنشاه است که ما همه به آن اعتقاد کامل داریم». به همین دلیل، وقتی حزب رستاخیز تأسیس شد، برخی محققان به درستی، این اقدام خودسرانه شاه را که باید از آن تحت عنوان شکوفایی دیکتاتوری یاد کرد، پایان یک دوره

«کمدی - سیاسی» ارزیابی کردند.(1)

مارک. ج. گازیوروسکی، که میل روزافزون شاه به نظام استبدادی را طی 37 سال سلطنتش، بررسی کرده است، انحلال احزاب رسمی حکومت ساخته را نشانگر آن می داند «که فرصت و امکان برای مشارکت در امور سیاسی در حداقل ممکن است»(2) و منتقد دیگری،

سه اصل نظام شاهنشاهی، انقلاب شاه و ملت، و قانون اساسی را که شاه سه رکن اساسی حزب رستاخیز می خواند، به ترتیب، با بازرسی شاهنشاهی، ساواک و شهربانی که از منظر او

هر سه دستگاههایی سرکوبگر بودند متناظر می بیند.(3) بنابراین، هرگز نمی توان پذیرفت که شاه به نظام سیاسی مبتنی بر مبارزات حزبی اعتقاد داشت و احزاب خود ساخته اش فقط تا هنگامی مجاز به فعالیت بودند که احساس می کرد، می تواند توجیهی برای اعمال قدرت رو به تزاید استبدادی او باشد، و وقتی درک کرد که حیطه فعالیت این احزاب دیگر نمی تواند تا بلندای خواسته های وی گسترش یابد، به از میان برداشتن آن اقدام نمود.(4) به طوری که، حتی نمی خواست توصیه های بسیار خیرخواهانه ای را که برای تداوم حکومتش ضروری تشخیص می دادند، بشنود.(5) بدین ترتیب، تأسیس حزب واحد رستاخیز، در میان اقشار مختلف مردم اعم از کارمندان، مأموران دولت و نیز رجال و وزراء و نظایر آن به نمود خصایل

مستبدانه شاه تعبیر شد و بیش از پیش، بر نارضایتیهایی افزود که در آن برهه، حداقل، به

صورت آشکار امکانی برای بروز نیافته بودند.(6)

ص:147

بر پایه این تصور که تأسیس حزب واحد رستاخیز، بی گمان، روند رو به تزاید شیوه استبدادی حکومت را به اذهان عمومی متبادر خواهد کرد، اسداللّه علم، وزیر دربار وقت، به شاه هشدار داد جهت کاستن از بار منفی این تشکیلات در میان افکار عمومی از نهادن عنوان

حزب بر آن پرهیز کند. در یادداشتهای روز دوشنبه 19 اسفند 1353، علم می خوانیم:

قدری راجع به حزب عرایضی کردم که به نظرم و به نظر مشاورین بسیار محدودی که در این زمینه اختیار کرده ام، این حزب نباید به صورت حزب واحد مسلط بر مردم، شبیه حزب کمونیست شوروی در بیاید. این مشارکت عموم مردم است. حال لازم نیست همه مردم که شرکت می کنند نظر سیاسی داشته باشند. کارگری که در خرید سهم کارخانه شریک است یک نوع مشارکت در کار و یک نوع منافع دارد و او هم باید به صورتی حق اظهار حیات در این

چهارچوب بزرگ داشته باشد، نه این که سیستم [توتالیتر] totalitaire برقرار شود. حزب باید ابعاد وسیع تری داشته باشد و اصولاً اطلاق حزب بر چنین تشکیلاتی صحیح نیست. اسم آن را

باید جنبش ملی گذاشت. مدتی در این زمینه بحث شد و فکر می کنم شاهنشاه را قانع کردم.

فرمودند بگذار بعد از ظهر ببینم نخست وزیر راجع به پیاده کردن تشکیلات چه فکری کرده تا بعد باز هم با هم صحبت کنیم. عرض کردم بحثی که روشنفکران درباره آن می کنند همین است

که این حزب حاکم نیست و جنبش ملی است.(1)

حتی کسانی هم که در ابتدای تأسیس حزب رستاخیز اندکی امیدوار شدند در عصر جدید امکان مشارکت جدی تر سیاسی و نیز اجتماعی و اقتصادی فراهم شود، به زودی دریافتند که

این تغییر و تحولات در واقع گامی دیگر در راه توسعه استبداد و دیکتاتوری در ایران بوده

است.(2) نویسندگان کتاب «شاه و کارتر» به نومیدی در میان طبقه متوسط جدید از عملکرد حزب رستاخیز که اندکی پس از آغاز فعالیت آن رخ نمود، چنین اشاره کرده اند:

برنامه نوسازی و مدرنیزاسیون شاه برای غربی گردانیدن بخش مشخصی از مردم طبقه متوسط فراهم آمده بود. نزدیکی نظام شاه با حکومت ایالات متحده (و سایر کشورهای غربی،

بالاخص فرانسه) موجب شد که دهها ایرانی در دانشگاههای اروپایی و آمریکایی تحصیل کرده

و با روش های مدرن علمی، نظامی و تجاری آنان آشنا شوند. با این حال این تحصیل کرده ها

نتوانستند پایگاه هایی را که در ایران انتظارش را داشتند کسب کنند. بسیاری از آنان بی کار ماندند و نیمی نیز ناگزیر از قبول موقعیت هایی شدند که فرودست تر از پایگاه های علمی و تجربی ایشان بود. خشم ایشان با بنیانگذاری حزب رستاخیز در مارس 1975 به اوج رسید. تأسیس این حزب

از سوی شاه به عنوان کاری مهم در جهت دموکراتیک کردن کشور تلقی می شد و تصور می رفت که سهمی عظیم در اداره کشور خواهد داشت. با این حال در اواخر تابستان سال بعد از

ص:148

تأسیس آن، به وضوح معلوم شد که حزب تنها برای کسب اقتدار بیش تر در حال مبارزه است و شاه ناگزیر شد محدودیت هایی را بر فعالیت های سیاسی مستقل حتی در چارچوب حزب رستاخیز بر سیاست پیشگامان تحمیل کند، این امر بر طبقه متوسط دانشجویان و روشنفکران که مشتاقانه در فعالیت های حزب شرکت کرده بودند، سخت گران آمد.(1)

جهت نظارت هرچه بیشتر بر مطبوعات خاطرنشان ساخته و دستوراتی برای جلوگیری از انتشار برخی نشریات صادر کرد. کیانپور در همین باره، خطاب به گردانندگان نشریات گفته

بود: «شاهنشاه وظایف خطیری که وسایل ارتباط جمعی و روزنامه ها در پیام رسانی فلسفه انقلاب شاه و ملت در این دوره سازندگی به عهده دارند تأکید کردند و خاطرنشان ساختند که وسایل

ارتباط جمعی باید مردم را از پیشرفتهایی که در جامعه ایران انجام شده، آگاه سازند».(1)

در 19 خرداد 1353، وزیر جدید اطلاعات و جهانگردی هنگام انتخاب معاونین وزارت متبوع خود، ایرج آرین پور را به عنوان معاون مطبوعاتی وزارت اطلاعات معرفی کرد. آرین پور، کارشناس ارشد بررسیهای ویژه و مشاور وزیر اطلاعات بود.(2) کیانپور، در اواخر خرداد ماه، دستور توقیف 63 نشریه را صادر کرد و در اعلام رسمی گفته شد این نشریات به

خاطر عدم استقبال عمومی و تیراژ نازلشان توقیف شده اند.(3) این اقدام به استناد مصوبه ای بود که در دوره نخست وزیری اسداللّه علم، در سال 1341، جهانگیر تفضلی به بهانه آن، بسیاری

از نشریات مخالف دولت وقت را بسته بود. اما، آگاهان به امور، هرگز این بهانه کیانپور را جدی تلقی نکردند. زیرا نشریاتی بودند که به رغم عدم استقبال عمومی و با تیراژی نازل به کار خود ادامه می دادند. علی بهزادی که در همان مقطع، نشریه اش، سپید و سیاه، توقیف شده بود، نوشت: «در سال 1353 که 63 روزنامه و مجله به استناد تصویبنامه تفضلی - علم و بعنوان کمی تیراژ تعطیل شدند، رنگین کمان [مجیزگوی سرسخت حکومت ]با وجود نداشتن تیراژ از خطر جست. ولی در مقابل مجله هایی با تیراژی چند برابر حد نصاب تعطیل شدند».(4) بدین ترتیب، با وجود نظارت شدید نهادهای دولتی و ساواک، در آن مقطع باز هم، پالایش و غربال

در نشریات لازم تشخیص داده شده بود. گفته شده است وزارت اطلاعات و جهانگردی این تصمیمات را به کمک کسانی می گرفت که پیش از آن، «خود زمانی نویسنده، سردبیر و مدیر نشریه بودند و بدتر اینکه بعضی از آنان در یکی دو دوره سندیکا، عضو هیأت مدیره بودند و حتی به دبیری و ریاست هیأت مدیره هم رسیده بودند»،(5) پس از توقیف دسته جمعی مطبوعات، طی کمتر از یک سال تعداد نشریات فعال داخلی «تا 95 درصد کاهش یافت».(6)

ص:150

پیش از آنکه این محدودیتها به کار بسته شود، دولت با گران کردن قیمت کاغذ و ایجاد بازار سیاه، تلاشهای مقدماتی خود را برای تحت فشار قرار دادن هر چه بیشتر نشریاتی که از عملکرد آنان نارضایتی داشت، آغاز کرده بود.(1) از میان نشریات توقیف شده، به ندرت برخی از آنها توانستند مجوز انتشار مجدد خود را دریافت نمایند و فقط در ماههای پایانی عمر

رژیم بود که به تدریج امکان نشر تعداد بیشتری از آنها فراهم آمد.(2) بدین ترتیب، تعطیل ناگهانی 63 نشریه در سال 1353، به بهانه های واهی، اقدام مقدماتی برای مقابله با مخالفتهایی

بود که احتمال می رفت پس از اعلام تأسیس حزب رستاخیز در برخی از روزنامه ها و مجلات رخ دهد.

تحولاتی که شاه را به نقطه نظرات مطروحه در مقطع تأسیس حزب رستاخیز رساند، گذشته از عوامل داخلی تحکیم اقتدار سلطنت، مانند دستاوردهای ساواک در سرکوب جنبشها و تحرکات سیاسی مخالفان، تقویت نیروی انتظامی و ارتش، به افزایش ناگهانی بهای

نفت برمی گردد. افزایش بهای نفت در سالهای نخست دهه 1350، دلارهای نفتی فراوانی را به خزانه سلطنتی سرازیر نمود و در نتیجه، شاه را از وضعیت روحی - روانی متعادل و مطلوب خارج کرد. به طوری که تصور می شد وی دیگر نمی تواند برای اعمال قدرتش حد و مرزی تعیین کند. از همین رو، با تأسیس حزب واحد و فراگیر رستاخیز، بی محابا به تمامی

مردم کشور تکلیف می کرد که تقریبا هیچ چاره ای جز اذعان به وفاداری و پیروی از خواسته های او ندارند. اینکه گفته بود افراد کشور در صورت عدم عضویت در حزب رستاخیز به ناچار باید کشور را ترک کنند مفهومی غیر از این نداشت که مردم، نه تنها دیگر

حق مخالفت با حاکمیت را از دست خواهند داد، بلکه از آن پس، اتخاذ مشی بی طرفی نیز از

سوی حاکمیت پذیرفته نخواهد شد. به عبارتی، مردم مجبور بودند اعتراف کنند که به نظام

شاهنشاهی که رهبری آن با محمدرضا پهلوی است وفاداری بی قید و شرط خواهند داشت. در غیر این صورت کسانی که عضویت این حزب را نپذیرند، از سنخ طرفداران حزب توده اند که «این خائنان یا باید به زندان بروند و یا اینکه همین فردا کشور را ترک کنند.»(3)

با تأسیس حزب رستاخیز و تهدید مردم به عضویت در آن، شاه صراحتا نشان داد که

ص:151

به رغم آنکه سالها سنگ دموکراسی را بر سینه می کوبید، تمامی پیوندهایش را با آن قطع کرده است. مدت کوتاهی پس از تأسیس حزب رستاخیز، هنگامی که، گروهی از خبرنگاران خارجی مغایرت این تصمیم جدید او را با ایده های پیشینش در حمایت از دموکراسی و مشروطیت یادآوری کردند، گفت: «آزادی اندیشه! آزادی اندیشه! دموکراسی، دموکراسی! با پنج سال سن... اعتصاب و راهپیمایی های خیابانی پشت هم!... دموکراسی؟ آزادی؟ این حرفها

یعنی چه؟ ما هیچ کدام از آنها را نمی خواهیم.»(1) سفارت آمریکا هم که در مقاطع مختلف ارزیابیهای متفاوتی از دلایل تأسیس و عملکرد حزب رستاخیز به عمل آورده است در گزارش 10 ژوئیه 1975/ 19 تیر 1354 برای وزارت خارجه کشور متبوعش، صراحتا ابراز عقیده می کند که: «بنا به اعتقاد ما تحرک اصلی شاه در تأسیس حزب رستاخیز به علت تمایل وی به اعمال کنترل بیشتر و نیز کاهش میزان انتقادات داخلی می باشد [...] دلایل شاه هر چه باشد وی با صراحت گفته که در نظر دارد کنترل خود را بر تمام نقاط ایران گسترش داده و به روشنفکران و دیگران اجازه ندهد که از تاکتیک همیشگی (بی تفاوتی آشکار) استفاده کنند. حزب رستاخیز

کانال های مشارکت سیاسی [اجباری] و نیز اساس حقوق برای تشخیص هویت و شناسایی

مخالفین ناخواسته را فراهم می آورد و بر عزم شاه مبنی بر اینکه کسانی که این نظر وی را نمی پسندند باید بین زندان، تبعید یا گمنامی یکی را انتخاب کنند، تأکید دارد.»(2)

تحولات کشور نقطه عطفی عظیم به شمار می رود و نباید در ضرورت غیر قابل انکار آن، کمترین تردیدی به خود راه داد. شاه ضمن تکلیف به مردم جهت عضویت در این حزب، آن را گامی بی بدیل در تداوم سیاستهایی برشمرد که از آغاز انقلاب شاه و ملت، وظیفه خطیر

توسعه همه جانبه کشور را بر عهده داشته است.(1) وی در پیام نوروزی سال 1354، تأسیس حزب رستاخیز را گامی در جهت تحکیم و تقویت هر چه بیشتر وحدت ملی برشمرد و اظهار امیدواری کرد «تا از این راه تمام استعدادها و کلیه امکانات ملت بتواند به صورت یکسان و در شرایطی مساوی در راه خدمت به توسعه و پیشرفت ملی به کار افتد.»(2) در سخنان 12

اردیبهشت 1354، با اشاره به روند تحزب در فضای سیاسی ایران از آغاز سلطنتش تا سال 1353 و ذکر عواملی که باعث ناکامی آن احزاب گردید، تأسیس حزب رستاخیز را در پاسخ به

نیازهایی ارزیابی کرد که «نقایص پیشین را بزداید.»(3) طی مصاحبه 28 اردیبهشت 1354، در واشنگتن، با شبکه تلویزیونی ان. بی. سی آمریکا، شاه ضمن تقبیح کسانی که از نظام تک حزبی جدید ایران انتقاد می کنند، مقصود اساسی این رخداد را نیل به دموکراسی و مشروطیت برشمرد و اظهار داشت: «به راستی مضحک است که عده ای مدعی شدند یک حزبی کشور را از دموکراسی دور می کند. زیرا زمانی به همین افراد می گفتند که حزب طرفدار

دولت حزب بله گو`` و حزب مخالف حزب البته گو`` است. در حالی که همه عضو حزب جدید [رستاخیز ]هستند و در زیر یک پرچم و یک هدف و مرام گرد آمده اند.»(4)

شاه در ملاقات 17 خرداد 1354 با «گروه بررسی مسائل ایران در پرتو انقلاب شاه و ملت»، به دلایل دیگری اشاره کرد که تأسیس حزب رستاخیز را ضروری می ساخت. شاه در آغاز سخن، انقلاب مشروطیت را اقتباسی کورکورانه از جهان غرب ارزیابی کرد که دقیقا به خاطر

عدم کارآیی آن در عرصه سیاسی، اجتماعی ایران، رضاشاه چاره ای ندید جز اینکه، طی کودتای سوم اسفند 1299 بساط آن را برچیند و کشور را از گزندی که علیه استقلال آن پدید

آمده بود، نجات بخشد. شاه هوشیارتر از آن بود که در این مقطع، از یاریگریهای بی شائبه

بریتانیای کبیر در موفقیت کودتای سوم اسفند 1299 سخنی بر زبان جاری سازد. او ضمن یادآوری نقایصی که در نظام دو حزبی ایران (حزب ایران نوین و حزب مردم) دیده شده بود،

خاطرنشان کرد اینکه گروهی همواره در اقلیت سیر کرده و از دستیابی به قدرت محروم

ص:153

بمانند، قلب رئوف او را سخت آزار می دهد، بنابراین، برای در اختیار نهادن فرصت برابر به تمامی ملت جهت مشارکت در امور سیاسی، تأسیس حزب رستاخیز را ضرورتی انکارناپذیر یافته بود.(1) در بخشهایی از این اظهارات شاه چنین می خوانیم:

قبل از این که پیشنهاد حزب رستاخیز را بکنیم، وضع ایران البته بر اساس احزاب مختلف بود و به خصوص بر اساس دو حزبی که ما امیدوار بودیم یک حزب اکثریت باشد، یک حزب اقلیت و به طور دموکراتیک، کسانی را که بر سر کار هستند تعیین بکنند تا احیانا اگر مردم از کسانی که سرکار بودند، ناراضی بودند بیایند جای آن ها را بگیرند، ولی کار این شکلی جریان

نداشت. یعنی چون مملکت در حال پیشرفت فوق العاده بود و هر روزی می شد ده کار مثبت جلو مردم گذاشت، طبیعتا حزبی که بر سر کار بود، از پیشرفت مملکت برای اسم خودش استفاده می کرد و حزبی که ظاهرا در اقلیت بود با وجودی که شاید افرادش به همان اندازه

وطن دوست و ترقی خواه بودند، ولی صرفا به اسم این که در اقلیت بودند از هر گونه فعالیت

سیاسی خود به خود و به طور اتوماتیک محروم می شدند، برای این که از هر کسی اگر می پرسیدند این مملکت در حال پیشرفت هست یا نه، نمی توانست بگوید نه و می بایستی بگوید

البته و صد البته، می گفت پس به من رأی بده و البته او هم به او رأی می داد. [...]

البته باید این را تذکر بدهیم که یکی از اساس سه گانه حزب رستاخیز ملت ایران، اصول انقلاب شاه و ملت است.(2)

شاه که با گذشت بیست و دو سال، هنوز نفرتش از دکتر مصدق کاستی نگرفته بود، در 28 مرداد 1354، ضمن اظهار بیزاری از آن «خاطره شوم تشتت و تفرقه ویرانگر»، خرسند بود که از آن پس، کشور در راه تحقق حاکمیت ملی و وحدت مردمی گام برداشته، و نهایتا با تأسیس حزب رستاخیز (که از آن تحت عنوان مظهر همبستگی ملی نام می برد) وحدت و یکپارچگی ملی تکامل یافته است و «نیروی متشکل و پرتحرکی را به وجود آورد که در تاریخ کشور ما نظیر نداشته است». از دید او، حزب رستاخیز «بهترین ارمغانی» بود «به خاطره دلیران جانباز بیست و هشتم مرداد».(3) در 22 شهریور 1354، شاه در مصاحبه با حسنین هیکل، روزنامه نگار معروف مصری، تصریح کرد که از دلایل مهم تأسیس حزب رستاخیز تثبیت آینده سلطنت سلسله پهلوی و صعود بدون دغدغه فرزندش رضا پهلوی به جای او بر سریر سلطنت بوده است.(4)

ص:154

همان رهنمودی که سالها قبل، سفیر آمریکا از طریق علم، وزیر دربار، به شاه داده بود! شاه در

25 شهریور همان سال به تلویزیون آلمان فدرال گفت، احزاب ایران نوین و مردم هیچ گونه

علایمی که حاکی از عدم وفاداری نسبت به سلطنت باشد از خود بروز نداده بودند اما «شکل و فرم آن ها دیگر کارآیی» لازم را نداشت. زیرا «حزبی که به قدرت می رسید از ثمرات پیشرفت

برخوردار می شد و احزاب اقلیت صد در صد بازنده» می شدند. اما اینک با تأسیس حزبی واحد و فراگیر «سیاستمداران اقلیت نیز امکان آن را» یافته بودند تا «با دولت به همکاری بپردازند.»(1) گزارشگر تلویزیون دانمارک که در 15 خرداد 1355 با شاه مصاحبه کرد، از وی پرسید چرا برخلاف دیدگاه سابقش که سخن از لزوم تقویت نظام دو حزبی به میان آورده بود، اینک نظام

تک حزبی را برگزیده است، شاه در پاسخ ضمن تأکید بر پیشرفتهای سریعی که شئون مختلف را آماج خود ساخته است، تأسیس حزب رستاخیز را ضرورتی برای پاسخ به نیازهای جدید کشور برشمرد و گفت:

برای اینکه در کشوری که مانند کشور ما مراحل رشد و ترقی سریع را می پیماید و خواسته و تمنیات مردم را بر می آورد و کارهایی برای عموم انجام می دهد معمولاً حزبی در انتخابات

پیروز می شود که دولت را در دست دارد و آنهایی که به حزب مخالف و دیگر اسامی شهرت می یابند در انتخابات بازنده می شوند، برای اینکه کشور من با سرعت پیشرفت می کند و حزب

دولتی افتخارات و امتیازات ترقی کشور را از آن خود می داند، بسیار ناپسند است که اندیشمندان و شخصیت های لایق و کاردان تنها به سبب همبستگی با حزب مخالف از صحنه فعالیت های مترقیانه دور بمانند. در حقیقت ما با ایجاد این حزب به تمام افراد متفکر علاقمند فرصت دادیم تا اندیشه ها و طرح های سازنده خود را در چارچوب حزب بیان کنند و تجربیات

و نظریات آراء و پیشنهادهایشان را ارائه دهند و راههای اجرای آن را معرفی کنند. بنا بر این، ما در حزب جدید بیش از نظام دو حزبی و یا آنچه قبلاً داشتیم بهره خواهیم برد. قبلاً یک حزب حاکمه و یک حزب مخالف داشتیم و درون حزب جدید، شاید ده، پانزده یا بیست دسته به وجود آمده که هر گروه نظرات، اندیشه ها و پندارهای متفاوت دارند و در حقیقت اکنون امکانات بسیار بیشتری برای اظهارنظر و عقاید در اختیار داریم.(2)

وقتی گزارشگر دانمارکی از دلایل شاه در تأسیس نظام تک حزبی (که آن را فرصتی مناسب برای مشارکت عموم مردم در عرصه سیاسی کشور برشمرده بود) قانع نشد و تذکر داد تجربه سیاسی کشورهایی که دارای نظام تک حزبی هستند خلاف ایده های «اعلیحضرت» را تأیید می کند، شاه وضعیت سیاسی حاکم بر ایران و بالاخص قدرت رهبری خود را فراتر از

ص:155

آنی ارزیابی کرد که به دام دیکتاتوری و خفقان افتد:

می دانید که در این کشور من یک مقام سیاسی محسوب نمی شوم، من رئیس کشور هستم و بالاتر از احزاب سیاسی قرار گرفته ام و توانایی کافی برای تحمیل رقابت های منصفانه بین مردم را دارم. در دیگر نظام ها موقعی که مقام سیاسی، اصول یک حزبی را تحمیل می کند شرایطی پدید

می آید که شما آن را دیکتاتوری و یا خفقان عمومی و غیره و غیره می خوانید، اما اینجا پادشاه برتر و فراتر از همه این چیزهاست. ما با انجام این کار نظام یک حزبی فرصت و زمینه ای پدید آوردیم تا هر فرد قادر و قابلی بتواند خودش را نشان دهد و پس از شناسایی استعدادش او را به مقامی که شایسته اش باشد می رسانیم، در حالی که قبلاً تنها به سبب عضویت در حزب مخالف،

چنین افرادی همیشه از صحنه سیاست به دور می ماندند.(1)

شاه در پاسخ سئوال دیگری از همین خبرنگار که پرسیده بود نظام تک حزبی را تا چه هنگام در فضای سیاسی ایران تداوم خواهد داد؟ ضمن اشاره به عدم تقلید کورکورانه از شیوه سیاسی حاکم بر غرب، اظهار داشت:

این به نتیجه گیریهای بعدی و چگونگی هضم وقایع از جانب مردم، بستگی دارد. موضوع دیگر این است که ما احزاب سیاسی و بعضی چیزهای دیگر را از غرب تقلید کرده و پذیرا شده ایم و چیزی نیست که خود اختراع کرده باشیم. چون این شیوه ای از آن غربی ها است. اولاً ما مجبور نیستیم هر کاری که غربی ها انجام می دهند تقلید کرده و عین آن را انجام دهیم. ثانیا اینکه فکر نمی کنم شما بتوانید نمونه ای بارز از بهترین نوع حکومت را عرضه کنید و بگوئید

فلان دولت بهترین است. بنا بر این، آنچه از دید ما بهتر است آن را برمی گزینیم و نیازی به توصیه دیگران نداریم که راه ما را تعیین کنند. ما هرگز کورکورانه از شماها به خاطر اینکه

اندیشه تان غربی است، پیروی و تقلید نخواهیم کرد. تقلید کورکورانه را به هیچ وجه نمی پذیریم.(2)

شاه در 2 بهمن 1355 درباره دلایل تأسیس حزب رستاخیز با گزارشگران تلویزیون فرانسه نیز مصاحبه ای انجام داد. وقتی گزارشگر فرانسوی از او پرسید هدف او از ادغام

احزاب پیشین در حزب واحد و فراگیر رستاخیز چه بوده است، پاسخ داد:

قصد من این بوده است که این حزب، که حزب واحد نامیده می شود و در حقیقت چهره واقعی یک حزب نیست کلیه افراد ملت را به جز آنهایی که یاغی هستند در بر می گیرد، این

حزب توسط یک سیاستمدار و یا یک سازمان سیاسی، صاحب نظریات مشخص، ایجاد نشده و در چارچوب تعیین شده ای قرار نگرفته است و از این جهت نمایشگر فلسفه انقلاب ما است،

انقلابی که بر چارچوب تعیین شده ای قرار ندارد و قبل از همه روی نبوغ ایرانی و سپس روی

هر آن چه که امروز در جهان برای امکان ترقی و خوشبختی یک کشور مناسب تر است، استوار

ص:156

است. یعنی عدالت اجتماعی، انضباط در کار مشارکت کامل همگانی، البته تا آنجایی که امکان داشته باشد، در امور کشور و در امور جاری و نیز در ثروت های ملی. بنا بر این، حزب ما شامل کلیه ایرانیان، کلیه اتباع، مردان و زنان ایرانی خواهد بود که در چارچوب قانون اساسی کشور قرار دارند.

ما نمی توانیم به کسانی که بخواهند از چارچوب قانون خارج شوند اجازه دهیم که به دلخواه عمل کنند.(1)

شاه درباره فلسفه وجودی حزب رستاخیز، گفتگویی هم با اولیویه وارن فرانسوی انجام داد و در آن با وضوح بیشتری در این باره اظهار عقیده نمود. وقتی اولیویه وارن از او پرسید از انحلال احزاب پیشین و تأسیس حزبی واحد چه هدفی را دنبال می کند، شاه پاسخ داد که حزب رستاخیز را نمی توان به معنای اخص کلمه حزبی واحد خواند، زیرا در واقع وظایف احزاب پیشین را یک تنه متحمل شده است و فضای دموکراتیک بیشتری برای تصمیم سازیهای مهم فراهم آورده است و از آنجایی که به مبارزات «مسخره» گذشته احزاب پایان داده است می تواند انگیزه بیشتری برای مشارکت عمومی فراهم نماید.(2)

هنگامی که اولیویه وارن سئوال کرد آیا پیش از تأسیس حزب رستاخیز اختلافات عمیق سیاسی در فضای کشور حاکم شده بود تا وی بخواهد به آن وضعیت پایان دهد؟ شاه با صراحت پاسخ داد که در شرایط حضور قدرتمندانه او در رأس هرم قدرت، هیچ گونه مخالفت سیاسی جدی نمی تواند در ایران شکل بگیرد و بنابراین، تأسیس حزب رستاخیز در پاسخ به حل مشکل ناشی از بروز اختلافات جدی در کشور پدید نیامده است. به عقیده شاه،

در نظام سیاسی موجود کشور مخالفت با اصل حاکمیت نمی توانست نمودی خارجی پیدا کند و مخالفتها در بالاترین حد آن صرفا در چارچوب نحوه اجرای امور خلاصه می شد و «اما آنچه شما مخالفت می نامید یعنی مخالفت با خود حکومت، قانون این کار را مجاز نمی داند [...]

و هرگونه فعالیتی علیه حکومت شاهنشاهی در ایران ممنوع است، خوب یا بد همین است.»(3) شاه آشکارا اظهار داشت که مخالفت با روش حکومت او و اصلاحاتی که از سالها قبل انجام آن در

دستور کار حاکمیت قرار گرفته، از حیطه اختیارات هر منتقدی خارج است. در بخشهایی از سخنان بی پروای شاه آمده است:

بالاخره باید صریح بود، مخالفت با همه اصلاحاتی که ما انجام می دهیم خیلی دشوار است.

ص:157

اعضای پارلمان می توانند به سادگی واقعا درباره بعضی روش ها و شاید بعضی اشخاص و برخی از سازمان ها بحث بکنند. بلی، این ممکن است. اما فکر می کنید چه کسی در این کشور می تواند

درباره اصلاحات بحث و مجادله کند؟ صمیمانه بگویم، من فکر نمی کنم که کسان فراوانی در

این اندیشه باشند. من می کوشم تا در این زمینه آگاهی هایی بیابم. صدها و صدها استاد دانشگاه همه این مسائل را برای ما مطالعه و بررسی می کنند و هرگز هیچ یک از آنها نیامده است به من بگوید که اصلاحات به این شکل که هست، مورد بحث قرار گرفته اند. با وجود این پارلمان

آزادی عمل کامل دارند که بهترین شکل اجرای این یا آن اصلاح را مورد بررسی قرار دهند و این مباحثه حضوری بسیار سالمی است که می تواند در بطن حتی خود حزب هم انجام بگیرد، در حالی که پیش از رستاخیز در زمانی که چندین حزب سیاسی وجود داشت، هر بحثی اجبارا جانب گیرانه می شد. وقتی که یکی چیزی می گفت، دیگری به طور خودکار مخالف آن را می گفت و هر کدام در موضع خود می ماندند. اما حالا زمان تحول یافته است، ما مباحثه واقعی،

بحث و بررسی واقعی را بنیاد گذاشته ایم.(1)

روز یکشنبه 24 اردیبهشت 1357، در واپسین ماههای فعالیت حزب رستاخیز که بحران سیاسی به طور جدی فضای کشور را فرا گرفته بود، شاه در حالی که آشکارا از عملکرد حزب

رستاخیز اظهار نارضایتی می کرد، در مصاحبه با خبرنگاران تلویزیون ملی ایران طی سخنانی، همان نظرات سابق خود را در دلایل تأسیس حزب تکرار کرد:

موقعی که حزب رستاخیز ملت ایران را ما به ایرانی ها پیشنهاد کردیم، گفتیم برای این است که در این مملکت حیدری - نعمتی درست نکنند یعنی دولتی که سر کار هست به طور طبیعی در هر انتخابی بیاید انتخاب شود و می تواند برود به مردم بگوید که من برای شما این کارها را کردم و ... یعنی بازی ظریف سیاسی که در ممالک غربی به عنوان حزب اکثریت و اقلیت درست می کردند، ما می خواستیم تقلید کورکورانه از آنها بکنیم، منجر به همین ها می شد که الآن به شما گفتم، ولی چون سلیقه ها را نمی شود از بین برد و اختلاف نظر هم در حدود مصلحت مملکت نه فقط ممکن است بلکه شاید بعضی اوقات هم لازم است، گفتیم همین کار را ما در داخل حزب فراگیرنده ما می کنیم، چرا نکنیم. ضمنا هم گفتیم کسانی که به هیچ کدام از این چیزها عقیده نداشته باشند، ایمان نداشته باشند، باز هم ایرانی هستند و در این مملکت می توانند زندگی بکنند [...] ولی دیگر موقع رجوع کار مسئولیت دار نمی توانند بکنند(2)

اما، آخرین اظهارات شاه، متضمن نقد عملکردش در پایه گذاری حزب رستاخیز است. او این اظهارات را در کتاب «پاسخ به تاریخ» نقل کرده است. در این کتاب که مدتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته شده است، ضمن اظهار پشیمانی از تأسیس حزب رستاخیز،

ص:158

هدف اولیه تأسیس آن را چنین شرح می دهد:

در دوران سلطنتم هیچ چیز به حد کمال خود نرسید و به همین جهت اگر به جنبه های منفی اشاره نکنم این مبحث ناتمام می ماند. وقتی در چهارم مارس 1974 (11 اسفند 1353) تأسیس

حزب رستاخیز را پیشنهاد کردم، دو هدف را در نظر داشتم. در کوتاه مدت این حزب واحد با

در نظر گرفتن اعضای طبقات اجتماعی و مردانی از هر نوع عقیده و با ماهیت لیبرالیستی سازنده اش، می توانست در وقت و نیروی انسانی صرفه جویی کند. از آنجا که جبهه مخالفی در کار نبود، هیچ یک از شخصیت های مهم به خاطر کنار رفتن حزبشان بر اثر شکست در انتخابات

از مشارکت در دولت محروم نمی شدند و به خدمات همه مردان توانا می توانستم اتکا کنم... و حزب رستاخیز برای حصول به بسیاری از مقاصدی که مجاری دولتی به سویشان هدف گیری شده بود ما را یاری دهد. بدبختانه، غلط بودن فکر ایجاد این حزب در عمل به اثبات رسید.

چون پرزیدنت سادات نیز نظام تک حزبی مصر را از میان برداشت و راه را برای پیدایش احزاب باز کرد و به نظرم عمل او درست بود [...] به هر حال حزب رستاخیز نتوانست به هدف هایی که به خاطرش ایجاد شده بود نائل شود.(1)

گرایش شدید شاه به شیوه استبدادی حکومت که تأسیس حزب رستاخیز را به دنبال آورد، با انفجار بهای نفت در سالهای نخست دهه 1350 و افزایش سرسام آور درآمدهای کشور در قبال صدور و فروش آن، ارتباط تنگاتنگی داشت. افزایش بهای نفت، در حقیقت، آخرین «بقایای واقع بینی و حزم و احتیاط شاه را نابود کرد».(2) شاه با تأسیس حزب رستاخیز چهره واقعی خود را آشکار کرد و موجب شد مردم از نادرستی سخنان ناصادقانه پیشین او در ستایش از دموکراسی و نظام چند حزبی آگاهی یابند.(3) افزایش بهای نفت، نوعی غرور کاذب، «خود مختاری» و استقلال رأی در شاه به وجود آورده بود که احساس می کرد با انباشت هر چه بیشتر دلارهای نفتی دیگر نیازی به تبعیت از روش پیشین حاکمیت نخواهد داشت. با مقایسه ای سطحی به عیان دیده می شد که عایدات ایران طی سالهای 1352-1356، ارقامی نجومی خواهد بود و در خلال این مدت، رقم باورنکردنی 108 میلیارد دلار نصیب شاه می شد تا عقده های چندین ساله پیشین را بگشاید. درآمدهای نفتی ایران در سال 1353 (سال

تأسیس حزب رستاخیز) به رقم 9/17 میلیارد دلار افزایش یافت که نسبت به عواید سال

ص:159

1352 بیش از 5/3 برابر رشد داشت. پیش بینی می شد درآمدهای نفتی ایران در سال 1354 باز هم افزایش یابد و به رقم 22 میلیارد دلار برسد.(1)

افزایش چشمگیر بهای نفت موجب شد طی سالهای 1352-1353، شاه در بسیاری از طرحهای اقتصادی کشورهای خارجی سرمایه گذاریهای نامعقولی بکند و از سوی دیگر دلارهای نفتی بادآورده را به کشورها مختلف جهان وام دهد.(2) این اقدامات، غرور شاه را بیشتر می کرد. در این شرایط بود که شاه احساس کرد نیازی به مردم کشور و سازمانهای مختلف اقتصادی که به انحاء گوناگون با عواید پراکنده خود خزانه دولت را رونق بخشیدند

ندارد و پول فراوان نفت موجب خواهد شد او خود مستقلاً، هر آنچه می خواهد انجام دهد و

نظام سیاسی کشور را در جهت برآورده ساختن احساسات کودکانه خود، دگرگون سازد. طی دو سه سال نخست دهه 1350، دستگاه دیوانسالاری کشور به اعتبار تعداد کارمندانی که مستقیما می توانستند از خزانه دولت مستمری دریافت کنند، گسترش یافت. شاه به این عقیده

ناصواب رسیده بود که آحاد مردم صرفا از قِبَل درایت و گشاده دستیهای او، که به درآمدهای

نفتی متکی است، روزگار خوشی یافته اند و دیگر حق ندارند اقدامی بر خلاف آنچه او می خواهد انجام دهند. به همین لحاظ، همزمان با افزایش شمار زندانیان سیاسی (بالغ بر صد هزار تن)(3) شاه با بهره گیری از نیروهای سرکوبگر ساواک به قلع و قمع مخالفان سیاسی پرداخت. همگام با افزایش بهای نفت، حمایت بی شائبه آمریکا از شاه نیز بر غرور او افزود.

شاه به سختی خیالپرور و پرنخوت شده بود و همچنان که منسفیلد می نویسد، «تعادل فکری خود را از دست داده بود».(4)

در سال 1352، انعقاد قرارداد نفتی سنت موریس که به گمان بی پایه شاه، استقلال نفتی ایران را تأمین کرد، بر نخوت او بیش از پیش افزود. ضمن اینکه آغاز جنگ اعراب و اسرائیل

1352/ 1973 م، و تحریم نفتی کشورهای عربی باعث شد صدور نفت ایران رونق بیشتری پیدا کند و به حدود 6 میلیون بشکه در روز برسد.(5) در همین زمان بود که شاه با حسابی سرانگشتی تصور می کرد درآمدهای نفتی، قدرت او را در سطح جهان گسترش داده و ایران به مرتبه پنجمین کشور بزرگ جهان نزدیک می شود. شاه تصور می کرد با قدرت پول به

ص:160

سهولت می توان به تکنولوژی پیشرفته و قدرت نظامی بلامعارض دست یافت و برنامه های وسیع اقتصادی خود را پیاده کرد. به همین دلیل، بودجه عمرانی پنجم کشور را (1352-1357) را از رقم 35 میلیارد دلار به 68 میلیارد دلار افزایش داد و وعده داد که به زودی راکتورهای اتمی، انرژی مورد نیاز کشور را تأمین خواهد ساخت. از دید منسفیلد، برنامه های شاه رویایی کودکانه بود که فقط از غرور و خود پسندی او سرچشمه می گرفت. به

عقیده منسفیلد، شاه در واقع، حالت آدمی را داشت که ثروت سرشاری را به ارث برده و از به یادآوردن میزان آن درایت و دوراندیشی خود را از دست می دهد.(1)

موضوع مرتبط دیگری که حس غرور کاذب شاه را سیری شتابان داد طرح خروج انگلیسی ها از خلیج فارس و ژاندارمی او در منطقه بود. او ادعا می کرد «ما رسالت تاریخی

داریم تا صلح و آرامش را در منطقه خلیج فارس برقرار کنیم [...] انگلیسی ها از خلیج فارس رفته اند و ما خلاء آنها را پر خواهیم کرد». شاه انگلستان را مطمئن می کرد که در آینده نگران تأمین منافعش در منطقه نباشد و نیز آمریکایی ها به جد امیدوار باشند نفت مورد نیاز آنها با اقتدار او از منطقه خلیج فارس تأمین خواهد شد. با این حال، شاه از آمریکا توقع داشت

«حمایت مادی و معنوی خود را» از او دریغ نکند و جنگ افزارهای مدرن و مورد نیاز او را بدون سنگ اندازی در اختیارش قرار دهد.(2) آرزوی اخیر شاه، از سوی آمریکایی ها برآورده شد تا باز هم بر غرور و بلندپروازیهای شاه پرده ای دیگر افزوده شود. ریچارد نیکسون،

رئیس جمهور وقت آمریکا طی سفری که در سال 1351/ 1972 م، به تهران داشت، نسبت به فروش سلاحهای پیشرفته آن کشور به ایران ابراز علاقه کرد تا شاه مسئولیتهای به زعم خود

صلح آمیز منطقه اش را با خیالی آسوده تر به انجام رساند. بدین ترتیب، در آن مقطع آمریکایی ها بگونه ای مستقیم شاه را تشویق می کردند «مسئولیت های نظامی و دفاعی بیشتری را در دفاع از منطقه به عده بگیرد و قول داد[ند] که تسلیحات لازم را اختیار رژیم [او ]قرار»

بدهند. بنابراین، شاه با احساس مسئولیت کاذبی که به او دست داده بود، جنگ افزارهای پیچیده ای را به کشورهای مختلف که در رأس آنها آمریکا بود، سفارش داد(3) و طی دو سه سال نخست دهه 1350 بیش از 10 میلیارد دلار برای خرید اسلحه از کشور آمریکا اختصاص یافت.(4) کارشناسان خبر می دهند که حدود نیمی از تمام فروش نظامی آمریکا در سال 1353/ 1974 م، به ایران تعلق داشت که ارزش آن به رقم 9/3 بیلیارد دلار می رسید. شاه تصور می کرد

ص:161

به زودی ایران در ردیف کشورهای قدرتمند نظامی جهان جای خواهد گرفت(1) و به بزرگترین هم پیمان غرب در مواجهه با بلوک شرق تبدیل خواهد شد.(2) در واقع هم

آمریکایی ها انتظار داشتند همزمان با اسرائیل که امنیت مدیترانه را برای جهان غرب تأمین

می کند، شاه ایران هم در منطقه خلیج فارس، ضامن امنیت شریان نفت به سوی غرب باشد. شاه، در اولین اقدام خود، در آستانه تأسیس حزب رستاخیز، جنبش انقلابی ظفار در عمان را

چنانکه مورد نظر آمریکا و غرب بود، سرکوب ساخت تا وظیفه ژاندارمی را به نحو دلخواه آغاز کند.(3) بدین ترتیب، مجموعه تحولات یاد شده که به دنبال هم طی سالهای نخست دهه 1350 اتفاق افتاد، به انگیزه ای قوی برای تأسیس حزب رستاخیز تبدیل شد. رویدادی که تنها

گذشت زمان نشان داد تا چه حد، طراحان و برنامه ریزان آن، مانند شاه و هم پیمانان او در تحلیل مسائل ایران در آن مقطع، اشتباه می کردند.

بر حسب ظاهر شاه گمان می کرد با انحلال احزاب فاسد پیشین و تأسیس حزبی واحد و فراگیر که با عضویت اجباری تمام مردم ایران توأم خواهد شد، خواهد توانست از بروز بحران سیاسی، اقتصادی و نیز اجتماعی جلوگیری کند و به قول خود امکان حضور و مشارکت جدیتر فعالان سیاسی وفادار در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را فراهم آورد و از سوی دیگر حزب رستاخیز را ضامن تداوم سلطنت در سلسله پهلوی قرار دهد و امیدوار باشد که به ویژه پس از کناره گیری او از سلطنت فرزندش بدون مواجه با مشکلی جدی سریر سلطنت را در اختیار بگیرد و در نهایت چنانکه منشور حزب بر پایه آن قرار گرفته بود، پایگاهی برای تحکیم موقعیت نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و نیز دستاوردهای انقلاب سفید فراهم آورد. اما گذشت زمان هرگز در مسیر ایده هایی که شاه بر

اساس آن حزب رستاخیز را بنا نهاده بود، پیش نمی رفت. حاصل مجموعه اقدامات و تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شاه و حکومتش، در سالهای پایانی سلطنت، به راستی، برای سلسله پهلوی فاجعه بار بود. به طوری که، می توان گفت در سقوط نهایی شاه، حزب رستاخیز نقش کمی نداشت.

شود، تعدادی از رجال و دولتمردان درجه اول به طور جسته و گریخته اطلاعاتی در این باره به دست آورده بودند. اما، همان گونه که از منابع آن دوره برمی آید، تصور روشنی از آنچه شاه در 11 اسفند 1353 پیرامون چگونگی تشکیل حزب جدید مطرح کرد، وجود نداشت. حداقل، دو سه هفته پیش از زمان موعود، در میان کسانی که بویی از قضیه برده بودند، گفتگوهایی خصوصی پیرامون تحول جدیدی که در عرصه سیاسی ایران در آستانه وقوع بود، در گرفت. حتی امیرعباس هویدا که تا حدی با خبر بود، تصور روشنی از موضوع نداشت و «فکر می کرد سایر احزاب سیاسی با حزب ایران نوین ائتلاف خواهند کرد و کماکان قدرت در دست او خواهد بود.»(1) هیچ مدرکی دال بر آنکه شاه پیرامون موضوع با یکی از دولتمردان کشور مشورت کرده باشد، وجود ندارد. حتی اسداللّه علم به رغم ارتباط تنگاتنگی

که با شاه داشت، از اصل قضیه آگاهی درستی نیافت. شاه قصد داشت در اعلام تأسیس حزب رستاخیز که قرار بود نظام سیاسی جدید ایران بر محور آن شکل بگیرد، هیچ فرد دیگری را

پیشاپیش در جریان دقیق اندیشه های خود قرار ندهد. شاید گمان می کرد هرگاه در این باره با عقلای قومش رایزنی نماید از اعتبار شخصی خود در جایگاه رأس هرم حاکمیت خواهد کاست و حزب رستاخیز مبدع و پیشگام دیگری خواهد یافت و در نهایت، شاید شاه هرگز تصور نمی کرد در عرصه ایران زمین کسی باشد که بتواند گام به گام او، عرصه تفکر را در

نوردد.(2)

اسداللّه علم چند روز قبل از موعد مقرر از سوی شاه مأموریت یافت گروهی از رجال مهم کشور را برای جلسه ای که در روز یکشنبه 11 اسفند 1353 برگزار خواهد شد و گمان می رفت در آن جلسه شاه سیاستهای جدیدی را اعلام کند، دعوت نماید. اسداللّه علم وظیفه

خود را به نحو دلخواه شاه به انجام رسانید، اما، تقریبا تمام کسانی که برای روز موعود کارت دعوت گرفته بودند از دلیل این گردهمایی اطلاع دقیقی نداشتند. مصطفی الموتی که خود یکی از مدعوین به جلسه بود پرده ای از انتظار همراه با ناآگاهی گروهی دیگر از همقطاران

خود تا فرا رسیدن زمان ملاقات با شاه را چنین توصیف کرده است:

ص:163

صبح روز یکشنبه 11 اسفند مطابق معمول در دفتر فراکسیون پارلمانی با چند تن از نمایندگان درباره کارهای جاری مجلس صحبت می کردیم که مهندس ریاضی رئیس مجلس به اتاقم آمد. ضمن صحبت گفت عصر امروز مرا به کاخ نیاوران برای کار مهمی دعوت کرده اند. شما می دانید موضوع چیست؟ گفتم از من هم دعوت شده، نمی دانم درباره چه کاری باشد، ولی چند روز پیش از لحن هویدا استنباط کردم که تغییرات مهمی از نظر حزبی در جریان است. هویدا هم از نحوه آن خبر نداشت. عطاءاللّه اخلاقی گفت برای امروز شنیده ام از خیلی ها دعوت شده و روزنامه نگاران داخلی و خارجی هم شرکت دارند و می گویند مسائل مهمی اعلام خواهد شد.

وقتی به کاخ نیاوران رفتم دیدم گروهی از روزنامه نگاران داخلی و خارجی و رؤسای مجلسین و رؤسای فراکسیون ها و دبیران کل احزاب حضور دارند و درباره تشکیل جلسه و موضوعی که مطرح خواهد شد بحث می کردند. از نخست وزیر و رؤسای مجلسین جریان را پرسیدم اظهار بی اطلاعی کردند معلوم شد هیچکس حتی ملکه و وزیر دربار و نخست وزیر هم

از آن مطلع نیستند. پس از لحظه ای به سالنی راهنمایی شدیم که در حدود 50 صندلی در آن

چیده شده بود و دوربین های فیلمبرداری و شرکت خبرنگاران و عکاسان و کارکنان تلویزیون

نشان می داد که برای انتشار مطالب آن جلسه پیش بینی های لازم شده است.

پس از چند دقیقه رئیس تشریفات دربار ورود اعلیحضرت را اعلام داشت که حضار به پا خاسته و اعلیحضرت در میان فعالیت شدید عکاسان و فیلمبرداران که از ورود معظم له و حضار

در جلسه عکس برمی داشتند به جلسه وارد شده و در پشت میکروفن قرار گرفتند.(1)

عصر روز یکشنبه یازدهم اسفند ماه 1353، سخنان شاه در اعلام رسمی تأسیس حزب واحد و فراگیر رستاخیز با مقدمه ای تقریبا طولانی که محتوای آن با موضوع اصلی کمتر ارتباط داشت، آغاز شد. شاه سخنان خود را با این عبارات شروع کرد که اظهاراتش در این

جلسه «برای حال و آینده مملکت لازم و مفید» خواهد بود و برای تشریح دلایل آن به مرور روند تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران طی دوران معاصر پرداخت تا در نهایت به این نتیجه لازم دست یابد که نقش قاطع او و البته پدر تاجدارش! در توسعه سیاسی، اقتصادی

کشور از هر شائبه ای عاری است و رهبریهای او کشور را در آستانه ورود به دروازه های تمدن بزرگ قرار داده است.

شاه با تحلیلی دلخواهانه از مشروطیت و دموکراسی و مصادیق عملی آن نتیجه گرفت که از آغاز مشروطیت تا وقوع کودتای 1299 و صعود پدرش بر سریر سلطنت، ارکان مشروطیت و دموکراسی هرگز در ایران پای نگرفتند و هرگاه این کودتای به زعم او «مبارک»

ص:164

به وقوع نمی پیوست، طی چند سال انحطاط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران بسیار بیشتر از آنی می شد که در حساب آید. اما چنانکه شاه اضافه می کند تلاشهایی که پدرش طی دوران

سلطنت خود در مسیر توسعه همه جانبه کشور به انجام رسانیده بود پس از آغاز جنگ جهانی

دوم و کناره گیری او از قدرت یکسره، در خطر افتاد و باز هم از منظر وی فقط رهبری داهیانه!

و البته همت ملی ایرانیان بود که کشور را از چنگال نااهلان خارج ساخته در کف با کفایت شاه نهاد. از منظر وی، پس از کودتای ملی 28 مرداد 1332، به تدریج آبادانی و توسعه کشور را

قرین خود ساخت و موفقیتهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران طی دو دهه 1330 و 1340، که بدون انکار با اتکای به قدرت رهبری او به دست آمد، کشور را در آستانه ورود به دروازه های تمدن بزرگ قرار داد.

به نظر شاه، در پرتو طرحهایی که دولت تحت امر او، برای برنامه پنج ساله پنجم توسعه اقتصادی در نظر گرفته بود، طی چند سال آینده رفاه عمومی، سراسر ایران را فراخواهد گرفت و در عرصه جهانی فقط تعدادی انگشت شمار از کشورهای جهان قادرند در پیشگامی قافله توسعه و تمدن جدید افتخار حضور در کنار ایران را داشته باشند. شاه گام برداشتن در چنین مراحلی را مستلزم بهره گیری از نیروی تمام کسانی می دانست که در

بخشهای مختلف کشور حضور بالقوه داشتند؛ ولی، نظام حزبی حاکم امکان خدمتگزاری برخی از مهم ترین این چهره ها را برای توسعه شتاب آلود کشور، از آنان سلب کرده بود.

بنابراین، در این مرحله، کشور نیازمند پدید آمدن دستگاه سیاسی جدید و در عین حال فراگیری بود که، بتواند بدون مواجه شدن با مانعی جدی، تمام نیروی بالقوه موجود در کشور

را با طرحهای توسعه طلبانه شاه هماهنگ کند. چنان که خود شاه به درستی خاطرنشان کرد، تا آن برهه با حمایت و اجازه شخص او نظام دو حزبی در کشور دوام آورده و برخی از اهداف مهم او را برآورده ساخته بود، اما وی اخیرا به این نتیجه رسیده بود که دیگر عصر بازی نظام دو حزبی و چند حزبی در کشور سپری شده و دلیلی برای باقی ماندن گروهی پیوسته در قالب

و نقش اقلیت وفادار به حاکمیت وجود ندارد. به زعم شاه، دیگر «بازی کردن رل اقلیت وفادار در این مملکت خیلی مشکل» شده بود و چنانکه بلافاصله با کمال صداقت و درستی خاطرنشان ساخت دلیل اصلی عدم امکان بازی کردن رل اقلیت در کشور در این نکته اساسی و مهم نهفته بود: «برای اینکه این رل [اقلیت ]قابل بازی کردن نیست».

شاه پس از ذکر این موضوع بار دیگر گریزی ملال آور و بی ربط به پیشرفتهایی که کشور در عرصه های مختلف اقتصادی به دست آورده و سطح رفاه عمومی افزایش چشمگیری

ص:165

یافته بود، زد و نتیجه گرفت که با تمام گامهایی که در توسعه کشور برداشته شده است، دیگر نمی تواند سخنی در انتقاد از شیوه حاکمیت خود تحمل کند و بنابراین، از این پس آحاد ملت

ایران در دو صف کاملاً جدای از هم قرار خواهند گرفت. صف اول سپاسگزاران خدمات او خواهند بود که «به قانون اساسی و نظام شاهنشاهی و انقلاب سفید» عقیده راسخ خواهند داشت. اینان از پیشنهاد کاملاً آمرانه او در انحلال احزاب و تشکلهای سیاسی رسمی فعال در کشور و عضویت در حزب واحد و فراگیر رستاخیز استقبال خواهند کرد. اما گروه دیگر، که به صف هواداران تشکیلات سیاسی جدید نمی پیوندند، و به زعم او تعدادشان نمی توانست چندان قابل اعتنا باشد، به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول از میان کسانی «که وارد این تشکیلات سیاسی نشود و معتقد و مؤمن به این سه اصل که گفتم نباشد دو راه در پیش دارد، یا فردی است متعلق به یک تشکیلات غیرقانونی یعنی به اصطلاح خودمان توده ای و یک فرد بی وطن است، او جایش در زندان است، یا اگر بخواهد فردا با کمال میل بدون اخذ عوارضش،

گذرنامه اش را در دستش می گذاریم و به هر جایی که دلش می خواهد می تواند برود، چون ایرانی

نیست، وطن ندارد، عملیاتش هم قانونی نیست و قانون هم مجازاتش را معین کرده است»، در کنار این دسته که شاه آنان را «توده ای» و «بی وطن» می نامد، دسته دومی نیز هستند که به رغم عدم عضویت در حزب جدید، مخالفتی با اصل حاکمیت نخواهند داشت و حاکمیت هم به نوبه خود حداقل حقوق فردی و اجتماعی آنان را مراعات خواهد کرد: «اما کسی که توده ای نباشد، بی وطن هم نباشد، ولی به این جریان عقیده نداشته باشد، او در کار خود آزاد است، به شرطی که علنا و رسما و بدون پرده بگوید که آقا من با این جریان موافق نیستم، ضد وطن هم نیستم، در این صورت ما به او کاری نداریم، اما به اصطلاح دو دوزه بازی کردن و در هنگام وقوع یک خبر و یک سر و صدا پنهان شدن، این بازیهایی را که بعضی اوقات می بینیم دیگر قابل قبول نیست.»

بدین ترتیب، شاه حقیقتا متوقع بود در اولین فرصت ایرانیانی که نسبت به وطن خود و توسعه آن دِینی احساس می کردند عضویت در حزب واحد و فراگیر را بپذیرند: «جوابی که از فردا از ملت ایران درباره قبولی چنین سیاستی خواهم شنید بهترین نماینده افکار مردم ایران و بهترین ضامن پیشرفت سیاست هایی است که از بهمن 1341 به این

ص:166

طرف به چشم خودشان دیدند و بهترین تصویر پیش آمدهایی است که طی زندگی یک نسل و در بیست و پنج سال آینده

می توانند در نظر خود مجسم کنند.» او به جد تصمیم گرفته بود طی چند سال آینده ایران را به صف اول کشورهای توسعه یافته عالم ارتقاء دهد: «مملکتی که ما سه سال دیگر آن را به این

مرحله می رسانیم، هشت سال دیگر به آن مرحله، سیزده سال دیگر به مرحله ای که فکر می کنم جزو پنج کشور عالی دنیا قرار گیریم» و این مهم جز تحت لوای رهبری او که قرار بود از مسیر حزب رستاخیز بگذرد، تحقق نخواهد یافت. برای اینکه اندیشه سیاسی جدید، در مسیر تحققش با تأخیر همراه نشود، و «هیچ یک از اساس فعلی ما حتی برای یک ثانیه متزلزل نشود، امیر عباس هویدا را علاوه بر مقام نخست وزیری، برای مدت دو سال اول: یک رئیس هیأت اجرایی و یک رئیس دفتر سیاسی برای این دستگاه پیشنهاد می کنیم [... ]این مأموریت جدیدی که به امیر عباس هویدا دبیر کل دادیم، اضافه بر کارهای دولتی و نخست وزیری است، گو این که اصولاً زیاد موافق نیستم که نخست وزیر دبیر کل هم باشد، برای آن که اینها دو کاری است که هر دو تمام وقت انسان را می گیرد، حالا نخست وزیر ما چقدر در شبانه روز کار می کند، لابد همه تان می دانید که زیاد کار می کند و شاید تا دو سال دیگر هم بتواند دوام پیدا بکند و از پای در نیاید، این یک کار خیلی حساس است که به او سپردیم، زیرا مسلما نخست وزیر در کارهایش هیچ وقت به

شکل افراد نگاه نخواهد کرد که از قیافه کسی خوشش بیاید یا نیاید. این تشکیلات یک تشکیلات بزرگ ملی است و جنبه فردی ندارد، کار عظیمی است که مثل سایر کارهای مملکت، مثل انقلاب مملکت، مثل سیاست های دیگر که ما به آنها دست زدیم آن را از پیش خواهیم برد.»(1)

این اقدام نابخردانه شاه، در هیچیک از مکاتب و نظامهای سیاسی شناخته شده آن روزگار قرینه ای نداشت. هیچ یک از نظامهای توتالیتر و تک حزبی را نمی شناسیم که با کیفیت و روند نامتعارف حزب رستاخیز پای در عرصه وجود نهاده باشد. بر همین اساس بود که هنوز هیچکس نتوانسته تحلیل دقیقی از بنیان فکری و سیاسی آن ارائه دهد. بدین ترتیب، جز ارضاء جاه طلبی و سلطه استبدادی شاه که دیگر برای آن حد و حصری نبود، نمی توان انگیزه های اصلی تأسیس حزب رستاخیز را توجیه کرد. در مجموع، دلایلی که شاه پیرامون ضرورت تأسیس حزب رستاخیز بر می شمارد، عاری از هرگونه نظم اصولی و منطقی است. مطالعه اظهارات شاه در دلایل تأسیس حزب رستاخیز حاکی از این واقعیت است که او نه تنها

ص:167

شناختی جدی از خواسته ها و تمایلات و نیازهای جامعه ایرانی نداشت، بلکه، برای دولتمردان ریز و درشتش هم اعتباری قائل نبود. شاه حتی نپذیرفت که درباره تأسیس حزب رستاخیز با اطرافیان خود مشورت کند. حتی گروه پرطمطراق بررسی مسائل ایران که تعداد آنان به 600 تن می رسید، هرگز طرف مشورت شاه قرار نگرفت. به راستی شاه دچار بیماری جنون استبدادخواهی شده بود!

اندیشمندانی محسوب می شود که به رغم برخی انتقاداتش از روش سیاسی حاکم بر دوره پهلوی، هرگز با حاکمیت وقت از در مخالفت وارد نشد و تا واپسین ماههای حضور شاه در ایران، چندین بار با او ملاقات کرد و شاید به نوعی امیدوار بود توصیه های او کورسویی برای نجات کشتی طوفان زده و در حال احتضار رژیم پهلوی باشد.(1) نراقی در یکی از واپسین آثارش(2) که در سالهای پایانی دهه 1370 در ایران منتشر گردیده به صراحت مدعی شده است که رژیم پهلوی قابلیت لازم برای اصلاح پذیری داشت، ولی تلاشی جدی برای بهره گیری از

این پتانسیل موجود صورت نگرفت. گرچه، نراقی دلیلی برای این ادعای خود ارائه نمی کند،

اما سخن وی عاری از هرگونه منطقی است. شاید کاملاً اتفاقی بوده باشد که هم زمان با آغاز

انتقادهای صریح شاه از دموکراسیهای غربی، احسان نراقی هم سلسله انتقاداتی از تمدن جدید غرب مطرح نموده، در برخی آثارش نظیر «آنچه خود داشت» آشکارا ایرانیان را به پرهیز از رفتار سیاسی، اجتماعی غربی دعوت می کرد و شفای مشکلات مبتلابه را در درون جامعه ایرانی جستجو می نمود.

احسان نراقی تا واپسین روزهای حیات نظام شاهنشاهی از آسیب شناسان و نظریه پردازان جدی رژیم باقی ماند و هیچگاه شاه و رژیم او را از توصیه ها و چاره سازیهای

ص:169

راهبردی خود محروم نساخت. هنگامی که حزب رستاخیز به یکباره جایگزین احزاب سیاسی پیشین شد، احسان نراقی از جمله افرادی بود که، به این پدیده روی خوش نشان داد و آن را در راستای پیشبرد اهداف رژیم پهلوی مفید ارزیابی کرد. همچنانکه، در روزنامه آیندگان، مطلبی به نقل از وی به چاپ رسید که اقدام شاه در تأسیس حزب رستاخیز را به فال

نیک گرفته بود. نراقی در ابتدای سخنان خود تمدن غرب و الگوهای سیاسی حاکم بر آن سرزمین را نکوهش می کرد. همچنان که شاه، طی سالهای اخیر سلطنت، پیوسته دموکراسی حاکم بر کشورهای اروپایی و آمریکا را سخت به باد تمسخر می گرفت. به همین دلیل، نراقی

توضیح می دهد:

خلاصه آن که الگو و طرح تمدنی غربی اعتبار سابق خود را از دست داده است، حتی در خود مغرب زمین متفکرانی پیدا شده اند که به کنجکاوی در مراکز دیگر جهان که در آنجا جنب

و جوشی تازه پیدا شده است بنگرند. اینک به عقیده این جانب رسالت و مسئولیت جدید ملت

ما و همه افراد کشور وظیفه سازمان جدیدی که در شرف تکوین است [مقصود حزب رستاخیز

است ]اگر عالم در تحقیق علمی خویش، هنرمند در خلاقیت هنری اش، صنعتگر در کار صنعتی اش، کارگر در کار صنعتی اش، کشاورز در کار کشاورزی اش هر کدام توانستند به احساس

و ادراک علمی و هنری و فنی خود امکان تجلی و بروز ظهور بدهند مشارکت عملی [در حزب رستاخیز ]شده است. فقط از راه آفرینندگی و ایجاد دلبستگی هاست که احساس سرافرازی و اعتماد به خود جایی برای احساس حقارت باقی نمی گذارد. در دور افتاده ترین نقاط کشور، در کوهپایه های دور دست روستائیان فراوانی هستند که در این فکر و ابتکار و قابلیت آفرینندگی

بسیارند، فقط ما باید به این اصل اعتقاد پیدا کنیم که به خوبی می توان هم تکنولوژی جدید را به منظور افزایش بازده بر وضع آنها تطبیق داده و هم امکان ابداع به آنچه عشق دارند برای آنها فراهم کرد. شکوفایی این استعدادها و توجه به علایق اجتماعی و مدنی در همه افراد کشور و به قول عرفا درک عشق آنان است که مظهر آن یک فرهنگ اصیل و معقول ملی است که موجب می شود هر کسی در این خانه خود را صاحب خانه بداند. چون در این صورت هر کسی اثری از

خود در خانه می بیند. همین است به نظر اینجانب معنی و مفهوم مشارکت بالفعل عامه مردم و جلوه ای از رستاخیز ملی ایران.(1)

به مانند احسان نراقی کسانی دیگری هم بودند که طی همان دوران، مقالاتی در انتقاد از دموکراسیهای غربی و حمایت تلویحی و آشکار از حزب واحد رستاخیز ملت ایران منتشر ساختند. ابراهیم جهان نما، در گفتاری تحت عنوان «دموکراسی ها در همه جا از نفس افتاده اند» در صدد برآمد با تأسی به نوشته ها و دیدگاههای برخی فیلسوفان سیاسی غرب از جایگاه

ص:170

دموکراسی و نقش آن در جهان معاصر بکاهد و به طور تلویحی مخاطبان خود را به سوی آشتی با حزب جدید سیاسی حاکم بر ایران سوق دهد.(1) از سوی دیگر، نوشته هایی در نشریات آن دوره به چاپ می رسید که به گونه ای طنزآمیز، روش سیاسی حاکم بر غرب را به

سخره می گرفت که هشداری بود به ایرانیانی که تصور می کردند دموکراسی می تواند دستاوردی بیش از نظام سیاسی حاکم بر کشور به ارمغان آورد. این نوشته ها بیش از هر کس

به مذاق شخص شاه خوش می آمد تا گمان کند دیدگاههای او در انتقاد از دموکراسی غربی بی طرفدار نیست.(2) نشریه «خواندنیها» در همان دوران، مقاله ای به چاپ رسانید که از قول یکی از روزنامه نگاران فرانسوی «لودژولین» دموکراسی حاکم بر غرب را به شدت مورد انتقاد قرار می داد و از رسواییهای این پدیده (دموکراسی) و ستمی که از ناحیه آن بر بشر

امروزی رفته بود، داد سخن در می داد. هر چه بود این مقاله، دقیقا همان ایراداتی را بر

دموکراسی وارد می ساخت که شخص شاه بارها از آن منظر، آسیبهای گریبانگیر این شیوه سیاسی حاکم بر غرب را به باد تمسخر و انتقاد گرفته بود.(3) خواندنیها مقاله دیگری نیز از پیترسایدلینتر منتشر کرد که او هم از منظری مشابه، از شکست تجربه های دولت سازی دموکراتیک در برخی کشورهای پیرامونی خبر می داد.(4) محمود عنایت(5) هم مطلبی تحت

ص:171

عنوان «دموکراسی در چیست» در نشریه خواندنیها به چاپ سپرد که به برخی دیگر از جنبه های آسیب پذیری دموکراسی در کشورهای مختلف جهان چنین اشاره می کرد:

«مجله اخبار آمریکا و گزارش های جهان» با گروهی از کارشناسان امور اجتماعی و سیاسی و اقتصادی گفتگوی مفصلی ترتیب داده بود تحت اینکه «آیا دموکراسی در حال مرگ است؟» تقریبا هیچ یک از کارشناسان تا آنجا که من دقت کردم به این سئوال جواب مثبت نداده بودند و از چند پاسخی که در من به عنوان یک خواننده ساده حسن اثر گذاشته بود یکی پاسخ آقایی بود به نام چارلز فرانکل (استاد فلسفه دانشگاه کلمبیا) او گفته بود که از علل ضعف دموکراسی در کشورهای دموکراتیک این است که مردم به درستی حدود و ثغور حقوق خود را تشخیص ندادند. توجه نکردند که دموکراسی نظام بحث و نقد آزادانه و نظام استدلال و احتجاج است و در آنجا که بحث و نقد معقول و مدارا و تحمل و منطق وجود ندارد، دموکراسی هم افسانه پوچی بیش نیست. اگر در بعضی از کشورهای جهان سوم نظیر هند تجربه دموکراسی با شکست مواجه شد، علت این بود که آنها از روز اول دموکراسی نیم بندی داشتند. دموکراسی با عوام فریبی سر سازگاری ندارد و ایمان به دموکراسی لازمه اش ایمان و اعتقاد به این اصل اصیل است که به قول آبراهام لینکلن همه مردم را برای همیشه نمی توان فریفت. یکی از عواملی که برای مدتی می تواند دموکراسی را به خطر بیندازد جاذبه های سطحی افراد است. یک کسی که

چهره گیرایی داشته باشد یا خوب بتواند حرف بزند تا مدتی می تواند مردم را به دنبال خود

بکشاند. اما اگر او اعتقادی به سخنان خود نداشته باشد دموکراسی را در معرض خطر قرار

می دهد و متأسفانه وجود تلویزیون هم این خطر را تشدید کرده است. دموکراسی یونان را هم

همین کیفیت از بین برد. به همین جهت است که می گویم دموکراسی را با عوام فریبی نمی توان

راه برد. راه پیشرفت دموکراسی، تعقل و تفکر و اعتقاد عمیق به اصول دموکراسی است و کسی

که خود به این اصول معتقد نباشد هرگز نمی تواند دیگران را به راه راست ارشاد کند.

زمامداران عاقل و دوراندیشی مثل پریکلس را یونانی ها از اریکه قدرت به زیر کشاندند و شخصی مانند توسیدید را که محاسن ظاهرفریبی داشت به رهبری خود برگزیدند و افلاطون می گوید این نظربازی و ظاهرپرستی، دموکراسی یونان را کشت.(1)

یکی از مهم ترین افرادی که در حمایت از فکر تأسیس حزب رستاخیز و ضرورت تاریخی تأسیس آن، دیدگاه های خود را مطرح کرد، داریوش همایون(2) بود. وی مطرح ترین

ص:172

نویسنده و نظریه پرداز سیاسی بود که در دوران فعالیت حزب رستاخیز به پشتیبانی از آن پرداخت و برخی جنبه های آسیب پذیری آن را نیز طرح کرد. در 20 اسفند 1353 نشریه خواندنیها مطلبی تحت عنوان «همه چیز از نو آغاز می شود» از همایون به چاپ رسانید که چند روز قبل از آن در روزنامه آیندگان منتشر شده بود. در یادداشت همایون که از یک سو بر تأسیس حزب واحد رستاخیز خوشامد می گفت و از سوی دیگر جنبه های آسیب پذیری آن را بر می شمرد، آمده بود:

نظام چند حزبی پیشین به سبب نابرابری بی اندازه نیروی احزاب، نشانه های روزافزونی از خشکی و سنگ شدن نشان می داد. در عین حال کمترین فعالیت یک حزب مخالف می توانست حزب اکثریت را به محافظه کاری بیش از اندازه و گریز از هر چه که کمترین بیمی درباره اش

ص:173

می رفت بیندازد.

از سویی در سیاست کلی کشور مجال چندانی برای حرکت و مانور نمی ماند و از سویی در خود احزاب بیم از به هم زدگی و نارضایی و اختلاف، سرپوش بزرگی می شد که روی هر حرکتی را می گرفت. نگهداری یگانگی درونی حزبی حتی به بهای امتیازهای زیان آور، نرنجاندن دسته ها و جناح های گوناگون، قبول نکردن هیچ ریسک به ویژه در زمان های حساس

مانند انتخابات، این همه رهبری های حزبی را از پاره ای اقدامات اصلاحی پردامنه بازمی داشت.

رقابت در میان احزاب رقابتی سخت نابرابر بود، ولی این قدر بود که آنان را از هر تکان درونی بترساند و ناگزیر به مصالحه های ناسودمند کند.

در یک حزب واحد، در حزب رستاخیز ملی ایران، بیمی از آن رقابتها نخواهد بود. هیچ کس نخواهد توانست با این استدلال که کشاکش های درونی به سود مخالفان حزب تمام خواهد

شد جلوی بحث سازنده و حرکت اصلاحی را بگیرد. حزبی که به همگان تعلق دارد و از همگان

است از چه کسی هراسی خواهد داشت؟ در صفوف چنین حزبی می توان به هر بحث سازنده و حرکت اصلاحی دست زد، دست کم از لحاظ نظری امکان چنین آزادی عمل بیشتر خواهد بود.

چه در حزب ایران نوین و چه در حزب های دیگری که به رستاخیز ملی ایران پیوسته اند کسانی هستند که حزب برایشان بسیار سودمندتر بود تا آنان برای حزب. کسانی هستند که با

پیوستن به حزب، هر حزب که بود، بسیار کسان دیگر را از پیوستن باز می داشتند. کسانی هستند

که چون خار در چشم مردمان می رفتند و می روند. در گذشته این کسان را نمی شد از برابر چشم مردم دور کرد. یگانگی درونی حزب، ضرورت نشان دادن یک صف واحد به حزب رقیب، ترس از به هم خوردن اوضاع، متهم شدن به بی تدبیری و ضعف رهبری، رهبران حزبی را ناگزیر می ساخت که مدارا و مماشات کنند.

اکنون به دست رهبری های حزب ایران نوین و حزب مردم، به ویژه حزب ایران نوین که بسیار نیرومندتر و گسترده تر است، فرصت بزرگی افتاده است که دست کم صفوف حزب تازه را

از آن گونه کسان که وصفشان مختصری رفت بیالایند. آنها را در رده های مقدم قرار ندهند.

مردان و زنان خوشنام تر و پذیرفتنی تر را پیش بیندازند.

از نخست وزیر - دبیر کل نقل می کنند که این روزها پیوسته می گوید هیچ تفاوتی میان آنها که امروز به حزب رستاخیز ملی ایران می پیوندند با آنها که سالها در حزب ایران نوین تلاش

کرده اند نیست. این حق ناشناسی از زنان و مردان ایران نوین است. کسانی که امروز به دعوت

شاهنشاه پاسخ می دهند باری در گذشته در این کشور، در جاهای گوناگون، کار کرده اند و رنج برده اند.

اما نخست وزیر - دبیر کل می خواهد حزب تازه را در نخستین روزهایش از آسیب طبقاتی شدن مصون دارد. مفهوم دیگر این سخن آن است که همه چیز از نو آغاز می شود، حزبی تازه

به جهان می آید، آزاد از بسیاری سنگ های آسیا که بر گردن حزب های پیشین، به ویژه ایران

نوین، افتاده بود. زیرا ایران نوین، حزب حکومت و قدرت بود و کشش بیشتری برای

ص:174

فرصت طلبان و سودجویان داشت.

اما در برابر آن فرصت طلبان و سودجویان که سیل وار به حزب رستاخیز ملی ایران خواهند ریخت آن فرصت طلبان و سودجویان حزب های پیشین به چیزی گرفته نمی شوند. دشواری در پیش است.(1)

خواندنیها چند روز بعد، از داریوش همایون یادداشت دیگری به چاپ رسانید که در آن ویژگیهای حزب واحد رستاخیز و تفاوت آن را با احزاب توتالیتر برشمرده بود. وی نظیر یادداشت قبلی، سخن را در انتقاد از سوء عملکرد احزاب پیشین آغاز می کند که امکان مشارکت بیشتر سیاسی را از مردم کشور سلب کرده بودند و اینک حزب رستاخیز با گستره ای به وسعت تمام کشور توانسته بود این نقیصه بزرگ احزاب گذشته را به آسانی برطرف سازد و «زمینه برای تحقق یافتن درجه بسیار بالایی از انبازی (مشارکت) سیاسی در جامعه ایرانی فراهم شده است». همایوندر ادامه برای پاسخ به شبهاتی که در پیرامون تک حزبی شدن نظام سیاسی ایران (که تعبیر به گسترش شیوه استبدادی حکومت در ایران می شد) به وجود آمده بود، ضروری می بیند ماهیت دموکراتیک حزب رستاخیز را برای مخاطبان خود تشریح کند. در بخشهایی از این گفتار، چنین می خوانیم:

رستاخیز ملی ایران یک حزب واحد است و ایران یک حزبی شده است. ولی این نه بدان معنی است که حزب واحد ایران از زمره احزاب کلی گرا (توتالیتر) است و با اصول دموکراسی

منافات دارد. در رتبه اول باید توجه داشت که هر حزب واحدی کلی گرا نیست و هر حزب کلی گرا واحد نیست. در ترکیه حزب خلق از 1920 تا 1950 یک حزب واحد بود ولی با احزاب

کلی گرای اروپایی همزمان خود (کمونیست، فاشیست، ناسیونال سوسیالیست) چه از نظر سازمان

و چه روحیه و چه زمینه اجتماعی تفاوت های آشکار داشت. نظام های فرانسه و ایتالیای امروز

احزاب کمونیست کلی گرا هستند. ولی حزب واحد نیستند.

در حزب رستاخیز ملی ایران از آن انضباط سخت که زندگی عضو حزب را سراسر (چه در حزب و چه بیرون از آن) در بر می گیرد و پر می کند، از سختگیری در قبول اعضاء (که ویژگی

احزاب کلی گرای چپ و راست است)، از تصفیه های منظم، از یک لختی (مونولیت) نشانی نخواهد بود. این حزبی خواهد بود با درهای گشاده بر روی همه مردمان، با جناح ها و گروههای

گوناگون در درون خود که یا اختلاف سلیقه دارند و یا مهم تر از آن، نماینده منافع گوناگونی

هستند که یک جامعه نوین سیاسی شامل آنهاست و آنها را در برابر هم قرار می دهد تا هیچ یک بر دیگران مسلط نگردد و منافع جمعی حفظ شود.

ص:175

در یک حزب کلی گرا، هر فرد یا گروهی که با رهبری یک لخت (مونولیت) سیاسی و فکری و اداری حزب موافقت نداشته باشد به حزب راه نمی یابد و اگر بیاید تصفیه می شود. در حزب

واحد ایران شاهنشاه یکی از تأکیدهای مهم را بر وجود جناح های گوناگون که با هم رقابت کنند قرار داده اند. پیداست که با چنین فرض مقدماتی حزب رستاخیز ملی ایران به هیچ یک از سلاح های ایدئولوژیک و سازمانی حزب های کلی گرا که برای تکمیل یک خط فکری در درون حزب ابداع شده اند مسلح نخواهد گردید.

این یک حزب «دکترین» نیست که جای میهن و خانواده و زندگی شخصی اعضای خود را بگیرد و شامل همه امور زندگی آنان بشود. اعضای آن آزادی فکر زیاد دارند. البته درباره

استراتژیکی کلی حزب و روش های حکومتی آن توافق هست، ولی در آن همه چیز قابل تغییرهای گوناگون است. حزب یک «دکترین» ندارد. به عنوان یک نظام کامل فلسفی که همه اجزاء آن به هم پیوسته باشند و همه چیز را توضیح و تشریح کند. این حزبی نیست که به پوشاک

یا سلیقه هنری اعضای خود کاری داشته باشد، یا درباره فیزیک نوین یا روانکاوی عقاید ویژه و مقدس خود را داشته باشد.

حزب واحد ایران، چنان که خطوط کلی آن از سوی شاهنشاه کشیده شده به جای آن که وسیله ای برای تحصیل اراده یک رهبری بر توده های مردم باشد، وسیله بسیج سیاسی گروههای

بی شمار جمعیت ایران است تا کشاکش ها و رقابت های خود را در صف های آن انجام دهند.

چه آن ها که نمی خواستند از میان چند حزب با تفاوت های نامشخص یکی را برگزینند و چه

آن ها که با توجه به برتری خردکننده یک حزب بر حزب های دیگر امیدی به فعالیت سیاسی نمی دیدند، خواهند توانست به حزب تازه بپیوندند.

در واقع نظام چند حزبی پیشین ایران از نظر انبازی سیاسی بسته تر از نظام یک حزبی آینده بود. در آن نظام یک گروه سیاسی که قدرت حکومتی را به دست داشت، سوار بر موج پیروزی های اقتصادی و سیاسی و اجتماعی انقلاب ایران، انحصاری بر قدرت به دست آورده بود که برای هیچ گروه سیاسی دیگر کمترین امیدی را نمی گذاشت.(1)

همایون طی مطلبی دیگر که در 30 فروردین 1354 در روزنامه آیندگان به چاپ رسانید با اشاره به روند توسعه کشور که به زعم باطل او، با هدایت شاه افق روشنی پیش روی مردم کشور گشوده بود، نظام چند حزبی پیشین را ناکارآتر از آن ارزیابی کرد که قادر باشد گام به گام این توسعه روزافزون، راه تعالی را بپیماید و نظام حاکم ناگزیر از تأسیس حزبی جدید و

فراگیر بود تا با بهره گیری از توانمندی اقشار گسترده تری از مردم کشور کاروان توسعه کشور را پیش ببرد. در بخشهایی از این قضاوت همایون در باب ضرورت تأسیس حزب رستاخیز

ص:176

چنین آمده بود:

احزاب گذشته یکی بیشتر و دیگری کمتر به درجه ای از فعالیت سیاسی و بسیج قشرهای مختلف جامعه دست یافتند [...] احزاب گذشته نتوانستند همه آن قشرهایی را به میدان فعالیت سیاسی بکشانند که قابلیت بسیج شدن را داشتند. هر چه قدر ایران در راه صنعتی شدن از پیکار

علیه واپس ماندگی در افزایش اعتبار جهانی خود جلوتر می رفت، به همان نسبت نظام دو یا چند حزبی ما نابهنگام تر می شد و نیاز به جنبشی بزرگتر که سوای احزاب قشرهای غیرحزبی جامعه را نیز به میدان تلاش سیاسی بکشاند شدیدتر می گردید. رستاخیز ملی ایران پاسخ به این ضرورت

است. بدیهی تر از این نبود که شاهنشاه به عنوان مقامی فرای احزاب و گروهها و علقه های

گوناگون جامعه رهنمودهای این رستاخیز را صادر فرمایند[...] زیر این پوشش بزرگ است که باید همه گرایش ها و گروههای گوناگون گرد آیند و با مباحثات بارورکننده خود جنبش را به پیش ببرند، بحث و جدال های اساسی اندیشه ها را بارور سازند و به رستاخیز آن جاذبه ای را بخشند که در خور آن است(1)

داریوش همایون در عقیده خود بر لزوم حمایت از آرمان های حزب رستاخیز و نقشی که آن حزب می توانست در توسعه سیاسی، اقتصادی کشور بر عهده بگیرد تا هنگام انحلال آن کماکان وفادار ماند. در کتابی که در سال 1992 م تحت عنوان «گذار از تاریخ»، در پاریس منتشر کرد، از اینکه حاکمیت در نهایت به این نتیجه رسید حزب رستاخیز را منحل کند، تأسف می خورد و آن را اشتباهی بزرگ می داند. زیرا، در غیر این صورت می توانست در برابر

مخالفان از رژیم حمایت نماید. وی تجربه خود را در حزب رستاخیز چنین شرح می دهد: «در مورد حزب رستاخیز من از نقش خود بسیار سربلندم و معتقدم که آن حزب می توانست کار بکند. آن حزب آن جور که من می دیدمش ایران را می برد به طرف یک سیستم چند حزبی، منتهی قدم به قدم و به تدریج. ایران هم چاره ای نداشت جز این که به تدریج و قدم به قدم اصلاح شود.»(2)

سناتور عماد تربتی که از دوستان علم و حامیان حزب مردم به شمار می رفت، روز 12 اسفند، یک روز پس از اعلام تأسیس حزب رستاخیز، در جلسه علنی مجلس سنا بر این تصمیم شاه صحه گذارد و از تشکیل حزب رستاخیز به عنوان ضرورتی تاریخی نام برد. وی محتوا و چارچوب سخنان شاه در جلسه روز قبل را اساس تجلیل خود از فکر تأسیس حزب

ص:177

رستاخیز قرار داد و به تأسی از اظهارات شاه سیاهه تلاشهایی را برشمرد که وی از آغاز سلطنتش در راه توسعه کشور و نیز به دست آوردن استقلال سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به انجام رسانیده بود. عماد تربتی پس از فهرست کردن اقداماتی که شاه تا آن هنگام در عرصه

داخلی و خارجی در راه اعتلای کشور برداشته بود، فلسفه وجودی حزب را چنین تبیین کرد:

«رویه دو حزبی و یا چند حزبی برای جمعی و بی تفاوتی و بی حزبی برای جمعی دیگر موجب تولید نفاق و نقار داخلی شده است و بایستی بسیاری از اوقات گرانبهای هر یک از متصدیان امور در چنین موقع حساس و تاریخی که برای کمتر ملتی در خلال تاریخ رخ می دهد به سخن چینی و بگو مگوهای داخلی صرف شود، یکی بگوید دولت حزبی و دیگری بگوید حزب دولتی، آن یکی بگوید انتقاد سازنده، دیگری بگوید انتقاد مغرضانه، جمع دیگری هم برای اینکه از این

گونه ماجراها فارغ باشند به هیچ یک از احزاب رو نیاورده به عنوان بی طرف و بی تفاوت در گوشه ای بی توشه گوش خوابانیده مطالب طرفین را در محافل نَقل نموده و نُقل مجالس قرار

دهند». در چنین وضعیتی، تأسیس حزب رستاخیز، گامی بود «برای حفظ وحدت ملی و به منظور هماهنگی کامل برای تشکیل صف واحد عمومی ملت ایران از حزب اکثریت و احزاب اقلیت و دیگر مردمی که از احزاب نظر به همین اختلافات گریزان بوده اند». لذا این حلقه ها

دست به دست هم داده، «به مصداق آیه شریفه (اعتصموا بحبل اللّه جمیعا و لا تفرقوا)(1) عموما دور یکدیگر گرد آمده و در زیر پرچم شاهنشاهی واحد و قانون اساسی واحد و انقلاب سفید

واحد و رهبری واحد، حزبی واحد تشکیل [داده، تا]، گام های سریع خود را در صف واحد در راه مقاصدی بزرگ با راهنمایی های بزرگ رهبر خود بردارند».(2)

عماد تربتی گفتار خود را با تحلیل سه اصل بنیادین حزب رستاخیز (نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب سفید شاه و ملت) پایان می دهد و در ستایش از آن اصول بسیار مواظب است که در چارچوب تحلیل هایش کمترین درجه خطاپذیری در تأیید و حتی تکرار سخنان شاه را مراعات نماید.(3)

دکتر عنایت اللّه رضا،(4) دو سال پس از آغاز فعالیت حزب رستاخیز طی مقاله ای که در

ص:178

نشریه «اندیشه های رستاخیز» چاپ گردید، آشکارا به صف موافقان حزب رستاخیز پیوست. از انگیزه او در نوشتن این مقاله اطلاعی نداریم. اما، با توجه به اینکه پس از سپری شدن دو سال از فعالیت حزب رستاخیز نشانه های آشکاری از ناکارآمدی و نیز عدم استقبال جدی مردم از آن، نیازی به جستجوی فراوان نداشت، به نظر می رسید موضع گیری موافق او در قبال حزب، اندکی دیر هنگام بوده باشد. عنایت اللّه رضا از منظری فلسفی تحولات سیاسی،

اجتماعی ایرانِ دهه 1340 و اوایل دهه 1350 را مورد توجه قرار می دهد و می کوشد رخدادهایی نظیر اصلاحات موسوم به انقلاب سفید و سپس تأسیس حزب رستاخیز را همچون ضرورتی اجتناب ناپذیر به مخاطبانش بقبولاند.

به نظر عنایت اللّه رضا، پدیده ها و تحولات هر جامعه ای متمایز از سایر جوامع بوده و ارزشها و معیارهای پذیرفته شده در هر اجتماعی نباید فراتر از تمایلات جمعی آن صورت بندی شود. به نظر وی، تحول سیاسی ایران از نظام چند حزبی به نظام تک حزبی امری طبیعی و از منظر تحولات اجتماعی، ضرورتی غیرقابل انکار بود. در واقع، اینگونه تحولات نمی تواند از منظری غیر عقلایی که صرفا تمایلات استبدادجویانه شاه موجبات آن

را فراهم آورده باشد، صورت گیرد؛ بلکه در ورای این اقدامات خواسته هایی اجتماعی خودنمایی می کند. رضا با این استدلال، اصلاحات موسوم به انقلاب سفید را ضرورتی اجتماعی، سیاسی ارزیابی می کند که به موجب آن در شرایط ناکارآیی نظام سیاسی، اجتماعی

و اقتصادی پیشین حاکمیت به نمایندگی از تمایل اجتماعی بر انجام آن همت گمارده است. او

از این تمایلات اجتماعی به «گوهر وجودی جامعه» تعبیر می کند و اقدام شاه در انجام اصلاحات دهه 1340 و سپس تأسیس حزب رستاخیز را در چارچوب تعهد حاکمیت به حفظ و نگهداری و نیز اعتلای این گوهر وجودی جامعه ارزیابی می کند.(1) در بخشهایی از

ص:179

اظهارات توهم آمیز عنایت اللّه رضا که به نظر می رسد توجیه گریهایی علی الظاهر فلسفی از ضرورت تاریخی و اجتماعی انجام اصلاحاتی نظیر انقلاب سفید و سپس تأسیس حزب رستاخیز است، چنین می خوانیم:

انقلاب ما که به ابتکار و رهبری شاهنشاه آریامهر تحقق پذیرفته، از همان نخستین سرآغاز راه بازسازی جامعه ایرانی را در عین توجه به بقا و اعتلای گوهر وجودی جامعه، مطمح نظر داشته است. در این بازسازی، نه تنها عوامل مادی، از جمله دگرگونی در زمینه های روابط تولیدی، کشاورزی، صنعت، بازرگانی و غیره مورد نظر است، بلکه به معنویات و بینشی متناسب با جهش های انقلاب چون آگاهی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ملی نیز توجه فراوان مبذول می گردد. زیرا در هر انقلاب، مناسبات افراد جامعه باید با نفس پیشرفت های مادی و معنوی هماهنگی داشته باشد.

انقلاب شاه و ملت که از رهبری و فرماندهی آگاهی برخوردار است به نظام فکری جامعی اتکاء دارد که دارای جهات معین و پیش بینی شده است. این نظام فکری به هر فرد ایرانی امکان می دهد که در مسیر حرکت تاریخ از آگاهی لازم برخوردار باشد و مقام و مرتبت خویش را در مجموعه مناسبات اجتماعی بشناسد و به ضرورت موجودیت اجتماعی خود وقوف حاصل کند و این موجودیت را در جهت استمرار و تداوم صحیح انقلاب، کمال بخشد.

این نظام فکری، سبب می شود که هر فرد ایرانی اعمال و رفتار خود را با معیارهای آن، بیازماید و انطباق دهد و تئوری های انقلاب را با تجربه های انقلابی خویش در مسیر حرکت زمان غنی سازد.

این نظام فکری سبب می شود که افراد جامعه، از آگاهی سیاسی لازم برخوردار گردند و به سبب داشتن آگاهی سیاسی و ملی درباره اعمال و رفتار دولتها، سازمانها و اشخاص مسئول، بهتر داوری کنند و در اجرای بهتر و سریع تر برنامه های انقلابی، یار و

مددکارشان باشند.

این نظام فکری سبب می شود که رابطه مردم و حکومت بر پایه ای علمی بنیان گیرد و نیروهای جامعه را متحد و متشکل گرداند و در نتیجه قدرت و کارآیی جامعه را بالا برد.

این نظام فکری در واقع به منزله قطب نمایی است که مسیر تکامل جامعه ما را به سوی تمدن بزرگ، معین و مشخص می سازد و ملت ما را در ارزیابی و سنجش سیاست های داخلی، خارجی، اقتصادی، صنعتی، کشاورزی، ملی و غیره یاری می بخشد.

این نظام فکری سبب می شود که هر فرد ایرانی عصر انقلاب می تواند در جریان عمل پایگاههای ارزشهای منحط و نامطلوب را چه در مقیاس جامعه و چه در درون خویش کشف کند و نارسایی ها را از میان بردارد و ارزشهای سالم و انقلابی را جایگزین آنها سازد. ایرانی با استفاده از این نظام فکری و درک مفاهیم آن می تواند

ص:180

حیطه معنویات خویش را گسترش دهد، جهان درونی خود را از نو بسازد و نقاط ضعف فرد و جامعه را کشف کند و همواره خود و محیط خویشتن را کمال بخشد.

نظام فکری جدید جامعه ما که مبانی اندیشه ای و فلسفه انقلاب شاه و ملت است، در عین حال حفاظی محکم و استوار در برابر رسوخ فرهنگ ها و ایدئولوژی های ویران کننده و زیان بار است.

این نظام فکری سبب می شود که افراد ملت ما نقاط ضعف خود را بشناسند و آن را از میان بردارند، تا زمینه ای برای نفوذ فرهنگ و ایدئولوژی های مخرب فراهم نشود.

این نظام فکری، به هر فرد ایرانی در برابر ایدئولوژی های مخرب قدرت دفاعی می بخشد و نمی گذارد دشمن به خانه و سرزمین ما رسوخ و نفوذ کند.(1)

عنایت اللّه رضا در ادامه تحلیل خود از تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در دهه 1340، به تفسیر علل، مبانی و نیز پیامدهای فلسفی و سیاسی پدیده انقلاب سفید می پردازد و نتیجه می گیرد که تمام اقدامات حاکمیت جهت حفظ و صیانت از «گوهر وجودی جامعه» صورت گرفته و تحقق آنها جامعه ایرانی را به مرحله شکوفایی ملی ارتقاء داده است. وی سپس در لزوم توسعه روزافزون گستره این شکوفایی ملی داد سخن در می دهد تا چنانکه شاه در نظر داشت موجبات نیل جامعه ایران به دروازه تمدن بزرگ فراهم آید که در این میان،

عنایت اللّه رضا تأسیس حزب رستاخیز را وسیله ای ضروری برای گام برداشتن در حیطه دروازه های تمدن بزرگ بر می شمارد(2) و هیچ گونه توجهی هم به این موضوع نشان نمی دهد که حزب رستاخیز از هنگام تأسیس (حدود دو سال قبل) جلوه هایی بس مهم از ناکارآیی خود را به ثبوت رسانیده است. عنایت اللّه رضا بدون توجه به این تجربه دو ساله در کارنامه

سیاسی، اجتماعی حزب رستاخیز؛ نقش این حزب در رسیدن به مرحله تمدن بزرگ را چنین صورت بندی می کند:

بدین روال چنان که ملاحظه می شود هدف عمده انقلاب شاه و ملت، بقا، صیانت و اعتلای گوهر وجودی جامعه ایران و موجودیت شکوفای ملی ما است.

مرحله نو در شکوفایی ملی، وصول به تمدن بزرگ است که شاهنشاه آریامهر بارها در بیاناتشان بدان اشاره فرموده اند. برای رسیدن به این هدف، تدارک راهها و وسایلی که ما را بهتر به سرمنزل مقصود برساند، ضروری است. یکی از این وسایل، حزب فراگیرنده واحد و متشکل به نام حزب رستاخیز ملت ایران است.

شاهنشاه و شهبانوی ایران در روز یکشنبه دوازدهم اردیبهشت ماه سال 2535 شاهنشاهی، ضمن اشاره به طرز عمل و چگونگی فعالیتهای گسترده حزب رستاخیز ملت ایران خاطرنشان

ص:181

فرمودند که حزب، پاسخگوی هدفهای انقلاب شاه و ملت است.

یکی از مسائل بسیار مهم که در پدید آمدن حزب رستاخیز ملت ایران مورد توجه طراح و فرمانده انقلاب بوده، مسئله مشارکت هر چه بیشتر مردم ایران در حل و فصل مسائل وطن و

کشور خویش بر پایه اهلیت ایرانی است.

در حزب رستاخیز ملت ایران، آراء و عقاید گوناگون مطرح می شود و حاصل آن، سیاست ها و برنامه هایی است که از حمایت ملی برخوردار است و بروز اندیشه های سازنده در همه گروههای ملت را سبب می شود.

در بستر حزب فراگیرنده ملت، حرکت اندیشه دارای دو جهت است: نخست آن که حزب تصمیم های ارگان های عالی تصمیم گیرنده حزب را به سراسر بدنه حزب و به دیگر سخن به همه افراد ملت ایران منتقل می کند. دو دیگر آن که حزب تأثیر تصمیم ها را در اذهان و

اندیشه های مردم مورد مطالعه قرار می دهد و نظر آحاد ملت را به ارگان های عالی و تصمیم گیرنده انتقال می دهد.

بدین روال زمینه برای وحدت کامل ملی در حزب فراگیرنده فراهم می آید که خود ضامن اجرای هدفها و آرمان های ملی است. برنامه های اقتصادی و عمرانی و به دیگر سخن سیاست های داخلی و در نتیجه خط مشی های کلی خارجی ما با مشارکت همه افراد ملت و ضمن

در نظر داشتن نظر عموم، معلوم و مشخص می گردد.

حزب از طریق کانون ها به گوشه ها و اکناف مملکت، به کارگاههای صنعتی و روستاها، به ادارات و مدارس نفوذ می کند و معلوم می سازد که طرح های بزرگ در مقیاس های محلی، چگونه و از چه طریق باید به موقع اجرا درآیند. در این کار، معاضدت و همکاری همه اعضای

حزب فراگیرنده و به دیگر سخن افراد ملت ایران ضروری می نماید.

در این جریان، اختلاف سلیقه ها، البته در چهارچوب اصول رستاخیز و احترام به سه اصل نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت مورد توجه است. در همه این موارد، رعایت انضباط و دموکراسی مورد نظر است. عوامل مذکور سبب می شوند که حزب در هر خانه، در هر مدرسه، در هر کارخانه و در هر روستا و مزرعه و در هر جا که جلوه ای از موجودیت ایرانی باشد، با زندگی و مردم در هم بیامیزد تا از این رهگذر وحدت ملی که ضامن

بقا و شکوفایی گوهر وجودی ما است، پایدار ماند و تحرک و فعالیت بیشتری حاصل کند.

حزب رستاخیز ملت ایران می تواند و باید وحدت ملی ما را نیرومندتر گرداند و آن را در همه شئون زندگی اجتماعی از جمله اقتصاد، فرهنگ، سیاست، هنر، ادب و غیره به کار گیرد.

وظیفه حزب رستاخیز از میان برداشتن همه عوامل ناسازگاری است که ممکن است به نحوی از

انحاء وحدت ملی ما را خدشه دار کند. چنان که شاهنشاه ما فرموده اند: حزب رستاخیز ملت

ایران وارد تاریخ شده است و باید نظام شاهنشاهی و انقلاب شاه و ملت و قانون اساسی را حفظ کند و اساس کار برای نیل بدین مقصود، دو راه مستقیم است: یکی از دستگاه اجرایی به فرد

فرد ملت ایران و دیگری انعکاس فکر فرد فرد ملت ایران به بالاترین تشکیلات حزب رستاخیز

که آن نیز البته منعکس کننده این افکار به دولت است که این خود مبعوث فرماندهی است و به

ص:182

ظاهر همان اصول اساسی از بین حزب رستاخیز انتخاب خواهد شد... حقیقتا حزب رستاخیز ملت ایران، نه فقط فراگیرنده ملت ایران، بلکه کانون قطبی، فکری و فلسفی فرد فرد ملت ایران از مرد و زن نیز باید باشد، چنین است وظیفه اصلی حزب رستاخیز ملت ایران در اجرای آرمان های ملی.(1)

در مرداد 1355، مقاله ای تحت عنوان «تحلیلی تئوریک در آرمان شناسی حزب رستاخیز ملت ایران» به قلم محمد اسعد نظامی در نشریه «اندیشه های رستاخیز» منتشر شد و طی آن نویسنده در صدد برآمد دلایل تاریخی و جامعه شناختی لزوم تأسیس حزب رستاخیز را توضیح دهد. محمد اسعد نظامی بخش نخست مقاله خود را به توجیه این قضیه اختصاص داده است که اولاً، تعدد احزاب سیاسی نمایشگر وجود نظامی دموکراتیک در یک جامعه نمی تواند باشد. ثانیا، می شود صرفا با فعالیت یک حزب واحد و فراگیر نظامی دموکراتیک به وجود آورد و در این میان، البته مقصود نویسنده ارائه تصویری دموکراتیک از ماهیت حزب

رستاخیز بود. نظامی، جهت اثبات دیدگاه خود به نظریات برخی از نویسندگان و سیاستمداران قرون 16 تا 20 میلادی اروپا و آمریکا نیز استناد می جوید که حاوی دیدگاههایی در ذم و انتقاد از نظام چند حزبی و نقش مخرب آن در جلوگیری از شکل گیری نظامی دموکراتیک در جوامع گوناگون بوده است.(2) وی ضمن اینکه حزب رستاخیز را منطبق با واقعیتهای فرهنگی و اجتماعی ایران ارزیابی می کند، چنین نتیجه می گیرد: «با تجزیه و تحلیل واقعیات سیاسی قرن بیستم می توان نتیجه گرفت که اولاً دموکراسی سیاسی و اقتصادی در یک جامعه، ملازمه ای با تعدد احزاب ندارد. یعنی نه وجود احزاب متعدد لزوما به معنای وجود دموکراسی است و نه عدم آن مانع وجود آزادی و دموکراسی. ثانیا در جوامع سریع التحول و

مخصوصا در مواردی که جامعه در حال انتقال از یک مرحله سنتی به صنعتی است و در نتیجه

پایه های فکری و فرهنگی نظام صنعتی نوین هنوز قوام نیافته است، تعدد گروهی نه فقط اثر مثبتی ندارد بلکه دارای مضار و مخاطرات بی شماری است. ثالثا در این گونه جوامع آنچه حیاتی و ضروری است یک سیاست ارشادی مبتنی بر یک ایدئولوژی و فلسفه سیاسی و اقتصادی روشنی است که تمام نیروهای جامعه را با هم متحد سازد و به سوی هدفی واحد هدایت نماید».(3) بر اساس دیدگاه های فوق، نویسنده، در نهایت شاه را می ستاید که با وقوف کامل به نیاز

ص:183

تاریخی کشور بر لزوم تحولی جدی در عرصه سیاسی بر تأسیس حزب رستاخیز همت گمارده است و در پرتو این حزب واحد «تمام ملت ایران [...] برای هدفی مشخص که رسیدن به تمدن بزرگ بود با هم متحد شدند و یک صدا در زیر چتر رستاخیز ملت ایران گرد آمدند».(1)

جلال طاهری که خود را قاضی دیوان عالی کشور معرفی کرده است، روز 16 فروردین 1354، در مجله خواندنیها مقاله ای تحت عنوان «رستاخیز ملی با مفهومی بالاتر از حزب» به چاپ سپرد. در این مقاله نویسنده، بعد از بدگویی و انتقاد از تاریخ تحولات احزاب سیاسی

در ایران، به تمجید از شاه پرداخت که با درایتی تمام با تأسیس حزب رستاخیز به همه ناهمگونیها و معضلات حزبی کشور پایان داد. طاهری برای نشان دادن میزان شاه دوستی ایرانیان به گزاف، بر حجم مقاله خویش افزود و مدعی شد که اقشار پرشمار مردم کشور از

آنجایی که برای «شاه خود وزن و اعتبار خاصی قائل هستند و در این راه بدون تظاهر می گویم که تا حد وسواس قائل به قبول و اطاعتند و برای فرامین یک جنبه ملکوتی و روحانی در نظر می گیرند و در واقع دستورالعمل پادشاه را واجب الاطاعه می شمارند، از این جهت یک روی آوری و اقبال ملی بی غل و غش از ناحیه مردم [نسبت به حزب رستاخیز ]ابراز شد و تقریبا آحاد مردم بدون هیچ بحث و تأملی قلبا به پیوستگی بدان ابراز شور و رغبت نمودند.»(2) اما، برخلاف لحن صریح عبارات فوق، آحاد ملت ایران هرگز با میل و رغبت زحمت عضویت در حزب رستاخیز را بر خود هموار نساختند و شیوه های عضوپذیری حزب رستاخیز نمایشگر صحنه هایی طنزآلود شد. جلال طاهری بیانات جالب توجه دیگری هم در توجیه دلایل و ضرورت تأسیس حزب رستاخیز به صفحاتی از مجله خواندنیها افزوده است که گمان نمی رود در همان دوران هم حتی ارتدکس ترین طرفداران حزب، بی پایگی آن را مورد تردید قرار داده باشند.(3)

از میان دیگر مدافعان تئوریک حزب رستاخیز،(4) باید از امیر شاپور زندنیا(5) نام برد. در

ص:184

مقاله ای تحت عنوان «سالهای رستاخیز ملی» که در اردیبهشت 1355 از وی منتشر شد، تأسیس حزب رستاخیز را پدیده ای میمون و ضرورتی برای توسعه و گسترش هر چه بیشتر مشارکت سیاسی، اجتماعی در ایران برشمرد و از شاه به عنوان «رهبر والای ما» به نیکی یاد کرد که با تأسیس حزب رستاخیز پایه های «مردم سالاری» را بیش از هر زمان دیگری در عرصه سیاسی، اجتماعی کشور گسترانیده است. وی کسانی را که به مقایسه حزب رستاخیز با نظامهای تک حزبی می پرداختند، به باد انتقاد می گیرد. زیرا می پندارد بر خلاف عقیده آنان، «حزب رستاخیز ملت ایران یک نهضت فراگیرنده ملت است» که بر بنیاد سه اصل نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت استوار شده و هر یک از این سه اصل به فراخور حال در رشد ویژگیهای یک نظام مردم سالار دخیل بوده اند. زندنیا حزب رستاخیز را «حزب فراگیرنده ملت، حزب حزبها» می داند که «چنین حزبی کمال مردم سالاری و مشارکت است نه نشانه محدودیت و جمود». از منظر شاه ملتی که به همت والای رهبرش، به درستی پای در آستانه تمدن بزرگ نهاده است البته از یاریگری مؤثر و غیرقابل انکار حزب رستاخیز

هرگز بی نیاز نیست که جوهر این حزب «آزادی است و پویایی در راه ساختمان شتابان. جامعه ای که باید کمال تعاون ملی و آسایش همگانی را در آن آستانی که تمدن بزرگ نامیده

خواهد شد به دست آورد» و در نهایت «رستاخیز پرستشگاهی است برای ایران پرستی که ایرانیان یک سان و آزادانه امکان یافته اند در آن مقدسات ملی خویش را بستایند و هر یک به سلیقه و توانایی و دانایی خویش خدمتی را که خون و تاریخ و وطن بر عهده ایشان نهاده، با

ص:185

سربلندی به انجام رسانند. باشد که نیایش همه در این پرستشگاه وطن مقبول افتد و خدمت همه در آن به کار آید.»(1)

امیر شاپور زندنیا طی مقاله دیگری که در آبان 1356 تحت عنوان «اندیشه های سیاسی از کهن ترین متون تاکنون» در مجله اندیشه های رستاخیز به چاپ سپرده است، ضمن بحثی تقریبا مبسوط در باب منشأ دولت در بخشهای مختلف جهان، فلسفه وجودی حاکمیت و دولت در ایران را متمایز از سایر مناطق جهان ارزیابی می کند و با بهره گیری از متون اوستا و شارحان افکار زرتشت فرّ ایرانی و فرّ کیانی حکومت در ایران را جنبه ای قدسی می بخشد که در طی تاریخ چند هزار ساله ایران حاکمیت و جامعه ایرانی را قوام داده و عاری از هر گونه

خصایص مذمومی است. زندنیا در این مقاله تلاش می کند تا ایران عصر رستاخیز را در تداوم

همان حاکمیت اسرارآمیز چند هزار ساله مورد تحلیل و مطالعه قرار دهد که هاله ای از تقدس

و فرّ کیانی و البته فرّ ایزدی پایه های قدرت آن را از هر گونه آسیب و گزندی مصون نگه داشته است.(2) در مقاله دیگری که در دی ماه 1356 تحت عنوان «پیرامون رابطه انقلاب و فرماندهی» در ماهنامه مبانی فلسفی رستاخیز از امیر شاپور زندنیا منتشر شد، وی کوشید با ارائه تعاریفی

خاص از انقلاب و دلایل و ضرورتهای تاریخی وقوع انقلاب در بخشهای مختلف جهان، سخن را به این حیطه سوق دهد که نقش فرماندهی و شخصیت در رهبری هر انقلاب بیش از هر عنصر دیگری اهمیت دارد. هدف غایی او شناساندن نقش منحصر به فرد و اعتلابخش شاه در راه انداختن بدون خونریزی انقلاب سفید و سپس تمجید از اقدام پیشبرانه او در تأسیس حزب رستاخیز بود. زندنیا برای اینکه ضرورت فرماندهی یگانه شاه در راهبری انقلاب سفید و سپس راه اندازی حزب رستاخیز را، - که حزبی یگانه بود - عقلایی و در مسیر

هدف غایی بشر تفسیر کند از قانونی به اصطلاح علمی به نام «وحدت جهانی» کمک گرفت که به زعم او «حکم می کند جامعه های انسانی نیز دارای همان وحدت باشند» و این وحدت البته دارای «سلسله مراتب فرماندهی و شبکه ارتباطی» در جوامع بشری است. وی سپس نتیجه می گیرد که مطلوب ترین راه نیل به این وحدت جهانی بهره گیری از «فرماندهی واحد در نهایت امر» است که باز هم به عقیده وی «نقطه تصمیم گیری نهایی جامعه به ذهن یگانه ای منتهی

ص:186

می شود»(1) و در این میان، امیر شاپور زندنیا بر آن بود تا اثبات کند که نقش فرماندهی منحصر به فرد شاه در راه انداختن قطار اصلاحات انقلاب سفید و سپس تأسیس حزب رستاخیز ضرورتی انکارناپذیر است و جامعه ایرانی وظیفه ای کمتر از پیروی صمیمانه و مؤمنانه از

راهبریهای وی ندارد. زندنیا برای اثبات ضرورت فلسفی فرماندهی یگانه و واحد شاه گام را

از این هم فراتر نهاده و آن را جلوه ای از «اصل توحید» به مخاطبانش شناساند که نظیر ادیان مختلف الهی که در نهایت یگانگی خداوند و «اصل توحید» را شالوده رسالت خود قرار داده اند «نظام های فرماندهی در جامعه انسانی نیز چنین مسیری داشته است» زندنیا سپس روند تاریخی شکل گیری فرماندهی از جوامع بدوی تا پیچیده را بررسی می کند و نقطه پایانی و

تکامل یافته این گونه نظامهای فرماندهی را به «نظام های شاهی و شاهنشاهی با فرماندهی واحد» پیوند می دهد و برای اینکه تضادهای موجود نظامهای دموکراتیک را در بخشهای مختلف جهان با قضاوت سیاسی فلسفی و تاریخی خود حل نماید، اظهار عقیده می کند که این نظامها عمری موقتی دارند «و در نهایت به نظم وحدت فرماندهی می انجامد»(2) و برای اینکه

اثبات کند انقلاب لزوما با خونریزی و خشونت همراه نیست انقلاب سفید و سپس تأسیس حزب رستاخیز را نیز بهره گیری از وحدت فرماندهی و قدرت استبدادی شاه نمادی از اقدام

انقلابی می داند و سخنان خود را چنین جمع بندی می کند:

در یک جامعه نیز اگر با فرمانی نظام تغییر کند یا با قانونی پیوندهای فرادَستان و فرودَستان دگرگونی پذیرد یا پیامبری با یک پیام آسمانی کیشی نو فرا آرد یا فرزانه ای با انگاره ای تازه بنیاد پندارهای سیاسی، اجتماعی را دستخوش تغییر قرار دهد، یا دانشمندی یا انگاره ای نو نظم

اندیشه را برای جهان برونی یا درونی تغییر دهد می توان آن را «انقلاب» شناخت، بی آن که نشانی از خشونت وجود داشته باشد. شرط آن که این گونه نوآوری ها را بتوان انقلاب انگاشت

در آن است که ناگهانی و بی زمان دراز مدت تحقق به خود گیرد.(3)

شاپور زندنیا در مقاله دیگری که با نام مستعار مهر و تحت عنوان «روانشناسی مردم ایران» در ماهنامه مبانی فلسفی رستاخیز چاپ کرد با بهره گیری از عوامل جغرافیایی، اجتماعی و نیز

تاریخی کوشید تا ثابت کند که روانشناسی فردی و اجتماعی ایرانیان آنان را به بهره مندی از تصمیمات و رهبریهای فرماندهی عالی و یگانه نیازمند ساخته است و در نهایت هدف او توجیه به اصطلاح علمی و تاریخی اهمیت فرماندهی شخص شاه به عنوان رأس قدرت در

ص:187

ایران بود که به نوبه خود با تأسیس حزب رستاخیز این وحدت فرماندهی و یگانگی را باز هم تکامل بخشید. بحث او در بررسی روانشناسی فردی و اجتماعی ایرانیان (که خالی از تناقض

نیست) بر تضاد ویژگیهای فردی، اخلاقی و ... مردم ایران تأکید دارد و مصرّ است ثابت کند که مجموعه تواناییها و کاستیهایی که جامعه ایرانی را قرین وجود خود ساخته است «او را نیازمند تلاش و فشار رهبران و فرمانروایان ساخته است تا بتواند پیشرفت کند.»(1) وی پس از نقل

برخی مصداق های افسانه گونه تاریخی، نتیجه می گیرد که: «ما مردمی هوشمند، واقع بین، گاه سرسخت و لجباز، اغلب تنبل و نیازمند تحریک برای حرکت، فن ساز در حد نیاز، انسان گرا به حد غلوآمیز، کم انضباط و نیازمند فشار برای انضباط، تا حدی متکبر و بیش از حد صوفی منش و شکیبا و رحیم و باطنا مغرور و قاطعا نیازمند رهبری و فرماندهی نیرومند، علاقمند و مرعوب

سازمان های پنهانی فرمانروا، هستیم.»(2)

زندنیا برای فروکاستن شأن فردی و اجتماعی ایرانیان، در اواخر سال 1356، عبارت پردازیهای دیگری را نیز به کار گرفته است تا در مغز هم عصران خود این نکته را حک کند که پذیرفتن نقش فرماندهی یگانه شاه و حزبی واحد که بر ساخته اوست تنها حق و تکلیف آنان بود و شقی دیگر وجود ندارد.(3)

امیر طاهری(4) از دیگر مدافعان حزب رستاخیز بود که در مقاله ای تحت عنوان «نگاهی به یک تجربه تازه ایران» ادعا کرد حزب رستاخیز از هر نظام سیاسی دیگر موجود در بخشهای

مختلف دنیا شأنی والاتر دارد و ایرانیان اقبال بسیار زیادی داشته اند که تحت رهبری یگانه شاه از چنین گوهر گرانبهایی برخوردار شده اند.(5) طاهری پس از نقد اقسام نظامهای سیاسی در کشورهای غرب و شرق از منظری دلبخواهی، نتیجه می گیرد که حزب رستاخیز ساحتی فراتر از آن دارد که عیوب جزئی و ایرادات پرشمار سایر نظامهای سیاسی موجود در بخشهای

ص:188

مختلف جهان را در خود داشته باشد. امیر طاهری به ناروا اظهار می کند که حزب رستاخیز هرگز از سوی گروه یا فرد خاصی بر جامعه ایرانی تحمیل نشده است و به عبارتی دیگر «حزب بعد از شکل گرفتن هم رأیی [مردم ]در ایران به وجود آمده است». وی سپس به

تشریح سه رکن حزب رستاخیز (نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب سفید) می پردازد و نقش نظام شاهنشاهی و خود شاه را در شکل دهی و هدایت این حزب، برجسته تر از سایر ارکان آن ارزیابی می کند. وی در این قضاوت خود تا حد زیادی محق است؛ چرا که همچنانکه خود او تأکید می کند تصمیم سازی نهایی در مدیریت کلان حزب رستاخیز از سوی شاه اتخاذ می شود.(1) به گفته طاهری که تا حد زیادی هم درست می نماید: «تأثیر عملی نظام شاهنشاهی در زندگی ایران به شکل فرماندهی`` ظاهر می شود. تصادفی نیست که اصطلاح فرماندهی به جای رهبری، همزمان با تشکیل حزب رستاخیز ملت ایران در فرهنگ سیاسی ایران

جای گرفت. تصمیم نهایی را فرماندهی می گیرد، زیرا روند تصمیم گیری نمی تواند بازتابی از آرایش قوای گوناگون در هر لحظه و موقعیت خاص باشد. البته حزب، در سطح های گوناگون کانون گفت و شنود، تبادل نظر، بحث و حتی مجادله خواهد بود. اما پیروزی عادی این یا آن نظر الزاما به معنای تبدیل آن به یک تصمیم ملی نخواهد بود. مملکت مصالحی دارد که تنها به یک شمارش آراء «آری» یا «نه» واگذار نخواهد شد. صحت یک تصمیم به هیچ روی تنها مربوط به

شماره هواداران آن نیست. این مطلبی است که دموکراسی های پارلمانی سنتی اکنون یکی پس از دیگری به آن می رسند، بی آن که تجسم تازه ای برای هم رأیی اجتماعی، دست کم بر سر اصول،

به دست آوردند.»(2)

امیر طاهری سپس، ناکارایی نظام حزبی در تاریخ معاصر ایران را مورد توجه قرار می دهد. به زعم او، سیکل تصمیم سازی در نظام حزبی ایران بسیار کند و گاه زیان بخش بود.

وی مسئله دفاع از کشور را به عنوان مثال ذکر می کند که هرگاه فرماندهی قاطع و یگانه در

ص:189

کوتاهترین مدت تصمیم نهایی را اتخاذ نکند، صدمات وارده بر کشور جبران ناپذیر خواهد بود و بلافاصله از مخاطبانش سئوال می کند: «آیا می توان تضمین سرنوشت دفاع کشور را به کمیته ها و بحث های سنتی در شیوه احزاب گوناگون واگذار کرد؟» و خود پاسخ می دهد که «این یک واقعیت تجربه شده است که ایران بدون فرماندهی قاطع و دوراندیش هرگز نتوانسته است

یک بنیه دفاعی جدی به دست آورد.»(1) امیر طاهری تصمیم سازیهای حزبی در بیشتر کشورهای جهان را به عنوان عوام فریبی تعبیر می کند که جز از دست دادن «فرصت ها و لحظه ها» کارکرد دیگری ندارند و با توصیفی مجدد از ضرورت بهره گیری از قدرت فرماندهی یگانه شاه، حزب رستاخیز را بازوی توانای فرماندهی ارزیابی می کند که هرگز «فرصت ها و لحظه ها» را قربانی عوام فریبیهای حزبی نخواهد کرد، زیرا: «در ایران وجود فرماندهی، تصمیم گیری فراتر از فرصت ها و لحظه ها را ممکن می کند. بدین سان حزب رستاخیز

نیز به صورت حزب «فرصت ها و لحظه ها» عمل نخواهد کرد».(2)

در پاسخ به مقاله امیر طاهری، محمدصادق فرزانه نیا طی مقاله ای انتقادی مدعی شد که طاهری به جنبه ها و محتوای کاملاً دموکراتیک حزب رستاخیز توجه کمی نشان داده است و با ارائه مصادیقی از حمایتهای بی دریغ مردم از تصمیمات قاطع شاه که پس از اعلام تأسیس

حزب رستاخیز نمود پیدا کرد، نتیجه گرفت که حزب رستاخیز از همان آغاز بر اساس خواسته و آراء مردم شکل گرفته و توسعه یافته است.(3)

از دیگر کسانی که در موافقت با حزب رستاخیز مقالات و یادداشتهایی به نشر سپرد، محمدرضا عاملی تهرانی بود. عاملی که پیش از آن از اعضای بلند پایه حزب پان ایرانیست

بود، پس از تأسیس حزب رستاخیز و انحلال اجباری احزاب پیشین، از جمله حزب پان ایرانیست، به عضویت حزب رستاخیز درآمد. در طول فعالیت این حزب مدتها از معاونان و قائم مقام دبیرکل حزب محسوب می شد و در دفاع از آرمان های حزب رستاخیز صداقت زیادی نشان داد. نام او را جزو کسانی می بینیم که پس از پیروزی انقلاب اسلامی محاکمه و اعدام شدند.(4) عاملی در مقاله ای که برای تشریح اهداف، دلایل و پایگاه تاریخی، اجتماعی حزب رستاخیز به چاپ سپرد با بهره گیری از مقدمه مرامنامه حزب رستاخیز و ویژگیهای

ص:190

زمانی، آرمانی و سازمانی حزب رستاخیز، وجوه امتیاز آن را برای مخاطبانش تشریح نمود و با کلامی که خود تصور می کرد مشحون از روشهای علمی است، تلاش نمود تا این نکته را به

مخاطبانش بقبولاند که تأسیس حزب رستاخیز ضرورتی تاریخی و اجتناب ناپذیر بود و ملت ایران بسیار خوش اقبال بود که تحت رهبری شاه و درک صحیح او از شرایط و ویژگیهای تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور، این موفقیت حاصل شد. وی بخش گسترده ای از مقاله خود را به منزلت مقام فرمانروا نزد ایرانیان اختصاص داد و ادعا کرد که پادشاه وقتِ ایران از معدود رهبرانی است که با درک درست از زمانه با تأسیس حزب رستاخیز، یکی از مهم ترین رسالتهای تاریخی خود را به انجام رسانیده است.(1) دکتر عاملی در بهمن ماه 1356 در مقاله دیگری تحت عنوان «مبانی آینده نگری در عرصه رسالت های رستاخیز» تلاش بیهوده ای کرد تا این نکته را تشریح کند که حزب رستاخیز علاوه بر اینکه در برهه بسیار حساسی از تاریخ کشور بالضروره تأسیس یافته است، برای پیشبرد آرمان های جامعه ایرانی که به هدایتها و رهبریهای داهیانه محمدرضا پهلوی مفتخر است، رسالتی عظیم بر دوش دارد و این رسالت حزب نه صرفا برای مردم ایران، بلکه جامعه جهانی نیز می تواند پیام آور سعادتمندی و تعالی باشد. وی ضمن اینکه حزب رستاخیز را نهضتی اجتماعی می داند و برای آن رسالتی تاریخی قائل است تصریح می کند که «رستاخیز ملت ایران

نهضت ایران زمین است. در این مرحله از تاریخ با خود پیام های ایران فردا و جهان فردا را دارد. رسالت های رستاخیز تعهد ایرانیان است در برابر فردایی که به سوی آن می روند.»(2) عاملی سپس رسالتهای حزب رستاخیز را با راز پایداری نظام شاهنشاهی در ایران پیوند می زند و سپس، با بحثی بی ربط به تشریح فلسفه وجودی نظام شاهنشاهی و قانون اساسی مشروطیت ایران می پردازد تا این موضوع را به مخاطبانش تفهیم کند که: «رستاخیز حرکت جامعه ای است که با آشنایی به هویت تاریخی خود و آگاهی به موجودیت بالقوه خود در راه تحقق آرمان هایش به

پیش می رود». چنانکه ذکر شد وی رسالت و وظایف فرا ملی و جهانی نیز برای حزب رستاخیز قائل است که از جمله آن نقش حزب در استقرار صلح جهانی و منطقه ای و «بسط همکاری با ملت های ستمدیده از استعمار» است و از سوی دیگر، «تلاش برای ایجاد مناسباتی

ص:191

عادلانه میان کشورهای شمال و جنوب در شمار رسالت های شاهنشاهی ایران و در نتیجه در زمره رسالت های رستاخیز است».(1) عاملی پس از اینکه رسالتهای خطیر حزب رستاخیز در حوزه داخلی و نیز سطح جهانی را تشریح می کند به ایرانیان توصیه می کند تکلیف خود را در قبال

این وظیفه تاریخی بازشناسند و ارزشهای حزب رستاخیز را پاس دارند. عاملی مقاله خود را

با این هشدار به پایان می برد:

اینک ملتی با چنین رسالت های دشوار و سترگ در آستانه تاریخ فردای خود قرار گرفته است، نهایت این وظایف یکپارچگی و بسیج همه نیروهای ملی را به عنوان یک ضرورت بزرگ تاریخی مطرح می سازد. بدان سان که «[...] هیچ نیروی سازنده و مثبت به هیچ صورت و در هیچ مورد از این بسیج بیرون نماند، آن هم بدین صورت که نه تنها سهم خویش را در مقیاس عادی به عهده بگیرد، بلکه ایفای این سهم را در گسترده ترین و قاطع ترین صورت آن

متقبل شود.» وجود چنین شرطی است که ایجاب می کند همه مردم این سرزمین در تار و پود یک حزب فراگیر و پولادین متشکل شوند و سرمایه این تشکل در قلب رستاخیز ملت ایران است.(2)

دکتر کاظم ودیعی،(3) استاد دانشگاه تهران و عضو گروه بررسی مسائل ایران، در مقاله ای که در بهار 1354 در فصلنامه جامعه نوین نوشت، حزب رستاخیز را موج دوم انقلابی دانست که

از سال 1341 نخستین موج آن آغاز شده بود. به نظر او، موج اول انقلاب با هدف توسعه اجتماعی و اقتصادی آغاز شد و پس از اینکه این مرحله از انقلاب با موفقیت قرین شد، موج

دوم انقلاب با تأسیس حزب رستاخیز تداوم یافت که بیش از هر چیز بر محور سیاسی استوار

بود. ودیعی مقاله خود را با روند رو به گسترش توسعه اقتصادی و صنعتی ایران طی دهه 1340 و سپس اوایل دهه 1350 آغاز می کند و با ارائه آمارهایی از توسعه اقتصادی کشور که

ص:192

البته بر پایه درستی هم استوار نیست، نتیجه می گیرد که جهت بهره مندی هر چه بیشتر از اثرات این توسعه صنعتی، اقتصادی نیازمند وحدت ملی و سیاسی مضاعفی هستیم که در تأسیس حزب رستاخیز تبلور یافته است. ودیعی رشد صنعتی و اقتصادی کشورهای دارای نظام دموکراتیک را به آنارشیسم، و توسعه صنعتی کشورهای بلوک شرق را نیز در قالبی دیکتاتوری و مستبدانه تعبیر می کند؛ و اظهار می دارد که برخلاف این دو دسته، ایران راه خود را انتخاب کرده است و وحدت ملی آنکه در پرتو توسعه اقتصادی، صنعتی و اجتماعی در راه

تکامل است با بسترسازیهای حزب رستاخیز هدف غایی خود را دنبال خواهد نمود. ودیعی در لابلای مقاله خود بارها از شاه تمجید به عمل می آورد که با تأسیس حزب رستاخیز می رود تا کشور را به بالاترین جایگاه گردن فرازی اقتصادی، صنعتی و نیز سیاسی، اجتماعی

ارتقاء دهد. شاهکار فلسفی او در این مقاله، توصیف امتیازات ویژه و منحصر به فرد حزب

رستاخیز و نقش معجزه آسای آن در توسعه روزافزون کشور در شئون مختلف است.(1)

از میان موافقان حزب رستاخیز، پس از کاظم ودیعی به منوچهر آزمون(2) می رسیم که

ص:193

عقیده داشت رستاخیز ملی، تشکیلاتی فراتر از یک نظام حزبی است. در منظر او، ضمن اینکه تأسیس حزب رستاخیز یک تقاضای عمومی بود، تدارکات ایدئولوژیک آن را در نگاه ویژه ایرانیان به فلسفه زندگی تعبیر می کند که رویکردی تک ساختی است.(1) آزمون تردیدی

نداشت که در پرتو تشکیلات جدید، دموکراسی با غنای هر چه بیشتر، نظام سیاسی، اجتماعی ایران را در خود فرا بگیرد.(2)

علی اصغر امیرانی که در هنگام تأسیس حزب رستاخیز حدود 35 سالی بود مجله خواندنیها را منتشر می کرد، در تمجید از ضرورت تاریخی تأسیس این حزب گوی سبقت را از دیگران ربود. او بسیار مفتخر بود که پیش از آن در هیچ حزبی عضو نشده است، ولی اینک

زمان موعود برای پیوستنش به این حزب واحد و فراگیر فرا رسیده است. وی سپس، طی بحثی نسبتا مبسوط از مضار نظام چند حزبی پیشین داد سخن در می دهد و از معجزاتی خبر می دهد که حزب رستاخیز در اعتلای همه جانبه کشور از خود بروز خواهد داد! با این حال،

از این نکته غافل نیست که در جای جای مقاله خود افتخار این گوهر تابناک و نیز قدردانیهای

خود و البته ملت ایران را نثار «بانی عالیقدر آن» گرداند.(3)

عسگر حقوقی، در کتاب «آرمان شهریاری» که هدف از تألیف آن، تحلیل ضرورت تاریخی و فلسفی تداوم نظام شاهنشاهی در ایران است، به تبیین دلایل تأسیس و ضرورت و اهمیت تاریخی شکل گیری حزب رستاخیز می پردازد. وی حزب رستاخیز را در راستای تحقق اهداف تمدن بزرگی ارزیابی می کند که قبل از آن، شاه وعده آن را داده بود. حقوقی،

پس از اینکه کاستیها و موارد ناکارآیی دموکراسیهای غربی و نیز نظامهای تک ساختی بلوک

شرق را مورد انتقاد قرار می دهد، به ستایش از حزب رستاخیز می پردازد که در پرتو آن جامعه ایرانی نقش پیشروانه خود را بیش از هر زمان دیگری بر عهده خواهد گرفت. وی رسالتی عظیم بر دوش حزب رستاخیز قرار می دهد و البته در ستایش از اندیشه ای که به تأسیس چنین تشکیلات خارق العاده ای همت گمارده، تردیدی به خود راه نمی دهد.(4)

جد بابایی، رئیس وقت دانشگاه بلوچستان، تأسیس حزب رستاخیز را نیاز طبیعی جامعه

ص:194

ایرانی ارزیابی می کند که در شرایط بروز تحولات سریع در عرصه اقتصادی و اجتماعی و نیز سیاسی از به وجود آمدن چنین تشکیلاتی ناگزیر بوده است. او عقیده داشت حزب رستاخیز خواهد توانست بر رشد فکری و سیاسی آحاد مردم ایران اثری بسیار مطلوب بگذارد و از احزاب پیشین انتقاد کرد که هرگز نتوانستند بر این مهم جامه عمل بپوشانند.(1)

دکتر هوشنگ نهاوندی، رئیس اسبق دانشگاه تهران و رئیس گروه بررسی مسائل ایران، در پرتو انقلاب شاه و ملت، ضمن تمجید از تأسیس حزب رستاخیز، امتیازاتی ویژه برای آن

قایل است که نظام چند حزبی پیشین فاقد آن بود. از منظر نهاوندی، اولاً، برخلاف احزاب

پیشین حزب رستاخیز نشانی آشکار از «پیوند شاه و ملت (بر اساس انقلاب [سفید])» بوده و پیوند شاه و ملت البته «برتر از احزاب و گروههای صنعتی، اتحادیه ها و امثال آن است.» دیگر اینکه، حزب رستاخیز مستقیما «از چتر حمایتی نظام شاهنشاهی برخوردار است» که ورای هر

منفعت طبقاتی، صنفی و رقابت سیاسی و نظایر آن قرار دارد. سوم اینکه، این حزب جدید «فقط بر وجوه اتفاق تکیه می کند». نهاوندی، ویژگی نهایی حزب رستاخیز را در این نکته خلاصه می کند که در بر گیرنده تمام ملت ایران است.(2)

در تمجید از حزب رستاخیز و ستایش از شاه که با تأسیس این حزب راهی نوین پیش روی جامعه ایرانی نهاد، اندیشه ورزان و خیرخواهان نظم سلطنتی در آن روزگار، بیش از آنچه نقل شده، قلم فرسایی کرده اند که درج آنها تنها بر ملال خاطر خوانندگان می افزاید،(3) ولی در پایان این مبحث دریغمان می آید از ذکر نظمی در تمجید از حزب رستاخیز که در آن

دوره گفته شده و فرخنده ایامی را برای جامعه ایرانی نوید می دهد، دریغ کنیم. گوینده سخن بابایی است و این سخن، در همان روزهای نخست تأسیس حزب رستاخیز از ذهن پر احساس او تراوش کرده است:

ص:195

رسید وقت گل و نوبهار رستاخیز

چه حاجت است مرا انتظار رستاخیز

بریز ساقی آزادگان تو جامی چند

چه باصفاست می خوشگوار رستاخیز

به عزم و رأی شهنشاه ثبت تاریخ است

که هست تا به ابد پایدار رستاخیز

عجب مدار که یکباره در مه اسفند

به دست شاه بود ابتکار رستاخیز

شدند جمله احزاب مملکت واحد

به نام نامی با اشتهار رستاخیز

همای بخت و سعادت به سرنشسته کنون

خوشا کسی که بود بخت یار رستاخیز

به پیشرفت وطن جمله آرزومندیم

بود ترقی ایران شعار رستاخیز

همیشه زنده و جاوید باد شاهنشاه

شهی که هست به حق افتخار رستاخیز

خدای حافظ شهبانوی گرامی ما

که هست حامی با اقتدار رستاخیز

ز روی عقل و خرد گفت اینچنین (پیمان)

زجان و دل شده ام دوستدار رستاخیز

خوشا به وحدت ملی، خوشا به نهضت آن

خوشا به همت این شهریار رستاخیز

چه خوش که بگویم به دوستان تبریک

بهار سال نو و هم بهار رستاخیز(1)

به انحاء گوناگون به عضویت حزب رستاخیز درآمدند، هرگز نمی تواند ملاکی برای اقبال عمومی از حزب رستاخیز باشد. با این حال، قراین روشنی وجود ندارد که حاکی از توجه و نگرانی حاکمیت از واکنش منفی و مخالفت مردم با این حزب جدید باشد. در آن برهه، رژیم

مخالفان سیاسی بسیار جدیی داشت که اسلام گرایان و روحانیون به رهبری آیت اللّه خمینی

در صدر آن قرار داشتند. اعضاء و هواداران جبهه ملی، نهضت آزادی و تشکلهای همسو از دیگر مخالفان رژیم به شمار می آمدند. سازمانها، احزاب و گروههایی نظیر حزب توده، سازمان مجاهدین خلق ایران، گروههای چریکی با گرایش چپ (از جمله چریکهای فدایی) را نیز باید از مخالفان سیاسی با اهمیت رژیم برشمرد. به رغم این مخالفان، به نظر نمی رسد که شاه به هنگام اعلام تأسیس حزب رستاخیز به خطری که می توانست از جانب این گروهها متوجه حکومتش گردد، اهمیت داده باشد. تردیدی نیست که این مخالفان سیاسی هرگز به حزب رستاخیز روی خوش نشان ندادند. گذشته از برخی محافظه کاریهای فردی یا موردی، واکنش آنان به این پدیده، منفی و به دور از هر گونه مشی آشتی جویانه بود.

بر خلاف بازتابهای داخلی، شاه به ویژه، موضع گیری محافل سیاسی، مطبوعاتی و سایر ارگانهای افکار عمومی خارجی را نسبت به پدیده حزب رستاخیز با نگرانی و توجه خاصی دنبال می کرد و دقت می نمود تا تأسیس حزب رستاخیز در خارج از کشور، انعکاس سویی پیدا نکند.(1)

به رغم مخالفان سیاسی شاه که از تصمیم او در تأسیس حزب رستاخیز برآشفته بودند و نیز اقشار مختلف مردم که به نظر می رسید از تأسیس این حزب شگفت زده اند، و هیچ احساس خوشایندی هم در میان شان بروز نکرد،(2) مخالفت با تأسیس حزب رستاخیز و اثرات مخرب آن به میان رجال و دولتمردان و نیز برخی از دوستداران و طرفداران ظاهری رژیم پهلوی نیز کشیده شد. آنان این تصمیم را به درستی در راستای تحکیم پایه های قدرت

و سلطنت شاه ارزیابی نمی کردند.(3) از جمله این افراد باید از اردشیر زاهدی نام برد که تعلق خاطرش به شاه و رژیم پهلوی بر کسی پوشیده نبود و در هنگام تأسیس حزب رستاخیز سفیر

ص:197

ایران در واشنگتن بود. وی که گفته می شد در محل مأموریتش در واشنگتن در حضور برخی شخصیتهای سیاسی آمریکایی «از تشکیل حزب رستاخیز ملی ایران به عنوان نقطه عطفی در تاریخ ایران یاد» کرده بود،(1) پس از سقوط رژیم پهلوی اعلام کرد که از همان آغاز مخالف تأسیس حزب رستاخیز بوده و مخالفتش را نیز صریحا با شاه در میان نهاده است:

من اصولاً مخالف یک حزبی بودم و راجع به رستاخیز هم شاید تنها کسی بودم که حتی وقتی کاغذ فرستادند به آمریکا، کتاب فرستادند از ایران، به همکارهای خودم گفتم هر کس دلش

می خواهد می تواند بنویسد، در اینجا امضاء بکند و به همین دلیل خودم هم آن را امضاء نکردم. به اعلیحضرت هم یک عریضه ای نوشتم که آن نامه هم هست، دست خط اعلیحضرت هم هست که تصدیق فرمودند حرفهای من را، گله مند هم شده بودند که چرا در ایران به دروغ گفتند

اینطور است حق را به من داده بودند.(2)

از دیگر کسانی که گفته می شود تأسیس حزب رستاخیز را اقدامی در راستای تخریب چهره سیاسی رژیم پهلوی ارزیابی کرد، مهندس جعفر شریف امامی است که شاه را از عواقب ناخوشایند این پدیده برحذر داشته بود(3) و بلافاصله پس از آغاز نخست وزیری اش در اوایل شهریور 1357، برای پیشگیری از گسترش بحران سیاسی و نجات رژیم پهلوی از گرداب سقوط و با هدف آشتی با مخالفان پر شمار و مصمم شاه، از نخستین اقداماتش تبری جستن از هرگونه وابستگی حزب رستاخیز به مجموعه دولت و حکومت بود.

هلاکو رامبد، نماینده دوره 24 مجلس شورای ملی که تحت پوشش عضویت حزب رستاخیز به مجلس راه یافته بود، در گفتگویی خصوصی با پرویز راجی، سفیر وقت ایران در

لندن (18 آوریل 1977/ 29 فروردین 1356) مخالفت خود را با برقراری نظام تک حزبی در ایران ابراز کرد:

هلاکو رامبد از نمایندگان مجلس امروز به ملاقاتم در سفارتخانه آمد. صحبت او بیشتر راجع به تحولات اخیر ایران بود که ضمن ابراز مخالفت با برقراری سیستم تک حزبی در ایران می گفت: «گرچه افزودن کمی خردل سبب می شود طعم و مزه گوشت بهتر شود، ولی اگر یک قاشق بزرگ خردل روی تکه گوشت کوچکی بریزیم، به کلی طعم و مزه آن را خراب می کنیم» و البته مقصود «رامبد» از چنین مثالی اشاره به تبلیغات سرسام آور مطبوعات و رادیو و تلویزیون در مورد حزب رستاخیز بود.(4)

ص:198

به نظر می رسد تنها کسی که بر حسب ظاهر جرأت آن را یافت تا در همان روزهای نخست اعلام تأسیس حزب رستاخیز، مستقیما مکتوبی برای شاه بفرستد و طی آن مخالفت خود را با این اقدام شاه اظهار نماید، مظفر بقایی کرمانی بود.(1) بقایی از طرفداران جدی رژیم پهلوی محسوب می شد و اقدام او در مخالفت با تأسیس حزب رستاخیز هم در راستای نگرانی او از احتمال مشروعیت زدایی هر چه بیشتر از رژیم پهلوی صورت گرفت. به عبارت دیگر، بقایی معتقد بود، تأسیس حزب رستاخیز مخالفت عمومی با حکومت شاه را باز هم افزایش خواهد داد. به همین خاطر، در تلگرام خود، شاه را نسبت به عواقب سوء تأسیس حزب واحد رستاخیز برای تداوم سلطنتش هشدار داد و با ذکر مصادیقی از سرنوشت نظامهای اقتدارگرا و تک حزبی، آشکارا، نگرانی خود را از خطراتی که این پدیده جدید برای

سلطنت رقم خواهد زد ابراز داشت. بقایی همچنین متذکر شد که اعلام حمایتهای کمّی گروههای مختلف و اقشار گوناگون مردم از حزب رستاخیز لزوما به معنای صف فشرده و گسترده موافقان و معتقدان واقعی به حزب رستاخیز نیست. در بخشهایی از این نامه بقایی

خطاب به شاه که در 14 اسفند 1353 ارسال شد، چنین آمده است:

به شهادت تاریخ دنیا تمرکز امور در یک فرد هر قدر محبوب و قابل ستایش هم باشد برای آینده یک کشور و استمرار نظام حکومت آن خطرناک خواهد بود.

رئیس جمهور فرانسه پل دومر، مرحوم مهاتما گاندی و پرزیدنت کندی فقید هر سه نفر کشته شدند ولی آب از آب تکان نخورد. زیرا هم ملتها و هم مصادر امور معتقد بودند که قوانین آنها جامعه را اداره می کند نه اراده شخص و لذا وقتی فرد از بین رفت جامعه بر همان نظام باقی

می ماند. اما بر عکس در هر زمانی و هر کشوری که امور در دست فرد متمرکز یا بر او تحمیل

شده باشد با کشتن یا مرگ او نظام آن مملکت به هم ریخته است و چنین بود سرنوشت ناپلئون،

هیتلر، موسولینی، استالین، و باتیستا و سالازار...

افراد حزب زحمتکشان ملت ایران در راه حفظ استقلال کشور و صیانت قانون اساسی و در بحرانی ترین دقایق تاریخ این کشور از هیچ گونه کوشش و جانبازی دریغ نکرده و در این رهگذر کمتر چشمداشت و توجهی برای به دست آوردن جاه و مال ننموده و علی رغم تمام مصائب و مشکلاتی که دستگاههای حاکمه و دشمنان ملت ایران برای این حزب به وجود آورده اند پایداری کرده و حیثیت سیاسی و اجتماعی خویش را از هر گونه آلودگی مصون و محفوظ داشته اند و همواره در حساس ترین لحظات که جریانات سوء و خلاف مصلحت استنباط شده است به حکم وظیفه و ندای وجدان و تبعیت از شعار مقدس «ما برای راستی و

ص:199

آزادی قیام کرده ایم» با نهایت صراحت و شجاعت و از خود گذشتگی به وظیفه ملی اقدام نموده اند و در حق مقدورات بشری و غالبا با شنا کردن در خلاف جریان آب کوشیده اند که از هر پیشامدی که به نظرشان مخالف خیر و صلاح کشور بوده است جلوگیری نمایند.

اگر تضییقات دولت ادامه پیدا نکند حزب زحمتکشان ملت ایران مستقیما و بدون ورود به تشکیلات جدید به فعالیت خود ادامه خواهد داد والا پرهیز از تکلیف شاق و امر مالایطاق افراد خرده پا و دست به دهان خود را آزاد می گذارد که برای ادامه زندگی و به عنوان اکل میته به صفوف فشرده بی اعتقادان و بیعت کنندگان صوری حزب واحد بپیوندند. تهران. دکتر مظفر بقایی کرمانی(1)

به جز کسانی که شرحشان گذشت، افراد دیگری نیز بودند که طی نامه هایی به رجال و دولتمردان درجه اول، اقدام شاه در تأسیس حزب رستاخیز را عملی نابخردانه و عاری از هرگونه آینده نگری توصیف کردند. دکتر حسین رازانی از جمله این افراد بود که به دکتر

منوچهر اقبال(2) و دکتر محمد نصیری مکتوباتی نوشته و «این اقدام نابخردانه شاه» را مورد انتقاد قرار داد.(3)

ابراهیم خواجه نوری(4) از نویسندگان آن روزگار در انتقاد از حزب رستاخیز و آسیب شناسی عملکرد آن نامه های متعددی به نخست وزیران وقت (امیر عباس هویدا و

ص:200

سپس دکتر جمشید آموزگار) نوشت و در مکتوبات اندرزگونه خود درباره دلایل ناکارآیی حزب رستاخیز و عدم توجه جدی مردم به این حزب هشدارهایی داد.(1)

یکی دیگر از مخالفان جدی روش سیاسی حاکم بر کشور که در آن روزگار، طی نامه هایی خطاب به شاه، برپایی حزب رستاخیز را مورد انتقاد قرار می داد، علی اصغر حاج سید جوادی

بود. در مکتوبات طولانی حاج سید جوادی به شاه که مملو از انتقاد از کاستیهای نظام سیاسی

و ناکارآیی مجموعه دولت و حکومت و میل حاکمیت به بهره گیری از روشهای استبدادی است، در موارد متعدد به نقد حزب رستاخیز و مباینت آن با نظام مشروطیت و دموکراسی اشاره شده است.(2)

در پایان این مبحث خواندن قطعه ای از ادیب برومند خالی از لطف نخواهد بود که در انتقاد از تأسیس حزب رستاخیز سروده شده و طی آن پیش بینی کرده است این حزب نیز سرانجامی نیکو نخواهد یافت؛ همچنان که احزاب پیشین دچار بدفرجامی شدند:

جانشین (حزب ایران نوین)

حزب نوبنیاد (رستاخیز) شد

حزب مردم هم به حکم شهریار

شد برون از گود و حلق آویز شد

از دو حزبی چون نشد کاری درست

رسم تک حزبی بشارت خیز شد

چون هوس گل کرد شاهنشاه را

غرس این تک بوته در پالیز شد

شاه گفت آن کو رود بیرون ز حزب

بایدش بیرون ز کشور نیز شد

زانکه این حزب فراگیر بزرگ

از (ارس) گسترده تا (نیریز) شد

عده ای را نیز دندان طمع

بهر صید مال و منصب تیز شد

بی خبر کاین حزب خلق الساعه نیز

داستانش جمله هزل آمیز شد.

حزب شاهی هیچ گَه چیزی نشد

یا دو روزی چیزَکی ناچیز شد

روزی ار حزبی زملت پا گرفت

شاه دفعش را به جد، پی ریز شد

در سیاست رشد ملت را نخواست

واندرین ره طالب پرهیز شد

کاسه صبر وطن خواهان دگر

از فضولی های شه لبریز شد

عنقریب این شعله هم خواهد فسرد

چند روزی گر شرارانگیز شد

زانکه واریز حساب جوجه ها

فی المثل در آخر پاییز شد(3)

ص:201

مشکلی را به عرض رساندن، نظری را عرضه داشتن صحیح است، اما سئوال کردن به هیچ وجه و اگر شاهنشاه چنین اجازه ای داده اند و می دهند دلیل بر دموکرات بودن آن هم به حد افراط

است. سه سال پیش که شاهنشاه آریامهر پیشنهاد فرمودند حزب فراگیرنده رستاخیز شروع به کار کند و دو حزب اکثریت و اقلیت منحل شود، کسانی که امروز کوس جدایی و تشکیل حزب های دیگر را می زنند همه به به گفتند و احزاب خود را منحل کردند و وارد حزب رستاخیز شدند،

اتفاقا در آن جلسه هم که نقطه عطفی در تاریخ ایران بود افتخار حضور داشتم و جسارتا شرحی

عرض کردم که مضمون آن چنین است: بعد از شهریور ماه که بیگانگان ناجوانمردانه بر ما تاختند و برای پیش بردن مقاصد خود احزاب توده و اراده ملی و عدالت و امثال آنها را تشکیل

دادند، لازم بود چراغهای وطنی روشن شود، به این جهت احزاب ملی که ایرانیان وطن پرست

بتوانند در برابر بیگانگان در آنها جبهه بگیرند تشکیل شد. اما بعد از رستاخیز و قیام ملی بیست و هشتم امرداد، دیگر احتیاج به حزب نداشتیم، به نظر چاکر نظام شاهنشاهی که نظام خانوادگی

است از حزب بالاتر و برای ملت ایران کافی می باشد.

البته این نظر من بود که عرض کردم، اما شاهنشاه دموکرات، پدر دلسوز ملت که می خواهند تمام افراد خانواده اش با اوضاع سیاست های روز آشنا باشند و در کانون های حزب با هم به بحث بپردازند نظر و دید بالاتری دارند، آن روز صلاح این بود بعد از تشکیل دادن دو حزب

اکثریت و اقلیت، حزب واحدی تشکیل دهند و در مصاحبه اخیر هم مقتضیات روز باعث گردید در جواب سئوالی که شده بود فرمایشات دیگری بفرمایند. شاهنشاه با توجه به واقعیات

این طور مصلحت می دانند چه سئوالی می شود از شاهنشاه کرد؟

ما افراد خانواده هر یک برابر قدرت فهم و درک و استنباط خود مطالبی را در ذهن و فکر خود تجزیه و تحلیل می کنیم، برای خود نظر و فرضی داریم و بر مبنای آنها می خواهیم امور

اداره شود. اما پدر خانواده در مقامی که دارد، بالاتر از تمام نظرها با دیدی که دارد، درباره امور قضاوت می فرماید و خط مشی خانواده را ترسیم می نماید بنابر مقتضیات روز و بنا به مصلحت و به خصوص بنا بر تغییر روش های سیاسی که در خارج از چارچوب مملکت، در اطراف ایران در جریان می باشد، خانواده خود را اداره می کند. این مقتضیات سیاسی چون به طور دائم در تغییر می باشد خطی مشی داخلی هم در تغییر است و باید با آنها پیش رفت و این مطلبی است که درک آن حتی برای کسانی که وارد در امور سیاسی هستند بسیار مشکل می باشد و باید ورزیدگی در سیاست داشت...(1)

طی ماههای نخست تأسیس حزب رستاخیز، حجم قابل توجهی از صفحات نشریات را ستایشهای اغراق آمیز از شاه به وسیله افرادی پر کرد که هر یک در صدد بودند در این اقدام از دیگری گوی سبقت بربایند. برای دستیابی به این مطالب، نیازی به تفحص نیست. کافی است به طور تصادفی برخی از نشریات اسفند 1359 و ماه های بعد را ورق بزنیم تا شاهکارهای

ص:203

ادبی و سیاسی در تمجید خارق العاده از شاه و تأسیس حزب رستاخیز را نظاره کنیم. ع. دهش در قطعه ای که 15 فروردین 1354 در نشریه رنگین کمان به چاپ رسانیده است، اقدام شاه در

تأسیس حزب رستاخیز را چنین وصف می کند:

به نام اعظم یکتا خداوند

خدای بی نظیر و بی همانند

به فرمان شهنشاه خردمند

به روز یازده از ماه اسفند

دوئی ها شد به یکتایی مبدل

وزین دستور شد هر مشکلی حل

به امر شاه شد ملت هم آهنگ

به حبل اللّه زد بار دگر چنگ

برای پیشرفت ملک ایران

به ملت داد شاهنشاه فرمان

که گردد ملتی بی تفرقه جمع

چو پروانه بگردد گرد یک شمع

به حول و قوت و لطف الهی

بکوشد بر نظام پادشاهی

شود تشکیل رستاخیز ملی

برای حفظ قانون اساسی

کند میهن پرستان را دلالت

به سوی انقلاب شاه و ملت

زهی بر این نبوغ و قدرت و فکر

که باشد یک به یک از هر جهت بکر

شهنشاه توانا آریامهر

نکوکار و نکوسیرت نکوچهر

به مهرش آریا غرق فروغ است

جهانی در تحیر زین نبوغ است

هزاران آفرین و مرحبا باد

بر این اندیشه و رأی خداداد

شهی کاندیشه اش آسایش ماست

نگهدارش خداوند تواناست.(1)

نشریات آن روزگار مشحون از قطعاتی است که در تمجید از شاه و حزب رستاخیز سروده شده اند و از مجموع آنها می توان کتابی قطور پرداخت.(2) اما برای سرایندگان آن قطعات باید افسوس خورد که دوران قدرت نمایی حزب رستاخیز کوتاه تر از آن بود که بتوانند از ثمره کار خود صله ای بستانند. البته، تبعات سوء این چاپلوسیها و مداهنه ها بسیار دامنه دار بود. مهم ترین اثر آن، رشد باز هم بیشتر روح خودمحوری و استبدادی در روشهای

سیاسی شاه بود که تصور می کرد تصمیم سازیهای او دیگر با معیارهای زمینی و معمول قابل

سنجش نیست و به تبع آن حقوق فردی و اجتماعی جامعه ایرانی باز هم عرصه تعرضات بیشتر حاکمیت و شخص شاه قرار می گرفت.(3) در واقع، پس از سالها برقراری نظام دو حزبی حکومت ساخته در عرصه سیاسی، اجتماعی کشور و به دنبال تأسیس حزب رستاخیز، شاه

ص:204

اظهار نمود که «تنها پس از آموزش سیاسی عمده و چندین سال تمرین می توان از مردم ایران انتظار داشت که بتوانند یک نظام دموکراتیک را به کار بیندازند.»(1)

این اظهارات، بیش از هر چیز توجیه کننده آن بود که جامعه ایرانی حداقل برای چند دهه آینده باید به رفتار سیاسی دیکته شده از سوی حاکمیت تن در دهد. بگذریم از اینکه شاه طی سالهای پیشین نیز هرگز چندان اصالتی برای «افکار عمومی و خواست مردم» قایل نبود و لزوما خواسته هایی را از مردم کشور متوقع بود که بر اهداف و مقاصد او منطبق باشد. هنگامی

که شاه از ضرورت گسترش مشارکت سیاسی مردم سخن به میان می آورد مقصود او بیش از هر چیز بدین معنی بود که جامعه ایرانی دیدگاهها و خواسته های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی او را تأیید کنند و هرگز مقصود شاه فراخواندن مردم به مبارزه جدی و واقعی سیاسی نبود.(2) بدین ترتیب، برخلاف اظهارنظرهای رسمی و ظاهری، پس از تأسیس حزب رستاخیز میل شاه بر گسترش بیشتر شیوه استبدادی حکومت سوق یافت. علینقی عالیخانی، رفتار سیاسی شاه در دوران شکل گیری حزب رستاخیز را چنین تشریح کرده است:

در این گیر و دار شاه در هر فرصتی یادآور می شد که به هر حال این تحولات را نباید به معنای آغاز دموکراسی و کاهش اختیارات او پنداشت و رسانه های گروهی نیز موظف بودند این

نکته را خوب به همه بفهمانند. به عنوان نمونه ظاهرا خواننده ای در نامه ای به روزنامه اطلاعات می پرسد که پس از تأسیس حزب، ضابطه تعیین نخست وزیر چه خواهد بود و چرا این موضوع در اساسنامه و مرامنامه حزب رستاخیز پیش بینی نشده است؟ روزنامه نیز با لحنی آشنا پاسخ

می دهد که «... قید چنین موضوعی در اساسنامه حزب رستاخیز مطلقا مورد ندارد. زیرا عزل و نصب وزراء مطابق اصل چهل و ششم متمم قانون اساسی به موجب فرمان همایونی صورت می گیرد که ریاست فائقه قوه مجریه را در عهده دارند و ربطی به اختیارات حزب و پارلمان

نخواهد داشت ...».

از این پس پیوسته گفتگو از واژه های نوساخته نظام شاهنشاهی و فرماندهی شاهنشاهی است و حتی شاه اصرار دارد لوایحی که پیش از تقدیم به پارلمان به تأیید او رسیده اند قابل اجرا هستند و نیازی نیست دولت در انتظار گذراندن آن ها از مراحل قانونی، دست روی دست گذارد. ولی

این دیگر چنان پشت پایی به قانون اساسی و اختیارات هر چند ظاهری پارلمان می زد که مسئولان امر در عمل با طفره رفتن و وقت گذرانی از اجرای آن سرباز زدند.(3)

بر همین اساس هم بود که رهبران حزب و از جمله امیر عباس هویدا در اولین واکنشهای

ص:205

خود، تأسیس حزب رستاخیز را در راستای تحقق اهداف و اراده ملوکانه ارزیابی کردند که پذیرفتن آن به «ملت ایران ابلاغ گردیده» بود(1) و در حقیقت، «حزب رستاخیز ایران را می توان گامی دیگر در جهت افزایش و اعمال کنترل بیشتر بر این جامعه [ایران ]تلقی نمود.»(2)

ریچارد هلمز، سفیر وقت آمریکا در تهران، به درستی اظهار عقیده نمود که پس از تأسیس حزب رستاخیز، دیگر ظهور مخالفی که ولو بر حسب ظاهر نسبت به رژیم پهلوی وفادار بماند، علت وجودی خود را از دست داد و «دیگر امید چندانی به ایجاد یک حکومت دموکراتیک در ایران نمی توان داشت.»(3) ریچارد کاتم، در کتابش «ناسیونالیسم در ایران» و جان. دی استمپل در اثر خود «درون انقلاب ایران»، قضاوت مشابهی درباره تبعات سوء حزب رستاخیز ابراز کرده اند.(4) شمار دیگری از نویسندگان، صاحب نظران و محققان(5) نیز با این رأی موافق بودند که با تأسیس حزب رستاخیز، ایران در جایگاه «یک کشور خفقان با سیستم یک حزبی» قرار گرفته بود.(6) خود شاه نیز طی دوران سلطه حزب رستاخیز بر عرصه سیاسی کشور، بارها بر ضرورت بهره گیری از قدرت فردی خود در تصمیم سازیهای کلان کشور پای فشرد.(7) اما دلیلی که او برای این اقدام خود ارائه می داد با قضاوتی که دیگران داشتند تا حدی تفاوت داشت. به عقیده او، «تمرکز قدرت در دست شاه به خواست مردم و بر اساس سنن مردم ایران است».(8) اما، حقیقت غیر از این بود.

ص:206

ص:208

حزبی اش، بدون توجه به وابستگیهای گروهی، حزبی، و شخصی، تنها شایستگی افراد را در نظر گیرد.(1) اما، گذشت زمان نشان داد که این سفارش شاه هرگز از سوی هویدا و سایر رهبران و دست اندرکاران حزب رستاخیز به کار بسته نشد. شاه همچنین، وعده داد طی کنفرانسی که

در آینده نزدیک برای تصویب ارکان و سازمان حزب رستاخیز تشکیل خواهد شد رؤسای هیأت اجرایی و احزاب سیاسی حزب نیز معرفی شوند.(2)

هویدا، گر چه، قلبا، از تأسیس حزب رستاخیز خوشحال نشد، اما، در اجرای مأموریتی که شاه بر عهده اش نهاده بود، هیچ کوتاهی نکرد. به رغم اینکه، توصیه شاه بهره گیری از تمام نیروهای بالفعل سیاسی و وفادار به حاکمیت در سازماندهی حزب جدیدالتأسیس بود، اما تکیه هویدا بر نیروهای سیاسی وفادار به خود، آن در هم در آغاز کار، قابل درک است. در

واقع، همان رقابتهای سیاسی، جناحی و حتی شخصی پیشین در قالبی جدید در تشکیلات و اداره حزب رستاخیز نمود یافته بود و هویدا، نخست وزیر و دبیر کل حزب منحله ایران نوین

در انتخاب همکاران جدیدش در حزب رستاخیز، ناگزیر بود که در درجه اول وفاداران بالفعل خود را مورد توجه قرار دهد. گذشته از این، هویدا که از مدیریت و راهبری حزب ایران نوین تجارب گسترده ای اندوخته بود، قاعدتا برای سازماندهی تشکیلات و ارکان حزب رستاخیز نمی بایست با مشکلی جدی مواجه شده باشد. کمتر از یک هفته پس از اعلام رسمی تأسیس حزب واحد رستاخیز هویدا دبیرخانه ویژه ای برای این تشکل جدید دست و پا کرد، تا اولین گام را در سازماندهی و فعالیت این حزب بردارد و از آن پس کلیه امور مربوط به حزب رستاخیز از طریق این دبیرخانه رتق و فتق گردد. هویدا با گماردن یکی از اعضای

دفتر سیاسی حزب سابق ایران نوین به ریاست این دبیرخانه،(3) حداقل به رقبای سیاسی خود فهماند که دوستان و وفاداران بالفعل او در اداره حزب جدید نیز، در اولویت خواهند بود.

در همان روزهای نخست، دبیر کل حزب رستاخیز، بدون فوت وقت کار تدوین و تنظیم مرامنامه و اساسنامه آن را پی گرفت. همزمان با این کار، رقبای سیاسی هویدا شایع نمودند که او در تهیه مفاد مرامنامه و اساسنامه حزب، در درجه اول به تثبیت موقعیت خود و طرفدارانش اهتمام خواهد ورزید. بنابراین، جناحهای سیاسی رقیب از یک سو، در تلاش بودند نقشی در تدوین مرامنامه و اساسنامه حزب بر عهده بگیرند و از سوی دیگر، از برتری

ص:210

جوییهای رقبا جلوگیری کنند.(1) البته، برای تهیه پیش نویس مرامنامه و اساسنامه، هویدا اعضای جناحهای سیاسی رقیب را نیز به همکاری دعوت کرد. این افراد پیش از آن در احزاب دیگری نظیر مردم و پان ایرانیست فعالیت می کردند. اولین طرح مرامنامه و اساسنامه،

ظاهرا توسط گروهی کوچک، در پایان دهه دوم اسفند 1353، تدوین شد. در مرحله بعدی گروهی متشکل از پنجاه تن طرح اولیه را مورد بررسی قرار داده و اشکالات آن را بر طرف

ساختند. این گروه پنجاه نفره(2) در دو کمیسیون جداگانه، دسته ای مرامنامه و دسته دوم اساسنامه حزب رستاخیز را مورد بازبینی قرار داد. آنها تغییرات محسوسی در طرح اولیه مرامنامه و اساسنامه صورت دادند.(3) احتمال می رود بازبینی طرح اولیه اساسنامه و مرامنامه حزب رستاخیز تا 24 اسفند 1353 پایان یافته باشد، زیرا در همین تاریخ اعلام شد که بررسی

نهایی پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز تا چند روز آینده در گردهمایی اجتماعی 500 نفره از سراسر کشور مورد بررسی و تصویب قرار خواهد گرفت.(4)

گردهمایی موعود، روز 27 اسفند 1353، در تهران تشکیل شد و درباره پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب اظهار نظر کرد.(5) نقش این گروه 500 نفره در تهیه و تجدید نظر در مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز بر ما معلوم نیست، ولی احتمالاً، اظهارنظرهایی در پیرامون آن صورت گرفته و ایراداتی نیز بر آن وارد شده بود. چون مدت کوتاهی پس از پایان

گردهمایی دو کمیسیون، مجموعا، گروه پنجاه نفره پیشین با همکاری کسانی دیگر باز هم در

متن پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب اصلاحات و تغییراتی صورت دادند.(6) احتمالاً این آخرین مرحله از بررسی پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز بود. در 21 فروردین 1354، هویدا، دبیر کل حزب رستاخیز طی یک اقدام کم سابقه، ضمن تمجید از حزب رستاخیز و نقش استثنایی آن در توسعه کشور، اعلام کرد پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب را در معرض قضاوت مردم قرار می دهد تا پس از اظهارنظر صاحبان رأی و

ص:211

عقلای قوم، آخرین اصلاحات و تجدید نظرها در آن به عمل آید و در نهایت، متن اصلاح شده مرامنامه و اساسنامه در کنگره مؤسس حزب که در دهم اردیبهشت 1354، تشکیل خواهد شد به معرض داوری شرکت کنندگان در کنگره قرار گرفته و تصویب شود. به دنبال این سخنان هویدا، پیش نویس «اساسنامه و مرامنامه در میلیون ها نسخه چاپ و منتشر گشت»(1) تا عقلای قوم با دسترسی آسان به متن آن در مدت کوتاهی که برای اظهارنظر تعیین شده بود،

رهبران حزب را از آراء و اندیشه های خود مستفیض سازند؛ بلکه بدین ترتیب، برای غنای هر چه بیشتر محتوای مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز از تمام منابع زایش اندیشه و تفکر

بهره لازم را برده باشند. برخی منابع نزدیک به حاکمیت مدعی شدند که در مهلت تعیین شده

(از 21 فروردین تا اول اردیبهشت 1354)(2) «بیش از یک میلیون و نیم اظهارنظر پیرامون» مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز به دبیرخانه حزب رسید.(3) روزنامه آیندگان در 19 اردیبهشت 1354، که مدتی از برگزاری کنگره مؤسس (اول) حزب رستاخیز سپری شده بود، تعداد کل اظهارنظرات صورت گرفته از سوی مردم را پیرامون مرامنامه و اساسنامه حزب «بیش از یک میلیون نظر و پیشنهاد» برآورد کرد که تا آن هنگام «به دبیرخانه موقت حزب رسیده» بود.(4) با این حال، درباره صحت و سقم این ادعاها اطلاع دقیقی در دست نیست و شاید رقمی برابر با یک چهارم معدل دو مدعای بالا بیشتر با حقیقت قرین باشد. دبیرخانه موقت حزب

رستاخیز جهت دریافت نظرات و پیشنهادات مردم درباره پیش نویس مرامنامه و اساسنامه کمیته هایی را تشکیل داد و این کمیته ها مأموریت یافتند اظهارنظرهای واصله را طبقه بندی

نموده، در اختیار مسئولان امر قرار دهند تا پس از مطالعه و بررسی هرگاه ضروری تشخیص

داده شد متن نهایی پیش نویس مرامنامه و اساسنامه را مورد حک و اصلاح قرار داده و سپس

برای تصویب نهایی در اختیار کنگره مؤسس حزب بگذارند.(5)

در متن پیش نویس مرامنامه حزب رستاخیز(6) که میلیون ها نسخه از آن تکثیر و در اختیار

ص:212

مردم قرار گرفت، آمده بود:

به نام خدا

مرام حزب رستاخیز ملی ایران

بدین هنگام که میهن ما یکی از شورانگیزترین دورانهای زندگی سیاسی و اجتماعی و اقتصادی خود را می پیماید و ملت ایران، برخوردار از رهبریهای خردمندانه شاهنشاه آریامهر و بهره مند از رشد سیاسی و اجتماعی خویش و در گذرگاه انقلابی نجات بخش به پیروزیهای چشمگیر در عرصه امور اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و بین المللی نایل آمده است، بر اساس

آگاهی به ضرورت همبستگی و یگانگی هر چه فشرده تر و کامل تر ملی و استمرار انقلاب اجتماعی ایران، در این عصر سازندگی و در راه نیل به همه آرمان های بزرگ میهنی مردم این

مرز و بوم و در برابر چشم اندازهای روشن و امید آفرین تمدن بزرگ و آینده ایرانی همیشه

آباد و پیوسته نیرومند با الهام از سخنان تاریخی شاهنشاه آریامهر در روز یازدهم اسفندماه یک

هزار و سیصد و پنجاه و سه حزب رستاخیز ملی ایران در مقام تنها حزب سیاسی فراگیرنده ملت،

با ایمان و اعتقاد راسخ به اصول و نهادهای زیر بنیان می پذیرد:

الف - نظام شاهنشاهی ایران: حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که نظام شاهنشاهی ایران راز بقاء و تجسم همه ویژگیهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ملت ایران و تکیه گاه قلبی مردم ایران

زمین و شیوه اصیل و طبیعی حکومت در سراسر تاریخ کهنسال ایران است که استمرار حاکمیت

و تمامیت ارضی و استقلال و ارزشهای ملی مردم این مرز و بوم را در مسیر حوادث و مخاطرات و نشیب و فرازهای گوناگون پاسداری کرده است و در آینده نیز جاودانگی این ودایع

مقدس و تحقق همه خواست های ملی را در قلمرو پیشرفتها و موفقیتهای اقتصادی، اجتماعی و

سیاسی و نیل به اقتدار و عظمتی که در خور فرهنگ کهنسال و آرمان های تمدن بزرگ ایران

است تضمین خواهد کرد.

نظام شاهنشاهی ایران موهبتی الهی است و از برکات این منزلت و مقام معنوی است که ملت ایران در طول تاریخ کهنسال خود همواره راز بقاء و سرچشمه سعادت و عظمت خود را در پرتو وجود چنین نظامی روحانی و معنوی دانسته و شاهنشاه بزرگ ما نیز با این پیوستگی معنوی

به ملت خود همواره در مقام فرماندهی و رهبر ملت و ناجی مردم این سرزمین رسالت باستانی و ملی خود را ایفاء می کنند و بر اساس همین حقایق تاریخی و معتقدات ملی است که قانون اساسی ایران مزین به استقرار حکومت مشروطه سلطنتی گردیده که در آن نظام شاهنشاهی مظهر

وحدت و ریاست قوای سه گانه مملکت است و رهبری ملت را در بر دارد و این استوارترین و

منطقی ترین شیوه حکومت در این مرز و بوم باستانی است زیرا عقل و خرد و جان و روح مردم

این سرزمین از قدیم ترین ادوار عظمت خود، آن را بدون انقطاع پذیرا گشته و برای همیشه

پاسداری خواهد کرد.

حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که بزرگداشت این نظام و کوشش در راه صیانت آن در همه شرایط مهم ترین و مبرم ترین مسئولیت کلیه آحاد ملت ایران است.

ب - قانون اساسی: حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که قانون اساسی ایران میراث و خونبهای مجاهدانی است که با جانبازی و جهاد بر ضد استبداد و استعمار و به خاطر حراست از

ص:213

استقلال و آزادی و حیثیت میهن، بنای حکومت مشروطه سلطنتی را در این سرزمین پی ریختند. حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است قانون اساسی ایران یکی از استوارترین مبانی

دموکراسی و برابری و آزادگی جامعه ایرانی و تحکیم بخش قدرت لایزال ملت و شعائر دینی

ساکنان این مرز و بوم است. بدین لحاظ حزب رستاخیز ملی ایران حراست و پشتیبانی از قانون

اساسی را فریضه بزرگ کلیه افراد ملت می شناسد.

پ - انقلاب شاه و ملت: حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که انقلاب شاه و ملت با الغاء رژیم ارباب و رعیتی و امحاء تمام مظاهر فئودالیسم و اعطاء حقوق سیاسی به زنان و تأمین

حقوق حقه کارگران و پی ریزی یک نظام برومند اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و با استقرار

مناسباتی مترقی و عدالت آمیز، عصر تازه ای در تاریخ وطن آغاز کرد و راه را به روی شکوفایی

معنوی و مادی جامعه ایرانی گشوده است.

از دیدگاه حزب رستاخیز ملی ایران: انقلاب شاه و ملت، انقلابی است مستمر و پویا که در مسیر خود با توانایی کامل به نیازها و مسایل اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ایران به موقع و با قاطعیت پاسخ می گوید.

حزب رستاخیز ملی ایران اعتقاد دارد که انقلاب شاه و ملت علاوه بر آن که به همه خواست های ترقیخواهانه و آزادی طلبانه مجاهدان جنبش مشروطیت جامه عمل پوشانیده، ملت

ایران را موفق کرده است تا با ایجاد نظام اقتصادی و اجتماعی نیرومند و اعمال حاکمیت و مالکیت بر منابع و ثروتهای کشور و پیگیری سیاست مستقل ملی، راه خود را به سوی یک اقتصاد صنعتی پیشرفته با توانایی کامل بپیماید و در نتیجه به موضعی احترام آمیز و معتبر در مناسبات جهانی خویش دست یابد و راه خود را به قصد قرار گرفتن در صف معدود ملتهای نیرومند و مرفه جهان هموار سازد.

حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که انقلاب ششم بهمن ماه 1341 که با استقرار 6 اصل آغاز شد و اکنون با 12 اصل راهنما و الهام بخش تمامی سیاستها و برنامه های کلی مملکتی است، تجسم خواستهای انقلابی همه مردم ایران است. بدین جهت دفاع از اصول و دست آوردها و تلاش برای رسیدن به هدفها و آرمانهای آن را از اساسی ترین وظایف مردم این سرزمین می شناسد.

حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که حراست از این سه پایگاه بلند ملی و پیوستگی خلل ناپذیر بدانها تنها نماینده شخصیت ملی و برهان هویت و دلیل شایستگی در برخورداری از فضایل و ویژگیهای ایرانی است.

حزب رستاخیز ملی ایران معتقد است که باید در پرتو این بنیادهای فکری تمامی برنامه های مملکتی در قلمرو امور سیاسی و اجتماعی و اقتصادی طرح ریزی و اجرا شود و برداشت هایی

که از آن بنیادها می شود اساس وظایف حزب و رسالت آن را تعیین و توجیه کند.

بنا بر این، با اتکاء بر بنیادهای یاد شده در این مرامنامه، اصول سیاستهای اقتصادی و اجتماعی و مناسبات بین المللی ایران را، در این مرحله، به شرح زیر اعلام می دارد:

1- سیاست اقتصادی: اقتصاد ایران متکی بر نیروی لایزال ملت و استعدادهای مردم ایران و منابع و ثروتهای خدادادی این کشور است که در فرهنگ انقلاب ایران از آن با عنوان «اقتصاد دموکراتیک» یاد می شود.

ص:214

این اقتصاد در جهتی به یک نظم صنعتی پیشرفته و کشاورزی مترقی و در جهت دیگر به عالی ترین سطح تکنولوژی و موازین یک مدیریت کارساز و کاربرد استعدادها و در عین حال

متناسب با مقتضیات جامعه ایرانی مبتنی خواهد بود.

در اقتصاد ملی ایران تمام برنامه ها و خط مشی ها با توجه به هدفهای رشد سریع و بی وقفه و تأمین هر چه بیشتر رفاه افراد جامعه و همچنین با توجه به ضرورت بهره گیری معقول و حراست

از منابع ثروت این سرزمین و احترام به حق نسلهای آینده در برخورداری از نعمت های این آب و خاک طرح ریزی می شود.

در نظام اقتصادی ایران که اقتصاد ملی و رفاهی است از یک سو راه برای ابراز هرگونه فعالیت و ابتکار عمل فردی سالم با رعایت صنایع مادر و همچنین ثروتهای خدادادی که دست

بشر در آفرینش آنها دخالتی نداشته به عنوان اصل پذیرفته شده است.

اقتصاد ملی ایران بر بنیاد این اصول و بر اساس همکاری نزدیک بخش عمومی و بخش خصوصی از طریق برنامه ریزیهای علمی به پیشرفت وقفه ناپذیر خود ادامه می دهد.

علاوه بر اینها اقتصاد ملی ایران با قبول اصل سهیم شدن کارگران در سود ویژه کارخانه ها و اصل تعمیم مالکیت های صنعتی در گروههای مختلف اجتماع از طریق عرضه 49 درصد سهام کارخانه های بخش خصوصی و 99 درصد سهام کارخانه های دولتی (غیر از صنایع بنیادی مانند

نفت - ذوب آهن و مس) با حق اولویت کارگران و کارمندان آن کارگاهها و سپس تمامی مردم،

نه تنها از هر جهت به مصالح و منافع تمام جامعه پیوند دارد بلکه با ویژگیهای خود از احساس تعلق ثروتهای مذکور به آحاد مردم برخوردار است.

2- سیاست اجتماعی: جامعه انقلابی ایران در قلمرو مناسبات و نظام اجتماعی بر مفاهیم دموکراسی و تعالیم فرهنگ و سنتهای برجسته ایرانی و مبانی دینی مبتنی است. در اجتماع ایران کلیه آزادیهای فردی و اجتماعی بر مبنای قانون اساسی و مصالح ملی محترم شمرده می شود و برابری حقوق همه افراد ملت ایران در برابر قانون و مراجعه آزاد به قوه قضائیه در جهت احقاق حق تضمین گشته است.

در جامعه انقلابی ایران احترام به حیثیت انسانی جایگزین همه مظاهر و مسائل طبقاتی گشته، بدان سان که در جلوه گاه یکپارچگی ملی تنها میزان تقوا و شرف کار و کمیت و کیفیت خدمت

افراد به جامعه خود ملاک سنجش شایستگی آنها است. بنا بر این، اجتماع انقلابی ایران واحد

تجزیه ناپذیری است که بافت آن از افراد آزاد با حقوق برابر ترکیب می یابد.

در نظام انقلابی جامعه ایرانی اساس استثمار فرد از فرد ریشه کن شده است و کوشش در راه برخورداری کلیه افراد از مواهب گسترده رفاه از زمانی که چشم به جهان می گشایند از مهمترین

هدفهای حزب رستاخیز ملی ایران است، بنا بر این، استقرار کامل نظام تأمین اجتماعی از جمله بیمه های گوناگون اجتماعی در تمام دوران زندگی در یک پوشش ملی مورد توجه کامل است.

تأمین اشتغال کامل، توزیع عادلانه درآمدها، برابری دستمزدها برای کار مساوی، دفاع از خانواده در مقام واحد اساسی حیات ملت، تدوین و اجرای قوانین مترقی با توجه به اصول عدالت اجتماعی، عرضه فرصت های مساوی برای همگان، محترم داشتن کار به عنوان عنصر خلاق، تشویق آفرینشهای هنری و علمی و صنعتی، بهره گیری کامل از امکانات آموزش و پرورش و بهداشت رایگان، هدایت استعدادها، ایجاد نظام تعاونی ملی، سالم سازی عرصه تولید

ص:215

و مصرف، در شمار هدفهای درجه اول قرار دارد.

در نظام اجتماعی ایران تأمین مشارکت مردم در اداره امور اجتماعی از راه نیرومند ساختن نهادهای دمکراتیک، پرورش وجدان کار و روحیه انضباط اجتماعی در خدمت و قبول مسئولیت هایی که هر ایرانی در تحقق هدفهای اقتصادی و اجتماعی و سیاسی میهن خویش باید

به عهده بگیرد از عوامل عمده پیشرفت و رشد ملی محسوب می شود.

در جامعه انقلابی ایران تعلیم و تربیت افراد بر مبنای اصول آموزش و پرورش ملی و نیازهای جامعه مترقی ایران، از جمله نیازهای روزافزون کشور به نیروی انسانی کارآمد، از ارزش و اهمیت درجه اول برخوردار است. در این رهگذر نسل جوان مؤثرترین پاسدار دست آوردها و ضامن استمرار انقلاب است که در مقام مدیر و سازنده اجتماع توانا و خوشبخت ایران فردا شناخته می شود. به همین دلیل هر گونه تلاش شایسته به منظور تجلی و

پرورش استعدادهای این نسل به قصد تربیت مدیران کاردان و در عین حال برخوردار از معنویت و اخلاق و دلبستگی های ملی و میهنی عمیقا مورد تأکید قرار می گیرد.

در نظام اجتماعی ایران ضرورت و عمق دادن به اصل گفت و شنود سازنده در همه سطوح، به منظور تضمین سلامت زندگی سیاسی و اجتماعی مردم این مرز و بوم باستانی و ضرورت بحث و انتقاد و ابراز عقیده و تشویق کوششهای آفریننده در جهان اندیشه متکی بر اصول و

پایگاههای اصیل ملی به منظور پیکار با هر گونه افکار و تکاپوی ضدایرانی و ضدملی مورد

توجه کامل و قاطع است.

3- سیاست خارجی و مناسبات بین المللی ایران: سیاست خارجی و مناسبات بین المللی ایران بر اصول پاسداری از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی و استقلال کشور و اجراء مفاهیم گسترده سیاست مستقل ملی مبتنی است.

از دیدگاه سیاست بین المللی ایران، سرنوشت همه ملتهای عالم به یکدیگر پیوند گرفته است. به همین سبب در عرصه سیاست جهانی ایران، دفاع صمیمانه از صلح و اجرای اصل همزیستی مسالمت آمیز و فراتر از آن اصل همکاریهای سازنده بین المللی بدون توجه به نظامات سیاسی و اجتماعی و مسلکی ملتها از اصول سیاست مستقل ملی ایران است و تلاش به خاطر از میان بردن

تبعیض ها و محو فاصله روزافزون سطح زندگی ملل فقیر و غنی و کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی تمامی کشورهای نیازمند و پشتیبانی از تلاشهایی که در راه برانداختن ریشه استعمار و استثمار به عمل می آید به عنوان یک رسالت بزرگ تاریخی و انسانی تلقی می شود.

از دیدگاه سیاست بین المللی ایران تجاوز و تعدی به حقوق و سرزمینهای دیگران و هر شیوه ای که برای ابقاء استعمار به کار گرفته شود مطرود و منفور است.

از دیدگاه سیاست بین المللی ایران احترام به استقلال و آزادی و حقوق همه ملتها و حق برخورداری آنها از ثروتهای خویش و تعیین آزادانه سرنوشت خود به نام یک اصل اجتناب ناپذیر شناخته شده است.

در سیاست بین المللی ایران تقویت مبانی اعلامیه حقوق بشر

ص:216

و منشور ملل متحد و هرگونه کوشش به خاطر تحقق خلع سلاح عمومی از هدفها و خط مشی های اصلی است ولی پوشیده نیست تا زمانی که این مقاصد و آرمانها جامه عمل نپوشیده است و سازمان ملل متحد از توان

کافی برای حفظ صلح و امنیت اطمینان بخشی در جهان استقرار نیافته است تقویت هر چه بیشتر

نیروی دفاعی ایران برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی و دست آوردهای انقلابی کشور مورد تأیید و تأکید قاطع است و به عنوان یک رسالت بزرگ ملی شناخته می شود.

بدیهی است که حمایت و پشتیبانی از نیروی دفاعی کشور وظیفه و فریضه ملت ایران است.

حزب رستاخیز ملی ایران با برخورداری از نیروی یکپارچه ملت و با تکیه بدین اصول و مبانی فکری و عقیدتی و در مقام تنها حزب سیاسی و ملی ایران، عرصه گسترده و عامل مؤثر و پیگیر قاطعی است که می تواند نقش تاریخی خود را در پرتو برکات نظام شاهنشاهی و قانون

اساسی و اصول انقلاب شاه و ملت ایفاء کرده و به هماهنگ ساختن همه تلاشهای ملی و کوشش در راه اعتلاء دانش سیاسی جامعه و همچنین تحکیم و تقویت وحدت ملی و ترغیب آحاد اجتماع به پذیرش هر چه بیشتر مسئولیت و انضباط و مشارکت در حل و فصل مسائل مملکتی توفیق یابد.(1)

همچنانکه از متن مرامنامه برمی آید محتوای آن در راستای جاه طلبیهای توهم آمیز شاه تنظیم شده بود تا فضای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور را چنانکه مطلوب او بود، به تصویر بکشد و با بهره گیری از مجموعه خواسته های شاه تصویری کاملاً ایده آلی از جامعه

ایرانی در عصر موسوم به انقلاب سفید و رستاخیز ارائه دهد که گویی مردم کشور تحت رهبریهای شاه، آخرین سنگرهای توسعه و پیشرفت در شؤون مختلف را یکی پس از دیگری فتح کرده اند و حزب رستاخیز دروازه تمدن بزرگ شاه را در کوتاه مدت بر روی جامعه ایرانی خواهد گشود. مرامنامه در همان حال، مردم کشور را محکوم می کرد آرمانهای

سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خود را صرفا در راستای حمایت و دفاع از نظام شاهنشاهی پهلوی جستجو کنند و در حالیکه شاه، در طول دوران سلطنت خود بارها به طور رسمی و آشکارا، در نقض قانون اساسی کوشیده بود، مرامنامه به گونه ای توهم آمیز و گستاخانه تأسیس حزب رستاخیز را که مولود نامبارک و ناقض قانون اساسی بود در راستای تحکیم و تکامل بازهم بیشتر نظام مشروطیت و دموکراسی ارزیابی می کرد و انقلاب سفید را تکیه گاهی مطمئن برای پیشبرد اهداف حزب رستاخیز بر می شمرد که در پرتو آن جامعه ایرانی توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی را تجربه خواهد نمود. حاصل کلام اینکه، مرامنامه

حزب رستاخیز آشکارا بر اساس نوشته ها، خواسته ها، و جاه طلبیها و آرمانهای موهوم و دست نایافتنی شاه تنظیم شده، هرگونه مخالفت با اهداف و خط مشی سیاسی، اجتماعی،

ص:217

اقتصادی رژیم پهلوی را محکوم می کرد. بگذریم از اینکه در طول دوران فعالیت حزب رستاخیز همین مفاد توهم آمیز مرامنامه هم هرگز مورد توجه گردانندگان آن قرار نگرفت و

مانند بسیاری دیگر از سازمانها و زیر مجموعه ها و خواسته های حزب خیلی زود به بوته فراموشی سپرده شد.

پیش نویس اساسنامه حزب رستاخیز که همزمان با مرامنامه آن انتشار یافت مجموعا شامل 45 ماده می شد و تفصیل آن به شرح زیر بود:

اساسنامه حزب رستاخیز ملی ایران

حزب رستاخیز ملی ایران با اعتقاد و ایمان راسخ به مبانی و اصول نهادهای نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت بنیان می پذیرد.

ارکان حزب

ماده 1 - حزب رستاخیز ملی ایران دارای ارکان زیر است:

1- کنگره.

2- کمیته ملی.

3- شورای مرکزی.

4- دبیر کل.

کنگره:

ماده 2 - کنگره بالاترین رکن حزب است که هر دو سال یک بار با شرکت اعضای زیر تشکیل می شود:

1- نمایندگان شوراهای حزب.

2- کمیته ملی.

3- نمایندگان مجلسین سنا و شورای ملی.

تبصره - تعداد نمایندگان شوراها در هر کنگره به نسبتی خواهد بود که هر بار به وسیله کمیته ملی تعیین می شود. در هر حال تعداد این نمایندگان نباید از دو برابر مجموع دیگر شرکت کنندگان در هر کنگره کمتر باشد.

ماده 3 - وظایف کنگره به شرح زیر است:

1- تصویب مرامنامه و اساسنامه حزب.

2- تصویب سیاستها و برنامه ها و تعیین مشی کلی.

3- اصلاح و تغییر مواد مرامنامه و اساسنامه حزب.

4- رسیدگی و اظهارنظر نسبت به گزارش دبیر کل.

5- انتخاب دبیر کل برای مدت دو سال.

6- اخذ تصمیم نسبت به کلیه مسائل مربوط به حزب که از طرف دبیر کل پیشنهاد می شود.

ص:218

ماده 4 - دستور جلسه کنگره از طرف کمیته ملی تدوین و پیشنهاد می شود. مسائلی که در این دستور پیش بینی نشده باشد نیز با پیشنهاد کتبی حداقل یک دهم اعضاء کنگره در دستور قرار

خواهد گرفت.

هیأت رئیسه کنگره:

ماده 5 - اولین جلسه کنگره به ریاست مسن ترین عضو شرکت کننده تشکیل می شود. در همین جلسه بلافاصله از بین شرکت کنندگان در کنگره هیأت رئیسه ای مرکب از یک رئیس، دو نایب

رئیس و دو منشی انتخاب خواهند شد.

ماده 6 - جلسات کنگره با حضور حداقل 32 اعضاء رسمیت خواهد داشت و تصمیمات به اکثریت آراء اعضاء حاضر اتخاذ می شود به استثناء تغییر در مواد مرامنامه و اساسنامه که با 32 آراء کلیه اعضاء امکان پذیر خواهد بود.

کنگره فوق العاده:

ماده 7 - در صورتی که کمیته ملی تشکیل کنگره فوق العاده را لازم بداند دبیر کل با رعایت تبصره ماده 3 اعضاء کنگره حزب را برای تشکیل جلسه فوق العاده دعوت می کند.

کمیته ملی:

ماده 8 - کمیته ملی تشکیل می شود از:

1- نخست وزیر.

2- دبیر کل و قائم مقام های او.

3- رئیس و نمایندگان منتخب شورای مرکزی.

4- رؤسای گروه پارلمانی مجلسین سنا و شورای ملی.

تبصره - در صورت لزوم نخست وزیر برای شرکت در جلسات کمیته ملی از وزراء دعوت خواهد کرد.

ماده 9 - جلسات کمیته ملی با حضور دو سوم عده اعضاء رسمیت خواهد یافت و تصمیمات با اکثریت آراء حاضرین در جلسه اتخاذ می شود.

ماده 10 - کمیته در اولین جلسه خود یک رئیس و دو نایب رئیس و دو منشی برای مدت یک سال انتخاب خواهد کرد، تجدید انتخاب آنان بلامانع است.

ماده 11 - جلسات کمیته ملی هر دو ماه یک بار بنا بر دعوت رئیس کمیته تشکیل می شود.

ماده 12 - جلسات فوق العاده کمیته ملی به تقاضای رئیس کمیته یا دبیر کل تشکیل می شود.

ماده 13 - وظایف و اختیارات کمیته ملی به شرح زیر است:

1- تدوین و پیشنهاد دستور جلسه کنگره.

2- رسیدگی و اظهارنظر نسبت به گزارش دبیرکل.

3- اخذ تصمیم نسبت به تعداد نمایندگان شوراها برای شرکت در کنگره با رعایت مفاد تبصره

ص:219

ماده 2.

4- تصویب آیین نامه ها.

5- تعیین مشی عمومی و سیاسی حزب بر اساس مصوبات کنگره.

شورای مرکزی:

ماده 14 - شورای مرکزی از اجتماع نمایندگان کانون مرکزی گروهها بر اساس یک یا چند نماینده از هر گروه به وجود می آید.

ماده 15 - اولین جلسه شورای مرکزی در آغاز وسیله رئیس سنی اداره می شود و سپس به انتخاب هیأت رئیسه شورا مبادرت می گردد.

ماده 16 - شورای مرکزی یک نفر را از میان خود یا دیگر اعضای حزب با اکثریت آراء برای مدت یک سال به ریاست انتخاب خواهد کرد و تجدید انتخاب او بلامانع است. شورای مرکزی دارای یک نایب رئیس و دو منشی خواهد بود که از میان اعضاء شورا به اکثریت آراء برای

مدت یک سال انتخاب خواهند شد و تجدید انتخاب آنان بلامانع است.

ماده 17 - شورای مرکزی هر دو ماه یک بار تشکیل جلسه خواهد داد.

وظایف شورای مرکزی:

ماده 18 - وظایف و اختیارات شورای مرکزی به شرح زیر است:

1- بررسی و اظهارنظر نسبت به برنامه های شوراها به منظور ایجاد هم آهنگی.

2- بررسی و اتخاذ تصمیم نسبت به آئین نامه های داخلی شوراها.

3- اظهارنظر یا اخذ تصمیم درباره اموری که از طرف دبیرکل یا کمیته ملی به شورای مرکزی ارجاع می شود.

4- انتخاب نماینده هر گروه برای شرکت در کمیته ملی.

5- بررسی و رسیدگی به مسائل گروه ها.

6- ارائه پیشنهادها به کمیته ملی در زمینه سیاست ها و مشی عمومی حزب.

دبیر کل:

ماده 19 - دبیر کل بالاترین مقام اجرائی حزب است و برای اداره امور حزب دارای کلیه اختیارات لازم می باشد. اهم اختیارات و وظایف دبیرکل به شرح زیر است:

1- تعیین حدود اختیارات و وظایف واحدهای حزبی.

2- تعیین و انتصاب یک تا سه قائم مقام دبیرکل.

3- نصب و عزل دبیران و مسئولان حزب.

4- تعیین حدود اختیارات و وظایف دبیران و مسئولان حزب و تفویض قسمتی از اختیارات دبیرکل به هر یک از آنان.

5- تخصیص اعتبارات و نظارت بر درآمد و هزینه و صدور دستور پرداخت ها.

ص:220

6- گزارش امور حزب به کنگره و کمیته ملی.

7- نماینده قانونی حزب در کلیه مراجع و امضای اسناد و انعقاد قراردادها با حق توکیل غیر به دفعات و همچنین با حق انتخاب نماینده و تفویض اختیار به هر شخص حقیقی یا حقوقی در امور حقوقی و مالی.

در صورت استعفاء یا غیبت دبیرکل، یکی از قائم مقامان دبیرکل به رأی کمیته ملی وظایف او را تا تشکیل کنگره و انتخاب دبیرکل جدید عهده دار می شود.

هیأت دبیران:

ماده 20 - هیأت دبیران حزب تشکیل می شود از دبیرکل و قائم مقامان دبیرکل و دبیران حزب.

ماده 21 - هیأت دبیران در اولین جلسه خود یکی از دبیران را به عنوان منشی هیأت انتخاب خواهد کرد.

ماده 22 - ریاست هیأت دبیران با دبیرکل و در غیبت موقت او با یکی از قائم مقامان دبیرکل خواهد بود.

ماده 23 - وظایف و اختیارات هیأت دبیران به شرح زیر است:

1- اجرای مصوبات کنگره و تصمیمات کمیته ملی.

2- تعیین سیاست های اجرایی حزب و به کار بستن روشهای مطلوب برای نیل به هدف ها و برنامه ها.

3- تهیه و تنظیم آئین نامه های اجرایی و اداری.

4- ایجاد هم آهنگی بین واحدهای حزب.

5- اتخاذ تصمیمات لازم درباره امور اجرایی و اداری حزب.

6- صدور دستورهای لازم و نظارت بر اجرای آنها وسیله هر یک از دبیران در واحد مربوط با رعایت سلسله مراتب حزبی در سطح استان، شهرستان، شهر، بخش، روستا.

دبیران حزب:

ماده 24 - برای اداره امور اجرایی و ستادی حزب دبیرانی به تعداد مورد احتیاج از طرف دبیرکل تعیین می شوند.

تشکیلات استان، شهرستان، شهر، بخش و روستا:

ماده 25 - دبیر کل حزب برای امور اجرایی و ستادی حزب در استان، شهرستان، شهر، بخش و روستا، دبیرانی به نام «دبیر تشکیلات» تعیین می کند که ریاست هیأت دبیران را در استان یا شهرستان یا شهر یا بخش و یا روستا بر عهده خواهند داشت.

تبصره - اعضای هیأت دبیران در استان - شهرستان - شهر - بخش و روستا مقام معاون دبیر تشکیلات آن محل را دارند.

ماده 26 - وظایف و اختیارات هیأت دبیران استان - شهرستان - شهر - بخش و روستا در محل

ص:221

مربوط عبارتست از:

1- اجرای مصوبات و دستورات مراجع حزبی.

2- اتخاذ تصمیم درباره امور و وظایف حزبی.

3- ایجاد هم آهنگی بین واحدهای حزبی.

4- اتخاذ تدابیر اجرایی لازم با توجه به سیاست و مشی حزب.

5- انتخاب نایب رئیس و منشی هیأت دبیران.

6- ارسال گزارشها و پیشنهادها به مراجع بالاتر حزب.

گروههای حزبی:

ماده 27 - واحد تشکیلاتی حزب گروه است که از تجمع اعضای حزب در روستا یا شهر تشکیل می گردد.

تبصره: حداقل و حداکثر تعداد هر گروه را هیأت دبیران حزب تعیین خواهد کرد.

کانون گروه روستا:

ماده 28 - هر یک از گروههای حزبی در روستا نماینده خود را برای شرکت در کانون آن گروه در روستا انتخاب و معرفی می کند.

شورای روستا:

ماده 29 - از هر کانون گروه روستا یک یا چند نماینده به انتخاب اعضاء آن کانون برای شرکت در شورای روستا معرفی می شود.

کانون گروه بخش:

ماده 30 - کانون گروه بخش مرکب است از اجتماع نمایندگان کانون های گروه روستا و نمایندگان کانون های گروه در مرکز بخش.

شورای بخش:

ماده 31 - هر کانون گروه بخش یک یا چند نماینده برای شرکت در شورای بخش انتخاب و معرفی می کند.

شورای شهر:

ماده 32 - شورای شهر مرکب است از اجتماع نمایندگان کانونهای گروهها در همان شهر.

کانون گروه شهرستان:

ماده 33 - کانون گروه شهرستان مرکب است از اجتماع نمایندگان کانون های گروه بخش و

ص:222

نمایندگان کانون های گروه شهر و نمایندگان کانون های گروه در مرکز شهرستان.

شورای شهرستان:

ماده 34 - از اجتماع نمایندگان کانون گروههای هر شهرستان، شورای آن شهرستان تشکیل می شود.

کانون گروه استان:

ماده 35 - کانون گروه استان مرکب است از اجتماع نمایندگان کانون های گروه شهرستان ها در مرکز استان.

شورای استان:

ماده 36 - از اجتماع نمایندگان کانون گروههای هر استان شورای آن استان تشکیل می شود.

کانون مرکزی گروهها:

ماده 37 - هر یک از کانون های گروههای استان یک یا چند نماینده برای شرکت در کانون مرکزی آن گروه تعیین و اعزام می دارد و از اجتماع این نمایندگان کانون مرکزی آن گروه

تشکیل می شود.

کمیته استان، کمیته شهرستان، کمیته شهر، کمیته بخش، کمیته روستا:

ماده 38 - در هر استان، شهرستان، شهر، بخش و روستا کمیته ای مرکب از هیأت دبیران و شورای آن استان، شهرستان، شهر، بخش یا روستا که بر حسب مورد به نام کمیته استان، کمیته شهرستان،

کمیته شهر، کمیته بخش یا کمیته روستا نامیده می شود تشکیل می گردد و هیأت رئیسه انجمنهای

ده، شهر، شهرستان و استان بسته به مورد در آن عضویت خواهند داشت.

تبصره - تعداد اعضای انتخابی کمیته ها نباید کمتر از تعداد دبیران شرکت کننده در هر کمیته باشد و اتخاذ تصمیم با 32 آراء اعضای حاضر در جلسه معتبر است.

ماده 39 - ریاست هر یک از کمیته های مذکور با دبیر تشکیلات حزب در آن محل خواهد بود.

ماده 40 - وظیفه کمیته های استان، شهرستان، شهر، بخش، روستا عبارتست از:

1- ایجاد هم آهنگی بین شورا و هیأت دبیران استان، شهرستان، شهر، بخش، روستا بر حسب مورد به منظور فراهم آوردن موجبات پیشرفت و توسعه فعالیت ها و برنامه های حزب.

2- بررسی و تصویب طرح و برنامه هایی که از طرف شورا یا هیأت دبیران به کمیته پیشنهاد می شود.

3- رسیدگی و اظهارنظر نسبت به گزارش دبیر تشکیلات یا رئیس شورای محل درباره فعالیت ها و امور حزبی استان، شهرستان، شهر، بخش یا روستا.

4- ایجاد و اداره خانه های حزب که محل تجمع اعضاء و گفت و شنود گروههای مختلف

ص:223

حزبی است.

شرایط عضویت:

ماده 41 - داوطلبان عضویت در حزب رستاخیز ملی ایران باید واجد شرایط زیر باشند:

1- تابعیت ایران.

2- سن 18 سال تمام.

تبصره - کسانی که سن آنان از 14 تا 18 سال تمام باشد می توانند عضو وابسته حزب شوند.

3- عدم محکومیت جزایی که مستلزم محرومیت از حقوق اجتماعی باشد.

ماده 42 - چون حزب متعلق به تمامی مردم ایران است از اعضاء حق عضویت و ورودیه دریافت نمی شود و مخارج حزب در بودجه کشور منظور خواهد شد.

ماده 43 - آئین نامه انضباطی حزب که تعیین کننده درجات تنبیهی و ترتیب رسیدگی و صدور حکم در موارد وقوع خلاف و بی انضباطی حزبی است و همچنین آئین نامه مربوط به چگونگی و نحوه تقدیر و تشویق اعضاء فعال حزب را هیأت دبیران تهیه می کند و پس از تصویب کمیته

ملی به موقع اجرا می گذارد.

ماده 44 - مرکز اصلی حزب در تهران است.

ماده 45 - این اساسنامه در 45 ماده در تاریخ ... به تصویب مجمع نمایندگان مؤسسان حزب رستاخیز ملی ایران رسیده و لازم الاجراست.(1)

هر چند از جزئیات اظهارنظرها و پیشنهاداتی که ادعا می شد پیرامون پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز به دبیرخانه موقت حزب ارسال شده بود، اطلاعی نداریم؛ اما، می دانیم که در نشریات آن روزگار در این باره ابراز عقایدی از افراد مختلف چاپ شده است.

با مطالعه و بررسی مواردی از این اظهارنظرها متوجه می شویم که کسی ایراد جدی بر پیش

نویس مرامنامه و اساسنامه حزب وارد نکرده بود و احتمالاً، کسی هم چنین جرأتی نداشت.

البته، دسته ای از منتقدین و اظهارنظر کنندگان که عمدتا از طرفداران هویدا و تدوین کنندگان

پیش نویس مرامنامه و اساسنامه بودند در تمجید از آن، دریغ نورزیدند و گروهی دیگر، که از رقبای سیاسی و شخصی هویدا بوده اند در حد متعارف و تا جایی که خشم شخص شاه را برنیانگیزانند بر متن پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز ایراداتی وارد ساختند.

اما، گروه اخیر هرگز امکان نیافتند انتقاداتی اساسی از پیش نویس فوق مطرح سازند. مثلاً،

هوشنگ نهاوندی، رئیس دانشگاه تهران و رئیس گروه بررسی مسائل ایران که از مخالفان

ص:224

سیاسی هویدا بود، در نقد پیش نویس مرامنامه و اساسنامه فقط توانست بگوید «این مرامنامه متدیک نیست» و کاظم ودیعی هم که از مدیران ارشد حزب شد، اظهار داشت «انشاء مرامنامه نارساست»(1)

رئیس وقت انجمن شهر تهران، سرتیپ رشید نادرخانی توصیه می کرد واژه حزب از «رستاخیز ملی ایران» حذف شود تا تمامی «مردم ایران زیر چتر آن قرار گیرند و حتی اقلیت های مذهبی که ایرانی هستند بتوانند زیر پرچم رستاخیز ایران قرار گیرند.»(2) دکتر حشمت اللّه عاملی که خود را استاد علوم سیاسی معرفی می کرد، نظیر رئیس انجمن شهر تهران، از اینکه واژه حزب

در پیشوند رستاخیز قرار گرفته است ناراضی بود و آن را «قانع کننده» نمی دانست و پیشنهاد

می کرد به جای حزب واژه ای نظیر «سازمان یا تشکیلات و کلمه ای از این قبیل اتخاذ نمایند.»(3) منوچهر آزمون هم آنچه را که در واپسین روزهای سال 1353 به «اراده عالیه» شاه رخ نمود «به هیچ وجه تولد یک حزب» نمی دانست. به عقیده آزمون، جامعه ایرانی «از آن چنان بافت فکری خاصی سود می برد» و از همبستگی ایدئولوژیکی برخوردار بود که اصلاً به وجود هیچ حزبی محتاج نبود. بنابراین، «چیزی که در جامعه ما دارد متولد می شود نوع خاصی تشکیلات است. برای متبلور ساختن معرفت فلسفی خلق ایران که هم بکر است و هم همبسته و هماهنگ». آزمون سپس به مواردی از مفاد مرامنامه و اساسنامه اشاره می کند و در نهایت به این جمع بندی می رسد که انتخاب واژه حزب برای رستاخیز، رسالت تاریخی آن را مخدوش می کند.(4) دکتر پرویز پویان، وزیر بهداری؛ عزت اللّه همایون فر، رئیس سازمان ارشاد ملی؛ جهانگیر امیرحسینی، و کمال الدین موسوی از اعضای سازمان ارشاد ملی هم هر یک با زبانی

ویژه، حزب رستاخیز و مرامنامه و اساسنامه تدوین شده برای آن را ستودند.(5)

اردشیر نیک آئین، شیوه نگارش مرامنامه حزب رستاخیز را «با شیوه ویژه و مرسوم مرامنامه نویسی» مغایر دانست و برخی ایرادات کم اهمیت دیگری نیز بر متن مرامنامه و اساسنامه گرفت.(6) حسین میمندی نژاد، مدیر مسئول نشریه رنگین کمان طی مقاله ای مبسوط در نشریه مذکور که سراسر تمجید از شخص شاه و رسالتهای تاریخی نظام شاهنشاهی و

ص:225

مسائل پیرامون آن بود عبارت «حزب رستاخیز ملی ایران» را برای تشکیلات جدید مناسب تشخیص نداد و پیشنهاد کرد به جای آن از عنوان زیبنده تر «کانون وحدت ملت ایران» بهره گرفته شود.(1) سپهبد بازنشسته حسین آزموده در مطلبی که تحت عنوان «قابل توجه جناب امیر عباس هویدا، مرامنامه چگونه باید تدوین شود» در نشریه هفتگی رنگین کمان به چاپ سپرد انتقادات خود را از مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز به شرح زیر صورت بندی کرد:

1- سیاست اقتصادی 2- سیاست اجتماعی 3- سیاست خارجی و مناسبات بین المللی ایران، بیان و گنجانده شده است اصلاً مورد ندارد و معتقدم مرامنامه بایستی منحصرا حاوی سه اصل باشد

که عبارت است از:

الف - نظام شاهنشاهی ایران -- ب - قانون اساسی -- پ - انقلاب «شاه و ملت».

معتقدم آنچه در پیش نویس منتشره راجع به سه اصل مذکور بیان شده است متضمن عباراتی است که به نظر می رسد با بیانی جامع تر، کوتاه تر و رساتر می توان به شرح مطلب پرداخت که من به طور نمونه یک پیش نویس تنظیم و به شرح پیوست تقدیم می دارم.

تذکار دو نکته را ضروری می داند اول این که در تنظیم پیش نویس تقدیمی پیوست الهام بخش من بیانات بلیغ و فصیح شاهنشاه آریامهر در روز 11 اسفند ماه 1353 و مندرجات

کتاب «انقلاب سفید» به قلم رهبر خردمند و اندیشمند ایران بوده است. دوم اینکه به جهات

عدیده و دلایل گوناگون به نظر من مناسب تر است عنوان کانون جایگزین حزب شود. در مورد

اساسنامه به عقیده من آن چه حائز اهمیت فراوان است توجه به صلاحیت همه جانبه اشخاصی

است که برای عضویت در ارکان پیش بینی نشده انتخاب می شوند.(2)

صدقیانی وزیر وقت تعاون و امور روستاها هشدار می داد که مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز، باید با زبانی ساده و همه فهم تدوین شود تا روستائیان کشور نیز که بخش اعظمی

از جامعه ایرانی را تشکیل می دهند در درک مفاهیم و محتوای آن با مشکلی مواجه نشوند.(3) اقبال استاد دانشگاه و رئیس هیئت مدیره شرکت خدمات آب و برق (مهاب) در تمجید از مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز نکته ای فروگذار نکرد(4) و دکتر باقر عاقلی، مدیر سازمان تعاون و مصرف شهر و روستا تردیدی نداشت که: «جامع ترین و کامل ترین مرامنامه ها و اساسنامه های احزاب دنیا همین مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز ملت ایران است که با در بر

ص:226

گرفتن سه اصل نظام شاهنشاهی و قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت وحدت کامل ملی ما را محکم تر و ملت ایران را برای رسیدن به هدفهای عالی خود که با رهبری شاهنشاه آریامهر انجام می گیرد مصمم تر کرده است.»(1) نجفقلی پسیان، سردبیر سابق روزنامه ندای ایران نوین معتقد بود احزاب پیشین (نظیر آنچه در مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز مندرج است) به اصل تغییرناپذیر نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت اعتقاد راسخی نداشتند. اما

حزب رستاخیز برخلاف احزاب سابق از اتلاف وقت و نیروی انسانی جلوگیری خواهد کرد.(2) ولی اللّه شهاب فردوس، وکیل دادگستری ضمن اظهار رضایت از مرامنامه حزب رستاخیز، اساسنامه حزب را به خاطر قدرت قابل توجهی که به شخص دبیرکل داده و به زعم او «جنبه دموکراتیک» حزب را آسیب پذیر ساخته بود، دارای اشکال می دانست.(3) ابراهیم

خواجه نوری، از معدود نویسندگان آن روزگار بود که طی مکتوبی طنزگونه ایراداتی تقریبا

جدی بر متن اساسنامه و مرامنامه حزب رستاخیز وارد ساخت و نتیجه گرفت که به رغم مجموعه نارساییها و مشکلاتی که جامعه و حاکمیت با آن مواجه است در مرامنامه و اساسنامه حزب کمتر نسبت به این قضایا توجه صورت گرفته است، بنابراین، نمی توان به موفقیت آن در حیطه عمل چندان خوشبین بود.(4) دکتر دادفر از نمایندگان مجلس شورای ملی در نطق پیش از دستور مجلس ایراداتی بر محتوا و نیز انتشار مرامنامه حزب رستاخیز وارد

دانست و تقاضا کرد در کنگره مؤسس حزب که وظیفه اصلی آن تصویب مرامنامه و اساسنامه است نمایندگان مجلس شورای ملی نیز حضور پیدا کنند تا از نظرات اصلاحی آنان نیز بهره گرفته شود.(5) دکتر رضا علومی، دیگر نماینده مجلس شورای ملی هم طی بیاناتی مبسوط که آغاز آن مشحون از تمجید حقیقتا کسل کننده و آزار دهنده از نقش سلسله پهلوی و به ویژه

شخص رضاشاه در ایجاد «وحدت ملی و یکپارچگی و یگانگی ملت ایران است»، از تدوین کنندگان مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز ستایشی غرّا کرد و با برشمردن ویژگیها و وجوه

امتیاز مرامنامه و اساسنامه پیشنهاداتی برای افزایش بیشتر بر غنای مرامنامه و اساسنامه داد تا در نیل «به دروازه های تمدن بزرگ» نقض عهدی صورت نگیرد(6) و نماینده ای دیگر، اکبر مسعودی، پیش از اینکه به نقد مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز تمایل نشان دهد به انتقاد

ص:227

از کسانی پرداخت که از فضای دموکراتیک کشور سوءاستفاده کرده و با مهلتی که برای اظهارنظر درباره مرامنامه و اساسنامه در اختیار آنان قرار داده شده بود، ایراداتی ناروا به آن وارد ساخته اند.

طرح چنین دیدگاههایی در باب مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز، بی شک خوشایند مذاق شاه و هویدا بود که به قول آن نماینده مجلس انتظار نداشتند اتباع کشور از فضای

دموکراتیک به وجود آمده بهره ناروا برده و از مرامنامه و اساسنامه حزب انتقادی جدی به

عمل آورند. در بخشهایی از اظهارات اکبر مسعودی چنین آمده بود:

ملت ایران از رهبر بزرگ و اندیشمند خود که در طول سلطنت پرافتخار خویش برای بزرگی ملت و کشور و اعتلای نام ایران متحمل بزرگترین فداکاری ها و از خودگذشتگی ها شده و سرانجام چنین موقع و مقامی برای کشور و ملت ایران تحصیل نمود که امروز نام ایران و نام

شاهنشاه بزرگ ایران در جهان با افتخار و بزرگی و احترام توأم است همیشه تبعیت نموده و می نماید و فرمان شاهنشاه را که هر روز افتخاری تازه می آفریند مورد تحسین و اجرا قرار

می دهد. «صحیح است».

چنان که در این روزها طرح مرامنامه و اساسنامه حزب بزرگ رستاخیز ملی ایران که به پیشنهاد شاهنشاه آریامهر تشکیل شده در حد وسیع و بی سابقه در همه جای کشور و از جانب

همه طبقات مورد استقبال واقع گردیده و طبقات مختلف مردم به طریق دموکراتیک، طرح مرامنامه و اساسنامه را با شور و هیجان مورد بحث و مطالعه و نقد و مذاکره قرار داده اند و راجع به ایدئولوژی و اصول اساسی این رستاخیز بزرگ ملی و میهنی که مورد قبول عموم ملت ایران

است و اینکه چگونه حزبی را که در بر گیرنده تمامی ملت ایران است پایه ریزی کنند به شور و مذاکره می پردازند، به طوری که صفحات روزنامه ها و اخبار رادیو و تلویزیون ملی ایران مملو از اظهارنظر مردم است و هر کس هر پیشنهادی برای اصلاح و تکمیل مرامنامه و اساسنامه به

نظرش رسیده عنوان می کند و هیچ مطلبی از نظر صائب مردم اصلاح طلب و واقع بین و بی غرض پوشیده و پنهان نمی ماند. «صحیح است»

در این میان گروهی که همه چیز را از دریچه مصلحت کشور و خیراندیشی و بی غرضی و اعتقاد به پیشرفت هر چه بیشتر کشور می بینند پیشنهادات موجه و معقول برای رفع نواقص

احتمالی مرامنامه و اساسنامه و تکمیل و تنقیح آن ارائه می دهند که مسلما باید مورد توجه قرار گیرد، اما متأسفانه گروهی نیز جز ایرادات و خرده گیری های بی وجه و غیر مستدل چیزی ارائه نداده اند و از تریبونی که در اثر اعتقاد به اصل آزادی و دموکراسی در کشور وجود دارد احیانا برای حمله و تعرض به خدمتگزاران کشور استفاده برده و کسانی را که در گذشته در نهایت

وفاداری و صمیمیت نسبت به شاهنشاه آریامهر و ملت ایران و انقلاب شاه و ملت خدمت کرده اند مورد حمله قرار می دهند.

مسلما پیشنهاد و فرمان شاهنشاه آریامهر برای نهضت بزرگ رستاخیز ملی و تشکیل حزب

ص:228

تازه که حزبی وسیع و بزرگ و دربرگیرنده تمامی ملت ایران است و نمی توان آن را یک حزب به تنهایی نامید برای همبستگی بیشتر و عمیق تر در میان مردم و ایجاد یکپارچگی تام و تمام است و به هیچ وجه نباید در این همبستگی و یکپارچگی خللی وارد آورد و احتمالاً با بیان

بعضی حرفها و پیش کشیدن بعضی مطالب غیراصولی در میان مردم اختلاف و نفاق ایجاد نمود.

[...] درباره مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز ملی ایران آنچه که مربوط به اصول اساسی و ایدئولوژی این نهضت بزرگ است در مرامنامه به خوبی انعکاس یافته و مورد قبول عامه مردم

می باشد و باید لایتغیر باقی بماند. اما در مورد اساسنامه تشکیلات این حزب بزرگ سیاسی با ابعاد وسیعی که دارد آنچه طرح شده در حال حاضر می تواند مشارکت همه طبقات را در کارهای حزبی و سیاسی و امور اجتماعی تأمین کند و البته اساسنامه را می توان با توجه به پیشنهادات و نظریات مردم تکمیل نمود و در آینده نیز در هر موقع و بر حسب ضرورت و تجربه امکان تجدیدنظر در مواد اساسنامه وجود خواهد داشت.(1)

در واقع، شاه هرگز رضایت نمی داد اظهارنظر کنندگان از هر فرصتی که به آنها داده شده بود، سوء استفاده نموده و پا را از گلیم خود فراتر گذارند و به نقد بنیانی مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز بپردازند.(2) اسداللّه علم در یادداشتهای روز دوشنبه 25 فروردین 1354 خود به موردی از خط و نشان کشیدنهای شاه نسبت به اظهارنظر یکی از منتقدین مرامنامه و اساسنامه اشاره می کند:

روزنامه اطلاعات نامه ای از یکی از خوانندگانش چاپ کرده که می پرسد چرا اساسنامه حزب جدید چنین تأکید کمی بر انتصاب و نحوه عمل دولت می گذارد؟ شاه خونش به جوش آمد و به

من دستور داد که به سردبیر روزنامه بگویم احمق است که چنین چرندیاتی را چاپ می کند.

گفت خوب به او بفهمانید که انتصاب و برکناری وزراء از امتیازات ویژه سلطنت است. من و

جانشینانم به عنوان قدرت فائقه ورای قوه مجریه باقی خواهیم ماند. به او بگویید که روزنامه اش

نه با دامن زدن به جهل خوانندگانش، بلکه با تشریح این گونه واقعیت های قانون اساسی به

خوانندگانش خدمت بیشتری خواهد کرد.(3)

روز دوازدهم اردیبهشت هم طی مراسمی ویژه از شاه و اقدام او در تأسیس حزب رستاخیز تقدیر و قدردانی به عمل آمد. مقدمات برگزاری کنگره از روزهای پایانی سال 1353 در حال

آماده شدن بود و شورایی 53 نفره تحت عنوان «شورای برگزار کننده کنگره» برنامه ریزی تقریبا مفصلی سر و سامان داد تا آن چنانکه دلخواه حاکمیت بود کنگره از شکوه خاصی برخوردار شود.

حدود 3200 نفر از سراسر کشور برای شرکت در کنگره مؤسس دعوت شدند.(1) برخی

منابع تعداد مدعوین را تا 4500 تن ذکر کرده اند.(2) هرگاه در نظر بگیریم قرار بود به ازای هر یک میلیون نفوس کشور، یک تن به عنوان نماینده در کنگره حضور یابد، تعداد شرکت کنندگان نباید از 3200 نفر بیشتر می شد. همچنین، 10 تن سناتور و نیز حدود 40 نفر

از نمایندگان مجلس شورای ملی از دیگر مدعوین کنگره بودند. طبق برنامه ریزیهای قبلی محل کنگره، تالار محمدرضا پهلوی تعیین شده بود.(3) در همان حالی که مقدمات برگزاری کنگره مؤسس فراهم می شد، شایعاتی هم در افواه جاری بود مبنی بر اینکه احتمال می رود

پس از پایان کنگره امیر عباس هویدا از سمت نخست وزیری برکنار شود و اردشیر زاهدی عهده دار مقام نخست وزیری گردد.(4) در محافلی هم این سخن پراکنده شده بود که قرار است در پایان کنگره، سمت دبیرکلی حزب رستاخیز به جعفر شریف امامی سپرده شود.(5) تحولات

بعدی، البته بی پایگی این شایعات را به اثبات رسانید. کنگره مؤسس حزب رستاخیز با ریاست سنی دکتر عیسی صدیق (صدیق اعلم) آغاز شد و پس از آن جلسات کنگره با ریاست دایمی نصراللّه انتظام تداوم یافت.(6) صدیق اعلم سخنانش را با قدردانی از شاه آغاز کرد و اقدام او را در تأسیس حزب رستاخیز، گامی اساسی «در راه عظمت و تعالی ایران» خواند و پس از آن، نصراللّه انتظام(7) را به عنوان رئیس دائمی کنگره پیشنهاد داد «که با قیام عمومی کلیه شرکت

ص:230

کنندگان در کنگره به اتفاق آراء مورد موافقت قرار گرفت». امیر عباس هویدا، نخست وزیر و دبیر کل حزب رستاخیز در اظهاراتش با تمجید از شاه بر نقش خلل ناپذیر حزب رستاخیز در

توسعه روز افزون کشور در شئون مختلف اشاره کرد و چنانکه مرسوم بود سخنان خود را در ستایش از شاه خاتمه داد. پس از آن، تلگراف سراسر تمجیدآمیزی که از سوی شورای برگزاری کنگره تهیه شده بود، به شرح زیر خطاب به شاه ارسال شد:

پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه ایران -- اکنون که به خواست خداوند و اراده رهبر خردمند ملت ایران نمایندگان هیأت مؤسسین حزب رستاخیز تشکیل گردیده 4500 نفر از

گروههای مختلف با اعتقاد کامل به نظام شاهنشاهی و احترام به قانون اساسی و ایمان به اصول انقلاب شاه و ملت مراتب حق شناسی ملت ایران را به پیشگاه شاهنشاه تقدیم می دارند.

ما به آنچه در دنیای حاضر می گذرد آگاهیم و می دانیم که بسیاری از ملل از جنگ و ناامنی و بحران های اقتصادی رنج می برند ولی مردم ایران موهبت های ناشی از انقلاب را ارج می نهند و ضمن پاسداری از دستاوردهای گذشته همه هستی خود را چون سربازان جان بر کف در راه اجرای منویات شاهانه فدا خواهند کرد.

شرکت کنندگان در کنگره اعتقاد دارند که انقلاب ششم بهمن موجب اصلاحات عمیق اجتماعی شد و فرمان تاریخی 11 اسفند 53 پایه گذار وحدت ملی و موجب مشارکت عمومی در برنامه های آینده انقلابی خواهد بود. ما به شرافت ایرانی خود سوگند یاد می کنیم که همیشه و

ص:231

در همه حال به سه اصل بنیادی حزب رستاخیز وفادار خواهیم بود و با آرزوی سلامت شاهنشاه کوشش خواهیم کرد که با فکر ایرانی و به دست ایرانی و به خاطر ایرانی حس همبستگی و وحدت ملی را که بزرگترین هدف حزب رستاخیز ملت ایران است تحقق بخشیده و اصول قانون اساسی را پاسداری کنیم.(1)

اسداللّه علم که - به گفته خودش،- طبق دستور شاه در کنگره شرکت کرده بود، شکل ظاهری مراسم را بسیار خوب توصیف می کند، اما معتقد است که محتوای آن «توخالی بود، به کلی توخالی و ساختگی».(2) داریوش همایون، چند روز قبل از آغاز کار کنگره، همین نکته را پیش بینی کرده و طی مطلبی که در روزنامه آیندگان به چاپ رسانید، هشدار داد که در طول

برگزاری مراسم بیش از آنکه به مسائل ظاهری و ارائه سخنرانیهای تکراری و بدون محتوا توجه نشان داده شود، باید باطن و عمق قضایا مورد بررسی قرار گیرد. اما، حین کنگره، کارگردانان و مدعوین، هرگز علاقه نداشتند چنین هشدارهایی مورد توجه قرار گیرد، و شاید هم هرگز فرصتی برای تأمل در این هشدارها نبود. در بخشهایی از اظهارات همایون، در آسیب شناسی کنگره اول حزب رستاخیز که روز 2 اردیبهشت 1354 در مجله خواندنیها به چاپ رسید، چنین آمده بود:

تدارک کنگره مؤسس حزب رستاخیز ملی ایران با شتاب دیده می شود. در کشور ما یک تجربه در کار برگزار کردن مراسم و گردهمایی های بزرگ پیدا شده است که در این فرصت نیز

به کار خواهد آمد.

مسائل برگزاری کنگره مؤسس حزب بی شباهت به کنگره های پیشین نیست. ولی روحیه و سطح آن باید متفاوت باشد. حزب رستاخیز ملی ایران یک سازمان سیاسی است که همانندی با

احزاب گذشته ندارد. در درجه اول باید در بالا بردن سطح گفتگوها در کنگره کوشید. کنگره های احزاب در گذشته بیشتر جای سخنرانی های تکراری و شعارهای کلیشه مانند بوده اند.

این یکی از ضعف های بزرگ فرهنگ سیاسی ماست که بحث های عمومی به مقدار زیاد از معنی و محتوی تهی هستند. یا شعارها و کلیشه ها از سر و روی بحث بالا می روند، یا سخنرانان

پشت سر هم عبارات و جملاتی را ردیف می کنند که هر چند به تنهایی بار معنایی دارند، بر

روی هم هیچ معنی، هیچ نکته دلچسبی را نمی رسانند. فن سخنرانان بی گفتن هیچ نکته، در نزد کمتر ملتی به تکامل ایرانیان رسیده است.

پرداختن به جنبه سیاسی و اندیشگی آن، به مراتب مهمتر است تا کوشش در پر زرق و برق کردن کنگره و مراسم سپاس پس از آن. در برابر هر گرایشی به ولخرجی و تجملات باید

ص:232

ایستادگی کرد. کنگره حزب ملت ایران باید در عین شکوهمندی ساده باشد. این کنگره باید یک هدف سیاسی را دنبال کند نه هدف سرگرمی را. کنگره حزب را با یک سیرک یا کارناوال نباید اشتباه گرفت، حتی با یک جشن عمومی نباید اشتباه گرفت.

برگزار کنندگان کنگره باید در پی جلب اعتماد مردم باشند نه خیره کردن چشمان آنان. باید بیشتر به محتوای کنگره بپردازند نه صورت آن. باید این حزب را از همین نخستین مرحله اش به عنوان یک سازمان جدی مسئول معرفی کنند که بیشتر به «درون و حال» می نگرد تا «برون و

قال». مسئولیت آنان بسیار است.(1)

از سیاهی لشکر چند هزار نفری که بگذریم، ترکیب کارگردانان و اثرگذاران بر تصمیمات کنگره ناهمگون بود و از همان آغاز می شد رقابت درونی و تنگاتنگی را میانشان حدس زد.

نصراللّه انتظام رئیس دائمی کنگره از دوستان نزدیک اسداللّه علم بود. رقابت اسداللّه علم با هویدا، نخست وزیر و دبیرکل حزب رستاخیز بر کسی پوشیده نبود. می دانیم که پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز عمدتا توسط یاران و طرفداران هویدا تهیه شده بود و

رقبا با اندکی تعمق در متن تدوین شده بسیار زود متوجه شدند که سمت و سوی کلی آن در قدرت دادن هر چه بیشتر به شخص دبیرکل تنظیم شده است و بدین ترتیب، هویدا دبیرکل حزب با در دست داشتن قدرت فائقه در مدیریت و هدایت حزب نقش محوری و درجه اول را ایفا می کرد و رقبا تردید نداشتند هرگاه پیش نویس مرامنامه و اساسنامه با همان ترکیب

سابق به تصویب برسد باز هم در بازی قدرت سیاسی حداکثر نقشی درجه دوم ایفا خواهند کرد. به همین دلیل، تلاش گسترده ای صورت دادند بلکه در مفاد مرامنامه و اساسنامه تغییراتی بدهند تا نقش فائقه دبیرکل در حزب را اندکی تعدیل نمایند و در هرم قدرت حزب

و سایر بخشهای آن نیز اصلاحاتی صورت دهند. رهبری این جریان بیش از هر کسی از آن جمشید آموزگار بود. البته تعدیل کنندگان نقش فائقه دبیرکل در رأس هرم قدرت حزب رستاخیز تا حدی در انجام وظایف خود موفق عمل کردند.(2)

در پیش نویس مرامنامه مقدمه ای تقریبا مبسوط درباره اهمیت تأسیس حزب رستاخیز و تفسیر و تبیین سه اصل پایه ای حزب رستاخیز (نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب شاه

و ملت) گنجانیده شده بود، اما در مرامنامه ای که در کنگره اول (مؤسس) حزب به تصویب رسید، بخشهایی از پیش نویس مرامنامه حذف شد و عناوین فرعی تر سیاست اقتصادی و

ص:233

سیاست اجتماعی در متن نهایی به ترتیب به اصول اجتماعی و اصول اقتصادی تغییر یافت و عنوان «سیاست خارجی و مناسبات بین المللی ایران» در متن نهایی به «اصول سیاست خارجی و روابط بین المللی ایران» تغییر پیدا کرد. ضمن اینکه در انتشار متن مرامنامه نیز تغییراتی

صورت پذیرفته و مسائل تا حدی منطقی تر عنوان شد. بدین ترتیب مرامنامه نهایی حزب رستاخیز ملت ایران(1) به شرح زیر تدوین و مورد تصویب قرار گرفت:

مرامنامه حزب رستاخیز ملت ایران

اصول اجتماعی: «جامعه امروز ایران در قلمرو نظام اجتماعی، بر اصول دموکراسی و میراثهای فرهنگی و مبانی دینی مبتنی است. در جامعه ایرانی آزادیهای افراد اجتماع بر مبنای قانون

اساسی و مصالح ملی محترم است و برابری کامل حقوق سیاسی و اجتماعی همه افراد ملت ایران در برابر قانون و مراجعه آزاد به قوه قضائیه، تضمین می شود و در این زمینه، تحکیم مبانی قوه قضائیه که ضامن تحقق هدفهای اجتماعی و اقتصادی است، مورد تأکید قرار می گیرد.

از دیدگاه فلسفه انقلاب شاه و ملت، احترام به شخصیت و فضیلت انسان، جایگزین امتیازات طبقاتی است و شرف کار و تقوی و صداقت و اخلاص عمل و لیاقت، ملاک سنجش شایستگی افراد قرار می گیرد. بنا بر این، اجتماع امروز ایران واحد تجزیه ناپذیری است که بافت آن از افراد آزاد با حقوق برابر ترکیب می پذیرد و هرگونه ستم طبقاتی و بهره کشی فرد از فرد را محکوم

می کند.

حزب رستاخیز ملت ایران معتقد است که گسترش رفاه اجتماعی برای همه افراد ملت در ایران، در تمام دوران زندگی از طریق استقرار کامل نظام تأمین اجتماعی و از جمله بیمه های

گوناگون در یک پوشش ملی، باید مورد توجه قرار گیرد.

تأمین اشتغال کامل، توزیع عادلانه درآمدها، برابری دستمزدها برای کار مساوی، حفظ منزلت خانواده در مقام واحد اساسی جامعه، ایجاد فرصتها و امکانات اجتماعی یکسان برای

همگان، محترم شمردن کار به عنوان عنصر خلاق، تشویق آفرینش های فرهنگی و هنری و پژوهشهای علمی، تأمین موجبات بهره گیری کامل از آموزش و پرورش و بهداشت رایگان و تأمین و گسترش خدمات درمانی، پرورش و هدایت استعدادها، توسعه فعالیتهای تعاونی، سالم سازی عرصه تولید و مصرف و تأمین مسکن، در شمار مهمترین هدفهای حزب رستاخیز ملت ایران است.

در این زمینه هماهنگ سازی سیاستهای آموزشی در همه سطوح با نیازهای توسعه ملی و مقتضیات جامعه پیشرو و استقرار یک نظام سالم اداری که جوابگوی مسائل کنونی مملکتی باشد مورد تأکید خاص قرار می گیرد.

در جامعه امروز ایران، مشارکت مردم در امور اجتماعی از راه نیرومند ساختن انجمنها و شوراها و مؤسسات انتخابی، پرورش وجدان کار و روحیه انضباط اجتماعی در خدمت و قبول

ص:234

مسئولیتهایی که هر ایرانی در تحقق هدفهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی میهن خویش باید به عهده بگیرد، از عوامل عمده پیشرفت و رشد ملی محسوب می شود.

در جامعه ایرانی، نسل جوان مؤثرترین پاسدار دست آوردها و ضامن ثمربخشی و استمرار انقلاب است. به همین دلیل هرگونه تلاش شایسته به منظور پرورش استعدادهای جوانان و تربیت مدیران کاردان و در عین حال برخوردار از معنویت و اخلاق و دلبستگی های ملی و میهنی مورد تأکید قرار می گیرد.

در نظام اجتماعی ایران، ضرورت گفت و شنود و ابراز عقیده به منظور تضمین سلامت زندگی سیاسی و اجتماعی مردم و حفظ هویت ملی مورد توجه کامل و قاطع است.

اصول اقتصادی: اقتصاد ایران به نیروی زوال ناپذیر و استعدادهای مردم و منابع و ثروتهای خداداد این کشور متکی است و در پرتو انقلاب شاه و ملت همه مظاهر و شئون آن در جهت منافع ملی هدایت می شود.

از دیدگاه انقلاب شاه و ملت، نظام اقتصادی ایران باید برخوردار از روح دموکراسی و تأمین کننده منافع ملی و موجبات رفاه اجتماعی باشد و راه را بر هرگونه فعالیت و ابتکار عمل فردی و جمعی سالم و مفید بگشاید.

ملی بودن صنایع مادر و نیز ثروتهای خداداد که دست بشر در آفرینش آنها دخالتی نداشته است و ملی شناخته شده، به عنوان یک اصل مسلم پذیرفته شده است.

در طرح ریزی برنامه ها و خط مشی های اقتصادی، هدفهای زیر مورد توجه خواهد بود:

رشد سریع و مداوم، تأمین رفاه اجتماعی، بهره گیری معقول و حراست از منابع ثروت کشور، احترام به حق نسلهای آینده در برخورداری از منابع و ثروتهای خداداد سرزمین.

با پرورش و به کار گرفتن استعدادها و با استفاده از مؤثرترین روشهای مدیریت و کاربرد علوم و فنون، اقتصاد ایران به یک نظام صنعتی پیشرفته و یک کشاورزی مترقی مبتنی خواهد

بود.

اقتصاد ایران بر بنیاد این اصول و همکاری نزدیک بخشهای عمومی، تعاونی و خصوصی و بر اساس برنامه ریزی جامع، به پیشرفت ادامه می دهد.

با صدور فرمان شاهنشاه آریامهر دایر بر گسترش مالکیت واحدهای تولیدی و مشارکت عموم مردم به ویژه کارگران، کشاورزان و کارمندان در این واحدها و سهیم شدن آنان در ثمرات

فعالیت خود و توسعه اقتصادی، از طریق عرضه 99 درصد سهام واحدهای تولیدی بخش دولت (به جز صنایع مادر و بعضی صنایع دیگر که حسب مورد در دست دولت خواهد بود) 99 درصد سهام واحدهای تولیدی بخش خصوصی به طرق مذکور و همچنین با اجرای اصل سهیم شدن کارگران در سود ویژه کارخانه ها، اقتصاد ایران نه تنها از هر جهت با مصالح و منافع تمام جامعه پیوند می یابد بلکه با ویژگیهای خود از احساس تعلق ثروتهای مذکور به آحاد مردم

برخوردار می شود و محیط تفاهم در روابط صنعتی تأمین می گردد.

ص:235

اصول سیاست خارجی و روابط بین المللی ایران: سیاست خارجی و روابط بین المللی ایران بر اصول پاسداری از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی و استقلال کشور و اجراء مفاهیم گسترده سیاست مستقل ملی مبتنی است.

از دیدگاه سیاست بین المللی ایران، سرنوشت همه ملتهای عالم به یکدیگر پیوند گرفته است. به همین سبب در عرصه سیاست جهانی، دفاع صمیمانه از صلح و اجرای اصل همزیستی مسالمت آمیز و فراتر از آن اصل همکاریهای سازنده بین المللی بدون توجه به نظامات سیاسی و اجتماعی و مسلکی ملتها، از اصول سیاست مستقل ملی ایران است و تلاش به خاطر از میان بردن تبعیض ها و محو فاصله روز افزون سطح زندگی ملتهای فقیر و غنی و کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی تمامی کشورهای نیازمند و مشارکت در پیکار جهانی با بیسوادی و پشتیبانی

از تلاشهایی که در راه برانداختن ریشه استعمار و استثمار به عمل می آید عنوان یک رسالت

بزرگ تاریخی و انسانی تلقی می شود.

از دیدگاه سیاست بین المللی ایران، تجاوز و تعدی به حقوق و سرزمینهای دیگران و همه شیوه های استعماری مطرود و محکوم است.

از دیدگاه سیاست بین المللی ایران، احترام به استقلال و آزادی و حقوق همه ملتها و حق برخورداری آنها از ثروتهای خویش و تعیین آزادانه سرنوشت خود به نام یک اصل اجتناب ناپذیر شناخته شده است.

در سیاست بین المللی ایران، تقویت سازمان ملل متحد به منظور حفظ صلح و جلوگیری از تجاوز به حقوق کشورها و همچنین تحکیم مبانی اعلامیه حقوق بشر و منشور ملل متحد و هرگونه کوشش به خاطر تحقق خلع سلاح عمومی از هدفها و خط مشی های اصلی است. تا زمانی که این مقاصد و آرمانها جامه عمل نپوشیده است و صلح و امنیت اطمینان بخشی در جهان استقرار نیافته، تقویت نیروی دفاعی ایران و پشتیبانی از آن برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی و دست آوردهای انقلابی کشور مورد تأیید و تأکید قاطع است و یک رسالت و فریضه بزرگ ملی و میهنی شناخته می شود.

حزب رستاخیز ملت ایران با برخورداری از نیروی یکپارچه ملت و با تکیه به این اصول و مبانی فکری و مرامی و در مقام حزب در برگیرنده ملت ایران، عرصه گسترده و عامل مؤثر و

پیگیر قاطعی است که می تواند نقش تاریخی و انقلابی خود را در پرتو برکات نظام شاهنشاهی و قانون اساسی و اصول انقلاب شاه و ملت ایفا کند و به هماهنگ ساختن همه تلاش های ملی و

کوشش در راه اعتلاء دانش سیاسی جامعه و همچنین تحکیم و تقویت وحدت ملی و ترغیب آحاد اجتماع به پذیرش هر چه بیشتر مسئولیت و انضباط و مشارکت در حل و فصل مسائل مملکتی توفیق یابد.(1)

تغییرات صورت گرفته در متن پیش نویس اساسنامه نیز کم نبود. پیش نویس اساسنامه

ص:236

حزب را دارای چهار رکن می شناخت. اما در اساسنامه نهایی حزب بر پایه پنج رکن قرار گرفت و با حذف کمیته ملی به عنوان یکی از ارکان حزب، دو رکن جدید (هیأت اجرایی و دفتر سیاسی) به ارکان حزب افزوده شد و بدین ترتیب از قدرت تصمیم سازی و اجرایی دبیرکل به میزانی قابل اعتنا به هیئت اجرایی و دفتر سیاسی واگذار شد.(1)

در اساسنامه نهایی زمان برگزاری کنگره به هر 4 سال یکبار محدود شد. در اساسنامه پیش نویس، برگزاری کنگره هر دو سال یکبار پیش بینی شده بود و نیز مدت دبیرکلی حزب رستاخیز از دو سال به چهار سال افزایش یافت. در ضمن به کنگره قدرت تصمیم سازی بیشتری اعطاء شد.(2) تغییرات صورت گرفته در متن پیش نویس اساسنامه حزب رستاخیز تا حدی بود که رضایت خاطر رقبای سیاسی هویدا را فراهم آورد. تا جایی که داریوش همایون

از همفکران سیاسی نزدیک جمشید آموزگار متن اصلاح شده را که در کنگره مؤسس رستاخیز به تصویب رسیده بود، ستود و آن را اساسنامه ای «دموکراتیک تر» ارزیابی کرد و با برشمردن مواردی از تغییرات صورت گرفته در اساسنامه چنین نوشت:

اساسنامه ای که چند روز قبل مجمع مؤسس حزب رستاخیز ملت ایران تصویب کرد، با آنچه در اسفند به قضاوت مردم ایران گذاشته شد کمتر شباهتی دارد. تقریبا در همه بخش های مهم

دگرگونی های زیاد در آن راه یافته است. در بحث های پرشور و درازی که در سه هفته گذشته بر سر اساسنامه درگرفت اظهارنظرهای مردم، چه آنها که به دبیرخانه موقت فرستاده بودند و چه آنها که در وسائل ارتباط جمعی بازتاب یافتند، سهم بزرگی داشتند. سرانجام همین اظهارنظرها

بودند که اساسنامه را به صورت کنونی آن درآوردند.

تغییرات اساسنامه را به یک عبارت دموکراتیک تر شدن اساسنامه می توان توصیف کرد. مهم تر از همه، اساسنامه ساخت و روحیه اصنافی (کورپوراتیو) پیشین را پاک از دست داد.

گروهها که قرار بود مشاغل گوناگون را (حدود 12 گروه اجتماعی) سطح روستا تا سطح ملی (از

طریق کانون های گروهها تا کانون مرکزی گروهها) متشکل کنند حذف شدند و کانون واحد تشکیلاتی حزب شد که درهایش بر روی افراد همه گروههای اجتماعی گشوده است. این تغییر در عین حال بر سادگی سازمان حزب بسیار افزوده و خطوط ارتباطی سازمانی را کوتاه تر کرده

است.

ص:237

شورای مرکزی که در اساسنامه اصلی یک ارکان نسبتا کوچک (مرکب از نمایندگان شوراهای استان ها) با اختیارات صرفا مشورتی بود، در اساس نامه جدید بسیار بزرگتر شده است (شاید با 2000 تا 3000 عضو) از آن جا که شورای مرکزی نمایندگان بسیار دارد و اجلاس بیش

از سالی دو بار آسان نیست، یک ارگان تازه به نام هیأت اجرایی به وجود آمده است که شورای

مرکزی از میان خود بر می گزیند و یکی از مهمترین نوآوری های اساسنامه تجدیدنظر شده است. هیأت اجرایی 55 نفری ناظر بر اجرای مصوبات کنگره و شورای مرکزی است و بدین منظور کمیسیون نظارت و کمیته های تخصصی برای بررسی مسائل گوناگون تشکیل می دهد، دستور کنگره را تعیین می کند، ترکیب کانون ها و شوراها را ترتیب می دهد، نمودار سازمانی و بودجه حزب را تصویب می کند و حسابرسی برای نظارت بر امور مالی می گمارد.

بسیاری از اختیاراتی که در پیش نویس اساسنامه به دبیرکل و هیأت دبیران و کمیته ملی (دو ارگان اخیر حذف شده اند) داده شده بود اکنون در دست هیأت اجرایی است که 55 تن اعضای

آن از شوراهای حزب برخاسته اند و تنها چهار عضو دیگر دارد. (دبیرکل و حداکثر سه قائم مقام

او).

اساسنامه تصویب شده، ضرورت دادن اختیارات اجرایی لازم را به دبیرکل شناخته است و گماردن و برکنار کردن دبیران و مسئولان اجرایی با اوست. ولی شوراهای حزب در هر سطح می توانند برکناری دبیر مربوط به خود را بخواهند و دبیرکل موظف است رأی آنها را بپذیرد.

بدین ترتیب نظارت شوراها بر سازمان اجرایی حزب بیشتر شده است.(1)

در متن اساسنامه نهایی حزب رستاخیز که پس از اصلاحاتی در کنگره مؤسس (اول) به تصویب رسید، چنین آمده بود:(2)

اساسنامه حزب رستاخیز ملت ایران

ارکان حزب

ماده 1 - حزب رستاخیز ملت ایران دارای ارکان زیر است:

1- کنگره.

2- شورای مرکزی.

3- هیأت اجرایی.

4- دفتر سیاسی.

5- دبیرکل.

ماده 2 - کنگره بالاترین رکن حزب است که هر 4 سال یک بار تشکیل می شود. اعضای کنگره انتخابی خواهند بود که بر اساس هر هزار نفر یک نفر به وسیله کانون های حزبی طبق

آیین نامه مصوب هیأت اجرایی برگزیده می شوند.

ص:238

ماده 3 - وظایف کنگره به شرح زیر است:

1- اصلاح و تغییر مواد مرامنامه و اساسنامه.

2- انتخاب دبیرکل برای مدت 4 سال. هیچ کس نمی تواند بیش از دو دوره متوالی به دبیرکلی انتخاب شود.

3- تصویب سیاستها و برنامه ها و تعیین روش کلی.

4- رسیدگی به اظهارنظر نسبت به گزارش دبیرکل.

5- اخذ تصمیم نسبت به کلیه مسائل مربوط به حزب که از دبیرکل پیشنهاد می شود.

ماده 4 - دستور کنگره به پیشنهاد دبیرکل و تصویب هیأت اجرایی تعیین می شود. با پیشنهاد کتبی حداقل یک دهم اعضای کنگره هر ماده دیگری نیز در دستور قرار می گیرد.

ماده 5 - اولین جلسه کنگره به ریاست مسن ترین عضو شرکت تشکیل می شود. در همان جلسه بلافاصله از بین شرکت کنندگان در کنار هیأت رئیسه ای مرکب از یک رئیس، دو نایب

رئیس و دو منشی انتخاب می شود.

ماده 6 - جلسات کنگره با حضور دست کم دو سوم اعضاء رسمیت می یابد و تصمیماتی که اکثریت آراء اعضای حاضر اتخاذ می شود به استناد تغییر در موارد مرامنامه و اساسنامه که با دو سوم آرای کلیه اعضاء امکان پذیر است.

ماده 7 - در صورتی که هیأت اجرایی تشکیل کنگره را به طور فوق العاده لازم بداند دبیرکل، اعضاء آخرین کنگره حزب را برای این منظور دعوت می کند.

شورای مرکزی

ماده 8 - شورای مرکزی از گرد آمدن نمایندگان شوراهای بخش شهر - شهرستان و استان تشکیل می شود.

ترتیب انتخاب اعضای شورا برابر آئین نامه ای است که به پیشنهاد دبیرکل به تصویب هیأت اجرایی برسد.

تبصره - مدت عضویت اعضای شورای مرکزی دو سال است.

ماده 9 - اولین جلسه شورای مرکزی در آغاز به وسیله رئیس سنی تشکیل می شود و سپس شورا از میان خود با اکثریت آراء یک رئیس، دو نایب رئیس و دو منشی برای مدت دو سال انتخاب می کند.

ماده 10 - شورای مرکزی سالی دو بار به دعوت رئیس شورا تشکیل می شود.

تبصره - جلسه فوق العاده شورای مرکزی به درخواست دبیرکل و یا به دعوت رئیس شورا تشکیل می شود.

وظایف شورای مرکزی

ماده 11 - وظایف و اختیارات شورای مرکزی به شرح زیر است:

1- تصویب آیین نامه های شوراها و کانون ها.

ص:239

2- اظهارنظر و تصمیم درباره اموری که از طرف دبیرکل یا دفتر سیاسی ارجاع می شود.

3- بررسی و اظهارنظر در زمینه سیاستها و برنامه های حزب.

4- رسیدگی به امور شوراها.

5- انتخاب اعضای هیأت اجرایی از میان اعضای خود.

6- تصویب آیین نامه های انتخابات داخلی حزب.

هیأت اجرایی

ماده 12 - هیأت اجرایی - از دبیرکل، قائم مقامان دبیرکل و پنجاه و پنج نفر از منتخبین اعضای شورای مرکزی تشکیل می شود.

هیأت اجرایی یک نفر از اعضای حزب را به عنوان رئیس و از میان خود دو نفر نایب رئیس و دو منشی برای یک سال انتخاب می کند.

ماده 13 - هیأت اجرایی دست کم ماهی یک بار تشکیل جلسه می دهد. جلسه فوق العاده به دعوت رئیس یا به درخواست دبیرکل و یا به تصمیم حداقل 20 نفر از اعضاء تشکیل می شود.

پایان دوره هیأت اجرایی همزمان با آغاز کار دوره جدید شورای مرکزی است.

وظایف و اختیارات هیأت اجرایی

ماده 14 - وظایف و اختیارات هیأت اجرایی به شرح زیر است:

1- نظارت بر اجرای مصوبات کنگره و تصمیمات شورای مرکزی.

2- تصویب آیین نامه تعیین حداقل و حداکثر تعداد اعضاء کانون ها و شوراهای حزب و همچنین نمایندگان هر شورا در شورای بالاتر.

3- اظهارنظر و تصمیم درباره اموری که از طرف دبیرکل یا دفتر سیاسی ارجاع می شود.

4- انتخاب 15 نفر از بین خود برای عضویت دفتر سیاسی.

5- پیشنهاد طرح مسائل موردنظر به دفتر سیاسی.

6- رسیدگی و تصمیم درباره دستور کنگره.

7- تعیین کمیته های تخصصی به منظور بررسی مسائل ملی و عمومی.

8- بررسی و اظهارنظر درباره نامزدهای انتخابات مجلسین و انجمن های شهر، شهرستان و استان.

9- تشکیل کمیسیون نظارت که وظیفه آن نظارت بر کلیه امور حزب است. این کمیسیون حق دخالت در وظایف اجرایی مسئولان حزب را ندارد و گزارش خود را به هیأت اجرایی تسلیم می دارد.

10- تصویب بودجه و نمودار سازمانی به پیشنهاد دبیرکل.

11- تعیین حسابرس.

دفتر سیاسی

ص:240

ماده 15 - دفتر سیاسی تشکیل می شود از:

1- نخست وزیر و عده ای از وزراء به تشخیص نخست وزیر.

2- دبیرکل و قائم مقام های دبیرکل.

3- یک نماینده رابط از مجلس شورای ملی و یک نماینده رابط از مجلس سنا.

4- رئیس و 15 نفر از اعضای هیأت اجرایی با انتخاب خود هیأت.

تبصره - جمع اعضای موضوع بندهای 1 و 2 و 3 از 14 نفر تجاوز نخواهد کرد.

ماده 16 - جلسات دفتر سیاسی با حضور دو سوم اعضاء رسمیت می یابد.

ماده 17 - ریاست دفتر سیاسی با نخست وزیر است. دفتر سیاسی در اولین جلسه خود دو نایب رئیس و دو منشی برای مدت یک سال انتخاب می کند.

ماده 18 - جلسات دفتر سیاسی دست کم هر ماه یک بار به دعوت رئیس دفتر سیاسی تشکیل می شود.

ماده 19 - جلسات فوق العاده دفتر سیاسی به تشخیص رئیس دفتر سیاسی و یا پیشنهاد دبیرکل تشکیل می شود.

ماده 20 - وظایف و اختیارات دفتر سیاسی به شرح زیر است:

1- ایجاد هم آهنگی بین امور حزبی و دولتی.

2- رسیدگی به موضوع هایی که در زمینه مسائل مملکتی از طرف هیأت اجرایی، دبیرکل یا نخست وزیر پیشنهاد می شود.

دبیرکل

ماده 21 - دبیرکل مسئول اداره امور حزب و بالاترین مقام اجرایی آن است. اهم اختیارات و وظایف دبیرکل به شرح زیر است:

1- تشکیل واحدهای اجرایی حزب و تعیین حدود اختیارات و وظایف آنها.

2- نصب و عزل قائم مقام ها، معاونان، دبیران، خزانه دار کل و مسئولان اجرایی و اداری. تعداد قائم مقام های دبیرکل از سه نفر تجاوز نخواهد کرد.

3- تعیین حدود اختیارات و وظایف قائم مقام ها و معاونان و دبیران و مسئولان اجرایی و اداری حزب و تفویض قسمتی از اختیارات دبیرکل به هر یک از آنان.

4- تخصیص اعتبارات، نظارت بر درآمد و هزینه و صدور دستور پرداخت ها.

5- گزارش امور حزب به کنگره شورای مرکزی و هیأت اجرایی.

6- نمایندگی قانونی حزب در کلیه مراجع و امضای اسناد و انعقاد قراردادها با حق توکیل غیر به دفعات و همچنین با حق انتخاب نماینده و تفویض اختیار به هر شخص حقیقی و حقوقی در

امور حقوقی و مالی.

تبصره - در صورت فوت یا استعفاء دبیرکل یکی از قائم مقامهای او به رأی هیأت اجرایی وظایف مربوط را تا تشکیل کنگره و انتخاب دبیرکل جدید عهده دار می شود.

ماده 22 - دبیر روستا زیر نظر دبیر بخش و دبیر بخش و دبیر شهر زیر نظر دبیر شهرستان و

ص:241

دبیر شهرستان زیر نظر دبیر استان که بالاترین مقام اجرایی حزب در استان است انجام وظیفه می کند. دبیران استانها مستقیما به وسیله دبیرکل تعیین می شوند. دبیران شهرستانها، شهرها،

بخش ها و روستاها به ترتیب سلسله مراتب به دبیرکل پیشنهاد می شوند و با تأیید او منصوب

می گردند.

کانونهای حزب

ماده 23 - کانون، واحد تشکیلاتی حزب است که از گردآمدن اعضای حزب در روستا یا شهر به وجود می آید و در آن اعضای حزب درباره کلیه مسائل و موضوع های عمومی - محلی و حزبی تبادل فکری و اظهارنظر می کنند.

شوراهای حزب

شورای روستا

ماده 24 - از گرد آمدن نمایندگان کانون های حزب در هر روستا شورای آن روستا تشکیل می شود.

شورای بخش

ماده 25 - از گرد آمدن نمایندگان شوراهای روستاها در مرکز بخش شورای آن بخش تشکیل می شود.

شورای شهر

ماده 26 - از گرد آمدن نمایندگان کانون های حزب در هر شهر شورای آن شهر تشکیل می شود.

تبصره - در شهرهایی که تعداد کانون های حزب از صد تجاوز کند برابر آیین نامه مربوطه شوراهای منطقه ای ایجاد می شود و از اجتماع نمایندگان شوراهای منطقه ای شورای آن شهر

تشکیل می شود.

شورای شهرستان

ماده 27 - از گرد آمدن نمایندگان شوراهای بخش ها و شهرها شورای شهرستان تشکیل می شود.

شورای استان

ماده 28 - از گرد آمدن نمایندگان شوراهای شهرستانها شورای هر استان تشکیل می شود.

ماده 29 - وظایف شوراهای روستا - بخش - شهر - شهرستان - استان:

1- بررسی و تصمیم درباره مسائلی که از طرف کانون ها یا دوایر مربوط پیشنهاد می شود.

2- بررسی و اظهارنظر درباره مسائل و موضوع های محلی و عمومی و حزبی.

ص:242

3- نظارت بر کار دبیران مربوط.

4- نظارت بر امور کانون های مربوط.

5- اظهارنظر درباره امور انتخاباتی.

تبصره - در صورتی که شوراها به اکثریت آرای 43 اعضاء برکناری دبیر مربوط را پیشنهاد کنند، دبیرکل شخص دیگری را به آن سمت منصوب خواهد کرد.

ماده 30 - جلسات عادی شوراهای 15 روز یک بار تشکیل می شود.

ماده 31 - جلسات فوق العاده شوراها هر ماه یک بار با شرکت دبیران مربوط به هیأت رئیسه انجمن ده - شهر - شهرستان و استان بر حسب مورد و بالاترین مقام اداری محل و دیگر مقامات

اداری بر حسب ضرورت به منظور ایجاد هماهنگی و بررسی مسائل محلی تشکیل می شود.

ماده 32 - مدت عضویت نمایندگان کانون های حزب در شورای روستا و یا شهر و نمایندگان شوراهای روستا در شورای بخش و نمایندگان شوراهای بخش و شهر در شورای شهرستان و نمایندگان شوراهای شهرستان در شورای استان و نمایندگان شورای مرکزی دو سال است.

شرایط عضویت

ماده 33 - شرایط عضویت در حزب به قرار زیر است:

1- تابعیت ایران.

2- سن 18 سال تمام.

تبصره - کسانی که سن آنان کمتر از 18 سال تمام باشد برابر آیین نامه مربوط عضو وابسته به حزب می شوند.

3- نداشتن محرومیت از حقوق اجتماعی.

مقررات مختلف

ماده 34 - آیین نامه تشویق و تنبیه اعضاء حزب از طرف دبیرکل پیشنهاد و به تصویب هیأت اجرایی می رسد.

ماده 35 - کلیه تصمیماتی که در واحدهای حزبی اتخاذ می شود به جز در مواردی که در این اساسنامه ترتیب خاصی برای آنها پیش بینی شده است با اکثریت آراء اعضای حاضر معتبر است.

ماده 36 - کلیه آیین نامه های حزب به پیشنهاد دبیرکل و تصویب هیأت اجرایی به مورد اجراء گذاشته می شود مگر در مواردی که در این اساسنامه به نحو دیگری پیش بینی شده باشد.

ماده 37 - مرکز اصلی حزب تهران است.

ماده 38 - این اساسنامه در 38 ماده و 7 تبصره در تاریخ پنجشنبه 11 اردیبهشت ماه 1354 به تصویب مجمع نمایندگان مؤسس حزب رستاخیز ملت ایران رسید. به آقای امیر عباس هویدا دبیرکل یا نماینده ایشان اختیار داده شد که برای ثبت قانونی حزب اقدام لازم به عمل آورد.

ص:243

هر چند رقبای سیاسی امیر عباس هویدا، خوشحالی خود را از متن نهایی اساسنامه پنهان نکردند؛ اما، از واکنش هویدا و طرفدارانش نسبت به متن تصویب شده مرامنامه و اساسنامه

حزب رستاخیز ملت ایران در کنگره مؤسس (اول) حزب طی روزهای 10 و 11 اردیبهشت 1354، اطلاعی نداریم و نمی دانیم اصلاح گران پیش نویس مرامنامه و اساسنامه حزب رستاخیز تا چه اندازه با شاه هماهنگیهای لازم را به عمل آورده بودند. با این حال، نمی توانیم

بپذیریم که او از جریاناتی که در طول برگزاری کنگره در حال وقوع بود، اطلاعی نداشت؛

زیرا، وظیفه اصلی کنگره بررسی و تصویب مرامنامه و اساسنامه تنها حزب مورد علاقه وی بود و مشکل می توان پذیرفت که به جز کارگردانان اصلی برگزاری کنگره، سایر شرکت کنندگان چند هزار نفره، کوچکترین نقشی در اصلاح اساسنامه و مرامنامه حزب ایفا کرده باشند. آنان تنها اجازه داشتند با تصمیماتی که از تریبون کنگره اعلام می شد هم رأیی

نمایند و تا می توانند از سور و سات و پذیراییهای رنگین در طول برگزاری کنگره به نهایت

بهره مند شوند.(1)

هویدا، دبیرکل حزب رستاخیز که مقام او از سوی کنگره نیز تثبیت شده بود، پس از پایان کنگره اعلام کرد به زودی انتخابات دوره 24 مجلس شورای ملی آغاز خواهد شد. وی برای پیشبرد اهداف حزب رستاخیز، عمدتا بر نقش آموزش سیاسی مردم تأکید نمود و کانونهای حزبی را محور این آموزش ارزیابی کرد. هویدا انتصاباتی را که قرار بود در بخشهای مختلف

حزب صورت گیرد، موقتی خواند تا مسئولان امر بتوانند کار ارزشیابی را بر روی آنان انجام

دهند و اضافه نمود که در به کارگیری افراد صرفا، کارآیی آنان مورد توجه خواهد بود و هیچ گاه روابط، جایگزین ضوابط نخواهد شد. وی مسئولیت دبیرکل را بسیار سنگین توصیف کرد و تأکید نمود که از «غول شدن» مقام دبیرکلی جلوگیری به عمل خواهد آمد. هویدا از آحاد ملت و اعضای صدیق حزب رستاخیز خواست تا او و سایر مسئولان حزب را در انجام وظایفی که بر عهده دارند، یاری دهند. وی در عین حال، افزود که شخصا چندان علاقه ای به

داشتن توأمان دو سمت نخست وزیری و دبیرکلی حزب رستاخیز ندارد و دبیرکلی حزب رستاخیز را وظیفه سنگینی خواند که بهتر بود دیگری عهده دار آن می شد. به عقیده هویدا در اداره حزب رستاخیز تقسیم بندی طبقاتی وجود نخواهد داشت و پیشرفت در امور حزبی به علاقمندی و استعداد و پشتکار افراد مختلف بستگی خواهد داشت و هیچ کسی بدون داشتن

ص:244

شایستگی مقامی را کسب نخواهد کرد. هویدا طی سخنرانی اختتامیه کنگره، فرصت لازم را به دست آورد تا از گروههای رقیبی که گذشته سیاسی ایران (به ویژه در دوران فعالیت حزب

ایران نوین) را تخطئه می کردند، انتقاد کند و به آنان توصیه نماید تا «پیروزی های گذشته را با دید سیاسی نگاه» نکنند. زیرا به عقیده او «امروز ما تنها به حزب رستاخیز ملت ایران تعلق داریم و با امیدهای نو برای رسیدن به پیروزی های جدید گام برمی داریم، ولی به پیروزی هایی که طی ده، دوازده سال گذشته به دست آورده ایم نیز ارج می نهیم.»(1)