راویان امام رضا علیه السلام در مسند الرضا

پیشگفتار:

اصحاب و راویان و شاگردان ائمه معصومین علیهم السلام نقش عظیمی در اخذ و انتقال اخبار دربار آن بزرگان داشته اند.

راویان مؤمن و متعهد با انتقال و گزارش دیده ها و شنیده های خود که حاکی احوالات و اقوال ائمه بزرگ و معصوم شیعه می می باشد سهمی سترگ در باروری فرهنگ غنی تشیع ایفا کرده اند .

لكن شناخت اصحاب راستین و راویان مورد وثوق و تمیز دادن آن ها از اصحاب ساختگی و جاعلین اخبار شرط اصلی بهره برداری از اخبار و روایات منقوله از ائمه معصومین علیهم السلام می باشد .

کتاب راویان امام رضا علیه السلام که حاوی شرح حال اصحاب و راویان آن حضرت می باشد در راستای همین هدف توسط دانشمند محترم حجة الاسلام والمسلمين حاج شیخ عزیز الله عطاردی تهیه و تنظیم گردیده است در هیأت علمی و کمیسیون اصحاب و شاگردان حضرت رضا علیه السلام در دومین کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام مطرح و پس از بحث و بررسی برای چاپ به تصویب رسید.

کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام با قدردانی و تشکر از مؤلف محترم و همچنین با تقدیر از دست اندرکاران تصحیح، مقابله، چاپ و سایر امور مربوطه، اقدام به نشر کتاب مزبور نموده که هم اکنون در اختیار مشتاقان علوم اهل بیت علیهم السلام قرار می گیرد.

کنگره جهانی حضرت رضا علیه و السلام

ص: 5

مقدمه

بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

الحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمين، والصلوةُ وَالسَّلام عَلَى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِين.

در پایان مجلد دوم از کتاب شريف مسند الامام الرضا عليه السّلام وعده کردیم شرح حال جامعی از حالات و خصوصیات راویان امام رضا (علیه السلام) که نام آن ها در کتاب نامبرده آمده و از آن حضرت اخذ حدیث کرده اند جمع آوری کنیم و زندگی آن ها را روشن سازیم.

به عنایت و توفیق خداوند متعال این کار مهم انجام گرفت، و کتاب جامعی در این موضوع نوشته شد و چون موضوع از هر جهت جنبۀ علمی و تحقیقی داشت و برای عامه چندان سودمند نبود لذا کتاب تحت عنوان معجم الرواة عن الامام الرضا به زبان عربی تالیف گردید.

اما از آن جا که فارسی زبانان هم باید از حالات و خصوصیات یاران امام رضا عليه السّلام اطلاعی داشته باشند و در زبان شیرین فارسی هم کتاب جامعی در این موضوع باشد، تصمیم گرفتیم قسمتی از آن کتاب مشروح و مفصل را به صورت فارسی در اختیار علاقه مندان امام رضا علیه السلام قرار دهیم.

ص: 7

راویان امام رضا علیه السّلام

در کتاب مسند الرضا علیه السّلام نام سیصد و شصت نفر که بدون واسطه از آن بزرگوار اخذ حدیث کرده اند ذکر شده در میان آن ها فقط دو تن از بانوان هستند که یکی از آن ها فاطمه دختر خود امام رضا علیه السلام می باشد که دو حدیث از پدرش روایت می کند و دیگری کنیزی به نام عذر که خدمتگزار آن بزرگوار بوده است.

اخبار و روایاتی که این راویان نقل می کنند بعضی به صورت شفاهی بوده و موضوعی را خود راوی از امام سؤال می کند و پاسخ را دریافت می کند، گاهی راوی در محضر مقدس امام بوده و شخص دیگری از امام مسأله ای می پرسد و امام هم به وی پاسخ می دهد و او سؤال و جواب را نقل می کند.

در جایی راوی خود امام علیه السّلام را مشاهده نکرده و مسأله ای را از آن حضرت کتباً سؤال می کند و امام به او پاسخ می دهد در جایی دیگر شخص در منزل امام بوده و یا با او مسافرت می کرده است و در این جا اعمال و افعال امام را نقل می کند و از اخلاق و خصایص او سخن می گوید.

راویان حضرت رضا علیه السّلام همگان بر یک طریقه و مذهب نبوده اند، و در میان آن ها از شیعیان و مخلصان اهل بیت علیهم السلام که به ولایت و امامت آنان معتقد بودند، وجود دارند که البته اکثریت راویان امام علیه السّلام، از شیعیان و معتقدان آن بزرگوار می باشند.

در آن جا گروهی هم از اهل سنت و رجال سیاست و ارباب مناصب دولتی

ص: 9

خصوصیات راویان امام رضا علیه السّلام

اول: همان گونه که قبلاً تذکر دادیم اکثر راویان امام رضا علیه السّلام از شیعیان اهل بیت علیهم السلام می باشند اما آن ها همه یکسان نبوده،اند، در میان آن ها جماعتی از فقها، و متکلمین، شعرا، امرا، وزرا، فرماندهان لشكر و منشیان و نویسندگان بودند آن ها با علم و معرفت از امام علیه السلام سؤال می کردند و پاسخ خود را دریافت می کردند.

گروهی از شیعیان که خدمت امام رضا علیه السلام می رسیدند از بازرگانان و پیشه وران و بازاریان و اهل حرفه و صنعت بودند که بیشتر از مسائل مربوط به خودشان سؤال می کردند، و گاهی هم از احکام فرعی و مسائل شرعی حلال و حرام گفتگو می نمودند، این جماعت از شهرستان ها و ولایات به مدینه منوره می رفتند و با آن حضرت ملاقات می کردند مخصوصاً در ایام حج تعداد این ها زیاد می شد.

جماعتی از این راویان از عوام الناس بوده اند که بر طریقی مستقیم ثابت نبودند آن ها گرفتار هوس ها و امیال نفسانی بوده و به هرجا رفت و آمد داشته اند این گروه از هر صدایی پیروی کرده و گرد هر سخنگویی اجتماع می کرده اند، هرجا حلقه ای را مشاهده می کردند خود را به آن جا می رسانیدند و از هر جا سخنی می شنیدند، با سخن های دیگری که شنیده بودند مخلوط می کردند و ایجاد شبهه می نمودند.

این جماعت با مختصر معلوماتی که به دست می آوردند شروع به تحریف اذهان

ص: 10

الف

2-ابراهيم بن أبى البلاد

او یکی از صاحبان اصول می باشد نام او در جاهای متعددی در مسندالرضا عليه السلام آمده است و چند حدیث از آن حضرت نقل کرده است، علمای رجال در کتب خود مختصری از حالات او را ذکر کرده اند و از روایتی معلوم می گردد که او از خواص امام رضا علیه السلام بوده است و ما اکنون سخنان علمای رجال را دربارۀ او ذکر می کنیم.

شیخ طوسی در فهرست خود گوید ابراهیم بن ابی البلاد از صاحبان اصول است و بعد طریق خود را به او نقل می کند و شیخ نجاشی گفته: ابراهیم بن ابی البلاد نام پدرش یحیی و یا سلیمان می باشد و او از موالیان است او مردی ادیب بود و از قاریان به شمار می رفت در حدیث ثقة و مورد اعتماد است و پدرش ابوالبلاد نابینا بود و از روات اشعار به شمار می رفت.

علامه حلی در خلاصه او را جزء ثقات آورده و گفته ابراهیم عمری دراز داشت و حضرت رضا علیه السلام نامه ای برای وی نوشت و او را ستود از تاریخ تولد و وفات او در کتب رجال ذکری به میان نیامده است در کتاب منهج المقال گوید او امام جواد علیه السلام را نیز درک کرده، ما روایات او را در مسند الرضا کتاب امامت حدیث 235 و كتاب صلوة حديث 116 و كتاب زیارت حدیث 4 و کتاب رجال حدیث 94 نقل کرده ایم.

ص: 16

3-ابراهیم بن ابی محمود

او از اهل خراسان و از یاران امام رضا علیه السّلام به شمار می رود او از ثقات روات و از بزرگان شیعه و مورد اعتماد آن بزرگوار بود و حضرت عبدالعظیم حسنی از وی روایت می کند شیخ طوسی گوید: ابراهیم بن ابی محمود خراسانی راوی کتاب مسائل می باشد و احمد بن محمد بن عیسی مسائل را از وی نقل می کند و بعد طریق خود را به او ذکر می کند.

نجاشی هم در رجال خود او را از ثقات نوشته و گوید او کتابی دارد و بعد طریق خود را به آن کتاب ذکر کرده است شیخ کشی هم گوید: نصر بن صباخ می گفت: ابراهیم بن ابی محمود نابینا بود و احمد بن محمد بن موسی از او روایت می کند، او مسائل موسی بن جعفر علیه السّلام را در 25 برگ نوشته جمع کرده بود، علامه حلی نیز او را از ثقات می داند و به روایات او اعتماد کرده است.

ابراهیم گوید: خدمت امام جواد علیه السلام رسیدم و نامه ای از پدرش را به او نشان دادم او نامه را گرفت و قراءت کرد و بردیدگانش گذاشت و فرمود آری به خداوند این خط پدرم می باشد و گریست به گونه ای که اشکش جاری شد. گوید: عرض کردم پدرت چندبار به من گفت خداوند تو را در بهشت جای دهد، امام فرمود: آری من هم از خداوند می خواهم شما را در بهشت جای دهد.

ما روایات ابراهیم بن ابی محمود را در مسند الرضا در کتاب توحید حدیث 24 و کتاب امامت حدیث 439 و کتاب ایمان و کفر حدیث 16 و کتاب تفسیر حدیث 35 و 195 و کتاب دعاء حدیث 10 و 30 و کتاب طهارت حدیث 7 و 15 و 25 و 42 و 60 و 71 و کتاب صلوة حدیث 38 و 70 و کتاب زکوة حدیث 18 و کتاب حج حدیث 33 و 52 و 58 و 73 و 76 وكتاب اطعمه حدیث 5 و 6 و 120 نقل کرده ایم.

ص: 17

4- ابراهيم بن اسماعيل

نامی به این عنوان در کتب رجال نیست و این راوی مجهول می باشد و ممکن است تصحيف ابراهيم بن سمال و یا ابراهیم بن سماک باشد که از راویان موسی بن جعفر علیهما السلام بوده است و بعد از وفات آن حضرت در گروه واقفیه درآمد. او با حضرت رضا عليه السّلام حديثى طولانی دارد که شیخ کشی آن را در رجال خود در صفحهٔ 400 روایت می کند.

ابراهيم بن اسماعيل حدیثی از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در مسند الرضا در کتاب صوم حدیث 42 نقل کرده ایم.

6- ابراهيم بن عباس صولی

ابراهيم و فضل بن سهل

یاقوت حموی گوید: ابراهیم مردی بلیغ، فصیح، شاعر و کاتب بود، او و برادرش عبدالله از تربیت شدگان ذوالریاستین فضل بن سهل بودند، آن ها خود را به دستگاه فضل رسانیدند و در نزد او مقام پیدا کردند و به کارهای دیوانی مشغول شدند، او در سامراء متصدی دفتر املاک و مخارج بود او هنگامی که شعر می گفت، نخبه های آن را بر می گزید و بقیه را حذف می کرد ابراهیم در سال 176 متولد شد و در سال 243 در سامراء درگذشت.

ابراهیم در حضور امام رضا علیه السّلام

او وارد مرو شد و حضرت رضا علیه السّلام را زیارت کرد و اشعاری که در مدح آن حضرت گفته بود خواند از شرح حال او معلوم است که با امام رضا زیاد رفت و آمد داشته و مسائلی در موضوعات مختلف از آن بزرگوار روایت می کند و ما اینک در این جا چند حدیث را از او که از امام رضا علیه السّلام نقل کرده به نظر خوانندگان می رسانیم.

مراجعت ابراهیم به عراق

بطوری که از حالات او معلوم می گردد وی بعد از شهادت امام رضا علیه السّلام از خراسان به طرف عراق رفت و در نزد مامون به کارهای دیوانی مشغول شد، او دیگر امام رضا و آل علی علیهم السلام را که در فضیلت آن ها قصاید زیادی گفته بود فراموش کرد و در فساد و گناه گرفتار و آلوده گردید بعد از آن که مأمون در گذشت و نوبت به معتصم رسید وی به سامراء منتقل شد

در زمان خلافت متوکل که نسبت به آل علی علیهم السّلام سختگیری شد، و متوکل دستور داد شیعیان و دوستان علی علیه السّلام را تعقیب کنند، و بر علویان سخت بگیرند، ابراهیم بن عباس هم اشعار خود را که در مدح اهل بیت و امام رضا گفته بود از میان مردم جمع آوری کرد و همه را در زیر خاک پنهان ساخت و لذا از اشعار او که در مدح امام رضا و اهل بیت گفته اثری نیست.

7-ابراهيم بن عبد الحميد

او یکی از مؤلفان و صاحبان اصول است و از ثقات روات به شمار می رود علمای رجال از وی به حسن عقیده و دانش و فقه توصیف کرده اند و او را مورد اعتماد و توثیق قرار داده اند و به اخبار و روایات او عمل نموده اند ما اینک در این جا کلمات علما و فقها را دربارۀ او نقل می کنیم تا موقعیت علمی و روایتی او برای علاقه مندان روشن گردد.

شیخ ابوجعفر طوسی گوید: ابراهیم بن عبدالحمید از ثقات اهل حدیث می باشد و اصلی هم در حدیث دارد و کتابی هم به نام نوادر تألیف کرده است که آن را عوانة ابن حسین از وی روایت می کند و کتاب اصلش را هم صفوان بن یحیی نقل کرده است.

نجاشی در رجال خود گوید: ابراهیم بن عبدالحمید از اهل کوفه و از موالیان بنی امیه است، او برادر مادری محمد بن عبدالله بن زراره بوده و از حضرت صادق علیه السلام نیز روایت می کند و کتابی به نام نوادر تالیف کرده که محمدبن ابی عمیر از وی روایت می کند.

ص: 23

8-ابراهيم بن عقبه

از این راوی در کتب رجال نامی نیست و مادر کتب قدما و متأخرين در میان اصحاب امام رضا سلام الله علیه از وی عنوانی نیافتیم در جامع الرواة او را از یاران امام هادی ذکر می کند و گوید شیخ طوسی در تهذیب از علی بن ریان نقل می کند که او گفت: بعضی از اصحاب ما توسط ابراهیم بن عقبه نامه ای برای آن حضرت نوشتند.

ابراهیم بن عقبه یک حدیث از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده که ما آن را در کتاب رجال مسند الرضا حدیث 95 نقل کرده ایم.

10-ابراهیم بن محمد همدانی

شیخ ابو جعفر طوسی او را از یاران امام رضا و امام جواد عليهما السلام ذكر می کند ابن حجر نیز در لسان المیزان همین مطلب را از شیخ طوسی نقل می کند، در جامع الرواة گوید: ابراهیم بن محمد همدانی وکیل امام عسکری علیه السلام بود و چهل بار حج خانه خدا را انجام داد.

کشی در رجال خود گفته ابراهیم بن محمد همدانی گفت: برای حضرت جواد عليه السلام نوشتم و اوضاع و احوال خود را برای او وصف کردم امام علیه السلام در پاسخ من نوشت: خداوند بزودی تو را یاری خواهد کرد و ظالمان را از تو دفع خواهد ساخت و زندگی تو را کفایت خواهد کرد اینک تو را به یاری خدا مژده می دهم و او بزودی تو را پاداش خواهد داد و تو هم باید زیاد خدا را سپاس گویی.

ابراهیم بن محمد همدانی از حضرت رضا علیه السلام دو حدیث روایت می کند که ما آن ها را در کتاب امامت مسند الرضا حديث 418 و کتاب تفسیر حدیث 106 ذكر کردیم.

او گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم فرمود: هرکس معصیتکاری را دوست بدارد خود از معصیت کاران خواهد بود و هر کس نیکوکاران را دوست بگیرد از آن ها

ص: 25

11- ابراهیم بن موسی قزاز

ما به این عنوان نامی در کتب رجال پیدا نکردیم. نجاشی در رجال خود از محدثی به نام ابراهیم بن موسی انصاری نام برده و گوید: وی کتابی در نوادر تالیف کرده که محمد بن حماد از او روایت می کند و احتمال دارد این دو یک نفر باشند والله اعلم. او از حضرت رضا علیه السلام دو حدیث روایت می کند که ما آن ها را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 228 و 404 نقل کرده ایم.

13-ابن ابی سعید المکاری

نام او حسین و نام پدرش ابوسعید هاشم بوده است او از جماعت واقفیه به شمار

ص: 27

14-ابن ابی کثیر

ما به این عنوان نامی در کتب رجال حدیث پیدا نکردیم او یک حدیث از حضرت رضا علیه السلام روایت می کند که ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 293 ذکر کرده ایم او گوید: هنگامی که موسی بن جعفر عليهما السلام به شهادت رسید و مردم در امر او متوقف شده بودند من در آن سال برای انجام فرایض حج به مکه رهسپار شدم.

در آن جا با امام رضا علیه السلام برخورد کردم، در دلم گذشت آیا ما باید از یک بشری واحد متابعت کنیم؟ در این هنگام علی بن موسی مانند برق از مقابلم گذشت و فرمود: به خداوند سوگند من آن بشری هستم که واجب است از من متابعت کنی، من عرض کردم از این مطلب معذرت می خواهم فرمود ما هم از تو گذشت کردیم.

ص: 28

15-ابن سکیت

ابن سکیت و علمای اهل سنت

خطیب بغدادی گوید: یعقوب بن اسحاق ابو یوسف بن سکیت از علمای نحو و لغت به شمار می رود، و کتاب اصلاح المنطق از تألیفات او می باشد، او مردی فاضل و متدین بود در نقل روایت ثقة و مورد اطمینان می باشد و او مؤدب فرزندان جعفر متوکل بود و از ابو عمرو شیبانی روایت می کرد ابو، عکرمه ضبی و ابوسعید سکری و میمون بن هارون و گروهی دیگر از وی روایت می کنند

یاقوت حموی گوید: یعقوب بن اسحاق بن سکیت از عالمان علوم عربیه و لغت و شعر به شمار است او از ابو عمرو شیبانی و فراء و ابن اعرابی و اثرم دانش آموخت و از ابوعبیده و اصمعی روایت کرد و گروهی مانند محمد بن فرج مقری و محمد بن عجلان اخباری و میمون بن هارون کاتب از وی اخذ حدیث کرده اند او کتب زیادی تصنیف کرده که مشهورترین آن ها اصلاح المنطق می باشد.

ابن خلکان او را در کتاب خود ذکر کرده و از وی تجلیل و توصیف می کند و می گوید کتاب های او در موضوع خود بسیار متین و صحیح می باشند، و حافظ ابن عساکر نیز در تاریخ دمشق شرح حال او را ذکر کرده و مشایخ و راویان او را آورده و گفته او از محمد بن مهنا و محمد بن صيح واعظ روایت می کند و از وی نیز احمد بن فرج مقری و محمد بن عجلان روایت کرده اند.

مقام او در علوم ادب و لغت

ابوالعباس ثعلب گوید: ابن سکیت در انواع علوم متبحر بود، و پدرش هم مرد صالحی بود و از ابوالحسن کسائی دانش آموخته و با علوم عربیه آشنایی داشت، او برای بیان مسائل ادبی مجلسی داشت و مردم هم پیرامون او جمع می شدند، یکی از جهات موفقیت او و شهرتش در بین مردم این بود که وی اشعار ابوالنجم عجلی را برای مردم تجزیه و تحلیل می کرد.

ثعلب گوید: به او گفتم نسخه ای از دیوان ابوالنجم را به من بده او گفت: را من به طلاق سوگند یاد کرده ام که نسخهٔ دیوان ابوالنجم را از دست ندهم ولی شما می توانید این دیوان را هم اکنون برای خود استنساخ کنید، او می گوید: من روز دوشنبه نزد ابن سکیت رفتم و دیوان را استنساخ کردم و او هم مرا به مردمی که در مجلسش بودند معرفی کرد.

ثعلب گوید: اهل ادب و لغت اجماع کرده اند که بعد از ابن اعرابی داناترین فرد به لغت و ادبیات ابن سکیت بوده است یکی از علما گفته کتابی مانند اصلاح المنطق که از تألیفات ابن سکیت می باشد تاکنون از جسر بغداد نگذشته است، و شکی نیست که او یکی از کتاب های سودمند در باب خود بوده و کتابی مانند او در موضوع خود

ص: 31

ابن سکیت و متوکل عباسی

بطوری که قبلاً تذکر دادیم او در بغداد فرزندان عبدالله بن طاهر را تعلیم می داد و از این طریق با رجال بزرگ سیاسی و درباریان متوکل آشنا شد و ضمن رفت و آمد به سامرا به مجلس عبدالله بن يحيى بن خاقان راه پیدا کرد و توسط او به متوکل معرفی شد، او که مردی ادیب و شاعر و سخندان بود نظر متوکل را به طرف خود جلب کرد و مورد توجه او قرار گرفت.

در این هنگام به ابن سکیت پیشنهاد شد تا فرزندان متوکل معتز و مؤید را تعلیم و تربیت نماید و به آن ها علم و دانش و ادب بیاموزد او هم این پیشنهاد را قبول کرد و در سامرا اقامت گزید و به تعلیم فرزندان خلیفه مشغول شد و ماهیانه ای هم برایش مقرر گردید معلوم است دستگاه خلافت که جای رقابت های خطرناک می باشد برای ابن سکیت دشمنان جدیدی به وجود آورد.

احمد بن عبید گوید: ابن سکیت در مورد همنشینی و منادمت با متوکل با من به مشورت پرداخت من او را از مجالست و منادمت با متوکل نهی کردم ولی او گمان

ص: 32

ابن سكيت و تشيّع

کسانی که شرح حال او را نوشته اند تصریح کرده اند که او از محبان و شیعیان على عليه السلام بوده و با حضرت جواد و هادی علیهما السلام رفت و آمد داشته است بعد از این که او به سامرا آمد و به تعلیم کودکان خلیفه مشغول شد رقیبان او از این نقطه به تضعیف مقام او مشغول شدند و جریان را به متوکل اطلاع دادند و سابقۀ او را به متوکل گفتند.

در میان خلفاء بنی عباس متوکل نسبت به علی علیه السلام بسیار دشمنی می کرد و حتی دلقک هائی را وادار می کرد تا در نقش علی علیه السلام برای او مسخرگی کنند و او هم از آن جریان ها و نمایش ها ابراز خوشحالی می نمود متوکل امر کرده بود در شهرها و ولایات نسبت به علویان سختگیری کنند و آن ها را در فشار قرار دهند و تحقیر نمایند.

ص: 33

شهادت ابن سکیت

مخالفان او جریان و سابقۀ او را به متوکل گزارش کردند و او را متهم کردند که از شیعیان علی علیه السلام است از قراری که از سیره او معلوم می شود، متوکل به سخن ساعیان گوش فرا نمی داده و نمی خواسته بدون تحقیق و بررسی او را از دست بدهد و به همین جهت تصمیم می گیرد خود او را آزمایش کند و حقیقت را دریابد و عقیده اش را به دست آورد.

او در یکی از روزها با مقدمه چینی وارد مجلس درس او شد، در حالی که کودکانش نزد او بودند متوکل متوجه ابن سکیت شد و گفت: این دو کودک من نزد شما عزیزتر می باشند یا حسن و حسین فرزندان علی بن ابی طالب، سؤال بسیار حساسی بود آیا این سؤال را خود متوکل طرح ریزی کرده و یا به وی گفته بودند تا این سؤال را از معلم کودکان خود بکند؟

ابن سکیت اگر چه معلم کودکان خلیفه می باشد و در دربار زندگی می کند و از دنیای مادی و رفاه کامل بهره می برد همه به او احترام می کنند و به مقام او غبطه می خورند ولی ایمان و عقیده ثابت او و اخلاصش به علی علیه السلام و فرزندان آن حضرت در دلش رسوخ کرده و زرق و برق دنیا دیدگان او را کور نکرده است، او با کمال شجاعت دست از همه چیز کشید و خود را در معرض خطر انداخت و گفت:

ای متوکل قنبر خادم علی از دو کودک تو بهتر می باشند تا چه رسد به فرزندان او، با این پاسخ هوش از سر متوکل رفت و او را در بهت و حیرت فرو برد، خشم و غضب او را فرا گرفت و بلافاصله امر کرد تا غلامان ترک زبان او را از پشت گردنش بیرون کشیدند و بریدند و شکمش را زیر پاهای خود له کردند و بعد بدن نیمه جان او را به منزلش بردند و او در ماه رجب سال 243 درگذشت.

تألیفات او

ابن سکیت در زندگی خود کتاب های زیادی تالیف کرد و ما در این جا به تعدادی از آثار او که یاقوت حموی در معجم الادبا آورده ذکر می کنیم، ولی افسوس که این آثار ارزنده ادبی و تاریخی در حوادث روزگار از بین رفته و فقط کتاب اصلاح المنطق او باقی مانده است و اکنون چاپ شده و در دسترس اهل علم و ادب قرار دارد، اینک نام کتاب ها:

كتاب القلب و الابدال، كتاب النوادر، كتاب اصلاح المنطق، كتاب الالفاظ، کتاب فعل و أفعل، كتاب الأضداد، كتاب الاجناس الكبير، كتاب الفرق، كتاب الامثال، كتاب البحث، كتاب الزبرج، كتاب الابل، كتاب السرج و اللجام، كتاب الوحوش، كتاب الايام والليالي، كتاب سرقات الشعرا، و ما تواردوا علیه، کتاب معانی الشعر الكبير، كتاب معانى الشعر الصغير.

او از حضرت رضا سلام الله علیه دو حدیث روایت می کند که ما آن ها را در مسند الرضا کتاب نبوت حدیث 2 و کتاب امامت 457 نقل کرده ایم. (1)

طیفور که بوده است؟

دربارهٔ طیفور در میان مورخان اختلاف بروز کرده است گروهی گفته اند او برادر خیزران زن مهدی عباسی و مادر هارون رشید بوده و بعضی هم گفته اند او از بردگان خیزران بوده است ولی اکثر مردم در آن زمان عقیده داشتند که او از غلامان و خادمان خیزران به شمار می رفته و درخانه او کار می کرده است و ظاهراً جزء بردگانی بوده که در کارهای دیوانی کار می کرده اند.

هنگامی که سنقار در اطراف ری قیام کرده بود، ابو جعفر منصور مهدی را بازنش خیزران به طرف ری فرستاد و طیفور هم همراه آن ها به طرف ری رهسپار شد و شخصی به نام عبدالله که در کسکر متولد شده و طبیب طیفور بود، او هم همراه خیزران و مهدی به طرف ری رفت و در آن جا به شغل خود که طبابت بود مشغول شد.

ابن طیفور راوی امام رضا علیه السلام

17-ابن غیلان مدائنی

این راوی مجهول می باشد و نامی از او در کتب رجال حدیث دیده نمی شود نام او فقط در یک روایت که از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند آمده در تاج العروس در مادۀ غیلان نام گروهی که غیلان نام دارند ذکر شده است، ولی در آن از ابن غیلان مدائنی ذکری نیست، ما حدیث او را از امام رضا علیه السلام در کتاب نکاح مسند الرضا حدیث 90 نقل کرده ایم.

19-ابو اسماعیل سندی

نامی به این عنوان در کتب رجال دیده نشد در حدیثی ابو اسماعیل سندی و در روایت دیگری ابو اسماعیل بدون نسبت ذکر شده و ممکن است هر دو یک نفر باشند، در کتب رجال در باب کنیه ها جماعتی به نام ابو اسماعیل ذکر شده اند ولی هیچ یک از آن ها نسبت سندی ندارند.

او از حضرت رضا علیه السلام دو حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب احتجاجات مسندالرضا حديث 6 و کتاب اطعمه حدیث 18 نقل کرده ایم. او گوید: از امام رضا سلام الله عليه سؤال کردم که تخم کلاغ چه حکمی دارد؟ فرمودند: آن را نخورید.

21-ابو البلاد

نام این راوی یحیی قطان است و او پدر ابراهیم است که ترجمه آن گذشت، ابوالبلاد فقط یک روایت دارد و ما برای او شرح حالی در کتب رجال پیدا نکردیم و او کاملاً مجهول است ما حدیث او را در کتاب زیارت مسند الرضا حدیث 23 نقل کرده ایم.

ص: 40

22-ابوجرير قمی

او یکی از محدثان بزرگوار قم بوده و از امام رضا علیه السلام روایت می کند، شیخ طوسی او را در رجال از راویان امام رضا ذکر کرده و فقط به نام او اکتفاء می کند و از حالات و خصوصیات او گفتگویی نکرده است و علامه حلی در خلاصه او را یاد می کندو سخن شیخ کشی را دربارۀ او نقل می کند، در رجال نجاشی و فهرست طوسی نامی از او نیست.

شیخ کشی در رجال خود از زکریا بن آدم قمی روایت کرده که گفت: من خدمت امام رضا رسیدم و این هنگامی بود که ابوجریر در گذشته ابوجریر در گذشته بود، امام از وی سؤال کرد و برای او طلب مغفرت فرمود، من از آغاز شب تا هنگام طلوع فجر با وی گفتگو کردم، و امام برخاست و نماز صبح به جای آورد.

مؤلف گوید: قبر شریف ابوجریر قمی هم اکنون در قبرستان معروف شیخان در شهرستان مقدس قم موجود است و شاید قبر او قدیم ترین مزار درقم باشد که قبل از ورود حضرت معصومه به این شهر در گذشته بود.

ابوجریر از حضرت رضا علیه السلام یک حدیث روایت می کند و ما آن را در كتاب تجمل مسندالرضا حدیث 3 نقل کرده،ایم او می گوید از امام رضا سلام الله علیه پرسیدم آیا پر پاک است فرمودند پدرم روی تشک پر می نشست. (1)

24-ابو جوید

او از خدام و موالیان حضرت رضا علیه السلام بوده و نامی از او در کتب رجال نیست راوی او نیز که صالح بن راهویه نام دارد مجهول می باشد و احتمال دارد این صالح برادر اسحاق بن راهويه محدث معروف باشد ابوجوید یک حدیث از امام رضا علیه السلام روایت کرده که ما آن را در کتاب نکاح مسند الرضا حدیث 37 نقل کرده ایم.

ابوجوید گوید: امام رضا علیه السلام فرمودند جبرئیل بر حضرت رسول صلی الله عليه و آله فرود آمد و گفت ای محمد خدایت سلام می رساند و می فرماید: دختران بکر در میان زنان مانند میوه درخت می باشند هنگامی که میوه رسید چاره ای جز چیدن آن

ص: 42

25-ابوالحارث

از این راوی نامی در کتب رجال نيامده در جامع الرواة به استناد حدیثی که از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده است او را عنوان کرده و از حالات و خصوصیات او چیزی نیاورده است ما حدیث او را در کتاب صلوة مسند الرضا حديث 109 نقل کرده ایم.

او گوید: از امام رضا سلام الله علیه سؤال کردم در مسافرت ها به خاطر این که کاروانیان زود حرکت می کنند نمی توانم چهار رکعت نماز نافله مغرب را بخوانم، آیا می توانم آن نمازها را در محمل به جای آورم امام علیه السلام فرمودند: مانعی ندارد می توانید در محمل بخوانید.

27-ابوالحسن رازی

از این راوی نیز نامی در کتاب ها نیست حتی در جامع الرواة هم او را عنوان نکرده است با این که روایت او در کتاب تهذیب آمده و صاحب جامع الرواة همه راويان کتب اربعه را ذکر کرده است ولی از ذکر این راوی غفلت شده است ما روایت او را در کتاب جهاد مسند الرضا حدیث 8 نقل کرده ایم.

ابوالحسن رازی گوید: حضرت رضا علیه السلام فرمودند: مردی خدمت حضرت رسول صلى الله عليه و آله آمد و دو دینار به آن جناب تقدیم کرد و گفت این دو دینار را در راه خدا انفاق کنید فرمود پدر و مادرت هر دو زنده هستند و یا یکی از آن ها زنده می باشند، عرض کرد هر دو در حال حیات می باشند رسول اکرم صلى الله عليه وآله فرمودند: این دینارها در اختیار پدر و مادرت قرار بده که از انفاق در راه خداوند بهتر است.

ص: 44

28-ابوحيون

این راوی از خدمتکاران و کارگزاران حضرت رضا علیه السلام است شیخ طوسی گوید: او کتابی در ملاحم دارد که احمد بن ابی عبدالله برقی از وی روایت می کند نجاشی هم گفته: ابوحیون به همین نام معروف می باشد و کتابی در ملاحم تألیف کرده و برقی از او روایت می کند ما حدیث او را در کتاب تفسیر مسند الرضا حدیث 5 نقل کرده ایم.

ابوحیون گوید: امام رضا علیه السلام گوید: هرکس متشابهات قرآن را به محكمات آن برگرداند به طریق مستقیم راه پیدا خواهد کرد، و بعد از آن فرمودند: در اخبار ما هم مانند قرآن متشابهات هست و همچنین محکمات می باشد، شما اخبار متشابه را به روایات محکم برگردانید تا در بیان و تفسیر آن ها گمراه نگردید و راه درست را پیدا نمایید.

31-ابوسعید خراسانی

شیخ طوسی در رجال خود او را از راویان امام رضا نوشته و همچنین علامه حلی خلاصه او را ذکر نموده است ولی از حالات و خصوصیات او چیزی نگفته اند در جامع الرواة از یک نفر دیگر به نام ابوسعید خراسانی نام برده که ارتباطی با این راوی ندارد او دو حدیث از امام رضا روایت می کند که ما آن را در کتاب صلوة مسند الرضا حدیث 92 و کتاب صوم حدیث 18 نقل کرده ایم.

ابوسعید گوید: دو نفر در خراسان خدمت امام رضا سلام الله علیه رسیدند و از قصر و اتمام از آن حضرت سؤال کردند، امام به یکی از آن ها فرمودند: شما باید نماز خود را قصر بخوانید چون به خاطر این مسافرت آمده اید و به دیگری فرمود: شما باید نماز خود را تمام بخوانید چون برای کارهای حکومتی مسافرت کرده اید.

33-ابوعبدون

از این شخص در کتب رجال نامی نیست، و از حدیث او معلوم می شود که اهل خراسان بوده و در این ناحیه خدمت آن جناب رسیده و اخذ حدیث کرده است او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک روایت نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 412 نقل کرده ایم.

ابوعبدون گوید: زید بن موسی علیه السلام را که در بصره قیام کرده و خانه های بنی عباس و هواداران آن ها را خراب نموده و آتش زده بود به خراسان آورده و نزد مامون بردند، مامون به او گفت: ای زید تو هنگامی که در بصره قیام کردی می خواستی خانه های دشمنان ما بنی امیه و ثقیف وعدی و باهله و آل زیاد را خراب می کردی و آتش می زدی اما تو منازل پسر عموهای خود را آتش زدی و ویران کردی زید که مردی بذله گو بود گفت: یا امیرالمؤمنین اگر این بار به بصره برگردم از دشمنان آغاز می کنم، مامون خندید و او را نزد برادرش امام رضا علیه السلام فرستاد و گفت: من گناهان او را به تو بخشیدم هنگامی که زید نزد امام علیه السلام رفت حضرت او را سرزنش کردند و بعد رهایش کردند.

ص: 47

34-ابوالقاسم فارسی

از این راوی نامی درکتب رجال حدیث نیست در تهذیب التهذيب ابن حجر گوید: ابوالقاسم مدنی از مشایخ احمد بن حنبل می باشد او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل کرده که ما آن را در کتاب تفسیر مسندالرضا حدیث 28 ذکر کرده ایم.

ابوالقاسم فارسی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم قربانت گردم معنای «فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ» چیست؟ امام فرمودند: امساک به معروف یعنی آزار و اذیت نکردن و دادن نفقه و تسریح با حسان طلاق دادن روی موازین شرعی است.

36-ابومحمد جزیری

این محدث نیز مجهول می باشد و نامی از او در کتب رجال حدیث نیست او یک حدیث از حضرت رضا سلام الله علیه نقل می کند ما آن را در کتاب معیشت مسند الرضا حدیث 27 نقل کرده ایم او می گوید من در حضور حضرت رضا علیه السلام بودم که شخصی از وی سؤال کرد و من هم سخنان او را می شنیدم او گفت: قربانت گردم تفسیر «و نظرة الی میسرة» چیست؟ آیا برای این انتظار مدت معینی هست که باید طلبکار تا آن مدت صبر کند در صورتی که او مال را گرفته و خرج زن و فرزندانش کرده است، او نه از کسی طلب کار می باشد و نه در انتظار محصولی که بتواند بوسیله آن وام های خود را بدهد پس معنی این که وام دهنده باید او را مهلت معینی بدهد و در انتظار باشد چه می باشد.

امام علیه السلام فرمودند: آری باید به اندازه انتظار بکشد تا خبر افلاس او به امام برسد و در این جا حاکم شرع از سهم غارمان وام او را می دهد، این در صورتی است که او وام را در راهی که مرضی خداوند بوده خرج کرده باشد، اما اگر آن را در معصیت خرج کرده باشد بر امام لازم نیست آن را بدهد، گفتم اگر مرد امینی بوده و معلوم نیست در راه اطاعت و یا معصیت خرج کرده چه باید کرد؟

فرمودند: این جا باید از هرجا که می تواند فراهم کند و وام خود را بدهد.

38-ابومحمد غفاری

با این عنوان شخصی در کتب رجال نیست، ولی شیخ طوسی گوید: غفاری صاحب کتاب می باشد که ابن فضال از وی روایت می کند، در جامع الرواة گفته: ظاهراً غفاری در این جا باید عبدالله بن عمرو بن غفاری هم پیمان انصار باشد که در مزنیه نزدیک مدینه سکونت داشت.

نجاشی گوید: عبدالله بن ابراهيم بن ابی عمر و غفاری هم پیمان انصار که در مزنيه سکونت داشت گاهی او را غفاری و گاهی ،انصاری و زمانی مزنی گفته اند، او کتابی تالیف کرده که حسین بن علی بن فضال از وی روایت می کند.

ابن حجر گوید: عبدالله بن ابراهيم بن عمر و غفاری ابو محمد که گفته می شود که از اولاد ابوذر غفاری می باشد او از پدرش و اسحاق بن محمد انصاری و مالک و منکدر روایت می کند و از وی سلمة بن شبيب و حسن بن عرفه و احمد بن عبدالرحمان روایت می کنند.

او از حضرت رضا علیه السلام دو حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 244 و 295 نقل کرده ایم، او می گوید: وام سنگینی داشتم، با خود گفتم کسی جز سید و سرور من ابوالحسن رضا علیه السلام وام مرا نخواهد داد، در یکی از روزها صبح به منزل او رفتم و اذن ورود خواستم، او اجازه ورود داد هنگامی که مرا مشاهده کردند گفتند:

ما حاجت تو را می دانیم و وام تو را می دهیم هنگام شب افطاری آوردند و ما افطار کردیم بعد فرمودند: ای ابو محمد می روی و یا در این جامی خوابی؟ عرض کردم:

ص: 50

39-ابومحمد کوفی

شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام رضا علیه السلام ذکر می کند و فقط به نام او اکتفاء کرده و در منتهی المقال گوید: این کنیه مشترک بین عمران بن مسکان و عبدالله بن وضاح وحسن بن طريف و بکر بن جناح می باشد و با قرینه می توان آن ها را از هم تشخیص داد او یک حدیث از امام رضا علیه السلام روایت می کند که ما آن را در کتاب ایمان و کفر مسندالرضا حدیث 63 نقل کرده ایم.

ابومحمد گوید: در مدینه خدمت حضرت امام رضا علیه السلام رسیدم و بر او سلام کردم آن جناب متوجه من شد و به سؤالات من پاسخ فرمود و گفت: ای ابومحمد هرگاه مؤمنی گرفتار مصیبتی شد و در آن صبر کرد و شکیبایی از خودنشان داد، خداوند به او پاداش هزار شهید می دهد.

41-ابو محمد مصری

از این راوی نیز در کتب رجال نامی نیست او یک روایت از امام رضا سلام الله علیه نقل کرده که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 306 ذکر نموده ایم. او می گوید برای حضرت امام رضا علیه السلام نوشتم و از او اجازه گرفتم تا به من اجازه دهند به طرف مصر برای تجارت بروم.

امام علیه السلام برای من نوشتند فعلاً تا مدتی از این سفر خودداری کنید، من دو سال در محل خود اقامت کردم بار دیگر برای او نوشتم و از وی اجازه مسافرت به طرف مصر را خواستم فرمودند مسافرت کنید خداوند به تو برکت می دهد، او می گوید من به طرف مصر رهسپار شدم و مال زیادی به دست آوردم. بعد از رفتن من بغداد گرفتار هرج و مرج شد و از فتنه مصون ماندم

43-ابو معمر

این کنیه نام گروهی از راویان می باشد و معلوم نیست کدام یک از آن ها راوی امام رضا علیه السلام می باشند او فقط یک روایت از امام رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 21 ذکر کرده ایم. او می گوید: از امام علیه السلام سؤال کردم آیا امام را امام غسل می دهد؟ فرمودند: آری این سنت از موسی ابن عمران مانده است.

45-ابویحیی صنعانی

او نیز مجهول می باشد و ذکری از وی در کتب رجال نیست و او یک حدیث از امام رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 354 ذکر کرده ایم. او می گوید در محضر امام علیه السلام بودم که فرزند ابوجعفر را که کودک بودند آوردند امام فرمودند برکت این کودک برای شیعیان ما بسیار زیاد می باشد و در خاندان ما کودکی به برکت او متولد نشده است.

47-ابویزید قسمی

این راوی نیز مجهول می باشد در جامع الرواة به استناد روایات او از حضرت رضا عليه السلام نام وی را ذکر می کند ولی از حالات و خصوصیات او ذکری ندارد، ما روایت او را در کتاب صلوة مسند الرضا حديث 34 و 43 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم با پوست های سیاهی که از آن ها جوراب درست می کنند و مانند کفش می پوشند می توان در آن ها نماز گزارد؟ امام علیه السلام فرمود در آن ها نماز نگزارید زیرا آن چرم ها را با مدفوع سگ ها دباغی می کنند.

گفتار بزرگان درباره برقی

شیخ طوسی گوید: احمد بن محمد بن خالد برقی ابوجعفر اصلش از کوفه بود، جدش محمد بن على توسط يوسف بن عمر حاكم عراق به حبس انداخته شد و بعد هم او را کشت و این جریان بعد از شهادت زيد بن على بن الحسين عليهما السلام روى داد، خالد جد اول برقی که کودک بود همراه پدرش عبدالرحمان از کوفه فرار کردند و در منطقه برقه رود قم اقامت گزیدند.

احمد بن محمد برقی خودش ثقة و مورد اطمینان می باشد ولی او از ضعفاء بسیار حدیث نقل کرده است و به روایات مرسله اعتماد نموده او کتاب های زیادی در موضوعات مختلف نوشته که مشهورترین آن ها کتاب محاسن می باشد که در آن زیاد و كم اتفاق افتاده است و بعد شیخ طوسی نام کتاب های او را می برد که ما در بخش عربی راویان امام رضا آن ها را نقل کرده ایم.

شیخ نجاشی نیز در رجال خود همین مطالب را ذکر کرده و بعد نام کتاب های او را آورده و طرق خود را به آن ها ذکر می کند و در پایان ترجمه اش می گوید احمد بن حسین در تاریخ خود گفته احمد بن محمد برقی در سال 274 درگذشت، ولی احمد بن محمد بن ماجیلویه گوید: احمد بن محمد ابوعبدالله در سال 280 در گذشته است.

علامه حلی نیز در خلاصه کلمات شیخ و نجاشی را در مورد او نقل می کند و می گوید: ابن غضائری گفته: محدثان قم بر او طعن وارد کرده اند، ولی این طعن برخود

ص: 56

برقی در رجال اهل سنت

علمای رجال و تذکره نویسان اهل سنت نیز در کتب رجال خود او را ذکر کرده اند و ما اینک در این جا به چند مورد اشاره می کنیم یاقوت حموی در معجم البلدان در ذیل برقه گوید: برقه یکی از نواحی قم می باشد که ابوجعفر فقیه شیعه از آن جا برخاسته است، اصل او از کوفه بود، جدش خالد از دست عیسی بن عمر از کوفه فرار کرد و در آن ناحیه ساکن شد.

خاندان خالد به علت اقامت در برقه به برقی معروف شدند احمد بن ابی عبدالله برقی تصنیفات زیادی در مذهب شیعه دارد و کتابی هم در سیره نوشته است، تالیفات او بالغ بر صد کتاب می باشد که آن ها را در کتاب ادباء نقل کرده ام، مقصود یاقوت از كتاب ادباء معجم الادباء است و ما اینک آن چه را در آن جا گفته می آوریم.

احمد بن ابی عبدالله بن محمد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمد بن علی برقی ابو جعفر که اصلش از کوفه بود یوسف بن عمر ثقفى والى عراق از طرف هشام بن عبدالملک جد او محمد را بعد از قتل زید بن علی حبس کرد و بعد او را کشت، خالد

ص: 57

مؤلف گوید:

هرکس فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام را نقل کند در نزد ابن حجر و امثال او رافضی می باشد آن ها بسیاری از علما و محدثان بزرگ اسلامی را با همین اتهام واهی از صحنه خارج کرده اند و اخبار و روایات آن ها را مردود اعلام کرده اند، کتاب لسان المیزان او در همین باب تألیف شده و صدها نفر را در آن جا زخم زده اند و گروهی را به نام این که شیعه و رافضی بوده اند مورد طعن قرار داده اند.

خاندان برقی

همان گونه که قبلاً تحقیق شد اصل این خاندان بزرگ از کوفه بوده و آن ها در اثر ظلم و جنایت بنی امیه از عراق بیرون شده و در ناحیه قم سکونت کردند و به نشر علوم و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام مشغول شدند در آن ایام قم مرکز شیعه بود و علمای قم در جهان تشیع مورد اعتماد و توجه بودند و در نزد ائمه اطهار علیهم السلام هم محترم بودند خاندان برقی نیز از خادمان اهل بیت به شمار می رفتند.

1- جد او خالد بن عبدالرحمان از موالیان ابوالحسن اشعری بود و گفته شده از موالیان جریر بن عبدالله می باشد او هنوز کودک بود که همراه پدرش از عراق بیرون شد و در ناحیه برقه اقامت گزید از زندگی او اطلاع جامعی در دست نیست.

2- پدر او محمد بن خالد از راویان حدیث و صاحبان اصول می باشد، شیخ در فهرست گوید: محمد بن خالد کتابی تالیف کرده که محمد بن اسماعیل بن بزيع از او روایت می کند و در رجال خود او را از اصحاب موسی بن جعفر و امام رضا و ابوجعفر جواد عليهم السلام ذکر کرده است.

نجاشی در رجال خود گوید: محمد بن خالد ابو عبدالله برقی جدش از موالیان أبو موسی اشعری بوده او در برقه رود که دهی در روستای قم می باشد سکونت کرد او چند برادر دارد که نام آن ها حسن بن خالد ابوعلی و خالد ابوالقاسم بن فضل بن خالد و فضل هم فرزندی دارد که به علی بن علان بن خالد معروف است.

محمد بن خالد در نقل حدیث ضعیف می باشد او ادیبی بزرگ بود و در اخبار و علوم عربیه معرفت داشت او کتاب هایی را هم تالیف کرده که از آن جمله کتاب تنزیل و تعبير كتاب يوم وليلة كتاب تفسير كتاب مكه و مدینه، کتاب جنگ اوس خزرج، کتاب علل کتاب عالم باری و کتاب خطب می باشند فرزندش احمد گفته: پدرم از اصحاب كاظم و رضا عليهما السلام بوده است.

ص: 59

پیرامون تحیر برقی

شیخ کلینی رضوان الله علیه در اصول کافی کتاب حجت باب ماجاء في الاثنا عشر والنص عليهم روایتی از طریق احمد بن محمد برقی از حضرت ابوجعفر جواد علیه السلام نقل می کند، موضوع این روایت نص و تصریح بر امامت امامان دوازده گانه می باشد که نام گرامی آن ها در آن حدیث ذکر شده و این روایت به حدیث خضر هم معروف می باشد.

در پایان حدیث مرحوم کلینی می گوید: محمد بن یحیی عطار قمی عطار قمی گفت: من به احمد بن محمد بن صفار گفتم ای ابوجعفر من دوست داشتم این حدیث را از غیر طریق برقی می شنیدم او گفت: محمد بن حسن صفار به من فرمودند: من این حدیث را ده سال قبل از حیرت احمد بن ابی عبدالله برقی از وی شنیده ام.

دربارهٔ این حیرت و تفسیر آن در کتب رجال سخن بسیار گفته شده است و کسانی که درباره برقی شرح حال نوشته و از وی بحث کرده اند، در این موضوع مطلبی نوشته اند ظاهر این روایت در مذمت برقی می باشد و گویا محمد بن یحیی عطار که خود از ثقات محدثین قم می باشد در مورد او حرف هایی داشته که از روایت او خاطر جمع نبوده است.

ص: 60

49-احمد بن اشیم

شیخ طوسی او را از اصحاب امام رضا علیه السلام ذکر کرده است، و در جایی دیگر نامی از او نمی باشد و او از امام رضا سلام الله علیه یک روایت نقل کرده که ما آن را در کتاب نکاح مسندالرضا حدیث 100 ذکر کرده ایم او می گوید: از امام علیه السلام پرسیدم:

چرا عرب ها نام فرزندان خود را کلب و یا نمر و فهد گذاشته اند، امام رضا علیه السلام فرمودند: عرب ها اهل جنگ بودند و با این نام ها دشمنان خود را می ترسانیدند، و آنان بردگان خود را نیز به نام های فرج و مبارک و میمون صدا می کردند و آن را به فال نیک می گرفتند.

مباحثه با ابوالهذیل علاف

ابوعلی مسعودی گوید: پدرم احمد بن حماد می گفت: به ابوالهذیل علاف گفتم: از شما سؤالی دارم؟ گفت سؤال کنید من از خداوند می خواهم ما را از لغزش نگه دارد و توفیق دهد پرسیدم مگر شما عقیده ندارید که عصمت و توفیق را خداوند فقط با عمل به آدمی عطا می کند، پس معنی ادعای تو که می گویی عمل می کنم و می گیرم چیست؟

ابوالهذیل به او گفت: سؤال خود را بگو احمد گفت: شیخ من می گوید: معنی آیه شریفه ﴿اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ چه می باشد؟ ابوالهذیل گفت: او دین ما را کامل گردانید، احمد بن حماد گفت: من از شما مسأله ای می پرسم که نه در کتاب خداوند و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و نه در قول اصحاب آن حضرت می باشد.

ص: 65

مؤلف گوید:

در این جا از طرف ترجمه نویسان و مؤلفان کتب رجال ظاهراً اشتباهاتی شده است در یک روایت ذکر شده که ابو جعفر برای فرزندش مسعودی نوشت که پدرت احمد بن حماد درگذشت و او مردی بود که از حدش تجاوز نکرد و امام درباره اش دعا کردند، در روایت دیگری آمده که از او به ابوالحسن شکایت شده است.

اگر مقصود از ابوجعفر در روایت ابن مسعود حضرت جواد باشد که فوت احمد بن حماد را به فرزندش تسلیت می دهد پس شکایت حسن بن حسين به أبوالحسن که حکایت از زنده بودن او می کند چه معنی ،دارد بنابراین مقصود از ابوالحسن در این روایت باید حضرت رضا علیه السلام باشد زیرا او از حضرت رضا روایت کرده و زمانش را درک نموده است.

احمد بن حماد یک حدیث از امام رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 216 ذکر نموده ایم.

52- احمد بن حسن میثمی

این راوی از اولاد میثم تمار یار با وفای علی علیه السلام می باشد، علمای رجال او را از ثقات محدثان و حاملان اخبار دانسته اند و او را تجلیل و تکریم می کنند شیخ طوسی رضوان الله علیه گوید: احمد بن حسن بن اسماعیل بن شعيب بن ميثم بن عبدالله ابو عبد الله اسدی کوفی که حدیث او از صحاح شمرده شده و مردی سالم النفس بوده است او کتابی تالیف کرده که احمد بن نهیک از او روایت می کند.

نجاشی گفته: احمد بن حسن میثمی از رجال صحیح الحدیث و از ثقات به شمار می رود و علما به روایات او اعتماد کرده اند او کتابی به نام نوادر تالیف کرده که محدثان از وی نقل می کنند شیخ کشی در رجال خود گوید: او از واقفیه بوده و برای همین جهت علامه حلی او را در جزء دوم خلاصه ذکر می کند و به اخبار او اعتماد ندارد و درباره او متوقف می باشد.

ابن حجر نیز گوید: احمد بن حسن بن میثم کوفی از رؤسای مذهب شیعه به شمار می رود او تألیفاتی دارد و از علی بن موسی الرضا روایت می کند، او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث روایت کرده و ما آن را در کتاب نوادر مسند الرضا حدیث 78 نقل کرده ایم او می گوید: یکی از روزها گروهی در نزد امام رضا علیه السلام

ص: 67

53-احمد بن عامر طائی

او از راویان امام رضا علیه السلام و روایات زیادی نقل می کند و در همه ابواب اصول و فروع از آن جناب حدیث اخذ کرده است ولی با این همه شیخ طوسی در رجال و فهرست خود او را ذکر نکرده و کشی از او سخن نگفته است او از احفاد وهب بن عامر که در کربلا در محضر امام حسین علیه السلام به شهادت رسید می باشد.

نجاشی در رجال خود گفته: احمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر، جد او وهب در کربلا به شهادت رسید فرزند او عبدالله گوید: پدرم در سال 157 متولد شده و در سال 194 حضرت رضا علیه السلام را ملاقات کرد او می گوید: پدرم مؤذن ابوالحسن و ابو محمد عليهما السلام بود و نسخه ای را که از امام رضا علیه السلام نقل کرده بود به من دادند.

ابن حجر گوید: احمد بن عامر طائی اصلی دارد که در شرح حال فرزندش عبدالله آمده است، ابن جندی گوید: او در نقل حدیث متهم می باشد و بیهقی در کتاب شعب الایمان دربارۀ او سخن گفته است او احادیث زیادی از امام رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن ها را در کتاب عقل حديث 4 و كتاب علم حدیث 8- 9- 10- 11- 12- 13 و در کتاب توحید حدیث 61 و كتاب نبوت حدیث 6- 7- 11- 17- 62- 63 و در کتاب امامت حدیث 1- 46- 47- 48- 49- 50- 51- 90- 96- 97- 99- 100- 101- 102 - 178-179-180-181-

ص: 68

54-احمد بن عبدالله جویباری

این راوی از اهل سنت می باشد و در کتب رجال شیعه از وی نامی نیامده است و مشایخ و راویان او هم از اهل سنت هستند جویبار نام جاهای متعددی در فلات ایران می باشد و ظاهراً او از جویبار هرات می باشند نام او در کتب رجال اهل سنت آمده ولی آن ها وی را متهم به جعل حدیث کرده اند و اخبار و روایات او را قبول ندارند.

شیخ صدوق اخبار او را از مشایخ نیشابور گرفته و در کتب خود ذکر کرده است و جالب این است که همۀ راویان حدیث او از خور نیشابور بوده اند که صدوق هنگام اقامت در نیشابور احادیث او را از خوریان نقل می کند.

او از حضرت رضا (علیه السلام) چند حدیث نقل می کند که ما آن ها را در کتاب توحید

ص: 69

55-احمد بن عبدالله کرخی

او را از ثقات ذکر کرده اند و در کتب رجال از وی تجلیل نموده اند شیخ طوسی در کتاب فهرست گوید: احمد بن عبد الله بن مهران معروف به پسر خانبه مکتی به ابوجعفر از شیعیان ثقة و مورد توجه و معتمد می باشد او کتاب تأدیب را تألیف کرده و آن در اعمال شب و روز است و همین مطلب را نجاشی هم در رجال ذکر موضوع می کند و می گوید کتاب او درست و صحیح است.

کشی گوید: احمد بن عبدالله کرخی کتاب های زیادی تألیف کرده، ابوطاهر محمد بن علی بن بلال گفت او کاتب اسحاق بن ابراهیم بوده و بعد توبه کرد و به تصنیف کتب مشغول گردید احمد از بردگان یونس بن عبدالرحمان بود و به او شناخته می شد و او را فرزند خانبه هم می گفتند او اصلاً ایرانی بوده و در عراق زندگی می کرده است.

علامه حلی نیز او را در بخش اول خلاصه ذکر کرده و سخنان کشی و نجاشی و شیخ طوسی را دربارۀ او ذکر می کند و چیزی بر آن نیفزوده است، او دو حدیث از امام رضا علیه السلام روایت می کند که ما آن ها را در کتاب امامت مسند الرضا حديث 307 و كتاب حج حدیث 64 نقل کرده ایم. (1)

ص: 70

56-احمد بن عمر حلال

او محدثى جليل القدر و موثق بوده نام او در تمام کتب رجال ذکر شده و همگان او را ستوده اند، شیخ ابوجعفر طوسی رضوان الله علیه او را در فهرست آورده و می گوید: احمد بن عمر حلال کتابی دارد که محمد بن علی کوفی از وی روایت می کند نجاشی گوید: احمد بن عمر حلال سرکه فروش بود و از امام رضا علیه السلام حدیث نقل کرده است.

علامه حلی در کتاب خلاصه گوید: شیخ طوسی او را توثیق کرده و گفته: اصل او اعتباری ندارد و لذا علامه حلی به اخبار او اعتماد نکرده است و در کتاب فهرست شیخ چاپ نجف اشرف که در دست نگارنده می باشد عبارت ردئیی دیده نمی شود و ممکن است در چاپ نجف آن عبارت ساقط شده باشد والعلم عند الله.

او از امام رضا علیه السلام روایاتی نقل کرده که ما آن ها را در کتاب علم مسند الرضا حديث 6 و کتاب امامت حديث 1- 20- 29- 66- 223- 252- 407 و کتاب ایمان و کفر حدیث 52- 60 و در کتاب تفسیر حدیث 122- 164 و در کتاب قضا حدیث 3 و در کتاب رجال حدیث 33 ذکر کرده ایم.

احمد بن عمر گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم یکی از اصحاب ما کتابی به من می دهد ولی نمی گوید او را از من روایت ،کن آیا جایز است که من آن را از وی روایت کنم فرمودند: هرگاه یقین کردی که کتاب به او تعلق دارد از وی روایت كن. (1)

58-احمد بن عمرة

از این راوی در کتب رجال ذکری نیست و مصادری که در دست نگارنده می باشد عنوانی از او وجود ندارد او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث روایت می کند و ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 475 نقل کرده ایم او می گوید: من برای ملاقات حضرت رضا علیه السلام از محل خود بیرون شدم و هنگام خروج از منزل زنم حامله بود.

هنگامی که خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم عرض کردم زوجه ام حامله می باشد از خداوند درخواست کنید به من پسری عنایت کند امام فرمودند شما نام او را عمر بگذارید، من عرض کردم: من نیت کرده ام اگر آن جنین پسر باشد نام او را علی

ص: 72

59-احمد بن عیسی

در کتب قدما از این راوی ذکری به میان نیامده است، در جامع الرواة گفته: احمد بن عیسی بین دو نفر مشترک می باشد یکی از آن ها اصحاب حضرت صادق و دیگری از راویان حضرت ابوالحسن علیهما السلام می باشد او یک روایت از امام رضا عليه السلام نقل کرده و ما آن را در کتاب دعا حدیث 71 نقل کرده ایم.

احمد بن عیسی گوید: خدمت حضرت رضا علیه السلام عرض کردم من به سفر دریایی و بیابانی که بسیار خطرناک هستند می روم شما در این باره چه نظری دارید فرمودند به سفرهای بیابانی برو و هرگاه خواستی سفر کنی به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله برو و در آن جا دو رکعت نماز بگزار و صد بار از خداوند طلب خیر کن.

اما هرگاه اراده کردی سفر دریایی انجام دهی کلماتی را قراءت کن که خداوند فرموده بگو ﴿ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْریها وَ مُرْسَیهآ إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ﴾ و هرگاه گرفتار موج دریا شدی بگو: ﴿بِسْمِ اَللَّهِ اُسْکُنْ بِسَکِینَهِ اَللَّهِ وَ قِرَّ بِوَقَارِ اَللَّهِ وَ اِهْدَأْ بِإِذْنِ اَللَّهِ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ﴾

ص: 73

60-احمد بن محمد ابونصر بزنطی

مؤلف گوید:

ابونصر بزنطی اصلاً از خاندان های ایرانی بوده که پدران او در کوفه زندگی می کردند، خاندان او به آل مهران معروف بودند و به اصطلاح آن روز جزء موالی که به غیر اعراب گفته می شد به شمار می رفتند، در میان خاندان مهران گروهی از اهل حدیث و فقه می باشند که نام آن ها در کتب رجال آمده است و آثار و اخبار و کتب و تالیفات آن ها در معاجم اهل روایت ذکر شده.

مهران یک نام ایرانی و فارسی می باشد، در ناحیه ری دهکده ای به نام مهران بوده که با تهران ذکر می شده و گروهی به نام مهرانی رازی در کتاب ها ذکر شده اند، ظاهراً میدان مهران که اکنون در شمال شهر تهران قرار دارد، نشانی از این دهکده باستانی باشد و مهرانی هایی که به ری نسبت داده شده اند از این آبادی باشند و محتمل است که مهران نام شخص به خصوصی بوده است.

رودخانه معروف سند نیز نام فارسی آن مهران می باشد، یاقوت حموی در معجم البلدان گوید: مهران یک نام عجمی است برای جائی که رود سند از آن جا عبور می کند و این رود را به فارسی مهران می گویند این رود بزرگ و خروشان از شرق به طرف غرب جریان دارد و در قسمت های پایین سند به دریای فارس می ریزد.

این رود عظیم یکی از رودهای معروف جهان می باشد، و از کوه های کشمیر، طخارستان، سرچشمه می گیرد و رودهای کوچکی از نواحی، کابل، جلال آباد، دامنه های جنوبی سلسله جبال هندوکش، و کوه های شمال و شرق پیشاور، و آب های شمالی اسلام آباد و لاهور به این رود می ریزند و سپس از نزدیک ملتان و حیدرآباد سند گذشته به دریا می ریزد، این رود مانند دجله، فرات، نیل، جیحون و کنکا می باشد.

احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از امام رضا علیه السلام روایات زیادی در اصول و فروع می کند و ما آن ها را در کتاب توحید مسند الرضا حديث 9- 14- 16- 34- 35 و در کتاب نبوت حدیث 8- 10- 21- 28- 30- 34، و در کتاب

ص: 76

61-احمد بن معافا

در رجال ابن داود و جامع الرواة از رجال شیخ نقل شده که او از ثقات راویان حضرت رضا علیه السلام است ولی در رجال شیخ چاپ نجف، نامی از او نیست او یک حدیث از امام رضا سلام الله علیه روایت می کند که ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 85 نقل کرده ایم.

او می گوید: حضرت رضا از پدرانش از علی علیهم السلام روایت می کند که جبرئیل از اسرافیل و او از میکائیل از قلم و او از لوح نقل می کنند که خداوند متعال فرمودند: علی حصار و دژ من است هرکس وارد آن گردد مصون خواهند ماند.

63-احمد بن موسى بن سعد

این راوی نیز مجهول و مهمل می باشد و در کتب رجال حدیث نامی از وی نیست و او یک روایت از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند و ما آن روایت را در كتاب حج مسندالرضا حدیث 57 ذکر نموده ایم او می گوید با حضرت رضا علیه السلام در طواف بودم هنگامی که با او به رکن یمانی رسیدم، امام در آن جا ایستاد و دست خود را بلند کرد و فرمود:

﴿یَا اَللَّهُ یَا وَلِیَّ اَلْعَافِیَهِ وَ یَا خَالِقَ اَلْعَافِیَهِ وَ یَا رَازِقَ اَلْعَافِیَهِ وَ اَلْمُنْعِمَ بِالْعَافِیَهِ وَ اَلْمَنَّانَ بِالْعَافِیَهِ وَ اَلْمُتَفَضِّلَ بِالْعَافِیَهِ عَلَیَّ وَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِکَ یَا رَحْمَانَ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ وَ رَحِیمَهُمَا صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اُرْزُقْنَا اَلْعَافِیَهَ وَ دَوَامَ اَلْعَافِیَهِ وَ تَمَامَ اَلْعَافِیَهِ وَ شُکْرَ اَلْعَافِیَهِ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ یَا أَرْحَمَ اَلرَّاحِمِینَ﴾

65-اسحاق بن ابراهيم

علامه حلی در خلاصه گفته: اسحاق بن ابراهیم حضینی از خادمان امام رضا علیه السلام می باشد و حسن بن سعید او را به حضرت معرفی کرد و این معرفی سبب شد که وی به امام خدمت کند و روایاتی هم از او نقل نماید و لذاما روایات او را به قبول نزدیک تر می دانیم اما شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام جواد علیه السلام می داند و می گوید: امام رضا را هم ملاقات کرده است.

او از امام رضا سلام الله علیه یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب نبوت مسند الرضا حدیث 37 ذکر نموده ایم او می گوید امام رضا علیه السلام فرمودند: شاه به دانیال گفت: دوست دارم مانند شما فرزندی داشته باشم گفت شما مرا چگونه می دانید گفت: من شما را مردی بزرگ می دانم دانیال گفت: هرگاه خواستی با زنت همبستر گردی همت کن تا مردی مانند من خداوند به تو دهد او همچنان کرد و خداوند فرزندی مانند دانیال به او داد.

گفتار بخاری

بخاری در تاریخ خود گوید: اسحاق بن ابراهیم حنظلی مروزی از ابن عيينة و وكيع اخذ حدیث کرد و یحیی بن آدم نیز از او روایت می کند، بخاری گوید: وی در شب شنبه چهاردهم ماه شعبان سال 238 در حالی که هفتاد و هفت سال از عمرش گذشته بود درگذشت.

سخنان ابن ابی حاتم

ابن ابی حاتم گوید: اسحاق بن ابراهيم حنظلی ابن راهویه از ابن مبارک و جریر روایت می کند و از وی بقية بن وليد و يحيى بن آدم روایت می کنند از پدرم و ابوزرعه این را ،شنیدم عبدالرحمان برای من حدیث کرد که صالح بن احمد بن حنبل می گفت: از پدرم شنیدم که دربارۀ اسحاق بن راهویه گفتند: از مانند اسحاق سؤال نمی شود که آن ها چه گونه هستند.

پدرم گفت: اسحاق در نزد ما یکی از پیشوایان مسلمانان می باشد، و نیز عبدالرحمان برای من روایت کرد که احمد بن سلمه گفت: از قتيبة بن سعید بغلانی از

ص: 82

گفته ابن حجر عسقلانی

ابن حجر گوید: اسحاق بن ابراهيم حنظلی معروف به ابن راهويه مروزی ساکن نیشابور بود او یکی از پیشوایان اهل حدیث می باشد که شهرها را برای اخذ حدیث و کسب علم و دانش سیاحت کرد او از ابن عيينة وابن عليه و جرير وبشر بن مفضل وحفص بن غیاث و گروهی روایت می کند صاحبان صحاح جز ابن ماجه و بقية بن وليد و احمد بن حنبل و اسحاق کوسج از وی روایت می کنند.

محمد بن موسی باشانی گوید: او در سال 161 متولد شد و از ابن مبارک در سنین جوانی حدیث کرد، ولی به خاطر جوانی از روایت حدیث او خودداری نمود اما موسی بن هارون گوید: ولادت او در سال 166 بوده است نعیم بن حماد می گفت رگاه مشاهده کردی یک نفر خراسانی دربارۀ اسحاق سخن ناروائی می گوید او را در دین متهم بدانید.

احمد بن حنبل گفته: کسی مانند اسحاق از جسر بغداد عبور نکرده و به خراسان نرفته است او می گفت: من در عراق نظیر او را ندیده ام محمد بن اسلم طوسی گوید: او هنگامی که درگذشت داناترین مردم بود و اگر ثوری زنده بود به اسحاق احتیاج پیدا می کرد نسائی گوید: اسحاق یکی از پیشوایان است و ثقة و مورد اطمینان می باشد.

ابن خزیمه گوید: اگر او در میان تابعین بود به حفظ و علم و فقه او اقرار می کردند ابوداود گوید: از اسحاق شنیدم که می گفت در کتاب های من صد هزار حدیث می باشد که در نظرم می باشد او می گفت وی یازده هزار حدیث از حفظ برای ما املا کرد و بعد که از روی کتاب برای ما قراءت نمود یک حرفی هم زاید نبود و همه با حفظ او مطابقت می کرد.

او از حضرت رضا علیه السلام یک حدیث روایت می کند ما آن حدیث را در کتاب توحيد مسندالرضا حديث 63 نقل کرده ایم اسحاق بن ابراهیم گوید: هنگامی که امام رضا علیه السلام خواستند از نیشابور خارج شوند محدثان پیرامون مرکب او

ص: 83

67-اسحاق بن صباح

در كتب رجال شیعه نامی از او نیست ولی در تهذیب این حجر دو نفر به نام اسحاق بن صباح ذکر شده اند که معاصر امام رضا علیه السلام بوده اند و احتمال دارد یکی از آن ها راوی امام رضا سلام الله علیه باشد، او یک حدیث از آن حضرت نقل کرده که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 380 ذکر کرده ایم.

اسحاق بن صباح گوید: امام رضا علیه السلام فرمودند: امامت به جایی خواهد رسید که امام از نظرها غایب گردد و اشاره می کند به غیبت حضرت مهدی علیه السلام.

69-اسحاق بن موسى

او برادر حضرت رضا علیه السلام می باشد، و شیخ طوسی وی را در باب اصحاب آن حضرت ذکر کرده است ولی از حالات و خصوصیاتی او مطلبی نیاورده است ما حدیث او را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 278 ذکر کرده ایم او می گوید: عموی من محمد بن جعفر در مکه قیام کرد و مردم را به طرف خود فرا خواند و خویشتن را به عنوان امیرالمؤمنین معرفی نمود و گروهی هم باوی بیعت کردند.

امام رضا علیه السلام نزد او رفت در حالی که من هم با او بودم، امام به او فرمودند: ای عمو پدرت را تکذیب مکن و برادرت را به دروغ نسبت مده، و بدان که این موضوع به جایی نخواهد رسید بعد از نزد محمد بیرون شد و من هم به اتفاق او خارج گردیدم.

چندی از این جریان نگذشت که جلودی آمد و با او برخورد کرد و او را منهزم ساخت، بعد او را تامین داد، او هم لباس سیاه که شعار عباسیان بود پوشید و بالای منبر رفت و خود را خلع کرد و گفت خلافت به مأمون تعلق دارد و من حقی در آن ندارم بعد از آن او را به خراسان بردند و او در جرجان وفات کرد.

71-اسماعیل بن ابی الحسن

این راوی نیز مجهول است و نامی از او در کتب رجال نیست، او از حضرت رضا عليه السلام فقط یک روایت نقل کرده و ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حديث 324 ذکر کرده ایم، او می گوید: من با امام رضا علیه السلام بودم که ناگهان دست خود را به طرف زمین برد مانند این که می خواهد چیزی از آن بیرون بیاورد.

در این هنگام دانه های طلائی را در دست آن حضرت دیدم و امام آن ها را در دست گرفته بود، و بعد آن طلاها از نظرم آن طلاها از نظرم محو شد و چیزی در دست شد و چیزی در دست آن حضرت ندیدم با خود گفتم کاش امام رضا مقداری از آن ها را به من داده بود، در این هنگام حضرت رضا علیه السلام فرمود هنوز وقت این که از این طلاها به شما برسد نیامده است.

73-اسماعیل بن عیسی

از او نامی در کتب رجال نیست و او چند حدیث از حضرت رضا علیه السلام روایت می کند و ما آن ها را در کتاب طهارت مسند الرضا حديث 44 و در كتاب صلوة حديث 37- 64- 123 و در کتاب صوم حدیث 16- 17 و در کتاب صید حدیث 19 و در کتاب قضاء حدیث 7 نقل کرده ایم.

او می گوید: از حضرت رضا علیه السلام سؤال کردم مردی با یک دختر و یا زن بیوه ازدواج می کند ولی پدرش از ازدواج دختر اطلاع ندارد و هیچ یک از خاندانش نیز از آن ازدواج مطلع نمی باشند اما دختر و یا زن وکیلی انتخاب می کنند تا آن ها را بدون اطلاع پدران تزویج کند، امام علیه السلام فرمودند این نوع ازدواج درست نیست.

75-اسماعيل بن موسى عليه السلام

او برادر حضرت رضا علیه السلام می باشد که از وی روایت می کند، شیخ طوسی در فهرست گوید: او در مصر سکونت کرد و فرزندان وی در آن جا زندگی می کردند او چند كتاب تألیف کرده و از پدران خود روایت می کند کتب او را ابوعلی محمد بن محمد بن اشعث کوفی از وی روایت می کند و نجاشی هم در رجال خود همین سخنان شیخ را گفته و نیازی به تکرار آن نمی باشد.

جمال الدین بن عنبه در کتاب خود گوید: احفاد اسماعیل بن موسى عليه السلام که اندک هستند از تنها فرزندش موسی بن اسماعیل می باشند یکی از اولاد او جعفر بن موسى بن اسماعیل است که به ابن كلثم ،معروف می باشد و به اولاد او کلثمیون می گویند: و آن ها در مصر زندگی می کنند بنو ابوالعساف و بنو نسيب الدولة و بنوالوراق در مصر و شام از آن ها هستند.

اسماعیل از امام رضا علیه السلام دو حدیث روایت می کند و ما آن ها را در کتاب دعاء مسند الرضا حديث 44 و كتاب صلوة حدیث 113 نقل کرده ایم او می گوید: امام رضا از پدرش و او از جدش علیهم السلام نقل می کند که از امام سجاد سلام الله عليه سؤال شد چرا شب زنده داران زیبا رو می باشند فرمودند آن ها با خداوند خلوت می کنند و خداوند از

ص: 89

76-اسماعیل بن مهران

نام این راوی در کتب رجال با احترام و تعظیم و تکریم یاد شده است، شیخ طوسی رضوان الله علیه او را در رجال خود از یاران حضرت رضا علیه السلام ذکر می کند و در فهرست گوید: اسماعیل بن مهران سکونی از موالیان بوده و در کوفه سکونت داشته است، او در نقل اخبار موثق و مورد اعتماد می باشد و از جماعتی از یاران امام صادق علیه السلام روایت می کند و امام رضا سلام الله علیه را هم ملاقات کرده است.

او کتاب های زیادی هم تصنیف کرده که راویان از او نقل می کنند کشی در رجال خود گفته: اسماعیل بن مهران متهم به غلو شده است اما محمد بن مسعود می گفت: اخبار دروغ به او نسبت می دهند او مردی با تقوی و فاضل و نیکوکار بود و در نقل اخبار و روایات هم از ثقات می باشد اسماعیل بن مهران بن محمد بن ابی نصر و احمد بن محمد بن ابی نصر هر دو سکونی بودند.

نجاشی نیز در رجال خود او را ذکر می کند و می گوید: اسماعیل بن مهران سکونی مکنی به ابو یعقوب از محدثان کوفه می باشد. او در نقل حدیث ثقه و مورد اطمینان است او گروهی از یاران امام صادق (علیه السلام) را درک کرده و از آنان روایت می کند، شیخ کشی گفته: او از راویان امام رضا نیز به شمار می رود و کتاب هایی هم نوشته که یکی از آن ها اهليلجة و ملاحم وكتاب خطب اميرالمؤمنین علیه السلام است.

علامه حلی در خلاصه گوید: اسماعیل بن مهران از ثقات روات و مورد اعتماد می باشد عبیدالله غضائری گفته، حدیث های او منقح نشده روایات ضعیف و صحیح بهم آمیخته است او از راویان ضعیف اخذ حدیث کرده و روایات او را باید به عنوان شاهد استخراج کرده علامه گوید: من به روایات او اعتماد دارم زیرا شیخ طوسی و نجاشی او را توثیق کرده اند.

ابن حجر گوید: اسماعیل بن مهران کوفی از مصنفان شیعه است شیخ طوسی و

ص: 90

77-اسماعیل بن همام کندی

او از راویان موثق به شمار می رود علمای رجال در کتب و آثار خود او را مورد تکریم و تعظیم قرار داده اند پدران او نیز همگان از اهل حدیث بوده اند، او احادیث زیادی از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است وی کتاب هایی هم تألیف کرده و از صاحبان اصول به شمار رفته است این را وی در محله کنده کوفه زندگی می کرد و از موالیان آن ها به شمار می رفت.

شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام رضا (علیه السلام) ذکر کرده و گفته از موالیان کنده بوده و کنیه اش ابوهمام می باشد و در کتاب فهرست از او ذکری نشده است نجاشی گوید: اسماعیل بن همام بن عبدالرحمان بصری از موالیان کنده می باشد او از حضرت رضا (علیه السلام) روایت می کند و کتابی هم تألیف کرده که گروهی از وی روایت می کنند.

علامه حلی او را در بخش اول خلاصه ذکر می کند و بعد از نقل کلام نجاشی او را توثیق کرده و روایات و اخبار او را مورد اعتماد قرار داده است ابن حجر هم او را در کتاب خود آورده و ترجمۀ او را از کشی و نجاشی نقل می کند و گوید: او از علی بن موسى الرضا (علیه السلام) روایت کرده و عباس بن معروف و حسن بن علی بن فضال از او

ص: 91

78-اسماعیل بن یوشع

نامی از او در کتب رجال نیست او یک روایت از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده که ما آن را در کتاب تجمل مسند الرضا حدیث 42 ذکر کرده ایم، او می گوید: به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کردم دختر جوانی حائض نمی گردد، امام فرمودند: او حناء بر سرش بمالد تا خون حیض مشاهده کند آن دختر به دستور آن حضرت عمل کرد و حائض شد.

ص: 92

79-امية بن على

علمای رجال او را در کتب خود ذکر نموده و گفته اند وی از غالیان بوده است، برای همین جهت او را توثیق نکرده اند و روایاتش را مورد عمل قرار نداده اند او از اصحاب حضرت جواد (علیه السلام) بوده و بعضی هم گفته اند امام صادق (علیه السلام) را نیز درک کرده و از آن حضرت روایت می کند.

نجاشی گوید: امیة بن علی قبسی شامی از طرف اصحاب امامية تضعیف شده است گفته اند او از امام جواد (علیه السلام) روایت کرده و کتابی هم تألیف نموده است که احمد بن هلال از او نقل می کند علامه حلی در خلاصه گفته: امية بن علی ضعیف است ابن غضائری گوید او مکنی به ابو محمد و از محدثان قم به شمار می رود. او از ضعفاء و غالیان می باشد.

او یک روایت از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 261 ذکر کرده ایم او می گوید امام رضا در حالی که عازم خراسان شدند حج به جای آوردند و من هم در خدمت آن جناب بودم. در این سفر ابوجعفر فرزندش که یک سال داشتند همراه پدر بودند یکی از روزها که امام (علیه السلام) طواف خانه را انجام دادند و با خانه خدا وداع کردند و برای نماز به طرف حجر رفتند. در این هنگام ابو جعفر (علیه السلام) روی شانه موفق خادم بود و طواف می کرد، او هم

به طرف حجر رفت و ابو جعفر در آن جا نشست جلوس او مدتی طول کشید من گفتم: قربانت گردم برخیز برویم گفت: من همین جا هستم تا آن گاه که خداوند اراده کند و اندوه در چهره اش مشاهده می شد، موفق به طرف امام رضا (علیه السلام) رفت و جریان را گفت.

حضرت رضا نزد فرزندش آمد و گفت: از جایت حرکت کن او گفت: من از جای خود حرکت نمی کنم. من چگونه از جای خود حرکت کنم در حالی که دیدم با خانه خدا وداع می کنی بطوری که دیگر به این جا مراجعت نخواهی کرد. امام رضا (علیه السلام) فرمودند با من حرکت کن، او هم با پدرش برخاست.

ص: 93

80-ایوب بن نوح

او از ثقات اهل حدیث می باشد نام وی در همه کتب رجال ذکر شده و همگان از وی تجلیل و تکریم کرده اند اخبار و آثار او را مورد عمل قرار داده و به فضل و دانش او اقرار دارند شیخ طوسی او را در رجال خود از یاران امام رضا (علیه السلام) ذکر کرده و گوید او از موالیان نخع بود و در کوفه اقامت داشت و در نقل حدیث از ثقات به شمار می رفت.

در فهرست گوید: ایوب بن نوح بن دراج از ثقات است، او کتابی تألیف کرده و روایات و مسائلی از ابوالحسن سوم روایت می کند که سعد بن عبدالله و حمیری از وی نقل می کنند. علامه حلی گفته ایوب بن نوح از ثقات است، او مردی باورع و اهل عبادت بود، و در میان اهل حدیث مقامی ارجمند داشت و همه از وی تجلیل می کردند.

نجاشی گوید: ایوب بن نوح ابوالحسین نخعی وکیل امام هادی و عسكرى عليهما السلام بوده، و در نزد آن دو بزرگوار محترم بود و مقامی عظیم داشت، وی محل اطمینان و امین و باورع و اهل عبادت بود و در روایت از ثقات به شمار می رفت پدرش نوح بن دراج در کوفه قاضی بود او و برادرش جميل بن دراج اعتقاد درستی داشتند، ایوب از گروهی که امام صادق (علیه السلام) را درک کرده بودند روایت می کند.

حمدان نقاش گوید: ایوب یکی از بندگان صالح و شایسته خداوند بودند، کشی گوید: از او بعد از مرگ فقط یک صد و پنجاه دینار باقی ماند، ابو محمد رازی گوید: من و ابو عبدالله برقی در عسکر بودیم که رسولی از امام عسکری آمد و گفت: ایوب بن نوح و ابراهیم بن محمد همدانی و احمد بن حمزة و احمد بن اسحاق همگان از ثقات به شمار می روند.

ابن حجر گفته: ایوب بن نوح نخعی کوفی از علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و فرزندش ابوجعفر و عباس بن عامر روایت می کند او از رضا و فرزندش وکالت

ص: 94

81-ايوب بن يقطين

نام او در کتب رجال نیست و وی فقط یک حدیث از حضرت رضا (علیه السلام) نقل می کند که ما آن را در کتاب دعاء مسند الرضا حدیث 25 ذکر نموده ایم، او می گوید نامه ای برای حضرت رضا (علیه السلام) نوشتم و از وی خواستم تا دعائی را که از امام باقر (علیه السلام) روایت شده برایم تصحیح فرمایند امام در پاسخ من مرقوم فرمودند:

آری آن دعای حضرت باقر (علیه السلام) است که در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده می شود پدرم می گفت امام باقر فرمودند: اگر مردم بدانند که این سؤال ها چه مقامی در نزد خداوند دارند و سریع الاجابه می باشند برای به دست آوردن آن دعا با هم به جنگ می پرداختند و روی هم شمشیر می کشیدند و خداوند گروهی را به رحمت خود مخصوص می گرداند و مورد عنایت قرار می دهد.

ص: 95

ب

83-بسطام

نام این راوی همین گونه که در عنوان او ذکر شد آمده است و نام پدر و یا قبیله و یا شهری در آن دیده نمی شود و این نام مشترک بین گروهی از اهل حدیث و روایت می باشد که نام آن ها در کتب رجال ذکر شده و معلوم نیست کدام یک از آن ها راوی امام رضا سلام الله علیه بوده اند و راوی این بسطام بکار بن جراح می باشد و ما اکنون نام آن ها را در این جا ذکر می کنیم:

1- بسطام فروشنده مروارید که از راویان امام صادق علیه السلام بوده است.

2- بسطام کفش فروش از اهل کوفه که او نیز از یاران امام صادق علیه السلام می باشد.

3- بسطام بن حسین جعفی از اهل کوفه یکی از بزرگان شیعه است و کتابی هم تالیف کرده است.

4- بسطام بن شاپور ابوالحسین از اهل واسط که روغن فروش بود و از ثقات و اخیار می باشد.

5- بسطام بن علی که از وکلای ائمه بود و از اهل همدان به شمار می رفت.

6- بسطام بن مرة که از مؤلفین بوده و معلی بن حسین از وی روایت می کند.

7- بسطام بن یزید جعفی از اهل کوفه.

تمام این ها معاصر امام رضا علیه السلام و از روات مشهور امام صادق و کاظم و رضا عليهم السلام بوده اند و معلوم نیست مقصود کدام یک از آن ها می باشند، او فقط یک حدیث از امام علیه السلام نقل کرده که ما آن را در کتاب نکاح مسندالرضا حدیث 103 ذکر نموده ایم، او می گوید امام رضا علیه السلام فرمودند هرگاه دو کودک از شیر یکدیگر بخورند رضاع صدق پیدا می کند.

ص: 98

84-بشر بن مسلمه

او یکی از محدثان مشهور و راویان امام صادق و کاظم علیهما السلام می باشد شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب حضرت صادق و موسی علیه السلام ذکر کرده ولی در ضبط پدرش مختلف نوشته در جایی گوید: بشر بن مسلم، و در جایی دیگر گفته: بشربن مسلمة گوید: وی از ثقات راویان بوده و مورد اعتماد اهل حدیث می باشد.

نجاشی گوید: بشر بن مسلم از ثقات اهل کوفه است و از حضرت صادق سلام الله عليه روایت می کند او کتابی هم تالیف کرده که محمد بن ابی عمیر از وی نقل می کند و علامه حلی نیز در خلاصه او را توثیق کرده و اخبار او را مورد عمل قرار داده است او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث روایت می کند که ما آن را در کتاب اطعمه مسند الرضا حدیث 19 نقل کرده ایم.

86-بكر بن صالح

بکر بن صالح رازی از موالیان بنی ضبه بوده و اهل حدیث او را تضعیف کرده اند شیخ طوسی او را از اصحاب امام رضا علیه السلام ذکر کرده و او را از موالیان بنی ضبه و ساکن ری نوشته است و در فهرست گوید بکر بن صالح رازی کتابی در درجات ایمان و وجوه کفر و استغفار و جهاد نوشته است و آن کتاب را ابراهیم بن هاشم قمی از وی روایت می کند.

نجاشی گوید: بکر بن صالح از موسی بن جعفر علیهما السلام روایت می کند و در نقل اخبار ضعیف می باشد او کتابی در نوادر تالیف کرده که محمد بن خالد برقی از او روایت کرده است و اختلاف این کتاب به جهت مختلف بودن روات آن می باشد علامه حلی نیز در خلاصه گوید بکر بن صالح ضعیف است و غرائب را نقل می کند و متفردات بسیار دارد.

او از حضرت رضا علیه السلام چند حدیث نقل می کند ما روایات او را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 32-476 و در کتاب رجال حدیث 88 نقل کرده ایم او می گوید حضرت رضا سلام الله علیه فرمودند: هرکس دوست می دارد بدون مانع حضور خداوند برسد باید آل محمد علیهم السلام را دوست بدارد و از دشمنان آن ها تبری جوید و به امامان آن خاندان اعتقاد پیدا نماید. (1)

ص: 100

جیم

89- جعفر بن عيينة

از این راوی نیز نامی در کتاب ها نمی باشد و در کتب فریقین از وی ذکری نیست و او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل کرده و نامش تنها در همین جا آمده است و ما آن حدیث را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 166 نقل کرده ایم او می گوید حضرت رضا سلام الله علیه فرمودند:

علی علیه السلام بعد از این که از مکه مهاجرت کردند یک شب هم در آن جا نخوابیدند، تا آن گاه که جهان را وداع کردند گوید عرض کردم چرا آن حضرت این کار را کردند؟ امام فرمودند: او خوابیدن در زمینی که از آن جا مهاجرت کرده بودند دوست نمی داشت بعد از این که نماز عصر را در مکه می خواندند، از مکه بیرون می شدند و در خارج شهر شب را به سر می بردند.

91-جعفر بن محمد نوفلی

از او نیز نامی در کتب رجال نیست و در مصادری که در دست ما ذکری از وی به میان نیامده است او در روی پل اربق که دهکده ای بین رامهرمز و بهبهان بوده امام رضا سلام الله علیه را ملاقات کرده و از وی روایت می کند و ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 289 نقل کرده ایم، او می گوید: در روی پل اربق امام علیه السلام را ملاقات کردم و بر او سلام کردم و گفتم:

قربانت گردم گروهی اعتقاد دارند پدرت زنده می باشد! فرمودند: آن ها دروغ می گویند خداوند آن ها را لعنت کند اگر پدرم زنده بود که میراثش تقسیم نمی شد و یا زنانش ازدواج نمی کردند به خداوند سوگند او مزۀ مرگ را چشید همان گونه که علی بن ابی طالب سلام الله علیه مرگ را چشیدند گوید: عرض کردم پس من بعد از این چه کاری انجام دهم و دستور شما در این باره چیست؟

امام علیه السلام فرمودند بعد از این به فرزندم محمد مراجعه کنید و من اکنون در راهی قدم گذاشته ام و به جایی می روم که مراجعتی نخواهد بود، مبارک باد آن قبری که در طوس خواهد بود، و آن دو قبری که در بغداد هستند، گوید: عرض کردم ما یکی را می شناسیم پس دومی کدام است؟ فرمودند: قبرمن و هارون این چنین به هم خواهند چسبید و بعد دو انگشت خود را به هم متصل کردند.

ص: 103

ح

94- حسن بن اسحاق

از این راوی نیز در کتب رجال نامی نیست و او مجهول و مهمل می باشد او یک حدیث از امام رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 45 ذکر کرده ایم او گوید: امام رضا علیه السلام فرمودند: هرکس به سخنانی گوش فرا دهد که حق نباشند و از آن سخنان اطاعت کند خداوند او را به هلاکت ملزم خواهد ساخت.

هرکس گوش به سخنانی بدهد و یا درخانه ای برود که خداوند از آن سخنان و یا از رفتن به آن خانه راضی نباشد او در زمره مشرکان حساب خواهد شد، خانه ای که مورد اطمینان می باشد و خداوند آن را محل امن قرارداده و جای وحی خود نموده در خانه محمد صلى الله عليه و آله است که مردم باید آن جا بروند و گفتار حق را بشنوند.

96-حسن بن بشار واسطی

او از خواص یاران امام رضا علیه السلام است در جامع الرواة گوید: حسن بن بشار واسطی از راویان امام رضا می باشد و در نقل روایات ثقة و مورد اعتماد است و در رجال طوسی به عنوان حسن بن بشار مدائنی آمده و گوید او از اصحاب موسی بن جعفر عليهما السلام بوده است او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل می کند و ما آن حدیث را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 360 ذکر کرده ایم.

حسن بن بشار گوید: حسن بن قياما صیرفی از من خواست برای او از امام رضا علیه السلام اجازه ورود بخواهم من اجازه گرفتم و او به دیدن امام آمد هنگامی که مقابل آن جناب قرار گرفت گفت شما امام هستید فرمود: آری گفت: من گواهی می دهم که شما امام نیستید امام رضا از وی پرسید از کجا می گویی؟ گفت: از امام صادق سلام الله علیه روایت شده که گفت: امام عقیم نیست و تو هنوز با این سن فرزندی نداری.

حسن بن بشار گوید: در این هنگام امام رضا علیه السلام دست خود را به طرف آسمان برداشت و گفت: بار خدایا من شهادت می دهم که چند روز نخواهد گذشت که به من فرزندی عطا می کنی تا بوسیله آن زمین را پر از عدل و دادنمایی پس از این که زمین پر از ظلم و جور شده باشد راوی گوید: بین این سخن امام و تولد ابوجعفر جواد فقط مدت حمل فاصله داشت.

98- حسن بن حسن انباری

از او در کتب رجال ذکری نیست و او یک حدیث از حضرت رضا علیه السلام

ص: 109

99-حسن بن حسین خثعمی

از این راوی نیز در کتب رجال بحثی نشده است و او دو روایت از امام رضا علیه السلام نقل کرده است و ما آن ها را در کتاب رجال مسند الرضا حدیث 1- 12 نقل کرده ایم او می گوید در محضر امام رضا علیه السلام از حمزة بن بزيع سخن گفته شد امام برای او طلب رحمت کردند، گفته شد او از واقفیان می باشد، باز هم برای وی طلب کرد و فرمود: هر کس حق مرا انکار کند مانند این است که حق پدران مرا انکار نماید و نماز نگزارد.

مؤلف گوید:

همان گونه که در آغاز گفته شد حسن بن راشد نام دو نفر می باشد، یکی از آن ها حسن بن راشد که ثقه و مورد اطمینان است و علما از وی تجلیل کرده،اند دومی حسن ابن راشد طفاوی از اهل بصره که ظاهراً وزیر خلفای بنی عباس بوده تضعیف شده و به روایات و کتب او اعتمادی نکرده اند و اخبار و آثار او را مورد عمل قرار نداده اند.

او دو حدیث از امام رضا علیه السلام روایت کرده و ما آن ها را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 305 و در کتاب صلوة حدیث 22 نقل کرده ایم، او می گوید: از امام رضا عليه السلام از تكبيرة الاحرام پرسیدم فرمودند هفت تکبیر است گفتم روایت شده که رسول اکرم صلی الله علیه و آله یک تکبیر می گفتند فرمود: رسول خدا یک تکبیر را بلند و بقیه را آهسته می گفتند.

ص: 111

101-حسن بن سعید

شیخ طوسی در رجال خود گوید حسن بن سعید کوفی اهوازی که جدش از مواليان على بن الحسين سلام الله عليهما ،بود او علی بن مهزیار و اسحاق بن ابراهیم حضین را نزد امام رضا علیه السلام بردند و در محضر آن حضرت منشأ خدمت شدند او از حضرت جواد علیه السلام هم روایت کرده است.

در فهرست گوید: حسن بن سعید اهوازی برادر حسین بن سعید از ثقات به شمار است او همه تصنیفات برادرش را روایت می کند و از مشایخ او هم اخذ حديث کرده است، کشی گوید: حسن و حسین فرزندان سعید بن حماد اهوازی از صاحبان کتب و مؤلفین به شمار می روند و گفته شده که حسن پنجاه کتاب تصنیف کرده و او را دندان می گفتند.

علامه حلی نیز او را در بخش اول خلاصه ذکر کرده و گفته نجاشی و کشی و شیخ را دربارۀ او نقل می کند برقی هم او را از راویان امام رضا علیه السلام نوشته است اسحاق ندیم هم گفته: حسن و حسین فرزندان سعید اهوازی از اصحاب امام رضا هستند آن ها از مشهورترین علما و فقهای عصر خود بودند و در علوم شیعه آثار ارزنده ای دارند.

او از حضرت رضا علیه السلام دو حدیث روایت می کند و ما آن ها را در کتاب تفسیر مسندالرضا حدیث 192 و کتاب نکاح حدیث 90 نقل کرده ایم او می گوید امام رضا علیه السلام در تفسیر آیه شریفه ﴿يَوْمَ يُكْشَفُ عَن سَاقٍ وَ يُدْعَونَ إِلَي السُّجُودِ﴾ فرمودند: حجاب از نور برداشته می گردد و مؤمنان همه به سجده می روند ولی منافقان نمی توانند به سجده بروند زیرا بدن آن ها طبیعت خود را از دست می دهد. (1)

ص: 112

102-حسن بن سلیمان ملطی

با این عنوان نامی در کتب رجال نیست، در جامع الرواة گفته: حسن بن سلیمان جعفری از راویان ابوالحسن علیه السلام است که حسین بن سعید از وی نقل می کند او یک روایت از امام رضا علیه السلام روایت کرده که ما آن را در کتاب ایمان و كفر مسند الرضا حدیث 75 نقل کرده ایم. او می گوید: حضرت رضا علیه السلام فرمودند: نزدیک است حسد بر تقدیر پیشی گیرد.

104-حسن بن صدقه

در کتب رجال او را از اصحاب امام صادق و موسی بن جعفر عليهما السلام

ص: 114

105-حسن بن عباس بن معروف

با این عنوان نامی در کتب رجال نیست و ظاهراً او حسن بن عباس بن حريش است که از راویان امام جواد علیه السلام ذکر شده است و علمای رجال او را تضعیف کرده اند و به روایات و اخبار او اعتنا ننموده اند، گویند مرویات او اصالت ندارند و كتب او مردود هستند زیرا وی جعل اخبار می کرده و در آثار خود می نوشته است.

شیخ طوسی گوید: حسن بن عباس رازی صاحب کتاب ثواب قراءت انا انزلناه است و کتاب او را اسحاق بن سعد روایت می کند، نجاشی گوید: حسن بن عباس مؤلف کتاب ثواب انا انزلناه از ضعفا به شمار است و ابن غضائری گوید کتاب او فاسد الالفاظ و موضوع می باشد و اخبار آن گواهی می دهد که برای آن ها اصلی نیست، این شخص مردود است و حدیثش نوشته نمی شود.

او فقط یک حدیث از امام رضا علیه السلام روایت می کند که ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 16 نقل کرده ایم او می گوید برای امام رضا علیه السلام نوشتم قربانت گردم بفرمایید فرق بین رسول و نبی و امام چه می باشد؟ امام در جواب فرمودند فرق بین آن ها این است که رسول جبرئیل بر او نازل می گردد و با او گفتگو

ص: 115

106-حسن بن عبدالله رازی

نامی از این شخص در کتب رجال نیست و او را کسی ذکر نکرده است او تعدادی روایات از امام رضا علیه السلام نقل می کند ولی در کتب رجال جزء راويان ذكر ،نشده ما روایات او را در کتاب علم مسند الرضا حدیث 14 و در کتاب نبوت حدیث 64- 65 و درکتاب امامت حدیث 54- 55- 56-57- 58- 59- 187- 188- 402- 403- 419- 434- 435- 436- 440- 467 و در کتاب ایمان حدیث 20 و در کتاب تفسیر حدیث 52- 168- 184- 186- 193 و در کتاب صلوة حدیث 23 نقل کرده ایم او می گوید: امام رضا علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله عليه و آله نقل کردند که فرمودند: مؤذنان روز قیامت گردنشان از همه بلندتر خواهند بود.

108-حسن بن علی بن فضال

تلمذ ابن شاذان در نزد ابن فضال

فضل بن شاذان گوید شیخ من گفت: تو جوانی و عقلت به این مسائل نمی رسد، من هم آن چه را از آن جماعت شنیده بودم به او گفتم، شیخ من گفت: آری این همان است او بعد از این نزد پدرم می آمد پس از این من به طرف کوفه رفتم و کتاب ابن بکیر را نزد او خواندم و احادیث دیگری را هم از وی فرا گرفتم او کتاب خود را بر می داشت و به حجره ام می آمد و برای من قراءت می کرد.

هنگامی که ابن فضال برای حج رفت در آن جا با داماد طاهر بن حسین اختلافی پیدا کرد مردم از جریان مطلع شدند و قدر و مقام او را در نزد حکومت دانستند، قبلاً در نزد داماد طاهر از شخصیت او سخن گفته بودند و او میل داشت حسن بن فضال نزد او برود ولی او امتناع کرد دوستان او گفتند: شما به گفته های او توجه کنید، ولی ابن فضال گفت: مرا با طاهر وآل او چکار است من هرگز نزد آن ها نخواهم رفت.

فضل بن شاذان گفت: من از این جا فهمیدم که آمدن او نزد من که جوانی بیش نبودم و او پیرمرد بود برای تعلیم و تربیت من بوده و او با نیت پاکی کتاب های خود

ص: 118

109-حسن بن على و شاء

مؤلف گوید:

ما در فهرست شیخ روایتی از وی ندیدیم تا شیخ آن ها را انکار کند و یا ناپسند جلوه دهد همان گونه که ابن حجر آن را ادعا می کند احتمال دارد در فهرست چاپی شیخ طوسی حذف و اسقاطی باشد یا در نسخه ای که ابن حجر داشته دخل و تصرفی شده است و یا این که عینک مخصوص ابن حجر چیزهایی در آن دیده که ما آن ها را مشاهده نمی کنیم والعلم عند الله.

او از حضرت رضا علیه السلام روایات زیادی در اصول و فروع نقل کرده که ما آن ها را در کتاب توحید مسند الرضا حدیث 48- 68 و در کتاب نبوت حدیث 13-26- 44 و در کتاب امامت حدیث 2- 6- 7-37- 224- 230- 234- 239- 260- 265- 294- 298- 316- 317- 328- 454- 458 و در کتاب ایمان و کفر حدیث 7- 9- 29- 39- 68- 99 و در کتاب آداب حدیث 15 و در کتاب تفسیر حدیث 66- 80- 97- 103- 108- 129 – 130- 131- 132 و در کتاب دعاء حديث 36- 38- 41 و در کتاب طهارت حديث 19- 61-

ص: 121

110-حسن بن على بن يحيى

از این راوی ذکری در کتب رجال نیست و او فقط یک روایت از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند و ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حديث 472 نقل کرده ایم او می گوید من برای حج بیرون شدم کنیزم در میان لباس هایم دو پارچه گذاشته بود که دریافت آن ها حریر هم استعمال شده بود و از من خواست تا در احرام از آن ها استفاده کنم به غلام خود گفتم آن پارچه ها را در میان جامه دان ها بگذارد.

هنگامی که به میقات رسیدم و خواستم مُحرم گردم آن دو جامه مخصوص را خواستم، ولی در این هنگام شکی برای من عارض شد و در احرام از آن ها استفاده نکردم و در جامۀ دیگری محرم شدم هنگامی که وارد مکه شدم نامه ای برای امام ابوالحسن علیه السلام نوشتم و امانت هایی هم برایش فرستادم ولی فراموش کردم که در مورد جامه ها از وی سؤال کنم ولی امام در پاسخ من در ذیل نوشته بود احرام در آن جامه ها مانعی ندارد.

ص: 122

111-حسن بن قاسم

او نیز مجهول است و از حالات و خصوصیات او اطلاعی در کتب رجال نیامده، او هم فقط یک حدیث از امام رضا علیه السلام روایت کرده است و ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 468 نقل کرده ایم او می گوید: یکی از فرزندان جعفر عليه السلام مشرف به موت بود ما در انتظار امام رضا بودیم که آن جا بیایند ولی او آمدنش طول کشید و من غمگین شدم که چرا به دیدن عمویش نیامد.

بعد از چندی آمدند و زود حرکت کردند، من هم دنبالش روان شدم گفتم قربانت گردم عمویت را در این حال می گذاری و بیرون می روی فرمود: فلانی را کجا می خواهید دفن کنید؟ راوی گوید: بعد از این حال بیمار تغییر کرد و بهبودی یافت ولی برادر او که سالم بود در گذشت.

روایات او در مسند

او از حضرت رضا سلام الله علیه چند روایت نقل کرده و ما آن روایات را در کتاب امامت مسند الرضا حديث 388- 396 و کتاب تفسیر حدیث 45 47 و در کتاب نکاح حديث 54 نقل کرده ایم او می گوید از حضرت رضا علیه السلام سؤال کردم:

کنیزی به دخترم بخشیدم و همراه او به خانه شوهرش رفت او در خانه دخترم ماند تا آن گاه که شوهرش در گذشت بعد از آن دخترم به اتفاق آن کنیز به خانه ام برگشت آیا من می توانم با آن کنیزش زناشویی کنم؟ امام علیه السلام فرمودند: او را به قیمت عادله قیمت گذاری کن و شاهدی هم برای آن بگیر و بعد هرگاه خواستی با او نزدیکی نما. (1)

114-حسن بن محمد بن عبدالله رازی

نامی از این محدث درکتب رجال نیست و او نیز یک حدیث از امام رضا عليه السلام روایت می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 15 نقل کرده ایم او گوید: امام رضا از پدرانش از علی علیهم السلام روایت می کند که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند هرکس بمیرد و او را امامی از فرزندان من نباشد در نادانی مرده است و به آن چه در جاهلیت و اسلام عمل کرده مؤاخذه خواهد شد.

116-حسن بن محمد بن ابی طلحه

شیخ طوسی در رجال خود او را از راویان امام رضا علیه السلام ذکر می کند و او یک حدیث از آن حضرت نقل کرده که ما آن را در کتاب نبوت مسند الرضا حدیث 48 ذکر کرده ایم او می گوید از امام رضا علیه السلام پرسیدم آیا پیامبران از خداوند مطلبی را ذکر می کنند و بعد خلاف آن انجام می گیرد فرمودند: آری اگر میل داری از قرآن برایت در این باره می گویم.

خداوند در قرآن می فرماید: داخل سرزمین های مقدس بشوید که خداوند آن را برای شما مقدر کرده است ولی پیامبران وارد آن سرزمین نشدند و فرزندان فرزندان آن ها وارد آن جاها شدند، عمران گفت: خداوند وعده کرده پسری به من عطا کند و در این سال در فلان ماه آن پسر متولد خواهد شد و بعد زنش مریم را به دنیا آورد که زکریا کفالت او را به عهده گرفت.

گروهی گفتند پیامبر خدا راست گفت، و جماعتی گفتند او دروغ اظهار نمود،

ص: 127

117-حسن بن موسى وشاء بغدادی

او در خراسان در خدمت حضرت رضا سلام الله علیه بود ولی نامی از او در كتب رجال و سیره نیست و حال وی معلوم نمی باشد، او یک حدیث از امام رضا عليه السلام روایت می کند که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حديث 174 نقل کرده ایم او می گوید در خراسان در مجلس امام رضا بودم و زید بن موسی علیه السلام برادرش هم با گروهی در آن جا بودند زید همواره افتخار می کرد و از پدران خود می گفت.

امام رضا علیه السلام متوجه زید شدند و فرمودند: ای زید مگر گفته بقالان کوفه تو را مغرور کرده است خداوند دامن فاطمه را پاک نمود و ذریه او را برآتش جهنم حرام کرد به خداوند سوگند آن فقط اختصاص به حسن و حسین دارد و کودکانی که از بطن فاطمه متولد شدند اینک موسی بن جعفر عليهما السلام خداوند را عبادت کند و روزها را روزه بگیرد و شب ها نماز بگذارد و تو هم معصیت خداوند را انجام دهی، بعد با هم یکی باشید.

در این صورت تو نزد خداوند عزیزتر از او می باشی امام سجاد علیه السلام می فرمودند: نیکوکاران ما دو اجر دارند و گناهکاران ما دو برابر عذاب می شوند، و بعد متوجه من شدند و فرمودند: ای حسن شما این آیه را چگونه قراءت می کنید ﴿قال یا نوح إنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِح﴾ گفتم مردم این آیه را دو نوع قراءت می کنند و گروهی گفته اند خداوند در این آیه فرزندی او را نفی می کند.

امام علیه السلام فرمودند: خیر او فرزند نوح است و مقصود نفی فرزندی او نیست، بلکه چون او نافرمانی کرد و به سخنان پدرش گوش نداد و خداوند را معصیت نمود

ص: 128

118-حسن بن نضر ابوعون ابرش

119-حسین بن بشر

احمد بن ابی عبدالله برقی در رجال خود او را از راویان حضرت کاظم عليه السلام ذکر می کند و به مجرد نام او اکتفا کرده است و شیخ طوسی نیز در رجال او را از اصحاب حضرت رضا علیه السلام به شمار آورده و او کاملاً مجهول است او از حضرت رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث روایت کرده و ما آن را در کتاب نکاح مسند الرضا حدیث 39 نقل کرده ایم.

او می گوید از امام رضا علیه السلام سؤال کردم مردی کنیزی دارد و آن کنیز را دختری از شوهر اولش می باشد آیا جایز است که آن مرد با آن دختر ازدواج کند امام علیه السلام فرمودند آیا مرد صالح با دختر خودش ازدواج می کند؟!

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه چند حدیث نقل می کند که ما آن ها را در کتاب امامت حدیث 33 و کتاب تفسیر حدیث 176 و کتاب نکاح حدیث 5- 107 و کتاب رجال حدیث 1 ذکر کرده ایم او می گوید برای امام رضا علیه السلام نوشتم یکی از خویشاوندان من که اخلاقش مورد پسند نیست دختر مرا خطبه کرده امام علیه السلام فرمود: اگر بداخلاق است او را زن ندهید.

ص: 131

121-حسين بن خالد

122-حسين بن سعید اهوازی

روایت او در مسند الرضا علیه السلام

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث روایت می کند که ما آن را در کتاب جنائز حدیث 12 نقل کرده ایم او می گوید: برای امام رضا علیه السلام نوشتم آیا باید تابوت میت را از طرفی بخصوص حمل کرد و یا هر چهار طرف مساوی می باشد فرمودند: از هر طرف بخواهند می توانند بردارند.

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت حدیث 237 نقل کرده ایم حسین بن عمر گوید: خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم در حالی که هنوز مذهب واقفیه داشتم پدرم از پدر او هفت مسأله سؤال کرده بود، او پاسخ شش مسأله را داده و یکی را پاسخ نداده بود، گفتم: به خداوند سوگند من هم مسائلی را که پدرم از پدرش کرده بود سؤال می کنم.

اگر پاسخ آن ها را مانند پدرش داد که معلوم است جانشین پدرش می باشد، من سؤالات خود را مطرح کردم و او مانند پدرش پاسخ داد بدون این که در آن ها فرقی باشد و در جواب سؤال هفتم نیز مانند پدرش خودداری کرد. پدرم به پدر او گفته بود من به خاطر شما از امامت عبدالله دست کشیدم و روز قیامت خواهم گفت که تو مرا وادار کردی تا امامت او را ترک گویم.

هنگامی که خواستم از منزل آن حضرت خارج گردم فرمودند: اگر شیعیان در مشکلات و گرفتاری ها صبر کنند خداوند پاداش هزار شهید به آن ها خواهد داد، من از این سخن که هیچ مناسبتی به مجلس ما نداشت تعجب کردم پس از این که از آن جا بیرون شدم در میان راه گرفتار بیماری شدم و سخت پریشان گردیدم، و سال بعد که برای حج رفته بودم بار دیگر خدمت آن حضرت رسیدم و هنوز اندکی از آن درد بود.

من از درد به آن جناب شکایت کردم و گفتم: قربانت گردم به پای من دعائی بخوانید در این جا پای خود را مقابل آن جناب در از کردم فرمودند: این پایت عیبی ندارد پای سالم خود را به من نشان دهید من پای خود را نشان دادم و امام دعائی بر ر آن خواندند هنگامی که از محضر آن حضرت بیرون شدم اندکی گذشت و درد از پای

ص: 135

124-حسين بن قياما

125-حسین بن محمد علوی

به این عنوان نامی در کتب رجال نیست ولی اشخاصی از اهل حدیث به نام حسین بن محمد در کتاب ها هستند که تعدادی از آن ها معاصر امام رضا علیه السلام می باشند او فقط یک حدیث از آن حضرت نقل کرده که ما آن را در کتاب صلوة مسند الرضا حدیث 12 ذکر نموده ایم.

او می گوید: امام رضا علیه السلام از پدرانش از علی علیهم السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد ما آمد در حالی که در دستش انگشتری از نقره بود نگین آن انگشتر دانه های سیاه داشت رسول خدا برای ما نماز گزارد و بعد از نماز انگشتر را به من مرحمت فرمود.

بعد از آن گفت: ای علی این انگشتر را در دست راست خود قرارده و با آن نماز بخوان مگر نمی دانی که نماز خواندن با این انگشتر و نگین ثواب هفتاد نماز دارد، او تسبیح می گوید و استغفار می کند و ثواب آن به صاحبش عاید می گردد، خداوند آدمی را حفظ می کند و توفیق می دهد.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل می کند و ما آن را در کتاب زیارت نقل کرده ایم او گوید حضرت رضا علیه السلام فرمود: هر کس قبر پدرم را در بغداد زیارت کند مانند این است که رسول خدا صلی الله عليه وآله و امیرالمؤمنين علیه السلام را زیارت کرده باشد با حفظ فضیلت رسول خدا و امیرالمؤمنين عليهما السلام.

128-حسین بن موسی بن جعفر عليهما السلام

129-حسین بن مهران

130-حسین بن یزید

13-حسین بن یسار مدائنی

132-حسن بن يسار واسطی

علمای رجال او را در کتب خود ذکر نکرده اند در رجال برقی نامی از حسن بن یسار آمده ولی احتمال می رود شخص دیگری باشد او یک حدیث از امام رضا سلام الله علیه روایت کرده و ما آن را در کتاب زیارت مسندالرضا نقل کرده ایم، او می گوید از آن حضرت سؤال کردم زیارت قبر پدرت چه پاداشی دارد؟ فرمود: به زیارت او بروید.

عرض کردم زیارت او چه اندازه ثواب و پاداش دارد؟ فرمود: کسی که قبر پدرم را زیارت کند مانند این است که قبر والد او رسول خدا صلى الله عليه وآله را زیارت کرده باشد، گوید عرض کردم اگر به خاطر ترس موفق نشوم وارد روضهٔ آن حضرت شوم چکنم؟ فرمودند از پشت دیوار سلام کنید.

روایات او در مسند الرضا

او از حضرت رضا علیه السلام دو حدیث نقل می کند که ما آن ها را در کتاب امامت حديث 341 361 ذکر نموده ایم او می گوید هنگامی که مادر امام جواد علیه السلام حامله شد برای امام رضا نوشتم که کنیزت سبیکه حامله می باشد امام فرمودند: آری، او در فلان روز حامله شد.

هنگامی که او خواست وضع حمل کند هفت روز ملازم او باش، راوی گوید: هنگامی که آن بانو کودک خود را به دنیا آورد و برزمین آمد، گفت: اشهد أن لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله، روز سوم ولادت عطسه کرد و گفت: الحمد لله وصلی الله على محمد و على الائمة الراشدين.

روایت او در مسند الرضا

او یک حدیث از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند و ما آن را در کتاب مواریث حدیث 12 ذکر نموده ایم او می گوید از امام رضا علیه السلام سؤال کردم مردی در گذشت و یک مادر و برادر از خود به جای گذاشت، فرمودند: ای شیخ از کتاب خدا پاسخ می خواهی و یا از سنت من گمان کردم او می گوید مردم چه می گویند، گفتم: از کتاب جواب می خواهم فرمودند: علی علیه السلام ارث را به الاقرب فالاقرب می دادند. (1)

حماد در رجال اهل سنت

ابن حجر گوید: حماد بن عيسى بن عبيدة بن طفيل جهنی واسطی که در جحفه غرق شد از ابن جریج و ثوری و معمر و موسی بن عبید ربذی و جعفر صادق روایت می کند و از وی حسن بن على حلواني و احمد بن سعید دارمی و عبد بن حمید و ابوموسی و محمد بن اسحاق صنعانی و دوری و ابراهیم جوزجانی و کریمی و جماعتی دیگر روایت می کنند.

ابن معین گوید: حماد بن عیسی شیخ صالحی بود، ابوحاتم گفته او در نقل حدیث ضعیف است آجری از ابوداود نقل کرده که او ضعیف می باشد و احادیث ناپسندی نقل می کند ابوموسی گفت: او در سال 209 درگذشت. حاکم گوید: او از ابن جریج و جعفر صادق اخبار نادرست نقل کرده است روی هم رفته علمای مخالف به خاطر این که او شیعه بوده و فضایل نقل می کرده او را تضعیف کرده اند.

139-حمدان بن سلیمان نیشابوری

137-حمدان بن معافا

138-حمزة بن جعفر ارجانی

از این راوی ذکری در کتب رجال نیست و او یک روایت از امام رضا سلام عليه نقل می کند ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 290 ذکر کرده ایم او می گوید: هارون از دری در مسجد الحرام بیرون شد و امام رضا علیه السلام از دری دیگر برآمد و فرمود خانه ها بسیار از هم دور ولی برخوردها بسیار نزدیک، ما در طوس یکدیگر را ملاقات خواهیم کرد ای طوس بزودی مرا با وی متصل خواهی کرد.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه دو روایت نقل کرده که ما آن ها را در کتاب تفسیر حدیث 88 و کتاب رجال حدیث 32 ذکر کرده ایم او می گوید: امام رضا علیه السلام فرمودند: علت این که علی بن ابی حمزه با ما مخالفت کرد و از دستورات ما سر پیچید این بود که او نسبت به اموال موسى بن جعفر عليهما السلام تعدی نمود و امانات آن حضرت را پس نداد.

وکلای حضرت ابوالحسن موسی همۀ اموال و امانت ها را به من برگردانیدند و به حق تسلیم شدند و عنادی نکردند اما او از فرصت استفاده کرد و بعد از درگذشت آن حضرت همه اموال و امانت های آن جناب را ضبط نمود و او اکنون برای این که راه فراری برای خود بیابد و اموال را پس ندهد با فریب دادن مردم اخبار و روایات را تاویل و تفسیر می کند و آن ها را گمراه می سازد.

ص: 151

141-حنان بن سدير

خ

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث روایت کرده و ما آن ها را در کتاب امامت حديث 344- 345- 346 نقل کرده ایم او می گوید بر حضرت رضا علیه السلام وارد شدم، امام فرمودند از یاران شما کدام یک در این جا بیمارند؟ عرض کردم عثمان بن عیسی در این جا بیمار می باشد و از شدت بیماری درد می کشد.

امام علیه السلام فرمودند: به او بگویید از این جا بیرون شوند، من هشت نفر بیمار را در آن جا شمردم فرمودند چهار نفر از آن ها بیرون شوند و چهار نفر بمانند، روز بعد قبل از این که شب فرا رسد چهار نفری که در منزل بودند در گذشتند و چهار نفری که بیرون رفتند و عثمان بن عیسی هم در آن میان بود بهبودی یافتند.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب تجمل حدیث 48 ذکر کرده ایم او گوید امام رضا علیه السلام در خراسان مرا دیدند در حالی که چشمان من درد می کرد فرمود دوست داری چیزی را به تو معرفی کنم اگر آن را انجام دهی دیگر چشم درد نخواهی دید گفتم: آری بفرمایید، فرمودند: روزهای پنج شنبه ناخن های خود را بگیر گفت: من این کار را کردم و تا امروز چشم درد ندیده ام.

خیران در حضور امام جواد علیه السلام

او وارد منزل شد و من در کنار در منزل منتظر ماندم تا اجازه ورود داده شود مدتی انتظار کشیدم دیدم از او خبری نیست خودم وارد شدم، او مرا دید و گفت: امام از منزل بیرون شده است من سرگردان ماندم که چرا چنین شد در این هنگام خادمی آمد و گفت: تو خیران هستی؟ گفت:م آری من خیرانم گفت: وارد شو من وارد شدم دیدم امام ابو جعفر علیه السلام بالای بامی کوتاه ایستاده است.

بعد از این خادمی آمد و فرشی در آن جا پهن کرد و امام روی آن نشست، هیبت و بزرگی او مرا فرا گرفت و اراده کردم به طرف آن جناب بروم، ابوجعفر علیه السلام به پله ها اشاره کردند و من از پله ها بالا رفتم و در روی آن سطح ایستادم، امام دست خود را به طرف من دراز کردند من دست او را گرفتم و بوسیدم و به صورت خود نهادم و همان گونه که دستش در دست من بود مرا بر زمین نشانید.

در این جا که هنوز دست من در دست او قرار داشت و هیبت او مرا فرا گرفته بود امام از من سؤالاتی کردند، ریان بن شبیب از من درخواست کرده بود هرگاه خدمت ابوجعفر علیه السلام رسیدی از طرف من هم به او سلام برسان و بگو برای من و فرزندانم دعا کند، من هم گفته های او را به امام سلام الله علیه رسانیدم امام درباره او دعا کردند ولی از دعا کردن دربارهٔ فرزندش خودداری کردند.

بار دیگر عرض کردم ریان برای خود و فرزندش التماس دعا کرده است، امام بار دیگر او را دعا کردند ولی در مورد فرزندش سکوت نمودند بار سوم تکرار کردم باز هم درباره فرزندش دعائی نکرد من با او وداع کردم و هنگامی که خواستم از منزلش بیرون شوم امام آهسته سخنی گفت که من آن را نفهمیدم، خادم دنبال من روان شد تا مرا مشایعت کند من از او پرسیدم امام چه فرمودند که من آن را خوب نشنیدم.

گفت: امام درباره فرزند ریان که شما برای او طلب دعا کردید، فرمود: این کیست که می خواهد خود را هدایت کند، این مرد در بلاد مشرکان متولد شده، و اکنون

ص: 156

حدیث دیگری از خیران در مورد هدیه

علی بن مهزیار گوید: برای خیران خادم نوشتم هشت در هم برایت می فرستم آن درهم ها را برای من از طرسوس هدیه فرستاده اند و دوست نمی دارم بار دیگر آن ها را برای صاحبش برگردانم و یا بدون امر شما در آن دخل و تصرفی بنمایم، آیا دستور می دهی آن ها را قبول کنم و یا برگردانم اینک هر چه نظر می دهی عمل می کنم، او برای من نوشت هدیه آن ها را قبول کن زیرا رسول خدا صلی الله علیه وآله هدایای یهود و نصاری را قبول می کردند.

در حدیث دیگری از خیران روایت شده که او گفت: برای امام علیه السلام نوشتم: مردی نزد ما می آید و حق شما در گردن اوست و او هم می داند که حق با شما می باشد، او از من سؤال می کند با او چگونه معامله نمایم، من عقیده دارم باید وجوه بريه را از آن ها درنهانی بگیریم امام در پاسخ نوشتند هرگونه می خواهی عمل کن رای تو رأى من می باشد هرکس از تو اطاعت کند مانند این است که از من اطاعت کرده باشد.

دال

146-داود رقى

147-داود بن رزین

از این شخص نامی در کتب رجال نیست و فقط اسم او در روایتی که از امام رضا علیه السلام روایت می کند آمده است و از روایت او معلوم می گردد که وی از وکلای امام کاظم می باشد که اموال را از مؤمنان می گرفت و برای آن حضرت می فرستاد او مردی عادل و امین بود و بعد از شهادت موسی بن جعفر عليهما السلام باقی اموال را نزد امام رضا علیه السلام فرستادند.

او فقط یک حدیث از امام علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 297 نقل کرده ایم او می گوید موسی بن جعفر سلام الله عليهما نزد من مالی داشت، شخصی را فرستاد و مقداری را گرفت و بقیه را در نزد او گذاشت و :فرمود کسی بعد از من می آید و آن ها را طلب می کند و او امام شما هم می باشد. بعداً فرزندش علی برای من نوشت بقیه اموال را برای من بفرست و من هم فرستادم.

ص: 161

148-داود بن سلیمان غازی قزوینی

مؤلف گوید:

ذهبی و ابن حجر او را تکذیب کرده و متهم ساخته اند که او صحيفة الرضا را وضع کرده و به امام رضا علیه السلام نسبت داده است در صورتی که خودش گفته: علی ابن محمد بن مهرویه که از محدثان راستگوست آن را نقل می کند باید پرسید اگر او راستگو هست و اخبار درست نقل می کند پس چرا او از یک شخصی که اخبارش صحيح نیست حدیث نقل کرده است داودبن سلیمان تنها تقصیرش این است که فضایل و مناقب اهل بیت را روایت کرده، ذهبی و ابن حجر از نقل این اخبار ناراحت می شوند.

149-داود صرمى

نام او فقط در فهرست شیخ آمده او گوید داود صرمی کتابی در مسائل مختلف دارد که احمد بن ابی عبدالله برقی از وی نقل می کند او فقط از امام رضا علیه السلام ینک حدیث روایت کرده که ما آن را در کتاب صلوة مسندالرضا حدیث 72 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم من برای کارهایی که دارم به اطراف مسافرت می کنم و گاهی در جاهایی قرار می گیرم که همه جا را برف فرا گرفته است من در این جا چگونه نماز بگزارم؟ امام فرمودند: اگر برایت ممکن باشد روی برف سجده نکن، ولی اگر نشد برف ها را روی هم قرار بده و به آن سجده نما.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث روایت کرده که ما آن ها را در کتاب توحید حدیث 28 و کتاب امامت حدیث 38- 314- 456 و کتاب ایمان و کفر حدیث 134 نقل کرده ایم، او می گوید امام رضا فرمودند: علی علیه السلام به کمیل فرمود: ای کمیل! با دین به صداقت رفتار نما و آن را شریک خود بدان و احتیاط را از دست مده. (1)

دعبل در رجال شیعه

شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام رضا سلام الله علیه ذکر کرده و فقط به آوردن نام او اکتفا می کند و چیزی دربارۀ او نمی گوید، نجاشی گوید: دعبل بن علی بن رزين ابوعلی خزاعی شاعری مشهور از شیعیان می باشند. او کتاب هایی هم تألیف کرده که ما آن ها را از طریق موسی بن حماد یزیدی روایت می کنیم و آن ها عبارتند از كتاب طبقات الشعراء كتاب الواحدة، و كتاب مثالب العرب و مناقبها.

کشی در رجال خود گوید: دعبل بن علی خزاعی در خراسان خدمت امام رضا سلام الله عليه رسيد، و عرض کرد یا بن رسول الله من قصیده ای درباره شما گفته ام که با خود عهد کرده ام نخست آن را برای شما بخوانم امام فرمودند: بخوانید او هم قصیده را خواند پس از این که قصیده تمام شد امام از جای حرکت کرد و داخل منزلش شد و کیسه ای که در آن ششصد دینار بود برای او فرستاد.

امام فرمودند: این کیسه را به دعبل دهید و از وی عذر بخواهید و بگویید این دینارها را در سفر خود خرج کنید. دعبل گفت: نه به خداوند سوگند من برای دینار این جا نیامده ام به آن حضرت بگویید یکی از پیراهن های خود را به من بدهد، امام علیه السلام بار دیگر دینارها را برای او برگردانیدند و فرمودند: یکی از پیراهن هایش را

ص: 166

دعبل در رجال اهل سنت و جماعت

خطیب بغدادی گوید: دعبل بن علی بن رزين بن عثمان بن عبدالله بن بديل ابن ورقاء ابو علی خزاعی شاعر، که اصلش از کوفه می باشد و گفته می شود که از قرقیساء بوده است او در شهرها گردش می کرد و مدتی هم در بغداد اقامت داشت، و بعد که معتصم خواست او را دستگیر کند از آن جا فرار کرد ولی بار دیگر به آن جا مراجعت نمود. او مردی بد زبان بود و با کلمات زشتی مردم را ناسزا می گفت و هجو می کرد.

دعبل اخباری را مسنداً از مالک نقل می کرد که هیچ یک از آن ها مورد قبول نبود و من عقیده دارم آن روایات را برادر زاده اش اسماعیل بن رزین وضع کرده است زیرا آن اخبار را او نقل کرده است. احمد بن قاسم گوید: دعبل لقب او می باشد و نام وی حسن بوده است، برادر زاده اش گفته: نام او عبدالرحمان بوده و بعضی هم گفته اند

ص: 168

اصل خاندان دعبل

اکثر کسانی که از دعبل سخن گفته اند او را عرب اصیل دانسته اند، و گفته اند که او از اولاد و احفاد بدیل بن ورقاء خزاعی بوده و نسب او چنین است دعبل بن علی ابن رزین بن عثمان بن عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی، پس او از فرزندان و اعقاب عبدالله بن بدیل است که از اصحاب خاص و یاران علی علیه السلام بود و در جنگ صفین در رکاب علی علیه السلام بودند.

بعضی هم گفته اند که او عرب نبوده و جدش از موالیانی بوده که برای عبدالله ابن خلف خزاعی پدر طلحة الطلحات کتابت می کرده وجد او رزین عرب نیست بلکه نخست برده بوده و نسب خزاعی او ولائی می باشد و در نام جد اعلای او نیز اختلاف کرده اند گروهی رزین بن عثمان و جمعی نیز رزین بن سلیمان نوشته اند، و در محل سكونت خاندان وی اتفاق نظر نیست بعضی او را از اهل کوفه و گروهی او را از قرقیساء می دانند.

اساتید و مشایخ او در حدیث

در میان استادان و معلمان او افرادی مانند واقدی شخصیت معروف عصر عباسی هستند و پیداست که وی از محضر این گونه افراد استفاده شایانی کرده و از علوم و معارف اسلامی نیکو بهره گیری نموده و با مالک بن انس امام مالکیان هم ارتباط داشته است در صورتی که واقدی با مالک از نظر فکری بسیار فرق داشته اند و ظاهراً وی در ابتدای فراگیری علوم ادبی و اسلامی در هر مجلسی حاضر می شده است.

از جمله مشایخ او شریک و شعبه و ثوری بوده اند، که گویا دعبل از این ها حدیث آموخته است ولی پیداست که دعبل دارای فکری مستقل بوده و تحت تأثیر این ها قرار نگرفته است، او از نخست محب آل علی بوده و در مدح و ستایش آن ها سخن می گفته، و پایه های عقیدتی او چنان بوده که امثال مالک و یا ثوری که از شخصیت های زمان خود بودند نتوانسته اند در او تأثیر بگذارند.

دعبل و خلفای بنی عباس

او همۀ خلفای بنی عباس را که معاصر او بوده اند هجو کرده است و اعمال زشت آن ها را برشمرده او هارون الرشيد و مامون و معتصم و متوکل را در اشعار خود هجو ،نمود و همۀ حاکمان و والیان و قاضیان فاسد و بی اعتقاد را با اشعار نغز و غرای خود کوبیده و آن ها را در جامعه خاموش آن روز رسوا کرد هنوز شماری از آن اشعار در متون کتب مانده است.

اگر چه بسیاری از آن قصائد و ابیات را همان دار و دسته ها جمع کردند، و نگذاشتند در کتاب ها و مجموعه ها گردآوری شود و گروهی هم از ترس و وحشت بسیاری از اشعار او را از بین بردند و ما امروز مقداری از آن ها را در کتب ادبی و تاریخی مشاهده می کنیم و متوجه می گردیم که در آن روز در بغداد و سامراء که مرکز خلافت اسلامی بود چه می گذشته است.

کشور پهناور اسلامی آن عصر که از کنار چین در شرق و تا ساحل اقیانوس اطلس در غرب امتداد داشت با آن همه درآمدهای کلان در اختیار چه کسانی بوده

ص: 172

دعیل و اهل بيت عليهم السلام

شاعر بزرگوار ما از یک خاندان اصیل و ریشه دار است اعلای او عبدالله . بدیل بن ورقاء خزاعی که در فتح مکه مسلمان شد و در جنگ حنین و طائف و تبوک شرکت کرد او از یاران علی علیه السلام بود و از فضلای اصحاب آن حضرت به شمار می رفت او و برادرش عبدالرحمان هر دو در رکاب امیرالمؤمنین سلام الله علیه در جنگ صفین به شهادت رسیدند و او فرمانده پیادگان بود.

دعبل شاعر عالی قدر در این خاندان بزرگ شد و محبت علی و اولادش در دل او ثابت بود، او بعد از این که به حد رشد رسید و علم و دانش تحصیل نمود و راه سرودن اشعار را پیش گرفت دفاع از اهل بیت علیهم السلام را به عهده گرفت و با عزمی راسخ و ایمانی قوی و اراده ای آهنین فضایل و مناقب اهل بیت را به نظم کشید و در مصائب آن ها قصاید غرایی سرود.

اشعار و ابیات او در مصیبت حضرت سید الشهداء و مرثیه او دربارۀ امام رضا عليه السلام مشهور است و در کتب ادب و تاریخ ذکر شده اند قصیده تائیه او که بسیار

ص: 173

دعبل وحضرت رضا علیه السلام

دعبل خزاعی هنگامی که شنید حضرت رضا علیه السلام در خراسان هستند و به عنوان ولیعهدی مامون برگزیده شده اند به اتفاق تنی چند از شاعران و دوستان خود عازم خراسان شد، و پس از پیمودن راه دور و دراز به مرو رسید و قصیدهٔ غرائی را که در فضایل و مناقب و مصائبی که بر اهل بیت رسول خدا عليهم السلام وارد شده بود، سروده بود برای آن حضرت قراءت کرد.

عبد السلام بن صالح ابوصلت هروی گوید دعبل خزاعی رحمة الله عليه وارد مرو گردید و بر حضرت رضا سلام الله علیه وارد شد و عرض کرد: یابن رسول الله قصیده ای برای شما گفته ام و با خود عهد کرده ام تا آن را برای شما نخوانم برای دیگری قراءت نکنم و اینک اجازه دهید آن را بخوانم امام علیه السلام فرمودند: بخوان. دعبل گفت:

مدارس آیات خلت من تلاوة *** و منزل وحى مقفر العرصات

هنگامی که به این بیت رسید:

أرى فيئهم في غيرهم متقسما *** و أيديهم من فيئهم صفرات

امام رضا علیه السلام گریستند و فرمودند: ای خزاعی راست گفتی و هنگامی که به این بیت رسید:

اذا و تروا مدوا الى واتريهم *** اكفاعن الأوتار منقبضات

امام علیه السلام دست های خود را به هم فشار می دادند و می فرمودند آری به خداوند سوگند آن ها بسته هستند و هنگامی که به این بیت رسید:

لقد خفت في الدنيا و ايام سعيها *** و انى لأرجو الامن بعد وفاتي

امام رضا سلام الله علیه فرمودند: خداوند شما را از وحشت های روز قیامت حفظ

ص: 174

قصیده تائیه

مشهورترین قصیده ای که دعبل خزاعی دربارۀ اهل بيت عليهم السلام سروده قصیده معروف به تائیه می باشد این قصیده طولانی را از این جهت تائیه می گویند که قافیه آن با تاء است در آن قصیده شاعر عالیقدر همه مصیبت هایی که براهل بیت رسول اكرم عليهم السلام وارد شده ذکر کرده است و این قصیده در واقع یک کتاب تاریخ می باشد.

در آن قصیده از ستم هایی که از صدر اسلام براهل بیت وارد شده گفتگو می کند و از این که خاندان رسالت مقهور و مظلوم شده اند و حقوق آن ها پایمال شده منازل آن ها خراب گردیده و نشانه های آیات خداوندی از بین رفته و آل رسول عليهم السلام همه آواره شده ولی دشمنان آن ها در عزت و شوکت زندگی می کنند و در کاخ های مجلل زندگی می نمایند و در ناز و نعمت غوطه ورند سخن می گوید.

در آن قصیده از شهدای بدر و احد و خیبر و حنین ذکر می شود و از قبر مبارک حضرت رسول صلى الله علیه وآله و بعد از قبرهائی که در کوفه و بقیع می باشند یاد می کند و از آن جا به کربلا می رود و از شهدای طف یاد می نماید از آن جا به جوزجانان و قبر یحیی یاد کرده و بعد به فخ و با خمری می رود، و از آن جا به بغداد می رود و از قبر موسی بن جعفر عليهما السلام ذكرى می آورد.

مؤلف گوید:

از این روایت معلوم می شود که اکراد از قرن دوم در خراسان سکونت داشته اند و خود از شیعیان اهل بیت علیهم السلام بوده اند از این جا معلوم می گردد که این کردها راهزن به معنای مصطلح نبوده اند، بلکه آن ها برضد خلفای بنی عباس قیام کرده بودند و قصد آن ها اخلال در امنیت مملکت آن ها و آزار و اذیت طرفداران بنی عباس بوده است.

از شعری که یکی از آن ها خواند این مطلب روشن است او گفت ما می نگریم که سهم آل محمد علیهم السلام در جای دیگر تقسیم می شود و دست آن ها از حقوق خودشان محروم است آن ها اموال طرفداران بنی عباس را مصادره می کردند و آن ها را طرفدار باطل می دانستند و لذا هنگامی که شاعر شیعه و مادح خاندان رسول صلی الله علیه و آله در میان آن ها هست او را با همه کاروانیان آزاد کردند.

ص: 178

دعبل خزاعی در قم

او از این جا به طرف قم رهسپار شد و هنگامی که به قم رسید، اهل این شهر که از شیعیان اهل بیت علیهم السلام بودند از وی درخواست کردند تا قصیده ای را که در مدح امام رضا علیه السلام گفته و در حضور آن جناب خوانده است برای آن ها هم بخواند دعبل گفت: برای شنیدن قصیده همه در مسجد جامع اجتماع کنند تا وی قصیده خود را برای مردم بخواند مردم هم که در انتظار بودند همگان در مسجد جمع شدند.

دعبل در مسجد حاضر شد و قصیده را برای آن ها قراءت کرد، مردم هدایای زیادی به دعبل دادند و به او احسان نمودند، بعد از این اهل قم فهمیدند که یکی از پیراهن های امام رضا علیه السلام در نزد دعبل ،هست لذا از وی در خواست کردند تا آن پیراهن را به آن ها بفروشد و آن ها حاضر شدند به هزار دینار آن را از دعبل خریداری نمایند ولی دعبل حاضر به فروش آن نشد.

آن ها از امتناع دعبل ناراحت شدند و گفتند هزار دینار به او می دهیم باز هم امتناع می کند ولی او از فروختن پیراهن خودداری کرد و از قم خارج شد، هنگامی که از حومه شهر قم خارج شد گروهی از جوانان عرب راه را بر او بستند و پیراهن را به زور از وی گرفتند، دعبل ناگزیر بار دیگر به قم مراجعت کرد و پیراهن را از آنان طلب نمود ولی جوانان آن را پس ندادند.

مشایخ قم آمدند و واسطه شدند تا جوان ها پیراهن را به دعبل بدهند، ولی آن ها باز هم از برگردانیدن آن خودداری کردند و اصرار آن ها هم اثری نکرد، هنگامی که دعبل متوجه شد آن ها از دادن پیراهن خودداری می کنند او گفت: پس مقداری از آن را پاره کنید به من بدهید آن ها قبول کردند و قطعه ای از پیراهن را به وی دادند و هزار دینار هم به خاطر پیراهن به وی بخشیدند و او هم گرفت و از قم خارج گردید.

دعبل در شهرها و ولایات

او پیوسته در سفر بود و از شهری به شهر دیگر و از ولایتی به ولایت دیگر می رفت او در ایام زندگی پر مشقت و مصیبت خود که همواره مطرود خلفا و امرا بود در جایی مخصوص سکونت نداشت و منزل و مسکن معینی برای خود ترتیب نداد. او در ایام حیات در مصر، شام، عراق، مغرب، حجاز، یمن، بلاد جبل، خراسان و قم روزگار خود را گذرانید و در شهر قم بیشتر سکونت می کرد زیرا آن ها شیعه بودند و به وی احترام می کردند.

ص: 180

دعبل و هارون الرشيد

دعبل وارد بغداد شد و در آن جا ساکن گردید تا آن گاه که هارون الرشید درگذشت دعبل از ندیمان و مصاحبان هارون بود، سیدحسن صدر در تاسیس الشیعه گوید: رشید اشعار او را از مغنیان شنید و آن را پسندید هنگامی که شنید دعبل در بغداد است او را نزد خود خواند و او را به منادمت برگزید ابن معتز گفته: دعبل همراه امام

ص: 181

دعبل و مامون

در بشارة المصطفى نقل می کند که یحیی بن اکثم گفت: مأمون دعبل را تأمین داد و او هم در نزد او حاضر شد مامون به او گفت قصیده خود را برای من بخوان دعبل آن را انکار کرد و گفت اصلاً از آن خبر ندارد مامون به او گفت من به تو تأمین دادم و اکنون هم کاری به تو ندارم قصیده ات را بخوان و کسی نمی تواند به تو آسیبی برساند در این هنگام دعبل آن قصیده را انشاد کرد.

این قصیده مفصل و طولانی می باشد و ما چند بیت از آن را در این جا نقل می کنیم:

لم يبق حى من الاحياء نعلمه *** من ذى يمان ولابكر ولا مضر

الا وهم شركاء في دمائهم *** کما تشارک ایسار على جزر

قتلى و اسرى و تحريقا و منهبة *** فعل الغزاة بارض الروم والخزر

ارى امية معذورين ان قتلوا *** و لا أرى لبنى العباس من عذر

قوم قتلتم على الاسلام أولهم *** حتى اذا استمكنوا جاز اوعلى الكفر

ابناء حرب و مروان و اسرتهم *** بنو معيط ولاة الحقد والوغر

اربع بطوس على قبر الزکی بها *** ان كنت تربع من دين على وطر

هیهات کل امرئی رهن بما كسبت *** له يداه فخذ ما شئت أو فذر

راوی گوید: هنگامی که مامون این ابیات را از دعبل خزاعی شنید، عمامه اش را بر زمین زد و گفت: ای دعبل به خداوند سوگند راست گفتی.

ابواسحاق قیروانی گوید: هنگامی که مامون وارد بغداد شد دعبل را احضار کرد، دعبل قبلاً او را هجو کرده بود ولی مامون او را عفو نمود و از وی درگذشت، دعبل نزد مأمون رفت هنگامی که دیدگان مأمون بر دعبل افتاد گفت: آن کسی که در گودال ذلت و حقارت گرفتار آمده کیست دعبل گفت: یا امیرالمؤمنین شما از کسانی که جرمشان بزرگ تر از من بود در گذشته اید مقصود مامون اشاره به این اشعار دعبل بود.

ص: 182

دعبل و ابراهیم بن مهدی

ابراهیم بن مهدی بر مامون وارد شد و از حال خود به وی شکایت کرد و گفت: یا امیرالمؤمنین خداوند سبحان تو را بر من فضیلت داد و رحمت و عطوفت را به تو الهام کرد و مرا مورد عفو قرار دادی ما از نظر خاندان یکی هستیم و نسب و ریشه ام با شما فرقی نمی کند و اینک دعبل مرا هجو کرده شما انتقام مرا از وی بگیرید، مامون گفت: او چه گفته است شاید مقصود شما در شعر ابن شكلة بالعراق باشد.

ابراهیم گفت: این یکی از هجوهای او می باشد و او زشت تر از این ها درباره من گفته است مامون گفت: تو در این جا مانند من هستی او مرا هم هجو کرده است. ابراهیم گفت: خداوند حلم تو را زیاد کند و بر علمت افزون گرداند، ما همه از دانش تو سخن می گوئیم و از حلم و بردباری تو متابعت می نماییم و حلیمان باید از حلم تو فرا

ص: 183

دعبل و معتصم

ابن حجر گوید: دعبل می گفت روزی بر معتصم وارد شدم او به من گفت: شما گفته اید: پادشاهان بنی عباس عددشان هفت نفر بیشتر نیست، و دستور داد گردن را بزنند در این هنگام ابراهیم بن مهدی برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین دعبل آن اشعار را نگفته است آن ها را من گفتم و به دعبل نسبت دادم، زیرا او مرا هجو کرده بود، معتصم دستور داد او را رها کردند.

ابن رشیق گوید: دعبل بن علی بزرگان را هجو می کرد و باکی نداشت که چه می گوید و یا می سراید، او معتصم را هجو کرد و گفت:

ملوك بني العباس في الكتب سبعة *** ولم تأتناعن ثامن لهم كتب

كذلك اهل الكهف في الكهف سبعة *** کرام اذا عدوا و ثامنهم كلب

ص: 184

دعبل و متوكل

از اشعار و ابیات دعبل خزاعی معلوم می شود وی با خلافت متوکل بسیار مخالف بوده و خلافت او را برای مسلمانان و مذهب اسلام مضر می دانسته است، متوکل شاید فاسدترین خلیفه در میان بنی عباس بوده و زندگی سراسر پلید و ننگین او در صفحات تاریخ آمده است او قبل از رسیدن به خلافت مانند مخنثان لباس می پوشیده و خود را به شکل آنان در می آورده است.

او مردی شرابخوار و زن باز بود، مورخان می نویسند او چهار هزار کنیز داشت که با همۀ آن ها نزدیکی کرده بود شعرای هرزه و دلقک و خوانندگان و نوازندگان بی آبرو و یک گروه از غلامان زیبا روی ترک پیرامون او را گرفته بودند و وی شب و روز به باده گساری و معاشرت بازنان زیبا اوقات می گذرانید و با مردان آلوده به گناه محشور بود.

ص: 185

دعبل وعبد الله بن طاهر

عبدالله بن طاهر یکی از والیان و امرای بزرگ بنی عباس بود پدرش طاهر همان کسی است که امین را شکست داد و او را کشت و سرش را برای مامون در خراسان فرستاد عبدالله بعد از درگذشت طاهر مقام و منصب پدر را گرفت و حاکم خراسان و عراق وری و بلاد جبل شد، او با قدرت تمام بر تمام بلاد شرقی خلیفه حکومت می کرد و بزرگ ترین قدرت روز به حساب می آمد.

دعبل خزاعی یکی از روزها نزد عبدالله بن طاهر رفت، هنگامی که در مقابل او قرار گرفت ایستاد و این چند شعر را برای او قراءت کرد

اتیت مستشفعا بلاسبب *** اليك الا بحرمة الأدب

فاقض ذمامی فانني رجل *** غیر ملح عليك في الطلب

عبدالله بن طاهر پس از شنیدن این دو بیت فوراً از جای خود برخاست و به اطاق دیگری رفت و شصت هزار درهم برای او فرستاد و این دو بیت را هم در کاغذی برای او نوشت.

اعجلتنا فاتاك اول بحرنا *** قلّا ولو اخرته لم يقلل

فخذ القليل وكن كمن لم يقبل *** و نكون نحن كاننالم نفعل

روزی عبدالله بن طاهر نزد مامون ،رفت مامون به او گفت: از اشعار دعبل چیزی حفظ داری عبدالله گفت: آری اشعاری که او دربارۀ خاندان شما گفته در یاد من هست مامون گفت: پس آن شعرها را برای من بخوان عبدالله بن طاهر چند بیت که آغاز آن بیت ذیل می باشد قراءت کرد:

سقيا و رعيا لايام الصبابات *** ايام أرفل في أثواب لذاتي

ص: 186

دعبل و مردمان قم

در حالات او نوشته اند که وی به قم زیاد رفت و آمد داشته و در این شهر مورد علاقه مردم بوده است اهالی قم که شیعه بودند او را گرامی می داشتند، قمیان به او شهری و مستمری می دادند و زندگی او را تامین می کردند. در هنگام وفات امام رضا علیه السلام او در این شهر زندگی می کرد وقتی که شنید امام علیه السلام را مسموم کرده اند سخت ناراحت شد و مرثیه ای در این باره گفت.

اما از آن جا که روح نازک و حساس و شاعرانه او همواره در حال تغییر و تحوّل بود و زود از اوضاع و احوال ناراحت می شد از مردمان قم رنجش خاطر پیدا کرد و با این که از اهل قم همواره محبت و لطف و احسان دیده بود، ولی سرانجام به آن ها پشت کرد و هجوشان نمود و از شهر قم بیرون شد و بار دیگر در کوه و بیابان و ولایات سرگردان گردید و از دست والیان و حاکمان در حال فرار بود.

وفات دعبل

او نود و هفت سال عمر کرد و در طول زندگی صدها نفر را مدح و ستایش کرد و گروهی را نیز هجو نمود جماعتی او را دوست می داشتند و بعضی هم دشمن او بودند، عاملان و حاکمان و امیران و قاضیان واهل دنیا و جاه و مال باوی دشمن ،بودند زیرا او همه را هجو کرده بود هیچ خلیفه و امیری از شعر او مصون نماند، شعر او بسیار کوبنده بود و همه از او واهمه داشتند و نمی خواستند با وی درگیر شوند.

او در پایان زندگی مالک بن طوق را هجو کرد اشعار او به مالک رسید، مالک دستور داد او را بگیرند ولی وی فرار کرد و به بصره رفت و در آن جا اسحاق بن عباس عباسی حاکم بود وی فهمید که دعبل نزار را هجو کرده است، وقتی که او وارد بصره شد، فرستاد او را گرفتند و نزد اسحاق بردند او فورا دستور داد جلاد حاضر شد و تصمیم گرفت دعبل را بکشد.

دعبل سوگند یاد کرد که این اشعار به او تعلق ندارد و سخت انکار نمود و گفت: این اشعار را دشمنان من گفته اند و به من نسبت داده اند تا جان مرا به خطر بیندازند او بسیار تضرع و زاری می کرد و التماس می نمود تا وی را نکشد، حالت او موجب شد که اسحاق بن عباس دلش نرم شود و از کشتن او چشم بپوشد، اسحاق از کشتن او خودداری کرد ولی او را سخت مضروب ساخت و تحقیرش نمود.

دعبل بعد از این که سخت کتک خورد و تحقیر گردید و در انظار سبک شد از بصره بیرون شد و به طرف اهواز رفت ولی مالک بن طوق که نسبت به وی دشمنی می کرد و از هجو خود ناراحت بود مرد زیرک و باهوشی را یافت و به او گفت ده هزار در هم به تومی دهم تا دعبل را بکشی او هم قبول کرد و دعبل را در یکی از آبادی های شوش یافت و با عصائی آهنین که مسموم بود او را مضروب کرد و بعد از چندروز جان سپرد، و این حادثه در سال 246 واقع گردید و در همان دهکده در نزدیک شوش دفن شد.

152-رجاء بن ابی ضحاک خراسانی

روایت او در مسندالرضا

رجاء بن ابی الضحاک از اعمال عبادی امام رضا علیه السلام در طول سفرش از مدینه تا خراسان مطالبی نقل می کند و از نمازهای واجب و نوافل که در ایام شب و روز انجام می داد سخن می گوید این حدیث بسیار مفصل و طولانی می باشد، جویندگان می توانند به اصل کتاب مسند الرضا و یا فارسی آن در کتاب اخبار و آثار امام رضا سلام الله علیه مراجعه کنند.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه یک روایت نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت حدیث 91 ذکر کرده ایم او می گوید امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت می کند که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: ای علی تو بعد از من مظلوم خواهی شد، وای بر کسانی که با تو جنگ ،کنند و خوشا به حال آن هائی که در رکابت به جنگ مشغول گردند و از تو یاری کنند ای علی تو سخنان مرا می گویی و با زبان من حرف می زنی.

وای بر آن ها که سخنان تو را نپذیرند و خوشا به حال کسانی که گفته های تو را قبول نمایند ای علی تو سید و رهبر این امت بعد از من هستی و امام آن ها می باشی و جانشین من در میان امتی هرکس تو را ترک کند روز قیامت از من جدا خواهد شد و هر کس با تو همراهی کند روز قیامت با من خواهد بود. ای علی تو نخستین کسی هستی که به من ایمان آورده ای و مرا تصدیق نمودی.

ای علی تو اولین کسی می باشی که در کارها به من کمک کردی و با من با دشمنان و مخالفانم به جهاد پرداختی و تو نخستین کسی هستی که با من نماز گزاردی و مردم آن روز در جهالت فرو رفته بودند، ای علی تو نخستین کسی می باشی که سراز قبر بر می آوری و با من مبعوث می گردی تو نخستین کسی هستی که با من از صراط عبور می کنی و خداوند سوگند یاد کرده که کسی را بدون ولایت تو و ولایت امامان از فرزندان تو از صراط عبور ندهد.

ص: 193

155-ریان بن شبیب

156-ریان بن صلت

روایات او در مسند الرضا

او روایات متعددی از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند ما آن روایات را در کتاب توحید حدیث 21- 33 وكتاب نبوت حدیث 49 و کتاب امامت حدیث 232-246- 280- 274- 393- 410- 428- 432 و در کتاب تفسیر حدیث 4- 10- 121 و در کتاب دعاء حدیث 50 و در کتاب صلوة حدیث 45 و در کتاب اشربه حدیث 31-42 و در کتاب رجال حدیث 53 آورده ایم.

ریان بن صلت گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم هشام بن ابراهیم عباسی پنداشته است که شما غنا را برای او حلال کرده اید امام علیه السلام فرمودند:

ص: 196

ز

مؤلف گوید:

زکریا بن آدم هنگامی که در گذشت شخصی را به نام حسن بن محمد بن عمران وصی و جانشین خود مقرر کردند نامه ای که برای حضرت رضا سلام الله عليه نوشته شده برای شناخت همین وصی می باشد امام در پاسخ فرموده اند من او را نیکو می شناسم شما باید از وی متابعت کنید و زکریا بن آدم در انتخاب او اشتباهی نکرده است و او مورد اعتماد و تایید ما می باشد.

زکریا بن آدم قمی در شهر قم درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد، اکنون قبر شریفش در مقبره شیخان در جوار قبر مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها زیارتگاه خاص و عام می باشد و این قبرگرامی بیش از دوازده قرن است مورد احترام و تکریم بوده و پیرامون قبر او گروهی از علما و فقهای بزرگ شیعه مدفون هستند که از آن جمله میرزای قمی صاحب قوانین الاصول می باشد

159-زکریا بن یحیی

این راوی بین چند نفر مشترک می باشد و معلوم نیست کدام یک از آن ها راوی امام رضا علیه السلام بوده است او از امام سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب اشر به مسندالرضا حدیث 27 نقل کرده ایم، او می گوید: من از امام رضا علیه السلام در مورد فقاع سؤال کردم و از چگونگی ساختن فقاع برای او سخن گفتم. امام فرمودند آن را نیا شامید بار دیگر سؤال کردم فرمود: آن را نیاشامید و دیگر در این مورد سؤال مکن.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب اطعمه حدیث 75 ذکر کرده ایم زیاد می گوید بر حضرت رضا علیه السلام وارد شدم و دیدم در مقابلش طبقی پر از آلوی سیاه می باشد در حالی که فصل آلو نبود، امام فرمودند گرمی بدن من اندکی بالا رفت و آلو می خورم تا اندکی تسکین پیدا کند، آلوصفراء و خون را آرامش می دهد و به یاری خداوند بیمار را شفا می بخشد. (1)

ص: 204

سین

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه روایات زیادی در اصول و فروع نقل کرده، ما آن ها را در کتاب امامت حدیث 308 و کتاب تفسیر حدیث 73 و کتاب دعاء حدیث 23- 51 و کتاب صلوة حديث 28- 30- 48- 76- 95- 105- 115- 125- 126 و در کتاب صوم حدیث 9- 35- 47 و در کتاب حج حدیث 15- 35- 65 و در کتاب زیارت حدیث 46 و در کتاب نکاح حدیث 91- 93- 94- 95- 96- 97 و در کتاب طلاق حدیث 7- 24 و در کتاب اطعمه حدیث 9- 10- 13- 14- 16- 31- 47- 50-52 و در کتاب تجمل حدیث 6 و در کتاب جهاد حدیث 2- 7 و در کتاب وصایا حدیث 1- 10 ذکر کرده ایم.

او گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم مردی فرزندی دارد و او را به فرزندی خود قبول کرده ولی در هنگام وصیت او را از فرزندی خود نفی می کند و از میراث محروم می سازد من که وصی او هستم چکنم؟ امام علیه السلام فرمودند: چون او قبلاً او را به فرزندی قبول داشته نمی تواند او را از خود نفی کند و محروم گرداند، حالا که وصی از ماجرا اطلاع دارد نباید او را محروم کند. (1)

163-سعيد بن جناح

او از ثقات راویان حدیث می باشد و همگان او را قبول دارند اصل او از کوفه بود ولی در بغداد بزرگ شد و در همان شهر نیز در گذشت، او حضرت کاظم و رضا علیهما السلام را درک کرد و از آن دو بزرگوار روایت نمود، او از موالیان ازد و یا جهینه می باشد علمای رجال او را در کتب خود آورده اند و از وی تجلیل و تکریم می کنند و به روایات او اعتماد دارند.

نجاشی در رجال خود او را ذکر می کند و می گوید: سعید بن جناح بغدادی از امام رضا علیه السلام روایت کرده و کتابی هم تالیف نموده که عبدالله بن محمد بن خالد از وی روایت می کند علامه حلی نیز در خلاصه او را توثیق کرده و در بخش اول خلاصه او را ذکر می نماید.

او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل کرده و ما آن را در کتاب اطعمه مسندالرضا حدیث 1 ذکر کرده ایم او می گوید امام رضا علیه السلام فرمودند: هرگاه مردی پا به سن گذاشت باید شب ها چیزی بخورد که خوردن عشاء و غذا در شب، خواب راحت می آورد و دهان را خوشبو می کند.

165-سليمان بن حفص مروزی

شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام رضا علیه السلام ذکر کرده و در رجال برقی گوید: سلیمان بن حفصویه از راویان امام هادی سلام الله بوده و در جامع الرواة نیز او را از رجال شیخ نقل می کند و در جایی دیگر از وی نامی نیست و مصادر مربوطه از او ذکری به میان نیاورده اند.

ظاهر حدیث این است که وی از بزرگان و متکلمان خراسان بوده مأمون او را به مرو خواسته بود تا در حضور وی با دانشمندان و فلاسفه واهل ادیان مناظره کند، و همچنین با امام رضا سلام الله علیه در موضوعات مختلف علمی و مذهبی احتجاج نماید ولی با همه این ها از وی در کتب مربوطه ذکری نیست تنها در آثار شیخ صدوق رضوان الله علیه از وی یادی شده است.

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث نقل می کند که ما آن ها را در کتاب دعاء مسند الرضا حدیث 42 و در کتاب احتجاجات حدیث 9 و در کتاب طهارت حدیث 39 و درکتاب صلوة حديث 94 و درکتاب معیشت حدیث 31 ذکر کرده ایم، او می گوید: به حضرت رضا علیه السلام نوشتم مردی درگذشت و مقروض بود، از وی چیزی نماند مگر چیزی که در نزد شخصی گرو بود و قیمت آن بیش از مال مرتهن نبود، او می تواند بدون سایر وام خواهان از آن محل دین خود را بردارد.

امام علیه السلام فرمودند: همۀ طلبکاران در آن حق دارند و باید فروخته شود و

ص: 208

166-سليمان بن جعفر ابوهاشم جعفری

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام روایات زیادی در اصول و فروع نقل کرده و ما آن ها را در کتاب توحید حدیث 10- 15- 28- 29- 50 و در کتاب نبوت حدیث 1- 23- 46- 53 و در کتاب امامت حدیث 3- 10- 19- 24- 43- 227- 406- 427- 487- 489 و در کتاب ایمان و کفر حدیث 5 و در کتاب تفسیر حدیث 18- 78- 148 و در کتاب دعاء حدیث 39 و در کتاب صلوة حديث 39- 58 و در كتاب صوم حدیث 21- 23 و در کتاب حج حدیث 30-71 و در کتاب نکاح حدیث 2- 3- 45- 89- 92 و در کتاب معیشت حدیث 6- 15 و در کتاب صید حدیث 4-5- 6- 7- 8- 9 و در کتاب اطعمه حدیث 2- 21- 24- 55- 61- 62- 86- 125 و در کتاب اشر به حدیث 12- 21- 25- 39 و در کتاب تجمل حدیث 32- 33- 35 و در کتاب جنائز حدیث 11- 15 و در کتاب رجال حديث 6- 38- 59- 90 و در کتاب نوادر حدیث 15- 16- 69- 71- 105 و در کتاب عقل حدیث 2 ذکر کرده ایم.

ابوهاشم جعفری گوید: در خدمت امام رضا سلام الله علیه بودیم، در آن جا عقل وادب مورد مذاکره قرار گرفت امام رضا علیه السلام فرمودند: ای ابوهاشم، عقل یک بخشش از طرف خداوند می باشند در صورتی که ادب را باید با مشقت به دست آورد هرکس خود را به سختی اندازد می تواند عقل را به دست آورد ولی هرکس بخواهد عقل را با تکلف تحصیل کند جز جهل چیزی به دست نخواهد آورد.

168-سليمان بن يحيى

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل می کند و ما آن را در کتاب تجمل حدیث 73 ذکر کرده ایم او می گوید: یکی از روزها امام رضا سلام الله عليه خواست سوار شود و به خانه مأمون برود، من هم جزء نگهبانان او بودم، در این وقت شانه ای طلب کردند و فرمودند ای سلیمان پدرم از پدرانش روایت می کرد که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود هر کس شانه را هفت بار بر سر و ریش و سینه خود بکشد هرگز بیماری به او نزدیک نمی شود.

170-سهل اشعری

172-سهل بن قاسم نوشجانی

صاد

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام روایات زیادی در اصول و فروع نقل کرده و ما آن ها را در کتاب علم حدیث 6 و در کتاب توحید حدیث 17 و در کتاب امامت حدیث 12- 17- 26- 209- 212- 242- 253- 311- 318- 345- 366 و در کتاب

ص: 218

طا

عين

176-عباس بن هلال شامی

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه چند حدیث نقل می کند و ما آن ها را در کتاب امامت حدیث 18- 226- 313 و کتاب صلوة حديث 110 ذکر نموده ایم او می گوید در نامه ای که امام به یکی از اصحاب خود نوشته بود خواندم ما هرگاه مردی را مشاهده کنیم حقیقت ایمان و نفاق را در چهره او می بینیم.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام یک حدیث روایت می کند ما آن را در کتاب طهارت حدیث 55 نقل کرده ایم او می گوید از امام رضا سلام الله عليه سؤال کردم: محلی که شکسته شده و روی آن بسته شده و یا زخمی که روی آن پارچه می باشد، در هنگام وضو و یا غسل جنابت و یا غسل جمعه چه باید کرد فرمودند تا آن جا که امکان دارد باید شسته شود و هرجا که امکان ندارد باید رها کرد و به زخم و جراحت نباید دست زد.

180-عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروی

اصل و نسب ابوصلت

او معروف به ابوصلت هروی است ولی شیخ کشی نقل می کند که او در مدینهٔ منوره متولد شده است و آن طور که از حالات او بر می آید پدران وی در حجاز زندگی می کرده اند و ظاهراً جد اعلای او در هرات خراسان اسیر شده و به حجاز برده شده و به صورت برده در اختیار عبدالرحمان بن سمرة قرار گرفته و به همین جهت او را از موالیان عبدالرحمان بن سمره نوشته اند و نسب ولائی او هم قرشی بوده است.

پس بنابراین اصل او از هرات است و خاندانش در مدینه سکونت داشته اند و او در همان جا متولد شده و آغاز زندگی خود را در آن جا گذرانیده است و بعد برای طلب حدیث که در آن عصر اهمیت داشت و گروهی به جمع آوری احادیث پرداخته بودند او هم دنبال حدیث را گرفت، گاهی در بغداد و زمانی در حجاز، و مدتی در نیشابور و بلاد خراسان گذرانید و در علم حدیث مقامی بلند و ارجمند پیدا کرد.

ابوصلت و علمای اهل سنت

ابن ابی حاتم گوید: عبد السلام بن صالح ابوصلت هروی از حماد بن زید، و عبدالوارث و جعفر بن سلیمان و عطاء بن مسلم و دیگران روایت می کند، او می گوید: از پدرم سؤال کردم: ابوصلت چگونه است؟ گفت: من او را ضعیف می دانم و از وی برای من حدیث نگفت و ابوزرعه نیز دستور داد حدیث ابوصلت را دور بیندازند و گفت: من از او روایت نمی کنم و او را قبول ندارم.

سمعانی در انساب خود گوید: ابو الصلت عبدالسلام بن صالح بن سليمان بن ایوب بن ميسرة هروی قرشی از موالیان عبدالرحمان بن جندب می باشد حماد بن زید و اهل عراق از وی عجایبی در فضایل علی بن ابی طالب نقل می کنند که منفردات او قابل احتجاج نیست ابوصلت برای طلب حدیث سفری به بصره كوفه، حجاز ویمن انجام داد و از حماد بن زید و مالک بن انس و جعفر بن سلیمان روایت کرد.

یحیی بن معین گوید: ابوصلت راستگو و مورد اطمینان است، و درجایی دیگر

ص: 229

ابوصلت در خراسان

قبلاً از ابن حجر نقل کردیم که وی گفته: ابوصلت در نیشابور ساکن شد و در این شهر به نشر حدیث مشغول شد او قبلاً از مراکز علمی و حدیثی آن عصر در شام حجاز ،یمن، عراق و جاهای دیگر دیدن کرده بود و با مشایخ بزرگ آن زمان ارتباط برقرار کرده و در علم حدیث مشهور شده بود و بعد وارد نیشابور شد و در این شهر بزرگ که از حوزه های بزرگ علمی آن روز بود، اقامت گزید.

اقامت ابوصلت در نیشابور مقارن با اقامت مامون در مرو شد شهر مرو در آن ایام مرکز حکومت خراسان بود و مدتی هم به خاطر مامون مرکز خلافت اسلامی گردید مامون که خود مرد دانشمندی بود کوشش می کرد علما و دانشمندان را در مرو گردآورد و از آن ها به جهت منافع خود بهره برداری کند و لذا گروهی از فلاسفه و ارباب ادیان و متکلمین و فقها و اهل حدیث در آن جا جمع شدند.

در این هنگام ابوصلت نیز به قصد جهاد و غزا از موطن خود بیرون می گردد و در سرراه وارد مرو می شود و مامون از ورود او مطلع شده و وی را به مجلس خود می پذیرد، خطیب در تاریخ بغداد می گوید او وارد مرو شد و قصد داشت برای جهاد با کفار به طرف بلاد شرقی برود بعد او را نزد مامون بردند و مامون باوی به سخن گفتن مشغول شد از طرز صحبت او خوشش آمد و وی را نزد خود نگه داشت.

از عبارات خطیب چنین بر می آید که مأمون او را مانند برادر خود می دانست و برادرانه با او رفتار می کرد او در نزد مامون محترم زیست و در مجالس علمی و بحث و مناظرات شرکت می کرد چون زبانی شیرین و بیانی فصیح داشت و از علوم اسلامی هم آگاه بود. او با شجاعت و شهامت سخن می گفت و از کسی ترس و واهمه نمی کرد و همواره حق را مورد نظر قرار می داد و از آن دفاع می نمود.

ص: 231

ابوصلت در نیشابور

او بار دیگر از بغداد به نیشابور آمد. در این هنگام فرزندان طاهر در خراسان حکومت می کردند و مرکز حکومت آن ها شهر نیشابور بود و آن ها تقریبا در کار خود مستقل بودند و فقط نامی از خلیفه بود ابوصلت که اهل بحث و مناظره بود. در این جا نیز به کارهای خود مشغول بود و مجلس بحث و مناظره داشت و چون مرد زاهدی بود و گرایشی به دنیا نداشت مردم او را دوست می داشتند.

عبیدالله بن عبدالله بن طاهر گوید: من در مجلس برادرم طاهر بن عبدالله بن طاهر بودم در آن روز اسحاق بن راهويه حنظلی و ابوصلت هروی و گروهی از فقها و

ص: 232

مؤلف گوید:

این بود آن چه ما توانستیم دربارۀ این محدث جلیل القدر از مصادر و منابع موجود به دست آوریم بطوری که خوانندگان ارجمند ملاحظه فرمودند: گفتار علمای رجال دربارۀ او متفاوت است گروهی او را مورد وثوق قرار داده اند و اخبارش را قبول کرده اند و جماعتی هم او را جرح کرده و تضعیف نموده اند ولی تضعیف آن ها ناشی از تعصب می باشد و ما در این جا مواردی از خصوصیات او را ذکر می کنیم:

اول: شخصیت بارز و شهرت او در زمانش که اهل حدیث به آن اشاره کردند و

ص: 233

ابو صلت و امام رضا علیه السلام

ما در حالات او نوشتیم که وی شیعۀ استوار و محکمی بود و علمای اهل سنت هم به این تصریح کرده اند و ما سخنان آن ها را قبلاً نقل کردیم و آن ها تنها ایرادی که بر ابوصلت گرفته اند این است که وی شیعۀ متعصب بوده و با بنی امیه مخالف بوده و دین و مذهب او محبت آل رسول صلى الله عليه و عليهم بوده است وی مثالب و معایب دشمنان اهل بیت را نقل می کرده و از فضایل و مناقب اهل بیت سخن می گفته است.

با مطالبی که نقل شد او از شیعیان اهل بیت علیهم السلام بوده و به امامت حضرت رضا سلام الله علیه معتقد و پای بند بوده است ولی در این که ابوصلت قبل از آمدن امام رضا علیه السلام به خراسان با وی برخوردی داشته و یا از او روایتی نقل کرده باشد. در این مورد در مصادر سخنی به میان نیامده است و مأخذی برای آن پیدا نکرده ایم ولی به احتمال قوی او قبلاً امام را در مدینه دیده است.

ما قبلاً از رجال کشی نقل کردیم که ابوصلت در مدینه متولد شده و پدرانش در آن جا اقامت داشته اند و او تشیع را در مدینه فرا گرفته و در همان جا با مذهب اهل بیت آشنا شده و لذا نمی توان گفت چون مأخذی در دست نیست پس باید گفت: وی در حجاز امام را ندیده است با این مطالب معلوم است که ابوصلت در مدینه با امام رضا و اصحاب او در ارتباط بوده است.

هنگام ورود حضرت رضا علیه السلام به نیشابور ابوصلت دراین شهر بوده است، زیرا در حدیث معروف به سلسلة الذهب که امام آن را در نیشابور القا و املا فرمودند ابوصلت حاضر بوده و یکی از راویان این حدیث می باشد و می گوید هنگامی که امام خواستند از نیشابور به طرف طوس بروند حفاظ وائمه اهل حدیث نزد آن جناب آمدند و از وی خواستند تا حدیثی از جدش برای آن ها املا فرماید.

او بعد از حرکت امام رضا سلام الله علیه و خروج از نیشابور همراه آن جناب از نیشابور بیرون گردید و در مصاحبت او به طرف طوس و مرو حضور داشت، در این جا باز هم معلوم نیست او از مرو برای استقبال امام به نیشابور آمده بود و یا این که وی در آن ایام در نیشابور به سر می برده و امام به آن جا رسیده است ولی از آن جا که ابوصلت با

ص: 234

ابوصلت و مسأله خلق قرآن

از زندگی ابوصلت بخوبی روشن می شود که او بعد از شهادت امام رضا علیه السلام به عراق باز گشته است و در محافل علمی بغداد و در مناظرات و احتجاجات شرکت می کرده و با مأمون هم در ارتباط بوده است. ابوسعد سمعانی در انساب گوید: ابوصلت با هواپرستان و صاحبان مقالات و فرق و زنادقه و مرجئه و قدریه و جهمیه سخت در مبارزه بود و با آن ها مناظره داشت.

در زمان مامون بغداد مرکز تمام فرق و ادیان بود و هرکس برای خود در این شهر بزرگ بساطی پهن کرده و دکانی باز کرده بود هواپرستان و اهل شهرت میدان کار داشتند و هرکس ادعائی داشت علناً آشکار می کرد مامون هم که طرفدار علم و آزادی

ص: 235

وفات ابوصلت و مدفن او

ابوصلت هروی رحمة الله علیه در سال 232 بنابر قول سمعانی و یا در سال 236 بنابر نقل خطیب بغدادی در گذشت و او در ایام حکومت طاهر بن عبدالله بن طاهر که در

ص: 237

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام روایات زیادی نقل کرده است و ما آن ها را در کتاب علم حدیث 15-18 و در کتاب توحید حدیث 12- 46 و در کتاب نبوت حدیث 4- 9- 12- 14- 54- 66 و در کتاب امامت حدیث 195- 270- 315- 382-391- 392- 394- 404- 416- 446- 450 و در کتاب ایمان و کفر حدیث- 10- 11- 12- 24- 25- 91- 92 و در کتاب تفسیر حدیث 32- 110- 155 و دركتاب دعا حديث 24 و در کتاب احتجاجات حدیث 4- 13 و در کتاب صلوة حديث 11 و در کتاب صوم حدیث 25 و در کتاب نوادر حدیث 32- 106 ذکر کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم یابن رسول الله از پدرانت روایت شده هرکس در ماه رمضان مجامعت کند و یا افطار نماید باید سه کفاره بدهد و در حدیث دیگری نیز وارد شده که باید یک کفاره بدهد، ما به کدام یک از این دو حدیث باید عمل نماییم امام علیه السلام فرمودند باید به هر دو عمل گردد، و بعد از آن در توضیح حدیث فرمودند:

هرگاه مردی با حرام مجامعت کرد و یا با حرام افطار نمود، باید سه کفاره بدهد، برده آزاد کند، و دو ماه پشت سرهم روزه بگیرد و شصت مسکین طعام دهد ولی اگر با حلالی نکاح کرد و یا با حلالی افطار نمود باید یک کفاره بدهد و آن روز را هم قضا نماید. ولی اگر فراموش کرد باکی بر او نخواهد بود. (1)

ص: 238

181-عبدالعزيز بن مسلم

از این راوی در کتب رجال حدیث ذکری نیست، و نام او در روایتی که از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند آمده است او در مرو خراسان در خدمت امام علیه السلام بوده و به موضوع امامت و خلافت اهمیت می داده است، ما روایت او را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 35 و در کتاب تفسیر حدیث 102 ذکر نموده ایم او می گوید از امام رضا علیه السلام از تفسیر آیه شریفه ﴿نَسُواْ اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ﴾ پرسیدم.

فرمودند: خداوند فراموشی ندارد و سهو هم نمی کند این مخلوق حادث است که سهو دارد و فراموش می کند مگر نشنیده ای که خداوند فرموده: ﴿وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾، آری او کسانی که خدا را فراموش کنند و یا روز قیامت را از یاد برند مجازات می کند و آن ها را از یاد خودشان می برد همان گونه که در قرآن مجید می فرماید: ﴿وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسیهُمْ أَنفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ﴾.

شما مانند کسانی که خداوند را فراموش کردند نباشید که خداوند آنان را از یاد خودشان برد و آن ها از فاسقان می باشند و یا فرمود: ﴿الْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَمَا نَسُوا لِقَاءَ يَوْمِهِمْ هَٰذَا ﴾، يعنى ما آن ها را ترک می گوییم همان گونه که آن ها روز قیامت را ترک گفتند و خود را برای هم چه روزی آماده نساختند امروز هم ما به آنان توجهی نخواهیم کرد.

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث نقل می کند، ما آن ها را در کتاب نکاح حدیث 105 و در کتاب اطعمه حدیث 48 و در کتاب اشر به حدیث 19 و در کتاب رجال حدیث 71-83 نقل کرده ایم او می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم من همه وقت نمی توانم حضور شما برسم اکنون مسائل دینی خود را از چه کسی سؤال کنم؟ امام علیه السلام فرمودند: مسائل خود را از یونس بن عبدالرحمان بپرسید.

عبدالعظیم در حضور امامان علیهم السلام

از حالات او معلوم می شود که وی به حضور سه تن از ائمه اطهار علیهم السلام رسیده و از آن ها روایت می کند او از امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السلام نقل حدیث می نماید و در زمان امام هادی در گذشته است. عبدالعظیم درری و نواحی آن از طرف آن حضرت وکیل بوده و از شیعیان سرپرستی می کرده است، او در نزد ائمه اطهار سلام الله عليهم بسیار محترم و معزز و موثق بوده است.

او در عصر خود از بزرگان سادات اهل بیت و اعاظم مشایخ حدیث بود، او روایت های متعددی از ائمه اطهار بواسطه و یا بلا واسطه نقل می کند علمای رجال و انساب در کتب خود از وی تجلیل و تکریم می کنند و فضایل و مناقب و محاسن او را می ستایند و از شخصیت علمی و معنویش سخن می گویند و از عبادت و زهد و پارسایی وی تعریف می نمایند.

عبدالعظيم و رجال حدیث

شیخ طوسی در رجال خود گوید عبدالعظیم بن عبدالله حسنی از اصحاب امام هادی علیه السلام می باشد، و در فهرست گوید: عبدالعظیم بن عبدالله حسنی علوی کتابی تالیف کرده که احمد بن ابی عبدالله برقی از وی روایت می کند عبدالعظیم در ری جهان را وداع گفت و قبرش در همان جا می باشد شیخ در کتب خود بیش از این دربارهٔ عبدالعظیم چیزی نگفته و با اختصار گذشته است.

نجاشی در رجال خود گوید: عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن على بن ابى طالب ابوالقاسم مؤلف کتاب خطبه های امیرالمؤمنین علیه السلام است و آن را احمد بن محمد بن خالد برقی از او روایت می کند عبدالعظیم در حال فرار از سلطان وقت واردری شد و در خانه یکی از شیعیان مخفی و درسكة الموالى ساكن شد.

عبدالعظیم در آن مخفی گاه که یک زیر زمین دور از انظار بود به عبادت مشغول شد، او روزها را روزه داشت و شب ها را به عبادت می گذرانید گاهی مخفیانه از منزل خارج می شد و به زیارت قبری که هم اکنون مقابل قبرش قرار دارد می رفت و آن جا را می رفت آن جا زیارت می کرد و می گفت این قبر یکی از فرزندان امام کاظم علیه السلام می باشد و بعد

ص: 242

عبد العظيم و صاحب بن عباد

محدث جليل القدر حاج میرزا حسین نوری در خاتمه مستدرک گوید: عبدالعظیم از بزرگان سادات است و ما اکنون در این جا حالات او را از رساله ای که صاحب بن عباد دربارۀ او نوشته و به خط بعضی از بنی بویه که تاریخ آن 516 می باشد نقل می کنیم، صاحب بن عباد رحمة الله عليه گوید: تو از من نسب عبدالعظیم را که در مقبره شجره مدفون است سؤال کردی و خواستی از حالات و خصوصیات او تو را مطلع سازم، اینک بطور اختصار می گویم.

او عبدالعظيم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب عليهما السلام می باشد که بر او و پدرانش سلام باد، او مردی عابد و پارسا و معروف به امانت و صدق لهجه و آشنا به امور دین بود او به عدل و توحید معتقد و حدیث و روایات زیادی نقل کرده است وی از ابوجعفر محمد بن على و ابوالحسن عسكرى روایت می کند و آن دو بزرگوار نامه هایی برای او نوشته اند.

عبدالعظیم راوی گروهی از اصحاب موسی بن جعفر و على بن موسى عليهم السلام می باشد او کتاب یوم و لیله را تالیف کرده است. گروهی از رجال شیعه مانند احمد بن ابی عبدالله برقی و ابوتراب رویانی از او روایت می کنند عبدالعظیم از دست حاکم وقت فراری بود و از شهری به شهری می رفت و خود را پیک سلطان معرفی می کرد تا آن گاه که به ری رسید و در محله ساربانان در منزل یکی از شیعیان در سکه الموالی فرود آمد.

صاحب بن عباد رحمة الله علیه سپس از آن چه در ری بر او گذشت گفتگو می کند که ما آن ها را قبلاً از رجال نجاشی نقل کردیم و بعد درباره اخبار و روایات او مطالبی آورده و در باب زیارت او حدیثی نقل می کند که ما آن را در جای خود نقل می کنیم و بعد دربارۀ توحید و عدل که در اخبار عبدالعظیم آمده و چند حدیث را نقل کرده است، جویندگان به کتاب زندگانی عبدالعظیم مراجعه کنند.

ص: 244

روایت عبدالعظیم از امام رضا علیه السلام

علمای رجال او را از اصحاب امام جواد و امام هادی علیهما السلام نوشته اند، و کسی او را از راویان امام رضا علیه السلام نشمرده است ولی او از امام رضا هم حدیثی نقل کرده و شیخ مفید حدیث او را از آن حضرت در کتاب اختصاص آورده است ممکن است گفته شود که در آن جا ابوالحسن هادی به ابوالحسن رضا تغییر پیدا کرده باشد و ناسخی در هنگام کتابت اشتباه کند.

اما این که از امام رضا علیه السلام حدیث نقل کرده باشد و بدون واسطه از آن جناب حدیث نقل کند بعید نیست زیرا عبدالعظیم حتی از هشام بن حکم روایت می کند و هشام در سال 198 در گذشته است. یعنی پنج سال قبل از شهادت امام رضا علیه السلام پس او در حال حیات امام رضا مردی جا افتاده بوده که از هشام روایت کرده و هم چنین او راوی حسن بن محبوب و محمد بن ابی عمیر هم می باشد.

نیابت عبدالعظیم از امام هادی علیه السلام

عبدالعظیم در شهر ری اقامت گزید و معلوم نیست وی در چه سالی به ری وارد شد و در چه سالی جهان را وداع گفت و چند سال در آن جا زندگی کرد، ولی ورود او مصادف با ایام امامت حضرت هادی علیه السلام بوده است و در حیات امام هادی هم در گذشته است و وفات حضرت عبدالعظیم باید در حدود سال های 250 باشد، زیرا امام هادی در سال 254 در گذشته است.

عبدالعظیم حسنی در شهرری مورد توجه شیعیان شد و مردم متوجه او شدند. او در اوایل مخفیانه با مردم ملاقات می کرد و نمی خواست کسی از بودن او در شهر ری آگاهی پیدا کند ولی با مرور زمان همه شیعیان از وجود او در شهرری مطلع شدند، آن ها نزد او می آمدند و مسائل شرعی خود را از وی سؤال می کردند و مشکلات خود را با او در میان می گذاشتند او گاهی هم مخفیانه از خانه بیرون می شده و برای زیارت قبریکی از فرزندان امام کاظم می رفته است.

در روایتی که در مسند عبدالعظیم حسنی نقل شده او از طرف امام هادی علیه السلام نیابت و وکالت داشته است و در شهرری سر پرست شیعیان بوده ابوتراب رویانی گوید: از ابوحماد رازی شنیدم می گفت من بر امام هادی علیه السلام در سرمن رأی وارد شدم و چند مسأله از او سؤال کردم که پاسخ مرا دادند بعد که خواستم با او وداع نمایم فرمود: هرگاه برایت مشکلی پیش آمد از عبدالعظیم حسنی سؤال کن و سلام مرا هم به او برسان.

ص: 246

عرض دین به امام هادی علیه السلام

ابوتراب رویانی گوید: حضرت عبدالعظیم حسنی گفت: بر امام هادی علیه السلام وارد شدم هنگامی که نظرش بر من افتاد به من خوشامد گفت و فرمود: ای ابوالقاسم تو حقاً دوست ما هستی گفتم: یا بن رسول الله آمده ام تا دین خود را بر شما عرضه کنم اگر عقاید من درست است بر آن ثابت باشم تا هنگامی که به لقای رحمت خداوند برسم امام علیه السلام فرمودند: عقاید خود را بگویید.

گفتم: من عقیده دارم که خداوند متعال یکی است و مانند ندارد، خداوند جسم نیست و به چیزی هم شباهت ندارد در او جسم، صورت عرض، و جوهر نیست، او جسم ها را پدید آورده و صورت ها را به تصویر کشیده است محمد صلى الله عليه و آله بنده و رسول او می باشد او خاتم پیامبران است و پیغمبری بعد از وی نخواهد بود تا آن گاه که قیامت بیاید و شریعت او خاتم همه شرایع است و تا قیامت شریعت دیگری نخواهد آمد.

امام و خلیفه و ولی امر بعد از او امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است، پس از وی فرزندش حسن بعد حسین علی بن حسین محمد بن علی جعفر بن محمد، موسى بن جعفر على بن موسى، محمد بن على و بعد شما امام و مولای من هستید امام هادی فرمودند بعد فرزندم حسن ولی بعد از وی مردم چه گونه خواهند بود. گفتم: مولای من او چگونه می باشد؟

امام هادی فرمودند امام بعد از فرزندم شخصش دیده نمی شود و نامش برده نمی گردد تا آن گاه که از غیبت بیرون گردد و جهان را پر از عدل و داد کند، بعد از آن که پر از ظلم و جور شده باشد عبدالعظیم گوید: به امام بعد از شما هم اقرار می کنم و عقیده دارم ولی آن ها ولی خداست و دشمن آنان دشمن خداوند می باشد، هرکس از آن ها اطاعت کند خداوند را اطاعت کرده است و معصیت آنان معصیت خداوند خواهد بود.

عقیده دارم معراج حق است، سؤال در قبر، بهشت، دوزخ، صراط، میزان، همه حق هستند، روز قیامت فرا خواهد رسید و خداوند همه را از گورها بیرون خواهد کرد و معتقد هستم واجبات خداوند بعد از ولایت، نماز، روزه، زکات، حج، جهاد و امر به

ص: 247

وفات ومدفن عبدالعظیم حسنی

فضیلت زیارت عبدالعظیم

شیخ صدوق در کتاب ثواب الاعمال حدیثی در فضیلت زیارت عبدالعظیم حسنی نقل کرده و گوید: محمد بن یحیی عطار قمی روایت می کند شخصی به خدمت حضرت هادی علیه السلام رفت امام علیه السلام از وی سؤال کردند: شما کجا بودید؟ عرض کرد به زیارت حسین بن علی علیهما السلام رفته بودم امام به آن شخص که از اهل ری بود، فرمودند: اگر قبر عبدالعظیم را که نزدیک شما هست زیارت کنی مانند این است که حسین علیه السلام را زیارت کرده باشی.

جعفر بن محمد بن قولویه نیز در کتاب کامل الزیارات این حدیث را از حسین ابن موسی بن بابویه از محمد بن یحیی عطار نقل می کند و صاحب بن عباد نیز در رساله خود که در حالات عبدالعظیم نوشته است آن را ذکر نموده است علامه محقق مرحوم شیخ عبدالحسین امینی قدس سره در تعلیقات کامل الزیارات می فرمایند این حدیث به خصوصیات این را وی بستگی دارد.

ظاهر امر چنین حکایت می کند که این مرد رازی به زیارت عبدالعظیم نمی رفته است و یا از مقام وفضل او آگاه نبوده و وی را آن طور که باید بشناسد نمی شناخته ،است لذا امام هادی علیه السلام به این وسیله خواسته است مقام و منزلت عبدالعظیم را به وی بشناساند و شخصیت معنوی او را به وی معرفی نماید تا او و دیگران متوجه موقعیت و شخصیت آن محدث بزرگوار بشوند و به زیارت قبر او بروند.

پدران و اجداد عبدالعظیم

پدرش عبدالله در زمان حیات جدش حسن بن زید متولد شد، و پدرش علی قبل از این که فرزندش متولد گردد در زندان ابو جعفر منصور دوانیقی خلیفه جابر عباسی درگذشت کفالت او را جدش حسن بن زید به عهده گرفت مادرش کنیزی بود که او را حیفا می گفتند حسن بن زید او را بر فرزندانش مقدم می داشت و به او بسیار محبت می کرد، و در تعلیم و تربیت او کوشش می نمود.

حسن بن زید

حسن بن زید بن حسن علیه السلام جد پدر حضرت عبدالعظیم مادرش ام ولد بود و زجاجه نام داشت و او را رقراق هم می گفتند در عمدة الطالب گوید: حسن از طرف منصور دوانیقی حاکم مدینه بود و در غیر مدینه هم حکومت می کرد او در مبارزات عموزاده های خود با بنی عباس از خلفای عباسی حمایت می کرد و او نخستین علوی می باشد که لباس سیاه پوشید و به شعار عباسیان عمل کرد، وی در سن هشتاد سالگی در سال 168 درگذشت.

خطیب بغدادی در تاریخ بغداد شرح حال او را مفصل آورده و گوید: حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب هاشمی مدنی از پدرش و عکرمة و عبدالله بن ابى بكر بن محمد بن عمرو بن حزم روایت می کند و از وی محمد بن اسحاق بن یسار و مالک بن انس و ابن ابی ذئب و عبدالرحمان بن ابی زیاد روایت می کنند، حسن بن زید یکی از مردان دستباز و با سخاوت بود و به همه احسان می کرد.

ابوجعفر منصور او را والی مدینه کرد و او پنج سال در آن جا حکومت نمود، پس از آن حسن مورد غضب او قرار گرفت و از مقامش عزل شد منصور تمام اموال او را مصادره کرد و وی را در بغداد به زندان افکند او همچنان در زندان بود تا منصور در گذشت بعد از منصور مهدی خلیفه شد و او بار دیگر حسن را از زندان آزاد نمود و همه اموالش را به او برگردانید وی در سفر حج در حاجر در گذشت و در همان جا به خاک سپرده شد.

برادران عبدالعظیم

ما در کتب انساب و تذکره های خاندان عصمت و طهارت در این باره جستجو کردیم، و بعد از تفحص و تحقیق نام چند نفر از برادران او را به دست آوردیم که اکنون به نظر خوانندگان محترم می رسد:

1- احمد بن عبدالله که گفته اند اعقاب او در مصر و کوفه بوده اند.

2- حسن بن عبدالله معروف به مهفهف که در هنگام خلافت معتضد متولی فدک بوده است.

3- محمد بن عبدالله که او را نیز مهفهف می گفتند. اعقاب او در زنجان و ابهر زندگی می کرده اند.

روایت او در مسند الرضا

عبدالعظیم حسنی از امام رضا علیه السلام یک حدیث روایت کرده و ما آن را در کتاب آداب حدیث 12 نقل کرده ایم. او می گوید امام رضا علیه السلام فرمودند: ای عبدالعظیم دوستان مرا از طرف من سلام برسان و به آن ها بگوشیطان را به دل های خود راه ندهند و به آنان بگو در گفتار راستگو باشند و امانت ها را ادا نماید و با همدیگر منازعه و جدال ننمایند و سکوت را مراعات نمایند و به کارهای بیهوده خود را مشغول نکنند.

به دوستان من بگو با یکدیگر رفت و آمد نمایند و این کارها موجب نزدیکی من با آن ها می گردد دوستان من نباید اوقات خود را به مخالفت و دشمنی با یکدیگر بگذرانند من با خود عهد کرده ام که از خداوند طلب نمایم تا کسانی را که مرتکب این گونه کارها می شوند عذاب کند و آنان را مورد خشم و غضب خود قرار دهد و این ها در آخرت زیانکار خواهند شد و سودی نخواهند برد.

به دوستان من بگو که خداوند نیکوکاران آن ها را آمرزیده و از بدکاران در گذشته است، مگر کسانی که شرک آورده و یا یکی از دوستان مرا رنجانیده باشند و یا در دل خود نسبت به آنان کینه ای داشته باشند خداوند از این گونه افراد نخواهد گذشت اگر او از این کار زشت خود دست کشید مورد رحمت و آمرزش خود قرار خواهد گرفت و اگر در این عمل باقی ماند خداوند روح ایمان را از وی می گیرد.

این گونه جماعت با این خصوصیات از دوستان ما هم محسوب نمی گردند و از

ص: 253

مؤلف گوید:

حضرت عبدالعظیم حسنی درمیان خاندان علوی شاید تنها فردی باشد که اخبار و احادیث مدوّن دارد و حتی احادیث او از احادیث علی بن جعفر هم بیشتر می باشد شیخ کلینی و صدوق در کافی و من لایحضره الفقیه به احادیث او استناد کرده اند و شیخ طوسی هم اخبار او را در کتب خود نقل می کند و در کتب قدما اکثر روایات او مورد استناد قرار گرفته است.

ما در مورد عبدالعظیم حسنی تحقیق و بررسی جامعی کرده ایم و تمام کتب حدیثی شیعه را مورد مطالعه قرار دادیم و از آن بزرگوار در حدود هفتاد حدیث مسند جمع کردیم و در یک مجموعه به نام عبدالعظیم الحسنى حياته و مسنده چاپ نمودیم و کتاب در چهار بخش تدوین شده بخش اول حالات ،عبدالعظیم بخش دوم مسند عبدالعظیم بخش سوم آباء واجداد عبدالعظیم و بخش چهارم مشیخه عبدالعظیم

185-عبدالله بن ابان زیات

احمد بن ابی عبدالله برقی در رجال خود او را از اصحاب امام کاظم نوشته، ولی شیخ در رجال او را از یاران امام رضا سلام الله علیه می داند از این راوی جز نام خبر دیگری نیست و همه دربارۀ او سکوت کرده اند او از امام رضا علیه السلام چند حدیث روایت می کند که ما آن ها را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 231 و در کتاب تفسیر حدیث 96- 99- 100- 101 و در کتاب نکاح حدیث 102 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم: مردی با دختر عموی خودش ازدواج می کند، در حالی که وی از ام ولد پدر بزرگ خود شیر خورده است، آیا آن دختر بر آن جوان حرام می گردد یا خیر امام علیه السلام فرمودند: حرام نیست.

187- عبدالله بن جندب

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه چند حدیث نقل می کند، ما آن ها را در کتاب نبوّت حدیث 31 و کتاب امامت حدیث 420- 453 و در کتاب تفسیر حدیث 153 و در کتاب رجال حدیث 97 ذکر کرده ایم او گوید: حضرت رضا علیه السلام برای من نوشتند: خداوند تو را رحمت کند از گروهی که تا دیروز با تو برادر بودند و اکنون با تو از در مخالفت در آمده اند و با تو دشمنی می کنند.

نوشته ای اینک آن ها با تو مخالف می باشند و از تو براءت می جویند و زندان بودن پدرم را وسیله قرار می دهند امام در آخر نامه نوشته بودند شیطانی برآن ها ظاهر شد و آن ها را گمراه کرد و آنان را در امور دین و دنیا گرفتار شبهه نمود، آن ها دروغ گفتند و از باطل متابعت کردند و بر امام خود دروغ بستند آن ها خواستند از نزد خود هدایت شوند و به همین جهت دنبال تأویلات و توجیهات رفتند.

اکنون باید از همان جائی که می بایست رهنمایی می شدند، از همان ناحیه هلاکت آنان خواهد رسید هر چه به آن ها برسد از طرف خودشان می باشد و خداوند به

ص: 257

188-عبد الله بن سمره

از این راوی در کتب رجال ذکری نیست و او یک حدیث از امام رضا علیه السلام نقل می کند، ما آن حدیث را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 32 ذکر کرده ایم. او می گوید امام رضا علیه السلام از نزد ما گذشتند، ما دربارۀ امامت او با هم مخاصمه می کردیم هنگامی که از ما دور شد من و تمیم بن یعقوب سراج که از اهل برقه بود با امامت او مخالف بودیم و به زیدیه اعتقاد داشتیم دنبال وی را گرفتیم.

هنگامی که وارد بیابان شدیم تعدادی آهو در آن جا مشاهده کردیم، در این جا على بن موسی الرضا به یک بچه آهو که تازه متولد شده بود اشاره کردند، بچه آهو آمد و در مقابل او قرار گرفت، امام رضا علیه السلام آهو را گرفتند و دست به سر و صورتش کشیدند و آن را به غلام خود دادند، بچه آهو ناراحت بود و می خواست خود را خلاص کند و به چراگاه برود.

در این هنگام امام رضا سلام الله علیه سخنانی به بچه آهو گفت که ما آن را نشنیدیم بچه آهو ساکت شد و بعد به من فرمودند: ای عبدالله هنوز ایمان نیاورده ای عرض کردم چرا ایمان آوردم تو سیدمن و حجت خداوند برخلق او می باشی، و من اکنون از گذشته توبه می کنم بعد از این امام رضا علیه السلام به آن بچه آهو اشاره کردند و او هم به میان آهوان در چراگاه رفت.

آهو در هنگام رفتن خود را به بدن امام می مالید و از دیدگانش اشک جاری بود و فریاد می زد، امام علیه السلام فرمودند می دانید او چه می گوید؟ گفتم خدا و رسول و فرزند رسول می دانند او چه می گوید او می گوید تو مرا نزد خود طلب کردی و من امیدوار بودم از گوشت من بخوری و اکنون که مرا رها می کنی و دستور می دهی میان آهوان بروم محزون می باشم.

ص: 258

189-عبدالله بن صلت

مؤلف گوید:

خاندان صلت قمی از خاندان های علم و حدیث و فقه می باشند، آن ها در قرن دوم و سوم و چهارم رجالی عالی مقام داشته اند فرزندان و احفاد آن ها همگان از مشاهیر عصر خود بوده اند گروهی از آن ها در قم و جماعتی هم در بخارا و جاهای دیگر به مذهب اهل بیت علیهم السلام خدمت کرده اند که شیخ صدوق رضوان الله علیه در مقدمه کمال الدین به این خاندان اشاره ای دارد و از دانش و کمال آن ها یاد می کند

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا سلام الله علیه دو حدیث نقل می کند و ما آن ها را در کتاب طلاق حدیث 28 و کتاب رجال حدیث 37 نقل کرده ایم.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث روایت می کند، ما آن را از کتاب امامت مسندالرضا حدیث 79 نقل کرده ایم. او می گوید امام رضا علیه السلام از پدران خود از علی علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: ای علی این امر از شما آغاز می گردد و به شما ختم می شود (یعنی امامت) شما صبر پیشه کنید که عاقبت با پرهیزکاران می باشد.

شما حزب خدا هستید و دشمنان شما حزب شیطان می باشند خوشا به حال کسانی که از شما اطاعت کنند و وای بر کسانی که نافرمانی شما را بنمایند شما حجت خداوند در میان بندگان او هستید و شما آن ریسمان محکمی می باشید که هرکس به آن چنگ زند هدایت می گردد و هرکس آن را رها کند گمراه می گردد من بهشت را از خداوند برای شما مسألت می کنم شما همواره در اطاعت خداوند پیشتاز هستید و سزاوار به آن می باشید.

ص: 262

192-عبد الله بن قيس

از این راوی در کتب رجال حدیث نامی نیست او یک روایت از امام رضا علیه السلام نقل کرده که ما آن را در کتاب تفسیر مسندالرضا حدیث 60 نقل کرده ایم. او می گوید امام رضا سلام الله علیه آیه شریفه: ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ﴾ را عنوان کردند من عرض کردم او هم مانند ما دو دست دارد؟ امام علیه السلام فرمودند: اگر خداوند چنین باشد که مخلوق خواهد بود.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام یک حدیث نقل کرده است و ما آن را در کتاب تفسیر حديث 91 ذکر نموده ایم او می گوید ما در محضر ابوالحسن دوم عليه السلام بودیم، حسن بن جهم از آن حضرت سؤال کرد و گفت آن ها با ما به آیه ﴿ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ﴾ استناد می کنند امام علیه السلام فرمودند: خداوند در آن جا سکینه را به رسول خدا نازل کردند و برای او فضیلتی نیست و انزال سکینه به وی ارتباطی ندارد.

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث نقل می کند و ما آن ها را درکتاب امامت حديث 240 و در کتاب دعاء حديث 4-5 و درکتاب طهارت حدیث 32 و درکتاب صوم حدیث 55 و در کتاب نکاح حدیث 8 و درکتاب تجمل حدیث 38 و درکتاب قضاء حدیث 2 ذکر کرده ایم، او می گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم روی فرش های مصوّر می توان نشست؟ فرمودند: عجم ها به آن تصاویر احترام می کنند ولی ما آن ها را حقیر و پست می شماریم و برای تحقیر روی آن می نشینیم.

ص: 265

196-عبد الله بن هشام

197-عبدالملک بن هشام

از این راوی نامی در کتب رجال فریقین نیست او دو حدیث از امام رضا علیه السلام نقل می کند، در یکی از آن ها عبدالملک و در دیگری عبدالملک بن هشام آمده است و ما آن دو حدیث را در کتاب جنائز مسند الرضا حدیث 6 و در کتاب رجال حدیث 62 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم مردی از پرده کعبه مقداری خریداری کرد و حاجت خود را از آن بر طرف نمود مقداری از آن در دست او ماند آیا می تواند آن را بفروشد؟ فرمودند می تواند بفروشد و یا به کسی هبه کند و از او سود برد و از آن برکت بجوید عرض کردم می تواند آن را کفن خود هم قرار دهد؟ فرمود: نمی تواند آن را برای خود به عنوان کفن استفاده نماید.

199-عبید خادم امام رضا

او یکی از خادمان حضرت رضا علیه السلام بود و در خراسان به آن جناب خدمت می کرد و بعد از شهادت آن بزرگوار از خراسان بطرف بصره رفت و در آن جا از امام عليه السلام روایت نمود ما از او فقط یک حدیث به دست آورده ایم و آن را در کتاب تجمل مسند الرضا حدیث نقل کرده ایم او در حدیث خود نقل کرده که گروهی از مردمان خراسان نزد آن حضرت آمدند و گفتند.

مردم راجع به لباس پوشیدن شما حرف می زنند و اعتراض دارند امام علیه السلام فرمودند: یوسف بن يعقوب عليه السلام پیامبر بود و فرزند پیامبر، او لباس دیبا در بر می کرد و کمربند طلائی بر کمر می بست و در مجالس آل فرعون می نشست و این طرز لباس او را از مقام خود پائین نیاورد، آن کس مورد مذمت می باشد که در زندگی عدالت نداشته باشد در صورتی که مردم احتیاج به عدالت او داشته باشند.

امام باید در جامعه عدالت داشته باشد و به حق حکم کند، هرگاه به کسی وعده داد به وعده اش وفا نماید و هرگاه سخنی ،گفت راست بگوید، خداوند چیزهایی را حرام کرده و آن حرام را نباید انجام داد چه کم باشد و یا زیاد و چیزهایی را هم حلال نموده است چه زیاد باشد و یا اندک.

201-عبیدالله بن اسحاق مدائنی

او نیز مجهول است، در جامع الرواة او را باستناد حدیثی که از امام صادق و کاظم و رضا علیهم السلام نقل کرده ذکر می کند ولی از حالات وی اطلاعی نیست او از امام رضا سلام الله علیه دو حدیث روایت می کند و ما آن ها را در کتاب حدود مسندالرضا حدیث 1-2 نقل کرده ایم او می گوید از امام رضا علیه السلام سؤال شد تفسیر آیه شریفه ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا﴾ تا آخر چیست؟

امام علیه السلام فرمودند: هرگاه با خدا و رسولش جنگ کرد و در زمین تولید فساد و ناامنی نمود و لیکن مرتکب قتل نشد و مال کسی را هم نگرفت در این صورت از آن منطقه تبعید می گردد، راوی گوید عرض کردم چگونه تبعید می شود؟ فرمودند: از آن شهری که مرتکب فساد شده به جای دیگری تبعید می گردد، برای اهالی آن شهر می نویسند با او معامله و رفت وآمد نکنند و به او زن هم ندهند. تا یک سال با او چنین رفتار می گردد و اگر از آن شهر بیرون شد و به جایی دیگر رفت برای آن ها هم این طور نوشته می شود تا یک سالش به پایان برسد راوی گوید: اگر از آن شهر بیرون شد و به سرزمین مشرکان رفت و خواست در آن جا سکونت کند، فرمودند: اگر در آن جا سکونت کرد با آن ها جنگ می شود.

ص: 270

202-عبیدالله بن علی

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه چند حدیث نقل می کند و ما آن ها را در کتاب نبوت حدیث 20 و کتاب امامت حدیث 82- 460- 461- 462 و در کتاب نوادر حدیث 37- 40- 42- 43- 44- 46 ذکر کرده ایم. او می گوید: امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت کردند که رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمودند: هر نسب و سببی روز قیامت منقطع خواهد شد، مگر کسانی که با من قرابت سببی و نسبی داشته باشند.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام یک حدیث نقل کرده و ما آن را در کتاب حج حدیث 68 نقل کرده ایم او می گوید از امام رضا سلام الله علیه سؤال کردم چه می فرمایید درباره کسی که پولی گرفته تا حج به جای آورد ولی خودش آن را انجام نمی دهد و به دیگری واگذار می کند، فرمودند: مانعی ندارد.

ص: 273

204-عذر

او کنیزی از اهل کوفه بود مامون وی را برای خدمت در خانه امام رضا علیه السلام به وی هدیه کرده بود او در منزل آن جناب به خدمت در کارهای خانه مشغول بود او یک حدیث از روش زندگی امام رضا سلام الله علیه را نقل می کند و ما آن را در باب سیره امام در مسندالرضا ذکر کرده ایم محمد بن یحیی صولی گوید: مادر پدرم که نامش عذر بود می گفت:

مرا با گروهی از کوفه خریداری کردند و برای مامون به خراسان فرستادند، من از بردگانی بودم که در کوفه به دنیا آمده بودم ما را نزد مامون بردند و ما در منزل مأمون در بهشتی که همه چیز در آن بود زندگی می کردیم در آن جا انواع و اقسام خوراکی ها و آشامیدنی ها و عطرهای گوناگون و پول زیادی بود و ما از هر جهت در رفاه و خوشی بودیم و از انواع لذت ها استفاده می کردیم.

بعد از مدتی مامون ما را برای خدمتگزاری در خانه امام رضا علیه السلام به آن جا فرستادند و ما در آن جا از همۀ آن لذت ها و خوشی ها محروم شدیم کسی را مامور کرده بودند تا شب ها ما را از خواب بیدار کند و ما نماز بگزاریم و این نماز گزاردن بر ما بسیار سخت بود، من همواره آرزو می کردم از آن خانه بیرون شوم تا آن گاه که امام رضا مرا به عمویت عباس بخشیدند و من بار دیگر به زندگی لذت بخشی رسیدم.

صولی گوید: ما در بزرگ من در سال 270 در گذشت و صد سال عمر داشت، ما از وی از حالات امام رضا علیه السلام سؤال می کردیم. او می گفت: خاطراتی که من از وی به یاد دارم این است که او از عود هندی برای بخور استفاده می کرد و خود را با مشک و گلاب خوشبو می نمود و نماز صبح را در اول وقت انجام می داد و بعد به سجده می رفت و تا طلوع آفتاب در سجده بود.

هنگام طلوع آفتاب از عبادت فارغ می شد و برای مردم می نشست تا هرکس می خواهد به حضورش برود و یا سوار می شد و از خانه بیرون می آمد، هیچ کس توانایی

ص: 274

205-عطية بن رستم

احمد بن ابی عبدالله برقی در رجال خود او را از اصحاب امام کاظم علیه السلام ذکر کرده است و شیخ طوسی وی را از راویان امام رضا سلام الله علیه می داند او یک حدیث از امام رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب طلاق مسند الرضا حدیث 41 نقل کرده ایم، او می گوید از امام رضا علیه السلام سؤال کردم مردی زنش را ظهار می کند فرمود اگر با سوگند باشد ظهار محسوب نمی گردد.

207-علی بن ادریس

از این راوی در کتب رجال حدیث ذکری نشده در جامع الرواة به استناد حدیثی که وی از امام رضا علیه السلام نقل می کند او را ذکر کرده است ولی او کاملاً مجهول می باشد او سه حدیث از امام رضا سلام الله عليه نقل کرده و ما آن ها را در کتاب صوم مسند الرضا حديث 29 و در کتاب نکاح حدیث 58- 80 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا سلام الله علیه سؤال کردم من مالک کنیزی شدم و با او همبستر هم گردیدم ولی بعد از ملکیت من در آمد و رفت در اختیار دیگری قرار گرفت و بعد دختری از وی متولد شد آیا فرزند من می تواند با آن دختر ازدواج کند، امام فرمودند: آری مانعی ندارد چه بعد از مقاربت باشد و یا بعد از آن.

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام روایات متعددی نقل می کند و ما آن ها را در کتاب توحيد حديث 47 وكتاب نبوت حدیث 19 و در کتاب امامت حدیث 210 و در کتاب تفسیر حدیث 29- 86- 145- 146- 173 و در کتاب ایمان و کفر حدیث 78- 80- 97 و در کتاب حج حدیث 44- 45 و در کتاب زیارت حدیث 3 و در کتاب معیشت حدیث 41- 53 ذکر کرده ایم.

در کتاب اشر به حدیث 14 و در کتاب تجمل حدیث 34 و در کتاب مواریث حدیث 3 و در کتاب نوادر حدیث 70 علی بن اسباط گوید: امام رضا علیه السلام فرمودند: یک منادی در هر شب و روز فریاد می زند ای بندگان خدا از معصیت دست بردارید اگر چهار پایان چرنده و یا کودکان شیرخوار و یا پیرمردان عبادت کننده نبودند، عذاب، شما را می گرفت و در هم خرد می کرد و نابودتان می ساخت.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل می کند و ما آن را در کتاب رجال حدیث 46 نقل کرده ایم وی می گوید امام رضا علیه السلام فرمودند: محمد بن فرات مرا اذیت کرد، خداوند او را گرفتار کند و گرمی آهن را به او بچشاند، او مرا رنج داد همان گونه که ابوالخطاب لعنة الله عليه امام صادق علیه السلام را رنج داد هیچ خطابی مانند محمد بن فرات بر ما دروغ نبست به خداوند سوگند هرکس به ما دروغ نسبت دهد خداوند از گرمی آهن به او خواهد چشانید.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت حدیث 74 ذکر کرده ایم، او گوید: امام رضا سلام الله علیه از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليهم اجمعین روایت می کند که جبرئیل از میکائیل و او از اسرافیل و او از لوح و او از قلم نقل کرده که خداوند متعال فرمود: ولایت علی بن ابی طالب حصار محکم من است هرکس وارد آن حصار گردد از عذاب من ایمن خواهد بود.

مناقب على بن جعفر

شیخ کشی در رجال خود گوید: علی بن جعفر می گفت: مردی که خیال می کنم از واقفیه بود از من سؤال کرد برادرت چه کرد؟ گفتم او در گذشت، گفت: از کجا می گویی او در گذشته؟ گفت:م اموال او را تقسیم کردند و زنانش هم شوهر کردند و امام بعد از او هم به سخن آمد گفت امام بعد از او کیست؟ گفتم: فرزندش علی ،

گفت: او چه کرد؟ گفتم او هم درگذشت. گفت: از کجا می گویی؟ گفتم: مال او تقسیم شد و زنانش هم شوهر کردند.

گفت: امام بعد از او کیست؟ گفتم: فرزندش ابوجعفر.

او به من گفت: تو با این سن و سال و مقامت و پدرت کسی مانند جعفر بن محمد آن کودک را امام می دانی؟ من در پاسخ او گفتم: تو شیطان هستی راوی گوید: علی بن جعفر در این هنگام محاسن خود را به دست گرفت و آن را به طرف آسمان بلند کرد و گفت: وقتی که خداوند او را برای امامت اهلیت دهد و مرا با این ریش سفید شایسته آن مقام نداند چه می توان کرد.

جمال الدين بن عنبة گوید: علی بن جعفر صادق علیه السلام مکنّی به ابوالحسن که او را عریضی می گفتند کوچک ترین فرزند امام صادق بود، هنگامی که پدرش درگذشت او کودک بود وی عالمی بزرگ به شمار می رفت و از برادرش موسی كاظم علیه السلام روایت می کرد و همچنین از پسر عموی پدر خود حسین ذی الدمعه نیز حدیث می نمود و او در زمان امام هادی علیه السلام درگذشت.

او همراه برادرش محمد بن جعفر در مکه قیام کرد ولی بعد از آن برگشت و از وی جدا شد و به امامت برادر زاده اش اعتقاد داشت او در عریض که جایی در نزدیک مدینه می باشد سکونت کرد و از این جهت او و فرزندانش را عریضی هم مي گفتند، از وی چهار فرزند بر جای ماندند به نام محمد احمد شعرانی، حسن و جعفر اصغر.

ص: 280

على بن جعفر در کتب عامه

زبیدی در تاج العروس گوید: عریض بر وزن زبیر نام یک دره در نزدیک مدینه منوره است و در حدیث هم نام آن محل آمده است و امام ابوالحسن علی بن جعفر بن

ص: 281

مدفن على بن جعفر

محمد تقی مجلسی گوید: قبر او در قم مشهور می باشد، من شنیدم اهل کوفه از وی در خواست کردند در شهر آن ها اقامت کند و او مدتی درکوفه مقیم شد و کوفیان از وى اخذ حدیث کردند و او هم از حدیث آن ها استفاده کرد، بعد از آن مردمان قم از او خواستند در قم اقامت نماید او هم وارد قم شد و در همان جا در گذشت، فرزندان او در شهرها پراکنده شدند و هرکدام به جایی رهسپار گردیدند.

قبر یکی از اولاد او در اصفهان در قریه حسین برخوردار است که به سید کمال الدين معروف می باشد که اکنون زیارتگاه می باشد و سادات نطنز اکثراً از اولاد او هستند و اکنون فرزندان او سیدابوالمعالی و سیدابوعلی و فرزندان آن ها در اصفهان از بزرگان دین و دنیا می باشند.

محمد باقر مجلسی دوم در کتاب مزار بحارالانوار گوید: علی بن جعفر که به جلالت مقام معروف و مشهور است و موقعیت او بر همگان روشن می باشد در قم مدفون است و اما این که خبر دفن او در قم صحت دارد و یا نه در کتب معتبر در این باره چیزی نیست ولی اکنون قبری به نام او در قم هست و روی لوحی، نام وی را نوشته اند و این لوح از قدیم در آن جا نهاده شده است.

محدث نوری رضوان الله علیه در خاتمه مستدرک گوید: من از این دو عالم جلیل که از اهل تجربه و فن هستند در شگفت هستم که چگونه از دفن علی بن جعفر درقم سخن گفته اند و از روی نوشته ای که روی قبر او بوده می گویند او در قم دفن شده و یا این که شنیده اند که وی به دعوت اهالی قم به این جا آمده و در این شهر در گذشته بطور جزم قبر او را در قم بنویسند ولی با دلائلی که اکنون ذکر می شود او در قسم دفن نشده است:

ص: 283

روایات او در مسند

او از امام رضا سلام الله علیه چند حدیث روایت می کند و ما آن ها را در کتاب امامت حدیث 356- 459 و در کتاب تجمل حدیث 39 و در کتاب نوادر حدیث 39 نقل کرده ایم او می گوید: از امام رضا سلام الله عليه سؤال کردم: آیا نشستن و یا نماز گزاردن روی فرش های حریر و دیبا جایز است؟ امام فرمودند: مانعی ندارد ولیکن روی آن سجده نکنید. (1)

213-علی بن حسان

214-على بن حسن بن فضال

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل می کند، ما آن را در کتاب رجال حدیث 23 نقل کرده ایم.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه یک حدیث روایت می کند و ما آن را در کتاب زکوة حدیث 28 نقل کرده ایم او می گوید امام رضا علیه السلام برای پدرم چیزی فرستاده بودند پدرم برای آن حضرت نوشتند در آن چه فرستاده ای خمس هست؟ فرمودند. وقتی که صاحب خمس چیزی را می فرستد در آن خمس نیست.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث نقل کرده و ما آن را در کتاب نکاح حدیث 21 ذکر کرده ایم او می گوید: از آن جناب پرسیدم مردی بازنی ازدواج می کند و مهریه آن را یک خادم قرار می دهد فرمودند یک خادم متوسط باید به او بدهد،

ص: 290

217-علی بن خطاب

او نیز از واقفیه است شیخ در رجال خود او را از اصحاب امام کاظم علیه السلام می داند و گوید او واقفی بوده است. او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل کرده که ما آن را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث 483 ذکر نموده ایم، او می گوید: در عرفه حضرت رضا علیه السلام را با چندنفر از عموزادگانش دیدم، علی بن موسی در نزدیک من توقف کرد، من در آن حال تب داشتم و حالم بسیار بد بود و تشنگی برمن غلبه کرده بود.

وی به یکی از غلامانش چیزی گفت که من آن را درک نکردم، غلام فرود آمد و مقداری آب آورد آب را خورد و بقیه را برسرش ،ریخت، بار دیگر فرمود: این ظرف را پر از آب کن و به آن پیرمرد بده، علی بن خطاب گوید: غلام آب را برای من آورد و گفت: تب داری، گفتم آری گفت از این آب بخورد من از آن آب خوردم تبم قطع گردید یزید بن اسحاق گفت: وای بر تو منتظر چه هستی و چه می گویی، گفتم ای برادر دست از من بازدار.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه یک حدیث روایت کرده و ما آن را در کتاب امامت حدیث 215 نقل کرده ایم، او می گوید: به امام رضا علیه السلام گفتم: نزدیک ما مردی هست می گوید پدرت زنده است و تو حقیقت را می دانی امام علیه السلام :فرمودند: سبحان الله رسول خدا صلى الله عليه و آله مرده ولی موسی بن جعفر نمرده است، آری به خداوند سوگند او از دنیا رفت و کنیزان او هم شوهر کردند.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه دو حدیث روایت می کند ما آن ها را در کتاب تفسیر حدیث 170 و کتاب جنائز حدیث 22 نقل کرده ایم، او می گوید: از امام رضا علیه السلام از تفسیر آیه شریفه ﴿أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَ إِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ﴾ پرسیدم، امام علیه السلام فرمودند: مقصود از جنب الله در این جا امیرالمؤمنین و اوصیای بعد از او می باشند.

222-علی بن صدقه رقی

از این راوی نیز اسمی درکتب رجال حدیث نیست او یک حدیث از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند و ما آن را در کتاب زیارت مسند الرضا حدیث 8 ذکر نموده ایم او می گوید علی بن موسی الرضا از پدرانش علیهم السلام روایت می کند که امام سجاد سلام الله عليه کنار قبر امیرالمؤمنین علیه السلام ایستادند و این زیارت را خواندند: ﴿السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِينَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ﴾ تا آخر و این همان زیارت معروف به امین الله می باشد.

224-علی بن عبدالله بن عمران

از این محدث نیز نامی نیامده و او کاملاً مجهول است، در جامع الرواة به استناد روایتی که از امام رضا علیه السلام نقل کرده او را از اصحاب آن جناب دانسته و او یک حدیث از آن حضرت نقل می کند ما آن را در کتاب صلوة مسند الرضا حدیث 117 ذکر نموده ایم.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه یک حدیث نقل کرده است و ما آن را در کتاب آداب و مواعظ حدیث 17 ذکر نموده ایم او می گوید: امام رضا علیه السلام می فرمودند: امام باقر سلام الله علیه به اسماعیل گفتند: ای اسماعیل قبل از شما افرادی زندگی می کردند که هرگاه یکی از آن ها لباس و وسایل زیادی داشت آن را به برادر نیازمند خود می داد تا از آن ها استفاده کند.

راوی گوید: من به امام باقر علیه السلام عرض کردم اکنون در میان ما از این گونه کارها نیست فرمود در میان شما اکنون کسی نیست که لباس های زیادی خود را به برادر دینی خود بدهد، گفتم خیر امروز کسی را من ندیده ام، امام باقر علیه السلام در این هنگام دست بر ران خود زدند و گفتند پس این ها با یکدیگر برادر نیستند.

227-علی بن محمد نصیری

از این راوی در کتب رجال ذکری نشده و او مهمل و مجهول می باشد، او یک روایت از امام رضا سلام الله علیه نقل می کند ما آن را در کتاب تجمل حديث 26 نقل کرده ایم. او می گوید: من با دختر جعفر بن مسعود کاتب ازدواج کرده بودم و او را بسیار دوست می داشتم مدتی از ازدواج ما می گذشت و ما بچه دار نشدیم.

من خدمت امام رضا سلام الله عليه رفتم و عرض کردم که وضعم چنین است و تاکنون بچه دار نشده ایم امام رضا علیه السلام تبسم فرمودند و گفتند: انگشتری که نگینش فیروزه باشد تهیه کن و روی آن بنویس ﴿رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَأَنْتَ خَیْرُالوارِثینَ﴾ من دستور امام را بکار بستم و یک سال نگذشت که خداوند به ما کودکی عنایت فرمود.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه یک حدیث نقل کرده و ما آن را در کتاب رجال حدیث 20 ذکر نموده ایم، او گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم راه من دور است و نمی توانم در هر وقت این جا بیایم و مسائل دینی خود را بپرسم، اکنون بفرمایید برای مسائل دینی به کجا مراجعه کنم.

امام علیه السلام فرمودند: هرگاه به مسأله ای احتیاج پیدا کردی به زکریا بن آدم قمی که مادر امور دین و دنیا به او اعتماد و اطمینان داریم مراجعه کنید و مسائل خود را از وی بپرسید او گوید من بعد از مراجعت نزد زکریا بن آدم رفتم و احتیاجات خود را از وی سؤال کردم.

231-علی بن مهران

232-على بن يونس بن بهمن

شیخ طوسی او را از اصحاب امام رضا سلام الله علیه نوشته و طبق معمول فقط به نام او اكتفاء کرده است. او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب رجال مسندالرضا حدیث 57 ذکر نموده ایم. او می گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: قربانت گردم، اصحاب ما با یکدیگر اختلاف کرده اند، امام فرمودند: آن ها در چه چیز اختلاف کرده اند.

راوی گوید: عرض کردم قربانت گردم در مورد مسائلی که زراره و هشام بن حکم با هم اختلاف کرده اند زراره می گوید منفی چیزی نیست و او آفریده نمی باشد. ولی هشام گوید: منفی چیزی هست و مخلوق هم می باشد، امام علیه السلام به او فرمودند: در این جا سخن هشام را بشنوید و گوش به گفته های زراره ندهید.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث روایت کرده و ما آن را در کتاب احتجاجات حدیث 8 نقل کرده ایم، این روایت مفصل است و نیاز به شرح و بسط دارد جویندگان به اصل کتاب مراجعه کنند.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام دو حدیث نقل می کند، ما آن ها را در کتاب امامت حدیث 229 و کتاب معیشت حدیث 33 ذکر کرده ایم. او می گوید از امام رضا علیه السلام پرسیدم: مردی مدیون است و در نزد او مالی معین از یک مرد معین هست، فرمودند: طلبکاران در آن مال موجود حقی ندارند.

ص: 303

236-عمرو بن ابراهيم

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام یک حدیث روایت می کند که ما آن را در کتاب زیارت حدیث 47 نقل کرده ایم، او می گوید امام رضا سلام الله علیه فرمودند: هرکس توانایی ندارد نزد ما بیاید باید نزد دوستان صالح ما برود تا ثواب زیارت ما را به دست بیاورد و هرکس نمی تواند ما را زیارت کند به زیارت دوستان ما برود که پاداش زیارت ما را به او می دهند.

239-عون بن محمد

او كاتب امام رضا علیه السلام بود و هنگام اقامت امام در خراسان برای آن جناب کتابت می کرد ولی در کتاب ها و مصادر نامی از او نیست، او یک حدیث از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند که ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 368 نقل کرده ایم.

او می گوید: امام رضا سلام الله علیه فرزندش محمد را همواره با کنیه خطاب می کرد و می فرمود ابو جعفر برای من نامه نوشته و یا من برای ابوجعفر نامه ای نوشته ام در صورتی که در آن هنگام ابوجعفر علیه السلام در مدینه کودک بودند و نامه های ابوجعفر که خیلی هم بلیغ بود می رسید و امام رضا می فرمودند ابوجعفر وصی و جانشین من می باشد.

ص: 306

ف

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه دو حدیث روایت می کند. و ما آن ها را در کتاب ایمان و کفر حدیث 133 و کتاب آداب و مواعظ حدیث 28 نقل کرده ایم، او می گوید: از پدرم علی بن موسى عليهما السلام شنیدم که از پدران خود علیهم السلام روایت می کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: هرکس خشم خود را نگه دارد خداوند عذاب خود را از وی بر می دارد و هرکس خلق و خوی نیک داشته باشد خداوند پاداش روزه دار نماز شب خوان را به او می دهد.

ص: 308

241-فتح بن یزید جرجانی

242-فضالة بن ايوب

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه فقط یک حدیث روایت می کند، و ما آن را در کتاب تفسیر حدیث 191 نقل کرده ایم. او می گوید از امام رضا علیه السلام از تفسیر آیه شريفة ﴿قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاء مَّعِین﴾ سؤال شد، امام علیه السلام فرمودند: مقصود از «ماؤکم» امامان هستند که درهای خداوند بین او و مردم می باشند و منظور از «ماء معین» هم علم امام است.

فضل بن سهل و مامون

به طوری که نقل شد او را برای مامون برگزیدند و استخدام او با موافقت هارون انجام گرفت و حتی چند نفر از علمای بزرگ هم عقیده دارند و نقل کرده اند که او به دست مامون مسلمان شده است پس او از آغاز فعالیت های سیاسی و حکومتی با مامون بوده است و نبض همه کارهای مربوط به او را در دست داشته و نقاط ضعف و قوت مامون را خوب می دانسته است.

ابن اثیر در حوادث سال 192 گوید: در این سال هارون برای جنگ با رافع بن لیث به طرف خراسان حرکت کرد در هنگام مسافرت هارون بیمار بود، هارون فرزندش قاسم را در رقه گذاشت و فرزندش امین را هم در بغداد به جای خود مقرر کرد و به مامون هم گفت: در بغداد بماند و خود نیز تصمیم گرفت از طریق نهروان به طرف خراسان عزیمت کند و در پنجم ماه شعبان سال 192 بغداد را ترک کرد

در این هنگام که هارون عازم خروج بود، فضل بن سهل نزد مامون رفت و گفت:: اکنون پدرت عازم خراسان می باشد و معلوم نیست در این مسافرت چه حوادثی پیش خواهد آمد خراسان منطقه حکومت شماست، ولی محمد امین در بغداد برتو مقدم

ص: 313

آغاز وزارت فضل بن سهل

مامون به اتفاق فضل بن سهل در لشکر هارون حرکت کردند و بعد از این که هارون به طوس رسید و در آن جا درگذشت کارگزاران و رجال دولت او که همراهش آمده بودند به بغداد بازگشتند و با امین که خلیفه رسمی بود بیعت کردند، ولی فضل بن سهل و گروهی از امرا و رجال و کارگزاران با مامون در خراسان ماندند و به تمشیت امور وی مشغول شدند.

بعد از این که امین در بغداد به خلافت رسید و در کارها استقرار پیدا کرد، گروهی پیرامون او را گرفتند و وی را وادار کردند تا نامه ای برای مامون در خراسان بنویسد و او را به بغداد احضار کند او هم بدون توجه به عاقبت کار فریب آن ها را خورد و نامه ای برای مامون نوشت و به او گفت وجودش در بغداد لازم است و هر چه زودتر خراسان را ترک گوید و به بغداد بیاید.

امین نامه ای نوشت و برای مامون فرستاد هنگامی که مامون نامه را خواند رجال و فرماندهان لشکر خود را احضار کرد و موضوع را با آنان در میان نهاد، آن ها نظر دادند که بهتر است شما به سخنان برادر خود گوش دهید و به طرف بغداد بروید، و فضل ابن سهل هم که بیش از همه مورد توجه هارون بود در آن مجلس حضور داشت و به سخنان مشاوران گوش فرا می داد.

ص: 314

مخالفت فضل با مراجعت مامون

ابوحنیفه دینوری در اخبار الطوال گوید: هنگام شب مامون دنبال فضل بن سهل فرستاد و او را از همگان بیشتر دوست می داشت و به آراء و نظریات او گوش فرا می داد، و به او اطمینان و اعتماد می کرد مامون بارها او را تجربه کرده بود و به فضل و دانش و آراء او دلبستگی داشت هنگامی که فضل نزد او رفت مامون جریان را باوی مخفیانه در میان گذاشت و از او نظر خواست.

فضل بن سهل گفت: برادرت به شما نظر خوبی ندارد، من نظرم این است که به گفته های او اعتماد نکنی و به طرف بغداد نروی مامون گفت: من چگونه باوی مخالفت کنم مخالفت برای من امکان ندارد لشکر و خزانه مملکت با او می باشد و همۀ نیروها در اختیار او می باشند مردم هم همواره هر جا پول باشد می روند فضل گفت: امشب به من مهلت بدهید تا در این مورد فکری بکنم و پاسخ درستی بدهم.

فضل از خانه مامون بیرون شد و به منزل خود رفت، او که مردی منجم بود شب را تا صبح کار کرد و بامدادان باز نزد مامون برگشت و گفت: شما بر محمد غلبه خواهی کرد و خلافت را در دست خواهی گرفت، مامون هنگامی که این سخن را از وی شنید نمایندگان امین را احضار کرد و به هر یک از آن ها جایزه و هدیه ای داد و گفت نزد امین عذر مرا بخواهید نام های هم نوشتند و از مراجعت عذر خواستند.

ابن اثیر گوید: ذوالریاستین به مامون گفت: اگر تو به سخنان کسانی که اشاره می کنند نزد امین در بغداد بروی گوش فرا دهی آن ها تو را به عنوان یک هدیه نزد برادرت خواهند برد حق این است که نامه ای برای آن ها به بغداد بفرستی، و به آن ها تذکر دهی قراردادی که بسته اند لغو نشود و به عهد و پیمان خود وفادار باشند، و از عواقب آن در دنیا و آخرت مصون بمانند.

مامون هم به سخنان او گوش فرا داد و نامه ای برای برادرش نوشت و نامه را به دو نفر دادند تا در نیشابور به قاصدان امین بدهند، هنگامی که رسولان مامون نامه را در نیشابور به فرستادگان امین دادند، بین آن ها مشاجره شد و یکی از آن ها به مامون فحش داد آن ها برگشتند و جریان را به فضل بن سهل اطلاع دادند فضل گفت: آن ها دشمنان ما

ص: 315

وزارت فضل بن سهل

بعد از این مطالب مامون به فضل بن سهل گفت: من تصمیم به این امر گرفتم و کارها را به شما واگذار کردم و اینک هرکار می خواهی انجام بده، فضل گفت: من حقیقت را به شما می گویم اگر عبدالله بن مالک و کسانی که با او هستند با شما موافقت بکنند آن ها برای اداره امور بهترند چون لشکر با آن ها می باشد باز هم هر چه نظر شما باشد همان را انجام می دهیم او رفت و موضوع را با عبدالله در میان گذاشت.

عبدالله به او گفت: چرا در میان دو برادر دخالت می کنی و می خواهی بین آن ها اختلاف افکنی من آمدم و جریان را به مامون گفتم: او گفت: باید کارهای دولت مرا خودت زیر نظر بگیری و از این ساعت همه تشکیلات مملکت در اختیارت می باشد و اینک هرکاری می خواهی انجام می دهم در این جا فضل گفته های او را پذیرفت و رسماً به عنوان وزیر شروع به کار کرد.

فضل بن سهل به مامون گفت: تو قرآن خوانده ای و حدیث و روایت شنیده ای و فقه دین آموخته ای اکنون نظرم این است فقهای شهر را نزد خود فراخوانی و به آن ها دستوردهی تا به حق عمل کنند و سنت را احیا نمایند خودت نیز زاهدانه زندگی کنی لباس پشمی در برنمایی و از مظلومان دفاع کنی و داد آنان را از ظالمان بستانی.

فضل بن سهل و ابن ماهان

در سال 195 به دستور امین سکه های مأمون را از اعتبار انداختند و دستور داد که در منابر نام کودک او را که به ولایتعهدی انتخاب شده بود ذکر کنند، و او را به الناطق بالحق ملقب ساخت و بعد دستور داد تا لشکری به طرف خراسان حرکت کند و مامون را با زور به طرف بغداد بیاورند و علی بن عیسی بن ماهان بسیار کوشش می کرد که فرماندهی این لشکر را در اختیار بگیرد.

از آن طرف فضل بن سهل که جاسوسانی در دستگاه فضل بن ربیع وزیر امین

ص: 317

فضل بن سهل و خلافت مامون

از این روز مامون رسماً خود را خلیفه خواند و فضل بن سهل او را به عنوان خلیفه معرفی کرد و مردم گروه گروه نزد او می رفتند و خلافت را به او تبریک می گفتند، و بعد دستور داده شد تا سرعلی بن عیسی بن ماهان را در شهرهای خراسان بگردانند و مردم بدانند که لشکریان امین کشته شدند و اینک سر فرماندهان آن ها در شهرها گردانده می شود تمام این حوادث موجب قدرت فضل بن سهل گردید و او را نیرومند ساخت.

ص: 318

فضل بن سهل و سر بریده امین

در سال 198 طاهر بن حسین فرمانده لشکر مامون امین را به دست آوردند و او را کشتند و سر بریده اش را به خراسان فرستادند سرامین را نخست نزد فضل بردند فضل بن سهل سرامین را روی سپری گذاشت و نزد مامون برد، هنگامی که چشم مامون بر سر بریده برادرش افتاد سجده کرد و در این هنگام مهر مخصوص خلافت و ردا و چوب دستی ویژه خلیفه را که از بغداد فرستاده بودند به او دادند و فضل نامه فتح را برای مردم خواند.

روزی در مجلس فضل بن سهل از محمد امین سخن بمیان آمد گویا گروهی به کشتن امین معترض بودند در این هنگام فضل بن سهل به آن ها اعتراض کرد و گفت: شما که اعتراض می کنید مگر نمی دانید شاعر او چه می گوید مگر شاعر امین در مجلس او نگفته است:

الا فاسقنى خمراً وقل لى هى الخمر *** ولا تسقنى سراً اذا امكن الجهر

فضل بن سهل و حسین بن مصعب

در سال 199 حسین بن مصعب پدر طاهر ذوالیمینین در خراسان درگذشت، و فرزندش طاهر در رقه سکونت داشت مامون در تشییع جنازه او شخصاً شرکت کرد و فرزندش طاهر را تسلیت گفت و نامه ای برای وی فرستاد، فضل بن سهل خود وارد قبر او شد و خسین را به خاک سپرد و خاندان حسین بن مصعب از اهل پوشنج خراسان بودند و بیش از پنجاه سال به نام طاهریان در خراسان و عراق حکومت کردند.

تسلط فضل بن سهل بر مامون

این موضوع بسیار روشن و واضح است که فضل بن سهل بر مامون تسلط داشت فضل از آغاز زندگی و جوانی از همان هنگام که مامون ولیعهد پدرش بود به منزل مامون راه پیدا کرد و جزء مشاوران درجه اول او شد او در تمام مدت زندگی خود با مامون با وی به سر برد و روحیات و خلقیات مامون را به دست آورده ،بود و نقاط ضعف و قوت او را می دانست و نبض کار را در دست داشت.

او مامون را وادار کرد تا همراه پدرش هارون به خراسان بیاید و در آن جا برای خود دستگاهی مستقل بنا کند و در برابر برادرش در بغداد مستقل زندگی نماید اگر مامون در بغداد مانده بود بعد از درگذشت هارون قطعاً از مقام خود عزل می شد، همان گونه که برادر دیگرش قاسم مؤتمن از مقامش عزل گردید، مامون نمی توانست در بغداد در مقابل دار و دسته امین مقاومت کند و سرکوب و منزوی می گردید.

او بعد از این که فرستادگان برادرش را به بغداد روانه کرد و در مقابل امین ایستاد از همان روز در اختیار فضل بن سهل قرار گرفت و هر چه او می گفت انجام می داد و بعد از این که امین کشته شد و او رسماً خلیفه بلامنازع شد و بر اوضاع مسلط گردید خلافت خود را مرهون فعالیت های فضل بن سهل و تدبیر او می دانست و لذا هرگز با نظرات او مخالفت نمی کرد و هر چه او می گفت انجام می گرفت.

مورخان نوشته اند تسلط او بر مامون به اندازه ای بود که حتی در کارهای شخصی و خصوصی او نیز فضل بن سهل دخالت می کرد مامون در نظر گرفته بود کنیزی که برایش وصف کرده بودند خریداری کند ولی فضل بن سهل با خریدن آن کنیز موصوف مخالف بود و مامون را در فشار قرار داد و نگذاشت آن کنیز را خریداری کند این در کارهای خصوصی بود تا چه رسد به کارهای سیاسی و کشوری.

ص: 321

امام رضا عليه السلام وفضل بن سهل

درباره روابط فضل بن سهل و حضرت رضا سلام الله علیه مطالب ضد و نقیض و متفاوتی در کتاب های تاریخ و سیره و حدیث آمده است گروهی او را شیعه می دانند و معتقدند چون او باطناً شیعه بوده و طرفدار آل علی عليهم السلام از این رو می خواسته خلافت را به آن ها برگرداند و او مامون را وادار کرد تا امام رضا علیه السلام را به عنوان ولايتعهدی انتخاب کند تا بعد از وی خلیفه مسلمانان گردد.

از طرف دیگر روایات زیادی هست که وی باطناً با حضرت رضا سلام الله عليه مخالف بوده و از نفوذ او در دستگاه خلافت ناراضی بوده است و در این مورد روایاتی در كتاب عیون الاخبار شیخ صدوق می باشد که حاوی مطالبی در مخالفت امام رضا علیه السلام با فضل بن سهل می باشد و ما اکنون در این جا برای روشن شدن موضوع برای خوانندگان ارجمند گفته های طرفین را ذکر می کنیم.

روایات صدوق دربارۀ امام رضا علیه السلام و فضل

موسى بن سلمة گوید: با محمد بن جعفر در خراسان بودم یکی از روزها ذوالریاستین فضل بن سهل از خانه بیرون شد و گفت من امروز چیز شگفتی را دیدم از من بپرسید: آن چه بوده است سؤال کردند: خداوند شما را حفظ کند قضیه از چه قرار است؟ گفت من امروز مشاهده کردم که مامون به علی بن موسی الرضا پیشنهاد می کند: من می خواهم از خلافت کناره گیری کنم و آن را به شما واگذار نمایم.

اما علی بن موسی الرضا از قبول خلافت خودداری می کرد و می گفت من آن را قبول نمی کنم من دیدم مسألۀ خلافت چنان سست و بی مایه شده و اعتبار خود را از دست داده که مامون می خواهد آن را واگذار کند و علی بن موسی الرضا نیز آن را قبول نمی کند و از پذیرش آن امتناع دارد و من از این جهت سخت در شگفت مانده ام که چرا مسألۀ خلافت تا این اندازه بی ارج و مقام شده است.

جلوگیری از اقامه نماز عید

در یکی از اعیاد مامون به امام رضا علیه السلام پیشنهاد کردند که شما بروید و برای مردم نماز عید بخوانید. امام رضا سلام الله علیه از رفتن به نماز امتناع کردند، مامون گفت: من در نظر دارم مردم بدانند که ما از روی حقیقت و واقعیت شما را به عنوان ولایتعهدی برگزیده ایم و میل داریم مردم مطمئن گردند و دلشان آرام گردد و فضل و دانش و کمال شما را مشاهده کنند و شخصیت شما را بشناسند پس اکنون بهتر است شما نماز عید را بخوانید.

امام رضا علیه السلام فرمودند: اگر قرار شد من نماز عید بگزارم مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز خواهم گزارد مامون گفت: هر طور که میل دارید نماز بگزارید، مامون به همه فرماندهان لشکر و رجال دولت خود امر کرد صبح زود در خانه امام رضا علیه السلام جمع شوند و برای نماز خود را آماده سازند صبح روز عید هنگام برآمدن آفتاب تمام بزرگان مملکت و شخصیت های مقیم مرو در خانه امام رضا علیه السلام جمع شدند و منتظر خروج آن بزرگوار بودند.

هنگام طلوع آفتاب حضرت رضا سلام الله علیه غسل کرد و عمامه ای سفید برسر گذاشت و یک طرف آن را به سینه و طرفی را هم به روی شانه خود انداختند در حالی که دامن ها را بالا زده و با پاهای برهنه از منزل خارج شدند و همۀ کارگزاران و خدمتکاران هم او را همراهی می کردند وقتی که مردم چنین وضعی را از آن حضرت مشاهده کردند همگان از اسب ها پیاده شده و کفش ها را از پا در آورده و با پای برهنه به طرف مصلی روان شدند.

حضرت رضا علیه السلام تکبیرگویان حرکت می کردند و جماعت هم دنبال او روان شدند آن روز شهر مرو یک پارچه شور و نشاط و جوش و خروش بود صدای تکبیر همه جا را فرا گرفته بودو غوغایی عظیم پدیدار گشت جریان به مامون رسید، فضل بن سهل به مامون گفت: اگر علی بن موسی با این وضع به مصلی برسد مردم فریفته او می گردند، بهتر است دستور دهید او برگردد و از خواندن نماز خودداری کند، مامون پیام فرستاد و حضرت هم برگشت.

ص: 324

فضل بن سهل و هشام راشدی

هشام راشدی از کسانی بود که همواره نزد امام رضا علیه السلام می آمد و خود را به آن جناب نزدیک کرده بود او مردی عالم و ادیب به شمار می رفت و کارهای امام رضا به دست او انجام می گرفت و او قبل از این که امام رضا سلام الله علیه از مدینه به خراسان منتقل شود از کارگزاران آن حضرت بود و همۀ اموال و وجوه بریه ای که از اطراف و اکناف برای امام رضا علیه السلام می رسید در اختیار او قرار می گرفت.

بعد از این که امام رضا علیه السلام به خراسان آمدند هشام بن ابراهیم هم به خراسان آمد و همچنان با امام رضا علیه السلام ،بود در این جا او اخبار داخل خانه امام علیه السلام را به فضل بن سهل می رسانید و فضل را از آن چه در آن جا می گذشت مطلع می کرد و نسبت به کسانی که می خواستند با امام ملاقات کنند سختگیری می نمود، و هرکس با امام سخنی می گفت بلافاصله به اطلاع فضل بن سهل و مامون می رسید، زندگی هشام را در همین کتاب مطالعه کنید.

رضایت نامه امام رضا و مامون از فضل بن سهل

شیخ ابوجعفر صدوق رضوان الله علیه متن این رضایت نامه را در عیون الاخبار نقل می کند و می فرماید من این را در کتاب ها دیده ام ولی آن را هیچ شیخی و محدثی برایم روایت نکرده است و من همان گونه که آن را یافته ام نقل می کنم این نامه در چند فصل تدوین و تنظیم شده و به امضای امام رضا سلام الله علیه و مامون رسیده است، و در سال 201 رضایت نامه تنظیم گردیده و در سراسر کشور در آن روز ارسال شده است.

این رضایت نامه در حضور ارکان کشور و فرماندهان لشکر و رجال و علما و قضات و شخصیت ها و طبقات مختلف قراءت گردیده و دستور داده شد از آن نسخه های متعدد تهیه شود و به شهرها و ولایات فرستاده شود تا در منابر و اجتماعات بخوانند و به اطلاع همگان برسانند، این نامه بسیار مفصل و چند صفحه می باشد، ولی همان گونه که شیخ صدوق فرموده اند، صحت آن مسلم نمی باشد.

ص: 326

جلوگیری فضل بن سهل از مراجعت مأمون

شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا عليه السلام نقل می کند یکی از روزها مامون به خانۀ امام رضا سلام الله آمد و بعد از گفتگوهایی امام متوجه مامون شد و فرمود: شما در این گوشه دنیا نشسته اید و از همه جا بی خبرید اکنون در حجاز، یمن و جاهای دیگر به مردم ظلم می کنند و کسی نیست که از آن ها رفع ظلم بنماید، و شما هم از آن ها اطلاعی ندارید و نمی دانید بر مردم چه می گذرد.

مامون گفت: من چکار می توانم انجام بدهم امام فرمودند: از همان جایی که آمده اید بروید و به دردهای مسلمانان برسید و کارها را به دیگران واگذار نکنید که خداوند از شما بازخواست خواهد کرد مامون گفت: من این نظریه را قبول می کنم و اکنون بار سفر را می بندم او از مجلس بیرون شد و دستور داد مقدمات سفر فراهم گردد، و خانواده با خادمان و کارگزاران مخصوص آماده حرکت شوند.

فضل بن سهل از این جریان آگاهی پیدا کرد و بسیار ناراحت شد و غم و اندوه او را فرا گرفت فضل بن سهل بر اوضاع و احوال مسلط بود و مامون نمی توانست با او مخالفت کند ولی اکنون مشاهده می کند که مامون می خواهد به طرف عراق حرکت کند او خود را بسرعت نزد مامون رسانید و گفت این چه فکری است برایت پیش آمده و تصمیم گرفته ای به طرف بغداد بروی و خراسان را ترک گویی.

مگر فراموش کرده ای که دیروز برادر خود را کشتی، و خلافت را از وی گرفتی، خویشاوندان پدری شما با تو دشمن هستند و همه اهل عراق و عرب ها با تو مخالف می باشند دیگر این که کار تازه ای انجام داده ای و ابوالحسن را به ولیعهدی برگزیده ای، و خلافت را از خاندانت بیرون کرده ای، فقها و علما و مردم از عمل تو راضی نیستند و آل عباس همه از تو نفرت دارند و دلهای آن ها با تو نیست.

رأی درست این است که هنوز در خراسان اقامت داشته باشی تا دل های مردم آرام شود، و قضیه کشته شدن محمد فراموش گردد و اکنون در این جا بزرگانی هستند که به رشید پدر شما خدمت کرده اند و از اوضاع و احوال آگاهی دارند، تو آن ها را طلب کن و در این مورد با آن ها مشورت نما، هر چه آن ها گفتند و نظر دادند به کار گیر. او سؤال

ص: 327

استدعای فضل از امام رضا علیه السلام و مأمون

هنگامی که فضل بن سهل مشاهده کرد مامون آن سه نفر را کشت یقین کرد که او دیگر به سخنان او گوش نمی دهد و تصمیم گرفته است به طرف عراق برود، بعد از این که مقدمۀ کاروان مامون از مرو بیرون شدند و مامون خواست حرکت نماید فرستاد تا فضل بن سهل را حاضر کنند، مامون گفت چرا در منزل خود نشسته ای و آماده حرکت نمی شوی تو هم باید فوراً آماده گردی و با ما بیایی.

فضل بن سهل گفت: یا امیرالمؤمنین من گناهان بزرگی دارم خاندانت مرا متهم می کنند و مردم مرا سرزنش می نمایند و می گویند: برادر مظلومت را من کشته ام، و من برای ابوالحسن رضا علیه السلام بیعت گرفته ام من از حاسدان و ساعیان بیم دارم و ممکن است گزندی به من برسانند اکنون اجازه بده من در خراسان بمانم و تو خود به طرف بغداد برو.

مامون گفت: ما به وجود تو نیازمندیم و اما این که گفتی از حاسدان واهمه داری و ممکن است برای تو ناراحتی پدید آید تو در نزد ما مورد اطمینان و اعتماد می باشی، و همواره طالب خير و سعادت ما بوده ای اکنون برای این که اطمینان پیدا کنی که خطری متوجه تو نیست نامه ای بنویس و آن را به امضای علما برسان من زیر آن را امضاء می کنم و به تو امان نامه می دهم که از هر جهت مصون بمانی.

او رفت امان نامه ای نوشت و به امضای گروهی از بزرگان رسانید، و بعد آورد و مامون هم آن را امضا کرد و بار دیگر مقداری از املاک و اموال را به او بخشید، ذوالریاستین گفت: دوست دارم خط ابوالحسن علیه السلام هم در این نامه باشد، مامون

ص: 328

سخنان سلامی در اخبار خراسان

شیخ صدوق در کتاب عیون از کتاب سلامی نقل می کند که او گفت فضل بن سهل ذوالریاستین وزیر و مدیر کارهای مامون بودند یحیی بن خالد برمکی او را برای کارگزاری و خدمت در نزد مامون برگزید او پس از مدتی بر مامون مسلط گردید و باهوش و فراست خود او را جذب خویشتن کرد او همه کارهای مامون را در اختیار خود گرفت و مستبدانه حکومت نمود و هر چه خواست انجام داد.

روزی در مجلس او سخن از کارهای ابومسلم خراسانی به میان آمد، شخصی به گفت: ابومسلم توانست خلافت را از یک خاندان به خاندانی دیگر انتقال بدهد، ولی تو خلافت را از یک برادر به برادر دیگر منتقل کردی و فرق این دو بسیار زیاد است. فضل ابن سهل گفت: من هم می توانم آن را از یک قبیله به قبیله ای دیگر انتقال بدهم و بعد مامون را وادار کرد تا علی بن موسی را به ولایتعهدی برگزیند.

علم و ادب فضل بن سهل و خصوصیات او

او مردی بخشنده و کریم الطبع بود و مانند برمکیان بذل و بخشش می کرد، فضل ابن سهل مردی سختگیر و با مجرمان بشدت رفتار می نمود و کمتر انعطاف داشت، و درعین حال شخصی فصیح و شیرین زبان و بلیغ و ادیب به شمار می رفت، راه خروج از مشکلات را بخوبی پیدا می کرد و با نظریات صائب خود کارهای مهم را فیصله می داد و روش کار در دستش بود، در آمدها را بخوبی جمع می کرد و به امور مالی حکومت بصیرت کامل داشت.

گویند او مردی با همت بود و قبل از این که به وزارت برسد و شوکتی به هم رساند کریم النفس بود، معلم مامون در هنگام خلافت مامون روزی به او گفت: مامون

ص: 330

فضل بن سهل و علم نجوم

کسانی که از فضل بن سهل سخن گفته اند تصریح می کنند که وی در علم نجوم بسیار ماهر بوده و حتی روز مرگ خود را هم پیش بینی کرده بوده است و گفته بوده که وی در میان آب و آتش خواهد ،مرد و در این مورد مطالبی درباره او در کتاب ها نقل شده است و ما اکنون برای این که در این موضوع هم راجع به او بحث کرده باشیم در این جا آن چه درباره او گفته شده ذکر می کنیم تا مبحث ما کامل شود.

سید بن طاووس گوید: از کسانی که به دانستن علم نجوم مشهور شده اند فضل بن سهل می باشد او به مذهب امامیه منسوب است و شیخ طوسی رضوان الله علیه در رجال خود او را از اصحاب امام رضا علیه السلام می داند و او درباره امام رضا سخت از خود تعصب نشان داد و از آن جناب حمایت کرد فضل بن سهل در چند مورد از طریق علم نجوم دست به کارهایی زد و موفق هم شد.

یکی از آن موارد موضوع اختلاف امین و مامون بود هنگامی که خراسان به هم خورد و لشکریان مامون حقوق خود را مطالبه می کردند و امین هم على بن عيسى بن ماهان را فرستاده بود تا وی را به بغداد ببرند در این هنگام مامون سخت مضطرب بود و نمی دانست چه کاری انجام دهد او از ترس و وحشتی که وجودش را فرا گرفته بود در ناراحتی شدیدی به سر می برد.

فضل بن سهل چون اوضاع مامون را مضطرب و پریشان دید متوجه علم نجوم شد و به طرف اسطرلاب خود رفت بعد از مدتی فعالیت و محاسبه به مامون گفت: تو بر برادر پیروز خواهی شد و خلیفه خواهی گردید اینک وحشت نداشته باش که نصرت و ظفر با تو می باشد از این سخنان فضل نور امید در دل مامون تابید و از ناراحتی و اضطرابش کاسته شد و بعد از چند روز سر علی بن ماهان را برای او آوردند.

ابن خلکان گوید: ابوالحسین سلامی در تاریخ ولاة خراسان گوید: هنگامی که مامون خواست طاهر بن حسین را به جنگ برادرش محمد امین بفرستد، فضل بن سهل از نظر علم نجوم موضوع را مطالعه کرد و گفت طاهر برامین پیروز خواهد شد و به ذوالیمینین ملقب خواهد گردید مامون از پیشگویی او در شگفت ماند و بعد او را به

ص: 334

فضل بن سهل و ابو الصلت هروی

جاحظ در رسائل خود گوید: مشایخ خراسانی ما نقل می کردند که ابوالصلت هروی روزی در نزد فضل بن سهل بود فضل نامه ای را که نضر بن شمیل برای او نوشته

ص: 335

فضل بن سهل وسهل بن هارون

جاحظ گوید: سهل بن هارون به فضل بن سهل گفت: حاجب دو چهره امیر و حاکم را نشان می دهد کسانی که نزد سلطان و ملکی و یا امیر و دبیری می روند نخست با حاجب برخورد می کنند اگر حاجب و پرده دار چهرۀ خوش نشان دهد و با ملاطفت و گرمی و محبت از واردان استقبال کند آن ها امیرو سلطان را نیز این چنین تلقی خواهند کرد و اگر با درشتی و تندخویی یا چهره عبوس با آن ها برخورد کند آن ها امیر و ملک را همچنان خواهند شناخت.

اکنون که می خواهی حاجب و پرده داری انتخاب کنی باید حاجبی خوش نفس با محبت و رأفت که از چهره اش نیکی و احسان و لطف نمودار باشد انتخاب نمایی، او باید قیافه بشاش و صورتی خندان و باز داشته باشد او باید نیکوکار و خوش نیت باشد و از سوءنیت با مراجعان دوری ،کند به حاجب خود امرکن تا اشخاص را بشناسد و هرکس را نسبت به مقام و شخصیتش احترام بگذارد.

او باید همه مراجعان را به یک چشم نگاه نکند و با هرکدام به اندازه مقام و موقعیت او سخن بگوید، وسعنی کند تا دل همه را جلب کند او نباید کاری کند که افراد از ترس این که در آن جا تحقیر شوند از آمدن نزد شما خودداری کنند و در مجلس به هرکس در خور مقامش جای بدهند و او را در رتبه نازل قرار ندهند، و اگر کسی را در

ص: 336

فضل بن سهل و مسلم بن وليد

خطیب بغدادی گوید: مسلم بن ولید انصاری با فضل بن سهل دوست بود، و منزل آن ها در پل بردان بغداد به هم متصل بود و آن ها با یکدیگر ارتباط نزدیک داشتند، هنگامی که مسلم شنید فضل بن سهل دوست قدیمی او در مرو خراسان به وزارت مامون رسیده است بغداد را ترک گفت و به سوی خراسان رهسپار گردید وقتی که فضل او را دید گفت: تو گوینده این بیت هستی؟

فاجر مع الدهر الى غاية *** يرفع فيها حالك الحال

بعد از این فضل بن سهل متوجه مسلم بن ولید شد و گفت ما اکنون به آن حالی رسیده ایم که تو آن را در شعر خود گفته ای و بعد دستور داد سی هزار درهم به او بدهند.

ابن طباطبا می گوید: مسلم بن ولید شاعر، قبل از این که فضل بن سهل به وزارت برسد ندیم او بود و بعد که فضل وزیر شد او به خراسان رفت و قصیده خود را برای فضل خواند فضل بن سهل به او گفت: در این دولت اوضاع و احوالت خوب خواهد شد و مقامت بالا خواهد رفت فضل دستور داد سی هزار درهم به او بدهند و بعد هم وی را متصدی برید جرجان نمود و او در آن جا مال و منال فراوانی به دست آورد.

ابن رشیق قیروانی نیز گوید: مسلم بن ولید صریع الغوانی خود را به فضل بن سهل ذوالریاستین نزدیک کرد و بعد ولایت جرجان را از طرف او به دست آورد و در همان جا در گذشت، او نزد فضل رفت و خواست برای او شعری بخواند، فضل گفت: مقام تو بزرگتر از این است که بخواهی شعری بخوانی مسلم گفت: من شعری گفته ام باید برای شما بخوانم و بعد شعرش را خواند و گفت کاری به من بدهید او هم مسلم را به جرجان فرستاد.

کشته شدن فضل بن سهل

مامون هنگامی که از مرو حرکت کرد و به طرف عراق رهسپار شد در سر راه خود وارد سرخس گردید، او تصمیم گرفت قبل از این که وارد بغداد شود چند نفر را باید از بین ببرد یکی از آن ها فضل بن سهل بود با این که فضل از آغاز به او کمک کرده بود و در اثر مساعی او مامون به خلافت رسید ولی خلفای حیله گربنی عباس همیشه خادمان خود را پس از به قدرت رسیدن کشتند.

ابوجعفر منصور ابو مسلم را ،کشت هارون برمکیان را قتل عام کرد و اکنون مامون می خواهد فضل بن سهل وزیر دانشمند و با تدبیر خود را بکشد و بهانه از دست مخالفان خود بگیرد، او هنگامی که وارد سرخس شد در کاخ دولتی آن جا اقامت گزید، امام رضا و فضل بن سهل و همه رجال کشوری و لشکری او هم با وی بودند، مامون و فضل در یک ساختمان زندگی می کردند و فاصله زیادی بین آن ها نبود.

مامون با دائی خود غالب موضوع را در جریان گذاشت و بسیار مخفیانه عمل کرد او هم رفت چهار نفر را برای این کار انتخاب کرد نام آن ها را ابن اثیر در کامل التواریخ ذکر کرده و گوید آن چهارنفر عبارت بودند از: غالب مسعودی که سیاه بود، قسطنطین رومی، فرج ریاحی و موفق صقلبی آن ها را تحریک و تطمیع کردند تا فضل را بکشند و آن چند نفر هم آماده دستور شدند.

ص: 338

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا سلام الله علیه دو حدیث نقل کرده و ما آن ها را در کتاب آداب و مواعظ حدیث 47 و کتاب تفسیر حدیث 71 ذکر کرده ایم او می گوید به امام 71 رضا سلام الله عليه عرض کردم راجع به رؤیت خداوند برای من بفرمایید، گروهی گفته اند خداوند را می توان دید و جماعتی هم گفته اند خداوند هرگز قابل رؤیت نیست و با چشم ظاهر نمی توان او را مشاهده کرد.

امام علیه السلام فرمودند: ای ابوالعباس هرکس خداوند را بر خلاف آن چه خودش وصف کرده است تعریف نماید بر خداوند دروغ بسته است. خداوند فرموده ﴿لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ﴾ اين دیدگان چشم های ظاهر نمی باشند بلکه مقصود دیدگان دل هستند خداوند را با وهم و گمان نمی توان وصف کرد و چگونگی او هم قابل درک نیست.

ص: 340

244- فضل بن شاذان نیشابوری

مناقب فضل بن شاذان

کشی در رجال خود از شخصی به نام بورق که از اهل پوشنج هرات بود روایت می کند که او گفت: من در سر من رای (1) خدمت امام عسکری علیه السلام رسیدم و کتاب يوم و لیله هم در دست من بود من کتاب را به آن حضرت نشان دادم و عرض کردم می خواهم به این کتاب نظری بیندازید امام علیه السلام آن کتاب را ورق زدند و مورد مطالعه قرار دادند و فرمودند مانعی ندارد به آن عمل کنید.

بعد از این عرض کردم فضل بن شاذان بیمار است، مردم می گویند شما او را نفرین کرده اید، زیرا او گفته است وصی ابراهیم بهتر از وصی محمد صلى الله عليه وآله می باشد من این حرف را از وی نشنیده ام او این چنین نگفته، امام فرمودند: آری خداوند فضل را رحمت کند بورق گوید: من از مسافرت که برگشتم متوجه شدم که فضل بن شاذان در گذشته است و مرگش همان روزهایی بوده که امام برای او طلب رحمت کردند.

بندقی نیشابوری گوید: عبدالله بن طاهر امیر نیشابور فضل بن شاذان را از آن شهر تبعید کرد او بعد از این که از افکار فضل و مطالعه کتب او اطلاع حاصل نمود فضل را نزد خود طلب کرد و گفت: عقاید خود را بنویس او نخست شهادتین را نوشت و بعد چیزهای دیگری که مورد در خواست بود، سپس به فضل گفت: می خواهم نظر شما را درباره گذشته ها بدانم فضل گفت: من ابوبکر را دوست می دارم ولی از عمر تبری می جویم چون او عباس عموی رسول خدا را از شورا اخراج نمود در این هنگام عبدالله ابن طاهر او را آزاد کرد.

سهل بن بحر فارسی گوید: در آخرین دیدارم با فضل بن شاذان او به من گفت: من جانشین گذشته ها می باشم، من محمد بن ابی عمیر وصفوان بن یحیی و دیگران را درک کردم و مدت پنجاه سال از آن ها استفاده نمودم هشام بن حکم درگذشت یونس بن عبدالرحمان جای او را گرفت یونس به رحمت خدا رفت، سکاک به جای او نشست و با مخالفان سخن گفت و اینک من به جای آن ها قرار گرفته ام و کارهای آن ها را انجام می دهم.

ص: 342

اقوال و آرای فضل بن شاذان در احکام

فقهاء و محدثان شیعه رضوان الله علیهم، نظریات و آراء فضل بن شاذان را در کتب خود جزء اخبار و روایات ذکر می کنند مخصوصاً عللی که او از امام رضا علیه السلام روایت کرده محدثان شیعه آن علل را بدون سند و به عنوان کلام فضل نقل کرده اند این موضوع اهمیت و مقام او را در نزد فقهای شیعه می رساند و این دلالت بر وثاقت و صداقت و امانت او می کند.

شیخ کلینی رضوان الله علیه در کافی در موارد متعددی مطالبی را از قول فضل بن شاذان نقل کرده و از آن جمله در کتاب ارث در باب میراث فرزندان و در کتاب طلاق مناظرات او را با ابوعبید نقل می کند و همچنین شیخ ابو جعفر صدوق رحمة الله علیه در تکالیف بندگان از طرف خداوند مطالبی از فضل بن شاذان نقل کرده است جویندگان

ص: 343

وکالت او از طرف امام عسکری علیه السلام

از روایات کشی معلوم می شود که او وکیل امام حسن عسکری علیه السلام در نیشابور بوده و از طرف آن حضرت وجوهات بریه و سهم امام را می گرفته، ولی گروهی در این جا با او مخالفت می کرده اند و وجود فضل بن شاذان مزاحم کارهای آن ها بوده است آن ها نامه هایی از طرف امام جعل می کرده اند و درمیان شیعیان پخش می نمودند تا از مقام و منزلت او در میان شیعه بکاهند.

شیعیان نیشابور در آن ایام گرفتار تفرقه و تشتت بودند، جهل و نادانی از یک طرف و سیاست عمال بنی عباس از طرف دیگر موجب شده بود که شیعیان گرفتار چند دستگی شوند آن ها بر ضد یکدیگر فعالیت می کردند و نامه های مجعولی را انتشار می دادند و عوامل سیاست روز که در میان آن ها نفوذ کرده بودند بر اختلافات دامن می زدند.

توطئه غالیان برضد فضل

سردسته غالیان در زمان امام هادى و عسكرى عليهما السلام على بن حسكه و قاسم بن یقطین بودند، این دو نفر در قم زندگی می کردند و عوامل آن ها در همه جا پراکنده بودند، آن ها آیات قرآنی را تاویل می کردند و منکر نماز و روزه و زکوة بودند، درباره این گروه اخبار و روایات زیادی در رجال کشی آمده است و ائمه اطهار علیهم السلام آنان را لعن و طرد کردند و به مردم گفتند فریب آن ها را نخورند.

طرفداران آن دو نفر در خراسان هم بودند و در شهر نیشابور که در آن ایام مرکز علم و حدیث بود و گروهی از رجال دین در آن جا زندگی می کردند آن ها نیز فعالیت شاذان داشتند، فضل بن هم در نیشابور بود و به ترویج و تبلیغ احکام دین و مذهب اهل بیت اشتغال داشت، و مورد توجه مردم بود عالیان از وجود او در شهر نیشابور ناراحت بودند چون وجود او مانع از گرایش عامه به آن ها بود.

کشی نقل می کند شخصی به نام ایوب بن باب که نامه ای در دست داشت و مدعی بود از طرف امام حسن عسکری برای سر پرستی شیعیان به نیشابور آمده است او در نیشابور به منزل یکی از مخالفان فضل بن شاذان وارد شد و مدعی گردید نمایندهٔ امام حسن عسکری می باشد دشمنان فضل بن شاذان نزد او رفتند و مطالبی در مورد گفته های فضل به او گفتند.

او مردم را جمع کرد و گفت هرکس سخنی درباره فضل بن شاذان دارد به او

ص: 345

روایتی در فضیلت فضل بن شاذان

حامد بن محمد بوشنجی از اهل بوزجان نقل می کند که من از طرف فضل بن شاذان به طرف عراق رهسپار شدم تا پیامی از فضل بن شاذان به امام حسن عسکری علیه السلام برسانم، او می گوید خدمت امام رسیدم و هنگامی که خواستم از محضرش مرخص گردم کتابی که به ردایم پیچیده بودم بر زمین افتاد، امام علیه السلام کتاب را از من گرفتند و مورد مطالعه قرار دادند.

کتاب مزبور از تالیفات فضل بن شاذان بود امام بعد از این که کتاب را مطالعه کردند برای او طلب رحمت نمودند و گفتند من از بودن فضل بن شاذان در بین مردم خراسان غبطه می خورم و ابوعبدالله شاذانی نیشابوری گفت: امام حسن عسکری سلام الله علیه سه بار برای فضل بن شاذان طلب رحمت کردند و در حق او دعا نمودند.

نظر فضل درباره صحابه و ابن مسعود

از فضل بن شاذان سئوال کردند درباره ابن مسعود و حذیفه چه نظری دارد فضل گفت: حذیفه مانند ابن مسعود نبود حذیفه یکی از ارکان به شمار می رفت و او ثابت و پابرجا ماند ولی ابن مسعود از خود ضعف نشان داد و با دیگران هم ارتباط برقرار کرد. او دنبال گروه مخالف رفت و با آن ها نیز همگام شد و مطالبی در این باره از وی هست که معرف او می باشد.

فضل گفت: در میان سابقان که به علی علیه السلام پیوستند این اشخاص بودند: ابو الهيثم بن تيهان، ابوایوب، خزيمة بن ثابت، جابر بن عبدالله، زید بن ارقم، ابوسعيد خدری، سهل بن حنیف، براء بن مالک، عثمان بن حنیف، عبادة بن صامت، و پایین تر از آن ها مانند: قيس بن سعد بن عبادة، عدی بن حاتم، عمرو بن حمق، عمران بن حصین، بریده اسلمی، و بشر بن کثیر بودند که به امیرالمؤمنین سلام الله علیه وفادار ماندند.

فضل بن شاذان و زاهدان هشت گانه

علی بن قتیبه گوید: از ابو محمد فضل بن شاذان سئوال شد درباره زاهدان هشت گانه چه نظری دارید؟ وی گفت: ربیع بن خثیم، هرم بن حیان، اویس قرنی، و عامر بن عبدقیس با علی علیه السلام بودند، این چند نفر از یاران آن حضرت به شمار می رفتند و زاهدان پرهیزکاری بودند.

اما ابو مسلم یک مرد بدکار و ریائی بود و با معاویه رفاقت داشت، او کسی بود که مردم را به جنگ علی علیه السلام تحریص و تحریک می کرد، او به امیرالمؤمنین گفت مهاجران و انصار را به ما تحویل دهید تا آن ها را به خاطر کشتن عثمان بکشیم اما على عليه السلام به گفته او اعتنایی نکرد و سخن او را رد نمود او هم گفت: حالا که آن ها را تحویل نمی دهی ما هم با شما جنگ می کنیم و بعدهم گفت: اکنون جنگ با شما لذت بخش خواهد بود.

اما مسروق برای معاویه در شهرها و ولایات عشریه و سرانه جمع می کرد و در تقویت مالی او می کوشید و تا آخرهم به این کار اشتغال داشت و درجایی به نام رصافه در نزدیک واسط کنار دجله درگذشت و قبرش هم در آن جا می باشد، ولی حسن بصری با هر فرقه ای کار می کرد و او مردی جاه طلب و اهل ریاست بود و برای دنیا کار می کرد رهبری قدریان را به عهده داشت و افضل آن جماعت اویس قرنی می باشد.

فضل بن شاذان و سلمان فارسی

سهل بن بحر گوید: از فضل بن شاذان شنیدم می گفت: در اسلام از میان مردم فقیه تر از سلمان بیرون نشده و بعد از ائمه اطهار علیهم السلام او از همگان فقیه تر است و بعد از سلمان یونس بن عبدالرحمان از همه مردم فقیه تر بودند فضل بن شاذان گفت: علم ائمه اطهار علیهم السلام به چهار نفر منتقل ،شد نخست سلمان فارسی دوم جابر بن عبد الله ، سوم سید و چهارم یونس بن عبدالرحمان.

وفات و مدفن او

احمد بن يعقوب ابوعلی بیهقی گوید: فضل بن شاذان در روستای بیهق زندگی می کرد، و هنگامی که شنید خوارج به آن طرف هجوم آورده اند او از آن ناحیه بیرون شد و بعد به خاطر مشقتی که در هنگام سفر به او دست داده خسته شد و بیمار گردید و درگذشت و من بروی نماز گزاردم، فضل در سال 260 در گذشت و در شهر نیشابور به خاک سپرده شد و اکنون قبر او زیارتگاه می باشد.

قبر مبارک او که قبه ای برفراز آن ساخته شده اکنون در کنار شهر نیشابور در جنوب شرقی آن شهر باستانی متصل به خط آهن تهران مشهد قرار دارد و خاصه و عامه آن را زیارت می کنند و یکی از آثار قدیمه نیشابور است که از عهد باستان باقی مانده است در حالی که هزاران مقبره و آثار در نیشابور از بین رفت و اثری از آن ها نماند.

کجا رفتند آل طاهر که از بغداد تا مرز چین و از باب المندب تا در بند قفقاز در زیر فرمان آن ها بود نه از کاخ ها و قصور آنان در شادیاخ نیشابور اثری هست و نه از گورهای آنان نشانه ای، کجا رفتند آل صاعد خبوشانی که دویست و پنجاه سال در نیشابور منصب قضاء داشتند، کجا رفتند غزنویان و سلجوقیان و سلاطین جور و ستم که در آن شهر حکومت می کردند کجا رفتند هزاران فقیه و مفتی و شاعر که از آن ها ستایش کردند.

مشایخ فضل بن شاذان

فضل از گروهی روایت می کند که عبارتند از: محمد بن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال، محمد بن اسماعيل بن بزيع، محمد بن حسن واسطی، محمد بن سنان، اسماعیل بن سهل، پدرش شاذان بن خلیل، ابوداود مسترق، عمار بن مبارک، عثمان بن عیسی، فضالة بن ايوب، على بن حكم، ابراهیم بن عاصم، ابوهاشم داود بن قاسم جعفری، قاسم بن عروة وابن ابى نجران.

ص: 350

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه روایات زیادی نقل می کند که ما آن ها را در کتاب توحيد حديث 71- 72 و کتاب نبوت حدیث 5- 15 و در کتاب امامت حدیث 67- 197- 198- 199- 200- 201- 202- 203- 204- 205- 206 و در کتاب ایمان و کفر حدیث 12- 22 و در کتاب دعاء حدیث 87 و درکتاب احتجاجات حدیث 2 و در کتاب طهارت حدیث 75- 37 و در کتاب صلوة حديث 5- 6- 20- 21- 80- 106 و در کتاب صوم حدیث 54- 57 و در کتاب حج حدیث 12- 22 و در کتاب اشر به حدیث 30 و در کتاب رجال حدیث 3 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم فرمودند: هنگامی که سر امام حسین عليه السلام را برای یزید به طرف شام بردند و در نزد او گذاشتند او در حال غذا خوردن بود، یزید و دوستان او طعام می خوردند و آب جو که آن را فقاع می گفتند می نوشیدند، بعد از این که از غذا خوردن فارغ شد دستور داد سر را در میان طشتی زیر تخت قرار دادند و روی آن بساط شطرنج پهن کردند.

يزيد لعنة الله عليه شطرنج بازی می کرد و به امام حسین و پدر و جدش عليهم السلام ناسزا می گفت و آن را استهزاء می نمود او هرگاه بر رفیقش پیروز می شد سه جرعه از آن آب جو را می نوشید و زیادی آن را در طشت می ریخت و اکنون باید شیعیان ما از نوشیدن آب جو و بازی شطرنج خودداری کنند و هرکس آن ها را مشاهده کرد باید از حسین علیه السلام یاد کند و یزید را لعنت نماید، خداوند گناهان او را می آمرزد.

246-فضل بن يونس

247-فضيل بن يسار

مؤلف گوید:

همان گونه که ملاحظه شد شیخ طوسی و نجاشی او را از اصحاب امام صادق سلام الله علیه دانسته اند و گویند او در زمان امام صادق هم در گذشته است و خلافی هم بین مؤلفان نیست ولی حدیث او از امام رضا علیه السلام در تحف العقول نقل شده و مؤلف آن کتاب حسن بن علی بن شعبه قبل از شیخ طوسی و نجاشی زندگی می کرده و معاصر شیخ صدوق بوده است.

248-فياض بن محمد طوسی

از این شخص در کتب رجال و تاریخ ذکری نمی باشد، او مقیم طوس بوده و در آن جا امام رضا علیه السلام را دیده است. او حدیث مفصلی از امام علیه السلام در فضیلت روز غدیر روایت می کند ما آن را در کتاب دعاء مسند الرضا حدیث 28 نقل کرده ایم سعید بن هارون ابو عمر مروزی گوید فیاض بن محمد طوسی در سال 259 در حالی که نود سال از عمرش گذشته بود گفت:

ما روز غدیر در حضور امام رضا علیه السلام بودیم و گروهی از خواص هم در آن جا بودند امام علیه السلام آن ها را برای افطار نگهداشته بود، و به منازل آنان نیز طعام و هدایایی فرستاده بودند آن روز در منزل آن حضرت همه چیز تغییر کرده بود و باروزهای قبل بسیار فرق داشت و آن جناب در آن روز وضع فوق العاده ای پیدا کرده بود، و از فضایل و خصوصیات آن روز سخن می گفت.

امام علیه السلام فرمودند: پدرم از پدرش و او از پدرش از امام حسین علیه السلام روایت می کردند که در یکی از سال ها روز جمعه با غدیر مصادف شده بود، علی علیه السلام بالای منبر خطابه قرار گرفت و مدتی زیاد برای مردم صحبت کرد او حمد خداوند را به جای آورد بطوری که تا آن روز به مانند آن شنیده نشده بود و بعد خطبه را القاء کرد این خطبه بسیار طولانی است جویندگان به مسند الرضا مراجعه کنند.

ص: 355

قاف

251-قاسم بن فضیل

252-قاسم بن محمد زیات

از این راوی در کتب رجال ذکری نیست و در جامع الرواة او را عنوان کرده و به موارد روایات او در کتب اربعه اشاره می کند و در هر حال او مجهول می باشد او یک حدیث از امام رضا علیه السلام روایت می کند و ما آن را در کتاب طلاق مسند الرضا حدیث 42 نقل کرده ایم.

کاف

مؤلف گوید:

در سند حدیث کاهلی آمده و نام او ذکر نشده است در این جا محتمل است که برادرش اسحاق بن یحیی کاهلی باشد که از امام رضا علیه السلام حدیث نقل کرده و کاهلی نسبت گروهی از اهل حدیث است که در کتب رجال نام آنان آمده است و معلوم نیست کدام یک از آنان منظور هستند.

ميم

تولد مامون

او در شب جمعه پانزدهم ماه ربیع الاول سال 170 در بغداد متولد شد، در یک شب خلیفه ای درگذشت و خلیفه ای به اریکه خلافت نشست و خلیفه ای هم متولد گردید، ردید یعنی در همان شب موسی هادی از جهان رفت و هارون الرشید به خلافت رسید و مامون هم متولد شد مادر مامون زنی از اهل خراسان و از شهر باد غیس بود و این شهر هم اکنون نیز وجود دارد و در نزدیک هرات می باشد.

مادرش کنیزی بود به نام مراجل که بعضی از مورخان گفته اند: او دختر استاذسیس بود که در سال 150 در خراسان برضد خلفای بنی عباس قیام کرد، و گروهی بی شمار از اهل هرات و بادغیس و مرو رود و سایر شهرهای خراسان با وی همراهی کردند که داستان او در کتب تاریخ مفصل آمده است و برادران و خویشاوندان مادری مامون در خراسان با او همکاری داشتند و در جنگ با امین به او کمک کردند.

بیعت با مامون

در سال 182 هارون الرشید برای فرزندش مامون از مردم بیعت گرفت و او را

ص: 365

مامون در کرمانشاه و ری

در سال 189 هارون به اتفاق گروهی از بزرگان و علما و فقها به طرف کرمانشاه حرکت کرد و در این سفر مامون را هم با خود برد و در آن جا مقرر کرد هر چه در لشکر او از خزاین و اموال هست به مامون تعلق دارد و همه ساز و برگ جنگی و ادوات در دست مامون قرار می گیرد و بار دیگر در آن شهر از مردم بیعت گرفت و فرستاد تا در بغداد نیز برای امین بیعت بگیرند.

هارون به اتفاق فرزندش مامون از آن جا به ری رفتند و فرزند دیگرش قاسم هم در سفر با آن ها بود هارون قاسم را ولیعهد مامون کرده بود که اگر مامون خواست بعد از خودش او را خلیفه نماید، و اگر هم میل نداشت اختیار با اوست و او می تواند دیگری را به عنوان خلافت معین کند و بعد هم هر چه در ری از مال و اسلحه چه در ری از مال و اسلحه و لشکر بود به مامون داد و گفت دیگری در این اموال و ذخایر حقی ندارد.

مامون در مرو

هارون در سرراه خود به جرجان رسید و در آن جا بیماری او شدت پیدا کرد و از حرکت باز ماند او مامون را به طرف مرو فرستاد و گروهی از امرای لشکر را هم امر کرد با وی همراهی کنند و بعد از چند روز هارون هم از جرجان به طرف طوس حرکت کرد و در این شهر بیماری او بار دیگر شدت یافت و او در طوس درگذشت و در همان اتاقی که در گذشته بود دفن شد.

بعد از این که هارون را دفن کردند فضل بن ربیع وزیر هارون همه فرماندهان و رجال دربار هارون را که باوی در طوس بودند جمع کرد و به آن ها گفت: ما می خواهیم به بغداد برویم و به امین ملحق شویم فضل گفت: امین اکنون در بغداد خلیفه است و بر اوضاع مسلط می باشد ولی مامون که در مرو اقامت دارد معلوم نیست سرنوشت او چه خواهد شد آن ها همگان به طرف بغداد حرکت کردند.

مامون از این جریان آگاهی پیدا کرد و دانست که گروهی از یاران پدرش او را در خراسان رها کرده اند و به سوی عراق رفته اند او هم فرماندهان لشکر پدرش را که در

ص: 367

مخالفت مامون با امین

در این جا فضل بن سهل که نزدیک ترین فرد به او بود با مامون خلوت کرد و به او گفت: نظریات این ها درست نیست اگر با آن ها بروی آنان تو را به عنوان یک هدیه به در برادرت خواهند داد، اکنون برای آن ها نامه ای بنویس و به آنان تذکر ده که بیعت من در گردن شما می باشد و نباید نقض عهد کنید و بیعت خود را بشکنید که نقض و شکستن بیعت خلاف است و در دنیا و آخرت گرفتار آن خواهید شد.

مامون نامه ای نوشت و به شخصی به نام سهل بن صاعد و نوفل خادم داد، آن ها از مرو بیرون شدند و در نیشابور به فضل بن ربیع رسیدند او نامه را به فضل داد و گفت: من یک نفر لشکری هستم و نامه آورده ام در این هنگام مردی به نام عبدالرحمان انباری با نیزه به قاصد مامون حمله کرد و خواست نیزه را در بدن او فرو کند و گفت به مامون بگو اگر در این جا بودی این نیزه را در بدنت فرو می بردم.

آن ها برگشتند و جریان را به مامون گفتند: فضل بن سهل گفت: آن ها دشمن بودند و تو از آن ها راحت شدی اکنون ناراحت نباش تو در خراسان میان خویشاوندان مادری خود زندگی می کنی و آن ها از تودفاع می کنند بیعت تو در گردن آن ها می باشد و آنان به این بیعت وفادار هستند تو باید بدانی که اهل بغداد مضطرب هستند من تضمین می کنم که تو را به خلافت برسانم.

مامون گفت: هرکاری می خواهی انجام بده من کارها را به تو واگذار کردم، فضل بن سهل گفت: من با صداقت کار خود را شروع می کنم اینک عبدالله بن مالک با فرماندهان در این جا هستند من با آن ها صحبت می کنم اگر آن ها قبول کردند برای ریاست آن ها بهتر هستند چون آن ها اهل جنگ می باشند و برای این کار آمادگی دارند و هرکس زمام کار را در دست گیرد من هم خدمت خواهم کرد تا شما به آرزوهای خود برسید.

فضل بن سهل از منزل مامون نزد آن جماعت رفت و هر چه در نظر گرفته بود به

ص: 368

آغاز جنگ مامون با امین

از مطالعه در زندگی مامون معلوم می گردد وی هرگز نمی خواست بین او و امین درگیری پیش آید او بعد از این که با فضل بن ربیع همراهی نکرد و در خراسان ماند برای برادرش نامه نوشت و برای او هدایایی هم فرستاد، ولی فضل بن ربیع می دانست مامون نسبت به وی بد گمان است و اگر روزی قدرتی به دست آورد او را ناراحت خواهد کرد و لذا در صدد فریب دادن امین برآمد.

امین جوانی مغرور و بی سواد بود گروهی فاسد و عیاش مانند خودش پیرامون او را گرفته بودند شاعرانی هرزه مانند ابونواس ندیم او بودند که پیوسته سخن از شراب و زن بود ساقیان زیبا رو برایش جام های شراب را پر می کردند و خوانندگان و نوازندگان برایش اشعار عاشقانه می خواندند امین یا در میدان به گوی و چوگان مشغول بود و یا در رودخانه دجله به تفریح و خوشگذرانی می پرداخت.

ص: 369

فرستادگان امین در نزد مامون

بعد از آن امین بطور رسمی فرستادگانی را به طرف خراسان فرستاد و برای مامون نوشت که باید فرزند او موسی را بر خود مقدم بدارد و خودش هم به بغداد بیاید هنگامی که نمایندگان امین پیام او را به مامون رساندند او هم برای عاملان خود در ری و نیشابور نوشت که ساز و برگ جنگی آماده کنند و خود را مهیا نمایند، و با فضل بن سهل در این مورد به مشورت پرداخت.

فضل بن سهل گروهی از رجال و صاحبنظران را دعوت کرد و در حضور مامون و فرستادگان امین جلسه ای تشکیل شد، آن ها گفتند: ما با شما بیعت کرده ایم که شما در خراسان بمانید و از این منطقه بیرون نشوید اکنون که امین این پیشنهاد را کرده است او دیگر بیعتی برگردن ما ندارد و بعد هم آن جماعت به عنوان امیرالمؤمنین بروی سلام کردند در حالی که نمایندگان امین هم در مجلس بودند.

یکی از حاضران گفت: ما نخواهیم گذاشت شما از خراسان بروید تا آن گاه که کشته شویم در این هنگام مامون تصمیم قاطع خود را گرفت و عباس بن موسی را خواست و گفت: من هرگز موسی را برخود مقدم نخواهم داشت، او گفت مانعی ندارد که شما این کار را بکنید جدم عیسی بن موسی را هم خلع کردند و او زیانی ندید در این جا فضل بن سهل گفت: ساکت باشید جدت عیسی در میان آن ها اسیر بود.

اینک مامون در این جا در میان خویشاوندان مادر خود زندگی می کند و آن ها از وی دفاع خواهند کرد و پیروانش او را تنها نخواهند گذاشت، و بعد در خلوت با عباس که فرستاده امین بود صحبت کرد و گفت اگر شما با مامون همراهی کنید او شما را به امارت حج خواهد فرستاد و در مصر هم جاهایی به شما خواهد بخشید او هم با مامون

ص: 370

حركت لشکر بغداد به طرف خراسان

در سال 195 محمد امین دستور داد تا درهم و دیناری که مامون در خراسان به نام خود سکه زده است باطل اعلام کنند و آن ها را از اعتبار انداخت، و دستور داد تا نام فرزندش را در خطبه ها ببرند و او را به ناطق بالحق ملقب ساخت، فرزندش هنوز کودکی شیر خوار بود و بعد هم تصمیم گرفت برای جلب مامون و آوردن او به بغداد لشکری به آن طرف بفرستد.

على بن عيسى بن ماهان که یکی از رجال بزرگ آن عصر بود برای فرماندهی لشکر برگزیده شد و او خود از کسانی بود که امین را وادار کرد تا مامون را خلع نماید علی بن عیسی خودش به امین اصرار می کرد تا او را به خراسان بفرستد، او می گفت اهل خراسان برای من نوشته اند اگر شما به این طرف بیایید همه از شما اطاعت خواهند کرد و در این جا پیروزی با شماست امین هم گفته های او را قبول کرد.

از طرف دیگر فضل بن سهل می دانست که علی بن عیسی به خاطر ظلمی که در خراسان مرتکب شده مردم آن جا سخت باوی دشمن هستند، او هم به طرفداران خود در دربار امین توصیه کرد کاری کنند تا علی بن عیسی به فرماندهی لشکر برگزیده شود و به خراسان بیاید و آن نامه ها که برای علی بن عیسی فرستاده می شد و او را تشویق می کرد تا به خراسان حرکت کند اغلب از طرف عوامل فضل بن سهل نوشته می شد.

حركت لشکر مأمون به طرف ری

از طرف دیگر مامون و فضل بن سهل در خراسان بیکار نبودند آن ها از همهٔ حوادث و وقایع بغداد آگاه بودند و از آن چه در کاخ امین می گذشت اطلاع حاصل می کردند، وقتی که دانستند امین لشکر مهیا می کند آن ها در صدد تهیه نیر و برآمدند، در خراسان لشکری آماده شد و برای فرماندهی آن نیز یک سردار خراسانی به نام طاهر بن حسین بوشنجی که از موالیان خزاعه بود انتخاب گردید.

ص: 372

مشورت طاهر با افسران خود

هنگامی که طاهر شنید علی بن عیسی بن ماهان در نزدیکی ری خود را آماده می کند و در نظر دارد به شهر ری حمله نماید، دوستان و همکاران خود را برای مشورت دعوت کرد مشاوران نظر دادند بهتر است ما در شهر بمانیم و از این جا دفاع کنیم تا کمک از خراسان برسد و گفتند اقامت در شهر بهتر است ما از خانه استفاده می کنیم، و از سرمای بیابان محفوظ می مانیم و آن ها را در پشت دروازه ها معطل می کنیم تا کمک برسد.

طاهر این نظریه را قبول نکرد و گفت مردمان ری از علی بن عیسی می ترسند، اکنون گروهی از عرب های بیابانی و راهزنان کوه ها و دهات و قصبات او را همراهی می کنند ما اگر در شهر بمانیم و در آن جا تحصن ،کنیم بیم آن می رود که مردمان شهر به ما حمله کنند و دروازه ها را برای ورود لشکریان علی بن عیسی بگشایند، بهتر آن است که ما هم از شهر بیرون شویم و با آن ها جنگ کنیم تا کمک برسد.

در این هنگام طاهر فریاد زد همۀ لشکریان از شهر بیرون شوند، چهار هزار نفر مرد جنگی از شهر بیرون شدند و در پنج فرسنگی شهر آماده نبرد شدند، در این جا احمد بن هشام که رئیس شرطه طاهر بود گفت: اگر علی بن عیسی آمد و گفت: من

ص: 373

آغاز جنگ بین طاهر و علی بن عیسی

طاهر بن حسین به لشکر خود دستور مقاومت داد و گفت: با دشمن مردانه ستیز کنید، اگر پیروز شدید که به مقصود خود رسیده اید و اگر کشته شدیم ما نخستین افرادی نخواهیم بود که در میدان های جنگ کشته شده باشیم، و به دنبال لشکر خراسان حمله را آغاز کرد از طرف دیگر علی بن عیسی نیز سربازان خود را آماده کرد و گفت مخالفان شما اندک هستند و آن ها هرگاه خود را در خطر دیدند فرار می کنند.

دو لشکر به هم ریختند جنگ شدیدی در گرفت، چند نفر از میان لشکر طاهر به طرف علی بن عیسی رفتند او دستور داد به چند نفر تازیانه زدند و گروهی را هم سرزنش کرد هنگامی که افراد طاهر مشاهده کردند او با پناهندگان چه می کند آن ها مصمم شدند از خود دفاع کنند و تسلیم او نشوند، ولذا جنگ شدت بیشتری پیدا کرد و معرکه گرم شد.

در این هنگام احمد بن هشام گفت: مگر همین علی بن عیسی نبود که از ما خراسانی ها برای مامون بیعت گرفت خراسانیان گفتند: چرا او از همه ما برای مامون

ص: 374

نامه طاهر به مامون

بعد از این که نیروهای امین پراکنده شدند و علی بن عیسی بن ماهان آن طور

ص: 375

آغاز خلافت مامون

از این تاریخ مامون رسماً خود را خلیفه خواند و مردم هم به همین عنوان او را مورد خطاب قرار می دادند و در منابر و خطبه ها نیز او را رسماً اعلان کردند گویند از آن طرف هنگامی که خبر کشته شدن علی بن عیسی را در بغداد به امین دادند، او مشغول صید ماهی بود و در دجله گردش می کرد امین گفت: از این حرف ها به من نگویید، کوثر دو ماهی صید کرده و من هنوز صیدی نکرده ام.

محاصرهٔ بغداد از طرف مامون

طاهر بن حسین و هرثمه هر کدام از طرفی به بغداد حمله آوردند و این شهر را به محاصره خود در آوردند بغداد در آن ایام عاصمه بلاد شرق و زیباترین شهرهای جهان به شمار می رفت تمام ثروت ها و نعمت ها از دنیا به آن شهر سرازیر بود مردم در آن جا غرق در سرور و شادمانی بودند از زمان ابو جعفر منصور دوانیقی که آن شهر تاسیس گردید روز بروز بر رونق آن افزوده شد.

بغداد در زمان هارون عروس البلاد نام گرفت و داستان های هزار و یکشب آن معروف است کنار دجله هنگام عصر و شب ها در طول تاریخ حکایت ها دارد، مردمان مرفه و فاسد بغداد از عمل عمال و حکام بنی عباس در شهرها و بلاد بی خبر بودند و فقط به فکر شکم و دامن خود ،بودند هر چه می خواستند در بازار بغداد وجود داشت، از امتعه چینی و هندی تا دیبای رومی در آن جا دیده می شد.

روزی صدها کشتی از طریق خلیج فارس وارد دجله می شدند و کالاهای شرق و غرب را در آن جا عرضه می کردند میوه های هند و ایران را در آن جا با قیمت های گزاف عرضه می داشتند و خربزه های خوارزم را در بازارهای میوه فروشان بغداد می فروختند، زیباترین کنیزان و غلامان از بازارهای دنیا جمع می کردند و در آن جا به گروهی عیاش و فاسد به قیمت های گزاف می فروختند.

برای اهل بغداد و سوداگران آن و اعیان و اشراف و رؤسای قبایل که در آن جا گردآمده بودند مسأله این نبود که کدام کس خلیفه شود امین یا مامون آن ها فقط

ص: 377

طاهر در بغداد

محاصره بغداد بسیار طول کشید و زندگی در آن سخت شد، امین هر چه داشت خرج کرد و تمام ظروف و ادوات و آلات طلا و نقره را بین مردم طرفدار خود تقسیم نمود و برای هر بخشی از بغداد مسئولی گماشت ولی اوضاع و احوال روز بروز و ساعت به ساعت سخت تر می شد و نزدیکان و اطرافیان او یکی بعد از دیگری از طاهر امان نامه می گرفتند و تسلیم می شدند.

طاهر هنگامی که بر عراق مسلط شد و بغداد را محاصره کرد املاک و مزارع گروهی از بزرگان بنی هاشم را ضبط کرد و بعد برای آن ها نوشت اگر شما با مامون بیعت کنید و دست از امین باز دارید به شما امان می دهم گروهی از فرماندهان و بزرگان کشوری و لشکری تسلیم شدند و جماعتی هم توانستند از راه هایی بغداد را ترک گویند و به جاهای دیگر بروند و خود را از خطر دور نگهدارند.

اندک اندک حلقه محاصره تنگ تر شد و لشکریان خراسان کاخ امین را به محاصره درآوردند، و در مدخل کاخ جنگ شدیدی در گرفت و گروهی از یاران طاهر در این جا کشته شدند و اهل فسق و فجور و دزدان و عیاران و مردمان کوچه و بازار شروع به غارت منازل کردند و هر چه توانستند از اموال مردم را بردند، و طاهر امر کرد در بغداد بعضی منازل را خراب کردند و یا آتش زدند.

از آن جمله در محله خیزرانیهٔ بغداد منازل امین را آتش زدند که بیش از بیست

ص: 378

پایان کار امین

مشاوران به او گفتند: اگر بخواهی از بغداد بیرون شوی برای تو مخاطره دارد، اکنون تو در محاصره قرارداری و اگر از این جا بیرون شوی تو را اسیر می کنند و ممکن است سرت را هم ببرند، پس بهتر است تسلیم گردی و از آن ها امان بخواهی، اگر تسلیم شوی برادرت کاری به تو نخواهد داشت او برای تو وسیله تفریح و خوشگذرانی تهیه می کند و تو هم زندگی آرامی خواهی داشت.

امین گفته های آن ها را پذیرفت و حاضر شد تسلیم گردد، آن ها گفتند بهتر است به هرثمه تسلیم شوی اما آن چند نفر که گفته بودند به شام برو گفتند: اکنون که سخنان ما را قبول نکردی و از رفتن به شام خودداری نمودی و در نظر داری تسلیم شوی پس بهتر است نزد طاهر بروی، او از هرثمه بهتر است امین گفت: من نزد طاهر نمی روم و از او کراهت دارم.

امین گفت: من خواب دیدم بالای دیواری بلند که از آجر ساخته شده بود قرار گرفته ام دیواری بسیار بلند، محکم و با طول و عرض زیاد، در حالی که لباس سیاه در برم بود و شمشیری هم در دست من قرار داشت طاهر هم در پایین دیوار بود و همواره آن دیوار را می کوبید تا آن گاه که دیوار سقوط کرد و من هم سقوط کردم و کلاهم از سرم افتاد من این را به فال بد می گیرم و نزد طاهر نمی روم.

اما من نزد هرثمه خواهم رفت چون او از موالیان و کارگزاران ما می باشد و او مانند پدر من است و به او اطمینان دارم برای هرثمه پیام فرستاد و طلب امان کرد، هرثمه قبول کرد و گفت: اگر مامون بخواهد او را کشد من با او جنگ خواهم کرد طاهر از جریان مطلع شد و گفت هرثمه حق ندارد اوراتامین دهد، امین درمیان جنگجویان من محاصره شده و به هرثمه مربوط نیست.

هنگامی که هرثمه از جریان آگاه شد در منزل خزیمة بن خازم اجتماع کردند و طاهر هم در آن جا حاضر شد و در مورد امین گفتگو شد در آن جا مقرر گردید که امین تنها به نزد هرثمه برود و مهر مخصوص خلافت را با قضیب و برده که مخصوص خلیفه بود نزد طاهر بفرستد گفتند: این اشیاء نزد هرکس باشد خلافت در آن جاست، طاهر

ص: 380

کشته شدن امین به دست ماموران طاهر

امین در شب بیست و پنجم ماه محرم سال 198 به طرف هرثمه حرکت کرد تا خود را تسلیم او کند او در آن شب بسیار تشنه بود و هر چه آب طلبید آبی در خانه پیدا نشد، او بعد از عشاء از منزل خود بیرون شد در حالی که لباسی سفید و ردائی سیاه در بر کرده بود او برای هرثمه پیام فرستاد که من اکنون با وعده ای که داده ام به طرف شما می آیم.

هرثمه برای او پیام فرستاد امشب از جای خود حرکت نکنید کنار شط امشب خطرناک می باشد و من می ترسم به شما صدمه ای برسد و خودم نیز از بین بروم امشب را صبر کنید و در شب آینده بیایید اگر خواستند با شما جنگ کنند من هم با آن ها خواهم جنگید امین گفت: چاره ای ندارم باید همین امشب بیایم تا فردا نمی توانم صبر کنم که اوضاع سخت وخیم است.

امین با فرزندان خود وداع کرد و سوار شد و به کنار دجله آمد در آن جا هرثمه در حالی که کشتی او آماده حرکت بود انتظار او را می کشید امین در کشتی کوچک او قرار گرفت هرثمه دست و پا و دیدگان امین را بوسید و دستور داد نگهبانان از کشتی دفاع کنند و نگذارند کسی به آن نزدیک شود و او کوشش داشت امین را به جای امنی منتقل کند.

در این هنگام طرفداران طاهر دریافتند که امین نزدیک است از محاصره خارج شود آن ها خود را به کشتی هرثمه رسانیدند و به آن حمله کردند کشتی هرثمه در اثر حمله طرفداران طاهر سوراخ شد و آب در آن نفوذ کرد و بعد در آب غرق شد، هرثمه به

ص: 381

مامون بعد از پیروزی بر امین

اختلاف امین با مامون برسر خلافت از روز اول ماه جمادی الاخر سال 193 شروع شد و در ماه محرم سال 198 با کشته شدن امین پایان یافت و در این مدت طولانی گروه بی شماری در شهرها و ولایات جان خود را از دست دادند، شهرها ویران و آبادی ها خراب گردید، اهل دنیا و طالبان مقام در نقاط مختلف سر برآوردند و مدعی ریاست و زعامت شدند.

جماعتی هم که از ظلم و ستم عباسیان به ستوه آمده بودند از فرصت استفاده کرده و با عمال و حکام ستمگر آن ها به مبارزه پرداختند و روی هم رفته شیرازه مملکت از

ص: 382

امام رضا علیه السلام و مامون

یکی از عجایب کارهای مامون که هنوز هم در ابهام مانده آن است که وی چرا و چگونه حاضر شد تا امام رضا علیه السلام را از مدینه به خراسان دعوت کند و او را ولايتعهد خود نماید و خلافت را به او واگذار کند، در این باره از قدیم و جدید سخن بسیار گفته شده و هرکس طبق پندار خود مطلبی و علتی را گفته است ولی حقیقت امر که مامون چه هدفی را دنبال می کرده معلوم نیست.

گروهی می گویند مامون شیعه بوده و خلافت را از آن آل علی علیهم السلام می دانسته است و معتقد بوده که پدران او خلافت را غصب کرده اند و حق آل علی را به زور از آن ها گرفته اند و او تصمیم گرفت اکنون که مدعیان خلافت را از بین برده و بر اوضاع و احوال تسلط پیدا کرده از قدرت خود استفاده کند و حق را به صاحب حق بدهد و خلافت را به صاحبش برگرداند.

جماعتی گفته اند مامون به پیشنهاد فضل بن سهل نوبختی وزیر خودش این کار را کرده و او چون شیعه بوده و با آل عباس از در مخالفت درآمده و مامون را به زور و اجبار وادار کرده تا خلافت را از خاندان بنی عباس خارج کند و به آل علی بدهد لذا مامون از روی اکراه امام رضا علیه السلام را به خراسان فراخواند و او را به خلافت برگزید بدون این که قلباً به این کار راضی باشد.

بعضی گفته اند: مامون هنگامی که از طرف برادرش امین در فشار قرار گرفت و به بغداد احضار شد و او هم از رفتن به عراق خودداری کرد برادرش لشکری فرستاد تا او را جبراً به بغداد ببرند که در آن صورت معلوم نبود بر سر وی چه خواهد آمد، لذا مامون نذر کرد اگر بر برادر خود پیروز گردد، خلافت را به امام رضا سلام الله عليه بدهد و خود

ص: 385

خروج محمد بن ابراهیم طباطبا

قیام محمد بن جعفر

محمد بن جعفر صادق علیه السلام برادر مادری امام کاظم سلام الله علیه از پدر بزرگوار خود علم و کمال آموخته بود او یکی از عالمان و زاهدان زمان خود بود، و گروهی نزد او حاضر می شدند و مسائل دینی خود را از وی سئوال می کردند و در مدینه مجلس درس و بحث داشت و بسیار معزز و محترم زندگی می کرد و کاری هم به اوضاع و جریان روز نداشت و مردی آرام به شمار می آمد.

بعد از این که ابوالسرایا کشته شد اصحاب و یاران او نزد محمد بن جعفر رفتند و از وی خواستند خود را برای امامت و خلافت آماده کند تا مردم با وی بیعت کنند، او نخست امتناع کرد و آن ها را از خود دور نمود ولی فرزندش على و حسين بن حسن افطس اصرار کردند و او هم در اثر اصرار آن ها پذیرفت و قول مساعد داد، او در ربیع الاول سال 200 به عنوان خلیفه در مکه قیام نمود.

مردم به عنوان خلافت با او بیعت کردند و او را امیرالمؤمنین دانستند و به نامش خطبه خواندند. او مدتی در مکه حکومت کرد و اطرافیان او موجب آزار و اذیت مردم شدند تا آن گاه که لشکریان مامون به طرف او رفتند و او را گرفتند او هم بالای منبر رفت و خود را خلع کرد و بعد او را نزد مامون به خراسان بردند و مامون هم او را به امام رضا بخشید و از وی درگذشت.

ص: 387

قیام ابراهیم بن موسى

ابراهيم بن موسی کاظم علیه السلام برادر امام رضا در هنگامی که ابوالسرایا در عراق قیام کرده بود، به طرف یمن رفت و بر آن جا مسلط شد، بطوری که در شرح حال او نوشته اند او زیدی مذهب بوده است و مادرش هم ام ولدی از اهالی شمال افریقا بوده است، و علمای انساب گویند از وی فرزندی باقی نمانده است و او را ابراهیم اکبر می گفتند زیرا موسی بن جعفر فرزند دیگری هم به نام ابراهیم داشته که او را اصغر می گفتند.

او هنگامی که وارد یمن شد گروهی از علویان به او پیوستند و وی در آن جا تشکیلاتی فراهم کرد و جماعت زیادی را کشت و اموال گروهی را مصادره کرد او حاکم بنی عباس را که اسحاق بن موسی نام داشت از آن جا اخراج کرد و خودش به جای او نشست و برای مدتی نام عباسیان را از آن جا حذف نمود و طرفداران آن ها را منكوب و مخذول ساخت.

قیام نصر بن شبث عقیلی

در سال دویست هجری نصر بن سیار عقیلی برضد مامون قیام کرد او در جایی به نام کیسوم نزدیک حلب زندگی می کرد او با امین بیعت کرده بود و بعد از این که امین کشته شد او سخت ناراحت شد و علیه مامون به مخالفت پرداخت و چند شهر را در آن ناحیه تصرف ،کرد گروهی از اعراب آن ناحیه به وی پیوستند و قدرت و شوکتی در آن منطقه به دست آورد و از رود فرات گذشت و متوجه شرق گردید.

هنگامی که نیرومند شد و گروهی پیرامون او جمع شدند، عده ای نزد او رفتند و گفتند: بهتر است با علویان بیعت کنیم او گفت من با فرزندان زنان سیاه بیعت ،نمی کنم گروهی گفتند: پس با بنی امیه همکاری کنیم پاسخ داد آن ها دیگر اعتباری ندارند و کاری از آن ها ساخته نیست من طرفدار بنی عباس هستم. حالا به خاطر دفاع از عرب با آن ها جنگ می کنم چون آنان ایرانیان را مقدم می دارند.

دعوت از امام رضا علیه السلام

در هنگامی که قدرت سیاسی مامون کاسته شده بود و در اکثر ولایات و شهرها نفوذی نداشت و علویان در نقاط حساس کشور حکومت می کردند ناگهان مامون رجاء ابن ابى الضحاک را که از خویشاوندان فضل بن سهل سرخسی بود احضار کرد و به او ماموریت داد که بالشکری به طرف حجاز برود و علی بن موسی الرضا علیه السلام را از مدینه به خراسان بیاورد.

مامون چرا امام رضا علیه السلام را به خراسان احضار کرد و او را به زور به خراسان کشانید آیا خودش این کار را کرده و یا مشاورانش مصلحت دانسته اند در این وقت حساس که مکه و مدینه و کوفه در اختیار فرزندان امیرالمؤمنين عليه السلام قرار گرفته امام رضا در مدینه نباشد و در خراسان تحت نظر قرار گیرد و یا این که با انتخاب او به ولایتعهدی علویان را ساکت کنند.

آن چه از مصادر معلوم می گردد مامون در آن ایام پریشان بوده و می خواسته کاری کند که کشورش را آرام کند و مدعیان را از میدان بیرون سازد، او و مشاورانش مصلحت دیدند امام رضا علیه السلام باید در حجاز نباشد و او را به هر صورتی که شده به خراسان بیاورند آن ها کار خود را کردند و امام رضا را به خراسان آوردند و اوضاع و احوال را آرام نمودند.

خروج امام رضا از مدینه

ماموران مامون امام رضا علیه السلام را از مدینه بیرون آوردند، امام هنگامی که می خواست از مدینه خارج گردد به زیارت قبر مبارک جدش رفت و در آن جا گریست و بعد دوازده هزار دینار به خاندان و افراد تحت تکفل خود داد تازندگی کنند و مایحتاج خود را تهیه نمایند، و بعد با آن ها وداع کرد و فرمود: من دیگر نزد شما مراجعت نخواهم کرد و شما برای من گریه کنید تا مردم بشنوند.

چرا امام علیه السلام دستور می دهند خانواده ایشان بلند گریه کنند تا مردمان مدینه بشنوند و این خود می رساند که امام را بزور از مدینه آورده اند و با گریه و شیون می خواستند به مردم اعلان کنند که او با اختیار خود از مدینه نمی رود و این نمایندگان

ص: 391

از مدینه تا مرو خراسان

امام رضا سلام الله علیه از مدینه بیرون شدند نخست به مکه معظمه رفتند و خانه خدا را زیارت کردند، و سپس از طریق کوفه به طرف خراسان رهسپار شدند و بعد از مدتی وارد قادسیه شدند، ابونصر بزنطی گوید: من در قادسیه خدمت آن جناب رسیدم امام به من فرمودند برایم خانه ای اجاره کنید که دو در داشته باشد دری به طرف حیاط و دری هم به طرف بیرون.

در این جا امام رضا علیه السلام از بزنطی می خواهد برای او منزلی اجاره کند اگر امام علیه السلام را ماموران مامون بازور و اکراه آورده باشند چگونه می گذارند امام خودخانه اجاره کند و مستقل باشد مگر این که حضرت با آن ها شرط کرده باشد که او در منازل بین راه در انتخاب مکان آزاد باشد تا مردم بتوانند با او رفت و آمد کنند و از اخبار و روایات هم معلوم می گردد که هنگام توقف آن جناب مردم نزد او می آمدند و سئوالاتی را مطرح می کردند.

بزنطی می گوید امام چندی در قادسیه توقف کردند و بعد آن حضرت را از طریق بیابان به طرف بصره بردند از عبارت بزنطی بصراحت معلوم می شود که حضرت رضا علیه السلام در انتخاب راه دخالتی نداشته است و نمایندگان مامون تصمیم گرفته اند که حضرت را از راه بیابان ببرند و مصلحت ندیده اند که از راه کوفه و بغداد بیایند زیرا آن دو شهر آشفته بود.

امام علیه السلام از قادسیه بیرون شده و از راه کویر و بیابان های خشک عازم

ص: 392

امام رضا علیه السلام در مرو

حضرت رضا وارد مرو شد و مامون از آن حضرت استقبال کرد و در تجلیل و تکریم او کوشید و در مجالس و محافل رسمی از فضایل و مناقب آن جناب سخن ،گفت امام رضا در مدت طولانی اقامت خود در مرو مذاکرات و گفتگوهای زیادی با مامون داشته و با علما و فقهای اهل سنت در موضوعات مختلفی گفتگو کرده است، و با رؤسای ادیان و مذاهب گوناگون هم مذاکره نموده و با فلاسفه و متکلمان و دهریان و زنادقه هم مجالسی داشته است.

ما آن چه بین آن حضرت و مامون اتفاق افتاده و گفتگوهایی که در موارد مختلف انجام گرفته بطور مفصل در جلد نخستین مسند الرضا در یک باب مخصوص گرد آورده ایم و تمام مباحثات و مذاکرات علمی آن حضرت را هم با فقها و متکلمان

ص: 396

مامون وولايتعهدی امام رضا علیه السلام

ریان بن صلت خراسانی که از رجال و شخصیت های بزرگ آن عصر بود گوید: پس از این که امام رضا علیه السلام وارد مرو شدند مامون پیشنهاد کرد که امام خلافت را قبول کند امام رضا با شدت تمام این سخن را رد کردند و نپذیرفتند، مامون بار دیگر گفت: پس ولیعهد من باشید و بعد از من خلافت را در دست بگیرید، امام فرمودند با شروطى من این را قبول می کنم.

مامون گفت: شروط شما چیست؟ امام رضا فرمودند: شرط من این است که در هیچ کاری از کارهای حکومتی مداخله نداشته باشم و در عزل و نصب والیان و حاکمان شرکت نکنم و از اوامر و نواهی در کارهای سیاسی و کشوری دوری جویم ریان گوید: مامون این سخنان امام رضا سلام الله علیه را قبول کرد و حضرت رضا در یک جلسه رسمی به مقام ولایتعهدی برگزیده شدند.

ابوصلت هروی داستان ولایتعهدی را چنین نقل می کند، او می گوید: مامون به امام رضا علیه السلام گفت: ای فرزند رسول خدا من فضل و کمال و زهد و عبادت تو را می دانم و تو برای خلافت از همگان شایسته تری امام علیه السلام فرمودند: من به عبادت و پرستش پروردگار افتخار می کنم و با زهد در دنیا امیدوارم خداوند مرا از شرور آن نگه دارد و باورع و پرهیزکاری و دوری از محرمات امید رستگاری دارم.

مامون گفت: من در نظر دارم خود را از خلافت خلع کرده و شما را به جای خود بگذارم امام رضا علیه السلام فرمودند: اگر خلافت حق شما می باشد و خداوند آن

ص: 397

مامون و نماز عید امام رضا علیه السلام

در یکی از اعیاد مذهبی مامون به امام رضا گفت: بهتر است شما برای نماز عید بروید تا مردم مطمئن گردند که مسألۀ ولایتعهدی جدی می باشد و به علاوه مردم از کمال و فضل شما آگاه شوند امام رضا علیه السلام فرمودند: من با شما قرار گذاشته ام در این کارها مداخله نکنم مامون گفت: می خواهم شما در نماز عید شرکت کنید و نماز را بخوانید تا لشکر من مطمئن شوند که ولایتعهدی شما قطعی می باشد.

حضرت رضا علیه السلام فرمودند: اگر بناست من به مصلی بروم و نماز عید بخوانم همانند رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز عید را به جای می آورم مامون گفت: هر طور دلت می خواهد نماز بگزار و بعد دستور داد فریاد بزنند که روز عید علی بن موسى الرضا وليعهد مأمون نماز عید را می گزارند و امر شد فردا لشکریان و همه رجال واعیان در خانه امام رضا علیه السلام اجتماع کنند و از آن جا به مصلی بروند.

صبح روز عید همه فرماندهان لشکر مامون و رجال کشوریش در خانه امام علیه السلام اجتماع کردند و منتظر شدند تا امام علیه السلام از خانه خارج گردد، مردم شهر مرو نیز گروهی در مصلی جمع شده اند و گروهی به طرف مصلی می روند و عده ای منتظر امام هستند تا همراه او بروند، زنان و کودکان نیز پشت بام ها جمع شده اند و به این منظره می نگرند جوش و خروش عظیمی در شهر مرو پیدا شده است.

در حالی که شهر مرو در انتظار بیرون شدن امام علیه السلام بوده، ناگهان مشاهده

ص: 399

مامون و تشکیل مجالس مناظره

قبلاً تذکر دادیم که مامون در میان خلفای بنی عباس به فضل و دانش معروف بود، او هم علوم و معارف اسلامی را فرا گرفته بود و هم با فلسفه و ریاضیات و علوم اوائل آشنایی داشت و سعی می کرد فضلا را دور خود جمع کند و مجلس بحث و مناظره راه بیندازد او از وجود حضرت رضا سلام الله علیه هم در این گونه مجالس استفاده می کرد و در حضور امام علیه السلام مجالس زیادی تشکیل داد.

حضرت رضا سلام الله علیه با فقهاء و محدثان مسلمان در موارد خلاف گفتگو می کرد و با فلاسفه و رؤسای ادیان و زنادقه دربارۀ توحید و مبدأ و معاد و ویژگی های دین مقدس اسلام و امتیاز آن بر سایر ادیان بحث می نمود و مامون هم در اکثر این مجالس شرکت می کرد و به مباحث گوش می داد ما این گفتگوها را در کتاب احتجاجات مسند الرضا نقل کرده ایم.

ص: 400

پیروزی مامون بر مخالفان

بعد از این که امام رضا علیه السلام را به خراسان آوردند و آن حضرت را به عنوان وليعهد انتخاب کردند در صفوف علویان شکاف ایجاد شد و مردم اندک اندک از اطراف آن ها پراکنده شدند فرزندان موسی بن جعفر که در یمن و بصره و خوزستان قیام کرده بودند روش متفاوتی داشتند ابراهیم بن موسی با زیدیه بود و مردم را به طرف زید دعوت می کرد و کاری به دیگران نداشت.

زید بن موسی هم مردم را به خلافت مردی از آل محمد علیهم السلام که مورد رضایت مردم باشد دعوت می نمود، محمد بن جعفر هم که در مکه خود را امیرالمؤمنین می دانست مردم را به سوی خود می خواند و ابن طباطبا هم که در کوفه قیام کرده بود او هم به نام خود سکه زد و افراد دیگری هم بودند که آلت دست گروهی شدند و مردان شیادی امثال ابوالسرایا از آن ها استفاده کردند.

همه این قیام ها از نظر امام رضا سلام الله علیه و پیروان آن حضرت باطل بود چون آن ها امام منصوص از آل محمد علیهم السلام را که امام رضا سلام الله علیه بود مورد نظر نداشتند، این قیام ها بعداً پایگاه مردمی خود را از دست داد و همه مغلوب مامون شدند و سران آن ها را دستگیر کردند و به خراسان نزد مامون آوردند و مامون هم در ظاهر آن ها را به امام رضا علیه السلام بخشید ولی بعد در فرصت های مناسب آن ها را مسموم کرد.

حرکت مامون به طرف بغداد

مامون بعد از این که مطلع شد اوضاع و احوال در بغداد چگونه است و از حوادث و وقایع مطلع گردید آماده حرکت به طرف بغداد شد فضل بن سهل از جریان اطلاع پیدا کرد و خواست تا او را از حرکت باز دارد ولی مامون به سخنان او توجهی نکرد و دستور داد وسایل مسافرت آماده شود و مقدمۀ کاروان او مرو را ترک گفتند و خود نیز با گروهی از خواص به طرف طوس حرکت کردند.

امام رضا علیه السلام به مامون فرمودند: اکنون سراسر کشور تو را آشوب فرا

ص: 402

مامون در سرخس

مامون به اتفاق حضرت رضا عليه السلام وفضل بن سهل و گروهی از رجال و اعیان مرو را ترک گفت و وارد سرخس ،گردید و چند روزی در آن جا اقامت گزید از جریان زندگی مامون در آخرین روزهای اقامت وی در مرو معلوم می گردد که او تغییر سیاست داده و مشاوران جدیدی پیدا کرده بود و دیگر به فضل بن سهل چندان توجهی نداشت و دست به کارهای تازه ای زد.

مامون دریافته بود که علت خلع او در بغداد برای این است که او امام رضا علیه السلام را به عنوان جانشین خود انتخاب کرده بود و این که مامون به علویان گرایش دارد و این کارها را به اشاره فضل بن سهل انجام می دهد، مامون که برای رسیدن به خلافت برادر خود را کشت و سر او را از بدن جدا نمود و در میدان های بغداد، نیشابور مرو، بخارا، سمرقند، هرات و شهرهای ترکستان سیستان و طخارستان نصب کرد اینک برای این که مخالفان خود را شکست دهد و بهانه ها را از آن ها بگیرد به تصمیمات خطرناکی متوسل می گردد.

او برای این که نشان دهد به علویان توجهی ندارد نخست زید بن موسی بن جعفر را که در بصره قیام کرده بود و او را به مرو آورده بودند با یک نقشه کاملاً محرمانه مسموم کرد و کشت او در ظاهر از دنیا رفت ولی مردم می دانستند، او را چه کسی زهر

ص: 403

مامون در طوس

مامون از سرخس عازم طوس شد و در باغ حمید بن قحطبه در کنار قبر پدرش هارون اقامت گزید و اقامت او در طوس چند ماه طول کشیده است، زیرا فضل بن سهل در سوم ماه شعبان سال 202 کشته شد و امام رضا در ماه صفر سال 203 به شهادت رسید و مامون هفت ماه در سرخس و طوس گذرانیده است و تاریخ نمی گوید که او چرا

ص: 405

مامون و شهادت امام رضا علیه السلام

شاید اقامت طولانی مامون در طوس این بوده که می خواسته عکس العمل قتل فضل بن سهل را در خراسان و عراق مشاهده کند و اگر در اثر آن ناراحتی هایی در خراسان پدید آید و مخالفت هایی آغاز شود، آن را سرکوب کند و دوم این که او می خواسته امام رضا علیه السلام را که تنها مانع برای راضی کردن بنی عباس بود از میان بردارد و برای از بین بردن آن حضرت نقشه هایی را طرح می کرده است.

ما درباره شهادت امام رضا علیه السلام در مسند الرضا بتفصیل گفتگو کرده ایم و همۀ اقوال و آراء مورخان و اهل حدیث را در آن جا گرد آورده ایم و در این کتاب جای تفصیل نیست و فقط برای این که رشته مطلب از هم گسیخته نشود و کارهای مامون و حوادث زمان او برای خوانندگان این کتاب روشن گردد، مختصری از مفصل را در این جا ذکر می کنیم. جویندگان برای آگاهی از تفصیل می توانند به مسند الرضا مراجعه کنند.

از اخبار و روایات وارده درباره امام رضا علیه السلام و مامون معلوم می شود که مامون نسبت به امام رضا حسادت داشته و گاهی که امام او را نصیحت می کردند ناراحت می شد مخصوصاً در آن هنگام که امام رضا در مجالس مناظره با دانشمندان و فضلا بر آن ها پیروز می گردید مامون سخت ناراحت می شد چون مقام علمی امام رضا و احاطه او به علوم و معارف او را بر مامون برتری می داد و فضیلت وی را آشکار می کرد.

شيخ مفيد رضوان الله علیه گوید امام رضا علیه السلام در خلوت مامون را نصیحت می کرد و او را موعظه می نمود و از خداوند او را می ترسانید و کارهای خلاف وی

ص: 406

مامون در جرجان

مامون بعد از این که امام رضا علیه السلام را در طوس به خاک سپرد به طرف بغداد حرکت کرد و در سر راه خود وارد جرجان شد مورخان نوشته اند: مامون چهل روز در جرجان (گنبد کاووس کنونی) اقامت کرد و این اقامت طولانی بی جهت نبوده است وی گویا در نظر گرفته در این شهر هم مانند سرخس و طوس کاری انجام دهد و یک نفر را از میان بردارد و مشغول اجرای نقشه بوده است.

مرگ محمد بن جعفر علیه السلام مامون هنگام حرکت به طرف عراق محمد بن جعفر را هم با خود آورد، این محمد فرزند امام صادق بود و او را به خاطر زیبایی و حسن منظر دیباج می گفتند، او در مکه قیام کرد و مردم به عنوان امیرالمؤمنین بروی سلام کردند و مامون لشکری به طرف مکه فرستاد او هنگامی که دانست تاب مقاومت ندارد خود را خلع کرد و از مامون

ص: 412

مامون در بغداد

در سال 204 مامون وارد بغداد شد و بر اوضاع مسلط گردید، قبل از این که او به بغداد برسد، ابراهیم بن مهدی از خلافت خلع شده بود، او هنگامی که شنید مامون وارد بغداد می گردد مخفی شد تمام عباسیان و خاندان مامون و فرماندهان لشکر نزد مامون رفتند و بروی سلام کردند مامون پس از سال ها دوری از بغداد بار دیگر به این شهر آمد و زمام امور را در دست گرفت.

او هنگام ورود لباس سبز در برداشت و همۀ لشکریان او هم لباس سبز در بر کرده بودند و هرکس هم می خواست به دیدن او برود باید لباس سبز می پوشید، اطرافیان مامون لباس های سیاه را از بدن مردم بیرون می کردند و تا مدت هشت روز این وضع ادامه داشت و کسی را نمی گذاشتند لباس سیاه بپوشد بعد از آن بنی عباس و فرماندهان لشکر خراسان در این مورد با مامون سخن گفتند.

ص: 414

عفو ابراهیم بن مهدی

ابراهیم بن مهدی که یک ساززن و آواز خوان و جوانی فاسد و عیاش بود، از طرف بنی عباس به خلافت برگزیده شده بود هنگامی که مامون وارد بغداد شد او فرار کرد و مخفی شد و اختفای او شش سال طول کشید، وی از ترس مامون خود را آشکار نمی کرد مامون هم چون می دانست وی آدم عیاش و خوشگذرانی است و نمی تواند برضد او کاری انجام دهد زیاد او را تعقیب نمی کرد.

در ماه ربیع الاول سال 210 در حالی که لباس زنانه پوشیده و نقاب بر چهره داشت همراه دو زن به دام ماموران شب گرد افتاد یکی از شب گردان آن ها را دید و گفت شما در این وقت کجا می روید، ابراهیم که در خطر افتاده بود انگشتر گران بهای خود را به آن پاسبان داد و گفت: کاری به این زنان نداشته باشید بگذارید ما به منزل خود برویم.

اما آن نگهبان هنگامی که به انگشتر قیمتی نگاه کرد و آن زنان را در حال غیر عادی دید به شک افتاد و احساس کرد این ها از افراد عادی نیستند و صاحب این انگشتر باید شخص بزرگی باشد، نگهبان آن ها را رها نکرد و به طرف پاسگاه جلب نمود هنگامی که در پاسگاه خواستند نقاب از چهرۀ آن ها بردارند بدن آنان را بازرسی کنند،

ص: 415

مامون و حسن بن سهل

مامون از هنگامی که در خراسان بود امور عراق را به حسن بن سهل داد و او به همه کارها نظارت می کرد و در حوادث عراق و پیروزی های مامون بر مخالفان نقش مؤثری ایفاء می کرد، او توانست در عراق همه کارها را قبضه کند و طاهر بن حسین را منزوی ،نماید مامون بعد از مراجعت به بغداد او را وزیر خود قرار داد و همه امور لشکری و کشوری خود را به او واگذار نمود.

مامون با دختر او پوران دخت ازدواج کرد و عقد او در خراسان انجام گرفت و ظاهراً امام رضا علیه السلام در مجلس عقد او حضور داشته است، چون مورخان می گویند عقد دختر مامون برای امام رضا و دختر حسن بن سهل در یک روز انجام گرفت، ولی

ص: 416

مامون و طاهر بن حسين

طاهر بن حسين بن مصعب اصلاً از اهل پوشنج هرات بودند، پدر او حسین از رجال دربار هارون و مامون بود آن ها ایرانی بودند ولی در خراسان به قبیله خزاعه پیوستند و لذا آن ها را خزاعی هم می گویند ولی این نسبت والایی می باشد و آن ها نژاد عربی ندارند، طاهر از طرف مامون فرمانده لشکری شد که برای جنگ با امین از خراسان بیرون شد او امین را شکست داد و مامون را به خلافت رسانید.

بعد از این که مامون وارد بغداد شد او در رقه بود و حکومت آن نواحی را داشت فضل بن سهل و حسن بن سهل با او مخالفت می کردند و عباسیان هم او را به تشیع متهم می نمودند مامون هم به خاطر این که طاهر برادرش امین را کشته بود چندان مایل نبود کاری به او بدهد ولی مامون می دانست که طاهر فرماندهی لایق می باشد و او می تواند خراسان را آرام نگه دارد و مخالفان را در آن جا سرکوب کند.

زبیده مادرامین از دست طاهر بسیار ناراحت بود و اشعاری در مذمت طاهر و این که او فرزندش را بعد از تسلیم و تامین کشته است برای مامون فرستاد ولی با همه این ها مامون به آن اشعار توجهی نکرد و طاهر را برای خود حفظ نمود و او را ارتقاء مقام داد و به عنوان حاکم خراسان که در آن ایام بزرگ ترین منطقه به حساب می آمد معین کرد، و از دروازه بغداد تا اقصای خراسان و سیستان را تحت اختیار او قرار داد.

ص: 417

مامون و يحيى بن اكثم

یحیی بن اکثم در بصره قضاوت می کرد او اصلاً از اهل مرو بود و در عراق اقامت داشت او متهم به فسق و گناه بود، هنگامی که در بصره اقامت داشت بازدست از فساد برنداشت مردمان بصره از اعمال زشت او به مامون شکایت کردند و گفتند او کودکان و جوانان ما را فاسد کرده است و چند بیت نیز به عنوان شاهد برای او فرستادند تا وی حقیقت را دریابد.

هنگامی که مامون به شکایات اهل بصره توجه کرد و اشعاری را که برایش فرستاده بودند قراءت نمود از موضوع شکایت آن ها سخت در شگفت ماند مامون از شاکیان سئوال کرد کدام یک از شما این کارها را از وی مشاهده کرده اید مردمان بصره گفتند: همه می دانند که او اهل فساد می باشد و پیوسته با جوانان در ارتباط است و اعمال او در نزد اهل بصره بر همه روشن است.

مامون دستور داد یحیی بن اکثم را از بصره برداشتند و بعد از مدتی بار دیگر او را به خود نزدیک کرد و در مجالس خود با او گفتگو می نمود فساد اخلاق او چنان بالا گرفت که در همه جا شایع گردید و در سال 215 هنگامی که مامون به مصر رفته بود دستور داد او را گرفتند و به عراق فرستادند اخبار او و اشعاری که دربارهٔ وی گفته اند تناسب با این کتاب ندارد، ما در کتاب خراسان دربارۀ او مفصلاً گفتگو خواهیم کرد.

مامون و مجالس لهو

ما قبلاً تذکر دادیم که فضل بن سهل در هنگام آغاز مخالفت مامون با امین به وی تذکر داد شما از امروز تظاهر به دینداری و ترویج احکام شرعی نمایید لباس پشمی در بر کنید و ساده زندگی نمایید و جلو فساد را بگیرید مامون هم تا در خراسان بود مجالس بزم و سرور و یا شب نشینی های مجلل و با شکوه ترتیب نمی داد و از ساز و آواز و زنان خواننده و نوازنده استفاده نمی کرد.

بعد از این که وارد بغداد شد تا مدتی به همان روش ادامه داد با این که بغداد مرکز فساد و فحشا بود و در آن جا بهترین خوانندگان و نوازندگان زن و مرد بودند او مجلس بزم و سرور بر پا نکرد و با ندیمان شرابی ننوشید و جامی را رد و بدل نکرد ولی بعد از این که بر اوضاع کاملاً مسلط شد و مخالفان را از میدان بیرون کرد به پدران خود اقتداء نمود و مجلس بزم تشکیل داد.

او با خواص یاران خود و رجال کشوری و لشکری مجلس خصوصی ترتیب داد و ندیمان جوان و زیبارو را دور خود جمع کرد، زیباترین دختران و پسران برای اوساز می زدند و آواز می خواندند و جام های پر از شراب را به او می دادند در این مورد در کتب ادبی مطالب زیادی هست ولی ذکر آن ها در این کتاب مناسب نیست و ما در یک کتاب خاصی که در مورد هارون و مامون تالیف کرده ایم همۀ این ها را جمع نموده ایم.

ص: 419

مامون و جنگ با رومیان

در سال 215 مامون از راه موصل عازم جنگ با رومیان شد و از طرسوس گذشت و دژی را به نام قره در محاصره گرفت و آن را فتح کرد و بعد از آن چند شهر و در دیگر راهم ،گشود و گروهی را هم اسیر نمود و بازگشت و بعد از آن شنید که پادشاه روم گروهی از مسلمانان را در طرسوس کشته است، او از این جریان برآشفت و بار دیگر عزم رحیل کرد.

در جمادی الاول سال 216 عازم روم شد هنگامی که به مرز رسید پادشاه روم تقاضای صلح کرد، او در هر قله ساکن شد و برادرش را به جنگ فرستاد، در این سفر مامون حدود سی دژ جنگی را فتح کرد و اسیران زیادی به دست آورد، و بعد از طریق کیسوم عازم دمشق شد مامون در سال های آخر عمر خود به جنگ و جهاد می رفت و شهرهای زیادی را در آسیای صغیر فتح نمود که در کتب تواریخ ذکر شده اند.

مامون در مصر

مامون در یکی از سفرها وارد مصر شد، او که روح کنجکاوی داشت دستور داد یکی از اهرام را سوراخ کنند تا درون آن را بنگرد به او گفتند: سوراخ کردن اهرام کار بسیار مشکلی است و ما وسایل سوراخ کردن آن را نداریم، او گفت در هر صورت باید این کار انجام گیرد تا بنگرم در درون آن چه هست کارگزاران او دست به کار شدند و بوسیلهٔ آتش و کلنگ و آهنگران سوراخی در آن پدید آوردند.

آن ها متوجه شدند عرض دیوار بیست ذرع است و در پشت سوراخ آفتابه ای طلائی مشاهده کردند که وزن آن به اندازه هزار دینار بود مامون از دیدن آن ظرف طلائی در شگفت مانده بود بعد پرسید برای سوراخ کردن دیوار اهرام چه اندازه خرج شده است، پس از محاسبه معلوم شد مخارج آن به اندازه بهای همان آفتابه طلائی است که از آن جا بیرون آورده اند مامون آن ظرف طلائی را با خود به بغداد آورد.

مامون و تشيّع

ما قبلاً در این مبحث نقل کردیم که بنی عباس مامون را به رفض و تشیع متهم کردند و گفتند او شیعه شده و علی بن موسی الرضا علیه السلام را به خلافت برگزیده است و در این مورد شعری هم به مامون نسبت داده اند هنگامی که بین او و ابراهیم بن مهدی منافرت و ستیز بود بین آن دو ابیاتی رد و بدل شده است. مسعودی گوید مامون که اظهار تشیع می کرد گفت:

إذا المُرْجِيُّ سَرَّكَ أن تراه *** يَمُوتُ لحينه من قبل مَوْتِهِ

وجدد عنده ذکری علی *** و صل على النبي و آل بيته

ابراهیم بن مهدی که از تسنن حمایت می کرد در پاسخ او گفت:

اذالشیعی جمجم في مقال *** فسرّك ان يبوح بذات نفسه

فصلّ على النبيّ و صاحبيه *** وزیریه و جاریه برمسه

در مورد انتخاب مامون امام رضا علیه السلام را به عنوان خلافت و ولایتعهدی سخن بسیار گفته شده و ما هم در این مورد بحث کردیم و مطلب همان است که گفته اند چون مامون به خاطر قیام علویان و فرزندان موسی بن جعفر بیم داشت خلافت را از دست بدهد امام رضا را احضار کرد و او را ولایتعهد خود ساخت و هنگامی که علویان را خانه نشین کرد امام رضا را هم شهید نمود و خود بر اوضاع مسلط گردید.

در مورد امام رضا علیه السلام می توان پذیرفت که مامون تظاهر به تشیع می کرده ولی مامون بعد از شهادت حضرت رضا کارهایی کرده که قابل تامل و دقت می باشد مامون بعد از این که از خراسان وارد بغداد شد بر اوضاع و احوال مسلط گردید، بنی عباس همه دور او جمع شدند و ابراهیم بن مهدی از ترس مخفی شد و بعد از سال ها اختفا دستگیر شد و مامون هم از وی در گذشت.

قیام های پراکنده در اطراف و اکناف را سرکوب ساخت و دیگر کسی نبود تا باوی مخالفت کند او چنان فکرش از داخل کشورش آسوده شده بود که به فکر جنگ و جهاد با کفار روم مشغول شد و لشکر جمع آوری کرد و به طرف روم حرکت نمود و دژها و شهرهای زیادی را در آسیای صغیر فتح کرد و بر وسعت قلمرو اسلامی افزود و به شام

ص: 422

اول- امام جواد علیه السلام و مامون

در سال 215 حضرت ابوجعفر جواد علیه السلام وارد عراق شد و مامون او را گرامی داشت و دخترش ام الفضل را به آن جناب تزویج ،کرد، و سپس همراه زوجه اش برای حج حرکت کردند و بعد در مدینه اقامت گزیدند این کار مامون باردیگر عباسیان را ناراحت کرد و آن ها سخت به وی اعتراض کردند ولی مامون به گفته های مغرضانه آن ها ترتیب اثر نداد و دخترش را همراه آن حضرت به مدینه فرستاد.

شيخ مفيد رحمة الله علیه در کتاب ارشاد می فرمایند: هنگامی که مامون از فضل و کمال و علم و ادب و عقل و دانش امام جواد مطلع شد، به او علاقه مند گردید و دخترش ام الفضل را به او تزویج کرد مامون امام جواد را بسیار احترام می کرد و تعظیم و تکریم می نمود او در مجالست با حضرت جواد سلام الله علیه دریافت که هیچ کس در علم و کمال به او نمی رسد و او از همگان داناتر است.

عباسیان هنگامی که دریافتند مامون قصد دارد دختر خود را به آن حضرت بدهد در منزل مامون اجتماع کردند و گفتند شنیده ایم شما در نظر گرفته اید دختر خود را به ابن الرضا بدهید ما می ترسیم خلافت از دست ما بیرون ،شود شما خود م یدانید که خلفای قبل از شما به این خاندان توجهی نداشتند خلفا آن ها را تبعید می کردند و یا تحقیرشان می نمودند و اکنون از این کار خودداری کنید.

مامون در پاسخ آن ها گفت: حوادثی که بین شما و آل ابی طالب پیش آمد تقصیر شما بود اگر انصاف بدهید و حق را مورد توجه قرار دهید آن ها به امامت و خلافت

ص: 423

دوم- رد کردن فدک به فرزندان زهرا سلام الله عليها

فدک نام یک دهکده در حجاز می باشد که در آن نخلستان ها و باغ های زیادی بود، رسول اکرم صلی الله علیه و آله فدک را در ایام حیات خود به حضرت زهرا سلام الله علیها بخشیدند ولی بعد از وفات آن حضرت و جریان سقیفه بنی ساعده ابوبکر فدک را از حضرت زهرا سلام الله علیها گرفت و زهرای اطهر هر چه احتجاج کرد و شاهد آورد ابوبکر آن را مسترد نداشت.

مسأله فدک بسیار مشروح و مفصل در کتاب ها مورد بحث قرار گرفته و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه بطور مبسوط دربارۀ آن گفتگو کرده است، مامون در هنگام خلافت خود فدک را به فرزندان حضرت زهرا علیها السلام برگردانید و دعبل

ص: 424

سوم- مامون و دعبل خزاعی

شيخ مفيد رضوان الله علیه در کتاب امالی خود روایت می کند که مامون دعبل خزاعی را تامین داد و او را احضار کرد هنگامی که دعبل خزاعی نزد مامون رفت و در مقابل او قرار گرفت مامون گفت: ای دعبل قصیده بزرگ خود را برای من بخوان دعبل انکار کرد و گفت من قصیده ای که مورد نظر شما می باشد نگفته ام.

مامون گفت: ای دعبل تو در امان من می باشی قصیده را برای من بخوان و از کسی ترس نداشته باش دعبل هم قصیده را برای مامون قراءت کرد، این قصیده طولانی و مفصل است و ما در این جا چند بیت آن را از امالی مفید نقل می کنیم و یاقوت حموی نیز چند شعر آن را در معجم البلدان نقل می کند.

لم يبق حي من الاحياء نعلمه *** من ذى يمان ولا بكر ولا مضر

الا وهم شركاء في دمائهم *** كما تشارك أيسار على جزر

قتلا و اسرا و تخويفا و منهبة *** فعل الغزاة بارض الروم والخزر

أرى امية معذورين ان قتلوا *** و لا أرى لبني العباس من عذر

قوما قتلتم على الاسلام أولهم *** حتى اذا استملكوا جاز و اعلى الكفر

ابناء حرب و مروان و اسرتهم *** بنو معيط ولاة الحقد والوغر

اربع بطوس على قبر الزکی بها *** ان كنت تربع من دين على وطر

هیهات كل امرئ رهن بما كسبت *** له يداه فخذ ما شئت أو فذر

راوی حدیث گوید: هنگامی که مامون این ابیات را از دعبل شنید عمامه خود را بر زمین زد و متوجه دعبل شد و گفت ای دعبل تو در این ابیات براستی سخن گفته ای و حقیقت را اظهار داشته ای.

پنجم- مامون و خلیفۀ دوم

یحیی بن اکثم گوید: یکی از روزها مامون مشغول وضو گرفتن بود، و او در حالی که وضو می گرفت با خود می گفت: متعتان كانتا محللتان في زمن رسول الله صلى الله عليه وآله و انا احرمهما و اعاقب عليهما مالك ياجعل مالك يا جعل ؟! مقصود مامون اشاره به عقد موقت و طواف نساء بود که خلیفه دوم آن ها را تحریم کرد.

يحيى بن اكثم متوجه جریان شد و گفت: اگر نسبت به خلیفۀ دوم این گونه

ص: 426

ششم- مامون و معاويه

در سال 212 مامون طی بخشنامه ای اعلام کرد کسی حق ندارد از معاویه تمجید کند و یا از او به نیکی یاد نماید و یا او را بر یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه مقدم بدارد جریان قضیه از این قرار بود که در یکی از شب ها مامون با گروهی از ندیمان خود نشسته بود یکی از حاضران حديث مطرف بن مغیره را در مجلس مامون مطرح کرد و آن حدیث این است:

مطرف گوید: من به اتفاق پدرم مغيرة بن شعبه نزد معاویه رفتیم پدرم همواره با او گفتگو می کرد و از هر بابی سخن می گفت و از عقل و هوش معاویه تعریف و توصيف می نمود. در یکی از شب ها پدرم از نزد معاویه برگشت و ما او را پریشان و اندوهگین دیدیم ما مدتی صبر کردیم تا او سر حال بیاید و غصه اش برطرف شود.

ما گمان کردیم در منزل معاویه حادثه ای پیش آمده و او را ناراحت کرده است و یا این که ما مرتکب کاری شده ایم و او را ناراحت کرده ایم من پرسیدم چرا اندوهگین هستی؟ پدرم گفت: ای فرزند من از نزد پلیدترین شخص می آیم گفتم: موضوع چیست؟ پدرم گفت: من با معاویه در خلوت گفتگو می کردیم و از اوضاع و احوال سخن می گفتیم.

من به معاویه گفتم: یا امیرالمؤمنین اکنون که بر اوضاع مسلط شده ای در جامعه عدالت را توسعه بده و به کارهای نیک مشغول باش تو اکنون بزرگ شده ای و بهتر است به برادرانت از بنی هاشم برسی و با آن ها رفتار نیک داشته باشی، اکنون هنگام صله ارحام است و آن ها هم قدرتی در دست ندارند تا از آن ها بترسی.

معاویه در پاسخ من گفت ای مغیره تو از مطلب دور هستی، ابوبکر به حکومت رسید و عدالت کرد و کارهایی هم انجام داد و بعد درگذشت و اکنون فقط نام او مانده

ص: 427

هفتم- نماز میت

این اثیر در کامل التواریخ نوشته است که مامون در هنگام مرگ وصیت کرد وقتی که خواستند بر جنازه او نماز بگزارند پنج تکبیر بگویند، و این موافق با عقیده شیعه می باشد و اهل سنت و جماعت در نماز میت چهار تکبیر می گویند و مذاهب چهارگانه به این موضوع تصریح کرده اند و پنج تکبیر را جایز نمی دانند.

در کتاب الفقه على مذاهب الاربعه فتواهای ائمه اربعه را نقل می کند و می گوید فقهای اهل سنت گفته اند در نماز میت بیش از چهار تکبیر جایز نیست، و اگر کسی بیش از چهار تکبیر گفت، مامومان می توانند بعد از گفتن چهار تکبیر از جنازه دور شوند و نماز را قطع کنند، و وصیت مامون در هنگام مرگ مؤید کسانی است که وی را شیعه می دانند.

وفات مامون

در سیزدهم جمادی الاخر سال 218 مامون در بدندون در ناحیه طرسوس نزدیک دریای روم بیمار شد مامون برای جهاد به طرف روم لشکرکشی کرده بود، و بعد از فتح چند حصار جنگی فاتحانه به طرف شام در حرکت بود تا آن گاه که به ناحیه بدندون رسید، سرزمین خرم و زیبا و چشمه های آب نظرش را جلب کرد.

مامون امر کرد سراپرده مخصوص او را روی چشم های بر پا کردند، او کنار چشمه قرار گرفت و برادرش معتصم هم نزد او نشست آن ها پاهای خود را در میان آب سرد چشمه نهادند آبی بسیار سرد بود مامون به برادرش گفت: از این آب سرد بیاشام آیا تا کنون آبی سردتر و صاف تر از این دیده ای؟

معتصم از آن آب نوشید و گفت: آبی گواراتر از این ننوشیده ام مامون گفت: دوست داری در کنار این آب چه طعامی بخوری معتصم گفت: هر چه تو میل داشته باشی آن گواراتر می باشد مامون گفت: خرمای تازه آزاد در این هنگام برید وارد شد و خرمای مورد نظر را آورد.

خرماها را نزد مامون و معتصم بردند، خرما چنان تازه بود که گویی از درخت کنده و آورده اند آن ها تعجب کردند چیزی را که آرزو کرده بودند به آن ها رسید آن دو برادر مقداری از آن خرما را خوردند و بعد از روی آن آب نوشیدند، و در دم تب کردند، و حالشان دگرگون شد و حال مامون از همه بدتر شد و تب شدیدی او را فرا گرفت.

در پاره ای از کتب تاریخ ذکر شده که در آن چشمه ماهی های زیبایی مشاهده می شدند، مامون دستور داد یکی از آن ماهی ها را برایش صید کنند، خادمان با کوشش یک ماهی را از آب بیرون آوردند ولی ماهی بار دیگر از دست آن ها رها شد و با شدت خود را به آب زد و مقداری از آب چشمه به سر و صورت مامون پاشیده شد و بلافاصله

ص: 429

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث روایت می کند که ما آن ها را در مسند الرضا کتاب آداب حديث 41 و کتاب تفسیر حدیث 37- 111- و کتاب طلاق حدیث 13 و کتاب وصايا حدیث 11 و کتاب نوادر حدیث 103- 108 نقل کرده ایم.

257-محمد بن آدم

نام این راوی فقط در مسندالرضا علیه السلام ،آمده و مؤلف جامع الرواة نيز گوید: محمد بن آدم مدائنی از یاران و راویان امام رضا علیه السلام بوده و به زرقان معروف می باشد. او از راویان مجهول است و درکتب رجال ذکری از وی نیست، ما روایت او را از امام رضا سلام الله عليه در کتاب نکاح حدیث شماره 56 نقل کرده ایم.

محمد بن آدم گوید: امام رضا سلام الله علیه درباره مردی که به کنیزش می گوید من تو را آزاد کردم و مهریه ات را به جای آزادیت گذاشتم فرمودند: این نوع آزادی مانعی ندارد ولی بعد از آزادی آن زن مخیر است با آن مرد ازدواج کند و یا مرد دیگری را اختیار نماید اما من دوست می دارم اگر او با مولایش ازدواج کرده مولایش چیزی به او بدهد.

260-محمد بن ابی یعقوب بلخی

از این راوی در کتب رجال ذکری نشده است، او از امام رضا سلام الله عليه فقط یک حدیث نقل می کند که ما آن را در کتاب مسند الرضا علیه السلام کتاب امامت حدیث شمارهٔ 208 نقل کرده ایم و آن حدیث چنین است:

محمد بن ابی یعقوب بلخی گوید: از امام رضا سلام الله علیه پرسیدم چرا امامت در فرزندان امام حسین علیه السلام قرار گرفت و فرزندان امام حسن سلام الله علیه به آن مقام نرسیدند امام علیه السلام فرمودند: مشیت خداوند بر آن تعلق گرفته و خداوند از آن چه می کند مورد سئوال قرار نمی گیرد.

روایت او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله یک حدیث نقل می کند و ما آن را در کتاب صلوة مسند الرضا حدیث شماره 44 نقل کرده ایم او می گوید از امام رضا سلام الله علیه سئوال کردم: نمازگزاران در جامه ای که در آن ابریشم باشد چگونه است امام فرمودند: من نامه شما را قراءت کردم و نماز گزاردن در آن مانعی ندارد.

263-محمد بن احمد دقاق

روایت او در مسند الرضا

با این که علمای رجال او را از اصحاب امام رضا علیه السلام ذکر نکرده اند ولی حدیث او از امام علیه السلام در مسندالرضا آمده و ما آن را در کتاب نوادر مسند حدیث شماره 20 ذکر کرده ایم محمد بن احمد گوید: برای آن حضرت نوشتم گروهی گفته اند هرکس روز چهارشنبه به مسافرت برود از آن سفر مراجعت نخواهد کرد و یا اگر در آن روز حجامت نماید بهبودی پیدا نمی کند.

امام علیه السلام فرمودند این سخن کسانی می باشد که فال بد می زنند و حقیقت ندارد هرکس روز چهارشنبه به مسافرت برود از هر آفت و مرضی مصون می ماند و خداوند حاجت او را روا می کند و هرکس ر آن روز حجامت نماید خداوند او را شفا می دهد و محل حجامت وی را بزودی بهبودی می بخشد و او را از هر نقاهتی حفظ می کند.

295-محمد بن اسحاق بن عمار

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا علیه السلام چند حدیث روایت کرده و ما آن ها را در مسندالرضا كتاب صلوة حدیث 82- 83 و در کتاب معیشت حدیث 11- 13 و در کتاب جنائز حدیث 25 و در کتاب رجال حدیث 21 نقل کرده ایم.

محمد بن اسحاق گوید: ما سه ماه بعد از وفات زکریا بن آدم عازم حج شدیم، در بین راه کتاب امام رضا علیه السلام بما رسید امام علیه السلام نوشته بودند تو از وفات زکریا بن آدم گفتگو کرده بودی، خداوند او را رحمت کناد در آن روزی که متولد شد و روزی که درگذشت و روزی که سر از گور درآورد و برای حساب در پیشگاه خداوند حاضر گردد.

زکریا بن آدم در هنگام زندگی با حق آشنا بود و حق را می شناخت و از آن دفاع می کرد و شکیبایی از خود نشان داد، او به آن چه خدا و رسول دوست داشتند ابراز علاقه کرد و به آن محبت داشت، او در حالی که طرفدار حق بود جهان را وداع گفت، او در دین تبدیل و تحریف نکرد و راه انحراف را در پیش نگرفت و بر صراط مستقیم ثابت ماند.

خداوند به او در برابر اعمال نیکش پاداش دهد و به آن چه آرزو داشت برساند، تو از شخصی نام برده ای و او را به ما توصیه کرده ای ولی نمی دانی مادربارۀ او چه نظری داریم، ما او را بهتر از تو می شناسیم و شناخت ما بیشتر از تو می باشد، مقصود از آن شخص حسن بن محمد بن عمران قمی می باشد که محمد بن اسحاق دربارۀ او مکاتبه کرده بود.

ص: 438

266-محمد بن اسلم طوسی

267-محمد بن اسماعیل بن بزيع

روایات او در مسند الرضا

او از امام رضا سلام الله علیه روایات زیادی در موضوعات مختلف نقل کرده و ما آن ها را در کتاب امامت مسند الرضا حدیث شماره 14- 357 و در کتاب ایمان و کفر حدیث شماره 64 و در کتاب دعاء حدیث شماره 8 -40 و در کتاب طهارت حدیث شماره 1- 2- 5- 13- 29- 31- 38- 43- 46- 48- 53- 59 و در کتاب صلوة حديث 29- 40- 49- 84- 87 و در کتاب صوم حديث 49 و در کتاب زكوة حديث 14- 15- 16- 17- 23 و در کتاب حج حدیث 62- 64- 66- 77 و در كتاب طلاق حدیث 10- 25- 29- 33 و در کتاب معیشت حدیث 57 و در کتاب صید حدیث 12 و در کتاب اطعمه حدیث 12 و در کتاب اشر به حدیث 13- 26- 32- 36 و در کتاب قضا حدیث 8 و در کتاب مواریث حدیث 4، آورده ایم.

محمد بن اسماعيل بن بزيع گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: محمد بن عبدالله قمی سئوال می کند ما مزارعی داریم که در آن جا آتشکده هایی هستند، مجوسان گاو و گوسفند و پول هایی به آن جا هدیه می کنند آیا صاحبان مزارع و دهکده ها می توانند

ص: 441

268-محمد بن جزک

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا علیه السلام تنها یک حدیث نقل کرده و ما آن را در کتاب اطعمه مسند الرضا حدیث شمارهٔ 22 نقل کرده ایم و آن حدیث درباره تعدادی از حیوانات و خزنده ها می باشد که به علل مختلفی مسخ شده اند جویندگان به اصل کتاب مراجعه کنند.

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا سلام الله علیه یک حدیث روایت می کند و ما آن را در کتاب اطعمه مسند الرضا حدیث شماره 60 نقل کرده ایم او می گوید: برای حضرت رضا سلام.

ص: 444

272-محمد بن حسین

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا علیه السلام فقط یک حدیث روایت می کند و ما آن را در کتاب توحيد مسند الرضا علیه السلام حدیث شمارهٔ 11 نقل کرده ایم، او می گوید: ما بر حضرت رضا سلام الله علیه وارد شدیم و به آن جناب عرض کردیم در یک حدیث آمده که محمد صلی الله علیه و آله خدای خود را در صورت یک جوان که در حدود سی سال داشت مشاهده کرد.

امام علیه السلام از شنیدن این سخن به سجده رفت و گفت: بار خدایا تو پاک و منزه ای تو را نشناختند و به یگانگیت اقرار نكردند و از این جهت تو را وصف می کنند و برایت جسم و صورت قائل می باشند آن ها آن طور که هستی تو را نشناختند آنان چگونه تو را به مخلوقات تشبیه می کنند در صورتی که تو مانند نداری

بار خدایا من تو را آن گونه وصف می کنم که خودت خود را تعریف کرده ای و من تو را به مخلوقاتت مانند نمی کنم بارخدایا تو اهل هر خیری هستی و مرا با گروه ستمکاران قرار مده بعد از این حضرت رضا سلام الله علیه متوجه ما شدند و فرمودند، هر چه به خیال و و هم شما رسید بدانید که خداوند غیر آن است.

سپس فرمودند: ما آل محمد خط میانه هستیم و افراط و تفریط در ما راه ندارد غالیان از ما فاصله دارند و مخالفان ما از ما پیشی نمی گیرند، ای محمد مقصود از آن حدیث آن است هنگامی که رسول خدا صلى الله عليه وآله عظمت خداوند را مشاهده کرد درسن یک جوان سی ساله بود. ای محمد خداوند را بزرگ بشمار و او را به مخلوقات مانند مکن.

ص: 446

273-محمد بن حنان جلاب

این راوی مجهول است، در جامع الرواة او را به عنوان حدیثی که از حضرت رضا سلام الله علیه روایت کرده ذکر می کند و ما حدیث او را در کتاب معیشت مسندالرضا روایت شماره 43 نقل کرده ایم او می گوید از حضرت رضا سلام الله علیه سئوال کردم مردی صد گوسفند می خرد و با فروشنده شرط می کند که چند عدد را به وی برگرداند، امام فرمود: جایز نیست.

275-محمد بن زید طبری

276-محمد بن سلیمان

این راوی مشترک بین چند نفر می باشد که همگان معاصر امام رضا سلام الله علیه بوده اند و معلوم نیست کدام یک از آن ها راوی آن جناب می باشند، او از حضرت رضا علیه السلام فقط یک حدیث روایت کرده و ما آن را در کتاب دیات مسند الرضا حدیث شماره 6 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سئوال کردم گروهی در جایی مورد حملهٔ دشمنان خود قرار گرفتند و مال و جان و ناموس آن ها در معرض خطر قرار گرفت، آن ها از مردی استمداد کردند تا از آنان حمایت کند و دشمن را از آن ها دفع نماید و جان و مال و زنان و فرزندان آنان را از دست مهاجمان و غارتگران حفظ کند.

آن مرد پس از شنیدن استغاثه آن مردم مظلوم فورا اسلحه خود را برداشت و با شتاب خود را به محل حادثه رسانید او در هنگام حرکت کنار چاه آب رسید و مشاهده کرد مردی در آن جا از چاه آب می کشد شب هنگام بود وی را در چاه افکند و به راه خود ادامه داد و آن مرد هم در چاه درگذشت.

مرد مسلح جلو رفت و آن گروه غارتگر را از محل دور کرد و هر چه را که غارت کرده بودند از آن ها باز پس گرفت و بار دیگر به طرف منزل خود برگشت، هنگامی که به منزل رسید به او گفتند می دانی چه کار کرده ای گفت: آری من از گروهی که مورد حمله قرار گرفته بودند حمایت کردم و اموال آنان را باز گرفتم و دشمنان را از خانه آن ها دور کردم.

به او گفتند: تو هنگام شب که به طرف غارتگران حمله کردی در کنار چاه آب مردی را مشاهده کردی وی را در چاه افکندی و او هم در درون چاه کشته شده است، آن مرد گفت: من هرگز قصد کشتن او را نداشتم او در کنار چاه قرار داشت و من با او برخورد کردم و در چاه افتاد و کارش به این جا کشید.

ص: 449

277-محمد بن سنان

روایات او در مسند الرضا

محمد بن سنان از امام رضا علیه السلام روایات زیادی در اصول و فروع و تفسير قرآن روایت می کند و ما آن روایات را در مسند الرضا کتاب توحید حدیث 4 و دركتاب نبوت حديث 35 و كتاب امامت حديث 62- 249- 470- 471 و در کتاب ایمان و کفر حدیث 22- 49 و در کتاب تفسیر حدیث 55- 163- 172 و در کتاب دعاء حديث 34- 72 و در کتاب طهارت حديث 34- 36- 58 و در کتاب صلوة حديث 4- 130 و در کتاب صوم حدیث 11- 12 و در کتاب زكوة حديث 5 و درکتاب حج حديث 2- 3- 9- 40- 55 - 56 و در کتاب زیارت حدیث 20- 24- 26- 45 و در کتاب نکاح حدیث 22 -57- 84- 101- 113 و درکتاب طلاق حدیث 8- 17- 19 و در کتاب معیشت حدیث 30 و در کتاب اطعمه حدیث 30 و در کتاب اشربه حدیث 22- 34 و در کتاب حدود حدیث 4- 6- 7 -8- 9- 11 و در کتاب نذور حدیث 6 و در کتاب جنائز حدیث 4 و در کتاب مواریث حدیث 8 - 9-10 و در کتاب رجال حديث 34- 43- 54- 73 و در کتاب نوادر حدیث 23- 114- 115 آورده ایم.

محمد بن سنان گوید: امام رضا علیه السلام فرمودند: بیماری مؤمنان را پاک می کند و موجب رحمت و آمرزش آنان می شود ولی بیماری برای کافران عذاب و نفرین است مؤمنان همواره گرفتار بیماری هستند تا آن گاه که اثری از گناهان آن ها نماند.

ص: 453

278-محمد بن صلت

شیخ طوسی در رجال خود او را از راویان امام صادق سلام الله علیه می داند، و گوید: محمد بن صلت بن مالک قرشی از محدثان کوفه است و چیزی دربارهٔ وی نگفته او از امام رضا علیه السلام فقط یک حدیث نقل کرده و ما آن را در کتاب قضا و شهادات مسند الرضا حدیث 1 نقل کرده ایم.

او می گوید: از امام رضا علیه السلام سئوال کردم گروهی دوست و آشنا در راهی حرکت می کردند و ناگهان راه را بر آن ها بستند آن جماعت قاطعان طریق را گرفتند و دزدان را که طمع در مال آن ها کرده بودند دستگیر نمودند، و بعد از آن بعضی از آن ها درباره بعضی شهادت دادند امام علیه السلام فرمودند: شهادت آن ها مسموع نیست مگر این که دزدان خود شهادت دهند و یا افرادی غیر از آن جماعت گواهی دهند که آنان دزد هستند.

280-محمد بن عبد الرحمان

احمد بن عبدالله برقی در رجال خود او را از راویان امام هادی علیه السلام ذكر کرده است و گوید: محمد بن عبدالرحمان نوفلی از قبیله همدان می باشد و در جامع الرواة نیز او را عنوان کرده و به موارد روایات او در تهذیب و استبصار اشاره می کند ولی شیخ طوسی در رجال خود او را عنوان نکرده است.

او از حضرت رضا سلام الله علیه تنها یک حدیث نقل می کند و ما آن را در کتاب امامت مسندالرضا حدیث 322 ذکر کرده ایم، او می گوید: وامی در گردن داشتم و از این جهت بسیار در تنگی قرار گرفته بودم و دلم بسیار تنگ شده بود، با خود گفتم هیچ کس توانایی ندارد این قرض مرا ادا کند، مگر مولایم علی بن موسی الرضا عليهما السلام.

روزی به طرف آن حضرت رهسپار شدم، هنگامی که نظر امام بر من افتاد فرمود: ای ابوجعفر خداوند حاجت شما را برآورد دلت تنگ نباشد، من قبل از این که آن حضرت سخن بگوید چیزی به او نگفته بودم من در نزد آن حضرت نشستم و امام در آن روز روزه داشتند، دستور فرمودند برای من غذا بیاورند.

عرض کردم: من هم روزه دارم و دوست می دارم با شما افطار نمایم و از خوردن غذا با شما تبرک جویم او می گوید: بعد از این که امام رضا سلام الله علیه نماز

ص: 455

281-محمد بن عبدالله

روایت او در مسند الرضا

او از حضرت رضا سلام الله علیه چند حدیث نقل می کند و ما آن ها را در مسند الرضا کتاب امامت حدیث 220 و در کتاب طهارت حدیث 33 و در کتاب صلوة حدیث 103 و در کتاب معیشت حدیث 17 و در کتاب جهاد حدیث 1 ذکر کرده ایم.

او می گوید از حضرت رضا علیه السلام سئوال کردم مردی یک مزرعه دارد که در حدود بیست میل وسعت آن می باشد شخصی می آید و به او می گوید از چراگاه مزرعه خود به من بدهید و من در مقابل آن اجرتی معین به شما میدهم امام علیه السلام در پاسخ فرمودند: هرگاه مزرعه به او تعلق داشته باشد مانعی ندارد.

283-محمد بن عبدالله خراسانی

او از خادمان حضرت رضا علیه السلام بود اما در کتب رجال و سیرنامی از وی نیست و ما هر چه کوشش کردیم اثری از او ندیدیم وی به خاطر روایت دو حدیث از امام رضا نامش باقی مانده و ما آن دو روایت را در مسند الرضا کتاب توحید حدیث 2 و کتاب احتجاجات حدیث 1 نقل کرده ایم.

او می گوید: مردی از زنادقه خدمت حضرت رضا سلام الله علیه رسید، در حالی که گروهی در محضر مبارک آن حضرت بودند امام علیه السلام متوجه او شدند و فرمودند: ای مرد اگر گفته شما بر حق باشد که البته نیست ما و شما یکسان خواهیم بود، نماز و روزه ای که ما انجام داده ایم به ما زیانی نخواهد رسانید و از اقرار به توحید ضرر نخواهیم کرد، آن مرد ساکت شد.

اما اگر گفته ما درست باشد که حتماً درست است در آن صورت شما هلاک خواهید شد و ما نجات پیدا خواهیم کرد این احتجاج مفصل است، جویندگان می توانند به اصل کتاب مراجعه کنند و از این مناظره شیرین استفاده نمایند.