ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

مرحوم «مير سيد احمد هدايتى» فرزند مرحوم «مير سيّد هدايت اللَّه هدايتى» است. جدّ وى مرحوم «سيد ابوالحسن» مشهور به «آقا مير»، داماد «فتحعلى شاه قاجار» بوده و توليت آثار «حضرت عبدالعظيم عليه السلام» را برعهده داشته است. بر اساس اسناد موجود، اين منصب از زمان بناى «بقعه ايوان»، كه در دولت صفويه ساخته شده، در اختيار اين دودمان قرار گرفته است.

پدر مرحوم سيد ابوالحسن، ميرزا سيد على، مشهور به «ميرزا بزرگ متولّى» است كه در «وادى السلام نجف اشرف»، در مقبره خانوادگى خود معروف به «مقبره شاه عبدالعظيمى ها» مدفون است و بر روى سنگ قبر وى چنين نوشته اند:

«قد ارتحل من دار الفناء الى دار البقاء، السيد الجليل و الحبر النبيل، المتولّى لبقعة حضرت عبدالعظيم عليه السلام مير سيد على الحسينى طاب ثراه عام 1271 الهجرى.»

جدّ أعلاى اين دودمان، مرحوم «مير سيد حسين خاتم المجتهدين» از اعاظم علماى «جبل عامل»، و دامادمرحوم «علّامةمحقّق كركى» است، كه

ص: 16

در زمان سلطنت «شاه اسماعيل صفوى»، به منظور زيارت «حضرت ثامن الحجج عليه السلام»، به «ايران» مسافرت كرد و اين پادشاه در اعزاز و اكرام وى كوشيده، او را به توقف در «ايران» الزام كرد و متصدّى امور شرعى اردوى خود گردانيد.

«مير سيد حسين» در زمان «شاه طهماسب»، با صبيّه علّامه ربانى، «مرحوم محقق ثانى» (شيخ على كركى) ازدواج مى كند و از وى صاحب پنج پسر و يك دختر مى شود:

- فرزند ارشد «خاتم المجتهدين»، «ميرزا حبيب اللَّه» است كه از طرف «شاه طهماسب صفوى»، به توليت آستانه «حضرت معصومه عليها السلام» منصوب مى گردد و از آن روز، عمران آستانه و تشكيلات داخلى آن آغاز و اين منصب در خاندان ايشان ماندگار مى شود.

- فرزند دوم او، «مير سيد محمد» بوده كه پس از درگذشت پدر به قضاوت عسكر و تصدّى امور شرعى اردوى شاه منصوب و در «اصفهان» مقيم مى شود. يكى از پسران «مير سيد محمد»، به نام «ميرزا نظام الدين على»، فرزندى به نام «ميرزا ابراهيم» داشته، كه شيخ الاسلام رى و متولّى بقعه منورهّ «حضرت عبدالعظيم عليه السلام» مى شود.

- فرزند سوّمش، «ميرزا شيخ عبدالعال» بوده كه از طرف «شاه طهماسب» به سمت شيخ الاسلام شهر «قزوين» منصوب مى شود.

- فرزند چهارم «مير سيد احمد» است كه به توليت مزار «شيخ صفى الدين» در «اردبيل» منصوب مى شود.

- و پنجمين فرزند وى به نام «ميرزا تقى الدين محمد» بوده كه از حالاتش اطلاعى در دست نيست. (1)

ص: 17

مؤلف كتاب راهنماى قم در اين باره مى نويسد:

«خاتم المجتهدين» اصلًا جبل عاملى بوده و به دعوت «شاه طهماسب صفوى» به «ايران» آمده، و اين پادشاه صفوى، وى را به «خاتم المجتهدين» ملقب گردانيده است. (1) «مير سيد حسين» چون از علماى طراز اوّل زمان خود و مورد توجه پادشاه و مردم بود و فرزندانش نيز به صحّت عمل و درستكارى معروف بودند، لذا سه تن از آنان به توليت سه آستانه «حضرت معصومه عليها السلام»، «حضرت عبدالعظيم عليه السلام» و مقبره «شاه صفى» منصوب گرديدند (2) و از مدارك موجود چنين برمى آيد كه تا زمان سلطنت «شاه طهماسب صفوى» و از سال 961 ه. ق. به بعد توليت آستانه «حضرت عبدالعظيم» را اجداد و نياكان مؤلف كتاب در اختيار داشته اند.

مرحوم «سيدهدايت اللَّه» [پدرمؤلف در ماه ذيحجّةالحرام 1294 ه. ق.

(: 1256 ش.) به سمت نايب التوليه، و در رجب سال 1315 ه. ق.

(: 1277 ش.) از سوى «مظفرالدين شاه قاجار» به توليت آستانه «حضرت عبدالعظيم» منصوب مى شود و سالها انجام وظيفه مى كند، تا آن كه در سال هاى آخر عمر، به دليل كهولت سن و ضعف مزاج، كليه امور توليت را در اختيار فرزندش مرحوم «سيد احمد هدايتى» قرار مى دهد و او به عنوان «نايب التوليه» مشغول بكار مى شود. به دنبال آن نيز در تاريخ 30 حمل قوى ئيل 1337 ه. ق. (1298 ش.) ايشان از سوى وزارت معارف و

ص: 18

اوقاف دولت وقت، رسماً به اين سمت منصوب و پس از رحلت پدر، عهده دار توليت مى گردد و تا سال وفاتش، كه در 25 شهريور سال 1334 ه. ش. رخ داد، در اين سمت باقى بوده است. او چند سالى نيز عنوان رياست ديوانعالى كشور را به عهده داشته است.

مادر مرحوم «حاج سيد احمد هدايتى»، صبيّه مرحوم «آيت اللَّه آقاى حاج ملا على كنى قدس سره» بوده كه از مرحوم «سيد هدايت اللَّه هدايتى» 5 فرزند به دنيا مى آورد. ايشان همسر ديگرى نيز داشته اند كه دختر مرحوم «آقاى حاج شيخ مهدى لاريجانى»- پدربزرگ كنى هاى شهر رى- بوده و از او نيز سه فرزند پيدا كرده است.

«مير سيد احمد هدايتى» در سال 1250 ه. ش. (: 1287 ه. ق.) در «شهر رى» به دنيا آمد. وى دروس حوزوى را در «مدرسه خان مروى تهران»، نزد اساتيد بزرگوارى چون مرحوم «آيت اللَّه آقاى حاج شيخ على آقا مدرس زنوزى» و مرحوم «آيت اللَّه حاج شيخ عبدالنبى نورى» و مرحوم «حجةالاسلام آقاى سيد محمد تنكابنى» و ديگر اساتيد آن زمان تلمذ مى كند و آنگاه به «دارالفنون» راه مى يابد و در آنجا در رشته حقوق به تحصيل مى پردازد و مدرك ليسانس مى گيرد و به زبان فرانسوى نيز مسلّط مى شود.

«آقاى مؤذنى» مسئول كتابخانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه خود، «مرحوم سيد احمد هدايتى» را ديده و با وى از نزديك آشنا بوده است، درباره ويژگى هاى او چنين مى گويد:

وى فردى با تقوا، متين، مؤدّب و در كارها بسيار منظم و دقيق بود.

يكشنبه ها و پنجشنبه ها بعد از ظهر يكى دوساعت زودتر در محل كتابخانه آن روز حاضر مى شد و سپس به دفتر رفته، به حلّ و فصل

ص: 19

امور آستانه مى پرداخت.

وى به مسؤول امور مالى وقت سپرده بود تا حق التوليه اختصاصى وى را جمع نموده، سپس در چند نوبت مثل شب عيد، ماه رمضان و زمستان براى خاكه ذغال و ... ميان خانواده هاى فقير و آبرومند ساكن در محله هاى فقيرنشين شهررى تقسيم كند و خود آن را مصرف نمى كرد.

نظم و دقت او به شكلى بود كه يك وقتى مى خواستند براى چاه آب موتور تهيه كنند، مرحوم «سيد احمد هدايتى» گفت:

برويد، خوبترين آنها را بخريد و نگوييد «حضرت عبدالعظيم عليه السلام» ندارد و در مضيقه مالى قرار داريم، فقط به فروشنده بگوييد جنس خوب و ماندگار بدهد كه به اين زودى معيوب نگردد.

نمونه ديگر اين كه: داماد ايشان «آقاى سيد مهدى معينى»، برادرش را فرستاده بود تا در دفتر آستانه مشغول بكار شود، مرحوم «هدايتى» گفت: ما نياز نداريم. «آقاى معينى» گفت: ايشان بيكار است. پاسخ داد گرچه بيكار است ولى نمى توان او را به موقوفه تحميل كرد. اگر حقوق نمى خواهد بيايد مشغول به كار شود!

ايشان مدتى نيز رييس يكى از شعبه هاى ديوانعالى كشور بود. در آن زمان پرونده اى در آن شعبه وجود داشته كه يك طرف آن «رضاخان» و طرف ديگر تعدادى از روستاييان «مازندران» بوده اند و اين پرونده سالها متوقّف مانده بود. وقتى وى رييس آن شعبه مى شود به اين پرونده برخورد مى كند. رسيدى نوشته در آنجا مى گذارد و پرونده را به مدت يك هفته به خانه مى برد و آن را با دقت تمام مطالعه مى كند و سرانجام به ضرر «رضا شاه» و به نفع روستاييان حكم صادر مى كند. خبر به «رضا خان» كه مى رسد، وى را احضار مى كند و مى گويد: وقتى پرونده را ديدى و مشاهده كردى كه يك طرف نزاع من هستم، چگونه آن را

ص: 20

بررسى و حكم صادر كردى؟!

«مرحوم هدايتى» پاسخ مى دهد: بگذاريد گفته شود كه در ايران قانون براى شاه و گدا يكى است!

پدر ايشان مرحوم «ميرزا هدايت» نيز ويژگى هاى جالبى داشت. پدرم مى گفت: در چهارده سالگى اولين حقوقى كه گرفتم بردم نزد «ميرزا هدايت اللَّه» و به ايشان گفتم: اجازه مى دهيد من از اين پول استفاده كنم؟

گفت: به سه شرط مى توانى از اين حقوق استفاده كنى:

1- درون و برونت اسلامى باشد.

2- كار تو براى آستانه مفيد باشد نه آستانه براى تو.

3- اينكه يازده قران كار كنى، نُه قِران بگيرى، نه اينكه نُه قِران كار كنى يازده قران بگيرى.

اگر اين شرايط در تو جمع است اين حقوق براى تو حلال است.

از مجموع آنچه درباره اين خاندان گفته شد، نتيجه مى گيريم كه ايشان و پدرشان افرادى متدين منظم و وارسته بودند.

مرحوم «سيد احمد هدايتى» در سال 1338 ه. ق. مطابق با 1299 ه. ش. پس از آن كه حدود پنج سال به دليل وقوع جنگ بين المللى، راههاى مكّه مسدود بوده، تصميم مى گيرد به حج مشرف شود، لذا نزد پدرش مرحوم «آقاى مير سيد هدايت اللَّه» آمده، اجازه سفر مى خواهد. او خود در اين باره مى نويسد:

«... به منزل خود آمدم، اتفاقاً خدايگانى آقاى والد- روحى فداه- تشريف آورده بودند اجازه خواستم، مشاوره كرديم، فرمودند:

از آن جهت كه پنج سال است به واسطه وقوع جنگ بين المللى، طرق مسافرت «مكّه» مسدود بوده، و خاصةً انقلابات در ممالك منتزعه از عثمانى، از «عراق» و «حجاز» و «شامات» هنوز برطرف نشده،

ص: 21

نمى توانم رأى موافقى بدهم، لكن از اين جهت كه سفر «مكه معظمه» كمتر دست مى دهد و فعلًا رفيق خوب مهيّا و اسباب فراهم است، نمى توانم مانع شوم ...»

به دنبال اين مذاكره و گفتگو سرانجام تصميم را به استخاره موكول و نزد مرحوم «حجة الاسلام آقاى سيد محمد تنكابنى»، در «مدرسه خان مروى» تهران استخاره مى كند و اين آيه مى آيد: وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ (1)

پس از موافقت استخاره به منزل برادرخانم خود مرحوم «آيت اللَّه آقاى سيد احمد طالقانى» (2) كه عازم سفر حج بودند رفته قرار مسافرت را با ايشان مى گذارد و سرانجام روز شنبه 26 شعبان سال 1338 ه. ق. اين مسافرت را آغاز مى كند و در نيمه رجب سال بعد به «تهران» بازمى گردد.

اين سفر نزديك به ده ماه و نيم طول مى كشد. و پر از خاطرات تلخ و شيرين است.

ايشان ابتدا از مسير، «كرج»، «قزوين»، «نهاوند»، «همدان»، «كرمانشاه»، «كِرِند»، «سرپل ذهاب» و «قصر شيرين» به «عراق» رفته و پس از زيارت مشاهد مشرفه در «عراق» به «بصره» مى آيد تا با كشتى به «جدّه» عزيمت كند ليكن وقتى به شهر «عشّار» در نزديكى «بصره» مى رسد و براى گرفتن بليط اقدام مى كند، معلوم مى شود، كشتى سيّار ما بين «بصره» و «جدّه»

ص: 22

يكى بيشتر نيست و عدّه كافى مسافر گرفته است و بايد بليط كشتى ما بين «جدّه» و «كراچى» گرفته، از آنجا با كشتى هاى ديگر به «جدّه» بروند. (1)

مشكلات و اخبار ناگوار و وحشتناكى كه به ايشان و همراهانشان مى رسد موجب مى شود تا برخى همسفران از ميانه راه به «ايران» بازگردند؛ زيرا از يك سو به دليل جنگ بين الملل حدود پنج سال تمام راه هاى مكّه مسدود گرديده و از سوى ديگر «حجاز» گرفتار جنگ هاى داخلى ميان ترك ها و اعراب بوده است. در شهرهاى «موصل» و «كركوك عراق» نيز مردم با انگليسى ها مى جنگيدند و در «شام» هم قيام هاى مردمى بر ضد استعمار «فرانسه» آغاز گرديده بود.

مرحوم «هدايتى» خود مى نويسد:

«ما از جمله كسانى بوديم كه با استماع هرگونه اخبار وحشتناك، روى از مقصد خود برنگردانيديم و دست از عزم راسخ خود نكشيديم.» (2)

پس از رسيدن به «كراچى»، روز سيزدهم ذى القعده خبر مى رسد كه ظرفيت كشتىِ عازم به «جدّه»، تكميل شده و اگر كسانى مى خواهند به «مكّه» بروند، بايد هرچه سريعتر خود را از «كراچى» به «بمبئى» برسانند و از آنجا عازم «مكّه» شوند. اين خبر اضطراب عجيبى در كاروانيان ايجاد مى كند و از سوى ديگر آزادى خواهان و استقلال طلبان «هندوستان» در شهر شورش كرده، شهر را به حال تعطيل در مى آورند.

مؤلف در اين زمينه مى نويسد:

ص: 23

«شيخ عبدالقادر اعلام كرد كه اين هزار نفر كه بليط به آنها داده شده، عدد جمعيت معمولى كشتى همايون است، باقى ماندگان ... بايد به اوطان خود مراجعت كنند و كشتى ديگرى هم براى حركت به «جدّه» نداريم! اين بيان كه با كمال خونسردى و لاقيدى و بى اهميتى از طرف شيخ ادا شد، مثل يك صاعقه آسمانى بود كه بر سر ما فرود آمد، كأنّه خون در عروق ما منجمد شد و از حركت افتاد. ندانستيم ديگر چه بگوييم و چه بكنيم؟ و هر چند بعضى از مسافرين به عجز و لابه افتادند و بعضى از شدّت غضب و اوقات تلخى، شيخ را مورد شماتت و بدگويى قرار دادند، لكن شيخ ابداً متأثر نشد و باز تكرار كرد كه مسأله اى نيست! باقيمانده بروند به اوطان خود و سال آينده بيايند به «مكّه» بروند!» (1)

مرحوم «هدايتى» در عين حال دست از تلاش برنداشته، با راهنمايى فردى به نام «حاج سيد امين»، نزدِ يكى از تجار شيعه در «كراچى» به نام «حاج عبدالغنى» رفته و همراه با او، نزدِ «والىِ كراچى»، كه يكنفر انگليسى است مى روند. مرحوم «هدايتى» با زبان «فرانسه» با او سخن گفته، پس از مدتى گفتگو، «والىِ كراچى» راضى مى شود ايشان و دو سه نفر از همراهانشان را به «جدّه» اعزام نمايد. ليكن مرحوم «هدايتى» قبول نكرده و مى گويد:

«گفتم هيچكدام راضى نيستند و تمنّاى اعزام تمام را مى نمايند.» (2)

سرانجام به مسافرخانه باز مى گردد و درحالى كه از رفتن به «مكّه»

ص: 24

مأيوس شده، به ساحت مقدس «حضرت سيد الشّهدا» و «ائمه طاهرين عليهم السلام» متوسل مى شود و با ضجّه و ناله و گريه، مشغول خواندن حديث كسا مى گردد.

مرحوم هدايتى مى نويسد:

«درست در خاتمه روضه «آقاى آقا سيد احمد»، جناب «آقا ميرزا محمد على طهرانى عينك چى»، از در، در آمد و با كمال عجله پاكتى به من داد و گفت ببينيد چه نوشته؟ من بدون آنكه عنوان پاكت راملاحظه كنم، فوراً آن را باز كردم، به زبان انگليسى، كه فقط خواندن آن را مى دانستم و از تكلّم عاجز بودم، نوشته بود:

آقاى «شيخ عبدالقادر»، موافق تلگراف واصله، «حجاز نورانى» براى باِّقيماندگان حجاج معيّن شده، آنها را به اسرع اوقات به «بمبئى» حركت دهيد كه با دويست نفر باقيماندگان حجاج آنها به طرف «جده» حركت كنند. يك مرتبه صداى خنده و فريادهاى مسرت آميز از جمعيت بلند شد و يك محفل گريانِ نالان محزون و ماتم زده، مبدّل به يك محيط خنده و فرح و شادمانى گرديد.» (1)

سرانجام به «بمبئى» آمده و از آنجا با كشتى نورانى عازم «جدّه» مى شوند، لحظه ها به سرعت سپرى مى شود. توفان و باران هاى شديد هرلحظه جان آنان را به خطر مى اندازد. گهگاهى تعدادى از همسفران مى ميرند و جنازه آنان به آب انداخته مى شود:

«ماهى هاى عظيم الجثه و حيوانات عجيب الشكلِ دريايى، دسته دسته كشتى را تعقيب مى كنند.» (2)

ص: 25

در همين حال يكى از خدمه كشتى كه فارسى مى دانسته، اظهار مى دارد:

«اين كشتى در ايام برسات، بيست روزه به «جده» مى رود و ما حساب كرديم درست روز «عيد اضحى» به «جدّه» خواهيم رسيد!» (1)

نگرانى جديدى شكل مى گيرد و دهن به دهن به گوش كشتى سواران مى رسد. مرحوم «هدايتى» مأمور مذاكره با كاپيتان كشتى مى شود و با وعده يك قاليچه ايرانى، كاپيتان بر سرعت كشتى مى افزايد و درست مقابل كوه «يلملم» در داخل دريا به مسافران با شيپور اطلاع داده، از همانجا احرام مى بندند و سرانجام روز چهارشنبه سوم ذيحجه وارد «جدّه» مى شوند.

پس از ورود به «جدّه»، به دليل گرماى فوق العاده و عفونت هوا و ازدحام، تعدادى جان داده جنازه آنان در كنارى روى زمين مانده و برخى نيز در حال جان دادن اند و مرحوم «هدايتى» نيز، پس از ديدن اين صحنه بى هوش مى شود و زمانى به هوش مى آيد كه مى بيند چند نفر از همراهان بر بالين او نشسته، به او آب هندوانه مى خورانند. (2)

پس از بهبودى، به همراه ياران و همسفران به «مكّه» عزيمت، و اعمال و مناسك حج را به جا مى آورند. و پس از پايان اعمال به سوى «مدينه» حركت مى كنند. در ميان راه دزدان به آنان حمله كرده، اموال برخى كاروانيان را مى دزدند.

در «مدينه» نيز حوادث عجيبى رخ مى دهد؛ عزادارى شيعيان نظر

ص: 26

«قائم مقام مدينه» را به خود جلب مى كند و پيغام مى فرستد كه:

«هر چند ديشب خودم در «بقيع» بودم و در عزادارى با شما شركت داشتم و خيلى مستفيض شدم، لكن براى توسل به «حضرت سيدالشهدا» و فيض مندى كامل، امشب و دوشب ديگر مجلس عزادارى در خانه شخصى خودم تهيه ديده ام، خواهشمندم اين شب را زودتر از «بقيع» مراجعت نماييد، در خانه مشتركاً عزادارى كنيم. ضمناً تقاضا نموده بود كه روضه خوان هم از خودمان همراه ببريم و شام هم در آنجا صرف كنيم.» (1)

با پايان يافتن حضور در «مدينه»، به طرف «جدّه» حركت كرده، و از «يَنْبُع» با كشتى به «جدّه» مى آيند و پس از بيست روز معطّلى، بار ديگر با كشتى معروف به «شجاع» از «جده» به طرف «بمبئى» حركت مى كنند و اين مسافت حدود نُه روز و ده شب طول مى كشد!

پس از چند روز ماندن در «بمبئى»، از آنجا به «بصره» و سپس به «ايران» مى آيند.

در نزديكى هاى «تهران» به او خبر مى دهند كه دختر شش ساله اش از دار دنيا رفته است. و پس از ده ماه و نيم دورى از خانواده، به «شهررى» باز مى گردد و در اينجا آخرين خبر ناگوار به او داده مى شود:

«... از ديدار خانواده كه مدّت ده ماه و نيم از آنها به كلّى دور و بى خبر بودم بهره مند و محظوظ و مشعوف شدم و پس از تفتيشات و تحقيقات مكشوف شد كه آقا ابراهيم، طفل هفت ساله من نيز در مفارقت پدر بدرود زندگانى گفته و داغى بر داغ من افزوده، خداوند خودش باز هم

ص: 27

توفيق صبر و شكيبايى و تسليم عنايت فرمايد.» (1)

ويژگى هاى اين سفرنامه:

1- مؤلف با نثرى شيوا و روان، گزارش جامع و مفيدى، از آغاز تا پايان سفر، به خواننده ارائه داده است.

2- به دليل طولانى بودن سفر، و بازديد از چند كشور و شهرها و مناطق مختلف، اطلاعات فراوان و جامعى از وضعيت آن روز اين مناطق و كشورها گزارش مى كند.

3- احاطه علمى مؤلف و روحيه كنجكاو او، موجب گرديده تا در هر منطقه، از آثار تاريخى بازديد و گزارش آن را به دقت ارائه كند.

4- وقوع قيام ها و انقلاب هاى مردمى در عراق، حجاز و هندوستان و ارائه اخبار و اطلاعات آن، اين سفر نامه را خواندنى تر كرده است.

5- تبيين اوضاع فرهنگى- اجتماعى آن روز نيز، از ديگر ويژگى هاى اين سفرنامه است.

6- آثار اسلامى و تاريخى «مكّه و مدينه» در آن دوران و چگونگىِ آن قبل از سلطه وهّابيان، از ديگر جاذبه هاى خواندنى اين سفرنامه است.

مرحوم «سيد احمد هدايتى» در 25 شهريور سال 1334 ه. ش. در سن 70 سالگى از دار دنيا رفت و در مقبره خانوادگى خود، واقع در صحن «حضرت عبدالعظيم عليه السلام» كه هم اكنون كشيك خانه حرم است، دفن گرديد.

بر روى سنگ قبر وى چنين نوشته شده است:

«وفات مرحوم مبرور خلد آشيان، الحاج سيد احمد هدايتى- طاب ثراه-

ص: 28

توليت آستان مقدّس حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست شعبه ديوان عالى كشور كه در سن 70 سالگى در 29 محرم 1375 قمرى، مطابق با 25 شهريور 1334 شمسى، به رحمت ايزدى پيوسته و با اجداد گرام خويش محشور گرديده اند ومنصب توليت آستانه مباركه بدين شرح در اين خانواده بوده و اجداد كبار آن مرحوم بدان مفتخر بوده اند! الحاج سيد احمد، ابن سيد هدايت اللَّه، ابن سيد ابوالحسن، ابن سيد على، ابن سيد ابوالحسن، ابن سيد على، ابن سيد عبدالخالق، ابن سيد نظام الدين، ابن سيد مجدالدين ابن سيد ابراهيم، ابن مير نظام الدين، ابن مير سيد محمدعلى، ابن شيخ الاسلام ميرسيد على شاه، ابن سيد ميرحسين العاملى الكركى خاتم المجتهدين، فى زمن الدولة الصفوية فى سنة ستين و تسع مائة من الهجرة النبوية (960)»

اين كتاب يك بار درسال 1343 ه. ش. به همّت فرزند مؤلف، مرحوم «دكتر محمد على هدايتى» به چاپ رسيده واينك با ويرايش و پاره اى اصلاحات و توضيحات همراه با فهرست جامع آيات، اعلام و اماكن براى مرتبه دوّم به زيور طبع آراسته مى گردد.

اميد آن كه احياى اين اثر خواندنى و ارزشمند، خوانندگان را مفيد افتد و در گسترش فرهنگ حج در جامعه، سودمند واقع شود.

سيّدعلى قاضى عسكر

ص: 29

مرحوم حاج سيّد احمد هدايتى

ص: 30

مرحوم آية الله حاج سيد احمد طالقانى

همسر مرحوم هدايتى

ص: 31

درتاريخ ليله چهارشنبه بيست و سوّم شهر شعبان المعظّم سنه 1338، مطابق بيست و پنجم «برج ثورپيچى (1) ئيل» سال 1299 شمسى، براى ملاقات به منزل جناب مستطاب شريعتمدار، «آقاى آقا سيد احمد طالقانى طهرانى» رفتم، مذاكره مسافرت در بين بود، معلوم شد با دو سه نفر عازم سفر «مكّه معظّمه» هستند، من هم تقاضاى موافقت و همراهى نمودم، با كمال مسرت تلقى و قبول كردند، چون تداركات سفر را از مركوب و غيره ديده بودند قرار شد فردا صبح خبر قطعى داده، عزم خود را جزم كنم.

به منزل خود آمدم، اتفاقاً حضرت خدايگانى آقاى والد- روحى فداه- تشريف آورده بودند، اجازه خواستم مشاوره كرديم فرمودند: از آن جهت كه پنج سال است به واسطه وقوع جنگ بين المللى، طرق (2) مسافرت «مكّه» مسدود بوده و خاصةً انقلابات در ممالك منتزعه (3) از «عثمانى»، از

ص: 32

«عراق» و «حجاز» و «شامات» هنوز برطرف نشده، نمى توانم رأى موافقى بدهم، لكن از اين جهت كه سفر «مكّه معظّمه» كمتر دست مى دهد و فعلًا رفيق خوب مهيّا و اسباب فراهم است، نمى توانم مانع شوم. پس از چند ساعت صحبت تا نيمه هاى شب، بالأخره قرار شد كسب دستور از حضرت بارى «جلّت عظمته» بشود.

ص: 33

«بغداد» و قدرى ليره عثمانى از قرار سه تومان و نيم خريده فى الجمله اثاثيه شخصى نيز براى بردن معين كردم.

اما لوازم مشتركى را از هر قبيل، آقايان رفقا مرتب كرده بودند. صبح چهارشنبه به مناسبت انتظار آقاى «آقا سيد احمد» منزلشان رفته و قول مطمئن دادم و معلوم شد سه نفر رفيق ديگرِ سفر ما آقايان «آقا ميرزابزرگ لباسچى» و «مشهدى محمّدحسن يراقچى» و «آقا سيد ابوطالب ماهوتچى» مى باشند، كه جملگى از محترمين به شماراند.

ليله جمعه براى زيارت وداع «سيّدالكريم حضرت عبدالعظيم عليه السلام» و ملاقات آخرين آقايان اخوان و والده مكرّمه معظّمه، و ساير بستگان به زاويه مقدّسه (1) رفته، عصر جمعه مراجعت به «طهران» كردم زيرا كه بناى حركت به روز شنبه بود.

ص: 34

دوچرخه هم تا «قزوين» براى حمل اثاثيه باقى مانده كرايه كنيم، من دست پدر بزرگوارم را بوسيده خداحافظى كردم، با ساير مشايعين نيز خداحافظى به عمل آمده سوار شديم و در خارج «طهران» در «امامزاده معصوم»، «آقاى موثق الذاكرين» و «آقا سيد ناصر» تدارك چاى ديده بودند، پياده شده صرف چاى شد و با عده اى از مشايعين كه اناثاً و ذكوراً (1) تا آنجا آمده بودند، توديع به عمل آمده مجدداً سوار شده رانديم.

در «قريه مهرآباد» قدرى از آن آب كه در صافى و عذوبت (2) و خنكى مشهور است نوشيده، قدرى هم همراه برديم. يك ساعت از ظهر گذشته در «قهوه خانه شاه آباد» پياده شده صرف نهار كرديم و پس از اداى فريضه و صرف چاى، چهار ساعت به غروب مانده سوار شده حركت كرديم.

ص: 35

پل، «كاروان سراى شاه عباس» را كه مخروبه شده است مشاهده نمودم، بالاى تپه صورت قبرى با علامت صليب ديده، مستفسر شدم (1) گفتند: قبر مهندس روسى است كه مباشر شوسه كردن اين جاده بود، تاريخ سنگ قبر، سنه 1916 ميلادى است. يك نفر روسى با خانمش آنجا قدم مى زد به «فرانسه» از او پرسش كردم گفت قبر يك نفر «ژنرال روسى» است.

در تواريخ فتوحات اسلام، «كرج» را در رديف «قزوين» و «همدان» و «رى» ذكر كرده اند، شايد در قديم مثل «ساوه» شهر بزرگى بوده است كه خراب شده، امّا آثار خرابه هيچ نديدم. فعلًا «كرج» قريه اى بيش نيست، قريب ده دوازده دكان دارد، اداره ژاندارمرى و پست خانه نيز در آن جا برقرار است.

از راهدارخانه (2) يك بليط براى عبور يك دستگاه به قيمت بيست و سه قران گرفتيم، منزل ما در بالاخانه اى بود دو رو، كه شمالًا و جنوباً مشرف به باغات كثيره بود، طراوت هوا و صفاى منزل و منظره دلكش باغات در دامنه كوه و در جلگه جالب توجه بود، شب پس از اداى فريضه براى نيل به مقصود و سلامتى و قضاء حوائج، متوسّل به ائمّه طاهرين شده، حديث شريف كساء قرائت و ذكر مصيبت به عمل آمد و پس از صرف غذا خوابيديم.

ص: 36

گذشته، سوار شده رانديم. هوا در نهايت صفا و طراوت بود، تا مسافت بعيدى تماشاى باغات بى شمار، و اراضى مزروعه «كرج» مى نموديم، در «قريه كردان»، اداره راهدارخانه بليط دستگاه را مميزى (1) كردند. دو ساعت به ظهر مانده وارد قصبه «ينگى امام» شديم، قبلًا به زيارت «امامزاده هادى» و «امام زاده على نقى» كه در يك بقعه مدفون اند رفتيم، بعد كاروان سراى شاه عباسى را كه مخروبه شده است تماشا كرديم.

يك قسمت از اين كاروان سرا را، يك نفر فرانسوى تعمير و مهمانخانه كرده است. بازار نوساز قشنگى در «ينگى امام» هست كه داراى شانزده باب دكان است، در سفرى كه چند سال قبل به «همدان» كردم تمام اين دكاكين مفتوح و دائر و داراى همه گونه مايحتاج مسافر و مال التجاره بود. امّا بدبختانه فعلًا هيچ يك از آنها داير نيست و تماماً بسته است، علت آن را نفهميدم. طرف عصر مجدداً سوار شده رانديم، اول شب رسيديم به «قريه زياران»، هوا طوفانى بود گرد و خاك زيادى شد، منزل ما هم اتفاقاً در ايوان كاروان سرائى بود، روى هم رفته خوش نگذشت.

ص: 37

طرف عصر مجدداً سوار شده حركت كرديم، قبل از غروب وارد «قزوين» شديم، شب را مهمان آقا «سيد محمّد تاجر» كه با آقا «سيد ابوطالب» رفيق راه ما دوستى و سابقه داشت بوديم. نهار هم در منزل «مشهدى ابراهيم» كه از بستگان «مشهدى محمّدحسين يراقچى» است دعوت شديم.

ص: 38

«رشت» و «طهران» و تمام داراى دكان ها و مغازه هاى قشنگى است گردش كرديم، و نيز خيابان «على قاپو» را كه در مقابل عمارت دربارى «شاه صفى» است و بسيار عريض و مصفاست تماشا كرديم. قزوين به وفور و زيادىِ كلاغ هاى سياه معروف است و اتفاقاً آرامگاه (1) آن ها، بالاى درخت هاى چنارِ خيلى بلندِ خيابان «على قاپو» است، و صداى آنها دائماً گوش عابرين را كر مى كند.

وجه تسميه اين خيابان به «على قاپو»، مقابل بودن آن با سر درب عمارت دربارى «شاه صفى» است، قاپ به تركى به معنى درب است و ترجمه آن باب على مى شود، و «سلاطين صفوى» محضِ ابراز شدّت ارادت به «حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام»، غالباً بناهائى كه مى كردند به نام مبارك آن حضرت منتسب مى نمودند.

يا آن كه «على قاپو» محرّف و مخفف «عالى قاپو» است كه ترجمه آن باب عالى مى شود، و «شاه صفى» به تقليد «سلاطين عثمانى»، دربار خود را «عالى قاپو» ناميده است. در داخل اين عمارت هم گردش مفصلى كرديم، تمام عمارت آن محل دوائر دولتى از ماليه (2) و غيره است امّا به حالت اندراس و خرابى است و تماشاچى را به ياد روزهائى مى اندازد كه «ايلچيان» (3) سلاطين «هندوستان» و «هلند» و اميران «ماوراءالنهر» و «افغانستان» و «گرجستان» و «ارمنستان» و غيره، چنانچه «سِر رابرت شرلى» در سفرنامه خود شرح داده، به عتبه بوسى و اظهار انقياد به اين دربار مى آمدند. حال آثار نكبت و خرابى از در و ديوار آن پيداست،

ص: 39

حوض ها همه شكسته و بى آب است، علف هاى هرزه و چمن لاى نظامى ها (1) و سنگ فرش ها روييده، بعضى از عمارات از زيادى خرابى متروك و غير مسكون است، واقعاً انسان از بى اعتبارى دنيا حيرت مى كند.

ص: 40

الحاصل همان قدر كه ابتداى گردش ما در شهر مفرّح (1) بود، انتهاى آن اسف آور و غم انگيز شد.

ص: 41

چهارشنبه سلخ (1) شعبان مطابق «29 ثور»، طرف صبح سوار شده حركت كرديم، نهار در «قريه نهاوند» صرف شده جاى خيلى باصفائى بود، از «قزوين» تا «نهاوند» هفت فرسخ و نيم حقيقى است، كه معادل سى ميل راه است، چهار ساعت به غروب مانده سوار شده رانديم، و تا غروب از درّه ها و تنگه هاى پرپيچ و خم «خَرَقان»، عبور كرده شب به قلعه «عبداللَّه خان» رسيده منزل كرديم.

امروز طرف صبح هوا خيلى لطيف و خنك بود، امّا عصر هوا كولاكى و پرگرد و غبار شد، صاحب اين قريه كه اسم خود را به روى آن گذارده، پيرمرد دل زنده اى است، به ديدن ما آمد و خيلى مهربانى و اظهار انسانيت كرد و مى گفت، اين قريه را خودم آباد كرده و در آن زندگانى مى كنم.

ص: 42

از طرف يسار (1) آن، يك قطعه زمين عرضاً در آن پيش رفتگى دارد، طول اين قطعه زمين قريب ده ذرع است، و عرض آن سه چهار ذرع مى شود، ابتداى آن كه در وسط رود مى رسد قريب پنج ذرع از كف رودخانه ارتفاع دارد، چشمه اول آب خيلى سردى دارد كه در نهر كوچكى جارى است، تا برسد به چشمه آب گرم كه آب آن مثل آب حمام است، پس از امتزاج خارج شده و از منتهاى قطعه زمين مزبور، سرازير به رودخانه مى شود.

اين دو آب خيلى متعفن و پرخاصيت، و براى معالجه امراض نافع است.

در منتهى اليه اين قطعه زمين از تقاطر آب، ستون هاى مخروطى متّصله و منقطعه تشكيل شده، كه آن را به فرانسه «استالا گميت» و «استالا گتيت» مى گويند.

تفسيرش آن كه، آب داراى مواد آهكى و گوگردى و بخاراتى است، كه بخارات متصاعد است و به همين جهت هوا را متعفن مى كند، و مواد جامده آن در موقع ريختن به پائين رودخانه تحجير مى شود، و در جاى هر ريزش، گاهى دو ستون مثل كلّه قند بزرگى تشكيل مى شود، كه بالائى قاعده آن متصل به آب، و رأس آن به طرف پائين است، و دومى كه زير آن واقع است بالعكس، رأسش به طرف بالا و قاعده اش به كف رودخانه است، و غالباً اين دو كله قندها كه متقابلًا وضع شده اند به يكديگر متصل شده، و يك ستون مى شوند كه بالا و پائين آن كلفت تر، و كمر آن باريك تر است.

من در كتب تاريخ طبيعى، ترتيب حدوث و تشكيل اين قبيل ستون ها را، با شكل هاى آن ديده و خوانده بودم، ولى ديدن آن موجب مزيد تفكر و تأمل در مكنونات و سير در موجودات است.

ص: 43

بعد از تماشا مجدداً سوار شده نهار را در «قريه آوج» خورديم، منسوبين به اين قريه را آوجى مى گويند، ولى مردمان بزرگ آوجى، كه در كتب تواريخ اسم آنها ذكر شده است، منسوبين به «آوه» هستند. آوه در قديم مثل «ساوه»، شهر بزرگى بوده، كه پس از معمور شدن «قم» خراب شده است، و فعلًا قريه اى است كه نزديك شهر «قم» است، به عنوان خالصه انتقالى از طرف دولت، واگذار به ورثه مرحوم «حاج ميرزا حسين آيةاللَّه طهرانى» شده است.

«آوج» ما قريه اى است كوهستانى، كه تمام اطراف آن جبال و تلال (1) سبز و خرم و يا قراء معموره است، لطافت آب و هوا و منظره فرح بخش «آوج» را نمى توان شرح داد، از هر طرف كه شخص نظر مى اندازد آب و سبزه مى بيند، سبزى چمن زارها و اشجار در روى دامنه ها، متصل به رنگ نيل گون آسمان است. صداى شرشر آب ها، و نغمه جان فزاى مرغان از بالا، ناله هاى شورانگيز آب رودخانه در قعر درّه، هوش از سر مى برد. تماشاى جست وخيز بلبل ها و سارها و قمرى ها از شاخه به شاخه، مجال برگرداندن چشم نمى دهد، و در ضمن استماع ترنّمات و نغمات اين مرغان قشنگ و لطيف الخلقه.

يك وقت مى بينى يك طفل دهقانى از آن كنار و گوشه ها مى گذرد و با آوازهاى طبيعى، تصانيفى را كه از پدران و اجداد خود شنيده است مى خواند. جاده اى را كه «روس ها» شوسه كرده اند، مانند مار سفيدى با پيچ و خم زياد، از ميان اين زمين هاى سبز مى گذرد و بر روى اين تل ها و درّه ها

ص: 44

صعود و نزول مى كند. حيف از اين منزلگاه زيبا است كه خواهى نخواهى بايد از آن گذشت و مجال توقف در آن نيست.

بعد از صرف نهار و چاى و اداى فريضه، با كمال كراهت سوار شده رانديم، بالاى قلّه ها از كنار سبزه هاى از برف درآمده، و درختان تازه شكوفه كرده عبور كرديم، نزديك دو ساعت به غروب هوا كولاكى شده و باريدن گرفت و خيلى سرد شد، به زحمت از قلل مرتفعه سرازير شده، مقارن غروب رسيديم به قريه «ماهينان» كه ملكى «آقاى حاج يمين نظام»، دوست صميمى و قديمى من است. «رضا على» گماشته ايشان را ديدم ما را در منزل «درويش على» وارد كرده و درها را از سرما بسته، براى خشك كردن لباس ها آتش كرديم. شب آقاى «آقا ميرزا محسن خان» فرزند آقاى «حاج يمين نظام»، از قريه مسكونى خود «دورنيان» به ديدن آمدند، از ملاقات ايشان خيلى خوشوقت شدم، ابوى ايشان را فردا ان شاءاللَّه در قريه مسكونى خودشان «فارسجين» ملاقات خواهيم كرد.

ص: 45

خوشوقت شديم، چاى حاضر كردند ما خورديم و خواستيم خداحافظى كنيم ديديم نهار آوردند، در اين چند دقيقه يا منتهى يك ساعت، غذاى مرتب و صحيحى طبخ و حاضر كرده بودند، پس از صرف نهار خداحافظى كرديم. يك پاكت نوشتند به سرايدار خانه خودشان در «همدان» كه از ما پذيرائى كند، با اصرار زياد پاكت را به من دادند و جدا شديم.

آمديم به «قريه رزن» مقارن ظهر سوار دستگاه شده رانديم، عصر در «قريه رزن» مال ها را قرموت دادند، ما نماز خوانديم و مجدداً سوار شده غروب به قريه «حاتم آباد» رسيده شب را در آن جا بسر برديم.

ص: 46

پرستارى و محبت آقاى «عبدالحميد» و برادر و مادرش بحمداللَّه خوب شد.

ص: 47

«شاه صفوى» را كه تا آن وقت محبوس داشت مقتول ساخته، سرش را براى «عثمانى ها» فرستاده، و «همدان» در آن موقع در دست «عثمانى ها» بوده است. بنابراين مدفون بودن سر «شاه سلطان حسين» در بقعه «شاه زاده» خيلى قابل قبول است.

«مسجد جامع» را كه در وسط شهر است تماشا كرديم، مسجد عظيم البناى خوبى است، «مسجد شاه» هم كه در اواخر آبادانى شهر است ديده شد، اى كاش كه نديده بودم زيرا كه از بى حسى مسلمان ها خراب شده، و ارامنه آجرها و مصالح آن را برده و به مصرف ساختن پل رسانيده اند. آثار و علامات مسجد به كلى از بين رفته و مسطح شده است، فقط نزديك محراب قسمت مرتفعى است، كه فعلًا يك كوره گچ پزى شده است، «سنگ شير» و «سنگ باد» و «سنگ برف»، عبارت از قطعه سنگ هاى بزرگى است كه در نقاط مختلفه شهر افتاده، و مردم افسانه ها و خرافاتى نسبت به هر يك مى دهند، ظاهراً «ابوالهول ها» يا بت هاى ملت «مِد» است كه پايتخت آن ها همين جا به اسم اكباتان بوده.

ص: 48

مى كنند، مردمان بزرگ از علما و شعرا و غيرهم به آن منسوب اند، شهر مزبور به جاى «اكباتان» قديم ساخته شده است.

«اكباتان» پايتخت قديم «سلاطين مد» (1) بوده است كه تقريباً دو هزار و هشتصد سال پيش از اين، يعنى در قرن هفتم قبل از «ميلاد مسيح»، در حدود مغرب «ايران» حكومت مستقل و مقتدرى داشته، و غالباً با دولت هاى «كلده» و «آشور» و «مصر» جنگيده اند. معروف ترين پادشاه آن ها «سياكزار» است و آخرين پادشاه آنها كه اسم آن را به خاطر ندارم به دست «داريوش كبير» يعنى «داراب اكبر» كشته شد، و سلطنت مدى منقرض، و ممالك آن ضميمه ايران گرديد من يقين دارم كه تپه بزرگى كه فعلًا ارامنه آن جا مسكن دارند، و معروف به «كوچه سر قلعه» و «قلعه دارا» مى باشد، همان تلى است كه به قول مورّخين و موافق تورات «سياكزار» به روى آن بناى قصر با شكوهى نمود و در همان قصر، «داريوش» نزول نمود، تپه ديگر نيز كه فعلًا معروف به «تل مصلى» است مظنوناً از آثار و بقاياى «اكباتان» قديم است.

ص: 49

«بنى اسرائيل» به دست «بخت نصر» پادشاه آشورى، و استيلاى «داريوش كبير» پادشاه «ايران» بر تمام ممالك «كلده» و «آشور» و «مصر» و «فلسطين» و «حجاز» و «عراق» و «مد» و غيرها، و مزاوجت (1) پادشاه مزبور با يك دخترك يهوديه موسوم به «استر»، عموى اين دختر موسوم به «مردخاى» به خيال افتاد كه به وسيله اين مواصلت، اسباب نجات ملت متفرقه يهود را فراهم آورد، لذا سرّاً افكار خود را به برادرزاده خود تزريق مى كرد و دستوراتى به مشاراليها مى داد، اين دختر هم غالباً در حالت مستى پادشاه، خواهش هاى خود را كه مقدمات مقصد عمو بود انجام مى داد، از قبيل كشتن «هامان» وزير، و تمام بزرگانى كه كينه «ملت يهود» را در دل داشتند، بالأخره از طرف پادشاه اجازه مرخصى و عودت به «فلسطين» به تمام «ملت يهود» كه در اطراف و اكناف پراكنده بودند داده شد، و حتى مصارف رفتن هم غالباً از خزانه پادشاه داده مى شد، و نيز مخارج تعمير خرابى هاى «بيت المقدس» هم از طرف پادشاه داده شد، «استر» و «مردخاى» هر دو پس از مردن در يك جا دفن شدند و «مردخاى» خدمات خود را به «بنى اسرائيل»، به روى كتيبه هاى مقبره نوشت. اين است كه «اسرائيليان» امروز هنوز به زيارت قبر نجات دهنده خود مى آيند، و آن روز را كه اجازه مرخصى اجداد آن ها به «فلسطين» داده شد عيد مى گيرند. اين است اجمال مسئله اى كه تورات آن را در چند صفحه ذكر كرده است.

آثار ديگرى نيز از «اكباتان» نوشته اند كه من مجال رفتن و ديدن آن را نكردم، در هر حال معلوم نيست «اكباتان» در چه زمان و به چه سببى منهدم شده، و «همدان» در چه تاريخ به جاى آن بنا شد، ما فقط اسم آن را از

ص: 50

ابتداى فتوحات مسلمين در كتابها مى بينيم، و از همان وقت تا به حال يك موقعيت نظامى و استراتژى مهمى را دارا است.

اهميت فلاحتى آن هم قديمى است، ليكن از موقعى كه راه شوسه «رشت» و «قزوين» را به آنجا امتداد داده اند، يك موقع تجارتى پراهميتى را نيز دارا شده است.

در اين ايام عده كثيرى از «عيسويان آشورى»، زن و مرد كه از چنگ «عثمانى ها» فرار كرده، و چندى در «بغداد» و جاهاى ديگر متوارى بودند به اين شهر پناهنده شده اند.

همان قدر كه «همدان» اطرافش مصفا و چشم انداز آن فرح بخش است، داخلش كثيف و داراى كوچه هاى تنگ و پرپيچ و خم است، و در تمام خانه هاى مجاور به رودخانه، بوى عفونت چرم شوئى موجود است، اين كه گفته اند «همدان» خوش حاشيه و بد متن است گفتارى صدق و عين حقيقت است.

هواى «همدان» نسبت به «طهران» سردتر است و اين ايام كه برج «جوزا» (1) است زراعت ها هنوز سبز است، باقلا درست دانه نبسته، ريواس و اشكونج، نوبر است، يك قسم كاهوى مخصوص در «همدان» است، كه گذشته از نازكى و لطافت فوق العاده اش صورتاً هم شباهتى به كاهوهاى «طهران» و جاهاى ديگر ندارد، خيلى كوتاه قد و پربرگ و سفيدرنگ است، مكرر از آن صرف نموديم، جاى دوستان خالى.

اين روزها در «همدان» در تهيه چراغانى و بستن طاق نصرت جهت ورود «شاه» كه از فرنگ مى آيد هستند، از دوستان آقاى «فريدالسلطان

ص: 51

همدانى» و آقاى «سلطان حسن خان» رئيس نظميه و آقا «شيخ حسن حضرت عبدالعظيمى امين صلح» و آقاى «برهان الواعظين» رئيس محكمه بدايت را ملاقات و ديدن كردم.

ص: 52

باقى اش به ضميمه قريه «جنّت آباد» و چندين قراء مجاور، ملكى فرمان فرما است.

ص: 53

امروز صبح پنجشنبه هشتم رمضان مطابق «ششم جوزا»، در حالتى كه هوا سرد شده بود و باران كمى مى آمد، سوار شده حركت كرديم، بعد از ساعتى باران قطع شد و دوباره گرفت، به همين طور تا ظهر گاهى مى باريد گاهى صاف مى شد، يك ساعت گوش ها صداى غرّش آسمان مى شنيد، ساعتى ديگر استماع نغمات و آوازهاى مرغان زمينى را مى نمود، شخص نمى دانست چشم به بالا انداخته، تماشاى شكل چليپاى (1) برف ها، يا گردش ابرهاى مختلف الشكل، يا قله هاى شامخه (2) «كوه بيستون» را بكند، يا آن كه در پائين، مزارع سبز، غلّات و شالى هاى برنج كارى، و چمن زارهاى طبيعى، و آب هاى صاف، و نهرهاى بى شمار و درختان سبز و خرم، و رودخانه «قره سو» كه مثل اژدهاى پيچان از هر طرف نمودار است، سياحت و تماشا كند، شاهد دل رباى طبيعت، در همان حال كه كمال قدرت و قهرمانيت و خشونت خود را نمايش مى داد، با منتهاى لطافت و ظرافت و شفقت و آراستگى، عرض وجود مى نمود و نظرهاى مخلوط از لطف و غضب، به عاشقان شيفته و ديوانه خود مى افكند.

ص: 54

«لقلق» (1) مى شوند، ولى نه طريقه پرواز و نه شكل ها و رنگ هاى خيلى قشنگ آنها، شباهت به لقلق دارد، يكى را اهالى «دال» مى گفتند و ديگرى را «اتلان».

نزديك ظهر رسيديم به پاى بيستون، هرچه به «عبدالحميدِ» كالسكه چى گفتيم نگاهدارد، تصوير «داريوش» را تماشا بكنيم، نگاه نداشت و از آنجا گذشت، همين كه به خود قريه «بيستون» رسيد، من پياده شدم و گفتم به قدر نيم ساعت مى روم تماشا و برمى گردم، مجبور شد نگاه دارد و به همراهى آقا «سيد ابوطالب»، برگشته كتيبه معروف «داريوش» را، كه به خط ميخى به روى سنگ نوشته، با تصوير خودش كه فرنگى ها در كتاب هاى تاريخ، هم ترجمه خطوط مزبوره را نوشته اند، و هم شكل آن را از روى عكس ها برداشته اند، تماشا كرديم.

ص: 55

باعث اوقات تلخى «عبدالحميد» كالسكه چى شده بود، يكى از آثار بسيار قديمه ايران است، كه تا به حال باقى مانده، و عوامل طبيعت از آفتاب و برف و باران و باد، به آن رخنه ننموده و دست بوالهوسان بشر، به محو آن نكوشيده، و از دلائل عظمت و شرافت قديمه ما، در نظر ملل خارجه است، مخصوصاً روى كتيبه به جانب مغرب است، يعنى به طرف راهى است كه از ازمنه قديمه، چندين دولت اجنبى، از «روم» و «كلده» و «آشور» و «عرب» و غيره، از همين راه، هجوم به مملكت ما نموده اند، اما افسوس كه آشنائى به اين خطوط و صورت ها نداشتند، تا پاس حرمت و شرافت ما را نگاهدارند.

اين كتيبه داراى سيزده صورت است، كه به زير پاى هريك، اسم او به روى سنگ حجارى شده، به علاوه دور تا دور كتيبه، چندين سطر نوشته شده، و در بالاى كتيبه شكل «فروهر»- مظهر نام روشنائى و بينائى- كه بال هاى خود را از دو طرف گسترده، ديده مى شود، سال ها بلكه قرن ها گذشت، و كسى از اين خطوط و صورت ها چيزى نمى فهميد، فقط به مناسبت صورتِ نه نفر آدم هاى ايستاده، كه رديف يكديگرند، و دست هاى آنها به كمر بسته و زنجير است، عامه مى گفتند و هنوز مى گويند شكل درويش هائى است كه انگشت به ماتحت هم ديگر كرده اند.

ص: 56

مهمل ندارد، موافق عقيده «فرنگى ها» و ترجمه قونسول مزبور، كه فارسى آن را «آقا خان كرمانى» در كتاب «آئينه سكندرى» نوشته، آن صورت ايستاده، كه يك نفر دست و پا بسته به زير پاى او است، «داريوش كبير» است و دو صورت كه پشت سر او است، دو نفر معاون يا وزير اويند، و نه نفر آدم هاى مغلول ايستاده، جملگى از پادشاهان ممالك مجاور هستند كه «داريوش»، ممالك آن ها را ضبط، و خودشان را اسير و محبوس نموده، «داريوش كبير» است كه اعراب و ما او را «داراب اكبر» مى خوانيم، يك «پادشاه ايران» از سلسله «هخامنشى» است، كه تمام ممالك واقعه بين «درياى عمان» و «سيبريه» را جنوباً و شمالًا، و بين «سودان» و «بحرالروم» و رود «دانوب» را تا كوه هاى «هند و كُش» غرباً و شرقاً متصرف بوده، و بيش از چهارصد ميليون نفوس، مطيع و منقاد او بوده اند و براى تسخير مملكت «يونان»، چنان كه تمام «مورّخين فرنگ» نوشته اند، دو كرور قشون در «آناطولى» و «آسياى صغير» حاضر نموده.

ترجمه «مستر رولنسن» خيلى مفصل است و من به خاطر ندارم، ليكن خلاصه و مجمل اش آن است، كه «داريوش» شرح فتوحات و عقايد دينى و سياسى خود را، در اين كتيبه شرح داده، و به اعقاب خود، دستور سلطنت و ملك دارى تعليم مى كند، مى گويد من كسى هستم كه به يارى «اهورمزدا» (خداوند) فلان و فلان مملكت را تسخير نموده، اهالى آن را به درست كارى و راست گوئى وادار نمودم، پادشاهانى كه مى بينيد، به جرم خُلف قول و دروغ گوئى به زنجير كشيدم، قشون هاى عظيم و دلاور مِنْ قُلَلْ جِبال و اعماق صحارى، (1) عالم را درنورديده، به لطف «اهورمزدا» و

ص: 57

نيروى درستى و دين دارى مشرق، تا غرب دنيا را مسخر كردم و چه كردم، و اين صورت ها كه مى بينى كدام «پادشاه» است، و دومى كدام و سومى كدام و هكذا، من دروغ نگفته ام و بى دينان را سركوب كرده ام، «اهورمزدا» گواه است كه اين تاريخ را به راستى نوشتم، و بسيارى از كارهاى نيك خود را ننوشتم، تو هم اى كسى كه جاى من حكمرانى خواهى كرد ظلم مكن، دروغ نگو، ديندار باش، تا خداوند سلطنت تو را باقى بدارد، و فرزندان زياد به تو بدهد، زنهار به اين لوحه كه نوشته ام دست مزنى و آن را محو نكنى، و به آن بى احترامى ننمائى و گرنه بترس كه بى احترام شوى و سلامت نمانى، و «اهورمزدا» با تو دشمنى كند الى آخر.

نمى دانم جانشين امروزه «داريوش» از فتح و تسخير كدام مملكت «فرنگستان» برگشته، كه اين روزها در «همدان» و ساير شهرها براى ورودش چراغانى مى كنند و طاق نصرت مى بندند، اى افسوس براين مردم كه خود و پدران خود را نمى شناسند، و نمى دانند چه مى كنند، و براى چه و براى كه مى كنند، اين كتيبه در يك سينه «كوه بيستون» حجارى شده كه از آفتاب و باران محفوظ، و به قدرى بالاست كه با نردبان هاى بلند نمى توان به پاى آن رفت، و از اين پائين خيلى كوچك به نظر مى آيد.

يك چشمه آب هم از پاى كوه جارى است و به بالاى آن يك لوحه بزرگى به خط نسخ حجارى شده است، مى گويند صورت قباله «شيرين»، محبوبه «پرويز» است. لكن وقفنامه قريه و كاروان سراى «بيستون» است، كه يكى از «شاهزاده خانم هاى صفوى» وقف كرده بر زوار «حضرت سيدالشهدا عليه السلام». با يك زحمت مختصرى مى توان به پاى لوحه رفته خط آن را خواند.

در پاى «بيستون» قطعه سنگ هاى حجارى شده كه معلوم است

ص: 58

ستون و سرستون بوده، به طور پراكنده ديده مى شود، مى گويند خرابه هاى قصرى است كه «فرهاد» جهت «شيرين» از سنگ ساخته بود، و بعيد نيست كه راست باشد.

نزديك چشمه آب يك چادر بزرگى زده بودند كه قهوه خانه تميزى، با ميز و صندلى بود و به روى تابلو نوشته بود- كافه بيستون- الحاصل شب جمعه را در «كرمانشاهان» بوديم.

ص: 59

اعليحضرت كردند.

خيلى مايل بودم كه به تماشاى «طاق بستان» كه در دو فرسنگى «كرمانشاهان» واقع، و نيز از جمله آثار قديمه «سلاطين عجم» است برويم، ليكن اشتغال به گرفتن تذكره و جواز، و اوقات تلخى با «عبدالحميد»، و كمى مدت اقامت، يك روز مجال نداده، ان شاءاللَّه در مراجعت از سفر «مكه» تماشا خواهيم كرد اگر زنده بمانيم، و يك روز ديگر، خود را در مملكت عزيز ببينيم.

ص: 60

بعد از عبور از گردنه «چار زبر»، وارد جلگه مصفاى ديگرى كه نيز از هر طرف محدود به كوه است شديم، وضعيت جغرافيائى «جلگه ماهى دشت»، و اين جلگه طورى است كه، به عقيده من مى توان «چاه آرتزين» در آن جا حفر نمود، ولى معلوم نيست با بودن آب فراوان در اين جا، حاجتى به حفر اين چنين چاه باشد.

ص: 61

احداث بعضى منازل بكنند.

ص: 62

به «طاق كسرى» شديم هر چند اين گردنه خيلى مرتفع و راه آن خطرناك و پرپيچ و خم است لكن همه جا شوسه و مسطح شده است. قسمتى از اين راه كه سابقاً محل منحصر عبور و مرور، و به «نعل شكن» معروف بوده در كنار جاده شوسه ديده مى شود و متروك است.

ص: 63

زراعت هاى سبز و خرم داشت بلكه در «ماهنيان» شب آتش كرديم در «آوج» برف باريد در گردنه «بيد سرخ» و «اسدآباد» از كنار برف ها راه مى رفتيم، لكن اين جا كه «سرپل ذهاب» است به كلى ورق برگشته، هوا درست گرم است زراعت هاى جو را مشغول درو كردن هستند، خيار و كدو فراوان است، معلوم است كه به هواى گرم «عربستان» نزديك شده ايم، و بايد با آب هاى خنك و هواى لطيف و كوه هاى سبز و خرم مملكت خودمان كم كم وداع كنيم.

ص: 64

حساب مشهدى «عبدالحميد» را تفريق كرده، تتمه كرايه كالسكه را داديم و چند پاكت و صورت تلگراف كه شب نوشته بوديم به او داديم، كه در «قصر شيرين» ارسال و مخابره نمايد، پس از خداحافظى با او، اسباب ها را در يك محوطه بزرگى ريختيم كه دور تا دور آن سيم كشيده اند، و محل تفتيشات گمركى است، قريب يك ساعت زير آفتاب سوزان معطل شديم، بعد از آن كه اسباب ها را معاينه كردند مرخص شديم.

امّا محل سايه نبود كه بنشينيم و صرف نهار كنيم، دو سه چادر در آنجا زده اند كه محل انتظار مسافر است، آن چادرها هم معلوم شد متعلق به اشخاص متفرقه است، و از هر مسافرى شبى دو آنه مى گيرند، اين جا در واقع يك صحراى بى آب و علفى است و از لوازم «استاسيون» هيچ موجود نيست، در زير چادر هم كه رفتيم جا نبود، يك عده يازده نفره مسافرين از دو شب سه شب قبل آنجا بودند، هر قسم بود پهلوى آنها برگزار كرديم.

امروز از صبح تا غروب از حيث گرما و خستگى و ناراحتى سخت گذرانديم، بدتر از همه آن كه گفتند: ماشين امشب مخصوص عسكر است و مسافر نمى برد. اوقات ما صد درجه تلخ تر شد، بالأخره بوسيله سفارش نامه «سفارت انگليس» كه همراه داشتيم، و به همراهى «ميرزا داود هندى» بليطفروش، امشب را به قيمت هر نفرى هشت روپيه گرفته آسوده شديم.

ص: 65

انسان را مثل مغناطيس جذب مى كند چند دفعه نزد او رفتيم او هم پيش ما آمد و خيلى مهربانى و محبت كرد، و واقعاً از ملاقات او رفع كسالت و خستگى و ملالت امروز ما شد.

از امروز ديگر معاملات ما با «آنه» و «روپيه» است آنه شانزده يك روپيه است، و روپيه موافق نرخ امروزه دو قران و نيم است، تفاوت كلى هم مى كند، روپيه نقره به قدر دو قرانى ما است. و اسكناس هاى پنج روپيه و ده روپيه و صد روپيه و بالاتر هم هست كه به روى آنها به خط انگليسى نوشته شده است (نوط هندى).

ماشين براى يك ساعت از شب گذشته از «بغداد» آمد، اسباب هاى ما را هم كشيدند، زائد بر سه من را كه حق هر مسافرى قرار داده اند و مجانى است، از قرار هر منى يك روپيه كرايه مى گيرند. دو ساعت از شب گذشته بود كه سوار شديم، واگن هاى نيمكت دار را به قشون داده، جاى ما در يك واگون باركشى است، يعنى نيمكت و صندلى ندارد بايد فرش پهن كرد و نشست، در و ديوار و سقفش همه از آهن است بايد ممنون بود كه مسافر را روز نمى برند، و گرنه انسان از گرما مى پزد.

ماشين حركت كرد خيلى صدا مى كرد و چندان تند نمى رفت، شب مهتابى بود اطراف را تماشا مى كرديم، گاهگاه ترن مى ايستاد زيرا بين جاده چندين استاسيون (1) است، چند نفر «طهرانى» ديگر هم در اطاق ما بودند خيلى صحبت و مزاح كرديم، در تاريكى شب چاى مهيا نمودند به ما هم تعارف كردند كوركورانه خورديم، خيلى مزه كرد. شام هم به همين طورها صرف شد، نصفه هاى شب خوابمان برد.

ص: 66

چهارشنبه چهاردهم رمضان مطابق «دوازدهم جوزا»، صبح از خواب بيدار شديم ماشين آهسته مى رفت، در يك استاسيون توقف كرد نماز خوانده باز سوار شديم، دو سه ساعت از روز گذشته وارد استاسيون «بغداد» شديم كه در «بغداد نو»، و طرف بقعه «شيخ عبدالقادر» است، در گاراژ ماشين، اسباب ها را تفتيش گمرگى كردند، چند نفر حمال اسباب ها را برداشته به طرف «بغداد كهنه» يا «كرخ»، كه مركز خط آهن واگون «بغداد» به «كاظمين» آن جا است بردند، در اين بين «آقا شيخ حسن» نامى خيلى اظهار خدمت جهت حمل اسباب و راهنمائى مى كرد، مثل اين كه ما را مى شناسد و كمال خصوصيت دارد.

ص: 67

هستند و كسى را نمى شناسند مى خورند، نهار را در خانه خورديم «شيخ عبدالكريم» براى حمام رفتن و برگشتن و تشرف به حرم مطهر كمال همراهى و حسن خدمت به جاى آورد، اذن دخول و زيارت هم با حالت مخصوص كه داشتيم، خواستيم خودمان بخوانيم نگذاشت، گفت هر چند شما صحيح تر مى خوانيد، ولى دفعه اول حق من است بعدها خود دانيد.

امروز گرچه از حيث گرما و حركت و خستگى كسل شده بوديم، لكن لذائذ عتبه بوسى «حضرت موسى بن جعفر» و «حضرت امام محمّد تقى عليهما السلام» آنرا جبران نمود، شب پس از تشرف ثانوى به حرم مطهر، منزل آمديم و پس از صرف شام روى پشت بام خوابيديم.

ص: 68

پيدا كرديم كه در محله معروف به «تلخانه»، در خيابان سرايه واقع است. از قرارى كه خادمش نقل مى كرد، صحن بزرگى داشته كه به تدريج از آن گرفته مغازه ها و دكاكين ساخته اند، نزديك ظهر به «كاظمين» مراجعت كرديم. چون خيال داشتيم شب جمعه به زيارت «عسكريين» مشرف شويم «شيخ حسن» آمد و ترتيب كار را داد، اسباب هرچه داشتيم منزل «شيخ عبدالكريم» گذاشته به او سپرديم، خودمان مجرّداً اول مغرب به همراهى «شيخ حسن» رفتيم به استاسيون ماشين خط «سامره» كه يك ميدان اسب از «كاظمين» دور است، جمعى از «زوار طهرانى» هم آن جا بودند، به انتظار رسيدن ماشين مدتى با آنها صحبت مى كرديم.

مهتاب هم عالم را گرفته بود، آسمان در كمال صافى و شفافى و ستاره ها در نهايت تشعشع و تجلى بودند، واقعاً تماشاى اين موجودات علوى و مخلوقات نورانى، انسان را از خود بى خود مى كرد، و به سير در لطائف صنايع الهيه وادار مى نمود، اين كه «سينبوس» فرانسوى مى نويسد:

يكى از جهات عمده و علل تامه ستاره پرستى و ماه پرستى «كلدانيان» و «آشوريان» همانا هواى صاف و آسمان شفاف مملكت بين النهرين بوده، كه بر درخشندگى و نورانيّت كواكب و نجوم مى افزوده، كلامى صدق و گفتارى بر حق است. به علاوه نگاه مى كنيم در تواريخ مى بينيم، هر ملّتى داراى يك خصايص ممتازه بوده، و يا در يك رشته از علوم بر ساير ملل، پيش قدم و سبقت داشته، مثلًا «يونانيان» در حكمت، «مصريان» در رياضيات و «چينيان» در صنايع و هكذا، امّا اين ملت «كلده» كسانى هستند كه قبل از تمام ملل، حركات ماه و ساير كواكب را منظماً به دست آوردند، بروج دوازده گانه براى سير شمس و قمر معين كردند، خطوط معدل النهار در آسمان فرض كردند، شبانه روز را به بيست و چهار

ص: 69

ساعت قسمت كردند، ايام را به سال و ماه و هفته تقسيم نمودند، و بالجمله تأسيس دو علم هيئت و نجوم را كردند، و در آن كتاب ها، تأليف و تصنيف نمودند، نه اشتغال آن ملت به اين دو علم، و نه ستاره پرستى آنها اختيارى نبوده وضعيت محيط، آن ها را به اين راه ها سوق داده، و محرك آنها همين اجسام نورانى لطيفه فلكى بوده، كه يك ملت ساده قديمى را چندين قرن شيفته و فريفته و ديوانه خود نموده بوده است.

الحاصل ماشين ساعت پنج از شب گذشته از «بغداد» رسيد سوار شديم. «طهرانى ها» همگى در يك واگون رفتيم، بليط تا «سامره» از قرار هر نفرى چهار روپيه و پنج آنه گرفته شد، اين ماشين كه سابقاً توسط «آلمان ها» داير شده، از حيث تميزى و استحكام و سرعت سير، هيچ ربطى به ماشين خط «قره تو» به «بغداد» ندارد پس از يك ساعت خوابيديم.

ص: 70

شط، به زمين بسته است. براى حركت دادن آن به خط سيرش كه عرض شط است، دو نفر به روى آن مى ايستند و پشت به جانب مقصد، دستها را محكم به سيم گرفته، و با پاها نقاله را فشار به روى آب مى دهند و حركت مى كند، و از هر نفرى براى عبور يك آنه مى گيرند، و اين اسباب در كنترات چند نفر است، كه ماليات مهمى به دولت مى دهند. سوار شديم و نقاله حركت كرد، اما نزديك بود به ساحل ديگر برسيم، كه يك نفر صاحب منصب «انگليسى» فرياد كرد نقاله را برگردانند!! اسباب برگشت معلوم شد، مى خواستند نظامى هاى خود را با آن حركت بدهند و با احتياج آنها صاحب نقاله حق نداشته است مسافر عبور بدهد.

ص: 71

جداگانه دارد، ليكن آنچه از اخبار و تواريخ مستفاد مى شود آن است كه، درب سرداب قديماً در طرف شمالى حرم عسكريين باز مى شده، يعنى در خانه مسكونى «حضرت امام على النقى عليه السلام» كه جزء حرم مطهر شده، و قسمت شمالى آن است. گودالى كه به شكل چاه تا چند سال پيش در گوشه صفه مقدس بوده، و خادم ها آن را چاه غيبت «صاحب الزمان» معرفى مى كردند، و از زوار پول مى گرفتند، به حكم علماى شيعه امروز پر شده است، و روى آن صاف و كاشى فرش است. يك باب درب منبّت كارى خيلى قشنگ قديمى، جلو صفه مقدس نصب است، كه دور تا دور آن كتيبه اى با خط بسيار خوب در چوب كنده شده است و تاريخ آن ششصد و شش هجرى، يعنى پنجاه سال قبل از انقراض خلافت «عباسيان» به دست «هلاكوخان» است، همان قدر كه منبت كارى و قشنگى ساختمان اين درب قابل تماشا و تحسين است، همان اندازه استحكام چوب آن مايه تعجب مى باشد، زيرا كه پس از هفتصد سال، در زير زمين منصوب بودن، و مورد دستمالى و بوسيدن مليون ها نفوس بودن، هنوز عيبى نكرده است، نه شكسته و نه پوسيده شده است.

بارى بعد از درك زيارت كامله به منزل رفتيم، نهار مفصلى «سيد عزيزاللَّه» تدارك ديده بود.

طرف عصر مجدداً به زيارت، و قدرى گردش مشغول شديم، و منزل آقايان «آقا ميرزا محمّد» و «شيخ آقا بزرگ طهرانى»، به واسطه سابقه و آشنائى و دوستى آقاى «آقا سيد احمد» رفتيم، امروز اين دو نفر تنها علماى شيعه در «سامره» هستند و در واقع رياست روحانى با آنها است، و خيلى مراقبت دارند كه خدمه انتظامات و تنظيف و روشنائى حرم مطهر، تخلف نكنند خداوند آنها را مؤيد و موفق بدارد.

ص: 72

شب را هم «سيد عزيزاللَّه» تهيه شام مفصلى كرده بود، صرف شد و خوابيديم. هواى «سامره» خيلى خنك تر از هواى «كاظمين» بود محتاج به رفتن پشت بام نشديم روز و شب خوش گذرانيديم.

ص: 73

لدولته المؤيّدة، استجاب اللَّه أدعيته، و بلّغه في أيّامه الشريفة أمنيته، من سنة ستّ و ستمائة الهلالية، و حسبنا اللَّه و نعم الوكيل، و صلّى اللَّه على سيّدنا محمّد خاتم النبيّين و آله الطاهرين و عترته و سلّم تسليماً.

خط كتيبه مزبوره كوفى نيست، به سهولت خط نسخ امروز ما هم خوانده نمى شود، نمى دانم پيش استادان خط چه اسمى دارد.

بعد از مراجعت از حرم مطهر، به خانه برگشته به پاى نقاله شط رفتيم، و پس از عبور از شط، با عربانه رفتيم به پاى ايستگاه خط آهن و تا غروب ماشين نرسيد، شدت گرماى هوا، نبودن محل مسقف، وزيدن بادهاى موسمى، گرد و غبار زياد، اسباب زحمت و فرسودگى شد.

در اين ايستگاه يك دستگاه آب انبار قابل تعريف بود، و آن عبارت است از يك مخزن بزرگ آهنى، كه به روى چهار پايه آهنى منصوب است، ارتفاع پايه ها ده ذرع مى شود، يك دستگاه تلمبه آتشى كه مكينه مى گويند، به توسط شيرى كه روى يك استوانه قشنگ آهنى است، و يك ذرع از زمين ارتفاع دارد، مسافرين شير را باز مى كنند و به قدر حاجت آب صاف خوب برمى دارند، نمى دانم اين كه ايستگاه ماشين را چه در «سامره» چه در «كاظمين» و چه در «بغداد» ميان صحرا و دور از آبادى قرار داده اند چيست؟

بارى نماز مغرب را خوانديم، شام را هم خورديم، باز ماشين نيامد.

جمعيت زوار هم زياد شده بود، هر دسته در يك گوشه و كنارى بساط خود را انداختند كه بخوابند، غفلتاً چند نفر عرب فرياد زدند، كه اين جا نخوابيد حرامى (دزد) شما را اذيت خواهد كرد، مردم به وحشت افتادند،

ص: 74

نزديك هم جمع شدند پيش رئيس استاسيون رفتيم، گفت ترس نكنيد اما مواظب خود باشيد، بالجمله وحشت دستبرد حرامى خواب را تا صبح بر مردم حرام كرد.

ص: 75

امروز صبح دوشنبه نوزدهم رمضان مطابق «هفدهم جوزا»، به خيال تشرف به «كربلاى معلى»، در تجسس اتومبيل برآمديم، زيرا كه هم زودتر مى رود، و هم بليط عربانه ها را به كلى پيش فروش كرده اند، بعد از تفحص زياد، دو دستگاه اتومبيل به قيمت نفرى پانزده روپيه گرفتيم، و قرار شد عصر با دسته «عمو قلى تقى» بلورفروش حركت كنيم، من براى وصول برات بانك به «بغداد» رفتم، در بين جاده «كاظمين» به «بغداد» مسجدى برپاست، و معروف است كه در آنجا «حضرت اميرمؤمنان عليه السلام» ردّالشمس (1) فرموده، چون سوار واگن بودم نتوانستم آنجا بروم ان شاءاللَّه وقت ديگرى بايد پياده يا سوارِ مال، رفت و ديد.

ص: 76

ص: 77

پسران «آقا سيد محمّدعلى» روضه خوان عرب بود، كه آقاى «آقا سيد احمد» با آنها سابقه دوستى داشت، در زير زمين خنكى خوابيده بودند، براى آن حالت گرمازدگى و افروختگى ما خيلى مناسب و مطلوب بود، نهار حاضر شد خورديم.

طرف عصر پس از رفتن حمام و غسل، به زيارت سراپا سعادت جدّ مظلوم «حضرت ابى عبداللَّه الحسين عليه السلام» مشرف شديم جبران تمام زحمات و مشقات و بيدارى ها و خستگى ها شد، خداوند اين را زيارت آخرى ما قرار ندهد، و تمام آرزومندان را به عتبه بوسى آن بزرگوار موفق كند، شب به زيارت «حضرت ابوالفضل عليه السلام» مشرف شده به منزل رفتيم، «آقا سيد كاظم» ميزبان ما پذيرائى خوبى كرد شام از منزل خودشان در خانه اى كه كرايه كرديم آوردند چون منزلمان خوب نبود، فردا تغيير داديم.

نرسيدن رفقا باعث تشويش شد، تا اين كه طرف عصر چهارشنبه رسيدند، از ليله بيست و يكم تا بيست و پنجم به زيارت كامله مشرف بوديم. من و بعضى رفقا از «طهران» كاغذ داشتيم رسيد.

ص: 78

ماشاءاللَّه» پسرش، و همچنين آقاى «حاج شيخ عبداللَّه اندرمانى» ملاقات شدند.

ص: 79

نابلدى عربانه چى مدتى از خارج مى رفتيم، بعضى جاها عربانه به توده رمل رسيده عبور نمى كرد، بعضى جاها خوف سقوط داشتيم، به زحمت زياد دوباره به جاده افتاديم، در «خان مصلّى» كه سه فرسخ تا «خان شور» فاصله دارد چاى صرف كرديم، اين جا يك باب كاروانسراى قشنگى است كه گفتند از بناهاى مرحوم «حاج ميرزا حسن شيرازى»- اعلى اللَّه مقامه- است، چند باب خانه كوچكى نيز موجود است، يك بقعه خشت و گلى در كوچه بود، بالاى درب اش نوشته بود «هذا مولد المهدى صاحب الزمان عليه السلام» ماخذ اين نسبت را ندانستم.

بعد از دو ساعتى كه مال ها را خوراك دادند مجدداً سوار شده حركت كرديم، باز عربانه چى، عربانه را از خارج جاده مى برد، گاهى گير مى كرد بايد پياده شويم، گاهى داخل گودال مى شد، وحشت سرنگون شدن داشتيم، به شوخى و جدى خيلى ملامتش كرديم، و به او بد گفتيم زيرا كه او هم علاوه بر نابلدى، آدم خيلى بدخلق و شرورى بود، با اين حالت و با اشتداد فوق العاده گرما، تقريباً يك ساعت از ظهر گذشته وارد «نجف اشرف» شديم، ورودمان در خانه «آقا شيخ هادى» معروف به «شمسه» بود كه از خدام و مردى موقر و متين است.

پس از صرف نهار و چاى، طرف عصر به حمام رفته و غسل كرده، به زيارت باسعادت «حضرت اميرمؤمنان و مولاى متقيان» تشرف حاصل نموديم، و من سلامتى خود و خانواده ام را در اين مسافرت، از آن بزرگوار خواسته به ذيل دامان عنايتش متوسل شدم، بعد از مراجعت از حرم مطهر صرف شام شد.

رفتيم بالاى پشت بام خيلى بلندى بخوابيم، اما تا ساعت پنج و شش از شب خواب ممكن نشد، زيرا كه بنا بر مشهور «ابن ملجم ملعون» در

ص: 80

شب بيست و هفتم به دركات جهنم واصل شده، و امشب اهالى «نجف» در كوچه ها و بازارها و خانه ها و همه جا، فريادها و صداهاى مسرت و خوشحالى بلند كرده اند، و از گوشه و كنار صداى ساز و رقص و آواز نيز شنيده مى شد.

امروز سه شنبه بيست و هفتم رمضان مطابق «بيست و پنجم جوزا»، پس از تشرف به حرم مطهر، فرستاديم «حاج حسن عربانه چى» آمد كه معامله با او را فسخ كرده، نوشته اى را كه به او سپرده بوديم پس بگيريم، راضى نشد و رفت. طرف عصر با واگون به «كوفه» رفتيم، چون دير به آنجا رسيديم موقع نبود كه به «مسجد كوفه» برويم شب را در خانه اى كه متعلق به «حاج ابوالحسن تاجر بغدادى» و در كنار شط واقع است بسر برديم.

ص: 81

ميان گودى خط، بايد عمله جات مراقب آن باشند و آن را پاك كنند.

امروز پنجشنبه بيست و نهم رمضان مطابق بيست و هفتم جوزا، پس از مراجعت از حرم مطهر، دو مرتبه فرستاديم «حاج حسن عربانه چى» را آوردند كه فسخ معامله كنيم، به قال و قيل و بدزبانى برگزار كرد، ناچار رفتيم به حاكم شهر كه يك نفر ايرانى و منصوب از طرف «دولت انگليس» است شكايت كرديم، فرستاد «حاج حسن» را حاضر كردند باز بناى داد و فرياد را گذاشت، حاكم نوشته ما را از او گرفت و پاره كرد و تا ميزان نصف كرايه را جهت آمدن فقط به او داديم.

طرف عصر رفتيم به اداره كمپانى، و بليط عربانه جهت مراجعت به «كربلا» از قرار نفرى هفت روپيه و نيم گرفتيم، و بناى حركت به روز يكشنبه سوّم شوّال شد، از همان محل اداره كه بيرون دروازه است به طرف «وادى السلام» رفته، فاتحه جهت اهل قبور خوانده «حضرت هود و صالح» را زيارت كرديم، و قدم زنان از بيرون حصار شهر گردش كرده رسيديم به محل معروف به «چرى» كه مى گويند سابقاً درياچه بوده و هلال شوال را آنجا رؤيت كرده به شهر مراجعت نموديم و بعد از تشرف به حرم به خانه برگشته شام خورديم و خوابيديم.

ص: 82

خوشوقتى گرديد، شب دعوت كردند معذرت خواسته، وعده مراجعت از «مكه» دادم.

آقاى «سيد عزيزاللَّه طهرانى» مجاور نجف، پسر عموى آقا «سيد ابوطالب ماهوتچى» هم سفر ما نيز چند دفعه ديدن كردند، امروز معلوم شد كه ايشان هم عازم «مكه معظمه» شده اند، و قصد همراهى با ما را دارند، چون اهل علم و سيد جليلى است با مسرت قبول كرديم، لكن قرار شد براى تمشيت منزل خود، چند روز بعد از ما حركت كرده، در «كربلا» يا «كاظمين» به ما برسند.

برخلاف معمول ايران، در «نجف» روز فطر را عيد مى گيرند، يعنى دكاكين بسته است، مردم با لباس هاى نو و دست هاى حنابسته، دسته دسته به ديدن هم ديگر مى روند و شيرينى صرف مى كنند، اطفال هم با جامه هاى رنگارنگ در كوچه ها جولان مى دهند و تفاخر مى كنند، و غالباً در سر گذرها و ميدان ها اسباب بازى فراهم است. امروز صبح و عصر و شب هم موفق به زيارت بوديم.

ص: 83

ساعت به غروب در صحن خانه هم رفت و آمد زحمت داشت، حال كه «برج جوزا» است و در «نجف» ايم اين طور است، نمى دانيم برج «سرطان» و «اسد» در «مكه» اگر رسيده باشيم چه خواهيم كرد!؟

صاحب خانه ما آقا «شيخ هادى شمسه»، همان طور كه اول ملاقات از قيافه اش هويدا بود، شخص متين و محترمى است، اين چند روزه كمال انسانيت و مهربانى را، با ما به جا آورد.

قدرى از برنج هاى اعلاى «نجف» جهت زاد و راحله سفر دريا خريده به توسط مكارى به «كاظمين» فرستاديم، مدت اقامت در «نجف» همه روزه صبح اول آفتاب، من به «وادى السلام» رفته و يك جزو قرآن قرائت، و ثواب آن را تقديم روح مرحوم «ميرزا سيد على متولى باشى» و ساير اقوام كه آن جا مدفون اند مى نمودم.

امروز يكشنبه سوم شوّال مطابق «سى ام جوزا»، صبح زيارت وداع كرديم، پنج ساعت به غروب مانده در نهايت شدت گرما از خانه بيرون آمده، رفتيم به اداره كمپانى عربانه كه بيرون دروازه است، آقا «سيد عزيزاللَّه» هم به مشايعت آمده بودند. براى سه ساعت به غروب مانده حركت كرديم، هوا به قدرى گرم بود، و بادهاى موسمى چنان مى وزيد كه خوف هلاكت بود، و با آنكه سر و صورت خود را پيچيده بوديم، باز دست و صورتمان پوست انداخت.

براى يك ساعت ازشب گذشته رسيديم به «خان مصلى» كه تا «نجف» سه فرسخ است، هنوز هم گرماى هوا تخفيف پيدا نكرده بود، اين جا اسب عوض كردند، مجدداً سوار شده حركت كرديم. در «خان شور» و «خان نخيله» هم اسب عوض كردند، بدون معطلى مى رفتيم و مقارن طلوع فجر يعنى ساعت هشت از شب گذشته، رسيديم به كربلاى معلّى.

ص: 84

امروز دوشنبه چهارم شوال مطابق «سى و يكم جوزا»، نماز صبح را در خانه رسيده بوديم، و پس از صرف چاى حمام رفته غسل كرديم و به زيارت حرمين شريفين موفق شديم، در موقع حركت ما از «طهران» بنا بود يك نفر نوكر همراه برداريم و ببريم و «حاج ابوالحسن» نامى كه مردى پير و مجرب و چند سفر به «مكه» رفته بود، نامزد اين كار شده بود، لكن به جهاتى منصرف شديم و خيال داشتيم در «عتبات» يك نفر استخدام كنيم، چند نفرى هم در «نجف» و «كربلا» ديديم لكن بالأخره قسمت «حاج ابوالحسن» شد، مشاراليه بعد از حركت ما از «طهران»، به تنهائى مشرف به «عتبات» شده و امروز او را در صحن ملاقات كرديم، قرار شد بيايد به «كاظمين» قرار قطعى با او گذاشته شود، امروز بليط عربانه از كمپانى گرفتيم بناى حركت به چهارشنبه است.

ص: 85

مى كنند، باز از طرف اعراب در همه جا مقاومت با قدرت و تسلط آنها بيشتر مى شود، هر جا كه قدم گذارديم صحبت حريت و آزادى، و ضديت با سلطه خارجه و تهيه انقلاب ميان بود، در هر جا هم آثار خرابى و غارت هاى سابقه مشاهده مى گرديد، در «كوفه» خانه هاى بسيار زير و رو شده بود، در مسجد «كوفه» و «سهله» علامات بمب ها كه طياره ها انداخته بودند ديده مى شد، همين طور در «خان شور» و در «مسيب» و در «كربلا».

امروز هم كه روز پنجم شوّال است شهر «كربلا» منقلب است، جمعى از نمايندگان و رؤساى قبائل با آقاى «آقا ميرزا محمّدتقى شيرازى» آمد و شد مى كنند، حاكم شهر هم در تكاپو است. بعضى مجاورين تدارك آذوقه مى كنند، مسافرين هم در وحشت هستند، خداوند عاقبت ما را به خير فرمايد. امشب به زيارت آقاى «ميرزاى شيرازى» مشرف شديم لكن از كثرت جمعيت اعراب موقع مذاكره نشد.

ص: 86

اداره كمپانى، پسران آقا «سيد محمّدعلى خادم» هم براى مشايعت و خداحافظى آمده بودند.

درست چهار ساعت به غروب مانده سوار شده حركت كرديم، خيلى از جهت گرما و عطش سخت گذشت، اول مغرب رسيديم به «مسيب»، چون عربانه از روى جسر «مسيب»، به واسطه عدم استحكام جسر عبور نمى كند، كمپانى در آن طرف جسر عربانه هاى ديگر دارد، مسافرين با اسباب هايشان بايد به آن طرف جسر رفته، تجديد مركب بنمايند، اين است كه با تاريكى شب و گفتگو كردن با حمال هاى اراذل، خيلى اسباب زحمت است، بهر حال رفتيم آن طرف جسر دو سه ساعت ما را معطل كردند، معلوم شد راه ناامن است، مى خواهند تمام عربانه ها را يك دفعه، و به همراهى عسكر حركت بدهند، خستگى و گرمازدگى و اوقات تلخى از دست سورچيان و حمال ها كم نبود، خوف جان هم مزيد بر علت شد.

ساعت سه از شب گذشته چهارده عربانه را رديف كردند، و جلو هر كدام يك عسكر تفنگدار نشانده حركت كردند، تا يك ساعت اسب ها شرارت مى كردند، و عربانه چى ها هم ملنگ (1) بودند. هر كدام مى خواستند از ديگرى جلو بيفتند، بيچاره مسافرين اسير شرارت و رذالت دو صنف حيوانهاى وحشى بودند، ضمناً صداى چندين تير تفنگ هم از گوشه و كنار شنيده شد.

با اين كيفيات ساعت شش از شب گذشته رسيديم به «محموديه»، ديگر رمق نداشتيم. قريب يك ساعت لنگ كردند، صرف شام و چاى

ص: 87

نموده مجدداً اسب عوض كردند، سوار شديم و خيلى شكر كرديم كه صدمه جانى به ما نرسيده است، از قرارى كه در «محموديه» نقل مى كردند، چند شب است متوالياً در راه بين «مسيب» و «محموديه»، قتل و سرقت اتفاق افتاده لكن از «محموديه» به «بغداد» راه امن است، ديگر عسكر هم جلو عربانه ها ننشانيده بودند.

ص: 88

غيره طغيان كردند و جنگيدند و مغلوب شدند، باز هم خسته نشده اند. هر روز خبر مى رسد كه فلان خط راه آهن را مقطوع كرده اند، يا فلان دسته قشون هندى را اسير نمودند. و بالعكس دولت هم هر ساعت جمعى را دستگير و تبعيد مى كند،

طياره هاى انگليسى هم براى اخافه (1) اهالى، دائماً در هواى عراق جولان مى دهند، و از شهرى به شهر ديگر مى روند، و هر جا دسته جات طاغى مى بينند، بمب ريزى مى كنند و همين چند روزه در «بغداد»، سه دفعه مصادمه بين اهالى و قواى نظامى شد، و عده اى از طرفين مقتول شدند.

معلوم نيست اين شورش ها به كجا منتهى خواهد شد، در هر حال امروز امنيت و آسايش منتفى است، و تزلزل افكار و پريشانى حواس و انقلاب و خونريزى در سرتاسر «عراق» حكم فرما است.

قواى دولت «انگليس» هم عبارت است، از دسته جات مسلّح هندى، كه مخصوص جنگ اند. و يك عده افراد «ايرانى» و «عرب» و «كرد» و «لر» و غيره، كه وظيفه پليس را در شهرها انجام مى دهند، و تماماً در تحت فرمان صاحب منصبان انگليسى مى باشند.

ص: 89

شده، و هجوم قواى «بلشويكى روسيه» به سرحدّات ايران مظنون است، و معلوم نيست چه وقايعى ديگر در مملكت ويران ما پيش بيايد.

ثالثاً: اوضاع و احوال مسافرت «مكه»، در اين سال به شرح ذيل بود:

پنج سال تمام است كه به واسطه پيش آمد جنگ بين المللى، زيارت بيت اللَّه موقوف شده بود، زيرا هم در خاك «حجاز» جنگ هاى داخلى بين قواى ترك و دسته جات عرب برپا بود، و هم راه ها و شوارع برّى و بحرى مسدود بود.

فقط امسال در جرائد اعلاناتى از طرف دولت «انگليس» شد، كه در بنادر «بصره» و «كراچى» به قدر كافى كشتى موجود است، و با كمال امنيت حجاج را به «مكه معظمه» حمل مى نمايند، با اطمينان اين اعلان، جمعى از ايران به عزم زيارت بيت اللَّه در «عراق» متمركز شده اند. راه «كاظمين» به «شام» به كلى مسدود است، زيرا كه در «موصل» و «كركوك» اهالى با «انگليس» مى جنگند، در «شام» هم انقلابات بر ضد مداخلات «فرانسه» برپاست، راه دريا هم پرخطر است، زيرا كه اين دو سه ماه ايّام مسافرت «مكّه» درست مصادف شده است با كولاك و برسات (1) «اقيانوس هند»، كه كيفيات موحشى از آن نقل مى كنند. به علاوه در هندوستان هم از قرار شايع انقلاب شده است.

براى مشاوره و تحقيقات به قونسول خانه ايران در «بغداد» هم مراجعه كرديم، رسماً منع نكردند، لكن توصيه در ترك مسافرت مى نمودند، نظر به وضعيات انقلابى «عراق» و اخبار موحشه وارده از «ايران»، و اخبار وحشت انگيز برصات دريا، و هزاران امور ديگر عازمين

ص: 90

زيارت بيت اللَّه به ترديد افتادند، جمعى مراجعت به «ايران» كردند و جمعى بلاتكليف مى گذرانند و جمعى ديگر مصمم به رفتن هستند، ما هم از جمله دسته اخير هستيم كه به ملاحظه موافقت استخاره و جمع بودن اسباب، جازم (1) بوده و هستيم و در مدت اقامت «كاظمين» آنچه لوازم داشتيم تدارك كرديم.

ص: 91

الإحسان، الأمير العادل سلطان قنعرازين، على قول اللَّه تعالى:

«ولا تَأْكُلوا أَمْوالَكُم بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ» (1) و علم أنّ عواقب الظلم ذميمة، و موارده وخيمة، فصدّر أمره العالى بأن لايؤخذ من دلّالي الأبريسم و غيره من الأقشمة شي ء، بعلّة الضمان و مطامع الديوان، و أن لايؤخذ من جند حاكم بغداد و غلمانه وأرباب ديوانه شي ء بعلّة التمغاء (2)، و من غيّر ذلك أو شيئاً منه فعليه لعنةاللَّه و الملائكة والناس أجمعين، وكتب في ذي الحجة سنه «921» و الحمدللَّه وحده.

اين لوحه همانطور كه ايام سلطنت و استيلاى «شاه اسمعيل صفوى» را در «عراق»، روزگار مجد و عظمت ديرينه «ايران» را به خاطر مى آورد، همان طور با مشاهده اوضاع پريشان امروزه مملكت ما، هر ذى حسى را متأثر و ملول و افسرده مى كرد، خداوند ما ايرانيان را از اين بيشتر زبون و ذليل نكند، و انتقام ما را از جانشينان «شاه اسمعيل» بكشد (شرح خان اورتمه و لوحه سنگ آن به مناسبت تاريخى بودن و اهميتش نوشته گرديد).

ص: 92

و راجع به حمل بستن با آن، كه معمول آن است كه هر كس در حمل يكى از حمله دارها وارد مى شود و خود را كنترات مى كند، و با وجود اصرار و جديت زياد بعضى از حمله دارها، مثل «حاج فاضل» و «حاج سيد جعفر» و غيرهما خود را آزاد گذاشتيم. منتها با «حاج سيد جعفر» قرار گذارديم در رفتن و برگشتن با ما همراهى كند، و راهنمائى و معاضدت بنمايد، ما هم حق الزحمه او به قدر شئونات خود درباره او منظور بنماييم، چند روز قبل مشارٌاليه بليط كشتى «بغداد» به «بصره» برايمان گرفت، و در اين روز كه چهارشنبه بيستم شوال است در خدمت «حضرت موسى بن جعفر» و «حضرت امام محمّد تقى عليهما السلام» زيارت وداع بجا آورده، جان و مال خود را نزد آن بزرگواران به امانت سپرديم.

پس از نقل اثاثيه به «بغداد»، خودمان براى دو ساعت به غروب، كنار واگون حاضر شده و پس از توديع با آقايان مشايعين سوار واگون شديم، و بعد از ساعتى پياده شده از «بغداد كهنه» به «بغداد نو» رفتيم و در كشتى سوار شديم، قريب صد نفر مسافر در اين كشتى هستند كه هنوز درست جابجا نشده، و اثاثيه خود را مرتب نكرده اند. اسم اين كشتى «دجله» است و از قرار مذكور همان مركبى است كه سابقاً بين «بغداد» و «سامره» حركت مى كرده، عرض آن هفت و طولش شانزده ذرع مى شود، اطاق هاى تحتانى كه دور تا دور ايوان دارد و تقريباً مساوى سطح آب «شط» است. محل عمله جات و مخزن ذغال و نفت و غيره است. سطحه (1) آن كه در حكم پشت بام اطاق هاست، به كلى صاف و مسطح است، و سرتاسر با يك چادرى پوشيده شده است، مسافرين به روى اين سطحه جا گرفته اند.

ص: 93

غروب شد گفتند مركب صبح حركت خواهد كرد، شب را در كشتى مانديم صداهاى ساز و آواز و رقص و تار و طنبور، تا نيمه هاى شب از هر گوشه بغداد بلند بود، به درجه اى كه گوئى تمام «بغداد» يك مجلس رقص و طرب شده بود، و آزادى آنها آزادى را از ما سلب كرد، و مانع خواب و استراحت شد. طرّاده ها (1) و بلم ها و قايق ها، تا نصف شب روى «دجله» در حركت بودند و آمد و رفت مى كردند، راكبين آنها هم مشغول ساز و آواز بودند، چراغ هاى برق طرفين «دجله» هم روشن بود، و انعكاس آنها به روى آب بى تماشا نبود.

از اهل «حضرت عبدالعظيم»، آقا «سيد جواد روضه خوان» و «حاج ملا صادق» نيز، در اين كشتى سوارند. آقاى «آقا سيد عزيزاللَّه» كه در «نجف» بنا شد با ما مسافرت كنند، با «آقا سيد ابوطالب» كه در «كربلا» جا گذاشتيم، در مدت اقامت «كاظمين» ملحق شدند. «حاج ابوالحسن» در «كاظمين» استخدام شد و همراه است.

ص: 94

صبح امروز هم كه بنا بود مركب حركت كند نكرد، معلوم شد مسافرين بايد بروند در شعبه بلديه، آنها را معاينه طبى كنند، خواهى نخواهى پياده شده رفتيم، و طبيب دولتى همه را معاينه كرد و چون كسى مريض نبود، اجازه مسافرت به همه داده شد.

مجدداً برگشته سوار مركب شديم، مقارن ظهر بود كه مركب به حركت افتاد اما خيلى آهسته مى رفت، و مركب موسوم به «بصره» كه با ما حركت كرد، و «حاج ملا محمّد حضرت عبدالعظيمى» هم در آن بود، از ما پيش افتاد و رفت. در يك فرسخى «بغداد» مركب ما ايستاد، معلوم شد مخزن نفتش شكسته، مقدار زيادى نفت سياه به روى آب صاف دجله ريخت، بعد از دو ساعتى آن را تعمير كردند و دوباره نفت از انبارى كه در كنار ساحل براى فروش نفت حاضر است خريدند.

مركب حركت كرد، نزديك غروب رسيديم به قصبه «گراده»، كه آن را «جراده» هم مى گويند. و چون مركب ما به ساعت منظم نرسيده بود، جسر گراده را بسته بودند و مركب نمى توانست بگذرد، بنابراين شب را لنگ بوديم و به مناسبت ليله جمعه و شب اول مسافرت بحرى، ذكر مصيبت «حضرت سيدالشهدا عليه السلام» و قرائت حديث شريف كسا به عمل آمد، و از خستگى هاى متواليه شب را به راحتى خوابيديم.

ص: 95

اسم مدفن حضرت «سلمان» است و مقبره آن بزرگوار كه تا ساحل يك فرسخ بيش نيست درست نمايان است، براى پياده شدن و رفتن به زيارت، با كاپيتان مذاكره كرديم راضى نشد، همان در حال حركت زيارت خوانده سلامى داديم.

ص: 96

از آتش حسرت بين، بريان جگر دجله خود آب شنيدستى، كاتش كندش بريان

تا سلسله ايوان، بگسست مدائن را در سلسله شد دجله، چون سلسله شد پيچان

گه گه به زبانِ اشك، آوازه ده ايوان را تا بو كه به گوش دل، پاسخ شنوى ز ايوان

دندانه هر قصرى، پندى دهدت نو نو پند سر دندانه، بشنو زبن دندان

گويد كه تو از خاكى، ما خاك توئيم اكنون گامى دو سه بر ما نه، اشكى دو سه هم بفشان

از نوحه جغد، الحق مائيم به درد سر از ديده گلابى كن، درد سر ما بنشان

آرى چه عجب دارى، كاندر چمن گيتى جغد است پى بلبل، نوحه است پى الحان

ما بارگه داديم، اين رفت ستم بر ما بر قصر ستمكاران تا خود چه رسد خذلان

گوئى كه نگون كرده است ايوان فلك وش را حكم فلك گردان، يا حكم فلك گردان

بر ديده من خندى، كاينجا ز چه مى گريد خندند بر آن ديده، كاينجا نشود گريان

اين است همان درگه، كو را ز شهان بودى ديلم ملك بابل، هندو شه تركستان

ص: 97

از اسب پياده شو، بر نطع (1) زمين رخ نه زير پى پيلش بين، شهمات شده نعمان

مست است زمين زيرا، خورده است بجاى مى در كاس سر هرمز، خون دل نوشروان

خون دل شيرين است، آن مى كه دهد رز بن زآب و گل پرويز است، اين خم كه نهد دهقان

كسرى و ترنج زر، پرويز و به زرين بر باد شده يكسر، با خاك شده يكسان

گفتى كه كجا رفتند، آن تاجوران اينك ز ايشان شكم خاك است، آبستن جاويدان

از خون دل طفلان، سرخاب رخ آميزد اين زال سپيد ابرو، وين مام سيه پستان (2)

ص: 98

شب باز بودند و از مهمانخانه ها و قهوه خانه ها، صداى تار و طنبور و ساز و آواز گوش ها را كر مى كرد، زود مراجعت به مركب نموده شام خورديم و خوابيديم.

ص: 99

صبح امروز يكشنبه بيست و چهارم شوال مطابق «بيستم سرطان»، مركب ماحركت كرد وبنا بود امشب را به «بصره» برسيم، لكن طرف غروب نزديك قصبه «گرنه» رسيده لنگ كرديم. امروز در طرفين «دجله» هرچه ديديم عبارت بود از آبادى هاى مسكونه، و قراء معموره و نخل هاى خرما، واشجار ميوه و مركبات، و باغات و بساتين متصله متواليه، (1) به همين جهت امروز هواى لطيف خنك و منظره بانزهتى داشتيم، خيلى خوش گذشت.

ص: 100

مانديم تا صبح استراحت نموديم.

ص: 101

امروز صبح چهارشنبه بيست و هفتم شوّال مطابق «بيست و سوم سرطان»، مسافرين دسته دسته رفتند به نظميه شهر «عشّار»، تذكره هاى خود را ارائه داده پاس (جواز) بگيرند، «حاج سيد جعفر» هم تذكره هاى ما را گرفته برد، و بنا شد يك تحقيقى هم از كشتى هاى حاضره در ساحل بكند.

ما هم رفتيم به «بصره» گردش كنيم، فاصله «عشار» تا «بصره» نيم فرسخ مى شود، كه يك رود كوچكى مابين آن دو شهر است، ولى آب آن به نظر جارى نمى آمد، از اول شب تا صبح آبش بالا مى آيد تا نزديك حاشيه، و از صبح تا غروب پائين مى رود تا قريب كف رودخانه، و بر روى هم به قدر سه چهار ذرع صعود و نزول مى كند. و علّتش آن است كه اتصال به «شطالعرب» دارد، و آن در اين محل، قريب الاتصال به درياست و جزر و مدّ دريا اين كار را مى كند. به همين سبب مردم متفرقه، طرف عصر آب براى خوردن و غيره برمى دارند، و موقع مد دريا آب طعمش تلخ و شور مى شود، اما اغلب آبِ خوردن را از خود «شطالعرب» در ساعات جزر دريا برمى دارند.

طرف صبح قايق ها و طراده ها از «عشار» به «بصره» مى توانند سير كنند، ليكن طرف عصر ممكن نيست. عموماً عبور و مرور بين دو شهر، از يك خيابانى توسط اتومبيل ها و كالسكه هاى فراوان مى شود، و قيمت كورس آن ها خيلى نازل است، خيابان بين دو شهر يك سمتش نهر مزبور است، و سمت ديگرش خانه ها و باغات بزرگ اعيانى است، «قونسول خانه ايران» هم بين همين راه است، و بيرق شير و خورشيد بالاى آن در اهتزاز است، پستخانه و تلگراف خانه و چند دوائر ديگر دولتى در اين قسمت واقع شده اند.

ص: 102

در «بصره» گردش كاملى كرديم، بعضى مساجد اهل سنت را كه خيلى به استحكام و ظرافت ساخته شده ديديم، در «بصره» خيابان هيچ نيست، كوچه هاى آن پرپيچ و خم و تنگ و ناصاف است، بازارهاى آن نيز تنگ و سقف آن كوتاه است. اغلب كسبه و تجار آن يهودى هستند، آثار خرابى و كثافت در همه جاى شهر ظاهر است، بزرگى شهر به قدر «قم» و «قزوين» ما هم نيست، تجارتخانه مهمى هم با اينكه بندر است ندارد.

خلاصه آن كه اهميت تاريخى و تجارت اين شهر از حيث وسعت و رونق و غيره، از ثلث و ربع سابق هم كمتر شده است. شايد جهت عمده آن، شهر جديدالاحداث «عشار» باشد.

در دو باب مدرسه ابتدائى «بصره» هم، براى پيدا كردن انگليسى دان كه صورت تلگراف هاى ما را ترجمه كند رفتيم، مديران و معلمين مدارس هم كه در عداد فضلا هستند، مثل عامه اهل شهر، عربى را خيلى شكسته تر و مغلوطتر از ساير عراقى ها تلفظ مى كنند، با اين كه «بصره قديم» مهد علم و ادب بوده، و تلفظات «بصريون» قديم، مستندات علماى نحوى است.

طرف عصر در موقع كولاكى هوا و گرد و غبار زياد، مراجعت به «عشار» كرديم، معلوم شد كشتى سيار مابين «بصره» و «جده» يكى بيشتر نيست، و عده كافى مسافر گرفته است و ما بايد بليط كشتى بين «بصره» و «كراچى» گرفته، از آن جا با كشتى هاى ديگر به «جده» برويم. در هر حال شب را در منزلگاه خودمان در «عشار» بسر برديم.

ص: 103

امروز صبح كشتى «جده» حركت كرد، از هر مسافرى يكصد و پنجاه روپيه كه قريب چهل تومان ماست گرفته، و مى گويند بيست روزه به «جدّه» مى رسد، ما را هم بردند به نظميّه كه تذكره هاى خودمان را با ورقه پاس بگيريم، چون جمعيت زياد بود تا ظهر طول كشيد، باقى روز تا شام در «عشار» گردش مى كرديم.

وجه تسميه «عشار» آن است كه قديماً اين جا محل گمرك خانه «بصره» بوده، كه قيمت ده يك مال التجاره هاى وارده و صادره را به عنوان گمرك مى گرفته اند، متدرجاً خانه ها و تجارتخانه هائى آنجا احداث شده، و يك شهر قشنگى گرديده است. بازارها و معابر آن خيلى پاكيزه و مستقيم و منظم است، كوچه هاى مخروبه كج و معوج هيچ ندارد، و تماماً بناهاى آن جديد است يك خيابان باصفائى هم كه طرف عصر گردش گاه مردم است دارد، و طرفين اين خيابان تماماً دكاكين و مغازه و عمارت است، و عموماً بناهاى فوقانى، تماشاخانه ها و مهمانخانه ها و تآترها و قمارخانه ها است.

صداى رقص و آواز از اول شب تا صبح از آن جاها شنيده مى شود. يك رشته خط آهن از اين خيابان شروع شده، نمى دانم به كجا مى رود؟

لوكوموتيو و واگون هاى آن خيلى كوچك، و خيلى خيلى ظريف و قشنگ است. فاصله بين دو خط به قدر نه گره ما مى شود، اما مسافرت با آن اختصاص به سربازها و عمله جات انگليسى دارد، ديگران بايد به تماشا قناعت كنند. در محل منزلگاه ما خيلى درخت هاى نخل سوخته و نيم سوخته بود، پرسيدم گفتند اينجاها آباد بوده است و سال گذشته آتش گرفته و كن فيكون شده، و اراضى آن وقف بر مسجدى است كه متصل به منزلگاه ما است، و آن را «مقام على» مى گويند. اين مسجد اهميت ساختمانى ندارد، ليكن شيعه ها عموماً نماز را در آنجا مى خوانند، ما هم

ص: 104

مرتباً مراقبت اين كار را مى نموديم.

ص: 105

منزلگاه خود برگشته شام خورديم و خوابيديم

ص: 106

مشاهده شد و آنچه مى شنويم اين است كه، هيچ يك از شهرهاى «عراق» به قدر اهل «بصره» و «عشار» بداخلاق نيستند، و در ارتكاب فسق و فجور و فحشا از هر قبيل، منحصر به فردند.

امروز قدرى ذغال «كراچى» براى طبخ در كشتى، به قيمت خيلى نازل خريديم من تاكنون به استحكام و مرغوبى اين ذغال ها نديده ام، ابداً نه دود دارد نه عفونت نه كثافت، اين ذغال ها را از شهر «كراچى» مى آوردند كه ما عازم آن هستيم، بعضى لوازم ديگر هم خريديم و موافق معمول، شب را در منزلگاه استراحت نموديم. امشب با «حاج ابوالحسن» خادم هم از تنبلى و بدخلقيش قدرى مشاجره داشتيم، كه منتهى به اخراج او از خدمت شد. لكن به وساطت بعضى مسافرين دوباره بر سر كارش برگشت.

امروز يكشنبه غرّه ذى القعده (1) مطابق «بيست و هفتم سرطان»، حركت ما به «كراچى» تأخير افتاد و بنا به فردا شد، امروز در چند نقطه «عشار» يك دسته هندى ديديم كه نى مى زدند و مى رقصيدند و اظهار شادمانى مى كردند، تحقيق كرديم معلوم شد يك نفر پهلوان هندى مسلمان، با يك نفر پهلوان هندو، كشتى گرفته و او را به زمين زده، و حالا هندى هاى مسلمان اظهار مباهات و مفاخرت مى كنند. اين نمايش چند ساعت طول كشيد و منتهى به نزاع دو دسته و مداخله پليس گرديد.

در مدت اين چندروزه اقامت «عشار» همه روزه در نهر آب مجبوراً خودمان را شست و شو مى كرديم، زيرا كه هوا خيلى مرطوب بود، از گرمى و از حركت هم عرق زياد مى كرديم غالباً بادهاى پرگرد و غبار هم مى آمد.

ص: 107

هواى «بصره» به واسطه نزديكى به دريا از يك طرف، و به «صحراى عربستان» از طرف ديگر، خيلى گرم و مرطوبى و عفونى است، «مرض نوبه» خيلى آنجا شيوع دارد معروف است كه كسبه «بصره» يك دفعه از دكان پائين آمده، مى گويند بروم خانه نوبه ام را بكنم و بيايم، به همين طريق مى رود خانه چند ساعتى تب مى كنند و برمى گردند.

ميوه جات فراوان و خوب در «بصره» و «عشار» هست كه از باغات و قراء دوردست مى آورند، و عموماً حمل و نقل آن به شهر توسط زنها مى شود، كه سبدها را بر سر گذارده پياده به شهر مى آورند. موقع ورود اين دسته جات زنها به شهر، كه در اول طلوع آفتاب است بى تماشا نيست.

امشب را شام خورديم و به واسطه خيالات حركت فردا، و از وحشت انقلاب دريا كه مسموع مى شد درست خوابمان نبرد.

ص: 108

شديم تا چهار ساعت به غروب مانده، اسباب ها و اشخاص را معاينه و تفتيش كردند و در ساعت مزبور اجازه سوار شدن به كشتى صادر شد، حمال هاى زياد حاضر بودند لكن چون كسى آنها را نمى شناسد و نمره هم ندارند، مسافر بايد خودش همراه او تا كشتى برود، و آن مسافرين كه مثل ما يك دسته هستند، بعضى اسباب را تحويل حمال ها مى دهند و بعضى تا پاى كشتى همراه مى روند، و بعضى قبلًا در كشتى رفته، تحويل گرفته جمع آورى مى كنند، يك نفر نوكر ممكن نيست از عهده برآيد.

به اين حالت يك مرتبه جمعيت يك هزار نفرى با اسباب ها و حمال ها بحركت افتادند. نردبان كشتى هم كه به پاى اسكله آويزان كرده بودند، عبارت از قطعه طناب آهنى بافته است، كه توسط پله هاى باريك چوبى به هم متصل شده، معلوم است در چنين حالى با اخلاق عمومى چه پيش مى آيد.

بسته هاى اثاثيه بود كه به زمين مى خورد و خورد مى شد، يا از نردبان مى افتاد و در شط غرق مى گرديد! حمال ها بودند كه اسباب به سرقت مى بردند! بيچاره مسافرين «ترك» و «خراسانى» و غيره بودند كه به واسطه عدم آشنائى به زبان و نظامات محلى، مبتلا به شلاق پليس مى شدند، فرياد و همهمه از هر طرف بلند بود، يكى اسبابهايش مفقود شده بود، يكى رفيق خود را گم كرده بود صدايش مى كرد، يكى با حمّال در مشاجره بود، ديگران روى سطحه كشتى براى جا گرفتن نزاع مى كردند.

بالأخره طرف مغرب تمام مسافرين سوار شده بودند، و ما هم همان طور كه «حاج سيد جعفر» گفته بود محل خوبى در عرشه برايمان تهيه كرده بود، زحمات شاقه امروز و گرمى هوا و تحمل صدمات، به قدرى مسافرين را خسته و فرسوده كرده بود، كه هركس در جاى راحت يا

ص: 109

ناراحت خود افتاد و خوابيد، براى سه ساعت از شب كه من از اداى فريضه در كنار ساحل خلاص شده، بالاى كشتى آمدم صدا از احدى بلند نمى شد، تمام مسافرين به خواب سنگين رفته بودند من هم استراحت كردم.

ص: 110

امروز هوا علاوه بر گرمايش، خيلى عفونى هم شده بود، به مسافرين بد گذشت و غالباً مبتلا به خارش بدن و كهير شدند.

و هرچند از موقع ورود به «بصره» تا حال، هوا هميشه ابر و مه داشت و آفتاب كمتر ديده مى شد، لكن امروز از طرف غروب به بعد، ابرها غلظت كردند و هوا به قدرى حبس و گرم شد، كه با عفونت مختصه «خليج فارس» دست به هم داده، تنفس آزاد را هم از مسافرين سلب كردند و «زوجه حاج مشير كرمانى» با آن كه «فرست كلاس» (1) اول منزل داشت، و آن درجه اول از منازل كشتى است و داراى بادزن هاى متحركه با قوّه برق است به رحمت ايزدى پيوست، و جنازه او را پس از تغسيل و تكفين به دريا انداختند از قرار مذكور اين قربانى اول كشتى ما است و دنباله آن دراز است و هر روز چند نفر ديگر بايد تلف شوند.

ص: 111

در هوا پرواز مى كردند، معلوم است كه از سواحل مجاوره براى صيد آمده اند، اين مرغ ها روى آب هم مى نشسته و امواج دريا آنها را بالا و پائين و اين طرف و آن طرف مى برد تماشاى خوبى داشتيم.

طرف عصر هوا هرچند خنك شده بود لكن به قدرى مرطوب بود كه لباسها به بدن چسبيده بود، يك نفر مسافر ترك خلخالى هم امروز مرحوم شد جنازه اش را به دريا انداختند خداوند ترحم فرمايد.

ص: 112

بادهاى شديدى از طرف جنوب يعنى دست راست ما وزيدن گرفت، و هر چند مِه غليظ تخفيف يافت، لكن ضربات امواج كوه، پيكر كشتى را مثل گاهواره پهلو به پهلو مى كرد. مسافرين به روى يكديگر مى افتادند و نماز را ايستاده نمى شد بخوانند و غالباً مبتلا به اسهال و استفراغ شدند، سه نفر هم فوت كردند كه جنازه آنها پس از تغسيل به دريا انداخته شد.

از قرارى كه مى گويند اين حالت دريا همان برساتى است كه معروف است، لكن بارندگى آن باقى است، شب هوا سرد شد و بالاپوش به درد مى خورد و براى خوابيدن محتاج به لحاف شديم.

ص: 113

يكشنبه هشتم ذى القعده مطابق «سوم اسد»، اول آفتاب مرغ هاى سفيد زيادترى ظاهر شدند، بعد از دو سه ساعت به ساحل «كراچى» رسيديم، كشتى هاى فراوان در كنار سواحل طبيعى ميان دريا لنگر انداخته بودند، لكن كشتى ما چون پستى و دولتى بود، رفت تا پاى اسكله كه با الوار و چوب هاى خيلى قطور ساخته اند، خطوط آهن با اسباب هاى جرثقيل در روى اسكله بنا شده است كه براى نقل مال التجاره از كشتى به واگون ها يا بالعكس خيلى آسان است، مسافرين نيمه جان كشتى ما، از روى عجله و براى فرار، اسبابها را توسط طناب پائين مى كردند و در طراده ها جا مى دادند، و اغلب طناب از دست درمى رفت و اسبابها در آب مى ريخت.

بعد از يك ساعتى، يك نردبان چوبى از كشتى به اسكله پائين كردند، مسافرين با كمال راحتى پياده شدند، اتومبيل ها و درشكه هاى زياد براى مسافرين، و دوچرخه و گارى هاى فراوان براى حمل اسباب آنها حاضر بود.

حوالى ظهر رسيديم به مسافرخانه، بيچاره يك مسافرى در زير خورجينش افتاد و مرد، اين مسافرخانه كه در زمين مسطحى متصل به شهر ساخته شده، عبارت است از چندين سلسله اطاق هاى مجاوره متصله و از مشرق به طرف مغرب ممتد است و مابين هر سلسله اطاق با سلسله ديگر، كوچه اى به عرض پنج شش ذرع تعبيه شده، (1) كه درواقع هر اطاقى شمالًا و جنوباً به كوچه نگاه مى كند و در مشرق و مغربش اطاق است، كف

ص: 114

اين اطاق ها با زمين مساوى است و سقفش با خاك و سفال پوشيده شده است، اطراف آن هم از طرفى پنجره و شبكه هاى چوبى است، كه براى جريان هوا خيلى خوب است، در نهايت شمالى اين اطاق ها، يك مصطبه (1) وسيعى به ارتفاع يك وجب از زمين براى نماز خواندن ساخته شده، كه در يك سمت آن چندين شير منصوب است، و براى آب برداشتن و وضو ساختن خيلى راحت است، قدرى دورتر مستراح هاى زياد فرنگى ساخته اند، كه هر روزه كثافات آن در ظرف هاى مخصوصى برداشته مى شود، اين مسافرخانه گنجايش سه چهار هزار نفر بيشتر را ندارد، ما هم كه وارد شديم تمام اطاقها را مسافرين ديگر گرفته بودند.

ما در صحرا نزول نموديم اما وحشتى نداشتيم زيرا كه پليس مراقبت داشت، براى دو ساعت از شب گذشته از شدت خستگى و داشتن جاى راحتى افتاده و خوابيديم.

ص: 115

از طرف دولت به يك نفر هندى موسوم به «شيخ عبدالقادر» مفوض است، مأمورين نظم و امنيت هم تحت فرمان و دستور او هستند، منازل هم براى مسافرين مجانى است.

طرف عصر توسط واگونى كه نزديك مسافرخانه عبور مى كند، رفتيم به تماشاى «باغ وحش» كه خيلى بزرگ است و در ظرف دو سه ساعت به كنار آن نمى توان رسيد، تمام باغ مشجر به درخت هائى است كه در «ايران» هيچ نديده ايم، فقط درخت گل ابريشم را شناختيم.

خيابان ها به شكل نيم دايره ممتد است، و در كنار آنها يا قفس هاى آهنى براى حيوانات خاكى و هوائى، و يا درياچه هاى مصنوعى براى جانوران آبى ساخته شده است. هزاران قسم حيوانات عجيب و غريب وحشى و اهلى، پرنده و چرنده بحرى و ذوحياتين و غيره، آنجا بود كه فقط اشكال و صور آن ها را، در روى صفحات كتب تاريخ طبيعى ديده بوديم، و امروز اعيان خارجى آنها را با چشم مشاهده كرديم.

يك نفر «پيرمرد هندى» در باغ همراه مسافرين و تماشاچيان مى افتاد، و براى تفريح آنها، سازى شبيه به كمانچه مى زد، هركس مى خواست انعامى به او مى داد، اين چند ساعت گردش خوش گذشت.

مجدداً مراجعت به مسافرخانه كرديم، معلوم شد كه هر مسافرى را در اينجا بايد «آبله» بكوبند و إلّابليط كشتى به او داده نمى شود، و براى آبله كوبى يك نفر «حكيم هندى» از طرف دولت موظف است.

ص: 116

ممكن نشد، زيرا كه جمعيت ازدحام مى كردند و پليس با شلاق آنها را پس و پيش و داخل و خارج مى كرد، ما از بى دست و پائى يا تنبلى يا از ترس شلاق جلو نرفتيم و ظهر تعطيل كردند.

امروز يك كشتى ديگر هم از «بصره» وارد «كراچى» شد كه مسافرين آن تماماً عازم «بيت اللَّه» بودند، طرف عصر رفتيم به تماشاى شهر «كراچى». خيابان هاى خيلى قشنگى دارد كه طرفين آن پياده رو سنگ فرش است، و در هر طرفى مغازه ها و دكاكين خيلى شيك و قشنگ نوساز داير است، يك واگون شهرى از ميان خيابان مى گذرد كه با بنزين حركت مى كند، بناى مغازه ها و عمارات مسكونى فوق آن ها تماماً با سنگ و گچ و آجر است، در طى خيابان باغات و عمارات اعيانى زياد ديده شد.

ص: 117

است، منزل فقرا و بلوچ هاى نيمه وحشى است، شهر جديد به فرم و سيلقه اروپا ساخته شده، فقط بازارش از آثار و علامات مشرق زمين است، تمام شهر با چراغ هاى برق روشن و به توسط لوله هاى زيرزمينى مشروب مى شود، گفتند آب اين لوله ها از يك آب انبارى كه در كوه ساخته شده مى آيد، درشكه هاى اينجا تماماً با يك اسب حركت مى كند، دو اسبه معمول نيست.

گارى ها و دوچرخه ها عموماً با يك شتر يا دو رأس الاغ يا يك زوج گاو نر حركت مى كنند، زنها بچه خود را برخلاف وضع «ايران» از پهلو بغل مى كنند، دماغ و گوشهاى خود را با گوشواره هاى بزرگ نقره و طلا زينت مى كنند، اول شب تماشاى شهر عالى تر بود.

لكن زودتر به مسافرخانه برگشتيم، كورس اتومبيل و درشكه در «كراچى» خيلى ارزان است، و تمام شهر را با چند روپيه مى توان گردش كرد.

شهر «كراچى» جنوباً توسط يك خط آهن به «بمبئى» و شمالًا به سرحدّات «ايران» متصل است، و مصنوعات و منسوجات در آنجا خيلى فراوان است، از ميوه جات سيب و انگور و انار ديديم، ميوه هاى ديگرى هم بود كه اسم آنها را نمى دانستيم، انگورهاى اينجا عيناً از نوع انگورى است كه در «طهران» معروف به انگور كلاچه است، تصور مى كنم كلاچه محرف «كراچى» باشد يعنى انگور كراچى.

ص: 118

يعنى بليط كشتى براى ما پاره كنند، آبله كوبيدن را اينجا سوزن زدن مى گويند.

امروز بعضى مسافرين به حمام شهر رفتند و شكل آن از قرارى كه شرح دادند، يك دكانى است سلمانى، كه عقب آن دو سه زاويه دارد، در هر زاويه به ارتفاع نيم ذرع از زمين، يك شير آب گرم و يك شير آب سرد به ديوار منصوب است، و زير آن يك طشتكى گذاشته شده است، مشترى اول اصلاح سر و صورت را كرده، در يكى از زوايا عريان مى شود، و نشسته خود را شستشو مى كند و صابون مى زند.

چون وضعيت اين جا براى ما مطلوب نبود، و چنانچه مذكور گرديد صاحب حمام ها هندو بودند، ما به همان شستشو در زير شيرهائى كه كنار مسافرخانه براى وضو ساختن مهيا شده است اكتفا كرديم.

در نزديكى مسافرخانه يك گودال آبى هم بود كه يك چشمه يا نهر سر پوشيده آب گرم، به قدرى كه دو سنگ آب داخل آن مى شد، چند دفعه هم به خيال آن كه اين آب، چشمه آب گرم طبيعى است در آن شستشو كرديم، اتفاقاً آب مزبور مثل ساير آب گرم هاى طبيعى عفونت هم داشت، لكن اخيراً معلوم شد كه فاضلاب كارخانه يخ سازى است كه به توسط آن، آب دريا را تجزيه كرده با آب خالص و شيرين آن يخ مصنوعى درست مى كنند، و فاضل آن با مواد تلخ و شور در اين گودال مى آيد.

در كنار اين گودال آب هم، بعضى كلبه هاى حصيرى و بناهاى خشتى است كه مسكن بلوچ هاى نيمه وحشى است، امشب عده زيادى از مسافرين كابلى تا نيمه هاى شب مشغول جمع آورى اسباب و اثاثيه خود بودند، كه فردا صبح با كشتى موسوم به «نيرنگ» حركت كنند.

ص: 119

امروز صبحِ زود، مسافرين كابلى به طرف اسكله رفتند، و طرف ظهر با كشتى «نيرنگ» حركت كردند براى «جده»، ما و جمعى ديگر در اطاق هاى آنها منزل گرفتيم، ساير مسافرين مشغول به سوزن زدن يعنى آبله كوبيدن بودند.

امروز يك دفعه ديگر به شهر رفته شب را به مناسبت ليله جمعه، مسافرين دسته دسته اشتغال به ذكر مصيبت و غيره داشتند، آقاى «آقا سيد محمّد واعظ كاظمينى» هم كه عازم «مكّه» است در مسافرخانه بساط نماز جماعت و موعظه خوبى برپا كرده بود.

امروز صبح جمعه سيزدهم ذى القعده مطابق «هشتم اسد»، از طرف «شيخ عبدالقادر» اعلام شد كه چون عده مسافرين حاضر، از ميزان جمعيت معموله كشتى ديگر كه بايد حركت كند زياد است، بايد يكصد و بيست نفر با خط آهن بروند به «بمبئى»، كه از آن جا با حجازى هاى ديگر به «جده» بروند، همينطور يك عده از مسافرين «طهرانى» و غيرهم به اختيار خود با ماشين رفتند به «بمبئى».

ص: 120

امروز در نتيجه شورشى كه از طرف آزادى خواهان و استقلال طلبان «هندوستان» برپا شد، شهر به حال تعطيل بود، اعلان حكومت نظامى هم از طرف دولت داده شد و موجب مزيد تشويش و اضطراب مسافرين گرديد، اول غروب «شيخ عبدالقادر» آمد و در اطاق ادارى خود نشست و مسافرين را خواست كه چتى هاى كشتى آنها را با تذكره و پاس به آنها رد كند، و صبح با كشتى موسوم به همايون حركت كنند، خواندن اسامى و دادن بليطها مدتى طول كشيد، بالأخره ساعت چهار از شب شيخ اعلام كرد كه اين هزار نفر كه بليط به آنها داده شد، عدد جمعيت معمولى كشتى همايون است، باقى ماندگان چون نمرات سوزن زنى آنها بعد از اين يك هزار نفر است بليط ندارند، و بايد به اوطان خود مراجعت كنند و كشتى ديگرى هم براى حركت به «جده» نداريم!

اين بيان كه با كمال خونسردى و لاقيدى و بى اهميتى از طرف «شيخ» ادا شد، مثل يك صاعقه آسمانى بود كه بر سر ما فرود آمد، كانّه خون در عروق ما منجمد شد و از حركت افتاد، ندانستيم ديگر چه بگوئيم و چه بكنيم، و هرچند بعضى از مسافرين به عجز و لابه افتادند و بعضى از شدت غضب و اوقات تلخى «شيخ» را مورد شماتت و بدگوئى قرار دادند، لكن شيخ ابداً متأثر نشد و باز تكرار كرد كه مسئله اى نيست باقيمانده بروند به اوطان خود، و سال آينده بيايند به «مكه» بروند.

على كل حال در نهايت بهت و حيرت به منازل خود برگشته و تا صبح نخوابيديم، گاهى در درياى فكر و خيال غوطه مى زديم، گاهى با يكديگر مشاوره و چاره جوئى مى كرديم، گاهى هم با كمال حسرت نگاه به مسافرين كشتى همايون، كه مشغول بستن بار و بنه خود بودند مى نموديم

ص: 121

«حاج سيد جعفر» حمله دار، و «حاج سيد امين» پسر عمويش فقط وسيله اى كه به نظرشان آمد اين بود كه فردا صبح برويم منزل «حاج عبدالغنى» نام و به او متوسّل بشويم، از قرار مذكور مشارٌاليه تاجرى است شيعه، و همه ساله خيلى خدمت و همراهى با مسافرين و حجاج مى كند، تموّل و مكنت فوق العاده او موجب اعتبارش در نظر اولياى دولت است، و اين اعتبار را در طريق نوع پرستى و خيريت عمومى اعمال مى كند.

ص: 122

بر طبق قرارداد ديشب ما شش هفت نفر، به راهنمائى «حاج سيد امين» كه زبان هندى مى دانست، و با «حاج عبدالغنى» آشنائى و سابقه داشت، سوار درشكه شده رفتيم به شهر، در حجره حاجى مزبور كه يك دستگاه بالاخانه و عمارت قشنگى بود و بادزن هاى متحركه، كه با قوه برق هواى آن را تلطيف و خنك مى كرد، شرح حال خود را توسط يك نفر از منشيان اش كه فارسى مى دانست اظهار كرديم، در جواب گفت كه من ديروز از اين قضيه مطلع شدم، و با «شيخ عبدالقادر» و قائم مقام شهر كه هندى است، مذاكراتى كردم ولى نتيجه نبخشيد، و مجدد دستور داد كه شما برويد پيش فلان انگليسى (اسمش را فراموش كرده ام) كه والى «كراچى» و مضافات آن است، و از «شيخ عبدالقادر» شكايت كنيد كه در اين چند روزه مكلف بوده يا تدارك «حجاز» بنمايد، يا مثل آن عده يكصد نفرى ما را هم بفرستد به «بمبئى»، يا لااقل حرف امروز را در ابتداى ورود به ما بگويد تا به فكر كار خود باشيم، نه آن كه ما را تا امروز كه بيست روز بيشتر به ايام حج باقى نمانده معطل كند، بعد گفت من هم يك ساعت ديگر با چند نفر به شما خواهم رسيد.

و موافق دستور مزبور از عمارت پائين آمديم كه برويم منزل والى شهر، در اين ضمن «مشهدى محمدحسين يراقچى» همسفر ما آمد و گفت، من به يك وسيله مى خواهم سوار همين كشتى شده بروم، و حالا براى وداع و خداحافظى با شما اين جا آمده ام، و اظهار نمود كه «آقا سيد ابوطالب ماهوتچى» همسفر ديگر ما هم، به طور قاچاق خود را داخل كشتى كرده است، مشاراليه را به خدا سپرديم و نارفاقتى رفقا موجب مزيد تحسر و تألم گرديد، بعد توسط سه دستگاه اتومبيل رفتيم دنبال مقصد

ص: 123

خود، چون «انگليسى» و «هندى» زبان نداشتيم، يك نفر شوفر اتومبيل چى را براى ترجمان معين كرديم، خانه حاكم در بيرون شهر بود.

ص: 124

روز ديگر و يك دفعه كشتى سوارى بيشتر باقى نمانده، آيا وظايف مهمان دارى شما اقتضا مى كند كه «شيخ عبدالقادر» درباره آنها اين نوع رفتار كند؟ بعد شرح ورود به «كراچى» و آبله كوبى و حركت مسافرين و باقيماندن خودمان و امر «شيخ عبدالقادر» به مراجعت را داده، اضافه نمودم كه بعضى مردها در «كشتى همايون» سوار شده اند، كه عيالات آنها مانده و عكس آن نيز شده است، و غالباً بعضى رفقاى ما رفته اند و خرجى همراهان با آنها است و بالعكس.

در اين موقع حاكم از اين كلمات متأثر شده، لب هاى خود را مى گزيد، بعد يك ورقه سفارش نامه از «مستر كاكس»، «سفير انگليس» در «طهران» داشتم، پيش او گذاشتم بعد از خواندن گفت من مى توانم اين چند نفر را كه مورد سفارش و توصيه هستند، با همين كشتى حركت بدهم، گفتم هيچكدام راضى نيستند و تمناى اعزام تمام را مى نمايند.

ص: 125

يك دستگاه كشتى فوراً خريدارى مى كنم، و آنها را حركت مى دهم، و چنانچه وهنى به حكومت وارد شود مسئول نخواهم بود.

مجدداً حاكم به زبان «فرانسه» گفت: اشخاص مورد سفارش «مستر كاكس» را من حاضرم با «كشتى همايون» حركت بدهم. جواب دادم آنها راضى نيستند و استدعاى مساعدت با همه مسافرين را مى نمايند، گفت كشتى كه موجود نيست، چهارصد نفر هم كه نمى شود بر جمعيت معمولى «حجاز همايون» افزود، پس تكليف چيست؟ من اين بيان را براى رفقاى خود ترجمه كردم. فوراً آقاى «آقا سيد احمد» گفتند: تكليف اين است كه عجالتاً «كشتى همايون» توقيف شود تا فكرى به حال ما كنند. به محض آن كه اين جواب را براى حاكم ترجمه كردم فكرى كرد گفت صحيح است.

تلفن را از روى ميز برداشت و به اسكله مخابره كرد «كشتى همايون» تا وصول دستور ثانوى توقيف باشد.

ضمناً يك صورت تلگراف نوشت و گفت به «بمبئى» تلگراف مى زنم، و كسب تكليف از حكومت مركزى نموده تا دو ساعت به غروب در مسافرخانه جواب به شما مى رسانم، بعد از اظهار تشكر و خداحافظى از عمارت بيرون آمديم.

ص: 126

«بيت اللَّه» محروم شده ايم.

«مشهدى محمّدحسين» هم سفر ما چون نتوانسته بود راهى به كشتى پيدا كند، از اسكله برگشت و خبر توقيف حجاز را آورد. ضمناً «حاج سيد جعفر» حمله دار هم از كشتى پياده شده پيش ما آمد و گفت: من براى شما چند نفر مذاكره سرى با كاپيتان كرده ام بليط حاضر است بيائيد سوار شويد و به ديگران كارى نداشته باشيد لكن، ما قبول نكرديم. به علاوه جمعيت «خراسانى» و «ترك» از مذاكرات محرمانه «حاج سيد جعفر» با ما سوءظن بردند، و از گوشه و كنار جمع شده ما را در اطاق محاصره كردند، و با حالت گريه و زارى و بلكه تهديد، گفتند ممكن نيست بگذاريم شما از اين اطاق خارج شويد تا تكليف ما معلوم شود!

«حاج سيد جعفر» مأيوسانه به كشتى برگشت و تا دو ساعت به غروب خبر نرسيد، ما به كلى مأيوس شديم و ضمناً اشتغال به ذكر مصائب «حضرت سيدالشهداء» و توسل به «ائمه طاهرين»، و قرائت حديث شريف كسا داشتيم، ضجه و ناله و گريه و زارى از هرطرف برپا بود.

تا آن كه درست در خاتمه روضه «آقاى سيد احمد» جناب «آقا ميرزا محمّدعلى طهرانى عينك چى» از در درآمد، و با كمال عجله پاكتى به من داد و گفت ببينيد چه نوشته! من بدون آنكه عنوان پاكت را ملاحظه كنم فوراً آن را باز كردم، به زبان انگليسى كه فقط خواندن آن را مى دانستم و از تكلم عاجز بودم نوشته بود: « «آقاى شيخ عبدالقادر» موافق تلگراف واصله، «حجاز نورانى» براى باقيماندگان حجاج معين شده، آنها را به اسرع اوقات به «بمبئى» حركت دهيد، كه با دويست نفر باقيماندگان حجاج آن جا، به طرف «جده» حركت كنند». همين كه مضمون كاغذ را ترجمه كردم، يك مرتبه صداى خنده و فريادهاى مسرت آميز از جمعيت

ص: 127

بلند شد، و يك محفل گريان نالان محزون و ماتم زده، مبدل به يك محيط خنده و فرح و شادمانى گرديد.

عكام ها (1) و شاگرد عكام ها و بعضى مسافرين درست مشغول رقصيدن و بشكن زدن و تصنيف (2) خواندن شدند، و به قدرى صدا در صدا پيچيد كه نتوانستيم آنها را آرام كنيم، كاغذ را گرفتند و به همين حال رفتند درب اطاق «شيخ عبدالقادر»، و مجالى ندادند كه من عذر باز كردن پاكت را، كه بعد فهميدم به عنوان او بوده است بخواهم. در هر حال شيخ دستور داد كه كارها و بارهاى خود را شبانه مرتب كنيد كه صبح بايد حركت كرد.

به همين طريق عمل كرديم و ساعت چهار از شب، شيخ آمد و تذكره ها و جوازهاى ما را رد كرد و گفت، از اين جا تا «بمبئى» با ماشين يا كشتى مجاناً خواهيد رفت، و بليط كشتى نورانى را در «بمبئى» بايد بگيريد، و از اسكله خبر رسيد كه «كشتى همايون» طرف غروب به راه افتاد و رفت، معلوم شد كه حاكم توقيف آن را همان ساعت مرتفع نموده، ما بعد از دو روز و دو شب بيخوابى و دوندگى، امشب ساعت شش از شب به خواب راحتى رفتيم.

ص: 128

آماده حركت شدند.

مدتى حال بر اين منوال گذشت و خبرى نيامد. ظهر شد و نهار خورديم باز هم اجازه حركت نرسيد. چند نفر نزد «شيخ عبدالقادر» رفته علت تأخير را پرسيديم، گفت: انتظار ورود يك كشتى پستى را داريم كه از «بصره» برسد و فوراً شما را به «بمبئى» حركت بدهد، و اگر نرسيد شما بايد با ماشين غروب حركت كنيد، چيزى كه هست اين كشتى پستى هرگاه بيايد، يك روز شما را به «بمبئى» مى برد، ولى ماشين چون در شهرها معطل مى شود و راهش مستقيم نيست دو سه روز طول خواهد داد تا به «بمبئى» برسد.

درست چهار ساعت به غروب داشتيم كه «شيخ عبدالقادر» به مسافرخانه آمد و اجازه حركت داد، يك دفعه تمام گاريها كه حاضر و آماده بودند به حركت افتادند، و غالب مسافرين با مجانى بودن گاريها سوار درشگه و اتومبيل هاى كرايه شده، به طرف اسكله رفتند.

دو ساعت به غروب مانده تمام مسافرين آنجا حاضر بودند و يك نفر آمد و به هر مسافرى يك بليط كشتى داد كه رويش (ده روپيه) نوشته شده بود، و از قرارى كه نقل مى كردند قيمت تمام چهارصد بليط و كرايه گارى ها را شخص «حاج عبدالغنى» داده بود، «حاج رمضان» نام كه از محترمين «كراچى» و شيعه است، و فارسى را شيرين حرف مى زند امروز خيلى خيلى به ما اظهار محبت و دل جوئى مى كرد، محبت هاى او و بالخصوص «حاج عبدالغنى» فراموش نشدنى است.

بارى براى يك ساعت به غروب گفتند: بسم اللَّه و با آن كه كشتى حاضر، پستى بود در كنار اسكله نيامده بود، به قدر يك ميدان دور از ساحل لنگر انداخته بود و ما مجبوراً بايستى توسط قايق ها به پاى كشتى

ص: 129

برويم، باران نم نم شروع به باريدن كرد، باد تندى هم بنا به وزيدن نمود، ما سوار قايق شديم و دريا طوفانى گرديد، و امواج به جوش و خروش افتادند، از اين همه قايق كه به روى آب حركت مى كرد، فقط معدودى كه در قله امواج بودند ديده مى شدند، بقيه در پستى هاى آب ناپديد بودند.

دقيقه به دقيقه بعضى قايق ها به روى موج مى آمدند و مرئى مى شدند، بعضى ديگر سرازير در گودالها و ناپديد مى گرديدند، و قايق را كه شخص در جلو خود مى ديد سرازير مى شود، يقين مى كرد كه در آب دريا غرق شد، ليكن پس از چند دقيقه مى ديد همان قايق خود را از لابلاى موج ها بيرون مى كشد.

اغلب مسافرين از شدت وحشت، دست به جلو چشم ها گذارده، واللَّه و لبّيك شان بلند، و تضرع و استغاثه مى كردند، و كلمه شهادتين بر زبان جارى مى ساختند، من خيلى كمتر از ديگران متوحش بودم و تماشاى صعود و نزول قايق ها، و قيافه هاى رنگ پريده مسافرين را مى نمودم. بارى به اين كيفيت به پاى كشتى رسيديم، و چون صد نفر مسافر بيش نبود، به زودى همگى سوار شدند، لكن كشتى مهلت نداد كه مسافرين يكديگر را ببينند و اسبابهاى خود را جمع آورى كنند.

اول غروب آفتاب كه آخرين مسافر بالا آمد نردبان را برداشتند و كشتى به حركت افتاد، باران و باد هم شدت كرد و دريا بر انقلاب و تلاطمش افزوده و كشتى به قسمى پهلو به پهلو مى شد، و آنقدر به سرعت مى رفت كه هركس بهر حال و در هر محلى بود افتاد، و تا صبح كسى خبر نداشت، من هم بعد از خواندن نماز مغرب و عشا بدون غذا خوردن بى حال شده و در گوشه خن كشتى خوابيدم.

ص: 130

امروز چهارشنبه هيجدهم ذى القعده مطابق «سيزدهم برج اسد»، صبح بعد از خواندن نماز، رفقاى خود را صدا زدم نتوانستند برخيزند، فقط «آقا ميرزا آقا بزرگ» بلند شد و خواست حركت كند، دوباره به زمين خورد و افتاد براى دو ساعت از روز گذشته من در تمام خَن ها (1) و سطحه كشتى گردش كردم، ده نفر بيشتر سر پا نديدم، مابقى مسافرين تماماً افتاده و غالباً مبتلا به مرض «داءالبحر» كه عبارت از انقلاب مزاج و قى و اسهال است بودند، و اسباب و اثاثيه مسافرين كه به طور نامضبوط، اين طرف و آن طرف و در هر گوشه و كنار سطحه كشتى ريخته بود، به قدرى باران خورده بود كه يك پارچه آب بود، و قابليت استفاده نداشت.

بيچاره «حاج ابوالحسن» مستخدم خودمان، مثل موش آب كشيده شده بود، باران قطع شده بود لكن تلاطم و انقلاب دريا باقى بود، به «حاج ابوالحسن» دستور دادم كه آش رقيقى طبخ كند كه براى نهار رفقا به مصرف برسد، دوباره برگشتم به جايگاه خودمان در گوشه خن تنها نشسته، مشغول نوشتن يادداشتهاى چند روزه شدم.

مقارن ظهر بالاى سطحه رفتم كه به «حاج ابوالحسن» بگويم نهار بياورد ديدم بيچاره افتاده است، و چند نفر پاى او را مى بندند، معلوم شد حركت كشتى منقل آتش را به روى پاى او پرت كرده و سوزانيده است.

باران مجدداً در نهايت شدت باريدن گرفت و گاهگاه امواج دريا در سطحه كشتى مى ريخت، كشتى هم با كمال تهور و چابكى با برسات (2) دريا

ص: 131

و امواج كوه پيكر دست به گريبان بود، نه باد و باران طوفانى، نه ابر و مه ظلمانى، هيچ يك او را از كار باز نمى داشت بلكه ساعت به ساعت بر سرعت خود افزوده، مانند يك حيوان بحرى در آب غوطه مى زد.

رفقاى من و اغلب مسافرين نهار نتوانستند بخورند، و جملگى بى حال و مدهوش افتاده بودند، بالجمله امروز و امشب تغييرى در اوضاع و احوال داده نشد، هوا هم يك ساعت مى باريد ساعت ديگر آرام مى گرفت، و عموماً صدا از احدى بلند نمى شد من هم پس از اداى فريضه و صرف شام خوابيدم.

ص: 132

گمركخانه گذاشتند و خودمان را با درشكه فرستادند به مسافرخانه، ورود ما به مسافرخانه اول مغرب بود.

اين مسافرخانه هيچ شباهتى به مسافرخانه «كراچى» ندارد و عبارت است از يك صحن وسيعى [است كه دور تا دور آن، عمارت بسيار قشنگ مستحكم دو طبقه ساخته شده است، و در جلو اطاق هاى هر دو طبقه، ايوان غلام گردش است، كه با كمال ظرافت و وسعت بنا شده و اطاقها را به هم مربوط نموده، و در يك كنار صحن مسجدى است كه نمازگاه مسافرين است، و يك قطعه تمثال «جعفر سليمان» بانى و واقف مسافرخانه به ديوار آن منصوب است، و براى وضو ساختن چندين شير آب تهيه شده است كه آب آن از كوه توسط لوله آهنى مى آيد.

بارى يك ساعت از شب گذشته سه دستگاه چراغ هاى تورى زمينى آوردند و در سه طرف مسافرخانه گذاشتند، و كنار هر چراغى دو سه نفر نشستند. براى ملاحظه تذكره هاى مسافرين، و دادن بليط كشتى مسافرين، يكى يكى يا دسته دسته مى رفتند پاى يك چراغ، تذكره خود را ارائه داده امضاء مى كردند و به اصطلاح اينجا «قول مى كشيدند» بعد آن را مى بردند نزديك چراغ ديگر، به مأمورين ارائه داده بر طبق آن ورقه پاس مى گرفتند، سپس ورقه پاس را پاى چراغ ديگر برده نشان مى دادند و بليط كشتى مى گرفتند، و قيمت بليط يكسره تا «جده» نود روپيه بود، ولى ما و اغلب مسافرين، بليط دوسره به قيمت يكصد و پنجاه روپيه گرفتيم، و براى ساعت چهار از شب گذشته تمام مسافرين كارشان تمام شده بود.

ص: 133

شيعى مذهب بود و زبان فارسى را خيلى شيرين تكلم مى كرد، از ابتداى پياده شدن از كشتى با ما همراه بود و در راهنمائى و اظهار خدمت، و حال جوئى و تسلى، (1) همه قسم كمك و مساعدت و بذل محبت مى كرد و مى گفت: حاكم كراچى، «خان صاحب» پسر «شيخ عبدالقادر» را مأمور كرده كه شما را در «كشتى نورانى» سوار كرده رسيد بگيرد و برگردد، و حكمى نوشته است كه شما را به اسرع اوقات به «جده» برسانند و از تمام تكليفات و تحميلات مسافرتى، از قبيل تفتيش گمرك خانه و قرنطينه و غيره معاف باشيد، اين است كه شما را امشب در اطاق هاى گمرك خانه نگاه نداشتند، و كميسيون هاى سه گانه از «قونسول خانه ايران» و «نظميه شهر» و «كمپانى كشتيرانى»، براى قول كشيدن تذكره ها و دادن ورقه پاس، و پاره كردن بليط كشتى در مسافرخانه فرستادند، والا معمولًا مسافر بايد تمام اسباب و اثاثيه خود را، در گمرك خانه نشان بدهد و براى ارائه دادن تذكره در «قونسول خانه» و گرفتن پاس از «نظميه»، و خريدارى بليط از اداره كمپانى چند روز وقت و مقدارى دوندگى و معطلى لازم دارد.

ص: 134

«مشهدى هادى» ميوه فروش «طهرانى» هم، به همين خيال كنار خيابان ايستاده منتظر رفيقى بود. با هم يك درشكه گرفته از مسافرخانه كه در محله موسوم به «وارى بندر» است حركت كرده، و تا دو سه ساعت در خيابان هاى عريض و قشنگ شهر گردش مى كرديم، و تمام خيابانها و تمام مغازه ها و عمارات طرفين آن، عموماً شش و هفت طبقه است با چراغ هاى الكتريك، هنوز هم مثل روز روشن بود.

كرورها (1) جمعيت تا نيمه شب مشغول گردش و آمد و شد بودند، اتومبيل ها و درشكه ها و واگون هاى برق هم «لا تُعدُّ ولا تُحصى (2)

حركت مى كردند، هر چند قدم فاصله، صداى ساز و آواز و رقص و موزيك از تماشاخانه ها و تئاترها و غيره بلند بود.

قسمت تحتانى عمارات طرفين خيابانها تمام عبارت از مغازه ها و دكاكين و دارالتجاره ها بود، كه تا آن وقت شب مشغول كار و داد و ستد بودند، در محله شيعه ها هم كه «مغول محلّه» مى گويند گردش كاملى كرديم مسجد عالى و باشكوه آن را هم كه به «مسجد مغول» معروف است ديديم و قدرى مرباى بالنگ بسيار معطر اعلى، جهت آقاى «آقا سيد احمد» كه مريض شده است خريده به مسافرخانه برگشتيم و خوابيديم.

ص: 135

اسكله حركت كردند، آنجا در يك محوطه بزرگى كه با آهن، مسقف و تمام اطراف آن پنجره و شبكه هاى آهنى است جمع آورى شدند، اين محوطه ها را قفس مى گويند و واقعاً اسم بامسمائى است، بعد آنها را منظماً صف بندى كردند، دكتر دولتى آمده نبض و قيافه آنها را ديد كه مبادا مريض در آنها باشد، ولى بحمداللَّه به مسامحه برگزار كردند و متعرض كسى نشده، بعد مميزين كمپانى آمدند بليطها را كه در دست صاحبانش بود ديده، نصفه آن را كه متعلق به رفتن بود پاره كرده گرفتند، و نصفه ديگر را كه متعلق به مراجعت بود پس دادند.

بعد از يك طرف قفس خانه، دربى به طرف اسكله باز كرده مسافرين را به سوار شدن كشتى دلالت كردند، حمال هاى زياد هم جهت حمل و نقل اسباب حاضر بودند، تا ظهر تمام كارها مرتب شده و مسافرين هر دسته در جائى منزل گرفتند، كسبه دوره گرد نان هاى خوب و نارنگى و پرتقال و انبه تازه، و موز و غيره پاى كشتى آورده مى فروختند، مسافرين همگى از آنها خريدند.

ديشب و امروز چندين مرتبه باران هاى تند آمد و قطع شد، و با اين كه نيمه «برج اسد» و به اصطلاح «قلب الاسد» است، و شهر «بمبئى» تقريباً تحت «خط استوا» واقع است، هوا خوب و خنك بود و لطافت فوق العاده اى داشت و از قرارى كه نقل كردند سه ماه «سرطان» و «اسد» و «سنبله»، فصل زمستان اين جا است، و ايام برسات هم كه به معنى شدت بارندگى است، مطابق با اين سه ماه است، كثرت مركبات و ميوه جات زمستانى، مصدّق اين حرف و موجب قبولى آن است، در حالتى كه اين ايام هواى ايران ما، در غايت گرمى و نهايت خشكى است.

ص: 136

ص: 136

خلاصه يك عدّه دويست نفرى، از حجاج «كابلى» و «بخارائى» و غيرهم، بعد از ما سوار كشتى كه موسوم به «نورانى» است و ما به نام آن در «كراچى» تفأل زديم و موجب اميدوارى ما شد گرديدند، اين كشتى خيلى بزرگ است و به قدر دو هزار نفر مسافر گنجايش دارد، اما مثل دو كشتى سابق پستى نيست، بلكه تجارى است و سرعت سير آنها را ندارد و مى گويند پانزده روزه به «جده» مى رسد، و تا ايام حج كه ما بايد در «مكه» باشيم تقريباً هيجده روز بيشتر مجال نيست، كه دو سه روز آن هم بايد صرف رفتن از «جده» به «مكه» بشود. خداوند خودش ترحم فرموده و ما را به مقصد و مقصود مقدّس برساند.

بالجمله سه ساعت به غروب مانده جهاز حركت كرد و مدتى به ملايمت مى رفت، حوالى غروب وارد اقيانوس شد باران شديدى گرفت، و امواج دريا به جنبش افتادند، هوا هم خيلى سرد شد، بيچاره مسافرين از وحشت منظره دريا و سرماى سخت، در گوشه و كنار خن ها جاى گرفته بعد از نماز و طعام خوابيدند.

امروز شنبه بيست و يكم ذى القعده مطابق «شانزدهم اسد»، موقع نماز صبح باران به شدت مى باريد، و براى دو ساعت از روز گذشته شروع به تقسيم آب خوردن شد، در كشتى هاى سابقه، آب شيرين آشاميدنى فراوان بود، و در هر موقع مسافرين مى توانستند به قدر كفايت آب از شيرهاى منصوبه به ديوار بردارند، لكن در اين كشتى ساعت معين از صبح، آب شيرين را قسمت مى كنند و بهر نفرى به قدر يك من تبريز بيشتر نمى دهند.

بعد از ظهر هم يك مرتبه ديگر رگبار شديدى گرفت و ما به وسائلى

ص: 137

در عرشه جا گرفتيم، و قرار شد هر نفرى ده روپيه به يك صاحب منصب كشتى، كه آن محل مختص به او، يعنى ايوان جلو اطاق مخصوص او بود بدهيم. شب را با آن كه برسات شديد بود و كسانى كه روى سطحه منزل داشتند زير باران خيس شدند، جاى ما خيلى راحت بود و در كمال آسودگى خوابيديم.

ص: 138

«جزيرةالعرب» نزديك شويم باران كمتر مى شود، امشب در حدود ساعت پنج و شش از شب صداى فرياد و فغان زيادى شنيده شد از عرشه به سطحه پائين آمده تفحص كرديم، معلوم شد حجاج كابلى مشغول دعا و تضرع اند يك دسته پنجاه شصت نفرى در يك خنى، (1) حلقه وار ايستاده، دست به گردن يكديگر انداخته ذكرى مى خواندند و جست وخيز مى كردند و فرياد و عربده مى كشيدند و اين حالت آنقدر طول كشيد كه دهان آنها كف كرد و يكى يكى افتادند.

ص: 139

از غروب به بعد، مجدداً دريا متلاطم و منقلب شد، هوا هم بر برودت خود افزود، و با آن كه با لباس هاى كلفت زمستانى زير لحاف رفته بوديم، باز سرما اذيت مى كرد، و تا صبح حركات عنيف (1) كشتى، و عربده هاى مهيب دريا، و تراكم امواج كوه پيكر، خواب را بر مسافرين حرام كردند، لكن صدا از احدى بلند نمى شد و هيچ كس از جاى خود حركت نمى كرد، و جملگى در وحشت و دهشت بودند، و چندين مرتبه آب در كشتى ريخت و يكى دو مرتبه، در عرشه هم كه منزلگاه ما بود آب دريا ريخت، با اين كه از سطح دريا تا آن جا، به قدر ده ذرع ارتفاع بود.

در نيمه هاى شب به خاطرم آمد حكايتهائى كه در «كاظمين» و «بصره» از برسات دريا نقل مى كردند و مى گفتند: گاهى آب دريا به كشتى مى ريزد، و بعضى اوقات مسافرين به روى يكديگر مى افتند. و فكر مى كردم كه ما تمام ساعتى را كه در كشتى ها بوديم به همين كيفيات، بلكه به أشد مراتب آن گذرانيده ايم، خداوند خودش ما را از شرور دريا محفوظ، و به مقصد مقدس ايصال فرمايد. امروز دو سه نفر در كشتى تلف شده و جنازه آنها نصيب ماهيان و حيوانات بحرى شد.

امروز سه شنبه بيست و چهارم ذى القعده مطابق «نوزدهم اسد»، صبح تا ظهر انقلاب هوا و دريا به حال خود بود، سه چهار جنازه تلف شدگانِ شب را در دريا ريختند، دو مرتبه هم باران آمد لكن مقارن ظهر دريا آرام گرفت و هوا باز شد، و خورشيد جهان تاب، مسافرين را از ديدار خود محظوظ و بهره مند نمود، و يك وجد و شعف فوق العاده در همگى حادث شد، زيرا كه از بندر عباس كه گذشتيم، تا امروز بيست روز

ص: 140

بود كه آفتاب نداشتيم، و قرص خورشيد را نمى ديديم جز در پس پرده ابرها.

مسافرين به جنبش افتادند و اثاثيه و اسباب خودشان را كه خيس بود در آفتاب خشك مى كردند، آقاى «آقا سيد احمد» كه از «كراچى» به آن طرف مريض و مبتلا به داءالبحر بود، حالش افاقه يافت.

«حاج ابوالحسن» طباخ هم كه در كشتى «كراچى»، منقل آتش به روى پايش ريخت و تاكنون حالش مايه رقت بود بهتر شد و به حركت افتاد، بعد از نماز عصر مشغول قرائت كلام اللَّه مجيد بوديم، اتفاقاً به اين آيه مباركه رسيدم:

وَالَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ الْفُلْكِ وَالْأَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ* لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ* وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ. (1)

خود را درست مشمول آيه كريمه ديده، بى اختيار گريان شده و تا مدتى حال خوشى داشتيم و متوالياً مى گفتيم سبحان الذي سخّر لنا هذا و از غروب به بعد هم هوا صاف بود و ستاره هاى معروفه تشخيص داده مى شدند، سردى هوا هم مثل شب گذشته بود، لكن دريا به كلى آرام بود، تا صبح خواب راحتى كرديم.

ص: 141

تا غروب هوا نيم صاف بود، لكن بادهاى شديدى از هر طرف مى وزيد و امواج عظيمه به روى يكديگر خورد مى شدند، كشتى ما هم گاهى از روى اين كوههاى آبى متصاعد شده، گاهى در قعر دره هاى آبى نزول مى كرد، حال ما درست مثل كسى بود كه در يك سلسله دره و ماهور، اسب تازى مى كند، و همين كه باد تغيير جهت مى داد امواج دريا از يمين و يسارِ ما به روى هم مى ريختند، و كشتى را از اين پهلو به آن پهلو مى كردند.

ماهى هاى عظيم الجثه و حيوانات عجيب الشكل بحرى دسته دسته، منظماً (1) كشتى را با كمال سرعت تعقيب كرده و همراه ما مى آمدند، مثل آن كه براى بلعيدن يك مشت مسافرين نيمه جان دهان باز كرده اند، طرف عصر چندين قسم مرغ هاى زيادى نمودار شده، و در خط سير كشتى پرواز مى كردند، مسلم است كه در اين نزديكى ها بايد جزيره اى موجود باشد.

انقلاب دريا از غروب به بعد مرتفع شد و تمام شب را آسوده بوديم.

ص: 142

دهان گذشت و عموم مسافرين در يك وحشت و اضطراب فوق العاده افتادند و حق هم داشتند، زيرا كه بعد از چند ماه مسافرت، و تحمل آن همه صدمات و زحمات، شنيدن چنين حرفى تحمل ناپذير بود.

رفقا قرار دادند كه من خود كاپيتان را ملاقات كرده در اين خصوص و در باب اطلاع دادن در موقع رسيدن به كوه «يلملم» (1) جهت محرم شدن، و اگر مقتضى باشد براى دادن وعده يك قاليچه به عنوان يادگار مذاكراتى بكنم، زيرا كه بعض از اجزاى كشتى گفتند ممكن است كاپيتان به طمع دريافت يك رشوه بر سرعت كشتى بيافزايد، و شما را چند روز زودتر به «جده» برساند.

طرف عصر به ملاقات مشارٌاليه در اطاق مخصوص به خودش رفتم، و چون غير از «انگليسى» زبانى نمى دانست يكنفر از معاونين اش كه «انگليسى» بود و «فرانسه» مى دانست ميانه ما ديلماج (2) شد و خلاصه جواب هائى كه از سؤالات و تقاضاهاى من داد اين بود كه، اين كشتى از ده الى بيست روز مسافت بين «بمبئى» و «جده» را طى مى كند، و چند مرتبه است كه هيجده، نوزده روزه آمده است، لكن برسات تخفيف يافته و خوشبختانه اين دفعه باد مخالف هم كه از جلو مى وزيد نداشتيم، بنابراين خيلى كمتر از بيست روز خواهيم به «جده» رسيد و مى توانيم به شما اطمينان بدهم كه شب يكشنبه در «عدن» و سه روز بعد از آن در «جده» خواهيم بود يعنى مسافرت از «بمبئى» تا «جده» سيزده، چهارده روز بيشتر طول نخواهد كشيد، و در باب «يلملم» گفت چندين سال است من در اين

ص: 143

خط دريانوردى كرده و سالى چند مرتبه حجاج را به «جده» برده مى دانم در محاذات (1) كوه «يلملم» بايد تغيير لباس بدهند به شما هم به وسيله شيپورى اعلام خواهم كرد، و در خصوص تعارفاتى كه من كردم گفت ابداً توقعى و طمعى ندارم، لكن «حاج سيد حسن حمله دار» يك حرفى به من زده است بگوئيد فراموش نكند.

اين مذاكرات را براى رفقا نقل كردم خيلى اميدوار و خوشحال شدند، «حاج سيد حسن» را صدا زديم آمد، معلوم شد روز اول سوارى كشتى، وعده دو قطعه قاليچه به كاپيتان داده بود كه زودتر مسافرين را به «جده» برساند، لذا وجهى از ميانه جمع آورى كرده، دو قطعه قاليچه از دو نفر مسافر خراسانى خريده براى كاپيتان بردند، ضمناً از مذاكرات كاپيتان معلوم شد كه فرنگى ها كوه «يلملم» را «لملم» مى گويند و در روى نقشه بحرى كه به من نشان داد نيز لملم به حروف لاتين نوشته شده بود.

ص: 144

و امشب هوا صاف و دريا آرام بود لكن من از ظهر تب شديدى عارضم شد و نيمه شب عرق كردم.

ص: 145

و كشتى لنگر انداخته، طراده چى هاى «عدنى» هندوانه و پر شتر مرغ آورده به مسافرين مى فروختند، از بالاى كشتى پول به توسط ريسمان پائين مى رفت و جنسى كه خريده شده بود بالا مى آمد.

براى غروب يك نفر دكتر از ساحل به بالاى كشتى آمد كه مسافرين را معاينه كند، از خوف قرنطينه در ساحل «قمران»، من و مسافرين ديگر چنان چابكانه به حركت افتاديم و چنان وانمود مى كرديم كه در كمال صحت و سلامت هستيم بحمداللَّه از قرنطينه جستيم، و دكتر اجازه حركت داد لكن بارگيرى ذغال كشتى طول كشيد و تا ساعت چهار از شب متوقف بوديم.

ص: 146

حسرت ايام برسات را مى خوردند، مرغ هاى بى شمارى كوچك و بزرگ در هوا طيران مى كردند و در طرفين كشتى به فاصله زيادى همه جا كوهستانى نمايان بود، معلوم است كه كوههاى دست راست ما از خاك «يمن» و كوههاى يسار جزو قطعه «سومالى» است، و در درياى «عدن» مابين قاره «آفريقا» عبور مى كنيم، از گرما و حبسى هوا شب هم در زحمت بوديم.

ص: 147

ساعت به غروب مانده رسيديم به ساحل «جده» و يك مسرت و شعف فوق العاده، در تمام مسافرين حاصل شده بود، حق هم داشتند. زيرا كه موجبات محروميت از نيل به مقصد از هر جهت فراهم بود، شب را در كشتى مانديم زيرا كه چند كشتى قبل از ما به ساحل رسيده و مسافرين آن مشغول پياده شدن بودند، به علاوه طبيب دولتى هم بايد بيايد مسافرين كشتى را معاينه كند.

امروز چهارشنبه سوم ذى الحجه مطابق «بيست و هفتم اسد»، بعد از آنكه كشتى هاى وارده قبل از ما مسافرين و بارهاى خود را پائين كردند، طبيب حكومتى عرب آمد و ما را معاينه كرد و اجازه پياده شدن داد، مسافرين توسط بلم ها و طراده ها با اثاثيه خود به ساحل شهر در گمركخانه پياده شدند، و دسته دسته يا يك يك، تذكره هاى خود را ارائه داده و اثاثيه را توسط گاريها به شهر حمل نمودند.

امروز در گمرك خانه از جهت گرماى فوق العاده و عفونت هوا و ازدحام و مصادمه چند هزار جمعيت در يك محوطه كوچك، خيلى سخت گذشت اما من با ضعف زياد، همين كه يك ساعتى در هواى گرم و كثيف گمرك خانه ماندم و چند جنازه و چند نفر محتضر در گوشه و كنار ديدم، ديگر نفهميدم چه شد براى يك ساعت به غروب ملتفت شدم كه «آقا ميرزا جمال الدين كتابفروش طهرانى» در بالاخانه مرا پرستارى مى كند، و هندوانه به من مى خوراند فوراً تب شديدى كرده به هوش و حواس آمدم، معلوم شد «آقا ميرزا جمال» كه با «كشتى همايون» از «كراچى» حركت و سه روز قبل از ما وارد «جده» شده، امروز در گمركخانه به تماشا آمده، و رفقا مرا كه بى حال بوده ام به او سپرده اند، خداوند او را ثواب جزيل و اجر جميل عنايت فرمايد.

ص: 148

براى غروب مرا پيش رفقاى خودم كه در خانه «سيد عباس» پسر «سيد مختار» منزل گرفته بودند برد، در كوچه ها و معابر چندين نفر ميت و محتضر به زمين افتاده بودند، شب را با كمال ناراحتى از گرما و رطوبت هوا به سربرديم.

ص: 149

مانده ايم، حكومت هم چند نفر از جمالها و حمله دارها را توقيف، و حكم كرده كه تا مسافرين سابقه حركت نكنند كسى به حجاج تازه وارد شتر ندهد، ما هم به علت ضيق وقت به «حاج محمد» دستور داديم الاغ كرايه كند، مكارى ها آمدند و كرايه هر الاغ به قيمت چهار ليره مقطوع شد، عصر كه آمدند پول بگيرند دبه درآوردند، يعنى گفتند مقصود ما «ليره انگليسى» بوده است (جنيه) نه «ليره عثمانى»، ما بعد از گفتگوها قبول كرديم و براى طى ده فرسخ، هر نفرى چهار «ليره انگليسى» كه معادل بيست و چهار تومان مى شد به حساب روپيه پرداختيم.

با آن كه كرايه هر مسافر يك ليره عثمانى بود و دو نفر سوار شقدف مى شدند، اما حق داشتيم زيرا كه اولا اين الاغ ها يك شبه مى روند به «مكه» و شترها يك روز در منزل «جدّه» كه بسيار بدهوا و محلّ باد سام است مى مانند، ثانياً با ضيق وقت و جلوگيرى حكومت ناچار و لابد بوديم كه با هر گونه وسيله ممكنه هست خود را به «مكه» برسانيم.

خلاصه طرف عصر هر كدام خورجين با اسباب مختصرى از لباس و احرام يدكى، و يك لحاف مرتب كرده، قدرى اثاثيه هم گذاشتيم كه «حاج ابوالحسن» بعد از ما با شتر به «مكه» بياورد، و مقدارى اسباب هم كه ما يحتاج كشتى سوارى بود در «جده» به امانت گذارديم اول مغرب نماز را خوانده مال ها را آوردند، با جمعى از آشنايان طهرانى سوار شديم.

مكارى يك تقلب ديگر هم به كار زد و به جاى دو الاغ، يك قاطر و يك شتر هم ضميمه كرد، باز از ناچارى قبول كرديم و الاغ ها آنقدر به سرعت مى رفتند كه ساعت پنج از شب رسيديم به منزلگاه «جدّه» كه تا «جده» و «مكه» پنج فرسخ فاصله دارد، و درست وسط است. از زحمت سوارى، آقايان «آقا سيد احمد» و «آقا سيد عزيزاللَّه» تب سختى كرده بودند

ص: 150

«آقا ميرزا آقا بزرگ» و «مشهدى محمّدحسين» هم پايشان مجروح شده بود، ديگر حال من با آن ناخوشى ها و ضعف مزاج معلوم است چه بود.

بالجمله همگى از رفتن عاجز شده بوديم و مكارى ها عجله در رفتن داشتند، و بعد از مشاجراتى آنها تعرض كردند و ما چند ساعتى در قهوه خانه خوابيديم، نزديك سحر قهوه چى بيدارمان كرد و گفت: اگر وسط روز بين راه بمانيد ممكن است دچار باد سام بشويد، چنانچه دو روز قبل شصت هفتاد نفر همين جا مبتلا و تلف شدند، بارى به عجله سوار شده حركت كرديم.

ص: 151

نهايت خستگى و فرسودگى و ناتوانى براه افتاديم، و اول غروب به «مكه معظمه» وارد شديم.

رفيق و همسفرما «آقا سيد ابوطالب ماهوتچى» كه در «كراچى» از ما جدا شد، و با «كشتى همايون» حركت كرد قبل از ما به «مكه» رسيده و منزلى گرفته منتظر ما بود، در همان منزل وارد شده فوراً نماز خوانده خوابيديم.

ص: 152

ظهر به منزل مراجعت كرديم، و شيخ مطوف را كه همه جا براى دلالت همراه بود مرخص نموده و باقى روز را با شب راحت كرديم.

ص: 153

حركت كرديم، و شب در چادرى كه قبلًا برايمان زده بودند بيتوته نموديم.

ص: 154

حلق رأس مدتى انتظار سلمانى را كشيديم زيرا كه براى آن همه جمعيت، پنج شش نفر سلمانى بيشتر نبود، و آنها هر كدام در دست چندين نفر بودند كه به التماس و خواهش آنها را كشيده مى بردند، بالأخره نزديك ظهر حلق رأس نموديم، و غير از زن و صيد و بوى خوش، مابقى بيست و چهار چيز از محرمات حج تمتع بر ما حلال شد، و من از ترس تابش آفتاب و صدماتى كه شنيده بودم به سر وارد مى آيد، از «طهران» تا اينجا كه نزديك چهار ماه طول كشيده، سر خود را، نه تراشيده و نه كوتاه كرده بودم.

بارى هرچند فضيلت در آن است كه حاجى روز عيد به «مكه» مشرف شده باقى اعمال را بجا آورد، و جمعى هم رفتند. لكن ما از جهت خستگى زياد و حرارت فوق العاده بعد از ظهر، و عدم قدرت نتوانستيم درك اين فضيلت را بنمائيم و باقى روز و شب را در «منى» مانديم.

ص: 155

امروز پنجشنبه يازدهم ذى الحجه «چهارم سنبله»، بعد از طلوع فجر نماز صبح را، در «مسجد خيف» كه با چادرهاى ما خيلى نزديك بود خوانديم و بعد از صرف چاى، رمى جمرات ثلاثه كه «جمره اولى» و «جمره وسطى» و «جمره عقبه» است نموديم، سپس سواره به «مكه معظمه» رانديم و به زيارت «مسجدالحرام» موفق شديم، و از بجا آوردن اعمال از «طواف» حج تمتع، و دو ركعت «نماز طواف» در «مقام ابراهيم» و سعى بين «صفا و مروه» و «طواف نساء» و دو ركعت «نماز طواف نساء»، از آداب و مناسك «مسجدالحرام» خلاص شديم، و سه چيز ديگر از بيست و چهار چيز كه براى ما به حرمت باقى مانده بود بر ما حلال شد، يعنى استشمام بوى خوش بعد از سعى بين «صفا و مروه» حلال شد، و زن و صيد (1) بعد از نماز «طواف نساء».

بعد از ظهر بود كه از اعمال فارغ شده به منزل رفتيم، صرف طعامى كرده در «بركه ابوطالب» شست وشو و تغيير جامه نموديم، و براى يك ساعت به غروب مجدداً سوار شده به طرف «منى» رانديم، و شب را در آنجا بيتوته كرديم، امشب هم از طرف «شريف حسين» آتش بازى كردند، و مردم يك يك و دسته دسته به ديدن يكديگر و تجسس رفقا و آشنايان خود مى رفتند. سماورها در چادرها آتش و مشغول پذيرائى همديگر بودند، و لفظ حاجى در جلو تمام اسامى جاى گرفته بود، و آثار خوشحالى و مسرت فوق العاده در همگى ظاهر بود، من هم از اين به بعد هر كجا در اين اوراق اسمى از رفقاى هم سفر خود ذكر كنم به لفظ «حاج سيد احمد آقا» و «حاج سيد عزيزاللَّه» و «حاج سيد ابوطالب آقا بزرگ» و «حاج

ص: 156

محمّدحسين» خواهد بود، واقعاً شب خوشى داشتيم و تا ساعت پنج و شش از شب در حركت بوديم، از كثرت چادرها و خيام غالباً راه را گم مى كرديم و از ناحيه خودمان پرت مى شديم.

در اين صحرا و دامنه وسيع، به هر طرف كه شخص نگاه مى كرد چادر بود و چراغ، هوا هم امشب و چند شب پيش بى نهايت لطيف بود، عموماً براى خوابيدن محتاج به لحاف و روپوش بوديم، آب «قنات زبيده» را كه در غايت عذوبت و گوارائى است، در شربه ها (1) جلو نسيم مى گذاشتيم، و مثل آب چشمه هاى كوهستانهاى مملكت خودمان خنك و سرد مى شد، و آن خطراتى را كه از وقوف در «منى و عرفات و مشعر» قبلًا شنيده بوديم، از گرماى شديد و عفونت هوا و تلفات حجاج، بحمداللَّه امسال هيچ وجود نداشت، و حتى يك نفر هم نشنيديم تلف شده باشد.

ص: 157

اغذيه مى توانند از كسبه خريدارى كنند.

قسم دوم عبارتست از يك عده بناهاى سنگ و آجرى كه در تمام سال دائر و متعلق به سكنه «منى» است، از قرارى كه كه حمله دارها و عكام ها نقل كردند، سابقاً در «منى»، هيچ آبادى و سكنه نبوده است، ليكن بنا بر آن چه امسال مشاهده مى كنيم آبادى «منى»، از خانه ها و دكاكين به درجه يك قصبه است، امشب هم كه شب سيزدهم بود باز آتش بازى كردند و ما به ديد و بازديد و گردش و استراحت برگزار كرديم.

ص: 158

امروز صبح يكشنبه چهاردهم ذى الحجه مطابق هفتم سنبله «عبدالرحمن مطوف» به ديدن ما آمده، ضمناً اظهار نمود كه «اعليحضرت پادشاه»،- سابقاً شرفاء مكه را به عنوان «حضرةالشريف» خطاب و تعبير مى كرده اند، لكن از دو سال قبل كه «شريف حسين» در ضمن جنگ بين المللى، اعلان استقلال حجاز را داده، و تأسيس «حكومة الهاشمية العربيه» نموده او را به عنوان «جلالة الملك» تعبير و خطاب مى كنند، كه تقريباً به زبان ما «اعليحضرت پاد شاه» گفته مى شود- امروز جمعى از محترمين حجاج ممالك و ديار مختلفه را احضار و دعوت كرده اند، و من از جانب ايشان شما را براى تشرف حضور دعوت مى كنم.

تقريباً براى چهار ساعت به غروب با چند نفر از آقايان تجار طهرانى به دربار حكومتى رفتيم، قبلًا در بالاخانه خيلى بزرگى كه با قالى هاى يك تخته ايران مفروش بود نشستيم، جمعى از بزرگان اعراب «حجاز» و «مصر» و «عراق» و غيره نيز بودند كه جمعاً سى چهل نفر مى شديم، بعد از ربع ساعتى اجازه حضور داده شد، و وارد اطاق ديگرى شديم كه از دو طرف [مى توان به خيابان نگاه كرد، فرش هاى آن تماماً قالى و قاليچه هاى قيمتى ايران، و دور تا دور صندلى هاى چوبى و حصيرى گذاشته شده بود، و در يك سمت اطاق، تابلوى بسيار بزرگى به ديوار منصوب بود كه پارچه آن مخمل مشكى، و به روى آن به خط نسخ درشت با زردوزى اين آيه مباركه نوشته شده بود قُلْ لَاأَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى (1)

و شخص «سلطان حسين» كه به نظر پيرمرد هفتادساله مى آمد، با لباس و

ص: 159

عمامه سفيد در يك گوشه اطاق به روى يك صندلى دسته دارى نشسته، «شريف زيد» ولد اكبرش، با چند نفر ديگر از درباريان طرفين او بودند، و پس از ورود و اجازه جلوس، شخص سلطان با يك بيان بسيار فصيح عربى نطق غرّائى (1) ايراد نمود كه خلاصه و ما حصل ترجمه آن اين بود:

آقايان علت احضار شما چند امر بوده:

اولًا: مى خواستم تبريك «عيد سعيد اضحى» و موفقيت به مناسك و اعمال حج را به شما گفته، و خوشوقتى و مسرت خودم را از اين كه امسال آداب «مِنى و «عرفات» با كمال سلامتى و خوشى و امنيت انجام گرفت اظهار نمايم.

ثانياً: مى خواستم در خصوص مراجعت به اوطان و تشرف به «مدينه منوره» با شما مذاكره و مشاوره نمايم.

اما قسمت اول: چون مملكت «شام» امروز تحت تصرف و استيلاى نظامى «فرانسه» است، و به واسطه طغيان قبايل و مخالفت احرار در هر گوشه جنگ و خون ريزى و شورش برپا است، وسائل حركت به آن جا از هر جهت مقطوع است، و بنابراين ممكن نيست «شام» را طريق مراجعت قرار داد و راه منحصر است به طريق «جده» به دريا، و در باب تشرف به «مدينه منوره» تمام راهها باز و دائر و امن است، لكن من خط سير از طريق «رابغ» و «غاير» به «مدينه» و از آن جا به «يَنْبُعْ» را اصلح مى دانم معذلك براى استماع نظريات آقايان حاضرم كه موافقت با تمايلات ايشان بنمايم.

آقاى «حاج سيد محمّد واعظ كاظمينى» از طرف ما ايرانيان تقديم تشكرات و ادعيه صميمانه و اظهار تسليم به اوامر حضرت سلطان

ص: 160

نمودند، و چند نفر ديگر نيز به نمايندگى اهالى ممالك خود، تبادل تعارفات و عرض اطاعت كردند و برخاستيم.

امروز هوا خيلى گرم شده بود و صدمه خورديم، شب هم به واسطه گرماى شديد و حبس هوا نتوانستيم بخوابيم.

ص: 161

باز به حرم مشرف شده، و من هر دفعه طوافى به نيت يكى از اخوان و عشيره خود حياً و ميتاً به جاى آوردم، امروز از طرف «سلطان حسين» جار كشيدند كه حجاج مى توانند از تاريخ بيست و دوم به بعد براى «مدينه منوره» از طريق «رابُغْ» و «غاير» حركت و از راه «يَنْبُع» به «جده» مراجعت كنند، حمله دارها غالباً ناراضى بودند و مى گفتند رفتن و برگشتن از طريق «جده» و «يَنْبُع» آسان تر و ارزان تر بود، و سلطان براى اين كه تمام قبائل و عشاير بين الحرمين را از حجاج منتفع و از خود خوشنود نمايد، اين طريقه را اتخاذ نمود.

امروز چهارشنبه هفدهم ذى الحجه مطابق «دهم سنبله»، بعضى ديدن هاى لازمه از آشنايان بين راه كرديم و عموماً بعضى نشريات راجع به اغتشاش «بين الحرمين» و عدم تمكين قبايل عرب از «سلطان حسين» نقل مى شد، امروز و امشب را هم به زندگانى مسافرتى و زوارى گذرانيديم.

ص: 162

ذوق و عارف مسلك و دائم الذكر است، اتفاقاً با من خيلى محبت و مؤانست پيدا كرده بود، و همه روزه صبح و عصر كه پيشش مى رفتم مرا به صحبت مى گرفت، و از وضعيات جغرافيائى «ايران» و آداب و رسوم ايرانيان استفسار مى كرد، و با آن كه فارسى هيچ نمى دانست حرف بزند غالباً در ضمن صحبت به مناسبتى از اشعار «مولوى» و «حكيم سنائى» مى خواند، پسر بزرگش «عبدالغنى» هم كه از معلمين مكاتب متوسطه است، و «انگليسى» و «تركى» هم مى داند خيلى با من مأنوس شده بود.

ص: 163

قران و ده شاهى، هر قروش تقريباً پنج شاهى و هر هلاله تقريباً يك شاهى مى شود، و پول هاى ديگر نيز از قبيل «فرانك» و «ريال فرانسه» و «پول هلندى» به طور تجارى داد و ستد مى شود و عموماً هر پولى كه قدرى سكه آن صاف شده باشد بر نمى دارند و مى گويند «هذا منسوخ»، «هذا بطل» (1).

ص: 164

ارزان است، و از اين جهت همه روزه من خريدارى مى كنم.

ص: 165

كرايه مى روند و برمى گردند، بين راه كنار جاده چندين دستگاه قهوه خانه هاى حصيرى نيز هست كه براى رفع خستگى، مسافرين پياده شده چاى مى خورند و قبرستان «شهداى فخّ» نيز در يك طرف جاده به فاصله كمى واقع است، چند بقعه آنجا بود كه يكى از آنها مدفن «عبداللَّه بن عمر بن الخطاب» است.

هواى «مكه» چند روز است خيلى گرم و عفونى شده است، و صبح زود و عصر كه مى توان از خانه بيرون آمد، از هر طرف شخص جنازه مى بيند كه حركت مى دهند، و غالب اموات از اهالى «جاوه» و «مغاربه» است، حجاج ايرانى غالباً به همين جهات و براى تنگى نان و آذوقه و اخبار وحشتناك كه از «بين الحرمين» شنيده اند، دسته دسته به «جده» مى روند كه بدون زيارت «مدينه منوره» مراجعت به اوطان خود نمايند.

ص: 166

امروز دوشنبه بيست و دوم ذى الحجه مطابق «پانزدهم سنبله»، صبح پس از اداى فريضه در «مسجدالحرام» من با «حاج محمّدعلى خياط طهرانى» به طرف كوه «ابوقبيس» قدم زنان رفتيم، قبلا در مسجد «مولدالنبى صلى الله عليه و آله» دو ركعت نماز بجا آورديم، اين مسجد اوّل خانه بوده است كه ارثاً به حضرت رسالت پناهى رسيد، و آن حضرت، آن را به «عقيل بن ابى طالب» پسر عم خود بخشيد، و پس از نقل و انتقالات، «زبيده» زن «هارون الرشيد» آن را مبدل به مسجدى نمود كه زيارتگاه عامه است، و از قرار مذكور اهالى «مكه» خصوصاً طبقه نسوان در شب مولود پيغمبر صلى الله عليه و آله به آنجا رفته هلهله و اظهار مسرت و شادمانى مى كنند، و اشعار و قصائدى در مدح آن حضرت مى خوانند.

از آن جا دامنه كوه را گرفته بالا رفته به مسجد ديگرى رسيديم كه بالاى آن نوشته بود «هذا مولد اميرالمؤمنين على بن ابى طالب»- رضى اللَّه عنه-، و با آن كه ما مولد آن جناب را «خانه كعبه» مى دانيم دو ركعت نماز بجا آورديم، سپس از كوه متصاعد شده به «مسجد شق القمر» رسيديم كه خادم آن دو نفر زن بودند، و پس از زيارت رفتيم به ماذنه هلال كه يك چهارطاقى آنجا ساخته شده، و مسلّطترين نقاط كوه به «مكه» است و تمام «مسجدالحرام» و كوچه ها و خانه هاى شهر و اطراف آن در آنجا پيدا است و منظرگاه باشكوهى است.

و پس از قدرى استراحت و رفع خستگى از همان خطى كه رفته بوديم مراجعت كرديم، و در بين راه چندين مسجد و بقعه ديگر نشان مى دادند كه خانه ها و منازل اعمام و بنى اعمام حضرت رسالت بوده، و مسلماً اين راه همان محلى است كه در كتاب ها به «شعب هاشم» معروف

ص: 167

است و امروز مسكون و معمور نيست.

و بعد از سه چهار ساعت از روز به منزل رسيديم، گرما و عفونت هوا ساعت به ساعت در تزايد است، من و دو سه نفر از رفقا چند شب است كه براى خوابيدن، مى رويم به قهوه خانه اى بيرون شهر كه مشهور به قهوه خانه قنبر است، و در سر جاده «منى» واقع شده، به واسطه نسيمى كه از تنگه راه «منى و عرفات» مى آيد خيلى خنك تر از شهر است، و عده كثيرى از اهالى «مكه» نيز آنجا مى آيند، و در كنار جاده و اطراف صحرا مى خوابند، و قهوه چى تختخواب هاى حصيرى زيادى آنجا گذاشته كرايه مى دهد، اين تخت خوابها را سرير مى گويند و كرايه شبانه هر كدام در پائين دو قروش است كه تقريباً ده شاهى ما مى شود، و كرايه شبانه هر سريرى در بالاى بام پنج قروش است كه به پول ما يك ريال مى شود، و يك شربه آب، و يك لولهنگ كوچكى از منضمات آن است و ما اين چند شب از سريرهاى پشت بام گرفته، با لحاف تا صبح مى خوابيديم و جبران بى خوابى هاى شب هاى سابق را نموديم چند نفر از محترمين «مكه» هم آنجا را مركز استراحت شبانه خود قرار داده بودند، و چند دقيقه با آن ها انس و صحبت مى داشتيم.

ص: 168

مى كنند، اين حمام عظيم البنا است و دور تا دور آن شيرهاى آب گرم و سرد دارد، و پاى هر شيرى يك حوضچه مرمرى گذاشته شده كه شخص پاى آن مى نشيند و باصابون و كيسه هائى از ليف خرما تنظيف مى كند، بعلاوه يك حوض از آهن سفيد گوشه حمام گذاشته شده، كه سه چهار كر آب مى گيرد و براى غسل ارتماسى به كار مى رود، و پس از تنظيف و غسل و تجديد لباس بيرون آمده به مسجدالحرام مشرف شده، از نردبان كوچكى كه پاى درب خانه گذاشته بودند بالا رفتيم.

دو نفر از «بنى شيبه» كه از قديم الايام به دربانى و كليددارى خانه كعبه مفتخراند جلو درب ايستاده، و از هر نفرى دو مجيدى مى گرفتند، و پس از ورود به «كعبه منوره» و بجا آوردن نماز در چهار گوشه حرم و انجام آداب و ادعيه وارده، چشم به ديوار انداخته چندين قطعه سنگ حجارى شده منصوب به اطراف حرم ديدم، كه سلاطين قديم شرح تعميرات و خدمات خود را نسبت به «مسجدالحرام» به روى آن ها نوشته و حجارى كرده به يادگار گذاشته، خواستم از روى آنها بامداد بنويسم دربان ها آمدند و مانع شدند و گفتند تا شيخ اجازه ندهد ممكن نيست، و مقصود از شيخ، رئيس آنها بود كه گفتند فقط روزهاى جمعه مشرف به حرم مى شود، اجمالًا در روى يك سنگ اسم «سلطان محمّد خان عثمانى» بود، و به روى سنگ ديگر اسم «ملك الاشراف برسباى» و اسم «خادم الحرمين قايتباى» بود كه دو پادشاه اخير از سلاطين «چراكسه» بوده و در حدود قرن نهم هجرى در «مصر» و «حجاز» و «شامات» سلطنت مى كرده اند.

امروز پاگذاشتن در صحن مسجد زحمت داشت، و از شدت گرما پا مى سوخت، طرف عصر دفعه ديگرى به «حجون» رفته «حضرت عبد مناف» و «عبدالمطلب» و «ابى طالب» و «آمنه» و «خديجه» عليهم السلام را زيارت

ص: 169

كرديم، اهالى «جاوه» (1) و «مغاربه» (2) قسمتى رفته و مابقى مشغول تهيه و تدارك مراجعت به اوطان خود هستند، و شهر نسبتاً خلوت شده است، و ايرانى ها براى مراجعت به وطن يا تشرف به «مدينه منوره» در وسوسه و ترديد افتاده اند، زيرا كه تخلف حركت به «مدينه» از روز بيست و دوم، همچنان كه از طرف «سلطان» جار كشيده بودند مؤيد صحت خبر اغتشاشات «بين الحرمين» است تا خدا چه خواهد.

ص: 170

شب است كه من و چند نفر از رفقا، پس از خروج از مسجد در دكه كوچكى نزديك «صفا» بستنى مى خوريم، و هرچند اين مسئله قابل ذكر به نظر نمى آيد، لكن براى كسانى كه متجاوز از يك ماه است ابداً يخ يا آب خنكى نديده اند و گرماى «اسد و سنبله» را آن هم در «جزيرةالعرب» تحمل كرده اند خيلى خيلى قابل اهميت است، اين بستنى را يك نفر حاجى هندى، با اسباب و دواهاى مخصوص درست مى كند و ابداً تفاوتى با بستنى هاى ما كه با يخ مى سازند ندارد، و واقعاً پس از خوردن، چشم انسان روشن و قلب فرحناك مى شود، و رفع گرفتگى و انقلاب حاصل از گرماى روز را مى كند، و تعجب در اين است كه اين شخص هندى بستنى مصنوعى مى سازد و به قيمت گران مى فروشد، لكن از ساختن يخ مصنوعى كه در «بمبئى» و «كراچى» و «بصره» و «بغداد» متداول و شايع است اظهار عجز مى كند.

ص: 171

و چون آشنائى به خط كوفى نداشتم چيزى نفهميدم، و در صورت صحت اين انتساب كتاب مزبور زيور كتابخانه است، در هر حال آنرا بوسيدم و به ديدگان ماليدم، رجاء واثق آن كه تا آخر عمر از نور بصر محروم نمانم.

چند روز است به واسطه رفتن «حجاج هندى» و «مغاربه» از «مكه»، قيمت ها ارزان و ميوه جات روبه تنزل گذاشته، و به قيمت مناسب مى توان خريد.

حجاج باقيمانده كه غالباً ايرانى هستند، مشغول خريد سوغاتى از تسبيح يُسر و روغن بليسان و موميائى و غيره، و تدارك وسائل حركت به «مدينه منوره» هستند، ما هم به واسطه سابقه شناسائى با «حاج سيد جعفر حمله دار» و اصرارهاى زياد او مجدداً قرار ديدار رفتن به «مدينه» را با «مشاراليه» داده، و بنا هست با حمل او حركت كنيم.

تهيه كجاوه و روپوش و آذوقه بين الحرمين را هم ديده ايم، امروز طرف عصر به مناسبت ليله جمعه، دفعه ديگرى به «حجون» رفته، به فاتحه اهل قبور و زيارت «حضرت عبد مناف» و «عبدالمطلب» و «ابوطالب» و «آمنه» و «خديجه» عليهم السلام موفق شديم.

ص: 172

خوبى تأليف شده، و از تاريخ خلفاء عباسى و موجبات تشكيل سلسله خلافت آنها، و علل ارتقاء و انحطاط و زوال آنها بحث، و ضمناً وضعيات ملل مختلف اسلامى را در زمان آنها تحت مطالعه مى گذارد.

ديگر كتاب «خلاصة الكلام فى بيان امراء البلد الحرام» كه در تاريخ شرفاء و «امراء مكه» از زمان پيغمبر تا ده سال قبل از اين نوشته شده است.

ديگر كتاب موسوم به «الإعلام بأعلام بيت اللَّه الحرام» كه تاريخ بناى «مسجدالحرام» و تغييراتى كه در ازمنه مختلفه توسط خلفا و سلاطين در آن داده شده، و تاريخ بناى مشاهد و مقابر و آثارى كه در «مكه» و اطراف آن است شرح مى دهد، ديگر كتاب «رحله ابن بطوطه» كه عبارت از شرح مسافرت «ابن بطوطه» است در قرن هفتم هجرى در ممالك «الجزيره» و «تونس» و «مصر» و «شام» و «رومية الكبرى» و «حجاز» و «عراق» و «ايران» و «هندوستان» و «چين» و غيره و فقط از كتابهائى كه تجسس مى كردم و بدست آوردم همين كتاب اخيرالذكر است كه وصف آنرا شنيده بودم، و اسم شخص «ابن بطوطه» را در تواريخ شرق ديده بودم كه با اهميت ذكر مى كنند و مورخين فرنگ، مخصوصاً استناد به اقوال او مى نمايند.

ص: 173

امروز يكشنبه بيست و هشتم ذى الحجه مطابق «بيست و يكم سنبله»، طرف عصر اسباب و اثاثيه و كجاوه ها را بردند بيرون شهر، در محلى كه بايد تمام حجاج آن جا متدرجاً جمع شده حاضر باشند، و مجتمعاً به طرف «مدينه منوره» حركت كنند شب را براى راحتى در «مكه» به سربرديم.

ص: 174

روز از جهت گرماى شديد صدمه داشتيم، و معلوم شد كه امشب هم در همين جا خواهيم بود، و مسلم گرديد كه ايام «تاسوعا» و «عاشورا» به «مدينه» نخواهيم رسيد، زيرا كه تا «مدينه» ده منزل راه است، و دو سه روز هم لنگ دارد، اين مسئله بى اندازه موجب ملامت عموم حجاج شده بود، اين محلى كه چادرهاى حجاج را زده اند موسوم به «جروه» است و تا «مسجدالحرام» يك ربع فرسخى فاصله دارد، و آن جا يك دستگاه قلعه بزرگ مستحكمى است كه گفتند سابقاً «اردوگاه ترك ها» بوده، و هميشه چهار پنج هزار نفر قشون در آن جا ساخلو (1) داشته، اما امروز «دارالحكومه مكه» است، در «جروه» يك عدد ازچادرهاى حصيرى از طرف كسبه «مكه» اين ايام زده شده است، كه ميوه جات و آذوقه و بعضى مايحتاج حجاج را آورده در آن جا مى فروختند، بستنى فروش هندى رفيق ما هم، كه هر شب نزديك «كوه صفا» به ما بستنى مى داد، اين جا آمده چادر به چادر مى گشت و به حجاج بستنى مى فروخت، بعضى كسبه هم متاع خود را در دست يا بر روى سر گرفته از هر طرف مى دويدند و داد و فرياد مى كردند، يكى صدا مى زد «انارالخوب» يكى مى گفت «ماست الخوب» ديگرى فرياد مى زد «دوغ الخنك» رفيقش از عقب به شوخى صدا مى كرد «دوغ الداغ» و بالجمله حركات و صداهاى آنها بى تفريح نبود، شب را خواستيم به حرم مشرف شويم گفتند مراجعت خطرناك است و دچار حرامى (دزد) خواهيد شد.

ص: 175

زود به حرم مشرف شده، قدرى در بازارها و كوچه ها گردش كرديم كه ببينيم اهالى «مكه» به مناسبت تجديد سال، اظهار شادمانى و عيش و نوش چنانچه شنيده بوديم مى كنند يا خير؟ چيزى نفهميديم و از بعضى كسبه آشناى مكارى، كنجكاوى و استفسار كردم گفتند: در قديم معمول بوده، لكن شريف سابق غدغن سخت كرد و اين عادت را چون موجب رنجش و تألم رافضى ها (1) بود متروك نمود.

پس از مراجعت به «جروه»، خبر رسيد كه امشب مسلماً حركت خواهيم نمود، مقارن ظهر باد گرم سختى آمد و از دو ساعت به غروب، حجاج مشغول باربندى و تهيه حركت بودند تا غروب، و پس از اداى فريضه مغرب و عشا، متدرجاً (2) سوار كجاوه ها شده و حدود نيم ساعت، سه ربع از شب رفته، تمام قافله به حركت افتاد و تا صبح چندين مرتبه در حال سوارى خوابيده و بيدار شديم.

ص: 176

مى رود، اين است كه به نظر، مسافت بين منازل دور مى آيد.

در «جدّه»، چادرهاى حجاج را بيرون قصبه در صحرا زده بودند، و باد سامى كه هر ساعت انتظار وزيدن آن را داشتيم بحمداللَّه امروز نيامد، در همين «جده» بود كه وقت رفتن به «مكه» من و تمام رفقايم حالت بسيار سختى داشتيم، و در همين «جده» بود كه قبل از ورود ما در موقع تشرف به «مكه» شصت هفتاد نفر از باد سام تلف شدند، و در همين جا بوده است كه چند سال قبل مرحوم «حاج شيخ فضل اللَّه» را دستبرد زده مجروح و زخم دار كردند.

امروز عصر مجلس عزادارى در چادر خودمان منعقد كرده، «جناب حاج شيخ عباسعلى خراسانى» ما را مستفيض كردند، و از مشارٌاليه دعوت كرديم كه همه روزه در هر منزلى حاضر شده روضه بخواند.

طرف مغرب پس از اداى فريضتين، سوار شده حركت كرديم و هر چه به «جده» نزديك تر مى شديم هوا حبس تر و گرمتر و مرطوبتر مى شد، آب شيرين و گواراى «قنات زبيده» را هم كه در قربه ها (1) همراه آورده بوديم تمام شد، و مبتلا به آبهاى بد مزه و كثيف «جده» شديم، «محمد» و «سعيد» كه به عنوان شاگرد عكامى پيش ما آمده اند، در راه مراقبت كجاوه ها با آنها است، امشب تا صبح حالت وجد و طرب و نشاط غريبى داشتند و لاينقطع مشغول خواندن شعر و تصنيف و رقصيدن بودند از جمله اين شعر به خاطرم ماند:

قالوا حَبيبُكِ مسافر يا ليلى انا قلت ليت السفر لم يكن يا ليلى يا ليلى (2)

ص: 177

امروز جمعه سوم محرم مطابق «بيست و ششم سنبله»، صبح قبل از طلوع آفتاب رسيديم به منزل، يعنى به چادرهائى كه در خارج شهر «جده» براى حجاج زده بودند، شب را در اينجا لنگ كرديم، (1) بعد از ظهر براى رفع خستگى خوابيديم، و به واسطه رطوبت زمين و هوا، حال من بعد از بيدار شدن خيلى بد بود، و به اصطلاح تخته بند شده بودم، بعد از ساعتى تب شديدى كردم، رفقا به زيارت «حضرت حوا» رفتند و من نتوانستم.

امروز و امشب از جهت كم آبى و بدى آب هاى خوراكى در زحمت بوديم، و معادل هشت روپيه كه تقريباً دو تومان ماست، پول آب خريدارى سهم ما شد.

امروز شنبه چهارم محرم مطابق «بيست و هفتم سنبله»، صبح بحمداللَّه تب من قطع شده بود، رفقا به شهر رفته بعضى مايحتاج خريدارى كرده آوردند و براى دو ساعت به غروب مانده قافله حركت كرد و تا صبح طى طريق مى نموديم.

ص: 178

نوشتم، در اينجا دو قطعه زمين مشجر به درختهاى خرما، و چند چادر از اعراب موجود بود. و از مايحتاج قافله فقط هيزم و علوفه داشتند كه مى فروختند، و آب چاه ها شيرين و شور بالإختلاف فروخته مى شد.

از «جده» تا «ذهبان» چهارده ساعت سوار شتر بوديم، و مسافت آن قريب شش يا هفت فرسخ مى شود، امروز هم مثل روزهاى گذشته مجلس روضه در چادر ما منعقد بود.

قافله از ظهر شروع به حركت كرد، ما هم به نوبه خود براى چهار ساعت به غروب سوار شديم، مدت روز تا نيمه شب كه مهتاب داشتيم راحت بوديم، ولى از نصف شب تا صبح چندين دفعه از جلو و عقب ما، صداى ضجّه و ناله و فرياد زياد بلند شد، مى گفتند حرامى (دزد) دست برد زده است، تمام مردم در وحشت و اضطراب بودند.

ص: 179

وحشيان قسىّ القلب حفظ نمايد.

نزديك ظهر چند نفر اعراب با تفنگ و خنجر به چادرها آمده و از هر نفرى يك قروش به عنوان حق الارض اين چند ساعت توقف گرفتند، و براى نيم ساعت از ظهر گذشته سوار شده با قافله به حركت افتاديم، اراضى اين حدود به واسطه مجاورت با دريا، كه از دور نمايان بود به كلى مرطوب و گل آلود بود.

اول شب عكام ها و جمال ها سفارش مى كردند كه امشب نخوابيد و غفلت نكنيد، زيرا كه خطر حرامى در پيش است و تا مهتاب بود اثرى از حرامى ظاهر نشد، لكن بعد از غروب ماه، در تمام قافله كه طول آن يك فرسخ، و مركّب از چهار پنج صف در رديف يكديگر بود، مشعل هاى زياد روشن كردند و از هر گوشه تفنگ شليك مى نمودند، و به محض اين كه يك تير تفنگ صدا مى كرد، تمام عكامها و شاگرد عكامها، يك دفعه فرياد مى كشيدند «بره بره» بعد به فاصله يكى دو دقيقه، دسته ديگرى فرياد مى زدند «اذبحوه اذبحوه» جمله اول كنايه از اين است كه بيابان را به پائيد حرامى در بيابان است، جمله ثانى كنايه است از اين كه حال كه حرامى را زديد او را بكشيد و سرش را ببريد، هر چند عموماً در وحشت بوديم لكن نمايش باتماشائى داشتيم، اتفاقاً امشب حرامى دستبردى نزد و فقط «حاج حسّون» حمله دار چون روز با جمال ها نزاع كرده بود، شب او را غافلگير و به اسم حرامى كتك مفرط و زخم زيادى به او زدند.

ص: 180

گردش به داخل قصبه هم رفتيم، دكاكين زيادى در طرفين يك كوچه به شكل بازار بود، و از خوراكى فقط گوشت و مرغ زنده و خرما براى فروش داشتند، و اطراف قصبه باغات زيادى مشجر به درخت خرما بود، روغن بليسان اصل، در «رابغ» فراوان است، رفقا خريدارى كردند. از قرار معلوم استخراج آن در اين نواحى به عمل مى آيد و به «مكه» و ساير نقاط به عنوان مال التجاره فرستاده مى شود.

هواى «رابغ» به واسطه اتصال و مجاورت آن با دريا، مرطوب و عفونى است و آب هاى آن از چاه كشيده مى شود و خيلى شور و بدمزه است، در كنار صحرائى كه چادرهاى حجاج را زده بودند چاه هاى كثيرى كنده اند، و كنار هر چاه گودالى حفر نموده اند به شكل حوض، كه از آب چاه پر مى كنند، و حجاج يك قروش داده، در آن گودال آب شستشو مى كردند، اما نمى گذاشتند كسى در آن صابون بزند، اين گودال هاى آب، براى ما چندان محتاج اليه نبود، و براى حجاج شامى كه به «مكه» مى روند ساخته شده اند، زيرا كه ميقات شامى ها «جحفه» است كه در اين زمان مخروبه و غيرمسكون است و «رابغ» كه محاذات با «جحفه» دارد، امروز محلى است كه حجاج شامى از آن مى گذرند و بايد آنجا محرم شوند، و اين گودال هاى آب براى غسل احرام آنها تهيه شده است. امشب را معمولًا در «رابغ» لنگ كرديم.

ص: 181

تاسوعا عزادارى خوبى به عمل آمد، اما افسوس كه در «مدينه منوره» نبوديم.

اهالى «رابغ» در تعصب و عداوت با روافض مشهوراند، و به حالت عزادارى ما مى خنديدند و استهزاء مى كردند، و حمله دارها و عكام ها، آنها را تهديد و دفع مى كردند، از قرار مذكور قديماً هيچ كس در اين حدود جرأت نداشت اظهار تشيع كند، و نماز را هم مجبور بود از راه تقيه دست بسته بخواند والّا خون او مباح و هدر بود، لكن اين ايام بحمداللَّه، ما در كمال آزادى بوديم.

امروز قافله كه در «جده» از ما عقب افتاده بود رسيد، و از قرار مسموع حرامى به آنها هم اذيت و آزار كرده است، امشب بنا بود ما حركت كنيم لكن نمى دانم به چه سبب باز لنگ كردند، شايد علتش سه چهار قروشى بود كه چند نفر عرب شبانه در چادرها آمده و به عنوان حق الحفاظ از هر حاجى مى گرفتند.

ص: 182

حمل نمودند، تا در منزل به خاك بسپارند! نزديك غروب هر چه گفتيم قافله را نگاه دارند نماز بكنند قبول نشد، و هركس خود پياده شده به عجله نمازى خوانده و دوان و دوان خود را به كجاوه رسانيد، و براى سه ساعت از شب گذشته رسيديم به منزل، يعنى در چادرهائى كه براى حجاج در دامنه كوه زده بودند، و از خستگى افتاده و خوابيديم.

ص: 183

تقريباً نيم ساعت از ظهر قافله حركت كرد و تماماً از پست و بلنديها و پيچ و خم هاى كوهها عبور مى كرديم و براى نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا، به زحمت دو دفعه پياده و سوار شديم، و تقريباً ساعت شش از شب به منزل رسيده استراحت كرديم.

ص: 184

خرما و علوفه گذاشته مى فروختند، در اينجا بحمداللَّه از آب هاى تلخ و شور چاه ها خلاص شده، و آب بركه (1) داشتيم كه در كمال شيرينى و عذوبت بود، اين بركه كه از آن آب مى آوردند، مى گويند خيلى بزرگ است و اگر يك سال هم باران نيايد آب باران سال گذشته كه در آن جمع شده خشك و تمام نمى شود.

از «جده» تا محله «حفا»، غالباً در جنگل هاى خار مغيلان (2) كه عربى صحيح آن ام غيلان است مى گذشتيم. ولى در اين جا درختهاى نوع ديگرى است، كه شاخه هاى آن انبوه و سبز است و خيلى شباهت دارند به درختهاى گل طاووس ايران.

چهار ساعت به غروب مانده قافله حركت كرد و تا غروب در يك دره عريض صعود مى نموديم، كه كف آن رمل غلطان، و طرفين آن تا چشم كار مى كرد مستور از ام غيلان و انواع و اقسام درختهاى كهن جنگلى بود.

اول شب رسيديم به پاى كوه بسيار مرتفعى كه از معبر خيلى تنگ و ناهموار و پرپيچ و خم آن بايد بگذريم، مسافرين را تماماً پياده كردند و شترها را در يك قطار رديف نمودند، اين كوه موسوم به «جبل غاير» است و به همين مناسبت اين راه از «مكه» به «مدينه» را، «طريق غاير» مى گويند.

معابر «كوه غاير» نه فقط تنگ و پست و بلند و پيچ درپيچ است، بلكه آن قدر سنگلاخ و پرتگاه دارد و آنقدر طولانى است، كه جان مسافر را به لب مى رساند، تا صبح ما و تمام مسافرين پياده مى رفتيم و در هر قدمى

ص: 185

شترهاى افتاده و نيمه جان يا تلف شده در كنار راه مى ديديم، و هر شترى كه زمين مى خورد و جمالها نمى توانستند حركتش بدهند، فوراً بار او را برداشته و آن حيوان را به حال خود گذاشته و مى گذشتند!! حسن اتفاق اين بود كه امشب، ماه شب چهارده هم، با اشعه عالم تابش ما را روشن داشت، وگرنه ممكن نبود از اين راه در شب تاريك بتوان عبور نمود.

اول طليعه فجر رسيديم به قله كوه كه آن را «رأس الغاير» مى گويند، بعد وارد شديم به يك زمين هموار و صافى كه موسوم به «سطح الغاير» است، نماز صبح را آنجا خوانده و به اجازه جمال ها سوار شديم، و به وسيله يك خواب مختصرى دركجاوه، جبران خستگى هاى شب را نموديم.

ص: 186

كردند، و شب با لحاف و بالاپوش تا صبح خوابيديم.

از جمله چيزهاى قابل ذكر كه براى نمونه از سرسختى و ضخامت جلد اعراب كافى است، آن كه امروز «سعيد» و «ابراهيم» را كه هر دو شاگرد عكام ما هستند ديدم، پهلوى هم نشسته آواز مى خواندند، «ابراهيم» يك سوزن درشتى در دست گرفته، و شكافهاى كف پاى سعيد را كه يك انگشت در آن جا مى گرفت مى دوخت، بدون آن كه سعيد ابداً اظهار تألمى كند، و بعد سعيد يك سيخ آهنى روى آتش سرخ كرده، شكاف هاى پاى «ابراهيم» را داغ مى كرد، و «ابراهيم» مشغول كشيدن جيگاره و زمزمه اش بود و ابداً متأثر نمى شد!! «ابراهيم» به قول خودش از اهالى «سنگال فرانسه» (1) بود، كه در «مدينه» مجاورت اختيار كرده، و چون چند سال خدمت بزرگان عثمانى را كرده معقول و باتربيت است، اما «سعيد» جوانى است از اهل «مكه» و خيلى كثيف و كريه المنظر، لكن به واسطه لودگى و بيعارى و حركات مضحكه آميز و ادا و اصول هاى خوش مزه اش، خاطر تمام حجاج را به خود جلب كرده، و همه با او شوخى و مزاح مى كردند.

ص: 187

پياده مى رفتند، و انسان را بياد وضعيت نظامى دو سه هزار سال قبل مى انداختند، از قرارى كه خودشان گفتند اين ها جملگى شيعى مذهب، و از مردمان فقير «سودان» و «حبشه» هستند.

بارى طرف غروب رسيديم به منزل و چون شب بود چادر نزده بودند، اين منزلگاه موسوم به «بئر على» است وجه تسميه آن چاهى است در اينجا كه آب فراوان و خوشگوارى دارد، امشب هم از لطافت و خنكى هوا، با لحاف و بالاپوش تا صبح خوابيديم.

ص: 188

مشرف مى شوند و به «مسجد شجره» مشهورتر است، و براى دو ساعت به غروب مانده وارد كوچه هاى «مدينه منوره» شده، و پس از ساعتى در محله «نخاوله» ورود نموديم، و در خانه اى كه قبلًا حاجى على عكام آمده و اجاره كرده بود نزول كرديم، و همان ساعت با كمال خستگى كه متوجه به آن نبوديم، به زيارت سرا پا سعادت «حضرت سيدالمرسلين صلى الله عليه و آله» مشرف و موفق شديم، و روى عجز و نياز به زمين گذارده، شكر چنين توفيقى را پس از آن همه صدمات و مصائب به جا آورديم. خداوند جميع دوستان و خويشان و آرزومندان را نصيب فرمايد، پس از طواف و زيارت و اداى فريضه براى ساعت سه از شب به منزل آمده، صرف شام نموده بالاى بام خوابيديم.

ص: 189

طرف عصر مجدداً اقامه عزا در «بقيع» نموده، شب در «مسجد نبوى» مشرف شديم، تمام مدت مسافرت ما از «مكه» تا «مدينه» پانزده روز طول كشيد، با آن كه ده منزل بيش نيست و علت تأخير، لنگ هاى بى مورد بود كه در راه كردند.

ص: 190

«عقيل بن ابى طالب» را كه بقعه عليحده دارد، و نيز «حضرت ابراهيم» فرزند «پيغمبر صلى الله عليه و آله» را كه بقعه مخصوص دارد زيارت كرديم، و نيز «بنات رسول اللَّه» «زينب و رقيه و ام كلثوم» را كه در يك بقعه مدفون اند زيارت كرديم، و همچنين «حليمه سعديه» را در بقعه مخصوصى زيارت نموديم، و براى بعضى «زوجات پيغمبر» كه هشت نفر آنها در يك بقعه مدفون اند، و هشت قبر عليحده دارند فاتحه خوانديم، از زوجات فقط «حضرت خديجه» است كه در «مكه» در «حجون» مدفون است، مابقى در «بقيع» اند و نيز به ديدن بقعه عاليه «عثمان بن عفان» كه در آخر بقيع واقع است رفتيم، و با آن كه دستگاه عالى و باشكوهى دارد رفت و آمدى حتى از اهل سنت در آن جا نمى شود و متروك است، و نيز در داخل حصار شهر به زيارت «حضرت اسماعيل بن جعفر الصادق» رفتيم، كه بقعه بسيار باشكوهى دارد و علاوه بر جماعت اسماعيليه، كه آن جناب را امام منصوص مى دانند، و به زيارتش مى روند، اهل تشيع نيز بسيار آن حضرت را زيارت مى كنند، قسمت عصر و شب را به زيارت «حضرت رسالت» و صرف شام و خواب گذرانيديم.

ص: 191

به يك تومان) خرج هر شترى را بدهيد، ضمناً رفتند به «قائم مقام»، يعنى حاكم شهر مدينه تظلم كردند، و مشاراليه فرستاد در ميان حجاج جار كشيدند، كه هركس فردا حاضر به حركت از «مدينه» نشود، حقى به وجهى كه براى كرايه داده است ندارد.

(توضيح آنكه مسافت از «مكه» به «مدينه» دو برابر مسافت از «مدينه» به «ينبع» است و كرايه تمام اين دو مسافت را مقومين و جمال ها در «مكه» قبلًا گرفته بودند، و مقصود قائم مقام اين بوده است، كه در هر حال فردا جمال ها، شترهاى خود را مى برند، و هركس با آنها نرود، يك ثلث از پولى كه داده به هدر خواهد رفت و حق مطالبه ندارند).

و اين مسئله جار كشيدن هرچند موجب تفرق آراء حجاج گرديد، و بعضى حاضر براى حركت شدند، لكن بر جديت و لجاجت اغلب مردم افزود و حق هم داشتند، زيرا كه:

اولًا: مدت اقامت «مدينه» خيلى كم بود.

ثانياً: حجاج مستقيماً قرارى با جمال ها در باب توقف نبسته بودند.

ثالثاً: قافله معظمى از حجاج طهرانى و آشنايان ما، در راه يك روز از ما عقب افتادند، و در مدت پنج روز توقف ما هنوز به «مدينه» نرسيده بودند، بعلاوه دو سه روز بود كه زمزمه مى شد آنها در راه مصادف با خطراتى از قتل و غارت شده اند، بنابراين جمعى از وجوه حجاج، از علما و تجار، طرف عصر اجلاسى (1) كرده و در اين خصوص مذاكره و مشاوره نمودند، بالأخره قرار شد كاغذى مبنى بر شكايت از قائم مقام به «امير مدينه» نوشته، جمعاً مهر كنند و توسط من بفرستند كه شفاهاً هم مذاكراتى

ص: 192

بكنم، و پس از مذاكراتى راجع به طرز نوشتن و تعيين مواد شكايت، قرار شد من شخصاً و به نمايندگى از طرف آقايان رفته شفاهاً شكايت و تعيين تكليف نمايم.

ص: 193

مشاراليه ابتدا حق به جمالها و مقومين داد، زيرا كه گفت معمولًا توقف حجاج در «مدينه» پنج روز است، و قرارداد با جمال ها همه توسط مقومين و بدون اطلاع حاجى ها بسته مى شود، و البته شما بايد يا صرف نظر از ثلث كرايه متعلقه به «مدينه» تا «ينبع» بكنيد، و جمال ها بروند پى كار خود، و يا مخارج شترهاى آنها را روزانه بدهيد و هرچه مى خواهيد توقف كنيد، منتها اگر دو مجيدى زياد باشد ممكن است بگوئيم كمتر بگيرند، بعد به مناسبت پرسش از مملكت و شهر و شغل و خانواده من، داخل يك رشته سؤالات راجع به وضعيت حكومت حاضره ايران، و سياست دولتين «روس» و «انگليس» در آن مملكت و غيره گرديد، و جالسين را به غير از يك نفر مرخص كرد، من هم بدون اظهار عقيده شخصى، جوابهائى مطابق افكار دسته جات سياسى دادم، معلوم شد مشاراليه، خيلى علاقه مندى به اين امور و كليه مسائل مربوط به ممالك اسلامى دارد، و شايد از صحبت هاى من هم مشعوف شد، در خاتمه انجام حاجت خود را تكرار و تمنا كرده و ضمناً اشعار نمودم، كه ممكن است تا به دربار متبوع خودمان در «طهران» يا به مقام «جلالةالملك» در «مكه» تلگراف و تظلم كنيم، جواب داد اميدوارم مقصود شما به عمل آيد، فعلًا شما آسوده باشيد، و راجع به قافله عقب مانده نيز نگرانى نداشته باشيد، زيرا كه آنها فردا وارد «مدينه» خواهند شد. بعد از اميدوارى و اطمينان كامل، مرخص شده خبر خوشحالى براى رفقا برده به منازل خود متفرق شديم.

امروز دوشنبه بيستم محرم مطابق «سيزدهم ميزان»، عصر جمال ها آمدند، و با كمال ادب و معقوليت قرار گذاردند روزى يك مجيدى براى علوفه هر شترى، يعنى نيم مجيدى از هر نفرى بگيرند، تا چند روز ديگر لنگ باشند، معلوم شد «شريف الشخاص» از آنها رضايت حجاج را

ص: 194

خواسته است، و نزديك غروب همانطور كه شريف خبر داده بود، قافله عقب مانده وارد «مدينه» گرديد، و هرچند صدمه جانى به كسى نرسيده بود، لكن از قرارى كه خودشان نقل كردند، در راه مصادف خطرات و دچار وحشى گرى هاى اعراب شده بودند، در هر حال از تجديد ديدار آنها مشعوف و خوشوقت شديم، و صبح و شب به زيارت «حرمين شريفين» (1) برگزار شد.

ص: 195

آشاميدن آن افراط هم مى نموديم، و روى هم رفته از هر جهت روزهاى خوشى داشتيم جاى دوستان خالى.

ص: 196

دسته هاى لشكر مخالف، از همان تنگه سرازير شده و بر قشون اسلام تاختند، و چنان شكست و لطمه فاحشى را بر مسلمين وارد آوردند.

بارى پس از دو سه ساعت سوار شده به شهر مراجعت كرديم. طرف عصر جمال ها آمدند نفرى يك مجيدى خرج علوفه شترها را گرفتند، امروز عصر كه در حرم «ائمه بقيع» مشرف و مشغول زيارت و عزادارى بوديم، مقارن غروب، خدام ها خواستند مردم را مثل روزهاى گذشته بيرون كنند و درب حرم را ببندند، و در نتيجه تعجيل و خشونت آنها، كار به مشاجره و منازعه كشيد، و جمعى به منزل «قائم مقام» رفته، شكايت از كج رفتارى ها و سوء سلوك خدام كردند، باقى شب به زيارت «مسجد نبوى» و صرف طعام و خواب گذشت.

ص: 197

كتاب را كه خواست مى طلبد و كتابدار مطابق نمره فوراً حاضر مى كند.

من چندين كتاب را يكى يكى خواستم و پس از نظر مختصرى رد كردم، كتابدار ابداً اظهار كراهت نمى كرد، بلكه در جواب عذرخواهى من گفت: اگر تمام كتابها را بخواهيد، ما در ساعاتى كه اين جا هستيم مكلفيم آورده به شما ارائه بدهيم، بعد مدتى از پشت شيشه هاى قفسه ها، كه دور تا دور كتابخانه بود تماشاى كتابها يعنى اسامى آنها را كه به روى جلد نوشته شده بود مى كردم، و غالب كتب اهل تشيع را نيز ديدم، و حتى ديوان هاى «سعدى» و «نظامى» و «حافظ» هم در آنجا بود، و تمام اين كتاب ها با جلدهاى قشنگ و در كمال نظافت و پاكى نگاهداشته شده است، و حتى يك جلد كتاب پاره يا چرك و كثيف نديدم، درها و ديوارهاى كتابخانه هم به قدرى پاك و تميز بود كه انسان ميل مى كرد همان جا بماند، مدتى هم با مدير و كتابدارها مشغول صحبت بوديم و خيلى اظهار محبت و حسن خلق نمودند مقارن ظهر به منزل برگشتيم.

اين خانه كه ما منزل كرده ايم متعلق است به «عطيةاللَّه نخاوله اى»، كه بسيار آدم نجيب و عفيف و خوش خلقى است، در اين مدت خود و عيالش «مريم» و دخترش «زينب» و پسرش «على»، منتهاى محبت و حسن خدمت نسبت به ما بجا آوردند، مخصوصاً چون دو سه روز است «حاج ابوالحسن طباخ»، از ما قهر كرده و رفته، «مريم» غذاهاى خيلى مطبوع و لذيذ براى ما تهيه مى كند.

ص: 198

سه طبقه است كه به كوچه نگاه مى كند، و مشابهتى با ساختمان شهر «مكه» و «جده» ندارد، لكن حجاج شيعه عموماً در محله «اعراب نخاوله» كه خارج شهر است منزل مى كنند، و منازل در اين محله بر دو قسم است:

يك قسم ميدان هاى وسيعى است شبيه كاروان سرا كه دور تا دور آن منزل ساخته است، يعنى يك محوطه سطح الارض، شبيه سرپوشيده هاى ما كه مخصوص موقع گرما است، و يك بالاخانه به روى آن كه محل استراحت و گذاشتن اسباب و اثاثيه است، و هر يك از اين محوطه ها در عقب ساختمان، داراى يك چاه آب و يك حوض كوچك و مطبخ و مستراح است.

و قسم ديگر از منازل، خانه هاى خود «نخاوله» است، كه تقريباً ساختمان آنها با تفاوت كوچكى و بزرگى يك شكل و متشابه است، از درب خانه كه وارد مى شوى يك قسم سرپوشيده مى بينى كه دو طبقه را فرش مى كنند، و محل نشستن روز و پذيرائى واردين است، در صفه ديگر، يك حوض كوچك و يك چاه است، كه هر روز از چاه آب كشيده و حوض را لبالب مى كنند، و يك چهارپايه بزرگى است كه روى آن دو سه حُبّ سفالى، يعنى ظرف آب گلى گذاشته و همه روزه سقّاها آنرا از آب «عين الزرقا» پر مى كنند، و بالاى چهارپايه چندين شربه كه قلقلك هاى (1) دهان گشاد است، با چند ظرف كوچك آب خورى گذاشته شده است و بالاى اين سرپوشيده عمارت فوقانى نيست، بلكه پشت بام است كه براى خوابيدن شب به درد مى خورد، و ساير قسمت هاى محتاج اليها، (2) در عقب

ص: 199

سر پوشيده است. روى هم رفته با آن كه اين منزل تماماً خشت و گلى است، لكن براى زندگانى خيلى راحت است، اما خانه هاى داخل شهر با آن كه با گچ و آجر و مصالح قيمتى ساخته شده است چندان خوش بنا نيست.

ص: 200

اتحاد و جديت هاى خودمان به عمل آمد، نهايت تشكر و امتنان دست داد، ساعت چهار از شب مأمورين پليس ما را دسته دسته با مشعل به منازل خودمان رسانيدند.

ص: 201

كامل، امشب و دو شب ديگر مجلس عزادارى در خانه شخصى خودم تهيه ديده ام، خواهشمندم اين سه شب را زودتر از «بقيع» مراجعت نمائيد، در خانه مشتركاً عزادارى كنيم.

ضمناً تقاضا نموده بود كه روضه خوان هم از خودمان همراه ببريم، و شام هم در آنجا صرف كنيم، ما هم با تقديم تشكرات از نظريات عاليه ايشان، كه مبنى بر ميهمان نوازى و ايجاد اتحاد بين فرق اسلام است، قبول نموده اول شب در «بقيع» عزادارى و سينه زنى مختصرى كرده، به راهنمائى مشعل دارها به طرف خانه «قائم مقام» رفتيم.

يك باغچه مصفاى قشنگى بود، كه تمام آن را با چراغ هاى زنبورى و فانوس روشن كرده بودند، در يك طرف، ايوان خيلى بزرگى را با اطاق هاى مجاور آن مفروش كرده بودند، خود «قائم مقام» و پسرهايش و «شريف الشخاص» با چند نفر ديگر ايستاده، و با نهايت خوش روئى و تواضع، از واردين پذيرائى مى كردند، و اشاره به جلوس در اطاق ها و ايوان مى نمودند، و پيشخدمت ها براى هركس يك فنجان قهوه مى آوردند، دو ساعت از شب گذشته شروع به روضه توسط چهار نفر روضه خوان عرب و عجم كه قبلًا معين كرده بوديم شد، و عزادارى و سينه زنى به عمل آمد و الحق جناب «حاج شيخ عباسعلى خراسانى» كه ختم مجلس با او بود، داد سخن به مناسبت مجلس و مقام از حيث ذكر فضائل ائمه و مظلوميت آنها، و لزوم وحدت مسلمين عالم داد، و تمام مستندات كلام را آيات قرآنى و اخبار وارده از طريق اهل سنت قرار داد، و با اين حال ابداً از نزاكت لازمه در چنين مجلس، كه يك ثلث آن سنى مذهب اند خارج نشد، پس از ختم مجلس و صرف چاى ما رفتيم و جمعى مانده صرف شام كردند.

ص: 202

شنبه بيست و پنجم محرم، مطابق «هيجدهم ميزان»، مدت يك هفته بود كه من در دكان هاى كتابفروشى «مدينه» تجسس از بعضى كتب مى نمودم و كتاب مهمى نيافتم، جز يك جلد كتاب موسوم به «وفاء الوفاء باخبار آل المصطفى» كه در واقع تاريخ زندگانى «حضرت ختمى مرتبت» است، با تفصيل بناى «مسجد نبوى» و تغييراتى كه توسط خلفاى سلاطين، در ازمنه مختلفه در آن داده شده، و شرح تمام مقامات متبركه و مساجد و «مشاهد» مدينه و اطراف آن. ضمناً با يك نفر كتابفروش موسوم به «سيد حسن اوليازاده» آشنا و مأنوس شده بودم، و با مشاراليه در دكانش كراراً مباحثات مذهبى مى كردم، و خيلى مستعد و متمايل به تشيع بود.

و امروز بر حسب وعده اى كه با مشاراليه و «حاج شيخ عباس على واعظ خراسانى» كرده بوديم در محضر «قاضى عبدالغنى كابلى الأصل» مجاور «مدينه» رفته، و مدت مديدى با قاضى مزبور كه مردى فاضل و عالم و مطلع از جميع كتب شيعه و عقايد و فتاواى علما ما بود، و در فن محاوره و مجادله يد طولائى داشت مشغول مباحثه بوديم. موضوع صحبت از اين بود، كه حكم الهى در باب تعيين جانشنين براى رئيس مسلمين چيست؟ هرگاه عدم تعيين و تنصيص و يا تفويض به جماعت مسلمين بوده، چنان كه مى گويند «پيغمبر اكرم» كرده، پس «خليفه اول» چرا برخلاف آن رفتار، و «خليفه ثانى» را جانشين خود قرار داد؟ و اگر نصب جانشين لازم بوده چرا «پيغمبر» و «عثمان بن عفان» نكردند؟ و اگر رأى جماعت در انتخاب خليفه لازم بوده، چرا خليفه ثانى، امر را به نظر چند نفر احاله نمود، و اين حق را از ساير مسلمين سلب كرده؟ و نيز مدتى صحبت از عدم اختصاص «آيه تطهير» به «خمسه طيبه» چنانچه عامه

ص: 203

قائل اند بود، با آن كه ضماير ما قبل و ما بعد آيه مباركه، همه جمع مؤنث و راجع به «نساء نبى» است، و ضماير اين آيه جمع مذكراند، كه مرجع آنها «اهل البيت» است، و به وضعيت همين آيه مباركه و عدم مراعات ترتيب آيات «مكى» و «مدنى» در جميع قرآن، استناد به تحريف وضعى آن مى شد.

بالأخره مجلس بدون تسليم احدالطرفين ختم، و «سيد حسن اوليازاده» بر مراتب تمايل و اجتذاب اش به مذهب تشيع افزوده گرديد، و مى گفت ان شاءاللَّه از اين شهر فوراً به «عراق» رفته مجاور خواهم شد.

امروز بعد از ظهر خبر آوردند، كه پس فردا بناى حركت است. و معلوم شد كه همان روزهاى اول «شريف الشخاص» براى جلب رضايت و انجام خواهش ما، يك ثلث كرايه را از جمالها كه از اهالى «بين الحرمين» بودند گرفته، و آنها را مرخص كرده و با همان وجه از جمال هاى «يَنْبُعى» شتر به قدر كفايت كرايه كرده است، ضمناً مكشوف شد كه اين روزى يك مجيدى كه از حجاج به عنوان خرج لنگ گرفته است بى اساس بوده، و حمله دارها و مقومين آن وجوهات را خودشان جمع كرده و خورده اند.

ص: 204

رفتيم، ضمناً بار ديگر «حضرت اسمعيل بن جعفر الصادق» را زيارت نموديم، و نيز «حضرت عقيل بن ابى طالب» را بار ديگر زيارت كرديم، شب را بعد از يكى دو ساعت زيارت و عزادارى، به طريق ليله ماضيه، (1) مشعل چيان ما را به طرف خانه «قائم مقام» دلالت كردند، در آن جا هم به شرح شب گذشته عزادارى كامل به عمل آمد، و الحق «قائم مقام» و خانواده اش ولو بنا به مصلحت و صورت ظاهر بود، درست با ما شركت در عزادارى و سوگوارى كردند و نهايت احترامات و پذيرائى از ما نمودند، و باز «حاج شيخ عباسعلى خراسانى» مجلس را به بيانات جامع سودمند براى فريقين، و ذكر فضائل «اهل البيت عليهم السلام» مزين، و به دعاى علما و امراء و پادشاهان اسلام، خاصه «پادشاه ايران» و «سلطان حجاز» ختم نمود امشب هم جمع كثيرى را نگاهداشته اطعام نمودند.

ص: 205

گارد، يك مسجد خيلى قشنگ و باشكوهى ساخته است كه قابل تماشا است، تمام در و ديوار و ايوان ها و سقف مسجد، از سنگ هاى سياه تراشيده بنا شده است، و به قدرى فواصل قطعات سنگها را تنگ گرفته اند، كه تا شخص نزديك نرود آن فواصل را نمى بيند، و از داخل و خارج گمان مى كند كه مسجد يك قطعه سنگ سياه يك پارچه حجارى شده است.

در مراجعت از آن جا به «باب السلام»، تمام خيابانها و دكاكين آئين، و در چند موضع طاق نصرت جهت ورود «امير عبداللَّه» پسر «سلطان حسين» بسته بودند. تاكنون چه در «مكه» و چه در «مدينه» هرجا اسم «سلطان حسين» را ديديم، با القاب (جلالةالملك، يا مؤسس الحكومة العربية، يا رئيس الدولة الهاشمية) و جز آن تعبير شده بود، امروز در طاق نصرت ها، به خط درشت او را به عنوان (خليفة رسول اللَّه) اسم برده بودند، چون اين تشريفات به دستور حكومت تدارك شده است، معلوم مى شود كه «سلطان حسين» داعيه خلافت مطلقه نيز دارد.

در مراجعت يك دفعه ديگر به تماشاى كتابخانه «مسجد مطهر» كه شرح آن داده شده است رفته به خانه برگشتيم، و بعد از آن كه چند روز بود صحبت حركت از «مدينه»، و اخبار بى اساس راجع به اغتشاش طريق «يَنْبُع» و غيره در بين بود.

امروز طرف عصر خبر قطعى حركت رسيد، و حجاج كه قسمتى از آنها خسته و نگران شده بودند، بناى حركت و نقل مكان به خارج شهر، و بيرون دروازه «احد» گذاشتند، ما هم اسباب و اثاثيه را توسط «حاج على عكام» و «حاج ابوالحسن طباخ» كه دو سه روز بود آشتى كرده و پيش مان آمده بود، حمل و نقل به خارج شهر نموديم و خودمان در شهر توقف، و دستور پذيرائى به «عطيةاللَّه» صاحب خانه داديم.

ص: 206

امروز و چند روز پيش، جمعى از «سادات حسنى» ساكنين قراء اطراف «مدينه»، دسته دسته به ديدن محترمين حجاج آمده، و هركس به فراخور حال خود، به آنها اعانت و دستگيرى مى كرد، و مايه تعجب اين بود كه اين جماعت، عربى را خيلى فصيح تر و شيرين تر از اهالى و ساكنين «مكه و مدينه» تكلم مى كردند، «حاج سيد خليل» حمله دار مى گفت، علتش اين است كه اين ها عربى الاصل مى باشند، و اغلب سكنه «مكه و مدينه» از مجاورين اند كه اصل آنها «هندى» و «كابلى» و «ترك» و غيره است.

غروب در «مسجد نبوى» نماز خوانده، به زيارت «ائمه بقيع» مشرف شديم، امشب هم مثل دو شب گذشته، چراغ هاى تورى و مشعل ها به امر «قائم مقام» در «بقيع» روشن، و پليس ها مراقب انتظام و امنيت بودند، افسوس كه اين تشريفات، همين چند شب براى احترامات ما بعمل آمده، و بعد از اين باز اول غروب تمام «بقيع» تاريك و غير قابل عبور و مرور خواهد گرديد. بارى پس از عزادارى به دستور دو شب قبل به خانه «قائم مقام» رفتيم، و پس از ختم روضه و سينه زنى به منزل برگشته صرف طعام و استراحت نموديم.

ص: 207

«يَنْبُع»، و احتمال مراجعت از طريق «غاير» و «رابُغ» به «جده» شنيده مى شد، از اين جهت و از جهت گرماى فوق العاده ما به شهر مراجعت كرديم، و ضمناً بار ديگر به مسجد و «حرم نبوى» مشرف شديم.

وضعيت مسجد امروزه به شرح ذيل است:

يك محوطه كه طول آن از شمال به جنوب است به دو قسمت شده:

اولًا: قسمت شمالى كه سرگشوده و در حكم صحن مسجد است، در سه طرف غربى و شرقى و شمالى، شبستانهائى دارد كه مسقف است، كه عرض آن دو سه طاق است، و طاق ها به روى ستون هاى سنگى قرار گرفته.

ثانياً: قسمت جنوبى كه تماماً مسقف و در حكم چهل ستون هاى مصطلح ما است، كه ستونها از سنگ مرمر يا سنگ معمولى است، و «ضريح مطهر» در اين قسمت در جانب مشرق واقع شده، و اين قسمت تماماً مفروش از سنگ هاى مرمر قدى است، كه به روى آن همه جا حصيرهاى بسيار لطيف و نازك و قيمتى پهن است، و در فواصل ستون ها چراغ هاى برق و چراغ هاى روغن زيتون در شب روشن است، سطح تمام مسجد و صحن شبستانها، متساوى و در منتهاى نظافت و پاكيزگى است، و ابداً عبور و مرور جز براى نماز و زيارت نمى شود.

ص: 208

كه از آهن و به طور مشبك ساخته شده، جزء قسمت جنوبى آن در طرف قبر «خليفه اول و ثانى» است و از برنج ساخته شده، خانه «حضرت صديقه عليها السلام» در محلى بوده كه امروز قسمت شمالى و داخلى ضريح ثانى است.

مستخدمين حرم سه طبقه اند: اول كفشداران، دوم زيارتنامه خوان ها، سوم خادمين، اين طبقه اخيره به نوبت در «صفه» معينى قرائت قرآن مى كنند و حفظ انتظامات مى نمايند و چراغ ها را روشن مى كنند، و تمام يك پيراهن سفيد و بلند در بر، و عمامه سفيد بر سر دارند، و به قدرى ظريف و پاك و پاكيزه اند كه گويا همه روزه صابون مى زنند و لباس عوض مى كنند و مطلقاً اخاذى و طلب انعام نمى كنند.

ص: 209

الْمِحْرابَ (1)

دست راست آن هذا مُصَلّى رسول اللَّه دست چپ آن قال رسول اللَّه: الصَّلاةُ عِمادُ الْدِّين (2)

پشت محراب (بسم اللَّه الرحمن الرحيم و صلّى اللَّه على سيّدنا محمّد، أمر بعمارة هذا المحراب الشريف النبوي العبد الفقير المعرف بالتقصير، مولانا السلطان الملك الأشرف أبوالنصر قايتباى خلّداللَّه ملكه، بتأريخ شهر ذي الحجة الحرام ثمان و ثمانين و ثمانمائة من الهجرة النبوية

بالاى منبر نبوى چند شعر نوشته شده كه اول آن اين است:

أرسل السلطان مراد بن سليم مستزيداً خير زاد للمعاد

و به اين شعر ختم مى شود:

قال سعد ملهماً تأريخه (منبر عمّره سلطانْ مراد)

پشت محراب عثمان نوشته شده است: «أنشأ هذا المحراب المبارك، الملك المظفّر السلطان سليمان شاه ابن السلطان سليم خان ابن السلطان بايزيد خان أعزّ اللَّه أنصاره بمحمد و آله، تأريخ شهر جماد الأول سنة ثمان وتسعمائة من الهجرة النبوية».

لفظ جماد الاول (3) غلط و استعمال آن در چنين موضع و چنين شهرى به غايت مايه تعجب است.

بالاى درب «باب النساء» اين دو آيه مباركه مرقوم است: لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ (4)

، وَمَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ للَّهِ

ص: 210

وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ (1)

و علاوه بر كتيبه ها و آيات قرآنى و اسامى اصحاب پيغمبر، كه دور تا دور به روى آهن و چوب، و به طور گچ برى به ديوارها نوشته شده است، قطعات و تابلوهائى به خطوط خيلى عالى همه طرف منصوب است، كه در اغلب آنها اخبار وارده از طريق اهل سنت نوشته شده است از قبيل:

«إنّ حول العرش، ستّون ألف عالم يستغفرون لمحبّ أبى بكر و عمر، ويلعنون مبغض أبى بكر و عمر»، «شفاعتى لأهل الكبائر من أمتى»، «إنّ الإيمان ليأزر إلى المدينة كما أنّ الحيّة تأزر إلى جحرها»، «لكلّ نبيّ رفيق في الجنّة ورفيقي فيها عثمان ابن عفّان».

ص: 211

مستقبلين سواره اش، از اسب ها پياده شده و پياده به زيارت «مسجد مطهر نبوى» شتافتند، و پس از طواف و زيارت، به منزلگاهى كه براى پذيرائى «امير» معين شده بود بازگشتند.

از قرار مذكور «سلطان حسين» چهار پسر دارد: اول «شريف زيد» كه اكبر از همه است، و از زمان تصدى پدرش به امر سلطنت، مشاراليه داراى منصب شرافت «مكه» و توليت «مسجدالحرام» مى باشد.

دوم «امير عبداللَّه»

سوم «امير فيصل»

چهارم «امير على».

دراين ايام كه «شامات» و «عراق» از «دولت عثمانى» مُجزّى (1) و منتزع شده است، «امير فيصل» و «امير عبداللَّه» هر كدام براى سلطنت يكى از اين دو مملكت سعى و كوشش مى كنند. «تاياركه راخواهد و ميلش به كه باشد».

ليله سه شنبه بعد از زيارت و روضه خوانى به منزلگاه خود در خارج شهر رفته، و در چادر خودمان استراحت نموديم. امشب در شهر به مناسبت «امير» آتش بازى مفصلى كردند.

ص: 212

قبايلى كه ما بايد از قلمرو آنها بگذريم، خاوه و حق العبور را از مقومين نگرفته اند، و در كم و زياد آن گفتگو دارند، و اعلام كرده اند كه قافله را غارت خواهند كرد، بعد مسموع شد كه «امير عبداللَّه» مشايخ و رؤساى قبايل مزبوره را خواسته و بهر شكل بوده آنها را راضى و قانع نموده، بالأخره چهار ساعت به غروب مانده قافله بناى حركت را گذارد، ما هم يك سلام وداع ديگرى از همان جا خدمت «حضرت رسالت صلى الله عليه و آله» و «ائمه بقيع» و «صديقه طاهره» عليهم السلام داده، و با كمال حسرت و نگرانى، خواهى نخواهى سوار كجاوه شديم، و تا غروب همه جا در اطراف خود آبادى ها و قراء و باغات سبز و خرم مى ديديم.

«مسجد شجره» يا «ذوالحليفه» هم به فاصله نيم فرسخ از جاده ديده شد، در دو نقطه خط آهن شام را ديده و از عرض آن عبور كرديم، و از اوائل شب وارد اراضى واقعه بين كوهها، و مشجر به درختهاى جنگلى و ام غيلان شده، تا صبح طى طريق مى نموديم.

تمام مدت اقامت ما در «مدينه منوره» چهارده روز شد و «بحمداللَّه والمنّه» به خوشى و خوبى و كمال خرسندى گذشت، و چنانچه حركت از «مدينه» را مبدء مراجعت به وطن قرار دهيم، مسافت «طهران» تا امروز پنج ماه و دو روز شده، اميد است كه به فضل الهى و لطف «ائمه طاهرين عليهم السلام»، صحيحاً سالماً به زيارت «اعتاب مقدسه عراق» موفق، و سپس به ديدار خويشان و ياران در وطن عزيز نائل و خوشوقت گرديم.

ص: 213

درويش» است، به مناسبت چاهى كه در اين جا است، و كفايت از شرب و مصارف تمام قافله مى نمايد، علائم و آثار آبادانى ديده نشد، هوا نسبت به هواى «مدينه» خنك تر بود.

بعد از صرف نهار و اداى فريضتين، براى سه ساعت به غروب مانده قافله به حركت افتاد، هوا ابر و خيلى خنك بود، آفتاب ابداً اذيت نمى كرد، از اين كه تمام آشنايان طهرانى و غيرهم را امروز در قافله ديديم خوشوقت بوديم.

تا غروب درخت هاى جنگلى و كوه هاى مرتفع همه جا نمايان بود، ساعت شش از شب گذشته، صداى چند تير تفنگ شنيده شد، قافله از حركت افتاد، و بعد از يك ساعت مجدداً به راه افتاديم، گفته شد كه جمعى از اعراب بدوى سر راه قافله را گرفته و پول مى خواستند، مقومين به جلو رفته آنها را راضى كردند، تمام شب را تا صبح در حركت بوديم.

ص: 214

نزديك غروب رسيديم به يك قريه خيلى بزرگ و آبادى موسوم به «جُدَيْده» بالتصغير، و در حال سوارى، باغات سبز و خرم، و دكاكين معتبر و قهوه خانه هاى آن را تماشا كرديم. هواى بسيار لطيف و آبهاى جارى فراوانى داشت، در دامنه كوه يك مقبره بزرگ عالى ديده شد، از جمال ها استعلام كردم گفتند، مدفن «عبدالرحيم البرعى اليمنى» است كه از شعراى معروف بوده، و به مناسبت ناهموارى و پست و بلندى جاده، از اول شب به بعد در زحمت و خوف سقوط بوده، ساعت پنج از شب رسيديم به منزل و استراحت نموديم.

ص: 215

سرازير شد و در قافله افتاد، و هركس توانست در تاريكى شب خود را به دامنه كوه رسانيد، من با چند نفر جمال ديگر، و بعضى حجاج نجات يافتيم صبح كه پائين آمديم ديديم كه تمام حجاج و شترها و شقدفها و اثاثيه و بارها را يا آب برده، و يا به زير رمل ها مدفون كرده و فقط پنجاه شصت نفر باقى مانده بودند.

ص: 216

امروز شنبه سوم صفر، مطابق «بيست و پنجم ميزان»، صبح زود بهر سختى و داد و فريادى بود، حمله دارها مطالبات خود را از ضعفاى حجاج گرفتند، بعد مسموع شد كه «شيخ محل» اجازه عبور به قافله نداده، مطالبه «خاوه» و حق العبور مى كند! بعد از صحبت هاى زياد، مقومين حمله دارها رفتند و پس از ساعتى برگشته، مابين خود پول جمع كرده و بردند، و تقديم شيوخ محل نمودند و اجازه عبور گرفتند، اين صورت ظاهر قضيه بود، ولى از باطن اين گونه امور و اين صورت سازى ها كسى سر در نمى برد.

در هر حال اشتغال «حاج سيد جعفر» باعث محرومى ما از زيارت قبر «حضرت ابى ذر» گرديد، و قافله براى سه ساعت به غروب مانده حركت كرد، و مقارن غروب رسيديم به يك قبرستان، كه چهارطاقى بزرگى در آن بود، از قرار قول جمال ها قبر «ابوعبيدة بن الحارث» ابن «عم رسول اللَّه صلى الله عليه و آله» است.

ص: 217

يكشنبه چهارم صفر، مطابق «بيست و ششم ميزان»، منزلگاه امروز ما موسوم به «بئر سعيد» است كه داراى آبادى مختصرى است، و هواى لطيف و خنكى دارد، اول ظهر از آنجا حركت كرده رانديم، و به همان نسبت كه پيش مى رفتيم كوهها كوتاهتر مى شد، و متدرجاً مبدل به تل هاى خاكى گرديد. و اول غروب جاده به كلى صاف و مسطح شد، و وارد صحراى شن زارى شديم، و از نصفه هاى شب هوا متدرجاً مرطوبى و حبس، و مسلم گرديد كه به يَنْبُعْ و سواحل دريا نزديك شده ايم.

ص: 218

عصر هوا به غايت گرم و عفن و حبس بود، اگر گاهى نسيمى مى وزيد از دريا به ساحل بود، و مايه ازدياد رطوبت هوا مى شد، و تمام اثاثيه و لباس هاى ما خيس شده بود، و افسوس داشتيم كه چرا در شهر منزل نگرفتيم، و از طرف عصر نسيم از ساحل به دريا وزيدن گرفت، و متدرجاً هوا خنك و خشك و آزاد گرديد، نزديك غروب مدتى در لب دريا تماشا مى كرديم، ماهى هاى بزرگ و كوچك بسيارى در آب بود كه در نهايت قشنگى و ظرافت بودند، و سطح بدن آنها به الوان مختلفه مخطط و منقط بود، و به علاوه آن قدر حيوانات كوچك با رنگهاى گوناگون و اشكال عجيبه و صور غريبه لابلاى سنگهاى ساحل بود، كه انسان از تماشاى آنها سير نمى شد، چندين باب قهوه خانه هم در ساحل دريا ساخته بودند كه منظرگاه خوشى داشت.

اوّل شب گفته شد كه يك كشتى براى روز شنبه از «سويس» مى آيد، كه به «جده» برود، حمله دارها رفتند و بليط خريدارى كردند، دو ساعت از شب گذشته تلگرافى از «جده» رسيد كه «جهاز همايون» حركت كرد و فردا به «يَنْبُعْ» مى رسد كه حجاج را به جده حمل نمايد، حمله دارها با كمال عجله بليطهاى كشتى «سويسى» را برده پس دادند، و بليط «كشتى همايون» گرفتند، «كشتى همايون» همان جهازى است كه در شهر «كراچى» ما را جا گذاشت، و به شرحى كه ذكر شد حركت به «جده» كرد و چون بارگير جهاز مزبور هزار نفر بيش نيست، و عده قافله ما از دو هزار نفر متجاوز بود، مدتى گفتگو و مشاجره بين حجاج و حمله دارها درگرفته بود، و بالأخره چون در اين مورد اختيار از دست حجاج خارج است و مسافت «ينبع» تا «جده» يك روز بيش نيست، حجاج تماماً حاضر به رفتن با همان جهاز شدند.

ص: 219

امروز چهارشنبه هفتم صفر مطابق «بيست و نهم ميزان»، صبح كه از خواب ناراحت برخاستيم، تمام لباس و اثاثيه خود را خيس ديديم، مثل آن كه آن را در آب فرو برده و درآورده اند، نزديك ظهر «جهاز همايون» رسيد و در ساحل لنگر انداخت، و فوراً تمام حجاج به جنبش آمده و يك دفعه مشغول جمع آورى اسباب و حمل آن به اطاق هاى كشتى شدند، و به واسطه گرمى هوا و تزاحم دو سه هزار نفر جمعيت كه مى خواهند بر يكديگر سبقت بگيرند، خيلى صدمه به مردم وارد آمد، و همين كه قريب نصف حجاج با اثاثيه در قايق ها جاى گير شدند، يك نفر «هندى» از جهاز به ساحل آمد و گفت زحمت نكشيد، امروز كشتى بايد محمولات خود را كه متعلق به حكومت است پياده كند، و نوبت سوارى شما فردا است، بيچاره مردم مجدداً برگشته در خانه ها يا صحرا منزل گرفتند، ما هم برگشته در بالاخانه منزل كرديم، و هرچند امروز صدمه كشيديم، لكن خنكى و خشكى و تميزى منزل رفع خستگى كرد، و به خواب راحتى رفتيم.

امروز پنجشنبه هشتم صفر مطابق «سى ام ميزان»، از سحر حجاج اثاثيه خود را در قايق ها جا دادند، و يك ساعت از آفتاب گذشته اجازه سوار شدن از طرف «كاپيتان» داده شد، و تا ظهر مردم مشغول سوار شدن بودند و خيلى صدمه ديدند. يك نفر هم در آب افتاد و غرق شد، و در تمام قسمت هاى كشتى از خن و سطحه و عرشه آنقدر جمعيت جا گرفته و پهلو به پهلوى همديگر نشسته بودند، كه محل عبور و مرور بلكه مجال تنفس نبود، و جاى ما در عرشه مقدم كشتى و نسبتاً خوب بود، مقارن ظهر جهاز حركت كرد و ما به واسطه ارتفاع مكان و عدم ازدحام جمعيت، هواى لطيف و نسيم خنكى داشتيم، و به واسطه صدمات و خستگى از اول

ص: 220

شب استراحت نموده خوابيديم.

ص: 221

كشتى امرار ايام نموديم.

ص: 222

نوبه خود ايام اربعين در منزل، مجلس عزاى باشكوهى منعقد نموديم و قسمت هاى ديگر را به گردش بازار يا تماشاى ساحل يا زيارت «حضرت حوا» صرف شد.

ثانياً ميوه جات و ارزاق كه دو ماه قبل كمياب و گران قيمت بود، اين ايام وفور داشت و نسبتاً ارزانتر شده بود، نان هاى لواش خوب و پنيرهاى «مكى» اعلى، و گوشت هاى صحيح و مرغ هاى فراوان، و هندوانه و گرمك و انار و ليمو و پرتقال و بادمجان و به هاى درشت شيرين و ساير چيزها يافت مى شد، و نيز آب مكينه يعنى آبى كه توسط ماشين، مواد تلخ و شور آن را تجزيه و خارج كرده اند موجود بود، و هر چيليك (1) آن را، كه سه چهار من تبريز مى شد به قيمت پنج قروش مى فروختند، در حالتى كه سابق اين ارزاق و ميوه جات وجود نداشت، و يا كمياب بود و آب آشاميدنى از همان آب بركه ها و يا چاهها بود كه بسيار بدمزه و متعفن و آلوده به كثافات بود.

ص: 223

پا به طرف شمال و سر به جانب جنوب است، و به اصطلاح جنازه را رو به مشرق و قبله دفن كرده اند، زيرا كه «مكه معظمه» درست در سمت مشرق «جده» واقع است، حالا ديگر از صحت اصل دفن «حضرت حوا» در اين نقطه، و مطابقت طول مزبور با قامت آن حضرت، و وجود خانه «كعبه» و «مسجدالحرام» در آن زمان، و وجوب مواجهه روى بيت با آن، من به كلى بى اطلاع و بى خبرم.

رابعاً در ايام توقف «جده» كتاب تاريخ مكه موسوم به «الإعلام بأعلام بيت اللَّه الحرام» كه در «مكه معظمه» خريدم، و از تمام تغيير و تبديلات و احداثات كه در ابنيه «مسجدالحرام» و آثار مجاوره آن در هر زمان روى داده بحث مى كند، تحت مطالعه من در آمد و به يك سلسله اطلاعات مفيده برخوردم، كه با عدم ضرورت ترجمه تمام آن لازم دانستم يك قسمت بسيار مختصرى از آن را ترجمه، و در اين اوراق كه صورت يك سفرنامه به خود گرفته است يادداشت نمايم.

ص: 224

بستگان آن جناب منازل دوردست را ترك گفته، و در مجاورت حرم خانه ها بنا نمايند، براى آن كه از امنيت و احترام «كعبه» بهتر استفاده كرده، و از حملات و هجوم دشمنان خود نيكوتر در امان باشند، امر آن جناب به فوريت انجام گرفت و «مكه» عنوان شهريتى پيدا كرد، و روز به روز آبادتر و معمورتر و پرجمعيت تر شد، و عده زائرين «بيت اللَّه» سال به سال زيادتر گرديد، و حال به همين منوال بود تا ظهور دين مبين اسلام.

و چون «خليفه ثانى» در سال هفدهم از هجرت به حج رفت، مشاهده نمود كه اطراف «كعبه» چند ذرع كه براى مطاف زائرين باقيمانده، تماماً خانه هاى كوچك و كوچه هاى تنگ و پرپيچ و خم است، و مسلمين كه عده آنان روز بروز افزوده مى شود براى اعمال حج و عمره در نهايت سختى و زحمت و مشقت افتاده اند، لهذا چند باب خانه از مجاورين خريده، حريم حرم نمود، و جمعى كه به فروش رضايت ندادند خانه هاى آنها را عُنْفاً (1) گرفته منهدم كرد، و قيمت آن را در «كعبه» امانت گذاشت، تا متدرجاً به صاحبانش ايصال گرديد، سپس «خليفه ثالث» در سنه بيست و ششم هجرى به همان ملاحظات، چندين باب خانه ديگر را به رضايت يا به عنف خريدارى كرده منهدم نمود، و اطراف «كعبه» يك صحن وسيع غيرمنظمى تشكيل شد كه از اطراف، آن را به ديوار كوتاهى محصور نمودند.

و «عبدالملك بن مروان» در سنه نود و پنج هجرى، بار ديگر بر وسعت صحن مسجد افزود، و ديوارهاى آن را مرتفع نمود، و در اطراف آن سرادقات يعنى شبستانها برپا كرد، كه ستون هاى آنرا از بلاد بعيده وارد

ص: 225

كرده بود، و در سنه يكصد و سى از هجرت، «خليفه عباسى ابوجعفر منصور» خانه هاى زيادى خريدارى و منهدم كرد و داخل مسجد نمود، و وسعت مسجد را دو برابر سابقش نمود، و در سنه يكصد و شصت هجرى «المهدى» پسر «منصور عباسى» كه متصدى امر خلافت شده بود به حج رفت، و بر وسعت مسجد از طرف اعلى و اسفل افزود، و خليفه مزبور همين كه در سنه يكصد و شصت و چهار، بار ديگر به حج رفت مشاهده نمود، كه حدود مسجد بسيار غيرمنظم است، و كعبه در وسط مسجد واقع نيست، معماران و مهندسين زبردست را طلبيده، يك نقشه مربع و منظمى تهيه كردند كه «كعبه منوره» در وسط حقيقى آن واقع بود، به اين هم قناعت نكرده امر كرد مطابق اين نقشه، بالاى بام ها ميخ كوبى و ريسمان كشى نمودند، و خود بالاى «كوه ابوقبيس» رفته تماشاى وضعيت خارجى نقشه مزبور را نموده، امر كرد تمامى بناهاى مسجد و خانه هائى كه داخل نقشه واقع مى گرديد، و يك قسمتى از «مسعى» را هم شامل بود خراب و منهدم نمودند، و «مسعى» را هم عقب تر بردند، و دور تا دور مسجد سرادقات (1) و شبستانها و ابواب به شكلى كه هنوز باقى است بنا كردند.

مؤلف كتاب در اين جا مى گويد: با آن كه تمام موثقين از علماء و مورخين، اين قضيه را نوشته اند، هيچيك متعرض اين نشده اند كه سعى كردن در «مسعائى» كه زمان «پيغمبر» نبوده غير مكفى، و بالنتيجه موجب بطلان حج خواهد بود.

بعد مؤلف مزبور كه خود از علما است به وجوهى، اشكال مزبور را رفع مى كند، كه يكى از آنها عدم تغيير تمام «مسعى»، و بقاء قسمت عمده

ص: 226

آن مى باشد و با آن كه اموالى كه «المهدى» در آن سال صرف مسجد كرد و بنا ناتمام ماند، و سال بعد اموال ديگرى از «عراق» فرستاد كه به مصرف رسيد، باز هم بناى مسجد تمام نشد و خليفه فوت گرديد، و پسرش «الهادى»، همين كه به مسند خلافت مستقر شد، در حدود سنه يكصد و هفتاد هجرى، نواقص مسجد را تكميل و بناى آن را به انجام رسانيد، و تجملات و ظاهرسازى آن را به طريق بسيار قشنگ و باشكوهى تمام نمود، و در سنه دويست و هفتاد و دو هجرى، شبستان جانب غربى مسجد، به واسطه سقوط يك باب خانه مرتفعى به روى آن منهدم شد، و به امر «خليفه الموفق باللَّه» كه ملقب به «الناصر لدين اللَّه» نيز بود تعمير و مرمت گرديد، و در سنه دويست و هشتاد هجرى «المعتضد باللَّه عباسى»، «دارالندوه» را كه از قديم الايام «مجلس شوراى اشراف» و «شيوخ قريش» و در جانب شمالى مسجد بود، منهدم و جزو مسجد كرد.

و در سنه هشتصد و دو هجرى، حريق عظيمى در «مكه» روى داد، كه به مسجد نيز سرايت و يك ثلث آن را منهدم كرد، و به امر «فرج بن برقوق بن قانصوه دوم» پادشاه چركسى صورت تعمير گرفت.

راقم گويد: «چراكسه» جمعى از مماليك ترك «چركسى» بودند كه در دربار سلاطين «ايوبيين مصر» خدمت مى كردند، و متدرجاً زمام امور مملكتى را به دست گرفتند، تا بالأخره به سلطنت «مصر» و «حجاز» نائل شدند، و مدت سلطنت آنها نزديك به يكصد و چهل سال از سنه هفتصد و هشتاد و چهار، تا سنه نهصد و بيست و سه طول كشيد، و به دست «سلطان سليم عثمانى» منقرض گرديدند.

و در سنه هشتصد و بيست و شش هجرى «ملك الأشرف برسبا»، كه معروفترين و هشتم پادشاه «چركسى» است، در ضمن چندين اقدامات

ص: 227

خيريه از ساختن «مسجد مطهّر نبوى» در «مدينه»، و ساختن «مسجد خيف»، و تأسيس مدارس و غيره، تعميرات كلى در «مسجدالحرام» نموده، و سنگ فرش تمام مسجد را تبديل و عوض كرد، و شرح تعميرات و خدمات خود را، به روى سنگى در داخل «كعبه منوره» منصوب نمود، كه هنوز باقى است.

و در سنه نهصد و نوزده هجرى «ملك الأشرف قانصوه الغورى» كه وى نيز از پادشاهان «چركسى» است، در ضمن اعمال خيريه از ساختن حصار شهر «جده» و غيره وضوخانه (ميضاة) بزرگى در كنار مسجد ساخت، و اقدام به ترخيم «حجر اسمعيل» نمود، يعنى تمام حجر شريف را، با سنگ هاى مرمر قيمتى كه هنوز باقى است مفروش و مزين كرد، و در سنه نهصد و هفتاد و نه هجرى «سلطان سليم عثمانى»، پس از حريقى كه در «مسجدالحرام» و «مكه» روى داده بود، تعميرات كلى در مسجد نمود، و سنگ فرش فعلى مطاف از او است، و وضوخانه خيلى عالى با شيرهاى آب بنا كرد، و جانب شرقى و جنوبى مسجد را تعمير و تزيين نمود، به علاوه آب به موضع «تنعيم» رسانيد، و چهار باب مدرسه در «مكه» احداث نمود، و پس از فوت «سلطان سليم» فرزندش «سلطان مراد»، در سنه نهصد و هشتاد و چهار هجرى، بناهاى پدر را كه ناقص مانده تكميل، و دو طرف غربى و شمالى مسجد را نيز ساختمان و تعمير كرد، و اسم اين دو پادشاه در تمام نقاط مسجد و ابواب و مناره ها ثبت گرديده است، و در ضمن چندين ماده تاريخ كه براى ختم تعميرات مسجدالحرام يافتند، اين عبارت «عمر سلطان مرادالحرم»، كه يك مصراع از اشعارى است، اصح و انسب واقع گرديد.

ص: 228

دوم راجع به «كعبه منوره»- زادهااللَّه شرفاً-، پس از حذف و اسقاط اقوال و اخبارى كه راجع به انهدام بناى «حضرت خليل» چندين بار، و تجديد ساختمان «كعبه» چندين دفعه، به دست «عمالقه» يا «جرهم» يا «قصى بن كلاب» يا «قريش» ذكر شده، قدر جامع و مسلم آن است كه هرگونه تغييرى كه در بناى «كعبه» داده شده باشد، محققاً به روى اساس و بناى اوليه «حضرت خليل» بوده است، زيرا كه خلاف آن را احدى ذكر نكرده، و آنچه بعد از ظهور اسلام به آن مطلعم، آن است كه «عبداللَّه بن زبير»، پس از استيلاى بر «مكه» در سنه شصت و چهار از هجرت، «كعبه معظمه» را به كلى منهدم كرده، مجدداً به روى همان اساس سابق بنا نمود، و نه ذرع بر طول آن از جانب شمال افزود يعنى «حجر اسمعيل» را كه مدفن آن حضرت همان جا است، جزء كعبه نمود و كف خانه را مساوى زمين قرار داد، و دو درب در جانب شرقى و غربى دائر نمود، كه از يكى داخل و از ديگرى خارج مى شدند، و «عبداللَّه بن زبير» كه مادرش «اسماء ذات النطاقين» دختر «ابى بكر»، و بنابراين خواهرزاده «عايشه» بود، اين عمليات را به استناد يك حديث نبوى، كه به چند طريق از «عايشه» روايت شده نموده است و حديث مزبور اين است:

«لو لا إنَّ قومك حديثو عهد بالشرك لهدمت الكعبة فألزقتها بالأرض، ولجعلت لها باباً شرقياً وباباً غربياً، وزدت فيها ستّة أذرع من الحجر، فإنّ قريشاً استقصرتها، حين بنت الكعبة فإنْ بدا لقومك من بعدي أن يبنوه فهلمّي لأُريك ما تركوا منه، فأراها نحواً من سبعة أذرع»

ص: 229

نويسنده گويد: اختلاف شش ذرع و هفت ذرع و نه ذرع گويا ناشى از مشابهت لفظى سته و سبعه و تسعه باشد، كه نيز موجب اختلاف اعداد در روايات ديگر، و تواريخ هم گرديده است.

و در سنه هفتاد و چهار هجرى «حجاج بن يوسف ثقفى» به امر خليفه اموى «عبدالملك بن مروان» زيادتى «عبداللَّه بن زبير» را خراب كرد و «حجر اسماعيل» را به حال اول از «كعبه» خارج نمود، و نيز درب غربى «كعبه» را مسدود و كف خانه را به قدر يك ذرع و نيم از زمين مرتفع كرد چنانچه هنوز به آن حال باقى است.

ص: 230

«ابوطاهر قرمطى» در روز «ترويه» (1) با قشون جرار (2) فراوانى بغتة (3) به «مكه» وارد شده و به محض ورود، شمشير در ميان طائفين و مصلين و محرمين و اهالى «مكه» گذارده، مشغول قتل عام شدند و متجاوز از سى هزار نفوس را در «مسجدالحرام» و كوچه ها و خانه هاى «مكه» گردن زدند، و سرهاى كشتگان را در «زمزم» و چاه هاى بركه هاى «مكه» ريختند، و تمامى اموال و مكنت مردم را غارت نمودند، و تمام اثاثيه و خزانه حرم را نيز بين خود تقسيم كردند، و در روز چهاردهم «ابوطاهر» امر نمود كه سنگ «مقام» را كه در آن جاى پاى «حضرت خليل» بوده است از جا بكنند، و چون يكى از خدام حرم آن را قبلًا برده بود و مخفى كرده بود، امر كرد «حجرالأسود» را از جاى درآورده، حمل به «هجر» كه از نواحى «بصره» است نمودند، و در «مسجد ضرار» منصوب نمودند.

«ابوطاهر» پس از يازده روز توقف در «مكه»، به «هجر» رفت و آن را موسوم به «دارالهجرة» نمود، و در نظر داشت كه زيارتگاه خلق را به آنجا انتقال دهد، و چند بار خلفاء و اعيان زمان، مبالغ گزاف طلا براى او فرستادند كه سنگ را به محل خود عودت دهد، قبول ننمود! تا آن كه به امر «خليفه فاطمى مصر»، يا به جهات ديگر كه مختلف ذكر شده است، در سنه 339 هجرى در روز «عيد اضحى»، «سنبر بن الحسين قرمطى»، سنگ را به «مكه» آورده به جاى اولش نصب نمود و مى گفت: «قد اخذناه بقدرة اللَّه، وأعدناه بمشيّته، وقد أخذناه بأمرٍ، ورددناهُ بأمر» و پس از مدت بيست و دو سال كه سنگ به جاى اولش اعاده شد، آن را شكسته و در حلقه پيچيده

ص: 231

يافتند، سپس حجاج حرم چند سال آن را در «كعبه منوّره» مخفى كرده، بالأخره توسط زرگرهاى بامهارت آن را در يك حلقه بزرگى از نقره گذاشتند، به قسمى كه قطعات آن از جدا شدن و تفرق محفوظ گرديد، و در محل اولش به طور استحكام منصوب شد، به همان حالتى كه تا امروز باقى است.

ص: 232

سپس به واسطه عدم كفايت «عين حنين» (1) و ضرورت ايصال (2) آب 2 به عرفات، كوهستان ييلاقى ديگرى را در نظر گرفتند، كه آب خوشگوار آن را به «عرفات» برسانند، و كوهستان مزبور عبارت از «جبل نعمان» بود كه موضوع تشبيب (3) و تغزلات (4) عشاق و شعراى عرب بوده است، و آب «جبل نعمان» را نيز كه به مصرف سقايت مزارع و باغات مى رسيده، به همان دستور مسطور، از مجارى تحت الجبالى به «عرفات» رسانيد، و اين آب از «عرفات» گذشته، مى رسد به «مشعرالحرام» در دامنه «جبل الرحمة»، بعد مى رود به «مزدلفه» و از آنجا دور زده در پشت كوه «منى» مى ريزد در چاهى كه موسوم به «بئر زبيده» است، و امروز «عين حنين» و «عين نعمان»، هر دو به «قنات زبيده» تعبير مى شود، كه معادل يك مليون و هفتصد و پنجاه هزار مثقال طلا صرف احداث آن شده است، و چنانچه طلا را مثقالى سه تومان قيمت بگذاريم، اين مبلغ متجاوز از ده كرور تومان پول امروزه ايران ما مى شود، و هرچند صرف چنين مبلغ هنگفتى جهت احداث دو رشته قنات به نظر، مايه تعجب و بهت آور مى باشد، لكن كسى كه گردش مجراى مزبور را در زير كوههاى سخت ديده باشد، و فكرى در چگونگى ثقب و حفر آن، با فقدان اسباب و آلات در آن زمان نموده باشد، ابداً تعجبى نخواهد داشت.

عجيب تر آن است كه مباشرين و متصديان، چون صورت مخارج و مصارف قنات مزبور را در «بغداد» به خدمت «زبيده» رسانيدند، به دون

ص: 233

هيچ گونه رسيدگى و دقتى گفت «تركنا الحساب ليوم الحساب؛ فمن بقي عنده شي ء من بقية المال فهو له، ومن بقي له شي ء عندنا أعطيناه».

و چون غبار و خاك هميشه در «قنات زبيده» مى ريزد و موجب سد آب مى شود، هميشه بايد آن را پاك و به اصطلاح لايروبى كرده، و در ازمنه مختلفه چندين نفر از «خلفاى عباسى» و «سلاطين چركسى» و «عثمانى»، خصوصاً زوجات و صباياى آنها، اقدام به بنّائى و تعمير «قنات زبيده» نموده اند، و نظر به فقدان اين گونه وسائل در اين زمان، امسال در «مكه معظمه»، انجمن مخصوصى تأسيس شده بود كه بوسيله جمع كردن اعانه از اهالى و زائرين، اقدام به لايروبى قنات مزبور بكنند.

اين بود مطالبى كه جسته جسته، در ابواب طولانى كتاب «الاعلام باعلام بيت اللَّه الحرام» تحت نظر من آمد، و با صرف نظر از قسمت هاى غير مهم آن ترجمه، و در اين اوراق براى يادداشت درج نموديم، و اين بود حالت امروزه «قنات زبيده» كه بدان اشاره شد.

ص: 234

گرفته، موافق آنچه امسال مشاهده نموديم.

از سنه 1304 تا اين زمان، كه قريب سى و پنج شش سال مى شود، نه تغييرات اساسى و نه تعميرات مهمى در مسجد به عمل نيامده، بنابراين بايد گفت «كعبه» امروزه با همان بناى «عبداللَّه بن زبير» است، كه قسمت شمالى آن را «حجاج بن يوسف» منهدم، و پس از اخراج و تجزيه «حجر اسمعيل» بنا نموده، و وضعيت حاضره «مسجدالحرام» همان وضع و اساس است كه «المهدى خليفه عباسى»، شالوده آنرا ريخته و بنا نموده، و فرزندش «الهادى» آن بنا را به اتمام رسانيده، و «سلطان سليم» و «سلطان مراد عثمانى»، خرابى هاى همان بنا را كه از حريق حاصل شده بود تجديد و تعمير نموده اند.

ص: 235

دور و ناپديد شد.

موافق آنچه صاحب كتاب الاعلام باعلام بيت اللَّه الحرام نوشته، بندر شهر «مكه» در قديم الايام قصبه اى بوده است موسوم به «شعبيه»، و در سنه بيست و شش هجرى «خليفه ثالث» كه به زيارت بيت اللَّه رفت، بندر مزبور را انتقال به محل دفن «حضرت حوا» نمود، كه متدرجاً آباد و معتبر و موسوم به «جده» گرديد و بندر سابق متروك و منهدم شد.

ص: 236

امروز جمعه غره ربيع الاول مطابق «بيستم عقرب»، صبح رسيديم به قريه «قمران» كه معمولًا محل قرنطين است، و كشتى توقف كرد و يك نفر «دكتر انگليسى» به بالا آمد، و مسافرين را معاينه نمود، و چون آثار ناخوشى ملاحظه نكرد اجازه حركت داد، ضمناً طراده چى ها، و قايق چى هاى قمرانى، مقدار كثيرى ماهى و گوسفند به پاى كشتى آورده به مسافرين فروختند.

لفظ «قرنطين»، محرف و معرب «كارنتين» است، كه به فرانسه به معنى چهل وچله است، و چون مدت توقيف مسافرين، براى جلوگيرى از سرايت امراض عمومى، در قديم چهل روز بوده است، اين عمل را كارانتين ناميده اند كه به سبب تعريب قرنطين شده است.

بارى پس از دو ساعت توقف در ساحل «قمران» كشتى به حركت افتاد، و از «باب اسكندر» خارج شده وارد «خليج عدن» گرديد، و چون خليج مزبور متصل به «اقيانوس هند» است، مقدمات تلاطم و انقلاب دريا شروع شد و موجب سرگيجه و انقلاب حال مسافرين گرديد.

ص: 237

مناسبت آن را چنين نوشته اند كه: در ازمنه قديمه كه هنوز كشتى هاى بخار اختراع نشده بود، و كشتى هاى بادى جرأت نداشتند از سواحل زياد دور شده در وسط درياها عبور كنند، مسافرين عرب همين كه از درياى آرام «جده» خارج، و وارد «خليج عدن» و «اقيانوس هند» مى شدند يك درياى متلاطم و منقلب و موّاجى مشاهده كرده، بناى شيون و فغان و زارى مى گذاشتند، متدرجاً «بغاز» مزبور، معروف به «باب المندب» گرديد «اى باب الندبة و البكاء» (1). شب حالت دريا آرام گرفت و هوا قدرى خنك شد و با كمال راحتى خوابيديم.

امروز شنبه دوم ربيع الاول مطابق «بيست و يكم عقرب»، تا غروب كشتى در «خليج عدن»، مابين دو قاره آسيا و آفريقا حركت مى كرد و از شمال و جنوب، كوه هاى عظيمه دو قاره مزبور همه جا مشهود بود، نزديك غروب در ساحل يسار ما، چراغ هاى برق شهر كوهستانى «عدن»، با يك شكوه و منظره جالب توجهى نمودار گرديد، و نيز يك چراغ ساحل نماى چشمك زن، از مسافات بعيده نمايان بود.

از ساعت حركت از «جده» تا وصول به «عدن»، درست سه شبانه روز طول كشيد و در اين سه روزه، ده پانزده كشتى به اشكال مختلفه ديديم كه از طرف «هندوستان» به جانب «اروپا» مى رفتند، و تقويم هاى عربى و هندى، امروز را اول ماه گرفته اند.

ص: 238

شمالى متعلقه به «يمن» همه جا نمايان بود، دريا هم نسبتاً آرام و هوا خنك تر از روزهاى گذشته شده بود، معذلك اين چندروزه روزى دو سه نفر از «حجاج هندى» و «جاوه اى» تلف مى شدند، و جنازه آنها طعمه ماهيان دريا مى گرديد، ولى مسافرين عجم بحمداللَّه همگى سالم بودند، جهتش ظاهراً سابقه مريضى دسته اولى بود كه عموماً خيلى به كثافت و عفونت زندگى مى كنند.

امشب دريا در نهايت آرامى بود و به راحتى خوابيديم.

امروز دوشنبه چهارم ربيع الاول مطابق «بيست و سوم عقرب»، تا شام كشتى در حركت و دريا آرام و هوا خنك و لطيف و سلسله كوه هاى شمالى همه جا مشهود بود.

ص: 239

وحشت و اضطراب افتادند، و پس از يك ربع ساعتى مجدداً كشتى به حركت افتاد، گفته مى شد كه ناخدا راه را گم كرده و دفعةً ملتفت اشتباه خود شده بوده است.

امروز چهارشنبه ششم ربيع الاول مطابق «بيست و پنجم عقرب»، دريا كمال آرامى داشت، و هوا خنك تر شده بود و امر تازه نداشتيم.

امروز پنجشنبه هفتم ربيع الاول مطابق «بيست و ششم عقرب»، از صبح تا شام باد تندى مى وزيد، و دريا متلاطم بود و مسافرين مبتلا به سرگيجه شدند، اما بحمداللَّه اثرى از «داءالبحر» (1) معروف، و برسات كه وقت رفتن داشتيم ظاهر نبود، و معلوم مى شود چنانچه مى گويند، آن آثار و آن برسات مخصوص سه ماه تابستان است، و فقط تلاطم و انقلاب دريا علت آن نيست.

امشب هوا آن قدر خنك شده بود، كه تمام مسافرين براى خوابيدن محتاج به لحاف و بالا پوش شدند.

ص: 240

اوقات تلخى ما شد، و براى مراعات مقام و احترام حجاج هندى و كابلى و غيرهم كه در كشتى بودند مجلس را منحل، و اشخاص را متفرق نموده ساعت هشت از شب گذشته خوابيديم.

ص: 241

رفته و برگشته بود، هرچه سعى كرد توسط قايق به كشتى برسد ممكن نشد، البته از «كراچى» توسط خط آهن به «بمبئى» خواهد آمد.

مجموع مدت سير ما از «جده» به «كراچى» نه روز و ده شب طول كشيد، با آن كه موقع رفتن به «مكه»، حجاج ديگر همين مسافت را چهارده پانزده روزه پيموده بودند، علتش وجود برسات در آن وقت و آرامى دريا در اين فصل مى باشد.

شب ماهتاب قشنگى داشته، و مدتى در سطحه و عرشه كشتى قدم زنان گردش كرده بعد استراحت نموديم.

ص: 242

بى تماشا نبود، و مدت مسافرت ما از «جده» تا «بمبئى» سيزده شبانه روز درست طول كشيد.

امروز سه شنبه دوازدهم ربيع الاول مطابق «اول قوس»، (1) صبح كشتى به كنار اسكله آمد، و توسط پلكان چوبى كه از ساحل بلند كردند، با كمال راحتى پياده شديم، جمعى از اهالى شهر به استقبال مسافرين خود آمده بودند، و جمعى از آشنايان طهرانى ما كه از «جده» توسط «كشتى همايون» قبل ما آمده بودند، كنار اسكله انتظار ورود ما را داشتند، از ديدار يكديگر خوشوقت شديم، و پس از گذشتن از گمرك خانه كه دقت و تفتيشات كاملى نمى كردند، توسط درشكه رفتيم به مسافرخانه «جعفر سليمانى» در محله «وارى بندر»، كه موقع عزيمت به «مكه» هم، در آنجا منزل كرده بوديم و شرح آن داده شده است، و نهار را مهمان «حاج محمّدتقى» بلورفروش بوديم، كه قبل از ما با «جهاز همايون» وارد شده بودند، و شب را به استراحت گذرانيديم.

ص: 243

امروز پنجشنبه چهاردهم ربيع الاول مطابق «سوم قوس»، صبح رفتيم به «حمام مغول» كه در «مغول محله» واقع، و مخصوص جماعت شيعه است، واقعاً حمام خيلى تميز و پاكيزه و دل چسبى بود، كارگران آن چند نفر يزدى بودند، و با صميميت خدمت مى كردند، اين حمام در تمام شب هم باز است و تمام خزانه ها و پلكان ها و دالان ها و ساير ملحقات آن، با چراغ برق روشن مى شود، و روز كه سربينه حمام نشسته لباس مى پوشد، از هر طرف در پشت جام هاى شيشه گل كارى و سبزه و باغ مى بيند. طرف عصر تا دو سه ساعت از شب، در خيابانهاى عريض و قشنگ شهر گردش كرده، به منزل مراجعت و استراحت نموديم.

ص: 244

چراغ هاى الكتريك، و نمونه هائى از تمام آلات و ادوات دفاعيه، كه نوع بشر از اول خلقت تا به امروز به كار برده و مى برد، و تيپ حركات نماز و عبادات تمام مذاهب عالم، كه توسط مجسمه هاى كوچكى ارائه و نمايش داده مى شود، و هزاران نمونه از صنايع قديمه «چين» و «هندوستان» و غيره.

طرف عصر در منزل صرف نهار كرده، شب را به گردش در كنار دريا و خيابان ها و استراحت گذرانيديم.

ص: 245

امروز يكشنبه هفدهم ربيع الاول مطابق «ششم قوس» را، تماماً صرف گردش خيابان ها و تماشاى مغازه هاى عالى و باشكوه شهر نموده، ضمناً چندين كليساهاى نصارى و صدها مساجد مسلمين، و هزاران بتكده هندوها را تماشا كرديم، الحق مساجد مسلمين اعم از شيعه و سنى، خيلى عالى و قشنگ و پاكيزه و باشكوه است، و مثل مساجد مخروبه ايران، مايه سرشكستگى و انفعال مسلمانها در نظر خارجى ها نيست.

«حاج محمّدحسين يراقچى» همسفر ما، كه دو روز بود براى تماشا به شهر «پونه» رفته بود، امروز معاودت كرد و شرحى از جنگل ها و كوهستانها و ييلاقات و آبشارها، كه در طريق خط آهن ديده بود نقل مى كرد. امشب را هم به گردش و سپس به استراحت برگزار كرديم.

ص: 246

كرده، جهت شوسه كردن خيابانهاى آخر شهر، و سد بستن در جلو دريا حمل و نقل مى كردند، و امروز كه قريب چهار ماه از آن تاريخ مى گذرد، تمام آن كوه از جاى برداشته شده، و در جاى آن طرح خيابانها و خانه ها و عماراتى ريخته، مشغول ساختمان آنها هستند، ضرب المثل معروف «همم الرجال تقلع الجبال»، (1)

درست در اين مورد به حقيقت رسيده است.

از قرار تحقيقاتى كه شد، اغلب عمارات و خانه هاى شهر «بمبئى» متعلق به بلديه (2) است، كه خود ساخته و اجاره مى دهد، و از خانه هاى ملكى اهالى، دو دوازدهم مال الاجاره تقريبى يك ساله آن را، براى حق آب و روشنائى برق مى گيرد.

در شهر «بمبئى» علاوه بر واگونهاى برق كه لاينقطع در حركت هستند، آن قدر درشكه كرايه و اتومبيل و گارى باركش رفت و آمد مى كنند، كه رفتن از قسمت پياده رو يك طرف خيابان به طرف ديگر بسيار خطرناك است، و كمال احتياط و مواظبت لازم دارد، از درشكه ها تا نمره دوازده هزار، و از اتومبيلها تا نمره بيست هزار، و از گارى ها تا نمره چهل هزار را ما ديديم.

ص: 247

و بعد از معطلى زياد، سوار كشتى پستى موسوم به «بارودا» شديم، كه بليط آن را به قيمت سى و يك روپيه گرفته بوديم.

نزديك ظهر جهاز حركت كرد، ساعت به ساعت، روز بروز هوا سردتر مى شد. بادهاى شديد و سردى هم از جانب شمال كه سواحل مملكت «ايران» مااست مى وزيد. متدرجاً آن قدر سردشد كه شب ها با تمام لباس ها و بالاپوشها خوابمان نمى برد.

روز چهارم حركت، به ساحل «بندر عباس» رسيديم، و روز ششم در ساحل شهر «بوشهر»، دو سه ساعت كشتى توقف كرد، محمولات پستى و چند نفر مسافر را پياده كردند، روز هفتم در ساحل «آبادان» باز دو سه ساعت كشتى توقف كرد، انبارهاى نفت شركت «ايران» و «انگليس» به خوبى نمودار بود.

روز هشتم سواحل «محمره» و آثار شهر مزبور ظاهر شد، و حجاج به واسطه خلاصى از آب هاى شور و تلخ دريا، و رسيدن به آب شيرين و گواراى «شطالعرب»، امروز نهايت خوشحالى و وجد و شعف داشتند، بالأخره طرف عصر كشتى به ساحل شهر «عشار» رسيده لنگر انداخت، و چون وقت تنگ بود و لازم بود طبيب بلديه، مسافرين را معاينه كند، شب را در كشتى مانديم.

ص: 248

مى كرد كه اطاق و منزلى بگيريم، لكن ممكن نشد و در همان مسافرخانه در قفسى كه موقع عزيمت به «مكه» منزل داشتيم نزول نموديم، و روز پنج شنبه مسافرين بليط مركب موسوم به «خليفه»، يا مركب موسوم به «سالمى» را گرفتند، و روز شنبه «مركب خليفه»، مسافرين خود را كه غالباً رفقا و آشنايان طهرانى ما بودند حركت داد، و ما كه بليط «مركب سالمى» داشتيم مانديم، و موافق آنچه شنيده مى شد «مركب سالمى» در يك فرسخى «بصره» معيوب و ناسالم شده، و تا آن را تعمير نكنند نمى تواند حركت كند.

ص: 249

خرامان حركت كرد، و پس از يك ساعت حركت، در كنار منبع نفت ايستاد و مشغول نفت گيرى شد، و اول غروب دوباره به راه افتاد و بعد از دو سه ساعت مجدداً ايستاد و لنگر انداخت.

ص: 250

پس از برطرف شدن مه، سرماى بسيار سختى حادث گرديد.

سه ساعت از شب گذشته رسيديم به قريه «على شرجى»، به قدر نيم ساعت مركب در آنجا توقف كرده دوباره به راه افتاد، مجدداً در كنار ساحل لنگ كرد و طرف سحر حركت نمود، روز شنبه هم به اين منوال گذشت، و هر چه پيش مى رفتيم آب دجله كمتر مى شد و پائين تر مى افتاد و مركب از سرعت خود مى كاست.

ص: 251

روپيه چهار آنه كم گرفتند، و مطلقاً در اين خط، قيمت بليطها از قرار هر ميلى يك آنه است، و از «كوت» تا «بغداد» يكصد و شصت ميل مى شود، كه معادل سى و هشت فرسخ ما است، دو سه ساعت اول ماشين خيلى آهسته و خرامانه مثل «مركب سالمى» مى رفت، لكن از آن به بعد بر سرعت سير خود افزود، و به جاى آن كه يك ساعت به غروب مانده در «بغداد» باشيم، يك ساعت از شب گذشته وارد شهر مزبور گرديديم، و به عجله توسط درشكه به پاى خط واگون «بغداد» به «كاظمين» رفتيم، بدبختانه واگون مزبور كار نمى كرد و درشكه ها هم، به علت نظامى بودن شهر از غروب به بعد ممنوع از حركت به خارج شهر بودند، هر دسته مسافرين به طرفى رفتند، ما هم در قهوه خانه وارد شده شام خورديم و استراحت كرديم، لكن به واسطه سرما و كثيفى قهوه خانه، خواب مان نبرد و نيمه شب برخاسته رفتيم به حمام شيعه هاى «كرخ» كه خيلى گرم و مطلوب بود.

ص: 252

پى درپى نموديم، از قرارى كه بعضى زوّارهاى تازه وارد «كرمانشاهى» نقل كردند، در حدود غربى «ايران» تاكنون شش هفت برف سنگين باريده، و سرماى فوق العاده شده است، و مى گفتند حركت شما در اين موقع به طرف «ايران» امكان ندارد، و تمام طرق و شوارع به واسطه برف هاى فوق العاده، مسدود شده است.

ص: 253

زيارات ما را منقّص (1) و كدر مى نمود.

ص: 254

به محض رسيدن ما ماشين به راه افتاد، خستگى و زحمت دوندگى به تن ما ماند و معلوم شد تا دو روز ديگر ماشين به «كاظمين» نخواهد رفت، ناچار دوباره به شهر برگشتيم و چون عربانه موجود نبود در مراجعت به شهر هم پياده بوديم، و بالجمله از راه توفيق اجبارى دو روز ديگر هم در «سامره» به زيارت موفق بوديم، و عصر سه شنبه خبر رسيد كه ماشين از «موصل» آمده به «كاظمين» حركت مى كند.

ص: 255

ما هم، رفقاى جديدى گرفت، دو نفر رفيق و هم سفر ديگر ما «حاج آقا بزرگ لباسچى» و «حاج سيد ابوطالب ماهوتچى» هم، مثل ما بلاتكليف بودند، و ضمناً اوقات خود را به رفت و آمد «بغداد» جهت معاملات تجارى مشغول داشتند، و جواب تلگراف هاى ما و تمام مسافرين از «طهران» نمى رسيد كسى كاغذ هم نداشت، بانك انگليس تسعير (1) روپيه را تعيين نمى كرد و تجار در داد و ستد و معامله روپيه بلاتكليف بودند، راه «كرمانشاهان» هم مسدود و غير قابل عبور شده بود، هزاران گونه اخبار ناگوار و اراجيف از «رشت» و «طهران» و «قزوين» و هجوم «بالشويكها» و غيره مسموع مى شد، خلاصه آن كه از روز رسيدن به «كاظمين»، زندگى و احوال خوبى نداشتيم، و هر روز را به اميد رسيدن اخبار «طهران» به فردا مى رسانديم، و به همين جهات بود كه من هم ديگر حال نوشتن روزنامه و تحرير تمام احوال و اوضاع مسافرت را نداشته، و به يادداشت هاى مختصر حركت و ورود قناعت نمودم.

ص: 256

رسيديم به «محموديه»، نهار در «مسيب» صرف شد و در حال حركت خانه هاى بسيارى را كه «انگليسى ها» در جنگ با اعراب آتش زده و منهدم كرده بودند تماشا كرديم، و براى يك ساعت مانده به غروب به «كربلاى معلى» رسيده و در منزل آقا «سيد كاظم خادم» ورود نموديم، و چهار شب در خدمت جد مظلوم «حضرت سيدالشهداء» عليه السلام مشغول زيارت و عتبه بوسى بوديم، من يك كاغذ از زاويه مقدسه داشتم كه تاريخ آن دو ماه قبل بود، و رفع نگرانى و تشويشات راجعه به انقلابات «گيلان» و قضاياى اخير «طهران» را نمى كرد.

ص: 257

امروز يكشنبه سيزدهم جمادى الاولى مطابق «سوم دلو»، (1) صبح زود توسط عربانه كمپانى از «نجف اشرف» حركت، و طرف عصر به «كربلاى معلى» ورود كرده، دو روز ديگر به زيارت و عتبه بوسى «حضرت سيدالشهداء»- ارواحنا فداه- مشرف و موفق بوده، در همان خانه «آقا سيد كاظم خادم» پذيرائى شديم.

ص: 258

جمعه بيست پنجم جمادى الاولى مطابق «پانزدهم دلو»، بعد از تحقيقات از موعد حركت ماشين «بغداد» به «قره تو» و وصول خبر مقطوع، بالأخره امروز پس از زيارت وداع در حرم مطهر «كاظمين»، به پاى واگون رفته و بعد از خداحافظى و وداع با آشنايانى كه به مشايعت آمده بودند، سوار واگون شده به «بغداد» رفتيم، و در محوطه شمن دوفر در قهوه خانه نزول نموديم، ساعت هفت از شب گذشته ماشين رسيد و بليط به قيمت نه روپيه و چهار آنه تحصيل كرده سوار ترن شديم، و ساعت ده از شب ماشين حركت كرد.

اغلب مسافرين از اعراب بودند كه در بين راه متدرجاً پياده شدند، مسافر «ايران» ده دوازده نفر بيش نبودند، روز شنبه ماشين تماماً در حركت بود، فقط در هر ايستگاهى چند دقيقه توقف مى كرد، طرف عصر از دو «تونل» كوچك عبور نمود كه عبور از هر كدام چهار الى پنج دقيقه طول مى كشيد، شب يكشنبه ماشين در «خانقين» لنگ كرد و ما در همان واگون به راحتى خوابيديم.

ص: 259

مسامحه مى گذرانيدند.

بالأخره توسط چند رأس قاطر باركش از «تيروق» به «قصر شيرين» رفتيم، كه فاصله آن قريب يك فرسخ مى شود. و در گمرك خانه «قصر» هم كه متعلق به «ايران» است، تفتيشات گمركى به عمل آمد و تذكره هاى ما را گرفتند و ديگر ندادند، و در كاروان سرائى ورود كرده استراحت نموديم، و روز شنبه در تجسس مركب يا مركوبى برآمديم كه به «كرمانشاهان» برود، اتومبيل حاضر نبود، يك دستگاه «دليجان» (1) گرفتيم كه با چهار نفر يعنى آقايان «حاج سيد احمد» و «حاج سيد ابوطالب» و «حاج آقا بزرگ» و من با دو نفر مسافر «كرمانشاهى» كه در «قصر» پيدا كرديم با هم حركت كنيم، و درعوض كسرى دو نفر مسافر ديگر ما اضافه بار داشتيم كه كرايه آنرا داديم.

ص: 260

رسيديم به قصبه «كرند»، و در منزل يك نفر آشناى دو نفر رفيق «كرمانشاهى» خودمان ورود نموديم، و پس از گرم شدن در كنار آتش، و صرف شام ساعت پنج از شب گذشته اسب ها را عوض كردند، و در حالتى كه سرما در نهايت شدت بود، و برف تمام دشت و كوهها را پوشانيده بود حركت كرديم، و تمام بقيه شب را تا صبح طى طريق مى نموديم.

ص: 261

اختيار نموديم، به اين ملاحظه و به احتياط آن كه مبادا به واسطه برف زياد وسد طريق در راهها و شهرها معطل و اسير اداره چاپارخانه شويم، دليجان را تا «همدان» كرايه كرديم تا پس از رسيدن آنجا تكليفمان روشن شود.

ص: 262

جهد سورچى ها هم ابداً مؤثّر نمى شد، بالأخره به اين جهت و به سبب خوف از خطر حمله گرگها كه چند دسته آنها ديده شدند، مجبور به مراجعت شده شب را در «كنگاور» استراحت نموديم.

ص: 263

باز شدن راه مأيوس، و از معطلى در «اسدآباد» خسته شده بوديم، ما و جمعى از مسافرين از دليجان و غيره صرفنظر، و چند رأس قاطر كرايه كرديم كه شايد زودتر خود را به «همدان» برسانيم، و چون رفتن روز به واسطه زيادتى عمله جات برف روبى در راه ممنوع بود، قرار حركت به شب افتاد، ضمناً اهالى از كيفيت گرفتن برف و باد و بوران در قله كوه و افتادن قطعات برف به روى قوافل، و تلفاتى را كه به همين جهات هرساله عابرين و مسافرين متحمل مى شوند چيزها مى گفتند و حكايت ها نقل مى كردند، در هر حال ليله دوشنبه «متوكلًا على اللَّه»، خود را براى رفتن مهيا كرديم و ساعت چهار از شب گذشته، در حالتى كه هوا به كلى صاف و مهتاب و در نهايت برودت بود، سوار قاطرها شده و بناى صعود از گردنه گذاشتيم، و تا قله كوه كه دو فرسخ مى شود هر چند به واسطه پيچ و خم و سرازير و سربالاى جاده، و مستور و منجمد بودن آن از يخ و برف، پاى مال ها لغزش مى خورد و رفقا نوبه به نوبه به زمين مى افتادند، لكن قابل بردبارى و تحمل بود، و غالباً سقوط يك نفر مايه خنده و تفريح ديگران مى شد، اما متدرجاً هوا ابر شد در قله گردنه برف و باران شديدى مخلوطاً گرفت، و باد تند و سردى هم ضميمه آن شد، و با سابقه حرفهائى كه در خصوص چنين بورانها از اهالى «اسدآباد» شنيده بوديم، به كلى از زندگى مأيوس و مرگ را پيش چشم خود معاينه مى كرديم، و انتظار سقوط قطعات برف ما را از سرمازدگى دست و پاها و دردهاى اعضاء بدن غافل و لاقيد كرده بود، بوران هم دقيقه به دقيقه بر شدت خود مى افزود، و نفس ها قطع و صداها خاموش شده، و زبان ها اگر قدرت به تكلم مى نمودند، فقط تلفظ به كلمه شهادتين بود و به حقيقت مشمول آيه كريمه: وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَت الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونا

ص: 264

* هُنَالِكَ ابْتُلِىَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيداً (1)

شده بوديم.

ص: 265

دست داد نديده بوديم، حساب كردم درست چهل ساعت بيدارى كشيده بوديم كه تقريباً نصف آن با نهايت زحمت و مشقت و مرارت برگزار شد.

ص: 266

لكن از جزئيات كار و موجبات اين كودتا هيچ كس هنوز اطلاعى نداشت.

ضمناً چند دستگاه گارى و كالسكه هم از راه «قزوين» و هم از راه «عراق» رسيد، معلوم شد راهها باز و قابل عبور گرديده، بنابراين براى حركت كردن مهيا و مشغول مذاكره و گفتگوى كالسكه يا جز آن شديم، و چون در باب رفتن از راه «قزوين» به «طهران»، يا رفتن از طريق «عراق» و «قم»، بين ما اختلاف نظر بود سه نفر رفقا و هم سفران من، يعنى «آقاى حاج سيد احمد» و «حاج آقا بزرگ لباسچى» و «حاج سيد ابوطالب ماهوتچى» روز جمعه بيست و سوم، توسط درشكه تجارتى از «همدان» به خط «قزوين» حركت كردند، و من براى رفيق راه، آقاى «حاج محمّد جعفر ماهوتچيان طهرانى» را كه در راه مكه سابقه دوستى و محبت با هم پيدا كرده بوديم اختيار كرده، با اداره چاپارخانه دولتى داخل مذاكره گرفتن بليط براى خط «عراق» به «قم» شديم.

آقاى «حاج شيخ ابوالقاسم دلال طهرانى» هم با ما هم سفر شدند، و به واسطه نبودن مسافر ديگر، ما سه نفر كرايه يك دستگاه كالسكه را در بست پرداخته، بليط آن را گرفتيم كه دو روز ديگر حركت كنيم، اين دو روز را من منزل آقاى «حاج يمين نظام» مهمان آقاى «قاسم خان» فرزند ارجمندش بوده تَأَنُّسى كرديم.

ص: 267

طرف عصر رسيديم به قهوه خانه «سنگستان» كه تا «همدان» سه فرسخ بيش نيست، و ما به واسطه خرابى جاده از برف و يخ و گل، در ظرف شش ساعت پيموديم، در آنجا مال ها را عوض كردند و حركت كرديم، نزديك مغرب رسيديم به قهوه خانه معروف به «پل شكسته»، و به واسطه حاضر نبودن مال، شب را در قهوه خانه بسر برديم بلكه دو شبانه روز ديگر هم به واسطه خرابى زياد راه، و بارندگى و نبودن مال كافى، در گوشه قهوه خانه امرار وقت نموديم.

«پل شكسته» اسم قريه اى است متعلق به «ميرزا سيد محمّد طباطبائى همدانى»، و به مناسبت پل خرابى كه در آنجا است، قريه معروف به «پل شكسته» شده است، از قريه مزبور، تا قهوه خانه و مال بند چاپارخانه مسافتى نيست، و ما حوائج خود را از اهالى قريه مى خريديم.

ص: 268

ممكن نشد، اسب هاى نيمه جان را سورچى ها باز كرده، كالسكه را گذاشتند، و اثاثيه و محمولات ما را هم در دستگاه رفقاى راه گذاشتند، و تماماً پياده روان شديم، آن يك دستگاه را هم توسط شش اسب، كشان كشان و با زحمت آوردند اول مغرب رسيديم به «قريه يشر» و مجموع مسافتى كه امروز به اين كيفيت پيموديم، و مدت ده ساعت طول كشيد، سه فرسخ بيش نبود، و به قدرى خسته و كوفته شده بوديم كه در خانه منزل كرده افتاديم و خوابيديم.

ص: 269

آن كه آثار بهار از طراوت هوا و خرمى صحرا و غيره ظاهر شده بود، نهار را در قريه «توتل» كه متعلق به «ناصرالدوله» است صرف نموده، پس از تبديل مال كالسكه دوباره براه افتاديم، دو ساعت به غروب مانده رسيديم به قريه معروف به «امامزاده» و به واسطه فقدان اسب يدكى، شب را در آن جا مانده راحت كرديم، وجه تسميه اين قريه وجود بقعه «امام زاده شاپور» در آن است، كه گفتند از فرزندان «حضرت موسى الكاظم عليه السلام» مى باشد.

ص: 270

ديگر در آب افتادند بيرونشان كشيدند، و يكى دو ساعت در كنار ساحل در يك گوشه نشسته، مشغول خشك كردن گوشه و كنار لباس هاى خيس شده خودمان، و تجديد لباس رفقاى در آب افتاده بوديم سپس سوار كالسكه خيس و مرطوب شده حركت كرديم.

در قريه موسوم به «قليج تپه» و قريه «محمّدآباد» مال حاضر بود مى بستند و به سرعت مى رفتيم، حوالى غروب رسيديم به قريه «ساروق» و هرچند بايد موافق جاده شوسه از «سلطان آباد عراق» كه تا «ساروق» شش فرسخ است عبور نمائيم، لكن چون دو سه روز است كه آن طرف «سلطان آباد» جاده مغشوش (1) و غير قابل عبور شده، و گارى پست هم به همين جهت از بيراهه امشب وارد «ساروق» شد، سورچى ها در حركت دادن ما به «سلطان آباد» تأمل داشتند و شب را در «ساروق» ماندنى شديم.

ص: 271

شهريت آن جا است.

طرف عصر در قريه «آهنگران»، مال ها را عوض كردند و باز رفتيم، نزديك غروب رسيديم به قريه «تاج آباد»، و شب را در آن جا راحت كرديم از نيمه هاى شب باران تندى گرفت و تا صبح مى باريد.

ص: 272

به «على جان بيگى» و به واسطه خستگى و تاريكى هوا، شب را در داخل قلعه در منزل سورچى خودمان كه اهل همانجا است مانديم، منزل تميزى بود ميزبان هم از خدمت فروگذار نكرد.

ص: 273

موجب طغيان رودخانه و خطر ريختن آن به شهر گرديد، از بستگان و خويشان من جمعى از «زاويه مقدسه» به قصد زيارت، يا به منت استقبال من، يا جمعاً بين الامرين به «قم» مشرف شده بودند، از آن جمله بودند برادر عزيزم آقاى «آقا ميرزا عبدالخالق» حفظه اللَّه تعالى، و پسر عمه هاى محترم، آقا زاده ها و آقا مهدى و همچنين آقاى «حاج سيد جلال الدين» و آقايان «معتمدالتوليه» و «آقا ميرزا آقا» و غيرهم، در اين سال علاوه بر وفور زوار معمول شب عيد، جمعيت زيادى هم براى زيارت «آقاى شيخ عبدالكريم مجتهد» كه از «عراق» به «قم» مهاجرت فرموده آمده بودند، نيز جمعى براى دورى از خطرات حكومت نظامى مركز، و كودتاى «آقا سيد ضياءالدين» به «قم» مشرف شده بودند، و در ضمن استخبار از سلامتى خانواده مكشوف شد، كه تمامى اعضاء و فاميل من صحيح و سالم اند، جز دخترك شش ساله من «شاه بيگم خانم» كه فوت شده و داغى بر دل مادر و پدر خود گذارده، خداوند خودش توفيق صبر و شكيبائى و تسليم مرحمت فرمايد.

ص: 274

ساعت از شب گذشته از خستگى و كسالت در «مزرعه اناران» رسيده راحت نموديم.

ص: 275

«سيدالكريم»، چند دقيقه در مجلس پذيرائى هيئت فراشان آستانه نشسته، هم سفران «طهرانى» خداحافظى گفته و رفتند، و من به همراهى جماعت مستقبلين و در خدمت پدر بزرگوار خودم كه تا صحن مطهر به استقبال تشريف آورده و مرا به شرف دست بوسى خود در آن جا مفتخر نموده بود، به طرف منزل رفته از ديدار خانواده كه مدت ده ماه و نيم از آن ها به كلى دور و بى خبر بودم، بهره مند و محظوظ و مشعوف شدم، و پس از تفتيشات و تحقيقات مكشوف شد كه «آقا ابراهيم» طفل هفت ساله من نيز در مفارقت پدر، بدرود زندگانى گفته و داغى بر داغ من افزوده، خداوند خودش باز هم توفيق صبر و شكيبائى و تسليم عنايت فرموده، و يادگار دو طفل متوفى يعنى نور چشمان «آسيد محمّدعلى» و «آقا جواد» را براى من باقى گذارده، و آنها را به طريق صلاح و سداد هدايت فرمايد.