ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

الحمد للَّه و صلى اللَّه تعالى على محمد و آله الطاهرين لا سيما مولانا بقية اللَّه عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف و ارواحنا له الفداه

مناسك و احكام حج، در مقايسه با احكام ساير واجبات، ويژگى هايى دارد؛ از آن جمله، كثرت مسائل و پيدايش مسائل جديد آن است. ويژگى ديگرش آن است كه بر هر انسان مكلّفى، تنها يك مرتبه در طول عمر واجب مى شود و اين خود به حساسيت اين فريضه مى افزايد. و از اين رو است كه معمولًا انگيزه و جوش و خروش زيادى براى فراگيرى آن، در زمان نزديك شدن حج، براى همه محسوس است.

بنابراين، حساس بودن خودِ مناسك حج و شرايط جنبى آن از سويى و اختلاف فتاوى از سوى ديگر و متعدد بودن مراجع تقليد از ديگر سوى، به مشكلات كار مى افزود و بايد اعتراف كرد كه پاسخگويى مسائل به زائران توسط روحانيون محترم، بسيار مشكل بود؛ زيرا به دست آوردن فتاواى مراجع به جهت اختلاف آراء آنها، كارى دشوار مى نمود، ليكن چاره اى جز اين نبود و بايد آن را تحمّل مى كردند. اين آرزوى همه عزيزان روحانى بود كه اين اشكالات به گونه اى رفع شود تا بهتر بتوانند پاسخگوى مردم باشند و آنان را، از سردرگمى كه عمدتاً به خاطر نقل اختلاف فتاوى بود، برهانند. گرچه تهيه و تنظيم مناسك محشّاى مراجع بزرگوار تقليد، منتشر شده توسط بعثه مقام معظم رهبرى، گامى بزرگ در جهت آگاهى و آموزش فتاواى مراجع بزرگوار محسوب مى گردد و لازم است در اينجا از همه آن عزيزان تقدير و تشكر نمايم، ليكن با اين همه، خود شاهد پاورقى هاى فراوان آن هستيد!

ص: 14

به هر حال، حل اين مشكل آرزويى بود كه سالها در ذهن خود مى پروراندم تا اينكه راههاى مختلفى به ذهنم رسيد كه شايد بيشتر يا همه آن راه ها به ذهن همه عزيزان روحانى نيز رسيده باشد ولى پيداست كه بايد چاره اى انديشيده مى شد كه از نظر فتاواى مراجع نيز به مشكل برخورد نكند.

با مطالعه دقيق مناسك حج سرانجام به اين نتيجه رسيدم كه اگر بتوانيم احتياطات را از مناسك جدا كنيم و تنها فتاوى را در اختيار قرار دهيم، كه با اين كار شايد بيش از نيمى از راه را پيموده باشيم. فلذا اين شيوه را با بعضى از بزرگواران آشنا به مسائل و اهل فن، مطرح نمودم كه آنها نيز معتقد بودند از نظر عملى كار مشكلى است و پيگيرى لازم دارد، ولى اگر به نتيجه برسد، بسيارى از مشكلات حل مى شود.

با استعانت از خداوند، چند نفر از فضلا را دعوت به همكارى نمودم، آنها نيز با داشتن مشاغل زياد درسى، بذل محبّت كرده، آماده همكارى شدند كه بدين وسيله با ذكر نام آنها از همه اين عزيزان تقدير و تشكر مى نمايم:

حجج اسلام آقايان مسيح اللَّه آصفى، قدير على شمس، محمد عسكرى و رضا محققيان.

جزوه حاضر كه با تلاش فراوان اين عزيزان به انجام رسيد، داراى ويژگى هاى زير است. اميدوارم مورد توجّه و عنايت امام زمان قرار گيرد.

؟؟؟ صلي الله عليه و آله و سلم روف الفب الحمد لله؟؟؟ 1- مطابق است با فتاواى ده نفر از مراجع بزرگوار تقليد كه عبارتند از: مرحوم امام خمينى قدس سره، مرحوم حضرت آيةاللَّه العظمى خوئى و مرحوم آية اللَّه العظمى گلپايگانى (قدس اللَّه اسرارهم) و حضرات آيات عظام بهجت، تبريزى، سيستانى، صافى گلپايگانى، فاضل لنكرانى، خامنه اى و مكارم شيرازى (متع اللَّه المسلمين بطول بقائهم الشريف).

2- در اين جزوه احتياط واجب با توجّه به اينكه قابل رجوع به فتواى فالأعلم است، جمع آورى شده و فتواى مشهور بين اين ده مرجع ذكر شده است؛ زيرا يا فتوا در مسأله دارند يا احتياطى كه قابل رجوع به فتوى است. بنابراين، مقلدين مراجع فوق الذكر مى توانند به متن اين جزوه با ملاحظه پاورقى عمل نمايند يا از جهت اينكه فتواى مرجع

ص: 15

تقليد آنان است و يا از اين جهت كه مرجع تقليد آنان در مسأله فتوا ندارد و احتياط كرده.

و متن موجود فتواى مرجعى است كه مقلّد آنان مى تواند به آن عمل نمايد.

3- عبارت متن مطابق است با فتواى اكثر مراجع فوق و چنانچه هركدام از اين بزرگواران فتوا به خلاف داشته باشند در پاورقى آمده است.

4- در مواردى اندك، احتياط در مسأله ذكر شده و اين به خاطر آن است كه فتوا در مسأله نبوده و همه احتياط فرموده اند.

5- اگر در مسأله اى دو فتواى مختلف بوده و بعضى نيز احتياط كرده اند، فتواى اكثر با ارجاع احتياط به آن در متن و تنها فتواى ديگر در پاورقى آورده شده، جز آنكه اختلاف ميان اقليّت و اكثريت كم باشد، كه در اين صورت فتواى مطابق احتياط در متن آورده شده است.

6- مسائلى كه در بخش مسائل متفرقه و استفتاءات مناسك منتشر شده، از سوى بعثه مقام معظم رهبرى آمده، در اينجا به جاى مناسب خود و استفتاءات جزئى به صورت مسائل كلّى به هر قسمتى منتقل شده است.

7- در مواردى كه بعضى از مراجع عظام متعرّض فرعى شده اند و ديگران متعرّض نبوده اند، آن فرع از ديگران نيز استفتا شده و نظر آنان هم منعكس گرديده كه اين خود باعث تكميل جزوه و تقليل بعضى پاورقى ها شده است.

8- در فهرست و ترتيب محرمات احرام تغييراتى داده شده؛ مثلًا مسائل صيد كه كمتر مورد ابتلا است، در آخر و مسائل مربوط به روابط زن و مرد، به جهت برخى ملاحظات، در ابتداى محرمات آورده نشده است.

در پايان از سرورانى كه با راهنمايى هاى خود، در هرچه بهتر شدن اين مجموعه ما را يارى نمودند خصوصاً از جناب مستطاب عماد الاخيار آقاى حاج سيّداحمد موسوى كه در به ثمر رسيدن اين اثر سهم بسزائى داشتند كمال تشكر و قدردانى را دارم و اميدوارم بخشى از مشكلات، با مراجعه به اين جزوه حل گردد.

در خاتمه ثمره همه اين تلاش ها را به پيشگاه باعظمت قطب عالم امكان امام زمان (عج) تقديم نموده، عرض مى كنيم أيّها العزيز مسّنا واهلنا الضر وجئنا ببضاعة

ص: 16

مزجاة فاوف لنا الكيل وتصدّق علينا ان اللَّه يجزى المتصدّقين وآخر دعوانا ان الحمد للَّه رب العالمين.

و السلام عليكم و رحمة اللَّه وبركاته

سيّد مرتضى موسوى شاهرودى

نيمه شعبان المعظّم 1426 هجرى قمرى

ص: 17

با سپاس فراوان از درگاه ايزد منان براى توفيق تدوين رساله بديع «جامع الفتاوى»، كه به اذعان اهل پژوهش، گامى بلند در دستيابى آسان به احكام و مناسك حج و زيارت به شمار مى آيد، ديگر بار بر آن شديم تا با مداقه اى بيشتر به تكميل آن بپردازيم.

ضمن بازنگرى مجدد و مطابقت با فتاواى جديد مراجع عظام تقليد، نظر عزيزانِ اهل دقت و تحقيق را به ويژگى چاپ جديد معطوف مى داريم:

* در مسائلى كه بعضى مراجع عظام فتوى داده اند و بعضى احتياط نموده اند، ولى فتوى به خلاف آن وجود ندارد، اين نوع احتياطات در متن كتاب به فتواى مشهور ارجاع داده شده و ديگر نامى از آن برده نشده است.

* در مسائلى كه دو فتواى مخالف يكديگر وجود دارد و بعضى از مراجع عظام، احتياط كرده اند و شيوه كتاب بر آن بوده كه فتواى مشهور در متن و فتواى به خلاف، در حاشيه آمده و احتياطات در متن ارجاع داده شده و ديگر نامى از آن برده نشده بود، در پژوهش جديد اين گونه موارد احتياطات نيز به صورت «*» علامتگذارى و در آخر كتاب آورده شده است تا كسانى كه مى خواهند بدانند مرجع تقليدشان فتوى دارد يا احتياط، با شناخت احتياط مرجع تقليدشان، به فالأعلم مورد نظر خود مراجعه نمايند.

ص: 18

در پايان بار ديگر از تمامى همكاران و كسانى كه مشوق ما بوده اند و در مقدمه نخست از آنها ياد كرديم اكنون نيز براى قبول زحمت مكررشان تقدير و تشكر مى كنيم.

والسلام عليكم و على من اتبع الهدى

ص: 19

حجّ از واجبات مهمّ دين مبين اسلام است بلكه از ضروريات آن است و ترك آن از گناهان كبيره است.

خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد: وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ. (1)

ترجمه: براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه (او) كنند. آنهائى كه توانائى رفتن سوى آن دارند. و هر كس كفر ورزيد (و حج را ترك كند، به خود زيان رسانده) خداوند از همه جهانيان بى نياز است.

و همچنين مرحوم شيخ كلينى در روايت معتبرى از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرموده است هر كس از دنيا برود و حجة الاسلام بجا نياورد بدون اين كه او را حاجتى ضرورى باشد يا بجهت بيمار شدن از آن باز بماند يا آنكه پادشاهى از رفتن آن جلوگيرى نمايد چنين كسى در حال مردن به يهوديت يا نصرانيت از دنيا خواهد رفت.

نظر به اين كه اين مناسك براى فارسى زبانان مى باشد و تكليف آنها عمره و حج تمتع است به بيان احكام آنها اكتفا شده است.

اين كتاب در سه بخش و چند فصل تنظيم گرديده است و قبل از بيان واجبات و مناسك، مسائلى مربوط به وجوب حج و برخى مسائل نيابت و وصيت به حج، ذكر مى گردد.

ص: 20

ص: 21

بخش اوّل: وجوب حجّ

ص: 22

ص: 23

مسأله 1- حج در شريعت اسلام در تمام عمر بيش از يك مرتبه بر شخص مستطيع واجب نمى گردد و به اين حج حجة الاسلام مى گويند.

مسأله 2- وجوب حج بر شخص مستطيع فورى (1) است، يعنى واجب است در سال اول استطاعت به جا آورد و تأخير آن جايز نيست (2) و در صورت تأخير، واجب است در سال بعد انجام دهد و همچنين ...

فصل اوّل: «شرائط وجوب حجة الاسلام»

با چند شرط حج واجب مى شود و بدون وجود تمامى آنها حج واجب نيست:

اول و دوم: بلوغ و عقل، پس بر كودك و كسى كه وقت انجام اعمال حج ديوانه است، حج واجب نيست.

ص: 24

مسأله 3- اگر غير بالغ حج بجا آورد صحيح است هر چند از حجة الاسلام كفايت نمى كند.

مسأله 4- اگر كودك نابالغ قبل از محرم شدن در ميقات بالغ شود چنانچه از همانجا مستطيع باشد بايد حج بجا آورد و حج او حجة الاسلام است.

مسأله 5- اگر كودك مميز براى حج محرم شود و در وقت درك مشعر الحرام (1) بالغ باشد. از حجة الاسلام كفايت مى كند (2) و همچنين اگر مجنون قبل از درك مشعرالحرام عاقل شود. (3)*

مسأله 6- كسى كه گمان كرده بالغ نشده و لكن به قصد انجام حجى كه فعلًا خداوند متعال از او خواسته حج بجا آورد حج او از حجة الاسلام كفايت مى كند هر چند تصور نموده كه اين حج استحبابى است.

مسأله 7- اگر شخصى بعد از احرام عمره تمتع يا حج ديوانه شود لازم نيست كه همراهان او به نحوى اعمال باقى مانده او را تكميل كنند و آن شخص در احرام باقى مى ماند. (4)

ص: 25

عمره محرم كند، ولىّ اگر او را محرم كرد بايد وظائف و اعمال را مطابق آنچه در مناسك ذكر شده انجام دهد. وگرنه در بعضى صور، طفل در احرام باقى مى ماند و تا تدارك نكند نمى تواند ازدواج نمايد.

مسأله 9- انجام حج براى كودك مميّز مستحب وصحيح است اگر چه ولىّ او اذن ندهد. (1)* البته براى تصرف در اموالش اذن ولىّ لازم است.

مسأله 10- مستحب است ولىّ كودك غيرمميّز اورامحرم كندبه اين صورت كه لباس احرام به او بپوشاند و نيت كند كه اين طفل را محرم مى كنم براى حج، يا اين طفل را معتمر ميكنم به عمره تمتع و اگر مى شود تلبيه را به او تلقين كند و الّا خودش به عوض او بگويد.

مسأله 11- قدر متيقن از ولىّ در اين امر نسبت به كودك غير مميز ولىّ شرعى است مانند پدر يا جدّ و مادر نيز در اينجا ملحق به ولىّ شرعى است. (2)

مسأله 12- بعد از آنكه كودك محرم شد يا او را محرم كردند بايد ولىّ، او را از محرمات احرام باز دارد و اگر مميز نيست خود ولىّ او را از محرمات حفظ كند. (3)

مسأله 13- بعد از اين كه كودك محرم شد، اگر محرمات احرام را به جا آورد يا ولىّ، او را از آنها باز نداشت كفّاره ندارد (4) مگر در صيد كه كفّاره بر ولىّ است. (5)*

مسأله 14- گوسفند قربانى كودك (6) بر عهده ولىّ اوست. (7)

ص: 26

مسأله 15- بر ولىّ كودك لازم است او را وادار كند تا تمام اعمال حج و عمره را بجا آورد. (1)

سوم: حرّيت كه به دليل عدم ابتلاء غالب مردم از توضيح آن صرف نظر شد.

چهارم: استطاعت از جهت مال و صحت بدن و توانائى و باز بودن راه، آزادى آن و وسعت وقت و كفايت آن.

ص: 27

را تهيه كند، داشته باشد.

مسأله 18- كسى كه استطاعت مالى ندارد اگر ضروريات زندگى يا پول آنها را در حج صرف كند از حجةالاسلام كفايت نمى كند. (1)

مسأله 19- اگر ترك ازدواج موجب مشقّت (2) يا ناراحتى در زندگى وى (3) شود در صورتى شخص مستطيع است كه علاوه بر مخارج حج، مصارف ازدواج را هم داشته باشد. (4)

مسأله 20- كسى كه از ديگرى طلب دارد و بقيه شرائط استطاعت را نيز دارا است در موارد ذيل مستطيع است و بايد به حج برود:

1) اگر وقت طلب او رسيده ياحالّ است ومى تواند بدون واقع شدن درحرج و مشقت از راه مشروعى طلب خود را وصول كند در اين صورت مستطيع است و بايد به حج برود.

2) اگر وقت طلب او نرسيده ولى مديون خود مى خواهد بدهى اش را بپردازد يا با مطالبه حاضر به پرداخت مى شود و در مطالبه محذورى ندارد. (5)

ص: 28

3) هر گاه بتواند طلب خود را به ديگران بفروشد، بمقدارى كه پول آن ولو با ضميمه ساير اموالش وافى به حج باشد و در اين كار مشقتى (1) بر او نيست.

مسأله 21- استطاعت به قرض حاصل نمى شود (2) مگر آنكه (3) قدرت پرداخت آن را بدون مشقت بعد از حج داشته باشد.

مسأله 22- بدهى مدت دارى كه اطمينان از اداى آن در وقتش هست مانع استطاعت نيست و نيز دَينى كه وقت اداء آن رسيده لكن طلبكار راضى به تأخير آنست و در غير اين دو صورت حج واجب نيست. (4)

مسأله 23- داشتن پول قربانى در تحقق استطاعت شرط نيست (5) بنابراين كسى كه ساير مخارج حج را دارد مستطيع مى باشد و بجاى قربانى روزه مى گيرد.

مسأله 24- كسى كه خمس و زكات بر مالش يا بر ذمه اش تعلّق گرفته است (6) در

ص: 29

صورتى مستطيع است كه علاوه بر آن مقدار مخارج حج را نيز داشته باشد. (1)

مسأله 25- تحصيل مقدماتى كه سفر حج متوقف بر آنهاست مانند تهيه گذرنامه، ويزا، وديعه و مانند اينها واجب است و هزينه اين امور جزء استطاعت مى باشد بنابراين اگر استطاعت اين نحو مخارج را نداشته باشد مستطيع نيست.

مسأله 26- بالا بودن هزينه هاى سفر حج مانند اجرت ماشين و هواپيما و قيمت اجناس در سال استطاعت دليل بر جواز تأخير حج نمى شود (2) و بايد در همان سال استطاعت به حج برود مگر (3) آنكه به قدرى بالا باشد كه موجب حرج و مشقت در زندگانى شود. (4)

مسأله 27- اگر شخصى زايد بر ضروريات زندگى و نيازهاى معيشت، مالى دارد كه مى تواند با فروش آن مصارف حج را تأمين كند مستطيع است و بايد حج برود هر چند كه بواسطه ى نداشتن مشترى به كمتر از قيمت معمولى بفروشد مگر اين كه فروش به اين نحو موجب حرج و مشقت (5) براى او شود (6).

مسأله 28- اگر شك كند مالى كه دارد به اندازه استطاعت است يا نه واجب است كه تحقيق كند و فرقى نيست در وجوب تحقيق، ميان آن كه مقدار مال خود يا مقدار مخارج

ص: 30

حج را نداند. (1)

مسأله 29- اگر اعتقاد دارد كه مستطيع نيست و به قصد انجام وظيفه اى كه فعلًا دارد حج بجا آورد و بعد از اعمال يا در اثناى آن معلوم شود مستطيع بوده حج او صحيح و كفايت از حجة الاسلام مى كند هر چند تصور مى كرده حجش استحبابى است.

مسأله 30- كسى كه در راه حج براى خدمت اجير شود، به اجرتى كه با آن مستطيع ميشود حج بر او واجب مى شود هر چند اجير شدن بر او واجب نبوده، ولى بعد از آن مستطيع مى شود و بايد حج بجا آورد.

مسأله 31- كسى كه براى حج نيابى اجير شد و بعد در همان سال استطاعت مالى پيدا كرد، سه صورت دارد:

اول: براى همان سال اجير شده و استطاعت به سبب اجاره حاصل شده باشد كه در اين صورت بايد حج نيابى را بجا آورد و چنانچه استطاعت او باقى ماند حج خودش را در سال بعد انجام دهد. لكن اگر براى خودش حج به جا آورد حج او صحيح است ولى به خاطر مخالفت با اجاره معصيت كرده است.

دوم: براى همان سال اجير شده و استطاعت از راه ديگرى حاصل شده. (2) در اين صورت اجاره باطل است. (3) و بايد براى خودش حج انجام دهد.

سوم: اجاره مقيد به سال معينى نبوده و بعد از آن استطاعت مالى پيدا كرد كه بايد حج خود را مقدم بدارد. (4) حتى اگر استطاعت به سبب مال الاجاره حاصل شده باشد. (5)

ص: 31

مسأله 32- شرط است در استطاعت كه مخارج عائله اش را تا برگشت از حج، داشته باشد هر چند عائله واجب النفقه او نباشند. (1)*

مسأله 33- كسى كه واجد شرائط حج باشد و فرزند و نوه اى دارد كه نياز به همسر دارد كه اگر ازدواج نكند به حرام مى افتد حج خودش مقدم است مگر اين كه ازدواج شان از مخارج عرفى (2) او محسوب شود و ترك تزويج آنها براى اين شخص حرجى باشد. (3) و با صرف مال نتواند هم براى او همسر بگيرد و هم حج برود در اين صورت حج بر او واجب نيست.

مسأله 34- با وجوه شرعيه، مثل سهم امام عليه السلام و سهم سادات و منافع آنها شخص مستطيع مى شود (4) واگر حج بجا آورد كفايت از حجة الاسلام مى كند.

مسأله 35- شرط است در استطاعت، رجوع به كفايت يعنى به واسطه رفتن به حج فقير يا فقيرتر از قبل نگردد بنابراين اگر وضع زندگى او بواسطه رفتن به حج تفاوتى نكند حج بر او واجب مى شود. (5)

ص: 32

مسأله 36- زن اگر شوهرش از دنيا رفته است، نمى تواند مخارج حج را از اموال اطفال صغير خود بردارد و در صورتى كه سهم ارث خودش براى حج كافى بوده و ساير شرائط را دارد مستطيع است و بايد حج بجاآورد.

مسأله 37- اگر چند نفر در مالى شريك باشند در صورتى كه سهم هر كدام وافى به هزينه هاى حج باشد او مستطيع است با داشتن ساير شرائط استطاعت مانند پدرى كه با فرزندانش درآمدشان را يكجا ريخته و خرجشان را از آن بر مى دارند بنابراين اگر مجموع سهام وافى به حج بعض شركاء باشد هيچكدام مستطيع نيستند.

مسأله 38- كسى كه سرمايه يا ابزار كارى دارد كه اگر مقدارى از آن را كه وافى به هزينه هاى حج است بفروشد مى تواند با باقيمانده آن بدون زحمت زندگى كند از نظر مالى مستطيع است. (1)

مسأله 39- كسى كه ملكى دارد كه قيمت آن وافى به هزينه هاى حج است و الآن ملك درآمد ندارد لكن صاحب آن اطمينان دارد كه وقتى ملك درآمد پيدا كند او هم از كار افتاده شده و بايد از درآمد آن امرار معاش كند و به غير از آن درآمد ديگرى نخواهد داشت مستطيع نيست.

مسأله 40- اگر كسى منزل گران قيمتى دارد و در صورتى كه آن را بفروشد و منزل ارزانتر بخرد و با تفاوت آن بتواند به حج برود، چنانچه منزلى كه دارد زايد بر شؤون او نباشد (2) لازم نيست آن را بفروشد (3) و با اين فرض مستطيع نيست و اگر زائد بر شؤون او باشد، با وجود ساير شرائط، مستطيع است. (4)

ص: 33

مسأله 41- اگر كسى زمين يا چيز ديگرى را بفروشد و قصدش اين باشد كه منزل مسكونى تهيه كند در صورت نياز به منزل مسكونى مستطيع نمى شود هر چند (1) پولى كه بدست آورده براى مخارج حج كافى باشد.

مسأله 42- هر گاه زنى با كسب مى تواند مخارج خويش را متكفل شود و مخارج حجش را نيز دارد و در صورت رفتن او به حج، شوهرش براى مخارج به زحمت مى افتد، اگر به زحمت افتادن شوهر، موجب حرج براى زن نباشد (2) مستطيع است و بايد به حج برود و به زحمت افتادن شوهر مانع استطاعت زن نمى شود.

مسأله 43- كسى كه در محل خودش مستطيع نيست، واجب نيست به حج برود هر چند استطاعت حج ميقاتى را داشته باشد، ولى اگر رفت و وقتى به ميقات رسيد استطاعت حج از آنجا را با همه شرايط ديگر از جمله رجوع به كفايت (3) به معنائى كه گذشت را داشت مستطيع مى شود و كفايت از حجة الاسلام مى كند.

مسأله 44- خدمه و روحانيون كاروانهاى حج كه همراه كاروان به سفر حج مى روند اگر ساير شرائط استطاعت را دارند و انجام حج تفاوتى در زندگى آنان ايجاد نمى كند.

مستطيع هستند و بايد حجة الاسلام بجا آورند (4) و در غير اين صورت حج آنان استحبابى

ص: 34

است و چنانچه بعداً مستطيع شدند بايد حج بجا آورند.

مسأله 45- زنى كه مهريه اش وافى براى مخارج حج هست و آن را از شوهر خود طلبكار است اگر شوهرش تمكن از اداى آن را ندارد، زن حق مطالبه نداردو مستطيع نيست و اگر تمكن دارد و مطالبه آن براى زن مفسده اى ندارد، با فرض اين كه شوهر نفقه و مخارج زندگى زن را مى دهد لازم است زن مهريه را مطالبه كند و به حج برود و چنانچه براى او مفسده دارد مثل اين كه ممكن است مطالبه به نزاع(1)

و طلاق منجر شود كه براى زن مفسده دارد، مستطيع نشده است.

مسأله 46- كسى كه براى حج نيابى اجير شد و بعد در همان سال استطاعت مالى پيدا كرد سه صورت دارد: اول: براى همان سال اجير شده و استطاعت به سبب اجاره حاصل شده باشد كه در اين صورت بايد حج نيابى را به جا آورد و چنانچه استطاعت او باقى ماند حج خودش را در سال بعد انجام دهد. لكن اگر براى خودش حج به جا آورد حج او صحيح است ولى به خاطر مخالفت با اجاره معصيت كرده است. دوّم: براى همان

ص: 35

سال اجير شده و استطاعت از راه ديگرى حاصل شده (1) در اين صورت اجاره باطل است (2) و بايد براى خودش حج انجام دهد. سوّم: اجاره مقيّد به سال معينى نبوده و بعد از آن استطاعت مالى پيدا كرد كه بايد حج خود را مقدّم بدارد (3) حتى اگر استطاعت به سبب مال الاجاره حاصل شده باشد. (4)

مسأله 47- مسلمين بعضى كشورهاى غيراسلامى كه براى تشرّف به حج بايد مبلغ زيادى به حكومت بپردازند، اين پول جزء هزينه سفر حج آنان مى باشد (5) و با داشتن آن و ساير شرائط مستطيع مى شوند (6) اگرچه اين پول صرف در تقويت حكومت غيراسلامى گردد (7) و بنابراين حج برايشان واجب و مجزى از حجةالاسلام مى باشد.

مسأله 48- اگر براى امورى مانند زيارت مشاهد مقدسه سوريه و امثال آن ثبت نام كرد و بعد از آن استطاعت مالى براى حج پيدا كرد در صورتى كه واجد شرايط باشد واجب است به حج برود.

ص: 36

مسأله 49- اگر به شخصى كه هزينه هاى حج را ندارد گفته شود حج بجا آور و مخارج تو و عائله ات (1) بر عهده من حج بر او واجب مى شود به شرط (2) اين كه اطمينان به وفا و عدم رجوع باذل داشته باشد و اين حج را بذلى مى گويند و در آن رجوع به كفايت شرط نيست بلى اگر قبول بذل و رفتن به حج موجب اخلال در امور زندگى او شود (3) واجب نمى شود.

مسأله 50- اگر مقدارى از مصارف حج را داشته باشد و بقيه را به او بذل كنند استطاعت او استطاعت مالى است (4) و شرائط استطاعت مالى مثل رجوع به كفايت در او شرط است.

مسأله 51- اگر مالى كه وافى به مصارف حج است به او ببخشند سه صورت دارد:

اول: مال را به او مى بخشند براى اين كه حج به جا آورد كه در اين صورت بايد قبول كند و حج بجا آورد. (5)

دوم: به او اختيار دهند كه مال را در حج يا در غير آن صرف كند كه در اين صورت نيز قبول واجب است.

سوم: مال را به او ببخشند و هيچ نامى از حج نبرند كه در اين صورت قبول

ص: 37

واجب نيست. (1)

مسأله 52- باذل مى توانداز بذلش رجوع كند ولى اگر در بين راه باشد بايد نفقه بازگشت را بدهد (2) و اگر بعد از احرام رجوع كند (3) بايد نفقه اتمام حج را نيز بدهد. (4)*

مسأله 53- پول قربانى در حج بذلى بر عهده باذل است (5) پس اگر پول قربانى را بذل نكند حج واجب نمى شود (6) مگر در صورت وجود شرايط ديگر استطاعت.

مسأله 54- در حج بذلى كفارات بر عهده باذل نيست. (7)*

مسأله 55- در مواردى كه نهاد يا ارگانى شخصى را به حج بفرستد بدون اين كه او

ص: 38

را ملزم به كارى نمايد با فرض مشروعيت، حج او حج بذلى است.

مسأله 56- كسى كه استطاعت مالى ندارد و توانايى انجام حج را نيز حتى در آينده ندارد چنان چه مخارج حج به او بذل شود واجب نيست قبول نمايد و براى حج نائب بگيرد.

ص: 39

مسأله 61- هر گاه كسى وصيت به حج بلدى را پذيرفته و اكنون خود از هر جهت استطاعت پيدا كرده جز استطاعت طريقى، و راهى براى سفر حج ندارد جز، استفاده از فيش وصيت كننده بايد حج از طرف ميت را انجام دهد. (1)

مسأله 62- هرگاه پدرى ثبت نام كرده و فوت نموده و به يكى از فرزندان كه مستطيع است وصيت كرده باشد كه از طرف او حج به جا آورد اگر راه براى پسر باز نبوده و از جهت نوبت پدر و نيابت از او راه برايش باز شده بايد براى پدرش حج به جا آورد، (2) مگر اين كه تبرعاً و بدون اجاره به نيابت پدر آمده باشد كه در اين صورت مستطيع شده و بايد براى خودش حج به جا آورد. (3)

ص: 40

واجب نيست.

مسأله 65- كسى كه حج بر او مستقر نشده چنانچه بعد از حصول استطاعت براى حج ثبت نام كرد ولى بعد از آن احتياج به پول سپرده شده پيدا كرد مى تواند پول خود را پس بگيرد. (1) و مستطيع نيست اگر چه در همان سال يا سالهاى بعد قرعه به نام او اصابت نمايد.

مسأله 66- كسى كه براى حج ثبت نام كرده اگر ساير شرايط استطاعت را دارد نمى تواند نوبتش را به شخص ديگرى مانند همسرش واگذار نمايد ولى اگر نوبتش را به ديگرى داد حج ديگرى صحيح است.

ص: 41

توانايى بدنى اميدى ندارد حج را ولو در سالهاى آينده بجا آورد بايد نايب بگيرد (1) و وجوب آن فورى است و چنانچه نايب گرفتن متوقف بر حفظ آن مال باشد حفظ آن لازم است.

مسأله 70- اگر از نظر مالى استطاعت دارد ولى هنوز از طرف دولت وقتى براى ثبت نام اعلام نشده و راه مشروع ديگرى نيز ندارد چنانچه بداند كه در همين سال ثبت نام خواهد شد (2) حق ندارد در مال تصرف نموده و خود را از استطاعت بيندازد و در غير اين صورت مستطيع نيست و نگهدارى آن مال لازم نيست. (3)

ص: 42

مسأله 72- اگر شخصى نذر كند كه در روز عرفه كربلاى معلّى يا يكى از مشاهد ديگر را زيارت كند چنانچه مستطيع بوده يا در همان سال نذر مستطيع شود نذرش (1) منحل است و عمل به آن واجب نيست و مخالفتش كفاره ندارد بلكه بايد به حج برود.

ص: 43

نمى كند مگر در مورد مريض يا پير به شرحى كه گذشت.

مسأله 79- كسى كه مستطيع است نبايد از طرف ديگرى براى حج نايب شود و يا حج استحبابى بجا آورد ولى اگر حج نيابى و استحبابى بجا آورد صحيح است. (1)*

ص: 44

نيست، و چنانچه در آن سال استيجار ممكن نباشد مگر از بَلَد لازم است (1) از بلد اجير بگيرند و از اصل تركه خارج مى شود (2) و همچنين اگر در آن سال از ميقات نتوانند اجير بگيرند مگر به زيادتر از اجرت متعارف، لازم است اجير بگيرند و تأخير نياندازند (3) و اگر وصى يا وارث اهمال كنند و تأخير بيندازند و تركه از بين برود ضامن اند بلى اگر ميت تركه نداشته باشد بر وارث حج او واجب نمى شود.

مسأله 83- كسى كه در حال حيات همه شرائط استطاعت را داشته باشد و به حج نرفته تا از دنيا رفته است هزينه حج او از اصل تركه خارج مى شود هر چند معاش زن و فرزندان او از درآمد همين تركه تأمين شود و در ورثه صغار باشد و چنانچه وصيت نكرده باشد هزينه حج ميقاتى از اصل تركه خارج مى گردد.

مسأله 84- كسى كه بعد از حصول استطاعت و وجوب حج از دنيا رفته اگر سال اول استطاعت او بوده حج از عهده او ساقط است و ورثه نيز تكليفى ندارند. (4) و اگر حج قبلًا بر اومستقر شده چنانچه بعداز احرام ودخول حرم از دنيارفته از حجةالاسلام كفايت مى نمايد و در غير اين صورت بايد از اصل تركه او برايش نائب بگيرند و حج ميقاتى كافى است. (5)

ص: 45

مسأله 85- در نائب امورى شرط است:

1- بلوغ در حج واجب

2- عقل

3- ايمان (يعنى اعتقاد به امامت دوازده امام عليهم السلام)

4- معرفت نائب به افعال و احكام حج ولو با ارشاد كسى در حال عمل.

5- ذمه نائب، مشغول به حج واجبى (1) در آن سال نباشد. (2)

6- در ترك بعض افعال (3) حج معذور نباشد، البته اگر بعداً عذرى پيدا شد كه با انجام وظيفه معذور حج صحيح است نيابت او نيز صحيح مى باشد. (4) هرچند عذر قبل از احرام عارض شده باشد.

ص: 46

مسأله 86- ايمان نائب در نيابت در اجزاء معتبر است و فقط در ذبح تفصيلى است كه خواهد آمد.

مسأله 87- لازم است اطمينان حاصل شود كه نائب عمل را انجام مى دهد، (1) و در صورت شك در صحت، حكم به صحت مى شود و نائب گرفتن صحيح است هرچند شك او قبل از عمل باشد.

مسأله 88- در منوب عنه امورى شرط است:

اول: اسلام (2)

دوّم: در حج واجب شرط است كه منوب عنه فوت شده باشد و يا اگر زنده است خودش از جهت عذرى نتواند حج برود (3) كه تفصيل آن در مسائل گذشته بيان شده است.

مسأله 89- در منوب عنه بلوغ و عقل شرط نيست. (4)*

مسأله 90- نيابت زن از مرد و بالعكس صحيح است.

مسأله 91- كسى كه تاكنون به حج نرفته و مستطيع نيست مى تواند از طرف ديگرى نائب شود.

ص: 47

صحيح نمى باشد. (1)

مسأله 94- كسانى كه مانند خدمه كاروانها بايد نيمه شب از مشعرالحرام براى انجام كارهاى لازم يا همراه ضعفاء به منى بروند با توجه به اين كه از معذورين هستند نيابت آنان صحيح نيست، (2) مگر اين كه بتوانند براى درك مسمّى وقوف اختيارى به مشعر برگردند يا عذر آنان طارى باشد. (3)

مسأله 95- كسى كه در وقت اجاره از معذورين نبوده و در شب عيد با غفلت از لزوم وقوف اختيارى بعنوان راهنما با زنها و مريضها وقوف اضطرارى نموده و به منى رفته است، (4) حج نيابى او صحيح است.

مسأله 96- افرادى كه شب دهم بايد با زنها و ضعفاء همراهى كنند و به منى بروند اگر با جهل به مسأله شرعى نائب شوند نيابت آنهاصحيح نيست وازمنوب عنه كفايت نمى كند. (5)

مسأله 97- منظور از معذورى كه نمى تواند در حج نائب شود كسى است كه نتواند اعمال اختيارى حج را انجام دهد. (6)

ص: 48

مسأله 98- كسى كه قرائت نمازش صحيح نيست و نمى تواند آن را تصحيح نمايد از معذورين است و نبايد نائب شود و چنانچه به نيابت از غيرمحرم شود نيابت او باطل است (1) ولى بايد عمل را تمام نمايد، و اگر مى تواند قرائتش را تصحيح كند نيابتش صحيح است و بايد قرائت خود را تصحيح نمايد. (2)

مسأله 99- نيابت شخص معذور صحيح نيست و كفايت از منوب عنه نمى كند خواه مستنيب و منوب عنه در هنگام نيابت بدانند كه او معذور است يا ندانند.

مسأله 100- كسى كه به ناچار بايد در بين عمره و حج تمتع از مكه خارج گردد از معذورين نيست و مى تواند از غير نيابت نمايد.

مسأله 101- نائب گرفتن كسى كه به جهت ضيق وقت قادر بر انجام حج تمتع نيست و وظيفه او عدول به افراد است براى كسى كه وظيفه او حج تمتع است صحيح نيست ولى اگر در سعه وقت او را به نيابت گرفت و بعد وقت ضيق شد نائب به حج افراد عدول مى كند و اين حج از منوب عنه مجزى است.

مسأله 102- كسى كه زمان كافى براى حج تمتع را دارد ولى احتمال قوى مى دهد كه بعداً نتواند اعمال را بنحو عادى انجام دهد و ممكن است حج تمتع را مبدّل به افراد كند مى تواند نائب شود و اگر وظيفه او عدول به افراد شد و حج افراد بجاآورد از منوبٌ عنه كفايت مى كند. (3)*

ص: 49

مسأله 103- ذمه منوب عنه فارغ نمى شود مگر به اين كه نائب عمل را صحيحاً انجام دهد بلى اگر نائب بعد از احرام و دخول حرم بميرد (1) مجزى از منوب عنه است. (2)* و در اين حكم بين حجةالاسلام و غير آن و نيز بين نيابت تبرعى و اجاره فرقى نيست.

ص: 50

وظيفه خودش و كيفيت ذكر شده بشود.

مسأله 110- كسى كه اجير شده براى حج تمتع، مى تواند اجير ديگرى شود براى طواف يا ذبح يا سعى يا عمره مفرده بعد از عمل حج، چنانچه مى تواند براى خودش طواف و عمره مفرده به جا آورد.

ص: 51

مسأله 113- كسى كه در نائب گرفتن از طرف ديگرى اختيار دارد مى تواند براى او نائب بگيرد خواه اختيار او در خصوص مورد نيابت باشد و يا به نحو مطلق كه شامل نائب گرفتن نيز بشود اما اگر در خصوص اموال اختيار تام دارد كفايت نمى كند. (1)

مسأله 114- كسى كه حج بر او مستقر شده لكن قبل از احرام و شروع در اعمال ديوانه شده تا زنده است نمى شود براى او نائب گرفت و يا تبرعاً براى او حج به جا آورد.

و اگر عاقل نشد تا از دنيا رفت بايد از تركه او برايش نائب بگيرند.

ص: 52

نبوده و نيت حجةالاسلام كرده باشد. (1)

مسأله 118- بعد از اين كه شخص بر احرام صحيحى محرم شد بايد عملش را به همان نيت تمام كند و نمى تواند نيت خود را عوض كند يا دوباره با نيت ديگر محرم شود هرچند به نيت حج يا عمره استحبابى محرم شده باشد مثلًا اگر براى خود محرم شد نمى تواند نيت خود را به نيت نيابى عوض كند يا دوباره براى ديگرى محرم شود.

مسأله 119- در نيت، خطور لازم نيست پس اگر نائب بعد از احرام شك كند كه نيت نيابت كرده يا نه، اگر انگيزه او در حال احرام، نيابت بوده عمل را به نيابت انجام دهد، و اگر در داعى و انگيزه هم شك دارد بايد اعمال را به نيت اجمالى (همان نيت در احرام) تمام كند (2) و در نيابت به آن اكتفا نمى شود. (3)

مسأله 120- كسى كه خود در حال بجاآوردن حج و يا عمره است مى تواند در برخى اعمال مانند طواف و سعى از ديگران نائب شود.

مسأله 121- اگر نائب بعد از عمره تمتع از انجام حج عاجز شد نمى تواند بقيه اعمال را به ديگرى واگذار نمايد.

مسأله 122- در اجاره بر اعمال حج لازم نيست اجير و مستأجر از يكديگر سؤال كنند كه مقلّد چه كسى هستند و اجير مطابق تقليد خودش عمل مى كند. (4)*

ص: 53

مسأله 123- پدرى كه از دنيا رفته و يكى از فرزندان خود را براى نيابت حج از خود معين نموده چنانچه آن فرزند مستطيع شد هرچند با ارث پدر بايد حج خود را بجاآورد و بايد براى پدر نايب بگيرد يا بعداً براى پدر حج بجاآورد. (1)

مسأله 124- بعد از آن كه نائب عمل را به جا آورد، حج از معذور ساقط مى شود و لازم نيست خودش حج كند اگرچه عذرش برطرف شود (2)، و امّا اگر قبل از اتمام حج عذر برطرف شد چه قبل از احرام يا بعد، بايد خودش حج برود. (3)

مسأله 125- كسى كه حج بر او مستقر شده است ولى به هيچ وجه نمى تواند حج برود و اميد برطرف شدن مانع نيز وجود ندارد بايد براى حج نائب بگيرد.

مسأله 126- نيابت از طرف شخص زنده اى كه حج از قبل بر او مستقر شده و اكنون بجهت عدم توانايى مالى نمى تواند به حج برود صحيح نيست هرچند نيابت تبرعى باشد.

مسأله 127- حج به نيابت حضرت ولى عصر سلام اللَّه عليه وارواحنا له الفداء جايز است. (4)

مسأله 128- مستحب است از طرف ائمه معصومين عليهم السلام و همچنين از طرف خويشاوندان يا غير آنها تبرعاً حج به جا آورد چه زنده باشند و چه مرده و نيز طواف از

ص: 54

طرف آنها و غير آنها مستحب است به شرط آنكه در مكه نباشند يا معذور باشند.

مسأله 129- كسى كه براى حج اجير مى شود نمى تواند شرط كند براى طواف نساء (1) يا عمل ديگرى كه نيابت بر دار است نائب مى گيرم مگر براى ذبح كه اشكال ندارد.

ص: 55

مسأله 130- انجام حج براى كسى كه شرائط وجوب حج مثل بلوغ و استطاعت و مانند آن را ندارد و يا حج واجبش را انجام داده استحباب دارد بلكه مستحب است تكرار حج در هر سال و مكروه است 5 سال متوالى آن را ترك كند و مستحب است در وقت خارج شدن از مكه نيت برگشتن نمايد و مكروه است قصد برنگشتن داشته باشد. (1)

مسأله 131- كسى كه استطاعت مالى ندارد مستحب است قرض كند و به حج برود در صورتى كه مى تواند قرض را ادا كند.

مسأله 132- در وقت شروع به حج استحبابى يا بعد از انجام آن مى تواند ثواب آن را به ديگران هديه كند.

مسأله 133- كسى كه مال ندارد تا با آن حج به جا آورد مستحب است ولو با اجاره دادن خودش و نيابت از ديگرى به حج برود.

ص: 56

ضيق شد و حج خود را مبدّل به افراد كرد چنانچه اجاره بر انجام عمره و حج تمتع باشد استحقاق اجرت را نخواهد داشت و اگر اجاره بر تفريغ ذمه منوب عنه بوده (1) اجرت را مستحق خواهد بود.

مسأله 135- اگر اجير بعد از احرام و داخل شدن در حرم (2) بميرد چنانچه اجاره بر تفريغ ذمه منوب عنه باشد. (3) مستحق تمام اجرت مى باشد و اگر براى انجام اعمال حج اجير شده فقط نسبت به اعمالى كه انجام داده استحقاق اجرت دارد مگر اين كه اعمال را به نحوى انجام دهد كه در عرف گفته شود عمره و حج را انجام داده در اين صورت مستحق تمام اجرت است اگرچه بعض اعمال را كه مضرّ به صحّت حج نيست و محتاج به اعاده نيست نسياناً ترك كرده باشد. (4)*

مسأله 136- اگر اجير قبل از احرام و يا دخول حرم بميرد چنانچه اجاره بر تفريغ ذمه (5) منوب عنه باشد مستحق چيزى نخواهد بود (6) و اگر براى انجام اعمال اجير شده مستحق اجرت آنچه از اعمال حج انجام داده مى باشد و اگر مقدمات هم جزء اجاره باشد اجرت مقدماتى را هم كه انجام داده مستحق است. (7)

مسأله 137- شخصى كه در وقت اجير شدن براى حج يا عمره از معذورين نبوده و بعداً عذرى براى او پيش آمد و طبق وظيفه معذور عمل نمود عمل نيابى او صحيح و

ص: 57

مستحق تمام اجرت خواهد بود. (1)

مسأله 138- اگر شخص براى حج بلدى نائب شد و قصد داشت كه حج را از شهر خاصى بجاآورد چنانچه با غفلت از نيابت از آن شهر حركت كند لازم است برگردد. (2) و سفر حج را از آن شهر شروع كند ولى اگر بر نگشت حج نيابى او صحيح است و بالنسبه استحقاق اجرت دارد. (3)

ص: 58

حج سه قسم است: تمتع، قران (1)، افراد

مسأله 139- كسى كه مى خواهد حجةالاسلام انجام دهد چنانچه فاصله محل زندگى او با مكه (2) 48 ميل- 16 فرسخ (3)- يا بيشتر باشد بايد حج تمتع بجاآورد (مگر در بعض فروض كه وظيفه او بدل به افراد مى شود كه تفصيل آن خواهد آمد)

و در غير اين صورت بايد حج افراد يا قران بجاآورد امّا در غير حجةالاسلام بين اقسام سه گانه حجّ مخيّر است.

ص: 59

مانند حج تمتع است.

ص: 60

مسأله 141- دانستن اين اعمال ولو بطور اجمالى قبل از شروع در عمره و حج لازم نيست بلكه كافى است كه نيّت كند عمره تمتع را، يعنى عبادتى را كه خداوند بر او واجب كرده و همين طور حج تمتع را به نحوى كه واجب است بر او و كيفيت و تفصيل هريك را از رساله در وقت عمل ياد بگيرد و عمل كند، ولى يادگرفتن اجمالى آن بهتر و موافق احتياط است.

مسأله 142- در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست.

مسأله 143- اگر بعد از مشغول شدن به حج تمتع، شك كند كه عمره تمتع را بجاآورده يا نه، يا شك كند كه صحيح بجاآورده يا نه، اعتنا نكند و عملش صحيح است.

مسأله 144- اگر در هر يك از اعمال عمره يا حج شك كند بعد از آن كه وارد عملى كه مترتب بر آن است شده به شك خود اعتنا نكند چه شك او در انجام دادن عمل باشد و چه در صحت آن.

مسأله 145- عمره تمتع و حج تمتع بايد در يك سال واقع شوند، پس اگر در يك سال عمره تمتع بجا آورد و در سال ديگر حج تمتع صحيح نمى باشد.

مسأله 146- بايد عمره تمتع و حج تمتع، هر دو در ماه هاى حج واقع شود و ماه هاى حج: شوال و ذى قعده و ذى حجه است. پس اگر كسى در شوال يا ذى قعده عمره تمتع بجاآورد و در موقع حج، حج تمتع بجاآورد صحيح است. و اگر قبل از شوال بخواهد عمره تمتع بجاآورد صحيح نيست، اگرچه بعضى اعمال عمره قبل از شوال واقع شود و بقيه در شوال يا ساير ماه هاى حج.

ص: 61

بخش دوّم: اعمال عمره تمتع

ص: 62

ص: 63

1- احرام: احرام عمره تمتع بايد در محل خاصى كه (ميقات) ناميده مى شود انجام شود.

فصل اوّل: ميقات

براى احرام عمره تمتع پنج ميقات وجود دارد.

1- مسجد شجره كه آن را ذوالحليفه مى نامند و آن ميقات كسانى است كه از مدينه منوره به مكه مى روند.

مسأله 147- تأخير احرام از اين ميقات تا جحفه در صورت ضرورت جايز است مانند بيمارى.

مسأله 148- احرام بستن از داخل مسجد شجره لازم نيست بلكه از بيرون مسجد به طورى كه از محاذى آن از طرف راست يا چپ باشد كافى است (1) هرچند از داخل مسجد

ص: 64

مستحب است و در داخل مسجد فرقى بين قسمت قديمى و قسمتهاى توسعه يافته نيست.*

مسأله 149- جنب و حائض مى توانند در خارج مسجد به تفصيلى كه در مسأله قبل گذشت (1) محرم شوند و چنانچه بخواهند در داخل مسجد محرم شوند بايد در حال عبور باشد (به اين صورت كه از درى وارد و از درب ديگر خارج شوند) و اگر توقف كنند معصيت كرده اند هرچند احرام آنها صحيح است.

2- جحفه

مسأله 150- كسانى كه فعلًا از راه جده به مكه مى روند مى توانند از اين ميقات محرم شوند.

مسأله 151- ميقات در جحفه خصوص مسجد نيست و از هر جاى آن مى توان محرم شد.

3- وادى عقيق: كه اوائل آن را مسلخ و اواسط آن را غمره و اواخر آن را ذات عرق مى گويند كه محل احرام عامه است و آن ميقات كسانى است كه از راه عراق و نجد به

ص: 65

مكه مى روند.

4- قرن المنازل: و آن ميقات كسانى است كه از راه طائف به مكه مى روند.

5- يلملم: كه نام كوهى است و آن ميقات كسانى است كه از راه يمن به مكه مى روند.

ص: 66

مسأله 154- شخصى كه در مكه است اگر بخواهد عمره تمتع بجاآورد بايد به يكى از ميقات هاى پنجگانه برود و چنانچه به عللى از رفتن به ميقات معذور باشد لازم است به خارج حرم برود (1)* و از آنجا محرم شود و احرام از ادنى الحل كافى است.

مسأله 155- كسى كه وظيفه اش احرام در ميقات هاى معروفه است اگر در جاى ديگرى مانند جدّه محرم شود احرام او صحيح نيست و محرمات احرام بر او حرام نمى شود و در اين حكم فرقى بين عالم و جاهل و ناسى نيست.

مسأله 156- احرام در مواقيت يا ادنى الحل لازم نيست در مساجد اين اماكن واقع شود بجز مسجد شجره به تفصيلى كه گذشت.

مسأله 157- كسى كه در يكى از ميقات ها محرم شد مى تواند برخلاف جهت مكه از ميقات فاصله بگيرد و سپس با همان احرام از ميقات يا محاذى آن عبور كند مثل اين كه از مسجد شجره به مدينه برگردد و پس از يك يا چند روز از همان راه يا راه ديگر به مكه برگردد.

مسأله 158- كسى كه در يكى از ماه هاى قمرى عمره مفرده انجام داده در ماه ديگر نمى تواند بدون احرام از ميقات عبور كند.

مسأله 159- كسى كه قبل از رسيدن به ميقات ديوانه شد واجب نيست او را محرم كنند و ورود او بدون احرام به مكه مانعى ندارد.

مسأله 160- كسى كه براى احرام عمره تمتع به ميقات رفته اگر بعد از خروج از ميقات در بين راه متوجه شود كه تلبيه را نگفته يا نيت نكرده يا به جهت ديگر احرامش درست نبوده و بازگشت به ميقات براى او ممكن نيست مگر اين كه به مكه بيايد، بايد براى دخول مكه از ادنى الحل به نيت عمره مفرده محرم شود و عمره مفرده انجام دهد و براى احرام عمره تمتع بايد به يكى از مواقيت پنجگانه برود.

ص: 67

مسأله 161- احرام بستن پيش از رسيدن به ميقات جايز نيست و اگر احرام بست احرام او صحيح نمى باشد مگر با نذر كه مسائل آن خواهد آمد.

ص: 68

مسأله 166- اگر مستطيع از روى علم و عمد احرام را از ميقات تأخير بيندازد و بواسطه عذرى نتواند به ميقات برگردد و ميقات ديگرى در پيش نداشته باشد حج او باطل است و بايد سال ديگر حج بجاآورد. (1)

مسأله 167- كسى كه به واسطه فراموشى يا ندانستن مسأله يا عذر ديگر بدون احرام يا با احرام باطل از ميقات عبور كند چهار فرض دارد:

1- اين كه بتواند به ميقات برگردد به طورى كه به اعمال عمره برسد در اين فرض بايد به ميقات برود و در ميقات محرم شود هرچند داخل حرم شده باشد. (2)

2- اين كه نتواند به ميقات برگردد و هنوز داخل حرم نشده است در اين فرض از همانجا محرم مى شود و احتياط مستحب اين است كه هرقدر مى تواند به طرف ميقات برگردد و آنجا محرم شود. (3)

3- اگر داخل حرم شده و امكان بازگشت به ميقات را ندارد ولى مى تواند از حرم خارج شود بايد از حرم خارج شود و محرم شود.

4- اين كه داخل حرم شده و امكان بازگشت به خارج حرم را نيز ندارد در اين فرض بايد از داخل حرم محرم شود و احتياط مستحب اين است كه هرقدر مى تواند به طرف

ص: 69

خارج حرم برگردد و آنجا محرم شود.

مسأله 168- گرانى بيش از حدّ كرايه براى بازگشت به ميقات عذر محسوب نمى شود مگر موجب حرج باشد.

مسأله 169- زن حائض اگر به مسأله آگاه نبود و عقيده داشت كه نبايد از ميقات محرم شود و احرام نبست حكمش همان است كه در مسأله قبل گذشت. (1)

مسأله 170- اگر بدون احرام (2) از ميقات عبور كرد واجب است در صورت امكان برگردد و از آن ميقات محرم شود هرچند ميقات ديگرى هم در پيش داشته باشد. (3)

مسأله 171- كسانى كه براى عمره مفرده به مكه مشرف مى شوند بايد به يكى از مواقيت معروفه بروند و نمى توانند بدون احرام از ميقات عبور كنند و در صورت عبور (4) واجب است به ميقات برگردند و از آنجا محرم شوند و اگر نمى توانند در خارج از حرم محرم شوند.

ص: 70

مسأله 173- نذر براى احرام مثل ساير نذرها بايد با صيغه شرعيه انجام شود مثلًا در احرام عمره تمتع بگويد: للَّه علىّ أن احرم لعمرة التمتع من المدينة الطيبة و يا ترجمه آن را به زبان ديگر بگويد مانند اين كه به فارسى بگويد: براى خدا بر من است كه از مدينه طيبه محرم شوم براى عمره تمتع.

مسأله 174- نذر زن براى احرام بايد به اذن شوهر باشد مگر اين كه با حق او منافات نداشته باشد. (1) بنابراين اگر بدون اذن شوهر نذر كرد و قبل از ميقات محرم شد و با اين حال از ميقات گذشت احرامش باطل است. و حكم كسى را دارد كه بدون احرام از ميقات عبور كرده است.*

ص: 71

فصل دوّم: واجبات احرام

مسأله 175- واجبات در وقت احرام سه چيز است:

1- نيت 2- تلبيه 3- پوشيدن جامه احرام

«نيّت»

در نيت چهار امر معتبر است:

اوّل: قصد قربت.

دوّم: همزمان بودن نيت با شروع در احرام.

سوّم: تعيين عملى كه براى آن محرم مى شود كه حج است يا عمره و نوع آنها و قصد نيابت اگر احرامش نيابى است.

چهارم: بايد قصد انجام چيزى كه احرام را باطل مى كند نداشته باشد. (1)

مسأله 176- لازم نيست نيت احرام را بر زبان جارى كند يا در ذهن خود بگذراند.

مسأله 177- عمره و حج و تمام اجزاى آنها از عبادات است و بايد با نيت خالص براى خداوند تعالى بجاآورد.

مسأله 178- اگر حج را به نيت خالص به جا نياورد و به ريا و غير آن باطل كند بايد

ص: 72

سال ديگر عمره و حج را اعاده كند.

مسأله 179- اگر بعضى از اركان عمره يا حج را به نيت خالص نياورد و به ريا و غير آن باطل كند و نتواند آن را جبران كند، پس در عمره حكم بطلان عمره را دارد و در حج حكم بطلان حج را، ولى اگر محل جبران باقى است و جبران كرد، عملش صحيح مى شود، گرچه معصيت كار است.

مسأله 180- اگر به واسطه ندانستن مسأله يا جهت ديگر، به جاى نيت عمره تمتع، حج تمتع را قصد كرد، پس اگر در نظرش آن است كه همين عمل را كه همه بجا مى آورند او هم به جا آورد و گمان كرده جزء اول از دو جزء حج، اسمش، حج تمتع است ظاهراً عمل او صحيح است و عمره او تمتع است و بهتر آن است كه نيت را تجديد كند.

مسأله 181- اگر بواسطه ندانستن مسأله يا عذر ديگر گمان كند كه حج تمتع بر عمره تمتع مقدم است و نيت حج تمتع كند با اين قصد كه بعد از احرام به عرفات و مشعر برود و اعمال حج را انجام دهد و بعد از آن عمره انجام دهد احرامش باطل است و بايد در ميقات تجديد احرام كند و اگر از ميقات گذشته بر اساس آنچه در مسأله 166 و 167 گذشت عمل كند.

مسأله 182- كسى كه با وجود استطاعت خيال مى كرده مستطيع نيست و به نيت استحباب محرم شده چنانچه قصدش امتثال امرى بوده كه فعلًا متوجه به اوست، احرامش صحيح و براى حجةالاسلام واقع مى شود. (1)

مسأله 183- غيرمستطيع اگر به تصوّر اين كه مستطيع است به نيت انجام حجةالاسلام محرم شود احرامش صحيح نيست مگر اين كه قصدش امتثال امرى باشد كه فعلًا متوجّه اوست كه در اين صورت احرام او براى حج استحبابى واقع مى شود.

مسأله 184- كسى كه وظيفه اش عمره تمتع بوده و ندانسته به نيت عمره مفرده محرم شده چنانچه قصد انجام وظيفه فعلى را داشته و اشتباهاً آن را بر عمره مفرده تطبيق كرده احرامش براى عمره تمتع واقع مى شود و الا احرام عمره مفرده محسوب مى شود.

ص: 73

مسأله 185- كسى كه قبلًا حج واجب خود را انجام داده يا بدليل نداشتن شرائط استطاعت حج بر او واجب نيست و مى خواهد حج استحبابى انجام دهد اگر از روى ناآگاهى يا فراموشى در نيت احرام عمره، احرام عمره تمتع از حجةالاسلام را نيت نمايد احرامش صحيح است و براى حج مستحبى واقع مى شود.

مسأله 186- كسى كه احتمال مى دهد حجى كه در سالهاى قبل انجام داده صحيح نبوده يا مستطيع نبوده و فعلًا شرايط استطاعت را دارد و بخواهد احتياط كند مى تواند قصد امتثال مطلق امر متوجه به خود را كند و يا قصد حجة الاسلام احتياطى نمايد.

مسأله 187- خدمه اى كه بواسطه وظائفى كه دارند نمى توانند در عرفات و منى در حالت احرام باشند مى توانند براى ورود به مكه عمره مفرده انجام دهند و براى حج محرم نشوند ولى كسى كه مستطيع است نبايد اين كار را قبول كند و بايد عمره و حج تمتع بجاآورد.

مسأله 188- پس از اين كه شخص به طور صحيح براى حج يا عمره محرم شد نمى تواند احرام خود را به هم بزند و اگر لباس احرام را هم از تن درآورد و قصد بيرون آمدن از احرام را نيز بكند باز در احرام خود باقى است و محرمات احرام بر او حلال نمى شود و اگر كارى كه موجب كفاره است انجام دهد بايد كفاره بدهد.

مسأله 189- قصد ابطال عمره يا حج يا بعض اجزاء آن مبطل نمى باشد.

ص: 74

لَبَّيْكَ ذَا النَّعْماءِ وَ الْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ يا كَرِيمُ لَبَّيْكَ».

مسأله 191- واجب در لبيك بيش از يك مرتبه نيست ولى مستحب است تكرار آن و زياد گفتن آن هر چه مى تواند و براى هفتاد مرتبه گفتن ثواب زيادى ذكر شده است و لازم نيست آنچه را در حال احرام بستن گفته شد تكرار كند بلكه كافى است بگويد «لبّيك اللّهمّ لبّيك» يا تكرار كند «لبيك» را فقط.

مسأله 192- واجب است صحيح گفتن قدر واجب از لبيك را كه گذشت، همان طور كه صحيح گفتن تكبيرة الاحرام در نماز واجب است.

مسأله 193- اگر تلبيه را به قدر واجب كه ذكر شد، نداند بايد آن را ياد بگيرد و يا كسى او را در وقت گفتن تلقين كند، يعنى كلمه كلمه آن شخص بگويد و شخصى كه مى خواهد احرام ببندد دنبال او به طور صحيح بگويد.

مسأله 194- كسى كه لال است بايد با انگشت به تلبيه اشاره كند و زبانش را هم حركت دهد (1) و بهتر است نائب هم بگيرد.

مسأله 195- كسى كه به هر دليلى نمى تواند تلبيه را صحيح بگويد اگرچه با تلقين بايد به هر نحوى كه مى تواند بگويد و كفايت مى كند اگر عرفاً تلبيه بر آن صدق كند، و الّا بنابر احتياط علاوه بر آنچه مى تواند، ترجمه تلبيه را بگويد و اگر اصلًا نمى تواند بگويد اكتفا به ترجمه، خالى از وجه نيست.

مسأله 196- اگر نتواند ياد بگيرد يا وقت ياد گرفتن نداشته باشد و با تلقين هم نتواند

ص: 75

بگويد حكم مسأله قبل را دارد.

مسأله 197- تأخير تلبيه واجب از ميقات جايز نيست و اگر تأخير انداخت محرم نشده كه حكم آن در مسأله 166 و 167 گذشت.

مسأله 198- اگر كسى لبيك واجب را نگفت، چه به واسطه عذرى و چه بدون عذر، چيزهايى كه بر محرم حرام است بر او حرام نمى شود و اگر آنچه در احرام موجب كفاره مى شود به جا آورد كفّاره ندارد و همچنين اگر لبيك را به ريا باطل كند.

مسأله 199- اگر بعد از گفتن لبيك واجب در ميقات، شك كند كه نيّت عمره تمتع كرده يا نيت حج تمتع، بنا بگذارد كه نيت عمره تمتع كرده و عمره او صحيح است و همچنين اگر بعد از لبيك گفتن در روز هشتم كه بايد براى حج تمتع بگويد شك كرد كه لبيك را براى حج گفت يا براى عمره، بنا بگذارد كه براى حج تمتع گفته و حج او صحيح است. (1)

مسأله 200- ترجمه تلبيه واجب اين است كه بگويد: «اجابت مى كنم دعوت تو را خدايا. خدايا! اجابت مى كنم دعوت تو را، اجابت مى كنم دعوت تو را، شريكى نيست مر تو را، اجابت مى كنم دعوت تو را» و اگر كلمه «دعوت» را هم نگويد كفايت مى كند درمواردى كه بايد ترجمه را بگويد.

ص: 76

مسأله 202- كسى كه براى عمره مفرده محرم شده اگر از خارج مكه به سوى آن مى آيد هنگام داخل شدن به حرم لبيك را قطع نمايد و اگر از مكه براى احرام به خارج حرم رفته است هنگام مشاهده كعبه لبيك را قطع كند.

ص: 77

بدن لازم نيست مگر براى نماز و طواف.

مسأله 211- لباس احرام مى تواند از غير منسوج مانند پوست يا نمد باشد اگر عرفاً به آن جامه گفته شود.

مسأله 212- لازم نيست جامه احرام را هميشه در بر داشته باشد بلكه مى تواند آن را عوض كند و براى شستن، استحمام و مانند آن بيرون آورد ولى اگر جامه را عوض كرد افضل آن است كه براى طواف همان جامه اى را كه در آن محرم شده بپوشد.

مسأله 213- شخص محرم مى تواند براى حفظ از سرما و يا غرض ديگر بيش از دو جامه احرام بپوشد (1) مثل دو يا سه رداء و دو يا سه لنگ.

مسأله 214- محرم مى تواند براى آشكار نشدن عورت يا اغراض ديگر قطعه اى پارچه زير لنگ بسته آن را از ميان دو پا عبور دهد.

مسأله 215- وصل نمودن قسمتى از لباس احرام به قسمت ديگر با سنجاق و گيره و مانند آن جايز است (2)* و نيز گره زدن لباس احرام اشكال ندارد وليكن نبايد آنچه را لنگ قرار داده به گردن گره بزند ولى اگر از روى جهل يا فراموشى گره زد بايد بنابر احتياط فوراً آن را باز نمايد ولى اگر باز نكرد يا از ابتداء عمداً گره زد به احرامش ضرر نمى زند و چيزى بر او نيست.

ص: 78

نباشد بلى شرائط ذكر شده در دو جامه احرام در آن معتبر است حتى از حرير خالص نيز نباشد.

ص: 79

دهد آن اعمال باطل است و در صورتى كه امكان تدارك آنها با احرام صحيح نباشد نمى تواند حج تمتع بجاآورد و اگر وظيفه او حجةالاسلام بوده حج بر او مستقرّ مى شود.

مسأله 224- اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله احرام نبست يا احرامش را باطل انجام داد و با اين وجود اعمال عمره تمتع را بجاآورد چنانچه امكان تدارك آن اعمال را با احرام صحيح دارد بايد با رعايت آنچه در مسأله 167 گذشت محرم شود و اعمال را تدارك نمايد و اگر امكان تدارك وجود ندارد عمره او صحيح است خواه بعد از عمره (1)* متوجه شود يا در اثناء حج يا بعد از آن.

مسأله 225- اگر تلبيه احرام عمره تمتع را غلط بگويد حكم دو مسأله قبل را دارد.

ص: 80

است غسل را اعاده نمايد و بعد از اين غسل، اگر مكلف لباسى را پوشيد يا چيزى را خورد كه بر محرم حرام است باز هم اعاده مستحب است و اگر مكلف در روز غسل نمود از غسل تا آخر شب آينده كفايت مى كند و همچنين اگر غسل در شب نمود تا آخر روز آينده كافى است ولى اگر بعد از غسل و پيش از احرام به حدث اصغر محدث شد غسل را اعاده نمايد.

4- آن كه دو جامه احرام از پنبه باشد.

5- لباس احرام سفيد باشد.

6- احرام را به ترتيب ذيل ببندد:

در صورت تمكن بعد از فريضه ظهر و در صورت عدم تمكن بعد از فريضه ديگر. (1) و در صورت عدم تمكن از آن، بعد از شش يا دو ركعت نماز نافله، در ركعت اول بعد از حمد سوره توحيد و در ركعت دوم سوره جحد را بخواند و شش ركعت افضل است و بعد از نماز حمد و ثناى الهى را به جا آورد و بر پيغمبر و آل او صلوات بفرستد، آنگاه بگويد: «أللَّهُمَّ إنِّي أسْأَ لُكَ أنْ تَجْعَلَنِي مِمَّنِ اسْتَجابَ لَكَ، وَ آمَنَ بِوَعْدِكَ، وَ اتَّبَعَ أمْرَكَ، فَانِّي عَبْدُكَ، وَ في قَبْضَتِكَ، لا اوْقى إلَّا ما وَقيتَ، وَ لا آخُذُ إلَّا ما أعْطَيْتَ، وَقَدْ ذَكَرْتَ الْحَجَّ، فَأسْألُكَ أنْ تَعْزِمَ لِي عَلَيْهِ عَلى كِتابِكَ، وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِه، وَتُقَوِّيَنِي عَلى ما ضَعُفْتُ، وَ تُسَلِّمَ لِي مَناسكي في يُسْرٍ مِنْكَ وَ عافِيَةٍ، وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَفْدِكَ الّذي رَضِيتَ وَ ارْتَضَيْتَ وَ سَمَّيْتَ وَ كَتَبْتَ. أللَّهُمَّ إنِّي خَرَجْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعيدَةٍ، وَ أنْفَقْتُ مالِي ابْتِغاءَ مَرْضاتِكَ. أَللَّهُمَّ فَتَمِّمْ لِي حَجَّتِي وَ عُمْرَتِي. أللَّهُمَّ إنّي اريْدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إلَى الْحَجِّ عَلى كِتابِكَ، وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، فَانْ عَرَضَ لِي عارِضٌ يَحْبِسُنِي، فَخَلِّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي بِقَدَرِكَ الَّذي قَدَّرْتَ عَلَيَّ. أللَّهُمَّ إنْ لَمْ تَكُنْ حَجَّةً فَعُمْرَةً، أحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ عِظامِي وَ مُخّي وَ عَصَبِي مِنَ النِّساءِ وَ الثِّيابِ وَالطِّيْبِ، أبْتَغِي بِذلِكَ وَجْهَكَ وَ الدارَ الْآخِرَةَ».

ص: 81

7- هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد:

«الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي رَزَقَنِي مَا اواري بِهِ عَوْرَتي، وَ اؤَدِّي فِيْهِ فَرْضِي، وَ أعْبُدُ فِيْهِ رَبِّي، وَ أنْتَهِي فِيْهِ إلى ما أمَرَنِي، الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِي، وَ أردْتُهُ فَأعانَنِي وَ قَبِلَنِي وَ لَمْ يَقْطَعْ بِي، وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلَّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَ كَهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ مَلاذِي وَ رَجائي وَ مَنْجايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدَّتِي في شِدَّتِي وَ رَخائِي».

8- تلبيه ها را در حال احرام تكرار كند، خصوصاً در موارد ذيل:

الف: وقت برخاستن از خواب.

ب: بعد از هر نماز واجب و مستحب.

ج: وقت رسيدن به سواره.

د: هنگام بالا رفتن از تلّ يا سرازير شدن از آن.

ه: وقت سوار شدن يا پياده شدن.

و: آخر شب.

ز: اوقات سحر

زن حايض و نفساء (1) نيز اين تلبيه ها را بگويند. و شخص متمتع، تلبيه گفتن او در عمره مستمر خواهد بود تا آن كه خانه هاى مكه را ببيند و امّا تلبيه حج تا ظهر روز عرفه مستمر است. (2)

ص: 82

3- احرام بستن در جامه چركين و اگر جامه در حال احرام چرك شود بهتر است كه مكلف مادامى كه در حال احرام است آن را نشويد.

4- احرام بستن در جامه راه راه. (1)

5- استعمال حنا، (2) پيش از احرام، در صورتى كه اثر آن تا حال احرام باقى بماند.

6- حمام رفتن و اولى آن است كه محرم بدن خود را با كيسه و مثل آن نسايد.

7- لبيك گفتن محرم در جواب كسى كه او را صدا نمايد.

ص: 83

مسأله 227- نگاه كردن در آينه، به جهت زينت، حرام است و به غير اين جهت اشكال ندارد. (1)* و در اين حكم تفاوتى ميان زن و مرد نيست.

مسأله 228- نگاه كردن به آب صاف و اجسام صيقلى كه خاصيت آينه را دارد، اشكال ندارد. (2)*

مسأله 229- نگاه به اشيا از پشت شيشه اتاق يا عينك (3) و مانند آن مانعى ندارد و همچنين است نگاه در دوربين، حتى اگر در آن آينه باشد.

مسأله 230- بودن در مكانى كه در آن آينه هست و مى داند كه گاهى سهواً نگاهش به آن مى افتد اشكال ندارد، گرچه احتياط مستحب است كه آن را بردارد يا چيزى رويش بيندازد.

ص: 84

مسأله 231- نگاه كردن در آينه (1) كفاره ندارد ولى مستحب است بعد از نگاه، لبيك بگويد.

ص: 85

چند بار بپوشد كفاره متعدّد مى گردد.

مسأله 240- اگر از روى اضطرار لباسهاى متعدد بپوشد كفاره ساقط نمى شود. (1)

مسأله 241- اگر محرم چند قسم لباس دوخته بپوشد؛ مثل پيراهن و كت، بايد براى هر كدام يك كفاره بدهد حتى اگر آنها را داخل در هم كرده باشد و يكدفعه بپوشد. (2)

ص: 86

مسأله 248- در حكم سر است بعض سر، پس نبايد بعض سر را نيز بپوشاند. گوشها هم از سر محسوب مى شود اما صورت از سر نيست و پوشاندن آن عيبى ندارد.

مسأله 249- محرم مى تواند براى سردرد، دستمال به سرببندد و كفاره هم ندارد. (1)*

مسأله 250- گذاشتن سر روى بالش و مانند آن براى خوابيدن مانعى ندارد. ولى پوشاندن سر موقع خوابيدن جايز نيست و اگر بدون توجه يا از روى فراموشى پوشانيد واجب است آن را فوراً بردارد.

مسأله 251- اگر پارچه اى را روى چيزى بيندازد بنحوى كه بالاى سر باشد و سر را زير آن كند، مانعى ندارد و همينطور رفتن در پشه بند.

مسأله 252- اگر سر را شست نبايد با پارچه و حوله آن را خشك كند و بعض سر در حكم همه آن است. (2)

و اگر وقت نماز تنگ باشد و نتواند سر را براى مسح ولو با دست خشك كند احتياط جمع بين وضو با اين حال و تيمم است. (3)

مسأله 253- نبايد محرم (4) سر خود را زير آب فرو برد، حتى بعض سر را (5) بلكه جايز نيست زير مايع ديگرى مثل گلاب و سركه و غير آن هم فروببرد و لكن زير دوش رفتن مانعى ندارد.

مسأله 254- اگر عمداً و با علم به مسأله سر يا بعضى (6) از آن را بپوشاند بنحوى از انحا؛

ص: 87

كفاره آن يك گوسفند است اما پوشاندن بعض سر كفاره ندارد.

مسأله 255- اگر سر را پوشانيد و گوسفند را براى كفاره ذبح كرد و دوباره سر را پوشانيد بايد مجدداً كفاره بدهد (1) ولى اگر قبل از كفاره دادن چند بار سر را پوشانيد كفاره متعدد نمى شود. (2)*

مسأله 256- اگر محرم سر خود را با چيز دوخته اى كه پوشيدنش موجب كفاره است (مثل كلاه) بپوشاند، بايد دو كفاره بدهد (3) جز در صورت جهل و فراموشى.

مسأله 257- پوشانيدن سر از روى اضطرار ظاهراً كفاره دارد. (4)

ص: 88

مسأله 260- زن مى تواند كمى از اطراف صورت را مقدمتاً براى پوشش واجب نماز بپوشاند، لكن بعد از فراغ از نماز بايد آن را فوراً باز كند. (1)

مسأله 261- گذاردن دست بر روى صورت و همچنين گذاشتن صورت بر بالش و پوشاندن صورت هنگام خوابيدن مانعى ندارد.

مسأله 262- خشك كردن صورت با حوله و پارچه اگر تدريجاً و به نحوى باشد كه صورت پوشيده نشود مانعى ندارد. (2)*

مسأله 263- زن بايد مواظب باشد كه هنگام پوشيدن و يا درآوردن مقنعه و مانند آن صورتش پوشيده نشود (3). لكن اگر از روى علم و عمد پوشيده نشود مانعى ندارد.

مسأله 264- جايز است براى روى گرفتن از نامحرم چادر يا جامه را كه به سر انداخته پايين بيندازد تا محاذى بينى بلكه چانه و بلكه در صورت احتياج تا گردن، چيزى بر او نيست. (4)

مسأله 265- بهتر آن است كه آن چيزى را كه در موقع حاجت از سر پايين مى اندازد با دست يا چيز ديگر از صورت دور نگهدارد تا به صورت نچسبد. (5)*

مسأله 266- در پوشاندن صورت، به هر نحو كه باشد، كفاره نيست. (6)*

ص: 89

مسأله 267- استعمال عطرها مانند مشك، عود، عنبر و زعفران جايز نيست. (1) چه استعمال به بوييدن باشد يا خوردن يا ماليدن به لباس و بدن و همينطور پوشيدن لباسى كه بوى عطر مى دهد، گرچه قبلًا عطر به آن ماليده شده باشد.

مسأله 268- اگر در غذا و مانند آن چيز خوش بويى مانند زعفران باشد خوردن آن جايز نيست.

مسأله 269- بوييدن چيزهاى خوش بو حرام است و چنانچه ناچار به پوشيدن لباس يا خوردن غذايى كه بوى خوش مى دهد گردد، بايد بينى خود را بگيرد كه بوى خوش به آن نرسد.

مسأله 270- اجتناب از گلها يا سبزيهايى كه بوى خوش مى دهد لازم است مگر بعضى انواع صحرايى؛ مانند بومادران، درمنه و خزامى كه مى گويند خوش بوترين گلها است. (2)

مسأله 271- اجتناب از ميوه هاى خوش بو؛ مانند سيب و به، لازم نيست و خوردن و بوييدن آنها مانع ندارد (گرچه احتياط ترك آن است).

مسأله 272- بر محرم لازم نيست از بوى خوشى كه در كعبه است اجتناب كند.

مسأله 273- گرفتن بينى از بوى بد حرام است ولى فرار كردن از آن به تند رفتن مانعى ندارد.

مسأله 274- خريد و فروش عطرها اشكال ندارد ولى نبايد آنها را براى امتحان بو كند يا استعمال نمايد.

مسأله 275- استعمال شامپو و صابون و خمير دندان، اگر صدق بوى خوش كند،

ص: 90

جايز نيست (1).

مسأله 276- كفاره خوردن چيزى كه در آن بوى خوش به كار رفته، در صورتى كه از روى علم و عمد باشد، يك گوسفند است.

ص: 91

مسأله 285- حنا بستن در حال احرام، اگر زينت حساب شود، جايز نيست ولو قصد زينت نداشته باشد و در غير اين صورت مانعى ندارد و همينطور حنا بستن قبل از احرام مانع ندارد هر چند به قصد زينت باشد و اثرش تا زمان احرام باقى بماند.

مسأله 286- عينك زدن اگر (1) زينت نباشد اشكال ندارد، ولى اگر زينت محسوب شود جايز نيست. (2)

مسأله 287- پوشيدن زيور براى زن محرم به جهت زينت حرام است بلكه اگر زينت باشد حرمت آن بدون قصد زينت نيز خالى از قوت نيست. (3)

مسأله 288- زيورهايى را كه زن عادت به پوشيدن آن قبل از احرام داشته، لازم نيست براى احرام بيرون بياورد (4). ولى (5) نبايد آنها را به مرد (6) نشان دهد حتى به شوهر خود.

ص: 92

مسأله 292- خوردن روغنى كه در آن بوى خوش مثل زعفران نباشد مانعى ندارد.

مسأله 293- اگر در روغن بوى خوش نباشد ماليدن آن كفاره ندارد و اگر در آن بوى خوش باشد (1) كفاره اش يك گوسفند است هر چند از روى اضطرار باشد. (2)

ص: 93

گوسفند براى ناخن دستها و براى هر يك از ناخن هاى پا يك مد طعام بدهد و همچنين است اگر تمام ناخن پاها را بگيرد و ناخن دست ها را كمتر از ده ناخن بگيرد (1).

مسأله 301- اگر كسى كمتر از ده ناخن داشت و همه آنها را گرفت براى هر ناخن يك مد طعام بدهد. (2)

ص: 94

كه بايد به شش مسكين بدهد يا سه روز روزه بگيرد يا يك گوسفند قربانى كند و يك مد تقريباً ده سير است.

مسأله 307- كفاره زايل كردن موى سر، بدون ضرورت، يك گوسفند است. (1)

مسأله 308- كفاره ازاله موى زير هر دو بغل يا يك بغل يك گوسفند است. (2)

مسأله 309- ازاله مو از ديگرى، محرم باشد يا غير محرم، حرام است لكن كفاره ندارد. (3)

مسأله 310- اگر عمداً به سر يا ريش خود دست كشيد و يك مو يا بيشتر افتاد، بايد يك كف طعام صدقه بدهد. (4) هر چند التفات به افتادن مو نداشته باشد و حكم جدا شدن مو در موقع وضو و مانند آن گذشت.

ص: 95

مسأله 313- قرار گرفتن در سايه چيزى كه بالاى سر نباشد؛ مانند ديواره اتومبيل، مانعى ندارد. (1)*

مسأله 314- در حرمت زير سقف رفتن، تفاوتى ميان سواره و پياده نيست.

مسأله 315- حكم مزبور اختصاص دارد به سايه متحركى كه با انسان حركت مى كند؛ مثل چتر و سقف ماشين و مانند آن و شامل سايه هاى ثابت مانند پلها (2) و تونلها و پمپ بنزين نمى شود لذا عبور از زير آنها اشكال ندارد.

مسأله 316- نشستن در زير سقف، در حال طى منزل در شب و بين الطلوعين اشكال ندارد. (3)* بنابراين جايز است نشستن محرم در ماشينى كه سقف دارد و شب حركت مى كند.

مسأله 317- نظر به اين كه مسجد تنعيم جزو مكه شده و مكه منزل است، كسى كه از مسجد تنعيم براى عمره محرم شده است. مى تواند سوار ماشين سقف دار شود يا زير سايه ديگرى برود.

مسأله 318- كسانى كه در مسجدالحرام براى حج محرم مى شوند تا عرفاً در منزل و

ص: 96

مكه هستند و در حال سير براى خارج شدن از مكه نيستند مى توانند استظلال كنند. (1)

مسأله 319- سايه قرار دادن به غير سر، مانند شانه و ديگر اعضاى بدن مانعى ندارد.

مسأله 320- محرم به محض رسيدن به مكه مى تواند استظلال نمايد هر چند هنوز به محل سكونت نرسيده باشد.

مسأله 321- سايه قرار دادن براى عذرى مثل شدت گرما يا شدت سرما يا بارندگى اشكالى ندارد ولى كفاره ساقط نمى شود.

مسأله 322- اقوى كفايت يك گوسفند است در احرام عمره هر چند بيش از يك مرتبه سايه قرار داده باشد و يك گوسفند است در احرام حج هر چند بيش از يك مرتبه استظلال كرده باشد.

مسأله 323- كفاره سايه قرار دادن در حالِ طى منزل، يك گوسفند است؛ چه با عذر سايه قرار داده يا بدون عذر.

مسأله 324- اگر در اثر فراموشى يا ندانستن مسأله، سوار اتومبيل سقف دار شد و بعد از توقف اتومبيل و پياده شدن متوجه شد كفاره ندارد ولى اگر در حال حركت متوجه شد براى مقدارى كه تا زمان ايستادن اتومبيل بناچار زير سقف قرار دارد بايد كفاره بدهد. (2)

ص: 97

مسأله 327- اگر كسى عقد كند زنى را براى محرمى و محرم دخول كند، پس اگر هر سه عالم به حكم و موضوع باشند بر هر يك از آنها يك شتر كفاره است. و اگر دخول نكند كفاره نيست، و در اين حكم فرقى نيست بين آن كه زن و عاقد محلّ باشند يا محرم و اگر بعضى از آنها عالم باشند و بعضى جاهل بر عالم كفاره است.

مسأله 328- جايز نيست محرم در مجلس عقد ازدواج براى شاهد بودن حضور پيدا كند ولى جايز است (1)* براى انجام عقد ازدواج شهادت دهد.

مسأله 329- اگر زنى احرام بسته باشد و مردى كه محرم نيست او را به عقد خود درآورد، اين عقد باطل است و چنانچه زن عالم بوده، موجب حرمت ابدى نيز مى شود.

مسأله 330- خواستگارى در حال احرام جايز است، گرچه احتياط استحبابى در ترك آن است.

مسأله 331- رجوع كردن به زنى كه طلاق رجعى داده است مانعى ندارد.

ص: 98

مسأله 335- محرم نمى تواند زن خود را با شهوت لمس كند و كفاره اش يك گوسفند (1)* است اگر چه منى از او خارج نشود.

مسأله 336- اگر محرم با زن خود ملاعبه كند و منى از او خارج شود بايد يك شتر كفاره بدهد.

ص: 99

كفاره بپردازد و كفاره اش يك شتر است. (1)*

مسأله 340- اگر در احرام حج، قبل از وقوف در مشعرالحرام از روى علم و عمد جماع نمايد بايد حجش را تمام كند و در سال بعد دوباره حج بجاآورد، اگر چه حجش مستحبى بوده است و نيز بايد يك شتر كفاره بدهد و در صورت عجز از شتر يك گوسفند كافى است (2).

مسأله 341- اگر اين عمل بعد از وقوف به مشعرالحرام باشد لازم نيست دوباره حج بجا آورد لكن بايد همان كفاره را بدهد. مگر اين كه اين عمل بعد از شوط پنجم طواف نساء (3) باشد كه در اين صورت كفاره نيز ندارد اگر چه گناه كرده است.

مسأله 342- در احكام مذكور فرقى ميان زن و مرد نيست مگر آنكه مرد زن را مجبور به جماع كرده باشد كه در اين صورت بر زن چيزى نيست و كفاره او بر مرد است.

مسأله 343- اگر كسى از روى علم و عمد در عمره مفرده جماع نمايد (4) بايد يك شتر كفاره بدهد و اگر نمى تواند (5) يك گوسفند كافى است و چنانچه اين عمل پيش از سعى باشد بايد آن عمره را تمام كند و تا ماه قمرى (6) بعد در مكه بماند سپس به يكى از مواقيت

ص: 100

پنجگانه رفته (1) و احرام ببندد و عمره قبل را اعاده نمايد و اگر بعد از سعى باشد عمره اش صحيح است.

ص: 101

مسأله 349- بيرون آوردن خون از بدن خود براى محرم حرام است. (1) همچنين جايز نيست به مثل خاراندن بدن و مسواك نمودن(2)

خون بيرون آورد.

مسأله 350- بيرون آوردن خون از بدنِ ديگرى؛ مثل حجامت كردن او يا دندان او را كشيدن، حرام نيست.

مسأله 351- خون درآوردن از بدن در موارد ضرورت يا رفع ناراحتى؛ مثل حجامت براى درمان يا تزريقات يا بيرون آوردن خون دُمَل مانعى ندارد.

مسأله 352- خون درآوردن از بدن كفاره ندارد.

ص: 102

مسأله 356- در مقام ضرورت براى اثبات حقى يا ابطال باطلى قسم خوردن جايز است. (1)

مسأله 357- اگر مراد قسم خوردن نباشد بلكه قصدش اظهار محبت يا تعظيم باشد مثل اينكه بگويد (تو را به خدا زحمت نكشيد) اشكال ندارد.

مسأله 358- اگر در جدال راستگو باشد در كمتر از سه مرتبه چيزى بر او نيست ولى بايد استغفار كند و در سه مرتبه يا بيشتر (2) يك گوسفند كفاره بدهد مگر اينكه بعد از سه مرتبه كفاره داده باشد كه در اين صورت اگر سه مرتبه ديگر جدال كند بايد يك گوسفند ديگر كفاره بدهد. (3)

مسأله 359- اگر جدال و قسم خوردن بر دروغ باشد در همان مرتبه اول يك گوسفند كفاره بدهد و در مرتبه دوم يك گاو و در مرتبه سوم يك شتر بدهد. (4)

مسأله 360- اگر يكبار قسم دروغ خورد و كفاره داد سپس دوباره قسم دروغ خورد بعيد نيست (5) كفاره آن يك گوسفند باشد. (6)

ص: 103

مسأله 361- اگر در جدال به دروغ دو مرتبه جدال كرد و كفاره آن را داد و بعد يك مرتبه ديگر به دروغ جدال كرد (1) ظاهراً يك گوسفند كافى است. (2) و اگر بعد از ذبح كفاره دو مرتبه ديگر به دروغ جدال كرد كفاره دو مرتبه جدال كردن را دارد كه گذشت. (3)

ص: 104

مسأله 366- انداختن شپش و كك و نقل آنها از مكانى كه محفوظ است به جاى ديگرى از بدن كه ساقط شود و بيفتد يا به محلى كه در معرض افتادن است جايز نيست و اما نقل آنها به محل ديگرى از بدن كه در معرض افتادن نيست جايز است. (1)*

مسأله 367- بعيد نيست در كشتن يا نقل اين حشرات كفاره نباشد، ولى احتياط آن است كه يك كف از طعام صدقه بدهد، بله در قتل زنبور بايد چيزى از طعام صدقه بدهد. (2)

ص: 105

مسأله 374- پرندگان، جزو شكار صحرايى هستند و ملخ نيز در حكم شكار صحرايى است.

مسأله 375- كشتن ملخ براى محرم جايز نيست، بنابراين اگر از راهى بگذرد كه ملخ در آن است، چنانچه مى تواند راه خود را تغيير دهد و اگر نمى تواند بايد مواظب باشد ملخ ها را پايمال ننمايد ولى در صورت ناچارى و مشقت و عسر و حرج اشكال ندارد.

مسأله 376- هر شكارى كه حرام است جوجه و تخم آن نيز حرام است.

مسأله 377- نگهداشتن صيدى كه با خود آورده، حرام است، اگر چه خودش مالك آن باشد.

ص: 106

درخت است و اگر مقدارى از آن را قطع كند كفاره اش قيمت همان مقدار است.

مسأله 382- در قطع گياهان كفاره نيست بجز استغفار.

مسأله 383- شكار كردن حيوان صحرايى در حرم و كشتن آن جايز نيست و در اين حكم فرقى ميان محرم و غير محرم نيست.

ص: 107

وَعَلى كُلّ ضامِرٍ يَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ. اللّهُمَّ إنّي ارْجُو انْ اكُونَ مِمَّنْ اجابَ دَعْوَتَكَ، وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعيدَةٍ وَفَجٍّ عَميقٍ سامِعاً لِنِدائِكَ وَمُستَجِيباً لَكَ مُطيعاً لِأمْرِكَ وَكُلُّ ذلِكَ بِفَضْلِكَ عَليَّ وَاحْسانِكَ إِلَيَّ فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى ما وَفَّقْتَنِي لَهُ أبْتَغِيْ بِذلِكَ الزُّلْفَةَ عِنْدَكَ وَالْقُرْبَةَ إلَيْكَ وَالْمَنْزِلَةَ لَدَيْكَ وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبِي وَالتَّوْبَةَ عَلَيَّ مِنْها بِمَنِّكَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَحَرِّمْ بَدَنِي عَلَى النَّارِ وَآمِنِّي مِنْ عَذابِكَ وَعِقابِكَ بِرَحْمَتِكَ يَا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

4- وقت ورود به حرم مقدارى از گياه مخصوصى به نام اذخر گرفته و بجود.

ص: 108

و در روايت ديگرى وارد است كه نزد در مسجد بگويد:

«بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَمِنَ اللَّهِ وَإلَى اللَّهِ وَما شاءَ اللَّهُ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَخَيْرُ الْأسْماءِ للَّهِ، وَالْحَمْدُ للَّهِ وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلى مُحَمَّدْ بِنْ عَبْداللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَ يُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ، السَّلامُ عَلى أنبِياءِ اللَّهِ وَرُسُلِهِ، السَّلامُ عَلى خَلِيْلِ اللَّهِ الرَّحْمنِ، السَّلامُ عَلَى الْمُرسَلِينَ وَالْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، السَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِ اللَّهِ الصَّالِحينَ، أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّد وَبارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّد كَما صَلَّيْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إبْراهِيمَ وَآلِ إبْراهيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيْدٌ، أللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَرَسُو لِكَ، أللَّهُمَّ صَلِّ عَلى إبْراهِيْمَ خَلِيلِكَ وَعَلى أ نْبِيائِكَ وَرُسُلِكَ وَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ، وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، أللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أبْوابَ رَحْمَتِكَ وَاسْتَعْمِلْنِي في طاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ وَاحْفَظْنِي بِحِفْظِ الْإِيمانِ أبَداً ما أبْقَيْتَني جَلَّ ثَناءُ وَجْهِكَ، الْحَمْدُ للَّهِ الَّذي جَعَلَني مِنْ وَفْدِهِ وَزُوّارِهِ وَجَعَلَني مِمَّنْ يَعْمُرُ مَسَاجِدَهُ، وَجَعَلَني مِمَّنْ يُناجِيهِ، أللَّهُمَّ إنِّي عَبْدُكَ وَزائِرُكَ في بَيْتِكَ وَعَلى كُلِّ مَأتِيٍّ حَقٌّ لِمَنْ أتاهُ وَزارَهُ، وَأ نْتَ خَيْرُ مَأتِيٍّ وَأكْرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَ لُكَ يا اللَّهُ يا رَحْمنُ بِأَ نَّكَ أنتَ اللَّهُ لا إلهَ إلّاأ نْتَ وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ بِأ نَّكَ واحِدٌ احَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ (لكَ خ ل) كُفُواً أحَدٌ، وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَعَلى أهْلِ بَيْتِهِ يا جَوادُ يا كَرِيمُ يا ماجِدُ يا جَبَّارُ يا كَريمُ أسْأَ لُكَ أنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إيّايَ بِزِيارَتي إيَّاكَ أوَّلَ شي ءٍ تُعْطِيَنِي فَكاكَ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ».

پس سه مرتبه بگويد: «أللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ».

پس مى گويد: «وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَّيِّبِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ شَياطِيْنِ الْجِنِّ وَالْانْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

ص: 109

دوم از واجبات عمره طواف است.

كسى كه محرم شد به احرام عمره تمتع يا مفرده و وارد مكه معظمه شد اول چيزى كه از اعمال عمره بر او واجب است آن است كه طواف كند به دور خانه كعبه براى عمره.

مسأله 387- طواف يعنى هفت مرتبه دور خانه كعبه گرديدن، به نحوى كه خواهد آمد و هر دورى را شوط مى گويند پس طواف هفت شوط است.

مسأله 388- طواف از اركان عمره است بنابراين كسى كه آن را در عمره تمتع از روى عمد ترك كند تا وقت آن فوت شود عمره او باطل است عالم به مسأله بوده يا جاهل باشد.

مسأله 389- چنين كسى كه عمره خود را باطل كرد (1) احرامش نيز باطل مى شود و بايد در سال بعد حج واجب خود را اعاده نمايد و لازم نيست در اين سال حج افراد و عمره مفرده بجاآورد. هر چند موافق احتياط است.*

كسى كه جهلًا طواف عمره را ترك كند تا وقت آن فوت شود بايد يك شتر

ص: 110

قربانى كند (1).

مسأله 390- وقت فوت طواف، وقتى است كه اگر بخواهد آن را با بقيه اعمال عمره به جا آورد نتواند وقوف به عرفات كند. (2)

مسأله 391- اگر سهواً طواف را ترك نمايد لازم است آن را انجام دهد هر وقت كه باشد (3) و اگر به وطن خود برگشته و نتواند به مكه بازگردد يا مشقت داشته باشد بايد شخص مورد اطمينانى را نائب بگيرد و در اين صورت اگر با زن نزديكى كرده بايد يك گوسفند در مكه قربانى كند.

مسأله 392- در فرض سابق بايد بعد از انجام طواف سعى را اعاده نمايد (4) مگر اين كه بعد از گذشتن وقت عمره متذكر شود كه در اين صورت اعاده سعى لازم نيست.

مسأله 393- اگر طواف عمره را فراموش كند يا ناقص انجام دهد و بعد از وقت و در اثناء اعمال حج متوجه شود واجب نيست فوراً آن را تدارك كند بلكه مى تواند بعد از اعمال منى آنرا تدارك كند.

مسأله 394- اگر كسى طواف عمره تمتع را فراموش نمايد و بعد از وقت آن متوجه شود (5) مى تواند آنرا در غير ماه هاى حج قضا نمايد.

مسأله 395- اگر مشغول سعى بين صفا و مروه شد و يادش آمد كه طواف را به جا نياورده، بايد رها كند و طواف نمايد و پس از آن سعى را اعاده كند.

ص: 111

مسأله 396- اگر محرم به واسطه بيمارى يا پيرى نتواند طواف كند و تا وقت تنگ شود توانايى پيدا نكند بايد خود او را طواف دهند (1) هرچند با به دوش گرفتن يا بر تخت گذاشتن باشد و اگر ممكن نشود بايد براى او نائب بگيرند.

مسأله 397- شرائط و احكام طواف بايد در بيمار و پيرى كه او را طواف مى دهند تا جايى كه ممكن است رعايت شود.

مسأله 398- در طواف كردن هر طور برود مانع ندارد، مى تواند آهسته برود و مى تواند تند برود و حتى بدود ليكن بهتر است ميانه روى را مراعات كند.

مسأله 399- در طواف لازم نيست پياده طواف نمايد بنابراين مى تواند سوار بر صندلى چرخدار طواف نمايد به شرط آنكه اگر معذور نيست خودش آنرا حركت دهد.

ص: 112

«اوّل: نيت»

يعنى انجام طواف براى خداوند متعال با قصد خالص

مسأله 400- در طواف بايد تعيين كند كه براى عمره است يا حج و يا طواف مستحب است و قصد نيابت كند اگر طوافش نيابى است.

مسأله 401- به زبان آوردن نيت و گذراندن آن به قلب لازم نيست بلكه همين كه بنا دارد اين عمل را به جا آورد و با اين بنا به جا آورد كفايت مى كند و به عبارت ديگر، نيت در عبادت و كارهاى ديگر، در اين جهت فرق ندارد پس همان طور كه انسان با قصد آب مى خورد و راه مى رود عبادت را اگر همانطور به جا آورد با نيت به جا آورده.

مسأله 402- اگر در به جا آوردن طواف يا ساير اعمال عمره و حج كه عبادى است رياء كند، يعنى براى نشان دادن و به رخ ديگرى كشيدن و عمل خود را خوب جلوه دادن باشد علاوه بر معصيت طواف او و همين طور هر چه را اين طور به جا آورده باطل است.

مسأله 403- اگر در عملى كه براى خدا مى آورد، رضاى ديگر را هم دخالت دهد و خالص براى خدا نباشد عمل باطل است.

مسأله 404- رياء بعد از عمل و تمام كردن طواف يا ديگر اعمال باعث بطلان عمل نمى شود.

مسأله 405- در صحيح بودن عمل كافى است آن را براى خدا بياورد يا اطاعت امر او يا ترس از جهنم يا رسيدن به بهشت و ثواب. (1)

ص: 113

طواف عمره باشد يا طواف حج يا طواف نساء حتى در عمره و حج مستحب كه پس از احرام بستن واجب است آن را تمام كند.

مسأله 407- طهارت از حدث اكبر و اصغر در طواف مستحبى شرط نيست (1)* ليكن كسى كه جنب يا حايض است جايز نيست در مسجدالحرام وارد شود، ولى اگر غفلتاً يا نسياناً (2) طواف مستحب كرد صحيح است.

مسأله 408- اگر شخصى كه حدث اكبر يا اصغر داشته طواف واجب كند، باطل است چه از روى عمد باشد يا از روى غفلت يا نسيان يا ندانستن مسأله باشد.

مسأله 409- كسى كه وظيفه او وضو يا غسل جبيره اى هست مى تواند براى طواف و نماز آن به همان اكتفا كند.

مسأله 410- اگر از انجام طواف واجب با وضو يا غسل، معذور باشد بايد بدل از وضو يا غسل تيمّم كند.

مسأله 411- كسى كه فعلًا از وضو يا غسل معذور است اگر بداند كه عذرش برطرف مى شود و مى تواند طواف را با وضو يا غسل بجاآورد بايد صبر كند تا عذرش برطرف شود يا از برطرف شدن آن مأيوس شود. و اگر احتمال مى دهد عذرش تا آخر باقى باشد لازم نيست (3)* صبر كند و مى تواند به تيمم اكتفا نمايد ولى اگر بعداً معلوم شود كه مى تواند با وضو يا غسل طواف را در وقت بجاآورد بايد آن را اعاده كند.

مسأله 412- اگر تيمم كرد بدل از غسل و حدث اصغر عارض شد، براى حدث اكبر لازم نيست تيمم كند، بلكه براى حدث اصغر بايد طهارت تحصيل كند و تا حدث اكبر براى او حاصل نشده و عذرش باقى است همان تيمم اول كافى است، ليكن احتياط

ص: 114

مستحب آن است كه تيمم بدل از غسل هم بكند. (1)*

مسأله 413- اگر در اثناى طواف حدثى عارض شود طواف باطل است و بايد پس از تحصيل طهارت آن را اعاده نمايد مگر اين كه حدث بعد از تمام شدن شوط چهارم باشد كه در اين صورت طواف را قطع و پس از تحصيل طهارت از همان جا طواف را تمام كند و صحيح است. (2)*

مسأله 414- اگر در اثناء طواف بيهوش شود و پس از مدتى به هوش آيد حكم مسأله قبل را دارد.

مسأله 415- اگر حدثى كه عارض شده حدث اكبر باشد مانند جنابت و حيض بايد فوراً از مسجد خارج شود و به تفصيلى كه در مسأله قبل گفته شده عمل نمايد و اگر وقت براى حايض تنگ باشد به طورى كه پس از پاك شدن نتواند بقيه اعمال عمره را انجام دهد احكام خاصى دارد كه در مسائل طواف حايض خواهد آمد.

مسأله 416- اگر با وضو بوده و شك كند كه حدث عارض شده است يا نه، بنابر وضو داشتن بگذارد و لازم نيست وضو بگيرد و همچنين اگر از حدث اكبر پاك بوده و شك كند كه حدث عارض شده.

مسأله 417- اگر مُحدِث به حدث اصغر يا اكبر بوده و شك كند كه وضو گرفته يا نه يا غسل كرده يا نه، بايد در فرض اول وضو بگيرد و در فرض دوم غسل كند.

ص: 115

مسأله 418- اگر بعد از تمام شدن طواف شك كند كه آن را با وضو به جا آورده يا نه يا شك كند كه آن را با غسل به جا آورده (1) يا نه، طواف او صحيح است، ليكن براى اعمال بعد بايد طهارت تحصيل كند.

مسأله 419- در تمام صورتهايى كه در شك گفته شد كه «بنابر طهارت بگذارد» يا «طوافش صحيح است» بهتر آن است كه تجديد وضو كند و رجاءاً غسل به جا آورد، چون ممكن است كه بعد معلوم شود وضو يا غسل نداشته و اشكال پيدا مى شود.

مسأله 420- اگر در اثناى طواف شك كند كه طهارت از حدث داشته يا نه، اگر سابقه طهارت داشته به شك خود اعتنا نكند و الّا واجب است تحصيل طهارت نموده و طواف را از سر بگيرد. (2)*

مسأله 421- هر گاه در اثناى طواف شك كند كه غسل كرده است از جنابت يا حيض يانفاس يا نه، اگر امكان تيمم باشد وتيمم كردن كمتر از خارج شدن از مسجد وقت مى گيرد بايدتيمم كند و سپس خارج شود و اگر بيشتر وقت مى گيرد بايد فوراً از مسجد خارج شود و پس از طهارت طواف را از سر بگيرد چه قبل از شوط چهارم باشد و چه بعد از آن. (3)*

مسأله 422- اگر سهواً يا غفلتاً يا جهلًا طواف را بى وضو بجا آورد طوافش باطل است و همينطور اگر با حال جنابت يا حيض و نفاس بجا آورد.

ص: 116

تنهايى ساتر در نماز باشد مانند جوراب و عرقچين و انگشتر مانعى ندارد.

مسأله 424- تطهير از خون قروح و جروح اگر مشقت داشته باشد لازم نيست و مى توان با آن طواف نمود ولى اگر با تأخير در طواف بتواند بدون مشقت تطهير نمايد احتياط واجب است كه تأخير اندازد به شرط آن كه وقت تنگ نشود.

مسأله 425- خون قروح و جروح، تا آن اندازه اى كه مى شود تطهير كرد و لباس را عوض كرد احتياط واجب آن است كه تطهير كند يا جامه را عوض كند.

مسأله 426- اگر بعد از طواف آگاه شود كه در حال طواف بدن يا لباسش نجس بوده است طوافش صحيح است و همين طور اگر نجاست را فراموش كند و بعد از طواف يادش بيايد. (1)*

مسأله 427- اگر شك داشته باشد كه لباسش يا بدنش نجس است، مى تواند با آن حال طواف كند و صحيح است، چه بداند كه پيش از اين پاك بوده يا نداند، ليكن اگر بداند كه قبلًا نجس بوده و نداند كه تطهير شده است، نمى تواند با آن حال طواف كند بلكه بايد تطهير كند و طواف كند.

مسأله 428- اگر در اثناء طواف بدن او نجس شود چنانچه تطهير آن بدون رها كردن طواف ممكن نباشد بايد آن را رها كند و پس از تطهير، طواف را از همانجا تمام نمايد و طوافش صحيح است خواه قبل از تكميل شوط چهارم باشد يا بعد از آن (2)* و همينطور است اگر لباس او نجس شود و تعويض و تطهير آن همانجا ممكن نباشد.

مسأله 429- اگر در بين طواف نجاستى در بدن يا لباس خود ببيند و احتمال بدهد كه در اين حال نجاست حاصل شده حكم مسأله قبل را دارد و همين طور است اگر در بين طواف علم پيدا كند كه لباس يا بدنش نجس بوده يا نجاست را فراموش كند و در اثناء

ص: 117

طواف يادش بيايد. (1)*

مسأله 430- همراه داشتن چيز نجس در حال طواف مانع ندارد.

ص: 118

مسأله 436- زن بايد در حال طواف تمام بدن خود را به جز صورت (1) و دستها تا مچ از نامحرم بپوشاند و اگر عمداً اين مقدار را نپوشاند معصيت كرده لكن طواف او صحيح است.

«طواف در لباس غصبى و غير مخمس»

مسأله 437- كسى كه سال خمسى براى خود قرار نداده اگر از درآمد كسب، پولى دارد كه معلوم نيست ربح بين سال است يا سال بر آن گذشته است بدون تخميس آن حكم غصب را دارد بنابراين اگر با آن پول لباس احرام يا قربانى تهيه كند، طواف و قربانى او صحيح نيست مگر آنكه همانطوريكه متعارف است بذمه خريدارى كرده باشد كه در اين صورت طواف و قربانى او صحيح است.

مسأله 438- اگر انجام طواف و نماز در لباسى كه با عين پول غصبى يا غيرمخمس تهيه شده از روى علم و عمد نباشد طواف و نماز صحيح است مگر اين كه جاهل مقصر باشد كه بايد تدارك نمايد (2).

مسأله 439- پولى كه معلوم نيست متعلق خمس است يا نه؟ لازم نيست تخميس شود و مى توان آنرا در حج صرف نمود.

مسأله 440- همراه داشتن مال غصبى مثل پول خمس نداده موجب بطلان طواف نمى شود (3).

ص: 119

است. (1) چه از ابتداء آن شروع كند چه از وسط يا آخرش ولى از هركجا شروع كرد بايد در دور هفتم به همان جا ختم كند.

مسأله 442- براى شروع از حجرالاسود مى تواند قبل از رسيدن به حجرالاسود قصد كند كه طواف را از مقابل حجرالاسود شروع مى كنم و زايد بر آن مقدمه علميه است و همچنين در دور آخر مى تواند قدرى از حجرالاسود بگذرد با اين قصد كه زيادى مقدمه علميه باشد.

مسأله 443- در طواف همان طورى كه مسلمين طواف مى كنند از محاذات حجرالاسود بدون دقت هاى صاحبان و سوسه شروع كند و در دورهاى ديگر لازم نيست مقابل حجر الاسود توقف نمايد و تجديد نيت كند. بلكه مى تواند بدون توقف دور بزند تا هفت شوط تمام شود.

مسأله 444- كارى كه بعضى افراد نادان انجام مى دهند كه مقابل حجر الاسود مى ايستند وبراى رعايت محاذات عقب وجلو مى روند موجب اشكال وگاهى حرام است.

مسأله 445- اگر اشتباهاً طواف را از غير حجر الاسود مانند ركن يمانى شروع كند طوافش باطل است هر چند دور آخر را به حجر الاسود ختم نمايد (2) و همينطور اگر دورهاى طواف را از حجر الاسود شروع كند ولى به موضعى قبل از حجر الاسود مانند ركن يمانى ختم نمايد.

ص: 120

مسأله 446- در طواف بايد سمت چپ طواف كننده به طرف كعبه باشد و اگر سمت راست يا پشت يا روبروى او به كعبه باشد و در اين حال طواف كند صحيح نيست.

مسأله 447- معيار در شرط مذكور اين است كه طورى طواف كند كه در عرف گفته شود كعبه در طرف چپ اوست و لازم نيست در تمام حالات طواف حقيقتاً كعبه در سمت چپ او باشد بنابراين در موقع دور زدن حجر اسماعيل و گوشه هاى كعبه به نحو متعارف اگر سمت چپ او از محاذات كعبه خارج شود بلكه خانه متمايل به پشت او شود اشكالى ندارد.

مسأله 448- اگر به هر علتى مقدارى از طواف بر خلاف متعارف انجام شود مثلًا رو به كعبه يا پشت به آن يا عقب عقب طواف كرد بايد برگردد و آن مقدار را جبران كند و اگر نمى تواند برگردد بدون قصد طواف دور بزند (1) تا جائى كه بايد طواف را از آنجا تدارك كند برسد و از آنجا جبران نمايد.

ص: 121

بقيه طواف را ادامه داده بايد يك شوط ديگر بجا آورد (1) و اگر نماز و بقيه اعمال را انجام داده آنها را نيز اعاده نمايد (2).

مسأله 453- اگر پس از داخل شدن در حجر اسماعيل متوجه مسأله شد و بجاى اعاده آن شوط آنرا از آنجايى كه وارد حجر شده تكميل نموده طوافش باطل نيست و بايد آن شوط را اعاده نمايد.

مسأله 454- اگر كسى در بعضى از دورها از روى ديوار حجر اسماعيل عليه السلام برود اعاده همان مقدار از شوط كافى است.

مسأله 455- در حال طواف، دست گذاشتن روى ديوار حجر اسماعيل عليه السلام جايز است و به طواف ضرر نمى رساند گر چه احتياط مستحب در ترك است.

ص: 122

اين حد تا هر كجا كه (1) طواف خانه صدق كند جايز است خصوصاً در مواردى كه طواف در محدوده مذكور ممكن نباشد يا مشقت داشته باشد.*

تذكر: بنابر نظر امام خمينى و آية اللَّه فاضل اگر شخصى در طواف از محدوده لازم خارج شد بايد آن مقدار را اعاده كند و همين طور بنابر نظر آيةاللَّه گلپايگانى و آيةاللَّه صافى اگر در محدوده اى طواف كند كه اتصال به جمعيت نداشته باشد بايد آن مقدار را اعاده كند.

مسأله 457- محدوده مذكور در مسأله قبل در قسمتى كه حجر اسماعيل عليه السلام وجود دارد از كعبه حساب مى شود و با كاسته شدن مقدار حجر تقريباً از مطاف 5/ 6 ذراع باقى مى ماند. (2)

تذكر 2: بنابر نظر مراجع مذكور اگر به جهت نظافت مسجد و مانند آن از انجام طواف در محدوده ممانعت شود اگرامكان دارد كه در محدوده طواف كند بايد صبر نمايد و در محدوده طواف كند و اگر خارج آن طواف كند صحيح نيست آية الله فاضل اضافه فرمودند: اگر در چنين حالاتى ضرورت عرفيه اقتضاء كند كه خارج از محدوده طواف كند و صبر كردن براى طواف در محدوده مستلزم عسر و حرج باشد در خارج حد با رعايت الاقرب فالاقرب صحيح است.

تذكر 3: بنابر نظر مراجع مذكور زنى كه قادر به طواف كردن نيست اگر كسى حتى

ص: 123

نامحرم حاضر شود او را بدوش بگيرد و در محدوده طواف دهد نمى تواند به طواف با تخت روان در خارج از محدوده اكتفا كند.

تذكر 4: كسى كه در محدوده طواف است اگر شك كند كه از محدوده خارج شده يا نه؟ طوافش صحيح است ولى اگر در ابتدا طواف شك كند كه طوافش در محدوده است يا نه؟ نمى تواند به آن اكتفا نمايد.

تذكر 5: يقين به اين كه در حال طواف او را بى اختيار مى برند مجوز طواف در خارج حد نيست و بايد همان مقدار را كه بى اختيار شده تدارك كند، و همينطور يقين به برخورد با نامحرم براى طواف خارج محدوده عذر محسوب نمى شود.

ص: 124

بكشد و بعد، از همانجا اتمام كند ولى نبايد آنقدر طول دهد كه موالات عرفيه به هم بخورد والا طوافش باطل است و بايد طواف را اعاده كند (1).

ص: 125

مسأله 467- در فرض مسأله قبل اگر طواف را تكميل نكرد تا موالات فوت شد بايد آنرا اعاده كند (1)* و اگر آنرا اعاده نكند حكم ترك عمدى طواف را دارد كه در مسائل قبل گذشت و در اين مسأله و مسأله قبل فرقى بين عالم و جاهل نيست.

مسأله 468- اگر سهواً از طواف كم كند چنانچه پيش از فوت موالات آنرا تكميل نمايد طوافش صحيح است و همينطور است اگر بعد از فوت موالات متذكر شود و مقدار فراموش شده سه شوط يا كمتر باشد و اما اگر بعد از فوت موالات متذكر شود كه بيش از سه شوط كم كرده بايد طواف را اعاده نمايد. گر چه تكميل طواف و اعاده آن در تمام موارد مذكور موافق احتياط است.

مسأله 469- اگر در حال سعى يادش آمد كه طواف را ناقص به جا آورده بايد برگردد و طواف را از همانجا كه ناقص كرده تكميل كند و برگردد تتمه سعى را بجا آورد و طواف و سعيش صحيح است و احتياط مستحب آن است كه اگر كمتر از چهار دور بجا آورده طواف را تمام كند و اعاده نمايد و همچنين اگر سعى را كمتر از چهار بار انجام داده تمام كند و اعاده نمايد.

«زياد كردن دورهاى طواف»

مسأله 470- اگر طواف كننده از ابتدا عمداً قصد كند كه بيش از هفت دور طواف كند طوافش باطل است هر چند به هفت دور اكتفاكند (2) ولى اگر از روى جهل يا سهو يا غفلت باشد و به هفت دور تمام كند طوافش صحيح است.

مسأله 471- انجام يك دور يا بيشتر بقصد احتياط، زياده در طواف محسوب نمى شود و جبران نقص احتمالى را نيز نمى كند

مسأله 472- اگر در اثناء طواف از قصد هفت دور زدن برگردد و قصد كند زيادتر

ص: 126

بياورد آنچه با اين قصد آورده باطل است و بايد اعاده كند (1) و اگر با اين قصد زيادتر از هفت دور انجام دهد اصل طواف باطل است (2)

مسأله 473- اگر از اول قصد كند كه هشت دور به جا آورد، ليكن قصدش آن باشد كه هفت دور آن طواف واجب باشد و يك دور قدم زدن دور خانه براى تبرك يا مقصد ديگر باشد طواف او صحيح است.

مسأله 474- اگر گمان كند كه يك دور نيز مستحب است همانطور كه هفت دور مستحب است و قصد كند كه هفت دور واجب را بياورد و يك دور مستحب هم به دنبال آن بياورد طواف او صحيح است خواه آن يك دور را انجام دهد يا انجام ندهد.

مسأله 475- اگر بعد از هفت دور طواف واجب عمداً يك شوط يا كمتر يا بيشتر به آن اضافه نمايد به قصد اين كه زياده جزء آن طواف باشد، طواف او باطل مى شود و بايد اعاده كند.

مسأله 476- اگر سهواً زياد كند بر هفت دور پس اگر كمتر از يك دور است قطع كند آن را و طوافش صحيح است و اگر يك دور يا زيادتر است احوط (3) آن است كه هفت دور ديگر را تمام كند به قصد قربت، بدون تعيين مستحب يا واجب و دو ركعت نماز طواف واجب را قبل از سعى بخواند و احتياط مستحب آن است كه بعد از سعى دو ركعت نماز براى طواف مستحب به جا آورد.

مسأله 477- اگر قسمتى از شوط را كه صحيح بوده به تصور اين كه باطل انجام داده اعاده نموده، طوافش صحيح است.

ص: 127

طواف بين آن دو) در طواف واجب حرام است ولى طواف اول صحيح است (1) مگر آن كه از ابتداء يا در اثناء طواف اول قصد قران كرده باشد. بلى قران در طواف مستحب، مكروه است.*

مسأله 479- اگر بعد از انجام طواف و قبل از نماز طواف يك شوط يا كمتر يا بيشتر بياورد بقصد اين كه آنرا جزء طواف ديگر قرار دهد داخل در قِران بين دو طواف است كه حكمش در مسأله قبل گذشت (2).

مسأله 480- اگر طواف واجبى را كه به فتواى مجتهدش صحيح است قبل از خواندن نماز به قصد احتياط اعاده نمايد و سپس نماز طواف را بخواند عملش صحيح است هر چند به واسطه قِران (3) معصيت كرده است.

ص: 128

برگردد و آنرا تمام نمايد طوافش صحيح است. (1)

مسأله 483- اگر بعد از تمام شدن شوط چهارم طواف را به جهت عذرى مانند مرض و حيض قطع نمايد و بعد از رفع عذر طواف را از همانجا كه قطع كرده كامل كند صحيح است. ولى اگر قبل از تمام شدن شوط چهارم باشد آنرا اعاده نمايد. (2)

مسأله 484- اگر شخصى به جهت عذرى طواف را قطع كند و تا وقت تنگ شود از انجام طواف عاجز باشد پس اگر ممكن است او را حمل كنند و طواف دهند. تا طوافش را تكميل نمايد يا اگر قطع قبل از اتمام شوط چهارم بوده اعاده نمايد و اگر ممكن نيست برايش نائب بگيرند كه به تفصيل مذكور عمل نمايد. (3)

مسأله 485- اگر در اثناء طواف به جهت برپا شدن نماز جماعت يا نظافت مسجد و مانند آن، شخص از ادامه طواف معذور شد حكم مسأله قبل را دارد

ص: 129

مسأله 488- اگر بعد از طواف شك كند كه آن را صحيح به جا آورده يا نه، مثلًا احتمال بدهد كه از طرف راست طواف كرده يا محدث بوده يا از داخل حجر اسماعيل عليه السلام طواف كرده، اعتناء نكند، و طوافش صحيح است اگر چه باز در محل طواف باشد و از آنجا منصرف نشده يا مشغول كارهاى ديگر نشده باشد، در صورتى كه هفت دور بودن معلوم باشد بى زياده و نقيصه.

مسأله 489- اگر در اثناء طواف شك كند كه طواف را به نيت منوب عنه شروع كرده يا براى خود، نمى تواند به اين طواف اكتفا كند و مى تواند صبر كند تا موالات فوت شود سپس آنرا از سر بگيرد. (1)

مسأله 490- اگر بعد از تمام شدن طواف و انصراف از آن شك كند كه هفت دور آورده يا بيشتر به شك خود اعتناء نكند و همينطور است اگر شك كند در اين كه هفت دور آورده يا كمتر (2).

مسأله 491- اگر در آخر دور كه به حجر الاسود ختم شد شك كند كه هفت دور زده يا هشت دور يا زيادتر، اعتنا به شك نكند و طوافش صحيح است.

مسأله 492- اگر در طواف در عدد شوطها شك نمود و با اين حال و باميد اين كه شك او را از بين برود طواف را ادامه داد و پس از آن يقين كرد كه هفت دور را كامل كرده طوافش صحيح است.

مسأله 493- اگر قبل از رسيدن به حجر الاسود و تمام شدن دور، شك كند كه آنچه را دور مى زند دور هفتم است يا هشتم طوافش باطل است. (3)*

ص: 130

مسأله 494- اگر در آخر دور يا اثناى آن شك كند ميان شش و هفت و هر چه پاى نقيصه در كار است، طواف او باطل است. (1)

مسأله 495- در مواردى كه شك در دورهاى طواف موجب بطلان طواف است اگر طواف ديگرى شروع كرد و در اثناء آن يقين به دورهاى طواف اول برايش حاصل شد، طواف دوم صحيح است.

مسأله 496- اگر در طواف مستحب شك كند در عدد دورها، بنابر اقل بگذارد و طوافش صحيح است.

مسأله 497- كسى كه در عدد دورهاى طواف كثير الشك است به شكش اعتنا نكند (2) و بنابر اكثر بگذارد، مگر اين كه بنابر اكثر موجب بطلان طواف باشد كه در اين صورت به احتمال اكثر اعتناء نكند و احتياط مستحب آن است كه كثير الشك كسى را وادار كند كه عدد را برايش حفظ كند.

مسأله 498- معيار در كثير الشك (3) در طواف اين است كه عرفاً بگويند در طوافش زياد شك مى كند.

مسأله 499- گمان در عدد دورها اعتبار ندارد (4) و حكم شك را دارد.

ص: 131

چنانچه مقدارى كه باطل انجام داده سه شوط يا كمتر باشد همان مقدار را اعاده نمايد با نماز طواف و اگر بيشتر باشد بايد اصل طواف را اعاده نمايد و در هر دو صورت اعمال عمره و حج او صحيح است و اگر از روى جهل به حكم، و در عمره تمتع بوده، عمره و حج او باطل است و بايد در سال بعد آنرا اعاده نمايد. (1)* و اگر در حج بوده طواف او باطل است و احكام آن در مسائل حج خواهد آمد.

مسأله 501- اگر در عمره تمتع بعد از تقصير متوجه شود كه طوافش را سهواً باطل انجام داده است مثل اين كه بدون وضو طواف كرده يا وضويش باطل بوده پس اگر قبل از گذشتن وقت يادش آمد بايد طواف و نماز و سعى و تقصير را اعاده كند و تا اعمال را انجام نداده از محرمات احرام اجتناب نمايد و اگر بعد از گذشتن وقت تدارك متوجه شود اعاده طواف و نماز كافى است (2).

مسأله 502- اگر از روى جهل به مسأله طواف عمره تمتع را باطل انجام دهد چنانچه قبل از تنگى وقت متوجه شود بايد طواف و نماز آنرا اعاده نمايد و اگر سعى و تقصير كرده آنها نيز بايد اعاده شود و تا اعاده ننموده در احرام باقى مى ماند و اگر بعد از وقت تدارك متوجه شود حج او باطل است. (3)*

ص: 132

مسأله 503- در فرض مذكور در مسأله قبل اگر بعد از آن حج، عمره يا حج ديگرى انجام داده و در آن خللى ايجاد نكرده باشد آن عمره و حج محكوم به صحت است.

ص: 133

سعى او صحيح است هر چند بواسطه پوشيدن لباس دوخته (در غير موارد عذر) معصيت كرده است.

ص: 134

را انجام دهد و اگر وقت ندارد مورد عدول به افراد است. (1)*

مسأله 512- اگر زن در اثناء طواف بعد از اتمام دور چهارم (2) حايض شد چنانچه وقت دارد صبر كند و پس از پاك شدن تحصيل طهارت كرده و بقيه طواف و ساير اعمال را انجام دهد و اگر وقت تنگ باشد سعى و تقصير را انجام دهد و براى حج تمتع محرم مى شود و بعد از حج قبل از طواف آن (3) بقيه طواف عمره تمتع و نماز آن را انجام مى دهد (4)

مسأله 513- اگر زن پس از اين كه متوجه شد كه طواف عمره را باطل انجام داده حايض شد و تا آخر وقت عذرش باقى است (5) سعى و تقصير را انجام مى دهد (6) و براى حج محرم مى شود و پس از حج و برطرف شدن عذر، طواف و نماز آن را انجام مى دهد.

مسأله 514- زن مستحاضه چنانچه استحاضه اش قليله باشد بايد براى هر يك از طواف و نماز جداگانه وضو بگيرد و اگر متوسطه باشد بايد علاوه بر اين، يك غسل براى

ص: 135

طواف و نماز انجام دهد. (1) و اگر كثيره باشد يك غسل ديگر هم براى نماز انجام دهد. (2) اين در صورتى است كه خون مستمر باشد و اگر از وقت وضو يا غسل براى طواف تا آخر نماز خون قطع باشد طهارتى كه براى طواف تحصيل كرده كافى است.

مسأله 515- اگر زن در اثناء طواف مستحاضه شد، حكم حدث در اثناء طواف را دارد كه در مسأله 413 گذشت.

مسأله 516- زن مستحاضه اگر پاك شد و وضو گرفت و غسل كرد و مشغول طواف شد و در اثناء طواف مجدداً خون ديد حكم مسأله قبل را دارد ولى اگر خون مستمر است و به وظيفه اش عمل كرده با تحفظ از خروج آن طواف او صحيح است.

مسأله 517- مستحاضه پس از تحصيل طهارت براى طواف و نماز آن بايد مبادرت به عمل نمايد و اگر با رفتن به منزل نتواند مبادرت كند بايد وضو و غسل خود را نزديك مسجد الحرام انجام دهد.

مسأله 518- اگر مستحاضه در اثناء طواف بجهت اقامه نماز و مانند آن نتواند به طوافش ادامه دهد بايد مجدداً براى طواف تحصيل طهارت نمايد و طواف را اعاده نمايد. (3)*

مسأله 519- زن غير سيده (4) خونى كه بعد از تمام شدن پنجاه سال قمرى مى بيند حكم

ص: 136

استحاضه را دارد هر چند به صفات حيض باشد و تا وقتى كه رسيدن به سن مذبور براى زن اثبات نشده حكم زنان غيريائسه را دارد.*

مسأله 520- زنى كه حايض شده اگر با استفاده از دار و كارى كند كه خون كاملًا قطع گردد بطورى كه در باطن فرج هم خون سه روز استمرار پيدا نكند آن خون حكم استحاضه را دارد و با تحصيل طهارت مستحاضه، مى تواند طواف و نماز خود را انجام دهد.

مسأله 521- شخصى كه بعد از اعمال عمره يا حج متوجه مى شود كه غسل واجبى مانند غسل مس ميت يا غسل نفاس بر عهده اش بوده است چنانچه پس از وجوب آن غسل، غسل واجب يا مستحبى (كه استحباب آن ثابت است مانند غسل احرام يا جمعه) انجام داده كفايت مى كند و عملش صحيح است والا حكم كسى را دارد كه طواف خود را باطل انجام داده كه در مسائل قبل گذشت. (1)*

ص: 137

مسأله 523- كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود واجب است تا آنجا كه مى تواند از سرايت نجاست به بدن و لباس خود جلوگيرى كند به همان كيفيتى كه در نماز انجام مى دهد.

مسأله 524- اگر حدث از غير مجراى طبيعى بطور پى در پى خارج مى شود حكم حدثى را دارد كه از مجراى طبيعى بطور پى در پى خارج مى شود كه در دو مسأله قبل گذشت.

ص: 138

طواف مستحب نيز معتبر است.

مسأله 529- انجام طواف مستحب قبل از اعمال عمره تمتع و مفرده و پس از محرم شدن براى حج تمتع و قبل از رفتن به عرفات و پيش از طواف حج يا طواف نساء اشكالى ندارد گر چه احتياط مستحب در ترك آن است.

مسأله 530- هر شوط از طواف مستحب را نمى توان به نيت يك نفر انجام داد ولى انجام يك طواف به نيابت از چندين نفر اشكالى ندارد. (1)

ص: 139

بجا آورد (يعنى چنانچه آن مقدار انجام شده باطل بوده تمام هفت شوط طوافش باشد و چنانچه صحيح بوده از طواف دوم بمقدار نقصان طواف اول، طواف باشد) و بعد دو ركعت نماز بخواند اين عمل كافى است. (1)*

مسأله 536- اگر كسى مريض يا طفلى را حمل كند و طواف دهد و خودش نيز قصد طواف كند طواف هر دو صحيح است.

مسأله 537- در حال طواف تكلم كردن و خنده نمودن و شعر خواندن اشكال ندارد لكن كراهت دارد و مستحب است در حال طواف مشغول دعا و ذكر خدا و تلاوت قرآن باشد.

مسأله 538- اگر در طواف بى اختيار او را ببرند اعاده آن مقدار لازم است (2) و بايد طواف را صحيح انجام دهد و خودش به اختيار طواف كند و چنانچه ممكن نيست بايد در وقت خلوت طواف نمايد ولى بايد دانست كه منظور از بى اختيار شدن اين نيست كه در اثر فشار جمعيت تندتر برود بلكه در اين صورت اگر قدمها را به اختيار خود برمى دارد ضرر ندارد و طوافش صحيح است. (3)

مسأله 539- هر گاه چند قدم از طواف اشكال پيدا كند مثل اين كه بى اختيار انجام شود به نحوى كه در مسأله قبل گذشت اگر بتواند بايد برگردد و آن مقدار را اعاده نمايد وگرنه بدون نيت طواف، دور بزند تا به محلى كه طوافش اشكال پيدا كرده برسد و از آنجا طواف را ادامه دهد و اگر از حجر الاسود شروع كند اشكال دارد (4).

ص: 140

مسأله 540- اگر قسمتى از يك شوط طواف نادرست انجام شود و شخص بخواهد آنرا تدارك كند لازم نيست از همان مكانى كه طواف اشكال پيدا كرده آنرا ادامه دهد بلكه مى تواند از محاذى آن در طرف راست يا چپ آن مكان طواف را تدارك كند و همينطور است مواردى كه طواف در نقطه اى قطع مى شود و شخص مى خواهد آنرا تكميل نمايد.

مسأله 541- اگر از روى جهل به مسأله به جاى تدارك آن مقدار از شوط كه اشكال پيدا كرده آنرا رها كند و شوط ديگرى بجا آورد طوافش صحيح است.

مسأله 542- در مواردى كه قسمتى از شوط را صحيح انجام نداده اگر جهلًا بدون تدارك آن قسمت به طواف ادامه دهد زياده اى كه انجام داده طواف را باطل نمى كند و چنانچه قبل از فوت موالات آن قسمتى كه خلل پيدا كرده تدارك كند طوافش صحيح است.

مسأله 543- در عدد دورهاى طواف و سعى و عدد سنگهاى رمى در صورتى مى توان به ديگرى اعتماد كرد كه اطمينان به عدد حاصل شود. (1)

مسأله 544- نائب در طواف حج يا عمره لازم نيست محرم باشد يا لباس احرام در بر داشته باشد بلكه مى تواند طواف نيابى را در غير احرام و با لباس دوخته انجام دهد.

مسأله 545- كسى كه از احرام خارج شده و مى خواهد طواف و نماز را اعاده كند لازم نيست طواف را با لباس احرام انجام دهد.

مسأله 546- كسى كه در بين طواف شخصى را از زمين بلند مى كند يا چيزى را بر مى دارد و در آن حال بدون توجه به طواف يك يا چند قدم به جلو بر مى دارد چنانچه در وقت پيمودن اين مسافت قصد طواف را داشته ولو اجمالًا كفايت مى كند و اگر شك دارد چنين قصدى داشته يانه به شك خود اعتنا نكند.

ص: 141

مسأله 547- اگر قسمتى از طواف اشكال پيدا كرد بايد همان مقدار تدارك شود و ادامه طواف بدون تدارك آن، موجب اشكال در طواف است و آوردن آن قسمت از طواف بقصد احتياط پس از اتمام طواف اشكال را برطرف نمى كند.

ص: 142

«أللَّهُمَّ أدْخِلْنِي الْجَنَّةَ وَأجِرْنِي مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ وَعافِنِي مِنَ السُّقْمِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِالجِنِّ وَالْإنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

و چون از حجر بگذرد و به پشت كعبه برسد، بگويد:

«يا ذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ ياذَا الْجُودِ وَالْكَرَمِ إنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَتَقَبَّلْهُ مِنِّي إنَّكَ أ نْتَ السَّمِيْعُ الْعَلِيْمُ».

و چون به ركن يمانى برسد دست به دعا بردارد و بگويد:

«يا أللَّهُ يا وَلِيَّ الْعافِيَةِ وَخَالِقَ الْعافِيَةِ وَرَازِقَ الْعافِيَةِ وَالْمُنْعِمُ بِالْعافِيَةِ وَالْمَنّانُ بِالعافِيَةِ والمُتَفَضِّلُ بِالْعافِيَةِ عَلَيَّ وَعَلى جَمِيعِ خَلْقِكَ يا رَحْمنَ الدُّنْيا وَالآخِرَةِ وَرَحيْمَهُما صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْزُقْنَا الْعافِيَةَ وَتَمامَ الْعافِيَةِ وَشُكْرَ الْعافِيَةِ في الدُّنْيا وَالآخِرَةِ يا أرْحَمَ الرَّاحِمِيْنَ».

پس سر به جانب كعبه بالا كند و بگويد:

«الْحَمْدُ للَّهِ الَّذي شَرَّفَكِ وَعَظَّمَكِ، وَالْحَمْدُ للَّهِ الَّذي بَعثَ مُحَمَّداً نَبِيّاً وَجَعَلَ عَليّاً اماماً. أللَّهُمَّ اهْدِ لَهُ خِيارَ خَلْقِكَ وَجَنَّبْهُ شِرارَ خَلْقِكَ».

و چون ميان ركن يمانى و حجر الأسود برسد، بگويد:

«رَبَّنا آتِنا في الدُّنيا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ».

و در شوط هفتم وقتى كه به مستجار (1) رسيد مستحب است دو دست خود را بر ديوار خانه بگشايد و شكم و روى خود را به ديوار كعبه بچسباند و بگويد:

«أللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَهذا مَكانُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النَّار».

ص: 143

پس به گناهان خود اعتراف نموده و از خداوند عالم آمرزش آن را بطلبد كه ان شاء اللَّه تعالى مستجاب خواهد شد، بعد بگويد:

«أللَّهُمَّ مِنْ قِبَلِكَ الرَّوْحُ وَالْفَرَجُ وَالْعافِيَةُ. أللَّهُمَّ إنَّ عَمَلِي ضَعيْفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَاغْفِرْ لي مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّي وَخَفِيَ عَلى خَلْقِكَ أسْتَجِيرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ».

و آنچه خواهد دعا كند و ركن يمانى را استلام كند و به نزد حجر الأسود آمده و طواف خود را تمام نموده و بگويد:

«أللَّهُمَّ قَنِّعْنِي بِما رَزَقْتَني وَبارِكْ لِي فِيما آتَيْتَني».

و براى طواف كننده مستحب است در هر شوط، اركان خانه كعبه و حجر الأسود را استلام نمايد و در وقت استلام حجر بگويد (1):

«أمانَتي أدَّيْتُها وَمِيثاقي تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالْمُوافاةِ».

ص: 144

سوم از واجبات عمره تمتع نماز طواف است.

مسأله 549- واجب است بعد از تمام شدن طواف عمره دو ركعت نماز طواف مانند نماز صبح بخواند.

مسأله 550- در اين نماز سوره خاصى واجب نيست گر چه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد سوره توحيد (قل هو الله احد) و در ركعت دوم سوره كافرون قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ بخواند.

مسأله 551- نماز طواف را مى توان مثل نماز صبح بلند يا مثل نماز ظهر آهسته خواند.

مسأله 552- اين نماز در احكام مانند نمازهاى يوميه است بنابراين شك در ركعات، آنرا باطل مى كند و گمان در ركعات، معتبر است ولى در افعال، گمان، حكم شك را دارد. (1)*

مسأله 553- بايد پس از طواف به نماز آن مبادرت نمايد (2) به طورى كه به نظر عرف بين آن دو فاصله نشود ولى فاصله انداختن به مقدار چندين دقيقه براى استراحت و يا پيدا

ص: 145

كردن جاى مناسب اشكالى ندارد و اگر به قدرى فاصله انداخت كه موالات عرفيه بهم بخورد معصيت كرده ولى طواف و نمازش صحيح است. (1)*

مسأله 554- انجام نماز مستحبى يا عبادت ديگر بين طواف و نماز آن تا وقتى كه موالات عرفيه بهم نخورده مانعى ندارد.

مسأله 555- واجب است اين نماز نزد مقام ابراهيم عليه السلام و در پشت آن خوانده شود بطورى كه مقام بين او و خانه كعبه واقع شود و هر چه به مقام نزديكتر باشد بهتر است ولى نه بطورى كه با سائرين مزاحمت كند.

مسأله 556- در اين كه نماز طواف نزد مقام و پشت مقام باشد ملاك نظر عرف است يعنى بايد بطورى باشد كه عرفاً بگويند نماز را نزد مقام و پشت مقام خوانده است و حد مشخصى ندارد.

مسأله 557- اگر نتواند نماز را پشت مقام در نزد آن بخواند بايد آنرا در نزديكى مقام در طرف راست يا چپ آن بجا آورد (2) و اگر اين هم ممكن نشد نماز در پشت مقام كافى است. ولى هر چه مى تواند به مقام نزديكتر بايستد. و چنانچه تا بعد از فوت موالات عرفيه عذرش باقى باشد اعاده آن نماز واجب نيست هر چند بتواند آنرا در پشت مقام و نزد آن بجا آورد.*

مسأله 558- اگر با علم و عمد نماز طواف را ترك كرد يا آنرا باطل انجام داد و سعى و تقصير نمود بايد طواف و نماز آن و سعى و تقصير را اعاده نمايد و اگر در وقت اعاده ننمود حج تمتع او باطل است. (3)

ص: 146

مسأله 559- اگر نماز طواف فراموش شود بايد هر وقت كه يادش آمد نماز را در مسجد الحرام به همان ترتيبى كه در مسائل قبل گذشت انجام دهد (1) و اگر برگشتن به مسجد الحرام برايش مشكل باشد بايد هر جا كه يادش آمد بجا آورد هر چند در شهر ديگرى غير از مكه باشد و بازگشتن به حرم واجب نيست گر چه آسان باشد (2) و اگر نماز مذكور نماز طواف نساء باشد تا وقتى آنرا انجام نداده همسرش بر او حرام است.

مسأله 560- اگر نماز را فراموش كرد و در اثناء سعى متوجه شد بايد آنرا رها كند و برگردد و نماز را انجام دهد و سپس سعى را از همانجا كه رها كرده بپايان رساند (3) و اگر بعد از سعى و تقصير متوجه شود اعاده آنها لازم نيست.

مسأله 561- در احكام ذكر شده جاهل به مسأله با ناسى مشترك است.

مسأله 562- اگر كسى اين نماز را بجا نياورد و بميرد بر پسر بزرگ او واجب است كه آنرا قضا كند به همان تفصيلى كه در رساله عمليه در مسائل نماز قضا ذكر شده و اگر ديگرى بجا آورد كافى است.

مسأله 563- حمد و سوره و ذكرهاى واجب نماز طواف بايد به صورت صحيح خوانده شود و اگر مكلف نتواند بطور صحيح بخواند در صورت امكان بايد آنرا ياد بگيرد.

مسأله 564- اگر نتواند قرائت و ذكرهاى واجب نماز را ياد بگيرد هر مقدار كه خود مى تواند بخواند كافى است (4).*

ص: 147

مسأله 565- كسى كه حمد و سوره نمازش را نمى تواند بطور صحيح تلفظ كند اگر براى عمره تمتع يا عمره مفرده و يا حج محرم شد اگر وقت دارد و مى تواند با تأخير طواف، قرائت خود را تصحيح كند و در تأخير آن عسر و حرجى نيست، لازم است طواف را تأخير بياندازد (1) و قرائت را تصحيح نمايد ولى چنانچه زودتر طواف نمايد و قبل از فوت موالات عرفيه نتواند غلطهاى خود را تصحيح نمايد به هر نحوى كه مى تواند بخواند كافى است (2) هر چند معصيت كرده است.*

مسأله 566- نماز طواف را در همه اوقات مى شود خواند مگر آنكه مزاحمت كند با وقت نماز واجب، كه اگر نماز طواف بخواند موجب فوت نماز يوميه شود، پس بايد اول نماز يوميه را بخواند.

مسأله 567- اگر نماز طواف را در غيرموضعى كه بايد بجا آورد انجام داد مثل اين كه در حجر اسماعيل عليه السلام نماز خواند و بعد از آن متوجه شد بايد نماز را اعاده نمايد ولى اعاده ساير اعمال لازم نيست.

مسأله 568- اگر زن بعد از طواف و قبل از انجام نماز طواف حائض شد چنانچه وقت وسعت دارد صبر مى كند تا پاك شود و پس از تحصيل طهارت نماز طواف و بقيه اعمال را انجام دهد و اگر وقت تنگ باشد سعى و تقصير مى كند و براى حج تمتع محرم مى شود و پيش از طواف حج، نماز طواف عمره را قضانمايد.

مسأله 569- اگر زن نماز طواف را فراموش كرد يا به جهت جهل به مسأله يا سهواً آنرا باطل انجام داد و پس از آنكه متوجه شد حايض گرديد در وسعت وقت پس از پاك شدن، نماز طواف را بجا مى آورد و در ضيق وقت قبل از طواف حج نماز طواف عمره را قضا كند. و در هر دو صورت اگر بعد از انجام سعى يا تقصير متوجه شده كه نماز را ترك كرده يا باطل انجام داده اعاده سعى و تقصير لازم نيست.

ص: 148

مسأله 570- انجام نماز طواف به جماعت كافى نيست (1) ولى اگر كسى كه حمد و سوره اش درست نيست بخواهد براى احتياط نماز طوافش را به جماعت بخواند مى تواند در طواف واجب به شخص عادلى كه نماز طواف واجبش را مى خواند اقتدا كند (2) هر چند طواف امام غير طواف مأموم باشد مثل اين كه در نماز طواف حج به نماز طواف نساء اقتدا كند و مانند اين كه كسى كه نائب نيست به نائب اقتداكند.

مسأله 571- كسى كه نمى تواند حمد و سوره و ذكرهاى واجب نماز را بطور صحيح تلفظ كند جايز نيست از طرف ديگرى، براى حج يا عمره نيابت كند هر چند نيابتش تبرعى باشد و اگر نائب شد احرامش باطل است (3)* بلى كسى كه مى تواند ذكرهاى واجب را تصحيح كند نيابتش جايز است (4) و اگر نائب شد بايد حمد و سوره و ذكرهاى واجب را تصحيح كند و عمل نيابى را صحيح انجام دهد تا از احرام خارج شود.

مسأله 572- اگر بعد از نماز طواف متوجه شود كه حمد و سوره يا ذكر واجب را صحيح ادا نكرده است چنانچه احتمال نمى داده است كه آنچه ادا كرده غلط بوده است

ص: 149

نمازش صحيح است. (1) وگرنه بايد آنرا اعاده كند.

مسأله 573- كسى كه حمد و سوره و ذكرهاى واجب را صحيح ادا نمى كند مى تواند جهت انجام عمره يا حج براى خودش محرم شود هر چند حجش استحبابى باشد و بر او لازم است اگر مى تواند حمد و سوره و ذكرهاى واجب را تصحيح و بطور صحيح ادا نمايد

مسأله 574- اگر در حال قرائت يا اداء ذكر واجب او را حركت دادند بطورى كه استقرار از بين برود بايد آن مقدارى را كه بدون استقرار بوده مجدداً اعاده نمايد و اگر در حال تكرار نيز از استقرار خارج شد باز بايد آنرا اعاده كند و اما اگر حركت به حدى نباشد كه به استقرار معتبر در نماز ضرر بزند نبايد آنچه در حال حركت گفته اعاده نمايد مگر به قصد احتياط به شرط آنكه وسوسه نباشد.

مسأله 575- در نماز طواف لازم نيست مرد جلوتر از زن بايستد يا بين آن دو فاصله اى باشد بلكه اگر در كنار هم نيز نماز بخوانند صحيح است (2).

مسأله 576- در مواردى كه مكلف مى ترسد اگر نماز طواف شروع كند در اثناء او را حركت دهند و نمازش را قطع كنند اگر به اميد اين كه بتواند آنرا بطور صحيح انجام دهد شروع كند و نماز را بپايان برساند نمازش صحيح است.

ص: 150

چهارم از واجبات عمره تمتع سعى است.

مسأله 577- بعد از انجام نماز طواف، واجب است بين صفا و مروه كه دو كوه معروفند سعى كند يعنى فاصله ميان اين دو كوه را بپيمايد.

مسأله 578- سعى بين صفا ومروه بايد هفت مرتبه باشد كه به هر مرتبه شوط مى گويند به اين معنى كه رفتن از صفا به مروه يك شوط و بازگشت از مروه به صفا شوط ديگر است.

مسأله 579- واجب است سعى را از صفا شروع كند و در دور هفتم به مروه ختم نمايد، پس اگر از مروه شروع كند سعيش باطل است و بايد آنرا اعاده كند و اگر در اثناء متوجه شد از سر بگيرد (1).

مسأله 580- همه فاصله بين دو كوه بايد سعى شود يعنى از اولين جزء پائين كوه صفا تا رسيدن به اولين جزء پائين كوه مروه پيموده شود و براى احراز آن مى توان بر قسمتى ازكوه صفا و كوه مروه بالا رفت و بطور متعارف سعى نمود و بايد توجه داشت كه هم اكنون قسمتى از دو كوه سنگ فرش شده و بالا رفتن بر آن كافى است و لازم نيست به سنگهايى كه از كوه باقى مانده برسد.

ص: 151

مسأله 581- حركت بر قسمتى از كوه صفا و مروه در پايان شوط و آغاز شوط بعد بصورت هلالى شكل يا مستقيم چنانچه متعارف است ضررى به سعى نمى زند.

مسأله 582- رفت و برگشت بين صفا و مروه بايد از راه متعارف باشد پس اگر از راه غيرمتعارف سعى كند باطل است.

مسأله 583- سعى بين صفا و مروه را مى توان حتى در حال اختيار سواره انجام داده ولى راه رفتن افضل است.

مسأله 584- طهارت از حدث و خبث و ستر عورت و ختان در سعى معتبر نيست گر چه با طهارت از حدث موافق احتياط است.

مسأله 585- اگر زن حجاب واجب خود را در سعى مراعات نكند سعى او صحيح است هر چند بواسطه ترك حجاب معصيت نموده است.

مسأله 586- سعى را بايد پس از طواف و نماز آن انجام داد و اگر سعى را قبل از آنها بجا آورد بايد پس از طواف و نماز، سعى را اعاده نمايد خواه مقدم نمودن آن عمدى باشد يا بجهت فراموشى يا جهل به مسأله. بلى اگر طواف عمره تمتع را فراموش كند و پس از گذشت وقت عمره تمتع متوجه شود يا طواف حج را فراموش كند و پس از ذى الحجه متوجه شود اعاده سعى لازم نيست

مسأله 587- نظر به اين كه طبقه دوم سعى بين دو كوه صفا و مروه نيست سعى در آن كفايت نمى كند. (1)

مسأله 588- اگر براى مسعى طبقه زيرزمينى درست شود و سعى در بين ريشه دو كوه واقع شود كافى است گر چه احتياط در سعى در طبقه همكف مى باشد.

مسأله 589- در وقت رفتن به مروه واجب است متوجه به مروه و در بازگشت به صفا متوجه به صفا باشد پس اگر عقب عقب برود يا به پهلو حركت كند باطل است ولى نگاه

ص: 152

كردن به چپ و راست بلكه گاهى به پشت سر اشكالى ندارد. (1)

مسأله 590- اگر قسمتى از سعى را عقب عقب يا به پهلو برود بايد آن مقدار را تدارك نمايد و نبايد بدون تدارك آن قسمت به سعى خود ادامه دهد.

مسأله 591- در فرض مسأله قبل اگر به جهت عدم توجه به مسأله بدون تدارك آن قسمت به سعى ادامه داد و سپس متوجه شد برگردد و از همان جا كه سعيش اشكال پيدا كرده سعى را تمام كند مگر اين كه در شوط اول بوده و موالات فوت شده كه در اين صورت سعى را از سر بگيرد.

مسأله 592- نشستن يا خوابيدن بر صفا يا مروه يا بين آنها براى استراحت و رفع خستگى جايز است هر چند عذر خاصى نداشته باشد، ولى اگر در بين شوط اول است بنابر احتياط نبايد بقدرى فاصله شود كه موالات عرفيه بهم بخورد.

مسأله 593- تأخير سعى از طواف و نماز آن تا شب جايز است هر چند عذرى نداشته باشد ولى نمى تواند آنرا بدون عذرى مانند بيمارى تا روز بعد تأخير اندازد و اگر به روز يا روزهاى بعد تأخير انداخت معصيت كرده (2) ولى طواف و نمازش صحيح است.*

مسأله 594- كسى كه مى خواهد در شب طواف و نماز آن را انجام دهد اگر بداند كه براى انجام سعى پيش از اذان صبح وقت ندارد مى تواند طواف و نماز را انجام دهد و پس از اذان و در روز سعى نمايد و اما اگر قبل از اذان صبح وقت براى انجام سعى داشته باشد نبايد سعى را تأخير بيندازد.

مسأله 595- سعى از عبادات است و بايد آن را با نيت خالص براى خداوند متعال بجا آورد. (3)

ص: 153

مسأله 596- سعى مانند طواف ركن است و حكم ترك عمدى و سهوى آن همان است كه در طواف گذشت.

مسأله 597- اگر عمداً بيش از هفت مرتبه سعى نمايد سعى او باطل است به تفصيلى كه در طواف گذشت.

مسأله 598- اگر سهواً بيش از هفت دور سعى نمايد سعيش صحيح است خواه مقدار زياده يك شوط باشد يا كمتر يا بيشتر، و بهتر است زائد را رها كند گر چه بعيد نيست بتواند آنرا به هفت مرتبه برساند. (1)

ص: 154

و اما اگر قبل از اين وقت و پيش از تقصير چنين شكى نمايد بايد سعى را انجام دهد.*

مسأله 601- اگر در حال سعى در عدد شوطهاى آن شك كند و به اميد اين كه شك او مبدل به يقين شود به سعى خود ادامه دهد و سپس يقين كند كه هفت مرتبه سعى نموده سعيش صحيح است.

مسأله 602- اگر پس از پايان سعى يا شوطى از آن، شك كند كه آنرا درست انجام داده يا نه، به شك خود اعتنا نكند و سعيش صحيح است و همينطور اگر در اثناى يك شوط شك كند كه قسمت قبلى را درست انجام داده يا نه به شك خود اعتنا نمى كند.

مسأله 603- اگر در مروه شك كند هفت شوط آورده يا بيشتر به شك خود اعتنا نكند و سعيش صحيح است هر چند شك او قبل از تقصير باشد و اما اگر قبل از رسيدن به مروه شك كند كه اين شوط هفتم است يا نهم سعى باطل است و بايد از سربگيرد.

مسأله 604- اگر پس از تقصير شك كند كه هفت شوط از سعى را آورده يا كمتر به شك خود اعتنا نكند و سعى او صحيح است و اما اگر پيش از آن چنين شكى نمايد سعيش باطل است خواه پس از فراغت از سعى و انصراف از آن باشد (1) يا قبل از آن و همينطور است هر شكى كه به كمتر از هفت تعلق بگيرد مثل يك و سه و يا دو و چهار.

ص: 155

صورت سعيش صحيح است.

مسأله 606- با تمام نمودن سعى محرمات احرام بر او حلال نمى شود.

مسأله 607- كسى كه در عمره تمتع قبل از تمام شدن سعى به تصور اين كه هفت شوط آن تمام شده و از احرام خارج شده جماع كرد بايد علاوه بر تكميل سعى يك گاو (1) براى كفاره ذبح كند بلكه اگر براى تقصير ناخن گرفته بايد كفاره مذبور را بدهد هر چند جماع نكرده باشد (2) و اما در غير عمره تمتع كفاره واجب نيست و همينطور (3)* در عمره تمتع اگر موى خود را چيده و جماع ننموده است.

مسأله 608- هر گاه در اثناء سعى متوجه شود كه طوافش بيش از هفت شوط بوده مى تواند اين گونه احتياط كند كه سعى را تمام نمايد (4) و بعد از فوت موالات بين شوط زائد طواف و مقدار باقى مانده آن تا چهارده شوط، طواف و نماز و سعى را اعاده نمايد و بعد تقصير كند.

مسأله 609- اگر در اثناء سعى براى نوشيدن آب از مسير خود منحرف شد بايد سعى را از همان نقطه كه قطع كرده يا محاذى آن ادامه دهد ولى اگر بدون قطع سعى و با نيت آن به طرف محل آب خوردن برود پس از نوشيدن آب سعى را ادامه دهد مانعى ندارد.

مسأله 610- با توجه به اين كه محل سعى مسجد نيست زنان حايضى كه مجبورند براى طواف نائب بگيرند سعى را بايد خودشان پس از اين كه نائب طواف و نماز را بجا آورد انجام دهند.

مسأله 611- در زمان حاضر كه مسير رفت و برگشت و محل ويژه حركت چرخها از

ص: 156

هم تفكيك شده اگر سعى را در محل عبور چرخها، بر خلاف جهت سائر سعى كنندگان سعى نمايد اشكال ندارد ولى نبايد مزاحم ديگران شود.

مسأله 612- زيادى در سعى از روى جهل سعى را باطل نمى كند و حكم زيادى سهوى را دارد.

مسأله 613- اگر كسى در حال سعى بعد از گذشتن از مكان هروله به گمان اين كه هروله لازم بوده برگردد و مقدارى را كه به صورت عادى سير كرده با هروله تكرار كند سعى او صحيح است.

مسأله 614- اگر در حال سعى به جهت كنترل همراهان و مانند آن چند قدمى به عقب برگردد و بدون توجه آن مقدار را مجدداً سعى نمايد سعيش صحيح است.

مسأله 615- شخصى كه نمى تواند بدون استفاده از صندلى چرخدار سعى كند اگر امكان تهيه آنرا دارد هر چند با فروش بعضى از اجناسى كه براى سوغاتى تهيه كرده و در اين كار حرج و مشقتى نيست بايد آنرا تهيه كند و خود سعى نمايد و نائب گرفتن جائز نيست.

مسأله 616- اگر كسى سعى خود را رها كرده و از ابتدا يك سعى كامل انجام داده سعى او صحيح است.

مسأله 617- اگر پس از سعى متوجه شود كه طواف را باطل انجام داده بايد پس از انجام طواف و نماز آن سعى را اعاده نمايد و اگر در اثناء سعى متوجه شد آنرا رها كند و پس از طواف و نماز آن سعى را اعاده نمايد.

مسأله 618- افرادى كه بر روى چرخ و امثال آن سعى مى نمايند بايد در حال سعى بيدار باشند.

ص: 157

پنجم از واجبات عمره تمتع تقصير است:

مسأله 619- بعد از انجام سعى واجب است تقصير كند يعنى قدرى از ناخن يا موى سر يا شارب و يا ريش خود را بچيند و تراشيدن سر كافى نيست بلكه حرام است و همينطور است كوتاه كردن موى زير بغل و مانند آن.

مسأله 620- در تقصير كندن مو كافى نيست بلكه بايد آنرا كوتاه كند و با هر وسيله اى كه باشد صحيح است.

مسأله 621- تقصير از عبادات است و بايد آنرا با نيت خالص براى خداوند انجام بدهد و اگر در آن ريا كند تقصيرش باطل و كار حرامى انجام داده است.

مسأله 622- اگر تقصير را عمداً ترك كند و براى حج محرم شود عمره او باطل مى شود و حج او به افراد مبدل مى گردد و چنانچه بر او واجب بوده بايد پس از اتمام حج، عمره مفرده بجا آورد و بنابر احتياط واجب (1) حج را در سال بعد اعاده كند و در اين حكم فرقى نيست كه عالم به مسأله باشد يا جاهل.

مسأله 623- اگر عمداً تقصير خود را باطل انجام داده مثل اين كه بجاى كوتاه كردن مو، آنرا بكند حكم مسأله قبل را دارد.

ص: 158

مسأله 624- اگر تقصير را فراموش نمود و براى حج احرام بست عمره اش صحيح است و مستحب است يك گوسفند فديه بدهد بلكه مطابق احتياط است.

مسأله 625- پس از تقصير همه محرمات احرام حتى نزديكى با همسر حلال مى گردد بلى سر تراشيدن جايز نيست (1)

مسأله 626- كسى كه تقصير را سهواً يا از روى جهل به مسأله باطل انجام داده و محرمات احرام غير از صيد را مرتكب شده كفاره ندارد.

مسأله 627- اگربعد ازتقصير شك كند كه تقصيرش صحيح است يا نه. چنانچه به مسأله آگاه بوده و احتمال مى دهد در حين انجام تقصير التفات داشته به شك خود اعتنا نكند. (2)

مسأله 628- كسى كه تقصير عمره مفرده را انجام نداده يا تقصيرش باطل بوده است و براى عمره تمتع يا عمره مفرده ديگرى محرم شده احرامش باطل است و بايد با تقصير از احرام عمره مفرده خارج شود و در اين حكم فرقى نيست كه ترك تقصير يا باطل انجام دادن آن عمدى باشد يا سهوى.

مسأله 629- تقصير عمره مفرده يا تمتع را لازم نيست بلافاصله پس از سعى انجام دهد بلكه در وسعت وقت مى تواند آنرا با تأخير و در هر جائى كه خواست انجام دهد بنابراين كسى كه تقصير عمره مفرده را فراموش كرده و در وطن يادش آمد در همانجا تقصير كند ولى براى طواف نساء (3) اگر نمى تواند برگردد يا مشقت دارد نائب بگيرد.

مسأله 630- لازم نيست تقصير را بدست خود انجام دهد بلكه مى تواند توسط ديگرى تقصير كند و لازم نيست ديگرى شيعه باشد.

مسأله 631- كسى كه هنوز از احرام خارج نشده مى تواند ناخن ديگرى را براى

ص: 159

تقصير بگيرد ولى چيدن موى او جايز نيست و از تقصير كفايت نمى كند. (1)

مسأله 632- كسى كه از روى فراموشى ياندانستن مسأله بعداز طواف و نماز آن تقصير كرد چيزى بر او نيست ولى بايد بعد از سعى تقصير را اعاده نمايد تا از احرام خارج گردد.

مسأله 633- اگر سعى را ترك كند يا آنرا ناقص انجام دهد يا سعيش باطل باشد و با اين حال تقصير نمايدبايد پس از انجام سعى يا تدارك آن تقصير را اعاده كند و تا تقصير نكرده از محرمات احرام اجتناب كند و حكم كفاره تقصيرى كه انجام داده قبلًا گذشت و در مسأله فرقى بين عالم و جاهل و ناسى نيست. (2)

مسأله 634- اگر پس از تقصير بفهمد طواف يا بعضى از دورهاى آنرا باطل انجام داده بايد پس از انجام طواف و نماز و سعى تقصير را نيز اعاده كند. (3)

ص: 160

نيز نمى باشد ولى اگر انجام داد عمره تمتع و حج آن باطل نمى شود. (1)*

مسأله 636- كسى كه عمره تمتع بجا آورده اگر مطمئن است كه با خارج شدن از مكه حج از او فوت نمى شود و مى تواند به موقع برگردد و براى حج محرم شود جايز است بدون احرام از مكه خارج شود (2)* و در غير اين صورت جايز نيست خارج شود مگر براى ضرورت يا حاجتى كه در اين فرض بايد براى حج تمتع محرم شود و سپس خارج شود. از آنچه ذكر شد وظيفه خدمه كاروانها و كارگزاران حج كه عمره تمتع انجام داده اند و مى خواهند براى انجام وظائف به منى و عرفات و امثال آن بروند روشن شد.

مسأله 637- رفتن به محله هاى جديد مكه بلكه اطراف و توابع (3)* آن مانند غار ثور پس از انجام عمره تمتع اشكالى ندارد.

مسأله 638- كسى كه پس از عمره تمتع بدون اين كه براى حج محرم شود از مكه خارج شود چنانچه در همان ماهى كه در آن براى عمره تمتع محرم

ص: 161

شده (1) بازگردد مى تواند (2) بدون احرام به مكه مراجعت نمايد خواه پس از خروج از مكه از ميقات عبور كرده باشد يا نه و همينطور است اگر در ماه بعد بازگردد و از ميقات عبور نكرده (3) و اما اگر در ماه بعد بازگردد و پس از خروج از مكه از ميقات عبور كرده بايد مجدداً از ميقات براى عمره تمتع محرم شود.

مسأله 639- تراشيدن سر بعد از تقصير عمره تمتع جايز نيست (4) ولى ماشين كردن آن مانعى ندارد و اگر سر را بتراشد كفاره ندارد.

مسأله 640- تراشيدن صورت پس از تقصير عمره تمتع مانند تراشيدن آن در اوقات ديگر است و حكم خاصى ندارد.

ص: 162

مسأله 643- كسى كه بواسطه عذرى بدون احرام وارد مكه شده و وقت براى عمره تمتع ندارد حكم مسأله قبل را دارد.

مسأله 644- اگر زن در ميقات مى داند يا احتمال مى دهد كه بواسطه حيض يا نفاس متمكن از عمره تمتع در وقت خود نيست مى تواند به قصد ما فى الذمه محرم شود (قصد كند محرم مى شوم به احرامى كه وظيفه من است خواه تمتع باشد يا حج افراد) پس چنانچه قبل از گذشتن وقت عمره تمتع پاك شود عمره تمتع بجا آورد و اگر پاك نشد حج افراد بجا آورده و پس از آن بايد عمره مفرده انجام دهد و حج او صحيح است و از حجة الاسلام كفايت مى كند و اگر حج او استحبابى است انجام عمره مفرده لازم نيست.

مسأله 645- اگر زن بداند بواسطه حيض يا نفاس متمكن از عمره تمتع در وقت خود نيست و با اين حال براى عمره تمتع محرم شد چنانچه قصدش انجام وظيفه فعليه بوده و خيال مى كرده كه وظيفه اش عمره تمتع است احرامش صحيح است و بايد حج افراد انجام دهد. (1)

مسأله 646- اگر زن قبل از طواف خون ديد و چون خيال مى كرد حيض است و وقت براى انجام عمره تمتع ندارد عدول به حج افراد كرد و بعد در عرفات فهميد حيض نبوده اگر وقت براى عمره تمتع باقى نمانده (2) و تأخيرش عمدى نبوده حج افراد را تمام كند و اگر حج واجب است يك عمره مفرده نيز انجام دهد. (3)

ص: 163

مسأله 647- كسى كه وظيفه اش حج تمتع است چنانچه در وقت احرام بداند براى انجام عمره تمتع وقت ندارد مى تواند براى حج افراد محرم شود و پس از آن عمره مفرده انجام دهد و حج او صحيح است. (1)

مسأله 648- محرمى كه حائض بوده اگر بعد از گذشتن ايام عادتش پاك شود و پس از غسل اعمال عمره تمتع را انجام دهد و احرام حج بسته به عرفات و مشعر برود و آنجا قبل از گذشتن ده روز از اول حيضش لك ببيند پس اگر بداند حيض است و تمكن از تدارك عمره تمتع ندارد بايد عدول به افراد نمايد ولى اگر نداند كه آيا ادامه دارد تا بعد از ده روز تا اين مازاد بر عادتش استحاضه باشد يا قطع مى شود تا حيض باشد بايد (2) احتياط كند پس اعمال بعدى را به قصد ما فى الذمه و بدون تعيين تمتع يا افراد انجام دهد و احتياطاً در منى قربانى نموده و بعد از اعمال حج يك عمره مفرده انجام دهد و چنانچه قصد تمتع نمايد و بعد از انجام بعض اعمال كشف خلاف شود اكتفا به اين حج نكند مگر

ص: 164

اين كه قصد انجام وظيفه فعلى داشته كه كافى است، بلى پس از گذشت ده روز از اول حيض وظيفه اش روشن مى شود كه اگر از ده روز تجاوز نكرد و خون قطع شد حج بدل به افراد شده والا استحاضه بوده و حج تمتع او صحيح است.

مسأله 649- كسى كه عمداً عمره تمتع خود را باطل كند مثل اين كه احرام را تأخير انداخت تا وقت تنگ شد حج او باطل است و از موارد عدول (1) به افراد نيست.* البته مى تواند براى عمره مفرده يا حج افراد استحبابى احرام ببندد.

مسأله 650- كسى كه حج تمتع او مبدّل به افراد شده بايد بعد از حج فوراً (2) عمره مفرده انجام دهد ولى اگر به هر دليل عمره را تأخير انداخت و در وقت ديگر انجام داد صحيح و مجزى است حتى اگر عمره را در سال بعد و بعد از حج و عمره ديگر انجام دهد به صحت حج و عمره ضرر نمى زند.

ص: 165

مسأله 652- كسى كه قصد بيرون رفتن از مكه را داشت به همين جهت از اول در ميقات به نيت عمره مفرده محرم و وارد مكه شد و عمره مفرده را بجاآورد بعداً از خروج از مكه منصرف شد حكم مسأله قبل را دارد.

مسأله 653- كسى كه در غير ماه هاى حج عمره مفرده انجام داده نمى تواند براى حج تمتع به عمره انجام شده اكتفا نمايد و بايد عمره تمتع بجاآورد.

مسأله 654- در موارد مذكوره در مسائل قبل اگر بخواهد عمره تمتع انجام دهد بايد به يكى از مواقيت پنج گانه برود و نمى تواند از ادنى الحل مانند تنعيم محرم شود.

مسأله 655- اگر قبل از خارج شدن از احرام عمره مفرده به تقصير، براى عمره تمتع محرم شود احرامش صحيح نيست و همچنان در احرام عمره مفرده باقى مى ماند و بايد اعمال آن را تمام كند و براى احرام عمره تمتع مجدداً به ميقات برود مگر اين كه عمره مفرده اش در ماه هاى حج همان سالى كه مى خواهد حج به جا آورد واقع شده باشد كه در اين صورت مى تواند آن را عمره تمتع خويش قرار دهد به تفصيلى كه گذشت و اگر اعمال عمره اتفاقاً تا وقت حج در مكّه باقى بماند كه مى تواند آن را عمره تمتع خويش قرار دهد.

و اگر اعمال عمره مفرده را انجام داده و فقط طواف نساء را ترك كرده احرام او براى عمره تمتع صحيح است و بايد پس از انجام عمره تمتع يا قبل از آن طواف نساء عمره مفرده را انجام دهد.

ص: 166

مسأله 658- وقت عمره تمتع كه در مسائل گذشته به آن اشاره شد تا وقتى باقى است (1) كه با انجام دادن عمره تمتع خوف نرسيدن (2) به وقوف اختيارى عرفه (كه از ظهر روز نهم ذى الحجة است تا غروب آن) نداشته باشد.

ص: 167

بخش سوّم: اعمال حج تمتع

ص: 168

ص: 169

فصل اوّل: احرام حج:

اول از واجبات حج احرام بستن است.

مسأله 659- واجب است پس از اتمام عمره تمتع براى حج تمتع احرام ببندد.

مسأله 660- كيفيت احرام بستن براى حج تمتع و گفتن لبيك و واجبات احرام همانگونه است كه در احرام عمره تمتع گذشت با اين تفاوت كه در احرام حج قصد مى كند احرام حج تمتع را.

مسأله 661- تمام چيزهايى كه در محرمات احرام بيان شد در اين احرام نيز حرام است و آنچه از محرمات كه كفاره داشت به همان ترتيب ذكر شده كفاره دارد.

مسأله 662- كسى كه به واسطه فراموشى يا ندانستن مسأله براى حج محرم نشد و پس از خروج از مكه يادش آمد يا مسأله را ياد گرفت سه صورت دارد:

1- قبل از وقوف به عرفات يادش بيايد يا مسأله را ياد بگيرد كه در اين صورت بايد برگردد و در مكه محرم شود مگر آنكه بواسطه تنگى وقت يا عذر ديگر امكان بازگشت نداشته باشد كه بايد در همانجا محرم شود.

2- بعد از وقوف به عرفات يا در اثناء اعمال قبل از حلق يا تقصير يادش آمد يا مسأله را ياد گرفت كه در اين صورت (1) بايد فوراً در همانجا محرم شود

ص: 170

3- بعد از حلق يا تقصير يادش آمد يا مسأله را ياد گرفت كه در اين صورت عملش صحيح است و لازم نيست تلبيه بگويد.

ص: 171

مسأله 667- اگر احرام را از روى علم و عمد ترك كند تا وقت وقوف اختيارى عرفات فوت شود، حجش باطل است و اگر به مقدار ركن از وقوف را درك كند، حجش صحيح است اگرچه گناه كرده است.

مسأله 668- اشخاص معذورى كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدم مى دارند بايد اين اعمال را بعد از محرم شدن براى حج انجام دهند و اگر قبل از احرام انجام دهند كفايت نمى كند و بايد بعد از احرام حج، قبل يا بعد از وقوفين آن اعمال را اعاده نمايند.

مسأله 669- كسى كه عمره تمتع انجام داده نبايد براى حج افراد محرم شود و چنانچه در احرام حج قصد حج افراد نمود پس اگر از مكه خارج شده و در ميقات محرم به احرام حج افراد شده بعيد نيست (1)* صحت حج او، ولى تمتع واقع نمى شود ولى اگر در مكه احرام بسته حج او صحيح نيست مگر اين كه از باب اشتباه در تطبيق بوده باشد كه حج او صحيح است و تمتع واقع مى شود.

مسأله 670- كسى كه نمى دانسته بايد براى احرام حج افراد به يكى از مواقيت معروفه برود و در حرم محرم شده چنانچه ممكن نيست به ميقات برود و در آنجا محرم شود و به وقوف برسد در همان محلى كه هست محرم شود (2) و اعمالى كه امكان تدارك آن با احرام هست تدارك كند و چنانچه تمام اعمال را با همان احرام انجام داده و بعد متوجه شده حج او صحيح است.

ص: 172

«أللَّهُمَّ ايّاكَ أرْجُو وَايّاكَ أدْعُو فَبَلِّغْني أمَلِي وَأصْلِحْ لي عَمَلي».

و با تن و دل آرام با تسبيح و ذكر حق تعالى برود و چون به منى رسيد بگويد:

«ا لْحَمْدُ للَّهِ الَّذي أقْدَمَنِيها صالِحاً في عافِيَةٍ وَبَلَّغَني هذا الْمَكانِ».

پس بگويد:

«أللَّهُمَّ هذِهِ مِنى وَهِيَ مِمّا مَنَنْتَ بِهِ عَلَيْنا مِنَ الْمَناسِكِ فَأَسْأَ لُكَ أنْ تَمُنَّ عَلَيَّ بِما مَنَنْتَ عَلى أَ نْبِيائِكَ فَإنَّما أَ نَا عَبْدُكَ وَفي قَبْضَتِكَ».

و مستحب است (1) شب عرفه را در منى بوده و به اطاعت الهى مشغول باشد و بهتر آن است كه عبادات و خصوصاً نمازها را در مسجد خيف به جا آورد و چون نماز صبح را خواند تا طلوع آفتاب تعقيب گفته پس به عرفات روانه شود و اگر خواسته باشد بعد از طلوع صبح روانه شود مانعى ندارد، ولى سنت (2) آن است كه تا آفتاب طلوع نكرده از وادى مُحَسِّر رد نشود و روانه شدن پيش از صبح (3) مكروه است و چون به عرفات متوجه شود اين دعا را بخواند:

«اللَّهُمَّ الَيْكَ صَمَدْتُ وَايّاكَ اعْتَمَدْتُ وَوَجْهَكَ أرَدْتُ أسْأَ لُكَ أنْ تُبارِكَ لِي في رِحْلَتي وَأنْ تَقْضِيَ لِي حاجَتي وَأنْ تَجْعَلَني مِمَّنْ تُباهي بِهِ اليَوْمَ مَنْ هُوَ أفْضَلُ مِنّي».

ص: 173

دوم از واجبات حج وقوف به عرفات است.

مسأله 672- پس از احرام بستن براى حج تمتع واجب است وقوف در سرزمين عرفات كه محلى است معروف با حدود شناخته شده و اين وقوف، چون ساير عبادات بايد با قصد قربت و نيت خالص آورده شود.

مسأله 673- مقصود از وقوف، بودن در آن مكان است به هر حالى كه باشد خواه در حال حركت باشد يا ساكن، سواره باشد يا پياده، يا نشسته يا خوابيده.

مسأله 674- اگر در تمام وقت بيهوش يا خواب باشد (1) وقوف او باطل است ولى اگر بعد از داخل شدن وقت وقوف نيت كند و سپس بخوابد يا بيهوش شود اشكال ندارد.*

مسأله 675- حدودى كه براى عرفات و مزدلفه و منى با تابلوهاى مخصوص مشخص شده اگر موجب اطمينان يا تصديق اهل محل باشد معتبر است. (2)

ص: 174

مسأله 676- جبل الرحمه جزء موقف عرفات است ولى وقوف بر آن كراهت دارد (1) اما در غيرحال وقوف كراهت ندارد.

ص: 175

مجدداً مراجعت نمايد و تا غروب وقوف نمايد هر چند خروجش از عرفات سهوى باشد.

مسأله 681- اگر پس از آنكه خارج شد مجدداً به عرفات باز نگردد چنانچه خروجش از روى علم و عمد بوده بايد يك شتر در منى (1) روز عيد قربانى كند و اگر از قربانى متمكن نباشد بايد هيجده روز روزه بگيرد و لازم نيست اين هيجده روز پشت سرهم باشد و اگر خروجش سهوى بوده كفاره ندارد هر چند بواسطه عدم مراجعت معصيت كرده است

ص: 176

عرفه را با هم ترك كند ولى وقوف اختيارى مشعر را درك كند حج او صحيح است چنانچه خواهدآمد

ص: 177

و بجاى كذا و كذا حاجت خود را نام ببرد پس دست به آسمان بردارد و بگويد:

«أللَّهُمَّ حاجَتي إلَيْكَ الَّتي انْ أعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرَّني ما مَنَعْتَني وَإنْ مَنَعْتَنيها لَمْ يَنْفَعَني ما أعْطَيْتَني، أسْأَ لُكَ خَلاصَ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ أللَّهُمَّ إنّي عَبْدُكَ وَمِلْكُ ناصِيَتي بِيَدِكَ وَأجَلي بِعِلْمِكَ، أسْأَ لُكَ أنْ تُوَفِّقَني لِما يُرْضيكَ عَنِّي وَأنْ تُسَلِّمَ مِنِّي مَناسِكِيَ الَّتي أرَيْتَها خَلِيلَكَ ابْراهيمَ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَدَلَلْتَ عَلَيْها نَبِيِّكَ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله أللَّهُمَّ اجْعَلْني مِمَّنْ رَضِيتَ عَمَلَهُ وَأطَلْتَ عُمْرَهُ وَأحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ».

8- اين دعا را بخواند:

«لا إلهَ إلّااللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيي وَيُمِيتُ وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلى كُلِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ، اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَالَّذي تَقُولُ وَخَيْراً مِمّا نَقُولُ وَفَوْقَ ما يَقُولُ الْقائِلُونَ، أللَّهُمَّ لَكَ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَماتي وَلَكَ تُراثي (بَراءَتي خ ل) وَبِكَ حَوْلي وَمِنْكَ قُوَّتي، أللَّهُمَّ إنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَمِنْ وَساوِسِ الْصُّدورِ وَمِنْ شَتاتِ الأمْرِ وَمِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، أللَّهُمَّ إنّي أسْأَ لُكَ خَيْرَ الرِّياح وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما يَجي ءُ بِهِ الرِّياحُ وَأسْأَ لُكَ خَيْرَ اللَّيْلِ وَخَيْرَ النَّهارِ، اللَّهُمَّ اجْعَلْ في قَلْبي نُوراً وَفي سَمْعي وَبَصَري نُوراً وَفي لَحْمي وَدَمي وَعِظامي وَعُرُوقِي وَمَقْعَدي وَمَقامي وَمَدْخَلي وَمَخْرَجي نُوراً وَأعْظِمْ لي نُوراً يا رَبِّ يَوْمَ أَ لْقاكَ إنَّكَ عَلى كُلِّ شَي ءٍ قَديرٌ».

و در اين روز تا مى تواند از خيرات و صدقات كوتاهى نكند.

9- آنكه رو به كعبه نموده و اين اذكار را بگويد:

«سُبْحانَ اللَّهِ» صد مرتبه «اللَّهُ أكْبَرُ» صد مرتبه «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إلّابِاللَّهِ» صد مرتبه «أشْهَدُ أنْ لا الهَ الّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَيُمِيتُ وَيُحْيي وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلى كُلَّ شَي ءٍ قَدِيرٌ» صد مرتبه.

پس، از اولِ سوره بقره ده آيه بخواند، پس سوره توحيد سه مرتبه و آية الكرسى را

ص: 178

بخواند تا آخر پس اين آيات را بخواند:

«انَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ في سِتَّةِ أيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأمْرِهِ الا لَهُ الْخَلْقُ وَالامْرُ تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ* ادْعُوا رَبَّكُمُ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً انَّهُ لا يُحِبُّ المُعْتَدِينَ* وَلا تُفْسِدُوا فِى الْارْضِ بَعْدَ اصْلاحِها وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً انَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الُمحْسِنينَ».

پس سوره «قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق» و سوره «قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ» را بخواند.

پس آنچه از نعم الهى بياد داشته باشد، يكايك ذكر نموده و حمد الهى نمايد و همچنين بر اهل و مال و ساير چيزهايى كه حضرت حق به او تفضل نموده، حمد بنمايد و بگويد:

«اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى نَعْمائِكَ الَّتي لا تُحْصى بِعَدَدٍ وَلا تُكافَأُ بِعَمَلٍ».

و به آياتى از قرآن، كه در آنها ذكر حمد شده است، خدا را حمد نمايد و به آياتى كه در آنها ذكر تسبيح شده است خدا را تسبيح نمايد و به آياتى كه در آنها ذكر تكبير شده است خدا را تكبير نمايد و به آياتى كه در آنها ذكر تهليل شده است خدا را تهليل نمايد و بر محمد و آل محمد عليهم الصلاة و السلام زياد صلوات بفرستد و به هر اسمى از اسماء اللَّه كه در قرآن موجود است خدا را بخواند و به آنچه از اسماء الهى كه در ياد دارد خدا را ذكر كند و به اسماء الهى كه در آخر سوره حشر موجود است خدا را بخواند و آنها عبارتند از:

«اللَّهُ عالِمُ الْغَيْبِ وَالشّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ الْمَلِكُ الْقُدّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ الخالِقُ الْبارئُ الْمُصَوِّرُ».

و اين دعا را بخواند:

ص: 179

«أسْأَ لُكَ يا اللَّهُ يا رَحْمنُ بِكُلِّ اْسْمٍ هُوَ لَكَ وَأسْأَ لُكَ بِقُوَّتِكَ وَقُدْرَتِكَ وَعِزَّتِكَ وَبِجَميعِ ما أحاطَ بِهِ عِلْمُكَ وَبِجَمْعِكَ وَبِأرْكانِكَ كُلِّها وَبِحَقِّ رَسُو لِكَ صَلواتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَبِاسْمِكَ الْاكْبَرِ الاكْبَرِ وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الَّذي مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أنْ لا تُخَّيِّبَهُ وَبِاسْمِكَ الْاعْظَمِ الْاعْظَمِ الَّذي مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أنْ لا تَرُدَّهُ وَأنْ تُعْطِيَهُ ما سَأَلَ أنْ تَغْفِرَ لِي جَميعَ ذُنُوبي في جَميع عِلْمِكَ فِيَّ».

و هر حاجت كه دارى بخواه و از حق سبحانه و تعالى طلب كن كه توفيق حج بيابى در سال آينده و هر سال. و هفتاد مرتبه بگو:

«أسْأَ لُكَ الْجَنَّةَ» و هفتاد مرتبه «أسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّي وَأتُوبُ الَيْهِ».

پس بخوان اين دعا را:

«أللَّهُمَّ فُكَّنِي مِنَ النَّارِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَيِّبِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالْانْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

10- آنكه نزديك غروب آفتاب بگويد:

«أللَّهُمَّ انِّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الفَقْرِ وَمِنْ تَشَتُّتِ الْامُورِ وَمِنْ شَرِّ ما يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ أمْسى ظُلْمِي مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ وَأمْسى خَوْفي مُسْتَجيراً بِأمانِكَ وَأمْسى ذُنُوبي مُسْتَجِيرَةً بِمَغْفِرَتِكَ وَأمْسى ذُلِّي مُسْتَجِيراً بِعِزِّكَ وَأمْسى وَجْهِي الْفانِيَ الْبالِي مُسْتَجيراً بِوَجْهِكَ الْباقي يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَيا أجوَدَ مَنْ أعْطى جَلِّلْنِي بِرَحْمَتِكَ وَأَ لْبِسْني عافِيَتَكَ وَاصْرِفْ عَنِّي شَرَّ جَمِيعِ خَلْقِكَ».

و بدان كه ادعيه وارده در اين روز شريف بسيار است و هر قدر كه ميسور باشد خواندن دعا مناسب است و بسيار خوب است كه در اين روز دعاى حضرت سيد الشهداء عليه السلام و دعاى حضرت زين العابدين سلام اللَّه عليه را كه در صحيفه كامله است خوانده شود و بعد از غروب آفتاب بگويد:

ص: 180

«أللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَارْزُقْنِيهِ مِنْ قابِلٍ أبَداً ما أبْقَيْتَني وَاقْلِبْنِيَ الْيَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُستَجاباً لِي مَرْحُوماً مَغْفُوراً لِي بأفْضَلِ ما يَنْقَلِبُ بِهِ الْيَوْمَ أحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ وَحُجّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ وَاجْعَلْنِيَ الْيَوْمَ مِنْ أكْرَمِ وَفْدِكَ عَلَيْكَ وَأعْطِني أفْضَلَ ما أعْطَيْتَ أحَداً مِنْهُمْ مِنَ الْخَيْرِ وَالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ والرِّضْوانِ وَالْمَغْفِرَةِ وَبارِكْ لِي فِيما أرْجِعُ الَيْهِ مِنْ أهْلٍ أوْ مالٍ أوْ قَلِيلٍ أوْ كَثيرٍ وَبارِكْ لَهُمْ فِيَّ».

و بسيار بگويد:

«أللَّهُمَّ أعْتِقْنِي مِنَ النَّارِ».

ص: 181

سوم از واجبات حج تمتع وقوف به مشعر الحرام است.

مسأله 685- بعد از آنكه از وقوف به عرفات در مغرب شب دهم فراغت حاصل شد بايد كوچ كند به مشعر الحرام كه محل معروفى است و حدود معينى دارد.

مسأله 686- پس از حركت از عرفات واجب است شب عيد (1) را تا صبح در مشعر الحرام با نيت خالص و قصد قربت بماند.

مسأله 687- از طلوع فجر روز دهم تا طلوع آفتاب وقت وقوف اختيارى (2) مشعر الحرام است پس بايد در تمام اين مدت با قصد قربت و نيت خالص از ريا و خودنمائى وقوف نمايد بلى كوچ كردن از مشعر كمى قبل از طلوع آفتاب اگر بنحوى باشد كه قبل از طلوع آفتاب از وادى محسّر نگذرد جايز (3) بلكه مستحب است و اگر بگذرد گناه كرده ولى كفاره ندارد.

مسأله 688- وقوف در مشعر در مدت مذكور در مسأله قبل گر چه واجب است ولى

ص: 182

تمام آن ركن نيست بلكه ركن وقوف مقدار كمى از اين زمان است هر چند يك دقيقه باشد.

مسأله 689- زنان و بچه ها و پيرمردان و اشخاص ضعيف و بيماران و ديگر معذورين و كسانى كه لازم است همراه آنان باشند جايز است قدرى از شب عيد را در مشعر وقوف كنند و سپس به سوى منى حركت كنند هر چند قبل از نيمه شب باشد. (1)

مسأله 690- صاحب عذرى كه مى تواند اكتفا به وقوف شبانه مشعرالحرام نمايد كسى است كه عذر براى خودش حاصل شده باشد اگر چه بواسطه اطمينان از گفته ديگرى مثل مدير كاروان باشد.

مسأله 691- كسى كه وقوف به عرفه را درك كرده و شب دهم يا مقدارى از آن را در مشعر بوده اگر قبل از طلوع فجر از مشعر خارج و تا طلوع آفتاب برنگردد حجش صحيح است. (2) بلى اگر عمداً و بدون عذر چنين كرده معصيت كرده و بايد يك گوسفند كفاره بدهد. (3)*

ص: 183

1- وقوف در شب عيد (1) براى معذورين كه در مسأله 686 گذشت

2- وقوف در روز عيد از طلوع آفتاب تا ظهر

مسأله 693- از آنچه گذشت معلوم شد كه عرفات و مشعرالحرام داراى وقوف اختيارى و اضطرارى است و درك بعض اين مواقف براى مكلف صورى دارد كه آنچه مورد ابتلاء است از اين صور بيان مى شود:

1- وقوف اختيارى عرفات و مشعرالحرام هر دو را درك نمايد كه بدون شك حج او صحيح است.

2- هيچ يك از دو موقف را درك نكند نه اختيارى و نه اضطرارى آنها را و در اين صورت حج او بدون شك باطل است و بايد با همان احرام عمره مفرده انجام دهد و اگر گوسفند همراه داشته باشد آن را ذبح نمايد و لازم نيست نيت عدول به عمره مفرده نمايد گرچه مطابق احتياط است و در اين احكام فرقى نيست كه درك نكردن دو وقوف به واسطه عذر باشد يا بدون عذر. بلى اگر درك نكردن موقف از روى عذر بوده باشد اعاده حج در سال بعد بر او واجب نيست مگر اين كه شرائط استطاعت او باقى بماند يا حج از قبل بر او مستقر شده باشد و اگر بدون عذر و از روى تقصير بوده حج بر او مستقر مى شود و بايد در سال بعد اعاده نمايد حتى اگر شرائط استطاعت را نداشته باشد.

3- وقوف اختيارى عرفه و اضطرارى شب مشعر را درك كند كه در اين صورت حجش صحيح است هرچند وقوف اختيارى مشعر را بدون عذر ترك نموده باشد. بلى در اين فرض بايد يك گوسفند كفاره بدهد. (2)*

4- وقوف اختيارى عرفه و اضطرارى روز مشعر را درك كند پس اگر اختيارى مشعر را عمداً ترك كرده حج او باطل (3) و الّا صحيح است.

ص: 184

5- فقط وقوف اختيارى عرفه را درك كرده باشد كه در اين صورت حج او باطل و به عمره مفرده مبدّل مى شود (1) هرچند كه وقوف مشعر را با عذر ترك كرده باشد. (2)*

6- وقوف اضطرارى عرفه با اختيارى مشعر را درك نمايد در اين صورت حجش صحيح است مگر اين كه وقوف اختيارى عرفه را عمداً و بدون عذر ترك كرده باشد.

7- اضطرارى عرفه و اضطرارى شب مشعر را درك كند پس چنانچه اختيارى عرفه را عمداً و بدون عذر ترك كرده حج او باطل است و در غير اين صورت حج او صحيح است بلى اگر وقوف اختيارى مشعر را بدون عذر ترك كرده باشد بايد يك گوسفند كفاره بدهد. (3)

8- اضطرارى عرفه و اضطرارى روز مشعر را درك كرده باشد پس چنانچه وقوف اختيارى عرفه يا مشعر را عمداً و بدون عذر ترك كرده حجش باطل است وگرنه بعيد نيست حجش صحيح باشد گرچه احتياط آن است كه اگر شرائط استطاعت باقى باشد آن را در سال بعد اعاده نمايد.

9- فقط اضطرارى عرفه را درك كند كه در اين صورت حجش باطل مى شود و بايد عمره مفرده بجا آورد تا از احرام خارج گردد.

10- فقط اختيارى مشعر را درك نمايد كه حجش صحيح است مگر اين كه وقوف به عرفات را عمداً و بدون عذر درك نكرده باشد.

11- فقط اضطرارى شب مشعر را درك كند كه در اين صورت اگر وقوف عرفات را عمداً ترك نكرده و از كسانى است كه وقوف شب مشعر براى آنها كافى است مانند زنان و بيماران، حج او صحيح است (4)* وگرنه باطل است.

ص: 185

12- فقط اضطرارى روز مشعر را درك كند كه در اين صورت حج او باطل است. (1)*

مسأله 694- اگر كسى به جهت اغماء يكى از وقوفين را ترك كند (2) پس اگر از مواردى است كه ترك آن از روى عذر ضررى به حج نمى زند (كه در مسائل قبل گذشت) بايد پس از به هوش آمدن اعمال حج را تمام كند و اگر از مواردى است كه حج او باطل شده بايد عمره مفرده انجام دهد و در صورتى كه پس از مراجعت به وطن به هوش آمده بايد براى انجام عمره بازگردد يا اگر مشقت دارد نائب بگيرد.

مسأله 695- اگر در محلّى به تصور اين كه موقف عرفات يا مشعر است وقوف نمود و پس از گذشت وقت وقوف يقين به خلاف پيدا كرد حكم ترك وقوف از روى عذر را دارد كه در مسائل قبل گذشت.

مسأله 696- اگر بواسطه ندانستن مسأله وقوف را ترك كند چنانچه در يادگيرى مسأله كوتاهى نكرده عذر محسوب مى شود و حكم ترك وقوف با عذر را دارد كه گذشت مثلًا كسى كه بواسطه ندانستن مسأله وقوف اختيارى مشعرالحرام را ترك كرده و وقوف اضطرارى آن را انجام داده چنانچه جهل او قصورى و عذرى بوده حج او صحيح است.

مسأله 697- كسى كه وقوف به عرفه را درك كرده و در شب دهم قدرى در مشعر بوده و سپس براى انجام كارى به منى رفته بايد براى درك وقوف اختيارى به مشعر بازگردد و اگر به جهت عذرى نتواند به مشعر برگردد چنانچه مقدارى كه در مشعر بوده قصد وقوف داشته كفايت مى كند وگرنه بايد اضطرارى مشعر را درك كند.

مسأله 698- كسى كه حج او به واسطه ترك وقوفين باطل شده و باقى اعمال را

ص: 186

بجاآورده به احرام باقى است و بايد براى خروج از احرام، عمره مفرده انجام دهد (1) و اگر به وطن بازگشته و نمى تواند برگردد نائب بگيرد.

ص: 187

تُؤْيِسْني مِنَ الْخَيْرِ الَّذي سَأَلْتُكَ أنْ تَجْمَعَهُ لِي في قَلْبي وَأطْلُبُ الَيْكَ أنْ تُعَرِّفَني ما عَرَّفْتَ أوْلِياءَكَ في مَنْزِلِي هذا وَأنْ تَقِيَني جَوامِعَ الشَّرِّ».

و مستحب است بعد از نماز صبح با طهارت حمد و ثناى الهى را بجا آورد و به هر مقدارى كه ميسور باشد از نعم و تفضلات حضرت حق ذكر كند و بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد آنگاه دعا نمايد و اين دعا را نيز بخواند:

«أللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرام فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنَّ وَالْانْس، أللَّهُمَّ أَ نْتَ خَيْرُ مَطْلُوبٍ الَيْهِ وَخَيْرُ مَدْعُوٍّ وَخَيْرُ مَسْؤُولٍ وَلِكُلِّ وافِدٍ جائِزَةٌ فَاجْعَلْ جائِزَتي في مَوْطِني هذا أنْ تُقِيلَني عَثْرَتي وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتي وَأنْ تُجاوِزَ عَنْ خَطِيئَتي ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوى مِنَ الدُّنيا زادِي».

و مستحب است سنگ ريزه هايى را كه در منى رمى خواهد نمود، از مزدلفه بردارد و مجموع آنها هفتاد دانه است (1) و مستحب است وقتى كه از مزدلفه به سوى منى رفته و به وادى محسِّر رسيد، به مقدار صد قدم مانند شتر تند رود و اگر سواره است سوارى خود را حركت دهد و بگويد:

«أللَّهُمَّ سَلِّمْ لي عَهْدي وَاقْبَلْ تَوْبَتي وَأجِبْ دَعْوَتي وَاخْلُفْني فِيمَنْ تَرَكْتُ بَعْدي».

ص: 188

چهارم از واجبات حج رمى جمره عقبه است.

مسأله 700- واجب است پس از وقوف در مشعرالحرام هفت سنگريزه به جمره عقبه كه در منى واقع شده است بزند و غير سنگ مثل كلوخ و خزف و اقسام جواهرات كافى نيست و امّا اقسام سنگها حتى سنگ مرمر مانع ندارد.

ص: 189

رمى صحيح (1) استفاده نكرده باشد.

4- مباح باشد پس با سنگ غصبى يا آنچه كه ديگرى براى خودش حيازت كرده كافى نيست. (2)

مسأله 702- اگر شك كند كه سنگ را ديگرى براى رمى استفاده نموده يا نه مى تواند با آن رمى كند. (3)

مسأله 703- سنگى كه در حرم است اگر احتمال بدهد از خارج حرم آورده شده مى تواند با آن رمى كند.

مسأله 704- سنگ ريزه هايى را كه معلوم است از خارج مشعر به آنجا آورده شده است اگر طورى است كه عرفاً جزء مشعر محسوب مى شود مى توان از آن براى رمى استفاده كرد و در غير اين صورت بايد احراز شود كه از حرم آورده شده و الّا نمى توان با آن رمى نمود.

مسأله 705- سنگى كه معلوم نيست به آن ريگ گفته مى شود يانه براى رمى كافى نيست.

مسأله 706- سنگى كه به جمره مى زنند لازم نيست پاك باشد.

ص: 190

سيزدهم به تفصيلى كه در مسائل رمى جمرات سه گانه مى آيد جمره را رمى كند و در صورتى كه به مكه آمده لازم است براى انجام رمى به منى برگردد و اگر پس از روز سيزدهم عذرش برطرف شد بايد در سال بعد اگر مى تواند خودش و اگر نمى تواند نائبش آن را قضا كند. (1)*

مسأله 708- زنها و مراقبين آنها و افراد ضعيفى كه مجازند شب عيد از مشعرالحرام به منى بروند اگر از رمى در روز معذورند مى توانند همان شب يا شب بعد از آن (2)* هر وقت كه باشد رمى كنند بلكه زنها مى توانند بدون عذر در شب عيد رمى نمايند. (3)

ص: 191

ديگران به آن خورد و به واسطه آن يا كمك آن به جمره رسيد يا سنگ به جايى خورد و كمانه كرد و به جمره رسيد كافى نيست. (1)

5- هفت سنگ به جمره بزند

6- سنگها را به تدريج و يكى پس از ديگرى بزند و در اين صورت اگر با هم به جمره بخورد مانعى ندارد و اگر همه يا چند سنگ را با هم بياندازد كافى نيست و يك رمى محسوب مى شود هرچند با هم به جمره نرسد.

مسأله 710- اگر سنگى كه انداخت به جمره نرسيد بايد دوباره بياندازد (2) اگرچه در وقت رمى گمانش آن بوده كه رسيده است.

مسأله 711- رمى را مى تواند سواره و پياده انجام دهد. (3)

مسأله 712- رمى در طبقه دوم جمرات نيز كافى است و لازم نيست در طبقه اول رمى كند.

مسأله 713- در موقعيت فعلى كه جمرات توسعه يافته به هر جاى آن رمى شود كفايت مى كند. (4)

مسأله 714- در انداختن سنگها طهارت از حدث و خبث شرط نمى باشد.

ص: 192

مسأله 715- اگر وقتى كه مشغول رمى است شك كند كه چند سنگ زده بايد آن قدر بزند كه مطمئن شود هفت سنگ زده است و همين طور اگر شك كند، سنگى كه زده به جمره رسيده يا نه بايد مجدداً بزند تا مطمئن شود كه به جمره رسيده است.

مسأله 716- اگر شك كند كه هفت سنگ زده يا بيشتر به شك خود اعتنا نكند و رمى او صحيح است.

مسأله 717- اگر پس از رمى و انصراف از محل آن و قبل از ذبح و حلق يا تقصير شك كند كه هفت سنگ زده يا كمتر (1) بايد برگردد و مقدارى را كه احتمال مى دهد نزده تكميل نمايد.

مسأله 718- اگر پس از ذبح و يا حلق و يا تقصير يا پس از فرارسيدن شب شك كند كه رمى كرده يا نه يا اين كه هفت سنگ زده يا كمتر به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 719- اگر پس از رسيدن سنگى به جمره شك كند كه رمى آن صحيح بوده يا نه مثل اين كه نداند سنگ مستعمل زده يا غير آن به شك خود اعتنا نكند و همين طور اگر پس از فراغت از رمى شك كند كه سنگ ريزه ها به جمره خورده (2) يا نه، بلى اگر در رسيدن آخرين سنگ به جمره شك نمايد بايد آن را اعاده كند. (3)

مسأله 720- ظن به رسيدن سنگ و عدد آن اعتبار ندارد.

ص: 193

«مستحبات رمى جمرات (1)»

مسأله 721- در رمى جمرات چند چيز مستحب است:

1- با طهارت بودن در حال رمى.

2- هنگامى كه سنگها را در دست گرفته و آماده رمى است، اين دعا را بخواند:

«أللَّهُمَّ هذِهِ حصَيَاتي فَأحْصِهِنَّ لِي وَارْفَعْهُنَّ في عَمَلي».

3- با هر سنگى كه مى اندازد تكبير بگويد.

4- هر سنگى را كه مى اندازد اين دعا را بخواند:

«اللَّهُ أكْبَرُ، أللَّهُمَّ ادْحَرْ عنِّي الشَّيْطانَ أللَّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكِتابِكَ وَعَلى سُنَّةِ نَبِيِّكَ أللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِي حَجّاً مَبْرُوراً وَعَمَلًا مَقْبُولًا وَسَعْياً مَشْكُوراً وَذَنْباً مَغْفُوراً».

5- ميان او و جمره در جمره عقبه ده يا پانزده ذراع فاصله باشد و در جمره اولى و وسطى كناره جمره بايستد.

6- جمره عقبه را رو به جمره و پشت به قبله رمى نمايد و جمره اولى و وسطى را رو به قبله ايستاده رمى نمايد.

7- سنگريزه را بر انگشت ابهام گذارده و با ناخنِ انگشتِ شهادت بيندازد.

8- پس از برگشتن به جاى خود در منى اين دعا را بخواند:

«أللَّهُمَّ بِكَ وَثِقْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ فَنِعْمَ الرَّبُ وَنِعْمَ الْمَوْلى وَنِعْمَ النَّصِيرُ».

ص: 194

و غير از اين سه نوع حيوان كافى نيست مگر گاوميش كه گفته اند كراهت دارد.

مسأله 723- قربانى كردن از عبادات است و بايد با قصد قربت و نيت خالص انجام شود.

مسأله 724- كمتر چيزى كه براى قربانى كافى است يك گوسفند است و هرچه بيشتر ذبح كند افضل است و در روايت است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله صد شتر همراه آوردند، سى وچهار شتر براى حضرت امير عليه السلام نحر كردند و شصت و شش شتر را براى خودشان نحر كردند.

مسأله 725- تأخير قربانى از روز عيد تا آخر روز سيزدهم جايز است و احتياط مستحب آن است كه از روز عيد تأخير نيندازد.

مسأله 726- هر حاجى بايد مستقلًا يك قربانى ذبح نمايد و نمى تواند در آن با ديگرى شريك گردد مگر در حال ضرورت.

مسأله 727- واجب است مقدارى از قربانى را به فقير مؤمن (1) صدقه دهد (2) و مستحب است قسمتى از آن را هديه بدهد و قدرى از آن را خودش* بخورد و بهتر است هريك از صدقه و هديه كمتر از ثلث قربانى نباشد. (3)

مسأله 728- اگر سهم فقير را صدقه ندهد بنابر احتياط واجب ضامن است. (4)

مسأله 729- فروش يا هبه سهم فقير قبل از قربانى و بدون قبض آن باطل است بنابراين، عمل بعضى كه به ادعاى فقر يا وكالت از فقير سهم فقير را از قربانى به خود حاجى مى فروشند يا هبه مى كنند صحيح نيست. بلى مى تواند از فقير وكالت در قبول و تصرف بگيرد و بعد از قربانى از طرف او قبول و قبض كرده و تصرف نمايد هرچند به

ص: 195

اعراض از آن باشد.

مسأله 730- قربانى بايد در منى انجام شود (1) ولى اگر نتواند تا آخر ذى حجه (2) در منى قربانى كند يا اين كه موجب عسر و حرج (3) يا خوف ضرر باشد قربانى در خارج منى در وادى محسِّر و غير آن كافى است.

مسأله 731- قربانى در شب كفايت نمى كند مگر براى خائف. (4)

مسأله 732- مُحرم مى تواند قبل از حلق يا تقصير بلكه قبل از قربانى براى خود، قربانى ديگرى را ذبح كند.

مسأله 733- قيمت قربانى را بايد از مال حلال بپردازند و در غير اين صورت قربانى كفايت نمى كند مگر اين كه به ثمن كلى خريده باشد بنابراين اگر با عين مال غيرمخمّس قربانى را خريدارى نمايد اين قربانى كفايت نمى كند ولى اگر همان گونه كه متعارف است

ص: 196

به ثمن كلى بخرد كفايت مى كند. اگرچه با مال فوق الذكر قيمت آن را بپردازد لكن ضامن خمس است.

مسأله 734- ذبح با كارد استيل صحيح (1) و كافى است.*

مسأله 735- هر گاه در حج تمتع قربانى را فراموش كند يا به ديگرى نيابت دهد و او فراموش كند و سپس حلق يا تقصير و اعمال مترتبه را انجام دهد حج او صحيح است پس اگر در ماه ذى حجه فهميد قربانى را انجام دهد و اگر بعد از ذى حجه فهميد در سال آينده قربانى كند.

مسأله 736- كسى كه به جهتى مثل اعتقاد به اين كه گوشت قربانى تلف مى شود قربانى را انجام نداده و اعمال مترتبه را با اعتقاد صحت انجام داده است حج او صحيح و از احرام خارج شده است (2) ولى قربانى بر ذمه اش باقى است (3) كه بايد در سال آينده در منى انجام دهد و اگر در ماه ذى حجه فهميد بايد در صورت امكان در همان ماه قربانى كند.

مسأله 737- كسى كه به اعتماد نائب خود در رمى، ذبح و سپس تقصير يا حلق نموده و بعد از آن بفهمد كه نائب از جانب او رمى نكرده است، ذبح و حلق يا تقصير او صحيح و كافى است.

مسأله 738- اگر بعد از ذبح شرعى قربانى رگ نخاع او در حالى كه هنوز زنده است

ص: 197

قطع نمايد كار حرامى كرده (1) ولى قربانى حلال و كافى است.

مسأله 739- رو به قبله بودن حيوان فقط در حال ذبح (بريدن چهار رگ) لازم است و بعد از آن اگر از قبله برگردد يا برگردانيده شود اشكال ندارد.

مسأله 740- قربانى كردن در محله هاى جديدى از مكه كه محرز باشد از منى است كافى است ولى در صورت شك در اين كه جزء منى مى باشد يا نه كفايت نمى كند. (2)

ص: 198

براى شاخ داخل كه سفيد است)، شكسته باشد اشكال ندارد. و همين طور شكاف داشتن گوش و سوراخ بودنش اشكال ندارد.

5- بايد عرفاً لاغر نباشد و اگر در گرده او پيه باشد كافى است. (1)

6- بايد خصّى نباشد يعنى بيضتين او را بيرون نياورده باشند و بهتر است بيضه او را نكوبيده و نتابيده باشند.

7- در اصل خلقت بدون بيضه نباشد ولى اگر در اصل خلقت بدون دم يا بى شاخ يا بى گوش باشد مانع ندارد. (2)*

مسأله 742- اگر بعد از ذبح بفهمد سن حيوان كمتر از حد نصاب بوده خواه قبل از انجام اعمال مترتبه يا بعد از آن بايد دوباره قربانى نمايد.

مسأله 743- اگر احتمال دهد كه حيوان بيمار يا معيوب است لازم نيست تحقيق نمايد و مى تواند آن را ذبح كند هرچند عيب از عيب هايى باشد كه محتمل است از حال تولد وجود داشته باشد ولى در شرائط ديگر مثل سن حيوان لازم است يقين يا اطمينان حاصل نمايد. (3)

مسأله 744- اگر بعد از ذبح احتمال دهد كه قربانى شرائط لازم را نداشته چنانچه آگاه به مسأله بوده و احتمال بدهد كه شرائط را احراز كرده باشد به شك خود اعتنا نكند. (4)

مسأله 745- اگر تا آخر روز سيزدهم فقط قربانى ناقص يافت شود بعيد نيست كه

ص: 199

بتوان به آن اكتفا كرد (1) چه نقص به جهت خصى بودن باشد يا غير آن.*

مسأله 746- اگر تا آخر روز سيزدهم قربانى يافت نشد (2) قيمت آن را نزد شخص امينى بگذارد كه در بقيه ذى حجه براى او در منى قربانى نمايد و در اين سال اگر ممكن نشد در سال بعد براى او قربانى كند.*

مسأله 747- اگر عمداً يا به جهت فراموشى يا عذر ديگر تا پايان روز سيزدهم ذبح نكرد يا آن را باطل انجام داد بايد در بقيه ذى الحجه قربانى كند (3) و كافى است و حكم ترتيب بين ذبح و ساير اعمال خواهد آمد.

مسأله 748- اگر حيوانى را به گمان آن كه صحيح و سالم است ذبح كند بعد معلوم شد كه مريض يا ناقص بوده كافى نيست و بايد دوباره ذبح كند. (4)

مسأله 749- اگر حيوانى را به گمان چاقى ذبح كرد و بعد معلوم شد لاغر است كافى است. (5)

مسأله 750- اگر حيوانى را به گمان لاغرى خريد و به اميد آن كه چاق درآيد براى اطاعت خداوند و رجاءاً ذبح كرد و بعد معلوم شد چاق است كافى است.

مسأله 751- اگر احتمال نمى داد كه حيوان چاق است يا احتمال مى داد لكن از روى

ص: 200

بى مبالاتى ذبح كرد نه به اميد موافقت امر خداوند، كافى نيست. (1)

مسأله 752- اگر معتقد بود كه حيوان لاغر يا ناقص است و لكن به واسطه جهل به مسأله براى اطاعت امر خداوند قربانى كرد و بعد معلوم شد شرائط را داشته كفايت مى كند.

ص: 201

ضامن است و بايد غرامت بدهد. (1)*

مسأله 758- كسى كه نائب در حج است مى تواند براى قربانى شخص ديگرى را وكيل نمايد و وكيل بايد نيت كند آن قربانى را كه بر موكّلش واجب است.

مسأله 759- كسى كه از طرف جمعى نائب شده براى آنها قربانى نمايد اگر پول قربانى را از ايشان گرفته و روى هم گذاشته و با آن به تعداد آن جمع قربانى خريده و هر حيوان را از طرف يكى از ايشان ذبح نمايد چنانچه صاحبان پول راضى به اين كار باشند (2) اشكال ندارد و كافى است اگرچه همه به يك اندازه پول داده باشند و قربانى ها متفاوت باشند.

مسأله 760- اگر بدون اين كه ديگرى او را وكيل در قربانى كرده باشد از طرف او قربانى كند كفايت نمى كند اگرچه بداند كه او راضى به اين عمل است. بنابراين قيمت آن بر عهده خود قربانى كننده است مگر اين كه غرورى در بين باشد.

مسأله 761- اگر نائب در ذبح شك كند كه قربانى كرده يا نه بايد قربانى نمايد.

مسأله 762- اگر حاجى به كسى وكالت در قربانى داد و بعد از آن ديگرى را وكيل قرار داد هر كدام از دو وكيل براى او قربانى كنند صحيح و كافى است مگر اين كه او را قبل از ذبح عزل نموده باشد و مجرد وكيل قرار دادن دومى عزل اولى محسوب نمى شود.

مسأله 763- اگر كسى را وكيل در قربانى نمود در صورتى كه مباشرت را شرط نكرده باشد وكيل مى تواند به ديگرى وكالت دهد كه قربانى را انجام دهد.

مسأله 764- اگر لباس حاجى در قربانگاه نجس شود بايد در صورت امكان آن را تطهير يا تعويض نمايد و اگر تطهير و تعويض نكرد به احرام و ذبح او ضرر نمى زند و در

ص: 202

هر صورت اگر در حج نائب باشد نيابت او صحيح است هرچند او به اين امر آگاه بوده است.

ص: 203

مسأله 770- جايز نيست اين سه روز را در ايام تشريق يعنى يازدهم، دوازدهم، سيزدهم ذى حجه در منى روزه بگيرد بلكه در ايام تشريق روزه در منى براى همه حرام است حتى كسى كه حج بجا نمى آورد.

مسأله 771- اگر روز هشتم را روزه نگرفت، روز نهم را هم نگيرد و بعد از مراجعت از منى سه روز دنبال هم بگيرد.

مسأله 772- جايز است اگر از هشتم روزه تعويق افتاد تا آخر ذى حجه هر وقت بخواهد اين سه روز را روزه بگيرد، اگرچه احتياط آن است كه بعد از ايّام تشريق فوراً بگيرد.

مسأله 773- اين سه روز را در سفر مى تواند روزه بگيرد و لازم نيست در مكه قصد اقامت كند، بلكه اگر براى ماندن سه روز در مكه مهلت نيست بين راه هم جايز است بگيرد.

مسأله 774- اگر سه روز روزه را گرفت و بعد از آن متمكن از هدى شد لازم نيست ذبح كند ليكن اگر قبل از تمام شدن سه روز متمكن شد بايد ذبح كند.

مسأله 775- اگر اين سه روز روزه را نگرفت تا ماه ذى حجه تمام شد بايد قربانى (1) را در سال آينده خودش يا نائبش در منى ذبح كند (2)* و روزه فايده ندارد.

مسأله 776- اگر در مكه متمكن از سه روز روزه نشد در صورتى كه ماه ذى حجه باقى است بايد سه روز روزه را بگيرد هرچند در وطن خود باشد ليكن با هفت روز روزه فاصله بيندازد (3) و اگر ماه گذشته باشد به دستور مسأله قبل عمل نمايد.

مسأله 777- هفت روز باقيمانده را بايد بعد از مراجعت از سفر حج روزه بگيرد و احتياط مستحب آن است كه پى درپى باشد.

مسأله 778- جايز نيست اين هفت روز را در مكه يا در راه روزه بگيرد، مگر آن كه

ص: 204

بناى اقامت در مكه داشته باشد، در اين صورت اگر مدتى بگذرد كه در آن مدت مى توانست به وطن خود مراجعت كند جايز است بجاآورد و همچنين جايز است اگر يك ماه بماند.

مسأله 779- در اين ايام كه با هواپيما سفر مى كنند بعيد نيست براى كسى كه در مكه اقامت كرده جايز باشد به مقدارى كه هواپيما اشخاص را به محل مى رساند (1) صبر كند و سپس روزه بگيرد ولى بايد بين سه روز و هفت روز روزه فاصله بيندازد (2) گرچه به يك روز باشد.

مسأله 780- اگر قبل از مراجعت به وطن در محل ديگرى غير از مكه چه در بين راه و چه در شهر ديگرى اقامت كرد نمى تواند هفت روز روزه را بگيرد (3) گرچه به مقدارى صبر كند كه اگر راه مى پيمود به وطن مى رسيد ولى پس از بازگشت به وطن لازم نيست در همان جا روزه بگيرد بلكه اگر در جاى ديگر قصد اقامت نمود مى تواند روزه بگيرد.

مسأله 781- اگر از روزه گرفتن متمكن شد و قبل از آن كه روزه بگيرد وفات نمود بر ولى واجب است آن سه روز را قضا (4) نمايد ولى قضاى هفت روز ديگر واجب نيست. (5)*

مسأله 782- كسى كه وظيفه او در قربانى مبدّل به روزه گرديده مى تواند در روز عيد حلق يا تقصير نمايد اگرچه هنوز چيزى از روزه ها را نگرفته باشد.

ص: 205

مسأله 783- مستحبات هدى چند چيز است (1):

1- در صورت تمكن، قربانى شتر باشد و در صورت نبودن آن، گاو و در صورت نبودن آن، گوسفند باشد.

2- قربانى بسيار فربه باشد.

3- اگر قربانى شتر يا گاو است از جنس ماده انتخاب كند و اگر گوسفند يا بز است از جنس نر انتخاب كند.

4- شترى كه مى خواهند او را نحر كنند، ايستاده و از سر دستها تا زانوى آن را ببندند و شخص در جانب راست او بايستد و كارد يا نيزه يا خنجر به گودال گردن او فرو برد

5- در وقت ذبح يا نحر اين دعا را بخواند:

«وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَالْارْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَما أَ نَا مِنَ الْمُشْرِكينَ انَّ صَلاتِي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَمَاتِي للَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَبِذلِكَ امِرْتُ وَأنا مِنَ الْمُسْلِمِينَ، أللَّهُمَّ مِنْكَ وَلَكَ بِسْمِ اللَّهِ وَاللَّهُ أكْبَرُ، أللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنِّي».

6- اين كه خود قربانى را بكشد و اگر نتواند، دست خود را بالاى دست كشنده بگذارد.

ص: 206

2- كسى كه موى سر خود را به عسل يا صمغ يا مثل آن براى رفع شپش و مانند آن چسبانيده باشد بايد سر بتراشد و همچنين است كسى كه موى خود را جمع كرده و گره زده و در هم پيچيده و بافته است. (1)

3- خنثاى مشكل اگر از اين دو دسته اخير نباشد بايد تقصير كند و سر نتراشد و اگر از اين دو گروه اخير است بايد هم تقصير كند و هم سر بتراشد احتياطاً. (2)*

مسأله 785- كسى كه وظيفه او سر تراشيدن است جايز نيست ابتدا موى سر را كوتاه كند و بعد آن را بتراشد و در صورتى كه با علم و عمد اين كار را انجام دهد كفاره دارد.

مسأله 786- كسى كه حلق را اختيار نموده نمى تواند قبل از تراشيدن تمام سر چيزى از موى خود را بچيند يا كوتاه نمايد مگر به قصد تقصير كه در اين صورت با تقصير از احرام خارج شده است.

مسأله 787- هرگاه كسى كه وظيفه اش حلق بوده به جاى آن تقصير نمايد يا اگر وظيفه او تقصير بوده به جاى آن حلق نمايد كافى نيست و بايد آنچه وظيفه او است از حلق يا تقصير انجام دهد و در صورت عمد كفاره نيز بدهد.

مسأله 788- كسى كه سال اول حج اوست نيز مى تواند به جاى حلق تقصير كند ولى احتياط مستحب آن است كه حلق را اختيار كند.

مسأله 789- براى حلق بايد سر را بتراشد و ماشين كردن آن كافى نيست هرچند از ته بزند. (3)

مسأله 790- كسى كه وظيفه او حلق است اگر از آن معذور باشد بايد تقصير نمايد و كافى است.

ص: 207

مسأله 791- كسى كه حلق مى كند بايد تمام سر را بتراشد و تا تمام سر را نتراشيده در احرام باقى است.

مسأله 792- براى تقصير كافى است قدرى از موى سر يا ريش يا شارب و يا از ناخن خود بگيرد با هر وسيله اى كه باشد و بهتر است هم مقدارى از مو و هم مقدارى از ناخن را بگيرد.

مسأله 793- سرتراشيدن و تقصير از عبادات است و بايد با قصد قربت و نيت خالص انجام شود و اگر به غير از اين واقع شود باطل است و با آن چيزى بر او حلال نمى شود.

مسأله 794- حلق يا تقصير ديگرى قبل از اين كه محرم خودش حلق يا تقصير نمايد جايز نيست و كفايت نمى كند (1) ولى مى تواند ناخن ديگرى را براى تقصير بگيرد.

مسأله 795- حلق يا تقصير را مى تواند خودش انجام دهد يا توسط ديگرى بجاآورد و در اين صورت بايد خودش نيت كند و بهتر آن است كه آن شخص نيز نيت كند.

مسأله 796- كسانى كه مخيّر هستند ميان تراشيدن سر و گرفتن موى ريش يا شارب و گرفتن ناخن، اگر سرشان مو نداشت بايد تقصير كنند و اگر هيچ مو نداشت حتى موى ابرو (2)* بايد ناخن بگيرند و اگر آن را هم نداشتند تيغ را به سر بكشند كافى است.

مسأله 797- كسى كه به جهت جهل (3) يا غفلت يا فراموشى حلق يا تقصير را در غير منى انجام دهد كفايت مى كند و از احرام خارج مى شود (4) ولى اگر از روى علم و عمد باشد از احرام خارج نمى شود و اگر اعمال مكه را انجام دهد صحيح نيست همان طور كه

ص: 208

اگر بعد از آن محرم به احرام عمره يا حج ديگر بشود احرامش منعقد نمى گردد.

مسأله 798- تراشيدن ريش از تقصير كفايت نمى كند.

مسأله 799- براى تقصير چيدن موى زير بغل يا عانه كافى نيست.

مسأله 800- محل تراشيدن سر و تقصير نمودن منى است مگر براى كسى كه متمكن از رفتن به منى براى حلق يا تقصير نباشد كه هر جا هست بايد حلق يا تقصير كند و موى خود را به منى بفرستد. (1)

مسأله 801- زمان حلق يا تقصير از روز عيد تا پايان روز سيزدهم است (2) اگر چه احتياط استحبابى آن است كه در روز عيد باشد.

مسأله 802- كسى كه بعد از وقوفين مجبور شده براى اعمال منى نايب بگيرد چنانچه بتواند بايد براى حلق يا تقصير به منى برود و اگر نتواند بايد حلق يا تقصير را خارج منى انجام داده و موى خود را به منى بفرستد (3) و ترتيب بين اعمال بايستى مراعات شود.

مسأله 803- حلق يا تقصير را مى توان در شب يازدهم و دوازدهم و سيزدهم انجام داد. (4)

مسأله 804- اگر عمداً يا سهواً يا از روى فراموشى يا ندانستن مسأله در منى حلق يا تقصير نكرد و از آنجا كوچ كرد بايد برگردد و در منى حلق يا تقصير نمايد هرچند به وطن خود برگشته باشد و اگر نمى تواند برگردد هر جا كه هست حلق يا تقصير نموده و موى خود را در صورت امكان به منى بفرستد. (5)

ص: 209

مسأله 805- بايد در منى اول رمى جمره عقبه و بعد از آن ذبح و پس از آن حلق يا تقصير نمايد (1) ولى اگر اين ترتيب را رعايت نكرد اعاده لازم نيست (2) هرچند معذور نبوده باشد، بلى در اين صورت معصيت كرده است.*

مسأله 806- اگر به هر جهت قربانى را از روز عيد تأخير انداخت مى تواند در روز عيد حلق يا تقصير نمايد و با اين كار از احرام خارج مى گردد ولى اعمال مكه را بايد پس از قربانى كردن انجام دهد.

مسأله 807- اگر حاجى براى قربانى به كسى وكالت دهد تا وكيل او قربانى نكرده، نمى تواند حلق كند ولى اگر با اعتقاد به اين كه وكيل او براى او قربانى كرده حلق كرد بعد معلوم شد كه وكيل او هنوز قربانى نكرده، حلق مزبور كافى است (3) و اگر بعد از حلق اعمال مكه را هم انجام داده باشد كفايت مى كند و لازم نيست آنها را اعاده كند.

مسأله 808- كسى كه از رمى در روز عيد عاجز است نمى تواند قبل از رمى حلق كند و رمى را بعداً انجام دهد. (4)

ص: 210

حج بر او حرام شده حلال مى شود مگر زن و بوى خوش به تفصيلى كه خواهد آمد. امّا شكار كردن اگر در خارج حرم باشد بعيد نيست جواز آن (1)* و اما در حرم حرمت آن باقى است و فرقى بين محرم و غير محرم نيست.

ص: 211

واجب است پس از رمى و قربانى كردن و حلق يا تقصير در منى به مكه بازگردد و اعمال ذيل را انجام دهد.

1- طواف حج كه به آن طواف زيارت نيز مى گويند.

2- نماز طواف زيارت.

3- سعى بين صفا و مروه

4- طواف نساء

5- نماز طواف نساء.

مسأله 811- وقت اعمال مذكور تا آخر ذى حجه ادامه دارد به اين معنى كه مى تواند روز آخر ذى حجه به مكه بيايد و اين اعمال را انجام دهد ولى بهتر است از روز يازدهم تأخير نيندازد و مستحب است در روز عيد قربان انجام دهد و چنانچه گذشت بايد پس از اعمال منى يعنى رمى و قربانى كردن و حلق يا تقصير باشد.

مسأله 812- طواف نساء اختصاص به شخص خاصى ندارد بلكه بر زن و خنثى و كسى كه به جهت پيرى يا عنين بودن توانايى جنسى ندارد يا قصد ازدواج ندارد و بچه مميز نيز لازم است كه اگر طواف نساء نكنند زن به همان تفصيلى كه سابق گفته شد بر آنها حلال نمى شود و نيز اگر زن آن را ترك كند مرد بر او حلال نمى شود بلكه طفل غير مميز، اگر ولىّ او را مُحرم كرد بايد او را طواف نساء بدهد تا بعد از بالغ شدن استمتاع از همسر بر

ص: 212

او حلال شود. (1)

مسأله 813- طواف نساء و نماز آن اگرچه واجب است ولى ركن نيست و ترك عمدى آن موجب بطلان حج نمى شود.

مسأله 814- خروج از مكه براى كسى كه از منى برگشته ولى هنوز اعمال مكه را انجام نداده جايز است. (2)*

مسأله 815- قبل از حلق يا تقصير جايز نيست طواف و سعى را انجام دهد و اگر انجام داد بايد پس از حلق يا تقصير آن را اعاده كند و در اين حكم فرقى نيست كه تقديم طواف و سعى با علم و عمد بوده يا به جهت جهل يا فراموشى (3) بلى در صورتى كه با علم و عمد طواف را مقدم كرده بايد يك گوسفند كفاره بدهد ولى اگر سعى تنها را مقدم نموده كفاره ندارد.

مسأله 816- اگر پس از طواف حج و سعى و طواف نساء متوجه شود كه حلق يا تقصيرش باطل بوده بايد پس از اعاده حلق يا تقصير اعمال مذكور را نيز اعاده نمايد. (4)

مسأله 817- كسى كه حلق يا تقصير را فراموش كرده و به وطن خود بازگشته بايد برگردد و پس از حلق يا تقصير، اعمال مترتبه را اعاده كند. (5) و اگر نمى تواند خودش به مكه برگردد در وطن خود حلق يا تقصير كند و موى خود را به منى بفرستد (6) و براى اعمال

ص: 213

مكه نائب بگيرد.

مسأله 818- كيفيت طواف حج و نماز آن و سعى و طواف نساء و نماز آن، به همان نحو است كه در طواف عمره و نماز آن و سعى گذشت، بدون هيچ تفاوت، مگر در نيت كه اينجا بايد به نيت طواف حج و سعى آن و طواف نساء بجا آورد.

مسأله 819- آنچه با احرام حج بر محرم حرام شده بود به تدريج با سه عمل بر او حلال مى گردد.

اول: حلق يا تقصير در منى كه با آن همه چيز براى او غير از بوى خوش و زن (1)* حتى عقد كردن و شاهد شدن بر آن حلال مى شود.

دوّم: طواف زيارت و نماز آن و سعى بين صفا و مروه كه با آن بوى خوش بلكه عقد كردن و شاهد شدن بر آن نيز حلال مى شود.

سوم: طواف نساء و نماز آن كه با آنها استمتاع از همسر نيز حلال مى شود.

ص: 214

دوم: پيرمردان يا پيرزنانى كه نتوانند (1) به مكه مراجعت نمايند يا به جهت ازدحام جمعيّت نتوانند طواف كنند.

سوم: اشخاص مريضى كه بترسند در وقت ازدحام طواف كنند يا از آن عاجز باشند. (2)*

چهارم: كسانى كه مى دانند(3)

تا آخر ماه ذى الحجه، به جهتى براى آنها طواف و سعى ممكن نمى شود ولى اگر ترس آن را داشته باشند كه پس از مراجعت در اثر ازدحام نتوانند طواف كنند و يا به مشقّت بيفتند نمى توانند اعمال مكه را مقدّم نمايند. (4)

مسأله 821- نائب اگر از اشخاصى باشد كه در مسأله قبل گذشت مى تواند اعمال مكه را بر وقوفين مقدم بدارد و نيابتش صحيح است.

مسأله 822- كسى كه طواف حج را به جهت جهل به مسأله انجام نداده و به وطن خود بازگشته بايد حج را اعاده و يك شتر قربانى نمايد هرچندبا زن نزديكى نكرده باشد.

مسأله 823- كسى كه مى تواند اعمال مكه را بر وقوفين مقدم بدارد نمى تواند سعى را تأخير انداخته و بعد از بازگشت از منى انجام دهد. (5)*

مسأله 824- كسى كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدم مى كند مى تواند طواف نساء را

ص: 215

پس از وقوفين و اعمال ديگر انجام دهد. (1)*

مسأله 825- تقديم اعمال مكه بر وقوفين در مواردى كه گذشت، جايز است و لازم نمى باشد. (2)

مسأله 826- كسانى كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدم مى دارند لازم نيست در نزديك ترين زمان به وقوفين آن اعمال را انجام دهند.

مسأله 827- كسى كه پس از بازگشت از منى نمى تواند خودش طواف كند و بايد او را با تخت روان و مانند آن طواف دهند اگر با مقدم كردن اعمال مكه بر وقوفين بتواند خودش طواف كند مى تواند اعمال يادشده را مقدم بدارد ولى اگر در هر صورت بايد او را طواف دهند و عذر ديگرى نيز ندارد نمى تواند مقدم بدارد.

مسأله 828- در مواردى كه اعمال مكه مقدم مى شود اگر بدون اين كه براى حج احرام ببندد اعمال مكه را انجام داد كفايت نمى كند و بايد پس از احرام قبل از وقوفين يا بعد از آن، آن اعمال را اعاده نمايد.

مسأله 829- كسى كه مى تواند با تأخير، اعمال مكه را خودش انجام دهد نمى تواند براى آنها نائب بگيرد.

ص: 216

مسأله 830- كسى كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدّم داشته اگر نتوانست طواف نساء (1) را مقدم بدارد مثل اين كه زن بعد از طواف و سعى حائض شد نمى تواند نائب بگيرد بلكه وظيفه اش آن است كه طواف نساء را بعد از بازگشت از منى انجام دهد.

مسأله 831- معيار در اين كه شخص از كسانى است كه تقديم اعمال مكه بر آنها جايز است تشخيص خود اوست نه ديگران.

مسأله 832- سه طائفه اول اعمالى را كه جلو انداخته اند كافى است اگرچه بعد خلاف آن ظاهر شود مثلًا زن حايض نشود و مريض خوب شود و ازدحام چندان نباشد كه موجب مزاحمت شود پس بر اينها لازم نيست اعاده اعمال گرچه احوط است.

مسأله 833- طائفه چهارم كه عقيده داشت نمى تواند اعمال بجاآورد اگر از جهت مرض (2) و پيرى و عليلى بود باز مجزى است و امّا اگر از جهت ديگر بود مثل آن كه اعتقاد داشت سيل مانع مى شود وبعد خلافش ظاهر شد بايد اعاده كند (3) اعمال را، بعد از رجوع. (4)

مسأله 834- كسانى كه به واسطه عذر مثل پيرى و خوف حيض طواف زيارت و طواف نساء را مقدم داشتند بوى خوش و زن بر آنها حلال نمى شود و تمام محرمات بعد از تقصير يا حلق حلال خواهد شد.

ص: 217

سعى بر طواف زيارت يا مقدم داشتن طواف نساء بر طواف زيارت يا بر سعى جايز نيست و اگر مقدم داشت بايد اعاده نمايد تا ترتيب حاصل شود مگر اين كه سهواً يا به جهت ندانستن مسأله، طواف نساء را بر سعى مقدم كند كه در اين صورت طواف و سعيش صحيح است اگرچه احتياط مستحب آن است كه طواف نساء را اعاده نمايد.

مسأله 836- در حال ضرورت مقدم نمودن طواف نساء بر سعى جايز است مانند اين كه زن بترسد حايض شود و نتواند تا زمان پاك شدن در مكه بماند ولى احتياط مستحب آن است كه نائب بگيرد كه بعد از آن بجاآورد.

ص: 218

وضوء باطل بجاآورده چنانچه اين كار سهوى بوده بايد طواف و نماز آن را اعاده كند و اگر نمى تواند نائب بگيرد و حج او صحيح است هرچند پس از گذشتن ذى حجه متوجه شده باشد و اگر اين كار به جهت جهل به مسأله بوده چنانچه ماه ذى حجه باقى است بايد طواف حج و سعى و طواف نساء و نماز آنها را تدارك كند و حج او صحيح است و اگر ماه ذى حجه گذشته حج و احرامش باطل است و چنانچه حج بر او واجب بوده بايد در سال بعد اعاده نمايد.

ص: 219

طواف نساء را انجام دهد (1) و اگر به وطن بازگشته و نمى تواند برگردد يا مشقّت دارد نائب بگيرد. (2)

مسأله 846- نائب در حج يا عمره مفرده اگر طواف نساء را ترك كند استمتاع از همسر براى او حلال نمى شود و بر او واجب است تا زنده است خودش آن را انجام دهد و اگر نمى تواند نائب بگيرد.

مسأله 847- اگر طواف نساء را در عمره مفرده يا حج ترك كند و براى عمره تمتع يا مفرده يا حج محرم شود احرام جديد او صحيح مى باشد ولى بايد طوافى را كه ترك نموده قبل يا بعد از اعمال احرام جديد انجام دهد و اگر تأخير بيندازد طواف نساء احرام دوم از آن كفايت نمى كند. (3)

ص: 220

تُبَلِّغَني عَفْوكَ وَتُجِيرَني مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ».

پس به نزد حجر الأسود بيايد و استلام و بوسه نمايد و اگر بوسيدن ممكن نشد، دست به حجر ماليده و دست خود را ببوسد و اگر آن هم ممكن نشد مقابل حجر ايستاده و تكبير بگويد و بعد آنچه در طواف عمره بجا آورده بود بجا آورد.

ص: 221

مسأله 849- حاجى بايد شب يازدهم و شب دوازدهم ذى الحجه را در منى بيتوته نمايد يعنى از اول شب تا بعد از نيمه شب يا از قبل از نيمه شب تا طلوع فجر در منى بماند. (1) و اين بيتوته از عبادات است و بايد با قصد قربت و با نيت خالص انجام شود.

مسأله 850- چند گروه بايد در شب سيزدهم نيز در منى بيتوته نمايند:

1- كسى كه در احرام عمره تمتع يا حج شكار كرده هرچند او را نكشته باشد ولى اگر غير از شكار كردن چيزهاى ديگرى از شكار كه بر محرم حرام است مثل خوردن گوشت آن انجام دهد بيتوته شب سيزدهم بر او واجب نيست.

2- كسى كه در احرام عمره تمتع يا حج با زن خود يا اجنبيه در قُبُل يا دُبُر نزديكى كرده باشد ولى به خاطر غير جماع و لمس، بيتوته شب سيزدهم واجب نمى شود. (2)

3- كسى كه روز دوازدهم كوچ نكرد و غروب شب سيزدهم را در منى درك كرد. (3)

مسأله 851- چند گروه هستند كه واجب نيست در شبهاى يازدهم و دوازدهم و

ص: 222

سيزدهم در منى بمانند:

1- بيماران و پرستاران آنها و همين طور كسانى كه ماندن در منى برايشان مشقت داشته باشد به هر عذرى كه باشد.

2- كسانى (1) كه مى ترسند اگر شب در منى بيتوته نمايند مال قابل توجهى از آنها در مكه از بين برود.

3- چوپان هايى كه حيوانات آنان احتياج به چرا در شب دارند. (2)

4- كسانى (3) كه شب را از مغرب تا طلوع فجر در مكه بيدار و مشغول عبادت باشند و كار ديگرى انجام ندهند مگر كارهاى ضرورى از قبيل خوردن و آشاميدن به قدر احتياج و تجديد وضو (4).

5- كسانى كه در مكه متكفل آب دادن به حجاج هستند. (5)

مسأله 852- اگر حاجى قبل از غروب آفتاب شب سيزدهم از منى خارج شده و بعد از غروب به منى مراجعت كرده، واجب نيست شب را بماند (6) و رمى روز سيزدهم بر او

ص: 223

واجب نمى شود.

مسأله 853- كسى كه نيمه اول شب يا مقدارى از آن را در منى نبود واجب است قبل از نيمه شب به منى برگردد و تا طلوع فجر در منى بماند.

مسأله 854- نيمه شب در بيتوته منى را بايد از غروب آفتاب تا طلوع فجر حساب كنند. (1)

مسأله 855- اشتغال به عبادت لازم نيست در مسجدالحرام يا مساجد ديگر باشد بلكه هر جاى شهر مكه باشد كافى است.

مسأله 856- اشتغال به عبادت در غير مكه كافى نيست مگر براى كسى كه بعد از طواف خانه خدا در عبادت خود باقيمانده سپس از مكه بيرون رفته و از عقبه مدنيين گذشته باشد چنين شخصى مى تواند در راه بيتوته كند و لازم نيست خود را به منى برساند.

مسأله 857- كسى كه بيتوته در منى را در شبى كه واجب است بماند ترك كند بايد براى هر شب آن يك گوسفند قربانى كند و در اين حكم فرقى نيست كه ترك بيتوته از روى علم و عمد باشد يا به خاطر فراموشى يا جهل به حكم يا موضوع، مانند اين كه در مكانى به اعتقاد اين كه از منى است بيتوته كند و بعد خلاف آن ثابت شود.

مسأله 858- گروه هايى را كه گفته شد كه بيتوته در منى بر آنها واجب نيست بايد براى ترك بيتوته در منى يك گوسفند قربانى كنند مگر كسانى كه در مكه تا صبح به عبادت مشغول بوده اند و در منى بيتوته نكرده اند و همچنين كسانى كه از مكه بيرون رفته و از عقبه مدنيين گذشته و در راه بيتوته نموده اند (2) كه بر آنها نيز قربانى واجب نيست.

مسأله 859- كسى كه شب را در مكه به عبادت مشغول است و خواب بر چشمان او غالب مى شود، (3) چنانچه به قدرى كم باشد كه با وجود آن صدق كند كه تمام شب را به

ص: 224

عبادت مشغول بوده كافى است و كفاره لازم نيست.

مسأله 860- اگر مسؤول كاروان براى بيتوته اشتباهاً حجاج را در غير منى ساكن كند و بعد متوجه شود بايد براى ترك بيتوته خودش كفاره بدهد ولى اعلام به ديگران واجب نيست و اگر متوجه شدند كفاره بر عهده خود آنان است ولى چنانچه مسؤول كاروان اجير آنها شده و اجرت عمل صحيح و عملى كه انجام شده تفاوت دارد در مقدار تفاوت بايد رضايت حجاج تحصيل شود.

مسأله 861- هرگاه حاجى در محلى كه احراز كرده جزء منى است بيتوته نمايد و پس از آن شك كند كه بيتوته در منى بوده يا نه كفاره اى بر او نيست مگر اين كه يقين كند كه بيتوته اش خارج منى بوده است.

مسأله 862- گوسفندى را كه بايد براى كفاره قربانى كنند لازم نيست در محل خاصى مثل منى ذبح كنند بلكه مى توانند پس از مراجعت به محل خود قربانى كنند و همين طور لازم نيست شرائط قربانى در حج را داشته باشد.

مسأله 863- كسى كه فقط قسمتى از نيمه اول شب را يا فقط قسمتى از نيمه دوم را يا فقط قسمتى از نيمه اول و بخشى از نيمه دوم را در منى مانده بايد كفاره بدهد (1) و كفاره در ناسى و جاهل مبنى بر احتياط است.

مسأله 864- حاجى مى تواند بعدازظهر روز عيد براى انجام اعمال مكه از منى خارج شود هرچند بداند به واسطه اين كار ساعاتى از اول شب براى بيتوته به منى نمى رسد. (2) ولى در اين صورت لازم است نيمه دوم شب را در منى بيتوته كند.

ص: 225

روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه حاجى بايد جمرات سه گانه (جمره اولى، وسطى، عقبه) را رمى كند و همين طور است روز سيزدهم براى كسى كه بايد شب آن را در منى بيتوته نمايد ولى چنانچه رمى را در روزهاى مذكور ترك كند حج او صحيح است و در صورتى كه بدون عذر ترك كرده معصيت نموده است.

مسأله 865- تعداد سنگريزه هايى كه بايد هر روز به هريك از جمرات سه گانه بزند هفت سنگ است و كيفيت رمى و شرائط و واجبات آن همان گونه است كه در رمى جمره عقبه گذشت.

مسأله 866- وقت رمى از اول طلوع آفتاب تا غروب آفتاب روزى است كه شب آن را بيتوته نموده است.

مسأله 867- حاجى مى تواند رمى جمرات سه گانه در ايام تشريق را قبل از ذبح و حلق يا تقصير انجام دهد.

مسأله 868- رمى در شب كفايت نمى كند مگر براى كسى كه از رمى در روز معذور باشد. (1) مانند بيمار و عليل و شبان و كسى كه از چيزى مثل ازدحام جمعيت مى ترسد و اين

ص: 226

افراد بايد رمى (1) را در شب آن روز يا شب بعد آن انجام دهند* و نائب گرفتن كافى نيست. (2)

مسأله 869- حاجى بايد به ترتيب ابتدا جمره اولى و سپس جمره وسطى و در آخر جمره عقبه را رمى نمايد و اگر عمداً يا به جهت فراموشى بر خلاف اين عمل نمايد بايد رمى را به طورى اعاده كند كه ترتيب حاصل شود. مثلًا اگر ابتدا جمره وسطى را رمى كرد و بعد اولى را بايد دوباره جمره وسطى را رمى نمايد و تكرار رمى جمره اولى لازم نيست.

مسأله 870- اگر چهار سنگ ريزه به يك جمره بزند و به جهت فراموشى (3) يا ندانستن مسأله* آن را رها كرده و جمره بعد را رمى نمايد لازم نيست رمى جمره سابق را اعاده نمايد بلكه اگر سه ريگ باقى مانده را به آن جمره بزند كافى است.

مسأله 871- بعد از رمى هر سه جمره اگر يقين كند كه يك يا دو يا سه سنگ به يكى از سه جمره نزده و نداند كه كدام جمره را ناقص گذارده بايد مقدارى را كه انجام نداده در هر سه جمره تكرار كند.

مسأله 872- كسى كه بعد از رمى سه جمره يقين كند به يكى از آنها كمتر از چهار

ص: 227

سنگ زده چنانچه مقدارى را كه ناقص گذارده به جمره عقبه بزند اكتفا به آن بعيد نيست. (1)*

مسأله 873- جمرات را از هر طرف مى توان رمى نمود ولى مستحب است در اولى و وسطى رو به قبله بايستد و رمى كند و در جمره عقبه پشت به قبله بايستد و رمى كند.

ص: 228

مسأله 878- كسى كه در هنگام صبح از رمى معذور است ولى مى داند بعدازظهر عذر او برطرف مى شود نمى تواند نائب بگيرد.

مسأله 879- كسى كه از رمى معذور است نمى تواند شخصى را كه از رمى در روز عاجز است نائب بگيرد تا در شب براى او رمى كند بلكه در صورت امكان بايد كسى را نائب كند كه در روز براى او رمى نمايد و اگر ممكن نشد بنابر احتياط واجب خودش رمى را در روز بعد قضا كند و اگر نتوانست (1)* نائب بگيرد.

مسأله 880- كسى كه براى رمى جمرات نائب مى شود لازم نيست اول براى خودش سه جمره را رمى نمايد و سپس به نيابت ديگران، بلكه مى تواند هر جمره را براى خود و به نيابت ديگران رمى نمايد.

مسأله 881- مردى كه براى رمى از طرف زن نائب شده بايد رمى را در روز انجام دهد و در شب كافى نيست.

مسأله 882- اگر زن احتمال دهد كه رمى باعث قاعدگى او مى شود (2) نمى تواند براى آن نائب بگيرد مگر اين كه در اثر آن به مشقّت بيفتد. (3)*

ص: 229

سابق را رمى نموده يا نه به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 886- اگر قبل از مشغول شدن به رمى جمره بعد شك كند به جمره اى كه رمى كرده هفت سنگ زده يا كمتر بايد مقدارى را كه احتمال مى دهد ناقص گذارده بياورد تا يقين كند هفت سنگ زده است هرچند اين شك پس از انصراف از عمل و مشغول شدن به كارهاى ديگر باشد. (1)

مسأله 887- اگر بعد از مشغول شدن به جمره بعدى در عدد آن شك نمايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 888- كسى كه در عدد سنگها شك دارد اگر رمى را از سر بگيرد و هفت سنگ بزند كافى است.

ص: 230

مسأله 892- اگر روز سيزدهم يقين كند رمى را در يكى از سه روز قبل (روز دهم، يازدهم، دوازدهم) ترك كرده و نداند كدام است قضاى رمى جمره عقبه كافى است.

مسأله 893- قضاء هر روز را بايد بر اداء مقدم كند (1) پس اگر در روز يازدهم بخواهد قضاى روز عيد را بجاآورد بايد ابتدا قضاى روز عيد را و بعد رمى روز يازدهم را انجام دهد و همچنين بايد در قضاى دو روز يا بيشتر ترتيب را رعايت كند. پس اگر در روز سيزدهم بخواهد قضاى روز عيد و روز يازدهم و دوازدهم را بجاآورد بايد به ترتيب ابتداء رمى روز عيد و سپس رمى روز يازدهم و در آخر رمى روز دوازدهم را قضا كند.

مسأله 894- اگر يك يا دو جمره از جمرات را در روزى كه بايد رمى كند رمى نكرد بايد در روز بعد و پيش از اداى وظيفه آن روز قضاء روز قبل را انجام دهد.

مسأله 895- كسى كه مى خواهد قضاى رمى جمرات دو يا سه روز را انجام دهد نمى تواند پيش از اتمام رمى سه جمره براى قضاى روز سابق، مشغول قضاى رمى روز بعد شود. بنابراين اگر هفت سنگ براى قضاى روز اول به جمره اولى زد نمى تواند هفت سنگ ديگر براى قضاى روز بعد بزند و سپس مشغول جمره وسطى شود. (2)

مسأله 896- اگر در روز بعد فهميد كه جمرات روز قبل را به خلاف ترتيب رمى نموده بايد به طورى قضا كند كه ترتيب حاصل شود و بعد وظيفه اين روز را به جا آورد.

مسأله 897- كسى كه به يك يا چند جمره چهار سنگ زده و در روز بعد متوجه شده بنا بر احتياط واجب بايد باقيمانده روز قبل را قضا كند و بعد وظيفه آن روز را بجاآورد.

مسأله 898- اگر رمى جمرات سه گانه را فراموش كند و پس از اين كه از منى خارج شد و به مكه آمد متوجه شود بايد براى قضاى آن به منى بازگردد هرچند پس از ايام تشريق متوجه شده باشد (3)* و اگر پس از خروج از مكه متوجه شود بايد در سال بعد در

ص: 231

ايام تشريق خودش يا نائبش آن را قضا كند. (1)

مسأله 899- اگر رمى بعضى از جمرات را فراموش كرد يا در رمى همه جمرات يا بعضى از آنها كمتر از هفت سنگ زد حكم مسأله قبل را دارد.

مسأله 900- شخصى كه در روز سيزدهم متوجه شده كه رمى جمره عقبه را در روز عيد انجام نداده يا باطل انجام داده بايد رمى روز عيد را قضاء كند ولى اعاده رمى روز يازدهم و دوازدهم واجب نيست.

ص: 232

«مستحبات منى» (1)

مسأله 905- براى حاجى مستحب است كه روز يازدهم و دوازدهم و سيزدهم را در منى بماند و حتى به جهت طواف مستحب از منى بيرون نرود و تكبير گفتن در منى بعد از پانزده نماز و در غير منى بعد از ده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عيد است مستحب مى باشد و بعضى آن را واجب دانسته اند و بهتر در كيفيت تكبير آن است كه بگويد:

«أللَّهُ أكْبَرُ، اللَّهُ أكْبَرُ، لا إلهَ إلّااللَّهُ وَاللَّهُ أكْبَرُ، اللَّهُ أكْبَرُ وَللَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ أكْبَرُ عَلى ما هَدانَا، اللَّهُ أكْبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الْأنْعامِ، وَالْحَمْدُ للَّهِ على ما أبْلانا».

و مستحب است مادامى كه در منى اقامت دارد نمازهاى واجب و مستحب را در مسجد خيف بجا آورد و در حديث است كه صد ركعت نماز در مسجد خِيف، با عبادت هفتاد سال برابر است و هركس در آنجا صد مرتبه «سُبْحانَ اللَّهِ» بگويد ثواب آن برابر ثواب بنده آزاد كردن است و هركس در آنجا صد مرتبه «لا إلهَ إلّااللَّهِ» بگويد ثواب آن برابر است با ثواب كسى كه احياى نفس كرده باشد و هركس در آنجا صد مرتبه «ألْحَمْدُ للَّهِ» بگويد، ثواب آن برابر است با ثواب خراج عراقين كه در راه خدا تصدّق نمايد.

ص: 233

4- نظر نمودن به كعبه و بسيار تكرار كردن آن.

5- در هر شبانه روز ده مرتبه طواف نمودن (1)؛ در اول شب سه طواف، در آخر شب سه طواف، پس از دخول صبح دو طواف و بعدازظهر دو طواف.

6- هنگام توقف در مكه، به عدد ايام سال؛ يعنى سيصد و شصت مرتبه طواف نمايد و اگر اين مقدار نشد پنجاه و دو مرتبه و اگر آن هم ميسور نشد هر مقدارى كه بتواند.

7- به خانه كعبه داخل شود؛ (2) خصوصاً كسى كه سفر اول او است و مستحب است قبل از دخول غسل بنمايد و در وقت داخل شدن بگويد:

«أللَّهُمَّ إنَّكَ قُلْتَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً فَآمِنِّي مِنْ عَذابِ النَّارِ».

پس دو ركعت نماز بين دو ستون بر سنگ قرمز بگذارد. در ركعت اول بعد از حمد، «حم، سجده» و در ركعت دوم بعد از حمد، پنجاه و پنج آيه از ساير جاهاى قرآن بخواند.

8- دو ركعت نماز خواندن در هر يك از چهار زاويه كعبه، و بعد از نماز اين دعا را بخواند:

«أللَّهُمَّ مَنْ تَهَيَّأ أوْ تَعَبَّأ أوْ أعَدَّ أوِ اسْتَعَدَّ لِوِفادَةٍ إلى مَخْلُوقٍ رَجاءَ رِفْدِهِ وَجائِزَتِهِ وَنَوافِلِهِ وَفَواضِلِهِ فَالَيْكَ يا سَيِّدِي تَهْيِئَتِي وَتَعْبِئَتِي وَإعْدادي وَاسْتِعْدادي رَجاءَ رِفْدِكَ وَنَوَافِلِكَ وَجائِزَتِكَ، فَلا تُخَيِّبِ الْيَوْمَ رَجائِي يا مَنْ لا يَخِيبُ عَلَيْهِ سائِلٌ وَلا يَنْقُصُهُ نائِلٌ فَانِّي لَمْ آتِكَ الْيَوْمَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَلا شَفاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ وَلكِنِّي أتَيْتُكَ مُقِرّاً بِالظُّلْمِ وَالْإساءَةِ عَلى نَفْسِي فَانَّهُ لا حُجَّةَ لِي وَلا عُذْرَ فأسْأَلُكَ يا مَنْ هُوَ كَذلِكَ أنْ تُصَلِّي عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَتُعْطِيَنِي مَسْأَلَتِي وَتَقْلِبَني بِرَغْبَتي وَلا تَرُدَّنِي مَجْبُوهاً مَمْنُوعاً وَلا خائِباً يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ أرْجُوكَ لِلْعَظِيمِ، أسْأَ لُكَ يا

ص: 234

عَظِيمُ أنْ تَغْفِرَ لِيَ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ لا إلهَ إلّاأَنْتَ».

و مستحب است هنگام خروج از كعبه، سه مرتبه «اللَّهُ أكْبَرُ» بگويد، پس بگويد:

«أللَّهُمَّ لا تَجْهَدْ بَلاءَنَا رَبَّنا وَلا تُشْمِتْ بِنا أعْداءَنا فَانَّكَ أنْتَ الضَّارُّ النَّافِعُ».

بعداً پايين آمده و پله ها را دست چپ قرار داده كعبه را استقبال نمايد و نزد پله ها دو ركعت نماز بخواند.

ص: 235

بيرون رود و از خداوند متعال توفيق مراجعت را بطلبد و وقت بيرون رفتن به مقدار يكدرهم خرما خريده و آن را بر فقرا تصدّق نمايد.

ص: 236

ماه به صورتى كه هر عمره براى يك نفر باشد جايز است مثل اين كه يك عمره براى خود و يكى براى ديگرى يا دو عمره براى دو نفر متفاوت انجام دهد. و در اين فرض اگر از طرف ديگران اجير بر عمره مفرده شده باشد مستحق اجرت است.

تذكر: انجام بيش از يك عمره در يك ماه براى خود يا ديگرى به قصد رجاء و اميد مطلوبيت اشكال ندارد.

مسأله 913- كسى كه مى خواهد حج تمتع به جا آورد مى تواند قبل از عمره تمتع و يا بعد از اتمام اعمال حج تمتع عمره مفرده به جا آورد اگرچه اين عمره با عمره تمتع از يك نفر بوده و در يك ماه قمرى بوده باشد.

مسأله 914- كسى كه حج بر او واجب نيست يا حج واجب خود را قبلًا انجام داده و در ايّام حج مى خواهد وارد مكه شود مثل كارگزاران و خدمه حج لازم نيست حج تمتع انجام دهد بلكه مى تواند با احرام عمره مفرده وارد مكه شود يا حج افراد استحبابى به جا آورد.

ص: 237

2- در عمره تمتع طواف نساء ندارد ولى در عمره مفرده دارد.

3- كسى كه در مكه باشد و بخواهد عمره مفرده بجاآورد مى تواند از ادنى الحل محرم شود اگرچه جايز است از يكى از مواقيت پنجگانه احرام ببندد ولى ميقات عمره تمتع خصوص مواقيت پنجگانه است.

4- عمره تمتع بايد در ماههاى حج (شوال- ذى القعده و ذى الحجه) واقع شود ولى عمره مفرده را مى توان در تمام ماه ها انجام داد و افضل آنها ماه رجب است.

مسأله 917- محل احرام بستن عمره مفرده براى كسى كه در مكه است ادنى الحل و افضل مواضع آن جعرانه و حديبيه و تنعيم مى باشد و براى كسى كه از بيرون مى آيد يكى از مواقيت پنجگانه است با تفاصيلى كه در مسائل مواقيت ذكر شده است.

مسأله 918- بعد از آن كه شخص براى عمره مفرده محرم شد تمام چيزهايى كه بر محرم حرام است بر او نيز حرام مى شود و بعد از تقصير و سرتراشيدن حلال مى شود مگر زن كه آن هم بعد از طواف نساء و نماز آن حلال مى گردد.

مسأله 919- طواف نساء را در عمره مفرده بايد بعد از تقصير و يا سرتراشيدن به جا آورد و اگر به جهت فراموشى و يا به هر دليل ديگرى آن را مقدم كرد بايد بعد از تقصير يا سرتراشيدن آن را اعاده كند (1) و اگر خودش نمى تواند آن را انجام دهد مثل اين كه به وطن برگشته بايد براى طواف نائب بگيرد.

مسأله 920- كسى كه در عمره مفرده تقصير را عمداً يا از روى جهل و نسيان ترك نمود و طواف نساء را انجام داد بايد تقصير نموده و طواف نساء را اعاده نمايد و چنانچه به وطن برگشته مى تواند در همان جا تقصير نمايد و براى طواف نساء در صورت تمكن نداشتن از مراجعت نائب بگيرد.

مسأله 921- كسى كه عمره مفرده بجا مى آورد مى تواند قبل از انجام طواف نساء به ميقات رفته و براى عمره تمتع محرم شود و بعد از انجام عمره تمتع طواف نساء را انجام دهد.

ص: 238

مسأله 922- كسى كه در اثناء عمره مفرده بيمار شده و نتوانسته عمره را تمام كند و او را به وطن بازگردانيده اند و فعلًا بهبود يافته بايد به مكه برگردد و اعمال را تمام كند و اگر نمى تواند برگردد بايد براى انجام اعمال نائب بگيرد ولى خودش تقصير كند (1) و ترتيب بين آن و سائر اعمال مراعات شود و تا اعمال انجام نشده آنچه به وسيله احرام بر او حرام شده بر او حلال نمى شود.

تذكر: اتمام اعمال به وسيله خود شخص و يا نائب در بعض فروض مستلزم اعاده اعمال سابق است كه تفصيل آنها در احكام عمره تمتع گذشت.

مسأله 923- اگر زن بعد از احرام بستن براى عمره مفرده حيض شود و تا وقتى كه در مكه است پاك نشود بايد براى طواف و نماز آن نائب بگيرد و بقيه اعمال را خودش انجام بدهد و چنانچه بدون آن كه اعمال را انجام دهد به وطنش برگشته، حكم آن مانند حكم مسأله قبل است.

مسأله 924- طواف در عمره مستحبى حكم طواف واجب را دارد و بايد نماز آن پشت مقام ابراهيم عليه السلام خوانده شود.

مسأله 925- عمره مفرده را مى توان در ماه هاى حج قبل از عمره تمتع انجام داد و در اين مسأله فرقى بين صرورة و غير آن نيست.

مسأله 926- وجوب عمره مفرده اى كه بعد از حج در موارد تبدّل به افراد انجام مى شود فورى است (2) و بنا بر احتياط بايد مبادرت نمايد عرفاً.

مسأله 927- كسى كه مى داند بعد از احرام بستن براى عمره مفرده به علت مرض يا حدوث حيض نمى تواند اعمال خود را انجام دهد يا تكميل نمايد مى تواند براى عمره مفرده احرام ببندد و اگر وظيفه او نائب گرفتن شد، نائب بگيرد.

مسأله 928- كسى كه عمره مفرده انجام داده اگر بخواهد در همان ماه قمرى مجدداً از ميقات عبور كند و به مكه برود لازم نيست دوباره محرم شود.

ص: 239

مسأله 929- كفاراتى را كه در عمره و حج بر محرم واجب مى شود مى تواند پس از بازگشت از حج يا عمره در هر جايى كه خواست بكشد به جز كفاره صيد كه اگر در عمره بود، جاى كشتن آن مكه و اگر در حج بوده منى است. (1)*

ص: 240

جلوگيرى شود مصدود مى گويند و اگر در اثر بيمارى و مانند آن مثل كسى كه دچار شكستگى اعضاء يا ضعف ناشى از خونريزى شده و قادر به انجام اعمال نشود وى را محصور مى گويند.

مسأله 934- كسى كه محرم شد به احرام عمره يا احرام حج، واجب است عمره و حج را تمام كند و اگر نكند به احرام باقى خواهد ماند. (1)

مسأله 935- كسى كه براى عمره محرم شده اگر از رفتن وى به مكه جلوگيرى شد و راه ديگرى ندارد مى تواند در همان جا يك شتر يا گاو يا گوسفند قربانى كند و از احرام خارج شود و بنابر احتياط واجب حلق يا تقصير نيز بنمايد و در اين صورت همه چيز حتى زن بر او حلال مى شود. (2)

مسأله 936- كسى كه با احرام عمره وارد مكه شد و ديگرى او را از انجام عمره يا خصوص طواف يا سعى ممانعت نمود حكم مسأله قبل را دارد. (3)

مسأله 937- كسى كه به جهت بدهكارى كه قدرت بر پرداخت آن را ندارد يا به ناحق او را حبس كنند حكم سابق را دارد.

مسأله 938- اگر پس از احرام، براى رفتن به مكه يا اجازه انجام اعمال از او پولى درخواست كنند چنانچه بتواند آن را بپردازد و براى او حرجى نيست بايد پرداخت نمايد و در غير اين صورت حكم مصدود را دارد.

مسأله 939- اگر از يك راه مصدود شد ولى راه ديگرى هست و مخارج رفتن از آن

ص: 241

راه را دارد در احرام باقى است و لازم است از آن راه برود و اگر رفت و حج از او فوت شد بايد عمره مفرده بجا آورد و از احرام خارج شود و اگر بترسد با رفتن از راه ديگر حج از او فوت شود نمى تواند با انجام وظيفه مصدود از احرام خارج شود بلكه بايد به راه ادامه دهد و اگر حج از او فوت شد با عمره مفرده از احرام خارج شود.

مسأله 940- مصدود شدن در حج به آن است كه به هيچيك از وقوف اختيارى و اضطرارى عرفات و مشعر نرسد بلكه اگر به چيزى كه با ترك آن بدون علم و عمد حج باطل مى شود- و تفصيل آن سابقاً گذشت- نرسد مصدود محسوب مى شود بلكه كسى كه پس از وقوفين از انجام اعمال (1) مكه ممانعت شود و نتواند نائب بگيرد (2) مصدود است بلى در صورتى كه اعمال مكه را انجام داده و از بازگشت به منى براى بيتوته و انجام اعمال تشريق ممانعت شده مصدود نيست و حج او صحيح است و بايد براى انجام اعمال ايام تشريق در اين سال نائب بگيرد و اگر نشد در سال ديگر، و همچنين كسى كه از خصوص اعمال منى منع (3) شود كه بايد براى رمى و قربانى نائب بگيرد و خودش حلق يا تقصير نموده و از احرام خارج شود و سپس بقيه مناسك و اعمال را بجاآورد و چنانچه نتواند (4) نائب بگيرد پول قربانى را نزد كسى بگذارد كه براى او قربانى كند (5) و خودش حلق يا تقصير كند و بقيه اعمال را انجام دهد و بنا بر احتياط در سال بعد رمى نمايد.

ص: 242

مسأله 941- مصدود در حج با انجام وظيفه اى كه ذكر شد از احرام خارج مى شود و چنانچه حج بر او مستقر شده يا در سال ديگر مستطيع است و حج واجب خود را بجانياورد. پس از رفع منع بايد دوباره به حج برود و اعمالى كه انجام داده از حجةالاسلام كفايت نمى كند.

مسأله 942- كسى كه مصدود است مى تواند به دستورى كه گفته شد از احرام خارج شود هرچند اميد بلكه گمان برطرف شدن مانع را داشته باشد.

مسأله 943- اگر پس از محرم شدن به احرام عمره مفرده يا عمره تمتع به واسطه بيمارى و مانند آن نتواند به مكه برود (1) و بخواهد از احرام خارج شود بايد قربانى يا قيمت آن را به مكه بفرستد. (2) و قرار بگذارد كه در وقت معيّن آن را ذبح كنند و پس از آن كه وقت معين رسيد با تقصير (3) از احرام خارج شود و با اين كار تمام محرمات احرام غير از زن (4) بر او حلال مى شود و اگر نتواند قربانى يا قيمت آن را بفرستد، در همان جا قربانى كند و با تقصير از احرام خارج شود.

مسأله 944- كسى كه پس از احرام بستن براى حج بواسطه بيمارى و مانند آن نتواند به عرفات و مشعر برود (5) بايد يك قربانى يا پول آن را به منى بفرستد و قرار بگذارد كه در روز عيد (6) براى او قربانى كنند (7) و در آن وقت تقصير نمايد و با اين كار تمام محرمات

ص: 243

احرام به جز زن بر او حلال مى شود.

مسأله 945- محصورى كه با انجام وظيفه خود از احرام خارج شده (1) چنانچه حج واجب انجام مى داده و محصور شده براى حلال شدن زن بايد در سال بعد خودش اعمال حج و طواف نساء را انجام دهد و اگر نمى تواند بيايد بعيد نيست نائب گرفتن كافى باشد و پس از اين كه نائب، حج را انجام داد زن بر او حلال مى شود و اگر حج او استحبابى بوده بعيد نيست كه نائب گرفتن براى طواف نساء جهت حلال شدن زن كفايت كند (2) و احتياط مستحب آن است كه در صورت امكان خودش طواف نساء را انجام دهد.

مسأله 946- اگر كسى كه با او قرار گذارده كه برايش قربانى كند در وقت مقرّر قربانى ننمود و شخص محرم بر اساس قرار از احرام خارج شد و با زن نزديكى نمود معصيت نكرده و كفاره هم ندارد ولى بايد باز قربانى يا پول آن را بفرستد و قرار بگذارد و از وقتى كه هدى يا پولش را مى فرستد از زن (3) اجتناب كند.

مسأله 947- تحقق محصور بودن، مثل تحقق مصدود بودن است كه گذشت.

مسأله 948- اگر بيمار و مانند آن بهبودى يافت به طورى كه توانائى رفتن به مكه را داشت (4) بايد به مكه رود هرچند بهبودى او پس از هدى يا پول آن باشد و چنانچه محرم به احرام عمره مفرده شده وقتى به مكه رسيد با انجام اعمال آن، از احرام خارج مى شود

ص: 244

و اگر براى عمره تمتع محرم شده و به موقع رسيد اعمال عمره و حج را بجا آورد و اگر وقت تنگ شد به طورى كه اگر بخواهد عمره و حج را بجا آورد وقت وقوف به عرفات فوت مى شود بايد به عرفات رود و حج افراد انجام دهد. و اگر حج بر او واجب بوده پس از آن عمره مفرده بجا آورد و از حجة الاسلام كافى است و اگر وقتى برسد كه حج از او (به تفصيلى كه در مسائل وقوفين گذشت) فوت شده عمره تمتع او به عمره مفرده مبدّل مى شود (1) كه بايد آن را بجاآورد و از احرام خارج شود و اگر حج بر او مستقر شده يا در سال بعد شرائط وجوب حج را پيدا كند حج بجاآورد.

مسأله 949- مصدود به دشمن، در حكمى كه براى مريض در مسأله پيش ذكر شده مانند اوست.

مسأله 950- زمانى كه براى قربانى قرار مى گذارند در احرام حج روز دهم (2) ذى حجه است ولى در احرام عمره تمتع يا عمره مفرده زمان معينى ندارد.

مسأله 951- در آن چه گفته شد نسبت به محصور و مصدود فرقى نيست كه براى خود محرم شده باشد يا به نيابت از طرف ديگرى به نحو اجاره يا تبرّع.

مسأله 952- اگر بعد از انجام عمره تمتع به جهت بيمارى و مانند آن يا ممانعت شخص ديگرى نتواند حج تمتع بجاآورد حكم محصور و مصدود را ندارد و از احرام خارج است ولى از حجةالاسلام كفايت نمى كند و چنانچه سال اول استطاعت اوست

ص: 245

حج بر او واجب نشده است.

مسأله 953- كسى كه بعد از بيمارى و مانند آن محرم شود احرام او صحيح است و اگر بتواند عمره و حج را انجام دهد اگرچه با استنابه در طواف و سعى حج او صحيح است و اگر نمى تواند حكم محصور را دارد.

ص: 246

مسأله 954- شايسته است زائرين خانه خدا نمازهاى واجب يوميّه خود را با جماعت اهل تسنّن بخوانند و پس از برپاشدن جماعت آنها از جماعت تخلّف نكنند و خارج نشوند (1) بلكه اگر اين كار موجب وهن مذهب تشيّع و بدبينى به آن باشد جايز نيست.

مسأله 955- نمازى كه با جماعت اهل تسنّن خوانده مى شود صحيح است و نياز به اعاده ندارد. (2)

مسأله 956- اقامه نماز جماعت در هتل هاى مكه و مدينه اگر مفسده اى داشته باشد

ص: 247

مثل اين كه موجب بدبينى به مذهب شود جايز نيست. (1)

مسأله 957- نمازى كه با اهل تسنن خوانده شده اگر معلوم نيست با نظر اهل تسنن هم موافق باشد مثل اين كه در آن به پشت نمازگزاران صف جلو سجده شود و يا اتصال صفوف به نحوى كه آنان لازم مى دانند مراعات نشود بايد نماز را اعاده كند.

مسأله 958- در نماز جماعت اهل تسنن در مسجدالحرام كه صفهاى آن دائره اى شكل است زائرين در جائى بايستند كه روبروى امام جماعت يا جلوتر از سمت راست يا چپ او نباشد. (2)

مسأله 959- مواردى كه نماز در جماعت اهل تسنن صحيح است (3) لازم نيست اتصال صفوف به نحوى كه شيعه آن را معتبر مى داند مراعات شود (4) بلكه اگر جماعت بنظر اهل تسنن صحيح باشد كافى است.

ص: 248

مستحب آن است كه آن را برندارد.

مسأله 961- چيزى را كه در حرم پيدا كرده اگر ارزش آن از يك درهم كمتر باشد مى توان آن را به قصد تملك براى خودش برداشته و مصرف نمايد و ضامن صاحبش نيست و اگر قبل از مصرف و تلف شدن مالكش پيدا شد بايد بنابر احتياط آن را به صاحبش بازگرداند و اگر قصد تملك نكرده و در دست او تلف شد ضامن نيست مگر اين كه در نگهدارى آن كوتاهى كرده باشد.

مسأله 962- چيزى كه در حرم پيدا كرده اگرارزش آن يك درهم يا بيشتر باشد چنانچه آن را بردارد بايد يك سال اعلام كند و از صاحب آن جستجو كند. پس اگر بعد از يك سال صاحب آن يافت نشد (1) مى تواند آن را براى صاحبش نگهدارى نمايد و در اين صورت اگر بدون كوتاهى كردن تلف شد ضامن نيست و مى تواند آن را براى صاحبش صدقه بدهد ولى اگر صاحب آن پيدا شد و به صدقه دادن راضى نشد بايد عوض آن را به او بدهد (2) و جايز نيست آن را تملك نمايد و اگر تملك كند مالك نمى شود و ضامن هم مى شود.

ص: 249

كفايت مى كند.

مسأله 964- در حكمى كه در مسأله قبل ذكر شد فرقى نيست كه نمازش را همراه با جماعت اهل تسنن بخواند يا فرداى و پس از اتمام نماز آنان.

مسأله 965- سجده كردن بر تمام اقسام سنگها حتى سنگهاى مرمر يا سياه معدنى صحيح است.

مسأله 966- سجده كردن بر پشت دست صحيح نيست بنابراين كسى كه در مسجدالحرام و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله و ساير مساجد به تصور اين كه سجده بر پشت دست صحيح است بر آن سجده نمود بايد نمازهاى خود را اعاده كند (1) و اگر نماز طواف را نيز به اين كيفيت خوانده حكم كسى را دارد كه نماز طواف را ترك كرده كه در مسائل نماز طواف گذشت.

ص: 250

بگيرند جايز نيست هرچند بر روى آن علامت وقف نباشد و چنانچه برداشتند بايد برگردانده شود.

مسأله 970- در مسجدالحرام در وضع فعلى كه براى تطهير به ريختن مقدارى آب قليل اكتفا مى كنند علم به نجاست همه مسجد حاصل نمى شود و با فرض شك محكوم به طهارت است.

مسأله 971- در مسجدالحرام و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله، و ساير مساجد اگر نماز مغرب را با جماعت اهل تسنن بخواند كافى است (1) هرچند حمره مشرقيه زائل نشده باشد (2)* و مى تواند بلافاصله بعد از آن نماز عشاء را بخواند ولى اگر وقت عشاء داخل نشده (3) بايد صبر كند.

ص: 251

مسأله 975- اگر قاضى اهل تسنن در مكه حكم كند كه فلان روز عيد است بايد در وقوف به عرفات و مشعر و اعمال منى از او متابعت نمود هرچند علم به خلاف آن باشد (1) و در اين حكم فرقى بين يك روز يا دو روز اختلاف نيست.

ص: 252

مسأله 979- كسى كه بعد از احرام عمره تمتع ديوانه شده است همچنان در احرام باقى (1) مى ماند. و نيابت كردن ديگران براى او در اعمال كافى نيست و اگر در اين رابطه مالى را مصرف كنند نمى توانند از كسى بگيرند مگر از كسى كه موجب غرور آنان شده است.

ص: 253

* م 5- آيةاللَّه مكارم: در هردو صورت بنابر احتياط از حجةالاسلام كفايت نمى كند.

* م 9- آيةاللَّه بهجت: در صورتى كه مستلزم تصرف در مال باشد، بنابر احتياط اذن ولىّ در صحت حج او معتبر است.

* م 13- آيات عظام امام خمينى، گلپايگانى، صافى، فاضل: و همچنين در غير صيد بنابر احتياط واجب.

* م 32- آيةاللَّه بهجت: بنابر احتياط واجب داشتن مخارج عائله غير واجب النفقة شرعى شرط نيست، مگر اين كه با ترك انفاق بر آنها خودش به حرج بيفتد.

* م 52- آيات عظام گلپايگانى، صافى، مكارم: بعد از احرام احوط ترك رجوع است و آيات عظام گلپايگانى و صافى نسبت به رجوع به عين مبذوله تفصيلى در مناسك عربى دارند.

* م 54- آيةاللَّه مكارم: احتياط در غير عمد آن است كه باذل بپردازد.

* م 79- آيات عظام گلپايگانى، صافى: در صحت آن اشكال است و احتياط ترك نشود، عالم باشد يا جاهل.

ص: 254

* م 89- آيةاللَّه بهجت: در غير صبى مميّز مشكل است.

* م 89- آيات عظام گلپايگانى، صافى: در نيابت از مجنون اشكال است مگر آن كه به قصد رجاء آورده شود.

* م 89- آيةاللَّه مكارم: نيابت از بچه و ديوانه اى كه حج بر او مستقر نشده خالى از اشكال نيست.

* م 102- امام خمينى: بنا بر احتياط منوب عنه نبايد به آن اكتفا كند.

* م 103- آيات عظام خامنه اى، مكارم، سيستانى: اگر بعد از احرام و قبل از دخول حرم بميرد محل اشكال است.

* م 109- آيةاللَّه بهجت: در نيابت از ميّت به وظيفه خودش عمل مى كند و در نيابت صحيح از زنده فى الجملة احتياط مى كند.

* م 109- آيةاللَّه تبريزى: و بنابر احتياط مراعات تقليد منوب عنه را بنمايد و بنابر احتياط لازم است آن عمل بنا به تقليد وصىّ و ورثه هم صحيح باشد.

* م 122- آيةاللَّه بهجت: در نيابت از ميت به وظيفه خودش عمل مى كند و در نيابت صحيح از زنده فى الجمله احتياط مى كند.

* م 122- آيةاللَّه تبريزى: بنابر احتياط مراعات تقليد منوب عنه را بنمايد.

* م 135- آيات عظام خامنه اى، سيستانى، مكارم: اگر بعد از احرام و قبل از دخول حرم بميرد در استحقاق تمام اجرت اشكال است.

* م 148- آيات عظام امام خمينى، سيستانى، فاضل: احتياط واجب آن است كه از درون مسجد شجره محرم شوند.

* م 148- آيةاللَّه تبريزى: جايز است در طرف راست يا چپ مسجد قديم محرم شود، ولى احتياط واجب اين است كه از قبل از آن محرم نشود.

ص: 255

* م 154- آيات عظام بهجت، تبريزى: احوط اين است كه هر مقدار ممكن است به طرف ميقات برود و محرم شود.

* م 174- آيةاللَّه خامنه اى: اگر شوهر حضور دارد بايد بنابر احتياط نذر زن با اجازه او باشد.

* م 215- آيات عظام بهجت، خوئى، تبريزى، سيستانى: احوط اين است كه ازار (لنگ) خويش را به گردن خود بلكه مطلقاً گره نزند، ولو بعضى از آن را به بعض ديگر، و با چيزى مانند سنجاق آن را به هم وصل نكند. و احوط اين است كه رداء نيز گره زده نشود، ولى فرو كردن سوزن يا سنجاق در آن عيبى ندارد.

* م 224- آيات عظام: بهجت، تبريزى، خوئى، سيستانى: صحت عمره او محل اشكال است و احتياط ترك نشود.

* م 227- آيات عظام: امام خمينى، فاضل: بنابر احتياط براى غير زينت نيز نگاه نكند.

* م 228- آيةاللَّه مكارم: هرگاه براى تزيين و اصلاح خود باشد اشكال دارد.

* م 249- آيةاللَّه مكارم: بنابر احوط كفاره دارد.

* م 255- آيات عظام: بهجت، تبريزى، خامنه اى، مكارم: بنابر احتياط كفاره متعدد مى شود.

* م 262- امام خمينى: احتياط مراعات شود.

* م 262- آيةاللَّه سيستانى: بنابر احتياط خشك كردن صورت با حوله يا دستمال جايز نيست، هرچند همه صورت را نپوشاند ولى تمييز كردن بينى و مانند آن اشكال ندارد.

* م 265- آيةاللَّه تبريزى و آيةاللَّه خوئى: احوط آن است كه از صورت دور نگاه دارد.

* م 266- آيات عظام: تبريزى، خوئى، بهجت: بنابر احتياط يك گوسفند كفاره بدهد.

* م 284- آيةاللَّه خامنه اى: اگر زينت محسوب شود، بنابر احتياط جايز نيست، اگرچه

ص: 256

قصد زينت نكند.

* م 313- آيات عظام بهجت، تبريزى: حرمت و ثبوت كفاره مبنى بر احتياط است.

* م 313- آيةاللَّه سيستانى: براى سواره احوط ترك آن است مگر اين كه سايه كوتاه باشد كه سر و سينه را فرانگيرد.

* م 316- آيةاللَّه گلپايگانى: احتياط آن است كه به اختيار خود، روز از آن تونل هايى كه صدق رفت و آمد در منزل نمى كند نرود.

* م 316- آيةاللَّه تبريزى: بنابر احتياط در حرمت استظلال فرقى بين شب و روز نيست.

* م 316- آيةاللَّه خامنه اى: احتياط به ترك تظليل در شب هاى بارانى و سرد ترك نشود مگر اين كه اين احتياط موجب حرج شود.

* م 328- آيات عظام: تبريزى، بهجت، مكارم، خوئى: بنابر احتياط گواهى بر عقدى كه قبلًا واقع شده نيز بر محرم حرام است.

* م 335- آيةاللَّه فاضل و آيةاللَّه مكارم: اگر انزال شود بنابر احتياط يك شتر كفاره بدهد.

* م 339- آيةاللَّه سيستانى: اگر قبل از سعى باشد احتياط واجب اين است كه عمره را تمام كند و پس از آن حج به جا آورد و در سال آينده هردو را دوباره به جا آورد.

* م 339- آيةاللَّه سيستانى: كفاره اش بنابر احتياط يك شتر و يا يك گاو است.

* م 346- آيات عظام امام و فاضل: كندن دندان جايز نيست، هرچند خون نيايد على الأحوط.

* م 366- آيةاللَّه مكارم: احتياط اين است كه از محل محفوظتر نقل نشود.

* م 389- آيات عظام امام خمينى، خامنه اى، صافى، فاضل، مكارم: اين احتياط ترك نشود.

* م 407- آيةاللَّه سيستانى: بنابر مشهور شرط نيست.

ص: 257

* م 411- آيات عظام امام خمينى، تبريزى، صافى، فاضل، مكارم: بنابر احتياط بايد صبر كند.

* م 412- آيةاللَّه بهجت: احوط جمع بين وضو يا تيمم بدل از آن و تيمم بدل از حدث اكبر است.

* م 412- آيةاللَّه خامنه اى: بنابر احتياط بايد بار ديگر تيمم بدل از غسل كند.

* م 413- اگر حدث بعد از سه شوط و نصف و قبل از تمام شدن شوط چهارم باشد آيات عظام امام خمينى، گلپايگانى، صافى فرموده اند: بنا بر احتياط طواف را بعد از تحصيل طهارت تمام كند و نماز بخواند و سپس آن دو را اعاده كند.

* م 413- آيات عظام خوئى، تبريزى: احتياط اين است كه پس از تحصيل طهارت يك طواف كامل به قصد اعم از تمام و اتمام انجام دهد.

* م 420- آيةاللَّه مكارم: احتياط واجب آن است كه اگر بعد از شوط چهارم باشد بعد از تحصيل طهارت طواف را تكميل و سپس اعاده نمايد.

* م 421- آيةاللَّه مكارم: بنابر احتياط در صورتى كه بعد از شوط چهارم باشد، پس از تحصيل طهارت طواف را تكميل و سپس اعاده نمايد.

* م 426- آيات عظام امام خمينى، صافى، خامنه اى: در فرض فراموشى نجاست احتياط واجب اعاده است.

* م 428- آيات عظام خوئى، تبريزى: اگر قبل از شوط چهارم باشد احوط اين است كه بعد از تطهير يك طواف به قصد اعم از اتمام و تمام انجام دهد.

* م 429- آيات عظام امام خمينى، خوئى، تبريزى و صافى: در فرضى كه علم پيدا كند كه لباس يا بدنش نجس بوده يا نجاست را فراموش كند و در اثناء طواف يادش بيايد احتياط آن است كه طواف را رها كند و پس از تطهير آن را تكميل نمايد و بعد از

ص: 258

خواندن نماز طواف، طواف و نماز آن را اعاده نمايد. (بنابر نظر آقايان خوئى و تبريزى مى تواند به اين نحو احتياط كند كه پس از تطهير يك طواف به قصد اعم از تمام و اتمام انجام دهد).

* م 456- آيةاللَّه تبريزى: در صورت امكان بنابر احتياط طواف بايد در محدوده فاصله بين كعبه و مقام ابراهيم عليه السلام باشد، ولى در موارد ازدحام طواف در خارج اين محدوده هم كافى است.

* م 456- آيةاللَّه بهجت: ظاهر اين است كه طواف در دورتر از مسافت 5/ 26 ذراع نيز كافى است براى كسانى كه نتوانند در اين محدوده طواف كنند يا طواف در آن براى آنان مشقت داشته باشد و مراعات احتياط با قدرت و تمكن، متعين است و با تحرى اوقات خلوت نسبى و عدم تمكن از طواف در حد لازم، اقرب جواز طواف از اقرب به حد است با رعايت اختلاف اطراف در مانع.

* م 466- آيات عظام خوئى، تبريزى: هرگاه طواف كننده پيش از تجاوز از نصف طواف بدون عذر از مطاف خارج شود، اگر موالات عرفيه از او فوت شود، طوافش باطل و اعاده اش لازم است و چنان چه موالات فوت نشود يا خروجش بعد از تجاوز نصف باشد، احتياط اين است كه آن طواف را تمام نموده، سپس اعاده كند.

* م 467- آيات عظام امام خمينى، خوئى، تبريزى، صافى: در فرضى كه چهار دور به جا آورده احتياط آن است كه طواف را تمام كند و بعد اعاده نمايد. (در اين مسأله فتواى آيةاللَّه خامنه اى در دست نيست).

* م 478- آيات عظام گلپايگانى، صافى: بنابر احتياط طواف باطل است.

* م 481- آيات عظام بهجت، مكارم: بنابر احتياط واجب طواف واجب را قطع نكند.

* م 493- آيات عظام گلپايگانى، صافى: احوط اتيان نماز طواف و اعاده طواف و نماز آن است.

ص: 259

* م 493- آيةاللَّه بهجت: احوط بطلان طواف است.

* م 500- فتواى آيات عظام مكارم و بهجت در فرض جهل به دست نيامد.

* م 502- آيةاللَّه مكارم: صحت حج او محل اشكال است.

* م 502- آيةاللَّه بهجت: اگر بعد از اعمال حج فهميد، غير از تدارك، در صورت امكان عمره مفرده هم به جا آورد على الأحوط.

* م 504- آيةاللَّه سيستانى: اگر قبل از اتمام شوط چهارم باشد و قطع به اين صورت باشد كه از مطاف خارج شده و مشغول كارى شده باشد كه عرفاً بگويند طوافش را قطع كرده است سپس از سر گرفته باشد، طواف صحيح است، و اگر بعد از شوط چهارم باشد، در صورتى كه استيناف پس از فوت موالاة عرفيه بوده صحيح است وگرنه مشكل است مگر اين كه جاهل قاصر باشد.

* م 505- فتواى آيةاللَّه خامنه اى در اين مسأله در دست نيست.

* م 511- آيات عظام گلپايگانى، صافى، فاضل: اگر حدوث حيض بعد از سه شوط و نيم و قبل از شوط چهارم بود و وقت ندارد طواف را رها نموده سعى و تقصير را احتياطاً انجام دهد و تروك احرام را ترك نمايد و رجاءً محرم به احرام حج تمتع شود و اعمال آن را به قصد مافى الذمة از تمتع و افراد انجام دهد و پس از پاك شدن ابتدا طواف ناقص عمره را تكميل نموده، نماز بخواند و بعد بقيه طواف ها را به جا آورد (آيةاللَّه فاضل: و احتياطاً سعى و تقصير عمره را نيز اعاده كند) و احتياطاً عمره مفرده نيز انجام دهد.

* م 518- آيات عظام امام خمينى، گلپايگانى، خوئى، فاضل، صافى: احوط آن است كه طواف را تمام كند و پس از تحصيل طهارت اعاده نمايد.

* م 518- فتواى آيةاللَّه خامنه اى در دست نيست.

ص: 260

* م 519- آيات عظام خوئى، تبريزى: چنان چه بين پنجاه سال و شصت سال خون به صفات حيض باشد، بنابر احتياط قرشيه و غير قرشيه بين احكام حائض و مستحاضه جمع كند.

* م 521- آيات عظام بهجت، گلپايگانى: بنابر احتياط غسل مستحبى كفايت از غسل واجب نمى كند.

* م 522- آيةاللَّه فاضل: (در مبتلاى به حدث غائط يا بول يا ريح فرموده اند) اگر مشقت نداشته باشد براى هر بار كه حدث از او سر مى زند خود را تطهير كند و وضو بگيرد و براى نماز هم وضو بگيرد و بنابر احتياط واجب براى طوافش نايب هم بگيرد.

* م 522- آيات عظام خوئى، تبريزى: (در مبطلاى به حدث غائط فرموده اند) مبطون احوط اين است كه در صورت ممكن هم خود طواف نموده و هم نايب بگيرد. (و آيةاللَّه تبريزى همين احتياط را در مبتلاى به حدث ريح نيز فرموده اند)

* م 535- آيات عظام سيستانى، مكارم: بنابر احتياط كافى نيست. (فتواى آيةاللَّه خامنه اى در دست نيست).

* م 552- نظر آيةاللَّه خامنه اى در دست نيست.

* م 552- آيات عظام امام خمينى، صافى، مكارم: در ظن در افعال احتياط كند.

* م 553- آيات عظام سيستانى، تبريزى: اگر عمداً موالات را به هم زد، احتياط آن است كه نماز را بخواند و سپس طواف و نماز را اعاده كند.

* م 557- آيةاللَّه سيستانى: اگر نتواند نماز را پشت مقام در نزد آن بخواند احوط آن است كه هم نزد مقام بخواند در طرف راست ياچپ وهم دور ازآن، ولى در پشت مقام.

* م 564- آيات عظام گلپايگانى، صافى: به جماعت بخواند ولى اكتفاء به آن اشكال دارد و واجب است به طور فرادى نيز بخواند. (و در عمره مفرده استحبابى اگر وقت

ص: 261

براى تصحيح قرائت نباشد مى فرمايند احتياطاً نايب هم بگيرد)

* م 565- آيات عظام گلپايگانى و صافى: به احتياط ثبت شده در مسأله قبل رجوع شود.

* م 565- آيات عظام خوئى، تبريزى: بنابر احتياط به جماعت هم بخواند و نايب هم بگيرد.

* م 571- آيةاللَّه گلپايگانى: بنابر احتياط به قصد منوب عنه اعمال را به جا آورد ولكن صحت عمره مذكور براى منوب عنه محل اشكال است و نسبت به اجرت نيز با مستأجر مصالحه نمايد.

* م 571- آيات عظام خوئى، تبريزى: احتياط اين است كه حج را به نيت نيابى تمام كند.

* م 593- آيةاللَّه سيستانى: اگر عمداً بدون هيچ عذرى تأخير انداخته احتياط واجب اعاده طواف و نماز آن است.

* م 593- نظر آيةاللَّه خامنه اى در مورد حكم صحت نماز و طواف در اين مسأله در دست نيست.

* م 600- آيةاللَّه سيستانى: احتياط واجب اتيان به سعى است، ولى اعاده طواف و نماز آن لازم نيست، مگر احتمال بدهد عمداً سعى را تأخير انداخته كه در اين صورت احتياط واجب اعاده طواف و نماز هم هست.

* م 600- آيةاللَّه تبريزى: احوط اعاده طواف و نماز و اتيان به سعى است.

* م 600- نظر آيات عظام خوئى و خامنه اى در دست نيست.

* م 600- آيةاللَّه مكارم: احتياطاً سعى را انجام دهد.

* م 607- آيات عظام سيستانى و فاضل: بنابر احتياط اگر موى خود را چيده، كفاره مذكور را بدهد.

* م 635- آيات عظام خوئى، گلپايگانى: فقط فرموده اند: به جا آوردن عمره مفرده بين

ص: 262

عمره تمتع و حج تمتع جايز نيست.

* م 636- آيات عظام امام خمينى، صافى به طور مطلق فرموده اند: بنابر احتياط خروج جايز نيست.

* م 637- آيةاللَّه سيستانى: بنابر احتياط واجب نبايد از مكه خارج شود و اين احتياط شامل غار حراء مى شود.

* م 637- آيات عظام امام خمينى، صافى: بنابر احتياط خروج از مكه جايز نيست و تشخيص موضوع با مكلف است.

* م 649- آيات عظام امام، صافى، فاضل، مكارم، خامنه اى: احتياط واجب آن است كه حج افراد به جا آورد و پس از آن عمره مفرده و در سال ديگر حج را اعاده كند.

* م 651- فتواى آيةاللَّه خامنه اى در دست نيست.

* م 651- آيةاللَّه بهجت: جواز عدول به عمره تمتع محل تأمل و احتياط است، مگر اين كه متمكن از انجام عمره تمتع نباشد.

* م 651- امام خمينى: اين حكم در حج واجب محل اشكال است.

* م 669- آيةاللَّه مكارم: حج او خالى از اشكال نيست.

* م 674- آيةاللَّه سيستانى: اما اگر قبل از وقت قصد وقوف كرده، ولى در تمام وقت خواب يا بيهوش باشد كفايت اين وقوف محل اشكال است.

* م 691- امام: احتياط آن است كه حج را تمام و سال ديگر اعاده كند.

* م 691- نظر آيةاللَّه خامنه اى در اين مسأله در دست نيست.

* م 693- فرع 3 امام: احتياط آن است كه حج را تمام و سال ديگر اعاده كند.

* م 693- فرع 5 آيات عظام امام، فاضل: احتياط واجب در اين صورت اتمام و اعاده است اگر اختيارى مشعر را عمداً ترك نكرده باشد والّا حج او باطل است.

ص: 263

* م 693- فرع 5 آيةاللَّه صافى: احتياط در آن ترك نشود به اين كه اعمال را به قصد مافى الذمة از عمره و حج به جا آورد و در سال بعد نيز در صورتى كه حج بر او مستقر بوده يا استطاعتش باقى باشد حج به جا آورد.

* م 693- فرع 5 نظر آيةاللَّه خامنه اى در دست نيست.

* م 693- فرع 11 آيات عظام فاضل، مكارم، بهجت: بنابر احتياط حج باطل است.

* م 693- فرع 11 نظر آيةاللَّه خامنه اى در اين مسأله به دست نيامد

* م 693- فرع 11 آيةاللَّه بهجت: مورد تأمل است.

* م 693- فرع 12: نظر آيةاللَّه خامنه اى در مورد اين مسأله در دست نيست.

* م 707- آيات عظام خوئى، تبريزى، خامنه اى: احتياط اين است كه به منى رفته و رمى نموده و در سال بعد رمى را شخصاً خودش و يا نائبش به جا آورد و اگر بعد از خروج از مكه يادش آمد واجب نيست برگردد، بلكه سال ديگر خودش يا نائبش بنابر احتياط رمى مى كند.

* م 708- آيةاللَّه بهجت: كسانى كه عذر دارند از اين كه روز رمى كنند مى توانند شب عمل كنند، يعنى شب مقدم با علم به عدم تمكن از رمى در روز، و اما شب مؤخر با علم به تمكن از رمى قضائى در روزمؤخر پس احوط تأخير قضاءاست تا طلوع آفتاب.

* م 727- آيات عظام خوئى، تبريزى، بهجت: احوط آن است كه قدرى از ذبيحه بخورند و قدرى هديه دهند و قدرى صدقه دهند.

* م 734- آيةاللَّه سيستانى: خالى از اشكال نيست.

* م 741- آيات عظام گلپايگانى، صافى: احتياط واجب آن است كه حيوانى را كه شاخ يا گوش يا دم در اصل خلقت ندارد قربانى نكند.

* م 745- آيةاللَّه گلپايگانى: بنابر احتياط ناقص را ذبح كند و در سال بعد نيز خودش و يا

ص: 264

نائبش بايد حيوان ديگرى را كه واجد شرائط است قربانى كند.

* م 745- امام خمينى: اگر هدى ناقص يافت شود (از غير جهت خصى بودن) احتياط واجب آن است كه آن را ذبح كند و يك هدى تام هم در بقيه ذى الحجة و اگر نشد در سال آينده ذبح كند.

* م 745- آيةاللَّه سيستانى: در هدى ناقص از غير جهت خصى احتياط اين است كه بين ذبح ناقص و روزه اگر در ايام تشريق يافت نشد جمع نمايد و اگر در بقيه ذى الحجة هدى تام يافت شود به احتياط واجب آن را نيز اضافه كند.

* م 746- آيةاللَّه بهجت: و احوط آن است كه در صورت تأخير از ذى حجه همان سال، جمع كند بين آن و صوم ده روز

* م 757- آيةاللَّه فاضل: و نيز اگر تلف مستند به ذابح باشد بنابر احتياط ضامن است اگرچه عمل را تبرعاً انجام داده باشد.

* م 769- آيةاللَّه سيستانى: اگر موفق نشود همه سه روز را پيش از روز عيد به جا آورد بنابر احتياط كفايت نمى كند آنها را روز هشتم و نهم و يك روز ديگر پس از برگشت از منى بگيرد.

* م 775- آيةاللَّه مكارم: بنابر احتياط واجب در ذى حجه سال آينده.

* م 775- آيةاللَّه گلپايگانى: در ذبح نيت مافى الذمة از هدى يا كفاره بكند و سپس بنابر احتياط هفت روز پى درپى نزد اهلش روزه بگيرد.

* م 781- آيات عظام امام خمينى، خامنه اى، تبريزى، مكارم، گلپايگانى، صافى: هفت روز ديگر را بنابر احتياط واجب قضا كند.

* م 784- آيات عظام خوئى، تبريزى: بنابر احتياط واجب اول تقصير و سپس حلق نمايد.

* م 796- آيات عظام خوئى، بهجت، تبريزى: احتياط اين است كه به كوتاه كردن موى

ص: 265

ابرو اكتفا نكند.

* م 805- آيات عظام امام، صافى، فاضل و سيستانى: اگر ترتيب را از روى علم و عمد رعايت نكرد در صورت امكان احوط اعاده است.

* م 809- آيات عظام خوئى، تبريزى، سيستانى: بنابر احتياط واجب صيد تا ظهر روز سيزدهم بر او حرام است.

* م 809- آيةاللَّه مكارم: احتياط اين است كه در اين حال صيد را ترك كند.

* م 814- آيات عظام بهجت، تبريزى، فاضل: بنابر احتياط جايز نيست.

* م 819- آيات عظام خوئى، تبريزى، سيستانى: و بنابر احتياط واجب صيد تا ظهر روز سيزدهم.

* م 819- آيةاللَّه مكارم: احتياط در ترك صيد است هرچند خارج حرم باشد.

* م 820- آيةاللَّه گلپايگانى: و احوط براى اين چند طائفه تقديم طواف نساء و نماز آن است رجاءً سپس اعاده بعد از مناسك منى درصورت تمكن والّا بايد نائب بگيرد.

* م 820- آيةاللَّه تبريزى: چنان چه سعى را مقدم كرد احتياط واجب آن است كه در وقتش اعاده نمايد.

* م 820- فرع سوم، آيات عظام تبريزى، مكارم: احتياط آن است كه مقدم دارد و بعداً اگر نتوانست، براى طواف نائب بگيرد.

* م 823- آيةاللَّه تبريزى: چنان چه سعى را مقدم كردند احتياط واجب آن است كه در وقتش اعاده كنند.

* م 824- آيات عظام امام خمينى، گلپايگانى، خامنه اى، صافى، فاضل: بنابر احتياط در موردى تقديم بدارند كه هر سه عمل را مقدم انجام دهند.

* م 837- آيات عظام گلپايگانى، صافى: اگر براى او مشكل است كه به مكه مراجعت

ص: 266

نمايد واجب است نايب بگيرد كه براى او طواف كند و در اين صورت بنابر احتياط واجب هدى بفرستد، و احوط آن است كه شتر باشد.

* م 844- آيةاللَّه بهجت: بنابر احتياط واجب قبل از اتمام شوط پنجم كفاره دارد.

* م 868- آيةاللَّه بهجت: صاحب عذر در شب رمى مى كند، يعنى شب مقدم با علم به عدم تمكن از رمى در روز و اما شب مؤخر با علم به تمكن از رمى قضائى در روز مؤخر پس احوط تأخير قضا است تا طلوع آفتاب.

* م 870- آيات عظام گلپايگانى، صافى: در عالم و جاهل احتياط لازم آن است كه طورى اعاده كند كه ترتيب حاصل شود.

* م 872- آيات عظام بهجت، تبريزى، مكارم: احتياط آن است كه رمى هر سه جمره را به ترتيب از سر بگيرد.

* م 877- آيةاللَّه بهجت: و اگر ممكن است مريض سنگ را بدعت گيرد كه ديگرى بياندازد او را و جمع كند بين اين كار و استنابه على الاحوط.

* م 879- آيةاللَّه مكارم: احتياط آن است كه هم نايب بگيرد و هم قضاى آن را روز بعد به جا آورد.

* م 882- نظر آيةاللَّه گلپايگانى و آيةاللَّه خامنه اى در اين مسألة در دست نيست.

* م 898- آيات عظام امام، فاضل، خامنه اى: احتياط واجب آن است كه خودش يا نائبش از مكه برگردد و به جا آورد و در سال ديگر هم در ايامى كه فوت شده است خودش يا نائبش قضا كند.

* م 929- آيات عظام امام، خامنه اى، فاضل: احتياط اين است كه كفاره محرمات احرام عمره در مكه ذبح شود و كفاره محرمات احرام حج در منى (آيةاللَّه فاضل اضافه فرموده اند: ولى فعلًا كه گوشت آن در آن دو مكان مصرف فقراى مؤمن نمى شود

ص: 267

ذبح در وطن جايز بلكه مطابق احتياط است تا به مصرف فقراى مؤمن برسد).

* م 929- آيةاللَّه سيستانى: كفاره اى كه در عمره مفرده واجب شده بنابر احتياط واجب در مكه مكرمه و اگر در عمره يا حج تمتع واجب شده بنابر احتياط واجب در منى ذبح شود.

* م 932- آيةاللَّه سيستانى: به احتياط واجب بايد مؤمن باشد مگر اين كه مؤمن مستحق پيدا نشود كه مى توان به ضعفاى غير ناصبى داد.

* م 971- آيةاللَّه خوئى: اگر نماز قبل از زوال حمره مشرقيه باشد احتياط رعايت شود.