فوت شوهر، براى رهايى روح او از تنهايى، زنشه را با جسد شوهر مى سوزاندند» و يا «او را زنده زنده در گور با او دفن مى كردند!»(1) و در يك كلام، زن را انسان نمى شمردند! و به زن ظلم بى حساب كردند.

صفحه 14

و هم كسانى كه در عصر علم و دانش از زن به عنوان ابزارى براى رسيدن به اهداف نا مقدّس خويش بهره مى برند و آنان را از جايگاه واقعى شان خارج نمودند، آرى هيچ كدام مقام زن را نشناختند و به او ظلم و خيانت كردند.

اسلام به عنوان نجات گر انسانها بزرگترين خدمت را به زنان دنيا ارائه نمود و با وضع قوانين و احكام عادلانه مظلوميّت و محروميّت زنان را پايان داد، و براى آنها حقوقى شايسته شخصيّت حقيقى شان قرار داد و از آنها تكاليفى متناسب با وضع روحى و جسمى آنها طلب كرد.

مسأله مهمّى كه مدّعيان «تساوى زن و مرد در همه چيز!» از آن غفلت كرده اند (يا خود را به غفلت زده اند) عدم توجّه به اين نكته است كه حقوق يك انسان و تكاليف خواسته شده از او، بايد متناسب با وضع روحى و جسمانى و قدرت و توان او باشد، در غير اين صورت مصداق ظلم خواهد بود!

بنابراين تفاوتهايى كه در برخى احكام اسلام بين زن و مرد ديده مى شود با توجّه به اين نكته مهمّ كاملا قابل درك و توجيه است و تبعيض بين زنان و مردان محسوب نمى شود.

ما معتقديم كه قرار دادن زن در موقعيّتى كه اسلام براى او در نظر گرفته، بهترين خدمتى است كه مى توان براى

اين قشر مظلوم انجام داد و اين خدمت جز از راه تبيين احكام و حقوق مربوط به بانوان و تحقّق و پياده كردن آن عملى نخواهد شد. كتابى كه اينك در دسترس شماست عهده دار تبيين احكام مربوط به اين دسته از بندگان صالح خداوند است.

اميد آن كه مردان با ايجاد بستر مناسب، و زنان با عمل كردن بى كم و كاست به

اين احكام و قوانين نورانى، تحقّق آن را در جامعه عملى كنند.

1. مطالب چهار گانه فوق از كتاب رساله نوين، نوشته جناب حجّة الاسلام آقاى بى آزار شيرازى گرفته شده است; موارد ديگرى نيز در كتاب فوق آمده كه علاقمندان مى توانند به آن مراجعه كنند.

صفحه 15

در جاى جاى مسائل اين كتاب به ارفاقهايى برخورد مى كنيم كه در تشريع اسلامى براى زنان در نظر گرفته شده است، تا بارهاى سنگين از دوش آنها برداشته شود، و در اين شريعت سمحه سهله الهى گرفتار مشكلات نشوند.

العظمى مكارم شيرازى «مدّظلّه العالى» مى باشد كه عمدتاً از رساله «توضيح المسائل» و «مجموعه استفتائات جديد، جلد اوّل و دوم» و حواشى معظّم له بر عروة الوثقى و استفتائات شفاهى از محضر ايشان بر گرفته شده است.

2_ اين مجموعه نه كاملا مانند رساله هاى توضيح المسائل مى باشد و نه كاملا به شكل كتابهاى استفتائات است، بلكه در هر بحث و موضوعى كه وارد شده ايم ابتدا مسائل مربوطه، از رساله توضيح المسائل يا عروة الوثقى نقل شده و سپس سؤال و جوابهاى مرتبط با همان مسائل ذكر شده است.

3_ در پايان ضمن تقدير و تشكّر فراوان از تمام عزيزانى كه از هنگام شروع به

تهيّه اين مجموعه تا مرحله چاپ و نشر آن مرا يارى كرده اند، بويژه جناب حجّة الاسلام احمدى راد، كه در مقابله قسمت عمده اين كتاب همراهى كردند، از خوانندگان محترم مى خواهم كه اين كتاب را با دقّت مورد مطالعه قرار داده و ما را از پيشنهادات و انتقادات خويش محروم نسازند و در صورت برخورد با مسائلى كه بايد در اين مجموعه گنجانيده شود و از آن غفلت شده، يادآورى فرمايند تا در چاپهاى بعد جبران گردد

صفحه16

پروردگارا! ما را در راه شناخت احكام و قوانين نجات بخش اسلام و سپس عمل به همه آنها موفّق بدار!

آمين يا ربّ العالمين

رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليمْ

قم _ حوزه مقدّسه علميّه

ابوالقاسم عليان نژادى

خرداد ماه 1380، ربيع الاوّل 1422

در سنّ و سال خاصّى حاصل مى شود. بنابراين سنّ بلوغ در مسائل شرعى، با حدّ بلوغ در مسائل اجتماعى، سياسى يكى نيست، همانگونه كه بلوغ جنسى با رسيدن به سنّ تصرّف در مسائل اقتصادى تفاوت دارد.

نتيجه اين كه هر چيزى «بلوغ» خاصّ خود را دارد و ما نمى توانيم براى همه چيز يك سنّ بلوغ تعيين كنيم.

با توجّه به مقدّمه فوق، به احكام و نشانه هاى بلوغ دختران توجّه كنيد:

مسأله 1: نشانه بلوغ در دختران يكى از سه چيز است:

الف: تمام شدن نه سال قمرى(1) و وارد شدن به ده سالگى قمرى.

ب: بيرون آمدن منى.

ج: روييدن موى درشت بالاى عورت.

مسأله 2: درشت شدن صدا، دليل بر بلوغ نيست.

پاورقي

1. نه سال قمرى سه ماه و چند روز از نُه سال شمسى كمتر است.

صفحه 20

سؤال 3: لطفاً در مورد بلوغ دختران، به سؤالات زير پاسخ فرمائيد:

الف: سنّ بلوغ دختران از نظر شرعى دقيقاً چه مقدار است؟

ب: آيا براى دختران از حيث بلوغ مى توان بين عبادات و عقود و ايقاعات(1)تفاوتى قائل شد؟ حدود و قصاص در چه سنّى اجرا مى شود؟

جواب : سنّ بلوغ دختران نه سال تمام قمرى است و اگر سال شمسى را در دست دارند از طريق كامپيوتر براحتى تبديل به سال قمرى مى شود; ولى چنانچه از نظر نيروى جسمانى، قدرت انجام بعضى از تكاليف، مانند روزه را نداشته باشند، روزه بر آنها واجب نيست و بجاى هر روز، كفّاره مدّ طعام (750 گرم گندم يا مانند آن) به فقير مى دهند. و در مورد عقود و ايقاعات مالى معيار تنها بلوغ نيست; بلكه رشد عقلى نيز لازم است. و در مورد

حدود و قصاص، همانند ساير مكلّفين با آنها رفتار خواهد شد، مگر اين كه عقل كافى، كه يكى از شرايط چهارگانه حدود و قصاص است، نداشته باشند.

و در مورد ازدواج علاوه بر بلوغ و رشد عقلى، رشد جسمانى براى اين امر نيز لازم است; يعنى اگر خطر افضاء وجود داشته باشد، ازدواج جايز نيست.

بنابراين بلوغ در چهار مرحله پياده مى شود.

سؤال 4: آيا ديدن خون حيض براى دختران،از نشانه هاى بلوغ شمرده مى شود؟

جواب : آرى، از علائم بلوغ است.

سؤال 5: مى دانيم كه انجام عبادات قبل از سنّ بلوغ بر انسان واجب نيست، ولى آيا قبل از بلوغ هيچ تكليفى ندارد؟ يا برخى مسائل وجود دارد كه سنّ بلوغ در آن معتبر نيست؟ اگر جواب مثبت است، موارد آن را بيان فرمائيد.

جواب : هرگاه دختران و پسران نابالغ هوشيارى كافى براى درك خوبى و بدى

پاورقي

1. تفاوت بين عقود و ايقاعات در اين است كه «عقد» نياز به دو طرف دارد، «موجب» و «قابل»; ولى ايقاع نيازى به «قابل» ندارد و ايجاب تنها كافى است. عقد ازدواج هم صيغه ايجاب لازم دارد و هم صيغه قبول، و «طلاق» كه از ايقاعات است، نيازى به قبول ندارد و اجراى صيغه طلاق كافى است.

صفحه 21

بعضى از كارها داشته باشند (مثلا قُبح و زشتى قتل نفس، يا لزوم آگاه ساختن كسى كه نابيناست و بر لب پرتگاه است را درك كنند) موظّف هستند كه به حكم عقلشان عمل كنند.

سؤال 6: آيا رشد جسمانى، مانند افزايش طول قد، بزرگ شدن پستانها، باسن ها و مانند آن، علامت بلوغ (دختران) محسوب مى شود؟

جواب : اين علائم كافى نيست.

سؤال 7: خداوند

دخترى به من عنايت كرده كه اكنون كلاس اوّل ابتدايى است، بسيار علاقه دارم كه او دخترى متديّن و عفيف تربيت شود. بدين جهت نسبت به مسائل تربيتى و عبادى او حسّاسيّت خاصّى دارم. در اين رابطه دو سؤال برايم مطرح شده است، پاسخ آن موجب امتنان است:

الف: آيا عبادتهاى دختران در اين سنّ و سال (قبل از بلوغ) صحيح است؟

ب: بطور كلى از چه سنّى دخترانمان را به انجام عبادات ترغيب و تشويق كنيم؟

جواب : هر زمان كه هوشيارى كافى براى انجام عبادات داشته باشند، اعمالشان صحيح و تشويق آنها بسيار خوب است.

سؤال 8: چرا سنِّ بلوغِ دختران، كمتر از سنِّ بلوغِ پسران است؟

جواب : رشد فكرى و جسمى دختران سريعتر از رشد پسران صورت مى گيرد.

سؤال 9: وظيفه دخترى كه شك دارد به سنّ بلوغ رسيده يا نه، چيست؟

آيا در اين حال انجام تكاليف شرعى بر او لازم است؟

جواب : واجب نيست; ولى اگر امكان تحقيق دارد، تحقيق كند.

سؤال 10: هرگاه دخترى قبل از نُه سالگى عادت ماهانه شود، آيا بالغ محسوب مى گردد؟

جواب : آنچه قبل از نُه سالگى باشد عادت ماهانه محسوب نمى شود، هرچند داراى همان صفات بوده باشد، بنابراين نشانه بلوغ نيست.

صفحه 22

صفحه 23

ما امر مطلوبى است؟

آيا تقليد به معناى بسته نمودن دروازه هاى تحقيق به روى محقّقان نيست؟

آيا «پيروى چشم و گوش بسته» از ديگران، با روح آيات فراوانى از قرآن مجيد، كه انسان را به تفكّر و انديشه و مطالعه و تحقيق دعوت مى كند، سازگارى دارد؟

براى روشن شدن اين «شُبهه» لازم است توضيح كوتاهى پيرامون اقسام تقليد داشته باشيم:

تقليد و پيروى از ديگران از چهار صورت خارج نيست:

الف: تقليد جاهل از عالم; يعنى كسى كه چيزى نمى داند از متخصّص و آگاه آن فن پيروى كند، همچون مراجعه بيمار ناآگاه از مسائل پزشكى، به پزشك آگاه و دلسوز.

ب: تقليد عالم از عالمى ديگر; يعنى مراجعه اهل فن به يكديگر و پيروى بعضى از بعضى ديگر.

صفحه 24

ج: تقليد عالم از جاهل; بدين معنى كه يك انسان آگاه، علم و دانش خود را رها كند و چشم و گوش بسته به دنبال جاهلان بيفتد!

د: تقليد جاهل از جاهل; كه گروهى نادان، پيرو گروه نادان ديگرى شوند.

روشن است كه از اين چهار قسم، تنها قسم اوّل منطقى و عاقلانه و مشروع است و نه تنها در عصر تحقيق و علم و دانش، از آن بى نياز نيستيم، بلكه بخاطر گسترش فراوان علوم، نياز به آن بيشتر احساس مى شود. بله، سه قسم ديگر تقليد منطقى و مورد پذيرش اسلام نيست. و تقليد در احكام از قسم اوّل است.(1)

با عنايت به اين مقدّمه، به برخى از احكام تقليد توجّه فرمائيد:

مسأله 11: يكى از شرايط مرجع تقليد اين است كه مرد باشد; بنابراين، زنان نمى توانند مرجع تقليد ديگران، حتّى زنان، باشند.

سؤال 12: چرا زنان نمى توانند در مسائل مختلف،

بويژه در مسائل مخصوص به خانمها، مانند خونهاى سه گانه، مرجع تقليد باشند؟ آيا بهتر نيست زنان از خانمى كه در اين راه زحمت فراوان كشيده و صاحب نظر شده تقليد كنند؟

جواب : جايز نيست، زيرا كمتر اتّفاق مى افتد كه آنها بر فقهاى بزرگ مرد در مسائل شرعى پيشى گيرند.

سؤال 13: آيا زنان مى توانند علوم اسلامى را تحصيل كنند و به مقام رفيع و بلند اجتهاد، كه به تعبير بعضى از فقهاى بزرگ از جنگ و جهاد سخت تر است، برسند؟

جواب : مانعى ندارد و ممكن است به مقام اجتهاد برسند.

سؤال 14: اگر خانمى به مقام اجتهاد برسد، آيا تقليد بر او نيز حرام است؟

جواب : در اين مسأله فرقى ميان مرد و زن نيست.

سؤال 15: دخترى هستم كه تازه به سنّ تكليف رسيده ام، اخيراً در دبستان برايمان مراسم جشن تكليف گرفتند. معلّم ما در مورد تقليد يكى از مراجع معظّم

تقليد را نام برد و همه بچه هاى كلاس مقلّد او شدند. آيا تقليد ما صحيح است؟ يا بايد تحقيق مى كرديم و سپس يكى از مراجع را انتخاب مى نموديم؟

جواب : اگر گفته معلّم براى شما اطمينان بخش بوده كافى است، و اگر نبوده تحقيق كنيد.

پاورقي

1. برگرفته شده از پيام قرآن، جلد اوّل، صفحه 346.

صفحه 25

سؤال 16: سؤالى برايم پيش آمده، كه فكر مى كنم مشكل بسيارى از خانمها باشد، و آن بدين شرح است: چندى پيش مرجع تقليدم به رحمت خدا رفت، در فكر انتخاب مرجع تقليد جديد فرو رفتم، شوهرم رساله يكى از مراجع جديد را تهيّه و به منزل آورد، و من هم طبق همان رساله عمل كردم.

آيا انتخاب مرجع تقليد به اين شكل صحيح است؟

جواب : در صورتى كه از تحقيق شوهرتان براى شما اطمينان حاصل شده است كافى است، در غير اين صورت بايد تحقيق كنيد.

سؤال 17: برخى از خانمهاى جلسه اى، در جلسات زنانه، به شرح و تبيين احكام مى پردازند، كه البتّه اين كار لازمى است، ولى عليرغم اين كه خانمهاى حاضر در جلسه، مقلّد مراجع مختلف هستند، آن خانم فقط فتواى يكى از مراجع محترم را بيان مى كند، بدون اين كه نام آن مرجع تقليد را ببرد. اگر كسانى كه مقلّد آن مرجع تقليد نيستند، بدون توجّه به آن فتوا عمل كنند، آيا مسئوليّتى متوجّه گوينده مى باشد؟ راه جبرانش چگونه است؟

جواب : در چنين جلساتى، كه مقلّدين مراجع مختلف وجود دارند، لازم است فتاواى مراجع معروف را، اگر با هم تفاوتى دارد، تبيين كند; در غير اين صورت مسئوليّت دارد.

صفحه26

صفحه27

بخشى از مسائلى است كه اين دين پاك آسمانى، در اين زمينه مطرح كرده است. اميد است كه بدان توجّه و سپس عمل كنيم.

تذكّر: لازم به ذكر است كه مردان و زنان در بسيارى از احكام طهارت و نجاست مشتركند و تنها قسمت كمى از احكام اين باب مختصّ بانوان است. در اينجا تنها به احكام اختصاصى بانوان در مسأله طهارت و نجاست مى پردازيم.(1)

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 59، صفحه 291.

صفحه28

سؤال 18: در يكى از جلسات روضه زنانه، خانم گوينده مى گفت: شستشوى لباس در دو وقت، كار خوبى نيست:

نخست به هنگام شب; زيرا موقع استراحت آب است،

و ديگر روزهاى جمعه; بخاطر اين كه آب مهريّه حضرت زهرا(عليها السلام) است; مگر اين كه لباس سيّدى را به همراه لباسهايتان بشوئيد!

آيا اين سخنان صحيح است؟ در صورت عدم صحّت، لطفاً چنين گويندگانى را نصيحت كنيد.

جواب : اين سخنان صحيح نيست و لازم است اين خواهران بدون تحقيق عهده دار بيان مسائل نشوند، كه مسئوليّت آن سنگين است.

گويند.

همه اين آبها در صورتى كه مجرا آلوده به بول و منى نباشد، پاك است و وضوء و غسل را هم باطل نمى كند.

پاورقي

1. اين تذكّر در ابواب و فصول ديگر نيز جارى است.

صفحه[ 29

سؤال 21: معمولا وقتى كه لباس زيرم را مى شويم لكّه هاى سفيد لزجى بر روى آن مشاهده مى كنم و فكر مى كنم كه غالب زنان به چنين مسأله اى مبتلا مى باشند. آيا اين لكّه ها پاك است؟

جواب : آرى پاك است.

سؤال 22: بتازگى و در كنار مرقد پاك و منّور حضرت ثامن الحجج(عليه السلام)مراسم عقدمان انجام شد. از آن پس هرگاه با شوهرم دست مى دهم و يا حتّى سخن مى گويم، مايعى از من خارج مى شود، البتّه در اين گونه موارد به اوج لذّت نمى رسم; آيا اين مايع پاك است؟

جواب : آرى پاك است.

بچّه هاى همسايه، قسمتى از فرش منزل ما را نجس كرد، اكنون فراموش كرده ام كه كجاى آن فرش دوازده مترى نجس شده است، آيا مى توان روى اين فرش نماز خواند؟ اگر دست يا پاى مرطوب روى يك قسمت آن نهاده شود، آيا نجس مى شود

پاورقي

1. منظور از عرق جُنب از حرام، عرقى است كه در آن حال، يا بعد از آن و پيش از آن كه غسل نمايد، از بدن او بيرون مى آيد.

صفحه 31

جواب : نماز خواندن روى آن اشكال ندارد و تماسّ با يك قسمت از آن، موجب نجاست نمى شود، ولى بهتر است فرش را بشوئيد.

نه تنها خود، كه خانواده را نيز نگران و در زحمت انداخته ام، وسواس باعث شده كه نتوانم عبادتهايم را انجام دهم، بدين جهت ماه رمضان را سفر مى كنم، تا مشكل روزه گرفتن نداشته باشم; اگر چه در سفر نيز هيچ چيز نمى خورم! لطفاً مرا راهنمايى كنيد تا از اين وضع غمبار نجات يابم و از زخم زبان اطرافيان آسوده گردم.

جواب : مشكل شما در واقع از خود شماست و مقصّر اصلى خودتان هستيد و به همين دليل دعاى شما هم مستجاب نمى شود و علّت اصلى آن ندانستن مسأله است. مسأله اصلى اين است كه بر شما واجب نيست يقين به طهارت و غسل و مانند آن پيدا كنيد، آنچه بر شما، به عنوان يك وظيفه شرعى، لازم مى باشد اين است كه به مقدار ساير مردم آب بريزيد و به همان قناعت كنيد، هر چند در غسل و طهارت شك داشته باشيد و ما مسؤوليّت شرعى اين كار را مى پذيريم.

صفحه 32

شما از امروز فقط به مقدار مردم آب بريزيد و قناعت كنيد و با بدن نجس و حال جنابت (به گمان خودتان) نماز بخوانيد و هيچ اشكالى هم ندارد و نماز و روزه شما كاملا صحيح است و ما به اين وسيله برشما، و تمام افراد وسواسى، إتمام حجّت مى كنيم و مخالفت با آن گناه است. ما از خداوند مى خواهيم كه به شما توفيق توجّه به اين مسأله را عنايت كند و از دام شيطان نجات پيدا كنيد.

سؤال 32: مدّتى قبل، تقريباً در همه امور، در دام وسواس افتادم. اكنون تا حدودى آن را از خود دور كرده

ام، ولى مشكلى كه هنوز دارم طول كشيدن غسل (در حدود چهل دقيقه) و گاهى هم تكرار الفاظ نماز است. لطفاً مرا راهنمايى كنيد.

جواب : بهترين راه براى ترك وسواس، بى اعتنايى به آن است; يعنى

ملاحظه كنيد ديگران چه مقدارى، مثلا براى غسل، معطّل مى شوند،

شما هم چنين كنيد، مثلا ده دقيقه يا حداكثر يك ربع ساعت; اگر شيطان

گفت درست نشد، اعتنا نكنيد عمل شما صحيح است و نگران نباشيد، و ما مسؤوليّت آن را بر عهده مى گيريم.

سؤال 33: آيا اعمال وسواسى ها ضررى به اعتقادات آنها نمى زند؟ به عنوان مثال زن وسواسى كه يك چيز نجس را ده بار آب مى كشد، او در واقع وقتى دوبار با آب قليل آب كشيد معتقد است كه هنوز نجس است، در حالى كه خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه(عليهم السلام) مى گويند پاك است، آيا چنين شخصى عملا با شرع مقدّس اسلام مخالفت نكرده است؟

جواب : عمل به وسواس كار خلافى است; ولى ضرر به اعتقادات او نمى زند.

سؤال 34: در مصرف آب زياده روى مى كنم و هر چه تلاش مى نمايم نمى توانم جلوى اين كار زشت خود را بگيرم. به همين جهت همواره با شوهرم مشاجره داريم.

صفحه 33

او مى گويد: «گذشته از اين كه كار حرامى انجام مى دهى و ضامن هستى، من كه شوهر تو هستم راضى به عمل تو نيستم». لطفاً بفرمائيد:

الف: آيا كار من حرام و موجب ضمان است؟

ب: آيا در وضو و نمازم اشكالى ايجاد مى شود؟

جواب : سعى كنيد به مقدار متعارف آب مصرف كنيد. اگر بيش از آن باشد و همسرتان راضى نباشد،

حرام و موجب ضمان است و اگر شيطان وسوسه كند كه فلان مقدار آب كافى نيست، اعتنا نكنيد و اعمالتان اشكالى نخواهد داشت و ما مسئوليّت آن را به عهده مى گيريم و به فرض كه همسرتان هم راضى باشد اسراف در آب وضو و غسل جايز نيست.

سؤال 35: دخترى 20 ساله هستم و به شدّت وسواس دارم، اين وسواس مانع ترقّى من شده است. يك بار براى شما در اين مورد نامه نوشتم و شما اين گونه جواب داديد: «ما راهى نشان مى دهيم كه به افراد زيادى توصيه كرده ايم و بسيار مؤثّر است و آن اين است كه شما به افراد متديّن معمولى نگاه كنيد، ببينيد آنها چقدر آب مى كشند، به همان مقدار قناعت كنيد. بقيّه براى شما پاك است و ما مسؤوليّت آن را شرعاً مى پذيريم»، در حالى كه من در نامه قيد كرده بودم كه فقط از شما يك فتوى مى خواهم و آن اين كه: «چيزهاى نجس و متنجّس را براى مدّتى بر من پاك بدانيد»; ولى شما جوابى كه در بالا ذكر شد را مرقوم داشتيد و من باز هم روى حرفم هستم، اين فتوى را بدهيد تا من چيزهاى نجس و متنجّس را پاك بدانم.

جواب : شما بايد تسليم حكم خدا باشيد. حكم خدا اين است كه به مقدار متعارف بشوئيد، بقيّه براى شما «پاك» است، هر چند حالت وسواس به شما مى گويد نجس است، اين روشن ترين راه است، و بسيارى از اين طريق درمان شده اند.

سؤال 36: چند مسأله در مورد طهارت و نجاست برايم پيش آمده كه همواره فكر و ذهن

مرا مشغول كرده است. و مرا به شدّت عذاب مى دهد، از درس و مطالعه

افتاده ام و خانواده ام نيز از رفتار من به تنگ آمده اند. شما را به مقام رسول اللّه(صلى الله عليه وآله)قسم مى دهم، مرا نجات دهيد. اگر شما بفرمائيد: «اعتنابه اين موارد حرام است; و در صورت اعتنا، به جهنّم مى روى» و گناهش را به گردن بگيريد، نجات پيدا مى كنم.

صفحه 34

جواب : به يقين اعتنا كردن شما به مواردى كه برخواسته از وسواس است حرام مى باشد و بايد آن را ترك كنيد و ما مسؤوليّت آن را به گردن مى گيريم.

سؤال 37: تكليف من در موارد زير چيست؟

الف: گاهى زمينى نجس مى شود، بعداً برف يا باران مى آيد و تمام زمين ها خيس مى شود، مردم و وسايل نقليّه از روى آن زمين نجس عبور مى كنند و به همه جا ميروند (مسجد، حرم، نانوائى، قصّابى، داخل اتوبوس شركت واحد، مدرسه، بازار و...) و به خاطر خيس بودن زمين، نجاست را به همه آن مكان ها منتقل مى كنند، به همين جهت آن مكان ها را نجس مى دانم، همان گونه كه گرد و خاك هاى آن خيابان ها و مكان ها را نيز نجس مى دانم.

ب: هرگاه توالت مى روم با اين كه در موقع بول كردن بسيار مواظب هستم تا بول ترشّح نكند، در عين حال قطع پيدا مى كنم كه بول به شلوار و پايم ترشّح كرده است; لذا توالت رفتن برايم مشكل شده و تا آن موضع را آب نكشم راحت نمى شوم.

ج: در بعضى مواقع پشت و جاهاى ديگر دستم به

لبه ميز و يا لبه كتاب و يا چيزهاى زبر برخورد مى كند و بدون اين كه دستم زخم شود، يا خونى بيرون بيايد، از گوشه و كنار ناخنها و جاهاى ديگر دستم چيزى با احساس كمى درد جدا مى شود و يا روى انگشت هاى دستم پوست هاى مختصرى وجود دارد كه با فرو بردن دست به داخل جيب و يا تماس گرفتن با چيز ديگر، آنها با احساس كمى درد از دستم جدا مى شود، لطفاً در اين موارد تكليف مرا بيان فرمائيد.

جواب : بدون شك شما گرفتار وسواس هستيد; وظيفه شما اين است كه به ساير مردم نگاه كنيد و ببينيد آنها تا چه حد به اين امور اعتناء مى كنند و علم به نجاست پيدا مى كنند (منظور قشر متدّين است) آن مقدار كه آنها يقين پيدا مى كنند و آب مى كشند شما هم آب بكشيد و نسبت به بقيّه تكليفى نداريد; هر چند فكر شما به شما بگويد نجس است; زيرا در اين گونه موارد افراد متدّين عادى، علم و يقين به نجاست پيدا نمى كنند. ضمناً پوستهائى كه از دست و بدن جدا مى شود محكوم به پاكى است، مگر اين كه شما آنها را با فشار بكنيد و محلّ آن سوزش پيدا كند، كه در اين صورت احتياط كنيد.

صفحه 35

سؤال 38: منزل ما از نظر طهارت مشكل دارد; فرشها، دربها، ديوار اطاقها، پنجره ها، پرده ها، بخارى زمينى، بخارى ديوارى، جارو برقى، كمدها، بعضى از كتاب ها، بالشت ها، رختخواب و تشك ها، قاب عكس ها و خلاصه تمام زندگى ما نجس است، گفتم نامه اى براى

شما بنويسم تا شايد در مورد من فتواى خاص (اجازه مخصوص) بدهيد و اينجانب را از معافيّت مخصوصى در مورد چيزهايى كه تا به حال نجس شده برخوردار سازيد، تا همه چيز و همه كس براى من طاهر باشد.

جواب : شما گرفتار وسواس هستيد و تنها درمان آن بى اعتنايى است. فتواى ما براى شما اين است كه ببينيد مؤمنان ديگر چه اندازه به اين امور اعتنا مى كنند، به همان اندازه اعتنا كنيد; بقيّه براى شما پاك است.

مصرف آن چه حكمى دارد؟ و آيا جفت جنين نجس است، يا متنجّس؟

جواب : دليلى بر نجاست جفت نيست (همانطور كه در تعليقه بر عروة الوثقى نيز نوشته ايم) بنابراين اگر آلوده به خون نباشد، يا شك داشته باشيم، پاك است.

قليل سه مرتبه بشويند و دست در آن بمالند و مستحبّ است هفت مرتبه شسته شود.

مسأله 45: هر گاه چيزى با بول پسر يا دختر شير خوارى كه غذاخور نشده نجس گردد، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند پاك مى شود و در لباس و فرش و مانند آن فشار لازم نيست، ولى احتياط مستحب آن است كه دو مرتبه بريزند.

سؤال 46: من در بخش تزريقات بانوان كار مى كنم، در برخى موارد پس از تزريق آمپول به داخل رگ و با يقين به تماسّ سوزن با خون داخل رگ، وقتى كه تزريق تمام مى شود، اثرى از خون بر روى سوزن ديده نمى شود، آيا اين سوزن پاك است، يا نجس مى باشد؟

جواب : پاك است.

سؤال 47: براى آماده كردن نان ميهمانى، كه جهت بازگشت شوهرم از مكّه مكرّمه داشتيم، تصميم گرفتم خودم در منزل آن را بپزم، بدين جهت آرد زيادى را خمير كردم، ناگهان خون دماغ شدم و قطره اى خون به داخل خميرها افتاد، آيا راهى براى تطهير اين همه خمير نجس، كه همه آنها را مخلوط كرده ام، وجود دارد؟

جواب : ظاهراً راه قابل ملاحظه اى ندارد.

صفحه38

صفحه 39

كه تماسّ آب با پوست بدن، اثر خاصّى در تعادل اعصاب «سمپاتيك» و «پاراسمپاتيك» دارد.

و از نظر اخلاقى و معنوى چون با قصد قربت و براى رضاى خدا انجام مى شود، اثر تربيتى دارد; زيرا مفهوم كنائى وضو اين است كه: «از فرق تا قدم در راه اطاعت تو گام بر مى دارم.» در روايتى از امام هشتم(عليه السلام) اشاراتى به اين مطلب شده است.(1)

سؤال 48: من در وضو دستهايم را سه بار مى شستم، پس از ازدواج شوهرم گفت: «اين كار اشكال دارد» حال اگر شخصى در وضو، صورت و دستها را سه بار بشويد، وضو و عباداتش چه حكمى دارد؟

جواب : وضو و عباداتش اشكال دارد. و لكن بايد توجّه كرد كه منظور از سه بار، يا دوبار شستن اين است كه عضو مورد نظر يك بار كاملا شسته شود، سپس بار دوم را شروع كند و كامل بشويد، و همچنين بار سوم. امّا ريختن آب بر عضوى، دوبار، يا بيشتر، تا زمانى كه از شستن كامل آن فارغ نشده اشكالى ندارد.

پاورقي

1. بر گرفته شده از تفسير نمونه، جلد چهارم، صفحه 291.

صفحه 40

سؤال 49: مسح سر خانمها، كه موى سر آنها بلند است، بايد چگونه باشد؟

جواب : كسى كه موى سر او به اندازه اى بلند است كه اگر مثلا شانه كند به صورتش مى ريزد، يا به جاهاى ديگر سر مى ريزد، بايد بيخ موها را مسح كند و بهتر است كه قبل از وضو، فرق سر را باز كند تا پس از شستن دست چپ، بين موها، يا پوست سر را براحتى مسح نمايد.

سؤال 50: لطفاً وظيفه خانمهايى كه موى مصنوعى

كشت كرده اند را به هنگام مسح سر بيان فرمائيد؟

جواب : در صورتى كه آب به پوست سر برسد مسح آنها صحيح است، در غير اين صورت حكم جبيره را دارد.

سؤال 51: طلبه حوزه علميّه خواهران يكى از شهرستانها هستم كه در يك مدرسه موقوفه حجره اى به ما داده اند. گاهى از اوقات ميهمانى براى ما مى آيد و از آب اين مدرسه براى وضو استفاده مى كند، آيا براى ميهمانان ما استفاده از آب مدرسه جهت وضو و مانند آن جايز است؟

جواب : اشكال دارد; مگر اين كه پذيرفتن چنان ميهمانى برخلاف شرايط وقف نباشد.

مسأله 52: هر گاه زن در جايى وضو بگيرد كه نامحرم او را ببيند، وضوى او باطل نيست; هر چند گناه كرده است.

سؤال 53: مشغول وضو بودم كه ناگهان غذايم سر رفت، وضو را رها كردم و به سراغ اجاق گاز رفتم و زير غذا را خاموش كردم و سپس وضو را ادامه دادم. آيا وضويم صحيح است؟

جواب : اين مقدار اشكالى ندارد.

صفحه 41

سؤال 54: مدّتى بود كه دخترم با آفتابه آب مى ريخت و من وضو مى گرفتم، در يكى از جلسات زنانه گفته شد: «هر كس بايد خودش وضو بگيرد و نبايد كسى كمكش كند» آيا وضوهاى من به شكل فوق اشكال دارد؟ نمازهائى كه با چنين وضوئى خوانده ام چه حكمى دارد؟

جواب : در صورتى كه آب را در دست شما مى ريخته و شما آن را به صورت يا دستها مى زده ايد وضوى شما باطل نبوده، ولى اين كار كراهت دارد.

سؤال 55: ناخنهايم بيش از حدّ معمول بلند است، آيا براى وضو اشكالى ندارد؟

جواب

: اشكالى ندارد.

سؤال 56: در آرايشگاههاى زنانه، خطّ ابروى خانمها را ترميم مى كنند، حكم اين عمل چيست؟ آيا براى وضو و غسل اشكالى دارد؟

جواب : اگر منظور از ترميم، كاشتن مو است و آب به پوست بدن براى وضو و غسل مى رسد، اشكالى ندارد، و اگر منظور خالكوبى با رنگ است، كه زير پوست قرار مى گيرد، آن هم اشكالى ندارد.

سؤال 57: آيا جوهرِ خودكار، ماژيك، رنگ و مانند آن، مانع رسيدن آب به پوست بدن مى گردد؟ رنگى كه خانمها براى موى سر استفاده مى كنند چطور؟

جواب : اگر جرم نداشته باشد مانع نيست; در مورد خودكار، كه رنگ غليظ ترى دارد، تجربه كرده اند و به اين نتيجه رسيده اند كه جرم ضعيفى دارد كه مانع آب نمى باشد.

سؤال 58: زنانى كه خود را براى شوهرانشان آرايش كرده اند، آيا بايد به هنگام وضو صورت و دستهاى خويش را با صابون و مانند آن بشويند، يا مى توانند به همان شكل وضو بگيرند؟

جواب : در صورتى كه موادّ آرايشى مورد استفاده جرم زيادى، كه مانع از رسيدن آب به پوست صورت است، نداشته باشد وضو صحيح است. و شستن با صابون لازم نيست.

صفحه 42

سؤال 59: آيا لاكى كه خانمها روى ناخن پاهايشان مى زنند، براى مسح پا اشكالى دارد؟

جواب : آرى اشكال دارد. آنها مى توانند يكى از ناخنها را آزاد بگذارند و روى آن انگشت مسح كنند.

مسأله 60: وجود انگشتر و دستبند و مانند آن، اگر مانع رسيدن آب نباشد، براى وضو ضررى ندارد و مى تواند آن را جابجا كند تا آب به زير آن برسد و شسته شود.

سؤال

61: برخى از فقها معتقدند كه مردها به هنگام وضو و شستن دست راست و چپ، از پشت دست و زنها از داخل دست آب بريزند، نظر حضرتعالى در اين زمينه چيست؟

جواب : چنانچه اين كار را به قصد رجا انجام دهند خوب است.

صفحه43

و هر چه كه بر آن نشسته باشد ناپاك باشد و هر كسى كه بسترش را لمس نمايد (بايد) لباس خود را بشويد و خويشتن را با آب شستشو دهد و تا به شام ناپاك باشد...» (به نقل از تفسير نمونه، جلد دوم، صفحه 143).

صفحه 44

امّا اسلام، كه در همه مسائل از افراط و تفريط پرهيز مى كند و آن را نشانه نادانى و جهالت معرّفى مى نمايد، دستور عادلانه اى در مورد عادت ماهيانه زنان داد و ضمن حفظ كرامت و شخصيّت زنان، آنها را در اين وضعيّت از برخى مسئوليّتهاى دينى معاف نمود. شرح اين مطلب را در مسائل آينده مطالعه فرمائيد.

شود، ضخيم شدن ديواره رحم به منظور آمادگى رحم براى پذيرفتن جنين مى باشد.

2_ در صورتى كه آبستنى صورت پذيرد و جنين تشكيل شود، جنين موجود در

پاورقي

1. تفسير نمونه، جلد 2، صفحه 143.

صفحه45

لايه ضخيم و پرخون لانه گزينى مى كند، در اينجا جنين تا مدّتى از موادّ غذايى كه به وسيله خون حمل مى گردد تغذيه مى كند و رشد مى نمايد; در واقع جنين از خود خون به عنوان غذا تغذيه نمى نمايد; بلكه از اكسيژن و موادّ غذايى كه به وسيله خون حمل مى شود استفاده مى كند.

3_ تقريباً سه هفته پس از لانه گزينى، جفت تشكيل مى شود، در اينجا وظيفه جفت، گرفتن موادّ غذايى و اكسيژن از بافت ضخيم شده رحم و انتقال آن به جنين از طريق بند ناف مى باشد، همين طور گاز كربنيك حاصل از فعّاليّتهاى حياتى، جنين را به خون مادر انتقال مى دهد و... وظيفه ديگر جفت، ترشّح هورمون مادرى يا پرژسترون مى باشد كه از عادت ماهيانه جلوگيرى مى كند.

4_ در صورتى كه آبستنى اتّفاق نيفتد ديواره ضخيم و پرخون شده رحم تخريب و شروع به ريزش مى نمايد كه به نام عادت ماهيانه معروف مى باشد. پس از پايان خونريزى، ديواره رحم مجدّداً خود را براى پذيرش جنين بعدى آماده مى كند; يعنى شروع به ضخيم شدن و پرخون شدن مى نمايد و لذا وقتى يك زن آبستن مى شود معمولا به دليل ترشّح هورمونهاى مخصوص، كه شرح آن گذشت، اصولا قاعدگى اتّفاق نمى افتد (نه اين كه جنين آن خون را مى خورد) يعنى اصولا خونريزى وجود ندارد كه جنين آن را بخورد.

5_

كلّيه مراحل فوق به وسيله ترشّح هورمونهاى مختلف كنترل مى شود و اگر اين هورمونها را توسّط تزريق يا خوراكى به يك زن بدهند قاعده نمى شود; با توجّه به مطالب فوق چگونه مى توان خوردن خون را به عنوان غذاى بچّه محسوب داشت؟

جواب : منظور اين نيست كه ديواره رحم خونريزى مى كند و جنين آن را مى بلعد، بلكه منظور اين است كه در موقع باردارى خون در عروق مادر ذخيره مى شود و از طريق جفت يا غير آن به جنين منتقل مى گردد و جنين موادّ غذايى و اكسيژن موجود را از همان خون مادر مى گيرد، همان گونه كه در مدّت شيرخوارگى غالباً عادت ماهانه نيست، زيرا قسمتهايى از خون تبديل به شير مى شود و غذاى نوزاد مى گردد; پس اگر بگوييم: «خون غذاى بچّه است» منظور اين معنى است، نه آنچه نوشته ايد.

صفحه 46

قبل از نُه سالگى ديده شود، خون حيض نيست.

ب _ نرسيدن به سن يائسگى

مسأله 70: زنان سيّده و غير سيّده هر دو بعد از تمام شدن پنجاه سال قمرى(1)يائسه مى شوند، يعنى اگر در اين سنّ و سال خونى ببينند خون حيض نيست، مگر زنانى كه از قبيله «قريش» محسوب مى شوند كه آنها بعد از تمام شدن شصت سال قمرى(2) يائسه مى شوند.

سؤال 71: حضرتعالى در توضيح المسائل، مسأله 428، در مورد سنّ يائسگى تفاوتى بين زنان سيّده و غير سيّده نمى گذاريد و فقط زنان قبيله قريش را استثناء كرده ايد، لطفاً تفاوت زنان قريش را با ساير زنان سيّده بيان فرمائيد. آيا در كشور ما زنان قريش وجود دارند، يا زنان سيّده كشور ما در اين حكم با ساير زنان تفاوتى ندارند؟

پاورقي

1. پنجاه سال قمرى تقريباً 543 روز و 18 ساعت، يعنى هجده ماه و سه روز، كمتر از پنجاه سال شمسى است، بنابراين سنّ يائسگى به سال شمسى 48 سال و 6 ماه مى شود.

2. شصت سال قمرى تقريباً 652 روز و 12 ساعت، يعنى 21 ماه و 22 روز و 12 ساعت از شصت سال شمسى كمتر است، بنابر اين زنان قريش طبق سال شمسى در پنجاه و هشت سال و دو ماه و هفت و نيم روز يائسه مى شوند.

صفحه 48 جواب : در كشور ما زنانى از قبيله قريش وجود ندارند، قبيله قريش يك قبيله عربى خاصّى است و رابطه اين زنان از آن قبيله قطع شده است.

مسأله 72: زنى كه شك دارد يائسه شده يا نه، هرگاه خونى ببيند و نداند حيض است يا نه، بايد بنا

بگذارد كه حيض است و هنوز يائسه نشده است.

مسأله 73: زنان باردار، يا زنانى كه بچّه شير مى دهند ممكن است حائض شوند.

ج :كمتر از سه روز نباشد

مسأله 74: مدّت حيض كمتر از سه روز نمى شود، حتّى اگر مختصرى كمتر باشد حيض نيست.

مسأله 75: لازم نيست شب اوّل و شب چهارم را خون ببيند، ولى بايد در شب دوم و سوم قطع نشود و ادامه داشته باشد.

مسأله 76: اگر كمتر از سه روز خونى ببيند و پاك شود، بعداً سه روز يا بيشتر _ با نشانه هايى كه گفته شد _ خون ببيند، فقط خون دوم حيض است.

سؤال 77: در بعضى از اوقات، عادت ماهانه زنان در اثر مصرف دارو دچار اختلال مى شود، از آن جمله اين كه در ايّام عادت خون كمرنگ و گاهى به صورت لك مشاهده مى كنند، در اين صورت وظيفه زن نسبت به نماز و روزه و طواف چيست؟

جواب : خون كمرنگ و لك در ايّام عادت، اگر سه روز متوالى ادامه يابد، در حكم عادت است، ولى اگر سه روز متوالى ادامه نيابد حكم استحاضه را دارد.

سؤال 78: خانمى كه عادت وقتيّه و عدديّه دارد، در وقت معيّن عادت ماهيانه اش شروع مى شود، ولى در روز دوم يا سوم با خوردن قرص، از ادامه عادت جلوگيرى مى كند، با توجّه به اين كه در ايّام عادت ماهيانه هميشگى است و خودش مانع ادامه عادت ماهيانه شده، چه حكمى دارد؟

جواب : حكم استحاضه بر آن جارى مى شود.

صفحه49

د_ بيشتر از ده روز نباشد

مسأله 79: مدّت حيض بيشتر از ده روز نمى شود، بنابراين اضافه بر ده روز

استحاضه است.

مسأله 80: هر گاه سه روز پشت سر هم خون ببيند و پاك شود، چنانچه دوباره خون ببيند و ايّامى كه خون ديده روى هم رفته از ده روز بيشتر نشود، تمام روزهايى را كه خون ديده حائض است، ولى روزهايى را كه در وسط پاك بوده، حكم زنان پاك را دارد

سؤال 81: حضرتعالى معتقد هستيد كه زن حائض اگر در بين روزهاى ايّام عادت پاك شود، بايد عبادتهاى خويش را پس از غسل انجام دهد، هرچند بداند دوباره خون مى بيند.

آيا پاكى مذكور (طُهر متخلّل) از نظر زمانى حدّاقلّى دارد؟

مثلاً اگر زن حائض سه ساعت در بين عادت پاك شد و اين مسأله بعد از اذان ظهر باشد، آيا بايد نماز ظهر و عصر را بخواند؟

جواب : آرى، هرگاه زمان مذكور به اندازه غسل و نماز باشد بايد عبادت خود را به جا آورد.

سؤال 82: زنى براى جلوگيرى از بچّه دار شدن از دستگاه استفاده مى كند، به همين علّت روزهاى عادتش كم و زياد مى شود و موقع معيّنى ندارد، وظيفه او چيست؟ آيا عباداتى كه انجام داده باطل است؟ توضيح اين كه: قبل از استفاده از دستگاه، ايّام عادت او هفت روز بوده است. آيا بعد از هفت روز مى تواند غسل كند و عباداتش را انجام دهد؟

جواب : اگر چند مرتبه در مواقع مختلف، يا ايّام مختلف، بر خلاف عادت اوّل خون ببيند جزء مضطربه است و در اين حال اگر ده روز يا كمتر خون ببيند همه اش حيض است، و اگر بيش از ده روز ببيند چنانچه نشانه حيض داشته باشد و از سه روز كمتر و از

ده روز بيشتر نباشد حيض محسوب مى شود و اگر همه اش يك جور باشد مطابق عادت خويشاوندان خود عمل مى كند

صفحه 50

سؤال 83: همانطور كه در مسأله 432 توضيح المسائل حضرتعالى، آمده است خون حيض بيشتر از ده روز نمى باشد، آيا منظور ده شبانه روز مى باشد، يا فقط روزها معيار است؟ در صورت دوم اگر خون تا شب يازدهم ادامه داشته باشد، چه حكمى دارد؟

جواب : روزها معيار است و شب آخر جزء نيست و بايد طبق احكام استحاضه رفتار كند.

سؤال 84: برخى از خانمها براى جلوگيرى از بچّه دار شدن از دستگاههاى درون رحمى استفاده مى كنند، اين دستگاهها در بعضى از بانوان باعث خونريزى اضافى مى گردد. اگر عادت ماهيانه چنين خانمى بخاطر وجود دستگاه فوق در رحم، بيش از ده روز شود چه حكمى دارد؟

جواب : هر گاه خون مزبور بر اثر جراحتى باشد كه بخاطر آن دستگاه حاصل مى شود هيچ حكمى جز آب كشيدن محل ندارد.و اگر عادت ماهيانه را تحريك و طولانى كند احكام عادت ماهيانه بر آن جارى مى شود، ولى در هر حال بيش از ده روز خون حيض محسوب نمى شود. حتّى اگر عادت او كمتر از ده روز باشد، بايد همان را عادت قرار دهد. مگر اين كه بر اثر گذشت زمان مقدار زمان عادت او عوض شود.

ه_ _ استمرار

مسأله 85: سه وز اوّل حيض بايد پشت سر هم باشد، بنابراين اگر مثلا دو روز خون ببيند و يك روز پاك شود و دوباره خون ببيند، حيض نيست. و اين كه مى گوييم بايد پشت سر هم باشد، معنايش اين نيست كه

در تمام سه روز خون بيرون آيد، بلكه اگر در فضاى داخل فرج خون باشد كافى است.

صفحه 51

و_ موالات

سؤال 86: آيا «توالى» در سه روز اوّل حيض، كه در بعضى از كتابها آمده است، همان «استمرار خون در سه روز اوّل» است، يا معناى ديگرى دارد؟ لطفاً توضيح فرمائيد.

جواب : منظور همان استمرار خون در سه روز اوّل است.

ز_ بين دو حيض بايد حدّاقل ده روز فاصله باشد

مسأله 87: زنى كه معمولا ماهى يك مرتبه خون مى بيند اگر در يك ماه دوبار خون ببيند و آن خون نشانه هاى حيض داشته باشد، چنانچه روزهايى كه در وسط پاك بوده كمتر از ده روز نباشد، بايد هر دو را حيض قرار دهد.

مسأله 88: هرگاه سه روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانه هاى حيض دارد و بعد ده روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانه هاى استحاضه دارد و مجدّداً خونى ببيند كه نشانه حيض دارد، بايد تمام خونهايى كه نشانه حيض داشته است حيض قرار دهد.

قبله بنشيند و مشغول ذكر خدا و دعا و صلوات شود، امّا خواندن قرآن و همراه داشتن آن و دست زدن به حواشى و فاصله ميان خطوط آن (بدون اين كه دست او به خطهاى قرآن بخورد) و نيز خضاب كردن به حنا براى حائض شايسته نيست.

سؤال 94: اگر زنى به وسيله خوردن قرص از عادت ماهانه خود جلوگيرى كند، آيا مى تواند با آن حال قرآن بخواند و يا روزه وحجّ و ساير عباداتى كه نياز به طهارت دارد را انجام دهد؟

جواب : مى تواند، و اعمال او اشكالى ندارد.

سؤال 95: زنان و دخترانى كه در حال گذراندن عادت ماهانه هستند و از خواندن نماز معذور مى باشند، آيا مى توانند جهت شكوه و عظمت بيشتر نماز جمعه، در اين آئين پرشكوه شركت كنند؟

جواب : در صورتى كه در مسجد نباشد و نيّت نماز نكنند مانعى ندارد; هر چند بظاهر همراه جمعيّت بصورت نماز برخيزند.

صفحه53

چيزى در آن.

پنجم: خواندن يكى از آيات سجده; ولى خواندن غير آيه سجده، از سوره سجده، مانعى ندارد.(1)

سؤال 97: آيا زن حائض مى تواند به رواقهاى اطراف ضريح مطهّر امام رضا(عليه السلام)داخل شود، هرچند قبر مطهّر را ببيند و به ضريح نزديك باشد؟

جواب : مانعى ندارد، ولى وارد حرم نشود.

سؤال 98:پس از مدّتها به قصد زيارت حضرت معصومه(عليها السلام) به شهر مقدّس قم سفر كردم; ولى متأسّفانه در اثناء راه عادت شدم. آيا با اين وضعيّت مى توانم به حرم مطهّر آن حضرت مشرّف شوم؟ به طور كلّى تشّرف به حرم امامزادگان در اين حالت چه حكمى دارد؟

جواب : تشرّف به حرم امامزادگان اشكالى ندارد، ولى بهتر آن است كه تنها به رواقها اكتفا كنند و وارد محوطه اصلى، كه ضريح در آن است، نشوند. البتّه قسمتهائى كه به عنوان مسجد معروف است از اين حكم مستثنى است.

پاورقي

1. سوره هايى كه سجده واجب دارد به شرح زير است:

الف: سوره الم سجده (سوره سى و دوم). ب: سوره حم سجده (سوره چهل و يكم).

ج: سوره والنّجم (سوره پنجاه و سوم). د: سوره اقرأ (سوره نود و ششم).

صفحه54

سؤال 99: بطور كلّى ورود به چه قسمتهايى از حرم مطهّر معصومين «سلام الله عليهم اجمعين»براى جنب و حائض حرام است؟ آيا حتّى وارد شدن به رواقها، حياتها و ساير مكانهاى وابسته به حرم حرام است، يا محدوده ممنوعه قسمت خاصّى از حرم است؟

جواب : محدوده ممنوعه فقط قسمتى است كه ضريح در آن است و اطراف آن.

سؤال 100: آيا حضور زنان حائض و جُنب در حسينيّه ها به هنگام عزادارى و رفتن به گلزار شهداء و قرائت فاتحه بر

مزار پاك آن عزيزان سفر كرده و شركت در جلسات قرآن جايز است؟

جواب : اشكالى ندارد; ولى آيات سجده را نخوانند.

سؤال 101: با توجّه به اين كه دعاى شريف كميل، مشتمل بر آيه اى از سوره سجده است،(1) آيا قرائت اين دعا براى زنان حائض جايز است؟

جواب : اشكالى ندارد; زيرا تنها قرائت آيه سجده براى چنين افرادى جايز نيست، هر چند بهتر آن است كه كلّ سوره، و از جمله همان آيه موجود در دعاى كميل، را در آن حالت نخوانند.

سؤال 102: شوهرم در سالگرد عقد ازدواجمان پلاك طلائى، كه مزيّن به لفظ جلاله «اللّه» بود، به من هديه كرد. پلاك فوق را به گردن آويخته ام، آيا استفاده از آن در ايّام عادت ماهيانه جايز است؟

جواب : در صورتى كه با پوست بدن تماسّ نداشته باشد اشكالى ندارد.

سؤال 103: نام شوهر من محمّد است، آيا دست زدن به نام او، كه همنام پيامبر بزرگوار اسلام(صلى الله عليه وآله) است، در هنگام عادت ماهيانه جايز است؟ حكم ساير نامهايى كه از اسامى مبارك پيامبران و معصومان(عليهم السلام) گرفته شده چه مى باشد؟

پاورقي

1. منظور جمله «اَفَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لايَسْتوُون» است، كه آيه هيجدهم سوره الم سجده مى باشد.

صفح[ 55

جواب : اشكالى ندارد; مگر اين كه نام «اللّه» مثل «عبداللّه» و امثال آن در آن باشد.

سؤال 104: خانمهاى محلّه ما جلسه هفتگى دارند، يكى از برنامه هاى اين جلسه، قرائت زيارت با شكوه عاشوراست. اين زيارت را بر روى كارت كوچكى چاپ كرده اند و لايه بسيار نازكى از پلاستيك بر روى آن كشيده اند، آيا براى زنان حائض جايز است كه به

اين نوع كارتها دست بزنند؟ آيا در اين حالت مى توانند سجده آخر زيارت را بجا آورند؟

جواب : دست زدن به اين كارتها اشكالى ندارد و بجا آوردن سجده آخر هم خوب است.

سؤال 105: با توجّه به اين كه شركت در انتخابات، در مراحل مختلف، از اهميّت خاصّى برخوردار است و از سوى ديگر، صندوقهاى اخذ رأى معمولا در مساجد مستقرّ است، آيا رفتن زنان حائض به مسجد جهت عمل كردن به اين وظيفه مهمّ سياسى عبادى جائز است؟

پاسخ: بايد به مناطقى بروند كه صندوق در غير مسجد باشد.

سؤال 106: آيا گوش دادن به آيات سجده واجب، همانند تلاوت كردن آنها، براى شخص حائض حرام است؟ و اگر گوش كند، آيا سجده بر او نيز لازم است؟

جواب : گوش دادن جايز است و اگر آيه سجده را بشنود بايد در همان حال سجده كند.

روزى كه آميزش كرده.

مسأله 110: بازى كردن با همسر در حال حيض حرام نيست و كفّاره هم ندارد.

مسأله 111: هرگاه نزديكى را تكرار كند مستحبّ است كفّاره را نيز تكرار كند.

مسأله 112: اگر مرد در حال نزديكى بفهمد زن حائض شده، بايد فوراً از او جدا شود و اگر جدا نشود، گناه كرده و بنابر احتياط مستحب بايد كفّاره نيز بپردازد.

مسأله 113: اگر مرد با زن حائض زنا كند، يا با زن حائض بيگانه اى به گمان اين كه همسر خود اوست نزديكى نمايد، احتياط آن است كه كفّاره دهد.

مسأله 114: كسى كه نمى تواند كفّاره بدهد بهتر آن است كه صدقه اى بدهد و اگر نمى تواند، بايد از گناه خود استغفار كند.

سؤال 115: مردى با همسرش، كه در حال عادت ماهيانه است، مشغول ملاعبه مى شود، اگر شك كند كه بى اختيار دخول صورت گرفته يا نه، چه حكمى دارد؟ آيا كار حرامى كرده و بايد كفّاره بپردازد؟

جواب : مادام كه يقين ندارد، كار حرامى انجام نشده و كفّاره اى ندارد.

سؤال 116: آيا حرمت جماع و نزديكى در حال حيض و كفّاره آن، شامل آميزش جنسى غير اختيارى هم مى شود؟ اگر از روى فراموشى باشد چطور؟ آيا انزال نيز شرط است؟

جواب : اين حكم شامل صورت فراموشى نمى شود و انزال شرط نيست.

سؤال 117: آيا حرمت آميزش در حال حيض و كفّاره آن، اختصاص به شوهر دارد؟ يا شامل زن هم مى شود؟

صفحه 57

جواب : حرمت مربوط به هر دو مى باشد; ولى كفّاره مخصوص مرد است.

سؤال 118: زنى در روزهاى پايانى عادت ماهيانه است، ولى شك دارد كه پاك شده يا

نه، آميزش جنسى در چنين صورتى چه حكمى دارد؟

جواب : جايز نيست.

سؤال 119: آيا نزديكى با همسر در حال عادت ماهيانه، پس از قطع خون و قبل از غسل، جايز است؟

جواب : جايز است; ولى احتياط مستحب در ترك آن است.

سؤال 120: از حضرتعالى نقل شده است كه آميزش با حائض پس از قطع عادت ماهيانه و قبل از غسل جايز است، آيا اين حكم در ساير محرّمات حائض (مانند طلاق، مسّ خطّ قرآن، داخل نشدن در مسجد و...) نيز جارى است؟

جواب : موارد مختلف است; رفتن به مسجد، مسّ خطّ قرآن و نماز و مانند آن مشروط به غسل است، ولى طلاق مشروط به غسل نيست.

مسأله 121: هر گاه زن بگويد: «حائض هستم» يا «از حيض پاك شده ام» حرف او قبول است; مگر اين كه مورد سوءظن باشد.

حيض يا نفاس بوده، اگر غايب شود، مثلا مسافرت كند و بخواهد او را طلاق دهد و نتواند از حالش با خبر شود، بايد تا مدّتى كه معمولا از حيض يا نفاس پاك مى شود صبر كند.

سؤال 126: آيا ازدواج و مراسم عقد در حال عادت ماهيانه جايز است؟

جواب : مانعى ندارد.

سؤال 127: آيا بخشيدن باقيمانده عقد موقّت (كه بمنزله طلاق است) در زمان عادت ماهيانه زوجه جايز است؟

جواب : مانعى ندارد.

مسأله 128: هنگامى كه زن از خون حيض پاك شود طلاق او صحيح است و همسرش نيز مى تواند با او نزديكى كند، هر چند هنوز غسل نكرده باشد; ولى احتياط مستحب آن است كه پيش از غسل از نزديكى خود دارى كند، ولى كارهاى ديگرى كه در وقت حيض بر او حرام بوده، مانند توقّف در مسجد و مسّ خط قرآن، تا غسل نكند بر او حلال نمى شود، بنابر احتياط واجب.

پشت سر هم يك اندازه است (مثلا هفت روز)، ولى وقت ديدن آن مختلف است، مثلا يك بار از اوّل ماه و بار ديگر از دهم ماه شروع مى شود.

4_ مضطربه: و آن زنى است كه چند ماه حائض شده، ولى عادت معيّن پيدا نكرده و يا اگر سابقاً عادت داشته، به هم خورده و عادت تازه اى جانشين آن نشده است.

5_ مبتدئه: و آن زنى است كه براى اوّلين بار حائض مى شود.

6_ ناسيه: و آن زنى است كه عادت خود را فراموش كرده است.

هر كدام از اينها احكامى دارند كه در مسائل آينده گفته مى شود.

ببيند (بطورى كه در ميان زنها معمول است كه گاهى عادت را جلو يا عقب مى اندازند) و روى هم رفته از ده روز بيشتر نشود همه حيض است و اگر ده روز بيشتر شود، فقط خونى را كه در روزهاى عادت ديده حيض است و قبل و بعد از آن استحاضه مى باشد، همين طور اگر چند روز قبل از ايّام عادت به اضافه تمام عادت را خون ببيند، يا فقط چند روز بعد از عادت به اضافه تمام ايّام عادت را خون ببيند كه اگر از ده روز تجاوز نكند، همه اش حيض است و اگر تجاوز كند فقط ايّام عادت حيض محسوب مى شود.

صفحه 60

مسأله 134: زنى كه عادت دارد هرگاه سه روز يا بيشتر خون ببيند و پاك شود و دوباره خون ببيند و فاصله بين دو خون، كمتر از ده روز باشد و تمام روزهايى را كه خون ديده، بيش از ده روز نباشد، همه آن حيض است (امّا ايّامى كه در وسط پاك بوده، پاك محسوب مى شود) و اگر زيادتر از ده روز باشد آن خونى كه در عادت بوده حيض و ديگرى كه نبوده، استحاضه است و اگر هيچ كدام در عادت نبوده آن خونى كه داراى صفات حيض است حيض و ديگرى استحاضه است و اگر هر دو صفات حيض دارد، تا ده روز حيض محسوب مى شود و بعد از آن استحاضه است.

مسأله 135: زنى كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارد اگر در وقت عادت، خون نبيند و در غير آن، به شماره روزهاى حيضش خون ببيند، بايد همان را حيض قرار دهد، چه پيش

از وقت عادت باشد، يا بعد از آن، به شرط اين كه نشانه هاى حيض را داشته باشد.

مسأله 136: زنى كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارد، اگر در وقت عادت خون ببيند; ولى شماره روزهاى آن كمتر يا بيشتر از ايّام عادت باشد و قبل از وقت عادت، يا بعد از آن، به شماره روزهاى عادت خون ببيند، فقط خونى را كه در وقت عادت ديده حيض قرار مى دهد.

مسأله 137: زنانى كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارند اگر بيشتر از ده روز خون ببينند، آنچه را در روزهاى عادت ديده اند حيض است (خواه نشانه هاى حيض را داشته باشد يا نه) و آنچه بعد از روزهاى عادت ديده اند استحاضه است (خواه نشانه هاى حيض داشته باشد يا نه).

صفح[ 61

روزهايى كه خون ديده از ده روز بيشتر نشود (ولى ماه دوم كمتر يا بيشتر از ماه اوّل باشد) چنين زنى نيز بايد تمام آنچه را ديده حيض قرار دهد، ولى در روزهاى وسط كه پاك است حكم طاهر را دارد.

مسأله 141: زنى كه «عادت وقتيّه» دارد اگر در وقت عادت خود، يا دو سه روز قبل، يا بعد از عادت خون ببيند، بطورى كه بگويند: «حيض را جلو يا عقب انداخته» بايد به حكم زنهاى حائض عمل كند، خواه آن خون نشانه هاى حيض داشته باشد يا نه.

مسأله 142: زنى كه عادت وقتيّه دارد اگر بيشتر از ده روز خون ببيند و نتواند تعداد روزهاى حيض را به واسطه نشانه هاى آن تشخيص دهد، بايد مطابق تعداد روزهاى عادت زنان خويشاوند خود حيض قرار دهد (اعمّ از خويشاوندان پدرى يا مادى، زنده يا مرده) و اين در صورتى است كه همه، يا اكثريّت قريب به اتّفاق آنها يكسان باشند، امّا اگر در ميان آنها اختلاف است، مثلا بعضى پنج روز و بعضى هشت روز عادت مى بينند، احتياط واجب آن است كه در هر ماه هفت روز را ايّام عادت خود قرار دهد.

صفحه 62

روزهايى كه نشانه حيض دارد در هر دو ماه يك اندازه است، امّا وقت آن يكى نيست، بايد آن چند روزى را كه نشانه حيض دارد، حيض قرار دهند.

مسأله 145: زنى كه «عادت عدديّه» دارد اگر بيشتر از شماره عادت خود، خون ببيند و از ده روز بيشتر شود چنانچه همه خونهايى كه ديده يك جور باشد بايد از موقع ديدن خون به شماره روزهاى عادتش حيض و بقيّه را استحاضه قرار دهد و اگر چند روز آن نشانه حيض دارد بايد همان را حيض قرار دهد و اگر بيشتر از ايّام عادت او باشد از آخر آن كم مى كند و اگر كمتر از ايّام عادت اوست، بايد آن روزها را با چند روز بعد از آن كه روى هم رفته به اندازه عادتش شود، حيض قرار دهد و بقيّه را استحاضه.

يافتن عادت خود دارند.

را به جا آورد.

مسأله 161: هر گاه در آخر وقت پاك شود، امّا براى غسل وقت ندارد و فقط مى تواند تيمّم كند و يك ركعت نماز را در وقت و بقيّه را در خارج وقت به جا آورد نماز بر او واجب نيست، ولى اگر گذشته از تنگى وقت تكليفش تيمّم است، مثل اين كه آب براى او ضرر دارد، بايد تيمّم كند و نماز را به جا آورد.

مسأله 162: هر گاه زن پاك شود و شك كند كه به مقدار كافى وقت براى نماز باقى مانده يا نه، بايد نمازش را بخواند.

سؤال 163: زنى كه در بين مسافرت، مثلا در هواپيما يا قطار، از حيض پاك مى شود و نمى تواند غسل كند چه وظيفه اى دارد؟

جواب : چنانچه بتواند تيمّم مى كند و نماز خود را با همان حال انجام مى دهد و اگر نتواند تيمّم كند نماز را احتياطاً با همان حال مى خواند و بعد قضا مى كند (اين در حال تنگى وقت است).

صفحه66

بزند، و بطور كلّى غسلى بر او واجب شود، آيا مى تواند در همان حال غسل كند؟

جواب : مانعى ندارد و با غسل جنابت از جنابت پاك مى شود و همچنين غسلهاى مستحب را نيز مى تواند انجام دهد.

سؤال 166: شير دادن بچّه شير خوار در ايّام عادت ماهيانه چه حكمى دارد؟ اگر اثر نامطلوبى دارد چه كارى مى توان انجام داد تا آن اثر از بين برود؟

جواب : هيچ اثر نامطلوبى ندارد.

سؤال 167: برخى از خانمها معتقدند كه پس از تمام شدن عادت، بايد تمام لباسهايى را كه در طول عادت پوشيده اند، حتّى لباسهايى مانند چادر را آب بكشند، هر چند تماسّى با محلّ نجس نداشته باشد، آيا اين سخن صحيح است؟

جواب : اين گونه سخنها هيچ اعتبار شرعى ندارد، تا لباسها نجس نشود آب كشيدن آن لازم نيست.

سؤال 168: اصلاح صورت، رنگ كردن مو و آرايش به هنگام عادت ماهيانه چه حكمى دارد؟ يكى از خانمها مى گفت: «به هنگام عادت زنانگى موهايتان را رنگ

نكنيد; زيرا در اين وضعيّت رنگ جذب مو نمى شود!» آيا اين مطلب صحيح است؟

صفحه 67

جواب : اين مطلب جزء خرافات است و اعتبارى ندارد.

سؤال 169: آيا عرق زن حائض نجس است؟

جواب : نجس نيست.

سؤال 170: بعضى از خانمها نسبت به مخفى نمودن نوارهاى بهداشتى استفاده شده در ايّام عادت، از چشم نامحرمان، دقّت كافى نمى نمايند. آيا ديدن اين نوارها توسّط نامحرم اشكالى دارد؟

جواب : شرعاً حرام نيست، ولى پنهان كردن آن جزء آداب اخلاقى است.

سؤال 171: عليرغم سعى فراوان در پاك كردن كهنه هايى كه در ايّام عادت مورد استفاده قرار مى گيرد، غالباً رنگ خون

باقى مى ماند، آيا اين كهنه ها پس از تطهير پاك مى شود؟

جواب : در صورتى كه جرم خون در آن نباشد، باقى ماندن رنگ ضررى ندارد.

صفحه 68

صفحه 69

چيزى كه ساقط شده اگر مى ماند انسان مى شد يا نه؟ خونى كه از او خارج مى شود خون نفاس نيست و لازم نيست جستجو كند.

سؤال 177: آيا استمرار در خون نفاس هم شرط است؟ اگر زنى به هنگام تولّد بچّه خون ببيند و سپس پاك شود و روز پنجم دوباره خون ببيند، آيا همه اين پنج روز نفاس محسوب مى شود؟

جواب : استمرار در خون نفاس شرط نيست، ولى اگر در اثناء كاملا پاك شود، بايد عبادتهاى خود را انجام دهد.

سؤال 178: ده روز نفاس از چه زمانى شروع مى شود؟ اگر خدايى ناكرده بچّه اى در ماه نهم در شكم مادر بميرد و چاره اى جز قطعه قطعه كردن او نباشد و اين عمل چندين ساعت طول بكشد، آيا معيار در شروع ده روز، خارج شدن اوّلين قطعه است، يا خروج قطعه آخر معيار است؟

جواب : جواب اين مسأله مانند جواب مسأله چند قلوهاست.

سؤال 179: امروزه مسأله «مادر جانشينى» و پرورش نطفه شوهر و تخمك

پاورقي

1. يعنى دست به نام خدا و خطّ قرآن و نام پيامبران و ائمّه _ عليهم السّلام _ نزند، داخل مساجد نشود، به حرم پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمّه _ عليهم السّلام _ مشرّف نگردد، طلاق نگيرد، آيات سجده را نخواند، آميزش جنسى نكند و عبادتهاى خويش را انجام دهد و بعداً روزه هايش را نيز قضا بنمايد.

صفحه 71

همسرش پس از بارور نمودن در رحم زن ديگر، امرى امكان پذير و مرسوم است. آيا مادر جانشين هم به هنگام تولّد آن بچّه «نفساء» محسوب مى شود، يا احكام نفاس مخصوص مادران حقيقى است؟

جواب : احكام نفاس دارد.

سؤال

180: آيا آخرين جزء بچّه، شامل جفت هم مى شود؟

جواب : شامل جفت نمى شود.

سؤال 181: در صورت شك بين خون نفاس و خون زخم، تكليف زن چيست؟

جواب : در اين موارد احتياط كند; يعنى عبادات را انجام دهد و از آنچه بر حائض حرام است پرهيز كند تا وضع او روشن شود.

خون ديده روى هم رفته ده روز يا كمتر از ده روز است، تمام آن نفاس مى باشد و روزهايى كه در وسط پاك بوده عباداتش صحيح است.

از آن اگر نشانه هاى حيض را داشته باشد، حيض و گرنه آن هم استحاضه است.

خون از زخم است يا غير آن، احكام استحاضه ندارد.

سؤال 199: آيا استحاضه، همچون حيض و نفاس، حدّاقل و حدّاكثر دارد؟

جواب : استحاضه حدّاقل و اكثر ندارد.

سؤال 200: آيا ابتداى استحاضه بايد خون مشاهده شود و يا بودن خون در محل كافى است؟ و آيا استمرار در استحاضه نيز معتبر مى باشد؟

صفحه 76

جواب : بودن خون در محل كافى است و استمرار نيز در آن شرط نيست.

سؤال 201: خانمى كه در سنّ كسى است كه عادتاً حيض مى بيند، عمل جرّاحى كرده و رحم او را برداشته اند، اگر خونى ببينند حكم حيض دارد يا استحاضه؟ در صورتى كه احتمال بدهد و يا اين كه يقين نمايد خون از زخم و عمل جرّاحى است چه صورت دارد؟

جواب : اگر يقين داشته باشد، يا احتمال بدهد خون زخم يا جرّاحى است، تكليفى براى او ايجاد نمى كند، تنها خود را مى شويد و غسل و وضو به خاطر آن واجب نيست.

سؤال 202: همانطور كه در توضيح المسائل آمده، خانمها در سنّ 50 سال قمرى، كه تقريباً مطابق با 48 سال و 6 ماه شمسى است، يائسه مى شوند. حال اگر بعد از اين سن هر ماه، مثل زمان عادت ماهيانه، خون ببينند، آيا بايد آن را حيض قرار دهند، يا استحاضه؟ عبادات خود را انجام دهند، يا ترك نمايند؟

جواب : خونهايى كه زنان بعد از 50 سال قمرى مى بينند استحاضه محسوب مى شود; خواه به شكل و صفات حيض باشد يا نباشد.

آن را آلوده نمايد، ولى از طرف ديگر خارج نشود، خواه خون در پنبه فرو رود يا نه.

و استحاضه كثيره آن است كه خون در پنبه فرو رود و از آن بگذرد و جارى شود.

سؤال 204: آيا در بين فقهاى بزرگوار زمان ما، يا مراجع گذشته(رحمهم اللّه) كسى همانند حضرتعالى منكر استحاضه متوسّطه شده است؟

جواب : بزرگان از قدماء و متأخّرين، كه معتقد هستند استحاضه دو قسم بيشتر نيست، متعدّد بوده اند.

صفحه77

جدا بخواند بايد براى هر كدام يك وضو بگيرد و همچنين براى نمازهاى مستحبّى; ولى براى مجموع نماز شب يك وضو يا غسل كافى است و براى خواندن نماز احتياط و سجده فراموش شده و تشهّد فراموش شده و سجده سهو، كه بلافاصله بعد از نماز بجا مى آورد، غسل و وضو لازم نيست.

سؤال 210: مستحاضه قليله اگر بخواهد كارى انجام دهد كه شرط آن طهارت است; مانند رساندن جايى از بدن به خطّ قرآن، يا طواف واجب خانه خدا و مانند آن، آيا يك وضو كافى است، يا وظيفه ديگرى دارد؟ و اگر بخواهد يكى از اين كارها را تكرار كند، لازم است وضو هم تكرار شود؟

صفحه 78

جواب : براى انجام طواف بايد وضو بگيرد و همچنين تكرار آن وضو دارد; ولى براى نافله هاى نمازهاى واجب وضوى اضافى لازم نيست و همچنين براى نماز شب كه پشت سر هم بجا مى آورد يك وضو كافى است.

سؤال 211: آيا مستحاضه قليله پس از پاك شدن از خون بايد غسل كند؟

جواب : غسل بر او واجب نيست.

سؤال 212: آميزش، طلاق، رفتن به مسجد الحرام و حرم ائمّه(عليهم السلام) و عبور از ساير مساجد براى مستحاضه قليله چه حكمى دارد؟

جواب : اشكالى ندارد.

اگر قبل از اذان صبح براى نماز شب غسل كند و نماز شب را بخواند احتياط واجب آن است كه بعد از داخل شدن صبح، دو مرتبه غسل را انجام دهد.

مسأله 215: مستحاضه كثيره، هر گاه غسلهاى روزانه خود را انجام دهد براى اعمال ديگر، مانند طواف، نماز قضا، نماز آيات و نماز شب، غسل ديگرى بر او واجب نيست، تنها بايد وضو بگيرد. تبديل استحاضه قليله به كثيره و بالعكس

صفحه79

مسأله 216: هرگاه استحاضه قليله بعد از نماز صبح كثيره شود، بايد براى نماز ظهر و عصر غسل كند و اگر بعد از نماز ظهر و عصر كثيره شود، بايد براى نماز مغرب و عشا غسل كند.

مسأله 217: اگر در بين نماز، استحاضه قليله زن كثيره شود، بايد نماز را رها كند و غسل نمايد و از نو بخواند و در صورتى كه براى غسل وقت ندارد تيمّم كند; ولى اگر براى تيمّم هم وقت ندارد بايد همان نماز را تمام كرده و بنابر احتياط واجب قضا نمايد.

مسأله 218: هر گاه استحاضه كثيره زن قليله شود، بايد براى نماز اوّل غسل كند و براى نمازهاى بعد وضو بگيرد.

سؤال 219: من حامله هستم و مدّت سه ماه است كه پشت سر هم خون مى بينم، به سونوگرافى مراجعه كردم خونريزى را ازناحيه جفت تشخيص داده اند، دكتر هم همين عقيده را دارد و مى گويد: «چون جفت پائين تر از حدّ معمول است خونريزى مى كنيد، اگر جفت بالا رود خون قطع خواهد شد» تا حال به وظيفه مستحاضه عمل كرده ام، چون خون كم بود; حتّى بعضى اوقات فقط ترشحّ زردرنگى مى آمد. ولى امروز

يك ساعت مانده به سحرى ناگهان خون زيادى آمد، يعنى به اندازه استحاضه كثيره خون ديدم، براى نماز صبح غسل كردم، ولى باز خون قطع نشد و هر بار بعد از غسل بلافاصله خون مى آمد ناچاراً وضو گرفتم و نماز خواندم. لطفاً به دو سؤال من پاسخ دهيد:

1_ وظيفه ام را بيان فرمائيد.

جواب : مطابق دستور مستحاضه عمل كنيد و اگر غسل كردن براى شما ضرر دارد يا موجب مشقّت شديده است تيمّم نمائيد; ولى در ايّام عادت آن خون در حكم عادت ماهيانه است.

2_ چون دكترها خون را از جفت مى دانند، آيا باز هم حكم استحاضه دارد؟

صفحه 80

وانگهى سه ماه پى در پى، حتّى بدون يك روز فاصله، خون ديده ام، آيا استحاضه اين قدر طول مى كشد؟

جواب : خون مزبور حكم استحاضه را دارد و استحاضه حدّ معينى ندارد و انجام اعمال آن ساده است.

هرگاه زن مستحاضه وظائفش را انجام دهد، آيا مى تواند براى زنان امام جماعت شود؟ يا روزه نذرى بگيرد؟ يا براى ميّتى روزه استيجارى انجام دهد؟

جواب : مانعى ندارد.

از غسل يا وضو فوراً مشغول نماز شود، ولى گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهاى قبل از نماز، بلكه انتظار جماعت به اندازه معمول، اشكال ندارد و در نماز نيز مى تواند مستحبّات، مثل قنوت و مانند آن، را انجام دهد.

مسأله 231: هر گاه خون به بيرون جريان دارد چنانچه براى او ضرر نداشته باشد، بايد پيش از غسل و بعد از آن، بوسيله پنبه و مانند آن، از بيرون آمدن خون جلوگيرى كند، ولى اگر اين كار مشقّت زياد دارد، لازم نيست.

مسأله 232: هر گاه در موقع غسل خون قطع نشود، ضررى براى غسل ندارد، خواه ترتيبى باشد يا ارتماسى.

مسأله 233: زن مستحاضه مى تواند نماز قضا بخواند، ولى براى هر نماز بنابر احتياط واجب بايد يك وضو بگيرد، ولى براى خواندن نوافل روزانه، همان وضوى نماز واجب كافى است و همچنين براى تمام نماز شب يك وضو كفايت مى كند، به شرط اين كه پشت سرهم بجاآورد.

صفحه 82

سؤال 234: آيا زن در ايّام استحاضه مى تواند قرآن تلاوت نمايد؟

جواب : اگر وظائف مستحاضه را انجام دهد در حكم طاهر است، و همه عبادات را مى تواند انجام دهد.

سؤال 235: چه چيزهايى بر زن مستحاضه حرام است؟ به عنوان مثال، آيا آميزش با او جايز است؟

جواب : در صورتى كه غسلهاى خود را انجام دهد در حكم زن طاهر است.

سؤال 236: تكليف خانمى كه چند ماه پى در پى لكّه مى بيند چيست؟ لازم به ذكر است كه اطبّاء احتمال مى دهند كه اين خونها مربوط به زخمهاى درونى باشد.

جواب : مسأله دو صورت دارد، اگر ثابت شود كه خون مربوط به زخم

يا دمل است غسل ندارد و طبق معمول بايد وضو بگيرد و نماز بخواند و اگر خون مربوط به عوارض رحم بوده باشد استحاضه است، چنانچه كم باشد، در حدود ديدن لكّه هاى مختصر، بايد براى هر نماز وضو بگيرد و غسل ندارد و بايد بدن را بشويد و نماز بخواند. و اگر جريان دارد غسل واجب مى شود (يك غسل براى نماز صبح و غسل ديگر براى ظهر و عصر و غسل سوم براى مغرب و عشا) و اگر غسل براى او ضرر يا مشقّت شديد دارد مى تواند تيمّم كند.

سؤال 237: طلاق زن مستحاضه چه حكمى دارد؟ و با چه شرايطى صحيح است؟

جواب : در صورتى كه غسلهاى خود را انجام داده باشد، طلاق او در طُهر غير مواقَع صحيح است.

سؤال 238: آيا زن مستحاضه مى تواند داخل مسجد الحرام يا مسجد النبى شود و يا در بقيّه مساجد توقّف داشته باشد؟ ورود او به حرم ائمّه اطهار «عليهم السلام» چه حكمى دارد؟

جواب : در صورتى كه غسلهاى خود را انجام داده باشد ورود و توقّف در اين مكانها براى او اشكالى ندارد.

صفحه 83

سؤال 239: آيا استحاضه (همانند نفاس) اختصاص به زنان دارد، يا دوشيزگان هم مستحاضه مى شوند؟ لطفاً توضيح دهيد.

جواب : در اين مسأله فرقى ميان زنان متأهّل و غير متأهّل نيست.

صفحه 84

صفحه 85

و مانع ريختن نطفه مى شود، نيز موجب غسل جنابت مى شود؟

جواب : آرى موجب غسل جنابت است.

غسل واجب مى شود؟

جواب : مادام كه شك دارند غسل بر آنها واجب نيست.

سؤال 246: زنى پس از آميزش با همسرش بلافاصله غسل مى كند و بعد از غسل باقيمانده منى از او خارج مى شود، ولى نمى داند كه از خود اوست، يا از شوهرش مى باشد، آيا بايد دوباره غسل كند؟

جواب : غسل لازم نيست.

سؤال 247: اگر رطوبتى از زن خارج شود كه نداند منى است يا آب ديگر، آيا ملاحظه اين رطوبت و تفحّص درباره آن جهت فهميدن ماهيّت آن لازم است؟ يا بدون مشاهده مى تواند بگويد انشاءاللّه پاك است و غسل ندارد؟

جواب : اگر با مختصر بررسى روشن مى شود بايد بررسى كند و الّا لازم نيست.

صفحه87

چشيدن غذا و امثال آن را شامل نمى شود.

سؤال 252: با توجّه به اين كه قرائت بيش از هفت آيه براى جنب و حائض مكروه است، آيا ترك اين كار بهتر است، يا منظور اين است كه ثواب آن نسبت به زمانى كه پاك است كمتر مى باشد؟

جواب : يعنى ثواب آن كمتر است.

سؤال 253: آيا آرايش كردن براى همسر در حال جنابت كراهت دارد؟

جواب : اشكالى ندارد، مگر اينكه سبب انجام كار خلافى شود.

بدون غسل انجام مى دهند. لطفاً بفرمائيد:

اوّلا: خود ارضايى چه حكمى دارد و آثار آن چيست؟

ثانياً: عبادتهايى كه به شكل فوق انجام شده چه حكمى دارد؟

جواب : خودارضايى بدون شك حرام است(1) و اگر كسى به آن دست بزند و در همان حال رطوبتى از او خارج شود واجب است براى نماز و روزه خود غسل كند و اگر غسل نكرده بايد اعمال خود را قضا كند.

سؤال 258: اگر نعوذ باللّه به دختر يا پسرى در كودكى تجاوز شده باشد و پس از رسيدن به سنّ تكليف متوجّه وجوب غسل نباشد، تكليف مدّتى كه با اين حال نماز خوانده و روزه گرفته چيست؟

جواب : در صورتى كه دخول حاصل نشده، يا مشكوك باشد، تكليفى ندارد و اگر يقين به دخول داشته باشد فقط بايد نمازهاى خود را اعاده كند.

سؤال 259: اينجانب دختر 16 ساله اى هستم، مى خواستم نظر حضرتعالى را در مورد كوتاه نمودن موهاى زائد بدن قبل از ازدواج جويا شوم; زيرا مادرم من را از اين كار منع مى كند، ولى دبيران دينى و قرآن در مدرسه همواره به كوتاه نمودن موهاى زائد سفارش مى كنند و مى گويند: «بلند بودن اين موها باعث باطل شدن غسل مى گردد» حال وظيفه من چيست؟

جواب : كوتاه كردن موهاى زائد بدن نه تنها اشكالى ندارد، بلكه كار خوبى است; ولى بودن و نبودن آن ضررى براى غسل ندارد، امّا در مواردى كه متعارف است دوشيزه ها موهاى زائد را از بين نمى برند (مانند اصلاح ابرو و صورت) بهتر است مراعات عرف و عادت را بكنند.

پاورقي

1. مشروح مباحث مربوط به اين موضوع و آثار

زيانبار آن و راههاى نجات از اين بيمارى بزرگ را در كتاب «مشكلات جنسى جوانان» مطالعه فرمائيد.

صفحه 90

صفحه 91

الوثقى، فصل فى الاغسال المستحبّه».

صفحه 93

فرمژه و مانند آن، براى غسل خانمها ضرر دارد و مانع محسوب مى شود؟

جواب : هرگاه آب به پوست بدن و موها برسد كافى است.

سؤال 269: برخى از عروس خانمها براى اين كه آرايش آنها خراب نشود از غسل كردن و وضو گرفتن و در نتيجه نماز خواندن در شب اوّل عروسى خوددارى مى كنند، آيا اين مسأله عذر شرعى محسوب مى شود؟

جواب : اين عذر كافى نيست.

سؤال 270: متأسّفانه شوهرم اهل پرداخت وجوهات شرعيّه نيست و از آن بدتر رباخوار است و در نتيجه پول آب و برق و ساير مخارج منزل را از درآمدهاى حاصل از ربا مى پردازد، آيا غسل و وضوى ما با اين وضعيّت صحيح است؟ اگر صحيح نيست وظيفه ما چيست؟

جواب : خمس اموالى را كه در آن تصرّف مى كنيد به ذمّه بگيريد و هر زمان توانايى پيدا كرديد بپردازيد و در مورد اموال آلوده به ربا، چنانچه مقدار آن را نمى دانيد و صاحبش را نمى شناسيد براى آن هم خمس را بر ذمّه بگيريد و هر موقع توانايى پيدا كرديد بپردازيد، در اين صورت اعمال شما صحيح و تصرّفات شما جايز مى باشد.

صفحه 95

دفن مى كند; ولى افسوس كه بسيارى از انسانها در عمل مرگ را براى همسايه مى دانند و مردگان را مسافرانى مى پندارند كه چند صباحى ديگر باز خواهند گشت! و اين علّتى جز غفلت، كه عامل بسيارى از مشكلات مادّى و معنوى است، ندارد.

مطالعه احكام مربوط به مردگان يكى از راههاى زدودن پرده غفلت است، به بخشى از اين احكام توجّه فرمائيد:

مسأله 271: حضور زن حائض در نزد «محتضر» (يعنى كسى كه در حال جان دادن است) و نيز تنها گذاشتن زنها نزد او را، از مكروهات شمرده اند.

پاورقي

1. سوره آل عمران، آيه 185; سوره انبياء، آيه 35; سوره عنكبوت، آيه 57.

صفحه 96

مسأله 272: اگر ميّت زن حامله باشد و هنوز بچّه در شكم او زنده است و يا احتمال زنده بودن او را بدهند، بايد پهلوى چپ او را بشكافند و طفل را بيرون آورند، سپس پهلو را بدوزند و چنانچه دسترسى به اهل اطّلاع بوده باشد اين كار را زير نظر آنها انجام دهند.

مسأله 273: براى غسل و كفن و نماز و دفن ميّت بايد از ولىّ او اجازه بگيرند، شوهر نسبت به زن خود از همه أولى است، سپس كسانى كه از ميّت ارث مى برند، به ترتيبى كه در ارث بيان شد، ولايت بر ميّت دارند. و چنانچه در يك طبقه وارث مرد و زن باشد احتياط اين است كه از هر دو اجازه بگيرند.

است كه اگر ضرورتى نيست اين كار را نكنند.

مسأله 275: مرد مى تواند دختر بچّه اى را كه سنّ او از سه سال كمتر است غسل دهد و زن هم مى تواند پسر بچّه اى را كه سه سال كمتر دارد غسل دهد.

مسأله 276: اگر براى غسل دادن ميّت مرد، مرد پيدا نشود زنانى كه با او محرمند مى توانند او را غسل دهند، همچنين اگر براى غسل دادن ميّت زن، زن پيدا نشود مردهايى كه با او محرمند مى توانند او را غسل دهند، و بهتر است از روى لباس باشد.

مسأله 277: هرگاه زن، ميّت زن را غسل دهد، جايز است غير از عورت بدن او را برهنه كند.

سؤال 278: هرگاه براى غسل دادن ميّت زن، زن پيدا نشود و مردهائى كه با او محرمند بخواهند غسلش دهند، چگونه بايد غسل دهند؟ آيا بايد از روى لباس غسل دهند؟ يا مى توانند بدنش را برهنه كنند؟

صفحه 97

جواب : در مورد محارم لازم نيست از روى لباس غسل دهند، ولى بايد عورت را بپوشانند.

سؤال 279: هرگاه زن در حال حيض يا نفاس يا جنابت از دنيا برود، آيا علاوه بر غسل ميّت، براى امور مذكور نيز بايد او را غسل دهند، يا همان غسل ميّت كافى است؟

جواب : غسل ميّت كافى است.

او بر عهده كيست؟ آيا بر عهده پدر و مادرش مى باشد؟

جواب : در صورتى كه پدر و مادر قدرت داشته باشند احتياط واجب آن است كه كفن را بدهند و اگر قدرت ندارند هزينه آن بر عهده بيت المال مسلمين است.

سؤال 282: آيا كفن كردن با پارچه ابريشم خالص يا طلا بافت براى ميّت زن نيز اشكال دارد، يا فقط براى مردان مشكل است؟

جواب : احتياط واجب آن است كه زن نيز در اين گونه كفنها كفن نشود.

سؤال 283: آيا در تعداد قطعه هاى واجب و مستحب كفن و نيز در كيفيّت و چگونگى آن، تفاوتى بين ميّت مرد و زن وجود دارد؟

جواب : در واجبات كفن تفاوتى نيست.

مسأله 284: زنى كه شوهرش مرده و هنوز در عدّه وفات است، حرام است خود را خوشبو كند، ولى اگر بميرد حَنُوط او واجب است.

صفحه 98

98 سؤال 285: شركت بانوان در تشييع جنازه چه حكمى دارد؟ آيا تفاوتى بين تشييع جنازه ميّت مرد و زن و نيز تشييع جنازه بستگان نزديك و غير آن هست؟

جواب: معروف در ميان فقهاء كراهت شركت زنان در تشييع است.

اَللّهُمَّ اِنْ كانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فى اِحْسانِها وَ اِنْ كانَتْ مُسيئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَ اغْفِرْ لَها اَللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَكَ فى اَعْلى عِلّييّنَ وَ اخْلُفْ عَلى اَهْلِها فِى الْغابِرينَ وَ ارْحَمْها بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحمينَ.

مسأله 287: مستحبّ است به اميد ثواب پروردگار، امام جماعت يا كسى كه فرادى نماز ميّت مى خواند، اگر ميّت زن است مقابل سينه اش بايستد.

مسأله 288: مستحبّ است به اميد ثواب پروردگار، زن حائض، در صورتى كه نماز ميّت را به جماعت مى خواند، در يك صف تنها بايستد.

سؤال 289: آيا زن مستحاضه كثيره كه غسل خود را انجام نداده و نيز زن نفساء درحكم زن حائض هستند، كه بايد در يك صف تنها بايستند؟ يا حكم فوق مخصوص زن حائض است؟

جواب : اين حكم درباره حائض و نفساء است و شامل مستحاضه نمى شود.

مادر بميرد و ماندنش دررحم براى مادر خطر داشته باشد، بايد به آسانترين راه ممكن او رابيرون آورند، حتّى اگر ناچار شوند او را قطعه قطعه كنند اشكال ندارد، اين كار بايد در درجه اوّل بوسيله شوهرش، اگر اهل فنّ است، و در درجه بعد زنى كه اهل فنّ است انجام شود. و اگر ممكن نيست از مرد محرمى كه اهل فنّ است استفاده كنند و در غير اين صورت، ناچار بايد از مرد نامحرمى كه اهل فنّ است كمك بگيرند.

مسأله 293: هر گاه مادر بميرد و بچّه در شكمش زنده باشد، بايد فوراً بچّه را به وسيله كسانى كه در مسأله پيش اشاره شد از هر طرفى كه سالم بيرون مى آيد بيرون آورند و دوباره شكم او را بدوزند و حتّى الامكان بايد اين كار زير نظر اهل فن انجام گيرد و اگر اهل فن نباشد پهلوى چپ را بشكافند و بچّه را فوراً بيرون آورند.

مسأله 294: مستحبّ است به اميد اين كه مطلوب پروردگار باشد هنگام دفن اگر ميّت زن است از طرف عرض بدن او را وارد قبر كنند و به هنگام وارد كردن او، پارچه اى روى قبر بگيرند.

سؤال 295: چرا ميّت مرد را از طرف سر و بدن ميّت زن را از طرف عرض جسد وارد قبر مى كنند؟

رساله احكام براى بانوان

جواب : اين كار در مردان نوعى عبرت و در زنان براى رعايت اصول عفّت است.

صفحه 100

سؤال 296: اگر ميّت زن است مستحب است به اميد اين كه مطلوب پروردگار باشد كسى كه با او محرم است او را در قبر بگذارد و اگر محرم نباشد خويشانش او

را در قبر بگذارند.

كه اصرار مى كند بيايند او را ببرند; چون او زنده است و آنقدر اين خوابها تكرار شده كه وضع روحى خانواده آن مرحومه را به مخاطره افكنده و سلامتى آنها را مختل كرده است; آيا نبش قبر در اين مورد جايز است؟

صفحه 101

جواب : با توجّه به ضرورت ناشى از نگرانى شديد اين خانواده و عدم صدق هتك احترام در مورد سؤال و مراعات احتياط (در انجام حدّاقلّ نبش لازم) جايز است.

سؤال 300: شوهرم قبل از فوتش يك قبر دو طبقه در بهشت زهراء براى من و خودش تهيّه كرد، ايشان سال قبل فوت كرد و در طبقه پائين آن قبر دفن شد، حال پس از فوت من، آيا شكافتن اين قبر و دفن جسد من در طبقه اوّل آن جايز است؟

جواب : در صورتى كه بدن سابق ظاهر نشود اشكالى ندارد.

را بلند مى كنند، آيا اين كار جايز است؟

جواب : احتياط واجب آن است كه در گريه بر ميّت صدا را خيلى بلند نكنند و فرياد نكشند.

سؤال 304: آيا رابطه زناشوئى زن و شوهر پس از مرگ بكلّى قطع مى شود؟ يعنى مثلا به عكس و فيلمهاى بدون حجاب يكديگر نمى توانند نگاه كنند؟

صفحه 102

جواب : نگاه كردن به آن عكسها و فيلمها اشكالى ندارد.

سؤال 305: دربعضى مناطق مرسوم است كه زنها پس از مرگ شوهران، يا بستگان نزديك خود، تا مدّتهاى طولانى لباس مشكى مى پوشند، صله رحم را ترك و از منزل خارج نمى شوند در مراسم شادى ديگران شركت نمى كنند، به مسافرت نمى روند، سر و صورت خود را اصلاح نمى كنند و حتّى بعضى از آنها با اين كه جوان هستند ديگر ازدواج نمى كنند، اين امور شرعاً چه حكمى دارد؟

جواب : ترك زينت در ايّام عدّه وفات لازم است، ولى ترك زينت به معنى ترك نظافت نيست و سزاوار است اين زنان بعد از گذشتن عدّه ازدواج كنند; مگر اين كه مانعى داشته باشند و ترك صله رحم نيز كار صحيحى نمى باشد.

صفحه103

روى آن تأكيد شده نماز است. بدين جهت ترك نماز از بزرگترين گناهان كبيره محسوب مى شود.

سزاوار است انسان نماز را اوّل وقت بخواند و به آن اهميّت بسيار دهد و از تند خواندن نماز، كه ممكن است مايه خرابى آن گردد، جدّاً بپرهيزد. روح نماز «حضور قلب» است، بنابراين بايد عوامل حضور قلب را در خود تقويت كند، مثل اين كه معانى كلمات نماز را بفهمد و در حال نماز به آن توجّه داشته باشد و با حال خضوع و خشوع نماز را انجام دهد، بداند با چه كسى سخن مى گويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خدا بسيار كوچك ببيند. و نيز كارهائى كه ارزش نماز و حضور قلب را كم مى كند انجام ندهد، مثلا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول و در ميان صدا و در برابر منظره هايى كه جلب توجّه مى كند به نماز نايستد.

پاورقي

1. مرحوم علاّمه مجلسى(رحمه الله) در جلد 80 بحارالانوار، صفحه 20 و 25، به اين روايت اشاره كرده است.

صفحه 104

سر و صدا و در برابر منظره هايى كه جلب توجّه مى كند به نماز نايستد

كارهائى كه ثواب نماز را زياد مى كند انجام دهد، لباس پاكيزه بپوشد، موهاى خود را شانه بزند و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد و انگشتر عقيق به دست كند. اميد است كه خداوند مهربان همه ما را جزء نمازگزاران واقعى قرار دهد و عبادتهاى ناقص مارا به فضل و كرمش قبول فرمايد.

اوّل وقت بخواند، يا صبر كند تا در آخر وقت با لباس پاك بخواند و بلافاصله نماز مغرب و عشاء را نيز با همان لباس پاك اقامه نمايد؟

آيا مردى كه وظيفه تربيت بچّه خردسالى را بر عهده گرفته، نيز همين حكم را دارد؟

جواب : بايد نمازها را در زمانى بخواند كه مى تواند با لباس پاك انجام دهد، و فرقى بين مرد و زن از اين نظر نيست.

سؤال 307: درمسأله 682 رساله توضيح المسائل حضرتعالى، يكى از راههاى شناخت فرا رسيدن وقت نماز را «شهادت يك مرد عادل» شمرده ايد، آيا «مرد» در اين مسأله خصوصيّت دارد، يا شهادت «زن» نيز كافى است؟

جواب : اگر شهادت زن نيز موجب اطمينان، يا ظنّ قوى شود، كافى است.

سؤال 308: هر گاه شوهر در اوّل وقت نماز تقاضاى تمكين كند، آيا اجابت تقاضاى او مقدّم است، يا انجام نماز اوّل وقت، كه از مستحبّات مؤكّد است و در روايات راجع به آن سفارش زيادى شده است؟ و اگر زن به خواسته شوهر اعتنا نكرد و به نماز پرداخت، نمازش چه حكمى دارد؟

جواب : اجابت شوهر مقدّم است، ولى اگر به نماز بپردازد گناه كرده، امّا نماز او باطل نيست.

صفحه 105

سؤال 309: انجام نمازهاى مستحبّى مقدّم است، يا اجابت در خواست شوهر؟ مخصوصاً در نمازهاى مستحبّى كه وقت آن محدود است، به گونه اى كه اگر دعوت شوهر اجابت شود وقت آن تمام مى شود، كدام يك مقدّم است؟

جواب : اجابت دعوت شوهر (در صورتى كه در حدّ معمول و معقول باشد) مقدّم است.

بپوشاند ولى پوشاندن گردى صورت و دستها تا مچ و پاها تا مچ لازم نيست، امّا براى اين كه يقين كند كه مقدار واجب را پوشانده احتياط اين است كه مقدارى از اطراف صورت و قدرى پايين تر از مچ را هم بپوشاند.

مسأله 311: براى زنان پوشانيدن موهاى مصنوعى و زينتهاى پنهانى (مانند دستبند و گردنبند) نيز لازم است.

سؤال 312: آيا پوشش زن در نماز بايد طورى باشد كه از هيچ طرف، بدن او ديده نشود؟ آيا پوشاندن زينت و زيورهاى صورت و دست در نماز، در جايى كه نامحرم نيست، لازم است؟

جواب : پوشاندن تمام بدن در نماز، به استثناء وجه و كفّين و پاها تا مچ، از چهار طرف لازم است و زينت آلات اگر روى لباس باشد براى نماز اشكال ندارد.

سؤال 313: نماز خواندن با مانتو و شلوار و روسرى معمولى، يا بلوز و دامن و جوراب و روسرى معمولى، به گونه اى كه به جز گردى صورت و دستها تا مچ بقيّه بدن پوشيده باشد، چه حكمى دارد؟ اگر اين لباسها زينتى باشد چطور؟

جواب : اشكالى ندارد، هر چند چادر حجاب برتر است، و در صورتى كه لباس زينتى باشد، ولى در مقابل نامحرمان نباشد، آن هم اشكالى ندارد.

سؤال 314: استفاده از چادرهاى نازك، كه در برابر نور بدن نمايان مى شود، براى

صفحه 106

نماز چه حكمى دارد؟

جواب : در صورتى كه در آنجا نورى نباشد كه بدن نمايان شود اشكالى ندارد.

سؤال 315: چنانچه زن هنگام نماز، يا پس از آن، دريابد قسمتى از اندامش كه پوشيدن آن لازم بوده، پوشيده نشده است، تكليف چيست؟

جواب : نمازش صحيح است.

سؤال 316: من در

منزل معمولا با لباس آستين كوتاه و دامن (بدون شلوار و روسرى) به همراه چادر نماز مى خوانم; ولى دو مطلب برايم موجب سؤال شده است، از شما ممنون خواهم شد اگر جواب آن را بفرمائيد:

الف: به هنگام ركوع قسمتى از ساق پا و به هنگام سجده قسمتى از ساق دستم نمايان مى شود.

ب: گاهى از اوقات كه مى خواهم چادرم را مرتّب كنم، قسمتى از بدنم كه بايد پوشيده باشد آشكار مى شود، آيا اين موارد جزئى نيز براى نماز اشكال دارد؟

جواب : آرى ظاهر شدن ساق دست يا ساق پا و مانند آن اشكال دارد.

سؤال 317: در جايى كه شخص نامحرم و اجنبى به قصد تلذّذ به دستها (تا مچ) و گردى صورت زن نمازگزار كه زينت دارد، نگاه مى كند، نماز خواندن بدون پوشاندن آنها چه حكمى دارد؟

جواب : اشكالى ندارد، ولى احتياط واجب آن است كه خود را در معرض ديد نامحرم قرار ندهد.

سؤال 318: در جائى كه نامحرمى نيست، آيا زن مى تواند با چهره اى كاملا آرايش كرده (البتّه با رعايت حجاب لازم براى نماز) به نماز بايستد؟

جواب : اشكالى ندارد.

سؤال 319: فلسفه پوشش و حجاب زن به هنگام نماز چيست؟ مگر خداوند جميل و دوست دار زيبائيها، از همه كس حتّى شوهر به زن نزديكتر نيست؟ پس چرا زن بايد خود را در مقابل خداوند بپوشاند؟

صفحه107

جواب : زن بايد بهترين و مناسب ترين لباس را در مقابل خداوند بپوشد و بهترين لباس زن، حجاب كامل است، به علاوه اين سبب مى شود كه در موارد ديگر حجاب را فراموش نكند.

سؤال 320: آيا رعايت حجاب و پوشانيدن بدن در

اعمال عبادى غير از نماز، همانند تلاوت قرآن و دعاء، فضيلتى براى زن محسوب مى شود؟

جواب : دليلى بر وجوب يا استحباب آن نداريم، ولى اگر مشكلى ايجاد نكند محترمانه تر محسوب مى شود.

است.

سؤال 325: چرا استفاده از طلا و ابريشم در نماز و غير آن، براى مردان ممنوع و براى خانمها جايز است؟ فلسفه آن را بيان فرمائيد.

جواب : زينت جزئى از زندگانى زنان است و به همين دليل اسلام اجازه استفاده از زينت حتّى طلا و لباس ابريشمى (در حدّ معقول و دور از اسراف) را به آنها داده است.

مسأله 326: احتياط آن است كه مرد لباس مخصوص زنان، و زن لباس مخصوص مردان را نپوشد، ولى نماز با آن اشكال ندارد.

سؤال 327: منظور از اين كه فرموده ايد: «پوشيدن لباس مخصوص مرد براى زن و بالعكس اشكال دارد» چه نوع لباسى است؟ لطفاً توضيح دهيد.

جواب : منظور لباسى است كه در عرف عام مى گويند لباس زنانه است (ولى هرگاه فسادى بر آن مترتّب نشود حرام نيست).

سؤال 328: بسيار اتّفاق مى افتد كه زن در داخل منزل دمپائى شوهر يا شوهر دمپائى خانمش را مى پوشد، آيا اين كار اشكال دارد؟

جواب : اشكالى ندارد، بلكه لباسهاى مخصوص هر كدام را نيز اگر ديگرى بپوشد و مفاسدى بر آن مترتّب نشود اشكالى ندارد، امّا آنجا كه فسادانگيز است حرام مى باشد.

سؤال 329: گاهى از اوقات در نمايش ها و تئاترهاى مخصوص بانوان، كه تمام بازيگرها زن هستند، زنانى كه نقش مردها را بازى مى كنند ناچارند لباس مردانه بپوشند، آيا در اين صورت هم پوشيدن لباس مخصوص مردان اشكال دارد؟ يا اين اشكال مخصوص جايى است كه با چنين لباسى در جامعه ظاهر شود؟

جواب : آرى آن هم اشكال دارد.

صفحه109

سؤال 330: آيا منظور از لباس مخصوص زنان يا مردان، لباسهايى مانند روسرى و مقنعه و چادر

و دامن است كه كاملا مختصّ به زنان است، يا حتّى كت و شلوار و بلوز و مانند آن، كه مرد و زن هر دو مى پوشند، را نيز شامل مى شود، هر چند شكل آنها متفاوت است؟

جواب : در صورتى كه شكل آنها متفاوت باشد جزء لباسهاى اختصاصى محسوب مى شود.

لباس پاك استفاده كند.

صفحه 110

سؤال 335: آيا در حكم فوق بين مادر بچّه و زن ديگرى كه براى پرستارى بچّه اجير شده، تفاوتى وجود دارد؟ اگر مردى پرستارى چنين بچّه اى را بر عهده بگيرد، آيا مشمول اين حكم مى شود؟

جواب : فرقى بين مادر و زنان ديگر، كه پرستارى بچّه را بر عهده دارند، نيست.

نمازهاى واجب و مستحبّ آنها چه حكمى دارد؟

جواب : در آنجا اشكالى ندارد.

سؤال 341: آيا بودن پرده و ديوار و مانند آن، بين زنان و مردان در حال نماز خواندن و موعظه كردن لزومى دارد؟

جواب : بودن پرده بهتر است، ولى واجب نيست، مشروط بر اين كه موازين شرعى رعايت شود.

مسأله 342: بودن مرد با زن نامحرم در جاى خلوت، كه ديگرى نمى تواند به آنجا وارد شود، اشكال دارد و احتياط واجب ترك آن است و نماز خواندن در آنجا نيز اشكال دارد. همچنين نماز خواندن در محلّى كه مجلس گناه است، مثل اين كه در آنجا شراب مى نوشند، قمار مى زنند، يا غيبت مى كنند، اشكال دارد.

مسأله 343: براى زنها بهتر آن است كه نماز را در خانه بخوانند، ولى اگر خود را از نامحرم بخوبى حفظ كنند بهتر است در مسجد بخوانند و اگر راهى براى ياد گرفتن مسائل اسلامى جز از طريق رفتن به مسجد وجود ندارد واجب است به مسجد بروند.

اگر مرد اذان زن را بشنود اذان از او ساقط نمى شود، ولى اگر زن اذان مرد را بشنود از او ساقط مى شود.

مسأله 347: در جماعتى كه مردان و زنان شركت دارند، اذان و اقامه نماز جماعت را بايد مرد بگويد، ولى در جماعت زنان، اذان و اقامه زنان كافى است.

بر روى زمين قرار گيرد، جاهاى ديگرى از بدن زنان مانند آرنجها را مستحب مى دانيد كه بر زمين بگذارند؟

جواب : اين كار به قصد رجا خوب است; ولى واجب نيست.

مسأله 354: چند چيز در سجده به اميد ثواب الهى مطلوب است:

از جمله اين كه به هنگام رفتن براى سجده، مردان اوّل دستها را بر زمين بگذارند و زنان اوّل زانوها را، و سپس به سجده روند.

سؤال 355: آيا پس از سجده كيفيّت خاصّى براى نشستن خانمها مطلوب است؟

جواب : بهتر است مطابق معمول بنشينند.

سؤال 356: برخى از فقهاء فرموده اند: «بر مردها مستحب است كه موقع بلند شدن اوّل دستها و سپس زانوها را از زمين بردارند، ولى خانمها بتدريج و راست بايستند، به صورتى كه حجم بدن آنها كمتر ظاهر شود» نظر حضرتعالى چيست؟

جواب : رعايت اين كار خوب است.

سؤال 357: آيا مستحبّ است كه زنان به هنگام نماز زيور آلات خود را همراه داشته باشند؟

جواب : اين كار را به قصد رجاء انجام دهند.

آدامس بجود، حال اگر در حال نماز فراموش كند كه آدامس در دهان اوست، يا عمداً آدامس را بيرون نيندازد (البتّه آدامسى كه مزّه اى ندارد) آيا نمازش باطل است؟ بطور كلّى اگر زنى در حال نماز آدامسى كه شيرينى آن از بين رفته را در دهان داشته باشد ولى نخورد، نمازش چه حكمى دارد؟ و اگر بجود چطور؟

جواب : عمداً اين كار را نكند، مگر اين كه در گوشه دهانش باشد و آن را نجود.

دارد، در منزل شوهرش زندگى مى كند، حكم نماز و روزه اش به هنگامى كه براى صله رحم به زادگاهش باز مى گردد و كمتر از ده روز مى ماند چيست؟ اگر دختر ملكى در زادگاهش داشته باشد، آيا در حكم مسأله اثر دارد؟

جواب : اگر دختر تصميم دارد با شوهر خود در شهر ديگرى زندگى كند و قصد بازگشت براى اقامت مستمرّ به شهر پدرى ندارد، نماز و روزه اش شكسته است; زيرا اعراض حاصل شده است.

سؤال 367: زنى به عقد دائم مردى، كه از شهرستان ديگرى مى باشد، درآمده است، ولى هنوز عروسى نكرده اند. آيا قبل از شروع زندگى مشترك، شهرستان شوهر وطن زن نيز محسوب مى شود؟

جواب : وطن او محسوب نمى شود.

سؤال 368: حدود بيست سال است كه ازدواج كرده و از وطن به شهر محل سكونت شوهرم آمده ام و هنوز مشخّص نيست كه براى زندگى مستمر به زادگاهم بر خواهم گشت، يا نه؟ آيا اعراض قهرى حاصل شده است؟ بطور كلّى چند سال دورى از وطن، يا اقامتگاه سابق، اعراض قهرى محسوب مى شود؟

جواب : اين گونه موارد، و حتّى كمتر از آن، اعراض قهرى محسوب مى شود.

و سزاوار است انسان تا مى تواند نمازش را با جماعت بخواند.

در روايتى آمده است كه: «اگر يك نفر به امام جماعت اقتدا كند، هر ركعت آن ثواب 150 نماز را دارد، و اگر دو نفر اقتدا كنند هر ركعت آن، ثواب 600 نماز، و هر قدر عدد نمازگزاران بيشتر شود ثواب نمازشان بيشتر خواهد شد و هر گاه عدد آنان از ده نفر بگذرد، اگر تمام آسمانها كاغذ و تمام درياها مركّب و درختها قلم و ملائكه و انسانها و جنيّان نويسنده شوند، نمى توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند». (بحار الانوار، چاپ بيروت، جلد 85، صفحه 14، حديث 16.)

صفحه 116

مردان مانعى ندارد.

سؤال 370: آيا ديوار حائل بين صفوف بانوان و آقايان، قاطع صفوف نماز جماعت مى باشد؟

جواب : در صورتى كه ديوار به قدرى بلند نباشد كه دو محل را از هم جدا كند و در واقع همه آنها زير يك سقف نماز بخوانند، اشكال ندارد.

مسأله 371: اگر مأموم مرد است امام هم بايد مرد باشد; ولى امامت زن براى زنان (با وجود ساير شرائط) مانعى ندارد.

مسأله 372: زن مستحاضه، بنابر احتياط واجب، حق ندارد امام جماعت بانوان شود.

مسأله 373: مستحبّ است به اميد ثواب الهى، امور زير در جماعت رعايت شود:

الف: اگر مأموم يك زن است و امام جماعت مرد است، مأموم در طرف راست امام بايستد، بطورى كه جاى سجده اش مساوى زانو يا قدم امام باشد و اگر يك مرد و يك زن، يا يك مرد و چند زن باشند، مرد در سمت راست امام و بقيّه پشت سر امام مى ايستند و اگر چند مرد يا چند زن

باشند، همه پشت سر امام مى ايستند و اگر چند مرد و چند زن باشند، مردها پشت سر امام و زنها پشت سرمردها بايستند.

ب: اگر امام و مأموم هر دو زن باشند در يك صف مى ايستند; ولى امام كمى جلوتر مى ايستد.

سؤال 374: طىّ پرسشنامه اى كه بين دانشجويان اين دانشگاه توزيع گشت، سؤالاتى در مورد نماز جماعت دانشگاه مطرح شد، از پاسخ هاى جمع آورى شده معلوم شد كه اهمّيّت نماز جماعت و شركت در آن در مساجد، براى خانم ها محلّ سؤال مى باشد. مثلا بعضى از خانم ها بر اين باورند كه: «مستحبّ است زنان نماز خود را در خانه بجاى آورند» يا «نماز جماعت آن قدر كه براى آقايان ثواب دارد، براى خانم ها ثواب ندارد» اين قبيل تفكّرات مانع حضور برخى از خانمها در نماز جماعت شده است. لطفاً نظر مبارك را پيرامون مطالب فوق بيان فرمائيد.

جواب : در شرايط فعلى براى زنان نيز مستحبّ است كه نماز خود را در مسجد و

با جماعت بخوانند و مطمئنّاً ثواب زيادى دارد

صفحه 117

زنان در نماز جمعه جايز نيست; هر چند در نمازهاى ديگر، براى خودشان جايز باشد.

مسأله 379: زنان مى توانند در نماز جمعه شركت كنند و نمازشان صحيح و مجزى از نماز ظهر است; امّا به تنهايى (بدون شركت مردان) نمى توانند نماز جمعه تشكيل دهند، همانگونه كه نمى توانند مكمّل (حدّاقّل) عدد لازم (5نفر) باشند، بنابر احتياط واجب.

سؤال 380: آيا زن بدون اجازه شوهرش مى تواند در نماز جمعه، دعاى كميل و راهپيمائى هاى اسلامى، شركت نمايد؟

جواب : خروج زن از منزل در غير واجبات، (مثل تشرّف به حجّ واجب و مراجعه به دكتر) منوط به اجازه شوهر است; مگر در مواردى كه اگر به مجالس دينى و مساجد نرود، از اسلام دور مى ماند و تعاليم لازمه اسلامى را فرا نمى گيرد و اخلاق اسلامى را ترك مى كند، يا در آن ضعيف مى شود. در چنين شرائطى شركت در مراسم مزبور، براى بانوان مانعى ندارد، هر چند شوهر راضى نباشد.

صفحه 118

صفحه 119

كند، بلكه بدون اين كه روزه بگيرد بدروغ خود را روزه دار نشان مى دهد!

روزه از اركان پنجگانه اسلام، ابزار رسيدن به تقوى، سپر آتش جهنّم، موجب سلامتى انسان و خلاصه يكى از بهترين ابزار ترقّى و قرب الى الله است.

شود و براى غسل وقت نداشته باشد و تيمّم كند، روزه اش صحيح است، امّا اگر براى هيچ كدام از غسل و تيمّم وقت ندارد بايد بعداً غسل كند و روزه او نيز صحيح است.

مسأله 385: اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض يا نفاس پاك شود نمى تواند روزه بگيرد، همچنين اگر در اثناء روزه، خون حيض يا نفاس ببيند، اگر چه نزديك مغرب باشد.

مسأله 386: اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و در غسل كردن كوتاهى كند، بنابر احتياط واجب روزه اش باطل است، ولى چنانچه كوتاهى نكند، مثلا منتظر باشد كه حمّام باز شود، يا آب حمّام گرم شود و تا اذان غسل نكند در صورتى كه تيمّم كرده باشد روزه او صحيح است.

سؤال 387: اگر زنى كه در حال حيض يا نفاس بوده پس از پاك شدن غسل را فراموش كند و تا آخر ماه مبارك رمضان به همين شكل روزه بگيرد و غسل واجب يا مستحبّ ديگرى هم نكرده باشد، روزه هايش چه حكمى دارد؟

جواب : احتياط واجب آن است كه روزه ها را قضا كند، ولى كفّاره ندارد.

صفحه 121

مسأله 388: زنى كه در حال استحاضه است بايد غسل خود را، به تفصيلى كه در احكام استحاضه گفته شد، به جا آورد و روزه او صحيح است.

سؤال 389: در ماه مبارك رمضان به بيمارى مخصوص خانمها گرفتار شدم، به دكتر متخصّص مراجعه كردم، دكتر نوعى كرم جهت استعمال درون رحم تجويز كرد، من مجبورم اين كار را با وسيله مخصوصى انجام دهم، آيا اين كار مشمول حكم تنقيه (اماله كردن) است كه

روزه را باطل مى كند؟

جواب : اشكالى ندارد.

سؤال 390: بتازگى خداوند فرزندى به من عنايت كرده است، با توجّه به اين كه فرزند اوّل من است به هنگام شستن كهنه هايش حالت تهوّع و قى كردن به من دست مى دهد و گاهى نيز قى مى كنم، اگر در حال روزه اين حالت پيش آيد چه حكمى دارد؟

جواب : در صورتى كه عمداً اين كار را نكنيد اشكالى ندارد.

آن است كه بجاى گندم و جو، نان را انتخاب كند و در اين صورت احتياط واجب آن است كه نان به اندازه اى باشد كه گندم خالص آن 750 گرم باشد.

صفحه 123

جواب : آرى صحيح است.

مسأله 399: زنانى كه بچّه شير مى دهند، خواه مادر بچّه باشند يا دايه، اگر روزه گرفتن باعث كمى شير آنها و ناراحتى بچّه شود روزه بر آنها واجب نيست; ولى براى هر روز همان كفّاره (يك مُدّ طعام) واجب است، بعداً نيز بايد روزه را قضا كنند، امّا اگر روزه براى خودشان ضرر داشته باشد، نه روزه واجب است و نه كفّاره، ولى بعداً بايد روزه هايى را كه نگرفته اند قضا نمايند.

مسأله 400: اگر كسى پيدا شود كه بدون اُجرت، بچّه را شير دهد، يا شخصى پيدا شود كه اُجرت دايه را بى منّت بپردازد، در اين صورت روزه گرفتن واجب است.

سؤال 401: زنى 63 ساله هستم كه شش بچّه به دنيا آورده ام، در دوران حاملگى و شير خوارگى بچّه هايم (حدود 12 سال) نتوانستم روزه بگيرم، پس از آن نيز تاكنون هر وقت خواستم روزه بگيرم دچار خونريزى معده شده ام و با توصيه پزشكان روزه نگرفته ام، حال تكليف بنده چيست؟

جواب : در حال حاضر شما مكلّف به روزه نيستيد و احتياط آن است كه اگر قدرت داريد براى هر روز به اندازه يك مدّ طعام به شخص مستحقّى بدهيد، همچنين براى ايّام گذشته كه روزه نگرفته ايد و تا سال بعد هم توانائى بر روزه نداشته ايد.

سؤال 402: دخترى به سنّ بلوغ رسيده، ولى به واسطه ضعف جسمانى توان روزه گرفتن در ماه

مبارك رمضان ندارد و بعد از ماه مبارك هم تا سال بعد نمى تواند قضا كند، حكمش چيست؟

جواب : بايد كفّاره مُدّ طعام بدهد; يعنى براى هر روز معادل 750 گرم گندم، يا مانند آن، به فقير بدهد و قضاى اين روزه ها بر او واجب نيست.

حكمى دارد؟

صفحه 126

جواب : اشكال دارد.

سؤال 408: اگر زن معتكف را طلاق رجعى دهند، تكليفش چيست؟

جواب : اعتكافش باطل مى شود و بايد براى ادامه عدّه به خانه شوهر برود; زيرا زن در مدّت عدّه طلاق رجعى، نبايد از خانه شوهر خارج شود.

صفحه 127

بيايد خمس دارد و اين در صورتى است كه باقيمانده واقعاً قيمت داشته باشد.

مسأله 411: در ميان بسيارى از خانواده ها معمول است كه جهيزيّه دختران را تدريجاً تهيّه مى كنند، چنانچه سال بر آن بگذرد خمس آن واجب است; ولى در مناطقى كه اگر جهيزيّه را قبلا تهيّه نكنند عيب محسوب مى شود، يا اين كه تهيّه آن جز به صورت تدريجى مشكل است، خمس ندارد.

سؤال 412: دخترى شاغل و در سنّ ازدواج مى باشم، بر خلاف آنچه در بين مردم متداول است، من به تدريج جهيزيّه ام را تهيّه نمى كنم، بلكه پولى كه هر ماه بدست مى آورم را تبديل به طلا نموده و نگهدارى مى كنم تا به هنگام نياز جهيزيّه را يكجا تهيّه كنم، تا هم نيازى به حفظ و نگهدارى نداشته باشد و هم مُد روز باشد. آيا به اين پس اندازها خمس تعلّق مى گيرد؟

جواب : آرى به اينها خمس تعلّق مى گيرد، ولى چنانچه در زحمت باشند ما به اينگونه افراد اجازه مى دهيم خمس آن را بر ذمّه بگيرند و هنگام توانايى بپردازند.

سؤال 413: شغلم آرايشگرى خانمهاست. در ضمن گاهى از اوقات براى همسايه ها لباس نيز مى دوزم، آيا به لوازم آرايشگرى و خيّاطى خمس تعلّق مى گيرد؟

جواب : به هر گونه ابزار كار خمس تعلّق مى گيرد، ولى اگر وسيله اى را براى زندگى شخصى بگيريد و گاهى از آن براى ديگران استفاده كنيد، خمس ندارد.

سؤال 414: آيا به شيربها و مهريّه خانمها خمس تعلّق مى گيرد؟

جواب : خمس ندارد.

سؤال 415: اگر خانمى داراى زينت آلات طلا باشد و برخى از آن نيز هديه

باشد و سال بر آن بگذرد، آيا خمس دارد؟

جواب : چنانچه زينت آلات مزبور مورد نياز و جزء شؤون او بوده باشد خمس ندارد.

سؤال 416: مجبور شدم براى حلّ مشكلى از مشكلات زندگى، زينت آلاتم را

صفحه 129

بفروشم، ولى اكنون بيش از يك سال پول آن نزد من است، آيا اين پول مشمول خمس است؟

جواب : مشمول خمس نيست.

سؤال 417: آيا حقوقى كه ازطرف بنياد شهيد به خانواده محترم شهداء پرداخت مى شود مشمول خمس است؟

جواب : بنابر احتياط لازم در سر سال، خمس زيادى را بدهند.

سؤال 418: بيشتر خانمهاى شهر ما قاليباف هستند; ولى معمولا خريد لوازم فرش و نيز فروش فرش و تصرّف در پول حاصل از آن، به عهده شوهر است; با توجّه به اين كه بافتن اين فرشها چندين سال طول مى كشد، چگونه حساب مى شود؟ آيا خمس آن بر عهده شوهر است، يا خود زن بايد بپردازد؟

جواب : فرش هنگامى كه آماده فروختن شد جزء درآمد آن سال محسوب مى شود و خمس آن بر عهده كسى است كه مالك آن فرش و درآمد آن است.

سؤال 419: خانمى زمين موروثى پدرى اش را فروخته و با پول آن خود و فرزندانش جهت عزيمت به حجّ، ثبت نام نموده اند. آيا در صورت گذشتن سال خمسى بر زمين يا پول آن، خمس به آن تعلّق مى گيرد؟

جواب : ارث مشمول خمس نيست; مگر اين كه قيمت زمين از زمانى كه مال الارث به او منتقل شده افزايش يافته باشد كه به افزايش آن خمس تعلّق مى گيرد، ولى اگر قبل از گذشتن سال، آن را براى نام نويسى هزينه كرده، در

اين صورت چيزى بر او نيست.

سؤال 420: متأسّفانه شوهرم اهل پرداخت وجوهات شرعيّه نيست، تكليف من و فرزندانم چيست؟

جواب : به شما و امثال شما اجازه مى دهيم كه در صورت نياز در اموال او به مقدار نيازتان تصرّف كنيد و خمس آن را به ذمّه بگيريد و اگر بعداً توانايى پيدا كرديد بپردازيد و اگر توانايى پيدا نكرديد بخشوده خواهد شد.

صفحه 130

سؤال 421: چنانچه پدرى كه _ نعوذ باللّه _ ثروتش از راه حرام بدست آمده، جهيزيّه اى براى دخترش تهيّه كند، يا هديه اى به او بدهد، آيا دختر مى تواند از آن استفاده كند؟ راه پاك كردن آن چيست؟

جواب : اگر يقين ندارد كه از مال حرام است، براى او اشكالى ندارد. و اگر يقين دارد، چنانچه مقدار حرام و صاحبانش شناخته شده نيستند، واجب است خمس آن را بپردازد و بقيّه پاك مى شود.

سؤال 422: آيا سيادت از طريق مادر به فرزندان او منتقل مى شود؟

جواب : بعضى از احكام سيادت، از جمله گرفتن خمس، منتقل نمى شود و سبب آن در كتب فقهيّه نوشته شده است.

سؤال 423: آيا مى توان به زن سيّده اى كه شوهرش سيّد نيست، ولى نيازمند است، از سهم سادات كمك نمود تا خرج شوهر و فرزندانش كند؟

جواب : اشكالى ندارد.

سؤال 424: چرا وقتى پدر خانواده سيّد است به فرزندانش سيّد مى گويند، ولى اگر مادر سيّد باشد به آنها سيّد نمى گويند؟

جواب : معمولا نسب انسان در عرف از طريق پدر منشعب مى شود، به همين جهت هميشه فاميل كودكان مطابق فاميل پدر ثبت مى شود، و در اسلام نسب خانواده از طريق پدر است;

هر چند سيادت مادر نيز سبب احترام فرزند است.

صفحه 131

الشيعه، جلد 6، صفحه 3، حديث 1.

2. وسائل الشيعه، جلد 6، صفحه 18، حديث 3 و 5.

صفحه 132

جواب : همانگونه كه در مسأله بالا گفته شد اين گونه طلاها زكات ندارد.

سؤال 427: زن بيوه اى هستم كه براى حفظ ارزش اندك ذخيره اى كه دارم بيش از يك سال است كه آن را تبديل به 30 عدد سكّه بهار آزادى كرده ام. آيا به اين سكّه ها زكات تعلّق مى گيرد؟

جواب : چون اين سكّه ها بصورت پول رايج معامله در بازار به كار نمى رود زكات ندارد.

تقسيم اموال او مخارج حج را كسر كنند؟

پاورقي

1. به بحارالانوار، جلد 96، صفحه 26، 315، 316 و 341 مراجعه فرمائيد.

صفحه 136

جواب : چنانچه زن در زمان حياتش، طبق عرف و عادت مى توانسته مهريّه را از شوهر بگيرد، مستطيع بوده و بايد از تركه او برداشته شود و چنانچه نمى توانسته مستطيع نبوده است.

سؤال 436: در بعضى از شهرها رسم شده است كه «انجام حج» به عنوان بخشى از مهريّه زن در عقد نامه ذكر مى شود، آيا به صرف اجراى عقد با چنين مهريّه اى، حج بر زن واجب مى شود، يا حكم ديگرى دارد؟

جواب : در صورتى كه مشروط به شرط خاصّى نباشد و مطالبه كردن زن مشكلى براى او ايجاد نكند مستطيعه است و بايد مطالبه كند و به حج برود.

سؤال 437: زن جوانى از طريق شوهر، دوستان و اقوام، در جشن عروسى داراى مقدارى طلا شده كه با پول آن مى تواند به حج مشرّف شود. آيا اين عروس خانم مستطيع است؟ يا چون زمان زينت و آرايش او مى باشد طلاى مذكور جزء مؤونه زندگى او است؟

جواب : اگر آن مقدارى كه دارد جزء شؤون او در مورد زينت است، مستطيع نيست.

سؤال 438: دخترى هستم كه چندى پيش پدرم را از دست دادم، مقدارى ارث به من رسيد كه كفاف يكى از دو مراسم ازدواج و حج را مى نمايد، ولى براى هر دو كافى نيست، آيا با اين شرايط مستطيع هستم؟

جواب : در صورتى كه نياز به ازدواج داريد و علاوه بر مخارج ازدواج، پول ديگرى براى حج نداريد مستطيع نيستيد و حج بر شما واجب نيست.

مسأله 439: هر

گاه زنى مالى دارد كه مى تواند با آن به حج برود، ولى بعد از بازگشت، نه شوهر قادر بر تأمين زندگى اوست و نه خودش، حج بر او واجب نمى شود.

سؤال 440: زنى نياز به همراه دارد و همراه هم مزد مى گيرد و او توانايى پرداخت مزد ندارد، آيا چنين زنى مستطيع است؟

صفحه 137

جواب : مستطيع نيست.

سؤال 441: خانمى به لحاظ مالى و بدنى و ساير شرايط مستطيع است، ولى طفل شير خوارى دارد كه با غير او آرام نمى گيرد و نمى تواند او را همراه خود ببرد، آيا او مستطيع است؟

جواب : چنانچه جدا شدن از طفل موجب خطر جانى يا بيمارى شديد او، يا سبب عُسر و حرج براى ديگران شود مستطيع نيست.

سؤال 442: شوهرم تمام مخارج حجّ مرا بر عهده گرفته است، ولى متأسّفانه او اهل خمس نيست و من نيز از خود مالى ندارم كه خمس بپردازم، تكليف من در ارتباط با هزينه رفت و برگشت، ارز، لباس احرامى و قربانى چيست؟

جواب : خمس اينها بر عهده شماست و اگر توانايى نداريد مستطيع نيستيد.

سؤال 443: اگر خانمى قبل از ازدواج نذر كرده باشد كه حجّى بجا آورد و بعد از آن ازدواج كند، آيا در اين صورت نيز اجازه شوهر لازم است؟

جواب : اجازه شوهر لازم است و شوهر حقّ ممانعت دارد.

سؤال 444: سازمان حجّ و زيارت از زنان مستطيعه اجازه رسمى شوهرانشان را مى خواهد و شوهر بعضى از خانمها اجازه نمى دهند، تكليف زن چيست؟

جواب : بعيد است آنها در حجّ واجب اجازه شوهر را بخواهند، زيرا شرعاً اجازه شوهر شرط نيست.

سؤال 445: اگر زوج، زوجه

عقد بسته خود را از رفتن به عمره منع كند، با توجّه به اين كه زوجه هنوز در خانه پدرش بسر مى برد و نفقه خور همسرش نمى باشد، اگر در اين حال عازم سفر عمره گردد، آيا سفر زوجه معصيت است؟ آيا احرام او صحيح مى باشد؟ بطور كلّى وظيفه زوجه چيست؟

جواب : احتياط واجب آن است كه رضايت شوهر را جلب كند، ولى حج و عمره او درهر حال صحيح است، امّا احتياط آن است كه نمازهاى خود را جمع بخواند و اگر سفر اوّل او باشد، خواه براى حج و يا عمره، اجازه شوهر شرط نيست.

صفحه 138

سؤال 446: دخترى هستم كه مادرم قبل از بلوغ مرا به حج برده و تمام اعمال نيابت بردار را از طرف من انجام داده و اعمالى را كه خود مى توانستم انجام دهم، مرا وادار به انجام آن نموده است، آيا هم اكنون كه استطاعت مالى دارم، دوباره حج بر من واجب است؟ در صورت عدم وجوب مى توانم ازدواج كنم؟

جواب : هرگاه تمام اعمال را مطابق وظيفه انجام داده ايد، از احرام خارج شده و مى توانيد ازدواج كنيد و چنانچه استطاعت مالى و ساير شرايط را داريد مستطيع هستيد و حَجّة الاسلام بر شما واجب است.

سؤال 447: با توجّه به اين كه دولت (به خاطر خطرات احتمالى) از رفتن زنان حامله به حج جلوگيرى مى كند، آيا از نظر شرعى آنان مستطيعه هستند؟

جواب : چنين زنانى مستطيع نيستند.(1)

پاورقي

1 با توجّه به اين كه مسائل حج مورد ابتلاى همه بانوان محترمه نيست و از سوى ديگر كتاب مستقلّى بنام «حجّ بانوان» مطابق با فتاواى حضرت

آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى «مدّظلّه» منتشر شده است، از ذكر بقيّه مسائل اختصاصى حجّ بانوان صرفنظر مى كنيم; علاقمندان به كتاب مذكور مراجعه كنند.

صفحه 139

امّا والدينش فرد ديگرى را در نظر دارند، به گونه اى كه اگر با او ازدواج نكند حتماً باعث ناراحتى پدر و مادر مى گردد، آيا اطاعت از والدين در اين صورت واجب است؟

جواب : رعايت نظر پدر و مادر در اين گونه مسائل واجب نيست، ولى اگر بتواند موافقت آنها را جلب كند بهتر است.

سؤال 451: اگر در نكاح موقّت باكره بالغه رشيده، بنا بر دخول نباشد، يا دختر عدم دخول را شرط نمايد، آيا اذن ولى شرط است؟

جواب : اذن ولى در تمام موارد شرط است، بنابر احتياط واجب.

سؤال 452: اگر مرد مقلّد مرجعى باشد كه معتقد است: «ازدواج موقّت دختر باكره بدون اجازه پدرش جايز است»، ولى دختر مقلّد كسى است كه مى گويد: «احتياط واجب كسب اجازه پدر است» آيا آن مرد مى تواند اين دختر را بدون اجازه پدرش عقد كند؟

جواب : دختر بنابر احتياط واجب نمى تواند بدون اجازه پدر ازدواج كند.

سؤال 453: براى ازدواج با دختر باكره اذن پدر يا ولى شرط است، آيا در اين مسأله، ازدواج موقّت با دائم فرق دارد؟

جواب : احتياط واجب آن است كه اجازه بگيرند و تفاوتى بين ازدواج موقّت و دائم نيست.

سؤال 454: دختر جوانى بدون اذن پدر و مادر خود به خانه كسى مى رود و به درخواست پسر و دختر عقد نكاح آنان بدون رضايت پدر اجرا مى شود و اعمال

صفحه 141 مترتّب بر ازدواج انجام مى گيرد، در حالى كه اگر دختر با پدر مشورت مى كرد مانعى وجود نداشت، حكم عقد در صورت تحصيل رضايت و عدم تحصيل رضايت پدر چيست؟

جواب : بهتر اين است كه بعداً

رضايت پدر را جلب نمايد.

سؤال 455: آيا دختر باكره اى كه پدر و جدّ پدرى ندارد، به هنگام ازدواج بايد از برادر، يا عمو، يا دايى، يا مادرش اجازه بگيرد، يا اصلا نيازى به اجازه ندارد؟

جواب : احتياط اين است كه از بعضى بزرگترهاى فاميل اجازه بگيرد; مخصوصاً برادر بزرگتر.

سؤال 456: طبق فتواى مراجع عظام در صورتى كه پدر يا جدّ پدرى غايب باشد و دختر باكره احتياج به شوهر داشته باشد، اجازه ولى ساقط مى شود. معناى «احتياج داشتن به شوهر» چيست؟

جواب : منظور اين است كه به سنّى رسيده كه هرگاه شوهر نكند به زحمت يا خطر مى افتد.

سؤال 457: اگر دختر باكره اى با پسر هم شأن شرعى و عرفى خود قصد ازدواج داشته باشد، آيا اذن پدر ساقط است؟

جواب : در فرض مسأله، اگر پدر مخالفت كند، اذن او ساقط مى شود.

سؤال 458: به نظر حضر تعالى آيا كفو شرعى كافى است، يا كفو عرفى هم لازم است؟ منظور از كفو شرعى و عرفى چيست؟

جواب : منظور از كفو شرعى آن است كه مسلمان باشد و منظور از كفو عرفى آن است كه از نظر شؤون اجتماعى با هم متناسب باشند و مراعات كفو عرفى لازم نيست; مگر در جايى كه دختر رشد فكرى كافى ندارد و ولى براى او شوهر انتخاب مى كند.

سؤال 459: براى خاله بنده خواستگارهاى زيادى آمده است كه بيشتر آنها افرادى متديّن بوده اند، ولى پدر بزرگ من، كه پدر خاله ام مى باشد، آنها را رد كرده است. او

صفحه 142

مى گويد فقط بايد با فاميل من ازدواج كند. تكليف خاله من چيست؟

جواب : هر گاه

خواستگاران با او تناسب داشته اند و كفو شرعى و عرفى او بوده اند، او حق نداشته آنها را رد كند. همچنين حق ندارد اصرار بر ازدواج با فاميل كند و اجازه و اذن او در اين موارد ساقط است; ولى در عين حال اگر بتواند رضايت پدر را به دست آورد كار خوبى كرده است.

سؤال 460: در بعضى از مواقع پسران و دختران مجرّد، كه رشيد مى باشند، به اتّفاق هم به حقير مراجعه و اعلام مى نمايند كه چندين بار خانواده پسر از خانواده دختر خواستگارى كرده، ولى پدر دختر بى جهت با ازدواج آنها مخالفت مى كند كه اين امر باعث افسردگى دختر و پسر شده است. بدين جهت پسر و دختر اصرار دارند كه عقد آنها بدون اذن ولىّ دختر خوانده شود; چون در عسر و حرج خاصّى بسر مى برند. آيا در اين گونه موارد اذن ولىّ دختر ساقط مى شود؟

جواب : اگر شوهرى كه براى دختر پيدا شده شرعاً و عرفاً كفو و مناسب او باشد، پدر حقّ مخالفت ندارد; ولى بايد تحقيق كرد كه چرا پدر مخالفت مى كند.

سؤال 461: اگر پدر دختر اجازه ازدواج ندهد، در حالى كه دختر بر اثر ترك ازدواج به گناه مى افتد، آيا در اين صورت هم اجازه او لازم است؟

جواب : در صورتى كه همسر مناسب شرعى و عرفى پيدا شود و پدر مخالفت كند رضايت او شرط نيست.

سؤال 462: آيا در سقوط اذن ولىّ دختر باكره در صورت وجود كفو شرعى و عرفى براى دختر، انحصار كفو شرط است؟ مثل اين كه مانند اين پسر كه به خواستگارى او آمده

ديگر نخواهد آمد، يا انحصار شرط نيست، هر چند مانند اين خواستگار، كه ولىّ دختر با او مخالف است، افراد ديگرى هم باشند و همه آنها كفو شرعى و عرفى دختر باشند، اذن ولى ساقط است؟

جواب : در صورتى كه ولى با كفو شرعى و عرفى مخالفت كند، اجازه او ساقط است; خواه كسان ديگر باشند يا نباشند.

صفحه 143

سؤال 463: دختر و پسرى (العياذ باللّه) رابطه نامشروع داشته اند كه در نتيجه دختر حامله مى شود و در هفت ماهگى به وسيله پسر سقط جنين انجام مى شود، آيا ازدواج آنان با يكديگر، با توجّه به عدم موافقت پدر دختر، جايز است؟

جواب : در اينجا اجازه پدر دختر شرط نيست; ولى بهتر است با موافقت او اقدام كنند.

سؤال 464: اگر پرده بكارت دخترى بر اثر ورزش و مانند آن زايل شود، يا دخترى به عقد مردى درآيد و قبل از عروسى طلاق بگيرد، و يا در حين عقد از طريق غير متعارف آميزش كنند، ولى بكارت او محفوظ باشد. آيا در اين موارد سه گانه اذن پدر ساقط مى شود؟ بطور كلّى دختر باكره كه در ازدواج نياز به اجازه ولى دارد، به چه دخترى گفته مى شود؟

جواب : در صورتى كه دختر شوهر كند و سپس طلاق بگيرد در مرتبه بعد بدون اذن ولى مى تواند ازدواج كند.

سؤال 465: پدرى دختر صغيره خود را، كه كمتر از 9 سال دارد، بدون اطّلاع او به عقد مردى، كه 25 سال از او بزرگتر است و همسر ديگرى هم دارد، در آورده است. دختر پس از بلوغ نارضايتى خود را اعلام و اصرار بر طلاق مى

نمايد، ولى شوهر حاضر به طلاق نمى شود، آيا عقد فوق صحيح است؟

جواب : چنانچه اين عقد به مصلحت دختر نبوده باطل است و دختر مى تواند بدون طلاق شوهر كند; ولى اگر دختر بعد از بلوغ رضايت داده نمى تواند آن را بر هم زند.

سؤال 466: آيا پدر و جدّ پدرى در امر ازدواج بر فرزند صغير خود ولايت دارند؟

جواب : با توجّه به اين كه ولايت پدر و جدّ پدرى منوط به مصلحت صغير است و در عصر و زمان ما غالباً غبطه و مصالح صغير در ازدواج نمى باشد، بنابراين پدران، جز در موارد استثنائى، حق ندارند صغير يا صغيره را به عقد كسى در آورند.

سؤال 467: مى خواهم دخترى را به عقد موقّت در آورم، ولى نمى دانم پدر او راضى

صفحه 144

است يا نه؟ اگر دختر بگويد: «پدرم راضى است» آيا حرف او قابل قبول است؟

جواب : احتياط آن است كه خودتان از پدر دختر اجازه بگيريد.

آيا بايد چنين شرطهايى را به هنگام عقد ازدواج قرار داد، يا بعد از عقد نيز مى توان در ضمن عقد لازمى شرط كرد؟

جواب : قرار دادن وكالت براى فرد ثالث در عقد ازدواج اشكال ندارد، و بعداً نيز مى توان آن را در ضمن معامله ديگرى، هر چند بعد از ازدواج باشد، قرار داد.

سؤال 471: اگر زن مهريّه خود را ببخشد، مشروط بر اين كه تا او زنده است شوهرش همسر ديگرى اختيار نكند، لطفاً بفرمائيد:

الف: آيا اين شرط از نظر شرعى صحيح است؟

جواب : اشكالى ندارد.

ب: اگر مرد بر خلاف شرط عمل كند چه حكمى دارد؟ آيا زن دوم بر او حرام مى شود؟

جواب : چنانچه مرد از شرط تخلّف كند و ازدواج مجدّد نمايد، ازدواجش صحيح است و زن دوم بر او حرام نيست; ولى زن اوّل مى تواند مهريّه اش را باز پس بگيرد.

صفحه 145

سؤال 472: آيا شرط عدم آميزش و اكتفاء به ساير تمتّعات از سوى زن، مخصوصاً در عقد موقّت، مشروع است؟

جواب : مانعى ندارد.

پزشك محترمى بود; ولى متأسّفانه پس از چند سال زندگى مشترك، مبتلا به جنون شد. اختلال حواسّ او را به دادگاه اعلام كردم و پزشك قانونى نيز آن را تأييد كرده است. در صورتى كه محجور شود نكاح خود به خود فسخ مى شود، يا جهت فسخ نكاح بايد به حاكم شرع مراجعه كنم؟

جواب : زن مى تواند صيغه فسخ را جارى كند و احتياط آن است كه آن را به اطّلاع حاكم شرع برساند.

سؤال 476: اگر زن و شوهرى قبل از ازدواج و نزديكى، يا بعد از ازدواج و دخول، به مرض جنون ادوارى مبتلا شوند، آيا حقّ فسخ نكاح را دارند؟

جواب : احتياط آن است كه به فسخ قناعت نشود، زوج از طلاق استفاده نمايد و زن هم، در صورت موافقت زوج، از خلع استفاده كند.

سؤال 477: اگر مردى قبل از ازدواج از نزديكى عاجز باشد و زن بعد از مراسم عروسى بفهمد و فوراً عقد را بر هم نزند و از شوهر جدا نشود; ولى راضى به عقد

صفحه 146

نباشد، آيا در اين صورت زن مى تواند بدون طلاق شوهر كند؟

جواب : در اين موارد، زن بايد به حاكم شرع مراجعه كند و حاكم يك سال به مرد مهلت مى دهد، اگر درمان شد ازدواج باقى است، در غير اين صورت زن مى تواند نكاح را فسخ كند و احتياج به طلاق نيست و به فرض كه مرد بعد از آن هم خوب شود قابل بازگشت نيست; مگر به ازدواج جديد.

سؤال 478: اينجانبه مدّت دو سال و نيم است كه به عقد دائم فردى درآمده ام كه به علّت ناتوانى جسمى قادر به

تصاحب بنده نبوده و هنوز هم باكره مى باشم. لطفاً در اين خصوص به سؤالات زير پاسخ دهيد:

الف: آيا اين مورد، از موارد فسخ است؟

ب: آيا شرعاً مستحقّ نفقه مى باشم؟

ج: ساير حقوقى كه به بنده تعلّق مى گيرد چيست؟

جواب : در صورتى كه به عيب او رضايت نداده باشيد، حقّ فسخ داريد و چنانچه حكم را نمى دانسته ايد و فسخ نكرده ايد و آماده تمكين بوده ايد، حقّ نفقه داريد و در صورت جدا شدن با فسخ، هرگاه عروسى نشده باشد، حقّ نصف مهر را داريد.

سؤال 479: اگر در مدّت يك سال مهلت به فرد عنين، زوجه از تمكين خوددارى كند، آيا بعد از اتمام مدّت، زوجه حقّ فسخ دارد؟

جواب : چنانچه درمان او نياز به همبستر شدن با زوجه دارد، در صورت عدم تمكين زوجه، بايد مدّت تمكين تجديد شود.

سؤال 480: زوجه مدّعى ناتوانى جنسى زوج است، ولى زوج براى نفى ادّعاى زوجه حاضر نيست اعمالى از قبيل معاينه دكترهاى عدول و مجامعت با زوجه را انجام دهد و نفقه زوجه را نيز نمى پردازد، حكم شرعى اين زوجين را بيان فرمائيد.

جواب : اگر زوج نسبت به ترك انفاق، اصرار داشته باشد و حاضر به انجام وظيفه شرعى نشود، حاكم شرع مى تواند زوجه را مطلّقه سازد و يا حقّ او را از زوج بگيرد و نسبت به اتّهام عنين بودن، اگر اين امر از ابتداى زوجيّت بوده و زوج حاضر به

صفحه 147

آزمايش نشود و بر آن اصرار ورزد، باز حاكم شرع مى تواند زوجه را مطلّقه سازد. ضمناً توجّه داشته باشيد هر گاه ثابت شود زوج عنين است، بايد يك سال

مهلت داد، اگر بيمارى او خوب نشد زوجه حقّ فسخ دارد و مى تواند نصف مهر خود را بگيرد.

سؤال 481: با توجّه به پيشرفت علوم پزشكى، در صورتى كه با آزمايشات متعدّد اطمينان حاصل شود كه زوج عنين است، آيا باز هم يك سال مهلت دادن لازم است؟

جواب : آرى لازم است و بايد به او فرصت معالجه داد.

سؤال 482: زنى پس از سالها ازدواج بچّه دار نشده است، دكتر تشخيص داده كه عيب از مرد مى باشد، اكنون زن مى گويد: «شوهرم فاقد بيضه است» و بدين جهت بچّه دار نشده است، آيا زن مى تواند عقد را فسخ كند؟

جواب : در صورتى كه آگاهى بر اين امر نداشته، مى تواند فسخ كند; مگر اين كه بعد از آگاه شدن راضى شده و با او زندگى كرده باشد.

سؤال 483: شخصى، از دخترى، كه در افغانستان بسر مى برد، براى پسرش، كه در ايران است، خواستگارى مى كند، دختر راضى مى شود مشروط بر اين كه تعريف و توصيف هايى كه پدر داماد از پسرش كرده مطابق با واقع باشد، پس از آن كه دختر به ايران مى آيد متوجّه مى شود آن توصيفها كاملا دروغ بوده و پدر و مادر پسر، عكس شخصى ديگر را به عنوان عكس فرزندشان به دختر نشان داده اند! آيا عقدى كه خوانده شده صحيح است؟

جواب : در فرض مسأله دختر حقّ فسخ دارد.

سؤال 484: زوجه اى در دوران عقد متوجّه بيمارى روحى و عصبى صعب العلاجى در شوهرش مى شود، بگونه اى كه عوارض بيمارى (شوك هاى عصبى، ضعف شديد جسمى، بى ثباتى شخصيّتى، نا بينايى موقّت، غش

و مانند آن) زندگى را براى وى مخاطره آميز ساخته است. نظر به ترس و نگرانى زوجه از زندگى مشترك و ضرورت

صفحه 148

درمان چند ساله و نبودن عزم جدّى بر معالجه از سوى زوج و خانواده اش، آيا زوجه حقّ فسخ دارد؟ حكم مهريّه و نفقه چيست؟

جواب : در صورتى كه قبلا زوج و كسان او اظهار داشته اند كه از سلامت كامل برخوردار است، زوجه مى تواند به عنوان تدليس، نكاح را فسخ كند، در غير اين صورت هر گاه ثابت شود زندگى با آن مرد مستلزم عسر و حرج شديد است حقّ دارد از حاكم شرع تقاضاى طلاق كند و طلاق در اين صورت جنبه خلع خواهد داشت كه معمولا با بذل مهريّه انجام مى شود; مگر اين كه با زوجه توافق ديگرى شود.

سؤال 485: هر گاه شخصى به خواستگارى دخترى برود و بگويد: «همسر و فرزندى ندارم» و دختر با اين شرط آماده ازدواج با او شود و بعد از عقد معلوم شود كه مرد دروغ گفته است، آيا زن حقّ فسخ دارد؟

جواب : در تمام مواردى كه مرد يا زن اظهار صفاتى كنند كه موجب كمال باشد و يا حتّى موجب كمال نباشد، ولى رضايت طرف مقابل به خاطر وجود آن صفات باشد و بعداً كشف خلاف گردد، در تمام اين موارد طرفى كه اغفال شده خيار فسخ دارد و مى تواند بدون طلاق عقد نكاح را بر هم بزند.

سؤال 486: زوج در موقع ازدواج، با اشتغال زوجه در خارج از منزل موافقت كرده و متعهّد شده كه ممانعت نكند، حال پس از گذشت چند سال از ازدواج و اشتغال زوجه،

زوج مانع ادامه كار او شده است، آيا زن در اينجا حقّ فسخ دارد؟

جواب : آرى، اگر شوهر تخلّف از شرط كند، زوجه مى تواند نكاح را فسخ كند.

ازدواج بفهمد شوهرش مسلمان نيست، حكمش چيست؟

جواب : نمى تواند با او زندگى كند و ازدواجش باطل است.

مسأله 490: هر گاه مرد بعد از عقد بفهمد كه زن او يكى از هفت عيب زير را دارد مى تواند عقد را فسخ كند: 1_ ديوانگى 2_ بيمارى خوره 3_ برص (پيسى) 4_ كور بودن 5_ شل بودن، بطورى كه آشكار باشد. 6_ إفضا شدن (يعنى راه بول و حيض او، يا راه حيض و غائط او، يكى شده باشد و بطور كلى پارگى طورى باشد كه قابل استفاده براى آميزش جنسى نباشد) 7_ گوشت، يا استخوان، يا غدهّ اى در او باشد كه مانع نزديكى شود.

سؤال 491: چنانچه مردى، پس از گذشت دو سال از زندگى مشترك زناشوئى متوجّه شود كه همسرش در طول دو سال گذشته با خدعه، بيمارى هاى خويش را، كه فلج مثانه و اگزيما بوده و از كودكى به آن مبتلا مى باشد، از شوهر پنهان نموده، در حالى كه به هنگام عقد خود را سالم معرّفى كرده است، در فرض سؤال، آيا مرد حقّ فسخ نكاح را دارد؟

جواب : در فرض مسأله اگر مرد بعد از اطّلاع رضايت به اين ازدواج نداده حقّ

راضى به ازدواج شده ايد، در حالى كه او خود را به عنوان شيعه معرّفى كرده و از مذهب او آگاه نبوده ايد، حقّ فسخ داريد و نيازى به طلاق نيست.

صفحه 150

فسخ دارد، و ضرر و زيانهائى را كه بر او وارد شده مى تواند از كسانى كه تدليس كرده اند بگيرد.

سؤال 492: پس از ازدواج معلوم شد كه در قسمتهاى بالاى پاى زوجه آثار سوختگى قديمى بطور ضعيف

بجا مانده است و از طرفى پرده بكارت از نوع گوشتى و بسيار ضخيم است كه عمل دخول بدون اقدام به عمل جرّاحى ممكن نيست; در حالى كه قبل از ازدواج در خصوص سلامتى زوجه، هيچ مذاكره اى انجام نشده است، آيا در اين مورد، مرد حقّ فسخ دارد؟

جواب : در صورتى كه با جرّاحى معمولى مشكل حل شود و عوارض خاصّى نداشته باشد، اين مقدار عيب باعث فسخ نمى شود.

سؤال 493: اگر تدليس كننده خود زن باشد و شوهر پس از آگاهى از وجود عيب، نكاح را فسخ كند، موردى كه داراى بيمارى روانى، سر گيجه، استفراغ، تشنّج، پرخاشگرى و حالتهاى غير عادى، كه ناشى از بيمارى روانى غير قابل علاج باشد و پزشكان متخصّص و شاهدان عينى تصديق نموده اند، آيا چنين فسخى صحيح است؟

جواب : هرگاه زن و كسان او طورى وانمود كنند كه زن سالم است و در واقع سلامت زن به صورت شرط در ضمن عقد درآيد و بعداً كشف خلاف شود، شوهر مى تواند عقد را فسخ كند و اگر دخول نكرده، مهرى براى زن نيست و اگر قبل از آگاهى بر عيب دخول كرده است تمام مهر بر او لازم است و مى تواند آن را از تدليس كننده بگيرد و اگر تدليس كننده زن باشد مهر او ساقط است.

سؤال 494: آيا بيمارى ايدز، در هر يك از زن و شوهر، از عيوب موجب فسخ است؟

جواب : اگر به گواهى اهل اطّلاع اين بيمارى در مرحله اى باشد كه موجب سرايت و خطر گردد و شوهر حاضر به طلاق دادن نباشد، زن مى تواند طلاق خود را به

وسيله حاكم شرع بگيرد و مرد نيز در اين گونه موارد مى تواند زن را طلاق دهد.

سؤال 495: دخترى را به ازدواج پسرم در آورده ام و عروسى هم كرده اند، حال

معلوم شده كه دختر مدّتهاست به بيمارى صرع (غش) مبتلا است، خود دختر و دكترش هم تصديق نموده اند، ولى پدر و مادرش اين مطلب را پنهان كرده اند، حتّى دختر مى گويد: «مى خواستم بگويم، امّا والدينم مانع شدند» تكليف عقد و مهريّه چيست؟

صفحه 151

جواب : بيمارى صرع موجب خيار فسخ در عقد نكاح نيست و اگر بخواهد دختر را طلاق دهد، چنانچه عروسى نموده بايد تمام مهر را بپردازد; ولى اگر در مذاكرات قبل از عقد يا به هنگام اجراى صيغه عقد، شرط سلامت كرده باشند، شوهر خيار فسخ دارد.

سؤال 496: آيا نبودن بكارت در دختر، باعث جواز فسخ عقد مى شود؟ معنى فسخ چيست؟

جواب : در صورتى كه شرط بكارت كرده باشد حقّ فسخ دارد و معمولا در محيطهاى ما، شرط بكارت به عنوان يك شرط ضمنى و از پيش توافق شده مى باشد و معنى فسخ اين است كه بگويد: «من عقد را فسخ كردم، يا به هم زدم» و به هر زبانى كافى است.

سؤال 497: در صورتى كه داماد بخاطر عدم بكارت، نكاح را فسخ كند، چه مقدار از مهريّه را بايد بپردازد؟ در صورت تدليس از چه كسى مى تواند بگيرد؟

جواب : در صورت شرط بكارت، يا هر شرط كمال و عدم نقص _ خواه به صورت ذكر در عقد باشد، يا قبل از آن _ چنانچه خلاف آن ثابت شود حقّ فسخ دارد و هر گاه دخول

حاصل نشده باشد، مهريّه بكلّى ساقط است و اگر حاصل شده باشد، مهر المسمّى پرداخته مى شود، سپس از كسى كه تدليس كرده مى گيرد.

سؤال 498: اگر زوجه، يا بستگان زوجه، در ازدواج تدليس كنند و پس از روشن شدن مسأله، نكاح (بعد از نزديكى) فسخ شود، آيا زوج بايد مهر زن را بدهد؟ اگر قبلا پرداخت كرده باشد، مى تواند باز پس بگيرد؟

جواب : زوج بايد تمام مهر را بدهد و مى تواند به مُدلّس رجوع كند.

صفحه 152

سؤال 499: مواردى كه مرد حقّ فسخ دارد، مانند بيمارى برص (ويتيليگو)، نقص مادر زادى، افضاء، موانع مقاربت (مانع استخوانى، يا پرده پوستى و مانند آن) همگى امروزه با درمان قابل رفع مى باشد. حال چنانچه مردى پس از ازدواج متوجّه موارد مذكور گردد، آيا باز هم اختيار بر هم زدن عقد را دارد؟ چنانچه نياز به درمان باشد، آيا درمان و هزينه آن، بر عهده زن و خانواده اوست، يا بر عهده شوهر مى باشد؟

جواب : هر گاه به سهولت قابل معالجه بوده باشد وزن با هزينه خود اقدام به درمان نمايد، خيار فسخ جارى نيست.

مسأله 500: هر گاه مرد، يا زن، به واسطه يكى از عيوبى كه گفته شد، عقد را به هم زنند، احتياجى به طلاق نيست، همان فسخ كافى است.

مسلمان با غير مسلمان، مخصوصاً اهل كتاب، نيز حرام است؟

جواب : آرى حرام است.

سؤال 504: آيا ازدواج زنان و دختران شيعه، با جوانان و مردان اهل سنّت، جايز است؟

جواب : در صورتى كه خوف انحراف نباشد مانعى ندارد; ولى در صورتى كه احتمال انحراف عقيدتى باشد جايز نيست.

سؤال 505: آيا ازدواج با پسرى كه بظاهر مسلمان است، ولى اهل نماز نيست، حكم ازدواج با كافر را دارد؟

صفحه 153

جواب : چنين ازدواجى جايز است، ولى بايد تدريجاً او را دعوت به انجام واجبات نمود.

مسأله 506: اگر زن شوهر دار (نعوذ باللّه) زنا دهد بر شوهر خود حرام نمى شود، ولى چنانچه توبه نكند و بر عمل خود باقى باشد بهتر است شوهر او را طلاق دهد، امّا بايد مهرش را بدهد.

مسأله 507: زنى را كه سه مرتبه طلاق داده اند بر شوهرش حرام مى شود، ولى اگر با شرايطى كه در كتاب طلاق آمده، با مرد ديگرى ازدواج كند و سپس طلاق بگيرد مى تواند دوباره با شوهر اوّل ازدواج كند.

سؤال 508: زن و شوهرى صاحب اولاد نمى شوند، اگر بخواهند بچّه اى از شير خوارگاه بگيرند، براى محرم شدن با آنها چه راهى وجود دارد؟

جواب : اگر دختر باشد و پدر آن مرد در حيات باشد مجاز است عقد موقّت آن دختر را، براى پدر خويش بخواند تا حكم زن پدر پيدا كند و محرم شود و اگر خواهر آن مرد يا زن برادر او شير داشته باشد و آن بچّه شير خوار باشد و از شير آن خواهر يا زن برادرش (با شرائط لازم) بخورد حكم خواهر زاده اش را پيدا مى كند و

محرم مى شود. و در صورتى كه پسر باشد راه محرميّت آن است كه از شير خواهر يا مادر آن زن فاقد فرزند بخورد تا آن زن، خاله يا خواهر رضائى آن پسر شود و محرم گردد و اگر دوران شيرخوارگى پسر بچّه گذشته باشد، راه قابل ملاحظه اى براى محرميّت او نيست.

از مدّتى در مقام مطالبه نفقه آن زمان برآيد، آيا با توجّه به اين كه تمكين كامل ننموده حقّ نفقه دارد؟

جواب : نفقه ندارد.

سؤال 513: شوهر در عقد ازدواج و قبل از دخول مى گويد: «قدرت برگزارى مراسم عروسى را از لحاظ مالى ندارم»، زوجه هم مى گويد: «فقط با رعايت شرايط و تشريفات مرسوم و عرف محل حاضرم به خانه شوهر بروم» در فرض مسأله، آيا زوجه مستحقّ نفقه مى باشد؟

جواب : اگر در عقد نكاح چنين شرطى ذكر نشده، زوجه حقّ امتناع ندارد، و اگر امتناع كند حقّ نفقه ندارد.

سؤال 514:آيا هزينه دارو و درمان زوجه مريض، با توجّه به اين كه مداواى بيمارى عرفاً جزء نيازهاى اوّليه هر انسانى مى باشد، نيز جزء نفقه زوجه است؟

جواب : مداوا در حدّ متعارف جزء نفقه است.

صفحه 155

سؤال 515: زنى به سبب آتش سوزى در منزل شوهر، در بيمارستان بسترى و سپس فوت مى كند، آيا هزينه بيمارستان او بر عهده شوهر است؟

جواب : احتياط واجب آن است كه شوهر هزينه درمان او را بدهد.

سؤال 516: اگر زن جهت دريافت مهريّه از تمكين خود دارى كند، در اين مدّت حقّ نفقه دارد؟

جواب :در صورتى كه مهريّه بصورت نقد بوده باشد حق دارد قبل از گرفتن آن از تمكين خوددارى كند و حقّ نفقه هم دارد.

سؤال 517: شخصى براى مدّتى از طريق دادگاه زندانى شده است و پس از چندى با حصول برائت يا تحمّل حبس آزاد مى شود، اگر در اين مدّت به عائله تحت تكفّل وى از طريق مراجع دولتى نفقه اى داده باشند، يا هيچ وجهى در اين مدّت نگرفته باشند، آيا آنها

حقّ مطالبه نفقه گذشته را دارند؟

جواب : احتياط واجب آن است كه نفقه آنها را بپردازد، يا با آنها مصالحه كند.

مسأله 518: هر گاه زن مطالبه خرجى كند و شوهر ندهد مى تواند هر روز، به اندازه خرجى آن روز، بدون اجازه از اموال او بر دارد و احتياط واجب آن است كه اين كار با اجازه حاكم شرع باشد و اگر مجبور شود كه خودش معاش خود را تهيّه كند، در موقعى كه مشغول كار است اطاعت از شوهر بر او واجب نيست.

سؤال 519: در تحرير الوسيله، جلد دوم، صفحه 306، آمده است: «اگر زوج حقوق زن را، از قبيله نفقه، نپردازد، ابتدا حاكم زوج را الزام مى كند و در صورت عدم تأثير، او را تعزير مى نمايد»، آيا مراد از «الزام» صدور حكم قضائى است، يا صدور حكم به الزام؟

جواب :منظور اين است كه حاكم شرع او را مجبور مى كند كه نفقه زن را بپردازد و هر گاه ترتيب اثر ندهد او را تعزير كند.

سؤال 520: آيا براى همسر و فرزندان شخصى كه از راه نا مشروع كسب درآمد مى كند، جايز است كه از در آمد او استفاده كنند؟

صفحه 156

جواب : اگر مى دانند نفقه اى كه به آنها پرداخته مى شود از همان پول است، تصرّف در آن جايز نيست; مگر در حال ضرورت.

سؤال 521: آيا شخص ثالثى مى تواند ضمن عقد ازدواج، نفقه زوجه را تعهّد نمايد تا هرگاه بين زن و شوهر راجع به نفقه اختلافى به وجود آمد، نفقه زوجه را پرداخت نمايد؟ و در اين صورت آيا نفقه از زوج ساقط مى شود؟

جواب : مانعى

ندارد كه شخص ثالثى ضمانت نفقه را بنمايد، و در اين صورت نفقه بر عهده او خواهد بود.

لازم است قيمت آن در موقع عقد تعيين شود، تا مبهم نباشد.

سؤال 526: حدّ و ميزان مهريّه چقدر است؟ حدّاقلّ و حدّاكثر آن را بيان كنيد.

جواب : مهر حدّ ثابتى ندارد، ولى شايسته است از مهريّه هاى سنگين پرهيز شود، طبق برخى از روايات زنانى كه مهريّه سنگين دارند شوم هستند.(1)

سؤال 527: لطفاً پيرامون اقسام سه گانه مهريّه; «مهر المثل»، «مهر المسمّى» و «مهر السنّه»، توضيحى بيان فرمائيد.

جواب : منظور از «مهر المسمّى» همان مهرى است كه در عقد نامبرده مى شود.

و مراد از «مهرالمثل» آن است كه مثلا به هنگام عقد نامى از مهر نبرده اند در اين صورت بايد ديد مهرامثال آن زن در عرف و عادت چقدر است و به او بپردازند.

و منظور از «مهر السنّه» مهر حضرت فاطمه زهراء(عليها السلام) است، كه معروف است پانصد درهم (دويست مثقال نقره مسكوك) بوده است.

سؤال 528: اگر مردى مهريّه همسرش را به قدرى سنگين كرده باشد كه معادل حقوق ماهيانه تمام عمرش هم كفاف آن را نكند، چنين مهريّه و عقدى چه حكمى دارد؟

جواب : كار خوبى نكرده، ولى عقد و مهر باطل نيست; مگر اين كه در حدّى باشد كه آن مهريّه را سفيهانه بدانند.

سؤال 529: با توجّه به اين كه مورّخين مهريّه بزرگ بانوى اسلام، حضرت فاطمه زهراء(عليها السلام) را مختلف نقل كرده اند:

پاورقي

1. روايات متعدّدى به اين مضمون در كتاب شريف وسائل الشيعه، جلد 15، ابواب المهور، باب 5، آمده است.

صفحه 158

1_ برخى آن را يك زره جنگى به مبلغ 480 درهم، به اضافه يك دست لباس كتان و يك قطعه پوست گوسفند گفته اند.

2_ بعضى آن را چهارصد درهم شمرده

اند.

3_ و برخى ديگر چهارصد مثقال نقره بيان كرده اند.

و از طرف ديگر در روايتى مهريّه آن حضرت «شفاعت گنهكاران از امّت پدرش»(1) آمده است، آيا صرف تعيين مهريّه حضرت زهرا(عليها السلام) (مهرالسّنه) براى عروسان، بدون تعيين ارزش فعلى آن، صحيح است؟

جواب : معروف است كه مهرالسّنه معادل پانصد درهم مى باشد (هر درهم تقريباً چهارصد تومان، كه مجموعاً 200 هزار تومان مى شود)(2) هر گاه در محيط زوجين اين شهرت وجود داشته باشد كافى است و الّا بايد تعيين كنند.

سؤال 530: اگر زنى مهريّه خويش را، مهر السّنه قرار دهد، آيا معادل آن را طلب دارد، يا مهر المثل بر عهده زوج است؟

جواب : چنانچه طرفين مى دانسته اند كه مهر السّنه طبق مشهور پانصد درهم نقره است اشكالى ندارد و بايد با پول رايج حساب كنند، امّا اگر هر دو، يا يكى از آنها آگاه نبوده اند، احتياط آن است كه در مورد مقدار مهر با هم مصالحه كنند.

سؤال 531: از آنجا كه در زمان ما درهم سكّه دار وجود ندارد، آيا معيار قيمت مهر السّنه، نرخ نقره معمولى و بدون سكّه است؟

جواب :در شرايطى كه درهم سكّه دار وجود ندارد بايد فرض را بر اين بگيريم كه اگر نقره موجود سكّه دار و رايج بود چه اندازه به قيمت آن افزوده مى شد؟ اضافه قيمت را بطور تقريبى حساب كنيم و بر آن بيفزائيم و از آنجا كه اين حكم، يك حكم استحبابى است محاسبات تقريبى در آن ضرر ندارد.

مسأله 532: در صورتى كه مدّتى براى دادن مهر در عقد تعيين نشده باشد زن حق

دارد مهر خود را فوراً مطالبه كند، بلكه

مى تواند پيش از گرفتن مهر از نزديكى كردن شوهر خوددارى نمايد، چه شوهر توانايى بر دادن مهريّه داشته باشد يا نه; مگر اين كه عدم توانايى او قرينه بر اين باشد كه مهر از اوّل بر ذمّه بوده، نه بصورت نقدى.

پاورقي

1. احقاق الحق، جلد 10، صفحه 367.

2. توجّه داشته باشيد كه قيمت درهم در زمانهاى مختلف، متغيّر است; قيمت مزبور مربوط به سال 1378 ه_ .ش مى باشد.

صفحه 159

سؤال 533: هر گاه زن جز به گرفتن مهر، حاضر به تمكين نشود و شوهر قادر بر اداى آن نباشد و در عين حال مى گويد: «طلاق نمى دهم و تا پايان عمر نفقه مى پردازم» حكم اين مسأله چيست؟

جواب : اوّلا: زن حق دارد قبل از تمكين مطالبه مهر كند; حتّى اگر شوهر قدرت بر پرداخت مهريّه نداشته باشد.

ثانياً: اگر شوهر قدرت بر پرداخت مهريّه ندارد، بايد نفقه را بدهد.

ثالثاً: اگر اين امر مدّتها ادامه يابد و باعث ضرر و زيان زوجه، يا عسر و حرج شديد او شود، حاكم شرع مرد را وادار به طلاق مى كند و اگر طلاق نداد حاكم شرع طلاق مى دهد و نصف مهر بر ذمّه زوج مى ماند تا وقتى كه قدرت بر پرداخت پيدا كند.

سؤال 534: آيا حقّ امتناع زوجه از تمكين، در فرض عدم پرداخت مهريّه از سوى مرد، مختصّ به دخول است، يا شامل ساير استمتاعات و يا اطاعت از زوج در امور لازمه (از قبيل اقامت در منزل شوهر يا مسافرت با اذن او) نيز مى گردد؟

جواب : ظاهر اين است كه زن مى تواند بدون گرفتن مهر معجّل، خود را مطلقاً تسليم شوهر

نكند و در اين مدّت بر زوج واجب است نفقه او را بدهد.

سؤال 535: زوجه از شوهر خود تمكين نموده، ولى زوج قدرت نزديكى با وى را، به علّت عدم قدرت جنسى، نداشته است; وى اكنون تمكين مجدّد را، منوط به دريافت كلّ مهريّه مى نمايد. آيا به علّت عدم دخول، حقّ زوجه به قوّت خود باقى است، يا در فرض مسأله، حقّ او ساقط شده است؟

جواب : حقّ زوجه در گرفتن مهريّه قبل از تمكين مجدّد ثابت است; مشروط بر اين كه مهر حالّ بوده باشد، نه بر ذمّه زوج.

صفحه160

سؤال 536: هر گاه مهريّه حالّ (نقد) باشد و شوهر قدرت پرداخت آن را بصورت يك جا نداشته باشد و در صورت تقسيط بتواند ظرف چند سال بپردازد، آيا دادگاه مى تواند بدون توافق زوجه با تقسيط مهريّه; با وصول اوّلين قسط مهريّه (بدون رعايت حقّ عدم تمكين زوجه) وى را مجبور به تمكين نمايد؟

جواب : در صورتى كه قرائنى، مانند سنگين بودن مهريّه و عدم تمكّن زوج به هنگام اجراى عقد، چنين نشان دهد كه مهريّه يكجا قابل پرداخت نيست، بلكه منظور تدريجى، يا عندالقدرة و الاستطاعه بوده است، بايد زن با گرفتن قسط اوّل تمكين كند.

سؤال 537: مردى زنى را به عقد خود درآورده، ولى هنوز عروسى نكرده اند، امّا زن از طريق انزال در محل باردار شده است، اگر قبل از عروسى از هم جدا شوند، آيا مهريّه تنصيف مى شود؟

جواب : هر گاه مرد سبب باردار شدن زن شده، احتياط واجب آن است كه تمام مهر را بدهد; هر چند دخول نكرده باشد.

سؤال 538:آيا زوجه غير مدخوله بعد از فوت زوج،

مستحقّ تمام مهريّه است، يا نصف آن؟

جواب : مستحقّ تمام مهر است.

سؤال 539: آيا در صورت فوت زوجه قبل از دخول، مهريّه وى نصف مى شود؟

جواب : تمام مهر را مى برد، تنها طلاق است كه سبب تنصيف مى شود.

سؤال 540: آيا آميزش با زوجه در دوره نامزدى نيز موجب پرداخت مهريّه كامل، در فرض متاركه و طلاق، مى گردد؟

جواب : آرى موجب پرداخت مهريّه كامل مى گردد.

سؤال 541: آيا بين باكره و زنان ديگر، در اين مورد كه دخول باعث مهر كامل و عدم دخول باعث تنصيف مهريّه مى شود، فرقى هست؟

جواب : فرقى ميان باكره و غير آن از اين جهت نيست.

صفحه 161

سؤال 542: مهريّه خانمى چهل سال قبل دو هزار تومان تعيين شده است، و اكنون تقاضاى اداء آن را دارد، شوهر حاضر است همان مبلغ را بپردازد، ولى زن مى گويد: «شوهرم در آن زمان مهريّه را يك ساعت آب و نصف منزل قرار داد و من هم قبول كردم، ولى بخاطر مشكل ثبتى، همان مبلغ دو هزار تومان قرار داده شد» اكنون با توجّه به تورّم شديد حكم اين مسأله چيست؟

جواب : اگر آن زن ثابت كند كه مهريّه واقعى همان آب و منزل بوده، حق دارد آن را بگيرد، و اگر مهريّه دو هزار تومان بوده، مى تواند معادل آن را به قيمت امروز (طبق نرخ متوسّط تورّم اجناس) بگيرد. در ساير مطالبات نيز حكم همين است; يعنى هر گاه فاصله زمانى و تورّم زياد باشد به قيمت روز محاسبه مى شود.

سؤال 543: هفده سال پيش به عقد مردى در آمدم و در اين مدّت عليرغم تمام مشكلات همراه

او بودم، وى هم اكنون صاحب 25 مليون تومان سرمايه است و اقدام به ازدواج مجدّد كرده و مرا طلاق داده است، با توجّه به تنزّل شديد ارزش پول، آيا مى توانم مهريّه ام را به قيمت امروز بگيرم؟ آيا در برابر زحماتى كه براى بچّه هايش كشيده ام و خدماتى كه براى خودش انجام داده ام، چيزى به من مى رسد؟

جواب : چنانچه ارزش مهريّه نسبت به زمان گذشته تفاوت كلّى كرده، بايد به قيمت امروز بپردازد و اگر در مقابل خدمات شما قول داده است كه جبران كند موظّف است به قولش عمل كند.

سؤال 544: شخصى كه با پدرش زندگى مى كرده از دنيا رفته و هيچ گونه مالى از خود نداشته است، آيا مهريّه زوجه او بر پدرش مى باشد؟

جواب : مهريّه زن بر عهده شوهر است، نه پدر; مگر اين كه پدر شوهر آن را تضمين كرده باشد، يا مزد كارهاى فرزندش را نداده باشد و آن مزد به اندازه مهريّه يا بيشتر از آن باشد.

سؤال 545: پدر داماد قسمتى از مهريّه عروسش را بر ذمّه مى گيرد، ولى قبل از عروسى و پس از عقد، يعنى هنگامى كه مى خواستند مهريّه را ثبت كنند از تعهّد

صفحه 162

خود استنكاف مىورزد و داماد مهر را به وجه نقد مصالحه و بر ذمّه خود مى گيرد و سپس عروسى واقع مى شود، آيا عروس مى تواند مدّعى آنچه بر ذمّه پدر شوهر بوده است، شود؟

جواب : اگر موقع خواندن صيغه عقد بر ذمّه گرفته موظّف است بپردازد و بازگشت جايز نيست.

سؤال 546: در صورت اختلاف زوجين در مقدار و وصف مهريّه، قول كدام

يك مقدّم مى شود؟ اگر هيچ كدام دليلى جهت ادّعاى خود نداشته باشند چطور؟

جواب : چنانچه زوج مدّعى مقدار كمتر است، قول او پذيرفته مى شود، مگر اين كه دليلى بر خلاف آن اقامه شود.

همسر داشته باشد، آيا لازم است يك شب را نزدِ يكى، و شب بعد را نزد ديگرى باشد؟ يا از هر چهار شب بايد يك شب را نزد هر يك از آنها باشد و دو شب ديگر را آزاد است هر كجا باشد؟

جواب : از هر چهار شب واجب است يك شب را نزد هر يك از آنها باشد، و دو شب ديگر را مختار است.

مرد را ساقط مى كند؟

جواب : در صورتى كه درخواست مرد غيرمعقول و غير متعارف باشد تمكين در برابر آن لازم نيست، همچنين در صورتى كه زن مريض يا در عسر و حرج بوده باشد يا تقاضاى شوهر نامشروع باشد، مانند ايّام عادت، تمكين واجب نمى باشد.

سؤال 558: اگر شوهر (با توجّه به مُعسر بودن) به حكم دادگاه، مهريّه را به صورت اقساطى بپردازد، با توجّه به اين كه امروزه مهريّه ها متأسّفانه بالاست و پرداخت قسطى آن هم سالها طول مى كشد، آيا در اين فرض زن، كه هنوز باكره است، حق دارد تا پايان اقساط مهريّه تمكين نكند؟

جواب : در صورتى كه قرائنى وجود داشته باشد كه اين مهريّه سنگين را يكجا نمى توان مطالبه كرد، خوددارى از تمكين جايز نيست، بنابراين متوقّف كردن تمكين بر پرداخت تمام مهر در اين گونه موارد جايز نيست.

سؤال 559: آيا آميزش با همسر از پشت جايز است؟

جواب : اين كار حرام نيست، امّا كراهت شديد دارد; ولى در صورت عدم رضايت همسر جايز نيست.

سؤال 560: شوهرم تمكين را مشروط به پوشيدن لباسهاى خاص، يا آرايش مخصوصى مى كند، آيا رعايت اين امور لازم است؟

جواب : لازم نيست; ولى انجام در خواستهاى معقولِ همسر براى طرفين خوب است.

بنابر احتياط واجب بايد اجازه بگيرد; مگر براى كارهاى واجب شرعى، يا ضرورى زندگى.

ب: در صورتى كه بدون رضايت شوهر منزل را ترك كند و تمكين ننمايد و تقاضاى مكرّر بازگشت همسرش را بى پاسخ بگذارد، آيا ناشزه محسوب مى شود؟

جواب : چنين زنى ناشزه است.

ج:در شرايط فوق، آيا زوجه استحقاق دريافت نفقه دارد؟

جواب : قدر مسلّم از نشوز و عدم تمكين، كه موجب سلب حقّ نفقه مى شود، عدم تمكين در برابر تمتّعات جنسى است; بنابراين نفقه در فرض بالا، يعنى خروج از منزل، ساقط نمى شود (بنابر احتياط واجب).

سؤال 563: آيا زن بدون رضايت شوهر مى تواند براى فعّاليّت هاى اقتصادى، سياسى و اجتماعى، از منزل خارج شود؟

جواب : در صورتى كه منافات با حقّ زوج نداشته باشد احتمالا بتواند; ولى احتياط در ترك آن است. و در صورتى كه زن در عقد ازدواج چنين حقّى براى خود قائل شده باشد اشكال ندارد.

سؤال 564: در صورتى كه مهر حالّ (نقد) باشد زوجه غير مدخوله حق دارد تا گرفتن مهريّه تمكين نكند; امّا آيا اين حق را هم دارد كه در غير تمكين نيز از زوج اطاعت نكند; مثلا منزل پدر و مادر خود بماند و هر جا كه مايل بود برود و هر كار كه خواست انجام دهد و با اين حال مطالبه نفقه نمايد؟

جواب : بايد به وظايف ديگر خود عمل كند، تنها مى تواند تمكين را منوط به گرفتن مهر كند، آن هم در صورتى كه مهرحالّ بوده و قرائنى دالّ بر تأخير آن نبوده باشد.

صفحه 166

سؤال 565: زنى پس از فوت شوهرش با برادر همسر مرحومش ازدواج مى كند، آيا

مى تواند شبهاى جمعه براى قرائت فاتحه به مزار شوهر اوّل برود؟

جواب : با اجازه شوهر اشكال ندارد.

سؤال 566: آيا زنان مى توانند بدون اجازه و رضايت همسران خويش، كه افرادى مؤمن و متديّن مى باشند، در مسجد فعّاليّت كنند؟ به گونه اى كه امورات يك مسجد را كاملا در دست بگيرند. در حالى كه اين كار موجب اختلاف خانوادگى مى شود.

جواب : بدون اجازه همسر جايز نيست; ولى رفتن به مسجد براى فرا گرفتن احكام و معارف دين جايز است.

سؤال 567: شخصى دوازده سال قبل به همسرش پيشنهاد مى كند كه از تهران مهاجرت كنند; امّا زن حاضر به اين هجرت نمى شود، و مرد هجرت مى كند. اكنون مرد، به بهانه اين كه زن اطاعت نكرده، نه نفقه مى پردازد و نه طلاق مى دهد، حكم اين مسأله چيست؟

جواب : در صورتى كه در ازدواج قرار داد خاصّى براى محلّ سكونت زن نباشد، زن موظّف است در محلّ سكونت تابع مرد باشد; مگر اين كه ضرر و زيان مهمّى براى او داشته باشد.

سؤال 568: آيا اطاعت نكردن زن از شوهر در غير مسائل واجب و مستحب حرام است؟

جواب : اطاعت زن از شوهر مربوط به حقوق زناشوئى و بيرون رفتن از منزل است، در كارهاى ديگر اطاعت بر او واجب نيست، هر چند بهتر است كه زن و مرد در تمام مسائل با هم تفاهم داشته باشند.

سؤال 569: در صورتى كه مرد با رفتن زنش به دانشگاه، اداره، و هر محيط ديگرى مخالف باشد، زن شرعاً چه وظيفه اى دارد؟

جواب : بايد رضايت شوهر را جلب كند; مگر اين كه در عقد ازدواج

شرط كرده باشد.

صفحه 167

سؤال 570: اگر شوهر اجازه انتخاب شغلى به همسر خود بدهد، آيا بعد از طىّ مراحل خاصّ گزينش و شروع به كار، مى تواند ممانعت كند، يا اجازه اوّل التزام به تمام لوازم آن است؟

جواب : هر گاه زن قرار دادى با اجازه شوهر نسبت به مدّتى با اداره يا مؤسّسه اى بسته است، آن قرار داد لازم الاجرا مى باشد و شوهر حقّ ممانعت ندارد. و اين در صورتى است كه هنگام عقد، اجازه كار زن در خارج از منزل شرط نشده باشد و الّا احتياجى به اجازه شوهر در عقد قرار داد نيست; ولى در هر حال بايد شؤون شوهر و خانواده را رعايت كند.

سؤال 571: اگر زن به خاطر انجام مستحبّات زياد، دچار خستگى فراوان شود، بطورى كه مرد نتواند تمتّعات لازم را از او ببرد، آيا مرد حق دارد او را از انجام چنين مستحبّاتى نهى كند؟ آيا اطاعت از شوهر در اينجا لازم است؟

جواب : مرد نمى تواند او را نهى كند; مگر اين كه بطور كلّى تمتّع از بين برود و در اين صورت چون مزاحم حقّ شوهر است زن بدون اجازه او نمى تواند اقدام كند.

مسأله 572: اگر زن در همه كارهايى كه در مسائل قبل (به شرحى كه گذشت) گفته شد، از شوهر اطاعت نكند گناهكار است و حقّ غذا و لباس و منزل و همخوابى او از بين مى رود; ولى مهر او از بين نمى رود.

خود. و اگر مرد او را مجبور بر اين كارها نمايد، زن مى تواند حقّ الزحمه خود را در برابر اين كارها از او بگيرد.

سؤال 574: آيا زن مى تواند در منزل وظايف خود را انجام ندهد; مثلا غذا نپزد، يا خانه را مرتبّ نكند؟ آيا مرد مى تواند او را مجبور به انجام اين گونه امور بنمايد؟

جواب : مرد حق ندارد او را مجبور به اين كارها كند; مگر اين كه زن با ميل خود اين كارها را انجام دهد.

صفحه 168

سؤال 575: آيا اين شرط، كه همسر آينده كارهاى معمولى منزل را انجام دهد، صحيح است؟ در صورتى كه زن به شرط عمل نكند حكم آن چيست؟

جواب : هر گاه شرط كنند، اين شرط لازم الاجراست و در صورت تخلّف احتياط اين است كه زن هزينه آن را بپردازد.

سؤال 576: مى دانيم كه زن موظّف به انجام كارهاى منزل نيست، حتّى مى تواند براى شير دادن و پرورش طفل از شوهرش اُجرت دريافت كند; لكن با توجّه به اين كه در ايران رسم بر اين است كه زنان معمولا كارهاى خانه را انجام مى دهند و پس از تولّد بچّه، او را نگهدارى نموده و شير مى دهند، آيا مى توان گفت كه عقد مبنيّاً عليها واقع شده و در نتيجه زن بايد كارهاى معمولى خانه را انجام دهد و مزدى هم از شوهرش طلبكار نيست; مگر در جايى كه خلاف آن ثابت شود؟

جواب : اين گونه موارد عقد مبنىٌ عليه نيست، تا حكم شرط ضمن العقد داشته باشد; ولى از آنجا كه زنان و مردان در اين گونه خانواده ها نسبت به خدمات

اضافى، هر دو، قصد تبرّع دارند، گرفتن اجرت المثل مشكل است; مگر در مقابل كارهايى از قبيل قالى بافى و شبيه آن، و يا در مواردى كه از ابتدا شرط اجرت كند.

ازدواج موقّت

سؤال 577: نظر حضرتعالى در رابطه با ازدواج موقّت چيست؟ آيا آن را راه حلّ مناسبى براى جوانان، كه مشكلاتى بر سر راه ازدواج دائم دارند و از طرفى مى ترسند كه به فساد كشيده شوند، مى دانيد؟

جواب : اگر با شرايط معقول و رعايت موازين شرعى انجام شود و دستاويزى براى هوسبازى هوسبازان و فساد بيشتر نشود بيقين كارساز است; ولى اين، كار بسيار دقيق و ظريفى است.(1)

صفحه169

سؤال 578: اگر پسر و دخترى بخواهند از طريق ازدواج موقّت (بدون استمتاع جنسى و آميزش) رابطه متعارف شغلى، يا تحصيلى داشته باشند، آيا در دو فرض زير اجازه پدر دختر شرط است؟

الف: امكان دسترسى به ولىّ دختر نيست و فرضاً ايجاد رابطه شرعى، ضرورى و فورى است.

ب: امكان دسترسى هست; امّا ولىّ دختر بدون منطق مخالفت مى كند و اصلا رضايت نمى دهد.

جواب : در هر صورت احتياط واجب استيذان از ولىّ دختر است; ضمناً تجربه نشان داده است كه اين رابطه ها، مخصوصاً در جوانها، معمولا در يك حدّ محدود و معيّنى ثابت نمى ماند و تدريجاً توسعه مى يابد و مايه مشكلات فراوانى مى شود.

سؤال 579: كسى كه قصد ازدواج موقّت دارد، آيا مى تواند بدون اطّلاع ولىّ دختر از او خواستگارى كند؟ در دو صورت باكره بودن و بيوه بودن زن، حكم آن را بيان فرمائيد.

جواب : خواستگارى در هر صورت مانعى ندارد، ولى اجراء صيغه عقد بدون اذن ولىّ دختر

باكره اشكال دارد، امّا در بيوه رضايت طرفين براى اجراى صيغه عقد كافى است.

سؤال 580: اگر شخصى با زن بى شوهرى ازدواج موقّت كند و زن به برادرش اطّلاع ندهد، آيا اين كار خيانت به برادر محسوب مى شود؟ در صورتى كه برادر با اين ازدواج مخالف باشد و زن شرايط ازدواج موقّت را داشته باشد، عمل مذكور چه حكمى دارد؟

جواب : اجازه برادر معتبر نيست و اطّلاع ندادن به او خيانت محسوب نمى شود;

ولى مشورت با او مناسب است

پاورقي

1. مشروح اين بحث را در كتاب «اين است آئين ما» و «تفسير نمونه» جلد 3، صفحه 335، مطالعه فرمائيد.

صفحه 170

سؤال 581: زنى به عقد موقّت مردى در آمده و بعد از دخول، شوهرش را ترك كرده است، آيا بر مرد واجب است كه تمام مهريّه او را بپردازد؟

جواب : تنها آن مقدار از زمان كه زن تمكين كرده مهريّه اش لازم است.

مسأله 582: همسر موقّت مى تواند بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود، يا كارى در خارج از خانه براى خود انتخاب كند، مگر اين كه به خاطر بيرون رفتنش حقّ شوهر از بين برود.

مسأله 583: همسر در ازدواج موقّت حقّ خرجى ندارد، هر چند باردار شود. و از شوهر ارث نمى برد و شوهر هم از او ارث نمى برد و حقّ واجب همخوابى نيز ندارد.

مسأله 584: زن مى تواند در ازدواج موقّت شرط كند كه شوهر با او نزديكى نكند و تنها لذّتهاى ديگر ببرد; ولى اگر بعداً به اين امر راضى شود مانعى ندارد.

مسأله 585: پدر يا جدّ پدرى مى تواند براى محرم شدن با زنى، او را به عقد موقّت

پسر نابالغ خود درآورد (به شرط اين كه مدّت عقد به اندازه اى باشد كه پسر به حدّ بهره گيرى جنسى برسد) و نيز مى تواند دختر نابالغى را براى محرم شدن بستگان به عقد كسى درآورد (به همان شرط كه در مورد پسر گفته شد) و در هر دو صورت بنابر احتياط واجب بايد عقد فايده اى براى آن دو داشته باشد و خالى از مفسده باشد.

سؤال 586: به مدّت ده سال به عقد موقّت مردى درآمده ام، ولى اكنون سه سال است كه مرا رها كرده و هيچ خبرى از او ندارم، به دادگاه مدنى مراجعه كردم ولى نتيجه اى نگرفتم، من شرايط ازدواج موقّت را نمى دانستم و منبع درآمدى هم ندارم و در وضعيّت سختى بسر مى برم، تكليف من چيست؟

جواب : هر گاه شما به تشخيص حاكم شرع، در عسر و حرج شديد باشيد و راه حلّى نداشته باشيد و دسترسى به شوهرتان نيز نباشد، حاكم شرع مى تواند باقيمانده مدّت را به شما ببخشد و مى توانيد پس از عدّه (در صورت آميزش) شوهر كنيد.

سؤال 587: آيا در ازدواج موقّت عسر و حرج براى زوجه متصوّر است؟ در صورت اثبات، آيا مى توان زوج را به بذل مدّت اجبار نمود؟

صفحه 171

جواب : در صورتى كه واقعاً به تشخيص حاكم شرع عسر و حرج حاصل شود تفاوتى بين عقد انقطاعى و دائم نيست و حاكم شرع زوج را ملزم به بذل باقيمانده مدّت مى كند و اگر قبول نكند، حاكم شرع به عنوان ولىّ ممتنع، باقيمانده مدّت را مى بخشد و زوجه مى تواند بعد از سپرى شدن عدّه شوهر

كند.

و مانتوى تيره بپوشند، نظر شما در اين مورد چيست؟

جواب : انتخاب چادر مشكى براى زنان، مكروه نيست و استفاده از رنگهاى ساده ديگر، مادام كه منشأ مفاسدى نشود، جايز است; البتّه رنگهاى سنگين بهتر است.

سؤال 592: در عرف مرسوم است كه بانوان بعد از ازدواج، خود را به امورى از قبيل برداشتن زير ابرو و زائل كردن موهاى صورت و مانند آن زينت مى كنند، آيا پوشيدن صورت در اين حالت لازم است؟

جواب : اگر تنها كم كردن موهاى صورت و ابرو و مانند آن باشد اشكالى ندارد.

سؤال 593: چنانچه زن با خود زينت داشته باشد (مانند حلقه ازدواج، يا انگشتر، يا چهره اش را آراسته باشد) آيا واجب است صورت و دستها را هم بپوشاند؟

جواب : در مورد حلقه و انگشتر مانعى ندارد; ولى در مورد آرايش مشكل است.

سؤال 594: آيا سرمه كشيدن، ابرو چيدن، انگشتر عقيق، ساعت، عينك طبّى زيبا، براى زنان زينت به حساب مى آيد كه پوشش آن لازم باشد؟

جواب : ظاهراً جزء زينت ممنوع نيست.

سؤال 595: چنانچه نپوشاندن صورت و دستها تا مچ، براى برخى از زنان در جامعه فسادى را به دنبال داشته باشد، آيا پوشاندن آن واجب است؟

جواب : در اين صورت واجب مى شود; ولى تا يقين به چنين چيزى نداشته باشد پوشانيدن وجه و كفّين لازم نيست.

سؤال 596: آيا شوهر، يا پدر و مادر، مى توانند همسر و يا دختران خود را مجبور كنند تا دستها و صورتشان را نيز به هنگام خروج از منزل بپوشانند؟

جواب : اجبار در اين امر جايز نيست; ولى هر گاه پدر و مادر يا شوهر حسّاسيت خاصّى داشته باشند

رعايت آن خوب است.

صفحه 173

مسأله 597: در مورد حجاب واجب، كافى است كه زن بدن خود را، جز صورت و دستها تا مچ، به هر وسيله اى كه مى تواند بپوشاند و لباس خاصّى شرط نيست; ولى پوشيدن لباسهاى تنگ و چسبان و همچنين لباسهاى زينتى اشكال دارد.

سؤال 598: آيا بر زنان و دختران لازم است پاهايشان تا مچ را نيز بپوشانند؟ يا آنچه اكنون در جامعه رواج پيدا كرده، كه با پاى بدون پوشش ظاهر مى شوند، اشكالى ندارد؟

جواب : پوشيدن روى پا و كف پا بهتر است.

سؤال 599: آيا پوشيدن جورابهاى نازك، در صورتى كه پا در آن پيدا باشد، براى زنان جايز است؟

جواب : اگر پا در آن پيدا باشد جايز نيست; ولى معلوم بودن حجم پاها ضررى ندارد.

سؤال 600: اگر مدرسه اى ابلاغ كند كه دختران به هنگام ورزش بايد لباس مخصوص ورزش بپوشند، چه حكمى دارد؟

جواب : پوشيدن لباس ورزشى براى دختران، در صورتى كه در محيط مخصوص خودشان باشند، مانعى ندارد.

سؤال 601: پوشيدن لباسهاى مبتذل، يا لباسهاى تنگ و مهيّج، يا مدلهائى كه موجب ترويج فرهنگ غرب است، بويژه براى زنان، چه حكمى دارد؟

جواب : اين گونه لباسها اشكال دارد و بر پسران و دختران و مردان و زنان مسلمان لازم است رعايت موازين عفّت اسلامى را، كه مايه سعادت دنيا و آخرت آنهاست، بنمايند.

سؤال 602: آيا پوشيدن مانتو براى زنان، در صورتى كه حجاب اسلامى حفظ نشود و برجستگى هاى اندام مشخّص باشد، اشكال دارد؟

جواب : در صورتى كه لباس چسبان باشد حرام است; ولى اگر لباس گشاد باشد اشكال ندارد.

صفحه 174

سؤال 603: پوشيدن مانتو چه حكمى دارد؟

آيا جزء لباسهاى زينتى است؟

جواب : پوشيدن لباسهاى زينتى اشكال دارد; ولى مانتوهاى معمولى زينتى نيست و لباسى كه تمام بدن جز صورت و كفّين را بپوشاند كافى است; هر چند چادر محفوظ تر و بهتر است.

سؤال 604: منظور از لباس زينتى، كه پوشيدن آن اشكال دارد، چيست؟

جواب : منظور لباسهايى است كه در عرف مردم آن را لباس زينت مى خوانند.

سؤال 605: مقدار پوشش زنان مسلمان، در برابر زنان غير مسلمان چيست؟

جواب : بهتر آن است كه بدن خود را در برابر زنان غير مسلمان برهنه نكنند; هر چند با پوشاندن عورت، ظاهر كردن بقيّه حرام نيست.

سؤال 606: گفته مى شود كه زن بايد خود را از پسر بچّه مميّز بپوشاند، بفرماييد مميّز بودن پسر بچّه از چه راهى شناخته مى شود؟

جواب : مستحبّ است خود را از چنين پسرى بپوشاند، و منظور از مميّز اين است كه از مسائل جنسى آگاه باشد.

سؤال 607: شنيده شده است كه حجاب بر زنان بزرگسال، كه اميد ازدواج آنها نمى رود، لازم نيست، لطفاً در اين مورد به سؤالات زير پاسخ دهيد:

الف: چنين زنانى چه مقدار از بدنشان را در مقابل نامحرم مى توانند نپوشانند؟

جواب : مى توانند سر و گردن و مقدارى از دستها را نپوشانند; ولى پوشانيدن براى آنها نيز بهتر است.

ب: آيا اين حكم اختصاص به زنان بيوه دارد، يا شامل زنان شوهردار، كه در اين سنّ و سال هستند، نيز مى شود؟

جواب : اين حكم شامل همه زنان در اين سنّ و سال مى شود.

ج: حكم مذكور مختصّ پوشش و نظر است، يا شامل لمس هم مى شود؟

جواب : اين حكم شامل لمس

نمى شود.

سؤال 608: پوشيدن لباسهايى كه فقط تنه را مى پوشاند براى بانوان در مقابل

يكديگر و در مكانهاى ورزشى مخصوص بانوان، كه هيچ مردى حضور ندارد، چه حكمى دارد؟

صفحه 175

جواب : در فرض مسأله مانعى ندارد، مگر در مواردى كه مفاسد خاصّى ظاهر گردد.

سؤال 609: برخى از مادران، دختران خود را، كه به سنّ بلوغ شرعى نرسيده اند، با سر و پاى برهنه در خيابان ها و مجالس در حضور نامحرمان مى آورند، وظيفه چنين مادرانى چيست؟

جواب : بر پدر و مادر لازم است فرزندان خود را از زمان طفوليّت به مسائل اسلامى آشنا كنند.

سؤال 610: آيا حجاب از ضروريّات دين است؟ منكر حجاب چه حكمى دارد؟ لطفاً توضيح دهيد كه منظور از «ضرورى دين» چيست؟

جواب : آرى حجاب از ضروريّات دين و برگرفته از قرآن مجيد است و همه مذاهب اسلامى آن را قبول دارند و منظور از ضرورى دين چيزى است كه هر كس با مسلمين مقدارى معاشرت داشته باشد، مى فهمد مسلمانان به آن پايبند هستند.

سؤال 611: فلسفه حجاب بانوان چيست؟ آيا حجاب با آزادى زنان در جامعه منافات ندارد؟

جواب : حجاب براى حفظ شخصيّت زن و جلوگيرى از انحراف جوانان و گسترش فساد در جامعه اسلامى است و همانگونه كه اصل پوشيدن لباس براى زنان و مردان منافات با آزادى آنها ندارد، حجاب نيز چنين است.

حرام

است; ولى تماسّ بدنها از روى لباس در وسايل نقليّه يا مكانهاى پر ازدحام اشكالى ندارد; مگر اين كه مفسده خاصّى بر آن مترتّب شود.

صفحه 176

سؤال 613: بوسيدن و لمس كردن همجنس (مثل اين كه زنى، زن ديگرى را ببوسد) اگر موجب لذّت شود، يا مصداق ريبه باشد، چه حكمى دارد؟

جواب : جايز نيست.

سؤال 614: در منطقه ما رسم بر اين است كه گاه زن عمو دست پسر برادر شوهر خود را مى گيرد و او را مى بوسد، يا زن برادر و خواهر زن نيز خود را با برادر شوهر و شوهر خواهر محرم حساب مى كنند و دست دادن، خصوصاً بوسيدن سر و دست به هنگام بازگشت از سفر و ايّام عيد شديداً رايج و مرسوم است و هر چه تذكّر داده مى شود نمى پذيرند، بلكه گاهى ناراحت مى شوند، تكليف ما چيست؟ اگر موجب قطع صله رحم شود چه حكمى دارد؟

جواب : اين گونه كارها حرام و خلاف شرع است و نتيجه ناآگاهى بعضى از مردم مى باشد. وظيفه شما آن است كه با زبان خوش امر به معروف و نهى از منكر كنيد و اگر صله رحم بدون آن ميسّر نيست، صله رحم را ترك كنيد.

سؤال 615: در محيط هاى دانشگاهى فرانسه، هنگام برخورد با اساتيد زن، يا دانشجويان دختر، ناگزير به مصافحه هستيم و گرنه حمل بر اسائه ادب دانشجويان مسلمان مى شود، در اين صورت مصافحه با زنان غير مسلمان چه صورت دارد؟

جواب : وظيفه شرعى شما دست ندادن است و بايد اين فرهنگ اسلامى را به آنها فهماند تا مايه حمل بر اسائه ادب نشود.

سؤال 616: دست

دادن زن با مرد نامحرم با دستكش چه حكمى دارد؟

جواب : بهتر ترك اين كار است; مگر در موارد ضرورت.

سؤال 617: آيا دست دادن با نامحرم از روى لباس اشكال دارد؟

جواب : تماسّ از روى لباس بدون قصد تلذّذ و ريبه اشكالى ندارد.

صفحه 177

در اين صورت جايز است؟

جواب :در صورتى كه نگاه هوس آلود بوده باشد جايز نيست.

سؤال 623: در «رساله توضيح المسائل» و «استفتائات جديد» كلمه «تلذّذ» و «ريبه» زياد به چشم مى خورد; منظور از اين دو كلمه چيست؟

جواب : منظور از «ريبه» ترس از افتادن در حرام و منظور از «تلذّذ» همان لذّت جنسى است.

سؤال 624: در كلاسهاى دانشگاه، هم اساتيد مرد و هم اساتيد زن، تدريس مى كنند، نگاه كردن دانشجويان مرد به استاد زن و بالعكس چه حكمى دارد؟

صفحه 178

جواب : در صورتى كه نگاه هوس آلود نباشد، در مورد وجه و كفّين اشكالى ندارد.

مسأله 625: مرد و زنى كه با هم محرمند (مانند خواهر و برادر) مى توانند به بدن يكديگر به آن مقدار كه در ميان محارم معمول است نگاه كنند و در غير آن احتياط آن است كه نگاه نكنند.

سؤال 626: با توجّه به آنچه در مسأله بالا آمده است، آيا خواهر و برادر، يا پسر و مادر، يا دختر و پدر، يا عمو و دختر برادر، و مانند آن، مى توانند با همديگر به حمام بروند (با توجّه به اين كه در حمام معمولا تمام بدن به جز عورتين برهنه است). مخصوصاً در مواردى كه افراد مسنّ نياز به همراه و مراقب دارند؟

جواب : تا ضرورتى نباشد اقدام به اين كار نكنند.

مسأله 627: عكس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نيست، مگر اين كه ناچار باشد كه به بدن او، غير از صورت و دستها، نگاه كند.

مسأله 628: در صورتى كه زن مقيّد به حجاب شرعى باشد، نگاه كردن به عكس بدون حجاب او اشكال دارد; مگر اين كه

او را نشناسد و مفسده ديگرى از نگاه كردن حاصل نشود.

سؤال 629: ديدن عكس زنان بدون حجاب غير مسلمان، بدون قصد لذّت چه حكمى دارد؟

جواب : چنانچه بدون قصد لذّت باشد و منشأ مفاسدى نگردد، اشكال ندارد.

سؤال 630: آيا جايز است عكسى كه بدون حجاب اسلامى گرفته شده را براى ظاهر كردن به عكّاس نامحرم داد؟

جواب : در صورتى كه عكّاس صاحب آن عكس را نشناسد و منشأ مفاسد خاصّى نگردد مانعى ندارد.

سؤال 631: زن و شوهرى با هم عكس گرفته اند، ولى حجاب كامل و كافى نداشته اند، سپس از هم جدا شده اند، يا يكى از آنها فوت كرده است، آيا بعد از طلاق يا فوت يكى از آنها، ديگرى مى تواند به آن عكسها نگاه كند؟

صفحه 179

جواب : در صورت وفات اشكال ندارد، ولى در صورت جدائى نگاه نكنند.

سؤال 632: آيا خواهران مذهبى مى توانند در عروسى ها و عقدها، كه نوعاً بدحجاب و آرايش كرده هستند، جلو دوربين قرار گيرند تا توسّط خواهران عكّاس، عكس آنها گرفته شود و عكس آنها را مردان نامحرم ظاهر كنند؟

جواب : عكس گرفتن از زنان به وسيله زنان اشكال ندارد، مگر اين كه به دست مردان بيگانه بيفتد و آنها را بشناسند و يا منشأ فساد شود.

سؤال 633: آيا تصوير تلويزيون در حكم عكس متحرّك است؟

جواب : آرى مناظرى كه در تلويزيون ديده مى شود حكم عكس متحرّك را دارد.

سؤال 634: آيا ديدن سريالها و فيلمهاى خارجى كه بعضاً بطور نامناسبى از سيماى جمهورى اسلامى ايران پخش مى شود و خانمهاى بى حجاب در آن بازى مى كنند، جايز است؟

جواب : نگاه كردن به فيلمهاى

مبتذل، كه موجب فساد خود انسان يا خانواده اش مى شود، جايز نيست و بايد از نگاه كردن به آن خوددارى كرد; ولى برنامه هايى كه موجب فساد نمى باشد جايز است.

سؤال 635: گاهى تلويزيون، شناگران را با بدنهاى عريان، يا فيلمهاى خارجى، زنان را نيمه عريان نشان مى دهد، ديدن اين مناظر چه حكمى دارد؟

جواب : چنانچه ديدن آنها منشأ فساد گردد جايز نيست.

سؤال 636: ديدن فيلمهاى ويدئويى كه در آن زنها در برابر زنها و مردان در برابر مردان مى رقصند چه حكمى دارد؟

جواب : مشاهده اين فيلمها موجب فساد است و جايز نيست.

سؤال 637: در مسأله 2091 رساله حضرتعالى آمده است كه: «نگاه كردن مرد به زنى كه مى خواهد با او ازدواج كند، به منظور آگاه شدن از حُسن و عيب او جايز است» آيا براى زن نيز جايز است كه به همين منظور به بدن مردى كه به خواستگارى او آمده نگاه كند؟ محدوده اين نگاه و شرايط آن چيست؟

صفحه 180

جواب : آرى براى زن هم جايز است و محدوده آن قسمتهائى از بدن است كه مشاهده آن در انتخاب همسر تأثير دارد. و اين امور بايد در مواردى باشد كه بطور جدّى تصميم بر ازدواج در فرض پسنديدن وجود دارد.

سؤال 638: در مسأله 2093 توضيح المسائل جنابعالى، چاپ بيست و هشتم، چنين مى خوانيم: «نگاه كردن به زن نامحرم براى شناختن او به منظور شهادت دادن در دادگاه و امور مهم و لازمى از اين قبيل جايز است» آيا حكم فوق اختصاص به مردان دارد؟

جواب : در اين گونه مسائل فرقى ميان زنان و مردان نيست.

سؤال 639: نگاه كردن

به موى سر زنان اهل كتاب بدون قصد لذّت چه حكمى دارد؟

جواب : اگربه قصد لذّت نباشد اشكال ندارد.

سؤال 640: نگريستن به مرد نامحرم چه حكمى دارد؟ آيا مى توان به مردانى كه پيراهن آستين كوتاه مى پوشند، نگاه كرد؟

جواب : هر گاه نظر از روى شهوت نباشد، اشكالى ندارد.

سؤال 641: زنان تا چند سالگى مى توانند به بدن پسر بچّه ها نگاه كنند؟ نگاه به عورت بچه هاى كوچك تا چند سالگى براى مادران آنها، مخصوصاً در موارد ناچارى، مثل وقتى كه مى خواهند آنها را شستشو بدهند يا تطهير كنند جايز است؟

جواب : آنها مى توانند به قسمتهايى از بدن بچّه هاى غير بالغ كه معمولا پوشانيده نمى شود نگاه كنند. و نگاه به عورت بچّه غير مميّز اشكالى ندارد و مادران در موارد ضرورت مى توانند آن را جهت شستشو يا غير آن لمس كنند.

به آن گوش دهد؟ آيا در اين مورد تفاوتى بين نوار و غير آن هست؟

جواب : در صورتى كه زن بطور ساده قرآن بخواند مانعى ندارد; ولى اگر با آهنگ يا صداى زيبا بخواند، گوش دادن مرد اجنبى جايز نيست و نوار و غير نوار فرقى نمى كند.

سؤال 645: شوخى كردن و خنده نمودن استاد زن در كلاس درس دانشجويان دختر و پسر، به منظور رفع كسالت و خستگى و تجديد روحيه دانشجويان، چه حكمى دارد؟

جواب : رعايت آداب عفّت در كلاس درس واجب است.

سؤال 646: آيا پاسخ دادن به سلام مرد نامحرم، مخصوصاً مردان جوان، لازم است؟

جواب : جواب سلام بصورت عادى و متعارف واجب است.

سؤال 647: آيا بطور كلّى گفتگو با زن نامحرم جايز است؟

جواب : در صورتى كه بطور عادى باشد مانعى ندارد.

سؤال 648: آيا خواهران دانشجو مى توانند در مورد امور كلاس يا مسائل علمى در بين برادران دانشجو، كنفراس ارائه نمايند؟

جواب : هرگاه موازين شرعى در آن رعايت گردد و مفسده خاصّى نداشته باشد

مانعى ندارد.

صفحه 182

سؤال 649: منزل ما در همسايگى يك دبيرستان دخترانه است، گاهى از اوقات مخصوصاً به هنگام مراسم صبحگاهى دانش آموزان، صداى آنها را در حال قرائت قرآن يا دعا و گاهى سرودهاى دستجمعى مى شنويم، حكم آن چيست؟

جواب : شما عمداً گوش ندهيد، هر چند بدون اختيار به گوش شما برسد و لازم است به مسؤولين آنجا يادآور شويد كه صدا را آهسته تر كنند.

سؤال 650: گفتگو با مردان نامحرم با چه شرائطى جايز است؟

جواب : در حدود سخنان عادى، مشروط به اين كه منشأ فسادى نباشد، جايز است.

سؤال 651: حدود شرعى ارتباط دختر و

پسرى كه حقيقتاً قصد ازدواج دارند تا چه ميزانى است؟ چه مقدار گفتگو براى آنها جايز است؟

جواب : مرد و زنى كه مى خواهند با يكديگر ازدواج كنند، مى توانند به مقدار لازم در جلسه اى بنشينند و يكديگر را ببينند و با يكديگر صحبت كنند و اگر در يك جلسه مقصود حاصل نشد، مى توانند در چند جلسه با هم بنشينند و صحبت كنند و سپس تصميم بگيرند.

سؤال 652: مكالمه تلفنى پسر و دختر و مراوده طرفين جهت دوستى چه حكمى دارد؟ اگر اين گونه امور مقدّمه اى براى تحقيق پيرامون ازدواج باشد چه صورت دارد؟

جواب : جايز نيست; مگر به مقدارى كه براى تحقيق در ازدواج ضرورت دارد.

سؤال 653: هنر پيشگى دختران و زنان در فيلم هاى تلويزيونى و سينمايى در كنار مردان نامحرم و به عنوان همسر صورى آنان چه حكمى دارد؟ آيا در هنگام اجراى نقش، مجاز به خنده و گفتگوى صميمانه با يكديگر هستند؟

جواب : صحبتهاى معمولى و ايفاء اين نقشها، اگر مفسده خاصّى بر آن مترتّب نشود و حجاب اسلامى رعايت گردد، اشكالى ندارد.

صفحه 183

با اجنبيّه، حتّى اگر فكر مى كنند به حرام نمى افتند، اشكال دارد.

سؤال 656: خانمى مى خواهد به تحصيل خود ادامه دهد تا در آينده شغل مناسب و مشروعى انتخاب كند، ولى ادامه تحصيل او ملازم با اين است كه با نامحرمان روبه رو شود; مثل اين كه نزد نامحرم درس بخواند، يا با دانشجويان پسر در يك كلاس بنشيند، آيا ادامه تحصيل در چنين شرايطى جايز است؟

جواب : هرگاه توأم با امر حرامى - مانندِ خلوت با اجنبيّه و يا مفاسد ديگر_ نگردد، مانعى ندارد.

سؤال 657: آيا شركت دختران و بانوان همراه با مردان و پسران در ارگانهاى انقلابى، مانند جهاد سازندگى، بنياد شهيد، سپاه پاسداران و مانند آن، و انجام امور محوّله و نشست با هم، كه ناچار از تماسّ و برخورد با هم مى باشند، مشروع است؟

جواب : در صورتى كه جهات شرعى رعايت شود و منشأ فسادى نگردد، جايز است.

سؤال 658: با توجّه به آنچه در مسأله 49 از احكام النكاح جلد دوم عروة الوثقى آمده كه اختلاط مردان و زنان مكروه شمرده شده است، آيا اين كراهت در آن دسته از مناسك حج كه بصورت مختلط انجام مى شود نيز وجود دارد؟

جواب : در مورد مناسك حج، كه سيره مسلمين هميشه بر آن جارى بوده، اشكالى نيست.

صفحه 184

سؤال 659: نظر حضر تعالى در مورد مدارس مختلط پسر و دختر، كه در برخى مناطق بخاطر كمبود محلّ درس ناچار از آن هستند، چيست؟

جواب : در موارد ضرورت، با رعايت حجاب اسلامى و موازين شرعى مانعى ندارد; ولى كوشش براى جدا سازى اين مدارس بايد ادامه يابد.

سؤال 660: آيا براى نمايش صحنه

هاى تاريخى، اختلاط زن و مرد مسلمان كه در نقش كفّار بازى مى كنند و همراه با مكالمات مهيّج شهوت و عاشقانه است، جايز است؟

جواب : بازى كردن در نقش كفّار به منظور اهداف آموزنده مانعى ندارد; ولى مكالمات محرّك و شهوت انگيز جايز نيست.

سؤال 661: گاهى دانشجوى پسرى در بين عدّه اى دانشجوى دختر و يا بالعكس درس مى خواند، با توجّه با اين كه اگر با اين شرايط تحصيل را ادامه ندهد متضرّر مى شود، آيا درس خواندن در فرض مسأله جايز است؟

جواب : اگر موجب كار حرامى نمى شود اشكالى ندارد; ولى سزاوار است كه مسؤولين كشورهاى اسلامى برنامه اى براى جدا ساختن مراكز تحصيلى پسران و دختران تنظيم كنند.

عروسى و غير عروسى نيست و با توجّه به اين كه ما در اين مسأله احتياط واجب داريم، مقلّدين ما مى توانند به مرجع ديگرى مراجعه كنند.

سؤال 664: آواز خوانى زنان و دختران بصورت انفرادى يا دستجمعى، در محفل خصوصى زنان، مخصوصاً مجالس عروسى، چه حكمى دارد؟

جواب : اگر منظور از آواز، خوانندگيهاى مناسب مجالس لهو و فساد باشد، جايز نيست.

سؤال 665: آواز خواندن زن براى شوهرش چه حكمى دارد؟

جواب : در صورتى كه بدون آهنگهاى مناسب لهو و فساد باشد اشكال ندارد.

سؤال 666: زنان در كشمير در مراسم ازدواج براى استقبال از داماد و عروس در خيابانها و در جمع نامحرمان ترانه هاى محلّى مى خوانند، اين عمل چه حكمى دارد؟ آيا شركت در اين مجالس جايز است؟

جواب : خواندن اين ترانه ها جايز نيست و شركت در اين گونه مجالس اشكال دارد.

سؤال 667: برخى از خانمها معتقدند كه نواختن آهنگ با سازهاى بدون حلقه و نيز با ظروفى مانند قابلمه و سطل و مانند آن اشكال ندارد، آيا نواختن آهنگ با اين وسائل در مجالس عروسى زنانه جايز است؟

جواب : هرگاه با اين وسائل آهنگهايى مانند وسايل موسيقى نواخته شود جايز نيست; امّا اگر همانند آن آهنگها نباشد مانعى ندارد.

سؤال 668: خانمها در مجالس عروسى نسبت به سرو وضع و رخت و لباس خود صفحه 186

حسّاسيّت خاصّى دارند، به گونه اى كه اگر خانمى لباس گرانقيمتى را در يك جشن عروسى بپوشد، آن را در مجلس جشن ديگر نمى پوشد! حتّى برخى از خانمها به اين مقدار نيز قناعت نكرده و در يك مجلس عروسى چند بار لباس عوض مى كنند! اين گونه

كارها چه حكمى دارد؟

جواب : اين گونه كارها در شأن زنان با شخصيّت و با ايمان نيست.

سؤال 669: آيا رقص در مجالس عروسى، مخصوصاً مجالس زنانه، جايز است؟

جواب : رقص منشأ فساد است و اشكال دارد، خواه رقص زن براى زن، يا مرد براى مرد و يا زنان براى مردان باشد; ولى رقص زن براى همسرش اشكال ندارد.

سؤال 670: آيا جايز است زن در ميان زنان برقصد؟ اگر جايز نيست، حكم نشستن زنان در تالارها و چنين مجالسى چگونه است؟

جواب : همانگونه كه گفته شد تنها رقص زن براى شوهرش جايز است و بقيّه اشكال دارد و نبايد در مجالس معصيت شركت كرد.

سؤال 671: آيا براى عروس جايز است كه در مجلس عروسى زنانه، كه هيچ مردى جز داماد حضور ندارد، فقط براى شوهرش برقصد; هر چند زنان ديگر هم تماشا كنند؟

جواب : رقص زن فقط براى شوهرش جايز است، نه در حضور زنان ديگر.

سؤال 672: حكم كف زدن و دست افشانى و چوب بازى در مجالس عروسى چيست؟

جواب : كف زدن اشكالى ندارد، و چوب بازى نيز اشكالى ندارد، مگر اين كه مفسده خاصّى بر آن مترتب شود; ولى رقص براى غير شوهر اشكال دارد.

سؤال 673: شركت در عروسى، يا مجالس ديگر، كه انسان مى داند در آن رعايت شؤونات اسلامى نمى شود (از قبيل اختلاط زن و مرد، رقص و پايكوبى، استفاده از نوارهاى موسيقى و مانند آن) چه حكمى دارد؟

جواب : شركت در مجالس گناه حرام است.

صفحه 187

سؤال 674: متأسّفانه غالب مجالس عروسى در زمان ما براى مؤمنين مشكل ساز شده است، به گونه اى كه رفتن به مجلس عزا براى آنها،

خوشايندتر از رفتن به چنان مجالس شادى است! حال اگر شخصى مجبور باشد در مجلس عروسى، كه آلوده به گناهانى همچون موسيقى حرام و رقص و مانند آن است شركت كند و در اطاقى كه اين گناهان انجام مى شود نرود، بلكه در اطاق مجاور كه صداى ساز و آواز مى آيد باشد، آيا مرتكب گناه شده است؟ همچنين اگر در تالارى باشند كه در يك قسمت موسيقى و رقص هست و او در قسمت ديگرى است، ولى صداى موسيقى را مى شنود، چه حكمى دارد؟

جواب : اگر در محلّ جداگانه اى باشد كه دو مجلس محسوب شود اشكالى ندارد; ولى عمداً به موسيقى حرام گوش ندهد، هر چند بى اختيار به گوشش برسد.

دو سالگى اولويّت در حضانت دارد و پس از آن، فرزند در حضانت پدر قرار مى گيرد. از آنجا كه مادّه 1169 قانون مدنى با الهام از اين فتوا تنظيم شده است، محاكم دادگسترى نيز در موارد مطروحه در پرونده هاى جارى بر اين اساس عمل مى نمايند; ولى اين امر چند مشكل اجرايى در بر دارد:

صفحه 188

الف: تعلّق عاطفى فرزندان، اعمّ از پسر و دختر، در سنين پايين به مادر بيشتر است و گرفتن پسر بچّه هاى دو تا هفت ساله از مادر، در موارد زيادى موجب اخلال در مسائل تربيتى و عاطفى آنان مى شود.

ب: غالباً پدرهاى ازدواج نكرده در نگهدارى اين گونه كودكان دچار مشكلات مهمّى مى شوند و بيشتر به خاطر لجاجت، اصرار در گرفتن كودك دارند. و غالباً بعد از تحويل، كودك را به عمّه، يا مادربزرگ، يا يكى ديگر از اقوام مى سپارند و خود مباشرت در حضانت ندارند.

ج: به دليل تعلّق عاطفى شديد بين مادر و فرزند، در اغلب موارد گرفتن پسر بچّه سه يا چهار ساله از مادر، موجب عُسر و حرج بر مادر است، در صورتى كه با حضانت مادر، پدر نيز از طريق اعمال ولايت و نظارت كلّى، با بچّه هاى خود ارتباط دارد و فشارى بر وى وارد نمى شود.

د: نگران كننده ترين نكته اين است كه در خانواده اى كه بيش از يك فرزند وجود دارد، بچّه ها با هم مأنوس و وابسته مى باشند و جدا كردن بچّه هاى خردسال از يكديگر و سپردن بعضى به پدر و بعضى به مادر، فشار شديدى بر آنان وارد مى آورد.

از طرفى بر طبق فتاواى

برخى از فقها، از جمله مرحوم آية اللّه العظمى خوئى(رحمه الله)اولويّت در حضانت تا سنّ هفت سالگى، هم در دختر و هم در پسر، با مادر است و احاديثى، از جمله روايت ايّوب بن نوح(1)، نيز دلالت بر اين مسأله دارد. با توجّه به مطالب فوق نظر حضر تعالى در اين مسأله چيست؟

جواب : در صورتى كه مصالح فرزندان واقعاً به خطر بيفتد و گرفتار ضرر عاطفى شديدى شوند، مى توان حضانت را به مادر سپرد.

سؤال 677: همسرم چندين سال قبل، بنا به عللى، مرا طلاق داد و حضانت تنها

فرزندمان، كه دخترى خردسال بود، نيز به من سپرده شد. با تمام مشكلات اقتصادى، كه جهت تأمين مخارج زندگى دخترم وجود داشت، او را بزرگ نمودم، حال كه دخترم به سنّ ازدواج رسيده، شوهر سابقم اصرار دارد كه دختر را از من بگيرد. قابل ذكر است كه:

پاورقي

1. وسائل الشّيعه، جلد 15، ابواب احكام الاولاد، باب 81، حديث 6 و 7.

صفحه 189

اوّلا: در طول مدّتى كه از هم جدا شده ايم، هيچ گونه كمكى از جانب شوهر سابقم براى دخترمان نرسيده است.

ثانياً: چون دخترم در طول اين مدّت پدرش را اصلا نديده، شديداً در برابر تقاضاى پدرش امتناع مى كند، با توجّه به مطالب فوق به دو سؤال زير پاسخ فرمائيد:

الف: آيا شوهرم حق دارد دختر را از من بگيرد؟

جواب : هرگاه دختر به سنّ بلوغ رسيده، نه پدر مى تواند او را اجبار كند و نه مادر; بلكه نزد هر كدام دوست داشته باشد، مى تواند زندگى كند.

ب: نفقه دخترم بر عهده كيست؟ آيا مى توانم حقوق و نفقه او را از شوهر سابقم مطالبه كنم؟

جواب

: در صورتى كه به ميل خود نفقه او را داده ايد، نمى توانيد از پدر او چيزى بگيريد; ولى اگر پدر نفقه او را نمى داده و شما به اين قصد نفقه او را داده ايد كه از او بگيريد، حقّ مطالبه داريد.

سؤال 678: زنى است كه شوهرش بر اثر تصادف از بين رفته و پنج فرزند از او باقى مانده است، كه بعضى كبير و بعضى صغير هستند، اين زن با ميل و رضايت خود حقّ حضانت اولادش را به جدّ پدرى بچّه ها واگذار كرده و كلّاً حقّ حضانت را از خود اسقاط نموده است; بعد از يك سال و اندى ادّعاى رجوع به حقّ حضانت مى كند، آيا حقّ رجوع دارد؟

جواب : بعد از واگذارى حقّ حضانت، حقّ بازگشت ندارد.

سؤال 679: زوجه علاوه بر بذل تمام يا مقدارى از مهريّه، سرپرستى بدون نفقه و يا با نفقه فرزندان دختر بالاتر از هفت سال خود را بر عهده مى گيرد; ولى بعد از طلاق از نگهدارى اطفال امتناع مىورزد، آيا دادگاه مى تواند زوجه را به حضانت از فرزندان دختر الزام كند، يا اين كه حضانت به زوج منتقل مى شود؟

صفحه 190

جواب : چنانچه شرعاً (از طريق مصالحه، يا شرط ضمن العقد) موظّف شده باشد، دادگاه مى تواند زوجه را به نگهدارى اطفال اجبار كند.

سؤال 680: اگر كسى همسر منحرف خود را، كه رابطه نا مشروع داشته و محكوم به حدّ شرعى شده، طلاق دهد و دختر سه ساله اى داشته باشد. آيا از نظر شرع مقدّس، اين زن مطلّقه منحرف مى تواند حضانت آن دختر بچّه را بر عهده گيرد؟

جواب :

اگر خوف انحراف بچّه باشد، نبايد بچّه را به چنان مادرى سپرد.

قدامه» در «مغنى» تصريح كرده كه نظر اكثر اهل علم عدم وجوب است.(2)

3. در روايات شيعه تصريح به عدم وجوب شده است، مرحوم صاحب وسائل احاديث متعدّدى در اين زمينه دارد، از جمله در خبر ابو بصير از امام باقر(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «امّا السنة فالختان على الرجال و ليس على النساء» و در همان باب روايات ديگرى نيز نقل مى كند;(3) در كتب حديث عامّه، در مُسند احمد حنبل، نيز عدم وجوب آن در مورد زنان، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است.(4)

4. در مورد طريقه آن در روايات تصريح شده كه آن عضو مخصوص از ريشه برداشته نشود; بلكه تنها قسمت بالاى آن برداشته شود; توضيح اين كه در بالاى فرج قطعه گوشت كوچكى وجود دارد كه ختنه مربوط به آن است.

مسأله 683: زنى كه (نعوذ باللّه) از راه نامشروع باردار شده، جايز نيست بچّه اش را سقط كند و فرزند او حساب مى شود، فقط ارث از او نمى برد.

مسأله 684: هرگاه زن بگويد: «شوهر ندارم» مى توان حرف او را قبول كرد، به شرط آن كه متّهم نباشد، امّا اگر بگويد: «يائسه ام» قبول ادّعاى او اشكال دارد.

پاورقي

1. جواهر الكلام، جلد 31، صفحه 262.

2. مغنى ابن قدامه، جلد 1، صفحه 100 و 101.

3. وسائل الشّيعه، جلد 15، صفحه 166، باب 56، ابواب احكام الاولاد.

4. مسند احمد، جلد 5، صفحه 75.

صفحه 192

مسأله 685: هرگاه با زنى ازدواج كند و كسى بگويد: «آن زن شوهر داشته» ولى خود زن بگويد: «شوهر نداشته ام» و شرعاً هم ثابت نشود، بايد حرف زن را قبول كرد، ولى اگر فرد مورد اعتمادى

تصديق كند كه شوهر داشته، احتياط واجب آن است كه او را طلاق دهد.

مسأله 686: هرگاه زنى يقين پيدا كند كه شوهرش در سفر فوت كرده و عدّه وفات (به مقدارى كه در احكام طلاق گفته خواهد شد) نگه دارد، سپس شوهر كند، بعد شوهرش از سفر برگردد، بايد از شوهر دوم جدا شود و به شوهر اوّل حلال است، ولى اگر شوهر دوم با او نزديكى كرده باشد زن بايد عدّه نگه دارد و احتياط واجب آن است كه شوهر دوم مهر او را مطابق آنچه با او قرار داده بپردازد و اگر مهرالمثل بيشتر است آن را بپردازد.

سؤال 687: آيا مادر عروس مى تواند شير بها بگيرد؟

جواب : مادر در صورتى مى تواند شير بها بگيرد كه به صورت شرط ضمن العقد به هنگام خواندن نكاح قيد شود.

سؤال 688: اگر زنى به بهانه اختلافات خانوادگى از شوهر خود اطاعت نكند و اطرافيان او، حتّى با تهمت و دروغ گفتن به شوهر، مانع رفتن او به نزد شوهرش شوند، آيا زن و اطرافيانش گناهكارند؟

جواب : زن بدون دليل نمى تواند نشوز اختيار كند و همچنين اطرافيان او بدون دليل حق ندارند در اين مسأله دخالت كنند، و اگر اين كار را انجام دهند گناهكارند.

سؤال 689: خانواده ام به علّت اين كه خواهر بزرگترم هنوز ازدواج نكرده، به خواستگاران من، كه در حال حاضر 27 سال سن دارم، جواب منفى مى دهند. آيا جايز است كه بنده براى حفظ حرمت خواهرم ازدواج نكنم؟ و اگر ازدواج كنم، آيا در حقّ او خيانت كرده ام؟

جواب : شما شرعاً و اخلاقاً مى توانيد ازدواج كنيد و اين

كار بى احترامى نسبت به خواهرتان نخواهد بود.

صفحه 193

سؤال 690: بعضى از دختران كه در سنّ بالا (30 تا 35 سال) هستند، خود را از نظر ازدواج در محدوديّتهايى قرار مى دهند، مثلا مى گويند: «فقط با سادات ازدواج مى كنيم». آيا اين كار در اين شرايط سنّى جايز است؟

جواب : اين گونه محدوديّتها به مصلحت دختران نيست; حتّى اگر نذر كنند و آن نذر سبب مشكلاتى در زندگى آنها شود، آن نذر هم اعتبارى ندارد.

سؤال 691: بعضى از مؤمنين نذر مى كنند كه دختران خود را فقط به سادات بدهند، بدين جهت گاهى برخى از دختران تا سنّ سى سالگى، بلكه بالاتر، موفّق به ازدواج نمى شوند، آيا چنين عملى ظلم به دختران و خلاف شرع محسوب نمى شود؟ آيا از نظر شرعى پدر و مادر حق دارند چنين محدوديّتى براى دختر خود ايجاد كنند؟

جواب : پدر و مادر حق ندارند درباره دختر يا پسر خود نذر كنند، يا محدوديتّى از اين نظر قائل شوند; حتّى اگر خود دختران هم نذر كنند و سبب بروز مشكلاتى شوند، نذرشان اعتبارى ندارد.

آمده به

بچّه اى بدهند، به كسى محرم نمى شود.

صفحه 194

4. شير را از پستان بمكد; ولى احتياط واجب آن است كه اگر شير را در گلوى بچّه بريزند، با آن زن و محارم او ازدواج نكند.

5. شير را با چيز ديگر مخلوط نكنند.

6. شير مربوط به يك شوهر باشد; بنابراين اگر زنى را كه داراى شير است طلاق دهد بعد شوهر ديگرى كند و از او باردار شود و تا موقع وضع حمل، شيرى كه مربوط به شوهر اوّل بوده، باقى بماند و مثلا كودكى را هشت دفعه از شير مربوط به شوهر اوّل و هفت دفعه از شير مربوط به شوهر دوم شير دهد، آن كودك به كسى محرم نمى شود، همچنين اگر زنى از شير مربوط به شوهر اوّل كودكى را بطور كامل شير دهد و بعد از شير مربوط به شوهر دوم كودك ديگرى را شير دهد، آن دو به يكديگر محرم نمى شوند.

7. كودك به واسطه بيمارى شير را قى نكند، ولى احتياط واجب آن است در اين صورت كسانى كه به واسطه شير دادن به آن بچّه محرم مى شوند با او ازدواج نكنند و نگاه محرمانه هم به او ننمايند.

8. كودك پانزده مرتبه، يا يك شبانه روز، بطورى كه در مسأله بعد خواهد آمد شير كامل بخورد، يا آن مقدار به او شير بدهند كه بگويند: «از آن شير استخوانش محكم شده و گوشت در بدنش روييده است» و احتياط مستحبّ آن است كه اگر ده مرتبه شير بخورد، كسانى كه به واسطه شير خوردن با او محرم مى شوند با او ازدواج نكنند و نگاه محرمانه نيز به

او ننمايند.

9. دو سال كودك تمام نشده باشد، بنابراين بعد از تمام شدن دو سال اگر به او شير دهند به كسى محرم نمى شود، حتّى اگر پيش از تمام شدن دو سال چهارده مرتبه و بعد از آن يك مرتبه شير بخورد با كسى محرم نمى شود، ولى اگر از موقع زاييدن زن بيش از دو سال گذشته باشد و شير او باقى باشد و بچّه اى را شير دهد احتياط واجب آن است كه با زنانى كه به واسطه شير خوردن با او محرم مى شوند ازدواج نكند و نگاه محرمانه هم ننمايد.

صفحه 195

مسأله 693: همانطور كه در مسأله سابق گفته شد، اگر كودكى يك شبانه روز شير زنى را بخورد باعث محرميّت مى شود، ولى بايد در بين يك شبانه روز غذا يا شير زن ديگرى را نخورد، مگر اين كه غذا بقدرى كم باشد كه به حساب نيايد، همچنين در بين پانزده مرتبه شير خوردن، نبايد شيرزن ديگرى را بخورد، و در هر مرتبه بايد بقدرى بخورد كه سير شود و بنابر احتياط دو دفعه بطور ناقص، نه دو دفعه حساب مى شود و نه يك دفعه.

مسأله 694: هر گاه زنى از شير مربوط به يك شوهر چندين بچّه را شير دهد همه آنان به يكديگر و به شوهر و زنى كه آنان را شير داده محرم مى شوند و نيز هر گاه كسى داراى چند همسر است، هر كدام از آنان بچّه اى را شير كامل دهد، آن بچّه ها به يكديگر و به آن مرد و به همه آن زنان محرم مى شوند.

مسأله 695: هر گاه زنى از شير

مربوط به يك شوهر، پسر و دخترى را شير كامل دهد، آنها به هم محرم مى شوند، ولى خواهر و برادر آنها به يكديگر محرم نمى شوند.

مسأله 696: اگر زنى برادر كسى را شير دهد به او محرم نمى شود، اگر چه احتياط مستحبّ آن است كه با او ازدواج نكند.

مسأله 697: مرد نمى تواند با دو خواهر، اگر چه رضاعى باشند، ازدواج كند و اگر دو زن را عقد كند بعد بفهمد خواهر بوده اند، عقد اوّلى صحيح و دومى باطل است و اگر عقد در يك زمان بوده هر دو باطل است.

مسأله 698: اگر زن از شير مربوط به شوهر خود كسانى را كه در زير گفته مى شود شير دهد، شوهرش بر او حرام نمى شود; ولى بهتر است اين كار را نكند:

1. برادر و خواهر خودش.

2. عمو، عمّه، دايى و خاله خودش.

3. عموزاده و دايى زاده خودش.

4. برادرزاده خودش.

صفحه 196

5. برادر شوهر، يا خواهر شوهر خودش.

6. خواهر زاده خود، يا خواهرزاده شوهرش.

7. عمو، عمّه، دايى و خاله شوهرش.

8. نوه زن ديگر شوهرش.

و كج خلق، يا زنازاده خوددارى شود و همچنين از انتخاب دايه اى كه بچّه او از زنا به دنيا آمده و شيرش شير زنازاده است پرهيز شود»(1).

برسد و چنين عقدى موافق مصلحت دختر نيز باشد.

مسأله 706: شير دادنى كه علّت محرم شدن است، به دو چيز ثابت مى شود:

اوّل: خبر دادن عدّه اى كه انسان از گفته آنها يقين پيدا كند.

دوم: شهادت دو مرد عادل، يا چهار زن عادل، بلكه احتياط واجب آن است كه به شهادت يك مرد با يك زن هم اكتفا كند; ولى شاهدها بايد شرايط شير دادن را هم بگويند، مثلا بگويند: «ما ديده ايم كه فلان بچّه پانزده بار از پستان فلان زن شير كامل با شرايطى كه در مسأله 692 گفته شده خورده است» و اگر بدانيم همه آنها شرايط را مى دانند و در آن توافق دارند، شرح دادن آن لازم نيست.

مسأله 707: هر گاه ندانند، آيا كودك به مقدارى كه سبب محرم شدن است شير خورده يا نه؟ محرم بودن ثابت نمى شود و بايد يقين حاصل شود.

صفحه 198

صفحه 199

عقد موقّت نيست، بلكه هر زمان مدّت آن تمام شود، يا مرد باقيمانده مدّت را ببخشد، زن از قيد همسرى رها مى شود.

جزء مسأله تمكين، تمام احكام زوجه را دارد؟ يعنى حقّ نفقه، لباس، منزل، مهريّه دارد و بايد از شوهر اطاعت كند و از منزل خارج نشود؟

جواب : آرى تمام احكام و حقوق زوجيّت، كه در بالا ذكر شد، را دارد.

كرده، ضامن مى باشد.

سؤال 719: طبق توافق زوجين، قرار شد زوجه علاوه بر مهريّه مبلغى نيز جهت طلاق خلع به شوهر بپردازد، ولى زوجه پس از اجراى طلاق از دادن مال مذكور امتناع مىورزد، زوج به مجرّد امتناع زوجه از بذل مال، رجوع خويش را به اطّلاع زن مى رساند، آيا در اين فرض طلاق به هم مى خورد؟

جواب : هر گاه عدم پرداخت به عنوان رجوع به بذل باشد زوج حق دارد رجوع كند و امّا اگر صرفاً تعلّلى در پرداخت بوده باشد، زوج حقّ رجوع ندارد و ازدواج زن پس از عدّه جايز است و زوج مى تواند طلب خود را از زوجه بگيرد.

سؤال 720: زوجه در طلاق خلع، كه قبل از دخول صورت گرفته، تمام مهر خود را به زوج بذل نموده است، آيا زوجه حق دارد نصف مهر را بعد از طلاق مطالبه كند؟

جواب : حق ندارد.

سؤال 721: خانمى كه طلاق خلع داده شده بود، بدون رجوع به بذل، با رجوع شوهرش موافقت كرده است و مدّت زيادى عمل زناشوئى انجام داده اند. لطفاً بفرمائيد:

الف: آيا عمل آنها صحيح است؟

جواب : تا زن رجوع به بذل نكند زوج حقّ رجوع ندارد; ولى مى تواند با توافق طرفين عقد جديد بنمايد.

ب: اعمال زناشوئى آنها دراين مدّت چه حكمى دارد؟ آيا اين كار رجوع قهرى محسوب نمى شود؟

جواب : چون جاهل به مسأله بوده اند زنا نيست، بلكه وطى به شُبهه است و رجوع قهرى محسوب نمى شود; ولى از اين به بعد اگر بدون عقد جديد با هم آميزش كنند زنا محسوب مى شود.

صفحه 203

سؤال 722: آيا بذلى كه در طلاق خلع

از سوى زوجه انجام مى شود، نوعى هبه است؟ يا از لحاظ فقهى عنوان ديگرى دارد؟

جواب : بذل زوجه نوعى هبه معوّضه است، ولى احكام مخصوص به خود را دارد.

سؤال 723: طلاقى كه به درخواست زوجه و بدون موافقت زوج واقع مى شود، چه نوع طلاقى است؟ آيا قاضى دادگاه مى تواند بدون رضايت زوج بذل را قبول كند و رأى به طلاق خلع بدهد؟

جواب : در مواردى كه دادگاه به خاطر تخلّفاتى از سوى زوج حقّ طلاق دارد و بازگشت و رجوع سبب تجديد مشكل مى شود، مى تواند طلاق خلع دهد و بذل را از طرف شوهر بپذيرد.

مسأله 724: هر گاه زن و شوهر يكديگر را نخواهند و زن مهر خود يا مال ديگرى را به مرد ببخشد كه او را طلاق دهد، آن را طلاق مبارات گويند.

مسأله 725: زن مى تواند در بين عدّه طلاق خلع يا مبارات از بخشش خود برگردد و اگر بر گردد شوهر مى تواند رجوع كند و بدون عقد دوباره او را همسر خود قرار دهد.

مسأله 726: مالى را كه شوهر براى طلاق مبارات مى گيرد نبايد بيشتر از مهر باشد، بلكه احتياط واجب آن است كه كمتر باشد; ولى در طلاق خلع هر مقدار باشد اشكالى ندارد.

زنى را براى خود عقد دائم يا موقّت نمايد و تمام تمتّعات (غير از دخول) را ببرد و بعداً او را طلاق بدهد، يا مدّتش تمام شود، يا مدّتش را ببخشد، آيا در اين صورت مى تواند بدون رعايت عدّه طلاق، خواهر يا دختر آن زن را عقد كند؟

جواب : چنين زنى عدّه ندارد و ازدواج با خواهر يا دختر او بلامانع است.

سؤال 729: مردى، زن غيريائسه اى را به عقد موقّت خويش در مى آورد و قبل از اتمام مدّت، باقيمانده مدّت را مى بخشد و سپس او را به عقد دائم خويش در مى آورد، لطفاً بفرمائيد: الف: آيا عدّه لازم است؟

جواب : عدّه لازم نيست; هر چند دخول حاصل شده باشد.

ب: در فرض بالا، چنانچه بعد از عقد دائم و قبل از دخول زن را طلاق دهد، آيا در اينجا عدّه لازم است؟ يا زن مى تواند بدون رعايت عدّه بلافاصله با مرد ديگرى ازدواج كند؟

جواب : چنانچه زن بخواهد با ديگرى ازدواج كند، بايد باقيمانده عدّه عقد موقّت را نگه دارد.

مسأله 730: مقدار عدّه در مورد زنانى كه عادت مى شوند احتياط آن است كه بقدرى صبر كنند كه دوبار حيض ببينند و پاك شوند، هنگامى كه حيض سوم را ديدند عدّه آنها تمام است.

سؤال 731: زن مطلّقه اى پس از طلاق، يك يا دو بار عادت ماهانه ديده و سپس يائسه شده است، آيا باقيمانده عدّه ساقط است؟

جواب : اگر يك بار عادت شده بايد دو ماه ديگر عدّه نگه دارد و اگر دو بار عادت شده بايد يك ماه ديگر عدّه نگه دارد.

مسأله 732: زنى كه عادت ماهانه نمى

بيند، اگر در سنّ زنانى باشد كه عادت مى بينند، چنانچه شوهرش بعد از نزديكى كردن او را طلاق دهد بايد بعد از طلاق سه ماه عدّه نگه دارد و منظور از سه ماه آن است كه اگر اوّل ماه است سه ماه تمام

هلالى و اگر روز ديگرى از ماه است، مانند پنجم يا دهم، هنگامى كه پنجم يا دهم ماه چهارم شود عدّه او تمام است; مثلا اگر پنجم ماه رجب او را طلاق داده، پنجم ماه شوّال عدّه او تمام است.

صفحه 205

سؤال 733: هر گاه زنى به خاطر شير دادن بچّه، عادت ماهانه نبيند، تكليف او براى طلاق چيست؟

جواب : بعد از آخرين نزديكى سه ماه صبر مى كند و سپس صيغه طلاق جارى مى شود، پس از آن عدّه سه ماه نگه مى دارد.

سؤال 734: عدّه زنان بدون رحم (زنى كه رحمش را برداشته اند)، چقدراست؟

جواب : زنانى كه رحم ندارند و طبعاً حائض نمى شوند و به سنّ يائسگى نرسيده اند بايد سه ماه عدّه طلاق نگه دارند.

مسأله 735: پايان عدّه زن باردار، متولّد شدن فرزند يا ساقط شدن آن است، حتّى اگر يك ساعت بعد از طلاق بچّه به دنيا آيد عدّه او تمام مى شود و مى تواند شوهر كند.

مسأله 736: عدّه ازدواج موقّت بعد از تمام شدن مدّت، در صورتى كه عادت ماهانه مى بيند، به مقدار دو حيض كامل است و اگر عادت نمى بيند چهل و پنج روز تمام است.

سؤال 737: اگر زنى به عقد موقّت مردى در آيد و مطمئن باشد كه از آميزش با او حامله نشده است (مثلا مرد خواجه باشد، يا زن

رحم خود را خارج كرده باشد) آيا بايد پس از پايان مدّت عقد موقّت، عدّه نگه دارد؟

جواب : اگر دخول حاصل شده، عدّه لازم است.

مسأله 738: ابتداى شروع عدّه طلاق از موقعى است كه صيغه طلاق خوانده مى شود، خواه زن بداند يا نداند، حتّى اگر بعد از تمام شدن مدّت عدّه بفهمد او را طلاق داده اند، لازم نيست دوباره عدّه نگه دارد.

سؤال 739: ابتداى عدّه وطى به شُبهه چه زمانى است؟

صفحه 206

جواب : مبدأ عدّه وطى به شُبهه زمان حصول علم به وطى به شُبهه است.

سؤال 740: در صورتى كه زمان فهميدن اشتباه در وطى به شُبهه مدّتى پس از وطى باشد، آيا در اين صورت نيز نگاه داشتن عدّه لازم است؟

جواب : احتياط نگه داشتن عدّه است.

سؤال 741: زن مطلّقه اى پس از انقضاء عدّه، متعه مى شود و پس از چندى با وساطت بزرگان فاميل قرار مى شود با شوهر اوّل ازدواج كند، جريان را به همسر دوم مى گويد، او بقيّه مدّت عقد موقّت را مى بخشد و سپس زن را به عقد دائم خويش در مى آورد و قبل از دخول او را طلاق مى دهد و زن با اين استدلال كه طلاق قبل از دخول بوده و عدّه ندارد، بلافاصله به عقد شوهر اوّل در مى آيد. آيا اين كار صحيح است؟

جواب : عدّه عقد سابق با اين امور از بين نمى رود و تا عدّه پايان نيابد ازدواج مجدّد او صحيح نمى باشد و نمى تواند بدون عدّه به عقد كسى در آيد.

سؤال 742: دوشيزه اى براى جوانى در نظر گرفته مى شود و جهت حفظ جهات

شرعى عقد آنها خوانده مى شود، آنها در مواقعى از پشت آميزش مى كردند، متأسّفانه پس از مدّتى از هم جدا مى شوند، دختر بر اثر جهل به مسأله، بدون رعايت عدّه به عقد دائم شخص ديگرى در مى آيد، حال پس از چند سال زندگى و با داشتن چند فرزند، مسأله را فهميده است، حكم شرعى او چيست؟

جواب : احتياط واجب آن است كه در فرض مسأله، بعد از عدّه مجدّداً صيغه عقد بخوانند و حرام ابدى نيست.

سؤال 743: با توجّه به اين كه مدّت دو سال است اسلام را پذيرفته ام و مدّت شش ماه است از شوهر زردشتى ام جدا شده ام، عدّه اينجانبه چگونه خواهد بود؟

جواب : چنانچه مدّت دو سال است اسلام را پذيرفته ايد از همان زمان قبول اسلام، عدّه شما شروع شده و اگر شوهر شما از اين امر با خبر بوده و در مدّت عدّه شما اسلام نياورده، عدّه شما پايان يافته و از آن شوهر جدا شده ايد و نيازى هم به طلاق نيست.

صفحه 207

سؤال 744: هرگاه زنى كه از زنا باردار شده با زانى يا غير او ازدواج كند، آيا احتياج به عدّه دارد؟ اگر شوهرش او را بعد از ازدواج طلاق دهد، آيا عدّه دارد؟ و در صورتى كه عدّه دارد، آيا عدّه او أبعد الأجلين است، يا عدّه اقراء؟

جواب : زنى كه حامل از زناست عدّه ندارد، و جايز است به عقد زانى يا غير او در آيد و اگر او را طلاق داد عدّه او به اقراء يا سه ماه است و وضع حمل معيار نيست و امّا در مورد طُهر غير

مواقعه چون اين شرط در حامل ساقط است مى تواند او را طلاق دهد، بنابراين اگر عادت ماهانه نمى بيند سه ماه صبر مى كند و ازدواج مى نمايد.

سؤال 745: فلسفه عدّه زنان مطلّقه چيست؟ آيا زنان نازا و يا زنانى كه رحم خود را برداشته اند از اين قانون مستثنى هستند؟

جواب : مسأله عدّه زنان، فلسفه هاى متعدّدى دارد و منحصر به مسأله انعقاد فرزند نيست و لذا در تمام مواردى كه شرع گفته است، زن بايد عدّه نگهدارد; هر چند عقيم و نازا باشد، يا رحم خود را برداشته باشد، يا فرضاً چند سال است از شوهر خود جدا زندگى مى كند، در تمام اين صورتها بايد عدّه نگهدارد.

سؤال 746: آيا زن، در صورت يقين به عدم انعقاد نطفه، مى تواند قبل از سپرى شدن ايّام عادت اقدام به ازدواج كند؟

جواب : عدّه در واقع حريم زوجيّت است و فلسفه و حكمت آن منحصر به انعقاد نطفه نيست; به همين دليل اگر مرد سالها از زن خود جدا زندگى كند، يا در مسافرت باشد، بعد از طلاق عدّه بر زن مدخوله غير يائسه واجب است.

سؤال 747: امروزه از نظر پزشكى امكانات آزمايشگاهى و تجهيزاتى نظير سونو گرافى وجود دارد كه در كوتاهترين زمان مى توان بطور قطع، يقين حاصل نمود كه زنى در اثر همبسترى و نزديكى باردارشده است يا خير؟ حال با چنين فرضى، آيا مدّت عدّه طلاق همان است كه قبلا در احكام آورده شده، يا قابل تغيير است؟

صفحه 208

جواب : همان گونه كه قبلا اشاره شد عدّه تنها مربوط به مسأله باردارى نيست، بلكه در واقع حريم زوجيّت است; لذا

اگر زنى چند سال از شوهرش دور باشد سپس او را طلاق دهد، بايد عدّه نگه دارد.

سؤال 748: امروزه با استفاده از دارو (خوراكى _ تزريقى)، يا به كار بردن وسايل پيشگيرى پزشكى، بطور قطع مى توان از باردارى زن جلوگيرى كرد، با چنين فرضى آيا بر زنانى كه از امكانات فوق استفاده مى كنند، لازم است عدّه نگه دارند؟

جواب : از جواب بالا معلوم شد.

از مرگ شوهر با خبر مى شود.

مسأله 752: هرگاه زن بگويد: «عدّه من تمام شده» از او قبول مى شود، به شرط آن كه مورد اتّهام نباشد، بلكه احتياط واجب آن است كه مورد وثوق باشد.

صفحه 209

سؤال 753: هرگاه زنى از شوهر خود طلاق خلع گرفته باشد و شوهرش قبل از پايان يافتن عدّه طلاق از دنيا برود، آيا چنين زنى عدّه وفات نيز دارد؟

جواب : در اين گونه موارد كه طلاق، طلاق بائن است، عدّه وفات ندارد; هر چند احتياط بهتر است.

سؤال 754: شخصى زنى را در عدّه وفات عقد نموده و پس از پايان عدّه عروسى مى كنند، در حالى كه زوجين جاهل به حرمتِ ازدواجِ در عدّه بوده اند، لطفاً بفرمائيد:

الف: آيا حرمت ابدى براى آنها ثابت است، يا فقط عقد باطل مى باشد؟

ب: در صورتى كه حرمت ابدى نباشد و بخواهند عقد جديد بخوانند، آيا براى همسر دوم عدّه لازم است؟

ج: آيا بايد عدّه وفات را براى همسر اوّل به انجام برساند؟

جواب : عقد ازدواج باطل است، ولى حرمت ابدى نمى آورد و آن مرد مى تواند مجدّداً با آن زن صيغه عقد را جارى كند، ولى اگر زن بخواهد با شخص سومى ازدواج كند، بايد عدّه وطى به شبهه تمام شود.

به خواستگارى اش بيايد جواب منفى مى دهد و مى گويد: «با شوهر مرحومم عهد كرده ام كه ديگر ازدواج نكنم و بين ما شرط شده كه هر كس زودتر مُرد، ديگرى ازدواج نكند» آيا اين كارها صحيح و اين شرط واجب الوفا مى باشد؟

جواب : حِداد، به معناى ترك زينت در ايّام وفات، لازم است; ولى ترك زينت، به معناى ترك نظافت نيست و شرط مزبور اعتبارى ندارد و سزاوار است زن بعد از گذشتن عدّه ازدواج كند.

صفحه 210

سؤال 757: امروزه بعضى از امور زينتى بسيار مرسوم و متداول گشته است، آيا انجام اين گونه امور هم در عدّه وفات اشكال دارد؟

جواب : آرى هر گونه زينت در اين مدّت اشكال دارد.

همچنين مرد حتّى الامكان به سراغ تقاضاى طلاق نروند; مگراين كه ادامه زندگى آنها با هم واقعاً مشكلات مهمّى ايجاد كند.

سؤال 760: وظيفه زنى كه شوهرش مفقود شده چيست؟ نفقه او در اين مدّت از كجا تأمين مى شود؟

جواب : زنى كه شوهرش مفقود شده است، چند حالت دارد:

الف: اگر صبر كند تا خبرى آيد مانعى ندارد و بايد نفقه او را از مال شوهرش داد.

ب: اگر انفاق كننده اى از ولىّ يا غير او باشد بايد صبر كند; مگر اين كه عسر و

صفحه 211

حرج شديد و ضرر مهمّى حاصل شود كه حاكم شرع مى تواند او را طلاق دهد.

ج: در غير اين دو صورت، به حاكم شرع رجوع مى كند و او به مدّت چهار سال از اطراف محلّ فقدان وى تحقيق مى كند. اگر خبرى نشد، نخست به ولىّ او پيشنهاد طلاق مى دهد، اگر او طلاق نداد خودش طلاق مى دهد، سپس عدّه وفات نگه مى دارد (هر چند كفايت عدّه طلاق رجعى نيز قوى است، امّا احتياط مهما امكن ترك نشود) و بعد شوهر مى كند. اگر شوهر اوّل مادام كه در عدّه است مراجعه كرد اولى است و اگر بعد از عدّه _ حتى قبل از ازدواج مجدّد _ شوهر اوّل بيايد طلاق نافذ است و تنها با رضايت طرفين و عقد جديد امكان بازگشت خواهد بود.

سؤال 761: هر گاه مردى زندگى را بر همسرش سخت بگيرد و حاضر به طلاق او هم نباشد، قاضى در چه صورت مى تواند اين زن را طلاق دهد؟

جواب : طلاق از سوى قاضى در صورتى جايز است كه عدم امكان سازش در حدّى

باشد كه منجر به عسر شديد و حرج أكيد گردد و زوج شخصاً حاضر به طلاق نباشد و طلاق قاضى طلاق رجعى است، ولى اگر رجوع واقع شود و باز موضوع عدم سازش باقى باشد، مجدّداً طلاق مى دهد تا سومين مرتبه كه طلاق بائن شود.

سؤال 762: خانمى 21 سال پيش با مردى به صورت لفظى و غير معلوم، از نظر دائمى و موقّتى، ازدواج نموده است، آن مرد بعد از چهار سال زندگى و تولّد اوّلين فرزندشان، اين خانم و بچّه را رها كرده و مفقود شده و جستجو نيز بى فايده بوده است، آيا اين خانم مى تواند مجدّداً ازدواج كند؟

جواب : بايد به حاكم شرع مراجعه كند، هر گاه مأيوس از اطّلاع بر احوال او مى باشد مى تواند او را طلاق دهد تا بعد از چهار ماه و ده روز ازدواج كند و احتياطاً حاكم شرع باقيمانده مدّت را (به فرض موقّت بودن عقد) نيز مى بخشد و اگر احتمال پيدا شدن شوهر وجود دارد، حاكم شرع چهار سال براى جستجو تعيين مى كند، هر گاه اثرى پيدا نشد اقدام به طلاق مى كند.

سؤال 763: هر گاه زوج بدون عذر شرعى از دادن نفقه خوددارى كند، آيا طلاق

زوجه جايز است؟

صفحه 212

جواب : حاكم شرع بايد از مال زوج نفقه را بپردازد و اگر ميسّر نشود به او تكليف طلاق كند و اگر طلاق ندهد، شخصاً او را طلاق مى دهد.

سؤال 764: اگر زنى پس از طلاق از شوهر اوّل، با مرد ديگرى ازدواج كند و به علّتى ازدواج دوم باطل باشد، آيا اين زن مى تواند پيش شوهر دوم بماند؟ چون

اگر شوهر دوم آن زن را طلاق بدهد و از هم جدا شوند مايه آبروريزى آن مرد، يا آن زن، خواهد بود.

جواب : مى تواند بماند، امّا نامحرم است و نبايد روابط زن و شوهرى ميان آن دو باشد.

سؤال 765: طلاق زنى كه همسرش معتاد است و مدّتى است كه مفقودالاثر شده و محكوم به اعدام نيز مى باشد، چگونه است؟

جواب : چنانچه فرار كرده و اميد به بازگشت او نيست و زن در عسر و حرج شديد مى باشد و زندگى كردن با چنين مردى براى او مقدور نيست، حاكم شرع مى تواند او را طلاق دهد; ولى اگر مى تواند صبر كند و احتمال بازگشت و امكان زندگى با او وجود دارد، حكم او عدم طلاق است.

سؤال 766: زنى به علّت اين كه شوهرش وى را مجبور به عدم رعايت حجاب اسلامى مى كند و گاهى از او مى خواهد كه در جلوى ميهمانان نامحرم، بدون حجاب حاضر شود، يا در خارج منزل با آرايش و بدون حجاب كامل اسلامى بيرون رود، از دادگاه تقاضاى طلاق نموده است. آيا عسر و حرج زوجه در اين مورد قابل قبول است؟

جواب : اگر اين كار از طرف شوهر بصورت وسيع تكرار شود و زوجه را در تنگناى شديد روحى قرار دهد، عسر و حرج ثابت است و حاكم شرع مى تواند او را طلاق دهد.

سؤال 767: لطفاً در مورد اجرت المثل زحمات زن در منزل شوهر به سؤالات زير

پاسخ دهيد:

صفحه213

1_ اگر طلاق به درخواست زوجه باشد، آيا زن استحقاق دريافت حقّ الزّحمه كارهايى را كه شرعاً بر عهده وى نبوده و قصد تبرّع هم نداشته،

دارد؟

2_ در صورتى كه طلاق به درخواست زوجه نباشد چطور؟

جواب : زوجه در صورتى مى تواند اجرت كارهاى خود را مطالبه كند كه:

اوّلا: بگويد: «قصد تبرّع ندارم».

و ثانياً: اين كارها را شوهر از او بخواهد.

و در اين مسأله تفاوتى نمى كند كه طلاق به درخواست زوج باشد يا زوجه.

سؤال 768: يكى از شروطى كه در عقد نامه ها گنجانده شده اين است: «در صورت طلاق، زن مالك نصف اموال شوهر مى شود» آيا اين شرط صحيح است؟ و در صورت صحّت، آيا زن علاوه بر اين، مستحقّ دريافت حقّ الزّحمه كارهايى كه بدون قصد تبرّع در خانه شوهر انجام داده و شرعاً بر عهده وى نبوده، نيز مى باشد؟

جواب : ظاهر اين شرط اين است كه جبران خدمات دوران ازدواج است; ولى چون شرط مزبور آميخته با ابهام فراوان است، شرعاً اشكال دارد.

مسأله 769: اگر زن در موقع عقد شرط كند كه هر گاه شوهرش مثلا مسافرت نمايد، يا معتاد به موادّ مخدّر گردد، يا خرجى او را ندهد، اختيار طلاق با او باشد اين شرط باطل است، ولى هر گاه شرط كند كه او از طرف شوهرش وكيل باشد، كه هر گاه اين كارها را انجام دهد خود را مطلّقه كند، اين وكالت صحيح است و در چنين صورتى حق دارد خود را طلاق دهد.

صفحه 214

صفحه 215

بود پاك كرد و تبعيضات ظالمانه اى را كه در ميان زن و مرد از يك سو، و بزرگسال و كودك، از سوى ديگر قائل بودند از بين برد.(1) قسمتى از احكام ارث بانوان به شرح زير است:

مسأله 770: هر گاه مردى از دنيا برود و فرزند نداشته باشد، يك چهارم اموالش را همسر دائمى او مى برد و بقيّه را ورثه ديگر، و هر گاه از آن زن، يا از زن ديگر فرزند داشته باشد، يك هشتم به زن او، و بقيّه به وارثان ديگر مى رسد.

سؤال 771: چگونگى ارث زن و شوهر را از همديگر، در صورتى كه وارث ديگرى نباشد، بيان فرمائيد.

جواب : هر گاه زوج يا زوجه از دنيا برود و وارث ديگرى نباشد، اگر زوجه از دنيا برود تمام مال از آنِ زوج است و اگر زوج از دنيا برود يك چهارم مال، از آنِ زوجه و بقيّه به امام(عليه السلام) تعلّق مى گيرد. و در زمان ما بايد به دست حاكم شرع برسانند و اگر واقعاً آن زن نيازمند باشد، حاكم شرع مى تواند همه يا قسمتى از آن را به او بازگرداند.

پاورقي

1. شرح اين مطلب را در تفسير نمونه، جلد سوم، صفحه 286 به بعد، مطالعه فرمائيد.

صفحه 216

سؤال 772: همسر اوّل شخصى به هنگام وضع حمل فوت مى كند، سپس فرزندش فوت مى نمايد، شوهر بعد از يك سال با دخترى ازدواج مى كند و بيست سال با هم زندگى مى كنند، ولى صاحب فرزندى نمى شوند، اكنون شوهر فوت كرده است، ارث زن چگونه است؟

جواب : هر گاه شوهر در زمان مرگ هيچ فرزندى نداشته، يك چهارم

اموال او (غير از زمين) به همسرش مى رسد و بقيّه متعلّق به ورثه ديگر است.

مسأله 773: زن از تمام اموال منقول شوهر ارث مى برد، ولى از زمين و قيمت آن ارث نمى برد، خواه زمين خانه باشد يا باغ، يا زمين زراعتى و مانند آن، و نيز از خود هوايى ساختمان ارث نمى برد، مثل بنا و درخت، امّا بايد هوايى را قيمت كنند و از قيمت آن، سهم ارث او را بدهند.

سؤال 774: آيا سرقفلى زمين و مغازه، قابل فروش است؟ آيا زوجه از آن ارث مى برد؟

جواب : سرقفلى زمين و مغازه حكم زمين را ندارد و همسر از آن ارث مى برد، و با موافقت مالك، يا متولّى موقوفه، قابل فروش است.

سؤال 775: آيا زن از آب قنات، يا چاه، ارث مى برد؟

جواب : فقط از مقدار آبى كه در حال مرگ شوهر در قنات يا چاه موجود است ارث مى برد.

سؤال 776: آيا زوجه از پولى كه عوض ديه خون شوهر گرفته اند، ارث مى برد؟

جواب : آرى از آن، مانند ساير اموال، ارث مى برد.

سؤال 777: زنى در زمان حيات شوهر مهريّه اش را مطالبه نكرده است، آيا پس از فوت شوهر مى تواند مطالبه كند؟ در صورتى كه قابل مطالبه باشد، آيا در رديف ساير بدهكاريهاى ميّت است، يا مقدّم بر آنها مى باشد؟

صفحه 217

جواب : مهريّه مانند ساير ديون و همرديف آنهاست و بايد از اصل تركه پرداخته شود.

مسأله 778: هرگاه زن بخواهد در چيزى كه از شوهر ارث نمى برد (مانند زمين و بناى خانه) تصرّف كند بايد از ورثه ديگر اجازه بگيرد، همچنين ورثه

ديگر تا سهم زن را از قيمت هوايى نداده اند (مانند بناى خانه) نبايد بدون اجازه زن در آن تصرّف كنند و چنانچه پيش از دادن سهم زن، آنها را بفروشند، در صورتى كه زن معامله را اجازه دهد صحيح وگرنه نسبت به سهم او باطل است.

مسأله 779: اگر ميّت بيش از يك زن داشته باشد، در صورت نداشتن فرزند چهار يك اموال او، و در صورت داشتن فرزند، هشت يك آن، به شرحى كه در بالا گفته شد، بطور مساوى ميان زنان او تقسيم مى شود، خواه شوهر با آنها نزديكى كرده باشد يا نه، امّا اگر در مرضى كه به آن مرض از دنيا رفته زنى را عقد كرده، در صورتى از او ارث مى برد كه با او نزديكى كرده باشد.

مسأله 780: هرگاه زن را، به ترتيبى كه در احكام طلاق گفته شد، طلاق رجعى دهد و در بين عدّه بميرد، شوهر از او ارث مى برد، همچنين اگر شوهر در بين عدّه زن بميرد از او ارث مى برد، ولى هر گاه يكى از آنان در عدّه طلاق بائن بميرد، ديگرى از او ارث نمى برد.

مسأله 781: هر گاه شوهر در حال بيمارى، همسرش را طلاق دهد و پيش از گذشتن يك سال (قمرى) از دنيا برود، زن با سه شرط از او ارث مى برد:

اوّل: اين كه شوهر در همان مرض از دنيا برود.

دوم: اين كه زن بعد از طلاق و گذشتن عدّه شوهر نكند.

سوم: آن كه طلاق به رضايت زن نباشد و اگر با رضايت او باشد، ارث بردنش مشكل است.

مسأله 782: لباس و زينت آلات و مانند آنها،

كه مرد براى همسرش مى گيرد، مال

صفحه 218

همسر اوست; مگر اين كه ثابت شود قصد تمليك نكرده، بلكه جنبه عاريتى داشته است.

سؤال 783: آيا لباسهاى مختلف و زيور آلات و امثال آن، كه شوهر در حال حيات براى همسرش گرفته، متعلّق به زن است، يا مال شوهر مى باشد و بايد بين ورثه تقسيم شود؟

جواب : هر گاه عرف محل اين باشد كه لباسها و زيور آلات را به زن مى بخشند، مال اوست و اگر عرف محل اين است كه آنها به عنوان امانت در نزد او مى باشد و فقط در زمان حيات شوهر حقّ تصرّف دارد، ميان همه ورثه تقسيم مى شود; ولى معمولا به زن تمليك مى شود.

سؤال 784: چرا اسلام سهم الارث مردان را دو برابر سهم زنان قرار داده است؟

جواب : دليل آن روشن است; زنان هنگامى كه شوهر مى كنند هزينه اى براى زندگى نمى پردازند و تمام هزينه آنها در اسلام بر دوش مردان است.

به تعبير ديگر، مردان هم بايد هزينه زندگى خود را بپردازند و هم هزينه زندگى فرزندان و زنانشان را، و با اين حال طبيعى است كه سهم ارث آنها بيشتر باشد. ممكن است گفته شود بعضى از زنان شوهر نمى كنند و بعضى از مردان زن نمى گيرند، درباره آنها چطور؟

پاسخ آن نيز با توجّه به يك نكته معلوم مى شود و آن اين كه قوانين الهى، (بلكه تمام قانونها) هماهنگ با نوع افراد جامعه است و افراد استثنايى معيار قوانين نيستند.(1)

پاورقي

1. شرح بيشتر را در تفسير نمونه، جلد سوم، صفحه 290، مطالعه فرمائيد.

صفحه 219

دستاورد خون هزاران شهيد مظلوم است _ اقبال عمومى مردم به معارف و احكام دينى مى باشد. جامعه پزشكى نيز بصورت فراگير در صدد انطباق فعّاليّتهاى خويش با احكام شرع مقدّس اسلام بر آمده و سؤالات فراوانى در اين زمينه طرح كرده است; در اينجا به بخشى از آن، كه مربوط به بانوان مى شود، مى پردازيم:

و بطور كلّى در چه صورتى زن مى تواند به دكتر مرد مراجعه كند، با توجّه به اين كه غالباً لمس لازم است؟

جواب : تنها در موارد ضرورت، يعنى عدم دسترسى به دكتر زن، جايز است.

سؤال 790: اگر عروس از باب احتياط، براى بررسى بكارت به دكتر زن و در صورت نبودن متخصّص زن، به متخصّص مرد مراجعه كند، آيا اين كار با توجّه به لزوم لمس جايز است؟

جواب : هر گاه ترك اين كار مظنّه مفاسد و اختلافات مهمّى بوده باشد جايز است و در اين صورت بايد حتّى الامكان از طبيب زن و اگر ممكن است از غير طريق رؤيت، مثلا با استفاده از لمس غير مستقيم به وسيله دستكش و مانند آن، انجام گيرد.

سؤال 791: لمس و نظر به بيماران غير همجنس تا چه سنّى جايز است؟

جواب : مادامى كه مميّز نباشند، لمس و نظر جايز است و هنگامى كه به حدّ تمييز رسيدند، نگاه كردن قبل از بلوغ، اگر مفسده خاصّى نداشته باشد، اشكالى ندارد.

سؤال 792: آيا مراجعه زن بيمار به پزشك مرد، در صورتى كه بتواند پزشك زن

صفحه 221

بيابد، جايز است؟ (با توجّه به اين كه معمولا پزشكان مرد، به دليل سابقه زيادتر، از مهارت بيشترى برخوردار بوده و در امر طبابت از بانوان پزشك موفّق تر و حاذق تر هستند). ضمناً فرض سؤال در جائى است كه از او معاينه جسمى به عمل مى آيد.

جواب : در صورتى جايز است كه تفاوت آگاهى آن دو در حدّى باشد كه بيم آن برود پزشك زن موفّق به معالجه نشود و بيمارى ادامه يابد، يا تشديد شود، يا بهبودى به تأخير

افتد.

سؤال 793: در كارهاى مربوط به زايمان، دانشجويان زن (اعمّ از پزشكى و مامايى) به حدّ كفايت تربيت شده اند. آيا ضرورتى براى حضور مردان در بخشهاى زايمان، كه موجب نظر يا تماس با بدن زنان مى شود، وجود دارد؟

جواب : در صورت وجود زنان لايق، حضور مردان در اين موارد جايز نيست.

سؤال 794: تشريح جسد مردان، براى دانشجويان پزشكى دختر، چه حكمى دارد؟

جواب : مادام كه ضرورت قطعى نباشد جايز نيست.

سؤال 795: در صورت وجود پزشك زن و مرد به تعداد كافى، آيا ملاك مراجعه بيماران، همجنس بودن پزشك است، يا حاذق بودن؟

جواب : در صورتى كه در عدم مراجعه به حاذق تر، بيم خطر و ضرر باشد، بايد حاذق تر را مقدّم بشمرد و اگر بيم ضرر و خطرى نباشد، معيار همجنس بودن است; البتّه در مواردى كه معاينات بدنى لازم است.

سؤال 796: آيا مى توان بيماران را به مراجعه به پزشك همجنس، حتّى با ادّعاى اضطرار و مجوّز شرعى، ملزم كرد؟

جواب : در صورتى كه بيمار خود را ناگزير از مراجعه به غير همجنس ببيند، مراجعه به غير همجنس مجاز است.

سؤال 797: بسيارى از احكام شرع در مسائل پزشكى مشروط به عدم لمس و نظر جنس مخالف شده است، آيا منظور از لمس، لمس مستقيم پوست با بدن بيمار است، يا حتّى در صورتى كه دست پزشك با پوششهايى نظير دستكش طبّى پوشيده شده باشد، نيز اشكال دارد؟

صفحه222

جواب : در صورتى كه بدن مستقيماً تماس پيدا نكند، براى نيازهاى پزشكى اشكالى ندارد.

سؤال 798: دانشجويان دختر مجبور هستند كه در كلاس تشريح به عورت ميّت مرد نگاه كنند و گذراندن اين كلاسها الزامى

است، حكم چنين نگاههايى چيست؟

جواب : تنها در صورت اجبار و اضطرار جايز است، همچنين اگر اين كار انجام نشود معلومات طبّى آنها ناقص مى شود و براى مداواى بيماران مشكلى ايجاد مى شود، نگاه كردن جايز است.

سؤال 799: نگاه به جسد غير همجنس، مسلمان يا غير مسلمان، در مقام آموزش پزشكى براى معاينه، كالبد شكافى، تشريح، پيوند و قطع اعضا چه حكمى دارد؟

جواب : تنها در صورت ضرورت جايز است.

سؤال 800: نگاه كردن به عكسهاى عريان موجود در كتابهاى پزشكى، كه آموزش آن براى دانشجويان دختر ضرورى است، و در عين حال خوف وقوع در گناه مى رود، چه حكمى دارد؟

جواب : بدون قصد لذّت و ريبه اشكالى ندارد و هر گاه چنين حالتى خود به خود حاصل شود، تنها در موارد ضرورت و به مقدار ضرورت نگاه كنند.

سؤال 801: افعال و مشاغلى وجود دارد كه مستلزم نظر و لمس بدن غير همجنس مى باشد، مثل دندان پزشكى، زايمان، جرّاحى و مانند آن، در اين گونه موارد تكليف چيست؟ آيا فرقى بين حال ضرورت و غير آن هست؟ ملاك ضرورت چيست؟

جواب : اين گونه امور فقط در صورت ضرورت جايز است، و معيار ضرورت تشخيص عرف عام و صالح است.

اهل خبره كنترل جمعيّت ضرورت داشته باشد.

سؤال 803: خانمى براى جلوگيرى از باردارى مى خواهد دستگاه بگذارد و براى اين كار دكتر زن بايد به عورت او نگاه كند و دست بزند، با توجّه به اين دو نكته غير مجاز، و اين كه جلوگيرى از باردارى معالجه نيست، آيا اين كار جايز است؟

جواب : اگر ضرورت فردى يا اجتماعى نباشد جايز نيست و در صورت ضرورت (به تشخيص اطبّاى مورد وثوق) جايز است.

سؤال 804: آيا مرد مى تواند به زن دائمى خود بگويد: «نبايد بچّه دار شوى»؟

جواب : زن را نمى توان مجبور كرد كه مثلا لوله هاى خود را ببندد، حتّى نمى توان او را مجبور كرد كه به وسيله قرص و مانند آن جلوگيرى كند; ولى مرد مى تواند با خوردن دارو، يا استفاده از آمپول، يا مانند آن، موقّتاً از انعقاد نطفه جلوگيرى كند.

سؤال 805: بستن لوله هاى «تخمك بر» در زنان (توبكتومى)، كه اكثراً موجب عقيمى دائمى مى گردد، چه حكمى دارد؟

جواب : اگر موجب عقيم شدن دائم است اشكال دارد.

سؤال 806: كلاًّ بستن لوله هاى رحم از نظر شرع مقدّس اسلام در بيماريهاى مختلف چه حكمى دارد؟

جواب : هر گاه قابل بازگشت نباشد جايز نيست و در صورت قابل بازگشت بودن جايز است (مشروط بر اين كه موجب لمس و نظر حرام نشود; ولى در موارد ضرورى جايز است).

سؤال 807: آيا استفاده از «i u d »، كه اثر آن جلوگيرى از لانه گزينى نطفه بسته شده است، جواز شرعى دارد؟

جواب : هر گاه موجب لمس و نظر حرام نشود مانعى ندارد; مگر اين كه ضرورت

فردى يا اجتماعى ايجاب كند.

صفحه

224

سؤال 808: آيا زن مى تواند بدون اجازه شوهر اقدام به بستن لوله هايش بنمايد؟

جواب : اگر ضرورتى نباشد جايز نيست.

سؤال 809: در مواردى كه حاصل حاملگى جنينهاى داراى نقص در خلقت، يابيمارى ژنتيكى است، آيا زن مى تواند با بستن لوله هاى خود از حاملگى بعدى جلوگيرى كند؟

جواب : هر گاه خوف ضرر و خطر قابل ملاحظه اى، هر چند نسبت به بچّه وجود داشته باشد، جايز است.

سؤال 810: درصورتى كه بستن لوله هاى زن يا مرد اجازه داده شود، حقّ تقدّم با كدام يك از آنها است؟

جواب : بعيد نيست در شرايط مساوى مرد مقدّم باشد.

سؤال 811: با توجّه به آنچه در منابع علمى پزشكى معتبر آمده، مادرانى كه بيش از پنج زايمان داشته اند و سنّ آنها بالاتر از 35 سال مى باشد، اگر حامله شوند در معرض خطرات جسمى قرار دارند، آيا چنين زنانى مجاز به بستن لوله هاى خويش هستند؟

جواب : چنانچه خطر قطعى، يا به احتمال قابل ملاحظه اى باشد، جايز است.

سؤال 812: اگر دكترها به خانمى بگويند: «حاملگى برايت خطرهايى دارد» آيا زن مى تواند لوله هاى رحم خود را ببندد، اگر چه مستلزم عقيم شدن دائم، يا مستلزم نظر و لمس حرام باشد؟ آيا اين، از مصاديق اضطرار است؟

جواب : در صورتى كه از گفتار دكترها خوف خطر حاصل شود مجاز هست.

سؤال 813: با توجّه به مادّه «14 بند ب» و مادّه «16 بند ه_» كنوانسيون «محو كلّيّه أشكال تبعيض عليه زنان» كه حقّ تصميم گيرى در مورد تعداد فرزندان، فواصل باردارى و تنظيم خانواده را براى زنان مطرح مى كند، آيا زن بدون رضايت همسرش مى

تواند اقدام به بستن لوله رحم، استفاده از داروها و روشهاى ضد باردارى و تنظيم فواصل باردارى كند؟

صفحه 225

جواب : اين كار جايز نيست; مگر اين كه خطر قابل ملاحظه اى سلامت زن را تهديد كند.

سؤال 814: آيا مصرف قرصهاى ضد حاملگى، جهت پيشگيرى از باردارى، بلامانع است؟

جواب : درصورتى كه ضرر قابل ملاحظه اى نداشته باشد و همسر راضى باشد، مانعى ندارد.

سؤال 815: قرار دادن «نور پلانت» توسّط پزشك زن، كه فقط سطح خارجى بازو رامشاهده مى كند، چه حكمى دارد؟ آيا در صورت پوشيدن دستكش توسّط طبيب و پوشش كامل زن، به جز محلّ عمل (حدود چند سانتيمتر روى بازو)، پزشك مرد مى تواند اقدام به اين كار كند؟

جواب : در صورت ضرورت اشكال ندارد.

سؤال 816: درصورتى كه پزشكان متخصّص زنان و زايمان در مورد حاملگى به خانمى اعلان خطر كنند، (خطرات جانى، جسمى، و مشكلات احتمالى براى جنين)، آيا اين مطلب براى تحقّق اضطرار كفايت مى كند؟

جواب : هر گاه پزشكان مزبور در كار خود حاذق و از نظر صداقت و تعهّد مورد تأييدند، تشخيص آنها در مورد انواع جلوگيرى هايى كه در بالا ذكر شد، كافى است.

سؤال 817: بستن لوله هاى رحم باعث قطع دائم حاملگى در خانمها مى شود و در شرايط ايده آل شانس برگشت، با عمل جرّاحى مجدّد، حدوداً 50% است. اين عمل چه حكمى دارد؟

جواب : در غير حال ضرورت، اشكال دارد.

سؤال 818: زن و شوهرى، هر دو، جهت جلوگيرى از حاملگى اتّفاق نظر دارند، ولى در استفاده از روشها اختلاف نظر وجود دارد، نظر كدام يك مقدّم است؟ مثلا زن استفاده از قرصهاى ضدّ حاملگى، كه

مطمئن تر است، را پيشنهاد مى كند و مرد، كه معتقد به ضررهاى جانبى قرصهاى مذكور است، استفاده از كاندوم را بهتر مى داند، تكليف چيست؟

صفحه 226

جواب : زن مجبور نيست روشى را كه مرد مى گويد بپذيرد.

سؤال 819: جهت بستن لوله هاى رحم (tl)، هيچ الزامى بر مشاهده عورت خانمها به هنگام عمل، وجود ندارد و عمل از طريق شكم صورت مى گيرد. آيا انجام عمل مذكور توسّط پزشك زن جايز است (با توجّه به اين كه لمس و نظر در ناحيه شكم صورت مى گيرد)؟

جواب : از نظر لمس و نظر اشكالى ندارد.

سؤال 820: خانمى است كه به علّت ديگرى تحت عمل جرّاحى قرار گرفته و شكم بيمار باز شده است. با توجّه به باز بودن شكم، بستن لوله ها چه حكمى دارد؟ آيا باز مسأله لمس و نظر مطرح مى شود؟ در صورتى كه پزشك مرد مسؤول جرّاحى مشكل اوّليّه بيمار باشد چطور؟

جواب : لمس و نظر بايد به مقدار ضرورت باشد و بيش از آن مجاز نيست. علاوه بر آن كه احراز شرايط فوق و رضايت بيمار و همسرش نيز لازم است.

سؤال 821: در صورتى كه شكم زن بيمار توسّط دستيار زن باز شود، با توجّه به اين كه نظر به پوست ظاهر شكم صورت نمى گيرد و بيشتر داخل شكم مشاهده مى گردد، آيا پزشك مرد مى تواند با دستكش، به عمل بستن لوله ها بپردازد؟

جواب : تنها در موارد ضرورت جايز است.

سؤال 822:«i u d» براى جلوگيرى از حاملگى در زنان استفاده مى شود. اين وسيله بايستى از طريق مهبل در داخل رحم گذارده شود و غالباً متخصّصين زن

مبادرت به اين كار مى نمايند; ولى زنان كافى در تمام مراكز بهداشتى _ درمانى و يا بيمارستانها، براى اين كار آموزش داده نشده اند. آيا پزشك مرد مى تواند اين كار را انجام دهد؟ در صورتى كه اين كار توسّط پزشك زن صورت گيرد، آيا مشاهده آن توسّط دانشجويان پزشكى پسر، به منظور يادگيرى، اشكال دارد؟

صفحه 227

جواب : اين كار جز در موارد ضرورت جايز نيست و اگر ضرورتى باشد، مادام كه دسترسى به جنس موافق است، مراجعه به جنس مخالف جايز نيست.

سؤال 823: در صورت ضرورت كنترل باردارى در زن و شوهر خاصّى، و عدم موفقيّت آنها در رعايت مناسب ساير روشها، بستن لوله ها چه حكمى دارد؟ آيا از موارد اضطرار است؟

جواب : در صورتى كه خطرى از ناحيه باردارى متوجّه مادر باشد مانعى ندارد.

سؤال 824: جهت بستن لوله هاى رحمى (tl)، روش «لاپاراسكوپى» مى تواند مورد استفاده قرار گيرد (يعنى با برشهاى حدود نيم تا يك سانتيمترى از روى شكم اين عمل انجام مى شود) حكم اين روش ذاتاً چيست؟

جواب : چنانچه اين روش مانند ساير روشها سبب عقيم شدن باشد جايز نيست; مگر در موارد ضرورت.

سؤال 825: در سؤال فوق، با توجّه به پوشيده بودن بدن بيمار و فرستادن وسايل «لاپاراسكوپى» از منفذهاى نيم تا يك سانتيمترى به داخل شكم بيمار و عدم لزوم لمس و نظر، و با توجّه به آماده كردن محيط عمل تا پوشش كامل، توسّط خانمها، آيا پزشك مرد مى تواند به اين عمل اقدام كند؟

جواب : اگر لمس و نظر لازم نيايد، از اين جهت مشكلى نيست.

سؤال 826: فتواى مشهور فقها كراهت عزل (جلوگيرى از

ريختن نطفه در رحم همسر) مى باشد، با توجّه به اين مسأله، به دو پرسش زير پاسخ دهيد:

اوّلا: آيا اين فتوا شامل ساير راهها و طرق جلوگيرى از انعقاد نطفه، كه در زمان ما مرسوم است، نيز مى شود؟

ثانياً: آيا در عصر و زمان ما، كه ضرورتهاى فردى و اجتماعى كنترل جمعيّت را اقتضاء مى كند، نيز كراهت وجود دارد؟

جواب : كراهت شامل تمام اسباب جلوگيرى مى شود، ولى ضرورتهاى فردى و جمعى كراهت را بر طرف مى سازد.

صفحه 228

سؤال 827: در كل، با توجّه به سؤالات مطروحه، در صورتى كه حضر تعالى ارشاد و نظر خاصّى داريد، لطفاً جهت استفاده پزشكان بفرمائيد.

جواب : توصيه حقير اين است كه بايد در مسأله كنترل مواليد، مانند همه مسائل اجتماعى، از افراط و تفريط پرهيز كرد و تنها مسائل كوتاه مدّت را در نظر نگيرند و به واقعيّت ها توجّه كنند; نه شعارها.

باشد) و چون احتمال تعلّق ديه مى رود، احتياط آن است كه ورثه اين كودك ديه را ببخشند.

سؤال 831: آيا در موارد زير، قبل از ولوج روح(1) مى توان سقط درمانى انجام داد:

الف: در بيماريهايى كه مى دانيم مسلّماً جنين پس از تولّد خواهد مرد.

ب: در بيماريهاى ژنتيكى.

پاورقي

1. ولوج روح زمانى است كه بچّه در شكم مادر به حركت در مى آيد، كه معمولا در حدود چهار ماهگى است.

صفحه 229

ج: در ناهنجاريهاى نوزادان «مثل آنانسفالى».

جواب : سقط جنين در اين موارد اشكال دارد، به خصوص اين كه پيش بينى هاى فوق جنبه قطعى ندارد; ولى پس از ولوج روح جايز نيست.

سؤال 832: سقط جنين غير شيعه چگونه است؟

جواب : سقط جنين در هيچ مورد جايز نيست; مگر در موارد ضرورت.

سؤال 833: آيا سقط جنين پس از ولوج روح، اگر علم به تلف شدن مادر و جنين باشد، جايز است؟

جواب : در فرض مسأله كه اگر مادر به همان حال باقى بماند، هر دو مى ميرند، مى توان با سقط جنين، جان مادر را نجات داد.

سؤال 834: اگر مادرى براى سقط بچّه اش كارى انجام ندهد، لكن با مراعات نكردن موارد لازم و تهيّه نكردن شرايط حفظ جنين، باعث سقط بچّه شود، آيا كار حرامى كرده است؟

جواب : اگر در حفظ جنين مطابق معمول كوتاهى كرده باشد مسؤول است.

سؤال 835: زنى كه در ماه هفتم حاملگى به سر مى برد، در اثر تصادف نياز به عمل جرّاحى فورى پيدا مى كند، كه لازمه اش بيهوش نمودن اوست، ولى در اثر بيهوشى بچّه مى ميرد (يقين به فوت بچّه داريم) آيا لازم است مادر، جرّاحى و عمل

شود؟

جواب : اگر جان مادر در خطر است و راه منحصر به عمل جرّاحى و بيهوشى باشد مانعى ندارد.

سؤال 836: در فرض بالا، در صورتى كه احتمال فوت بچّه برود، آيا باز هم جايز است مادر عمل شود؟

جواب : با شرايط بالا، اين فرض به طريق اولى جايز است.

سؤال 837: دكترها به مادرى دارويى داده اند كه بخورد تا بچّه اش سالم بماند و سقط نشود، آيا زن مى تواند به منظور سقط جنين دارو را استفاده نكند؟

جواب : جايز نيست.

صفحه 230

سؤال 838: در زن حامله اى كه مبتلا به سرطان رحم شده است و درمان آن به اشعه درمانى نياز دارد و اين كار هم باعث ناقص الخلقه شدن جنين مى شود، آيا مى توان قبل از اشعه درمانى، سقط درمانى كرد؟

جواب : اگر ناقص الخلقه شدن او قطعى و شديد است و در مراحل نخستين باردارى و قبل از رسيدن به مرحله جنين كامل باشد و راه درمان نيز منحصر به اين راه گردد، مانعى ندارد.

سؤال 839: اگر پزشك به طور قطع تشخيص دهد كه فرزندان بعدى زن و شوهرى، ناقص العضو خواهند شد، بفرماييد:

1. در صورت سؤال والدين، آيا بر طبيب واجب است واقعيّت را به آنان اطّلاع دهد؟

2. در صورت عدم سؤال آنان، آيا بر طبيب واجب است به آنان بگويد، تا آنان از تولّد چنين فرزندانى جلوگيرى نمايند؟ اگر واجب نيست، آيا گفتنش حرام مى باشد؟

3. اگر طبيب احتمال دهد كه آنان در صورت اطّلاع از اين مطلب، هر بار كه فرزند پيدا كنند اقدام به سقط وى خواهند نمود، در اينجا وظيفه طبيب چيست؟

جواب : 1. واجب نيست مگر

اين كه در سرنوشت بيمار اثر مهمّى داشته باشد.

2. در اين گونه موارد اگر مسأله مهمّى است طبيب كتمان نكند.

3. طبيب بايد به وظيفه خود عمل كند و اگر بيمار عمل خلافى انجام دهد او مسؤول نيست، منتهى طبيب وظيفه خود را در امر به معروف و نهى از منكر انجام دهد.

سؤال 840: خانمى دچار بيمارى چشمى گرديده و اطبّاء نظر به عمل جرّاحى بطور اورژانسى داده اند، امّا متأسّفانه اين خانم داراى حمل سه ماهه مى باشد كه بايد اوّل سقط جنين انجام دهد و بعد عمل جرّاحى چشم را به انجام برساند و اگر چشم خود را عمل نكند كور مى شود و همچنين ضررهاى زيادى نسبت به جنين وارد مى گردد، در اين صورت آيا سقط جنين جايز است؟

صفحه 231

جواب : در فرض مسأله پايان دادن به باردارى ظاهراً مانعى ندارد.

سؤال 841: آيا سقط عمدى جنينى كه مطمئنّيم، يا احتمال مى دهيم، معيوب و نارسا مى باشد، در هر ماهى از باردارى، اگر ديه لازمه هم پرداخت شود، مجاز است؟

جواب : هرگاه در مراحل ابتدايى جنين باشد و جنين به صورت انسان كامل در نيامده باشد و باقى ماندن جنين در آن حالت و سپس تولّد ناقص آن، باعث عُسر و حرج شديد براى پدر و مادر گردد، با اين شرايط مانعى نداردو احتياطاً بايد ديه را بدهند.

سؤال 842: اگر طبيب تشخيص قطعى دهد كه ماندن جنين در شكم مادر موجب مرگ مادر مى گردد، بفرماييد:

1. آيا جايز است جنين را در شكم مادر از بين ببرد، تا مادر سالم بماند؟

2. آيا مى توان مادر را به همان حال باقى نهاد تا

بچّه سالم بماند و مادر بميرد؟

3. اگر در باقى گذاردن مادر به همان حال، احتمال مرگ، هم براى مادر و هم براى بچّه در كار باشد، تكليف چيست (يعنى احتمال مرگ و سلامتى براى هر دو مساوى باشد)؟

جواب : 1. چنانچه خلقت جنين كامل نشده مانعى ندارد.

2. هرگاه بچّه به صورت انسان كامل در نيامده باشد، سقط جنين براى نجات مادر اشكال ندارد.

3. اگر بدانيم يك از آن آن دو قطعاً نجات پيدا مى كند، بايد آنها را به حال خود گذاشت تا يكى از آن دو بدون دخالت انسان ديگرى نجات يابد و اگر امر داير ميان اين است كه هر دو بميرند يا فقط جنين بميرد مى توان جنين را سقط كرد تا مادر زنده بماند.

سؤال 843: در صورتى كه پدر و مادر به اتّفاق هم (نعوذ باللّه) سبب سقط جنين شوند، ديه جنين به چه كسى مى رسد؟

جواب : در صورتى كه هر دو سبب شوند ديه به طبقه دوم از ورثه مى رسد و اگر

طبقه دوم موجود نباشد، به طبقه سوم مى رسد.

صفحه 232

سؤال 844: در مواردى كه پزشك بايد سقط جنين كند، ديه لازمه بايد توسّط چه كسى پرداخت شود؟ آيا پزشك بايد قبلا شرط كند كه ديه بر عهده وى نيست و آيا اين شرط، جهت رفع دين از وى كافى است؟

جواب : احتياط اين است كه طبيب با بيمار يا كسان او شرط كند كه ديه را خودشان بپردازند و الّا خودش بايد عهده دار ديه شود (بنابر احتياط).

بايد مقدّمات آن مشروع و حلال باشد و از مقدّمات حرام پرهيز شود.

مسأله 846: هرگاه نطفه مرد را در رحم همسرش وارد كنند (خواه با استفاده از مقدّمات حلال باشد، يا نعوذ باللّه حرام) فرزندى كه از او متولّد مى شود حلال زاده است و متعلّق به آن مرد مى باشد و تمام احكام فرزند (مانند ارث و نفقه و غير آن) را دارد.

مسأله 847: جايز نيست نطفه مرد بيگانه را در رحم زنى وارد كنند، خواه با اجازه آن زن باشد يا نه، و خواه شوهر داشته باشد يا نه، و خواه شوهرش اجازه بدهد يا نه، و هرگاه چنين كنند و بچّه اى از آن متولّد شود، اگر اين عمل بطور شُبهه انجام شده، مثل اين كه گمان مى كرد زن خود اوست و زن نيز گمان مى كرد نطفه شوهر اوست و بعد از آن معلوم شد چنين نبوده است، در اين صورت بچّه متعلّق به آن مرد و زن است و تمام احكام فرزند را دارد; ولى اگر اين كار از روى علم و عمد انجام گيرد، بچّه اى كه از آن متولّد مى شود فرزند آنها حساب نمى شودو احكام ارث و مانند آن را ندارد، امّا اگر آن بچّه دختر باشد صاحب آن نطفه نمى تواند با او ازدواج كند و اگر پسر باشد با آن مادر نمى تواند ازدواج نمايد و همچنين در مورد ساير مسائل مربوط به ازدواج.

صفحه 233

سؤال 848: منى مرد از نظر علمى تا 72 ساعت بعد از مرگ وى داراى حيات كامل است. اگر زوجه درخواست تلقيح مصنوعى از نطفه شوهر متوفّاى خود نمايد،

آيا اطبّاء مجاز به اين كار هستند؟ حكم ولد چيست؟ لازم به ذكر است كه بعضاً اين عمل در خارج اعمال مى گردد و عمدتاً در مواردى است كه زوجه از زوج فرزندى نداشته باشد و زوج در همان اوايل ازدواج به دليلى فوت كرده باشد.

جواب : اشكال دارد.

سؤال 849: رحم بانويى، به هر علّت، قادر به نگاهدارى جنين نيست و سقط مى كند. با آميزش نطفه وى و شوهرش در آزمايشگاه و انتقال جنين به رحم زن ديگرى كه شوهر ندارد و به اصطلاح «مادر جانشين» و يا «مادر قائم مقام» ناميده مى شود بچّه رشد مى كند و بموقع، متولّد مى شود و برابر قرارداد، مزد معيّنى به مادر جانشين داده مى شود تا كودك تحويل زن و شوهر گردد. آيا اين امر جايز مى باشد؟

جواب : اين كار ذاتاً مانع شرعى ندارد; ولى مسائل جنبى حرامى، از قبيل لمس و نظر كردن، در آن موجود است. هر گاه به وسيله محرمى مانند شوهر انجام شود به اين صورت كه نطفه خود و يكى از دو همسرش را بگيرد و تركيب نمايد و در رحم همسر ديگر (هر چند عقد موقّتى با او خوانده باشد) كشت كند، مرتكب حرامى نشده و در غير اين صورت، براى مجاز بودن اين محرّمات جنبى بايد ضرورتى در كار باشد.

سؤال 850: در مفروض سؤال قبل، اگر اين عمل (چه جايز باشد و يا نه، به هر حال) انجام بگيرد، با وجود اين كه اين كودك در رحم مادر جانشين بزرگ شده، امّاداراى صفات ارثى زن اوّل مى باشد. با توجّه به آيه دوم سوره مباركه مجادله، فرزند

به كدام يك از اين دو زن تعلّق دارد؟ و وارث كدام يك از آنهاست؟

جواب : اين فرزند متعلّق به صاحبان نطفه و با آنها محرم است و از آنها ارث مى برد و در مورد مادر جانشين به منزله فرزند رضاعى است; بلكه از آن، در بعضى جهات اولويّت دارد، چرا كه تمام گوشت و استخوان او از وى روييده است، بنابراين حرام است كه بعداً با آن زن و فرزندان او ازدواج كند; امّا ارث نمى برد.

صفحه 234

سؤال 851: شوهرى نطفه ندارد و همسرش سالم و نطفه دار است. آيا مى توان نطفه مرد اجنبى را با نطفه اين زن شوهردار مخلوط كرد و به رحم اين زن تزريق نمود؟

جواب : جايز نيست.

سؤال 852: مرد نطفه ندارد و از همسرش جدا شده است، اگر اين زن به صيغه مردى در آيد، و نطفه شوهر جديد و نطفه زن را تركيب كنند، و زن بعد از پايان صيغه و عدّه به عقد شوهر اوّل در آيد و بعداً آن نطفه را به داخل رحم زن تزريق كنند، دراين صورت پدر و مادر، ارث و محرميّت به چه صورت است و حكم شرعى آن چيست؟

جواب : اگر ضرورتى ايجاب كند جايز است، ولى فرزند به صاحبان اصلى نطفه تعلّق دارد.

سؤال 853: آيا پيوند تخمدان زن اجنبى به زوجه براى باردار شدن جايز است؟ و در صورت جواز لطفاً بفرمائيد:

الف _ ديه دارد؟

ب _ تخمدان را مى توان فروخت؟

ج _ حكم اولاد زوجه چگونه است؟

د _ زن اجنبى حقّى مانند مادر بودن پيدا مى كند؟

جواب : چنانچه ضرورتى براى اين كار نباشد از آن صرف نظر

كنيد و اگر ضرورتى وجود دارد، بعد از پيوند اين عضو جزء بدن آن زن مى شود و فرزند مال خود اوست و در فرض فوق ديه ندارد و خريد و فروش آن جايز است، هر چند بهتر اين است كه پول را در مقابل اجازه برداشتن عضو مزبور بگيرد، نه در مقابل خود آن.

سؤال 854: بعضى از مؤمنين و مؤمنات براى اولاددار شدن به مراكز نابارورى مراجعه مى كنند و از حيث نطفه نقايصى دارند، آيا مى توان از نطفه هايى كه در بانك نطفه نگهدارى مى شود، در لقاح مصنوعى با منى خود آنها ممزوج و شرايط لقاح را فراهم و با دستگاه در رحم همسران آنها قرار داد؟

صفحه 235

در صورتى كه به طور كلّى در منى آنها اسپرم و تخمك وجود نداشته باشد، آيا مى توان از اسپرمها و تخمكهاى مجهول الهويّه موجود در بانك نطفه استفاده كرد؟ چنانچه در دو فرض فوق فرزندى به وجود آيد، متعلّق به چه كسى خواهد بود؟

جواب : استفاده از نطفه بيگانه براى صاحب فرزند شدن جايز نيست و تولّد فرزند بايد مستند به ازدواج صحيح شرعى باشد، ولى اگر چنين عملى انجام شود، فرزند متعلّق به صاحبان نطفه است و نسبت به مادرى كه در رحم او كشت شده نيز محرم مى باشد، بى آن كه از او ارث ببرد.

سؤال 855: آيا مادر جانشين (زن پذيراى جنين) مستحق دريافت نفقه، يا اُجرة المثل تا زمان تولّد جنين، مى باشد؟ آيا اين كار، نوعى اجاره رحم تلقّى مى گردد، يا مشمول عقد ديگرى است؟

جواب : اين موضوع تابع قرار داد است، و اگر قرار دادى ندارند

و جنبه رايگان نداشته، حقّ اجرة المثل دارد و عمل مزبور نوعى اجاره است، نه اجاره اعضاء، بلكه اجير شدن براى پرورش جنين.

بالعكس، چه حكمى دارد

جواب : اشكالى ندارد; مگر اين كه بيم انتقال بيمارى برود.

سؤال 859: بعضى از خانم هاى حامله، كه مى توانند به وضع طبيعى زايمان كنند، اصرار دارند كه سزارين شوند تا درد كمترى تحمّل كنند، اين كار چه حكمى دارد؟

جواب : اگر اين كار جنبه عقلائى داشته باشد اشكالى ندارد.

سؤال 860: شبيه سازى تحت چه شرايطى جايز مى باشد؟ توضيح اين كه از طريق موادّى از پوست خود زن، باعث ايجاد جنينى در او مى شوند، كه اين جنين از هر جهت شبيه به خود او مى باشد. اين كار براى اوّلين بار در انگلستان نسبت به گوسفند انجام شده است.(1) آيا اين عمل، نسبت به انسان جايز است؟

جواب : اين عمل از نظر شرع خالى از اشكال نيست و مفاسد زيادى بر آن مترتّب مى شود، به همين جهت حتّى افرادى كه پايبند به شريعت و دينى نيستند، به خاطر مفاسد اجتماعى آن، به مخالفت با آن پرداخته اند.

پاورقي

1. علاقمندان به موضوع فوق، مجلّه وزين مكتب اسلام، شماره 50، سال 37، مردادماه 1376، را مطالعه فرمايند.

صفحه 237

سؤال 861: آيا محافظت از جنين درون رحم واجب است؟ آيا بر مادر لازم است كه تمام شرايط لازم جهت حفظ و سلامتى جنين را فراهم كند؟

جواب : تا آنجا كه مايه عسر و حرج نشود لازم است.

سؤال 862: زنان بيمارى كه از درد شديداً رنج مى برند، چنانچه به آنها مسكّن هاى قوى تزريق شود، دردشان تسكين خواهد يافت، ولى به احتمال قوى بعداً دچار عوارض جنين و ناراحتيهايى از اين قبيل خواهند شد، تكليف طبيب نسبت به اين گونه بيماران چيست؟

جواب : هر

گاه ضررى باشد كه در برابر تسكين درد شديد درميان عقلا قابل پذيرش باشد اشكالى ندارد و اگر ضرر مهمّى است، كه او را به خطر مى اندازد جايز نيست و اگر براى خودش ضرر نداشته باشد، بلكه براى جنين ضرر داشته باشد، حكم مسأله نيز همين است.

سؤال 863: آيا ترميم پرده بكارت دختران، كه بعللى آسيب ديده، جايز مى باشد؟

جواب : در صورتى كه ضرورتى ايجاب كند اشكالى ندارد.

صفحه 238

صفحه 239

در داخل كوچه (كه محلّ عبور و مرور مردم مى باشد) مى نشينند و با هم صحبت مى كنند، اين كار شرعاً چه حكمى دارد؟

صفحه 240

جواب : در صورتى كه حجاب شرعى را مراعات نمايند و مزاحمت ايجاد نكنند، حرام نيست; ولى بهتر است اين كار را ترك كنند.

سؤال 867: دوختن لباس زنانه توسّط خيّاط مرد، چه حكمى دارد؟

جواب : در صورتى كه مستلزم تماسّ بدنى و محرّمات ديگر نشود اشكالى ندارد.

سؤال 868: دوختن لباس مردانه توسّط خيّاط زن نامحرم، چه حكمى دارد؟

جواب : اشكالى ندارد، ولى اندازه گيرى ها توسّط جنس موافق انجام شود.

سؤال 869: آيا براى خانمها جايز است كه عطر بزنند و از منزل خارج شوند؟

جواب : در روايات متعددّى از اين كار نهى شده(1) و ظاهر بعضى از آنها حرمت است.

سؤال 870: معمول است كه بعضى از خانمها هنگام رفتن به مجالس عروسى و جشن، علاوه بر زينتهاى نامرئى، خود را معطّر مى كنند، با توجّه به اين كه خوشبو و معطّر بودن خود نوعى زينت و آرايش محسوب مى شود و معمولا بوى آن را مرد نامحرم در بين راه احساس مى كند، اين كار چه حكمى دارد؟

جواب : اشكال دارد و در خبر است كه تا به منزل برگردد مورد لعن ملائكه است.(2)

مسأله 871: نذر زن اگر مزاحم حقوق شوهر باشد، بى اجازه او باطل است و اگر مزاحم نباشد احتياط مستحب آن است كه با اجازه او باشد.

مسأله 872: اگر زن در جايى كه احتياج به اجازه شوهر دارد با اجازه او نذر كند، شوهر بنابر احتياط واجب نمى تواند نذر او را به هم بزند، يا از

عمل كردن به نذر او جلوگيرى نمايد.

پاورقي

1. به وسائل الشيعه، جلد 14، ابواب مقدّمات النكاح، باب 80، صفحه 113، مراجعه كنيد.

2. به آدرسى كه در پاورقى صفحه قبل ذكر شد مراجعه شود.

صفحه 241

مسأله 873: هر گاه شوهر از قسم خوردن زن مانع شود قسم او صحيح نيست، حتّى اگر زن بدون اجازه شوهر قسم ياد كند قسم او صحيح نمى باشد.

سؤال 874: آيا هبه به زوجه، قابل بازگشت است؟

جواب : هبه به زوجه قابل بازگشت است; مگر اين كه زوجه از خويشاوندان نسبى باشد.

سؤال 875: آيا زن حق دارد در رفتن به كشورهاى غير اسلامى با شوهرش مخالفت كند؟

جواب : اگر رفتن به آنجا، به دين و اعتقاد و اخلاقش ضرر مى زند، مخالفت او جايز است.

سؤال 876: پدرم با شوهرم اختلاف پيدا كرده و بدين جهت از من نيز ناراحت شده و گفته: «حق ندارى به خانه من بيائى!» تكليف من چيست؟ آيا مى توانم بدون رضايت پدر، جهت ديدار با مادر و برادران و خواهرانم به خانه او بروم؟

جواب : آنها مى توانند به ديدار شما بيايند، يا در محلّ ديگرى ملاقات كنيد; ولى در خانه ملكى پدر بدون اجازه او نمى توان رفت.

سؤال 877: در بعضى از شهرها، مجالس زنانه به عنوان «ختم أنعام» برقرار مى گردد، در اين رابطه جزواتى نيز منتشر شده و در وسط آيه هاى سوره انعام اذكارى نيز خوانده مى شود، همچنين يازده مرثيه مى خوانند. نظر حضرتعالى در اين زمينه چيست؟

جواب : درباره ختم أنعام به صورتى كه معمول است روايت مستندى نيافتيم; هر چند در بعضى كتابها، اشاره اى به آن ديده مى شود;(1) ولى

جاى شك نيست كه تلاوت اين سوره مباركه و عمل به آن مى تواند باعث حلّ مشكلات گردد و شايسته است به هنگام تلاوت سوره مطلقاً چيزى به آن نيفزايند و هنگامى كه تلاوت سوره تمام شد به سراغ دعاها و مرثيّه ها بروند.

پاورقي

1. مرحوم علاّمه مجلسى درباره فضيلت ختم سوره انعام، در بحارالانوار، جلد 87، صفحه 341، حديث 54، باب اعمال الاسبوع و ادعيتها و صلواتها، روايتى نقل كرده است.

صفحه 242

سؤال 878: رانندگى اتومبيل براى زنان چه حكمى دارد؟

جواب : با حفظ حجاب اسلامى و جهات شرعى ديگر، مانعى ندارد.

سؤال 879: آيا بانوان مى توانند آموزش فنون نظامى ببينند؟

جواب : اگر مستلزم گناهى نباشد اشكالى ندارد.

سؤال 880: حكم دوچرخه سوارى و موتور سوارى خواهران با مانتو در سطح شهر، با توجّه به آثار و تبعات سوء اجتماعى و اخلاقى آن، چيست؟

جواب : با توجّه به پيامدهاى سوئى كه اين گونه امور دارد، لازم است از آن پرهيز شود و به وسوسه هايى كه اين و آن مى كنند توجّه نكنند.

سؤال 881: آيا زوجه را مى توان به علّت عدم تمكين در امور زوجيّت تعزير نمود؟

جواب : تعزير به دست حاكم شرع است كه پس از شكايت زوج مبنى بر عدم تمكين زوجه و ثبوت آن انجام مى گيرد، زوجه نيز مى تواند به حاكم شرع شكايت كرده و براى زوج در برابر خلافكاريهايش تقاضاى مجازات كند.

سؤال 882: زنى با آرايش زننده و حالت بدحجابى در معابر عمومى ظاهر شده و بدين جهت او را دستگير كرده اند. آيا مى توان به عنوان تعزير سر او را تراشيد؟

جواب : تراشيدن سر مطلقاً جزء تعزيرات نيست

و بايد راه ديگرى را براى تعزير، مانند جريمه نقدى يا زندان يا مجازات بدنى، انتخاب كرد; ولى گاه در زندانها براى ملاحظه مسائل امنيّتى سر متّهمين را مى تراشند و اين مربوط به عناوين ثانويّه است.

سؤال 883: با توجّه به اين كه زنان طبيعتاً احساساتى تر هستند و زودتر تحت تأثير وسوسه هاى شيطانى قرار مى گيرند، آيا كيفر خطاهايشان با مردان تفاوت مى كند؟

صفحه 243

جواب : در مسائل تعزيرات مسؤوليّت هر كس در برابر اعمالش رابطه اى با ميزان تأثير پذيرى از عوامل مختلف و ميزان جرم او دارد.

سؤال 884: شنيده ايم كه زن در خصوص قتل عمد شوهر خود و بالعكس حقّ درخواست قصاص ندارد، آيا اين مطلب در مورد مادر مقتول و ساير ورثه مؤنّث مقتول، به صرف مؤنّث بودن صدق مى كند؟

جواب : اين حكم در مورد زوجه است و شامل ساير زنان خويشاوند نمى شود.

سؤال 885: در بحث قَسامه، آيا زن مى تواند به تنهائى مدّعى قتل عمد باشد و اقامه قَسامه نمايد؟

جواب : زن مى تواند مدّعى باشد; ولى قسامه را بايد از مردان انتخاب كنند.

سؤال 886: اگر ديه زن به ثلث ديه كامله نرسد، امّا مجموع ديه و ارش او به ثلث برسد، آيا باز هم حاصل جمع ديه و ارش او نصف مى شود؟ يا اين كه تنصيف تنها در صورتى است كه ديه او به ثلث ديه كامله برسد؟

جواب : تفاوتى بين ديه و ارش در اين مسأله نيست و محاسبه مجموع در صورتى صحيح است كه هر دو مر بوط به يك جنايت باشد.

باد كتك و ناسزا مى گيرد، به گونه اى كه گويا اين كار را نشانه مردانگى مى داند! در بيشتر اوقات بر اثر اين كتكها، بدنم كبود، يا قرمز، يا سياه مى گردد و آثار آن تا چند روز باقى مى ماند و گاهى هم بدنم زخم مى شود. لطفاً بفرمائيد:

الف: آيا اين كارها از نظر شرعى جايز است؟

ب:آيا ديه اى به اينجانب تعلّق مى گيرد؟

جواب : متأسّفانه عدّه اى از شوهرها گرفتار اين گناه بزرگ و ظلم عظيم هستند و بايد هر چه زودتر، انشاء اللّه، خود را اصلاح كنند و اين كار، علاوه بر اين كه گناه

بزرگى محسوب مى شود، ديه هم دارد و گاهى ديه آن سنگين است.

صفحه244

سؤال 888: چرا در اسلام ديه زنها نصف مردها مى باشد؟

جواب : خون زن و مرد مؤمن هر دو محترم است; ولى با توجّه به اين كه ديه جبران خسارت مادّى است و پرواضح است كه خسارت حاصله از فقدان مردان در خانواده غالباً بيشتر از خسارت حاصله از فقدان زنان است، شارع مقدّس ديه مردان را دو برابر قرار داده است.(1)

سؤال 889: زن يا دخترى (نعوذ باللّه) به ميل خود مرتكب عمل منافى عفّت مى گردد و عمل زشت او در ملأ عام افشا مى شود. به خاطر عمل ننگين خود، دست به خودكشى مى زند. آيا ديه اين زن، يا دختر، بر عهده زانى است؟

جواب : زانى مرتكب گناه بسيار بزرگى شده است; ولى ديه بر عهده او نيست.

سؤال 890: برخى از معلّمان زن در ساعت كار و تدريس، به فعاليّت هاى جنبى ديگرى، مثل بافتنى و خواندن روزنامه و مانند آن كه

مربوط به تدريس نيست مى پردازند، اين امور در ساعت رسمى كار چه حكمى دارد؟

جواب : جايز نيست.

سؤال 891: آيا از حديث «خير للنساء ان لايرين الرجال و لايراهن الرجال»(2) كه از حضرت فاطمه زهراء، سلام اللّه عليها، روايت شده، استحباب پوشانيدن چهره و عدم ورود در مسائل اجتماعى، به جزء مواردى كه با اذن ولىّ فقيه زمان باشد، استفاده نمى شود؟

جواب : هنگامى كه ضرورتهاى سياسى و اجتماعى ايجاب كند، زنان مى توانند با حفظ جهات عفّت، وارد اين صحنه ها شوند، همانگونه كه از آن بانوى بزرگوار نيز نقل شده است.

پاورقي

1. شرح بيشتر اين مطلب را در تفسير نمونه، جلد اوّل، صفحه 611، مطالعه فرمائيد.

2. بحار الانوار، جلد 43، صفحه 54.

صفحه 245

سؤال 892: آيا در صورت بى حجابى أرحام و خويشاوندان و عدم وجود شرايط نهى از منكر، باز هم صله رحم واجب است؟

جواب : در صورتى كه سبب امضاء اعمال آنها نشود، بايد صله رحم(1) را به جا آورد و تا آنجا كه ممكن است با زبان خوش امر به معروف و نهى از منكر كرد.

سؤال 893: كنوانسيون «محو كلّيه أشكال تبعيض عليه زنان» بزودى جهت بررسى در دستور كار مجلس شوراى اسلامى قرار خواهد گرفت، از آنجا كه اين معاهده بين المللى مشتمل بر موادّى است كه از نظر فقهى مورد سؤال واقع شده، نظر مبارك خود را نسبت به موارد زير بيان فرمائيد:

الف: بر اساس مادّه اوّل اين معاهده، بايد هر گونه تمايز، استثناء و يا محدوديّت بر اساس جنسيّت، در زمينه هاى سياسى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى، مدنى، و يا هر زمينه ديگر لغو گردد.

با توجّه به اين مادّه، تفاوت

زن و مرد در مواردى همچون ميزان پوشش واجب بدن، نظر و لمس بدن جنس مخالف، ديه، قصاص، شهادت، ارث، طلاق، تعدّد همسران، امامت جماعت، لزوم تمكين جنسى، ولايت بر فرزندان، سرپرستى خانواده، حقّ حضانت، عيوب موجب فسخ نكاح، نشوز، لزوم سپرى شدن عدّه براى ازدواج بعدى، مرجعيّت و قضاوت، تبعيض تلقّى مى گردد و بايد از ميان برداشته شود! آيا تساوى زن و مرد در موارد مذكور، با احكام شرع مطابقت دارد؟

جواب : بى شك مساوات كامل، نه تنها مخالف ضرورت فقه شيعه، بلكه مخالف ضرورت اسلام و بر خلاف نصّ صريح قرآن و روايات متواتره است، و هيچ يك از علماء اسلام، نه در گذشته و نه در حال، اعتقاد به چنين مساواتى نداشته اند.

اصولا بايد اين معنى براى مجامع جهانى تبيين گردد كه: «ملّتها نمى توانند با

فرهنگ و مذهب خود وداع كنند و چشم و گوش بسته تسليم مقرّراتى شوند كه نه در تصويب آن حضور داشته اند و نه از نظر وجدان و منطق قطعيّت دارد».

پاورقي

1. صله رحم يعنى پيوند با خويشاوندان، كه گاه با ديدار آنها حاصل مى شود، و گاه با نامه، يا تلفن، يا دعوت از آنان، يا طرق ديگر، تحقّق مى يابد. و خويشاوندان خيلى دور را شامل نمى شود. و مادام كه محذور و مانع شرعى و عرفى در كار نباشد نبايد قطع گردد.

صفحه 246

البتّه ممكن است در بعضى از موارد جزئى، گفتگويى در ميان علماى اسلام باشد، امّا مساوات كامل، به صورتى كه گفته شد، هيچ موافقى ندارد.

ب: با توجّه به اين كه مادّه نهم و بند چهارم از مادّه پانزدهم در مورد كسب، تردّد،

تغيير و يا حفظ تابعيّت خود و فرزندان، زن و مرد را مساوى مى داند، آيا زن بدون موافقت همسرش مى تواند به تابعيّت هر كشورى در آيد و يا در هر شهرى سكنى گزيند؟

جواب :اين، يكى از مواردى است كه در بالا به آن اشاره شد و با احكام و فرهنگ اسلامى سازگار نيست، به علاوه بدون شك سرچشمه مفاسد زيادى در جوامع انسانى مى شود كه نمونه هاى آن را در همان كشورهاى صنعتى مشاهده مى كنيم و آمارها در مورد متلاشى شدن خانواده ها شاهد گويايى بر اين مطلب است.

آرى اگر زن تابعيّت كشور مورد نظرش را بپذيرد، ولى عملا محلّ سكونت را با رضايت زوج انتخاب كند اشكالى ندارد.

سؤال 894: آرايش براى خانمها در ماه مبارك رمضان، ماه محرّم و صفر و روزهاى شهادت و وفات معصومين(عليهم السلام) چه حكمى دارد؟

جواب : حرام نيست; ولى سزاوار است در ايّام وفات رعايت احترام را بنمايند.

سؤال 895: مرسوم است كه خانمها در دو ماه عزادارى سرور و سالار شهيدان، ماه محرّم و صفر، صورت خود را اصلاح نمى كنند، آيا اين كار شرعاً ايراد دارد؟

جواب : اين كار اشكالى ندارد، ولى اصلاح كردن هم مانعى ندارد، البتّه سزاوار است در روزهاى قتل از اين كار پرهيز كنند.

سؤال 896: برخى از زنان و دختران اعتقاد زيادى به انواع فال، از جمله فال قهوه و نيز كف بينى و طالع بينى دارند، به گونه اى كه گاهى مسير زندگى خود را بر آن

صفحه 247

اساس پى ريزى مى كنند! اين كار براى اين خانمها و انجام دهندگان آن چه حكمى دارد؟

جواب : فال قهوه و امثال

آن از خرافات است و سزاوار نيست كه هيچ كس به سراغ آن برود.

سؤال 897: متأسّفانه كم نيستند زنانى كه به كوچكترين بهانه اى با ديگران قهر مى كنند و گاهى سالها آن را ادامه مى دهند و حاضر به آشتى نيستند و افعال ناپسند آنها در پاره اى از اوقات بر روابط شوهر و فرزندان، بلكه كلّ فاميل اثر نامطلوب مى گذارد، كار اين گروه از زنان چه حكمى دارد؟

جواب : قهر كردن بطور كلّى از نظر اسلام كار بسيار نامطلوبى است; مخصوصاً اگر براى بهانه هاى كوچكى باشد. و در روايتى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)آمده است: «اگر دو نفر مسلمان از هم قهر كنند و سه روز به طول بيانجامد و با هم آشتى نكنند، از اسلام خارج مى شوند... و هر كدام پيشقدم در آشتى شود در روز قيامت زودتر از ديگرى وارد بهشت مى شود!».(1)

سؤال 898: بلند كردن ناخن براى خانمها چه حكمى دارد؟ اگر بيش از حدّ متعارف بلند باشد، به گونه اى كه زحمت زيادى براى محافظت از آن لازم باشد چطور؟

جواب : بلند كردن ناخن در حدّ معقول اشكالى ندارد.

سؤال 899: نظر شما در مورد ورزش بانوان چيست؟ كدام يك از رشته هاى ورزشى را، در تحت چه شرايطى، براى خانمها مجاز مى دانيد؟

جواب : ورزش براى همه، و از جمله بانوان، كار خوبى است و مايه سلامت جسم و جان است; ولى خانمها بايد در ورزشگاههاى مخصوص خود به ورزش بپردازند; آن هم ورزشهايى كه در آن بيم خطرى براى آنها نباشد.

سؤال 900: گاهى از اوقات به هنگام پختن غذاهاى گوشتى، عليرغم دقّت زيادى

پاورقي

1. وسائل

الشيعه، جلد 8، ابواب احكام العشرة، باب 144. روايات تكان دهنده ديگرى نيز در اين باب آمده است.

صفحه 248

كه در شستشوى گوشت آن مى نمايم، لكّه هايى از خون بر روى گوشت ملاحظه مى كنم، لطفاً بفرمائيد:

الف: آيا اين خونها نجس و خوردن چنين غذايى حرام است؟

ب: در صورتى كه جواب مثبت است، آيا لازم است كه اين موضوع را به شوهر و فرزندان و احياناً ميهمانها، اطّلاع دهم، يا همين كه خودم اجتناب كنم كافى است؟

جواب : اين خونها نجس نيست و اگر جدا كردن آن از گوشت زحمت و مشقّت دارد، يا به هنگام پخته شدن مستهلك مى شود، خوردن آن نيز مانعى ندارد.

وَ آخِرُ دَعْوانا اَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ

پايان