سلامت و ادراك حج تمتعِ واجبِ در حال اختيار بر بعيد، احوط رعايت اوثق است به حسب ادراك واجبات حج تمتّع با سلامتى.

و اگر تأخير انداخت تا آنكه فوت شد واجب اختيارى، با عصيان يا بدون آن، هر قسم و مقدار از مناسك كه با آن حج صحيح محقّق مى شود، واجب است به سبب اضطرار، عدم تفويت آن و مبادرت به انجام آن، اگر چه در بعض صور در تأخير، عاصى باشد.

اگر وظيفه تمتّع نبوده، كافى است عمره مفرده در سال آينده.

اگر نائى افراد را به جا آورد و قبل از وقوفْ كامل شد، پس احوط عدول به تمتعِ كامل است با سعه وقت؛ و با عدم آن [احوط] اتمام حج و اتيان به عمره [است بعد از آن در اشهر حج به قصد وظيفه. و در عدول اضطرارى از تمتّع به افراد با سقوط ترتيب در حج و عمره از نائى، تأمّل است.

و اگر متمتعْ كامل شد در اثناى حج قبل از وقوف، احوط نيّت عدول به افراد است و اتيان به عمره مفرده بعد از اتمام حج.

دست طفل يا مجنون بگذارد و ولىّ با آن كيفيتْ رمى و نيّت نمايد، احوط اختيار آن است.

و تمام افعال را آنچه در غير نيّت مى تواند انجام دهد [و] ولىّ [فقط] متصدّى نيّت مى شود؛ پس اگر متمكّن از نماز باشد، ولىّ نيابت نمى نمايد، لكن احوط جمع است به اعتبار عدم تميّز طفل كه مانع از نيّت است؛ بلكه فرض انجام تمام نماز از غير مميّز، بعيد است.

در صحّت احرام، تأمّل است؛ و در تقدير صحّت، واجب است اتمام؛ و اگر عالم به رجوع بود، نمى تواند احرام نمايد. و در اكتفاى به قول عدل واحد در اذن يا رجوع از آن اگر مفيد ظن اطمينانى نباشد، تأمّل است.

و بيع عبد مُحرم با اذن مالك اوّل در حال احرام، نافذ است، و اگر مشترى جاهل بود و به واسطه طول زمان احرام انتفاعاتى از او فوت مى شد، خيار فسخ دارد.

اگر موجب كفّاره از مملوكِ مُحرِم با اذن مالك، محقّق شد، پس اگر خطايى بود و خطاى آن هم كفّاره داشت، اظهر لزوم آن است بر مالك آذِن؛ و اگر متعمد بود لازم نيست بر مالك. و با عجز مملوك و فوريّت وجوب كفّاره، اظهر وجوب صوم است بدون اناطه به اذن مالك در آن، نه لزوم دم بعد از عتق.

و در وجوب كفّاره صيد بر مالكِ آذنِ در خطا، يا بر مملوك بعد از عتق او، يا وجوب فعلى صوم با عجز فعلى از فداى بر مملوك با اذن مالك، يا مطلقاً بنا بر فوريّت وجوب تكفير، احتمالاتى است و ترجيح محل تأمّل است؛ و مختار «مفيد»- قدّس سرّه- و مقتضاى اطلاق صحيح، احتمال اوّل است بدون اختصاص به خطا.

اگر افساد كرد مملوك، حج خود را به جماع قبل از وقوف به مشعر، وجوب مضىّ در حج و نحر بدنه و قضاى حج- مثل افساد حرّ- اظهر است. و اظهر وجوب تمكين سيّد است از لوازم شرعيّه حج مأذونٌ فيه.

و اگر عتق شد بعد از افساد و قبل از وقوف به مشعر به نحو متقدّم، همين حكم ثابت است با اجزاء از حجّةالاسلام.

و در اطلاق اين اجزاء بنا بر فريضه بودن دوّم و عقوبت بودن اوّلى تأمّل است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 195

و اگر افساد كرد قبل از وقوفين و آزاد شد بعد از وقوف ها، اتمام مى نمايد و قضا مى نمايد و مجزى از حجّةالاسلام نيست؛ و اگر شرط حجّةالاسلام محقّق شد، بايد هر دو را به جا بياورد؛ پس هر كدام را به جا آورد، صحيح است و مجزى از ديگرى نيست، و بايد حجّةالاسلام را مقدّم بدارد به حسب تكليف فورى بنا بر عدم فوريّت وجوب قضا، مثل ساير موارد؛ و اگر فورى باشد، پس در تكليفِ به تقديم، تأمّل است؛ و صحّت تقديم مؤخَّر، بر هر تقدير اظهر است.

و فرقى بين اقسام مملوك در عدم وجوب حجةالاسلامِ مشروط به حريّت، نيست مگر مبعَّض در نوبت خودش كه مى تواند حج ندبى [را] بدون اذن مالك در آن مقدار زمان مقرّر به حسب تناوب انجام دهد در صورت انتفاى مخاطره در سفر. و محتمل است وجوب حجّةالاسلام در نوبت واسعه خودش با ساير شروط اگر منافى اجماع بر اعتبار حريّت نباشد.

انجام دهد.

و حكم زاد در اعتبار تمكّن، با حكم راحله، متّحد است بنا بر اظهر. و در اعتبار راحله براى قريبِ متمكّن از مشى با قليلى از مأكول و مشروب در مثل كمتر از مسافتِ قصر، يا كفايت تمكّن عقلى در غير بعيد، تأمّل است، و اظهر اعتبار است، مثل بعيد.

و شريك براى شِقّ ديگر پيدا نشد و ممكن نشد ركوب بدون محمل و بدون شريك، وجوب و استطاعت نيست.

اگر مؤجّل است و مى تواند استدانه نمايد و بعد از حج و حلول و وصول، ادا نمايد بدون هيچ منقصت در استدانه، و با اطمينان به اداى بعد از حلول، وجوب حج با استدانه و استطاعت، خالى از وجه نيست.

و هم چنين [است در وجوب اگر محل ديگرى دارد كه فعلًا صرف آن در حجْ مقدور است و بعد از حج، در اداى دينِ حج، مقدور و موثوقٌ به است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 198

و هم چنين [است وجوب اخذ در صورت بذلِ مديون قبل از اجل و تحقّق استطاعت با تمكّن از اخذ آن مبذول؛ و [اين موارد] از قبيل تحصيل استطاعت [محسوب نمى شود.

است به مبادرت در سنه آتيه با احتياطاتى كه سبب قطع به اجزاءِ از حجّةالاسلام است مى باشد.

و اگر بيع براى فرار نباشد، بلكه براى حوايج فعليّه ديگر باشد كه متمكّن از قضاى آن حوايج فعليّه نمى شود مگر بعد از سير قافله يا مضىّ وقت حج، اظهر جواز آن است.

و در تحقّق استطاعت لازم است تمكّن از آنها.

با عدم استمرار رجا، احوط تجديد استنابه است.

و در صورت وجوب استنابه، عدم وجوب اعاده يا مباشرت با ارتفاع عذر غير غالب، خالى از قوت نيست.

و در صورت سبق استقرار حج، احوط جمع بين استنابه فورى و لوازم مناسبه با احتياط در آن است. و اگر استنابه كرد و عذر رفع شد، اعاده مى نمايد از روى احتياط با ملاحظه تفصيل مذكور.

سالهاى متأخّر شد، در مطلق صور، استنابه به هر طريقى كه تمكّن عقلى و عرفى باشد- يعنى در آن عسر و ضرر مجحف نباشد- واجب مى شود.

و اگر نايب، ازيد از اجرت المثل را طالب است، واجب است در صورت عدم عسر و اجحاف ضرر.

و در لحوق نذرِ غير معلّقِ به اعم از مباشرى و شبه نذر يا افساد كه موجب حج باشد، در وجوب استنابه با عذر، به حجّةالاسلام، تأمّل است.

و بنا بر لحوق محكىّ از «دروس»، پس اگر دو حج واجب باشد، مى تواند در يك سال، دو نايب بگيرد.

بعض مبانى.

حج و غير حج در خوف متساوى در آنها بدون تفاوت، اقرب وجوب حج و تحقّق استطاعت است.

مقدوريّت اگر چه استطاعت ماليّه زايل بشود. و اگر وفات كرد بعد از استقرار در ذمّه به نحو مذكور، قضاى آن را از جانب او به جا مى آورند.

به ميقات نمايد، از مكان خودش احرام مى نمايد.

و اگر احرام حج او در حال كفر بود، مفيد نيست ادراك اختيارى مشعر مگر با احرام مستأنف در حال اسلام با عود به عرفات و احرام از آنجا.

و با عدم امكان عود، احرام از مشعر مى نمايد قبل از وقوف در آنجا بنا بر آنچه مذكور مى شود؛ و حال او حال مُسلمى است كه تا آن وقتْ انجام عملى نكرده، پس از آن عود مى نمايد و هر چه ممكن است انجام مى دهدْ يا با عدم امكان عود، آنچه ممكن باشد و صحيح باشد حج با آن از غير متمكّن، انجام مى دهد، پس از آن در حج قران و افراد، عمره را به جا مى آورد.

و در حج تمتّع اگر به جا آورده باشد عمره را در حال كفر، پس در موظّف بودن به عدول از تمتّع و اتيان به عمره مفرده بعد از حج، تأمّل است.

آن است به نحو ممكن و واجب در تقدير بطلان احرام.

منافع آن اعاشه نمايد بعد از رجوع، يا تجارت و تكسّب جايز و لائق، معتبر است در استطاعت شرعيّه غير بذليّه يا نه؟ منسوب به جماعتى- كه از آنها سيّد مرتضى قدس سره است- عدم اعتبار است، و منسوب به جماعتى يا اكثر- بر حسب نقل از سيّد مرتضى قدس سره- اعتبار است. و اظهر اعتبار است به اين معنى كه به سبب حج، از غنى به فقر يا از فقر به اوسع از آن واقع نشود، پس واجب نيست بيع آنچه از منافع آنها در سال، اعاشه مى نمايد براى حج، غير [از] آنچه كافى براى حج و اياب و نفقه خودش و عيال تا زمان عود باشد، چه عقار باشد يا عين دراهم كه صرف در حج و اياب و نفقه عيال مى شود.

و واجب است، [حجّ بر كسى كه فرقى به حال او نمى نمايد حج و ترك آن، به واسطه مصارفى كه مقتضاى شأن او است و در آنها اسرافى نيست، [كه اگر تبديل نمايد بعض آن را به سفر حج، اشديّت حاجت يا منقصت شأنى لازم نمى آيد، مثل طلّاب علوم دينيّه يا فقرايى كه قادر بر تكسّب نيستند و از وجوه [شرعيّه معاش آنها در سال داير است، اگر به حسب اتفاقْ در وقت حج، واجد مؤونه ذهاب و اياب و مصارف اين سفر باشند.

پس موارد عسر و حرج در تكليف به حج از جهت مصارف آن، اگر چه براى رعايت مصارف متأخّره باشد، خارج به اين شرط مى شوند.

آنكه پياده روى نمايد، يا آنكه ديگرى بر او انفاق نمايد، در اجزاء از حجّةالاسلام.

اگر مرجّحاتى براى ركوب در سفر حج واجب يا مندوب نباشد، مشىْ افضل از ركوب است، به خلاف صورت [وجودِ] مرجّح، مثل قوّت به عبادت و سرعت و طول جامع المسائل(للبهجة)، ص: 214

در اقامت حرمين و مثل اينها.

اگر حج و عمره يا يكى از آنها در ذمّه، ثابت بود و در اصل با اهمال فوت شده بود، هر وقت قدرت پيدا نمود فوراً بايد به جا آورد اگر چه استطاعت شرعيّه زايل شده باشد.

المسائل(للبهجة)، ص: 215

- مثل حج از مكّه يا ادنى الحل- واجب است، با ملاحظه تعيين يا تخيير از ناحيه دَين مزاحم اگر بوده باشد.

و اگر تعيينِ محل نشده است، مى تواند از ثلث، حج بلدى استيجار نمايد اگر وافى باشد ثلث به آن؛ و گرنه به هر نحوى كه وافى باشد و زايد بر

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 216

ثلث نباشد، انجام مى دهد.

و در هر دو صورت- يعنى دين يا وصيّت- اظهر اوسعيّت صحّت حج است از حدّ تكليف؛ پس اگر تكليف به حج بلدى بود و ميقاتى به جا آورده شد با شروط عمل، اظهر صحّت است.

اگر ميّت داراى دو وطن بود با تساوى در امكان استيجار از آن دو محل، اقربْ ملاحظه بلد موت است، نه آنكه اقرب به ميقات است. و با تساوى در امكان استيجار از بلد موت، اظهر عدم جواز استيجار از ابعدِ از آن است با تساوى در اجرت يا اقليّت اجرتِ ابعد به حسب فرض.

و در صورت وجوب استيجار از بلد و حج از بلد، اگر حج از ميقات يا محلى اقرب به ميقات از بلد نمود و خلاف تكليف نمود، زيادتى در صورتى كه از اصل اخراج مى شود اجرت حج، مال دُيّان يا ورثه است؛ و در صورتى كه از ثلث اخراج مى شود- مثل ثلث متعذّر المصرف- در وجوه برّ صرف مى شود.

و در صورت تبرّع شخصى به قضاى شخص از ميّت، مجزى است در جميع صور و مالك مقدار اجرت، مالك آن مال است اگر حجى واجب به سبب فرض يا وصيّت نبود، كه عبارت از دُيّان يا ورثه و يا اهل ثلث موصى به باشد.

و اگر وصيّت به حجِ واجب نمود از ثلث، و وافى بود به آن، پس مقدار اجرت از اصلْ اخراج نمى شود، مثل صورت تبرّع.

فورى، از خودش باشد به سبب استطاعت يا نذر و شبه آن، جايز نيست ترك حج از نفس و صرف وقت در حج از غير به نيابت او به سبب استيجار يا تبرّع. و اگر نيابت كرد، خلاف تكليف كرده است و مشهورْ بطلانِ حج نيابتى است از اجير و متبرّع، و اظهر صحّت آن است.

و اما حج تطوّعى از مباشر، پس اگر به قصد امر فعلى باشد، اگر چه اعتقاد ندبيّت آن جامع المسائل(للبهجة)، ص: 217

را داشته، اظهر صحّت و اجزاى از حجّةالاسلام است. و اگر متعمّدِ تركِ واجب و فعل مستحب است، عاصى بودن آن معلوم است، و امر استحبابى مترتّب بر معصيت كه ترك واجب است، مانعى ندارد، و ذمهّ اش مشغول به اداى واجب در سال آتى است.

زن مقدّم است با يمين احتياطى او.

و در صورت علم زوج به عدم امن و غالب شدن زوجه در محاكمه شرعيّه، آيا باطناً جايز است بر زوج منع زن يا نه؟ محل تأمّل است.

باشد بلكه ثابت باشد نذر، خلاف است؛ اكثرْ قايل به اخراج از اصل هستند، و اين قول احوط است براى ورثه.

و اگر موتِ ناذر قبل از تمكّن از حج بوده است، اگر چه به واسطه مرضى يا منع دشمنى بوده، قضا واجب نيست.

و اگر در نذر حج، وقتِ معيّن را تعيين نموده است، پس اخلال كرد با تمكّن، واجب است كفّاره خلف نذر و قضاى حج در غير آن وقت معيّن.

و اگر بعد از ترك عمدى، وفات نمود، كفّاره از اصل اخراج مى شود و قضاى حج هم از اصل است بنا بر احوط.

و اگر در نذر معيّنِ به سالى، ممنوع شد به سبب مرض يا منع دشمن و در سال ديگر متمكّن شد و مانعْ رفع شد، اظهر عدم وجوب قضا است، مثل صورت وفات در آن جامع المسائل(للبهجة)، ص: 221

سال نسبت به قضاى غير، از او.

ساير ديون و واجبات ماليّه اگر چه بدنيّه هم باشند.

مى آورد.

و اگر بعد از استطاعت و قبل از حجّةالاسلام نذر نمود حج را به غير حجّةالاسلام، [و] موقّت [كرد آن را] به همان سالى كه بايد حجّةالاسلام را به جا بياورد، نذر منعقد نمى شود مگر آنكه نذر نمايد حجِ بعد از زوال استطاعت ماليّه و قبل از فعل آن را به نحوى كه فعليّت [پيدا] ننمايد وجوب حجّةالاسلام.

و اگر مقيّد به همان سال نبود، پس مثل آنكه مقيّد به سالى غير سال استطاعت كرده باشد، نذر منعقد است و بعد از حجّةالاسلام بايد در سال بعد، حج منذور را به جا آورد.

و اگر نذر در زمان عدم استطاعت بود، بايد به جا آورد اگر چه مستطيع شرعى نباشد، و قدرت بر منذور، كافى است در انعقاد و وجوب.

و اگر نذر، مطلق بود از مستطيعِ قبل از نذر يا بعد از نذر و متعلّق به حجّى غير [از] حجّةالاسلام بود، واجب است بعد از استطاعت حجّةالاسلام را به جا بياورد و بعد از آن حج منذور را به جا بياورد.

و اگر موقّت به سال معيّن بود و در حال نذر مستطيع نبود [و] بعد از نذر، مستطيع شد، مقدّم مى دارد حج منذور را و بعد از آن با بقاى استطاعت تا سال ديگر، حجّةالاسلام را به جا مى آورد. و هم چنين اگر قبل از استطاعت، اجير شد در حجى در سال اوّل.

پس مجزى است با قصد هر دو از هر دو، و هم چنين قصد امر فعلى. و اگر خصوصيّت داد حج نذرى را در قصد در وقت عمل، پس صحّت آن محل تأمّل است؛ و بر تقدير صحّت و اجزاى از نذر، اجزاى آن از حجّةالاسلام محل تأمّل است. و هم چنين اگر در حال عمل تخصيص داد به حجّةالاسلام، صحّت آن مانعى ندارد و اجزاى آن از حج نذرى مشكل است بلكه بايد بعد، حج نذرى را به جا بياورد مگر آنكه قصد امر فعلى را نمايد و خصوصيّت را از باب اعتقاد قصد نمايد.

به متيقّن در صورت عدم اماره بر ازيد، خالى از وجه نيست.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 224

و اگر ناذرِ مشى در مواضع عبور با كشتى در اوقات قليله باشد، پس با تمكّن از طريقِ مشى، متعيّن است اختيار آن؛ و با اضطرار به ركوب سفينه، پس ظاهرْ نذرِ مشى در غير آن مواضع است، و احوط با اتفاقى شدن عبور با كشتى و حرجى نبودن قيام در كشتى به واسطه قلّت وقت آن، اختيار قيام است.

اگر نذر حج در حال مشى كرد، پس در مقام وفاءْ ركوب نمود با تمكّن از مشى و با تعمّد ترك، پس اگر در نذر، تعيينِ سال نموده بود، احوط قضاى آن در حال مشى و كفّاره است. و اگر معيّن نكرده بوده سال را، اظهر وجوب اعاده است. و اگر منذور، مشىِ در حال حج بوده پس در معيّن، كفّاره ثابت است؛ و در غير معيّنْ حج ديگرى كه در آن مشى نمايد، ثابت است.

و اگر ركوب در بعض طريقى كه در جميع آن بر حسب نذرْ واجب بود مشى، نمود، پس در معيّنْ كفّاره ثابت است؛ و قضاى حجِ در حال مشىِ در جميع طريق، موافق احتياط است؛ و در غير معيّن فقط اعاده حجِ در حال مشىِ در جميع طريق لازم است.

اگر كسى نذر حجِ در حال مشى نمايد، پس عاجز از مشى بشود، اظهر جواز ركوب است اگر چه نذرْ غيرِ معيّن و مأيوس از رفع مانع يا تجدّد قدرت نباشد، بلكه عالم به قدرت در سال بعد باشد. بلى اگر متمكّن باشد از مشى در بعض طريق بدون مشقّت شديده، وجوب آن قدرْ خالى از وجه نيست.

و اگر ترك مطلقِ مشى كرد در اين صورت، حكم آن مستفاد از سابق مى شود.

اگر مقدارى از عمل [را]- مثل احرام بنا بر آنچه مذكور شد از عدم اكتفاى به آن در اجزاى- به جا آورده باشد، توزيع جامع المسائل(للبهجة)، ص: 228

نسبت به آن عمل بر وجهى كه واجد سير خاص بوده و استرداد نسبت به ما بعد آن در ذهاب و اياب، بى وجه نيست؛ و اگر بعض نفس عمل به جا آورده نشده، پس استحقاق عوضِ آنچه قطع شده، بعيد نيست، و عوض مستحَق، اجرت المثل سير خاص است بنا بر اظهر.

اگر موت نايب، بين احرام و دخول حرم باشد، پس اقرب، اتّحاد حكم با موت اصيل است در عدم اجزاء، و حكم توزيعِ اجرت، معلوم شد از آنچه ذكر شد.

در افضل يا غير فحوى در غير آن، پس حال آن حال تبرّع است و استحقاق اجرت بر مستأجِر ندارد.

باطل است؛ و در صورت مقارنت، هر دو باطل است.

و اگر در مطلقه در سال، اهمالْ ظاهر شد از اجير در مباشرت، پس با حدوث عذر، هر دو اختيار فسخ دارند، و بدون عذر، مستأجر خيار فسخ دارد.

و اگر زمان در معيّنه فوت شد، منفسخ مى شود اجاره.

و اگر اجيرِ بر سالِ معيّن، مقدّم داشت حج نيابتى را، اظهر صحّت است زيرا تعيين، محمول بر عدم تأخير است، مگر در صورت تصريح بر عدم تأخير و تقديم.

و طاهر نشده بنا بر اظهر؛ لكن احتياطِ در رعايت مكان غيبت و زمان طهارت، ترك نشود.

باشد، پس منافات با اجاره هاى ديگر ندارد در همان سال اگر چه مباشرت شرط شود.

باشد در حج ندبى موصى به، تأمّل است.

مثل كفايت يك حج در صورت عدم استفاده تعدّد.

استقلال بعد از حكم حاكم، اولى است.

و الحاق غير وديعه- مثل دين ثابت در ذمّه يا عين مغصوبه- دور نيست. و هم چنين الحاق غير حج از واجبات ماليّه- مثل خمس و زكات و دين- خالى از وجه نيست.

بلكه الحاق وصيّت به مال، يا به متوقّف بر صرف مال با عدم تجاوز مجموع وصايا از ثلث يا تقدّم آنچه در يد غير وارث ممكن است صرف در آن بشود و مقصود غير وارث است، يا ثابت بعد از توزيع بر همه وصايا در صورت عدم ترتيب، قريب است.

اگر ودَعى متعدّد باشد و عالم به همديگر بودند، توزيع مى شود در فرض متقدّم، اجرت بر آنها. و اگر همه مى توانند، واجب است به نحو كفايت بر هر كدام. و اگر بدون علم، همه انجام دادند، حج سابقْ محسوب از اصل است و بقيه بدون اجازه ورثه، بر

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 237

آنها محسوب نمى شود. و اگر همه بعد از احرام اجتماعى عالم به همديگر شدند، احتمال تعيين محسوب بر ورثه با قرعه، ثابت است.

قصور

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 238

عارض كه در اصلْ صحيح بوده كه صرف در وجوه برّ مى شود.

و در هر صورت [اگر] موصى له قبول نكرد، شخص ديگرى استيجار مى شود با همان مبلغ اگر در مبلغ، خصوصيّتِ اجيرْ ملحوظ نبوده است، و ملاحظه مى شود خروج اجرت المثل از واجب در واجب، و زايد از آن كه معيّن در وصيّت شده است از ثلث مثل همه اجرت در غير واجب.

اگر وصيّت كرد به حج و غير آن، واجبِ قبل از وصيّت، مقدّمِ بر غير واجب مى شود. و اگر همه از واجبات ماليّه باشند و ثلث كافى براى مجموع نباشد، توزيع مى شود بر جميع به نسبت هر يك از ثلث. و اگر مقسوم براى حج، وافى به اجرت آن نبود، اظهر تقديم حج است و توزيع زايد بر بقيه بر حسب نسبت آنها از ثلث در صورت عدم اجازه ورثه در زايد بر ثلث.

اگر بعد استقرار حجّةالاسلام و استقرارِ حجِ واجب به نذر، وفات كرد، اظهر اخراج هر دو از اصل تركه است. و اگر وافى نبود بر هر دو، احوط تقديم حجّةالاسلام است اگر چه استقرار آن متأخّر باشد.

والحمد للَّه وحده والصلاة على سيّد انبيايه وعلى اوصيائه الطاهرين واللعن الدائم على اعدائهم اجمعين. بلغ المقام بمنّه تعالى يوم الجمعة السادس من جمادي الاولى من سنة الف وواحد وأربعمائة في «قم» على مشرّفها السلام،

بيد العبد محمّد تقى البهجة الغروى الجيلانى.

از منزلِ اقربِ از ميقات به مكّه باشد يا غير آن، اگر چه به سبب عذر از نسيان يا غير آن باشد كه عود به ميقات ممكن نشود؛ پس از احرام مى رود به عرفات و وقوف آنجا را انجام مى دهد؛ پس از آن مى رود به مشعر و وقوف آنجا را انجام مى دهد؛ پس مى رود به منى و مناسك منى را انجام مى دهد؛ پس از آن مى آيد به مكّه يا تأخير مى اندازد تا آخر ذى الحجّه و طواف بيت را انجام مى دهد و دو ركعت طواف را به جا مى آورد و سعى بين صفا و مروه مى نمايد و طواف نساء را به جا مى آورد و دو ركعت آن را به جا مى آورد. و كلام در تقديم طواف و سعى بر وقوفين، مذكور خواهد شد.

تعالى.

و احرام اهل مكّه، از مكّه براى حج و از ادنى الحل براى عمره است.

است.

جايز نيست براى قارن، عدول از حج به عمره تمتّع در حال اختيار، و در صورت هلاكِ هدى قبل از مكّه و عدم ابدال، جواز آن محتمل است.

مكّه باشند كه احرام از مكّه مى نمايند مثل متمتّع بر نحو مذكور؛

و به اينكه احرام عمره متمتّع، از ميقات است؛ و احرام عمره مُفرِد، ميقات است در صورت مرور به آن؛ و اگر در حرم بود، احرام از ادنى الحل مى نمايد اگر چه از اهل آنجا نباشد؛ و خروج براى احرامِ به ميقات واجب نيست بر حسب نقل اجماع؛

و به اينكه متمتّع، قطع تلبيه مى نمايد در عمره در وقت مشاهده بيوت مكّه، و مفرِد قطع تلبيه مى نمايد در وقتى كه مشاهده كعبه بنمايد اگر از مكّه براى احرام خارج شده بوده؛ و گرنه در صورت دخول حرم، قطع مى نمايد تلبيه را. و تفصيل آن مذكور مى شود ان شاء اللَّه تعالى.

و به اينكه طواف نساء، مكرّر نيست در تمتّع، بلكه در حجِ آن، فقط واجب است مگر بنا بر قولى؛ و در قران و افراد، مشهورْ ثبوت طواف نساء در هر يك از حج و

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 244

عمره آنها است؛

و به اينكه مفرد و قارن مى توانند در حال اختيار، تقديم نمايند طواف و سعى حج را بر وقوفها بنا بر مشهور بر وجه مقدّم؛ و متمتّع نمى تواند تقديم نمايد، چنانچه گذشت؛

و به اينكه براى مفرد و قارن، تأخير دو طواف و سعى بين آنها را از يوم نحر و نفرْ و اتيان به آنها در تمام ذى الحجّه جايز است، و در متمتّع دو قول است در تحريم و كراهت؛

و [به اينكه جايز است براى مفرد و قارن، طواف ندبى بعد از دخول مكّه؛ و براى متمتّع بعد از احرام حج، دو قول است؛

و به اينكه عقد احرام براى متمتّع، منعقد نمى شود بدون تلبيه؛ و در

غير او، منعقد مى شود به هر يك از اشعار و تقليد؛ پس اگر به يكى از اينها يا به تلبيه، عقد احرام نمود و سوق هدى نمود، قارن است، و گرنه مفرد است.

و به اينكه هدى بر متمتّع واجب است، و در غير [آن ، واجب نيست حتى اينكه هدىِ قران، واجب بالاصل نيست و به اشعار يا تقليد متعيّن مى شود براى ذبح. و در قران، معتبراست سياق و جايز نيست ابدال، و اكل و قسمت در آن واجب نيست؛ و اگر گم شد، مجزى است از قارن، و اين امور در [هدى تمتّع نيست؛

و به اينكه عدول به تمتّع جايز است و از تمتّع اختياراً جايز نيست، به خلاف افراد كه عدول از آن مى شود و به آن نمى شود، و در قران، مطلقِ دو قسم عدول نيست.

وفرق است بين قران و افراد در عقد احرام و در هدى و در عدول، و بين دو نوع از عمره در موضع احرام و در موضع قطع تلبيه و در طواف نساء. و تفصيل مذكورات در فروق با بيان مختار، در محل انسب به هر كدام از آنها مذكور مى شود ان شاء اللَّه تعالى.

وطن محقّق شد، جميع احكام اهل مكّه مترتّب مى شود. و اگر اقامتِ مجرّده از قصد توطّن بود، فقط حكم انتقال فرض از نوع تمتّع، مرتّب است بنا بر اظهر.

اگر منعكس باشد فرض، يعنى اهل مكّه در فوق مسافت مكّى اقامت نمايد، اظهر عدم ترتّب اثر به انتقال فريضه است مگر با صدق عرفى توطّن با قصد آن و اقامت محقِّقه صدق.

اگر محل اقامت [توطّنى شخصى متعدّد باشد، يكى در مكّه يا داخل حدّ و يكى جامع المسائل(للبهجة)، ص: 246

در خارج حد، عبرت به محلّ اقامت غالبه است قبل از استطاعت، در حكم تمتّع يا افراد و قران. و اظهر تبعيّت مورد قصد توطّن با اقامت است در صورت اختلاف دو منزل در اين قصد در موقع اقامت. و اين تعدّد- مثل صورت وحدت- مخصوص به حكم حج است مگر در صورت قصد توطّن و صدق وطن عرفى كه در ساير احكام مثل قصر و اتمام هم جارى است.

و اگر غالبِ اقامت، در منزل آفاقى بود براى صاحب دو منزل مثلًا، پس با مجاورت بيش از دو سال در مكّه متّصل به استطاعت، منتقل مى شود فريضه به فرض مكّى از افراد يا قران؛ و منزل غالب در اقامت همان منزل وحيد است در اين حكم. و صاحب منزل واحدِ آفاقى به اقامت دو سال، فريضه او منتقل مى شود.

و مراد از اقامت غالبه، اقامت استيطانى است؛ پس مضطر و محبوس در محلى، عبرت به اقامه در وطن او است.

و اگر وطن يكى است، حكم، مربوط به آن است مگر با اقامت دو سالِ متّصل به استطاعت در مكّه اگر غير وطن او باشد. و هم چنين

صاحب دو منزلْ به غالب مربوط است مگر با اقامت دو سال در مكّه متّصل به استطاعت. و اقامت به غير استيطان مؤثّر نيست مگر در اقامت دو سال در مكّه به نحو متقدّم.

صاحب دو وطن- مثلًا- با تساوى اقامت در آنها و تساوى نسبتِ استطاعت به آنها، مخيّر است در ايقاع هر قسم از اقسام حج اگر چه در زمان استطاعت در غير آن دو وطن باشد. و اگر استطاعت از خصوص يك وطن دارد، متعيّن است ايقاع حج به نوع مناسب با همان وطن استطاعت به نحو معتبر.

و فرقى در حكم استيطان و اقامتِ دو سال و غلبه اقامت در يكى از دو مكان، بين اقامت غاصب يا اقامت محرّمه به جهت ديگرى يا مالك و اقامت محلّله نيست. و در احتساب زمان عدم تكليف، تأمّل است و دور نيست احتساب در حكم اقامت، مثل اقامت مضطرّ، نه در حكم استيطان.

و بر او بعثِ هدى نيست، و تخييرْ محتمل است بين ذبح و بعث هدى و تحلّل فعلى يا با مواعده.

و زمان نحر يا ذبح، وقتى است كه فوت مى شود تا آن وقت ادامه صدّ، كه احتياط در تأخيرِ احلال، تا آن وقت است، و احتياط، در ايقاعِ ذبح با نيّت تحلّل به سبب آن است، و جميع منافيات احرام بر او حلال مى شوند حتى نساء؛ و بقاى احرام با انتفاى مجموع هَدى و نيّت، موافق استصحاب است حتى در صورت عدم قدرت بر هدى و ثمن آن؛ و احتياج به حلق يا تقصير بعد از هدى، موافق احتياط است.

و رسيد به ايّام منى رمى و حلق و ذبح را انجام مى دهد و گرنه استنابه مى نمايد. و هم چنين در طواف حج و سعى، در مباشرت بر تقدير تمكّن و استنابه بر تقدير عدم [و] و قضا ندارد. و بر تقدير عدم تمكّن از استنابه در ذى حجه همان سال؛ و اگر نشد در سال آينده در صورت تماميّت حج به وقوفين، پس جوازِ دفعِ حرج به تحلّل به هدى، خالى از وجه نيست.

و در صورت صدّ از خصوص ذبح، تعيّن بدل هدى- يعنى صيام با عدم امكان استنابه در بقيّه ذى الحجّه- بى وجه نيست.

و با صدّ از مكّه بعد از افعال منى و عدم امكان استنابه در بقيّه ذى الحجّه براى طواف و سعى، اظهر تحلّل به هدى است؛ و هم چنين در يكى از اين دو واجب در مكّه بعد از منى به خلاف تقدير اختيار قول به تحلّل به صدّ مذكور كه در سال آينده قضا مى نمايد تا به اركان حج از طواف و سعى اتيان نمايد.

و اگر طواف و سعى نمود و ممنوع شد از مبيت به منى و رمى، پس به لحاظ تماميّت حج، استنابه در واجبِ ممكن بعدى مى نمايد و محلّى براى صدّ و حكم آن نيست.

جايز و واجب است، قضا واجب نيست.

و هم چنين عمره در وجوب قضا و عدم آن، تابع وجوب به عمرةالاسلام يا منذوره است و عدم وجوب در غير اينها.

و عمره، مثل حج است در تحلّل به صدّ و عدم آن در موارد متقدّمه، [و] با فوات جامع المسائل(للبهجة)، ص: 252

حج از غير صدّ و حصر، متحلّل به عمره مى شود و در سال آينده، قضاءِ حج مى نمايد در صورت وجوبِ مستقر آن با حدوث استطاعت در سال آينده، و گرنه مندوب است قضاى مثل اصل.

صورت جواز يا وجوب مقاتله، ضامن نفس مقتول يا مال اتلاف شده نيستند.

قضاى در آينده به عقوبت افساد، و حجّةالاسلام تابع وجوب مستقرّ است. و در صورت اجتماع حجّةالاسلام در آينده و قضاى عقوبتى، حجّةالاسلام مقدّم است بنا بر احوط.

[همراه بوده باشد.

9. حكم زن، حكم مرد است با محفوظيّت عمد و علم در هر دو به مطاوعه زن و نحو آن.

10. با جهل به موضوع يا حكم يا نسيان يا مكرَه بودن چيزى بر مُحرِم نيست، [و] در مكرِه است دو كفّاره، و تفريق در صورت علم و عمد او و حج در سال آينده.

11. در وطى بعد از وقوف به مشعر و قبل از طواف نساء، فقط كفّاره بدنه است با علم و عمد.

وقوع بر اهل فيما دون الفرج و نحو آن از محلَّل بر غير مُحرِم و نحو آن، احوط قضاى حج است لموثقة «اسحق بن عمّار» فى الأخير.

17. اگر جماع كند مُحِلّى با امه محرِمه خود كه احرام او با اذن سيّد بوده، مع العلم و العمد، بر او است كفّاره امه، بر موسر بدنه يا بقره يا شاة، و بر معسر شاة با سه روز روزه، لما هو مقطوع به في كلام الأصحاب، كما فى «الحدائق» من العمل بموثقة

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 263

«إسحاق بن عمار» وترك العمل بصحيحة «ضريس»، ويمكن حملها على عدم الإذن فى الزّمان وإن أذن فى المكان أو على جواز نقض السيّد إحرامها مادامت فى الوقت، كما شهد به ما رواه «الصدوق» عن «وهب بن عبداللَّه» الدالّ على جواز النقض المطلق، ويمكن إرادة طلب المعيّة فى الإحرام برفع فعليّة المفروضة، دون النقض برفع الإذن فى الإحرام مطلقاً في مدة [ظ: مدّته .

ذلك لتوافق الروايات الكثيرة على الدلالة عليه و عدم الدليل على القول الآخر؛ ففي صحيحى «زرارة»، التصريح بثمانية و أربعين ميلًا، وفي أحدهما أنّه الحدّ؛ و في الصحيح عن «سليمان بن خالد» و «أبي بصير» نفى المتعة عن أهل «مرّ» و «سرف»؛ و عن «المعتبر» أنّها أكثر من إثنى عشر ميلًا، وفي خبر «أبي بصير» نفى المتعة عن «ذات عرق» و «عسفان»، وفاقاً لما يمكن استفادته من صحيحى «زرارة»، ويؤيدها صحيحا «حمّاد بن عثمان» و «الحلبي» الدالّان على التحديد بالمواقيت؛ فلو كان الحكم لإثنى عشر ميلًا، كان فى التحديد بالميقات ما لا يخفى؛ فقد حكى عن «العلّامة» أنّ أقربها «ذات عرق» وهى على مرحلتين؛ وكذلك نفى المتعة عن «ذات عرق» و «عسفان» مع بُعدهما بكثير عن المفروض موضوعاً؛ هذا بخلاف قرب الميقات و الحدّ المشهور المختار؛ فإنّه يصحّح جعل أحدهما معرّفاً للآخر. و أمّا الآية الشريفة فالموضوع [فيها] الحصور.

والدليل على تنزيل من في أربعة فراسخ منزلة الحاضر فى الصلاة، لا يقتضى التنزيل في وجوب نوع الحجّ؛ ولو سلّم، فحيث لادليل على الخلاف، و قد عرفت توافقها على الخلاف؛ مضافاً إلى إمكان ارتكاب التقييد فى هذا الدليل للتنزيل بالنسبة إلى دليل تنزيل الصلاة والصوم المقتضى بالمفهوم عدم التنزيل فى الأزيد من الأربع؛ فحيث لا إشكال في مقتضى الدليل، فلا داعى إلى ارتكاب خلاف الأظهر فى الصحيحين لزرارة بالحمل على إرادة مجموع النواحى المقتسط على كلّ ناحية يكون قسطها إثنى عشر ميلًا؛ كما أنّ الأظهر من الصحيحين خروج المواقيت أنفسها عن جامع المسائل(للبهجة)، ص: 267

پس بدان كه حجّ تمتّع، مركّب است از دو عبادت، يكى را «عمره تمتّع» مى گويند و ديگرى را «حجّ تمتّع».

پس حجّ تمتّع، اطلاق

بر مجموعِ دو عبادت مى شود و بر يك جزء از اين مركّب نيز اطلاق مى شود. و جزء اوّل، يعنى عمره تمتّع، مقدّم است بر جزء ثانى، يعنى حجّ.

چنانچه اگر كسى را ممكن نشود كه آن را پيش از حجّ به جا آورد به جهت عذر؛ حجّ او، حجّ افراد مى شود، چنانچه خواهد آمد بعد از فراغ از بيان افعال عمره، ان شاء اللَّه تعالى

و رفتن از «صفا» به «مروه»، يك بار است و مراجعت از مروه به سوى صفا، بار ديگر محسوب است؛

بعد از آن، تقصير مى كند، يعنى اندكى از ناخن يا موى خود مى گيرد؛ [و] چون از اين فارغ مى شود، هر چه بر او به سبب احرام، حرام شده بود، از براى او حَلال مى شود. و به اين جهت آن را «عمره تمتّع» مى نامند و حجّ او را «حج تمتّع» مى گويند كه شخص مكلَّف بعد از اداى عمره، مى تواند متمتّع شود، يعنى منتفع و متلذِّذ شود به چيزهايى كه بعد از احرام بر او حرام شده بودند.

و چون نزديكِ روز نهم شود، باز ثانياً احرام مى بندد از براى حجّ تمتّع از مكّه به تفصيلى كه خواهد آمد؛ و مى رود به سوى «عرفات» كه نام موضعى است در چهار فرسخى مكّه، و از ظهر روز نهم تا مغرب در آن جا مى ماند، و شب از آن جا كوچ مى كند و به «مشعر الحرام» مى آيد كه در دو فرسخى مكّه است تخميناً، و در آن جا مى ماند از طلوع فجر روز عيد قربان تا طلوع آفتاب؛

و از آن جا مى آيد به سوى «مِنى كه نام موضعى است قريب به مكّه و در آن جا سه عمل به جا مى آورد: اوّل: «رَمْىِ جَمَره»، يعنى انداختن سنگريزه بر جمره عقبه؛ دوّم:

ذبح يا نَحرِ هَدْى؛ سوّم، تراشيدن سر يا گرفتن از مو يا ناخن؛

و بعد از آن به مكّه مراجعت مى كند و طواف زيارت مى كند به دستور سابق؛

بعد از آن، نماز طواف مى كند؛

بعد از آن، سعى ميان صفا و مروه مى نمايد به طور گذشته؛

و بعد از آن، طواف نساء مى كند، چه

زن باشد و چه مرد باشد و چه طفل؛

و بعد از آن، دو ركعت نماز طواف مى كند؛

و بعد از آن مراجعت مى كند به منى از براى ماندن در آن جا شب يازدهم و شب دوازدهم؛ و در روز يازدهم و دوازدهم نيز رَمْىِ جَمَرات مى كند و بعد از اين اعمال در

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 269

مِنى فارغ مى شود (1) از تمام اعمال حَجَّةالاسلام كه در ذمّه او بود.

و اگر شخصِ مكلّفِ به حجّ، جاهل به اين افعال باشد در ابتداى احرام لكن قصد كند كه حجّ واجب بر ذمّه او را به جا بياورد، به هر نحوى كه بعد از اشتغال به عمل بر او مشخّص خواهد شد- مثل اكثر عوام كه قصد مى كنند اتيان عمل را بر طبق رساله اى كه در دست است، يا بر طبق قول يا عمل مجتهدينى كه به همراه او هستند- ظاهراً عمل او صحيح باشد (2)، چنانچه از بعضى روايات مستفاد مى شود.

على. اللّهم إن لم تكن حجة فعمرة احرم لك شعري وبشري ولحمي ودمي وعظامي ومخي وعصبي من النساء والثياب والطيب. أبتغي بذلك وجهك والدار الآخرة.»

و چون نيّت احرام كند، سنّت است كه تلفّظ به آن كند، و مقارن نيّت بگويد:

«لبّيك اللهم لبّيك، لبيك لا شريك لك لبيك، إنّ الحمد والنعمة لك والملك لاشريك لك لبيك، لبيك ذا المعارج لبيك، لبيك داعياً إلى دارالسلام لبيك، لبيك غفار الذنوب لبيك، لبيك أهل التلبية لبيك، لبيك ذاالجلال والإكرام لبيك، لبيك تبدئ والمعاد إليك لبيك، لبيك تستغني ويفتقر إليك لبيك، لبيك مرغوباً ومرهوباً إليك لبيك، لبيك إله الحق لبيك، لبيك ذاالنعماء والفضل الحسن الجميل لبيك، لبيك كشاف الكرب العظام لبيك، لبيك عبدك وابن عبدك لبيك، لبيك ياكريم لبيك.»

و مستحبّ است اين فقرات را نيز بخواند:

«لبيك أتقرّب إليك بمحمّد وآل محمّد لبيك، لبيك بحجة أو عمرة لبيك، لبيك وهذه عمرة متعة إلى الحج لبيك، لبيك أهل التلبية لبيك، لبيك تلبية تمامها وبلاغها عليك.»

و سنّت است بلند گفتن تلبيه اگر مرد باشد؛ و مكرّر گفتن، وقت بيدار شدن از خواب و عقب هر نماز واجب و سنّت و وقتى كه بر شتر سوار شود و شتر برخيزد و وقتى كه بر تلّى بالا رود يا به سراشيبى پايين آيد، و وقتى كه به سواره برسد؛ و در سحرها بسيار بگويد، هر چند جنب يا حايض باشد.

و تلبيه را قطع نمى كند در عمره تمتّع تا آن كه خانه هاى مكّه را ببيند؛ و در حجّ تمتّع، تا پيشين روز عرفه.

و بدان كه مكروه است احرام در جامه سياه، بلكه بعضى مطلق رنگ را گفته اند،

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 273

لكن ظاهر بعضى اخبار معتبره، عدم كراهت

رخت سبز است؛ و مكروه است كه بخوابد در رخت سياه و بر بالش سياه و در رخت چرك. و اگر در احرام چرك شده، بهتر آن است كه نشويد تا مُحِلّ شود. و مكروه است استعمال حنا (1) هر چند نه به قصد زينت باشد؛ و دخول حمّام؛ و ساييدن بدن؛ و لبّيك گفتن در جواب كسى كه او را آواز كند؛ و استعمال رياحين (2). و بعضى الحاق فرموده اند شستنِ سر به سدر و خطمى، و شستنِ بدن به آب سرد، و مبالغه در مسواك كردن، و ساييدنِ رو، و مصارعه، يعنى كشتى گرفتن.

احرام مى پوشد و باز آن را درمى آورد و رخت خود را مى پوشد و به جهت آن، فديه مى دهد، چنانچه خواهد آمد؛ و جامه اى نپوشد تا به ذات عرق رسد، آن وقت جامه احرام را بپوشد و اظهار كند كه الحال محرم مى شوم.

او (1) آن كه احرام ببندد محاذى ميقاتى كه اقرب به سوى او مى باشد، هر چند كه دورتر از ديگرى باشد به مكّه و بعد از آن تجديد احرام كند در موضعى كه محاذى ميقاتى باشد كه نزديك تر است به مكّه از آن ميقات سابق؛ و اگر علم به محاذات، ممكن نباشد، ظاهراً كفايت مظّنه است؛ (2) و بعضى گفته اند احرام مى بندد آن موضعى كه قبل از آن احتمال محاذات ندهد. و احوط از براى اين شخص، مرور بر يكى از مواقيت است و احرام از آن جا.

و بدان كه كسى كه عذرى از براى او از احرام بستن در ميقات خود به سبب فراموشى، يا عذرى ديگر، (3) روى دهد، پس بعد از زوال عذر، اگر ممكن باشد

(1). و اقوى كفايت احرام اوّل است. و اگر در طريق او محاذات علميّه يا ظنيّه نباشد، احوط ذهاب به سوى ميقاتى يا محاذات آن است؛ و محتمل است جواز احرام از اوّل احتمال و تجديد آن در مقدار اقرب مواقيت به مكّه. (2). در صورتى كه موجب اطمينان يا حاصل از سؤال اهل آن محلّ باشد، على الأحوط. (3). كه مسوّغ ترك باشد ولو ظاهراً از قبيل مرض و جهل به موضوع بدون تقصير. و ظاهر لحوق جهل به حكم است با عدم تقصير، در آنچه مذكور شد، و بعيد نيست محكوميّت اغماء چنانچه متعقّب به افاقه قبل از حرم يا بعد از دخول آن قبل از فوت حجّ باشد، به حكم مرض از حيث وضع و اجزا.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 276

برگشتن به ميقات، برمى گردد و الّا احرام از همان جاى خود مى بندد، مگر آن كه بعد

از دخول حرم، زوال عذر شود، پس واجب است كه از حرم بيرون رود با تمكّن و الّا از جاى خود احرام مى بندد.

و ترجمه آن و نايب گرفتن در گفتنِ آن.

ثوبين در حال احرام. و احتياط در صورت تأخير

يا غير منسوج باشد.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 280

تا قصد كفَّ از آنها نمايد، بلى التفات به آنها تفصيلًا در وقت نيّت احرامْ لازم نيست. و آن چند امر است:

را تمام كند و آن را اعاده مى كند.

و اگر عمره تمتّع باشد، پيش از حج آن را به جا مى آورد؛ و اگر وقت تنگ باشد، حج او افراد مى شود؛ پس بعد از حجّ، عمره مفرده به جا مى آورد و احوط اعاده حجّ است در سال آينده.

و هرگاه [اين عمل بعد از سعى باشد، همان كفّاره تنها بر او لازم است.

و اگر در احرام حجّ اين عمل شود، اگر پيش از وقوف عرفه و مشعر بوده، حج او نيز فاسد است اجماعاً، و واجب است آن را تمام نمايد و قضاى آن در سال ديگر (2) نمايد؛ و هم چنين است اگر بعد از وقوف عرفه و قبل از مشعر بوده على الأشهر.

و اگر بعد از وقوفين باشد، حج او صحيح است و همان كفّاره لازم است اگر پنج شوط (3) از طواف نساء ننموده و الّا كفّاره نيست على الأظهر الأشهر، اگر چه احوط كفّاره است.

و در كفّاره بوسيدن زن، خلاف است؛ (4) بعضى گفته اند كه اگر از روى شهوت است، يك شتر است، و اگر نه از روى شهوت است، يك گوسفند است؛ و بعضى (1). با اختلاف طرفين و عدم اختلاف على الأظهر. (2). فوراً و تفريق در حَجّتَين على الأحوط به نحوى كه در تعليق در حكم چهارم ذكر نموده ايم. (3). در سه شوط به نحو يقين، و در چهارم به نحو احتياط. (4). احوط اين است كه بوسيدن مُحرم زن خود را بدون شهوت، در آن يك گوسفند است، و با شهوت با امنا، يك شتر؛ و احوط اين است در شهوت بدون انزال ايضاً؛ و احوط بلكه ظاهر جريان

اين حكم است در بوسيدن اجنبيّه.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 282

مطلقاً يك شتر مى دانند و اين احوط است، بلكه خالى از قوّت نيست.

و اگر نگاه كند به غير اهل خود (1) و انزال او شود، احوط آن كه اگر مى تواند يك شتر و الّا يك گاو و الّا يك گوسفند.

و اگر نگاه به اهل خود كند (2) و انزالش شود، مشهور يك شتر است.

و اگر كسى دست بازى كند به شهوت بى انزال، پس بعضى گفته اند كه يك گوسفند بر او لازم است؛ و با انزال، او را شترى لازم است (3).

در آن و مانند آن در محرَّم بر غير مُحرِم. (4). على الأحوط. (5). براى خود يا غير اگر چه هر دو مُحرم باشند، و اقرب جواز است، هم چنين تحليل كنيز و قبول آن.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 283

پس بر هر يك از ايشان يك شتر كفّاره است؛ (1) و اگر دخول نكند، بر هيچ يك كفّاره نيست. و هم چنين كفّاره لازم است بر عاقد از براى مُحرم با دخول، هر چند عاقدْ مُحلّ باشد، بلكه بر زن كه مُحلّ باشد هرگاه بداند كه شوهر مُحرم است.

آنها ضررى ندارد؛ چنانچه ظاهر بعضى اخبار، دلالت مى كند بر هر دو مطلب.

و مشهور آن است كه خلوقِ كعبه- و آن چيزى است كه كعبه را به آن خوشبو مى كنند- (3) مستثنى است از حكمِ بوى خوش، و چون مشتبه است مصداق آن، احوط امساك است (4) از آن. و نيز استثنا كرده اند بوييدن بو را در وقت گذشتن از بازار عطّاران كه در ما بين صفا و مروه واقع است، و احوط اجتناب است از آن نيز (5). و بدان كه كفّاره طيب (6)، كشتن يك گوسفند است.

و بدان كه احوط بلكه اقوى حرمت گرفتن دماغ است از بوى بد، بلى فرار كردن از آن به تند رفتن، ضرر ندارد.

چند قليل باشد، حتى هميانى (1) كه پول را در آن مى كنند و در كمر مى بندند، و چيزى كه از براى ناخوشى باد فتق مى دوزند، مگر آن كه ضرورتْ داعى شود به استعمال آنها، [و] در اين صورت احتياطاً فديه بدهند، چنانچه هرگاه هر كه محتاج شود به پوشيدن دوخته، فديه بر او لازم است كه يك گوسفند باشد. (2)

و احوط گره نزدن رخت احرام است خصوصاً ردا، و تكمه نكردن در آن، و به چوب يا سوزن بعض آن را به بعض وصل نكند. مخيطهاى معهوده، قائم است، پس عموم آن در غير موارد نصوص، مبنى بر احتياط است. و اما درع و سراويل و جامه مزرور و نحو اينها از چيزهايى كه نايب مناب اينها مى شوند، مجتمعةً يا متفرّقةً، پس به جهت ورود نص در آنها [است ؛ مقتضاى آن، شمول به منسوج بلكه غير منسوج است با رعايت صدق عرفى يا نيابت از آن عنوان در اثر و شباهت در صورت. (1). اظهر جواز بستن آن است اختياراً. (2). و هم چنين بر متعمّدِ غير مضطرّ، به خلاف ناسى و ساهى و جاهل كه چيزى بر آنها نيست. و ظاهر، تعدّد كفّاره است به تعدّد صنوف مطلقاً و تعدّد فرد على التّرتيب. و احتياط در تعدّد در دفعه واحده ترك نشود؛ و فر [قى بين ابتدا و استدامه نيست؛ پس بر جاهلِ متذكّر است نزع آن بدون پوشانيدن سر، چنانكه خواهد آمد ان شاء اللَّه تعالى؛ و با ترك نزع، كفّاره بر او لازم است.

و جايز است پوشيدن سراويل براى كسى كه ازار ندارد، و در وجوب فديه مذكوره در متن

در اين صورت تأمّل است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 286

و بدان كه حرمت پوشيدن دوخته، مختصّ مرد است بنا بر مشهور (1)؛ پس جايز است از براى زن، پوشيدن آن، مگر «قُفّازَين» كه قبل از اين چيزى بود كه زنهاى عرب مى دوختند از براى حفظ دست ها از سرما و در آن پنبه مى كردند، كه احوط بلكه اقوى اجتناب از آن است.

در حكم سر است بعض سر، الّا آن كه استثنا شده از آن، گذاشتنِ بندِ خيكِ آب بر (1) احتياط در رعايت اكثر از اشباع و مد است. (2) ظاهرا رعايت اين احتياط لتزم نيست مطلقا، حتى در متعمد. (3) بلكه، اقوى، قول اصحاب است كه در كندن موى زير هر دو بغل، گوسفند است، و در موى يكى، اطعام سه مسكين است. (4) بلكه چيزى از مو مطابق نص و فتوى. و عنوان ساقط شذن مو به مس لحيه يا وضع يد بر آن يا سر، با عدم اطمينان به ساقط شدن مو، غير ازاله عمديه است كه فديه ندارد، اگر چه هر دو جائز است. و همچنين جائز است بدون فديه، ازاله ناسى حكم يا جاهل به آن على الأظهر. (5) احتياط مربوط است به ما بعد «حتى»، يعنى ستر به غير معتاد، زيرا در حرمت تغطيه سر كه متيقن آن، ستر به معتاد است، خلافى نيست. (6). اظهريّت در غير موارد ضرورت عرفيّه يا شرعيّه مثل طهارت، اگر چه مستحبّ باشد، محلّ تأمّل است، اگر چه خالى از وجه نيست بر طبق عموم صحيح «معاوية بن عمّار».

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 291

سر، و دستمالى كه بر سر به جهت صداع بندد، و اشهر و اظهر جواز پوشيدن رو است از براى مرد؛ و قول به منع، شاذّ است (1) و در حكم پوشانيدن سر است ارتماس در آب بلكه مطلق مايع. (2)

و بدان كه فديه پوشانيدن سر، يك گوسفند است، و احوط تعدّد فديه است (3) به تعدّد پوشانيدن، خصوصاً هرگاه بى عذر باشد، خصوصاً هرگاه مجلس متعدّد باشد.

را به نقاب و غير آن (4) و هم چنين بعض آن را، مگر آن قدرى كه مِن باب المقدّمه به جهت پوشانيدنِ سر از براى نماز از اطراف رو پوشيده مى شود، و بعد از نماز، فوراً آن را مكشوف نمايند (5).

و جايز است به جهت رو گرفتن (6) از نامَحرَم كه طرف چيزى را كه بر سر زده است از چادر و غيره، پايين بيندازد تا محاذى بينى بلكه ذَقَن؛ بلكه بعضى واجب دانسته اند (7) كه آن را به دست يا به چوبى دور از رو نگاه دارد كه از قبيل نقاب نشود، و الّا (1). و منسوب به «إبن أبي عقيل» است. و هم چنين است قول شيخ در «تهذيب» به لزوم كفّاره به اطعام مسكين مطابق ظاهر صحيح «حلبي» كه محمول بر استحباب است. (2). تعميم، مبنىّ بر احتياط است. (3). و در صورت تخلّل تكفير، اقوى تعدّد فديه است. (4). و در غير حال ضرورت، مانند تحفّظ از مگس و نحو آن در حال خوابيدن، چنانچه در صحيح «زراره» است. (5). يا اسدال نمايند در نماز و بعد از آن. (6). بلكه مطلقاً و اختياراً و تا حدّ نحر، يعنى پايين تر از ذَقَنْ كه داخل وجه است على الأظهر. (7). بلكه صدق اسدال و آويزان كردنِ جامه بر رو، كافى است در جواز على الأظهر، و تحفّظ از رسيدن آن به رو لازم نيست.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 292

يك گوسفند كفّاره بر او لازم است و اين قول احوط است، بلكه خالى از قوّت نيست. (1)

و چَتر و نحو آن، چه سواره باشد چه پياده على الأحوط. (2)

و احوط آن است كه به پهلوى مَحمِل و هر چيزى كه بالاى سر آن نباشد، استظلال نكند؛ اگر چه جواز راه رفتن در سايه محمل و هر چيزى كه بالاى سر نباشد، (3) خالى از قوّت نيست، و جايز است جميع آنها در وقت منزل كردن، هر چند رفت و آمد در كارهاى خود كند و ننشيند، اگر چه احوط ترك است در وقت تردّد. (4)

و هم چنين [استظلال جايز است در وقت ضرورت به جهت شدّت سرما يا گرما يا باران و لكن كفّاره مى دهد؛ و از براى زن ها بلكه اطفال، جايز است بى كفّاره.

و فديه سايه انداختن يك گوسفند است؛ و احوط آن است كه اگر بتواند از براى هر

روزى (5) يك گوسفند بدهد. (1). شايد وجه آن استفاده مساوات احرام زن در رو با احرام مرد در سر است در جميع احكام از بعضى روايات، و در اين استفاده تأمّل است. و قول به وجوب گوسفند در تغطيه رو، منقول از شيخ در «مبسوط» و «حلبي» است. (2). احتياطْ راجع به تعميمِ به پياده است و اين تعميمْ اقوى است. (3). احوط ترك سايه انداختن از آفتاب است اگر چه منحرف از بالاى سر باشد با چيزى كه در سر ممنوع است. (4). براى حوايج در غير خانه و خيمه و نحو آنها و اين احتياط ترك نشود. (5). اظهر جواز اكتفاء به يك كفّاره است بعد از مُحِلّ شدن در هر يك از احرام حجّ و

به خراشيدن بدن باشد، يا مسواك كردن (1) باشد اگر بداند كه موجب آن مى شود (2)؛ و جايز است در حال ضرورت (3)؛ و بعضى گفته اند كه كفّاره آن گوسفندى است، و بعضى گفته اند اطعام يك مسكين.

در مجلس ديگر، دو گوسفند لازم است. كفايت مدّ است براى هر يك از ناخنهاى باقى مانده در دست ها يا در پاها.

اظهر كفايت مدّ است براى هر يك از ناخن هاى دستها يا پاها در صورت نقصان اصابع از ده؛ و در صورت زيادتى بر ده، احوط مُدّ است براى هر يك ناخن.

در صورت گرفتن تمام ناخن هاى دست ها و بعضى ناخن هاى پا، بر اوست گوسفندى براى دست ها و يك مدّ براى هر يك از ناخن هاى پا، هم چنين در عكس.

و اگر ناخن هاى دست ها را گرفت و تكفير به گوسفند كرد، پس از آن ناخن هاى پا را گرفت، گوسفندى براى ناخن هاى پاها لازم است.

در گرفتن ناخن هاى يك دست، با ناخن هاى يك پا، اظهر كفايت مدّ است براى هر ناخنى؛ و هم چنين است در صورت نقصان از مجموع ده ناخن دست يا پا به مقدار كمى، كه گوسفند لازم نيست.

در گرفتن ابعاض ناخن در مجلس واحد، تعدّد كفّاره نيست، و با تعدّد مجلس، احتياط در تعدّد است.

اگر به فتواى مُفتى تقليمِ ظُفْر نمود، پس ادماء نمود، بر مُفتى يك گوسفند است، و بر مباشر كه جاهل بوده، چيزى نيست، نه از جهت تقليم [و] نه از جهت اخراج خون. و اگر متعمّد باشد در اخراج خون، بر مفتى چيزى نيست، و اگر عمل به فتوى به ادماء باشد، اظهر عدم وجوب كفّاره بر مفتى است.

و در صورت تعدّد مفتى، دفعةً يا على التعاقب، اظهر وجوب كفّاره مذكوره است بر مستندٌاليه عمل، خواه شخص واحد باشد يا مجموع، كه توزيع بر ابعاض مى شود، يك گوسفند در ادماء به تقليم يك ناخن، واللَّه العالم.

است، هر چند خون نيايد (1) و بعضى گفته اند كه كفّاره آن يك گوسفند است و آن احوط است.

حكم، مختصّ مُحرِم نيست، بلكه در باره همه كس ثابت است (1).

و باكى نيست به راه رفتن به نحو متعارف، اگر چه موجب قطع بعض گياه حرم بشود. (2)

از در «بني شيبة» داخل شود، و گفته اند كه آن در، الحال برابر «باب السلام» است.

بايد كه چون از «باب السلام» داخل شود، راست بيايد تا ستون ها و با كمال خضوع و خشوع و آرام دل و تن، بر در مسجد بايستد و بگويد چنانچه در خبر صحيح است:

«السلام عليك أيّها النبىّ و رحمة اللَّه وبركاته. بسم اللَّه و باللّه و ما شاء اللَّه، السلام على أنبياء اللَّه ورسله، ألسلام على رسول اللَّه، السلام على إبراهيم خليل اللَّه، والحمد للَّه ربِّ العالمين.»

و در روايت ديگر وارد شده است كه بگويد: «بسم اللَّه وباللّه ومن اللَّه وإلى اللَّه و ما شاء اللَّه، وعلى ملة رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله، وخير الأسماء للَّه، والحمد للَّه، والسلام على رسول اللَّه، ألسلام على محمّد بن عبداللَّه، ألسلام عليك أيّها النبي ورحمة اللَّه وبركاته، السلام على أنبياء اللَّه ورسله، السلام على إبراهيم خليل الرحمان، السلام على المرسلين، والحمد للَّه رب العالمين، السلام علينا وعلى عباداللَّه الصالحين. أللّهم صلّ على محمّد وآل محمّد، و بارك على محمّد وآل محمّد، وارحم محمّداً و آل محمّد، كما صلّيت و باركت و ترحمّت على إبراهيم و آل إبراهيم، إنك حميد مجيد. أللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد عبدك و رسولك، أللّهم صلّ على إبراهيم خليلك و على أنبيائك و رسلك و سلم عليهم و سلام على المرسلين والحمد للَّه رب العالمين. أللهم افتح لي أبواب جامع المسائل(للبهجة)، ص: 299

رحمتك، واستعملني في طاعتك ومرضاتك، واحفظني بحفظ الإيمان أبداً ما أبقيتني، جل ثناء وجهك. ألحمدلله الذي جعلني من وفده و زوّاره، وجعلني ممن يعمر مساجده، و جعلني ممن يناجيه. أللّهم إني عبدك و زائرك في بيتك، و

على كل مأتىّ حقّ لمن أتاه و زاره، و أنت خير مأتىّ و أكرم مزور. فأسألك يا أللّه يا رحمن بأنك أنت اللَّه لا إله الّا أنت وحدك لا شريك لك، و بأنك واحد أحد صمد لم تلد و لم تولد ولم يكن لك [له: خ ل كفواً أحد، و أن محمّداً عبدك و رسولك- صلى اللَّه عليه وعلى أهل بيته- يا جواد يا كريم يا ماجد يا جبار يا كريم. أسالك أن تجعل تحفتك إياى بزيارتي إيّاك، أول شى ء تعطيني فكاك رقبتي من النار.»؛ پس سه مرتبه مى گوئى: «أللهم فُكّ رقبتى من النار»؛ پس مى گوئى: «و أوسع على من رزقك الحلال الطيّب، وادرأه عنّي شر شياطين الجن والإنس و شر فسقة العرب والعجم»؛ پس داخل مسجد مى شوى و مى گوئى: «بسم اللَّه و باللّه و على ملّة رسول اللَّه»؛ پس دست ها را بردار و رو به كعبه معظّمه بكن و بگو: «أللّهم إني أسألك في مقامي هذا وفي أول مناسكي، أن تقبل توبتي، و أن تتجاوز عن خطيئتي، وأن تضع عني وزري. ألحمدالذي بلّغني بيته الحرام، أللهم إني اشهدك أنّ هذا بيتك الحرام الذي جعلته مثابة للناس و أمناً مباركاً و هدىً للعالمين أللهم إنّ العبد عبدك، و البلد بلدك، و البيت بيتك، جئت أطلب رحمتك، و أؤم طاعتك، مطيعاً لأمرك، راضياً بقدرك.

أسألك مسألة الفقير إليك الخائف لعقوبتك. أللهم افتح لي أبواب رحمتك، و استعملني بطاعتك و مرضاتك»؛ پس خطاب به كعبه كن و بگو: «ألحمد للَّه الذي عظمك و شرفك و كرمّك و جعلك مثابة للناس و أمناً مباركاً و هدىً للعالمين»، و چون نظر بر حجر الأسود افتد، رو به سوى او كند

و بگويد: «ألحمد للَّه الذي هدانا لهذا، وما كنا لنهتدى لولا أن هدانا اللَّه. سبحان اللَّه و الحمد للَّه ولا إله الّا اللَّه واللَّه أكبر. ألله أكبر من خلقه، و اللَّه أكبر مما أخشى و أحذر، لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد، يحيى و يميت، و يميت و يحيى، و هو حىّ لا يموت، بيده الخير و هو على كل شي ء قدير. أللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد و بارك على محمّد و آله، كأفضل ما صليت و باركت و ترحمت على إبراهيم و

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 300

آل إبراهيم، إنك حميد مجيد، و سلام على جميع النبييّن والمرسلين و الحمدللّه ربّ العالمين أللهم إني اومن بوعدك، واصدق رسلك، و أتبع كتابك»؛ پس به تأنّى روانه شو و گامها را كوتاه بگذار از ترس عذاب خدا؛ پس چون نزديك به حجر الأسود رسى، دست ها را بردار و حمد و ثناى الهى را به جاى آور و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرست و بگو: «أللّهم تقبّل مني»؛ پس دست و رو و بدن را به حجر الأسود مى مالى و مى بوسى آن را و اگر نتوانى ببوسى، دست بمال و اگر نتوانى دست بمالى، اشاره كن و بگو: «أللّهم أمانتي أديتها، و ميثاقي تعاهدته، لتشهد لي بالموافاة أللهم تصديقاً بكتابك و على سنة نبيك- صلواتك عليه وآله أشهد أن لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له، و أن محمّداً عبده و رسوله. آمنت بالله و كفرت بالجبت و الطاغوت واللّات والعزّى وعبادة الشيطان و عبادة كل ندّ يُدعى من دون اللَّه»؛ و اگر نتوانى همه را بخوانى، بعضى را بخوان و

بگو: «أللهم إليك بسطت يدي، و في ما عندك عظمت رغبتي فاقبل سبحتي واغفرلي و ارحمني. أللهم إني أعوذ بك من الكفر والفقر و مواقف الخزى فى الدنيا والآخرة.»

در گرفتن طهارت بعد از حدث يا شكستن آن بعد از گرفتن،

قبل از طواف و بعد از آن و در اثناى آن، حكم شكّ است در طهارت به جهت نماز (1). و در صورت تعذّر يا تعسّر مباشرت، استنابه مى نمايد در قضاء طواف. (2). على الأحوط. (3). اگر چه به غير دوش گرفتن باشد، با محافظت بر واجبات طواف كه خواهد آمد ان شاء اللَّه تعالى. (4). اگر چه به طهارت اضطراريّه باشد على الأقرب، بدون فرق بين ترابيّه و طهارت مستحاضه و مسلوس. و در مبطون، اختيار مى شود نيابتِ از او در طواف. (5). از روى سهو و غفلت، و در جريان حكم به بناء بعد از طهارت، در صورت تعمّدِ احداث، تأمّل است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 302

حرفاً بحرف.

و اگر معذور باشد در وضو و غسل، واجب است تيمّم به جهت اباحه طواف به نحوى كه در تيمّم به جهت صلات مقرّر شد.

و اگر آب و چيزى كه به آن تيمّم كند، هيچ يك موجود نباشد، پس حكم آن، حكم غير متمكّن از طواف است، كه با يأس از تمكّن، نايب مى گيرد؛ و احوط آن است كه خود نيز طواف كند؛ چنانچه احوط آن است كه جنبِ متيمّم بعد از آن كه طواف كند، نايب بگيرد (1)

شرط دوّم: «طهارت بدن و رخت از نجاست»، هر چند نجاستى باشد كه در نماز، معفوّ است، مثل دَم كمتر از درهم و دم جروح و قروح على الأحوط، خصوصاً به ملاحظه قول به حرمت ادخال مطلق نجاست در مسجد، اگر چه خلاف آن، اقوى است.

و اگر طواف كند، پس عالم شود به نجاست، بعد از فراغ از طواف،

اظهر صحّت است.

و اگر عالم شود [به نجاست در اثنا، جمعى بر آن اند كه قطع كند طواف را و ازاله كند نجاست را و برگردد و تمام كند طواف را؛ و احوط استيناف است بعد از اتمام، خصوصاً با تخلّل فعل كثير كه موجب قطع طواف بوده باشد قبل از اكمال چهار شوط؛ و هم چنين است حكم، هرگاه نجاستْ عارض ثوب يا بدن شود در حال طواف، و كفايت اتمام در اين جا اظهر است. و اگر فراموش كند نجاست را و طواف كند، پس اقوى و احوط، اعاده طواف است. (2)

شرط سوّم: «ختنه كردن است در حق مردان». پس بدون آن، طواف باطل است. و اين شرط در باره زنان نيست. و احوط ثبوت اين شرط است در باره اطفال كوچك.

پس اگر بدون ختنه طواف كند، يا طواف دهند آنها را طواف نساء از ايشان باطل (1). ظاهراً لزوم ندارد، اگر واقع شود طواف با تيمّم در آخر زمان تمكّن از مباشرت. (2). بلكه صحّت، خالى از وجه نيست.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 303

خواهد بود؛ پس زن از براى ايشان بعد از بلوغ، حلال نخواهد بود، مگر آنكه تداركِ طواف نساء نمايد به خود يا نايب.

شرط چهارم: «ستر عورت» است بنا بر احوط بلكه اقوى و معتبر است در آن، اباحه؛ بلكه احوط ملاحظه جميع شرايط لباس مصلّى است در آن، نظر به حديث مشهور كه طواف در حكم نماز است.

شرط پنجم: «نيّت» است (1) و نيّت چنين كند كه «هفت دور طواف خانه كعبه مى كنم طواف عمره تمتّع از فرض حجّةالاسلام به جهت اطاعت فرمان خداوند عالم».

در حقيقت آن، هفت است پس:

بوده باشد، و اين نيّت را در ذهن، باقى بدارد تا وقتى كه محاذى حجر شود، كافى خواهد بود.

و اگر آنچه در قلب حاضر است، استدامه اين نيز دشوار باشد، حاجت به آن هم نيست بنا بر اين كه نيّت، داعى بر فعل است.

و اين وجه، اقوى و احوط است (1).

و بر همين نحو است آنچه به صحّت پيوسته است كه حضرت فخر

كاينات- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم سواره طواف به جا آوردند. (1). احوط بودنِ آن معلوم است، لكن اقوى اكتفاء به صد ق عرفى در طواف است از حيث طائف و مطاف. و كافى است در مطاف، محاذات با هر جزئى از حجر در ابتدا؛ و در ختم هم چنين وصول به هر جزئى كافى است؛ لكن در اتمام دَور، لازم است وصول به موضع اوّل. و از حيث طائف، كافى است محاذات معظم بدن شخص؛ و تمام بدن، محاذات آن احوط است. و ممكن است رجوع وجه اوّل و دوّم به همين كه ذكر شد، و احتياط، در انجام عمل به نحو مذكورِ در وجه سوّم است، واللَّه العالم.

اگر شخص به همان خط مستقيم كه به گوشه خانه مى رسيد، از آن جا منحرف شود، خانه از دوش چپ او رد مى شود و امر در اين جا مشكل تر است.

لكن ملاحظه اين دقّت ها از كلمات علما برنمى آيد، بلكه ظاهر كلمات ايشان، كفايت طواف است به خط مستقيم در جميع اجزاى مطاف، و از اخبار نيز همين مستفاد مى شود خصوصاً آنچه متضمّن طواف حضرت رسالت پناه- صلّى اللَّه عليه وآله وسلّم سوار بر شتر خود مى باشد.

و اگر حجر اسماعيل داخل خانه باشد، چنانچه نسبت به مشهور داده اند، اشكال اوّل از اصل مندفع است چنانچه مخفى نيست.

مخصوص است نه بناء. و موضع معروف به «شاذروان» داخل بيت است از جميع جوانب على الأحوط.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 308

هم چنين دست بر روى ديوار حِجر نگذارد.

بطلان (4) طواف است، چنانچه هرگاه (1). به اتمام چهار شوط على الأحوط در اين جا و ساير موارد اين تفصيل. (2). و لكن قول مشهور، خالى از وجه نيست. (3). يعنى آنچه مصادف با نيّت زياده است. (4). ظاهر، دخول آن است در قِران اگر انجام دهد طواف دوّم را در فريضه؛ هم چنين جامع المسائل(للبهجة)، ص: 309

ركعتى بر نماز زياد كند.

و اگر سهواً زياد كرد، پس اگر كمتر از يك شوط است، قطع مى كند، و اگر يك شوط زيادتر است، باز طواف واجبْ صحيح [است ، و مستحب است (1) كه آن را تمام كند هفت شوط به قصد قربت مطلقه، و اولى در زيادتى سهواً، اعاده طواف است.

اگر مرتكب قطع شد، پس احوط، بلكه اقوى استيناف آن است، هر چند كه چهار شوط از آن به جا آورده باشد.

و اما اگر عذر اتفاق افتد كه مانع از اتمام باشد، مثل مرض يا حيض (1) يا حدث بى اختيار، پس مشهور، تفصيل ما بين اتمام چهار شوط و عدم آن است؛ پس استيناف مى كند در ثانى و اتمام مى كند از موضع قطع در اوّل. و اگر قادر بر اتمام نباشد، احوط آن است كه صبر كند تا وقت آن طواف تنگ بشود، اگر قادر نشد، او را دوش مى گيرند و طواف مى دهند، و اگر ممكن نباشد، نايب از براى او مى گيرند در اتمام.

او ثواب آزاد كردن هفتاد هزار بنده كه بهاى هر يك، ده هزار درهم باشد و او را شفيع سازد در هفتاد هزار كس از اهل بيت او و برآورد از

(1). و در جريان تفصيل، در قطع براى دخول بيت به عروض خلوت و براى حاجت مؤمن، و عدم جريان آن، تأمّل است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 311

جهت او هفتاد هزار حاجت، اگر خواهد در دنيا به او برساند و اگر خواهد در آخرت.» و سنّت است كه در حال طواف اين دعا را بخواند:

«اللّهم إني أسألك باسمك الذي يمشى به على طلل الماء كما يمشى به على جدد الأرض، وَأسألك باسمك الذي تهتزّ به اقدام ملائكتك، و أسألك باسمك الذي دعاك به موسى من جانب الطور فاستجبت له وألقيت عليه محبة منك و أسألك باسمك الذي غفرت به لمحمّد ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر و أتممت عليه نعمتك، أن تفعل بي كذا و كذا ...» و حاجت خود را بطلب.

و سنّت است كه در حال طواف نيز بگوئى: «اللّهم إني إليك فقير و إني خائف مستجير، فلا تغيّر جسمي ولا تبدّل اسمي.»

و در هر شوط كه به در خانه كعبه رسى، صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرست و اين دعا بخوان: «سائلك فقيرك مسكينك ببابك فتصدّق عليه بالجنّة. اللّهم، البيت بيتك والحرم حرمك والعبد عبدك، و هذا مقام العائذ بك المستجير بك من النار، فأعتقني ووالدىّ و أهلي وولدي وإخوانى المؤمنين من النار، يا جواد ياكريم.»

و چون به حجر حضرت اسماعيل- على نبينا و آله و عليه السلام- برسد، نگاه به ناودان طلا بكند وبگويد: «اللّهم أدخلنى الجنة وأجرني من النار برحمتك، وعافني

من السقم، وأوسع على من الرزق الحلال، وادرأ عني شر فسقة الجن والإنس وشر فسقة العرب و العجم.» و چون از حِجر بگذرد، و به پشت سر كعبه برسد بگويد: يا ذا المن والطول، يا ذاالجود والكرم، إنّ عملي ضعيف فضاعفه لي، وتقبله مني، إنّك أنت السميع العليم.»

و چون به ركن يمانى رسد، دست بردارد و بگويد: «يا أللّه يا ولىّ العافية وخالق العافية ورازق العافية والمنعم بالعافية والمتفضل بالعافية علىّ وعلى جميع خلقك، [يا] رحمان الدنيا و الآخرة ورحيمهما، صلّ على محمّد وآل محمّد وارزقنا العافية و تمام العافية وشكر العافية فى الدنيا والآخرة، يا أرحم الراحمين.»

پس سر به جانب كعبه بالا كند و بگويد: «ألحمد للَّه الذي شرفك و عظمك، والحمد

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 312

للَّه الّذي بعث محمّداً نبيّاً وجعل علياً إماما. أللّهم اهد له خيار خلقك وجنّبه شرار خلقك.»

و چون ميان ركن يمانى و حجر الأسود برسد، بگويد: «ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى الآخرة حسنة وقنا عذاب النار».

و چون در شوط هفتم به «مستجار» رسد، و آن پشت كعبه است نزديك به ركن يمانى برابر در خانه، بايستد و دست ها را بگشايد به خانه و روى خود را و شكم خود را برساند به كعبه و بگويد:

«اللّهم البيت بيتك، و العبد عبدك، وهذا مقام العائذ بك من النار. اللّهم من قِبَلك الروح والفرج والعافية. اللهم إنّ عملي ضعيف.» فضاعفه لي، و اغفر لي ما اطّلعت عليه مني و خفى على خلقك، أستجير بالله من النار.» و بگويد: «اللّهم إنّ عندي أفواجاً من ذنوب وأفواجاً من خطايا وعندك أفواج من رحمة وأفواج من مغفرة، يا من استجاب لأبغض خلقه إذ قال «أنظرني إلى

يوم يبعثون» إستجب لي.»؛ پس حاجت خود را به طلب و دعا بسيار بكن و اقرار به گناهان خود [كن ، [و] هر چه دانى مفصلًا بگو و هر چه را به خاطر نداشته باشى، مجملًا اقرار كن و طلب آمرزش كن كه البته آمرزيده مى شوى ان شاء اللَّه.

پس چون به حجر الأسود رسد بگويد: «أللهم قنعني بما رزقتني، و بارك لي فيما آتيتني». و مى بايد كمالِ ملاحظه بكند در هر مرتبه كه مى رود كه حَجَر را ببوسد يا دست بمالد اركان را و برگردد يا خود را به «مستجار» بسايد، آن جا را نشان كند و چون اين عمل را به جا آورد، باز به جاى خود رود و از آن جا روانه شود تا زياده و كم در طواف، حاصل نشود.

كه واجبات نماز را از قرائت و غيرها نداند، عمره او باطل است و هم چنين حج او، پس برى ء الذمه نخواهد شد از حجّةالاسلام؛ لهذا بر مكلّف لازم است در جميع اوقات خصوصاً در وقت اراده حج بيت اللَّه الحرام تصحيح نماز خود را؛ و اگر ممكن شود نماز طواف را در مقام به جماعت كند، از دغدغه قرائت حمد و سوره فارغ خواهد بود.

و اگر دشوار باشد از براى شخص ناسى برگشتن به مسجد، پس به جا بياورد آنها را در هر مكانى كه متذكّر شود هر چند در بلد ديگر بوده باشد؛ و احوط آن است [كه برگردد به حرم اگر دشوار نباشد و آنها را به جا آورد. و بعضى در صورت تعذّر برگشتن به مقام، استنابه را لازم دانسته اند، بنا بر اين، احوط جمع است ميانه قضاء آنها در هر جا كه متذكّر شود و گرفتن نايب كه آنها را در مقام به جا آورد.

و اگر بميرد واجب است بر ولىّ قضا، مثل باقى نمازى كه از ميّت فوت شده.

آن كه بگويد: «أللهم ارحمني بطواعيتي إيّاك وطواعيتي رسولك- صلى اللَّه عليه وآله أللهم جنّبني أن أتعدى حدودك،

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 315

و اجعلني ممّن يحبّك ويحب رسولك- صلى اللَّه عليه وآله وملائكتك وعبادك الصالحين.» پس به سجده رود و بگويد: «سجد لك وجهي تعبداً و رقاً، لا إله الّا أنت حقاً حقاً، الأوّل قبل كل شى ء، والآخر بعد كل شى ء، و ها أنا ذابين يديك ناصيتي بيدك، فاغفر لي، إنّه لا يغفر الذنب العظيم غيرك، فاغفر لي فإني مقر بذنوبي على نفسي ولايدفع [لايغفر] الذنب العظيم غيرك.»

اللَّه، و أشهد أن جامع المسائل(للبهجة)، ص: 317

محمّداً عبده ورسوله، لا نعبد الّا إياه، مخلصين له الدين ولوكره المشركون.»؛ و سه مرتبه بگويد: «أللّهم إني أسالك العفو و العافية واليقين فى الدنيا والآخرة.»؛ پس سه مرتبه بگويد: أللهم آتنا فى الدنيا حسنة وفى الآخرة حسنة، وقنا عذاب النار.»؛ پس صد مرتبه بگويد: «ألله أكبر» و صد مرتبه «لا إله الّا اللَّه» بگويد و صد مرتبه «الحمد للَّه» بگويد و صد مرتبه «سبحان اللَّه». پس بگويد: «لا إله الّا اللَّه وحده وحده، أنجز وعده، ونصر عبده، و غلب الأحزاب وحده، فله الملك وله الحمد وحده. اللهم بارك لي فى الموت، وفيما بعد الموت أللهم إني أعوذ بك من ظلمة القبر ووحشته، أللهم أظلني في ظل عرشك يوم لاظل الّا ظلك.»

و بسيار تكرار كن سپردن دين و نفس و اهل خود را به خداوند عالم و بگو:

«أستودع اللَّه الرحمان الرحيم الذي لا تضيع ودائعه ديني ونفسي و أهلي و مالي وولدي.

أللهم استعملني على كتابك وسنة نبيك، و توفني على ملته وأعذني من الفتنة.»؛ پس سه نوبت بگويد: «ألله أكبر»، پس دو مرتبه دعاى سابق را بخواند؛ پس يك بار تكبير بگويد؛ پس بگويد دعاى سابق را.

و اگر همه عمل سابق را نتوانى بخوانى، پس هر قدر كه مى توانى بخوان. و مستحب است كه اين دعا بخواند: «أللهم اغفرلي كل ذنب أذنبته قطّ فإنْ عدت فعد على بالمغفرة، فإنك أنت الغفور الرحيم. أللهم افعل بي ما أنت أهله، فإنّك إن تفعل بي ما أنت أهله ترحمني، و إن تعذبني فأنت غنى عن عذابي و أنا محتاج إلى رحمتك، فيامن أنا محتاج إلى رحمته ارحمني. أللهم لا تفعل بي

ما أنا أهله، فإنّك إن تفعل بي ما أنا أهله تعذبني ولم تظلمني. أصبحت أتّقي عدلك ولا أخاف جورك، فيا من هو عدل لا يجور ارحمني.» پس بگو: «يا من لايخيب سائله ولا ينفد نائله، صلّ على محمّد و آل محمّد وأعذني من النار برحمتك.»

و در حديث است كه كسى كه خواهد مال او زياد شود، پس بايد كه طول دهد ايستادن در صفا را.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 318

و در پايه چهارم، رو به كعبه اين دعا بخواند: «أللّهم إني أعوذبك من عذاب القبر وفتنته وغربته ووحشته وظلمته وضيقه وضنكه. أللهم أظلّني في ظلّ عرشك يوم لاظلّ ظلّك.» پس از آن پايه، پايين آيد و پشت خود را برهنه كند و بگويد: «يا ربّ العفو، يا من أمر بالعفو يا من هو أولى بالعفو يا من يثيب على العفو العفو العفو، يا جواد، يا كريم يا كريم، يا قريب يا بعيد، اردد علىّ نعمتك، واستعملني بطاعتك ومرضاتك.»

طواف كند، احوط اعاده سعى است، و هم چنين است جاهل به مسأله.

و واجب است كه ابتدا كند از جزء اوّل صفا به آن كه پاشنه پا را بچسباند (2) به جزء اوّل مسافت. و احوط آن است كه چهار درجه (3) از صفا بالا رود. و نيّت كند و آن را مستمر بدارد تا نزول از آنها.

(1). پس تارك آن عمداً، باطل است حج او و بايد پس از حج افراد، در سال آينده حج نمايد؛ و سهواً رجوع مى نمايد براى سعى مع الإمكان، و استنابه مى نمايد مع التعذّر. (2). در غير سوار و محمول. (3). لازم نيست رعايت اين احتياط و هم چنين در مروه.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 319

و نيّت چنين كند كه هفت مرتبه سعى مى كنم ميانه صفا و مروه در فرض عمره تمتّع به جهت اطاعت فرمان خداوند عالم؛ پس، از آن جا برود پياده يا سواره بر حيوان يا دوش انسان تا برسد به مروه به قسمى كه انگشت پا را بچسباند به آن درجى كه به مروه بالا مى روند، و اين را يك شوط حساب مى كنند؛ و احوط بالا رفتن است به درجات مروه نيز. و از آن جا برمى گردد به نحوى كه ابتداى از صفا كرده تا برسد به صفا به نحوى كه به مروه ختم كرده بود؛ پس به هر رفتن و برگشتنى دو شوط حاصل مى شود و شوط هفتم، به مروه ختم مى شود.

و واجب است كه رفتن و برگشتن، از راه متعارف باشد؛ پس اگر از ميان مسجد الحرام، يا از طرف «سوق الّليل»- مثلًا- به مروه رود يا به صفا بيايد، مُجزى نخواهد بود.

و واجب است

كه متوجّه مروه باشد در وقت رفتن، و متوجّه صفا باشد در وقت برگشتن، پس اگر به طور قهقرى، طىّ مسافت كند، مجزى نخواهد بود؛ بلى التفات به چپ و راست، بلكه به پشت سر، ضرر ندارد.

و بدان كه جايز است به جهت استراحت، نشستن بر صفا يا مروه تا راحت حاصل شود، و احوط ترك جلوس است در ما بين صفا و مروه بدون عذر.

و بدان كه جايز است تأخير سعى از طواف به جهت رفع خستگى و به جهت تخفيف حرارت هوا و جايز نيست تأخير آن تا فردا؛ و اقوى جواز تأخير آن است تا شب آن روز، و احوط ترك آن است بدون عذر واللَّه العالم.

پس به گمان اتمام اعمال عمره مُحِلّ شد، پس مقاربت با زنان نمود، واجب است بر او كشتن گاوى به جهت كفّاره و سعى را تمام مى كند، و بر طبق اين، روايتِ معتبره هست؛ بلكه جماعتى ملحق كرده اند به جماع، گرفتن ناخن ها را و بر اين نيز روايتى هست و عمل به آن احوط است.

و اگر شكّ كند در عدد اشواط سعى بعد از انصراف از آن، شكش اعتبارى ندارد. و اگر در اثناى سعى بوده باشد، پس اگر يقين داند كه تا هفت شوطْ تمام كرده است يا زيادتر و اين متصوّر مى شود در وقتى كه خود را به مروه ببيند [كه نمى داند كه هفت شوط شده يا نُه شوط، پس شكّ او اعتبار ندارد و بنا بر تمام مى گذارد. و اگر در بين شوط باشد، ظاهراً سعى او باطل است، چنانچه هرگاه شكّ او به كمتر از هفت متعلّق شود.

يقبل عمل المتقين.»؛ پس تند برود تا به مناره ديگر رسد، چون از آن جا بگذرد، بگويد: «يا ذا المن والفضل والكرم و النعماء والجود اغفر لي ذنوبي، إنه لايغفر الذنوب الّا أنت.» و چون به مروه رسد، دعاى اوّل را بخواند كه در صفا خواند و بگويد: «أللهم يا من أمر بالعفو، يا من يحبّ العفو، يا من يعطي على العفو، يا من يعفو على العفو، يا ربِّ العفو العفو العفو العفو.» و سعى كند در گريه كردن و خود را به گريه بدارد و دعاى بسيار كند در حال سعى و اين دعا بخواند: «أللهم إني أسألك حسن الظن بك على كل حال، و صدق النيّة فى التوكّل عليك.» و اگر فراموش كند تند رفتن را، هر جا كه به خاطرش آمد، پشت پشت برگردد تا به موضع تند رفتن برسد پس تند برود.

«شيخ شهيد»- قدّس سرّه- حكايت كرده از بعض اصحاب وجوب آن را و قائل را تعيين نفرموده، و «علامه»- قدّس سرّه- فرموده كه خلاف در مسأله بر ما معلوم نيست. و چون مظنه خلاف در مسأله هست و در بعض اخبار ضعيفة السّند دلالتى بر آن هست پس بى شبهه احتياط در دين، مقتضىِ فعل طواف نساء است با نماز آن (1) بعد از تقصير.

ضيق وقت يا عذر ديگر، از همان موضع، احرام مى بندد.

و اگر متذكّر نشود تا بعد از اتيان به افعال، پس ظاهر، صحّت حج است، چنانچه مشهور است. و جاهل در مسأله، در حكم ناسى است، بلى اگر كسى عمداً ترك كند احرام را تا زمان فوات وقوفين، حج او باطل است.

للَّه الذي أقدمنيها صالحاً في عافية، و بلّغني هذا المكان.» پس بگويد: «أللهم هذه منّى وهى ممّا مننت به علينا من المناسك، فأسألك أن تمنّ علىّ بما مننت على أنبيائك، فإنّما أنا عبدك وفي قبضتك.»

واجب است وقوف از زوال تا غروب، اين شخص گناهكار خواهد بود، و جمعى بر آن اند كه بودن از زوال واجب نيست، چنانچه ظاهرِ بعضى اخبار است و اوّل احوط است.

را در وقت اختيارى و اضطرارى، كفايت مى كند از براى صحّت حج او ادراك وقوف به مشعر الحرام در زمان اختيارى او، چنانچه خواهد آمد.

آيد؛ و در پايين كوه وقوف كند در زمين هموار؛ و با اصحاب خود مجتمع باشند به پهلوى يكديگر؛ و بعد از نماز بايستد و مشغول دعا شود.

و مكروه است كه بالاى كوه رود و آن كه در حال وقوف سواره باشد يا نشسته، اگر تواند ايستادن را و اگر نه هر قدر كه مى تواند.

و رو به قبله كند و دل خود را متوجّه حقّ سبحانه و تعالى سازد و حمد و ثناى الهى به جا آورد و تمجيد و تهليل بكند و تكبير صد نوبت بگويد و «ألحمد لله» صد نوبت، و «سبحان اللَّه» صد نوبت، و «لا إله الّا اللَّه» صد نوبت، و آية الكرسى صد نوبت، و صلوات بر محمّد و آل محمّد صد نوبت، و سوره «إنا أنزلناه» صد نوبت، و «لا حول ولا قوة الّا بالله» صد نوبت، و «قل هو اللَّه أحد» صد نوبت.

و هر دعايى كه خواهد بكند؛ و سعى بكند در دعا كه اين روز، روز دعا و مسألت است؛ و هيچ چيز نزد شياطين خوشتر از آن نيست كه تو را غافل سازند از جناب (1). بلكه با عدم علم به خلاف و عدم قيام حجّت شرعيّه بر خلاف و با صدق تقيّه به نحو معهودِ متعارف، اقوى كفايت موافقت با عامّه است، چنانچه سيره قطعيه غير مردوعه بر آن دلالت دارد؛ و عدم مانعيّت علمِ به خلاف، از صحّت عمل با ناچارى و تقيّه، خالى از وجه نيست؛ و عمل به واقع در جميع صور ظاهراً مجزى است. و با عدم شرايط تقيّه، صحّت عمل، مورد تأمّل است با موافقت عامّه ولو علم به خلاف

عمل ايشان بر حسب حكم حاكم ايشان نباشد، واللَّه العالم.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 332

اقدس الهى. و پناه گير به خداوند عالم از شرّ شياطين و زنهار كه به جانب مردمان نظر مينداز و متوجّه خود باش و استغفار به دل و زبان كن و گناهان خود را بشمار و گريه بكن و اگر نتوانى خود را به گريه بدار

و دعا كن از جهت پدر و مادر و برادر مؤمن و اقلّ آن چهل كس است و در حديث است كه «ملَكى موكَّل است كه آنچه آن كس به جهت برادر مؤمن بطلبد، آن ملَك از حق تعالى از براى او صد هزار مثل آن را بطلبد»

أعطيت. أسألك خلاص رقبتي من النار. أللهم إني عبدك و ملك يدك، ناصيتي بيدك، و أجلي بعلمك.

أسألك أن توفّقني لما يرضيك عني، وأن تسلم مني مناسكى التي أريتها خليلك إبراهيم- صلوات اللَّه عليه ودللت عليها نبيك محمّداً- صلى اللَّه عليه وآله أللهم اجعلني ممن رضيت عمله و أطلت عمره، وأحييته بعد الموت حياة طيبة؛ پس بگو: «لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد، يحيي و يميت و هو حىّ لا يموت بيده الخير و هو على كل شى ء قدير. أللهم لك الحمد كالّذي تقول و خيراً مما نقول وفوق ما يقول القائلون.

أللهم لك صلاتي و نسكي و محياى و مماتي، ولك تراثي، وبك حولي و منك قوتي.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 333

أللهم إني أعوذ بك من الفقر و من وساوس الصدر، ومن شتات الأمر و من عذاب القبر. أللهم إني أسألك خير الرياح وأعوذبك من شر ما تجى ء به الرياح، و أسألك خير الليل و خير النهار. أللهم اجعل في قلبي نوراً، و في سمعي نوراً و في بصري نوراً، و في لحمي و دمي و عظامي و عروقي و مقعدي و مقامي و مدخلي و مخرجي نوراً، و أعظم لي نوراً يا رب يوم القاك إنك على كل شى ء قدير.» و تا توانى در اين روز از خيرات تقصير مكن خصوصاً بنده آزاد كردن.

و ديگر [آنكه رو به قبله كند و بگويد: «سبحان اللَّه» صد بار، و: «ألله أكبر و ما شاء اللَّه، لاقوة الّا بالله. أشهد أن لا إله الّا اللَّه وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد يحيي ويميت وهو حى لا يموت بيده الخير و هو

على كلّ شى ء قدير.» صد بار، پس دو آيه اوّل سوره بقره را بخواند.

ديگر [آنكه «قل هو اللَّه أحد» سه نوبت بخواند، و آيةالكرسى را و آيه سخره را كه اوّل آن «إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّموَ تِ وَالأْرْضَ فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ» تا به آخر بخواند و آن در سوره اعراف است؛ پس معوّذتين را بخواند؛ پس نعم الهى را يك يك بشمارد آنچه داند از اهل و مال و نعمت و رفع بلاء و بگويد: «لك الحمد على نعمائك التي لا تُحصى بعدد ولا تُكافَى ءُ بعمل»؛ و حمد كند حق سبحانه و تعالى را به هر آيه اى كه حمد كرده است خداوند عالم خود را در قرآن؛ و تكبير كند به هر تكبيرى كه خداوند عالم به آن تكبير خود كرده است در قرآن و تهليل كند به هر لا إله الّا اللَّه كه حق سبحانه و تعالى تهليل خود كرده به آن در قرآن و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد و جهد و سعى كند در آن و دعا كند حق سبحانه و تعالى را به هر نام كه خود را به آن نام خوانده است در قرآن و به هر اسمى كه داند و به اسماء آخر سوره حشر بخواند و بگويد:

«أسألك يا ألله يا رحمان، بكل اسم هو لك، و أسألك بقوّتك وقدرتك و عزّتك و جميع ما أحاط به علمك و بأركانك كلها، و بحق رسولك- صلواتك عليه وآله-، و باسمك الأكبر الأكبر، وباسمك العظيم الذي من دعاك به كان حقاً عليك أن لاتردّه و أن تعطيه ما

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 334

سألك، أن تغفر لي جميع ذنوبي

في جميع علمك فىّ.»

و هر حاجت كه دارى بخواه و از حق سبحانه و تعالى طلب كن كه توفيق حج بيابى در سال آينده و هر سالى؛ و هفتاد مرتبه بگويد: «أسألك الجنة»، و هفتاد مرتبه «أستغفر اللَّه ربي وأتوب إليه» بگويد؛ پس بخواند دعايى را كه جبرئيل در اين مقام به حضرت آدم- عليه السلام- تعليم نمود براى قبول توبه او: «سبحانك اللهم وبحمدك لا إله الّا أنت، عملت سوء و ظلمت نفسي و اعترفت بذنبي، فاغفر لي إنّك أنت خير الغافرين. سبحانك اللهم وبحمدك لا إله الّا أنت، عملت سوء و ظلمت نفسي فاعترفت بذنبي، فاغفر لي إنّك أنت التوّاب الرحيم.»

چون آفتاب فرو رود بگويد: «أللهم إني أعوذبك من الفقر و من تشتّت الأمر و من شر ما يحدث بالليل والنهار. أمسى ظلمي مستجيراً بعفوك، و أمسى خوفى مستجيراً بأمانك، و أمسى ذلّى مستجيراً بعزتك، و أمسى وجهى الفاني مستجيراً بوجهك الباقي. يا خير من سئل، و يا أجود من أعطى، يا أرحم من استرحم، جللني برحمتك و ألبسني عافيتك، و اصرف عني شر جميع خلقك.»

پس روانه شود به جانب مشعر الحرام به آرام تن و استغفار كند و اين دعا بخواند كه:

«أللهم لا تجعله آخر العهد من هذا الموقف، وارزقنى العود أبداً ما أبقيتني، و أقلبنى اليوم مفلحاً منجحاً مستجاباً لي مرحوماً مغفوراً لي، بأفضل ما ينقلب به اليوم أحد من وفدك وحجاج بيتك الحرام، واجعلنى اليوم من أكرم وفدك عليك، وأعطني أفضل ما أعطيت أحداً منهم من الخير و البركة و الرحمة والرضوان والمغفرة، و بارك لي فيما أرجع إليه من أهل أو مال أو قليل أو كثير وبارك لهم فىّ.»؛ و

بسيار بگويد: «أللهم أعتقني من النار.»

از او فوت نشده باشد باز حج او صحيح است و لكن بر او يك گوسفند كفّاره لازم است و احوط خلاف آن است (2).

آن. و در هر صورت حج صحيح است و دعواى اجماع (3) بر صحّت در هر دو مسأله شده است.

پنجم: آن كه ادراك كند اضطرارى هر دو وقوف را. و در صحّت حج در اين صورت، خلاف است، [و] صحّت بعيد نيست (4)، لكن احوط اعاده حج است در سال آينده با شرايط وجوب.

ششم: آن كه ادراك كند اضطرارى مشعر را تنها. در اين جا نيز خلاف است؛ و عدم (1). آن در صورتى بى اشكال است كه هيچ يك از اختيارى و اضطرارىِ هيچ يك را ادراك نكند، چنانكه خواهد آمد؛ و در اين صورت، فرقى بين عمد و غير آن نيست. (2). با نيّت عدول به عمره مفرده على الأحوط، و وجوب ذبح گوسفند كه همراه داشته باشد، محتاج به تأمّل است؛ بلى موافق احتياط و مروىّ در خبر «داود رقّى» و صحيح «ضريس» به نقل «فقيه» است. (3). در صورتى كه فوت اختيارىِ ديگر عمدى نباشد، مگر آنچه در صورت ادراك اختيارى عرفه با اضطرارى سابق مشعر گذشت؛ و هم چنين فوت اختياريها در صور آينده، مقّيد به عدم تعمّد است. (4). چه اضطرارى مشعر ليلى سابق آن يا نهارىِ لاحقِ آن باشد، على الأظهر.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 338

صحّت در اين جا، اقوى و اشهر است. (1)

هفتم: ادراك اختيارى عرفه تنها. [و] اشهر در اين صورت صحّت است، بلكه بعضى نفى خلاف در آن كرده اند، لكن حكم به آن مشكل است (2) و خلاف در آن متحقّق است.

هشتم: آن كه ادراك كند اختيارى مشعر را. [و] ظاهر در اين صورت صحّت، و ظاهر عدم خلاف است در آن.

نهم: اضطرارى عرفه را ادراك كند تنها.

و حج در اين صورت صحيح نيست.

تؤيسني من الخير الذي سألتك أن تجمعه لي في قلبي، ثمّ أطلب منك أن تعرفني ما عرفت أولياءك في منزلي هذا، و أن تقيني جوامع الشر.» و تا مقدور باشد آن شب را به عبادت و طاعت الهى به روز آورد كه در خبر است كه: «درهاى آسمان در اين شب بسته نمى شود و آوازهاى مؤمنان بالا مى رود و خداوند عالم مى فرمايد: من خداوند سمائم و شما بندگان من هستيد، ادا كرديد حق مرا و بر من لازم است كه اجابت نمايم دعاهاى شما را، پس بعضى از ايشان را تمام گناهان مى آمرزد و بعضى را بعض مى آمرزد».

و سنّت است كه هفتاد سنگريزه را براى رمى جمرات در اين شب از اين جا بردارد؛ و سنّت است كه غسل بكند و با وضو باشد در حال وقوف و دعاى منقول از ائمه- عليهم السلام- را بخواند و حمد و ثناى الهى را به جا بياورد و اين دعا [را] نيز بخواند: «أللهم ربّ المشعر الحرام، فك رقبتي من النار، و أوسع على من رزقك الحلال الطيب، وادرأْعني شر فسقة الجن والإنس. أللهم أنت خير مطلوب إليه وخير مدعوّ و خير مسؤول، و لكل وافد جائزة، فاجعل جائزتي في موضعي هذا، أن تقيلني عثرتي و تقبّل معذرتي و أن تتجاوز عن خطيئتي، ثم اجعل التقوى من الدنيا زادي، و تقلبني مفلحاً منجحاً مستجاباً لي بأفضل ما يرجع به أحد من وفدك و زُوّار بيتك الحرام.»

و دعا بسيار كند به جهت خود و پدر و مادر و برادران و اهل و مال و فرزندان؛ و بعضى قائل به وجوب دعا شده اند، و بهتر آن است كه غير از

امام، پيش از طلوع آفتاب از آن جا روانه شوند، اما از وادى محسّر تجاوز نكند تا آفتاب طلوع نكند، و چون آفتاب به كوه ثبير افتد، هفت مرتبه اعتراف به گناهان خود كند و هفت مرتبه استغفار كند، و چون روانه شود با ذكر و استغفار و سكينه و وقار برود، چون به وادى محسّر برسد، تند برود مانند شتر اگر پياده باشد، و اگر سواره باشد تند براند راحله خود را، و

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 340

اگر فراموش كند، هروله را برگردد و تدارك كند؛ و بگويد در وقت هروله:

«أللهم سلّم عهدي، واقبل توبتي، و أجب دعوتي، واخلفني بخير فيمن تركت بعدي.» و بگويد: «رب اغفر وارحم، وتجاوز عما تعلم، إنك أنت الأعزّ الأكرم.»

باشد، انداختن صحيحى.

اجعله لي حجاً مبروراً وعملًا مقبولًا وسعياً مشكوراً وذنباً مغفوراً.»، و ميانه او و جمره، ده ذراع يا پانزده ذراع فاصله باشد، و پشت به قبله كند و روى به جمره؛ و آن كه سنگريزه را بر انگشت بزرگ بگذارد و با ناخن انگشت شهادت بيندازد. و چون به جاى خود آيد در منى اين دعا [را] بخواند سنّت است: «أللهم بك وثقت، وعليك توكلت، فنعم الرب ونعم المولى ونعم النصير.»

ايّام تشريق بلكه آخر ذى الحجّه، جايز است.

بز و ميش ترك نشود. (3). و عوراء. (4). اظهر اجزاى موجوء است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 345

آمد، مجزى نيست. و اگر به گمان چاقى ذبح كرد و لاغر در آمد كافى است؛ و هم چنين اگر با ظنّ لاغرى ذبح كرد به اميد آن كه چاق باشد و مطابق مطلوب خداوند عالم جلّ ذكره باشد و بعد از آن چاق در آمد. اما اگر احتمال چاقى نمى داد يا احتمال مى داد لكن نه به اميد چاقى و موافقت واجب الهى بلكه از روى بى مبالاتى ذبح كرد، پس ظاهر اين است كه مُجزى نيست.

وجوب اعاده آن نمى شود، بلى اگر به اختيار خود بدهد، احوط ضمان حصّه فقرا است (3). (1). اين احتياط واجب نيست على الأظهر. (2). اين احتياط در هديه لازم نيست على الأظهر؛ پس احتياط آتى در توسيط فقير مؤمن، فقط در قدرى براى صدقه رعايت مى شود. (3). يعنى قيمت قدرى از آن را صدقةً به فقير مى دهد بر حسب آنچه كه ذكر شد،

كوچ كردن از منى. (2). بلكه اظهر عدم وجوب است. (3). بلكه صوم كافى است اگر چه وجدان هدى، قبل از خروج از منى باشد على الأظهر، بلى ذبح افضل و احوط است خصوصاً در صورت مذكوره.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 347

آن بسته باشد و از جانب راست او بايستد و كارد يا نيزه يا خنجر به گودال گردن او فرو برد. در وقت ذبح يا نحر اين دعا [را] بخواند: «وجهت وجهى للذي فطر السماوات والأرض حنيفاً مسلماً و ما أنا من المشركين، إنّ صلاتي ونسكي ومحياى ومماتي للَّه رب العالمين، لاشريك له، وبذلك أُمرت، و أنا من المسلمين. أللهم ولك، بسم اللَّه وبالله واللَّه أكبر. أللهم تقبّل مني.» و در بعضى از روايات وارد شده اين تتمه: «أللهم تقبّل منّي كما تقبلت عن إبراهيم خليلك، وموسى كليمك، و محمّد- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم حبيبك.» و سنّت است كه خود قربانى را بكُشد و اگر نداند دست بالاى دست كُشنده نهد.

مستحب است كه در وقت سر تراشيدن رو به قبله كند و ابتدا از جانب راست پيش سر بكُند و اين دعا [را] بخواند: «أللهم أعطني بكل شعرة نوراً يوم القيامة.» و سنّت است كه موى سر را دفن كند در منى در محل خيمه خود. و أحوط آن است كه از اطراف سر و ريش و شارب، مو بگيرد و ناخن ها را بگيرد. و بدان كه بعد از حلق حلال مى شود براى او جميع محرّمات احرام مگر بوى خوش و زن و شكار.

(1). اظهر تماميّت قول مشهور است. (2). و هم چنين متعمّد، بعد از رجوع به منى و حلق يا تقصير و جبران به گوسفندى على الأحوط.

آن- كه در كيفيّت، مثل طواف سابق است- حلال مى شود زن و صيد احرامى، يعنى آنچه براى احرام، حرام است بر او از صيد؛ و اما حرمت صيد حرم پس آن نه از جهت احرام است. و احوط اجتناب از بوى خوش است قبل از طواف النساء اگر چه اقوى جواز است.

پس شخص حاج متمتّع، سه مرتبه به تدريج محرّمات احرام بر او حلال مى شوند:

مرتبه اولى بعد از حلق؛ دوّم بعد از سعى ما بين صفا و مروه؛ مرتبه سوّم بعد از نماز طواف (1). و اگر ممكن نشد، استنابه نمايد على الأحوط. (2). و احوط جمع بين تقديم و استنابه است. (3). حليّت صيد احرامى به مجرّد تماميّت مناسك منى بى وجه نيست. (4). اقوائيت، محتاج به تأمّل است.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 351

النساء؛ و بعضى تحليل را موقوف به نماز ندانسته اند، [و] اوّل اقوى و احوط است.

تقديم بر سعى على الأظهر. (2). با مباشرت خودش با امكان، و با استنابه با عدم امكان مباشرت على الأحوط.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 352

پس به نزد حجر الأسود بيايد و استلام و تقبيل نمايد و آنچه در طواف عمره به جا آورد به جا بياورد و تكبير بگويد و نيّت كند و طواف كند هفت شوط به نهج مذكور در طواف عمره. و آداب اين طواف و نماز آن و سعى و طواف نساء، چنان است كه سابقاً در طواف و سعى عمره مذكور شد.

آن است كه (1) پيش از طلوع فجر، داخل مكّه نشود.

نصف شب على الأحوط. (4). و نوم غالب.

على الأشهر الأقوى و بعضى فرموده اند كه احوط، قضاء حج است در سال ديگر.

ص: 357

غير آن، و در منى عقيب پانزده نماز (1) بگويد و كيفيّت آن بنا بر مشهور (2) اين است: «ألله أكبر اللَّه أكبر، لا إله الّا اللَّه واللَّه أكبر، ألله أكبر على ما هدانا، وله الحمد على ما أولينا، ورزقنا من بهيمة الأنعام.» و در بعضى از اخبار بعد از تكبير سوّم «ولله الحمد، ألله أكبر على ما هدانا، ألله أكبر على ما رزقنا من بهيمة الأنعام.» و در بعضى از روايات همين است به زيادتى «ألحمد للَّه على ما أبلانا.»

و اگر در روز دوازدهم كوچ كرد از منى سنّت است كه بيست و يك سنگريزه را در (1). و در غير منى عقب ده نماز، و ابتدا از ظهر عيد است و انتهاء در منى فجر سيزدهم و بعد از ظهرين روز نَفْر تكبير مى گويد در صورت اقامت بحسب روايت، و متيقّن آن نَفْر اوّل است. (2). در مشهور بودن اين صورت تأمّل است؛ و محتمل است كه مشهور اين باشد كه پس از «هدانا» بگويد: «والحمد للَّه على ما أبلانا ورزقنا من بهيمة الأنعام.» و اظهر حمل روايات مختلفه بر مراتب فضل است؛ پس با جمع بين آنها بعد از ذكر مشتركات به جمع بين «أبلانا» و «أولينا» و ذكر زيادتى، جمع بين تمام فضيلت ها شده است. و صورت مذكوره در صحيح «منصور بن حازم» اين است: «ألله أكبر ألله أكبر، لا إله الّا اللَّه و اللَّه أكبر، وللَّه الحمد، أللَّه أكبر على ما هدانا، أللَّه أكبر على ما رزقنا من بهيمة الأنعام.» است و در صحيح «معاويه» بعد از اين صورت «والحمد للَّه على ما أبلانا» [است.] و جمع بين اين دو،

جامع است بين منسوب به مشهور به طريق مذكور در متن و محتمل در تعليق كه تبديل «أولينا» به «أبلانا» شده و در هر دو اقتصار به چهار تكبير شده. و تفاوت بين «والحمد لله»، و «له الحمد» محمول بر تخيير است با افضليّت اوّل؛ پس با تكبير پنجم كه در صحيحين ذكر شده، احتياط و فضل حاصل مى شود. و تقديم و تأخير حمد اخير، مورد تخيير است بر حسب رعايت آنچه مشهور است و كاشف از ثبوت تقديم در مستند آن است، واللَّه العالم.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 358

منى دفن كند. و مستحب است كه در اين ايّام نمازهاى واجب و مستحب را در مسجد خيف به جا آورد و در حديث است كه: «هر كه در مسجد خيف صد ركعت نماز بگذارد پيش از آن كه از آن جا بيرون رود، برابر است با عبادت هفتاد سال؛ و هر كه صد مرتبه «سبحان اللَّه» بگويد بنويسد از براى او ثواب بنده آزاد كردن؛ و هر كه صد مرتبه «لا إله الّا اللَّه» بگويد برابر است با ثواب زنده كردن شخصى؛ و هر كه صد مرتبه «الحمد لله» بگويد برابر است با خراج عراقين كه در راه خداوند عالم تصدّق كند».

خصوصاً، كسى كه تازه حج كرده است و در حديث است كه: «داخل شدن در كعبه، داخل شدن است در رحمت خدا و بيرون رفتن، بيرون رفتن از گناهان، خداوند عالَم نگاه مى دارد از گناهان در بقيه عمر و مى آمرزد گناهان گذشته را».

و سنّت است كه به جهت دخول خانه غسل كند، و پاى برهنه داخل شود؛ و پيش از دخول هر دو حلقه در را بگيرد و بگويد: «أللهم البيت بيتك والعبد عبدك وقد قلت:

«وَمَن دَخَلَهُ و كَانَ ءَامِنًا» فآمني من عذابك، وأجرني من سخطك.»؛ پس داخل شود و بگويد: «أللهم إنك قلت «وَمَن دَخَلَهُ و كَانَ ءَامِنًا» أللهم فآمني من عذابك عذاب النار.»؛ پس دو ركعت نماز گذارده در ميان دو ستون بر سنگ سرخ، و در ركعت اوّل «حم سجده» بخواند و در ركعت دوّم به عدد آيات آن از قرآن؛ و در گوشه هاى كعبه نيز نماز گذارد؛ پس به ركنى آيد كه در آن جا حجر الأسود است و شكم خود را بر او مالد؛ پس دور ستون بگردد و شكم و پشت خود را بر آن ستون بمالد و چون خواهد بيرون آيد،

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 359

نردبان را به دست چپ گيرد و نزديك كعبه دو ركعت نماز كند.

و بدان كه مستحب است بسيار طواف كردن؛ و آن در باره حجاج از نماز نافله، افضل است و طواف به نيابت مؤمنين بسيار ثواب دارد و به نيابت حضرت پيغمبر- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و حضرت فاطمه- عليهاالسلام- و دوازده امام- عليهم السلام- ثواب عظيم دارد.

و در خبر صحيح است كه مستحب است كه شخص در مكّه سيصد و شصت طواف كند

به عدد ايّام سال؛ و اگر نتواند سيصد و شصت شوط و آن پنجاه و يك طواف و سه شوط مى شود و آن را به جهت اتمام عدد ايّام سال تمام مى كند به چهار شوط ديگر تا پنجاه و دو طواف شود.

و مستحب است ختم قرآن مجيد را در مكّه معظّمه، در حديث است كه: «هر كه ختم قرآن كند در آن جا، از دنيا نرود تا ببيند حضرت پيغمبر را و ببيند منزل خود را در بهشت». و مستحب است در مكّه، مشرّف شدن به موضع تولد حضرت رسول- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و در منزل خديجه- عليهاالسلام- و زيارت قبر ابى طالب- عليه السلام- و رفتن به غارى كه در كوه حرا حضرت رسول- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم در اوايل بعثت عبادت كرده در آن جا و به غارى كه در كوه ثور است كه حضرت رسول- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم در آن جا مخفى شده.

مگر براى كسى كه در ماه احرامِ سابق به عمره باشد؛ و مانند آن، كسى كه متكرّر است دخول او و اراده نسك ندارد.

خروج از مكه بعد از عمره تمتّع و خروج از مكّه بعد از عمره تمتّع جايز نيست براى كسى كه اگر خارج بشود، فوت مى شود حج در آن سال.

و عمره مفرده كه واجب است بر غير متمتّع، بعد از حج، وجوب آن فورى است؛ و به حلق يا تقصير با افضليّت حلق، حليّت از محرّمات به احرام حاصل مى شود مگر نساء كه حليّت آن به طواف نساء مى شود و آن ثابت است در خصوص عمره مفرده نه عمره تمتّع، چنانچه گذشت؛ و احرام آن از ادنى الحلّ است، چنانچه در متن مذكور است.

و اگر بعد از عمره، خارج از مكّه و حرم و ميقات شد و عود نمود در غير ماه احرام اوّلى، پس محتاج به احرام عمره است و عمره ثانيه را عمره تمتّع قرار مى دهد. و لازمه اين، عدم ترتّب حكم متمتّعٌ بها بر عمره سابقه است، و احتياج آن به طواف نساء، موافق با احتياط است.

اكتفاء به عمره مفرده براى تمتّع و اگر عمره در غير اشهُر حج باشد، تمتّع به آن جايز نيست. و اگر در اشهر حج متمتّع به عمره شد، پس اگر خارج از مكّه شد و عود كرد قبل از فصل ماه، مانعى از اكتفاء به همان عمره براى حج تمتّع نيست. و اگر در اشهر حج به عمره مفرده مُحرم شد و داخل مكّه شد و وقت ضيق باشد از حج تمتّع، مى تواند با قصد، عدول به عمره تمتّع نمايد در صورتى كه به سببى

واجب نشده باشد بقاء بر عمره مفرده بر او، با احتياط در اراقه دَم، و پس از انجام و احلال، مُحرم به حج مى شود

عدم لزوم فصل بين دو عمره و حاصل از مذكور در فروع متقدّمه، آن است كه فصل بين دو عمره لازم نيست اگر چه احوط است اگر چه به ده روز باشد بين دو احرام. و دخول مكّه با مغايرت شهر خروج و دخول بدون فصل و بدون مغايرت در ماه احرام سابق و دخول يا احلال از سابق و دخول بلكه به سى روز بين خروج دخول بلكه با خروج در آخر ماهى و دخول در اوّل ماهى ديگر، پس احوط عدم جواز است مگر با احرام براى عمره واللَّه العالم. و بسيارى از احكام عمره مفرده را در كتاب حج ذكر كرده ايم.

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 361

و بعضى لازم دانسته اند فاصله يك ماه را و بعضى يك سال را و بعضى كافى دانسته اند فاصله ده روز را؛ و اين قول، خالى از قوّت نيست، اگر چه سند مستند آن ضعيف است.

و احرام عمره مفرده، از اقرب اطراف حرم است به مكّه معظّمه و الآن معروف است، و بعد از احرام، طواف و نماز آن و سعى و تقصير مى كند و همه چيز از براى او حلال مى شود مگر زن، و چون طواف نساء را كه در عمره مفرده لازم است به جا آورد، زن نيز بر او حلال مى شود.

چون به مستجار رسد دعاهاى سابق را بخواند؛ پس به نزد حجر الأسود بيايد و شكم خود را به خانه بسايد و يك دست بر حجر الأسود بگذارد و دست ديگر به جانب خانه بگشايد و

جامع المسائل(للبهجة)، ص: 362

حمد و ثناى الهى به جاى آورد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.

و سنّت است كه از «باب حنّاطين» بيرون رود كه مقابل ركن شامى است؛ و آن كه عزم كند بر مراجعت و از خداوند عالم طلب توفيق مراجعت كند؛ و در وقت بيرون رفتن، يك درهم خرما بگيرد و تصدّق كند بر فقرا به جهت احتمال صدور بعض محرّمات در حال احرام از او غفلةً، مثل شپش كشتن و نحو آن.

و از جمله مستحبّات مؤكّده است مراجعت از راه مدينه طيّبه براى ادراك زيارت حضرت فخر كاينات و ائمه بقيع- صلوات اللَّه عليهم اجمعين-.

در حديث وارد شده كه: «ترك زيارت آن حضرت بعد از حج، جفاء است برآن حضرت».

وفّقنا اللَّه وجميع المؤمنين لزيارته به جاهه و آله الطاهرين،

والحمدلله أولًا وآخراً وظاهراً وباطناً.