لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» اي كساني كه ايمان آوردهايد پرهيزكاري پيشه كنيد و وسيلهاي براي تقرب به خدا، انتخاب نمائيد و در راه او جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد. وسيله در آيه فوق، معناي بسيار وسيعي دارد و هر كار و هر چيزي كه باعث نزديك شدن به پيشگاه مقدس پروردگار ميشود؛ شامل ميگردد. همانطوركه حضرت علي _ عليه السّلام _ فرمودند: بهترين چيزي كه به وسيله آن ميتوان به خدا نزديك شد؛ ايمان به خدا و پيامبر او و جهاد در راه او، نماز، زكات، روزه، حج، صله رحم، انفاق ... ميباشد.[4] و از آيات ديگر نيز استفاده ميشود كه وسيله قرار دادن مقام انسان صالحي در پيشگاه خداوند و درخواست حاجت از خداوند به خاطر آن وسيله، به هيچ وجه ممنوع نيست همانطور كه حضرت ابراهيم _ عليه السّلام _ از خداوند براي عمويش، طلب استغفار كرد، قرآن ميفرمايد: و استغفار ابراهيم براي پدرش (عمويش آزر) فقط به خاطر وعدههايي بود كه به او داده بود (تا وي را به سوي ايمان جذب كند) امّا هنگامي كه براي او روشن شد كه وي دشمن خداست از او بيزاري جست، چرا كه ابراهيم مهربان و بردبار است».[5] يا در سوره يوسف آيه 97، زماني كه گناهان برادران يوسف آشكار شد، آنها به پدرشان گفتند: اي پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكار بوديم. اين آيات نشان ميدهد كه انسانهاي صالح را ميتوان وسيله براي استغفار و طلب حاجت از خداوند قرار داد. اين توسل در حقيقت توجه به خداست نه غير خدا. متوسل شدن به افراد در حقيقت توسل به مقام

روحاني آنهاست كه روح خود را پرورش داده و به كمالاتي رسيدند. و روح براي بقاست نه براي فنا. لذا مي توان به افرادي كه در قيد حيات نيستند؛ متوسل شد. عالم اهل تسنن در كتاب «وفاء الوفا» مي نويسد: مدد گرفتن و شفاعت خواستن در پيشگاه خداوند از پيامبر و از مقام و شخصيت او، هم پيش از خلقت او مجاز است و هم بعد از تولد و هم بعد از رحلتش و هم در عالم برزخ و هم در روز رستاخيز. عمر بن خطاب مي گويد: حضرت آدم _ عليه السّلام _ به پيشگاه خداوند چنين عرض كرد: يا رب اسئلك بحق محمد لما غفرت لي؛ خداوندا! به حق محمد از تو تقاضا مي كنم كه مرا ببخش![6] در زمان خليفه دوم سالي قحطي شد، بلال به همراه عده اي از صحابه بر سر قبر پيامبر آمد و چنين گفت يا رسول الله! استسق لامتك... فاعفم قد هلكوا...» اي پيامبر! از خدايت براي امتت باران بفرست كه ممكن است همه هلاك شوند.[7] با وجود روايات زياد در كتابهاي اهل تسنن باز هم گروهي از آنان به مسئله توسل و شفاعت خرده مي گيرند و آن را انكار مي كنند و آن را نوعي استقلال در مقابل خداوند تلقّي مي كنند. در حالي كه از اين جمله غافل هستند كه متوسل شدن به انبياء و ائمه _ عليهم السّلام _ در حقيقت متوسل شدن به خداست. و آنها عملي را جز با رضايت و اذن خداوند انجام نمي دهند. «قل لا املك لنفسي ضرّاً و لا نفعاً الا ما شاء الله؛[8] بگو! من براي خودم زيان و سودي را مالك نيستم، مگر

آن چه خدا بخواهد». علاوه بر اين، توسل روح اميد را افزايش روح يأس را كاهش و ايجاد رابطه معنوي با خدا و اولياء الله و تحصيل رضايت خداوند و توجه به سلسله شافعان و... را به وجود مي آورد.

ب) زيارت قبور يكي از عللي كه مسلمين را براي زيارت اهل قبور سوق مي دهد، اعتقاد به زنده بودن آنها است. تمام اديان و شرايع الهي، انسان را براي بقا مي دانند نه براي فنا، لذا با آمدن مرگ، جسم خاكي انسان در زير خاك نهفته مي شود، امّا روح او زنده و به جايگاه متعالي اوج مي كند. در اين جا به اختصار به بررسي ادله زيارت قبور (اولياء الله و ديگر افراد) مي پردازيم. كه جهت تكميل بحث علاوه بر دليل قرآني از روايات و شواهد تاريخي هم استفاده مي شود:

1. دليل قرآني خداوند در سوره توبه آيه 84 مي فرمايد: «و لا تصلّ علي احدٍ منهم مات ابداً و لا تقم علي قبره...»؛ هرگز بر هيچ يك از آنها (منافقان) كه بميرد نماز مخوان! و بر قبرش (طلب مغفرت و رحمت را) مايست، چرا كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند و در حال فسق (و بيرون از طاعت خدا) مردند». از اين آيه استفاده مي شود كه پيامبر اسلام _ صلّي الله عليه و آله _ بر جنازه مردگان نماز مي خواند و به زيارت آنها مي رفت و براي آنها طلب مغفرت مي نمود. امّا بعداً از چنين اعمال نسبت به منافقان نهي شد. اكثر مفسران با استدلال به اين آيه، ايستادن بر قبر و دعا كردن را عبادتي مشروع مي دانند، اگر چنين نبود خداي سبحان نهي از

اين عمل را مخصوص كافر نمي كرد.[9]

2. دليل روايي روايت هاي فراواني از اهل بيت عصمت و طهارت به ما رسيده كه استحباب زيارت اهل قبور مخصوصاً زيارت ائمه اطهار _ عليهم السّلام _ را مي رساند، نمونه هايي از آن روايات را متذكر مي شويم. الف. انس بن مالك از پيامبر اسلام _ صلّي الله عليه و آله _ نقل مي كند كه پيامبر فرمودند: «شما را از زيارت قبور نهي مي كردم (امّا امروز مي گويم) قبور را زيارت كنيد كه شما را به ياد مرگ مي اندازد.[10] ب. عايشه روايت مي كند كه حضرت رسول _ صلّي الله عليه و آله _ فرمودند: جبرئيل نزدم آمد و گفت: پروردگارت به تو امر مي كند كه در قبرستان اهل بقيع حاضر شوي و برايشان طلب آمرزش كني...».[11] ج. حضرت علي _ عليه السّلام _ هنگام زيارت قبور در كوفه فرمود: «السلام عليكم يا اهل الدّيار من المؤمنين و المسلمين و...».[12] د. استحباب زيارت امام حسين _ عليه السّلام _ و امام رضا _ عليه السّلام _ و اهل بيت _ عليهم السّلام _ و پيامبر اسلام _ صلّي الله عليه و آله _ از منابع شيعه از حد تواتر گذشته است. روايات فوق نشان مي دهد كه زيارت اهل قبور، مورد تأييد و تأكيد اهل بيت _ عليهم السّلام _ بوده است.

3. شواهد تاريخي زيارت قبور در اسلام تاريخ ديرين دارد، زيرا پايه گذار زيارت قبور مسلمين پيامبر اسلام _ صلّي الله عليه و آله _ بودند و گروهي از وهابيون اعتقاد به زيارت قبور ندارند وآن را شرك مي خوانند. در حالي كه با مراجعه به منابع اصيل شان و كتاب هاي تاريخي در مي يابيم

كه آنها نيز به مسئله زيارت قبور پرداخته اند. الف. محمد بن سعد در الطبقات الكبري نقل مي كند كه «در واقعه حديبيه (سال ششم هجري) پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ برسر قبر آمنه رفت و بر آن گريست و به مرمت و بازسازي آن پرداخت و هم چنين پس از حجه الوداع نيز به زيارت قبر مادرش آمنه رفت.»[13] ب. بيهقي و محدثان ديگر نقل كرده اند كه حضرت رسول قبور شهدا را در احد زيارت كرد.[14] ج. درباره حضرت علي _ عليه السّلام _ نوشته اند كه ايشان به قصد زيارت حضرت فاطمه _ سلام الله عليها _ بيرون مي رفت و بر سر مزار آن حضرت گريه ميكرد و براي آن حضرت دعا مي كرد.[15] د. تاريخ به ما نشان مي دهد كه زيارت امام حسين _ عليه السّلام _ از شور انگيزترين زيارت ها بود و مورد تأكيد و تشويق امامان بوده است و از سال 61 هجري تا سال 132 هجري (كه انقراض بني اميه بوده) شيعيان تحت فشار حكومت نتوانسته اند زيارت كنند باز هم به عشق آن آقا و از راه مخفيانه به زيارت آن شهيد مي رفته اند. و كاروان زيارت آن حضرت در طول تاريخ تشيع از حركت باز نايستاد.[16]

پي نوشت: [1] . قاموس قرآن، سيدعلي اكبر قرشي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ذيل ماده «وسل». [2] . همان ذيل ماده «شفع». [3] . تفسير نمونه، حضرت آيت الله مكارم شيرازي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ج 1، ص 223. [4] . نهج البلاغه، خطبه 110. [5] . توبه، 114. [6] . به نقل از تفسير نمونه، ج 4، ص 367؛ وفاء الوفاء، ج 3، ص 371.

[7] . به نقل از تفسير نمونه، ج 4، ص 369؛ وفاء الوفاء، ج 3، ص 371. [8] . يونس، 49. [9] . مجمع البيان، فضل بن حسن طبرسي، انتشارات اسماعيليان، قم، ذيل آيه 84، سوره توبه؛ الميزان، علامه طباطبايي، انتشارات اسراء، قم، ذيل آيه فوق؛ تفسير نمونه، حضرت آيت الله مكارم شيرازي، دار الكتب الاسلاميه، تهران، ذيل آيه فوق. [10] . علامه اميني، الغدير، ج 5، ص 166، به نقل از حاكم در المستدرك ج 1، ص 375. [11] . همان. [12] . همان. [13] . شوق ديدار، دكتر محمد مهدي ركني، انتشارات آستان قدس رضوي، مشهد، چ 4، 1381، ص 19 به نقل از بحار الانوار، مجلسي، ج 10، ص 441. [14] . همان. [15] . كشف الاسرار وعده الابرار، رشيد الدين ميبدي، ج 1، ص 626. [16] . ر.ك: كامل الزيارات، ص 126؛ و ر.ك: خصائص الحسين، شوشتري، نبي الزهرا، قم. آدرس سايت منبع: http://forums.mihandownload.com

حرم، زيارت صدق مي كند اما حقيقت آن است كه اين پيوند روحي ست و مشتاقانه تحقق نمي يابد مگر اين كه آدمي به شناخت و معرفت نسبت به امام خويش رسيده باشد. زيارت خاستگاه اعتقادي و فقهي دارد كه در تحكيم مباني اعتقادي نيز نقش بسزايي را ايفا مي كند. زائر اركان اعتقادي خود را در زيارت باز مي يابد. از همين روست كه برخي از بزرگان، فقها و معصومين(ع) بر اهميت زيارت تأكيد ويژه اي داشته اند كه گزيده اي چند از سخنان و احاديث شان را بر مي شماريم. سيد عبدالاعلي سبزواري(ره) در كتاب مهذب الاحكام بيان مي كند: «اگر فتوا بر وجوب زيارت مشكل باشد قطعاً مستحب موكد بودن آن از متون ديني و روايات فراواني كه از شيعه و سني و فرقيين نقل شده است به خوبي قابل مشاهده است. » امام رضا(ع) نيز مي فرمايند: «هر امامي پيماني بر گردن شيعيان و دوستانش دارد يكي از شرايط وفاي به عهد و نيكو ادا كردن آن، زيارت مزار آنان است. پس هركس با رغبت به زيارت آنان برود و زيارتشان كند و آن چه را كه امامان بدان رغبت داشته اند تصديق كند، در روز قيامت امامان شفاعت كنند گانشان خواهند بود.»[1] امام باقر(ع) نيز در همين زمينه مي فرمايند: هركس مزار آل محمد(ص) را زيارت كند و با اين كار بخواهد نسبت به پيامبر اكرم(ص) صله رحم به جاي آورد گناهانش پاك مي شود مانند روزي كه از مادر زاده شده است. به راستي دليل اين همه توصيه و تأكيد ائمه اطهار(ع) و علما بر زيارت چيست؟ مهم ترين دليلي كه ائمه، مسلمانان را تشويق به زيارت كرده اند آثار زيارت است كه در اين باب وصيت

حضرت رسول اكرم(ص) به ابوذر خواندني است: «اي ابوذر به تو وصيتي مي كنم، اين وصيت را نگه دار شايد خدا تو را به دليل رعايت اين وصيت بهره مند گرداند؛ به زيارت قبور برو تا آخرت را به ياد تو آورد. »[2] و يا در جايي ديگر مي فرمايند: وقتي به زيارت قبري مي روي سلام كن تا درس عبرت تو شود. افزون بر اين زيارت مايه ي مودت و دوستي است كه نسبت به مؤمنان اجري عظيم و ثوابي كثير دارد. از ديگر آثار زيارت مي توان ارزيابي و خودسازي را برشمرد. هدف غائي همه ي عبادات تزكيه ي نفس است و آماده كردن روح براي معرفت كردگار و اولياء اش كه البته با زيارت روح از گستره ي محبس تن بودن خويش رها و در عرصه ي ملكوت عروج مي گيرد. اولياي الهي كه در دنيا مايه ي بركت و خير بودند و مردم با زيارت آنها و ملاقات حضوري در زمان حياتشان از دامنه ي بي كران فيوضاتشان بهره ها مي بردند، بعد از وفاتشان نيز نه تنها اين خيررساني قطع نمي شود بلكه به دليل اين كه به مرحله ي بالاتري از كمال مي رسند و قدرت و قوت مي يابند قلمروي اين فيوضات گسترده تر مي شود.

پي نوشت: 1- بحارالانوار، ج 97، ص 162. 2- بحارالانوار، ج 99، ص 1

مثبتين زيارت قبور و به يك دليل از مانعين آن اشاره مي­كنيم و در نهايت نتيجه مي­گيريم كه قرآن، منعي از زيارت قبور ندارد و اين عمل، ازنگاه قرآن، جايز است.

مقدمه: يكي از مباحثي علمي ­_­ عملي­اي كه امروزه در جهان اسلام مطرح مي باشد «زيارت قبور» است. ابن تيميه و شاگردانش و به تبع آنها، وهابيت، با ايراداتي كه راجع به اين موضوع وارد كردند، دنياي اسلام را در مقابل خود قرار دادند. اولين واكنش­ها در برابر اين جريان، از سوي خود اهل سنت صورت گرفت كه در كتب تاريخ و نقد وهابيت به اين موضوع اشاره شده است. به نظر مي رسد در اولين گام بايد به اصل مسأله «زيارت قبور» پرداخت و اين بحث را از جوانب مختلف مورد بحث قرار داد و سپس وارد بحث هاي مربوط به قبور شد. اين مقاله، به دنبال آن است كه رويكرد ديني را به اصل زيارت قبور، در جهان اسلام، مطرح و بررسي نمايد.

زيارت قبور: كلمه «زيارت» از ريشه «زور» است كه معاني متعددي دارد؛ برخي مي گويند: معناي اصلي اين كلمه، رو بر تافتن و كناره­گيري است. كلمه «زائر» از همين باب است كه وقتي فردي، كسي را زيارت مي كند، از غير او روي گردانده است.[1] برخي نوشته­اند: «زور»، به قسمت بالاي سينه گفته مي شود.[2] اين معنا سپس به معنى ملاقات كردن و روبرو شدن به كار رفته است.[3] طريحي اين كلمه را به معناي«قصد» گرفته است و اين دعاي «اللهم اجعلني من زوّارك را به معناي «من القاصدين لك، الملتجئين إليك» مي داند. او در ادامه مي نويسد: «زيارت در عرف يعني قصد كردن زيارت­شونده براي

اكرام و تعظيم او و طلب انس گرفتن با او.»[4] طبق اين معنا به هر قصدي، «زيارت» گفته نمي­شود؛ بلكه به قصدي اطلاق مي شود كه براي اكرام و تعظيم و انس گرفتن با زيارت­شونده باشد.[5] عرب به زيارت­كننده مرد، «زائر» و به زيارت كننده زن، «زائرة» مي گويد. جمع سالم «زائر»، «زائرون» مي باشد و جمع سالم «زائرة»، «زائرات» مي شود. به زيارت شونده، «مزور» گفته مي شود. محل زيارت و زيارتگاه، «مَزار» خوانده مي شود.[6] «قبور» جمع «قبر» است و «قبر» به محل دفن انسان مي گويند.[7] شايد عنوان «زيارت قبور» برگرفته از آيه دوم سوره تكاثر «حتي زرتم المقابر» باشد. اين تركيب در احاديث نبوي(ص) نيز آمده است؛ به عنوان مثال در منابع اهل سنت چنين مي خوانيم: «نهيتكم عن زيارة القبور فزوروها».[8] در كتب حديثي نيز همين عنوان، براي اينگونه احاديث انتخاب شده است.[9] رويكرد ديني به زيارت قبور: درباره مسائل يك دين دو نگاه وجود دارد: 1. گاهي از درون دين به مسائل دين، نگاه مي شود؛ 2. گاهي از بيرون دين به آن مسائل نظر مي شود. مسأله زيارت قبور نيز چنين است؛ اما از جهتي نگاه درون ديني داراي اهميت است؛ چون اين مسأله _ چنانچه در مقدمه گفته شد _ سبب اختلاف در بين مسلمانان شده است. منظور از رويكرد ديني در اين نوشتار، نگاه به مسأله زيارت قبور، در آينه قرآن، روايات، سيره و نظرات دانشمندان اسلامي مي باشد.

زيارت قبور در قرآن: قرآن، از منابع مورد اتفاق همه مسلمانان و مايه وحدت است. اگر بخواهيم به مسأله زيارت قبور بپردازيم، اول بايد به سراغ قرآن برويم. درباره جواز و عدم جواز زيارت قبور در قرآن، صراحتاً

حكمي ديده نمي­شود؛ اما به آياتي بر جواز و عدم آن استناد شده است. از آياتي كه دال بر جواز زيارت قبور شمرده شده است، آيه 84 سوره توبه است. برخي علماي شيعه در كتب خود براي جواز زيارت قبور به اين آيه استدلال كرده­اند.[10] از جمله تقريرها در استدلال به اين آيه، تقرير ذيل مي باشد: قرآن دستور مى دهد كه پيامبر هيچ گاه نبايد بر جنازه منافق نماز بگذارد و نبايد بركنار قبر او بايستد، آنجا كه مى فرمايد: « وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُون [11]. هرگز بر مرده هيچ يك از آنان، نماز نخوان! و بر كنار قبرش، (براى دعا و طلب آمرزش،) نايست! چرا كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند و در حالى كه فاسق بودند از دنيا رفتند! در اين آيه، براى هدم شخصيت منافق، به پيامبر خدا، دستور مى دهد بر جنازه احدى از آنان هيچ گاه نماز مگزار و بر قبر آنان نايست. مفهوم اين آيه _ كه مي فرمايد درباره منافق اين دو كار را انجام نده _ درباره غير منافق اين است كه اين دو كار، خوب و شايسته است.[12] به بيان ديگر، از اين آيه، استفاده مي شود كه اين عمل براي مؤمنين، جايز بلكه سيره مسلمانان و عمل رسول خدا بر آن بوده است؛ زيرا اگر در مورد مؤمنين هيچ سابقه­اي نداشت و پيامبر بر سر قبور مؤمنين و مسلمان­ها حضور پيدا نمي­نمود اين نهي، معنا و مفهوم درست و صحيحي پيدا نمي­كرد. از اين كه در مورد منافقين مي فرمايد:

«بر قبر آنان نايست» استفاده مي شود كه در مورد غير منافق، اين عمل شايسته مي باشد. [13] اكنون بايد ببينيم مقصود از «و لا تقم على قبره» چيست؟ آيا مقصود تنها قيام موقع دفن است كه درباره منافق جايز نيست و درباره مؤمن لازم و شايسته مى باشد يا مقصود اعم از موقع دفن و ديگر مواقع است؟ اولاً واضح است كه مقصود از ايستادن بر قبر، صرف ايستادن نيست به اين معني كه اگر كسي مثلاً بر قبر منافقي درنگ كند و براي نگاه كردن به سنگ و شكل هندسي آن بايستد حرامي را مرتكب شده باشد؛ بلكه مقصود، ايستادن به جهت احترام گذاردن و طلب رحمت و مغفرت براي صاحب قبر است. اين خود دليل بر آن است كه در مورد غير منافق، مانعي ندارد؛ بلكه طلب رحمت و مغفرت براي مؤمنين، مطلوب و شايسته است. [14] ثانياً برخى از مفسران آيه را ناظر به موقع دفن دانسته اند؛ ولى برخى ديگر از ديد وسيع به آن نگريسته­اند و آيه را چنين تفسير مى كنند؛ «و لا تقم على قبره للدفن او للزيارة»[15]. دقت در مفاد آيه مى رساند كه مقصود يك معنى وسيع است، اعم از توقف هنگام دفن و يا وقوف پس از آن؛ زيرا مجموع مضمون آيه را دو جمله تشكيل مى دهد و اين دو جمله عبارتند از: 1.« وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً » لفظ «أحد» به حكم اينكه در سياق نهى واقع شده است، مفيد استغراق افراد است و لفظ «ابدا» مفيد، استغراق زمانى است و معنى جمله چنين است: براى هيچ كس از منافقان در هيچ وقت نماز مگزار.

با توجه به اين دو لفظ مى توان به روشنى به دست آورد كه مقصود از جمله مذكور، خصوص نماز بر ميت نيست؛ زيرا نماز بر ميت فقط يك بار قبل از دفن انجام مى گيرد، ديگر قابل تكرار نيست و اگر مقصود خصوص نماز ميت بود ديگر نمي­بايست لفظ «ابدا» مي آمد، و تصور اينكه اين لفظ به منظور افاده «استغراق افرادى» است، كاملاً بى­مورد است؛ زيرا جمله «لا تصل على احد» مفيد چنين شمول و گستردگى است، ديگر لزوم ندارد كه دوباره به بيان آن بپردازد. گذشته از اين لفظ «ابدا» در لغت عرب براى استغراق زمانى است نه افرادى مانند: «و لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» [16]. بنابراين مفاد جمله نخست اين است كه هيچ گاه براى احدى از منافقان طلب رحمت و مغفرت مكن، خواه با گزاردن نماز و خواه به غير آن. 2. «لا تَقُمْ عَلى قَبْرِهِ» مفهوم اين جمله به حكم عطف بر جمله پيشين چنين است: «و لا تقم على قبر احد منهم ابدا»؛ زيرا قيودى كه در معطوف عليه وجود دارد، بر معطوف نيز وارد مى شود. در اين صورت نمى توان گفت: مقصود از «قيام» همان قيام موقع دفن است؛ زيرا فرض اين است كه قيام موقع دفن درباره هر فردى قابل تكرار نيست، و لفظ «ابدا» كه در اين جمله نيز در تقدير مي باشد، حاكى است كه اين عمل قابل تكرار مى باشد و تصور اين كه اين لفظ براى استغراق افراد است، پاسخ آن در جمله قبل گفته شد؛ زيرا با وجود «احد» نيازى به افاده مجدد آن نيست. با توجه به اين دو مطلب در الفاظ «لاتصل»

و «لاتقم» مى توان گفت: خداوند پيامبر را از هر نوع طلب رحمت براى منافق - خواه از طريق نماز بر مرده او و يا مطلق دعا - و از هر نوع وقوف بر قبر او خواه هنگام دفن يا پس از آن، نهى كرده است، و مفهوم آن اين است كه اين دو عمل، طلب رحمت، و قيام و وقوف بر قبر مؤمن در تمام اوقات، جايز و شايسته است.[17] آيا دو آيه اول سوره تكاثر، دلالت بر منع زيارت قبور دارد؟ در اول سوره تكاثر، سخن از زيارت قبور شده كه مضمون آن مذمت است. در اين سوره، چنين مي خوانيم: «أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ»[18] با توجه به مضمون سوره و روايات شأن نزول و كتب تفسير و سيره پيامبر(ص) به دست مي آيد كه در اين سوره منعي بر زيارت قبور وجود ندارد. در كتب تفسيري، دو معنا براي« زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» شده است: 1. مقصود، سراغ قبور مردگان رفتن به خاطر فخر­فروشي بر يكديگر _ براي نشان دادن كثرت جمعيت قبيله خود _ باشد.[19] در اين صورت مقصود آيه، اين است كه: افزون­طلبى (و تفاخر)، شما را به خود مشغول داشته (و از خدا غافل نموده) است تا آنجا كه به ديدار قبرها رفتيد (و قبور مردگان خود را برشمرديد و به آن افتخار كرديد). مفسران معتقدند كه اين سوره درباره قبايلى نازل شد كه بر يكديگر تفاخر مى كردند، و با كثرت نفرات و جمعيت يا اموال و ثروت خود، بر آنها مباهات مى نمودند، تا آنجا كه براى بالا بردن آمار نفرات قبيله به گورستان مى رفتند و قبرهاى مردگان هر قبيله را مى شمردند.[20]

حال منظور از اين قبائل، چه افرادي هستند؟ بعضى از مفسران آن را ناظر به برخي از قبائل قريش در مكه (بنى­عبد­مناف و بنى­سهم) مى دانند؛[21] عده­اي ديگر، شأن نزول آن را درباره دو قبيله از قبائل انصار پيامبر در مدينه دانسته­اند.[22] مفسراني، تفاخر يهود بر ديگران را مصداق اين آيه بر شمرده­اند.[23] اين تفسير را خطبه221 نهج­البلاغه تأييد مي كند. حضرت امير)ع( فرمود: «أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» شگفتا چه مقصد بسيار دورى و چه زيارت­كنندگان بي­خبرى و چه كار دشوار و مرگبارى! پنداشتند كه جاى مردگان خالى است، آنها كه سخت مايه عبرتند، و از دور با ياد گذشتگان، فخر مى فروشند. آيا به گورهاى پدران خويش مى نازند؟ و يا به تعداد فراوانى كه در كام مرگ فرو رفته اند؟ آيا خواهان بازگشت اجسادى هستند كه پوسيده شده؟ و حركاتشان به سكون تبديل گشته؟ آنها مايه عبرت باشند سزاوارتر است تا تفاخر[24]... . بيشتر مفسران اين معنا را بر معناي دوم ترجيح داده­اند. 2. زيارت مقابر، كنايه از زمان فرا رسيدن مرگ و داخل شدن در قبر باشد؛[25] پس معناي آيه چنين مي شود: «تكاثر و تفاخر، آن چنان آنها را به خود مشغول داشته كه تا لحظه ورود در قبر نيز ادامه دارد.»[26] مؤيد اين مطلب روايتي از ابن عباس است كه رسول خدا «أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ» را تلاوت كردند و فرمودند: «تكاثر اين است كه اموال را بدون حق، جمع كنند و آن را از رساندن به مستحق و مصرف در راه حق باز دارند و در گنجينه ها بيندوزند. «حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» تا اين كه به قبرهاي خود درآييد.» [27] بنابراين آيه در پي آن است

كه بگويد صفت فخر­فروشيِ برخي افراد، تا زمان مرگشان امتداد مي­يابد؛ و اساسا هيچ منعي را از زيارت قبور نمي­رساند. با توجه به مطالب مذكور، بنا بر هر دو معنا، هيچ منعي از رفتن زيارت قبور وجود ندارد.

نتيجه: آنچه در اين نوشتار گذشت بيان رويكرد قرآني به مسأله زيارت قبور بود. درباره جواز و عدم جواز زيارت قبور در قرآن به صراحت، حكمي ديده نمي شود؛ اما با دقت در آيه 84 سوره توبه مي­توان جواز آن را به دست آورد. در برخي از كتب براي منع از زيارت قبور به دو آيه اول سوره تكاثر تمسك شده است كه پس از بررسي، اين نتيجه گرفته شد كه اين دو آيه هيچ منعي از زيارت قبور ندارند. در قسمت­هاي بعدي اين نوشتار، در رويكرد ديني، به روايات و سيره مسلمانان و نظرات دانشمندان شيعه و سني پرداخته خواهد شد.

مطالب مرتبط: زيارت قبور از نگاه فريقين(2) زيارت قبور از نگاه فريقين(3)

كتابنامه 1) قرآن كريم. 2) ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب، دار صادر، بيروت، چاپ سوم، 1414 ق. 3) احمد بن فارس؛ معجم مقاييس اللغة، مصحح: محمد عوض مرعب و ديگران، دار احياء التراث العربي، بيروت. 4) آلوسى، سيد محمود؛ روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1415 ق. 5) بخاري جعفي،محمد بن إسماعيل ؛ الجامع الصحيح المختصر(صحيح بخاري)، تحقيق د. مصطفى ديب البغا، دار ابن كثير ، اليمامة _ بيروت،چاپ سوم ، 1407ق – 1987م. 6) بيضاوى، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزيل و أسرار التأويل، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ اول، 1418ق. 7) حسينى جرجانى، سيد

امير ابوالفتوح؛ آيات الأحكام(جرجانى)، انتشارات نويد، تهران، چاپ اول، 1404 ق. 8) حقى بروسوى، اسماعيل؛ تفسير روح البيان، دارالفكر، بيروت،[بى تا]. 9) راغب اصفهانى، حسين بن محمد؛ المفردات في غريب القرآن، دارالعلم _ الدار الشامية، دمشق _ بيروت، چاپ اول، 1412 ق. 10) سبحاني، جعفر؛ آيين وهابيت، دفتر انتشارات اسلامي، قم، 1364ش. 11) سبحاني ، جعفر؛ الزيارة في الكتاب و السنة، [بي­نا، بي­جا، بي­تا] . 12) سيد رضى، محمد بن حسين نهج البلاغة، ترجمه محمد دشتى، انتشارات مشهور، قم، چاپ اول، 1379ش. 13) سيوطى، جلال الدين؛ الدر المنثور فى تفسير المأثور، كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، 1404 ق. 14) طاهري خرم آبادي، سيد حسن؛ توحيد و زيارت، مؤسسه بوستان كتاب، قم، چاپ دوم، 1386ش. 15) طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372 ش. 16) طريحى، فخر الدين؛ مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375 ش. 17) فاضل مقداد، جمال الدين مقداد بن عبد اللَّه؛ كنز العرفان في فقه القرآن قم ، چاپ اول. 18) فتال نيشابورى، محمد بن حسن بن على ؛ روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، انتشارات رضى، قم، چاپ اول. 19) فيض كاشانى، محسن؛ الأصفى فى تفسيرالقرآن، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، چاپ اول، 1418ق. 20) قاسمى، محمد جمال الدين؛ محاسن التاويل، دار الكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1418 ق. 21) قشيري نيسابوري، مسلم بن الحجاج ؛ صحيح مسلم، تحقيق و تعليق محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي، بيروت، [بي تا] . 22) كلينى رازى، محمد بن يعقوب بن اسحاق ؛ الكافي، اسلاميه ، تهران، چاپ دوم، 1362ش. 23)

مظهرى، محمد ثناءالله؛ التفسير المظهرى؛ مكتبة رشديه ، پاكستان، 1412ق. 24) مكارم شيرازى، ناصر؛ تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش. 25) واحدى، على بن احمد؛ اسباب نزول القرآن(واحدى)، دار الكتب العلمية، بيروت، چاپ اول، 1411 ق.

پي نوشت ها: [1]. معجم مقاييس اللغة، ص443. [2]. المفردات في غريب القرآن، ص386. [3]. تفسير نمونه، ج 27، ص 277. [4]. مجمع البحرين، ج 3، ص319. [5] . الزيارة في الكتاب و السنة، ص73. [6] .لسان العرب، ج4، ص336. [7]. لسان العرب، ج 5، ص 68. [8] . صحيح مسلم،ج2،ص672. [9] . ر.ك: صحيح بخاري،ج1،ص430؛ الكافي، ج 3، ص 228. [10] . آيات الأحكام(جرجانى)،ج1،ص239؛ كنز العرفان في فقه القرآن، ج1،ص181. [11] . توبه/84 . [12] . آيين وهابيت، ص 107- 108 . [13] . توحيد و زيارت ، ص204. [14] . توحيد و زيارت ، ص204- 205. [15] . التفسير المظهري، ج 4، ص276؛ تفسير روح البيان، ج 3، ص 478؛ روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج 5، ص 342؛ محاسن التأويل، ج 5، ص 470. [16] . احزاب / 53 . [17] . آيين وهابيت، ص 107- 110 . [18] . تكاثر/1- 2. [19] . الأصفى في تفسيرالقرآن، ج 2، ص 1472. [20] . تفسير نمونه، ج 27، ص 275 . [21] . اسباب نزول القرآن، ص490؛ أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج 5، ص334. [22] . مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص811 . [23] . اسباب نزول القرآن، ص490؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 10، ص811 . [24] . نهج البلاغة، ص 449. [25] . الدر المنثور في تفسير المأثور، ج 6، ص 387؛ الأصفى في تفسيرالقرآن، ج 2، ص 1472؛ أنوار التنزيل

و أسرار التأويل، ج 5، ص334. [26] . تفسير نمونه، ج 27، ص 276 . [27] . روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، ج 2، ص 493. نويسنده : مجتبي صداقت منبع: http://www.pajoohe.com

ها روايت از رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم وائم? اهل بيت وجود دارد كه به صراحت مسلمانان را از قبرپرستي و ساختن گنبد وبارگاه و زيارتگاه ها منع فرموده اند، كه ما بعضي از آنها را براي نمونه ذكر مي نماييم:در كتاب (من لا يحضره الفقيه) و (وسايل الشيعه) از جعفر صادق: چنين نقل شده است «پيامبرص از اينكه بر قبري نماز بگزارند، يا بر آن بنشينند و يا بر آن بنا و ضريح بسازند، نهي فرموده است و يهود ونصارا را لعنت نموده اند كه قبور انبياء را مسجد ساختند . و در فروع الكافي 3/228، من لا يحضره الفقيه 821، وسائل الشيعة 2/887. از سماعة ابن مهران روايت است كه گفت: دربار? زيارت قبور و ساختن مسجد بر آن از جعفر صادق:؛ پرسيدم ايشان فرمود: زيارت قبور اشكالى ندارد، اما در كنار قبر مسجد ساخته نشود.و همچنين در (من لا يحضره الفقيه) از جعفر صادق: روايت است كه مي فرمايد:«هر چيزى كه غير از خاك خود قبر بر روى قبر گذاشته و يا ريخته شود بر مرده سنگينى مي كند». و در (فروع الكافي 3/202، وسائل الشيعة 2/864) از جعفرصادق: روايت است كه رسول الله ص فرموده اند:«جز خاكى كه از خود قبر بيرون آورده شده خاك ديگرى بر آن ريخته نشود».در (من لا يحضره الفقيه 1/135، وسائل الشيعة 2/868) از اميرالمؤمنين علي عليه السلام روايت است كه فرموده اند: «كسي كه قبري را باز سازي كند يا تمثالي بسازد يقيناً و بدون شك از اسلام خارج شده است». و در (وسائل الشيعة 2/869، 3/62) از جعفرصادق: روايت است كه اميرالمؤمنين علي عليه السلام فرمود: «رسول الله

صلي الله عليه وآله وسلم مرا به مدينه فرستاد و فرمود: هر عكسى را ديدى نابود كن، و هر قبرى را ديدى هموارش كن». و در (الاستبصار 1/217، وسائل الشيعة 2/869) از علي بن جعفر: روايت است كه از موسى كاظم:: پرسيدم: آيا ساختن قبر و نشستن بر آن جايز است؟ فرمود:«ساختن قبر و نشستن بر آن و گچ كردن و گل كردن آن جايز نيست».امّا كساني كه ادعاي محبت اهل بيت را دارند در قدم اول با كساني مخالفت مي كنند كه آنها را امامان خود و ائم? اهل بيت مي دانند.در اين بخش با زيارت از ديدگاه اهل بيت عليهم السلام آشنا خواهيد شد. طبقه بندي: مقالات جديد اسلامي آدرس سايت: http://iqrata.mihanblog.com/post/472

آمده بودند و از خدا آمرزش خواسته بودند و پيامبر برايشان آمرزش خواسته بود، خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند.»

الدر المنشور- جلال الدين السيوطى- ج 1- ص 237:

از پيامبر (ص) نقل است كه هر كس به حج بيايد و مرا زيارت نكند در حق من جفا كرده.

السنن الكبرى- البيهقى- ج 5- ص 246:

پيامبر فرمودند: هركس قبر من را زيارت كند بعد از مرگم مانند كسى است كه من را در زمان حياتم زيارت كرده.

اين سخنان ثابت مى كند زيارت قبور اشكال كه ندارد هيچ مستحب هم هست.

در ضمن روح فرد زنده بوده قبر او تنها محلى براى ملاقات افراد زنده با آن مرده با اين توجه كه روح او متوجه مى شود و نابود نشده است. نويسنده: ياسر احمدي آدرس منبع: http://farooqazamali.parsiblog.com

من واجب مي شود. « من زارني بعد موتي فكانما زارني في حياتي: هر كس مرا بعد از فوتم زيارت كند، چنان است كه گويي در زمان حياتم با من ديدار كرده است» « من حجّ فزار قبري بعد وفاتي كان كمن زارني في حياتي: هر كس پس از من حج گزارده و قبرم را زيارت كند همچون كسي است كه مرا زمان حياتم زيارت نموده باشد» « من جائني زائراً لاتعمله (لاتحمله، لم تنزعه، لايهمّه / خ ل) حاجه ً الا زيارتي كان حقّاً عليّ ان اكون له شفيعاً يوم القيمه : هر كس صرفاً به انگيزه زيارت من، به مدينه آيد بر من فرض است كه روز قيامت از وي (در پيشگاه الهي) شفاعت كنم». سفارشهاي پيامبر (ص)، زيارت اهل قبور را به سنّتي عمومي و ماندگار در ميان صحابه بدل ساخت كه تا امروز در اقطار جهان اسلام تداوم دارد. زيارت حضرت زهرا(ع) از قبر عموي خود حمزه (ع) در احد، سفر بلال مؤذن پيامبر پس از فوت آن حضرت از راه دور به مدينه براي زيارت قبر پيامبر، زيارت عايشه از قبور خفتگان بقيع و نيز قبر برادرش (عبدالرحمن)، توصيه عمر دربيت المقدس به كعب الاحبار (خاخام نو مسلمان) مبني بر سفر به مدينه و زيارت قبر پيمبر (ص)، فرستادن عمر بن عبدالعزيز، خليفه اموي، گروهي را از شام به مدينه جهت ابلاغ سلام وي به نبي اكرم(ص)، برخي از مواردي است كه تاريخ ثبت كرده و نشان از رواج اين سنت در صدر اسلام بين صحابه و تابعين دارد. چنانكه مورخان و جهانگردان بزرگ مسلمان نيز در آثار خود، به

وجود مقابر پرشكوه انبياء ، ائمه اهل بيت، صحابه و علما در مدينه، مكه، كوفه، بغداد، شام و مصر و. . . ، و رونق زيارت آنان توسط مسلمانان، تصريح دارند. افزون بر اين، طبق پژوهشي كه انجام شده، بيش از 40 تن از اعاظم علماء عامه فتوا به استحباب مؤكّد زيارت قبر رسول خدا داده اند، همچون: ابوعبدالله حليمي جرجاني شافعي (م 450)، قاضي القضات ماوردي (م 450)، ابوحامد غزالي (م 505)، قاضي عياض مالكي (م 544)، ابن الحاج محمد عبدلي قيرواني مالكي (م 738)، ابن حجر هيتمي مكي شافعي . حتي مفتي مشهور عربستان (عبدالعزيز بن باز) صريحاً به استحباب زيارت قبر مطهر پيامبر (ص) و نيز خفتگان بقيع فتوا داده است. همچنين، كتب معتبر اين فرقه، پر از ذكر زيارت نامه هاي قبر نبيّ اكرم (ص) و عترت و اصحاب ايشان، و آداب توسل و تبرّك و استشفاع به مرقد مطهر آن حضرت است. شووينيسم و عرب ستيزي (ترسيم چهره موهن از ورود اسلام به ايران) وصفي كه زنجاني از ورود اسلام به ايران دارد، دقيقاً همخوان با تحليلهايي است كه شووينيست هاي ضدّ اسلام _ نظير پالكونيك فتحعلي آخوندوف و ميرزا آقاخان كرماني، و اذناب آنها در داخل و خارج كشورمان _ سعي در القاء آن داشته و دارند. نمونه وار، بخشي از عبارت وي را مي آوريم: جاي بي اندازه افسوس است كه پس از غلبه اسلاميان به ايران و قبولاندن دين اسلام به ايرانيان به ضرب شمشير برّان، به حكم خليفه دويم يا به اقتضاي طبع وحشي و خشن و نادان، كتب و تواريخ و ادبيات و آثار دولت

بزرگ ايران بكلّي از صفحه جهان و زمان سترده شد. حتي تاريخ وقايع ايران پس از غلبه اسلاميان تا دويست سال بيشتر هم اندكي و آن هم موافق ميل و صرفه اسلاميان ثبت تواريخ گرديد. در جنگ با اعراب، چه ايستادگيها كردند و كجا غالب و چگونه مغلوب شدند و پس از غلبه عربهاي سوخته برشته دشت عربستان، و محو تمدن و نزاكت و ادب و تربيت در مهد آسودگي و استراحت و رياست و ثروت، به ديده اعراب درشتخو با بزرگان و نجبا و علما و عقلا و نازك پروردگان و در تنعم بزرگ شده ايراني در آن عصر اولين دولت و ملت قوي قاهر متمدن و تربيت يافته و ناشر علم و ادب با دويم دولت جهان كه مسلّماً در آن عصر فقط نام روم بود و ايران، و اين دو دولت قويتر و متمدن ترين دول جهان بودند، چگونه رفتار كردند و به سر بزرگان و زنان و كودكان بي پناه و مردانشان كشته شده و به دست اين قوم درشت زبان ندان افتاده آمد كه جان و ناموس و مال آنها را مال خودشان و اسير و ذليل كردن ايشان را فخر مي دانستند، چه آوردند، البته در تواريخ ننوشته اند، لكن همين قدر كافي است كه از آثار و كتب و اشعار و حكايات و وضع زندگاني و صنايع و بدايع ايشان اثري نگذاشته، حتي يك قسمت از صاحبان غيرت و مكنت كه نخواستند دين را به زور شمشير بپذيرند يا ناچار شدند وطن چندين هزارساله و مال و ملك و خويشان و همزبانان قوم خود را واگذاشته با نهايت

ذلت و زحمت به هند كه اهل آن هم همكيش نبودند گريخته، پناهيدند يا اگر در ايران ماندند دين خود را پنهان داشته تبعيت گزيدند. به ديده برخي از محققين، زنجاني در اين نگاه و نگرش شووينيستي، تحت تأثير اردشير جي مشهور (مهره فعّال سازمان جاسوسي انگليس در ايران عصر قاجار و پهلوي، و عضو مهم لژ بيداري ايران) قرار دارد و مؤيّد اين امر، مطالبي است كه وي در رساله مكالمات با نورالانوار، از زبان مسيو كارنجي (بخوانيد: اردشير جي) آورده و قبلاً در بخش سوم كتاب حاضر، فصل «در مكتب اردشير جي» آن را نقل كرديم. استاد شهبازي مي نويسد: ديدگاههاي اردشير، مباني استواري براي نظريه نژادي زنجاني فراهم ساخت. بر اساس اين نظريه، اسلامي شدن ايران، همپاي آميختگي نژادي ايرانيان و از ميان رفتن «نژاد اصيل ايراني» صورت گرفت و اين امر از عوامل انحطاط ايران در دوران اسلامي بود.

منابع 1085- زوروا القبور فانّها تذكّركم الاخره (سنن ابن ماجه، 1/500، حديث 1569) و: زوروا القبور فانّ لكم فيها عبره (كنز العمال، 15/647، ح 42558). 1086 - صحيح مسلم، 3/64، كتاب الجنائز، باب مابقال عند دخول القبور والدعاء لاهلها (حديث عايشه از پيامبر. نيز ر. ك، همان: ص 65، حديث بريده از پيامبر). 1087- سنن دارقطني، 2/278، باب المواقيت، حديث 194؛ الاحكام السلطانيه ، ماوردي، .105 علامه اميني نيز در الغدير، 5 /93_96، حديث فوق را از 41 مصدر حديثي و فقهي مربوط به اكابر علماي اهل سنت نقل كرده است، همچون دارقطني و ماوردي و همچنين: عبيد بن محمد ورّاق نيشابوري (متوفي 255 ق)، ابوبكر ابن ابي الدنيا (م 281)، ابوبكر محمد

بن اسحاق نيشابوري (م 311) در الصحيح، حافظ ابوبكر بيهقي (م 458 ق) در سنن و غير آن، قاضي ابوالحسن علي بن حسن خلعي شافعي (م 492) در فوائد، قاضي عياض مالكي (م 544) در شفاء، حافظ ابوحسين يحيي بن علي قريشي اموي مالكي (م 622) در الدلائل المبنيّه في فضائل المدينه ، تقي الدين علي بن عبدالكافي سبكي شافعي (م 756) در شفاء السقام في زياره خير الانام، سيد نورالدين علي بن عبدالله شافعي سمهودي مصري (م 911) در وفاء الوفاء، حافظ جلال الدين سيوطي (م 911) در الجامع الكبير، حافظ ابوالعباس قسطلاني (م 923) در المواهب اللدنّيه و. . . 1088-سنن دارقطني، 2/278، باب المواقيت، ح 193؛ شفأ السقام، سبكي، ص 23، وفاء الوفاء، سمهودي، 4/.1344 علامه اميني آن را از 13 مصدر نقل كرده است (الغدير، 5 /.101 . 1089 سنن دارقطني، 2/278، باب المواقيت، حديث 192؛ سنن بيهقي، 5 /246؛ شفاء السقام، صص 16_21؛ وفاء الوفاء، سمهودي، 4/.1340 علامه اميني از 25 مصدر نقل كرده است (الغدير، 5 /98_99). 1090- احيأ العلوم، غزالي، 1/306: شفاء السقام، سبكي، صص 13_16؛ وفاء الوفاء، سمهودي، 4/.1340 علامه اميني نيز در الغدير (ج 5، صص 97_ 98) اين حديث را از 16 مصدر نقل كرده است. 1091- براي مشاهده متن و مآخذ روايات فوق و ديگر روايات اين باب از زبان عبدالله بن عمر، حاطب بن ابي بلتعه، ابوهريره، انس بن مالك، ابن عباس، علي (ع)، بكر بن عبدالله ، بريده، عكرمه و ديگر صحابه در كتب اهل سنت ر. ك، شفاء السقام، سبكي، 5 _ 35؛ وفاء الوفاء لاخبار دار المصطفي، نورالدين علي بن

احمد سمهودي، 4/1336_1348؛ التوسل و الزياره في الشريعه الاسلاميه ، محمد فقي، 48_50 ؛ الغدير، اميني، 5 /93_108؛ وهابيت، مباني فكري و كارنامه عملي، جعفر سبحاني، صص 127_129؛ وهابيان، علي اصغر فقيهي، صص 169_172؛ بيان در علوم و مسائل كلي قرآن، آيت الله خويي، ترجمه محمدصادق نجمي و هاشم هريسي، صص 682 _.687 1092- المستدرك، حاكم نيشابوري، 1/.377 به گفته حاكم، روايان اين حديث همگي ثقه و عادلند و از اين نظر با راويان صحيح بخاري و مسلم تفاوتي ندارند. 1093- مختصر تاريخ دمشق، ابن عساكر، 5/.265 1094- صحيح مسلم، 3/63، كتاب الجنائز، باب مايقال عند دخول القبور. 1095- سنن ترمذي، 3/371، ح .1055 1096- فتوح الشام، واقدي، 1/.244 1097- شفاء السقام، به نقل از مناسك امام ابوبكر ابوعاصم النيل، ص .143 1098- ر. ك، مروج الذهب، مسعودي، 2/ 288؛ رحله ابن جبير، صص 19_24، 78، 141_142- و. . . ؛ اخبار مدينه الرسول، ابن نجار. 1099- شفاء السقام، سبكي، ص .65 1100- الاحكام السلطانيه ، ص .109 1101- احياء علوم الدين، 1/305_.306 1102- الشفاء، 2/194_.197 1103- المدخل، 1/.257 1104- الجوهر المنظم في زياره قبر المكرم، ص .22 تقي الدين سبكي شافعي (متوفي 756 ق)، عالم مشهور اهل سنت، در كتاب «شفاء السقام في زياره خير الانام» (صص 65 _79) آراي فقهاي اهل سنت از قرن چهارم تا زمان خويش را گرد آورده و ثابت كرده است كه استحباب زيارت قبر رسول خدا (ص) از مسلّمات فقه اسلامي است. عبدالرحمن جزيري، دانشمند سنّي مذهب معاصر، در كتاب مشهور الفقه علي المذاهب الاربعه (ج 1، ص 590 ) فتاوي پيشوايان چهارگانه اهل سنت را گردآورده و

به ذكر احاديث متعدد نبوي در استحباب زيارت پيامبر و آداب آن پرداخته است. از محققان شيعي هم روزگار ما نيز، علامه اميني (متوفي 1390 ق) در الغدير (ج 5، 109_125) فتواي بيش از 40 تن از فقها و محدثان بزرگ تسنن را در اين باره گرد آورده و پس از وي، آيت الله حاج شيخ جعفر سبحاني كار بزرگ او را با نگارش «الزياره في الكتاب و السنه » تكميل كرده است. 1105- جريده الجزيره ، ش 6826، 24 ذي قعده 1411 ق. 1106- براي فتاوي بزرگان عامه (نظير قاضي القضات ماوردي و. . . ) در باره استحباب زيارت قبر پيامبر «ص»، و زيارت نامه ها و آدابي كه در كتب معتبر اين فرقه براي قبر پيامبر (ص)، فاطمه زهرا (ع)، شيخين، خفتگان بقيع، شهداي احد و كلا قبور مؤمنين، و نيز توسل و تبرك و استشفاع به مرقد نبوي (ص) و بوسيدن آن نقل شده، و بررسي و نقد روايات معارض با اين امر ر. ك، الغدير، 5 /130 به بعد؛ وهابيت، مباني فكري و كارنامه عملي، جعفر سبحاني، صص 97_179 و 217_279 و 323 به بعد؛ وهابيان، علي اصغر فقيهي، بخشهاي دوم و سوم؛ توسل از ديدگاه عقل، قرآن و حديث، سيد محمد ضياء آبادي، صص 180_187؛ كشف الارتياب، سيد محسن امين، فصل 9، ص 286 به بعد. كتاب «تبرك الصحابه »، اثر محققانه شيخ محمد طاهر كردي مكي (دانشمند، مورخ و مفسر بزرگ مقيم مكه و تحصيلكرده مدينه و مصر) نيز كه به قلم آقاي حيدر انصاري نجف آبادي به فارسي ترجمه شده مرجع خوبي براي آشنايي با سنت زيارت

قبور پاكان در اسلام است. 1107- خاطرات شيخ ابراهيم. . . ، صص 239_.240 1108- زندگي و زمانه شيخ ابراهيم زنجاني. . . ، عبدالله شهبازي، مندرج در: زمانه، ش 10، ص .18

به امامت اهل بيت قايل نيستند. البته جاى شگفتى نيست كه اكثريت مسلمانان بر خطا هستند، زيرا مى دانيم كه اكثر متديّنين عالم نيز مسيحى هستند كه قايلاند قرآن باطل است! بنابراين، اكثريت ميزان برترى نيست. توسل به قرآن هم آرامبخش دلها است:«أَلنَّظَرُ إِلَى الْمُصْحَفِ عِبادَةٌ» [نگريستن به قرآن عبادت است.] (2) همين سلوه و آرامش قلبى براى كسى كه به شمايل امام زمان _ عجّل اللّه تعالى فرجه الشّريف _ نگاه كند، نيز حاصل مى شود.

گرد خاك پاى زوّار را مى بوسم! مسلمانان در شأن اهل بيت _ عليهم السّلام _ در غايت اختلافند، چنان كه در مورد قرآن نيز چنين هستند. برخى آن قدر ضعيف هستند كه در بوسيدن ضريح آنها شكّ و اعتراض دارند. آقايى ظاهرا به مرحوم شيخ انصارى كه حرم يا ضريح را بوسيد، اعتراض كرد كه آقا شما هم؟! برعكس مرحوم دربندى به ايشان گفت: آقا، كار شما براى مردم حجّت است، وقتى به حرم مى روى، ضريح حرم حضرت ابوالفضل _ عليه السّلام _ را ببوس. شيخ در جواب فرمود: عتبه ى درب را مى بوسم كه گرد و خاك پاى زوّار است! در يكى از زيارات حضرت سيّد الشّهدا _ عليه السّلام _ آمده است: «ثُمَّ قَبِّلِ الضَّريحَ مِنْ أَرْبَعِ جَوانِبِه» [سپس ضريح را از چهار سويش ببوس.] (3)

بياناتي ديگر از آيت الله بهجت در زيارت ائمه: بسم الله الرحمن الرحيم زيارت شما قلبي باشد. در موقع ورود اذن دخول بخواهيد، اگر حال داشتيد به حرم برويد. هنگامي كه از حضرت رضا عليه السلام اذن دخول مي طلبيد و مي گوييد: «أ أدخل يا حجة

الله: اي حجت خدا، آيا وارد شوم؟» به قلبتان مراجعه كنيد و ببينيد آيا تحولي در آن به وجود آمده و تغيير يافته است يا نه؟ اگر تغيير حال در شما بود، حضرت عليه السلام به شما اجازه داده است. اذن دخول حضرت سيدالشهداء عليه السلام گريه است، اگر اشك آمد امام حسين عليه السلام اذن دخول داده اند و وارد شويد. اگر حال داشتيد به حرم وارد شويد. اگر هيچ تغييري در دل شما بوجود نيامد و ديديد حالتان مساعد نيست، بهتر است به كار مستحبي ديگري بپردازيد. سه روز روزه بگيريد و غسل كنيد و بعد به حرم برويد و دوباره از حضرت اجازه ورود بخواهيد. زيارت امام رضا عليه السلام از زيارت امام حسين عليه السلام بالا تر است، چرا كه بسياري از مسلمانان به زيارت امام حسين عليه السلام مي روند. ولي فقط شيعيان اثني عشري به زيارت حضرت امام رضا عليه السلام مي آيند. بسياري از حضرت رضا عليه السلام سؤال كردند و خواستند و جواب شنيدند، در نجف، در كربلا، در مشهد مقدس، كسي مادرش را به كول مي گرفت و به حرم مي برد. چيزهاي عجيبي را مي ديد. ملتفت باشيد! معتقد باشيد! شفا دادن الي ما شاءالله! به تحقق پيوسته. يكي از معاودين عراقي غده اي داشت و مي بايستي مورد عمل جراحي قرار مي گرفت. خطرناك بود، از آقا امام رضا خواست او را شفا بدهد، شب حضرت معصومه عليها السلام را در خواب ديد كه به وي فرمود: «غده خوب مي شود. احتياج به عمل ندارد»! ارتباط خواهر و برادر را ببينيد كه از برادر

خواسته خواهر جوابش را داده است. همه زيارتنامه ها مورد تأييد هستند. زيارت جامعه كبيره را بخوانيد. زيارت امين الله مهم است. قلب شما بخواند. با زبان قلب خود بخوانيد. لازم نيست حوائج خود را در محضر امام عليه السلام بشمريد. حضرت عليه السلام مي دانند! مبالغه در دعاها نكنيد! زيارت قلبي باشد. امام رضا عليه السلام به كسي فرمودند: «از بعضي گريه ها ناراحت هستم»! يكي از بزرگان ميگويد، من به دو چيز اميدوارم اولاً قرآن را با كسالت نخوانده ام. بر خلاف بعضي كه قرآن را آنچنان مي خوانند كه گويي شاهنامه مي خوانند. قرآن كريم موجودي است شبيه عترت. ثانياً در مجلس عزاداري حضرت سيد الشهداء گريه كرده ام. حضرت آيت الله العظمي بروجردي رحمه الله مبتلا به درد چشم شدند، فرمودند: «در روز عاشورا مقداري از گِلِ پيشاني عزاداري امام حسين عليه السلام را بر چشمان خود ماليدم، ديگر در عمرم مبتلا به درد چشم نشدم واز عينك هم استفاده نكردم!» پس از حادثه بمب گذاري در حرم مطهر حضرت رضا عليه السلام حضرت به خواب كسي آمدند، سؤال شد: «در آن زمان شما كجا بوديد؟» فرمودند: «كربلا بودم» اين جمله دو معني دارد: معني اول اينكه حضرت رضا عليه السلام آن روز به كربلا رفته بودند. معني دوم يعني اين حادثه در كربلا هم تكرار شده است. دشمنان به صحن امام حسين عليه السلام ريختند و ضريح را خراب كردند و در آن جا آتش روشن كردند! كسي وارد حرم حضرت رضا عليه السلام شد، متوجه شد سيدي نوراني در جلوي او مشغول خواندن زيارتنامه مي باشد، نزديك او شد

و متوجه شد كه ايشان اسامي معصومين سلام الله عليهم را يك يك با سلام ذكر مي فرمايند. هنگامي كه به نام مبارك امام زمان _ عجل الله تعالي فرجه الشريف _ رسيدند سكوت كردند! آن كس متوجه شد كه آن سيد بزرگوار خود مولايمان امام زمان- سلام الله عليه و ارواحنا له الفداء- مي باشد. در همين حرم حضرت رضا عليه السلام چه كراماتي مشاهده شده است؟ كسي در رؤيا ديد كه به حرم حضرت رضا عليه السلام مشرف شده و متوجه شد كه گنبد حرم شكافته شد و حضرت عيسي و حضرت مريم عليهما السلام از آنجا وارد حرم شدند. تختي گذاشتند و آن دو بر آن نشستند و حضرت رضا عليه السلام را زيارت كردند. روز بعد آن كس در بيداري به حرم مشرف گرديد. ناگهان متوجه شد حرم كاملاً خلوت مي باشد! حضرت عيسي و حضرت مريم عليهما السلام از گنبد وارد حرم شدند و بر تختي نشستند و حضرت رضا عليه السلام را زيارت كردند. زيارت نامه مي خواندند. همين زيارت نامه معمولي را مي خواندند! پس از خواندن زيارتنامه از همان بالاي گنبد برگشتند. دوباره وضع عادي شد و قيل و قال شروع گرديد حال آيا حضرت رضا عليه السلام وفات كرده است؟ حرف آخر اينكه: عمل كنيم به هر چه مي دانيم. احتياط كنيم در آنچه خوب نمي دانيم. با عصاي احتياط حركت كنيم. اينجا قبر حضرت هود و صالح عليهما السّلام است محل دفن و مزار حضرت هود و صالح پيغمبر _ عليهما السّلام _ معلوم و مشخص نبود، تا اين كه سيّد بحرالعلوم رحمه اللّه در

وادى السّلام نجف اشرف فرمود: اين جا را حفر كنيد، حفر كردند. لوحى ظاهر شد كه بر روى آن نوشته شده بود: «هذا قَبْرُ هُودٍ وَ صالحٍ» (اين قبر حضرت هود و صالح است) و اكنون مرقد آنها در وسط وادى السلام قرار دارد و زيارتگاه است. در زيارتنامه ى حضرت اميرالمؤمنين _ عليه السّلام _ نيز آمده است: «ألَسَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلى جارَيْكَ هُودٍ وَ صالحٍ.» سلام بر تو و بر دو همسايه ات حضرت هود و حضرت صالح [و آمده است:] «السّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلى ضَجيعَيْكَ آدمَ وَ نُوحٍ»؛ (سلام بر تو و بر حضرت آدم و نوح _ عليهماالسّلام _ كه در كنار تو آرميده اند) (4) و... بنده از مشايخ قبل از ايشان اين مطلب را نديده ام.

پي نوشت ها (1) سوره ى آل عمران، آيه 169 (2) مستدرك الوسائل، ج 4، ص 268؛ بحارالانوار، ج 1، ص 204؛ كشف الغمّة، ج 2، ص 268. (3) ر.ك: بحار الانوار، ج 98، ص 336؛ اقبال الاعمال، ص 712. (4) المزار، ص 255؛ اقبال (سه جلدى)، ج 3، ص 135؛ بحارالانوار، ج 53، ص 271؛ ج 197، ص 286 تنظيم و فرآوري: رهنما، گروه حوزه علميه تبيان منبع: پايگاه اطلاع رساني آيت الله بهجت

را جزو مسجد قرار نداده باشد. مسئله ي 901: اگر نتواند مسجد را تطهير نمايد، يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند،تطهير مسجد بر او واجب نيست. ولى اگر بى احترامى به مسجد باشد، بنابر احتياط واجب بايد به كسى كه مى تواند تطهير كند اطلاع دهد. مسئله ي 902: اگر جايى از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن ممكن نيست، بايد آنجا را بكنند، يا اگر خرابى زياد لازم نمى آيد، خراب نمايند. و هزينه پركردن چاله و تعمير خرابى بر كسى است كه مسجد را نجس كرده است و بر اشخاصى كه براى تطهير مسجد جايى از آن را كندند يا قسمتى از آن را خراب نمودند،پر كردن جايى كه كنده اند و ساختن جايى كه خراب كرده اند، واجب نيست. ولى اگر آن كس كه نجس كرده بكند يا خراب كند، در صورت امكان بايد پر كند و تعمير نمايد. مسئله ي903: اگر مسجدى را غصب كنند و به جاى آن خانه و مانند آن بسازند كه ديگر به آن مسجد نگويند، باز هم بنابر احتياط واجب، نجس كردن آن حرام و تطهير آن واجب است. مسئله ي 904: نجس كردن حرم امامان عليهم السلام، حرام است. و اگر يكى از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بى احترامى باشد، تطهير آن واجب است. بلكه احتياط واجب آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد، آن را تطهير كنند. مسئله ي 905: اگر حصير مسجد نجس شود، بنابر احتياط واجب بايد آن را آب بكشند. ولى چنانچه به واسطه آب كشيدن خراب مى شود و بريدن جاى نجس بهتر است، بايد آن را ببرند.

و اگر كسى كه نجس كرده ببرد، بايد خودش اصلاح كند. مسئله ي 906: بردن عين نجس مانند خون در مسجد اگر بى احترامى به مسجد باشد حرام است. و همچنين بردن چيزى كه نجس شده در صورتى كه بى احترامى به مسجد باشد حرام است. مسئله ي 907: اگر مسجد را براى روضه خوانى چادر بزنند و فرش كنند و سياهى بكوبند و اسباب چاى در آن ببرند، در صورتى كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشكال ندارد. مسئله ي 908: بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند. و همچنين نبايد صورت چيزهايى كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند، و نقاشى چيزهايى كه روح ندارد مثل گل و بوته، مكروه است. مسئله ي 909: اگر مسجد خراب هم شود، نمى توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند. مسئله ي 910: فروختن در و پنجره و چيزهايى ديگر مسجد حرام است، و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و چنانچه به درد آن مسجد نخورد بايد در مسجد ديگر مصرف شود. ولى اگر به درد مسجدهاى ديگر هم نخورد مى توانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند. مسئله ي 911: ساختن مسجد و تعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مى باشد مستحب است. و اگر مسجد طورى خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مى توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند. بلكه مى توانند مسجدى را كه خراب نشده براى احتياج مردم

خراب كنند و بزرگتر بسازند. مسئله ي 912: تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است. و كسى كه مى خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتى بپوشد و ته كفش خود را وارسى كند كه نجاستى به آن نباشد. و موقع داخل شدن به مسجد اول پاى راست و موقع بيرون آمدن اول پاى چپ را بگذارد. همچنين مستحب است از همه زودتر به مسجد آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود. مسئله ي913: وقتى انسان وارد مسجد مى شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت و احترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب يا مستحب ديگرى هم بخواند كافى است. مسئله ي 914: خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاى دنيا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعرى كه نصيحت و مانند آن نباشد، مكروه است. و نيز مكروه است آب دهان و بينى و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد، و گمشده اى را طلب كند و صداى خود را بلند كند، ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد. مسئله ي 915: راه دادن بچه و ديوانه به مسجد مكروه است. و كسى كه پياز و سير و مانند اينها خورده كه بوى دهانش مردم را اذيت ميكند، مكروه است به مسجد برود. آدرس سايت منبع: www.tebyan.net

محله براى خواندن نماز جماعت در مسجد ديگر به خصوص مسجد جامع شهر باشد، اشكال ندارد. مسئله ي 390: نماز خواندن در مسجدى كه سازندگان آن ادعا مى كنند كه آن را براى خود و قبيله خود ساخته اند، چه حكمى دارد؟

جواب: مسجد پس از آنكه به عنوان مسجد ساخته شد، اختصاص به قوم و گروه و قبيله و اشخاص خاصى ندارد و همه مسلمانان مى توانند از آن استفاده نمايند. مسئله ي 391: آيا زنها بهتر است نماز را در مسجد بخوانند يا در خانه؟

جواب: فضيلت خواندن نماز در مسجد مختص مردان نيست. مسئله ي 392: در حال حاضر بين مسجدالحرام و محل سعى بين صفا و مروه ديوار كوتاهى وجود دارد كه ارتفاع آن نيم متر و عرض آن يك متر است. اين ديوار بين مسجد و مسعى مشترك است. آيا زنها در ايام عادت كه حق داخل شدن به مسجد الحرام را ندارند، مى توانند روى اين ديوار بنشينند؟

جواب: اشكال ندارد، مگر اين كه يقين حاصل شود كه آن ديوار جزء مسجد است. مسئله ي 393: آيا انجام تمرين هاى ورزشى در مسجد محل يا خوابيدن در آن جايز است؟ اين كارها در مسجدهاى ديگر چه حكمى دارد؟

جواب: مسجد جاى ورزش و تمرين ورزشى نيست و از كارهايى كه با شأن و منزلت مسجد منافات دارد، بايد پرهيز شود، و خوابيدن در مسجد هم مكروه است. مسئله ي 394: آيا استفاده از شبستان مسجد براى رشد فكرى، فرهنگى و نظامى (با آموزشهاى نظامى) جوانان جايز است؟ آيا با توجه به كمبود مكانهاى اختصاصى مى توان اين كارها را در ايوان مسجد انجام داد؟

جواب: اين امور تابع كيفيت وقف صحن

مسجد و ايوان آن است، و بايد از امام جماعت و هيأت امناى مسجد در اين باره نظر خواهى شود. البته حضور جوانان در مساجد و برپايى درس هاى دينى زير نظر امام جماعت و هيأت امناى آن كار خوب و مطلوبى است. مسئله ي 395: در بعضى از مناطق به خصوص روستاها مجلس عروسى را در مساجد برگزار مى كنند؛ به اين صورت كه مجلس رقص و آواز در خانه بر پا مى شود، ولى نهار يا شام را در مسجد تناول مى كنند. آيا اين كار شرعاً جايز است يا خير؟

جواب: غذا دادن به دعوت شدگان در مسجد فى نفسه اشكال ندارد. مسئله ي 396: شركت هاى تعاونى مردمى اقدام به ساختن مناطق مسكونى مى كنند، ابتدا توافق مى نمايند كه براى آن محله ها مكان هاى عمومى مانند مسجد ساخته شود، اكنون كه آن واحدها به سهامداران شركت تعاونى تحويل داده شده است، آيا بعضى از آنان مى توانند هنگام تحويل گرفتن واحد مسكونى از توافق خود عدول كرده و بگويند ما راضى به ساختن مسجد نيستيم؟

جواب: اگر شركت با توافق همه اعضاء اقدام به ساخت مسجد نموده و مسجد هم ساخته شده و وقف گرديده است، عدول بعضى از اعضاء از موافقت اوليه خود اثرى ندارد. ولى اگر بعضى از آنان قبل از تحقق وقف شرعى مسجد از موافقت خود عدول كنند، ساخت مسجد با اموال آنان در زمين متعلّق به همه اعضاء بدون رضايت آنان جايز نيست، مگر اين كه در ضمن عقد لازم بر همه آنها شرط شده باشد كه بخشى از زمين شركت براى ساخت مسجد تخصيص يابد و اعضاء اين شرط را پذيرفته باشند، در اين صورت حق عدول ندارند

و عدول آنها هم تاثيرى ندارد. مسئله ي 397: براى مقابله با تهاجم فرهنگ غير اسلامى، حدود سى دانش آموز را از گروه ابتدايى و متوسطه به شكل گروه سرود در مسجد جمع كرده ايم كه اين افراد درسهايى از قرآن كريم، احكام و اخلاق اسلامى را به مقتضاى سن و سطح فكرى شان فرامى گيرند. اقدام به اين كار چه حكمى دارد؟ استفاده از آلت موسيقى اُرك توسط گروه چه حكمى دارد؟ انجام تمرين به وسيله آن در مسجد با رعايت موازين شرعى و مقررات مربوطه و متعارف راديو و تلويزيون و وزارت ارشاد جمهورى اسلامى ايران داراى چه حكمى است؟

جواب: تعليم قرآن و احكام و آموزش اخلاق اسلامى و تمرين سرودهاى مذهبى و انقلابى در مسجد اشكال ندارد، ولى در هر حال مراعات شأن، قداست و جايگاه مسجد واجب است و مزاحمت نماز گزاران جايز نيست. مسئله ي 398: آيا نمايش فيلم هاى سينمايى كه توسط وزارت ارشاد اسلامى ايران توزيع مى شود، در مسجد براى شركت كنندگان در جلسات قرآنى، اشكال شرعى دارد يا خير؟

جواب: تبديل مسجد به مكانى براى نمايش فيلم هاى سينمايى جايز نيست، ولى نمايش فيلم هاى مذهبى و انقلابى داراى محتواى مفيد و آموزنده به مناسبت خاصى و بر حسب نياز و تحت نظارت امام جماعت مسجد اشكال ندارد. مسئله ي 399: آيا پخش موسيقى شاد از مسجد به مناسبت جشن ميلاد ائمه معصومين(عليهم السلام) شرعاً اشكال دارد؟

جواب: واضح است كه مسجد جايگاه شرعى خاصى دارد، لذا اگر پخش موسيقى در آن منافى با حرمت مسجد باشد، حرام است، حتى اگر موسيقى غيرمطرب باشد. مسئله ي 400: استفاده از بلندگوهاى مساجد كه صدا را در خارج از

مسجد پخش مى كنند، تا چه وقت جايز است؟ پخش سرودهاى انقلابى يا قرآن كريم قبل از اذان چه حكمى دارد؟

جواب: پخش قرائت قرآن كريم براى چند دقيقه قبل از اذان در وقتهايى كه باعث اذيت و آزار همسايگان و اهل محل نشود، اشكال ندارد. مسئله ي 401: مسجد جامع چه تعريفى دارد؟

جواب: مسجد جامع مسجدى است كه در شهر براى اجتماع همه اهل شهر بنا شده است، بدون اين كه اختصاص به گروه و قشر خاصى داشته باشد. مسئله ي 402: قسمت سر پوشيده اى از يك مسجد حدود سى سال است كه متروكه و تبديل به خرابه شده و نماز در آن اقامه نمى شود و بخشى از آن به عنوان انبار مورد استفاده قرارمى گيرد. نيروهاى بسيجى كه حدود پانزده سال است در اين قسمت سقف دار مستقر هستند، تعميراتى را در آن انجام داده اند، زيرا وضعيت بسيار نامناسبى داشت و سقف آن هم در معرض ريزش بود. چون برادران بسيجى آگاهى از احكام شرعى مسجد نداشتند و افراد مطلع هم آنها را آگاه نكردند، اقدام به ساختن چند اتاق در اين قسمت نمودند كه بر اثر آن مبالغ زيادى خرج شد و در حال حاضر كارهاى ساختمانى رو به پايان است. اميدواريم حكم شرعى موارد زير را بيان فرماييد:

1. بر فرض اين كه متصديان اين كار و گروه ناظر بر آن جاهل به مسأله باشند، آيا در برابر مخارجى كه از بيت المال صرف كرده اند ضامن هستند و آيا مرتكب گناه شده اند؟

2. با توجه به اين كه مخارج مزبور از بيت المال بوده، آيا اجازه مى دهيد تا زمانى كه مسجد به اين قسمت احتياج ندارد و نماز

در آن اقامه نمى شود، از آن اتاق ها با رعايت كامل احكام شرعى مسجد، براى فعاليت هاى آموزشى مانند آموزش قرآن كريم و احكام شرعى و ساير امور مسجد استفاده شود؟ و آيا اقدام به تخريب اطاق ها واجب است؟

جواب: واجب است كه قسمت سرپوشيده مسجد با خراب كردن اتاق هايى كه در آن ساخته شده است، به حالت قبل برگردد، و اگر مخارج احداث اتاقها ناشى از تعدى و تفريط و عمد و تقصير نباشد، معلوم نيست كه كسى ضامن آن باشد، و استفاده از قسمت سرپوشيده مسجد براى تشكيل جلسات آموزش قرآن كريم و احكام شرعى و معارف اسلامى و ساير مراسم دينى و مذهبى اگر مزاحمت براى نمازگزاران ايجاد نكند و تحت نظارت امام جماعت مسجد باشد اشكال ندارد، و بايد امام جماعت و نيروهاى بسيجى و ساير مسئولين مسجد با هم همكارى كنند تا حضور نيروهاى بسيجى در مسجد استمرار پيدا كند و خللى در انجام وظائف عبادى مانند نماز و غير آن هم پيش نيايد. مسئله ي 403: در طرح توسعه يكى از خيابانها، چند مسجد در مسير طرح قرار مى گيرد كه بايد بعضى از آنها به طور كلى خراب شوند و در بقيه قسمتى از آنها تخريب گردد تا حركت وسائط نقليه براحتى صورت گيرد. خواهشمند است نظر شريف را بيان فرماييد.

جواب: خراب كردن تمام مسجد يا قسمتى از آن جايز نيست، مگر در صورت وجود مصلحتى كه اهميت ندادن و بى توجهى به آن ممكن نباشد. مسئله ي 404: آيا استفاده شخصى و اندك از آب مساجد كه مخصوص وضو گرفتن است، جايز است؟ مثل اين كه مغازه داران از آن براى نوشيدن، درست كردن

چاى و يا براى ماشين استفاده كنند، با توجه به اين كه آن مسجد واقف خاصى ندارد كه از اين اعمال جلوگيرى نمايد.

جواب: اگر وقف آب براى خصوص وضو گرفتن نمازگزاران معلوم نباشد و عرف رايج در محله مسجد، اين باشد كه همسايه ها و عبور كنندگان هم از آب آن استفاده مى كنند، اشكال ندارد، هرچند احتياط در اين مورد، مطلوب است. مسئله ي 405: مسجدى در مجاورت قبرستانى، وجود دارد و هنگامى كه بعضى از مؤمنين به زيارت اهل قبور مى آيند، از آب مسجد براى پاشيدن روى قبرهاى ارحام خود استفاده مى كنند و ما نمى دانيم كه اين آب عمومى است يا وقف خاص مسجد، و بر فرض هم كه وقف خاص مسجد نباشد، معلوم نيست كه مخصوص وضو گرفتن و دستشويى رفتن است يا خير، آيا استفاده مذكور از آن آب جايز است؟

جواب: اگر استفاده از آب مسجد براى پاشيدن روى قبرهايى كه خارج از آن قرار دارد، امر رايجى است و كسى به آن اعتراض نمى كند و دليلى هم بر وقف آن آب براى خصوص وضو و تطهير نيست، استفاده از آن براى امر مذكور اشكال ندارد. مسئله ي 406: اگر مسجد نياز به تعمير داشته باشد، آيا اجازه گرفتن از حاكم شرع يا وكيل او واجب است؟

جواب: اگر تعمير، داوطلبانه و تبرّعى (از مالِ شخصىِ افراد خيّر) باشد، نيازى به اجازه حاكم شرع نيست. مسئله ي 407: آيا جايز است وصيت كنم كه مرا بعد از مردن در مسجد محله كه تلاش فراوانى براى آن كرده ام، دفن نمايند. زيرا دوست دارم در داخل يا صحن آن دفن شوم؟

جواب: اگر هنگام اجراى صيغه وقف،

دفن ميّت استثناء نشده باشد، دفن در مسجد جايز نيست، و وصيت شما در اين مورد اعتبارى ندارد. مسئله ي 408: مسجدى حدود بيست سال پيش ساخته شده و به نام مبارك صاحب الزمان(عجّل الله تعالى فرجه الشريف) زينت يافته است، ولى معلوم نيست كه اين اسم در صيغه وقف مسجد ذكر شده باشد. تغيير اسم مسجد از صاحب الزمان(عجّل الله فرجه الشريف) به مسجد جامع چه حكمى دارد؟

جواب: مجرد تغيير اسم مسجد مانعى ندارد. مسئله ي 409: در مساجدى كه از محل نذورات خاص مسجد و تبرعّات مؤمنين به برق و سيستم تهويه مجهز شده اند، هنگامى كه شخصى از اهالى محل فوت مى كند، براى او مجلس فاتحه در مسجد برگزار مى شود كه در آن از برق و سيستم تهويه مسجد استفاده مى گردد و برگزار كنندگان مراسم آن هزينه ها را نمى پردازند. آيا اين كار شرعاً جايز است؟

جواب: جواز استفاده از امكانات مسجد در اقامه مجالس فواتح براى اموات و امثال آن منوط به كيفيت وقف و نذر آن امكانات براى مسجد است. مسئله ي 410: در روستايى مسجد نوسازى وجود دارد كه در مكان مسجد قبلى بنا شده است. در گوشه اى از اين مسجد كه زمين آن جزء مسجد قبلى است، بر اثر جهل به مسأله، اتاقى براى تهيه چاى و مانند آن و كتابخانه اى در نيم طبقه قسمتى از شبستان مسجد در داخل شبستان مسجد ساخته شده است. خواهشمنديم نظر خود را در اين باره و مسأله تكميل و كيفيت استفاده از نصف دور داخلى مسجد، بيان فرماييد.

جواب: ساختن اتاق مخصوص چاى در محل مسجد قبلى صحيح نيست و واجب است آن مكان به حالت

مسجد بودن خود برگردد. نيم طبقه داخل شبستان مسجد هم در حكم مسجد است و همه احكام و آثار شرعى آن را دارد، ولى نصب قفسه هاى كتاب و حضور در آنجا براى مطالعه اگر مزاحمتى براى نمازگزاران ايجاد نكند اشكال ندارد. مسئله ي 411: رأى جنابعالى در مورد مسأله ذيل چيست؟

در يكى از روستاها مسجدى وجود دارد كه رو به خرابى است، ولى دليلى براى خراب كردن آن وجود ندارد، زيرا مانع استمرار جاده نيست. آيا تخريب آن به طور كامل جايز است؟ همچنين اين مسجد داراى مقدارى اثاثيه و اموال است، اينها بايد به چه كسى داده شوند؟

جواب: تخريب و ويران كردن مسجد جايز نيست و به طور كلى خراب كردن مسجد آن را از مسجد بودن خارج نمى كند. اثاث و لوازم مسجد اگر مورد استفاده در آن مسجد نباشد، بردن آن به مساجد ديگر براى استفاده از آنها اشكال ندارد. مسئله ي 412: آيا شرعاً ساخت موزه در گوشه اى از صحن مسجد بدون دخل و تصرّف در ساختمان آن جايز است، مثل كتابخانه كه امروزه جزئى از مسجد را تشكيل مى دهد؟

جواب: ايجاد موزه يا كتابخانه در گوشه صحن مسجد اگر مخالف كيفيت وقف تالار و شبستان و صحن مسجد باشد و يا موجب تغيير ساختمان مسجد گردد، جايز نيست. بهتر اين است كه مكانى در كنار مسجد براى اين منظور تهيه شود. مسئله ي 413: مكانى وقفى وجود دارد كه در آن مسجد، مدرسه علوم دينى و كتابخانه عمومى بنا شده است كه همگى آنها الان فعّال هستند. اين مكان در حال حاضر جزء نقشه مكان هايى است كه از طرف شهردارى بايد خراب شوند. چگونه

بايد با شهردارى براى تخريب آن و گرفتن امكانات همكارى كرد تا بتوان آن را تبديل به ساختمان بهترى نمود؟

جواب: اگر شهردارى اقدام به تخريب آن و دادنِ عوض نمايد و آن را تحويل دهد، اشكال ندارد، ولى اصل خراب كردن مسجد و مدرسه وقفى فى نفسه جايز نيست، مگر در صورتى كه مصلحتِ اهمِ غير قابل چشم پوشى اقتضا كند. مسئله ي 414: براى توسعه مسجد نياز به كندن چند درخت از صحن آن است، آيا اين عمل با توجه به بزرگ بودن صحن مسجد و وجود درختان زياد در آنجا، جايز است؟

جواب:اگر عمل مذكور تغيير و تبديل وقف شمرده نشود، اشكال ندارد. مسئله ي 415: زمينى كه جزء قسمت سرپوشيده مسجد بوده و بر اثر واقع شدن مسجد در مسير طرح عمرانى شهردارى، در خيابان افتاده و قسمتى از آن به علت اضطرار تخريب شده، چه حكمى دارد؟

جواب: اگر احتمال برگشت آن به حالت اوليه ضعيف باشد، ترتّب آثار شرعى مسجد بر آن معلوم نيست. مسئله ي 416: مسجدى بوده كه خراب شده، و آثار مسجدى از آن محو گرديده يا به جاى آن بناى ديگرى ساخته شده و اميدى هم به دوباره سازى آن وجود ندارد، مثل آنكه آن آبادى ويران شده و تغيير مكان پيدا كرده، آيا نجس كردن آن مكان حرام است و تطهير آن واجب است؟

جواب: در فرض سؤال معلوم نيست نجس كردن آن حرام باشد، گر چه احتياط آن است كه نجس نكنند. مسئله ي 417: مدتى است كه در يكى از مساجد، نماز جماعت اقامه مى كنم و اطلاعى از كيفيت وقف مسجد ندارم. با توجه به اين كه

مسجد از جهت هزينه با مشكلاتى روبرو است، آيا اجاره دادن زيرزمين مسجد براى كارى كه مناسب با شأن مسجد باشد، جايز است؟

جواب: اگر زير زمين عنوان مسجد را ندارد و جزء تأسيساتى نيست كه مسجد به آن نياز داشته باشد و وقف آن هم وقف انتفاع نباشد، اشكال ندارد. مسئله ي 418: هيأت امناى مسجدى كه املاكى براى اداره امور خود ندارد، تصميم گرفته اند زيرزمينى را در قسمت سقف دار مسجد براى ساختن كارگاه و تأسيسات عمومى براى خدمت به مسجد ايجاد نمايند، آيا اين كار جايز است؟

جواب: حفر زمين مسجد براى تأسيس كارگاه و مانند آن جايز نيست. مسئله ي 419: آيا به طور مطلق جايز است كه كفّار داخل مساجد مسلمانان شوند، هرچند براى مشاهده آثار تاريخى باشد؟

جواب: ورود آنان به مسجد الحرام شرعاً ممنوع است و در ساير مساجد هم اگر هتك و بى حرمتى مسجد شمرده شود، جايز نيست، بلكه در ساير مساجد هم مطلقاً وارد نشوند. مسئله ي 420: آيا نماز خواندن در مسجدى كه توسط كفّار ساخته شده، جايز است؟

جواب: اشكال ندارد. مسئله ي 421: اگر كافرى داوطلبانه مالى را براى كمك به ساختمان مسجد بدهد و يا كمك ديگرى نمايد، آيا قبول آن جايز است؟

جواب: اشكال ندارد. مسئله ي 422: اگر كسى شب به مسجد بيايد و در آن بخوابد و محتلم شود و پس از بيدارى خروج از مسجد برايش ممكن نباشد، چه تكليفى دارد؟

جواب: اگر قادر بر خروج از مسجد و رفتن به جاى ديگر نيست، واجب است كه فوراً تيمم نمايد تا بقا در مسجد براى او حلال شود. آدرس سايت منبع: http://www.leader.ir

كردن زمين و سقف و بام و آيت الله بهجت: ظاهر و باطن مسجد... طرف داخل ديوار مسجد حرام است . وهر كس بفهمد كه نجس شده است ، بايد فورا نجاست آن را برطرف كند. و احتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند. و اگر نجس شود، نجاستش را برطرف نمايند، مگر آنكه واقف آن را جزو مسجد قرارنداده باشد. مسئله شماره:904

نجس كردن حرم امامان عليهم السلام ، حرام است . و اگر يكي از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بي احترامي باشد، تطهير آن واجب است . بلكه احتياط واجب آن است كه اگر بي احترامي هم نباشد، آن را تطهير كنند. مسئله شماره:907

اگر مسجد را براي روضه خواني چادر بزنند و فرش كنند و سياهي بكوبند واسباب چاي در آن ببرند، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نمازخواندن نشود، اشكال ندارد. مسئله شماره:908

بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند. و همچنين نبايد صورت آيت الله بهجت: چيزي را نقاشي كند و بكشد، مخصوصا چيزهايي كه مثل انسان و حيوان روح دارد كه در غير مسجد هم اشكال دارد. چيزهايي كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند، و نقاشي چيزهايي كه روح ندارد مثل گل و بوته ، مكروه است. مسئله شماره:909

اگر مسجد خراب هم شود، نمي توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند. مسئله شماره:910

فروختن در و پنجره و چيزهايي ديگر مسجد حرام است ، و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و

چنانچه به درد آن مسجد نخوردبايد در مسجد ديگر مصرف شود. ولي اگر به درد مسجدهاي ديگر هم نخورد مي توانندآن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعميرمسجد ديگر نمايند. مسئله شماره:909

اگر مسجد خراب هم شود، نمي توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند. مسئله شماره:910

فروختن در و پنجره و چيزهايي ديگر مسجد حرام است ، و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و چنانچه به درد آن مسجد نخوردبايد در مسجد ديگر مصرف شود. ولي اگر به درد مسجدهاي ديگر هم نخورد مي توانندآن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعميرمسجد ديگر نمايند. مسئله شماره:911

ساختن مسجد و تعمير مسجدي كه نزديك به خرابي مي باشد مستحب است . و اگرمسجد طوري خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مي توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند. بلكه مي توانند مسجدي را كه خراب نشده براي احتياج مردم خراب كنند وبزرگتر بسازند. مسئله شماره:912

تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است . و كسي كه مي خواهد مسجدبرود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد آيت الله بهجت: آيةالله بهجت در مورد بوي خوش و لباس چيزي ذكر نفرموده است . و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد. و موقع داخل شدن به مسجد اول پاي راست و موقع بيرون آمدن اول پاي چپ را بگذارد. همچنين مستحب است از همه زودتربه مسجد

آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود. مسئله شماره:913

وقتي انسان وارد مسجد مي شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت واحترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند كافي است. مسئله شماره:914

خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاي دنياو مشغول صنعت شدن و خواندن شعري كه نصيحت و مانند آن نباشد، مكروه است . ونيز مكروه است آب دهان و بيني و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد، و گمشده اي را طلب كند و صداي خود را بلند كند، ولي بلند كردن صدا براي اذان مانعي ندارد. منبع: سايت تبيان

آيد، خراب نمايند. آيت الله فاضل: و پركردن جايي كه كنده اند و...و هزينه پركردن چاله و تعمير خرابي بر كسي است كه مسجد را نجس كرده است و براشخاصي كه براي تطهير مسجد جايي از آن را كندند يا قسمتي از آن را خراب نمودند،پر كردن جايي كه كنده اند و ساختن جايي كه خراب كرده اند، واجب نيست . ولي اگر آن كس كه نجس كرده بكند يا خراب كند، در صورت امكان بايد پر كند و تعمير نمايد. مسئله شماره:903 اگر مسجدي را غصب كنند و به جاي آن خانه و مانند آن بسازند آيت الله فاضل: يا در طرح توسعه و تعريض كوچه و خيابانهاي شهر و روستا قسمتي از مسجددر كوچه و بيابان واقع شود، به طوري كه ديگر به آن مسجد نگويند... كه ديگربه آن مسجد نگويند، باز هم بنابر احتياط واجب ، نجس كردن آن حرام و تطهير آن واجب است . مسئله شماره:904 نجس كردن حرم امامان عليهم السلام ، حرام است . و اگر يكي از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بي احترامي باشد، تطهير آن واجب است . بلكه احتياط آيت الله فاضل: مستحب ...واجب آن است كه اگر بي احترامي هم نباشد، آن را تطهير كنند. مسئله شماره:905 اگر حصير آيت الله فاضل: يا فرش مسجد... مسجد نجس شود، بنابر احتياط واجب بايد آن راآب بكشند. ولي چنانچه به واسطه آب كشيدن خراب مي شود و بريدن جاي نجس بهتراست ، بايد آن را ببرند. و اگر كسي كه نجس كرده ببرد، بايد آيت الله فاضل: خسارتش را بپردازد. خودش اصلاح كند.

مسئله شماره:906 بردن عين نجس مانند خون در مسجد اگر بي احترامي به مسجد باشد حرام است . و همچنين بردن چيزي كه نجس شده در صورتي كه بي احترامي به مسجد باشد حرام است . مسئله شماره:907 اگر مسجد را براي روضه خواني چادر بزنند و فرش كنند و سياهي بكوبند واسباب چاي در آن ببرند، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نمازخواندن نشود، اشكال ندارد. مسئله شماره:908 بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند. و همچنين نبايد صورت چيزهايي كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند، و نقاشي چيزهايي كه روح ندارد مثل گل و بوته ، مكروه است . مسئله شماره:909 اگر مسجد خراب هم شود، نمي توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند. مسئله شماره:910 فروختن در و پنجره و چيزهايي ديگر مسجد حرام است ، و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و چنانچه به درد آن مسجد نخوردبايد در مسجد ديگر مصرف شود. ولي اگر به درد مسجدهاي ديگر هم نخورد مي توانندآن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعميرمسجد ديگر نمايند. مسئله شماره:911 ساختن مسجد و تعمير مسجدي كه نزديك به خرابي مي باشد مستحب است . و اگرمسجد طوري خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مي توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند. بلكه مي توانند مسجدي را كه خراب نشده براي احتياج مردم خراب كنند وبزرگتر بسازند. مسئله شماره:912 تميز كردن مسجد و

روشن كردن چراغ آن مستحب است . و كسي كه مي خواهد مسجدبرود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد. و موقع داخل شدن به مسجد اول پاي راست و موقع بيرون آمدن اول پاي چپ را بگذارد. همچنين مستحب است از همه زودتربه مسجد آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود. مسئله شماره:913 وقتي انسان وارد مسجد مي شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت واحترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند كافي است . مسئله شماره:914 خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاي دنياو مشغول صنعت شدن و خواندن شعري كه نصيحت و مانند آن نباشد، مكروه است . ونيز مكروه است آب دهان و بيني و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد، و گمشده اي را طلب كند و صداي خود را بلند كند، ولي بلند كردن صدا براي اذان مانعي ندارد. مسئله شماره:915 راه دادن بچه و ديوانه به مسجد مكروه است . آيت الله فاضل: ولي اگر آوردن بچه ها مزاحمتي ايجاد نكند و باعث علاقمندي آنان به نمازو مسجد شود، مستحب است . و كسي كه پياز و... و كسي كه پياز و سيرو مانند اينها خورده كه بوي دهانش مردم را اذيت ميكند، مكروه است به مسجدبرود. منبع: سايت تبيان

فورا نجاست آن را برطرف كند. و احتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند. آيت الله مكارم: مگر آنكه واقف آن را جزو مسجد قرار نداده باشد. و اگر نجس شود، نجاستش را برطرف نمايند، مگر آنكه واقف آن را جزو مسجد قرارنداده باشد. مسئله شماره:901 اگر نتواند مسجد را تطهير نمايد، يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند،تطهير مسجد بر او واجب نيست . ولي آيت الله مكارم: بنابر احتياط واجب بايد به كسي كه مي تواند تطهير كند، اطلاع دهد. اگر بي احترامي به مسجد باشد، بنابر احتياطواجب بايد به كسي كه مي تواند تطهير كند اطلاع دهد. مسئله شماره:902 اگر جايي از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن ممكن نيست ، بايد آنجا را بكنند، يا اگر خرابي زياد لازم نمي آيد، خراب نمايند. آيت الله مكارم: و بنابر احتياط واجب ، جايي را كه كنده اند يا خراب كرده اند به حالت اول باز گردانند. و بهتر است كسي كه نجس كرده تعمير آن را بعهده بگيرد، و اگرمخارجي داشته باشد، بنابر احتياط واجب ضامن است .و هزينه پركردن چاله و تعمير خرابي بر كسي است كه مسجد را نجس كرده است و براشخاصي كه براي تطهير مسجد جايي از آن را كندند يا قسمتي از آن را خراب نمودند،پر كردن جايي كه كنده اند و ساختن جايي كه خراب كرده اند، واجب نيست . ولي اگر آن كس كه نجس كرده بكند يا خراب كند، در صورت امكان بايد پر كند و تعمير نمايد. مسئله شماره:903 اگر مسجدي

را غصب كنند و به جاي آن خانه و مانند آن بسازند كه ديگربه آن مسجد نگويند، باز هم بنابر احتياط واجب ، نجس كردن آن حرام و تطهير آن آيت الله مكارم: لازم است . واجب است . مسئله شماره:904 نجس كردن حرم امامان عليهم السلام ، آيت الله مكارم:اگر موجب هتك باشد، حرام است ، و در اين صورت تطهير آن نيز واجب است . بلكه اگر بي احترامي هم نباشد، احتياط آن است كه آن را تطهير كنند. حرام است . و اگر يكي از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بي احترامي باشد، تطهير آن واجب است . بلكه احتياط واجب آن است كه اگر بي احترامي هم نباشد، آن را تطهير كنند. مسئله شماره:905 آيت الله مكارم: نجس كردن فرش مسجد نيز حرام است . و چنانچه نجس شود، بايد آن راتطهير كرد و اگر خسارتي لازم آيد، كسي كه آن را نجس كرده است ، ضامن است (بنابراحتياط واجب ). اگر حصير مسجد نجس شود، بنابر احتياط واجب بايد آن راآب بكشند. ولي چنانچه به واسطه آب كشيدن خراب مي شود و بريدن جاي نجس بهتراست ، بايد آن را ببرند. و اگر كسي كه نجس كرده ببرد، بايد خودش اصلاح كند. مسئله شماره:906 بردن عين نجس مانند خون در مسجد آيت الله مكارم: حرام است ، هر چند بي احترامي به مسجد نباشد بنابراحتياط واجب مگر چيزجزئي كه گاه در لباس و بدن شخص وارد شونده يا در لباس بچه هاي كوچك است . واما بردن متنجس (چيزي كه نجس شده ) مانند لباس و كفش نجس

، در صورتي كه بي احترامي به مسجد نباشد و سبب آلودگي مسجد نيز نشود، حرام نيست . اگر بي احترامي به مسجد باشد حرام است . و همچنين بردن چيزي كه نجس شده در صورتي كه بي احترامي به مسجد باشد حرام است . مسئله شماره:907 اگر مسجد را براي روضه خواني چادر بزنند و فرش كنند و سياهي بكوبند واسباب چاي در آن ببرند، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نمازخواندن نشود، اشكال ندارد. مسئله شماره:908 آيت الله مكارم: تزيين به طلا اشكال دارد... بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند. و همچنين نبايد آيت الله مكارم: احتياط آن است كه ... صورت چيزهايي كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند،آيت الله مكارم: پايان مسأله در رساله آيةالله مكارم شيرازي . و نقاشي چيزهايي كه روح ندارد مثل گل و بوته ، مكروه است . مسئله شماره:909 اگر مسجد خراب هم شود، نمي توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند. مسئله شماره:910 فروختن در و پنجره و چيزهايي ديگر مسجد حرام است ، و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و چنانچه به درد آن مسجد نخوردبايد در مسجد ديگر مصرف شود. ولي اگر به درد مسجدهاي ديگر هم نخورد آيت الله مكارم: بايد آن را... مي توانندآن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعميرمسجد ديگر نمايند. مسئله شماره:911 ساختن مسجد و تعمير مسجدي كه نزديك به خرابي مي باشد مستحب است

. و اگرمسجد طوري خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مي توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند. بلكه مي توانند مسجدي را كه خراب نشده براي احتياج مردم خراب كنند وبزرگتر بسازند. مسئله شماره:912 تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است . و كسي كه مي خواهد مسجدبرود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد آيت الله مكارم: آيةالله مكارم شيرازي لباس قيمتي را ذكر نفرموده است . و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد. و آيت الله مكارم: شايسته است ... موقع داخل شدن به مسجد اول پاي راست و موقع بيرون آمدن اول پاي چپ را بگذارد. همچنين مستحب است از همه زودتربه مسجد آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود. مسئله شماره:913 وقتي انسان وارد مسجد مي شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت واحترام مسجد بخوǙƘϘ̠و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند كافي است . مسئله شماره:914 خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاي دنياو مشغول صنعت شدن و خواندن شعري كه نصيحت و مانند آن نباشد، آيت الله مكارم: و آنچه به موقعيت مسجد منافات دارد... (توضيح : و همچنين ايشان مشغول صنعت شدن را ذكر نفرموده .) مكروه است . ونيز مكروه است آب دهان و بيني و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد، و گمشده اي را طلب كند و صداي خود را بلند كند، ولي بلند كردن صدا براي اذان مانعي ندارد. مسئله شماره:915 راه دادن بچه و ديوانه

به مسجد مكروه است . آيت الله مكارم: ولي اگر آوردن بچه ها مزاحمتي ايجاد نكند و باعث علاقمندي آنان به نمازو مسجد شود، مستحب است و گاه واجب . و كسي كه پياز و... و كسي كه پياز و سيرو مانند اينها خورده كه بوي دهانش مردم را اذيت ميكند، مكروه است به مسجدبرود. منبع: سايت تبيان

مانع نماز خواندن نشوداشكال ندارد مسئله شماره:900 نجس كردن زمين و سقف و بام و طرف داخل ديوار مسجد حرام است . وهر كس بفهمد كه نجس شده است ، بايد فورا نجاست آن را برطرف كند. و احتياطآيت الله سيستاني: مستحب ... واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند. و اگر نجس شود، آيت الله سيستاني: برطرف كردن آن لازم نيست ، ولي اگر نجس كردن طرف بيرون ديوار موجب هتك مسجد باشد، البته حرام است . و برطرف كردن آن مقداري كه رفع هتك باشد، لازم است . نجاستش را برطرف نمايند، آيت الله سيستاني: پايان مسأله در رساله آيةالله سيستاني . مگر آنكه واقف آن را جزو مسجد قرارنداده باشد. مسئله شماره:901 اگر نتواند مسجد را تطهير نمايد، يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند،تطهير مسجد بر او واجب نيست . ولي آيت الله سيستاني: چنانچه بداند كه اگر به ديگري اطلاع دهد، اين كار انجام مي گيرد، بايد به او اطلاع دهد. اگر بي احترامي به مسجد باشد، بنابر احتياطواجب بايد به كسي كه مي تواند تطهير كند اطلاع دهد. مسئله شماره:902 اگر جايي از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن ممكن نيست ، بايد آنجا را بكنند، آيت الله سيستاني: يا خراب نمايند، در صورتي كه خرابي كلي و مستلزم ضرر وقف نباشد وپركردن جايي كه كنده اند و ساختن جايي كه خراب كرده اند واجب نيست . ولي اگر چيزي مانند آجر مسجد نجس شود، در صورتي كه ممكن باشد، بايد بعد از آب كشيدن به جاي اولش

بگذارند، يا خراب نمايند در صورتي كه خراب كردن جزيي باشد، يا اينكه رفع هتك متوقف بر خراب كردن كلي باشد، و الا خراب كردن محل اشكال است وپركردن ... يا اگر خرابي زياد لازم نمي آيد، خراب نمايند. و هزينه پركردن چاله و تعمير خرابي بر كسي است كه مسجد را نجس كرده است و براشخاصي كه براي تطهير مسجد جايي از آن را كندند يا قسمتي از آن را خراب نمودند،پر كردن جايي كه كنده اند و ساختن جايي كه خراب كرده اند، واجب نيست . ولي اگر آن كس كه نجس كرده بكند يا خراب كند، در صورت امكان بايد پر كند و تعمير نمايد. مسئله شماره:903 اگر مسجدي را غصب كنند و به جاي آن خانه و مانند آن بسازند آيت الله سيستاني: يا به طوري خراب شود كه ديگر به آن مسجد نگويند، بنابر احتياط مستحب باز هم نبايد آن را نجس كرد، ولي تطهير آن واجب نيست . كه ديگربه آن مسجد نگويند، باز هم بنابر احتياط واجب ، نجس كردن آن حرام و تطهير آن واجب است . مسئله شماره:904 نجس كردن حرم امامان عليهم السلام ، حرام است . و اگر يكي از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بي احترامي باشد، تطهير آن واجب است . بلكه احتياط آيت الله سيستاني: مستحب ...واجب آن است كه اگر بي احترامي هم نباشد، آن را تطهير كنند. مسئله شماره:905 اگر حصير مسجد نجس شود، بنابر احتياط آيت الله سيستاني: بايد آن را آب بكشند، ولي چنانچه نجاست حصير بي احترامي به مسجد باشدو به واسطه آب كشيدن

خراب مي شود و بريدن جاي نجس بهتر باشد بايد آن را ببرند. واجب بايد آن راآب بكشند. ولي چنانچه به واسطه آب كشيدن خراب مي شود و بريدن جاي نجس بهتراست ، آيت الله سيستاني: پايان مسأله در رساله آيةالله سيستاني . بايد آن را ببرند. و اگر كسي كه نجس كرده ببرد، بايد خودش اصلاح كند. مسئله شماره:906 بردن عين نجس مانند خون در مسجد اگر بي احترامي به مسجد باشد حرام است . و همچنين بردن چيزي كه نجس شده در صورتي كه بي احترامي به مسجد باشد حرام است . آيت الله سيستاني: بلكه احتياط مستحب آن است كه اگر بي احترامي هم نباشد، عين نجس رابه مسجد نبرند. مسئله شماره:907 اگر مسجد را براي روضه خواني چادر بزنند و فرش كنند و سياهي بكوبند واسباب چاي در آن ببرند، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نمازخواندن نشود، اشكال ندارد. مسئله شماره:908 بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند. و همچنين نبايد آيت الله سيستاني: به احتياط مستحب ... صورت چيزهايي كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند،آيت الله سيستاني: پايان مسأله در رساله آيةالله سيستاني . و نقاشي چيزهايي كه روح ندارد مثل گل و بوته ، مكروه است . مسئله شماره:909 اگر مسجد خراب هم شود، نمي توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند. مسئله شماره:910 فروختن در و پنجره و چيزهايي ديگر مسجد حرام است ، و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند، و چنانچه به درد

آن مسجد نخوردبايد در مسجد ديگر مصرف شود. ولي اگر به درد مسجدهاي ديگر هم نخورد مي توانندآن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعميرمسجد ديگر نمايند. مسئله شماره:911 ساختن مسجد و تعمير مسجدي كه نزديك به خرابي مي باشد مستحب است . و اگرمسجد طوري خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مي توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند. بلكه مي توانند مسجدي را كه خراب نشده براي احتياج مردم خراب كنند وبزرگتر بسازند. مسئله شماره:912 تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است . و كسي كه مي خواهد مسجدبرود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد. و موقع داخل شدن به مسجد اول پاي راست و موقع بيرون آمدن اول پاي چپ را بگذارد. همچنين مستحب است از همه زودتربه مسجد آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود. مسئله شماره:913 وقتي انسان وارد مسجد مي شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت واحترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند كافي است . مسئله شماره:914 خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاي دنياو مشغول صنعت شدن و خواندن شعري كه نصيحت و مانند آن نباشد، مكروه است . ونيز مكروه است آب دهان و بيني و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد، آيت الله سيستاني: بلكه در بعضي موارد حرام است . و نيز مكروه ... و

گمشده اي را طلب كند و صداي خود را بلند كند، ولي بلند كردن صدا براي اذان مانعي ندارد. مسئله شماره:915 راه دادن بچه آيت الله سيستاني: اگر موجب زحمت نمازگراران شود و يا اينكه احتمال رود مسجد را نجس كند، و در غير اين دو صورت مانعي از راه دادن بچه به مسجد نيست . و كسي كه پيازو... و ديوانه به مسجد مكروه است . و كسي كه پياز و سيرو مانند اينها خورده كه بوي دهانش مردم را اذيت ميكند، مكروه است به مسجد برود. منبع: سايت تبيان

خراب كنند, خراب كردن آن جايز نيست , چنانچه متبرعى هم باشد كه بعد از تخريب آن راب_س_ازد, ج_اي_ز ب_ودن خ_راب كردن آن مشكل است ولى اگر ممكن است بايد ظاهر آن رابنا بر احتياط تطهير نمايند, و اگر چيزى مانند آجر مسجد كه ممكن است آن را برگرداند, نجس شود, بايد بعد از تطهير آن را به مسجد بر گرداند. مساله 912: اگر مسجدى را غصب كنند وبجاى آن خانه ومانند آن بسازند, يابطورى خراب شود كه نماز خواندن در آن ممكن نباشد, باز هم نجس كردن آن حرام وتطهير آن واجب است . م_س_ال_ه 913: ن_جس كردن حرم ائمه ع : حرام است و اگر نجس شود چنانچه نجس ماندن آن بى احترامى باشد, تطهير آن واجب است , بلكه احتياط واجب آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد آن را تطهير كنند. م_س_ال_ه 914: اگ_ر حصير مسجد نجس شود, بايد آن را آب بكشند, ولى چنانچه نجاست حصير ب_ى اح_ترامى به مسجد باشد و بواسطه آب كشيدن , خراب مى شودوبريدن جاى نجس بهتر است , بايد آن را ببرند. م_س_ال_ه 915: بردن عين نجس - مانند خون - در مسجد اگر بى احترامى به مسجد باشد حرام است بلكه احتياط مستحب آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد, عين نجس را در مسجد نبرند و نيز بردن چيزى كه نجس شده , در صورتى كه بى احترامى به مسجد باشد, حرام است . م_ساله 916: اگر مسجد را براى روضه خوانى چادر بزنند و فرش كنند و سياهى بكوبند و اسباب چاى در آن ببرند, در صورتى كه اين

كارها به مسجد ضرر نرساند ومانع نماز خواندن نشود, اشكال ندارد. م_س_ال_ه 917: زينت كردن مسجد به طلا حرام است بنابر احتياط واجب , و هم چنين است نقش ك_ردن م_س_جد به صورت چيزهايى كه مثل انسان و حيوان روح دارد, و نقاشى چيزهايى كه روح ندارد, مثل گل و بوته مكروه است . مساله 918: اگر مسجد خراب هم بشود نمى توانند آن را بفروشند, يا داخل ملك و جاده نمايند. م_ساله 919: فروختن در وپنجره وچيزهاى ديگرمسجد حرام است و اگر مسجدخراب شود, بايد اي_ن_ه_ا را ص_رف ت_عمير همان مسجد كنند وچنانچه بدرد آن مسجدنخورد, بايد در مسجد ديگر مصرف شود ولى اگر بدرد مسجدهاى ديگر هم نخورد, مى توانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعميرهمان مسجدوگرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند. م_س_اله 920: ساختن مسجد وتعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مى باشدمستحب است و اگر مسجد به صورتى درآيد كه تعمير آن ممكن نباشد مى توانند آن را خراب كنند ودوباره بسازند بلكه مى توانند مسجدى را كه خراب نشده , براى احتياج مردم خراب كنند وبزرگتر بسازند. م_س_اله 921: تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ در آن مستحب است و كسى كه مى خواهد م_س_ج_د ب_رود, مستحب است خود را خوشبو كند ولباس پاكيزه وقيمتى بپوشد وته كفش خودرا وارس_ى ك_ن_دك_ه نجاستى به آن نباشد وموقع داخل شدن به مسجد اول پاى راست و موقع بيرون آمدن , اول پاى چپ رابگذارد و همچنين مستحب است از همه زودتر به مسجد آيد واز همه ديرتر از مسجد بيرون برود. م_س_ال_ه 922: وق_ت_ى ان_سان

وارد مسجد مى شود, مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت واحترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحب ديگرى هم بخواندكافى است . م_ساله 923: خوابيدن در مسجد, اگر انسان ناچار نباشد وصحبت كردن راجع به كارهاى دنيا و م_شغول صنعت شدن و خواندن شعرى كه نصيحت ومانند آن نباشدمكروه است و نيز مكروه است آب ده_ان و ب_ي_نى واخلاط سينه را در مسجد بيندازدو گمشده اى را طلب كند وصداى خود را بلند كند ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد. م_ساله 924: راه دادن بچه وديوانه به مسجد مكروه است وكسى كه پياز و سير ومانند اينها خورده كه بوى دهانش مردم را اذيت مى كند مكروه است به مسجد برود.

در آينده بتوان ازايوان مسجد براى كلاسهاى قرآن و احكام استفاده نمود صرف تكميل اين م_ك_ان ش_ده اس_ت و حال بعد از تكميل ساختمان ايوان مسجد بواسطه بى اطلاعى بعضى افراد از اه_داف چنين امورى از فعاليت برادران و خواهران در اين مكان جلوگيرى مى شود صورت شرعى اس_ت_ف_اده از م_ك_ان ف_وق ب_ا ت_وج_ه ب_ه م_واردب_الا و بدون جلب نظر عزيزان شركت كننده در برنامه هاى كانون چگونه مى باشد ؟ جواب: بسمه تعالى تعليم قرآن در مسجد در صورتى كه مزاحم با نمازگزاران نباشد , مانعى ندارد , واللّه العالم . سئوال 2053 _ با مال امام _ عليه السلام _ مى شود مسجد ساخت يا تعميركرد ؟ جواب: بسمه تعالى ن_مى شود , مگر اين كه در موردى تبليغ دين موقوف به آن باشد . و مال ديگرى از زكات و تبرعات نباشد كه در اين صورت با اخذاجازه از مرجع تقليد به مقدارى كه اجازه مى دهد مانعى ندارد ,واللّه العالم . سئوال 2054 _ آيا برپا كردن مجلس ترحيم , تعزيه و شام غريبان , جايزاست ؟ جواب: بسمه تعالى اگر با نماز نمازگزاران مزاحمتى نداشته باشد , مانعى ندارد ,واللّه العالم . سئوال 2055 _ آي_ا ب_انويى بدون اجازه و رضايت همسرش كه مؤمن ومتدين مى باشد مى تواند در مسجد ف_ع_ال_ي_ت نمايد , به طورى كه كلا امورات يك مسجد را به دست گيرد و اين كار او موجب ايجاد اختلاف در بين اعضاى خانواده شود ؟ جواب: بسمه تعالى تصدى توليت امور مسجد براى شخصى معين يا به تعيين واقف در ضمن وقف مى شود يا به تعيين

حاكم پس از وقف وتصدى زن اگر موجب تقويت حقوق شوهر شود جايز نيست ,واللّه العالم . سئوال 2056 _ ب_نايى را به نام مسجد در چهار ديوارش تابه سقف بالابرده اند . پيش از پايان ساختمان , از ادام_ه آن دس_ت ك_ش_ي_ده ان_د ,از اي_ن رو ب_ه م_ح_ل گذر عموم بدل گشته . حال , اگر واقف خ_اص ن_داشته و صيغه وقف خوانده نشده و زمين هم از اراضى عمومى بوده . البته به نام مسجد , برخى در آن نماز خوانده اند.ايا مسجد شده يا فقط بايد واقف خاص داشته و صيغه جارى شده باشد و به نام مسجد هم به متوليان داده شده باشد ؟ جواب: بسمه تعالى چ_نانچه زمين , موات بالاصل بوده و احيا شده به قصد مسجد ولو اين كه فقط تا به سفق بالا برده ش_ده وس_ق_ف ان پوشيده نشده چه نماز بخوانند چه نخوانند چه صيغه بخوانند يانخوانند , در هر ص_ورت م_سجد شده است . و تا از عنوان مسجدبودن خارج نشده _ به طورى كه به صورت زمين خالى برگردد آمسجد است , واللّه العالم . سئوال 2057 _ اي_وان م_س_ج_د را م_ى توان گفت كه به خواهران اختصاص دارد ؟ نيز اگر ايوان از داخل شبستان احداث شود , آياخواهرانى كه عذر شرعى دارند , مى توانند در ايوان توقف نمايند ؟ جواب: بسمه تعالى اگر ثابت نشود كه ايوان جزء مسجد است , زن حائض و مانند آن مى تواند در آن توقف كند . و اگر از مسجد بوده , نمى تواند در آن توقف نمايد . اگر جايى غير از مسجد

را براى خواهران وقف كنند , اختصاص به آنها پيدا مى كند , ولى مسجد اختصاص به زنان يا مردان ندارد , واللّه العالم . 2058 _ م_س_ج_د و حسينيه اى كه وقفى است , و بازسازى شده ,مصالح باقى مانده را مى توان در حسينيه و مسجدى ديگر به كار برد ؟ جواب: بسمه تعالى مى شود در مسجد يا حسينيه ديگر صرف كرد , واللّه العالم . سئوال 2059 _ پ_ايگاه مقاومت براى امنيت مردم و منطقه , فعاليت خودرا در مسجد متمركز ساخته , در حالى كه سازنده مسجد راضى نيست ؟ جواب: بسمه تعالى در م_س_ج_د كارى كه مزاحمت با نمازگزاران باشد , نبايد انجام بگيرد . و اگر مزاحمتى نيست , م_ان_عى ندارد . و انتفاع از مرافق مسجد بايد به صلاحديد متولى شرعى مسجد صورت بگيرد , والا جايز نيست , واللّه العالم . سئوال 2060 _ كسى مقدارى از مخارج عزادارى را خود پذيرفته و وقف كرده , آيا جايى كه حسينيه نيست (وجود حسينيه مقدمه عزادارى است ), آيا مى توان آن را صرف ساختمان حسينيه كرد ؟ جواب: بسمه تعالى چ_ن_ان_چه در آن محل مكان مناسبى براى عزادارى مثل مسجد ياحسينيه بوده باشد , بايد درآمد موقوفه مزبور صرف درعزادارى در آن محل شود , واللّه العالم . سئوال 2061 _ در ب_الاى مسجد كتابخانه اى ساخته شده كه نردبان آن روى اصول معمارى نبوده , از اين رو ب_ى آن ك_ه از چ_گ_ون_گ_ى ش_رعى آن آگاه باشيم , آن را فرو ريخته و به شكل درست بازسازى ك_رده اي_م . اي_ن_ك ام_ام ج_م_اع_ت مسجد مى

فرمايند ازحاكم شرع اذن بگيريد , نظر شريف شما خواستاريم ؟ جواب: بسمه تعالى اج_ازه م_ى دهم اصلاح كنيد , ولى چيزى از مسجد را كه براى نمازخواندن وقف شده است , جايز ن_ي_س_ت ت_ص_رف ك_رده و در آن پ_له ويا چيز ديگرى درست كنيد كه مانع از نماز خواندن باشد , واللّه العالم . سئوال 2062 _ استفاده همسايگان مسجد از آب آن , هنگام ناچارى ياغير آن جايز است ؟ جواب: بسمه تعالى در م_واق_ع ض_رورت م_ان_عى ندارد در غير ضرورت اگر ابتداى وقف مسجد , مردم از مسجد آب مى برده اند , تصرف به اندازه متعارف مانعى ندارد والا جايز نيست , واللّه العالم . سئوال 2063 _ در مسجد محله ما آب سردكنى است . استفاده از آب آن در غير هنگام نماز , چگونه است ؟ جواب: بسمه تعالى استعمال متعارف كه مرسوم است مانعى ندارد . در غير اين صورت جايز نيست , واللّه العالم . سئوال 2064 _ در پ_اي_ان بنايى , مسجد يا حسينيه , اندكى آجر يا مصالح بر جاى ماند , آيا مى توان آن را به كسى داد يا بايد فروخت وخرج آن كرد ؟ جواب: بسمه تعالى اگر امكان دارد صرف مسجد يا حسينيه ديگر بكنند , والا باقى مانده مصالح از مسجد را نمى توان فروخت . و اگر مصرفى ندارد , مردم مى توانند ببرند , واللّه العالم . سئوال 2065 _ آيا احكام مسجد بر حسينيه جارى است ؟ جواب: بسمه تعالى احكام جارى نيست , واللّه العالم . سئوال 2066 _ قسمتى از شبستان مسجد را جهت كارهاى

فرهنگى بطورمغازه در آورده اند آيا جايز است ؟ جواب: بسمه تعالى چ_ن_ان_چه براى كسانى كه مى خواهند در مسجد نماز بخوانند آولو در رفت و آمد در بعضى اوقات مزاحمت داشته باشد جايزنيست , و اگر شبستان جزء مسجد باشد مطلقا جايز نيست . واللّه العالم . سئوال 2067 _ آيا مصالح مسجد را مى توان فروخت مثل موزائيك ؟ جواب: بسمه تعالى م_ص_ال_ح مسجد را نمى شود فروخت بايد در مسجد و اگر مسجدممكن نشد در حسينيه مصرف كنند , واللّه العالم . سئوال 2068 _ بعضى از مساجد دربهاى خود را در غير وقت نمازمى بندند , حكم آن چيست ؟ جواب: بسمه تعالى اگر حفظ شؤون مسجد و يا حفظ اموال آن متوقف بر آن باشدمانعى ندارد , واللّه العالم . سئوال 2069 _ ب_ن_اب_ر ن_ظ_ر مبارك حضرت عالى مبنى بر طهارت كفار كتابى ,رفتن انها به مساجد چه حكمى دارد ؟ جواب: بسمه تعالى جايز نيست , مگر اين كه مصلحتى اهم اقتضا كند , واللّه العالم . سئوال 2070 _ ب_رگ_زارى برخ بزرگداشت ها و جشن هاى مذهبى يا ملى مثل سال روز انقلاب اسلامى يا ت_ول_د اولياى خدا كه مردم بافراخوان عمومى از بچه ها و بزرگترها گرفته تا همه مردم ,نقالان و م_دي_ح_ه خ_وان_ان نيز با خواندن موجب شده سرور وگاهى نيز خردسالان براى ابراز شادى كف مى زنند , آيا اين گونه گردهم آيى ها در مسجد جايز است ؟ اگر هم گناهى درپس داشته باشد , متوجه كيست ؟ جواب: بسمه تعالى اقامه اين مجالس در مساجد مانعى ندارد . و لكن كارهايى كه وهن

بر مسجد حساب مى شود , مثل دس_ت زدن و ب_ع_ض_ى ازنمايشهاى متعارف ترك شود و به جاى آن از مثل صلوات وتكبير و تكرار م_دايح استفاده شود , و بايد از بچه هايى كه طهارت و نجاست را مراعات نمى كنند و با بود آنها در مسجدمسجد در معرض تنجيس قرار مى گيرد و يا شئوونات مسجد رارعايت نمى كنند , مثل اين كه در مسجد بازى مى كنند , به قدرامكان و به طور ملاطفت جلوگيرى شود , واللّه العالم .

ممكن باشد ، بايد بعد از آب كشيدن به جاى اوّلش بگذارند. مسأله 912 _ اگر مسجدى را غصب كنند و به جاى آن خانه و مانند آن بسازند ، نجس كردن آن _ بنابر احتياط _ حرام است ، و تطهير آن واجب نيست ، ولى نجس كردن مسجدى كه خراب شده _ هر چند در آن نماز نخوانند _ جايز نيست و تطهير آن لازم است. مسأله 913 _ نجس كردن حرم امامان (عليهم السلام) حرام است ، و اگر نجس شود ، چنانچه نجس ماندن آن بى احترامى باشد تطهير آن واجب است ، بلكه احتياط مستحبّ آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد آن را تطهير كنند. مسأله 914 _ نجس كردن حصير مسجد حرام است ، و كسى كه آن را نجس كرده بنابر احتياط بايد تطهير كند ، و بر غير او احتياط مستحبّ آن است كه تطهير نمايد ، مگر اين كه نجاست آن بى احترامى به مسجد باشد ، كه در اين صورت بايد تطهير شود. مسأله 915 _ بردن عين نجس و متنجس در مسجد ، اگر بى احترامى به مسجد باشد حرام است ، بلكه احتياط مستحبّ آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد ، عين نجس را در مسجد نبرند. مسأله 916 _ اگر مسجد را براى روضه خوانى چادر بزنند و فرش كنند و سياهى بكوبند و اسباب چاى در آن ببرند ، در صورتى كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود ، اشكال ندارد. مسأله 917 _ زينت كردن مسجد به طلا و صورت چيزهايى

كه مثل انسان و حيوان روح دارد ، بنابر احتياط واجب جايز نيست ، و نقاشى چيزهايى كه روح ندارد ، مثل گل و بوته مكروه است. مسأله 918 _ اگر مسجد خراب هم شود نمى توانند آن را بفروشند ، يا داخل ملك و جادّه نمايند. مسأله 919 _ فروختن در و پنجره و چيزهاى ديگر مسجد حرام است ، و اگر مسجد خراب شود بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند ، و چنانچه به درد آن مسجد نخورد ، بايد در مسجد ديگر مصرف شود ، ولى اگر به درد مسجدهاى ديگر هم نخورد ، آنچه را كه از اجزاى مسجد شمرده نشود و وقف بر مسجد باشد ، مى توانند با اذن ولىّ شرعى بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد ، وگرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند ، و اگر آن هم ممكن نشد ، در ساير وجوه برّ و خير صرف نمايند. مسأله 920 _ ساختن مسجد و تعمير آن مستحبّ است ، و اگر مسجد طورى خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد مى توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند ، بلكه مى توانند مسجدى را كه خراب نشده _ براى احتياج مردم به نماز _ خراب كنند و بزرگتر بسازند. مسأله 921 _ تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ در آن مستحبّ است ، و كسى كه مى خواهد مسجد برود مستحبّ است خود را خوشبو كند ، و لباس پاكيزه و قيمتى بپوشد ، و ته كفش خود را وارسى كند كه نجاستى به آن نباشد ،

و موقع داخل شدن به مسجد اوّل پاى راست ، و موقع بيرون آمدن اوّل پاى چپ را بگذارد ، و همچنين مستحبّ است از همه زودتر به مسجد آيد و از همه ديرتر بيرون رود. مسأله 922 _ وقتى انسان وارد مسجد مى شود مستحبّ است دو ركعت نماز به قصد تحيت و احترام مسجد بخواند ، و اگر نماز واجب يا مستحبّ ديگرى هم بخواند كافيست. مسأله 923 _ خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد ، و صحبت كردن راجع به كارهاى دنيا ، و مشغول صنعت شدن ، و خواندن شعرى كه نصيحت و مانند آن نباشد مكروه است ، و نيز مكروه است آب دهان و بينى و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد ، و گمشده اى را طلب كند ، و صداى خود را بلند كند ، ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد ، بلكه مستحبّ است. مسأله 924 _ راه دادن بچّه و ديوانه به مسجد مكروه است ، و كسى كه پياز و سير و مانند اينها خورده كه بوى دهانش مردم را اذيت مى كند ، مكروه است به مسجد برود.

مسجد را تطهير نمايد ، يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند ، تطهير مسجد بر او واجب نيت ولي اگر بي احترامي به مسجد باشد بنابر احتياط واجب ، بايد به كسي كه مي تواند تطهير كند ، اطلاع دهد . مساله903: اگر جائي از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدو ن كندن يا خراب كردن ممكن نيست ، بايد آنجا ر ا بكنند يا اگر خرابي زياد لازم نمي لآيد ، خراب نمايند و پر كردن جائي كه كنده اند ، و ساختن جائي كه خراب كرده اند ، واجب نيست . ولي اگر آن كس كه نجس كرده ، بكند يا خراب كرده اند ، واجب نيست . ولي اگر آن كس كه نجس كرده ، بكند يا خراب كند در صورتي امكان بايد پر كند و تعمير نمايد . مساله 904: اگر مسجدي را غصب كنند و بجاي آن خانه و مانند آن بسازند ، كه ديگر به آن مسجد نگويند باز هم بنابر احتياط واجب نجس كردن آن حرام و تطهير آن واجب است مساله 905: نجس كردن حرم امامان عليهم السلام : حرام است . و اگر يكي از آنها نجس شود ، چنانچه نجس ماندن آن بي احترامي باشد ، تطهير آن واجب است ، بلكه احتياط واجب آن است كه اگر بي احترامي هم نباشد آن را تطهير كنند . مساله906: اگر حصير مسجد نجس شود ، بنابر احتياط واجب بايد آن را آب بكشند ، ولي چنانچه به واسطة آب كشيدن ، خراب مي شود و بريدن جاي نجس بهتر است ، بايد آنرا

بُبرند و اگر كسي كه نجس كرده ببُرد ، بايد خودش اصلاح كند . مساله 907: بردن عين نجاست مانند خون در مسجد اگر بي احترامي به مسجد باشد ، حرام است و همچنين بردن چيزي كه نجس شده ، در صورتي كه بي احترامي به مسجد باشد ، حرام است . مساله908: اگر مسجد رابراي روضه خواني چادر بزنند و فرش كنند و سياهي بكوبند و اسباب چاي در آن ببرند ، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز واندن نشود ، اشكال ندارد . مساله909: بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند و همچنين نبايد صورت يزهائي كه مثل انسان و حيوان روح در مسجد نقش كنند و نقاشي چيزهائي كه روح ندارد ، مثل گل و بوته مكروه است . مساله910: اگر مسجد خراب هم شود نمي توانند آن را بفروشند ، يا داخل ملك و جاده نمايند . مگر اينكه ولي فقيه بر اساس مصالح مهمتري اجازه بدهد . مساله911: فروختن در و پنجره و چيزهاي ديگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود ، باد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند ، و چنانچه به درد آن مسجد نخورد ، بايد در مسجد ديگر مصرف شود ، ولي اگر به درد مسجدهاي ديگر هم نخورد ، مي توانند آن را بفروشند و پول آن را ، اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند . مساله912: ساختن مسجد و تعمير مسجدي كه نزديك به خرابي مي باشد مستحب است و اگر مسجد طوري خراب

شود كه تعمير آن ممكن نباشد ، مي توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند ، بلكه مي تواننند مسجدي ر ا كه خراب نشده ، براي احتياج مردم خراب كنند و بزرگتر بسازند . مساله913: تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است و كسي كه مي خواهد مسجد برود ، مستحب برود ، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد و موقع داخل شدن به مسجد اول پاي راست و موقع بيرون آمدن ، اول پاي چپ را بگذارد و همچنين مستحب است از همه زودتر به مسجد آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود . مساله 914: وقتي انسان وارد مسجد مي شود ، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند ، كافي است مساله915: خوابيدن در مسجد ، اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاي دنيا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعري كه نصيحت و مانند آن نباشد ، مكروه است و نيز مكروه است و نيز مكروه است آب دهان و بيني و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد و گمشده اي را طلب كند و صداي خود را بلند كند ، ولي بلند كردن صدا براي اذان مانعي ندارد . مساله916: راه دادن بچه و ديوانه به مسجد مكروه است و كسي كه پياز و سير و مانند اينها خورده كه بوي دهانش مردم را اذيت مي كند ،

مكروه است به مسجد برود .

آن نباشد. 4 - موقع داخل شدن، اوّل پاى راست را، و موقع بيرون آمدن، اوّل پاى چپ را بگذارد. 5 - زودتر از ديگران به مسجد برود و ديرتر از ديگران از مسجد بيرون بيايد. 6 - دو ركعت نماز به قصد تحيت و احترام مسجد بخواند. مسئله 725- در مسجد و حرم امامان عليهم السلام شش امر مكروه است: 1 - خوابيدن. 2 - انجام كارى يا صحبتى درباره دنيا. 3 - كثيف نمودن آنجا. 4 - بلند كردن صدا. 5 - راه دادن بچّه و ديوانه (در صورت ايجاد مزاحمت). 6 - وارد شدن كسى كه بوى دهان يا لباس يا بدن او مردم را اذيت مى كند.

و مسجدالحرام و خانه كعبه شود اگر به نيت همه يك غسل كند كافي است و نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلي الله عليه و آله شود يك غسل براي همه كفايت مي كند و براي زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براي حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنين براي توبه و نشاط به جهت عبادت و براي سفررفتن خصوصا سفر زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگريكي از غسلهايي را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كاري كند كه وضو راباطل مي نمايد مثلا بخوابد غسل او باطل مي شود و مستحب است دوباره غسل را بجاآورد مسئله شماره:1306 اگر صحرانشين براي زيارت يا حج يا تجارت و مانند اينها مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند. مسئله شماره:1307 كسي كه شغلش مسافرت است اگر براي كار ديگري مثلا براي زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند ولي اگر مثلا شوفر، اتومبيل خود رابراي زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند. مسئله شماره:1534 انسان مي تواند براي بعضي از كارهاي مستحبي مثل زيارت قبر پيغمبر وامامان عليهم السلام ، از طرف زندگان اجير شود، و نيز مي تواند كار مستحبي راانجام دهد و ثواب آن را براي مردگان يا زندگان هديه نمايد. مسئله شماره:1757 كسي كه ديگري مخارج او را مي دهد، بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد بدهد، ولي اگر مقداري از آن را خرج

زيارت و مانند آن كرده باشد، فقط بايد خمس باقي مانده را بدهد. مسئله شماره:1775 آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه وخريد منزل و عروسي و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها مي رساند، در صورتي كه از شأن او زياد نباشد و زياده روي هم نكرده باشد خمس ندارد. مسئله شماره:1778 مالي را كه خرج سفر حج و زيارتهاي ديگر مي كند، اگر مانند مركب سواري باشد كه عين آن باقي است و از منفعت آن استفاده شده ، از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده ، اگرچه سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد، ولي اگر مثل خوراكيها از بين رفته باشد، بايد خمس مقداري را كه در سال بعدواقع شده بدهد. مسئله شماره:1984 فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند اينها زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براي زيارت و مانند آن نمي تواند زكات بگيرد. مسئله شماره:2660 اگر نذر كند كه به زيارت يكي از امامان مثلا به زيارت حضرت اباعبدالله عليه السلام مشرف شود چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافي نيست ، و اگر به واسطه عذري نتواند آن امام را زيارت كند، چيزي بر او واجب نيست . مسئله شماره:2661 كسي كه نذر كرده زيارت برود و غسل زيارت و نماز آن را نذر نكرده لازم نيست آنها را بجا آورد. منبع: سايت تبيان

عليهم السلام وضو بگيرد، و همچنين براي همراه داشتن قرآن و خواندن ونوشتن آن و نيز براي مس حاشيه قرآن و براي خوابيدن ، وضو گرفتن مستحب است و نيزمستحب است كسي كه وضو دارد دوباره وضو بگيرد. و اگر براي يكي از اين كارهاوضو بگيرد هر كاري را كه بايد با وضو انجام داد، مي تواند بجا آورد، مثلا مي تواندبا آن وضو نماز بخواند.

.

مسئله شماره:645

پيش از داخل شدن در حرم مكه شهر مكه مسجدالحرام خانه كعبه حرم مدينه شهر مدينه مسجد پيغمبر آيت الله بهجت: و حرم امامان عليهم السلام مستحب است انسان غسل كند و اگر در يك روزچند مرتبه مشرف شود يك غسل كافي است بلكه اگر در روز غسل كند مي تواند اين اعمال را در شب بعدي نيز انجام دهد و همچنين به عكس . و براي زيارت پيغمبر(ص )و امامان عليهم السلام از دور يا نزديك . و براي حاجت خواستن از خداوند عالم وهمچنين براي توبه مستحب است انسان غسل كند و اگر يكي از غسلهايي را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كاري كند كه وضو را باطل نمايد، مثلا بخوابد، غسل او باطل نمي شود ولي مستحب است دوباره غسل را بجا آورد. مستحب است انسان غسل كند و براي داخل شدن در حرم امامان عليهم السلام رجاءا غسل كند و اگر در يك روز چند مرتبه مشرف شود يك غسل كافي است و كسي كه مي خواهد در يك روز داخل حرم مكه و مسجدالحرام و خانه كعبه شود اگر به نيت همه يك غسل كند كافي است و

نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلي الله عليه و آله شود يك غسل براي همه كفايت مي كند و براي زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براي حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنين براي توبه و نشاط به جهت عبادت و براي سفررفتن خصوصا سفر زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگريكي از غسلهايي را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كاري كند كه وضو راباطل مي نمايد مثلا بخوابد غسل او باطل مي شود و مستحب است دوباره غسل را بجاآورد.

مسئله شماره:1307

كسي كه شغلش مسافرت است اگر براي كار ديگري مثلا براي زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند ولي اگر مثلا شوفر، اتومبيل خود رابراي زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.

مسئله شماره:1757

كسي كه ديگري مخارج او را مي دهد، بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد بدهد، ولي اگر مقداري از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقطبايد خمس باقي مانده را بدهد.

مسئله شماره:1775

آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه وخريد منزل و عروسي و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها مي رساند، در صورتي كه از شأن او زياد نباشد و زياده روي هم نكرده باشد خمس ندارد. آيت الله بهجت: و چيزهايي كه در زندگي به آن احتياج دارد، مانند خانه و اثاثيه وجهيزيه دختر، اگر نمي تواند در يك دفعه آن

را تهيه نمايد، مي تواند تدريجا در طول چند سال آنها را تهيه نمايد، مثلا يك سال زمين را و در سال بعد قسمتي از وسايل ساختمان را بخرد، كه در اين صورت اگر چه زمين يا آهن و آجر و يا ساير وسايل مدتي بلااستفاده مي ماند خمس ندارد، بلكه اگر پولي را براي تهيه اينها پس انداز نمايد،در صورتي كه با آن پول در يك مرتبه نمي شود تمام آن چيز را خريد و در مدت كمي ،مثلا دو سال و سه سال مي تواند آن چيز را بخرد و عرفا مي گويند محتاج به آن چيز است و پس انداز كردن هم براي خريدن آن چيز باشد، باز هم خمس ندارد. ولي اگر بخواهدبعد از مدت طولاني ، مثلا بعد از بيست سال آن چيز را بخرد كه عرفا او را فعلا محتاج به آن نگويند، در اين صورت پس انداز كردن پول اگر از يك سال گذشت خمس دارد.

مسئله شماره:2036

حج : زيارت كردن خانه خدا و انجام اعمالي است كه دستور داده اند در آن جا بجا آورده شود، و در تمام عمر بر كسي كه اين شرايط را دارا باشد يك مرتبه واجب مي شود: اول : آنكه بالغ باشد. دوم : آنكه عاقل و آزاد باشد. سوم : به واسطه رفتن به حج مجبور نشود كه كار حرامي را كه اهميتش در شرع از حج بيشتراست انجام دهد يا عمل واجبي را كه از حج مهمتر است ترك نمايد. چهارم : آنكه مستطيع باشد، و مستطيع بودن به چند چيز است : اول : آنكه توشه راه و چيزهايي

راكه بر حسب حالش در سفر به آن محتاج است و در كتابهاي مفصل گفته شده ، داراباشد، و نيز مركب سواري يا مالي كه بتواند آنها را تهيه كند داشته باشد. دوم :سلامت مزاج و توانايي آن را داشته باشد كه بتواند مكه رود و حج را بجا آورد.سوم : در راه مانعي از رفتن نباشد و اگر راه بسته باشد يا انسان بترسد كه در راه جان يا عرض او از بين برود، يا مال او را ببرند، حج بر او واجب نيست ، ولي اگراز راه ديگري بتواند برود، اگرچه دورتر باشد در صورتي كه مشقت زياد نداشته باشدو خيلي غير متعارف نباشد، بايد از آن راه برود. چهارم : به قدر بجا آوردن اعمال حج وقت داشته باشد. پنجم : مخارج كساني را كه خرجي آنان بر او واجب است مثل زن و بچه و مخارج كساني را كه مردم خرجي دادن به آنها را لازم مي دانند داشته باشد.ششم : بعد از برگشتن ، كسب يا زراعت يا عايدي ملك يا راه ديگري براي معاش خودداشته باشد كه مجبور نشود به زحمت زندگي كند

مسئله شماره:2036

حج : زيارت كردن خانه خدا و انجام اعمالي است كه دستور داده اند در آن جا بجا آورده شود، و در تمام عمر بر كسي كه اين شرايط را دارا باشد يك مرتبه واجب مي شود: اول : آنكه بالغ باشد. دوم : آنكه عاقل و آزاد باشد. سوم : به واسطه رفتن به حج مجبور نشود كه كار حرامي را كه اهميتش در شرع از حج بيشتراست انجام دهد يا عمل واجبي را كه

از حج مهمتر است ترك نمايد. چهارم : آنكه مستطيع باشد، و مستطيع بودن به چند چيز است : اول : آنكه توشه راه و چيزهايي راكه بر حسب حالش در سفر به آن محتاج است و در كتابهاي مفصل گفته شده ، داراباشد، و نيز مركب سواري يا مالي كه بتواند آنها را تهيه كند داشته باشد. دوم :سلامت مزاج و توانايي آن را داشته باشد كه بتواند مكه رود و حج را بجا آورد.سوم : در راه مانعي از رفتن نباشد و اگر راه بسته باشد يا انسان بترسد كه در راه جان يا عرض او از بين برود، يا مال او را ببرند، حج بر او واجب نيست ، ولي اگراز راه ديگري بتواند برود، اگرچه دورتر باشد در صورتي كه مشقت زياد نداشته باشدو خيلي غير متعارف نباشد، بايد از آن راه برود. چهارم : به قدر بجا آوردن اعمال حج وقت داشته باشد. پنجم : مخارج كساني را كه خرجي آنان بر او واجب است مثل زن و بچه و مخارج كساني را كه مردم خرجي دادن به آنها را لازم مي دانند داشته باشد.ششم : بعد از برگشتن ، كسب يا زراعت يا عايدي ملك يا راه ديگري براي معاش خودداشته باشد كه مجبور نشود به زحمت زندگي كند

مسئله شماره:2660

اگر نذر كند كه به زيارت يكي از امامان مثلا به زيارت حضرت اباعبدالله عليه السلام مشرف شود چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافي نيست ، و اگر به واسطه عذري نتواند آن امام را زيارت كند، چيزي بر او واجب نيست .

مسئله شماره:2661

كسي كه نذر كرده زيارت برود

و غسل زيارت و نماز آن را نذر نكرده لازم نيست آنها را بجا آورد. منبع : سايت تبيان

نيت همه كفايت مي كند، همچنين مستحب است غسل براي زيارت پيغمبر اكرم (ص ) ياامامان از دور يا نزديك و براي نشاط عبادت و رفتن به سفر به قصد رجاء. پيش از داخل شدن در حرم مكه شهر مكه مسجدالحرام خانه كعبه حرم مدينه شهر مدينه مسجد پيغمبر مستحب است انسان غسل كند و براي داخل شدن در حرم امامان عليهم السلام رجاءا غسل كند و اگر در يك روز چند مرتبه مشرف شود يك غسل كافي است و كسي كه مي خواهد در يك روز داخل حرم مكه و مسجدالحرام و خانه كعبه شود اگر به نيت همه يك غسل كند كافي است و نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلي الله عليه و آله شود يك غسل براي همه كفايت مي كند و براي زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براي حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنين براي توبه و نشاط به جهت عبادت و براي سفررفتن خصوصا سفر زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگريكي از غسلهايي را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كاري كند كه وضو راباطل مي نمايد مثلا بخوابد غسل او باطل مي شود و مستحب است دوباره غسل را بجاآورد.

مسئله شماره:1306

اگر صحرانشين مانند مردم ديگر بدون اثاثيه ... براي زيارت يا حج يا تجارت و مانند اينها مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسئله شماره:1307

كسي كه شغلش مسافرت است اگر براي كار ديگري مثلا براي زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته

بخواند ولي اگر مثلا شوفر، اتومبيل خود رابراي زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.

مسئله شماره:1534

انسان مي تواند براي بعضي از كارهاي مستحبي مثل زيارت قبر پيغمبر وامامان عليهم السلام ، از طرف زندگان اجير شود، آيت الله مكارم: ولي احتياط واجب آن است كه پول را براي مقدمات كار بگيرد و نيزمي تواند اعمال مستحبي را انجام دهد و ثواب آن را به اموات يا زنده ها هديه نمايد. و نيز مي تواند كار مستحبي راانجام دهد و ثواب آن را براي مردگان يا زندگان هديه نمايد.

مسئله شماره:1757

كسي كه ديگري مخارج او را مي دهد، بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد بدهد، آيت الله مكارم: پايان مسأله در رساله آيةالله مكارم شيرازي . ولي اگر مقداري از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقطبايد خمس باقي مانده را بدهد.

مسئله شماره:1778

آيت الله مكارم: هزينه سفر حج يا زيارتهاي مستحبي اگر از درآمد همان سال باشد خمس ندارد، و اگر ناچار باشد از چند سال قبل اسم نويسي كند و هزينه را بدهد، جزو مخارج همان سالش محسوب مي شود و خمس ندارد، نه در آن سال و نه در سالهاي بعد. مالي را كه خرج سفر حج و زيارتهاي ديگر مي كند، اگر مانند مركب سواري باشد كه عين آن باقي است و از منفعت آن استفاده شده ، از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده ، اگرچه سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد، ولي اگر مثل خوراكيها از بين

رفته باشد، بايد خمس مقداري را كه در سال بعدواقع شده بدهد.

مسئله شماره:1984

فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند اينها زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براي زيارت و مانند آن آيت الله مكارم: گرفتن زكات اشكال دارد.نمي تواند زكات بگيرد.

مسئله شماره:2660

اگر نذر كند كه به زيارت يكي از امامان مثلا به زيارت حضرت اباعبدالله عليه السلام مشرف شود چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافي نيست ، و اگر به واسطه عذري نتواند آن امام را زيارت كند، چيزي بر او واجب نيست .

مسئله شماره:2661

كسي كه نذر كرده زيارت برود و غسل زيارت و نماز آن را نذر نكرده لازم نيست آنها را بجا آورد. منبع: سايت تبيان

كند و اگر در يك روز چند مرتبه مشرف شود يك غسل كافي است و كسي كه مي خواهد در يك روز داخل حرم مكه و مسجدالحرام و خانه كعبه شود اگر به نيت همه يك غسل كند كافي است و نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلي الله عليه و آله شود يك غسل براي همه كفايت مي كند و براي زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براي حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنين براي توبه و نشاط به جهت عبادت و براي سفررفتن خصوصا سفر زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگريكي از غسلهايي را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كاري كند كه وضو راباطل مي نمايد مثلا بخوابد غسل او باطل مي شود و مستحب است دوباره غسل را بجاآورد.

مسئله شماره:1306

اگر صحرانشين براي زيارت يا حج يا تجارت و مانند اينها مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسئله شماره:1307

كسي كه شغلش مسافرت است اگر براي كار ديگري مثلا براي زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند ولي اگر مثلا شوفر، اتومبيل خود رابراي زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.

مسئله شماره:1534

انسان مي تواند براي بعضي از كارهاي مستحبي مثل زيارت قبر پيغمبر وامامان عليهم السلام ، از طرف زندگان اجير شود، و نيز مي تواند كار مستحبي راانجام دهد و ثواب آن را براي مردگان يا زندگان هديه نمايد.

مسئله شماره:1757

كسي كه ديگري مخارج او را مي دهد، بايد

خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد بدهد، ولي اگر مقداري از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقط بايد خمس باقي مانده را بدهد.

مسئله شماره:1778

مالي را كه خرج سفر حج و زيارتهاي ديگر مي كند، اگر مانند مركب سواري باشد كه عين آن باقي است و از منفعت آن استفاده شده ، از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده ، اگرچه سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد، ولي اگر مثل خوراكيها از بين رفته باشد، بايد خمس مقداري را كه در سال بعدواقع شده بدهد.

مسئله شماره:1984

فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند اينها زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براي زيارت و مانند آن آيت الله فاضل: نمي تواند از سهم فقرا زكات بگيرد، ولي از سهم سبيل الله مانعي ندارد.نمي تواند زكات بگيرد.

مسئله شماره:1984

فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند اينها زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براي زيارت و مانند آن آيت الله فاضل: نمي تواند از سهم فقرا زكات بگيرد، ولي از سهم سبيل الله مانعي ندارد.نمي تواند زكات بگيرد.

مسئله شماره:2660

اگر نذر كند كه به زيارت يكي از امامان مثلا به زيارت حضرت اباعبدالله عليه السلام مشرف شود چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافي نيست ، و اگر به واسطه عذري نتواند آن امام را زيارت كند، چيزي بر او واجب نيست .

مسئله شماره:2661

كسي كه نذر كرده زيارت برود و غسل زيارت و نماز آن را نذر

نكرده لازم نيست آنها را بجا آورد. منبع: سايت تبيان

در يك روز چند مرتبه مشرف شود يك غسل كافي است و كسي كه مي خواهد در يك روز داخل حرم مكه و مسجدالحرام و خانه كعبه شود اگر به نيت همه يك غسل كند كافي است و نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلي الله عليه و آله شود يك غسل براي همه كفايت مي كند و براي زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براي حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنين براي توبه و نشاط به جهت عبادت و براي سفررفتن خصوصا سفر زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگريكي از غسلهايي را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كاري كند كه وضو راباطل مي نمايد مثلا بخوابد غسل او باطل مي شود و مستحب است دوباره غسل را بجاآورد.

مسئله شماره:1306

اگر صحرانشين براي زيارت يا حج يا تجارت و مانند اينها مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسئله شماره:1307

كسي كه شغلش مسافرت است اگر براي كار ديگري مثلا براي زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند آيت الله سيستاني: مگر آن كه عرفا او را كثيرالسفر بگويند... ولي اگر مثلا شوفر، اتومبيل خود رابراي زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.

مسئله شماره:1534

انسان مي تواند براي بعضي از كارهاي مستحبي مثل زيارت قبر پيغمبر وامامان عليهم السلام ، از طرف زندگان اجير شود، و نيز مي تواند كار مستحبي راانجام دهد و ثواب آن را براي مردگان يا زندگان هديه نمايد.

مسئله شماره:1757

كسي

كه ديگري مخارج او را مي دهد، بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد بدهد، آيت الله سيستاني: پايان مسأله در رساله آيةالله سيستاني . ولي اگر مقداري از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقطبايد خمس باقي مانده را بدهد.

مسئله شماره:1778

مالي را كه خرج سفر حج و زيارتهاي ديگر مي كند، آيت الله سيستاني: از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال خرج كرده ، و اگر سفر او تامقداري از سال بعد طول بكشد، آنچه در سال بعد خرج مي كند بايد خمس آن را بدهد. اگر مانند مركب سواري باشد كه عين آن باقي است و از منفعت آن استفاده شده ، از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده ، اگرچه سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد، ولي اگر مثل خوراكيها از بين رفته باشد، بايد خمس مقداري را كه در سال بعدواقع شده بدهد.

مسئله شماره:1984

فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند اينها آيت الله سيستاني: از سهم سبيل الله زكات بگيرد، اگر چه فقير نباشد، يا اينكه به مقدارخرج سالش زكات گرفته باشد، ولي اين در صورتي است كه رفتن به حج يا زيارت ومانند اينها داراي منفعت عامه باشد و بنابر احتياط از حاكم شرع براي صرف زكات در آن اذن بگيرد. زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براي زيارت و مانند آن نمي تواند زكات بگيرد.

مسئله شماره:1984

فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند اينها آيت الله سيستاني: از

سهم سبيل الله زكات بگيرد، اگر چه فقير نباشد، يا اينكه به مقدارخرج سالش زكات گرفته باشد، ولي اين در صورتي است كه رفتن به حج يا زيارت ومانند اينها داراي منفعت عامه باشد و بنابر احتياط از حاكم شرع براي صرف زكات در آن اذن بگيرد. زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براي زيارت و مانند آن نمي تواند زكات بگيرد.

مسئله شماره:2660

اگر نذر كند كه به زيارت يكي از امامان مثلا به زيارت حضرت اباعبدالله عليه السلام مشرف شود چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافي نيست ، و اگر به واسطه عذري نتواند آن امام را زيارت كند، چيزي بر او واجب نيست .

مسئله شماره:2661

كسي كه نذر كرده زيارت برود و غسل زيارت و نماز آن را نذر نكرده لازم نيست آنها را بجا آورد. منبع: سايت تبيان

بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد نباشد و يا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد تا پنج سال وقف نباشد و بعد دوباره وقف باشد باطل است، وبه احتياط واجب بايد وقف از موقع خواندن صيغه باشد، پس اگر مثلا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده اشكال دارد. مسئله ي2680: وقف در صورتى صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسى كه براى او وقف شده يا وكيل، يا ولى او بدهند ولى اگر چيزى را بر اولاد صغير خود وقف كند و به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود از طرف آنان نگهدارى نمايد، وقف صحيح است. مسئله ي2681: اگر مسجدى را وقف كنند بعد از آن كه واقف به قصد واگذار كردن، اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نماز خواند وقف درست مي شود. مسئله ي2682: وقف كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و اختيار باشد و شرعا بتواند در مال خود تصرف كند. بنابر اين سفيهى كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيرى كرده، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد، اگر چيزى را وقف كند صحيح نيست. مسئله ي2683: اگر مالى را براى كسانى كه به دنيا نيامده اند وقف كند، درست نيست، ولى وقف براى اشخاصى كه بعضى از آنها به دنيا آمده اند صحيح و آنها كه به دنيا نيامده اند بعد از آمدن به دنيا با ديگران

شريك مي شوند. مسئله ي2684: اگر چيزى را بر خودش وقف كند مثل آن كه دكانى را وقف كند كه عايدى آن را بعد از مرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست، ولى اگر مثلا مالى را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود مى تواند از منافع وقف استفاده نمايد. مسئله ي2685: اگر براى چيزى كه وقف كرده متولى معين كند، بايد مطابق قرار داد او رفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايى كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است، و راجع به چيزهايى كه مربوط به نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگر بالغ نباشند اختيار با ولى ايشان است، و براى استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست. مسئله ي2686: اگر ملكى را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتى كه براى آن ملك متولى معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است. مسئله ي2687: اگر ملكى را بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اى بعداز طبقه ديگر از آن استفاده كنند چنانچه متولى ملك آن را اجاره دهد و بميرد در صورتى كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشد، اجاره باطل نمي شود. ولى اگر متولى نداشته باشد، و يك طبقه از كسانى كه ملك بر آنها وقف شده آن را اجاره دهند

و در بين مدت اجاره بميرند، در صورتى كه طبقه بعد اجازه نكنند اجاره باطل مى شود و در صورتى كه مستاجر مال الاجاره تمام مدت را داده باشد مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مى گيرد. مسئله ي2688: اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمي رود. مسئله ي2689: ملكى كه مقدارى از آن وقف است و مقدارى از آن وقف نيست اگر تقسيم نشده باشد، حاكم شرع يا متولى وقف مي تواند با نظر خبره سهم وقف را جدا كند. مسئله ي2690: اگر متولى وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفى كه معين شده نرساند، چنانچه براى عموم وقف نشده باشد، در صورت امكان حاكم شرع بايد به جاى او متولى امينى معين نمايد. مسئله ي2691: فرشى را كه براى حسينيه وقف كرده اند نمي شود براى نماز به مسجد ببرنداگرچه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. مسئله ي2692: اگر ملكى را براى تعمير مسجدى وقف نمايند چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمي رود كه تا مدتى احتياج به تعمير پيدا كند در صورتى كه غير از تعمير احتياج ديگرى نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف و نگهدارى آن لغو و بيهوده باشد، مي توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدى كه احتياج به تعمير دارد برسانند. مسئله ي2693: اگر ملكى را وقف كند كه عايدى آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت و به كسى كه در آن مسجد اذان مى گويد بدهند، در صورتى كه بدانند كه براى هر يك چه مقدار معين كرده، بايد همان

طور مصرف كنند، و اگر يقين نداشته باشند، بايد اول مسجد را تعمير كنند و اگر چيزى زياد آمد بين امام جماعت و كسى كه اذان ميگويد به طور مساوى قسمت نمايند و بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند. منبع : تبيان

برابر كارهايى كه براى اداره شئون وقف انجام مى دهد براى خودش اجرت بردارد و يا به ديگرى بدهد تا آن كارها را به نيابت از او انجام دهد؟ جواب: متولّى وقف اعم از اينكه از طرف واقف نصب شده باشد و يا از طرف حاكم، در صورتى كه اجرت خاصى از طرف واقف براى او در برابر اداره امور وقف معيّن نشده باشد، مى تواند اجرت المثل را از درآمدهاى وقف براى خودش بردارد. سوال 2002: دادگاه مدنى خاص شخصى را به عنوان امين در كنار متولّى وقف براى نظارت بر اعمال او در اداره امور وقف نصب كرده است، در اين قبيل موارد، اگر متولّى حق تعيين متولّى بعد از خود را داشته باشد، آيا مى تواند بدون مشورت و تصويب آن شخص كه توسط دادگاه نصب شده مبادرت به تعيين متولّى كند؟ جواب: اگر حكم به ضمّ امين به متولّى شرعى براى نظارت بر اعمال او عام باشد و شامل همه اعمال مربوط به اداره وقف حتّى تعيين متولّى وقف براى بعد از خودش هم بشود، حق ندارد در تعيين متولّى بعدى بدون مشورت با امينِ ناظر، خود سرانه به رأى خودش عمل نمايد. سوال 2003: صاحبان خانه ها و زمين هاى مجاور يكى از مساجد، املاك خود را به قصد توسعه آن به طور مجانى به مسجد داده اند تا به آن ضميمه شود و امام جمعه هم بعد از مشورت با علما تصميم به تنظيم سند مستقلى براى وقف آنها گرفته است و همه كسانى كه زمين هاى خود را به مسجد بخشيده اند با اين كار موافقت كرده اند، ولى بانى مسجد قديمى با آن كار مخالفت مى كند و خواهان

آن است كه وقف اراضى جديد در سند وقف قبلى ثبت شود و خود او متولّى همه وقف باشد، آيا او حق اين كار را دارد؟ و آيا پاسخ مثبت به خواسته او بر ما واجب است؟ جواب: اختيار وقف و تنظيم وقفنامه و تعيين متولّى خاص زمين هايى كه به تازگى به مسجد ضميمه شده اند با وقف كنندگان جديد است و بانى مسجد قديمى حق مخالفت با آن را ندارد. سوال 2004: اگر متولّيان حسينيه بعد از اتمام وقف، يك نظام داخلى براى آن تنظيم كنند، ولى بعضى از بندهاى آن با مقتضاى وقفيّت آن معارض باشد، آيا شرعاً عمل به آن بندها جايز است؟ جواب: متولّى موقوفه حق ندارد چيزى را وضع كند كه با مقتضاى وقف در تعارض باشد و شرعاً هم عمل به آن جايز نيست. سوال 2005: اگر چند نفر به عنوان متولّى وقف نصب شده باشند، آيا شرعاً صحيح است كه بعضى از آنان بدون جلب نظر ديگران به طور انفرادى به تصدّى امور وقف بپردازند؟ و اگر بين آنان راجع به اداره امور موقوفه اختلاف رأى بروز كند، آيا جايز است هر يك از آنان خودسرانه به رأى خود عمل نمايند يا آنكه واجب است توقف نموده و به حاكم مراجعه كنند؟ جواب: اگر واقف، توليت آنان را به طور مطلق بيان كرده و قرائنى كه دلالت بر استقلال بعضى از آنان حتّى اكثريت بنمايد وجود نداشته باشد، هيچكدام از آنان حتّى اكثريت حق ندارند در اداره امور وقف هرچند مقدارى از آن، بنحو مستقل عمل نمايند، بلكه بايد براى اداره امور وقف، از طريق مشورت با يكديگر و اتخاذ رأى واحد،

مجتمعا عمل نمايند و اگر بين آنان اختلاف ونزاعى رخ دهد، واجب است در آن مورد به حاكم شرع مراجعه كنند تا آنان را ملزم به اجتماع نمايد. سوال 2006: آيا عزل بعضى از متولّيان وقف توسط متولّيان ديگر از نظر شرعى صحيح است؟ جواب: صحيح نيست مگر جايى كه واقف براى او چنين حقى را قرار داده باشد. سوال 2007: اگر بعضى از متولّيان ادعا كنند كه متوليان ديگر خائن هستند و اصرار بر عزل آنان داشته باشند، حكم شرعى چيست؟ جواب: واجب است بررسى اتهام كسانى را كه متهم به خيانت هستند، به حاكم شرع ارجاع دهند. سوال 2008: اگر فردى زمين خود را وقف عام كند و توليت آن را تا زنده است براى خودش و بعد از مردن براى اكبر اولاد ذكورش قرار دهد و اختيارات خاصى هم در اداره موقوفه براى او قرار دهد، آيا مديريت اداره اوقاف و امور خيريه حق دارد همه يا بعضى از آن صلاحيتها و اختيارات را از متولّى سلب كند؟ جواب: تا زمانى كه متولّى منصوب از طرف واقف، از حدود اختيارات توليت وقف خارج نشده، اداره امور وقف همانگونه كه واقف در انشاء وقف براى او مقرر كرده دراختيار اوست و از نظر شرعى تغيير و تبديل اختيارات او كه در ضمن صيغه وقف توسط واقف مقرر گشته، صحيح نيست. سوال 2009: فردى قطعه زمينى را براى مسجد وقف كرده و توليت آن را براى فرزندان خود نسلا بعد نسلٍ و بعد از انقراض آنان براى امام جماعتى كه نمازهاى پنجگانه را در آن مسجد مى خواند، قرار داده است. بر همين اساس بعد

از انقراض نسل متولّى، توليت آن را عالمى كه نمازهاى پنجگانه را براى مدّتى در آن مسجد مى خوانده بر عهده گرفته است ولى او هم سكته نموده و قادر به اقامه نماز جماعت نيست، در نتيجه شوراى ائمه جماعات، عالم ديگرى را به عنوان امام جماعت كنونى مسجد تعيين كرده است، آيا با اين كار عالم قبلى از توليت عزل مى شود يا آنكه حق دارد براى اقامه نماز جماعت فردى را به عنوان وكيل يا نايب خود تعيين كند و خودش به عنوان توليت باقى بماند؟ جواب: اگر فرض بر اين باشد كه توليت آن عالم به اين عنوان است كه او امام جماعت مسجد در نمازهاى پنجگانه است، با عجز او از امامت جماعت درمسجد به علت بيمارى يا هر علت ديگر، توليت از او ساقط مى شود. سوال 2010: شخصى املاك خود را وقف نموده تا درآمد آنها در موارد خاصى از كارهاى خير مانند كمك به سادات و اقامه مجالس عزادارى مصرف شود و در حال حاضر با افزايش قيمت اجاره آن املاك كه جزء منافع وقف است، بعضى از مؤسسات يا اشخاص به دليل عدم وجود امكانات در آنها يا دلائل فرهنگى يا سياسى يا اجتماعى و يا دينى خواهان اجاره ملك موقوفه به قيمت ناچيزى هستند، آيا جايز است مديريت اوقاف آنها را به قيمتى كمتر از قيمت روز اجاره دهد؟ جواب: بر متولّى شرعى و مسئول اداره امور وقف واجب است در اجاره دادن به كسى كه خواهان آن است و در تعيين مبلغ اجاره رعايت مصلحت و منفعت وقف را بنمايد، در نتيجه اگر در تخفيف مبلغ اجاره به

سبب اوضاع و احوال خاص مستأجر يا اهميت كارى كه وقف براى آن اجاره داده مى شود، نفع و مصلحت وقف باشد اشكال ندارد و الا جايز نيست. سوال 2011: بر طبق نظر امام راحل(قدّس سرّه) كه مسجد متولّى ندارد، آيا اين حكم شامل املاكى كه براى مسجد وقف شده اند مثل املاكى كه براى اقامه مجالس وعظ و ارشاد و تبليغ احكام در مسجد وقف شده اند هم مى شود؟ و بر فرض شمول، با توجه به اينكه بسيارى از مساجد، املاك موقوفه اى دارند كه متولّى قانونى و شرعى دائمى دارند و اداره اوقاف هم با آنان به عنوان متولّى رفتار مى كند، آيا جايز است متولّيان اين اوقاف از توليت آنها دست بردارند و از انجام وظائف خود نسبت به اداره آنها خوددارى كنند با آنكه در استفتايى از حضرت امام(رضوان الله عليه) نقل شده كه متولّى حق اعراض از توليت وقف را ندارد بلكه واجب است طبق آنچه واقف مقرر كرده عمل كند و در اين باره كوتاهى ننمايد؟ جواب: حكم به اين كه مسجد، توليت بردار نيست مختص به خود مسجد است و شامل موقوفه هايى كه براى مسجد وقف شده اند نمى شود. در نتيجه به طريق اولى شامل موقوفه هايى كه براى امورى از قبيل تبليغ احكام و موعظه و ارشاد و مانند آن در مسجد وقف شده اند، نمى شود، بنا بر اين تعيين متولّى براى اوقاف خاص و عام، حتّى در مثل وقف ملك براى رفع نيازهاى مسجد از قبيل لوازم و روشنايى و آب و نظافت مسجد و غيره، بدون اشكال است و متولّى منصوب، حق اعراض از توليت اين قبيل اوقاف را ندارد بلكه واجب است مبادرت به

اداره امور وقف همانگونه كه واقف در صيغه آن مقرر كرده بنمايد هرچند با گرفتن نايب براى اين كار باشد و كسى حق ندارد براى او در اداره وقف ايجاد مزاحمت و مشكل كند. سوال 2012: آيا جايز است فردى غير از متولّى شرعى وقف با دخالت در امور وقف و تصرّف در آن و تغيير شرطهايى كه در صيغه وقف ذكر شده براى متولّى شرعى آن ايجاد مزاحمت كند، و آيا جايز است از متولّى بخواهد تا زمين موقوفه را به شخصى كه متولّى، او را صالح نمى داند، تحويل دهد؟ جواب: اداره امور وقف طبق آنچه كه واقف در انشاء وقف مقرر كرده فقط بر عهده متولّى شرعى خاص است و اگر متولّى خاصى از طرف واقف نصب نشده باشد، اداره امور وقف بر عهده حاكم مسلمين است و كسى حق دخالت در آن را ندارد، همچنانكه كسى حتّى متولّى شرعى، حق تغيير وقف از جهت آن و همچنين تغيير و تبديل شرايط مذكور در انشاء وقف را ندارد. سوال 2013: اگر واقف شخصى را به عنوان ناظر و مراقب وقف تعيين كند و شرط نمايد كه فقط ولىّ امر مسلمين بتواند او را از نظارت و اشراف بر وقف عزل كند، آيا جايز است او خودش را از اين كار عزل كند؟ جواب: به احتياط واجب جايز نيست ناظر وقف بعد از قبول نظارت، خودش را از نظارت بر وقف عزل كند، همانگونه كه براى متولّى وقف هم اين كار جايز نيست. سوال 2014: وقفى وجود دارد كه قسمتى از آن خاص و قسمتى از آن عام است و واقف راجع به توليت

آن اينگونه گفته است:«بعد از فوت هر يك، توليت وقف بر عهده فرد اكبر واصلح از اولاد ذكور نسلا بعد نسلٍ و عقبا بعد عقبٍ با تقدم نسل اول بر نسل دوم است.» در اين صورت اگر در بين افراد يك طبقه، شخص جامع الشرايطى باشد، ولى از پذيرش توليت وقف امتناع بورزد ولى با توليت فرزند كوچكترى كه او را اصلح و شايسته براى اين كار مى داند، موافقت نمايد، آيا جايز است فرزند كوچكتر در صورتى كه ساير شرايط در او باشد، توليت آن وقف را قبول كند؟ جواب: فردى كه واجد شرايط توليت است مى تواند از قبول توليت امتناع ورزد لكن اگر توليت را پذيرفت، بنا بر احتياط جايز نيست خود را عزل كند ولى اشكال ندارد كه فرد ديگرى را در صورتى كه امين و شايسته باشد براى اداره امور وقف وكيل نمايد و همچنين جايز نيست فردى از طبقه بعدى با وجود فردى واجد شرايط از طبقه قبلى و قبول توليت توسط او توليت امور وقف را بر عهده بگيرد. سوال 2015: اگر افرادى از موقوف عليهم كه در صورت داشتن شرايط حق توليت دارند، به حاكم شرع مراجعه كنند و از او بخواهند كه آنان را به عنوان متولّى نصب نمايد و حاكم شرع هم تقاضاى آنان را به دليل عدم وجود شرايط در آنان رد كند، آيا جايز است آنان با تعيين فرد واجد شرايط، به اين دليل كه سن كمترى دارد مخالفت كنند؟ جواب: كسى كه فاقد شرايط است حق تصدّى توليت وقف و مخالفت با فرد واجد شرايط را ندارد. سوال 2016: اگر متولّى منصوب براى اداره امور

وقف به علتى در انجام وظيفه خود كوتاهى و سهل انگارى كند، آيا بركنارى او از منصب خود و تعيين فرد ديگرى براى تصدّى توليت وقف جايز است؟ جواب: مجرّد كوتاهى و سهل انگارى در اداره امور وقف مجوّز شرعى براى بركنارى و عزل متولّى منصوب و تعيين فرد ديگرى بجاى او نيست، بلكه بايد در اين رابطه به حاكم مراجعه كرد تا او را وادار نمايد كه كارهاى وقف را انجام دهد و اگر الزام او ممكن نباشد از وى بخواهد كه وكيل صالحى را براى اداره امور وقف از طرف خود انتخاب كند و يا اينكه خود حاكم فرد امينى را به او ضميمه نمايد. سوال 2017: ولايت تصرّف براى حفظ و تعمير و اصلاح و جمع آورى نذورات و تبرّعات مرقدهاى فرزندان ائمه(عليهم السلام) كه در شهرها و روستاهاى ايران هستند و سالهاى زيادى بر آنها گذشته و وقف خاص هم نيستند و متولّى خاصى هم ندارند، با چه كسى است؟ آيا كسى حق دارد ادّعاى مالكيت زمين مرقد و حرم فرزندان ائمه(عليهم السلام) را كه از زمانهاى قديم محل دفن اموات بوده، بنمايد؟ جواب: توليت بقاع مباركه و اوقاف عام كه متولّى خاصى ندارند با حاكم و ولىّ امر مسلمين است و اين توليت در حال حاضر به نماينده ولى فقيه در اداره اوقاف و امور خيريه واگذار شده است و زمين صحن و مرقد فرزندان ائمه(عليهم السلام) و حرم ايشان كه از زمانهاى گذشته براى دفن اموات مسلمانان در نظر گرفته شده، حكم وقف عام را دارد مگر آنكه خلاف آن از طريق شرعى نزد حاكم ثابت شود. سوال 2018: آيا جايز است كسانى كه از وقف

استفاده مى كنند و همگى هم مسلمان هستند، فرد غيرمسلمانى را به اداره اوقاف براى صدور حكم تعيين او به عنوان متولّى وقف معرفى كنند؟ جواب: توليت وقف مسلمانان توسط غير مسلمان جايز نيست. سوال 2019: متولّى منصوب از طرف واقف و غير منصوب از طرف او چه كسى است؟ و اگر واقف شخص معيّنى را به عنوان متولّى وقف معيّن كند و تعيين متولّى بعدى را هم بر عهده او قرار دهد، آيا كسى را هم كه متولّى اوّل به عنوان متولّى بعدى تعيين مى كند، متولّى منصوب محسوب مى شود؟ جواب: متولّى منصوب كسى است كه واقف او را هنگام انشاء صيغه وقف به عنوان متولى آن معيّن مى كند و اگر هنگام انشاء وقف حق تعيين متولّى بعدى را به متولّى كه نصب كرده واگذار كند، مبادرت او به تعيين متولّى بعدى اشكال ندارد و شخصى كه او براى توليت وقف معيّن مى كند در حكم متولّى منصوب از طرف واقف است. سوال 2020: آيا جايز است اداره اوقاف جمهورى اسلامى متولّى وقف را بر كنار كند؟ و در صورتى كه جايز باشد شرايط آن چيست؟ جواب: اداره اوقاف به مقدارى كه مقررات قانونى به او اجازه مى دهد حق دارد در وقف هايى كه متولّى خاصى دارند، دخالت نمايد. سوال 2021: آيا جايز است متولّى وقف توليت خود را به اداره اوقاف و امور خيريه واگذار نمايد؟ جواب: متولّى وقف حق اين كار را ندارد، ولى اشكال ندارد كه اداره اوقاف يا شخص ديگرى را براى انجام امور وقف وكيل كند. سوال 2022: دادگاه، شخصى را به عنوان امين ناظر براى نظارت بر اعمال متولّى وقف كه متهم به كوتاهى در

اداره امور آن مى باشد، تعيين نموده است و سپس متولّى بعد از ثبوت برائت ذمّه اش از آن اتهامات فوت نموده است، آيا امين ناظر مزبور حق دارد با امضاء و تنفيذ يا فسخ و ابطال قرارها و تصميم هايى كه متولّى چند سال قبل از انتخاب او به عنوان ناظر اتخاذ كرده، در آنها دخالت و اظهارنظر كند يا آنكه مسئوليت و حق نظارت او فقط مربوط به فاصله زمانى بين صدور قرار تعيين او به عنوان ناظر تا تاريخ وفات متولّى است؟ و با توجّه به اينكه هنوز از تاريخ صدور حكم برائت متولّى هيچ اقدامى براى عزل امين صورت نگرفته، آيا اختيارات و مسئوليت او با صدور حكم برائت متولّى از آن اتهامات پايان مى پذيرد يا آنكه متوقف بر عزل از طرف دادگاه است؟ جواب: اگر ضمّ امين به متولّى شرعى به خاطر توجّه اتهام به او در مورد اداره امور وقف باشد، او فقط حق دخالت و اظهار نظر در امورى را دارد كه براى نظارت بر آنها معيّن شده است و صلاحيت او در نظارت بر كارهاى متولّى متّهم، با صدور حكم به برائت او و رفع اتهام از وى به پايان مى رسد، همانگونه كه بعد از وفات متولّى قبلى و انتقال توليت وقف بعد از او به شخص ديگر، امين مزبور حق دخالت در امور وقف و اعمال متولّى جديد را ندارد.

شرايط عين موقوفه سوال 2023: اگر افرادى اقدام به جمع آورى پول از نيكوكاران و خريد خانه اى با آن به قصد حسينيه كنند، آيا اقدام آنان براى جمع آورى پول براى اين كار كافى است تا حق وقف آن

خانه را به عنوان حسينيه داشته باشند يا آنكه بايد براى اين كار از صاحبان پولها وكالت بگيرند؟ و از آنجا كه در واقف شرط است كه يا مالك باشد و يا در حكم مالك، و اين افراد مالك نيستند، آيا به صرف جمع آورى پول توسط آنان، بر آنان حكم مالك صدق مى كند تا حق وقف داشته باشند؟ جواب: اگر از طرف افراد خيّر وكيل باشند تا خانه را بعد از خريد، به عنوان حسينيه وقف كنند، وقف آنان به وكالت از مالكين صحيح است. سوال 2024: آيا جنگلها و مراتع طبيعى كه انسان دخالتى در ايجاد آنها ندارد و همانگونه كه اصل چهل و پنجم قانون اساسى جمهورى اسلامى تصريح كرده از انفال محسوب مى شوند، قابل وقف هستند؟ جواب: در صحّت وقف، سابقه مالكيت شرعى خاص واقف شرط است و چون جنگلها و مراتع طبيعى كه از انفال و اموال عمومى هستند، ملك خاص كسى نيستند، در نتيجه وقف آنها توسط هيچ فردى صحيح نيست. سوال 2025: فردى سهم مشاعى از يك زمين زراعى را خريده و آن را به طور رسمى به نام پسرش نموده، آيا جايز است اين زمين را كه براى پسرش خريده است، وقف كند؟ جواب: مجرّد ثبت ملك به نام كسى، ملاك مالكيّت شرعى فردى كه ملك به نام او به ثبت رسيده، نيست، در نتيجه اگر پدر بعد از خريد زمين و ثبت آن به نام پسرش، آن را به او هبه كرده و قبض آن نيز به طور صحيح محقق شده باشد، در اين صورت حق ندارد آن را وقف كند زيرا مالك آن نيست، ولى اگر فقط سند زمين

را به نام او كرده و زمين در مالكيّت خودش باقى مانده باشد، او از نظر شرعى مالك آن است و حق دارد آن را وقف كند. سوال 2026: اگر مسئولين شركت نفت و سازمان زمين شهرى مقدارى از زمين هاى تحت اختيار خود را براى ساخت مساجد و مدارس علميه اختصاص بدهند و علاوه بر انشاء صيغه وقف، قبض و اقباض هم صورت بگيرد، آيا اين زمين ها موقوفه محسوب مى شوند و احكام وقف بر آنها مترتب مى گردد؟ جواب: اگر اين زمين ها از اموال عمومى دولت باشند و مصرف خاصى براى آنها تعيين شده باشد قابل وقف نيستند ولى اگر از اراضى مواتى باشند كه ملك كسى نيستند و در اختيار دولت يا شركت نفت و يا سازمان زمين شهرى باشند، احياء آنها با اجازه مسئولين مربوطه به عنوان مسجد يا مدرسه و مانند آن اشكال ندارد. سوال 2027: آيا شهردارى حق دارد بعضى از املاك خود را در جهت مصالح عمومى وقف نمايد؟ جواب: اين امر تابع حدود اختيارات قانونى شهردارى و خصوصيت ملك است، بنا بر اين اگر از املاكى باشد كه شهردارى از نظر قانونى حق دارد آنها را به مصالح عمومى شهر از قبيل درمانگاه يا بيمارستان يا مسجد و يا امور ديگر اختصاص بدهد، در اين صورت اشكال ندارد، ولى اگر از املاكى باشد كه مخصوص استفاده براى امور مربوط به شهردارى است، حق ندارد آنها را وقف كند.

شرايط موقوف عليه سوال 2028: اهالى منطقه اى بعد از ساخت يك مسجد در قطعه زمينى كه از سازمان زمين شهرى گرفته بودند، در مورد كيفيت وقف آن كه عام باشد يا خاص،

اختلاف پيدا كردند، عدّه اى از آنان معتقد بودند كه بايد به عنوان وقف خاص ثبت شود، تعدادى هم اعتقاد داشتند كه چون همه اهالى در ساختن آن مشاركت داشته اند بايد وقف عام باشد، حكم اين مسأله چيست؟ جواب: مسجد جزء وقف هاى عام است و نمى توان آن را براى گروه يا طائفه خاصّى، وقف نمود، ولى در نامگذارى، نسبت دادن آن به يك مناسبتى به شخص يا اشخاصى اشكال ندارد، ولى شايسته نيست مؤمنينى كه در ساخت مسجد مشاركت داشته اند، در اين رابطه نزاع كنند. سوال 2029: رئيس فرقه منحرفى املاك خود را به اين فرقه وقف كرده است و با توجه به اينكه مشروعيت جهت وقف در صحّت آن شرط است و از طرفى اهداف و اعتقادات و اعمال اين فرقه منحرفه فاسد و گمراه كننده و باطل هستند، آيا اين وقف صحيح است؟ و آيا استفاده از اين اموال به نفع فرقه مذكور جايز است؟ جواب: اگر ثابت شود جهتى كه ملك براى آن وقف شده، جهتى حرام و از مصاديق اعانه بر گناه و معصيت است، چنين وقفى باطل بوده و استفاده از آن اموال در جهتى كه شرعاً حرام است، صحيح نمى باشد.

عبارتهاى وقف سوال 2030: آيا شركت كنندگان در مجالس عزادارى و اهالى منطقه اى كه حسينيه براى آنان تأسيس شده، حق دخالت در تفسير فقرات و قفنامه را دارند؟ جواب: براى فهم مفاد وقف نامه، در صورتى كه اجمال يا ابهام داشته باشند، بايد به شواهد و قرائن حاليه و مقاليه و يا به عرف مراجعه كرد و كسى حق ندارد آنها را از طرف خودش تفسير به رأى كند.

سوال 2031: اگر مكانى براى تعليم و تحصيل علوم دينيه وقف شده باشد، آيا با وجود طلاب مشغول به تحصيل در آن مكان، جايز است افراد عادى و مسافران از امكانات آنجا استفاده نمايند؟ جواب: اگر آن مكان وقف خصوص طلاب علوم دينى و يا به منظور تدريس و تحصيل علوم دينى در آن باشد، جايز نيست ديگران از آنجا استفاده كنند. سوال 2032: عبارت زير در وقفنامه اى آمده است: «در صيغه وقف شرط شده كه هيأتى از عموم اهالى به عنوان هيأت امناء انتخاب شود.» آيا اين عبارت دلالت بر تعيين انتخاب كنندگان مى كند؟ و بر فرض عدم دلالت بر تعيين انتخاب كنندگان، حق انتخاب هيأت امناء با چه كسانى است؟ جواب: ظاهر عبارت مذكور، لزوم مشاركت عموم اهالى در انتخاب هيأت امناء مى باشد. به هر حال، اگر واقف در وقفش انتخاب كننده يا انتخاب كنندگانِ هيأت امنا را معيّن نكرده باشد، در صورتى كه وقف متولّى خاصى داشته باشد، انتخاب هيأت امنا با اوست و در صورتى كه چند متولّى خاص داشته باشد كه با هم اختلاف نظر داشته باشند يا اصلاً از طرف واقف متولّى تعيين نشده باشد، بايد در اين مسأله به حاكم شرع رجوع شود. سوال 2033: اگر وصف «ارشد و اصلح» در توليت فرزند ذكورى كه از جهت سنى در بين موقوف عليهم از همه بزرگتر است، شرط باشد، آيا اثبات رشد و صالح بودن هم واجب است يا اينكه مجرّد بزرگتر بودن او از جهت سنى باعث مى شود كه اصل بر اصلح و ارشد بودن او گذاشته شود؟ جواب: بايد همه شروط تصدّى توليت احراز شود. سوال 2034: شخصى املاك خود را

براى مجالس عزادارى حضرت اباعبدالله الحسين(عليه السلام) در ايّام محرّم و غير آن وقف كرده است و بعد از خودش فرزندان خود را تا ابد، متولّى آن قرار داده و ثلث منافع املاك را هم براى متولّى قرار داده است، اگر در زمانى واقف، اولاد مذكر و مؤنّث از طبقه اوّل و دوّم و سوّم داشته باشد، آيا توليت وقف براى همه آنان به طور مشترك است و حق توليت بين آنان تقسيم مى شود؟ و بر فرض تقسيم بين همه آنان، آيا بين فرزندان مذكر و مؤنّث به طور مساوى تقسيم مى شود يا با تفاوت؟ جواب: اگر قرينه اى كه دلالت بر ترتيب بر حسب طبقات ارث و تقديم نسل سابق بر لاحق بكند، وجود نداشته باشد، همه طبقات موجود در هر زمانى به طور مشترك و مساوى متولّى وقف هستند و حق توليت بدون آنكه تفاوتى بين مذكر و مونّث باشد، به طور مساوى بين آنان تقسيم مى شود. سوال 2035: اگر واقف، توليت وقف را بعد از خودش براى مطلق علما و مجتهدين قرار دهد، آيا يكى از علمايى كه مجتهد نيست حق دارد امور توليت را در اختيار بگيرد؟ جواب: تا زمانى كه احراز نشود كه مقصود واقف از علما خصوص مجتهدين است، توليت وقف توسط عالم دينى اشكال ندارد هرچند حائز رتبه اجتهاد نباشد.

احكام وقف سوال 2036: عدّه اى از افراد بدون اجازه متولّى خاص، اقدام به تخريب كتابخانه واقع بين اتاق مدرسه مسجد جامع و آشپزخانه حسينيه كه متصل به مسجد است نموده اند و آن را جزء مسجد كرده اند، آيا اين كار آنان صحيح است؟ و آيا نماز خواندن در آن مكان جايز است؟ جواب: اگر ثابت

شود كه زمين كتابخانه، فقط براى كتابخانه وقف شده است، كسى حق تغيير و تبديل آن به مسجد را ندارد و نماز خواندن در آن جايز نيست و هر كسى كه ساختمان آن را خراب كرده، واجب است آن را به حالت اوليه اش برگرداند، ولى اگر وقف آن براى خصوص كتابخانه ثابت نشود، نماز خواندن در آن اشكال ندارد. سوال 2037: آيا جايز است مكانى براى مدّت موقتى مثلاً ده سال به عنوان مسجد وقف شود و بعد از انقضاى اين مدّت دوباره به ملكيّت واقف يا ورثه او برگردد؟ جواب: اين كار به عنوان وقف موقت صحيح نيست و عنوان مسجديت هم با آن محقق نمى شود، ولى حبس آن مكان براى نمازگزاران به مدّت معيّن اشكال ندارد. سوال2038: زمين موقوفه اى در كنار قبرستانى كه براى دفن اموات اهالى كافى نيست، وجود دارد و موقعيت آن براى تبديل به قبرستان مناسب است، آيا تبديل آن به قبرستان جايز است؟ جواب: تبديل زمينى كه براى جهتى غير از دفن اموات وقف شده، به قبرستان به طور رايگان جايز نيست، ولى اگر وقف آن از قبيل وقف منفعت باشد، متولّى شرعى آن مى تواند در صورتى كه به مصلحت و نفع وقف بداند آن را براى دفن اموات اجاره دهد. سوال2039: بعضى از زمين هاى وقفى در مسير طرحهاى توسعه و احداث خيابانها و پاركهاى ملّى و ساختمان هاى دولتى قرار مى گيرند و بدون اجازه متولّى شرعى و بدون پرداخت اجاره و پول آنها، توسط بعضى از مؤسسات و اداره هاى دولتى مصادره مى شوند، آيا انجام اين كار براى آنان جايز است؟ آيا كسى كه در اين زمين هاى موقوفه تصرّف

مى كند بايد عوض يا قيمت آنها را بپردازد؟ و آيا بايد اجرت المثل تصرّفاتش را از هنگام تصرّف بپردازد؟ و آيا در پرداخت قيمت موقوفه و يا دادن عين ديگرى به جاى آن توسط مؤسسات و ادارات، اذن گرفتن از حاكم شرع واجب است يا اين كه جايز است اداره اوقاف يا متولّى وقف با رعايت مصلحت و نفع وقف با آنان در مورد عوض يا قيمت آن توافق نمايد؟ جواب: جايز نيست كسى بدون اذن و اجازه متولّى شرعى در وقف تصرّف كند، همانگونه كه اگر وقف از قبيل وقف منفعت باشد، تصرّف در آن هم فقط بعد از اجاره كردن آن از متولّى جايز است همچنين فروش و تبديل وقفى كه قابليت انتفاع در جهت وقف را دارد، جايز نيست و اگر شخصى آن را تلف كند ضامن آن است و اگر بدون اجازه متولّى شرعى، در آن تصرّف نمايد، ضامن اجرت المثل آن است و بايد آن را به متولّى شرعى وقف بپردازد تا در جهت وقف مصرف نمايد و در اين رابطه فرقى بين اشخاص و مؤسسات و اداره هاى دولتى نيست و جايز است متولّى وقف، بدون مراجعه به حاكم با متصرّف يا تلف كننده با رعايت مصلحت وقف، در مورد اجرت يا عوض آن توافق نمايد. سوال2040: زمين موقوفه اى وجود دارد كه داراى راهى است كه فقط براى عبور چارپايان مناسب است و در حال حاضر به سبب ساخت و ساز خانه در كنار آن بايد راه مزبور توسعه پيدا كند، آيا توسعه آن از دو طرف به طورى كه به مقدار مساوى از زمين وقفى و املاك شخصى را در بر بگيرد

جايز است؟ و بر فرض عدم جواز، آيا جايز است براى توسعه راه، آن مقدار از زمين وقفى از متولّى آن اجاره شود؟ جواب: تغيير وقف به محل عبور و جاده جايز نيست، مگر آنكه ضرورت الزام آورى آن را اقتضا كند و يا خود موقوفه براى انتفاع از آن نياز به آن راه داشته باشد، ولى اجاره زمينى كه وقف منفعت است براى توسعه راه عبور و مرور با رعايت مصلحت وقف اشكال ندارد. سوال2041: زمينى بيست سال پيش وقف اهالى منطقه اى شده تا اموات خود را در آن دفن كنند و واقف توليت آن را براى خودش و سپس براى يكى از علماى شهر كه در وقفنامه ذكر كرده قرار داده و كيفيت انتخاب متولّى بعد از عالم مزبور را هم معيّن نموده است، آيا متولّى كنونى حق تغيير وقف يا تغيير بعضى از شرايط آن و يا اضافه كردن شرايط ديگر به آن را دارد؟ و اگر اين تغيير بر جهتى كه زمين براى آن وقف شده تأثير بگذارد، مثل اينكه آن را ايستگاه ماشين نمايد، آيا موضوع وقف به حال خود باقى مى ماند؟ جواب: با اين فرض كه وقف از نظر شرعى با تحقق قبض، محقق و نافذ شده است، ديگر تغيير و تبديل آن و همچنين تغيير بعضى از شرايط و يا اضافه كردن شرايط جديد به آن توسط واقف يا متولّى جايز نيست و با تغيير وقف از حالت قبلى اش، وقفيّت آن زايل نمى شود. سوال2042: فردى مغازه خود را براى ايجاد صندوق قرض الحسنه وابسته به مسجد وقف كرده و از دنيا رفته است و چندين سال است كه آن مكان

بسته مانده و در حال حاضر در معرض خرابى است، آيا استفاده از آن براى كارهاى ديگر جايز است؟ جواب: اگر وقف مغازه براى ايجاد صندوق قرض الحسنه در آن، محقق شده باشد، و فعلاً نيازى به ايجاد صندوق قرض الحسنه در آن مسجد نباشد، استفاده از آن براى صندوقهاى قرض الحسنه اى كه وابسته به مساجد ديگر باشد، اشكال ندارد و اگر اين هم ممكن نباشد استفاده از آن در هر كار خيرى جايز است. سوال2043: شخصى قطعه زمينى را با سهم آب آن براى خواندن تعزيه امام حسين(عليه السلام) كه در يكى از شبهاى محرم يا صفر و در شب شهادت اميرالمومنين(عليه السلام) در مسجد «الحّى» برگزار مى شود، وقف نموده است و بعداً به يكى از ورثه اش وصيّت كرده كه آن زمين را در اختيار وزارت بهداشت قرار بدهد تا بيمارستانى در آن ساخته شود، اين كار چه حكمى دارد؟ جواب: تغيير و تبديل وقف از وقف منفعت به وقف انتفاع، جايز نيست، ولى اجاره دادن آن براى ساخت بيمارستان و مصرف اجاره آن در جهت وقف، به شرطى كه به مصلحت وقف باشد، اشكال ندارد. سوال2044: آيا مى توان در زمين هاى وقفى مصلّى يا حسينيه ساخت؟ جواب: زمين هاى وقفى، قابل وقف مجدّد به عنوان مسجد يا حسينيه و غيره نيستند و واگذارى آنها به طور مجانى براى ساخت مصلّى يا يكى از مؤسسات عمومى مورد نياز مردم براى هيچكس جايز نيست، ولى اجاره دادن آنها توسط متولّى شرعى براى ساختن مصلّى يا مدرسه يا حسينيه در آنها اشكال ندارد و مبلغ اجاره زمين هاى مزبور بايد در جهاتى كه براى وقف معيّن شده است، مصرف شود. سوال2045: معناى وقف عام و

وقف خاص چيست؟ عدّه اى مى گويند: تغيير وقف خاص برخلاف قصد واقف و تبديل آن به ملك خاص جايز است، آيا اين سخن صحيح است؟ جواب: عموم و خصوص در وقف با ملاحظه موقوف عليه است، بنا بر اين وقف خاص، وقف بر شخص يا اشخاص معيّن است مانند وقف بر اولاد و يا وقف بر زيد و فرزندان او و وقف عام وقف بر جهات و مصالح عمومى مانند مساجد و مكانهاى استراحت و مدارس و امور مشابه ديگر و يا وقف بر عناوين كلى مثل فقرا و ايتام و بيماران و كسانى كه در راه مانده اند و مانند آن است و اين اقسام سه گانه تفاوتى از جهت اصل وقف ندارند، هرچند از حيث احكام و آثار تفاوت دارند، مثلاً در وقف بر جهات و مصالح عمومى و همچنين در وقف بر عناوين عمومى قبول كسى شرط نيست و همچنين وجود مصداق موقوف عليهم در خارج هنگام اجراى صيغه وقف هم شرط نيست در حالى كه در وقف خاص اين امور شرط هستند و همچنين در وقف بر جهات و مصالح عمومى كه به صورت وقف انتفاع هستند از قبيل مساجد و مدارس و قبرستان ها و پل ها و مانند آنها، وقف به هيچ وجه قابل فروش نيست حتّى اگر خراب شود، بر خلاف وقف خاص و وقف بر عناوين كلّى به صورت وقف منفعت كه فروش و تبديل آنها در بعضى از حالتهاى استثنايى جايز است. سوال2046: يك نسخه خطى قرآن مربوط به سنه 1263 ه_ ش وقف يك مسجد شده و در حال حاضر در معرضِ از بين رفتن است. آيا جلد كردن و نگهدارى

اين اثر مقدس و ارزشمند نياز به اجازه شرعى دارد؟ جواب: اقدام به جلد كردن و اصلاح جلد و ورق هاى قرآن مجيد و نگهدارى آن در همان مسجد، احتياج به اجازه خاصّى از طرف حاكم شرع ندارد. سوال2047: آيا غصب وقف و تصرّف در آن در غير جهت وقف موجب ضمان اجرت المثل است؟ و آيا تلف كردن وقف مثل اينكه ساختمان آن تخريب گردد و يا زمين موقوفه تبديل به خيابان شود، موجب ضمان مثل يا قيمت آن مى گردد؟ جواب: در وقف خاص مانند وقف بر اولاد و همچنين در وقف عامّى كه به صورت وقف منفعت است، غصب و تصرّف در غير جهت وقف يا بدون اذن موقوف عليهم در اوّلى و بدون اذن متولّى شرعى در دوّمى، موجب ضمان عين و منفعت است و ردّ عوض منافع استيفا شده و استيفا نشده هم واجب است و همچنين ردّ عين در صورتى كه موجود باشد و ردّ عوض آن در صورتى كه در دست او يا بر اثر فعل او تلف شده باشد واجب است و عوض منافع بايد در جهت وقف و عوض عين موقوفه در بدل وقفى كه تلف شده مصرف شود و در وقف عامى كه بصورت وقف انتفاع است مثل مساجد و مدارس و كاروانسراها و پلها و مقبره ها و مانند آنها كه وقف بر جهات يا عناوين عمومى هستند تا موقوف عليهم از آنها انتفاع ببرند در صورتى كه توسط غاصب غصب شوند و آنها را در جهتى غير از منافعى كه براى آنها وقف شده اند بكار ببرد بايد اجرت المثل تصرّفاتش در چيزهايى از قبيل مدارس و كاروانسراها و

حمامها را بپردازد بر خلاف مساجد و مقبره ها و زيارتگاهها و پلها كه ضامن اجرت المثل تصرّفاتش در آنها نيست و اگر عين اين موقوفات را تلف كند بايد عوض مثلى يا قيمى آنها را بدهند كه آن هم در بدل وقف تلف شده مصرف مى شود. سوال2048: شخصى ملك خود را براى برپايى مجالس عزادارى سيدالشهداء(عليه السلام) در روستا وقف كرده است، ولى در حال حاضر متولّى وقف، توانايى اقامه عزا در روستاى مذكور در وقفنامه را ندارد، آيا جايز است در شهرى كه در آن اقامت دارد مجالس عزادارى برگزار كند؟ جواب: اگر وقف، مخصوص اقامه مجالس عزادارى در همان روستا باشد، تا زمانى كه عمل به وقف هرچند با گرفتن وكيل براى آن، درهمان روستا ممكن باشد، حق ندارد آن مجالس را به جاى ديگر انتقال دهد بلكه واجب است فردى را نايب بگيرد تا در آن روستا مجالس عزادارى برپا كند. سوال2049: آيا جايز است همسايگان مسجد از برق آن براى جوشكارى آهن ساختمان هاى خود استفاده كنند و پول مصرف برق و حتّى بيشتر از آن را به مسئولين اداره امور مسجد بپردازند؟ و آيا جايز است مسئولين مسجد، اجازه استفاده از برق آن را بدهند؟ جواب: استفاده از برق مسجد براى كارهاى شخصى جايز نيست و مسئولين مسجد هم جايز نيست چنين اجازه اى را بدهند. سوال2050: چشمه آب موقوفه اى وجود دارد كه در طول سالهاى متمادى مورد استفاده مردم بوده است، آيا لوله كشى از آن به مكانهاى متعدّد و يا به منازل شخصى جايز است؟ جواب: اگر كشيدن لوله از آن، تغيير وقف و يا انتفاع درغير جهت وقف نباشد و مانع

استفاده بقيّه ى موقوف عليهم از آب آن نشود، اشكال ندارد و الا جايز نيست. سوال2051: زمينى براى تعزيه خوانى و طلاب علوم دينى وقف شده است، اين زمين در كنار راه اصلى روستا قرار دارد، در حال حاضر بعضى از اهالى روستا قصد دارند راه ديگرى را در آن بسازند كه در طرف ديگر زمين مزبور واقع مى شود، اگر فرض كنيم كه كشيدن اين راه در افزايش قيمت زمين مؤثر باشد، آيا انجام اين كارجايز است؟ جواب: مجرّد افزايش قيمت زمين موقوفه بر اثر كشيدن جاده در قسمتى از آن، مجوّز شرعى تصرّف در زمين وقفى يا تبديل آن به راه نيست. سوال2052: در نزديكى يك مسجد خانه اى وجود دارد كه صاحبش آن را براى سكونت امام جماعت مسجد وقف كرده است، ولى در حال حاضر به علت كثرت عائله و مراجعه كنندگان و دلائل ديگر مناسب سكونت او نيست و خود امام جماعت هم منزلى دارد كه در آن زندگى مى كند و احتياج به تعميرات دارد و براى ساخت آن مقدارى وام گرفته است، آيا جايز است خانه موقوفه را اجاره دهد و پول اجاره آن را براى پرداخت بدهى هاى خانه اى كه در آن ساكن است و انجام تعميرات آن، مصرف نمايد؟ جواب: اگر خانه به صورت وقف انتفاع، براى سكونت امام جماعت مسجد وقف شده باشد، شرعاً او حق اجاره دادن آن را ندارد هرچند به قصد استفاده از اجاره آن براى پرداخت ديون و تعمير منزل مسكونى اش باشد و اگر آن خانه به خاطر كوچكى، نياز او را براى سكونت خانواده اش و آمدن مهمان و پاسخگويى به مراجعه كنندگان برطرف نمى كند، مى تواند از آن

در بعضى از ساعات روز يا شب مثلاً براى پاسخگويى به مراجعه كنندگان استفاده كند و يا آنكه خانه مزبور را به امام جماعت ديگرى بدهد تا در آن سكونت كند. سوال2053: ساختمان كاروانسرايى كه براى استراحت كاروانها اجاره داده مى شود، وقف است و توليت آن با امام راتب فعلى مسجدى است كه در مقابل آن مكان قرار دارد و به علت اينكه مسأله به طور دقيق نزد مراجع بيان نشده، ساختمان كاروانسرا خراب شده و بجاى آن حسينيه اى ساخته شده است، آيا منافع اين مكان به همان صورت قبل از تغيير باقى مى ماند؟ جواب: تبديل كاروانسرايى كه وقف منفعت است به حسينيّه كه وقف انتفاع است، جايز نيست، بلكه ساختمان كاروانسرا بايد به همان صورت قبلى خود برگشت داده شود تا به كاروانها و مسافران اجاره داده شود و درآمد اجاره آن در همان جهتى كه واقف تعيين كرده به مصرف برسد، ولى اگر متولّى شرعى تشخيص دهد كه مصلحت كوتاه مدّت و دراز مدّت وقف اقتضا مى كند كه آن مكان به همين صورت فعلى براى برپايى شعائر دينى اجاره داده شود و اجاره آن در جهت وقف به مصرف برسد، جايز است اين كار را انجام دهد. سوال2054: آيا فروش سرقفلى مغازه اى كه در زمين صحن مسجد ساخته شده جايز است؟ جواب: در صورتى كه ايجاد مغازه در صحن مسجد، شرعاً، مجاز بوده فروش سرقفلى آن با رعايت مصلحت و نفع وقف، بااذن متولّى شرعى مانعى ندارد و در غير اين صورت واجب است ساختمان مغازه خراب شود و زمين آن به همان صورت اوّل به حياط مسجد اضافه شود. سوال2055: گاهى بعضى از مؤسسات

دولتى و غير دولتى به سبب مسائل فنى و طراحى از قبيل ساختن سدها و نيروگاههاى برق و پاركهاى عمومى و مانند آن، مجبور به تصرّف در زمين هاى وقفى مى شوند، آيا مجرى اين طرحها از نظر شرعى ملزم به پرداخت عوض يا اجرت وقف است؟ جواب: در اوقاف خاص بايد براى اجاره يا خريد وقف به موقوف عليهم مراجعه كرد و در وقف بر عناوين عمومى كه به نحو وقف منفعت وقف شده اند تا منافع آنها در جهت وقف مصرف شود براى تصرّف در آن بايد از متولّى شرعى آن اجاره شوند و مال الاجاره هم بايد به او پرداخت شود تا آن را در جهت وقف مصرف كند، و اگر تصرّفات در اين قبيل وقف ها در حكم تلف كردن عين باشد موجب ضمان است و بر متصرّف واجب است كه عوض عين موقوفه را به متولّى وقف بدهد تا با آن ملك ديگرى بخرد و آن را بجاى وقف اوّل وقف نمايد تا درآمدهاى آن در جهت وقف به مصرف برسد. سوال2056: شخصى چندين سال قبل مغازه اى را قبل از تكميل ساختمان آن اجاره نمود و پول سرقفلى آن را در همان زمان پرداخت كرد و سپس با اجازه مالك، آن را با پول اجاره همان مغازه تكميل نمود و در طول مدّت اجاره، نصف ساختمان را با سند رسمى از مالك خريد و در حال حاضر مدّعى است كه ساختمان مزبور وقف است و نائب توليت هم ادّعا مى كند كه بايد سرقفلى آن دوباره پرداخت شود، حكم اين مسأله چيست؟ جواب: اگر وقف بودن زمين آن ساختمان، ثابت شود و يا مستأجر به آن

اعتراف نمايد، در اين صورت هيچ يك از امتيازاتى كه از مدّعى مالكيت زمين ساختمان موقوفه گرفته است اعتبارى ندارد، بلكه بايد براى ادامه تصرّف در ساختمان مذكور قرارداد جديدى با متولّى شرعى وقف منعقد نمايد، و پول خود را مى تواند از كسى كه ادّعاى مالكيّت داشته، پس بگيرد. سوال2057: اگر وقفى بودن زمين محرز باشد ولى جهت وقف معلوم نباشد، ساكنين و زراعت كنندگان در آن زمين چه تكليفى دارند؟ جواب: اگر زمين موقوفه، متولّى خاص داشته باشد، واجب است تصرّف كنندگان به او مراجعه كنند و زمين را از او اجاره نمايند و اگر متولّى خاصى نداشته باشد، ولايت بر آن با حاكم شرع است و تصرّف كنندگان بايد به وى مراجعه نمايند و اما نسبت به مصرف درآمد وقف كه متردّد بين محتملات است، اگر محتملات متصادق و غيرمتباين باشند مثل سادات و فقرا و علما و اهل فلان شهر، واجب است درآمد وقف در قدر متيقّن آنها مصرف شود، ولى اگر احتمالات، متباين و غير متصادق باشند، در اين صورت اگر محصور در امور معيّنى باشند، واجب است مصرف وقف با قرعه معيّن شود و اگر احتمال بين امور غيرمحصوره باشد، در صورتى كه بين عناوين يا اشخاص غير محصوره باشد مثل اينكه بدانيم زمين موقوفه وقف بر ذرّيه است ولى ندانيم كه ذرّيه كدام شخص از اشخاص غير محصوره مراد است، در اين صورت منافع وقف در حكم مجهول المالك است و واجب است به فقرا صدقه داده شود، ولى اگر احتمال بين جهات غير محصوره باشد مثل اينكه مردد بين وقف براى مسجد يا زيارتگاه يا پل يا كمك به زائران و

مانند آن باشد، در اين صورت واجب است درآمدهاى وقف به شرط عدم خروج از آن محتملات در امور خيريه مصرف شود. سوال2058: زمينى وجود دارد كه از زمانهاى طولانى محل دفن اموات اهالى بوده و يكى از اولاد ائمه (عليهم السلام) نيز در آن مدفون است و قبل از سى سال پيش مكانى را براى غسل دادن اموات در آن ساخته اند، ولى معلوم نيست كه اين زمين وقف براى دفن اموات شده يا آنكه وقف براى امامزاده مدفون در آن است. همچنين نمى دانيم ساخت غسّالخانه در آن براى غسل اموات مشروع است يا خير؟ بنا بر اين آيا جايز است اهالى آنجا اموات خود را در آن مكان غسل بدهند؟ جواب: جايز است همانند گذشته، اموات را در آن غسّالخانه، غسل داده و در آن زمين كه از توابع صحن امامزاده است، دفن كنند مگر اين كه علم به مغايرت آن، با جهت وقف زمين، پيدا كنند. سوال2059: زمين هايى در منطقه ما وجود دارد كه مردم، اقدام به زراعت و كاشت درخت در آنها مى كنند و بين اهالى مشهور است كه وقف حرم يكى از امامزادگان(عليهم السلام) مدفون در منطقه مى باشند و متولّى وقف هم سادات ساكن در آنجا هستند ولى دليلى بر وقف بودن آن زمين ها وجود ندارد و گفته مى شود كه در گذشته وقفنامه اى وجود داشته ولى در آتش سوزى از بين رفته است و مردم در حكومت سابق براى جلوگيرى از تقسيم زمين ها شهادت به وقفيّت آنها داده اند و عدّه اى هم مى گويند كه يكى از حاكمان منطقه كه علاقه به سادات داشت، آن زمين ها را براى معاف شدن از ماليات وقف آنان كرد،

در حال حاضر اين زمين ها چه حكمى دارند؟ جواب: براى ثبوت وقفيّت، وجود وقفنامه شرط نيست بلكه اعتراف ذواليد كه وقف در تصرّف آنان است يا اعتراف ورثه ذواليد بعد از فوت او، به وقف بودن آن ملك، كافى است و همچنين احراز سابقه رفتار با آن ملك به عنوان وقف يا شهادت دو مرد عادل بر وقف بودن آن و يا شهرت وقفيّت آن به گونه اى كه مفيد علم يا اطمينان باشد هم وقف بودن را ثابت مى كند. در نتيجه با وجود يكى از اين دلائل وقفيّت، حكم به وقف بودن مى شود و درغير اين صورت حكم به مالكيت متصرّف نسبت به آنچه در اختيار دارد مى شود. سوال2060: وقفنامه ملكى كه مربوط به پانصد سال پيش است پيدا شده، آيا اكنون حكم به وقفيت آن ملك مى شود؟ جواب: مجرّد سند وقف تا زمانى كه موجب اطمينان به درستى مضمون آن نشود، حجت شرعى بر وقفيّت نيست، ولى اگر وقف بودن آن ملك بين مردم به خصوص افراد كهنسال شايع باشد، به طورى كه مفيد علم يا اطمينان به وقفيت آن شود و يا ذواليد به آن اقرار كند و يا احراز شود كه در سابق با آن به عنوان وقف رفتار مى شده، ملك مزبور محكوم به وقفيّت است و به هر حال مرور زمان موجب خروج ملك موقوفه از وقفيّت نمى شود. سوال2061: سه سهم از آب نهر را از پدرم به ارث بردم و اكنون متوجه شده ام كه اين سه سهمى كه پدرم خريدارى كرده جزء صد سهمى است كه پانزده سهم آن موقوفه است و الآن مشخص نيست كه اين سه سهم داخل در كداميك

است، آيا جزء وقف است يا ملك فروشنده؟ تكليف من در اين رابطه چيست؟ آيا خريد اين سه سهم باطل بوده و من حق مطالبه پول آنها را از فروشنده اوّل كه هنوز زنده است دارم؟ جواب: اگر فروشنده هنگام فروش، مالك شرعى آن مقدار از آب مشترك كه فروخته است بوده و معلوم نباشد كه آيا آن مقدارى را كه مالك آن است فروخته يا سهم مشاع بين وقف و ملك را به فروش رسانده است، در اين صورت بيع محكوم به صحّت است و حكم به مالكيّت مشترى نسبت به مبيع و انتقال آن از طريق ارث به ورثه او مى شود. سوال2062: يكى از علما بخشى از دارايى خود از قبيل مزرعه و باغ را وقف خاص نمود و وقفنامه اى راجع به آن تنظيم كرد و در آن تصريح نمود كه همه شرايط وقف را عمل كرده و صيغه شرعى وقف را هم اجرا نموده است و ده نفر از اهل علم هم آن را امضاء كرده اند آيا با وجود آن وقفنامه، حكم به وقفيّت اين اموال مى شود؟ جواب: اگر ثابت شود كه علاوه بر انشاء صيغه وقف، عين موقوفه را هم تحويل موقوف عليهم يا متولّى شرعى وقف داده و به آنان منتقل نموده است، وقف مذكور محكوم به صحّت ولزوم است. سوال2063: زمينى به اداره بهداشت هديه شده تا بيمارستان يا مركز بهداشتى در آن ساخته شود ولى مسئولين اداره بهداشت تاكنون اقدام به ساخت بيمارستان يا مركز بهداشتى در آن نكرده اند، آيا جايز است واقف زمين را پس بگيرد؟ و آيا مجرّد تسليم زمين به مسئولين اداره بهداشت براى تحقق

وقفيت، كافى است يا آنكه ساخت ساختمان در آن هم شرط است؟ جواب: اگر تحويل زمين توسط مالك به مسئولين اداره بهداشت بعد از انشاء وقف به وجه شرعى، به عنوان تسليم به متولّيان شرعى وقف باشد، حق رجوع و پس گرفتن آن را ندارد، ولى اگر يكى از دو امر مذكور تحقق پيدا نكند حق دارد زمين خود را از آنان پس بگيرد. سوال2064: زمينى وجود دارد كه مالكش آن را در حضور عالم منطقه و دو نفر شاهد عادل براى ساختن مسجد وقف كرده است و بعد از مدتى اشخاصى بر آن تسلط پيدا كرده و خانه هاى مسكونى در آن بنا نموده اند، وظيفه آن اشخاص و متولّى چيست؟ جواب: اگر بعد از انشاء وقف زمين، قبض عين موقوفه با اذن واقف تحقّق پيدا كرده باشد، همه احكام وقف بر آن مترتّب مى شود و ساخت خانه هاى مسكونى توسط ديگران در آن براى خودشان غصب است و بر آنان واجب است ساختمان خود را از بين ببرند و زمين را تخليه كنند و به متولّى شرعى آن تحويل دهند و درغير اين صورت زمين بر ملك مالك شرعى آن باقى و تصرّفات ديگران در آن متوقف بر اجازه مالك است. سوال2065: شخصى زمينى را هشتاد سال پيش خريده و بعد از وفات او، ورثه اش چندين معامله روى آن انجام داده اند و خريدارانى كه اين زمين را از مشترى اول خريده اند همگى فوت كرده اند و در نتيجه زمين در اختيار ورثه آنان قرار گرفته است و گروه اخير حدود چهل سال است كه زمين را به طور رسمى به نام خود كرده اند و بعد از گرفتن سند

رسمى مالكيت، خانه هاى مسكونى براى خود در آن ساخته اند و اكنون يكى از افراد ادّعا مى كند كه اين زمين وقف بر اولاد مالك بوده و آنان حق فروش آن را نداشته اند، حال با توجّه به اينكه در طول هشتاد سال كسى چنين ادعايى نكرده و سند مكتوبى كه دلالت بر وقفيّت بكند هم وجود ندارد و كسى هم شهادت به آن نداده است، مالكان فعلى چه تكليفى دارند؟ جواب: تا زمانى كه مدّعى وقفيّت و مدّعى عدم جواز بيع، ادعاى خود را به طريق معتبرى ثابت نكرده، حكم به صحّت معاملاتى كه روى زمين واقع شده است و همچنين حكم به ملكيت آن براى افرادى كه فعلاً نسبت به زمين ذواليد و متصرّف در آن هستند، مى شود. سوال2066: زمين موقوفه اى وجود دارد كه داراى سه قنات است و شهردارى به علت خشكسالى مستمر چند ساله، دو عدد از قناتها را براى تأمين آب آشاميدنى مردم منطقه اجاره كرده است و آب قنات سوم كه وقف طلاب منطقه و فرزندان واقف بوده به زمين فرو رفته و خشك شده و در نتيجه زمين هايى كه با آب آن آبيارى مى شدند تبديل به زمين هاى باير شده اند و درحال حاضر سازمان زمين شهرى ادعا مى كند كه اين زمين ها موات هستند، آيا اين زمين ها به علت اينكه چندين سال كشت و زرع نشده اند ملحق به موات هستند؟ جواب: زمين موقوفه با ترك كشت و زرع آن به مدّت چندين سال، از وقفيّت خارج نمى شود. سوال2067: زمين هاى موقوفه اى وجود دارد كه وقف حرم مقدس رضوى(عليه السلام) هستند و در حريم بعضى از اين املاك مراتع و جنگل نيز وجود دارد، ولى بعضى

از نهادهاى مسئول با استناد به مقررات قانونى مربوط مراتع و جنگلها حكم انفال را بر اين جنگلها و مراتع جارى كرده اند، آيا مراتع و جنگلهاى واقع در حريم املاك موقوفه مانند ساير زمين هاى واقع در حريم آنها داراى احكام وقف هستند و واجب است در مورد آنها عمل به وقفيّت شود؟ جواب: مراتع و جنگلهاى واقع در جوار اراضى موقوفه در صورتى كه جزء حريم آنها شمرده شوند، در حكم موقوفه و تابع آن هستند و حكم انفال و املاك عمومى در مورد آنها جارى نمى شود و مرجع تشخيص حريم و مقدار آن هم عرف محل و نظر افرادى است كه در اين امر متخصّص هستند. سوال2068: چند زمين از چهل سال پيش براى ساخت خانه جهت سرپرستى و نگهدارى ايتام وقف شده اند و عمل به اين وقف از آن زمان تاكنون استمرار داشته است و متولّى معيّنى هم دارد كه مورد تأييد اداره اوقاف است، ولى اخيراً سند عادى ارائه شده كه ادّعا مى شود كه از سند قديمى استنساخ شده است و در آن تصريح شده كه اين زمين ها از سيصد سال پيش تاكنون وقف شده اند، با توجّه به عدم وجود سند اصلى وقف كه ادعا مى شود قديمى تر است و با توجّه به اينكه نسخه موجود ناقص است و در آن متولّى تعيين نشده و سابقه عمل به وقف هم نسبت به آنها وجود ندارد، به خصوص كه ذواليد و تصرّف كنندگان هم منكر اين ادّعا هستند و اشتهار به وقفيّت قبلى مورد ادّعا هم وجود ندارد، آيا اين سند مى تواند مانع از عمل به وقف جديد در جهتى كه اكنون به آن براى سرپرستى و

نگهدارى و اسكان ايتام عمل مى شود باشد؟ جواب: مجرّد سند وقف اعم از اينكه اصلى باشد يا از روى آن استنساخ شده باشد، حجت شرعى بر وقف نيست، در نتيجه تا وقف قبلى با حجت معتبر ثابت نشود، وقف جديدى كه در حال حاضر به آن عمل مى شود، محكوم به صحّت و نفوذ و جواز عمل است. سوال2069: مردى زمينى را براى ساخت حسينيه سيد الشهدا(عليه السلام) وقف كرده ولى زمين مزبور تبديل به راه عمومى روستا شده است و درحال حاضر از كل زمين حسينيه تقريباً چهل و دو متر مربع باقى مانده است، اين زمين چه حكمى دارد؟ آيا جايز است واقف آن را به ملكيت خود برگرداند؟ جواب: اگر اين كار بعد از انشاء وقف بر وجه شرعى و تحويل موقوفه به متولّى آن يا جهت وقف صورت گرفته باشد، آن مساحت باقى مانده از وقف بر وقفيّت باقى مى ماند و جايز نيست واقف نسبت به آن رجوع كند و در غير اين صورت بر ملكيّت او باقى است و اختيار آن با اوست. سوال2070: آيا جايز است بعضى از ورثه كه در تركه سهم دارند، همه آن را وقف كنند؟ و آيا اجراى صيغه وقف به نام آن عدّه صحيح است؟ جواب: وقف ايشان فقط در سهم خودشان از تركه صحيح است، ولى نسبت به سهام ساير ورثه فضولى و متوقف بر اجازه آنان است. سوال2071: شخصى زمينى را بر اولاد ذكورش وقف كرده و بعد از وفات او اداره ثبت اوقاف بدون اطلاع از كيفيت آن اقدام به ثبت زمين مذكور به نام فرزندان ذكور و اناث نموده، آيا اين كار موجب

مشاركت اولاد اناث با اولاد ذكور در انتفاع از اين زمين مى شود؟ جواب: مجرّد ثبت زمين مذكور به نام اولاد اناث، توسط اداره اوقاف موجب مشاركت آنان با اولاد ذكور در وقف نمى شود، در نتيجه اگر ثابت شود كه زمين وقف بر خصوص اولاد ذكور است، فقط مختص آنان خواهد بود. سوال2072: ملكى وجود دارد كه در مسير نهر آب واقع شده و صد سال پيش وقف عام شده است و بنا بر قانون ابطال بيع زمين هاى موقوفه، سند رسمى براى آن به عنوان وقف صادر شده است، ولى در حال حاضر اين ملك براى استخراج سنگهاى معدنى مورد استفاده دولت است، آيا الآن جزء انفال محسوب مى شود يا آنكه وقف است؟ جواب: اگر اصل وقف بودن آن بر وجه شرعى ثابت شود جايز نيست شخص يا دولت آن را به مالكيّت خود در آورد، بلكه بر وقفيّت باقى مى ماند و همه احكام وقف بر آن مترتّب مى شود. سوال2073: در ساختمان يك مركز آموزشى اطاقى وجود دارد كه در حال حاضر از آن به عنوان آزمايشگاه آموزشى استفاده مى شود و زمين آن جزء قبرستان مجاور است كه در سالهاى قبل از قبرستان جدا شده است، باتوجّه به اينكه قبرستان مجاور هنوز مورد استفاده قرار مى گيرد، معلّمان و دانش آموزانى كه در آن آزمايشگاه نماز مى خوانند چه تكليفى دارند؟ جواب: تا زمانى كه ثابت نشود كه زمين آزمايشگاه براى دفن اموات وقف شده، نماز خواندن و ساير تصرّفات در آن اشكال ندارد، ولى اگر با دليل معتبرى ثابت شود كه فقط براى دفن اموات در آن، وقف شده، واجب است به حالت قبلى خود برگشت داده شده و

براى دفن اموات تخليه شود و تأسيسات ساخته شده در آن محكوم به غصب مى باشد. سوال2074: دو مغازه مجاور هم وجود دارند كه هر يك موقوفه مستقلى از حيث واقف و مصرف هستند و هر كدام مفروز و منفصل از ديگرى است، آيا مستأجر آن دو مغازه حق دارد از يكى از آن دو دربى به ديگرى و يا به محل عبور خاص آن باز كند؟ جواب: انتفاع از وقف و تصرّف در آن هرچند به مصلحت وقف ديگر باشد واجب است طبق شرايط وقف و با اجازه متولّى صورت بگيرد و مستأجر هر يك از آن دو مغازه وقفى مجاور هم، حق ندارد به عنوان اينكه مغازه ديگر هم وقف است با بازكردن درب از يكى به ديگرى و قراردادن راه از آن به مغازه ديگر، در وقف تصرّف كند. سوال2075: باتوجّه به اينكه كتابهاى نفيس موجود در بعضى از مراكز و خانه ها در معرض تلف شدن بوده و نگهدارى آنها مشكل است، عدّه اى پيشنهاد داده اند كه قسمتى از كتابخانه مركزى شهر در اختيار اين مراكز قرار بگيرد تا كتابها با حفظ وقفيّت آنها به همان صورتى كه در مكان اول بوده اند، به آن بخش منتقل شوند، آيا اين كار جايز است؟ جواب: اگر ثابت شود كه انتفاع از آن كتابهاى وقفى نفيس مشروط به استفاده در مكان خاصى است، تا زمانى كه رعايت آن با حفظ كتابها از ضايع شدن و تلف ممكن باشد، انتقال آنها از آن مكان خاص به محل ديگر جايز نيست و در غير اين صورت بيرون بردن آنها از آن مكان به مكانى كه اطمينان به حفظ كتابها

در آنجا وجود دارد، بدون اشكال است. سوال2076: زمينى وجود دارد كه فقط قابليت استفاده به عنوان مرتع را دارد و صاحبش آن را براى اماكن مقدس وقف كرده است و متولّى آن هم قسمتى از آن را به چند نفر اجاره داده و مستأجرها هم به تدريج اقدام به ساخت مسكن و مكانهايى براى معيشت خود در قسمتهايى از آن كه قابل مرتع بودن نيست، نموده اند و همچنين قسمتهاى مناسب زراعت را تبديل به زمين زراعى و باغ كرده اند، اولا: با توجّه به اينكه مرتع طبيعى از انفال و اموال عمومى است، آيا وقف آن صحيح است و در حال حاضر حكم به وقف بودن آن مى شود؟ و ثانياً: با توجّه به اينكه بر اثر كار مستأجرين در مرتع تغييرات و اصلاحاتى صورت گرفته و در نتيجه مرغوب تر از قبل شده چه مقدار اجرت بايد پرداخت شود؟ و ثالثاً: با توجّه به اينكه زمين هاى زراعى و باغها بر اثر فعاليت مستأجرين احياء و ايجاد شده اند، اين قبيل زمين ها چگونه اجاره داده مى شوند؟ آيا مبلغ اجاره آنها به مقدار اجاره مرتع بايد پرداخت شود يا به مقدار اجاره مزرعه و باغ؟ جواب: بعد از ثبوت اصل وقف، تا زمانى كه ثابت نشده كه زمين هاى مرتع در هنگام وقف از انفال بوده و ملك شرعى واقف نبوده اند، وقف آنها از نظر شرعى محكوم به صحّت است و با اقدام مستأجرين به تبديل آنها به مزرعه و باغ و منازل مسكونى، از وقفيت خارج نمى شوند، بلكه در صورتى كه تصرّفات آنها در زمين وقفى بعد از اجاره كردن آن از متولّى شرعى باشد، بر آنان واجب است

اجاره آن زمين ها را طبق آنچه در عقد اجاره معيّن شده به متولّى شرعى بپردازند تا آن را در جهت وقف مصرف نمايد، ولى اگر تصرّف آنها در آن زمين ها بدون اجاره قبلى از متولّى شرعى باشد، بر آنان واجب است اجرت المثل قيمت عادله مدّت تصرّف را بپردازند و اما اگر ثابت شود كه آن زمين ها در هنگام وقف، بالاصاله از زمين هاى موات و انفال بوده اند و ملك شرعى واقف نبوده اند، وقف آنها شرعاً باطل است و آن مقدارى را كه متصرّفان طبق قانون و مقرّرات احيا كرده و تبديل به مزرعه و باغ و منزل مسكونى و غيره براى خودشان نموده اند، براى خود آنان است و قسمتهاى ديگر زمين كه به حالت قبلى خود باقى مانده و هميشه موات بوده اند، جزء ثروتهاى طبيعى و انفال هستند و اختيار آنها با دولت اسلامى است. سوال2077: زنى كه فقط مالك سدس ملك مشاعى است كه بين او و ساير زارعين مشترك است، همه آن ملك را وقف كرده و همين باعث بروز مشكلات زيادى براى اهالى به سبب دخالت اداره اوقاف شده است، به طور مثال اداره اوقاف از صدور سند مالكيت براى خانه هاى اهالى جلوگيرى مى كند، آيا اين وقف در تمام ملك مشاع نافذ است يا فقط در سهم او؟ و بر فرض اينكه وقف فقط در سهم او صحيح باشد، آيا وقف زمين مشاع قبل از تقسيم صحيح است؟ و اگر وقف سهم مشاع قبل از تفكيك آن صحيح باشد، ساير شركا چه تكليفى دارند؟ جواب: وقف سهم ملك مشاع هرچند قبل از تفكيك باشد، شرعاً اشكال ندارد به شرطى كه در جهت وقف هرچند

بعد از تفكيك و تقسيم قابل انتفاع باشد، ولى وقف تمام ملك توسط كسى كه فقط مالك قسمتى از آن است، نسبت به سهم ساير شركا فضولى و باطل است و شركا حق دارند خواهان تقسيم ملك براى تفكيك املاك خود از وقف شوند. سوال2078: آيا عدول از شروط وقف جايز است؟ و در صورت جواز، حدود آن كدام است؟ و آيا طولانى شدن زمان، بر عمل به شروط وقف تأثير مى گذارد؟ جواب: تخلّف از شروط صحيحى كه واقف در عقد وقف شرط كرده جايز نيست مگر آنكه عمل به آن غير مقدور يا حرجى باشد و گذشت زمان تأثيرى در آن ندارد. سوال2079: در بعضى از زمين هاى وقفى نهرها يا مسيل هايى وجود دارد كه سنگريزه ها و سنگهاى معدنى در آنها يافت مى شود، آيا اين سنگريزه ها و سنگهاى موجود در آنها كه در ملك موقوفه واقع شده اند، تابع وقف هستند؟ جواب: نهرهاى بزرگ عمومى و همچنين مسيل هاى عمومى كه در مجاورت زمين هاى وقفى هستند و يا از داخل آنها عبور مى كنند، جزء وقف نيستند مگر آن مقدارى از آنها كه از نظر عرف، حريم موقوفه محسوب مى شوند، در نتيجه با آن مقدار همانند وقف رفتار مى شود، ولى درنهرهاى كوچكى كه موقوفه هستند واجب است نسبت به سنگريزه ها و سنگهاى معدنى و غيره مانند وقف رفتار شود. سوال2080: مدرسه علوم دينيه اى بر اثر قدمت ساختمان و نفوذ رطوبت در آن از قابليت انتفاع خارج شده و درآمدهاى املاك آن جمع آورى و به عنوان امانت در بانك گذاشته شده است و اكنون قصد داريم كه مدرسه را با آن درآمدها تجديد بنا كنيم، ولى مدّت زيادى طول

مى كشد تا پروانه ساختمان را بگيريم و اموال مزبور را براى تجديد بناى مدرسه مصرف كنيم، آيا جايز است در خلال اين مدّت اموال مربوط به وقف را در يكى از بانكها به صورت سرمايه گذارى بگذاريم و طبق معاملات متعارف بانكى درصدى سود به نفع وقف دريافت كنيم؟ جواب: آنچه شرعاً بر متولّى شرعى وقف در رابطه با درآمدهاى آن واجب است، فقط مصرف آنها در جهت وقف است، ولى اگر مصرف درآمدها در جهت وقف براى او ممكن نباشد مگر آنكه مدّت زمانى بگذرد و حفظ آن اموال تا زمان امكان مصرف آنها براى وقف با سپردن به بانك ممكن باشد و گذاشتن آنها در حساب پس انداز موجب تأخير در مصرف بموقع آن اموال در وقف نشود، سپردن آنها به بانك و استفاده از سود آنها در جهت مصلحت وقف در ضمن يكى از عقود شرعى اشكال ندارد. سوال2081: آيا جايز است زمين موقوفه اى كه مسلمان براى مسلمانان وقف كرده است به غير مسلمان اجاره داده شود؟ جواب: اگر وقف زمين به صورت وقف منفعت باشد اجاره دادن آن به غير مسلمان در صورتى كه منفعت وقف با آن محفوظ بماند، اشكال ندارد. سوال2082: چند ماه قبل يكى از علما در زمين موقوفه اى با اجازه وقف كنندگان آن دفن شده است و در حال حاضر عدّه اى به اين كار اعتراض دارند و ادعا مى كنند كه دفن در زمين موقوفه جايز نيست، اين مسأله چه حكمى دارد؟ و بر فرض عدم جواز، آيا اشكال با پرداخت مبلغى به عنوان عوض زمين موقوفه اى كه آن عالم در آن دفن شده، برطرف مى شود؟ جواب: اگر دفن ميت در زمين

موقوفه منافى با جهت وقف نباشد، اشكال ندارد، ولى اگر دفن او منافى با جهت وقف باشد جايز نيست و اگر شخصى در چنين زمين موقوفه اى دفن شود، احوط اين است كه تا بدن او متلاشى نشده نبش قبر شود و در مكان ديگر دفن گردد، مگر آنكه نبش قبر، حرجى بوده و يا موجب اهانت و هتك مؤمن شود و به هر حال، اشكال با پرداخت مال يا زمين به عنوان عوض زمين موقوفه برطرف نمى شود. سوال2083: اگر ملكى وقف بر اولاد ذكور نسلاً بعد از نسلٍ شده باشد، آيا اگر موقوف عليهم به هر دليلى از حقوق خود صرفنظر كنند، وقف زائل مى شود؟ و در صورتى كه موقوف عليهم موجود در طبقه قبل از حقوق خود صرفنظر كنند، طبقات بعدى چه تكليفى دارند؟ و همچنين متولّى شرعى املاك موقوفه در چنين حالتى نسبت به حقوق بطن هاى بعدى چه تكليفى دارد؟ جواب: وقفيت با صرف نظر كردن موقوف عليهم از حقوق خود زائل نمى شود و صرف نظر كردن نسل قبلى از حق خود نسبت به موقوفه، تأثيرى در حق نسل بعدى ندارد و وقف با آن منحل نمى شود، بلكه نسل بعدى حق دارد هنگامى كه نوبت استفاده آنها از وقف رسيد، همه حق خود را مطالبه كند، بلكه اگر در زمان نسل قبل مجوّز شرعى فروش وقف وجود داشته باشد، واجب است بعد از فروش وقف ملك ديگرى با پول آن به جاى عين موقوفه، جهت استفاده نسلهاى بعدى از آن خريدارى شود و بر متولّى وقف هم اداره و حفظ آن براى همه طبقات موقوف عليهم واجب است. سوال2084: اگر در وقف بر

ذرّيه، علم به چگونگى تقسيم منافع وقف بين موقوف عليهم نباشد، آيا در اين قبيل موارد واجب است تقسيم بر اساس قانون ارث باشد يا به طور مساوى؟ جواب: اگر در وقف بر ذرّيه معلوم نباشد كه وقف بر افراد به طور مساوى بوده يا با رعايت تفاوت بين ذكور و اناث بر اساس قانون ارث است، حمل، بر وقف بر افراد به طور مساوى شده و درآمدهاى وقف هم بين ذكور و اناث در هر طبقه اى به طور مساوى تقسيم مى شود. سوال2085: چندين سال است كه مصرف درآمدهاى وقف متعلّق به حوزه علميه شهر خاصى به علت عدم امكان ارسال آنها به آن شهر ممكن نيست و تاكنون مقدار زيادى از آن درآمدها پس انداز شده است، آيا مصرف آنها در حوزه هاى علميه واقع در شهرهاى ديگر جايز است؟ يا آنكه بايد آنها را حفظ نمود تا ارسال آنها به آن شهر امكان پذير شود؟ جواب: وظيفه متولّى شرعى يا اداره اوقاف جمع آورى درآمدهاى وقف و مصرف آنها در جهت وقف است و در صورتى كه به طور موقت رساندن آنها به شهرى كه بايد در آن مصرف شوند، ممكن نباشد، واجب است درآمدها را حفظ كرده و منتظر بمانند تا رساندن آنها به آن شهر ممكن شود البته تا جايى كه منجر به تعطيلى وقف نگردد، و در صورت نااميدى از توانايى رساندن درآمدها به آن حوزه علميه خاص هرچند در آينده، مصرف كردن آنها در حوزه هاى علميه مناطق ديگر اشكال ندارد.

حبس سوال2086:اگر فردى زمين خود را براى مدّت معيّنى بر چيزى كه وقف بر آن صحيح است حبس كند به اين اميد كه بعد از انقضاء مدّت

حبس به او برگردد، آيا زمين بعد از پايان مدّت به او بر مى گردد و او حق انتفاع از آن را مانند ساير املاكش دارد؟ جواب: اگر زمين، ملك شرعىِ حبس كننده باشد و او آن را طبق موازين شرعى حبس كرده باشد، حبس محكوم به صحّت است و آثار شرعى آن بر زمين مترتب مى شود و ملك بعد از انقضاء مدّت حبس به حبس كننده برمى گردد و مانند ساير املاك اوست بنا بر اين منافع و نمائات آن براى اوست. سوال2087: اگر ملكى كه توسط مالك، حبس دائم بر چيزى كه وقف بر آن صحيح است شده و يا ثلث ميّتى كه وصيت به حفظ عين آن براى ابد نموده تا درآمدهاى آن در جهتى كه معيّن كرده مصرف شود، توسط ورثه بين خودشان به عنوان ارث تقسيم شود و آن را در سند رسمى به نام خودشان ثبت كنند و يا آن را بدون مجوّز شرعى به ديگرى بفروشند، آيا حرمت تملّك و بيع املاك و آبها و زمين هاى وقفى شامل آن هم مى شود؟ جواب: ملك و ثلثى كه حبس دائم شده اند، در عدم جواز تملّك و بيع، در حكم وقف هستند و تقسيم آنها بين ورثه به عنوان ارث و همچنين بيع آنها باطل است.

فروش وقف وتبديل آن سوال2088: شخصى قطعه اى از زمين هاى خود را براى ساخت حسينيه وقف كرده و ساخت حسينيه مذكور در آنها به پايان رسيده است، ولى بعضى از اهالى قسمتى از حسينيه را تبديل به مسجد كرده اند و درحال حاضر در آن به عنوان مسجد، نماز جماعت مى خوانند، آيا تبديل حسينيه به مسجد توسط آنان صحيح است؟ و

آيا احكام مسجد بر آن قسمت مترتّب مى شود؟ جواب: واقف و غير او حق تبديل حسينيه اى را كه به عنوان حسينيه وقف شده به مسجد ندارند و با اين كار، تبديل به مسجد نمى شود و احكام و آثار مسجد هم بر آن مترتب نمى گردد، ولى برپايى نماز جماعت در آن اشكال ندارد. سوال2089: اگر شخصى چند سال قبل زمينى را كه از طريق ارث به او رسيده به صورت بيع لازم بفروشد و سپس معلوم شود كه آن زمين وقف بوده، آيا اين بيع باطل است؟ و درصورتى كه باطل باشد، آيا بايد قيمت كنونى آن را به مشترى بپردازد يا پولى را كه هنگام فروش از او گرفته است؟ جواب: بعد از آنكه معلوم شد زمين فروخته شده در واقع وقف بوده و فروشنده حق فروش آن را نداشته، بيع باطل است و واجب است به همان حالت وقف عودت داده شود و فروشنده بايد پولى را كه از مشترى در برابر فروش زمين دريافت كرده است، به او برگرداند. و راجع به تنزل ارزش پول بنا بر احتياط واجب با هم مصالحه نمايند. سوال2090: شخصى در حدود صد سال است كه ملك خود را بر اولاد ذكورش وقف كرده و در وقفنامه ذكر نموده كه اگر يكى از اولاد ذكور او فقير شود، شرعاً حق دارد سهم خود را به ورثه ديگر بفروشد و بعضى از فرزندان او چند سال پيش مبادرت به فروش سهم خود به بعضى از موقوف عليهم نمودند و اخيراً گفته مى شود كه چون كلمه وقف درميان است، بنا بر اين شروطى كه واقف ذكر كرده صحيح نبوده و خريد

و فروش آن ملك هم باطل است، حال با توجّه به اينكه، اين زمين وقف خاص است نه وقف عام، آيا خريد و فروش آن بر طبق آنچه كه واقف در ضمن وقفنامه ذكر كرده، جايز است؟ جواب: اگر ثابت شود كه واقف در ضمن عقد وقف شرط كرده كه اگر يكى از موقوف عليهم فقير و نيازمند شد، بتواند سهم خود را به يكى ديگر از موقوف عليهم بفروشد، بيع كسى كه سهم خود از وقف را بر اثر فقر و احتياج فروخته اشكال ندارد و بيع او در اين صورت محكوم به صحّت است. سوال2091: زمينى را به آموزش و پرورش براى ساختن مدرسه هديه كردم، ولى بعد از مشورت و اطلاع از اينكه با پول آن زمين مى توان چندين مدرسه در محله هاى ديگر شهر ساخت، براى فروش زمين تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش و مصرف پول آن براى ساختن چند مدرسه در جنوب شهر يا در مناطق محروم، به آن وزارتخانه مراجعه كردم، آيا انجام اين كار براى من جايز است؟ جواب: اگر وقف زمين مدرسه با انشاء وقف و تحويل آن به آموزش و پرورش به اعتبار اينكه مسئول و متولّى اين امر است، تمام شده باشد، بعد از آن حق رجوع و دخالت و تصرّف در آن زمين را نداريد، ولى اگر وقف هرچند به زبان فارسى انشاء نشده باشد و يا زمين به عنوان قبضِ وقف تحويل وزارت آموزش و پرورش نشده باشد، در اين صورت زمين بر ملكيّت شما باقى است و اختيار آن در دست شماست. سوال2092: يكى از اولاد ائمه(عليهم السلام) زيارتگاهى دارد و بالاى گنبد

مبارك آن، سه كيلوگرم طلا به صورت سه قبّه متصل به هم وجود دارد، اين طلا تا به حال دوبار به سرقت رفته و كشف شده و به مكان خود برگردانده شده است، با توجّه به اينكه طلاى مذكور در معرض خطر و سرقت است، آيا فروش آن و مصرف پول آن براى توسعه و تعمير زيارتگاه جايز است؟ جواب: مجرّد خوف تلف و خطر سرقت آن، مجوّز فروش و تبديل آن نيست، ولى اگر متولّى شرعى از قرائن و شواهد احتمال قابل توجهى بدهد كه آن طلا براى مصرف در تعمير و تأمين نيازمنديهاى زيارتگاه ذخيره شده و يا آنكه بقعه مباركه نياز ضرورى به تعمير و اصلاح دارد و تأمين بودجه آن از راه ديگر هم ممكن نيست، در اين صورت فروش طلا و مصرف پول آن براى اصلاح و تعميرات ضرورى آن بقعه مباركه اشكال ندارد و شايسته است كه اداره اوقاف بر اين امر نظارت كند. سوال2093: شخصى مقدارى آب و زمين زراعى را وقف پسران خود نموده، ولى به علت كثرت اولاد و سنگينى كارهاى كشاورزى و كمى محصول، كسى تمايلى به زراعت در زمين ندارد و به همين دليل وقف در آينده نزديك، خراب و از قابليت انتفاع خارج خواهد شد، آيا جايز است به همين دليل، زمين و آب مذكور فروخته شوند و پول آنها در كارهاى خير مصرف شود؟ جواب: تا زمانى كه وقف، قابليت انتفاع و استفاده در جهت وقف را دارد، هرچند با اجاره دادن آن به بعضى از موقوف عليهم يا به شخص ديگر و مصرف اجاره آن در جهت وقف باشد و يا نوع

استفاده از آن تغيير كند، فروش و تبديل آن جايز نيست، و در صورتى كه به هيچ وجه قابل انتفاع نباشد، فروش آن جايز است، ولى در اين صورت واجب است با پول آن ملك ديگرى خريده شود تا منافع آن در جهت وقف به مصرف برسد. سوال2094: منبرى براى مسجد وقف شده است ولى به علت ارتفاع زياد عملاً قابل استفاده نيست، آيا تبديل آن به منبر مناسب ديگرى جايز است؟ جواب: اگر با شكل خاص فعلى آن در اين مسجد و يا مساجد ديگر قابل استفاده نيست، تغيير شكل آن اشكال ندارد. سوال2095: آيا فروش زمين هايى كه وقف خاص بوده و واقف بر اثر اجراى قانون اصلاحات ارضى آنها را بدست آورده، جايز است؟ جواب: اگر واقف در هنگام وقف، مالك شرعى چيزى باشد كه وقف كرده است و وقف هم بر وجه شرعى توسط او محقق شده باشد، خريد و فروش و تغيير و تبديل آن توسط او يا ديگرى صحيح نيست هرچند وقف خاص باشد، مگر در موارد خاص استثنايى كه شرعاً در آن موارد فروش و تبديل آن جايز است. سوال2096: پدرم قطعه زمينى را كه تعدادى درخت خرما در آن وجود دارد براى اطعام در ايّام عاشورا و شبهاى قدر وقف كرده است و اكنون حدود صد سال از عمر درختهاى موجود در آن مى گذرد و از قابليت انتفاع خارج شده اند، با توجّه به اينكه اينجانب پسربزرگ و وكيل و وصى پدرم هستم، آيا جايز است اين زمين را فروخته و با پول آن مدرسه و حسينيه اى بسازم تا صدقه جاريه اى براى پدرم باشد؟ جواب: اگر زمين هم وقف

باشد، به مجرّد خروج درختان وقفى موجود در آن از قابليت انتفاع، فروش و تبديل آن جايز نمى شود، بلكه واجب است در صورت امكان به جاى آنها هرچند با صرف پول درختانى كه از قابليّت انتفاع، خارج شده اند درختان جديد خرما، كاشته شود تا منافع آنها در جهت وقف مصرف شود و در غير اين صورت بايد از زمين موقوفه بصورت ديگرى استفاده شود هرچند با اجاره دادن آن براى زراعت يا ساخت خانه و مانند آن و مصرف درآمد آن در جهت وقف باشد و به طور كلى تا زمانى كه به نحوى از انحاء، استفاده از زمين موقوفه امكان دارد، خريد و فروش و تبديل آن جايز نيست، ولى فروش نخلهاى موقوفه در صورتى كه ثمره ندهند اشكال ندارد و در صورت امكان بايد پول آنها براى كاشت درختهاى جديد مورد استفاده قرار گيرد و در صورتى كه امكان نداشته باشد، بايد در همان جهت وقف مصرف گردد. سوال2097: شخصى مقدارى آهن و لوازم جوشكارى را براى ساخت مسجد در مكانى هديه كرده و بعد از پايان كار مقدارى از آنها زياد آمده است و با توجّه به اينكه ساختمان مسجد به علت هزينه هاى ديگر بدهى دارد، آيا فروش آن مقدار اضافى و مصرف پول آن براى پرداخت بدهيهاى مسجد و رفع ساير نيازهاى آن جايز است؟ جواب: اگر شخص متبرّع، آن ابزار و لوازم را براى ساخت مسجد داده باشد و آنها را براى انجام اين كار از ملك خود خارج كرده باشد، در اين صورت هر كدام كه قابل استفاده باشد، هرچند در مساجد ديگر، فروش آن جايز نيست بلكه بايد براى تعمير

مساجد ديگر بكار رود، ولى اگر متبرع فقط اجازه استفاده از آنها را در مسجد داده باشد، دراين صورت مقدار اضافى مال خود اوست و اختيار آن هم در دست او مى باشد. سوال2098: شخصى كتابخانه خود را بر اولاد ذكورش وقف كرده است، ولى هيچ يك از اولاد و نوه هاى او موفق به تحصيل علوم دينيه نشده اند و در نتيجه استفاده اى از كتابخانه نمى كنند و موريانه مقدارى از كتابهاى آن را از بين برده و بقيه هم در معرض تلف شدن هستند، آيا جايز است آن را بفروشد؟ جواب: اگر وقف كتابخانه بر اولاد او مشروط و معلّق به اين امر باشد كه آنها اشتغال به تحصيل علوم دينيه داشته باشند و داخل در سلك علماى دين شوند، اين وقف به علت وجود تعليق در آن از اصل باطل است و اگر وقف آنان كرده تا از آن استفاده كنند، ولى در حال حاضر كسى كه بتواند از آن كتابخانه استفاده كند در بين آنها وجود ندارد و اميدى به تحقق اين صلاحيت در آينده نيست، در اين صورت وقف مزبور صحيح است و جايز است كه آنان كتابخانه را در معرض استفاده كسانى قرار دهند كه قابليت استفاده از آن را دارند و همچنين اگر كتابخانه براى استفاده كسانى وقف شده باشد كه صلاحيت آن را دارند، و توليت وقف با اولاد او باشد، واجب است آن را در معرض استفاده افراد مذكور قرار دهند، و به هر حال حق فروش آن را ندارند و بر متولّى شرعى واجب است به نحو مناسبى، مانع آسيب ديدن و از بين رفتن موقوفه گردد. سوال2099: زمين زراعى وجود

دارد كه وقفى بوده و سطح آن بالاتر از زمين هاى اطراف آن است و به همين دليل رساندن آب به آن ممكن نيست و مدّتى است كه كار مساوى كردن آن با زمين هاى ديگر به پايان رسيده و خاكهاى اضافى در وسط آن جمع شده و مانع زراعت در آن است، آيا فروش اين خاكها و مصرف پول آن براى حرم يكى از اولاد ائمه(عليهم السلام) كه نزديك زمين مزبور قرار دارد جايز است؟ جواب: اگر خاك اضافى مانع استفاده از زمين هاى موقوفه است، انتقال آن از زمين و فروش آن و مصرف پول آن در جهت وقف اشكال ندارد. سوال2100: تعدادى مكان تجارى وقفى وجود دارد كه در زمين وقفى ساخته شده اند و بدون فروش سرقفلى آنها به مستأجرين، اجاره داده شده اند، آيا جايز است مستأجرهاى آنها سرقفلى مغازه ها را به ديگرى بفروشند و پول آن را بگيرند؟ و بر فرض جواز آن، آيا پول سرقفلى مال مستأجر است يا آنكه از درآمدهاى وقف محسوب مى شود و بايد در جهت وقف مصرف شود؟ جواب: اگر متولّى وقف فروش سرقفلى را با رعايت مصلحت وقف اجازه دهد، مالى كه در برابر آن گرفته مى شود جزو درآمدهاى وقف محسوب مى شود و واجب است كه در جهت وقف مصرف شود، ولى اگر معامله را اجازه ندهد، بيع باطل است و فروشنده بايد مبلغى را كه از خريدار گرفته به او برگرداند، و به هر حال مستأجرى كه حق سرقفلى ندارد ولى درعين حال آن را به مستأجر بعدى فروخته است، حقى در آن مال ندارد. منبع: www.leader.ir

او خارج مي شود و خود او و ديگران نمي توانند آن را ببخشند يا بفروشند و كسي هم از آن ملك ارث نمي برد، ولي در بعضي از موارد كه در مسأله 2094 و 2095 گفته شد، فروختن آن اشكال ندارد. مسئله شماره:2677 لازم نيست صيغه وقف را به عربي بخوانند بلكه اگر مثلا بگويد آيت الله سيستاني: اين كتاب را براي طلاب علم وقف كردم وقف صحيح است ، بلكه وقف به عمل نيز محقق مي شود، مثلا چنانچه حصيري را به قصد وقف بودن در مسجد بيندازد و ياساختماني را به طوري كه مساجد را به آن طوري مي سازند به قصد مسجد بودن بسازدوقفيت محقق مي شود و در موقوفات عامه مثل مسجد و مدرسه يا چيزي كه براي عموم وقف كند، يا مثلا بر فقرا يا سادات وقف نمايد، قبول كردن كسي در صحت وقف لازم نيست بلكه بنابر اظهر در موقوفات خاصه مثل وقف بر فرزندان قبول نيز معتبرنيست .خانه خود را وقف كردم ، وقف صحيح است و محتاج به قبول هم نيست ، حتي دروقف خاص . مسئله شماره:2678 اگر ملكي را براي وقف معين كند و پيش از خواندن صيغه وقف پشيمان شود يا بميرد، وقف درست نيست . مسئله شماره:2679 كسي كه مالي را وقف مي كند آيت الله سيستاني: بايد از موقع وقف كردن ، مال را براي هميشه وقف كند، و اگر مثلا بگويداين مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده صحيح نيست ، و نيز اگر بگويد تا ده سال وقف باشد و

بعد از آن نباشد، يا بگويدتا ده سال وقف باشد، بعد پنج سال وقف نباشد، و دوباره وقف باشد، وقف صحيح نيست . بايد براي هميشه وقف كند پس اگر مثلابگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد نباشد و يا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد تا پنج سال وقف نباشد و بعد دوباره وقف باشد باطل است ، وبه احتياط واجب بايد وقف از موقع خواندن صيغه باشد، پس اگر مثلا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده اشكال دارد. مسئله شماره:2680 آيت الله سيستاني: وقف خاص در صورتي صحيح است كه مال وقف را به تصرف طبقه اول كساني كه براي آنها وقف شده ، يا وكيل ، يا ولي آنها بدهد، ولي اگر چيزي را بر اولاد صغيرخود وقف كند... وقف در صورتي صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسي كه براي اووقف شده يا وكيل ، يا ولي او بدهند ولي اگر چيزي را بر اولاد صغير خود وقف كند و به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود از طرف آنان نگهداري نمايد، وقف صحيح است . مسئله شماره:2681 آيت الله سيستاني: ظاهر اين است كه در اوقاف عامه از قبيل مدارس و مساجد و امثال اينها قبض معتبر نباشد، و وقفيت به مجرد وقف نمودن محقق مي شود. اگر مسجدي را وقف كنند بعد از آن كه واقف به قصد واگذاركردن ، اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نمازخوان

وقف درست مي شود. مسئله شماره:2682 وقف كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و اختيار باشد و شرعا بتواند درمال خود تصرف كند. بنابر اين آيت الله سيستاني: سفيه يعني كسي كه مال خود را در كارهاي بيهوده مصرف مي كند، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد اگر چيزي را وقف كند، صحيح نيست . سفيهي كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيري كرده ، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد، اگر چيزي را وقف كند صحيح نيست . مسئله شماره:2683 آيت الله سيستاني: اگر مالي را براي بچه اي كه در شكم مادر است و هنوز به دنيا نيامده وقف كند، صحت آن محل اشكال است و لازم است رعايت احتياط نمايند، ولي اگر براي اشخاصي كه فعلا موجودند و بعد از آنها براي كساني كه بعدا به دنيا مي آيند وقف نمايد، اگر چه در موقعي كه وقف محقق مي شود در شكم مادر هم نباشند، مثلا چيزي رابر اولاد خود وقف كند كه بعد از آن وقف نوه هاي او باشد و هر دسته اي بعد از دسته ديگر از وقف استفاده كنند، صحيح است . اگر مالي را براي كساني كه به دنيا نيامده اند وقف كند، درست نيست ، ولي وقف براي اشخاصي كه بعضي از آنها به دنيا آمده اند صحيح و آنها كه به دنيا نيامده اند بعد از آمدن به دنيا با ديگران شريك مي شوند. مسئله شماره:2684 اگر چيزي را بر خودش وقف كند مثل آن كه دكاني را وقف

كند كه عايدي آن را بعد از مرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست ، ولي اگر مثلا مالي را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود مي تواند از منافع وقف استفاده نمايد. مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، آيت الله سيستاني: اختيار استفاده از آن با خود آنان است و اگر بالغ نباشند اختيار باولي ايشان است و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست ، ولي براي آن چه مصلحت وقف يا مصلحت نسلهاي آينده است مثل تعمير كردن وقف و اجاره دادن آن به نفع طبقات بعدي اختيار با حاكم شرع است . راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصي

مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، آيت الله سيستاني: اختيار استفاده از آن با خود آنان است و اگر بالغ نباشند اختيار باولي ايشان است و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست ، ولي براي آن چه مصلحت وقف يا مصلحت نسلهاي آينده است مثل تعمير كردن وقف و اجاره دادن آن به نفع طبقات بعدي اختيار با حاكم شرع است . راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . مسئله شماره:2687 اگر ملكي را بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اي بعداز طبقه ديگر از آن استفاده كنند چنانچه متولي ملك آن را اجاره دهد و بميرد آيت الله سيستاني: اجاره باطل نمي شوذ ولي اگر متولي نداشته باشد...در صورتي كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشد، اجاره باطل نمي شود. ولي اگر متولي نداشته باشد، و يك طبقه از كساني كه ملك بر آنهاوقف شده آن را اجاره دهند و در بين مدت اجاره

بميرند، در صورتي كه طبقه بعد اجازه نكنند اجاره باطل مي شود و در صورتي كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت راداده باشد مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مي گيرد. مسئله شماره:2688 اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمي رود. آيت الله سيستاني: مگر آنكه متعلق وقف ، عنوان خاصي باشد كه آن از بين برود، مثل اين كه باغ را به عنوان باغ وقف كرده باشد، كه اگر آن باغ خراب شود وقف باطل مي شود، وبه ورثه واقف برمي گردد. مسئله شماره:2689 ملكي كه مقداري از آن وقف است و مقداري از آن وقف نيست اگرتقسيم نشده باشد، حاكم شرع يا متولي وقف مي تواند با نظر خبره سهم وقف را جداكند. مسئله شماره:2690 اگر متولي وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفي كه معين شده نرساند، آيت الله سيستاني: حاكم شرع اميني را به او ضميمه مي نمايد كه مانع از خيانتش گردد، درصورتي كه ممكن نباشد مي تواند به جاي او متولي اميني معين نمايد. چنانچه براي عموم وقف نشده باشد، در صورت امكان حاكم شرع بايد به جاي او متولي اميني معين نمايد. مسئله شماره:2691 فرشي را كه براي حسينيه وقف كرده اند نمي شود براي نماز به مسجد ببرنداگرچه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. مسئله شماره:2692 اگر ملكي را براي تعمير مسجدي وقف نمايند چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمي رود كه آيت الله سيستاني: در آينده نه چندان دور احتياج به تعمير پيدا كند و نيز ممكن نباشد كه عايدات

آن ملك را جمع نموده و نگهدارند تا بعدها به تعمير مسجد برسد، در اين صورت احتياط لازم آن است كه عايدات آن ملك را در آنچه نزديكتر به مقصود واقف بوده صرف نمايند، مانند تأمين بقيه احتياجات مسجد يا تعمير مسجد ديگر. تا مدتي احتياج به تعمير پيدا كند در صورتي كه غير از تعمير احتياج ديگري نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف ونگهداري آن لغو و بيهوده باشد، مي توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدي كه احتياج به تعمير دارد برسانند. مسئله شماره:2693 اگر ملكي را وقف كند كه عايدي آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت و به كسي كه در آن مسجد اذان مي گويد بدهند، آيت الله سيستاني: در صورتي كه براي هر يك مقداري معين كرده باشد، بايد همان طور مصرف كنند و اگر تعيين نكرده باشد، بايد اول مسجد را تعمير كنند و اگر چيزي زياد آمد،متولي آن را بين امام جماعت و كسي كه اذان مي گويد به طوري كه صلاح مي داند قسمت نمايد، ولي بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند. در صورتي كه بدانند كه براي هر يك چه مقدار معين كرده ، بايد همان طور مصرف كنند، و اگريقين نداشته باشند، بايد اول مسجد را تعمير كنند و اگر چيزي زياد آمد بين امام جماعت و كسي كه اذان ميگويد به طور مساوي قسمت نمايند و بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند. منبع: سايت تبيان

ملك او خارج مي شود و خود او و ديگران نمي توانند آن را ببخشند يا بفروشند و كسي هم از آن ملك ارث نمي برد، ولي در بعضي از موارد كه در مسأله 2094 و 2095 گفته شد، فروختن آن اشكال ندارد. مسئله شماره:2677 آيت الله مكارم: صيغه وقف را مي توان به عربي يا به هر زبان ديگر خواند مثلا اگر بگويد:خانه خود را براي فلان منظور وقف كردم ، كافي است و احتياج به قبول ندارد، خواه وقف عام باشد يا وقف خاص ، هر چند احتياط مستحب آن است كه حاكم شرع در وقف عام و اشخاصي كه براي آنها وقف شده در وقف خاص ، صيغه قبول بخوانند. وقف معاطاتي نيز صحيح است يعني همين كه مثلا مسجدي را به قصد وقف بر مسلمين بسازد ودر اختيار آنها بگذارد كافي است هر چند صيغه لفظي نخواند. لازم نيست صيغه وقف را به عربي بخوانند بلكه اگر مثلا بگويد خانه خود را وقف كردم ، وقف صحيح است و محتاج به قبول هم نيست ، حتي دروقف خاص . مسئله شماره:2678 اگر ملكي را براي وقف معين كند و پيش از خواندن صيغه آيت الله مكارم: يا تحويل به كساني كه براي آنها وقف شده پشيمان شود يا بميرد، وقف درست نيست . وقف پشيمان شود يا بميرد، وقف درست نيست . مسئله شماره:2679 كسي كه مالي را وقف مي كند آيت الله مكارم: بنابر احتياط واجب بايد از همان موقع خواندن صيغه براي هميشه مال راوقف كند و اگر مثلا بگويد اين مال بعد از وفات من وقف باشد اشكال

دارد، يابگويد از حالا تا ده سال وقف باشد، آن نيز اشكال دارد، بلكه بايد وقف هميشگي واز موقع خواندن صيغه باشد. بايد براي هميشه وقف كند پس اگر مثلابگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد نباشد و يا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد تا پنج سال وقف نباشد و بعد دوباره وقف باشد باطل است ، وبه احتياط واجب بايد وقف از موقع خواندن صيغه باشد، پس اگر مثلا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده اشكال دارد. مسئله شماره:2680 وقف در صورتي صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسي كه براي اووقف شده يا وكيل ، يا ولي او بدهند آيت الله مكارم: پايان مسأله در رساله آيةالله مكارم شيرازي . ولي اگر چيزي را بر اولاد صغير خود وقف كند و به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود از طرف آنان نگهداري نمايد، وقف صحيح است . مسئله شماره:2681 اگر مسجدي را وقف كنند بعد از آن كه واقف به قصد واگذاركردن ، اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نمازخوان وقف درست مي شود. آيت الله مكارم: در اوقاف عامه مانند مسجد و مدارس و امثال آنها، قبض دادن شرطنيست ، هر چند احتياط مستحب آن است كه پس از خواندن صيغه ، آن را در اختياركساني كه وقف براي آنها شده قرار دهند، تا وقف كامل گردد. مسئله شماره:2682 وقف كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و

اختيار باشد و شرعا بتواند درمال خود تصرف كند. بنابر اين آيت الله مكارم: سفيه و انسان بدهكاري كه حاكم شرع او را از تصرف در اموالش منع كرده اگر چيزي از اموال خود را وقف كند، صحيح نيست . سفيهي كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيري كرده ، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد، اگر چيزي را وقف كند صحيح نيست . مسئله شماره:2683 اگر مالي را براي كساني كه به دنيا نيامده اند وقف كند، درست نيست ، ولي وقف براي اشخاصي كه بعضي از آنها به دنيا آمده اند صحيح و آنها كه به دنيا نيامده اند بعد از آمدن به دنيا با ديگران شريك مي شوند. آيت الله مكارم: مانند وقف بر فرزندان موجود و نسلهاي آينده . مسئله شماره:2684 اگر چيزي را بر خودش وقف كند مثل آن كه آيت الله مكارم: مثل آن كه ملكي را وقف كند كه عايدي آن صرف خودش شود، يا بعد ازمرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست ، ولي اگر مثلا مدرسه يا مزرعه اي را وقف بر طلاب كند و خودش طلبه باشد، مي تواند مانند سايرين از منافع وقف استفاده نمايد. دكاني را وقف كند كه عايدي آن را بعد از مرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست ، ولي اگر مثلا مالي را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود مي تواند از منافع وقف استفاده نمايد. مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند

و اگر معين نكند، آيت الله مكارم: اگر از قبيل اوقاف عامه (مانند مسجد و مدرسه ) باشد تعيين متولي وظيفه حاكم شرع است ، و اگر وقف خاص باشد (مانند ملكي كه وقف بر اولاد است ) در موردكارهايي كه مربوط به مصلحت وقف و منفعت طبقات بعد مي باشد، احتياط آن است كه نسل موجود و حاكم شرع با موافقت يكديگر تعيين متولي كنند و اگر تنها مربوط به منافع طبقه موجود است اختيار آن با خود آنهاست و در صورتي كه بالغ باشند و اگربالغ نباشند اختيار با ولي آنهاست . چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . آيت الله مكارم: اين مسأله به صورت فوق در رساله آيةالله مكارم شيرازي ذكر نشده است . مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، آيت الله مكارم: اگر از قبيل اوقاف عامه (مانند

مسجد و مدرسه ) باشد تعيين متولي وظيفه حاكم شرع است ، و اگر وقف خاص باشد (مانند ملكي كه وقف بر اولاد است ) در موردكارهايي كه مربوط به مصلحت وقف و منفعت طبقات بعد مي باشد، احتياط آن است كه نسل موجود و حاكم شرع با موافقت يكديگر تعيين متولي كنند و اگر تنها مربوط به منافع طبقه موجود است اختيار آن با خود آنهاست و در صورتي كه بالغ باشند و اگربالغ نباشند اختيار با ولي آنهاست . چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2687 اگر ملكي را بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اي بعداز طبقه ديگر از آن استفاده كنند چنانچه متولي ملك آن را اجاره دهد و بميرد در صورتي كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشد، اجاره باطل نمي شود. ولي اگر متولي نداشته باشد، آيت الله مكارم: و طبقه اول آن را اجاره دهند و در بين اجاره بميرند، ادامه اجاره نسبت به آينده بدون اجاره طبقه بعد اشكال دارد و هرگاه مستأجر، مال الاجاره تمام مدت را داده باشد آن چه مربوط بعد از مرگ طبقه

اول است گرفته مي شود و به طبقه بعدداده خواهد شد (به شرط اين كه آنها اجاره را اجازه دهند). و يك طبقه از كساني كه ملك بر آنهاوقف شده آن را اجاره دهند و در بين مدت اجاره بميرند، در صورتي كه طبقه بعد اجازه نكنند اجاره باطل مي شود و در صورتي كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت راداده باشد مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مي گيرد. مسئله شماره:2688 اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمي رود. مسئله شماره:2689 ملكي كه مقداري از آن وقف است و مقداري از آن وقف نيست اگرتقسيم نشده باشد، حاكم شرع يا متولي وقف مي تواند با نظر خبره سهم وقف را جداكند. مسئله شماره:2690 آيت الله مكارم: هرگاه در اوقاف عمومي متولي خيانت كند و عايدات آن را به مصرفي كه معين شده نرساند، حاكم شرع بايد متولي اميني براي آن معين نمايد يا در كنار اوبگذارد و اگر متولي وقف خاص خيانت كند، حاكم شرع با موافقت طبقه موجود براي آنها متولي تعيين ، يا ضميمه مي كند. اگر متولي وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفي كه معين شده نرساند، چنانچه براي عموم وقف نشده باشد، در صورت امكان حاكم شرع بايد به جاي او متولي اميني معين نمايد. مسئله شماره:2691 فرشي را كه براي حسينيه وقف كرده اند نمي شود براي نماز به مسجد ببرنداگرچه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. آيت الله مكارم: و اگر ندانند آن فرش مخصوص حسينيه است يا نه ، باز بردن آن به جاي ديگر

صحيح نيست همچنين ساير اموال وقف حتي مهر نماز مسجدي را به مسجد ديگرنمي توان برد. مسئله شماره:2692 اگر ملكي را براي تعمير مسجدي وقف نمايند چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمي رود كه تا مدتي احتياج به تعمير پيدا كند آيت الله مكارم: مي توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدي كه احتياج به تعمير داردبرسانند.در صورتي كه غير از تعمير احتياج ديگري نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف ونگهداري آن لغو و بيهوده باشد، مي توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدي كه احتياج به تعمير دارد برسانند. مسئله شماره:2693 اگر ملكي را وقف كند كه عايدي آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت آيت الله مكارم: و اذان گو و مانند آن بدهند... و به كسي كه در آن مسجد اذان مي گويد بدهند، در صورتي كه بدانند كه براي هر يك چه مقدار معين كرده ، بايد همان طور مصرف كنند، آيت الله مكارم: و اگر مقداري براي آن تعيين نشده ، بايد مطابق نظر متولي آن طور كه صلاح و مصلحت است عمل نمايند. و اگريقين نداشته باشند، بايد اول مسجد را تعمير كنند و اگر چيزي زياد آمد بين امام جماعت و كسي كه اذان ميگويد به طور مساوي قسمت نمايند و بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند. منبع: سايت تبيان

آن ملك ارث نمي برد، ولي در بعضي از موارد كه در مسأله 2094 و 2095 گفته شد، فروختن آن اشكال ندارد. مسئله شماره:2677 لازم نيست صيغه وقف را به عربي بخوانند بلكه اگر مثلا بگويد خانه خود را وقف كردم ، وقف صحيح است و محتاج به قبول هم نيست ، حتي دروقف خاص . مسئله شماره:2678 اگر ملكي را براي وقف معين كند و پيش از خواندن صيغه وقف پشيمان شود يا بميرد، وقف درست نيست . مسئله شماره:2679 كسي كه مالي را وقف مي كند بايد براي هميشه وقف كند پس اگر مثلابگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد نباشد و يا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد تا پنج سال وقف نباشد و بعد دوباره وقف باشد باطل است ، وبه احتياط واجب بايد وقف از موقع خواندن صيغه باشد، پس اگر مثلا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده اشكال دارد. مسئله شماره:2680 وقف در صورتي صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسي كه براي اووقف شده يا وكيل ، يا ولي او بدهند ولي اگر چيزي را بر اولاد صغير خود وقف كند و به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود از طرف آنان نگهداري نمايد، وقف صحيح است . مسئله شماره:2681 اگر مسجدي را وقف كنند بعد از آن كه واقف به قصد واگذاركردن ، اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نمازخوان وقف درست مي شود. مسئله

شماره:2682 وقف كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و اختيار باشد و شرعا بتواند درمال خود تصرف كند. بنابر اين سفيهي كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيري كرده ، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد، اگر چيزي را وقف كند صحيح نيست . مسئله شماره:2683 اگر مالي را براي كساني كه به دنيا نيامده اند وقف كند، درست نيست ، ولي وقف براي اشخاصي كه بعضي از آنها به دنيا آمده اند صحيح و آنها كه به دنيا نيامده اند بعد از آمدن به دنيا با ديگران شريك مي شوند. مسئله شماره:2684 اگر چيزي را بر خودش وقف كند مثل آن كه دكاني را وقف كند كه عايدي آن را بعد از مرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست ، ولي اگر مثلا مالي را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود مي تواند از منافع وقف استفاده نمايد. مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر

ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . مسئله شماره:2687 اگر ملكي را بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اي بعداز طبقه ديگر از آن استفاده كنند چنانچه متولي ملك آن را اجاره دهد و بميرد در صورتي كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشد، اجاره باطل نمي شود. ولي اگر متولي نداشته باشد، و يك طبقه از كساني كه ملك بر آنهاوقف شده آن را اجاره دهند و در بين مدت اجاره بميرند، در صورتي كه طبقه بعد اجازه نكنند اجاره

باطل مي شود و در صورتي كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت راداده باشد مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مي گيرد. مسئله شماره:2688 اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمي رود. مسئله شماره:2689 ملكي كه مقداري از آن وقف است و مقداري از آن وقف نيست اگرتقسيم نشده باشد، حاكم شرع يا متولي وقف مي تواند با نظر خبره سهم وقف را جداكند. مسئله شماره:2690 اگر متولي وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفي كه معين شده نرساند، چنانچه براي عموم وقف نشده باشد، در صورت امكان حاكم شرع بايد به جاي او متولي اميني معين نمايد. مسئله شماره:2691 فرشي را كه براي حسينيه وقف كرده اند نمي شود براي نماز به مسجد ببرنداگرچه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. مسئله شماره:2692 اگر ملكي را براي تعمير مسجدي وقف نمايند چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمي رود كه تا مدتي احتياج به تعمير پيدا كند در صورتي كه غير از تعمير احتياج ديگري نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف ونگهداري آن لغو و بيهوده باشد، مي توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدي كه احتياج به تعمير دارد برسانند. مسئله شماره:2693 اگر ملكي را وقف كند كه عايدي آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت و به كسي كه در آن مسجد اذان مي گويد بدهند، در صورتي كه بدانند كه براي هر يك چه مقدار معين كرده ، بايد همان طور مصرف كنند، و اگريقين نداشته باشند، بايد اول مسجد را تعمير

كنند و اگر چيزي زياد آمد بين امام جماعت و كسي كه اذان ميگويد به طور مساوي قسمت نمايند و بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند. منبع: سايت تبيان

براي هميشه وقف كند پس اگر مثلابگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد نباشد و يا بگويد اين مال تا ده سال وقف باشد و بعد تا پنج سال وقف نباشد و بعد دوباره وقف باشد باطل است ، آيت الله فاضل: و بايد وقف از موقع خواندن صيغه باشد، پس اگر مثلا بگويد اين مال بعداز مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده ، اشكال داردمگر اين كه نظر واقف وصيت به وقف باشد براي بعد از فوت . وبه احتياط واجب بايد وقف از موقع خواندن صيغه باشد، پس اگر مثلا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده اشكال دارد. مسئله شماره:2680 وقف در صورتي صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسي كه براي اووقف شده يا وكيل ، يا ولي او بدهند ولي اگر چيزي را بر اولاد صغير خود وقف كند و به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود از طرف آنان نگهداري نمايد، وقف صحيح است . مسئله شماره:2681 اگر مسجدي را وقف كنند بعد از آن كه واقف به قصد واگذاركردن ، اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نمازخوان وقف درست مي شود. آيت الله فاضل: و ظاهر اين است كه در اوقاف عامه از قبيل مدارس و مساجد و امثال اينها قبض معتبر نيست ، و وقفيت به مجرد وقف نمودن محقق مي شود و همچنين است اگر كسي مسجدي بسازد و آن را تحويل

متولي بدهد، وقف ثابت و محقق مي گردد. مسئله شماره:2682 وقف كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و اختيار باشد و شرعا بتواند درمال خود تصرف كند. بنابر اين آيت الله فاضل: سفيه يعني كسي كه مال خود را در كارهاي بيهوده مصرف مي كند و كسي كه مجتهد جامع الشرايط او را از تصرف در اموالش جلوگيري كرده ... سفيهي كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيري كرده ، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد، اگر چيزي را وقف كند صحيح نيست . مسئله شماره:2683 اگر مالي را براي كساني كه به دنيا نيامده اند وقف كند، آيت الله فاضل: محل اشكال است ولي ... درست نيست ، ولي وقف براي اشخاصي كه بعضي از آنها به دنيا آمده اند صحيح و آنها كه به دنيا نيامده اند بعد از آمدن به دنيا با ديگران شريك مي شوند. مسئله شماره:2684 اگر چيزي را بر خودش وقف كند مثل آن كه دكاني را وقف كند كه عايدي آن را بعد از مرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست ، ولي اگر مثلا مالي را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود مي تواند از منافع وقف استفاده نمايد. مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار

با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . مسئله شماره:2685 اگر براي چيزي كه وقف كرده متولي معين كند، بايد مطابق قرار داد اورفتار نمايند و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد، راجع به چيزهايي كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت دارد اختيار با حاكم شرع است ، و راجع به چيزهايي كه مربوطبه نفع بردن طبقه موجود است اگر آنها بالغ باشند اختيار با خود آنان است و اگربالغ نباشند اختيار با ولي ايشان است ، و براي استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . مسئله شماره:2686 اگر ملكي را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد در صورتي كه براي آن ملك متولي معين نكرده باشد، اختيار آن با حاكم شرع است . مسئله شماره:2687 اگر ملكي را بر افراد مخصوصي مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اي بعداز طبقه ديگر از آن استفاده كنند چنانچه متولي ملك آن را اجاره دهد و بميرد در صورتي

كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشد، اجاره باطل نمي شود. ولي اگر متولي نداشته باشد، و يك طبقه از كساني كه ملك بر آنهاوقف شده آن را اجاره دهند و در بين مدت اجاره بميرند، آيت الله فاضل: در صورتي كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشنداجاره باطل نمي شود. در صورتي كه طبقه بعد اجازه نكنند اجاره باطل مي شود و در صورتي كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت راداده باشد مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مي گيرد. مسئله شماره:2688 اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمي رود. آيت الله فاضل: مگر آنكه عنواني را قصد كرده باشد كه آن عنوان از بين برود مثل اين كه باغ را براي تنزه وقف كرده باشد كه اگر آن باغ خراب شود وقف باطل مي شود وبه ورثه واقف برمي گردد. مسئله شماره:2689 ملكي كه مقداري از آن وقف است و مقداري از آن وقف نيست اگرتقسيم نشده باشد، حاكم شرع يا متولي وقف مي تواند با نظر خبره سهم وقف را جداكند. مسئله شماره:2690 اگر متولي وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفي كه معين شده نرساند، آيت الله فاضل: حاكم شرع اميني را به او ضميمه مي نمايد كه مانع از خيانتش گردد، درصورتي كه ممكن نباشد مي تواند به جاي او متولي اميني معين نمايد. چنانچه براي عموم وقف نشده باشد، در صورت امكان حاكم شرع بايد به جاي او متولي اميني معين نمايد. مسئله شماره:2691 فرشي را كه براي حسينيه

وقف كرده اند نمي شود براي نماز به مسجد ببرنداگرچه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. آيت الله فاضل: و اگر ندانند آن فرش مخصوص حسينيه است يا نه ، باز بردن آن به جاي ديگر صحيح نيست همچنين ساير اموال وقف حتي مهر نماز مسجدي را به مسجد ديگرنمي توان برد. مسئله شماره:2692 اگر ملكي را براي تعمير مسجدي وقف نمايند چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمي رود كه تا مدتي احتياج به تعمير پيدا كند در صورتي كه غير از تعمير احتياج ديگري نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف ونگهداري آن لغو و بيهوده باشد، مي توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدي كه احتياج به تعمير دارد برسانند. مسئله شماره:2693 اگر ملكي را وقف كند كه عايدي آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت و به كسي كه در آن مسجد اذان مي گويد بدهند، در صورتي كه بدانندآيت الله فاضل: يا اطمينان داشته باشند... كه براي هر يك چه مقدار معين كرده ، بايد همان طور مصرف كنند، و اگريقين آيت الله فاضل: يا اطمينان ... نداشته باشند، بايد اول مسجد را تعمير كنند و اگر چيزي زياد آمد بين امام جماعت و كسي كه اذان ميگويد به طور مساوي قسمت نمايند و بهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند. منبع: سايت تبيان

بردولى در بعضى از موارد كه در مساله 2102 و 2103 گفته شد, فروختن آن اشكال ندارد. (م_ساله 2686) لازم نيست صيغه وقف را به عربى بخواند, بلكه اگر مثلا بگويد :خانه خود را وقف كردم , و خودش يا كسى كه خانه را براى او وقف كرده , يا وكيل , ياولى آن كس بگويد: قبول كردم , وق_ف ص_ح_ي_ح اس_ت . ولى اگر براى افراد مخصوصى وقف نكند, بلكه مثل مسجد ومدرسه براى ع_موم وقف كند, يا مثلا بر فقرا ياسادات وقف نمايد, احوط و اولى آن است كه حاكم شرع يا كسى ك_ه از ط_رف اوم_ن_ص_وب اس_ت ق_ب_ول نمايد و چنانكه وقف به صيغه واقع مى شود به عمل نيز واق_ع م_يشود پس اگر خانه اى را بقصد اينكه وقف باشد به كسى كه بر او وقف كرده بدهدو او هم ب_ق_ص_د قبول آن را بگيرد صحيح است و همچنين اگر فرشى را بقصد وقف درمسجد بيندازد يا مكانى را به قصد مسجد بودن در اختيار نماز گزاران بگذاردوقفيت حاصل مى شود. (م_ساله 2687) اگر ملكى را براى وقف معين كند, و پيش از خواندن صيغه وقف پشيمان شود, يا بميرد, وقف درست نيست . (م_ساله 2688) كسى كه مالى را وقف مى كند, و از موقع خواندن صيغه , مال رابراى هميشه وقف كند, و اگر مثلا بگويد: اين مال بعد از مردن من وقف باشد, چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وق_ف نبوده , صحيح نيست , و نيز اگر بگويد: تا ده سال وقف باشد وبعد از آن نباشد, يا بگويد: تا ده سال وقف باشد, بعد پنج

سال وقف نباشد, و دوباره وقف باشد, وقف صحيح نيست . (مساله 2689) وقف در صورتى صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسى كه براى او وقف شده , يا وكيل , يا ولى او بدهند. ولى اگر چيزى را بر اولاد صغير خودوقف كند و به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود, از طرف آنان نگهدارى نمايد,وقف صحيح است . (م_س_ال_ه 2690) اگر مسجدى را وقف كنند, بعد از آن كه يك نفر در آن مسجد نمازخواند, وقف درست مى شود. (مساله 2691) كسى كه مال خود را وقف مى كند, بايد مكلف وعاقل و با قصد واختيار باشد, و شرعا بتواند در مال خود تصرف كند, بنابراين سفيهى كه مال خود رادر كارهاى بيهوده مصرف مى كند, چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد, اگرچيزى را وقف كند صحيح نيست . و همچنين است محجور نسبت به اموالى كه به حكم حاكم شرع از تصرف در آنها منع شده است . (م_س_اله 2692) اگر مالى را براى كسانى كه به دنيا نيامده اند وقف كند, درست نيست , ولى اگر ب_راى زن_دگ_ان و بعد از آنان براى كسانى كه بعدا بدنيا مى آيند وقف نمايد. مثلا چيزى را بر اولاد خود وقف كند كه بعد از آنان وقف نوه هاى او باشد, وهر دسته اى بعد از دسته ديگر از وقف استفاده كنند, صحيح است . (م_ساله 2693) اگر چيزى را بر خودش وقف كند مثل اين كه دكانى را وقف كند كه عايدى آن را ب_ع_د از مرگ او خرج مقبره اش نمايند, صحيح نيست . ولى

اگر مالى را برفقرا وقف كند و خودش فقير شود, مى تواند از منافع وقف استفاده نمايد. (م_س_ال_ه 2694) اگ_ر ب_راى چيزى كه وقف كرده متولى معين كند, بايد مطابق قرارداداو رفتار نمايند. و اگر معين نكند, چنانچه بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خودوقف كرده باشد وآنان بالغ ب_اش_ن_د, اختيار با خود آنان است , و اگر بالغ نباشند,اختيار با ولى ايشان است , و براى استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست . (م_س_اله 2695) اگر ملكى را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند, يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد, در صورتى كه براى آن ملك متولى معين نكرده باشد,اختيار آن با حاكم شرع است . (مساله 2696) اگر ملكى را بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كند, كه هرطبقه اى بعد از ط_ب_ق_ه ديگر از آن استفاده كنند, چنانچه متولى ملك آن را اجاره دهد وبميرد, احتياط لازم آن اس_ت كه مستاجر از متولى بعد نيز اجاره كند. ولى اگر متولى نداشته باشد, و يك طبقه از كسانى ك_ه ملك بر آنان وقف شده , آن را اجاره دهند ودر بين مدت اجاره بميرند, اجاره باطل مى شود. و در ص_ورت_ى كه مستاجر مال الاجاره تمام مدت را داده باشد, مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره ازمال آنان گرفته مى شود. (مساله 2697) اگر ملك وقف خراب شود, از وقف بودن بيرون نمى رود. (م_ساله 2698) ملكى كه مقدارى از آن وقف است , و مقدارى از آن وقف نيست اگرتقسيم نشده باشد, حاكم شرع يا متولى وقف مى تواند با

نظر خبره سهم وقف راجدا كند. (مساله 2699) اگر متولى وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفى كه معين شده نرساند, حاكم شرع بايد شخص امينى را بدو ضميمه نمايد كه مانع از خيانتش گردد و در صورتيكه ممكن نباشد بجاى او متولى امينى معين نمايد. (م_ساله 2700) فرشى را كه براى حسينيه وقف كرده اند, نمى شود براى نماز به مسجد ببرند, اگر چه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. (مساله 2701) اگر ملكى را براى تعمير مسجدى وقف نمايند, چنانچه آن مسجداحتياج به تعمير ن_دارد, و انتظار هم نمى رود كه تا مدتى احتياج به تعمير پيدا كند,مى توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدى كه احتياج به تعميرات داردبرسانند. (مساله2702) اگر ملكى را وقف كند كه عايدى آن را خرج تعمير مسجد نمايند, وبه امام جماعت و ب_ه ك_سى كه در آن مسجد اذان مى گويد بدهند, در صورتى كه بدانند يا اطمينان داشته باشند كه براى هر يك چه مقدار معين كرده, بايد همانطورمصرف كنند, و اگر يقين يا اطمينان نداشته ب_اش_ن_د, ب_اي_د اول, م_س_ج_د را تعمير كنند واگر چيزى زياد آمد, امام جماعت وكسى كه اذان مى گويد در تقسيم آن با يكديگرمصالحه كنند

مثلا بگويد خانه خود را وقف ك_ردم و خ_ودش ي_ا كسى كه خانه را برايش وقف كرده , يا وكيل يا ولى آن كس بگويد قبول كردم وق_ف ص_ح_ي_ح است بلكه به عمل نيز وقف محقق مى شود, مثلا چنانچه حصيرى را به قصدوقف ب_ودن در مسجد بيندازد و يا جائى را به قصد مسجد بودن بسازد و در اختيار نمازگزاران بگذارد وق_ف_ي_ت م_حقق مى شود.

و در موقوفات عامه مثل مسجد و مدرسه يا چيزى كه براى عموم وقف كند, يا مثلا بر فقرا يا سادات وقف نمايد, قبول كردن كسى در صحت وقف , لازم نيست. م_س_اله 2687 - اگر ملكى را براى وقف معين كند و پيش از خواندن صيغه وقف پشيمان شود يا بميرد, وقف درست نيست. م_س_ال_ه 2688 - كسى كه مالى را وقف مى كند, بايد از موقع خواندن صيغه , مال را براى هميشه وق_ف ك_ن_د, و اگر مثلا بگويد اين مال بعد ازمردن من وقف باشد, چون از موقع خواندن صيغه تا م_ردن_ش وق_ف ن_ب_وده , صحيح نيست.

و نيز اگر بگويد تا ده سال وقف باشد و بعد از آن نباشد, يا بگويد تا ده سال وقف باشد, بعد, پنج سال وقف نباشد و دوباره وقف باشد, وقف صحيح نيست. م_ساله 2689 - وقف در صورتى صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسى كه براى او وقف شده ي_ا وك_ي_ل يا ولى او بدهند, ولى اگر چيزى رابر اولاد صغير خود وقف كند وبه قصد اينكه آن چيز ملك آنان شود, از طرف آنان نگهدارى نمايد, وقف صحيح است. م_س_ال_ه 2690 - ظاهر اين است كه

در اوقاف از قبيل مدارس و مساجد و امثال اينها, قبض معتبر نباشد و وقفيت به مجرد وقف نمودن محقق مى شود. م_س_ال_ه 2691 - وق_ف ك_ننده بايد مكلف و عاقل و با قصد اختيار باشد و شرعا بتواند در مال خود تصرف كند, بنابر اين سفيه ( يعنى كسى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند ) چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد, اگر چيزى را وقف كند صحيح نيست . م_س_ال_ه 2692 - اگر مالى را براى بچه اى كه در شكم مادر است و هنوز به دنيا نيامده وقف كند, ص_ح_ت آن م_ح_ل اش_ك_ال و لازم اس_ت رعايت احتياط نمايند, ولى اگر براى اشخاصى كه فعلا م_وج_ودن_د و ب_ع_د از آنها براى كسانى كه بعدا به دنيا مى آيند وقف نمايد, اگرچه در موقعى كه وقف محقق مى شود در شكم مادر هم نباشند, مثلا چيزى را بر اولاد خود وقف كند كه بعد از آنان وقف نوه هاى او باشد و هر دسته اى بعد از دسته دʚϘѠاز وقف استفاده كنند, صحيح است. مساله 2693 - اگر چيزى را بر خودش وقف كند مثل آنكه دكانى را وقف كند كه عايدى آن را بعد از م_رگ او خرج مقبره اش نمايند, صحيح نيست , ولى اگر مثلا مالى را بر فقرا وقف كند و خودش فقير شود, مى تواند از منافع وقف استفاده نمايد. م_س_ال_ه 2694 - اگ_ر براى چيزى كه وقف كرده متولى معين كند, بايد مطابق قرارداد او رفتار نمايند, و اگر معين نكند, چنانچه بر افرادمخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد

و آنها بالغ ب_اش_ن_د, اخ_تيار با خود آنان است , و اگر بالغ نباشند اختيار با ولى ايشان است , و براى استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست. م_س_اله 2695 - اگر ملكى را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند, يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد, در صورتى كه براى آن ملك متولى معين نكرده باشد, اختيار آن با حاكم شرع است. مساله 2696 - اگر ملكى را بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اى بعد از ط_ب_ق_ه دي_گ_ر از آن اس_ت_فاده كنند, چنانچه متولى وقف آن را اجاره دهد و بميرد, اجاره باطل ن_م_ى ش_ود, ول_ى اگ_ر م_تولى نداشته باشد و يك طبقه از كسانى كه ملك بر آنها وقف شده , آن رااج_اره ده_ن_د و در بين مدت اجاره بميرند, چنانچه طبقه بعدى آن اجاره را امضاء نكنند, اجاره ب_اطل مى شود.

و در صورتى كه مستاجر مال الاجاره تمام مدت را داده باشد, مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان مى گيرد. م_ساله 2697 - اگر ملك وقف خراب شود, از وقف بودن بيرون نمى رود مگر آنكه عنوانى را قصد ك_رده ب_اش_د كه آن عنوان از بين برود, مثل اينكه باغ را براى تنزه وقف كرده باشد كه اگر آن باغ خراب شود وقف باطل و به ورثه برمى گردد. م_س_اله 2698 - ملكى كه مقدارى از آن وقف است و مقدارى از آن وقف نيست اگر تقسيم نشده باشد, حاكم شرع يا متولى مى تواند با نظرخبره , سهم وقف را جدا

كند. م_س_ال_ه 2699 - اگ_ر م_تولى وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفى كه معين شده نرساند, ح_اك_م ش_رع ام_ينى را به او ضميمه مى نمايد كه مانع از خيانتش گردد, و در صورتى كه ممكن نباشد مى تواند به جاى او متولى امينى معين نمايد. م_س_ال_ه 2700 - ف_رش_ى را كه براى حسينيه وقف كرده اند, نمى شود براى نماز به مسجد ببرند, اگرچه آن مسجد نزديك حسينيه باشد. مساله 2701 - اگر ملكى را براى تعمير مسجدى وقف نمايند, چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ن_دارد و انتظار هم نمى رود كه تا مدتى احتياج به تعمير پيدا كند, مى توانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدى كه احتياج به تعمير دارد برسانند. مساله 2702 - اگر ملكى را وقف كند كه عايدى آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به امام جماعت و به كسى كه در آن به مسجد اذان مى گويدبدهند, در صورتى كه بدانند يا اطمينان داشته باشند كه براى هر يك چه مقدار معين كرده , بايد همانطور مصرف كنند.

و اگر يقين يا اطمينان نداشته ب_اش_ن_د, بايد اول مسجد را تعمير كنند, و اگر چيزى زياد آمد, بين امام جماعت و كسى كه اذان م_ى گ_ويد به طور مناسب قسمت نمايند, وبهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند.

و ثوابى بيشمار دارد چنانكه از امام صادق عليه السلام به نقلى صحيح روايت شده كه فرمود: هيچ پاداشى بعد از مرگ آدمى به آدمى نمى رسد مگر از سه چيز يكى صدقه اى كه در زمان زندگى خود جريان داده باشد كه بعد از مرگ او نيز جارى باشد و دوم سنت هدايتى كه باب كرده باشد كه تا مردم به آن سنت عمل كنند پاداش آن بعد از مرگ وى به وى مى رسد و سوم فرزند صالحى كه بعد از او برايش دعا كند و به اين مضمون رواياتى بسيار است . مساءله 1 - در وقف بايد صيغه خوانده شود و صيغه اش هر عبارتى است كه انشاء آن معنا را كه در بالا گفتيم برساند مثل اينكه بگويد: (من اين را وقف كردم ) و يا (حبس كردم ) و يا (سبيل كردم ) بلكه گفتن : (من اين را صدقه قرار دادم ) نيز كافى است به شرطى كه چيزى به آن اضافه كند كه منظورش را برساند مثل اينكه بگويد: (من اين ملك را صدقه ابدى قرار دادم كه نه فروخته شود و نه هبه داده شود) و امثال اين عبارتها مثل اينكه بگويد: (من فلان زمينم را موقوفه و يا محبسه و يا مسبله كردم بر فلان مصرف )، و لازم نيست صيغه آن به عربى و به صيغه ماضى خوانده شود بلكه با جمله اسميه نيز كافى است ، مثل اينكه بگويد: (اين وقف است ) و يا(اين محبسه است ) و يا (اين مسبله است ). مساءله 2 - در وقف مسجد ناگزير بايد عنوان

مسجديت قصد شود، پس اگر محلى را وقف كند براى نمازگذاران و عبادت مسلمانان وقفش صحيح است لكن آن محل مسجد نمى شود و احكام مسجد را ندارد مگر آن كه منظورش از همانكه گفته عنوان مسجد باشد وظاهرا همين كه بگويد: (من اينجا را مسجد قرار دادم ) كافى است هرچند كه سخن از وقف و حبس به زبان نياورده باشد، لكن نزديكتر به احتياط اين است كه بگويد: (من اينجا را وقف كردم تا مسجد باشد) و يا (من اين جا را بنا بر مسجد شدن وقف كردم ). مساءله 3 - ظاهرا در وقف كردن براى مسجد و مقبره و راه عبور و خيابان و پل و كاروانسرا كه براى پياده شدن مسافران ساخته مى شود، و نيز در وقف درختان كاشته شده براى استفاده رهگذران از سايه و ميوه آن بلكه حتى در مثل حصير براى مسجد و قنديل براى مشاهد و امثال اينها هر چيزى كه به منظور مصالح عامه وقف مى شود معاطاة هم كافى باشد، و بنابراين اگر بنائى به عنوان مسجد بسازد و به عموم مردم اجازه دهد بيايند و در آن جا نماز بگذارند و بعضى از مردم در آن جا نماز خوانده باشند در وقفيت و مسجد شدنش كافى است ، و همچنين اگر قطعه زمينى جهت قبرستان اختصاص بدهد و بين زمين و صاحبان اموات رفع مانع نموده اذن عام دهد كه هر كس بخواهد مى تواند ميت خود را در اينجادفن كند و بعضى از اموات هم در آن دفن بكنند آن زمين وقف مى شود هرچند كه صاحبش صيغه وقف را نخوانده

باشد، و همچنين اگر پلى بسازد و به عموم عابران اجازه عبور دهد و عبور هم صورت بگيرد وقف مى شود و همچنين هر وقف ديگر. مساءله 4 - اينكه گفتيم در وقف محلى براى مسجد شدن معاطاة كافى است زمانى است كه اصل بنا به قصد مسجديت باشد به اينكه نيت كرده باشد كه به عنوان مسجد آن را بسازد و يا تعمير كند خصوصا در زمينى كه براى ساختن مسجد آن را حيازت كرده و به همين قصد بنا ساخته باشد، اما اگر چنانچه بنائى دارد ساخته شده از قبيل خانه و خان و او بخواهد آن را مسجد كند و مردم را براى عبادت بدانجا بخواند بدون اينكه صيغه وقف بخواند مشكل است كه معاطاة اكتفاء شود، و همچنين است حال در كاروانسرا و پل . مساءله 5 - اشكالى نيست در اينكه جائز است كسى را وكيل خود كند در وقف و اما در اينكه آيا فضولى هم در وقف جريان دارد يا نه اختلاف و اشكال هست و بعيد نيست كه جريان داشته باشد لكن نزديك تر به احتياط خلاف آن است . مساءله 6 - اقوى آن است كه در وقف بر جهات عامه نظير مسجد و قبرستان و پل و امثال اينها نيزا به قبول نيست ، و همچنين در وقف بر عناوين كلى نظير وقف بر فقراء و فقهاء و امثال آن ، و اما وقف خاص نظير وقف در اولاد واقف احتياط آن است كه قبول معتبر است يعنى موقوف عليهم بايد وقف را قبول كنند و در قبول آن لازم نيست اهل هر نسلى آن

را قبول كند بلكه قبول نسل موجود كافى است هرچند موجودين همه صغير و يا بعضى از آنان صغير باشند كه وليشان وقف را قبول مى كند، لكن اقوى آن است كه در وقف خاص نيز قبول معتبر نيست همچنانكه نزديك تر به احتياط آن است كه بگوئيم در وقف عام نيز قبول معتبر است و حاكم شرع و يا منصوب از قبل او آن را قبول مى كند. مساءله 7 - اقوى آن است كه در وقف حتى وقف عام قصد قربت معتبر نيست هرچند كه معتبر دانستن آن در وقف خاص و عام به احتياط نزديك تر است . مساءله 8 - در صحت وقف قبض شرط است و آن هم بايد به اذن واقف باشد.بنابراين در وقف خاص بايد موقوف عليهم آن را از وقف و يا به اجازه او تحويل بگيرند، و قبض طبقه اول ارث كافى از بقيه طبقات است بلكه قبض طبقه اول از نسل موجود كافى از قبض نسلهاى بعدى ، و اگر در طبقه او فردى يا افرادى قاصر وجود داشته باشند (مثلا صغير يا مجنون باشند) ولى آنان قائم مقام ايشان است در قبض و اگر از موجودين از طبقه اول بعضى قبض كردند و بعضى نكردند وقف تنها نسبت به آن هائى كه قبض كرده اند صحيح است ، و اما در وقف عمومى كه چيزى وقف مى شود براى جهات عامه و مصالح عمومى از قبيل مساجد و موقوفات آنها اگر واقف براى آن متولى و قيمى معين كرده باشد قبض آن متولى و يا قبض حاكم معتبر است و نزديكتر به احتياط آن

است كه با وجود قيم به قبض حاكم اكتفاء نشود و اما اگر قيم معلوم نكرده باشد حتما حاكم باشد آن را تحويل بگيرد، و همچنين است وضع موقوفاتى كه براى عناوين كلى چون عنوان فقراء و عنوان طلاب وقف مى شود. حال آيا قبض بعضى از افراد اين عنوان كافى است ؟مثلا در وقف براى عنوان فقراء قبض يك فقير كافى است يا نه شايد اقوى همين باشد، البته اين در صورتى است كه موقوفه را تحويل آن فقير بدهد براى استيفاء حقى كه فقراء در آن موقوفه دارند مثلا خانه اى را كه وقف كرده براى سكناى فقراء تحويل يك فقير بدهد كه در آن سكنى گزيند و يا اگر اسبى را وقف كرده تا حاجيان با آن به حج بروند تحويل يك حاجى و زائر بدهد و او با آن حيوان به حج برود، البته صرف استيفاء منفعت هم در قبض كافى نيست ممكن است دروازه باغى را كه وقف فقراء كرده بازبگذارد تا يك فقير از ميوه آن بخورد اين قبض نيست ، بلكه بايد آن فقير مستولى بر باغ شود و بعبارتى ديگر تحت اختيار او قرار گيرد بلكه اين طور استيفاء در مورد ولى عام يا خاص نيز كافى نيست . مساءله 9 - اگر مسجد و قبرستانى را وقف كند كافى است كه يكنفر در آن مسجد نماز بخواند و در آن قبرستان يك نفر دفن شود، به شرطى كه آن نماز و اين دفن به اذن واقف و به عنوان تحويل گرفتن موقوفه باشد. مساءله 10 - اگر پدر آن چه را كه دست اولاد صغار او

است و همچنين هر صاحب ولايتى آن چه كه در دست اوست وقف كند بر مولى عليه ديگر احتياج به قبض جديد ندارد، لكن نزديكتر به احتياط آن است كه نيت كند كه قبض فعليش از طرف مولى عليه باشد بلكه اين احتياط خالى از وجه نيست . مساءله 11 - اگر عين موقوفه قبل از وقف در دست موقوف عليه باشد مثلا واقف آن را قبلا به عنوان امانت يا عاريه به وى داده بوده بعد از وقف احتياج به قبض جديد ندارد و لازم نيست آن مال را از دست موقوف عليه بگيرد و دوباره به عنوان وقف بدست او بدهد، بله بايد بقاء آن در دست موقوف عليه به اذن واقف باشد و احوط بلكه موجه تر آن است كه اذن در بقاء به عنوان وقفيت بوده باشد. مساءله 12 - هرجا كه قبض متولى معتبر است و هرجا كه قبض وى كافى است مانند وقف بر جهات عامه اگر واقف توليت موقوفه را براى خود قرار دهد احتياج به قبض جديد ندارد بلكه همان قبضى كه فعلا و قبل از وقف حاصل بود كافى است ، لكن نزديكتر به احتياط آن است كه نيت كند كه مال بدان جهت كه او متولى آن است در دست وى باشد. مساءله 13 - در قبض موقوفه فوريت معتبر نيست ، پس اگر عين مالى را زمانى وقف كند و در زمانى متاءخرتر آن را به قبض متولى برساند كافى است ، و وقف از لحظه قبض تمام مى شود نه از ابتداء اجراء صيغه . مساءله 14 - اگرواقف قبل از قبض دادن

موقوفه از دنيا برود وقف باطل است و آن مال به ارث برده مى شود. مساءله 15 - در وقف دوام معتبر است و منظور از دوام اين است كه مدت برايش معين نكند، پس اگر بگويد: (من اين بستانرا تا يكسال وقف بر فقراء كردم وقفش باطل است ، حال آيا به عنوان حبس صحيح است يا آن هم باطل است دو وجه است ، بله اگر منظورش از كلمه (وقف كردم )، (حبس كردم ) بوده به عنوان حبس صحيح است . مساءله 16 - اگر مالى را وقف كند بر طائفه اى كه دير يا زود منقرض مى شوند و مصرف بعد از انقراض را معلوم نكند، مثلا آن را وقف كند بر اولاد خودش و معلوم نكند كه عوائد موقوفه بعد از انقراض نسلش به چه مصرف برسد آيا بگوئيم وقف صحيح است و يا به عنوان حبس صحيح است و يا به كلى باطل است ؟اقوالى است كه اقوى همان قول اول است ، چيزى كه هست وقفى منقطع الآخر مى شود يعنى تا مدت وقف حقيقى است و بعد از انقراض و انقطاع نسل بخود واقف يا به ورثه (غير نسل نظير عموزاده ها و دائى زاده ها) منتقل مى شود، بلكه خارج شدن چنين موقوفه اى از ملك او در بعضى از صور محل منع است . مساءله 17 - ظاهرا وقف ابدى موجب زوال ملكيت واقف است و اما وقف منقطع الآخر هم اين طور باشد محل تاءمل است ، به خلاف حبس كه مالك حابس بر آن محبوسه باقى است و اگر حابس از دنيا برود

بعد از تمام شدن مدت آن ملك به ارث مى رود، و خود او نيز مى تواند در آن ملك تصرفات غير ناقله و غير منافى با منافع محبوس عليه بنمايد، اما تصرفات ناقله (از قبيل فروختن و بخشيدن ) جائز نيست ، بلكه ظاهر اين است كه حتى آن را رهن هم نمى تواند بگذارد ولى در بعضى از صور حبس بقاء ملك حابس محل منع است . مساءله 18 - گفتيم اگر موقوف عليهم منقرض شوند ملك وقف به ورثه واقف بر مى گردد حال آيا اين برگشت در حال مرگ واقف است و يا زمان انقراض ؟ دو قول است كه اظهر آن دو قول اول است و ثمره اين دو قول در اين مسئله روشن مى شود كه فرضا زيد ملكى را وقف كند براى عمرو، و فرزندان او آن گاه خودش با داشتن دو فرزند از دنيا برود و پس از چندى يكى از آن دو فرزند با داشتن يك فرزند بميرد و در اين هنگام خانواده عمرو منقرض شوند (يعنى هيچ كس از فرزندان عمرو زنده باقى نماند) بنابر قول دوم اين ملك تنها به پسر زيد مى رسد و برادر زاده اش از آن محروم است و اما بنابر قول اول او نيز سهم پدر خود را مى برد. مساءله 19 - يكى از موارد وقف منقطع الآخر اين مورد است كه شخصى ملك خود را وقف كند براى افرادى كه وقف بر آنان مشروع باشد و بعد از انقراض آنها وقف باشد براى جائى كه وقف بر آن نامشروع است ، مثل اينكه ملك خود را وقف

كند براى زيد و فرزندان او و اگر نسل زيد منقطع شد آن ملك وقف باشد براى كليسا و معبد يهوديان ، اين چنين وقفى نسبت به آن مشروع صحيح است و نسبت به غير آن باطل است . مساءله 20 - وقف منقطع الآخر در صورتى كه با قرارداد خود واقف باشد مثلا بگويد: وقتى اول فلان ماه شد ملك من موقوفه باشد بنابراحتياط باطل است ، بنابراحتياط آن است كه در راءس آن مدت دوباره صيغه وقف را بخواند و اين احتياط ترك نشود، و اما اگر انقطاع اولش به حكم شرع باشد مثل اينكه واقف در اول ملك را وقف كند براى موردى كه شرعا صحيح نيست و سپس براى موردى كه شرعا صحيح است كه على الظاهر نسبت به آن چه شرعا صحيح است صحيح و نسبت به آن ديگرى باطل است ، و همچنين است در صورتى كه منقطع الآخر باشد مثل اينكه موقوف عليه در وسط از صلاحيت وقف بيفتد و اما در اول و آخر صلاحيت آن را دارا باشد كه على الظاهر وقف در دو طرف صحيح و در وسط باطل است ، و نزديكتر به احتياط آن است كه در منقطع الاول شرعى و نيز در منقطع الوسط وقتى صلاحيت پيدا مى شود كه وقف تجديد نشود. مساءله 21 - اگر چيزى براى جهتى و يا براى كسى بدون در نظر داشتن جهت و عنوان وقف كند و در ضمن عقد شرط كند كه هرگاه خودش محتاج به آن شد به خودش برگردد بنابر اقوى صحيح است ، و برگشت چنين وقفى به اين است كه

مادام محتاج نشده وقف است كه در واقع يكى از مصاديق وقف منقطع الآخر است و اگر واقف از دنيا برود و اگر مرگش قبل از پيدا شدن حاجت به موقوفه باشد به وقفيت باقى مى ماند و اگر بعد از آن باشد ميراث مى شود. مساءله 22 - در صحت وقف بنابراحتياط منجز بودن آن معتبر است ، و بنابراين اگر آن را معلق به شرطى كند كه حاصل شدنى است نظير آمدن زيد و يا حاصل نباشد و حصولش بعد از آن هم يقينى نباشد، مثل اينكه بگويد: (اين را وقف كردم به شرطى كه زيد در راءس ماه بيايد) بنابراحتياط باطل است ، بله معلق كردن وقف به شرطى كه حاصل است چه اينكه واقف بداند حاصل است يا نداند اشكال ندارد مثل اينكه بگويد: (من اگر امروز روز جمعه باشد اين ملك را وقف كردم ) و آن روز جمعه باشد ولى او نداند. مساءله 23 - اگر بگويد: (اين ملك بعد از مرگ من وقف باشد) در صورتى كه از گفتار او چنين فهميده شود كه اين سخن وصيت به وقف مى باشد، صحيح است و گرنه باطل است . مساءله 24 - يكى از شرايط صحت وقف اين است واقف خوداز بين موقوف عليهم خارج سازد، پس اگر ملكى يا چيزى را براى خودش وقف كند صحيح نيست و اگر بر خودش و غير خودش وقف كند در صورتى كه به نحو شركت باشد نسبت به سهم خودش باطل است و نسبت به غير صحيح ، و اما اگر به نحو ترتيب باشد يعنى وقف كند اول براى خودش

و سپس براى غير جزء وقف منقطع الاول و اگر به عكس وقف كند يعنى اول براى ديگران و سپس براى خودش جزء منقطع الآخر و اگر براى غير و سپس براى خود و در آخر براى غير باشد جزء منقطع الوسط خواهد بود كه حكم هر يك از اين سه صورت بيان شد. مساءله 25 - اگر ملكى يا چيزى را بر غير خودش نظير اولادش يا فقراء مثلا وقف كند و شرط كند كه از درآمد آن قرضهاى او را بدهند و يا حقوق واجب مالى كه به گردن اوست نظير خمس و زكات او را بپردازند و يا تا چندى كه زنده است خرج خود او كنند وقف باطل است ، چه اينكه قرضهايش رامطلق ذكر كرده باشد و چه معين نموده باشد، فرقى نيست بين اينكه در مخارج خودش مدت معلوم كرده باشد كه چند سال خرج او را بدهند و يا گفته باشد تا آخر عمر، و بين اينكه مقدار مخارجش را معين كرده باشد يا نكرده باشد، همه اينها وقتى است كه برگشت شرطش به وقف براى خود باشد و اما اگر برگشت شرط به اصل وقف نباشد و اصل وقف بى شرط باشد لكن بر موقوف عليهم شرط كرده باشد كه بايد ديون مرا بدهند و يا از منافع آن كه آن منافع ملك ايشان مى شود، مخارجم را بپردازند اقوى صحت آن است ، همچنانكه اقوى صحت وقف است با استثناء مقدارى از منافع آن كه آن را بدهكار است . در صورت بطلان شرط صور مسئله مختلف است : در بعضى از صور ممكن است وقف

را نسبت به بعضى از موقوفه صحيح و نسبت به بعضى باطل دانست مثل اين صورت كه خود را با غير شركت دهد، و در بعضى از صور از قبيل منقطع الاول مى شود كه على الظاهر نسبت به قسمت بعديش صحيح است لكن سزاوار آن است كه در موارد منقطع الاول احتياط ترك نشود به اينكه صيغه وقف را تجديد كند. مساءله 26 - اگر در وقف باغ خودشرط كند كه ميهمانش و نيز هر كس كه از آن جا مى گذرد از ميوه آن باغ بخورد شرطش صحيح است ، و همچنين صحيح است اينكه شرط كند هزينه زندگى خودش و اهل و عيالش از عوائد آن جريان يابد هرچند كه مانند همسر دائمى واجب النفقه او باشند، البته اگر اين كار به عنوان نفقه واجبه نباشد كه بخواهد آن را در ذمه ساقط كند و الا اگر چنين باشد برگشتش به وقف بر خود است . مساءله 27 - اگر عين مالى را كه اجاره داده هنوز مدت اجاره تمام نشده آن را وقف كند صحيح است ، و اجاره به حال خود باقى مى ماند چيزى كه هست آن موقوفه در تتمه مدت مسلوب المنفعه است ، و اگر در اين حال يعنى بعد از تماميت وقف اجاره از طريق فسخ و يا اقاله بهم مى خورد منفعت به خود واقف كه اجاره دهنده است بر مى گردد نه موقوف عليهم . مساءله 28 - اشكالى نيست در اينكه جائز است واقف از اوقافى كه خود او بر جهات عامه وقف كرده استفاده كند، نظير مسجدى كه ساخته و مدرسه و

پل و خانه اى كه جهت منزل كردن مسافران بنا نهاده و امثال اينها، و اما از موقوفه اى كه جهت عناوين عامه از قبيل فقراء محل وقف كرده عنوانى كه خودش هم داخل آن عنوان بوده و يا بعد از وقف داخل شده اگر منظورش اين بوده كه منافع موقوفه بين فقراء توزيع شود اشكالى نيست در اينكه براى او كه خودش هم فقير شده جائز نيست سهم خود از منافع را بردارد، بلكه لازم است از همان هنگام وقف قصد كند از عنوان فقرا غير خودش را و نيتش خروج خود از موقوف عليهم باشد، و از اين قبيل يعنى از باب وقف بر عنوان است آن جا كه چيزى را وقف كند بر ذريه پدرش يا جدش (كه قهرا خودش هم يكى از آنهاست (و منظورش از وقف بر آنها توزيع منافع وقف بين آن ها باشد كه همچنانكه متعارف و شايع در اينگونه وقفها همين است ، و اما اگر منظورش اين بوده كه مصرف موقوفه را بيان كند (همچنانكه غالبا در وقف بر فقراء و زوار و حجاج و امثال اينها منظور اين است اگر هنگام وقف خروج خود را از آن قصد كرده باشد اشكالى نيست در اينكه خود او خارج از موقوف عليهم است و جائز نيست از آن موقوفه برخوردار شود، و اما اگر چنين قصدى نكرده بلكه قصدش مطلق يا عام بوده به طورى كه شامل خودش نيز مى شده اقوى آن است كه خودش مى تواند از منافع آن برخوردار گردد، لكن احتياط خلاف آن است و استفاده نكردن از آن به احتياط نزديكتر است

، بلكه در جواز استفاده از آن همين كه قصد خروج خود را نداشته باشد كافى است و خودش از آنهائى كه وى قصد دخول آنها را داشته سزاوارتر به استفاده از آن است . مساءله 29 - در واقف شرط است اينكه به حد بلوغ رسيده باشد و در خواندن صيغه وقف قصد جدى نداشته باشد و از طرف كسى محجور نشده باشد و نيز از طرف حاكم به خاطر سفاهت يا ورشكستگى محجور نشده باشد، بنابراين وقف كودك هرچند به ده سال رسيده باشد بنابر اقوى صحيح نيست ، بله از آن جا كه كودك ده سال وصيتش نافذ است (چنانچه خواهيم گفت ) اگر وصيت كند كه فلان ملك مرا بعد از من وقف كند صحيح است و وصى او مى تواند از طرف او آن را وقف كند. مساءله 30 - در واقف اين قيد شرط نيست كه مسلمان باشد و بنابر اقوى آن چه كه وقفش براى مسلمان جائز است كافر نيز مى تواند آن را وقف كند و هرجا كه بايد اجازه داد كافر بر مذهب و كيش خودش باقى بماند وقتى هم كه طبق مذهب خودش انجام داده صحيح است . مساءله 31 - در آن چه كه قرار است وقف شود شرائطى معتبر است ، يكى اينكه عين باشد نه منعفت و ثانيا ملك واقف باشد و ثالثا داراى منفعتى حلال باشد در حالى كه عين آن به مقدار معتنابه باقى بماند و رابعا ديگران در آن عين حقى كه مانع تصرف موقوف عليهم باشد نداشته باشند و خامسا عينى باشد كه امكان قبضش باشد بنابراين وقف

منافع و ديون صحيح نيست و نيز وقف كردن چيزى كه هرگز مملوك كسى نمى شود مانند انسان آزاد و همچنين وقف كردن خوك صحيح نيست و همين طور وقف كردن چيزى كه سود بردن از آن به از بين بردن آن است مانند خوراكيها و ميوه ها و نيز وقف كردن چيزى كه منفعت مقصوده آن منحصر در حرام باشد چون آلات لهو قمار باطل است ، و ملحق به اين آن منفعتى است كه در غير مورد وقف حلال است مانند بار بردن بوسيله حيوان لكن درخصوص وقف حرام شده است چون واقع حيوان را وقف كرده براى خصوص حمل و نقل شراب و دكان را وقف كرده براى انبار كردن آن و يا فروختن آن ، و بنابراصح وقف كردن ريحان براى بوئيدن صحيح نيست چون بقاء اين منفعت معتنابه نيست ، و نيز عين مالى كه به رهن داده شده نمى توان وقف كرد چون متعلق حق مرتهن است و همين طور وقف كردن حيوانى كه فرار كرده و معلوم نيست كجاست صحيح نيست ، و از اين چند مورد گذشته هرچيزى كه بتوان عين آن را باقى گذاشت و از منافعش استفاده كرد و واجد شرائط بود وقفش صحيح است از قبيل زمين و خانه و عقار و لباس و اسلحه و آلاتى كه منافع مباح دارد و درخت و قرآن و كتاب و زيور آلات و انواع حيوانات حتى سگى كه شراط مملوكيت را دارا است و گربه و امثال اينها. مساءله 32 - در عين موقوفه شرط نيست كه همين آلان قابليت انتفاع داشته باشد، بلكه همين مقدار

كافى است كه استعداد سوددهى داشته باشد هرچند كه مدتى طول بكشد، بنابراين وقف كردن حيوانى چون گوساله و كره اسب و نهالستانى كه بعد از چند سال به بار مى نشيند صحيح است . مساءله 33 - منفعت مقصوده در وقف عمومى تر از منفعتى است كه در عاريه و اجاره مقصود است و در نتيجه شامل نماءها و ثمرات مى شود، بنابراين وقف كردن درخت براى ميوه آن و گوسفند براى استفاده از پشم و شير و نتاج آن صحيح است . مساءله 34 - وقف از نظر موقوف عليهم دو قسم است : يكى وقف خاص و آن عبارت است از وقف براى شخصى و يا اشخاصى معين از قبيل اولاد و ذريه واقف يا وقف براى زيد و ذريه او، و ديگرى وقف عام و آن عبارت است از وقف بر جهتى عمومى و مصلحتى همگانى نظير وقف كردن مسجد و پل و كاروانسرا و يا وقف بر عنوان عام نظير عنوان فقراء و ايتام و امثال اينها. مساءله 35 - در وقف خاص معتبر است كه درحين وقف موقوف عليه موجود باشد، پس وقف ابتدائى بر كسى كه هنوز به دنيا نيامده و يا كسى كه به زودى به دنيا مى آيد و حتى بر جنينى كه مثلا در رحم مادر است صحيح نيست ، و مراد به وقف ابتدائى وقف ابتدائى وقفى است كه اولين موقوف عليه آن موجود نباشد و كسى هم از طبقه او نيز موجود نباشد، پس اگر ملكى را وقف كند بر فرزندش كه در رحم مادر است و ساير هم طبقه هاى او يعنى

ساير فرزندانش كه موجودند و يا وقف كند بر فرزندش كه در رحم است و بر ورثه طبقه دومش كه موجودند به طورى كه اگر فرزند متولد شود آنها نيز شريك او در وقف باشند بدون اشكال صحيح است ، همچنانكه صحيح است وقف كند بر اولاد موجودش و اولادى كه بعدا برايش متولد مى شود چه اينكه بعديها را شريك موجودين قرار دهد و يا بين آن ها و موجودين ترتيبى بگذارد بلكه لازم نيست كه در هر زمان موقوف عليه موجود متولد شده باشد، پس اگر وقف كند بر فرزند موجودش و بر فرزند آن فرزند بعد از فوت پدرش و آن پدر قبل از تولد فرزندش كه نوه واقف است از دنيا برود وقف على الظاهر صحيح است و موقوف عليه بعد از مرگ او همان فرزندى است كه هنوز متولد نشده ، پس شخصى كه وقف كردن او صحيح نيست آن كسى است كه اصلا وجود ندارد و يا به صورت حمل وجود يافته كه واقف ابتدائى و استقلالى بر چنين كسى صحيح نيست اما وقف تبعى و دنباله اى اشكال ندارد. مساءله 36 - در وقف بر عنوان عام لازم نيست مصداق آن عنوان در هر زمانى موجود باشد بلكه همين مقدار كافى است كه فعلا در بعضى از اوقات پيدا مى شود و امكان اينكه در هر زمانى پيدا شود نيز هست ، پس اگر بستانى را وقف كند مثلا بر فقراء اين شهر و در زمان وقف هيچ فقيرى موجود نباشد لكن به زودى پيدا خواهد شد وقف صحيح است ، و اين جزء وقفهاى منقطع الاول نيست

همچنانكه اگر در حال وقف موجود بوده بعد ناياب شود جزء وقف منقطع الوسط نيست بلكه آن بستان همچنان بر وقفيتش باقى است و بايد عوائد آن حفظ شودبراى روزى كه موقوف عليه آن پيدا شود. مساءله 37 - در موقوف عليه يقين شرط است پس اگر بگويد اين ملك را وقف كردم بر يكى از دو نفر يا يكى از دو مسجد صحيح نيست . مساءله 38 - ظاهرا وقف بر ذمى و مرتد ملى مخصوصا اگر رحم واقف باشد صحيح است و اما بر كافر حربى و مرتد فطرى محل تاءمل است . مساءله 39 - وقف بر جهاتى كه در شرع حرام است و يا باعث كمك بر معصيت مى شود مثلا آن چه زمينه ساز زنا يا راهزنى يا نوشته شدن كتب ضلال مى شود صحيح نيست ، و همچنين وقف بركليساها و معابد يهوديان و آتشكده ها كه با درآمد آن وقف خرابى هاى اين اماكن مومت شود و يا هزينه خدمتگذارانش يافرش و آويزه ها و ساير شئون آن تاءمين گردد صحيح نيست ، بله اگر واقف كافر باشد اشكال ندارد. مساءله 40 - اگر مسلمانى ملكى را بر فقراء و يا خصوص فقراى شهرش وقف كند منصرف به فقراء مسلمين است و شامل فقراء كفار نمى شود، بلكه ظاهر اين است كه اگر واقف شيعه باشد نيز منصرف به فقراء شيعه خواهد بود (مگر آن كه واقف صريحا بگويد وقف كردم بر فقراء چه مسلمان باشد و چه كافر، چه شيعه باشد و چه غير شيعه )، و همچنين اگر كافرى وقف كند بر فقراء منصرف مى شود

به فقراء هم كيش اگر واقف يهودى است به فقراء يهودى اگر مسيحى است به فقراء مسيحى و همچنين بلكه ظاهر اين است كه اگر سنى هم ملكى را بر فقراء وقف كند منصرف است به فقراء هم مذهبش ، بله ظاهر اين است كه مختص به سنى هاى هم مذهبش نباشد پس وقف حنفى شامل فقير حنفى و شافعى و ساير مذاهب مى شود. مساءله 41 - اگر افراد عناوينى كه موقوف عليه است منحصر به چند نفر معدود مثلا وقف كرده باشد بر فقراء محله خودش و يا بر فقراء روستاى كوچك بايد منافع موقوفه بين همه آنها تقسيم شود، واما اگر محصور نباشد ديگر لازم نيست تقسيم منافع آن فراگير باشد لكن نزديك تر به احتياط اين است كه با زياد بودن درآمد موقوفه به همه آن فقراء داده شود، البته همه عرفى نه همه حقيقى پس اگر آن منافع را بين جماعت معتنابهى به حسب مقدار آن درآمد تقسيم كند كافى است . مساءله 42 - اگر چيزى را وقف كند بر فقراء قبيله اى نظير قبيله بنى فلان و افراد اين قبيله متفرق باشد متولى نمى تواند به چند نفر از آنان كه حاضرند بدهد بلكه واجب است جستجو كند و سهم آن را به آنان برساند، و اگر بدست آوردن آمار دقيق همه دشوار باشد واجب است بنابراحتياط به مقدار امكان آمارگيرى كند نه به مقدارى كه به حرج بيفتد، بله اگر عدد فقراء قبيله محصور نباشد مانند قبيله بنى هاشم آن وقت جائز است در تقسيم عوائد موقوفه بهمان ساداتى كه در دسترس هستند اكتفاء نمايد، همچنانكه اگر

وقف بر جهت بود نه به عنوان جائز است به مصارفى كه دردسترس است اكتفاء شود و تحقيق براى يافتن مصرفى ديگر واجب نيست . مساءله 43 - اگر چيزى را وقف كند بر عنوان مسلمانان اين وقف شامل مى شود هر كسى را كه شهادتين را اقرار داشته باشد البته در صورتى كه واقف غير اهل مذهب خود را نيز مسلمان بداند، و اگر شخصى امامى مذهب چيزى را وقف كند بر عنوان مؤ منين تنها شامل دوازده امامى ها مى شود و همچنين است اگر وقف كرده باشد بر شيعه . مساءله 44 - اگر چيزى را وقف كند بر راه خدا مصرفش هر چيزى است كه وسيله كسب ثواب باشد و همچنين است اگر وقف كرده باشد بر كارهاى خير. مساءله 45 - اگر چيزى را وقف كند بر ارحام خودش يا بر اقارب خودش ، مرجع در تشخيص اقارب عرف است ، و اما اگر وقف كند بر اقرب فالاقرب ارحام آن وقت ارحام او ترتيبى خواهند بود و ترتيب آن همان طبقات ارث است . مساءله 46 - اگر وقف كند بر فرزندانش شامل دختران و پسرانش و نيز شامل فرزند خنثاى او مى شود، و تقسيم عوائد موقوفه در بين آنان مساوى است ، و اگر وقف كرده باشد بر نوه هاى خود شامل كليه نوه هاى دخترى و پسرى او مى شود چه پسر باشند و چه دختر و تقسيم در اينجا نيز به طور مساوى است . مساءله 47 - اگر بگويد: (اين خانه را وقف كردم بر ذريه خودم ) هم شامل پسرانش مى شود، هم

دخترانش هم بلاواسطه و هم با واسطه ، در نوه ها نيز هم دختران و هم پسران و طبقات بعدبا طبقات سابق شريكند، و بين آنها طبق سرشمارى و به طورى مساوى تقسيم مى شود، و همچنين است اگر گفته باشد: (اين را وقف كردم بر اولادم و اولاد اولادم ) چون ظاهر اين دو عبارت نيز تعميم همه طبقات است ، بله اگر گفته بود: (اين راوقف كردم بر اولادم و سپس بر فقراء) و يا (برادرم و اولاد اولادم و سپس بر فقراء) بعيد نيست كه مختص باشد بر بطن اول در اول و بر دو بطن در دوم و مخصوصا در صورت اول اين اختصاص روشن تر است . مساءله 48 - اگر گفته باشد: (اين را وقف كردم بر اولادم نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن ) ظاهر و متبادر از آن به حسب فهم عرف اين است كه ميانة بطون ترتيب نهاده تا از بطن سابق كسى باقيمانده نوبت به افراد بطن لاحق نمى رسد، در نتيجه هيچ پسرى با پدر خود و هيچ برادرزاده اى با عموى خود در بردن سهم از عوائد موقوفه شريك نمى شود. مساءله 49 - اگر از خارج وقفيت چيزى بر ذريه معلوم شود ولى به دست نيايد كه واقف همه بطون را در يك مرتبه قرار داده و يا بين آن ها ترتيب نهاده ظاهر اين است كه سهم طبقه اول قطع است ولى در مابقى ميانه همه بطون بايد قرعه بيندازند. مساءله 50 - اگر گفته باشد: (اين را وقف كردم بر اولاد ذكورم ) عوائد موقوفه مختص به ذكور از

هر طبقه اى خواهد بود و شامل ذكور از دختران نمى شود. مساءله 51 - اگر موقوفه اى به نحو ترتيب وقف شده باشد كيفيت تقسيم تابع قرارى است كه واقف معين كرده ، گاهى مى شود كه ترتيب را بين طبقه سابق و طبقه لاحق قرار داده و رعايت الاقرب فالاقرب به واقف را نموده كه در اين صورت هيچ فرزند با وجود پدرش سهم نمى برد و هيچ برادرزاده اى با وجود عمويش و عمه اش و هيچ خواهرزاده اى با خاله و دائى خود شريك نمى شود، و گاه مى شود كه ترتيب را تنها بين پدران از هر طبقه و فرزندان آن ها قرار داده پس اگر در يك طبقه چند برادر باشند و بعضى از آنان اولاد داشته باشند مادام كه پدر زنده است آن اولاد سهم نمى برد، و اما اگر پدر از دنيا رفت اولاد او با عموهايش در يك طبقه و يك رديف واقع مى شود و واقف از اين دو قسم ترتيب هر يك را كه بخواهد مى تواند قرار دهد. مساءله 52 - اگر گفته باشد: (اين را وقف كردم براى اولادم طبقه بعد از طبقه )، در اين صورت اگر يكى از فرزندانش از دنيا برود بچه هاى او سهم پدر خود را مى برند و اگر يكى از آن بچه ها بميرد و فرزند داشته باشد سهم او را پسر او مى گيرد و اگر يكى از فرزندان واقف چند فرزند دارد سهم پدر را طبق سرشمارى و به طور مساوى بين خود تقسيم مى كنند، و اگر يكى از فرزندانش بدون فرزند

از دنيا رفت سهم او را كسى مى برد كه در طبقه او واقع است و آن فرزندى كه سهم پدر خود را گرفته از آن چيزى نمى برد و با اهل آن طبقه شريك نمى شود. مساءله 53 - اگر چيزى را وقف بر علماء كرده باشد منصرف است به علماء شريعت و شامل غير آنان يعنى دكتران در طب و نجوم و حكمت نمى شود. مساءله 54 - اگر چيزى را وقف كرده باشد بر اهل يكى از عتبات چون نجف اشرف مثلا عوايد آن مختص به كسانى است كه نجف وطن اصلى آنها و يا وطن اتخاذى آنان باشد و شامل زائرين و مسافرينى كه به آن شهر آمد و شد دارند نمى شود. مساءله 55 - اگر وقف كرده باشد بر مشتغلين در نجف از اهل تهران مثلا عوائد آن مختص به كسانى است كه به نجف مهاجرت كرده اند براى اشتغال بعلم و شامل تهرانيهائى كه از تهران اعراض كرده و در نجف توطن كرده اند نمى شود. مساءله 56 - اگر چيزى را وقف كرده باشد بر مسجدى در صورتى كه مصرف آن را معين نكرده باشد منافع موقوفه صرف در تعمير مسجد و روشنائى و فرش و خادم آن مى شود، اگر چيزى زياد آمد آن را به امام مسجد مى دهند. مساءله 57 - اگر چيزى را وقف كرده باشد بر يكى از مشاهد مشرفه عوائد آن صرف مى شود در تعمير و روشنائى و خدام حقوق بر آن كه پاره اى كارهاى مربوط به آن شهر را انجام مى دهند. مساءله 58 - اگر چيزى را

وقف كرده باشد بر سيدالشهدا صلوات الله عليه عوائد آن صرف مى شود در اقامه تعيه براى آن جناب يعنى اجرت قارى و روضه خوان و آن چه كه در اينگونه مجالس معمول است كه براى مستمعين و ديگران خرج مى كنند. مساءله 59 - اشكالى نيست در اينكه واقف نمى تواند بعد از تمام شدن وقف موقوف عليه را تغيير دهد مثلا بعضى از افرادى كه مشمول وقف هستند استثناء كند يا بعضى از افرادى كه مشمول نيستند داخل نمايد مگر آن كه در ضمن عقد وقف داشتن چنين اختيارى را براى خود شرط كرده باشد، و حال آيا با اينكه شرط كرده مى تواند آن را عملى سازد يانه ؟بعيد نيست كه مطلقا جائز نباشد نه در جهت داخل كردن كسى كه خارج است و نه خارج كردن كسى كه داخل است ، در نتيجه پس اگر در ضمن عقد وقف چنين اختيارى را براى خود شرط كرده باشد شرطش باطل است بلكه وقفش نيز (على اشكال ) باطل خواهد بود، مثل اينكه در ضمن عقد وقف شرط كرده باشد كه اگر خواست وقف را از موقوف عليهم گرفته به كسانى و يا به كسى بدهد كه به زودى به دنيا خواهد آمد، بله اگر وقف كرده باشد بر جماعتى تا زمانى كه آن كس كه قرار است متولد شود به دنيا آيد و بعد از به دنيا آمدنش تنها وقف بر او باشد بلا اشكال صحيح است . مساءله 60 - اگر وقفيت چيزى مسلم باشد ولى مصرف آن فعلا معلوم نباشد ولو به خاطر اينكه فراموش كرده باشد، اگرآن چه كه

يقينى است ، مثل اينكه معلوم نباشد واقف اين ملك را وقف كرده بر فقراء و يافقهاء عوائد آن را در موردى خرج مى كنند كه محل تصادق هر دو عنوان است يعنى فقيه فقير، و اما اگر محتملات با هم جمع شدنى نيستند اگر احتمالات محصور و معدود باشند مثلا نميدانند اين موقوفه وقف شده بر فلان مسجد و يا فلان زيارتگاه و يا آيا وقف شده بر فقراء اين شهر يا فقراء آن شهر قرعه مى اندازند و طبق آن عمل مى كنند، و اما اگر محتملات بسيار زياد باشند در اينجا نيز دو صورت است اگر عناوين و اشخاص غير محصورند مثل اينكه احتمال مى دهند وقف باشد بر ذريه يكى از افراد فلان كشور و طريقى هم نباشد كه آن يكفر به وسيله آن شناخته شود منافع چنين موقوفه اى به حكم مجهول المالك است كه بنابراحتياط بايد آن را به اذن حاكم شرع صدقه دهند، و بهتر آن است كه تصدق را از بين محتملات بيرون نبرند يعنى اگر يكى از محتملات فقراء هستند به فقراء همان كشور بدهند. و صورت دوم اين است كه مردد باشد بين جهات غير محصوره مثل اينكه بدانند كه اين موقوفه وقف شده بر جهتى از جهات ولى ندانند آن جهت مسجد است يا شهريا پل يا عزادارى سيدالشهداء عليه السلام يا كمك به زوار و چند احتمال ديگر بايد منافع موقوفه صرف در وجوه خيريه شود به شرطى كه از مورد محتملات خارج نگردد يعنى در ميانه همان چند محتمل مصرف شود. مساءله 61 - اگر عين موقوفه اى كه به طور اطلاق

وقف شده منافع جديدى و ميوه هاى متنوعى پيدا كند موقوف عليهم همه آنان را مالك مى شود، مثلا اگر گوسفند است مالك پشم جديد و شير و نتاج و هر منفعت جديد ديگرش مى شود و در درخت و نخل ميوه و استفاده از سايه و برگ و شاخه هاى خشك شده آن بلكه و غير شاخه خشك از شاخه هائى كه براى هرس بريدنش لازم است و نيز جوانه هايش مالك مى شوند، و آيا وقف مى تواند بعضى از منافع را وقف كند و بعضى را نكند؟در نتيجه موقوف عليهم تنها بتوانند از بعضى از منافع استفاده كنند نه از همه آن اقوى آن است كه جائز است . مساءله 62 - اگر ملكى را وقف كند براى مصلحتى و سپس آن مصلحت از رسم بيفتد مثلا وقف براى مسجد يا مدرسه يا پل و سپس اين اماكن ويران شود و ديگر تعميرش ممكن نباشد و يا از محل حاجت بيفتد يعنى بى مصرف شود مثلا نمازگذارى براى مسجد و طلبه اى براى مدرسه و عابرى براى عبور از پل نباشد و اميدى هم به اينكه روزى دوباره اين اماكن مورد حاجت قرار گيرد نباشد بايد عوائد آن ملك در مصارف جز خرج شود، و نزديكتر به احتياط آن است كه در مصرفى صرف شود كه از جنس همان مصلحت باشد و اگر ممكن نشد الاقرب فالاقرب از آن رعايت گردد. مساءله 63 - اگر مسجدى خراب شود عرصه آن از مسجديت خارج نمى شود و همه احكام مسجد را دارد مگر در بعضى از فروض ، و همچنين است اگر قريه

اى كه در آن مسجدى هست به كلى ويران گردد مسجد آن همچنان مسجد است و احكام مسجد را دارد. مساءله 64 - اگر خانه اى را وقف كند بر فرزندانش و يا بر فقراى ايشان اگر وقف را مطلق بگذارد آن خانه منفعتش وقف است ، نظير اينكه قريه اى يا مزرعه اى يا كاروانسرائى و يا چيز ديگرى مثل اينها را وقف كرده باشد كه موقوف عليهم تنها مالك منفعت آنند مى توانند از آن استفاده كنند و استفاده را بين خود تقسيم كنند مثلا آن را اجاره دهند و به هر طريق ديگرى كه از نظر كميت و كيفيت مطابق دستور واقف باشد از آن بهره كشى نمايند، و اگر واقف كيفيتى براى تقسيم منافعش ذكر نكرده آن منافع بين موقوف عليهم بالسريه مى شود، و اگر وقف كرده براى سكونت فرزندان همه فرزندان حق سكناى در آن را دارند و هيچ يك نميتواند سكناى آن را به خود اختصاص دهد كه اين وقف انتفاع مى گويند و بنابراين حق ندارند آن را اجازه دهند حال اگر خانه گنجايش سكناى همه را داشت همه در آن سكونت مى گيرند و اگر در بين آنان نزاعى در گرفت اين گفت من فلان اتاقش را مى خواهم آن ديگرى هم خواست در همان جا بنشيند اگر واقف متولى معين كرده باشد او حق نظر دارد و معين كند چه كسى كجا بنشيند و اگر معين نكرده باشد مرجع حل اختلاف قرعه است ، و اگر بعضى از فرزندان نخواستند در آن جا سكونت كنند حق ندارند از ساكنين اجاره حصه خود را مطالبه كنند

مگر آن كه ساكنين مانع از سكونت آنها شده باشند زيرا آنها خودشان به اختيار خود و بدون وجود مانعى خارجى سكونت نكرده اند، و اما اگر آن خانه گنجايش سكونت همه را نداشته باشد اگر با هم توافق كردند كه هر يك مدتى در آن سكونت كنند و باصطلاح نوبت بگذارند كه هيچ وگرنه نظر متولى متبع است ، متولى از طرف واقف هر كه را اجازه داد او در آن جا سكونت مى كند، وگرنه واقف متولى معين نكرده مرجع قرعه است قرعه بنام هركس خارج شد او سكنا مى كند و ديگران حق ندارند اجاره حصه خود را از او مطالبه كنند. مساءله 65 - ميوه اى كه در حال وقف كردن ، بر درخت موجود است متعلق به موقوف عليهم نيست بلكه بر ملك واقف باقى است ، و همچنين حملى كه درشكم حيوان در حال وقف آن موجود است بله در پشم گوسفند و شير موجود در پستانش اشكال هست كه بايد احتياط ترك نشود. مساءله 66 - اگر واقف بگويد: (اين را وقف كردم بر اولاد اولادم ) شامل همه بطون مى شود، و همچنانكه قبلا گذشت حال اگر قيد ترتيب كرده باشد (مثلا قيد كرده باشد كه تا از بطن سابق كسى باقى هست بطن لاحق از وقف حق ندارد) وبا تصريح به شريك كرده باشد گفته باشد همه بطون با هم شريكند طبق آن عمل مى شود، و همچنين اگر سهم طايفه اى از طايفه ديگر بيشتر قرار داده باشد (مثلا گفته باشد از نسل من اگر عالمى پيدا شد او فلان مقدار بيشتر ببرد) و يا

نداده باشد، و نيز اگر زن و مرد را برابر يا نابرابر كرده باشد بايد طبق دستورش عمل شود، و اما اگر هيچ يك از اين امور بيان نشده باشد مقتضاى اطلاق شركت دادن همه يعنى زن و مرد است به طور مساوى و بدون ترتيب (چون فرض كرديم كه گفته است بر اولادم و اولاد اولادم ) و اما اگر گفته باشد (بر اولادم و سپس اولاد اولادم ) اين عبارت به طور قطع ترتيب را نسبت به اولاد بى واسطه و باواسطه اش مى رساند، اما نسبت به بطن هاى بعدى و يا واسطه ظاهر آن عبارت اين است كه دلالت بر ترتيب بين آنها ندارد يعنى اولاد اولاد او با فرزندانشان در يك مرتبه هستند و يا بهم سهم مى برند مگر آن كه قرينه و شاهدى در بين بوده باشد كه بفهماند نسلهاى بعدى هم مانند نسل اويند كه با وجود پدران فرزندان سهم نمى برند و ذكر ترتيب بين فرزندان خود واقف فرزندان آنان از باب مثال بوده و منظور اين بوده كه بفهماند تا ابد ترتيب بين سلسله پدران و فرزندان برقرار است و وقف در هر عصرى متعلق است به الاقرب فالاقرب بواقف . مساءله 67 - جاى هيچ اشكالى نيست كه وقف بعد از تمام شدنش باعث ميشود ملك واقف از عين موقوفه زايل شود، مگر در وقف منقطع الآخر كه قبلا گذشت و گفتيم كه در بعضى از اقسامش تاءمل هست ، همچنانكه جاى هيچ اشكال و شكى نيست كه در وقف بر جماعت عامه از قبيل مساجد و مشاهد و پلها و خانات (كاروانسراها) و

معابر و مدارس و همچنين موقوفات آنها عين موقوفه ملك احدى نيست بلكه فك ملك و تسبيل منافع بر جهات معين ، آن چه محل اشكال است وقف خاص است نظير وقف بر اولاد و نيز وقف عام است كه بر عناوين وقف مى شود نظير فقرا و علماء و امثال اينها كه آيا اين دو قسم هم مانند وقف بر جهات است كه رقبه موقوفه در ملك احدى نيست حال چه اينكه وقف منفعت باشد تا موقوف عليهم منافع آن را استيفاء كنند يا خود آن منافع را مثلا ميوه درخت را بخورند يا آن را اجاره دهند و يا بفروشند و يا وقف انتفاع باشد، مثل اينكه خانه را وقف كرده باشد براى سكناى ذريه اش و يا كاروانسرايى را وقف كند براى سكونت فقراء و يا بگوئيم موقوف عليهم مالك رقبه موقوفه هستند، چيزى كه هست ملكيت آنان مطلق و آزاد نيست و يا تفصيل دهيم بين وقف منفعت و وقف انتفاع در دومى بگوئيم نظير وقف بر جهات عامه است كه احدى مالك آن نيست ولى وقف منفعت اين طور نباشد و يا فرق بگذاريم بين وقف خاص و وقف عام در وقف خاص بگوئيم موقوف عليهم مالك موقوفه هستند ولى ملك غير طلق و در وقف عام بگوئيم همانند وقف بر جهات كسى مالك آن نيست ؟ اينها وجوهى هستند و بعيد نيست كه حقيقت وقف از نظر اعتبار و تصوير در همه اقسامش اين باشد كه عين مال دست نخورده بماند تا همواره منافعش به موقوف عليهم برسد، و بنابراين عين ملك موقوف عليهم نيست و از ملك واقف

نيز خارج مى شود مگر در بعضى از صور وقف منقطع الآخر كه بيانش گذشت . مساءله 68 - تغيير وقف و ابطال رسم آن و از بين بردن عنوانش جائز نيست هرچند به اينكه عنوانى ديگر به آن بدهند مثلا خانه را كاروانسرا يا دكان را خانه كنند، بله اگر وقف وقف منفعت باشد و عنوان فعلى آن هيچ سودى هرچند اندك نداشته باشد بعيد نيست جائز باشد آن را به عنوانى ديگر كه سودآور باشد تبديل كنند، مثل اينكه باغى وقفى به خاطر خشكيدن چشمه اش و يا به خاطر عارضى ديگر خشك شود هيچ سودى براى موقوف عليهم نداشته باشد به خلاف اينكه اگر آن را خانه و يا كاروانسرا كنند سودآور مى شود. مساءله 69 - اگر موقوفه خراب و منهدم گردد و عنوان اولى خود را از دست بدهد مثلا اگر باغ بوده درختانش ريشه كن و يا خشك شود و اگر خانه بوده ديوارهايش فرو ريزد و آثارش محو گردد و اگر تعمير آن و اعاده اش بصورت اول ممكن است ولو به دادن اجاره و امثال آن لازم است چنين كنند و بنابراحتياط همين متعين است ، و اگر ممكن نباشد دو احتمال بلكه دو قول هست يكى اينكه بگوئيم عرصه آن از وقفيت خارج مى شود دوم اينكه بگوئيم همچنان وقف هست و بايد به وجهى ديگر هرچند از طريق زراعت كردن در آن و امثال آن از عرصه آن بهره كشى كنند و قول دوم اقوى است و نزديكتر به احتياط آن است كه دوباره آن را وقف قرار داده و در مصرف و كيفيات مصرف

عوائد آن رعايت مطابقت با وقف اول را بنمايند. مساءله 70 - اگر ملك هاى وقفى جهت بقاى آنها و استفاده از آنها محتاج تعمير و مرمت و اصلاح باشند پس اگر واقف براى آن ها چيزى قرار داده است كه مصرف شود، بايد همان را انجام داد وگرنه بايد احتياطا از نماى آنها در آن مصرف نمود و بر حق موقوف عليهم مقدم داشت و براى موقوف عليهم احتياط اين است كه به آن راضى باشند.و اگر بقاى آنها بر فروش بعضى از آنها متوقف باشد، جايز است . مساءله 71 - اوقاف بر جهات عامه كه در سابق گفتيم ملك احدى نمى شود از قبيل مساجد و مشاهد و مدارس و معابر و پلها و امثال اينها فروختنش جائز نيست ، اين عدم جواز نسبت به مساجد و مشاهد بدون اشكال و نسبت به مدارس و بقيه بنابر احتياط است هرچند كه خراب و مندرس شود به طورى كه اميدى به اينكه روزى دوباره سودى براى جهت مورد نظر دارا شود و در بين نباشد و به همان حال خرابى باقى بماند، اين نسبت به اعيان آن موقوفات است اما نسبت به متعلقات اين اماكن از قبيل آلات و فرش و پارچه هاى روى ضريح مادام كه با بقاء آنها انتفاع از آنها ممكن باشد فروختنش جائز نيست ، و اگر در آن محل آن انتفاعى كه براى آن وقف شده ممكن نباشد لكن در همان محل به نحوى ديگر ممكن است مورد استفاده قرار گيرد بايد در آن وقف شده ممكن نباشد لكن در همان محل به نحوى ديگر ممكن است در

همان جا گسترده شود بايد به همان حال در آن جا باقى بماند و اگر فرض شود كه در آن مسجد يا آن مشهد به هيچ وجه محتاج پهن كردن آن فرش نيست لكن احتياج به پرده اى دارد كه محل را از سرما و گرما حفظ كند همان فرش را به صورت پرده مورد استفاده قرار مى دهند و اگر فرض شود كه حتى براى پرده نيز احتياجى به آن فرش نيست و به كلى از حيز انتفاع خارج شده و باقى ماندنش جز ضايع شدن و ضرر تلف ندارد آن را در محل ديگرى نظير محل اصليش مى برند، مثلا اگر جزء اثاث مسجدى بوده به مسجد ديگرش مى برند و اگر از مشهدى به مشهدى ديگرش مى برند و اگر فرض شود كه مساجد و مشاهد ديگر نيز احتياجى به آن ندارد آن را در مصالح عامه به كار مى زنند، همه اينها در صورتى است كه انتفاع از آن يا بقاء آن ممكن باشد و اما اگر فرض شود كه جز با فروختنش قابل استفاده نيست و اگر آن را نفروشند ضايع و تلف مى شود آن را مى فروشند و بهاى آن را صرف محل خودش مى كنند و اگر محل خودش احتياج به بهاى آن ندارد خرج محلى مثل آن مى كنند و اگر مثل آن نيز احتياجى به آن بهاء ندارد طبق دستور فعلى در مصالح عمومى خرج مى شود. مساءله 72 - همان طور كه فروختن اين گونه اوقاف جائز نيست ظاهر اين است كه اجاره دادن آن نيز جائز نمى باشد، و اگر غاصبى يكى از

اين اماكن را غصب كند و منفعتى غير آن منافع مورد نظر در وقف را از آن استيفاء كند مثلا مسجد يا مدرسه را خانه مسكونى كند بعيد نيست اينكه اجرت المثل را آن را اگر مدرسه يا كاروانسرا يا حمام بوده بپردازد و اما اگر مسجد يا مقبره يا مشهد بوده يا پل و امثال اينها بوده اجرت المثل ندارد، لكن اگر در دست غاصب تلف شده باشد ظاهرا ضامن آن است و قيمت آن را از تلف كننده مى گيرد و صرف در ساختن بدل آن و مثل آن مى شود. مساءله 73 - اوقاف خاصه از قبيل وقف بر اولاد و اوقاف عامه اى كه بر عناوينى چون فقراء وقف شده اند نقل دادن آن با هيچ يك از نواقل از قبيل بيع و هبه و امثال آن جائز نيست ، مگر به خاطر بعضى از عوارض كه ذيلا ذكر مى شود.اول اينكه موقوفه به طورى خراب شود كه اعاده آن به حال اولش و استفاده از آن به هيچ وجه ممكن نباشد و تنها راه استفاده از آن فروختن و انتفاع با بهاى آن باشد نظير حيوانى به علتى ذبح شده و نيز چوبى كه پوسيده شده و حصير كهنه و امثال آن كه بايد فروخته شود و با پول آن چيزى خريدارى شود كه موقوف عليهم از آن بهره ببرند و اگر نگوئيم اقوى و نزديك تر به احتياط آن است كه چيزى بخرند كه الاقرب فالاقرب به موقوفه اول بوده باشد.دوم اينكه به خاطر ويرانى و يا علتى ديگر آن طورى كه بايد مورد استفاده قرار نگيرد به طورى

استفاده فعلى از آن نسبت به عين موقوفه مثل آن در حكم عدم استفاده باشد كه در اين گونه موارد نيز فروختنش جائز است ، به شرطى كه اميدى به برگشتن آن به حال اول نرود مثل اينكه خانه منهدم و بستان خشكيده شود و به صورت عرصه در آيد و نشود از آن استفاده كرد مگر به صورت بسيار ناچيز كه در حقيقت در حكم عدم استفاده باشد ولى اگر فروخته شود ممكن است با پول آن خانه اى يا بستانى ديگر و يا ملك ديگرى كه منفعتش برابر منفعت خانه و بستان باشد خريد و يا اگر منفعتش به آن مقدار نيست به مقدارى است معتنابه و اگر فرض شود كه اگر فروخته شود با بهاى آن تنها چيزى مى توان خريد كه منافعش برابر همان منافع ناچيز موقوفه خراب است و يا نزديك به آن ، در اين صورت فروختنش جائز نيست و بايد به همان حال باقى بماند سوم اينكه موقوفه اى است كه واقف در ضمن عقد وقف قيد كرده باشد كه اگر روزى حادثه اى رخ داد و باعث شد كه منفعت موقوفه ناچيز شود و يا ماليات آن و يا مخارج نگهدارى آن زياد شود و يا وقوع اختلاف در بين موقوف عليهم رخ دهد و يا ضرورتى و حاجتى براى آنان پيش آيد و يا علتى ديگر فروختن آن را ايجاب كند مانعى از فروختن آن نيست ، بنابراقوى در چنين مواردى بيع موقوفه جائز است چهارم اينكه بين موقوف عليهم آن چنان اختلافى بيفتد كه بيم تلف اموال و حتى خونريزى برود و اين خطر ريشه

كن نشود مگر به فروختن موقوفه ، كه در اين صورت موقوفه را مى فروشند و بهاى آن را بين موقوف عليهم تقسيم مى كنند، بله اگر فرض شود صورتى كه با فروش موقوفه و خريدن ملكى ديگر و وقف كردن آن اختلاف برطرف مى شود متعين است كه چنين كنند آن موقوفه رامى فروشند و با بهايش عينى ديگر مى خرند و يا آن را با اين معاوضه مى كنند و سپس صيغه وقفيت آن را مى خوانند براى نسلهاى بعدى عهده دار فروختن موقوفه و خريدن ملكى ديگر و يا معاوضه آن با اين و وقف كردن عين جديد حاكم شرع و يا منصوب از طرف حاكم شرع است مگر اينكه موقوفه از طرف واقف متولى منصوب داشته باشد. مساءله 74 - اشكالى نيست در اينكه جائز است اجاره دادن موقوفه اى كه وقف منفعت شده باشد نه وقف انتفاع حال چه اينكه وقف خاص باشد يا وقف عام بر عناوين يا عام بر جهات و مصالحى عمومى از قبيل دكان و مزرعه اى كه وقف شده باشد بر اولاد يا بر فقراء و يا جهات عامه ، چون مقصود واقف رسيدن نفع به موقوف عليه بوده و اين غرض با دادن اجاره و امثال آن حاصل مى شود به خلاف وقفى كه منظور واقف انتفاع موقوف عليه از وقف باشد مثلا خانه را وقف كرده باشد براى مسكنى و مانند مدرسه و مقبره و پل و كاروانسرا براى سكناى طلاب و دفن اموات و عبور هر رهگذر كه ظاهر اين است كه اجاره دادن آنها در هيچ حالى از احوال جائز نيست

. مساءله 75 - اگر بعضى از وقف به طورى خراب شود كه قبلا گفتيم و فروختنش جائز است و قسمتى ديگر از وقف احتياج به تعميردارد تا داراى منفعت شود، در چنين فرضى اگر ممكن است همين قسمت محتاج به تعمير را با درآمد خودش تعمير كند احتياط آن است كه چنين كنند و بهاى قسمت فروخته شده را صرف خريدن ملكى مثل آن كه فروخته شده بنمايد و اگر ممكن نباشد (مثلا درآمد آن كافى در هزينه تعميرش نباشد) بعيد نيست بگوئيم نزديكتر به احتياط و بهتر آن است كه بهاى فروخته شده را صرف تعمير آن قسمت محتاج به تعمير كنند، و اما اينكه طورى صرف تعمير كنند كه درآمد آن بيشتر شود جائز بودنش بعيد است ، بله اگر بهاى نامبرده به مقدارى نباشد كه با آن ملك جديدى بخرند آن را صرف تعمير قسمت ديگر مى كنند هرچند تعميرى كه درآمد آن را زياد كند. مساءله 76 - اشكالى نيست در اينكه جدا كردن وقف از ملك طلق چنانكه ملكى مشترك بين آن دو باشد جائز است و متصدى اين جداسازى از طرف وقف متولى آن و يا موقوف عليهم و از طرف ملك طلق مالك آن است ، بلكه ظاهر در مواردى كه هر دو طرف شركت واقفى و موقوف عليهمى باشد اين است كه جداسازى آن دو از يكديگر جائز است مثل آن جا كه دو نفر مالك در خانه اى شريكند و هر يك سهم مشاع خود را وقف بر اولاد خود كند، بلكه بعيد نيست در آن جا هم كه وقف و موقوف عليه متعدد و

واقف يكنفر باشد نيز جداسازى جائز باشد مثل آن جائى كه شخصى نصف مشاع خانه خود را وقف بر مسجد و نصف ديگرش را وقف بر يكى از مشاهد كند، و اما در اوقافى كه واقف و موقوف يكى است ولى موقوف عليهم نسلهاى متوالى باشند تقسيم آن بين موقوف عليهم جائز نيست ، بلكه اگر ميانه ارباب وقف نزاعى افتد كه به خاطر آن بيع وقف جائز مى شود و جز از طريق تقسيم آن نزاع ريشه كن نمى گردد تقسيم جائز مى شود لكن اين تقسيم نسبت به بطون آينده نافذ نيست (و آنها مى توانند تقسيم را بر هم زنند) و شايد برگشت اين قسمت به قسمت منافع باشد و ظاهرا تقسم منافع مطلقا (چه اينكه نزاعى در بين باشد يا نباشد جائز است و اما تقسيم عين موقوفه نسبت به بطون لاحقه اقوى آن است كه مطلقا جائز نيست . مساءله 77 - اگر بطن موجود ملك وقفى را اجاره دهد و در بين مدت اجاره همه منقرض شوند اجاره نسبت به مدت باقيمانده باطل مى شود مگر آن كه بطن بعدى آن را تنفيذ كند كه در اين صورت بنابراقوى صحيح است ، و اما اگرمتولى آن را اجاره داده باشد و در اجاره دادنش مصلحت وقف را اجاره نسبت به آن بطون نيز صحيح است و احتياجى به اجاره آنان ندارد. مساءله 78 - براى واقف جائز است توليت موقوفه و نظارت بر آن را براى هميشه يا مدتى معين براى خود قرار بدهد چه مستقلا و چه با شركت فرد معين ديگر، و همچنين جائز است آن را

به همين نحو براى غير قرار بدهد بلكه حتى جائز است مسئله تعيين متولى را به عهده غير بگذارد در نتيجه متولى كسى خواهد بود كه آن غير معين كرده است ، بلكه جائز است كسى را متولى قرار دهد و به او اختيار دهد كه براى بعد از خودش متولى معين كند و همچنين مقرر بدارد كه هر متولى براى بعد از خودش جانشين معين كند. مساءله 79 - اينكه گفتيم واقف مى تواند توليت را براى خودش يا غير قرار دهد فقط در زمان وقف كردن و خواندن عقد وقف است ، و اما بعد از تمام شدن عقد وقف واقف مانند ساير مردم هيچ ارتباطى با موقوفه ندارد به كلى از آن بيگانه است نه مى تواند توليت معين كند و نه اگر معين كرد او را عزل نمايد مگر آن كه اختيار عزل كردن متولى را هم در ضمن عقد وقف براى خودش قرار داده باشد به اينكه در حال وقف شخص را متولى كرده باشد و گفته باشد هر وقت بخواهم تو را عزل مى كنم . مساءله 80 - اشكالى نيست در اينكه در مواردى كه حتى حق توليت و اظهار نظر را براى خود قرار مى دهد شرط نيست كه عادل باشد و اقوى آن است كه در مواردى هم كه براى غير قرار ميدهد عدالت او شرط نيست ، بله آن چه در متولى معتبر است دو چيز است يكى امانت و ديگر از عهده برآمدن ، بنابراين جائز نيست توليت وقف را مخصوصا در وقف جهات مصالح عامه به كسى واگذار كند كه يا خائن است

و اعتبارى و تولى به كارش نيست و يا اگر امين است از عهده اداره موقوفه بر نمى آيد، و نيز جائز نيست آن را به ديوانه و طفل حتى مميز واگذار نمايد البته اگر منظورش اين باشد كه مادام ديوانه و كودك تحت ولايت قيم است قيم او بعمل توليت بپردازد و از تحت ولايت بيرون آمد خودش مباشرت كند ظاهرا جائز است هرچند طفل غير مميز باشد بلكه جواز قرار دادن آن براى مجنونى كه اميد بهبودى در آن هست بعيد نيست در نتيجه مادام كه بهبودى نيافته ولى او قائم مقام او مى شود. مساءله 81 - اگر واقف توليت موقوفه را براى كسى قرار دهد قبول آن بر وى واجب نيست ، حال چه اينكه در مجلس اجرا و عقد وقف حاضر باشد و يا غائب بوده بعدا به اطلاعش رسيده باشد حتى اگر بعد از مرگ واقف هم مطلع شود قبول آن واجب نيست و اگر توليت براى چند نفر به ترتيب قرار دهد و بعضى از آنان قبول كند بر نفر بعدى او واجب نيست قبول كند و وقتى متولى توليت را قبول نكند موقوفه بدون متولى منصوب خواهد شد، و اما اگر قبول كرد آيا جائز هست كه خود را عزل كند همچنانكه در وكالت چنين است و وكيل مى تواند خود را عزل كند و يا جائز نيست ؟ دو قول است احتياطى كه نبايد ترك شود اين است كه خود را عزل نكند و كسى كه در مرحله بعد است اگر توليت را قبول كرد وظائفش را با مراجعه به حاكم و منصوب شدن از قبل

او انجام ميدهد. مساءله 82 - اگر واقف توليت را براى دو نفر قرار دهد اگر هر يك را مستقل قرار دهد هر يك مستقلا عمل مى كند و لازم نيست به آن ديگرى مراجعه نمايد و اگر يكى از آن دو از دنيا برود و يا از اهليت توليت خارج شود ديگرى منفردا عمل مى كند، و اگر هر يك از آن دو را مستقل قرار نداده باشد هيچ يك نمى تواند مستقلا عمل كند، و همچنين است در صورتى كه عقد وقف را از اين نظر مطلق آورده باشد و از جهت استقلال و عدم استقلال ساكت گذاشته باشد قرائن احوال هم دلالت بر استقلال نداشته باشد در نتيجه اگر در چنين وضعى يكى از متوليان از دنيا برود ويا از اهليت توليت ساقط شود بنابراحتياط اگر نگوئيم اقوى حاكم شرع فرد ديگرى را همراه او مى كند. مساءله 83 - اگر واقف وظيفه متولى و كار او را معين كند كه همان متبع خواهد بود، و اما اگر معين نكرده باشد وظيفه او همان كارهاى متعارفى است كه انجامش براى امثال ملك موقوفه لازم است ، از قبيل تعميرات و اجاره دادن و گرفتن مال الاجاره و تقسيم آن بين موقوف عليهم و پرداخت ماليات و امثال آن ، همه اين كارها لازم است با رعايت احتياط و مراعات مصلحت وقف و مصلحت موقوف عليهم انجام پذيرد و احدى حق ندارد مزاحم او شود حتى موقوف عليهم ، و براى واقف جائز است توليت بعضى از امور موقوفه را به شخصى و توليت بعض ديگر امور را به شخصى ديگر بدهد مثلا

تعمير موقوفه و به دست آوردن منافع آن را به كسى واگذار كند و حفظ منافع و تقسيم آن بين موقوف عليهم را به كس ديگر، و يا ملك وقفى و حفظ آن را به فردى بسپارد و تصرفات در آن را به ديگرى واگذارد حال اگر واقف بعضى از امور موقوفه از قبيل تعمير و بدست آوردن منافع را نام ببرد و فردى را متولى در آن بكند ولى جهات ديگر از قبيل حفظ و قسمت درآمد در بين ارباب وقف را نام نبرد وقف او در غير جهاتى كه ذكر كرده بدون متولى منصوب است كه در مسئله 87 حكم آن مى آيد. مساءله 84 - اگر واقف سهمى از منافع را براى متولى معين كند كه همان متعين است و اجرت عملش همان است بيش از آن نمى تواند بردارد هرچند كه كمتر از اجرت المثل باشد، و اما اگر معين نكرده باشد اقرب آن است كه مستحق اجرت المثل مى باشد. مساءله 85 - متولى حق ندارد منصب توليت را به ديگرى واگذار كند هرچند كه خودش از اداره موقوفه عاجز شده باشد، مگر آن كه واقف هنگام نصب او به توليت اجازه آن را به وى داده باشد، بله او مى تواند در بعضى از كارهائى كه وظيفه خود اوست وكيل بگيرد مگر آن كه واقف شرط كرده باشد كه كارهاى وقف به دست خود او انجام شود. مساءله 86 - براى واقف جائز است كسى را به عنوان ناظر بر متولى معين كند اگر معلوم شود كه منظورش از تعيين ناظر اين است كه صرفا از كارهاى متولى آگاه

باشد و اطمينان پيدا كند به اينكه كارها درست انجام مى شود در اين صورت متولى مستقل در تصرفات خود هست و اجازه ناظر در صحت و نفوذ كارهايش معتبر نيست تنها اطلاع او لازم است ، و اما اگر منظورش اعمال نظر و تصويب ناظر باشد متولى هيچ تصرفى را بدون اذن و تصويب ناظر نبايد انجام دهد و اگر واقف هيچ يك از اين دو را معين نكرده باشد مراعات اين دو امر لازم مى شود يعنى ناظر استقلال متولى را و متولى تصويب ناظر را مراعات نمايد. مساءله 87 - اگر واقف اصلا متولى معين نكند بنابراقوى متولى آن در اوقات عامه حاكم يا منصوب از طرف اوست ، و همچنين در اوقات خاصه نسبت به امورى كه مصالح وقف و مراعان بطون بعدى ، و اما نسبت به كارهائى كه در بهره دهى فعليش دخالت دارد از قبيل لايه روبى نهرها و يا شق نهر جديد و شخم زدن و كشت و برداشت حاصل و تقسيم آن و كارهاى جزئى ديگر به عهده موجودين از موقوف عليهم است . مساءله 88 - در موقوفاتى كه گفتيم توليت آن با حاكم و يا منصوب از طرف حاكم است اگر حاكم و يا منصوب او نبود و دسترسى به يكى از آن دو ممكن نبود عدول مؤ منين متولى خواهند بود. مساءله 89 - در مواردى اختيار به دست حاكم است فرقى نيست بين اينكه واقف متولى معين نكرده باشد و يا معين كرده لكن متولى اهليت توليت را نداشته و يا اگر داشته از دست داده است ، پس اگر واقف توليت

موقوفه اشت را به فردى از اولادش داده كه عادل بوده و فاسق شده مثل جائى است كه اصلا كسى را معين نكرده . مساءله 90 - اگر واقف توليت موقوفه اش را به دست دو نفر عادل از فرزندش مثلا داده باشد و فعلا بيش از يك نفر عادل وجود ندارد حاكم عادلى ديگرضميمه او مى كند، و اما اگر اصلا عادلى در ميانه فرزندان او نباشد آيا بر حاكم لازم است نصب دو نفر عادل و يك نفر امين كافى است هرچند كه عادل نباشد نزديكتر به احتياط آن است كه دو نفر نصب كند لكن اقوى كفايت يك نفر امين است . مساءله 91 - اگر موقوفه اى احتياج به تعمير داشته باشد و درآمدى كه صرف تعمير آن شود ندارد براى متولى جائز است به اين قصد فرض كند كه بعد از رسيدن موقوفه به بهره دهى از بهره آن و يا از درآمد موقوفات آن موقوفه قرض خود را بپردازد، بنابراين متولى باغ وقفى براى تعمير آن قرض مى كند به اين نيت كه وقتى ببار نشست قرض خود را از آن عايدات بدهد و متولى مسجد و يا مشهد و يا مقبره و امثال آن قرض مى كند به اين قصد كه قرض خود را از موقوفات اين اماكن بپردازد بلكه حتى جائز است از مال خودش خرج تعمير بكند به قصد اينكه بعدا آن را از عوائد وقف يا موقوفاتش بردارد، و اما اگر قرض كند و يا از مال خود خرج نمايد بدون قصد اينكه بعدا آن را بردارد، بعدا جائز نيست بردارد. مساءله 92 - وقف

بودن ملكى يا مالى از چند طريق ثابت مى شود: يكى شياعى كه براى انسان يقين و يا حداقل اطمينان بياورد. دوم اقرار كسى كه مال وقفى را در اختيار دارد و يا اقرار ورثه او بعد از مرگش سوم اينكه ببينيم كه ملك در تصرف وقف است يعنى آنهائى كه اين ملك را در اختيار دارند معامله وقف باآن مى كنند كسى هم معارض عمل آنها نيست چهارم گواهى دادن و شاهد عادل . مساءله 93 - اگر كسى اقرار كند به اينكه اين ملك كه در دست من است وقف است و سپس ادعاء كند كه اقرار قبلى من مصلحتى بود و در واقع ملك موقوفه نيست ادعايش شنيده مى شود، لكن اگر شخص صلاحيت دارى با ادعاء او مخالفت كند او بايد طبق موازين قضاءادعاى خود را اثبات كندبه خلاف صورتى كه عقد وقف را واقع سازد و قبض نيز صورت بگيرد آن وقت ادعاء كند كه من در اين كارها قصد جدى نداشته ام كه اين ادعا به هيچ وجه از او مسموع نيست همچنانكه در هيچ عقد و ايقاع مسموع نيست . مساءله 94 - همان طور كه معامله وقفيت كردن متصرفين يكى از ادله وقفيت است مادام كه خلاف آن ثابت نشود، همچنين عمل متصرفين از جهت ترتيب و تشريك و كيفيت مصرف و غير اينها دليل بر كيفيت است و ديگران بايد از چگونگى معامله متصرفين در موقوفه پيروى كنند تا زمانى كه يقين به خلاف آن حاصل شود. مساءله 95 - اگر ملكى به دست كسى است كه به عنوان ملكيت در آن تصرف مى كند لكن

ديگران يقين كنند و يا يقين داشته باشند كه اين ملك در سابق وقف بوده جائز نيست و صرف اين يقين ملك را از دست او بگيرند مگر آنكه ثابت شود كه فعلا نيز وقف است ، و همچنين اگر شخصى ادعا كند كه فلان ملك در سابق و چند نسل قبل از اين وقف اولاد بوده نسلا بعد نسل و اين ادعا را ثابت هم بكند مگر آن كه ثابت كند كه فعلا نيز وقف است ، بله اگر ذواليد در مقابل مدعى خود كه مى گويد اين ملك مال من است بگويد: اين ملك در دست من است از تو نيست بلكه وقف بوده است چيزى كه هست مجوز بيع حاصل شد و موقوف عليهم آن را به من فروختند حكم يد (كه اماره مالكيت است ) از يد او ساقط مى شود و ملك را از او مى گيرند و او را ملزم مى كنند تا ثابت كند موقوف عليهم مجوز فروش را داشته اند و نيز ثابت كند كه وى آن را از آنان خريده است . مساءله 96 - اگر كتاب و يا قرآن و يا غير اين دو در دست كسى باشد و او ادعاى ملكيت آن را داشته باشد لكن بر آن مال نوشته شده است كه اين كتاب مثلا وقف است به صرف اين نوشته حكم به وقفيت آن نمى شود، و بنابراين مى توان آن كتاب را از وى خريد بله ظاهر اين است كه مثل اين نوشته عيب و نقصى براى كتاب و امثال آن است و اگر مشترى از چنين نوشته اى در كالا

بى خبر بوده باشد وقتى با خبر شود خيار عيب دارد و مى تواند معامله را فسخ كند. مساءله 97 - اگر در تركه ميت ورقه اى به خط خود او يافت شود كه در آن نوشته فلان ملك را وقف كرده و قبض و اقباض را هم انجام داده به صرف اينكه نوشته حكم به وقفيت آن نمى شود مگر زمانى كه با آن نوشته يقين و يا حداقل اطمينان حاصل شود، زيرا ممكن است نويسنده آن مينوتى نوشته تا هنگام وقف كردن طبق آن عمل كند و چنين چيزهائى بسيار اتفاق مى افتد. مساءله 98 - زمانى كه عين موقوفه از اعيانى باشد كه زكات به آن تعلق مى گيرد مثلا گاو و گوسفند و يا شتر باشد بر موقوف عليهم دادن زكات آن واجب نيست هرچند كه سهم هر يك از آنان به حد نصاب برسد، و اما اگر عوائد آن جنس زكوى باشد مثلا حاصل زمين موقوفه انگور يا خرما باشد و در وقف خاص دادن زكات بر هر يك از سهمش به حد نصاب برسد واجب است زيرا ملكى است طلق به خلاف وقف عام حتى مثل وقف بر فقراء كه در همين فرض نيز دادن زكاتش واجب نيست براى اينكه مادام كه به دست يكى از فقراء نرسيده ملك احدى از فقراء نيست ، بله اگر از حاصلى كه بالاى درخت است و هنوز زكات به آن تعلق نگرفته سهمى به قدر نصاب را به فقيرى بدهند و حاصل در ملك فقير به حد تعلق زكات به تفصيلى كه در كتاب زكات گذشت برسد واجب است زكاتش را بپردازد.

مساءله 99 - وقتى كه در بين بعضى ازطوائف معمول است كه مثلا گوسفند و يا گاوى را در نظر مى گيرند و الفاظى كه در بين خود آنان متعارف است به زبان مى آورند و مقصودشان اين است كه اين حيوان دچار آفت نشود، هرچه مثلا گوساله نر زائيد در راه خدا قربانى شود و هرچه ماده آورد براى صاحبش بماند گوساله نر زائيد در راه خدا قربانى شود و هرچه ماده آورد براى صاحبش بماند

- و يا الفاظ ديگرى نظير اينها ظاهرا باطل است چون شرائط وقف صحيح را ندارد. خاتمه مشتمل بر دو امر است : يكى درباره حبس و ملحقات آن است ، و ديگرى درباره صدقه .

گفتار در حبس و همسانانش

گفتار در حبس و همسانانش مساءله 1 - جائز است اينكه شخصى ملك خود را بر هر آن چه وقف بر آن صحيح است حبس كند يعنى منافع آن صرف در مصرف موردنظرش بر شخص يا مكان مورد نظرش بشود، پس اگر ملك خود را حبس كند كه عوائد آن صرف در راهى از راه هاى غير و محلى از محل هاى عبادات نظير كعبه مظلمه و يا مساجد و مشاهد مشرفه شود اگر حبس را مطلق كرده باشد و يا قيد دوام كرده باشد براى هميشه حبس شده و بعد از قبض دادن ديگر نميتواند برگشت كند وبه ملك خودش برگرداند و بعد از او هم به وارثش نمى رسد و اما اگر مدت معينى راذكر كرده باشد تا آن مدت تمام نشده نمى تواند برگشت كند بعد از تمام شدن مدت خود به خود به ملك مالك و

يا وارث او بر ميگردد و اگر آن را بر شخص معينى حبس كند در صورتى كه مدتى را معين كرده باشد و يا گفته باشد تا آن شخص در حيات است اين ملك حبس بر او است حبس تا انقضاء آن مدت لازم است حتى اگر مالك كه همان حابس است قبل از سرآمدن مدت از دنيا برود و حبس تا آخر مدت خودش باقى است ، و اما اگر مدت ذكر نكرده باشد حبس مادام كه حابس زنده است لازم است و بعد از مرگش ميراث مى شود، و همچنين است حال آن جائى كه حبس بر عنوان عام نظير فقراء شده باشد اگر محدود به حدى باشد تا انقضاء آن حد لازم است و بعد از آن به ملكيت حابس يا وارثش بر مى گردد و اگر وقتى معين نكرده باشد مادام كه حابس زنده است لازم است . مساءله 2 - اگر سكناى خانه اش را مثلا براى كسى قرار داده باشد به اين معنا كه او را مسلط بر سكونت آن خانه كرده ملكيت خانه را براى خود قرار داده باشد به عمل او سكنى گويد حال چه اينكه ذكر مدتى نكرده باشد مثل اينكه بگويد: (تو را در خانه خود سكنى دادم ) و يا بگويد: (سكناى خانه من مال تو) يا آن كه مقدار و مدت آن را معلوم كند به عمر خودش يا عمر طرف مقابل و بگويد: (سكناى خانه من از آن تو تا چندى كه من زنده ام ) و يا (يا تا چندى كه زنده اى ) و يا زمان سكونتش را ذكر كند

مثلا بگويد (سكناى خانه ام تا يك سال يا دو سال براى تو) و براى هر يك از اين دو قسم اسم خاص است .اولى را كه اصلا ذكر مدت نمى كند سكنى و دومى را كه مدت عمر خودش و يا عمر طرف مقابل قرار ميدهد عمرى و سومى را كه در آن مدت به يك سال يا دو سال تعيين مى شود رقبى مى گويند. مساءله 3 - هر يك از اين سه صورت احتياج به عقد دارد يعنى ايجاب و قبول مى خواهد ايجاب را مالك و قبول را ساكن مى گويند، و ايجاب آن عبارت است از هر عبارتى كه تسليط نامبرده را مى رساند مثل اينكه در اولى بگويند: (تو را در اين خانه ام سكنى دادم ) و يا بگويد: (سكناى اين خانه مال تو) و يا هر عبارت ديگر كه در هر زبانى اين معنا را افاده كند، و در عمرى جمله (مادام كه من زنده ام ) و يا (مادام كه تو زنده اى ) را اضافه كند، و در وقتى رقبى جمله (يكسال ) و يا (دو سال ) را اضافه كند، البته براى ايجاب عمرى و رقبى دو عبارت ديگرنيز هست و آن اين است كه در عمرى بگويد: (اعمرتك هذاالدار عمرك ) و يا (اعمرتك هذا الدار عمرى ) ويا بگويد: (اعمرتك هذا الدار ما بقيت ) و يا (اعمرتك هذا الدار ما بقيت ) و به جاى مابقيت ) بگويد: (ما عشت ) و يا (ما عيشت ) و امثال اينها و در قسم سوم بگويد: (ارقبتك مدة فلان ) و اما قبول

در اين سه نوع حبس عبارت است از هر لفظى كه رضاى طرف مضمون ايجاب را برساند. مساءله 4 - در هر يك از سه نوع حبس نامبرده شرط است كه خانه بقبض ساكن داده شود، اما اينكه آيا اين شرط شرط صحت عقد است و يا شرط لزوم آن دو وجه است و اولى آن دو بعيد نيست ، و بنابراين اگر مالك خانه را تحويل ساكن ندهد و از دنيا برود عقد باطل است همچنان كه در وقف چنين است على الظاهر. مساءله 5 - اين سه عقد عقودى است لازم كه عمل به مقتضاى آن واجب است ، و مالك نمى تواند از عقدى كه بسته برگردد و ساكن را از خانه بيرون كند در نتيجه در سكناى مطلق كه قسم اول بود از آن جا كه ساكن مستحق مسماى اسكان است هرچند يك روز با همان يكروز عقد لازم مى شود، و مالك نمى تواند از سكناى وى به اين مقدار جلوگيرى كند و در زائد بر يك روز هر وقت بخواهد مى تواند معامله را بر هم بزند، و در عمرى و رقبى به مقدارى كه ذكر شده معامله لازم است يعنى در عمرى تا چندى كه مالك و يا ساكن زنده است و در رقبى تا چندى كه مدت معين شده تمام نشده است . مساءله 6 - اگر كسى خانه خود را سكنى يا عمرى يا رقبى براى شخص اين عمل خانه او را از ملكش خارج نمى سازد، و مى تواند در عين اينكه سكناى آن را به غير داده بفروشد و فروختن آن عقده هاى سه

گانه را باطل نمى كند، بله ساكن همچنان مستحق سكونت در آن خانه است به همان نحوى كه برايش قرار داده و همچنين مشترى نيز نمى تواند آن را باطل كند، و به فرضى كه جاهل بوده به اينكه فروشنده آن را سكناى عمرى يا رقبى كرده خيار فسخ دارد يا معامله رافسخ كند و يا به همان قيمت و به همين وضع قبول كند، بله در سكناى مطلق كه گفتيم همينكه مسما به عمل آيد عقد باطل مى شود اگر منظور فروشنده فسخ سكنا باشد سكنا منفسخ مى شود و مشترى مسلط بر منافع خواهد بود و ديگر خيارى نخواهد داشت . مساءله 7 - اگر در عمرى مدت سكنا طول زندگى مالك باشد و قبل از مرگ ساكن از دنيا برود تا چندى كه مالك زنده است ورثه ساكن مالك سكناى آن خانه هستند، و اگر عكس اين بود يعنى مدت سكناى طول حيات ساكن بود و مالك قبل از ساكن از دنيا برود ورثه او نميتوانند ساكن را بيرون كنند مگر بعد از مرگ ساكن كه از دنيا برود ورثه اش حق سكنى ندارند مگر آن كه در عقد گفته باشد تا چند كه تو زنده اى و بعد از تو اعقاب تو در اينجا سكونت كنند در اين صورت ورثه ساكن مى توانند در آن جا بمانند، وقتى از ساكن اول هيچ نسلى و عقبى باقى نماند و همه منقرض شدند آن وقت خانه به ورثه مالك منتقل مى شود. مساءله 8 - آيا مقتضاى اين عقود سه گانه تمليك سكنى است ، به اين معنا كه برگشت اين تمليك تنها

به تمليك خصوص منفعت باشد و در نتيجه ساكن در صورت اطلاع عقد بتواند به هر نحوى كه دلش خواست از منفعت آن استفاده كند چه خودش چه غيرش ، غير هم هر كس كه باشد هرچند اجنبى و نيز بتواند آن را اجاره يا عاريه بدهد و اگر مدت عمر مالك بود و ساكن از دنيا رفت ورثه او بتوانند آن را به ارث ببرند يا آن كه چنين اقتضائى ندارد بلكه اقتضايش بيش از اين نيست كه سكناى در خانه داشته باشد و او وى را بيرون نكند بدون اينكه منافع را ملك او كرده باشد، اگر مقتضاى اين عقود سه گانه همين مقدار باشد در صورتى كه در عقد قيدى و توضيحى نيامده باشد براى ساكن اين مقدار جائز است كه خودش و اهلش و فرزندانش و خادم وخادمه و دايه فرزند و ميهمانانش در آن جا سكونت كنند، بلكه اگر خانه جاى بستن حيوان را نيز دارد حيواناتش هم در آن جا جاى دهد و غير اينها كه گفته شد را در آن جا ساكن نكند مگر آن كه در عقد شرط اين معنا شده باشد ويا مالك راضى باشد و نيز جائز نيست خانه را اجاره يا عاريه بدهد و اگر ساكن از دنيا برود ورثه اش اين حق را ارث ببرند، و يا آن كه مقتضاى اين عقود چيزى نظير اباحه است (آن طور كه ميزبان طعامش را براى ميهمان مباح مى كند) كه اگر اين باشد لازمه اش مانند احتمال دوم خواهد بود به جز يك لازمه و آن مسئله ارث بردن بود كه بنابر احتمال دوم ورثه

ساكن اين حق را ارث مى بردند و بنابراين احتمال اصلا حقى براى ساكن نيست بلكه تنها حكم اباحه است وارث نمى رود، بعيد نيست از اين سه احتمال اولى اقرب باشد مخصوصا در جائى كه مالك در سكنا گفته باشد: (مال تو باشد سكناى اين خانه ) همچنين در عمرى و رقبى لكن با اين حال مسئله خالى از اشكال نيست . مساءله 9 - هر متاعى و ملكى كه وقف كردنش صحيح باشد عمرى كردنش نيز صحيح است چه ملك صحرا باشد و چه حيوان و چه اثاث يا غير آن و ظاهرا رقبى هم به حكم عمرى است و بنابراين رقبى نيز در هر چيزى كه وقفش صحيح باشد صحيح است و اما سكنا فقط مخصوص مسكن است . مترجم: سيد محمد باقر موسوي همداني منبع: تحرير الوسيله، كتاب وقف و عقود هم خانواده آن

العالم. آيه الله فاضل : حكم ساير مساجد را دارد . آيه الله مكارم : حكم مساجد ندارد. آيه الله وحيد خراساني : دخول حائض در مسجد وماندن حرام است. 2- آيا كل فضاي مساجد حكم مسجد را دارد ؟ زيرا بالكن مساجد معمولا براي نماز خواندن بانوان و بعضي مجالس عزداري اختصاص داده مي شود . حكم طبقات بالا و همچنين حكم زير زمين مسجد را بيان فرماييد كه اين قسمتها براي معذورين اشكال دارد يا خير؟ آيه الله بهجت : آنچه كه ازمسجد محسوب است حكم مسجد را دارد وغير از آن جزء مرافق مسجد است. آيه الله خامنه اي : بالكن وطبقات بالا اگر داخل فضاي مسجد است و همچنين زيرزمين مسجد حكم مسجد را دارد . آيه الله سيستاني : فضاي مسجد وطبقات مختلف آن كه بعد از وقفيت احداث شده است حكم مسجد را دارد. آيه الله صافي : جايز نيست والله العالم آيه الله فاضل لنكراني : طبقات پايين وبالا و بالكن مسجد اگر هنگام ساخت مسجد به عناوين ديگري غير از مسجد ساخته شده باشد حكم مسجد را ندارد والا حكم مسجد را دارد و بايد احكام مسجد رعايت شود. آيه الله مكارم : كل فضاي مسجد حكم مسجد دارد مگرقسمتهايي كه به هنگام وقف استثناء شده باشد يا در عرف محل معمولا جزء مسجد نيست مثل حياط مسجد كه دربعضي ازمناطق جزء مسجد نيست . آيه الله وحيد خراساني :خصوص جاي نماز است ملحق است به مسجد 3 - اگر براي ورود به بخشي از مسجد كه صيغه مسجد خوانده نشده از درب ورودي يا پله هاي

مسجد استفاده كنند جايزاست ؟ آيه الله بهجت : بدون توقف وگذاشتن چيزي جايزاست . آيه الله خامنه اي :اگر در قمستي كه مسجد است مكث نكنند و چيزي هم درآنجا نگذارند عبور آنها مانعي ندارد آيه الله سيستاني : جايز است آيه الله صافي :اگر به عنوان مسجد در آن نماز خوانده باشند حكم مسجد را دارد چه صيغه وقف بخوانند چه نخوانند . آيه الله فاضل لنكراني : مانعي ندارد مگر اين كه مزاحمتي براي نمازگزاران مسجد ايجاد كند. آيه الله مكارم شيرازي : اشكال ندارد آيه الله وحيد خراساني : اگرجزء مسجد نباشد يا براي عبور باشد مانعي ندارد. 4- آيا تكيه دادن به ديواري كه مشترك بين مسجد و بخشي كه صيغه خوانده نشده مسجد است ، جايزاست ؟ آيه الله بهجت : جايزاست آيه الله خامنه اي : مانعي ندارد. آيه الله سيستاني :جايزاست آيه الله صافي : مجرد تكيه دادن حكم خاصي ندارد ولي گذشت كه صيغه وقف اثري ندارد والله العالم آيه الله فاضل لنكراني : مانعي ندارد. آيه الله مكارم :اشكال ندارد. آيه الله وحيد خراساني : مانع ندارد 5- آيا زميني راكه براي مسجد واگذار شده است حتما بايد صيغه وقف خوانده شود يا همين كه به نام مسجد واگذار شده حكم مسجد برآن جاري است ؟ آيه الله بهجت : اگر يك نماز به عنوان مسجد در آنجا خوانده شود مسجد است با اذن واقف آيه الله خامنه اي : بدون انشاء صيغه وقف و يا بدون تحويل آن به نماز گزاران وخواندن نماز به عنوان مسجد وقف محقق نمي شود آيه الله سيستاني :

واگذاري كافي نيست آيه الله صافي : جواب اين سوال از جواب سوالهاي قبل معلوم مي شود والله العالم آيه الله فاضل لنكراني : خيرخواندن صيغه وقف لازم نيست ، بلكه همين كه به قصد مسجد در اختيار نماز گزاران قرار گرفت و به عنوان مسجد در آن نماز اقامه شد حكم مسجد را پيدا مي كند. آيه الله مكارم شيرازي : چنانچه در آن زمين به عنوان زمين مسجد خوانده شود نيز احكام مسجد برآن جاري مي گردد. آيه الله وحيد خراساني : كافي است به حيثيت مسجد به قصد مسجديت ساخته شود. 6- درطبقه پايين مسجد كه مغازه ساخته مي شود آيا جزء مسجد محسوب مي باشد ، وحدود شرعي آن بايد رعايت شود ؟ ياخير وفقط عائدي آن به مسجد مي رسد . آيه الله بهجت : جزء مسجد محسوب نيست آيه الله خامنه اي : اگر قبل از آن كه زمين حكم مسجد را پيدا كند در آن مغازه ساخته اند حكم مسجد راندارد آيه الله سيستاني : اگر قبل ازوقفيت احداث شده است حكم مسجد راندارد وبعد از وقفيت احداث آنها جايز نيست . آيه الله صافي : اگر از اول مغازه ساخته شده وبعد از ساختن آن قمستهاي فوق را به عنوان مسجد ساخته و در آن نماز خوانده اند مغازه حكم مسجد را ندارد ولي اگر بعد ازساختن زمين وخواندن نماز در آن به عنوان مسجد بخواهند قمستي را مغازه كنند جايز نيست و همه حكم مسجد را دارند والله العالم آيه الله فاضل لنكراني : به پاسخ (ب) مراجعه شود آيه الله مكارم شيرازي : مغازه مسجد

حكم مسجد را ندارد مشروط براين كه از ابتدا آن محل را براي مغازه در نظر گرفته باشند در غير اين صورت احداث مغازه جايزنيست آيه الله وحيد خراساني : اگر زمين را وقف مسجد كرده باشند تمام طبقات مسجد خواهد شد . منبع : سايت تبيبان

انجام تمرين هاى ورزشى در مسجد محل يا خوابيدن در آن جايز است؟ اين كارها در مسجدهاى ديگر چه حكمى دارد؟ ج: مسجد جاى ورزش و تمرين ورزشى نيست، و از كارهائى كه با شأن و منزلت مسجد منافات دارد بايد پرهيز شود، و خواب در مسجد هم مكروه است. س 413 : آيا استفاده از شبستان مسجد براى رشد فكرى، فرهنگى و نظامى (با آموزشهاى نظامى) جوانان جايز است؟ آيا با توجه به كمبود مكانهاى اختصاصى مى توان اين كارها را در ايوان مسجد انجام داد؟ ج: اين امور تابع كيفيت وقف صحن مسجد و ايوان آن است. و بايد از امام جماعت و هي أت امناى مسجد در اين باره نظرخواهى شود. البته حضور جوانان در مساجد و برپا يى درس هاى دينى زير نظر امام جماعت و هي أت امناى آن كار خوب و مطلوبى است. س 414 : در بعضى از مناطق بخصوص روستاها مجلس عروسى را در مساجد برگزار مى كنند به اين صورت كه مجلس رقص و آواز در خانه بر پا مى شود ولى نهار يا شام را در مسجد تناول مى كنند. آيا اين كار شرعا ً جايز است يا خير؟ ج: غذا دادن به دعوت شدگان در مسجد فى نفسه اشكال ندارد، ولى برگزارى مجالس عروسى در آن مخالف جايگاه اسلامى مسجد است و جا يز نيست، و ارتكاب اعمالى كه شرعا حرام است از قبيل گوش دادن به غنا و موسيقى لهوى و مطرب، بطور مطلق حرام مى باشد. س 415 : شركت هاى تعاونى مردمى اقدام به ساختن مناطق مسكونى مى كنند، ابتدا توافق مى نمايند كه براى آن محله ها مكان هاى عمومى مانند مسجد

ساخته شود، اكنون كه آن واحدها به سهامداران شركت تعاونى تحويل داده شده است، آيا بعضى از آنان مى توانند هنگام تحويل گرفتن واحد مسكونى از توافق خود عدول كرده و بگويند ما راضى به ساختن مسجد نيستيم؟ ج: اگر شركت با توافق همه اعضاء اقدام به ساخت مسجد نموده و مسجد هم ساخته شده و وقف گرديده است، عدول بعضى از اعضاء از موافقت اوليه خود اثرى ندارد. ولى اگر بعضى از آنان قبل از تحقق وقف شرعى مسجد از موافقت خود عدول كنند، ساخت مسجد با اموال آنان در زمين متعلق به همه اعضاء بدون رضايت آنان جايز نيست مگر اين كه در ضمن عقد لازم بر همه آنها شرط شده باشد كه بخشى از زمين شركت براى ساخت مسجد تخصيص يابد و اعضاء اين شرط را پذيرفته باشند، در اين صورت حق عدول ندارند و عدول آنها هم تاثيرى ندارد. س 416 : براى مقابله با تهاجم فرهنگ غير اسلامى، حدود سى دانش آموز را از گروه ابتدا يى و متوسطه به شكل گروه سرود در مسجد جمع كرده ايم كه اين افراد درسها يى از قرآن كريم، احكام و اخلاق اسلامى را به مقتضاى سن و سطح فكرى شان فرامى گيرند. اقدام به اين كار چه حكمى دارد؟ استفاده از آلت موسيقى اُر گ توسط گروه چه حكمى دارد؟ انجام تمرين بوسيله آن در مسجد با رعايت موازين شرعى و مقررات مربوطه و متعارف راديو و تلويزيون و وزارت ارشاد جمهورى اسلامى ايران داراى چه حكمى است؟ ج: مقابله با تهاجم فرهنگى و اقدام به امر معروف و نهى از منكر مستلزم استفاده از آلات موسيقى،

بخصوص در مسجد نيست. تعليم قرآن و احكام و آموزش اخلاق اسلامى و تمرين سرودهاى مذهبى و انقلابى در مسجد اشكال ندارد، ولى در هر حال مراعات شأن و جايگاه مسجد واجب است و مزاحمت نماز گزاران جايز نيست. س 417 : آيا نمايش فيلم هاى سينما يى كه توسط وزارت ارشاد اسلامى ايران توزيع مى شود، در مسجد براى شركت كنندگان در جلسات قرانى، اشكال شرعى دارد يا خير؟ ج: تبديل مسجد به مكانى براى نمايش فيلم هاى سينما يى جايز نيست ولى نمايش فيلم هاى مذهبى و انقلابى داراى محتواى مفيد و آموزنده به مناسبت خاصى و بر حسب نياز و تحت نظارت امام جماعت مسجد اشكال ندارد. س 418 : آيا پخش موسيقى شاد از مسجد به مناسبت جشن ميلاد ائمه معصومين «عليهم السلام» شرعا ً اشكال دارد؟ ج: واضح است كه مسجد جايگاه شرعى خاصى دارد، لذا اگر پخش موسيقى در آن منافى با حرمت مسجد باشد، حرام است حتى اگر موسيقى غيرمطرب باشد. س 419 : استفاده از بلندگوهاى مساجد كه صدا را در خارج از مسجد پخش مى كنند، تا چه وقت جايز است؟ پخش سرودهاى انقلابى يا قرآن كريم قبل از اذان چه حكمى دارد؟ ج: پخش قرائت قرآن كريم براى چند دقيقه قبل از اذان در وقتهايى كه باعث اذيت و آزار همسايگان و اهل محل نشود، اشكال ندارد. س 420 : مسجد جامع چه تعريفى دارد؟ ج: مسجد جامع مسجدى است كه در شهر براى اجتماع همه اهل شهر بنا شده است بدون اين كه اختصاص به گروه و قشر خاصى داشته باشد. س 421 : قسمت سر پوشيده اى از يك مسجد

حدود سى سال است كه متروكه و تبديل به خرابه شده و نماز در آن اقامه نمى شود و بخشى از آن به عنوان انبار مورد استفاده قرارمى گيرد. نيروهاى بسيجى كه حدود پانزده سال است در اين قسمت سقف دار مستقر هستند، تعميراتى را در آن انجام داده اند زيرا وضعيت بسيار نامناسبى داشت و سقف آن هم در معرض ريزش بود. و چون برادران بسيجى آگاهى از احكام شرعى مسجد نداشتند و افراد مطلع هم آنها را آگاه نكردند، اقدام به ساختن چند اتاق در اين قسمت نمودند كه بر اثر آن مبالغ زيادى خرج شد و در حال حاضر كارهاى ساختمانى رو به پايان است. اميدواريم حكم شرعى موارد زير را بيان فرما ييد: 1- بر فرض اين كه متصديان اين كار و گروه ناظر بر آن جاهل به مسئله باشند، آيا در برابر مخارجى كه از بيت المال صرف كرده اند ضامن هستند؟ و آيا مرتكب گناه شده اند؟ 2- با توجه به اين كه مخارج مزبور از بيت المال بوده، آيا اجازه مى دهيد تا زمانى كه مسجد به اين قسمت احتياج ندارد و نماز در آن اقامه نمى شود، از آن اتاق ها با رعايت كامل احكام شرعى مسجد، براى فعاليت هاى آموزشى مانند آموزش قرآن كريم و احكام شرعى و ساير امور مسجد استفاده شود؟ و آيا اقدام به تخريب اطاق ه ا واجب است؟ ج: واجب است قسمت سرپوشيده مسجد با خراب كردن اتاق ها يى كه در آن ساخته شده است به حالت قبل برگردد، و اگر مخارج احداث اتاقها ناشى از تعدى و تفريط و عمد و تقصير نباشد معلوم نيست كسى ضامن آن باشد،

و استفاده از قسمت سرپوشيده مسجد براى تشكيل جلسات آموزش قرآن كريم و احكام شرعى و معارف اسلامى و ساير مراسم دينى و مذهبى، اگر مزاحمت براى نمازگزاران ايجاد نكند و تحت نظارت امام جماعت مسجد باشد، اشكال ندارد، و بايد امام جماعت و نيروهاى بسيجى و ساير مس ؤولين مسجد با هم همكارى كنند تا حضور نيروهاى بسيجى در مسجد استمرار پيدا كند و خللى در انجام وظا يف عبادى مانند نماز و غير آن هم پيش نيايد. س 422 : در طرح توسعه يكى از خيابانها چند مسجد در مسير طرح قرار مى گيرد كه بايد بعضى از آنها بطور كلى خراب شوند و در بقيه قسمتى از آنها تخريب گردد تا حركت وسائط نقليه براحتى صورت گيرد. خواهشمند است نظر شريف را بيان فرما ييد. ج: خراب كردن تمام مسجد يا قسمتى از آن جايز نيست مگر در صورت وجود مصلحتى كه اهميت ندادن و بى توجهى به آن ممكن نباشد. س423 : آيا استفاده شخصى و اندك از آب مساجد كه مخصوص وضو گرفتن است جايز است؟ مثل اين كه مغازه داران از آن براى نوشيدن، درست كردن چاى و يا براى ماشين استفاده كنند با توجه به اين كه آن مسجد واقف خاصى ندارد كه از اين اعمال جلوگيرى نمايد. ج: اگر وقف آب براى خصوص وضو گرفتن نمازگزاران معلوم نباشد و عرف رايج در محله مسجد، اين باشد كه همسايه ها و عبور كنندگان هم از آب آن استفاده مى كنند، اشكال ندارد، هر چند احتياط در اين مورد، مطلوب است. س 424 : مسجدى در مجاورت قبرستانى، وجود دارد و هنگامى

كه بعضى از م ؤمنين به زيارت اهل قبور مى آيند از آب مسجد براى پاشيدن روى قبرهاى ارحام خود استفاده مى كنند و ما نمى دانيم كه اين آب عمومى است يا وقف خاص مسجد، و بر فرض هم كه وقف خاص مسجد نباشد، معلوم نيست كه مخصوص وضو گرفتن و دستشو يى رفتن است يا خير، آيا استفاده مذكور از آن آب جايز است؟ ج: اگر استفاده از آب مسجد براى پاشيدن روى قبرها يى كه خارج از آن قرار دارد، امر رايجى است و كسى به آن اعتراض نمى كند و دليلى هم بر وقف آن آب براى خصوص وضو و تطهير نيست، استفاده از آن براى امر مذكور اشكال ندارد. س 425 : اگر مسجد نياز به تعمير داشته باشد، آيا اجازه گرفتن از حاكم شرع يا وكيل او واجب است؟ ج: اگر تعمير داوطلبانه و تبرعى (از مال شخصى افراد خيّر) باشد، نيازى به اجازه حاكم شرع نيست. س 426 : آيا جايز است وصيت كنم كه مرا بعد از مردن در مسجد محله كه تلاش فراوانى براى آن كرده ام دفن نمايند. زيرا دوست دارم در داخل يا صحن آن دفن شوم؟ ج: اگر هنگام اجراى صيغه وقف، دفن ميّت استثناء نشده باشد، دفن در مسجد جايز نيست و وصيت شما در اين مورد اعتبارى ندارد. س 427 : مسجدى حدود بيست سال پيش ساخته شده و به نام مبارك صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه الشريف زينت يافته است، ولى معلوم نيست كه اين اسم در صيغه وقف مسجد ذكر شده باشد. تغيير اسم مسجد از صاحب الزمان «عجل الله فرجه الشريف» به

مسجد جامع چه حكمى دارد؟ ج: مجرد تغيير اسم مسجد مانعى ندارد. منبع: سايت تبيان

و بعد از وفات او حقّ بطون ديگر به حال خود باقى است و به هر حال وقف آن صحيح نيست.

صرف درآمد مسجد مخروبه در مسجد جديد 232. قطعه زمينى به مساحت تقريبى پانزده هزار متر مربع (زمين كشاورزى) توسط اهالى منطقه اى در سال 1342 وقف مسجد امام حسن _ عليه السّلام _ گرديده است، پس از مدتى مسجد فوق تخريب و از طرفى به علت كمى مساحت زيربناى عرصه مسجد و نامناسب بودن جاى مسجد به علت وجود چاه، اقدام به ساختن مسجد ديگرى در فاصله كمتر از 200 مترى به نام همان مسجد (امام حسن _ عليه السّلام _ ) در همان روستا شده و مورد استفاده مؤمنين آن روستا مى باشد. آيا جايز است از محل درآمد قطعه تخريب شده مسجد امام حسن _ عليه السّلام _ قديمى، خرج مسجد امام حسن _ عليه السّلام _ جديد و نوساز گردد؟ جواب: اگر موضوع مصرف اوّلى منتفى شده است، بايد درآمد مذكور صرف در امور خير شود كه اين مسجد هم از جمله امور برّ و نيك است و در غير اين صورت در همان مسجد اوّلى، در صورت ساختمانش مصرف گردد.

تغيير در بناى مسجد 233. مسجدى است كه به شكل دو طبقه ساخته شده يعنى طبقه بالاى آن به صورت بالكن و طبقه پايين معمولى مى باشد. اين بالكن به صورت مخروبه درآمده است و هيچ استفاده اى از آن نمى شود و موجب تاريكى مسجد نيز مى باشد. آيا اجازه مى دهيد اين بالكن را از وسط مسجد برداريم؟ جواب: مناسب است طبقه بالا از وجوه بريّه و خيريّه، با مراجعه به اهلش تعمير شود و تخريب جايز نيست.

ايجاد مغازه در مسجد 234. مسجدى در كنار خيابان واقع شده و درآمد اوقافى هم ندارد و مردم محل براى هزينه هاى آن دچار مضيقه شده اند. با توجه به اين كه حياط مسجد فضاى كافى براى احداث چند باب مغازه را دارد و از نظر فضا هم مشكلى ايجاد نمى شود و صيغه وقف هم بر مسجد جارى نشده است، آيا ساخت مغازه ها را اجازه مى دهيد تا درآمد آن صرف هزينه هاى مسجد گردد؟ جواب: جايز نيست. 235. براى تعمير مسجد، ايوان قديمى آن را كه 5/1 متر از سطح زمين ارتفاع داشت خراب كرديم. آيا اجازه مى دهيد هنگام ساختن، در زير ايوان جديد در همان ابعاد قديمى، مغازه اى بسازيم كه درآمد آن صرف مسجد شود؟ جواب: اگر ايوان جزو مسجد است، نمى شود مغازه اى ساخت.

شرط واقف مسجد مبنى بر اقامه جماعت توسط سيّد 236. شخصى مسجدى را وقف كرده و در وقف نامه قيد كرده كه امام جماعت مسجد مذكور سيّد باشد. در اين صورت امامت غير سيّد چه حكمى دارد و تكليف مأمومين در رابطه با او چيست؟ جواب: اين شرط صحيح است و در صورت امكان بايد سيّد امامت كند واگر تحصيل امام جماعت سيّد ممكن نشد، مسجد بودن محفوظ است و در اين صورت غير سيّد عادل مى تواند امامت كند و اگر امام عادل غير سيّد در آن جا جماعت بخواند، عمل او حمل بر صحّت مى شود كه به ناچار در صورت عدم امكان تحصيل سيّد امامت كرده است، واللّه العالم.

ايجاد حسينيه در زمين مسجد 237. مسجدى 100 مترمربع مساحت دارد كه در شمال اين مسجد قطعه زمينى حدود 200 متر طبق مدارك موجود، به

عنوان باغچه مسجد وجود دارد كه جزو ساختمان مسجد نيست، آيا مى توان در اين قطعه زمين حسينيّه اى احداث نمود؟ جواب: اگر زمين متعلّق به مسجد است، نمى توانند آن را به حسينيّه تبديل كنند و بايد طبق وقف از آن استفاده نمايند. بله، اگر وقف بر جهت خاصّه ى ممكنه نيست، مى توانند از آن به عنوان سالنى كه توسعه مسجد باشد، ولى خصوصيّات مسجد بودن را نداشته باشد، بسازند كه به حسب ظاهر مانعى ندارد، واللّه العالم.

وقف زمين براى مسجد توسط بهايى 238. زمينى به مساحت 800 متر مربع براى احداث مسجد از طرف دو نفر بهايى به اهالى محله ما اهدا شد و صيغه وقف مسجد جارى و در اداره اوقاف ثبت گرديد. ولى به علت نداشتن هزينه راكد مانده است، لكن افراد نامبرده فعلاً راضى به تكميل ساختمان مسجد نيستند. نظر مباركتان در رابطه با عدم رضايت آن ها چيست؟ جواب: نامبردگان حقّى ندارند و وقف مزبور اشكالى ندارد، واللّه العالم.

تبديل انبار مسجد به كتابخانه 239. اطاقى وقف مسجد بوده كه سال ها انبار مسجد بوده است و الآن مى خواهند آن جا را كتابخانه كنند. آيا اجازه مى فرماييد؟ جواب: اگر وقف براى مصالح بوده است، بايد خودش يا اجاره اش در مسجد صرف شود، هر چند كتابخانه شود و چه بسا هر نوع استفاده كه اجاره اش زيادتر باشد، بايد آن را اختيار كنند.

قرار گرفتن مقبره پس از توسعه در داخل مسجد 240. مسجدى را تخريب كرده و توسعه داده اند و مقبره دو ميّت كه پيش از آن خارج مسجد بوده، داخل مسجد شده است. آيا اشكال دارد؟ جواب: اگر اين مقبره ملك كسى نبوده يا اگر

ملك بوده، مالك راضى به اين كار شده، اشكال ندارد و در هر حال، آن قسمت مسجد نيست.

احداث مسجد در زمين وقف براى حسينيه 241. مسجدى را در زمينى با سهم امام _ عليه السّلام _ و وجوهات ديگرى بنا كرده اند و سپس مطلع شده اند كه آن زمين سابقا وقف حسينيه بوده است، تكليف شرعى چه مى باشد؟ جواب: بايد آن را به همان حسينيه برگردانند و وجوهاتى را كه در آن مصرف كرده اند، آن چه از آن ها كه جواز مصرف در حسينيه هم دارد، مانعى ندارد و اگر موردى از آن ها باشد كه فقط براى صرف در مسجد جواز داشته است، آن مقدار را ضامن اند.

استفاده از آب انبار براى مسجد 242. آب انبارى وقفى در كنار مسجدى قرار دارد كه ديگر از آن استفاده نمى شود. آيا مى توان در توسعه ى مسجد از آن استفاده كرد؟ جواب: اگر به هيچ وجه مورد استفاده نيست، بايد صرف در وجوه برّ و امور خير شود كه تبديل به مسجد هم از وجوه برّ است و در هر صورت مكان مذكور مصلّى است نه مسجد.

تبديل آب انبار غير قابل استفاده به مسجد 243. آب انبارى وقفى بوده و اكنون هيچ مورد استفاده نيست. آيا مى توان آن را به مسجد تبديل كرد؟ جواب: آرى، زيرا آن هم از وجوه و موارد برّ و خير است و وقفى كه منفعت از آن ممكن نيست، بايد صرف در موارد برّ شود.

مسجدى كه ديوار و سقف آن غصبى است 244. يكى از نهادها سنگ ها و مصالحى را از صاحبان آن ها مصادره كرده و با آن ها مسجد ساخته است و مالك راضى نيست. اگر آن مصالح

در ديوار يا سقف مسجد مصرف شده باشد، نماز خواندن روى زمين آن چه حكمى دارد؟ جواب: نماز در آن بلامانع است، زيرا فقط ساختمان آن غصبى است كه بايد پول آن را به مالك بدهند و بعد آن را وقف كنند.

تبديل زمين وقف براى قبرستان به مسجد 245. آيا زمين موقوفه براى قبرستان يا غير آن را مى توان مسجد كرد؟ جواب: خير، زيرا مسجد ملازمه ى با بقاى ابدى در آن جا دارد و اين امر با وقف براى غير، منافات دارد، ولى مصلّى قرار دادن آن زمين، به صورتى كه ممنوع از دفن نباشد، جايز است.

تبديل حمام غير قابل استفاده به مسجد 246. آيا جايز است با كمك هاى مالى كه از مردم و زكات و غيره گرفته شده، حمام عمومى نيمه تمامى را كه اصلاً مورد استفاده قرار نگرفته است، تخريب و صرف در نيازهاى مسجد كنند؟ جواب: اگر امكان دارد، احتياطا از بخشندگان و دهندگان آن وجوه اجازه بگيرند، وگرنه با رضايت اهالى آن محل جايز است.

احداث مسجد در زمين ميّتى كه ورثه اش معلوم نيست 247. مالك زمينى مرده و ورثه ى او هم مورد شناخت و در دسترس نيستند و مردم، آن زمين را مسجد كرده اند. آيا اين كار صحيح بوده است؟ تكليف چيست؟ جواب: بايد حاكم شرع اجازه دهد ثمن و قيمت زمين را صدقه دهند، هر چند به اين كه اهل خير آن را بخرند وپول آن را صدقه دهند تا نماز در آن جا جايز باشد و احتياط در اين است كه پس از صدقه قيمت، صيغه ى وقف را مجددا بخوانند.

فروش فرش مسجد براى تبديل آن به

بهتر 248. فروختن فرش مسجد و تبديل آن به فرش بهتر چه حكمى دارد؟ جواب: در صورتى كه با عدم تعويض از بين مى رود، جايز است.

قرض دادن مصالح اضافى مسجدى براى مصرف در مسجد ديگر 249. مصالح اضافى مسجدى را براى مسجد ديگرى قرض مى دهند تا در ضروريات آن مسجد مصرف گردد، آيا جايز است؟ جواب: جايز است، نه براى مصرف در تجمّلات آن.

عدم جواز احداث زيرزمين در مسجد براى غسّال خانه و... 250. زمينى براى مسجد وقف و ساخته شده است اكنون كه مى خواهند مسجد را از نو تعمير كنند، آيا جايز است كه يك زيرزمين براى غسل دادن اموات، وضوخانه، انبار و آشپزخانه _ كه مورد نياز است _ ساخته شود؟ جواب: در فرض مرقوم جايز نيست.

ساخت مسجد در كنار مسجد قديمى 251. مسجدى قديمى، قابل استفاده و داراى سابقه 400 ساله در روستايى وجود دارد. ولى گروهى قصد دارند مسجد ديگرى، آن هم در زمين موقوفه بسازند. آيا نماز خواندن در مسجد جديد جايز است؟ جواب: در زمين موقوفه مسجد نمى شود و اگر متولى موقوفه مصلحت ببيند مصلّى مى شود و مسجد قبلى به مسجد بودن خود باقى است.

ايجاد پايگاه مقاومت و مركز فرهنگى در مسجد 252. مسجدى داراى حجره هايى است كه براى مدرسه وقف شده است. چندين سال پيش به عنوان حوزه علميه از آن جا استفاده مى شد. چند سال است كه حوزه علميه به جاى ديگرى منتقل شده است، مسجد و حجره ها روبه خرابى هستند و مسجد به كلّى تعطيل شده است. اكنون عده اى از جوانان متديّن و فرهنگى مى خواهند در آن مسجد فعّاليّت هاى فرهنگى كنند. چند ماه

است شروع به كار كرده اند و در حدّ توان خودشان قدم هايى برداشته اند. اكنون ضرورت ايجاب مى كند كه در آن مسجد پايگاه مقاومتى تشكيل دهند و يكى از حجره ها را به اين امر مهم اختصاص دهند تا بتوانند از اين طريق جوانانى را جذب مسجد و فعاليت هاى دينى كنند. آيا استفاده كردن از اين حجره به عنوان مركز پايگاه مقاومت و مركز فرهنگى در دو حالت زير، از نظر شرعى چه حكمى دارد؟ 1) استفاده كردن از آن بدون اجاره. 2) استفاده كردن از آن به طريق اجاره و صرف اجرت آن در امور مسجد. جواب: تا ممكن است بر حسب وقف عمل شود.

چند طبقه كردن موقوفه براى مسجد 253. اگر مسجدى را در سه طبقه تأسيس و هر طبقه را جهت امرى اختصاص دهند _ مثلاً زيرزمين را تأسيسات مسجد، طبقه همكف را به زنان و طبقه بالا را به مردان اختصاص دهند _ ، به نظر حضرتعالى چه حكمى دارد؟ جواب: اگر زمين آن وقف مسجد است و تماميت وقف محقق شده است، نمى توانند چنين كنند و تمام طبقات به حكم مسجد است و در غير اين صورت، وقف هر طبقه و هر قسمت براى امرى مانعى ندارد و يا اين كه اصلاً وقف شرعى نباشد و به عنوان نمازخانه باشد.

ضميمه نمودن قبرستان به مسجد 254. در روستايى براى بزرگ نمودن مسجد از جهت طول و عرض، بايد از زمينى كه براى قبرستان جلوى مسجد است استفاده شود. در اين زمين افرادى كمتر از سى يا چهل سال است كه دفن شده اند، تكليف چيست؟ ضمنا اين زمين حدود صد سال پيش توسط

شخصى وقف شده است، اما عنوان آن را كسى نمى داند. جواب: اگر به گونه اى استفاده كنند كه نبش قبر نشود، حكم مسجد را ندارد ولى مصلّى (نمازخانه) مي شود.

دو نام از طرف واقف زمين و سازنده براى يك مسجد 255. واقفى زمينى را براى مسجد وقف كرده است، به اين شرط كه به فلان نام باشد، سازنده مسجد مى خواهد آن را به نام ديگرى بسازد. تكليف چيست؟ جواب: آن مسجد را به نام هر دو بسازند، زيرا قيودى كه در ابتداى وقف بوده بايد مراعات شود.

زمين اهدايى شهردارى جهت مسجد 256. شهردارى قطعه زمينى را براى احداث مسجدى به اهالى محل اهدا نموده، مشروط بر اين كه در مدت قرارداد مردم نسبت به شروع احداث مسجد اقدام نمايند. كلنگ مسجد توسط امام جمعه زده شد، ولى به علّت رسيدن زمستان، به همان صورت باقى مانده است. آيا با اين عمل زمين مذكور مسجد محسوب مى شود و آيا شهردارى مى تواند لغو قرارداد نمايد؟ جواب: تا وقتى كه نماز نخوانده اند، مسجد محسوب نمى شود.

خراب شدن منزل موقوفه امام جماعت مسجد 257. خانه اى وقف امام جماعت مسجد بوده و به مرور زمان خراب شده است و آن را براى توسعه مسجد، داخل مسجد كرده اند، حكم شرعى در اين خصوص چيست؟ جواب: تا ممكن است بايد به حالت اوليه اش برگردانند و در صورت تعذّر، اگر از موارد جواز فروش وقف باشد، آن را بفروشند و مشترى اگر خواست آن را وقف مسجد كند.

عقب نشينى مسجد 258. مسجدى را تعميرو توسعه داده ايم، ولى طبق طرح هادى، از طرف شرق و شمال مسجد ملزم به عقب نشينى شديم. با عنايت

به اين كه هر دو طرف عقب نشينى شده، راه عمومى بوده و نياز مبرم به تعريض و توسعه جهت عبور و مرور مردم و ماشين ها دارد، خواهشمند است نظرتان را در رابطه با اين عقب نشينى بفرماييد. جواب: نمى توانند عقب نشينى بكنند و تا ممكن است تعميرى نكنند تا مستمسكى براى عقب نشينى نشود و اگر خراب كرده ايد، مقدار عقب نشينى را ديوار بكشيد و محصوركنيد تا عقب نشينى مستند به شما نباشد، واللّه العالم.

ضميمه كردن خانه ى بهايى و كوچه به مسجد 259. براى توسعه مسجد جامع، خانه هاى اطراف آن را خريدارى و به مسجد ملحق كرديم كه يكى از آن ها خانه يك بهايى بود و بين مسجد قديم و يكى از خانه ها كوچه اى به عرض 5/1 متر واقع شده بود كه با رضايت اهالى، آن كوچه هم به مسجد ملحق شد. با توجه به اين كه كوچه هاى اطراف مسجد را گسترش داده ايم، به طورى كه مشكلى براى رفت و آمد مردم وجود ندارد، ولى بعد از ساخت، عدّه اى به دو جهت در مسجد شبهه دارند. 1) چون بخشى از اين مسجد قبلاً خانه بهايى بوده است. 2) كوچه عمومى به آن ملحق شده است؛ لطفا حكم شرعى را در اين باره بيان فرماييد. جواب: ساختمان فوق مسجد است به استثناى كوچه اى كه ملحق به مسجد شده كه آن مقدار بدون اين كه از محل عبور بودن خارج شود مى تواند مصلّى باشد و نماز در آن قسمت جايز است و آن چه از بهايى الاصل به مسجد ملحق شده مسجد است. بله، اگر او اوّل مسلمان بوده و بعد بهايى شده است رضايت ورثه ى مسلمان او جلب شود.

بي استفاده ماندن

مسجد جامع و عدم خروج آن از جامعيّت 260. مسجد قديمى روستا سابقا مسجد جامع بوده ولى بعدا ديگر نماز جماعت و مراسم مذهبى در مساجد جديد برگزار مى شود، و آن مسجد رو به تخريب است؛ آيا هم چنان مسجد جامع باقى است. جواب: مسجد جامع از جامعيّت خارج نمى شود.

قرار دادن راه عبور در مسجد 261. در يك طرف مسجد راهى است كه دو طرف آن باز و محلّ عبور و مرور است. عده اى مى خواهند طرف ديگر اين راه را با خود اين راه براى توسعه، داخل مسجد كنند، آيا جايز است؟ جواب: چون اين راه عبور است و تمام عابرين در آن حق دارند، جايز نيست آن را مسجد كنند و اگر خواستند آن را مصلى (نمازخانه) كنند، بنابر احوط بايد راهى براى عبور _ حتى در موقع نماز _ بگذارند؛ مانند اين كه در طبقه ى بالاى آن مصلى بسازند و زير آن، مسير عبور و مرور مردم باشد.

جاهايى كه جزو مسجد است 262. غير از اصل مسجد، چه قسمت هايى از مسجد جزو مسجد است؟ جواب: پشت بام و سرداب و محراب بنابر اظهر جزو مسجد است، مگر اين كه علم به خروج آن ها از مسجد حاصل شود.

ساختن دستشويى در زمين مسجد 263. شخصى كه از دنيا رفته است، در زمان حيات خود زمينى را به طور مطلق و بدون قيد براى مسجد هديه كرده است. آيا در اين زمين مى شود دستشويى ساخت؟ جواب: اگر زمين را داده كه مسجد بسازند و قيدى نياورده است، مى توانند به همان صورت كه متعارف ساختمان مسجد است عمل كنند و اگر متعارف است كه در محلّى از

آن دستشويى درست كنند، مى توانند درست كنند، مگر در صورتى كه معلوم باشد منظور دهنده ى زمين فقط مسجد بوده است و هم چنين اگر متعارف نيست در محلى از آن دستشويى بسازند، نمى توانند دستشويى درست كنند، واللّه العالم.

مصادره ى زمين و اختصاص آن به مسجد 264. هيأت هفت نفره ى واگذارى اراضى، زمين اينجانب را بدون اطلاع و رضايت من به ديگرى واگذار كرده و در عوض آن، زمين ديگرى را از آنان دريافت داشته و به ساخت مسجد اختصاص داده است. آيا نماز خواندن در آن مسجد صحيح است؟ جواب: با احراز رضايت مالك، نماز صحيح است.

اجاره ى زمين وقفى و ساختن مسجد 265. آيا جايز است زمين وقفى را اجاره كنند و مسجد بسازند؟ جواب: مسجد نمي شود و در مواردى كه اجاره دادن جايز است، مُصّلى (نمازخانه) مي شود نه مسجد.

زمين هاى موقوفه حضرت رضا _ عليه السّلام _ و حضرت معصومه _ عليهاالسّلام 266. مقدار زيادى از زمين هاى مشهد، قم و... موقوفه امام رضا _ عليه السّلام _ و حضرت معصومه _ عليهاالسّلام _ است، ساخت مسجد در چنين زمين هايى چه حكمى دارد؟ جواب: ساخت مسجد در زمين موقوفه جايز و صحيح نيست و مصلّى مانعى ندارد.

قرار دادن آبدارخانه و كفش كن جزو مسجد 267. مسجدى كه به علّت كثرت جمعيّت، نياز به توسعه دارد و در كنار آن زمينِ دست نخورده است؛ آيا مى توان آبدارخانه و كفش كن مسجد را در آن زمين ساخت؟ و بر فرض جواز آيا احكام مسجد را دارد؟ جواب: با فرض عدم وقف آن زمين بر جهت خاصّه و صلاحديد متولّى مانعى ندارد و احوط اين است كه براى جزو مسجد شدن

آن ها صيغه ى وقف مسجد بخوانند.

نمازخانه و مسجد در ادارات و پارك ها 268. در ادارات و يا بعضى از مكان ها مثل پارك، مكانى را به عنوان نمازخانه قرارمى دهند و بعد از مدّتى كسانى كه به آن جا رفت و آمد مى كنند به آن، مسجد مى گويند، با وجود اين كه ممكن است بعدها آن مكان به چيز ديگرى تبديل شود. آيا آن مكان حكم مسجد را دارد و احكام مسجد درباره ى آن جارى مى شود؟ جواب: اگر به عنوان مسجديّت وقف نشده باشد، مسجد نيست.

ضميمه ى اطاق هاى مسجد به حياط 269. اطاق هايى در حياط مسجد بدون استفاده مانده و در حال تخريب است. تبديل آن ها به حياط مسجد چه حكمى دارد؟ جواب: اگر ممكن است اطاق هاى مذكور را تجديد بنا نمايند تا در جهت خاصّى كه در وقف تعيين شده به كار رود و تبديل به حياط ننمايند و اگر ممكن نيست، با مراعات آن چه كه مناسب تر است و صلاحيّت بيشتر دارد، مانع ندارد.

تبديل ايوان مسجد به وضوخانه 270. هنگام تعمير مسجدى قديمى دو ايوان كه قبلاً در ديوار مسجد واقع بوده و در آن ها نماز خوانده نمى شده را تبديل به دو وضوخانه مورد نياز كرده اند كه ساخته شده و فقط جهت وضو گرفتن از آن استفاده مى شود و محلّ ديگرى براى وضوخانه نيست. آيا اين كار صحيح بوده است؟ جواب: اگر جزو مسجد بوده و مسجد به حساب مى آمده است، بايد برگردانده شود.

انتقال آبدارخانه و تصرّف در مسجد 271. آيا انتقال آبدارخانه ى مسجد به جاى ديگر، در صورتى كه مستلزم آن باشد كه يك متر از صحن مسجد به جاى آبدرخانه جايگزين

گردد، جايز است؟ جواب: انتقال آبدارخانه كه مستلزم تغيير وقف در غير جهت وقف است، مجاز نيست.

تخريب مسجد براى خيابان 272. آيا تخريب قسمتى از مسجد يا تمام آن، جهت تعريض خيابان جايز است؟ جواب: جايز نيست.

عقب نشينى مسجد 273. آيا عقب نشينى، هنگام تجديد بناى مسجد، طبق قوانين شهردارى به نحوى كه چند متر از مسجد داخل خيابان واقع شود جايز است؟ جواب: جايز نيست.

تبديل مسجد به پايگاه بسيج 274. دو باب حجره براى ضروريات و دفتر مسجد ساخته اند، آيا تبديل آن به پايگاه بسيج و مانند آن، جايز است؟ جواب: جايز نيست.

صندوق قرض الحسنه در محوطه ى مسجد 275. در محوطه ى مسجد، دو باب دكان جهت انجام كارهاى صندوق قرض الحسنه عام المنفعه با موافقت هيأت امناى مسجد احداث شده است و بابت آن سالانه مبلغى به مسجد اجاره پرداخت مى شود. آيا ادامه ى كار اين صندوق در مكان فعلى جايز است؟ جواب: اگر محوطه ى مسجد وقف حياط مسجد يا مثل آن است، تغيير آن به دكان جايز نيست و بايد به حال اوّل برگردد و چنان چه از اراضى مسجد است كه بايد عوايد آن صرف مسجد شود، ساختن دكّان در آن و اجاره ى آن و صرف عوايد در مسجد با نظر متولّى شرعى و با نبودن شخص خاص به عنوان متولّى، با نظر حاكم شرع، اشكال ندارد.

تخريب مغازه ى مسجد 276. درب ورودى مسجدى بين دو مغازه ى متعلّق به مسجد قرار گرفته است، به طورى كه از طرف خيابان، ظاهر مسجد را به شكل تجارت خانه درآورده است، برداشتن آن دو مغازه چه حكمى دارد؟ جواب: از مغازه ى متعلّق به

مسجد، بايد استفاده ى مغازه شود و نبايد از بين ببرند.

خارج كردن خاك از مسجد 277. اگر كسى اندكى از خاك مسجدى را از آن جا خارج كرده باشد و آن خاك مفقود شده باشد، وظيفه ى او چيست؟ جواب: اگرمقدار كمى است كه به نظر عقلا موجب ضمان نيست، در فرض سؤال وظيفه اى ندارد.

تبديل فرش هاى مسجد 278. فرش هاى مسجدى فرسوده شده و در صورت عدم تعويض از بين مى رود. آيا جايز است آن هارا فروخته و به أحسن تبديل كنيم؟ جواب: جايز است.

انتقال وسايل مسجدى به مسجد ديگر 279. مسجدى است قديمى كه داراى فرش و اثاثيه ى فراوان است و در نزديكى آن مسجد جديدى ساخته شده كه جمعيّت زيادى به آن جا مي روند و وسايل مسجد قديم در معرض تلف و احيانا سرقت است. آيا مي توان آن وسايل را به مسجد جديد نقل داد؟ جواب: اگر در مسجد قديم قابل استفاده نباشد، انتقال عين آن وسايل يا بدل آن ها، اشكال ندارد.

تبديل ظروف وقفى مسجد 280. آيا مى توان ظروف وقفى مسجد را _ كه قديمى شده و مورد استفاده نيست _ فروخت و به ظروف بهترى تبديل كرد؟ جواب: جايز است.

فروش وسايل اضافه براى هزينه ى مسجد 281. چيزهايى كه به عنوان نذر و يا كمك به مسجد داده مى شود _ مانند پنكه و چراغ و... _ ، چنان چه زايد بر احتياج باشد، آيا متولّى مى تواند وسايل اضافه را بفروشد و به ساير هزينه هاى لازم مسجد برساند؟ جواب: جايز است.

گذاشتن بار در مسجد 282. شخصى بار خود را در حياط مسجد مى گذارد و حاضر است اجرت

هم بدهد. آيا جايز است؟ جواب: اجرت ندارد. ولى اِشغال مسجد به طورى كه مزاحمت براى نمازگزاران يا موجب هتك مسجد باشد، جايز نيست.

پختن غذا در پشت بام مسجد 283. آيا پختن غذا در ايّام سوگوارى، در پشت بام مسجد جايز است؟ جواب: اگر به جايى ضرر نزند و موجب نجس شدن مسجد هم نشود و مزاحم نمازگزاران نشود، مانع ندارد.

آذين بستن مسجد 284. آيا آذين بستن داخل مسجد براى جشن ائمّه ى اطهار جايز است؟ جواب: در صورت عدم مزاحمت با نمازگزاران، اشكال ندارد.

كف زدن در مسجد 285. آيا در مراسمى كه در اعياد و ولادت ائمّه _ عليهم السّلام _ در مسجد برگزار مي شود، كف زدن جايز است؟ جواب: اگر به حدّ لهو برسد و هتك مكان يا معصوم باشد، جايز نيست.

عروسى در مسجد 286. آيا در مسجد مي توان مجلس عروسى گرفت؟ جواب: بايد در مسجد از كارهايى كه با احترام مسجد منافات دارد و يا مزاحم نمازگزاران است و يا در غير جهت وقف است، اجتناب شود.

استفاده از برق و امكانات مسجد زودتر از وقت 287. گاهى مأمومين نماز جماعت جهت اقامه ى نماز زودتر از وقت شرعى در مسجد حاضر مى شوند و در اين بين از امكانات مسجد مثل برق و... استفاده مى كنند. حكم آن ها چيست؟ جواب: در حدّ متعارف اشكال ندارد.

برداشتن حايل بين زنان و مردان 288. در مساجد غالبا حايلى مثل پرده بين زنان و مردان وجود دارد. با توجّه به اين كه در مسجدالحرام چنين حايلى وجود ندارد، آيا مى شود در مساجد ديگر هم اين حايل را برداشت؟ جواب: نماز خواندن بدون حايل

در صورت تقدّم يا تساوى زن با مرد بنابر اظهر، مكروه است، ولى براى امور غير از نماز چون غالبا موجب ارتباط و اختلاط بين آن ها مى شود، از اين كار احتراز شود، احتياطا.

دوران بين تطهير مسجد و غسل جنابت 289. شخصى محتلم است و نمي تواند داخل مسجد توقّف نمايد و از طرفى تطهير مسجد واجب است و شخص ديگرى هم نيست كه آن را تطهير كند، وظيفه اش چيست؟ جواب: وجوب تطهير مسجد فوريّت عرفيّه دارد، لذا پس از غسل كردن مسجد را تطهير كند و اگر امكان دارد، در حال عبور تطهير كند.

ورود اهل كتاب به مسجد 290. ورود اهل كتاب به مساجد براى شركت در مجالس ترحيم آشنايان، جايز است يا بايد از ورود آن ها جلوگيرى شود؟ جواب: نبايد وارد مساجد مسلمين شوند.

برگزارى مراسم غير مسلمان در مسجد 291. آيا برگزارى مراسم درگذشت افراد غير مسلمان در مسجد شرعا جايز است؟ جواب: جايز نيست.

مسجدى كه حقوق كارگران آن پرداخت نشده 292. مسجدى جهت توسعه و بازسازى، بابت پرداخت مصالح، مزد كارگر و بنّا مديون است و طلب كاران از اين بابت ناراضى هستند؛ با توجه به درآمد مسجد از طريق چندين مغازه ى موقوفه و مراسم مذهبى و خوددارى متولّى از پرداخت بدهى مسجد، اقامه ى نماز جماعت و انجام مراسم مذهبى در مسجد فوق چه حكمى خواهد داشت؟ جواب: بدهى مسجد ربطى به نماز در آن ندارد و جماعت و نماز در آن صحيح است، و لازم است كسانى كه متصدّى هستند نسبت به بدهى مسجد رسيدگى و اقدام داشته باشند.

غيبت در مسجد 293. اگر كسانى در مسجد

غيبت مى كنند به طورى كه انسان در هر موضع بنشيند با غيبت مواجه مى شود و امر به معروف هم تأثير ندارد آيا رفتن به مسجد جايز مى باشد؟ جواب: به غيبت گوش ندهيد و مى توانيد به مسجد برويد.

ساختن مسجد با بودجه هاى دولتى 294. در يكى از مناطق مسكونى، مسجدى با هزينه سازمان آب و برق بنا گرديده است و تمامى بودجه شامل: بنّا، سيستم هاى صوتى، امكانات اوليه، فرش، موكت، يخچال، اجاق گاز و... و هم چنين مراسم مولودى و سوگوارى ائمه _ عليهم السّلام _ و مراسم مربوط به ماه مبارك رمضان از هزينه آن سازمان تأمين مى گردد. حكم شرعى اين گونه هزينه ها را از بودجه سازمانى اعلام فرماييد تا مشكل مسلمين نمازگزار در اين مسجد و مساجد مشابه حل شود. جواب: اگر از محل درآمد حلال و با اذن من له الاذن (صاحب اجازه) بوده است، اشكال ندارد.

كراهت نگهدارى نقّاشى و تصوير و عكس در مسجد 295. حكم نقّاشى، تصوير و عكس در مسجد را بيان نماييد. جواب: نقاشى و تصوير در مسجد مكروه است و عكس هم گرچه صورت سازى و مجسّمه سازى نيست، بلكه نگاه داشتن صورت در جايى است، ولى تصوير بر «عكس» هم صدق مى كند، پس ملحق نمودن آن به نقش و تصوير در كراهت، مبنى بر احتياط است.

برداشتن پرده 296. از قديم در مساجد حايلى _ مثل پرده _ بين زنان و مردان بوده است. اكنون عدّه اى مى گويند پرده و ديوار بين زنان و مردان در حال نماز خواندن و موعظه كردن لزوم ندارد. نظر مبارك را در اين باره مرقوم فرماييد. جواب: آن چه كه به پوشش زنان از

مردان نزديك تر باشد، با فضيلت تر بوده و موافق احتياط است.

تصرّف در حريم مسجد 297. زمينى در كنار مسجد بوده كه آن را براى مسجد وقف كرده اند، متولّى مسجد صلاح ديده آن زمين را جهت رفت و آمد به وضوخانه، به كوچه تبديل كند. همسايه مسجد از امين مسجد تقاضا مي كند از خانه اش درى به اين كوچه باز كند. آيا امين مي تواند اجازه دهد؟ اگر همسايه درى باز كرده باشد، چه حكمى دارد؟ جواب: امين مذكور حقّ اين اجازه را ندارد و همسايه هم بايد اين درب را مسدود كند.

الحاق و توسعه مسجد 298. مسجد جامع داراى يك شبستان قديمى است كه فرسوده و غير قابل استفاده است و به تشخيص معماران بايد تخريب شود و مسجدى هم در كنار مسجد جامع است كه مي خواهيم آن را به اين مسجد ملحق كنيم. و زمين هاى زيادى نيز اطراف مسجد توسط افراد خيّر خريدارى شده تا براى توسعه مسجد از آن استفاده گردد. حال سه مسأله مطرح است: 1) نياز به وضوخانه (محل وضو نه توالت) داريم كه مهندسين، ساخت آن را در زيرزمين مناسب مى دانند. آيا مى توان آن را در مسجد قديمى احداث نمود؟ 2) آيا مي توان براى توسعه مسجد، شبستان قديمى و مسجد مخروبه را _ كه بنايى ندارد _ جزو صحن قرار داد؟ با توجه به اين كه قصد داريم روى صحن هم سقفى بنا كنيم، تا در زمستان هم براى نماز گزاران قابل استفاده باشد. 3) آيا مي توان وضوخانه را در زمين هاى خريدارى شده احداث كرد. مخصوصا آن كه هنوز به مسجديّت در نيامده است؟ جواب: وضوخانه

را بايد در آن قسمتى كه سابقا مسجد نبوده ساخت ونيازمندى هاى ذكر شده پيش از صيغه ى وقفيّت جايز است و مسجد هم نبايد حياط مسجد شود.

مسجد در زمين وقفى 299. زمين مسجدى وقف بر امامزاده اى است كه در جنب آن قرار دارد، آيا مسجد بايد اجاره بپردازد؟ جواب: در زمين وقفى نمى شود مسجد بنا كرد و اگر به صورت مصلّى باشد، مانعى ندارد.

دفن واقف در مسجد 300. شخصى زمينى را كه در كنار مسجد محل بود، وقف آن مسجد نمود به شرط آن كه او را بعد از فوت در همان مسجد كه از زمين واقف ساخته شده دفن نمايند. عدّه اى از اهالى اين شرط را پذيرفته اند و مسجد محلّ با اين زمين يكى شده است و ساختمان سازى به پايان رسيده است. واقف مى گويد محلّ دفن او را در مسجد مشخص نمايند و عدم رضايت خود را در صورت عدم تعيين اعلام نموده است. آيا مى توان او را در آن جا دفن نمود؟ جواب: در صورت عدم مزاحمت مقبره با نمازگزاران و عدم آلوده شدن باطن مسجد (چنان چه مثلاً جسد را در صندوق يا مقبره ى سيمانى دفن نمايند)، مانعى ندارد در مسجد دفن شود.

اشياى مختلفى كه به مسجد داده مي شود 301. اشيايى كه به مسجد داده مى شود، ممكن است گاهى با عنوان وقف و گاهى با عنوان تمليك باشد، آيا احكام شرعى هر كدام از اين دو مورد مختلف است؟ لطفا فرق آن ها را مرقوم فرماييد. جواب: هر چه وقف باشد، بايد در جهت وقف مصرف شود و آن چه غير از وقف است، در غير آن، در امور مربوط به مسجد

مصرف مى شود، مگر جهت خاصى را قيد كرده باشد.

استفاده ى شخصى از فرش مسجد و حسينيّه 302. آيا فرش مسجد يا حسينيّه را كه وقف خاص است، مى توان در مجالس شخصى، يا خارج از آن ها استفاده كرد؟ جواب: خير، نمي توان.

تزيين فراوان مسجد 303. آيا تزيين بيش از حدّ مساجد، جايز است؟ جواب: تزيين آن ها به طلا احتياطا جايز نيست و هم چنين تزيين آن با تصوير و نقش، به خصوص با تصاوير جانداران.

تعمير مسجد مخروبه 304. در روستاى مجاور ما كه مردم آن مهاجرت كرده اند، مسجدى وجود دارد كه مخروبه شده است، آيا تعمير و بازسازى آن لازم است؟ جواب: ساختن مسجد و تعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مي باشد، مستحب است.

نجاست فرش مسجد 305. اگر رويه ى كفش نجس شود، آن را واكس بزنيم و پاى تر روى كفش گذاشته و وارد مسجد شويم، آيا فرش مسجد نجس مى شود؟ جواب: احتياطا آن فرش را تطهير كنيد.

ورود حائض و جُنُب به حياط مسجد 306. آيا كسانى كه عذر شرعى دارند، مي توانند وارد حياط مسجد و يا حرم امامان و امام زادگان شوند؟ جواب: ورود به حرم امامان جايز نيست، بنابر احوط، ورود به حياط مسجد اشكال ندارد.

صرف پول مسجد در امور شخصى 307. مقدارى از پول هيأت و مسجد نزد من است، آيا مى توانم فعلاً اين ها را خودم مصرف نمايم و هر وقت هيأت احتياج پيدا كرد بپردازم؟ جواب: خير، نمي توانيد.

انتقال كتب وقفى مسجد 308. آيا كتاب هايى كه وقف مسجد شده و مورد استفاده نيست را مى توان به كتابخانه ديگرى منتقل نمود؟ جواب: مثل ساير موقوفات، متعلّق

به مسجد است.

ضرر رساندن سهوى به مسجد 309. هرگاه انسان سهوا ضررى به مسجد برساند، آيا ضامن است؟ (مثلاً ناخواسته پا روى مهر مسجد گذاشته و آن را شكسته است) جواب: بله، ضامن است.

مسجد به جاى حمام مخروبه 310. مسجدى در زمينى بنا شده كه قبلاً حمام مخروبه بوده است، آيا نماز در آن صحيح است يا خير؟ جواب: نياز به اجازه حاكم شرع دارد.

سخن دنيايى در مسجد 311. صحبت كردن در مسجد راجع به امور دنيوى، چه حكمى دارد؟ جواب: كراهت دارد.

برگزارى امتحانات در مساجد 312. در برخى مناطق به دليل كمبود سالن، امتحانات دانش آموزان در مساجد برگزار مى شود، با توجه به اين كه اكثريت خواهران شركت كننده بالغ بوده و قطعا عده اى از آنان در عادت ماهانه به سر مى برند و از طرفى مجبور به شركت در همان جلسه امتحان هستند و عدم شركت آن ها موجب از بين رفتن زحمات يك ساله آن ها خواهد شد، لطفا بفرماييد آيا مشخص كردن مسجد براى برگزارى امتحانات خواهران جايز است؟ و در صورت برگزارى امتحان در مسجد، خواهرانى كه در حال عادت ماهانه اند، مى توانند شركت كنند؟ جواب: اصل آن برگزارى جايز است و شركت خواهران در حالت مذكور، حرام است.

اجناس اضافه آمده در مسجد 313. برخى از اجناس هم چون چاى، قند يا.... كه در مجالس مسجد اضافه مى آيد و در طولانى مدّت فاسد مى شود، آيا مى توان آن ها را فروخت و خرج مسجد نمود، يا مى توان مقدارى از آن را به صورت قرض مصرف نمود و در صورت نياز به همان مقدار پس داد؟ جواب: آن چه متعلّق به مسجد است،

بايد تحت نظر متولّى شرعى مسجد انجام گيرد و هر چه مالك معيّن دارد، بايد به او مراجعه شود.

جاگرفتن در مساجد 314. در برخى مساجد به علت شلوغى بايد زودتر جا گرفت، اگر كسى براى خود قبل از نماز جايى بگيرد و جهت وضو يا كار ديگر برود و فرد ديگرى جاى او را بگيرد، نماز خواندن فرد دوم چه حكمى دارد؟ آيا فقط حرام مرتكب شده يا نماز او هم باطل است؟ و در صورت جلب رضايت فرد اوّل پس از نماز، نماز او چه حكمى خواهد داشت؟ جواب: اگر رحلى در آن جا گذاشته است، اولويت به آن جا پيدا كرده و ديگرى كه جاى او را بگيرد، كار حرام مرتكب شده است، گرچه نمازش باطل نيست. 315. آيا كسى مي تواند هنگام نماز ظهر و عصر، براى نماز مغرب و عشا براى خود جايى را در مسجد مشخص كند؟ و كسى كه جايى را مشخص مى كند تا چه وقتى نسبت به آن جا حق دارد؟ آيا پس از شروع نماز جماعت نيز حق او باقى است؟ جواب: مي تواند اين طور جا بگيرد، ولى پس از شروع و انعقاد جماعت حق او زايل مى شود و فرد ديگرى مى تواند در آن جا نماز بخواند. 316. در برخى مساجد بزرگ ترها و پيرمردها و پيرزن ها در صف اوّل يا جاهاى خاصّ مسجد معمولاً جايى اختصاصى براى خود داشته و اين امرى پذيرفته شده تلقى مى گردد و گاهى اگر جوانى در آن جا بنشيند، او را جابه جا مى نمايند، آيا نماز اين دسته از افراد اشكالى ندارد؟ جواب: اگر جاى كسى را نگيرند، اشكال ندارد.

مشروعيّت

مجالس ترحيم در مسجد 317. آيا برگزارى مجالس ترحيم در مساجد مشروع است؟ و آيا اگر اين مجالس مزاحمتى براى تعقيبات وعبادت نمازگزاران داشته باشد، چه حكمى دارد؟ جواب: مشروع است، در صورتى كه مزاحمت با نمازگزاران نداشته باشد.

پول گرفتن هيأت امنا جهت مجالس ترحيم 318. آيا هيأت امنا مى توانند در ازاى برگزارى مجالس ترحيم در مسجد، مبلغى از صاحبان عزا دريافت و خرج آب و برق مسجد نمايند؟ جواب: اگر با اجازه متولى باشد، مانعى ندارد.

عدم آرامش همسايگان مسجد 319. اگر همسايگان مسجد از سر و صدا و پارك وسايل نقليه و رفت و آمد نمازگزاران مسجد ناراحت باشند، تكليف آنان چيست؟ جواب: اذيت و آزار مؤمنين همسايه، حرام است.

تعريف مسجد جامع 320. تعريف مسجد جامع چيست؟ جواب: مسجدى است كه در اوقات نماز معمولاً غالب اهالى شهر به آن جا مى آيند، هر چند كه از آن محل هم نباشند.

انتقال لوله فاضلاب مسجد از زير مسجد 321. آيا انتقال آب فاضلاب مسجد به وسيله لوله پوليكا از زير مسجد، در صورت ضرورت جايز است؟ جواب: اشكال ندارد، با فرض عدم صدق تنجيس باطن مسجد.

بلندگوهاى مسجد 322. استفاده از بلندگوهاى مساجد كه صدا در خارج از مسجد پخش مى كنند، تا چه وقت جايز است؟ آيا پخش مراسم سخنرانى و عزادارى جايز است؟ جواب: اگر سبب اذيت همسايگان شود، جايز نيست.

نحوه ايستادن زن و مرد در مسجد 323.گفته شده اگر زن و مرد بدون حايل و پرده در كنار هم بايستند و نماز بخوانند، كراهت دارد مگر با رعايت فاصله ده زراع كه حدود پنج متر مى شود؛ در صورتى كه

نماز جماعت باشد، آيا رعايت اتصال صفوف در جماعت با اين فاصله جايز است؟ جواب: خير، بايد به نحو مذكور در مسأله ى 1155 رساله باشد و در اين جهت فرقى بين زن و مرد نيست.

شعر خواندن در مسجد 324.با توجه به كراهت خواندن شعر در مساجد، لطفا حكم اشعارى كه در مدح يا مرثيه اهل بيت و يا موعظه و مناجات با خداوند است را بفرماييد؟ جواب: خواندن اشعار با موضوعات ذكر شده اشكال ندارد.

ورود اطفال به مسجد 325. بدون شك، آشنايى اطفال با مكان ها و مجامع مذهبى از كودكى امرى پسنديده است، آيا اين مطلب با توجه به حكم استحبابى كه براى جلوگيرى از ورود اطفال غير مميّز به مسجد مى شود چگونه قابل جمع است؛ و در صورتى كه جلوگيرى و ممانعت از ورود آن ها موجب تنفّر و انزجار آنان از چنين مكان هاى مباركى مى شود، آيا باز هم جلوگيرى مستحب است؟ و آيا ورود حسنين _ عليهماالسّلام _ به مسجد و عدم ممانعت پيامبر _ صلّى اللّه عليه وآله وسلّم _ از ورود آنان مى تواند دليل بر مطلوبيت ورود اطفال و كودكان به مسجد باشد؟ جواب: اگر از اطفال غير مميّز مواظبت شود _ كه مراعات آداب مسجد را بكنند _ ورود آن ها مانعى ندارد.

فضا و زير زمين مسجد 326. در گوشه مدرسه اى، مسجدى قديمى قرار داشته كه فعلاً در آن جا چند طبقه ساختمان ساخته شده است و طبقه هم كف به عنوان مسجد استفاده مى شود، آيا طبقه بالا و زيرين _ كه در محل مسجد ساخته شده است _ نيز حكم مسجد را دارد؟ جواب: بلى، يعنى اگر در ابتداى وقف و ساخت مسجد آن

طبقات را خارج از مسجد قرار ندادند، حكم مسجد را دارند.

پشت ديوار مسجد 327. آيا پشت ديوار مسجد به طرف بيرون نيز حكم مسجد را دارد و نجس كردن و تصرّف در آن حرام است؟ جواب: احتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند و اگر نجس شود، نجاستش را برطرف نمايند؛ مگر آن كه واقف آن را جزو مسجد قرار نداده باشد.

مسجدى كه در طرح خيابان قرار گرفته است 328. مسجدى كه در اثر تعريض خيابان در وسط خيابان قرار گرفته است و فعلاً تبديل به محل رفت و آمد شده، آيا هنوز احكام مسجد در آن جارى است و نجس كردن يا توقف جنب و حايض در آن قسمت از زمين حرام است؟ جواب: بله، تمام احكام مسجد در مورد آن جارى است.

قرار دادن عَلَم در مسجد 329. عَلَم هاى عزادارى داراى مجسمه هايى از حيوانات است، آيا قرار دادن عَلَم در مسجد اشكال دارد؟ جواب: اشكال ندارد.

پول آب و برق و گاز مسجد 330. طبق مقررات، اماكن عمومى _ مانند مسجد _ نيز بايد پول مربوط به آب و برق را بپردازند و چون مساجدى كه موقوفه ندارند، معمولاً با مشكل پرداخت قبض آب و برق و گاز مواجه هستند، حكم كسانى كه از آب و برق و گاز مسجد، جهت نماز و عبادت استفاده مى كنند چيست؟ و آيا هر يك از آن ها بايد به ميزان مصرف خود به مسجد كمك كنند؟ جواب: اگر فردى نباشد كه تبرّعا چنين هزينه هايى را پرداخت كند، استفاده كنندگان از اين مكان بايد بدهند.

مصرف سهم امام در

ساخت مسجد 331. آيا مي توان سهم امام را در ساخت مسجد و حسينيّه هزينه كرد؟ جواب: بايد با اجازه ى مرجع تقليد باشد.

استفاده از امكانات مسجد 332. آيا استفاده ى همسايگان مسجد از آب و برق مسجد و يا استفاده نمازگزاران از برق مسجد جهت ضبط، شارژ موبايل، شارژ دوربين فيلم بردارى و عكاسى و يا نمايش فيلم جهت امور فرهنگى جايز است؟ جواب: هر چه برخلاف جهت مقصوده ى در متعلّقات وقف است، جايز نيست.

استفاده از مهر مسجد در حياط مسجد و كوچه 333. در برخى از مساجد به علت ازدحام جمعيت، صف هاى جماعت در حياط و حتى كوچه مسجد كشيده مى شود، آيا استفاده از مهرهاى داخل مسجد در حياط و كوچه، براى خواندن نماز اشكال دارد؟ جواب: ظاهرا اشكال ندارد.

نماز جماعت در مسجد پنج طبقه 334. مسجدى كوچك به علت ازدحام جمعيت تبديل به پنج طبقه شده كه هر يك از طبقات اتصال خود را از طبقه زيرين مى گيرند، آيا نماز جماعت در طبقات فوقانى كه ارتفاع فوق العاده زيادى با سطح مسجد دارد، جايز است؟ جواب: بله، جايز است.

تبديل مساجد قديمى به آثار ميراث فرهنگى 335. در بسيارى از شهرها سازمان ميراث فرهنگى مساجد قديمى و تاريخى آن شهر را به عنوان آثار ميراث فرهنگى معرفى و برخى از محراب ها و يا قسمت هاى تاريخى آن را محصور و در معرض نمايش قرار داده است، با توجه به اين مطلب؛ 1) آيا عمل سازمان مزبور جهت حفظ آثار تاريخى مساجد كه منجر به محصور كردن برخى از قسمت هاى مسجد مى شود، جايز است؟ جواب: راه حفظ كردن اين بناها، منحصر در محصور كردن نيست.

2) آيا سازمان مزبور اجازه دارد كه براى ديدن جهانگردان و ديدار كنندگان وجهى دريافت نمايد؟ جواب: با صلاحديد متولّى شرعى، در محدوده اى كه مزاحمت با جهت وقف ندارد، مانعى نيست. 3) در بين ديدار كنندگان از چنين مساجدى جهانگردان خارجى، كفار و اهل كتاب وجود دارند، آيا اجازه ورود به آنان در مسجد به جهت آشنا شدن با فرهنگ ايرانى و اسلامى جايز است؟ جواب: جايز نيست. 4) در برخى از اين مساجد حجره هايى جهت تحصيل طلاب علوم دينى قرار داشته كه به دنبال تصرّف سازمان ميراث فرهنگى فعلاً به صورت متروكه درآمده است، آيا عمل مزبور جايز است؟ جواب: ممانعت از استفاده ى از موقوفه در جهت وقف جايز نيست.

استفاده از آشپزخانه مسجد براى مصارف بيرون از مسجد 336. مسجدى كه داراى آشپزخانه وسيع و مجهز است _ كه قابليت استفاده فراوانى دارد _ آيا پخت و پخش غذا در آن، جهت مراسم عزادارى حسينيّه و يا مجالس خانگى چه حكمى دارد؟ و آيا پختن غذا و دريافت اجرت و اجاره و هزينه كردن درآمد آن، جهت مصارف مسجد، جايز است؟ جواب: با اجازه ى متولّى مسجد جايز است.

حدود اختيارات هيأت امنا، واقف، متولّى و امام جماعت 337. لطفا حدود اختيارات هيأت امنا، واقف، متولّى و امام جماعت مسجد را مشخص فرماييد تا از تداخل امور و اختلاف در مسايل جلوگيرى شود. جواب: تصرّفات مشروعه در مسجد بايد فقط تحت نظر متولّى شرعى مسجد باشد.

ساخت گنبد و مناره 338. ساخت گنبد و مناره جهت مسجد، آيا مطلوب است يا جزو امور زايد و تزييناتى به شمار مى رود؟ جواب: مستحب است مسجد داراى

سقف نباشد، بلكه مكروه است تظليل (سايه بان) به غير عريش كه از بوريا ساخته مى شود و اقرب زوال كراهت به سبب ضرورت و مرجّحات ديگر است. و مستحب است مناره در ديوار مسجد باشد و مكروه است بالاتر بودن مناره از سطح بالاى مسجد و اقرب ارتفاع كراهت است به سبب ضرورت و حاجت، اگر مقرون به مفسده نباشد.

خوردن غذاى سيردار و ورود به مسجد 339. اگر كسى غذايى كه در آن سير وجود دارد بخورد، آيا ورود او به مسجد اشكال دارد؟ اگر دهان او بو ندهد چه طور؟ جواب: اگر دهان وى بو بدهد، كراهت دارد.

زنگ موبايل در مسجد 340. اخيرا با رواج موبايل بسيار اتفاق مى افتد كه نمازگزاران بدون خاموش نمودن دستگاه تلفن همراه، مشغول نماز شده و در بين نماز دستگاه شروع به زنگ زدن كرده كه معمولاً مشتمل بر موزيك است، لطفا حكم شرعى اين مسأله و گوش دادن ديگران به موزيك موبايل را در هنگام نماز بفرماييد؟ جواب: اگر صوتى باشد غير لهوى _ كه از استعمال آلات معدّه حاصل نشده باشد _ اشكال ندارد و بر هر تقدير، موجب بطلان نماز نيست.

عبارت هاى روى زيلوها 341. بر روى برخى از زيلوها اسم مساجد يا عنوان حسينيّه نقش شده، مانند: وقف حسينيّه حضرت ابوالفضل، يا وقف مسجد فاطميّه، و.... نماز خواندن بر روى چنين نوشته هايى چه حكمى دارد؟ آيا محو آن ها تصرّف غير جايز در اموال حسينيه و مسجد نيست؟ جواب: با فرض عدم هتك، نماز خواندن روى آن ها اشكال ندارد و محو آن ها بايد با اجازه ى متولّى باشد.

تصحيح عبارت اشتباه در كتب وقفى 342.

گاه عبارت دعا يا آيه اى در كتب وقفى مسجد يا كتابخانه، اشتباه تايپ شده است، آيا تصحيح چنين عبارت هايى تصرّف غير جايز در وقف محسوب نمى شود؟ جواب: با اجازه ى متولّى جايز است.

نماز خواندن در مساجد وهابى ها 343. در بسيارى از شهرها و روستاهاى مرزى، وهابى ها اقدام به ساخت مساجد جهت اهل سنت نموده اند، با توجه به اين كه معمولاً شيعيان از داشتن مسجد در مناطق مرزى محروم هستند، نماز خواندن در مساجد آنان و شركت در مجالسى كه آن جا برپا مى شود، چه حكمى دارد؟ جواب: اگر سبب رونق و ترويج مذهب باطل آن ها نباشد، جايز است.

كنيسه و كليسا 344. آيا كنيسه و كليسا _ كه براى عبادت اهل كتاب اختصاص داده شده است _ شرعا حكم مسجد را دارد؟ جواب: خير، شرعا حكم مسجد ندارد؛ لكن تعرّض به معابد يهوديان و مسيحيان كه در ذمّه اسلام هستند و آن معابد هم در دست خود آن ها است، جايز نيست، و آن اماكن مثل مساجد محترم است و جايز نيست خراب كردن آن ها، مگر با شرايطى كه در مساجد هم جارى است.

ساخت مسجد و حسينيه بيش از حدّ نياز 345. آيا ساخت مسجد و حسينيه بيش از حدّ نياز در يك شهر، روستا يا محله اسراف محسوب مى شود؟ جواب: موارد آن مختلف است.

انجام امور فرهنگى در مسجد 346. بسيارى از امور راجح فرهنگى و آموزشى _ از قبيل تشكيل كلاس هاى آموزشى، هنرى و تفريحى تابستانى جهت جوانان و نوجوانان، نمايش فيلم، اجراى مسابقه، تئاتر و... _ در گذشته رايج نبوده و لذا قطعا در وقف نامه ها لحاظ نگرديده است، حال با توجّه به

ضرورت اجراى چنين برنامه هاى فرهنگى و عدم امكان اجراى آن در مكانى غير از مسجد، آيا حضرتعالى انجام چنين فعاليت ها و برنامه هايى را در مساجد جايز مى دانيد؟ جواب: بايد از كارهايى كه با احترام مسجد منافات دارد و يا مزاحم نمازگزاران است، كلاً اجتناب شود.

بازى و ورزش و فيلم در مسجد 347. بازى كردن و يا ورزش كردن در مساجد _ مثل نرمش، تنيس و يا ورزش هاى رزمى و يا نمايش فيلم به صورت زنده و يا ويديويى _ چه حكمى دارد؟ جواب: غرض اصلى از مسجد عبادت و اقامه ى نماز است و استفاده ى از وقف، در غير جهت وقف جايز نيست و بايد در مسجد، از كارهايى كه با احترام آن منافات دارد و يا مزاحم نمازگزاران است، اجتناب شود.

استفاده شخصى از اموال مسجد 348. استفاده شخصى از اموال مسجد، توسط مسؤولين مسجد، چه حكمى دارد؟ اگر وجهى در قبال آن پرداخته شود يا صدقه داده شود؟ جواب: جايز نيست.

قرض دادن پول متعلّق به مسجد 349. قرض دادن پولى كه متعلّق به مسجد است، چه حكمى دارد؟ جواب: جايز نيست. منبع: پايگاه اطلاع رساني آيت الله محمد تقي بهجت

آن را توضيح دهيد. نماز تحيّت دو ركعت، مانند نماز صبح يا نمازهاى نافله است و اذان و اقامه ندارد؛ و مى توان آن را بلند يا آهسته خواند و فلسفه اش احترام به مسجد است.

3- تطهير مسجدي كه به دست كفار تعمير شده ساختمانى كه به دست كفّار تعمير شده، آيا بدون تطهير آن، احكام مسجد بر آن مترتّب مى شود؟ آيا نماز خواندن در آن ثواب مسجد دارد؟ داخل شدن زن حايض و شخص جنب در آن چه حكمى دارد؟ اگر براى مسجد وقف شود ثواب مسجد را دارد و احكام مسجد بر آن مترتّب مى شود؛ ولى بهتر آن است كه ظاهر آن را تا آنجا كه در دسترس است، اگر موجب خرابى نمى شود آب بكشند، يا چيزى بر آن نصب كنند كه دست با آن تماس پيدا نكند و ورود جنب و حايض در فرض وقف شدن براى مسجد در آن جايز نيست.

4- وظيفه كساني كه مسجدي را تخريب كرده اند عدّه اى از مردم بدون هماهنگى با ديگران مسجدى را تخريب نموده اند و اكنون به صورت تلّى از خاك درآمده است. الف: آيا تطهير آن خاك و گِلها لازم است؟ ب: اشخاصى كه بدون رضايت و هماهنگى بقيّه مردم، مسجد فوق را خراب كرده اند چه وظيفه اى دارند؟ آنها موظّفند مسجد را تعمير كنند و به صورت اوّليه يا بهتر از آن درآورند، مگر اين كه ديگران عهده دار اين كار شوند.

5- استفاده قسمتي از مسجد براي كتابخانه و پايگاه بسيج قطعه زمينى، كه در كنار مسجد است، را وقف مسجد نموده اند، الان

مى خواهيم از گوشه آن كتابخانه اى درست كنيم، آيا اين كار جايز است؟ و در فرض جواز، بانوانى كه عذر شرعى دارند مى توانند در آنجا رفت و آمد كنند؟ و در ضمن آيا مى توان از يك اتاق از كتابخانه ياد شده موقّتاً براى پايگاه بسيج استفاده كرد؟ احداث كتابخانه مسجد در آن قسمت، اگر مزاحم نمازگزاران نباشد و هر زمان مورد نياز قرار گيرد در اختيار مسجد قرار دهند، مانعى ندارد؛ ولى بانوانى كه عذر شرعى دارند نمى توانند در آنجا رفت و آمد كنند و براى پايگاه نيز با شرايط فوق مى توان استفاده كرد.

6- داخل بودن ايوان در حكم شبستان اگر مسجدى ايوان داشته باشد، آيا مى توان گفت: ايوان شرعاً اختصاص به خواهران دارد؟ در صورتى كه ايوان از داخل شبستان احداث شود، آيا خواهرانى كه عذر شرعى دارند مى توانند در ايوان توقّف نموده يا فعّاليتى نمايند؟ فرقى ميان ايوان و شبستان نيست؛ مگر اين كه در عرف محل چنين باشد كه ايوان را خارج از مسجد و مخصوص خواهران بدانند

7- داخل بودن زيرزمين و طبقه فوقاني در حكم مسجد اگر زمينى وقف مسجد شده باشد، آيا زيرزمين و طبقات فوقانى نيز حكم مسجد را دارد؟ احداث كتابخانه در آن چه حكمى دارد؟ آرى حكم مسجد را دارد؛ ولى مانعى ندارد در آن كتابخانه احداث كنند؛ مشروط بر اين كه مزاحم نمازگزاران نباشد.

8- استفاده از نوارها و سي دي هاي موسيقي در مساجد احتراما واحد نوارخانه اين پايگاه بسيج در نظر دارد به منظور جذب جوانان محل در كنار نوارو سي دي مذهبي و قراني

از انواع نوارو سي دي سرودهاي مجاز ايراني به عنوان مثال از نوارهاي آقايان اصفهاني - افتخاري -مختاباد و غيره استفاده نمايد . از محضر آن مرجع عالي مقام درخواست داريم با توجه به آنكه واحد فوق در يكي از اتاقهاي داخل حياط مسجد واقع ميباشد نظرشان را از نظر شرعي عنوان نموده وبا توجه به تهاجم فرهنگي درخصوص جذب آينده سازان جامعه ما را ارشاد فرماييد. اين كار متناسب با شأن مساجد نيست از آن اجتناب ورزيد.

9- تطهير ظاهر مسجد آيا تطهير ظاهر مسجدى كه از مصالح متنجّس ساخته شده كفايت مى كند؟ كافى است و در دل مؤمنان وسوسه نكنيد.

10- نمايش فيلم در مساجد آيا نمايش فيلم در مساجد جايز است؟ اين كارها مناسب شأن مسجد نيست بلكه بايد محلّ جداگانه اى براى اين كار در نظر گرفت.

11- ورود كفار به مساجد آيا منع دخول كفّار در مساجد لازم است؟ احتياط واجب آن است كه از ورود كفّار در مساجد جلوگيرى شود مگر در جايى كه براى تحقيق اسلام و مانند آن باشد.

12- هبه و بخشش در مسجد آيا كارهايى چون هبه وبخشش در مسجد جايز است در صورت جواز آيا نياز به حكم حاكم شرع دارد؟ انجام اين گونه كارها در مسجد حرام نيست و نيازى به اجازه حاكم شرع ندارد ولى انجام كارهاى دنيوى در مسجد مكروه است و اگر مزاحمت براى نمازگزاران داشته باشد حرام است.

13- اختصاص قسمتي از مسجد براي امور فرهنگي مسجدى است سه طبقه وطبقه سوّم آن چندان مورد استفاده براى نمازنمى باشد مگر در ايّام ماه مبارك رمضان وامثال آن، حال

آيا مى توان طبقه سوّم اين مسجد را قسمت بندى نموده هرقسمتى را براى يك واحد فرهنگى از قبيل دارالقرآن، مركز تحقيقات و مطالعات دانشجويى به طور محصور اختصاص داد؟ چنانچه با وسايل متحرك، جداسازى شود كه براى نماز در موارد لزوم قابل جابه جا كردن باشد و كارهاى دينى در آن منظور باشد مانعى ندارد.

14- حضور زنان در زمان عادت ماهيانه در مساجد در تهران بانوان در مجالس ترحيم مساجد شركت مى كنند و بعضى از آنها عادت زنانگى دارند و در اثر جهل به مسأله با همان حال به مسجد مى روند و گاهى پس از پايان مراسم مشاهده مى شود كه فرش مسجد نجس شده است اكنون نظر مباركتان را مرقوم فرماييد. زنان در حال عادت زنانه حرام است كه در مسجد توقّف كنند و اگر فرش مسجد آلوده شود بايد تطهير كرد و افراد ناآگاه را بايد به اين مسائل آشنا كرد.

15- استفاده از زيرزمين مسجد براي مكان ورزشي در حيدرآباد كرج زمينى وقف مسجد گرديده و مردم به نيّت ساختن مسجد كمك كرده اند چندين سال در زيرزمين اين مسجد نماز برگزار مى گرديد اكنون كه طبقه همكف ساخته شده است از زيرزمين براى نگهدارى وسايل مسجد استفاده مى شود و در ايّام محرّم و صفر به عزاداران اباعبداللّه(عليه السلام) غذا داده مى شود و افراد معذور وارد آن نمى گردند آيا مى توان از اين زيرزمين براى مكان ورزشى جوانان و نوجوانان استفاده و عوايد حاصل را صرف بناى همان مسجد كرد؟ جايز نيست بلكه بايد براى مسجد و كارهاى مناسب مسجد استفاده شود.

16- حضور ارامنه

و برگزاري مراسم ختم در مسجد مسجدى در زمين مشاعى كه بين مالكين مسلمان و ارمنى مشترك بوده است با اجازه خودشان بنا شده است، اهل كتاب مراسم ختم امواتشان را در مسجد مسلمانان برگزار مى كنند و واعظ مسلمان در آن مجلس سخنرانى مى نمايد و خود ايشان هم در مجلس حضور دارند و همچنين در مراسم مسلمين كه در مسجد منعقد مى شود شركت مى كنند آيا حضور آنهادرمسجد هتك مقام مسجد محسوب مى شود؟ اگر آمدن آنها به مسجد سبب علاقه بيشتر آنها به اسلام گردد مانعى ندارد.

17- استفاده از مسجد متروكه براي مكان ورزشي ما يك مسجد قديمى در روستايى به نام خوليخان از شهرستان مباركه اصفهان داريم به علّت اين كه چندمسجد جديد وبزرگ بعد از انقلاب اسلامى ساخته شده ديگر از اين مسجد به طور كلّى استفاده نمى نمايند،در ضمن صيغه وقف هم براى اين مسجد خوانده نشده است، ولى چند سال است كه عدّه اى از ورزشكاران اين روستا چون جايگاه ورزشى نداشته از اين مسجد به عنوان باشگاه ورزش باستانى استفاده مى نمايند حال با توجّه به اين كه ورزش باستانى يكى از ورزشهاى سنّتى است ازاوّل تا آخر اين ورزش فقط ذكر يا على(عليه السلام) و صلوات بر محمد(صلى الله عليه وآله) و امثال اينها ياد مى شود آيا ورزش كردن و تصرف در اين مسجد صحيح است؟ مسجد را به هيچ وجه نمى توان از مسجد بودن خارج كرد يا تبديل به ورزشگاه نمود امّا در فرض سوال ورزش در آن اگر موجب وهن مسجد نباشد و مزاحمت براى نمازگزاران نداشته باشند جايز است.

18- شعار دادن در مساجد آيا شعار مذهبى دادن و نعره حيدرى گفتن كه در بعضى از مساجد پاكستان گفته مى شود از مكروهات است؟ شعارهايى كه داراى محتواى صحيح و مذهبى بوده باشد مانعى ندارد به شرط اين كه مزاحمتى براى نمازگزاران توليد نكند و صداهايى كه موجب وهن مسجد شود در آن نباشد.

19- زينت كردن مساجد آيا زينت كردن مساجد و حسينيه ها جايز است؟ اگر تزيين به طلا يا با عكس موجودات زنده نباشد و جنبه اسراف نيز پيدا نكند اشكالى ندارد.

20- بلند كردن صداي اذان مسجد آيا بلند كردن صداى اذان مسجد مخصوصاً اذان صبح در صورتى كه همسايگان مسجد اعتراض مى كنند و اظهار مى نمايند كه صداى اذان موجب اذّيت و آزار آنها مى شود جايز است؟ بلند كردن صداى اذان در حدّ معمولى مانعى ندارد و همسايگان نمى توانند مانع صداى اذان شوند.

21- وضو گرفتن درمسجدي كه قصد خواندن نماز در آنجا را ندارد آيا مي توان در يك مسجد وضو گرفت و در مسجد ديگر نماز خواند؟ جايز نيست مگر اين كه لا اقل يك صفحه قرآن در مسجد اول بخواند

22- نجس كردن منبر مسجد آيا منبر مسجد، در حرمت نجس نمودن و لزوم تطهير فورى، حكم خود مسجد را دارد؟ منبر حكم مسجد را ندارد.

23- برپايي مجالس سخنراني و ترحيم در مساجد انجام كارهايى كه مزاحم نماز است، مثل سخنرانى، موعظه، تفسير قرآن، بلند خواندن تعقيبات، برپايى مجلس ترحيم، در مساجد چه حكمى دارد؟ اين امور معمولا مزاحم نمازگزاران نيست و اگر مزاحمتى ايجاد كند، بايد ترتيبى بدهند كه نمازگزاران بتوانند

نماز خود را بخوانند.

24- آموزش يوگا و انرژي درماني در مسجد يكى از روحانيّون مدّتى است كلاسهايى با عنوان N _ L _ P، يا تكنيكهاى موفقيّت، برگزار مى كند، كه بعضاً در اين كلاسها مباحثى از «يوگا» و «انرژى درمانى» و مانند آن نيز مطرح مى شود. سؤال اين است كه: 1_ آيا اين علم مفيد و جايز مى باشد؟ 2_ تبليغ آن در مساجد، و با هزينه بيت المال چه حكمى دارد؟ 3_ آيا اجراى آن توسّط شخصى كه لباس دين به تن دارد اشكالى ندارد؟ يوگا و انرژى درمانى اگر در حدّ معقول و مفيد باشد اشكالى ندارد; ولى بايد محلّ ديگرى غير از مسجد براى آن انتخاب كرد.

25- غذا خوردن درمسجد غذا خوردن در مجلس ختم و مانند آن، كه در مسجد برگزار مى شود، چه حكمى دارد؟ اگر براى نمازگزاران مزاحمت ايجاد نكنند، و سبب آلودگى مسجد نگردد، اشكالى ندارد.

26- ورود جهانگردان غير مسلمان به مساجد مسجد وكيل شيراز يكى از بناهاى معظم و تاريخى تمدّن اسلامى است، كه مورد علاقه اغلب جهانگردان و ايرانگردان بوده و هست. در سنوات اخير به علّت عدم تعميرات اساسى، آسيبهاى غير قابل جبرانى به وجود آمده كه اين جانب حسب وظيفه شرعى خود به عنوان متولّى شرعى و قانونى مسجد با همكارى و هماهنگى و نظارت اداره اوقاف در خارج ساعات نماز و عبادات مسلمين، اقدام به تهيّه و فروش بليط به جهانگردان خارجى با حفظ رعايت شؤونات اسلامى نموده ام (همانند مساجد امام و شيخ لطف الله و مسجد جامع اصفهان) تا در آمد حاصله، صرف هزينه تعميرات و

نظافت و نگهدارى مسجد شود; چنانچه اين موضوع خلاف شرع و اسلام مى باشد، ما را ارشاد فرماييد آمدن آنهابه مسجد در صورتى كه جهات شرعى را رعايت كنند و سبب آلودگى مسجد نشود و موجب خوش بينى آنها به اسلام و مسلمين گردد، اشكالى ندارد. و گرفتن وجهى از آنها در صورتى جايز است كه با ميل و رضاى خود آن را بدهند، و الزامى براى اين كار نباشد.

27- تشكيل بسيج در مساجد با توجّه به ضرورت گسترش و تقويت بسيج، در امر پاسدارى از آرمانهاى انقلاب اسلامى و تشكيل بسيج مساجد: الف) آيا نيروهاى بسيج مى توانند در مساجدى كه زمين يا ساختمان و امكانات آنها وقفى است، مستقر شوند؟ ب) استفاده از امكانات چنين مساجدى (مانند آب و برق ...)، براى بسيج چگونه است؟ الف) در صورتى كه مزاحمتى براى نمازگزاران و ساير امور مسجد ايجاد نشود، مانعى ندارد. ب) احتياط آن است كه سهم خود را نسبت به آب و برق و ... بپردازند; مگر اين كه بانيان اين گونه امور از آغاز وقف را توسعه داده باشند.

28- پخش موسيقي هاي حماسي از مسجد پخش موسيقي هاي حماسي و شور آفرين بمناسبت هفته ي بسيج از بلند گوي مسجد وفضاي آن چه حكمي دارد ؟ كليّه صداها و آهنگ هايى كه مناسب مجالس لهو و فساد است حرام، و غير آن حلال است. و تشخيص آن با مراجعه به اهل عرف، يعنى افراد فهميده متديّن، خواهد بود. ولي پخش مناسبتي حتي از نوع حلال در شان و منزلت مسجد نيست.

29- ورود زنان حائض به زيرزمين مسجد مسجدي در

محل ما قرار دارد كه فعلا در زير زمين آن به مدت13 سال است نماز جماعت برگزار مي شود و در آينده كه مسجد ساخته شد زير زمين آن به عنوان سرويس بهداشتي مسجد استفاده خواهد شد، يكي از روحانيون گفته كه چون قرار است در آينده اين محل سرويس بهداشتي شود فعلا حكم نماز خانه را دارد و ورود زناني كه دوره عادت ماهانه را دارند اشكال ندارد. مي خواستيم ببينيم نظر حضرت عالي در اين مورد چيست؟ با توجه به اينكه از اين مكان به نام مسجد حضرت سجاد نام برده ميشود وتابلوي مسجد نيز دارد. اگر به هنگام وقف فقط طبقه همكف وقف مسجد شده باشد زيرزمين و طبقات ديگر حكم مسجد ندارد ولي اگر مقيد به طبقه همكف نبوده همه طبقات حكم مسجد دارد.

30- الحاق بخشي از شبستان مسجد به حياط يا كوچه مسجدي قديمي وجود دارد كه جهت استفاده بهتر، قسمتي از حياط مسجد و منزل پشت آن را جهت ساختمان جديد مسجد خريداري نموده اند و دو شبستان از شبستان هاي آن را تبديل به مسجد جديدي كرده اند و چهار شبستان از شبستان هاي مسجد قديم باقي مانده است. بفرماييد خراب كردن شبستان ها در رابطه با امور زير چه حكمي دارد؟ 1_ جهت حياط مسجد. 2_ جهت امور فرهنگي نظير سالن و كتاب خانه. 3_ وصل آن به كوچه عام جهت پاركينگ مسجد بايد كاري انجام دهيد كه به نفع مسجد و نمازگزاران باشد و چنانچه مسجد احتياج به حياط يا كتاب خانه دارد مي توان از آن استفاده كرد ولي نمي توان آن را جزء

كوچه نمود.

31- زينت كردن بانوان براي حضور در مسجد آيا استحباب آراستگي و خوش بو نمودن در موقع حضور در مسجد، اختصاص به آقايان دارد يا اين كه خانم ها نيز در اين حكم مشترك هستند؟ استعمال عطر براي خواهران در خارج از منزل، طبق روايات اشكال دارد ولي زينت هايي كه آشكار نباشد، عيبي ندارد.

32- تزيين مساجد در مناسبت هاي مذهبي تزيين مساجد در مراسم اعياد و تولد حضرات معصومين (عليهم السلام) با پرچم ها و عكس ها و كاغذهاي رنگي و مانند آن چه حكمي دارد؟ اگر تزييناتي باشد كه ذاتاً حلال است و مزاحم نمازگزاران و منافي احترام مسجد نباشد، اشكالي ندارد؛ ولي از آوردن عكس به مساجد خودداري شود.

33- رفتن به مسجد با لباس نجس براي غير نماز آيا رفتن به مسجد با لباس نجس براي غير نماز، مثل مجلس ترحيم، حرام است؟ حرام نيست؛ مگر اين كه سرايت به مسجد كند.

34- برگزاري مجالس ترحيم اشرار و قاچاقچيان در مسجد برگزاري مجلس ترحيم اشرار و قاچاقچياني كه در درگيري كشته شده اند در مسجد چه صورتي دارد؟ اشكال دارد؛ ولي برگزاري ترحيم براي كساني كه با حدود شرعيه، يا قصاص يا انتحار از دنيا رفته اند مانعي ندارد.

35- پختن غذا در پشت بام مسجد آيا پختن غذا در ايام سوگواري در پشت بام مسجد جايز است؟ اگر ضرري به مسجد نزد و مزاحم نمازگزاران و همسايگان نباشد، اشكال ندارد؛ ولي غالباً مزاحم و زيان آور است.

36- نماز خواندن در مساجدي كه توسط وهابي ها بنا شده نماز خواندن در مساجدي كه وهّابي ها در بعضي

از مناطق شيعه نشين براي ضدّيت با شيعه مي سازند، چه صورتي دارد؟ اگر نماز خواندن در آن جا باعث ترويج و تقويت وهابيت بشود اشكال دارد.

37- اعلام اشياء گمشده يا فروش اجناس از بلندگوي مسجد اعلام اشياء گمشده و يا فروش اجناس از بلندگوي مسجد چه حكمي دارد؟ اعلام اشياء گمشده مكروه است؛ ولي استفاده از بلندگوي مسجد براي فروش اجناس جايز نيست.

ساخت مسجد

1- تبديل كردن قسمتي از شبستان مسجد به حيات زمينى وقف مسجد شده، و طبق معمول قسمتى از آن تبديل به حياط، توالت و آبدارخانه، و قسمتى ديگر تبديل به مسجد شده است، ولى به علّت تجديد بناء مقدارى از شبستان مسجد جزء حياط شده يا بالعكس، آيا اشكال دارد؟ در صورتى كه اين كار به نفع مسجد و نمازگزاران بوده باشد اشكالى ندارد.

2- تعمير مسجد مخروبه اي كه در نزديكي آن مسجد بزرگي وجود دارد مسجد كوچكى در فاصله 20 الى 30 مترى مسجد جامع قرار دارد كه قبلاً داراى سقف و درب بوده و در تنگى وقت از آن استفاده مى شده است، اخيراً در اثر مرور زمان و عدم توجّه، به حالت مخروبه درآمده، و احتمالاً قسمتى از اين مسجد در طرح خيابان و تعريض راه قرار مى گيرد، مضافاً به اين كه مورد بى احترامى از طرف بچّه هاى غير مميّز قرار مى گيرد، آيا جايز است مسجد مذكور نوسازى شود و به عنوان انبار مسجد جديد مورد استفاده قرار گيرد، يا بايد به حالت مسجد برگردد؟ لازم به ذكر است كه اگر به حالت مسجد برگردد، كمتر كسى در آن نماز مى

گزارد؛ چون در چند قدمى آن، مسجد جامع محل مى باشد. آن را طورى بسازيد كه هم قابل استفاده براى نمازگزاران باشد و اگر هم كسى حاضر به نماز در آن نبود بتوانند به عنوان انبار مسجد مجاور از آن استفاده كنند.

3- تخريب و ساخت مجدد مسجد مسجدى در تهران با بيش از 40 سال سابقه ساخت و عدم رعايت اصول فنّى ساختمان سازى وجود دارد كه طبق نظر كارشناسان ساختمانى، فاقد مقاومت لازم در برابر حوادث احتمالى است و با توجّه به عدم وجود امكانات تأسيساتى در حال حاضر به هيچ وجه قابل استفاده براى نماز و فعّاليت هاى فرهنگى و مذهبى و كلاسهاى درسى و مانند آن نمى باشد. در نهايت اكثر اهالى مؤمن و متديّن نمازگزار و هيأت امناى محترم، با بررسيهاى همه جانبه تصميم به تخريب و ساخت مجدّد با طرّاحى مطلوب گرفته اند. استدعا داريم در موارد ذيل راهنمايى لازم را بفرمائيد. الف: تخريب بناى موجود با توجّه به موارد فوق چه حكمى دارد؟ ب: مجوّز دفع ضايعات ساختمانى و فروش بعضى اقلام كه نمى توان در مسجد جديد استفاده نمود و صرف درآمد حاصل از فروش آن در ساختمان جديد مسجد را صادر بفرمائيد. در فرض مسأله تخريب و تجديد بناى اين مسجد مانعى ندارد؛ بلكه كار بسيار خوبى است. اگر ضايعات مربوطه در مساجد ديگر قابل استفاده نباشد، مجاز هستيد آن را به فروش رسانده در همان مسجد مصرف كنيد.

4- قطع درخت براي توسعه مسجد مسجدى است در يكى از شهرها، كه جهت اقامه نماز جماعت و برگزارى مجالس دينى، مخصوصاً در ماه مبارك رمضان مشكلاتى

براى مؤمنين دارد. پشت مسجد باغچه اى در حدود دويست متر وجود دارد، كه گويا در قديم مردم مراجعات خود را در همين مكان نزد عالم محل مى بردند؛ به همين جهت محكمه ناميده شده است، امّا وقفنامه خاصّى ندارد، چند سال پيش شخصى يك نهال گردو در همين زمين كاشته است كه الان سالى حدود چند هزار دانه گردو دارد، آن شخص نهال گردو را وقف نكرده، بلكه فقط جهت نيل به ثواب اين كار را كرده است و اكنون كه نياز به توسعه مسجد است، لازم است درخت گردو قطع و آن زمين ضميمه مسجد گردد، آيا اجازه مى فرمائيد درخت گردو قطع و زمين محكمه ملحق به مسجد گردد؟ چنانچه باغچه متعلّق به مسجد است و توسعه مسجد براى نمازگزاران لازم مى باشد، قطع درخت مزبور اشكال ندارد.

5- تصرف شهرداري در مساجد مسجدى است در منطقه راوند كاشان كه مدّتهاست مؤمنين در آن اقامه نماز مى كنند؛ در كنار آن كوچه اى قرار دارد كه مربوط به بهدارى است و اين كوچه احتياج ضرورى به تعريض دارد، فعلاً هم مسجد تخريب شده تا تجديد بنا شود و از نظر نقشه شهردارى چهار متر عقب نشينى دارد. مستدعى است بفرمائيد از نظر حكم شارع مقدّس آيا شهردارى مجاز به تعريض مى باشد؟ تصرّف در مسجد براى اين گونه امور جايز نيست، مگر اين كه واقعاً ضرورتى ايجاب كند و شهردارى عوض آن را بدهد و صرف مسجد شود.

6- جواز احداث لوازم مورد نياز مسجد خيّرى قطعه زمينى به نام مسجد اهداء نموده است؛ ولى نظر خويش را در مورد احداث سرويس

بهداشتى، ايوان، چايخانه، حياط و آشپزخانه بيان نكرده است، آيا مى شود در موقوفه فوق موارد بالا را احداث نمود؟ اگر اين امور مورد نياز مسجد است و در عرف محل جزء لوازم مسجد محسوب مى شود، مانعى ندارد.

7- رضايت همسايگان براي احداث مسجد آيا در ساختن مسجد رضايت همسايگان شرط مى باشد؟ رضايت آنها شرط نيست ولى نبايد ايجاد مزاحمت براى آنها بشود مثلا بلندگوى مسجد يا پارك ماشينها در اطراف مسجد نبايد مزاحم همسايه ها باشد.

8- استفاده از زمين حمام مخروبه براي مسجد در يكى از روستاهاى لارستان به نام شرقويه يك حمّام قديمى بوده كه حدود بيست سال است مورد استفاده قرار نگرفته بود يكى از مؤمنين آن را خراب كرده و اكنون به صورت زمين مى باشد چنانچه اجازه بفرماييد چون در حريم مسجد جامع روستاى مذكور قرار گرفته مقدارى از اين زمين براى احداث توالت و دستشويى براى مسجد و بقيّه، راه عبور مردم گردد؟ چنانچه اميدى براى تجديد بناى آن نيست و همچنين نياز به حمّام ديگرى در آن آبادى نمى باشد كه اين زمين را بفروشند و صرف آن كنند، در اين صورت مى توانيد طبق آنچه نوشته ايد عمل نماييد.

9- خريد زمين مسجد با وام بانكي اگر با وام بانك زمينى رابراى احداث مسجد بخرند اقساط وام پرداخت نشود آيابانك مى تواندبراى استيفاىوام خود در زمين مسجد تصرف نمايد؟ بانك حق ندارد زمين را به ملك خود درآورد، تنها حق مطالبه وام خود را دارد، مگر اين كه در وام شرط شده باشد كه اگر اقساط پرداخت نشود زمين را در اختيار بانك بگذارند،

در ضمن بايد توجّه داشته باشيد كه وام بايد طبق عقود شرعيّه باشد نه وام توأم با ربا.

10- تخريب مسجد روستاي مخروبه آيا تخريب مسجد قريه متروكه جايز است؟ تخريب مسجد جايز نيست امّا اگر خودش خراب شود مصالح آن را مى توان به مسجد آن قريه يا قريه ديگر منتقل نمود.

11- احداث شبستان جديد در مسجد ايجاد شبستان بخصوص در طرف قبله در مسجدى كه شبستان نداشته باشد چه صورت دارد؟ در صورت نياز اشكالى ندارد.

12- احداث واحد تجاري در زيرزمين مسجد اگر مسجدى چند متر بالاتر از زمين واقع شده باشد و زير زمين هم نداشته باشد آيا مى توانند زير مسجد را مغازه درست كرده و سرقفلى آن را بفروشند و خرج مسجد بكنند؟ جايز نيست ولى اگر واقف از اوّل اين كار را مى كرد جايز بود ولى اگر اين كار براى مرافق مسجد مانند كتابخانه و غير آن انجام گيرد مانعى ندارد.

13- تعريض مسجد در زمين مسجد ديگر اگر دو مسجد كنار هم و چسبيده به هم بنا كنند يك مسجد تابستانى و يك مسجد زمستانى و مسجد زمستانى به علّت كوچك بودن در مواقع ضرورى از جمله ماه محرم جوابگوى مردم نباشد آيا مى توانند از مسجد تابستانى جزء مسجد زمستانى كرده و ديوار را عقب بكشند؟ اشكال دارد، ولى مى توانيد دربى از يك مسجد به ديگرى باز كنيد

14- ايجاد درب جديد در مساجد اگر مسجد دربى داشته باشد كه مردم از آن رفت و آمد مى كنند و در مواقعى مثل ماه محرّم كه خانمها نيز مسجد مى روند نياز به درب

ديگرى هم باشد آيامى توانند درب ديگرى نيز از يك طرف مسجد بگذارند تا در مواقع ضرورى از آن استفاده بكنند و بعد از رفع نياز باز از همان درب اوّل رفت و آمد بكنند؟ اشكالى ندارد.

15- استفاده از شبستان مسجد براي ايجاد آبدارخانه اگر مسجد نياز به آبدارخانه داشته باشد و آشپزخانه مسجد كوچك باشد آيا مى توان از خود مسجد، آبدارخانه درست كرد وآشپزخانه را بزرگ كرد؟ اگر مزاحم نمازگزاران نباشد و جا را بر آنها تنگ نكند و از نيازهاى مسجد محسوب شود اشكالى ندارد.

16- تخريب مسجدي كه در آن امكان نماز خواندن نيست مسجدى در حدود 60 يا 70 سال پيش ساخته شده ولى از نظر مكانى در جاى مناسب نيست يعنى در زمستان به قدرى سرد است كه مردم محله قدرت رفتن به مسجد و نمازخواندن را ندارند اين مسجد در نزديك زمين فردى است كه خودش فوت كرده اما فرزندان او ادّعا دارند كه مسجد به زور اربابان محل ساخته شده در حالى كه آنها زمينهاى اطراف مسجد و زمين خود مسجد را كه زمين موات بوده احيا كرده اند، به طورى كه تا نزديك درب مسجد زمين كشاورزى درست كرده اند به همين جهت مردم محل مدتى است كه در يك جاى مناسب مسجد ديگرى ساخته اند و مسجد قبل به مخروبه تبديل شده، تكليف مردم در اين زمينه چيست؟ آيا مى توانند مسجد را خراب كنند و جاى آن را درخت بكارند و حاصل آن درختان را مصرف مسجد جديد بكنند در ضمن تعداد مردم اين محل زياد نيست كه دو مسجد داشته باشند؟ مسجدرانمى

توان خراب كرد ولى اگر خودش خراب شود و مصالح آن در معرض خطر باشد مى توان آن را در مسجد ديگر مصرف كرد و اگر خراب شد و زمين آن به هيچوجه قابل استفاده نبود استفاده از آن زمين به نفع مسجد ديگر اشكالى ندارد و قول مالكين اطراف زمين بدون مدرك شرعى پذيرفته نيست.

17- تعمير مسجد توسط هيئت امناء آيا اعضاى هيأت امناى مسجد مى توانند براى تعمير مسجد و ساير تصرّفات بدون اجازه متولّى اقدام كنند؟ احتياط آن است كه از متولّى اجازه بگيرند ولى اگر متولّى نسبت به مصالح مسجد مخالفت يا بى اعتنايى كند از حاكم شرع اجازه بگيرند.

18- اجاره دادن زير زمين متروكه مسجد آيا مى توان زيرزمين متروكه مسجدى كه هيچ استفاده اى از آن نمى شود را اجاره داد، و در آمد آن را صرف هزينه هاى مسجد كرد؟ جايز نيست.

19- حكم مسجد در طبقات جديد الاحداث مقرّر گرديد با تخريب و توسعه و تبديل به احسن مسجدى كه از نظر ساختمان عمر مفيد خود را سپرى كرده، مصلاّى شهر ما احداث گردد. لطفاً به سؤالات زير پاسخ دهيد. 1_ آيا حكم مسجد سابق در طبقات فوقانى يا تحتانى بناى جديد هم جارى است؟ آيا مى توان فضاى فوقانى آن بخش از شبستان جديد كه جايگزين شبستان قديم مى گردد را به استفاده جديدى نظير كتابخانه، كلاس آموزش و امثال آن اختصاص داد؟ جواب: احكام مسجد درباره آنچه روى زمين سابق ساخته مى شود، جارى است، ولى اگر زمين هايى اضافه گردد، تابع صيغه وقف جديد است; و امّا ساختن كتابخانه و مانند آن

در صورتى كه مزاحمتى با نمازگزاران نداشته باشد، اشكالى ندارد. 2_ در بناى جديد ضرورت دارد بخش كمى از شبستان قديم براى تعريض ديوارها، يا احداث ستون، يا مأذنه (گلدسته)، يا محل ايراد خطبه اختصاص داده شود. آيا اين تصرّفات جايز است؟ جواب: اين گونه تصرّفات، كه مزاحمتى با نمازگزاران ندارد، مانعى ندارد.

20- تخريب و بازسازي مسجد در طرحهاي شهري مسجد محمّديّه واقع در سه راه موزه قم در طرح توسعه حرم مطهر حضرت معصومه(عليها السلام) قرار گرفته است. اين اداره ناچار به واگذارى و تخريب ساختمان موجود مسجد و بازسازى مجدّد آن در دو طبقه به صورت هماهنگ با طرح حرم مى باشد. در اين واگذارى به صورت كتبى شرط شده كه در هر حال محدوده مسجد به عنوان مسجديّت، بايد براى هميشه ثابت و مشخّص بوده باشد. نظر حضرتعالى در اين مورد چيست؟ در صورتى كه مطمئن باشيد مسجد مجدّداً بازسازى مى شود، و چيزى از آن كم و كاست نمى گردد، و بلايى كه بر سر بعضى از مساجد آوردند بر سر آن نمى آورند، تخريب و بازسازى آن اشكالى ندارد.

اموال مسجد

1- جمع آوري پول براي مخارج مسجد آيا جمع آورى پول در مساجد، جهت امام جماعت يا بناء مسجد يا غير اينها، جايز است؟ مورد مصرف آن چيست؟ در صورتى كه به صورت آبرومندانه باشد اشكالى ندارد و طبق وكالتى كه مردم داده اند در مصارفش صرف كنيد.

2- استفاده تجاري از مسجد اشخاصى، مقدارى از شبستان داخل مسجد را در يكى از شهرستانها به صورت مغازه مانندى درآورده و از آن براى نوارفروشى و كتابفروشى استفاده مى

نمايند، آيا انجام چنين كارى در مسجد از نظر شرعى صحيح است؟ هرگاه اين كارها داخل مسجد باشد و در طريق نشر فرهنگ اسلامى قرار گيرد و كمك به اهداف مسجد كند و مزاحم نمازگزاران نباشد مانعى ندارد، و اگر آن را از مسجد جدا كرده و محلّ كسب و كار قرار داده اند جايز نيست و بايد آن را بازگردانند.

3- فروش وسائل غير قابل استفاده مساجد آيا وسايلى را كه متعلّق به مسجد است ولى مورد نياز نيست، مى توان فروخت و پول آن را خرج مسجد كرد؟ چنانچه آن وسايل مورد نياز نباشد بفروشيد و صرف همان مسجد كنيدزيرا در اين گونه موارد آنچه اقرب به نظر واقف يا باذل است صرف در همان مسجد است و اگر آن مسجد احتياج ندارد مى توانيد در ساير مساجد صرف كنيد.

4- مصرف مبالغي كه از مراسم ختم گرفته مي شود پولهاى ختم و فاتحه خوانى بايد به چه مصرفى برسد؟ آيا خادم هم حقّى دارد؟ پولهاى ختم و فاتحه خوانى بايد زير نظر متولّى يا امام جماعت (هركدام كه نظارت بر اين كار دارند) صرف مصالح مسجد گردد. خادم مسجد نيز مى تواند به مقدار متعارف با نظر آنها مصرف كند ولى توجّه داشته باشيد پولى در مقابل استفاده از مسجد نمى توان گرفت مگر اين كه افراد با رضايت خود چيزى بدهند و يا در برابر خدماتى كه انجام مى شود بگيرند.

5- مصرف لوازم اضافي مسجد اگر مسجدى فرش يا لوازم اضافى داشته باشد آيا در صورت نياز نداشتن مساجد ديگر، مى توانند به مستحق بدهند؟ جايز نيست ولى مى توان

آن را فروخت و در نيازمنديهاى مشابه آن مسجد مصرف كرد.

6- نگهداري كتب و وسائل قديمي مسجد در موزه در بعضى از مساجد شهر اردكان تعدادى قرآن خطّى و حزب قرآن مجيد وجود دارد كه اكثر آنها خراب و ناقص گرديده و بقيّه در حال از بين رفتن است و حتى ممكن است به سرقت برود آيا جايز است كه به عنوان امانت به نام همان مسجد در موزه اردكان نگهدارى شود؟ اگر در مسجد قابل استفاده نيست يا در حال از بين رفتن است مى توان آن را تبديل به احسن كرد يعنى به موزه يا غيرموزه بفروشند و به جاى آن قرآن نو خريدارى كنند و وقف آن مسجد كنند.

7- وقف نمودن اجناس قيمتي به مسجد آيا وقف كردن اجناسى كه احتمال سرقت آن زياد است، و همين امر سبب مى شود كه اغلب اوقات درِ مسجد بسته باشد، صحيح است؟ چنين وقفى اشكال ندارد; و وظيفه مردم آن است كه از آن مواظبت كنند.

8- فروش اجناس قديمي مسجد و جايگزيني اجناس جديد فروختن برخى از اجناس، كه مورد نياز مسجد نيست، يا امروزه استفاده از چنان وسايلى متعارف نمى باشد، و در مساجد ديگر نيز به همين جهت قابل استفاده نيست (مانند فرش كهنه، يا بخارى نفت سوز) چه حكمى دارد؟ در فرض مسأله فروختن آن اجناس و تهيّه اجناس مورد لزوم مانعى ندارد; ولى اولويّت با اجناس مشابه است (مثلا فرش نو به جاى فرش كهنه).

9- فروش اجناس گران قيمت مسجد فرش يا وسيله ديگرى از مسجد، كه از ارزش بسيار بالايى برخوردار است، اگر مورد استفاده

قرار گيرد، در مدّت بسيار كوتاهى ارزش آن به مقدار زيادى كاهش مى يابد، در صورتى كه فروش آن به نفع مسجد باشد، آيا فروش آن جايز است؟ در فرض مسأله، فروش آن اشكالى ندارد، و مانند مسأله قبل عمل شود.

10- يكدست نمودن فرشهاي مسجد فروش فرشهاى مسجد كه داراى اندازه هاى متفاوت و رنگهاى مختلف است، به منظور يك نواخت كردن آنها و ايجاد جذّابيّت بيشتر، كه در نهايت سبب جذب افراد بيشترى به مسجد خواهد شد، چه حكمى دارد؟ اگر فرشها وقف مسجد باشند، چنين كارى جايز نيست، چون ضرورتى ندارد. ولى اگر ملك مسجد باشد، اين كار مانعى ندارد. (ملك مسجد مانند وسايلى كه از درآمد موقوفه و مانند آن خريدارى مى شود.)

11- اجاره دادن منزل موقوفه مسجد امام جماعتى از منزل موقوفه مسجد در طول ساليان حضورش در آن مسجد، استفاده نموده است، در حالى كه خود، صاحب منزل شخصى مى باشد. آيا مى تواند پس از تركِ منزلِ مسجد، و انتقال به منزل شخصى خويش، اين منزل موقوفه را به شخص ثالثى اجاره داده و خود، مال الاجاره را تملّك كند؟ چنانچه منزل براى سكونت امام جماعت مسجد ساخته شده، اجاره آن جائز نيست; مگر آن كه امام جماعت از آن استفاده نكند و بلا مصرف بماند; در اين صورت مى توان آن را اجاره داد و مال الاجاره آن را صرف نيازهاى مسجد كرد، و اگر امام جماعت ناچار است در جاى ديگرى خانه اجاره كند، مى توان مال الاجاره آن خانه را از اين وجه پرداخت كرد; ولى در صورتى كه منزل ملكى داشته باشد، مال

الاجاره به او تعلّق نمى گيرد

12- استفاده از امكانات مسجد براي مراسم ختم استفاده از امكانات مسجد، اعمّ از ظروف آشپزخانه و مانند آن، در مراسم ختم افراد (چه در داخل مسجد و چه در بيرون مسجد) چه حكمى دارد؟ جايز نيست; مگر اين كه نظر واقفين عامّ بوده باشد، يا عرف محلّ چنين اقتضا كند.

13- نذر فرش براي مسجدي كه نياز به آن ندارد اگر نذر داشته باشيم كه به مسجدي فرش هديه دهيم ولي بعد متوجه شويم كه احتياج به فرش ندارد آيا مي توانيم پول آن را به جاي مورد نذر بدهيم؟ مي توانيد چيز ديگري از احتياجات مسجد را براي مسجد بخريد.

14- صرف نذورات و موقوفات مسجد براي افطاري و مخارج ديگر آيا از صندوق نذورات مساجد يا از درآمد موقوفات آن مي توان افطاري داد؟مصرف آن براي روحاني و مداح و خادم مسجد چه حكمي دارد؟ نذروات بايد مطابق نيت نذر كننده و موقوفات مطابق وقف نامه مصرف شود.

15- وسايل فرسوده و غير قابل فروش مسجد تعدادي ظروف و فرش و ديگر وسايل كهنه و غير قابل فروش مصرف متعلق به مسجد روستايي مي باشد، به علت كمي جا و عدم نياز مسجد به آنها تكليف بعضي از آنها كه به علت فرسودگي به فروش نمي رسند چيست؟ اگر مورد نياز آن مسجد و مساجد ديگر نباشد مي توان آن را به فقرا داد.

16- فروش لوازم به جا مانده از مسجد قديمي مقداري تير آهن، درب و پنجره و ساير وسايل از مسجدي قديمي به جاي مانده است. آيا مي توان آن ها را به

فروش رسانيد و خرج خود مسجد كرد؟ با تجه به اين كه درب و پنجره ها به درد مسجد جديد نمي خورد. اگر امكان دارد از عين آن در مسجد ديگري استفاده كنند، اين كار مقدم است و اگر به درد مسجد ديگر نمي خورد، بفروشند و صرف همان مسجد اصلي كنند.

17- فروش مستغلات مسجد منزلي كه با مسجد مقداري فاصله دارد وقف مسجد شده است و آن را تبديل به آشپزخانه مسجد كرده اند و مدتي نيز مورد بهره برداري قرار گرفته است ولي اكنون زميني كه در جنب مسجد است، وقف آن مسجد شده و قرار است آشپزخانه مسجد شود. آيا جايز است آشپزخانه سابق را بفروشند و پول آن را صرف آشپزخانه جديد كنند؟ اگر وقف مسجد شده، فروختن آن جايز نيست؛ بلكه مي توانند اجاره دهند و درآمد آن را صرف آشپزخانه جديد كنند و اگر ملك مسجد است، مي شود آن را فروخت و صرف آشپزخانه جديد كرد.

18- جبران خسارت زدن به مسجد اگر انسان سهواً خسارتي به يك قسمت از مسجد وارد كند، آيا بايد حتماً خسارت را جبران كند؟ اگر متولّي اجازه دهد كه خسارت را نپردازد چه حكمي دارد؟ بايد خسارت را جبران كند؛ مگر اين كه متولّي يا ديگري به جاي او اين كار را انجام دهد.

19- اطلاع از وقفي بودن جنس خريداري شده اگر كسي فرشي را بخرد و بعد از خريدن ببيند در پشت آن نوشته شده است: «وقف مسجد امام حسين (عليه السلام)» و او نداند كه اين مسجد كجاست، تكليف او چيست؟ احتياط آن است كه تحقيق كند، اگر

مسجدي در آن منطقه يا در آن جا به نام امام حسين (عليه السلام) است، تحويل آن جا بدهد و اگر نيست به يكي از مساجد ديگر بدهد.

20- خريد لوازم سرقت شده از مسجد اگر كسي فرش يا لوازم ديگري را از سارقي بخرد و بعد معلوم شود از اموال مسجد بوده كه سارق آن را به سرقت برده است، وظيفه او چيست؟ وظيفه او اين است كه آن وسايل را به مسجد بازگرداند و اگر قدرت داشته باشد مي تواند وجه خود را از سارق بازپس بگيرد.

احكام متولي مسجد

1- چگونگي مصرف پولهاي باقيمانده مسجد مبالغى پول جهت ساختمان و تعمير مسجدى جمع آورى شده كه پس از مصارف لازمه، مقدارى از آن پول ها موجود و در اختيار شخص امينى است، مسجد در حال حاضر احتياج ندارد؛ ولى بعدها احتياج بيشترى خواهد داشت. الف: آيا مى شود با آن پول معامله انجام داد و سود آن براى مسجد باشد؟ ب: آيا اجازه مى فرمائيد آن پول در يكى از صندوق هاى قرض الحسنه، جهت رفع احتياجات مؤمنين، قرار گيرد؟ ج: آيا مى شود پول مزبور را در بانكى به حساب سپرده بلندمدّت يا كوتاه مدّت سپرد؟ د: امام جماعتى در آن مسجد در تمام ايّام سال و ماه رمضان بدون چشم داشتى نماز جماعت مى خواند و مسئله مى گويد و مردم را ارشاد مى كند و مسجد عايدات ديگرى ندارد، آيا جايز است مبالغى از آن پول را به امام جماعت داد؟ مصرف كردن اين پول تنها در صورتى جايز است كه رضايتِ دهندگان پول نسبت به آن جلب شود؛

ولى حفظ آن در صندوق قرض الحسنه يا سپرده بانكى براى آينده مانعى ندارد.

2- شرايط هيئت أمناء به نظر حضرتعالى جهت رشد و استفاده بهينه از مساجد، هيئت اُمناء بايد چه شرايطى داشته باشند؟ بايد افرادى متديّن، خوش نام، مدير و مدبّر باشند، و بتوانند امور مسجد را به بهترين وجهى اداره كنند.

3- چگونگي انتخاب هيئت أمناء مسجد هيئت امناء مسجد چگونه انتخاب مى شوند؟ مردم آن محلّ و امام جماعت مسجد مى توانند با اجازه حاكم شرع، هيئت امنائى از افراد صالح، براى تمشيت امور مسجد انتخاب كنند.

4- مانع شدن بانيان مسجد از برخي فعاليتهاي فرهنگي و ديني آيا سازندگان و بانيان مسجد مى توانند مانع فعاليتهاى فرهنگى، دينى در مسجد شوند؟ و آيا امام جماعت مى تواند در امر تعيين هيأت امناء يا بركنارى آنها دخالت نمايد؟ پس از تحقّق وقف مسجد كليّه كارهائى كه موجب تقويت برنامه مسجد و مراسم نماز و نشر حقايق تشيّع در آن است، احتياج به اجازه ديگران حتّى واقف يا متولّى ندارد، همچنين نماز و اقامه جماعت؛ و اگر هيئت امناء از طرف واقف يا واقفين براى حفظ مسجد و اموال آن تعيين شده اند، كسى نمى تواند آنها را عزل كند.

5- عدم محدوديت در فعاليتهاي مسجد حدود اختيارات امام جماعت، هيئت امناء، متولّى و واقف مسجد را مشخص فرمائيد، تا در كارهاى يكديگر تداخل نكنند و از بروز اختلاف جلوگيرى شود. مسجد تعلّق به همه مسلمانان دارد، و كسى نمى تواند محدوديّتى در آن قائل شود، و اگر حفظ مسجد و نگهدارى اموال و نظم برنامه هاى آن احتياج به مديرانى دارد،

هيئتى از طرف حاكم شرع براى اين كار تعيين مى شود؟

6- وظايف متولي مسجد متولّى مسجد داراى چه مسؤوليّتى است؟ و در قبال مسجد چه وظايفى دارد؟ آيا اداره مسجد و برنامه هاى آن به عهده متولّى است، يا هيئت امناى مسجد اين مسؤوليّتها را به عهده دارد؟ وظيفه متولّى آن است كه اگر مسجد موقوفاتى دارد، آنها را حفظ نموده، و صرف مسجد كند، و بقيّه امور مربوط به نمازگزاران است.

7- مشورت با امام جماعت و متولّي براي انجام امور تبليغي آيا مشورت كردن و جلب موافقت امام جماعت و متولّي مسجد در امور تبليغي كه در مسجد انجام مي شود لازم است؟ و اگر مشورت نشود و يا موافقت آن ها جلب نشود، موجب هتك حرمت آن هاست؟ در صورتي كه تبليغ مناسب مسجد باشد و مزاحم نمازگزاران نباشد، مشورت لازم نيست؛ ولي بهتر است كه در اين امور به امام مسجد احترام بگذارند و با او مشورت شود. منبع: پايگاه اطلاع رساني آيت الله ناصر مكارم شيرازي

ايجاد نمود در اين صورت حكم طبقات بالاو پايين آن محل چيست؟ پاسخ: مانعي ندارد و فقط همان طبقه مسجد ميشود. 3-سؤال: استفاده از اب موقوفه مسجد جهت شرب در حد 2 يا 3 گالن اشكال دارد؟ پاسخ: با اجازه متولي اشكال ندارد. 4-سؤال: اگر مسجد 2 طبقه باشد ولي زمان خواندن صيغه مسجد يك طبقه بود و طبقه 2 بعدا اضافه شده ايا طبقه 2 هم حكم مسجد را دارد (براي خانمها) ؟ پاسخ: بلي مسجد شمرده ميشود. 5-سؤال: حكم سلام كردن در موقع ورود به مساجد ، چون باعث پرت شدن حواس مي شود چه حكمي دارد؟ پاسخ: بهتر است نگوئيد. 6-سؤال: قرار است كه فرش هاي مسجد را تعويض كنيم و فرش جديد براي مسجد بگيريم . آيامي توانيم فرش هايي كه الآن در مسجد وجود دارند را فروخته و پول آن را صرف خريد فرش هاي جديد كنيم ؟ و يا مي توانيم كه فرش ها را به مسجدي ديگر فروخته و از پول آن براي خريد فرش هاي جديد استفاده كنيم ؟ پاسخ: اگر فرش كهنه با پول خود مسجد خريداري شده مي توانيد بفروشيد ولي اگر وقف باشد فروش جايز نيست پس اگر در خود مسجد قابل هر نوع استفاده باشد بايد در مسجد بماند در غير اين صورت بايد به ساير مساجد داده شود . 7-سؤال: آيا پيروان اديان وكتابهاى آسمانى وبا ديگر كفار كه اهل كتاب نيستند، مى توانند وارد مساجد و ديگر اماكن عبادت و مشاهد مقدس شوند و بر فرض جواز ورود، آيا بانوان بى حجاب ايشان را به رعايت حجاب بايد الزام كرد؟ پاسخ:

بنابر احتياط واجب ،ورود آنان به مساجد جايز نيست اما ديگر اماكن مقدس، مانعى ندارد وزنان بايد به رعايت حجاب و پوشش اسلامى معتقد باشند در صورتى كه بى حجابى آنان نوعى بى احترامى تلقى شود. 8-سؤال: اگر مسجد 2 طبقه باشد ولي زمان خواندن صيغه مسجد يك طبقه بود و طبقه 2 بعدا اضافه شده آيا طبقه 2 هم حكم مسجد را دارد (براي خانمها) پاسخ: بله مسجد شمرده ميشود.

خور هزينه اش را داده است، آيا خواندن نماز در آن اشكال دارد؟ جواب : جايز است. سوال : در چند سال اخير در مساجد صندليهايي مي گذارند براي كساني كه نمي توانند ايستاده نماز بخوانند و در بعضي از مساجد تعداد اين صندلي ها زياد است. آيا مي توان تمام آن ها را برداشت؟ جواب : جايز نيست. سوال : زمينى را كه متصل به مسجد است براى ساختمان مسجد واگذار كرده اند و شخصى براى اينكه واگذار كنندگان پشيمان نشوند دو ركعت نماز در آن خوانده است. آيا اين زمين جزء مسجد شده است يا خير؟ جواب : اگر با رضايت مالك باشد مسجد مي شود. سوال : موقع ساختن مدرسه يا مسجد يا حسينيه استخوان هايي از زيرزمين بيرون آمده است. آيا وجود اين استخوان ها دليل بر وجود قبرستان قديمى در آن مكان مى باشد؟ جواب : علامت نيست. منبع: پايگاه اطلاع رساني آيه الله حسين مظاهري

خود توجه نكند ؛ يعنى به منزلت و عظمت زيارت فكر كند. 7. خوشبو نمودن خود در غير زيارت امام حسين عليه السلام . 8. هنگام رفتن به حرم مطهر، زبان را به ذكر تكبير، تحميد، تسبيح ، تهليل و تمجيد مشغول كند و با فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد صل الله عليه و آله دهان خود را معطر نمايد. 9. ايستادن بر در حرم شريف و اذن دخول طلبيدن و سعى كردن در به دست آوردن رقت قلب و خضوع به وسيله تصور و فكر در عظمت و جلالت قدر صاحب آن مرقد منور؛ به فكر اين باشد كه ايستادن او را مى بيند، كلام او را مى شنود و جواب سلام او را مى دهد. همچنين بايد در محبت و لطفى كه ايشان به شيعيان و زائران خود دارند، تدبير كند و همچنين در خرابى هاى حال خود و خلاف هايى كه نسبت به آن بزرگواران كرده است ، تاءمل كند. 10. بوسيدن عتبه عاليه و آستانه مباركه . سزاوار است براى خدا به شكرانه اين كه او را به اين مكان رسانده است ، سجده كند. 11. مقدم داشتن پاى راست در وقت داخل شدن و مقدم داشتن پاى چپ در وقت بيرون آمدن ؛ مانند مساجد. 12. رفتن نزد ضريح مطهر به نحوى كه بتواند خود را به آن بچسباند. توهم اين كه دور ايستادن ادب است ، وهم (غلط) است . زيرا در حديث آمده است كه تكيه كردن بر ضريح و بوسيدن آن شايسته است . 13. ايستادن پشت به قبله و رو به قبر منور در

وقت زيارت . ظاهرا اين ادب مختص به معصوم عليه السلام است . وقتى از خواندن زيارت فارغ شد، گونه راست را به ضريح بگذارد و به حال تضرع ، دعا كند. سپس گونه چپ را بگذارد و خدا را به حق صاحب قبر بخواند كه او را از اهل شفاعت آن بزرگوار قرار دهد. آنگاه در دعا مبالغه كند. سپس به سمت سر مطهر برود و رو به قبله بايستد و دعا كند. 14. ايستادن در وقت خواندن زيارت ؛ اگر عذرى مثل ضعف و درد كمر و درد پا و غيره نداشته باشد. 15. تكبير گفتن هنگام ديدن قبر مطهر، پيش از شروع خواندن زيارت . 16. خواندن زيارت وارده از سادات انام عليهم السلام و ترك زيارت هاى ساخته شده بى اساس كه بعضى بى خردان ، عوامانه آنها را با بعضى از زيارات تلفيق كرده اند. 17. به جا آوردن نماز زيارت كه اقل آن دو ركعت است . 18. خواندن سوره يس در ركعت اول و سوره الرحمن در ركعت دوم ؛ در صورتى كه براى آن زيارتى كه نماز آن را مى خواند، كيفيت مخصوصى ذكر نشده باشد. 19. كسى كه داخل حرم مطهر شود و ببيند كه نماز جماعت برقرار شده است ، پيش از آنكه زيارت كند، ابتدا نماز بخواند. همچنين وظيفه ناظر حرم است كه مردم را به نماز امر كند. 20. تلاوت كردن قرآن نزد ضريح مطهر و هديه كردن آن به روح مقدس مزور.(22) 21. ترك نمودن سخنان ناشايست و كلمات لغو و بيهوده و عدم اشتغال به صحبت هاى دنيوى كه هميشه و

در همه جا مذموم ، قبيح ، مانع رزق و باعث قساوت قلب است . 22. بلند نكردن صدا در وقت زيارت . 23. وداع كردن با امام عليه السلام در وقت بيرون رفتن از شهرى كه آن حضرت در آن جا مدفون است . 24. توبه و استغفار نمودن از گناهان و تصميم به بهتر كردن حال ، كردار و گفتار خود بعد از فراغت از زيارت . 25. انفاق كردن به قدر وسع بر خادمان آستانه شريفه . 26. سزاوار است كه خدام از اهل خير و صلاح و صاحب دين و مروت باشند و آنچه را از زائران مى بينند، تحمل نمايند و خشم خود را بر ايشان فرو نشانند و بر آنها تندى و درشتى ننمايند و بر رفع حوايج محتاجين اقدام و زائرين را راهنمايى كنند. 27. انفاق و احسان بر فقرا، مجاورين و مساكين شهرى كه امام عليه السلام در آن مدفون است ؛ خصوصا سادات و اهل علم . 28. از جمله آداب ، تعجيل كردن در بيرون رفتن از حرم است ؛ در وقتى كه حظ و بهره خود را از زيارت درك كرد تا براى رجوع بعدى شوق بيشترى داشته باشد. 29. سزاوار است وقتى كه زوار بسيار است ، كسانى كه جلوتر هستند و به ضريح چسبيده اند، زيارت را كوتاه نمايند و زودتر بيرون روند تا ديگر زائران هم به قرب ضريح فايز گردند. منبع: http://seyedhadi3.blogfa.com

معاشرت، آداب كسب علم، آداب جنگ و مبارزه، آداب نماز و قرائت و ... كه شناخت و مراعات آنها، آن امر را موفقيت آميز تر مي سازد و عامل را به هدف نزديك تر مي سازد. از جمله بري زيارت هم آدابي ذكر شده است. مراعات آنها هم ثواب بيشتر دارد، هم زائر را در دستاورد هاي معنوي زيارت كامياب تر مي سازد و هم تربيت كننده است و ميه ارتباط روحي بهتر . اين آداب، برخي ظاهري است و برخي باطني. در كتب حديث هم عنوان آداب ظاهري و آداب باطني براي برخي از اعمال و سنن مطرح شده است. بي شك همان آداب ظاهري هم به حصول توجّه قلبي و آداب باطني كمك مي كند. كيفيت زيارت كردن و جزئيات زيارت خواندن و كمّ و كيف اين تشرّف و ديدار معنوي را نيز بايد از اولياي دين آموخت. امام صادق عليه السلام به محمد بن مسلم _ كه از اصحاب بزرگ اوست چنين دستورالعمل مي دهد: «هر گاه به زيارت مرقد اميرالمؤمنين عليه السلام رفتي، غسل زيارت كن، پاكيزه ترين جامه هايت را بپوش، بوي خوش و عطريات استعمال كن، با آرامش و وقار و آرام آرام حركت كن ، وقتي به باب السّلام رسيدي، رو به قبله بيست و سه بار تكبير بگو، آن گاه زيارت را بخوان...».[1] اين نكات، از جمله آداب ظاهري زيارت است. مرحوم كليني در كتاب كافي، مرحوم شهيد اول در كتاب دروس و همچنين مرحوم شيخ عباس قمي در مفاتيح الجنان، آداب فراواني بري زيارت نقل كرده اند.

برخي از مهم ترين آن آداب، با تبييني روشن و شرح و بسط آن است. 1. غسل زيارت براي حضور در حرم ها، زائر

بايد پاك باشد، هم پاكي ظاهري، هم دروني. غسل زيارت از آنجا كه به عنوان يك عمل عبادي انجام مي گيرد، علاوه بر تميزي جسم و لباس، طهارت روح و روان را هم در پي دارد. هم قبل از آغاز سفر زيارتي و هنگام بيرون رفتن از خانه و شهر و بيش از شروع مسافرت مستحب است، هم قبل از تشرف به حرم هاي مطهّر معصومان:. غسل، يك طهارت جسمي است، ولي صفاي روحي و معنوي هم دارد؛ چون همراه با نيت، ذكر خدا و دعاست و تنها دوش گرفتن و شستن بدن نيست؛ مثل وضو كه صرف شستن صورت و دست ها نيست. نورانيت و آثار معنوي و روحي آن در سينه توجه و قصد قربت و عبادت فراهم مي شود. وضو به عنوان مقدمه نماز و غسل به عنوان مقدمي زيارت است. در زيارت هفتم امام حسين (عليه السلام) كه حضرت صادق عليه السلام به صفوان جمّال آموخته، حضرت مي فرمايد: وقتي خواستي به زيارت بروي، از آب فرات غسل كن و هنگام غسل بگو: بسم الله و بالله، اللهم اجعله نوراً و طهوراً و حرزاً و شفاءً مِن كُلِّ داءٍ وَ سُقمٍ و آفةٍ و عاهةٍ، الّلهم طهّر به قلبي و اشْرَح به صَدري و سهّل به اَمري. با اين دعا و امثال آن، هم كار با نام و ياد خدا آغاز مي شود، هم طلب نورانيت و پاكي و شفا و يمني است و هم دعا براي طهارت قلب و شرح صدر و آساني كار. غسل زيارت، يك معني نمادين هم دارد؛ يعني شستشوي جسم و تميزي بدن، نمادي از طهارت روح است: «شستشويي كن و

آنگه به خرابات خرام». كسي كه بري تشرف به حرم آليش جسمي را مي زديد، آليش روح را هم بايد بشويد تا هم با جسم پاك، هم روح پاك، هم لباس نو، هم با روحيه نو تشرف يابد؛ چرا كه توبه و خشوع، لباس روح است. در احاديث توصيه شده وقتي زائر از غسل فارغ شد، جامي پاك و تميز بپوشد و دو ركعت نماز بخواند و با ذكر خدا و «الله اكبر» و «لااله الا الله» و با قدم هاي كوچك به طرف مزار برود. همه اينها در تأمين حال معنوي مؤثر است. بري غسل زيارت، دعاهاي ديگري نيز وارد شده است. طهارت روحي شرط ارتباط با پاكدلان و پاك جانان و حضور در اماكن مقدس است. رعايت اين ادب در حال حيات امامان هم مورد تأكيد است. چند نفر در مدينه قصد تشرّف به حضور امام صادق عليه السلام داشتند. در راه يكي از اصحاب از كوچه ي بيرون آمد و به ين جمع پيوست؛ در حالي كه جنب بود و اينان نمي دانستند. وقتي خدمت امام رسيدند و سلام دادند، حضرت خطاب به آن شخص فرمود: آيا نمي داني كه سزاوار نيست شخص جنب به خاني انبيا وارد شود؟ او برگشت و بقيه به خدمت امام شرفياب شدند.[2] امام صادق عليه السلام توصيه فرموده است: هر گاه به قصد زيارت قبر اميرمؤمنان عليه السلام رفتي، وضو بگير، غسل كن و با آرامش راه برو. امام هادي عليه السلام نيز به موسي بن عبدالله نخعي _ كه از آن حضرت، زيارتي كامل و جامع براي هر يك از ائمّه درخواست كرد، و حضرت هم زيارت جامعه را به او

آموخت _ قبل از بيان متن زيارت فرمود: هر گاه به آستاني مرقد آن حضرت رسيدي، بايست در حالي كه با غسل هستي، شهادتين را بگو و اذن دخول بخوان ...، و آداب ديگر. در حديثي هم كه صفوان جمال از حضرت صادق عليه السلام مي پرسد: اميرالمؤمنين را چگونه زيارت كنم؟ مي فرميد: هر گاه ارادي زيارت كردي، غسل كن، دو جامي تميز و شسته شده ات را بپوش، عطر بزن و با بوي خوش به زيارت برو.[3] خوش بويي و تميزي از اخلاق انبياست و بري زيارت اولياي الهي تأكيد بيشتري بر آن شده است. جنبه ي ديگري غسل زيارت، به بعد اجتماعي آن مربوط مي شود. معمولاً در تجمع ها و مسافرت ها، ممكن است بدن عرق كند، فضا از نظر بوي بدن و عرق پاها و غبار آلودگي زائران و ... ناهنجاري هايي داشته باشد كه تحمّل آن بري ديگران خوب و خوشايند نباشد. غسل زيارت، گامي براي ايجاد فضاي مطلوب تر در اماكن زيارتي و در مجموعه هاي زائران است. ادب تشرف به محضر يك شخصيت والا ايجاب مي كند كه ديدار كننده با بهترين لباس و نيكو ترين وضع و هيئت و با آراستگي كامل برود تا اداي احترام كرده باشد. غسل پيش از زيارت، تا حدّي تامين كننده اين هدف است و بدون آن نوعي بي احترامي مي شود. از امام صادق عليه السلام درباري «خذوا زينتكم عند كلِّ مسجد» پرسيدند، فرمود: «الغُسل عِندَ لقاءِ كُلِّ امامٍ»[4]. آن حضرت غسل هنگام ديدار هر امام را مصداقي از آراستگي هنگام عبادت يا حضور در عبادتگاه به شمار مي آورده است و اين براي زائران درس تميزي و خوش بويي و ادب ظاهري است. 2. لباس

تميز و آراستگي و خوش بو پوشيدن جامه نو و لباس تميز و استفاده از عطر، آداب ديگر تشرف به حرم هاي مطهّر است. در روايات، هم بر «ثوب جديد» تأكيد شده، هم بر «ثوب نظيف» كه مي رساند تميزي و تازگي هر دو مورد عنايت است. مرحوم فيض كاشاني به نقل از شيخ صدوق، يكي از آداب زيارت قبور ائمه در عراق و خراسان را همين نكته مي داند؛ مثلاً در زيارت سيد الشهدا عليه السلام مي گويد: «هر گاه به زيارت آن حضرت رفتي، از كنار فرات غسل كن، لباس هاي پاكيزه بپوش و پا برهنه به سوي حرم عزيمت كن». ايشان در مورد زيارت حضرت كاظم7 در بغداد و زيارت امام رضا (عليه السلام) در طوس هم غسل و تميزي و پوشيدن لباس نو را بيان مي كند، و نيز در زيارت قبر عسكريين عليهما السلام در سامرا هم همين توصيه را دارد: «... فاغتسِل و تَنَظَّفْ و البسْ ثوبَيك الطاهِرَينِ».[5] از آنجا كه حالت روحي و جسمي و ظاهر و باطن در يكديگر تأثير متقابل دارند، نوع لباس و وضع ظاهري زائر در پديد آمدن حال مناسب روحي و ايجاد نشاط معنوي مؤثر است. لباس تميز و نو هم همين اثر روحي را دارد. به علاوه، حرمت گذاري به شخصيتي كه به ديدارش مي رويم، بخشي هم در آراستگي ظاهر و مرتب و معطّر بودن لباس و سر و وضع جلوه مي كند. 3. وقار و طمأنينه آرامش و وقار ظاهري، نشانه طمأنينه دروني است. رفتار شتاب زده هم گويي باطن آشفته و نابسامان است. در توصيه ي مربوط به زيارت آمده است كه: با وقار و آرامش راه برويد، قدم ها را كوچك

برداريد، حالت طمأنينه داشته باشيد، با حالت ذكر و تسبيح و تكبير، وارد حرم و مزار شويد. اينها جهات شكلي و آداب ظاهري است كه در باطن و درون زائر هم اثر مي گذارد. پياده رفتن بعضي از ائمه به سفر حج را شنيده ا يد؛ مثل امام حسن مجتبي عليه السلام و امام كاظم عليه السلام . پياده روي هم اثرگذار بر روح و درون است. صفوان جمال نقل مي كند كه با حضرت صادق عليه السلام همسفر بود، به كوفه كه رسيدند، امام دستور داد تا مركب را بخواباند و فرمود: اينجا قبر جدم اميرمؤمنان عليه السلام است. سپس حضرت غسل كرد، لباس ديگري پوشيد، به طرفه تپه ي كه قبر علي (عليه السلام) آنجا بود، راه افتاد و به صفوان فرمود: تو هم مثل من كن، گام هايت را كوچك بردار، نگاهت را به طرف پايين بگير، متواضعانه راه برو... . سپس خودش با صفوان به طرف قبر حركت كردند؛ در حالي كه سكينه و وقار بر آن دو حاكم بود و تسبيح و تقديس و تهليل مي گفتند، تا به قبر شريف رسيدند.[6] در حديث ديگري، امام هادي عليه السلام هنگام آموختن زيارت جامعه كبيره به موسي بن عبدالله نخعي، پيش از بيان متن زيارتنامه به وي فرمود: هر گاه وارد حرم شدي و قبر را ديدي، بيست و سي بار، الله اكبر بگو، سپس كمي جلو برو، در حالي كه همراه با آرامش و وقار باشي، فاصلي گام هايت را كوتاه كن، بايست، بازهم سي بار تكبير بگو، سپس نزديك قبر برو، چهل بار تكبير بگو، سپس بگو: «السلام عليكم يا اهل بيت النبّوه..».[7] 4. خضوع و

خشوع از جمله آداب زيارت، داشتن خضوع و خشوع هنگام زيارت است. خشوع ، حالتي قلبي و دروني است كه از معرفت و محبت به يك مقام و شخصيت در دل ايجاد مي شود. تأثير عظمت او در قلب، حالتي پديد مي آورد كه رعايت احترام در ظاهر را در پي دارد؛ حتي نوع ايستادن، نشستن، نگاه كردن، سخن گفتن، وارد و خارج شدن، همه تحت تأثير آن حالت دروني است. پس خشوع قلبي، خضوع اعضا و جوارح را پديد مي آورد. اين هم از نمونه هاي ديگر «تأثير درون بر برون» است. هر چه معرفت به مقام پيشوا زيادتر باشد، خشوع دل هم عميق تر و بيشتر و رعايت ادب و خضوع ظاهري هم افزون تر خواهد شد. اينكه بعضي هنگام خروج از حرم، عقب عقب مي روند و حاضر نيستند پشت به ضريح كنند و بيرون روند، جلوه ي از همين خضوع و ادب ظاهري است كه ريشه در درون دارد. همچنان كه در نماز، اگر حضور قلب باشد، رعايت وقار ظاهري را در پي خواهد داشت، در زيارت هم چنين است. در زيارتگاه ها تنها با جسم و بدن به يك امام معصوم نزديك نمي شويم، بلكه قرب روحي هم بايد پيدا كنيم. زائر بايد خود را در محضر امام حس كند و امام را ناظر و مراقب رفتارش ببيند و چنين تصور كند كه از راه دور آمده و اجازه يافته به حضور معصوم برسد. در اين حال، چه حالتي خواهد داشت؟ به علاوه، وقتي تربت پاك و مطهّر ولي خدا مقدس است، زائر بايد به تناسب قداست مكان و جايگاه شئون آنجا را رعايت كند. خداوند به حضرت موسي فرمان مي دهد

كه اي موسي! تو در وادي مقدس طور كفش هايت را درآور.[8] همين نكته سبب شده كه بزرگان در توصيه هاي خود بر بيرون آوردن كفش در حريم قدسي زيارت گاه ها، تأكيد كنند و خودشان هم در عمل، پابرهنه به حرم ها مشرّف شوند. شيخ بهايي در شعري كه به مناسبت تشرف به حرم علوي سروده، مي گويد: اين افق روشن كه بر تو آشكار گشته، در حريمش خضوع كن و اين طورسيناست، كفش از پي در آور: ... هذا حرمُ العِزَّةَ فاخَلع نعليك».[9] 5. ذكر تكبير و تسبيح از آدابي كه براي زيارت مرقد هاي مطهر بيان شده، گفتن تكبير و تهليل هنگام تشرّف است. ياد خدا و حمد و ستايش او و ذكر توحيد و تسبيح و تنزيه، هم توجّه دادن به عظمت خداوند است؛ چرا كه عظمت چنين شخصيت هايي در عبوديت و تواضع در پيشگاه خداست، هم نوعي تعديل نگاه و توجه انسان زائر است تا درباري اين پيشوايان الهه اي، دچار غلّو نشود و نسبت هاي غلّوآميز ندهد و محوريت توحيد در همه ي مسائل حفظ شود؛ مثلاً در زيارت امام حسين (عليه السلام) روايت شده كه قبل از زيارت و در بدو ورود، حتي وقتي به فرات مي رسد تا غسل زيارت كند، صد مرتبه الله اكبر، صد مرتبه لا اله الا الله و صد مرتبه صلوات بگويد. نيز در روايت است: هنگام زيارت وقتي مقابل قبر امام معصوم قرار گرفت، بگويد: «لا اله الا الله وحده لا شريك لَهُ»، ثواب بسيار براي او نوشته مي شود.[10] ذكر گفتن و خدا را به يكتايي ستودن و او را بزرگ شمردن، در همه حال خوب است و در حرم هاي مطهر

اوليايي كه مظهر اخلاص و توحيد و ذكر و تسبيح اند، خوب تر. 6. اذن دخول خواندن «اذن دخول» هنگام زيارت، يكي ديگر از آداب است. اين اقتضاي ادب است كه بي اجازه وارد حريم حرم نشويم و با خواندن اذن ورود، هم اداي احترام كنيم، هم دل را آماده تر سازيم. اينكه در آغاز اين بخش، از قول شهيد اول نقل شد كه زائر، بر درگاه حرم بايستد، دعا كند و اذن بطلبد و اگر در دل خود خشوعي احساس كرد و رقت قلب حاصل شد، وارد شود، و گر نه بهتر است كه براي ورود، زمان ديگري را انتخاب كند تا رقت قلب و خشوع حاصل شود،[11] براي اين است كه غرض مهم تر از ورود به حرم، حضور قلب است، تا انسان از رحمت نازل شده از سوي خدا برخوردار شود. دقت در متن «اذن دخول هاي رويت شده، آموزندي نكاتي است كه در افزايش ايمان و معرفت و توجّه زائر به موقعيتي كه در آن قرار دارد و كسي كه به زيارتش آمده، مؤثر است. حضور در اعتاب مقدس با توجّه به اين حقيقت و معارف و فضايل، زمينه ساز فيض بيشتر در زيارت است. در روايت است: هنگام زيارت حضرت رسول صلي اله عليه و هر يك از معصومان: اين گونه اذن دخول بخوان: «اللّهم إِني وقفْتُ علي بابٍ من بيوتِ نبيك و آل نبيك...؛ خداوندا! بر درگاه يكي از خانه هاي پيامبر و دودمان پيامبرت ايستاده ام. خديا! مردم را از اينكه بي اجازه وارد خانه ي پيامبر شوند، منع كرده ا ي. من به حرمت پيامبرت در حال غيبتش مثل حال حضور و حياتش عقيده مندم و مي دانم

كه فرستادگان تو زنده اند و نزد تو روزي مي برند، جايگاه مرا در اينجا و اين لحظه مي بينند و سخنم را مي شنوند. پروردگارا! ابتدا از او اذن مي طلبم، سپس از پيامبرت و از جانشين تو كه اطاعتش بر من واجب است، اجازه مي خواهم كه در اين لحظه وارد خانه اش شوم، از فرشتگان گماشته به اين بارگاه مقدّس هم اذن مي طلبم. به اذن خدا و رسول و خلفي او و اذن همه شما وارد اين خانه مي شوم و جويي تقرّب در پيشگاه خدايم... .[12] در زيارت حضرت علي (عليه السلام) هم دعاها و اذن ورودهايي كه نقل شده، چه در هنگام ورود به نجف، چه وقت ورود به حرم، چه هنگام ايستادن در صحن و آستانه، چه وقت ورود به رواق. مضمون اين دعاها و اجازه خواهي ها ، اظهار ادب و درخواست اذن براي ورود به اين مكان مقدس و حريم نوراني است و از آن امام به عنوان مولا، اميرمؤمنان، حجّت خدا، امين پروردگار و ... ياد شده است تا زائر، قبل از زيارت بداند كه در كجاست و به ديدار چه انسان كامل و حجت عظيمي آمده است. اغلب، مستند اين اذن طلبي براي ورود به حرم را آيه«يا يها الذّين آمنوا لا تَدخُلوا بُيوتَ النّبي اِلاّ اَنْ يؤَذنَ لَكم» [13] دانسته اند كه نهي از ورود بي اذن به خانه پيامبر امت و در متن «اذن دخول» هم به اين آيه اشاره شده است. 7. عتبه بوسي احترام و ارج نهادن به جايگاه والي حرم هاي مطّهر، گاهي هم به بوسيدن در و درگاه به هنگام ورود است. در برخي سروده هاي عالمان عارف درباره ي زيارت نيز

به اين عتبه بوسي و ابراز تواضع و اداب و محبّت اشاره شده است. علامه ي مجلسي سخن شهيد اول را در اين مورد به عنوان يكي از آداب زيارت نقل مي كند و مي افزايد كه دليل مستندي براي استحباب بوسيدن آستان و درگاه نداريم، ولي سجود براي خدا به عنوان شكر الهي بر اين توفيق، مانعي ندارد.[14] البته بايد توجه داشت كه بوسيدن زمين و درگاه به عنوان احترام و شكر، نبايد به عنوان سجده بر امام تلقي شود و بهانه ي به دست مخالفان نيفتد تا چنين وانمود كنند كه شيعيان در پيشگاه امامان خود سجده مي كنند؛ در حالي كه سجده بر غير خدا جايز نيست! بوسيدن زمين به شكراني توفيق الهي و بر نعمت زيارت، غير از سجده به يك انسان است. صورت بر زمين نهادن يا بوسه بر آستان زدن، نهايت ادب و ارادت و محبت به يكي از اولياي مقرّب درگاه خداست و هيچ ربطي به شرك و پرستش غير خدا ندارد. 8. حضور در كنار قبر و بوسيدن ضريح ادب ديگر در زيارت، كه نشاني محبت و ارادت بيشتر است، نزديك شدن به قبر، دست نهادن به آن، بوسيدن و ابراز اشتياق است. داستان زيارت اربعين جابربن عبدالله انصاري و عطيه عوفي گواه اين زيارت عاشقانه است كه دست روي قبر سيدالشهدا نهاد و بر او درود و سلام داد. در حديث امام صادق عليه السلام آمده است: «صَلّوا إِلي جانبِ قبر النّبي، و إِنْ كانَتْ صلاة المؤمنين تَبْلُغُه ينما كانُوا؛[15] كنار قبر پيامبر بر او صلوات و درود بفرستيد؛ هر چند درود مؤمنان هر جا كه باشند، به او مي رسد».

مرحوم شيخ عباس قمي در مفاتيح الجنان، ضمن بحث از آداب زيارت به اين نكته اشاره مي كند كه برخي مي پندارند رعايت ادب به حريم امامت، به آن است كه زائر هر چه دورتر بايستد و به قبر و ضريح نزديك نشود. ايشان اين را وهم و اشتباه مي دانند و تأكيد مي كنند كه نزديك شدن به قبر و ضريح و بوسيدن آن يكي از آداب است. البته رعايت اين ادب و استحباب وقتي است كه ازدحام جمعيت نباشد و عمل به آن مزاحمتي بر ديگران نداشته باشد و فشار نياورد، يا حال معنوي زائر را هم به هم نزند. چه بسا يك كار مستحب، در شريطي تبديل به امر غير مطلوب مي گردد؛ مثل بوسيدن حجرالاسود كه در شريط خلوت و عادي بسيار پسنديده است، ولي در ازدحام جمعيت بوسيدن يا لمس آن به قيمت له كردن ديگران يا اذيت و آزار، روا نيست. در شريط ازدحام در حرم ها، بهتر است كه انسان كناري بايستد و با فاصله و حالت آرامش خود و راحتي ديگران زيارتنامه را بخواند و اين تصور عوامانه را كه اگر دست به ضريح نرسد، زيارت قبول نيست، از ذهن خود بيرون كند. كسي هم كه كنار ضريح مي رود و لمس مي كند يا بوسه بر آن مي زند، خوب است كه توقف نكند و فرصت و امكاني براي ديگران هم بدهد كه به اين فيض برسند و استفاده از ضريح را حق اختصاصي خويش نشمارد. بوسيدن ضريح، نوعي ابراز عشق و علاقه به صاحب قبر است. بوسه بر درگاه و درها و ديوارها و ضريح و سنگ قبر ، به خاطر انتساب اينها به

آن چهره هاي محبوب است، و گر نه سنگ و چوب و آهن خود به خود قداستي ندارند. ببوس اي خواهرم قبر برادر شهادت، سنگ را بوسيدني كرد آنان كه به رمز و راز اين قضيه توجه ندارند، شيعه را بر اين ابراز ارادت مورد انتقاد قرار مي دهند؛ در حالي كه شوق به محبوب است كه هر چه را به آنها منسوب است، در نظر محبّ، عزيز و دوست داشتني مي سازد. به قول صائب تبريزي: اگر از حسن عالم گير او واقف شدي زاهد پرستيدي به جاي كعبه هر سنگ نشاني را 9. ادب نسبت به قبر مطهر زائري كه توفيق تشرّف به حرم ها را مي يابد، بايد خود را در حريم خانه ي امام يا امامزاده احساس كند و هر نوع ادب لازم را به جا آورد. سيد بن طاووس توصيه مي كند: زائر، مثلاً در حرم حضرت رسول صلي الله عليه، در بدو ورود، دو ركعت نماز تحيت مسجد بخواند، سپس رو به طرف روضه نبوي و حجري شريف پيامبر كند، سلام دهد، دست به آن بكشد و استلام كند، ببوسد.[16] سپس مي افزيد: دست ها را بر ديوار حجري مطهر حضرت بگذارد و بگويد: «اَتَيتُكَ يا رَسُول الله مُهاجراً اليك ... .» و خود را مهاجري معرفي كند كه به حضور پيامبر خدا ره سپرده و براي اداي اين وظيفه به زيارت آمده و اگر در حال حيات توفيق ديدار نداشته، پس از وفات آمده و مي داند كه احترام آن حضرت در حال ممات، مثل حرمت او در حال حيات است، و از آن حضرت بخواهد كه نزد خدا شاهد اين زيارت باشد. دست ها را به صورت خود

بكشد و اين زيارت را نوعي بيعت به حساب آورد و دعا كند كه تا آخر عمر بر همين عهد و پيمان استوار بماند.[17] سپس رو به قبر و پشت به قبله زيارت بخواند. بعد از آن قبر را پشت سر قرار دهد و رو به قبله دعاهايي بخواند كه نقل شده، سپس سراغ منبر پيامبر برود، آن را لمس كند، تبرّك بجويد دست هايش را به صورت و چشمانش بكشد، اين آداب، نشان دلدادگي و محبّت است، زيارت هم قلمرو عشق و وادي دل است و زائر، اين گونه جذبي دروني خود را ابراز مي كند. شهيد ثاني مي گويد: زائر در حال زيارت، رو به مزار و پشت به قبله بايستد، با حالت دعا تضرع كند و سمت چپ صورت را بر قبر بگذارد، دعا كند و از خدا حاجت بطلبد و به صاحب قبر توسل جويد تا خدا حاجتش را برآورد و او را مشمول شفاعت گرداند و در دعا اصرار و مبالغه كند، آن گاه به طرف بالاي سر برود و رو به قبله دعا بخواند.[18] كيفيت ايستادن كنار قبر و نحوي زيارت، بايد گوياي ادب زائر باشد. در حالات حضرت رضا (عليه السلام) آمده است كه وقتي مي خواست از قبر حضرت رسول وداع كند و براي اعمال عمره به مكه رود، كنار قبر پيامبر آمد، در طرف بالاي سر ايستاد، مشغول نماز شد، سپس شانه ي چپ را به قبر چسباند و در نزديك يكي از ستون ها چند ركعت نماز خواند.[19] شبيه اين رفتار، در حديثي از امام صادق عليه السلام نقل شده كه چنين توصيه فرمود.[20] علامه مجلسي در مورد برخي از

اين نقل ها مي افزيد: گر چه پشت به پيامبر كردن هنگام دعا، به ظاهر نوعي خلاف ادب به شمار مي رود، ولي وقتي توّجه به خدا باشد و قصد زائر، پشت گرمي به حضرت رسول صل الله عليه باشد، اشكالي ندارد. كنار قبر ايستادن و تكيه بر قبر كردن و دعا رو به قبله، از امام سجاد عليه السلام و سيره او هم نقل شده است.[21] 10. پرهيز از حرف هاي بيهوده و كارهاي لغو ادب ديگر در تشرّف به حرم هاي مطهر، پرهيز از هر كاري است كه مغير با ادب حضور است؛ از جمله كلمات لغو و حرف هاي بيهوده و حركات سبك و ناپسند و دور از شأن زيارتگاه. محدث قمي در مفاتيح الجنان (ادب بيست و يكم زيارت) مي گويد: «ترك نمودن سخنان ناشايست و كلمات لغو و اشتغال به صحبت هاي دنيويه كه هميشه در هر جا مذموم است و قبيح و مانع رزق و جالب قساوت قلب است، خصوصاً در اين بقاع مطهّره...». هدف از زيارت، بهره وري از فيض هاي معنوي است. پرداختن به سخنان و كارهاي لغو، مانع آن فيض ها مي شود و چه بسا اوقات كسي در داخل حرم ها به چنين حرف ها و كارهايي سر مي شود و از مائده معنوي گشوده در آن ضيافت خانه هاي آسماني بي بهره بماند. به علاوه، اين گونه حرف ها و حركات و رفتارها، توّجه و حضور قلب زائران ديگر را هم بر هم مي زند و بيهوده گوي غافل، هم خودش محروم مي ماند، هم مانع بهره وري روحي ديگران مي شود. صحبت هاي بلند بلند هم، علاوه بر ينكه خلاف ادب در محضر ولي خداست، بري ديگران هم مزاحمت و حواس پرتي مي آورد. مستند اين نكته، به

گفته بعضي از علما يه شريفه «لاترفعو اصواتكم فوقَ صوتِ النبي»[22] است؛ يعني صداهايتان را از صداي پيامبر بلندتر نكنيد. رعايت اين نكته يك ادب اجتماعي و معاشرتي است؛ حتي نه حرف هاي عادي، بلكه زيارتنامه را هم بلند بلند خواندن، به نحوي كه تمركز روحي و حضور قلبي ديگران را به هم بزند، مناسب نيست. آنچه در اين اماكن مطلوب است، آرامش و فضاي آرام است تا براي پيدايش حضور قلب و روح عبادت و زيارت مؤثر باشد. سر و صداهاي بسيار يا صلوات و زيارت بلند بلند، مخلّ اين حالت است و رشتي پيوند و اتصال زائران ديگر را از هم مي گسلد. 11. خواندن زيارت مأثوره تأكيد بر آن است كه در زيارت ها، بيشتر از متون زيارتي نقل شده از ائمه معصوم (عليه السلام) استفاده شود كه به آن گونه دعاها و زيارت هاي مستند مأثوره گفته مي شود. زيارت اربعين، زيارت جامعه كبيره، زيارت امين الله، زيارت حضرت معصومه سلام الله عليها و بسياري از زيارتنامه هايي از ائمه اطهار نقل شده و كلام امام است. خواندن اينها بهتر از متون زيارتي ديگر است. مضاميني هم كه در اين گونه زيارتنامه ها است، متعالي تر است و از زبان اولياي الهاي تراويده است. امامان ما، كيفيت انجام زيارت را با همه جزئيات و آدابش بيان فرموده اند و متن هاي منقول از آنان هم فراوان است و محتوي آنها در خور توجّه.[23] گاهي اين آموزه ها بسيار كوتاه است، ولي رجحان آن به اين است كه از امام نقل شده است؛ مثلاً يونس بن ظبيان از حضرت صادق عليه السلام مي پرسد: يا بن رسول الله صل الله عليه و آله! من

بسيار به ياد حسين بن علي (عليه السلام) مي افتم. در آن لحظه چه بگويم؟ فرمود: هنگام ياد از او سه بار بگو: «صلّي الله عليك يا ابا عبدالله»[24] كه سلام تو از دور يا نزديك به او مي رسد. در نقل ديگر، امام صادق عليه السلام به سدير مي آموزد كه هر گاه خواستي سيد الشهدا را زيارت كني، بالاي بام خانه ات برو و نگاهي به چپ و راست كن. آن گاه رو به قبر آن حضرت بكن و بگو: «السلام عليك يا ابا عبدالله السلام عليك و رحمة الله و بركاته»، تا خداوند ثواب يك زيارت شايسته به تو عطا كند.[25] اين گونه توصيه ها و متن آموزي ها، درباره زيارت حضرت رسول و ائمه ديگر هم نقل شده است. 12. دعا و تلاوت و عبادت كنار قبرنماز در برخي مكان ها فضيلت و ثواب بيشتري دارد، يكي هم در حرم هاي مطهر معصومان غير از اصل نماز خواندن كه مطلوب است، خواندن نماز و اهدي آن به روح امام يا شخصيتي كه مورد زيارت است، فضيلت دارد و به آن نماز زيارت گفته مي شود كه دو ركعت، گاهي هم چهار ركعت يا شش ركعت (دو ركعت دو ركعت) است و اغلب توصيه شده پس از زيارت خوانده شود و بعد از آن نماز، حاجت ها را از خدا بطلبند. نماز زيارت، پس از زيارت عاشورا، پس از زيارت شهداي كربلا، پس از زيارت عاشوراي غير معروفه و موارد ديگر نقل شده است. محدث قمي نقل مي كند: امام صادق عليه السلام به زيارت قبر جدش اميرالمؤمنين رفت، پس از فراغت از زيارت در بالاي سر آن حضرت خطاب به امام حسين

(عليه السلام) سلام داد و زيارت خواند، آن گاه دو ركعت نماز خواند و پس از فراغت از آن دعايي خواند، با اين آغاز: «يا الله يا الله يا الله يا مجيب دعوةِ المضطرّين». به هر حال، خواندن نماز و دعا در حرم هاي مطهر، پس از زيارتنامه مطلوب است. در روايات متعددي آمده است كه پس از زيارت و نماز، دست به دعا بردار و هر چه مي خواهي، از خداوند بطلب. امام هادي عليه السلام فرمود: «مَنْ كانَت له إلي الله حاجَةٌ فَلْيزُرْ قبرَ جَدّي الرّضا بِطوسٍ و هو علي غُسلٍ وَ لْيصَلِّ عندَ رأسهِ ركعتَينِ وَ لْيسألِ الله تعالي حاجَتَه في قُنوته، فاِّنُه يستَجيبُ مالم يسْئلْ مَأثماً او قطيعةَ رَحِمٍ..؛ هر كس به درگاه خدا حاجتي دارد، قبر جدم حضرت رضا (عليه السلام) را در طوس زيارت كند؛ در حالي كه غسل كرده باشد، بالاي سر آن حضرت دو ركعت نماز بخواند و در قنوت نمازش حاجتش را از خدا بخواهد، خداوند اجابت مي كند، تا وقتي كه خواسته اش گناه يا قطع رحم (نفرين به خويشاوندان) نباشد. امام باقر عليه السلام هم درباري زيارت اباعبدالله الحسين و دعا در حرم او مي فرمايد: «ما مِنْ آتٍ أَتاهُ يصِلّي عنده ركعتينِ أو أربعاً ثُمَّ سَئلَ الله حاجَتَه إلاّ قضاها؛[26] هيچ كس نيست كه كنار قبر آن حضرت برود و دو ركعت يا چهار ركعت نماز بخواند و از خداوند حاجتش را بطلبد، مگر آنكه خداوند آن را برآورد». دعا در قبور مطهر ائمه اطهار ،مقبوليت و ثواب بيشتري دارد. نماز فريضه و مستحب هم در حرم ها از فضيلت بسيار برخوردار است. امام با قر عليه السلام به

شخصي فرمود: چه مانع دارد كه هر وقت حاجتي داشتي، نزد قبر حسين بن علي عليه السلام بروي و چهار ركعت نماز بخواني و حاجت خود را از خدا بخواهي؟ سپس اضافه فرمود: نماز فريضه در كنار قبر او برابر است با حجّ، و نماز نافله معادل عمره است، و ثواب هاي ديگر. سيد بن طاووس هم توصيه مي كند: اگر به زيارت امام حسين (عليه السلام) مشرف شدي، جدّ و جهد كن كه از تو فوت نشود فريضه و نافله در حائر شريف حسيني كه ثواب بسيار دارد.[27] بسياري از اهل دل و مجاوران اعتاب مقدسه، مقيد بوده اند كه هر سه وعده نماز خويش را در حرم هاي مطهّر بخوانند، به خصوص در حرم سيد الشهدا كه هم نماز ثواب بيشتري دارد و هم دعا در زير قبّه حرم آن شهيد، مستجاب است. محّدث قمي مي نويسد: «بدان كه عمدي اعمال در روضه مطهّره امام حسين (عليه السلام)، دعاست؛ زيرا اجابت دعا تحت آن قبّه ساميه، يكي از چيزهايي است كه در عوض شهادت، حق تعالي به آن حضرت لطف فرموده و زائر بايد آن را غنيمت دانسته، در تضرّع و انابه و توبه و عرض حاجت كوتاهي نكند و در طي زيارات آن حضرت، ادعيه بسياري با مضامين عاليه وارد شده است. بهتر آن است كه از دعاي صحيفه كامله آنچه تواند بخواند، كه بهترين دعاهاست».[28] متن دعايي كه از ائمه پس از زيارت نقل شده، بسيار است. كافي است كتاب هاي دعا و زيارت را مطالعه كنيد و با اين دعاي گوناگون و ژرف و زيبا كه پس از زيارت پيامبر، ائمه بقيع، امام حسين، روز غدير،

زيارت امام رضا و ... توصيه شده، آشنا شويد. تلاوت قرآن در حرم هاي مطهر نيز از جمله كارهاي با فضيلت است. در زيارت حج نيز از بهترين اعمال در مسجد الحرام، تلاوت قرآن است. خواندن قرآن، هم براي بهره بردن خود انسان مي تواند باشد، هم براي اهداي ثواب آن به روح پيامبر يا امام مورد زيارت، يا هديه به ارواح مؤمنان و درگذشتگان. و چه خوب كه تلاوت قرآن هم همراه با تدّبر و تأمّل باشد تا انس با كلام الهي در اماكن مقدس، تأثير معنوي بيشتري داشته باشد. رعايت آداب و مستحبات، براي زائر حالت تنبّه و بيداري دل پديد مي آورد و اگر هم آلوده به برخي لغزش هاست ، زمينه اصلاح و جبران و توبه و استغفار پديد مي آورد و چه عملي شايسته تر از توبه دركنار حرم هاي امامان و تعهّد بر پاك زيستن و رهايي از سلطه شيطان و نفس امّاره؟ 13. تكريم خادمان و كمك به فقيران خادمان حرم ها، با سرميه عشق و محبت در آستان اهل بيت خدمت مي كنند و انتظار مي رود كه برخوردشان با زوّار، بر اساس محبت و دلسوزي و راهنمايي باشد. زائران نيز بايد جايگاه آنان را بشناسند و قدر بدانند و مورد تكريم قرار دهند. شهيد اول مي نويسد: سزاوار است خدام حرم ها از اهل خير و صلاح و متدين و صاحب مروّت و تحمّل و صبوري باشند، عصباني نشوند، برخورد خشن نداشته باشند، حالت كمك رساني، خدمتگزاري، تكريم زوّار، ارشاد گمشده ها، كمك به ضعيفان و برخورد محبت آميز با واردين داشته باشند، اگر از كسي حركت نامناسب و قصور و سهل انگاري ديدند، هشدار و تذكّر دهند و

موعظه كنند و اگر كار خلاف و گناه ديدند، نهي از منكر كنند.[29] در مقابل اين خدمات و حسن خلق، زائران نيز برخورد كرامت آميز و همراه با احترام و ادب و همكاري با خدمتگزاران آستان اولياي خدا داشته باشند و مسئولان، مأمور نظافت و شستشو و انتظامات، پذيرايي كنندگان، نگهبانان، كفشداري ها، امانت داران، راهنمايي كنندگان و خدّام رسمي و افتخاري و هر كس را كه به نوعي افتخار خدمت دارد، مورد تكريم قرار دهند و از احسان و نيكي متناسب با شأن آنان دريغ نورزند. از سوي ديگر، در اماكن و شهر هاي زيارتگاهي، نيازمندان آبرومندي هستند كه چشم اميدشان به خير و مساعدت زائران است. زائران، مستمندان را شناسايي و كمك رساني كنند، با حفظ آبرو و حيثيت آنان، بدون آنكه تحقيري صورت بگيرد و به سادات فقير و بينويان غريب رسيدگي كنند. چنين خرج ها و كمك هايي گاهي از روي عشق به صاحب مرقد و مزار انجام مي گيرد و هم آنجا شوق ياري رساني شكوفا مي شود، گاهي هم بر اساس نذر قبلي، كمك هاي مالي مي كنند. طبعاً اين گونه نذرها و كمك ها، صرف تعمير و بازسازي حرم ها و تأمين نيازها و برگزاري مراسم و اطعام و احسان هاي مي شود كه از سوي حرم برپا مي شود. زائر، خوب است كه در اين گونه سفرهاي زيارتي به طور كلي در هر مسافرتي دست و دل باز باشد و خيرش به ديگران برسد. 14. زيارت وداع و خداحافظي از آداب زيارت، وداع در آخرين روز يا آخرين لحظات است. براي زائري كه ايامي در جوار يك مرقد مقدّس به سر برده و بارها به زيارت مشرف شده است، دل كندن از

شهر محبوب دشوار است. بگذار تا بگريم چون ابر در بهاران كز سنگ ناله خيزد، روز وداع ياران حسّ و حال زائر هنگام وداع، بايد به گونه ي باشد كه دستاوردهاي نفيسي از اين زيارت برداشته و حال او بهتر از گذشته شده باشد و با انسي كه به حرم و صاحب حرم پيدا كرده، وداع برايش مشكل باشد، ولي به هر حال خداحافظي هنگام برگشت، جزء آداب مسافرت و زيارت است و نشاني احترام به صاحب خانه و صاحب مرقد. زائر وقتي زيارت خود را انجام داد و از نظر روحي اشباع شد، چه در مكه و مدينه باشد، چه در نجف و كربلا يا هر شهر زيارتي ديگر، خوب است كه زود خداحافظي كند و برگردد، تا شوق و علاقه همچنان در دل بماند و زدگي و خستگي ايجاد نشود. اين همان گسستن براي پيوستن دوباره است. من رشته ي محبت خود از تو مي بُرم شايد گره خورد، به تو نزديك تر شوم امام صادق درباري زيارت خانه خدا فرموده است: «إذا فرغْتَ مِنْ نُسُكِكَ فارجع، فإنّه أَشْوَقُ لكَ إلِي الرّجوع؛[30] وقتي از اعمال و عبادتت هايت فارغ شدي، برگرد، تا شوق دوباره آمدن را در تو بيشتر كند». دو دوست قدر شناسند حقّ محبت را كه مدّتي ببريدند و باز پيوستند ادب، اقتضا دارد كه زائر پس از اتمام ايام زيارت، براي خداحافظي به حرم مشرّف شود و ضمن سپاس، آرزوي خود را براي بازگشت دوباره اعلام كند و از خدا بخواهد. هم در سفر حج، مستحب است «طواف وداع» انجام دهد، هم در زيارت حرم پيامبر و ائمه بقيع، زيارت وداع مستحب است، هم

در حرم هاي ديگر. آداب خاصي براي طواف و نيز از سيره معصومان نمونه هايي از آنان نقل شده است؛ مانند وداع حضرت صادق، حضرت كاظم، حضرت هادي: كه همراه با حالت خاشعانه، سر به سجده گذاشتن، سجده هاي طولاني، نماز و دعاي ويژه بوده است.[31] از خواسته هاي زائر هنگام وداع، اين است كه آخرين زيارت نباشد و دوباره برگردد؛ مثلاً در زيارت وداع قبر حضرت رسول و ائمه ديگر آمده است. «اللهم لا تَجْعَلْهُ آخر العهد مِنّي لِزيارَةِِ قبر نَبيك ...»، يا «استودِعُكَ الله» يا «لا جَعَله الله آخرَ تسليمي عليك» يا «جَعَله الله آخر العهد من زيارة قبوركم و اتيانِ مشاهِدِكم» يا «رزقني العودَ ثُمَّ العَوْدَ ثُمَّ العودَ ما اَبْقاني ربّي» و ... كه همه حاكي از اين درخواست است كه آخرين نوبت زيارت نباشد، باز هم قسمت شود، آخرين سلام نباشد، برگشت همراه با سلامتي و بهره و فضل و كاميابي و رضامندي باشد.[32] زائري كه با چشم اشك بار و قلبي لرزان، از جوار حرم محبوب هاي خود به شهر و وطن خويش برمي گردد، تن خود را باز مي گرداند، ولي دلش در آنجا مي ماند تا بار ديگر توفيق تشرف حاصل شود: «و من رفتم و هوي تو از دل نمي رود». ديده از ديدار خوبان بر گرفتن مشكل است هر كه ما را اين نصيحت مي كند بي حاصل است من قدم بيرون نمي يارم نهاد از كوي دوست دوستان، مع_____ذور داريدم كه پايم در گل است گر به صد منزل فراق افتد ميان ما و دوست همچنانش در ميان جان شيرين، منزل است.[33] اميد است آشنايي با ادب و آداب زيارت، چه ظاهري و چه باطني، چه قلبي، و

چه قالبي ما را در بهره وري بيشتر از چشمه سار زلال زيارت موفق تر و كامياب تر سازد. پي نوشت ها: [1] . وسائل الشيعه، ج10، ص305. [2] . بحارالانوار ، ج97، ص126. [3] . وسائل الشيعه، ج10، ص304. [4] . همان، ص303. [5] . محجّة البيضاء، ج4، ص91. [6] . وسائل الشيعه، ج10، ص305. [7] . همان، ص304. [8] . طه/11. [9] . منتخب التواريخ، ص683. [10] . مفاتيح الجنان، ادب پنجم از آداب زيارت. [11] . بحارالانوار، ج97، ص126. [12] . همان، ص134 و136. [13] . احزاب /53 [14] . بحارالانوار، ج 97، ص134و136. [15] .همان، ص156. [16] . همان، ص161. [17] . همان، ص162. [18] . همان، ص134. [19] . همان، ص149. [20] . همان، 100. [21] . همان، ص153. [22] . در فصل تحليل محتويي زيارتنامه ها به ين موضوع پرداختيم. [23] . وسائل الشيعه، ج10، ص385. [24] . همان، ص385. [25] . همان، ص386. [26] . همان، ص407. [27] . مفاتيح الجنان، آداب زيارت امام حسين (عليه السلام). [28] . همان، ادب سيزدهم آداب زيارت امام حسين (عليه السلام). [29] . بحارالانوار، ج97، ص135، به نقل از دروس. [30] . الحج و العمره في الكتاب و السنه، محمدي ري شهري، ص268. [31] . همان، ص365. [32] . ر.ك: مفاتيح الجنان، اواخر مفاتيح، زيارت وداع، نيز در وداع ائمّه بقيع، وداع حضرت رسول. [33] . سعدي. پديدآورنده: جواد محدثي منبع: http://www.hawzah.net

براي ايشان حاصل مي شود و تماميِ امور اين عالم در نزدِ ايشان ظاهر مي گردد. پس هر كه به قبورِ مطهر ايشان حاضر شد به جهتِ زيارت، ايشان بر او مطلع مي گردند و از احوالِ زوّار مرقدِ منورشان استحضارِ تام دارند و سؤالات و تضرّعات و توسّلات ايشان را مي شنوند و نظر به رأفت و مهرباني ايشان نسبت به مخلصان، نسيمِ الطاف ايشان بر ايشان وَزد و پرتوِ اِلتفاتشان بر ايشان مي افتد. پس دامنِ شفاعت بر ميان زنند و از خدا طلبِ حوايج ايشان را مي كنند و از درگاهِ الهي مسئلتِ بر آمدنِ مطالب و آمرزش گناهانِ ايشان را مي نمايند و همين سرّ است در ترغيب به زيارتِ پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم و ائمه عليه السلام .

افضل طاعات علاوه بر اين در زيارت ايشان، اظهار اخلاص و تجديد عهد ولايت است و باعثِ سرور ايشان و رواجِ امرشان و غمناكيِ دشمنانِ ايشان است. چگونه زيارتِ ايشان افضلِ طاعات و اقربِ قُربات نباشد؟ و حال اين كه زيارتِ مؤمن از اين جهت كه مؤمن است، باعثِ اجرِ عظيم و ثوابِ جزيل است. و در شريعتِ مطهّره، ترغيبِ بسيار و تأكيد بي شمار در خصوص آن وارد شده و از اين جهت طريقه هر طايفه بر اين جاري شده كه به زيارتِ مردگانِ خود روند و هر گاه ثوابِ زيارتِ مؤمني چنين باشد، پس چگونه خواهد بود زيارت كسي كه خدا او را از هر خطايي معصوم ساخته و از گناه پاك و مطهر گردانيده و او را بر همه خلايق مبعوث كرده و حجّت بر عالميان فرموده

و او را امامِ مؤمنين و مقتدايِ مسلمين پسنديده، بلكه به جهت او آسمان و زمين را آفريده و او را راه و صراط و دليل و نور و ضياءِ خود قرار داده و امين بر مملكتِ خود و خليفه در ميانِ بندگان خود كرده.

حديث در فضيلت زيارت مخفي نماند كه اخبارِ بي حدّ و احاديثِ لا تُعَدّ (بي شمار) در فضيلت زيارت قبور و مطهّره و مراقد منوّره ايشان رسيده است. حضرت پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم فرمود كه: هر كه زيارت كند قبر مرا بعد از وفاتم مثلِ كسي است كه هجرت كند به سوي من در حياتِ من؛ پس اگر استطاعت به زيارت آمدن مرا نداشته باشيد، بر من سلام كنيد كه سلامِ شما بر من مي رسد. و نيز همان حضرت به اميرمؤمنان فرمود: يا اباالحسن! به درستي كه خداي تعالي قبرِ تو را و فرزندانِ تو را بقعه هايي كرده است از بقعه هاي بهشت و عرصه اي از عرصه هاي آن و دل هاي خلق و برگزيدگانِ بندگان خود را مايل به آنها ساخته تا خواري و اذيت در راهِ شما را متحمّل شوند و قبورِ شما را تعمير كنند. و بسيار به زيارت ايشان آيند به جهتِ تقرب به خدا و دوستيِ پيغمبرِ او. يا علي! اين طايفه مخصوص اند به شفاعتِ من و وارد مي شوند بر حوضِ من و ايشانند زيارت كنندگان من و همسايگان من فرداي قيامت در بهشت يا علي! هر كه تعمير كند قبرهاي ايشان را و محافظت كند آن ها را مانند كسي است كه ياري كرده است سليمان بن

داود را بر تعمير بيت المقدس و هر كه زيارت كند قبور ايشان را معادل است با هفتاد حج.

حقِّ حسين عليه السلام حضرت امام جعفرصادق عليه السلام فرمود كه: هرگاه يكي از شما در مدتِ عمرِ خود حج كند و زيارت نكند حسين بن علي عليه السلام را هر آينه خواهد بود تاركِ حقّي از حقوقِ پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم زيرا كه حقِّ حسين، فريضه اي است از خدا، واجب بر هر مُسلمي. حضرت امام رضا عليه السلام فرمود كه: هر امامي را عهدي است در گردن دوستان و شيعيانِ خود و به درستي كه از تمام وفاي به عهدِ ايشان، زيارتِ قبورِ ايشان است. پس هر كه زيارت ايشان را از رويِ رغبت و از راهِ تصديق به آن چه گفته اند كند، همه ايشان شفيعانِ ايشان خواهند بود در روز قيامت. و اخبار در فضيلت زيارت پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم و ائمه معصومين خصوصا زيارت حضرت سيدالشهدا عليه السلام و حضرت امام رضا عليه السلام و افضل بودن ايشان از حج عمره و جهاد، بي حدّ و نهايت است.

نهايت خضوع چون فضيلت زيارت ايشان و سرّ ايشان را شناختي و بزرگي و جلالتِ قدر ايشان را دانستي، پس بايد در هنگام ورود به مراقدِ منوّره و مشاهد مشرفّه ايشان نهايت تواضع و فروتني و غايتِ خضوع و شكستگي كني و در دل خود عظمتِ شأن و جلالت قدرشان را مستحضر گردي و متذكّرِ حقِّ ايشان و سعيشان در ارشاد مردم و رواج دينِ الهي شوي. پس چون به نزديك مدينه منوّره برسي و چشم تو بر ديوارهاي

آن افتد، متذكّر شود كه اين شهري است كه خدا آن را از براي پيغمبر خود اختيار كرده. ولايتي است كه در آن جا اساس شريعت برپا شده و واجبات و مستحبات در آنجا قرار داد گشته و ... و چون به كوچه و بازار آن تردّد كني، قدم هايِ همايونِ سيّد انس و جان را يادآور و تأمل كن كه هيچ موضعي نيست كه تو قدم مي گذاري مگر اينكه جاي قدمِ عزيزِ اوست. پس پاي مگذار مگر به سكينه و وقار ... پس ياد آور رفعت شأن او را نزدِ خدا و تأسف خوري بر محرومي خود از اين سعادت عُظمي و تضرّع كن به سوي خدا كه در آخرت از صحبتِ آن حضرت تو را محروم نسازد و اميدوار باش از آن جا كه خدا ايمان به او را روزيِ تو ساخته و تو را از وطنِ خود به زيارت او برانگيخته. و چون به جهتِ زيارت او بر در ايستادي، در نهايت خضوع و خشوع بايستي و او را زنده تصور كني و نزديك قبرِ مطهّرِ منوّر بروي. زيرا فرق ميانِ حيات و مماتِ ايشان نيست. پس بدان كه او مطلع است بر حضور تو و زيارتِ تو و سلام به او مي رسد. پس شخص مقدس او را در خيالِ خود متصوّر سازي و او را در مقابلِ خود بر تخت عظمت و جلال نشسته تصور كني و عظمت و رتبه او را در دلِ خود حاضر كني.

زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام چون به زيارت اميرمؤمنان و سرور متقيان عليه السلام رَوي، چون داخل ارض اقدسِ نجف شوي، متذكّر شو كه

آن وادي سلام و موضعِ ارواحِ مؤمنان است و خداي تعالي آن را اَشرفِ بُقاعِ رويِ زمين كرده. و هيچ مؤمني نيست مگر آن كه بعد از موت، روح او به آن جا مي آيد و با ساير مؤمنين قرين بوده، به تنعّم مشغول است تا در روزِ قيامتِ كبري به خانه كرامتِ عُظمي داخل گردد و آن زميني است كه خدا آن را مدفنِ وصيّ پيغمبر خود كرده بعد از آن كه مدفنِ آدم ابوالبشر و نوح است. و آن حضرت ضامن شد كه هر كه در جواب او باشد، شفاعت كند. پس از خدا طلب كن كه خدا روح تو را به آن جا برد و تو را در زمره مؤمنين كند و آنجا را مدفنِ تو سازد تا در جوارِ مولايِ خود دفن شده به شفاعتِ او فايز گردي و چون به زيارتِ آن حضرت ايستادي متذكّر رفعتِ شأن و بزرگيِ قدرِ آن حضرت شود و قدرت و مرتبه او را در نزدِ خدا و پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم ياد كن و آدابي كه در زيارت پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم مذكور شد، مراعات كن.

زيارت امام حسين عليه السلام چون وارد زمينِ كربلا شوي به جهتِ زيارتِ سيدالشهدا ياد كن كه آن زميني است كه در آن فرزند رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم را با فرزندان و ياران و خويشان شهيد كردند و اهل بيت و حرم او را در آن جا به اسيري بردند. پس محزون باش و داخل آن زمين مشو مگر ژوليده و غبارآلوده، شكسته دل و غمناك و گريان و

حرمت و كرامت آن زمين را مستحضر شو و بدان كه آن زميني است كه خدا در آن شفا قرار داده و دعا را در آنجا مستجاب فرموده و در روز قيامت آن را بلندترين بقعه هايِ بهشت خواهد ساخت. چون چشم تو بر ضريحِ مقدسِ آن سرور افتد و ضريح اصحاب او كه در دورِ او شهيد گشته و در يك موضع در جوارِ او جمع شدند، پس اشخاص ايشان را در خاطرِ خود ممثّل ساز. و وقايع ايشان را يادآور و بلا و محنت هايي كه بر ايشان روي داده متذكّر شو و حضرت اباعبداللّه الحسين عليه السلام را تصور كن كه در عرصه كربلا ايستاده و يك به يك اصحاب به خدمت آن جناب مي رسند و مي گويند: «السلام عليك يا اباعبداللّه » و اذنِ جهاد مي گيرند و حضرت، ايشان را اذنِ مي دهد و هر يك تنها خود را به ميدان مي اندازد و مي زنند و مي كشند تا در راهِ او شهيد مي گردند و ... امثالِ اين وقايع را به خاطر آور و حزن و اندوهِ خود را تازه مي سازد و آرزو مي كن كه كاش در اين زمين با ايشان بودي و بگو: اي كاش من با ايشان بودمي تا به رستگاريِ عظيمي فايز گشتمي. و هم چنين در زيارت هر يك از ائمه عليه السلام جلالت قدر هر يك را متذكّر شو و حقوق او را ياد آور و آن چه مناسبِ مقام است به خاطر گذران تا زيارت تو قبول و به مرتبه زائران فايز گردي. پديدآورنده: ملااحمد نراقي منبع: http://www.hawzah.net

از آداب زيارت است كه به صورت مكرر در زيارتنامه ها آمده است. در زيارت رسول گرامي اسلام(ص) عرض مي كنيم: «اي رسول خدا! به عنوان مهاجر به سوي شما آمده ام و من با اين عمل آنچه خداوند در حق شما از قصد كردن به سوي شما بر من واجب كرده است اجرا مي كنم.» ماهيت سفرهاي زيارتي با سفرهاي ديگر متفاوت است و اساساً بزرگان ديني ما كتاب «آداب سفر» را در كنار كتاب «آداب زيارت» تنظيم كرده اند تا به اين امر التفات دهند كه خصايص و ويژگي هاي سفرهاي زيارتي با جريان زيارت سازگار است و اگر زائر بخواهد در زيارت خود موفق باشد، بايد سفر زيارتي خود را تصحيح و نيت خود را اصلاح كند، لذا زائر بايد اجمالاً با آداب سفر زيارتي خويش آشنا باشد. سفرهاي زيارتي گرچه با سفرهاي ديگر از نظر شكل و صورت ظاهري يكسان است ولي از نظر سيرت و معنا متفاوت است؛ در سفرهاي تفريحي انسان براي انبساط خاطر و آسايش روان و شادابي تن سفر مي كند و طبعاً در مقام عمل اين نشاط و شادابي خود را مي نماياند و انسان با وجد و طرب مجدداً كار را آغاز مي كند، ليكن در سفرهاي زيارتي همين شادي و فرح و انبساط خاطر جان براي روح است. اين گونه از سفرها زمينه ي تقويت اركان ايمان و پايه هاي اعتقادات و از بين برنده ي ملامت هاي جان و آرامش نفس و روان است. همان گونه كه در سفرهاي تفريحي انسان بايد خود را از تعلقات و وابستگي ها جدا سازد تا با پيوند با طبيعت و محيط اطراف لذتي برده و سفر براي او خوش و گوارا باشد

در سفرهاي زيارتي نيز بايد خود را از تعلقات و نفسانيات جدا ساخته و از گرايش ها و تمايلات دنيايي دور بدارد تا لذت معنوي سفر را درك كند وقتي ره آورد سفر زيارتي حلاوت جان و ذكاوت نفس است و رهايي از سختي هاست قطعاً اين سفر لذت آفرين و جانفزاست. آداب زيارت همه بيانگر اين است كه سفر زيارتي از آن جهت كه مقدمه اي براي وصول به جايگاه منيع و مقام رفيع قرب الهي است بايد با تمهيدات و آمادگي خاصي همراه باشد به گونه اي كه اگر اين ارادت و ساز و برگ ها فراهم نباشد چه بسا بهره ي كافي و لازم از سفر برده نشده جز سختي سفر و باختن مال چيزي در پي نداشته باشد. زائر بايد با تمايل قلبي و ذهني كه پيدا كرده با انجام آداب و سنن زيارت آهسته خود را به حريم امامت نزديك كند تا استعداد آن را بيايد كه باب حصين ولايت را بشناسد و با آن مرتبط باشد و سپس با ورود به قطعه ي امن ولايت پناه بگيرد و در پرتوي آن از خطرات و لغزش ها مصون بماند و اين سر، خود نكته اي است كه در زيارتنامه ها نيز به آن اشاره شده است. «زائر لكم عائذ بكم لائذ لقبوركم» به زيارت شما شتافته و به قبور و مرقدهاي مطهر شما پناه آورده ام. زائراني كه با آداب زيارت آشنا نيستند امكان ارتباط نزديك و بهره برداري كامل را ندارند و كمتر استفاده مي كنند. آنان كه در صحن ها و رواق ها و اطراف ضريح مطهر و قبور منور حضور دارند، ليكن باب ورودي به وادي رحمت را نمي كوبند مانند گرسنگان و تشنگاني

هستند كه خود را از راه دور به باغي سرسبز و پرميوه مي رسانند ولي در اطراف باغ دور مي زنند و در آن را نمي زنند كه بكوبند و دستي دراز نمي كنند كه دستگيري شود. رعايت ادب حضور و توجه به آيين زيارت براي شكسته دلان و قاصدان حقيقي اين امكان را فراهم مي كند تا حضور را به صورت جدي درك كنند و مدارا بشنوند و پيام هدايت را به جان بسپارند، آنگاه حركت معنوي خود را آغاز كنند و يا به انجام نهايي برسانند.

رضا عليه السلام كه فرمودند:اگر كسي قبر مؤمن را زيارت كند و هفت مرتبه سوره قدر بخواند خداوند سبحان او و صاحب قبر را مي آمرزد.«4» شخصي از امام صادق عليه السلام سؤال كرد چگونه به اهل قبور سلام كنيم ؟ حضرت فرمودند : بگو السلام علي اهل الديار من المؤمنين سلام بر ساكنان اين محله از مسلمانان و مؤمنين شما از ما جدا شده ايد و ما هم به زودي به شما ملحق مي شويم.«5» جهت اطلاع بيشتر ميتوانيد به كتاب شريف و ارزنده مفاتيح الجنان مرحوم حاج شيخ عباس قمي (ره) در قسمت زيارت اهل قبور مؤمنين ص 1104 كليات مفاتيح مراجعه فرمائيد. نكته :علاوه بر دعاواستغفاروصدقات كه براي مردگان ازمؤمنان بسيارمفيد است خودشخص بايدعبرت بگيردوتوجه كندكه در آينده اوهم به همين مكان ملحق مي شودوتوبه به معناي بازگشت عملي وفكري كندودركارها ورفتارش انديشه نمايد ونقا يص آنهارا اصلاح كند .

پي نوشت ها : 1- وسائل الشيعه ج 2 ابواب الدفن باب 54 حديث 4 چاپ اسلاميه ص 878 2- منبع قبلي حديث 5 3- وسائل الشيعه ج 2 ص 881 ابواب الدفن باب 57 حديث 1 و پاورقي معاد شهيد دستغيب 4- وسائل الشيعه ج 2 ص 881 ابواب الدفن باب 57 حديث 5 5- وسائل الشيعه ج 2 ص 879 ابواب الدفن باب 56 حديث 1 منبع : نرم افزار پاسخگو

يا ان مكان باشد(1). گاهي نيز زيارت به جمله ها و عباراتي گفته مي شود كه انسان با آنها با فرد سخن مي گويد و اين اصطلاحي ديگر غير از اصطلاح لغوي است. فطرت و آيين اسلام: آيين اسلام ،آيين فطري است و دستورهاي ان ،با آفرينش انسان ،هماهنگ و همسوست ؛اين آيين از هر نوع تشريع خلاف فطرت ،پيراسته است. قرآن مجيد بر اين اصل تصرسح مي كند و مي فرمايد: «فأفم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ذلك الدين القيم و لكن أكثر الناس لايعلمون»(2) ؛پس رو به آيين حق گرا -توحيد خالص- كن كه خداوند در تهاد انسان ها جاي داده است.دگرگوني در آفرينش الهي نيست. اين است آيين استوار ،ولي بيشتر مردم نمي دانند. مثلا انسان پيوسته داد و عدل را دوست داشته و از ظلم و ستم بيزار بوده است. به زندگي اجتماعي علاقه مند و از زندگي در بيغوله ها گريزان مي باشد و همچنين...اكنون مسأله ديدار چهره هاي محبوب را در آرامگاه هايشان از نظر اسلام بررسي مي كنيم. علاقه به درگذشتگان فطري است: هر انسان سالمي به پدران و مادران و فرزندان و بستگان و دوستان خود علاقه دارد و گاهي هستي خود را فداي آنها مي كند و پس از درگذشت آنها نيز به ياد آنها مي باشد و در خانه دل ،مهر و محبت آنها را پرورش مي دهد و لذا آثار و يادگارهاي آها را حفظ مي كند. از اين جهت پس از خاكسپاري علاقه مند است كه مهر جوشان خود را در كنار قبر آنها به

نمايش بگذارد ،تا رابطه ي او با اين ازدست رفتگان قطع نشود و آرامگاه آنان به صورت خاصي محفوظ بماند. بنابراين جلوگيري از زيارت قبور افراد مرد علاقه ،امرس است بر خلاف فطرت و گامي است بر خلاف خواسته هاي آفرينش انسان. از اين جهت شرع مقدس به زيارت قبور دستور داده و آثاري بر آن بيان شده است. آثار تربيتي زيارت قبور: شكي نيست كه انسان با حرص و ولع به مال و جاه آفريده شده ولي در عين حال عواملي در حيات او هست كه اين خواسته را تعديل مي كند و به اين غريزه سر و سامان مي بخشد و كاري مي كند كه تلاش او براي زندگي و گردآوري اموال و ثروت در مسير سعادت او باشد نه در مسير گرداوري اموال. يكي از عوامل تعديل كننده اين درخواست ،رفتن به وادي خاموشان است كه در آن بزرگان و قدرتمندان و ثروتمندان جهان با يك لباس سفيد هم شكل آرميده اند و چيزي جز كفن همراه خود نبرده اند. همين ديدار ،سبب مي شود كه انسان از حرص و آز خويش بكاهد. در رواياتي كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نقل شده اين نكته تصريح شده است. پيامبر گرامي مي فرمايند: «كنت نهيتكم عن زيارة القبور. ألا فزوروها فإنها ترق القلب و تدمع العين و تذكر الآخرة»(3) ؛من شما را از زيارت قبور نهي كرده بودم -به خاطر اين كه به زيارت قبور مشركان مي رفتند كه خود ممنونع است- اكنون (كه قبور مسلمانان و شهيدان در برابر شماست) ،زيارت كنيد! زيرا زيارت ،دل ها را نرم و

ديدگان را اشك بار مي سازد و آخرت را به خاطر مي آورد. و در حديث ديگر فرمودند: «زوروا القبور فإنها تذكر الآخرة»(4) ؛گور مردگان را زيارت كنيد زيرا آخرت را به ياد شما مي آورد. ام سلمه مي گويد: پيامبر (صلي الله عليه و آْله) فرمودند: «زوروا القبور فإن لكم فيها عبرة» ؛قبور را زيارت كنيد زيرا براي شما آموزنده است. زيارت قبور عالمان: آن چه گفته شد مربوط به زيارت قبور مردم عادي است كه كمترين فايده ي آن ،يادآوري مرگ و روز رستاخيز است ولي زيارت تربت عالمان ،اثر ديگري دارد ؛زيرا علاوه بر اين كه از شخص انان تجليل مي شود ،نوعي ترويج از علم و دانش به شمار مي رود و سبب مي شود كه نسل جوان ،به خاطر احترامي كه عالمان -در زندگي و پس از مرگ- دارند به علم ،گرايش پيدا كنند و در شمار آنان درآيند. زيارت تربت شهيدان: زيارت تربت شهيدان كه با خون سرخ خويش از شرف و عزت ملي ،دفاع كرده اند مفهومي فراتر از زيازت قبور افراد عادي دارد. حضور در كنار مرقد آنان ،نوعي بستن پيمان با آنان است كه راه آنان را ادامه خواهند داد. براي روشن شدن مطلب مثالي را مطرح مي كنيم: زائر خانه خدا در طواف ،حجر الاسود را استلام مي كند. هدف از دست گذاردن بر اين سنگ سياه چيست؟ هدف ،نوعي از دست گذاردن بر اين سنگ سياه چيست؟ هدف ،نوعي پيمان بستن با ابراهيم خليل(عليه السلام) است كه پيوسته در راه آرمان او ،سعي و كوشش كند و چون دست زائر به قهرمان توحيد نمي

رسد ،دست بر چيزي مي گذارد كه بازمانده از اوست. در احاديث اسلامي وارد شده است كه زائر خانه ي خدا به هنگام استلام حجر مي گويد: «أمانتي أديتها و ميثاقي تعاهدته لتشهد لي بالموافاة» ؛امانتي كه بر ذمه ام ادا كردم و بيعت خود را تجديد نمودم تا به اداي آن گواهي دهي. از اين بيان روشن مي شود كه چرا اسلام دستور مي دهد به زيارت شهيدان أحد و كربلا و ديگر شهداي عزيز بشتابيم ؛زيرا حضور در كنار تربت آنان و يا دستگذاردن بر ضريح و قبر آنان نوعي بستن پيمان با روح و هدف آنان است كه زائر راه آنان را تداوم خواهد بخشيد. پس زاريت قبر شهيد ،گذشته از تكريم و احترام او ،پاسداري از آرمان هاي اوست. حضور در حرم پيامبر صلي الله عليه و آله: حضور در حرم پيامبر صلي الله عليه و آله گذشته از اينكه قدر شناسي از جان فشاني ها و فداركاري هاي اوست ،بيعت با آن حضرت و نشان پايداري بر آرمان هاي او به شمار مي رود. اين مطلب از امام هشتم عليه السلام وارد شده است: «إن لكل إمام عهدا في عنق أوليائه و شيعته و إن من تمام الوفاء بالعهد زيارة قبورهم» ؛ هر امامي بر گردن دوستان و شيعيان خويش پيماني دارد و زيارت قبور پيشوايان، بخشي از عمل به اين پيمان است. تو گويي با اين زيارت با پيشواي خود پيمان مي بندد كه جز راه و رسم آنان ،از راه و رسم ديگري پيروي نكند. زائر مرقد رسول خدا(صلي الله عليه و آله) با رهبر خويش چنين گفتگو

مي كند: اي رسول خدا! اگر انصار در «عقبه دوم» با تو بيعت كردند تا از حريم رسالت دفاع كنند و يا گروهي از مهاجر و انصار در «حديبيه» زير شجره با تو بيعت كردند تا از دين خدا دفاع كنند ،من نيز اي شفيع امت! با حضور در حرم و تماس با تربت پاك تو ،با تو بيعت مي كنم كه پاسدار آرمان هاي تو باشم ،گرد شرك و گناه نگردم و از تو مي خواهم كه برايم از درگاه الهي طلب آمرزش كني. اگر گردشگران عالم براي ديدار آثار باستاني و مناظر زيبا ،رنج سفر برخود هموار مي كنند ؛من با دويدن در بيابان و خفتن در كنار خار مغيلان ،خواهان زيارت مرقد تو هستم. از آنجا كه دستم به تو نمي رسد ،تربت و را مي بويم و مي بوسم. پي نوشت: 1. مصباح المنير ،ص354 2. سوره لقمان ،آيه 30 3. كنز العمال ،ج15 ،حديث 42555 4. صحيح مسلم ،ج2 ،ص671 5. وسائل الشيعه ،ج10 ،باب44 از ابواب مزار منبع: http://www.adyan.net

شناخت نامه فشرده از كمالات و مراتب والاي معنوي معصومين عليهم السلام در نظام تكوين و تشريع است. فائده ي عاطفي و محبتي : دل هاي تفتيده از عشق به اهل بيت عصمت و طهارت سلام الله عليهم با زيارت تسكين مي يابد و بر محبت آنان افزوده مي شود . زيارت موجب ابراز عواطف و اظهار احساسات قلبي و دروني محبان نسبت به محبوب شده او را بر آورده و او را به وصال جانان مي رساند . فائده ي رواني : به بركت عبادت زيارت ، عقيده اي كه زائر نسبت به حضرات معصومين سلام الله عليهم دارد ، تلقين و تحكيم مي شود . فائده تربيتي : به تجربه رسيده زائراني كه قبل از زيارت ، انحرافات اخلاقي و عملي داشته اند وقتي در معرض روحانيت زيارت شونده و معنويت اماكن و مشاهد مشرفه اهل بيت عصمت و طهارت قرار مي گيرند از معصيت و نافرمانبرداري الهي منصرف شده و جزو توابين مي گردد و مصداق آيه ي شريفه زير مي شوند : قال الله تعالي : « ان الله يحبب التّوابين و يحبب المتطهرين » 1. تحقيقاَ خداوند متعال بسيار توبه كنندگان و پاكي طلبان را دوست مي دارد . از جمله ي افراد توبه كاري كه چنين فائده اي او را عاقبت به خير نمود حر بن يزيد رياحي مي باشد كه به بركت زيارت ولي الله زمان حضرت سيدالشهداء سلام الله عليه به سعادت ابدي رسيد و در ركاب حجت مظلوم خدا به شهادت رسيد و رضايت الهي را نصيب خود نمود . فائده ي عبادي : زيارت اگر

چه تكريم و بزرگداشت معصومين سلام الله عليهم است اما خودش يك عبادت بزرگ الهي محسوب مي شود . قال رسول الله صلي الله عليه و آله لعلي : « يا علي ! من زارني في حياتي او بعد مماتي ، او زارك في حياتك او بعد مماتك ، او زارك ابنيك في حياتهما او بعد مماتها ، ضمنت له يوم القيامه ان اخلصه من اهوالها و شدائدها حتي اصيبر معي في درجتي . حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله خطاب اميرالمومنين علي سلام الله عليه فرمودند : اي علي هركس زيارت كند مرا در حال حياتم يا بعد مماتم ، يا زيارت كند تو را در حال حياتت يا مماتت ، يا زيارت كند دو فرزندت( حسنين سلام الله عليهما ) را در حال حيات يا در حال ممات ، من ضمانت مي كنم كه او را از ترس و سختي هاي روز قيامت نجات دهم و او را با خودم سير بدهم و بگردانم در درجه ي خودم . فائده ي ميثاقي : زيارت به نوعي اعلان بيعت و تجديد ميثاق زائر با پيشوايان معصوم سلام الله عليهم اجمعين است كه در هر نوبت زيارت اين امر تجديد مي شود . پي نوشت: 1- سوره ي بقره آيه ي 222 . نويسنده: محمد عسگري ( سليم ) منبع: www.elahana.com

شيريني كه از شخصيت از دست رفته دارند مجسم و متمثل مي سازند واين سنت خود ي_ك_ي از ب_ه_ت_ري_ن وس_ائل ارت_باط آينده انسانيت است با گذشته آن و عامل مهمي است در زنده نگهداشتن روشهاي مذهبي يا آداب و رسوم ملي و غير آن . اس_لام ن_ي_ز ك_ه دي_ني است فطري و بر اساس طبيعت آفرينش بنا گذاشته شده است اين وسيله ف_طري ديرين را تاييد و امضاء نموده و بخاك سپردن اموات و بناي آرامگاه راتشريع كرده و احترام مرده را مانند زنده مرعي داشته است . ب_م_وج_ب روايات عامه وخاصه رسول اكرم (ص ) شخصا بزيارت اهل قبور مي رفته و به آنان سلام م_ي داده اس_ت وه_م_چ_ن_ي_ن ائمه اهل بيت (ع ) در مقابر مسلمين حضور بهم رسانيده و از آنان يادمي كرده اند . و ه_م_چ_نين ( با تواتر قطعي از طريق شيعه ) مطلوبيت زيارت پيغمبراكرم (ص ) و ائمه اهل بيت ب_ثبوت رسيده و مورد هرگونه تحريص و ترغيب شده است و روشن است كه حضور بهم رسانيدن در ب_راب_ر اول_ي_اء دين كه جز حق در بر نداشتند و جزحقيقت , شيفته چيزي نبودند چه اثر روحي ع_ميق در دل آرزومندان مي گذارد و چگونه جمال بيمثال حق و حقيقت را جذابترين جلوه خود در يك مظهر كامل نشان مي دهد وچگونه وحدت نظر و همدستي و هم داستاني در ميان طبقات م_ردم از زن و مرد و سياه وسفيد و شريف و وضيع و شاه و گدا بوجود مي آورد و چگونه همه شان در يك صف قرارگرفته و در برابر حق و حقيقت كرنش مي كنند .

آري ب_رخ_ي از مردم هستند كه زيارت اهل قبور و بويژه حضور در مشاهد مشرفه اولياء دين را جزء خرافات دانسته و آنرا مرده پرستي مينامند . ال_ب_ت_ه م_ا اي_ن_ان را م_عذور ميداريم زيرا در حقيقت معني حيات را نفهميده اند و اززندگي جز شهوتراني و ماده پرستي و خفه كردن فطرت انساني و نهاد خدادادي چيزي درك نكرده اند چون ن_دي_دن_د ح_ق_يقت ره افسانه زدند و همچنين گروه ديگري هستندكه مي گويند زيارت قبور پ_ي_ش_وايان دين و بوسيدن ضريح ها و در و ديوار حرم ها و شفيع قرار دادنشان شرك و از گناهان ك_ب_ي_ره است زيرا خداي تعالي در كتاب آسماني خودبت پرستان را براي اينكه مي گويند هولاء شفعاونا عند اللّه و ملائكه و گاهي جن يا بشر را شفيعان خود قرار مي دهند مشرك مي شمارند و از اي_ن رو ش_ف_ي_ع قرار دادن وخضوع كردن به غير خدا موجب شرك است و فرقي ميان ملائكه و انبياء و غير آنان نيست . ول_ي اي_ن گ_روه راه خ_طا پيموده اند و خداي متعال بت پرستان را هرگز از جهت شفيع دانستن م_لائك_ه , م_ش_رك نشمرده (1) زيرا خود در آيات بسياري از كلام خويش ملائكه و اولياء را صريحا ش_ف_يع مي شمارد بلكه از اين جهت است كه بت پرستان در عين اينكه ملائكه را شفيعان و واسطه خير مي دانند از پيشگاه خداوند عزاسمه روگردان شده تنها و تنها آنان را مي پرستند و فقط نسبت به آنان مراسم بندگي رابجا آورده در برابر خدا آنها را خدايان ديگر قرار مي دهند . ولي هرگز زائرين قبور اولياء دين و ائمه

اسلام با كرنشي كه بمقام قرب آنان مي كنند نمي خواهند قبر يا صاحب قبر را معبود قرار داده در برابر خداي يگانه خداي ديگري بپرستند . اگ_ر در ت_عظيم و احترام آنان ميكوشند در تعظيم شعائر (2) و آثار خدائي ميكوشند واگر قبر يا ضريح يا آستان آنان را ميبوسند , لازمه محبت و ارادت را بجا مي آورندو چگونه ممكن است محبت خ_ان_دان ن_ب_وت يكي از فرائض ديني قرار بگيرد و در قرآن كريم به آن تصريح شود (3) ولي آثار و ل_وازم آن م_م_ن_وع گ_ردد ؟و اگ_ر اح_ي_ان_ا برخي از مردم ساده لوح از پيشوايان ديني حاجتي م_ي خواهند , ياگشايش كار يا شفاي مريض مي طلبند اگر به آنها اعتراض كرده و گوشزد كنيم ك_س_ي_ك_ه حاجت برمي آورد يا دردمند را بهبودي مي دهد خداست و بس و پيشوايان دين مانندما بندگان خدا مي باشند , خواهند گفت ( چنانكه بارها شنيده شده ) كه مراد اين است كه اين بنده مقرب حاجتم را از درگاه خدا بخواهد يا باذن خدا برآورد . و اين پاسخ چنانكه پيداست مبني بر توحيد است نه شرك. نام مركز پاسخ دهنده: تبيان

مختلفي كه در اين مورد نگاشته شده است، شبهات وهابيون را از ديدگاه قرآن و سنت و عقل بررسي نموده اند نسبت به اين آيين ساختگي اطلاعات بيشتري به دست بياوريد. براي مطالعه و تحقيق پيرامون وهابيت، كتاب هاي معرفي شده ذيل را مطالعه نماييد: 1- آيين وهابيت،جعفر سبحاني 2- برگي از جنايات وهابي ها،مرتضي رضوي،ترجمه: ضيايي 3- وهابيان،علي اصغر فقيهي 4- آيا اين است اسلام واقعي،ابوالفضل حسيني 5- فتنه وهابيت،زيني دهلان،ترجمه: همتي 6- نقدي بر انديشه وهابيان،موسوي قزويني،ترجمه: طارمي 7- تحليلي نو بر عقايد وهابيان،حسن ابراهيمي 8- فرقه وهابي و پاسخ به شبهات آنها،قزويني،ترجمه: دواني 9- نقد و تحليلي پيرامون وهابيگري،همايون همتي 10- اشتباه بزرگ وهابي ها،عيسي اهري 11- پيشينه سياسي فكري وهابيت،درّي 12- تاريخ مكه،هادي اميني ،ترجمه: آخوندي 13- ترجمه كشف الارتياب، ج 4،علامه سيد محسن امين،ترجمه: تهراني 14- سخني چند با موحدين،مصطفي نوراني 15- وهابيت،آيت الله جعفر سبحاني نام مركز پاسخ دهنده: مركز فرهنگي نهاد رهبري در دانشگاه ها

توسل جستن از روح بلند پيامبران و امامان و صالحان مانعي ندارد, امّا به چند نكته بايد توجه كرد: 1_ منظور از توسل اين نيست كه كسي حاجت را از پيامبر يا امام يا امام زاده بخواهد, بلكه منظور است است كه به مقام او در پيشگاه خدا متوسل شود و اين در حقيقت توجه به خدا است , زيرا احترام پيامبر نيز به خاطر اين است كه فرستادهء او بوده و در راه او گام برداشته است . 2_ بعضي اصرار دارند كه ميان حيات و وفات پيامبر و امامان فرق بگذارند, در حالي كه گذشته از روايات , از نظريك مسلمان , پيامبران و صلحا بعد از مرگ حياتي وسيع تر از عالم دنيا دارند و مي توانند به ما و دعاهاي ما آگاهي داشته باشند.(2) 3_ بهترين راه توسّل اين است كه در كنار قبر پيامبر يا امامان يا صلحا و امامزاده ها خدا را به حق آنان قسم بدهيم كه خدا حاجت ما را روا كند, و آنان را وسيلهء برآورده شدن حاجت خود بدانيم در ذيل آيهء .(3) از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: وقتي دعا مي كنيد, خدا را بخوانيدو او را به ما قسم بدهيد تا دعاي شما مستجاب شود. لذا از نظر روايات و قرآن توسل به اهل بيت مسلّم است .(4) 4_ حاجت خواستن از امامان به معناي شفاع و دعا كردن آنان نزد خدا است . در زيارت نامه مي خوانيم : يامولاي حاجتي كذا و كذا فاشفع لي في نجاحها;(5) اي مولاي من ! حاجت من چنين و چنان است .

پس تو شفاعت كن و از خدا بخواهد كه آن ها برآورده شود.

پي نوشت ها:

1.نهج البلاغه , خطبه 110 2.تفسير نمونه , ج 4 ص 366با تلخيص . 3.بحارالانوار, ج 91 ص 6 4.آيت اللّه حسن مظاهري , جهاد با نفس , ج 4 ص 184 5.بحارالانوار, ج 91 ص 32 نام مركز پاسخ دهنده: دفتر تبليغات اسلامي

مي كند روح مطهر آن امام نا ظر آن زائر است والطا فش شامل حال او هست لذا در زيارتنامه مي خوانيم «اشهد انك تسمع كلامي وترد سلامي وتري مقامي و……… »شهادت مي دهم كه صحبتهاي مرا مي شنويد و حال مرا مشاهده مي كنيد وسلام مرا بي جواب نمي گذاريد و…….واز اين روست كه زائر بايد با حال ادب مخصوص وتواضع ويژه در نزد قبر امام معصوم حاضر شود واين از آداب زيارت است. ودر واقع اين سنت وسيره عملي ائمه بوده كه به زيارت قبر جدشان رسول اكرم (ص)مي رفتند وهر امامي به زيارت قبر امام قبل ار خودش مي رفت واز طرفي به تجربه ثابت شده است كه حضور در بارگاه ملكوتي معصومين با عث آرامش قلب و اعصاب زائر و توجه خاص ايشان به اوست به عنوان نمونه حضرت امام خميني در نجف هر شب در ساعت مشخصي به حرم اميرالمومنين(عليه السلام) مشرف مي شدند البته ناگفته نماند كه حضور زائر در پيشگاه معصومين بايد همراه با ادب واحترام در شان ومقام ايشان باشد وهر اندازه كه اين آداب بيشتر رعايت شود زائر بهره فراوانتري مي برد بدين منظور كتاب «آداب زيارت امام »به حضورتان معرفي مي كردد. نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

والا مي باشند. وانسان كامل كسي نيست جز پيامبر اكرم (ص) وخاندان پاك ايشان عليهم السلام . وانساني كه مي خواهد به رشد وكمال انساني خود برسد بايد شناخت كامل وجامعي از پيامبراكرم (ص) وساير ائمه (ع) وسيره و روش عملي ايشان در زندگي پيدا كند تا با پياده كردن آنها در زندگي بيشتر به خداوند نزديك شده وبعد معنوي و روحاني در او تقويت شود. از طرف ديگر به انسانها توصيه شده است كه محبت واراده خاصي نسبت به انسانهاي كامل در دل خود ايجاد كنند « قل لااسألكم عليه اجراً الا الموده في القربي » (2) خداوند به پيامبر مي فرمايد : به مردم بگو از شما مزدي نمي خواهم مگر دوستي خويشاوندان نزديكم وعلت توصيه به اين امر آن است كه محبت پيامبر ومحبت امير مؤمنان وساير ائمه عليهم السلام بزرگترين عامل اصلاح وتربيت والهي شدن انسان است (3) ويكي ازطرق ايجاد وتقويت اين محبتها در دلها زيارت كردن اين ذوات مقدسه است . ما در زيارت شهادت مي دهيم كه « اشهد انك حيّ عند ربك مرزوق » شما زنده هستيد ودر نزد خدا روزي مي خوريد. « تسمع كلامي وتردون سلامي » صداي مرا مي شنويد وسلام مرا جواب مي دهيد. در واقع ما بازيارت ارتباط روحي و رواني با روح بزرگ ومتعالي امام پيدا مي كنيم . امامي كه سرچشمه علم رحماني وفيض سبحاني است . او را مخاطب ساخته وبااو به نجوا مي پردازيم وبه او سلام مي كنيم واز خدا مي خواهيم كه به واسطه او گناهان مار ا ببخشد. والبته اين سلام بي پاسخ نمي ماند

بلكه پاسخي بهتر وبالاتر به زيارت كننده پاسخ داده ميشود واين رابطه معنويه مقدسه ائمه عليهم السلام وقلوب مؤمنان باعث اهتزاز وطرب معنوي ارواح مؤمنان مي شود وهر اندازه قلب مؤمن پاك تر باشد مي تواند ارتباط قويتري با روح بزرگ امام كه منبع كرامات وفيوضات ولذتهاي روحاني است برقرار كرده وبيشتر به آرامش وبشاشيت روحاني نائل شود. منابع ومآخذ 1- قرآن كريم ، مباركه اريات ،آيه 56. 2-قرآن كريم ، مباركه شوري ، آيه23 3-تعليم وتربيت در اسلام ، مرتضي مطهري ، ص391. نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

خراسان آمدند امام رضا ( ع ) آنها را راه نداد آنها ناراحت شدند و گفتند ما از شيعيان هستيم امام ( ع ) فرمود شيعه بايد مثل سلمان و ابوذر باشد بعد آنها از كردار خود پشيمان شدند و امام ( ع) به آنها خوش آمد گفت و به آنها فرمود : شما اكثر كارهايتان مخالف است در واجبات خدا كوتاهي مي كنيد حقوق برادران را رعايت نميكنيد بايد در عمل ثابت كنيد . بنابراين در زيارت دو نكته مهم است: 1-با مال حلال به زيارت برويم . 2-بعد از زيارت با گناه نورانيت زيارت را از دست ندهيم . چون إنّما يتقبل الله من المتقين هر چيزي ( دعا – زيارت – حاجت – نجات در دنيا و برزخ و قيا مت ) فقط از پرهيزگاران قبول مي شود . چند كتاب جهت مطالعه بيشتر 1- رواق نور حاج آقاي قرائتي 2- كتاب چهل حديث امام خميني حديث 303 شرائط شيعه 3- گناهان كبيره شهيد دستغيب نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

تشويق وترغيب اين بود كه كعبه با شهادت ابي عبدالله الحسين عليه السلام باقي ماند وادامه بقايش به ادامه نام امام حسين عليه السلام بستگي دارد وثانياً به جهت بستگي وعلاقه روح به بدن بعد از جداشدن روح همچنان ارتباط برقرار است وتعلق روح به بدن قطع نمي شود وهنگامي كه زائر قبر وطهر امامي را زيارت مي كند روح مطهر آن امام ناظر حال آن زائر است والطافش شامل حال او هست لذا در زيارتنامه مي خوانيم : أشهد أنك تسمع كلامي وترُدّ سلامي وتري مقامي000 شهادت ميدهم كه شما صحبت هاي مرا مي شنويد ، حال مرا مشاهده مي كنيد وسلام مرا بي جواب نمي گذاريد. واز اين روست كه زائر بايد باحال وباادب مخصوص وتواضع ويژه در نزد قبر مطهر حاضر شود واين از آداب زيارت است. واين سنت وسيره عملي ائمه معصومين عليهم السلام بود كه به زيارت قبر جدشان رسول خدا صلي الله عليه وآله مي رفتند وهر امامي به زيارت قبر امام قبل از خودش مي رفت واز طرفي به تجربه ثابت شده كه حضور در بارگاه ملكوتي معصومين عليهم السلام باعث آرامش قلب واعصاب زائر وتوجه خاص معصومين عليهم به اوست . درزندگي رهبر فرزانه انقلاب امام خميني (ره ) به نكته هاي برجسته وزيبائي برمي خوريم كه برا يهمه پيروانش درس بزرگ است اين زرگوار در زمان حضور در نجف هر شب ساعت مشخصي به حرم امير المؤمنين ( ع) مشرف مي شوند در يك شب برفي فرزند شهيدش اقا مصطفي خواب به پدر مي گويد شما كه عوام نيستيد همين زيارت بخوانيد ايشان بعد از سكوتي

تأمل بر انگيز مي فرمايند: مصطفي بگذار روحية عوامانة ما حفظ شود و بعد مشرف مي شوند به حرم . البته نا گفته نماند كه حضور زودتر در حرم بايد همواره همراه با ادب و احترام باشد و به هر نحوي كه ادب بيشتر رعايت شود ميزان مقبوليت بيشتر است پس اگر زائر احساس مي كند كه رفتن به اطراف ضريح باعث آزار زائر است از هر گوشه حرم زيارت بخواند يقيناً مورد توجه صاحب قبر مطهر است . نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

ايد و ما هم به زودي به شما ملحق مي شويم. (4) جهت اطلاع بيشتر ميتوانيد به كتاب شريف و ارزنده مفاتيح الجنان مرحوم حاج شيخ عباس قمي (ره) در قسمت زيارت اهل قبور مؤمنين ص 1104 كليات مفاتيح مراجعه فرمائيد. نكته :علاوه بر دعا و استغفار و صدقات كه براي مردگان ازمؤمنان بسيارمفيد است خودشخص بايدعبرت بگيرد و توجه كند كه در آينده اوهم به همين مكان ملحق مي شودوتوبه به معناي بازگشت عملي وفكري كندودركارها ورفتارش انديشه نمايد ونقا يص آنهارا اصلاح كند .

منابع: 1-وسائل الشيعه ج 2 ابواب الدفن باب 54 حديث 4 چاپ اسلاميه ص 878 2-وسائل الشيعه ج 2 ص 881 ابواب الدفن باب 57 حديث 1 3-وسائل الشيعه ج 2 ص 881 ابواب الدفن باب 57 حديث 5 4-وسائل الشيعه ج 2 ص 879 ابواب الدفن باب 56 حديث 1 نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

- نماز و زكات و صبر بر اطاعت خدا و معصيت . - نماز در آخر شب . - صدقه . - كلام خير گفتن و دوري از كلام شر . * اما سورها : اوّل سعي شود به قرآن عمل شود گفتن الفاظ تنها كفايت نمي كند . *اما سورهاي : سجده - ملك - يس – الرحمن – النازعات – رعد – زخرف - تكاثر و زياد سوره قول هو الله اَحد را خواندن ذكر كرده اند . *امّا چند كُتب مفيد را هم معرفي مي كنيم . 1) معاد از جناب آقاي قرائتي 2) معاد مرحوم شهيد دستغيب (ره )3) معاد آقاي ناصر مكارم شيرازي (ره ) نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

خارج شود و با توكل به خدا بعد از زيارت انسان قبل از زيارت نباشد و در محيط خارج از حرم چه محل تحصيل چه كار و چه منزل با عمل صالح و ترك گناه نورانيت زيا رت را از دست ندهد.

منابع : كتاب رواق نور : حاج آقاي قرائتي نام مركز پاسخ دهنده: پاسخگوئي به سؤالات ديني آستان قدس رضوي

در آخر ، هفتمين رشته كوه اين استان اربط يا تخت سليمان مي باشد كه از دامنه هاي جنوبي سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد مي يابد.

اين استان به دليل قرار گرفتن در منطقه كوهستاني داراي آب و هواي سرد و خشك كوهستاني بوده و از حيث تقسيم بندي اقليمي جزو مناطق نيمه خشك كشور به حساب مي آيد . با اين وجود تنوع موقعيت جغرافياي در منطقه باعث به وجود آمدن اقليم هاي متفاوتي شده است كه همواره تحت تاثير بادهاي سرد شمالي سيبري ، بادهاي مرطوب درياي سياه ، درياي مديترانه و اقيانوس اطلس قرار دارد . از ديگر مشخصات آب و هوايي اين استان مي توان به وزش بادهاي محلي اشاره كرد كه علت آن قرارگرفتن كوهستان هاي بلند و درياچه هاي اروميه و خزر است كه دشت ها و جلگه ها اين منطقه را تحت تأثير قرار مي دهد .

بودند كه در نيمه نخست هزاره پيش از ميلاد در آذربايجان مستقر شدند و اين منطقه را « ماد كوچك » ناميدند .

نام آذربايجان به عقيده برخي از باستان شناسان برگرفته از كلمه « آتورپاتكان » از « آتورپاتن يا آذرپات »، به معني « آذر پاسدار» يا « نگهبان آتش» است . همچنين آنان معتقدند آذربايجان به دليل وجود مقدس ترين آتش ايزد افروخته به نام «آذرگشسب» در « باكو» و نيز « شيز مراغه » يا « تخت سليمان» امروزي ، داراي جايگاهي ويژه در آن زمان بود و به همين دليل آن را «سرزمين آتش» مي ناميدند . در مقابل ، عده اي نيز وجه تسميه آذربايجان را مربوط به وجود سرداري به نام «آتروپات» مي دانند اين گروه بر اين باورند ، بعد از غلبه اسكندر مقدونيبه ايران در سال 331 پيش از ميلاد، سرداري به نام «آتورپات» يا «آتروپاتن» در آذربايجان قيام كرد و از اشغال سرزمين ، توسط يونانيان ممانعت به عمل آورد كه بعدها در پي مرگ اسكندر و عليرغم درگيري و نزاع بين جانشينان وي، آتروپات حاكم منطقه «ماد كوچك» شدو نام اين منطقه را به جهت تقدير از زحمات وي در مقابل بيگانگان به «آتروپاتگان» نامگذاري نمودند نام آتروپاتگان در فارسي ميانه آتورپاتكان ، در آثار كهن فارسي «آذربادگان» يا «آذربايگان» و در فارسي كنوني آذربايجان ناميده مي شود.

آمدند . آنان معتقدند كه اين سرزمين همچنين گذرگاه و محل سكونت طوايف ترك زبان كوچ نشين و اقوام مختلفي از مادها ، آشوريان ، ساسانيان و غيره بوده كه در ادوار مختلف به اين منطقه آمده و در آن ساكن شده اند.

به عقيده اين محققان ، زبان تركي آذربايجاني ، شاخه اي از تركي اوغوزاز گروه زبان هاي ترك تبار آلتاييبود كه خاستگاه اصلي آنان استپ هاي جنوب سيبري بوده و گويندگان آن را ترك تباران تشكيل مي دادند همچنين آنان اظهار مي دارند ؛ زبان تركي آذربايجاني يكباره به وجود نيامده بلكه در طول قرنها ، از اختلاط و آميزش لهجه هاي اقوام مختلف ، به ويژه اوغوز و قبچاق تشكيل شده و به شكل زبان واحد مردم آذربايجان درآمده است. بايد بر اين مطلب افزود كه در تشكيل اين زبان ، غير از لهجه هاي تركي مثل اوغوز ، قبچاق ، تركي شرقي ، تا حدودي زبان مغولي و زبان تاتي يا بومي نيز دخالت داشته است .

اما در مورد تشكيل زبان تركي آذربايجان به صورت زبان واحد عموم مردم آذربايجان بايد گفت؛ بين دانشمندان اين حوزه اختلاف نظر وجود دارد. به نظر اغلب مولفين غرب اين زبان بعد از آمدن تركان سلجوقي يعني از قرن 11 ميلادي، زبان اكثريت مردم را تشكيل داده و پس از استيلاي مغول و مهاجرتهاي تازه تركان در زمان ايلخانيان در قرن 12 ميلادي به شكل زبان عامه مردم اين مرز و بوم درآمده است. اما در مقابل؛ كه به نظر مولفين شرقي، بين قرنهاي 10__ 7ميلادي اين زبان، شكل زبان عمومي واحد را پيدا كرده و از آن

پس هم به سير تكاملي خود ادامه داده است. در اين ميان آنچه مسلم است، اين است كه تاريخ زبان تركي در آذربايجان با تاريخ مهاجرت اقوام ترك به اين منطقه ارتباط مستقيم دارد.

ساختماني و تزييني، نمك ، خاك نسوز، پوكه ، كائولن ، ذغال سنگ، دياتوميت و پوليت در اين منطقه را ناديده گرفت .

كيامكي، دامنه هاي كيامكي داغي، دامنه كوه كنتال سراب، دامنه هاي ساوالان يا همان سبلان، دامنه هاي بزگوش، طبيعت دره ماهاران، طبيعت ييلاق قره چي دامنه-بزگوش سراب : دامنه هاي ساوالان يا همان سبلان، دامنه هاي بزگوش، چشمه آب گرم اله حق، چشمه آب معدني اسب فروشان، چشمه آب معدني اردها، چشمه آب معدني ساري قيه، چشمه آب رس آبشار عيش آباد شبستر : آبشار عيش آباد ، آبشار سركند ديزج ، چشمه صوفيان

كليبر : دره پيغام، چشمه آب گرم قلعه كندي، چشمه آب گرم يل سويي، چشمه آب معدني بالاسا درياچه علويان مراغه : درياچه علويان، چشمه آب معدني ورجوي، چشمه آب معدني هاي دره گشايش، چشمه شورسويي يا آب شور، چشمه ساري سو يا آب زرد، قره پالچيق يا سياه گِل، ايستي بلاغ يا چشمه گرم مرند، چشمه باش كهريز، غار كبوتر يا هامپوئيل، غار هاي رصدخانه، طبيعت گردنه پيام، قنات بزرگ و معروف بَي گوزي يا چشمه داماد قزل اوزن ميانه : حاشيه رودخانه قرانقو چاي، حاشيه رودخانه آي دوغموش، حاشيه رودخانه قزل اوزن، حاشيه رودخانه گرمه چاي يا گرم رود دامنه سهند هشترود : دامنه كوه سهند، حاشيه رود قرانقو ، حاشيه رود آي دوغموش، حاشيه رود آجي چاي، حاشيه رود قلعه چاي، حاشيه رود قوري چاي، حاشيه رود آجيرلود، حاشيه رود ليلان چاي، چشمه پيرسقا هريس : آبشار اسماعيل كندي، آبشار بلند دربند گوراوان، آبشار شيرلان، چشمه آبگرم سوقالخان، كوه قوشا داغ، كوه ساپلاغ، طبيعت روستاي شيران، طبيعت روستاي مينق

امام چاي ، حمام كردشت ، خانه دكتر قاسم اهري ، سد ستارخان اهر ، سنگ نبشته سقندل ، سنگ نبشته شيشه ، قلعه آوارسين ، قلعه پشتوي هوراند ، قلعه جوشون ، قلعه قهقهه ، قلعه پشتاب ، كاروانسراي شاه عباسي ، محوطه تاريخي قوبول دره سي ، مسجد جامع اهر ، موزه شيخ شهاب الدين اهري بستان آباد : تپه قديمي ديرمان تپه سي يا طاحونه ، تپه قديمي نادر تپه سي ، گورستان روستاي ديزناب ، گورستان روستاي امين آباد ، عمارت نايب السلطنه ، قزل كوشك ، 5 چشمه بناب : پل پنج چشم يا بش گوزلي كورپو ، پل پنج چشمه، حصار تدافعي شهربناب، حمام تاريخي مهرآباد، حمام تاريخي حاج فتح اله ، خانه تاريخي شيخ قاضي سيف العلما، خانه تاريخي حاج علي بزاز، خانه تاريخي خسروشاهي، خانه تاريخي نيك پي، خانه باغ هاي بناب، قيزلار قلعه سي، قبرستان تاريخي زوارق، مسجد ميدان بناب، مسجد مسجد جامع مهرآبد، مسجد اسماعيل بيگ، گوي مسجيد، مسجد زرگرلر، مسجد قرمز، مكان هاي تفريحي خانيم باغي و پارك ملي، معماري صخره اي صور، موزه مردم شناسي بناب مقبرة الشعرا تبريز : ارگ عليشاه، بازار تاريخي، بقعه صاحب الامر، تفرجگاه ائل گلي، خرابه هاي مقبره دوازده گوشه غازان پسر ارغوان، خانه مشروطيت يا همان موزه مشروطيت، عمارت شهرداري، مسجد كبود، مسجد شاه طهماسب صفوي معروف به مسجد صاحب الامر، مقبره الشعرا، موزه آذربايجان، موزه سنجش، موزه قاجار جلفا : امام زاده محمد در روستاي نوجه مهر ، امام زاده شعيب ، امام زاده اسماعيل ، پل ضياالملك نخجواني ، حمام عباس ميرزاي قاجار ، قلعه

كردشت ، قلعه علي بيك، كل تپه يا تپه خاكستر كليساي سن استپانوس ، گور قلعه يي تپه-قلعه-جوق. سراب : تپه قلعه جوق، روستاي تاريخي لنجوان، سنگ نوشته اورارتويي به ويژه سنگ نوشته رازليقو، سنگ نبشته نشتبان، قلعه آيي قلعه سي، مسجد جامع، مسجد جمال آباد، موزه عشاير سراب آرامگاه شيخ محمود شبستري شبستر : آرامگاه شيخ محمود شبستري، تپه قره تپه، مزار پير رجب، مسجد جامع تسوج شبستر، موزه هداياي خامنه در شهر خامنه از توابع شبستر كليساي آينالو كليبر : بقعه شاه قاسم، پل خداآفرين، حمام قديمي داخل شهر، قصر وينه، قصر آيينه لو، قلعه بابك خرمدين، قيز قلعه سي، قلعه بز، قلعه يزيد، قلعه فرخي، كاروانسراي شاه عباس رصدخانه مراغه : آرامگاه اوحدي مراغه اي، بقعه سيد محمد عطا الله، تپه گل تپه، تپه سرگيزه، تپه چخماق، تپه قرلار تازه كند قره ناز، تپه چوانباغ، تپه قزل ارسلان، پل خانقاه، پل مردق، رصدخانه، سراي حسيني، سراي خواجه ملك، سراي صدر كبير، گنبد كبود، گنبد مدور، كليساي هوانس، مسجد طاق، مسجد ملا رستم، مسجد معزالدين، مسجد جامع، مسجد زنجيرلي، مسجد شيخ تاج، معبد مهر، مقبره آقالار و موزه سنگ نگاره ها، موزه مراغه مانداگارانا مرند : آتشكده مانداگارانا، امام زاده احمد، امام زاده ابراهيم، بازار كوزه فروشان، تپه باستاني سيوان، روستاي ملايوسف، روستاي كندلج، طاق و قلعه هلاكو، كاروانسراي مرند، مسجد بازار، مسجد جامع امامزاده سيد اسماعيل ميانه : امامزاده محمد، بقعه و مناره امامزاده اسماعيل، قيزكورپي سي يا پل دختر، قيز قالاسي يا قلعه دختر، قلعه نجف قلي خان، كاروانسراي جمال آباد، مسجد سنگي ترك بقعه بايزيد بسطامي هشترود : بقعه شيخ

بايزيد بسطامي، قلعه ضحاك يا فاناسپا، مسجد جامع هشترود پل تاريخي ونيار هريس : بقعه شيخ اسحاق، پل تاريخي ونيار، گورستان هيق

رفته است. مقبره در گورستان قديمي روستاي خانقاه واقع شده كه سنگ قبرهاي باقيمانده از پركارترين آثار حجاري قرون 9 و 10 ميباشد. آدرس : بقعه شيخ اسحاق در ساحل جنوبي رودخانه كوچك روستاي خانمرود واقع در شهرستان هريس قرار دارد. (منبع: http://forum.downloadina.com)

بناي جديد حاوي آرامگاه و محوطه سازي و كتابخانه مي باشد و در وسط باغ گنبد زيبايي از بتن آرمه بجاي آرامگاه قبلي احداث و سنگ مقبره قبلي به موزه آرامگاه منتقل گرديده است.در كنار مقبره اوحدي موزه اوحدي واقع كرديده است. اين موزه به علت اينكه شهر مراغه در دوره ايلخانيان مغول مقر حكومتي و پايتخت انان بوده است عنوان موزه تخصصي ايلخاني را بخود اختصاص داده است. اشيا موجود در اين موزه شامل ظروف سفالي.سكه.كتابت.ظروف مفرغي.شيشه كه كتيبههاي باقي مانده از رصدخانه و سنك قبورمربوط به دوران اسلمي است. مرمت بنا : درسال 75 اجراي راه پله جديد براي دسترسي به طبقه دوم – كف سازي طبقه دوم با استفاده از آر كف اصفهان – اجري سفيد كاري طبقه دوم – رنگ آميزي كامل طبقه دوم – تامين آبدارخانه و سرويس و كاشيكاري آنها – تكميل تاسيسات برق طبقه دوم – تكميل ويترينهاي موزه – ساماندهي فضاي باغ – تجهيز سالنها و كف سازي آن با كف پوش لينولئوم و رنگ آميزي سالن ها جهت تشكيل نمايشگاه كتاب و عكس – توسعه سالنهاي موجود درسال 76 عايقكاري ( ايزوگام ) پشت بام – نرده كشي پنجره ها و دربها – نرده كشي حياط خلوت – رنگ آميزي درب و پنجره و نرده – جدول كشي اطراف باغچه هاي حياط – درختكاري و آبياري حياط در سال 78 جمع آوري سرويسهاي نامناسب قبلي – اجراي 3 باب سرويس بهداشتي و يك باب اتاق نيروي انتظامي سفيد كاري و كف سازي اتاق فوق – كاشيكاري سرويسهاي بهداشتي – تهيه و نصب درب آهني و چوبي

– سيم كشي و لوله كشي و رنگ آميزي اتاق مهمانسرا آدرس : اين بنا در بخش شمالي مراغه، خيابان دانشسرا واقع است. (منابع: http://www.ostan-as.gov.ir- http://www.maragheh.org ، سازمان ميراث فرهنگي)

قزوين سلطانيه و گيلان بوده اند و انچه از تاريخ اين خاندان مشهود است انها در مناطق اذرى زبان شهر هاى ايران منجمله قزوين زنجان اذربايجان و اردبيل سكنى داشته اند. آدرس : بقعه شريف سيد محمد (سيد عطاء الله) در خيابان خمينى (ره) مراغه واقع شده است. (منبع: http://www.al-shia.org)

شود كه از يك اتاق دايره اي شكل به قطر 9/5 متر تشكيل شدهاست، درسمت جنوبي اين اتاق به ارتفاع يك پله از كف ، محرابي مستطيل شكل به درازا و پهناي 2×6/2 متر با سقف هلالي شكل وجود دارد. ازاره ي سنگي اين نيايشگاه به ارتفاع 2 متر با دقت خاصي حجاري و صاف شده است. به عقيده كارشناسان ، محراب اين نيايشگاه شباهت بسيار با طرح محراب بعضي از معابد مهري دارد و با توجه به وسعت اين نيايشگاه به نظر مي رسد روزگاري معبدي با شكوه بوده و در شمار يكي از بزرگترين معابد مهري به حساب ميآمد و از قسمت هايي چون محل تعويض لباس روحانيون ، محل تعليم گروندگان بهآيين مهر ، محل فعاليت هاي نجومي علماي مذهب مهر و بالاخره محل برگزاري مراسم باشكوه مهر پرستان برخوردار بود كتاب ميراث فرهنگي استان آذربايجان شرقي آدرس : امامزاده معصوم ورجوي درحدود شش كيلومتري جنوب شرقي مراغه روستايي به نام ورجوي قرار دارد . (منبع: http://www.tebyan.net)

فصول سال زائرين جهت زيارت مرقد مطهر اين سيد جليل القدر از شهرستان مراغه و شهرستانهاي اطراف آن به اين مكان مقدس مي آيند.در ايام محرم و صفر و روزهاي ولادت و شهادت ائمه اطهار بقعه سيد ابراهيم (ع)پر از عاشقان عصمت و طهارت و ولايت مي شود. در اربعين حضرت امام حسين سيد الشهداء عليه السلام بقعه امامزاده سيد ابراهيم (ع)حال و هواي ديگري دارد.بطوريكه مسير 6 كيلومتري مراغه به بقعه امامزاده مسدود و تردد خودروها به سختي انجام مي گيرد و اين حضور خالصانه از اول صبح اربعين حسيني تا پاسي از شب ادامه دارد. اين امامزاده در فصول بهار وتابستان شاهد حضور اردوهاي مختلف دانشجويي و نيز تورهاي سياحتي و زيارتي است.طبيعت زيبا و دست نخورده اطراف بقعه با باغات سر سبز و دل انگيز و رودخانه اي كه از كنار بقعه هميشه جاري است پذيراي هزاران نفر از دوستداران اولياء الله و همچنين طبيعت پاك مي باشد.اين بقعه شريف آرامگاه سيد جليل القدر حضرت امامزاده ابراهيم ابن حسن ابن قاسم ابن عبد الله ابن حضرت امام موسي بن جعفر عليه السلام مي باشد. گفته ها حكايت از اين دارد كه نامبرده نوه سوم امام موسي بن جعفر عليه السلام هستند كه در موقع هجرت از سوي مدينه منوره به مشهد مقدس به دست مخالفان و دشمنان امامت و ولايت به شهادت مي رسد ودر اين مكان دفن مي گردد.تاريخ كشف قبر امامزاده سيد ابراهيم (ع)به يكصد و هفتاد سال پيش برمي گردد. در قسمت غربي ديوار حرم نزديك ضريح مطهر سنگ حجاري شده اي به عرض 80 سانتيمتر و ارتفاع 150

سانتيمتر نصب شده است.كه شرح فضايل آن را به بازديدتان موكول مي كنيم.مساحت عرصه امامزاده حدود 3 هكتار مي باشد. ساختمان بقعه نسبتاً در وسط عرصه قرار گرفته است در قسمت شرقي آن رودخانه محلي جاري است ودراكثر فصول سال پر از آب مي باشد.مابين رودخانه و ساختمان بقعه در قسمت شرقي با استفاده از سنگهاي رودخانه و دستچين نسبت به طراحي و اجراي فضاي سبز بصورت زيبائي اقدام شده و از گونه هاي مختلف درختان تزييني استفاده شده است.قسمت غربي امامزاده متصل به روستاي چكان است و ورودي قديمي امازاده ازاين مسير مي باشد.در اطراف بقعه رواقهاي در ضلعهاي شرقي و شمالي و جنوبي ساخته شده كه زائرين براي استراحت و صرف غذا استفاده مي كنند.در زير رواقهاي شرقي به تعداد 12 باب زائرسرا وجود دارد كه در اختيار زائرين قرار مي گيرد. آدرس : بقعه امامزاده سيد ابراهيم عليه السلام در 6 كيلومتري شرق مراغه در روستاي چكان واقع شده است.

در قسمت وسط بنا قرار گرفته و بر فراز آن گنبدي آجري به چشم مي خورد كه بر روي چهار ستون استوار شده و با استفاده از گوشواره ها و تزئينات آجري داخلي منحصرآً در ستون ، و سر ستونهاي چوبي آن خلاصه مي شود. نمازخانه در سمت شمالي مسجد قرار دارد و شامل چهارستون مدور آجري بوده كه يكي از آنها از بين رفته است . نور اين نمازخانه از پنجره هاي درهاي ورودي كوچك شمالي و چند پنجره اي كه به طرف شبستان بزرگ باز مي شود تامين مي گردد. طبقه فوقاني نيز شامل تالار ستون داري با شش ستون است. راه پله ورودي به اين تالار از سمت حياط خلوت است كه به اتاق كفش كن وسايل به اين سالن راه مي يابد. در ضلع شمالي پنجره هايي تعبيه شده كه به داخل شبستان نور مي دهد گرچه در مسجد ملارستم كتبه تاريخي به چشم نمي خورد ليكن با توجه به شيوه بكار رفته مي توان ساختمان آن را به دوره صفويه نسبت داده كه در دوره قاجاريه دوباره سازي شده است در اين بنا به دليل وجود سنگ قبرهاي مرمري نفيس و با جمع آوري و نمايش انواع سنگ قبور گهواره اي و صندوقي و سنگ نوشته ها و قوچهاي سنگي و ... بصورت موزه سنگ نگاره ها جهت بازديد عمومي آŘǘϙǠگرديده است. آدرس : مقبره آقا مقبره آقا بناي چهار ضلعي آجري است كه در محله پسند آباد مراغه واقع شده است. (منبع : سازمان ميراث فرهنگي)

در روستاي كندوان، واقع در 35 كيلومتري شهر ميانه سر بر بالين خاك نهاده و با ساختماني كوچك و ساده گلي و يك ضريح چبي، سفره نور و ايمان و محبت در قلوب مردم روستا و اطراف آن گسترانيده است. در ميان اهالي منطقه، امامزاده اسماعيل، پسر اين امامزاده شناخته مي شود. همچنانكه محمد را نيز فرزند بلافصل امام صادق به شمار مي آورند. بر اساس آمار اداره ميراث فرهنگي و هنري شهرستان ميانه، علاوه بر اين دو ، امامزاده هاي ديگري در روستاهاي برزليق، صومعه، كلاله، شيخ طبق، حسن آباد، تركمانچاي، گاوينه رود، دميرچي و چرور نيز به تازگي شناسايي شده ولي هنوز به مرحله ثبت نرسيده است. مزار امامزاده ديگري با همين نام يعني امامزاده محمد در روستاي چنار از توابع شهرستان ميانه واقع است كه بين مردم منطقه از جمله مناطق شناخته شده به شمار مي رود. آدرس : اين امامزاده در روستاي كندوان، واقع در 35 كيلومتري شهر ميانه سر بر بالين خاك نهاده است. (منبع: http://ostan-as.gov.ir)

اكثر اين خصوصيات از بين رفت و ساختمان آن از نو به طرز جالب و با سبك معماري پيشرفته و آميخته با فرهنگ و هنر اسلامي تجديد بنا شد در ضلع جنوبي مسجد جامع ميانه ، بقعه اي وجود دارد كه به مقبره كمال الدين نيز مشهور است. اين بقعه متعلق به امامزاده اسماعيل و داراي گنبدي پوشيده از كاشي هاي فيروزه رنگ است . از بناي اوليه امامزاده تنها كتيبه اي بر بالاي سر در بناي فعلي باقي مانده كه تاريخ 1258 ه . ق و اسم باني بنا، به نام " مشهدي بايرامعلي بن عوض " بر رويآن حك شده است . مناره ي بلندي به ارتفاع 13 متر در صحن بقعه وجود دارد كه داراي دو كتيبه ي سنگي است. شرح حال و نسب نامه امامزاده : مردم و عاشقان اهل بيت عصمت و طهارت (ع) ارادت خاص و ويژه اى به اين امامزاده و عظيم الشان دارند و در فرصتهاى مقتضى اين ارادت خالصانه خود را تقديم ايشان ميكنند مردم اعتقاد دارند كه امامزاده سيد اسماعيل از نوادگان حضرت امام جعفر الصادق (ع) است كه نسب شريفش عبارت است از: اسماعيل ابن جعفر محمد الاطروش ابن على ابن الحسن بن على الخارص ابن محمد الديباج ابن الامام جعفر الصادق(ع) نام مباركش اسماعيل و لقب شريفش كمال الدين است. آدرس : اين بارگاه عشق كه در ضلع جنوبي مسجد جامع شهر دامن محبت گسترانيده است. (منابع: http://www.tebyan.net -http://ostan-as.gov.ir)

موسي بن جعفر (ع) مي رسد . توضيحات : بقعه سيد حمزه يا « ساري گل آقاسي » ( به تركي آذربايجاني يعني « آقاي گل زرد » ) به گفته برخي مقبره حضرت سيد حمزه بن موسي الكاظم است كه به صورت گنبد مدور كوچكي در ضلع غربي بقعه سيد امين الدين جبراييل در روستاي كلخوران بنا شده است . دليل اشتهار سيد حمزه عليه السلام به « ساري گل آقاسي » اين است كه گويا در يكي از شورش هاي داخلي ، زني از ترس به درخت گل زردي كه در پاي ديوار مقبره سيد حمزه بوده پناه مي برد و از اين حادثه به طرز معجزه آسايي نجات مي يابد و بدان جهت حضرت سيد حمزه بدان نام مشهور شده است . بقعه سيد حمزه در محله ي سرخاب در كنار مقبره الشعرا در خيابان ثقه الاسلام تبريز واقع شده است . نمونه هاي حجاري ظريف باقي مانده از اين بقعه ، نشان دهنده ي عظمت بناي اوليه است . طاق مرمرين سر در صحن مدرسه كه از چهار قطعه مرمر بزرگ تشكيل و در پيشاني آن آيه اي از سوره ي " الحجر " حك شده ، از اين جمله است . عرض طاق بقعه 183 و بلندي قسمت اصلي 120 سانتيمتر است . در بالاي طاق سر در ، سنگ نبشته ي مرمرين ديگري به تاريخ 1279 هجري قمري نصب شده ،كه مربوط به زمان ناصر الدين شاه قاجار است . ازاره هاي مرمرين ديوار شرقي دهليز در دو طرف در ورودي آن قرار گرفته و بر روي آنها نقوش

زيبايي به شكل برجسته كنده شده كه ظاهراً مربوط به دوره ي آق قويونلو و تركمانان است . به اين ترتيب مشخص مي شود كه بقعه ي سيد حمزه در تمام ادوار تاريخ از ايلخانان وتركمانان ، تا صفوي و قاجاريه مورد احترام بوده است . نماي طاق مرمرين در ورودي بقعه ،از شاهكار هاي حجاري دوره صفويه وآينه بندي هاي طاق بالاي صندوق قبر امامزاده بسيار چشمگير است . تاريخ بناي نخست بقعه 714 هجري قمري يعني همان سال در گذشت صاحب مقبره است . وي سيد جليل القدري به نام " ابوالحسن حمزه بن حسن بن محمد " بود كه همزمان با سلطان محمود غازان خان و سلطان محمد خدابنده ( اولجايتو ) مي زيست و از احترام بسيار برخوردار بود . درويش حسين كربلايي ، از بقعه و منضمات آن شامل مسجد ، مقبره و مدرسه ياد كرده و نوشته است كه مصحفي بر روي قبر سيد حمزه هست كه مي گويند به خط حضرت اميرالمؤمنين علي ( ع ) مي باشد . درباره امامزاده : امامزاده سيد حمزه در محله سرخاب تبريز ، در محل تقاطع خيابان ثقه الاسلام و بازارچه سيد حمزه قرار دارد كه در گذشته ازشكوه و عظمت زيادي برخوردار بوده است . صاحب كتاب « روضات الجنان و جنات الجنان » شكوه و زيبايي و بلندي بنا را تعريف كرده و گنبد و عمارت مقبره را « از كمال ارتفاع با آفتاب برابر » ستوده است . سيد حمزه ، كه در دربار غازان خان از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده در سال 714 ه_ ق به

دست مغولان كشته شد و در بنايي كه ميرزا ابوطالب - وزير آذربايجان - در همان سال بر آرامگاه وي احداث كرده به خاك سپرده شد . آنچه امروز از بقعه سيد حمزه باقي مانده ، صحن نسبتاً وسيعي است كه در سمت جنوب آن ، مقبره قرار گرفته و در سمت شرق و شمال آن ، حجرات و مدرس هايي است كه از ده ها سال پيش متروك مانده و به امانتگاه اموات تبديل شده و در تعميرات سال هاي 1333 – 1334ه_ .ش كه از محل اوقاف ظهيريه به عمل آمده دوباره به حجره و اقامتگاه طلاب علوم ديني تغيير صورت داده است . اين بقعه گنبد بلندي دارد . طاق زيرين گنبد آيينه كاري شده و بر دور آن كتيبه هايي كه مشتمل بر تاريخ مي باشد نوشته اند . اصل بقعه ، مقبره كوچكي است كه تقريباً چهار ذرع طول و سه ذرع عرض دارد . حجره جداگانه أي در سمت غربي آن بوده كه بين مقبره و آن حجره ديواري فاصله بوده است . ضمناً قبر ميرزا محمدابراهيم وزير ، در دهليز سرداب واقع است و اسم آن مرحوم در دو سوي دري كه به گنبد داخل مي شود ، نوشته شده است . در تركيب فعلي بنا ، نمونه هايي از حجاري و كاشيكاري پيشين به چشم مي خورد كه از نمونه هاي بسيار جالب حجاري آن طاق مرمرين صحن سردر مدرسه است كه از چهار قطعه مرمر بزرگ تشكيل يافته است . پايه هاي طاق از سنگ مرمر ساده أي هستند كه به جاي نمونه هاي اصلي گذاشته شده اند

. در پيشاني اين طاق از دو سو به طور متقابل به خط ثلث عالي آيه شريفه « ادخلو ها بسلام آمنين » و در زير هر يك از آنها در ميان ترنج عبارت « يا مفتح ا لابواب » به طور برجسته كنده شده است . در نوك ترنج ها ، يك ختايي كوچك و در اطراف آنها اسليمي هايي نقر شده است . در كرانه هاي طاق در جانب شرقي و غربي خطوط نستعليق حك گرديده كه با يك رشته اسليمي زيبا تزئين يافته است . عرض اين طاق ، 183 و بلندي قسمت اصلي آن 120 سانتي متر است . بالاي طاق سردر نيز ، سنگ نوشته مرمريني نصب شده كه مربوط به زمان ناصرالدين شاه قاجار است و حكايت از تعمير اين بقعه به سال 1279 ه_ ق دارد . به طاق مرمرين در ورودي بقعه كه نماي شمالي آن يكي از شاهكار هاي حجاري دوره صفويه به شمار مي رود نوشته هايي با تزئين اسليمي و ختايي و گياهي ديده مي شود . در قسمت پايين هر يك از پايه هاي طاق ، يك ترنج قنديلي گلدار تعبيه گرديده كه در داخل ترنج سمت راست ، عبارت « ميرزا محمد ابراهيم وزير آذربايجان » به طور برجسته حجاري شده است و نشان مي دهد كه جسد ميرزا ابراهيم در آستانه بقعه به خاك سپرده شده است . علاوه بر اين ها ، آيينه بندي طاق بالاي صندوق نيز داراي ارزش هنري است . هر چند كه در وسط بنا صندوقي نهاده شده اما خود قبر همچون ديگر مقابر دوره ايلخاني ،

در سرداب زيرين بنا قرار دارد . در جانب غربي صحن بقعه سيد حمزه مسجد عالي و با شكوه ظهيريه قرار گرفته است كه مسجدي است مستطيل شكل بدون ستون به ابعاد 20*8 متر داراي يك گنبد بزرگ به قطر هشت متر در وسط و در طاق و دو گنبد كوچكتر در سمت شمال و جنوب و يك مخارجه به ابعاد 8*4 متر در جانب غربي و در شاه نشين 4*1 متر و يك شاه نشين 8*1 متر درجانب شرق . در چهار سوي گنبد بزرگ چهار منفذ كوچك جهت روشنائي و تهويه مسجد تعبيه شده است . دو در كوچك نيز از جانب غربي به طور قرينه به دو مخزن كوچك باز مي شود . دور تا دور مسجد ازاره مرمري خوش رنگي به بلندي 105 سانتي متر دارد كه در قسمت فوقاني آنها آياتي با خط ثلث بسيار زيبا به طور برجسته نقر شده است . طاق هاي مرمرين محراب در ورودي روبروي محراب و دو مخزن كوچك كه در بالا از آنها نام برده شد همه مزين به نقش ترنج ختائي ، اسليمي و آيات قرآني است . اين مسجد بيشتر به مسجد « سيد حمزه » در بين مردم معروفيت دارد . سابقاً « قزللو مسجد » مي گفتند و شايد علتش مذهب بودن تمام تزئينات و كتيبه هاي طاق ها ، ازاره ها و رواق ها بوده است . باني اين مسجد و اضافات آن از قبيل دارالشفاء و شبستان و مدرس ، ظهير الدين ميرزا محمد ابراهيم پسر صدر الدين محمد ، وزير آذربايجان بوده كه بقعه و مدرسه

سيد حمزه را تعمير كرده و مسجد مورد بحث و متعلقات و منضمات آن را به سال يك هزار و هشتاد و هفت هجري قمري احداث و موقوفات زيادي براي حفاظت و نگهداري و اداره امور مربوط بدان معين كرده است . اين موقوفات به نام ظهيريه معروفند . قرار گرفتن بقعه امامزاده سيد حمزه بن موسي بن جعفر (ع) در كنار مقبره الشعرا قداست و معنويت خاصي به اين مكان تاريخي و فرهنگي بخشيده است . نمونه هاي حجاري ظريف باقي مانده از اين بقعه نشاندهنده عظمت بناي اوليه است كه نزد مردم تبريز از اعتبار و ارزش والايي برخوردار بوده و اعتقاد به عزت و بركت آن باعث شده است كه تني چند از عارفان و بزرگان بنا به وصيتشان در جوار آن دفن شوند . اين مكان هم اكنون با اندكي بازسازي به زيارتگاه و معبد پر رفت و آمدي تبديل شده است كه زائران از نقاط مختلف استان و نقاط مختلف كشور به زيارت اين سيد جليل القدر مشرف مي شوند . بناي نخست اين بقعه به روايت سنگ مرمر بالاي سر در صحن در سال 714 هجري قمري احداث شده و صاحب مقبره كه سيد جليل القدر به نام ابوالحسن حمزه بن حسن بن محمد مي باشد با 16 واسطه نسبتش به امام موسي بن جعفر (ع) مي رسد . بقعه اين امامزاده بعد از سالها ، در سال 1382 با تخصيص اعتباري معادل 681 ميليون ريال از محل اعتبارات استاني توسط سازمان ميراث فرهنگي استان بازسازي و مرمت شد و با آيينه كاري داخل بقعه توسط سازمان اوقاف و

امور خيريه استان اندكي احيا گرديد اما هم اينك نماي خارجي اين مكان به قدري آشفته و ناهمگون است كه از دور براي هر رهگذري مشخص نيست ، اما با اين وجود داخل صحن همه روزه مملو از زائران است . آدرس : بقعه سيد حمزه در محله ي سرخاب در كنار مقبره الشعرا در خيابان ثقه الاسلام تبريز واقع شده است . (منبع: www.vefagh.co.ir)

امامزاده سيد محمد بن خواجه صديق كججانى است. او سيدى بزرگوار از سلاله پاك حضرت ختمى مرتبت رسول گرامى اسلام(ص) و از فرزندان بى مثال چهارمين اختر تابناك امامت و ولايت حضرت سيد الساجدين الامام الهمام زين العابدين على بن حسين (ع) بنام خواجه سيد محمد كججانى است. كه هر زائر و گردشگر را مجذوب و واله و حيران عظمت خويش ميكند مرقد اين سيد عظيم الشان از 749 سال پيش دست نخورده و بحالت اوليه باقى مانده است. آدرس : از امامزاده هاى معتبر و مشهور تبريز امامزاده خواجه سيد محمد كججانى است كه در روستاى كججان (كرجان) در 15 كيلومترى جنوب شرقى تبريز واقع شده است . (منبع: http://www.al-shia.org)

همه مناره ها بدون كلاهك هستند. ايشان از سلاله پاك و طيب چهارمين امام شيعيان جهان حضرت امام زين العابدين (ع) است كه با سه واسطه نسبش به آن بزرگوار عالى مقام ميرسد. آدرس : آستانه مقدسه امامزاده على بن مجاهد در انتهاى بازار جمعه مچيد(مسجد جامع) واقع شده است. (منبع: http://www.al-shia.org)

از آنها صورت سه قبر وجود دارد. اين مسجد به طور كامل بازسازى شده و از آثار كهن آن پنجره هاى چوبى مشبّك ميان مسجد و مقبره باقى مانده كه زيبايى و جلوه هنرى آن درخور تحسين است. ديوار حد فاصل ميان دو اتاق را برداشته اند. مردم بر اين باورند كه در اين بقعه حليمه خاتون - خواهر امام رضا(ع) - و دو كنيزش دفن گرديده اند اما پژوهشگران محلى از جمله مرحوم كارنگ احتمال داده است اين بقعه بايد از امام ابومنصور محمد بن اسعد بن محمد بن حسين عطار طوسى معروف به امام حفده باشد كه فقيهى فاضل، واعظى فصيح و اصولى بوده كه در اواخر قرن ششم هجرى (سال 571ه.ق يا 573ه.ق) در تبريز رحلت نموده است. آدرس : اين بنا در محله چرنداب تبريز واقع است. (منبع: http://www.al-shia.org ، دائرةالمعارف تشيع، ج 3، ص 336؛ آثار باستانى آذربايجان، عبدالعلى كارنگ، ص 120 - 117. )

ساخت و اواخر قرن 13 توسط امين لشگر قهرمان ميرزا تعمير گرديد. در سال هاي اخير ، اين مقبره به شكل مطلوبي مرمت شد. صاحب روضات الجنان مي نويسدكهدراويش نعمت الهي آنجارا مزار فرزندان حضرت علي ( ع) " عون بن علي " و " زيد بن علي " مي دانند. آدرس : اين بقعه بر فراز بلندترين قله ي كوه سرخاب واقع شده است. (منبع: http://www.tebyan.net)

نزديك مسجد جامع تبريز و در كنار يك مسجد كوچك بنام مسچد حاجت و گورستان كوچكى كه اكنون به مدرسه تبديل شده است قرار دارد. نادر ميرزا در كتاب تاريخ و جغرافى دار السلطنه تبريز مينويسد : بقعه امامزاده سيد جمال معروف به ( امامزاده كهنه) در غرب شهر به مسافت سه هزار قدم از سيد حمزه واقع است. انطور كه در كتب انساب ذكر گرديده است نسب اين امامزاده با پنج واسطه به حضرت امام موسى بن جعفر (ع) منتهى ميشود كه از قرار ذيل است: ابوالحسن موسى بن جعفر الجمال بن محمد بن ابراهيم اليمانى بن محمد بن عبيد الله الام موسى الكاظم(ع) سيدى جليل القدر و ملقب به ابوالحسن اعزج بوده و به فضل و دانش مشهور و اهالى تبريز اين امامزاده را امامزاده جمال،امامزاده موسى، امامزاده كهنه، امامزاده راسته كوچه و صاحب طوق نيز ميگويند. او بر نواحى آذربايجان غلبه پيدا كرد و پس از مدتى اسير شد و برگرن او زنجير انداختند و در همان حال هفت سال در زندان محبوس بود از اين رو او را صاحب طوق ميگويند. او داراى سه پسر و يك دختر به اسامى : ابو جعفر محمد، على و عبدالله بود. برخى فرزند ذكور جهارمى به نام حسن را براى او افزوده اند و قائل به تداوم نسل او شده اند بطوريكه كنيه ابوالحسن را اشاره به اين معنى ميدانند و نام دختر او فاطمه بود و همسر ايشان از اولاد امام حسن مجتبي(ع) به شمار ميرفت. پدرش از سادات جليل القدر و مكه و مكنى به ابوالقاسم به جهت زيبايى زياد صورت به

جمال معروف بود . او محدثى عاليمقام و عالمى بزرگوار و دانشمندى از سلاله رسول خدا بود. ايشان توليت سادات مكه را به عهده داشت و ملقب به احمر عينه (دو چشم قروز) بود. بخش مركزي آدرس : بقعه متبركه امامزاده ابوالحسن موسى الجمال(ع) در محله سنجران (راسته كوچه) و نزديك مسجد جامع تبريز و در كنار يك مسجد كوچك بنام مسچد حاجت و گورستان كوچكى كه اكنون به مدرسه تبديل شده است قرار دارد. (منبع: http://www.al-shia.org)

ميباشد و زائرين در روزهاى پنجشنبه هر هفته و ايام ماه محرم جهت عزادارى و ذبح قربانى و روشن نمودن شمع به اين بقعه مى آيند. آدرس : بقعه امامزاده مسلم در فاصله 4 كيلو مترى غرب شهرستان بناب در روستاى قره چپق بقعه باب مسلم قرار گرفته است. (منبع: http://www.al-shia.org)

شعيب(ع) در روستاى دوزال جاى دارند. اين روستا در 20 كيلومترى شمال شهر خروانق استان آذربايجان شرقى بر فراز كوهى قرار گرفته كه مشرف به رود ارس و مرز جمهورى آذربايجان است . (منبع: http://www.imamrezatv.ir)

هيچ سنگ نبشته روى قبرها وجود نداشت ولى تعدادى سنگ قبر تميز با خط معمولى روى قبرها مشاهده گرديد. آدرس : امامزادگان ابريق در دو بقعه جداگانه به فاصله ده مترى در 40 كيلومترى شهر اهر و در روستاى ابريق واقع شده اند. (منبع: http://www.al-shia.org)

مسجد، ايواني بلند، مناره ها و غرفه هاي متعدد است از سال 1374 ه.ش. از قسمت خانقاه اين بنا، بنا به عرفاني بودن بنا، بعنوان موزه ادب و عرفان شيخ شهاب الدين اهري استفاده مي شود كه در سطح كشور در نوع خود اولين موزه بوده و در حال حاضر شامل سه سالن و يك صحن است. در سالن ها اشياي عرفاني از قرن 15_7 ه.ق. و در صحن سنگ مزارهاي قرن 15_11 ه.ق. به نمايش گذاشته شده است آدرس : بقعه شيخ شهاب الدين اهري در پارك شيخ شهاب الدين قرار گرفته است. (منبع: http://www.ostan-as.gov.ir)

المرتضى ابن امام موسى كاظم (ع) در مرند سكنى گزيده است. به احتمال قوى سيد ابراهيم پسر برادر حضرت امام رضا (ع) جزو همراهان سپاه شاهچراغ بوده كه پس از تفرق سپاه مذكور سيد احمد به مرند رفته و در اين شهر زندگى نموده و صاحب فرزندانى نيز شده است تا اينكه در اخر نيمه نخست قرن سوم حدود سالهاى 250-245 ه-ق در شهر مرند وفات يافت و در اين مكان به خاك سپرده شده است. آدرس : بقعه متبركه امامزاده احمد در شهر مرند و در امتداد خيابان سردار ملى واقع شده است. (منبع: http://www.al-shia.org)

در مزار از سادات سجادى و از نسل حضرت امام زين العابدين (ع) است . بايد تحقيق و پژوهش نمود كه چرا نام امامزاده دقيقا مشخص نيست ولى نسب اجمالى او كه به امام سجاد(ع) منتهى ميشود در خاطره ها باقى مانده است. آدرس : امامزاده سيد عبدالله بر روى تپه اى در بين سيلاب ملازينال و سيلاب قوشخانه در كوچه امامزاده و در داخل مسجد امام زين العابدين (ع) قرار گرفته است. (منبع: http://www.al-shia.org)

متدين روستا ميگويند اينها از نوادگان و از سلاله مطهر حضرت امام موسى بن جعفر (ع) هستند كه به اين مناطق تشريف اورده اند و بعد از جنگ با خلفاى ظلم و جور به شهادت رسيده و در اين مكان دفن شده اند. آدرس : امامزادگان سيد جمال الدين ،سيد كمال الدين و سيد جلال الدين(ع) در 30 كيلومترى شهر ورزقان روستاى آقا بابا سنگ (آقا باباداش) واقع شده است. (منبع: http://www.al-shia.org)

روز كاروانها ى زيارتى مزار حضرت زينب و حضرت رقيه عليهما السلام كه به سوريه سفر ميكنند ساعاتى را در كنار اين امامزاده و پارك ملت و همچنين جامع صوفيان در نزديكى هاى امامزاده سپرى نمايند. آدرس : زيارتگاه امامزاده سيد ابراهيم خليل در 35 كيلومترى راه ورزقان به خاروانا و در روى تپه اى در زير قلعه ي جوشون قرار دارد. (منابع: http://ostan-as.gov.ir- http://www.al-shia.org)

به باغ گلشن قرار دارد. (منبع: http://ostan-as.gov.ir)

اتوبان در حال احداث زنجان تبريز ) ساختمان قديمي نمايان است كه اهالي محل به آن مقبره شيخ با يزيد بسطامي مي گويند . (منبع: http://ostan-as.gov.ir)

در ورودى شهر هشترود و در كنار خيابان شهيد بهشتى واقع شده است.

سطح تپه است و در داخل آن گوري وجود دارد كه روي آن با كاشي هاي سبز رنگ ساده شش ضلعي پوشانده شده است، نام صاحب آن معلوم نيست ولي مردم مي گويند اين اوليا به معني پير و عارف و پارسا است شب هاي جمعه مردم روستا در آن گرد آمده و شمع روشن مي كنند و شايع است كه هر شب جمعه از قبر اوليا نور سبز رنگي ساطع مي شود. آدرس : adress (منبع: http://www.ostan-as.gov.ir)

آق چاي، آجرلوچاي، آواچار چاي، ارس، باراندوزچاي، روضه چاي، زاب گرژال، زولاچاي، زرينه رود- جغاتو-، سيمينه رود – تاتائو-، ساروق چاي، ساري چاي، شهر چاي، گدار چاي، قادر رود -قادار -، مهاباد رود، لاوين چاي، نازلوچاي.

«درياچه اروميه » به عنوان بزرگترين درياچه ايران و همچنين مهمترين حوزه آبريز كشور، در اين استان قرار دارد. محل تامين آب اين حوزه آبريز، رودخانه هاي زرينه رود، سيمينه رود، گدار، باراندوز، شهرچاي و نازلو چاي است. اين درياچه بعد از بحرالميت، دومين درياچه آب شور در دنيا به شمار مي آيد .

اسكندر مقدوني سرداري به نام «آتورپات» توانست اين سرزمين را از تهاجم سربازان يوناني حفظ نمايد كه بعد از اين واقعه به پاس قدرداني از زحمات وي ماد كوچك را «آتورپاتن» يا «آتورپاتگان» ناميدند. آذربايجان در زمان سلوكيان و اشكانيان نيز داراي خودمختاري نسبي بود.

برخي از آنان معتقدند: از آن جا كه حوادث متناوب يكي بعد از ديگري آذربايجان را آماج تهاجمات پياپي قرار داد. بعد از سلجوقيان، دورِ سلسله جنباني تركان آتاباي يا اتابكان آغاز و با نفوذ اين اقوام و گسترش زبان تركي، سيطره ي زبان آذري، محدود و رفته رفته رو به كاهش نهاد.

حكومت تركمانان «آق قويونلو » و «قراقويونلو » و اسكان آن ها در آذربايجان بيش از پيش موجب رونق تركي و تضعيف زبان «آذري» شد. جنگ ها و عصيان هايي كه در فاصله ي برافتادن و برخاستن صفويان، پيش آمد، سربازان ترك بيشتري را به اين سرزمين سرازير كرد همچنين وجود قزلباش هاي ترك نيز مزيد بر علت شد و زبان تركي را در منطقه رونق داد.

، ارامنه كه در مركز استان - شهر اروميه – سكونت دارند .

زندان سليمان، چمن متحرك چملي كه به صورت جزيره اي متحرك در داخل آب درياچه چملي واقع در روستاي بدرلو تكاب واقع شده است، غار كرفتو خوي : دامنه كوه چله خانه، دامنه كوه اورين، چشمه آب رازي، چشمه آب كلوانس، چشمه آب دسته دره، چشمه آب زارعان، حاشيه رودخانه قوتور، حاشيه رودخانه آغ چاي، حاشيه قودوق بوغان، غار علي شيخ، طبيعت ييلاق حاجي بيگ، طبيعت قره دره، طبيعت منطقه جهنم دره يا دره قيريس روستاي-بيوران سردشت : آبشار شلماش، آبشار رزگه، آبشار چكوو، دامنه كوه باژار، سرچشمه روستاي بيوران، چشمه گراوان، چشمه كاني خاتون، چشمه كاني بيريان، چشمه كاني شاخه، چشمه كاني ريحان، حاشيه رودخانه زاب، طبيعت تنگه گرژال، طبيعت دشت كلوي، طبيعت روستاي بيوران زولاچاي سلماس : آبشار خورخورا، دامنه و قله كوه هراويل، دامنه و قله كوه پير چوپان، دامنه و قله كوه آق داغ ، دامنه و قله كوه پونجاليق، دامنه و قله كوه قارني ياريخ ، چشمه آب گرم ايستي سو، چشمه آب گرم دريك، چشمه آب معدني سرد ميناس يا چشمه دام داما، حاشيه رودخانه زولاچاي، ساحل تفريحي درياچه اروميه، غار قارني ياريخ، غار دريك، غار قرنليق آغل، طبيعت تالاب آق زيارت، طبيعت دره دريك، طبيعت دره تمر، طبيعت دره زولا چاي كلاهك سنگي ماكو : آبشار ديزج، تالاب بورالان، تالاب قره بلاغ، تالاب كتيكور، تالاب ياريم قيه، چشمه ثريا، دره سو دره سي، دره باغين يا دره زنگمار، درياچه بارون كلاهك سنگي، رودخانه ساري سو، رودخانه قره سو، رودخانه زنگبار يا زنگمار، رودخانه ارس، روستاي طهماسب كندي، چشمه آب گرم باش كند، چشمه آب گرم چالدران، چشمه آب

گرم شوط، چشمه آب معدني گازدار، قلعه جوق، كوخ چرگين، كوه تيكمه غار سومه دارن، منطقه ييلاقي قره خاچ زرينه رود مياندوآب : جنگل آيدشه، جنگل باداملو، چشمه زندان سليمان، حاشيه رودخانه زرينه رود، حاشيه رودخانه سيمينه رود، حاشيه تالاب چنگيز گولي، غار بورينگ، طبيعت دره دلمه، طبيعت دره علي يار، طبيعت دشت باروق، طبيعت دشت مياندو آب شرقي، طبيعت دشت مياندو آب غربي رودخانه-ي-مهاباد مهاباد : حاشيه رودخانه مهاباد، حاشيه رودخانه بيطاس، حاشيه رودخانه كاني سيب در بخش خلفيان، حاشيه تلاب قوپي باباعلي، حاشيه تالاب برازان، حاشيه تالاب گروس، حاشيه تالاب داشخانه، حاشيه تالاب قره قشلاق، حاشيه تالاب چنگيز گلي، حاشيه درياچه مهاباد، چشمه آب معدني گراوان، غار آهكي برده بور، غار آب رفته منطقه منگور، غار قلعه شاه، غار كارگي، غار مام قوچان، غار اشكوتان، غار شوران سلطان-يعقوب نقده : تالاب بين المللي يادگارلو، تالاب حسنلو، دامنه كوه قره داغ، دامنه سلطان يعقوب، دامنه كوه بابا حسن، دامنه كوه خرنگ، چشمه رش سرشاخان، چشمه آب معدني روستاي شيخ معروف، حاشيه رودخانه گدار، غار اژدها، غار سولدوز، طبيعت دشت نقده، طبيعت دره گدار، طبيعت دره سلطان يعقوب، طبيعت بال دره سي

روستاي تكان تپه، تپه كلتپه، تپه قره كند، تپه روژبياني، تپه داربسر، تپه گرده خزبنه، تپه گرده شين، تپه آشي، تپه محمود روستاي ارمني بلاغي، تپه كاني كوزه له، تپه قلايچي، قلعه ناچيت، قلعه تپي، قلعه سردار بوكان، قلعه قالايچي يا قلعه چين، قلعه سنگي روستاي سماقان فرهاد تراش، مسجد جامع حماميان

پل قالاتاسيان پيرانشهر : قلعه شين آوا، قلعه موت آوا، قلعه شاي، قلعه جلديان، قلعه پسوه، كتيبه برده مافوره، داشان قلعه روستاي تاريخي خورنج، پل قالاتاسيان، گورستان پيرانشهر، قبر حسين قاضي، گورستان محمود آباد، تپه سلوه، تپه گردكان، تپه خالدار، تپه ليك بن، تپه گردكشانه، تپه پسوه، تپه گرد گرد كسبيان، تپه سروكاني، تپه خورنج، تپه مهنگ آباد، تپه بهنجي، تپه اشكوات، تپه يادنياوه، تپه گردتركس مسجد-جامع--تكاب تكاب : آتشكده آذرگشسپ، بقعه ايوب انصاري، تخت سليمان، زندان تخت سليمان، زندان برنجه، زندان نبي كندي، چهارستون تاريخي معروف به چهارطاق يا كليساي چهار طاق، مسجد جامع روستاي اوغول بيگ، قلعه بلقيس، مسجد جامع تكاب، قلعه ساري قورخان، قلعه اربابي بزرگ، كوره خانه قديمي، نور تپه روستاي اوغول بيگ دروازه-سنگي خوي : امام زاده سيد بهلول، بقعه ذهيبه، بقعه شيخ نوايي، بقعه پير ولي يا پورياي ولي، پل خاتون، پل كيسان، دروازه سنگي، حمام خان بيگ، خانه كبيري، سنگ نبشته بسطام، قيز قلعه سي يا قلعه دختر، قلعه بسطام، كاروانسراي خان، كاروانسراي ميرزا هاشم، كليساي مهلذان، كليساي وانگ خسروآباد، كليساي ماريوخنه يا گولان، مسجد داش آغليان، مسجد ملاحسن، مقبره آقا مير يعقوب، مقبره ميرهادي، مقبره ميربهلول، مناره شمس تبريزي، موزه خوي سردشت : بازارچه هاي مرزي كيله و بيژوه در منطقه آلان، پل قلا تاسي،

تپه تاريخي رَبَط، حمام قديمي سردشت، شهر تاريخي موسي سير رَبَط، قلعه رش، غار تاريخي قلاتاسيان، قلعه باستاني رَبَط، محوطه تاريخي ساوان كليساي-هفت-وان سلماس : امام زاده برگشاد، امام زاده كهنه شهر، برج كهنه شهر، تپه باستاني هفت وان معروف به تپه تبان، تپه باستاني درشك، تپه باستاني پكاجيك، تپه ديمان، تپه گرده سرده، درياچه مصنوعي و باستاني كهنه شهر، زيارتگاه گوزلي دره، زيارتگاه قلباق، سد قديم خاندام، سنگ نگاره خان تختي، مسجد امام حسن شهر ديلمقان، قلعه قارني ياريخ، قلعه هدر، قلعه چهريق، قلعه دريك، قلعه ميناس در كوه پير چاوش، كافير قلعه سي، قلعه قارچي بيع، كليساي هفت وان، مقبره مار يعقوب پل-تاريخي-ميرزا-رسول مياندوآب : آتشكده آذرگشسب، پل ميرزا رسول، داش تپه، قلعه بختك، قلعه هلاكوخان، گوي تپه ، ليلان ، مسجد طاق ، موزه مياندوآب آرامگاه-بداق-سلطان مهاباد : باغ مكائيل يا پارك ملت، تپه باستاني كاني سيب، تپه ماهوري آزاد و باجه وند، دخمه فقرگاه،حمام تاريخي ميرزا رسول، حمام لج، مسجد جامع، مقبره بداق سلطان، ميدان استر، موزه مردم شناسي مهاباد دژ-بسطام ماكو : اجاق حضرت ابوالفضل، بقاياي شهر تاريخي بسطام، بيمارستان قديمي ارتش، پل تاريخي بشگوز يا پنج چشم، پل قديمي كشمش تپه، تپه باستاني كشمش تپه، دخمه سنگر ايوان فرهاد يا فرهاد دامي، عمارت كلاه فرنگي كليساي ننه مريم، كاخ موزه ماكو، كليساي طاطائو ، مسجد حضرت ابوالفضل مشهور به گوي مسجد تپه-حسنلو نقده : تپه حسنلو، تپه محمديار، تپه نظام آباد، تپه گرد دينخواه، تپه دلينجي ارخي، تپه كويك، تپه مملو، تپه محمدشاه، تپه ميرآباد، ساخسي تپه، تپه گرد قورخ، تپه شيخ معروف، تپه حاجي فيروز، تپه تادر، تپه كهريزه

عجم، تپه ورزنه، تپه شيخ احمد، تپه باراني عجم، تپه امينلو، تپه اسلام آباد، تپه تابيه، تپه قلات، تپه حسينعلي خان، تپه قارنا، تپه آقابيگلو، تپه عجملو، عقرب تپه، تپه دالما، تپه پيزدلي، تپه قبرستان آغ جزوه، سلمان تپه، تپه ماواران، موزه نقده

جديد آبي رنگ پوشش داده شده بطوريكه مي گويند اين كاشي ها به جاي كاشي هاي هفت رنگ قديمي نصب شده است . جبهه خارجي نيز در بخش شرقي داراي دو نيم ستون تزئيني مانند مسجد مناره اروميه مي باشد كه فواصل بين آجرهاي آن با خشت هاي سبز رنگ بصورت پيچ تزئين شده است . قدمت تاريخي اين مقبره از دوره زنديه يا اوايل دوره قاجاريه است. رواق و گنبد ايوان در سال 1335 هجري قمري ، به اهتمام شخصي به نام حبيب الله بيگلر بيگي بنا شده و بعد ها نيز مرحوم حاج غفار افشار ، به تكميل بعضي از نواقص آن همت گماشته است . (منابع: www.al-shia.org -www.azarnews.com)

پنجره هاي آهني مي باشد . فضاي اصلي أي كه مقبره در آن واقع است تقريباً حالت « صليبي » دارد . پس از ورودي اصلي فضايي قرار دارد كه تقريباً مانند هشتي بناهاي قديمي عمل مي كند . در ضلع شمال شرقي بنا راه پله پشت بام و در ضلع شمال غربي بنا طاقچه اي وجود دارد كه محل روشن كردن شمع است . در اضلاع جنوب شرقي و جنوب غربي بنا دو اتاق بصورت قرينه وجود دارند كه به عنوان انبار استفاده مي شوند . طاقها و طاق نماهاي داخل بنا از نوع صباغي هستند كه بصورت كادربندي ها و مقرنس هايي تزئين شده اند . در قسمت خارجي بنا تزئين خاصي وجود ندارد . اين آرامگاه به عنوان زيارتگاه مورد استفاده داشته است ، اما امروزه تنها به جهت قدمت بنا مورد توجه و بازديد قرار مي گيرد

آدرس: در پانزده كيلومتري جنوب شرقي شهر اروميه قرار دارد. منبع: (www.azarnews.com)

خطوط از سنگ هاي كوچك استفاده شده است. سه گنبد به دستور امير «شيشقاط المظفري» ساخته شد. معمار بنا «منصور بن موسي» و سال احداث آن نيز 580 ه_ ق است. آدرس: در مركز شهر اروميه قرار دارد منبع: (www.azarnews.com)

شيرواني است. آدرس : در كوي كامران در جنوب غربي ميدان بسيج شهرستان خوي واقع است منبع: (www.azarnews.com)

در آغوش گرم خود مي پذيرد, اين زيارتگاه به ميمنت قدوم مبارك سيّد بهلول به امامزاده و محلّه مزبور نيز به همين مناسبت به محلّه امامزاده شهرت يافته است. در سنگ مرمري كه روي مزار شريف قرار گرفته است، اين عبارت حكّ شده است: ((يا مونس الوحيد هذا المرقد المرحوم السعيد بهلول طيب ا… مثواه في… )) كه با كمال تأسّف مطالب و تاريخ روي سنگ از بين رفته و خوانده نمي شود, در فروردين ماه 1376 ﻫ .ش از جوار مرقد سنگ مزاري از جنس مرمر با رنگ متمايل به كرمي از زير خاك پيدا شد كه روي آن سنگ مزار اين عبارت حكّاكي شده بود((المرحوم المغفور سلاسه السادات العظام, آقا مير جلال ابن آقام علي النّقي ابن سيّد محمّد ابن سيّد علي, سنه 327)) هم اكنون سنگ مزبور در امامزاده موجود است و انتظار مي رود، پژوهشگران و محقّقان آثار باستاني و انساب شناسان ماهيّت راستين اين سيّد بزرگوار را مشخّص كنند. لازم به ياد آوري و قدرداني است كه همكار گرامي و محقّق زحمت كش جناب آقاي بهروز نصيري مقاله اي را در اين مورد در هفته نامه خوي به چاپ رسانده اند، كه در جاي خود بسيار ارزنده و قابل استفاده است. امامزادة سيّد بهلول گذشته از تزئينات داخلي و كاشي كاري و آئينه كاري هاي متعدّد داراي گلدسته زيبايي با دو منار بزرگ و دو منار كوچك مي باشد و اخيرا" نيزبه همّت يكي از اهالي خيّر شهرستان خوي درب هاي زيبايي با طلاكاري هاي زيبا و منبّت كاري ماهرانه كه آراسته به آيات قرآن كريم مي باشد در آرامگاه

سيّد بهلول نصب گرديده است. و طيّ ساليان متمادي چندين بار ساختمان امامزادة مرمّت و بازسازي شده است و در سال هاي بعد از انقلاب اسلامي با همّت هيأت امناي امامزادة و با كمك مردم خيّر شهرستان خوي، ساختماني مجهّز به صحن و شبستان و حسينيّه ساخته شد و جهت زيارت راحت زايران، صحن به دو قسمت زنانه و مردانه تقسيم شده است. در مورد هجرت اولاد ائمّه عليهم السّلام به اين مناطق حجّت الاسلام و المسلمين محلّاتي در تاريخ سامرّا مي نويسد: (( چند نفر از اولاد امام علي النّقي(ع) از ترس دشمنان- شان به شهرهاي خوي, سلماس و نهاوند مهاجرت كردند و در آن بلاد به قتل رسيدند.))[1]

آدرس: در سه كيلو متري شهر خوي، در منطقه اي به نام محلّه امامزاده قرار دارد (منبع: http://www.avrinkhoy.blogfa.com)

مي شوند.

آدرس: در كوي امامزاده، كوچه ((يدّيلر)) ، نبش كوچه قره سو (منبع: http://www.avrinkhoy.blogfa.com)

جنگ شاه اسماعيل صفوي با سلطان سليم اول پادشاه عثماني در سال 920 هجري قمري- شهرستان سيه چشمه را به چالدران تغيير نام داد و آن را از بخش به فرمانداري ارتقا داد. همواره مردم به زيارت اين مكان مي آيند. آدرس : در كوهپايه شمال شرق سيه چشمه قرار دارد. منبع: (www.azarnews.com)

بداغ سلطان داخل اتاق اصلي است. ساختمان مقبره بر روي صفه سنگي قرار گرفته است. بداغ سلطان در سال 1112ه_.ق در يكي از جنگ هاي شاه عباس در نزديكي ايروان به قتل رسيد. جسد وي را به خاطر خدمات عمرانيش به مهاباد آوردند و در آن جا دفن كردند. آدرس : اين مقبره در جنوب غربي شهرستان مهاباد، در قبرستان عمومي شهر قرار دارد. (منبع: www.azarnews.com)

دروني با اندود گچ ساده و جبهه خارجي بوسيله سنگهاي تراشدار تزئين داده شده است . اين مكان مذهبي محل اجتماع مريدان و سالكان طريقت نقش بندي است . آدرس : مرقد شمس برهان در روستاي خانقاه و در منطقه سردسير قرار دارد (منبع: http://www.azarnews.com)

شاه است. آدرس : اين بناي قاجاري در شهر بوكان در داخل پارك عمومي قرار دارد. (منبع: www.azarnews.com)

جريان آب و هوايي با ويژگي هاي متفاوت اقليمي قرار دارد. اولين جريان، «جريان مديترانه اي با ماهيت معتدل و دريايي» است كه در پي فرايند از دست دادن بيشتر بخارهاي خود در كوهستان هاي تركيه، زاگرس و آذربايجان غربي، استان اردبيل را از غرب تحت تأثير قرار مي دهد. جريان دوم، «جريان هواي سيبري آسيايي مركزي» است كه با ماهيتي خشك و سرد از سمت شمال و شمال شرق كشور وارد و پس از عبور از درياي خزر و جذب بخار آن، استان را تحت تأثير قرار مي دهد. سومين جريان هوايي، «جريان هواي اطلس شمالي يا اسكانديناوي» است كه داراي ماهيتي سرد است. ورود اين جريان از شمال و شمال غرب، براي استان، سرماي شديد و بارش برف سنگين را به همراه دارد.

اسبي ايغدير يا ايگدير در شمال شرقي تركيه در نزديكي مرز ايران و ارمنستان نقش بسته شباهت تام دارد.

كشف آثاري چون شمشيرهاي مسي، خنجرهاي مختلف، تير و سرنيزه، حلقه براي گرفتن زه كمان و تيردان مسي در استان اردبيل كه تركيبي ساده تر از تركيب اشياي مفرغي بدست آمده از لرستان دارد فرض حيات در دوره مفرغ را نه تنها به اثبات مي رساند.

به روايت اوستا، زردشت پيامبر ايراني دركنار رود «دائي يتا» كه امروزه ارس ناميده مي شود به دنيا آمده و كتاب خود را در كوهستان سبلان تحرير كرده وبراي ترويج دين خود به شهر اردبيل روي آورده است.

با اين وجود، آنچه مسلم است اين است كه تاريخ استان اردبيل با تاريخ سرزمين آذربايجان در آميخته است.

ريشه بودند ولي به سه شكل پارسي قديم، اوستايي و پهلوي تقسيم شدند.

اما چنانچه در قسمت هاي قبل نيز اشاره شد؛ با سقوط سامانيان و ورود اقوام ترك زبان در دوره سلجوقيان و غزنويان، زبان ترك در اين منطقه رواج پيدا كرد و تا به امروز نيز مردم اين منطقه به زبان تركي تكلم مي نمايند.

البته بايد اين نكته را افزود كه دركنار زبان تركي، زبان تالشي نيز در برخي از شهرستان چون نمين و بخش عنبران و زبان تاتي در روستاهاي بخش شاهرود شهرستان خلخال در شرق استان تكلم مي شود.

موكت بافي و غيره را هم بايد به فعاليت هاي صنعتي استان افزود.

صرف نظر از فعاليت هاي كشاورزي، دامپروري و صنعتي، استان اردبيل در بخش صنايع دستي فعاليت هاي قابل توجهي دارد. بافت گليم، جاجيم، شال، زيرانداز، قاليچه قوباي خلخال، قالي بافي، قلاب بافي، مفرش، خورجين و نيز معرق كاري، منبت و خراطي، مصنوعات چرمي و ورني كه بيشتر توسط عشاير شاهسون دشت مغان انجام مي شود، مهمترين صنايع دستي منطقه را تشكيل مي دهند.

چشمه آب گرم شابيل، چشمه آب گرم قوتورسويي، چشمه آب گرم ايلاندو، چشمه آب گرم دودو، چشمه آب گرم ملك سوئي، چشمه آب گرم موئيل، چشمه آب گرم ترش سويي، چشمه آب انزان، چشمه آب معدني مازافا، طبيعت منطقه كپز، طبيعت منطقه قشلاق تنگ، طبيعت منطقه حتم ميشه سي، منطقه ييلاقي كوه سبلان، منطقه شكار ممنوع گنديمن حيران نمين : آب گرم گرماچشمه، آب گرم يئل سوئي، پيست اسكي روي چمن در درمان دره، جنگل آلاديزگه، گردنه حيران بولاخلار-نير نير : آب گرم قينرجه، آبگرم برجلو، آب گرم سقزچي، آب گرم ديپ سيز گل، چشمه سارهاي بولاغلار، كوه بويني يوغون

تپه سي، شيخ لر شاه تپه سي، تپه مطلب، هاچا تپه سي، قبرستان گوور، قيز قلعه سي، قلعه يئل سويي قلعه-ارشق. مشگين شهر : امام زاده فخرآباد، دروازه سنگي شهريري، سنگ بالا خانه قره باغلار، سنگ نبشته ساساني، سنگ افراشته هاي احمد آباد، قلعه قهقهه، قلعه كهنه يا كهنه قلعه سي، قلعه اُنار، قلعه ديو يا ديو قلعه سي، قلعه ارشق، غار تاريخي داشكسن، غارهاي لاهرود، غارهاي باستاني قارا كوهيل شهريري، غار باستاني بلوس، غار باستاني آغزا كوهيل، غار ولزير، غار چونبر كوهيلي، غار قاخورد دره سي، غار امام كوهيلي، محوطه تاريخي شهريري يا پيرازميان، محوطه باستاني قاينارجا مازافا، محوطه باستاني ايلانلي داغ، محوطه باستاني قره درويش، منطقه باستاني كول انبار، محوطه باستاني گبكلو، منطقه تاريخي خارابا مشيران، نقوش صخره اي گيللر محمد حسن نمين : آرامگاه بابا روشن، بناي صارم السلطنه، بقعه شيخ بدرالدين، تخته سنگ قورد داشي، پل سفيد سولا پل-قرمز. نير : امام زاده كورائيم، پل قرمز يا قرميزي كورپي، دژ و پناهگاه زيرزميني گلستان، دهكده سبلان، كاروانسراي شاه عباسي، مقبره شيخ عبداله كورائيمي، مقبرۀ سيدميري

بالسعاده و تزرقني خير الدنيا و آلاخره و تقبله بارمك و عزتك و رحمتك يا ارحم الراحمين و صلي الله علي محمد و آله اجمعين. آدرس : امامزاده صالح (ع) در ميدان عالى قاپوى شهرستان اردبيل و حريم بقعه شيخ صفى الدين اردبيلي واقع شده است. (منبع:http://www.al-shia.org)

اسرار از بغداد روي به ولايت ري نهادند چون به شهر ري رسيدند متفرق شدند. حمزه و صدرالدين روي به ولايت اردبيل نهادند، و آن جا را موطن خود ساختند. ذريات ايشان بسيار شده به القاب موسوي مشهور گشتند». آدرس : اين بقعه در جنوب غربي حريم بقعه شيخ جبرائيل، پدر بزرگوار شيخ صفي الدين اردبيلي در روستاي كلخوران واقع شده. (منبع: http://www.al-shia.org)

(منبعhttp://www.al-shia.org)

بر زمين كشيده مي شود . زن دست خود را از همه جا بريده مي بيند و مرد را نفرين مي كند و از حضرت ابوالفضل مدد مي خواهد. طولي نمي كشد كه درجه دار در 200 متري خانه (سقاخانه كنوني كه دليل ساخت آن همين موضوع مي باشد) با وضعي فجيع به هلاكت مي رسد. اين ماجرا بنا به روايت مردم شهر و محله مربوط به 1340 ه.ق در ساعات قبل از ظهر مي باشد. آدرس : امامزاده سيد عبدالعزيز درمحله نيار شهرستان اردبيل واقع شده است.

جايگاه ويژه اى در دل مردم شهر پيدا كرده است. دعاى ذيل مربوط به امامزاده حليمه خاتون (س) مى باشد: السلام عليك يا بنت رسول الله، السلام عليك يا بنت اميرالمومنين، السلام عليك يا بنت فاطمه الزهرا و خديجه الكبرى، السلام عليك يا بنت الحسن و الحسين، السلام عليك يا اخت ولى الله، السلام عليك يا عمه ولى الله، السلام عليك يا بنت موسى ابن جعفر و رحمه الله و بركاته . ساختمان قديمى اين امامزاده به دليل فرسودگى تخريب شده و ساختمان جديد از سال 1317 ه.ش جاى آن را گرفته است. درجوار بناى امامزاده كه از داخل مزين به آينه كارى مى باشد، مقبره بانى ساختمان امامزاده، “حاج آقا ميرصالح ” بنا به وصيت خودش قرار گرفته است. آدرس : بقعه متبركه اين امامزاده در بافت تاريخى شهر اردبيل، در خيابان سى مترى، كوچه حاج ميرصالح قرار دارد. (منبع:http://www.al-shia.org)

مرمت شده است. مقبره پير كيج خانم نيز كه ابتدائاً از چوب و خشت ساخته شده بود بعد از تخريب در سال 1378ه.ش با مصالحي نظير آجر، سيمان و آهن بازسازي شده است. بنا داراي يك درب و يك پنجره است وهيچ منار يا گنبدي ندارد. از نظر تزئينات داخلي نيز فاقد تزئينات خاص بوده و در داخل مقبره يك سنگ قبر با طرح برجسته به چشم مي خورد. آدرس : پانزده كيلومتري جنوب شرقي شهرستان اردبيل، بخش فولادلوي شمالي، روستاي آلوچه قرار دارد. (منبع : http://maryamarshadi.blogfa.com)

است كه از آن جمله مي توان به عالي ترين نوع كاشي كاري معرق و مقرنس و گچ بري كتيبه هاي زيبا و نفيس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوي (مير عماد، مير قوام الدين، محمد اسماعيل و...) منبت هاي ارزنده، نقره كاري، تذهيب و طلاكاري، نقاشي و تنگ بري و غيره اشاره كرد. اين اثر از ساختار معماري فخيمي برخوردار است كه گرد هم آمدن فضايل هنري نامبرده، آنرا در مجموعه هاي تاريخي ايران شاخص و متمايز نموده است. ورودي بقعه در جبهه شرقي ميدان عالي قاپو قرار دارد كه درِ دو لنگه چوبي آن به حياط بزرگ باز مي شود. در مقابل اين سردر، در جانب غربي همين ميدان، سردر اصلي بقعه به نام عالي قاپو قرار داشته است كه در دوران شاه عباس دوم به دست يوسف شاه بن ملك صفيا ساخته شده بود. در سمت چپ سرسراي ورودي، مسجد جنت سرا قرار دارد. جنت سرا به صورت فضاي 8 ضلعي طراحي شده و فاقد محراب است. چنين به نظر مي رسد كه فضاي جنت سرا بيشتر براي انجام مراسم صوفيانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ ميدان يا «ميدان داشي» آن هنوز در مجموعه بقعه شيخ صفي الدين موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور داراي سقف گنبدي بوده كه پس از فرو ريختن در دوره قاجاريه، سقفي چوبي و مسطح روي آن ايجاد شد كه بر 16 ستون چوبي استوار شده است. مسجد جنت سرا از نماي بيروني مشرف به صحن داخلي سرسراي عظيمي است كه در مقابل آن پنجره مشبك گره چيني نصب شده و در جناحين آن دو نيم قوس در ورودي اتاق

متولي قرار گرفته است. در مدخل غربي بقعه، حياطي مشجّر و مستطيلي قرار دارد كه در واقع حائلي است بين در ورودي و هسته مركزي مجموعه. مجموعه بقعه شيخ صفي داراي 8 بخش اصلي شامل مسجد جنت سرا، قنديل خانه، حرم خانه، چيني خانه، چله خانه، شربت خانه، گنبد الله الله و شهيد گاه است. علاوه بر مقبره شيخ صفي و مرقد شاه اسماعيل اول، آرامگاه هاي ديگري از شاهزادگان صفوي و سرداران قزل باش از جمله شهيدان جنگ چالدارن و شروان در اين بقعه و محل شهيدگاه قرار دارند. بخش هاي مختلف مجموعه بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي: حرم و دارالحفاظ مقبره شاهزادگان در جانب شرقي دارالحفاظ ايوان بزرگ رو به قبله دارالحديث كه از آثار دوران شاه اسماعيل اول بوده و در دو جانب غربي و شرقي آ« مقبره هاي مسقفي از اولاد و مشايخ صوفيه قرار داشته است چله خانه هاي قديم و جديد و محل جلوس شيخ صفي الدين بوده است مقبره مادر شاه طهماسب مقصوره اي در برابر ايوان دارالحديث محوطه شهيدگاه در شمال گنبد دارالحديث محل جلوس شيخ صدرالدين موسي حجره ها كه از چهل عدد بيشتر بوده صفه مزارهاي برخي از اميران و سران خاندان صفوي نانوا خانه يا آشپزخانه آشپزخانه و ديگ خانه و حجره هاي متعلق به آن و اياغ خانه حجره رو به مزار شيخ صفي الدين كه آرامگاه مشايخ صوفيه بوده است شربت خانه در كنار چشمه آبي مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شيرني ها خونچه خانه و انبار با حجره هاي فوقاني و تحتاني دفترخانه شامل دهليز و خانه و محوطه اي ميان شربت خانه و خونچه خانه نقاره خانه كه زير سقف آن سقاخانه

بوده و در پشت آن حمام و برخي خانه هاي متعلقه قرار دارد هيمه خانه و زميني در اطراف آن فضاي بيرون در آستانه كه در مقابل آن كوچه و دكانها قرار داشت آدرس : بقعه شيخ صفي الدّين اردبيلي در مجموعه اي از آرامگاه هاي بزرگان، مشايخ و سلاطين صفوي و فضاهاي آييني و عبادي اردبيل، قرار دارد . (منبع : http://hamshahrionline.ir )

روستا در حال بازسازى مى باشد. در قسمت داخلى بنا پايه هاى چوبى و در فواصل نزديك به هم وجود دارد سقف بنا نيز پوشش چوبى دارد. قسمت مزار امامزاده با دو پله كه هر كدام به ارتفاع 25 سانتى متر مى باشد. پائين تر از بقيه قسمت ها مى باشد. مزار امامزاده داخل اطاقكى به ابعاد 3×3 بدون هيچگونه نورگيرى از بيرون و در فضا ى كاملا تاريكى قرار گرفته است . پوشش سقف اين قسمت نيز از چوب مى باشد. مراسم كه در اين مكان انجام مى شود بيشتر مراسم مذهبى زنانه مى باشد. همچنين در ماه هاى محرم و صفر اكثر روزها مراسم روضه خوانى زنان بر پا مى شود. طبق گفته اهالى روستا امامزاده باقر (ع) از نوادگان امام سجاد (ع) مى باشد. آدرس : زيارتگاه امامزاده باقر (ع) در محوطه قبرستان روستاي اسكستان در قسمت ورودى روستا قرارگرفته كه از شمال و شرق به بافت مسكونى و از جنوب به باغات روستا منتهى مى شود .

اداره اوقاف فراهم شده است. اسكلت اين بنا بتنى با ديوارهاى آجرى و نماى سيمانى مى باشد. طرح بنا به شكل مستطيل و سقف شيروانى است. بنا كاملا ساده و بدون هيچگونه تزئينات خاصى مى باشد. اين امامزاده به گفته اهالى روستا از نوادگان امام موسى كاظم مى باشد. مردم براى برگزارى مراسم هاى مذهبى در روز هاى خاص به اين مكان روى مى آورند. آدرس : زيارتگاه امامزاده سيد حمزه (ع) در روستاى درو واقع شده است كه در قسمت شرق شهرستان خلخال ما بين شهر كلور و روستاى اسبو قرار گرفته است.

سبز است و نماى داخلى آن گچى مى باشد. آدرس : امامزادگان سيد صفى الدين(ع) و سيد شهاب الدين (ع) در روستاى طهارم دشت واقع در جنوب غربى دهستان شال در جنوب شرقى شهرستان خلخال و بخش لاهرود واقع شده اند.

ساخت بود كه از سال 81 به همت هيئت امنا و اداره اوقاف با كمك هاي مردم اقدام به بازسازي و تكميل آن نموده است اهالي اين منطقه در مورد تاريخچه بناي امامزاده شاه محمود اطلاعاتي ندارند و نمي دانند كه اين امامزاده از نوادگان كدام امام است ولي معتقدند كه در اين امامزاده معجزه هايي روي داده است به همين دليل در اين مكان مراسم مذهبي و دعاخواني و احسان و ... برگزار مي گردد. ساختمان اصلي اين امامزاده يك بناي خشتي بوده اما بناي كنوني از نوع كبود سيماني مي باشد كه نماي قسمتي از بنا آجر 3 سانتي است.در ديواره هاي بنا نورگيرهاي با قوس پنج و هفت به صورت ناقص ديده مي شود. سقف اين بنا از نوع شيرواني و نماي اصلي بنا روبه دهستان است. امامزاده خضر(ع) در محله سنگ بر دهستان شال قرار دارد. اين امامز اده در جنوبي ترين قسمت دهستان شال واقع شده است كه قسمت جنوبي آن مشرف به يك دره مي باشد.بنا به گفته اهالي روستا امامزاده خضر از نوادگان امام موسي كاظم (ع) مي باشد. بناي اصلي اين بنا از نوع خشتي بوده اما بناي كنوني از نوع آجر با اسكلت بتني است كه 2 تا 3 سال قدمت دارد. اين بنا به جز ضلع غربي در سه ضلع ديگر خود داراي نورگيرهايي با قوس رومي مي باشد. سقف بنا به صورت شيرواني است كه گنبدي فلزي سبز رنگي روي آن قرار دارد. سقف داخلي بنا داراي پوشش چوبي است و ديواره هاي داخلي كاشي كاري شده اند. نماي خارجي بنا از نوع آجري

3 سانتي مي باشد.اين امامزاده داراي حياطي با درختهاي بزرگ گردو مي باشد و اطراف كل بنا را باغات اهالي دهستان احاطه كرده است.ساختمان جديد بقعه به همت هيئت امنا و كمك هاي مالي اهالي و اداره اوقاف بازسازي مي گردد . آدرس : امامزاده ابوالقاسم(ع) واقع در دهستان شال در 35 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان خلخال واقع است. امامزاده شاه محمود(ع) در قسمت مركزي دهستان شال از توابع بخش كلور شهرستان خلخال در بلندي واقع شده است. امامزاده خضر(ع) در محله سنگ بر دهستان شال قرار دارد.

مخروطي شكل با بدنه سيماني و درب هاي چوبي و به ارتفاع تقريبا 3 متر احداث شده است كه قدمت اين بنا 50 تا 60 سال مي باشد. در ضلع جنوبي اين بنا سه درب چوبي قرار دارد وهيچگونه نورگيري ديگري وجود ندارد. داخل اين امامزاده با نماي گچ اندود و پوشش سقف چوبي مي باشد و نقاشي هاي مذهبي بر روي ديوارها و جداره هاي داخلي گنبد انجام شده است. به گفته اهالي روستا مراسم مذهبي زيادي در روزهاي خاص در اين مكان بر پا مي شود . در جوار اين امامزاده يك بناي خشتي قديمي براي مراسم مذهبي روضه خواني زنانه نيز قرار دارد. آدرس : زيارتگاه امامزاده شاه عبدالظيم (ع) در روستايي اسكستان بخش لاهرود در شرق شهرستان خلخال قرار دارد .

در قسمت شمالي امامزاده چهار ديواري بدون سقف است كه در آن قبور سادات قرار گرفته اند. طرح اين بنا مربع شكل با بدنه آجري كه با كاه گل روي آن را پوشانده اند و سقف آن داراي گنبد با كاشيكاري مينياتوري است. داخل بنا تقريبا تخريب شده و ضريح فلزي مزار امامزاده در زير گنبدخانه قرار گرفته است. زيارت نامه امامزاده هم در محوطه بيرون آن قرار گرفته دارد .اهالي محل و حتي مردم از روستاهاي ديگر و يا شهرهاي اطراف در بر پايي مراسم مذهبي شركت مي جويند و پر بارترين اين مراسم به گفته خود اهالي در 28 صفر و تاسوعا و عاشوراي هر سال است كه مردم نذورات خود را در آستان مقدس اين امامزاده پخش مي كنند. بنا داراي بدنه سنگي سقف شيرواني و يك گنبد با پوسته فلزي استيل است كه سنگ بكار رفته در اين بنا از كوه هاي اطراف اين امامزاده جمع آوري شده است. اين بنا يك طبقه مي باشد و داراي يك شبستان و چايخانه است. پوشش سقف داخل از نوع خر پا و ديوارهاي داخلي نيز سنگي مي باشد در محوطه اطراف اين امامزاده امكانات تفريحي زيادي از جمله آلاچيق چايخانه ، امكانات تفريحي و سرگرمي كودكان وجود دارد و فضاي بسيار مناسبي براي سير سياحت زائران اين امامزاده مي باشد و هچنين رودخانه شاهرود از كنار محوطه اين زيارتگاه عبور مي كند و فضاي بسيار زيبا و دل انگيزي بوجود آورده است. آدرس : مزار مقدس امامزاده عين علي (ع) در دل باغات سيب و گردو و گيلاس و در بالاي تپه اي

در خانقاه گيلوان قرار گرفته است.

رودخانه پرخروش شاهرود در دل كوههاي بلند منطقه قرار گرفته است. (منبع : http://ardabil.irib.ir)

ارتفاعى واقع شده است. اين روستا در 5 كيلومترى شمال شهرستان خلخال گرفته است. طبق روايت اهالى امامزاده سيد دانيال از نوادگان امام موسى كاظم (ع) بوده و به روايت ريش سفيدان و اهالى روستا كرامات زيادى در حق مردم روا داشته است. بناى زيارتگاه در دو طبقه با نماى اصلى سنگ مرمريت سفيد كه در طبقه همكف بنا انبارى و در طبقه اول ضريح فلزى طلا كارى شده و شبستان مردانه و زنانه و زائر سرا قرارگرفته است. ساختمان قديمى اين امامزاده كوچك بوده و دو ساختمان جديد در زمان هاى متفاوت بر آن اضافه شده است اين امامزاده در اعياد مذهبى داراى بيشترين زائر مى باشد.ضريح مطهر طلاكارى شده كه در ساختمان قديمى و اصلى اين بنا قرار گرفته است يك فضا مربع شكل است كه تقريبا در مركز بقعه متبركه قرار گرفته است و يك درب چوبى مشبك جهت هدايت زائرين به اين سمت مى باشد. سرويس بهداشتى و وضو خانه مناسب در گوشه محوطه احداث شده است . طرح جامع بقعه به همت هيئت امناى بقعه و اداره اوقاف و امور خيريه در دست تهيه مى باشد دعاى ذيل مربوط به امامزاده سيد دانيال مى باشد. بسم الله الرحمن الرحيم السلام عليك ايها السيد الزكى اشهرانكه كريم من اولاد اكرام السلام عليك و على اروجك الطيب و روح ابيك الام. الايام الذى عجرعن عدمداحه لسان الاقلام الامام السابع الشفيع الماجد صاحب الشرف الانور والنسب الاطهر ابى ابراهيم موسى بن جعفر و رحمه الله و بركاته السلام عليك و على روح اخيك الامام الغريب الشهيد المسموم المفهوم الشموس و انيس النغرس المدفون

بارض الطوس الرضى با مرالله على بن الرضا سلام الله عليك يا سيدى فانى زائر لك فقلبى اليك مقربشر افتك وفضلك فالطبنى و اسئل الله لى قضا حوائجى فى الدنيا و الاخره اللهم صل على محمد و آل محمد صلوه كثيره ناميه زاليه متواصله مترادفه متوائره كافضل ماصليت على ابراهيم و آل ابراهيم السلام عليك و على روحك نقطه دائره الامال ايها السيد الدانيال المدفون بارض الخلخال جعل الله قبرك نزول الاجلال الهى بحق الحسين واخيه وجده و ابيه و امه و بنيه و شيعه و مواله نجنا من العم الذى نحن فيه. آدرس : بقعه متبركه امامزاده سيد دانيال (ع) در روستاى خانقاه سادات بالاى تپه كم ارتفاعى واقع شده است. اين روستا در 5 كيلومترى شمال شهرستان خلخال گرفته است.

هاى فلزى است. به گفته اهالى روستا نسب امامزاده سيد ابراهيم به امام موسى كاظم (ع) مى رسد . آدرس : زيارتگاه امامزاده سيد ابراهيم در ورودى روستاى خِمِس بر روى تپه اى كه محوطه قبرستان روستا مى باشد قرار دارد.

بنا از نوع آجرى با آجرهاي3 سانتى و منقش به نام چهارده معصوم پوشانده شده و اطراف اين امامزاده محوطه سازى و كف سازى شده و يك حوضچه كوچك روبروى ورودى اصلى واقع شده كه اطراف حوضچه باگلهاى رز گل كارى شده است. بنا به گفته اهالى روستا اين امامزاده از نوادگاه امام موسى كاظم (ع) مى باشد . آدرس : امامزاده سيد ابوالقاسم در روستاى غفور آباد در قسمت شمال شرقى شهرستان خلخال قرار دارد.

ديوار هاى داخلى بنا تا ارتفاع حدود 80 سانتى متر از سنگ پلاك سبز و زرد كار شده و بقيه ديوار داراى نماى آجرى است كه با آجر3 سانتى كار شده است. سازه بنا اسكلت بتنى با سقف مسطح است. آدرس : امامزاده زاويه سادات در روستاى زاويه سادات در قسمت جنوبى شهرستان خلخال قرار دارد.

سيده ام كلثوم (عليهم السلام) در محله قاضيلر شهرستان خلخال واقع شده است.

يك پايه آجري ساده به ارتفاع يك متر در مسير جاده اصلي قرار گرفته كه كه زيارت نامه اين امامزاده مي باشد و اطراف آنرا ساختمانهاي مسكوني احاطه كرده اند. آدرس : امامزاده قاسم بر سر جاده اصلي مسير بين شهرستان خلخال و روستاي خوجين در 2 كيلو متري خلخال قراردارد. زيارتگاه امامزاده سيد هاشم در 2 كيلومتري شهرستان خلخال بر سر جاده خلخال و روستاي خوجين بر روي تپه اي در قسمت ضلع جنوبي امامزاده قاسم قرار گرفته است. امامزاده ابراهيم در مسير جاده اصلي بين شهرستان خلخال و روستاي خوجين قرار گرفته است.

خلخال قرار دارد.

مباركه سيد محمد صالح (ع) معروف به فاطمي در شهرستان خلخال در خيابان اصلي شهر واقع شده است.

بايد از چند تپه گذشت. اين بناي خشتي مربع شكل بوده و داراي يك گنبد سيماني مي باشد . در حال حاضر حدود 70% بنا تخريب شده است سقف بنا چوبي واز نوع شيرواني مي باشد در ضلع جنوبي بنا ايواني سرپوشيده با نرده ها و ستونهاي چوبي قرار گرفته است.كف بنا خاكي و كاملا تخريب شده و مزار امامزاده در داخل بناي سيماني است و صندوقچه اي ندارد. دور تا دور اين بنا را درختان بسيار زيبايي پوشانده اند كه بر زيبايي بنا مي افزايند. آدرس : امامزاده سيد خليل(ع) در 5 كيلومتري روستاي سفيد آب، در روستاي سجهرود از توابع بخش خورش رستم شهرستان خلخال واقع شده است.

و به دوست همراهش مي گويد كه يكي از گوسفندان سيد را سر ببريم و استفاده كنيم و به ايشان بگوييم كه گرگ خورده است. همراه چوپان چندين بار نصيحت مي كند كه اين كار را نكنيم؛ ولي چوپان از نيت شيطاني خود دست برنمي دارد و شروع به سر بريدن حيوان زبان بسته مي كند. موقع سر بريدن حيوان، طوفاني شروع مي شود. گوسفند به صورت نيمه بريده از دست چوپان فرار مي كند. چون چوپان در اطراف براي درست كردن چاي آتش درست كرده بود، ناگهان تمام صحرا آتش مي گيرد و فوران آتش آنقدر بوده كه تمامي گله به وحشت مي افتند و پا به فرار مي گذارند. بالاخره بعد از چندين ساعت تلاش، چوپان با كمك دوست ديگرش، آتش را خاموش مي كنند و الي آخر... اين بود بزرگواري سيد عزيزمان. همه ساله از اقصي نقاط كشورمان، به ويژه اهالي خلخال، خورش رستم و زنجان جهت زيارت و حاجت از اين عالم فرزانه به روستاي دور افتاده ايسبو (سفيد آب مشرف مي شوند و عده اي نيز با پاي پياده از روستاهاي اطراف با دسته هاي زنجيرزني و سينه زني به اين زيارتگاه عرفاني سفر مي كنند. سال ها پيش حقير نيز طلبيده مي شدم و در جمع عزاداران اباعبدالله الحسين(ع) حضور مي يافتم و آرامگاه اين سيد وارسته را زيارت مي كردم و طلب حاجت مي نمودم؛ ولي چندين سال است كه از الطافش بي بهره مانده ام و اميدوارم به زودي در جوار مقبره اش حاضر شوم. تاسوعاي حسيني ازدياد جمعيت و ترافيك در زيارتگاه آنقدر زياد مي شود كه دسته هاي سينه زني و زنجير زني به سختي مي توانند جابه جا شوند و مقبره مبارك آن سيد عزيز را زيارت نمايند. عده اي تصور مي كنند چون جمعيت فراواني به اين نقطه سفر مي كنند بايد جاده خوبي

داشته باشد و مكان زيارت مثل بقيه زيارتگاها امكانات كاملي داشته باشد؛ ولي متاسفانه داراي جاده خاكي خطرناكي است و هيچ گونه امكانات و حتي آب كافي نيز ندارد و تابه حال نيز هيچ مسئولي پاسخگو نبوده و يا اصلاً مسئولي در كار نيست. به گفته مردم، اين مكان مقدس سالانه از بابت نذورات 300 ميليون ريال در آمد دارد كه به حساب بانكي امام جمعه خلخال واريز مي گردد. اگر همين مبلغ براي بازسازي ساختمان مقبره و راه آنجا هزينه مي گرديد، اكنون مراجعين با اين مشكلات مواجه نمي شدند و جالب اينجاست كه همه ساله در روز تاسوعاي حسيني، بخشدار هشجين و فرماندار خلخال نيز در اين مراسم حاضر مي شوند و براي مردم سخنراني مي كنند. با وجود فضاي خالي زياد در اطراف اين مقبره، ساختمان مقبره تقريبا يك ساختمان با زيربناي 40 يا 50 متري است و هيچ امكاناتي در اطراف ندارد. فقط ديوار آجري با سقف معمولي و ضريح داخل مقبره كه بيننده را به ياد غريبي اين عالم رباني مي اندازد. دسته هاي عزاداري كه به اين مقبره مي رسند، مي ايستند و بر آن سيد سلام مي كنند و ٘ҘǘϘǘљʠو تعزيت مي گويند و بر دور قبر آن مظلوم، حلقه ي ماتم مي زنند و مشغول عزاداري مي شوند. تاسوعاي حسيني دسته هاي مختلف عزاداري جلوي مقبره مشغول عزاداري مي شوند و از باب ادب و نوعدوستي، هر چند دقيقه، جاي خود را به دسته هاي ديگر مي دهند. آدرس : سيد احمد معراجي در روستاي دورافتاده ايسبو (سفيدآب) مي زيسته و به واسطه آن نيز، آرامگاهش در همين روستا مي باشد. (منبع : http://habibashkani.blogfa.com)

: امامزاده سيد اشرف(ع) در روستاى ارسون (بين راه هشتجين و خلخال) قرار دارد. اين امام زاده خارج از روستا ودر كنار جاده قرار گرفته و درخت توت كهنسالى بر بناى امام زاده و ساير قبور سايه افكنده است .بناى تقريبا مخروبه با ديوارهاى ترك خورده آن را نماى خارجى سيمانى پوشانده است .است سقف خارجى بنا شيروانى و سقف داخلى آن خرپاى چوبى كه براى جلو گيرى از ريزش آن يك تير و ستون فلزى در داخل بنا استفاده شده است. كف داخل سيمانى بوده و سنگ مزار اين امام زاده به سرقت رفته است. به گفته اهلى روستا اين امام زاده از نوادگان امام موسى كاظم (ع) مى باشد . آدرس : امامزاده سيد اشرف(ع) در روستاى ارسون (بين راه هشتجين و خلخال) قرار دارد.

سال 1300 شمسي نوشته اند. در حال حاضر امامزاده سيد جعفر (ع) در وسط يك باغ سرسبز وسيع و زيبايي قرار گرفته است. اين امام زاده مسجدي بزرگ دارد كه داراي سه درب است. قبر شريف امامزاده سيد جعفر (ع) در ضلع جنوب خاوري مسجد قرار گرفته كه در بالاي آن بر سقف مسجد گنبدي بزرگ بنا شده است. تا سال 1376 صندوقچه اي چوبي بر روي قبر قرار داشت اما از آن سال به بعد از بابت نذورات امام زاده، ضريح مشبك آلومينيومي تهيه شده و بر روي قبر سيد بزرگوار قرار داده اند و روي خود قبر نيز پارچه اي سبز رنگ پهن كرده اند. در مدخل صحن امام زاده زيارت نامه اي نصب شده است كه هر زيارت كننده طبق آداب زيارت ابتدا اين زيارت نامه را مي خواند آن گاه وارد حرم مي شود. آدرس : آرامگاه مطهر امامزاده سيد جعفر بن موسي كاظم (ع) در شمال خاوري روستاي انار از توابع بخش مشگين شرقي واقع شده است.

واقع شده كه شامل يك پيش ورودى كفش كنى و يك كتابخانه است بناي اصلى اين امام زاده تخريب شده و حدود 2 سال پيش بناى جديد در محل مورد نظر ساخته شده است. اين بنا تقريبا به سبك معمارى اسلامى است كه داراى يك گنبد با پوشش فلزى و دو مناره مى باشد بنا با 9 پله از سطح زمين بالا تر بنا شده است و داخل بنا پس از عبور از پيشخوان شروع شده و وارد شبستان مى گردد . بناى جديد الاحداث براى راحتى زائران داراى امكانات اوليه يك بناى زيارتى مى باشد . اين مكان به همت هيئت امنا و اداره اوقاف شهرستان احداث شده است . آدرس : مقبره امام زاده سيد ابراهيم خراسانى (ع) در شهر لاهرود در ميدان امامزاده و روبروى گلزار شهداى شهر واقع شده است.

نوشته شده است و با توجه به شيوه معمارى و روايت معيرين در زمان قاجاريه ساخته شده است ولى بناى اوليه مقبره در دوران صفويان كه در آن زمان مشگين و نواحى آن در نهايت آبادانى و پيشرفت بودند بنيان نهاده شده و در واقع در زمان قاجاريان مرمت شده و به شكل فعلى در آمده است، آثار درب ورودى و ايوان طاق كه با خشت خام و گل ساخته شده است در ضلع غربى و شمالى محوطه مقبره كاملا مشهود است و حاكى از عظمت و شكوه خاص اين مكان مقدس قبل از دوران قاجاريه بوده است. صحن حرم و اطراف آن آرامگاه خانواده سادات مقبره سران و بزرگان قوم و قبيله طوايف مغان و اطراف به ويژه شهداى جنگ ايران و عراق در دوران معاصر است. براساس آخرين تحقيقات انجام شده توسط يك موسسه فرهنگى در خراسان سيد سليمان فرزند بلافصل امام موسى كاظم مى باشد كه در ابتدا در بلخ سكونت داشته و پس از تسلط بنى اميه بر مشاغل مالى و اجتماعى شيراز به آنجا مهاجرت كرده و بعدا به جهت شهادت پسر عمويش به نام عباس در آذربايجان و زيارت مرقد او عازم اين ديار شده و بنا به خواهش اهالى در همين جا ماندگار مى شود. از تاريخ وفات وى هيچ اطلاع دقيقى در دست نيست اما احتمال مى رود كه در اواخر نيمه اول قرن پنجم وفات يافته است. ساختمان بنا واقع در ميدان اصلى روستا در بخش شمال و شمال شرقى زمينى به مساحت 76/1926 متر مربع واقع شده است. پلان كنونى متشكل از دو بخش قديمى

و نوساز است، كه درسالهاى گذشته به دليل ازدياد زائرين و مسافران اقدام به احداث اين بخش نموده اند. گنبد خانه در بخش غربى شبستان قديمى واقع شده كه مدفن امامزاده مى باشد. پلان اين بخش هشت گوش و داراى يك ورودى در قسمت غربى شبستان شرقى گنبد خانه مى باشد، گنبد خانه داراى 4 نور گير در پاى گنبد مى باشد. در حال حاضر اين بنا به عنوان يك مكان مذهبى داراى زائرين زيادى مخصوصا در ايام خاص مى باشد مالكيت اين بنا در حال حاضر در دست اداره اوقاف مى باشد. طرح جامع مرمت و باز سازى امامزاده توسط اداره كل اوقاف استان اردبيل در دست تهيه است . شايان ذكر است كه دراين مقبره تعدادى ظروف بسيار قديمى منحصر به فرد و چندين كتاب خطى نفيس نگهدارى مى شود كه مى توان به نسخه هاى دست نويس شاهنامه فردوسى اشاره نمود. آدرس : امامزاده سيد سليمان (ع) در دهستان قره سو و در بخش مشگين شرقى و در 22 كيلومترى شرق شهرستان مشگين شهر واقع گشته است.

طاق كوچك به ارتفاع حدودي 80 سانتي متر وارد فضاي سردابه مي شويم كه يك چهار ديواري به ابعاد تقريبي 5/2×5/2 متر مربع با ديوارهاي سنگي و كاه گلي است. كنار ديوارها طاقچه هاي كم عرضي ديده مي شود كه ظاهرا محل روشن كردن شمع مي باشد. از ظاهر ساختمان چنين بر مي آيد كه در گذشته بنايي دو طبقه بوده است.دور تا دور محدوده قبرستان كه اين بنا هم در آن جاي گرفته با ديوار خشتي نيمه خرابي محصور شده است. كمي بالاتر مزار شيخ الكرم – پدر بزرگوار آيت ا... مشكيني(ره) - هم در همين قبرستان واقع شده است در داخل قبرستان چند قبر ديگر با ديوارهاي كاهگلي كه اطرافش را احاطه كرده ديده مي شود . آدرس : بناي امامزادگان احمد و محبت (ع) در روستاي آلني در 5 كيلومتري شمال شرقي مشكين شهر واقع شده است.

باشد . دو باغ نيز به صورت املاك و مستغلات متعلق به امامزاده است كه عوايد آنها صرف هزينه هاي ضروري امام زهده مي گردد. آدرس : امامزاده سيد عمادالدين(ع) در محدوده قبرستان مركزي روستاي رحيم بيگ لو در 2 كيلو متري شهر رضي از توابع استان اردبيل ، در پاي تپه اي واقع شده است .

كه بر روي آن گنبدي زيبا است، تبديل نمود و چندين سال بعد سقف آن را كه با چوب و تخته ساخته شده بود، بازسازي نموده و بناي كنوني را ايجاد كرد. در بالاي محراب امام زاده تاسيس بناي فعلي را سال 1300 شمسي نوشته اند. آدرس : آرامگاه مطهر سيد جعفربن موسي كاظم(ع) در شمال خاوري روستاي اونار از توابع بخش مشگين خاوري واقع شده است. (منبع : http://www.tebyan-ardebil.ir)

به شكل دوازده ضلعي منظمي است كه هر ضلع آن 20/2 متر مي باشد و به علت احداث شيارهاي سراسري در سطح داخلي برج، بنا بلندتر ساخته شده و ارتفاع بيش تري دارد. در ورودي و سه پنجره آن با مقرنس كاري گچي و كاشي تزيين شده است و قاب محرابي شكل بر همه جاي بنا ديده مي شود. در مورد قدمت بنا و تاريخ احداث آن اظهارات گوناگوني ابراز شده است كه دونالد ويلبر معتقد است اين بنا از آثار قرن 7 و 8 هجري قمري است و در دوره صفويه تكميل و كاشيكاري شده است. اين بقعه در سال 1311 با شماره 184 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد و در سال 1380 طرح ساماندهي حريم بقعه شيخ حيدر در جلسه هيئت دولت تصويب شد كه اين طرح شامل سه مرحله كلي تملك، مرمت و اجرا بود. گردآورنده : خانم قائدي آدرس : بقعه شيخ حيدر در مشكين شهر اردبيل واقع است. (منبع : http://www.hamshahrionline.ir)

به خواب رفته در آن دخمه را نشان مي دهد كه بي هيچ زيارت نامه وعلامت ونشانه اي از روزگاران گذشته حرمتش مي كنند هرچند سپرده اند به دست باد وباران خرابه هاي ديگر به فاصله حدود 20 و 200 متري اين بنا وجود دارد كه تخريب شده وهيچ رسيدگي نگرديده است. آدرس : مقبره اوخلي باباي آلني در ظلع شرقي قبرستان قديمي دهستان الني واقع است. (منبع : http://barg-khazan89.blogfa.com)

مقبره امامزاده با يك جاده خاكي به عرض 3 متر ارتباط خود را با روستا برقرار مي سازد. اين دسترسي با يك پل تخت كه بر روي سنگهاي خشكه چين ساخته شده زائر را به سمت ديگر رودخ_انه هدايت نموده و با 25 پله او را به بالاي تپه كه قبرستان روست_ا نيز در آنجا واقع شده مي رساند. س_اخت_ار بن_اي مقبره، قديمي مي باشد كه در سالهاي اخير بوسيله سنگ مرمر نما سازي شده است. پيشخوان ورودي امامزاده از طريق يك فضاي نيمه باز به اتاق قبل از گنبدخانه مي رسد كه براي اجلاس زائرين و مراس_م روضه خواني مورد استف_اده قرار مي گيرد. پوشش آسمانه فضاي گنبدخانه از ن_وع عرقچين است كه داراي 4 نورگ_ير بوده و روشن_ايي داخل را به راحتي تأمين مي كند. زيارتنامه : السلام عليك يا امام زاده عبدالله، السلام عليك يابن موسي الكاظم،السلام عليك ايها السيد الزكي و الطاهر الوفي الحني اشهد انك قلت حقاً و نطقت صدقاً و دعوت الي مولاي و مولاك علا فيقاً و سراً فان متبعك و نجي مصدقك و خاب و خسر مكذبا و المتخلف عنك اشهد لي بهذه الشهده لاكون من الفائزين بمعرفتك و طاعتك و تصديقك و ايجاعك، السلام عليك و علي من اتبعك من المومنين،السلام عليك يا سيدي و بن سيدي انت ابن باب الله الموتي منه و الماخوذ عنه اتيتك زائراً و حاجاتي لك مستودعا وها انا ذا استودعك ديني و امانتي و خواتيم عملي و جوامع املي الي منتها آجلي، السلام عليك جميعاً و رحمه الله و بركاته … پس به فضل حضرت سيدالشهداء اين را بخوانيد: يابن

رسول الله بابي انت و امي يا آبا عبدالله لقد عظمت الزريه و جلت المصيبه با علينا و علي جميع اهل السموات و الارض فلعن الله امه اسرجت و الجمت و تهيات و تنقيت لقتالك يا مولاي يا ابا عبدالله قصدت حرمك و اميت الي مشهدك رسال الله بالشان الذي لك عنده و بالمحل الذي لك الديه. آدرس : آتشگاه زيارتگاه مطهرامامزاده عبدالله (ع) بر روي تپه جنوبي مشرف به روستاي آتشگاه در ضلع غربي شهر اردبيل با حدود بيست و پنج كيلومتر فاصله واقع شده است.

ابعاد تقريبي 5/2 *5/2 متر وارد مي شويم كه به عنوان پيش فضا عمل مي كند. آدرس : بقعه متبركه پير جماعت (ع) در پانزده كيلومتري شمالي شهرستان نمين و چهار كيلومتري شرقي شهر عنبران سفلي در روستايي به نام كُلَش واقع شده است. (منبع : http://www.persiacities.com)

كاشان است و قسمت جنوبي شهرستان يزد را در دامنه شيركوه دربر مي گيرد .

و اما بخش جلگه اي اين استان از «آبرفت هاي زاينده رود» به وجود آمده و با شيب ملايمي به «باتلاق گاو خوني» در جنوب شرقي اصفهان منتهي مي گردد .

استان اصفهان با توجه به تفاوت ارتفاعات در مناطق مختلف، داراي سه نوع آب و هوا است. «آب و هواي بسيار خشك تا خشك گرم»، «آب و هواي نيمه مرطوب تا مرطوب سرد» و «آب و هواي نيمه خشك» . به همين دليل جزو «مناطق خشك و نيمه خشك» كشور محسوب مي شود. قسمت هاي شمال و شمال شرقي استان كه شامل شهرهاي كاشان، آران و بيدگل، نطنز، اردستان، نايين و اصفهان است، داراي اراضي غيرقابل كشت، كويري ، شن زار و بيابان است .

«پارس ها» در قسمت جنوب و جنوب غربي ايران ساكن بودند. «پارت ها» سرزمين هاي خراسان، سيستان و بلوچستان را تا شمال شرقي درياي خزر براي سكونت انتخاب كردند و «مادها» كه خود به دو قسمت «ماد كوچك» و «ماد بزرگ» تقسيم مي شدند به ترتيب در آذربايجان و قسمتي از كردستان و همچنين در تمام نواحي مركزي و غرب ايران از جمله كرمانشاه، همدان، ري، اصفهان و سواحل درياي خزر ساكن شدند.

در دوران ايلامي ها استان كنوني اصفهان به عنوان يكي از ايالات هاي كشور محسوب مي شد و « انزان يا انشان» ناميده مي شد. نام اين ايالت و مركز آن در زمان هخامنشيان، از «انزان» به «گابيان»، «گابا» و «گادوگاي» تغيير كرد و به سبب آباداني، نه تنها محل سكونت پادشاهان هخامنشي گرديد، بلكه به يكي از ساتراپ هاي حكومتي نيز تبديل شد. در اواخر اين دوره «گابيان» رفته رفته به «گي» تغيير يافت. «هرتسفلد» مي نويسد : «اصفهان نام بلوكي از «ولايت پريتكان» و نام «شهر گبي» بوده است . «گبي» بعدها «گي» و سپس عربي شد و به «جي» تبديل شد.

اسكندر مقدوني هنگام دنبال كردن داريوش هخامنشي به «ايالت پرتيكان» آمد و آن جا را گشود و «اكسازر» را كه والي شوش بود به حكومت «پرتيكان» گمارد. با سقوط حكومت هخامنشيان اسكندر اقدام به بناي دوازده شهر به نام «اسكندريه» نمود كه از جمله «ايالت پرتيكان» نيز جزو يكي از اين شهرهاي جديد محسوب مي شد. بسياري از بازرگانان، صنعت گران و پيشه وران به منظور انجام معاملات سودمند در ممالك شرقي همراه با اسكندر مقدوني حركت مي كردند و

در اين شهرهاي جديد ساكن مي شدند. در آن زمان ، « پرتيكان » به تمامي ناحيه اصفهان اطلاق مي شد.

را به نسبت قدرت درك و مهارت خود از آثار قديمي برمي گيرند و با خلاقيت خود، آنها را زيباتر مي سازند.فولاد مباركه

مردم استان اصفهان علاوه بر فعاليت در بخش صنايع دستي، به فعاليت در بخش كشاورزي و دامپروري نيز مي پردازند. پوشش گياهي متوسط، وجود آب هاي سطحي و زمين هاي مساعد براي كشت گندم آبي و ديم، علوفه و سيب زميني و كاشت درختان ميوه از خصوصيات مهم جغرافيايي منطقه است. به غير از گندم كه در همه شهرستان هاي استان كشت مي شود، مي توان به كشت سيب زميني در فريدن و سيب در منطقه سيمرم را نام برد. همچنين تنوع آب و هوا ، ميزان آب هاي سطحي و زيرزميني، بازار مصرف و دانش و تكنولوژي كشاورزي سبب شده است، اين استان از تنوع كشت برخوردار باشد . در اين استان فقط گندم به صورت ديم كاشته مي شود .مناطق ديم كاري نيز محدود به قسمتي از جنوب و شمال غربي استان است. ميزان محصول ديم استان در مناطق مختلف و در هر سال به علت تغيير ميزان بارندگي متفاوت است؛ به طوري كه در بعضي از سال ها ميزان محصول حتي كم تر از بذر كاشته شده، مي شود.

علاوه بر موارد ذكر شده، وجود معادني چون معادن سرب و روي ايران كوه واقع در غرب شهرستان اصفهان، معادن طلاي موته در حوالي ميمه، معدن سنگ چيني و ساختماني در گدار سرخ گلپايگان نشان از فعال بودن بخش معاون اين منطقه است.

در بخش صنعت از مهمترين صنايع استان اصفهان مي توان: وجود كارخانه ذوب آهن، صنايع فولاد مباركه اصفهان، كارخانه پلي اكريل اصفهان، صنايع نظامي، صنايع مواد غذايي و فرآورده هاي پلاستيكي و كارخانه هاي بافندگي و ريسندگي

را بر شمرد.

سليمانيه، چشمه آب گريپ، چشمه آب اسبي، چشمه سر قنات خمب، چشمه سورجه، چشمه آستانه نايين : غار كاموي چوپانان، غار سوقه، كوير سياه كوه، منطقه شكار ممنوع عباس آباد قميشلو نجف آباد : قسمتي از پارك ملي و پناهگاه حيات وحش قميشلو غار-كلهرود نطنز : آبشار آب دره، آبشار پاك ريز دامنه كوه هاي كرس، چشمه دو آبي، حاشيه رودخانه كلهرود، حاشيه رودخانه هيني، حاشيه رودخانه هاي فصلي طرق، حاشيه رودخانه برز رود، غار كلهرود، غار وزمه، درروزه و چك چك، طبيعت كوه كمر سياه، طبيعت كوه پنجه

شاه زيد، امام زاده شاه مراد قهه، امام زاده سيد، ايوان حسينيه سادات، بقعه سيد خاتون كاروانسراي مهيار، مقبره بابا شيخ حسين، منبر سنگ سماق خميني شهر : آرامگاه ابن مردويه، امام زاده سيد محمد نجم الدين، امام زاده ابراهيم درب سيد، امام زاده ابراهيم ورنوسفادران، امام زاده سيد محمد، ايوان گزي ها، برج كهن دژ، تالار و ديوان خانه سرتيپ اميني سدهي، تالار علي اكبر، تالار دايي رحيم، تونل كهن دژ، گورستان ورنو سفاداران هفت رنگ، خانه محمدعلي خان، خانه نصرت اله خان فريدن : امام زاده عبداله و ابراهيم (ع)، اردوگاه ارامنه واقع در روستاي نماگرد، پل تاريخي نوغان، خانه تاريخي آقا رييسي، روستاي غرغن، كليساي هاي ارمنه واقع در روستاهاي هزارجريب، كليساي غوكاس، نماگرد بروجردي-ها كاشان : بازار تاريخي، باغ فين، تپه سيلك، حمام سلطان امير احمد، خانه بروجردي، خانه طباطبايي، خانه عباسيان، خانه عامري ها، مسجد جامع ، مدرسه آقا بزرگ مسجد-جامع نايين : آب انبار معصوم خاني، آتشكده سپرو، امام زاده سيد علي (ع)، امام زاده موصله، بازار نايين، باغ مصلاي نايين، حمام قديمي نوآباد، حمام پنجاهه، حمام كلوان، حمام امام رضا (ع)، خانه پيرنيا، خانه تاريخي فاطمي، قلعه برزو – نيستانك، قلعه نارين، قلعه عاشوراگاه يا آشورگاه، كاروانسراي بلاباد، كاروانسراي نيستانك، مسجد جامع نطنز : باغ تاج آباد، باغ عباس آباد، بقعه شيخ عبدالصمد، خانقاه و مسجد جامع، كاروانسراي علي اكبر، كاروانسراي هل وين يا هلال بين، كاروانسراي ملا عباس، قلعه روستاي صالح آباد، قلعه وشاق، گنبد باز نايين، مسجد بابا عبداله، مسجد جامع قديمان، مسجد خواجه خضر، مسجد شيخ مغربي، مسجد سر كوچه محمديه، مسجد جامع محمديه، مسجد

جامع روستاي بافران

است. مساحت : زير بنايي حدود 100 متر دارد. توضيحات : ساختمان زيارتگاه از مصالح خشت و گل بوده و زير بنايي حدود 100 متر دارد. ضريحي فلزي از جنس آلومينيوم درابعاد 3×2 روي سنگ مزار امامزادگان شريف قرار گرفته است. و بقعه فاقد هر گونه تزيينات هنري از قبيل گچ بري، آينه كاري و كاشيكاري مي باشد. حياط بنا و امامزاده مساحتي بالغ بر 100 متر داشته و در واقع اين مكان بيشتر مورد توجه بانوان شهر نوش آباد قرار داشته كه در آن به برپايي مجالس زنانه و ختم قرآن و ادعيه و ختم صلوات مي پردازند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-نوش آباد- محلة جويباره

منتظري

آهن در ابعاد 5/2×3 مي باشد. در داخل بقعه آثاري هنري چون آينه كاري، كاشيكاري و گچ بري ديده نمي شود. در حرم بانو رقيه خاتون كه در ضلع شمال غربي صحن قرار گرفته، ضريحي فلزي از جنس آهن در ابعاد 3×2 روي سنگ مزارامامزادة شريفه واقع شده است. در داخل حرم بانو بي بي رقيه خاتون نيز تزيينات گچ بري و آينه كاري و كاشيكاري مشاهده نمي شود. حد فاصل بين دوحرم مسجد و شبستاني است كه راه زوار اين دو حرم شريف را نزديكتر نموده است. مساحت حرم بانو رقيه خاتون 60 متر مربع مي باشد و سقف آن آجري و مرمت گرديده است كه تاريخ مرمت آن به سال 1340 ه_ .ش مي رسد. اهالي و مردم نسبت به اين مكان و امامزادگان شريف احترام و تكريم خاص قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-نوش آباد- محلة شهيد منتظري يا شيخ آباد شهرنوش آباد

قرار دارد. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-نوش آباد- منطق شهيد منتظري نوش آباد جنب مسجد قايميه اين شهر

كاشيكاري خواهد گرديد. اين زيارتگاه داراي گنبد نمي باشد. ضريحي چوبين در ابعاد 5/2×2 روي سنگ مزار امامزادگان شريف قرار دارد. بقعه فوق فاقد هرگونه تزيينات گچ بري، آينه كاري و كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-آران- محلة بازار آران شهرستان آران و بيدگل

مي باشند. تزيينات داخل بقعه ساده و فاقد گچ بري، آينه كاري يا كاشيكاري مي باشد. ارتفاع دو منار كاشيكاري شده زيارتگاه از كف به 18 متر مي رسد. مردم و اهالي نسبت به اين امامزادگان شريف احترام ويژه اي قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-آران- محلة آب پخش آران و بيدگل

بعد از انقلاب شكوهمند اسلامي اين بنا به اوج شكوفايي و جلال خود رسيده كه قابل ذكر مي باشند. اين بنا هم اكنون شامل گنبدي زيبا و كاشيكاري شده به ارتفاع 24 متر از كف مي باشد و چهار گلدسته كه 2 تاي آنها به ارتفاع 25 متر از كف و 2 منار كوچكتر هر كدام از كف 11 متر ارتفاع دارند. مساحت صحن زيباي امامزاده 3000 متر مربع مي باشدو مساحت زير بناي حرم بعلاوه رواقهايش به 3000 متر مربع مي رسد. داخل حرم فضاي زيباي داخل حرم از كف به صورت 8 ضلعي است كه در ارتفاع 4 متري به شكل دايره مي شود و جدار دروني ساقة گنبد را تشكيل مي دهد. سقف از طاق بندهاي كوچك مقرنس و آينه كاري زيبا و منحصر به فردي تشكيل شده كه چشم هر زايري را به خود خيره مي كند. ضريحي فلزي در سال 1330 ه_. ش در ابعاد 5/2×3 روي سنگ امامزاده شريف در داخل حرم قرار گرفته است. رواقها رواقهاي زيباي ساخته شده كه به صورت كاشيكاري و مقرنس شكل گرفته اند، بخوبي چون گوهري برآمده از دوران كهن، در ساختار معماري حرم مطهر مي درخشند. گنجينه شهدا شهرستان آران و بيدگل با تقديم 820 شهيد و مفقود و بيش از 1500 جانباز و 83 آزاده رتبة اول ايثارگري را در كشور دارا است. جهت بزرگداشت و تكريم از اين عزيزان گنجينة شهداي حرم به مساحت 300 متر مربع در ضلع شرقي حرم ساخته شده است. قرض الحسنه همچنين به منظور جذب سپرده هاي مردم و اعطاي تسهيلات قرض الحسنه، مؤسسه خيريه

و قرض الحسنه محمد هلالعليه السلام در سال 1383 تشكيل و راه اندازي شده است. در ضلع جنوب شرقي حرم مطهر مجتمعي جهت قرايت قاريان و حافظات قرآن به مساحت 250 متر مربع ساخته شده است. اين مجموعه بيش از 200 حافظ قرآن و 300 نفر ديگر حافظ اجزاء قرآن دارد. كتابخانه همچنين كتابخانه آستان مقدس حضرت محمد هلالعليه السلام در سال 1344 ( ه_. ش) در ضلع جنوبي صحن مطهر ساخته شده كه مساحتي بالغ بر 300 متر مربع دارد و محتوي كتابخانه اش 55 هزار جلد نسخ چاپي به زبان هاي مختلف و 500 نسخه خطي ذي قيمت و صدها نسخة چاپ سنگي و مجموعه اي از مجلات و نشريات ادواري علمي و فرهنگي است كه مورد توجه دانش پژوهان و عموم قرار دارد. مردم و اهالي شهر و شهرستان و از اقصا نقاط كشور با توجه به كرامات اين امامزاده شريف به پابوس ايشان مشرف شده و سر بر آستان اين امامزاده بزرگوار مي سايند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-آران- شهر آران

گلدسته مي باشد. داخل حرم دو ضريح وجود دارد. ضريح اول از جنس فلز و چوب كه در ابعاد 5/2×2 مي باشند كه در آن امامزادگان شريفه امه السلمه و زينب خاتون سلام الله عليها مدفون مي باشند. در ضريح دوم از جنس فلز در ابعاد 3×2 مي باشدكه برادران اين امامزادگان شريفه به نامهاي امامزادگان عبداله، ابراهيم و علي آرميده اند. سقف و ديوارهاي بقعه فاقد هر گونه تزيينات گچ بري، آينه كاري و كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-آران- محلة درب مسجد قاضي

مختص آباد بيدگل

استيل و شيشه در ابعاد 3×2 روي سنگ امامزادة شريف قرار دارند. بنا به نقل از معتمدين محل علاوه بر اين امامزاده بزرگوار در اين مكان 7 نفر از اولاد آن بزرگوار نيز مدفون مي باشند كه محل هاي دقيق قبور پاكشان معين و مشخص نمي باشد. داخل بقعه و حرم داراي تزيينات هنري از قبيل آينه كاري، گچ بري و كاشيكاري نمي باشد. ضلع بيروني ايوان حرم اين امامزاده كاشيكاري شده و با آياتي از قرآن كريم زينت يافته است. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-بيدگل-در محلة دَربِِ ريگ بيدگل واقع در شهرستان آران و بيدگل

درب مختص آباد بيدگل

مي رسد. در سال 1385 به همت هييت امناء و خيرين و اداره اوقاف شهرستان آران و بيدگل طرح ساخت و مرمت اين بنا آغاز گرديد كه هم اكنون با گسترش آن داراي دو رواق گرديده است و 2 گلدسته به ارتفاع 18 متر از كف در طرفين گنبد زيارتگاه ساخته شده است. ضريحي فلزي در ابعاد 5/3×5/2 روي سنگ مزار امامزاده شريف در داخل بقعه قرار گرفته است. بقعه و حرم فاقد هر گونه تزيينات هنري از قبيل گچ بري، آينه كاري و كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-بيدگل-در محلة علي اكبر شهر بيدگل در شهرستان آران و بيدگل،

بري؛ كاشيكاري و آينه كاري مي باشد. مردم و اهالي در جوار مزار اين امامزاده بزرگوار به خواندن دعا و راز و نياز مشغول مي باشند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-بيدگل-در انتهاي خيابان امام زاده قاسم شهر بيدگل

در سال 1376 بيرون بقعه و اطراف آن كه شامل شبستاني به متراژ 800 متر مربع و همچنين مسجدي با مساحت 800 متر مربع در جوار حرم ساخته شده است. دو گلدسته به ارتفاع 42 متر از كف و همچنين دو منار كوچكتر به ارتفاع 25 متر در طرفين آن قرار گرفته است. تزيينات حرم شامل نقاشي قديمي دوران قاجاريه است كه تا سقف ادامه دارد. ضريحي فلزي از جنس نقره و طلاكوب در ابعاد 4×5/3 روي سنگ مزار امامزاده شريف واقع گرديده است. اين مكان آرامگاه امامزادگان حضرت هاشم ابن علي عليه السلام و حضرت فاطمه بنت حسن العسكري سلام الله عليها مي باشد. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-بيدگل-در شهر بيدگل در انتهاي خيابان سيد الشهداء

و شناسنامه مشترك در ميان مردم مشهور مي باشند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-بيدگل-محلة فخارخانه

ارتفاع 24 متر از كف روي بقعه قرار گرفته است. ساختمان بقعه با توجه به تازه ساز بودن فاقد هر گونه تزيينات هنري از قبيل كاشيكاري، آينه كاري و يا گچ بري مي باشد. مردم و اهالي شهر نسبت به اين امامزاده شريف اعتقاد و احترام ويژه اي قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-يزدل-روستاي يَزدِلان در شهر آران و بيدگل

دو گلدسته كوچكتر آن از كف 9 متر ارتفاع دارد. همچنين ارتفاع گنبد مخروطي شكل و چند ضلعي و كاشيكاري شده امامزاده 16 متر مي باشد. ضريحي چوبين در ابعاد 2×5/2 متر روي سنگ امامزاده شريفه قرار گرفته است. تزيينات داخل حرم شامل نقاشي و آينه كاري و گچ بري نفيس و هنرمندانه ايست كه چشم هر زايري را به خود خيره مي كند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-يزدل-در 14 كيلومتري شهرستان آران و بيدگل و در 2 كيلومتري روستاي يَزدِل

و جلسات قرايت قرآن كريم مي پردازند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-سفيد شهر-در شهر سفيد شهر شهرستان آران و بيدگل واقع در 15 كيلومتري آران و بيدگل

گنبدي دو پوش به ارتفاع 24 متر از كف روي بقعه قرار گرفته و همچنين دو گلدسته به ارتفاع 30 متر از كف در دو طرف گنبد ساخته شده كه هم اكنون مراحل تكميلي ساخت آن در حال انجام مي باشد. ايوان بيروني صحن آراسته به كاشيكاري معرق بوده و به اسامي ايمه اطهار زينت يافته است. در داخل ضريح، ضريحي به ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امامزادگان شريف بود و روي مزار امامزادگان شريف اسحق و اسماعيل ضريحي نمي باشد و سنگ قبر اين بزرگواران را حفاظ شيشه اي احاطه نموده است. بالاي ضريح و سقف بقعه گچ بري مقرنس داشته و در آيندة نزديك آينه كاري خواهد گرديد. مردم و اهالي نسبت به ايم امامزادگان شريف احترام ويژه اي قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- آران و بيدگل-ابو زيد آباد-در شهر ابوزيد آباد آران و بيدگل واقع در 40 كيلومتري شهرستان و در محلة توي ده

بيدگل-آران و بيدگل-در فاصلة 12 كيلومتري آران و بيدگل،

بيدگل-در خيابان 22 بهمن و محلة سَلمَقان شهرستان آران و بيدگل

پسر طباطبا.

دوم - خاندان حسن بن طباطبا.

سوم - خاندان ابو عبدالله احمد رئيس پسر طباطبا. خاندان احمد از آل طباطبا هم دو شاخه هستند:

1 - بازماندگان ابو اسماعيل ابراهيم بن احمد.

2 - بازماندگان ابو جعفر محمد بن احمد. احمد رئيس، پسر ديگر ابراهيم كه جد اعلاي سادات طباطبايي ايران و از اجداد دودمان مدرسي به شمار مي رود به ايران راه سپرد و چون چراغي روشني افزا آسمان ايران را روشني افزود. نويسنده عمدة الطالب مي نويسد: احمد رئيس فرزند ابراهيم طباطبا دو پسر داشت، نام فرزندان او محمد و ابراهيم بود و از نظر اين نسابه دانشور، تمام بازماندگان احمد رئيس، به ابوالحسن، شاعر اصفهاني يعني محمد بن احمد بن محمد بن احمد باز مي گردند. ابوالحسن شاعر اصفهاني از نياكان دودمان مدرسي و از نوادگان ابراهيم طباطبا است كه با هفت واسطه به امام حسن مجتبيعليه السلام نسبت به هم مي رسانند. نويسنده«تاريخ اردستان» مي نويسد: آنچه از مطالعه سلسله انساب سادات طباطبا معلوم مي گردد، سادات طباطبايي اصفهان و اردستان و زواره و نطنز و نايين و كاشان و يزد و قم و بروجرد و قهپايه و آذربايجان و خلاصه تمام شهرهاي ايران از احفاد احمد بن ابراهيم طباطبا ملقب به رئيس و مكنا به ابوالعباد، كه در اصفهان متولد گرديده محسوب مي شوند. از آنجا كه شهرهاي زواره و اردستان در سده هاي نخست اسلامي موقعيت ويژه و آباداني داشته، اندك اندك سادات طباطبايي ساكن اصفهان كه از نسل طاهر بن علي نواده ابوالحسن شاعر اصفهاني بودند بدان جا روي مي آورند و آنجا را براي سكونت انتخاب مي كنند. عامل مهم ديگري كه سادات طباطبايي از نسل طاهر را بدان سوي

راهنمون كرد موقوفاتي بود كه حاكم عالم دوست و متمكن اصفهان(احمد بن محمد بن رستم قرشي) براي آنان در زواره در نظر گرفته بود. در اينجا ذكر حكايتي از حاكم اصفهان كه برخي تواريخ از آن گزارش شده است خالي از لطف نيست. حاكم اصفهان كه مردي نابارور بود، نذر مي كند كه اگر خداوند فرزندي به او عنايت كند او را با يكي از سادات طباطبا پيوند دهد و از اين رو خداوند دختري به نام«فاطمه» بدو عنايت مي كند و فاطمه به حباله نكاح شهاب الدين علي درمي آيد و ثمره اين ازدواج طاهر است كه با نه واسطه به امام حسن مجتبيعليه السلام نسبت مي رساند. فرزندان طاهر و فاطمه را سادات زواره اي نامند. سادات زواره اي در شهر زواره كه به خاطر مركزيت آن براي سادات به«مدينة السادات» نيز معروف شده بود و تا اوايل قرن هفتم هجري به آسودگي، امنيت و آرامش مي زيستند. اما اين آسايش ديري نپاييد و آن روشن انديشان كه كوهي از دشواري را پشت سر نهاده بودند ديگربار مصيبتي سهمگين را پيش رو داشتند. چرا كه اين شهر چون ديگر شهرهاي ايران در اثر حمله مغول در اوايل قرن هفتم رو به ويراني نهاد و به ناچار ساكنان آن در اطراف زواره و نايين پراكنده شدند، هم چنين حمله افاغنه از عوامل اساسي ديگري بود كه سادات آن ديار را به ديگر شهرهاي ايران كوچ داد، ازجمله شهر يزد.(1) (1) اقتباس از نسل نور نوشته محقق دانشمند حضرت حجت الاسلام و المسلمين حاج سيد محمد كاظم مدرسي (مد ظله العالي) - عمدة الطالب، ص 174. شخصيت امامزاده سيدابوالحسن محمدعليه السلام ( 258-322 ق 250-313ش) ابوالحسن محمد بن

احمد بن محمد بن احمد بن ابراهيم طباطبا، از محققّين علما و بزرگان شعرا است كه در دوره غيبت صغرى در اصفهان مى زيسته. ابوالحسن محمدبن احمدمعروف به “ ابن طباطبا“ از نوادگان ابراهيم طباطبا در سال 258 ق 250 ش در پابه عرصه وجودگذاشت ،مادرش را ام ولد و همسرش را ام ابيها دخترحسين بن قاسم بن اسيد از قبيله بني احجم خراعي دانسته اند. در ميان شعراي نامي عرب زبان، هر گاه بگويند: ابن طباطبا، منظور اوست. آيت­الله بروجردي از وي سخن گفته­اند. سيد ابوالحسن محمدجد بيست و سوم آيت­الله بروجردي فقيد است. عالم، اديب، شاعر، و محقق. در اصفهان متولد شد. در همان جا تحصيل كرد و تا پايان عمر در همان شهر زيست، از اين رو به ابن طباطباى اصفهانى شهرت يافت. گرچه در عصرى مى زيست كه بازار سياست گرم بود، اما او يكسره به كارهاى علمى و ادبى و شعر و شاعرى پرداخت و عمرى را دراين راه سپري كرد وازرفاه ودارايي بسيار نيز بهره مند بود. دركتابهاي تاريخي وشخصيت نگاري ،شخصيت اورا دررديف عالمان ،اديبان ،شاعران ،محققان ونويسندگان ترسيم كرده اند اوبه حدت ذهن ،زيركي ،ذوق سرشار،هوش بالا،ديانت وعفت نفس ،موصوف بود . بيشترين شهرت او از رهگذر توجه به شعر و شاعرى به زبان عربى است. تاجايي كه شعراورا درنهايت خوبي وصف كرده اند. ابن عنبه صاحب كتاب « عمدة الطالب » در مدح و نيكي شعر سيد رضي ( 406 ق394ش . ) كه سرآمد شعراي بني هاشم بوده و به او اشعر شعراي قريش گفته اند مي نويسد : « براي آگاهي تو خواننده كافي است كه

بداني سيد رضي توانا ترين شاعر قبيله اي است كه دراول آنان كساني مانند حارث بن هشام و هبيرة بن ابي وهب وعمربن ابي ربيعه و ابو دهبل و يزيدبن معاويه قرارداردند و درآخر آنها افرادي مانند محمد بن صالح حسيني و علي بن محمد حماني ( 260 ق . ) و ابن طباطباي اصفهاني (ابوالحسن محمد بن احمد شاعر اصفهاني) و علي بن محمد صاحب زنج واقع هستند ». ابن طباطبا از دوستداران و مدافعان حريم ولايت اهل بيت ( ع ) بود و علامه اميني ، او را دررديف اديباني ذكر نموده كه واقعه غدير خم را به نظم كشيده اند. يا من يسر لى العداوه ابدها و اعمد لمكروهى بجهدك اوذر لله عندى عاده مشكوره فيمن يعادينى فلا تتحير انا واثق بدعاء جدى المصطفى لابى غداه " غدير خم " فاحذر و الله اسعدنا بارث دعائه فيمن يعادى او يوالى فاصبر " سوگند به خدا من با دشمنانم خوى پسنديده اى دارم، شما از آن به شگفت نيفتيد " "من به دعاى جدم مصطفى نسبت به پدرم، روز غدير خم، اطمينان دارم، شما هشيار باشيد " " خداوند ما را از ميراث دعايش درباره دشمنان و دوستان او سعادتمند كند، شما بايد تحمل كنيد " و معجم نويسان كتابهاي او را يازده جلد برشمرده اند ، كه اسامي آنها عبارت است از : 1- كتاب سنام المعالي . 2- كتاب عيارالشعر يا معايرالشعر . 3- الشعر و الشعراء . 4- نقدالشعر . 5- تهذيب الطبع . 6- العروض . حموى گويد: اين كتاب بى سابقه است 7- فرائدالدر . 8- المدخل في

معرفة المعمي من الشعر . 9- كتاب تقريظ الدفاتر . 10- ديوان 11- اختياره ديوان شعره ابوالحسن پس از 64 سال زندگي درسال 322 ق313ش . دعوت حق را لبيك گفت . از سال وفات او استفاده مي شود كه وي درطبقه ثقة الاسلام كليني ( 329 ق . ) بوده ووفات او درسال ظهور آل بويه و استيلاي عمادالدوله ديمي ( علي بن بابويه ) بر فارس و اصفهان اتفاق افتاده است . از وي پنج فرزند پس به جا ماند كه عبارتند از : القاسم ،ابوالحسين علي الشاعر و ابو البركات محمد، ابوالحسين محمدو ابوالمكارم محمد مي باشد . أما قاسم مردي منزوي بود و اولاد او در بغداد همي زيستند و از اولاد او است شيخ الشريف نسابه أبوعبدالله حسين بن محمد بن أبيطالب ابن قاسم و هم از فرزندان اوست الشريف أبومنصور نزار بن قاسم و از اولاد اوست اسد كه مكني بود بابوالفتوح أما ابوالبركات محمد بن أبي الحسن البغدادي و او در مصر همي زيست أما ابوالحسين محمد بن أبي الحسن البغدادي مردي فاضل و نسابه بود سفر بطايح كرد از فرزندان اوست مردي كه او را حمزه ي نقاش مي ناميدند و بروايت أبوالحسن عمري و ابوالحسين او را با خويش نمي خواند اين هنگام ملازمت خدمت ابوالحسين يافت و مادرش در خدمت أبوالحسين مواظبت نمود. و أبوالحسين را فرزند ديگر بود ستوده خلق و پسنديده خلق مكني بابوالحسن و او سفر موصل كرد و زني هاشميه تزويج نمود و از آنجا سفر شام كرد و در شام وفات نمود و از وي دو پسر و دو دختر بجاي ماند أما ابوالمكارم محمد ابن أبي الحسن

البغدادي وداع جهان گفت و چند دختر از وي باقي ماند. ابوالحسين علي شاعر بن ابو الحسن محمد بن احمد بن محمد بن احمد بن طباطبا پسري داشته با نام حسن، و نسب ابراهيم نسابه صاحب كتاب «المنتقله» به او مي­پيوسته است، برگرفته از كتاب: اثر آفرينان (جلد اول-ششم)- نسل نور نويسنده سيد محمد كاظم مدرسي – جلد ششم الغدير – ناسخ التواريخ دراحوالات امام حسن عليه السلام جلد 2 منابع زندگينامه: الاعلام (199 /6)عمده الطالب ص 124 ، اعيان الشيعه (80 -72 /9)، الذريعه (1363 /15 ،26 /9 ،511 ،387 /4)، ريحانه (82 -81 /8)، الفهرست ابن نديم، ترجمه (225)، معجم الادباء (156 -143 /17)، معجم المؤلفين (312 /8)، وفيات الاعيان (130 /1)، الوافى بالوفيات (80 -79 /2)، يادگار (س 3، ش 10، ص 69 -68). شرح بارگاه امامزاده سيدابوالحسن محمد عليه السلام روستاي كچورستاق بارگاه مطهر حضرت امامزاده سيد ابوالحسن ( عليه السلام ) در روستاي كَچورُستاق از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان واقع گرديده است. زائرين و ارادتمندان اين امامزاده عظيم الشأن عليه السلام ، اهالي منطقه و كوچك و بزرگ آبادي ، احترام خاصي براي اين امامزاده بزرگوار عليه السلام قائلند و چه بسيار حاجت ها كه با نذر و نياز و توسل به ايشان ، و شفيع قرار دادنشان در پيشگاه باري تعالي ، برآورده گرديده است. كَچورُستاق ؛ منطقه اي كويري اما از نوع كوير سرسبز است كه اهالي و مردمان باصفاي اين روستا ، وجود حرم پاك اين امامزاده واجب التكريم عليه السلام را چشم و چراغ منطقه و آبادي مي دانند و بر اين باور و اعتقادند

كه ؛ وجود اين سيد بزرگوار عليه السلام ، موجب بركت و رونق كشاورزي و سرسبزي روستا شده است. جاده اي كه روستا را به بارگاه شريف امامزاده سيد ابوالحسن عليه السلام متصل مي كند ، داراي سرسبزي خاص و بسيار زيبا و چشم نوازي است ، به طوري كه يك طرف آن را درختان زيباي انار و طرف ديگر آن را هم ، درختان زيتون احاطه نموده است. بناي بقعه متبركه اين امامزاده عليه السلام ، به همت اهالي خود روستا ، در حال مرمت و بازسازي مي باشد.

به اين ترتيب كه ؛ هر نفر از اهالي روستا ، با عضويت در دفتر آستان مطهر امامزاده سيد ابوالحسن عليه السلام ، براساس توانايي و بضاعت خود ، مبلغي ( ماهانه ) را تعيين و طبق قرارداد و توافق صورت گرفته ، به صورت ماهيانه ( به عنوان « بيمه امامزاده عليه السلام » ) پرداخت و در اين امر خداپسندانه شريك و سهيم مي شوند.

مبلغ پرداختي ماهيانه اهالي كَچورُستاق به حرم مطهر امامزاده سيد ابوالحسن عليه السلام ، به عنوان «بيمه امامزاده (ع)» مرسوم و مشهور است.(1) بناي قديم ساختمان با مصالح خشت و گل بوده كه طبق شواهد قدمتي 1000 ساله داشته كه روي سنگ مزار نام امام زاده روي آن نوشته شده است. اين بنا در تاريخ 1380 توسط هييت امناء و اداره اوقاف شهرستان اردستان و مهندسين اوقاف استان اصفهان بازسازي و در حال ساخت مي باشد. اين بنا در حال حاضر گنبدي به ارتفاع 30 متر داشته و در اينده داراي گلدسته هايي به ارتفاع 50 متر خواهد گرديد. زيربناي

ساخت اين زيارتگاه نيز بالغ بر 2000 متر خواهد بود كه شامل 2 رواق و حرم و شبستانهاي اطراف آن مي باشند. در داخل حرم ضريحي فلزي به در ابعاد 3×3 روي سنگ مزار قرار دارد كه در طرح جديد ساختمان، تعويض خواهد گرديد. بقيه فوق هم اكنون فاقد هرگونه تزيينات گچ بري، كاشيكاري و يا آيينه كار مي باشد.(2) اَلسَّلامُ عَلَيكَ اَيِّهَا الشَّخصُ الشَّريفُ اَلطّاهِرُ الكَريمِ اَلعالِمُ اَلعارِفُ العابِدُ الشَّهيدُ ؛

السَيِّد ابُوالحَسَن ، مُحَمَّدِ بنِ اَحمَدِ بنِ حَسَنِ بنِ عَلِيِّ بنِ اَبِي طالِب ( عَلَيهِمُ اَلسَّلامُ ) همانگونه كه در زيارت نامه حضرت امامزاده سيد ابوالحسن عليه السلام هم مي خوانيم ؛ اين امامزاده بزرگوار عليه السلام ، يكي از نوادگان حضرت امام حسن مجتبي (عليه السلام ) _ دومين امام شيعيان جهان _ مي باشند.

براساس اسناد موجود در كتاب « عمدة الطالب » و همچنين عيناً ؛ نوشته بر روي سنگ قبر ( اَلعالِمُ اَلعارِفُ العابِدُ الشَّهيدُ ؛ السَيِّد ابُوالحَسَن، مُحَمَّدِ ... ) ، اين بزرگوار ، از فرزندان حسن به حسن معروف به حسن مثني _ كه در واقع كربلا در عاشوراي سال 61 هجري قمري ، مجروح گرديده _ مي باشند. هر سال ، در روز عاشوراي حسيني عليه السلام ، بقعه متبركه حضرت امامزاده سيد ابوالحسن عليه السلام ، ميزبان عزاداران امام حسين عليه السلام از روستا و همچنين هيأت هاي روستاي هم جوار مي باشد كه در اين مكان ، به روضه خواني ، نوحه خواني ، زنجير زني ، سينه زني و سوگواري در عزاي جانسوز حضرت سيد الشهداء عليه السلام و شهداي سرافراز كربلا مي پردازند. همچين

در مجاورت حرم شريف امامزاده سيد ابوالحسن عليه السلام ، مزار پاك و نوراني 4 شهيد عزيز روستاي كَچورُستاق نيز جلوه ديگري به اين فضاي معنوي بخشيده و در اطراف هم ، قبور مؤمنين و به خاك آرميدگان را مي بيني كه هر شب جمعه در انتظار خيرات بازماندگان و همچنين دعا و فاتحه اي از زائرين اين امامزاده عظيم الشأن عليه السلام هستند. اصفهان- اردستان - فاصله 7 كيلومتري شمال اردستان روستاي كچورستاق – در مسير زواره - كاشان 1. حاج اصغر ميررزايي (عضوهيات امنا ء امامزاده ) 2. پايگاه اطلاع رساني امامزادگان زيارت نامه سيد ابوالحسن محمد عليه السلام 78. 78. چون قصد كردي زيارت كني سيد ابوالحسن محمد عليه السلام را، پس بايست و بگو: السَّلامُ عَلي جَدِّكَ المُصطَفي ، اَلسَّلامُ عَلي اَبيكَ المُرتَضي الِّرضا ، اَلسَّلامُ عَلي السَّيِّدَينِ الحَسَنِ وَ الحُسَينِ ، اَلسَّلامُ عَلي خَديجَةَ اُمِّ سَيِّدَةِ نِسآءِ العالَمينَ ، اَلسَّلامُ عَلي فاطِمَهَ اُمِّ الاَئِمَّهِ الطّاهِرينَ. اَلسَّلامُ عَلَي النُّفُوسِ الفاخِرَهِ وَ بُحُورِ العُلُومِ الزّاخِرَةِ ( وَ شُفَعائي فِي الآخِرَةِ وَ اَولِيائي عِندَ عَودِ الرُّوحِ اِلَي العِظامِ النَّخِرَةِ ) اَئِمَّةِ الخَلقِ وَ وُلاةِ الحَقِّ. اَلسَّلامُ عَلَيكَ اَيِّهَا الشَّخصُ الشَّريفُ اَلطّاهِرُ الكَريمِ اَلعالِمُ اَلعارِفُ العابِدُ الشَّهيدُ ؛ السَيِّد ابُوالحَسَن ، مُحَمَّدِ بنِ اَحمَدِ بنِ حَسَنِ بنِ عَلِيِّ بنِ اَبِي طالِب ( عَلَيهِمُ اَلسَّلامُ ) اَشهَدُ اَن لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَِ مُصطَفاهُ وَ اَنَّ عَلِيّاًً وَلِيُّهُ وَ مُجتَباهُ وَ اَنَّ الاِمامَةَ في وُلدِهِ اِلي يَومِ الدّينِ ، نَعلَمُ ذلِكَ عِلمَ اليَقينِ وَ نَحنُ لِذالِكَ مُعتَقِدُونَ وَ في نَصرِهِم مُجتَهِدُونَ. آدرس : اصفهان- اردستان - فاصله 7 كيلومتري شمال اردستان

روستاي كچورستاق – در مسير زواره - كاشان - فاصله 110 كيلومتري

شده كه در وسط ان در طرح آينده ضريح مطلاي امام زاده نسب خواهد گرديد. توضيحات : اين ساختمان تا سال 1383 بقعه اي كوچك با مصالح خشت و گل بوده كه با همت هييت امناء و خيرين و اداره اوقات شهرستان اردستان تخريب و بازسازي گرديده است. داخل حرم ضريحي نبوده و تنها سنگ مزار امام زادگان داخل بقعه به چشم مي خورد. آدرس : اصفهان- اردستان-اردستان-فاصله 65 كيلومتري اردستان- واقع در روستاي فسخود

گرديده و ديوارهاي اطراف و سقف آن آيينه كاري شده است. همچنين ضريح فلزي در ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امام زاده شريف قرار گرفته است. آدرس : اصفهان- اردستان-اردستان-در روستاي كهنگ واقع در 50 كيلومتري اردستان

از جنس آلومينيم در ابعاد 5×2 × 2 روي سنگ مزار داخل بقعه قرار گرفته است. اين زيارتگاه با توجه به تازه ساز بودن بناي آن در حال حاضر فاقد هرگونه تزيينات گچ بري، آينه كاري يا كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- اردستان- حسن آباد- فاصله 39 كيلومتري اردستان - روستايي بنام حسن آباد

قرار گرفته است. بقعه و داخل آن فاقد هرگونه هنري مي باشد. آدرس : اصفهان- اردستان- لاسيب- فاصله 24 كيلومتري اردستان و در محور اصفهان

موسي بن جعفر عليه السلام مي رسد.) مساحت : مساحت زير بناي كنوني بقعه 50 متر مربع مي باشد. توضيحات : نام امام زاده در واقع نام محله شاهنگراست كه امام زاده در آنجا مدفون است و به آن نام نيز در بين اهالي مشهور مي باشد. اين بنا تا سال 1385 بنايي با مصالح خشت و گل بوده كه با همت اهالي و نظارت اداره اوقاف اردستان تخريب و بازسازي گرديده است.داخل بقعه ضريحي روي سنگ مزار امام زاده نبود و تنها حفاظي آهني و شيشه اي در ابعاد 1×2 و ارتفاع 1 متر روي سنگ مزار قرار گرفته است. اين بقعه قابل هر گونه تزيينات هنري مي باشد. آدرس : اصفهان- اردستان-نيسيان-فاصله 40 كيلومتري اردستان - روستاي نيسيان

زاده يحيي - كيلومتري اردستان

داخل بقعه، ضريحي از جنس آلومينيوم در ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امام زاده شريف قرار گرفته است. حرم و بقعه فاقد تزيينات هنري مي باشد. آدرس : اصفهان- اردستان-شهراب-روستاي شهراب - 45 كيلومتري اردستان

در همان سال جايگزين آن شده است. مساحت و زير بناي بقعه 40 متر مربع و مساحت كل صحن 2000 متر مربع مي باشد. در حرم اين امامزاده ضريح از جنس ورق و استيل از جنس برنج در ابعاد 3×5/2 متر روي سنگ مزار امامزاده شريف قرار دارد. تزيينات داخل ساختمان از به صورت آينه كاري و گچبري و كاشي كاري و سنگ كاري مي باشد. ارتفاع گنبد زيارتگاه از كف تا بالا به 22 متر مي رسد. آدرس : اصفهان-آفاران-در شهر اصفهان واقع در محلة آفاران و خيابان شهيدان غربي

چنانچه از پيش اشاره كرديم، اين أمير محمّد هادى خود أهل تاريخ و پسر ميرلوحى معروف است و چنانچه از عبارات روى قبر او بر مى آيد از علماء و معاصر مجلسى بوده و پيش از او و در زمان او، اين قبر در قريه أرزنان، موجود بوده است. مير محمّد هادى ميرلوحى، قبرش در جوار امام زاده اسماعيل مى باشد و بر روى آن نوشته شده: وفات مرحوم مغفور حضرت سيادت پناه، علاّمى فهامى مجتهد الزّمانى، مير محمّد هادى ابن سيادت پناه ميرلوحى، بتاريخ چهارم شهر جميدى الثّانى 1113 مي باشد. مساحت : پس از بازسازي بناي جديد به مساحت كنوني حدود 7000 متر مربع رسيد. كه در طرح توسعه و ساماندهي به 14000 خواهد رسيد. مساحت بقعه فعلي امام زاده 400 متر بوده كه شامل 4 رواق و سه ايوان و 1 بقعه مي باشد. توصيف امام زاده: در حال حاضر، پرجمعيّت ترين زيارتگاه هاى اصفهان، همين بقعه و مزار شريف است كه در همه أيّام، بالأخص روزهاى جمعه و مناسبت هاى مذهبى، همانند: أيّام ميلادها و شهادتهاى معصومين عليهم السلام، جمعيّتهاى فراوانى را به سوى خود جذب مى نمايد و در مناسبت هاى ويژه، همانند روز عاشوراء، دهها هزار زائر از راه دور و نزديك به زيارت اين امام زاده بزرگوار نائل مى شوند و علاقمندانى از خارج كشور از جمله كشورهاي لبنان، عربستان و عراق و كليه كشورهاي مسلمان چون پاكستان و افغانستان نيز، به سوى اين زيارتگاه بزرگ، رهسپار مى شوند و در بعضى از اوقات، موج جمعيّت زائرين، حرم و صحن بسيار بزرگ و خيابانهاى مجاور و ميدان بزرگ زينبيّه را، زير

پوشش خود قرار مى دهد و شكوه اين اجتماع دينى، هر بيننده علاقمندى را به شوق شديد و هيجان روحى وا مى دارد. در قديم الأيّام، ساختمان زينبيّه محدود بوده و به صورت بقعه اى مختصر، در درون صحنى كوچك و زير گنبد آجرىِ كوچكى، قرار داشته است ولى در سال 1321 شمسى (1361 قمرى) بوسيله آقايان كازرونى ، حرم و گنبد و بقعه باشكوهى، براى اين مزار شريف تأسيس شده، كه در ضمن أشعارى در ايوان ورودى حرم، ذكر گرديده و در دو شعر آخر آن چند نفر از خاندان كازرونى، از ثروتمندان متديّن اصفهان بودند، كه آثار باقيه دينى متعدّدى از خود به يادگار گذاردند، كه تاكنون باقى است و مورد استفاده براى برنامه هاى دينى مى باشد. در حال حاضر، دو صحن بسيار بزرگ (كه يكى اصلي است و حرم و بقعه حضرت زينب، در وسط آن قرار گرفته و ديگرى در شرق آن است) با اطاقهاى فراوان و نماسازى جالب، با كاشى كارى (عمدةً معرّق) و گنبد و مناره هاى شكوهمند و زيبا و كاشى كارى شده و حرم مجلّل و رواقها و ايوانهاى أطراف حرم، مجموعه آستانه زينبيّه را تشكيل مى دهد، كه با استفاده از آينه كارى و گچ برى و كاشى كارى و نقّاشى و نيز نصب سنگهاى مرمر اعلي (به رنگ سبز ) و ضريح زيبا (با استفاده از پوشش طلا و نقره و بهره گيرى از قسمتهائى از ضريح چوبىِ قديمى)، زيبائى و شكوهى جالب توجّه يافته و با ضميمه شدنِ ملحقاتى، همانند: مسجد، درمانگاه، كتابخانه، حمّام و...، مجموعه دينىِ بسيار مفصّل و جالبى را شكل بخشيده، كه بهره هاى

دينى و علمى و خدماتىِ فراوانى را، در اختيار مردم با ايمان قرار مى دهد و علاقمندان به أهل البيت عليهم السلام، از آن بهره مند مى شوند. تاريخ شروع و پايان ساختمان به ترتيب زير بيان شده است: ألغرض، تاريخ آغازش به شمسى سال گفت بارگاه زينبى يا جنّة المأواستى (1321) وز براى سال اتمامش سرود از روى صدق از محمّد ماند بنيانى، كه باتقواستى (1323) تشكيل هيئت اُمناء و توسعه آستانه مقدّسه در سال 1345 شمسى، هيئت اُمنائى زير نظر اداره اوقاف اصفهان تشكيل گرديد و فعّاليّت هاى عمرانى براى توسعه و يا تأسيس ساختمانهائى كه مورد نياز زائرين مى باشد، سرعت و شتاب گرفت و كوششهاى مناسب براى تأمين نيازمنديهاى زوّار و بهره گيرى هاى دينى ادامه يافت، كه تاكنون مستمر و جارى مى باشد. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: جمعى از علماء و صلحاء و مؤمنين، در جوار حضرت زينب عليها السلام (زينبيّه) مدفون گرديده اند، همانند: فقيه و مجتهد عالى مقام مرحوم آية اللَّه، آقا سيّد ابوالقاسم موسوى دهكردى، متوفّاى 1353 قمرى، كه در اطاقى در ضلع جنوب غربىِ صحن اصلي، مدفون مى باشند. و هم چنين، علماء بزرگوارى، همچون: آقا سيّد محمّد حسين مهدوى أردكانى و حاج آقا ميرزا دهكردى و حاج آقا ضياء الدّين تجويدى و حاج شيخ على يزدى و حاج سيّد مهدى علاّمه فانى و حاج سيّد محمّد باقر موسوى زاده، دراين مزار شريف و در جوار يادگار حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به خاك سپرده شده اند، كه مجموعاً، اين آستانه مقدّسه را در زمره بقاع علمى اصفهان، قرار داده است. موقعيت جغرافيايي: خيابان بزرگ و عريضى كه

به نام اتوبان زينبيّه ناميده مى شود و از فلكه طوقچى تا ميدان زينبيّه ادامه دارد و فلكه بزرگى به نام آن حضرت، در نزديكى صحن و مزار اين امام زاده بزرگوار ايجاد گرديده و مجموعاً محلّه بزرگى با تمام امكانات و تجهيزات شهرى، به نام زينبيّه ناميده مى شود و بسيارى از مدرسه ها و مؤسسات بهداشتى و اجتماعى و مراكز تجارى و اقتصادى منطقه، به نام آن حضرت، نام گذارى شده است. اطلاعات بيشتر: قبلاً در روستائى به نام أرزنان در يك فرسخى شمال شهر اصفهان قرار گرفته بود ولى با توسعه و گسترش عجيبى كه در بيست ساله اخير براى شهر اصفهان حاصل شده، محلّ امام زاده كاملاً در داخل شهر بزرگ اصفهان واقع گرديده و خيابانها و ساختمانهاى شهرى، تا چند كيلومتر بالاتر از بارگاه زينبيّه، گسترش يافته است. أرْزُنان ، از قريه هاى اصفهان است و جمعى از علماء ، منسوب به آن هستند ، همانند: ابوالقاسم ، حسن بن أحمد بن محمّد ارزنانى (معلّم اعمى) ، متوفّاى 453 و ابوجعفر ، محمّد بن عبدالرّحمن بن زياد اصفهانى ، كه از حفّاظ برجسته بوده و در سال 317 وفات يافته و جدّ او زياد اصفهانى ارزنانى ، براى طلب علم به شهرهاى شام ، صور ، مصر ، خوزستان ، اصفهان ، رى ، مكّه ، عراق ، دامغان و طرطوس سفر كرده و داراى مقام وثاقت و زهد و علم و وَرَع بوده است. آدرس : در شمال شهر اصفهان واقع در 4 كيلومتري آن منابع: امور فرهنگي و امور خيريه اداره كل اوقاف ياقوت حموى ، در معجم البلدان ،

در تحت عنوان أرزنان ألْمَجْدى فى أنساب الطّالبيّين، تأليف سيّد شريف نسّابه كشف الخبيّه، صفحه 35 كشف الخبيّه عن مقبرة الزّينبيّه، صفحه 28

دست ساخت مي باشد.

ضريحي چوبين در ابعاد 2×4 با مشبكهاي فلزي روي دو سنگ مزار امامزادگان بزرگوار در داخل حرم قرار گرفته است.

تزيينات ساختمان نقاشي بوده و دور تا دور ضريح سورة مباركه جمعه نوشته شده است. آدرس: اصفهان - شهراصفهان - محلة دو طفلان خيابان زينبيه اصفهان - كوچه زينبيه

و هييت امناء امامزاده تخريب و به تدريج بناي فوق به جاي آن احداث گرديد كه همچنان مراحل نوسازي آن ادامه دارد.

دور تا دور حرم امامزاده شامل رواقهايي است كه حد فاصل بين صحن و حرم مي باشد.

ضريح امامزاده به ابعاد 5/5×5/5 متر مربع بود كه اسكلت آن ساخت و نصب شد و مراحل طلاكاري و قلم زني آن در دست ساخت هنرمندان قلم زن مي باشد.

حرم مطهر شامل 3 طبقه داراي 4 نماز خانه و سالن اجتماعات در طبقه اول و دوم مي باشد.

از ويژگي هاي خاص گنبد امامزاده اين است كه پاية گنبد روي ستون نبوده و به حالت دستك از ستونهاي كناري بارگذاري شده است.

گچ بري زير گنبد و پاية آن تركيبي از رسم بندي، مقرنس و يزدي مي باشد كه در نوع خود كم نظير است.

سقف نمازخانه ها شامل اجراي گره هاي گچي و رسم بندي بوده كه تزيينات آن تركيبي از آينه كاري و نقاشي زيبا و چشم نواز است.

زيارتگاهي بنام امامزاده جعفر بن رضا عليه السلام معروف به امامزاده شاهِ كَرَم.شجره نامه حضرت جعفر بن رضا عليه السلام كه روي پوست آهو نوشته شده و در آستان قدس رضوي موجود است. اين امامزاده مورد احترام و تكريم مردم قرار گرفته و داراي كرامات فراوان مي باشد. آدرس: اصفهان - شهراصفهان - 15 كيلومتري اصفهان - در مجاورت فرودگاه شهيد بهشتي

زير بناي حرم زيارتگاه 1000 متر و زير بناي ايوان آن 50 متر مربع مي باشد. توضيحات : ساختمان اين امامزاده از قديم به همين شكل بوده كه طي سالهاي اخير توسط هييت امناء و خيرين نسبت به حفظ بنا و مرمت آن اقدام شده است.اين زيارتگاه در طرح گذر شهرداري قرار گرفته و در وسط بلوار جاي دارد.از جمله تزيينات داخلي اين زيارتگاه سنگ كاري اطراف حرم و نقاشي و گچبري سقف و بدنه مي باشد.

حرم اين زيارتگاه فاقد ضريح بوده و بر دور سنگ قبر و روي آن حفاظي شيشه اي قرارگرفته است.همچنين ساختمان اين امامزاده فاقد گنبد و گلدسته مي باشد. طبق شجره نامه موجود كه به تأييديه آقاي فلسفي از آستان قدس رضوي مي باشد چنين آمده است: (نسب اين امامزاده به حضرت موسي ابن جعفرعليه السلام مي رسد و مي توان گفت اين امامزاده از فرزندان حضرت موسي الكاظم عليه السلام مي باشد. )محل دفن اين امامزاده به طبق شجره نامه در روستاي كَلَم خواران يكي از روستاهاي شهرستان اصفهان مي باشد.كلم خواران دهي است از دهقان جي نبش حومة شهرستان اصفهان كه در جنب بيمارستان چمران اصفهان قرار دارد. آدرس : اصفهان - شهراصفهان - خيابان مشتاق - روبروي بيمارستان فوق تخصصي چمران

السلام مي باشد.

ساختماني قديمي بقعه با مصالح خشت و گل به ابعاد 85 متر مربع كه در سال 1357 توسط سرگرد بازنشسته هدايت ا... جوزداني بازسازي و ساخته شده است

ضريحي از جنس فلز استيل در ابعاد 1×2 متر روي سنگ مزار داخل بقعه قرار دارد و هيچ گونه تزيينات داخلي در بقعه مشاهده نمي گردد.

ارتفاع گنبد از كف با مصالح آجر و آهن با كاشي كاري بيروني حدود 10 متر مي باشد. آدرس : اصفهان - شهر اصفهان - خيابان كاشاني و در محلة جوزدان

بيمارستان آيت اله كاشاني

حرم، كاشى كارى و گچ برى زيبائى انجام گرفته، كه تاريخ آن 1360 شمسى (برابر 1401 قمرى) مى باشد و دَرْبِ حرم چوبى و بسيار زيبا و با اُبهّت مى باشد. در مناسبت هاى مذهبى، مجالس مفصّل و پرجمعيّت، در جوار امام زاده تشكيل مى شود و هميشه نماز جماعت و برنامه هاى دينى منظّمى در اين مجموعه مذهبى، برگزار مى گردد. در هر حال، از آثار و علامتها استفاده مى شود كه اين امام زاده بزرگوار، در پيشگاه پروردگار، قرب و مقامى دارد و از شايستگان و عزيزان خدا مى باشد. آخرين تعميرات امام زاده: ساختمان قديمي بقعه از جنس خشت و گل بوده كه در سال 1360 تخريب و بناي جديد در سال 1362 شروع به ساخت گرديد و در سال 1370 به اتمام رسيد كه اين كار توسط هيئت امناء و با نظارت ادارة اوقاف انجام گرديده است. اطلاعات بيشتر: جابرى أنصارى نقل نموده، كه امام زاده اسحاق سلام الله عليه را با امام زاده اسماعيل سلام الله عليه(واقع در خيابان هاتف) خويش و نزديك مى دانند بنابر اين، او از سادات حسنى است ولى مرحوم آقا سيّد مصلح الدّين مهدوى، در يادداشتهاى خود، نوشته است: ظاهراً موسوى و احتمالاً حسنى مى باشد. آدرس : اصفهان - شهر اصفهان - خيابان جي - خيابان پروين منابع: تاريخ اصفهان و رى، صفحه 186 امور فرهنگي و امور خيريه اداره كل اوقاف

الدّين مهدوى: ظاهراً امام زاده زيد، همان است كه مرحوم حاج آقا بزرگ طهرانى در طبقات خود النّابس فى القرن الخامس، از او به شرح زير ياد نموده اند: گرچه در زبان عوام، امام زاده ي ياد شده، زيد بن علىّ بن الحسين خوانده مى شود ولى حتماً او، زيد، فرزند إمام زين العابدين نيست، بلكه با واسطه، به إمام سجّاد نسبت مى برد. طبق گفته مرحوم مهدوى: مرحوم مهدوى, نسب امام زاده را در يادداشتهاى خود، به اين شرح تكميل نموده اند: ابويَعْلى، زَيْدُ بْنُ عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيى بْنِ أبِى الْحُسَيْنِ، مُحَمَّدِ بْنِ أبى جَعْفَرٍ أحْمَدِ بْنِ مُحَمَّدِ زُبارَه، بْنِ عَبْدِاللَّهِ الْمَفْقُودِ، بْنِ الْحَسَنِ الْمَكْفُوفِ، بْنِ الْحَسَنِ الأفْطَسِ، بْنِ عَلىِّ الأصْغَرِ، بْنِ الإمامِ عَلىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليه السلام طبق نوشته يكي از نويسندگان: طبق آخرين تحقيق يكي از نويسندگان كه به صحت آن يقين نموده، نسب اين امام زاده به قرار زير است: جناب ابويعلي زيدبن ابوالقاسم علي بن ابوالحسن محمدبن ابومحمديحيي شيخ العتره بن ابي الحسين محمدبن ابوجعفر احمدبن محمدالاكبر زُباره بن ابي عبدالله المفقود ابن ابي الحسن المكفوف بن السن الافطس بن علي الاصغر بن الامام علي ابن الحسين عليهماالسلام. مادر ابالقاسم علي دختر بديع الزمان همداني، اديب و نويسنده معروف و به عايشه موسوم بوده است. وجه تسميه: ژان شاردن جهانگرد معروف فرانسوي پس از توصيف قسمت هاي شرقي اصفهان مي نويسد: از آنجا به شازيد (شاه زيد) مي رسيم كه وجه تسميه آن وجود خانقاهي است كه به افتخار يكي از پسران امام حسن در اين محله برپا شده است. مساحت : مساحت و زير بناي ساختمان 800 متر مربع و

مساحت كل صحن آن 3000 متر مربع مي باشد. توصيف امام زاده: حرم و صحن و بقعه و بارگاه إمام زاده زيد سلام الله عليه، از زيارتگاههاى باشكوه و جالب است و مورد توجّه زائرين دور و نزديك مى باشد. ضريح از جنس چوب با روكش نقره مي باشد روي سنگ مزار امام زاده شريف در داخل بقعه قرار دارد.تزيينات داخلي ساختمان نقاشي و گچبري هنرمندانه ايست كه تا سقف ادامه دارد. ارتفاع گنبد كاشيكاري امام زاده از كف 12 متر مي باشد. آنچه ارزش اين بنا را مضاعف مي كند وجود نقاشيهاي ديواري جالبي است كه ديوارهاي شبستان گنبددار آن را پوشانيده است. موضوع اين نقاشي ها وقايع مذهبي است كه در قرن 14 هجري نقاشي شده اند. در نماي خارجي اين گنبد به خط بنائي سه رنگي مشكي و فيروزه اي در زمينه آجري آيات قرآن نوشته شده و تاريخ 1314 و 1315 شمسي را برخود دارد. در ايوان سمت راست بقعه شاه زيد اشعاري به خط نستعليق برجسته برلوح سنگي سياه رنگي نوشته شده است. اين اشعار به اقدامات و خدمات شخصي به نام محمدرضا اشاره مي كند كه خادم آستانه شاه زيد بوده است. در مصراع آخر اين اشعار ماده تاريخي به دست مي آيد كه 1083 مي باشد.ساختمان حرم و گنبد امام زاده، متعلّق به دوره صفويّه است و معمارى و تزئينات و كاشى كارى جالبى دارد، كه از آثار تاريخى و ميراثهاى فرهنگى اصفهان بشمار مى رود. برلنگه چپ دَرِ بقعه شاهزيد، به خطّ ثلث برجسته نوشته شده است: (بر آستانه مقدّس منوّر شاهزيد بن الإمام علىّ بن الحسين، رقم

صحيفى جويمرى 994)، البته قسمت أوّل كتيبه موجود نيست . و در يك سنگ نوشته تاريخى به خطّ محسن إمامى، از تعميرات بقعه شاهزيد در زمان شاه سليمان صفوى ياد شده، كه شخصى به نام معزّالدّين محمّد ، مشهور به باغاتى، عهده دار انجام آن بوده است و تاريخ آن 1097 هجرى مى باشد.مسجدى به نام إمام حسن عسكرى عليه السلام، در جوار امام زاده زيد مى باشد، كه تاريخ ساختمان آن به حدود 30 الى 40 سال قبل مى رسد. زيد بن علىّ بن محمّد بن يحيى، ابويعلى حسينى از آل زباره، كه در فَرْيُومَد فرود آمده بود و در اصفهان در سال 447، از دنيا رفت. در هرحال، امام زاده زيد »شاهزيد«، يكى از امام زاده هاى مشهور اصفهان و مورد توجّه مى باشد و در أطراف آن، قبرستان قديمى بوده كه در حال حاضر از بين رفته است. اطلاعات ثبتي: شمارهٔ ثبت: 294 تاريخ ثبت ملي: 29 آذر 1316 آخرين تعميرات امام زاده: در سالهاى اخير، با كمك مردم نيكوكار و علاقمند اصفهان تعميرات أساسى و شايان توجّهى ، زير نظر اداره اوقاف، در بقعه و حرم و صحن امام زاده زيد انجام گرفته، كه شايان توجّه مى باشد.ساختمان قديمي بقعه در ابعاد 6×6 از جنس خشت و گل كه در سال 1368 شروع به بازسازي شده و توسط اداره اوقاف و هيئت امناء در سال 1382 گسترش يافته است .در داخل حرم، تعميراتى انجام شده و نقّاشى هاى قديمى،بازسازى و اصلاح و تعمير گرديده و ضريح جديدى با پوشش طلا و نقره، براى امام زاده ساخته شده، كه تاريخ اتمام آن 1371 شمسى است و

در داخل ضريح، بر روى قبر مطهّر، سنگ مرمر نفيسى نصب گرديده و هم چنين سر دَرِ حرم كلاً بازسازى شده و تعمير أساسى و كاشى كارى شده، كه در كتيبه آن، تاريخ 1360 شمسى، قيد شده است و مجموعاً سر دَرِ مجلّل و شكوهمندى مى باشد. صحن امام زاده، نماسازى شده و در تزيين آن از آجركارى و كاشى كارى بهره گيرى شده است. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: شيخ خليل اللَّه، از علماء أواخر دوره صفويّه ، متوفي 1110 كه قبر وي در مجاورت بقعه چهل دختران (در نزديكى شاهزيد و در وسط قبرستان قديمى بوده) واقع شده است. آدرس : اصفهان - شهر اصفهان - خيابان هشت بهشت شرقي منابع: امور فرهنگي و امور خيريه اداره كل اوقاف ألنّابس فى القرن الخامس، صفحه 84 و صفحه 186 يادداشتهاى مرحوم آقا سيّد مصلح الدّين مهدوى تاريخ بيهق، صفحه 55. 58 گنجينه آثار تاريخى اصفهان، صفحه 390 و 389 دانشمندان و بزرگان اصفهان، (مقدّمه) صفحه (يد) تاريخچه محلّه خواجو، صفحه 63 و 64 و 61

و كمك اداره اوقاف شهرستان و خيرين محل اين بقعه خراب گرديد و در همان سال شروع به ساخت جديد آن نموده است.

تزيينات داخلي ساختمان شامل آينه كاري و گچبري و مقرنس كاري مي باشد كه در حال تكميل است.

اين ساختمان در حال حاضر فاقد گنبد و رواق مي باشد.

ضريحي در داخل بقعه قرار نداشته و به گفته هييت امناء امامزاده ضريحي فلزي براي اين امامزادة شريف در دست ساخت و سفارش مي باشد. آدرس : اصفهان - شهر اصفهان - خيابان قايميه - محلة دُُنبه

در ابعاد 3×4 متر مربع روي سنگ اين سه مزار قرار دارد. سنگ مزاري كه در وسط قرار گرفته مزار امام زاده و دو سنگ همجوار خادمين اين بزرگوار هستند. تزيينات داخلي ساختمان نقاشي و خطاطي مي باشد كه تا سقف ادامه دارد و در پايين ديوارها سنگ كاري شده است. ارتفاع گنبد زيارتگاه از كف حدود 9 متر و تا پوش دوم 10 متر مي باشد. پوش اول همان گنبد قديمي خشت و گلي است. پوش دوم را حدود 25 سال پيش روي آن بنا كرده اند كه تزيينات خارجي آن كاشيكاري شده است. سنگ نوشته اي در حياط زيارتگاه موجود است كه به حدود 400 سال پيش و دوران صفويه بر مي گردد.در صحن امام زاده سلام الله عليه ، سنگابى قديمى وجود دارد كه تاريخ 1119 را نشان مى دهد. آخرين تعميرات امام زاده: ساختمان قديمي بقعه در ابعاد 150 متر بوده كه توسط خيرين محلي بازسازي و بناي جديد در همان ابعاد ساخته شده است . آدرس : اصفهان- شهر اصفهان - خيابان شريف واقفي - ابتداي خيابان ابوالحسن اصفهاني منابع: دانشمندان و بزرگان اصفهان (مقدّمه) صفحه (يو)

از جنس سيمان و خشت و آجر بوده كه در سال 1375 كه قسمتي از بنا فرو ريخت توسط خيرين بازسازي مختصري شد و در سال 1382 كاملاً تخريب گرديد كه توسط هييت امناء و باني آن به نام حاج عباس ريخته گران و پسر ايشان بهروز ريخته گران در همان سال شروع به ساخت بنا كردند. اين حرم در حال حاضر فاقد ضريح مي باشد. تزيينات داخلي ساختمان آينه كاري و گچبري و نقاشي مي باشند كه تا سقف ادامه دارد. ارتفاع گنبد از كف حدوداً 10 متر مي باشد. آدرس : اصفهان- اصفهان-اصفهان-در شهر اصفهان واقع در خيابان شريف واقفي و سه راه ملك

اصفهان بمرد و در گلبهار آن شهر خاكسپار شد، آنگاه فرزندش ابراهيم طباطبا ابن اسماعيل ديباج(طباطبا را لقب اسماعيل ديباج دانسته اند)، نيز در جميلان اصفهان درگذشت. طبق گفته مرحوم آقا ميرزا محمّد هاشم چهارسوقى: در كتاب أرزشمند ميزان الأنساب امام زاده اسماعيل از أحفاد حضرت إمام حسن مجتبى عليه الصّلوة و الّسلام بوده چنانچه حضرت عبدالعظيم حسنى در رى، از أحفاد همين زيد مى باشد توصيف امام زاده: امام زاده اسماعيل سلام الله عليه ، يكى از امام زاده هاى معتبر و از معروفترين امام زاده هاى اصفهان است. مرحوم آقا ميرزا محمّد هاشم چهارسوقى، متوفّاى 1318 قمرى، كه از علماء و فقهاء بزرگ أوائل قرن چهاردهم هجرى در اصفهان بوده، در كتاب أرزشمند ميزان الأنساب، در باره امام زاده اسماعيل سلام الله عليه مى نويسد: سوّم از آن چهار امام زاده معتبر، امام زاده اسماعيل، مشهور به ديباج مى باشد و بقعه معروفه دارد و قدرى از آن محلّه، بالفعل معروف است به درب امام زاده اسماعيل و آن امام زاده از أولاد زيد بن الحسن مى باشد، كه در قديم الأيّام، إمام زاده اسماعيل سلام الله عليه زيارتگاه بزرگ و پر رونقى بوده، تا جائى كه مرحوم جابرى أنصارى مى نويسد: دستگاه امام زاده اسماعيل بسيار عالى بوده، خانه هاى أطراف داشته، كه در آن شمع مومى ريختند و مخصوصاً دو شمع مومى، شبهاى جمعه روشن مى كردند در شمعدان طلا، كه بلندى شمع به حدّى بوده كه با نردبان آن را روشن مى كردند . در يك نتيجه گيرى فشرده، امام زاده اسماعيل سلام الله عليه از نظر اعتبار نسب، از مهمترين امام زاده هاى اصفهان مى باشد

و از نظر سابقه حرم و مزار داشتن و مورد توجّه بودن، در رتبه أوّل و با سابقه ديرين و منتهى به همان أوائل دفن آن بزرگوار محسوب گرديده و از نظر صحن و بارگاه و گنبد و رواق و كارهاى معمارى و هنرى (كاشى كارى، حجّارى، منبّت كارى، خطّاطى و...،)، موقعيّت بسيار أرزشمندى را دارا مى باشد و مجموعه بسيار نفيس و أرزشمندى به نام امام زاده اسماعيل سلام الله عليه در شهر بزرگ تاريخى و مذهبى و هنرى اصفهان، جلب توجّه مى نمايد . آخرين تعميرات امام زاده: در كتاب أصْفا آمده است كه ابوالعبّاس مفتى، در زمان خلافت أميرالمؤمنين على عليه السلام، اين مسجد را ساخته و در زمان الب أرسلان، در أوائل قرن ششم، تعمير گرديده و در أوائل قرن دوازدهم نيز، تعمير يافته است. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: شعياى نبى سلام الله عليه اطلاعات بيشتر: أوّلين مسجدى كه در اصفهان ساخته شده در زمان خلافت أميرالمؤمنين على عليه السلام در محلّه گلبهار، آنجا كه مرقد شعياى نبى سلام الله عليه بوده و مقبره امام زاده اسماعيل، به آن ملحق و ملصق شده است و در كتيبه جانب شمالى مرقد شعياى نبى سلام الله عليه نوشته شده: وَجَدْنا فى كِتابِ أَصْفا، أنَّ أوَّلَ مَسْجِدٍ كَبيرٍ بُنِىَ بِإصْفَهانَ مَسْجِدُ شَعْيا وَ بَناهُ ابوعَبّاسِ الْمُفْتى زَمَنِ عَلىٍّ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَمَّرَهُ الْبْ أرْسَلان بَعْدَ نَيِّفٍ وَ خَمْسَ مِأةٍ بَعْدَ ما غَلَبَها بِقُوَّةٍ وَ قَدْ أمَرَ بِعِمارَتِه فى عامِ أحَدَ عَشَرَ وَ مِأةٍ وَ ألْفٍ و بِعِبارَةٍ اُخرى، هِىَ مَرْقَدُ شَعْيا النَّبِىِّ عليه السلام، عَلى نقىِّ الإمامى ساختمان فعلى بقعه و

حرم امام زاده اسماعيل سلام الله عليه و مسجد شعياى نبى سلام الله عليه ، بخشى مربوط به دوره سلجوقى ها و برخى مربوط به دوره آل مظفّر، (درقرن هشتم) و عمدةً مربوط به دوره صفويّه است، مثلاً مناره آجرى و طاقهاى مجاور مسجد شعياء، مربوط به دوره سلجوقى ها و درب نفيسى كه بين راهرو و حرم امام زاده اسماعيل سلام الله عليه و حرم شعياى نبى سلام الله عليه است و منبّت كارى مى باشد و از لحاظ صنعت منبّت كارى، يكى از درهاى ممتاز تاريخى اصفهان مى باشد و در أطراف لنگه هاى راست و چپ در، صلوات بر چهارده معصوم عليهم السلام كنده كارى شده، (و نشان مى دهد كه تجلّى تشيّع اصفهان در قرن هشتم تا چه أندازه روشن بوده است)، از آثار دوره آل مظفّر است و به دستور سلطان محمود آل مظفّر ساخته شده و قسمتهاى عمده ساختمان حرم و نيز صحن بزرگ امام زاده (كه مدرسه علميّه مى باشد) و كاشى كاريها و تزيينات گسترده، متعلّق به دوره صفويّه است و در جاى جاىِ اين مجموعه تاريخى مذهبى، تاريخهاى: 1041. 1049. 1100. 1111. 1112. 1114. 1115، ديده مى شود و مجموعاً، در دوره هاى شاه عبّاس أوّل و شاه صفى و سلطان حسين صفوى، اين مجموعه تاريخى و أرزشمند، شكل گرفته است. آدرس : اصفهان - محلّه باغ همايون اصفهان منابع: ميزان الأنساب، صفحه 47 - 48 گنجينه آثار تاريخى اصفهان، صفحه 521 تا 540 دائرة المعارف تشيّع، جلد 1، صفحه 342 آثار ملّى اصفهان، صفحه 750 تا 762 تفسير متوسّطى است كه، ملاّ محسن فيض كاشانى نوشته است. ألذّريعه الى تصانيف

الشّيعه، جلد 2، صفحه 124 خاندانهاى علمى اصفهان، خاندان طباطبائيان اصفهان

متر مربع بوده كه در 17 سال پيش توسط فرزندان سيد مرتضي ابطحي بعد از مرگ ايشان تعميرات داخلي حرم صورت گرفته و سنگ كاري دور ساختمان انجام شده است. ضريحي از جنس فلز استيل با روكش آب طلا و نقره در ابعاد 5/2×3 متر مربع كه روي سنگ مزار امامزاده جعفر قرار دارد. ساختمان امامزاده جعفر فاقد تزيينات داخلي و رواق مي باشد. ارتفاع گنبد كاشيكاري شده امامزاده جعفر به 15 متر مربع مي رسد. اين ساختمان با مصالح خشت و گل داشته كه از قديم به همين صورت بوده است و تاكنون بازسازي نشده و تنها درب ورودي آن تعويض گرديده است. اين بنا فاقد هر گونه رواق و تزيينات مي باشد. ارتفاع گنبد تاكف حدود 40 متر مي باشد. مساحت كل صحن امامزادگان جعفر و مرتضيعليه السلام 1200 متر مربع مي باشد. آدرس : اصفهان- اصفهان-اصفهان-در شهر اصفهان واقع در خيابان هاتف

إمام موسى بن جعفر عليه السلام مى دانند، چنانچه در كتاب تاريخ سلطانى آمده، كه نسب اين بزرگوار، هارون بن محمّد بن أحمد بن جعفر بن هارون بن الإمام موسى بن جعفر عليه السلام است . و بعضى، به صورت مبهم، هارون بن الإمام، خوانده اند . مساحت : بنا و ساختمان قديمي بقعه در قسمت حرم حدوداً 120 متر مربع مي باشد. مساحت و زير بناي ساختمان حدود 720 متر مربع بوده كه حاوي حرم، رواق و حسينيه مي باشد. مساحت كل صحن امام زاده 2500 متر مربع مي باشد. توصيف امام زاده: همچنين تعداد 19 زاير سرا در اطراف صحن امام زاده موجود است. مساحت كل ساختمان تغييري نكرده و با توجه با اينكه امام زاده جزء فهرست آثار ملي ثبت گرديده و تغييرات اساسي در آن مشاهده نمي گردد. در سال 1372 ضريحي به ابعاد 4×3 متر مربع از جنس استيل و ورق برنج به صورت نقره كاري و آب طلا كاري شده روي سنگ مزار و در داخل بقعه قرار گرفته است. همچنين در سال 1385 توسط خيرين و ادارة اوقاف كاشي كاري گنبد انجام شده است. ارتفاع گنبد زيارتگاه از كف به 23 متر مي رسد. ساختمان حرم از طريق دو رواق به هم ارتباط دارند كه يكي از آنها بعنوان حسينيه استفاده مي گردد. تزيينات داخلي ساختمان، كاشيكاري و نقاشي است. ساختمان صحن و سراى هارونيّه محل اين بناى دينى، در كنار بازار بزرگ اصفهان و نزديك ميدان كهنه ( قديم) و در مجاورت مسجد على مى باشد و أصل بناى امام زاده، متعلّق به قبل از صفويّه است و گفته مى شود

كه در دوره سلجوقيان وجود داشته است ولى ساختمان فعلى، از دوره صفويّه و از آثار تاريخى اصفهان در اوائل قرن دهم، مى باشد. اين مجموعه تاريخى و مذهبى، مشتمل بر يك صحن بزرگ در شمال (با دو درب، يكى به سوى بازار و يكى به سوى خيابان هارونيّه) و يك حرم و يك رواق و يك گنبد بزرگ و زيبا و يك مدرسه علميّه در طرف مغربِ بقعه (كه صحن دوّم امام زاده، بشمار مى رود) مى باشد و يك سر دَرِ زيبا و باشكوه و با كاشى كارى بسيار جالب، براى مدرسه ساخته شده و يك سر درب ديگرى در طرف شرق بقعه، كه مشرف به جادّه قديمى (خيابان فرعى هارونيّه) مى باشد، مقابل مسجد على قرار گرفته است. در كتيبه هاى سردَرِ مدرسه (صحن كوچك بقعه هارونيّه) كه در دوره شاه اسماعيل أوّل صفوى، ساخته شده، تاريخ ربيع الأوّل 918 ذكر گرديده و در بالاى كتيبه، يك إسپر كاشى كارى است و در ألواح أطراف، به خطّ ثلث حنائى رنگ معرّق، بر زمينه كاشى لاجوردى، صلوات بر دوازده إمام عليهم السلام نوشته شده است . كاشى كارى زيباى اين سردر، از نفيس ترين كاشى كاريها است و شكل دو طاووس در آن گنجانيده شده، كه مورد توجّه شديد بينندگان قرار گرفته و مى گيرد. اين مجموعه دينى و تاريخى، نمايشگر معمارى و كاشى كارى و گچ برى و نقّاشى و خطّاطى و ساير هنرهاى دوره صفويّه، مى باشد. در دوره سلطنت فتحعلى قاجار و حكمرانى حاج محمّد حسين خان صدر اصفهانى، تعميراتى أساسى در بقعه هارونيّه انجام گرفته و طىّ أشعارى كه در رواق حرم (كه ما

بين صحن شمالى و حرم مى باشد) به خطّ نستعليق گچ برى شده، ثبت گرديده است، كه شعر آخر آن چنين است: سال إتمامش رقم زد كلك (هادى) بر ورق كعبه دين، بقعه هرونِ بِنْ مُوسى سْتى در مجموعه كاشى كارى ها و سنگ لوحه هاى بقعه و بارگاه هارونيّه، تاريخ هاى متعدّدى ديده مى شود (918. 946. 1066. 1067. 1261. 1329 1269. 1407. 1414) كه نشان مى دهد اين مجموعه دينى، هميشه مورد علاقه بوده و به وسيله علاقمندان به خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام تعمير و بازسازى و تزيين، مى گرديده است. آخرين تعميرات امام زاده: از حدود سال 1360 شمسى (1400 قمرى) تا تاريخ بازديد از آثار گوناگون امام زاده (1416 قمرى) تعميرات أساسى به وسيله مردم علاقمند در صحن و بقعه هارونيّه، انجام گرفته و اطاقهاى صحن تعمير گرديده و نماسازى و كاشى كارى صحن (در تاريخ 1407 قمرى) تجديد گرديده و سر در صحن به سوى خيابان هارونيّه، نما سازى و كاشى كارى شده (در تاريخ 1369 شمسى =1410 قمرى) و دَرِ باشكوه و بزرگى براى آن ساخته و نصب شده، كه تاريخ آن 1406 قمرى مى باشد. در جريان تعميرات ياد شده، ضريح امام زاده تعويض گرديده و ضريح جديدى با پوشش طلا و نقره، در تاريخ 1372 شمسى (برابر 1412 قمرى) برروى قبر مطهّر امام زاده، نصب گرديده است. آدرس : اصفهان- واقع در ميدان قيام منابع: روضات الجنّات، چاپ قديم، صفحه 354 ميزان الأنساب، صفحه 47 جامع الأنساب، تأليف علاّمه سيّد محمّد على روضاتى، صفحه 61، به نقل از رياض الأنساب، جلد 2، صفحه 205 ميزان الأنساب، صفحه 47، به نقل

از بعض كتب أنساب رجال اصفهان، صفحه 192 تاريخ اصفهان و رى، صفحه 221 آثار ملّى اصفهان ، صفحه 777 گنجنيه آثار تاريخى اصفهان، صفحه 36

مشهور به سَرِ شاه رضا مى باشد و محلّ آن در حاشيه جنوب شرقى فلكه قدس (طوقچى) در نزديكى بقعه و مزار صاحب بن عبّاد، قرار گرفته است. مشهور در سر زبانها اين است كه، سَرِ مقدّس امام زاده بزرگوارى كه در شهرِ شهرضا (قمشه) مدفون مى باشند و به نام شاهرضا سلام الله عليه خوانده مى شوند، به اصفهان آورده شده و در اين محل دفن گرديده است. ضريحي از جنس آلومينيوم و شيشه در ابعاد 1×3 متر مربع روي سنگ قرار داشته و در يك رواق به هم ارتباط دارند. در يكي از همين رواقها آرامگاه شاعر گرانقدر صغير اصفهاني است. تزيينات داخلي ساختمان شامل سنگ كاري، نقاشي و گچبري و آينه كاريست كه تا سقف ادامه دارد. ارتفاع گنبد بنا از كف به 14 متر مي رسد و تزيينات بيروني آن كاشيكاري شده است. مردم و اهالي نسبت به اين مكان ارادت خاصي داشته و دارند. آخرين تعميرات امام زاده: اين بنا تا سال 1349 بنايي با مصالح خشت و گل در ابعاد 100متر بوده كه بعد از دفن شاعر گرانقدر صغير اصفهاني در همان سال تخريب و بناي جديد به همت اهالي و خيرين احداث گرديده است. بقعه سر شاه رضا، ساختمان قديمى داشت، تا آن كه شاعر نامدار ايران و اصفهان، مرحوم محمّد حسين صغير اصفهانى، متوفّاى 1390 قمرى، از دنيا رفت و جنازه او را در جوار سَرِ مقدّس شاهرضا دفن نمودند و به همين جهت، اداره أوقاف اصفهان، بقعه و مزار مذكور را تجديد بنا نمود و حرم و بقعه و گنبد جالبى تأسيس كرد، كه به صورت فعلى در

آمده است، كه مشتمل بر يك حرم هشت تَركى، با يك گنبد براى سَرِ شاه رضا و يك سالن براى آرامگاه مرحوم صغير، مى باشد. آدرس : اصفهان - ميدان قدس يا طوقچي - اول كوي صاحب بن عباد

قدس در كوچه صاحب بن عباد

آثار ملّى اصفهان، صفحه 762 تاريخچه محلّه خواجو، صفحه 6

حال امام زاده عظيم الشّأن، عبدالعظيم حسنى سلام الله عليه (به مناسبت) امام زاده أحمد را، يكى از چند امام زاده معتبر در ايران، بشمار آورده است . محقّق و فقيه عالى مقام، مرحوم آقا ميرزا محمّد هاشم چهارسوقى نيز، امام زاده أحمد را، يكى از چهار امام زاده معتبر اصفهان بشمار آورده و نوشته است: چهارم از امام زاده هاى معتبر النّسب، إمام زاده أحمد مى باشد، كه در طريق محلّه خاجوى اصفهان، بقعه و مزار معروفى دارد. صحن امام زاده أحمد بزرگ مى باشد و حرم امام زاده، در طرف جنوب آن قرار دارد.ضريح امام زاده أحمد سلام الله عليه ، چوبى قديمى، با شبكه هاى برنجى و داخل حرم، مزيّن به گچ برى و خطّاطى و نقّاشى و سردَرْ و صحن امام زاده، به كاشى كارى، تزيين شده است. بقعه و بارگاه امام زاده: سابقه بقعه و مزار امام زاده أحمد سلام الله عليه به قبل از قرن ششم مى رسد، زيرا طبق كتيبه سنگ گران قيمت مذكور در بالا، در سال 537، ساختمان بقعه تجديد گرديده است، چنانچه مشابه همين مطلب از سنگ نوشته ديگرى كه هم أكنون موجود است و جلو ايوان غربى بقعه نصب شده، استفاده مى شود. عين نوشته چنين است: آمينَ رَبَّ الْعالَمينَ فى تاريخِ الْخامِس عَشَرَة مِنْ رَبيعِ الأوَّلِ سَنَة ثَلاثَ وَ سِِتّينَ وَ خَمْسَ مِأة كه سال 563 را نشان مى دهد. نوشته ياد شده، در قطعه سنگى يكپارچه و سياه رنگ و شفّاف، به طول سه متر، حجّارى شده و در آستانه امام زاده، در زير پنجره اى مشبّك و چوبى و مشرف به جادّه، نصب گرديده و مى گويند:

اين قطعه سنگ بخشى از بت سومنات است، كه سلطان محمود غزنوى آن را از هند آورده است ولى ساختمان موجود امام زاده أحمد، متعلّق به دوره صفويّه است و در دوره حاكميّت سلطان حسين صفوى، به وسيله محمّد شرف شريف منجّم، بنا شده، چنانچه از كتيبه سردَرِ صحن امام زاده، كه به خطّ على نقى إمامى و مورّخ به سال 1115 قمرى هجرى مى باشد معلوم مى گردد و در آن از كاشى سفيد معرّق بر زمينه لاجوردى، استفاده شده است. چنانچه مشابه همين مطلب، از كتيبه ديگرى در ايوان ورودى حرم، كه به صورت گچ برى مى باشد و به خطّ سيّد أحمد حسينى و مورّخ به سال 1115 است، استفاده مى گردد. امام زاده أحمد سلام الله عليه ، مدرسه عربان، كه در سالهاى اخير به نام مدرسه آيت اللَّه خادمى ناميده شده، قرار دارد، كه در حال حاضر از مدارس آباد و فعّال اصفهان مى باشد. آخرين تعميرات امام زاده: در سال 537 (أوائل قرن ششم) تجديد بنا گرديده است. در سال 1405 قمرى، در طرف شرق صحن امام زاده، سالنى به عنوان حسينيّه، به وسيله مردم علاقمند شروع به ساختمان گرديده، كه در سال 1411 قمرى، مقارن با چهاردهمين قرن شهادت صدّيقه كبرى، حضرت فاطمه زهراء عليها السلام تكميل شده و بهره بردارى از آن، با تشكيل مجلس عزادارى بر آن مظلومه شهيده، به وسيله هيئت حسينى امام زاده أحمد سلام الله عليه ، شروع گرديده است. در سال 1290 قمرى، تعميرات عمده اى در بقعه و مزار امام زاده انجام گرفته ، كه از نوشته هاى أطراف ضريح استفاده مى شود و هم چنين تعميراتى

در سال 1322 شمسى (حدود 1362 قمرى)، انجام يافته است، كه از لوحِ سنگىِ منصوبِ بر ديوارِ شرقىِ ايوانِ شمالىِ بقعه امام زاده، استفاده مى گردد و در سالهاى اخير نيز، در صحن امام زاده تعميراتى شده است. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: بقعه آقانجفى ، در شمال صحن امام زاده قرار دارد . شاعر أديب و نكته سنج يگانه، ميرزا ابوالقاسم طرب، متوفّاى 1330 فرزند هماى شيرازى هماى شيرازى، متوفّاى 1290 ، كه از شعراء و نويسندگان و شخصيّت هاى مشهور قرن سيزدهم هجرى است. در نزديكى مادّه تاريخ فوت هماى شيرازى را، سيّد بقاء، چنين سروده است: چو از بهر سراى جاودانى هما را زين سرا برچيده شد فرش »بقا« گفت از پى تاريخ فوتش (هما شد بال زن در سايه عرش) و جمعى ديگر از دانشمندان و مؤمنين و صلحاء اطلاعات بيشتر: جابرى أنصارى، در باره اين امام زاده مى نويسد: از ديگر مبانى كهن، امام زاده أحمد است كه نبيره حضرت إمام محمّد باقر عليه السلام و داراى مقام علم و تقوى بوده و پشت ديوار ضريح و رو به اُرُسى، منظر اين محل، قطعه سنگ ديگرى هم بود، نوشته: تجديد عمارت امام زاده سيّد أحْمَد بْن سَيِّدْ عَلىّ بْن سَيِّد مَعْصُوم، از أولاد إمام محمّد باقر عليه السلام، كمترين خادمان، شاه قلى بن عليقلى بن على برزين در دنباله عبارت، شرح أندازه سنگ و دزديدن آن را نوشته است، با اين عبارت : و بلندىِ آن سنگِ منصوبِ سياه به ديوار، عشرى كمتر از يك متر و عرضش نيم ذرع و آن را بعضى ألماس سياه مى دانستند و

در سال 1307 شمسى، شبانه آن سنگ را كنده و دزديده و برده و فروخته شده و راه اروپا گرفت و آنچه مسلّم است آن سنگ گرانبها، حكم جواهر را داشت. آدرس : اصفهان - محلّه باغات - واقع در كنار جادّه محلّه خواجو منابع: آثار ملّى اصفهان، صفحه 187 رياض العلماء، جلد 4، صفحه 217 روضات الجنّات، صفحه 357 ميزان الأنساب، صفحه 48 منتهى الامال، بخش مربوط به أولاد حضرت إمام محمّد باقر تاريخ اصفهان و رى، صفحه 251 – 252 تاريخ اصفهان و رى، صفحه 253و22 و گنجينه آثار تاريخى اصفهان، صفحه 668و 676

زاده ابراهيم بطحا: و در يكى از كتيبه هاى كاشى كارى شده امام زاده درب إمام إمام زاده ابراهيم بطحاء خوانده شده است ، ولى كيفيّت انتساب اين امام زاده، به حضرت إمام حسن مجتبى عليه السلام نيازمند به بحث و بررسى جامعترى مى باشد. ساختمان مهم و زيباى درب إمام، در زمان شاه عبّاس أوّل صفوى، در حدود سال.101، و نيز در سال 1018، و نيز در دوره سلطان حسين صفوى، تغييرات و تعميرات يافته است، و در بخشهاى مختلف كتيبه هاى اين مجموعه معمارى و نفيس، تاريخهاى 867 (دوره جهانشاه قراقويونلو، مؤسّس و بانى اصلي بناء) و 1081 و نيز 1127 و 1129 (دوره سلطان حسين صفوى) ديده مى شود، و نيز در دوره شاه عبّاس اوّل صفوى، پوشش كاشى كارى گنبد بزرگ درب إمام، تعمير يا تجديد شده و شخصىّ به نام غياث الدّين محمود حسينى، عهده دار آن بوده است. سر در اصلي درب إمام، كه در ضلع شمالى و مشرف به صحن شمالى آن است، از شاهكارهاى تزئينات رنگين ايرانى است، كه از لحاظ ظرافت صنعت كاشى كارى، نظير آن را كمتر سراغ داريم، و شايد كاشى كارى مسجد كبود تبريز، كه آنهم در دوره جهانشاه قراقويونلو، بنا شده، همانند آن باشد. بقعه و بارگاه إمام زاده درب امام محلّ دفن اين دو امام زاده، كه در زبان مردم، درب إمام خوانده مى شود و در محلّ چملان = چنبلان = چملون = سنبلان = سنبلستان واقع مى باشد، كه در قديم الأيّام شنبلان ناميده مى شده و سپس با تغييرهائى، به شكل هاى ديگر در آمده است، و در اين محلّه قديمى، قبرستانى كهن وجود

داشته، كه مرحوم آيت اللَّه العظمى، آقاى مرعشى نجفى، آن را أقدم مقابر اصفهان شمرده اند، زيرا كه در آن سنگى ديده شده، كه تاريخ آن متجاوز از ششصد سال بوده است و در جنب اين قبرستان، مقبره إمام زاده درب إمام، واقع گرديده، كه از آثار تاريخى و ميراثهاى بزرگ فرهنگى و هنرىِ اصفهان، بشمار مى رود. آقاى دكتر لطف اللَّه هنرفر، باستان شناس محقّق و نامدار، درباره بناى تاريخى عظيم بقعه و گنبد و صحن اين امام زاده مى نويسد: بناى تاريخى درب إمام، از دو گنبد بزرگ و كوچك و يك سر دَرِ بزرگ كاشى كارى از دوره جهانشاه قراقويونلو، كه در ضلع شمالى آن واقع است و سه صحن، در سه جانب شمالى و شرقى و غربى آن، تشكيل شده است. نماى خارجى اين بناء، به جانب هر سه صحن، داراى تزيينات كاشى كارى و گچ برى است و هر دو گنبد آن، مخصوصاً گنبد بزرگتر، از كاشى هاى نفيس پوشيده شده است. در ورودىِ فعلىِ بقعه، به صحن شرقى باز مى شود ولى سر دَرِ آن، در قرن نهم هجرى كه ساختمان آن به اتمام رسيده، در جانب شمالى بوده است، كه فعلاً در جاى خود باقى مى باشد، ولى دهليزى كه اين سر در را به داخل بقعه مربوط مى كرده است، از طرف سر در اصلي آن مسدود شده و به جاى در ورودى، پنجره اى نصب شده است. آدرس : اصفهان - محلهٔ قديمى سنبلستان، مجاور محلهٔ كهنسال دردشت منابع: تاريخ اصفهان و رى، صفحه 249و345 آثار ملّى اصفهان، صفحه 765و767 گنجينه آثار تاريخى اصفهان، صفحه 341 و 342 و343 زندگانى آيت

اللَّه چهارسوقى، صفحه 174 روضات الجنّات صفحه 357. 358 ميزان الأنساب، صفحه 46 يادواره آيت اللَّه فقيه إمامى (به قلم نگارنده) صفحه 18و 19و20و21 دائرة المعارف تشيّع جلد 1، صفحه 426 تاريخ اصفهان و رى، صفحه 249 رجال اصفهان ، صفحه 186 يادواره آيت اللَّه فقيه إمامى ، صفحه 20و 21

خشت، با خطّ ثلث سفيد، جلب نظر مى نمايد و در آخر آن نوشته شده: سنه 1399 قمرى، كاشى سازى ايليا اصفهان در كتيبه گنبد جالب و زيباى إمامزده، با خطّ ثلث سفيد، آياتى از قرآن نوشته شده و تاريخ 1412 در آخر آن، ذكر گرديده است. در طرف شرق ساختمان امام زاده، سالنى زيبا براى اقامه نماز جماعت و مراسم مذهبى و مجالس دينى به سبك جديد ساخته شده و در تزيين آن، از گچ برى و كاشى كارى (در محراب) استفاده شده است. بالاى درب ورودى حرم، روى كاشى خشت آبى با خطّ سفيد نستعليق، نوشته شده: امام زاده محمّد بن زيد بن حسن بن علىّ بن أبى طالب آخرين تعميرات امام زاده: ساختمان قديمي امام زاده با مصالح خشت و گل ور در زمان صفويه به 100 متر مربع رسيده كه در سال 1352 تخريب و به مرور زمان و به تدريج مراحل ساخت زيارتگاه تا سال 1388 بطول انجاميده است. آدرس : اصفهان - خيابان وحيد منابع: امور فرهنگي و امور خيريه اداره كل اوقاف

زاده شاه مير حمزه در سنّ 35 يا 45 سالگى، به دست شخصى به نام (شاهك طوسى) شهيد شد و در اين مكان مدفون گرديد (و العلم عنداللَّه). ساختمان بقعه، قديمى است و ضريحى چوبى دارد و داخل حرم در زير گنبد، نقّاشى هاى متعدّد از صحنه هاى جنگ و شهادت كربلا، ديده مى شود. صحن امام زاده، جديد البناء مى باشد و با نمائى از آجر و كاشى، تزيين گرديده است. به گفته هيئت امناء امام زاده ضريحي فلزي از جنس نيكل و طلا در دست ساخت مي باشد. ارتفاع گنبد دو پوش امام زاده از كف به 24 متر مي رسد و دو گلدسته نيز به ارتفاع 22 متر در دو طرف گنبد امام زاده ساخته شده است. در حال حاضر، مزار ميرحمزه سلام الله عليه ، كه به نام شاه ميرحمزه مشهور است، در حاشيه شرقى خيابان سروش، در كنار بيمارستان و درمانگاه عسكريّه عليه السلام ( كه يكى از مهم ترين مراكز درمانى و بهداشتى خيريّه اى اصفهان مى باشد و با نام مقدّس حضرت عسكريّين و نرجس خاتون عليهم السلام، خدمات أرزشمند و گسترده اى به مردم عرضه مى شود) قرار گرفته است. آخرين تعميرات امام زاده: ساختمان قديم اين امام زاده با مصالح خشت و گل بوده كه در سال 1375 با همت اهالي و خيرين و اداره اوقاف شهرستان اصفهان تخريب و بناي جديد به جاي آن ساخته شده است. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: در قبرستان، قبر حكيم و طبيب و شاعر نامدار دوره صفويّه، حكيم شفائى قرار داشته، كه در جريان نابودى قبرستان، آثار آن محو شده است

. كرامتي از امام زاده شاه مير حمزه در هنگام نابود كردن قبرستان شاه ميرحمزه (در دوره حكومت پهلوى) مسئولين امور مربوطه، تصميم گرفتند كه بقعه و حرم شاه ميرحمزه را نيز تخريب نمايند و آثار آن را به طور كلّى از بين ببرند ولى در أثر كرامت امام زاده بزرگوار، آتش سوزى عجيبى اتّفاق افتاد و وسائل و تجهيزات كارهاى ساختمانى و مهندسى را از بين برد و در نتيجه، دست أندركاران أمر، از ويران كردن بقعه امام زاده منصرف گرديدند و اين قضيّه در سطح جامعه و شهر اصفهان ، منتشر گرديد و موجب جلب توجّه بيشتر مردم به سوى أهل البيت عليهم السلام و اين امام زاده عظيم الشّأن گرديد. اطلاعات بيشتر: بقعه و مزارى است، كه قبلاً در يك قبرستان قديمى بوده، متعلّق به دوره سلجوقيان و در دوره حكومت پهلوى، آن قبرستان از بين رفته و به جاى قسمتى از آن، دانشسراى كشاورزى ساخته شده و قسمت ديگرى از آن، جزء خيابان سروش قرار گرفته است. آدرس : اصفهان- شهر اصفهان- خيابان سروش - چهار راه عسگريه منابع: امور فرهنگي و امور خيريه اداره كل اوقاف

بقعه و زير زمين آن 105 متر مي باشد. بقعه فوق فاقد گنبد و ضريح بوده و تنها سنگ مزاري به ارتفاع يك متر و طول 2 متر در وسط بقعه قرار دارد. از تزيينات داخل بقعه مي توان به كاشيكاري ديوارهاي آن اشاره نمود كه زيارت عاشورا و زيارت امين الله روي ديوار ، مشاهده مي شود. مراسماتي چون جلسات قرآن خواني و آموزش قرآن از جلسات روزانه بانوان اين امامزاده مي باشد. آدرس: اصفهان - شهراصفهان - خيابان كاوه - گلخانه اصفهان

جناب محسن بن موسى بن جعفر عليه السلام آدرس : اصفهان-خيابان رودكي

همچنين در گوشه ديگر بقعه مزار دو تن از نوادگان علامه حاجي كلباسي با مرحوم آيت الله حاج ميرزا محمود كلباسي فرزند آيت الله آقا محمد مهدي كلباسي و نوادة ديگرشان حاج ميرزا عبدالجواد كلباسي مولف تذهيب الاصول و منوّر العيون فرزند ديگر مرحوم آقا محمد مهدي كلباسي مدفون مي باشد. آدرس : اصفهان-شهر اصفهان- خيابان حكيم - روبروي ضلع جنوبي مسجد حكيم

در موزه موجود مي باشد. مردم و اهالي شهر اصفهان با توجه به شخصيت عظمت مرحوم علامه محمد باقر مجلسي به اين مكان آمده و براي برآورده شدن حاجاتشان به درگاه الهي تقرب مي جويند. آدرس : اصفهان-شهر اصفهان-مجاورت مسجد جامع و ميدان عتيق

شهر اصفهان -در روستاي گَوَرت

آن است به 1000 متر مي رسد. توضيحات : ساختمان قديم امامزاده با مصالح خشت و گل بوده كه در سال 1356 تخريب و بناي فعلي با همت اهالي و خيرين ساخته شده است. تزيينات داخل حرم آينه كاري و مقرنس منحصر به فردي است كه تا سقف ادامه دارد. ضريح فعلي امامزاده در ابعاد 1×2 متر روي سنگ مزار امامزاده قرار گرفته است. تزيينات اطراف اضلاع و حرم، ستونهاي حرم بصورت حصيريِ پيچ و سر ستونهاي مقرنس و بدنه ها به صورت گره بندي و گچ بري برجسته به سبك ايراني، فرنگي، اسليمي و گل و برگ مي باشد. بدنه هاي ديگر اضلاع، گچ بري برجسته به سبك قاجار و گل و برگ مي باشد. دور تا دور زير مقرنس گنبد، سوره مباركه ياسين به صورت استادانه اي گچ بري شده است كه همچنان در حال بازسازي مي باشد. گنبد امامزاده سه پوش بوده و ارتفاع آن از كف به بالا به 24 متر مي رسد. مردم و اهالي محل با توجه كه كرامات اين امامزاده شريف ارادت و احترام خاص به ايشان قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- اصفهان-در فاصله 6 كيلومتري شهر اصفهان واقع در خيابان كهندژ و محله سودان ماربين

بقعه قرار گرفته است. به همت اهالي و خيرين از سال 1370 تاكنون ساخته شده است. داخل بقعه فاقد هر گونه گچ كاري و تزيينات آينه كاري و كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- اصفهان-خيابان احمد آباد و كوچه خواجه نظام الملك واقع در محله دارالبطيخ

آن در زمان شاه عباس دوم صفوي ساخته شد و داخل آن با گچبري و سطح بيرون آن با كاشيكاري تزئين شده است. در داخل بقعه كتيبه اي بر جاي مانده كه قسمت هايي از آن از بين رفته استبر روي قبور شاهزادگان سنگ هاي يكپارچه مرمري نفيس قرار دارند كه منقّش به نقوش مختلف مي باشند. هر كدام از اين سنگ ها داراي يك كتيبه در قسمت بالا و اشعاري در اطراف به خط نستعليق هستند. در ضلع جنوبي داخل بقعه شاهزادگان نيز بر يك قطعه سنگ مرمر بسيار شفاف كه به حالت عمومي در قسمت پائين ديوار نصب شده اشعاري نوشته شده است. يكي از سنگ قبرها تاريخ 1041 هجري قمري را بر خود دارد و خوشنويس مشهور عصر صفويه محمد رضا امامي آن را نوشته است. آخرين تعميرات امام زاده: اشخاص مدفون در اطراف امام زاده: در اين محل نوه هاي شاه عباس اول مدفون هستند كه در سال 1041 هجري قمري به دست شاه صفي يكي از سلاطين بي رحم صفويه كشته شده اند. علاوه بر اين شاهزادگان كه در كودكي كشته شده اند فرزندان يكي از سرداران شاه عباس اول نيز در اين محل به خاك سپرده شده اند. اطلاعات بيشتر: ساختمان سقف و بقعه ستي فاطمه به زمان صفويه مربوط مي شود. آدرس : اصفهان- محلّه چهارسوق، خيابان آيت اللَّه كاشانى منابع: http ://isfahan.iranseir.com/node/283

از علاقه اي مي دانند كه سلطان محمد بن بايسنقر به او داشته و نزاع دو شاهزاده تيموري و تسلط شاهرخ به اصفهان موجب خشم وي و كشته شدن اين مرد بزرگ مي شود. پس از مرگ شاهرخ و تسلط مجدد سلطان محمد به اصفهان به دستور وي در مدرسه و حسينيه شاه علاء الدين محمد بقعه اي بنا مي كنند و موقوفاتي نيز براي مزار او تعيين مي نمايند. به هر حال بقعه از داخل و خارج با گچبري و كاشيكاري تزئين شده و گنبد آن در اوائل حكومت پهلوي مرمت شده است. خطاط كتيبه اصلي بقعه محمود نقاش خوشنويس قرن نهم هجري است كه به خط ثلث گچبري شده. اشعار و عباراتي را نوشته و به شهادت شاه علاء الدين اشاره كرده است. بر ديوار شرقي داخل بقعه شهشهان اشعاري به خط نستعليق سفيد نوشته شده است. بر ديوار شمالي داخل بقعه نيز كتيبه اي است كه با گچبري به خط ثلث سفيد بر زمينه قهوه اي و سبز و قرمز به تاريخ 1013 هجري قمري به وسيله صحيفي فارسي كتابت شده است. مفاد اين كتيبه به اقدامات بانوي نيكوكاري اشاره مي كند كه نام او خانم سلطان بوده است. همجنين عبارات اين كتيبه بيانگر تعميراتي است كه در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوي بر بقعه انجام گرفته است. آدرس : اصفهان- محله ي شهشهان – مجاور مسجد جامع منابع: http://isfahan.iranseir.com/node/84

بقعه كه جديد الاحداث بوده 200 متر مي باشد. توضيحات : گنبد امام زاده از كف ارتفاعي 14 متري داشته و بناي بيروني ايوان حرم كاشيكاري شده مي باشد و در طرفين ايوان بيروني اسامي پنج تن آل عبا بصورت زيبايي كاشيكاري شده وهمچنين طرفين درب ورودي ايوان نيز تا بالا كاشيكاري است. سقاخانه اي در فاصله يكصد متري بقعه با معماري و كاشيكاري زيبايي براي رفاه حال زايرين ساخته شده است. مردم و اهالي اين روستا نسبت به اين امامزاده بزرگوار ارادت دارند. آدرس : اصفهان-ركان-در روستايي به نام بُركان در فاصله 40 كيلومتري شهر اصفهان واقع در منطقة براآن جنوبي،

23 شهر اصفهان و در مسير براآن شمالي واقع در روستاي كاج

خاص نسبت به ايشان دارند. آدرس : اصفهان-جلادران-در فاصلة 18 كيلومتري شهر اصفهان واقع در روستاي جَلادَران در مسير جاده نايين

داردم. رواق هاي اين امامزاده با مساحت 450 متر مربع به عنوان مسجد در آن نماز مي گذارند. مساحت اين امامزاده كه با 2 رواق به حرم متصل مي باشد به حدود 100 متر مربع مي رسد. ضريح اين امامزاده از جنس ورق آهن( پروفيل) به ابعاد 5/2×5/1 مي باشد كه در آينده اي نزديك با توجه به تأمين اعتبار ضريحي از جنس چوب و فلز به صورت طلاكاري شده تهيه و نصب مي گردد. گنبد اين امامزاده در حال بازسازي بوده و ارتفاع آن از سطح زمين حدود 17 متر مي رسد. ساختمان داخل نيز در آينده گچبري و آينه كاري مي گردد. نماي داخلي گنبد در حال حاضر گچبري مي باشد. طبق شجره نامة موجود اين مطلب توسط آقاي فلسفي از آستان قدس رضوي تأييد شده است كه نسب اين امامزاده بزرگوار به امام موسي بن جعفرعليه السلام مي رسد و همچنين طبق اين شجره نامه اين امامزاده بزرگوار در روستاي گلون آباد دفن گرديده است. آدرس : اصفهان- اصفهان-جيلان آباد-در فاصلة 7 كيلومتري شهر اصفهان واقع در روستاي جيلان آباد(گَلون آباد)

ساختمان قديمي بقعه در ابعاد 5×5 متر مربع از خشت و گل بوده كه در سال 1384توسط هييت امناء تخريب و بناي جديد آن در حال ساخت مي باشد. در داخل حرم ضريحي از جنس چوب و استيل در ابعاد 2×3 متر مربع روي سنگ مزار واقع شده است. حرم امامزاده از طريق 3 رواق به دور آن به هم ارتباط دارند. در حال حاضر تزيينات درون ساختمان كاشي كاري و سنگ كاري بوده كه مراحل بازسازي آن همچنان ادامه دارد. ارتفاع گنبد دوپوش زيارتگاه از كف 18 متر مي باشد كه با مصالح آجر و سيمان ساخته شده است. آدرس : اصفهان-چنگان-در فاصلة 5 كيلومتري شهر اصفهان واقع در خوراسگان روستاي چنگان

قرار گرفته است. ارتفاع گنبد جديد امامزاده كه از مصالح آهن و آجر مي باشد از كف به 24 متر مي رسد. تزيينات داخل بقعه شامل نقاشي هاي چشم نوازي است كه تا سقف ادامه دارد. اهالي محل نسبت به اين امامزاده بزرگوار ارادت خاصي داشته و دارند. آدرس : اصفهان-چهارميان-در فاصله 25 كيلومتري جنوب شرقي اصفهان واقع در منطقة براآن شمالي و روستاي دَستجا و كُندِلان

عُبَيْدِاللَّهِ، بْنِ عَبَّاسِ، بْنِ أميرِالْمُؤمِنينَ و إمامِ الْمُتّقينَ و يَعْسُوبِ الدّينِ، أسَدِاللَّهِ الْغالِبِ، عَلىِّ بْنِ أبى طالِبٍ عَلَيْهِ الصَّلوةُ وَ السَّلامِ. بنابر اين نوشته، امام زاده ابوالعبّاس، نام او محمّد و كنيه او ابوالعبّاس ولى در سنگ لوحه ديگرى، كه به ديوار سر در و ايوان ورودىِ قديمىِ امام زاده، نصب گرديده و در حال حاضر مقدارى از سطح صحن جنوبى امام زاده، پائين تر است (و در گودى قرار دارد و با پنجره شيشه اى، محافظت مى شود) چنين آمده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمن الرَّحيمِ، قالَ اللَّهُ تَبارَكَ وَ تَعالى: وَ ما أرْسَلْناكَ إلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ، ألّلهُمَّ صِلِّ عَلى مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفى و عَلىٍّ الْمُرْتَضى و حَسَنِ الرِّضا و حُسَيْنِ الشَّهيدِ بِكَرْبَلا وَ عَلىٍّ زَيْنِ الْعابِدينَ وَ مُحَمَّدٍ الْباقِرِ وَ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ وَ مُوسَى الْكاظِمِ وَ عَلىِّ بْنِ مُوسَى الرِّضا وَ مُحَمَّدِ التَّقىِّ وَ عَلىِّ النَّقىِّ وَ حَسَنِ الْعَسْكَرىّ وَ مُحَمَّدِ الْمَهْدىِّ، صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أجْمَعينَ، هذا مَزار مُتَبَرِّك حَضْرَتِ امام زاده مَعْصُوم، الْمَظْلُومِ الشَّهيد، تَغَمَّدَهُ اللَّهُ بِغُفْرانِه وَ أسْكَنَهُ فى رِياضِ جَنانِه، ابوالْعَبَّاسِ عَلىِّ، بسعى و عمارتها كدخداى محترم و عزيز و صالح، محمود شاه بن شمس الدّين، علىّ بن ركنشاه المشتهر... خوراسجانى، فى تاريخِ مُحَرَّمِ الْحَرامِ، سَنَةِ عِشْرينَ وَ تِسْعَمِأت.... (در محلّ نقطه چين ها، كلماتى بود كه خوانده نشد و ضمناً عبارات ياد شده، از نظر رعايت قواعد أدبى عرب، اشكالاتى دارد كه بر أهل فن پوشيده نيست.) از عبارت ياد شده، كه ظاهراً در سال نهصد و بيست هجرى قمرى، حجّارى و نصب گرديده، استفاده مى شود كه نام امام زاده، على و كنيه او، ابوالعبّاس است (كه مشهور مى باشد). تزيينات حرم و رواقهاي

آن شامل نقاشي و آينه كاري هاي نفيس و هنرمندانه مي باشد. ضريح فلزي امام زاده به ابعاد 4×5/2 روي امام زاده قرار گرفته و زير گنبد تا سقف حرم آينه كاري شده است. در ضلع جنوبي حرم ايواني مطلا قرار گرفته كه قدمت آن به 400 سال قبل و زمان قاجاريه مي رسد. يكي ديگر از ويژگي هاي اين امام زاده سقف سالن شرقي امام زاده است به مساحت 110 متر مربع كه يكپارچه كاشيكاري و معرق شده است. ارتفاع گنبد دوپوش امام زاده از كف به 24 متر مي رسد و در كنار امام زاده مجتمعي فرهنگي درماني به مساحت 1200 متر ساخته شده و در اختيار مردم قرار گرفته است. همچنين زيارتگاه داراي كتابخانه اي با 17000 جلدكتاب جهت استفاده براي عموم ساخته شده است. مردم و اهالي شهر خوراسگان به اين مكان مقدس و امام زاده شريف احترام خاص و ويژه قايل مي باشند. ساختمان قديمى امام زاده ابوالعباس سلام الله عليه حرم و بقعه امام زاده ابوالعباس، يك ساختمان قديمى داشته، كه متعلّق به قرن دهم هجرى بوده و مخروبه گرديده و در سالهاى اخير تجديد و توسعه يافته و فقط يك ايوان و سردَرِ جالب و زيبا، كه داراى قطار بندى هشت ترك گچ برى مى باشد، از آن ساختمان قديمى باقى مانده، كه از ميراثهاى فرهنگى به شمار مى رود. در طرف راست ايوان ياد شده، سنگ لوحه اى وجود دارد، كه بر روى آن جمله هاى زير حجّارى شده است: هو الباقى و كلّ شى هالك وفات مرحومه شهر بانو خانم، بنت مرحمت پناه، ميرزا محمّد نظير، شهر رجب.116

و در طرف چپ ايوان، سنگ لوحه ديگرى است، كه بر روى آن، اين عبارتها حجّارى شده: ألحكم للَّه وفات مرحمت پناه، مولانا محمّد بن عليشاه خوراسگانى، شهر ربيع الثّانى سنه 1059 ه’ و در وسط صحن جنوبى، پاىِ يك درخت، سنگ قبرى است، كه روى آن حوضچه اى حجّارى شده و در أطراف آن حوضچه، أشعارى نوشته شده و در بالاى آن سنگ، اين جمله ها حجّارى گرديده است: ألحكم للَّه وفات مرحوم المغفور روح اللَّه... مولانا نور اللَّه... فى تاريخ جمادى الاُولى 1089. از تاريخ هاى موجود در سنگ نوشته هاى متعلّق به امام زاده ابوالعبّاس سلام الله عليه كه قديمى ترين آنها تاريخ 920 مى باشد، به خوبى روشن مى شود كه ساختمان و بناى امام زاده، متعلّق به قرن دهم به بعد بوده و نشانه اى كه از پيش از اين تاريخ حكايت كند، به دست نيامد. ساختمان مفصّل و باشكوه فعلى از سال 1385 قمرى، علاقمندان به آستان مقدّس أهل البيت عليهم السلام شروع به تجديد بناء و توسعه حرم و آستان مقدّس حضرت ابوالعبّاس نمودند، كه تاكنون فعّاليّت آنها ادامه دارد و مرتّباً در حال اقدام براى توسعه صحن مقدّس و تكميل ساختمان و تزيينات گسترده، مى باشند. در ساختمان فعلى، حرم مجلّلى وجود دارد، كه أطراف آن را، رواقى مفصّل و به سبك باستانى (با استفاده از طاق چشمه متعدّد) احاطه كرده است و دو صحن بزرگ جنوبى و شمالى و گنبدى باشكوه و دو مناره جالب و ضريحى زيبا (با استفاده از طلا و نقره) موجب جلب توجّه زائرين و عابرين مى باشد و يك سردَرِ ورودى مجلّل به داخل حرم

(از طرف صحن شمالى، كه مشرف بر جادّه اصلي اصفهان. نائين مى باشد) و يك سر دَرِ ورودى ديگر، در همان طرف، به داخل صحن جنوبى، بر عظمت اين مجموعه دينى مى أفزايد. در تزيين گنبد و مناره ها و ديوارهاى دو صحن و سردرها، از كاشى هاى معرّق (و مقدارى كاشى خشت) و آجرهاى تزيينى، استفاده شده و نماى بسيار جالبى را شكل بخشيده است. در داخل حرم و رواق بزرگى كه محيط بر حرم مى باشد، از بهترين گچ برى ها و آينه كارى ها و خطّاطى ها و نقّاشى هاى هنرمندانه استفاده شده و مجموعه آثار هنرى و تزيينى به كار گرفته شده، در اين بارگاه مقدّس، از يادگارهاى اين دوره مى باشد و استاد كارانى كه در اين مجموعه زحمت كشيده اند، ذوق و ابتكار سليقه و حوصله و تجربه خود را در راه شكوهمند ساختن اين مجموعه بزرگ دينى، به كار گرفته اند و ايمان قلبى و علاقه خود را به آستان مقدّس أهل البيت عليهم السلام بالأخص حضرت أباالفضل عليه السلام (جدّ بزرگوار اين امام زاده عظيم الشّأن)، به نمايش گذارده اند. در كتيبه هاى داخل گنبد و بيرون آن و نيز در كتيبه هاى كاشى كارى هاى سردرها و صحن ها، از آيات قرآن و كلمات دينى و أحاديث شريفه، استفاده شده و جلوه دينى و ولايتى يافته است. در پايه گنبد امام زاده (از خارج) سوره مباركه جمعه كتيبه شده و در يك لوح كاشى نوشته شده است: به همّت أهالى، ساختمان امام زاده ابوالعبّاس ( محمّد) 1385 و خاتمه 1397 قمرى، سرپرست حاج عبّاس قدر خواه، معمار ، استاد محمّد و استاد مهدى بديع

الصّنايع. البته اين تاريخ ها، مربوط به قسمتهاى أوّليّه ساختمان است و گرنه، صحن جنوبى و كاشى كارى ها و نقّاشى و آينه كارىِ داخل رواق و حرم مطهّر توسعه يافته است. كرامتى بزرگ، از امام زاده ابوالعبّاس سلام الله عليه در حدود سال 1373 قمرى، شبى، جمعيّتى از متديّنين و علاقمندان به أهل البيت عليه السلام، در حدود سى نفر، به همراهى مرحوم آيت اللَّه العظمى، آقاى حاج سيّد على علاّمه فانى قدس سره، متوفّاى 1409 قمرى، به قصد زيارت امام زاده ابوالعبّاس، (پياده) عازم خوراسگان مى شوند ولى در ميان راه اتومبيلى مى رسد و آنها را به مقصد مى رساند و شب را در جوار امام زاده ابوالعبّاس، بيتوته مى نمايند و در هنگام سحر (در نزديكى أذان صبح) ، چند نفر از زائرين كه مشغول نماز شب و دعا بوده اند، ناگاه مشاهده مى نمايند، گلوله نورى از طرف قبله نمايان گرديد و دو، دور، بالاى سر حرم، دور زد و سپس روى گنبد و حرم و صحن منتشر گرديد و تا حدود 7. 8 دقيقه، فضا روشن بود 0 وقتى مرحوم آيت اللَّه فانى، چنين كرامت بزرگى را مشاهده نمودند ، مدّت زيادى به ضريح امام زاده چسبيدند و به شدّت گريستند و مجموعاً هفت. هشت نفر از آن جمعيّت، كه بيدار بودند و به نماز و دعا اشتغال داشتند، اين صحنه نور را مشاهده نمودند . مرحوم آيت اللَّه فانى، قبل از حركت به سوى امام زاده، فرموده بودند، دلم مى خواهد كه اين امام زاده مقام خودش را در نزد پروردگار، به ما بنماياند و با معرفت كامل ترى نسبت به مقام او وى

را زيارت كنيم. اين قضيّه را، يك نفر از موثّقين كه كاملاً مورد اعتماد مى باشد، يعنى آقاى حاج عبدالرّسول شعرباف دام عزّه، كه خود در صحنه بوده اند و نور را مشاهده كرده اند، براى نويسنده نقل نمودند و دو نفر از دوستان كاملاً مورد اعتماد، يعنى حضرت حجّة الإسلام آقاى حاج شيخ جعفر آزادمنش و آقاى حاج مرشد عبّاس تولاّ، دام عزّهما، از قول مرحوم آيت اللَّه علاّمه فانى نقل نمودند. از حاضرين در آن صحنه معنوى، آقاى حاج آقا رسول باطنى و حاج محمّد علىِ حاج شفيعى و آقاى شعرباف دام عزّهم، در قيد حيات هستند. مرحوم آيت اللَّه فانى قدس سره وقتى هوا روشن گرديد، به جستجو پرداختند و سنگ لوحه اى كه نسب امام زاده را به حضرت أباالفضل عليه السلام مى رساند، پيدا نمودند و متوجّه گرديدند كه اين بزرگوار، از نسل آن بزرگ پرچمدار رشيد إمام حسين عليه السلام در كربلا، مى باشند. آخرين تعميرات امام زاده: ساختمان قديم امام زاده بقعه اي خشت و گل كه در سال 1340 تخريب و به همت هيئت امناء و خيرين بازسازي شده است. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: عدّه زيادى از مؤمنين و صلحاء و بالأخص از علماء و روحانيّين ( إمام جماعت، مدّرس واعظ...) در جوار امام زاده ابوالعبّاس عليه السلام و مرقد مرحوم آيت اللَّه إمامى قدس سره، مدفون گرديده اند و لذا در حرم و صحن امام زاده، قبرستانى از قبور علماء و صلحاء و مردم با ايمان، تشكيل شده است. دفن آيت اللَّه إمامى، در جوار امام زاده ابوالعبّاس و تحوّلى بزرگ در سال 1414 قمرى (دهم جمادى الثّانيه) در

آخرين روز از دهه فاطميّه دوّم، استاد بزرگ حوزه علميّه اصفهان، مرحوم آية اللَّه، آقاى حاج سيّد أحمد فقيه إمامى قدس سره، دعوت حق را لبّيك گفتند و پيكر مطهّر آن بزرگوار ( طبق وصيّت خودشان) به خوراسگان و جوار امام زاده ابوالعبّاس عليه السلام انتقال يافت و در ميان فرياد وناله و سيل أشك عزاداران و مردم داغديده، در حرم مطهّر آن امام زاده عظيم الشّأن، دفن گرديد . مردم با ولايت اصفهان و بسيارى از شهرها و روستاهاى دور و نزديك، با حضورى يك پارچه و جمعيّتى ميليونى، تمامىِ طول مسير را (ده كيلومتر) در زير باران شديد، تشييع جنازه نمودند و يكى از صحنه هاى پرشور و با معنويّت اجتماعىِ تاريخ اصفهان را شكل بخشيدند، كه در رسانه هاى جمعىِ داخل و خارج كشور، انعكاسى شديد و عجيب داشت و به عنوان يك حادثه بزرگ و به ياد ماندنى، در محافل گوناگون و رسانه هاى خبرى، مورد توجّه و ذكر قرار گرفت . سنگ نوشته قبر آيت اللَّه إمامى بر روى قبر مطهّر مرحوم آيت اللَّه إمامى، سنگ مرمر زيبائى نصب گرديده و جمله هاى جالبى با خطّ ثلث استاد حبيب اللَّه فضائلى، بر روى آن نوشته شده و حجّارى گرديده، كه ذيلاً نقل مى نمائيم. قَدْ ارْتَحَلَ مِنْ هذِهِ الدُّنْيا الدَّنِيَّةِ إلى ذَرْوَةِ الدَّرَجاتِ الْعالِيَةِ الاُخْرَوِيَّة، الْعالِمُ الْكامِلُ، الْفَقيهُ الْمُجاهِدُ، الاُسْتاذُ فِى الْحَوْزَةِ الْعِلْمِيَّةِ، ألْمُحيى لاثارِ الشَّريعَةِ الْمُحَمَّديَّةِ، ألْمُدافِعُ عَنْ حَريمِ الْوِلايَةِ الْعَلَويَِّةِ، ألْمُقاسى لِلسُّجُونِ وَ الشَّدائِدِ لِلذَّبِّ عَنِ الّطَريقَةِ الْجَعْفَرِيَّةِ، آيَةُ اللَّه، ألْحاجْ سَيِّدْ أحْمَد الْفَقيه الإمامىّ، تَغَمَّدَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِه، ألْمُتَوَفّى فى يَوْمِ الْخَميسِ، عاشِرِ شَهْرِ جُمادَى الثَّانِيَةِ، 1414 مِنَ

الهِجْرَةِ النَّبَوِيَّةِ. از آن تاريخ، علاقمندان به آن بزرگمرد، به شكل عجيب و بى سابقه اى، براى زيارت مزار شريف امام زاده ابوالعبّاس عليه السلام و مرقد مرحوم آيت اللَّه إمامى ، به خوراسگان مى روند و مشتاقان فراوانى، براى دفن در جوار امام زاده، پيدا شده است، تا جائى كه قيمت قبرهاى داخل حرم و رواق امام زاده، به دَه الى پانزده برابر رسيده است و كسانى كه مايلند در آن مزار متبرّك، قبرى تهيّه نمايند، نياز به كوشش و تلاش فراوان دارند.و در يك كلام، مزار شريف امام زاده ابوالعبّاس عليه السلام شهرتى عجيب يافته و از سراسر كشور و خارج آن، بالأخص از شهر و حومه اصفهان، به قصد زيارت امام زاده ابوالعبّاس عليه السلام و مرحوم آيت اللَّه إمامى قدس سره، حركت نموده و كسب فيض مى نمايند. اطلاعات بيشتر: خوراسگان، در قديم الأيّام، از روستاهاى مجاور اصفهان و در.1 كيلومترىِ شرق آن بوده است ولى در حال حاضر، به علّت توسعه شهرها و روستاها، تبديل به شهر شده و كاملاً به شهر اصفهان، متّصل گرديده است. آدرس : 5 كيلومتري شهر اصفهان - شهر خوراسگان - شهر سلمان فارسي

بازسازي شده و در سال 1374 مجدداً به همكاري اداره اوقاف شهرستان اصفهان تخريب و بناي جديد جايگزين بناي قديم آن شده است. ضريحي از جنس نقره و آب طلا روي سنگ مزار امام زاده شريف در داخل بقعه قرار گرفته است. اين حرم امامزاده از طريق دو رواق با هم در ارتباط است. تزيينات داخلي ساختمان گچبري و سنگ كاري و آينه كاري مي باشد. گنبد دوپوش امامزاده ارتفاعي از كف به 18 متر مي رسد. بنا به شجره نامه اي كه توسط آقاي فلسفي از آستان قدس رضوي تأييد شده اين امامزاده شريف در اصفهان و در شهر خوراسگان دفن شده است همچنين در اين شجره نامه آمده كه نسب ايشان به حضرت موسي بن جعفرعليه السلام مي رسد. آدرس : اصفهان-خوراسگان-در محدودة شهر اصفهان واقع در شهر خوراسگان

5/1×5/2 روي سنگ مزار امامزاده واقع شده است. با توجه به طرح تهيه شده پس از تخريب حرم كنوني ادامة عمليات عمراني انجام و سپس مراحل گچبري و اينه كاري و نقاشي سقف انجام مي گردد. در حال حاضر ساخت فلزي گنبد انجام شده و نصب گرديده است. ارتفاع گنبد از سطح زمين 21 متر و از مصالح آجر و آهن خواهد بود. آدرس : اصفهان-خوراسگان-در محدودة شهر اصفهان و در خوراسگان و محلة خيادان

بوده و در سال 1366 توسط هييت امناء تخريب گرديد و تا هم اكنون در حال بازسازي است كه توسط هييت امناء زمينهاي آن خريداري و آزادسازي شد. ضريحي از جنس نقره و آب طلا مي باشد و در ابعاد 3×2 متر مربع كه روي سنگ مزار واقع گرديده كه در قسمت تاج آن ميناكاري مي باشد. حرم امامزاده از طريق دو رواق با هم ارتباط دارند و داراي دو ايوان بزرگ مي باشد. تزيينات داخلي امامزاده به صورت آينه كاري و مينا كاري و گچبري بسيار زيبا و هنرمندانه مي باشد. ارتفاع گنبد دوپوش امامزاده از كف 17 متر مي باشد و همچنين ارتفاع گلدسته هاي آن از كف به 35 متر مي رسد. آدرس : اصفهان-خوراسگان-در محدودة شهر اصفهان و در منطقه شمال در محلة خياران

است كه طبق گفته و عقيدة اهالي آن را جاي پاي اين امامزاده مي دانند. آدرس : اصفهان-خوراسگان-در محدوده شهر اصفهان واقع در شهر خوراسگان در محلة علياء

و بقعه فاقد هرگونه تزيينات آينه كاري، كاشيكاري و گچ بري مي باشد. روي سنگ مزار و در داخل ضريح چنين نوشته شده است و «آرامگاه بابا پير محمود فرزند جابر انصاري و صحابة حضرت رسول صلي الله عليه و آله وسلم» آدرس : اصفهان-دشتي-در روستاي دشتي واقع در 25 كيلومتري شهر اصفهان

كرم و امامزاده شاه حسين به حضرت موسي بن جعفر عليه السلام مي رسد با واسطه». آدرس : اصفهان-ده كرم-در فاصله 45 كيلومتري شهر اصفهان واقع در روستاي ده كرم و در بخش كِراچ در منطقه براآن جنوبي

اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان اصفهان در دست اقدام مي باشد. اين بقعه كه تنها ضريح آن باقي مانده در حال ساخت مي باشد. زير نظر هيئت اُمنائى مركّب از جمعى از علماء و صلحاء و مؤمنين، بناى قديمىِ بقعه امام زاده، تخريب گرديده و طبق نقشه اى بسيار جالب و جامع (كه سمبلى از مظاهر اعتقادى، تاريخى، هنرى و أدبىِ مردم اصفهان را به نمايش بگذارد و تجلّيگاهى براى مذهب تشيّع و مكتب أهل البيت: بشمار آيد) ساختمانى جديد و مفصّل، در حال تأسيس مى باشد. طبق نقشه ياد شده، ساختمان اصلي امام زاده (شامل بقعه و گنبدى بزرگ و مناره هائى بلند و باشكوه و رواقها و ايوانها و ساير ملحقات، از قبيل: مسجد و حسينيّه و كتابخانه و...) در قطعه زمينى متجاوز از چهار هزار متر مى باشد، كه بعضى از قسمتهاى آن، يك طبقه و بعضى ديگر، دو طبقه و برخى، سه طبقه است و تمامىِ زير بناى آن، 8300 متر مربّع مى باشد و مجموع اين بناى عظيم، در فضائى بسيار وسيع، با مساحتى در دهها هزار متر مربّع قرار مى گيرد. اطلاعات بيشتر: با توجّه به موقعيّت حسّاس اين امام زاده و نزديكى آن به فرودگاه بين المللى اصفهان »كه محلّ اعزام حجّاج بيت اللَّه الحرام و نيز زائران خانه خدا و مدينه منوّره »در سفر عمره مفرده« و عموم مشاهد مشرّفه و بالأخص مشهد مقدّس حضرت امام علىّ بن موسى الرّضا مى باشد و نيز با عنايت به اين كه بقعه و مزار اين امام زاده، محلّ توجّه و در ديدگاه عموم مسافرانى است كه از همه شهرها و كشورهاى

اسلامى و غير اسلامى وارد شهر تاريخى و مذهبىِ اصفهان مى شوند) اميد است با عنايت خداوند متعال و توجّهات صاحبان ولايت:، بالأخص حضرت امام علىّ بن موسى الرّضا ، فعّاليّت ساختمانى، با سرعت كامل مراحل خود را طى نمايد و تجلّيگاهى براى مكتب تشيّع و صحنه اى از نمايش عمق اعتقاد شيعيان و ارادتمندان خاندان رسالت: تحقّق يابد و پايگاهى عظيم، براى نشر و گسترش فرهنگ غنىّ مكتب ولايت و تعليم و تبليغ أحكام اسلام و ترويج و گسترش مبانى دين و ايمان محسوب گردد. آدرس : اصفهان-ده كرم-روستاي ده كرم

دفتر 1508 كتابخانه مسجد گوهرشاد آمده:«قاسم بن موسي بن جعفرعليه السلام با خواهر عزيز اش به اسم باظهر و شهرت معصوم زمانيكه به اين سامان رسيده دشمنان آن دو بزرگوار را شهيد كرده اند و در جايي ديگر آمد: راشنان از آباديهاي اصفهان منصوب شده و اينكه امامزاده قاسمعليه السلام در راشنان دفن گرديده است.] گنبد زيارتگاه گچ بري شده و دور تا دور آن آيت الكرسي نوشته شده است. ارتفاع گنبد زيارتگاه از كف به 12 متر مي رسد. اين دو امامزاده بزرگوار از ارزش بالايي نزد مردم و اهالي برخوردار هستند. آدرس : اصفهان-راشنان-در روستاي راشنان واقع در 12 كيلومتري شهر اصفهان و در خيابان آبشار،

مكان شريف مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان-ردان-در محلة ردان واقع در 5 كيلومتري شهر اصفهان و در خيابان آبشار سوم

به صورت كاشيكاري و سقف آن به صورت گچ كاري مقرنس و آينه كاري مي باشد. آدرس : اصفهان-زمان آباد-در روستاي زمان آباد واقع در 10 كيلومتري شهر اصفهان و در مسير اتوبان اصفهان به طرف نايين

آورده و براي برآورده شدن حاجاتشان به درگاه الهي تقرب مي جويند. آدرس : اصفهان-شهرك جلوان-در فاصلة 7 كيلومتري شهر اصفهان و 2 كيلومتري شهر زينبيه روستاي جلوان و در غرب روستاي جلوان و مزارع صيفي كاري و كشاورزي

مصالح خشت و گل بوده كه در سال 1370 تخريب و با همت اهالي و خيرين و اداره اوقاف شهرستان بناي جديد جايگزين آن گرديده است. مساحت فعلي امامزاده به حدود 2000 متر و مساحت زير بناي آن كه شامل بقعه و رواقهاي دور تا دور آن است به 400 متر مي رسد. در داخل حرم بقعه بدون ضريح و تزيينات گچ بري و آينه كاري مي باشد و دور تا دور زير طاق گنبد كاشيكاري شده است. ارتفاع گنبد در امامزاده تا كف به 12 متر مي رسد. مردم و اهالي نسبت به اين امامزاده ارادت و عقيدة فراواني دارند. آدرس: اصفهان-فنارت- 5 كيلومتري شهر اصفهان - روشندشت واقع در روستاي فنارت

و تعمير مي باشد. آدرس : اصفهان-قهجاورستان-در محله قهجاورستان واقع در 10 كيلومتري اصفهان و در مسير امامزاده شاه كرم در خارج از محله و در مزارع كشاورزي

باشد. ارتفاع گلدسته هاي زيارتگاه از سطح زمين 22 متر و ارتفاع گنبد از آن 20 متر مي باشد. تزيينات داخلي ساختمان آينه كاري و گچبري بوده كه در حال حاضر تنها تزيينات زير گنبد در دست بازسازي است. آدرس : اصفهان-گركان-در محدوده شهر اصفهان و در محلة گركان

تخريب و بازسازي گرديد. رواق هاي اطراف اين بنا مجدداً در سال 1375 ساخته شد كه در سال 1388 با ساخت رواقهاي آن اضافه شده است. در داخل بقعه و حرم ضريحي از جنس آهن در ابعاد 5/2× 5/1 متر مربع روي سنگ قبر امامزاده شريف قرار گرفته است. حرم امامزاده از طريق 3 رواق در اطراف با هم ارتباط دارند. داخل ساختمان و بقعه فاقد تزيينات كاشيكاري، گچبري و آينه كاري مي باشد. ارتفاع گنبد زيارتگاه از كف كه با مصالح آجر و آهن بوده به حدود 10 متر مبع مي رسد. معماران سنگ قبر مزار امامزاده را در هنگام بازسازي به درون ديوار نسب نموده اند كه نسب اين امامزاده گران قدر روي آن سنگ حجاري شده است. آدرس : اصفهان-مورنان-در فاصلة 10 كيلومتري شهر اصفهان واقع در روستاي مورنان (خوراسگان- خ سلمان- روستاي مورنان قهاب)

گچ بري شده است و تا زير سقف حرم نيز نقاشي و گچ بري ادامه دارد. اين زيارتگاه با توجه به قرار گرفتن در شهر و پارك، مورد توجه اهالي و زايرين قرار گرفته است. آدرس : اصفهان- برخوار-دولت آباد-در شهر دولت آباد و واقع در پارك سيد محمد اين شهر

صحن بسيار بزرگ در قطعه زمينى به مساحت تقريبى شش هزار متر تأسيس گشته، كه در أطراف آن اطاقهاى زيادى براى سكونت زائرين در نظرگرفته شده و ايوان و سردَرِ باشكوهى به سوى حرم ساخته شده، كه در آينده در نظر دارند دو مناره بلند براى حرم امام زاده در دو طرف آن بسازند و در دو طرف ايوان، رواقها و لوازم گسترده يك حرم مجلّل، در نظر گرفته شده است. ساختمان اين صحن و سردرب، آماده گرديده ولى تزيينات آن (از قبيل آينه كارى و كاشى كارى و...،) انجام نگرفته است. ايوانِ حرم در صحن قديم، آينه كارى شده و در داخل حرم، از سنگهاى مرمر و نقّاشى استفاده گرديده و در طرف غرب حرم يك رواق ساخته اند، كه در سقف آن از گچ برى و آينه كارى و نقّاشى، بهره گيرى شده است. در تزيين ضريح مطهّر، از طلا و نقره استفاده نموده اند و تاريخ ساختن آن، 1408 قمرى مى باشد. گنبد امام زاده، قديمى و كوچك مى باشد و كاشى كارى شده است. علما و بزرگان مدفون در اطراف امام زاده: مرحوم آقا ميرزا على أصغر نورى، متوفّاى 1333 قمرى (مدفون در حرم) مرحوم حاج ميرزا محمّد على فُرقانى آدَرْمَنابادى، متوفّاى 1359 قمرى. مرحوم حاج ملا حسن دولت آبادى، متوفّاى 1360 قمرى. مرحوم آقا سيّد عبدالوهّاب سهل آبادى، متوفّاى 1373 قمرى. مرحوم آقا شيخ حبيب اللَّه محقّق، متوفّاى 1378 قمرى. مرحوم آقا سيّد حسن نورى، متوفّاى 1383 قمرى. آدرس : اصفهان- دولت آباد- روستاى نرمى- متّصل به شهرك إمام حسين عليه السلام منابع: ميزان الأنساب، صفحه 49 روضات الجنّات، در قسمت شرح حال امام زاده

عظيم الشّأن، حضرت عبدالعظيم حسنى ، صفحه 357

شريف قرار گرفته است و تزيينات حرم و حرم شامل نقاشي زيباي سقف آن است كه در كنار و زير سقف اسامي 14 معصوم عليه السلام نوشته شده است. آدرس : اصفهان- برخوار-دولت آباد-در بيرون شهر دولت آباد

زيارتگاه به 500 متر مربع مي رسد. توضيحات : اين بنا به روايت اهالي تا سال 1359 ساختماني با مصالح خشت و گل بود كه با همت هييت امناء و خيرين شهر بناي جديد جايگزين بناي قديم آن شده است. داخل حرم ضريحي چوبين در ابعاد 2×1 روي سنگ مزار امامزادة شريف بوده و بقعه فاقد تزيينات گچ بري، آينه كاري و يا كاشيكاري است. گنبد دو پوش كاشيكاري شده زيارتگاه از كف 12 متر مي باشد. آدرس : اصفهان- برخوار-خورزوق-در خيابان شهرداري خورزوق و در 12 كيلومتري اصفهان

امام زاده سيد صالحعليه السلام و دو خواهر مكرمه شان در كنار هم ديده مي شوند. در كنار اين سه بزرگوار تعداد 20 مزار شهيد هشت سال دفاع مقدس نيز قرار دارد. گنبد دوپوش زيارتگاه از كف 36 متر مي باشد. تزيينات داخل بقعه شامل نقاشي بسيار زيباي حاشيه و تا سقف حرم مي باشد. همچنين در حاشيه پايين سقف با خط زيبايي آيت الكرسي نوشته شده است. آدرس : اصفهان- برخوار-محسن آباد-در روستاي محسن آباد برخوار واقع در 12 كيلومتري اصفهان

اصفهان- برخوار-سين-در روستاي سين شهرستان برخوار

است بخوبي هنر هنرمندان اين ديار مشخص مي باشد. ارتفاع گنبد اين امامزاده به 16 متر از كف هنوز جلوه نمايي مي كند. بر روي گنبد قديمي بقعه، گنبدي با ارتفاع 16 متر با مصالح آجر و سيمان ساخته شده است. در اطراف بقعة قديمي، رواقهاي جديد امامزاده اضافه گرديده است. هزينه ساخت گنبد و رواقهاي آن توسط خيرين با همت هييت امناء و اداره اوقاف شهرستان تيران تأمين گرديده است. اهالي خونگرم تيران و محلة قلعه حسين نسبت به اين امامزاده كه آنرا به محمد حنفيه نسبت مي دهند، علاقه و ارادت خاص داشته و از اقصاء نقاط شهرستان به زيارت اين امام زاده بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- تيران و كرون-تيران-در محلة قلعه حسين واقع در شهرستان تيران. اين امامزاده در انتهاي خيابان طالقاني اين شهر قرار گرفته است.

امامزاده مشرف مي شوند. موقعيت آب و هوايي و وجود چشمه اي با آب روان و گوارا زايرين را بيش از پيش به اين مكان جذب نموده است. وجود زاير سراهايي جهت رفاه حال مسافران و زايرين يكي ديگر از ويژگيهاي اين مكان مي باشد. با توجه به اهميت وجود پيكر پاك امام زاده احمد رضاعليه السلام نام روستا نيز از آن وام گرفته شده و به روستاي چشمه احمد رضا مزين گرديده است. آدرس : اصفهان- تيران و كرون-چشمه احمد رضا-در 30 كيلومتري شهرستان تيران واقع در بخش عليا و در روستاي چشمه احمد رضا

مي شود. آدرس : اصفهان- تيران و كرون-عسگران-شهر عسگران يكي ديگر از سه شهر شهرستان تيران و كرون بوده كه در 40 كيلومتري مركز شهرستان و در 90 كيلومتري شهر اصفهان واقع است. اين امامزاده در جنوب شهرستان عسگران قرار گرفته است.

امامزاده به دوران صفويه بر مي گردد و كاشيكاري آن چندين مرتبه مرمت و بازسازي شده است. ضريح فلزي امام زاده از 50 سال پيش روي سنگ قبر بجاي ضريح چوبين قديمي نصب گرديده است. مردم نسبت به اين امام زادة شريفه احترام و اعتقاد خاص داشته و دارند. آدرس : اصفهان- تيران و كرون-محمديه-در 15 كيلومتري شهر تيران و در روستاي محمديه كَربَن

دارد، همچنان پابرجا مانده است. مردم اهالي ارادت خاص به اين امام زاده بزرگوار داشته و از دور و نزديك براي زيارت اين امامزاده به آستان او مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- خميني شهر-باولگان-محله باولگان و رنورسفادران - خيابان شريعتي شمالي

حدود 500 متر شامل 3 رواق مي باشد. ارتفاع گنبد فعلي زيارتگاه كه با كاشيكاري مزين شده از سطح زمين تا نوك گنبد 18 متر بوده و دو مناره به ارتفاع 20 متر از كف در كنار گنبد زيباي امامزاده چشم را نوازش مي كند. ضريحي فلزي از جنس آهن به ابعاد 3×2 متر روي سنگ مزار امامزاده نصب گرديده و نقاشي هاي زيبايي اطراف ديوار و سقف و آيينه كاري هاي هنرمندانه، هنرمندان اصفهاني به خوبي تحسين هر بيننده اي را برمي انگيزد. اين امامزاده نيز همانند ساير ستارگان مدفون اين ديار بسيار مورد تكريم و احترام اهالي محل و شهرستان قار دارد. آدرس : اصفهان- خميني شهر-جوي آباد- محدوده جنوب غربي شهرستان خميني شهر - محله جوي آباد

دو لايه فلزي ساخته شده است. گنبد دو پوش امامزاده از سطح زمين حدود 25 متر ارتفاع داشته و كاشي كاري فيروزه اي رنگي روي آن نقش بسته است. سنگ قبري متعلق به متوليان قديم امام زاده كه قدمتي 300 ساله داشته در كنار ضريح امام زاده به چشم مي خورد كه به قدمت اين بنا مي افزايد. آدرس : اصفهان- خميني شهر-خميني شهر- محله درب سيد فروشان - بلور منتظري

مطهر ايوان معروف به گزيها وجود دارد كه بنايي است ارزشمند و تاريخي طبق نظر كارشناسان قدمت اين ايوان به حدود700 سال قبل و مربوط به دوره ايلخانيان است و در ميراث فرهنگي به شماره 869 به ثبت رسيده است. وجود ايوان فوق به پيشينه تاريخ معبه و قدمت آن افزوده است. در قديم و با توجه به قرار گرفتن بقعه امام زاده در دامنه كوه اشياء امامزاده هراز چند گاهي مورد سرقت اشرار و راهزانان قرار گرفته و شجره نامه اين بزرگوار نيز به تاراج رفته است اما بنا به دلايل موجود، تولد اين امامزاده بزرگوار در قرن سوم هجري مي باشد. در داخل بقعه، ضريحي فلزي از جنس نقره در ابعاد 4×3 در سال 1371 توسط هييت امناء وقت بر روي سنگ مزار امامزاده و به جاي ضريح چوبين قبلي قرار گرفته است. سقف داخلي بقيه مقرنس گچي و آينه كاري مي باشد كه شامل 20 پايه بوده كه در نوع خود بي نظير است. اين امام زاده داراي سه رواق است. رواق حضرت رسول صلي الله عليه و آله وسلم، رواق حضرت زينب سلام الله عليها و رواق آيت الله احمدي. براي سهولت زايران و زواري كه از راههاي دور و نزديك و حتي خارج از كشور به اين مكان مشرف مي شوند، تسهيلاتي ويژه در نظر گرفته شده است از جمله 15 زاير سرا و 5 سوييت كه پذيراي ميهمانان اين امامزاده بزرگوار عظيم الشان خواهند بود. بازارچه اي نيز با 47 غرفه پايين امامزاده افتتاح گرديده كه جايگاه عرضه محصولات و هنرهاي دستي و سوغات اين ديار است. همچنين كتابخانه

اي با بيش از 2500 جلد كتاب در جنب حرم ساخته شده كه مورد استقبال اهل ادب قرار گرفته است. همچنين سالن اجتماعاتي با ظرفيت 150 نفر با امكانات صوتي و تصويري حرفه اي نيز براي برپايي سمينارها و جلسات در كنار كتابخانه و حرم امام زاده سيد محمد ساخته شده است. در حال حاضر با توجه به جايگاه ويژه و ممتاز امامزاده سيد محمد عليه السلام در منطقه، خيل زايران داخلي و خارجي به محل و به ويژه در ايام سوگواري و اعياد و برپايي مراسمات مذهبي به سوي اين مكان مقدس روي آورده و به زيارت اين امامزادة بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- خميني شهر-خميني شهر- فاصله 5 كيلومتري شهر اصفهان - جنب دانشگاه صنعتي اصفهان - 3 كيلومتري شهرستان خميني شهر

ضريح هنوز به علت آماده نشدن نقره و طلاكوب نصب نگرديده است. در اطراف ضريح 12 ستون به قطر يك متر و به ارتفاع 9 متر وجود داشته كه بالاي آن و زير گنبد بصورت مقرنس كچ بري شده است. سالن هاي مجاور امامزاده نيز هم اكنون در دست كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- خميني شهر-درچه - كنار گورستان و گلزار شهداي درچه شهرستان خميني شهر - 3 كيلومتري خميني شهر -كنار كلانتري 14

دنيا رفت و در گورستان عمومي محله ورنوسقادران دفن گرديده اند بقعه قديمي اين بنا كه ساختماني خشت و گلي بود در سال 1383 تخريب و همچنان در حال بازسازيست. آدرس : اصفهان- خميني شهر-ميدان قدس جنب مصلي- ميدان قدس جنب مصلاي نماز جمعه مي باشد

آن و در محلة سنگ شير

شريف در سال 1377 توسط يكي از خيرين ساخته و بر روي سنگ مزار داخل بقعه قرار گرفته است. دور تا دور ضريح را چهار ستون قرار گرفته كه استادانه آينه كاري شده است. گنبد حرم از كف تا بالا، 20 متر ارتفاع دارد. در تزيينات داخل حرم سوره هايي از قرآن كريم بر روي كاشيكاري هاي زيباي آن در اضلاع و ديوار آن هنر نمايي مي كند. اين امام زاده جليل القدر همچون ساير امامزادگان مدفون در اين ديار مورد احترام و تكريم اهالي شهر و زايرين قرار دارد. گنبد زيباي كاشيكاري شده زيارتگاه همچنين دو منار كاشيكاري شده زيباي آن بر اهميت و جلال اين مكان افزوده است. آدرس : اصفهان- خوانسار-خوانسار-خوانسار

مخروطي شكل مي باشد. همچنين گفته مي شود بابا ترك و يا طغيان ترك از طرف امراء وقت خود مأمور آوردن طلاي بالاي گنبد اين امام زاده مي شود و وقتي به رحمت ايزدي مي پيوندد. در اين مكان مدفون مي گردد كه به همين سبب اين مكان را به بابا ترك نيز مي شناسند. اين مكان داراي آب انبار و سردابه اي قديمي است كه به قدمت مكان و اهميت آن مي افزايد مردم و اهالي شهر خوانسار نسبت به اين مكان و امامزاده شريف اعتقاد و احترام ويژه قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- خوانسار-خوانسار-در خيابان سيزده محرم شهرستان خوانسار

پارك سرچشمه.

كاشيكاري، آينه كاري و يا گچ بري مي باشد. آدرس : اصفهان- خور و بيابانك-آبگرم-در ضلع جنوبي روستاي آبگرم و در فاصلة 30 كيلومتري جنوب خور و 450 كيلومتري اصفهان

زيارتگاه ارادت ويژه اي قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- خور و بيابانك-بازياب-در فاصلة 75 كيلومتري جنوب شهر خور و 495 كيلومتري اصفهان

از انقلاب شكوهمند اسلامي ايران ساخته شده است. گنبدي كاشيكاري شده كه ارتفاع آن از سقف حدود 24 متر مي باشد روي بقعه قرار گرفته است. در داخل حرم ضريحي فلزي در ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امامزاده شريف قرار گرفته است. تزيينات داخل حرم فاقد كاشيكاري، آينه كاري و يا گچ بري مي باشد. اين زيارتگاه مورد توجه مردم و اهالي روستاي بياضه و شهرستان قرار دارد. آدرس : اصفهان- خور و بيابانك-بياضه-در روستاي بياضه واقع در 55 كيلومتري شهر خور و 470 كيلومتري اصفهان

اصفهان- خور و بيابانك-خنج-در روستاي خُنج واقع در فاصلة 50 كيلومتري خور و در فراز تپه اي

نداشته تنها حفاظي آهنين و شيشه اي روي سنگ مزار پير خانزاد قرار گرفته است. داخل بقعه هيچ گونه تزيينات گچ بري، آينه كاري و كاشيكاري وجود ندارد. مردم شهر خودر به اين زيارتگاه احترام ويژه قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- خور و بيابانك-خور-در كوچة شهيد سيد مجتبي آل داوود واقع در شهر خورد

كيلومتري اصفهان

آله وسلم و شهادت امام حسن مجتبي عليه السلام و بيست و يكم ماه مبارك رمضان و شهادت حضرت اميرالمؤمنين عليعليه السلام برپا مي گردد كه مردم جهت زيارت اين قرآن به اين مكان آمده و براي برآورده شدن حاجاتشان به دعا و راز و نياز مي پردازند. اين بنا به همت هييت امناء و خيرين در سال 1356 ساخته شد. و هم اكنون نيز همچنان پا بر جا بوده و شامل طرح توسعه با همكاري شوراي محل و دهياري روستا و بخش داري باغ بهادران و بنياد مسكن اصفهان مي باشد. در داخل زيارتگاه قرآن مذكور در جايگاهي چوبين به ارتفاع 2 متر از كف قرار گرفته كه زواربعد از زيارت قرآن از زير آن رد شده و در گوشه اي از حرم به راز و نياز به درگاه احدمنان مي پردازند. آدرس : اصفهان- زرين شهر-باغ بهادران-در فاصلة 35 كيلومتري شهر زرين شهر واقع در بخش باغبهادران و در روستاي سعيد آباد

طهارت مي باشد. بناي قديم زيارتگاه كه از مصالح خشت و گل بوده در سال 1355 تخريب و توسط هييت امناء، خيرين و همكاري شهرداري بناي جديد جايگزين بناي قديم آن شده است. در داخل حرم ضريحي فلزي درابعاد 3×2 از جنس آهن روي سنگ مزار امامزادة شريف قرار دارد. ارتفاع گنبد دوپوش زيارتگاه از كف به 24 متر مربع مي رسد. بقعه و حرم فاقد تزيينات گچ بري و آينه كاري يا كاشيكاري مي باشد. آدرس : اصفهان- زرين شهر-زاينده رود-در فاصلة 10 كيلومتري شهر زرين شهر و در محلة بابا شيخ علي شهر زاينده رود

شهر-هاردنگ-در فاصله 35 كيلومتري شهر زرين شهر از توابع باغبهادران و واقع در روستايي بنام هاردنگ

سميرم-خفر-در فاصله 70 كيلومتري جنوب سميرم و ارتفاع 2300 متري كوه دنا از سطح دريا و روستايي است با نام روستاي خَفر

ادامه دارد.گنبدي دو پوش كه ارتفاع آن از كف به 14 متر مي رسد و ضريحي چوبين به ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امامزاده شريف قرار دارد. تزيينات داخل حرم، بصورت نقاشي به سبك صفويه و آينه كاري و گچ بري زيبا و هنرمندانه مي باشد. ديوارهاي اطراف ضريح همگي كاشيكاري و دور تا دور آن سنگ مرمر مي باشد. آدرس : اصفهان- سميرم-سميرم-در شهر سميرم و در خيابان شيخ صدوق و در مسير ورودي شهر

امامزاده قاسم عليه السلام مي باشند كه همگي از پسران امامزاده سليمان بن اسماعيل ابن حسين ابن زيد پسر امام زين العابدين عليه السلام مي باشند. مردم شهر و اهالي نسبت به اين بزرگواران ارادت و احترام ويژه قايلند. آدرس : اصفهان- سميرم-سميرم-در خيابان پنج تن شهر سميرم و ميدان قديم خواجگان

در روستاي خَفر مي باشد. اين امامزاده در واقع بنايي با مصالح خشت و گل بوده كه در سال 1382 به همت هييت امناء و خيرين و اداره اوقاف شهرستان سميرم، ساختمان قديم آن تخريب و بناي جديد روي سنگ مزار ساخته شده است. گنبد دوپوش امامزاده از كف 24 متر ارتفاع داشته و ضريحي فلزي در ابعاد 2×1 روي سنگ مزار و داخل بقعه قرار دارد. در طرفين ضريح چهار ستون وجود داشته و حرم و بقعه فاقد هر گونه تزيينات گچ بري و كاشي كاري و يا آينه كاري مي باشد. مردم و اهالي نسبت به اين امامزاده بزرگوار ارادت ويِژه داشته و خصوصاً بانوان جهت برآورده شدن حاجاتشان به اين مكان شريف مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- سميرم-كمه-در روستاي خَفر مي باشد.

هم به جهت سياحت و زيارت به اين مكان مراجعه مي كنند. آدرس : اصفهان- سميرم-كيفته گيوسين-در روستاي كيفتة گيوسين واقع در فاصله 70 كيلومتري سميرم و در بيرون روستايي و در دل صحرا

سميرم و 2 كيلومتري شهر ونك

بقعه و حرم ضريح يا حفاظي چوبين در ابعاد 5/2×5/2 روي سنگ مزار امام زاده قرار گرفته است. در داخل حرم و ديوارهاي بقعه سُوَر قران كريم و همچنين احاديث ايمه اطهار كاشيكاري شده است آدرس : اصفهان- شاهين شهر-بيدشك-در روستاي بيدمشك در فاصله 80 كيلومتري شاهين شهر و 100 كيلومتري اصفهان

دارد كه به قدمت بناي مذكور افزوده است. تزيينات حرم كه شامل ديوارهاي آن است كه تا سقف ادامه دارد كه پاره اي به دوران صفويه و پاره اي ديگر به دوران قاجاريه مي رسد. ارتفاع گنبد دو پوش زيارتگاه بصورت كاشيكاري فيروزه هاي رنگ است كه از كف 16 متر ارتفاع دارد. آدرس : اصفهان- شاهين شهر-سهه-در فاصله 75 كيلومتري شاهين شهر و در روستاي سُه

گنبد دو پوش زيارتگاه كه ارتفاع از كف 24 ارتفاع دارد نيز در آينده كاشيكاري خواهد گرديد. آدرس : اصفهان- شاهين شهر-كلهرود-در بيرون روستاي كلهرود و در فاصله 60 كيلومتري شاهين شهر

ضريحي در شان مقام بزرگواران مدفون در اين زيارتگاه خواهد گرديد. آدرس : اصفهان- شاهين شهر-لوشاب-در روستاي لوشاب واقع در 130 كيلومتري شاهين شهر

است كه شامل رواقهاي اطراف آن نيز مي باشد. توضيحات : اين بنا به روايت هييت امناء قدمتي 200 ساله دارد كه به مرور بازسازي و مرمت شده است. دو گلدسته زيبا و كاشيكاري شده كه هر كدام 22 متر از كف ارتفاع دارند در سردر ورودي زيارتگاه قرار گرفته است كه در سال 1370 ساخته شده است. گنبدكاشيكاري شده و مخروطي شكل زيارتگاه از كف 20 متر ارتفاع دارد. داخل حرم ضريحي فلزي در ابعاد5/2 ×2 روي سنگ مزار امام زاده شريفه قرار گرفته است. تزيينات بقعه شامل كاشيكاري است كه روي آن زيارت عاشورا و زيارتنامه وراث و زيارت حضرت فرج (عج) نوشته شده است. همچنين شامل نقاشي هاي زيباي اضلاع كه تا زير سقف ادامه دارد. مردم و اهالي نسب به اين بزرگوار ارادت و احترام خاص قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- شاهين شهر-ميمه-در روستاي اذان واقع در شهر ميمه و در فاصله 80 كيلومتري شاهين شهر و 100 كيلومتري اصفهان

و در واقع مكاني مقدس و قابل احترام براي اهالي محسوب مي شود و از نظر اهالي اين مكان جايي است كه دوازده بانوي مكرمه غايب شده اند. تزيينات داخل شامل تنها نقاشي هاي اطراف اضلاع ساختمان قديم است كه تا سقف ادامه دارد. در زيارتگاه 2 نخل وجود دارد كه مردم و اهالي در ايام سوگواري محرم و عاشوراي حسيني و بيست و هشتم صفر در آن در عزاداري ها استفاده مي نمايند. آدرس : اصفهان- شاهين شهر-ونداده-در روستاي ونداده در فاصله 60 كيلومتري شاهين شهر

بوده و بقعه فوق فاقد هرگونه تزيينات گچ بري، آينه كاري و كاشيكاري است. به گفته هييت امناء امامزاده گنبد ديگر بقعه روي گنبد فعلي به ارتفاع 24 متر ساخته خواهد شد. مردم و اهالي نسبت به اين امامزاده عظيم الشان ارادت و احترام قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- شهرضا-اسفه- روستاي اِسفه - 10 كيلومتري شهرضا

روستايي بَوان

آنها را شهيد كردند و دو سر اين امامزادگان شريف را به سميرم و كهرويه بردند و در وسط راه قاتل را كشتند و سرهاي اين دو بزرگوار را در همانجا به خاك سپرده شده است. اين مكان در واقع مدفن بدنهاي مطهر اين دو امامزاده بزرگوار مي باشد. اين بنا قدمتي حدود 900 داشته و با اين فرض با توجه به گنبد 12 ضلعي آن به دوران سلجوقي و ايلخانيان مي رسد. ارتفاع آن از كف 24 متر مي رسد. محراب زيباي گچ بري داخل بقعه كه آيت الكرسي و سورة حمد روي آن نقاشي شده يكي از آثار مهم و برجسته بقعه محسوب مي شود.اين مكان و امامزادگان بزرگوار در نزد اهالي و ساير روستاهاي همجوار مورد احترام و تكريم هستند. آدرس : اصفهان- شهرضا-زيارتگاه- فاصله 8 كيلومتري شهرضا - روستاي زيارتگاه امامزاده

با مصالح خشت و گل بوده كه در سال 1308 مرمت و بازسازي شده است.همچنين براي رفاه حال زايرين 20 باب زاير سرا بصورت سوييت و اتاقهايي در ضلع شمالي صحن امامزاده ساخته شده است. گنبد دو پوش و كاشيكاري شده امامزاده از كف 30 متر ارتفاع داشته و ضريحي چوبين در ابعاد 4×3 روي سنگ مزار و داخل بقعه قرار گرفته است. تاريخ ساخت ايوان قديمي امامزاده به 432 سال پيش و به تاريخ 999 ه_ . ق مي رسد و اين مطلب به خوبي در يكي از كتيبه هاي سنگي موجود در ايوان مشخص و نمايان است. مردم روستا و اقصاء نقاط ديگر شهرستان نسبت به اين امامزاده بزرگوار احترام خاصي همراه بوده و دارند. آدرس : اصفهان- شهرضا-سيد علي اكبر-روستاي سيد علي اكبر - 13 كيلومتري شهر شهرضا

بقعة شاهرضاعليه السلام متعلق به عهد شاه اسماعيل است. مساحت فعلي امامزاده 762/11 متر مربع بوده كه در آن مدفن حدود 600 شهيد و مفقود الاثر هشت سال دفاع مقدس نيز مي باشد. در ميان آن آرامگاه و مزار بزرگاني چون شهيد همت، شهيد حيدرپور، شهيد طباطبايي نيز مي باشد، كه مورد عنايت و زيارت زايرين قرار دارد. اين امامزاده داراي 3 صحن مي باشد. صحن جنوبي، شمالي و مركزي و صحن علماي حرم. در صحن شمالي حرم كه 400 متر مساحت دارد كتابخانه و موزة حرم قرار داشته كه در آن كتب و آثار قديمي و تاريخي در معرض بازديد كنندگان و زايرين قرار گرفته است. در اين موضوع علاوه بر نسخ و كتب خطي و چاپي قديمي، دو درب صحن قديم امامزاده يكي به تاريخ ساخت 1309 و ديگري به تاريخ ساخت 115، بصورت معرق كاري شده و بسيار زيبا كه اهدايي نوه ناصر الدين(اكبر ميرزا) رصام الدوله و وقف اوست، نگهداري مي شود. در اين كتابخانه علاوه در كنار اشياء عتيقه و قديمي، نسخ خطاطي چاپي و دست نويس اشيايي نيز از وسايل شخصي شهدا گرانقدر هشت سال دفاع مقدس نگهداري و در معرض ديد بازديدكنندگان قرار دارد. در ضلع جنوبي حرم تعداد 8 باب زاير سرا و در ضلع غربي 12 باب جهت رفاه حال زايرين دور و نزديك كه به پابوس اين امامزاده عظيم الشان مشرف مي شوند، ساخته شده كه در آينده نزديك با بهره برداري مجموعه فرهنگي جديد و امكان پذيرايي و استفاده از مجموعه براي اردوهاي زيارتي، امكان بهتري براي اسكان زايرين خواهند داشت. مساحت زير بناي

حرم بعلاوه 4 رواق آن حدود 540 متر خواهد بود.گنبد دوپوش و كاشيكاري شده فيروزه اي رنگ حرم از كف 24 متر ارتفاع دارد. همچنين دو گلدسته در طرفين گنبد حرم به ارتفاع گنبد و 24 متر قرار داشته و زيبايي و چشم انداز حرم را دوچندان نموده است. ضريح زيباي حرم با تركيبي از معرق چوب و فلز به ابعاد 4×3 روي سنگ مزار داخل حرم قرار دارد. همچنين تزيينات داخل حرم شامل آينه كاري، گچ بري زيبايي ديوارهاي آن است كه تا سقف ادامه دارد. مردم شهرستان و استان چون نگيني درخشان اين امامزاده شريف را در بر گرفته و از اقصاء نقاط استان و حتي كشور به پابوس اين امامزاده بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- شهرضا-شهرضا-شمال شهرضا - بلوار مدرس

بودن آن در مسير اصفهان و شيراز بيشتر مورد توجه مسافرين، زايرين و مردم شهر و خصوصاً بانوان قرار دارد. آدرس : اصفهان- شهرضا-شهرضا-خيابان امام خميني(ره) - داخل شهر شهرضا

كه آن نيز داراي ضريحي كوچك و چوبين در اتاقكي در همان ابعاد قرار دارد. اين مكان هم به عنوان مكاني زيارتي و سياحتي محسوب مي شود و داراي شهرت و احترام ويژه از طرف مردم سامان و دهاقان مي باشد. آدرس : اصفهان- شهرضا-كره- 5 كيلومتري شهرستان دهقانان و 40 كيلومتري شهرضا - كنار روستاي كَرِه و در شيب دامنة كوه

تزيينات بقعه شامل كاشيكاري دور تا دور ديوار و مقرنس آينه كاري و چشم نواز آناست كه تا سقف ادامه دارد. اهالي روستا نسبت به اين مكان و امامزادگان شريف احترام و حرمت ويژه قايلند. آدرس : اصفهان- شهرضا- كهرويه- فاصله 30 كيلومتري تا شهرضا -روستاي كهرويه

نيز مورد استفاده مي باشد. اين امام زادگان شريف نيز همچون ساير بزرگواران مدفون در اين ديار مورد تكريم خاص اهالي شهر و ساير روستاها و شهرهاي دور و نزديك بوده و از كرامت ويژه اي برخوردار مي باشد. آدرس : غرب استان اصفهان-40كيلومتري شهرستان فريدن - بخش بويين مياندشت -مركز شهر افوس-ميدان امامزاده

از اطراف و شهرهاي دور و نزديك براي كسب علم به اين مكان مراجعه مي نموده اند. از بزرگان اين ديار مي توان به شيخ حسن مهزيار، شيخ حسن ماضي و شيخ علي ششجواني كه از منطقة حجاز به اين مكان مهاجرت نموده اند اشاه نمود. در شجره نامه موجود و تاييد آقاي فلسفي مكان فوق را منتسب به حسن بن علي مهزيار بيان مي دارد. مكان فوق اگرچه نام حسن بن علي مهزيار داشته، اما به نقلي ديگر احتمال زياد مرقد حسن ماضي نيز گفته مي شود. نهايتاً اين مكان به عنوان مكاني مقدس براي اهالي شناخته شده و بسيار داراي احترام و ارزش مي باشد. آدرس : اصفهان- 30 كيلومتري شهرستان فريدن-محلة شش جوان -شهر بويين مياندشت

وجود منطقه اي سرسبز و چشمه اي كنار زيارتگاه منطقه اي تفريحي و مذهبي را براي زايران دور و نزديك استان به وجود آورده است. آدرس : اصفهان- 24 كيلومتري شهرستان فريدن-2 كيلومتري روستاي چقاء-در دهانه كوه

مردم و اهالي در منار اين دو امامزاده بزرگوار براي برآورده شدن حاجاتشان به درگاه الهي تقرب جسته و به درگاه خداوند منان به دعا و راز و نياز پرداخته و به پختن نذوراتي چون آش و غذا مي پردازند. در صحن حياط امامزاده چندين باب زاير سرا براي رفاه زايرين دور و نزديك ساخته شده است. مردم و اهالي از اقصاء نقاط شهرستان و آستان به پابوس اين مكان و امام زادگان شريف مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- فريدن-دامنه-بيرون شهر دامنه-در دل صحرا

شدن حاجاتشان به زيارت و دعا مشغول مي شوند. آدرس : 210 كيلومتري اصفهان- 75 كيلومتري شهرستان فريدن-20 كيلومتري فريدونشهر-ميان كوههاي زاگرس-10 كيلومتري روستايي سيبك

بخش چنارود

به اتمام رسيده كه مراحل پاياني آن همچنان ادامه دارد. مردم اين منطقه نسبت به اين امام زده بزرگوار اعتقاد و احترام خاص قايلند و در مراسم سوگواري و اعياد، به پابوس ايشان مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- 38 كيلومتري شهرستان فريدن-5 كيلومتري شهرستان فريدونشهر-محله ي وحدت آب

زيارتگاه در آينده آينه كاري و كاشيكاري خواهند گرديد. آدرس : اصفهان- فريدن-روستاي تنادگان-امام زاده سلطان سيد محمدعليه السلام

در واقع حد فاصل بين حرم و بقعه امامزاده حيدرعليه السلام و امامزاده شاه عبدالعظيم عليه السلام مي باشد، تداعي كننده بين الحرمين حرم سيد الشهداء و حرم علمدار كربلا حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام مي باشد. ضريحي به ابعاد 1×2 در ساختمان جديد الاحداث امامزاده نصب گرديده و داراي گنبدي است كوچك كه ارتفاع آن از سطح به 5 متر مي رسد. نقل قول خاصي حتي در ميان مردم دربارة موجوديت مزار و يا نسبت اين امامزاده به يكي از ايمه معصومين وجود ندارد و تنها به عنوان مكاني مقدس و مورد احترام و تكريم مورد توجه اهالي قرار داشته و دارد. آدرس : اصفهان- فلاورجان-اسفهران-در روستاي اسفهران واقع در 10 كيلومتري فلاورجان و در جوار امامزاده حيدر و در فاصله يك كيلومتري آن وجود دارد.

معروف شهر مي رسد كه قدمتي 700 ساله دارد. در بقعه چوبي مشبك در دو اتاق به فاصله چند متر از يكديگر روي دو مزار موجود بوده و نقاشي هاي روي ديوار سقف كه بازسازي و مرمت شده به خوبي قدمت اين بنا را مشخص و معين مي كند. در تابلويي كه درون بقعه وجود دارد چنين نوشته شده است: [سر رشتة سلسلة عليه عاليه، امامزاده واجب التعظيم، امامزاده حمزه بن امام موسي كاظم عليه السلام كه در ركاب حضرت رضاعليه السلام به خراسان آمده و بعد از شهادت آن حضرت به رحمت ايزدي پيوسته و در باغي در تُرشيز خراسان مدفون مي باشد وي را سدي بود بنام سيد قاسم در زمان احمد بن محمد بن معتصم عباسي همراه با برادرزاده اش حمزه بن علي عليه السلام در سال 250 در قريه اشترجان به شهادت رسيده در اين مكان مدفون مي باشد. مردم ايمانشهر نسبت به اين دو امامزاده بزرگوار ارادت داشته و با خلوص نيت و صفاي دل به پابوس اين دو بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-ايمان شهر-در كنار قبرستان شهر ايمانشهر يا اشترجان قديم و گلزار شهداي اين منطقه

«مزار بي بي رابعه خاتون در روستاي اشترجان واقع شده و نسب شريفش به حضرت موسي بن جعفرعليه السلام مي رسد.» مصالح بنايي قديمي اين بقعه از خشت و گل بوده كه حدود 20 سال پيش تخريب و با كمك اهالي محل و هييت امناء و اداره اوقاف شهرستان فلاورجان بازسازي گرديده است .ضريح آهني 3×2 روي مزار داخل بقعه نصب گرديده است. در كنار اين امامزاده بزرگوار مردم و اهالي براي پختن نذورات خود از جمله آش و كاچي به زيارت مكان مورد نظر آمده و با خلوص نيت و پاكي دل به اداي نذورات خود و خواندن ادعيه مشغول مي شوند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-ايمان شهر-شهر ايمانشهر

كيلومتري شهر فلاورجان، در شهر بهاران و در محله ي اجگرد

بناي فوق ساخته شده است. مساحت صحن امامزاده 650 متر بوده و مورد استقبال و زيارت اهالي محل و محله هاي اطراف قرار گرفته و مي گيرد. ضريح امامزاده چوبين و در ابعاد 5/2×5/1 بر روي سنگ مزار امامزاده نصب شده است. آدرس : اصفهان- فلاورجان-پيربكران-در 2 كيلومتري شهر پيربكران و در فاصلة 14 كيلومتري فلاورجان و روبروي محلة جوچي پيربكران

سپس به وصيت خود بعد از وفاتش در بقعه به خاك سپرده مي شود. در كنار مزار پيربكران قبر ديگري به چشم مي خورد كه قبر يكي از شاگردان اوست كه استاد معماري و گچ بري داخل بقعه است . استاد محمد شاه نقاش كه نامش روي گچ بري ضلع غربي ديوار بقعه نماين است. اين بقعه كه اهميت بالايي نزد مردم و همچنين اداره ي اوقاف و ميراث فرهنگي برخوردار است هم اكنون مورد مرمت و بازسازي مي باشد. دور تا دور سنگ و مزار پيربكران آيت الكرسي حجاري شده و در قسمت شمالي بقعه و مشرف بر سنگ آرامگاه، اتاقي كوچك با سقفي مخروطي شكل وجود دارد كه به آن چلّه خانه مي گفته اند كه در واقع اتاقي بحث، گفتگو و راز و نياز مريدان محمد بن بكران است. در صحن ايوان و ضلع شرقي بقعه كتيبه اي گچ بري وجود دارد كه تاريخ پايان بناي بقعه به سال 712 ه_. ق نشان مي دهد. آدرس : اصفهان- فلاورجان-پيربكران-در شهر پيربكران و در فاصله ي 14 كيلومتري فلاورجان

آن در خارج از بقعه كاملاً مشهود و نمايان است. ضريحي فلزي از جنس آهن به ابعاد 3×5/1 متر روي سنگ مزار بقعه قرار گرفته و گنبدي از جنس خشت و گل در واقع سقف بناي امامزاده است مشهود است. داخل نماي ساختمان گچ كاري و رنگ شده است. مردم و اهالي نسبت به ايشان ارادت داشته و به زيارت اين پير راهنما مي آيند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-جورچي-در محله و يا روستاي جوچي واقع در يك كيلومتري پيربكران از توابع فلاورجان در ابتداي محله و ورودي آن در دامنة كوه

با نام خير آباد.

دارگان واقع در 17 كيلومتري شهر فلاورجان و 3 كيلومتري شهر پيربكران

كف بصورت دو پوش روي بقعه قرار گرفته است. ضريح جديد امامزاده به ابعاد 5/2×2 از جنس نقره بتازگي روي سنگ مزار نصب شده است. مردم روستا و نقاط ديگر همگي به اين امامزاده ارادت خاص داشته و براي برآورده شدن حاجاتشان به پابوس اين امامزاده مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-زازران-در 5 كيلومتري شهر فلاورجان و 2 كيلومتري قهدريجان در محله قديم يا محله امامزاده و در كنار گلزار شهدا و مسجد رضوا و قبور مومنين

: اصفهان- فلاورجان-سودرجان-در شهر سودرجان از توابع شهرستان فلاورجان، واقع در 3 كيلومتري اين شهر بقعه

داشته كه بدست اهالي بازسازي و مرمت شده است. توضيحات : در بقعه فوق 2 مزار به چشم مي خورد كه به نقل از اهالي محل يكي بنام امامزاده زكيه خاتون فرزند موسي بن جعفرعليه السلام، و ديگري بنام رقيه خاتون خواهر ايشان گفته مي شود. بقعة فوق حدود 700 سال قدمت داشته كه بدست اهالي بازسازي و مرمت شده است. در كنار حرم حسينيه اي است كه در آن مجالس قرآن و دعا براي خواهران برگزار مي گردد. مردم و اهالي خصوصاً بانوان نسبت به اين بقعه و امامزادگان مدفون در آن احترامي خاص قايل هستند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-سهرفيروزان-در روستاي سهرفيروزان فلاورجان

و اهالي و خيرين بناي فعلي ساخته شده است. ضريحي فلزي از جنس آهن در ابعاد 5/1×5/2 متر روي مزار امام زاده ي شريف قرار داشته و گنبدي كوچك از جنس آهن روي بقعه نصب است. آدرس : اصفهان- فلاورجان-سهلوان-در فاصله 9 كيلومتري شهر فلاورجان روستايي است با نام سهلوان.

قديم تخريب و با همت اهالي محل و خيرين بازسازي شد . دور تا دور بقعه به صورت آجر نما و گنبد آن نيز كاشيكاري شده است. ضريحي آلومينيومي به ابعاد 3×2 بجاي ضريح چوبين قديمي امامزاده روي سنگ مزار و درون بقعه قرار دارد نما و تزيينات داخل گنبد در حال ساخت مي باشد. مردم اهالي نسبت به ايشان ارادتي خاص داشته و همواره جهت عرض ادب و ارادت به پابوس اين بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-طاد-شهرستان فلاورجان واقع در روستاي طاد است. طاد در فاصلة 15 كيلومتري شهرستان

از سطح به 35 متر مي رسد. كاشيكاري نفيس ايوان روبروي حرم كه در سال 1387 توسط هنرمندان منطقه صورت گرفته به خوبي هر چشمي را خيره مي كند. ضريح فلزي فعلي امامزاده در ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امامزادگان نصب شده و ضريحي نفيس از جنس نقره و طلا از طرف هييت امناء امامزاده و اداره اوقاف شهرستان فلاورجان در دست سفارش و ساخت مي باشد. اهالي اين روستا و ساير روستاهاي هم جوار نسبت به اين آستان مقدس ارادتي ويژه دارند. آدرس : اصفهان-فلاورجان-در روستاي شرودان واقع در شهرستان فلاورجان و در ميان روستا

تخريب و بناي جديد آن ساخته شده است. داراي گنبدي دوپوش از جنس مصالح آجر و آهن به ارتفاع 24 متر از كف است. بناي داخلي بقعه كاشيكاري و تا سقف به صورت گچ بري هاي مقرنس مي باشد كه هم اكنون نيز در حال ساخت است. رواقهاي حرم كه دور تا دور آن مي باشد، آينه كاري و كاشيكاري و گچ بري خواهد گرديد. ضريح فلزي امامزاده كه از جنس استيل است در ابعاد 3×2 روي مزار و بجاي ضريح چوبين قديمي آن در سال 1365 ساخته شد و روي مزار نصب گرديده است. در كنار ضريح امام زاده مقبرة عالم رباني، هارون بن تاج الدين حسن يكي از علماي بنام كه در تاريخ 944 ه_ . ق وفات يافته به چشم مي خورد. اين امامزاده بزرگوار از ارزش بالايي براي مردم و اهالي شهر فلاورجان و ساير نقاط برخوردار است. آدرس : اصفهان- فلاورجان-در شهر فلاورجان واقع در خيابان آزادگان

سالگي وفات نمود و هزاران اشخاص را دين دار كرد». بنا به روايت اهالي، فهران نيمه قديمي و باستاني كه به روايتي هفت يا هفتاد آبادي زير نظر اين شهر اداره مي شده است. بنا به دلايل ناشناخته اين شهر ويران شده و خالي از سكنه شده است ولي هنوز طايفه اي كه نام فهراني دارند در قهدريجان زندگي مي كنند. اين زيارتگاه ابتدا در قديم ساختماني با مصالح خشت و گل بوده كه در اوايل انقلاب و در سال 1357 به همت اهالي و خيرين تخريب و بناي جديد كه همچنان مراحل تكميل و ساخت و ساز آن ادامه دارد بنا گرديده است. مساحت فعلي بقعه به حدود 200 مترمربع و گنبدي با مصالح آجر و آهن داشته كه ارتفاع آن از كف به 12 متر مي رسد كه مراحل تكميلي پوش دوم گنبد است كه روي آن ساخته خواهد شد. در داخل بقعه ضريحي فلزي در ابعاد 2×3 متر روي سنگ مزار قرار گرفته است. ساختمان زيارتگاه در حال ساخت و ساز مي باشد. آدرس : اصفهان- فلاورجان-فهران-در فاصله 7 كيلومتري قهدريجان از توابع شهرستان فلاورجان، در صحرايي به نام فهران،

معروف ترين و بنام ترين امامزاده هاي منطقة شهرستان فلاورجان مي باشد.در شجره نامه به تأييد آقاي فلسفي و كتابخانه آستان قدس رضوي موجود در حرم امامزاده چنين آمده است كه: سيد محمد در قهدريجان استان اصفهان مدفون شده و نسب آن حضرت چنين است: [محمد بن عيسي بن موسي بن ابراهيم بن موسي بن جعفرعليه السلام [امامزاده چون به روسستاي زارچون استان اصفهان رسيد، دشمنان متوجه شده و حضرتش در زارجون دفن گرديده اند. نقل قول است كه آبادي و ده مورد نظر تخريب شده اما امامزاده محمد محل توجه زايرين و مشتاقين مي باشد. ] گنبد و حرم قبلي امامزاده بنايي با مصالح خشت و گل بوده و بعد از انقلاب شكوهمند اسلامي ايران به همت اهالي و خيرين بناي فوق ساخته شده است. ضريحي از جنس نقره به ابعاد 3×2 متر روي سنگ مزار و داخل بقعه نصب شده است. ارتفاع گنبد آجري امامزاده كه بصورت 3 پوش ساخته شده ازكف 17 متر بوده است. در ضلع شرقي صحن و دور تا دور حياط جهت اسكان زوار اتاقهايي ساخته و در نظر گرفته شده است و وسايل رفاهي و سرويسهاي بهداشتي نيز با همت هييت امناء امامزاده جهت آسايش زايرين و مسافرين راههاي دور و نزديك طراحي و ساخته شده است. مردم و اهالي شهر و ساير شهرهاي دور و نزديك با توجه به كرامات اين امامزاده بزرگوار به زيارت اين مكان مقدس آمده و براي رفع حاجاتشان دعا و زيارت مي كنند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-قهدريجان-در 3 كيلومتري شهر قهدريجان به سمت نجف آباد واقع در شهرستان فلاورجان و در فاصله

4 كيلومتري شهر فلاورجان و در صحرايي معروف به صحراي زارچون قهدريجان

به اعتقاد و روايت اهالي اين مكان آرامگاه قلندر اسماعيل كردگاني عارف و زاهدي بوده كه قريب به 150 سال پيش فوت نموده و در اين مكان به خواب سپرده شده است. بقعه فاقد ضريح است و همچنين و داراي تزيينات هنري نمي باشد. همچنين سنگ قبر مزار قلندر اسماعيل نيز در داخل اتاقك زيارتگاه به چشم نمي خورد. آدرس : اصفهان- فلاورجان-قهدريجان-در محله ي اولياي قهدريجان و خيابان شريعتي اين شهر واقع در كوچه اي شهيد محمد علي كاظم زاده مكاني است با نام بارگاه قلندر اسماعيل و به عبارتي ديگر قدمگاه.

شده كه:« در فهرست بقعه هاي متبركه كل كشور و سازمان اوقاف و امور خيريه، صفحه ي 6 آمده كه پير حاجات در كرسگان لنجان دفن گرديده است». گنبد قديمي اين بنا به صورت ساختماني در ابعاد 3×3 و با مصالح خشت و گل بوده و در سال 1356 در اوايل انقلاب تخريب و بناي فعلي ساخته شده است. آدرس : اصفهان- فلاورجان-كرسگان-در فاصله ي 5 كيلومتري شهر فلاورجان و حد فاصل اين شهرستان و فلاورجان و در محله اي به نام كرسگان،

دهد. نماي داخلي بقعه در سال 1388 گچكاري و صور قرآن كريم خطاطي و آذين شده است. ضريح زيارتگاه از جنس آلومينيوم در ابعاد 2×2 روي سنگ مزار قرار دارد. آدرس : اصفهان- فلاورجان-كليشاد-در ابتداي شهر كليشاد و در مجاورت ترمينال مسافربري اين شهر، گنبدي سبز رنگ به چشم مي خورد.

و احترام در اين مكان مقدس همواره قابل توجه بوده و مي باشد. آدرس : اصفهان- فلاورجان-گارماسه-در روستاي گارماسه در 3 كيلومتري شهر فلاورجان

امامزاده بزرگوار ارادت خاص دارند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-لارگان-در فاصله 17 كيلومتري فلاورجان در روستاي لارگان

شدن حاجاتشان به پابوس اين امامزاده بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- فلاورجان-لارگان-در ادامه مسير و بعد از روستاي لارگان

همت اهالي و خيرين و اداره اوقاف كاشان تخريب و بناي جديد جايگزين بناي قديم آن شده است. ضريحي فلزي از جنس آهن و شيشه روي سنگ مزار امام زاده قرار دارد. گنبد امام زاده دوپوش بوده و سقف و گنبد اول تا ارتفاع آن از كف به 14 متر مي رسد ساخته شده است. سيد اسماعيل تذكره چي در سال 1286 از كتب انساب آورده است كه :[ پس از شهادت امام رضا عليه السلام، امام زاده احمد با گروهي از معاندين روبرو شد و شب را در روستاي آرنجن سكنا گزيد. روستا محاصره شد و در كتاب بحرالمناقب آمده است كه در نبرد اول 183 نفر از دشمنان را به قتل رساند سرانجام گروهي از منافقين شبانه در حاليكه امام زاده مشغول عبادت بودند، با ضربتي به فرق ايشان او را به شهادت رساندند]. اين مكان با توجه كرامات و بزرگواري امام زاده مورد توجه اهالي روستا و ساير روستاهاي ديگر قرار داشته و دارد. آدرس : اصفهان- كاشان-آرنجن-در فاصله 80 كيلومتري كاشان و واقع در روستاي آرنجن،

چوب بوده كه با همت هييت امناء و خيرين و اداره اوقاف كاشان تخريب و بناي با عظمت كنوني به جاي آن ساخته شده است. اين بنا ويژگي هاي منحصر به فردي دارد. ويژگي در اين بنا آهني به كار برده نشده و به سبك قديم تنها از مصالح آجر و گچ و سيمان استفاده شده است و داراي 70 گنبد كوچك آجري مي باشد است. گنبدي مخروطي شكل و كله قندي مانند روي بقعه قرار گرفته كه ارتفاع آن از كف 30 متر مي باشد و دو گلدسته امام زاده كه ارتفاع آن به 35 مي رسد در حال ساخت مي باشد. از ويژگي داخل حرم سقف گنبد است كه 9× 9 متر بوده و يزدي بندي و در سبك رسمي است كه در شمسه وسط آن 8 اسم مبارك الله به سبك كوفي يا بنايي نوشته شده است. و در گنبدهاي كوچك بيرون اسامي پنج تن آل عبا نيز در وسط شمسه ها ترسيم شده است. مردم و اهالي با توجه به موقعيت آب و هوايي و جغرافيايي مكان امام زاده هم براي زيارت و هم براي سياحت معمولاً به اين مكان شريف مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- كاشان-ارتفاعات كوه كركس-در 30 كيلومتري كاشان و 8 كيلومتري قمصر در ارتفاع كوه هاي كركس

بنا تا 15 سال پيش بنايي با مصالح خشت و گل بود كه با همت هييت امناء معتمدين و اداره اوقاف شهرستان كاشان بناي جديد جايگزين آن شده است. گنبدي از جنس آهن روي بقعه قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح زمين 10 متر مي باشد. در كنار اين امام زاده شريف كتابخانه حسينيه و ساختمانهايي به عنوان زايرسرا براي رفاه حال زايرين اين مكان شريف در دست احداث است. ضريحي فلزي در ابعاد 5/3 × 5/2 روي سنگ مزار داخل امام زاده نصب بوده و ديواره و تزيينات داخل بقعه فاقد كاشيكاري و آيينه كاري و گچ بري مي باشد. و تنها اسماء متبركه و صفات جلاليه خداوند دور تا دور گنبد نقاشي و نوشته شده است. مردم روستاي ارمك و ساير روستاهاي دور و نزديك به اين مقام مقدس ارادت خاص داشته و به پابوسي اين امام زاده شريف، مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- كاشان-ارمك-در فاصله 40 كيلومتري شهر كاشان و مسير مشهد اردهال ، روستايي است با نام روستاي ارمك در اين روستا

باشد. در حال حاضر ضريحي چوبين و قديمي به ابعاد 5/2× 2 روي سنگ مزار داخل بقعه قرار گرفته و با توجه به قديمي بودن بناي حرم، فاقد هر گونه تزيينات و كاشيكاري ، گچ بري و يا آيينه كاري مي باشد مردم و اهالي روستا از ازناوه نسبت به اين امام زاده بزرگوار ارادت و احترام خاص و ويژه اي قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- كاشان-ازناوه-در فاصله 60 كيلومتري كاشان و واقع در روستاي بنام ازناوه

شده هر كدام به ارتفاع 42 متر از كف در طرفين گنبد قرار دارد. ضريحي چوبين به ابعاد 5/1 × 2 متر روي سنگ مزار امام زاده شريف قرار گرفته و اضلاع و سقف و تزيينات داخلي در آينده نزديك، آينه كاري، كاشيكاري و گچ كاري خواهد گرديد. مردم و اهالي اين روستا نسبت به اين امام زاده شريف ارادت و احترام خاص قايل بوده و به زيارت اين بزرگوار مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- كاشان-اوزوار-در روستاي اُزوار واقع در 45 كيلومتري كاشان

و سقف مي باشد. اين امام زاده و مكان شريف مورد توجه تكريم و احترام اهالي قرار داشته و دارد. آدرس : اصفهان- كاشان-برزوك-در روستاي بَرزك در حد فاصله 50 كيلومتري كاشان

روي بقعه ساخته شده است. همچنين ضريحي فلزي به ابعاد 3 × 2 روي سنگ مزار امام زاده قرار گرفته و تزيينات داخلي حرم شامل كاشيكاري زيبايي اضلاع و سقف آن مي باشد. آدرس : اصفهان- كاشان-تتماچ-در روستاي تُتماج واقع در 40 كيلومتري كاشان

امام زاده در واقع پدر امام زاده ابن باب وي است كه در تهران مدفون مي باشد. در داخل بقعه و ساختمان امام زاده تنها سنگ مزار ايشان به چشم مي خورد كه در وسط اتاق قرار گرفته و با توجه به تازه كار بودن بنا ، فاقد هر گونه تزيينات و گچ بري و كاشيكاري و آيينه كاري است. آدرس : اصفهان- كاشان-جوشقان قالي-در روستاي جوشقان واقع در 25 كيلومتري كاشان

مي يابد. مردم و اهالي جوشقان قالي با توجه به كرامت اين بزرگواران همواره به اين امام زادگان شريف ارادت داشته و دارند. آدرس : اصفهان- كاشان-جوشقان قالي-در فاصله 80 كيلومتري كاشان واقع در شهر جوشقان قالي

متر و ارتفاع گلدسته هاي آن كه در دو طرف آن ساخته شده به 24 متر مي رسد. اين تا سال 1370 بنايي با مصالح خشت و گل بوده كه با همت هييت امناء و خيرين و اداره اوقاف كاشان تخريب و بناي جديد جايگزين بناي قديم شده است. ضريحي از جنس استيل به ابعاد 3×2 و مشبك روي سنگ دو مزار نصب گرديده و هنوز با توجه به تازه ساز بودن بناي مذكور حرم فاقد هر گونه تزيينات گچ بري ، آيينه كاري و يا كاشيكاري مي باشد. اين امام زاده بزرگوار مورد احترام و اهالي محل و زايرين قرار داشته و دارد. آدرس : اصفهان- كاشان-جوينان - قهرود-در فاصله 45 كيلومتر كاشان و در روستاي جَوينان منطقه قهرود فيلم: نمايش فيلم

خرمدشت در فاصله 15 كيلومتري كاشان در مسير جاده نطنز

از كف به 14 متر مي رسد و ضريحي چوبين و قديمي كه قدمتي 150ساله داشته و در ابعاد 3×3 روي سنگ مزار نصب مي باشد. اضلاع و ديوارهاي داخل بقعه نقاشي به سبك دوران صفوي است كه به تازگي مرمت شده است. مردم و اهالي نسبت به اين امام زاده شريف احترام ويژه اي قايلند. آدرس : اصفهان- كاشان-روستاي علوي مشهد ارده-در فاصله 3 كيلومتري مشهد اردهال و 40 كيلومتري شهرستان كاشان و در روستايي با نام علوي

همواره مورد احترام و اكرام اهالي و مردم قرار داشته و دارد. آدرس : اصفهان- كاشان-رهق-در فاصله 60 كيلومتري كاشان و روستاي رهق

امام زاده شريف مشرف شده و براي برآوردن حاجاتشان به درگاه الهي دعا مي كنند. آدرس : اصفهان- كاشان-طاهر آباد-در فاصله 25 كيلومتري كاشان و در روستاي طاهر آباد

ابتداي شهر قمصر كاشان محله معروف به گُنجه

اين بنا تاريخ 1358 بنايي با مصالح خشت و گل بوده كه با همت هييت امناء و خيرين و اهالي شهيد پرور كامو بازسازي و به صورت بناي فعلي در آمده است. گنبد فعلي امام زاده يك پوش و ارتفاع آن از كف 14 متر است و ضريحي فلزي به ابعاد 3×2 روي سنگ قرار داخل بقعه قرار گرفته است. تزيينات داخل حرم فاقد گچ كاري، آينه كاري و كاشي كاري مي باشد. اين امامزادگان بزرگوار مورد احترام و تكريم اهالي شهر و ساير شهرهاي نزديك و دور قرار داشته و دارد. آدرس : اصفهان-75 كيلومتري كاشان-مسير جاده كاشان به ميمه-شهر كامو

مساحت كل امام زاده 2000 متر و مساحت بقعه به 500 متر مربع مي رسد. اضلاح و اطراف حرم بصورت آيينه كاري زيبا و پايين دست آن كاشيكاري شده است. مردم و اهالي شهر كاشان به اين امام زادگان شريف و مكان مقدس ارادت و احترام ويژه قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان بابا افضل و در محله پنجه شاه شهر كاشان

است. مردم و اهالي اين روستا به اين مكان و امام زاده شريف ارادت و احترام ويژه قايلند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در فاصله 18 كيلومتري كاشان در مسير راوند به وَركان

مكان از بقعه وساختمان قرار گرفته اند. ضلع حرم و شرقي- ضلع حرم و غربي و ضلع و حرم شمالي. در ضلعي شرقي حرم 18 تن اين بزگواران مدفونند و ضريحي چوبين به ابعاد 3×2 روي سنگ يكي از امام زادگان در وسط حرم قرار گرفته است. در ضلع غربي و حرم غربي 15 نفر ديگر از اين امام زادگان شريف مدفونند كه در اين بقعه ضريحي نمي باشد. تزيينات هر دو اتاق و حرم فاقد هر گونه گچ بري و آينه كاري است و تنها تا فاصله 1 متري از كف دور تا دور سنگ مزارهاي كاشيكاري شده است. و در مجاورت حرم شمالي اين بنا، آرامگاه فقيه عاليقدر و مجتهد بزرگوار، آيت الله سيد محمدحسين رضوي (ره) است كه در سال 1385 ه_ .ق بدرود حيات گفته است. در حرم شمالي اين بنا 2 امام زاده شريف ديگر و مزار پدر مرحوم آيت الله سيد محمدحسين رضوي كاشاني، مرحوم آميد حجت الله رضوي قرار گرفته اند. مردم و اهالي شهر كاشان با توجه به كرامات اين چهل امام زاده بزرگوار به اين مكان توجه و احترام خاص قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان ملامحسن فيض كاشاني

زيارتگاه داراي ضريحي نبوده و تنها محفظه اي شيشه اي روي سنگ مزار و داخل بقعه قرار گرفته است. اين امام زاده داراي گنبد نبوده و هيچ گونه تزيينات گچ بري، آيينه كاري و كاشيكاري داخل آن به چشم نمي خورد. مردم اهالي محل نسبت به اين امام زاده بزرگوار ارادت ويژه داشته و دارند. آدرس : اصفهان- كاشان-محله گذر حاجي

هادي ابن امام زين العابدينعليه السلام – شاهزاده محمد بن شاه حمزه عليه السلام و همچنين خواهر مكرمه ايشان مرضيه سلطان. ايشان در ايوان بالايي و سمت راست حرم مدفون مي باشد. با مطالعه تذكره حضرت شاهزا ده هادي عليه السلام اين حقيقت آشكار مي شود كه اين مكان مقدس مدفن تعدادي شهيدند كه اكثرشان از سادات بوده اند كه در ركاب شاهزاده هادي عليه السلام شهيد شده اند. بناي امام زاده هادي عليه السلام كه رديف يكي از امام زادگان معتبر است در طي دورانهاي مختلف شكل گرفته و به مرور زمان تخريب و بازسازي و مرمت شده است.تزيينات داخل حرم بصورت آيينه كاري زيبا و چشم نوازي است كه ديوارها و سقف آن مقرنس و آينه كامل شده است. اين مكان مقدس نزد مردم و اهالي از وجاهت و كرامت بالايي برخوردار مي باشد. آدرس : اصفهان- كاشان-خيابان اميركبير-محله فين بزرگ

امام زاده داراي 2 گلدسته ديگر بوده كه به مرور زمان تخريب و هم اكنون در مرحله بازسازي است. اين امام زاده از معدود امام زاده گاني است كه داراي 2 صحن شمالي و جنوبي مي باشد. ضريح چوبين و قديمي امام زاده در ابعاد 3×3 بوده كه به تازگي ضريحي فلزي در ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امام زاده در حال نصب مي باشد. تزيينات داخل بقعه و سقف شامل نقاشي مي باشد. داستان خواب نما شدن باني اين بنا، روي سنگ مزار آن مرحوم حكاكي شده و پس از آن تاكنون نسل به نسل كه نسل پنجم آن مرحومه است به خدمتگزاري در اين مكان مشغول مي باشند و مردم و اهالي محله فين كوچك و بزرگ و شهر كاشان و اقصاء نقاط دور و نزديك استان نسبت به اين امام زاده شريف احترام و تكريم ويژه قايلند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان اميركبير و در محله فين كوچك شهر كاشان

و غربي است كه ارتفاع هر كدام از كف حدود 17 متر مي باشد. گنبد غربي مدفن نوادگان امام هفتم به نام حضرت اسحاق و ابيطالب عليه السلام مي باشد. ضريحي فلزي از جنس آهن و آلومينيوم به ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امام زادگان شريف قرار دارد. در كنار اين ضريح، ضريحي كوچك و چوبين و نمادين از حرم مطهر شش گوش حضرت امام حسين عليه السلام در حرم قرار گرفته است. و در گنبد و حرم شرقي بنا، آرامگاه مرحوم قطب كاشاني نوه ملا احمد نراقي است كه در دوره قاجاريه و حدوداً 128 سال پيش در اين مكان به خاك سپرده شده است. تزيينات داخلي بقعه و مقرنس هاي آن مربوط به دوره ايلخانيان و سه دوره گچ بري انتهايي سقف كه خطاطي و نقاشي آن مربوط به دوره قاجاريه مي باشد. آدرس : اصفهان- كاشان-خيابان فاضل نراقي-خيابان مسجد آقابزرگ -مجاورت اين مسجد

است. در داخل بقعه بصورت نمادين مقبره اي در ابعاد 1×2 با حفاظ فلزي قرار گرفته كه مورد توجه زايرين مي باشد. در داخل بقعه هيچ گونه آثار هنري و تزييني از جمله گچ كاري و كاشيكاري و يا آيينه كاري مشهود نيست. و ساختمان بقعه چهل دختران بسيار ساده و بدون تزيين رخ مي نماياند. مردم و اهالي براي برآورده شدن حاجاتشان در اين مكان به دعا و نيايش مي پردازند. آدرس : اصفهان-كاشان-فين بزرگ كاشان-محله ماداب

روي مزار ايشان قرار گرفته است. مردم و اهالي با توجه به احترامي كه به ايشان قايلند بر سر مزار ابي دردا به خواندن دعا و فاتحه مي پردازند. آدرس : اصفهان-كاشان-خيابان سيد خان دايي

شريف روي بقعه قرار گرفته و تزيينات داخل حرم اضلاع و سقف آن آيينه كاري شده مي باشد. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در شهر قمصر كاشان و در خيابان ولي عصر

است و زيارتگاه فوق فاقد هر گوه تزيينات داخلي و گنبد و مناره مي باشد. سنگ مزار در امام زاده شريف در واقع در زيرزمين سردابه اي واقع بوده كه مورد احترام و تكريم اهالي مي باشد. اين مكان در روزهاي هفته محل تجمع بانوان و برگزاري جلسات قرآن و مراسم ختم صلوات مي باشد. آدرس : اصفهان-كاشان-خيابان باب الحوايج

اين مكان براي برآورده شدن حاجاتشان به درگاه الهي تقرب جسته و از خداوند ياري مي طلبند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در بلوار نماز واقع در خيابان امام شهر كاشان

پيش مي رسد كه طي مراحلي بازسازي و مرمت شد، و بصورت كنوني در آمده است. گنبد امام زاده دوپوش از مصالح آجر و آهن و 14متر از كف ارتفاع داشته و ضريحي فلزي به ابعاد 5/3 5/2 روي سنگ مزار امام زاده قرار گرفته است. بقعه فاقد تزيينات آيينه كاري ، كاشيكاري و آينه كاري و گچ بري مي باشد. مردم محله فين بزرگ و ديگر محلات شهرستان كاشان نسبت به اين امام زاده بزرگوار احترام و تكريم خاص قايلند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان اميركبير شهر كاشان و در محله فين بزرگ اين شهر

و برپايي مراسمات اعياد در كنار امام زاده قرار مي گيرد. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در فاصله 20 كيلومتري از شهر كاشان و در مسير مشهد اردهال روستايي است با نام استرك كه در ميان روستا

از جهان فرو بست و در اين مكان بخاك سپرده شده است. مقبره محتشم كاشاني مساحتي بالغ بر 80 متر داشته و سنگ مرمرين مزار محتشم در وسط بقعه قرار گرفته است. گنبدي فيروزه اي شكل و كاشيكاري شده به ارتفاع 14 روي بقعه قرار دارد و دور تا دور ديوار بقعه آجري و مقرنس كاشيكاري شده است و ابيات اين شاعر ارجمند روي آن نوشته شده است. مردم و اهالي با احترام اين شاعر بزرگوار سرمزار او حاضر شده و براي شادي روحش فاتحه مي خوانند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان محتشم و كوچه باغبان

اكنون مساحتي بالغ بر 1000 متر داشته و دور تا دور آن حجره و زايرسرا جهت رفاه حل زايرين از قديم ساخته شده كه هم اكنون نيز مورد بهره برداري قرار دارد. در كنار مزار ملامحسن فيض كاشاني آرامگاه دختران و پسران و پدر و مادر ايشان و همچنين همسر وي كه دختر ملاصدرا مي باشد قرار گرفته اند كه داخل سردابه پايين مزار مي باشند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان ملامحسن فيض و خيابان شهيد اسلامي تبار شهر كاشان

داخل ساختمان و سقف بقعه در حال كاشيكاري مقرنس مي باشد دور تا دور پايين سقف آينه كاري خواهد گرديد. مردم كاشان نسبت به اين امام زاده جليل القدر احترام و كرامت ويژه قايل اند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان محتشم و كوچه درب زنجير

يثربي استاد حضرت امام (ره ) و در كنار ايشان مرحوم پدرشان مدفون مي باشند. مردم و اهالي شهر كاشان نسبت به اين امام زاده بزرگوار احترام و تكريمي به خصوص قايل مي باشد. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان امام خميني شهر كاشان

آن فاقد هر گونه گچ كاري و كاشيكاري و آيينه كاري است. درب ضريح قبلي امام زاده كه قدمتي حدود 150 سال داشته هنوز درون بقعه و در مكان نگهداري مي شود. حضور بانوان در اين مكان و برپايي جلسات قرآن و ختم صلوات از ويژگي اين زيارتگاه شريفه مي باشد. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در محله چهل دختران شهر كاشان

قدمت اين بنا محسوب مي شود. در ضلع شرقي امام زاده محراب منحصر به فردي است كه تاريخ آن به 1242 ه_ق نوشته شده است ضريحي فلزي از جنس استيل و نقره به ابعاد 3×2 روي سنگ مزار و داخل امام زاده قرار گرفته، مردم شهر و اهالي محل نسبت به اين امام زاده بزگوار ارادت و احترام ويژه قايل هستند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان دروازه اصفهان يا خيابان ملا حبيب اله شريف

به پابوس اين امام زاده شريف مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان علوي واقع در شهر كاشان جنب خانه تاريخي طباطباييها ،

در بازار شهر كاشان

متر با مصالح خشت و گل بوده كه دو سال بناي جديد آن با همت اهالي و خيرين و اداره اوقاف شهر كاشان ساخته شده است.مساحت فعلي ساختمان امام زاده كه فاقد گنبد و گلدسته بوده 200 مترمربع مي باشد. توضيحات : اين امام زاده در كوچه ايي باريك محله دروازه قديم شهر كاشان واقع شده است. ساختمان قديم امام زاده بنايي با مصالح خشت و گل بوده كه دو سال بناي جديد آن با همت اهالي و خيرين و اداره اوقاف شهر كاشان ساخته شده است. اين زيارتگاه داراي ضريحي نبوده و تنها سنگ مزار امام زاده شريف به ارتفاع 80 سانت از كف داخل بقعه به چشم مي خورد. اهالي با توجه به كرامت اين امام زاده شريف نسبت به اين مكان مقدس ارزش و احترام ويژه قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در محله دروازه قديم شهر كاشان و در كوچه ثابتي ها و جنب مسجد الرسول صلي الله عليه و آله وسلم

در ابعاد 3×2 روي سنگ به صورت نمادين داخل بقعه قرار گرفته و دو گنبد مخروطي شكل امام زاده از كف 14 متر ارتفاع دارد. اين مكان مورد احترام اهالي بوده و مردم شهر كاشان براي برآورده شدن حاجاتشان به اين مكان مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان هشت متري واقع در خيابان شهيد اسلامي تبار و حاج محمد بخشي

مي باشد. بنا به روايتي دو فرزند اين امام زاده بزرگوار در هنگام شهادت امام زاده در ركاب ايشان به شهادت رسيده و همسر و فرزند كوچكشان نيز مدتي بعد شهيد مي شود كه همگي در اين مكان به خاك سپرده شده و مدفونند. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در خيابان فاضل نراقي محله گريچه شهر كاشان

و محل شهادت اين دو امام زاده شريف در واقع پايين اين بنا و زيرزمين آن واقع شده كه از طريق پلكان به آن ها راهي است براي زايرين كه براي زيارت اين دو امام زاده شريف به اين مكان كه براي زيارت اين دو امام زاده شريف به اين مكان مشرف مي شوند. اين بنا فاقد گنبد بوده و تزيينات كاشيكاري، گچ بري يا آينده كاري در آن مشاهده نمي شود. اين امام زادگان بزرگوار نزد مردم و اهالي شهر داراي احترام و اكرام ويژه مي باشند آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان-در ميدان درب عطّا و خيابان غياث الدين جمشيد شهر كاشان

هنري است و همچنين مزار و ضريح نيز در آن مشاهده نمي شود. آدرس : اصفهان- كاشان-كاشان- محله سنگ پلويي شهر كاشان

آورده و به زيارت ايشان مشرف مي شوند. آدرس : اصفهان- كاشان-لتحر-در محله لتحُر كاشان

خيرين و اداره اوقاف كاشان تخريب و بناي جديد كه مراحل بازسازي و اسكلت بندي آن در حال انجام شده است، جايگزين بناي قديم آن شده است. گنبدي به ارتفاع 16 متر از كف روي بقعه ساخته خواهد شد و شناژبندي مساحتي بالغ بر 1000 متر در محوطه صورت گرفته است. با توجه به كرامت و اقتدار اين چهار بزرگوار اهالي تنها با همين نام و فرزندان حضرت امام موسي بن جعفر عليه السلام اين بزرگواران را مي شناسند. درآينده نزديك داراي بنايي در حد عظمت و شوكت آنها ساخته و زايرين بر آستانشان گرد هم آمده و براي برآورده شدن حاجاتشان به درگاهي الهي تقرب مي جويند. آدرس : اصفهان- كاشان-مشكات-در شهر مشكات و در فاصله 35 كيلومتري شهر كاشان و در مسير جاده قديم قم

ابعاد 3 × 2 روي سنگ مزار امام زاده قرار دارد، در اين زيارتگاه امام زاده ديگري بنام امام زاده اسحق كه ايشان نيز از نوادگان حضرت امام موسي بن جعفر بوده مدفون مي باشند كه ضريحي روي سنگ مزار ايشان قرار ندارد. مردم و اهالي نسبت به اين امامزادگان شريف احترام و ارادت خاص قايل بوده و براي برآورده شدن حاجاتشان در اين مكان به درگاه الهي دعا مي كنند. آدرس : اصفهان- كاشان-مشكات-در فاصله 30 كيلومتري شهر كاشان و در شهر مشكات

اهالي قرار دارد. آدرس : اصفهان- كاشان-مشهد اردهال-در فاصله 500 متري حرم مطهر آقا علي بن امام محمد باقر عليه السلام.

ابعاد 4×3 متر روي سنگ مزار امام زاده شريف قرار گرفته و دور تا دور ديوارهاي حرم، كاشيكاري داراي نقاشي نفيس و هنرمندانه است. در ضلع شرقي حرم مسجدي است با نام مسجد امام صادق عليه السلام كه متصل به حرم و 2400 متر مساحت مي باشد دارد. اين مسجد داراي آيينه كاري زيبايي است كه همچنان بدست هنرمندان چيره دست اين ديار مشغول كامل شدن است. در همين مسجد و گوشه آن همچنان مرقد مطهر و بارگاه شاهزادگان اسماعيل و عبداله نيز مي باشد كه از فرزندان حضرت موسي بن جعفرعليه السلام مي باشند. قتلگاه اين امام زاده بزرگوار در فاصله 4 كيلومتري از حرم و در دره ازناوه مي باشد. امام زاده سلطان علي بن محمد باقر عليه السلام به اضافه قريب بر 70 نفر ديگر از يارانشان در اين مكان به شهادت مي رسند و بدن مبارك آن بزرگوار توسط اهالي و مردم خاوه اردهال و مردم فين كاشان داخل حصير يا گليمي پيچيده شده و به مكان فعلي كه گنبد و بارگاه آن امام زاده بزرگوار است دفن مي گردند و سرمبارك ايشان را به قزوين مي فرستند. قتلگاه اين بزرگوار در ارتفاع حدوده 1000 متري روي دامنه كوهي قرار گرفته و داراي بقعه اي به زيربناي 50 متر مي باشد. مردم از اقصا نقاط كشور به پابوسي و زيارت اين امام زاده شريف مشرف مي شوند و اين امام زاده بزرگوار يكي از امام زادگان واجب التعظيم در كشور بوده. در داخل زيارتگاه تخته سنگي قرار دارد اين مكان در واقع محل شهادت ومحل جدا شدن سر مبارك امام زاده

سلطان علي عليه السلام مي باشد. اين امام زاده بزرگوار بنا به روايتي كه مي شود در اين مكان مشغول نماز بوده اند كه بدست عيادي كفر به شهادت مي رسند. هر ساله مراسمي با عنوان مراسم « قالي شويان » در مشهد اردهال برپا مي شود كه مردم به عنوان خون خواهي قالي را از قتلگاه تا حرم مطهر در حالي كه هر يك چوب دستي بدست دارند تشييع مي نمايند و طي مراسمي با گلاب اعلاء شستشو داده و به عزاداري مي پردازند كه اصطلاحاً به اين مراسم « قالي شويان» اطلاق مي شود. آدرس : اصفهان- كاشان-مشهد اردهال-در فاصله 40 شهرستان كاشان و واقع در منطقه مشهد اردهال.

مي رسد. آدرس : اصفهان- كاشان-نشلج-در روستاي نشلج واقع در فاصله 10 كيلومتري مشهد اردهال و در دامنه كوه و بيرون روستا.

مشبك روي سنگ مرمرين مزار حاج كمال قرار گرفته است. آدرس : اصفهان- كاشان-نياسر-در كنار آبشار نياسر واقع در 26 كيلومتري كاشان.

و قديمي است كه در دوران صفويه و قاجاريه بازسازي شده است و تا سقف ادامه دارد.داخل حرم ضريحي چوبين با شبكه هاي فلزي در ابعاد 3×2 روي سنگ مزار امامزاده شريف قرار دارد. مردم و اهالي نسبت به اين امامزاده بزرگوار احترام و ارادتي فراوان قايل مي باشند. آدرس : اصفهان- 12 كيلومتري شرق كوهپايه-روستاي امام زاده قاسم عليه السلام

كوهپايه-روستاي جِزِه

1361 ه_ . ش مي رسد. آدرس : اصفهان- كوهپايه-روستاي فشارك واقع در 42 كيلومتري اصفهان

كاري زيباست و حاشيه زير گنبد و دور تا دور آن آيات مباركه قرآن كريم روي كاشي با خط ثلث نوشته شده است. اضلاع دور تا دور ديوارهاي بقعه نيز كاشيكاري با طرح گل و بوته و در وسط نيز آياتي از قرآن كريم نگاشته شده است. آدرس : اصفهان- گلپايگان-آرجان- ابتداي روستاي آرجان - 12 كيلومتري گلپايگان و در كنار مزارع