کتابنامه موضوع : علی بن ابی طالب (ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق -- خطبه ها موضوع : علی بن ابی طالب (ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق -- کلمات قصار موضوع : علی بن ابی طالب (ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق . نهج البلاغه -- نقد و تفسیر شناسه افزوده : علی بن ابی طالب (ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق . نهج البلاغه. شرح رده بندی کنگره : BP38/0422 /م7 1375 رده بندی دیویی : 297/9515 شماره کتابشناسی ملی : م 77-8370

فَعَمَّهُمُ اللّهُ بِالْعَذَابِ لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَى، فَقَالَ سُبْحَانَهُ: (فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ) فَمَا كَانَ إِلاَّ أَنْ خَارَتْ أَرْضُهُمْ بِالْخَسْفَةِ خُوَارَ السِّكَّةِ الُْمحْمَاةِ فِي الاَْرْضِ الْخَوَّارَةِ.

أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ سَلَكَ الطَّرِيقَ الْوَاضِحَ وَرَدَ الْمَاءَ، وَ مَنْ خَالفَ وَقَعَ فِي التِّيهِ!

اى مردم! در طريق هدايت از كمى پويندگانش وحشت نكنيد، زيرا مردم گرد سفره اى اجتماع كرده اند كه سيرى آن كوتاه و گرسنگى آن بس طولانى است. اى مردم! رضايت و نارضايتى (نسبت به عملى از اعمال) موجب وحدت مردم (در كيفر و پاداش) مى شود (مگر نمى دانيد) ناقه ثمود را تنها يك نفر پى كرد; امّا كيفر و عذاب الهى آن، همه قوم ثمود را فرا گرفت، زيرا همگى به عمل آن يك نفر راضى بودند. خداوند سبحان مى فرمايد: «(فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ); آن قوم ناقه را پى كردند و سرانجام (هنگام نزول بلاى فراگير) پشيمان شدند و طولى نكشيد سرزمين آنان همچون آهن گداخته اى كه در زمين نرمى فرو رود با صداى وحشتناكى فرو رفت. اى مردم! آن كس كه راه واضح و آشكار را بپويد به آب مى رسد; امّا كسى كه مخالفت كند در بيابان سرگردان خواهد شد (و تشنه كام جان مى دهد).

صفحه 24

كوتاه و گرسنگى آن بس طولانى است»; (فَإِنَّ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَى مائِدَة شِبَعُهَا(1) قَصِيرٌ، وَ جُوعُهَا طَوِيلٌ).

اشاره به اينكه اگر رهروان جاده هدايت كم هستند به جهت جاذبه هاى دنياست. امام(عليه السلام) در اين كلام پرمعنا دنيا را به سفره رنگينى تشبيه مى كند كه موادّ كم ارزش يا بى ارزشى از نظر تغذيه در آن گذارده شده; ولى آنها را با زرق و برق آراسته اند. دنياطلبان اطراف آن را مى گيرند غافل از اينكه موادّ غذايى آن تنها در مدّتى آنها را سير مى كند و به دنبال آن گرسنگى طولانى در پيش است.

اين «جوع طويل» ممكن است اشاره به اندوه و حسرت طولانى باشد كه به هنگام مرگ و بعد از آن و در صحنه قيامت به دنياپرستان دست مى دهد و پيوسته بر تقصيرات خود در دنيا تأسّف مى خورند.

اين عبارت پر معناى امام(عليه السلام) در حقيقت برگرفته از آيات قرآن است. در آيه 100 سوره مائده مى خوانيم: «(قُلْ لاَّ يَسْتَوِى الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ); بگو هيچگاه ناپاك و پاك مساوى نيستند، هر چند فزونى ناپاكان تو را به شگفتى اندازد».

همچنين آيات ديگرى كه سخن از اكثريت جاهل، بى ايمان، غير عاقل، فاسق،

پاورقي

1. «شِبَع» بر وزن «شكم» معناى مصدرى دارد و به معناى سير شدن به طور كامل است.

صفحه 25

ناسپاس و مانند آن دارد.

آنگاه دومين نكته را يادآور مى شود; نكته اى كه مى تواند بسيارى از مسائل اعتقادى و اجتماعى را حل كند و آن اينكه آنچه گروههاى اجتماعى را از يكديگر جدا مى سازد، هم بستگى افكار و دلهاست، هر چند روى صحنه افراد خاصى

باشند; تمام كسانى كه با آن افراد هم بستگى فكرى و رضايت قلبى دارند در يك گروه جاى مى گيرند.

مى فرمايد: «اى مردم! رضايت و نارضايتى (نسبت به عملى از اعمال) موجب وحدت مردم (در كيفر و پاداش) مى شود»; (أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّمَا يَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَى وَالسُّخْطُ(1)).

بنابراين نه تنها شركت در عمل يا تهيه مقدمات و اعانت بر اثم سبب شركت در نتيجه مى شود; بلكه رضايت قلبى نيز همين كار را مى كند، لذا در زيارتنامه ها با صراحت اين تعبير آمده است: «وَ لَعَنَ اللهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِكَ فَرَضِيَتْ بِهِ; خداوند لعنت كند گروهى را كه جنايات جانيان را در كربلا شنيدند و به آن رضايت دادند»(2)، هر چند بعد از آن جانيان در عرصه زندگى دنيا ظاهر شدند.

در خطبه دوازدهم كه شرح آن در جلد اوّل گذشت، خوانديم كه على(عليه السلام)هنگام سخن يكى از اصحاب خود را بعد از جنگ جمل شنيد كه آرزوى حضور برادرش را در اين ميدان و سهيم شدن در اين پيروزى مى كرد، فرمود: نه تنها او با ما بود; بلكه گروههايى كه هنوز از مادر متولّد نشده اند و بعد از تولّد، هم عقيده با ما خواهند بود نيز در اين ميدان حضور داشتند و در اين پيروزى سهيم بودند.

اين سخن افق تازه اى را در مطالعات اسلامى در برابر چشم ما مى گشايد و به همگان هشدار مى دهد كه مراقب پيوندهاى قلبى و رضا و سخط باطنى باشند.

پاورقي

1. «سخط» ضدّ رضايت به معناى ناخشنودى و خشم است.

2. زيارت اربعين امام حسين(عليه السلام) .

صفحه 26

اين مطلب به قدرى اهميّت دارد كه در روايات متعددى از

معصومان به آن اشاره شده است; مرحوم شيخ حر عاملى در كتاب وسائل در ابواب امر به معروف و نهى از منكر بابى تحت عنوان «وُجُوبُ إنْكارِ الْمُنْكَرِ بِالْقَلْبِ عَلى كُلِّ حال وَ تَحْريمُ الرِّضا بِهِ وَ وُجُوبُ الرِّضا بِالْمَعْرُوفِ» ذكر كرده است و در آن باب هفده حديث در اين زمينه آورده است; از جمله در حديث مفصّلى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) نقل كرده كه فرمود: «لَوْ أنَّ رَجُلا قُتِلَ بِالْمَشْرِقِ فَرَضِىَ بِقَتْلِهِ رَجُلٌ بِالْمَغْرِبِ لَكانَ الرّاضِى عِنْدَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَريكُ الْقاتِلِ; اگر كسى در شرق عالم قتلى انجام دهد و ديگرى در غرب جهان راضى به آن قتل باشد، در پيشگاه خدا شريك قاتل خواهد بود».(1)

كوتاه سخن اينكه در فرهنگ اسلام نه تنها شركت در عمل يا معاونت در مقدمات، سبب شركت در نتيجه ها مى شود; بلكه رضايت قلبى نيز اين اثر را دارد.

در ادامه اين سخن، امام(عليه السلام) به دليل محكمى از قرآن مجيد براى اثبات اين حقيقت تمسّك مى جويد، مى فرمايد: «ناقه ثمود را تنها يك نفر پى كرد; امّا كيفر و عذاب الهى آن همه قوم ثمود را فرا گرفت، زيرا همگى به عمل آن يك نفر راضى بودند. خداوند سبحان مى فرمايد: (فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ) آن قوم ناقه را پى كردند و سرانجام (هنگام نزول بلاى فراگير) پشيمان شدند و طولى نكشيد سرزمين آنان همچون آهن گداخته اى كه در زمين نرمى فرو رود با فرياد وحشتناكى فرو رفت»; (وَ إِنَّمَا عَقَرَ(2) نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللّهُ بِالْعَذَابِ لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَى، فَقَالَ سُبْحَانَهُ: (فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ)(3) فَمَا كَانَ إِلاَّ أَنْ خَارَتْ(4)

پاورقي

1.

وسائل الشيعه، ج 11.

2. «عقر» از ريشه «عُقر» بر وزن «قفل» در اصل به معناى اساس و ريشه چيزى است و هنگامى كه در مورد حيوان به كار مى رود، به معناى پى كردن (پايين پاى او را قطع كردن و به زمين افكندن) است. يكى ديگر از معانى آن كشتن و نحر كردن شتر است.

3. شعرا، آيه 157 .

4. «خارت» از ريشه «خوار» بر وزن «غبار» به معناى صداى گاو و گوساله و شتر و مانند آن است و خوّاره صيغه مبالغه آن است.

صفحه 27

أَرْضُهُمْ بِالْخَسْفَةِ خُوَارَ السِّكَّةِ(1) الُْمحْمَاةِ(2) فِي الاَْرْضِ الْخَوَّارَةِ).

سخن مولا اشاره اى به معجزه حضرت صالح پيامبر قوم ثمود دارد كه وقتى از آن حضرت معجزه خواستند، به فرمان خدا ناگهان شتر ماده اى از دل سنگهاى كوه بيرون آمد! همگى ديدند، گروهى ايمان آوردند و گروه بيشترى راه عناد و انكار را پيش گرفتند. حضرت صالح توصيه كرد كه به اين شتر كمترين آزارى نرسانيد كه عذاب الهى به سراغ شما خواهد آمد، آنها به اين سخن اعتنا نكردند و آن شتر را با ضرباتى بر پاى او كشتند و زلزله عظيمى آمد. زمين آنها را شكافت و كافران و خانه هايشان در دل زمين فرو رفت.

معروف اين است كه قاتل اين شتر مرد سنگدلى به نام «غدّار بن سالف» بود; ولى در آيه قرآن جمله «فَعَقَرُوهَا» (آن شتر را از پاى درآوردند) به صورت صيغه جمع آمده است، زيرا همگى به عمل او راضى بودند و اين رضايت خود را با دعوت كردن و تشويق او به انجام دادن اين عمل زشت، ابراز كردند، همان گونه كه در آيه

29 سوره قمر آمده است: «(فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَى فَعَقَرَ); آنها يكى از ياران خود را صدا زدند، او به سراغ اين كار آمد و (ناقه را) پى كرد».

جمله «خَارَتْ أَرْضُهُمْ بِالْخَسْفَةِ خُوَارَ السِّكَّةِ الْمُحْمَاةِ» اشاره به اين است: هنگامى كه ميخ آهنين در آتش گداخته شود با سرعت بيشترى در زمين فرو مى رود آن هم در زمين نرم. آرى! شهر و آبادى آنها به همين سرعت در درون زمين بر اثر زلزله اى وحشتناك فرو رفت.

سپس امام(عليه السلام) در بخش سوم اين خطبه به همه انسانها هشدار مى دهد و مى فرمايد: «اى مردم! آن كس كه راه واضح و آشكار را بپويد به آب مى رسد; امّا كسى كه مخالفت كند در بيابان سرگردان خواهد شد (و تشنه كام جان مى دهد)»;

پاورقي

1. «سكّه» به معناى ميخ و گاو آهن است.

2. «محماة» اسم مفعول از ريشه «احماء» به معناى داغ كردن و گداختن گرفته شده، بنابراين «محماة» به چيزى مى گويند كه در آتش گداخته شده باشد.

صفحه 28

(أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ سَلَكَ الطَّرِيقَ الْوَاضِحَ وَرَدَ الْمَاءَ، وَ مَنْ خَالفَ وَقَعَ فِي التِّيهِ(1)!).

منظور از «طريق واضح» راهى است كه قرآن و سنّت و دليل عقل ارائه داده، كه انسانها را به آب حيات معنوى رهنمون مى شود و آنها كه به بيراهه روند از آن محروم شده در كفر و بى ايمانى جان مى دهند.

بى شك راه و روش امام(عليه السلام) يكى از مصاديق روشن «اَلطَّريقُ الْواضِحُ» است، زيرا او به منزله نفس نبىّ و آگاه ترين امّت به راه و روش آن حضرت بود، همان گونه كه امام(عليه السلام) در خطبه 97 فرمود: «من نشانه

روشنى بر حقانيّت خويش از پروردگارم دارم و بر طريق پيامبرم گام بر مى دارم و در راهى پيش مى روم»; (و إنى لعلى بيّنة من ربّى و منهاج من نبيّى و إنى لعلى الطريق الواضح».

بديهى است كسى كه از جادّه اصلى برود در اثناى راه به منزلگاههايى مى رسد، داراى آب كافى و آن كس كه از بيراهه مى رود غالباً گرفتار بيابانهاى خشك و بى آب مى شود و از تشنگى هلاك مى گردد.

پاورقي

1. «تيه» به معناى وادى خشك و بى آب است و به معناى مصدرى (سرگردانى) نيز آمده است.

صفحه 29

از سيّد رضى در كتابهاى خود با تفاوتهايى اين خطبه را نقل كرده اند كه نشان مى دهد آن را از مدركى غير از نهج البلاغه گرفته اند; مانند طبرى در دلائل الامامة و شيخ طوسى در امالى و سبط ابن جوزى در تذكرة الخواص ماجراى دفن آن حضرت را نقل كرده و اشعارى را كه على(عليه السلام) در فراق آن حضرت سروده ذكر مى كند. سپس كلام فوق را با اضافاتى مى آورد. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 93-98)

2. نكته قابل توجّه اينكه ضمير در «عند قبره» به صورت مذكر آمده كه مرجع آن،پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)است و در عين حال مى گويد اين سخن را به هنگام دفن فاطمه زهرا(عليها السلام) بيان كرد، اين نشان مى دهد كه به اعتقاد سيّد رضى قبر حضرت زهرا(عليها السلام) در كنار قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.

صفحه 30

إِلاَّ أَنَّ فِي التَّأَسِّي لِي بِعَظِيمِ فُرْقَتِكَ، وَ فَادِحِ مُصِيبَتِكَ، مَوْضِعَ تَعَزٍّ، فَلَقَدْ وَسَّدْتُكَ فِي مَلْحُودَةِ قَبْرِكَ، وَ فَاضَتْ بَيْنَ نَحْرِي وَ صَدْرِي نَفْسُكَ، ف_َ (إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ!) فَلَقَدِ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِيعَةُ، وَ أُخِذَتِ الرَّهيِنَةُ! أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ، وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ، إلَى أَنْ يَخْتَارَ اللّهُ لِي دَارَكَ الَّتي أَنْتَ بِهَا مُقِيمٌ. وَ سَتُنَبِّئُكَ ابْنَتُكَ بتَضَافُرِ أُمَّتِكَ عَلَى هَضْمِهَا، فَأَحْفِهَا السُّؤَالَ، وَ اسْتَخْبِرْهَا الْحَالَ; هذَا وَ لَمْ يَطُلِ الْعَهْدُ، وَ لَمْ يَخْلُ مِنْكَ الذِّكْرُ، وَالسَّلاَمُ عَلَيْكُمَا سَلاَمَ مُوَدِّع، لاَ قَال وَ لاَ سَئِم، فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَلاَ عَنْ مَلاَلَة، وَ إِنْ أُقِمْ فَلاَ عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بِمَا وَعَدَ اللّهُ الصَّابِرِينَ.

ترجمه

سلام و درود بر تو اى رسول خدا از سوى خودم و از سوى دخترت (زهرا) كه هم اكنون در جوار تو فرود آمده و به سرعت به تو ملحق شده است. اى رسول خدا! از فراق دختر برگزيده و پاكت پيمانه صبرم لبريز شده و طاقتم از دست رفته است، هر چند پس از رو به رو شدن با غم بزرگ فراق و مصيبت دردناك تو، اين مصيبت براى من قابل تحمّل شده است. (فراموش نمى كنم) من تو را با دست خود در ميان قبر نهادم و هنگام رحلتت، روح تو در ميان گلو و سينه من روان شد «ف_َ (إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ)(1); ما از خداييم و به سوى او باز مى گرديم» (اى رسول خدا) امانتى كه به من سپرده بودى هم اكنون باز پس داده شد و گروگانى

پاورقي

1. بقره، آيه 156 .

صفحه 32

كه نزد من بود گرفته شد; ولى اندوهم جاودانى است و شبهايم همراه بيدارى و بى

قرارى; تا آن زمان كه خداوند منزلگاهى را كه تو در آن اقامت گزيده اى برايم برگزيند (و به تو ملحق شوم) (اى رسول خدا) به زودى دخترت تو را آگاه خواهد ساخت كه امّت تو در ستم كردن به وى دست به دست هم داده بودند. سرگذشت دردناك او را بى پرده از او بپرس و خبر اين حوادث را از وى بگير. اين حوادث دردناك در زمانى رخ داد كه هنوز مدّت زيادى از رحلت تو نگذشته و يادت فراموش نگشته بود. درود خدا بر شما هر دو باد، درود و سلام وداع كننده; نه سلام (و وداع) ناخشنود خسته دل، اگر از كنار قبرت باز گردم به سبب ملالت نيست و اگر اقامت گزينم و گريه و زارى سر دهم هرگز به جهت سوء ظن به وعده نيك خداوند در مورد صابران و شكيبايان نمى باشد.

تو فرود آمده، و به سرعت به تو ملحق شده است»; (السَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللّهِ عَنِّي، وَ عَنِ ابْنَتِكَ النَّازِلَةِ فِي جِوَارِكَ، وَالسَّرِيعَةِ اللِّحَاقِ بِكَ).

صفحه 33

با اينكه محتواى سخنان امام(عليه السلام)، شكوائيه دردناكى است; ولى ادب كلام ايجاب مى كند كه از سلام و درود بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) شروع كند.

جمله (النَّازِلَةِ فِي جِوَارِكَ) نشان مى دهد كه قبر بانوى اسلام در كنار قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله)بود و نظريه كسانى كه قبر مقدّس آن حضرت را در خانه اش مى دانند، تقويت مى كند.

البتّه ممكن است دفن در بقيع را نيز در جوار پيامبر(صلى الله عليه وآله) محسوب كنيم يا جوار را به معناى همسايگى روحانى و معنوى در بهشت بدانيم; ولى معناى اوّل با ظاهر عبارت سازگارتر است و روايات متعددى نيز آن را تأييد مى كند.

در روايتى كه مرحوم كلينى در كافى آورده است مى خوانيم: يكى از بزرگان اصحاب به نام احمد بن محمد بن ابى نصر مى گويد: از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) در مورد مكان قبر حضرت فاطمه(عليها السلام) سؤال كردم، فرمود: «دُفِنَتْ في بَيْتِها فَلَمّا زادَتْ بَنُو اُمَيَّةَ فى الْمَسْجِدِ صارَتْ فِى الْمَسْجِدِ; آن حضرت را در خانه اش دفن كردند و هنگامى كه بنى اميه مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) را توسعه دادند خانه آن حضرت در مسجد قرار گرفت».(1)

جمله (السَّرِيعَةِ اللِّحَاقِ بِكَ) اشاره پرمعنايى به مصائب شديد حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) دارد كه او را در بهترين سالهاى جوانى به ديار باقى منتقل ساخت و فاصله آن با رحلت پيامبر(صلى الله عليه وآله) طبق بعضى روايات 45 روز و مطابق برخى 75

روز و طبق روايت ديگرى 95 روز بوده است و در روايات غير مشهورى 4 ماه و 6 ماه نيز گفته شده است كه در بحث نكات درباره آن و درباره محل دفن آن حضرت، سخن خواهيم گفت.

سپس امام(عليه السلام) در ادامه، خطاب به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) عرض مى كند: «اى رسول خدا! از فراق دختر برگزيده و پاكت، پيمانه صبرم لبريز شده و طاقتم از دست

پاورقي

1. كافى، ج 1، ص 461، باب مولد الزهرا(عليها السلام)، ح 9 .

صفحه 34

رفته است، هر چند پس از رو به رو شدن با غم بزرگ فراق و مصيبت دردناك تو، اين مصيبت براى من قابل تحمّل شده است»; (قَلَّ، يَا رَسُولَ اللّهِ، عَنْ صَفِيَّتِكَ(1)صَبْرِي، وَرَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي(2)، إِلاَّ أَنَّ فِي التَّأَسِّي(3) لِي بِعَظِيمِ فُرْقَتِكَ، وَ فَادِحِ(4)مُصِيبَتِكَ، مَوْضِعَ تَعَزٍّ(5)).

اشاره به اينكه گرچه مصيبت زهرا(عليها السلام) فوق العاده جانكاه است; ولى درد مصيبت تو از آن، سنگين تر و جانكاه تر بود و تحمّل آن، راه را براى تحمّل اين، هموار ساخت. به يقين مصيبتى بزرگ تر از مصيبت رحلت پيامبر براى على(عليه السلام)، هر چند فاطمه زهرا همسرى بسيار گرانقدر و بى مانند بود; پيامبر به منزله پدر على(عليه السلام) و افزون بر آن، رهبر، راهنما، معلم، استاد و خلاصه، همه چيز آن حضرت بود، لذا در حديثى آمده است كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) خطاب به على(عليه السلام)فرمود: «يا أَبَا الرَّيْحانَتَيْنِ... عَنْ قَليلِ يَنْهَدُّ رُكْناكَ; اى پدر دو گل خوشبو... به زودى دو ستون حياتت درهم مى شكند» و هنگامى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)رحلت فرمود على(عليه السلام) فرمود: «هذا أَحَدُ رُكْنَي الَّذي قالَ لي

رَسُولُ اللهِ; اين يكى از آن دو ستونى است كه پيامبر فرمود» و چون فاطمه زهرا(عليها السلام) شربت شهادت نوشيد، فرمود: «هذَا الرُّكْنُ الثّاني الَّذي قالَ رَسُولُ اللهِ; اين ستون ديگرى است كه رسول الله فرمود».(6)

پاورقي

1. «صفيّة» از ريشه «صفو» بر وزن «عفو» به معناى صاف و پاك گرفته شده و صفىّ به معناى برگزيده است. در اينجا امام(عليه السلام) از دختر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به عنوان صفيه او ياد مى كند تا علوّ شأن او را نشان دهد.

2. «تجلّد» از ريشه «جلد»، بر وزن «بلد» و «جلاده» گرفته شده كه به معناى صبر و استقامت كردن است و «تجلّد» در اينجا اشاره به طاقت و صبر بر مصيبت است.

3. «تأسّى» گاه به معناى اقتدا كردن آمده و گاه به معناى غمگين شدن و در اينجا معناى دوم مناسب است، زيرا سخن از غم و اندوه است، نه اقتدا كردن، هر چند جمعى از شارحان يا مترجمان به دنبال معناى اوّل رفته اند و ظاهراً سبب اشتباه آنها، معروف بودن آن در استعمالات متعارف است.

4. «فادح» از ريشه «فدح»، بر وزن «فتح» به معناى سنگين بار كردن گرفته شده و در اينجا به معناى مصيبت سنگين است.

5. «تعزّ» يا «تعزّى» به معناى صبر بر مصيبت است و از ريشه «عزاء» گرفته شده است.

6. بحارالانوار، ج 43، ص 173. اين حديث در منابع اهل سنّت نيز آمده است; مانند كتاب فضائل الصحابه احمد بن حنبل، ج 2، ص 623، ح 1067 .

صفحه 35

آنگاه امام(عليه السلام) در شرح اين سخن مى افزايد: «(فراموش نمى كنم) من تو را با دست خود در ميان قبر نهادم

و هنگام رحلتت روح تو در ميان گلو و سينه من روان شد «ف_َ (إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ); ما از خداييم و به سوى او باز مى گرديم»; (فَلَقَدْ وَسَّدْتُكَ(1) فِي مَلْحُودَةِ(2) قَبْرِكَ، وَ فَاضَتْ بَيْنَ نَحْرِي وَ صَدْرِي نَفْسُكَ، ف_َ (إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ!)).

بعضى از شارحان نهج البلاغه «نفس» را در اينجا به معناى خون گرفته اند (زيرا يكى از معانى «نفس» خون است) و گفته اند: به هنگام رحلت پيامبر خون مختصرى از دهان آن حضرت بيرون پريد و بر سينه على(عليه السلام) نشست; ولى اين تفسير، بعيد به نظر مى رسد.

به هر حال قرائن نشان مى دهد (و خطبه 197 نيز دلالت دارد) كه سر مبارك پيامبر به هنگام رحلت بر سينه پاك على(عليه السلام) بود و در همان حال روح پاكش به عالم بقا شتافت و از ميان سينه و گلوى على(عليه السلام) گذشت، هر چند بعضى از راويان اهل سنت نقل كرده اند كه عايشه مى گويد: «سر مبارك پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در حال رحلت بر سينه من بود»; ولى اين سخن دليل معتبرى ندارد و شايد از قبيل روايات فراوانى است كه ضمن آن كوشيده اند فضائل على(عليه السلام) را يك به يك به نام ديگرى ثبت كنند.

آنگاه امام بار ديگر به شرح مصيبت حضرت زهرا باز مى گردد و خطاب به پيامبر عرضه مى دارد: «(اى رسول خدا) امانتى را كه به من سپرده بودى هم اكنون باز پس داده شد و گروگانى كه نزد من بود گرفته شد; ولى اندوهم جاودانى است و شبهايم همراه بيدارى و بى قرارى; تا آن

زمان كه خداوند منزلگاهى را كه تو در آن اقامت گزيده اى برايم برگزيند (و به تو ملحق شوم)»; (فَلَقَدِ اسْتُرْجِعَتِ

پاورقي

1. «وَسّد» از «وسادة»; يعنى بالش گرفته شده و اين واژه به معناى بالش زير سر نهادن است.

2. «ملحودة» از ريشه «لحد» بر وزن «عهد» به معناى شكافى است كه در داخل قبر در يك سمت آن ايجاد مى كنند و ميت را در آن قرار مى دهند تا هنگام پر كردن قبر، خاكها بر روى ميت ريخته نشود.

صفحه 36

الْوَدِيعَةُ، وَ أُخِذَتِ الرَّهيِنَةُ! أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ(1)، وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ(2)، إلَى أَنْ يَخْتَارَ اللّهُ لِي دَارَكَ الَّتي أَنْتَ بِهَا مُقِيمٌ).

اين عبارت كه از شدّت اندوه على(عليه السلام) در برابر حادثه غم انگيز شهادت حضرت زهرا(عليها السلام)حكايت مى كند به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد اين بانوى عزيز در نظر على(عليه السلام)گرامى بود و پيوند عاطفى و روحانى و معنوى آن دو به يكديگر عميق و ريشه دار.

بدنها شبيه وديعه و امانت است كه هنگام وفات باز پس گرفته مى شود; ولى اين تفسير در اينجا بسيار بعيد به نظر مى رسد.

تعبير «رهينه» (گروگان) ممكن است اشاره به اين باشد كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از على(عليه السلام)پيمان خلافت و وصايت و وفادارى گرفته بود و دخترش زهرا(عليها السلام) گويى در برابر آن گروگان بود.

با توجه به اينكه يكى از معانى «رهينه» نعمت بزرگ است و حضرت زهرا بزرگترين نعمتى بود كه خدا به على(عليه السلام) داده بود،تعبير بالا دراين باره به كار رفته است.

پاورقي

1. «سرمد» به معناى دائم و طولانى است و گاه به چيزى كه آغاز و انجامى ندارد «سرمدى» گفته مى شود.

2. «مُسَهَّد» از ريشه «سهد» بر وزن «صمد» به معناى بيدارماندن و بى خوابى كشيدن گرفته شده است. قابل توجّه اينكه در اينجا «مسهّد» به عنوان وصف (خبر) براى «ليل» آمده است و امام(عليه السلام) مى فرمايد: شبهاى من بيدار و بى تاب است به جاى اينكه بگويد خودم چنين هستم و اين در واقع نوعى تأكيد را مى رساند.

3. بحارالانوار، ج 22، ص 484.

صفحه 37

جمله «حُزْنِي فَسَرْمَدٌ» تفسيرش روشن است، زيرا هر زمان على(عليه السلام) به ياد فاطمه زهرا مى افتاد غم و اندوهش تجديد مى شد و اين اندوه بزرگى بود كه سراسر زندگى على(عليه السلام) را در بر گرفته بود.

جمله «وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ» كنايه از اين است كه بسيار شبها به ياد آن بانوى عزيز مى افتم و خاطره او خواب را از چشم من مى ربايد. گواه اين سخن اشعار معروفى است كه از آن حضرت در فراق حضرت زهرا(عليها السلام) انشاء

فرمود:

نَفْسي عَلى زَفَراتِها مَحْبُوسَةٌ *** يا لَيْتَها خَرَجَتْ مَعَ الزَّفَراتِ

لا خَيْرَ بَعْدَكَ فِي الْحَياةِ وَ إِنَّما *** أَبْكي مَخافَةَ أَنْ تَطُولَ حَياتي

جانم گرفتار مصيبت دردناك اوست و اى كاش با آه و ناله از اين تن بيرون مى آمد

بعد از تو زندگى در نظرم بى ارزش است و اگر اشك مى ريزم براى اين است كه مى ترسم بعد از تو عمرم طولانى شود (و همواره گرفتار درد فراق تو باشم).(1)

آنگاه امام(عليه السلام) به گوشه اى از مصائب دردناك حضرت زهرا(عليها السلام) اشاره كرده، عرضه مى دارد: «(اى رسول خدا) به زودى دخترت تو را آگاه خواهد ساخت كه امّت تو در ستم كردن به وى دست به دست هم داده بودند، سرگذشت دردناك او را بى پرده از او بپرس و خبر اين حوادث را از وى بگير. اين حوادث دردناك در زمانى رخ داد كه هنوز مدّت زيادى از رحلت تو نگذشته و يادت فراموش نگشته بود»; (وَ سَتُنَبِّئُكَ ابْنَتُكَ بتَضَافُرِ أُمَّتِكَ عَلَى هَضْمِهَا، فَأَحْفِهَا(2) السُّؤَالَ، وَ اسْتَخْبِرْهَا الْحَالَ; هذَا وَ لَمْ يَطُلِ الْعَهْدُ، وَ لَمْ يَخْلُ مِنْكَ الذِّكْرُ).

ظاهر اين است كه اين عبارات سربسته كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) براى رعايت ادب در پيشگاه پيامبر آن را زياد نمى شكافد و شرح نمى دهد اشاره به حوادث بسيار اسف انگيزى است كه پس از مدّت كوتاهى از رحلت پيامبر رخ داد; هجوم

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 43، ص 213 .

2. «احفها» از ريشه «احفاء» به معناى اصرار در سؤال و خبر گرفتن گرفته شده است.

صفحه 38

به خانه زهرا(عليها السلام)، آتش زدن در خانه، اسقاط جنين آن حضرت و بردن امام را به زور به سوى

مسجد براى بيعت، حوادثى است كه نه تنها به صورت پر رنگ در تاريخ شيعه آمده; بلكه _ همان گونه كه در پايان اين بحث خواهيم گفت _ در منابع اهل سنت هم، با كمال تعجّب صريحاً ذكر شده است.

واژه «تضافر» كه از ريشه «ضفر» (بر وزن ضعف) گرفته شده و به معناى تعاون و همكارى بر انجام چيزى است، اشاره به اين است كه گروهى از امّت در انجام اين جرائم شركت داشتند و از آنجا كه بسيارى با سكوتشان،اين كار را تأييد كردند، نسبت به همه امت داده شد و «هضم» در اصل به معناى ظلم كردن و شكستن است و واژه «عهد» در اينجا به معناى زمان است و معانى ديگرى نيز دارد.

اين احتمال نيز داده شده است كه عهد، اشاره به پيمانهايى باشد كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)در مورد خلافت على(عليه السلام) و حفظ احترام اهل بيت(عليهم السلام) مخصوصاً دخترش زهرا و قراردادن آنها در كنار قرآن به مقتضاى حديث ثقلين و امثال آن گرفته بود; يعنى مدت طولانى از اين پيمانها نگذشته بود كه گروهى از امت همه را به فراموشى سپردند و دست به جناياتى زدند كه عقل را حيران مى كند.

سرانجام امام در آخرين سخن خود خطاب به پيامبر و بانوى اسلام، زهراى مرضيه چنين مى گويد: «درود خدا بر شما هر دو باد، درود و سلام وداع كننده; نه وداع ناخشنود خسته دل، اگر از كنار قبرت باز گردم به خاطر سبب ملالت نيست، و اگر اقامت گزينم (و گريه و زارى) سر دهم هرگز به جهت سوء ظن به وعده نيك خداوند در مورد صابران

و شكيبايان نمى باشد»; (وَالسَّلاَمُ عَلَيْكُمَا سَلاَمَ مُوَدِّع، لاَ قَال(1) وَ لاَ سَئِم(2)، فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَلاَ عَنْ مَلاَلَة، وَ إِنْ أُقِمْ فَلاَ عَنْ سُوءِ ظَنٍّ

پاورقي

1. «قال» از ريشه «قلاء» بر وزن «سلام» به معناى بيزار بودن گرفته شده و «قال» به كسى مى گويند كه از چيزى بيزار باشد.

2. «سئم» از ريشه «سئامت» بر وزن «فلاحت» به معناى ملال و كسل شدن گرفته شده و «سئم» به كسى گفته مى شود كه چنين حالتى دارد.

صفحه 39

بِمَا وَعَدَ اللّهُ الصَّابِرِينَ).

در روايت كافى در ذيل اين سخن چنين آمده است: «واه واهاً وَالصَّبْرُ أَيْمَنُ وَ أجْمَلُ وَ لَوْ لا غَلَبَةُ الْمُسْتَوْلينَ لَجَعَلْتُ الْمَقامَ وَ اللَّبْثَ لِزاماً مَعْكُوفاً وَ لأعْوَلْتُ إِعْوالَ الثَّكْلى عَلى جَليلِ الرَّزِيَّةِ فَبِعَيْنِ اللهِ تُدْفَنُ ابْنَتُكَ سِرّاً وَ تَهْضِمُ حَقُّها وَ تَمْنَعُ إِرْثُها وَ لَمْ يَتَباعَدِ الْعَهْدُ وَ لَمْ يَخْلُقْ مِنْكَ الذِّكْرُ وَ إِلَى اللهِ يا رَسُولَ اللهِ الْمُشْتَكى وَ فيكَ يا رَسُولَ اللهِ أحْسَنَ الْعَزاء وَ صَلَّى اللهُ عَلَيْكَ وَ عَلَيْها السَّلامُ وَ الرِّضْوانُ; آه آه! ولى شكيبايى مى كنم كه شكيبايى بهتر و زيباتر است و اگر بيم آن نبود كه نظام حاكم از جايگاه قبر تو آگاه شوند پيوسته در كنار قبر تو مى ماندم و ناله هايى همچون ناله هاى مادرى كه به داغ فرزندش گرفتار شده، براى اين مصيبت بزرگ سر مى دادم. (اى رسول گرامى) خدا مى بيند كه دخترت پنهان به خاك سپرده مى شود و حقّش (آشكارا) بر باد مى رود و او را از ارثش محروم مى كنند حال آنكه زمان زيادى نگذشته و نامت فراموش نشده است. اى رسول خدا اين شكايت را به درگاه

حق و به نزد تو مى آورم. اى رسول خدا تسليت مرا بپذير! درود و سلام و رضوان خدا بر تو و بر دخترت زهرا باد».(1)

از اين تعبيرات و آنچه در نهج البلاغه آمده به خوبى روشن مى شود كه حق نشناسان در زمان كوتاهى بعد از رحلت پيامبر چه مصائبى بر اهل بيت(عليهم السلام) او و عزيزترين عزيزانش وارد كردند مصائبى كه على(عليه السلام) را كه كوه شكيبايى و استقامت بود به لرزه درآورد و همچون مادر جوان مرده به گريه و ناله واداشت و عجب اينكه مدارك اين تهاجم بى رحمانه بر بيت وحى، در كتب اهل سنّت نيز به صورت گسترده آمده است.

پاورقي

1. كافى، ج 1، ص 459، باب مولد الزهرا(عليها السلام) .

صفحه 40

كتاب مستدرك احاديثى مى آورد كه جامع شرايطى است كه بخارى و مسلم در صحت حديث، آنها را لازم دانسته اند.

صفحه 41

تو خشمگين، و با خشنودى تو، خشنود مى شود».

به سبب داشتن چنين مقامى والا، او سرور زنان جهان است، و پيامبر در حق او چنين فرموده:

«يا فاطِمَةُ! أَلا تَرْضينَ أنْ تَكُونَ سَيِّدَةَ نِساءِ الْعالَمينَ، وَ سَيِّدَةَ نِساءِ هذِهِ الاُمَّةِ وَ سَيِّدَةَ نِساءِ الْمُوْمِنينَ(1); دخترم فاطمه! آيا به اين كرامتى كه خدا به تو داده راضى نمى شوى كه تو، سرور زنان جهان و سرور زنان اين امّت و سرور زنان با ايمان باشى».

عَلِىٍّ وَ فاطِمَةَ(عليهما السلام) _ قالَ: نَعَمْ، مِنْ أَفاضِلِها (در المنثور، ج 6، ص 203; تفسير سوره نور، روح المعانى، ج 18، ص 174).

صفحه 42

پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) مدت نه ماه به در خانه دخترش مى آمد، بر او و همسر عزيزش سلام مى كرد(1) و اين آيه را مى خواند:(إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً).(2)

خانه اى كه مركز نور الهى است و خدا به ترفيع آن امر فرموده از احترام بسيار بالايى برخوردار است.

آرى! خانه اى كه اصحاب كسا را در بر مى گيرد و خدا از آن با جلالت و عظمت ياد مى كند، بايد مورد احترام قاطبه مسلمانان باشد.

اكنون بايد ديد پس از درگذشت پيامبر(صلى الله عليه وآله) تا چه اندازه حرمت اين خانه ملحوظ گشت؟ چگونه احترام آن خانه را شكستند، و خودشان صريحاً به آن اعتراف دارند؟ اين حرمت شكنان چه كسانى بودند، و هدفشان چه بود؟

را از قرنهاى نخستين در نظر مى گيريم، تا برسد به نويسندگان عصر حاضر.

پاورقي

1. درالمنثور، ج 6، ص 606 .

2. احزاب، آيه 33 .

صفحه 43

الف) ابن ابى شيبه، محدّث معروف اهل سنّت، در كتاب «المصنّف»

ابوبكر ابن ابى شيبه (159-235) مؤلف كتاب المصنّف به سندى صحيح چنين نقل مى كند:

«إِنَّهُ حينَ بُويِعَ لاِبي بَكْر بَعْدَ رَسُولَ اللهِ(صلى الله عليه وآله) كانَ عَليُ وَ الزُّبَيْرُ يَدْخُلانِ عَلى فاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ الله، فَيُشاوِرُونَها وَ يَرْتَجِعُونَ في أَمْرِهِمْ. فَلَمّا بَلَغَ ذلِكَ عُمَرُ بنُ الْخَطّابِ خَرَجَ وَ دَخَلَ عَلى فاطِمَةَ، فَقالَ: يا بِنْتَ رَسُولِ الله(صلى الله عليه وآله) وَ اللهِ ما أَحَدَ أَحَبُّ إِلَيْنا مِنْ أَبِيكَ وَ ما مِنْ أَحَد أَحَّبَ إِلَيْنا بَعْدَ أَبيكَ مِنْكِ، وَ أيْمُ اللهِ ما ذاكَ بِمانِعي إِنِ اجْتَمَعَ هؤلاءِ النَّفَرُ عِنْدَكَ أَنْ أَمرْتُهُمْ أَنْ يُحْرَقَ عَلَيْهِمُ الْبَيْتِ.

قالَ: فَلَمّا خَرَجَ عُمَرُ جاؤُوها، فَقالَتْ: تَعْلَمُونَ أنَّ عَمَرَ قَدْ جاءَني، وَ قَدْ حَلَفَ بِاللهِ لَئِنْ عُدْتُم لَيَحرِقَنَّ عَلَيْكُمُ الْبَيْتَ، وَ أَيْمُ اللهِ لَيْمِضَيَّن لِما حَلَفَ عَلَيْهِ.

هنگامى كه مردم با ابى بكر بيعت كردند، على و زبير در خانه فاطمه به گفتگو و مشاوره مى پرداختند، و اين مطلب به عمر بن خطّاب رسيد. او به خانه فاطمه آمد، و گفت: اى دختر رسول خدا، محبوب ترين فرد براى ما پدر تو و بعد از پدرت تو هستى; ولى سوگند به خدا اين محبّت مانع از آن نيست كه اگر اين افراد در خانه تو جمع شوند من دستور دهم خانه را بر آنها بسوزانند.

اين جمله را گفت و بيرون رفت، وقتى على(عليه السلام) و زبير به خانه بازگشتند، دخت گرامى پيامبر به على(عليه السلام)و زبير گفت: عمر نزد

من آمد و سوگند ياد كرد كه اگر اجتماع شما تكرار شود، خانه را هنگامى كه شما در آن هستيد آتش مى زنم، به خدا سوگند! آنچه را كه قسم خورده است انجام مى دهد!».(1)

تكرار مى كنيم كه اين رويداد در كتاب المصنّف با سند صحيح نقل شده است.

پاورقي

1. مصنف ابن ابى شيبه، ج 8، ص 572، كتاب المغازى.

صفحه 44

ب) بلاذرى، محدّث بزرگ ديگر اهل سنّت، در كتاب «انساب الاشراف»

احمد بن يحيى جابر بغدادى بلاذرى (م 270) نويسنده معروف و صاحب تاريخ بزرگ، اين رويداد تاريخى را در كتاب انساب الاشراف به نحو ياد شده در زير نقل مى كند.

«إِنَّ أَبابَكر أَرْسَلَ إلى عَليٍّ يُريدُ الْبَيْعَةَ فَلَمْ يُبايِعْ، فَجاءَ عُمَرُ وَ مَعَهُ فَتيلة! فَتَلَقَتْهُ فاطِمَةَ عَلَى الْبابِ.

فَقالَتْ فاطِمَةُ: يَابْنَ الْخَطّاب، أَتَراكَ مُحْرِقاً عَليَّ بابي؟ قالَ: نَعَمْ، وَ ذلِكَ أَقْوى فيما جاءَ بِهِ اَبُوكِ....(1)

ابوبكر به دنبال على(عليه السلام) فرستاد تا بيعت كند; ولى على(عليه السلام) از بيعت امتناع ورزيد. سپس عمر همراه با فتيله (آتش زا) حركت كرد، و با فاطمه در مقابل باب خانه روبه رو شد، فاطمه گفت: اى فرزند خطاب، مى بينم درصدد سوزاندن خانه من هستى؟! عمر گفت: بلى، اين كار كمك به چيزى است كه پدرت براى آن مبعوث شده است!».

ج) ابن قتيبه و كتاب «الإمامة و السياسة»

مورّخ شهير عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى (212-276) از پيشوايان ادب، نويسندگان پركار حوزه تاريخ اسلامى و مؤلف كتاب تأويل مختلف الحديث، و ادب الكاتب و... است.(2) وى در كتاب الامامة و السياسة چنين مى نويسد:

«إنّ أبابَكْر(رض) تَفَقَّدَ قَوْماً تَخَلَّفُوا عَنْ بَيْعَتِهِ عِنْدَ عَليّ كَرَّمَ اللهُ وَجْهَهُ فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ عُمَرُ فَجاءَ فَناداهُمْ وَ

هُمْ في دارِ عَليٍّ، فَأَبَوْا أَنْ يَخْرُجُوا فَدَعا بِالْحَطَب وَ قالَ: وَالَّذي نَفْسُ عُمَرَ بِيَدِهِ لَتَخْرُجَنَّ أَوْ لأَحْرَقَنَّها عَلى مَنْ فيها، فَقيلَ لَهُ: يا أبا حَفص إِنَّ

پاورقي

1. انساب الأشراف، ج 1، ص 586، چاپ دار معارف، قاهره.

2. الاعلام زركلى، ج 4، ص 137 .

صفحه 45

فيها فاطِمَةَ فَقالَ، وَ إِنْ!(1)

ابوبكر از كسانى كه از بيعت با او سر برتافتند و در خانه على گردآمده بودند، سراغ گرفت و عمر را به دنبال آنان فرستاد، او به در خانه على(عليه السلام) آمد و همگان را صدا زد كه بيرون بيايند و آنان از خروج ازخانه امتناع ورزيدند در اين موقع عمر هيزم طلبيد و گفت: به خدايى كه جان عمر در دست اوست بيرون بياييد يا خانه را با شما آتش مى زنم. مردى به عمر گفت: اى اباحفص (كنيه عمر) در اين خانه، فاطمه، دختر پيامبر است، گفت : باشد!».

ابن قتيبه دنباله اين داستان را سوزناك تر و دردناك تر نوشته است، او مى گويد:

«ثُمَّ قامَ عَمُرُ فَمَشى مَعَهُ جَماعَةٌ حَتّى أَتَوْا فاطِمَةَ فَدقُّوا الْبابَ فَلَمّا سَمِعَتْ أصْواتَهُم نادَتْ بِأَعْلى صَوْتِها يا أَبَتاهُ يا رَسُولَ الله ماذا لَقينا بَعْدَكَ مِنْ ابنِ الْخَطّابِ وَ ابنِ أبي الْقُحافة فَلَمّا سَمِعَ الْقَوْمُ صَوْتَها وَ بُكائَها انْصَرَفُوا وَ بَقِيَ عُمَرُ وَ مَعَهُ قَوْمٌ فَأَخْرَجُوا عَلَيّاً فَمَضَوْا بِهِ إلى أبي بَكْر فَقالُوا لَهُ بايِعْ، فَقالَ: إنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَه؟ فَقالُوا: إِذاً وَاللهِ الَّذي لا إلهَ إِلاّ هُوَ نَضْرِبُ عُنُقَكَ...!(2)

عمر همراه گروهى به در خانه فاطمه آمدند، در خانه را زدند، هنگامى كه فاطمه صداى آنان را شنيد، با صداى بلند گفت: اى رسول خدا پس از تو چه مصيبتهايى به

ما از فرزند خطاب و فرزند ابى قحافه رسيد، افرادى كه همراه عمر بودند هنگامى كه صداى زهرا و گريه او را شنيدند برگشتند; ولى عمر با گروهى باقى ماند و على را از خانه بيرون آوردند، نزد ابى بكر بردند و به او گفتند: بيعت كن، على(عليه السلام) گفت: اگر بيعت نكنم چه مى شود؟ گفتند: به خدايى كه جز او خدايى نيست، گردن تو را مى زنيم...».

اين بخش از تاريخ براى علاقه مندان به شيخين قطعاً بسيار سنگين و ناگوار

پاورقي

1. الامامة و السياسة ابن قتيبه، ص 12، چاپ مكتبة تجارية كبرى، مصر.

2. همان مدرك، ص 13 .

صفحه 46

است، لذا برخى در صدد بر آمدند در نسبت كتاب به ابن قتيبه ترديد كنند، در حالى كه ابن ابى الحديد استاد فن تاريخ، اين كتاب را از آثار او مى داند و پيوسته از آن مطالبى نقل مى كند، متأسفانه اين كتاب به سرنوشت تحريف دچار شده و بخشى از مطالب آن به هنگام چاپ حذف شده است، در حالى كه همان مطالب در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد آمده است.

زركلى در كتاب الأعلام اين كتاب را از آثار ابن قتيبه مى داند و مى افزايد: برخى از علما در اين نسبت نظرى دارند; يعنى شك و ترديد را به ديگران نسبت مى دهد; نه به خويش. الياس سركيس نيز اين كتاب را از آثار ابن قتيبه مى شمارد.(1)

د) طبرى و تاريخ او

محمد بن جرير طبرى (م310) در تاريخ خود رويداد هتك حرمت خانه وحى را چنين بيان مى كند:

«أتى عُمَرُ بنُ الْخَطّابِ مَنْزِلَ عَليٍّ وَ فيهِ طَلْحَةٌ وَ الزُّبَيْرُ وَ رِجالٌ مِنَ الْمُهاجِرِينَ،

فَقالَ وَاللهِ لاََحْرِقَنَّ عَلَيْكُمْ أَوْ لَتَخْرُجَنَّ إلى الْبَيْعَةِ، فَخَرَج عَلَيْهِ الزُّبيرُ مُصْلِتاً بِالسَّيْفِ فَعَثَرَ فَسَقَطَ السَّيْفُ مِنْ يَدِهِ، فَوَثَبُوا عَلَيْهِ فَأَخَذُوهُ.(2)

عمر بن خطّاب به خانه على آمد در حالى كه گروهى از مهاجران در آنجا گرد آمده بودند. وى رو به آنان كرد و گفت: به خدا سوگند خانه را به آتش مى كشم مگر اينكه براى بيعت بيرون بياييد. زبير از خانه بيرون آمد در حالى كه شمشير كشيده بود، ناگهان پاى او لغزيد، شمشير از دستش افتاد و ديگران بر او هجوم آوردند و او را گرفتند».

اين بخش از تاريخ حاكى از آن است كه اخذ بيعت براى خليفه با تهديد و

پاورقي

1. معجم المطبوعات العربية، ج 1، ص 212 .

2. تاريخ طبرى، ج 2، ص 443، چاپ بيروت.

صفحه 47

ارعاب صورت مى پذيرفت امّا اينكه اين گونه بيعت چه ارزشى دارد؟ قضاوت آن با خوانندگان است.

ه_) ابن عبد ربه و كتاب «العقد الفريد»

شهاب الدين احمد معروف به ابن عبد ربه اندلسى مؤلف كتاب العقد الفريد (م463ه_) در كتاب خود بحثى مشروح درباره تاريخ سقيفه آورده است. وى تحت عنوان كسانى كه از بيعت ابى بكر تخلف جستند، مى نويسد:

«فَأمّا عَليٌّ وَ الْعَبّاسُ وَ الزُّبَيرُ فَقَعَدُوا فِي بَيْتِ فاطِمَةَ حَتّى بَعَثَ إِلَيْهِمْ أَبُوبَكْرُ، عُمَرَ بْنَ الْخَطّابِ لِيُخْرِجَهُمْ مِنْ بَيْتِ فاطِمَةَ وَ قالَ لَهُ: إنْ أَبَوْا فَقاتِلْهُمْ، فَأَقْبَلَ بِقَبَس مِنْ نار أَنْ يُضرِمَ عَلَيْهِمُ الدّارَ، فَلَقِيَتْهُ فاطِمَةُ فَقالَ: يا ابْنَ الْخَطّابِ أَجِئْتَ لِتَحْرِقَ دارَنا؟! قالَ: نِعَمْ، أوْ تَدْخُلُوا فيما دَخَلَتْ فيهِ الأُمَّةُ!.(1)

على و عباس و زبير در خانه فاطمه نشسته بودند كه ابوبكر عمر بن خطّاب را فرستاد تا آنان را از خانه فاطمه بيرون كند

و به او گفت : اگر بيرون نيامدند، با آنان نبرد كن! عمر بن خطّاب با مقدارى آتش به سوى خانه فاطمه رهسپار شد تا خانه را بسوزاند، ناگاه با فاطمه روبه رو شد. دختر پيامبر گفت: اى فرزند خطاب آمده اى خانه ما را بسوزانى؟ او در پاسخ گفت: بلى مگر اينكه در آنچه امّت وارد شدند، شما نيز وارد شويد!».

تا اينجا بخشى كه در آن تصريح به تصميم به هتك حرمت شده است پايان پذيرفت، اكنون به بخش دوم كه حاكى از جامه عمل پوشاندن به اين نيّت شوم است، مى پردازيم! مبادا تصور شود كه قصد آنها تنها ارعاب و تهديد بود تا على(عليه السلام) و يارانش را مجبور به بيعت كنند، و هدف عملى ساختن چنين تهديدى را نداشتند.

پاورقي

1. عقد الفريد، ج 4، ص 93، چاپ مكتبة هلال.

صفحه 48

يورش انجام گرفت!

تا اينجا سخنان آن گروه كه فقط به سوء نيّت خليفه و ياران او اشاره كرده اند به پايان رسيد. گروهى كه نخواستند و يا نتوانستند دنباله فاجعه را به طور روشن منعكس كنند، در حالى كه برخى ديگر به اصل فاجعه; يعنى يورش به خانه و... اشاره نموده اند و اينك مدارك يورش و هتك حرمت به خانه حضرت فاطمه(عليها السلام): (در اين بخش نيز در نقل مصادر،غالباً ترتيب زمانى را در نظر مى گيريم).

و) ابوعبيد و كتاب «الاموال»

كه انجام داده ام، انجام نمى دادم، اى كاش سه چيز را كه انجام نداده ام، انجام مى دادم. همچنين آرزو مى كنم سه چيز را از پيامبر سؤال مى كردم; يكى از آن سه چيزى كه انجام داده ام و آرزو مى كنم اى كاش انجام نمى دادم اين است كه: «وَدَدْتُ أنّي لَمْ أكْشِفْ بَيْتَ فاطِمَةَ وَ تَرَكْتُهُ وَ إنْ أُغْلِقَ عَلَى الْحَرْبِ; اى كاش پرده حرمت خانه فاطمه را نمى گشودم و آن را به حال خود وامى گذاشتم،هر چند براى جنگ بسته شده بود».(1)

ابوعبيد هنگامى كه به اينجا مى رسد به جاى جمله : «لم أكشف بيت فاطمة و تركته...» مى گويد: «كذا و كذا» و اضافه مى كند كه من مايل به ذكر آن نيستم!

ابوعبيد، هر چند روى تعصّب مذهبى يا علّت ديگر از نقل حقيقت سر برتافته; ولى محقّقان كتاب الأموال در پاورقى مى گويند: جمله هاى حذف شده

پاورقي

1. الأموال، پاورقى 4، چاپ نشر كليات ازهرية، نيز ص 144، چاپ بيروت، نيز ابن عبد ربّه در عقد الفريد، ج 4، ص 93 نقل كرده است، چنان كه خواهد آمد.

صفحه 49

در كتاب ميزان الاعتدال _ به نحوى كه بيان گرديد _ وارد شده است، افزون بر آن، طبرانى در معجم خود و ابن عبد ربّه در عقد الفريد و افراد ديگر جمله هاى حذف شده را آورده اند. (دقت كنيد!)

ز) طبرانى و «معجم كبير»

ابوالقاسم سليمان بن احمد طبرانى (260-360) كه ذهبى در ميزان الاعتدال وى را معتبر مى داند.(1) در كتاب المعجم الكبير كه كراراً چاپ شده، آنجا كه درباره ابوبكر و خطبه ها و وفات او سخن مى گويد،

يادآور مى شود:

ابوبكر به هنگام مرگ، امورى را تمنا كرد و گفت: اى كاش سه چيز را انجام نمى دادم، سه چيز را انجام مى دادم و سه چيز را از رسول خدا سؤال مى كردم: «أمّا الثَّلاثُ اللاّئي وَدَدْتُ أنّى لَمْ أَفْعَلْهُنَّ، فَوَدَدْتُ أنّي لَمْ أَكُنْ أكْشِفَ بَيْتَ فاطِمَةَ وَ تَرَكْتُهُ...; آن سه چيزى كه آرزو مى كنم كه اى كاش انجام نمى دادم، آرزو مى كنم اى كاش حرمت خانه فاطمه را هتك نمى كردم و آن را به حال خود واگذار مى كردم!».(2)

اين تعبيرات به خوبى نشان مى دهد كه تهديدهاى عمر عملى شد و در خانه را به زور (يا با آتش زدن) گشودند.

ح) باز هم ابن عبد ربّه و «عقد الفريد»

ابن عبد ربّه اندلسى مؤلف كتاب العقد الفريد (م463) در كتاب خود از عبدالرحمن بن عوف نقل مى كند:

«من در بيمارى ابى بكر بر او وارد شدم تا از او عيادت كنم، او گفت: آرزو

پاورقي

1. ميزان الاعتدال، ج 2، ص 195 .

2. معجم كبير طبرانى، ج 1، ص 62، ح 34، تحقيق حمدى عبدالمجيد سلفى.

صفحه 50

مى كنم كه اى كاش سه چيز را انجام نمى دادم و يكى از آن سه چيز اين است: «وَدَدْتُ أنّي لَمْ أكْشِفُ بَيْتَ فاطِمَةَ عَنْ شيء وَ إنْ كانُوا أَغْلَقُوهُ عَلَى الْحَرْبِ; اى كاش خانه فاطمه را نمى گشودم، هر چند آنان براى نبرد درِ خانه را بسته بودند».(1)

در بحثهاى آينده نيز اسامى و عبارات شخصيتهاى ديگرى كه اين بخش از گفتار خليفه را نقل كرده اند، خواهد آمد.

ط) سخن نظّام در كتاب «الوافى بالوفيات»

ابراهيم بن سيار نظّام معتزلى (160-231) كه به دليل زيبايى

كلامش در نظم و نثر به نظّام معروف شده است در كتابهاى متعددى، واقعه بعد از حضور در خانه فاطمه(عليها السلام)را نقل مى كند. او مى گويد:

«إِنَّ عُمَرَ ضَرَبَ بَطْنَ فاطِمَةَ يَوْمَ الْبَيْعَةِ حَتّى ألْقَتِ الْمُحْسِنَ مِنْ بَطْنِها; عمر در روز اخذ بيعت براى ابى بكر بر شكم فاطمه زد، او فرزندى كه در رحم داشت و نام او را محسن نهاده بودند، سقط كرد!».(2)

ى) مبرّد در كتاب «كامل»

ابن ابى الحديد مى نويسد: محمد بن يزيد بن عبدالاكبر بغدادى (210-285) اديب، و نويسنده معروف و صاحب آثار مشهور، در كتاب الكامل، از عبدالرحمن بن عوف داستان آرزوهاى خليفه را مى نويسد، و چنين يادآور مى شود:

«وَدَدْتُ أنّي لَمْ أكُنْ كَشَفْتُ عَنْ بَيْتِ فاطِمَةَ وَ تَرَكْتُهُ وَ لَوْ أُغْلِقَ عَلَى الْحَرْبِ».(3)

پاورقي

1. عقد الفريد، ج 4، ص 93، چاپ مكتبة الهلال.

2. الوافى بالوفيات، ج 6، ص 17، شماره 2444; ملل و نحل شهرستانى، ج 1، ص 57، چاپ دارالمعرفة، بيروت و در ترجمه نظّام به كتاب «بحوث فى الملل والنحل»، ج 3، ص 248-255 مراجعه شود.

3. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 46 و 47، چاپ مصر.

صفحه 51

ك) مسعودى و «مروج الذهب»

مسعودى (م325) در مروج الذهب مى نويسد: «آنگاه كه ابوبكر در حال احتضار بود چنين گفت:

سه چيز انجام دادم و تمنّا مى كردم كه اى كاش انجام نمى دادم; يكى از آن سه چيز اين بود: فَوَدَدْتُ أنّي لَمْ أَكُنْ فَتَّشْتُ بَيْتَ فاطِمَةَ وَ ذَكَرَ في ذلِكَ كَلاماً كَثيراً!; آرزو مى كردم كه اى كاش حرمت خانه زهرا را هتك نمى كردم. وى در اين مورد سخن زيادى گفته است!!».(1)

مسعودى با اينكه نسبت

به اهل بيت گرايشهاى موافقى دارد; ولى اينجا از بازگويى سخن خليفه خوددارى كرده و با كنايه رد شده است. البتّه سبب را خدا مى داند، بندگان خدا هم اجمالا مى دانند!

ل) ذهبى و كتاب «ميزان الاعتدال»

ذهبى در كتاب ميزان الاعتدال از محمّد بن احمد كوفى حافظ نقل مى كند كه در محضر احمد بن محمّد معروف به ابن ابى دارم، محدّث كوفى (م 357)، اين خبر خوانده شد:

«إنّ عُمَرَ رَفَسَ فاطِمَةَ حَتّى أسْقَطَتْ بِمُحْسِن; عمر لگدى بر فاطمه زد و او فرزندى كه در رحم به نام محسن داشت سقط كرد!».(2)

م) عبدالفتاح عبدالمقصود و كتاب «الإمام علي»

وى هجوم به خانه وحى را در دو مورد از كتاب خود آورده است و ما به نقل يكى از آنها بسنده مى كنيم:

پاورقي

1. مروج الذهب، ج 2، ص 301، چاپ دارالاندلس، بيروت.

2. ميزان الاعتدال، ج 1، ص 139، شماره 552 .

صفحه 52

«عمر گفت: وَالّذي نَفْسُ عُمَرَ بِيَدِهِ، لَيَخْرُجَنَّ أَوْ لاَحْرَقَنّها عَلى مَنْ فيها...! قالت له طائفة خافت الله و رعت الرسول في عقبه: يا أباحَفْص، إِنَّ فيها فاطِمَةَ...»! فَصاحَ لايُبالي: وَ إن...! وَ اقْتَرَبَ وَ قَرَعَ الْبابَ، ثُمَّ ضَرَبَهُ وَ اقْتَحَمَهُ... وَ بَدالَهُ عَليّ... وَ رَنَّ حينَذاكَ صَوْتُ الزَّهْراءِ عِنْدَ مَدْخَلِ الدّارِ... فَإنْ هِيَ إلاّ طَنينَ اسْتِغاثَة...(1);

قسم به كسى كه جان عمر در دست اوست يا بايد بيرون بياييد يا خانه را بر ساكنانش آتش مى زنم.

عدّه اى كه از خدا مى ترسيدند و پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله) رعايت منزلت او را مى كردند، گفتند:

اباحفص، فاطمه در اين خانه است. بى پروا فرياد زد: باشد!. نزديك شد، در زد، سپس بر در كوبيد و وارد

خانه شد.

على(عليه السلام) پيدا شد...

طنين صداى زهرا در نزديكى مدخل خانه بلند شد... اين ناله استغاثه او بود...!».

اين بحث را با حديث ديگرى از مقاتل ابن عطيّه در كتاب الامامة و الخلافة پايان مى دهيم (هر چند هنوز ناگفته ها بسيار است!).

او در اين كتاب چنين مى نويسد:

«إنّ أبابكر بَعْدَ ما أَخَذَ الْبَيْعَةً لِنَفْسِهِ مِنَ النّاسِ بِالإرْهابِ وَ السَّيْفِ وَ الْقُوَّةِ أرْسَلَ عُمَرَ وَ قُنْفُذاً وَ جَماعَةً إلى دارِ عَلىّ وَ فاطِمَةً(عليهما السلام) وَ جَمَعَ عُمَرُ الْحَطَبَ عَلى دارِ فاطِمَةَ وَ أَحْرَق بابَ الدّارِ!...; هنگامى كه ابوبكر از مردم با تهديد و شمشير و زور بيعت گرفت، عمر و قنفذ و جماعتى را به سوى خانه على و فاطمه(عليهما السلام)فرستاد. عمر هيزم جمع كرد و در خانه را آتش زد...».(2)

پاورقي

1. عبدالفتاح عبدالمقصود، على بن ابى طالب، ج 4، ص 276-277 .

2. الامامة و الخلافة، ص 160-161، تأليف مقاتل بن عطية كه با مقدمه اى از دكتر حامد داود استاد دانشگاه عين الشمس قاهره به چاپ رسيده (چاپ بيروت، مؤسّسه البلاغ).

صفحه 53

در ذيل اين روايت، تعبيرات ديگرى است كه قلم از بيان آن عاجز است.

نتيجه:

با اين همه مدارك روشن كه عموماً از منابع اهل سنّت نقل شده، باز بعضى از آنان تعبير «افسانه شهادت» را به كار مى برند و اين حادثه تلخ را ساختگى مى پندارند! اگر اصرار آنها بر نفى اين حقايق نبود ما نيز بحث را اين مقدار گسترش نمى داديم.

اش در كنار مسجد پيامبر و بعضى در روضه (آن مقدار از مسجد كه ميان قبر پيامبر و منبر آن حضرت قرار دارد) مى دانند.

اين مطلب هر محقّقى را در فكر فرو مى برد كه چه طوفانى پس از رسول الله(صلى الله عليه وآله) در ميان امّت برخاست كه مرقد پاك تنها دخترش، در هاله اى از ابهام فرو رفت؟ هر چند بيشترين قرائن دلالت بر دفن آن حضرت در خانه اش دارد، زيرا دفن در روضه در آن زمان كار آسانى نبود و بسيار بعيد است على(عليه السلام) رضايت به چنين كارى داده باشد و دفن در بقيع با آنچه در خطبه مورد بحث آمده چندان سازگار نيست، زيرا جمله «النّازِلَةِ في جَوارِكَ» نشان مى دهد كه قبر آن بانو در كنار قبر پيامبر بوده است.

مرحوم علاّمه مجلسى از ابراهيم بن محمّد همدانى نقل مى كند كه مى گويد: براى امام هادى (على بن محمّد النقى(عليهما السلام)) نامه اى نوشتم كه مرا از قبر فاطمه(عليها السلام)با خبر ساز! حضرت در جواب چنين مرقوم داشت: «هِىَ مَعَ جَدّي صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ وَ آلِهِ; او با جدم پيغمبر(صلى الله عليه وآله) است».(1)

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 97، ص 198، ح 18.

صفحه 54

مرحوم صدوق نيز مى گويد: صحيح در نزد من اين است كه آن حضرت در خانه اش دفن شده است كه پس از توسعه بنى اميّه، الآن جزء مسجد قرار گرفته است.(1)

در وضع فعلى گرچه قبر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و قبور ديگرى در داخل مسجد قرار گرفته; ولى آن را به وسيله ديوارها و شبّاك از مسجد جدا كرده اند.

در كتاب عيون الاخبار الرضا از

بزنطى نقل شده است كه مى گويد: «سألت الرضا عن قبر فاطمة; من از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) از محل قبر فاطمه(عليها السلام)سؤال كردم، فرمود: دُفِنَتْ في بَيْتِها فَلَمّا زادَتْ بَنُو اُمَيَّةَ في الْمَسْجِدِ صارَتْ فِي الْمَسْجِدِ».(2)

بنابراين هر كس نزديك قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله) در روضه مقدّسه بايستد و حضرت زهرا(عليها السلام)را زيارت كند إن شاءالله فضيلت زيارت آن حضرت از نزديك را به دست آورده است. در بقيع نيز به قصد رجا مى توان آن حضرت را زيارت كرد.

الآخر سنه يازدهم هجرت چشم از جهان بر بست(1) و اين حديث مطابق عقيده كسانى است كه مى گويند فاصله ميان رحلت پيامبر و شهادت حضرت زهرا(عليها السلام) 95 روز بود.

در ذيل اين حديث آمده است: «وَ كانَ سَبَبُ فَوْتِها أَنَّ قُنْفُذَ مَوْلى عُمَرَ لَكَزَها بِنَعْلِ السَّيْفِ بِأَمْرِهِ فَأَسْقَطَتْ مُحْسِناً وَ مَرِضْتَ مِنْ ذلِكَ مَرَضاً شَديداً; سبب وفات آن حضرت دين بود كه قنفذ غلام عمر به دستور وى حضرت را به غلاف شمشير مضروب ساخت و به دنبال آن محسنش را سقط كرد و بيمارى شديد پيدا كرد (و سرانجام به شهادت رسيد)».(2)

مرحوم علاّمه مجلسى در زاد المعاد از اين قول درباره زمان وفات آن حضرت به عنوان روايتى معتبر نقل كرده است. سپس اضافه مى كند: شيخ طوسى و سيّد بن طاووس و ديگران نيز همين را پذيرفته اند و گرچه اين روايت با روايت 75 روز منافات دارد; ولى چون مشهور و روايتى معتبر، پشتوانه آن است، بايد روز سوم جمادى الثانى به مراسم تعزيت آن حضرت قيام كرد.(3)

در حديث غير مشهورى نيز فاصله وفات رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تا شهادت حضرت زهرا(عليها السلام)40 روز ذكر شده است.(4)

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 43، ص 170، ح 11 .

2. همان مدرك.

3. زاد المعاد، ص 456 .

4. بحارالانوار، ج 43، ص 7 .

صفحه 56

صفحه 57

است و آخرت خانه جاودانه، حال كه چنين است از اين گذرگاه خود براى محل استقرار خويش (در آخرت)، توشه برگيريد و پرده هاى خويش را در پيش كسى كه از اسرارتان آگاه است ندريد و قلوبتان را از دنيا خارج كنيد پيش از آنكه بدنهايتان از آن خارج شود، چرا كه شما در دنيا آزمايش مى شويد و براى غير آن، آفريده شده ايد. هنگامى كه انسان مى ميرد، مردم مى گويند چه چيز باقى گذاشت؟ ولى فرشتگان مى گويند چه چيز پيش از خود فرستاد؟ خدا پدرتان را رحمت كند بخشى از ثروت خود را از پيش بفرستيد تا به عنوان قرض (نزد خدا) براى شما باقى بماند و همه را براى بعد از خود نگذاريد كه مسئوليت سنگينى بر دوش شما خواهد گذارد.

روايات ديگر آمده است، گاه دنيا به عنوان يك پل: «الدنيا قنطرة»(2) وگاه به عنوان يك تجارتخانه: «مَتْجَرُ أوْلِياءِ اللهِ»(3)و گاه به عنوان مزرعه «الدُّنْيا مَزْرَعَةُ الآخِرَةِ»(4) قلمداد شده است كه همگى حكايت از يك چيز مى كند.

سپس به دنبال اين سخن به نكته ديگرى اشاره كرده، مى فرمايد: «پرده هاى خويش را نزد كسى كه از اسرارتان آگاه است ندريد»; (وَ لاَ تَهْتِكُوا أَسْتَارَكُمْ عِنْدَ مَنْ يَعْلَمُ أَسْرَارَكُمْ).

به اعتقاد بسيارى از شارحان، اين جمله اشاره به عدم تجاهر به گناه است، زيرا گناه پنهانى، در واقع يك گناه است و گناه آشكار، به جهت پرده درى و آلوده ساختن محيط اجتماع چند گناه محسوب مى شود; ولى بعضى از شارحان آن را اشاره به اعمال خير دانسته اند كه اگر در پنهانى انجام شود بهتر است، در حالى كه تعبير به هتك (وَ لاتَهْتِكُوا) تناسبى با اين معنا ندارد.

پاورقي

1. «مَجاز» از ريشه «جواز» به معناى عبور گرفته شده و در اينجا به معناى گذرگاه است (هر چند معناى مصدرى نيز دارد). مجاز در كلام را از آن رو مجاز گويند كه متكلّم از معناى حقيقى مى گذرد و به معناى ديگرى كه مناسب آن است، دست مى يابد.

2. بحارالانوار، ج 14، ص 319.

3. نهج البلاغه، كلمات قصار، 131 .

4. اين حديث در عوالى اللئالى، ج 1، ص 267 از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است.

صفحه 61

به هر حال خداوند، ستّار العيوب و غفّار الذنوب است; تا بندگان پرده درى نكنند او عيوب و گناهان آنها را مى پوشاند، چنان كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام)مى خوانيم: «ما مِنْ عَبْد إلاّ وَ

عَلَيْهِ أرْبَعُونَ جُنّة حَتّى يَعْمَلَ أرْبَعينَ كَبيرَة فَإذا عَمِلَ أرْبَعينَ كَبيرَة انْكَشَفَتْ عَنْهُ الجُنَنْ; هر بنده اى چهل پرده ساتر الهى بر اعمال او وجود دارد تا چهل گناه كبيره انجام دهد، در اين حالت تمام آن پرده ها كنار مى رود». سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين حديث مى فرمايد: «در اين موقع خداوند به فرشتگانش وحى مى فرستد كه بنده ام را با بال و پر خود بپوشانيد و آنها چنين مى كنند; ولى اين بنده گنهكار به هر گناهى دست مى زند فرشتگان عرضه مى دارند: پروردگارا اين بنده ات هيچ گناهى نيست مگر اينكه انجام داده و ما از اعمال او شرم داريم، به آنها وحى مى شود كه پر و بال خود را از او بردارند، در اين هنگام نسبت به ما اهل بيت(عليهم السلام) دشمنى مىورزد و در نتيجه پرده او در آسمان و زمين كنار مى رود و آبروى او نزد همگان مى ريزد».(1)

ارتباط اين جمله با جمله هاى قبل ممكن است از اين نظر باشد كه يكى از بدترين گناهان كه سراى آخرت انسان را تيره و تار مى كند، تجاهر به معصيت است.

آنگاه امام(عليه السلام) در تكميل سخنان پيشين در مورد زهد در دنيا به نكته سومى اشاره كرده، مى فرمايد: «قلوبتان را از دنيا خارج كنيد پيش از آنكه بدنهايتان از آن خارج شود»; (وَ أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْيَا قُلُوبَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُكُمْ).

خارج ساختن قلوب، كنايه لطيفى از ترك تعلّقات دنيوى و وابستگيها به زرق و برق دنياست وتعبير «مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ...» هشدارى است بر ناپايدارى اين جهان; يعنى به هوش باشيد

به زودى بدنها به خاك سپرده مى شود، بكوشيد پيش از آن، دلها را از اين جهان خارج سازيد، چرا كه حبّ دنيا سرچشمه همه گناهان است.

پاورقي

1. كافى، ج 2، ص 279، ح 9 .

صفحه 62

بديهى است منظور از اين سخن اين نيست كه مسلمانان از نيازهاى زندگى بى بهره باشند و يا جوامع اسلامى از نظر پيشرفتهاى اقتصادى از ديگران عقب بمانند و نيازمند به نان شوند; بلكه منظور وابستگى شديدى است كه انسان را وادار به هرگونه قانون شكنى مى كند، لذا بعضى از شارحان نهج البلاغه اين جمله را اشاره به ترك اموال حرام دانسته اند.

سپس در چهارمين نكته و در تكميل آنچه گذشت مى فرمايد: «چرا كه شما در دنيا آزمايش مى شويد و براى غير آن، آفريده شده ايد»; (فَفِيهَا اخْتُبِرْتُمْ، وَ لِغَيْرِهَا خُلِقْتُمْ).

اين دو جمله كوتاه همه چيز را روشن مى سازد و توجّه به آن مسير زندگى سعادت بخش انسانها را نشان مى دهد، آرى دنيا سراى امتحان است و جايگاه جاودانه انسان سراى آخرت است. قرآن مجيد مى گويد: «(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لاَ يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ); آيا مردم چنين پنداشته اند كه چون بگويند: ايمان آورده ايم، آنها به حال خود رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد، ما همه پيشينيان آنها را آزمايش كرده ايم»(1)، بنابراين آزمايشهاى الهى كه وسيله تكامل و پرورش انسانهاست امرى قطعى و اجتناب ناپذير و به تعبير ديگر از اهداف آفرينش انسان است كه استثنايى در آن وجود ندارد و همه بايد شب و روز، در خلوت و جلوت، جوانى و پيرى

در انتظار اين آزمونها باشند.

حضرت، در ادامه اين سخن به نكته مهم ديگرى اشاره مى كند و مى فرمايد: «هنگامى كه انسان مى ميرد، مردم مى گويند چه چيز باقى گذاشت؟ ولى فرشتگان مى گويند چه چيز پيش از خود فرستاد؟»; (إِنَّ الْمَرْءَ إِذَا هَلَكَ قَالَ النَّاسُ: مَا تَرَكَ؟ وَ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ: مَا قَدَّمَ؟).

پاورقي

1. عنكبوت، آيه 2-3.

صفحه 63

منظور از ناس در اينجا دنياپرستانند كه هميشه سؤالشان از مال و اموال و ثروتهاى افرادى است كه مى ميرند، در حالى كه رابطه آنان با آن اموال به كلّى بريده شده و فقط فرداى قيامت بايد در مقابل طرق اين درآمدها پاسخگو باشند و جالب اينكه نقطه مقابل آنها را فرشتگان الهى قرار داده است كه تمام توجّه آنها به مسائل معنوى و الهى است.

سرانجام در آخرين نكته مى فرمايد: «خدا پدرتان را رحمت كند بخشى از ثروت خود را از پيش بفرستيد تا به عنوان قرض (نزد خدا) براى شما باقى بماند و همه را براى بعد از خود نگذاريد كه مسئوليت سنگينى بر دوش شما خواهد گذارد»; (لِلّهِ آبَاؤُكُمْ! فَقَدِّمُوا بَعْضاً يَكُنْ لَكُمْ قَرْضاً، وَ لاَ تُخْلِفُوا كُلاًّ فَيَكُونَ فَرْضاً عَلَيْكُمْ).

جمله «لِلّهِ آبَاؤُكُمْ!» معمولا در مقام تعجب توأم با احترام ذكر مى شود و معادل آن در فارسى «درود بر پدرانتان» يا «رحمت خدا بر پدرانتان» است(1) و منظور از جمله «فَقَدِّمُوا بَعْضاً...» اين است كه انسان تا زنده است با دست خود بخشى از اموال خويش را در راه خدا به محرومين يا براى كارهاى خير بپردازد كه به مقتضاى «(وَمَا عِنْدَ اللهِ بَاق); آنچه نزد خداست باقى مى ماند»(2) و «(مَّنْ ذَا الَّذِي

يُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً); كيست كه به خدا قرض حسن دهد»(3) نزد خداوند براى يوم المعاد ذخيره مى شود و تعبير به «بعض» براى اين است كه انسان نبايد وارثان خود را كه غالباً نيازمند هستند محروم كند، زيرا اين كار دور از انصاف است و در روايات اسلامى از كسانى كه همه اموال خود را در حيات خود انفاق مى كنند و براى ورثه چيزى نمى گذارند، نكوهش شده است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله)

پاورقي

1. ظاهر اين جمله به صورت مبتدا و خبر است با اين مفهوم كه پدران شما از آن خدا هستند و لازمه آن، اين است كه درود و رحمت بر آنها باد.

2. نحل، آيه 96 .

3. بقره، آيه 245 .

صفحه 64

درباره يكى از انصار كه به هنگام مرگ همه اموال خود را در راه خدا انفاق كرده بود و چيزى براى فرزندانش نگذارده بود، فرمود: «لَوْ أعْلَمْتُمُوني أمْرَهُ ما تَرَكْتُكُمْ تَدْفُنُوهُ مَعَ الْمُسْلِمينَ يَتْرُكَ صَبيتَهُ صِغاراً يَتَكَفَّفُونَ النّاسَ; اگر قبلا به من گفته بوديد اجازه نمى دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن كنيد، زيرا فرزندان صغيرى به يادگار گذاشته كه دست نياز به سوى مردم دراز كنند».(1) البته اين نهى در مورد كسانى است كه ورثه نيازمندى دارند.

از سوى ديگر شديداً نكوهش شده كه انسان چيزى از اموال خود را در راه خدا انفاق نكند و تمام آن را براى ورثه بگذارد. امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه «(كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَات عَلَيْهِمْ); اين گونه خداوند اعمال آنها را به آنان نشان مى دهد كه مايه حسرت او هستند»(2) فرمود: «هُوَ الرَّجُلُ يَدَعُ مالَهُ لايَنْفِقَهُ في طاعَةِ اللهِ

بُخلا ثُمَّ يَمُوتُ فَيَدَعَهُ لِمَنْ يَعْمَلُ فيهِ بِطاعَةِ اللهِ أوْ في مَعْصِيَةِ اللهِ فإنْ عَمِلَ بِهِ في طاعَةِ اللهِ رَآهُ في ميزانِ غَيْرِهِ فَرآهُ حَسْرَةً وَ قَدْ كانَ الْمالُ لَهُ وَ إِنْ كانَ عَمِلَ بِهِ في مَعْصِيَةِ اللهِ قَوّاهُ بِذلِكَ الْمالُ حَتّى عَمِلَ بِهِ في مَعْصِيَةِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ; اين آيه اشاره به كسى است كه اموالى دارد كه از روى بخل، چيزى از آن را در راه خدا انفاق نمى كند. سپس مى ميرد و آن را براى كسى باقى مى گذارد كه با آن، اطاعت يا معصيت پروردگار را انجام مى دهد. هرگاه با آن مال، اطاعت خدا كند، صاحب اصلى مال، نتيجه آن را در ترازوى عمل بازماندگان مى بيند در حالى كه آن مال، متعلق به او بوده و اگر با آن معصيت خدا كند در واقع، كمك به معصيت كرده و او را تقويت نموده تا نافرمانى خدا كند».(3)

جمله «فَرْضاً عَلَيْكُمْ» اشاره به اين است كه اگر تمام اموال خود را براى وارثان بگذاريد روز قيامت حسابش بر شماست و منافعش در دنيا براى ديگران.

پاورقي

1. كافى، ج 5، ص 67، ح 1.

2. بقره، آيه 167 .

3. كافى، ج 4، ص 42 .

صفحه 65

در ضمن توجّه به اين نكته لطيف ادبى بجاست كه امام(عليه السلام) در اين دو جمله از چهار چيز كه در مقابل هم قرار گرفته اند، استفاده كرده است. «قدّموا» در مقابل «لاتخلفوا» و «بعض» در برابر «كلّ» و «قرض» در مقابل «فرض» و «لكم» در مقابل «عليكم» كه خود از نشانه هاى فصاحت و بلاغت كلام امام(عليه السلام) است.

است هر انسانى جمله هاى بيداركننده و تكان دهنده بالا را همه روز صبحگاهان تلاوت كند، زيرا طبيعت دنيا سرگرم كننده و غفلت زاست; غفلتى كه غالباً به گناه منجر مى شود; گناهانى كه انسان را از خدا دور مى سازد.

در عبارات بالا هم موقعيّت دنيا و آخرت روشن شده و هم دستوراتى درباره آمادگى براى اين سفر سرنوشت ساز صادر گرديده است.

بى شك مفهوم سخنان امام اين نيست كه انسانها دست از تلاش و كوشش براى زندگى مادى بردارند، زيرا اين امر سبب فقر و نيازمندى است، همان فقرى كه منشأ انواع گناهان و سبب وابستگى به بيگانگان از اسلام است همان وابستگى كه عزّت و شوكت اسلام و مسلمين را در هم مى شكند; بلكه منظور اين است كه ديدِ خود را نسبت به دنيا تغيير دهند; از همه مواهب بهره گيرند; ولى در مسير سعادت براى سراى جاويدان از اموال خود براى نجات نيازمندان استفاده كنند و بر زخم هاى جانكاه دردمندان مرهم نهند. از ثروت اندوزى و ذخيره كردن اموال بپرهيزند و تا زنده هستند بخش مهمّى از اموال خويش را در راه خير صرف كنند و ذخيره يوم المعاد خويش سازند.

صفحه 66

صفحه 67

زاد و توشه تقوا جهت سفر طولانى و خطرناكى كه در پيش است.

صفحه 69

تَجَهَّزُوا، رَحِمَكُمُ اللّهُ، فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ، وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَةَ عَلَى الدُّنْيَا، وَ انْقَلِبُوا بِصَالِحِ مَا بِحَضْرَتِكُمْ مِنَ الزَّادِ، فَإِنَّ أَمَامَكُمْ عَقَبَةً كَؤُوداً، وَ مَنَازِلَ مَخُوفَةً مَهُولَةً، لاَبُدَّ مِنَ الْوُرُودِ عَلَيْهَا، وَ الْوُقُوفِ عِنْدَهَا. وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَلاَحِظَ الْمَنِيَّةِ نَحْوَكُمْ دَانِيَةٌ، وَ كَأَنَّكُمْ بِمَخَالِ_بِهَا وَ قَدْ نَشِبَتْ فِيكُمْ، وَ قَدْ دَهَمَتْكُمْ فِيهَا مُفْظِعَاتُ الاُْمُورِ، وَ مُعْضِلاَتُ الَْمحْذُورِ. فَقَطِّعُوا عَلاَئِقَ الدُّنْيَا وَ اسْتَظْهِرُوا بِزَادِ التَّقْوَى.

ترجمه

خداوند شما را رحمت كند، آماده كوچ (از اين جهان) شويد، چرا كه نداى رحيل در ميان شما داده شده است، علاقه و تكيه خود را بر دنيا كم كنيد و با تهيّه زاد و توشه از اعمال صالحى كه در قدرت داريد (به سوى آخرت) باز گرديد، زيرا گردنه اى سخت و منزلگاههاى مخوف و هولناكى در پيش داريد كه بايد در آنها وارد شويد و نزد هر يك توقّف كنيد (و پاسخگوى اعمال خود باشيد). بدانيد فاصله نگاههاى مرگ به شما كوتاه و نزديك است. گويى در چنگال مرگ گرفتاريد، در حالى كه پنجه هايش را در جان شما فرو برده، و حوادث هولناك و مشكلات شديد شما را غافلگير ساخته، حال كه چنين است وابستگيهاى دنيا را به خود قطع كنيد (از دنياپرستان فاصله بگيريد) و بر توشه تقوا تكيه كنيد.

رحمت كند، آماده كوچ (از اين جهان) شويد، چرا كه نداى رحيل در ميان شما داده شده است و علاقه و تكيه خود را بر دنيا كم كنيد»; (تَجَهَّزُوا، رَحِمَكُمُ اللّهُ، فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ، وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَةَ عَلَى الدُّنْيَا).

امام(عليه السلام) در اين سخن، جامعه بشرى را به كاروانى تشبيه كرده كه مقصد مهمى در پيش دارد و او به عنوان رهبر كاروان به همه كاروانيان فرياد مى زند كه برخيزيد و آماده حركت شويد.

«رحيل» به معناى كوچ كردن است و در اينكه مراد از آن حركت به سوى آخرت است يا سير و سلوك الى الله، هر دو تفسير در كلام شارحان آمده است و مانعى ندارد كه توده مردم مخاطب به آمادگى براى حركت به سوى قيامت باشند و خواص براى سير و سلوك الى الله.

در بعضى از روايات به جاى مجهّز شدن براى سفر آخرت، تعبير به «استعداد للموت» آمده است. شخصى از اميرمؤمنان(عليه السلام) پرسيد: «مَا الاسْتِعْدادُ لِلْمَوْتِ؟; آماده شدن براى مرگ و سفر آخرت چگونه است؟ فرمود: أداءُ الْفَرائِضِ وَ اجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَالاشْتِمالُ عَلَى الْمَكارِمِ ثُمَّ لايُبالي أوَقَعَ عَلَى الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَيْهِ; انجام واجبات و پرهيز از محرمات و دارا بودن فضايل اخلاقى است. سپس تفاوتى نمى كند او به سراغ مرگ برود (مانند استقبال از شهادت در ميدان جهاد) و يا مرگ به سراغ او آيد».(1)

در اينكه ندا دهنده چه كسى و يا چه چيزى است، احتمالات متعددى داده شده نخست اينكه فرشته اى از فرشتگان خدا باشد آن گونه كه در يكى از كلمات

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 74، ص 382، ح 7 .

صفحه 71

قصار نهج البلاغه(1) آمده

است و بعضى از شعرا آن را به شعر درآورده اند:

لَهُ مَلَكٌ يُنادي كُلَّ يَوْم *** لِدُوا لِلْمَوْتِ وَابْنُوا لِلْخَرابِ

خداوند فرشته اى دارد كه هر روز ندا مى دهد براى مردن بزاييد و براى ويرانى بسازيد.

يا اينكه ندا دهنده حوادث وآفاتى است كه همچون طوفان همه روزه صحنه زندگى انسانها را در مى نوردد و يا اشاره به آثار پيرى است كه به صورت پژمرده شدن چهره، سفيدشدن موها و خميدگى قامت ظاهر مى شود و به زبان حال نداى رحيل را سر مى دهد.

اگر رحيل را به معناى سير و سلوك الى الله و تهذيب نفوس بدانيم، ندا دهنده خداوند در قرآن مجيد و معصومان در روايات اسلامى هستند كه نداى مرگ و مسافرت از دنيا در اين كلمات به گوش مى خورد.

تعبير به «عرجه» با توجه به اينكه به معناى اقامت است مفهومش اين است كه علاقه به اقامت در دنيا را كم كند و همچون دنياپرستان دنيا را عملا جاودان نپندارد.

سپس به دنبال اين سخن برنامه آمادگى براى سفر آخرت را به اين صورت بيان مى فرمايد: «با تهيّه زاد و توشه از اعمال صالحى كه در قدرت داريد (به سوى آخرت) باز گرديد»; (وَ انْقَلِبُوا بِصَالِحِ مَا بِحَضْرَتِكُمْ(2) مِنَ الزَّادِ).

تعبير به «اِنْقَلِبُوا» تعبير لطيفى است كه اشاره به تحولى درونى دارد; يعنى توجّه خود را از دنياپرستى به تهيه زاد و توشه آخرت باز گردانيد.

تعبير «بِحَضْرَتِكُمْ» اشاره به توانايى ها و فرصتهاست كه انسانها در اختيار دارند.

پاورقي

1. نهج البلاغه، كلمات قصار 132 .

2. «حضرت» به معناى «حضور» است و در جمله بالا اشاره به فرصتهايى است كه در پيش روى انسان

وجود دارد. استعمال اين واژه درباره بزرگان براى اين است كه نمى خواهند خود آنها را خطاب كنند، بلكه محضرشان را مورد توجّه قرار مى دهند.

صفحه 72

آنگاه امام(عليه السلام) به ذكر دليلى براى لزوم تحصيل زاد و توشه جهت سفر آخرت، پرداخته مى فرمايد: «زيرا گردنه سخت و منزلگاههاى مخوف و هولناكى در پيش داريد كه بايد در آنها وارد شويد و نزد هر يك توقّف كنيد (و پاسخگوى اعمال خود باشيد)»; (فَإِنَّ أَمَامَكُمْ عَقَبَةً كَؤُوداً(1)، وَ مَنَازِلَ مَخُوفَةً مَهُولَةً(2)، لاَبُدَّ مِنَ الْوُرُودِ عَلَيْهَا، وَ الْوُقُوفِ عِنْدَهَا).

اين گردنه سخت و منزلگاههاى خوفناك، اشاره به مرگ و منزلگاههاى آخرت است، زيرا در روايتى امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «در قيامت پنجاه موقف است و هر موقفى به اندازه هزار سال از سال هاى دنيا به طول مى انجامد; إِنَّ في الْقِيامَةِ خَمْسينَ مَوْقِفاً كُلُّ مَوْقِف كألْفِ سَنَة مِمّا تَعُدُّونَ»(3) شبيه همين معنا به صورت مشروح ترى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده است(4) و احتمالا در هر موقفى از اين مواقف يكى از اعمال واجبه مانند نماز و روزه و امر به معروف و نهى از منكر و يا گناهان كبيره مورد سؤال قرار مى گيرد كه صاحبان آنها بايد در شرايط سخت و هول انگيزى پاسخگو باشند. اگر از آنها به سلامت بگذرند راهى كانون رحمت خدا، بهشت برين مى شوند وگرنه گرفتار خواهند شد.

به تعبير ديگر، همان گونه كه مرحوم شيخ مفيد فرموده است: منظور از اين عقبات (گردنه ها) اعمال واجب است كه هر كدام تشبيه به گردنه اى شده است و همان گونه كه عبور از گردنه ها سخت و طاقت فرساست،

جواب گويى از اين اعمال نيز دشوار است.

قرآن مجيد در سوره «بلد» مى فرمايد: «(فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ * فَكُّ رَقَبَة * أَوْ إِطْعَامٌ فِى يَوْم ذِى مَسْغَبَة * يَتِيماً ذَا مَقْرَبَة * أَوْ مِسْكِيناً ذَا

پاورقي

1. «كئود» از ريشه «كأد» به معناى شدّت و صعوبت گرفته شده و عقبه «كئود»، گردنه سخت و صعب العبور است.

2. «مهولة» از ريشه «هول» به معناى ترس است و «مهول» اسم مفعول; يعنى خوفناك.

3. بحارالانوار، ج 7، ص 126، ح 3 .

4. همان مدرك، ص 111، ح 42 .

صفحه 73

مَتْرَبَة); ولى او از آن گردنه مهم نگذشت و تو چه مى دانى آن گردنه چيست؟ آزاد كردن برده اى است، يا غذا دادن در روز گرسنگى به يتيمى از خويشاوندان يا مستمندى خاك نشين».(1)

البتّه دنيا و آخرت از اين نظر تفاوتى نمى كند كه منظور از عقبات چه باشد؟ به ويژه كه درباره عرصه قيامت آمده است: «(وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ يَنسِفُهَا رَبِّى نَسْفاً * فَيَذَرُهَا قَاعاً صَفْصَفاً * لاَّ تَرَى فِيهَا عِوَجاً وَلاَ أَمْتاً); از تو درباره كوهها سؤال مى كنند بگو پروردگارم آنها را (در قيامت متلاشى كرده) بر باد مى دهد. سپس زمين را صاف و هموار مى سازد،به گونه اى كه در آن هيچ پستى وبلندى نمى بينى».(2)

بنابراين، اعتراض مرحوم علاّمه مجلسى بر شيخ مفيد كه نبايد الفاظ را از معانى اصلى به معانى مجازى برد، به نظر وارد نمى رسد، زيرا اين ايراد هنگامى وارد است كه قرائنى در كار نباشد و با وجود قرينه مشكلى ندارد.(3)

در مورد وحشت قيامت همين بس كه قرآن مجيد مى گويد: «(يَا أَيُّهَا النَّاسُ

اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْءٌ عَظِيمٌ * يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَة عَمَّآ أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْل حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللهِ شَدِيدٌ); اى مردم از عذاب پروردگارتان بترسيد كه زلزله رستاخيز امر عظيمى است. روزى كه آن را مى بينيد (آن چنان وحشت سراپاى همه را فرا مى گيرد كه) هر مادر شيردهى كودك شيرخوارش را فراموش مى كند و هر باردارى جنين خود را بر زمين مى نهد و مردم را مست مى بينى در حالى كه مست نيستند; ولى عذاب خدا شديد است».(4)

سپس امام(عليه السلام) به شرح بيشترى در اين زمينه پرداخته و به همگان هشدار

پاورقي

1. بلد، آيات 11-16 .

2. طه، آيات 105-107 .

3. براى آگاهى از كلام مرحوم شيخ مفيد و علاّمه مجلسى به كتاب بحارالانوار، ج 7، ص 129 مراجعه فرماييد.

4. حج، آيه 1 و 2 .

صفحه 74

مى دهد كه: «بدانيد فاصله نگاههاى مرگ به شما كوتاه و نزديك است. گويى در چنگال مرگ گرفتاريد، در حالى كه پنجه هايش را در جان شما فرو برده، و حوادث هولناك و مشكلات شديد شما را غافلگير ساخته است»; (وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَلاَحِظَ(1) الْمَنِيَّةِ(2) نَحْوَكُمْ دَانِيَةٌ(3)، وَ كَأَنَّكُمْ بِمَخَالِ_بِهَا(4) وَ قَدْ نَشِبَتْ(5) فِيكُمْ، وَ قَدْ دَهَمَتْكُمْ(6) فِيهَا مُفْظِعَاتُ(7) الاُْمُورِ، وَ مُعْضِلاَتُ(8) الْمَحْذُورِ).

اين سخن، اشاره به اين است كه ميان انسان و مرگ در هيچ سن و سالى فاصله اى وجود ندارد. هر لحظه ممكن است حادثه ناگهانى روى دهد و هر زمان ممكن است بيمارى خطرناكى به سراغ انسان بيايد و يا دشمنى او را به طور ناگهانى از پاى درآورد. گلوگير شدن يك لقمه

ممكن است به زندگى انسان پايان دهد و گرفتگى رگهاى قلب يا مغز با چند لخته بسيار كوچك خون، وى را در كام مرگ فرو برد و يا با ضربه اى ناگهانى، نخاع انسان قطع شود و براى هميشه زمين گير گردد.

حضرت در پايان، در يك نتيجه گيرى روشن و گويا مى فرمايد: «حال كه چنين است وابستگيهاى دنيا را به خود قطع كنيد (از دنياپرستان فاصله بگيريد) و بر توشه تقوا تكيه كنيد»; (فَقَطِّعُوا عَلاَئِقَ الدُّنْيَا وَ اسْتَظْهِرُوا(9) بِزَادِ التَّقْوَى).

پاورقي

1. «ملاحظ» جمع «ملحظ» مصدر ميمى، به معناى نگاه كردن يا با گوشه چشم نگاه كردن است.

2. «منيّه» از ريشه «منى» بر وزن «سعى» به معناى تقدير گرفته شده و از آنجا كه مرگ در سرنوشت انسان مقدّر است، اين واژه به مرگ اطلاق مى شود.

3. «دانيه» به معناى نزديك از ريشه «دنوّ» بر وزن «علوّ».

4. «مخالب» جمع «مخلب» ناخن و چنگال حيوانات يا پرندگان است.

5. «نشبت» از ريشه «نشب» بر وزن «غصب» به معناى فرو رفتن است.

6. «دهمت» از ريشه «دهم» به معناى غافلگير ساختن است.

7. «مفظعات» جمع «مفظعه» به معناى حادثه اى است كه بيش از حد شديد باشد.

8. «معضلات» جمع «معضله»; يعنى چيزى كه فوق العاده انسان را در تنگنا قرار دهد. به جاده تنگ نيز معضله گويند.

9. «استظهروا» از ريشه «استظهار» به معناى كمك گرفتن از شخص يا چيزى است و ريشه اصلى آن «ظهر» به معناى پشت است. واژه پشتيبانى به معناى تقويت مى آيد.

صفحه 75

منظور از قطع علائق دنيا وابستگى شديد به مال و مقام و همسر و فرزند است; آن گونه وابستگى كه انسان را از خدا غافل

مى كند و ارتكاب گناه را براى رسيدن به دنيا آسان مى سازد و زرق و برقها را در نظر جلوه مى دهد.

تعبير به «استظهار به زاد تقوا» اشاره به اين است كه در اين سفر پر خوف و خطر آخرت انسان نياز به تكيه گاهى دارد كه پيمودن اين راه را براى او آسان مى سازد، تكيه گاهى بهتر از زاد و توشه تقوا نيست.

مرحوم سيّد رضى به اينجا كه مى رسد، مى گويد: «بخشى از اين كلام با تفاوتهايى پيش از اين گذشت»; (وَ قَدْ مَضى شَئٌ مِنْ هذا الْكَلامِ فيما تَقَدَّمَ بِخِلافِ هذِهِ الرِّوايَةِ).

ظاهراً منظور او خطبه 85 است كه در چند جمله با گفتار بالا مشترك است.

صفحه 76

صفحه 77

امر حكومت را سامان مى بخشد و البتّه اگر مطلبى كه نياز به مشورت داشته باشد پيش آيد هيچ گاه از مشورت خوددارى نخواهد كرد.

در بخش سوم اين خطبه به اين ايراد كه چرا در تقسيم بيت المال مساوات ميان مسلمانان را رعايت كرده، پاسخ مى دهد كه اين همان سنّت رسول خداست.

سرانجام در آخرين قسمت اين خطبه به دعاى پرمعنايى مى پردازد و براى كسانى كه هرگاه حق را ببينند يارى مى كنند و با ظلم به مبارزه بر مى خيزند رحمت الهى را تقاضا مى كند.

صفحه 79

من آورده و من نسبت به آن ضعف نشان داده يا از حكم آن بى خبر بوده و يا راه حلّ آن را به خطا پيموده ام. به خدا سوگند! من به خلافت (ظاهرى) رغبتى نداشتم و نسبت به زمامدارى شما علاقه اى نشان ندادم. اين شما بوديد كه مرا به آن دعوت كرديد و به اصرار مرا به آن واداشتيد و آنگاه كه حكومت به من رسيد به كتاب خدا و دستوراتى كه براى ما قرار داده و فرمان به اجراى آن صادر كرده، نظر افكندم و از آن پيروى نمودم و نيز به سنّت و

صفحه 80

روش پيغمبر(صلى الله عليه وآله) توجّه نموده و به آن اقتدا كردم (به يقين) در اين امر (عمل به كتاب و سنّت) نيازى به رأى شما و رأى ديگران نداشتم (چون حكم خدا و رسول الله صراحت داشت) و مسئله اى پيش نيامده كه آن را ندانم تا با شما و برادران مسلمانم به مشورت بنشينم به يقين اگر چنين چيزى پيش مى آمد (يا بيايد) از مشورت با شما و ديگران روى گردان نبودم (و نخواهم بود).

همه كسانى كه سياسى فكر مى كنند; نه الهى و رحمانى، همواره انتظار دارند سهم مهمّى در حكومت داشته باشند; گاه آن را صريحاً بر زبان مى آورند و گاه متوسّل به بهانه هاى واهى مى شوند تا هدف خود را به طور كنايى بيان كرده باشند.

طلحه و زبير نيز چنين انتظارى را از امام داشتند; طلحه مى خواست حكومت بصره به او واگذار شود و به زبير حكومت كوفه و بعضى گفته اند: طلحه انتظار حكومت يمن را داشت و زبير انتظار حكومت عراق را; ولى از آنجا كه اين گونه رشوه هاى سياسى علاوه بر اينكه مخالف روح عدالتخواهى اسلامى است، گاه منجّر به تجزيه حكومت مى شود و از همه اينها گذشته مخالف چيزى است كه مردم به سبب آن بر عثمان شوريدند، امام به اين پيشنهادها تن در نداد.

صفحه 81

هنگامى كه طلحه و زبير از رسيدن به مقصود خود مأيوس شدند نخست زبان به انتقاد و خرده گيرى بر امام گشودند. سپس آتش جنگ جمل را بر افروختند; آتشى كه هر دو در كام آن سوختند. مى فرمايد: «شما (طلحه و زبير) براى امور ناچيزى خشم گرفتيد; ولى وظايف مهمّى را كه داشتيد به تأخير انداختيد»; (لَقَدْ نَقَمْتُمَا(1) يَسِيراً، وَ أَرْجَأْتُما(2) كَثِيراً).

منظور از ناچيز، ترك مشورت با آنهاست و منظور از امور مهم و فراوان مصالح مسلمان است، زيرا طلحه و زبير براى رسيدن به اهداف خود به بهانه هاى واهى متوسّل شدند و مصالح مسلمين را كه از وحدت و يكپارچگى صفوف و ايستادن پشت سر رهبر نشأت مى گرفت به فراموشى سپردند و اين راه و رسم همه عيب

جويان كوتاه بين است كه مصالح جامعه را براى رسيدن به منافع شخصى فدا مى كنند.

سپس در ادامه سخن مى فرمايد: «به من بگوييد: چه حقّى داشته ايد كه شما را از آن باز داشته ام يا كدام سهم متعلق به شما بوده كه آن را متصرّف شده ام يا كدام شكايت و حقّى را يكى از مسلمانان پيش من آورده و من نسبت به آن ضعف نشان داده يا از حكم آن بى خبر بوده و يا راه آن را به خطا پيموده ام»; (أَلاَ تُخْبِرَانِي، أَيُّ شَيْء كَانَ لَكُمَا فِيهِ حَقٌّ دَفَعْتُكُمَا عَنْهُ؟ أَمْ أَيُّ قَسْم اسْتَأْثَرْتُ(3) عَلَيْكُمَا بِهِ؟ أَمْ أَيُّ حَقٍّ رَفَعَهُ إِلَيَّ أَحَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ ضَعُفْتُ عَنْهُ، أَمْ جَهِلْتُهُ، أَمْ أَخْطَأْتُ بَابَهُ!).

در واقع امام(عليه السلام) مى خواهد با اين سخن همه راههاى خرده گيرى و انتقاد را بر

پاورقي

1. «نقمتما» از ريشه «نقم» بر وزن «قلم» يا بر وزن «نقب» در اصل به معناى انكار كردن يا ايراد گرفتن بر شخص يا چيزى است; خواه با زبان باشد يا با عمل (از طريق مجازات) انتقام نيز همين ريشه است و در جمله بالا به معناى ايراد گرفتن لفظى است.

2. «أرجأتما» از ريشه «ارجاء» به معناى به تأخير انداختن گرفته شده است و ريشه اصلى آن «رجاء» به معناى اميدوارى است و از آنجا كه انسان در بسيارى از مواقع كارى را به اميد رسيدن به هدفى به تأخير مى اندازد، اين واژه در اين معنا استعمال شده است.

3. «استأثرت» از ريشه «استيثار» يعنى چيز خوبى را به خود اختصاص دادن. گاه نيز به معناى استبداد و انحصارطلبى تفسير شده و ريشه اصلى

آن «اثر» به معناى علامت است.

صفحه 82

طلحه و زبير ببندد، زيرا انتقاد يا مربوط به حقوق شخصى آنان است يا مربوط به ساير مسلمين، و مطالبات شخصى آنان يا مربوط به ضايع شدن حقّى است يا تصرّف كردن سهمى و آنچه مربوط به ساير مسلمين است يا مربوط به كوتاهى در احقاق حقوق است يا ناآگاهى نسبت به حق و يا خطا در مسير اجرا.

امام(عليه السلام) مى فرمايد: درباره هر يك از اين امور ايراد داريد آشكارا به من بگوييد و چون آنها نمى توانستند انگشت روى نقطه خاصّى بگذارند، از دادن جواب درمانده شدند.

اين راه و رسم همه خرده گيران زيادت خواه است كه به جاى اينكه انگشت روى جزئيات بگذارند به كلّى گويى قناعت كرده و جنجال به راه مى اندازند.

سپس امام(عليه السلام) به پاسخ شفاف و روشنى از ايراد آنها درباره ترك مشورت سخن گفته با مقدّمه چينى دقيق و روشن به آن مى پردازد و مى فرمايد: «به خدا سوگند! من به خلافت (ظاهرى) رغبتى نداشتم و به زمامدارى شما علاقه اى نشان ندادم. اين شما بوديد كه مرا به آن دعوت كرديد و به اصرار مرا به آن واداشتيد و چون حكومت به من رسيد به كتاب خدا و دستوراتى كه براى ما قرار داده و فرمان به اجراى آن صادر كرده، نظر افكندم و از آن پيروى نمودم و نيز به سنّت و روش پيغمبر(صلى الله عليه وآله) توجّه نمودم و به اقتدا كردم (به يقين) در اين امر (عمل به كتاب و سنّت) نيازى به رأى شما و رأى ديگران نداشتم (چون حكم خدا و رسول الله صراحت

داشت) و مسئله اى پيش نيامده كه آن را ندانم تا با شما و برادران مسلمانم به مشورت بنشينم به يقين اگر چنين چيزى پيش مى آمد از مشورت با شما و ديگران روى گردان نبودم»; (وَ اللّهِ مَا كانَتْ لِي فِي الْخِلاَفَةِ رَغْبَةٌ، وَ لاَ فِي الْوِلاَيَةِ إِرْبَةٌ(1)، وَ لَكِنَّكُمْ دَعَوْتُمُونِي إِلَيْهَا، وَ حَمَلْتُمُونِي عَلَيْهَا، فَلَمَّا

پاورقي

1. «إربة» از ريشه «أرب» بر وزن «عرب» در اصل به معناى شدّت احتياج است كه انسان براى برطرف ساختن آن چاره جويى مى كند.

صفحه 83

أَفْضَتْ إِلَيَّ نَظَرْتُ إلَى كِتَابِ اللّهِ وَ مَا وَضَعَ لَنَا، وَ أَمَرَنَا بِالْحُكْمِ بِهِ فَاتَّبَعْتُهُ، وَ مَا اسْتَنَّ النَّبِيُّ(صلى الله عليه وآله)، فَاقْتَدَيْتُهُ، فَلَمْ أَحْتَجْ فِي ذلِكَ إِلَى رَأْيِكُمَا، وَ لاَ رَأْيِ غَيْرِكُمَا، وَ لاَ وَقَعَ حُكْمٌ جَهِلْتُهُ; فأَسْتَشِيرَكُمَا وَ إِخْوَانِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ; وَ لَوْ كَانَ ذلِكَ لَمْ أَرْغَبْ عَنْكُمَا، وَ لاَ عَنْ غَيْرِكُمَا).

در واقع امام(عليه السلام) در اين عبارت به دو نكته اشاره مى كند; نخست اينكه او پيش دستى در قبول خلافت ظاهرى نكرده و اصرار مردم، به ويژه افرادى مانند طلحه و زبير حجّت را بر وى تمام كرده و پذيراى اين مقام شده است، بنابراين هرگونه انتظارى از آن حضرت داشتن غير از رعايت حقوق مردم نابجاست.

البتّه دنياپرستان طالب مقام قبل از رسيدن به آن افرادى را به حمايت خويش دعوت مى كنند و به آنها وعده هايى در زمينه پيروزى خود مى دهند; ولى اين سخن درباره مردان الهى كه جز به اصرار مردم تكيه بر مقامات ظاهرى نمى زنند، مفهومى ندارد.

ديگر اينكه مسئله مشورت صحيح است; ولى «هر سخن جايى و هر نكته مقامى دارد» به يقين، مشورت

در مسائل قطعى اسلام و فرمانهاى صريح خدا و پيامبر، مفهومى ندارد. البتّه در مسائل اجرايى كه گونه هاى مختلفى بر آن تصوّر مى شود دامنه مشورت باز است. امام(عليه السلام) مى فرمايد: انتظار نداشته باشيد كه در مسائل مهمى مانند اجراى عدل، برگرداندن اموال مغصوبه در زمان عثمان به بيت المال و تقسيم عادلانه بيت المال با شما مشورت كنم. هر زمان موردى براى مشورت پيدا شد به يقين كوتاهى نخواهم كرد.

صفحه 84

صفحه 85

به من داشته باشند (تا لازم باشد رضايتتان را جلب كنم) خداوند دلهاى ما و شما را به حق متوجّه سازد و شكيبايى و استقامت را (براى تحمّل حق) به ما الهام كند.

سپس امام(عليه السلام) فرمود: خدا رحمت كند كسى را كه هرگاه حقى را ببيند آن را يارى كند و اگر ستمى را مشاهده كرد آن را دفع نمايد و به يارى صاحب حق برخيزد (و بر ضدّ ستمگر قيام كند).

صفحه 86

را بايد به طور مساوى (بر حسب سهام) در ميان طلبكاران تقسيم كرد».

اگر «أسوه» را را مطابق معناى معروفش (اقتدا كردن) بدانيم مفهوم عبارت بالا اين مى شود كه طلحه و زبير و امثال آنها اعتراض بر امام داشتند كه چرا اقتدا به سيره عمر و عثمان نكردى؟ آنها در تقسيم بيت المال شئون و شخصيت و اسم و رسم افراد را ملاحظه مى كردند و هرگز بيت المال را مساوى بين مسلمانان

پاورقي

1. به كتاب العين و لسان العرب و مجمع البحرين ماده «أسو» رجوع شود. مرحوم طبرسى در مجمع البيان در ذيل آيه 21 سوره احزاب (لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ) مى گويد: «أي قدوة صالحة يقال: لي فى فلان أُسوة اى لي به اقتداء... اسم وضع موضع المصدر» طبق اين بيان «اسوه» به معناى اقتداست و جنبه اسم مصدرى دارد و تعبير قرآن كه مى فرمايد: (فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ) و نمى فرمايد: «رسول الله اسوة» نيز شاهد بر اين معناست. از آنجا كه اقتدا به كسى نوعى مساوات با او را ايجاد مى كند اسوه به معناى مساوات نيز آمده و در عبارت بالا مقصود همين است.

صفحه 87

تقسيم نمى نمودند.

لذا امام(عليه السلام) در پاسخ آنها مى گويد: من به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اقتدا كردم و سيره او را عمل نمودم.

در ادامه اين سخن مى فرمايد: «در چيزى كه خداوند آن را روشن ساخته و حكمش را صادر فرموده نيازى به مشورت با شما نداشتم. به خدا سوگند! نه شما و نه غير شما نمى توانند در اين موضوع اعتراضى به من داشته باشند (تا لازم باشد رضايتتان

را جلب كنم)»; (فَلَمْ أَحْتَجْ إِلَيْكُمَا فِيَما قَدْ فَرَغَ اللّهُ مِنْ قَسْمِهِ، وَ أَمْضَى فِيهِ حُكْمَهُ، فَلَيْسَ لَكُمَا، وَ اللّهِ، عِنْدِي وَ لاَ لِغَيْرِكُمَا فِي هذَا عُتْبَى(1)).

در پايان اين سخن امام به خودش و آنها دعا مى كند كه هميشه طرفدار حق و در برابر آن شكيبا باشند و عرضه مى دارد: «خداوند دلهاى ما و شما را به حق متوجّه سازد و شكيبايى و استقامت را (براى تحمّل حق) به ما الهام كند»; (أَخَذَ اللّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِكُمْ إِلَى الْحَقِّ، وَ أَلْهَمَنَا وَ إِيَّاكُمُ الصَّبْرَ).

روشن است كه در بسيارى از مواقع، حق تلخ است و تحمّل آن مشكل، و همين امر گاه سبب مى شود كه انسان حق را نبيند و اگر آن را ديد تحمّل نكند، لذا امام(عليه السلام) از خدا دو چيز مى طلبد; يكى اينكه حق را آنچنان كه هست به او و سايرين ارائه دهد و پس از آن تحمّل وشكيبايى در برابر تلخى حق، عنايت فرمايد.

در يكى از كلمات قصار نهج البلاغه مولا(عليه السلام) مى فرمايد: «إنَّ الْحَقَّ ثَقيلٌ مَريءٌ وَ إنَّ الْباطِلَ خَفيفٌ وَبيءٌ; حق، سنگين امّا گواراست و باطل، سبك ولى بيمارى زاست».(2)

پاورقي

1. «عتبى» از ريشه «عتب» بر وزن «خطب» در اصل به معناى ناراحتى باطنى است و هنگامى كه به باب افعال برده شود به معناى زايل كردن اين ناراحتى است و چون سرزنش كردن طرف مقابل يكى از اسباب فرونشاندن خشم درونى است، عُتْبى به معناى سرزنش كردن مى آيد و در جمله بالا منظور همين است.

امام(عليه السلام) به طلحه و زبير مى فرمايد: شما حق ايراد و سرزنش نسبت به من نداريد.

2. نهج البلاغه،

كلمات قصار، 376 .

صفحه 88

سپس امام(عليه السلام) در تأييد و تكميل اين سخن فرمود: «خدا رحمت كند كسى را كه هرگاه حقى را ببيند آن را يارى كند و اگر ستمى را مشاهده كرد آن را دفع نمايد و به يارى صاحب حق برخيزد (و بر ضدّ ستمگر قيام كند)»; (ثم قال(عليه السلام): رَحِمَ اللّهُ رَجُلاً رَأَى حَقًّا فَأَعَانَ عَلَيْهِ، أَوْ رَأَى جَوْراً فَرَدَّهُ، وَ كَانَ عَوْناً بِالْحَقِّ عَلَى صَاحِبِهِ).

كه مردم عصر جاهليت از تبديل بتهاى متعدد به خداى واحد قادر متعال، تعجب مى كردند آنها نيز از اين تغيير روش شگفت زده شدند و به امام

صفحه 89

ايراد گرفتند كه چرا با آنها در اين امر مشورت نشده است. نه تنها در تقسيم اموال بيت المال، بلكه در تقسيم پستها و مقامهاى مهم نيز منتظر مشورت و در نهايت خواهان سهمى بودند و باور نمى كردند امام با اين قاطعيت مردم را به روش پيامبر اكرم بازگرداند. هنگامى كه رؤياهاى خود را بدون تعبير يافتند، آتش خشم در دل آنها شعلهور شد و افكار شيطانى همه وجودشان را فرا گرفت و دست به آتش افروزى و جنگ زدند و سرانجام خودشان در آن آتش سوختند.

اين نيز حائز اهميّت است كه اموال بيت المال دو گونه بود; بخشى از آن مانند زكات مصارف مختلفى داشت و ممكن بود بعضى بر بعضى ديگر (متناسب با زحماتشان) در آن ترجيح يابند; مثلا «مُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ» (كسانى را كه مى خواستند با محبّت به اسلام وارد كنند) و همچنين «عامِلينَ عَلَيْها» (آنها كه براى گردآورى زكات تلاش مى كردند) و يا قضات و مانند آنها، هر يك متناسب زحمات و موقعيتشان، سهمى از زكات را دريافت مى داشتند و نيز در غنائم جنگى، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) ميان پياده و سواره تفاوت قائل مى شد; ولى بخش مهمى از درآمد بيت المال; مانند خراجى كه از اراضى خراجيه(1) گرفته مى شد و رقم بسيار مهمى را در مجموع تشكيل مى داد، مى بايست ميان همه مسلمانان به طور مساوى تقسيم شود.

درست مانند چيزى كه وقف بر اولاد است

كه همه فرزندان در هر مقام و رتبه اى باشند به طور مساوى مى برند و مانند يارانه هايى كه در عصر ما از بيت المال پرداخت مى شود كه رئيس جمهور و افراد عادى در آن يكسانند و هرگونه تبعيض را به عنوان رانت خوارى و امتياز ويژه محكوم مى كنند.

در عصر خليفه اوّل همان روش پيامبر در اين گونه موارد دنبال مى شد و همه

پاورقي

1. «اراضى خراجيه» زمينهايى بود كه در فتوحات اسلامى به دست مسلمين افتاد و آنها را در اختيار كشاورزان مى گذاشتند و در مقابل، مالياتى به نام «خراج» از آنها مى گرفتند كه با توجّه به گستردگى آن اراضى، ماليات مزبور رقم مهمّى را تشكيل مى داد.

صفحه 90

يكسان بودند; ولى تبعيضها از زمان عمر _ به شهادت تواريخ معتبر _ آغاز شد و در زمان عثمان به اوج خود رسيد و 22 سال بر اين منوال گذشت و تدريجاً اين عمل ناپسند به صورت سنّتى درآمد.

در اينجا رشته سخن را به دست ابن ابى الحديد مى سپاريم كه نكات جالبى را با تكيه بر تواريخ و روايات، در اين زمينه بيان كرده و پرده از روى بسيارى از اسرار دوران خلفا و حكومت اميرمؤمنان على(عليه السلام) برداشته است. او در اين زمينه گفتار مفصّلى دارد كه خلاصه اش چنين است:

«امام(عليه السلام) در روز دوم خلافت خويش منبر رفت و اعلام كرد راه و رسم من همان روش پيغمبر است.

هيچ كس بر ديگرى برترى ندارد و اگر سابقه و كوشش بيشترى در اسلام داشته باشد پاداش او در قيامت با خداست. وى اضافه كرد: فردا كسى نگويد فرزند ابوطالب ما

را از حقوق خود محروم كرد، زيرا همه بنده خدايند، و بيت المال مال خداست و به طور مساوى بين همه تقسيم مى شود، فردا همه حاضر شوند تا اموالى كه موجود است بين آنها تقسيم گردد. عرب را بر عجم امتيازى نيست.

امام(عليه السلام) فرداى آن روز به «عبيدالله ابن ابى رافع» كاتب خويش، دستور داد از مهاجران شروع كند. سپس به انصار و ساير مسلمانان هر كدام سه دينار بدهد.

از اين تقسيم جز «طلحه»، «زبير»، «عبدالله بن عمر»، «سعيد بن عاص» و «مروان حكم» كسى سرباز نزد، عبيدالله جريان را به امام(عليه السلام) گزارش داد.

هنگامى كه مردم در مسجد بودند اين گروه در گوشه اى از مسجد كنار يكديگر نشستند و با هم آهسته صحبت كردند پس از آن «وليد بن عقبه» نزد امام(عليه السلام) آمد و گفت تو در روز «بدر» بستگان نزديك ما را كشتى، امّا امروز ما با تو بيعت مى كنيم به شرط اينكه همان مقدار كه زمان عثمان به ما پرداخت مى شد

صفحه 91

بپردازى و كشندگان عثمان را به قتل رسانى و اگر از تو بيمناك شويم به شام و معاويه ملحق مى گرديم!

امام(عليه السلام) فرمود:

امّا مسئله «بدر» وظيفه الهى بود، و امّا مسئله مال در اختيار من نيست تا كم و زياد كنم. آنچه خدا فرموده انجام مى دهم و در مورد كشندگان عثمان اگر ملزم بودم آنها را بكشم همان وقت اين كار را مى كردم، و اگر شما از من بيم داشته باشيد به شما تأمين مى دهم براى چه بيم داشته باشيد؟

«وليد» داستان را براى رفقايش بازگو كرد آنها با ناراحتى از هم جدا شدند.

«عمار ياسر» و گروهى به امام(عليه السلام) خبر دادند كه اينها پنهانى مردم را دعوت به بركنارى شما از خلافت و نقض بيعت مى كنند.

امام(عليه السلام) به مسجد آمد منبر رفت و اعلام كرد كه خداوند براى هيچ كس جز به تقوا برترى قائل نشده و متقى پاداش آن را در آخرت خواهد يافت. من روشى جز قرآن و سنّت پيغمبر انتخاب نخواهم كرد، هر كس به آن راضى نيست هر كجا مى خواهد برود، كسى كه خدا را اطاعت كند و به حكم او حكم نمايد از هيچ كس وحشت ندارد.

سپس از منبر فرود آمد و دو ركعت نماز خواند و عمار ياسر را با «عبدالرحمن» به سوى طلحه و زبير كه در گوشه مسجد نشسته بودند، فرستاد آنها نزد امام(عليه السلام) آمدند:

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم آيا اين طور نبود كه من از بيعت كراهت داشتم و شما با رغبت بيعت نموديد؟

گفتند: چرا؟

فرمود: پس اين چه وضعى است كه از شما مشاهده مى شود.

گفتند: بيعت كرديم كه بدون مشورت ما كارى نكنى و ما را بر ديگران برترى

صفحه 92

بخشى; امّا اموال را بالسويه تقسيم كردى و بدون مشورت ما اين عمل را انجام دادى.

امام(عليه السلام) فرمود: استغفار كنيد كه من (چنين شرطى را از شما برخلاف رضاى خدا پذيرفته باشم) هم اكنون بگوييد آيا حقى از شما گرفته ام؟ يا به شما ستم نموده ام؟

گفتند: معاذ الله.

فرمود: آيا حكم و يا حقى مربوط به يكى از مسلمانها بوده كه من جاهل به آن بوده ام و يا از گرفتن آن عاجز مانده ام؟

گفتند: نه.

فرمود: آيا از بيت المال براى خود

چيزى ذخيره كرده ام؟

گفتند: نه!

فرمود: پس چرا مخالفت مى كنيد؟

گفتند: زيرا در قسمت كردن بيت المال برخلاف عمر بن خطّاب قدم بر مى دارى و ما را با ديگران مساوى قرار مى دهى با اينكه غنائم با شمشير ما به دست آمده است.

باز امام(عليه السلام) فرمود:

امّا در مشورت با شما، من به حكومت رغبتى نداشتم، مرا به سوى آن فراخوانديد و اصرار ورزيديد ترسيدم اگر رد كنم اختلاف افتد. پس از قبول مسئوليت در كتاب خدا و سنّت پيامبر نظر افكندم آنچه مرا راهنمايى كردند عمل نمودم، احتياج به نظر و رأى شما نديدم، چنانچه (فرضاً) حكمى در كتاب خدا نباشد و در سنّت پيامبر دليلى بر آن نيابم و نياز به مشورت بود با شما مشورت خواهم كرد.

امّا در مورد تقسيم به طور مساوى; همه مى دانيم پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين دستور داده

صفحه 93

و كتاب خدا همين را مى گويد.

امّا اينكه گفتيد: ما بيشتر زحمت كشيده ايم، مى دانيد عده اى از همه بيشتر اسلام را يارى كرده اند، پيامبر در تقسيم بيت المال آنان را با ديگران به يك چشم مى نگريست».

ابن ابى الحديد سپس مى گويد:

«اگر گفته شود ابوبكر اموال را به طور مساوى تقسيم مى كرد، پس چرا كسى اعتراض نكرد؟ در پاسخ بايد گفت: او بعد از پيغمبر بود و مردم با تقسيم پيغمبر عادت كرده بودند; امّا هنگامى كه عمر سر كار آمد عده اى را برترى داد، و پس از او عثمان اين برترى را بيشتر كرد.

اين عمل، 22 سال ادامه پيدا كرد و مردم به اين وضع عادت كردند. برگرداندن مردم از اين وضع اين مشكلات

را به وجود مى آورد».(1)

و آنچه طلحه و زبير دنبال آن بودند انحراف واضحى از اين است; آنها مى خواستند سنّت رسول خدا در تقسيم مساوى اموال خراجيه، به رأى گذارده شود و امام(عليه السلام)با اين امر مخالف بود.

معتقد بود اگر بيرون روند گروههاى اطراف آنها را مى گيرند و اموال زيادى به دست مى آورند; هم به سوى خوشگذرانى پيش مى روند و هم به فكر زمامدارى و تجزيه طلبى خواهند افتاد و در برابر اعتراضهايى كه از گوشه و كنار به اين امر شد او در خطبه اى صريحاً اعلان داشت كه اين سياست قطعى من است.

طبرى _ طبق نقل ابن ابى الحديد _ مى گويد: اين كار عمر قريش را سخت رنجيده خاطر ساخت حتى هنگامى كه عمر درخواست كردند به آنها اجازه دهد در جنگهاى اسلامى شركت كنند به آنها گفت: بدترين چيزى كه بر اين امت از آن مى ترسم اين است كه شما _ قريش _ در بلاد اسلامى پخش شويد; براى شما همين بس كه در غزوات رسول خدا شركت كرديد و نيازى به بيشتر از اين نيست.

ولى هنگامى كه عثمان به خلافت رسيد ورق برگشت. قريش را آزاد گذاشت و آنها به شهرهاى مختلف سفر كردند و به جمع آورى مال و ثروت پرداختند و اين اوّلين فتنه در اسلام و در ميان توده مردم بود.

ابن ابى الحديد مى افزايد: متأسفانه عمر رأى هوشمندانه خود را در محدود ساختن قريش بعد از ضربت خوردن به وسيله «ابولؤلؤ» نقض كرد (زيرا طلحه و

صفحه 96

زبير و مانند آنها را به شوراى شش نفرى خود راه داد كه مفهومش شايستگى همه آنها براى خلافت بود). سپس مى افزايد: اين سبب هر فتنه اى بود كه در ميان مسلمين واقع شد و تا دامنه قيامت واقع مى شود».(1)

با توجّه به اين سابقه تاريخى روشن مى شود كه چرا طلحه

و زبير از خلافت على(عليه السلام)ناراحت شدند در حالى كه بيشترين تلاش را براى تحريك مردم به كشتن عثمان داشتند به گمان اينكه بعد از عثمان نوبت به طلحه مى رسد و هنگامى كه على(عليه السلام) پست و مقامى به آنها نداد (زيرا مى دانست مقدّمه تجزيه كشور اسلام مى شود) بلكه عطاى نامساوى آنها را از بيت المال قطع كرد و مطابق روش پيامبر، مساوات در ميان مسلمين برقرار ساخت بر آن حضرت شوريدند و با دستيارى عايشه ام المؤمنين، آتش جنگ جمل را برافروختند و پس از شكست جمل و كشته شدن آن دو، طرفدارانشان آتش جنگ صفّين را شعلهور ساختند و سرانجام بنى اميّه را بر جهان اسلام حاكم ساختند و بعد از آن بنى مروان روى كار آمدند و آن فسادهاى عظيم را در جهان اسلام برپا ساختند. از اينجا روشن مى شود كه مشكل طلحه و زبير تنها مشكل عدم مشورت نبود و حتى مساوات در بيت المال هم مسئله اى فرعى بود; آنها طمع در خلافت داشتند و اينها را بهانه خود قرار داده بودند.

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 11-13 .

صفحه 97

يَعْرِفَ الْحَقَّ مَنْ جَهِلَهُ،وَ يَرْعَوِيَ عَنِ الْغَيِّ وَ الْعُدْوَانِ مَنْ لَهِجَ بِهِ.

ترجمه

من دوست ندارم كه شما دشنام دهنده باشيد; ولى اگر اعمال زشتشان را شرح دهيد و احوال آنها را بيان كنيد به گفتار صحيح نزديك تر و براى اتمام حجّت رساتر است. شما بايد به جاى دشنام چنين مى گفتيد: پروردگارا خون ما و آنها را حفظ كن (و آتش جنگ را خاموش فرما) ميان ما و آنها را اصلاح كن و آنان را از گمراهيشان هدايت نما تا كسانى كه جاهلند حق را بشناسند و آنها كه گمراهند و بر دشمنى با حق اصرار مىورزند از آن دست بردارند و (به راه راست) باز گردند.

خطاب كردن طرف به احمق، بى شعور، پست، رذل و امثال آن.

لعن كردن يكى از مصداقهاى «سبّ» است و «قذف» (نسبتهاى نارواى ناموسى دادن) از مراحل شديد «سبّ» است و در بسيارى از موارد، حدّ شرعى هم دارد. به يقين منظور امام در گفتار بالا اين نوع سبّ نيست، زيرا قذف حرام و از گناهان كبيره است; نه از مكروهات.

امام(عليه السلام) دراين خطبه يارانش را از اين كار باز مى دارد، هر چند حق داشتند دشمن را به اين گونه خطابها مخاطب سازند و به جاى آن دستور مى دهد صفات زشت و اعمال بد آنها را مورد نقد قرار دهند و حجّت را بر آنها تمام كنند كه هم تأثير بيشترى دارد و هم بهانه به دست دشمن براى مقابله به مثل نمى دهد.

درباره سبّ و لعن به طور كلّى سخنى داريم كه در بحث نكات خواهد آمد.

سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن با بيان مصداق روشنى، شيوه برخورد با دشمن را در اين گونه موارد، تعليم مى دهد و مى فرمايد: «شما بايد به جاى دشنام چنين مى گفتيد: پروردگارا خون ما و آنها را حفظ كن! ميان ما و آنها را اصلاح فرما! و آنان را از گمراهيشان هدايت نما تا كسانى كه جاهلند حق را بشناسند و آنها كه گمراهند و بر دشمنى با حق اصرار مىورزند از آن دست بردارند و (به راه

صفحه 101

راست) بازگردند»; (وَقُلْتُمْ مَكَانَ سَبِّكُمْ إِيَّاهُمْ: اللَّهُمَّ احْقِنْ(1) دِمَاءَنَا وَ دِمَاءَهُمْ، وَ أَصْلِحْ ذَاتَ بَيْنِنَا وَ بَيْنِهِمْ، وَ اهْدِهِمْ مِنْ ضَلاَلَتِهِمْ، حَتَّى يَعْرِفَ الْحَقَّ مَنْ جَهِلَهُ، وَ يَرْعَوِيَ(2) عَنِ الْغَيِّ وَ الْعُدْوَانِ مَنْ لَهِجَ(3) بِهِ).

امام(عليه السلام)

در اين عبارت پرمعناى خود سه دعا فرموده و يا به تعبير ديگر سه تقاضا از پيشگاه خدا دارد: نخست اينكه آتش جنگ خاموش گردد و خونهاى طرفين ريخته نشود. ديگر اينكه علاوه بر آتش بس، صلح و دوستى در ميان دو گروه، برقرار گردد و مسلمين متّحد و يكپارچه شوند. سوم اينكه گمراهيهايى كه دامان آنها را گرفته و آنان را از رسيدن به حق باز مى دارد از ايشان دور شود; ناآگاهان حق را بشناسند و آگاهان از ستيزجويى و دشمنى با حق دست بردارند.

اين دعاها به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد امام(عليه السلام) داراى سعه صدر بوده و لطف و رحمت حتّى نسبت به دشمنان خود داشته است و با آن همه ظلم و جنايتى كه در حق امام و يارانش روا داشتند كمترين سخنى كه دليل بر انتقامجويى باشد; بيان نمى فرمايد و حتّى دوستانش را از سبّ و دشنام و بدگويى به دشمن، نهى مى كند.

است و در صيغه هاى فعل معتل مانند آن ديده نشده است. براى توضيح بيشتر به لسان العرب ماده «رعو» مراجعه فرماييد.

3. «لهج» از ريشه «لهج» بر وزن «كرج» به معناى وابستگى و شيفتگى به چيزى و حريص بودن به آن است.

صفحه 102

بدگويى كردن است و بعضى لعن را هم مصداقى از آن دانسته اند.(1)

به يقين هيچ مؤمنى را نبايد سبّ و لعن كرد و درباره كافران و مخالفان حق نيز اصل بر ترك آن است، چرا كه غالباً با دو اثر منفى همراه است: نخست اينكه چه بسا طرف مخالف، مقابله به مثل كند و به مقدّسات توهين نمايد، لذا در آيه 108 سوره انعام مى خوانيم: «(وَلاَ تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ فَيَسُبُّوا اللهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْم); به (معبود) كسانى كه غير خدا را مى خوانند دشنام ندهيد مبادا آنها نيز از روى نادانى (و ظلم) خدا را دشنام دهند».

ديگر اينكه ممكن است اين گونه بدگوييها آنها را تحريك كند و به اصطلاح روى دنده لج بيفتند و پافشارى آنها در كفر و ضلالت بيشتر گردد.

ولى اين قاعده; مانند هر قاعده كلى ديگر موارد استثنايى دارد. به همين دليل در نهج البلاغه يا عبارات ديگر معصومين(عليهم السلام) گاه بدگوييهايى نسبت به مخالفان شده و در قرآن مجيد نيز لعن درباره گروههايى آمده است.

در خطبه 19 نهج البلاغه خوانديم كه امام(عليه السلام) به اشعث بن قيس منافق كه سخنى توهين آميز و بى ادبانه در برابر امام(عليه السلام) گفت، فرمود: «عَلَيْكَ لَعْنَةُ اللهِ وَ لَعْنَةُ اللاّعِنينَ حائِكٌ بْنُ حائِكَ مُنافِقٌ بْنُ كافِر; لعنت خدا و لعنت همه لعنت كنندگان بر تو باد اى

بافنده (دروغ) فرزند بافنده و اى منافق فرزند كافر».

نيز هنگامى كه مروان در جنگ جمل اسير شد و او را خدمت امام(عليه السلام) آوردند، امام حسن(عليه السلام) و امام حسين(عليه السلام) نزد پدر خود براى او شفاعت كردند و امام(عليه السلام) او را آزاد ساخت. امام حسن(عليه السلام) و امام حسين(عليه السلام) عرض كردند: اى اميرمؤمنان! لازم است مروان با شما بيعت كند؟ امام(عليه السلام) فرمود: مگر بعد از قتل عثمان با من بيعت نكرد من نياز به بيعت او ندارم. دست او همچون دست يهودى است «إِنَّها كَفٌّ

پاورقي

1. به مصباح المنير و لسان العرب مراجعه شود. مرحوم محقق خويى نيز در شرح خود بر نهج البلاغه اين معنا را در تفسير واژه سبّ آورده است.

صفحه 103

يَهُودِيَّةُ»(1); ولى سبّ مؤمن با تقوا از گناهان عظيم است; در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: «سِبابُ الْمُؤْمِنِ فُسُوقٌ وَ قِتالُهُ كُفْرٌ وَ أكْلُ لَحْمِهِ مَعْصِيَةٌ وَ حُرْمَةُ مالِهِ كَحُرْمَةِ دَمِهِ; سبّ و دشنام فرد با ايمان گناه بزرگى است و جنگيدن با او كفر است و خوردن گوشت او (غيبت كردن) معصيت است و احترام مالش همچون احترام خون است».(2)

در حديث ديگرى مى خوانيم كه مردى خدمت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) عرض كرد: مرا وصيّتى كن! از جمله امورى كه رسول خدا به او سفارش كرد اين بود: «لا تَسُبُّوا النّاسَ فَتَكْسِبُ العِداوَةَ بَيْنَهُمْ; به مردم سبّ و دشنام ندهيد كه سبب عداوت و دشمنى در ميان آنها مى شود».(3)

اين نكته قابل توجّه است كه اصحاب معاويه، هر چند جزء منافقان و ظالمان و مفسدان فى الارض بودند باز امام(عليه السلام)

اصحاب خود را از سبّ آنها در ايّام جنگ صفّين نهى فرمود، زيرا در آنجا شرايط خاصّى بود كه ممكن بود سبّ آنها آتش جنگ را شعلهورتر سازد.

در مورد لعن نيز از آيات قرآن استفاده مى شود كه خداوند عده اى را لعن كرده و يا اجازه لعن آنها را داده است از جمله درباره شيطان مى فرمايد: «(وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِى إِلَى يَوْمِ الدِّينِ); ومسلماً لعنت من بر تو تا روز قيامت خواهد بود»(4) و در ارتباط با گروهى از مرتدّين مى فرمايد: «(أُوْلَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللهِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ); كيفر آنها اين است كه لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگى بر آنها خواهد بود»(5) و درباره ظالمان نيز مى فرمايد: (أَلاَ لَعْنَةُ اللهِ عَلَى

پاورقي

1. شرح بيشتر در اين مورد را در جلد سوم همين كتاب بخوانيد.

2. كافى، ج 2، ص 360، باب السباب، ح 2 و 3 .

3. همان مدرك.

4. ص، آيه 78 .

5. آل عمران، آيه 87 .

صفحه 104

الظَّالِمِينَ)(1) و درباره پيمان شكنان و قاطعان رحم و مفسدان در زمين مى فرمايد: (أُوْلَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ)(2) و درباره كسانى كه كتمان حق مى كنند، مى فرمايد: «(أُوْلَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ); خداوند و همه لعنت كنندگان آنها را لعنت مى كنند».(3)

بى شك لعن در لغت به معناى طرد كردن و دور ساختن است كه گاه به صورت عملى انجام مى شود و گاه به صورت لفظى يا در شكل نفرين; مثلا گفته مى شود: «لعنة الله عليك» يعنى خدا تو را از رحمتش دور دارد.

مسلّم است كه هيچ مؤمنى را نمى توان لعن كرد; ولى افراد بى ايمان

و منافق و كسانى كه گناه عظيمى مانند ظلم و ستم و فساد و ايجاد تباهى در زمين و امثال آن مرتكب مى شوند مستحق لعن اند، بنابراين لعن مخصوص كافران و منافقان نيست.

پاورقي

1. هود، آيه 18 .

2. رعد، آيه 25 .

3. بقره، آيه 159 .

صفحه 105

پا نگذارد) مبادا (مرگ او) مرا درهم بكوبد، زيرا من از مرگ اين دو _ يعنى امام حسن و امام حسين _ بسيار دريغ دارم مبادا نسل رسول خدا(صلى الله عليه وآله) با مرگ آنها قطع شود»; (أَمْلِكُوا عَنّي هذَا الْغُلاَمَ لاَ يَهُدَّنِي(1)، فَإِنَّنِي أَنْفَسُ(2) بِهذَيْنِ _ يَعْني الْحَسَنَ وَ

پاورقي

1. «لايهدّنى» از ريشه «هدّ» بر وزن «سدّ» در اصل به معناى منهدم شدن و فروريختن همراه با صداى شديد است. سپس در امور معنوى نيز به كار رفته و به غم و اندوه شديدى كه روح انسان را در هم مى كوبد اطلاق شده; مانند آنچه در جمله بالا آمده است.

2. «أنفس» از ريشه «نفس» بر وزن «قفس» به معناى مضايقه كردن و نگاهدارى چيزى و از دست ندادن آن است. اشياى نفيس، اشيايى است كه انسان حاضر نيست به آسانى آن را از دست بدهد.

صفحه 108

الْحُسَيْنَ(عليهما السلام) _ عَلَى الْمَوْتِ لِئَلاَّ يَنْقَطِعَ بِهِمَا نَسْلُ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)).

تعبير به «املكوا» از ريشه «ملك» در واقع تأكيدى است براى جلوگيرى كردن از شتاب امام حسن(عليه السلام) به سوى ميدان جنگ، زيرا انسان هنگامى كه مالك چيزى مى شود آن را به تمام معنا در اختيار مى گيرد و اين بالاترين تأكيدى است كه در مورد بازداشتن كسى از چيزى مى توان به كار برد. به همين دليل مرحوم سيّد رضى(رحمه الله) در ذيل اين كلام مى گويد: «اين تعبير از فصيح ترين و برترين تعبيرات است».

جمله «لا يَهُدَّني» تأكيد ديگرى بر اين معناست، زيرا مى فرمايد: اگر او و برادرش حسين(عليه السلام) به شهادت برسند وجود مرا در هم مى كوبند.

امام(عليه السلام) براى اينكه

تصوّر نشود اين تأكيدات تنها از مهر فرزندى سرچشمه مى گيرد، در پايان فرموده: من هدف بزرگى را دنبال مى كنم و آن اين است كه نسل پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)هر چه بهتر و بيشتر از طريق اين دو، در جهان باقى بماند كه اين خود يكى از اسباب پايندگى اسلام است.

مرحوم سيّد رضى در پايان اين گفتار مى گويد: «جمله امام(عليه السلام) «أَمْلِكُوا عَنّي هذَا الْغُلاَمَ» از برترين سخنان و فصيح ترين جمله هاست»; (قالَ السيِّدُ الشَّريفُ وَ قَوْلُهُ(عليه السلام): أَمْلِكُوا عَنّي هذَا الْغُلاَمَ مِنْ أعلَى الْكَلامِ وَ أَفْصَحِهِ).

منظور سيّد اين است كه جمله «أَمْلِكُوا عَنّي» يعنى «از سوى من مالك بشويد» تأكيد زيبا و لطيفى است بر اين معنا كه با سرعت و جديّت برويد و اين جوان را نگاه داريد تا از دست نرود، زيرا انسان بيشترين محافظت را نسبت به املاك خويش دارد و اين تعبير از «نگاه داشتن» و «گرفتن» و «بازگرفتن» و «محافظت» بليغ تر و رساتر است.

صفحه 109

نسبت به فرزندان در هر سنّ و سالى به كار مى برند. در عرف عرب به خادمان نيز در هر سنّ و سالى باشند واژه «غلام» اطلاق مى شود.

در هر حال اطلاق غلام از سوى امام(عليه السلام) نسبت به فرزندش امام حسن(عليه السلام)مطلب بعيدى نيست.

2. مطابق آنچه در بالا آمد امام حسن و همچنين امام حسين(عليهما السلام) در آن زمان بيش از سى سال سن داشتند (زيرا فاصله آن دو بزرگوار يك سال يا كمتر از يك سال بود) و قاعدتاً در آن زمان صاحب همسر و فرزند بودند با اين حال، چگونه امام مى فرمايد: مى ترسم با شهادت اين دو، نسل رسول خدا قطع شود؟

در پاسخ مى گوييم: منظور اين بوده كه آنها بمانند و هر چه بيشتر نسل پيامبر فزونى يابد، زيرا با وجود دشمنان بسيار اين نسل با بركت از جوانب مختلف در خطر بوده است.

3. چگونه امام(عليه السلام) بقاى نسل پيامبر به بقاى آن دو بزرگوار و فرزندانشان دانسته، در حالى كه معمول عرب اين است كه نسل را از طريق پسر مى دانستند،

پاورقي

1. لسان العرب، ماده «غلم».

صفحه 110

نه از طريق دختر؟ و مى دانيم كه حسن و حسين نوه هاى دخترى پيامبرند!

در پاسخ اين سؤال بايد گفت كه اين طرز تفكّر به عصر جاهليت باز مى گردد كه آنها مطلقاً زنان را به حساب نمى آوردند و فرزندان دختر را فرزند به حساب نمى آوردند و مى گفتند:

بَنُونا بَنُو أبْناءِنا وَ بَناتُنا *** بَنُوهُنَّ أبناءُ الرِّجالِ الأَباعِدِ

فرزندان ما تنها فرزندان پسران ما هستند و دختران ما فرزندانشان فرزندان مردان بيگانه و دورند.

لذا در آيه مباهله كه مى فرمايد: (فَقُلْ

تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ)(1) مفسّران در اين مسئله اتفاق نظر دارند كه واژه «ابناءنا» در اين آيه شريفه اشاره به امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) است و «نساءنا» اشاره به حضرت فاطمه(عليها السلام)، و خطاب «يابن رسول الله» به امامان اهل بيت(عليهم السلام) در روايات، بسيار است.

در آيه شريفه 85 سوره انعام (وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَ... * ... عِيسى)حضرت مسيح از ذريّه حضرت ابراهيم شمرده شده، در حالى كه از ناحيه مادر (مريم) به حضرت ابراهيم منتهى مى شود.

پاورقي

1. آل عمران، آيه 61 .

صفحه 111

پيروزى، مى خواهيد عقب نشينى كنيد؟ اى نابخردان نادان!... ولى گروهى كه دست از جنگ كشيده بودند به او دشنام دادند و بد گفتند و تهديدش كردند و فرياد «المَصاحِفُ المَصاحِفُ وَالرُّجُوعُ إليْها لا نَرى غَيْرَ ذلِكَ» را سر دادند و امام(عليه السلام) را وادار ساختند كه مسئله حكميت را بپذيرد. در اين هنگام امام(عليه السلام) سخن بالا را ايراد فرمود كه خلاصه اش اين بود: شما در گذشته پيرو من بوديد و من امير شما; ولى الآن شما مى خواهيد امير باشيد و من مأمور. شما مى خواهيد با هر شرايطى كه ممكن است، زنده بمانيد با اين حال من چگونه مى توانم شما را باز دارم؟!

صفحه 113

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّهُ لَمْ يَزَلْ أَمْرِي مَعَكُمْ عَلَى مَا أُحِبُّ، حَتَّى نَهِكَتْكُمُ الْحَرْبُ، وَ قَدْ، وَ اللّهِ، أَخَذَتْ مِنْكُمْ وَ تَرَكَتْ، وَ هِيَ لِعَدُوِّكُمْ أَنْهَكُ.

لَقَدْ كُنْتُ أَمْسِ أَمِيراً، فَأَصْبَحْتُ الْيَوْمَ مَأْمُوراً، وَ كُنْتُ أَمْسِ نَاهِياً، فَأَصْبَحْتُ الْيَوْمَ مَنْهِيّاً، وَ قَدْ أَحْبَبْتُمُ الْبَقَاءَ، وَ لَيْسَ لِي أَنْ أَحْمِلَكُمْ عَلَى مَا تَكْرَهُونَ!

ترجمه

اى مردم! پيش از اين، وضع من و شما آن گونه بود كه دوست مى داشتم (زيرا همه تسليم فرمان من بوديد) تا اينكه جنگ شما را خسته و درهم كوفته ساخت (نافرمانيها از اينجا آغاز شد و من چاره اى جز پذيرش پيشنهاد حكميّت نداشتم) در حالى كه به خدا سوگند اگر جنگ گروهى را از شما گرفت و گروهى را باقى گذاشت براى دشمنان كوبنده تر و خستگى آفرين تر بود. من ديروز امير و فرمانده بودم; ولى امروز مأمور و فرمانبر شدم!! ديروز من شما را نهى مى كردم; ولى امروز شما مرا نهى مى

كنيد و اين درحالى است كه شما بقاى در دنيا را (به قيمت از دست دادن پيروزى بر دشمن) دوست داريد و من نمى توانم شما را به چيزى كه دوست نداريد وادار كنم!

ادامه جنگ تا پيروزى نهايى در برابر اكثريت خسته از جنگ بيان مى دارد و كثرت شهدا را مجوّز تسليم در برابر خواسته هاى انحرافى دشمن نمى داند.

سپس در توضيح اين سخن مى افزايد: «من ديروز امير و فرمانده بودم; ولى امروز مأمور و فرمانبر شدم ديروز من شما را نهى مى كردم; ولى امروز شما مرا نهى مى كنيد و اين درحالى است كه شما بقاى در دنيا را (به قيمت از دست دادن پيروزى بر دشمن) دوست داريد و من نمى توانم شما را به چيزى كه دوست نداريد وادار كنم»; (لَقَدْ كُنْتُ أَمْسِ أَمِيراً، فَأَصْبَحْتُ الْيَوْمَ مَأْمُوراً، وَ كُنْتُ أَمْسِ نَاهِياً، فَأَصْبَحْتُ الْيَوْمَ مَنْهِيّاً، وَ قَدْ أَحْبَبْتُمُ الْبَقَاءَ، وَ لَيْسَ لِي أَنْ أَحْمِلَكُمْ عَلَى مَا تَكْرَهُونَ!).

پاورقي

1. «نهكتكم» از ريشه «نهك» بر وزن «نهى» در اصل به معناى كهنه كردن و فرسودن است و در مواردى كه انسان به رنج و تعب شديد مى افتد و درهم كوبيده مى شود به كار مى رود.

صفحه 115

اين سخن باز پاسخى است به دو گروه: اقليتى كه طرفدار ادامه جنگ تا پيروزى بودند و نسبت به قبول امر حكمين و پايان نبرد در آستانه پيروزى ايراد داشتند، حضرت مى فرمايد: من چه كنم زمام كار را از دست من گرفته اند و امر فرماندهى را متزلزل ساخته و سر به طغيان برداشته اند و از سوى ديگر به اكثريتى كه تسليم پيشنهاد دشمن شده بودند مى گويد: شما نه به موجب احترام قرآن اين پيشنهاد را پذيرفتيد; بلكه به سبب حبّ بقا و فرار از فداكارى در راه خدا بود.

ملايم كلام بالا كه نشان مى دهد اميرمؤمنان على(عليه السلام) در مقابل مخالفان ادامه جنگ تا چه حد نرمش نشان داد، ممكن است موجب اين سؤال شود كه چرا امام به مالك اشتر اجازه نداد تا با قاطعيت جنگ را كه در مراحل نهايى و آستانه پيروزى بود، پيش ببرد و مسلمانان را از شرّ بنى اميّه و پيروانشان رهايى بخشد؟

پاسخ اين سؤال را بايد در لابه لاى تاريخ صفين جستجو كرد.

توضيح اينكه در بحثهاى گذشته به اين نكته اشاره كرديم كه مخالفان جنگ تنها فريب خوردگان از صحنه سازى عمرو عاص و بالا بردن قرآنها بر سر نيزه ها نبودند; بلكه گروهى از افراد ضعيف الاراده كه آماده ادامه جنگ نبودند و گروهى از منافقان و دشمنان امام كه فرصت را براى گرفتن ماهى از آب گل آلود مناسب مى ديدند، دست به دست هم داده بودند و با شدّت از امام مى خواستند كه جنگ را متوقف كند.

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه خود در اين باره مى نويسد كه امام(عليه السلام) به مالك اشتر دستور بازگشت و متوقف ساختن جنگ را داد، مالك پيغام فرستاد

صفحه 116

من چگونه بازگردم در حالى كه نشانه هاى پيروزى ظاهر شده است. به امام عرض كنيد فقط يك ساعت به من مهلت بدهد، من كار را تمام مى كنم. گروه كثيرى كه اطراف امام(عليه السلام) را گرفته بودند هنگامى كه پيغام مالك را شنيدند خشمگين شدند و (با نهايت بى شرمى) به امام(عليه السلام)گفتند: ظاهراً به مالك دستور داده اى دست از جنگ بردارد; ولى در پنهان، كسى را مأمور كرده اى كه فرمان ادامه جنگ

به او بدهد اگر الساعه او را برنگردانى تو را خواهيم كشت همان گونه كه عثمان را كشتيم. نمايندگان امام(عليه السلام) به سوى مالك اشتر بازگشتند و به او گفتند آيا دوست دارى كه تو در اينجا پيروز شوى; ولى پنجاه هزار شمشير بالاى سر اميرمؤمنان على(عليه السلام) كشيده شده باشد؟! (و قصد شهيد ساختن او را داشته باشند).

مالك گفت: مگر چه خبر است؟ گفتند: تمامى لشكر اطراف حضرت را گرفته اند و او بر زمين نشسته و شمشيرها بالاى سر او برق مى زند و مى گويند اگر اشتر برنگردد تو را خواهيم كشت. اشتر گفت واى بر شما، سبب چيست؟ گفتند: قرآنها را بر سر نيزه ها كرده اند، اشتر گفت: آرى به خدا سوگند هنگامى كه آن منظره را ديدم گفتم بايد منتظر اختلاف و فتنه بود.

مالك بلافاصله برگشت و مشاهده كرد كه جان اميرمؤمنان(عليه السلام) (در برابر اين گروه نادان و منافق) در خطر است و بعضى تا آن حد، پيش رفته اند كه آن حضرت را ميان دو چيز مخير كنند يا تسليم معاويه شود يا او را بكشند، در حالى كه جز جماعت اندكى يار و حامى نداشت. هنگامى كه چشم مالك اشتر به آن گروه معاند افتاد آنان را با سخن تند و خشن سرزنش كرد و گفت: واى بر شما آيا بعد از پيروزى، خاك ذلت و تفرقه بر سرتان پاشيده شده اى كم خردان! اى سفيهان. آنها نيز مقابله به مثل كرده و به اشتر بد گفتند و سپس فرياد زدند: قرآنها، قرآنها را دريابيد، غير از اين راهى نمى بينيم.

در اين هنگام امام(عليه السلام) در

برابر پيشنهاد حكميت، تسليم شد تا مشكل

صفحه 117

عظيم ترى را با مشكل كوچك ترى برطرف سازد و گفتار بالا را ايراد فرمود: (كُنْتُ أَمْسِ أَمِيراً، فَأَصْبَحْتُ الْيَوْمَ مَأْمُوراً...).(1)

بعضى از قراين و شواهد نشان مى دهد كه مسئله بالا بردن قرآنها بر سر نيزه ها توطئه مشتركى از سوى منافقان و افراد نفوذى در سپاه اميرمؤمنان على(عليه السلام) و گروهى از شاميان به سركردگى عمرو بن عاص و همكارى اشعث بن قيس منافق كه در لشكر امام حضور داشت، بود و آنها مى خواستند به هر قيمتى شده جلوى پيروزى امام(عليه السلام) را بگيرند و ساده لوحان را بفريبند.(2)

در ذيل خطبه 35، جلد دوم، صفحه 364 نيز بحث مشروحى درباره حكميت داشتيم كه در واقع تكميلى براى اين بحث محسوب مى شود.

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 30-31 .

2. براى آگاهى بيشتر در اين زمينه به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 214 مراجعه كنيد.

صفحه 118

صفحه 119

مقابل علاء بن زياد زندگى مى كرد و زندگى مرتاضانه اى داشت.

بخش سوم: پاسخ به سؤالى است كه عاصم بن زياد از حضرت درباره طرز زندگى امام عرضه داشت.

صفحه 121

بر اين است كه وقتى به عيادت بيمار مى روند چيزى مى گويند كه خشنود و خوشحال شود; ولى يك معلّم آسمانى همچون على(عليه السلام) هنگامى كه يار خود را در بستر بيمارى مى بيند همان بيمارى كه گاه بازگشتى در آن نيست بايد او را بيدار كند و متوجّه سرنوشت خويش سازد و صراط مستقيم سعادت را به او ارائه دهد و داروى تلخ نصيحت آميخته با سرزنش را در كام او فرو ريزد تا بهبودى واقعى حاصل كند.

آنگاه راه استفاده از اين ثروت عظيم را براى نيل به سعادت آخرت به او نشان مى دهد و مى فرمايد: «آرى! اگر بخواهى مى توانى به وسيله آن به آخرت برسى (و سعادتمند شوى) به اين گونه كه از ميهمانان در آن پذيرايى كنى و صله رحم در آن بجا آورى و حقوق شرعى و الهى آن را بپردازى; اگر چنين كنى به وسيله اين خانه به خانه آخرت نائل شده اى»; (وَ بَلَى إنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الاْخِرَةَ: تَقْرِي(2) فِيهَا الضَّيْفَ، وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ، وَ تُطْلِعُ(3) مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا، فَإِذَا أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الاْخِرَةَ).

امام(عليه السلام) با اين بيان به اين واقعيت اشاره مى فرمايد كه مال و ثروت امر نكوهيده و ضدّ ارزش نيست; بلكه مهم آن است كه در چه راهى مصرف شود. هرگاه به تكاثر و تفاخر يا انحصار به شخص بينجامد مذموم است; ولى اگر

پاورقي

1. بعضى از شارحان نهج البلاغه، جمله «كنت» را در اينجا زائده دانسته اند، در حالى كه چنين نيست، بلكه منظور امام(عليه السلام) از آن بيان استمرار است، زيرا مفهوم جمله اين است كه: «تاكنون

اين خانه را داشته اى، چه استفاده اى از آن در اين دنيا كرده اى».

2. «تقرى» از ريشه «قراء» بر وزن «عبا» به معناى پذيرايى كردن از ميهمان است.

3. «تطلع» از ريشه «طلوع» به معناى ظهور و بروز گرفته شده و هنگامى كه به باب افعال برود به معناى ظاهر كردن و خارج نمودن است.

صفحه 123

بخش مهمى از آن در اختيار نيازمندان و دوستان و بستگان قرار گيرد، سرمايه آخرت محسوب مى شود. به همين دليل از مال در قرآن مجيد به عنوان «خير» ياد شده آنجا كه مى فرمايد: «(إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ); اگر خيرى (مالى) از خود به يادگار بگذارد وصيت براى پدر و مادر و نزديكان كند».(1) در حديثى مى خوانيم كه شخصى در خدمت امام صادق(عليه السلام) از اغنيا و ثروتمندان نكوهش كرد و به آنها بد گفت; امام فرمود: «أُسْكُتْ فَإِنَّ الْغَني إذا كانَ وَصُولا لِرَحِمِهِ، بارّاً بِإخْوانِهِ أضْعَفَ اللهُ تَعالى لَهُ الاَْجْرَ ضِعْفَيْنِ لاِنَّ اللهَ تَعالى يَقُولُ: وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أوْلادُكُمْ بِالّتي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى إلاّ مَنْ اَمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءَ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ امِنُونَ; ساكت باش! شخص غنى هرگاه صله رحم بجا آورد و نسبت به برادران دينى خود نيكوكار باشد، خداوند پاداش او را دو برابر مى كند، زيرا مى فرمايد: اموال شما و اولادتان، چنان نيست كه شما را به خداوند نزديك كند، مگر كسى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دهد، آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف دارند و در غرفه هاى بهشتى در امنيّت به سر مى برند».(2)

بنابراين، مال مى تواند بهترين وسيله

سعادت گردد، هرگاه به درستى از آن بهره گيرى شود و مى تواند وسيله بدبختى انسان باشد، هرگاه با بخل و اسراف و انحصارطلبى همراه گردد.

خانه ارحام برويم آنها نيز به خانه ما مى آيند و ما جا نداريم و به همين دليل از پذيرايى مهمان كه مايه خير و بركت است خوددارى مى كنند، و يكى از علل رواج فرهنگ خانه هاى بسيار كوچك در عصر ما علاوه بر مشكلات مالى، سلطه فرهنگ خالى از عواطف انسانى غربيهاست، كه نه صله رحم مى شناسند و نه پذيرايى از مهمان.

پاورقي

1. كافى، ج 6، ص 526، ح 7 (باب وسعة المنزل).

2. همان مدرك، ح 2.

صفحه 125

كنى خداوند طيبات را بر تو حلال كرده ولى دوست ندارد كه از آنها بهره ببرى؟! تو در پيشگاه خدا بى ارزش تر از آن هستى كه اين گونه با تو رفتار كند. عاصم گفت: اى اميرمؤمنان(عليه السلام) تو خود با اين لباس خشن و آن غذاى ناگوار به سر مى برى! امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: واى بر تو، من مانند تو نيستم (و وظيفه اى غير از تو دارم، زيرا) خداوند بر پيشوايان حق و عدالت واجب كرده كه

صفحه 126

بر خود سخت بگيرند و همچون افراد ضعيف مردم زندگى كنند تا فقر، آنها را به طغيان و سركشى (در برابر فرمان خدا) وادار نكند.

الْخَبِيثُ! أَمَا رَحِمْتَ أَهْلَكَ وَ وَلَدَكَ!).

«عدّى» تصغير «عدوّ» به معناى دشمن كوچك است. امام(عليه السلام) مى خواهد به اين وسيله هم او را كه از مسير اعتدال خارج شده، تحقير كند و هم كارش را عداوتى نسبت به خود بشمارد و به دنبال آن اين نكته را يادآور مى شود كه اعمال تو افزون بر هواى نفس، از وسوسه هاى شيطان سرچشمه مى گيرد و سرانجامش نوعى از خود بيگانگى و سرگردانى در زندگى است.

پاورقي

1. «استهام» از ريشه «هيم» بر وزن «حتم» به معناى سرگردانى و تحيّر و اضطراب و بى هدف به هر سو رفتن است و «استهام بك الخبيث» يعنى شيطان تو را سرگردان ساخت.

صفحه 127

ايراد ديگرى كه امام(عليه السلام) به او مى كند اين است كه تو علاوه بر ظلم بر خويش، به زن و فرزندت ستم مى كنى بى آنكه دليلى بر اين كار داشته باشى.

اين توبيخها و سرزنشهاى مكرّر، به سبب اين است كه اسلام، رهبانيت و ترك دنيا را به اين شكل براى پرداختن به عبادت، هرگز توصيه نمى كند و آن را انحراف از مسير حق مى شمرد، همان گونه كه شرح آن در ادامه اين بحث خواهد آمد.

سپس در ادامه اين سخن مى فرمايد: «تو گمان مى كنى خداوند طيّبات را بر تو حلال كرده ولى دوست ندارد كه از آنها بهره ببرى؟! تو در پيشگاه خدا بى ارزش تر از آن هستى كه اين گونه با تو رفتار كند»; (أَتَرَى اللّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ، وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا! أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللّهِ مِنْ ذلِكَ!).

اين سخن در واقع اشاره به دليل لطيفى است و آن اينكه

برنامه اى كه در پيش گرفته اى به گمان اين بوده كه مطابق دستور خداست، در حالى كه قرآن با صراحت طيّبات و غذاها و لباسهاى پاكيزه را بر همگان حلال شمرده، در آنجا كه مى فرمايد: «(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللهِ الَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِىَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ); بگو چه كسى زينتهاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده و (همچنين) روزيهاى پاكيزه را حرام كرده است، بگو اينها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده اند و در قيامت خالص براى مؤمنان خواهد بود».(1)

جمله «أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللّهِ مِنْ ذلِكَ!» ممكن است اشاره به اين باشد كه اين گونه افراد _ كه وضع خاصى به خود مى گيرند و از جامعه مسلمين جدا مى شوند _ امتياز فوق العاده اى براى خويش قائلند و گمان مى كنند گوشه گيرى و رياضت سبب برترى آنان بر ساير مردم است و گويى خداوند دستورات ويژه اى

پاورقي

1. اعراف، آيه 32 .

صفحه 128

به آنها داده است. امام(عليه السلام) مى فرمايد: تو كمتر و كوچك تر از آنى كه خدا دستور خاصى براى تو صادر كرده باشد، تو را از مواهب حيات منع كند و براى ديگران حلال بشمارد.

در ادامه اين سخن مى خوانيم كه عاصم براى توجيه رفتار خود عرض كرد: «اى اميرمؤمنان(عليه السلام) تو خود با اين لباس خشن و آن غذاى ناگوار به سر مى برى در حالى كه پيشوا و امام ما هستى و بر ما لازم است به تو اقتدا كنيم»; (قال: يا أَميرالمؤمنين، هذا أَنْتَ في خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وجُشُوبَةِ(1) مأكَلِكَ!).

امام(عليه السلام)

پاسخ روشنى به او داد، فرمود: «واى بر تو، من مانند تو نيستم (و وظيفه اى غير از تو دارم، زيرا) خداوند بر پيشوايان حق و عدالت واجب كرده كه بر خود سخت بگيرند و همچون افراد ضعيف مردم زندگى كنند تا فقر، آنها را به طغيان و سركشى (در برابر فرمان خدا) وادار نكند»; (قال: وَيْحَكَ، إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ، إِنَّ اللّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ، كَيْلاَ يَتَبَيَّغَ(2) بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ!).

بر اساس اين منطق افراد عادى، در بهره گيرى از مواهب حيات به صورت معتدل و دور از اسراف و تبذير آزادند; ولى پيشوايان و امراى اسلام بايد به زندگانى ساده، همچون زندگانى ضعفاى اجتماع روى آورند تا مايه آرامش و تسكين براى قشرهاى محروم گردد و در فشار غم و اندوه به سر نبرند و سر به طغيان بر نياورند.

در روايتى كه ابن ابى الحديد در شرح اين خطبه آورده چنين آمده است كه امام(عليه السلام)آيات متعددى از قرآن را در زمينه مباح بودن بهره گيرى از طيّبات بر

پاورقي

1. «جشوبة» به معناى خشونت از ريشه «جشب» بر وزن «جشن» گرفته شده است و غذايى كه در آن نان تنها باشد و نان خورشى با آن نباشد آن را «جشب» مى گويند.

2. «يتبيّغ» از ريشه «بيغ» بر وزن «بيع» يعنى به هيجان درآمدن و شوريدن، گرفته شده است و گاه به معناى كثرت نيز مى آيد و در خطبه بالا معناى اوّل اراده شده است.

صفحه 129

عاصم خواند كه نشان مى دهد مرحوم سيّد رضى سخنان امام را به صورت گزينشى نقل كرده است و در پايان آن چنين مى گويد:

سخنان امام در عاصم مؤثّر افتاد، برخاست آن عباى خشن را از تن درآورد و لباس مناسبى به تن كرد و برنامه سابق را تغيير داد.

ابن ابى الحديد بر اين نكته تأكيد دارد كه موضوع اصلى بحث «علاء بن زياد» نبوده; بلكه شخص معروفى به نام «ربيع بن زياد» بوده است كه بخشى از خراسان را فتح كرد و عمر درباره او گفت: «مردى را به من نشان بدهيد كه هنگامى كه امير است گويى امير نيست و هنگامى كه امير نيست گويى امير است».

در ادامه اين سخن مى نويسد: «زياد بن ابيه به ربيع بن زياد (كه از طرف او والى بخشى از خراسان شده بود) چنين نوشت كه معاويه به تو دستور مى دهد تمام درهم و دينارهاى بيت المال و غنائم جنگى را بر لشكريان تقسيم كن. ربيع در جواب گفت: من دستور خدا را پيش از دستور معاويه يافته ام (بايد همچون پيامبر اكرم و على(عليه السلام) بين همه تقسيم كنم) سپس سفارش كرد در ميان مردم صدا بزنند فردا براى گرفتن غنائم جمع شويد. آنگاه خمس غنائم را (كه بدون جنگ به دست آمده بود) برداشت و بقيه را در ميان مسلمانان تقسيم كرد. سپس از خدا خواست كه به عمر او پايان دهد (زيرا حاضر نبود با تشكيلات معاويه همكارى كند) دعاى او مستجاب شد و پيش از فرا رسيدن روز جمعه چشم از اين جهان فرو بست.(1)

و پيروان راستين اسلام و قرآن از افراطها و تفريطها دورند; ولى متأسّفانه بعضى از افراد نادان يا مغرض و مخالف اسلام به سراغ افراط و تفريطها مى روند و گاه مى كوشند به آن صبغه اسلامى بدهند.

بعضى به عنوان اينكه اسلام استفاده از طيبات را مباح شمرده، به زندگى تجمّلى روى مى آورند و گاه به زندگى سليمان و جلال و جاه و حشمت او كه در قرآن آمده استدلال مى كنند.

گروه ديگر راه تفريط را پيش گرفته، درها را به روى خود بسته، به گوشه گيرى و انزواطلبى و تحريم حلال خدا بر خود روى مى آورند و هر دو گروه از صراط مستقيم اسلام دورند; قرآن مجيد مى گويد كه عالمان بنى اسرائيل به قارون چنين گفته اند: «(وَابْتَغِ فِيمَآ آتَاكَ اللهُ الدَّارَ الاْخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَآ أَحْسَنَ اللهُ إِلَيْكَ وَلاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِى الاَْرْضِ); بر آنچه خدا به تو داده سراى آخرت را بطلب و بهره ات را از دنيا فراموش مكن و همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش».(1)

به يقين اگر قارون و قارونها اين دستورات چهارگانه را به كار مى بستند و بهره خويش را از دنيا فراموش نمى كردند و مواهب مادى را وسيله نيل به سعادت آخرت قرار مى دادند و به جاى فساد در زمين به كمك مستضعفان بر مى خاستند، هرگز مشمول غضب الهى نمى شدند.

در حديث معروفى از امام باقر(عليه السلام) آمده است: «لَيْسَ مِنّا مَنْ تَرَكَ دُنْياهُ لاِخِرَتِهِ وَ لا آخِرَتَهُ لِدُنْياهُ; كسى كه دنياى خود را به

جهت آخرت از دست دهد از ما نيست. همچنين كسى كه آخرت خود را براى دنيا از دست دهد».(2)

پاورقي

1. قصص، آيه 77 .

2. وسائل الشيعه، ج 17، ص 76، كتاب التجارة، ابواب مقدّماتها، باب 28، ح 1.

صفحه 131

بر اثر اختلافات داخلى و هواپرستى سران، به شعبه هاى بسيار زيادى تقسيم شدند و هر يك براى خود، آداب و رسومى داشتند. آنها با احكام دين كه با نام شريعت مى نامند به عنوان احكامى كه قابل توجيه و تغيير و دگرگونى است نگاه مى كنند و اساس را سير باطنى مى پندارند كه آن را طريقت مى نامند. به همين دليل بسيارى از گناهان را مرتكب مى شوند و به پيروان خود چراغ سبز براى درهم شكستن چارچوبهاى احكام شرعى نشان مى دهند و به تعبير ديگر: شريعت را پوست و طريقت را مغز و

صفحه 132

حقيقت را «مغز مغز» مى پندارند.

به همين دليل بسيارى از رجال فاسد و مفسد، افراد بى بند و بار را دور خود جمع كردند و مجالس رقص و سماع و استعمال موادّ مخدر فراهم ساختند و از نظر اعتقادى اصرار زيادى بر «وحدت وجود» به معناى «وحدت موجود» دارند و بسيارى از سران آنها گهگاه ادّعاى اتحاد وجودشان را با خدا با صراحت اظهار مى دارند كه اين سخنان نامأنوس را «شطحيّات» مى نامند.

به نظر مى رسد كه اين گروه از قرن دوم هجرى كم كم در ميان مسلمانان ظاهر شدند و ائمه اهل بيت(عليهم السلام) شديداً آنها را سرزنش و توبيخ كردند و مردم را از آنان برحذر داشتند. انكار شديد اميرمؤمنان على(عليه السلام) بر عمل عاصم بن زياد شايد به همين جهت است كه امام آن را مقدمه اى بر ظهور اين گروه در آينده مى ديد.

در حديثى مى خوانيم كه يكى از اصحاب به امام صادق(عليه السلام) عرض كرد: گروهى به نام صوفيّه در زمان

ما ظاهر شده اند، درباره آنها چه مى گوييد؟ فرمود: «إنَّهُمْ أعْدائُنا فَمَنْ مالَ إِلَيْهِمْ فَهُوَ مِنْهُمْ وَ يَحْشُرُ مَعَهُمْ وَ سَيَكُونُ أقْوامٌ يَدّعُونَ حُبَّنا وَ يَميلُونَ إِلَيْهِمْ وَ يَتَشَبَّهُونَ بِهِمْ وَ يُلَقّبُونَ أَنْفُسَهُمْ بِلَقَبِهِمْ وَ يُأَوَّلُونَ أقْوالَهُمْ ألا فَمَنْ مالَ إِلَيْهِمْ فَلَيْسَ مِنّا وَ إِنّا مِنْهُ بَراءُ وَ مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَ رَدَّ عَلَيْهِمْ كانَ كَمَنْ جاهَدَ الْكُفّارَ بَيْنَ يَدَىْ رَسُولِ اللهِ(صلى الله عليه وآله); آنها دشمنان ما هستند هر كس متمايل به آنها شود از آنهاست و با آنها محشور مى شود و در آينده اقوامى مى آيند كه ادّعاى محبّت ما را مى كنند; ولى تمايل به آنها دارند و خود را شبيه آنها مى سازند و القاب آنها را بر خود مى نهند و سخنان (نادرست) آنها را توجيه مى كنند. آگاه باشيد هر كس تمايل به آنها پيدا كند از ما نيست و ما از او بيزاريم و هر كس آنها را انكار كند و رد نمايد، مانند كسى است كه در پيش روى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با كفار پيكار كرده باشد».(1)

دو نفر از ياران معروف امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) به نام بزنطى و اسماعيل

پاورقي

1. سفينة البحار، ماده «صوف».

صفحه 133

بن بزيع از آن حضرت چنين نقل كرده اند كه فرمود: «مَنْ ذَكَرَ عِنْدَهُ الصُّوفِيَّةُ وَ لَمْ يُنْكِرْهُمْ بِلِسانِهِ وَ قَلْبِهِ فَلَيْسَ مِنّا وَ مَنْ أَنْكَرَهُمْ فَكَأَنَّما جاهَدَ الْكُفّارَ بَيْنَ يَدَىْ رَسُولِ اللهِ(صلى الله عليه وآله); كسى كه نام صوفيه نزد او برده شود و آنها را با زبان و قلبش انكار نكند از ما نيست و كسى كه آنها را انكار كند، مانند كسى است كه با كفّار

پيش روى رسول الله(صلى الله عليه وآله) جهاد كند».(1)

عموم فِرَق صوفيه هم در مسائل عقيدتى و هم در مسائل فقهى و اخلاقى داراى انحرافاتى هستند كه به چند قسمت آن در اينجا اشاره مى كنيم:

1. چون خود را اهل طريقت مى پندارند طريقتى كه در مسير حقيقت است و احكام شريعت را مقدمه اى براى وصول به طريقت و حقيقت مى شمرند اعتناى چندانى به مسائل شرعى ندارند و در بسيارى از موارد با اعذار و بهانه هايى آنها را كنار مى گذارند.

2. غالباً گرفتار تفسير به رأى در كتاب و سنت اند و به كمك آن خواسته هاى خود را بر كتاب و سنّت تحميل مى كنند و براى ارتكاب بعضى از گناهان به پيروان خود چراغ سبز نشان مى دهند.

3. قطب و مرشد خود را واجب الاطاعه مى شمرند و كرامات دروغين زيادى براى اقطاب خود قائلند كه گاه از معجزات انبيا و امامان نيز فراتر است و به همين دليل گاهى كار پيروان آنها به شرك مى انجامد و قطب و مرشد خود را همچون معبودى مى پرستند.

4. بدعتهاى زيادى در دين به وجود آورده اند و هر فرقه اى از آنها براى خود بدعتى دارد; از طرز مجالس ذكر و ورد گرفته تا برنامه هاى ديگر. به همين دليل كمتر در مساجد اسلامى حضور مى يابند و كانون عبادتى به نام «خانقاه» براى خود درست كرده اند تا براى انجام برنامه هاى خود آزاد باشند.

پاورقي

1. سفينة البحار، ماده «صوف».

صفحه 134

5. بسيارى از آنها معتقد به پلوراليسم هستند و هر مذهبى را راهى به سوى خدا مى پندارند و متاع كفر و

دين را بى مشترى نمى دانند.

6. از مهمترين انحرافات آنها، اعتقاد به وحدت وجود به معناى وحدت موجود است كه مجموعه موجودات عالم را يك چيز و خدا را عين آن مى دانند و به همين دليل بت پرستى را نيز نوعى خداپرستى به حساب مى آورند، مشروط بر اينكه خدا را در همان بت محدود نكنند.

كتابهاى زيادى از سوى جمعى از علما و محقّقان در مورد انحرافات آنها نوشته شده است و آنچه در بالا آمد اشاره اى بيش نبود.(1)

نكته مهمّ ديگرى كه در اينجا توجّه به آن لازم است اين است كه صوفيگرى در ميان پيروان مكتب اهل بيت(عليهم السلام) كم رنگ و ضعيف و در ميان فرق اهل سنّت بسيار گسترده است و گروههاى زيادى از آنها با عقايد مختلف در بلاد اسلامى فعاليت دارند.

اعتقاد به ولايت اهل بيت(عليهم السلام) به ويژه عقيده به وجود حضرت مهدى(عليه السلام) به عنوان امام حىّ عامل اصلى اين تفاوت است.

اصولا گرايش به صوفيگرى و تمايل عده اى به آن، ريشه هاى تاريخى و اجتماعى مختلفى دارد از جمله:

1. خلفاى بنى عباس براى منحرف ساختن مردم از توجّه به اهل بيت(عليهم السلام) كه آنان را رقباى اصلى خود مى دانستند به صوفيگرى دامن زدند تا زهد و كرامات اهل بيت(عليهم السلام) را به وسيله مدّعيان تصوف كم رنگ سازند و چون صوفيه خود را در گرو سير در باطن مى دانند كمتر مزاحم دنياى دنياپرستان مى شوند و در عصر

پاورقي

1. براى توضيح بيشتر مى توانيد به كتاب «جلوه حق» نوشته آيت الله مكارم شيرازى(دام ظلّه) و كتاب «عارف و صوفى چه مى گويد» نوشته آيت الله

ميرزا جواد تهرانى(ره) و كتاب «تعليم و تربيت در اسلام» نوشته شهيد علاّمه مرتضى مطهرى(ره) و شرح نهج البلاغه علاّمه خويى به نام «منهاج البراعه» ج 13 (ذيل خطبه مورد بحث) از ص 132 به بعد، مراجعه كنيد.

صفحه 135

ما سياستهاى خودكامه نيز از آنها حمايت مى كنند، زيرا آنها پيروان خود را از دخالت در سياست،منع مى كنند و راه را براى استعمار و استبداد هموار مى سازند.

2. رسيدن به مقامات عرفانى صوفيگرى _ به عكس رسيدن به مقامات علمى و فقهى _ كار آسانى است. ممكن است يك فرد بى سواد، با چله نشينى (چهل روز رياضت كشيدن) و خواندن اوراد مخصوصى به پندار آنان ناگهان تبديل به يكى از اولياءالله و صاحب مقامات عاليه شود، در حالى كه گاهى چهل سال زحمت براى رسيدن به مقامات عالى علمى كافى نيست.

3. آنان چون به شريعت به صورت ابزارى ساده نگاه مى كنند و عملا به پيروان خود، اجازه مخالفت با بعضى از احكام شرع را مى دهند بسيارى از افراد آلوده و گنهكار و يا رجال سياسى ستم پيشه به آنها اظهار تمايل مى كنند; يعنى هم به ظلم و ستم و گناه خود ادامه مى دهند و هم حس دينى خود را به صورت كاذب اشباع مى نمايند وبه تعبير ديگر تساهل و تسامح آنها در امور دين و ترك هرگونه سخت گيرى سبب گرايش افراد خاصى به آنان مى شود.

يكى از بزرگان مى گفت: «در رژيم سابق هنگامى كه مرا بازداشت كردند و نزد رييس ساواك تهران بردند او به من گفت من شنيده ام شما مرد عالم و متديّنى هستيد; ولى

مطمئناً ديانت من از شما كمتر نيست من درويشم دم از مولا مى زنم و هر چه خواسته ام از مولا گرفته ام; ولى با اين حال من مخالفت با شاه را تحمّل نمى كنم و اگر براى دفاع از او يك ميليون نفر را به گلوله ببندم باك ندارم».

آن مرد بزرگ مى گفت: «من فهميدم كه درويشى و صوفيگرى با كشتن يك ميليون نفر بى گناه هم سازگار است».

بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِى أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ); آنها كه از فرستاده خدا پيامبر امّى پيروى مى كنند، پيامبرى كه صفاتش را در تورات و انجيلى كه نزدشان است مى يابند و آنها را به معروف دستور مى دهد و از منكر باز مى دارد و طيّبات و اشياى پاكيزه را براى آنها حلال مى شمرد و ناپاكيها را تحريم مى كند و بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر آنها بود (از دوش و گردنشان) بر مى دارد... آنها رستگارانند».(2)

آيات و روايات در اين زمينه بسيار است كه ذكر همه آنها در اين بحث

پاورقي

1. اعراف، آيه 32.

2. اعراف، آيه 157 .

صفحه 137

مختصر نمى گنجد; ولى دو مورد را مى توان ذكر كرد; يكى آنچه در همين خطبه آمده بود كه پيشوايان عادل بايد زندگى خود را بسيار ساده و با قشرهاى محروم جامعه هماهنگ كنند تا هم به ياد آنها باشند و در طريق محروميت زدايى گام بردارند و هم مايه تسلّى خاطر براى قشر محروم گردند.

ديگر اينكه در زمانى كه مردم گرفتار بحرانهاى اجتماعى مى شوند و قشرهاى ضعيف تحت فشار قرار مى گيرند، بايد به حدّاقل لازم قناعت كرد و بقيه را براى نجات محرومان گذاشت.

كوتاه سخن اينكه از مجموع روايات اسلامى چنين استفاده مى شود كه بهره گيرى از مواهب الهى درحدّ معقول و دور از اسراف و تبذير كار نكوهيده اى نيست و ترك آن فضيلتى محسوب نمى شود، هر چند ساده زيستن، مخصوصاً در مواردى كه گروهى از مردم در فشار باشند و همچنين براى پيشوايان و حاكمان اسلامى، فضيلتى محسوب مى شود.

صفحه 138

صفحه 139

سخنان امام(عليه السلام) است

اين سخن را امام(عليه السلام) در پاسخ كسى فرمود كه از او درباره احاديث بدعت زا و روايات مختلفى كه در بين مردم است پرسش نمود.(1)

در كتاب كافى شأن ورودى براى اين خطبه بيان شده كه نشان مى دهد سليم بن قيس هلالى خدمت امام(عليه السلام) عرض كرد: من از سلمان و مقداد و ابوذر مطالبى درباره تفسير قرآن و احاديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شنيده ام كه با آنچه در دست مردم است تفاوت دارد. سپس از شما شنيدم احاديثى را كه از اين سه نفر شنيدم تأييد مى كنيد و در دست مردم مطالب زيادى درباره تفسير قرآن و احاديث پيامبر ديدم كه شما با آن مخالفيد و معتقديد آنها باطل است، آيا فكر مى كنيد مردم عمداً دروغ بر پيامبر اكرم بستند و قرآن را به رأى خود تفسير كردند؟ امام(عليه السلام) رو به من كرد و فرمود: اكنون كه سؤال كرده اى پاسخ را بشنو (سپس خطبه فوق را با اضافاتى از آن حضرت نقل مى كند).(1)

پاورقي

1. كافى، ج 1، ص 62 .

صفحه 141

الله عليه وآله) آن قدر دروغ بر آن حضرت بسته شد كه حضرت به پا خاست و خطبه اى خواند و فرمود: هر كس عمداً به من دروغى ببندد بايد جايگاه خويش را در آتش دوزخ مهيّا سازد!

با ظنّ و گمان روايت شده است»; (إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلاً، وَصِدْقاً وَ كَذِباً، و نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً، وَعَامّاً وَ خَاصّاً، وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهاً، وَ حِفْظاً وَ وَهْماً).

امام(عليه السلام) نخستين سرچشمه را وجود حق و باطل شمرده است كه ممكن است اشاره به عقيده حق و باطل باشد. حق جويان به دنبال احاديث حق بودند و باطل گرايان احاديث باطل را رواج مى دادند.

صدق و كذب كه نوعى حق و باطل در لباس گفتار است نيز عامل ديگرى بود. افرادى دروغگو و كذّاب، آگاهانه اخبارى جعل مى كردند و به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نسبت مى دادند و حتى گاهى از حاكمان وقت، همچون معاويه پاداشهاى كلانى دريافت مى داشتند.

ناسخ ومنسوخ عامل ديگرى است، چرا كه بعضى تنها حكم منسوخ را شنيده بودند و آن را نقل مى كردند و بعضى ديگر پى به ناسخ برده بودند و آن را ذكر مى كردند.

وجود عام و خاص عامل چهارمى بود; مثلا بعضى شنيده بودند كه خداوند

صفحه 143

معاملات ميان مردم را حلال كرده،در حالى كه حكم خاص; يعنى استثنائات آن را نشنيده بودند وديگرى كه استثنا را نقل مى كرد در ظاهر با روايت عام در تضاد بود.

محكم و متشابه نيز عامل پنجمى بود، زيرا بعضى اخبار مانند پاره اى از آيات قرآن تفسيرهاى متعدّدى را بر مى تافت. سپس اخبار ديگرى صادر مى شد و از آن رفع ابهام مى كرد. عدم دسترسى بعضى از راويان اخبار به اين دو گاه موجب اختلاف اخبار مى شد.

حفظ و وهم، عامل ششمى بود، زيرا بعضى از راويان اخبار با دقت تمام خبر را

از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده بودند در حالى كه بعضى از راويان بى بند و بار با ظنّ و گمان اخبارى را نقل مى كردند كه با واقعيت انطباق نداشت.

اينها عواملى بود كه دست به دست هم داد و فضاى روايات اسلامى را تا حدى تيره و تار كرد. بعدها در پرتو تلاش دانشمندان حديث و رجال، تا حد زيادى فضا روشن شده، هر چند رسوباتى از اخبار مكذوبه باقى ماند.

سپس امام(عليه السلام) به ذكر گواه روشنى بر گفتار خود پرداخته مى فرمايد: «در زمان حيات رسول خدا آن قدر دروغ بر آن حضرت بسته شد كه حضرت به پا خاست و خطبه اى خواند و فرمود: هر كس عمداً به من دروغى ببندد بايد جايگاه خويش را در آتش دوزخ مهيّا سازد»; (وَ لَقَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) عَلَى عَهْدِهِ، حَتَّى قَامَ خَطِيباً، فَقَالَ: «مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ(1) مَقْعَدَهُ(2) مِنَ النَّارِ»).

در حديث ديگرى مى خوانيم كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در حجة الوداع فرمود: «قَدْ كَثُرَتْ عَلَيّ الْكَذّابَةُ وَ سَتَكْثِرُ بَعْدي ألا فَمَنْ كَذِبَ عَلَيّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوّأ مَقْعَدَهُ مِنَ

پاورقي

1. «فليتبوأ» از ريشه «بواء» بر وزن «دواء» به معناى مراجعت كردن و منزل گرفتن، گرفته شده است و به صاف و مسطّح كردن يك محل و مكان نيز گفته مى شود، بنابراين جمله «فليتبوّأ» يعنى مهيا و آماده سازد و منزل بگيرد.

2. «مقعد» به معناى جايگاه و محلّ نشستن است و گاه به تشك كوچكى كه روى آن مى نشينند نيز اطلاق مى شود.

صفحه 144

النّارِ; دروغگويان نسبت به من بسيار شده اند و پس از من بسيار

مى شوند. آگاه باشيد هر كس عمداً بر من دروغ ببندد بايد محل خود را در آتش دوزخ آماده سازد».(1)

اين حديث در منابع اهل سنّت نيز آمده است از جمله در مستدرك حاكم و سنن ابن ماجه روايتى به همين مضمون با اندك تفاوت ديده مى شود.(2)

بسيارى از شارحان نهج البلاغه بر اين نكته تأكيد كرده اند كه حديث فوق علم يقينى براى ما ايجاد مى كند كه بر پيامبر دروغ بسته شد، زيرا اين حديث اگر صادق باشد مفهوم آن اين است كه بر پيامبر دروغهاى فراوانى بسته شده تا آنجا كه براى هشدار به مردم خطبه مى خواند و كذّابان را به آتش دوزخ تهديد مى كند و اگر اين حديث دروغ باشد حدّاقل همين دروغ به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بسته شده است.

به هر حال بى شكّ گروهى از منافقان و دشمنان نفوذى اسلام در عصر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى زيستند كه قرآن در سوره هاى مختلف به آنها اشاره كرده است و خط نفاق آنان نيز بعد از رسول خدا پررنگ تر از سابق ادامه يافت; اينها يكى ازعوامل جعل حديث بودند. گروهى نيز بر اثر ناآگاهى و نشناختن ناسخ از منسوخ و محكم از متشابه و عام از خاص و گروهى نيز بر اثر سهل انگارى به جعل حديث پرداختند و همين امر فضاى احاديث اسلامى را تاريك ساخت و علماى حديث و رجال را وادار كرد روشنگرى كنند و معيارهاى حديث صحيح از سقيم را تعيين نمايند كه در ذيل اين خطبه به آن اشاره خواهيم كرد.

پاورقي

1. احتجاج، ج 2، ص 246 .

2. مستدرك حاكم، ج

1، ص 111 و 113; سنن ابن ماجه، ج 1، ص 14.

صفحه 145

ميان نرفتند بلكه)

صفحه 146

بعد از آن حضرت باقى ماندند (و به كار خود ادامه دادند) و به پيشوايان ضلالت و دعوت كنندگان به دوزخ با دروغ و بهتان، تقرّب جستند (و احاديثى در فضيلت آنها جعل كردند) آنها نيز (در مقابل) مقامات كشور اسلامى را به آن منافقان سپردند و آنان را حاكمان بر مردم ساختند و بر گردن مردم سوار كردند و به كمك آنها به خوردن دنيا مشغول شدند. البته مردم نيز (غالباً) همراه سلاطين و دنيا هستند مگر كسى كه خداوند او را لغزش بازداشته است. اين يكى از چهارگروه است.

مى فرمايد: «نخست شخص منافقى است كه اظهار ايمان مى كند و نقاب اسلام بر

صفحه 147

چهره مى زند، نه از گناه باكى دارد و نه از آن دورى مى كند و از روى عمد به پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) دروغ مى بندد»; (رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلاِْيمَانِ، مُتَصَنِّعٌ(1) بِالاِْسْلاَمِ، لاَ يَتَأَثَّمُ وَ لاَ يَتَحَرَّجُ(2)، يَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) مُتَعَمِّداً).

در زمانى كه اسلام و مسلمين، قدرت كافى پيدا نكرده بودند دشمنان علناً به مقابله بر مى خاستند; ولى بعد از فتح مكّه كه اسلام تمام منطقه را زير سيطره خود قرار داد دشمنان شكست خورده _ همانند ديگر جوامع بشرى _ لباس نفاق بر تن پوشيدند، در ظاهر به صفوف مسلمانان پيوستند; ولى در باطن به خرابكارى مرموزانه ادامه دادند و يكى از طرق مهم تخريب آنها اين بود كه اهداف خود را در لباس اخبار پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)پوشاندند تا مسلمين را به انحراف بكشانند و به مقاصد سوء خود نزديك كنند. مسلمانان خوش باور و ساده دل نيز سخنان آنها را به عنوان صحابه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پذيرا شدند و مشكل عظيمى در جامعه اسلامى به وجود آمد.

خوشبختانه آنها چنان در جعل اخبار به نفع بعضى از حاكمان ظلم، همچون معاويه افراط كردند كه طشت رسواييشان از بام افتاد و بسيارى از مردم از وضع آنها باخبر شدند كه نمونه هاى آن در نكات آخر بحث خواهد آمد.

امام(عليه السلام) در ادامه سخن مى افزايد: «اگر مردم مى دانستند او منافق و دروغگوست از وى نمى پذيرفتند و سخنش را تصديق نمى كردند; ولى (چون از واقعيت آگاه نبودند)

مى گفتند: او از اصحابه رسول خدا(صلى الله عليه وآله)است، آن حضرت را ديده و از او حديث شنيده و مطالب را دريافت داشته است به همين دليل به گفته اش ترتيب اثر مى دادند»; (فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَاذِبٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ، وَ لَمْ

پاورقي

1. «مُتصنّع» از ريشه «صنع» بر وزن «تند» گرفته شده و به معناى كسى است كه ظاهرسازى مى كند و عمل نادرست خود را خوب جلوه مى دهد.

2. «يتحرّج» از ريشه «حرج» به معناى گناه كردن گرفته شده و هنگامى كه به باب تفعّل مى رود به معناى پرهيز از گناه است.

صفحه 148

يُصَدِّقُوا قَوْلَهُ، وَ لكِنَّهُمْ قَالُوا: صَاحِبُ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) رَآهُ، وَ سَمِعَ مِنْهُ، وَ لَقِفَ(1) عَنْهُ، فَيَأْخُذُونَ بِقَوْلِهِ).

اتفاقاً يكى از شگردهاى منافقان اين بود كه لباس قداست بر تن همه صحابه پوشاندند و همه را افرادى مؤمن، درستكار و صاحب قداست ويژه معرفى كردند تا از اين طريق به مقاصد شوم خود برسند كه شرح اين ماجرا نيز در نكات پايان بحث خواهد آمد، ان شاءالله.

آنگاه امام(عليه السلام) براى اثبات گفتار خود به قرآن مجيد استناد مى كند تا هرگونه شك و ترديدى را از ذهن مخاطب بزدايد، مى فرمايد: «خداوند آنچه را لازم بوده از وضع منافقان خبر داده و اوصاف آنان را برشمرده است»; (وَ قَدْ أَخْبَرَكَ اللّهُ عَنِ الْمُنَافِقِينَ بِما أَخْبَرَكَ، وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ بِهِ لَكَ).

اين سخن، اشاره به آيات زيادى است كه در سوره هاى منافقين، توبه، احزاب، نساء، بقره و ديگر سوره ها آمده است و پرده از وضع منافقان برداشته، راه و رسم آنها را روشن ساخته و حيله

ها و دامهاى آنها را بر شمرده است.

آنگاه امام(عليه السلام) اضافه مى كند: «سپس اين گروه منافقان (يك باره بعد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از ميان نرفتند بلكه) بعد از آن حضرت باقى ماندند (و جمعيّت خود را سامان بخشيدند و به كار خود ادامه دادند) و به پيشوايان گمراهى و دعوت كنندگان به دوزخ با دروغ و بهتان، تقرّب جستند (و احاديثى در فضيلت آنها جعل كردند) آنها نيز مقامات كشور اسلامى را به آن منافقان سپردند و آنان را حاكمان بر مردم ساختند و بر گردن مردم سوار كردند»; (ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ، فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلاَلَةِ، وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ(2) وَ الْبُهْتَانِ، فَوَلُّوهُمُ الاَْعْمَالَ، وَ جَعَلُوهُمْ

پاورقي

1. «لقف» از ريشه «لقف» بر وزن «وقف» به معناى گرفتن چيزى با سرعت است كه در تعبيرات معمولى تعبير به ربودن و قاپيدن مى شود.

2. «زور» در اصل به معناى چيزى است كه از حدّ وسط به طرفى متمايل شده باشد. از آنجا كه دروغ از حق منحرف شده و به باطل گراييده، به آن زور گفته مى شود.

صفحه 149

حُكَّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ).

نتيجه همان شد كه امام(عليه السلام) در ادامه سخن فرموده: «حاكمان جور به وسيله آن منافقان و همراه آنها به خوردن دنيا مشغول شدند (وبيت المال مسلمين را به تاراج بردند)»; (فَأَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا).

منظور از پيشوايان ضلالت و گمراهى و دعوت كنندگان به آتش دوزخ در درجه اوّل حكّام بنى اميّه هستند كه همه چيز اسلام از جمله احاديث پيامبر را ملعبه خود ساختند تا بر مردم حكومت كنند. بهترين ابزار كار آنها منافقان عصر پيامبر و بازماندگان آنها بودند و بدين

وسيله فضاى احاديث نبوى را تيره و تار ساختند.

متأسّفانه بسيارى از توده مردم، چشم و گوش بسته به دنبال آنها افتادند آن گونه كه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن فرموده: «مردم نيز (غالباً) همراه سلاطين و دنيا هستند مگر كسى كه خداوند او را لغزش بازداشته است»; (وَ إنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا، إِلاَّ مَنْ عَصَمَ اللّهُ).

جمله معروف «اَلنّاسُ عَلى دينِ مُلُوكِهِمْ» گرچه به اين صورت در روايات اسلامى وارد نشده(1) ; ولى واقعيّتى است كه مضمون آن هم در روايات و هم در گفته هاى بزرگان ديده مى شود كه هرگاه گروه فاسد و مفسد با نقشه هاى حساب شده و تبليغات گسترده وارد ميدان شوند، مى توانند افكار عمومى را فريب داده و گروههاى زيادى را به دنبال خود بكشانند. اين مطلب نه تنها در تاريخ گذشته و در صدر اسلام بعد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)ديده مى شود، امروز هم در بسيارى از كشورهاى پيشرفته دنيا وجود دارد كه ائمه ضلال با استفاده از تبليغات پر حجم

پاورقي

1. پدر مرحوم شيخ بهايى در كتاب أصول الأخيار إلى أُصول الاخبار، ص 30 از آن به عنوان «المثل السائر» (ضرب المثل معروف) ياد كرده است و همچنين مرحوم ملاصالح مازندرانى در شرح اصول كافى، ج 12، ص 560; ولى در كتاب كشف الغمّة، ج 2، ص 230 بعد از ذكر اين جمله مى گويد: «كما ورد في الحديث والمثل; همان گونه كه در حديث و در مثل وارد شده است».

صفحه 150

رسانه هايى كه در اختيار دارند و به كمك منافقانى كه در هر جامعه اى ديده مى شوند، بر مردم مسلّط شده

افكارشان را مى دزدند و آنها را فريب داده به دنبال خود مى كشانند.

امام(عليه السلام) در پايان اين بخش از خطبه مى فرمايد: «اين يكى از چهارگروه است»; (فَهذَا أَحَدُ الاَْرْبَعَةِ).

و به گفته ابن ابى الحديد با انقطاع وحى و رحلت پيامبر اكرم، كسى نبود كه آنها را توبيخ كند و مردم را به پرهيز از آنان فراخواند، گاه با شدّت و گاه با ملايمت ضربه بر پيكرشان وارد سازد.(1)

از سوى ديگر فتح بلاد و كثرت غنائم، بسيارى از مسلمانان را به خود مشغول كرد و از توطئه هاى منافقان غافل ساخت به خصوص اينكه در دوران خلفا بسيارى از منافقان در پستهاى حساس مناطق اسلامى، جاى گرفتند. يكى از توطئه هاى خطرناك منافقان براى ضربه زدن به اسلام از يك سو و تقرّب به خلفا از سوى ديگر، جعل احاديث مطابق ميل سران حكومت بود و اين مطلب در زمان معاويه به اوج خود رسيد. داستان آن در بسيارى از كتابها آمده است كه معاويه حتى با بعضى از صحابه قرار و مدار مى گذاشت كه اگر فلان حديث را جعل كنيد فلان مبلغ كلان به شما داده خواهد شد.

منافقان گاه احاديث پيامبر اكرم را تحريف كرده و به كلّى تغيير مضمون مى دادند; مانند حديثى كه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: «إذا رَأَيْتُمْ مُعاوِيَةَ يَخْطِبُ عَلى مِنْبَري فَاقْتُلُوهُ; هنگامى كه معاويه را بر منبر من ببينيد كه خطبه مى خواند او را به قتل برسانيد».(2) حسن بصرى مى گويد: ابوسعيد خدرى مى گفت: «فَلَمْ نَفْعَل وَ لَمْ نَفْلَحْ; ما دستور پيامبر را اجرا نكرديم و رستگار نشديم» ولى منافقان كذّاب حديث را به اين صورت تحريف كردند كه پيامبر فرمود: «إذا رَأَيْتُمْ مُعاوِيَةَ يَخْطِبُ عَلى مِنْبَري فَاقْبَلُوهُ فَإنَّهُ أمينٌ مَأمُونٌ; هرگاه ديديد معاويه بر منبر من خطبه مى

خواند از او پذيرا شويد، زيرا از هر نظر امين است».(3)

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 41 .

2. همان مدرك، ج 15، ص 176 .

3. شرح نهج البلاغه مرحوم تسترى، ج 7، ص 212 و تاريخ بغداد، ج 1، ص 275. خطيب بغدادى بعد از نقل اين حديث اضافه مى كند كه اين حديث را جز با يك سند نيافتم، در حالى كه بسيارى از رجال اين سند افراد مجهول الحالى هستند.

صفحه 152

ابن ابى الحديد مى گويد: «معاويه به واليان شهرها نامه نوشت و طىّ بخشنامه اى به همه آنان ابلاغ كرد كه هر كس فضائل و مناقب عثمان را نقل مى كند، مورد احترام ويژه قرار دهند و هر كس روايتى در فضيلت وى نقل كند نام او و پدر و خويشاوندانش را بنويسند تا به همه آنان پاداش دهيم. مدّتى بر اين منوال گذشت. معاويه بخشنامه ديگرى صادر كرد و طى آن نوشت: احاديث در فضايل و مناقب عثمان فزونى يافت، از اين پس از مردم بخواهيد تا در فضايل ديگر صحابه مخصوصاً آن دو خليفه به نقل حديث پردازند و هر حديثى در فضيلت على نقل شده با نقل مشابه آن درباره صحابه ديگر به مقابله با آن برخيزند».(1)

گرچه بعد از اين زمان گروهى از محدّثان راستين به نقّادى احاديث پرداختند; ولى جرأت نكردند در احاديثى كه صحابه آن را نقل كرده بودند انگشت انكار بگذارند، چرا كه صحابه بودند!».(2)

3. آيا همه صحابه عادل بودند؟

درباره صحابه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) دو عقيده مختلف وجود دارد; گروهى معتقدند همه آنها بدون استثنا افراد صالح و صادق و عادلى

بودند و همه در هاله اى از قداست قرار دارند، بنابراين احاديث آنها از پيامبر اكرم مطلقاً مورد قبول است و كمترين ايرادى به آنها نمى توان گرفت و اگر كار خلافى از آنها ببينيم مانند تصرّفات نادرست خليفه سوم در بيت المال و آتش افروزى طلحه و زبير براى جنگ جمل و شورش معاويه بر ضد امام مسلمين على(عليه السلام) و امثال آن بايد به

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 44-46.

2. همان مدرك، ص 42 .

صفحه 153

توجيه گرى بپردازيم و بگوييم: حدّاكثر اين است كه آنها مجتهد بودند و در اجتهاد خود خطا كردند. گروه ديگرى معتقدند: گرچه در ميان صحابه افراد صادق و با تقوا فراوان بودند ولى افراد منافق يا ناصالح وجود داشتند كه پيامبر اسلام از آنها بيزارى مى جست و قرآن مجيد هم بارها از آنها نكوهش كرده حتى گاهى عدّه اى را لعن نموده است.

طرفداران تنزيه مطلق دليل قانع كننده اى بر گفتار خود ندارند و سخنان آنها برخلاف صريح بسيارى از آيات قرآن و مخالف تاريخ اسلام است.

درست است كه قرآن مجيد در بعضى از آيات مهاجران و انصار را ستوده و «رضى الله عنهم و رضوا عنه» درباره آنها فرموده، ولى هنگامى كه اينگونه آيات را در برابر آيات ديگر كه نكوهش شديد از بعضى از صحابه مى كند و آنها را آلت دست شيطان مى شمرد (سوره آل عمران، آيه 155) يا بعضى را بالخصوص به عنوان فاسق معرفى مى كند (سوره حجرات، آيه 6) يا مى گويد بعضى از آنها در تقسيم زكات يا غنائم به پيامبر اعتراض كردند و آن

حضرت را منحرف از مسير عدالت دانستند (سوره توبه، آيه 58) يا بعضى از آنها به بهانه هاى واهى ازجهاد فرار مى كردند (احزاب، آيه 12 و 13) يا گروهى رسماً منافق بودند (آيات سوره توبه و آيات نخستين سوره بقره و سوره منافقين) آرى! هنگامى كه اين آيات را در كنار هم مى گذاريم يقين پيدا مى كنيم كه آنها چند گروه بودند: اوّل پاكان صالحان كه در آيه 100 سوره توبه به آنها اشاره شده، دوم مؤمنان خطاكار كه در آيه 102 توبه از آنها ياد شده، سوم افراد آلوده و گنهكار كه در آيه 6 حجرات ذكرى از آنها به ميان آمده، چهارم منافقان تبهكار كه مخصوصاً در آيه 101 توبه و آيات فراوان ديگر از آنها نكوهش شده و به اين ترتيب اين حقيقت بر ما روشن مى شود كه داستان تنزيه همه صحابه افسانه اى بيش نيست كه گويا جمعى از هواخواهان خلفاى نخستين براى قطع زبان اعتراض بر اعمال آنها، اين نغمه را

صفحه 154

سر دادند و مخصوصاً حاكمان بنى اميّه (معاويه و جمعى از اطرافيان او كه ظاهراً جمعى از صحابه بودند) بيش از همه با آن همه جناياتى كه داشتند خود را از اين طريق تبرئه كردند.

ولى خوشبختانه محققان اهل سنّت نيز امروز به اين حقيقت پى برده و در كتابهاى بسيارى به نقد نظريه تنزيه، پرداخته اند.(1)

كلام امام اميرالمؤمنين على(عليه السلام) در خطبه بالا نشان مى دهد كه اوّلا اين اعتقاد (عقيده تنزيه صحابه) در عصر آن حضرت در ميان گروهى وجود داشت و مى گفتند: «فلان كس از صحابه پيامبر است و سخن او حجّت است»

و ثانياً امام آن را نفى مى كند و مى گويد: «گروهى از منافقان در ميان صحابه نفوذ كرده بودند و خود را در صف آنها قرار داده بودند».

پاورقي

1. از جمله كسانى را كه از علماى اهل سنّت به نقد اين نظريه پرداخته اند «احمد حسين يعقوب» در كتاب نظرية عدالة الصحابة و «شيخ محمود ابوريّة» در كتاب شيخ المضيره، ابوهريره مى توان نام برد.

صفحه 155

اشتباه شده آن را از او نمى پذيرفتند و اگر خود او نيز مى دانست چنين است آن را رها مى كرد.

گروه سوم كسانى هستند كه حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شنيده اند كه در آن به چيزى امر فرموده، سپس (در حديث ديگرى) از آن نهى كرده (و حكم اوّل را نسخ فرموده) در حالى كه آن شنونده از حكم دوم با خبر نبوده (و نمى دانسته كه

صفحه 156

حكم ناسخ جاى منسوخ را گرفته است) يا از پيغمبر(صلى الله عليه وآله) نهى درباره چيزى شنيده است كه بعداً به آن امر فرموده، در حالى كه اين شخص (از حكم دوم) آگاه نشده است. به اين ترتيب در حقيقت اين شخص منسوخ را فرا گرفته و حفظ كرده; ولى ناسخ را حفظ نكرده است. اگر او مى دانست آنچه را شنيده است نسخ شده آن را رها مى ساخت و اگر مسلمانان هنگامى كه آن حكم را از وى شنيدند مى دانستند نسخ شده است آن را ترك مى كردند.

از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شنيده ام»; (وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ شَيْئاً لَمْ يَحْفَظْهُ عَلَى وَجْهِهِ، فَوَهِمَ فِيهِ، وَ لَمْ يَتَعَمَّدْكَذِباً، فَهُوَ فِي يَدَيْهِ، وَ يَرْوِيهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ، وَ يَقُولُ: أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)).

اين اشتباه كارى، گاه از سهل انگارى و تسامح و تساهل ناشى مى شود و گاه از عدم آگاهى به مفاهيم الفاظ و جمله و گاه به سبب اينكه انسان جايز الخطا و محل سهو و نسيان است. سبب آن هر چه باشد نتيجه آن يكى است و آن انتقال ناصحيح به ديگران است.

مثلا در حديثى از عبدالله عمر مى خوانيم كه پيغمبر خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: «إِنَّ الْمَيِّتَ لِيُعَذَّبُ بِبُكاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ; ميت به سبب گريه بستگانش بر او عذاب مى شود».

صفحه 157

هنگامى كه اين حديث به ابن عباس رسيد گفت عبدالله عمر در نقل حديث خطا كرده قضيه اين است كه پيغمبراكرم(صلى الله عليه وآله) از كنار قبر يك يهودى مى گذشت فرمود: «إِنَّ أهْلَهُ لَيَبْكُونَ عَلَيْهِ وَ هُوَ يُعَذَّبُ; خانواده او براى او گريه مى كنند در حالى كه او در عذاب است».(1)

لذا در علم درايه يكى از شرايط قبول حديث را ضابط بودن راوى شمرده اند كه بايد هوشيار باشد، مطلب را خوب بگيرد و خوب منتقل كند.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه نقل به معنا را بسيارى از بزرگان علما مجاز شمرده اند; يعنى راوى مجبور نيست عين الفاظ را منتقل كند، بلكه مى تواند محتواى الفاظ را در قالب ديگرى بريزد و نقل كند و مى دانيم نقل به كلام كار ساده اى نيست و گاه

راوى در نقل به معنا گرفتار خطا مى شود.

سپس در ادامه سخن مى فرمايد: «اگر مسلمانان مى دانستند او در مورد آن حديث گرفتار اشتباه شده آن را از او نمى پذيرفتند و اگر خود او نيز مى دانست چنين است آن را رها مى كرد»; (فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِيهِ لَمْ يَقْبَلُوهُ مِنْهُ، وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ كَذلِكَ لَرَفَضَهُ!).

بنابراين راوى در اينگونه موارد سوء نيّتى نداشته، هر چند كار او نادرست بوده و ممكن است ناخواسته سبب گمراهى گروهى گردد.

بسيارى از چنين اشتباهاتى به سبب آن است كه راوى صدر و ذيل روايت را نقل نمى كند و مفهوم جمله به واسطه آن دگرگون مى شود; مثلا در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) مى خوانيم: كسى در محضرش عرض كرد مردم روايتى به اين مضمون از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل مى كنند: «إِنَّ اللهَ خَلَقَ آدَمَ عَلى صُورَتِهِ; خداوند آدم را به شكل خودش آفريد». امام فرمود: خداوند آنها را بكشد آغاز حديث را حذف كرده اند اصل حديث چنين است كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از كنار دو نفر عبور

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 47 .

صفحه 158

كرد كه به يكديگر دشنام مى دادند يكى به ديگرى گفت: قَبَّحَ اللهُ وَجْهَكَ وَوَجْهَ مَنْ يُشْبِهُكَ; خداوند صورت تو و صورت هر كس را شبيه توست سياه كند. پيامبر فرمود: يا عَبْدَاللهِ لا تَقُلْ هذا لاِخيكَ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلى صُورَتِهِ; اى بنده خدا اين سخن را به برادرت مگو، زيرا خداوند آدم را هم شبيه او آفريد (در واقع

تو به همه انسانها از آدم گرفته تا آخر دشنام مى دهى).(1)

آنگاه امام(عليه السلام) درباره گروه سوم از راويان اخبار، مى فرمايد: «سوم كسى است كه حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شنيده كه در آن به چيزى امر فرموده، سپس (در حديث ديگرى) از آن نهى كرده در حالى كه آن شنونده از اين با خبر نبوده (كه حكم اوّل نسخ شده و حكم ناسخ جاى آن را گرفته است) يا از پيغمبر(صلى الله عليه وآله) نهى درباره چيزى شنيده است كه بعداً به آن امر فرموده، در حالى كه اين شخص (از حكم دوم) آگاه نشده است. به اين ترتيب در حقيقت اين شخص منسوخ را فرا گرفته و حفظ كرده; ولى ناسخ را حفظ نكرده است»; (وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ، سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) شَيْئاً يَأْمُرُ بِهِ، ثُمَّ إِنَّهُ نَهَى عَنْهُ، وَ هُوَ لاَ يَعْلَمُ، أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْ شَيْء، ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لاَ يَعْلَمُ، فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ، وَ لَمْ يَحْفَظِ النَّاسِخَ).

مسئله نسخ از مسائل مسلّم اسلامى است كه به طور محدود در احكامى در اصل نزول قرآن صورت گرفته است; يعنى در آغاز، حكمى براى زمان محدودى نازل شده سپس اين حكم برداشته شده و حكم لازم و پايدار به جاى آن نشسته است; مثلا مسلمانان در آغاز ظهور اسلام مأمور بودند به سوى بيت المقدس نماز گزارند اين امر در دوران اقامت پيامبر در مكّه وكمى بعد در مدينه نيز ادامه داشت. اين حكم _ شايد به اين دليل كه كعبه در آن زمان به بتكده اى تبديل شده بود _ هنگامى كه پيغمبر اكرم پايه

هاى توحيد را محكم ساخت نسخ شد و همه

پاورقي

1. عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 110; بحارالانوار، ج 4، ص 11 .

صفحه 159

مسلمانان درسال دوم بعداز هجرتِ پيامبر مأمور شدند به سوى كعبه نماز بخوانند.

همين معنا در روايات پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز جارى است; گاه پيامبر حكمى را بيان مى فرمود كه در واقع موقت بود; ولى زمان آن بيان نمى شد. سپس اين حكم منسوخ مى شد و حكم دائمى جاى آن را مى گرفت; مثلا پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در حديثى فرمود: «نَهَيْتُكُمْ عَنْ ثَلاث; نَهَيْتُكُمْ عَنْ زِيارَةِ الْقُبُورِ، ألا فَزُورُوها وَ نَهَيْتُكُمْ عَنْ إخْراجِ اللُّحُومِ الأضاحي مِنْ مِنى بَعْدَ ثَلاث ألا فَكُلُوا وَادَّخِرُوا وَ نَهَيْتُكُمْ عَنِ النَّبيذِ ألا فَانْبُذُوا وَ كُلُّ مُسْكر حَرامٌ; من شما را از سه چيز نهى كرده بودم (و اكنون به شما مى گويم انجام دهيد) شما را از زيارت قبور نهى كرده بودم اكنون مى گويم به زيارت قبور برويد و شما را از بيرون بردن گوشتهاى قربانى (در ايّام حج) از منا بعد از سه روز نهى كرده بودم (اشاره به اينكه همه بايد در آنجا مصرف شود) اكنون مى گويم هم از آنها گوشتها بخوريد و هم ذخيره كنيد (و به بيرون از منا ببريد) و قبلا شما را از «نبيذ»(1) نهى مى كردم الان مى گويم: نبيذ حلال است; ولى هر مسكرى حرام است».(2)

بنابراين كسى مى تواند اخبار صحيح پيامبر را نقل كند كه احاطه كاملى به همه احاديث داشته باشد; ناسخ و منسوخ را بشناسد و هر يك را در جايگاه خود جاى دهد.

موضوع عام و خاص نيز همچون ناسخ و

منسوخ است به اين ترتيب كه گاهى حكم عامى گفته مى شود كه شامل همه افراد است; مثلا در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است: «النّاسُ مُسَلَّطُونَ عَلى أَمْوالِهِمْ; مردم بر اموال

پاورقي

1. منظور از نبيذ حلال اين است كه مسلمانان هنگامى كه وارد مدينه شدند عدّه اى به خاطر سردى آب مدينه گرفتار ناراحتى مزاج شدند، پيامبر اكرم دستور داد در ظرف هاى ذخيره آب مقدارى خرما بيندازند تا سردى آب برطرف شود و چنين كردند ولى به مقدارى نبود كه خرما تخمير و آب مبدّل به شراب شود و لذا در ذيل روايت مى فرمايد: «هر مسكرى حرام است».

2. وسائل الشيعه، ج 10، باب 41 از ابواب ذبح، ح 7 .

صفحه 160

خويش سلطه كامل دارند»(1) ولى در جاى ديگر مى فرمايد: «لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ في الاِْسْلامِ; هيچ كس حق ندارد ضرر و زيانى به عمد يا به غير عمد به ديگرى برساند».(2) به اين ترتيب سلطه بر اموال محدود به جايى مى شود كه موجب ضرر و زيانى به ديگران نباشد.

كسانى كه حكم عام را شنيده اند و از خاص بى خبر بوده اند، كلام پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به گونه اى به ديگران مى رسانند كه با حكم خاص تناقض دارد; ولى آنها كه هر دو را شنيده اند و در كنار هم قرار داده اند مى دانند كه هيچ تضادى در ميان آنها نيست.

در پايان اين بخش امام(عليه السلام) مى فرمايد: «اگر او (كسى كه حكم منسوخ را نقل مى كند) مى دانست آنچه را شنيده است نسخ شده آن را رها مى ساخت و

اگر مسلمانان هنگامى كه آن حكم را از وى شنيدند مى دانستند نسخ شده است آن را ترك مى كردند»; (فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ، وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ).

به اين ترتيب، بخشى از اختلاف اخبار از عدم احاطه به روايات ناسخ و منسوخ پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نشأت مى گيرد بى آنكه سوء نيّتى از سوى راويان در كار باشد.

مورد احكام الهى اين مطلب صادق نيست، پس نسخ در آنها چگونه تصور مى شود؟

با توجّه به يك نكته پاسخ اين سؤال روشن مى شود و آن اينكه: نسخ در احكام الهى به جهت تغيير موضوع است; به بيان ديگر از روز نخست عمر آن حكم محدود به زمان خاصى بوده، هرچند طبق مصالحى در آغاز به پايان حكم اشاره نشده است.

مثلا حكم دادن صدقه قبل ازنجوا كه در آيه 12 و 13 سوره مجادله نازل شده در آغاز براى آزمودن اصحاب پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بوده و تفهيم اين نكته كه سخنان در گوشى افراد مختلف با پيغمبر(صلى الله عليه وآله) غالباً غير ضرورى بوده و بايد ترك شود تا سوء ظن را در افراد بر نيانگيزد، لذا هنگامى كه دستور صدقه قبل از «نجوا» داده شد همه اصحاب آن را ترك كردند جز على(عليه السلام) كه صدقه اى داد و در امر لازمى با پيامبر(صلى الله عليه وآله) نجوا كرد و اين افتخار در صفحات زندگى آن حضرت رقم خورد كه تنها كسى كه به آيه نجوا عمل كرد اوست.

بعد از اين واقعه آيه ديگرى نازل شد و حكم صدقه قبل از نجوا را نسخ كرد و همگى دانستند كه نجواهاى آنها غالباً غير ضرورى است و از آن خوددارى كردند.

صفحه 162

موارد نسخ چه در قرآن و چه در احاديث همه از اين قبيل است كه حكمى در شرايط خاص براى مدّت محدودى وضع مى شده و بعد از تغيير شرايط نسخ مى گرديده است.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه نسخ طبق آنچه در بالا آمد تنها در زمان پيغمبر _ زمانى

كه باب وحى گشوده بود _ صورت مى گرفت و بعد از آن حضرت هيچ گونه نسخى صورت نگرفت.(1)

پاورقي

1. توضيح بيشتر درباره نسخ در پيام امام اميرالمؤمنين(عليه السلام)، ج 1، ص 239 و 250 ذيل خطبه اوّل و در تفسير نمونه، ج 1، ذيل آيه 106 سوره بقره آمده است، و از آن مشروح تر در كتاب انوارالأصول، ج 1، ص 177 به بعد.

صفحه 163

خدا و تعظيم پيامبر(صلى الله عليه وآله) دشمن مى دارد و در آنچه (از پيامبر اكرم) شنيده، اشتباهى (بر اثر سهل انگارى) براى او پيش نيامده است، بلكه آنچه را شنيده است به طور كامل حفظ نموده و همان گونه كه شنيده بى كم و كاست آن را نقل كرده است او ناسخ را حفظ كرده و به آن عمل مى كند و از منسوخ آگاه است و از آن دورى مى گزيند، خاص و

صفحه 164

عام و محكم و متشابه را شناخته و هر كدام را در جايگاه خود قرار داده است (زيرا) گاه سخنى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) صادر مى شد كه دو گونه بود; گاه كلامى بود كه جنبه خصوصى داشت و گاه كلامى كه داراى جنبه عمومى بود، در اين ميان بعضى از كسانى كه مقصود خدا و رسول الله(صلى الله عليه وآله) را نمى دانستند آن را مى شنيدند و حفظ مى كردند و بدون توجّه، آن را برخلاف معنا و مقصود و هدف واقعى آن تفسير مى كردند و چنان نبود كه همه صحابه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) (پيوسته) از او پرسش كنند و مسائل مختلف را جويا شوند، تا آنجا كه عدّه اى دوست مى داشتند مرد عرب يا سؤال كننده تازه واردى بيايد و مطلبى از آن حضرت بپرسد تا آنها جواب آن را بشنوند و فرا گيرند من (اين گونه نبودم، بلكه) هر چه از خاطرم مى گذشت از آن حضرت سؤال مى كردم و حفظ مى نمودم (به همين دليل چيزى از فروع و اصول اسلام بر من مخفى نماند). اين است جهات

مختلفى كه مردم در احاديث دارند و علل اختلاف رواياتشان.

حضرت يكى ديگر از ويژگيهاى راويان صادق و آگاه را بيان مى فرمايد: «او ناسخ را حفظ كرده و به آن عمل مى كند و از منسوخ آگاه است و از آن دورى مى گزيند، خاص و عام و محكم و متشابه را شناخته و هر يك را در جايگاه خود قرار داده است»; (فَهُوَ حَفِظَ النَّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ، وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَّبَ(2) عَنْهُ، وَ عَرَفَ الْخَاصَّ وَ الْعَامَّ، وَ الُْمحْكَمَ وَ الْمُتَشَابِهَ، فَوَضَعَ كُلَّ شَيْء مَوْضِعَهُ).

اين تعبير پرمعنا اشاره به اين است كه راويان صادق داراى احاطه فراوان به اخبار مختلفند; ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محكم و متشابه را به خوبى مى شناسند و هر يك را در جايگاه مناسب خود قرار مى دهند تا گرفتار تناقض و خطا نشوند.

پاورقي

1. «لم يهم» از ريشه «وهم» به معناى مطلق خيال و گمان و گاه به معناى خيال و گمان باطل و اشتباه است و در جمله بالا به همين معناست.

2. «جنّب» از باب تفعيل و ريشه «جنب» بر وزن «قلب» گرفته شده است و به طورى كه از منابع لغت استفاده مى شود اين واژه گاه به معناى دور نگه داشتن و گاه به معناى دور شدن (به معناى متعدّى و لازم) آمده است و در عبارت بالا به معناى دوم است.

صفحه 166

اين گفتار امام(عليه السلام) درباره بررسى سرچشمه هاى اختلاف احاديث، تنها يك درس خاص مربوط به حديث نيست، بلكه درسى مهم تر و فراگيرتر به ما مى آموزد و آن اينكه براى برطرف كردن نابسامانيها هميشه بايد به سراغ ريشه ها رفت و عوامل تأثيرگذار را شناخت وگرنه هرگونه

اصلاحى جنبه سطحى و زودگذر دارد.

سپس امام(عليه السلام) به يكى ديگر از عوامل اختلاف احاديث كه در واقع مباحث گذشته را تكميل مى كند اشاره مى كند و آن اختلاف استعداد اصحاب رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در فراگيرى احاديث و تفسير و فهم معناى آنهاست، مى فرمايد: «گاه سخنى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)صادر مى شد كه دو گونه بود; كلامى كه جنبه خصوصى داشت و كلامى كه داراى جنبه عمومى، در اين ميان بعضى از كسانى كه مقصود خدا و رسول الله(صلى الله عليه وآله) را نمى دانستند آن را مى شنيدند و حفظ مى كردند و بدون توجّه، آن را برخلاف معنا و مقصود و هدف واقعى آن تفسير مى كردند»; (وَ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) الْكَلاَمُ لَهُ وَجْهَانِ: فَكَلاَمٌ خَاصٌّ، وَ كَلاَمٌ عَامٌّ، فَيَسْمَعُهُ مَنْ لاَ يَعْرِفُ مَا عَنَى اللّهُ، سُبْحَانَهُ، بِهِ، وَ لاَ مَا عَنَى رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)فَيَحْمِلُهُ السَّامِعُ، وَ يُوَجِّهُهُ عَلَى غَيْرِ مَعْرِفَة بِمَعْنَاهُ، وَ مَا قُصِدَ بِهِ، وَ مَا خَرَجَ مِنْ أَجْلِهِ).

منظور از خاص و عام در عبارت بالا خاص و عام مصطلح در علم اصول و فقه، نيست، بلكه خاص و عام لغوى مراد است; يعنى حكمى كه مخصوص مورد معينى بوده و حكمى كه جنبه عمومى داشته مثلا در بعضى از روايات آمده است كه مسلمانان بعد از سال «حديبيه»; يعنى سال هفتم هجرت كه مسلمانان طبق قرارداد با مشركان براى انجام مناسك عمره به مكّه آمدند، پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به اصحابش دستور داد هنگام طواف با سرعت دور خانه خدا بگردند (تا مشركان كه ناظران صحنه

بودند مرعوب قدرت و چابكى مسلمانان شوند)(1) در حالى كه

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه تسترى، ج 7، ص 280 .

صفحه 167

اين دستور يك سنّت ثابت و عمومى نبود.

در كلمات قصار نهج البلاغه نيز آمده است كه از امام(عليه السلام) درباره اين حديث پيغمبر(صلى الله عليه وآله)سؤال شد كه فرموده است: «غَيِّرُوا الشَّيْبَ وَ لا تَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ; محاسن سفيد خود را رنگ كنيد و شبيه يهود نباشيد».

امام فرمود: «(اين حكمى خاص است) زمانى پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين دستور را داد كه مسلمانان در اقليّت بودند، امّا اكنون كه اسلام گسترش يافته مردان مخيرند كه محاسن خود را رنگ كنند يا نكنند».(1)

آنگاه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن به يكى ديگر از مشكلات مربوط به نقل احاديث مى پردازد و آن اينكه: «چنان نبود كه همه صحابه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از او پرسش كنند و مسائل مختلف را جويا شوند تا آنجا كه عدّه اى دوست مى داشتند مرد عرب يا سؤال كننده اى تازه وارد بيايد و مطلبى از آن حضرت بپرسد تا آنها جواب آن را بشنوند و فرا گيرند»; (وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) مَنْ كَانَ يَسْأَلُهُ وَ يَسْتَفْهِمُهُ، حَتَّى إِنْ كانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِيءَ الاَْعْرَابِيُّ وَ الطَّارِيءُ(2)، فَيَسْأَلَهُ(عليه السلام) حَتَّى يَسْمَعُوا).

ظاهر اين است كه اين عبارت اشاره به گروهى از اصحاب دارد كه زياد اهل تحقيق و جستجوگرى نبودند و ابتكار طرح سؤالات مختلف درباره اصول و فروع دين نداشتند و همين سبب مى شد كه از ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محكم و متشابه و مجمل و مبيّن، سؤال نكنند و از مسائل

مختلف به طور شفّاف آگاهى نيابند; ولى اگر تازه واردى پيدا مى شد و مسئله جديدى طرح مى كرد و پاسخ شايان توجّهى مى شنيد از آن استقبال مى كردند.

پاورقي

1. نهج البلاغه، كلمات قصار، 17 .

2. «طارئ» از ريشه «طروء» بر وزن «غروب» به معناى حادث شدن و خروج ناگهانى گرفته شده و لذا «طارئ» به معناى شخص تازه وارد و ديدار كننده اى كه سرزده وارد شده، به كار مى رود.

صفحه 168

بعضى از شارحان، جمله بالا را چنين تفسير كرده اند كه گروهى از صحابه به لحاظ ابهّت و عظمت پيامبر و يا اينكه سؤالهاى متعدّد شايد حمل بر بى ادبى شود، از طرح سؤال خوددارى مى كردند(1); ولى اين احتمال با جمله هايى كه بعد در مورد على(عليه السلام)آمده است سازگار نيست، زيرا امام(عليه السلام) در ادامه سخن چنين مى فرمايد: «من (اين گونه نبودم، بلكه) هر چه از خاطرم مى گذشت از آن حضرت مى پرسيدم و حفظ مى كردم (به همين دليل چيزى از فروع و اصول اسلام بر من مخفى نماند)»; (وَ كَانَ لاَ يَمُرُّ بِي مِنْ ذلِكَ شَيْءٌ إِلاَّ سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ).

و اگر مى بينيم امام(عليه السلام) چنان بود كه براى هر سؤالى پاسخى آماده داشت افزون بر امدادهاى الهى و الهامات درونى هوش و استعداد فوق العاده خدا داد، ملازمت با پيامبر در ساليان دراز و روح پرسشگرى او از همه چيز سبب احاطه كامل بر تمام مسائل اسلامى بود.

سرانجام در پايان خطبه مى فرمايد: «اين است جهات مختلفى كه مردم در احاديث دارند و علل اختلاف رواياتشان»; (فَهذِهِ وُجُوهُ مَا عَلَيْهِ النَّاسُ فِي اخْتِلاَفِهِمْ، وَ عِلَلِهِمْ

فِي رِوَايَاتِهِمْ).

در بعضى از منابع اسلامى از جمله كتاب كافى جمله هاى گوياى ديگرى نيز در ذيل اين خطبه آمده، از جمله اينكه امام(عليه السلام) مى فرمايد: «وَ قَدْ كُنْتُ أدْخُلُ عَلى رَسُولِ اللهِ كُلَّ يَوْم دَخْلَةً وَ كُلُّ لَيْلَةِ دَخْلَةً فَيُخلّيني فيها أدُورُ مَعَهُ حَيْثُ دارَ وَ قَدْ عَلِمَ أصْحابُ رَسُولِ اللهِ(صلى الله عليه وآله) أنَّهُ لَمْ يَصْنَعْ ذلِكَ بِأَحَد مِنَ النّاسِ غَيْري... فَما نَزَلَتْ عَلى رَسُولِ اللهِ آيةٌ مِنَ الْقُرآنِ إلاّ أقرأنيها وَ أملاها عَلَىّ فَكَتَبتُها بِخَطّي وَ عَلَّمني تَأويلَها وَ تَفْسيرُها وَ ناسِخَها وَ مَنْسُوخَها وَ مُحْكَمَها وَ مُتَشابَهَها وَ خاصَّها وَ عامَّها وَ دَعا اللهَ أَنْ يُعْطِيَني فَهْمَها وَ حِفْظَها... وَ ما تَرَكَ شَيْئاً عَلَّمَهُ اللهُ مِنْ حَلال وَ لاحَرام وَلا أمْر

پاورقي

1. البتّه عوامل ديگرى نيز در كار بود كه مانع از طرح سؤال مى شد; پرداختن گروهى به عبادات به گمان اينكه فقط مأمور به عبادتند يا غرق شدن در دنيا كه انسان را از همه چيز غافل مى سازد از ديگر عوامل ترك سؤال بود.

صفحه 169

وَ لانَهْى كانَ أَوْ يَكُونُ وَلا كِتاب مُنْزَل عَلى أَحَد قَبْلَهُ مِنْ طاعَة أَوْ مَعْصِيَة إلاّ عَلَّمَنيهِ وَ حَفِظْتُهُ فَلَمْ أنسِ حَرْفاً واحِداً ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلى صَدْري وَدعا اللهَ لي أنْ يَمْلأَ قَلْبي عِلْماً وَ فَهْماً وَ حِكْماً وَ نُوراً; من همه روز يك بار بر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) وارد مى شدم و همچنين هر شب، و به من اجازه مى داد هر جا باشد همراه او باشم و اصحاب رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى دانند كه او اين اجازه را به هيچ كس جز من نمى داد... و لذا

هيچ آيه اى از قرآن بر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نازل نشد مگر اينكه بر من قرائت كرد و آن را بر من خواند و به من خط خود آن را نوشتم و تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست كه قدرت فهم و درك و حفظ آن را به من عطا كند... و چيزى از حلال و حرام و امر و نهى مربوط به گذشته و آينده و دستوراتى كه بر انبياى پيشين درباره اطاعت و معصيت نازل شده بود نبود مگر اينكه همه را به من تعليم داد و آن را حفظ كردم و حتى يك حرف آن را فراموش ننمودم. سپس دست خود را بر سينه من نهاد و دعا كرد كه خداوند قلب مرا پر از علم و فهم و دانش و نور كند».(1)

پاورقي

1. كافى، ج 1، ص 64، ح 1 .

صفحه 170

صفحه 171

عظيم و عبرت گرفتن از برنامه شگفت انگيز آفرينش.

صفحه 173

بر مى خاست لايه خشك و جامدى آفريد»; (وَ كَانَ مِنِ اقْتِدَارِ جَبَرُوتِهِ، وَ بَدِيعِ لَطَائِفِ صَنْعَتِهِ، أَنْ جَعَلَ مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ الزَّاخِرِ(1) الْمُتَرَاكِمِ الْمُتَقَاصِفِ(2)، يَبَساً جَامِداً).

«اقتدار» از ريشه قدرت و نيز «جبروت» كه صيغه مبالغه است، معناى سلطه كامل را دارند، بنابراين سرچشمه آفرينش عظيم آسمانها و زمين از يك سو قدرت عظيم پروردگار و از سوى ديگر ابداع لطيف و ظريف اوست. ممكن است كسانى باشد كه در يك كار بزرگ دقت و ظرافت را فراموش كنند و يا يك كار ظريف و دقيق را در ابعاد وسيع نتوانند انجام دهند; امّا خداوند قادر متعال اين دو را در آفرينش زمين و آسمانها به هم آميخته، هم داراى عظمت است و هم دقت و ظرافت.

امام(عليه السلام) در اين خطبه همانند خطبه اوّل نهج البلاغه و خطبه 91 مى فرمايد: آغاز آفرينش از آب بوده است; ولى به يقين منظور از اين آب، آبهاى معمولى امروز نيست، بلكه توده عظيم مذاب و موّاجى است كه خداوند با قدرت بى پايانش آن را آفريد. اين مادّه مذاب با گذشت زمان، به بخشهاى جامدى تبديل شد و آن بخشها زمين و كرات آسمانى را تشكيل دادند. اين سخنى است كه با فرضيّات علمى امروز در پيدايش جهان نيز سازگار است.

قابل توجّه اينكه تعبير «من ماء البحر الزاخر» نشان مى دهد بخشى از اين

پاورقي

1. «زاخر» از ريشه «زخور» به معناى پرشدن گرفته شده و «بحر زاخر» به درياى عظيم مملوّ از آب گفته مى شود.

2. «متقاصف» به معناى گروهى است كه يكديگر را در هم بكوبند از ريشه «قصف» بر وزن «عكس» به معناى شكستن گرفته شده

و در جمله بالا اشاره به امواج خروشانى است كه يكديگر را درهم مى كوبيدند.

صفحه 175

درياى عظيم تبديل به كرات آسمانى شدند و بخشى باقى ماندند و اين نيز با كشفيّات علم امروز سازگار است كه مى گويد: هنوز بخشهاى عظيمى از توده هاى گازهاى سوزان يا مواد مذاب در آسمانها وجود دارد كه تبديل به كراتى همانند كرات منظومه شمسى نشده است.

و در ادامه اين سخن از پيدايش آسمانهاى هفتگانه سخن مى گويد و مى فرمايد: «سپس از آن طبقاتى آفريد و آنها را از هم باز كرد و هفت آسمان را تشكيل داد بعد از آنكه به هم پيوسته بودند; همه آنها به فرمان او برقرار ماندند و در حدّ و اندازه اى كه او تعيين كرده بود قرار گرفتند»; (ثُمَّ فَطَرَ مِنْهُ أَطْبَاقاً(1)، فَفَتَقَهَا سَبْعَ سَماوَات بَعْدَ ارْتِتَاقِهَا(2)، فَاسْتَمْسَكَتْ بِأَمْرِهِ، وَ قَامَتْ عَلى حَدِّهِ).

اين سخن برگرفته از همان چيزى است كه در سوره انبياء آيه 30 آمده است كه مى فرمايد: «(أَوَلَمْ يَرَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضَ كَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَىْء حَىّ); آيا كافران نديدند كه آسمانها و زمين به هم پيوسته بودند و ما آنها را از يكديگر باز كرديم و هر چيز زنده اى را از آب قرار داديم».

روشن است كه منظور از مشاهده در اين آيه شريفه مشاهده حسى و با چشم نيست، بلكه از طريق علم و دانش و مشاهده درونى است.

فرضيّات علم امروز نيز مى گويد آسمانها و زمين در آغاز به صورت توده واحد عظيمى از گازها و موادّ مذاب بود كه بر اثر گردش به دور خود يا عوامل ديگر،

قطعاتى پشت سر يكديگر از آن جدا شد و به گوشه اى از فضا پرتاب گشت و كرات و منظومه ها و كهشكانها را تشكيل داد.

آنگاه امام به بيان آفرينش زمين مى پردازد و مى فرمايد: «و زمينى به وجود

پاورقي

1. «اطباق» جمع «طَبَق» به معناى طبقاتى است كه روى هم قرار گرفته اند.

2. «ارتقاق» به معناى پيوستگى از ريشه «رتق» گرفته شده كه ضد آن «فتق» به معناى گشودن است.

صفحه 176

آورد كه درياى عظيم و مسخّر شده اى آن را بر دوش خود حمل مى كرد دريايى كه در برابر فرمانش خاضع و در مقابل هيبتش تسليم بود و آبهاى جارى آن از خشيّت او ساكن شد (و امواجش آرام گرفت)»; (وَ أَرْسَى(1) أَرْضاً يَحْمِلُهَا الاَْخْضَرُ(2) الْمُثْعَنْجِرُ(3)، وَ الْقَمْقَامُ(4) الْمُسَخَّرُ، قَدْ ذَلَّ لاَِمْرِهِ، وَ أَذْعَنَ لِهَيْبَتِهِ، وَ وَقَفَ الْجَارِي مِنْهُ لِخَشْيَتِهِ).

اين سخن ممكن است اشاره به بارانهاى عظيم سيلابى باشد كه در آغاز پيدايش زمين همه كره زمين را به صورت دريايى عظيم به هم پيوسته فرا مى گرفت و با گذشت زمان، آبها در خلل فرج زمين فرو نشستند و خشكيها كه مجموعاً يك چهارم كره زمين را تشكيل مى دهند از زير آب سر برآوردند، آبها آرام گرفتند و زمينها براى زندگى انسان و ساير موجودات زنده خشكى آماده شدند.

پاورقي

1. «أرسى» از ريشه «رسو» بر وزن «مسح» به معناى ثابت و راسخ شدن گرفته شده است.

2. «اخضر» به معناى سبزرنگ در اينجا اشاره به درياهاى عميق است كه از كثرت عمق به رنگ سبز ديده مى شود.

3. «مثعنجر» به معناى سيّال و پرآب است از ريشه «ثعجرة» بر وزن «حنجره» به معناى جريان

آب ومانند آن گرفته شده است.

4. «قمقام» به معناى درياى عظيم است و در اصل از «قمقمة» بر وزن «همهمه» به معناى جمع كردن گرفته شده است و به درياى عظيم و حوادث مهم از اين جهت «قمقام» گفته مى شود كه آبهاى زياد و مشكلات فراوان در آن جمع است.

صفحه 177

گرفت، تا اهل خود را در اضطراب فرو نبرد; يا آنچه را كه بر دوش حمل كرده، فرو نيندازد، يا از جايگاه خويش زايل نگردد; پس منزّه است آن كس كه زمين را در ميان آن همه امواج ناآرام ثابت نگه داشت; دوران رطوبت جوانب

صفحه 178

و اطرافش را پايان داد و آن را خشك نمود و بسترى آرام (براى زندگى انسانها) قرار داد و همچون فرشى براى آنها گسترده ساخت; برفراز دريايى پهناور و راكد كه ايستاده بود و حركت نمى كرد; تنها بادهاى شديد آن را بر هم مى زد و ابرهاى پرباران به حركتش در مى آورد. (آرى!) «در اين امور درس عبرت بزرگى است براى كسانى كه اهل خشيّتند و احساس مسئوليت دارند».

«جبل» بر وزن «جبر» به معناى آفرينش گرفته شده است و ريشه اصلى آن جبل به معناى كوه است و از آنجا كه كوه، موجودى ثابت است به آفرينش تغييرناپذير جبلّه گفته شده است.

2. «جلاميد» جمع «جلمود» بر وزن «خرطوم» به معناى صخره و كوه است.

3. «نشوز» جمع «نشز» بر وزن «نشر» به معناى تپّه و قطعات مرتفع زمين است. اين واژه معناى مصدرى نيز دارد و به معناى خوددارى كردن از انجام وظيفه است; مانند نشوز زن در برابر همسر.

4. «متون» جمع «متن» به معناى محكم و گاه به معناى صاف و مستوى مى آيد و در اينجا همان معناى اوّل مراد است.

5. «اطواد» جمع «طود» به معناى كوه بلند است.

صفحه 179

(همانند سيبى كه مدّتى بماند و رو به خشكى بگذارد) اين چين خوردگيها كوهها و درهاى عظيم را تشكيل دادند، كوهها پيوسته به آسمان پيش مى رفت و ريشه هاى آن در موادّ مذاب درون زمين فرو مى رفت و به اين ترتيب سطح زمين به شكل كنونى درآمد.

سپس در توضيح بيشتر مى افزايد: «كوهها را از سطح زمين بالا كشيد و پايه هاى آنها را در اعماق زمين و قرارگاهشان را ثابت نگه داشت، قلّه ها را مرتفع ساخت و تپّه ها را گسترش داد»; (فَأَنْهَدَ(1) جِبَالَهَا عَنْ سُهُولِهَا، وَ أَسَاخَ(2) قَوَاعِدَهَا فِي مُتُونِ أَقْطَارِهَا وَ مَوَاضِعِ أَنْصَابِهَا(3)، فَأَشْهَقَ(4) قِلاَلَهَا، وَ أَطَالَ أَنْشَازَهَا(5)).

اين جمله به خوبى نشان مى دهد كه كوههاى زمين علاوه بر قامت كشيده اى كه در بيرون دارند داراى ريشه هاى عظيمى در زيرزمين هستند همان ريشه هايى كه آنها را از درون به هم پيوند مى دهد، درست

مانند درختى كه هر قدر ساقه و شاخه هايش در آسمان بيشتر پيش مى رود ريشه هايش در اعماق زمين فروتر خواهد رفت، زيرا قامت بلند و استوار را ريشه هاى عظيم و محكم نگه مى دارد.

آنگاه امام(عليه السلام) فوايد وجود كوهها را ذكر مى كند كه از همه مهم تر حفظ آرامش زمين و ساكنان آن است و در عباراتى پرمعنا و حساب شده مى فرمايد: «خداوند كوهها را تكيه گاه زمين و همچون ميخهايى در آن كوبيد; به گونه اى كه زمين در عين حركت، آرام گرفت، تا اهل خود را در اضطراب فرو نبرد; يا آنچه را كه بر دوش حمل كرده، فرو نيندازد، يا از جايگاه خويش زايل نگردد»; (وَ جَعَلَهَا

پاورقي

1. «أنهد» از ريشه «نهود» به معناى برآمدن و برجسته شدن گرفته شده است.

2. «اساخ» از ريشه «سوخ» بر وزن «قول» به معناى فرو رفتن يا فرو رفتن در آب است و «أساخ» يعنى فرو برد.

3. «انصاب» جمع «نصب» بر وزن «كتب» به معناى اجسامى است كه آن را در جايى نصب مى كنند و نصب به گفته مرحوم طبرسى در مجمع البيان گاه معناى جمعى دارد و گاه معناى مفرد.

4. «أشهق» از ريشه «شهوق» به معناى بالا رفتن گرفته شده و «اشهق» يعنى بالا برد.

5. «أنشاز» جمع «نشز» بر وزن «مرض» از ريشه «نشوز» گرفته شده كه پيش از اين در همين بخش از خطبه تفسير شده است.

صفحه 180

لِلاَْرْضِ عِمَاداً، وَ أَرَّزَهَا(1) فِيهَا أَوْتَاداً، فَسَكَنَتْ عَلَى حَرَكَتِهَا مَنْ أَنْ تَمِيدَ(2) بِأَهْلِهَا، أَوْ تَسِيخَ(3) بِحِمْلِهَا، أَوْ تَزُولَ عَنْ مَوَاضِعِهَا).

چگونه كوهها به زمين آرامش مى دهند و جلوى لرزشها را مى گيرند؟

پاسخ

اين سؤال با توجّه به يك نكته روشن است و آن اينكه هسته درون زمين مواد مذاب و گازهاست كه پيوسته به قشر بيرونى فشار مى آورد و گاه به صورت آتش فشانها ظاهر مى شود; ولى كوهها با آن ريشه هاى محكم و به هم پيوسته اى كه دارند اين فشارها را تحمّل مى كنند و از لرزشهاى پى در پى باز مى دارند و مايه آرامش قشر جامد زمين مى شوند.

افزون بر اين، كوهها در برابر فشار بيرونى كه برخاسته از جاذبه ماه و خورشيد و جزر و مدّ حاصل از آن است عامل مؤثرى براى آرامش زمين محسوب مى شوند.

از طرف ديگر پناهگاهى هستند در برابر طوفانهايى كه همواره بر سطح زمين مىوزد و ممكن است زندگى انسانها را دستخوش تزلزل سازد.

براى توضيح بيشتر درباره اسرار آفرينش كوهها و نقش آنها در پيشگيرى از تزلزل پوسته جامد زمين به جلد چهارم همين كتاب صفحه 149 ذيل خطبه 91 مراجعه فرماييد.

در ضمن جمله «فَسَكَنَتْ عَلى حَرَكَتِها...» (با توجّه به تعبير به «على») به خوبى نشان مى دهد كه امام اشاره روشنى به حركت زمين در آن عصر و زمان فرموده كه همه علماى هيئت در آن عصر، زمين را ساكن مى پنداشتند، زيرا مى فرمايد: در عين اينكه زمين حركت دارد آرام است و اهل خود را مضطرب و متزلزل نمى سازد.

پاورقي

1. «ارّز» از ريشه «رزّ» بر وزن «حظّ» به معناى فرو بردن است.

2. «تميد» از ريشه «ميد» بر وزن «صيد» به معناى حركت و لرزش و اضطراب است.

3. «تسيخ» از «سوخ» است كه در همين بخش از خطبه تفسير شد.

صفحه 181

مرحوم علاّمه

شرف الدين در كتاب مؤلّفوا الشيعه فى صدر الاسلام به اين نكته ظريف اشاره كرده است.(1)

سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: «پس منزّه است آن كس كه زمين را در ميان آن همه امواج ناآرام ثابت نگه داشت; و دوران رطوبت جوانب و اطرافش را پايان داد و آن را خشك نمود و بسترى آرام (براى زندگى انسانها) قرار داد و همچون فرشى براى آنها گسترده ساخت; برفراز دريايى پهناور و راكد كه جريانى نداشت و ايستاده بود و حركت نمى كرد; تنها بادهاى شديد آن را بر هم مى زد و ابرهاى باران زا به حركتش در مى آورد. (آرى!) «در اين امور درس عبرت بزرگى است براى كسانى كه اهل خشيّتند و احساس مسئوليت دارند»»; (فَسُبْحَانَ مَنْ أَمْسَكَهَا بَعْدَ مَوَجَانِ مِيَاهِهَا، وَ أَجْمَدَهَا بَعْدَ رُطُوبَةِ أَكْنَافِهَا، فَجَعَلَهَا لِخَلْقِهِ مِهَاداً، وَ بَسَطَهَا لَهُمْ فِرَاشاً! فَوْقَ بَحْر لُجِّيٍّ رَاكِد لاَيَجْرِي، وَ قَائِم لاَ يَسْرِي، تُكَرْكِرُهُ(2) الرِّيَاحُ الْعَوَاصِفُ، وَ تَمْخُضُهُ(3) الْغَمَامُ الذَّوَارِفُ(4); «إِنَّ في ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشَى»).

در عبارت فوق دو جمله ديده مى شود كه در بدو نظر با يكديگر هماهنگ نيست: نخست مى گويد: «خداوند زمين را بر فراز درياى پهناور راكدى كه جريان ندارد گسترده است» و در ذيل مى گويد: «طوفانهاى درهم كوبنده و بادهاى شديد آب اين دريا را بر هم مى زند».

امّا با دقت در اين تعبير روشن مى شود كه هيچ منافاتى با هم ندارند; زيرا

پاورقي

1. مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 117 .

2. «تكركر» از ريشه «كركره» بر وزن «حنجره» به عقيده بعضى در اصل از ريشه تكرار است و بعضى آن را ماده مستقلى

از رباعى مجرّد مى دانند و به هر حال معناى تكرار را مى رساند.

3. «تخمض» از ريشه «مخض» بر وزن «مغز» در اصل به معناى تكان دادن شير يا ماست براى گرفتن كره مى باشد سپس به هر تكان دادن شديدى اطلاق شده است.

4. «ذوارف» از ريشه «ذرف» بر وزن «حرف» به معناى سيلان اشك از چشم يا هرگونه سيلان آب است و «ذوارف» جمع «ذارفه» به معناى جارى و روان است.

صفحه 182

جمله اوّل از آرام بودن طبيعت اين دريا سخن مى گويد و جمله دوم از تأثير عوامل بيرونى; يعنى تندبادها بر صفحه درياها.

اينكه مى فرمايد: «ابرهاى پرباران نيز آن را به حركت در مى آورد»; (وَ تَمْخُضُهُ الْغَمَامُ الذَّوَارِفُ) يا به اين دليل است كه چنين ابرهايى همواره همراه با طوفانهاست، يا اينكه باران سيل آسا كه بر صفحه اقيانوسها مى ريزد، آن را تحت تأثير خود قرار داده و موّاج مى كند.

جمله (إِنَّ في ذلِكَ لَعِبْرَةً لِّمَنْ يَخْشَى) يا اشاره به سكون و حركت درياهاست كه در بالا ذكر كرديم يا اشاره است به تمام آنچه امام(عليه السلام) دراين خطبه درباره آفرينش كوهها و درياها و خلقت زمين و آسمان آورده است.

جمله (إِنَّ في ذلِكَ لَعِبْرَةً لِّمَنْ يَخْشَى)(1) كه برگرفته از قرآن مجيد است عبرت گرفتن را براى صاحبان خشيّت و ترس از خدا مى داند، چرا كه اين خشيّت، زاييده علم است و عالمانند كه از اين امور عبرت مى گيرند همان گونه كه در جاى ديگر مى فرمايد: (إِنَّمَا يَخْشَى اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ).(2)

پاورقي

1. نازعات، آيه 26. جالب توجّه است كه آيه پيش گفته در قرآن مجيد نيز در سياق

آيات خلقت و آفرينش آسمان و زمين آمده است.

2. فاطر، آيه 28.

صفحه 183

و دنيا بشنود و پس از شنيدن از يارى آيين تو و اعزاز دينت سرباز زند و كندى كند. ما تو را بر كار خلاف او به شهادت مى طلبيم. اى كسى كه بزرگ ترين شاهدانى! همچنين همه آنها را كه در زمين و آسمانهايت سكونت بخشيده اى، گواه بر ضدّ او مى آوريم; و با اين حال مى دانيم كه ما را از يارى او بى نياز مى سازى و او را به گناهش خواهى گرفت (و كيفر خواهى داد).

أَيُّمَا عَبْد مِنْ عِبَادِكَ سَمِعَ مَقَالَتَنَا الْعَادِلَةَ غَيْرَ الْجَائِرَةِ، وَ الْمُصْلِحَةَ غَيْرَ الْمُفْسِدَةِ، فِي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا، فَأَبَى بَعْدَ سَمْعِهِ لَهَا إِلاَّ النُّكُوصَ(1) عَنْ نُصْرَتِكَ، وَ الاِْبْطَاءَ(2) عَنْ إِعْزَازِ دِينِكَ، فَإِنَّا نَسْتَشْهِدُكَ عَلَيْهِ يَا أَكْبَرَ الشَّاهِدينَ شَهَادَةً).

قابل توجّه اينكه امام سخن خود را در زمينه دعوت به جهاد با شاميان ستمگر به چهار وصف يا به اعتبارى به دو وصف تأكيد كرده است: 1. اين سخن سخنى است در مسير عدالت. 2. هيچ ستمى در آن نيست. 3. سبب اصلاح مردم است. 4. هيچ فسادى بر آن مترتب نيست و آثار مثبت آن در دين و دنياى مردم ظاهر مى شود.

بديهى است پيروى از چنين سخنى كه سراسر حق و عدالت و صلح و مصلحت است به حكم شرع و عقل لازم است و آنها كه برخلاف آن گام بردارند از آيين خداوند متعال و فرمان عقل منحرف شده اند.

نكته ديگر اينكه امام(عليه السلام) مى فرمايد: كسانى كه با دعوت او به جهاد با شاميان

پاورقي

1. «نكوص» مصدر و به معناى خوددارى و عقب نشينى است.

2. «ابطاء» به معناى كندى كردن و تأخيرانداختن از ريشه «بطؤ» بر وزن «قفل» به معناى كندى گرفته شده است.

صفحه 187

غارتگر سرپيچى كنند از يارى خدا و عظمت بخشيدن به آيين او سرباز زده اند بى آنكه امام(عليه السلام)نفع خاص شخصى در آن داشته باشد.

ضمناً امام با اين سخن مى خواهد روشن سازد كه مسير شاميان، مسير ظلم و جور و مايه فساد در دين و دنياى مردم است.

امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن افزون بر به شهادت طلبيدن خداوند متعال، همه موجودات زمين و آسمان را به گواهى مى طلبد

و مى فرمايد: «تمام آنها را كه در زمين و آسمانهايت سكونت بخشيده اى، به عنوان گواه بر ضدّ او (آن كس كه از جهاد با ستمگران سرباز مى زند) مى آوريم; ولى با اين حال مى دانيم كه ما را از يارى او بى نياز مى سازى و او را به گناهش خواهى گرفت (و كيفر خواهى داد)»; (وَ نَسْتَشْهِدُ عَلَيْهِ جَمِيعَ مَا أسْكَنْتَهُ أَرْضَكَ وَ سَماواتِكَ، ثُمَّ أَنْتَ بَعْدُ الْمُغْنِي عَنْ نَصْرِهِ، وَ الاْخِذُ لَهُ بِذَنْبِهِ).

امام(عليه السلام) با اين شكايت به پيشگاه پروردگار كه از دل پرسوز آن حضرت برخاسته، از يك سو به افراد سست و بى تفاوت در امر جهاد اتمام حجّت مى كند و از سوى ديگر ياران وفادارش را هشدار مى دهد كه از سستى آن گروه وحشتى به دل راه ندهند Ƞبدانند خدا يار و ياور آنهاست و آن گروه وظيفه نشناس، سرانجام گرفتار كيفر اعمال خود خواهند شد، همان گونه كه به گواهى تاريخ بعد از شهادت امام گرفتار شدند و ظالمانى از عمّال بنى اميّه را بر آنها گماردند كه بر هيچ يك از آنان رحم نكردند و از هيچ عقوبت و از كيفرى درباره آنان دريغ نداشتند.

شايان توجّه است كه در كتاب صفّين نصر بن مزاحم چنين آمده است: هنگامى كه امام اين سخن را بيان فرمود مردى از طايفه بنى فزاره برخاست و جسورانه به امام خطاب كرد كه تو مى خواهى ما را با اين سخن براى جنگ با شاميان بسيج كنى و برادران خود را در آنجا به قتل برسانيم. همان گونه كه ما را در

صفحه 188

بصره بردى و برادران خويش را

در جنگ جمل كشتيم! هرگز اين كار را نخواهيم كرد. مالك اشتر خشمگين شد و برخاست و گفت: اى مردم! او را دستگير كنيد (كه او فردى نفوذى از دشمنان ماست) آن مرد فرار كرد و گروهى به دنبال او براى دستگير ساختنش حركت كردند او به محلى از بازار پناهنده شد كه جاى فروش اسبها بود. سرانجام مردم او را زير پاهاى خود له كردند.(1)

جمله «جَمِيعَ مَا أسْكَنْتَهُ أَرْضَكَ وَ سَمواتِكَ»; (همه آنچه كه در زمين و آسمانهايت ساكن ساختى) ظاهراً اشاره به فرشتگان و انسانها و جنّ است، زيرا تعبير «ساكن ساختى» تناسب با آن دارد (بنابراين «ما» در اينجا به ذوى العقول اطلاق شده است و به شهادت طلبيدن آنها با آنكه قبل از آن، خدا را به شهادت طلبيده، براى تأكيد در اين امر مهم است، همان گونه كه خداوند جز ذات پاكش شاهدان بسيارى بر اعمال ما قرار داده است.

پاورقي

1. صفين نصر بن مزاحم، ص 94-95 .

صفحه 189

از وصف واصفان، والاتر است. به وسيله تدبير شگفت آورش بر همه ناظران آشكار است و با جلال عزّتش كنه ذاتش بر همه انديشمندان پنهان. خداوندى كه عالم است بى آنكه معلوماتش اكتسابى باشد يا فزونى گيرد و يا آن را از كسى فرا گرفته باشد. خداوندى كه همه امور را اندازه گيرى كرده، بى آنكه نياز به تفكّر و يا رجوع به ضمير و وجدان داشته باشد. خدايى كه تاريكيها پوششى بر او نمى افكند و از نور و روشنايى بهره نمى گيرد. شب او را نمى پوشاند و روشنايى روز بر او نمى گذرد. نه درك او از اشيا، با حسّ بينايى (و چشم ظاهرى) است و نه علم و دانش وى از طريق خبرگيرى.

صفحه 192

در بخش ديگرى از اين خطبه سخن از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به ميان آمده، مى فرمايد: «خداوند او را با نور و روشنايى فرستاد و برگزيد و بر همه مقدّم داشت، جدائى ها و پراكندگى ها را به وسيله او پيوند داد (و اتحاد و الفت ايجاد كرد) و با او بر زورمندان چيره شد. مشكلات را به وسيله او آسان و ناهمواريها را به دست او هموار ساخت تا آنجا كه ضلالت و گمراهى را از راست و چپ (و از هر سو) به عقب راند.

است. به وسيله تدبير شگفت آورش بر همه ناظران آشكار است و با جلال عزّتش كنه ذاتش بر همه متفكّران پنهان»; (اَلْحَمْدُ لِلّهِ الْعَلِيِّ عَنْ شَبَهِ الَْمخْلُوقِينَ، الْغَالِبِ لِمَقَالِ الْوَاصِفِينَ، الظَّاهِرِ بِعَجَائِبِ تَدْبِيرِهِ لِلنَّاظِرِينَ، وَ الْبَاطِنِ بِجَلاَلِ عِزَّتِهِ عَنْ فِكْرِ الْمُتَوَهِّمِينَ(1)).

همان گونه كه در گذشته نيز اشاره شده، ذات پاك خداوند نامتناهى است و بديهى است مخلوقاتش كه همه چيزشان محدود و متناهى است، قادر بر درك كنه ذاتش نباشند، بنابراين تنها از طريق آثار شگفت انگيزى كه در پهنه جهان هستى از او نمايان است به ذات او پى مى بريم، لذا اگر مى گوييم خدا از همه چيز

پاورقي

1. «متوهمين» از ريشه «وهم» گرفته شده كه گاه به معناى پندار و گمان و خيال مى آيد و گاه به معناى انديشيدن و فكر كردن و در اينجا معناى دوم مراد است و شاهد آن تعبير به «فكر» است كه قبل از آن ذكر شده است.

صفحه 193

آشكارتر و از همه چيز پنهان تر است ناظر به همين دو جنبه است; از نظر آثار علم و قدرتش كاملا آشكار و از نظر كنه ذاتش مخفى و پنهان است.

در ادامه اين سخن به پنجمين و ششمين وصف پرداخته مى فرمايد: «خداوندى كه عالم است بى آنكه معلوماتش اكتسابى باشد يا فزونى گيرد و يا آن را از كسى فرا گرفته باشد. خداوندى كه همه امور را اندازه گيرى كرده، بى آنكه نياز به تفكّر و يا رجوع به ضمير و وجدان داشته باشد»; (الْعَالِمِ بِلاَ اكْتِسَاب وَ لاَ ازْدِيَاد، وَ لاَ عِلْم مُسْتَفَاد، الْمُقَدِّرِ لِجَمِيعِ الاُْمُورِ بِلاَ رَوِيَّة وَ لاَ ضَمِير).

بى شك علم خدا مانند ذاتش بى

پايان است، بنابراين نه نيازى به اكتساب دارد و نه فراگيرى از ديگرى. اين امور مربوط به كسانى است كه علم محدودى دارد و از سه راه بر آن مى افزايند: گاهى از طريق تجربه و مانند آن، گاه به سبب تأثير علوم در يكديگر و انتقال از مسئله اى به مسئله ديگر و گاه از طريق درس خواندن و فراگيرى از ديگران; امّا آن كس كه علمى بى پايان دارد از همه اين امور بى نياز است.

همچنين او براى آفرينش مخلوقات واندازه گيرى دقيق هر موجود از نظر كميّت و كيفيّت و قوانين حاكم بر آن نه نياز به انديشيدن دارد، نه رجوع به وجدان. به خلاف انسانهايى كه دست به اختراع و ابداع چيزى مى زنند كه گاه بايد سالها بينديشند و مطالعه كنند و از معلومات و تجربيات خود كمك بگيرند تا موفق به ابداع چيزى شوند.

سپس در هفتمين و هشتمين وصف مى افزايد: «خدايى كه تاريكيها ستر و پوششى بر او نمى افكند و از نور و روشنايى بهره نمى گيرد»; (الَّذِي لاَتَغْشَاهُ الظُّلَمُ، وَ لاَيَسْتَضِيءُ بِالاَْنْوَارِ).

آنگاه براى تكميل و توضيح همين مطلب به سراغ نهمين و دهمين وصف رفته، مى فرمايد: «شب او را نمى پوشاند و روشنايى روز بر او نمى گذرد (و به بيان

صفحه 194

ديگر: شب و روز براى او متصوّر نيست)»;(وَلاَ يَرْهَقُهُ(1) لَيْلٌ،وَلاَ يَجْرِي عَلَيْهِ نَهَارٌ).

اين تعبيرات ممكن است اشاره به اين باشد كه ذات پاكش از طريق آثار هميشه آشكار است و شب و روز تفاوتى در اين امر ايجاد نمى كند و يا اشاره به اين باشد كه او براى مشاهده و احاطه علمى به

اشيا نياز به نور و روشنايى ندارد آن گونه كه انسانها نياز دارند.

يازدهمين ودوازدهمين وصف نيز تكميل و توضيح ديگرى بر اوصاف پيشين است، مى فرمايد: «نه درك او از اشيا، با حسّ بينايى است و نه علم و دانش وى از طريق خبرگيرى است»; (لَيْسَ إِدْرَاكُهُ بِالاِْبْصَارِ، وَ لاَ عِلْمُهُ بالاِْخْبَارِ).

زيرا اين امور مربوط به جسم و جسمانيات و صاحبان علوم ناقص و محدود است; او نه از قبيل جسم و جسمانيات است ونه محدوديتى در احاطه علمى اوست.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا امام(عليه السلام) در خطبه هاى متعدّد بر همين مضامين تكيه و تأكيد مى كند و بر اين امر اصرار دارد كه علم خداوند نيازى به هيچ يك از امورى كه در بالا گفته شد ندارد; اين همه تأكيد براى چيست؟

در پاسخ مى گوييم: يكى از مشكلات عظيم در شناخت و معرفت پروردگار مسئله مقايسه او با مخلوقات است، زيرا در همه عمر خود سر و كار با مخلوقات دارد، همه چيز را با معيار آن مى سنجد. مخلوقاتى كه همه چيزش محدود است; علم، قدرت، زمان، مكان، درك و شهود او همه و همه محدود، ناپايدار و فناپذير است. هنگامى كه سخن از معرفت پروردگار به ميان مى آيد آگاهانه يا ناخودآگاه همان مقياسها را به كار مى گيرد و در درّه هولناك تشبيه سقوط مى كند، از اين رو اين معلم بزرگ معرفة الله پى در پى هشدار مى دهد كه بر لب پرتگاه نرويد و خدا را با خود به هيچ يك از مخلوقات مقايسه نكنيد كه از معرفة الله دور خواهيد شد و اوهامى

را در مغز خود پرورش مى دهيد و مى پرستيد.

پاورقي

1. «يرهقه» از ريشه «رهق» بر وزن «شفق» در اصل به معناى پوشاندن چيزى با قهر و غلبه است و به معناى سختگيرى يا مسلّط شدن چيزى نيز آمده است.

صفحه 195

حديث معروف امام باقر(عليه السلام): «كُلُّ ما مَيَّزْتُمُوه بأوْهامِكُمْ في أدَقِّ مَعانيهِ مَخْلُوقٌ مَصْنُوعٌ مِثْلُكُمْ مَرْدُودٌ إلَيْكُمْ; آنچه با فكر و پندار خود با دقيق ترين مفاهيم در ذهن خويش (درباره خدا) ترسيم مى كنيد مخلوق و ساخته شما و همانند خودتان است و به سوى شما باز مى گردد»(1) اشاره زيبايى به همين مطلب است.

لذا ائمّه اهل بيت(عليهم السلام) همواره مراقب اصحاب و ياران و پيروان خود بودند كه گرفتار و تشبيه يا تعطيل نشوند، در حالى كه اين گرفتارى براى گروهى كه از آنها پيروى نكردند بسيار فراوان و آشكار است.

اعتقاد به جسميّت خداوند و تشبيه او با مخلوقات، اعتقاد به امكان رؤيت و مشاهده حسّى در دنيا و لااقل در آخرت كه غالباً به آن پايبند هستند، از اين قسم انحرافات خطرناك است.

در بخش ديگر اين خطبه كه مرحوم سيّد رضى تحت عنوان «وَ مِنْها في ذِكْرِ النَّبِي(صلى الله عليه وآله)» آورده، امام(عليه السلام) سخن كوتاه و بسيار پرمعنايى درباره پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)دارد و هفت وصف از اوصاف پيامبر راكه نشان دهنده مقام والا و اصلاحات گسترده او در جامعه اسلامى است، بيان مى كند. مى فرمايد: «خداوند او را با نور و روشنايى فرستاد و برگزيد و بر همه مقدّم داشت، پارگيها و پراكندگيها را به وسيله او پيوند داد (و اتحاد و الفت ايجاد كرد) و با او بر

زورمندان چيره شد. مشكلات را به وسيله او آسان و ناهمواريها را به دست او هموار ساخت تا آنجا كه ضلالت و گمراهى را از راست و چپ (و از هر سو) به عقب راند»; (أَرْسَلَهُ بِالضِّيَاءِ، وَ قَدَّمَهُ فِي الاِْصْطِفَاءِ، فَرَتَقَ(2) بِهِ الْمَفَاتِقَ(3) وَ سَاوَرَ(4) بِهِ الْمُغَالِبَ، وَ ذَلَّلَ بِهِ

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 66، ص 293 .

2. «رتق» از ريشه «رتق» بر وزن «حتم» يعنى به هم پيوستن.

3. «مفاتق» به معناى محلهاى شكافته شده جمع «مفتق» بر وزن «مكتب» از ريشه «فتق» (ضد رتق) به معناى شكافتن گرفته شده است.

4. «ساور» از ريشه «مساوره» به معناى غلبه كردن و چيره شدن و شوريدن، از ريشه «سور» بر وزن «غور» گرفته شده است.

صفحه 196

الصُّعُوبَةَ، وَ سَهَّلَ بِهِ الْحُزُونَةَ(1)، حَتَّى سَرَّحَ(2) الضَّلاَلَ عَنْ يَمِين وَ شِمَال).

منظور از «ضياء» يكى از چند احتمال ذيل است: نور ايمان، علم، قرآن، وحى و يا همه اينها; يعنى خداوند پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) را با نور وحى و قرآن و ايمان مبعوث كرد تا جهان را به وسيله آن روشن سازد.

جمله «وَ قَدَّمَهُ فِي الاِْصْطِفَاءِ» ممكن است اشاره به خاتميّت پيامبر اكرم باشد (زيرا اگر خاتم نباشد مفهومش اين است كه آيينى برتر از آيين او در آينده خواهد آمد) و يا اشاره به برترى او بر همه انبيا و خلق جهان است. به هر حال دليل بر اين است كه آيينش از همه آيينها كامل تر است. منظور از «مفاتق» (پارگيها و بريدگيها) اختلافات گسترده اى است كه در محيط عربستان وجود داشت و پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به آنها پايان داد و همه را زير پرچم توحيد متّحد

ساخت.

جمله «وَ سَاوَرَ بِهِ الْمُغَالِبَ» اشاره به كوتاه كردن دست ظالمان و زورمندان از گريبان مستضعفان و محرومان است كه به بركت ظهور اسلام به وقوع پيوست و همه آنها در برابر قدرت اين آيين سر تسليم فرود آوردند.

برطرف ساختن مشكلات و هموار ساختن ناهمواريها (ذَلَّلَ بِهِ الصُّعُوبَةَ) مى تواند اشاره به حلّ مشكلات معنوى و عقيدتى و اخلاقى باشد يا مشكلات مادى و اجتماعى و يا همه اينها كه در پرتو ظهورش به وقوع پيوست.

جمله «حَتَّى سَرَّحَ الضَّلاَلَ عَنْ يَمِين وَ شِمَال» اشاره به پايان گرفتن همه مفاسدى است كه در جمله هاى قبل به آن اشاره شده; يعنى انواع گمراهيها از چپ و راست و از هر سو به وسيله آن حضرت و آيينش به عقب رانده شدند.

تعبير به «يمين و شمال» ممكن است اشاره به افراط و تفريطها باشد، يااشاره به همه راههايى كه به فساد منتهى مى شود.

پاورقي

1. «حزونة» ضدّ سهولت به معناى خشن و ناصاف بودن است.

2. «سرّح» از ريشه «تسريح» به معناى رها ساختن و عقب راندن گرفته شده و به همين مناسبت به طلاق نيز تسريح گفته مى شود و ريشه اصلى آن «سرح» و «سروح» به معناى آزادگشتن و رها شدن است.

صفحه 197

به يقين اين اصلاحات، مخصوص زمان ظهور پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نبود. اگر امروز هم به تعليمات و برنامه هاى اسلام عمل كنيم هم نور وحدت جامعه اسلامى را فرا مى گيرد و هم دست زورمندان ظالم كوتاه مى گردد و هم سختيها و مشاكل اجتماعى آسان مى شود، زيرا اينها همه از آثار تعليمات الهى است.

صفحه 198

صفحه 199

است

كه در آن از صفات درونى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اوصاف دانشمندان و اندرز به تقوا سخن مى گويد.(1)

خدا انسانها را به دو بخش تقسيم كرده، آن حضرت را در بهترين آن دو قرار داده است (و پيوسته در صلب پدران پاك و رحم مادران پاكدامن بوده است) هيچ ناپاك دامنى در او سهمى نداشت و هيچ فاجرى در او دخالت نكرد. آگاه باشيد خداوند براى خير و نيكى، اهلى قرار داده و براى حق، ستونهايى و براى اطاعت فرمانش پاسدارانى و به يقين براى شما در انجام هر طاعتى يار و ياورى از جانب خداوند سبحان خواهد بود كه زبانها را گويا مى كند و قلبها را ثابت نگه مى دارد، به گونه اى كه براى آن كس كه بخواهد به آن اكتفا كند كافى است و براى آن كس كه شفا جويد مايه شفاست.

صفحه 202

همه زمينه هاى تكوينى و تشريعى، شامل مى شود; او همواره فصل و جداسازى حق را از باطل داشته و خواهد داشت.

عجب اينكه يكى از شارحان نهج البلاغه (ابن ابى الحديد) ضمير در «انّه» را به مسئله قضا و قدر باز گردانده و معتقد است قبل از اين جمله بوده (و سيّد رضى آن را جدا ساخته است) جمعى از شارحان نيز سخن او را پذيرفته اند، در حالى كه جمله «وَأشْهَدُ أَنَّ مُحَمّداً عَبْدُهُ» نشان مى دهد كه شهادت قبلى شهادت مربوط به پروردگار است به علاوه «حكم فصل» از صفات خداست; نه صفات قضا و قدر.(1)

توصيف پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عبوديّت قبل از رسالت در جمله بالا نشان مى دهد كه بزرگ ترين افتخار انسان بندگى خداست و تعبير به «سيّد عباده» (سرور بندگان

پاورقي

1. در كتاب تمام نهج البلاغه كه جمله هاى مكمّل اين خطبه را آورده است تعبيراتى دارد كه به وضوح نشان مى دهد ضمير در «إنّه» به ذات پاك پروردگار باز مى گردد; نه به قضا و قدر (تمام نهج البلاغه، خطبه 22،

ص 299).

صفحه 203

خدا) تأكيد ديگرى است بر اين معنا. آرى! هر چه هست در بندگى پروردگار است.

سپس در ادامه ذكر اوصاف پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، مى افزايد: «هر زمان خدا انسانها را به دو بخش تقسيم كرده، آن حضرت را در بهترين آن دو قرار داده است»; (كُلَّمَا نَسَخَ(1) اللّهُ الْخَلْقَ فِرْقَتَيْنِ جَعَلَهُ فِي خَيْرِهِمَا).

اشاره به اينكه نور وجود آن حضرت كه در صلب آدم وجود داشت، پيوسته از صلبى به صلب ديگر منتقل مى شد و آنجا كه فرزندان متعدّدى از نسلى به وجود مى

آمدند نور وجود آن حضرت در آن شاخه اى كه بهتر بود قرار مى گرفت و اين راه را از طريق بهترينها پيوسته مى پيمود تا در صلب عبدالله قرار گرفت و به رحم آمنه منتقل شد.

باز مى افزايد: «هيچ ناپاكدامنى در او سهمى نداشت و هيچ فاجرى در او دخالت نكرد»; (لَمْ يُسْهِمْ فِيهِ عَاهِرٌ(2)، وَ لاَ ضَرَبَ فِيهِ فَاجِرٌ).

اين همان مضمونى است كه در زيارت وارث در مورد فرزندزاده پيامبر، امام حسين(عليه السلام) آمده است: «أشْهَدُ أنَّكَ كُنْتَ نُوراً في الاَْصْلابِ الشّامِخَةِ وَ الاَْرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجاهِليَّةُ بِأنْجاسِها وَ لَمْ تُلْبِسْكَ الْمُدْلَهِمّاتُ ثِيابَها; گواهى مى دهم كه تو نورى بودى در صلب والاى پدران و رحم پاك مادران و هرگز عصر جاهليّت با تمام آلودگيهايش تو را آلوده نساخت و جامه هاى سياه آن بر تو پوشانده نشد».(3)

پاورقي

1. «نسخ» از ريشه «نسخ» بر وزن «مسخ» در اصل به معناى انتقال و جابه جا كردن چيزى است لذا هنگامى كه بر اثر حركت خورشيد سايه، جابه جا مى شود مى گويند: «نسخت الشمس الظلّ» و به نوشتن چيزى از روى نوشته اى ديگر استنساخ و نسخه بردارى گفته مى شود، چون مطلب را منتقل مى سازد. نسخ در احكام نيز از اين ريشه گرفته شده، زيرا حكمى جاى حكم ديگرى را مى گيرد و در خطبه بالا نسخ اشاره به انتقال نطفه از پدرى به پدر ديگر است كه از طريق وراثت، ويژگيهاى پدران به فرزندان منتقل مى شود.

2. «عاهر» به معناى شخص فاسق و فاجر و آلوده دامن است.

3. مصباح المتهجّد، ص 717 .

صفحه 204

شبيه همين معنا درباره شخص پيامبر(صلى الله عليه

وآله) وارد شده است، آنجا كه مى فرمايد: «لَمْ يَزَلْ يَنْقُلُني اللهُ مِنْ أصْلابِ الطّاهِرينَ إلَى الْمُطَهَّراتِ حَتّى أخْرَجَني في عالَمِكُمْ هذا لَمْ يُدَنِّسْني بِدَنَسِ الْجاهِليَّةِ; پيوسته خداوند مرا از صلب پدران پاك به رحم مادران پاك دامن منتقل كرد تا اينكه متولّد شدم در حالى كه هرگز مرا به آلودگيهاى جاهليّت آلوده نساخت».(1)

اين تعبير كه در خطبه بالا و روايت و زيارت نامه وارد شده، اضافه بر بيان فضيلت والاى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، اين درس را نيز به همه ما مى آموزد كه دوران تربيت انسان براى رسيدن به مقامات بالا از صلب پدران و رحم مادران آغاز مى گردد و عامل وراثت يكى از عوامل تشكيل دهنده شخصيّت انسان است، هر چند عامل منحصر به فرد نيست. در اين زمينه سخن بسيار است كه در بحثهاى آينده با استفاده از مناسبتها _ إن شاءالله _ بيان خواهد شد.

سپس امام(عليه السلام) از پويندگان راه رسول الله كه اوصاف او در عبارات گذشته بيان شد دم مى زند تا نشان دهد در سايه تعليمات آن بزرگوار بايد گروههايى در هر عصرى پرورش يابند و راه او را تداوم بخشند، مى فرمايد: «آگاه باشيد خداوند براى خير و نيكى، اهلى قرار داده و براى حق، ستونهايى و براى اطاعت فرمانش پاسدارانى»; (أَلاَ وَ إِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ جَعَلَ لِلْخَيْر أَهْلاً، وَ لِلْحَقِّ دَعَائِمَ، وَ لِلطَّاعَةِ عِصَماً).

اشاره به اينكه در هيچ عصر و زمانى، اين راه بدون رهرو نمى ماند و برنامه خير و حق و اطاعت، تعطيل نمى شود; آنها كسانى هستند كه داراى اراده هاى قوّى و نيّات پاك اند و به همين

دليل توفيق الهى شامل حالشان شده است.

جمله «لِلْحَقِّ دَعَائِمَ، وَ لِلطَّاعَةِ عِصَماً» ممكن است اشاره به امامان معصوم و اوصياى پيامبر باشد كه حاميان حق و پاسداران اطاعت فرمان خدا بودند;

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 15، ص 117; مجمع البيان، ج 3-4، ص 497 .

صفحه 205

همان گونه كه در زيارت جامعه مى خوانيم: «وَالْحَقُّ مَعَكُمْ وَ فيكُمْ وَ مِنْكُمْ وإِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ أهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ; حق همواره با شما و در ميان شما و از ناحيه شماست و به سوى شما مى آيد و شما اهل حق و معدن آن هستيد» و مخصوصاً در حديث معروفى كه شيعه و اهل سنّت آن را در كتب معروف خود نقل كرده اند، مى خوانيم: «عَليّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَليٍّ يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُما دارَ; على با حق همراه است و حق با على همراه، به هر سو او مى گردد حق نيز با او مى گردد».(1)

نيز ممكن است اشاره به قرآن مجيد و سنّت معصومان، يا اشاره به وجود علما و دانشمندان باشد و اين احتمال بعيد نيست كه همه اين تفسيرهاى سه گانه در مفهوم جمله هاى بالا جمع باشد.

در ادامه اين سخن به رهروان راه آنها بشارت مى دهد كه در برابر انبوه مشكلات اطاعت، تنها نيستند و امدادهاى الهى پى در پى به يارى آنها مى آيد، مى فرمايد: «به يقين براى شما در انجام هر طاعتى يار و ياورى از جانب خداوند سبحان خواهد بود كه زبانها را گويا مى كند و قلبها را ثابت نگه مى دارد، به گونه اى كه براى آن كس كه بخواهد به آن اكتفا كند كافى است و براى

آن كس كه شفا جويد مايه شفاست»; (وَ إِنَّ لَكُمْ عِنْدَ كُلِّ طَاعَة عَوْناً مِنَ اللّهِ سُبْحَانَهُ يَقُولُ(2)عَلَى الاَْلْسِنَةِ، وَ يُثَبِّتُ الاَْفْئِدَةَ. فِيهِ، كِفَاءٌ لِمُكْتَف، وَ شِفَاءٌ لِمُشْتَف).

آرى! خداوند بندگان مؤمن خويش را تنها نمى گذارد زبانشان را گويا و قلب و اراده آنها را محكم مى دارد. اين امر كراراً در آيات قرآن منعكس شده است; موسى بن عمران(عليه السلام) از خدا زبان گويا مى خواهد و خدا به او ارزانى مى دارد، افزون بر اينكه برادرش هارون را به يارى او مى فرستد، تأكيد مى كند كه تنها نيستيد و من با شما هستم، همه چيز را مى شنوم و مى بينم: (إِنَّنِى مَعَكُمَا أَسْمَعُ

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 33، ص 376; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 297 .

2. ضمير «يقول» به «الله» بر مى گردد كه قبلا ذكر شده و معناى جمله اين است كه خداوند زبان آنها را گويا مى كند و خير را بر آن جارى مى سازد.

صفحه 206

وَأَرَى)(1) و در جاى ديگر مى فرمايد: «(يُثَبِّتُ اللهُ الَّذِينَ امَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا); خداوند كسانى را كه ايمان آوردند به جهت گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مى دارد، هم در اين جهان و هم در سراى ديگر».(2)

و اين همان چيزى است كه پيوسته و همه روزه در نمازها از خداوند تقاضا مى كنيم و مى گوييم: (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ).

پاورقي

1. طه، آيه 46 .

2. ابراهيم، آيه 27 .

صفحه 207

لاَ تُسْرِعُ فِيهِمُ الْغِيبَةُ. عَلَى ذلِكَ عَقَدَ خَلْقَهُمْ وَ أَخْلاَقَهُمْ، فَعَلَيْهِ يَتَحَابُّونَ، وَ بِهِ يَتَوَاصَلُونَ، فَكَانُوا كَتَفَاضُلِ الْبَذْرِ يُنْتَقَى، فَيُؤْخَذُ مِنْهُ وَ يُلْقَى، قَدْ مَيَّزَهُ التَّخْلِيصُ، وَ هَذَّبَهُ الَّتمْحِيصُ.

ترجمه

بدانيد بندگان خدا كه حافظان علم او هستند آن را به خوبى نگاهدارى و حفظ مى كنند (و در اختيار نااهلان قرار نمى دهند) و (آنجا كه بايد آن را آشكار كنند) چشمه هاى آن علوم را جارى مى سازند، با ولايت به يكديگر مى پيوندند و با محبّت با هم ملاقات مى كنند و با پيمانه اى سيراب كننده عطش يكديگر را فرو مى نشانند و پس از سيراب شدن (از نزد يكديگر) خارج مى شوند. شك و ترديد در آنها راه نمى يابد. و غيبت در وجودشان نفوذ نمى كند. خداوند سرشت و اخلاقشان را بر اين صفات برجسته گره زده، به همين سبب به يكديگر مهر مىورزند و پيوند دوستى با يكديگر برقرار مى سازند. برترى آنان همچون برترى بذرهاى انتخاب شده اى است كه دانه هاى خوب و اصلاح شده آن از ميان انبوه دانه ها برگرفته مى شود و بقيه را به كنار مى گذارند. اين امتياز به سبب خلوص آنها و از عهده امتحان برون آمدن حاصل شده است.

صفحه 208

وآله) هستند.

مى فرمايد: «بدانيد كه بندگان خدا كه حافظان علم او هستند آن را به خوبى نگاهدارى و حفظ مى كنند (و در اختيار نااهلان قرار نمى دهند) و (آنجا كه بايد آن را آشكار كنند) چشمه هاى آن علوم را جارى مى سازند»; (وَ اعْلَمُوا أَنَّ عِبَادَ اللّهِ الْمُسْتَحْفَظِينَ(1) عِلْمَهُ، يَصُونُونَ مَصُونَهُ، وَ يُفَجِّرُونَ عُيُونَهُ).

اين صفات سه گانه نشان مى دهد كه اين گروه از بندگان خدا با توفيقات الهى و نيز الهامات درونى كسب علوم كرده اند و اين علوم را به خوبى نگاهبانى مى كنند و به نيازمندان مى رسانند. آنها حافظان و پاسداران و ناشران اين علومند و همان گونه كه چشمه هاى جوشان آب، سرزمينهاى تشنه را سيراب مى كند و انواع گلها و گياهان و درختها را پرورش مى دهد، آنها نيز با نشر دين قلوب تشنگان را سيراب كرده و انواع فضايل انسانى را در آنان پرورش مى دهند.

جمله «يَصُونُونَ مَصُونَهُ» شايد به همان معنا باشد كه در بالا اشاره شد; يعنى علوم الهى را از دسترسى نااهلان حفظ مى كنند و شايد به اين معنا باشد كه اين علوم را به خوبى پاسدارى كرده و در انتقال آن از نسلى به نسل ديگر از طريق تأليف ونشر كتابها مى كوشند.

در ادامه به چهار وصف ديگر اشاره كرده، مى افزايد: «با ولايت و دوستى به

پاورقي

1. «مستحفظين» از ريشه «حفظ» گرفته شده و به معناى كسانى است كه حفاظت چيزى به آنها سپرده شده است.

صفحه 209

يكديگر مى پيوندند و با محبّت با هم ملاقات مى كنند و با پيمانه اى سيراب كننده عطش يكديگر را فرو مى نشانند و

پس از سيراب شدن (از نزد يكديگر) خارج مى شوند»; (يَتَوَاصَلُونَ بِالْوِلاَيَةِ، وَ يَتَلاَقَوْنَ بَالْمَحَبَّةِ، وَ يَتَسَاقَوْنَ بِكَأْس رَوِيَّة(1) وَ يَصْدُرُونَ بِرِيَّة(2)).

امام(عليه السلام) در بخش گذشته اشاره به جنبه هاى علمى اين علماى ربّانى فرمود و در اين بخش به جنبه هاى عملى آنها اشاره مى كند; منظور از «تواصل بالولاية» شايد ولايت الهى و اولياءالله باشد كه اين گروه را به يكديگر پيوند داده، يا ولايت به معناى دوستى و محبّت است كه قلوب آنها را به هم پيوسته است.

جمله «وَ يَتَلاَقَوْنَ بَالْمَحَبَّةِ» اشاره به اين است كه اين محبّت قلبى را به هنگام ملاقات در فعل و قول خود آشكار مى كنند.

جمله سوم اشاره به اين است كه جلسات آنها كانون تبادل علوم و دانشهاست; هر يك ديگرى را از پيمانه علم خويش سيراب مى كند، همان گونه كه در جمله چهارم آمده: «هنگامى كه از مجلس بر مى خيزند به قدر كافى از چشمه هاى علم سيراب شده اند».

آنگاه در بيان دو وصف ديگر مى افزايد: «شك و ترديد در آنها راه نمى يابد. و غيبت در وجودشان نفوذ نمى كند»; (لاَ تَشُوبُهُمُ الرِّيْبَةُ، وَ لاَ تُسْرِعُ فِيهِمُ الْغِيبَةُ).

تعبير به «ريبه» ممكن است اشاره به اين باشد كه مبانى عقيدتى و ايمان آنها به قدرى محكم است كه هيچ گونه شك و ترديدى در آن راه نمى يابد و يا اشاره به اين است كه به قدرى زندگانى آنها صاف و پاك است كه هيچ كس درباره حسن نيّت و سنجيده بودن اعمال آنها ترديد نمى كند.

جمله «وَ لاَ تُسْرِعُ فِيهِمُ الْغِيبَةُ» شايد اشاره به اين باشد كه آنها آلوده به غيبت

پاورقي

1.

«رويّة» صفت مشبّهه از ريشه «رىّ» بر وزن «حىّ» گرفته شده و به معناى سيراب كننده است.

2. «بريّة» تركيبى از باء جارّه و «ريّة» كه اسم مصدر است از همان ريشه «رىّ» بر وزن «حىّ» به معناى سيراب بودن است.

صفحه 210

نمى شود و يا به اندازه اى پاكند كه ديگران به خود اجازه غيبت آنها را نمى دهند.

البتّه اين تفسيرهاى متعدّد منافاتى با يكديگر ندارد و ممكن است همه در مفهوم جمله هاى بالا جمع باشد.

سپس حضرت به عنوان تأكيد مى فرمايد: «خداوند سرشت و اخلاقشان را بر اين صفات برجسته گره زده است»; (عَلَى ذلِكَ عَقَدَ خَلْقَهُمْ وَ أَخْلاَقَهُمْ).

البتّه اين تعبير منافات با اختيارى بودن اعمال ندارد، زيرا هر زمان انسان با پاى اختيار به سوى خدا گام بردارد، تأييدات و امدادهاى الهى به سراغ او مى آيد و از اين گذشته خداوند، زمينه هاى صلاح و سعادت را از آغاز در وجود همه انسانها آفريده است تا با استفاده از آنها مسير تكامل را بپيمايد.

آنگاه به دو وصف ديگر از اوصاف اين عالمان ربّانى اشاره كرده، مى فرمايد: «به سبب همين صفات برجسته، نسبت به يكديگر مهر مىورزند و پيوند دوستى با يكديگر برقرار مى سازند»; (فَعَلَيْهِ يَتَحَابُّونَ، وَ بِهِ يَتَوَاصَلُونَ).

آرى! محبّت آنها به يكديگر براى خداست و پيوند آنها از عشق و علاقه مشتركشان به كمالات سرچشمه مى گيرد و هرگز منافع مادى و علاقه هاى حيوانى و اشتراك در مقامات دنيوى سبب دوستى و همكارى آنها با يكديگر نيست.

در پايان اين فقره با ذكر تشبيه جالبى، چگونگى گزينش اين گروه را از ميان ساير انسانها بيان مى دارد و مى فرمايد:

«برترى آنان همچون برترى بذرهاى انتخاب شده اى است كه دانه هاى خوب و اصلاح شده آن از ميان انبوه دانه ها برگرفته مى شود و بقيه را به كنارى مى گذارند. اين امتياز بر اثر خالص سازى آنها و از عهده امتحان برون آمدن حاصل شده است»; (فَكَانُوا كَتَفَاضُلِ الْبَذْرِ يُنْتَقَى(1)،

پاورقي

1. «ينتقى» از ريشه «نقاوه» به معناى پاك و خالص بودن گرفته شده است، اين مادّه هنگامى كه به باب افتعال مى رود به معناى برگزيدن و انتخاب نمودن است.

صفحه 211

فَيُؤْخَذُ مِنْهُ وَ يُلْقَى، قَدْ مَيَّزَهُ التَّخْلِيصُ، وَ هَذَّبَهُ الَّتمْحِيصُ(1)).

آرى! آنها بذرهاى برگزيده عالم خلقتند كه باغبان جهان هستى آنها را براى پرورش دادن و به كمال رساندن انتخاب كرده و با توفيق و تأييد و امداد خود به صورت شجره طيّبه اى كه دائماً ميوه ها بر شاخسارش ظاهر است در مى آورد.

كوتاه سخن اينكه عالمان بزرگوارى كه صاحبان اين صفات برجسته اند و تحت عنايات پروردگار، مراحل تكامل را مى پيمايند و روز به روز به قرب خداوند نزديك تر مى شوند، بى دليل به اين مقام نرسيده اند، آنها در اصلاح خويشتن و زدودن زنگارهاى هوا و هوس از دل و خالص ساختن نيّتها و از عهده آزمونهاى سخت الهى برآمدن به اين مقام رسيده اند و هر كس راه آنها را بپيمايد او نيز همان سرنوشت را خواهد داشت.

پاورقي

1. «تمحيص» به معناى پاك و خالص كردن است و از ريشه «محص» بر وزن «فحص» به همين معنا گرفته شده است، هر چند تمحيص تأكيد بيشترى را مى رساند و از آنجا كه آزمايش و امتحان سبب خالص شدن است اين

واژه به معناى امتحان نيز آمده است.

صفحه 212

صفحه 213

كه اگر چنين كند بر طريق حق قرار گرفته و به راه راست و روشن هدايت شده است.

صفحه 214

اينكه در جمله بالا چه معنايى دارد بعضى آن را مفعول به دانسته اند و گفته اند: مفهوم جمله اين است كه بايد هر انسانى كرامت الهى و نعمت او را به وسيله پذيرش اين صفات برجسته بپذيرند، بنابراين كرامت به معناى كرامة الله و اشاره به نعمتهاى اوست. احتمال ديگر اين است كه «كرامة» از قبيل مفعول له باشد و مفهوم جمله چنين است كه هر انسانى براى كرامت و محبّت اين سخن را از من بپذيرد.

2. «قارعه» از ريشه «قرع» به معناى كوبيدن گرفته شده و «قارعه» به حوادث مهم و كوبنده گفته مى شود; مانند مرگ، زلزله. يكى از نامهاى قيامت نيز «قارعه» است، زيرا با حوادث كوبنده اى همراه است.

صفحه 215

در ادامه اين سخن به پاك ساختن و برگزيدن دليل راه اشاره كرده، مى فرمايد: «خوشا به حال آن كس كه قلب سليم دارد، از كسى كه هدايتش مى كند اطاعت مى نمايد و از آن كس كه او را به پستى و هلاكت مى كشاند دورى مى جويد»; (فَطُوبَى لِذِي قَلْب سَلِيم، أَطَاعَ مَنْ يَهْدِيهِ، وَ تَجَنَّبَ مَنْ يُرْدِيهِ(1)).

«در نتيجه با كمك كسى كه او را بينا مى سازد و با اطاعت رهبر هدايت كننده اى كه به او دستور مى دهد، راه سلامت را مى يابد و هدايت را پيش از آنكه درهايش بسته شود و اسبابش قطع گردد، به دست مى آورد»; (وَ أَصَابَ سَبِيلَ السَّلاَمَةِ بِبَصَرِ مَنْ بَصَّرَهُ، وَ طَاعَةِ هَاد أَمَرَهُ، وَ بَادَرَ الْهُدَى قَبْلَ أَنْ تُغْلَقَ أَبْوَابُهُ، وَ تُقْطَعَ أَسْبَابُهُ).

به اين ترتيب امام به رهروان اين راه توصيه مى كند كه اگر نوسفرند، بدون هادى

و راهنما گام برندارند; و در پرتو هدايت عالمان ربّانى و پويندگان پرسابقه، تا فرصتى در دست دارند و درهاى هدايت، گشوده است به سر منزل مقصود برسند.

سرانجام امام(عليه السلام) به توبه و زدودن زنگار گناه از دل كه شرط اصلى پويش اين راه است دعوت كرده، مى فرمايد: «و (خوشا به حال كسى كه) دَرِ توبه را مى گشايد و گناه را از ميان مى برد كه اگر چنين كند بر طريق حق قرار گرفته، و به راه راست و روشن هدايت شده است»; (وَ اسْتَفْتَحَ التَّوْبَةَ، وَ أَمَاطَ الحَوْبَةَ(2)، فَقَدْ أُقِيمَ عَلَى الطَّرِيقِ، وَ هُدِيَ نَهْجَ السَّبِيلِ).

به اين طريق مسير قرب الى الله به روى انسان گشوده مى شود و مشمول عنايات خاص الهى مى گردد.

پاورقي

1. «يردى» از ريشه «رَدْى» بر وزن «رعد» به معناى هلاكت يا سقوط توأم با هلاكت است و«يردى» (از باب افعال) يعنى هلاك مى كند.

2. «حوبه» در اصل به معناى احتياج و نيازى است كه انسان را به گناه مى كشاند. سپس به هرگونه گناه يا گناهان بزرگ اطلاق شده است.

صفحه 216

نكته

نياز به راهنما در پيمودن مقامات معنوى

در اين خطبه شريفه اشاراتى به اين نكته بود كه خوشا به حال كسانى كه از هدايت كننده اى پيروى مى كنند و با بينايى كسى كه آنها را بينا مى سازد به راه خويش ادامه مى دهند و از آن كس كه آنها را هدايت به راه راست مى كند اطاعت مى نمايند.

اين جمله ها و مشابه آن كه در بعضى ديگر از خطب نهج البلاغه آمده است اين سؤال را مطرح مى كند كه آيا پيمودن مقامات معنوى كه

از آن به سير و سلوك الى الله تعبير مى شود نياز به استاد خاصى دارد كه اين راه را پيموده باشد و از آفات و خطرات آن آگاه باشد و تازه كاران و نوسفران را دستگيرى كند و به سر منزل مقصود برساند؟

به بيان ديگر آيا اصول كلى هدايت كه در كتاب و سنّت آمده براى پيمودن اين راه كافى است يا رهروان اين راه هر يك به تناسب استعداد و روحيه خود نياز به استادى دارند كه در تشخيص جزئيات به آنها كمك كند؟ و همان گونه كه دستورات كلى پزشكى براى درمان همه بيماران كافى نيست، بلكه هر بيمار نياز به معاينه و تشخيص بيمارى و سپس روش درمان خاص خود را دارد، در پيمودن مقامات معنوى نيز همين گونه است؟

البتّه لحن آيات و روايات اسلامى اين است كه همه مؤمنان با انجام دستوراتى كه در كتاب و سنّت وارد شده و پاى بندى به احكام الهى و در نظر گرفتن دقايقى كه در اين دو منبع بزرگ است مى توانند به قلّه رفيع ايمان برسند و راه قرب الى الله را بپيمايند. در حالات صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اصحاب ائمه معصومين نيز كمتر اثرى از انتخاب استادهاى خصوصى مى يابيم حتّى رواياتى كه در پاسخ سؤال بعضى از افراد وارد شده براى عموم مؤمنان اثر بخش است.

صفحه 217

طرفداران انتخاب استاد خصوصى گاه به امور ذيل استدلال مى كنند:

1. داستان حضرت خضر و موسى(عليه السلام) نشان مى دهد كه خداوند استاد راهنمايى براى موسى انتخاب كرد و وى وظيفه داشت دستوراتش را به كار بندد.

2. داستان حضرت موسى و شعيب(عليه

السلام) نيز ممكن است از همين قبيل باشد.

3. در داستان لقمان و پسرش نيز آثارى از اين برنامه ديده مى شود.

4. آيه سؤال در قرآن مجيد (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ)(1) به ناآگاهان دستور مى دهد كه مشكلات علمى و فكرى را با سؤال از آگاهان حل كنند.

5. در خطبه 105 نهج البلاغه خوانديم كه امام(عليه السلام) مى فرمايد: «أيُّهَا النّاسُ اسْتَصْبِحُوا مِنْ شُعْلَةِ مِصْباحِ واعِظ مُتَّعظ; اى مردم چراغ فكر خود را از شعله گفتار واعظان با عمل روشن سازيد».

6. امام سجّاد(عليه السلام) فرمود: «هَلَكَ مَنْ لَيْسَ لَهُ حَكيمٌ يُرْشِدُهُ وَ ذَلَّ مَنْ لَيْسَ لَهُ سَفيهٌ يَعْضُدُهُ; كسى كه دانشمند ارشاد كننده اى نداشته باشد گمراه مى شود و كسى كه فرد ساده دل كمك كننده اى نداشته باشد ناتوان مى گردد».(2)

7. تعبيراتى كه در خطبه مورد بحث آمد نيز مى تواند گواه ديگرى بر اين مطلب باشد; ولى غالب آنچه در بالا به عنوان دليل ذكر شد قابل مناقشه است، زيرا داستان موسى و خضر آن گونه كه از آيات قرآن استفاده مى شود ارتباطى با اين مسئله ندارد. موسى(عليه السلام)مأمور بود علومى را درباره اسرار جهان انسانيّت از خضر بياموزد تا بر بعضى از حوادثى كه ظاهر آن را ناپسند مى بيند خرده نگيرد به همين دليل هنگامى كه موسى(عليه السلام)نمونه هايى را مشاهده كرد از خضر جدا شد و راه خود را ادامه داد و اين كار ارتباطى با پيمودن مقامات معنوى و سير و سلوك الى الله با هدايت راهنماى خصوصى ندارد.

پاورقي

1. انبياء، آيه 7 .

2. بحارالانوار، ج 75، ص 159 .

صفحه 218

در داستان موسى و شعيب نيز

كمترين اثرى از اين مسئله ديده نمى شود. البتّه نمى توان انكار كرد كسى كه ساليانى دراز در خدمت پيامبر بزرگى باشد بسيارى از مطالب و تجارب را از او مى آموزد.

در داستان لقمان و فرزندش نيز يك سلسله دستورات كلى ديده مى شود كه جنبه عمومى و همگانى دارد و قرآن آن را به همين عنوان ذكر كرده است.

آيه سؤال نيز مناسب مسئله تقليد از عالمان و مجتهدان است، همان گونه كه در كتب اصولى به آن استدلال كرده اند. به بيان ديگر، اشاره به بيان احكام به صورت كلّى است; نه دستورات خاص و شخصى.

تنها در روايت بحار و بعضى خطبه هاى نهج البلاغه اشاره اى به اين مطلب ديده مى شود.

كوتاه سخن اينكه اگر بخواهيم انتخاب استاد راهنما را به عنوان يك شرط لازم در پيمودن مقامات معنوى بپذيريم، با ظواهر كتاب و سنّت و سيره اصحاب پيامبر و ائمه هدى سازگار نيست; ولى اگر بخواهيم آن را به عنوان كمك گرفتن براى پيمودن اين راه تلقّى كنيم كار بسيار خوبى به نظر مى رسد; ولى از نكته اى اساسى نبايد غافل بود كه اين موضوع در طول تاريخ و حتّى در زمان ما مورد سوء استفاده فراوان افراد نااهل و منحرف قرار گرفته و در بعضى از موارد سر از افكار صوفيان و برنامه هاى منحطّ آنان در آورده است و نه تنها موجب قرب الى الله نشده، بلكه سبب بُعد من الله گشته است.

اگر كسى واقعاً خود را نيازمند به چنين استادى مى بيند بايد در انتخاب او بسيار سختگير باشد. مبادا خود را به شيطانى بسپارد به گمان اينكه

خضر راه است و دليل الى الله. ما در اينجا مخصوصاً به همه جوانان پاكدل كه به دنبال چنين استادى مى گردند توصيه مى كنيم در درجه اوّل اگر بتوانند از كتابهاى خوبى كه عالمان وارسته و شناخته شده نوشته اند استفاده كنند و در درجه بعد با شور و

صفحه 219

مشورت كامل استادى را براى خود برگزينند.

اين نكته نيز شايان ذكر است كه بعضى معتقدند اگر استادى لازم باشد در ابتداى راه لازم است امّا هنگامى كه رهروان در مسير قرار گرفتند ديگر نيازى به استاد خصوصى نيست بلكه از تعليمات عمومى كتاب و سنّت مى توان در اين راه بهره گرفت.

البتّه از روايات و تواريخ اسلامى استفاده مى شود كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) اصحاب خاصى داشتند كه محرم راز و حاملان اسرار آنها بودند مانند على(عليه السلام)نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و «كميل»ها و «اصبغ بن نباته»ها و «ميثم» و «رُشَيدِ هَجَرى»ها و همچنين ساير امامان; ولى اين موضوع ارتباطى با مسئله استاد و شاگرد در امر سير و سلوك ندارد كه هر روز استاد دستور تازه اى براى پيمودن راه تعيين كند و هر يك از شاگردان دستور خاص خودش را داشته باشد، بلكه آنها همان گونه كه گفته شد صاحبان اسرار و حاملان علوم معصومان(عليهم السلام)بودند، علومى كه همگان استعداد درك يا حفظ آن را نداشتند.

در هر حال شكى نيست كه وجود استاد پرتجربه و دليل راه كه انسان بتواند از اطلاعات و تجارب او در پيمودن مقامات معنوى استفاده كند، استادى كه از هر نظر مورد اعتماد و اطمينان باشد بسيار خوب و مغتنم

است; ولى چنان نيست كه انسان نتواند با استفاده از دستورات كلى كه در كتاب و سنّت و تاريخ زندگى پيشوايان اسلام آمده اين راه را طى كند. مهم آن است كه انسان عزم و اراده قوى براى پيمودن اين راه داشته باشد وگرنه مسير واضح و آشكار است. اگر توكّل بر خدا باشد او هم حمايت و راهنمايى مى كند.

در پايان بار ديگر تأكيد مى كنيم كه افراد زيادى از سودجويان و هوس بازان يا افراد غافل و گمراه به استناد اين مسئله بسيارى از جوانان را به گمراهى كشانده يا آنها را مورد سوء استفاده قرار داده اند. از اين شياطين كه در لباس انسان يا پير

صفحه 220

طريقت و مرشد و راهنماى راه قرب الى الله خودنمايى مى كنند بايد به شدت برحذر بود.

صفحه 221

لِنَفْسِي، لَكَ الْحُجَّةُ عَلَيَّ وَ لاَ حُجَّةَ لي. وَ لاَ أَسْتَطِيعُ أَنْ آخُذَ إِلاَّ مَا أَعْطَيْتَنِي، وَ لاَ أَتَّقِي إِلاَّ مَا وَقَيْتَنِي.

ترجمه

ستايش ويژه خداوندى است كه مرا به صورت مرده و بيمارى وارد بامداد نساخت و به امراض گوناگون و بدمنظر گرفتار نكرد (و آفتى بر رگها و اعضايم وارد ننمود) به كيفر بدترين اعمالم مجازاتم نكرد و مرا بى فرزند قرار نداد، و (نيز حمد و سپاس مخصوص اوست كه) مرا مرتد از دين و منكر پروردگارم و متوحش از ايمانم و گرفتار به اختلال در عقلم نكرد، و به عذابهايى كه امتهاى پيشين را با آن مجازات نمود، مجازات نكرد شب را به روز آوردم در حالى كه بنده مملوكى هستم كه به نفس خويش ستم نمودم خداوندا تو حجّت را بر من تمام كرده اى و من حجّتى (در ارتكاب خلاف در برابر) تو ندارم، جز آنچه تو بخشيده اى نمى توانم چيزى به دست آورم، و جز آنچه مرا از آن حفظ كرده اى توان حفظ خود را ندارم.

نكرد) و به كيفر بدترين اعمالم مجازاتم نكرد و مرا بى فرزند قرار نداد»; (الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي لَمْ يُصْبِحْ بِي مَيِّتاً وَ لاَ سَقِيماً، وَ لاَ مَضْرُوباً عَلَى عُرُوقِي(1) بِسُوء، وَ لاَ مَأْخُوذاً بِأَسْوَإِ عَمَلِي، وَ لاَ مَقْطُوعاً دَابِرِي(2)).

جمله «لَمْ يُصْبِحْ» اشاره به اين است كه انسان هنگامى مى تواند در زندگى موفق باشد كه از آغاز صبح، سالم و با نشاط باشد و خدا را بر اين نعمت بايد سپاس گفت.

جمله «وَ لاَ مَضْرُوباً عَلَى عُرُوقِي بِسُوء» به اعتقاد جمعى از شارحان نهج البلاغه اشاره به بيماريهايى است كه انسان را بد منظر مى كند مانند برص و پيسى، و آن را در عرف عرب كنايه از اين معنا مى دانند، در حالى كه بعضى ديگر عروق را به معناى اعضا تفسير كرده و جمله را اشاره به سلامت اعضاى آدمى مى دانند كه از بزرگترين نعمتهاى خداست.

بعضى ديگر عروق را به همان معناى اصلى; يعنى رگها تفسير كرده اند. اشاره به اينكه نبودن آفتى در رگهاى بدن از نعمتهاى بزرگى است كه شكر و سپاس دارد و مى دانيم كه امروز يكى از بيماريهاى رايج و خطرناك، گرفتگى رگهاى قلب و مغز است كه عامل مهم سكته هاى قلبى و مغزى است.

پاورقي

1. «عروق» جمع «عرق» بر وزن «حرص» در اصل به معناى رگهايى است كه مجراى خون در بدن است و به اصل و ريشه هر چيزى نيز گفته مى شود.

2. «دابر» در اصل به معناى پشت يا شخص تابع است به همين لحاظ به فرزندان و نسلهايى كه بعد از انسان مى آيند «دابر» گفته مى شود.

صفحه 225

بقاى نسل انسان و وجود

فرزندان صالح كه ثواب اعمالشان و نتايج كارهايشان، هم به خودشان و به پدر و مادر عايد شود نيز نعمت بزرگ ديگرى كه در جمله «وَ لا مَقْطُوعاً دابِرِي» به آن اشاره شده است.

سپس اشاره به شش نعمت مهم ديگر كه شايسته هرگونه حمد و سپاس است كرده، مى فرمايد: «و (شكر مى كنم خدايى را كه) مرا مرتد از دين و منكر پروردگارم و وحشت زده از ايمانم و گرفتار به اختلال در عقلم نكرد، و مرا به كيفر و عذابهايى كه امتهاى پيشين را با آن مجازات نمود، مجازات نكرد»; (وَ لاَ مُرْتَدًّا عَنْ دِينِي، وَ لاَ مُنْكِراً لِرَبِّي، وَ لاَ مُسْتَوْحِشاً مِنْ إِيمَانِي، وَ لاَ مُلْتَبِساً(1) عَقْلِي، وَ لاَ مُعَذَّباً بِعَذَابِ الاُْمَمِ مِنْ قَبْلِي).

بسيار مى شود كه انسان در آغاز كار مشمول نعمتهاى مهم الهى است; ولى در ادامه راه آنها را از دست مى دهد: تعدادى از جمله هاى بالا اشاره به تداوم نعمتهاست; نعمت دين و ايمان و عقل، بنابراين هم شمول نعمت، شايسته حمد و شكر است و هم بقا و تداوم آن، زيرا اگر لطف خدا شامل حال نباشد هر لحظه نعمتها در معرض زوال است.

جمله «وَ لاَ مُنْكِراً لِرَبِّي» بعد از جمله «وَ لاَ مُرْتَدًّا عَنْ دِينِي» از قبيل ذكر خاص بعد از عام است.

جمله «وَ لاَ مُعَذَّباً بِعَذَابِ...» اشاره به عذابهاى دردناك و وحشتناكى است كه بر بعضى از امتهاى پيشين نازل شد; مانند صاعقه، طوفانهاى بسيار شديد و زلزله هاى ويرانگر و آفات سخت و سنگين در جسم و جان.

جمله «وَ لاَ مُسْتَوْحِشاً مِنْ إِيمَانِي» اشاره به اين است كه انسان گاه ايمان دارد; ولى

از اين مى ترسد كه آلوده به خطاهايى بشود و يا در معرض زوال قرار گيرد.

پاورقي

1. «ملتبس» از ريشه «لبس» بر وزن «حبس» به معناى اشتباه گرفته شده و «ملتبساً عقلى» به معناى به هم ريختن فكر و عقل است.

صفحه 226

امام(عليه السلام) عرضه مى دارد كه تو را به سبب ايمان آميخته با آرامش كامل شكر و سپاس مى گويم.

و از آنجا كه يكى از مهمترين مقامات عارفان و مقرّبان درگاه خداوند تسليم در برابر فرمان او و اعتراف به نقصان است، امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن چنين عرضه مى دارد: «(خداوندا) شب را به روز آوردم در حالى كه بنده مملوكى هستم كه به نفس خويش ستم نمودم خداوندا! تو حجّت را بر من تمام كرده اى و من حجّتى (در ارتكاب گناه در برابر) تو ندارم، جز آنچه تو بخشيده اى نمى توانم چيزى به دست آورم، و جز آنچه مرا از آن حفظ كرده اى توان حفظ خود را ندارم»; (أَصْبَحْتُ عَبْداً مَمْلُوكاً ظَالِماً لِنَفْسِي، لَكَ الْحُجَّةُ عَلَيَّ وَ لاَ حُجَّةَ لي. وَ لاَ أَسْتَطِيعُ أَنْ آخُذَ إِلاَّ مَا أَعْطَيْتَنِي، وَ لاَ أَتَّقِيَ إِلاَّ مَا وَقَيْتَنِي).

برترين افتخار انسان اين است كه بنده خدا باشد همان چيزى كه امام(عليه السلام) در سخن ديگرى فرمود: «إلهي كَفى بي عِزّاً أنْ أَكُونَ لَكَ عَبْداً».(1)

و تعبير «ظَالِماً لِنَفْسِي» اشاره به اين است كه انسان هيچ گاه نمى تواند حقّ عبوديت پروردگار را انجام دهد. جايى كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) عرضه مى دارد: «إلهي ما عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِكَ»(2) ديگران به طريق اولى بايد اعتراف به تقصير كنند.

پاورقي

1. خصال صدوق، ج 2، ص 420، ح

14.

2. بحارالانوار، ج 68، ص 23 .

صفحه 227

در پيشگاه الهى عرضه مى دارد:

نخست مى گويد: «خداوندا! به تو پناه مى برم با آنكه در سايه بى نيازى تو هستم، فقير شوم و با آنكه در پرتو هدايت تو قرار گرفته ام گمراه گردم يا در سايه حكومت تو بر من ستم شود يا با اينكه همه چيز در دست توست مغلوب و مقهور گردم»; (اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَفْتَقِرَ في غِنَاكَ، أَوْ أَضِلَّ في هُدَاكَ، أَوْ أُضَامَ(1)فِي سُلْطَانِكَ، أَوْ أُضْطَهَدَ(2) وَ الاَْمْرُ لَكَ!).

اين چهارجمله كه همه بازگشت به توحيد افعالى مى كند اشاره به اين است كه غنا و بى نيازى، هدايت و پيروزى و غلبه بر دشمن و مشكلات همه در سايه لطف خدا ميسّر است; همان گونه كه قرآن مجيد مى فرمايد: «(يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللهِ وَاللهُ هُوَ الْغَنِىُّ); اى مردم! همه شما فقير هستيد و غنىّ و بى نياز تنها خداست»(3) و مى فرمايد: «(مَنْ يَهْدِ اللهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِى); كسى را كه خدا هدايت كند تنها او هدايت يافته است»(4) و نيز مى فرمايد: «(إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ); اگر خداوند شما را يارى كند هيچ كس بر شما غلبه نخواهد كرد».(5)

حضرت در دومين دعا و درخواست، عرضه مى دارد: «خداوندا! نخستين موهبت از مواهب خويش را كه از من مى گيرى جان من قرار ده و جانم نخستين وديعه از ودايع نعمتهايت باشد كه از من باز مى ستانى (و چشم و گوش و ساير

پاورقي

1. «أضام» از ريشه «ضيم» بر وزن «عين» به معناى ظلم كردن و خوار نمودن گرفته شده است.

2. «أضطهد» از ريشه «ضهد» بر وزن «مهد» به معناى مقهور ساختن

گرفته شده است و «اضطهاد» به معناى تأكيد در مقهور نمودن است.

3. فاطر، آيه 15.

4. اعراف، آيه 178 .

5. آل عمران، آيه 160 .

صفحه 229

اعضايم را تا پايان عمر سالم بدار)»; (اللَّهُمَّ اجْعَلْ نَفْسِي أَوَّلَ كَرِيمَة تَنْتَزِعُهَا مِنْ كَرَائِمِي، وَ أَوَّلَ وَدِيعَة تَرْتَجِعُهَا مِنْ وَدَائِعِ نِعَمِكَ عِنْدِي!).

«كريمة» در اصل به معناى شخص با ارزش و اشياى گرانبهاست و در جمله مورد بحث، اشاره به اعضاى مهم انسان; مانند چشم و گوش و زبان است كه گاه به عنوان موهبت الهى و گاه وديعه خداوند ذكر شده است كه هم اشاره به لطف و رحمت الهى است و هم اشاره به اينكه نعمتها وديعه هايى است و سرانجام باز گرفته مى شود.

در هر حال مضمون اين دعا همان است كه به صورت ديگرى در دعاهاى ساير معصومان آمده است; در دعاى رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) در اعمال شب نيمه شعبان مى خوانيم: «اَللّهُمَّ أمْتِعْنا بِأسْماعِنا وَ أبْصارِنا وَ قُوَّتِنا ما أحْيَيْتَنا وَ اجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنّا; خداوندا نعمت گوش و چشم و قوّت جسم و جان ما را تا زمانى كه زنده ايم بر ما ارزانى دار و آنها را وارث ما قرار ده».(1)

راستى چنين است كه انسان اگر در اواخر عمر نعمت چشم و گوش و قدرت و جسم و روح را از دست بدهد به مرده متحركى مبدّل مى شود كه شهد حيات در كام او از زهر هم تلخ تر است و هر لحظه آرزوى مرگ و رهايى از آن حالت مى كند.

بديهى است منظور از دعاى فوق اين نيست كه خداوند در پايان عمر نخست جان انسان را بگيرد و بعد از

مدّتى چشم و گوش او را، بلكه منظور اين است كه تا پايان عمر تمام اعضاى او سالم باشند.

در سومين درخواست، عرضه مى دارد: «خداوندا! به تو پناه مى بريم كه از گفتارت روى گردان شويم يا به كناره گيرى از آيينت فريفته گرديم يا هوا و هوسهاى سركش ما را به پيروى از خود بكشاند و از هدايتهاى تو باز دارد»;

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 95، ص 413، دعاى شب نيمه شعبان.

صفحه 230

(اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِكَ أَنْ نَذْهَبَ عَنْ قَوْلِكَ، أَوْ أَنْ نُفْتَتَنَ عَنْ دِينِكَ، أَوْ تَتَابَعَ(1) بِنَا أَهْوَاؤُنَا دُونَ الْهُدَى الَّذِي جَاءَ مِنْ عِنْدِكَ!).

امام(عليه السلام) در اين دعا از سه گناه و مشكل بزرگ به خدا پناه مى برد: 1. انسان اوامر و نواهى الهى را به فراموشى بسپرد و از كنار آن سرسرى بگذرد. 2. وسوسه هاى فتنه انگيزان در دل انسان نفوذ كند و او را از حق منحرف سازد. 3. هواى نفس برانسان چيره شود و او را از هدايت الهى باز دارد.

به يقين اگر اين دعاهاى سه گانه كه هر يك با «اللهم» آغاز شد در درگاه الهى به اجابت برسد، تمام خير و سعادت دنيا و آخرت نصيب انسان مى گردد و چه خوب است كه اين دعاها را به خاطر بسپاريم و هر زمان حال دعايى دست داد رو به درگاه خدا كنيم و آنها را از خدا بخواهيم.

امام(عليه السلام) در بخش اوّل و دوم اين دعا سخن را به صورت متكلّم وحده آورده; ولى در بخش آخر آن را به صيغه متكلم مع الغير ذكر مى كند تا هم مصلحت خويش را از خدا خواسته باشد و هم

مصالح همه مسلمانان را.

پاورقي

1. «تتابع» از ريشه «تتابع» (مصدر باب تفاعل) به معناى به سرعت به سوى چيزى بردن است.

صفحه 231

را به پيشگاه آن حضرت عرضه داشت، امام در پاسخ او تواضع فراوانى نمود و فرمود: من هرگز ثناگويى و تعريف و تمجيد را خوش ندارم، چرا كه همه عظمتها مخصوص ذات پاك خداست.

4. در بخش چهارم از روابط صحيح حاكمان و مردم سخن به ميان آمده و بدين معنا تأكيد شده كه حاكمان بايد از متملّقان و چاپلوسان بپرهيزند و به عكس آماده شنيدن نقد نقّادان و خرده گيرى خرده گيران باشند تا جامعه رو به سوى صلاح و فلاح حركت كند.

صفحه 233

نمى يابد مگر اينكه در برابر آن حقى به گردن او قرار مى گيرد (و مسئوليتى براى او به وجود مى آورد)، و حق به گردن كسى نمى آيد مگر اينكه به نفع او حقى بر ديگرى خواهد بود، و اگر قرار بود حق (يك طرفه باشد و) به سود كسى جريان يابد و بر او حقى نباشد، اين امر مخصوص خداوند سبحان بود; نه مخلوقش، زيرا قدرتش بر همه بندگان احاطه دارد و عدالتش در همه امور كه فرمانش جارى است، ثابت است; ولى خداوند

صفحه 234

سبحان حق خود را بر بندگانش اين قرار داده است كه اطاعتش كنند و (در مقابل) پاداش آنها را بر خود به صورت مضاعف و از باب تفضيل و توسعه براى كسانى كه شايستگى دارند لازم شمرده است (بنابراين حق خدا بر خلق نيز دو سويه است; او حق اطاعت بر بندگان دارد و بندگان حق ثواب، هر چند اين حق از باب تفضّل است; نه استحقاق).

واقع با همه حكومتهاى آن زمان متفاوت بود. حكومتهاى استبدادى همه چيز را از آن خود مى دانستند و رعايا را همچون بردگان مى شمردند كه بايد چشم و گوش بسته، اطاعت كنند و اگر چيزى براى رعايا قايل بودند نوعى منّت و تفضّل بود; نه حق، در حالى كه امام(عليه السلام) مى فرمايد: حكومت اسلامى در واقع مركّب از دو حق متقابل است: حق زمامداران بر مردم و حق مردم بر زمامداران كه هر دو سنگين و پرمسئوليت است.

سپس به قاعده اى كلّى و بسيار فراگير در فرهنگ اسلامى، اشاره كرده، مى افزايد: «حق در مرحله بيان، از هر چيز وسيع تر است و همه از آن دفاع

صفحه 235

مى كنند; ولى در مرحله عمل از هر چيز سخت تر و پيچيده تر است (چرا كه) حق به نفع كسى جريان نمى يابد مگر اينكه در برابر آن حقى به گردن او قرار مى گيرد (و مسئوليتى براى او به وجود مى آورد) و حق بر گردن كسى نمى آيد مگر اينكه به نفع او حقى بر ديگرى خواهد بود»; (فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الاَْشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ(1)، وَ أَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ(2)، لاَيَجْرِي لاَِحَد إِلاَّ جَرَى عَلَيْهِ، وَ لاَ يَجْرِي عَلَيْه إِلاَّ جَرَى لَهُ).

در واقع امام(عليه السلام) در اين عبارت به دو نكته اشاره مى فرمايد: نخست اينكه همه انسانها با واژه حق آشنا هستند و هر كس دم از طرفدارى حق مى زند و براى حفظ منافع خود زير چتر اين واژه قرار مى گيرد، در حالى كه هنگام عمل، براى اداى حقوق ديگران بسيار سخت گير است، گويى حق را يك طرفه مى داند، لذا امام(عليه

السلام) در بيان نكته دوم به اين اصل اساسى اشاره مى فرمايد كه در هيچ مورد حق يك جانبه وجود ندارد; در همه جا بدون استثنا اگر حقّى براى كسى قرار داده شود طرف مقابل نيز حقّى بر او پيدا مى كند; مثلا استاد بر شاگرد خود حق دارد، زيرا او را تعليم داده و تربيت آموخته است. به يقين شاگرد نيز بر استاد حق دارد، زيرا هنگامى كه فكر و عمر و جوانى خويش را در اختيار استاد قرار مى دهد بايد در تعليم و تربيت او بكوشد و چيزى فروگذار نكند.

اگر طلبكار حقّى بر بدهكار دارد كه بايد آن را به موقع ادا كند، بدهكار نيز حق متقابلى دارد و آن اينكه اگر توان پرداخت را نداشته باشد به او مهلت دهد (وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَة فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَة).(3)

اگر مردان حقوق متعددى بر همسران خود دارند زنان آنها نيز حقوق بسيارى بر گردن شوهران دارند (وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ).(4)

پاورقي

1. «تواصف» از ريشه «وصف» گرفته شده و به اين معناست كه بعضى چيزى را براى بعضى ديگر وصف كنند. در خطبه بالا; يعنى مردم در مقام سخن، هر كدام درباره حق دادِ سخن مى دهند.

2. «تناصف» از ريشه «نَصَفَ» بر وزن «هدف» و بر وزن «حرص» به معناى انصاف دادن گرفته شده است و معناى «تناصف» آن است كه هر كس در حق ديگرى انصاف را رعايت كند.

3. بقره، آيه 280 .

4. بقره، آيه 228 .

صفحه 236

در مورد پدر ومادر و فرزند نيز اين مسئله كاملا نمايان است نه فقط پدر و مادر بر فرزند حقوق سنگينى دارند، بلكه فرزندان نيز بر آنها حقوق

بسيارى دارند. اگر كسى رسالة الحقوق امام سجاد زين العابدين على بن الحسين(عليه السلام) را به دقت مطالعه كند به گسترش حقوق متقابل مردم بر يكديگر كاملا آگاه مى شود.(1)

حتى اگر انسان بر حيوانى كه مملوك اوست حقى دارد، حيوان نيز بر او حق دارد.(2)

آنگاه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن به حق خداوند بر بندگان اشاره مى كند كه حتى اين حق نيز يك طرفه نيست، گرچه تعبير حق عباد بر خدا از جهاتى نامتناسب است; ولى به هر حال اين حق در لباس تفضّل در اينجا خود را نشان مى هد، مى فرمايد: «اگر قرار بود حق (يك طرفه باشد و) به سود كسى جريان يابد و بر او حقى نباشد، اين امر مخصوص خداوند سبحان بود; نه مخلوقش، زيرا قدرتش بر همه بندگان احاطه دارد و عدالتش در همه امورى كه فرمانش جارى است، ثابت است»; (وَ لَوْ كَانَ لاَِحَد أَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَ لاَ يَجرِيَ عَلَيْهِ، لَكَانَ ذلِكَ خَالِصاً لِلّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ، وَ لِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ).

اين سخن اشاره به آن است كه از يك سو قدرت خداوند ايجاب مى كند كه بندگان خود را تنها نگذارد و به يارى آنها در همه زمينه ها عنايت كند و از سوى ديگر عدالتش موجب مى شود كمترين ظلم و ستمى نه در جهان تشريع و نه در جهان تكوين بر كسى وارد نشود، بنابراين، حساب خداوند از حساب بندگان جداست; بندگان بر اثر عجز و ناتوانى و يا نيازهايى كه آنها را به ترك عدالت وا مى دارد ممكن است حقوق ديگران را عايت

نكنند; امّا قادر مطلق و عادل على

پاورقي

1. مرحوم علاّمه مجلسى رسالة الحقوق امام سجاد(عليه السلام) را در بحارالانوار، ج 71، ص 10 آورده است.

2. در كتاب الحج وسائل الشيعه، بابى تحت عنوان «حقوق الدابّة الواجبة و المندوبة» ذكر شده است كه بسيار قابل توجّه است و در خطبه 167 نيز اشاره اى به اين معنا گذشت.

صفحه 237

الاطلاق، چگونه ممكن است راضى به ضايع شدن حقوق بندگانش شود؟! بنابراين ممكن است دو طرفه بودن حق در مورد خداوند، استثنا شود و حق او يك طرفه باشد.

امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: «ولى خداوند سبحان حق خود را بر بندگانش اين قرار داده است كه اطاعتش كنند و (در مقابل) پاداش آنها را بر خود به صورت مضاعف و از باب تفضّل و توسعه براى كسانى كه شايستگى دارند لازم دانسته است»; (وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ، وَ جَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلاً مِنْهُ، وَ تَوَسُّعاً بِما هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُهُ).

به بيان ديگر خداوند در برابر حقّى كه بر بندگان دارد حقّى براى بندگان بر خويش قائل است، هر چند اين حق، جنبه تفضّل دارد بى آنكه بندگان از خداوند طلبكار باشند، زيرا در برابر آن همه نعمتهايى كه او به بندگان ارزانى داشته هر قدر اطاعت و عبادتش كنند بخش اندكى از شكر آن را ادا نخواهند كرد.

به اين ترتيب حتى خداوند متعال از اين امر مستثنا نيست; يعنى در برابر حقى كه او بر بندگان دارد آنها هم بر او حقى دارند، هر چند اين حق از باب تفضّل است; نه استحقاق و طلبكار بودن.

يا تفضّل؟

از قديم الايّام اين بحث در ميان علماى علم كلام مطرح بوده است كه آيا ثواب از سوى خداوند، جنبه استحقاق دارد يا تفضّل؟ به اين معنا كه بندگان هنگامى كه اوامر الهى را اطاعت مى كنند بر خداوند لازم است به آنها پاداش نيك دهد و اگر ندهد قبيح خواهد بود و خداوند مرتكب قبيح مى شود؟ يا اينكه بندگان هيچ گونه طلبى در مقابل اطاعت اوامر و ترك معاصى از خداوند ندارند و

صفحه 238

اگر پاداشى دهد از باب لطف و مرحمت است و اگر ندهد عين عدالت است؟

جمعى از متكلّمان كه بيشتر تمايل به مذهب اشاعره داشته اند، تفضّل را پذيرفته اند و بعضى ديگر كه تمايل به مذهب معتزله داشته اند استحقاق را.

طرفداران استحقاق مى گويند بى شك الزام بندگان به اطاعت داراى مشقتهايى است اگر اين الزام بودن هدف باشد، ظلم است و قبيح و از خداوند حكيم صادر نمى شود و اگر هدفى داشته باشد آن هدف چيزى جز پاداش نيك نخواهد بود، بنابراين اگر خداوند پاداش نيكى ندهد مستلزم قبيح است كه بر او محال است.

طرفداران تفضّل مى گويند خداوند آن قدر نعمت به ما داده كه اگر همه عمر را به اطاعت او مشغول باشيم شكرِ بخشِ كوچكى از اين همه نعمت را به جا نياورده ايم، بنابراين ما طلب و استحقاقى نداريم تا او ملزم به پرداخت آن باشد.

ولى گويا طرفين از يك نكته غافل مانده اند كه با توجّه به آن، نقاب از چهره اين مسئله برداشته مى شود و حق، آشكار مى گردد و آن اين است كه استحقاق پاداش در جايى است كه

كسى به ديگرى خدمتى كند و در برابر آن خدمت، منتظر پاداش و اجرت باشد و به بيان ديگر هر دو گروه در واقع پاداش يا چيزى شبيه پاداش براى اطاعت فرمان پروردگار قائل شده اند; گروه اوّل مى گويند پاداششان را به صورت نعمتهاى الهى از قبل گرفته اند و گروه دوم مى گويند بعداً بايد بگيرند.

در حالى كه مى دانيم همه اوامر و نواهى الهى مصالحى دارد كه به خود مكلّفان باز مى گردد. نماز و روزه و حج و جهاد، سبب صفاى روح و تكامل نفس و عزت و سربلندى مى شود و ترك دروغ و غيبت و شراب و قمار آنها را از مفاسد و بدبختيها نجات مى دهد. با اين حال، مكلّفان در اطاعت اوامر و ترك معاصى به خودشان خدمت مى كنند، آيا در مقابل خدمت به خويشتن بايد خود را طلبكار از پروردگار بدانند؟!

صفحه 239

اين درست به آن مى ماند كه طبيب دلسوز و مهربانى به بيمار خود دستورات لازم را به طور رايگان دهد و حتى داروها را در اختيار او بگذارد و بيمار به آن دستورها عمل كند و از شرّ بيمارى رهايى يابد. آيا اگر اين بيمار نزد طبيب برود و از مطالبه اجر و پاداشى بر اطاعت امر وى كند همگان تعجب نمى كنند و بر كار او نمى خندند؟

تمام اوامر و نواهى الهى در واقع همين گونه است و پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) طبيب دوّار به طب بوده و آنچه گفته است در مسير منافع مكلّفان قرار گرفته است، بنابراين جايى براى اين بحث باقى نمى ماند كه آيا مردم در برابر

طاعات خود استحقاق ثواب دارند يا ثواب تفضّل است؟

آرى، خداوند به لطف و كرمش براى تشويق مردم به اطاعتى كه موجب كمال آنهاست پاداشى بر عهده گرفته و وعده ثواب داده و چون چنين وعده اى هرگز از آن تخلّف نخواهد كرد، زيرا تخلّف از وعده بر حكيم قادر وعالم، محال است.

قرآن مجيد مى فرمايد: «(كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ); خداوند رحمت را بر خود مقرّر داشته است».(1)

از سوى ديگر مى فرمايد: «(إِنَّ اللهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ); خداوند از وعده خويش تخلّف نمى كند».(2)

پاورقي

1. انعام، آيه 12، همين تعبير در آيه 54 با اضافه كلمه «ربكم» آمده است.

2. آل عمران، آيه 9 .

صفحه 240

صفحه 241

وَ لاَ لِعَظِيمِ بَاطِل فُعِلَ! فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الاَْبْرَارُ، وَ تَعِزُّ الاَْشْرَارُ، وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ.

ترجمه

سپس خداوند سبحان، بخشى از حق خود را امورى قرار داده كه بر همه مردم در برابر يكديگر واجب شمرده (و مأمور به اداى آن شده اند) و اين حقوق را در همه جهات همانند هم قرار داده به گونه اى كه بعضى از آن سبب بعض ديگر است و هيچ كدام واجب نمى شود مگر اينكه ديگرى واجب مى گردد.

صفحه 242

از ميان حقوقى كه خداوند واجب ساخته، بزرگترين آنها حق والى و زمامدار بر رعيت و حق رعيت بر والى است. فريضه اى است كه خداوند سبحان آن را بر هر كدام در مقابل ديگرى مقرر فرموده و آن را سبب نظام الفت و پيوستگى آنان به يكديگر و موجب عزت و قدرت دين آنها قرار داده است، بنابراين رعيت هرگز اصلاح نمى شود مگر به اصلاح زمامداران و زمامداران اصلاح نمى گردند جز از طريق قرارگرفتن رعيت در مسير صحيح و مستقيم. هرگاه رعيت حق والى را ادا كند و والى حق رعيت را بپردازد، حق در ميان آنها قوى و نيرومند خواهد شد، مسيرهاى دين خالى از انحراف مى گردد، نشانه هاى عدالت استوار مى شود و سنّتها در مجراى صحيح خويش به كار مى افتد و به اين ترتيب زمان رو به صلاح مى رود و مردم به بقاى دولت اميدوار و دشمنان مأيوس خواهند شد و اگر رعيت بر والى خويش بشورد و چيره گردد، يا والى نسبت به رعايا اجحاف كند (نظام جامعه به هم مى ريزد و) در آن زمان اختلاف

كلمه پيدا مى شود، نشانه هاى ظلم و ستم آشكار مى گردد، فريبكارى و بدعت در دين فزونى مى يابد و جادّه هاى روشن سنّتها و آداب دينى متروك خواهد شد. در نتيجه بر طبق هوا و هوس عمل مى شود، احكام الهى تعطيل مى گردد و بيماريهاى اخلاقى فزونى مى يابد، در چنين حكومتى مردم از حقوق مهمى كه تعطيل شده وحشت نمى كنند و نه از باطلهاى عظيمى كه رواج يافته، در نتيجه نيكان خوار و ذليل مى شوند و اشرار عزيز و محترم، و (به دنبال آن) مجازاتهاى الهى بر بندگان عظيم خواهد بود.

بعض ديگر است و هيچ كدام واجب نمى شود مگر اينكه ديگرى واجب گردد»; (فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ(1) فِي وُجُوهِهَا، وَ يُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً، وَ لاَ يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلاَّ بِبَعْض).

به بيان ديگر هيچ يك از اين حقوق يكسويه نيست و همان گونه كه در بخش گذشته آمد، همه آنها دو سويه است، هر گاه حقى براى كسى بر ديگرى ثابت شود بلافاصله در مقابل آن حقى از شخص دوم بر شخص اوّل لازم مى گردد، بنابراين، اين حقوق هم مساوى يكديگرند و هم لازم و ملزوم يكديگر; نه به اين معنا كه اگر بعضى از افراد وظيفه خود را انجام ندادند طرف مقابل نيز از انجام وظيفه خود سرباز زند; مثلا اگر فرزند حق اطاعت پدر را انجام نداد، پدر از تربيت او و اداى نفقه سرباز زند يا اگر گروهى از رعيت به وظيفه خود عمل نكنند، والى خدمات حكومت را از آنها قطع كند. به تعبير ديگر اينها در مقام وجوب، لازم و ملزوم يكديگرند; نه در مقام تحقّق و عمل; يعنى هر دو واجبند،

پاورقي

1. «تتكافأ» يعنى همسان و برابر مى شوند از ريشه «كفؤ» بر وزن «كفر» به معناى همطراز در مقام و منزلت و قدر است، سپس به هر گونه شبيه و مانند اطلاق شده است.

صفحه 244

خواه طرف مقابل به وظيفه خود عمل كند يا عمل نكند.

براى توضيح بيشتر به مثال زير توجّه كنيد:

هرگاه گروهى از رعيت، ماليات و خراج لازم را بپردازند به يقين والى از انجام وظيفه خود در مسأله امنيّت يا تعليم و تربيت اطفال آنها و مداواى مجروحان ومصدومان و بيمارانشان، كوتاهى نخواهد كرد، زيرا هر يك از اين

دو وظيفه جنبه استقلالى دارد و غير مشروط به ديگرى در مقام عمل است، هر چند در مقام تشريع دو وجوب به يكديگر گره خورده اند.

در ادامه اين سخن مى فرمايد: «از ميان حقوقى كه خداوند واجب ساخته، بزرگترين آنها حق والى و زمامدار بر رعيت و حق رعيت بر والى است. فريضه اى است كه خداوند سبحان آن را بر هر كدام در مقابل ديگرى مقرّر فرموده است»; (وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ _ سُبْحَانَهُ _ مِنْ تِلْكَ الْحُقوقِ حَقُّ الْوَالِي عَلَى الرَّعِيَّةِ(1)، وَ حَقُّ الرَّعِيَّةِ عَلَى الْوَالِي، فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا اللّهُ _ سُبْحَانَهُ _ لِكُلٍّ عَلَى كُلٍّ).

سپس امام(عليه السلام) به فلسفه اين دو حق مى پردازد و مى فرمايد: «خداوند اين فريضه را سبب نظام الفت مردم و پيوستگى آنان به يكديگر و موجب عزت و قدرت دين آنها قرار داده است، بنابراين رعيت هرگز اصلاح نمى شود مگر با اصلاح زمامداران و زمامداران اصلاح نمى گردند جز از طريق قرارگرفتن رعيت در مسير صحيح و مستقيم»; (فَجَعَلَهَا نِظَاماً لاُِلْفَتِهِمْ، وَ عِزًّا لِدِينِهِمْ، فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ إِلاَّ بِصَلاَحِ الْوُلاَةِ، وَ لاَ تَصْلُحُ الْوُلاَةُ إِلاَّ بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ).

در واقع رعايت اين حقوق هم آثار مهم مادى دارد و هم معنوى. جمله (جَعَلَهَا نِظَاماً لاُِلْفَتِهِمْ) اشاره به آثار مادى و ظاهرى و جمله (عِزًّا لِدِينِهِمْ) اشاره به آثار معنوى و روحانى است و دو جمله ما بعد آن، به اين حقيقت مهم اشاره

پاورقي

1. «رعيّت» از ريشه «رعى» بر وزن «سعى» به معناى حفظ و مراقبت و مراعات است. به چوپان «راعى» گفته مى شود، چون در حفظ چهارپايان مى كوشد و به حاكم «راعى» گفته مى شود، زيرا

از مردم مراقبت مى كند و به مردم «رعيت» اطلاق مى شود، چون تحت مراقبت و حفاظت حكومتند.

صفحه 245

مى كند كه صلاح و فساد رعيت و زمامداران به هم گره خورده است و هر دو در يكديگر اثر متقابل دارند. زمامداران فاسد رعايا را به فساد مى كشانند و رعاياى صالح حكومت را مجبور به پذيرش حق و عدالت مى كنند و اگر هر دو صالح باشند بهترين شرايط براى پيروزى و پيشرفت جامعه فراهم مى گردد.

آنگاه در ادامه به شرح آثار منفى و مثبتى كه بر اداى حق والى نسبت به رعيت و حق رعيت نسبت به والى و عدم اداى آنها مترتب مى شود پرداخته و با عبارات روشن و گويايى اين آثار را يك به يك مى شمارد، مى فرمايد: «هرگاه رعيت حق والى را ادا كند و والى حق رعيت را بپردازد، حق در ميان آنها قوى و نيرومند خواهد شد، مسيرهاى دين خالى از انحراف مى گردد، نشانه هاى عدالت استوار مى شود و سنّتها در مجراى صحيح خويش به كار مى افتد و به اين ترتيب زمان رو به صلاح مى رود و مردم به بقاى دولت اميدوار و دشمنان مأيوس خواهند شد»; (فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِيَّةُ إِلَى الْوَالِي حَقَّهُ، وَ أَدَّى الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ، وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ، وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَ جَرَتْ عَلَى أَذْلاَلِهَا(1) السُّنَنُ، فَصَلَحَ بِذلِكَ الزَّمَانُ، وَ طُمِعَ فِي بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَ يَئِسَتْ مَطَامِعُ الاَْعْدَاءِ).

امام(عليه السلام) در اين بخش از خطبه، هفت اثر مهم براى وظيفه شناسى و اداى حق متقابل والى و رعيت بيان فرموده كه نخستين آنها عزت و قدرت

است و ديگرى هموار شدن مسيرهاى دين و كم رنگ شدن بدعتهاست. سومين اثر برافراشته شدن پرچم عدالت در كشور اسلامى و چهارم احياى سنّتهاست. پنجم. كه نتيجه آنهاست اصلاح محيط جامعه و ششم اميدوارى به بقا و دوام حكومت و هفتم مأيوس شدن دشمنان است.

اين امر در عصر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به خوبى آشكار شد. پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)

پاورقي

1. «اذلال» جمع «ذِلّ» بر وزن «ظلّ» به معناى جاده محكم و صاف است كه بر اثر كثرت عبور و مرور كاملا كوبيده شده باشد، ريشه اصلى آن همان «ذلت» است گويى چنين جاده اى در زير دست و پا كاملا خوار شده است.

صفحه 246

بزرگ ترين ادا كننده حقوق امت بود و اكثريّت قاطع امت نيز حق اطاعت را ادا مى كردند و اين آثار هفت گانه به خوبى نمايان شد; ولى در عصر اميرمؤمنان(عليه السلام)هر چند تا حدّ زيادى سنن اسلامى و عدل و داد احيا شد; ولى به سبب انحرافاتى كه بعد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در مدّت 25 سال يكى پس از ديگرى بروز كرد و سرانجام به شورش مسلمانان بر ضد حكومت عثمان و قتل وى انجاميد، بازگرداندن كامل اين قافله عظيم به مسير اصلى در مدّت كوتاه حكومت اميرمؤمنان على(عليه السلام) و با بقاياى عوامل خطرناكى از حكومتهاى پيشين; مانند معاويه و بنى اميّه و بنى مروان، ميәјѠنشد. هر كس اين بخش از تاريخ اسلام را به دقت و خالى از تعصب مطالعه كند آنچه را گفتيم تصديق مى كند.

مسلمانان، امروز مى توانند با الهام از بيانات حساب شده بالا و با انسجام ولات و رعايا،

زمامداران و توده هاى مردم، عزت و قدرت خود را باز يابند.

سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن به بيان آثار سوء تخلّف والى و رعيت از حقوق يكديگر پرداخته، مى فرمايد: «و اگر رعيت بر والى خويش بشورد و چيره گردد، يا والى نسبت به رعايا اجحاف كند (نظام جامعه به هم مى ريزد و) در آن زمان اختلاف كلمه پيدا مى شود، نشانه هاى ظلم و ستم آشكار مى گردد، فريبكارى و بدعت در دين فزونى مى يابد و جاده هاى روشن سنّتها و آداب دينى متروك خواهد شد. در نتيجه بر طبق هوا و هوس عمل مى شود، احكام الهى تعطيل مى گردد و بيماريهاى اخلاقى فزونى مى يابد»; (وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ وَالِيَهَا، أَوْ أَجْحَفَ(1) الْوَالِي بِرَعِيَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ، وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ، وَ كَثُرَ الاِْدْغَالُ(2) فِي الدِّينِ، وَ تُرِكَتْ مَحَاجُّ(3) السُّنَنِ، فَعُمِلَ بِالْهَوَى، وَ عُطِّلَتِ الاَْحْكَامُ، وَ

پاورقي

1. «اجحف» از ريشه «اجحاف» به معناى از بين بردن حقوق ديگران است و ريشه اصلى آن «جحف» بر وزن «محو» به معناى برگرفتن چيزى است.

2. «ادغال» يعنى ورود مخفيانه به چيزى به قصد فاسد كردن آن. در اصل از ريشه «دغل» بر وزن «دخل» به معناى ورود در مكان مخفى براى غافلگير كردن صيد، گرفته شده است.

3. «محاج» جمع «محجة» به معناى جاده واضح، روشن و مستقيم است و در اصل از ريشه «حج» به معناى قصد گرفته شده، زيرا انسان هميشه قصد دارد از راه روشن و مستقيم برود.

صفحه 247

كَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ).

در اينجا نيز امام(عليه السلام) مفاسد هفتگانه اى براى ترك همكارى زمامداران و مردم بيان فرموده كه بارها با چشم

خود آن را در حكومتهاى جور ديده ايم; اختلاف كلمه، ظلم و ستم، بدعت و فريبكارى، ترك مسيرهاى روشن، عمل بر طبق هوا و هوس، تعطيل احكام الهى و فزونى رذايل اخلاقى، همچون كبر و غرور و كينه و حسد، انحصارطلبى و استبداد و مانند آن.

به دنبال آن به بيان نتيجه نهايى اين وضع اسفبار پرداخته، مى فرمايد: «در چنين حكومتى مردم از حقوق مهمى كه تعطيل شده وحشت نمى كنند و نه از باطلهاى عظيمى كه رواج يافته، در نتيجه نيكان خوار و ذليل مى شوند و اشرار عزيز و محترم، و (به دنبال آن) مجازاتهاى الهى بر بنگان عظيم خواهد بود»; (فَلاَ يُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقٍّ عُطِّلَ، وَ لاَ لِعَظِيمِ بَاطِل فُعِلَ! فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الاَْبْرَارُ، وَ تَعِزُّ الاَْشْرَارُ، وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ).

اين امور پنج گانه نتيجه مستقيم و غير مستقيم حكومتهاى جور است، زيرا در چنان فضايى مردم به ابطال حقوق عادت مى كنند و دربرابر رواج باطل، عكس العملى نشان نمى دهند و اين امور به صورت كارهاى عادى در مى آيد كه نمونه هاى آن را در طول تاريخ و در عصر خود بسيار ديده ايم و طبيعى است كه صداى نيكان وپاكانى كه مدافع حق و مخالف باطلند به جايى نمى رسد و از صحنه اجتماع طرد مى شوند و به عكس، پستهاى حساس به دست اشرار و آلودگانى كه با آن فضا همخوانى دارند مى افتد، همان گونه كه در دوران حكومت خليفه سوم اتفاق افتاد; ابوذرها تبعيد شدند و مروانها بر سر كار آمدند و در ادامه راه معاويه ها زمام امور را به دست گرفتند

و عمارياسرها به قتل رسيدند و سرانجام نوبت به يزيد و ابن زياد رسيد و پاك ترين سلاله پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يارانش شربت شهادت نوشيدند.

صفحه 248

بديهى است در چنين شرايطى خداوند لطف خود را از مردم و حكومتشان باز مى گيرد و تبعات اعمالشان دامانشان را خواهد گرفت.

صفحه 249

سابقه دار _ برتر از آن نيست كه در انجام حقى كه خدا بر عهده او گذارده، بى نياز از كمك ديگران باشد و نيز هيچ كس _ هر چند مردم او را كوچك بشمارند و با ديده حقارت به او بنگرند _ كمتر از آن نيست كه به ديگران در راه انجام حق كمك كند يا به او در اين راه كمك شود.

صفحه 250

أَحَدٌ _ وَ إِنِ اشْتَدَّ عَلَى رِضَى اللّهِ حِرْصُهُ، وَ طَالَ فِي الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ _ بِبَالِغ حَقِيقَةَ مَا اللّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ. وَ لكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللّهِ عَلَى عِبَادِهِ النَّصِيحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ، وَ التَّعَاوُنُ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ بَيْنَهُمْ).

اين يك اصل كلى است كه انسان هرگاه از كار خود به طور كامل راضى شود و هيچ نقص و خللى در آن نداند، از حركت باز مى ايستد و مركب او در مسير تكامل متوقف مى شود. واقع امر نيز چنين است كه پيشرفت و تكامل و جلب رضاى خداوند، حدّ و مرزى ندارد كه انسان به آن قانع شود. هميشه بايد به تقصير اعتراف كرد و همواره بايد تلاش نمود، بنابراين هيچ كس بى نياز از

صفحه 251

نصيحت ديگران نيست، زيرا نقصها وكوتاهيها در نظر ديگران بهتر خودنمايى مى كند و حبّ ذات، مانع از آن است كه انسان نقص خود را ببيند.

در حديث مشروحى مى خوانيم: «هنگامى كه به امام سجاد على بن الحسين(عليه السلام)عرض كردند چرا اين همه براى عبادت پروردگار به خود رنج و زحمت مى دهى با اينكه پاره تن پيامبر(صلى الله عليه وآله) و فرزندزاده او هستى؟ امام(عليه السلام) اشاره به عبادات بسيار سخت و سنگين پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) كرد و فرمود: همين سؤالى را كه از من پرسيديد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)پرسيدند و آن حضرت در پاسخ فرمود: به خدا سوگند اگر تمام اعضاى من در اين راه قطعه قطعه شود و اشك چشمانم بر سينه ام جارى شود، هرگز عُشرى از اعشار و كمى از بسيار از شكر يك نعمت او را نمى

توانم به جا آورم».(1)

سپس امام(عليه السلام) در بيان آن دو اصل ديگر اجتماعى مى فرمايد: «هيچ كس _ هر اندازه مقام و منزلتش در حق بزرگ باشد و فضيلتش در دين سابقه دار، برتر از آن نيست كه در انجام حقى كه خدا بر عهده او گذارده، بى نياز از كمك ديگران باشد و نيز هيچ كس _ هر چند مردم او را كوچك بشمارند و با ديده حقارت به او بنگرند _ كمتر از آن نيست كه به ديگران در راه انجام حق كمك كند يا به او در اين راه كمك شود»; (وَ لَيْسَ امْرُؤٌ _ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِي الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ، وَ تَقَدَّمَتْ فِي الدِّينِ فَضِيلَتُهُ _ بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَى مَا حَمَّلَهُ اللّهُ مِنْ حَقِّهِ. وَ لاَ امْرُؤٌ _ وَإِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ، وَ اقْتَحَمَتْهُ(2) الْعُيُونُ _ بِدُونِ أَنْ يُعِينَ عَلَى ذلِكَ أَوْ يُعَانَ عَلَيْهِ).

اشاره به اينكه همه بايد اين حقيقت را درك كنند كه هيچ يك از اقويا و ضعفا در صحنه اجتماع، از ديگرى بى نياز نيستند. خداوند همه نيروها را به يك نفر نداده و در هر سرى ذوقى و فكرى و در هر تنى قدرتى و نيرويى آفريده است;

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 46، ص 56، ح 10 .

2. «اقتحمت» از ريشه «اقتحام» به معناى پنهان شدن يا بى مطالعه وارد كارى گشتن و نيز به معناى كوچك و بى ارزش شمردن است و ريشه اصلى آن «قحم» بر وزن «فهم» به معناى نسنجيده دست به كارى زدن است.

صفحه 252

خواه كوچك باشد يا بزرگ، بنابراين كسانى كه از نظر فكر و مديريت و توان جسمى قوى هستند، هرگز نبايد خود

را بى نياز از كمك ضعيف ترين افراد جامعه بشمارند. همان گونه كه افرادضعيف و به ظاهر ناتوان نبايد تصوّر كنند نقشى در اداره جامعه به هيچ صورت ندارند. در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) از پيامبراسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: «غَريبان: كَلِمَةُ حِكْمَة مِنْ سَفيه فَاقْبَلُوها وَ كَلِمَةُ سَفَه مِنْ حَكيم فَاغْفِرُوها فَإِنَّهُ لا حَكيمَ إلاّ ذُو عَثْرَة وَ لا سَفيةَ إلاّ ذُو تَجْرِبَة; دو چيز عجيب است: نخست سخن حكمت آميزى كه از شخص سفيهى صادر مى شود، پس آن را بپذيريد و ديگر سخن ابلهانه اى كه گاه از دانشمندى صادر مى شود، پس آن را بر او ببخشيد، زيرا هيچ دانشمندى خالى از لغزش و هيچ سفيهى خالى از تجربه نيست».(1)

تاريخ نيز اين گونه حوادث را بسيار به خاطر دارد; از جمله اينكه:

در دوران معتصم عباسى يكى از سربازان رومى زن مسلمانى را به اسيرى گرفته بود، سيلى محكمى به صورت آن زن زد، زن مسلمان به صداى بلند فرياد زد «وامعتصماه» و خليفه وقت را به يارى طلبيد، سرباز رومى با تمسخر به او گفت: آرى! الآن معتصم بر اسب ابلق سوار مى شود و به يارى تو مى آيد و دوباره سيلى محكمى به او زد.

اين حادثه در قلعه «عموريّه» در مرز كشور اسلام و روم واقع شد، كسى اين خبر را به معتصم رسانيد، معتصم ناراحت شد. از آن مرد پرسيد قلعه عموريّه در كدام سمت واقع شده؟ آن مرد سمت آن را به معتصم نشان داد. معتصم رو به آن سمت كرد و با صداى بلند گفت: لبّيك اى زن ستم

ديده مظلوم! به خدا قسم صداى تو را شنيدم و به يارى ات مى شتابم.

سپس دستور داد لشكر عظيمى آماده حركت به طرف قلعه عموريّه شود.

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 2، ص 44 .

صفحه 253

سربازان رومى نيز با خبر شدند و قلعه را محكم در اختيار گرفتند.

سپاه اسلام مدّتى قلعه را محاصره كرده; ولى موفق به تسخير آن نشدند; قلعه بسيار محكم و مدافعان سرسختى داشت.

معتصم كه شخصاً در آن جنگ شركت كرده بود شبى از شبها با لباس مبدّل در ميان سربازان و خيمه هاى آنها گردش مى كرد آهنگرى را ديد كه در آن وقت شب مشغول كار است و نعل اسب مى سازد و شاگرد جوانى داشت كه چون پتك خود را روى آهنهاى سرخ مى كوبيد، مى گفت اين پتك بر كلّه معتصم! و چند بار اين جمله را تكرار كرد.

استاد آهنگر كه از شنيدن اين سخن ناراحت شده بود، به شاگردش گفت پسر! تو با اين سخنانت ما را گرفتار خواهى كرد! تو را با معتصم چكار؟!

شاگرد آهنگر گفت معتصم مرد بى تدبيرى است اين همه نيرو دارد نمى تواند قلعه عموريّه را فتح كند اگر يك روز فرماندهى لشكر را به من بسپارد غروب آن روز در قلعه خواهم بود.

معتصم از شنيدن اين سخن شاگرد آهنگر سخت تعجب كرد به مأمورانش گفت مراقب او باشيد و صبح، او را نزد من آوريد، هنگامى كه او را نزد معتصم آوردند گفت: سخنانى از تو به من رسيده كه بسيار شگفت آور است. شاگرد آهنگر گفت: درست است; ولى اگر اجازه دهى من به فضل خدا قلعه عموريّه را در يك روز فتح

مى كنم.

معتصم فرماندهى لشكر را موقتاً به او سپرد.

شاگرد آهنگر تمام تيراندازهاى سپاه را احضار و گروهى را كه در تيراندازى قوى تر بودند انتخاب كرد و آنها را به پشت ديوار قلعه آورد، قلعه ساختمان مخصوصى داشت. قسمتهاى پايين و بالا هر دو سنگ بود; ولى در وسط از الوار درختهاى ساج به طور تمام ديوار قلعه به عرض سه وجب استفاده كرده بودند و

صفحه 254

آن چوبها به صورت نوار سياهى در تمام طول ديوار خودنمايى مى كرد و از شگفتيهاى چوب ساج اين است كه در برابر آتش حساس است و زود مشتعل مى شود.

شاگرد آهنگر دستور داد كوره هاى آهنگرى را در كنار ديوار قلعه به كار بيندازند و نوك فلزّى تيرها را در آتش سرخ كنند و به تيراندازان دستور داد خط سياه چوبى سرتاسرى را نشانه تيرهاى گداخته خود قرار دهيد و اگر كسى تيرش به خطا برود مجازاتش مرگ است.

تيراندازان طبق دستور او نوار چوبى را نشانه رفتند طولى نكشيد كه الوارهاى ساج مشتعل شد و آتش عظيمى از آن برخاست و ديوار قلعه فرو ريخت و لشكر، تكبيرگويان وارد قلعه شدند. در اين هنگام ديدند معتصم كه بر اسب ابلقى سوار است و خوشحال وارد قلعه شد. زن سيلى خورده و سرباز سيلى زننده را احضار كرد و به آن زن گفت: آيا معتصم نداى تو را لبيك گفت؟ و به آن سرباز گفت: من تو را نمى كشم، ولى تا عمر دارى بايد غلام اين زن باشى!(1)

منجّر به ديكتاتوريهاى مرئى و نامرئى مى شود كه فقط حافظ منافع زورمندان و غاصبان حطام است.

گفتيم نامرئى، از اين جهت كه زورمندان با استفاده از وسائل پيشرفته اجتماعى و بمبارانهاى تبليغاتى به شستشوى افكار توده هاى مردم مى پردازند و آراى آنها را با وعده هاى دروغين به نفع خود مصادره مى كنند كه نمونه روشن آن

پاورقي

1. الفتوحات الاسلاميّة، ج 1، ص 286. (طبق نقل كتاب گفتار فلسفى، جوان، ج 1، ص 227).

صفحه 255

دموكراسى آمريكايى در عصر ماست.

افزون بر اين،آراى اين حكومتها در بهترين صورت حكومت، نصف به علاوه يك است كه نتيجه آن صف بندى ميان قشر حاكم و نصف منهاى يك است.

در عصر خود بارها حكومتهايى را ديده ايم كه با انتخابات آزاد مردم سر كار آمده اند; ولى چون در جهت منافع جهانخواران قرار نداشته اند با وسايل مختلف براى خارج كردن آنها از صحنه كوشيده اند و در بسيارى از موارد موفق شده اند.

تمام اينها به خاطر آن است كه عنصر معنوى كه شرط اساسى است در اين حكومتهاى صد در صد مادى وجود ندارد و مسئوليتى در برابر خداوند احساس نمى كنند.

آنچه در كلام نورانى امام(عليه السلام) در اين بخش از خطبه آمده، حكومت مردمى را در بهترين شكل نشان مى دهد:

نخست به سراغ عنصر معنوى حكومت مى رود و به همگان يادآور مى شود كه آن قدر شما غرق نعمتهاى خداوند هستيد كه هر چه در اطاعت او بكوشيد، عُشرى از اعشار شكر او را نمى توانيد بجا آوريد.

آنگاه به زمامداران توصيه مى كند كه هر قدر فكر شما قوى و علم شما فراوان و صاحب تجربه و

هوش سرشار باشيد، بى نياز از كمكهاى فرد فرد مردم نيستيد. بايد همه را در حكومت خود سهيم كنيد و از آنها يارى بطلبيد.

سپس به آحاد مردم گوشزد مى كند كه شما در هر حدّ و پايه اى از علم و دانش و سنّ و سال هستيد، خود را از شركت در اداره اجتماع جدا نسازيد و به اين ترتيب همگان بايد دست به دست هم دهند و با تكيه بر عنصر تقوا حكومتى كه مورد رضاى خلق و خالق است، به وجود آورند.(1)

پاورقي

1. در ايّامى كه اين سطور نگاشته مى شود دو حادثه مهم جهان اسلام را تكان داد:

نخست حادثه اهانت دردآور به ساحت قدس پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بود و آن عكسهاى بسيار زننده و شرم آورى بود كه در مطبوعات غربى به طور گسترده انتشار يافت; از كشور دانمارك شروع شد و سپس به اكثر كشورهاى اروپايى گسترش يافت; هنگامى كه مسلمانان جهان از اين فاجعه با خبر شدند، فرياد اعتراض برآوردند و تمام دنيا را از اين فرياد پر كردند و كالاهاى اين گونه كشورها را تحريم نمودند، به گونه اى كه دشمنان وحشت كردند و عقب نشينى نمودند و به اصطلاح از درِ عذرخواهى وارد شدند.

حادثه دوم اهانت شديدترى بود كه با ساحت قدس حريم شريف عسكريين كردند; يك روز مسلمانان از خواب بيدار شدند (چهارشنبه سوم اسفند 1384) و با خبر گشتند كه ايادى استعمار و استكبار و مزدوران وحشى آنها آن بارگاه ملكوتى را به تلّ خاكى مبدّل ساخته، گنبد و حرم را با موادّ منفجره در يك توطئه از پيش طراحى شده، ويران كرده اند. فرياد

عظيم ديگرى نه تنها از شيعيان و عاشقان اهل بيت، بلكه در تمام دنياى اسلام برخاست و موجى از خشم و نفرت نسبت به عاملان اين كار كه هدفشان به يقين ايجاد جنگ داخلى در ميان مسلمانان بود، برانگيخت.

قابل توجّه اينكه همه اين امور به خاطر مبارزه با حكومتهاى مردمى بود كه در عراق و فلسطين روى كار آمده بودند. «اَللّهُمَّ فَرِّقْ جَمْعَهُمْ وَ شَتِّتْ شَمْلَهُمْ وَخُذْهُمْ أخْذَ عَزيز مُقْتَدِر».

صفحه 256

صفحه 257

فراوانى نسبت به امام(عليه السلام) بود آن حضرت را ستود و اطاعت كامل خود را در همه حال نسبت به آن حضرت اعلام كرد و امام(عليه السلام) در پاسخ او فرمود: سزاوار است كسى كه جلال خدا در نظرش بزرگ و مقام او در قلبش عظيم است _ به موجب آن عظمت _ همه چيز جز خدا در نظرش كوچك جلوه كند، و از همه سزاوارتر نسبت به اين امر، كسى است كه

صفحه 258

نعمت خدا بر او بزرگ است و احسان او بر وى فراوان; زيرا هر قدر نعمت خدا بر كسى بيشتر شود حق وى بر او فزونتر مى گردد.

(بدانيد!) از بدترين و سخيف ترين حالات زمامداران نزد مردم صالح اين است كه گمان برده شود آنها دوست دار تفاخرند و كار آنها را بر نوعى برترى جويى حمل كنند، من خوش ندارم كه اين فكر در ذهن شما جولان كند كه مدح و ستايش را دوست دارم و از شنيدن آن لذت مى برم. من بحمدالله چنين نيستم و به فرض كه من (به مقتضاى طبيعت بشرى) مدح و ثنا را دوست مى داشتم، آن را به سبب خضوع و تواضع در برابر خداوند سبحان ترك مى كردم. خداوندى كه با عظمت و كبرياييش از همه سزاوارتر براى ثنا و ستايش است.

بسيار مى شود كه مردم، ستودن افراد را به جهت تلاشهايشان (در اداى حق) شيرين مى شمرند (ممكن است اين امر براى شما ايرادى نداشته باشد، ولى من از شما مى خواهم كه) مرا با سخنان زيباى خود به جهت اينكه در پيشگاه خداوند و نزد شما به سبب احساس مسئوليت الهى

حقوقتان را ادا كرده ام نستاييد (چرا كه) هنوز در اداى آنها به طور كامل فراغت نيافته ام و واجباتى كه بر عهده دارم كاملا به مرحله اجرا در نيامده است.

كن! تو سخنگوى راستگويى هستى و حكمران موفق و زمامدار لايق. ما هرگز نافرمانى تو را جايز نمى شمريم و علم هيچ كس را قابل مقايسه با علم تو نمى دانيم، قدر ومنزلت تو نزد ما بسيار والا و فضل تو بسيار عظيم است».(2)

امام(عليه السلام) پاسخ مشروحى به او داد و او نيز مجدّداً به مدح و ستايش آن امام همام پرداخت و چند بار اين قضيه تكرار شد و همان گونه كه گفتيم بعد از اين مطلب آن مرد ناپديد شد.

به هر حال آنچه در نهج البلاغه آمده است چنين است كه امام(عليه السلام) در پاسخ او فرمود: «سزاوار است كسى كه جلال خدا در نظرش بزرگ و مقام او در قلبش عظيم است _ به موجب آن عظمت _ همه چيز جز خدا در نظرش كوچك جلوه كند»; (إِنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلاَلُ اللّهِ سُبْحَانَهُ فِي نَفْسِهِ، وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ، أَنْ يَصْغُرَ عِنْدَهُ _ لِعِظَمِ ذلِكَ _ كُلُّ مَاسِوَاهُ).

پاورقي

1. كافى، ج 8، ص 355. (روضه كافى).

2. همان مدرك.

صفحه 260

اين معنا با توجّه به اينكه ذات خداوند وجودى است بى پايان از هر نظر، و نامحدود از نظر قوّت و قدرت، و ما سوى الله همگى قطره كوچكى در برابر اين درياى عظيم بى كران هستند، كاملا روشن مى شود همان گونه كه در خطبه همّام نيز در صفات متقيان آمده است: «عَظُمَ الْخالِقُ في أنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ ما دُونَهُ في أعْيُنِهِمْ; خداوند در دل آنها به عظمت جلوه كرده، لذا ما سوى الله در چشم آنها حقير و كوچك است».

كسى كه چشم بر چشمه خورشيد دوخته، شمع كم نورى در نظر

او ناچيز است.

سپس امام(عليه السلام) اضافه مى فرمايد: «و از همه سزاوارتر نسبت به اين امر كسى است كه نعمت خدا بر او بزرگ است و احسان او بر وى فراوان; زيرا هر قدر نعمت خدا بر كسى بيشتر شود حقّش بر او فزونتر مى گردد»; (وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ كَانَ كَذلِكَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللّهِ عَلَيْهِ، وَ لَطُفَ إِحْسَانُهُ إِلَيْهِ، فَإِنَّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعْمَةُ اللّهِ عَلَى أَحَد إِلاّ ازْدَادَ حَقُّ اللّهِ عَلَيْهِ عِظَماً).

اين سخن در واقع پاسخى است بر ثناخوانى آن مرد علاقه مند به مولا كه گمان نكن اين سخنان مرا به كبر و غرور وا مى دارد. اوّلا من خدا را به عظمت شناخته ام و ماسوى الله در نظرم خُرد و صغير است. ثانياً من مشمول نعمتهاى فراوانى هستم و به همان نسبت بايد در برابر ولىّ نعمتم خاضع تر از ديگران باشم.

آنگاه امام(عليه السلام) در تكميل و تأكيد اين سخن مى افزايد: «(بدانيد!) از بدترين و سخيف ترين حالات زمامداران نزد مردم صالح اين است كه گمان برده شود آنها دوست دار تفاخرند و كار آنها را بر نوعى برترى جويى حمل كنند، من خوش ندارم كه اين فكر در ذهن شما جولان كند كه مدح و ستايش را دوست دارم و از شنيدن آن لذت مى برم. من بحمدالله چنين نيستم»; (وَ إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ(1) حَالاَتِ

پاورقي

1. «اسخف» از ريشه «سخف» بر وزن «قفل» و «سخافت» به معناى ضعف عقل و نادانى است.

صفحه 261

الْوُلاَةِ عِنْدَ صَالِحِ النَّاسِ، أَنْ يُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ، وَ يُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَى الْكِبْرِ، وَ قَدْ كَرِهْتُ أَنْ يَكُونَ جَالَ فِي ظَنِّكُمْ أَنِّي أُحِبُّ الاِْطْرَاءَ(1)، وَ اسْتِمَاعَ

الثَّنَاءِ; وَ لَسْتُ _ بِحَمْدِ اللّهِ _ كَذلِكَ).

درست است كه طبق بعضى از احتمالات، گوينده آن مدح و ثنا حضرت خضر(عليه السلام)بوده و او جز به حق سخن نمى گفته و آنچه درباره امام(عليه السلام) بيان داشته در امام وجود داشته حتى بالاتر از آن; ولى امام(عليه السلام) به اين نكته اصولى اشاره مى فرمايد كه من حتى از ثناى به حق نيز خشنود نيستم، چرا كه ممكن است اثر نامطلوبى در شنوندگان داشته باشد و آنها گمان كنند او دوستدار چنين سخنانى است و داراى كبر و فخر و خودبرتربينى است كه رابطه امام با امّت را تحت تأثير نامطلوب خود قرار مى دهد.

سپس مى افزايد: «و به فرض كه من (به مقتضاى طبيعت بشرى) مدح و ثنا را دوست مى داشتم، آن را به جهت خضوع و تواضع در برابر خداوند سبحان ترك مى كردم. همان خداوندى كه به جهت عظمت و كبرياييش از همه سزاوارتر براى ثنا و ستايش است»; (وَ لَوْ كُنْتُ أُحِبُّ أَنْ يُقَالَ ذلِكَ لَتَرَكْتُهُ انْحِطَاطاً لِلّهِ سُبْحَانَهُ عَنْ تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْكِبْرِيَاءِ).

آنگاه به نكته سومى اشاره مى فرمايد كه قطع نظر از اينكه من ذاتاً ثناخوانى را ناخوش دارم و اگر آن را دوست مى داشتم به جهت عظمت خداوند كه از همه شايسته تر به مدح و ثناست ترك مى كردم، مدح و ثنا بايد در برابر كار نيكى باشد كه پايان گرفته است در حالى كه من هنوز از اداى همه حقوق شما فراغت نيافته ام، مى فرمايد: «بسيار مى شود كه مردم ستودن افراد را، به جهت تلاشهايشان (در اداى

حقوق) شيرين مى شمرند (ممكن است اين امر براى شما ايرادى

پاورقي

1. «اطراء» از ريشه «طراوة» به معناى تر و تازه بودن است و هنگامى كه به باب افعال مى رود معناى ثناخوانى و مدح كردن مى يابد. گويى كسى مى خواهد با مدح خود، شخصى را تر و تازه نگهدارد.

صفحه 262

نداشته باشد، ولى من از شما مى خواهم كه) مرا با سخنان زيباى خود به جهت اينكه در برابر خداوند و نزد شما از ترس مسئوليت الهى حقوقتان را ادا كرده ام نستاييد (چرا كه) هنوز از اداى آنها به طور كامل فراغت نيافته ام و واجباتى كه بر عهده دارم كاملا به مرحله اجرا در نيامده است»; (وَ رُبَّما اسْتَحْلَى النَّاسُ الثَّنَاءَ بَعْدَ الْبَلاَءِ، فَلاَ تُثْنُوا عَلَيَّ بِجَمِيلِ ثَنَاء، لاِِخْرَاجِي نَفْسِي إِلَى اللّهِ سُبْحَانَهُ وَ إِلَيْكُمْ مِنَ التَّقِيَّةِ فِي حُقُوق لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَائِهَا، وَ فَرَائِضَ لاَبُدَّ مِنْ إِمْضَائِهَا).

در نسخه موجود در متن بالا «وَ إِلَيْكُمْ مِنَ التَّقِيَّةِ» آمده است كه اشاره به خداترسى امام(عليه السلام) در طريق اداى حقوق مردم است; ولى در بعضى از نسخ نهج البلاغه و همچنين در متن كافى «بقيّه» آمده است كه مفهومش اين است: هنوز بقايايى از حقوق شما بر من باقى مانده كه بايد در اداى آن بكوشم.

امام(عليه السلام) در اين عبارت نهايت بزرگوارى خود را نشان داده، از يك سو بى اعتنايى به ثناخوانى و از سوى ديگر نهايت خضوع در برابر پروردگار و از سوى سوم، اعتراف به عدم اداى حقوق به طور كامل را بيان مى كند، چيزى كه در كمتر پيشوايى در طول تاريخ مى توان يافت.

تمجيد و ثناخوانى نسبت به ديگران بردو گونه است: گونه اى از آن مثبت و سازنده و سبب دلگرمى خادمان و يأس خائنان و پيشرفت جامعه است. بخش ديگرى سبب تخريب و عقب افتادگى و تقويت شوكت ظالمان است.

قسم اوّل داراى سه شرط است: نخست اينكه «مُدِحَ مَنْ يَسْتَحَقُّ الْمَدْحَ; آن كس كه سزاوار مدح و ثناست، مدح و ستايش شود». شرط دوم اين است كه مدح از حدّ تجاوز نكند. شرط سوم اينكه هدف گوينده تقرّب به شخص ممدوح و

صفحه 263

رسيدن به منافع نامشروع خود نباشد.

در روايتى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «إِذا مُدِحَ الْفاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشَ وَ غَضِبَ الرَّبُّ; هرگاه شخص فاجر مدح و ستايش شود، عرش خدا به لرزه در مى آيد و خداوند غضب مى كند».(1)

در حديث ديگرى آمده است: «اَلثَّناءُ بِأَكْثَرِ مِنَ الاِْسْتِحْقاقِ مَلَقٌ وَالتَّقْصيرُ عَنِ الاِْسْتِحْقاقِ عَيٌّ أَوْ حَسَدٌ; مدح و ستايش بيش از استحقاق تملّق است و كمتر از آن ناتوانى (در اداى سخن) است يا حسد».(2)

اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه بايد ظرفيت شخص ممدوح در نظر گرفته شود; مبادا مدح و ستايش سبب غرور او گردد و از مسير حق منحرف شود، همان گونه كه در جمله ديگرى از كلمات قصار مولا مى خوانيم: «رُبَّ مَفْتُون بِحُسْنِ الْقَوْلِ فيهِ; چه بسيار اشخاصى كه به واسطه مدح و تمجيد، گرفتار فريب و فتنه مى شوند».(3)

بى شك در صورتى كه همه اين جهات در نظر گرفته شود، مدح و ستايش نشانه قدردانى و حق شناسى و سبب تشويق نيكوكاران و صالحان مى شود.

در دنياى امروز نيز جلسات فراوانى براى نكوداشت خادمان

پرسابقه جامعه، عالمان بزرگ و نيكوكاران ممتاز گرفته مى شود و هر سال سعى مى كنند به نويسندگان بهترين كتاب سال، كارگران و كشاورزان نمونه و يا پيام آوران صلح و دوستى در جهان، جوايزى اهدا و از آنان قدردانى كنند كه اگر رنگ و بوى سياسى پيدا نكند و روابط بر ضوابط حاكم نگردد و آن شرط سوم كه در بالا به آن اشاره شد; يعنى حسن نيّت كارگردانان حفظ گردد، به يقين آثار بسيار ارزنده اى دارد.

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 74، ص 152 .

2. نهج البلاغه، كلمات قصار، 347 .

3. همان مدرك، 462 .

صفحه 264

ولى نوع دوم، درست در مقابل آن است; يعنى هنگامى كه افراد نالايق، مورد مدح و تمجيد قرار گيرند و يا افراد لايق، بيش از حد، ثناخوانى شوند و يا عوامل سياسى و حب و بغضها و منافع شخصى، انگيزه اين كار مى شود، بدكاران تشويق مى شوند و افراد فاضل، لايق و نيكوكار مأيوس مى گردند; متملّقان يكّه تاز ميدان اجتماع مى شوند و صادقان منزوى مى گردند.

در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «إيّاكَ وَ الْمَلَقُ فَإنَّ الْمَلَقَ لَيْسَ مِنْ خَلائِقِ الاِيمانِ; از تملّق بپرهيز كه با ايمان سازگار نيست».(1)

در حديث ديگرى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: «أُحْثُوا في وُجُوهِ الْمُدّاحينَ التُّرابَ; به صورت مداحان (متملّق) خاك بپاشيد».(2)

آخرين نكته اى كه در اين بيان فشرده ذكر آن را لازم مى دانيم اين است كه گاه مدح و ستايش جنبه مثبت دارد و واجد همه شرايط بالاست; ولى آثار نامطلوبى در افكار عمومى ايجاد مى كند و ممدوح، متّهم به دوست داشتن ثناخوانى مى شود

كه در اينجا نيز از آن بايد اجتناب كرد و آنچه در خطبه بالا آمده، بيشتر از همين قبيل است.

2. زيانهاى تملّق گويى

همان گونه كه اشاره شد معناى تملّق، مدح و ثناى بيش از حدّ و گزافه گويى درباره فضايل افراد براى تقرّب جستن به آنها و استفاده از مواهب مادّى آنان است حتى ذكر اوصاف برجسته واقعى يك شخص بدون اشاره به نقاط ضعف، آن هم نوعى تملّق محسوب مى شود و گاه از اين فراتر مى رود و تملّق گويان نقاط ضعف را در لباس نقاط قوت بيان مى كنند. تملّق گويى بيشتر درباره ارباب

پاورقي

1. غررالحكم، 2696 .

2. من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 11 .

صفحه 265

قدرت است و خطر بسيار بزرگى براى ولات و زمامداران و مديران محسوب مى شود، زيرا نخستين شرط مديريت آگاه بودن از واقعيّات مربوط به حوزه مديريت است و متملّقان بر روى واقعيّتها پرده مى افكنند و مشكلات را از نظر مديران و زمامداران مى پوشانند و از اين طريق مفاسد بى شمارى به بار مى آورند.

عجيب اين است كه زمامداران نالايق و گمراه نيز غالباً متملّقان را تشويق مى كنند، از حق گويى ناراحت مى شوند و از تملّق متملّقان احساس آرامشى كاذب و دردآفرين.

اميرمؤمنان على(عليه السلام) تملّق را بدترين درد يا درد بى درمان شمرده مى فرمايد: «أدوى الداء الصلف; بدترين درد تملّق گويى است»(1) (يكى از معانى صلف تملّق گويى و ديگرى خودستايى است).

در سخن ديگرى مى فرمايد: «إنَّما يُحِبُّكَ مَنْ لا يَتَمَلَّقَكَ; دوستان واقعى تو كسانى هستند كه به تو تملّق نمى گويند».(2)

نيز مى فرمايد: «لَيْسَ الْمَلَقُ مِنْ خُلُقِ الاَْنْبِياءِ; تملّق از

اخلاق انبيا نيست».(3)

اين سخن را نيز نبايد فراموش كرد كه تملّق گاهى به صورت مستقيم و گاه غير مستقيم، گاه با نثر و گاه با شعر و گاهى با عمل، اجرا مى شود و آثار زيانبار همه يكسان است.

پاورقي

1. غررالحكم (طبق نقل ميزان الحكمة، ماده «ملق»).

2. همان مدرك.

3. همان مدرك.

صفحه 266

براى او سخت تر و سنگين تر است، بنابراين از گفتن سخن حقّ يا مشورت عادلانه، خوددارى نكنيد، زيرا من (به عنوان يك انسان و نه به عنوان يك امام معصوم) خود را بالاتر از آن نمى دانم كه اشتباه كنم و از خطا در كارهايم ايمن نيستم مگر اينكه

صفحه 267

خداوندى كه از من قادرتر است مرا از خطا حفظ كند. به يقين من و شما بندگان و مملوك پروردگارى هستيم كه جز او پروردگارى نيست و آنچنان در وجود ما تصرّف دارد كه ما آن گونه، قدرت تصرف در خويش را نداريم. او ما را از آنچه در آن بوديم به سوى صلاح و رستگارى راهنمايى كرد، ضلالت را به هدايت تبديل نمود و بينايى را بعد از كوردلى به ما عطا فرمود.

را در برابر حاكمان تندخو و جبّار حفظ مى كنند محدود نسازيد و به طور تصنّعى و منافقانه با من رفتار نكنيد»; (فَلاَ تُكَلِّمُونِي بِمَا تُكَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ، وَ لاَ تَتَحَفَّظُوا مِنِّي بِمَا يُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ(1)، وَ لاَ تُخَالِطُونِي بِالْمُصَانَعَةِ).

اشاره به اينكه افراد عادى هنگامى كه در برابر زمامداران جبّار قرار مى گيرند،

پاورقي

1. «بادره» از ريشه «بدور» بر وزن «غروب» در اصل به معناى شتاب كردن براى انجام كارى است و «بادره» به معناى حركات تند و خشن و آميخته با خطاست كه از شخص غضبناك سر مى زند.

صفحه 268

شخصيت واقعى خود را پنهان مى سازند و از هرگونه نقد و شكايت و ايراد خوددارى مى كنند، مبادا مورد خشم آنها قرار گيرند و به عكس با مدّاحى و چاپلوسى و تملّق سعى دارند از شرّ آنها در امان بمانند و به همين دليل هرگز رخدادهاى واقعى جامعه براى آنها روشن نمى شود و همواره در چاه ضلالت و گمراهى و بى خبرى گرفتارند.

امام(عليه السلام) به همه مخاطبان خود اطمينان مى دهد كه در برابر حرف حساب و بيان مشكلات و انتقادها و شكايات هيچ مشكلى متوجّه آنها نخواهد شد، بلكه آزادند همه گفتنيها را در مسائل مربوط به حكومت و جامعه بگويند.

آرى! اين يكى از تفاوتهاى بارز حاكمان عدل و جور است. در كتاب عقد الفريد مى خوانيم هنگامى كه هارون در مكّه بر منبر خطبه مى خواند مردى برخواست و اين آيه را تلاوت كرد: «(كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ)(1); هرگاه سخنى بگوييد و عمل نكنيد خشم عظيم خداوند را بر مى انگيزد». هارون دستور داد يك

صد تازيانه بر او زدند به گونه اى كه شب تا به صبح ناله مى كرد و مى گفت: مُردم مُردم! در همان كتاب آمده است كه وليد بن عبدالملك روز جمعه بر منبر بود تا خورشيد به زردى گراييد (وقت نماز تنگ شد) مردى برخاست و گفت: وقت نماز در انتظار تو نيست (و خورشيد تا پايان سخنرانى تو متوقف نمى شود) و خداوند تو را معذور نمى دارد! وليد گفت: راست گفتى; ولى كسى كه اين سخن را مى گويد نبايد در اينجا باشد محافظان من كجا هستند كه برخيزند و گردن او را بزنند.(2)

اين در حالى است كه بارها در تاريخ زندگى اميرمؤمنان على(عليه السلام) ديده ايم كه افراد منافقى همچون اشعث بن قيس و بعضى از خوارج، شديد اللحن ترين

پاورقي

1. يوسف، آيه 3 .

2. عقد الفريد، ج 1، ص 40 (طبق نقل شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، ج 6، ص 447-448).

صفحه 269

تعبيرات را در برابر آن حضرت داشته اند;ولى آن حضرت هرگز متعرض آنها نشد.

سپس در ادامه همين سخن مى فرمايد: «هرگز درباره من گمان مبريد كه درباره حقى كه به من پيشنهاد مى كنيد كوتاهى كنم (يا ناراحت شوم) و هرگز خيال نكنيد من در پى بزرگ ساختن خويشتنم، زيرا كسى كه شنيدن حق يا پيشنهاد عدالت به او برايش سنگين باشد عمل به آن دو براى او سخت تر و سنگين تر است»; (وَ لاَ تَظُنُّوا بِيَ اسْتِثْقَالاً فِي حَقٍّ قِيلَ لِي، وَ لاَ الِْتمَاسَ إِعْظَام لِنَفْسِي، فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ يُقَالَ لَهُ أَو الْعَدْلَ أَنْ يُعْرَضَ عَلَيْهِ، كَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَيْهِ).

اشاره به اينكه آنها كه توان

شنيدن انتقاد را ندارند از انجام اصلاحات ناتوان ترند و بنابراين هر روز در ظلم و فساد بيشتر فرو مى روند.

آنگاه امام(عليه السلام) در تأكيد اين سخن، همه مخاطبان خود را به بيان صريح حق و ذكر مشكلات فردى و اجتماعى و تأكيد بر عدالت اجتماعى تشويق مى كند و مى فرمايد: «با توجّه به آنچه بيان كردم از گفتن سخن حقّ يا مشورت عادلانه، خوددارى نكنيد، زيرا من (به عنوان يك انسان و نه به عنوان يك امام معصوم) خود را بالاتر از آن نمى دانم كه اشتباه كنم و از خطا در كارهايم ايمن نيستم مگر اينكه خداوندى كه از من قادرتر است مرا از خطا حفظ كند»; (فَلاَ تَكُفُّوا عَنْ مَقَالَة بِحَقٍّ، أَوْ مَشُورَة بِعَدْل، فَإِنِّي لَسْتُ في نَفْسِي بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِيءَ، وَ لاَ آمَنُ ذلِكَ مِنْ فِعْلِي، إِلاَّ أَنْ يَكْفِيَ اللّهُ مِنْ نَفْسِي مَا هُوَ أَمْلَكُ بِهِ مِنِّي).

جمله «فَإِنِّي لَسْتُ في نَفْسِي بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِيءَ» دستاويز بعضى از مخالفان عصمت ائمه شده و سر و صداى زيادى درباره آن به راه انداخته اند. در حالى كه جمله «إِلاَّ أَنْ يَكْفِيَ اللّهُ مِنْ نَفْسِي» آن را به خوبى تفسير مى كند، زيرا مفهوم جمله اوّل اين است كه من به عنوان يك انسان، ايمن از خطا نيستم و مفهوم جمله دوم اين است كه به عنوان حفظ و حمايت الهى وضع ديگرى دارم شبيه آنچه قرآن مجيد درباره يوسف بيان كرده است، مى فرمايد: «(وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلاَ أَنْ

صفحه 270

رَّأى بُرْهَانَ رَبِّهِ); آن زن (زليخا) قصد او كرد و او نيز _ اگر برهان پروردگار را نمى ديد _ قصد

مى نمود».(1)

اشاره به اينكه يوسف به عنوان يك انسان بيم اين مى رفت كه آلوده هوا و هوس همسر عزيز مصر شود; ولى مشاهده برهان ربّ كه اشاره به مقام عصمت و معرفت بالاى يوسف نسبت به پروردگار است، او را نگه داشت.

اضافه بر اين اميرمؤمنان على(عليه السلام) در مقام تعليم و تربيت اصحاب خويش است و به آنها مى آموزد كه در هر شرايطى باشيد احتمال خطا درباره خود بدهيد; ولى از روى تواضع، خود را هم در زمره آنها قرار مى دهد. به هر حال نبايد اين جمله را دربرابر آن همه دلايلى كه بر مقام عصمت پيامبر و امام است بهانه و دستاويز قرار داد.

در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «ما مِنْكُمْ مِنْ أَحَد إلاّ وَ لَهُ شَيْطانٌ _ قيل و لا انت يا رسول الله؟ قال: _ وَلا أَنَا إلاّ أنَّ اللهَ تَعالى أعانَني عَلَيْهِ فَأسْلَمَ; هيچ يك از شما نيست مگر اينكه شيطانى دارد، كسى عرض كرد: همچنين شما اى رسول خدا؟ فرمود: آرى همچنين من; ولى خداوند متعال مرا يارى كرد و شيطانم تسليم من شد (و من به تأييد الهى از شرّ او در امانم)».(2)

شاهد گوياى ديگرى درباره آنچه گفتيم سخنى است كه خود امام(عليه السلام) در اواخر خطبه 97 بيان كرده، مى فرمايد: «وَ إنّي لَعَلى بَيِّنَةِ مِنْ رَبّي وَ مِنْهاج مِنْ نَبِيّي وَ إنّى لَعَلَى الطَّريقِ الْواضِحِ ألْقُطُهُ لَقْطاً; من نشانه روشنى از پروردگارم دارم و بر طريق واضح پيامبرم گام بر مى دارم و در راهى آشكار با هوشيارى و دقت به پيش مى روم».

طبق اين بيان امام تأييد مى كند

كه او با حمايت پروردگار، هميشه راه درست

پاورقي

1. يوسف، آيه 24 .

2. بحارالانوار، ج 60، ص 329 .

صفحه 271

مى پيمايد و خطايى در كار او نيست.

آنگاه امام(عليه السلام) در تكميل و تأييد گفتار بالا مى فرمايد: «به يقين من و شما بندگان و مملوك پروردگارى هستيم كه جز او پروردگارى نيست و آنچنان در وجود ما تصرّف دارد كه ما آن گونه، قدرت تصرف در خويش را نداريم. او ما را از آنچه در آن بوديم به سوى صلاح و رستگارى راهنمايى كرد، ضلالت را به هدايت تبديل نمود، و بينايى را بعد از كوردلى به ما عطا فرمود»; (فَإِنَّما أَنَا وَ أَنْتُمْ عَبِيدٌ مَمْلُوكُونَ لِرَبٍّ لاَرَبَّ غَيْرُهُ; يَمْلِكُ مِنَّا مَا لاَ نَمْلِكُ مِنْ أَنْفُسِنَا، وَ أَخْرَجَنَا مِمَّا كُنَّا فِيهِ إِلَى مَا صَلَحَنَا عَلَيْهِ، فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلاَلَةِ بِالْهُدَى، وَ أَعْطَانَا الْبَصِيرَةَ بَعْدَ الْعَمَى).

همان گونه كه اشاره شد، روايت كافى در مورد اين خطبه مشروح تر از آن است كه در نهج البلاغه آمده و مرحوم سيّد رضى در واقع گزينشى از بخشهاى اين خطبه را داشته است.

در بخشى از روايت كافى مى خوانيم: «آن مرد كه مدح و ستايش بليغى از على(عليه السلام) كرد و امام به او پاسخ داد (و گفته مى شود حضرت خضر بوده، زيرا بعداً كسى او را نيافت) در ادامه سخنانش در حالى كه بغض گلويش را گرفته بود و گريه مجال سخن گفتن را به او نمى داد، خطاب به امام چنين گفت: «اى تربيت كننده بندگان خدا و اى آرام بخش شهرها! كجا سخن ما مى تواند بيانگر فضل تو باشد و توصيف ما كارهاى برجسته تو را

شرح دهد؟! چگونه مى توانيم به حق ثناى تو برسيم يا اعمال برجسته تو را احصا كنيم؟! چگونه چنين چيزى ممكن است در حالى كه نعمت خدا به وسيله تو بر ما جارى شد و اسباب خير فراهم گشت؟! آيا تو پناهگاه درماندگان نبودى؟ آيا تو با مخالفانت همچون برادر رفتار نكردى؟ آرى به وسيله تو و اهل بيتت خداوند عز و جل ما را از خطرات رهايى بخشيد و اموال غم واندوه را فرو نشاند...!».(1)

پاورقي

1. كافى، ج 8، ص 358. ادامه اين بحث در كافى بسيار جالب است كه علاقه مندان مى توانند به نشانى كه ذكر شد مراجعه كنند. ما براى اينكه از روش تفسيرى خود خارج نشويم از ايراد همه آن صرف نظر كرديم.

صفحه 272

صفحه 273

اين خطبه عمدتاً به دو نكته اشاره مى كند: نخست اينكه به خداوند از قريش شكايت مى برد كه آنها در پايمال كردن حقوق آن حضرت، متّفق شدند و با صراحت گفتند: بايد از حق خود در امر خلافت چشم پوشى كنى!

ديگر اينكه امام(عليه السلام) علّت عدم قيام خود را براى گرفتن حق، شرح مى دهد كه من يار و ياورانى براى اين امر نيافتم و جان خانواده خودم را در خطر ديدم.

صفحه 275

اَللّهُمَّ إنّى أَسْتَعْدِيكَ عَلَى قُرَيْش وَ مَنْ أَعَانَهُمْ; فَإِنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوا رَحِمِي وَ أَكْفَؤُوا إِنَائِي، وَ أَجْمَعُوا عَلَى مُنَازَعَتِي حَقّاً كُنْتُ أَوْلَى بِهِ مِنْ غَيْرِي، وَ قَالُوا: أَلاَ إِنَّ فِي الْحَقِّ أَنْ تَأْخُذَهُ، وَ فِي الْحَقِّ أَنْ تُمْنَعَهُ، فَاصْبِرْ مَغْمُوماً، أَوْ مُتْ مُتَأَسِّفاً. فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي رَافِدٌ، وَ لاَ ذَابٌّ وَ لاَ مُسَاعِدٌ، إِلاَّ أَهْلَ بَيْتِي; فَضَنَنْتُ بِهِمْ عَنْ الْمَنِيَّةِ، فَأَغْضَيْتُ عَلَى الْقَذَى، وَ جَرِعْتُ رِيقِي عَلَى الشَّجَا، وَ صَبَرْتُ مِنْ كَظْمِ الْغَيْظِ عَلَى أَمَرَّ مِنَ الْعَلْقَمِ، وَ آلَمَ لِلْقَلْبِ مِنْ وَخْزِ الشِّفَارِ.

قالَ الشَّريفُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: وَ قَدْ مَضى هذا الْكَلامُ في أثْناءِ خُطْبَة مُتَقَدِّمَة، إلاّ أنّي ذَكَرْتُهُ هاهُنا لاِخْتِلافِ الرِّوايَتَيْنِ.

ترجمه

خداوندا من از قريش و كسانى كه آنها را يارى كردند (تا خلافت را از مسير اصلى منحرف سازند) به تو شكايت مى آورم، آنها پيوند خويشاونديم را قطع كردند و پيمانه حقم را واژگون ساختند و همگى براى مبارزه با من در مورد حقى كه از همه به آن سزاوارتر بودم، همدست شدند و گفتند: اى على! بدان پاره اى از حقوق را بايد بگيرى و پاره اى ديگر را بايد از آن محروم شوى (و حق خلافت از

نوع دوم است) اكنون يا با غم و اندوه بساز يا با تأسف بمير!! من نگاه كردم (و جوانب كار را بررسى نمودم) ديدم نه پشتيبانى دارم نه مدافعى و نه ياورى جز اهل بيتم كه راضى نبودم جانشان را به خطر بيفكنم، لذا چشمان پر از خاشاك خود را بر هم نهادم و همچون كسى كه استخوان در گلويش گير كرده باشد آب دهان فرو بردم و با خويشتن دارى و فروبردن خشم در برابر چيزى كه از حنظل تلخ تر و از تيزى تيغ و خنجر بر قلب دردناك تر بود شكيبايى كردم!

صفحه 276

سيّد رضى(رحمه الله) پس از پايان اين خطبه مى گويد: بخشى از اين گفتار در اثناى خطبه(هاى) پيشين گذشت; ولى من آن را بار ديگر در اينجا آوردم، زيرا اين دو روايت با هم (از جهاتى) متفاوت بودند.

بعد از رحلت پيامبر است يا زمان شوراى شش نفرى عمر، يا دوران پيمان شكنى طلحه و زبير و برافروختن آتش جنگ جمل است؟

از ميان اين احتمالات سه گانه، احتمال اوّل نزديك تر به نظر مى رسد. سپس احتمال دوم; ولى احتمال سوم بسيار بعيد است، زيرا شورش طلحه و زبير اجتماع قريش بر ضدّ آن حضرت محسوب نمى شد.

جمله «أسْتَعْديكَ» از ريشه «استعداء» به معناى يار طلبيدن يا شكايت پيش

پاورقي

1. «اكفؤوا» از «اكفاء» به معناى واژگون كردن ظرف است به گونه اى كه هر چه در آن است بريزد و ريشه اصلى آن «كفء» بر وزن «دفع» به معناى روى گرداندن و پشت كردن است.

صفحه 277

كسى بردن است.

جمله «إِنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوا رَحِمِي» ممكن است اشاره به اين باشد كه غاصبان خلافت تكيه بر خويشاوندى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى كردند در حالى كه خويشاوندى امام از همه آنها نزديك تر بود.

جمله «أَكْفَؤُوا إِنَائِي» ممكن است اشاره به اين باشد كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اين پيمانه را پر كرده بود و به دست امام داده بود و او را _ كه سزاوارترين مسلمانان به خلافت بود _ بارها را معرفى فرموده بود; ولى آنها اين پيمانه آب حيات را به كلى واژگون كردند.

اينكه مى فرمايد: «من از همه سزاوارتر به اين حق بودم» براى هر انسان منصفى با دلايل عقلى و نقلى ثابت شده است; نه كسى علم آن حضرت را داشت و نه شجاعت، تقوا، زهد و كفايتش را.

ابن ابى الحديد در شرح خطبه 172 هنگام ذكر اين جمله، جمله هاى مشابه ديگرى نقل مى كند كه همه آنها دلالت دارد

بر اينكه على(عليه السلام) خلافت را حقّ مسلم خود مى دانست و ديگران را غاصب اين حق مى شمرد. سپس اضافه مى كند: «اماميه و زيديّه اين جمله ها را مطابق ظاهرش تفسير كرده اند و غير على(عليه السلام) را لايق اين مقام ندانسته اند» بعد تصريح مى كند: «گرچه ظاهر اين جمله ها همان است كه آنها مى گويند; ولى ما بايد آنها را مانند آيات متشابه قرآن بدانيم و بر ظاهر آن تكيه نكنيم».(1)

اين سخن عجيب، ناشى از نوعى تعصّب و ذهنيتهاى نادرست است و معناى اين سخن آن است كه هر چه را مايل نبوديم بپذيريم، بگوييم جزء متشابهات است در حالى كه متشابه آنجاست كه سخنى ابهام و اجمال داشته باشد; نه اين گونه سخنان واضح و آشكار.

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 9، ص 307 .

صفحه 278

سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن به منطق عجيب مخالفانش اشاره كرده، مى فرمايد: «و گفتند: (اى على! بدان پاره اى از حقوق را بايد بگيرى و پاره اى ديگر را بايد از آن محروم شوى (و حق خلافت از نوع دوم است) اكنون يا با غم و اندوه بساز يا با تأسف بمير»; (وَ قَالُوا: أَلاَ إِنَّ فِي الْحَقِّ أَنْ تَأْخُذَهُ، وَ فِي الْحَقِّ أَنْ تُمْنَعَهُ، فَاصْبِرْ مَغْمُوماً، أَوْ مُتْ مُتَأَسِّفاً).

اين منطق به راستى منطق وحشتناكى است كه انسان اعتراف كند بعضى از امور حق است; ولى به حكم غلبه زورمندان بايد از آن چشم پوشى كند و در نتيجه يا صبر و شكيبايى پيشه كند و يا از تأسّف بميرد. اين همان شعارى است كه مستكبران جهان آشكارا يا

پنهان مى گويند: «المُلْكُ لِمَنْ غَلَبَ; حكومت از آن كسى است كه غلبه كند» بايد از ابن ابى الحديد سؤال كرد كه اين جمله هم جزء متشابهات است كه بايد آن را تفسير و تأويل كرد؟!

امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى افزايد: «من نگاه كردم (و جوانب كار را بررسى نمودم) ديدم نه پشتيبانى دارم نه مدافعى و نه ياورى جز اهل بيتم كه راضى نبودم جانشان را به خطر بيفكنم»; (فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي رَافِدٌ(1)، وَ لاَ ذَابٌّ وَ لاَ مُسَاعِدٌ، إِلاَّ أَهْلَ بَيْتِي; فَضَنَنْتُ(2) بِهِمْ عَنْ الْمَنِيَّةِ).

اين تعبير نشان مى دهد كه توده هاى مردم جذب حكومت وقت شده بودند گروهى از ترس، گروهى از روى طمع يا به سبب كينه هاى ديرين در جنگهاى اسلامى و گروه ديگرى از روى غفلت و خوش باورى. بديهى است در چنين شرايطى امام نمى توانست براى تشكيل حكومت عدل اسلامى كه دنباله حكومت پيامبر اكرم بود قيام كند.

از اين رو در ادامه اين سخن مى فرمايد: «لذا چشمان پر از خاشاك خود را

پاورقي

1. «رافد» از ريشه «رفد» بر وزن «ربط» به معناى كمك كردن و عطا نمودن گرفته شده است.

2. «ضننت» از ريشه «ضنّ» بر وزن «فنّ» در اصل به معناى بخل شديد است; ولى در اينجا و امثال آن، خوددارى كردن شديد از چيزى مقصود است.

صفحه 279

بر هم نهادم و همچون كسى كه استخوان در گلويش گير كرده باشد آب دهان فرو بردم و با خويشتن دارى و فروبردن خشم در برابر چيزى كه از حنظل تلخ تر و از تيزى تيغ و خنجر بر قلب دردناك تر بود شكيبايى كردم»; (فَأَغْضَيْتُ عَلَى

الْقَذَى(1)، وَ جَرِعْتُ رِيقِي عَلَى الشَّجَا(2)، وَ صَبَرْتُ مِنْ كَظْمِ الْغَيْظِ عَلَى أَمَرَّ مِنَ الْعَلْقَمِ(3)، وَ آلَمَ لِلْقَلْبِ مِنْ وَخْزِ(4) الشِّفَارِ(5)).

اشاره به اينكه هرگز نبايد سكوت مرا در برابر آن اوضاع، دليل بر رضا گرفت، بلكه من از انحرافها و كژيها كه بعد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در حكومت اسلامى به وجود آمد سخت رنج مى بردم; ولى چاره اى جز صبر و سكوت نداشتم.

سيّد رضى(رحمه الله) پس از پايان اين خطبه مى گويد: «بخشى از اين گفتار در اثناى خطبه(هاى) پيشين گذشت; ولى من آن را بار ديگر در اينجا آوردم، زيرا اين دو روايت با هم (از جهاتى) متفاوت بودند»; (قالَ الشَّريفُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: وَ قَدْ مَضى هذا الْكَلامُ في أثْناءِ خُطْبَة مُتَقَدِّمَة، إلاّ أنّي ذَكَرْتُهُ هاهُنا لاِخْتِلافِ الرِّوايَتَيْنِ).

پاورقي

1. «قذى» اين واژه نقطه مقابل صفا و خلوص است و به اشياى آلوده اى كه در آب مى افتد و همچنين خار و خاشاكى كه در چشم مى رود و آن را ناراحت مى كند «قذى» گفته مى شود.

2. «شجى» از ريشه «شجو» بر وزن «هجو» به معناى سختى و شدت و اندوه و غم است و به چيزى در گلوى انسان گير مى كند نيز «شجى» مى گويند.

3. «علقم» بوته اى است بسيار تلخ كه به آن «حنظل» نيز گفته مى شود و اين واژه به هر چيز تلخى نيز اطلاق مى گردد.

4. «وخز» به معناى نيش زدن و سوراخ كردن و آزردن آمده است.

5. «شفار» جمع «شفره» بر وزن «دفعه» به معناى كارد و تيغ است.

صفحه 280

صفحه 281

به سوى بصره حركت كردند.(1)

داران بيت المال مسلمين كه در اختيار من بود وارد شدند (آنان را كشتند و بيت المال را غارت كردند) و (خيانت بزرگ ديگر آنها اين بود كه) در شهرى كه تمام مردم آن در اطاعت و بيعت من بودند گام نهادند و وحدت آنها را به هم زدند و جمعيّت آنان را به زيان من به فساد كشاندند (و به شورش واداشتند و در جنايتى ديگر) بر شيعيان من حمله بردند; گروهى را با خدعه و نيرنگ كشتند و گروه ديگرى با شهامت دست به شمشير بردند و (در برابر اين جنايتكاران) جنگيدند تا خدا را صادقانه ملاقات كردند.

كَلِمَتَهُمْ، وَ أَفْسَدُوا عَلَيَّ جَمَاعَتَهُمْ).

سپس به سومين خيانت بزرگ آنها اشاره كرده، مى افزايد: «آنها بر شيعيان من حمله بردند; گروهى را با خدعه و نيرنگ كشتند و گروه ديگرى با شهامت دست به شمشير بردند و (در برابر اين مهاجمان خيانتكاران) جنگيدند تا خدا را صادقانه ملاقات كردند (شربت شهادت را نوشيدند و به لقاء الله پيوستند)»; (وَ وَثَبُوا عَلَى شِيعَتِي، فَقَتَلُوا طَائِفَةً مِنْهُمْ غَدْراً; وَ طَائِفَةٌ عَضُّوا(1) عَلَى أَسْيَافِهِمْ، فَضَارَبُوا بِهَا حَتَّى لَقُوا اللّهَ صَادِقِينَ).

امام(عليه السلام) در اين بيان كوتاه و پرمعنا به سه جنايت روشن آنها اشاره فرمود: غارت بيت المال، ايجاد نفاق و تفرقه ميان مردم و كشتار گروهى بى گناه از مسلمانان پاكباز و صالح و صادق.

در حوادث جنگ جمل آمده است هنگامى كه عايشه وارد بصره شد و دو گروه در مقابل هم ايستادند در حالى كه شترسوار بود با صداى بلند فرياد زد اى مردم! كمتر سخن بگوييد و خاموش شويد، مردم در برابر او خاموش شدند. سپس او در سخنانى براى تحريك مردم بر جنگ چنين گفت: «بدانيد عثمان

پاورقي

1. «عَضّوا» از ريشه «عضّ» بر وزن «سدّ» در اصل به معناى گاز گرفتن با دندان است. سپس درباره كسانى كه با جديّت برنامه اى را دنبال مى كنند به كار مى رود و دو جمله «غُضّوا على أسيافهم» از همين قبيل است.

صفحه 285

مظلوم كشته شد بايد قاتلان او را پيدا كنيد و آنها را به قتل برسانيد. آنگاه مسئله خلافت را به صورت شورا در ميان گروهى كه عمربن خطاب آنها را انتخاب كرده بود قرار دهيد. كسانى كه در خون عثمان شركت داشتند در اين شورا شركت

نكنند».

در اين هنگام مردم به گفت و گو و نزاع برخاستند; بعضى مى گفتند: سخن همان است كه عايشه مى گويد و گروه ديگرى مى گفتند: عايشه را با مسئله خلافت چكار؟! او زنى است كه (به حكم قرآن) بايد در خانه خود بنشيند. در اين هنگام فرياد از جمعيّت برخاست و به يكديگر بدگويى كردند و با كفش و سنگ به جان هم افتادند و مردم به دو گروه تقسيم شدند گروهى با نماينده على(عليه السلام) عثمان بن حنيف همراه شدند و گروه ديگرى با عايشه و اصحاب او.(1)

اين همان چيزى است كه امام(عليه السلام) در مورد ايجاد نفاق و تفرقه ميان مردمى كه همه متحد بودند اشاره فرمود.

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 9، ص 315 .

صفحه 286

صفحه 287

عبد مناف» را دادم (و خون شيعيانم را كه به هنگام ورود به بصره و غارت بيت المال ريخته بودند، قصاص كردم) ولى رؤساى قبيله «بنى جمح» از دست من گريختند، آنها به سوى امرى گردن كشيده بودند كه اهليّت آن را نداشتند و پيش از آنكه به آن برسند گردنهايشان شكسته شد!

و آلت دست طلحه و زبير براى رسيدن به خواسته هاى نامشروع آنها شد و سرانجام در جنگ جمل كشته شد و بدن بى جانش در كنار جسم بى جان طلحه در وسط بيابان افتاد.

بعضى گفته اند: هنگامى كه عبدالرحمن بن عتّاب در جنگ جمل كشته شد، عقابى كف دست او را با خود برداشت و در سرزمين يمامه افكند و مردم آنجا از انگشترى كه در انگشت او بود (و نامش بر او حكّ شده بود) از ماجرا با خبر شدند.

به هر حال امام(عليه السلام) در آغاز اين خطبه اظهار تأسف از كشته شدن طلحه مى كند و مى گويد: «ابومحمد (طلحه) در اين مكان غريب مانده است و جسد بى جانش در وسط بيابان افتاده»; (لَقَدْ أَصْبَحَ أَبُو مُحَمَّد بِهذَا الْمَكَانِ غَرِيباً!).

تعبير به ابومحمد كه نشانه يك نوع احترام است و تأسف بر غربت او براى آن است كه طلحه سوابق خوبى در اسلام داشت و از ياران برجسته پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)و از مدافعان سرسخت اسلام بود; ولى متأسّفانه جاه طلبى و حب مقام و حسادت

صفحه 291

او را بر آن داشت كه جنگ خونينى بر ضد خليفه مسلمانان كه هم از سوى خدا منصوب بود و هم مردم با او بيعت كرده بودند، به راه اندازد كه بيش از هفده هزار نفر از مسلمانان در آن كشته شوند.

سپس در ادامه سخن مى افزايد: «بدانيد به خدا قسم، من خوش نداشتم كه اجساد قريش در زير اين آسمان بر روى زمين افتاده باشد»; (أَمَا وَ اللّهِ لَقَدْ كُنْتُ أَكْرَهُ أَنْ تَكُونَ قُرَيْشٌ قَتْلَى تَحْتَ بُطُونِ الْكَوَاكِبِ!).

درست است كه طلحه و زبيرو مانند

آنان، مستحق اين مجازات بودند و آتشى افروختند كه خود نيز در آن سوختند ولى امام(عليه السلام) با مهر و محبّت و عاطفه خاص خود و با در نظر گرفتن سوابق ايشان، اظهار ناراحتى مى كند كه اى كاش در اين راه خطا گام نمى نهادند و گرفتار اين عاقبت اسفناك نمى شدند. همه اولياءالله، انبيا و اوصيا ترجيح مى دهند كه خطاكاران و حتى جنايتكاران بزرگ، دست از خطا و جنايت بكشند و به صفوف اهل ايمان و صالحان بپيوندند.

آنگاه در ادامه اين سخن مى فرمايد: «من سزاى «بنى عبد مناف» را دادم (و خون شيعيانم را كه به هنگام ورود به بصره و غارت بيت المال ريخته بودند، قصاص كردم) ولى رؤساى قبيله بنى جمح از دست من گريختند»; (أَدْرَكْتُ وَتْرِي(1) مِنْ بَنِي عَبْدِ مَنَاف، وَ أَفْلَتَتْنِي(2) أَعْيَانُ بَنِي جُمَحَ).

در اينكه منظور از «بنى عبد مناف» در اينجا چه اشخاصى هستند، ميان مفسّران نهج البلاغه گفت و گو است; بعضى گفته اند منظور طلحه و زبير و عبدالرحمن است كه در بالا اشاره شد.

ابن ابى الحديد در اينجا ايراد كرده كه طلحه و زبير از بنى عبد مناف نبودند و

پاورقي

1. «وَتْر» بر وزن «سطر» و «وِتْر» بر وزن «فطر» به معناى جنايت يا آزارى است كه به ديگرى برسانند و به قصاص نيز اطلاق مى شود و در جمله بالا به همين معناست.

2. «افلتتنى» از ريشه «افلات» به معناى رهايى يافتن و گريختن و رها ساختن آمده است و در جمله بالا به معناى فرار كردن است.

صفحه 292

ديگران پاسخ گفته اند كه آنها اگر چه از طرف پدر به عبد مناف نمى رسيدند;

ولى از طرف مادر از عبد مناف بودند.

مرحوم علاّمه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود بر اين سخن از دو جهت خرده مى گيرد: نخست اينكه انتساب به قبايل در ميان عرب معمولا از طرف پدر است; نه مادر و ديگر اينكه مادر زبير اگرچه صفيه دختر عبدالمطلب بود و نسب او به عبد مناف منتهى مى شود; ولى مادر طلحه زنى از يمن بود. علاّمه شوشترى بعد از ذكر اين دو ايراد، توضيح نداده است كه منظور از بنى عبد مناف چه اشخاصى هستند.

ممكن است علاوه بر عبدالرحمن گروهى از بنى عبد مناف در لشكر جمل بوده اند كه جناياتى را مرتكب و سرانجام كشته شده اند; ولى نام آنها به واسطه عدم شهرت در تاريخ نيامده است.

بنى جمح طايفه اى از قريش بودند كه آنها نيز در سپاه جمل، شركت كرده بودند; ولى هنگامى كه جنگ را به زيان خود ديدند پا به فرار گذاشتند و تنها دو نفر از آنها كشته شد.

سرانجام در پايان اين سخن مى فرمايد: «آنها به سوى امرى گردن كشيده بودند كه اهليّت آن را نداشتند و پيش از آنكه به آن برسند گردنهايشان شكسته شد»; (لَقَدْ أَتْلَعُوا(1) أَعْنَاقَهُمْ إِلَى أَمْر لَمْ يَكُونُوا أَهْلَهُ فَوُقِصُوا(2) دُونَهُ!).

اين سخن، اشاره به طلحه و زبير و مانند آنهاست كه با وجود امام(عليه السلام) هرگز اهليّت خلافت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را نداشتند و حتى بدون حضور امام(عليه السلام) نيز شايسته اين امر نبودند، چرا كه جاه طلبى و دنياپرستى مانع شايستگى براى رهبرى امت اسلام است.

پاورقي

1. «اتلعوا» از «اتلاع» به معناى گردن كشيدن، از ريشه «تلع» بر وزن «طرب» به

معناى بلند شدن گردن است.

2. «وقصوا» از ريشه «وقص» بر وزن «نقص» به معناى شكستن است.

صفحه 293

و فرموده اند: «حُبُّ الدُّنْيا رَأْسُ كُلَّ خَطيئَة».(1)

امام(عليه السلام) در سخن كوتاهى كه طبق روايت مرحوم شيخ مفيد بعد از جنگ جمل بيان فرمود، اين حقيقت را به روشنى بيان كرده است. ابن ابى الحديد در شرح

پاورقي

1. مرحوم كلينى در كتاب كافى حديث مشهورى درباره شعبه ها و انگيزه هاى گناهان از امام زين العابدين(عليه السلام)نقل مى كند و در آخر آن آمده است: «فَقالَ الاَْنْبِياءُ وَ الْعُلَماءُ بَعْدَ مَعْرِفَةِ ذلِكَ: حُبُّ الدُّنْيا رَأسُ كُلُّ خَطيئَة». (كافى، ج 2، ص 131، ح 11، باب ذنب الدنيا)

صفحه 294

نهج البلاغه خود در داستان جنگ جمل مى نويسد: «پس از پايان جنگ هنگامى كه امام(عليه السلام) كنار كشته طلحه آمد فرمود او را بنشانيد، او را نشاندند، فرمود: «لَقَدْ كانَ لَكَ قَدَمٌ لَوْ نَفَعَكَ وَ لكِنَّ الشَّيْطانَ أَضَلَّكَ فَأَزَّلَكَ فَعَجَّلَكَ إلَى النّارِ; تو گام برجسته اى در اسلام داشتى اى كاش از آن بهره مى گرفتى; ولى شيطان تو را گمراه ساخت و به لغزش واداشت و به سرعت به سوى آتش دوزخ فرستاد».(1)

2. شايستگى شرط اوّل هر كار است

امام(عليه السلام) در جمله كوتاهى در پايان گفتار بالا مى فرمايد: گروهى براى رسيدن به حكومت اسلامى گردن كشيدند; ولى چون شايسته آن نبودند گردنهايشان شكست. اشاره به اينكه هر كار و هر برنامه اى به لياقت و شايستگى نياز دارد تنها علاقه به چيزى سبب وصول به آن نمى شود و هرگز به گزاف نمى توان تكيه بر جاى بزرگان زد مگر آنكه انسان اسباب بزرگى را از قبل آماده سازد.

درست است كه گروهى بدون فراهم ساختن اين اسباب، تكيه بر جاى بزرگان زدند; ولى سرانجام بر اثر

سوء مديريت با شكست مواجه شدند و ناكام گشتند.

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 247 .

صفحه 295

سراى جاودانى راه يابد، گامهاى او همراه با آرامش بدنش در جايگاه امن و راحت ثابت مى گردد، اينها همه به خاطر آن است كه عقلش را بكار گرفته و پروردگار خويش را راضى ساخته است.

سراغ آثار اين حركت عقلانى و رياضت شرعى مى رود و ثمرات پرارزش آن را در سه بخش بر مى شمارد; نخست مى فرمايد: «(در اين زمان) برقى پر نور براى او مى درخشد، راه را براى او روشن مى سازد و او را به مسير حق (سلوك الى الله) مى برد»; (وَ بَرَقَ لَهُ لاَمِعٌ كَثِيرُ الْبَرْقِ، فَأَبَانَ لَهُ الطَّرِيقَ، وَ سَلَكَ بِهِ السَّبِيلَ).

اين همان نور معرفت و معنويّت است كه به اثر رياضات عقلانى و نفسانى براى انسان مى درخشد و مسير را براى او كاملا روشن مى سازد. همان گونه كه قرآن مجيد مى گويد: «(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ

پاورقي

1. «جليل» به معناى بزرگ و با ارزش است و از ريشه «جلال» به معناى بزرگى و شكل و ارزش گرفته شده و در اينجا اشاره به جسم انسان است كه بسيار پر ارزش است.

2. «غليظ» در اصل به معناى خشن است و در اينجا به معناى خشونتهاى اخلاقى است كه در پرتو رياضتهاى نفسانى برطرف مى گردد و اخلاق لطيف جاى آن را مى گيرد.

صفحه 299

رَّحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَّكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ); اى كسانى كه ايمان آورده ايد، تقواى الهى پيشه كنيد و به رسولش ايمان بياوريد، تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و براى شما نورى قرار دهد كه با آن راه را بپماييد».(1)

در حقيقت پويندگان راه خدا را به كسانى تشبيه كرده كه در يك بيابان ظلمانى به راه افتاده اند; ولى عنايات ربّانى شامل حال آنها مى شود، برقى از آسمان جستن مى كند و مسير را تا اعماق بيابان به آنها

نشان مى دهد. بعضى از عارفان اسلامى براى انوار هدايت الهى كه به دنبال رياضات نفسانى حاصل مى شود سه مرحله قائل شده اند، مرحله اوّل را «لوائح» مى نامند; نورى در درون جان آنها مى درخشد; ولى چندان دوام نمى يابد. مرحله دوم آن را «لوامع» مى نامند كه با آن سرعت زائل نمى شود; ولى سرانجام خاموش مى گردد و مرحله سوم آن را «طوالع» گفته اند كه بقا و دوام قابل ملاحظه اى دارد و پويندگان راه خدا را از هرگونه انحراف حفظ مى كند.

در بخش دوم اين آثار مى فرمايد: «او (در اين مسير) پيوسته از درى به در ديگر منتقل مى شود تا به دروازه سلامت سراى جاودانى راه يابد»; (وَ تَدَافَعَتْهُ(2)الاَْبْوَابُ إِلَى بَابِ السَّلاَمَةِ، وَ دَارِ الاِْقَامَةِ).

همان گونه كه قرآن مجيد مى فرمايد: «(لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ); براى آنها خانه امن و امان نزد پروردگارشان است و او ولىّ و سرپرست آنهاست به سبب اعمالى كه انجام مى دادند».(3)

نيز از قول بهشتيان مى فرمايد: «(إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ * الَّذِى أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لاَ يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلاَ يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ); پروردگار ما آمرزنده و

پاورقي

1. حديد، آيه 28 .

2. «تدافعت» از ريشه «تدافع» به معناى پيش راندن و گاه به معناى به يكديگر تنه زدن مى باشد و اينجا همان معناى اوّل مراد است. از ريشه «دفع» بر وزن «فخر» به معناى پيش راندن و هل دادن گرفته شده است.

3. انعام، آيه 127 .

صفحه 300

سپاسگزار و بخشنده است همان كسى كه با فضل خود ما را در سراى جاويدان جاى داد

كه نه در آن رنجى به ما مى رسد و نه سستى و درماندگى».(1)

سرانجام در سومين بخش از آثار اين رياضت الهى مى فرمايد: «گامهاى او همراه با آرامش بدنش در جايگاه امن و راحت ثابت مى گردد»; (وَ ثَبَتَتْ رِجْلاَهُ بِطُمَأْنِينَةِ بَدَنِهِ فِي قَرَارِ الاَْمْنِ وَ الرَّاحَةِ).

گويا اين همان است كه قرآن مى فرمايد: (يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً * فَادْخُلِى فِى عِبَادِى * وَادْخُلِى جَنَّتِى).(2)

آرى! انسان در مسير قرب الى الله هر زمان در معرض وسوسه هاى شياطين جنّ و انس است و ترس از گمراهى وجود او را مى لرزاند تا به جايى برسد كه ابرهاى تيره و تار وساوس نفسانى و شيطانى از آسمان روح او كنار رود و برق معرفة الله تمام وجودش را روشن سازد و آرامش جاودانى به او دست دهد و مفتخر به خطاب (فَادْخُلِى فِى عِبَادِى * وَادْخُلِى جَنَّتِى) شود.

امام(عليه السلام) در پايان اين سخن بار ديگر بر اين حقيقت تأكيد مى كند كه: «اينها همه براى آن است كه عقلش را (در راه حق) به كار گرفته و پروردگار خويش را راضى ساخته است»; (بِمَا اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ، وَ أَرْضَى رَبَّهُ).

آرى! اين همان است كه در آيات بالا بدان اشاره شد: «(ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً); به سوى پروردگارت بازگرد كه هم تو از او خشنود خواهى بود و هم او از تو خشنود است».

از تعبيراتى در قرآن مجيد است، آنجا كه مى فرمايد: «(يَا أَيُّهَا الاِْنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ); اى انسان تو با تلاش و رنج بسوى پروردگارت پيش مى روى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد».(1)

آيات توبه مانند «(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَّصُوحاً); اى كسانى كه ايمان آورده ايد، به سوى خدا بازگرديد، بازگشتى خالص».(2) (با توجّه به اينكه توبه در اصل به معناى بازگشت است) و آيه شريفه «(إِنَّا للهِِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ); ما از آنِ خدا هستيم و بسوى او باز مى گرديم».(3)

در واقع روح انسان همانند غواصى است كه به عالم ماده آمده و همراه جسم مادّى شده، تا در اعماق درياى اين جهان فرو رود و گوهرهاى گرانبهايى را از آنجا با خود حمل كرده و بيرون آورد.

غواصان، گاه جسم سنگينى را به پاى خود مى بندند تا آنها را به عمق دريا فرو برد هنگامى كه كاوشهاى خود را انجام دادند، آن جسم را از پاى خود گشوده و به سطح آب باز مى گردند. خوشبخت و سعادتمند كسانى كه بدانند گوهرهاى گرانبها كجاست.

هدف از اين سير و سلوك الى الله كه با خودسازى و تهذيب نفس و توبه و انابه و رياضات مشروع شروع مى شود، همان عبور از نفس اماره به سوى نفس لوامه و از آنجا به سوى نفس مطمئنه و رسيدن به مقام پرافتخار راضية مرضيه است. عبورى كه در نهايت به مكاشفاتى منتهى مى شود و پرده ها از برابر چشم انسان برداشته مى گردد و همان گونه كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) درباره جوان سعادتمندى كه صبحگاهان

در صف نماز جماعت با آن حضرت ملاقات كرد و آثار عبادت

پاورقي

1. انشقاق، آيه 6 .

2. تحريم، آيه 8 .

3. بقره، آيه 156 .

صفحه 302

شبانه در او نمايان بود، فرمود: «هذا عَبْدٌ نَوَّرَ اللهُ قَلْبَهُ بِالاِْيمانِ; اين بنده اى است كه خداوند قلبش را با ايمان روشن ساخت».(1)

عارفان اسلامى و رهروان اين راه هر كدام مقامات و مراحلى را براى اين سير و سلوك قائل شده اند كه با يكديگر متفاوت است و بسيارى معتقدند اين مراحل را از آيات قرآنى و روايات معصومين(عليهم السلام) اخذ كرده اند.

بعضى از آنها برنامه روزانه سالكان الى الله را در چهار چيز خلاصه كرده اند: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه يا مؤاخذه.

به اين ترتيب سالك، صبحگاهان با نفس خويش شرط مى كند كه كمترين قدمى براى رضاى غير خدا برندارد; سپس در تمام طول روز مراقب اعمال خويش است و شامگاهان به حسابرسى مى پردازد و اگر خلافى از او صادر شده بود، نفس خويش را از طريق منع از مشتهيات و خواسته ها عقوبت مى كند.

در رساله سير و سلوك كه منسوب به فقيه بزرگوار مرحوم علاّمه بحرالعلوم است، منزلگاهها و مقامات دوازده گانه اى براى اين برنامه ذكر شده، كه بعد از پيمودن آن منزلگاهها انسان وارد عالم خلوص مى شود و مصداق (بَلْ أَحْيَآءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ)(2) مى گردد.

در اين رساله آداب بيست و پنج گانه اى براى رسيدن اين مقصد ذكر شده است.(3)

متأسّفانه اين مسئله مورد سوء استفاده فراوانى _ مخصوصاً در عصر ما _ واقع شده است و صوفيان كه همه گرفتار انحرافاتى در اعتقاد و عمل هستند اين موضوع را دستاويز خود

قرار داده و همگى خود را سالكان الى الله مى پندارند،

پاورقي

1. كافى، ج 2، ص 53 .

2. آل عمران، آيه 169 .

3. عصاره و فشرده اين رساله و همچنين روشهاى ديگرى را كه بعضى از بزرگان عرفانى عصر ما گفته اند را در كتاب اخلاق در قرآن، ج 1، ص 133، به بعد مطالعه فرماييد.

صفحه 303

در حالى غالباً مصداق «(قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالاَْخْسَرِينَ أَعْمَالا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً); بگو آيا به شما خبردهم كه زيانكارترين (مردم) در كارها، چه كسانى هستند؟ آنها كه تلاشهايشان در زندگى دنيا گُم (و نابود) شده; با اين حال، مى پندارند كار نيك انجام مى دهند»(1)مى باشند; ولى در اين ميان افرادى هستند كه همواره در سايه كتاب و سنّت گام بر مى دارند و از مسير قرآن و گفتار معصومان خارج نمى شوند، آنها سالكان واقعى و پويندگان راه حقند.

اميرمؤمنان على(عليه السلام) كه امام العارفين است در سخنان كوتاه بالا _ همان گونه كه شرح داديم _ اساس پويش راه حق را احياى عقل و اماته نفس و اصلاح اخلاق برشمرده است و آثار سه گانه مهمّ اين پويندگى را به طرز بسيار زيبا و گويايى بيان فرموده است.

پاورقي

1. كهف، آيه 103 و 104 .

صفحه 304

صفحه 305

به آخر عمر نزديك مى شود و از دوستان و بستگان فاصله مى گيرد زبان از كار مى افتد گوش شنوايى خود را از دست مى دهد و مرگ بر همه وجود انسان سايه مى افكند. دقت در بخشهاى مختلف اين خطبه، هر انسانى را هر قدر قسى القلب باشد تحت تأثير قرار مى دهد و بيدار مى سازد.

صفحه 307

بى روح و از كار افتاده را باز گردانند (چه خيال باطل و فكر محالى); ولى اگر آن (اجساد بى جان واستخوانهاى پوسيده) مايه عبرت گردد، سزاوارتر است تا مايه تفاخر شود و اگر با توجّه به

صفحه 308

وضع آنان اين بازماندگان، به آستانه تواضع و ذلت فرود آيند عاقلانه تر است از اينكه آنها را وسيله سربلندى و عزت خود بدانند (آرى!) اين به جهت آن است كه آنها با چشمان كم نور به مردگان خود نگريستند و در درياى جهل و غرور فرو رفتند، اگر شرح حال آنان را از عرصه هاى ويران شده آن ديار و خانه هاى خالى مى پرسيدند در پاسخ به آنها مى گفتند: آنها در زمين گم شدند (و اجسادشان خاك و پراكنده شد); ولى شما از روى جهل همان مسير آنها را ادامه داديد در حالى كه از روى جمجمه هايشان عبور مى كنيد و روى اجسادشان زراعت مى نماييد و از آنچه آنها باقى گذاردند مى خوريد و در خانه هاى آنها كه رو به ويرانى مى رود سكونت مى گزينيد (شما بر آنها مى گرييد) در حالى كه روزهايى كه در ميان شما و آنها قرار دارد بر شما مى گريند و نوحه گرى مى كنند!

كرد. او مى گفت: «وَاللهِ ما سَنَّ الْفَصاحَةَ لِقُريش غَيْرُهُ; به خدا سوگند فصاحت را براى قريش غير او بنيانگذارى نكرد». سپس به اين نكته مى پردازد كه گاهى شعرا هنگام شنيدن اشعار فصيح و بليغ سجده مى كردند و مى گفتند همان گونه كه قاريان قرآن مواضع سجود قرآن را مى دانند ما نيز مواضع سجود شعر را مى دانيم آنگاه ابن ابى الحديد مى افزايد سزاوار است تمام فصحاى عرب اجتماع كنند و اين خطبه بر آنها خوانده شود و

صفحه 309

به جهت عظمت آن (براى آفريدگار) سجده كنند.

آنگاه اضافه مى كند: من به راستى بسيار تعجب مى كنم از كسى كه درباره جنگ خطبه اى مى خواند كه نشان مى دهد طبع او همانند شيران است. سپس همان كس خطبه اى مى خواند كه نشان مى دهد طبع او همچون زاهدى است كه چشم از دنيا پوشيده كه نه در عمر خود خونى ريخته و نه گوشت حيوانى خورده است، و يا همانند مسيح ابن مريم اسطوره زهد و ترك دنيا بود. از همه جالب تر اينكه مى گويد من به كسى كه به همه امتها سوگند مى خورد، قسم ياد مى كنم كه در طول 50 سال از عمرم بيش از هزار بار اين خطبه را خوانده ام و هيچ زمان نبوده، كه به هنگام تلاوت اين خطبه در من اثرى از خوف و پند و موعظه و لرزش در اندام من حاصل نشود. واعظان و خطبا و فصحا در اين زمينه بسيار سخن گفته اند و من بارها آنها را بررسى كرده ام; ولى هيچ كدام از آنها تأثير اين خطبه

را در من نداشته است.(1)

با توجّه به آنچه گفته شد سزاوار است هنگام شرح و تفصيل اين خطبه به عمق سخنان امام(عليه السلام) بينديشيم و بهره كافى از آن ببريم و آثار آن را در روح و جان خود احساس كنيم.

همان گونه كه در عنوان خطبه آمد اين سخن در واقع تفسيرى است براى دو آيه آغاز سوره تكاثر (أَلْهَاكُمْ التَّكَاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ).

نخست يك نظرى اجمالى به تفسير اين دو آيه بيفكنيم:

1. مفسّران معروف، دو تفسير براى آن ذكر كرده اند: الف. منظور آن است كه فزون طلبى شما را از خدا و قيامت غافل ساخت تا زمانى كه از دنيا برويد و به قبرها سپرده شويد. ب. منظور آن است كه فزونى طلبى و تفاخر شما را از خدا و قيامت غافل ساخت تا آنجا كه براى اثبات برترى خود به زيارت و ديدار قبرها

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 152 به بعد (با تلخيص).

صفحه 310

رفتيد و هر يك قبور مردگان خود را برشمرديد تا برترى خود را ثابت كنيد.

به يقين تفسير دوم صحيح تر است، زيرا اوّلا زيارت قبور به معناى دفن شدن در قبرها معناى بسيار بعيدى است و ديگر اينكه اگر تفسير اوّل صحيح باشد بايد بگويد: «تزوروا القبور» يعنى فعل به صورت مضارع باشد نه ماضى، زيرا فرض بر اين است كه مخاطبان زنده اند.

سخن امام در اين خطبه نيز بر محور دوم دور مى زند و اين خود دليل روشن بر ترجيح اين تفسير است.

امام(عليه السلام) نخست مى فرمايد: «شگفتا! چه هدف و مقصد بسيار دورى و چه زيارت كنندگان غافلى و چه

افتخار موهوم و نفرت انگيزى»; (يَا لَهُ مَرَاماً(1) مَا أَبْعَدَهُ! وَ زَوْراً(2) مَا أَغْفَلَهُ! وَ خَطَراً(3) مَا أَفْظَعَهُ!(4)).

آرى استخوانهاى پوسيده در زير خاك و بدنهايى كه مور و مار به آن در آويخته چيزى نيست كه به آن افتخار كنند چه خوب بود به جاى اين افتخارات موهوم عبرت مى گرفتند و فرداى خود را در زير خروارها خاك در گورهايى سرد و خاموش و بريده از همه بستگان و دوستان با چشم خود مى ديدند و از اين خواب سنگين غفلت بيدار مى شدند. از همين رو امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: «آنها (در حال زيارت قبور) همه جا را از پيشينيان خود خالى ديدند چه عبرت بزرگى (ولى اين غافلان بيدار نشدند) آنها به سراغ كسانى رفتند كه بسيار از دسترسشان دورند (و يك عالم ميان آنها فاصله است)»; (لَقَدِ اسْتَخْلَوْا(5)

پاورقي

1. «مرام» به معناى مقصد و هدف است و از ريشه «روم» بر وزن «قوم» به معناى خواستن و قصد كردن گرفته شده است.

2. «زور» به معناى زيارت كننده است و بر مفرد و جمع هر دو اطلاق مى شود.

3. «خطر» گاه به معناى امر خطرناك و گاه به معناى امر مهم آمده است و در جمله بالا اشاره به معناى دوم است; يعنى آنها كثرت قبور مردگانشان را مهم مى شمرند در حالى كه افتخار موهوم و نفرت انگيزى است.

4. «أفظع» از ريشه «فضاعت» به معناى نفرت انگيز و زشت بودن گرفته شده است.

5. «استخلوا» از ريشه «خلوّ» بر وزن «غلوّ» به معناى خالى شدن و درگذشتن گرفته شده است.

صفحه 311

مِنْهُمْ أَيَّ مُدَّكِر، وَ تَنَاوَشُوهُمْ(1) مِنْ مَكَان بَعِيد!).

بعضى از

مفسّران جمله (لَقَدِ اسْتَخْلَوْا) را چنين تفسير كرده اند: «آنها به ياد كسانى افتادند كه مدتها پيش در گذشته و خاك شده اند» (در تفسير اوّل «استَخْلَوْا» به معناى خالى ديدن جاى آنها و در تفسير دوم به معناى ياد كردن از گذشتگان است).

سپس در ادامه اين سخن آنها را ملامت و سرزنش شديد مى كند و مى فرمايد: «آيا به گورها و محل سقوط اجساد پدرانشان افتخار مى كنند يا با شمارش تعداد مردگان فزونى مى طلبند؟!» ; (أَفَبِمَصَارِعِ آبَائِهِمْ يَفْخَرُونَ! أَمْ بِعَدِيدِ الْهَلْكَى يَتَكَاثَرُونَ!)

انسان چه اندازه بى خبر باشد كه بخواهد به آن استخوانهاى پوسيده افتخار كند و مردگان متلاشى شده را در صف زندگان قرار دهد و آنها را دليل بر فزونى جمعيّت خويش بشمارد. در ادامه مى فرمايد: «گويى آنها مى خواهند اجساد بى جان و بدنهاى بى روح و از كار افتاده را باز گردانند (چه خيال باطل و فكر محالى)»; (يَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْسَاداً خَوَتْ(2)، وَ حَرَكَات سَكَنَتْ).

نيز مى افزايد: «اگر آن (اجساد بى جان واستخوانهاى پوسيده) مايه عبرت گردد، سزاوارتر است تا مايه افتخار شود و اگر با توجّه به وضع آنان اين بازماندگان، به آستانه تواضع و ذلت فرود آيند عاقلانه تر است از اينكه آنها را وسيله سربلندى و عزت بدانند»; (وَ لاََنْ يَكُونُوا عِبَراً، أَحَقُّ مِنْ أَنْ يَكُونُوا مُفْتَخَراً; وَ لاََنْ يَهْبِطُوا بِهِمْ جَنَابَ(3) ذِلَّة، أَحْجَى(4) مِنْ أَنْ يَقُومُوا بِهِمْ مَقَامَ عِزَّة!).

پاورقي

1. «تناوشوا» از ريشه «تناوش» و از «نوش» بر وزن «خوف» به معناى برگرفتن چيزى با سهولت يا با قدرت است و تناوش از مكان بعيد به معناى دسترسى پيدا كردن از نقطه دور دست

مى باشد.

2. «خوت» از ريشه «خوى» بر وزن «هوا» در اصل به معناى خالى شدن است و گاه به معناى ويران گشتن نيز آمده و در عبارت بالا منظور همان معناى دوم است.

3. «جناب» از ريشه «جَنْب» به معناى پهلو گرفته شده. اين واژه در معناى ناحيه و اطراف به كار مى رود و جناب ذلّه در جمله بالا به همين معناست.

4. «احجى» از واژه «حِجا» بر وزن «رضا» به معناى عقل است، بنابراين اَحجى به معناى عاقلانه تر است.

صفحه 312

* وَزُرُوع وَمَقَام كَرِيم * وَنَعْمَة كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ * كَذلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِينَ); چه بسيار باغها و چشمه هايى كه خود به جاى گذاشتند _ وكشتزارها، قصرهاى زيبا و گرانبها _ و نعمتهاى فراوان ديگرى كه در آن غرق بودند _ آرى اين چنين بود سرنوشت آنان ما آنها را به ارث به اقوام ديگرى داديم».(1)(2)

در ادامه اين سخن، امام(عليه السلام) به بيان اين موضوع مى پردازد كه چرا به جاى عبرت گرفتن از اجساد پوسيده اموات، آنها را وسيله تفاخر بر يكديگر قرار دادند و مى فرمايد: «(آرى!) اين به علت آن است كه آنها با چشمان كم نور به

پاورقي

1. دخان، آيه 25-28 .

2. بحارالانوار، ج 68، ص 327 .

صفحه 313

مردگان خود نگريستند و (بر اثر كوته بينى) در درياى جهل و غرور فرو رفتند»; (لَقَدْ نَظَرُوا إِلَيْهِمْ بِأَبْصَارِ الْعَشْوَةِ، وَ ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِي غَمْرَةِ جَهَالَة).

در ادامه اين سخن مى فرمايد: «(آنها راهى براى بيدارشدن از اين خواب غفلت داشتند; ولى از آن راه نرفتند) اگر شرح حال آنان را از عرصه هاى ويران شده آن ديار و خانه هاى خالى مى پرسيدند در پاسخ به آنها مى گفتند: آنها در زمين گم شدند (و اجسادشان خاك شد و خاك آنها پراكنده گشت); ولى شما از روى جهل همان مسير آنها را ادامه داديد (در حالى كه) از روى جمجمه هايشان عبور مى كنيد و روى اجسادشان زراعت مى نماييد و از آنچه آنها باقى مى گذاردند مى خوريد و در خانه هاى آنها كه رو به ويرانى مى رود سكونت مى گزينيد (شما بر آنها مى گرييد) در حالى كه روزهايى كه

در ميان شما و آنها قرار دارد بر شما مى گريند و نوحه گرى مى كنند»; (وَ لَوِ اسْتَنْطَقُوا عَنْهُمْ عَرَصَاتِ تِلْكَ الدِّيَارِ الْخَاوِيَةِ، وَ الرُّبُوعِ(1) الْخَالِيَةِ، لَقَالَتْ: ذَهَبُوا فِي الاَْرْضِ ضُلاَّلاً(2)، وَ ذَهَبْتُمْ فِي أَعْقَابِهِمْ جُهَّالاً، تَطَؤُونَ فِي هَامِهِمْ(3)، وَ تَسْتَنْبِتُونَ(4) فِي أَجْسَادِهِمْ، وَ تَرْتَعُونَ(5) فِيمَا لَفَظُوا(6)، وَتَسْكُنُونَ فِيَما خَرَّبُوا; وَ إِنَّمَا الاَْيَّامُ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ بَوَاك(7) وَ نَوَائِحُ(8) عَلَيْكُمْ).

پاورقي

1. «ربوع» جمع «ربع» بر وزن «رفع» به معناى خانه، اقامتگاه و پناهگاه است.

2. «ضلال» جمع «ضال» به معناى گمراه است.

3. «هام» جمع «هامة» به معناى سر يا قسمت بالاى آن است.

4. «تستنبتون» از ريشه «نبت» بر وزن «ضبط» به معناى روييدن گرفته شده و نبات به معناى گياه است و استنبات به معناى زراعت كردن و طلب رويش است.

5. «ترتعون» از ريشه «رتع»، بر وزن «قطع» در اصل به معناى چريدن و فراوان خوردن حيوانات است; ولى گاه در مورد انسان به معناى تفريح كردن و خورد و خوراك فراوان داشتن به كار مى رود و در جمله مورد بحث، به معناى دوم است.

6. «لَفَظُوا» از ريشه «لفظ» به معناى بيرون افكندن چيزى گرفته شده و غالباً به معناى بيرون انداختن از دهان بكار مى رود و چون سخن از دهان بيرون مى آيد، از اين رو به آن لفظ گفته مى شود و در جمله بالا معناى اوّل اراده شده است.

7. «بواك» جمع «باكيه» در اصل به معناى زنان گريه كن و سوگوار است.

8. «نوائح» جمع «نائحه» به معناى زن نوحه گر است و تفاوت اين دو، در اين است كه نوحه گرى به معناى گريه با سر و صدا و ذكر الفاظ

و مطالبى است در حالى كه بكاء و گريه مفهوم عامى دارد.

صفحه 314

جمله «ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِي غَمْرَةِ جَهَالَة» اشاره به غرق شدن آنها در درياى جهالت است و «ضرب» به قرينه آخر اين جمله، همان معناى غرق شدن را مى رساند.

و جمله «تَطَؤُونَ فِي هَامِهِمْ» اشاره به اين است كه هنگامى كه بدنهاى انسانها مى پوسد و خاك مى شود بر اثر عوامل مختلف، همچون باد و باران و سيلاب و زير و رو شدن زمين بوسيله انسانها، آن خاكها به روى زمين منتقل مى شود و اين انسانهاى غافل از روى آن مى گذرند و نمى دانند چه مى كنند و ذكر «هام» (فرق سر) براى اين است كه مهم ترين جاى بدن انسان، جمجمه اوست و گرنه تمام اجساد خاك شده زير پاى عابران است.

جمله «تَسْتَنْبِتُونَ فِي أَجْسَادِهِمْ» اشاره به اين است كه زارعان، بذرافشانى به روى زمينهايى مى كنند كه آميخته با خاك جسدهاى پيشينيان است و با اين حال در خواب غفلتند.

جمله «تَرْتَعُونَ فِيمَا لَفَظُوا» گاه به آن معنا كه در بالا گفتيم تفسير شده (تَرْتَعُونَ به معناى بهره گرفتن و لَفَظُوا به معناى ترك كردن) و گاه گفته اند كه از اجساد آنها، اجزايى پراكنده مى شود و باغبانها ناآگاهانه نهال بر آن مى نشانند و از ميوه هاى آن بهره مى گيرند.

جمله «تَسْكُنُونَ فِيمَا خَرَّبُوا» ممكن است اشاره به اين باشد كه آنها مدتى در اين خانه هاى زيبا زندگى كردند و پس از آنكه رو به ويرانى گذارد آن را رها كردند و به زير خاك رفتند و شما در آن ساكن شديد و بعضى از شارحان، جمله

«خربوا» را به معناى خالى شدن از ساكنان تفسير كرده اند، اين احتمال نيز داده شده كه منظور خراب بودن خانه ها به علت ترك ذكر خدا و عبادت بوده همان گونه كه عمران وآبادى را در آيه شريفه (إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ)(1) به عمران و

پاورقي

1. توبه، آيه 18 .

صفحه 315

آبادى با ذكر و عبادت خدا تفسير كرده اند.

آرى! آنها حق اين مساكن را ادا نكردند و با غرور و غفلت و فراموش كردن ذكر خدا عملا آن را تخريب نمودند، هر چند به ظاهر آباد بود و به دست غافلان همچون خود سپردند و رفتند.

جمله «وَ إِنَّمَا الاَْيَّامُ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ بَوَاك» اشاره لطيفى به اين نكته است كه شما براى مردگان و از دست رفتگان اشك مى ريزيد و ناله سر مى دهيد; ولى روزگار برشما مى گريد و نوحه گرى مى كند كه چقدر از سرنوشت خود غافل و بى خبريد و فراموش مى كنيد كه خودتان نيز بايد اين مسير را به زودى طى كنيد.

صفحه 316

صفحه 317

بِالنُّطْقِ خَرَساً، وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً، وَ بِالْحَرَكَاتِ سُكُوناً، فَكَأَنَّهُمْ فِي ارْتِجَالِ الصِّفَةِ صَرْعَى سُبَات. جِيرَانٌ لاَ يَتَأَنَّسُونَ، وَ أَحِبَّاءُ لاَ يَتَزَاوَرُونَ. بَلِيَتْ بَيْنَهُمْ عُرَا التَّعَارُفِ، وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ الاِْخَاءِ، فَكُلُّهُمْ وَحِيدٌ وَهُمْ جَمِيعٌ، وَ بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلاَّءُ، لاَ يَتَعَارَفُونَ لِلَيْل صَبَاحاً، وَ لاَ لِنَهَار مَسَاءً.

أَيُّ الْجَدِيدَيْنِ ظَعَنُوا فِيهِ كَانَ عَلَيْهِمْ سَرْمَداً، شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا، وَرَأَوْا مِنْ آياتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا، فَكِلْتَا الْغَايَتَيْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَى مَبَاءَة، فَاتَتْ مَبَالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ. فَلَوْ كَانُوا يَنْطِقُونَ بِهَا لَعَيُّوا بِصِفَةِ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَايَنُوا.

ترجمه

آنها پيش از شما به كام مرگ كه سرنوشت نهايى همه شماست فرو رفتند و قبل از شما به اين آبشخور وارد شدند. همانها كه صاحب مقامات عزّت و

صفحه 318

مركبهاى افتخار بودند; گروهى سلاطين و گروهى رعايا. (آرى!) آنها همه درون قبرها خزيده اند و زمين در آنجا بر آنها مسلّط شد; از گوشتهايشان خورد و از خونهايشان نوشيد. در حفره هاى گور خويش به صورت جمادى درآمده اند كه هرگز نموّى ندارند و ناپيدايانى كه اميد يافت شدنشان نيست. حوادث هراس انگيز هرگز آنها را در وحشت فرو نمى برد و دگرگونى حالات، آنان را اندوهگين نمى سازد. به زلزله ها و لرزه ها اعتنايى ندارند و به صداهاى وحشتناك گوش فرا نمى دهند. غايبانى هستند كه انتظار بازگشتشان نيست و شاهدانى كه هرگز حضور ندارند. آنها جمع بودند و پراكنده شدند و با يكديگر الفت داشتند و جدا گشتند. اگر اخبارشان به دست فراموشى سپرده شده و خانه هايشان در سكوت فرو رفته، بر اثر طول زمان و دورى از محل سكونت نيست، بلكه جامى

به آنها نوشانده شده كه به جاى سخن گفتن گنگ بودن و به جاى شنوايى كر شدن را به آنها داده و حركاتشان به سكون مبدّل شده است و در نگاه اوّل گمان مى برى كه همگى افتاده اند و به خواب فرو رفته اند (امّا چنين نيست). آنان همسايگانى هستند كه با يكديگر انس نمى گيرند و دوستانى كه به ديدار هم نمى روند. رشته هاى شناسايى در ميان آنها كهنه شده و اسباب برادرى، قطع گرديده است. با اينكه همه جمع اند ولى تنهايند! و با اينكه دوستند از يكديگر دورند! نه براى شب صبحگاهى مى شناسند و نه براى روز، شامگاهى. (آرى!) شب يا روزى كه رخت سفر مرگ در آن بسته و از آن كوچ كرده اند براى آنها جاودان خواهد بود. آنها خطرات آن جهان را وحشتناك تر از آنچه مى ترسيدند يافتند و آيات و نشانه هاى (پاداش و ثواب) را بزرگتر از آنچه مى پنداشتند، مشاهده كردند و براى وصول به هر يك از اين دو نتيجه نهايى (بهشت يا دوزخ) تا رسيدن به قرارگاهشان مهلت داده شدند و عالَمى از بيم و اميد براى آنها فراهم ساخته كه اگر قادر بر سخن گفتن بودند از وصف آنچه در آنجا (از عذاب الهى) مشاهده كرده اند يا (از نعمتهاى عظيم خداوند) ديده اند عاجز مى ماندند.

صفحه 319

مى فرمايد: «آنها پيش از شما به كام مرگ كه سرنوشت نهايى شماست فرو رفتند و قبل از شما به اين آبشخور وارد شدند; همانها كه صاحب مقامات عزّت و مركبهاى افتخار بودند; گروهى سلاطين و گروهى رعايا»; (أولئِكُمْ سَلَفُ غَايَتِكُمْ،(1) وَ فُرَّاطُ(2) مَنَاهِلِكُمْ(3)، الَّذينَ كانَتْ لَهُمْ مَقَاوِمُ(4) الْعِزِّ، وَ حَلَبَاتُ(5) الْفَخْرِ، مُلُوكاً وَ سُوَقاً(6)).

تعبير به «سَلَفُ غَايَتِكُمْ» اشاره به اين است كه آنها به نقطه پايان زندگى كه همان مرگ است، پيش از شما رسيده اند، وخلف بايد حال خود را با توجّه به سرنوشت سلف دريابد و عبرت گيرد.

تعبير به «فُرَّاطُ مَنَاهِلِكُمْ» اشاره به اين است كه گويى همه انسانها در يك قافله به سوى قبرها در حركتند، گروهى در پيشاپيش اين قافله و گروهى در پشت سر آنها حركت مى كنند.

پاورقي

1. «غايت» به معناى نهايت و در اينجا به معناى مرگ است.

2. «فرّاط» از ريشه «فرط» بر وزن «شرط» به معناى سرعت كردن و عجله نمودن است و «فراط» جمع «فارط» غالباً به كسانى گفته مى شود كه در پيشاپيش قافله حركت مى كنند تا محل آب را شناسايى كنند سپس به تمام كسانى كه پيشگام در امرى هستند، اطلاق شده است.

3. «مناهل» جمع «منهل» از ريشه «نهل» بر وزن «اهل» به معناى نوشيدن نخستين گرفته شده و «منهل» به جايى گفته مى شود كه از آنجا مى توان از آب نهر استفاده كرد.

4. «مقاوم» جمع «مَقام» است و بعضى آن را جمع «مَقامه» دانسته اند و هر دو به معناى مجلس است.

5. «حلبات» جمع «حلبه» بر وزن «دفعه» به معناى اسبهايى است كه براى مسابقه گردآورى مى شوند.

6. «سوق» جمع «سوقه»

بر وزن «روزه» به معناى رعيّت و توده مردم است و از ريشه «سوق» بر وزن «فوق» گرفته شده; زيرا زمامداران آنها را به سوى اهداف مورد نظر پيش مى رانند.

صفحه 320

تعبير به «مَقَاوِمُ الْعِزِّ» اشاره بر اين است كه صاحب قدرتها نيز اين راه را مانند ديگران بايد بپيمايند.

در جمله «وَ حَلَبَاتُ الْفَخْرِ» مردم را تشبيه به گروههايى مى كند كه در يك سلسله مسابقات عظيم وگسترده براى كسب افتخار بيشتر شركت كرده اند، امام(عليه السلام)مى فرمايد: همه آنها نيز سرانجام به منزلگاهى مى رسند كه نامش قبر است.

سرانجام در يك كلمه مى فرمايد: «مُلُوكاً وَ سُوَقاً» هم پادشاهان مى روند و هم رعايا.

سپس براى توضيح بيشتر مى فرمايد: «آنها درون قبرها خزيده اند و زمين در آنجا بر آنها مسلّط شد. از گوشتهايشان خورد و از خونهايشان نوشيد»; (سَلَكُوا فِي بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِيلاً سُلِّطَتِ الاَْرْضُ عَلَيْهِمْ فِيهِ، فَأَكَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ، وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ).

برزخ گرچه معمولا بر عالمى اطلاق مى شود كه واسطه ميان دنيا وآخرت است همان گونه كه قرآن مجيد مى فرمايد: (وَمِنْ وَرَآئِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ)(1)ولى برزخ در اينجا به معناى قبر است به قرينه جمله هايى كه بعد از آن آمده است همان گونه كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) نيز آمده است: «اَلْبَرْزَخُ الْقَبْرُ»(2) البتّه قبر نيز گاه به معناى مادى آن است; مانند آنچه در اين خطبه آمده است و گاه به معناى غير مادى آن; مانند آنچه در حديث مشهور آمده است: «اَلْقَبْرُ إمّا رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّيرانِ; قبر يا باغى از باغهاى بهشت است يا حفره اى از

حفره هاى دوزخ».(3)

سپس در توضيح بيشتر مى فرمايد: «آنها در حفره هاى گور خويش به صورت جمادى درآمده اند كه هرگز نموّى ندارند و ناپيدايانى كه اميد يافت شدنشان

پاورقي

1. مؤمنون، آيه 100 .

2. بحارالانوار، ج 6، ص 217 .

3. همان، ص 214 و صحيح ترمذى، ج 4، كتاب صفة القيامة، باب 26، ح 2460 .

صفحه 321

نيست. حوادث هراس انگيز هرگز آنها را در وحشت فرو نمى برد و دگرگونى حالات، آنان را اندوهگين نمى سازد به زلزله ها و لرزه ها اعتنايى ندارند و به صداهاى وحشتناك گوش فرا نمى دهند (و در يك كلمه هيچ گونه احساسى در برابر هيچ حادثه اى ندارند، زيرا مردگانى فاقد روحند و جسمى بى جان). غايبانى هستند كه انتظار بازگشتشان نيست و شاهدانى كه هرگز حضور ندارند. آنها جمع بودند و پراكنده شدند و با يكديگر الفت داشتند و جدا گشتند»; (فَأَصْبَحُوا فِي فَجَوَاتِ(1) قُبُورِهِمْ جَمَاداً لاَ يَنْمُونَ، وَ ضِمَاراً(2) لاَيُوجَدُونَ; لاَ يُفْزِعُهُمْ وُرُودُ الاَْهْوَالِ، وَ لاَ يَحْزُنُهُمْ تَنَكُّرُ الاَْحْوَالِ، وَ لاَ يَحْفِلُونَ(3) بِالرَّوَاجِفِ(4)، وَ لاَ يَأْذَن_ُونَ لِلْقَواصِفِ(5). غُيَّباً لاَ يُنْتَظَرُونَ، وَ شُهُوداً لاَ يَحْضُرُونَ، وَ إِنَّمَا كَانُوا جَمِيعاً فَتَشَتَّتُوا، وَ آلاَفاً(6)فَافْتَرَقُوا).

آنچه در اين عبارات تكان دهنده آمده است اشاره به ظاهر جسم مردگان است، هر چند روح آنها در عالم ديگر داراى هر گونه احساس، هول و ترس، غم و اندوه مى باشد.

آرى در يك لحظه، انسان هوشيار و خندان يا غمگين و با نشاط يا محزون و پراحساس و پرتحرّك، ناگهان چشم از دنيا مى پوشد و همه ظواهر و آثار حيات برچيده مى شود به گونه اى كه با قطعه سنگ بى روحى هيچ تفاوتى

ندارد.

پاورقي

1. «فجوات» جمع «فجوه» به معناى محل وسيع و گشاده است و به معناى فراخى و گشادگى ميان دو شىء نيز آمده است و در اينجا اشاره به شكاف قبرهاست.

2. «ضمار» در اصل به معناى غائب يا بدهى و مالى است كه چندان اميد بازگشت آن نيست و از ريشه «ضمر» بر وزن «امر» به معناى پنهان شدن گرفته شده است.

3. «يحفلون» از ريشه «حفول» به معناى جمع شدن افراد گرفته شده است و نيز به معناى اعتنا كردن به چيزى آمده است و «لايحفلون» در جمله بالا به همين معناست يعنى اعتنا نمى كنند.

4. «رواجف» جمع «راجفه» به معناى لرزاننده و تكان دهنده است و از ريشه «رجف» بر وزن «ربط» به معناى اضطراب و لرزش شديد گرفته شده است.

5. «قواصف» جمع «قاصف» به معناى باد و طوفان شكننده است و از ريشه «قصف» بر وزن «وصف» به معناى شكستن گرفته شده است.

6. «آلاف» جمع «اليف» به معناى كسى است كه به چيزى دل بسته و از ريشه «الفت» گرفته شده است.

صفحه 322

سپس امام(عليه السلام) به نكته ديگرى در اين زمينه اشاره كرده، مى فرمايد: «اگر اخبارشان به دست فراموشى سپرده شده و خانه هايشان در سكوت فرو رفته، بر اثر طول زمان و دورى از محل سكونت نيست، بلكه جامى به آنها نوشانده شده كه به جاى سخن گفتن گنگ بودن و به جاى شنوايى كر شدن را به آنها داده و حركاتشان به سكون مبدّل شده است و در نگاه اوّل چنين پندارى كه همگى افتاده اند و به خواب فرو رفته اند»; (وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ، وَ لاَ بُعْدِ مَحَلِّهِمْ،

عَمِيَتْ أَخْبَارُهُمْ، وَ صَمَّتْ دِيَارُهُمْ، وَ لكِنَّهُمْ سُقُوا كَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً، وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً، وَ بِالْحَرَكَاتِ سُكُوناً، فَكَأَنَّهُمْ فِي ارْتِجَالِ(1) الصِّفَةِ صَرْعَى(2) سُبَات(3)).

چه تعبير گويا و تكان دهنده اى و چه گفتار بيدارگر و هوشيار كننده اى! آرى! آنها چنان فراموش شدند كه گويى قرنها با ما فاصله داشتند و چنان خانه هاى آنها خاموش است كه گويى ساليان دراز از آن رخت بربستند، درحالى كه گاه در يك لحظه كوتاه، جام مرگ را نوشيدند و همه چيز پايان گرفت.

سپس امام در تعبيرات پرمعنا و تكان دهنده ديگرى مى افزايد: «آنان همسايگانى هستند كه با يكديگر انس نمى گيرند و دوستانى كه به ديدار هم نمى روند. رشته هاى شناسايى در ميان آنها كهنه شده و اسباب برادرى، قطع گرديده است. با اينكه همه جمع اند ولى تنهايند و با اينكه دوستند از يكديگر دورند. نه براى شب صبحگاهى مى شناسند و نه براى روز، شامگاهى. (آرى!) شب يا روزى كه رخت سفر مرگ در آن بسته و از آن كوچ كرده اند براى آنها جاودان خواهد بود»; (جِيرَانٌ لاَ يَتَأَنَّسُونَ، وَأَحِبَّاءُ لاَ يَتَزَاوَرُونَ. بَلِيَتْ بَيْنَهُمْ عُرَا(4)

پاورقي

1. «ارتجال» به معناى بيان مطلبى بدون مطالعه قبلى است و از ريشه «رجل» بر وزن «اجر» به معناى راه رفتن با پاست و از آنجا كه افراد ابداع كننده مطلبى گويى با پاى خود راه مى روند بر اين معنا اطلاق شده است.

2. «صرعى» جمع «صريع» به معناى شخص يا جنازه اى است كه بر زمين افكنده شده از جمع «صرع» بر وزن «فرع» به معناى برزمين افكندن گرفته شده است.

3. «سبات» از ريشه «سبت» در اصل

به معناى قطع و بريدن است سپس به معناى تعطيل عمل براى استراحت آمده است و به همين جهت به خواب نيز «سبات» گفته مى شود.

4. «عرى» جمع «عروه» به معناى دستگيره است.

صفحه 323

التَّعَارُفِ، وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ الاِْخَاءِ، فَكُلُّهُمْ وَحِيدٌ وَهُمْ جَمِيعٌ، وَ بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلاَّءُ، لاَ يَتَعَارَفُونَ لِلَيْل صَبَاحاً، وَ لاَ لِنَهَار مَسَاءً. أَيُّ الْجَدِيدَيْنِ ظَعَنُوا فِيهِ كَانَ عَلَيْهِمْ سَرْمَداً).

آرى! همه چيز آنها با زندگان متفاوت است; خانه هاى قبر آنها ديوار به ديوار يكديگر است بى آنكه از هم باخبر باشند يا به ديدار يكديگر بروند; آنها در درون جمع خود تنهايند و در عين دوستى با يكديگر گويى از هم قهرند; اگر در شب از دنيا رفتند هرگز طلوع صبح را نمى بينند و اگر در روز چشم از جهان فرو بستند هرگز شب تاريكى نخواهند ديد و به گفته يكى از شعراى عرب:

لابُدَّ مِنْ يَوْم بِلا لَيْلَة *** أوْ لَيْلَة تَأتي بِلا يَوْم

سرانجام روزى خواهيم داشت بدون شب و يا شبى بدون روز.

سپس امام(عليه السلام) به بخش ديگرى از حالات مردگان و ارواح آنها هنگام مشاهده عذاب الهى يا پاداشهاى عظيم او اشاره كرده، مى فرمايد: «آنها خطرات آن جهان را وحشتناك تر از آنچه مى ترسيدند يافتند و آيات و نشانه هاى (پاداش و ثواب) را بزرگ تر از آنچه مى پنداشتند، مشاهده كردند و براى وصول به هر يك از اين دو نتيجه نهايى (بهشت يا دوزخ) تا رسيدن به قرارگاهشان مهلت داده شدند و عالَمى از بيم و اميد براى آنها فراهم ساخته كه اگر قادر بر سخن گفتن بودند از وصف آنچه در آنجا

(از عذاب الهى) مشاهده كرده اند يا (از نعمتهاى عظيم خداوند) ديده اند عاجز مى ماندند»; (شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ(1) مِمَّا خَافُوا، وَرَأَوْا مِنْ آياتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا، فَكِلْتَا الْغَايَتَيْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَى مَبَاءَة(2)، فَاتَتْ مَبَالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ. فَلَوْ كَانُوا يَنْطِقُونَ بِهَا لَعَيُّوا(3) بِصِفَةِ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَايَنُوا).

پاورقي

1. «افظع» از ريشه «فظع» بر وزن «جزع» به معناى بزرگ شمردن و وحشت كردن گرفته شده است.

2. «مباءه» به معناى منزلگاه است و در اصل به معناى محلى است كه شتر به آنجا بازگشت مى كند از ريشه «بواء» بر وزن «دواء» به معناى بازگشت كردن و منزل گرفته شده است.

3. «عيّوا» از ريشه «عىّ» بر وزن «حىّ» به معناى عجز و ناتوانى است.

صفحه 324

در واقع آنچه امام(عليه السلام) در اينجا بيان فرموده همان چيزى است كه در خطبه 114 از نهج البلاغه با صراحت آمده است و مى فرمايد: «كُلُّ شَىْء مِنَ الدُّنْيا سَماعُهُ أَعْظَمُ مِنْ عَيانِهِ وَ كُلُّ شَىْء مِنَ الآخِرَةِ عَيانُهُ أعْظَمُ مِنْ سَماعِهِ; هر چيزى از دنيا، شنيدنش بزرگتر از ديدن آن است (و دور نمايش، دل انگيزتر از آن است كه باچشم از نزديك ديده مى شود) و هر چيزى از آخرت، ديدنش عظيم تر از شنيدن مى باشد.

دليل آن هم روشن است، زيرا جهان آخرت، بسيار وسيع تر و گسترده تر است تا آنجا كه آن را در مقايسه با دنيا همچون دنيا با عالم جنين و رحم مادر دانسته اند.

صفحه 325

النَّواضِرُ، وَ خَوَتِ الاَْجْسَامُ النَّوَاعِمُ، وَ لَبِسْنَا أَهْدَامَ الْبِلَى، وَ تَكَاءَدَنَا ضِيقُ الْمَضْجَعِ، وَ تَوَارَثْنَا الْوَحْشَةَ، وَ تَهَكَّمَتْ عَلَيْنَا الرُّبُوعُ الصُّمُوتُ، فَانْمَحَتْ مَحَاسِنُ أَجْسَادِنَا، وَ تَنَكَّرَتْ مَعَارِفُ صُوَرِنَا، وَ طَالَتْ فِي مَسَاكِنِ الْوَحْشَةِ إِقَامَتُنَا; وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ كَرْب فَرَجاً، وَ لاَ مِنْ ضِيق مُتَّسَعاً! فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِكَ، أَوْ كُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطَاءِ لَكَ، وَ قَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَكَّتْ، وَ اكْتَحَلَتْ أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَابِ فَخَسَفَتْ، وَ تَقَطَّعَتِ الاَْلْسِنَةُ فِي أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلاَقَتِهَا، وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِي صُدُورِهِمْ بَعْدَ يَقَظَتِهَا، وَ عَاثَ فِي كُلِّ جَارِحَة مِنْهُمْ جَدِيدُ بِلىً سَمَّجَهَا وَ سَهَّلَ طُرُقَ الاْفَةِ إِلَيْهَا، مُسْتَسْلِمَات فَلاَ أَيْد تَدْفَعُ، وَ لاَ قُلُوبٌ تَجْزَعُ، لَرَأَيْتَ أَشْجَانَ قُلُوب، وَ أَقْذَاءَ عُيُون، لَهُمْ فِي كُلِّ فَظَاعَة صِفَةُ حَال لاَ تَنْتَقِلُ، وَ غَمْرَةٌ لاَ تَنْجَلِي.

ترجمه

هر چند آثارشان محو شده و اخبارشان منقطع گشته; ولى چشمان عبرت بين آنان را مى بيند و گوشهاى عقل گفتارشان را مى شنود. (آرى!) آنها سخن مى گويند; ولى نه از طريق زبان، آنها (با زبان حال) مى گويند: چهره هاى خرم و زيباى ما زشت و پژمرده شد و بدنهاى نرم و نازك (كه در ناز و نعمت پرورش يافته بود) بر زمين افتاد و از هم متلاشى گشت، لباس كهنگى و فرسودگى بر تن پوشيديم و تنگى قبر، سخت ما را در فشار قرار داد. وحشت و ترس را از

صفحه 326

يكديگر به ارث برده ايم و خانه هاى خاموش قبر بر ما فرو ريخته است. زيباييهاى بدنهاى ما محو شده و نشانه هاى شناسايى چهره ما دگرگون گشته، اقامت ما در اين خانه هاى وحشت، طولانى شده نه از اين درد و رنج، فرجى

يافته ايم و نه از تنگى قبر، گشايشى. اگر با عقل خود آنها را در نظر خويش، مجسم سازى يا پرده ها كنار رود و با چشم خود آنها را ببينى در حالى كه گوشهاى آنها را حشرات خورده اند و از كار افتاده و بر چشمهايشان سرمه خاك كشيده شده و (در كاسه) فرو رفته، زبانهايى كه با سرعت و فصاحت سخن مى گفتند پاره پاره شده، قلبها در سينه هاى آنها پس از بيدارى خاموش گشته و در هر يك از اعضاى آنان پوسيدگى تازه اى آشكار شده و آن را زشت و بدمنظر ساخته و راه آفات را به سوى آن به آسانى گشوده در حالى كه همه آنها در برابر اين امور تسليمند. نه دستى براى دفاع وجود دارد و نه قلبى براى جزع و بى تابى (و ناله سر دادن) (آرى اگر حال آنها را در نظر خود مجسم سازى) قلبهايى پر از غم و چشمهايى پر خاشاك را مى بينى (كه بر آنها نوحه گرى مى كنند و از همه مصيبت بارتر اينكه) آنها در هر شدت و سختى، حالات ناراحت كننده اى دارند كه هرگز دگرگون نمى شود (و به سوى خوبى نمى گرايد) وبلاى فراگيرى دارند كه هيچ گاه برطرف نمى گردد.

نه از طريق زبان»; (وَ لَئِنْ

صفحه 327

عَمِيَتْ آثَارُهُمْ، وَ انْقَطَعَتْ أَخْبَارُهُمْ، لَقَدْ رَجَعَتْ فِيهِمْ أَبْصَارُ الْعِبَرِ، وَ سَمِعَتْ عَنْهُمْ آذَانُ الْعُقُولِ، وَ تَكَلَّمُوا مِنْ غَيْرِ جِهَاتِ النُّطْقِ).

در واقع امام(عليه السلام) در اين عبارت به دو نكته اشاره مى فرمايد: نخست اينكه خبر گرفتن از آنان از طرق عادى (مانند چشم گوش) نيست، بلكه از راههاى عميق تر و قوى تر است از طريق چشم دل و گوش عقل، همچنين سخن گفتن آنها نيز با زبان قال نيست، بلكه با زبان حال است كه آثارش بسيار عميق تر است، زيرا زبان قال ممكن است آميخته با دروغ باشد، ولى زبان حال هيچ گاه دروغ نمى گويد.

اكنون ببينيم آنها با زبان حال چه مى گويند؟ امام(عليه السلام) سخن آنها را چنين بيان مى كند: «آنها مى گويند: چهره هاى خرم و زيباى ما زشت و پژمرده شد و بدنهاى نرم و نازك (كه در ناز و نعمت پرورش يافته بود) بر زمين افتاد و از هم متلاشى شد، لباس كهنگى و فرسودگى بر تن پوشيديم و تنگى قبر، سخت ما را در فشار قرار داد. وحشت و ترس را از يكديگر به ارث برده ايم و خانه هاى خاموش قبر بر ما فرو ريخته است»; (فَقَالُوا: كَلَحَتِ(1) الْوُجُوهُ النَّواضِرُ(2)، وَ خَوَتِ(3) الاَْجْسَامُ النَّوَاعِمُ، وَ لَبِسْنَا أَهْدَامَ(4) الْبِلَى، وَ تَكَاءَدَنَا(5) ضِيقُ الْمَضْجَعِ، وَ تَوَارَثْنَا الْوَحْشَةَ، وَ تَهَكَّمَتْ(6) عَلَيْنَا الرُّبُوعُ الصُّمُوتُ(7)).

آرى! آنها گاه از سرنوشت بدنهايشان سخن مى گويند و گاه از جايگاهايشان. بدنها نخست پژمرده، چهره ها درهم كشيده، سپس از هم متلاشى شده و

پاورقي

1. «كلحت» از ريشه «كلوح» بر وزن «طلوع» به معناى چين و چروك برداشتن

و چهره عبوس كردن و درهم كشيدن گرفته شده است.

2. «نواضر» از ريشه «نضرة» بر وزن «دفعة» به معناى خرمى و شادابى و شكوفايى گرفته شده است.

3. «خوت» از ريشه «خواء» به معناى فرو ريختن و از هم متلاشى شدن است.

4. «اهدام» جمع «هدم» بر وزن «حرص» به معناى لباس كهنه وصله دار است.

5. «تكائدنا» از «تكائد» به معناى مشقت بار شدن گرفته شده و ريشه آن «كأد» بر وزن «رعد» است.

6. «تهكمت» از «تهكّم» به معناى سقوط در چاه و مانند آن و يا فرو ريختن و ويران شدن است.

7. «صموت» به معناى خاموش شدن و لب فرو بستن است و در عبارت بالا مصدرى است كه معناى وصفى دارد.

صفحه 328

سرانجام پوسيده و خاك شده است. قبرها تنگ و تاريك و سرد و خاموش است وامواج وحشت آنها را در برگرفته و همگى در سكوت فرو رفته اند.

سپس مى افزايد: «زيباييهاى بدنهاى ما محو شده و نشانه هاى شناسايى چهره ما دگرگون گشته، اقامت ما در اين خانه هاى وحشت، طولانى شده نه از اين درد و رنج، فرجى يافته ايم و نه از تنگى قبر، گشايشى»; (فَانْمَحَتْ مَحَاسِنُ أَجْسَادِنَا، وَ تَنَكَّرَتْ مَعَارِفُ صُوَرِنَا، وَ طَالَتْ فِي مَسَاكِنِ الْوَحْشَةِ إِقَامَتُنَا; وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ كَرْب فَرَجاً، وَ لاَ مِنْ ضِيق مُتَّسَعاً!).

آرى! صورتهايى كه در حال حيات بسيار زيبا و شناخته شده بود و منزلگاههايى كه وسيع و زيبا و راحت بود، با فرا رسيدن مرگ دگرگون مى شود، آن منزلگاه زيبا و فراخ به خانه تنگ و تاريك قبر مبدل مى گردد، و آن صورتهاى زيبا بعد از چند صباحى نه تنها طراوت و

شادابى و جمال خود را از دست مى دهد، بلكه به صورت بسيار وحشتناكى در مى آيد.

به همين دليل پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در گفتار كوتاه و تكان دهنده اى مى فرمايد: «ما رَأَيْتُ مَنْظَراً إلاّ وَالْقَبرُ أفْضَعُ مِنْهُ; من هيچ منظره وحشتناكى را نديدم مگر اينكه قبر از آن وحشتناكتر است».(1)

سپس امام(عليه السلام) با تعبيرات زنده اى سعى مى كند وضع حالات آنها را در قبر براى مخاطبان خود كاملا آشكار كند: «اگر با عقل خود آنها را در نظر خويش، مجسم سازى، يا پرده ها كنار رود و با چشم خود آنها را ببينى، در حالى كه گوشهاى آنها را حشرات خورده اند و از كار افتاده، و بر چشمهايشان سرمه خاك كشيده شده و (در كاسه) فرو رفته، زبانهايى كه با سرعت و فصاحت سخن مى گفتند پاره پاره شده، قلبها در سينه هاى آنها پس از بيدارى خاموش گشته است و در هر يك از اعضاى آنان پوسيدگى تازه اى آشكار شده و آن را زشت و

پاورقي

1. سنن ترمذى، ج 3، ص 379 ; ميزان الحكمه، ماده «قبر»، ح 16251 .

صفحه 329

بدمنظر ساخته و راه آفات را به سوى آن به آسانى گشوده است در حالى كه همه آنها (در برابر اين امور) تسليم اند. نه دستى براى دفاع وجود دارد و نه قلبى براى جزع و بى تابى (و ناله سر دادن). (آرى اگر حال آنها را اين گونه در نظر خود مجسم سازى) قلبهايى پر از غم و چشمهايى پر خاشاك را مى بينى (كه بر آنها نوحه گرى مى كنند)»; (فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِكَ، أَوْ كُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ

الْغِطَاءِ لَكَ، وَ قَدِ ارْتَسَخَتْ(1) أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ(2) فَاسْتَكَّتْ(3)، وَ اكْتَحَلَتْ أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَابِ فَخَسَفَتْ، وَ تَقَطَّعَتِ الاَْلْسِنَةُ فِي أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلاَقَتِهَا(4)، وَ هَمَدَتِ(5) الْقُلُوبُ فِي صُدُورِهِمْ بَعْدَ يَقَظَتِهَا، وَ عَاثَ(6) فِي كُلِّ جَارِحَة مِنْهُمْ جَدِيدُ بِلىً(7) سَمَّجَهَا(8) وَ سَهَّلَ طُرُقَ الاْفَةِ إِلَيْهَا، مُسْتَسْلِمَات فَلاَ أَيْد تَدْفَعُ، وَ لاَ قُلُوبٌ تَجْزَعُ، لَرَأَيْتَ أَشْجَانَ(9) قُلُوب، وَ أَقْذَاءَ(10)عُيُون).

درست است كه با قبض روح تمام همه از كار مى افتد; ولى تا زمانى كه سالم است هنوز قابليتى در آن وجود دارد كه اگر فرضاً روح به آن باز مى گشت فعال

پاورقي

1. «ارتسخت» از ريشه «ارتساخ» به معناى ثابت شدن و فرو رفتن از ريشه «رسوخ» به معناى نفوذ كردن و جذب شدن گرفته شده است.

2. «هوام» جمع «هامة» به معناى حشرات داراى سمّ كشنده است; مانند مار و گاه به هر نوع حشره اطلاق مى شود.

3. «استكت» از ريشه «سكّ» بر وزن «حك» به معناى فرو بستن گرفته شده است.

4. «ذلاقه» به معناى برّندگى وتيزى است; سپس به معناى لسان و سرعت بيان به كار رفته است و خطيب ذلق به گوينده فصيح و سخنور گفته مى شود.

5. «همدت» از ريشه «همود» بر وزن «سجود» در اصل به معناى خاموش شدن آتش است. سپس به معناى سكوت و سكون و از كار افتادن به كار رفته است.

6. «عاث» از ريشه «عيث» بر وزن «حيف» به معناى فاسد كردن گرفته شده و به معناى تبذير و اتلاف نيز آمده است و در جمله بالا همان معناى اوّل اراده شده است.

7. «جديد بلى» با توجّه به اينكه «جديد» به معناى نو و «بلى» به معناى كهنه است در عبارت بالا نوعى

صناعت بديع به كار رفته كه دو ضد در كنار هم به صورت مضاف و مضاف اليه آمده و معناى آن پوسيدگى تازه است.

8. «سمجّ» از ريشه «سماجت» به معناى ناهنجار بودن و نفرت انگيز شدن گرفته شده و «سمج» بر وزن «خشن» به كسانى گفته مى شود كه به طريقه زشت و ناپسند چيزى را دنبال مى كنند.

9. «اشجان» جمع «شجن» بر وزن «كفن» به معناى غم و اندوه است.

10. «اقذاء» جمع «قذى» بر وزن «قبا» به معناى خار و خاشاك و اجسام كوچكى است كه در چشمش مى ريزد و انسان را ناراحت مى كند كه ساعت به ساعت در بدن بى جان مردگان ظاهر مى شود.

صفحه 330

مى شد; ولى پس از پوسيدن و متلاشى شدن ديگر هيچ كارايى ندارد، و به همين دليل امام(عليه السلام)مى فرمايد: حشرات گوش آنها را از كار مى اندازند و سرمه خاك چشم آنان را و پاره شدن زبان نطق آنان را.

آنگاه در تكميل اين سخن در يك جمله به صورت جمع بندى مى فرمايد: «آنها در هر شدت و سختى حالات ناراحت كننده اى دارند كه هرگز دگرگون نمى شود (و به سوى خوبى نمى گرايد) وبلاى فراگيرى كه هيچ گاه برطرف نمى گردد»; (لَهُمْ فِي كُلِّ فَظَاعَة صِفَةُ حَال لاَ تَنْتَقِلُ، وَ غَمْرَةٌ(1) لاَ تَنْجَلِي).

اشاره به اينكه مصيبت بزرگ آنان اين است كه اين گرفتاريها زايل نمى شود، بلكه روز به روز پيچيده تر مى گردد; بدبختى آنان دراين است كه آينده روشنى در پيش رو ندارند هر چه زمان بگذرد بدن متلاشى تر و استخوانها پوسيده تر مى شود.

پاورقي

1. «غمره» در اصل به معناى

آبى است كه فراگير باشد و اشيايى را بپوشاند; سپس به معناى هر امر فراگير شديد به كار رفته است.

صفحه 331

نيرومند زيبا و خوش آب و رنگ را كه در دنيا

صفحه 332

نازپرورده و نعمت بودند و پرورش يافته دامان احترام و شرف، در كام خود فرو بردند، همانها كه مى خواستند با سرور و خوشحالى غمها را از دل بزدايند و به هنگام فرا رسيدن مصيبت براى از بين نرفتن طراوت زندگى و از دست ندادن سرگرميهاى آن به لذت و خوشگذرانى پناه بردند. (آرى) در آن هنگام كه او به دنيا مى خنديد و دنيا نيز در سايه زندگى مرفه و غفلت زا بر او خنده مى زد، ناگهان روزگار خارهاى جانگداز آلام و مصائب را در دل او فرو كرد و گذشت روزگار قواى او را در هم شكست و عوامل مرگ از نزديك به او نظر افكند در نتيجه، غم و اندوهى كه هرگز از آن آگاهى نداشت با او در آميخت و غصه هاى پنهانى كه حتى خيال آن را نمى كرد در وجودش راه يافت، سُستى بيماريها در او ظاهر شد در حالى كه به سلامت و تندرستى، انس شديد داشت. در اين هنگام، هراسان و ترسان به آنچه طبيبان او را به آن، عادت داده بودند پناه برد كه حرارت را با برودت، تسكين دهد و برودت را با حرارت تحريك كند; ولى در چنين حالتى هيچ حرارتى را با عوامل برودت فرو ننشاند جز اينكه حرارت شعلهورتر شد و هيچ برودتى را با داروى حرارت زا تحريك نكرد جز اينكه برودت را به هيجان درآورد. براى اعتدال مزاج به هيچ معجونى پناه نبرد جز آنكه به سبب آن، آماده بيمارى ديگرى شد. اين وضع همچنان ادامه يافت تا

آنجا كه طبيب از درمانش ناتوان شد و پرستارش او را به فراموشى سپرد و خانواده اش از وصف بيمارى او خسته شدند و در پاسخ سؤال كنندگان فروماندند. آنها در كنار بيمار خود نشسته و درباره خبر ناگوارى كه تا آن وقت از او مكتوم مى داشتند آشكارا به گفتگو پرداختند. يكى مى گفت او را به حال خود رها كنيد (كه رفتنى است) ديگرى آرزوى بازگشت بهبود او را مى كرد و (سومى) آنان را به شكيبايى در فقدانش، دعوت مى نمود و (براى تحمّل اين مصيبت) مصائب و اندوه گذشتگان را به يادشان مى آورد. در اين حال كه او در شرف فراق دنيا و ترك دوستان بود،

صفحه 333

ناگهان عارضه اى گلوگيرش شد كه فهم و درك او را ناتوان ساخت و در حيرت و سرگردانى فرو برد و زبانش خشك شد. در اين هنگام به فكر وصايا و سؤالات مهم و لازمى مى افتد كه پاسخ آنها را مى دانست; امّا چه سود كه زبانش از گفتن بازمانده است، و سخنانى مى شنود كه قلب او را به درد مى آورد و مى خواهد جواب آنها را بگويد; امّا قدرت ندارد، از اين رو خود را به ناشنوايى مى زند همان سخنان و زخم زبانهايى كه گاه از شخص بزرگى صادر مى شود كه اين بيمار او را محترم مى شمرد يا از كوچكى كه در گذشته بر او ترحم مى كرده است. (به هر حال) مرگ دشواريهايى دارد كه انسان را در خود غرق مى كند، مشكلاتى كه هراس انگيزتر از آن است كه بتوان در قالب الفاظ ريخت يا

انديشه هاى اهل دنيا آن را درك كند.

به فراموشى بسپارند و اين خود مصيبتى است بزرگ كه انسان به عوامل بيدارى و عوامل مستى و بى خبرى پناه برد; ولى حوادث تلخ هرگز آنها را فراموش نمى كند و سرانجام زمين آنها را در كام خود فرو مى برد.

«(آرى) در آن هنگام كه او (بر اثر ناز و نعمت) به دنيا مى خنديد و دنيا نيز در سايه زندگى مرفه و غفلت زا بر او خنده مى زد، ناگهان روزگار خارهاى جانگداز آلام و مصائب را در دل او فرو كرد و گذشت روزگار قواى او را در هم شكست و عوامل مرگ از نزديك به او نظر افكند، در نتيجه غم و اندوهى كه هرگز از آن آگاهى نداشت با او در آميخت، و غصه هاى پنهانى كه حتى خيال آن را نمى كرد در وجودش راه يافت. سُستى بيماريها در او ظاهر شد در حالى كه به سلامت و تندرستى، انس شديد داشت»; (فَبَيْنَا هُوَ يَضْحَكُ إِلَى الدُّنْيَا وَ تَضْحَكُ إِلَيْهِ فِي ظِلِّ

پاورقي

1. «غذىّ» از ريشه «غذاء» به معناى طعام گرفته شده و «غذىّ ترف» با توجّه به اينكه «ترف» به معناى ناز و نعمت است به اين معناست كه او با ناز و نعمت، پرورش يافته است.

2. «ربيب» از ريشه «رَبّ» به معناى تربيت و تدبير گرفته شده، بنابراين «ربيب شرف» يعنى كسى كه در دامان عزت و احترام پرورش يافته است.

3. «يتعلّل» از ريشه «تعلّل» به معناى خود را به فراموشى زدن و سرگرم ساختن است.

4. «سلوة» به معناى زندگى آرام بخش است.

5. «ضنّ» به معناى بخل شديد است.

6. «غضارة عيش» به معناى زندگى پر نعمت است.

7. «شحاحة»

به معناى بخل است و گاه گفته شده كه درجه بالاى بخل محسوب مى شود. بخيل كسى است كه نسبت به آنچه در دست خود دارد بخل مىورزد; امّا شحيح كسى است كه هم نسبت به آن و هم نسبت به آنچه در دست مردم است، بخل دارد.

صفحه 335

عَيْش غَفُول(1); إِذْ وَطِيءَ الدَّهْرُ بِهِ حَسَكَهُ(2) وَ نَقَضَتِ الاَْيَّامُ قُوَاهُ، وَ نَظَرَتْ إِلَيْهِ الْحُتُوفُ(3) مِنْ كَثَب(4) فَخَالَطَهُ بَثٌّ(5) لاَ يَعْرِفُهُ، وَ نَجِيُّ(6) هَمٍّ مَا كَانَ يَجِدُهُ، وَ تَوَلَّدَتْ فِيهِ فَتَرَاتُ عِلَل، آنَسَ مَا كَانَ بِصِحَّتِهِ).

اشاره به اينكه; هر چند اين بى خبران در برابر مصائب، سعى دارند خود را به فراموشى بسپارند، پيوسته بر دنيا خنده سر مى دهند و دنياى غافل كننده نيز بر آنها خنده مستانه مى زند; ولى ديرى نمى پايد كه در سرازيرى مرگ قرار مى گيرند; قوا و نيروها يكى پس از ديگرى از بين مى رود، چشمها كم نور، گوشها سنگين،استخوانها سست و پوك، اعصاب خسته و ناتوان و انواع بيماريها به سوى او هجوم مى آورد و جهان نوحه مرگ را در گوش آنها مى خواند.

در واقع امام(عليه السلام) در اين بخش، نخست به تحليل رفتن قوا و آشكار شدن انواع بيماريها به دنبال آن، كه گام اوّل به سوى مرگ است اشاره فرمود. سپس به سراغ گام دوم مى رود كه مراجعه پى در پى و مكرّر به اطبا و گرفتن انواع داروها و بى تأثير بودن آنها است و مى فرمايد: «در اين هنگام، هراسان و ترسان به آنچه طبيبان او را به آن عادت داده بودند پناه برد كه حرارت را با برودت تسكين دهد و

برودت را با حرارت تحريك كند; ولى در چنين حالتى هيچ حرارتى را با عوامل برودت فرو ننشاند جز اينكه حرارت شعلهورتر شد، و هيچ برودتى را با داروى حرارت زا تحريك نكرد جز اينكه برودت را به هيجان درآورد. براى اعتدال مزاج به هيچ معجونى پناه نبرد جز آنكه به سبب آن آماده بيمارى ديگرى

پاورقي

1. «غفول» از ريشه «غفلت» گرفته شده و به معناى غافل كننده و غفلت آور است.

2. «حسكه» از ريشه «حسك» بر وزن «فدك» به معناى گياه خار دارى است كه انسان را سخت مى آزارد و به معناى عداوت و كينه نيز آمده و در اينجا منظور معناى اوّل است.

3. «حتوف» جمع «حتف» به معناى مرگ است.

4. «كثب» از ريشه «كثب» بر وزن «كسب» به معناى نزديك شدن است.

5. «بثّ» به معناى اندوه شديد است. اين واژه به معناى گستردن و پراكنده كردن و منتشر ساختن نيز آمده و در اينجا همان معناى اوّل مراد است.

6. «نجىّ» به معناى پنهان و پوشيده است از ريشه «نجوا» به معناى سخنان درگوشى گرفته شده است.

صفحه 336

شد»; (فَفَزِعَ إِلَى مَا كَانَ عَوَّدَهُ الاَْطِبَّاءُ مِنْ تَسْكِينِ الْحَارِّ بِالْقَارِّ(1)، وَتَحْرِيكِ الْبَارِدِ بِالْحَارِّ، فَلَمْ يُطْفِىءْ بِبَارِد إلاَّ ثَوَّرَ(2) حَرَارَةً، وَ لاَ حَرَّكَ بِحَارٍّ إِلاَّ هَيَّجَ بُرُودَةً، وَ لاَ اعْتَدَلَ بِمُمَازِج(3) لِتِلْكَ الطَّبَائِعِ إِلاَّ أَمَدَّ مِنْهَا كُلَّ ذَاتِ دَاء).

آرى! هنگامى كه فرمان قطعى مرگ فرا مى رسد اسباب صحت و سلامت به كندى مى گرايد و به اصطلاح: «سر كنگبين صفرا مى فزايد و روغن بادام سبب خشكى مى شود». گويى داروها از اثر مى افتند و يا نتيجه معكوس مى دهند و طبق ضرب المثل معروف:

«طبيبان ابله مى شوند» و راه بيمار به سوى پايان زندگى هموار مى گردد.

آنچه در تعبيرات حساب شده مولا در اينجا آمده، اشاره به تقسيماتى است كه در طبّ قديم رايج بود. در آن زمان اطبّا عقيده داشتند كه چهار نوع مزاج وجود دارد: مزاج گرم، مزاج سرد، مزاج تر و خشك. از نگاه ديگر چهار نوع مزاج مركب شناخته شده بود مزاج گرم و تر (كه به آن دموى مى گفتند) و مزاج گرم و خشك (كه آن را صفراوى مى ناميدند) و مزاج سرد و تر (كه آن را بلغمى نام مى نهادند) و مزاج سرد و خشك (كه آن را سوداوى مى گفتند).

البتّه اين مزاجها هنگامى كه در حدّ اعتدال بود لطمه اى به سلامت نمى زد و صاحبان آنها با تفاوت زيادى كه با هم داشتند همگى داراى زندگى خوبى بودند; ولى اگر يكى از چهارتا (حرارت، برودت، رطوبت و يبوست) غلبه مى كرد ناچار بودند براى بازگرداندن اعتدال مزاج به عوامل مخالف پناه برند; حرارت را با برودت فرو نشانند و برودت را با عوامل حرارت تحريك كنند و رطوبت را با يبوست بياميزند و يبوست را با رطوبت تعديل كنند.

تأثير همه اينها در زمانى است كه كار از كار نگذشته باشد. هنگامى كه كار از

پاورقي

1. «قارّ» يعنى سرد از ريشه «قرّ» بر وزن «حرّ» به معناى برودت است.

2. «ثوّر» از ريشه «ثوران» به معناى هيجان است.

3. «ممازج» به معناى معجون و چيزهايى است كه به هم آميخته شده باشد.

صفحه 337

كار گذشت، همه بى اثر خواهد بود.

سپس امام(عليه السلام) مرحله سوم را بازگو مى كند و آن مرحله يأس از

بازگشت سلامت و انتظار پايان عمر در آينده نه چندان دور مى فرمايد: «اين وضع همچنان ادامه يافت تا آنجا كه طبيب از درمانش ناتوان شد، و پرستارش او را به فراموشى سپرد، و خانواده اش از وصف بيمارى او خسته شدند، و در پاسخ سؤال كنندگان فروماندند»; (حَتَّى فَتَرَ مُعَلِّلُهُ(1)، وَ ذَهَلَ مُمَرِّضُهُ(2)، وَ تَعَايَا(3) أَهْلُهُ بِصِفَةِ دَائِهِ، وَ خَرِسُوا عَنْ جَوَابِ السَّائِلِينَ عَنْهُ).

گويى امام بارها و بارها در كنار اين گونه بيماران و خانواده هاى آنان بوده و حالات آنان را دقيقاً زير نظر گرفته است; طبيب، اظهار عجز مى كند و پرستار اظهار خستگى، و خانواده او نمى دانند درباره او به مردم چه بگويند. بگويند حال او بهتر است خلاف گفته اند. بگويند بدتر است خوشايند نيست. ناچار زبان را در كام فرو مى برند و با نگاههاى مأيوسانه خود پاسخ مى گويند.

در ادامه مى افزايد: «آنها در كنار بيمار خود نشسته و درباره خبر ناگوارى كه تا آن وقت از او مكتوم مى داشتند آشكارا به گفت وگو پرداختند; يكى مى گفت او را به حال خود رها كنيد (كه رفتنى است). ديگرى آرزوى بازگشت بهبود او را مى كرد و (سومى) آنان را به شكيبايى در فقدانش، دعوت مى نمود، و (براى تحمّل اين مصيبت) مصائب و اندوه گذشتگان را به يادشان مى آورد»; (وَ تَنَازَعُوا دُونَهُ شَجِيَّ(4) خَبَر يَكْتُمُونَهُ: فَقَائِلٌ يَقُولُ: هُوَ لِمَا بِهِ، وَ مُمَنٍّ لَهُمْ إِيَابَ عَافِيَتِهِ، وَ مُصَبِّرٌ لَهُمْ عَلَى فَقْدِهِ، يُذَكِّرُهُمْ أَسَى(5) الْمَاضِينَ مِنْ قَبْلِهِ).

پاورقي

1. «معلّل» به معناى معالجه كننده است و در اصل از «علة» به معناى بيمارى گرفته شده است.

2. «ممرّض» به

معناى پرستار از ريشه «مرض» است.

3. «تعايا» از ريشه «عىَّ» به معناى عجز است.

4. «شجىّ» به معناى غم انگيز از ريشه «شجو» بر وزن «هجو» به معناى غم واندوه گرفته شده است.

5. «اَسَى» به معناى غم واندوه است و در بعضى از نسخه ها «اُسى» (به ضم همزه آمده) جمع «اسو» به معناى پيشگام است و هر دو معنا در عبارت خطبه مناسب است.

صفحه 338

سرانجام امام چهارمين و آخرين مرحله زندگى اين بيمار را بيان مى كند. هنگامى كه در آستانه مرگ قرار مى گيرد و آماده سفر آخرت و ترك اين جهان مى شود، مى فرمايد: «در اين حال كه او در شرف فراق دنيا و ترك دوستان بود، ناگهان عارضه اى گلوگيرش شد كه فهم و درك او را ناتوان ساخت و در حيرت و سرگردانى فرو برد و زبانش خشك شد»; (فَبَيْنَا هُوَ كَذلِكَ عَلَى جَنَاح مِنْ فِرَاقِ الدُّنْيَا، وَ تَرْكِ الاَْحِبَّةِ، إِذْ عَرَضَ لَهُ عَارِضٌ مِنْ غُصَصِهِ، فَتَحَيَّرَتْ نَوَافِذُ فِطْنَتِهِ، وَ يَبِسَتْ رُطُوبَةُ لِسَانِهِ).

در ادامه مى فرمايد: «در اين هنگام به فكر وصايا و سؤالات مهم و لازمى مى افتد كه پاسخ آنها را مى دانست; امّا چه سود كه زبانش از گفتن بازمانده است و سخنانى مى شنود كه قلب او را به درد مى آورد (و مى خواهد جواب آنها را بگويد; امّا قدرت ندارد، از اين رو) خود را به ناشنوايى مى زند و چه بسيار سخنان و زخم زبانهايى كه گاه از شخص بزرگى صادر مى شود كه اين بيمار او را محترم مى شمرد يا از كوچكى است كه در گذشته بر او ترحم مى كرده

است»; (فَكَمْ مِنْ مُهِمٍّ مِنْ جَوَابِهِ عَرَفَهُ فَعَيَّ عَنْ رَدِّهِ، وَ دُعَاء مُؤْلِم بِقَلْبِهِ سَمِعَهُ فَتَصَامَّ(1) عَنْهُ، مِنْ كَبِير كَانَ يُعَظِّمُهُ، أَوْ صَغِير كانَ يَرْحَمُهُ!).

آرى! او در اين حالت چون علم به فرا رسيدن لحظه هاى پايان عمرش پيدا مى كند در فكر فرو مى رود كه اموال مخفى داشته يا بدهكاريهايى به اشخاص كه مى بايست به بازماندگانش معرفى مى كرد و يا خانواده و دوستان او سؤالاتى درباره اين امور و يا آنچه مربوط به دفن و موضع قبر اوست از او دارند كه قادر به پاسخ گفتن نيست.

ابن ابى الحديد در اينجا داستان كوتاه و عبرت انگيزى را كه خود شاهد و ناظر بوده نقل مى كند، كه در لحظات آخر شخصى مى خواست وصيت لازمى كند، امّا

پاورقي

1. «فتصام» از ريشه «صمّ» به معناى كر شدن گرفته شده و «تصام» يعنى خود را به كرى زد.

صفحه 339

زبانش از گردش افتاده بود. به قلم و دواتى اشاره كرد تا خواسته خود را بنويسد; ولى افسوس دست آن قدر لرزان بود كه كلمات نامفهوم نوشته شد و دستش همچنان مى لرزيد تا جان داد.(1)

سرانجام امام(عليه السلام) با اين جمله، خطبه پرمحتوا و تكان دهنده خود را پايان مى دهد و مى فرمايد: «(به هر حال) مرگ دشواريهايى دارد كه انسان را در خود غرق مى كند. مشكلاتى كه هراس انگيزتر از آن است كه بتوان در قالب الفاظ ريخت يا انديشه هاى اهل دنيا آن را درك كند»; (وَ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَرَات(2) هِيَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَة، أَوْ تَعْتَدِلَ عَلَى عُقُولِ أَهْلِ الدُّنْيَا).

مرحوم علامه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود در اينجا حديثى

از كتاب كافى نقل مى كند كه گروهى از عابدان بنى اسرائيل تصميم گرفتند شهرهاى مختلف را بگردند و آثار عبرت انگيز را در آنها ببينند، در اين گردش خود به قبرى رسيدند كه باد، گرد و غبار بر آن پاشيده بود و جز اثر مختصرى از آن آشكار نبود. گفتند چه خوب است دعا كنيم و از درگاه خدا بخواهيم صاحب اين قبر، شرح حال خود را براى ما بازگو كند. دعاى آنها مستجاب شد. از صاحب قبر پرسيدند طعم مرگ را چگونه يافتى؟ او با وحشت تمام در پاسخ گفت: نود و نه سال از دفن من مى گذرد و هنوز درد و رنج جان دادن و تلخى طعم آن در درون من است.(3)

گروهى مايل نيستند نام مرگ برده شود؟ چرا تلاش مى كنند اين واقعيتى كه آنها را فراموش نمى كند، از ياد ببرند؟!

از آن مهم تر، مقدّمات و پيامدهاى مرگ است; حالات عجيبى كه مولا اميرمؤمنان على(عليه السلام) دراين خطبه با موشكافى تمام آن را به صورت تابلوى بسيار زنده اى ترسيم كرده و بازتاب مرگ را در انسانى كه آماده رفتن از اين دنيا مى شود و همچنين در اطرافيان او به طور دقيق تشريح مى كند و به نظر مى رسد كه هدف اصلى امام بيدار كردن غافلان و هوشيار ساختن مستان باده غرور و خودخواهى و هواپرستى است و الحق والانصاف امام در اين زمينه داد سخن داده و همه گفتنيها را گفته، به گونه اى كه هر انسان غافل و بى خبرى آن را بخواند تكان مى خورد و سخت تحت تأثير واقع مى شود.

امام(عليه السلام) در حديث ديگرى مى فرمايد: «ما رَأَيْتُ إيماناً مَعَ يَقين أشْبَهُ مِنْهُ بِشَكٍّ، عَلى هذَا الإِنْسانِ إِنَّهُ كُلَّ يَوْم يُوَدِّعُ إلَى الْقُبُورِ وَ يُشَيِّعُ وَ إلى غُرُورِ الدُّنْيا يَرْجِعُ وَ عَنِ الشَّهْوَةِ وَالذُّنُوبِ لايَقْلَعُ; من هيچ ايمان توأم با يقين را شبيه تر به شك از كار اين انسان نديدم; او همه روز براى تشييع دوستان و بستگان و سپردن جسم بى جان آنها به قبرها مى رود ولى هنگامى كه باز مى گردد باز به سراغ غرور دنياست و از شهوت و گناه باز نمى ايستد».(1)

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 6، ص 137 .

صفحه 341

در مقابل ما افرادى را مى شناسيم كه به استقبال مرگ مى رفتند و بر چهره آن لبخند مى زدند سكرات موت براى

آنها مفهومى نداشت و همچون كسى كه در انتظار عزيزى به سر مى برد، در لحظات آخر عمر، چنين حالى را داشتند. نمونه آشكار آن شخص امام(عليه السلام)است كه در كلام معروفش در همين نهج البلاغه مى فرمايد: «اشتياق من به مرگ و شهادت از اشتياق طفل شيرخوار به پستان مادر بيشتر است».(1)

جالب اينكه در احاديث اسلامى نيز وارد شده كه مرگ مؤمنان صالح العمل و اولياء الله با ديگران متفاوت است. شخصى به امام صادق(عليه السلام) عرض كرد: «صِفْ لَنَا الْمَوْتَ; مرگ را براى ما وصف كن». فرمود: «لِلْمُؤْمِنِ كَأَطْيَبِ طيب يَشُّمُهُ فَيَنْعَسُ لِطيبِة وَ يَنْقَطِعُ التَّعَبَ وَالاَْلَمَ عَنْهُ وَ لِلْكافِرِ كَلَسْعِ الاَْفاعَي وَلَدْغِ الْعَقارِبِ وَأشَدُّ; مرگ براى مؤمن همانند عطر بسيار خوشبويى است كه آن را استشمام مى كند و بخاطر خوشبويى آن مى آرامد و درد و رنج از او زايل مى شود ولى براى كافر مانند گزش افعى ها و نيش زدن عقربها بلكه شديدتر از آن است».(2)

شك نيست عدم وابستگى مؤمن به زرق و برق دنيا و به عكس وابستگى هاى افراد بى ايمان به اين جهان چنين بازتابى در اين دو گروه داشته باشد هر چند الطاف الهى و مشاهدات مؤمن نسبت به مواهبى كه در انتظار اوست و به عكس مشاهدات فرد بى ايمان نسبت به عذابهايى كه در انتظار او مى باشد در اين امر تأثيرگذار است.

پاورقي

1. نهج البلاغه، خطبه 5 .

2. بحارالانوار، ج 6، ص 172، ح 50 .

صفحه 342

صفحه 343

خانه هايى كه از نور خدا روشن است) مردانى تسبيح مى گويند كه نه تجارت و نه معامله اى آنها را از ياد خدا غافل مى كند».(3)

مخاطبان خود دستور مى دهد كه به حساب خويش برسند و خودشان داور اعمالشان باشند.

صفحه 345

حق را در پيش مى گرفت طريقش را مى ستودند و او را به نجات، بشارت مى دادند و آن كس كه به چپ و راست

صفحه 346

منحرف شده بود طريقش را نكوهش مى كردند و از هلاكت بر حذر مى داشتند (آرى!) آنها چراغهاى روشن تاريكيها بودند و راهنمايان در برابر شبهات!

مى شود)»; (إِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى جَعَلَ الذِّكْرَ(1) جِلاَءً(2) لِلْقُلُوبِ،

پاورقي

1. «ذكر» به معناى يادآورى است و در اينجا منظور ذكر خداست كه بر سه گونه است: قلبى، زبانى و عملى كه هنگام فراهم شدن اسباب معصيت به ياد خدا بيفتد و آن را ترك كند. گاه گفته مى شود كه ذكر هم ياد خدا را شامل مى شود و هم ياد قيامت، نبوّت، ولايت و آيات الهى را.

2. «جلاء» به معناى صيقل زدن، روشن ساختن و نورانى كردن است. به سرمه نيز جلاء گفته مى شود، زيرا به چشم روشنى مى بخشد.

صفحه 347

تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ(1)، وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ(2)، وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَةِ).

آرى! هر گاه ذكر با فكر و انديشه همراه باشد، آثار عجيبى دارد. هنگامى كه انسان نام خدا را به عظمت مى برد و اوصاف جمال و جلالش را از علم و قدرت و سمع و بصر و مقام رحمانيّت و رحيميت و مراقبت او را نسبت به بندگان بر مى شمرد پرده هاى غفلت از مقابل چشم دل كنار مى رود و حق را به خوبى مى بيند. غوغاى هوا و هوسها فرو مى نشيند و صداى رهبران الهى و داعيان الى الله را با گوش جان مى شنود و نتيجه آن انقياد كامل در برابر فرمان خداست.

بعضى از شارحان معتقدند و يا احتمال داده اند كه منظور از ذكر در جمله بالا قرآن مجيد است به قرينه آنچه قرآن درباره خودش مى گويد: (وَهذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَاهُ)(3) ولى به يقين ذكر مفهوم عامى دارد كه يكى از مصاديق برجسته آن آيات شريفه قرآن است.

حضرت در ادامه اين

سخن مى افزايد: «خداوندى كه نعمتهايش بزرگ و عظيم است همواره در هر عصر و زمان و در فاصله ميان بعثت پيامبران، بندگان خاصّى داشته كه حقايق را به فكر آنها الهام مى كرد و با عقل و انديشه آنها سخن مى گفت تا آنها در پرتو آن با نور بيدارى چشمها و گوشها و قلبها را روشن سازند و مردم را به ياد ايام الله و روزهاى خاص الهى بيندازند و از مقام عظمت او بيم دهند. اين افراد همچون راهنماى بيابانها هستند كه غافله ها را از گم كردن راه رهايى مى بخشند»; (وَ مَا بَرِحَ(4) لِلّهِ _ عَزَّتْ آلاَؤُهُ _ فِي الْبُرْهَةِ(5) بَعْدَ الْبُرْهَةِ، وَ فِي أَزْمَانِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِي فِكْرِهِمْ، وَ كَلَّمَهُمْ فِي ذَاتِ عُقُولِهِمْ، فَاسْتَصْبَحُوا

پاورقي

1. «وقرة» از ريشه «وقر» در اصل به معناى سنگينى است، لذا بزرگداشتن افراد را توقير مى نامند، وقر در قرآن مجيد بيشتر به معناى سنگينى گوش به كار رفته و در جمله بالا نيز همين معنا مراد است.

2. «عشوة» به معناى كم سويى چشم يا نابينايى است.

3. سوره انبياء، آيه 50 .

4. «ما برح» به معناى همواره و هميشه است.

5. «برهة» به معناى زمان طويل يا قطعه اى از زمان است.

صفحه 348

بِنُورِ يَقْظَة فِي الاَْبْصَارِ وَ الاَْسْمَاعِ وَ الاَْفْئِدَةِ، يُذَكِّرُونَ بِأَيَّامِ اللّهِ، وَ يُخَوِّفُونَ مَقَامَهُ، بِمَنْزِلَةِ الاَْدِلَّةِ فِي الْفَلَوَاتِ(1)).

اين تعبير ممكن است اشاره به اوصياى انبيا باشد كه در فترتها همواره وجود داشته اند و حقايق را از طريق الهامات قلبى از ساحت قدس الهى مى گرفتند و به بندگان مى رساندند.

نيز ممكن است اشاره به مردان صالح و مخلص و عارف و بصيرى

غير از انبيا و اوصيا باشد كه در هر زمانى در ميان مردم وجود دارند; آنها نيز با الهامات الهى و تأييدات ربّانى به صراط مستقيم الهى واقف مى شوند و سعى در هدايت ديگران دارند.

نيز شايد هر دو گروه را شامل شود.

تعبير به «اَدلّه» جمع دليل اشاره به چيزى است كه در مسافرتهاى زمانهاى گذشته وجود داشته است. در آن زمان جاده هاى مشخصى مانند امروز نبود كه انسان از آن برود و به مقصد برسد، به همين دليل قافله ها افراد راه شناسى با خود بر مى داشتند كه در بيابان راه را گم نكنند و آنها را «دليل راه» مى ناميدند. اين مردان الهى در بيابان زندگى دنيا همچون دليل راهند كه قافله هاى انسانى را از گم گشتن و هلاك شدن نجات مى دهند.

در ادامه سخن مى افزايد: «اين راهنمايان راه هر كس را كه راه مستقيم را در پيش مى گرفت طريقش را مى ستودند و او را بشارت به نجات مى دادند و آن كس كه به جانب چپ و راست منحرف شده بود طريقش را نكوهش مى كردند و از هلاكت بر حذرش مى داشتند»; (مَنْ أَخَذَ الْقَصْدَ حَمِدُوا إِلَيْهِ طَرِيقَهُ، وَ بَشَّرُوهُ بِالنَّجَاةِ، وَ مَنْ أَخَذَ يَمِيناً وَ شِمَالاً ذَمُّوا إِلَيْهِ الطَّرِيقَ، وَ حَذَّرُوهُ مِنَ الْهَلَكَةِ).

آرى! آنها كاملا مراقب همنوعان خود بودند; رهروان راستين را تشويق

پاورقي

1. «فلوات» جمع «فلات» به معناى بيابان خشك و بى آب و علف يا صحراى وسيع است.

صفحه 349

مى كردند و دلگرم مى ساختند و به منحرفان هشدار مى دادند وآنها را نكوهش مى كردند و بر آنان فرياد مى زدند كه با

ادامه اين راه انحرافى خود را به هلاكت نيفكنند.

سپس در يك نتيجه گيرى از آنچه در جمله هاى پيشين آمد، مى فرمايد: «بدين گونه آنها چراغهاى روشن تاريكيها بودند و راهنمايان در برابر آن شبهات»; (وَ كَانُوا كَذلِكَ مَصَابِيحَ تِلكَ الظُلُمَاتِ، وَ أَدِلَّةَ تِلْكَ الشُّبُهَاتِ).

آرى! در مسير زندگى دنيا هم ظلمات و تاريكيهاست و هم جاده هاى مشكوك و مشتبه كه هر دو براى رهروان راه خطرناك است. وجود اين مردان الهى چراغ پرنورى در آن ظلمتها و دليل و راهنمايى براى آن طرق مشكوك است.

في عِبادِهِ مِنْ إنْعام وَ انْتِقام; منظور از ايّام الله، سنّتها و افعال الهى در ميان بندگان اعم از انعام و انتقام است».(1)

مطابق اين روايت هر روز كه موهبت مهم تازه اى از سوى خداوند به بندگان ارزانى شده و يا از دشمنان آنها انتقام گرفته شده و با كيفرهاى سختى از ميان رفته اند، ايّام الله محسوب مى شوند.

به هر حال يادآورى ايّام الله سبب شكوفايى ايمان و تحريك حس شكرگزارى و توجّه به خداست.

حتى روزهاى آزمايش بزرگ الهى نيز در روايات جزء ايّام الله شمرده شده است. همان گونه كه در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «اَيّامُ اللهِ نَعْمائُهُ وَبَلاؤُه وَ مَثُلاتُهُ سُبْحانَهُ; منظور از ايّام الله روزهاى نعمت و آزمايش و كيفر سخت بدكاران است».(2) شك نيست كه واژه ايّام الله در اين خطبه مفهوم عامى دارد كه همه آنچه را در بالا آمد شامل مى شود.

2. الهامات الهى

در جمله «عِبادٌ ناجاهُمْ في فِكْرِهِمْ وَ كَلَّمَهُمْ في ذاتِ عُقُولِهِمْ...» امام(عليه السلام) اشاره به مردانى كرده است كه خداوند از طريق نجواى فكرى و الهامات قلبى نور هدايت را در دل آنها مى افكند و پرده هاى جهل و ظلمت را كنار مى زند و آنها در حدّ خود با آن دريافتهاى ربّانى به هدايت خلق و راهنمايى گم شده هاى طريق ايمان و تقوا تلاش و كوشش مى كنند.

آيا اينان همان اوصيا و امامان معصوم اند كه در فترات بعثت انبيا از طريق الهام، حقايق را از عالم غيب مى گيرند يا افراد صالح ومتّقى و عالمان پرهيزگار را

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 66، ص 327 .

2. همان مدرك، ج

67، ص 20 .

صفحه 351

كه در سطح بالايى از تقوا قرار دارند نيز شامل مى شود؟ يعنى قلب آنها نيز با عالم غيب ارتباط دارد و به مضمون (إِنْ تَتَّقُوا اللهَ يَجْعَلْ لَّكُمْ فُرْقَاناً)(1) خداوند وسيله شناسايى حق را از باطل در پرتو تقوا به آنها بخشيده و به مضمون (وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا)(2) بر اثر مجاهدتهاى نفسانى و ستيز با دشمن عنايات الهى شامل حال آنها شده و دستشان را گرفته و از طريق ايصال به مطلوب به مقصد رسانده است.

هنگامى كه در مواقع سخت، خداوند بندگانى را همچون مادر موسى(عليه السلام) تنها نمى گذارد و به مضمون (وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى...)(3) مسير پر پيچ و خم آينده فرزندش را به او الهام مى كند چگونه ممكن است صالحان ديگر از اين فيض بزرگ محروم بمانند، از اين رو بعضى از بزرگان معتقدند هر كار مهمّى از عالم با تقوا و انسان پرهيزگارى صادر مى شود و يا هر اكتشافى كه از دانشمند مخلصى سر مى زند; در پرتو هدايت تكوينى والهام الهى است.

همان روح القدس كه به هنگام سرودن اشعار والا به يارى كسانى چون «حسّان بن ثابت» و «كميت» شتافت و چنان اشعارى را بر زبان آنها جارى ساخت(4) چرا به يارى ساير پاكبازان نيايد و به گفته حافظ:

فيض روح القدس ار باز مدد فرمايد *** دگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد

پاورقي

1. انفال، آيه 29 .

2. عنكبوت، آيه 69 .

3. قصص، آيه 7 .

4. در حديث آمده است: هنگامى كه كميت شاعر معروف اهل بيت وارد بر امام باقر(عليه السلام) شد و اشعار معروف: «مَنْ لِقَلْب مُتَيَّم مُسْتَهام» را انشاد

كرد پس از پايان، امام به او فرمود: «لاتَزالُ مُؤَيَّد بِرُوحِ الْقُدُسِ ما دُمْتَ تَقول فينا» (وسائل الشيعه، ج 10، باب 105، ابواب المزار، ح 4). امام اين سخن را از كلامى اقتباس فرمود كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به حسان بن ثابت به هنگام سرودن اشعار معروف «يُناديهِمْ يَوْمَ الْغَديرِ نَبيُّهُمْ» فرمود. (بحارالانوار، ج 37، ص 150)

صفحه 352

صفحه 353

گويى از پشت ديواره اين دنيا سر بر آورده و به برزخيان و اقامت طولانى آنها در آنجا مى نگرند و (باچشم دل به قيامت نگاه مى كنند در حالى كه) رستاخيز وعده هاى خود را براى آنها عملى ساخته، از اين رو آنها پرده ها را براى اهل دنيا كنار زده (و حقايق عالم برزخ و قيامت را براى آنها شرح مى دهند) گويى آنها با چشم خود چيزهايى را مى بينند كه مردم نمى بينند و مطالبى را مى شنوند كه ديگران نمى شنوند.

صفحه 354

از ذكر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) يا قرآن است واهل ذكر «اهل بيت» و امامان معصوم اند و صفاتى كه بعد از اين جمله درباره اهل ذكر آمده به طور كامل بر آنها منطبق مى شود.

مفهوم عام آن همه عالمان با تقوا و مؤمنان كامل را شامل مى شود و صفاتى كه بعد از آن است نيز بر آنها منطبق است.

البتّه هيچ مانعى از جمع در ميان اين دو معنا نيست; مفهوم جمله عام است و اهل بيت، مصداقهاى بارز و چهره هاى درخشان آن هستند.

آنگاه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن آثار ذكر الله را در وجود اين گروه در ضمن پنج وصف بيان مى كند و مى فرمايد: «لذا هيچ تجارت و داد و ستدى آنها را از ياد خدا باز نداشته است»; (فَلَم تَشْغَلْهُمْ تِجَارَةٌ وَ لاَ بَيْعٌ عَنْهُ).

صفحه 355

نه اينكه آنها تجارت و بيعى ندارند و از فعاليت اقتصادى بيگانه و سربار اجتماع اند، بلكه آنها گامهاى مؤثرى در اين وادى بر مى دارند; ولى چنان نيست كه اين فعاليتهاى اقتصادى آنها را از ياد خدا غافل سازد و در مسير دنياپرستى قدم زنند.

در اينكه فرق ميان تجارت و بيع چيست؟ گاه گفته مى شود نسبت آنها عموم و خصوص مطلق و ذكر بيع بعد از تجارت از قبيل ذكر خاص بعد از عام است، زيرا بيع (خريد و فروش) يكى از انواع فعاليتهاى اقتصادى است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه تجارت اشاره به فعاليتهاى اقتصادى مستمر است و بيع فعاليتهاى محدود و مقطعى را شامل مى شود; يعنى اهل ذكر نه آن را از دست مى دهند و نه

اين را و در عين حال ذكر الله به طور دائم در آن تجلّى مى كند.

در ادامه اين سخن به بقيه صفات آنها اشاره كرده مى فرمايد: «با ياد خدا تمام دوران زندگى خود را سپرى مى كنند و با فريادهاى بازدارنده در گوش غافلان آنها را به (كيفر) محرّمات الهى توجّه مى دهند، و به عدالت و معروف دعوت مى كنند و خود عامل به آن هستند، و مردم را از منكرات باز مى دارند و خود گرد آن نمى گردند»; (يَقْطَعُونَ بِهِ أَيَّامَ الْحَيَاةِ، وَ يَهْتِفُونَ(1) بِالزَّوَاجِرِ عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ فِي أَسْمَاعِ الْغَافِلِينَ، وَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ وَ يَأْتَمِرُونَ بِهِ، وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يَتَنَاهَوْنَ عَنْهُ).

جمله «يَقْطَعُونَ بِهِ أَيَّامَ الْحَيَاةِ» اشاره به اين است كه برنامه ياد خدا و آثار پربركتش مربوط به يك روز و چند روز عمر آنها نيست، بلكه سراسر ايّام حياتشان را از جوانى گرفته تا بزرگسالى و پيرى همه را شامل مى شود.

پاورقي

1. «يهتفون» از ريشه «هتف» بر وزن «هتك» به معناى فرياد بر سر كسى زدن است.

صفحه 356

جمله هاى بعد از آن اشاره به اين است كه آنها هرگز خود را از مسئوليّتهاى اجتماعى; مانند گوشه گيران و چلّه نشينان كنار نمى كԙƘϘ̠بلكه در ميدان ارشاد جاهل و تنبيه غافل و امر به معروف و نهى از منكر كاملا فعّال اند و با توجّه به اينكه جمله به صورت فعل مضارع آمده و فعل مضارع دلالت بر استمرار دارد نشان مى دهد كه اين برنامه، برنامه هميشگى آنان است.

شايان توجّه اينكه امام در اينجا مى فرمايد: «آنها هم خود عامل به معروف اند و هم دعوت كننده

به آن، و هم خود تارك منكرند و هم ناهى از آن»، همان گونه كه امام(عليه السلام) در خطبه 175 مى فرمايد: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي، وَ اللّهِ، مَا أَحُثُّكُمْ عَلَى طَاعَة إِلاَّ وَ أَسْبِقُكُمْ إِلَيْهَا، وَ لاَ أَنْهَاكُمْ عَنْ مَعْصِيَة إِلاَّ وَ أَتَنَاهَى قَبْلَكُمْ عَنْهَا!; اى مردم! به خدا سوگند من شما را به كار نيكى دعوت نمى كنم مگر اينكه پيش از شما به آن عمل مى كنم واز منكرى باز نمى دارم مگر اينكه خودم قبلا از آن چشم مى پوشم».

سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن، به شرح بيشترى درباره حالات اين مردان الهى و اهل ذكر پرداخته، مى فرمايد: «(با اينكه در دنيا هستند) گويى آن را رها كرده و به آخرت پيوسته اند و در آن قرار دارند، و به همين سبب ماوراى دنيا را مشاهده كرده اند»; (فَكَأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْيَا إِلَى الاْخِرَةِ وَ هُمْ فِيهَا، فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذلِكَ).

آرى! آنها با چشم حقيقت بين و نافذشان از اين جهان، عالم پس از مرگ و برزخ و قيامت را مى بينند و سرنوشت نيكوكاران و تبهكاران را مشاهده مى كنند.

سپس در توضيح اين سخن مى افزايد: «گويى از پشت ديواره اين دنيا سر بر آورده و به برزخيان و اقامت طولانى آنها در آنجا مى نگرند (و از آن برتر قيامت را با چشم دل مى بيند) و مشاهده مى كنند كه رستاخيز وعده هاى خود را براى آنها عملى ساخته است»; (فَكَأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُيُوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِ فِي طَولِ الاِْقَامَةِ فِيهِ، وَ

صفحه 357

حَقَّقَتِ الْقِيَامَةُ عَلَيْهِمْ عِدَاتِهَا(1)).

آنگاه نتيجه اين مكاشفه روحانى را بيان كرده، مى فرمايد: «از اين رو اين پرده

ها را براى اهل دنيا كنار زده (و حقايق عالم برزخ و قيامت را براى آنها شرح مى دهند) گويى آنها با چشم خود چيزهايى را مى بينند كه مردم نمى بينند و مطالبى را مى شنوند كه ديگران نمى شنوند»; (فَكَشَفُوا غِطَاءَ ذلِكَ لاَِهْلِ الدُّنْيَا، حَتَّى كَأَنَّهُمْ يَرَوْنَ مَا لاَ يَرَى النَّاسُ، وَ يَسْمَعُونَ مَا لاَ يَسْمَعُونَ).

چرا مردم عادى دنيا از درك احوال برزخ و آخرت ناتوانند ومردم الهى اهل ذكر هر دو را مشاهده مى كنند، بلكه خود را در آن مى بينند؟

براى اين است كه روح دنياپرستان به دنيا تعلّق دارد و حجابى در ميان آنها و عوالم ديگر افكنده; امّا پاكدلان اهل ذكر كه خود را از اين تعلّقات رهايى بخشيده اند و با ادامه ذكر و عبادتهاى خالصانه روح را صيقل داده اند، پرده ها از جلوى چشمانشان كنار رفته و صورت حقايق عالم برزخ و قيامت در آن نقش بسته است.

اينها حاملان پيامهاى الهى از آن جهان به اين جهان اند. پيامهايى كه سبب بيدارى غافلان و بينايى كوردلان مى شود.

پاورقي

1. «عدات» جمع «عده» به معناى وعده هاست و اينكه امام(عليه السلام) مى فرمايد: قيامت وعده هاى خود را تحقّق بخشيده، در واقع يك نوع مجاز است، زيرا وعده ها وعده هاى الهى است وعده پاداش و كيفر و عالم قيامت ظرف تحقّق اين وعده هاست، بنابراين تصوّر نشود كه نياز به حذف و تقدير است.

صفحه 358

صفحه 359

فِيهَا، وَ حَمَّلُوا ثِقَلَ أَوْزَارِهِمْ ظُهُورَهُمْ، فَضَعُفُوا عَنِ الاِْسْتِقْلاَلِ بِهَا، فَنَشَجُوا نَشِيجاً، وَ تَجَاوَبُوا نَحِيباً، يَعِجُّونَ إِلَى رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَم وَ اعْتِرَاف، لَرَأَيْتَ أَعْلاَمَ هُدىً، وَ مَصَابِيحَ دُجىً، قَدْ حَفَّتْ بِهِمُ الْمَلاَئِكَةُ، وَ تَنَزَّلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ، وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ، وَ أُعِدَّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْكَرَامَاتِ فِي مَقْعَد اطَّلَعَ اللّهُ عَلَيْهِمْ فِيهِ، فَرَضِيَ سَعْيَهُمْ، وَ حَمِدَ مَقَامَهُمْ. يَتَنَسَّمُونَ بِدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُزِ، رَهَائِنُ فَاقَة إِلَى فَضْلِهِ، وَ أُسَارَى ذِلَّة لِعَظَمَتِهِ، جَرَحَ طُولُ الاَْسَى قُلُوبَهُمْ، وَ طُولُ الْبُكَاءِ عُيُونَهُمْ. لِكُلِّ بَابِ رَغْبَة إِلَى اللّهِ مِنْهُمْ يَدٌ قَارِعَةٌ، يَسْأَلُونَ مَنْ لاَ تَضِيقُ لَدَيْهِ الْمَنَادِحُ، وَ لاَ يَخِيبُ عَلَيْهِ الرَّاغِبُونَ.

فَحَاسِبْ نَفْسَكَ لِنَفْسِكَ، فَإِنَّ غَيْرَهَا مِنَ الاَْنْفُسِ لَهَا حَسِيبٌ غَيْرُكَ.

ترجمه

اگر حال آنها را در برابر عقل خود مجسّم سازى و مقامات ستوده و مجالس آنان را كه مشهود فرشتگان است، بنگرى كه نامه هاى اعمال خويش را گشوده و به حسابرسى اعمال خود نشسته اند و هر كار كوچك و بزرگى كه مأمور به آن بوده و كوتاهى كرده اند يا از آن نهى شده بودند و مرتكب گشته اند حساب مى كنند و سنگينى بار خطاهايشان را بر دوش خود احساس كرده كه از كشيدن اين بار سنگين ناتوانند و در نتيجه گريه گلويشان را فشرده و با صداى بلند همراه

صفحه 360

با يكديگر ضجّه مى زنند و در پيشگاه پروردگارشان در مقام اظهار ندامت و اعتراف به تقصير آمده اند. (آرى اگر آن حالات و آن عوالم معنوى را در نظر مجسّم كنى) خواهى ديد كه آنان نشانه هاى هدايت و چراغهاى پرفروغ برطرف كننده تاريكيها هستند. فرشتگان آنها را در ميان گرفته و آرامش و سكينه الهى

بر آنها نازل شده، درهاى آسمان به رويشان گشوده و جايگاه و مقامهاى والاى كرامت براى آنان فراهم گشته است، در جايى كه خداوند به آنها نظر رحمت افكنده و از سعى و كوشش آنها راضى است و موقعيتشان را مى ستايد. آنها با دعا و نيايش به درگاه خدا آرامش عفو و گذشت او را مى طلبند و گروگان نيازمندى به فضل او و اسيران فروتنى در برابر عظمتش هستند، غم واندوه طولانى (به سبب احساس تقصير در اطاعت و بندگى) قلبشان را مجروح ساخته و گريه هاى بسيار چشمانشان را خسته كرده است. براى هر درى كه اميد عفو و رحمت خدا در آن باشد دستى براى كوبيدن دارند و از درگاه كسى درخواست مى كنند كه گستردگى بخشش او تنگى ندارد و اميدواران از درگاه او نوميد بر نمى گردند (حال كه چنين است) به حساب خود براى نفع خويشتن رسيدگى كن، (و كار به حساب ديگران نداشته باش) زيرا ديگران حسابرسى جز تو دارند.

مى كنند و سنگينى بار خطاهايشان را بر دوش خود احساس كرده كه از كشيدن اين بار سنگين ناتوانند و در نتيجه گريه گلويشان را فشرده و با صداى بلند همراه با يكديگر ضجّه مى زنند و در پيشگاه پروردگارشان در مقام اظهار ندامت و اعتراف به تقصير آمده اند»; (فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ(1) لِعَقْلِكَ فِي مَقَاوِمِهِمُ(2) الْمَحْمودَةِ، وَ مَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَةِ، وَ قَدْ نَشَرُوا دَوَاوِينَ(3) أَعْمَالِهِمْ، وَ فَرَغُوا لُِمحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَى كُلِّ صَغِيرَة وَ كَبِيرَة أُمِرُوا بِهَا فَقَصَّرُوا عَنْهَا، أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فِيهَا، وَ حَمَّلُوا ثِقَلَ أَوْزَارِهِمْ(4) ظُهُورَهُمْ، فَضَعُفُوا عَنِ الاِْسْتِقْلاَلِ بِهَا، فَنَشَجُوا(5) نَشِيجاً، وَ تَجَاوَبُوا(6) نَحِيباً(7)، يَعِجُّونَ(8) إِلَى رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَم وَ اعْتِرَاف).

سپس امام(عليه السلام) بعد از ذكر حالات اولياء الله كه چگونه آنها مراقب حالات خويش و مشغول محاسبه اعمال خود هستند و چگونه در برابر كوتاهى هايى كه از آنها سرزده، عكس العمل نشان مى دهند و به درگاه خدا مى نالند، به نتيجه آن پرداخته مى فرمايد: «(اگر آن حالات و آن عوالم معنوى را در نظر مجسّم كنى) خواهى ديد كه آنان نشانه هاى هدايت و چراغهاى پرفروغ برطرف كننده تاريكيها هستند. فرشتگان آنها را در ميان گرفته و آرامش و سكينه الهى بر آنها نازل شده، درهاى آسمان به رويشان گشوده و جايگاه و مقامهاى والاى كرامت

پاورقي

1. «مثلتهم» از ريشه «تمثيل» بر وزن «حلول» به معناى مجسم ساختن گرفته شده است.

2. «مقاوم» جمع «مقام» به معناى جايگاه است خواه جايگاه معنوى باشد يا جايگاه جسمانى.

3. «دواوين» جمع «ديوان» به معناى دفتر و در اينجا به معناى نامه عمل است.

4. «اوزار» جمع «وزر» بر وزن «حرز» به معناى بار سنگين

است و در اينجا به معناى بار سنگين مسئوليتهاست.

5. «نشيج» به معناى گلوگيرشدن از گريه و رفت وآمد صدا در گلو بر اثر گريه است كه در فارسى هق هق كردن به آن گفته مى شود.

6. «تجاوبوا» از ريشه «تجاوب» به معناى پاسخ دادن به يكديگر و هماهنگ شدن است و در اينجا اشاره به گروهى است كه در يك مجلس مى نشينند و با هم مى گريند.

7. «نحيب» به معناى گريه شديد و شيون كردن است.

8. «يعجون» از ريشه «عج» بر وزن «حج» به معناى فرياد زدن است.

صفحه 362

براى آنان فراهم گشته، در جايى كه خداوند به آنها نظر رحمت افكنده و از سعى و كوشش آنها راضى است و موقعيتشان را مى ستايد»; (لَرَأَيْتَ أَعْلاَمَ هُدىً، وَ مَصَابِيحَ دُجىً(1)، قَدْ حَفَّتْ بِهِمُ الْمَلاَئِكَةُ، وَ تَنَزَّلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ، وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ، وَ أُعِدَّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْكَرَامَاتِ فِي مَقْعَد اطَّلَعَ اللّهُ عَلَيْهِمْ فِيهِ، فَرَضِيَ سَعْيَهُمْ، وَ حَمِدَ مَقَامَهُمْ).

اين قسمت از كلام امام در واقع جواب شرطى است كه در جمله گذشته: (فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ...) بيان شده بود. امام(عليه السلام) در اينجا پنج وصف يا نتيجه مهم براى مراقبتهاى آنها ذكر مى فرمايد كه نشانه هاى هدايت و چراغهاى تاريكيها هستند. اشاره به اينكه آنها هرگز مانند زاهدان گوشه گير نيستند كه تنها گليم خود را از آب بيرون آرند، بلكه ناجيان غريقى هستند كه سعى مى كنند غافلان وآلودگان را از غرقاب گناه رهايى بخشند و از نظر مقام و موقعيت آن قدر والا مقام اند كه فرشتگان، گرداگرد آنها را گرفته و در خدمت آنان اند، همان گونه كه قرآن مى فرمايد: (الَّذِينَ

قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلاَئِكَةُ).(2)

آرامش و سكينه الهى به مضمون (هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَاناً مَّعَ إِيمَانِهِمْ)(3) بر وجودشان سايه افكنده و به مضمون (إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّات وَنَهَر * فِى مَقْعَدِ صِدْق عِنْدَ مَلِيك مُّقْتَدِر)(4) مقامات توصيف ناپذير فصل و رحمت الهى در انتظار آنان است.

راستى هنگامى كه انسان اين كلمات پرمعنا را مى خواند كه چگونه اولياءالله در پرتو بندگى و عبوديّت، به جاهايى مى رسند كه به جز خدا نبيند، در فكر فرو مى رود كه اين انسان چه لياقت بزرگى دارد اگر قدر آن را بداند و استعداد خويش

پاورقي

1. «دُجى» جمع «دُجْية» بر وزن «لقمه» به معناى ظلمت است. اين واژه گاه به معناى مفرد (تاريكى) نيز به كار مى رود.

2. فصلت، آيه 30 .

3. فتح، آيه 4.

4. قمر، آيه 54-55 .

صفحه 363

را به فعليّت برساند.

در ادامه اين سخن به بخش ديگرى از حالات اهل ذكر در ارتباط با خدا در خلوتگاه عبادت و بندگى پرداخته مى فرمايد: «آنها با دعا و نيايش به درگاه خدا آرامش عفو و گذشت او را مى طلبند، و گروگان نيازمندى به فضل او و اسيران فروتنى در برابر عظمتش هستند. غم واندوه طولانى (به سبب احساس تقصير در اطاعت و بندگى) قلبشان را مجروح ساخته و گريه هاى بسيار، چشمانشان را خسته كرده است»; (يَتَنَسَّمُونَ(1) بِدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُزِ، رَهَائِنُ فَاقَة إِلَى فَضْلِهِ، وَ أُسَارَى ذِلَّة لِعَظَمَتِهِ، جَرَحَ طُولُ الاَْسَى(2) قُلُوبَهُمْ، وَ طُولُ الْبُكَاءِ عُيُونَهُمْ).

اشاره به اينكه آنها هر قدر در اطاعت و بندگى كوشا باشند باز خود را در برابر عظمت خدا مقصّر مى دانند و به

همين دليل از يك سو پيوسته به درگاه او مى روند و آرامش را از طريق عفو او مى جويند و از سوى ديگر هرگز تكيه بر اعمال خويش نمى كنند، بلكه تكيه بر فضل خدا دارند اندوهى شديد بر قلب آنها سنگينى مى كند و چشمهاى گريانشان از اين اندوه درونى خبر مى دهد.

در ادامه مى افزايد: «(به همين دليل) براى هر دردى كه اميد عفو و رحمت خدا در آن باشد، دستى براى كوبيدن دارند و از درگاه كسى درخواست مى كنند كه گستردگى بخشش او تنگى ندارد و اميدواران از درگاه او نوميد بر نمى گردند»; (لِكُلِّ بَابِ رَغْبَة إِلَى اللّهِ مِنْهُمْ يَدٌ قَارِعَةٌ، يَسْأَلُونَ مَنْ لاَ تَضِيقُ لَدَيْهِ الْمَنَادِحُ(3)، وَ لاَ يَخِيبُ عَلَيْهِ الرَّاغِبُونَ).

اشاره به اينكه آنها دل به اعمال خويش نمى بندند و تنها اميد به كرم خدا

پاورقي

1. «يتنسمون» از ريشه «نسيم» گرفته شده، بنابراين جمله «يتنسمون» يعنى آنها در انتظار نسيمى هستند و «تنسُم» به معناى تنفس است.

2. «اَسى» به معناى حزن و اندوه است.

3. «المنادح» جمع «مندوحة» به معناى زمين وسيع و گسترده است. سپس به معناى هر برنامه گسترده اى كه در آن آزادى عمل دارد، اطلاق شده است.

صفحه 364

دارند. هر درى را مى كوبند و هر كارى را كه احتمال مى دهند سبب خشنودى او گردد و امواج درياى رحمتش را به حركت در آورد، انجام مى دهند.

در واقع آنها همواره در ميان خوف و رجا كه بهترين حالات مؤمن است به سر مى برند، خوف و ترس از كوتاهيها و اميد و رجا به فضل خدا.

در پايان لحن كلام امام(عليه السلام) عوض مى شود و

از شرح حالات اهل ذكر به يك اندرز عمومى پرداخته مى فرمايد: «(حال كه چنين است) به حساب خود براى نفع خويشتن رسيدگى كن، (و كار به حساب ديگران نداشته باش) زيرا ديگران حسابرسى جز تو دارند»; (فَحَاسِبْ نَفْسَكَ لِنَفْسِكَ، فَإِنَّ غَيْرَهَا مِنَ الاَْنْفُسِ لَهَا حَسِيبٌ غَيْرُكَ).

اشاره به اينكه پيش از آنكه زندگى تو پايان گيرد و به برزخ و قيامت برسى و فرشتگان الهى حسابرس تو باشند خودت در اينجا به حساب خويش رسيدگى كن تا اگر خطايى از تو سر زده است جبران كنى و اگر كار نيكى داشته اى خدا را شكر نمايى; هرگز لازم نيست در اعمال كوچك و بزرگ ديگران دقيق شوى و به حسابرسى آنها بپردازى و از خود غافل گردى چرا كه آنها براى خود حسابرسى دارند.

جمله اخير در واقع دو پيام دارد يكى همان پيام حديث معروف «حاسِبُوا قَبْلَ أنْ تُحاسَبُوا»(1) است و ديگر پيام آيه شريفه «(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ امَنُوا عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُمْ مَّنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ); اى كسانى كه ايمان آورده ايد مراقب خود باشيد اگر شما هدايت يافته ايد گمراهى گمراهان به شما زيانى نمى رساند».(2)

پاورقي

1. نهج البلاغه، خطبه 90 .

2. مائده، آيه 105 .

صفحه 365

سه گانه اى دارد: ذكر با قلب، با لسان وذكر با عمل، در هر مرحله مصاديق متفاوتى دارد همچون نور كه نور آفتاب را شامل مى شود و نور يك شمع را.

گاه اين ذكر چنان محدود است كه تنها فضاى اطراف خود را روشن مى سازد و گاه آنچنان عميق و گسترده است كه جهانى را روشن مى كند.

قرآن اهمّيّت فوق العاده اى براى ذكر و ذاكران قائل شده است. در يكجا به موسى(عليه السلام)خطاب مى كند نمازهاى تو براى اين است كه به ياد من باشى: (أَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكْرِى).(1)

گاه مى فرمايد: ذكر خدا از نماز هم برتر و بالاتر است; يعنى روح نماز است: (إِنَّ الصَّلوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللهِ أَكْبَرُ).(2)

گاه مى فرمايد: اگر از شراب به شدت نهى شده براى آن است كه شما را از ذكر خدا غافل مى كند: (وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللهِ).(3)

گاه مى گويد: نفوذ شيطان از آنجا شروع مى شود كه انسان از ذكر خدا غافل گردد: (وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَانِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ).(4)

پاورقي

1. طه، آيه 14 .

2. عنكبوت، آيه 45 .

3. مائده، آيه 91 .

4. زخرف، آيه 36 .

صفحه 366

گاه همه عظمت قرآن را در جمله اى خلاصه كرده مى فرمايد: (إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ).(1)

گاه مى فرمايد: براى حل هر مشكل به سراغ اهل ذكر برويد: (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ).(2)

سرانجام ذكر خدا را آرام بخش دلها و وسيله اطمينان قلب معرفى مى كند: (أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ).(3)

گرچه ذكر در اين آيات معانى مختلفى دارد; ولى همه در يك قدر مشترك جمع اند و آن چيزى است كه

انسان را به سوى خدا مى برد. از قلب بر زبان جارى مى شود و از زبان به تمام اعمال انسان گسترش مى يابد. گويى همه اعضا در همه اعمال با صداى رسا ذكر خدا مى گويند.

در روايات اسلامى نيز مسئله ذكر و ذاكران بازتاب گسترده اى دارد:

از جمله اينكه در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه هر چيزى حد و اندازه اى دارد جز ذكر خدا كه هيچ حدّى براى آن متصوّر نيست: «ما مِنْ شَىْء إلاّ وَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهي إلَيْهِ إلاّ الذِّكْرَ فَلَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهي إِلَيْهِ».(4)

در حديث ديگرى از همان بزرگوار آمده است كه هر كس ذكر خدا بسيار گويد خداوند در بهشت سايه عنايتش را بر او مى گستراند: «مَنْ أكْثَرَ ذِكْرَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ أظَلَّهُ اللهُ في جَنَّتِه».(5)

از روايات ديگرى استفاده مى شود كه ذكر خدا دافع انواع بلاهاست. در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «إنَّ الصَّواعِقَ لاتُصيبُ ذاكِراً»(6) صاعقه ها (و

پاورقي

1. يوسف، آيه 104 .

2. انبياء، آيه 7 .

3. رعد، آيه 28 .

4. كافى، ج 2، ص 498 .

5. همان مدرك، ص 500 .

6. همان مدرك.

صفحه 367

بلاهاى بزرگ) به ذاكران اصابت مى كند.

بلكه از اين فراتر، از آن حضرت نقل شده كه مى فرمايد: «ما مِنْ طَيْر يُصادُ إلاّ بِتَرْكِ التَّسْبيحِ وَ ما مِنْ مالِ يُصابُ إلاّ بِتَرْكِ الزَّكاة; هيچ پرنده اى صيد نمى شود مگر اينكه در آن روز ذكر خدا را ترك گفته و هيچ مالى ضايع نمى شود مگر اينكه زكات آن را نداده باشند».(1)

كوتاه سخن اينكه آيات و روايات درباره ذكر خدا و اهمّيّت و آثار آن در زندگى

مادى و معنوى و در دنيا و آخرت بسيار است. آنچه در بالا آمد گوشه اى از آن بود.

اين گفتار را با سخنى از امام صادق(عليه السلام) كه در ادامه حديث نامحدود بودن ذكر بيان فرموده پايان مى دهيم. مى فرمايد: «كانَ أبي كَثيرُ الذِّكْرِ لَقَدْ كُنْتُ أمْشى مَعَهُ وَأَنَّهُ لَيَذْكُرُ اللهَ وَ آكُلُ مَعَهُ الطَّعامَ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللهَ وَ لَقَدْ كانَ يُحدِّثُ الْقَومَ وَ ما يَشْغُلُهُ ذلِكَ عَنْ ذِكْرِ اللهِ...; پدرم بسيار ذكر خدا مى گفت. هنگامى كه با او راه مى رفتم زبانش به ذكر خدا مشغول بود و هنگامى كه با او غذا مى خوردم ذكر خدا مى گفت و سخن گفتن با مردم او را از ذكر خدا غافل نمى كرد».(2)

پاورقي

1. وسائل الشيعه، ج 6، ص 15، كتاب الزكاة، باب تحريم منع الزكاة، ح 20.

2. كافى، ج 2، ص 499 .

صفحه 368

صفحه 369

خود را محكوم خواهى كرد.

در بخش سوم از ناپايدارى وضع دنيا و عبرت گرفتن از زندگى و مرگ پيشينيان سخن مى گويد.

در آخرين بخش در چند جمله كوتاه نسبت به پايان دنيا و قيام قيامت و حضور در دادگاه عدل الهى و نبودن عذرى در پيشگاه او هشدار مى دهد.

سرانجام همه اين يادآوريها و هشدارها را وسيله اى براى پاره كردن پرده غرور كه در آيه فوق به آن اشاره شده است، قرار مى دهد.

صفحه 371

است. آيا درد تو درمان ندارد يا از اين خوابت بيدارى نيست؟ چرا آن گونه كه به ديگران رحم مى كنى به خودت رحم نمى كنى؟! چه بسا كسى را در دل آفتاب سوزان مى بينى و در برابر حرارت آن بر او سايه مى افكنى يا بيمارى را مشاهده مى كنى كه درد جانكاهى بدنش را سخت آزرده و از روى ترحّم بر او مى گريى (پس چرا درباره خود بى تفاوت هستى) چه چيز تو

صفحه 372

را بر اين بيمارى ات شكيبا ساخته و بر مصائب خود صبور كرده و از گريه بر خويشتن باز داشته است؟! در حاليكه هيچ چيز براى تو عزيزتر از نفس خودت نيست. چگونه ترس از بلاها و عذابهاى شبانه تو را بيدار نكرده در حالى كه بر اثر معصيت الهى هر روز، خود را به مرحله شديدترى از خشم خدا مى افكنى؟! حال كه چنين است بيمارى سستى دل خود را با داروى تصميم و عزم راسخ مداوا كن و اين خواب غفلتى كه چشمت را فرو گرفته با بيدارى برطرف ساز، بنابراين مطيع خداوند باش و با ياد او انس گير!

مى فرمايد: پروردگار تو اين همه كرم درباره تو كرده است، از فرق تا قدم، غرق نعمتهاى گوناگون معنوى و مادى او هستى، باز هم مغرور و گستاخ و نافرمانى؟! هيچ دليلى از تو پذيرفته نيست و هيچ عذرى ندارى و عملت نشان مى دهد كه هرگز خود را نشاخته اى.

پاورقي

1. «أدحض» از ريشه «ادحاض» به معناى باطل كردن و مغلوب نمودن و از ريشه «دحض» به معناى مغلوب شدن گرفته شده است.

2. «أبرح» از ريشه «برح» بر وزن «حرف» به معناى شدت است و گاه به معناى زوال نيز آمده است و در جمله بالا معناى اوّل اراده شده است.

صفحه 373

از اينجا روشن مى شود آنها كه معتقدند ذكر صفت كريم در آيه فوق براى تلقين عذر به مخاطب است كه او در پاسخ بگويد: «غرّنى كرمك; كرمت مرا مغرور كرد» سخن نادرستى است، بلكه به عكس مى خواهد بفرمايد: با اين همه كرم و لطف الهى، اين همه نافرمانى شرم آور و فاقد هرگونه عذر و حجت است، لذا در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)آمده: هنگام تلاوت اين آيه فرمود: «غرّه جهله; جهل و نادانى اش او را مغرور و غافل ساخته است».(1) سپس امام(عليه السلام) به شرح اين سخن پرداخته با يك گفتار مبسوط تازيانه هاى ملامت و سرزنش را بر پيكر ارواح خفته مى نوازد تا بيدار شوند و از بيراهه بازگردند. مى فرمايد: «اى انسان! چه چيز تو را بر گناهت جسور ساخته؟ و چه چيز تو را در مقابل پروردگارت مغرور كرده؟ و چه چيز تو را بر هلاكت خويش علاقه مند نموده است؟»; (يَا أَيُّهَا الاِْنْسَانُ،

مَا جَرَّأَكَ عَلَى ذَنْبِكَ، وَ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ، وَ مَا أَنَّسَكَ بِهَلَكَةِ نَفْسِكَ؟).

اشاره به اينكه غريزه حبّ ذات در انسان نيرومندترين غرائز است; انسان به طور طبيعى خود را بيش از هر كس دوست دارد و هرگاه ببينيم كسى خنجر برداشته، بر سينه و بازو و پهلوى خود مى زند وحشت مى كنيم و با خود مى گوييم آيا گرفتار جنون شده است. مگر ممكن است انسان عاقل، علاقه مند هلاكت خويش شود؟ اگر انسان كمترين علاقه اى به هلاكت خويش ندارد، پس چرا گناه و غرورى كه مايه هلاكت اوست را پذيرا مى شود؟!

در ادامه سخن مى افزايد: «آيا درد تو درمان ندارد يا از اين خوابت بيدارى نيست. چرا آن گونه كه به ديگران رحم مى كنى به خودت رحم نمى كنى؟!»; (أَمَا مِنْ دَائِكَ بُلُولٌ(2)، أَمْ لَيْسَ مِنْ نَوْمَتِكَ يَقَظَةٌ؟ أَمَا تَرْحَمُ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَرْحَمُ مِنْ غَيْرِكَ؟).

پاورقي

1. تفسير مجمع البيان، ذيل آيه 6 سوره انفطار.

2. «بلول» به معناى بهبودى از بيمارى است و گاه به معناى شادابى و بى نيازى نيز آمده است.

صفحه 374

سپس با ذكر مثالى اين حقيقت را روشن تر مى سازد و مى فرمايد: «چه بسا كسى را در دل آفتاب سوزان مى بينى و در برابر حرارت آفتاب بر او سايه مى افكنى يا بيمارى را مشاهده مى كنى كه درد جانكاهى بدن او را سخت آزرده و از روى ترحّم بر او مى گريى (پس چرا درباره خود بى تفاوت هستى) چه چيز تو را بر اين بيمارى ات شكيبا ساخته و بر مصائب خود صبور كرده و از گريه بر خويشتن باز داشته است در

حالى كه هيچ چيز براى تو عزيزتر از نفس خودت نيست»; (فَلَرُبَّمَا تَرَى الضَّاحِيَ(1) مِنْ حَرِّ الشَّمْسِ فَتُظِلُّهُ، أَوْ تَرَى الْمُبْتَلِي بِأَلَم يُمِضُّ(2)جَسَدَهُ فَتَبْكِي رَحْمَةً لَهُ! فَمَا صَبَّرَكَ عَلَى دَائِكَ، وَ جَلَّدَكَ(3) عَلَى مُصَابِكَ، وَ عَزَّاكَ عَنِ الْبُكَاءِ عَلَى نَفْسِكَ وَ هِيَ أَعَزُّ الاَْنْفُسِ عَلَيْكَ!).

اشاره به اينكه چرا انسانهايى را مى بينيم كه گرفتار تناقض در عمل و دوگانگى در قضاوت هستند در برابر ناراحتى ديگران وبيمارى بيماران سخت عكس العمل نشان مى دهند و گاه سيلاب اشكشان فرو مى ريزد در حالى كه بيمارى خودشان سخت تر و مصائبشان سنگين تر است و هيچ گونه عكس العملى در برابر آن نشان نمى دهند.

امام(عليه السلام) مى خواهد اين غافلان بى خبر و اين خفتگان بى درد را با اين بيان منطقى و گويا از خواب غفلت بيدار كند و به سرنوشت خطرناكى كه در پيش رو دارد متوجّه سازد شايد توبه كنند و به سوى خدا بازگردند.

در ادامه سخن مى افزايد: «چگونه ترس از بلاها و عذابهاى شبانه تو را بيدار نكرده در حالى كه بر اثر معاصى الهى هر روز، خود را به مرحله بالاترى از خشم خدا مى افكنى! حال كه چنين است بيمارى سستى دل خود را با داروى تصميم و

پاورقي

1. «ضاحى» به معناى كسى است كه در برابر نور آفتاب قرار گرفته است. از ريشه «ضحو» بر وزن «محو» به معناى در برابر خورشيد قرار گرفتن است و «ضحى» به زمانى گفته مى شود كه نور آفتاب در زمين گسترده شده است.

2. «يمضّ» از ريشه «مضّ» بر وزن «حضّ» به معناى دردناك بودن گرفته شده است.

3. «جلّد» از ريشه «جلد» بر

وزن «بلد» به معناى شكيبايى يا قوت است.

صفحه 375

عزم راسخ مداوا كن و اين خواب غفلتى كه چشمت را فرو گرفته با بيدارى برطرف ساز»; (وَ كَيْفَ لاَ يُوقِظُكَ خَوْفُ بَيَاتِ(1) نِقْمَة، وَ قَدْ تَوَرَّطْتَ(2) بِمَعَاصِيهِ مَدَارِجَ سَطَوَاتِهِ(3)! فَتَدَاوَ مِنْ دَاءِ الْفَتْرَةِ فِي قَلْبِكَ بِعَزِيمَة، وَ مِنْ كَرَى(4) الْغَفْلَةِ فِي نَاظِرِكَ بِيَقَظَة).

مى دانيم براى نجات و رهايى از خطر دو چيز لازم است: بيدارى و هوشيارى از يكسو و تصميم و عزم راسخ از سوى ديگر و امام(عليه السلام) در اين عبارت كوتاه به هر دو اشاره فرموده است و بى خبران را هشدار مى دهد كه از خواب غفلت برخيزند و براى نجات خويش از چنگال معاصى كه آتش خشم و غضب الهى را بر مى افروزد تا وقت نگذشته است تصميم بگيرند.

تعبير به «بَيَاتِ نِقْمَة» (عذاب شبانه) براى اين است كه بلاهايى كه در شب نازل مى شود قربانى زيادترى مى گيرد; زلزله ها، سيلابها و طوفانهايى كه در شب رخ مى دهد هنگامى كه مردم در خوابند و هيچ گونه دفاعى از خود ندارند.

قرآن مجيد مى فرمايد: «(أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا بَيَاتاً وَهُمْ نَائِمُونَ * أَوَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا ضُحىً وَهُمْ يَلْعَبُونَ); آيا اهل شهرها و آباديها از اين ايمنند كه عذاب ما شبانه به سراغ آنها بيايد درحالى كه در خواب باشند؟ آيا اهل شهرها و آباديها از اين ايمنند كه عذاب ما هنگامه روز به سراغشان بيايد در حالى كه سرگرم بازى هستند؟».(5)

در پايان اين فقره مى فرمايد: «(بنابراين بيدار باش) و مطيع خداوند شو و با ياد او انس گير»; (وَ كُنْ لِلّهِ مُطِيعاً، وَ

بِذِكْرِهِ آنِساً).

پاورقي

1. «بيات» اين واژه هرگاه مصدر باشد به معناى ماندن و بيتوته كردن شبانه در جايى است و هرگاه معناى اسمى داشته باشد به معناى شبانگاه است و در جمله بالا همين معنا اراده شده است.

2. «تورّطت» از ريشه «ورط» بر وزن «شرط» به معناى انداختن در گرداب يا باتلاق است و «قد تورّطت بمعاصيه» يعنى خود را به سبب معصيتها به گرداب و باتلاق قهر و خشم خدا افكنده اى.

3. «سطوات» جمع «سطوه» به معناى قهر و غلبه و سلطه بر چيزى است.

4. «كرى» به معناى مصدر و به معناى چرت زدن و به خواب رفتن است.

5. اعراف، آيه 97-98 .

صفحه 376

صفحه 377

به او پشت كرده و به غير او روى مى آورى. بزرگ و بلندمرتبه است خدايى كه با آن همه قدرت و قوت، اين قدر كريم است; ولى تو با آن حقارت و ضعف اين اندازه بر معصيت او جسور هستى در حالى كه در پناه پرده پوشى او قرار دارى و در فراخناى فضل و رحمتش در حركت هستى (با اين همه نافرمانى) تو را از فضل خويش باز نداشته و پرده گناهانت را ندريده است، بلكه حتى يك چشم بر هم زدن از لطف او دور نشده اى، يا در نعمتى قرار دارى كه براى تو فراهم ساخته و يا در گناهى كه پرده بر آن افكنده و يا بلا و مصيبتى كه از تو دور نموده است.

صفحه 378

آرى با اين همه گناه كه دارى اين گونه به تو محبّت دارد، حال درباره او چه فكر مى كنى اگر اطاعتش مى كردى؟ به خدا سوگند اگر اين وضعى كه تو با خدا دارى (كه پيوسته عصيانش مى كنى و او همواره لطف و محبّت مى كند) در ميان دو نفر كه در نيرو و توان مساوى بودند وجود داشت تو نخستين كسى بودى كه خود را به سبب اخلاق ناپسند و كردار بد، محكوم و نكوهش مى كردى (به يقين اگر اين وضع ميان مولا و عبد باشد به طريق اولى نكوهيده تر است).

از سوى ديگر خداوند، همواره فضل و رحمتش را بر او فرو مى ريزد. مى فرمايد: «خوب تصور كن در همان هنگام كه تو از خداى خود روى مى گردانى او (با دادن انواع نعمتها) به تو روى مى آورد او تو را به عفو و بخشش خويش فرا مى خواند و در زير پوشش فضل و رحمتش قرار مى دهد در حالى كه تو همچنان به او پشت كرده و به غير او روى مى آورى»; (وَ تَمَثَّلْ(1) فِي حَالِ تَوَلِّيكَ عَنْهُ إِقْبَالَهُ عَلَيْكَ، يَدْعُوكَ إِلَى عَفْوِهِ، وَ يَتَغَمَّدُكَ(2) بِفَضْلِهِ، وَ أَنْتَ مُتَوَلٍّ عَنْهُ إِلَى غَيْرِهِ).

راستى اسف بار و شرم آور است كه انسان مولاى كريمى داشته باشد كه همواره انواع نعمتهايش شامل حال او گردد; ولى او پيوسته از او روى بگرداند،

پاورقي

1. «تمثّل» _ همان طور كه در خطبه قبل نيز اشاره شد _ از ريشه «مثول» بر وزن «حلول» به معناى مجسم ساختن گرفته شده است.

2. «يتغمّد» در اصل از ريشه «غمد» بر وزن «هند» به معناى غلاف شمشير گرفته شده و «تغمّد» به معناى در غلاف كردن است. سپس به معناى فراگرفتن و پوشاندن بكار رفته است و در جمله بالا نيز به همين معناست كه «فضل خداوند تو را فرا گرفته، پوشانده است».

صفحه 379

كارى كه هيچ وجدانى اجازه آن را نمى دهد.

اين همان چيزى است كه در دعاى پرمحتواى افتتاح در ماه مبارك رمضان مى خوانيم: «يا رَبِّ، اِنَّكَ تَدْعُونى فَاُوَلّى عَنْكَ، وَتَتَحَبَّبُ اِلَىَّ فَاَتَبَغَّضُ اِلَيْكَ، وَتَتَوَدَّدُ اِلَىَّ فَلا اَقْبَلُ مِنْكَ، كَاَنَّ لِىَ التَّطَوُّلَ عَلَيْكَ، فَلَمْ يَمْنَعْكَ ذلِكَ مِنَ الرَّحْمَةِ لى وَالاِْحْسانِ اِلَىَّ، وَالتَّفَضُّلِ عَلَىَّ بِجُودِكَ وَكَرَمِكَ; پروردگارا! تو مرا

فرا مى خوانى ولى من از تو روى مى گردانم، تو به من محبّت مى كنى; ولى من با تو دشمنى مىورزم، تو به من دوستى مى كنى; ولى من پذيرا نمى شوم، گويا منّتى بر تو دارم; ولى اين احوال تو را از رحمت و احسان وتفضّل به جود و كرمت نسبت به من باز نمى دارد».

در ادامه مى افزايد: «بزرگ و بلندمرتبه است خدايى كه با آن همه قدرت و قوت، اين قدر كريم است; ولى تو با اين حقارت و ضعف اين اندازه بر معصيت او جسور هستى در حالى كه در پناه پرده پوشى او قرار دارى و در فراخناى فضل و رحمتش در حركت هستى»; (فَتَعَالَى مِنْ قَوِيٍّ مَا أَكْرَمَهُ! وَ تَوَاضَعْتَ مِنْ ضَعِيف مَا أَجْرَأَكَ عَلَى مَعْصِيَتِهِ! وَ أَنْتَ فِي كَنَفِ(1) سِتْرِهِ مُقِيمٌ، وَ فِي سَعَةِ فَضْلِهِ مُتَقَلِّبٌ!).

اشاره به اينكه افراد قوى و نيرومند اگر راه خشونت را پيش گيرند جاى تعجّب نيست. تعجب در اين است كه فرد ضعيف و زبون و ناتوانى در اين راه گام نهد; ولى خداوند با آن همه قدرت و عظمت نهايت محبّت را دارد و اين انسان با اين همه ضعف وناتوانى، اين همه جرأت و جسارت بر معصيت از خود نشان مى دهد در حالى كه لحظه اى فضل و رحمت الهى از او قطع نمى شود و اين به راستى عجيب است!

سپس مى افزايد: «(با اين همه نافرمانى) تو را از فضل خويش باز نداشته و پرده گناهانت را ندريده است، بلكه حتى يك چشم بر هم زدن از لطف او دور نشده اى، يا در نعمتى قرار دارى كه

براى تو فراهم ساخته و يا در گناهى كه پرده

پاورقي

1. «كنف» از ريشه «كنف» بر وزن «حرف» به معناى محفوظ داشتن است.

صفحه 380

بر آن افكنده، و يا بلا و مصيبتى كه از تو دور نموده است. آرى با اين همه گناه كه دارى اين گونه به تو محبّت دارد، حال درباره او چه فكر مى كنى اگر اطاعتش مى كردى؟»; (فَلَمْ يَمْنَعْكَ فَضْلَهُ، وَ لَمْ يَهْتِكْ عَنْكَ سِتْرَهُ، بَلْ لَمْ تَخْلُ مِنْ لُطْفِهِ مَطْرِفَ عَيْن(1) فِي نِعْمَة يُحْدِثُهَا لَكَ، أَوْ سَيِّئَة يَسْتُرُهَا عَلَيْكَ، أَوْ بَلِيَّة يَصْرِفُهَا عَنْكَ! فَمَا ظَنُّكَ بِهِ لَوْ أَطَعْتَهُ!).

اشاره به اينكه انسان از اين سه حالت خالى نيست: يا مشمول نعمتى است كه بايد شكر آن را ادا كند يا مرتكب گناهى شده كه خدا بر آن پرده افكنده و بايد از ستاريت او ممنون باشد و استغفار كند يا بلايى را از او دور ساخته كه بايد قدر اين نعمت الهى را بشناسد. اينها همه در حالى است كه او در طريق عصيان گام بر مى دارد و نسبت به اوامر و نواهى حق بى اعتناست. حال اگر انسان بينديشد كه اين خداوند مهربان و فوق العاده كريم و رحيم اگر بندگان اطاعتش را مى كردند چگونه از آنها قدردانى مى نمود، اين همان مسئله «وجوب شكر منعم» است كه به گفته علماى عقايد مى تواند انگيزه معرفة الله گردد.

آنگاه امام از زاويه ديگرى به اين مسئله مى نگرد و براى بيدار ساختن مخاطبان خود به بيان ديگرى مى پردازد و مى فرمايد: «به خدا سوگند اگر اين وضعى كه تو با خدا دارى (كه پيوسته عصيانش مى كنى و او

همواره لطف و محبّت مى كند) در ميان دو نفر كه در نيرو و توان مساوى بودند وجود داشت تو نخستين كسى بودى كه خود را به سبب اخلاق ناپسند و كردار بد، محكوم و نكوهش مى كردى (به يقين اگر اين وضع ميان مولا و عبد باشد به طريق اولى نكوهيده تر است)»; (وَ ايْمُ اللّهِ(2) لَوْ أَنَّ هذِهِ الصِّفَةَ كانَتْ فِي مُتَّفِقَيْنِ فِي الْقَوَّةِ،

پاورقي

1. «مطرف عين» از ريشه «طرف» بر وزن «حرف» به معناى چشم بر هم زدن گرفته شده است و «مطرف» مصدر ميمى و به همين معناى چشم به هم زدن است.

2. «أيم» در اصل «أيمن» در نگاه بعضى از ارباب لغت جمع «يمين» به معناى سوگند است كه نون آن ساقط شده و معناى جمله «أيم الله» اين است كه به خدا سوگندها مى خورم.

صفحه 381

مُتَوَازِيَيْنِ فِي الْقُدْرَةِ، لَكُنْتَ أَوَّلَ حَاكِم عَلَى نَفْسِكَ بِذَمِيمِ الاَْخْلاَقِ، وَ مَسَاوِيءِ الاَْعْمَالِ).

بعضى از شارحان نهج البلاغه عبارت فوق را به صورت صغرا و كبرا از شكل اوّل از قياسات منطقى دانسته اند; ولى ظاهر اين است كه لحن عبارت بالا ناظر به قياس اولويّت است; يعنى دو نفر كه هم طراز هم باشند معمولا ترس و وحشتى از هم ندارند. با اين حال اگر يكى از آنان دو پيوسته نيكى كند و ديگرى در برابر بدى كند سرانجام وجدان نفر دوم او را محكوم مى كند و به سوء اخلاق متهم مى سازد، حال اگر اين مسئله در ميان شخص بسيار بزرگ و فرد بسيار كوچكى باشد كه از يك سو لطف و رحمت است بدون هيچ گونه نياز و ترس و وحشت و

از سوى ديگر سرا پا نياز است و وحشت از مجازات در برابر نافرمانيها، به يقين در چنين شرايطى آن فرد كوچك نابكار بايد خود را بسيار ملامت كند كه چرا در برابر آن همه بزرگوارى اين همه شرمسارى به بار آورده است.

صفحه 382

صفحه 383

مناطق ويران شده و خانه هاى خالى از سكنه، جستجو كنى به يقين آن را يادآورى كننده اى نيكو و واعظى گويا مى يابى همچون دوستى مهربان كه از رسيدن اندوه به تو به شدّت ناراحت مى شود. دنيا چه سراى خوبى است براى كسى كه آن را خانه هميشگى خود نداند و چه محلّ نيكويى است براى كسى كه

صفحه 384

آن را وطن خود برنگزيند (آرى!) سعادتمندان بوسيله دنيا در قيامت، آنها هستند كه امروز از آن مى گريزند.

مى دهد راستگوتر و وفادارتر از آن است كه به تو دروغ گويد و يا فريبت دهد، چه بسيار نصيحت كنندگانى درباره دنيا كه نزد تو متهم اند و چه

پاورقي

1. «عظات» جمع «عظه» به معناى موعظه و پند و نصيحت است و در اينجا كنايه از حوادث تلخ دنياست كه سبب بيدارى و هوشيارى مى شود.

2. «آذنت» از ريشه «ايذان» به معناى اعلام كردن توأم با تهديد و گاه به معناى اعلام جنگ است. سپس به معناى اعلام مطلق نيز آمده و اذان نماز را از اين جهت اذان مى گويند كه اعلام ورود وقت نماز مى كند.

صفحه 385

بسيار راستگويانى در مورد اخبار دنيا كه از سوى تو تكذيب مى شوند»; (وَ لَهِيَ بِمَا تَعِدُكَ مِنْ نُزُولِ الْبَلاَءِ بِجِسْمِكَ، وَ النَّقْصِ فِي قُوَّتِكَ، أَصْدَقُ وَ أَوْفَى مِنْ أَنْ تَكْذِبَكَ، أَوْ تَغُرَّكَ. وَ لَرُبَّ نَاصِح لَهَا عِنْدَكَ مُتَّهَمٌ، وَ صَادِق مِنْ خَبَرِهَا مُكَذَّبٌ).

اشاره به اينكه هم دنيا ماهيّت خودش را با انواع بلاها و مشكلات و حوادث دردناك و دگرگونى قدرتها به تو نشان داده و توصيف او به فريبندگى نادرست است و هم اولياء الله و صالحانى كه درباره بىوفايى و ناپايدارى دنيا به تو خبر داده اند راست گفته اند، هر چند اين سخنان مطابق هواى نفس تو نبوده; نه زبان حال دنيا را پذيرفته اى و نه زبان قال اولياى الهى را، و همه را متهم به كذب كرده اى، بنابراين اين تو هستى كه خودت را فريب مى دهى.

اين احتمال نيز در تفسير جمله هاى اخير وجود دارد كه نصيحت كننده همان حوادث ناگوار و خبرهاى صادق همان نشانه هاى بى وفايى

دنياست كه انسان با چشم خود اين نصيحت كنندگان و خبرهاى صادق را مى بيند و مى شنود; ولى چون مطابق ميل او نيست همه را تكذيب مى كند و مى گويد: يك حادثه اتفاقى بود و گذشت و ديگر تكرار نخواهد شد.

سپس با توضيح بيشتر اين حقيقت را آشكارتر و براى همگان مفهوم تر مى سازد و مى فرمايد: «اگر حال دنيا را در لابه لاى مناطق ويران شده، و خانه هاى خالى از سكنه، جستجو كنى به يقين آن را يادآورى كننده اى نيكو و واعظى گويا مى يابى، همچون دوستى مهربان كه از رسيدن اندوه به تو به شدّت ناراحت مى شود»; (وَ لَئِنْ تَعَرَّفْتَهَا فِي الدِّيَارِ الْخَاوِيَةِ(1)، وَ الرُّبُوعِ(2) الْخَالِيَةِ، لَتَجِدَنَّهَا مِنْ حُسْنِ تَذْكِيرِكَ، وَ بَلاَغِ مَوْعِظَتِكَ، بِمَحَلَّةِ الشَّفِيقِ عَلَيْكَ، وَ الشَّحِيحِ(3) بِكَ!).

پاورقي

1. «خاويه» اسم فاعل است از ريشه «خَوى» به معناى خالى بودن و گاه به معناى ويران شدن گرفته شده است.

2. «ربوع» جمع «ربع» بر وزن «رفع» به معناى خانه است و گاه به معناى منطقه يا گروهى از مردم نيز آمده و در اينجا منظور همان معناى اوّل است.

3. «شحيح» از ريشه «شحّ» بر وزن «مخ» به معناى بخل توأم با حرص است كه به صورت عادت درآيد و لذا واژه «شحيح» گاه به افراد دلسوزى كه هرگز مايل نيستند گرد و غبار نگرانى بر دامن دوستشان نشيند و نسبت به آن بخل مىورزند اطلاق مى شود و در عبارت بالا همين معنا اراده شده است.

صفحه 386

سرانجام در آخرين جمله مى فرمايد: «دنيا چه سراى خوبى است براى كسى كه آن را خانه هميشگى خود نداند و چه

محلّ نيكويى است براى كسى كه آن را وطن خود برنگزيند (آرى!) سعادتمندان به وسيله دنيا در قيامت، آنها هستند كه امروز از آن مى گريزند»; (وَ لَنِعْمَ دَارُ مَنْ لَمْ يَرْضَ بِهَا دَاراً، وَ مَحَلُّ مَنْ لَمْ يُوَطِّنْهَا مَحَلاًّ! وَ إِنَّ السُّعَدَاءَ بِالدُّنْيَا غَداً هُمُ الْهَارِبُونَ مِنْهَا الْيَوْمَ).

اشاره به اينكه افراد با ايمان و بيدار مى توانند از همين دنياى پرشور و شرّ و مملوّ از فريب و نيرنگ، وسيله اى براى سعادت جاويدان خود بسازند و آن را نردبانى براى صعود به مقامات عاليه قرار دهند، به اين ترتيب كه نگاه آنها به دنيا برخلاف دنياپرستان، نگاه به يك پل يا گذرگاه باشد; آنها كه از رزق و برقش مى گريزند و از مواهب آن براى قرب به خدا سود مى جويند و از اينجا به خوبى فرق دنياى ممدوح و مذموم روشن مى شود همان گونه كه در بحث نكته ها خواهد آمد.

براى كسانى كه حقيقت دنيا را دريابند معرفى فرموده: (دارُ عافِيَة لِمَنْ فَهِمَ عَنْها ... وَ دارُ مَوْعِظَة لِمَنِ اتَّعَظَ بِها).(1)

اين در حالى است كه در خطبه هاى متعددى از نهج البلاغه و روايات بسيار ديگر نكوهشهاى شديدى از دنيا شده است. سرايى مملوّ از بلا و معروف به غدر و بىوفايى: (دارٌ بِالْبَلاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَعْرُوفَةٌ)(2) و نيز به منزله مار خوش خطّ و خالى شمرده شهد كه ظاهرش نرم و ملايم; ولى سمّ كشنده در جوف اوست: (مَثَلُ الدُّنْيا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ لَيِّنٌ مَسُّها وَ السَّمُّ النّاقع في جَوْفِها).(3)

در جايى ديگر در جمله اى كوتاه امام نسبت به خطرات عظيم دنيا هشدار داده مى فرمايد: «تَغُرُّ وَ تَضُرُّ وَ تَمُرُّ; فريب مى دهد، زيان مى رساند و به سرعت مى گذرد».(4)

سه طلاقه كردن دنيا از سوى امام(عليه السلام) به سبب زشتيها و بديهايش معروف است و در كلمات قصار ضمن عبارات تكان دهنده اى به آن اشاره شده است.(5)

فراتر از اينها آيات قرآن مجيد است كه نكوهشهاى شديدى از دنيا دارد. از جمله در سوره زخرف به قدرى دنيا را بى ارزش مى شمرد كه اگر افراد كم ظرفيت تشويق به كفر و گناه نمى شدند خداوند قصرهاى مجلّلى در اختيار كافران مى گذاشت كه سقفهايش از نقره و با انواع زر و زيورها آراسته بود. (وَلَوْلاَ أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَّجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِّنْ فَضَّة وَمَعَارِجَ

پاورقي

1. نهج البلاغه، كلمات قصار، 131 .

2. همان مدرك، خطبه 226 .

3. همان مدرك، كلمات قصار، 119 .

4. همان مدرك، 415 .

5. همان مدرك، 77 .

صفحه 388

عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ * وَلِبُيُوتِهِمْ أَبْوَاباً وَسُرُراً عَلَيْهَا

يَتَّكِئُونَ).(1)

هرگاه اين آيات و روايات را در برابر هم بچينيم اين سؤال پديدار مى شود كه اگر دنيا اين همه خوبى دارد، پس چرا اين همه بد است و اگر اين همه بدى دارد، پس چرا خوب است؟

پاسخ اين سؤال در يك جمله نهفته است و آن اينكه اين تفاوت نتيجه اختلاف زاويه هاى ديد است.

ظاهربينان و دنياپرستان كه ديدشان كوتاه و نظرشان سطحى است تنها زرق و برق آن را مى بينند و زخارف و زينتهاى زودگذرش را و به آن دل مى بندند. دنيا براى اين گروه، فوق العاده خطرناك است و از آنجايى كه گاه اكثريت مردم را اين گروه تشكيل مى دهند، آيات و روايات در نكوهش دنيا بسيار بيشتر است، لذا خداوند به همه انسانها هشدار مى دهد كه بيدار باشيد كه دنيا شما را نفريبد و شيطان شما را فريب ندهد (فَلاَ تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلاَ يَغُرَّنَّكُمْ بِاللهِ الْغَرُورُ)(2)جالب اينكه در اين آيه دنيا فريبنده هم رديف شيطان فريبكار شمرده شده است (زيرا منظور از غرور در اين آيه همان شيطان است).

ولى بيداردلان آگاه و مؤمنان عاقل و فرزانه كه با ديده تيزبين خود به باطن دنيا مى نگرند و آغاز و انجامش را با يك مطالعه عميق مى بينند تاريخ پيشينيان را در نظر خود مجسم مى كنند و سرنوشت فراعنه و كسراها و عمالقه وابناى عمالقه را مدّ نظر قرار مى دهند پيامهاى مواعظ دوستانه دنيا را با گوش جان مى شنوند و درسهاى لازم را از آن فرا مى گيرند; دنيا را به دانشگاهى تبديل مى كنند براى كسب معارف الهيه و تجارت خانه اى براى

برگرفتن زاد و توشه و معبد باشكوهى براى معراج به سوى خدا.

پاورقي

1. زخرف، آيه 33-35 .

2. فاطر، آيه 5 .

صفحه 389

كوتاه سخن اينكه به گفته اميرمؤمنان على(عليه السلام) در يكى از خطبه هاى همين كتاب: «آنها كه به دنيا به عنوان يك وسيله بنگرند به آنها بصيرت و بينايى مى بخشد و آنها كه به عنوان يك هدف به آن بنگرند كورشان مى كند»; (مَنْ أبْصَرَ بِها بَصَّرْتَهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ إلَيْها أعْمَتْهُ).(1)

پاورقي

1. نهج البلاغه، خطبه 82 .

صفحه 390

صفحه 391

گردد و چه پيوند عذرهايى كه قطع مى شود. حال كه چنين است كوشش كن تا چيزى به دست آورى كه عذر تو را موجه سازد و حجت و دليل خويش را با آن استوار سازى. چيزى به دست آور كه براى تو باقى بماند. در برابر آنچه تو براى آن باقى نمى ماند. (با تهيّه زاد و توشه) براى سفر آخرت آماده شو، و چشم به برق نجات (و دليل راه) بدوز و مركب راهوار خود را براى اين سفر آماده ساز و بار و بنه خويش را بر آن ببند!

صفحه 392

هَمْسُ(5) قَدَم فِي الاَْرْضِ إِلاَّ بِحَقِّهِ،).

اين گفتار تكان دهنده امام بر دو نكته تأكيد مى كند: نخست اينكه در آن روز هر گروهى به معبود و مطاع و پيشواى خود ملحق مى شود و آنچه در اين دنيا

پاورقي

1. «راجفه» از ريشه «رجف» بر وزن «وقف» به معناى اضطراب و لرزه شديد است و از آنجا كه اخبار فتنه انگيز مايه تشويش و اضطراب جامعه مى شود به آن اراجيف مى گويند. در قرآن مجيد و در خطبه بالا اين واژه اشاره به زلزله هاى رستاخيز است.

2. «جلائل» جمع «جليله» به معناى هر صفت عظيم و شديد است.

3. «منسك» به معناى عبادت و گاه به معناى مذهب و معبد آمده است و در خطبه بالا همين معنا ارائه شده است.

4. «لم يُجْزَ» طبق آنچه در متن آمده از ريشه «جزاء» به معناى پاداش است; ولى در بعضى از نسخ «لم يَجْزِ» از ريشه «جريان» ذكر شده; يعنى در عدالت او كمترين خلافى جريان ندارد و در بعضى ديگر از نسخ «لم يَجُرْ» از ريشه «جور» آمده كه اشاره به عدم جور و ظلم خداوند در جزاى اعمال است و در بعضى ديگر از نسخ «لَمْ يَجُزْ» از ماده «جواز» آمده; يعنى در مقام عدالت خدا كمترين خلافى جايز نيست.

5. «هَمْس» به معناى صداى آهسته و پنهان است.

صفحه 393

وجود داشته در آنجا به يقين، مجسّم مى شود. حتى مطابق حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام): «اگر كسى به سنگى علاقه داشته باشد خداوند او را با آن سنگ محشور مى كند; فَلَوْ أنَّ رَجُلا أحَبَّ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللهُ مَعَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ»(1) پيش از آن قرآن

مجيد فرموده است: «(احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ * مِنْ دُونِ اللهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ); در آن روز گفته مى شود: ظالمان و هم رديفانشان و آنچه را جز خدا مى پرستيدند جمع كنيد و به راه دوزخ هدايتشان نماييد».(2)

ديگر اينكه به قدرى حساب خداوند در آن روز دقيق و عدالتش فراگير است كه حتى يك نيم نگاه گناه آلود به آسمان و يا گام آهسته اى در زمين به حسابش رسيدگى مى شود و اى واى بر بدكاران و خطاكاران و ستم گران!

در اينجا بعضى از شارحان نهج البلاغه سؤالى مطرح كرده اند كه اگر در آن روز هر عبادت كننده اى به معبودش و هر مطيعى به مطاعش ملحق مى شود، پس بايد مسيحيانى كه حضرت مسيح را پرستيدند به حضرت مسيح و غاليان در حق اميرمؤمنان و عبادت كنندگان فرشتگان به آنها ملحق شوند به يقين براى آنها مشكلى وجود نخواهد داشت؟

قرآن مجيد پاسخ اين سؤال را به خوبى داده و مى فرمايد: «(وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ فَيَقُولُ أَأَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِى هَ_ؤُلاَءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ * قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغِى لَنَا أَنْ نَّتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَآءَ وَلَكِنْ مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْماً بُوراً); به خاطر بياور روزى را كه همه آنان و معبودهايى كه غير از خدا مى پرستند جمع مى كند آنگاه به آنها مى گويد: آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد يا خود آنان راه را گم كردند؟ در پاسخ مى گويند:

پاورقي

1. وسائل الشيعه، ج 10، ص 393، ح 5 از باب 66 از ابواب مزار _ همين

مضمون با كمى تفاوت _ از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در كتاب روضة الواعظين نقل شده است.

2. صافات، آيه 22-23 .

صفحه 394

منزّهى تو براى ما شايسته نبود كه غير از تو اوليايى برگزينيم; ولى آنان و پدرانشان را از نعمت برخوردار نمودى تا اينكه (به جاى شكر نعمت) ياد تو را فراموش كردند و تباه و هلاك شدند» و به دنبال آن مى فرمايد: «(فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِمَا تَقُولُونَ فَمَا تَسْتَطِيعُونَ صَرْفاً وَلاَ نَصْراً); (خداوند به آنان مى گويد ببينيد) اين معبودان شما را در آنچه مى گوييد تكذيب كرده اند. اكنون نمى توانيد عذاب الهى را برطرف سازيد يا از كسى يارى بطلبيد».(1)

آرى! اگر پيشوايان آنها از آنها بيزارى نجويند ممكن است ملحق شوند; ولى با توجّه به بيزارى جستن آنها هرگز به آنان ملحق نخواهند شد.

آنگاه در ادامه سخن به كسانى كه در اين دنيا با دليلهاى واهى و عذرهاى ناموجّه خود را تبرئه مى كنند هشدار مى دهد كه در قيامت چنين نيست. مى فرمايد: «در آن روز چه بسيار دليلهايى كه ابطال مى گردد و چه پيوند عذرهايى كه قطع مى شود»; (فَكَمْ حُجَّة يَوْمَ ذَاكَ دَاحِضَةٌ(2)، وَ عَلاَئِقِ(3) عُذْر مُنْقَطِعَةٌ!).

اشاره به اينكه آن روز همه چيز روشن و آشكار است و در چنان شرايطى دلايل بى اساس و عذرهاى واهى كارايى ندارد.

قرآن مجيد درباره تكذيب كنندگان آيات الهى مى فرمايد: «(وَلاَ يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ); در آنجا به آنها اجازه داده نمى شود كه عذرخواهى كنند، چرا كه عذر قابل قبولى ندارند».(4)

پاورقي

1. فرقان، آيه 17-19 .

2. «داحضة» از ريشه «دَحْض» بر وزن «محض» به معناى لغزش گرفته شده و «حجة داحضة»

به دليل سُست و بى پايه گفته مى شود.

3. «علائق» جمع «علاقه» (به فتح عين) به معناى پيوند و دلبستگى است و مفهوم جمله بالا اين است كه پيوندها و دلبستگيها در قيامت بريده مى شود و نيز جمع «علاقة» (به كسر عين) به معناى دستگيره و طناب و امثال آن است و مفهوم جمله بنابراين چنين مى شود كه در قيامت دستاويزهاى عذر منقطع مى شود.

4. مرسلات، آيه 36 .

صفحه 395

به گفته شاعر:

در آن ديوان كه حق حاكم شد و دست و زبان شاهد *** نخواهد بود بازار و بها چيره زبانى را

در پايان خطبه به عنوان يك نتيجه گيرى كارساز و روشن، ضمن پنج جمله كوتاه و پرمعنا راه نجات را نشان مى دهد. نخست مى فرمايد: «حال كه چنين است كوشش كن چيزى به دست آورى كه عذر تو را برپا دارد و حجت و دليل خويش را با آن استوار سازى»; (فَتَحَرَّ(1) مِنْ أَمْرِكَ مَا يَقُومُ بِهِ عُذْرُكَ، وَ تَثْبُتُ بِهِ حُجَّتُكَ).

در دستور دوم مى فرمايد: «چيزى به دست آور كه براى تو باقى مى ماند، در برابر آنچه تو براى آن باقى نمى مانى»; (وَ خُذْ مَا يَبْقَى لَكَ مِمَّا لاَ تَبْقَى لَهُ).

منظور از «مَا يَبْقَى لَكَ» اسباب مواهب و نعم جاويدان روز قيامت يعنى اعمال صالحه است و منظور از «مَا لاَ تَبْقَى لَهُ» نعمتهاى دنياست كه انسان مى گذارد و مى گذرد.

در سومين دستور مى فرمايد: «(با تهيّه زاد و توشه) براى سفرت آماده شو»; (وَ تَيَسَّرْ لِسَفَرِكَ).

اين همان چيزى است كه قرآن مجيد درباره آن مى فرمايد: «(وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى); زاد و توشه برگيريد كه

بهترين زاد و توشه، تقواست».(2)

در چهارمين دستور مى افزايد: «و چشم به برق نجات (و دليل راه) بدوز (و چراغهاى راهنمايى را كه در مسير اين سفر نصب كرده اند ناديده مگير)»; (وَشِمْ(3)بَرْقَ النَّجَاةِ).

در پنجمين وآخرين دستور مى فرمايد: «مركب راهوار خود را براى اين سفر آماده ساز و بار و بنه خويش را بر آن ببند»; (وَ ارْحَلْ مَطَايَا(4) التَّشْمِيرِ(5)).

پاورقي

1. «تحرّ» از ريشه «تحرى» به معناى جستجوى امر بهتر است.

2. بقره، آيه 197 .

3. «شم» از ريشه «شَيْم» بر وزن «دَيْم» به معناى چشم دوختن به چيزى است.

4. «مطايا» جمع «مطية» به معناى مركب سوارى است.

5. «تشمير» از ريشه «شمر» بر وزن «تمر» دراصل به معناى آستين بالا زدن و دامن به كمر بستن و آماده شدن براى انجام كارى است. سپس به هرگونه آمادگى و تلاش و كوشش اطلاق شده است.

صفحه 396

كوتاه سخن اينكه امام راه صاف را براى نجات از چنگال خطرات دنيا و آخرت در اين سفرى كه در پيش دارند نشان داده و دستوراتى درباره زاد و توشه سفر و مركب راهوار و توجّه به علايم راهنمايى و سپس آماده كردن عذر تقصير و دلايل خطا و اشتباه را به آنها گوشزد نموده است. چنين مسافرى نه مقصد را گم مى كند و نه هنگامى كه به مقصد رسيد در مى ماند. در پرتو عنايات الهى و راهنماييهاى حجت خدا همه برنامه هاى او رو به راه است.

در روايتى آمده است: زُهْرى (از فقهاى هفتگانه معروف اهل سنّت كه بعد از گروه صحابه روى كار آمد) نقل مى كند كه در يك شب سرد و بارانى (امام) على بن الحسين(عليه

السلام)را ديدم كه مقدارى آرد و هيزم بردوش خود گذارده بود و عبور مى كرد، عرض كردم اى فرزند رسول خدا اين چيست؟ امام فرمود: قصد سفرى دارم و زاد و توشه براى آن تهيّه مى كنم و در محل امنى مى گذارم. زهرى گفت: اين غلام من است بار را براى شما حمل مى كند. امام قبول نكرد، عرض كرد: اجازه دهيد خودم آن را بردارم تا شما را از حمل آن آسوده كنم. امام فرمود: من چيزى را كه سبب نجاتم در اين سفر و ورودم در جايگاه خوبى مى شود رها نمى كنم، تو را به خدا سوگند مى دهم به دنبال كار خود بروى و مرا رها كنى و مزاحم نشوى. زهرى به دنبال كار خود رفت، بعد از چند روز امام را ملاقات كرد. عرض كرد: يابن رسول الله! از سفرى كه فرموديد خبرى نيست! امام فرمود: «بلى يا زُهْري لَيْسَ ما ظَنَنْتَ وَ لكِنَّهُ الْمَوْتُ وَ لَهُ كُنْتُ اَسْتَعِدُّ وَ إنَّمَا الاِْسْتَعْدادُ لِلْمَوْتِ تَجَنُّبُ الْحَرامِ وَ بَذْلُ النَدى وَالْخَيْرُ; آرى اى زهرى! آن سفرى كه گمان كردى نبود منظورم سفر مرگ و آخرت بود، من براى آن آماده مى شدم و آمادگى براى آن با پرهيز از حرام و بذل و بخشش سخاوتمندانه و انجام كارهاى خير است».(1)

پاورقي

1. وسائل الشيعه، ج 6، ص 279، ح 5 از باب 14، ابواب صدقات.

صفحه 397

ذكر يكى از مصداقهاى روشن اين مطلب مى پردازد و داستان تنگدستى برادرش عقيل و انتظار نابجاى او را از بيت المال بيان مى فرمايد كه چگونه با «حديده محماة» (آهن تفتيده) به او پاسخ داد.

بخش سوم را به ياد كرد مصداق زنده ديگرى از بيزاريش از ظلم و ستم اختصاص مى دهد و داستان «اشعث بن قيس» منافق و حلواى ملفوفه را ذكر مى كند و با جمله هاى بسيار رسا و گويا و بى نظير در زمينه تبرّى از ظلم و ستم و پايمال كردن حقوق ديگران گفتار خود را پايان مى دهد.

صفحه 399

مى شود كه امام(عليه السلام) سخت از اين انحراف فكرى كه حتى دامان گروهى از خاصّان او را گرفته بود، سخت برآشفته است، لذا سعى مى كند با بيانات قاطع و ذكر شواهد و نظاير، اين فرهنگ غلط جاهلى را كه امروز هم دستاويز سياستمداران حرفه اى است از افكار آنها بزدايد و فرهنگ قرآن و پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را كه بسط عدل و داد نسبت به همه قشرهاست جايگزين آن بسازد. مى فرمايد: «به خدا سوگند اگر شب را بر روى خارهاى (جانگداز) سَعْدان بيدار به سر برم و يا در غل و زنجيرها دست و پا بسته كشيده شوم براى من محبوب تر از آن است كه خدا و رسولش را روز قيامت در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم كرده و چيزى از اموال دنيا را غصب نموده باشم»; (وَ اللّهِ لاََنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ(2) السَّعْدَانِ(3) مُسَهَّداً(4)، أَوْ أُجَرَّ فِي الاَْغْلاَلِ مُصَفَّداً(5)، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ، وَ غَاصِباً لِشَىْء مِنَ الْحُطَامِ(6)).

پاورقي

1. تمام نهج البلاغه، ص 679، چاپ دوم.

2. «حسك»; يعنى خار. اين واژه به خار بيابان و يا خار داخل بدن ماهى اطلاق مى شود.

3. «سعدان» گياهى است خاردار كه خار آن مانند نوك پستان است و سه شاخه در سه طرف دارد كه به هر طورى كه زمين بيفتد دو شاخه آن رو به بالاست و به همين دليل خار مزاحم و خطرناكى است و عجيب اينكه همين خار از خوراكهاى خوب شتر است.

4. «مسهّد» از ريشه «سهاد» بر وزن «قباد» به معناى بى خوابى شبانه است

و «مسهّد» كسى است كه شب بى خواب مى ماند.

5. «مصفّد» از ريشه «صفد» بر وزن «رفت» به معناى بستن به زنجيره و مانند آن است و «صفاد» بر وزن «عناد» به طناب و زنجير گفته مى شود.

6. «حطام» از ريشه «حطم» بر وزن «حتم» به معناى شكستن گرفته شده و به متاع دنيا «حطام» گفته مى شود، از اين رو شكننده و ناپايدار است.

صفحه 401

بدترين شكنجه براى يك انسان اين است كه روى خارهاى سعدان بخوابد (همان خارهاى سه پهلو كه هر طرف آن روى زمين قرار بگيرد يكطرف تيز آن به طرف بالاست) و هنگام روز دست و پاى او را در زنجير كنند و در كوچه و بازار بكشند.

امام(عليه السلام) با قاطعيّت و همراه به سوگند به ذات پاك خدا مى فرمايد: تحمّل اين شكنجه براى من آسان تر از اين است كه در دادگاه عدل الهى به علّت ظلم كوچك بر بنده اى از بندگان و غصب شىء ناچيزى از كسى حضور يابد، چنان كه مجازات آن جاويدان و درد و رنج شكنجه اين دنيا هر چه باشد گذراست. با اين حال چگونه از من انتظار داريد از راهى كه معاويه مى رود و حساب و كتاب روز قيامت در او منظور نيست بروم. آيين اسلام را رها كنم و به آيين شرك و جاهليّت رو آورم.

سپس مى افزايد: «چگونه بر كسى ستم روا دارم آن هم براى جسمى كه به سرعت به سوى كهنگى باز مى گردد. (و به زودى از هم مى پاشد) و توقفش در ميان خاك بسيار طولانى خواهد بود»; (وَ كَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْس يُسْرِعُ إِلَى

الْبِلَى قُفُولُهَا(1)، وَ يَطُولُ فِي الثَّرَى(2) حُلُولُهَا؟!).

اشاره به اينكه هيچ عقلى اين كار را نمى پسندد كه انسان براى نفع عاجل، سعادت آجل و دائم را از دست بدهد و آنها كه همچون معاويه و اطرافيانش دست به چنين معامله اى زده اند سخت خطاكار و در اشتباهند.

به اين ترتيب امام(عليه السلام) آب پاكى بر دست همه كسانى مى ريزد كه پيشنهاد ظلم و تبعيض به آن حضرت كرده و عملا معتقد بودند هدف وسيله را توجيه مى كند

پاورقي

1. «قفول» مصدر است و به معناى رجوع و بازگشت آمده و طبق اين معنا مفاد جمله همان است كه در بالا آمد، ولى بعضى اين احتمال را داده اند كه «قفول» جمع «قفل» است و بر اين اساس معناى جمله چنين مى شود: من چگونه به كسى ستم كنم آن هم براى كسى كه قفل و پيوندهاى بدنش به سرعت رو به كهنگى مى رود.

2. «ثرى» به معناى خاك است.

صفحه 402

و آنها را از اينكه بتوانند روش عادلانه; اما پر زحمت امام را تغيير دهند مأيوس مى سازد.

نبايد فراموش كرد كه با نهايت تأسف دوران خلافت ظاهرى امام(عليه السلام) زمانى آغاز شد كه بسيارى از مردم به حاتم بخشيهاى عثمان از بيت المال و تبعيضهاى ناروا كه سرانجام سبب شورش او مى شد عادت كرده بودند معاويه همان راه را ادامه مى داد; ولى امام(عليه السلام)سعى داشت مردم را به فرهنگ عصر پيامبر بازگرداند.

گرچه اين برنامه سرانجام به نتيجه كامل نرسيد; ولى اين فايده مهم را داشت كه مكتب اصيل اسلام را زنده نگهداشت و منحرفان را رسوا نمود.

صفحه 403

قَدْ أَمْلَقَ حَتَّى اسْتَمَاحَنِي مِنْ بُرِّكُمْ صَاعاً، وَ رَأَيْتُ صِبْيَانَهُ شُعْثَ الشُّعُورِ، غُبْرَ الاَْلْوَانِ مِنْ فَقْرِهِمْ، كَأَنَّما سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ، وَ عَاوَدَنِي مُؤَكِّداً، وَ كَرَّرَ عَلَيَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً، فَأَصْغَيْتُ إِلَيْهِ سَمْعِي، فَظَنَّ أَنِّي أَبِيعُهُ دِينِي، وَأَتَّبِعُ قِيَادَهُ مُفَارِقاً طَرِيقَتِي، فَأَحْمَيْتُ لَهُ حَدِيدَةً، ثُمَّ أَدْنَيْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ لِيَعْتَبِرَ بِهَا، فَضَجَّ ضَجِيجَ ذِي دَنَف مِنْ أَلَمِهَا، وَ كادَ أَنْ يَحْتَرِقَ مِنْ مِيْسَمِهَا، فَقُلْتُ لَهُ: ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ، يَا عَقِيلُ! أَتَئِنُّ مِنْ حَدِيدَة أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِلَعِبِهِ، وَ تَجُرُّنِي إِلَى نَار سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ! أتَئِنُّ مِنَ الاَْذَى وَ لاَ أَئِنُّ مِنْ لَظىً؟!

ترجمه

به خدا سوگند (برادرم) عقيل را ديدم كه فقير شده بود و از من درخواست كرد يك صاع (حدود سه كيلو) از گندم بيت المال شما را به او ببخشم (و اين را بر سهميه مرتب او بيفزايم) كودكانش را ديدم كه بر اثر فقر موهايشان پريشان و رنگ صورتشان دگرگون شده بود. گويى صورتشان را با نيل به رنگ تيره درآورده بودند. عقيل مكرر به من مراجعه و سخنش را چند بار تكرار كرد، من خاموش بودم و به سخنانش گوش فرا مى دادم. گمان كرد من دينم را به او مى فروشم و به دلخواه او گام بر مى دارم و از راه و رسم خويش جدا مى شوم. در اين هنگام قطعه آهنى را براى او در آتش داغ كردم. سپس آن را به بدنش نزديك ساختم تا با آن آهن سوزان عبرت گيرد (و از آتش آخرت كه با آن قابل مقايسه نيست بپرهيزد، همين كه حرارت آهن داغ به دستش نزديك شد) ناگهان ناله اى

صفحه 404

همچون بيمارى كه از شدت درد به خود مى

پيچد و مى نالد سر داد و نزديك بود از حرارت آن بسوزد، به او گفتم: اى عقيل! عزاداران همچون مادران فرزند مرده، به عزاى تو بنشينند و گريه سر دهند، آيا از قطعه آهنى كه انسانى آن را به صورت بازيچه داغ كرده ناله مى كنى; امّا مرا به سوى آتشى مى كشانى كه خداوند جبّار آن را با شعله خشم و غضبش برافروخته است؟ تو از اين رنج مختصر مى نالى، من از آن شعله هاى سوزان چگونه ننالم؟!

نرم كردن است و افراد متملق را از اين جهت متملق مى گويند كه حالت نرمش و ذلت به خود مى گيرند و اشخاص فقير نيز چون چنين حالتى دارند واژه املاق در مورد آنها بكار مى رود.

2. «استماحنى» از ريشه «استماحة» به معناى طلب بخشش كردن است.

3. «بُرّ» به معناى گندم است.

4. «صاع» يكى از اوزان است كه به اندازه چهار مُدّ و هر مدّ كمتر از يك كيلو (حدود هفتصد و پنجاه گرم) است.

صفحه 405

بوده نه مشكل عقيل را حل مى كرده و نه ارزش اين را داشته كه از راه دور خدمت برادرش براى اين كار برسد. اين نكته نيز قابل توجّه است كه عقيل تنها اين يك درخواست را نداشت درخواست اداى دين سنگين نيز داشت كه امام تنها به درخواست اوّل او اشاره فرمود.

سپس مى افزايد: «كودكانش را ديدم كه بر اثر فقر موهايشان پريشان و رنگ صورتشان دگرگون شده بود گويى صورتشان را با نيل به رنگ تيره درآورده بودند»; (وَ رَأَيْتُ صِبْيَانَهُ شُعْثَ(1) الشُّعُورِ، غُبْرَ(2) الاَْلْوَانِ مِنْ فَقْرِهِمْ، كَأَنَّما سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ(3)).

سپس مى افزايد: «عقيل مكرر به من مراجعه و سخنش را چند بار تكرار نمود، من خاموش بودم و به سخنانش گوش فرا مى دادم، گمان كرد من دينم را به او مى فروشم و به دلخواه او گام بر مى دارم و از راه و رسم خويش جدا مى شوم»; (وَ عَاوَدَنِي مُؤَكِّداً، وَ كَرَّرَ عَلَيَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً، فَأَصْغَيْتُ(4) إِلَيْهِ سَمْعِي، فَظَنَّ أَنِّي أَبِيعُهُ دِينِي، وَأَتَّبِعُ قِيَادَهُ مُفَارِقاً طَرِيقَتِي).

امام(عليه السلام) در اين قسمت همه عواملى را كه در نظر اهل دنيا ايجاب مى كند تبعيض درباره

برادرش روا دارد، شرح داده است.

از يكسو تقاضاى چيز زيادى نداشت.

از سوى دوم فرزندانش پريشان حال و فقير بودند.

از سوى سوم مكرر بر مكرّر تقاضاى خود را بيان مى كرد.

ولى با اين همه بايد امام ميان برادرش و ساير نيازمندان امت تفاوتى قائل شود و امكانات بيت المال را كه متعلق به همه مسلمين است، بيشتر در اختيار

پاورقي

1. «شُعث» جمع «اشعث» به معناى ژوليده و آشفته مو مى باشد.

2. «غُبْر» جمع «اغبر» به معناى غبارآلود است.

3. «عظلم» گياهى است كه براى رنگ كردن اشيا به رنگ سياه از آن استفاده مى شود.

4. «اصغيت» از ريشه «اصغاء» به معناى گوش فرا دادن است.

صفحه 406

برادرش بگذارد و براى او امتياز خاصّى نسبت به ديگران قائل شود. به يقين اين كار با عدالت اسلامى و روح بلند امام(عليه السلام) سازگار نبود، لذا براى اينكه عقيل دست از تكرار بردارد و به حق خود از بيت المال قانع گردد، امام(عليه السلام)تدبيرى انديشيد كه عملا به او ثابت كند پايان ظلم و ستم به كجا مى انجامد، لذا در ادامه سخن مى فرمايد: «من قطعه آهنى را براى او در آتش داغ كردم. سپس آن را به بدنش نزديك ساختم تا با آن آهن سوزان عبرت گيرد (و از آتش آخرت كه با آن قابل مقايسه نيست بپرهيزد)»; (فَأَحْمَيْتُ لَهُ حَدِيدَةً، ثُمَّ أَدْنَيْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ لِيَعْتَبِرَ بِهَا).

عقيل كه ظاهراً در آن زمان نابينا بود دست خود را پيش برد به گمان اينكه درهم و دينارى در كار است; ولى نمى دانست چه چيز در انتظار اوست، همين كه حرارت آهن داغ كه مجاور او بود به دستش نزديك شد: «ناگهان

ناله اى همچون بيمارى كه از شدت درد به خود مى پيچد و مى نالد سر داد و نزديك بود از حرارت آن بسوزد»; (فَضَجَّ ضَجِيجَ ذِي دَنَف(1) مِنْ أَلَمِهَا، وَ كادَ أَنْ يَحْتَرِقَ مِنْ مِيْسَمِهَا(2)). سپس امام(عليه السلام) در ادامه مى افزايد: «به او گفتم: اى عقيل! عزاداران همچون مادران فرزند مرده، به عزاى تو بنشينند و گريه سر دهند. آيا از قطعه آهنى كه انسانى آن را به صورت بازيچه داغ كرده، ناله مى كنى; امّا مرا به سوى آتشى مى كشانى كه خداوند جبّار آن را با شعله خشم و غضبش برافروخته است. تو از اين رنج مختصر مى نالى، من از آن شعله هاى سوزان ننالم؟!»; (فَقُلْتُ لَهُ: ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ(3)، يَا عَقِيلُ! أَتَئِنُّ مِنْ حَدِيدَة أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا(4) لِلَعِبِهِ، وَ تَجُرُّنِي إِلَى نَار

پاورقي

1. «دنف» به معناى بيمارى يا بيمارى شديد است.

2. «ميسم» اسم آلت از ريشه «وسم» به معناى داغ كردن است; ولى به نظر مى رسد كه در اينجا به صورت مصدر ميمى به معناى حرارت به كار رفته است.

3. «ثواكل» جمع «ثاكلة» به معناى مادر فرزند مرده عزادار است و گاه به معناى هر زن عزادار به كار مى رود.

4. «انسانها» انسان در اينجا به معناى صاحب است.

صفحه 407

سَجَرَهَا(1) جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ! أتَئِنُّ(2) مِنَ الاَْذَى وَ لاَ أَئِنُّ مِنْ لَظىً؟!(3)).

تعبير به «ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ» شبيه چيزى است كه ما در فارسى هنگامى كه كسى كار زشتى انجام مى دهد و مى خواهيم شديداً او را نهى كنيم، مى گوييم خدا مرگت دهد چرا اين كار را مى كنى يا اينكه مى گوييم مادرت به عزايت بنشيند چرا چنين كردى؟ توجّه داشته باشيد

كه «ثواكل» جمع «ثاكلة» به معناى زن فرزند مرده است، هر چند گاهى به هر زن عزادار نيز اطلاق مى شود.

تعبير به لعب (بازيچه) اشاره به اين است كه آتش دنيا، هر چند سوزان باشد در برابر آتش سوزان قيامت بازيچه اى بيش نيست. آتش سوزان حقيقى آنجاست، لذا امام(عليه السلام)اوّلى را «اذى» كه به معناى اذيت و ناراحتى است و دومى را «لظى» كه به معناى شعله هاى برافروخته آتش است، ناميده است.

در ضمن از تعبيرات امام(عليه السلام) به خوبى استفاده مى شود كه _ برخلاف آنچه بعضى از ناآگاهان مى پندارند _ امام(عليه السلام) هرگز آهن داغ و سوزان را در دست برادرش عقيل نگذاشت، بلكه نزديك دست او بُرد و او كه نابينا بود ترسيد و فرياد زد.

اين داستان در آن محيط در همه جا پيچيد و حتى از بعضى از روايات استفاده مى شود كه به گوش معاويه در شام هم رسيد و بسيارى از خفتگان را از خواب غفلت بيدار كرد و نشان داد دوران حاتم بخشى عثمان از بيت المال مسلمين به اقوام و خويشاوندان و افراد مورد نظر، پايان يافته است. هنگامى كه امام(عليه السلام)نسبت به برادرش در برابر تقاضاى كوچكى كه برخلاف عدالت بوده چنين كند

پاورقي

1. «سجرها» از ريشه «مسجور» در اصل به معناى افروختن آتش در تنور اجاق است سپس به هرگونه آتش افروزى اطلاق شده است.

2. «تئن» از ريشه «اينن» به معناى ناله كردن گرفته شده است.

3. «لظى» به معناى شعله خالص آتش است و مى دانيم شعله هاى خالص و خالى از دود گرما و حرارت زيادى دارند. اين واژه گاه به جهنم نيز

اطلاق شده است، آن گونه كه در آيه 15 سوره معارج مى خوانيم: (كَلاَّ اِنَّهَا لَظَى).

صفحه 408

همگان بايد حساب خود را برسند و هرگز تقاضاى امتياز و رانت خوارى نسبت به بيت المال از محضر آن حضرت نداشته باشند.

به تعبير ديگر اين كار نه تنها درسى براى عقيل بود، بلكه درس بزرگى براى همه مردم در سرتاسر جهان اسلام بود و نشان داد كه در برابر عدالت اسلامى همگان يكسانند و هيچ كس حق ندارد زياده خواهى كند، هر چند نزديك ترين فرد به رئيس حكومت باشد.

جالب اينكه در ذيل اين داستان در بعضى از روايات آمده است كه عقيل به امام(عليه السلام)عرض كرد حال كه چنين است من به سراغ كسى مى روم كه بذل و بخشش او بيشتر است و منظور از اين سخن، معاويه بود، امام(عليه السلام) با ناراحتى فرمود: «راشِداً مَهْدِيّاً; برو در امان خدا».(1)

خوب است داستان حديده مُحماة را از زبان خود عقيل بشنويم هنگامى كه از نزد برادرش به شام رفت و معاويه اموال فراوانى از بيت المال را در اختيار او گذاشت. از او پرسيد: مايل هستم داستان حديده محماة را از خودت بشنوم، عقيل گفت: من گرفتار تنگدستى شديدى شدم. نزد برادرم رفتم و عرض حال كردم; ولى چيزى از ناحيه او عايد من نشد، لذا فرزندان خود را جمع كردم و نزد او بردم در حالى كه آثار ناراحتى و فقر بر آنان ظاهر بود فرمود: شب بيا تا چيزى به تو بدهم. خدمتش رفتم در حالى كه يكى از فرزندانم دست مرا گرفته بود. امام(عليه السلام) به فرزندم فرمود دور بنشين. سپس فرمود: بگير. من

با حرص و ولع دست دراز كردم. گمان كردم كيسه اى است پر از درهم يا دينار به من مى دهد. ناگهان دست خود را به آهن داغى زدم. هنگامى كه آن را گرفتم پرتاب كردم و فرياد زدم! به من فرمود: مادر به عزايت بنشيند اين آهنى است كه با آتش دنيا داغ شده، پس چه خواهد براى من و تو در فرداى قيامت اگر در زنجيرهاى جهنم

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه مرحوم مغنيه، ج 3، ص 316 .

صفحه 409

بسته شويم. سپس اين آيه را تلاوت كرد: «(إِذِ الاَْغْلاَلُ فِى أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلاَسِلُ يُسْحَبُونَ); آن زمان كه غل و زنجيرها بر گردن و دست و پاى آنهاست و به سوى جهنم كشيده مى شوند».(1) سپس فرمود: بيش از حقى كه خداوند براى تو قرار داده نزد من ندارى. اگر همين چيزى كه مى بينى (اشاره به آهن داغ است) بنابراين به خانه ات برگرد. معاويه سخت درشگفتى فرو رفت و گفت: «هَيْهاتَ هَيْهاتَ عَقِمَتِ النِساءُ أنْ يَلِدْنَ مِثْلَهُ; چه دور است چه دور است يافتن همانند او، زنان عقيمند از اينكه مثل على بزايند».(2)

به گفته شاعر:

مادر گيتى نزايد در جهان مثل على *** آسمان گويى كه در تركش همين يك تير داشت

مرحوم علاّمه مجلسى در بحارالانوار داستانى در حاشيه اين ماجرا نقل كرده كه مكمّل آن است. مى گويد: عقيل به خدمت امام(عليه السلام) رسيد، امام(عليه السلام) به فرزندش حسن(عليه السلام)دستور داد كه لباسى بر تن عمويت بپوشان (شايد لباس مناسبى نداشت) امام حسن(عليه السلام)يكى از پيراهنهاى پدر و عبايى از عباهاى او را بر عمويش پوشاند، هنگام شام نان و نمكى بر سر سفره آوردند،

عقيل گفت چيزى غير از اين در بساط نيست؟ امام(عليه السلام)فرمود: مگر اين از نعمت خدا نيست، خدا را بسيار بايد بر اين نعمت شكر گوييم. عقيل گفت: كمكى به من كن كه بدهى خود را ادا كنم و زودتر از اينجا بروم. امام(عليه السلام) فرمود: بدهى تو چه اندازه است؟ عقيل گفت: صد هزار درهم.

امام(عليه السلام) فرمود: نه والله من چنين مبلغى را ندارم كه در اختيار تو بگذارم; ولى بگذار سهم من از بيت المال داده شود من با تو نصف مى كنم و اگر خانواده ام نياز

پاورقي

1. غافر، آيه 71 .

2. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 253 .

صفحه 410

نداشته باشند تمام سهم خود را به تو مى دهم. عقيل گفت: بيت المال در دست توست تو مرا حواله به سهميه خود مى كنى مگر سهميه تو چقدر است؟ همه آن را هم كه به من بدهى به جايى نمى رسد. امام(عليه السلام) فرمود: من و تو مانند ساير مردم هستيم (و سهم ما با آنها برابر است) و همانطور كه با هم سخن مى گفتند (و در آن حال ظاهراً به علّت گرما پشت بام نشسته بودند) امام(عليه السلام) نگاهى از آنجا به صندوقهايى كه در بازار بود افكند و فرمود: اگر به آنچه گفتم قانع نيستى پايين برو و قفل بعضى از اين صندوقها را بشكن و هر چه در آن است بردار، عقيل گفت نداشته باشند تمام سهم خود را به تو مى دهم. عقيل گفت: بيت المال در دست توست تو مرا حواله به سهميه خود مى كنى مگر سهميه تو چقدر است؟ همه آن

را هم كه به من بدهى به جايى نمى رسد. امام(عليه السلام) فرمود: من و تو مانند ساير مردم هستيم (و سهم ما با آنها برابر است) و همانطور كه با هم سخن مى گفتند (و در آن حال ظاهراً به علّت گرما پشت بام نشسته بودند) امام(عليه السلام) نگاهى از آنجا به صندوقهايى كه در بازار بود افكند و فرمود: اگر به آنچه گفتم قانع نيستى پايين برو و قفل بعضى از اين صندوقها را بشكن و هر چه در آن است بردار، عقيل گفت: در اين صندوقها چيست؟ امام(عليه السلام) فرمود: اموال تجار است، عقيل گفت: به من امر مى فرمايى كه صندوقهاى كسانى كه توكل بر خدا كرده اند واموالشان را در آن نهاده اند بشكنم (و سرقت كنم)؟

امام(عليه السلام) فرمود: آيا تو هم به من دسʙȘѠمى دهى كه بيت المال مسلمين را بگشايم و اموالشان را به تو دهم در حالى كه آنها توكل بر خدا كردند و قفل بر آنها نهادند (و كليد آن را به دست من سپردند)؟

سپس فرمود: راه ديگرى به تو نشان مى دهم. تو شمشيرت را برگير و من هم شمشير خود را بر مى دارم. به منطقه حيره مى رويم كه در آنجا تجار ثروتمندى هستند وارد مى شويم و اموالشان را به زور مى گيريم. عقيل گفت: مگر من دزدم؟

امام(ع) فرمود: از يك نفر سرقت كنى بهتر از آن است كه از همه مسلمين سرقت نمايى.

(عقيل فهميد كه اين دستورات جدى نيست و هدف آن است كه نادرستى افكاراو را به او بفهماند).(1) به هر حال قرائن نشان مى دهد كه هدف امام تنها

بيان مسئله اى شخصى براى

پاورقي

1. بحارالانوار، ج 41، ص 113-114 (مرحوم علاّمه مجلسى اين حديث را از ابن شهر آشوب نقل كرده است).

صفحه 411

هشدار دان به عقيل نبود، بلكه هدف اين بود كه اين داستان در همه جا منعكس شود _ كه شد _ و امتيازطلبان پيش خود بينديشند جايى كه على(عليه السلام) با برادرش چنين رفتار كرد تكليف ما روشن است و بعد از اين نبايد ما چنان امتيازاتى را انتظار داشته باشيم و به تعبير ديگر: هدف شكستن فرهنگ دوران عثمان در مورد بيت المال و احياى فرهنگ دوران رسول خداست.

است) شهيد مى شود و چشمهاى مؤمنان بر وى مى گريد و فرشتگان مقرب الهى بر او درود مى فرستند. سپس پيامبر(صلى الله عليه وآله) گريست به گونه اى كه اشكهاى او بر سينه اش فرو ريخت.

صفحه 412

عقيل نيز مانند عمويش عباس بن عبدالمطلب به اجبار در صف مشركان در جنگ بدر حاضر و اسير شد و با دادن فديه به مكّه بازگشت و پيش از صلح حديبيه مسلمان شد و هجرت كرد و به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد و در جنگ موته در صف مسلمانان همراه برادرش جعفر شركت جست و در زمان خلافت معاويه در سنه 50 هجرى ديده از جهان فروبست در حالى كه بيش از 90 سال داشت.

او در هيچ يك از جنگهاى برادرش اميرمؤمنان(عليه السلام) حضور نيافت; ولى «ابن عبد ربّه» در كتاب استيعاب نقل مى كند كه عقيل همراه با ابن عباس در جنگ جمل، صفين و نهروان شركت داشت و اين مسئله منافات با نابينايى او ندارد، زيرا «ابن ابى الحديد» مى گويد: عقيل در جنگ صفين بود; ولى پيكار نكرد و از خيرخواهى و مشورت نيك مضايقه ننمود.

درباره اينكه آيا عقيل سرانجام به شام رفت و به معاويه پيوست دو قول مختلف نقل شده، بعضى معتقدند كه در زمان حيات اميرمؤمنان(عليه السلام) به شام نرفت; ولى بعد از شهادت آن حضرت (به ناچار) به شام رفت و به معاويه پيوست.

بعضى ديگر مانند علاّمه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود معتقدند اساساً برنامه ملحق شدن به معاويه در كار نبوده، ملاقاتى كرده و باز گشته است.

در مجموع چنين استفاده مى شود كه او مرد با ايمان

و نيك نفسى بود; ولى از نظر روحى ضعيف بود و اگر گاهى لغزشى از او سرزده به علت همين ضعف بود.

يكى از امتيازات عقيل آگاهى وسيع او نسبت به علم انساب بود، قبائل عرب را خوب مى شناخت و از نسبهاى آنها آگاه بود و بعضى او را يكى از نسّابهاى چهارگانه عرب شمرده اند.(1)

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 250 به بعد و شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، ج 6، ص 523 به بعد.

صفحه 413

2. مساوات مسلمانان در بيت المال

بى شك بيت المال منابع مختلفى دارد; يكى از منابع آن زكات است و مى دانيم در تقسيم زكات مساوات شرط نيست، بلكه زكات بر اساس نياز داده مى شود و نيز ضرورتى ندارد كه با حضور نيازمندى منتظر نيازمند ديگرى بنشينيم بلكه مى توانيم به قدر كافى به نيازمند حاضر بدهيم.

ديگر از منابع بيت المال خمس است كه در صدر اوّل غالباً از غنائم جنگى گرفته مى شد. خمس در اختيار حاكم اسلامى قرار مى گيرد تا طبق برنامه ويژه اى كه در فقه اسلامى و روايات آمده است به نيازمندان برسد، در آن نيز مساوات شرط نيست.

سوم خود غنائم جنگى است كه به طور مساوى در ميان جنگجويان تقسيم مى شود; ولى لشكر پياده يك سهم مى برد و لشكر سواره دو سهم، زيرا در آن زمان تهيّه مركب براى سواره نظام به هزينه خود آنها بود البتّه گاهى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از ياران خود اجازه مى گرفت و بخشى از غنائم را به فرد يا افراد خاصى براى جلب آنها به اسلام(صلى الله عليه وآله)مى

داد.

منابع چهارم و پنجم و ششم عبارتند از درآمد خيريه ها، و خمس غير غنائم و انفال كه در آن نيز مساوات در مقام تقسيم شرط نبوده و اينجا جاى شرح آن نيست.

منبع هفتم بيت المال كه در آن زمان از همه مهم تر بوده و قسمت عمده اموال بيت المال از اين طريق حاصل مى شده درآمد اراضى خراجيه است; يعنى مال الاجاره ها يا خراجى كه از زمينهاى فتح شده به خزانه دولت اسلام ريخته مى شد، زيرا اين زمينها ملك عموم مسلمين بود. نه تنها نسل موجود، بلكه نسلا در نسل و طبعاً درآمد آن تعلق به همه داشت. درست شبيه يك ملك مشاع كه همه در آن مساوى اند، بديهى است حكومت اسلامى حق نداشت در تقسيم اين درآمد

صفحه 414

تفاوتى ميان مسلمانان قائل بشود، هر چند غالب خلفا به اين حكم اسلامى اعتنا نمى كردند و آن اموال را طبق ميل خود به هر كس مى خواستند مى دادند و هرگونه مى خواستند در آن تصرف مى نمودند.

آنچه در داستان عقيل در اين خطبه آمده مربوط به همين قسمت است كه مهم ترين بخش بيت المال را در بر مى گرفته و شايد عقيل گمان مى كرد اين اموال در اختيار حاكم اسلامى است كه هرگونه مايل باشد در آن تصرف كند به خصوص اينكه زمان عثمان را مشاهده كرده بود كه خليفه وقت با اين اموال چه ها مى كرد.

صفحه 415

لاَ ذَا وَ لاَ ذَاكَ، وَ لكِنَّهَا هَدِيَّةٌ. فَقُلْتُ: هَبِلَتْكَ الْهَبُولُ! أَعَنْ دِينِ اللّهِ أَتَيْتَنِي لِتَخْدَعَنِي؟ أَمُخْتَبِطٌ أَنْتَ أَمْ ذُوجِنَّة، أَمْ تَهْجُرُ؟ وَ اللّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الاَْقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلاَكِهَا، عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللّهَ فِي نَمْلَة أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَة مَا فَعَلْتُهُ، وَ إِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لاََهْوَنُ مِنْ وَرَقَة فِي فَمِ جَرَادَة تَقْضَمُهَا. مَا لِعَلِيٍّ وَ لِنَعِيم يَفْنَى، وَ لَذَّة لاَ تَبْقَى! نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ، وَ قُبْحِ الزَّلَلِ. وَ بِه نَسْتَعِينُ.

ترجمه

از اين شگفت انگيزتر داستان كسى است (اشعث بن قيس منافق) كه نيمه شب در خانه را زد و ظرف سرپوشيده اى (پر از حلواى خوش طعم و شيرين) براى من هديه آورد. معجونى بود كه من از آن متنفر شدم گويى با آب دهان مار يا استفراغ او خمير شده بود. به او گفتم: آيا اين هديه است يا زكات يا صدقه؟ كه اين هر دو بر ما اهل بيت حرام است. او گفت: نه اين است و نه آن ولى هديه است! گفتم: زنان بچه مرده بر تو گريه كنند آيا از طريق آيين خدا به سراغ من آمده اى تا مرا بفريبى؟ آيا تعادل فكرى خود را از دست داده اى يا جن زده اى يا بر اثر شدت بيمارى هذيان مى گويى؟ به خدا سوگند اگر اقليمهاى هفتگانه (روى زمين) را با آنچه در زير آسمانهايش قرار دارد به من داده شود كه خدا را با گرفتن پوست جوى از دهان مورچه اى نافرمانى كنم هرگز نخواهم كرد. به يقين دنياى

صفحه 416

شما نزد من از برگ درختى كه در دهان ملخى در حال جويدن باشد پست تر و بى

ارزش تر است. على را با نعمتهاى فانى دنيا و لذتهاى ناپايدار آن چه كار؟! به خدا پناه مى بريم از خواب رفتن عقل و لغزش هاى قبيح و زشت و در اين راه از او يارى مى طلبيم.

زيرا معمولا در بسته است و بايد در را بكوبد و وارد شود.

2. «شنئت» از ريشه «شنئان» بر وزن «نوسان» به معناى بغض و دورى كردن است، بنابراين «شنئت» يعنى آن را دشمن داشتم.

صفحه 417

مار عجين شده بود براى آن است كه هدف اشعث اين بود كه قلب امام(عليه السلام) را براى رسيدن به يك غرض دنيوى به خود معطوف دارد. (گاه گفته مى شود او با يكى از مسلمانان به ناحق بر سر آب و ملكى نزاع داشت و پرونده اين مخاصمه به دادگاه على(عليه السلام) رسيده بود. شايد اين مرد كورباطن مى خواست از اين طريق دل امام(عليه السلام) را به خود متوجّه كند و رأى او را بخرد; ولى امام(عليه السلام) با چشم ملكوتى اش باطن حلوا را ديد; باطنى كه همچون زهر مار بود، زيرا قصد رشوه در آن نهفته شده بود).

واژه «مَلْفُوفَة» گرچه از ريشه «لفّ» به معناى پيچيدن گرفته شده و در اينجا اشاره به ظرفى است كه در پارچه اى پيچيده شده بود; ولى چون امام(عليه السلام)مى فرمايد اين ملفوفه در ظرفى قرار داشت و سپس واژه معجونه را بر آن عطف مى كند. اين احتمال وجود دارد كه ملفوفه نامى براى نوعى از حلوا بوده كه در كوفه حلواى مرغوب و مورد علاقه مردم شناخته مى شد.(1)

بعضى از شارحان نهج البلاغه احتمال داده اند واژه «قىء» به معناى زهر مار است نه استفراغ او، زيرا همچون استفراغ آن را از دهان خود بيرون مى ريزد و تناسب مقام نيز همين را اقتضا مى كند همان گونه كه در عرف مى گويند فلان غذا همچون زهرمار بود.

سپس امام(عليه

السلام) در ادامه اين سخن مى افزايد: «به او گفتم: آيا اين هديه است يا زكات يا صدقه؟ كه اين هر دو بر ما اهل بيت حرام است. او گفت: نه اين است و نه آن; ولى هديه است»; (فَقُلْتُ: أَصِلَةٌ، أَمْ زَكَاةٌ، أَمْ صَدَقَةٌ؟ فَذَلِكَ مُحَرَّمٌ عَلَيْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ! فَقَالَ: لاَ ذَا وَ لاَ ذَاكَ، وَ لكِنَّهَا هَدِيَّةٌ).

به يقين زكات بر تمام بنى هاشم حرام است و صدقه كه اشاره به انفاقهاى

پاورقي

1. شيخ محمد عبده در شرح نهج البلاغه خود به اين معنا اشاره كرده و مى گويد: ملفوفه نوعى از حلوا بوده است كه اشعث بن قيس به عنوان هديه خدمت امام(عليه السلام) برد.

صفحه 418

مستحبى است و بنابر قول مشهور بر بنى هاشم حرام نيست ممكن است بر خصوص اهل بيت(عليهم السلام)حرام بوده باشد. بعضى نيز احتمال داده اند كه صدقه اشاره به كفارات و صدقات واجبه غير از زكات باشد كه آن هم بر بنى هاشم حرام است.

امّا «صلة» ممكن است به معناى رشوه باشد كه در مباحث رشوه قاضى به عنوان «صِلَة القُضاة» تعبير مى شود و از اين جهت به آن «صله» گفته مى شود كه رشوه دهنده آن را وسيله اى براى وصول به مقصد نادرست خود قرار مى دهد.

بعضى نيز گفته اند: «صله» به معناى «هديه» يا جايزه است همان گونه كه در مورد جايزه شاعر «صله شاعر» گفته مى شود، بنابراين جمله «لاَ ذَا وَ لاَ ذَاكَ، وَ لكِنَّهَا هَدِيَّةٌ» (نه اين و نه آن) اشاره به نفى زكات و صدقه و اثبات هديه بودن آن است.

اين احتمال در تفسير اين عبارت داده شده است كه جمله

«لا ذا و لاذاك» نفى همه باشد; يعنى هيچ كدام از اينها نيست; نه رشوه و نه زكات و نه صدقه، بلكه هديه است.

سپس امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن، اشعث بن قيس منافق را زير ضربات شديدترين سرزنش و توبيخ قرار داده، مى فرمايد: «من به او گفتم: زنان بچه مرده بر تو گريه كنند آيا از طريق آيين خدا به سراغ من آمده اى تا مرا بفريبى؟»; (فَقُلْتُ: هَبِلَتْكَ الْهَبُولُ!(1) أَعَنْ دِينِ اللّهِ أَتَيْتَنِي لِتَخْدَعَنِي؟).

اشاره به اينكه تو نيز مانند بسيارى از شيطان صفتان براى اينكه به مقصد نامشروع خود برسى لباس ظاهراً مشروعى بر آن پوشانده اى، نام هديه بر رشوه گذارده اى به گمان اينكه مى توانى با اين ظاهرسازى كسى را كه چشمش اعماق وجود را مى بيند بفريبى. آنگاه مى افزايد: «آيا تعادل فكرى خود را از دست

پاورقي

1. «هبول» صفت مشبهه است و به معناى زنى است كه فرزند براى او باقى نمى ماند و طبعاً بسيار گريه مى كند.

صفحه 419

داده اى يا جن زده اى يا بر اثر شدت بيمارى هذيان مى گويى؟»; (أَمُخْتَبِطٌ أَنْتَ أَمْ ذُوجِنَّة، أَمْ تَهْجُرُ؟).

اشاره به اينكه هيچ انسان عاقلى باور نمى كند كه بتواند كسى مانند على(عليه السلام) را با هديه اى كه در باطن بوى رشوه مى دهد بفريبد و اگر كسى در اين ميدان وارد شود دليل بر اين است كه يا ديوانه بوده و يا بر اثر بيمارى، عقل خود را موقتاً از دست داده است.

«مختبط» از ريشه «خبط» به معناى از دست دادن تعادل است كه گاه در مورد تعادل ظاهرى به كار مى رود و گاه درباره تعادل

فكرى و در اينجا معناى دوم اراده شده است و تعبير به «ذُو جِنّة» (جن زده) يا اشاره به وسوسه هاى شيطان است كه يكى از جنيان محسوب مى شود و بر اثر اين وسوسه ها عقل انسان را مى گيرد و يا اشاره به آن چيزى است كه در ميان توده مردم مشهور بوده كه بعضى افراد ديوانه را به عنوان جن زده به حساب مى آورند.

واژه «تَهْجُر» از ريشه «هَجْر» به معناى هذيان گفتن است، بنابراين فرق ميان اين سه واضح است; مختبط كسى است كه گرفتار نقصان عقلى بوده و تعادل فكرى خود را از دست داده و ذو جنه كسى است كه بر اثر عاملى برونى گرفتار نوعى جنون شده و تهجر در مورد كسى گفته مى شود كه ذاتاً ديوانه نيست; امّا بر اثر شدت بيمارى به هذيان گفتن دچار شده است.

البتّه اين سه واژه وقتى در مقابل هم قرار مى گيرند چنين مفهومى را افاده كنند در حالى كه ممكن است هنگامى كه هر يك تنهايى به كار برود مفهوم وسيع ترى داشته باشد.

سپس امام(عليه السلام) براى اينكه به او بفهماند تا چه حد گرفتار اشتباه شده و على(عليه السلام)را به تاريكى ديده و او را نشناخته است، اشاره به نكته بسيار مهمى در زمينه عدالت خويش مى كند كه شايد از غير او در طول تاريخ شنيده نشده باشد. اين

صفحه 420

نكته هشدارى است به همه رهبران و حاكمان جوامع بشرى كه مى فرمايد: «به خدا سوگند اگر اقليمهاى هفتگانه (روى زمين) با آنچه در زير آسمانهايش قرار دارد به من داده شود تا خدا را با گرفتن پوست

جوى از دهان مورچه اى نافرمانى كنم هرگز نخواهم كرد»; (وَ اللّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الاَْقَالِيمَ السَّبْعَةَ(1) بِمَا تَحْتَ أَفْلاَكِهَا، عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللّهَ فِي نَمْلَة أَسْلُبُهَا جُلْبَ(2) شَعِيرَة مَا فَعَلْتُهُ).

سپس به بيان دليل آن مى پردازد و مى فرمايد: «به يقين دنياى شما نزد من از برگ درختى در دهان ملخى كه در حال جويدن آن باشد پست تر و بى ارزش تر است»; (وَ إِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لاََهْوَنُ مِنْ وَرَقَة فِي فَمِ جَرَادَة تَقْضَمُهَا(3)).

در تأكيد آن مى فرمايد: «على را با نعمتهاى فانى دنيا و لذتهاى ناپايدار آن چه كار؟!»; (مَا لِعَلِيٍّ وَ لِنَعِيم يَفْنَى، وَ لَذَّة لاَ تَبْقَى!).

در اين چند جمله كوبنده و صريح و گويا، امام(عليه السلام) مى فرمايد: هر گاه بزرگ ترين رشوه هاى متصوّر در جهان كه همه روى زمين و قصرها و ثروتها و اموال و زرق و برقها باشد به من دهند كه كمترين ظلم و ستمى كه همان گرفتن پوست جوى (نه دانه جو) از دهان مورچه اى كه ظاهراً كوچك ترين جنبنده است انجام دهم، نمى كنم.

بسيارند كسانى كه مبالغ كوچك و متوسّط رشوه آنها را تكان نمى دهد; ولى اگر امتياز مهمّى براى آنها قائل شوند كه معادل تمام زندگى آنان يا بيشتر باشد

پاورقي

1. اقاليم سبعه، «اقاليم» جمع «اقليم» به معناى بخشى از جهان يا كشور است و جغرافى دانان قديم جهان را به هفت اقليم تقسيم مى كردند و چون نقشه دقيقى از دنيا نداشتند حدّ و حدود اين اقليمهاى هفتگانه دقيق نبود. به هر حال، هفتگانه در تقسيم بندى آنها چنين بود: اقليم اوّل، هندوستان. دوم، بخشى از كشورهاى عربى و حبشه، سوم،

مصر و شام، چهارم، ايران. پنجم، روم. ششم، كشور ترك، هفتم، چين و ماچين. (لغت نامه دهخدا، ماده اقليم). البتّه ممكن است تقسيم ديگرى از سوى بعضى ديگر از جغرافى دانها ارائه شده باشد و به هر حال نظر امام(عليه السلام) آن است كه اگر همه مناطق آباد كره زمين را به من بدهند.

2. «جلب» پوسته اى است كه روى دانه گندم يا جو را مى گيرد و به پوسته اى كه به هنگام خوب شدن زخم روى آن را مى پوشاند، «جلب» گفته مى شود.

3. «تقضمها» از ريشه «قضم» بر وزن «هضم» به معناى دندان زدن، گاز گرفتن و جويدن است.

صفحه 421

دست و پايشان مى لرزد و مى لغزند. چه كسى مى تواند ادّعا كند كه در هيچ حدّى از گرفتن امتياز در برابر هيچ حدّى از كمترين كار خلاف گرفتار لغزش نخواهد شد؟ امام مى فرمايد: من آن شخص هستم و حتّى صريحاً سوگند بر آن ياد مى كند.

دليلى كه امام براى اين امر آورده بسيار قابل توجّه است، زيرا امتيازات مادّى براى كسانى اهميّت دارد كه دنيا در نظرشان بزرگ و برجسته است; امّا كسى كه در اوج معرفت خدا قرار گرفته و ما سوى الله در نظر او كم ارزش و بى مقدار است و همه دنيا از ديدگاه او همچون برگ درخت نيم جويده اى در دهان ملخى است، دليلى ندارد كه مرتكب عصيان پروردگار و ظلم و ستمى شود.

على(عليه السلام) با چشم حقيقت بين خود به باطن دنيا مى نگرد; او همه اين مقامها و مواهب مادى را در حال فنا و زوال مى بيند و چيزى كه ارزش

آن را ندارد كه كسى به آن دل ببندد يا به دل بستنش بينديشد.

به همين دليل اگر بخواهيم ظلم و ستم، رشوه خوارى و تعدّى به حقوق ضعيفان از دنيا ريشه كن شود بايد در بالا بردن سطح معرفت انسانها نسبت به خدا و نسبت به دنيا تلاش و كوشش كنيم.

در ضمن از اين عبارات با دلالت التزامى مى توان فهميد كه ظلم و ستم و داورى به ناحق بدترين گناه است كه حتّى در برابر به دست آوردن تمام دنيا نبايد آن را مرتكب شد.

سرانجام امام(عليه السلام) با جمله اى كوتاه و بيداركننده كه در واقع ناظر به كلّ محتواى خطبه است، سخن خود را پايان مى دهد و مى فرمايد: «به خدا پناه مى بريم از خواب رفتن عقل و لغزشهاى قبيح و زشت و در اين راه از او يارى مى طلبيم»; (نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ سُبَاتِ(1) الْعَقْلِ، وَ قُبْحِ الزَّلَلِ. وَ بِه نَسْتَعِينُ).

پاورقي

1. «سبات» از ريشه «سبت» بر وزن «وقت» به معناى تعطيل كردن به منظور استراحت است; و «سبات» به از كار افتادن و تعطيل شدن اطلاق مى شود و در جمله بالا نيز به همين معناست و اگر در لغت عرب روز شنبه را يوم السبت مى نامند به سبب آن است كه اين نامگذارى در اصل از يهود گرفته شده كه روز شنبه روز تعطيلى آنها بود.

صفحه 422

اشاره به اينكه اگر عقل بيدار باشد و لطف خدا يار، انسان گرفتار گناهان بزرگ نمى شود و در دام گناهان كوچك كمتر مى افتد.

اين سخن را با نقل دو روايت پايان مى دهيم: حافظ ابونعيم اصفهانى از دانشمندان معروف اهل سنّت

در كتاب مشهورش حلية الاولياء مى نويسد: «پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام)خطاب كرد و فرمود: «يا عَلي! إِنّ اللهَ قَدْ زَيَّنَكَ بِزينَة لَمْ يُزيِّنِ الْعِبادَ بِزينَة أحَبَّ إلَى اللهِ مِنْها هِي زينَةُ الاْبْرارِ عِنْدَاللهِ تَعالى وَ الزُّهْدُ فِي الدُّنْيا فَجَعَلَكَ لا تَرزْءُ مِنَ الدُّنْيا شَيْئاً وَلا تَرْزَءُ مِنْكَ الدُّنْيا شَيْئاً; اى على! خداوند تو را به زينتى آراسته كه بندگانش به چيزى محبوب تر از آن زينت نياراسته و آن زينت ابرار و نيكان نزد خداوند متعال است و آن همان زهد و بى اعتنايى به دنياست; تو را آن گونه قرار داده كه تو از دنيا چيزى كم نمى كنى و دنيا چيزى از تو نمى كاهد».(1)

در حديث ديگرى آمده است كه زن شجاعى از شيعيان مخلص على(عليه السلام) به نام «دارميه حجونيه» در ملاقاتى كه با معاويه داشت (و به دنبال او فرستاده بود) در جواب اين سؤال معاويه كه:

آيا هرگز على(عليه السلام) را ديده اى؟

گفت: آرى به خدا سوگند او را ديدم.

گفت: چگونه او را ديدى؟

گفت: رَأَيْتُهُ لَمْ يَفْتِنُهُ الْمُلْكُ الَّذي فَتَنَكَ وَ لَمْ تَشْغَلْهُ النِّعْمَةُ الَّتي شَغَلَتْكَ; او را چنان ديدم كه اين حكومتى كه تو را فريب داده او را فريب نداده بود، و اين نعمتهاى دنيا كه تو را مشغول ساخته او را مشغول نساخته بود».(2)

پاورقي

1. شرح نهج البلاغه مرحوم خويى، ج 14، ص 297، چاپ قديم.

2. كتاب بلاغات النساء، ص 106 مطابق نقل شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، ج 6، ص 541 .

صفحه 423

زمان پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به ظاهر مسلمان شد و بعد از رحلت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به ارتداد روى آورد و سپس اسير شد و نزد ابوبكر اظهار ندامت كرد و مورد عفو قرار گرفت و در دوران اميرمؤمنان على(عليه السلام) با دشمنان او همچون عمروبن عاص براى ايجاد نفاق در صفوف ياران آن حضرت همكارى داشت و سرچشمه خرابى ها و مفاسد بى شمارى شد او در قبيله خود صاحب نفوذ بود و از اين طريق براى مقاصد سوء خود كمك مى گرفت و به گفته بعضى از محققان بسيارى از مشكلات عصر خلافت اميرمؤمنان على(عليه السلام) از اين منافق سرسخت و مرموز نشأت مى گرفت.

شرح بيشتر را در جلد اوّل صفحه 644 به بعد مطالعه فرماييد.

صفحه 424

صفحه 425

لاَ تَبْذُلْ جَاهِيَ بِالاِْقْتَارِ، فَأَسْتَرْزِقَ طَالِبِي رِزْقِكَ، وَ أَسْتَعْطِفَ شِرَارَ خَلْقِكَ، وَ أُبْتَلَى بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِي، وَ أُفْتَتَنَ بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِي، وَ أَنْتَ مِنْ وَرَاءِ ذلِكَ كُلِّهِ وَلِيُّ الاِْعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ; «إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ».

ترجمه

خداوندا آبرويم را با بى نيازى و غنا محفوظ دار و شخصيتم را بر اثر فقر ضايع مكن! مبادا از كسانى درخواست روزى كنم كه آنها خود، از تو روزى مى طلبند و از افراد بدكردار و پست، خواستار عطوفت و بخشش گردم و سرانجام به ستودن آن كس كه به من چيزى عطا كرده، مبتلا شوم (هر چند شايسته ستايش نباشد) و به نكوهش كردن آن كس كه مرا محروم داشته گرفتار گردم، هر چند در خور نكوهش نباشد، اين در حالى است كه تو در ماوراى همه اينها سرپرست و صاحب اختيار بخشش و منع هستى و تو بر هر چيز توانايى.

و «بذل» دو معنا دارد: يكى بخشيدن و از دست دادن و ديگرى كهنه كردن و ضايع ساختن، دو تفسير متفاوت دارد: نخست اينكه «خداوندا شخصيت مرا با فقر از من مگير» و ديگر اينكه «شخصيت مرا با فقر به ابتذال مكشان».

سپس بعد از آن در چهار جمله به آثار فقر و نيازمندى به ديگران پرداخته، مى فرمايد: «در نتيجه از كسانى درخواست روزى كنم كه آنها خود، از تو روزى مى طلبند و از افراد بدكردار و پست، خواستار عطوفت و بخشش گردم و سرانجام به ستودن آن كس كه به من چيزى عطا كرده، مبتلا شوم (هر چند شايسته ستايش نباشد) و به نكوهش كردن آن كس كه مرا محروم داشته گرفتار گردم، هر چند در خور نكوهش نباشد»; (فَأَسْتَرْزِقَ طَالِبِي رِزْقِكَ، وَ أَسْتَعْطِفَ شِرَارَ خَلْقِكَ، وَ أُبْتَلَى بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِي، وَ أُفْتَتَنَ بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِي).

در پايان مى فرمايد: «اين در حالى است كه تو در ماوراى همه اينها سرپرست و صاحب اختيار بخشش و منع هستى و تو بر هر چيز توانايى»; (وَ أَنْتَ مِنْ وَرَاءِ ذلِكَ كُلِّهِ وَلِيُّ الاِْعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ; «إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ»).

امام(عليه السلام) در اين عبارت كوتاه به چهار اثر سوء فقر و نيازمندى كه در دو مرحله

پاورقي

1. «صن» از ريشه «صيانت» به معناى محفوظ نگه داشتن است.

2. «وجه» در اينجا به معناى آبروست، هر چند اصل معناى آن صورت است.

3. «يسار» از ريشه «يسر» به معناى سهولت و آسانى و بى نيازى است و در جمله بالا معناى اخير اراده شده است.

4. «جاه» به معناى قدر و مقام و شرف است.

5. «اقتار» از ريشه «قتور» بر

وزن «فتور» به معناى سخت گرفتن در خرج كردن است.

صفحه 429

انجام مى شود، اشاره فرموده: نخست مى فرمايد: حدّاقل چيزى كه بر آن مترتّب مى شود اين است كه دست نياز به سوى نيازمندان درگاه تو دراز كنم و از آن بدتر اينكه حلّ مشكل در دست بدان و افراد پست قرار بگيرد كه راستى زندگى كردن در چنان شرايطى براى افراد با ايمان و با شخصيت بسيار سخت و دردناك است.

در مرحله دوم; يعنى پس از درخواست اگر طرف مقابل، اجابت كند انسان ناگزير از مدح و ستايش اوست و اى بسا انسانى باشد كه هرگز شايسته مرگ نيست و اگر از كمك كردن به دلايل خاصّى دريغ دارد زبان به نكوهش او بگشايم در حالى كه اى بسا در خور نكوهش و مذمت نباشد و خودش مشكلات اهمّى دارد كه بايد به آنها برسد; ولى از آنجايى كه «صاحِبُ الْحاجَةِ لا يَرى إلاّ حاجَتَهُ; حاجت مند جز حاجت خود را نمى بيند»(1) همين كه دست ردّ بر سينه من زد من او را متّهم به بخل و خسيس بودن مى كنم در حالى كه چه بهتر آب را از سرچشمه بگيرم و رو به درگاه تو آورم كه تو ولىّ اعطا و منعى و بر هر چيز قادرى!

بديهى است روح بلند و بزرگ امام(عليه السلام) هرگز چنين امورى را نمى پذيرد، هر چند گرفتار نيازمندى باشد. امام مى خواهد آثار طبيعى فقر را كه در بسيارى از مردم آشكار است بيان فرمايد تا بكوشند و با فقر مبارزه كنند و هرگز دست نياز به سوى كسى دراز نكنند.

متعددى از فقر ستايش شده، مانند حديث معروف پيامبر

پاورقي

1. اين عبارت در روايات ديده نشده بلكه به صورت ضرب المثل معروفى است كه با تعبيرات مختلف گفته مى شود، مانند «صاحِبُ الْحاجَةِ لا يَرُومُ إلاّ قَضائِها» يا «صاحِبُ الحاجَةِ أرعن لا يُريدُ إِلا قَضائَها» يا «صاحِبُ الْحاجَةِ أعْمى وَلَو كانَ بَصيراً». (كشف الخفاء، تأليف عجلونى، ج 2، ص 18).

صفحه 430

اكرم(صلى الله عليه وآله): «اَلْفَقْرُ فَخْري وَ بِهِ أفْتَخِرُ» و روايت امام صادق(عليه السلام): خداوند به حضرت موسى(عليه السلام) فرمود: «إذا رَأَيْتَ الفَقْرَ مُقبِلا فَقُلْ مَرْحباً بِشِعارِ الصّالِحينَ وَ اِذا رَأَيْتَ الْغِنى مُقْبِلا فَقُلْ: ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ; هنگامى كه ديديد فقر روى آورده بگو اى شعار صالحين خوش آمدى و هنگامى كه ببينى غنا روى آورده بگو لابد گناهى از من سر زده كه مجازاتش به سرعت فرا رسيده»(1) و روايات ديگرى مانند آن.

ولى روشن است كه فقر به معناى تهيدستى مخصوصاً در آنجا كه بر اثر تنبلى و كوتاهى و ضعف مديريت حاصل شود نه مايه افتخار است و نه شعار صالحان، بلكه سبب ذلّت و خوارى و آلودگى به انواع گناهان است.

مايه افتخار، فقر الى الله است، چرا كه عالم همه نيازمندند و خداوند بى نياز: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ إِلَى اللهِ وَاللهُ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمِيدُ)(2) و اين شبيه همان چيزى است كه در حديث اميرمؤمنان(عليه السلام) آمده است كه عرضه مى داشت: «كَفى بي عِزّاً أنْ أكُونَ لَكَ عَبْداً وَ كَفى بي فَخْراً أنْ تَكُونَ لي رَبّاً».(3)

يا اينكه منظور از فقر، زندگى ساده و خالى از تشريفات و تكلّفات است در برابر ثروتى كه موجب مستى و غرور و تشريفات و تجمّلات

مى شود.

تعبير به «شعار الصالحين» از فقر و تعبير به «مجازات زودرس» از غنا، گواه روشنى بر اين معناست، زيرا شعار صالحان به يقين چيزى است كه موجب صلاح و فلاح باشد; مانند زهد و ساده زيستى و عقوبت گناه، مربوط به چيزى است كه گناه آلود باشد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه قسمتى از اين روايات كه در آن مدح فقر آمده، اشاره به فقر تحميلى باشد كه بر اثر انجام وظيفه دامنگير انسان مى شود; مثلا در آغاز اسلام گروه عظيمى از مسلمانان مجبور به مهاجرت از مكّه به مدينه شدند و

پاورقي

1. كافى، ج 2، ص 263، ح 12 از باب فضل فقراء مسلمين.

2. فاطر، آيه 15 .

3. خصال، ج 2، ص 420، ح 14.

صفحه 431

هرگز نتوانستند امكانات خويش را در مكّه، به مدينه منتقل كنند و طبعاً در آنجا گرفتار فقر شديدى شدند و يا مسلمانانى كه در شعب ابى طالب در محاصره اقتصادى دشمن قرار گرفتند واقعاً فقير شدند فقرى كه بر اثر ايمان به خدا و اطاعت فرمان او از سوى دشمن به آنها تحميل شد و پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به آنها دلدارى مى داد كه اين فقر مايه افتخار است و شعار صالحان.

همچنين در دورانهاى بعد، جمع زيادى از خاصّان اهل بيت(عليهم السلام) به مضمون مثل معروف «اَلْبَلاءُ لِلْوِلاءِ» گرفتار چنين فقر تحميلى مى شدند و اين امر تا عصر و زمان ما ادامه دارد. چنين فقرى نه تنها عيب نيست، بلكه افتخار است; عيب آن است كه انسان براى دنيا دست از انجام وظيفه بردارد و تسليم دشمن شود.

حديث شريف «مَنْ أَحَبَّنا أهْلَ الْبَيْتِ فَلْيُعدَّ لِلْفَقْرِ