که می گفت «مصیبت بود پیری و نیستی» در عین حال نه تنها از عقیده راستین خود هیچ گونه انصرافی حاصل نکرد بلکه چنین می گفت:

منم بنده اهل بیت نبی

سر افکنده بر خاک پای وصی

بدان گیتی ام نیز خواهشگر است

که با تیغ تیز است و با منبر است

ص 217 ج 5 شاهنامه چاپ ژول مول

ناصر خسرو هم که از آیین حنفی دست برداشته و به اسماعیلیان گرویده بود هنگامی که در دره یمگان در تبعید به سر می برد و به او پیشنهاد می کردند که اگر از عقیده خود دست بردارد برای او در مجلس امیر خراسان مقام و منزلت خاص در نظر گرفته می شود چنین می گوید:

کی ریزم آبروی چو تو بی خرد

بر طمع آن که توبره پر نان کنم

ای بد نصیحتی که تو کردی مرا

تا چون فلان خسیس و چو بهمان کنم

ص 305 دیوان چاپ مرحوم تقوی

ضمن همین قصیده خطاب به چاپلوسان و دنیاپرستان دستگاه غزنوی و سلجوقی با قدرت و شدت چنین بیان می دارد:

زی اهل بیت احمد مرسل شوم

تن را رهی و بنده ی ایشان کنم

جان را ز بهرِ مدحتِ آل رسول

گه رودکی و گاهی «حِسان» کنم

زندان مؤمن است جهان دون

زان من همی قرار به یمگان کنم

همین شاعر گرامی در قصیده ای که آن را مردف به ردیف «محمد» صلی الله علیه و آله و سلم ساخته و از قصاید شیوای دیوانش شمرده می شود ضمن عرض ادب به پیشگاه حضرت ختمی مرتبت چنین می سراید.

نبینی که امت همی گوهر دین

نیابد مگر کز بنین محمد

محمد بدان داد گنج و دفینش

که او بود در خور قرین محمد

قرین محمد که بود آن که جفتش

نبودی مگر حور عین محمد

ازین حور عین و قرین گشت پیدا

حسین

و حسن شین و سین محمد

حسین و حسن را شناختم حقیقت

بدو جهان گل و یاسمین محمد

نیارم گزیدن همی مر کسی را

برین هر دوان نازنین محمد

ص 103 دیوان

اما سنائی در این راه ستاره درخشنده تری است به ویژه که یکی از قصاید شیوا و گیرا و قدیمی فارسی در مدح امام هشتم علیه السلام ساخته و پرداخته ی آن عزیز است. این قصیده که خواننده ی گرامی در صفحات آینده آن را ملاحظه خواهد نمود قابل شرح و توضیح است واین بنده هم درخور فهم خود تلاش نموده است تا موارد تأثیر اخبار و احادیث را در آن قصیده روشن سازد که شاید پاره یی از مشکلات آن روشن گردد و همین قصیده سبب آمد تا آثار سنایی را از لحاظ محتوای آنها به ذکر خاندان نبوت بررسی کنم و چه دریای پر گهری است که مایه اصلی بسیاری از مدایح و مناقب در قرنهای بعد شمرده می شود. اگر چه منبع اصلی همه مناقب، قرآن و احادیث است و خوشا به حال کسانی که بتوانند از این دو منبع پر فیض استفاده ببرند و سنایی را در این مورد بهره وافی فراهم بوده است و چون توجه بیشتر بر همان مدیحه حضرت رضا علیه السلام است در موارد دیگر به اختصار گراییدم. آرزومندم این کار بسیار خرد مقبول پیشگاه مقدس حضرتش که سلیمان راستین وادی حقیقت است واقع گردد که «ران ملخی نزد سلیمان بردن» خواهد بود.

اهمیت او تا بدان درجه است که نه تنها سبک و شیوه تازه ای در ادب فارسی گشود که گروه زیادی از او پیروی نمودند بلکه مورد احترام عمیق بزرگان مکتب عرفان فارسی قرار گرفته است. دولت شاه سمرقندی در تذکره خود این بیت را از قول مولوی نقل می کند که نشان دهنده اهمیت سنایی در نظر اوست:

عطار روح بود و سنایی دو چشم آن

ما از پی سنایی و عطار آمدیم

زیادی آثار آموزنده او دلیل بر فراوانی کار و همت سرشار اوست. خوشبختانه سنایی از شاعرانی است که آثارش از تطاول روزگار محفوظ مانده است و بدون تردید یکی از عوامل آن کثرت شیوع و توجه زیاد اهل فضل به آنها بوده است. بدون تردید او را باید از ستارگان درخشان ادب و فرهنگ ایرانی و اسلامی شمرد و به حق سر خیل سپاه شاعران عارف فارسی زبان است.

اگرچه درباره مذهب او نویسندگان آراء گوناگون را بر شمرده و اظهار نظر صریح ننموده اند ولی این بنده به مواردی برخورده است که او برای ائمه شیعه قائل به عصمت انبیاء اولوالعزم است آیا غیر شیعی فی المثل برای امام هشتم ادعای عصمت می نماید؟ بهتر است قضاوت در این باره پس از مطالعه تراوش های فکری او درباره اهل بیت به خوانندگان گرامی واگذار گردد.

برای کسب فیض و زیارت به آن درگاه روی می آوردند. صاحب بن عباد وزیر ادیب و دانشمند به عنوان عرض ادب و درود و ستایش امام دو قصیده شیوا به زبان عربی سروده است که در صفحات 5 تا 7 کتاب عیون اخبار الرضا نوشته شیخ اجل صدوق رحمه الله تعالی درج شده است و می دانیم که شیخ درگذشته به سال 381 است که اکنون بیش از هزار سال از وفات او می گذرد. چگونگی توجه امرایی چون رکن الدوله دیلمی و امیر ابو منصور بن عبدالرزاق و توجه مردم گرفتار به آستان مقدس رضوی از صفحه 278 تا 288 همان کتاب ارزشمند (ج 2 چاپ دارالعلم قم 1377 ق) آمده است که باید بدانجا مراجعه نمود.

نباید تصور کرد که فقط امرای شیعی به آبادی حرم مطهر رضوی توجه داشته اند بلکه سلسله های غزنوی و سلجوقی نیز در کمال خضوع و فروتنی نسبت به آبادی و معمور بودن آستان قدس رضوی کوشیده اند. در این باره مناسب است به موضوعی که در کامل التواریخ ابن اثیر «ص 401 ج 9 چاپ بیروت» آمده است اشاره شود که از جمله کارهای خیر محمود غزنوی تجدید ساختمان حرم مطهر و رفع مزاحمت از زائران آن حضرت بوده است. در نتیجه ی توجه محمود گروه زیادی از سران سپاه و درباریان او هم نسبت به گسترش ساختمان و وقف اوقافی بر مزار آن حضرت اقدام نموده اند که به مواردی از آن در تاریخ بیهقی اشاره شده است. بنابراین در دوره سنایی آستان قدس رضوی معمور و مورد توجه کامل مشتاقان بوده است.

اینک نخست به برخی از سروده های او درباره پیشوایان دیگر نگاهی

می کنیم و سپس قصیده او را درباره حضرت رضا علیه اسلام مطالعه خواهیم نمود.

نابینای تو

پارگین را قابل تسنیم و کوثر داشتن

مَر مرا باری نکو ناید ز روی اعتقاد

حق حیدر بردن و دین پیمبر داشتن

کسانی که مایل باشند تمامی این قصیده را ملاحظه کنند لطفا به صفحات 250 تا 252 دیوان سنایی چاپ آقای دکتر مصفا مراجعه فرمایند تا شواهد روشن دیگری که در آن آمده است از نظرشان دور نماند. توجه خواهید داشت که این قصیده در پاسخ سنجر است و سنایی با شهامت فوق العاده خود آنچه را که خواسته گفته است. در حدیقه تنها در یک ستایش 18 صفحه را به مدح امام بزرگوار علی بن ابی طالب اختصاص داده است لطفا به این چند بیت که از آن صفحات گزیده شده است توجه فرمایید.

آن ز فضل آفت سرای فضول

آن علمدار و علم دار رسول

نامش از نام یار مشتق بود

هر کجا رفت همرهش حق بود

محرم او بود کعبه جان را

محرم او بود سر یزدان را

هر که تن دشمنست و یزدان دوست

داند الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ اوست

در همین مدحیه درباره کناره گیری ظاهری آن حضرت از خلافت چنین می گوید:

نه علی از خَسان زبون بودی

شیر با گاومیش چون بودی

صورت ملک را که روح نداشت

از پی مرد صورتی بگذاشت

ملک معنی گرفت و نیک براند

آیت عزل خویشتن بر خواند

یک نوع ادب و عفت را رعایت نموده است زیرا برای هیچیک از همسران حضرت ختمی مرتبت هم که برخی از ایشان چون خدیجه و ام سلمه و ماریه مورد تکریم کامل شیعیان هم هستند مدیحه ای نسروده است برای نمونه یکی دو بیت که در آنها ذکر نام حضرت زهرا شده است آورده می شود.

سراسر جمله عالم پُر زنانند

زنی چون فاطمه خیر النساء کو؟

ص 300 دیوان

جده من خدیجه زین زمان

مادرم فاطمه چراغ جنان

ص 264 حدیقه

بسیار نیکو و استوار است و نشان می دهد که از دل گوینده سرچشمه گرفته است مطلع آن چنین است:

حَبَّذا کربلا و آن تعظیم

کز بهشت آورد به خلق نسیم

ص 270 حدیقه

در دیوان هم در پاسخ قصیده عارف زرگر و در جاهای دیگر از امام حسین علیه السلام یاد شده است اینک به دو سه بیتی که از دیوان برگزیده شده است توجه فرمایید:

خرمی چون باشد اندر کوی دین کز بهر حق

خون روان گشتست از حلق حسین در کربلا

ص 17 دیوان

درد این باد هوا در تن هر کس که شود

هست دردی که به جز سوختنش درمان نیست

ص 57 دیوان

حنبلی، حنفی و شافعی است در حدیقه همه آنها ذکر نشده است چنان که از مذهب مالکی و حنبلی مطلقا نامی نیامده است و این شاید بدان جهت باشد که مذهب غالب در خراسان حنفی و شافعی بوده است و چون مذهب فقهی خاندانهای غزنوی و سلجوقی حنفی و مذهب گروهی از وزرا چون نظام الملک شافعی بوده است سنایی در باب دوم حدیقه فقط به ذکر دو مذهب مذکور و تمجیدی از دو پیشوای آن اکتفاء نموده است. به علاوه اگر ذکر مطلبی در آثار کسی نباشد دلیل بر عدم اعتقاد نویسنده بر آن نیست در عین حال این بنده تصور می کند که شاید برخوردهای شدید میان اسماعیلیان و سلجوقیان و رواج بازار اتهام قرمطی دانستن اشخاص از موجباتی بوده است که سنایی را در مورد امام صادق علیه السلام تا اندازه ای وادار به سکوت نموده باشد. معذلک در دیوان سنایی در همان قصیده خطاب به سنجر چنین می خوانیم

گر همی مؤمن شناسی خویشتن را بایدت

مهر زر جعفری بر دین جعفر داشتن

ص 251 دیوان

در قصیده دیگری در دیوان خطاب به خود چنین سروده است:

گرد جعفر گرد گر دین جعفری جویی همی

زانکه نبود هر دو هم دینار و هم دین جعفری

ص 336 دیوان

ملاحظه می فرمایید با آن که نسبتا درباره امام صادق علیه السلام به خموشی گراییده است در همین دو بیت آنچه را که بایست بگوید گفته است. از حضرت موسی بن جعفر در همان قصیده خراسان در کمال احترام نام برده و عظمت حضرت رضا را در این می داند که در دامان حضرت موسی بن جعفر پرورش یافته اند.

درباره حضرت مهدی علیه السلام در حدیقه و در دیوان اشاراتی

آمده است به شرح زیر:

در ذیل فصلی با عنوان «فی اتباعه صلوات الله علیه» که مراد پیروان پاک قلب حضرت ختمی مرتبت است چنین می خوانیم:

خلق او آمد از نکو عهدی

روح عیسی و قالب مهدی

ص 199 حدیقه

در مورد دیگری چنین آمده است:

ای به دم جفت عیسی مریم

دام دجال بر کن از عالم

اندرین روزگار بد عهدی

چیست جز عدل هدیه مهدی؟

ص 581 حدیقه

در دیوان او هم این چنین آمده است:

ای دریغا مهدی ای که امروز از هر گوشه ای

یک جهان دجال عالم سوز سر برکرده اند

ص 88 دیوان

گر مخالف خواهی ای مهدی درآ از آسمان

ور موافق خواهی ای دجال یکره سر بر آر

ص 110 دیوان

همیشه منتظرم هدیه هدایت را

و لیک مهدی در مهد نیست منتظرم

ص 202 دیوان

پیش از آغاز به قصیده مدیحه حضرت رضا علیه السلام تذکر می دهیم که سنایی در قصیده دیگری که مردف به ردیف «کو؟» است و مطلع آن چنین است:

جهان پر درد می بینیم دوا کو؟

دل خوبان عالم را وفا کو؟

ضمن اظهار تأسف از موجود نبودن نمونه های بارز فضایل در دوره خود درباره امام چنین می گوید:

سراسر جمله عالم پر امامست

امامی چون علی موسی الرضا کو؟

اما قصیده مدحیه حضرت رضا دارای 38 بیت است و در دیوان چاپ آقای دکتر مظاهر مصفا از صفحه 242 تا 244 چاپ شده است وزن آن بنا به استخراج ایشان هزج مسدس مقبوض محذوف «مفعول مفاعلن فعولن» است.

دین را حَرَمیست در خراسان

دشوار ترا به محشر آسان

از معجزه های شرع احمد

از حجت های دین یزدان

همواره رَهَش مسیر حاجت

پیوسته درش مشیر غفران

چون کعبه پر آدمی ز هر جای

چون عرش پر از فرشته هزمان

هم فر فرشته کرده جلوه

هم روح وصی در او به جولان

از رفعت او حریم مشهد

از

هیبت او شریف بنیان

از دور شده قرار زیرا

نزدیک بمانده دیده حیران

از حرمت زایران راهش

فردوس فدای هر بیابان

قرآن نه درو و او اولوالامر

دعوی نه و با بزرگ برهان

ایمان نه و رستگار از او خلق

توبه نه و عذرهای عصیان

از خاتم انبیا درو تن

از سید اوصیا درو جان

آن بقعه شده به پیش فردوس

آن تربه به روضه کرده رضوان

از جمله شرطهای توحید

از حاصل اصل های ایمان

زین معنی زاد در مدینه

این دعوی کرده در خراسان

در عهده موسی آل جعفر

با عصمت موسی آل عمران

مهرش سبب نجات و توفیق

کینش مدد هلاک و خذلان

مأمون چو به نام او درم زد

بر زر بفزود هم درم زان

هوری شد هر درم بنامش

کس را دِرَمی؛ زدند زین سان؟

از دیناری همیشه تا ده

نرخ دِرَمی شدست ارزان

بر مهر زیاد آن دِرَمها

از حرمت نام او چو قرآن

این کار هر آینه نه بازیست

این خود به چه گل کنند پنهان؟

ز دست به نام هر خلیفه

سیمست به ضرب خان و خاقان

بی نام رضا همیشه بی نام

بی شان رضا همیشه بی شان

با نفس تنی که راست باشد

چون خور که بتابد از گریبان

بر دین خدا و شرع احمد

بر جمله ز کافر و مسلمان

چون او بود از رسول نایب

چون او سزد از خدای احسان

ای مأمون کرده با تو پیوند

وی ایزد بسته با تو پیمان

ای پیوندت گسسته پیوند

و آن پیمانت گرفته دامان

از بهر تو شکل شیر مسند

درنده شده به چنگ و دندان

آن را که ز پیش تخت مأمون

برهان تو خوانده بود بهتان

با درد جحود منکرش را

اقرار دو شیر ساخت درمان

از معتبران اهل قبله

وز معتمدان دین دیان

کس نیست که نیست از تو راضی

کس نیست که هست بر تو غضبان

اندر پدرت وصی احمد

بیتیست مرا به حسب امکان

تضمین کنم اندرین قصیده

کین

بیت فرو گذاشت نتوان

ای کین تو کفر و مهرت ایمان

پیدا به تو کافر از مسلمان

در دامن مهر تو زدم دست

تا کفر نگیردم گریبان

اندر ملک امان علی راست

دل در غم غربت تو بریان

و اینک توضیحات مختصری درباره برخی از ابیات:

1 - در بیت اول قصیده اشاره به حدیثی است که از حضرت علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه که فرمود هر کس مرا با دوری مدفنم زیارت کنند در روز قیامت در سه مورد به یاری او خواهم شتافت هنگام توزیع نامه های اعمال و گاه عبور از پل صراط و در پای میزان. این حدیث به صورتهای گوناگون نزدیک به هم در چند جای از کتاب عیون اخبار الرضا فراهم آورده شیخ اجل صدوق در گذشته 381 هجری قمری آمده است از جمله در صفحه 255 ج 2 چاپ دار العلم قم 1377 هجری قمری.

2 - در بیت دوم اشاره به اخبار متعددی است که دلالت بر ظهور کرامات از قبر مطهر امام دارد در این باره در همان کتاب عیون اخبار الرضا 13 مورد از صفحات 278 تا 288 آمده است و مرحوم مجلسی رحمه الله تعالی علیه هم در بحار صفحات 326 تا 337 ج 49 چاپ آخوندی عینا آنها را بیان داشته است.

3 - در بیت نهم اشاره به اعتقاد ویژه شیعیان است که «اولوالامر» را فقط بر ائمه دوازده گانه اطلاق می نمائیم و در این مورد می توان به کتاب اصول کافی مرحوم کلینی مراجعه نمود، ص 293 ج 1 اصول کافی با ترجمه فارسی چاپ کتابفروشی علمیه تهران. ظاهرا مقصود از بیت این است که اگرچه قرآن به حضرت علی بن

موسی الرضا نازل نشده است ولی مقصود از «اولوالامر» همان حضرت است و در این باره ادعا نمی کنم بلکه می توانیم برهان بزرگ و دلیل روشن هم ارائه دهیم.

4 - در بیت یازدهم اشاره به خبری است از حضرت ختمی مرتبت که در بسیاری از کتب قدیمی و معتبر شیعه به این صورت آمده است «ستدفن بضعه منی بارض خراسان» (بزودی پاره ای از تن من در زمین خراسان به خاک سپرده خواهد شد.) برای اطلاع بیشتر رجوع شود به ص 444 ترجمه اعلام الوری اثر ارزنده طبرسی و صفحات 283 تا 287 ج 49 بحار چاپ آخوندی تهران.

5 - بیت سیزدهم اشاره به حدیث شریف سلسله الذهب است که از احادیث معروف است و به وسیله حضرت رضا (ع) هنگام عزیمت ایشان از نیشابور ایراد گردیده و خلاصه آن چنین است که امام فرمود پدران من از رسول خدا حدیث کردند که حق تعالی فرماید «کلمه لا اله الا الله دژ استوار من است که هر کس در آن درآید از شکنجه من در زینهاری خواهد بود» و سپس حضرت رضا فرمود از جمله شرایط آن، اعتقاد به من است. این حدیث به صورتهای مختلف در صفحات 134 تا 136 ج 2 عیون اخبار الرضا آمده است. مصراع دوم بیت هم اشاره به حدیثی است که به صورتهای گوناگون در کتاب کلینی ص 320 ج 1 چاپ علمیه تهران آمده است.

6 - در بیت 15 به طوری که ملاحظه می کنید سنایی برای حضرت رضا مرتبه عصمت موسی علیه السلام را قائل است و دلیل بر کمال خلوص او و شناخت حق امام کما هو حقه است.

7 -

مطلب بیت 16 مأخوذ از احادیث متعددی است که در بسیاری از منابع شیعی و سنی آمده است از جمله در صفحات 190 تا 196 مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام تألیف مغازلی شافعی در گذشته 483 چاپ اسلامیه تهران.

8 - ظاهرا منظور سنایی در بیت 19 و 20 این است که دینارهای طلایی که به نام دیگران زده شده است در طول زمان به واسطه ساییدگی از ارزش آن کاسته می شود ولی درمی که به نام حضرت رضا زده شده است از حرمت نام آن حضرت مانند قرآن مورد حفظ و افزونی مهرورزی خواهد بود.

9 - در بیت 27 اشاره به مطلبی است که از قول خود حضرت رضا هم درباره ناپایداری پیمان مأمون مکرراً اظهار شده است و از جمله می توان به ص 292 ارشاد شیخ مفید در گذشته 413 چاپ آخوندی تهران مراجعه نمود.

10 - ابیات 30، 29 و 31 اشاره به معجزه است که در مجلس مأمون از حضرت علی بن موسی الرضا ظاهر شد و تفصیل آن در صفحات 170 تا 172 ج 2 عیون اخبار الرضا آمده است.

11 - ظاهرا در بیت 38 اطلاق کلمه غربت بدین جهت است که در یکی دو خبر این موضوع آمده است از جمله در امالی صدوق به نقل علامه مجلسی در ص 283 ج 49 بحار از قول خود حضرت رضا و نیز در عیون به نقل مرحوم مجلسی در ص 286 ج 49 بحار از قول امام صادق علیه السلام و شاید به همین جهت باشد که لقب «غریب» بر حضرت رضا صلوات الله علیه، تا این زمان نیز اطلاق می گردد.

برای اطلاع از مقام ادبی و زندگانی سنایی مراجعه فرمایید به مقدمات فاضلانه دیوان او در چاپهای استادان محترم آقایان مدرس رضوی و مظاهر مصفا و سخن و سخنوران استاد فقید فروزانفر.