ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

«مراتب معنوى حج، كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مى نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آن كه دستورات عبادى حج به طور صحيح و شايسته، مو به مو عمل شود.»

حضرت امام خمينى قدس سره

حج، نمايشى با شكوه از اوج رهايى انسان موحّد از همه چيز جز او و عرصه پيكارى فرا راه توسن نفس و جلوه بى مانندى از عشق، ايثار، آگاهى و مسؤوليت در گستره حيات فردى و اجتماعى است. پس حج تبلور تمام عيار حقايق و ارزش هاى مكتب اسلام است.

مؤمنان گرچه با اين عبادت الهى آشنايى ديرينه دارند و هر سال با حضورى شورانگيز از سراسر عالم، زنگار دل با زمزم زلال توحيد مى زدايند و با حضرت دوست تجديد ميثاق مى كنند و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاى حياتبخش حجّ است، امّا هنوز ابعاد بى شمارى از اين فريضه مهمّ، ناشناخته و مهجور مانده است.

پيروزى انقلاب اسلامى در ايران، در پرتو انديشه هاى تابناك امام خمينى- رضوان اللَّه تعالى عليه- حج را نيز همچون ديگر معارف و احكام اسلامى، در جايگاه واقعى خويش نشاند و سيماى راستين و محتواى غنى آن را نماياند. امّا هنوز راهى دراز در پيش است تا

ص: 16

فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود و مؤمن حج گزار با آگاهى و شعور دينى، بر آن مواقف و مشاعر، كه محلّ هبوط ملائكة اللَّه و وقوف انبيا و اوليا است، گام بگذارد.

در راستاى تحقّق اين هدف بزرگ، بعثه مقام معظّم رهبرى با الهام از انديشه هاى والا و ماندگار امام راحل رحمه الله، احياگر حجّ ابراهيمى و با بهره گيرى از رهنمودهاى ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامى، حضرت آيةاللَّه خامنه اى- مدّظلّه العالى- با تأسيس معاونت آموزش و پژوهش، تلاش مى كند فصل جديدى فرا راه انديشمندان مسلمان و علاقمندان به فرهنگ حج و زائران و راهيان حرمين شريفين بگشايد. از اين رو، در عرصه پژوهش، تأليف و ترجمه، آثار گوناگون در باره حقايق و معارف حج، آشنايى با اماكن مقدس، تاريخ و سرگذشت شخصيت هاى بزرگ اسلام، بررسى رويدادها و عرضه خاطرات و به ويژه آموزش مسائل و آداب حج، تلاش هايى را آغاز كرده است.

آنچه اكنون پيش روى خواننده قرار دارد، برگ سبزى است از اين دفتر.

بى گمان راهنمايى و همراهى انديشوران، از نارسايى ها خواهد كاست و در اين راه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبرى، از همكارى همه علاقمندان استقبال كرده، دست آنان را به گرمى مى فشارد.

ومن اللَّه التوفيق و عليه التكلان

معاونت آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبرى

ص: 17

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

ص: 18

مدينه هجرت گاه او، كوله بارى هزار و چهارصد ساله از وقايع تلخ و شيرين، زجرها و شكنجه ها، ايثارها و شهادت ها را پس از بعثت نبوى و هجرت محمّدى به دوش مى كشد.

در حقيقت هر گوشه از اين خاك مقدس، خاطره اى دلنشين، آثارى گويا و شواهدى زنده از حضور بهترين مخلوق عالم داشته و يادآور خاطره جانفشانى ها و تلاش هاى آن حضرت و صحابه گرامى او در راه اعتلاى اسلام است.

اكنون ضرورى است براى پاسدارى از اصالت و هويّت تمدّن و فرهنگ اسلامى خود، آثار مقدس اين سرزمين را بيابيم، بشناسيم و بشناسانيم و سرانجام در كتيبه قلب و اوراق دل، همچون لوحى محفوظ ثبت كنيم.

روند تخريب بسيارى از اين آثار و اماكن اسلامى، كه طى سال هاى اخير رو به گسترش است، نگارنده را بر آن داشت تا براى حفظ و شناسايى اين پيشينه تاريخى، به پژوهش و بررسى كامل و مستندى دست زند، باشد تا ان شاءاللَّه مورد عنايت و توجه محققان، پژوهشگران و علاقمندان به تاريخ اسلام و زائران بيت اللَّه الحرام قرار گيرد.

پژوهش حاضر، كه بر اساس مستندترين و اصيل ترين منابع تاريخى قرون اوليه اسلامى و پژوهش هاى متأخر و جديد تهيه شده، سير تاريخى آثار و اماكن مقدس مكّه و مدينه را از آغاز تا كنون در دو بخش مورد بررسى قرار مى دهد.

از آنجا كه بسيارى از اين اماكن- متأسفانه- بر اثر حوادث طبيعى و يا اهداف مغرضانه، دستخوش تخريب و ويرانى گرديده؛ لذا فصل هايى را هم به شناسايى دقيق آن ها اختصاص داده ايم.

در پايان، شايسته است از اهتمام معاونت محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى و ديگر كسانى كه در تهيه، چاپ و نشر اين اثر سهيم بوده اند، قدردانى كرده، از خداوند متعال توفيق روز افزون آنان را درخواست نمايم.

والسلام عليكم ورحمة اللَّه وبركاته

اصغر قائدان

5/ 9/ 1372

ص: 19

مقدمه چاپ هفتم

فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا .... (آل عمران: 97)

با عنايت و الطاف حضرت ربوبى، پس از گذشت يك دهه از چاپ نخست اين كتاب، اكنون متن جديدى پيش روى شما است كه حاصل چندين سفر و ماه ها تلاش و كوشش است. از آنجا كه روند تغييرات و تحوّلات آثار تاريخىِ دو سرزمين مقدّسِ مكّه و مدينه بسيار وسيع، سريع و پرشتاب است، ارائه هرگونه اطلاعات، پس از چندى مستلزم بازنگرى و تجديد نظر خواهد بود. در مدّت نسبتاً طولانى كه از نخستين چاپ اين كتاب مى گذرد، متأسفانه بسيارى از آثار تاريخى دستخوش تخريب و ويرانى و بسيارى نيز خوشبختانه احيا و بازسازى شده اند و سير مراحل توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبى، كه از آن هنگام آغاز گشته بود، اكنون به پايان رسيده است. از اين رو، با تشويق ها و مساعدت هاى معاونت محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبرى جناب حجةالاسلام والمسلمين آقاى سيدعلى قاضى عسكر، كه خود از محقّقان فاضل و انديشمند هستند، بحمداللَّه تأليف حاضر با اطلاعات و آمار و ارقام جديد به محضر

ص: 20

فرهيختگان و دانشوران تقديم مى گردد؛ اميد است خوانندگان عزيز و زائران بيت اللَّه الحرام، اينجانب را مشمول دعاى خير خويش قرار دهند و هرگونه نقص و كاستى در اين اثر را به ديده اغماض بر اين كمترين فروگذارند يا منّت نهند و حقير را از الطاف و عنايات روشنگرانه و عالمانه خود بهره مند سازند.

در پايان لازم است از معاونت محترم آموزش وپژوهش بعثه مقام معظم رهبرى، كه مقدمات چاپ مجدّد اين اثر را فراهم ساختند تشكّر كنم و از ويراستار محترم جناب آقاى ورسه اى و نيز آقاى امامى كه متن را به دقّت نمونه خوانى كرده اند و سيد صلاح موسوى و همكارانشان در مركز تحقيقات حج، كه صفحه آرايى اثر را برعهده داشتند و ساير عزيزان در نشر مشعر، سپاسگزارى و از خداوند سلامتى آنان را درخواست كنم.

وعلى اللَّه التوكّل

اصغر قائدان

7/ 7/ 1384

ص: 21

زمينه

ص: 22

متصل مى سازد. حداكثر طول شبه جزيره 23 درجه يا 2500 كيلومتر و حداكثر عرض آن (ميان درياى سرخ و خليج فارس) هزار كيلومتر است.

جغرافى دانان عرب، شبه جزيره را به شش بخش تقسيم كرده اند:

ص: 23

قسمت مركزى عربستان را تشكيل مى دهد. رياض پايتخت عربستان، در اين ناحيه قرار دارد.

ص: 24

بخش بيشترى از اين شبه جزيره را صحراها و كويرهاى خشك و سوزان تشكيل مى دهد كه نه تنها قابل سكونت نيست بلكه گذر از آن نيز به راحتى امكان پذير نمى باشد.

زمين شناسان، عربستان را دنباله صحراى بزرگ آفريقا مى دانند كه به وسيله رود نيل و درياى سرخ از هم جدا شده است.

صحراهاى آن عبارت اند از:

ص: 25

حَضْرَمَوتْ، ميان الرُّبْع الخالى و نَفُود واقع شده و به صحراى سرخ نيز معروف است؛ كويرى است بيكران و چندان سخت و صعب العبور كه پاى هيچ كس به آن نرسيده و حتى صحرانشينان نيز از پيمودن آن عاجزند. (1) دهناء ميان نجد، كويت و احساء واقع شده كه از شمال غربى به سمت جنوب شرقى امتداد يافته است.

ص: 26

شده و داراى موقعيتى به شكل مثلث است كه امروزه كشور يمن در آن واقع است. در اين قسمت، دولت هاى مَعينيان، قَتَبان، سَبا (1)، حَضْرَمَوتْ، حِمْيَريان و حَبَشيان (2) يكى پس از ديگرى به حكومت رسيده اند و آخرين دولت آن مقارن ظهور اسلام، دست نشانده دولت ساسانى ايران بودند كه نخستين حاكم آن وهرز ديلمى و آخرين آن بازان است. با نامه اى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى بازان نوشت، وى و ايرانيان ساكن در اين منطقه، همه مسلمان شدند. آنان نقش بسزايى در دفع فتنه اسود عَنْسى- پيامبر دروغين- داشتند.

ص: 27

باديةالشام را شامل مى شده است. رودخانه فرات مرز شرقى آن و عربستان سعيد مرز جنوبى آن بوده و در سمت شمال غربى و غرب، به عربستان سنگى متصل مى شده است. (1) دولت هاى غساسنه و لَخَميان در اين مناطق حكومت مى كردند كه هنگام ظهور اسلام و انجام فتوحات در شمال شبه جزيره، منقرض و بسيارى از مردم آن به اسلام گرويدند.

ص: 28

الف: تقسيمات نژادى عرب:

بيشتر علماى انساب، عرب را به سه قسمت تقسيم كرده اند:

ص: 29

اين دسته به تمام اعرابى اطلاق مى شود كه در بيابان ها روزگار مى گذرانند و حيات معيشتى آنان صحرايى است و به سرزمينى وابستگى ندارند. اين گروه از اعراب، در خيمه هايى كه از وَبَرْ يا پوست بافته مى شود، به سر مى برند. آنان همواره براى دستيابى به چراگاه هاى جديد و نيز تغذيه حيوانات خود، در حال جا به جايى از مكانى به مكان ديگر هستند.

بديهى است طبيعت خشك و بيابان هاى سوزان و كمبود آب، مراتع و نيز زندگى سخت، از آنان عناصرى جنگجو، مبارز، مقاوم، خشن و انعطاف ناپذير ساخته است.

ص: 30

است. در قرآن كريم نيز به پرستش فرشتگان و ملائكه به عنوان «دختران خدا» (1) و نيز پرستش «جن» در ميان ايشان اشاره شده است. (2) بنابراين، تعدّد خدايان و شرك در شبه جزيره رواج كامل داشته است.

ص: 31

در شبه جزيره، اقليتى پيرو دين زرتشت بوده و در ميان اعراب به مجوس شهرت داشته اند. البته گفتنى است بيشتر زرتشتيان ساكن در شبه جزيره، ايرانيانى بودند كه در يمن، عمّان وبحرين سكونت داشتند. همچنين گرايش هايى به مانويت نيز در بعضى اعراب قريش ديده مى شده (1) و در مناطق حيره نيز به سبب نزديكى به ايران زرتشتى گرى رايج بوده است.

ص: 32

احترام ويژه اى نسبت به كعبه قائل بودند و هرگاه كسانى از آنان به سفر رفته و يا مهاجرت مى كردند، قطعه اى از سنگ هاى كعبه يا حرم را همراه خود مى بردند و به آن تبرّك مى جستند و آن قطعه از سنگ را براى بزرگداشت كعبه نزد خود حفظ كرده و محترم مى شمردند. ديرى نپاييد كه اين سنگ ها را تراشيدند و به اشكال و صور مختلف درآوردند. به اين صورت، بت پرستى در شبه جزيره رواج يافت. آغاز بت پرستى را بايد از زمان تسلط قبيله «خزاعه» بر مكه و تبعيد «جُرهميان» دانست. (1)

با تسلّط عمرو بن لُحىّ خُزاعى بر مكه، براى نخستين بار آيين بت پرستى رواج يافت. بر اساس گفته پيامبر صلى الله عليه و آله، او نخستين كسى بود كه دين حضرت ابراهيم عليه السلام را تغيير داد و بت ها را به پاى داشت. (2) از اين زمان، هر قبيله و يا حتى هر خانواده اى براى خود بت هايى از سنگ، كه به آن «وثن» و نيز بت هايى از چوب يا طلا و نقره، كه به آن «صنم» گفته اند، مى ساختند. بعضى از بت ها ميان چند خانواده و يا حتى چند قبيله مشترك بود.

بت «لات» ازمعروف ترين آن ها تا هنگام ظهور اسلام، به صورت سنگ چهار گوش سفيد و مظهر انسان بود.

بت لات، زير مئذنه كنونى مسجد طائف قرار داشت مسلمانان پس از خراب كردن آن، در جايش مسجدى بنا نهادند؛ (3) آن مسجد اكنون نيز موجود است.

بت «مناة» از ديگر بت هاى مشهور عرب بود كه قبيله اوس و خزرج در يثرب آن را مى پرستيدند. هنگام ظهور اسلام نيز 360 بت در داخل كعبه و ده ها بت نيز ميان صفا و مروه بود كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله با فتح مكه (سال هشتم هجرى) وارد كعبه شدند و تمام بت ها را در هم شكستند. ديرى نپاييد با انجام سريه هايى به نقاط مختلف، شبه جزيره را از لوث وجود هرگونه بت پرستى و مظاهر شرك پيراستند. به رغم ترويج آيين بت پرستى، كما كان بعضى از آداب و رسوم دين حنيف؛ يعنى بزرگداشت كعبه، طواف بيت، انجام حج

ص: 33

در ماه هاى حرام و نيز انجام عمره، وقوف در عرفات، مُزْدَلفَه، قربانى و هَدْى شتران، تلبيه حج با آميزه اى از شرك به اجرا در مى آمد. براى نمونه، قبايل كنانه و قريش در هنگام مُحْرم شدن چنين تلبيه مى گفتند:

«لَبَّيْك، اللَّهُمَّ لَبَّيْك، لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ إِلَّا شَرِيكٌ هُوَ لَكَ، تَمْلِكُهُ وَ مَا مَلَك».

بايد افزود كه هر يك از قبايل، براى خود تلبيه مخصوص داشتند. (1) هنگامى كه اسلام ظهور يافت. حج را جلوه اى ديگر بخشيد و آن را از هرگونه شرك و عادات جاهلى و امتيازات نابايسته، كه در دست اهل «حُمسْ» (2) قرار داشت، پيراست و آن را به عبادتى خاص براى خداوند يكتا تبديل كرد.

ص: 34

كشور عربستان يكى از بزرگ ترين كشورهاى محدوده شبه جزيره است كه در جنوب غربى آسيا واقع شده و با 000/ 240/ 2 كيلومتر مربع وسعت، دوازدهمين كشور جهان است و 80% مساحت اين شبه جزيره را به خود اختصاص داده است. اين كشور از دو سو در محاصره دريا است؛ از غرب، درياى سرخ و از شرق، خليج فارس آن را احاطه كرده است. همچنين كشورهاى اردن، عراق و كويت در شمال و شمال غرب و امارات متحده عربى، قطر، عمّان در شرق و كشور يمن در جنوب از همسايگان آن هستند.

عربستان ميان طول 56- 40/ 34 درجه و عرض 32- 30/ 16 درجه در شمال خط استوا؛ يعنى در نيمكره شمالى و نيمكره شرقى واقع شده است. «مرز غربى» آن را سواحل درياى سرخ تشكيل مى دهد كه از خليج عقبه در شمال تا ميدى به طول 2400 كيلومتر امتداد مى يابد و نيز از عقبه تا رأس مشعاب 1700 كيلومتر مسافت دارد. مرز ساحلى درياى سرخ در مجموع به 1800 كيلومتر مى رسد.

مرز شرقى در امتداد آب هاى خليج فارس از ميان منطقه بى طرف (سعودى- كويتى) از سمت شمال آغاز و به دهكده «سولى» در جنوب، كه ساحلى رملى است، ختم مى گردد. طول مرز عربستان با خليج فارس 610 كيلومتر و طول ساحل شرقى از رأس

ص: 35

مشعاب تا قطر 600 كيلومتر و از ميدى تا خليج فارس 1760 كيلومتر ذكر شده است. (1)

مرز شمالى از رأس شيخ حميد بر خليج عقبه تا رأس الخفجى بر خليج فارس 1360 كيلومتر ذكر شده است. از سمت جنوب نيز به مرزهاى يمن متصل است كه از جيزان تا الحدود، 1700 كيلومتر طول دارد.

براساس آخرين آمارگيرى جمعيت درسال 2005 م. (؟؟؟ 1426 ق./ 1371 ش.) جمعيت عربستان 000/ 500/ 26 نفر بوده كه شامل افراد بومى و مقيم (و غير بومى) هستند. (2)

ص: 36

جنوب غربى، در فصل تابستان نيز بارندگى دارد. باران هاى عربستان به صورت ناگهانى و غافلگيرانه است و پس از جارى ساختن سيل هاى عظيم، در مدت كوتاهى ناگهان قطع مى شود. شهر مكه و خانه كعبه تاكنون به سبب اين سيل ها خسارت هاى جدّى ديده است.

ريزش باران ها در طول سال منظم نيست. گاه اندك و گاه بسيار زياد است. طول روزهاى بارندگى در سال، از 3 تا 40 روز است. بالاترين ميزان بارش شهر مدينه در دى ماه است كه به 3/ 8 ميلى متر مى رسد و پايين ترين آن در آذر ماه، 2 ميلى متر و در بقيه ماه ها نيز بارندگى ندارد. مجموع بارندگى اين شهر در سال به 3/ 14 ميلى متر مى رسد. (1)

ص: 37

پيشرفته ترين فرودگاه هاى جهان است. اين فرودگاه كه بر روى بيش از چهل شركت هواپيمايى خارجى باز است، هر هفته پنجاه پرواز در آن انجام مى گيرد. فرودگاه در سال 1981 م. (1358 ش. افتتاح شده و داراى سه پايانه (ترمينال) است:

الف- پايانه جنوبى كه مخصوص خطوط هوايى سعودى است.

ب- پايانه شماره دو، كه به مسافران شركت هاى هوايى خارجى اختصاص دارد.

ج- پايانه مخصوص زائران كه براى جابه جايى هشتاد هزار نفر زاير در يك زمان پيش بينى شده است.

2. فرودگاه بين المللى «ظهران»

3- فرودگاه مدينه منوره، كه در سال 1383 نخستين پرواز از زائران ايرانى به فرودگاه مدينه هم صورت گرفت.

4- فرودگاه «طائف».

5- فرودگاه «رياض».

اين كشور همچنين داراى 25 فرودگاه مخصوص پروازهاى داخلى است كه شهرهاى عربستان را به يكديگر مرتبط مى سازد. (1)

ص: 38

بين المللى و بندرى بزرگ موقعيتى ويژه دارد و مورد توجه است. فعاليت هاى اقتصادى و عمرانى در آن نسبت به گذشته به طور چشمگيرى افزايش يافته و جمعيت آن بالغ بر 000/ 250/ 1 نفر مى باشد.

2- ظهران؛ از ديگر بنادر مهم عربستان است كه در ساحل خليج فارس در سمت مشرق واقع شده و از مهم ترين مناطق و حوزه هاى نفتى اين كشور است.

نقشه؟؟؟

ص: 39

بخش اول: تاريخ و آثار اسلامى مكه مكرّمه

ص: 40

ص: 41

فصل اول: مكّه مكرّمه در بستر تاريخ

ص: 42

ص: 43

الف) موقعيّت جغرافيايى مكّه مكرمه

شهر مقدس مكّه، در غرب نجد واقع است و آن را جزو تهامه دانسته اند. اين شهر از شمال به مدينه، از مشرق به نجد و رياض، از جنوب به يمن و از مغرب به جدّه محدود مى شود. طول آن 78 درجه وعرض آن 23 درجه است و در اقليم دوم قرار مى گيرد. (1)

ارتفاع تقريبى آن از سطح دريا 270 متر است وفاصله اش تا جدّه، با بزرگراه جديدى كه احداث شده، به 60 كيلومتر كاهش يافته و به وسيله بزرگراه هجرت با مدينه نيز 425 كيلومتر فاصله دارد. شهر مكه ميان دو رشته كوه محصور شده و ازاين رو، بناى آن از دور ديده نمى شود. اين دو رشته كوه عبارت اند از:

1. كوه فلق يا فلح؛ در شمال مكه واقع است كه به سمت غرب ادامه مى يابد.

2. قُعَيْقُعان؛ رشته كوهى است كه كوه هاى هندى، لُعْلُع، كَدَّى (2) از جمله ارتفاعاتى هستند كه در آن قرار دارند.

شهر، از سمت شمال به جنوب حالت شيب و سرازيرى دارد. سمت شمال را مَعْلاة

ص: 44

و سمت جنوب را مَسْفَله گويند.

شهر مكه 2500 سال قبل از ميلاد مسيح عليه السلام محل توقف و اقامت كاروانيانى بوده كه در راه يمن و شام رفت و آمد داشتند و از اين رو، موقعيت بسيار ممتاز و سوق الجيشى به آن بخشيده است. از اين شهر، سه راهِ اصلى به سوى سه نقطه مهم منشعب مى شده كه بر اهميت آن مى افزوده است. اين سه نقطه، يمن، فلسطين و درياى سرخ هستند. مساحت كنونى مكه بيش از 4800 هكتار و جمعيت ساكن آن بيش از 600 هزار نفر است.

آب وهواى مكه خشك وسوزان وگرمايش آزارنده است؛ زيراكوه هايى كه اطراف آن واقع شده، جلوى بادهاى شمالى را سد كرده و صخره ها نورخورشيد را منعكس مى سازد و حرارت و دماى هوا را دو چندان مى كند. در ماه هاى تير، مرداد و شهريور حرارت آن فوق العاده زياد است. بارندگى در آن غالباً مقطعى و در دى ماه است؛ زيرا در منطقه مدارى واقع است. (1) وبه گاه بارش باران، چنان سيلى درچند ثانيه شهر را فرا مى گيرد كه تا ساعت ها و شايد روزها آثار آن باقى مى ماند. اين سيل از سمت شمال به جنوب سرازير مى شودوگاهى نيز اندرون مسجدالحرام را تا يك متر و اندى فرا مى گيرد. براى جلوگيرى از ويرانى هاى حاصل از سيل، سدى را در منطقه معلاة ساخته اند.

ص: 45

براى هر يك از اين اسامى دلايلى است و ما به وجه تسميّه سه نام از اين شهر، كه در قرآن كريم آمده، اشاره مى كنيم:

ص: 46

شده و علاقه مردم به اين شهر يا استفاده آنان از آخرين قطره آب را- كه در اين سرزمين بسيار كمياب است- نشان مى دهد. بعضى نيز آن را از «تمكَّكْتُ العِظم» دانسته اند كه به مغز استخوان گفته مى شود، گويى مكه وسط زمين است؛ همان گونه كه مغز استخوان، در ميان آن است. (1) براى مكّه معناى ديگرى گفته اند و آن اين كه: از «مكَّ يُمَكُّ» گرفته شده و به معناى هلاك شدن و كاستن است و گويند هركس نسبت به آن قصد و نيت سوء داشته باشد، جز نابودى سرنوشتى نخواهد داشت يا اگر كسى به زيارت اين خانه رود، از گناهانش كاسته مى شود. (2)

براى مكّه، معانى ديگرى چون بسط، گسترش و ازدحام نيز آورده اند. يونانيان نام مكه را «مَكْرُبا» ثبت كرده اند. شايد اين واژه از لهجه ساكنان جنوبى شبه جزيره، به معناى مقدّس و محترم باشد؛ زيرا پادشاهان حكومت سبا را، كه داراى تقدّس بوده اند، مُكَرَّبْ يا مُقَرَّب مى خواندند. (3)

ص: 47

وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ* وَ طُورِ سِينِينَ* وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ. (1)

بلد امين، به معناى سرزمين و حرم امن الهى و يكى ديگر از نام هاى مكه است كه خداوند در قرآن از آن ياد نموده و امنيّت و حرمتش را بيان كرده است.

ص: 48

مساجد ديگر، جز مسجدالحرام بيشتر است و نماز در مسجدالحرام از نماز در مسجد من بر صد نماز افضل است.

در روايت ديگرى آمده است: ثواب يك ركعت نماز در مسجدالحرام، به اندازه يكصد هزار ركعت در مساجد ديگر است. (1) و بعضى نيز هزار ركعت گفته اند.

از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده، كسى كه در مكّه بميرد، خداوند در روز قيامت وى را امان دهد. (2)

ص: 49

نقشه مكه؟؟؟

نقشه مكه مكرمه

ص: 50

ص: 51

فصل دوم: سير تاريخى كعبه و مسجدالحرام

ص: 52

ص: 53

الف- كعبه (1) نخستين خانه در زمين

إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ. (2)

«همانا نخستين خانه اى كه براى مردم قرار داده شد، خانه اى در بكّه است كه مبارك گردانيده شد و آن هدايتى براى جهانيان است.»

روايات مذكور در كهن ترين منبعِ تاريخى؛ يعنى «اخبار مكّه» حاكى از آن است كه كعبه پيش از آفرينش آسمان ها و زمين، چون حُبابى روى آب بود و اندك اندك قسمت هاى ديگر زمين از زير آن گسترده شد و وسعت يافت. (3) به گفته برخى از روايات، كعبه را حضرت آدم عليه السلام بنا كرد.

از امام صادق عليه السلام نقل شده كه جاى كعبه، سكويى مرتفع از زمين و سفيد بود و از آن نورى چون نور خورشيد و ماه مى درخشيد تا اين كه فرزند آدم، برادرش را كشت و آن زمين سياه شد. پس وقتى خداوند آدم عليه السلام را به زمين هبوط داد آن را برجسته ساخت و به

ص: 54

نظر او رسانيد. وى از خداوند پرسيد: آن قطعه سفيد درخشان چيست؟ خداوند گفت: آن زمين من است و آن را براى تو قرار داده ام تا هر روز هفتصد بار پيرامون آن بگردى. (1)

هنگام طوفان نوح عليه السلام كعبه از ديده ها پنهان شد و از آن دوران تا زمان حضرت ابراهيم عليه السلام پنهان بود و تنها برخى جايگاه آن را مى دانستند تا آن كه خداوند مكان آن را به ابراهيم عليه السلام نشان داد. وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ ...، (2)

ايشان از شام به مكّه حركت كرد و پسرش، اسماعيل عليه السلام و همسرش، هاجر عليها السلام را نيز همراه خود برد. اسماعيل عليه السلام در آن دوران، كودكى شيرخوار بود. ابراهيم عليه السلام با راهنمايى جبرئيل عليه السلام، آن دو را در كنار حِجر اسماعيل كنونى جاى داد و سايه بانى براى آنان فراهم كرد و گفت: رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ (3)؛ «خدايا! من ذُرّيّه خود را در اين سرزمينِ بى كشت و زرع، در كنار خانه ات جاى دادم.» آنگاه خود به سوى شام برگشت. چون آب زمزم فوران كرد، قبايلى از جُرهميان، با ديدن پرندگان، به آن سو شتافتند. آنان كنار هاجر و اسماعيل عليهما السلام ساكن شدند و اين نقطه بى آب و سوزان، آبادانى يافت. پس از چندى ابراهيم عليه السلام نزد فرزند خود بازگشت و همراه او، پايه هاى كعبه را در همان جاى اصلىِ آن، بر افراشتند. (4)

حجرالأسود از كوه «ابوقُبيس» و از بهشت فرود آمد. ابراهيم عليه السلام در كنار كعبه براى اسماعيل سايه بانى از چوب هاى درخت فراهم كرد كه خوابگاه گوسفندان او گرديد و نيز كنار كعبه، كه به صورت مكعّب ساخته شده بود، گودالى حفر كرد و آن را خزانه و محلّ نگهدارى هداياى كعبه قرار داد. چون ديوارها بالا آمد، اسماعيل عليه السلام از كوه ابوقبيس سنگى را كه اكنون مقام ابراهيم عليه السلام شناخته مى شود، براى پدر آورد و ابراهيم عليه السلام روى آن ايستاد و كعبه را ساخت. (5)

از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه: «خداوند- عزّ و جلّ- زمين را از زير كعبه گسترد تا

ص: 55

منا، سپس آن را از منا به سوى عرفات گسترانيد. پس زمين از عرفات است و عرفات از منا است و منا از كعبه است.» (1) نام ديگر كعبه، بيت اللَّه و عتيق است. از امام باقر عليه السلام پرسيدند:

چرا كعبه را عتيق ناميدند؟ پاسخ داد: براى اين كه خانه اى آزاد و رها شده از مالكيّت مردم است كه هيچ كس مالك آن نيست. (2)

گفتنى است از نام هاى كعبه- بيت الحرام- بيت و عتيق در قرآن كريم آمده است.

ص: 56

بنى جُمَحْ.

12- قضا و داورى؛ كه در ميان افراد دست به دست مى گشته است.

13- حفاظت اموالِ متعلق به كعبه و بت ها؛ به عهده «حارث بن قيس» از بنى سَهْم.

14- قيادت؛ سردارى و سرپرستى كاروان هاى بازرگانى، در دست «ابوسفيان» از بنى اميه.

15- پرداخت ديه و غرامت؛ در اختيار طايفه بنى تَيم بن مُرَّه.

16- اعِنّه؛ سرپرستى چارپايان و ستوران قريش به هنگام جنگ.

17- عمارة؛ نگهبانى و بازسازى مسجدالحرام، به دست «شَيْبة بن عثمان» از بنى عبدالدار. (1)

ص: 57

معروف شده و با سنگ سفيد گرداگرد كعبه را احاطه كرده است. اطراف حِجر را هم سنگ چين كرده اند. از آن پس، طواف كنندگان از پشت آن طواف مى كردند. درِ كعبه را هم بالاتر از زمين بردند و درِ پشت را بستند. بناى كعبه همين گونه بود تا آن كه «عبداللَّه بن زبير» در زمان يزيد به كعبه پناهنده شد و اين مكان مقدس به وسيله عامل يزيد حُصَين بن نُمير، كه بعد از مسلم بن عقبه و كشتار مردم مدينه (واقعه حرّه) جانشين او شده بود، به منجنيق بست و تخريب شد. ابن زبير پس از مرگ يزيد، آن را بازسازى و به همان اساس ابراهيم عليه السلام برگرداند؛ يعنى 3 مترِ كاسته شده را بار ديگر به كعبه ملحق ساخت. بر ارتفاع آن 9 ذراع ديگر افزود و ارتفاع كعبه را به 27 ذراع (31/ 13 متر) رسانيد. درِ خانه را هم روى زمين قرار داد و پشت كعبه، درِ ديگرى به موازات آن گشود. (1) پس از آن كه حجاج، عامل عبدالملك بن مروان، كعبه را با منجنيق به آتش كشيد و ابن زبير را به قتل رسانيد، آن را از پايه خراب كرد. بخشى (حِجر اسماعيل) را، كه ابن زبير به بناى قريش افزوده بود، ويران و آن را به همان گونه كه قريش ساخته بودند برگرداند؛ يعنى از طول آن كم كرد و درى را كه پشت كعبه گشوده بود بست و درِ اصلى را بلندتر از زمين قرار داد كه هنوز به همين وضع باقى است. در دوران هاى بعد تا عصر حاضر، تنها گاهى مرمّت هاى جزئى از قبيل تعويض سنگ ها و لايه كشى روى كعبه انجام مى شده است.

گفتنى است كعبه در طول تاريخ پس از بناى اوليه به دست آدم عليه السلام 10 بار بازسازى شده كه عبارت اند از:

1. شيث بن آدم 2. ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام 3. عمالقه 4. جُرهم 5. قُصىّ بن كلاب 6. قريش 7. عبداللَّه بن زبير 8. حجاج بن يوسف 9. سلطان مراد عثمانى 10. سعودى

در مورد آخرين بازسازى كه در سال 1417 ق. به دستور فهد بن عبدالعزيز انجام شد، زيربنا و اساس كعبه تقويت و تحكيم و شاذروان مرمّت گشت و شكاف ها و روزنه هاى بين سنگ ها گرفته شد. سقف كعبه نيز با دو سقف جديد، بازسازى گرديد.

بنابراين، پس از آن بازسازى ها، ابعاد و اندازه هاى كعبه در حال حاضر عبارت اند از:

ص: 58

ارتفاع كعبه 14 متر، طول آن از سمت ملتزم (سمت حجرالأسود) 84/ 12 متر، طول از سمت حِجر اسماعيل 28/ 12، بين ركن يمانى و حِجر اسماعيل؛ يعنى عرض 11/ 12 و ميان دو ركن ديگر 52/ 11 است.

ص: 59

ابوالوليد از محمد بن ابى عمر ... از ابى سعيد خدرى، از امام على عليه السلام نقل مى كند:

«... چون خداى- عزّ و جلّ- آدم عليه السلام را بيافريد، دست بر پشت او كشيد و نسل او را بيرون آورد و براى ايشان مقدر كرد كه او پروردگار است و آنان بندگان، و سپس آن پيمان را در صفحه اى نوشت و اين حجرالأسود داراى دو چشم و يك زبان بود، خداوند آن عهد را داخل حَجَر قرار داد و آن را در اين موضع نصب كرد و فرمود: روز قيامت نسبت به كسانى كه با تو، به عهد خود وفا مى كنند گواهى ده.» (1)

از صحابه روايت شده كه جبرئيل عليه السلام حجرالأسود را از بهشت فرود آورد و همين جا نصب كرد؛ مادام كه ميان شما باشد خير و نيكى همواره با شماست تا آن جا كه مى توانيد به آن تمسّك جوييد. ممكن است جبرئيل عليه السلام آن را همان جا ببرد كه آورده است. همچنين از ابن عباس نقل شده كه حجرالأسود و مقام ابراهيم عليه السلام همراه حضرت آدم عليه السلام فرود آمده اند؛ شبى كه آدم عليه السلام هُبوط كرد، هنگام صبح، آن دو را شناخت و با آن ها انس گرفت. (2)

ابراهيم عليه السلام هنگام ساختن كعبه، از كوه ابوقبيس ندايى شنيد كه اى ابراهيم، براى تو امانتى است نزد من. ابراهيم رفت و حجرالأسود را گرفت و در ركن كعبه نصب كرد. (3) اين سنگ تاكنون چندين بار از جاى خود برداشته شده است. پيش از اسلام در دوران «جُرهميان، اياد، عمالقه و خُزاعه» چندين بار برداشته و دوباره نصب گرديده است.

هنگام تجديد بناى كعبه به دست قريش- در دوران جوانى پيامبر صلى الله عليه و آله- بر سر نصب آن مشاجره اى جدّى ميان قبايل قريش پديد آمد؛ آن حضرت با تدبيرى حساب شده حجرالأسود را در جاى كنونى نصب كرد؛ به اين شكل، از يك سو همه قبايل را در اين افتخار شريك ساخت و از سوى ديگر مانع يك خونريزى حتمى شد. (4)

ص: 60

پس از ظهور اسلام، در بازسازى عبداللَّه بن زبير و حَجّاج نيز اين سنگ از جا برداشته ولى بار ديگر نصب شد. در قرن سوم هجرى، قرامطه نيز آن را ربوده و به شام بردند ولى يك سال طول نكشيد كه آن را بازگردانده و در جاى خود نصب كردند. (1) در سال 317 ق. باز قرامطه اين سنگ را ربودند و در سال 339 ق. آن را دوباره بازگرداندند. (2)

اين سنگ، كه نزديك به پنجاه تكه است، با بست هاى فلزى و نقره اى به يكديگر متصل و در يك قاب نقره اى قرار داده شده است.

براى بوسيدن و استلام حجرالأسود، روايات بى شمارى نقل شده است؛ به ويژه اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله بيشتر آن را بوسيده و يا استلام مى كردند. (3) از ايشان نقل شده كه دست كشيدن به آن، گناهان را مى ريزد؛ لذا بسيارى از صحابه براى بوسيدن و استلام آن، خود را به زحمت مى انداختند. رواياتى نيز از ابن عباس نقل شده، از جمله اين كه:

«براى استلام حجر مسلمانى را آزار مده و مورد آزار هم قرار مگير، اگر خلوت بود، آن را ببوس يا بر آن دست بكش وگرنه برو.»

پيامبر صلى الله عليه و آله در فتح مكّه و نيز حَجّة الوداع با چوب دستىِ خود، آن را از دور استلام كردند و دوست نداشتند مردم را از آن كنار بزنند. بسيارى از صحابه نيز پس از استلام حجر دست هاى خود را مى بوسيدند. (4) (تصوير شماره 1)

ص: 61

است. اين ركن تقريباً در جانب كشورهايى چون عمان، هند، بنگلادش و ژاپن است.

اندازه آن تا ركن شمالى 84/ 12 متر است. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله هرگاه ركن اسود را مى ديد، آن را استلام مى كرد و هرگز از آن كار غافل نمى شد. (2) بدان جهت كه حجرالأسود در آن واقع شده و بر اساس و قواعد حضرت ابراهيم بوده است.

2/ 2- ركن شمالى (شامى)

در زاويه شمال شرقى، ركن شمالى است كه حِجر اسماعيل از آنجا آغاز مى شود؛ چون تقريباً ميان عراق، سوريه و شام واقع شده، آن را شامى هم گفته اند. اين دومين ركن كعبه پس از حجرالأسود است. فاصله آن تا ركن غربى، 28/ 11 متر مى باشد. (3) اين ركن بر پايه ابراهيم عليه السلام نيست و قريش آن را تغيير دادند؛ لذا پيامبر صلى الله عليه و آله آن را استلام نمى كردند. (4)

3/ 2- ركن غربى (مصرى)

اين ركن در زاويه غربى و در سمت ديگرِ حِجر اسماعيل عليه السلام است كه سومين ركن پس از حجرالأسود به شمار مى آيد. ركن غربى به سوى مصر و آفريقا است. فاصله آن تا ركن يمانى 11/ 12 متر است. ركن غربى نيز بر اساس بناى ابراهيم عليه السلام نيست و پيامبر صلى الله عليه و آله آن را استلام نمى كردند. (5)

4/ 2- ركن جنوبى (يمانى)

اين ركن در زاويه جنوبى، تقريباً مقابل كشور «يمن» در جنوب شبه جزيره قرار دارد و فاصله آن تا ركن اسود 52/ 11 متر است. پيامبر صلى الله عليه و آله همواره ركن يمانى را استلام مى كردند؛ چون بر پايه بناى ابراهيم عليه السلام قرار دارد. (6) مستجار در گوشه اين ركن است.

ص: 62

؟؟؟ طرح نيم صفحه خالى

ص: 63

اين كه طواف بر شاذروان از آن رو صحيح نيست كه حِجر اسماعيل عليه السلام و نيز شاذروان جزو كعبه است. خداوند امر كرد كه «به خانه» طواف كنيد نه «در خانه» [طاف بالبيت و لا في البيت (1) از روى شاذروان و از درونِ حِجر طواف كردن، مانند آن است كه طواف «فى البيت» باشد، نه «بالبيت». برخى نيز گفته اند شاذروان را ابن زبير ساخت تا ديوار كعبه استحكام بيشترى يابد و آب باران به پايه هاى آن آسيب نرساند و همچنين حلقه هايى در آن تعبيه شود تا پرده كعبه به آن وصل گردد. امروزه حلقه هاى زيادى در شاذروان قرار يافته تا طناب هاى پرده كعبه را نگه دارد.

ص: 64

در روايات آمده است: دعاى كسى در زير اين ناودان رد نمى شود؛ از اين رو، نسبت به آن سفارش زياد شده است.

عكس ناودان؟؟؟؟

ص: 65

در سال 1363 ق. «ملك عبدالعزيز» درى ساخت و پس از وى «ملك خالد» آن را تعويض كرد كه اكنون نيز بر كعبه قرار دارد. اين در داراى دو جدار يا دو قسمت خارجى و داخلى است. باب داخلى آن، به «باب التوبه» معروف است و از لحاظ شكل و نوع تزيين، با باب خارجى يكسان و مشابه است. وزن باب كعبه 280 كيلوگرم مى باشد كه از عيار 100% تهيه شده و مبلغ 000/ 420/ 13 ريال سعودى براى آن هزينه شده است. طول باب كعبه 10/ 3 متر، عرض آن 90/ 1 متر، پهناى آن 50 سانتى متر، ارتفاع آن از كف، 25/ 2 متر است. روى در كعبه به طرز بسيار زيبايى آيات قرآن در چهار دايره و شش مربع مستطيل به خط ثلث منقوش شده است. اين در به وسيله قفلى كه آيات قرآن بر آن نقش بسته، قفل مى گردد. قفل موجود به جاى قفل قديم كه هفتاد سال قدمت داشته، نصب شده است. گفتنى است در عصر جاهلى، كليددارى كعبه، از منصب هاى مهم بود. هنگام فتح مكه، كليد كعبه در اختيار «عثمان بن ابى طلحه عبدى» بود و پيامبر صلى الله عليه و آله آن را از وى گرفت و با ورود به كعبه، تمامى بت ها را شكستند.

ص: 66

و عباسى از جمله عبدالملك بن مروان، وليدبن عبدالملك، سفّاح و هارون نيز هدايايى تقديم داشتند (1) كه طىّ ساليان دراز، همواره زينت بخش كعبه بوده است.

هم اكنون در درون كعبه سه ستون چوبى منبّت كارى شده از چوب عود و جود دارد كه به موازات هم قرار گرفته و قُطر هر يك 25 سانتى متر است. يكى از ستون هاى داخل كعبه كه در زمان حجاج در آتش سوخت، در موزه حرم، واقع در حديبيه نگهدارى مى شود.

محل تصوير درون كعبه؟؟؟

ديوارهاى داخلى با حرير سبز و سقف آن با پرده هاى زيبا پوشيده شده و روى آن ها اسامى پروردگار و عباراتى چون: «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» نوشته شده است. گفتنى است همه ساله در روز هشتم ذى حجه درون كعبه را با آب زمزم و گلاب قمصر كاشان مى شويند و پرده خانه را نيز تعويض مى كنند. پيامبر صلى الله عليه و آله براى نخستين بار به

ص: 67

هنگام فتح مكه، پس از شكستن بت ها و از ميان بردن تصاوير نقش شده بر ديوار، داخل خانه را با آب زمزم شستند (1) كه اين رسم تاكنون پابرجاست.

كعبه دو سقف دارد؛ يكى در زير، كه از كف تا زمين آن سقف 25/ 2 متر است و از آنجا تا سقف دوم نيز 30/ 11 متر مى باشد. 80 سانتى متر نيز ديواره اطراف سقف دوم است تا آب هاى باران در آن جمع شود و به وسيله ناودان به داخل حِجر بريزد. براى روشن شدن سقف دوم، در زمان ابن زبير چهار روزنه تعبيه و با سنگ هايى كه از يمن براى وى آورده بودند، تزيين شده بود.

ورود به كعبه و خواندن نماز در آن، فضيلت فراوان دارد و در اين مورد، پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام سفارش هاى فراوان كرده اند. (2)

ص: 68

ديده مى شود كه البته ارتباطى به شكاف يادشده ندارد؛ زيرا كعبه در عصر حَجّاج، از پايه خراب و دوباره ساخته شد و آثارى از مكان ورود فاطمه بنت اسد بر آن وجود ندارد.

ص: 69

در محدوده حطيم اختلاف است؛ اهل سنت به مساحت محصور در نيم دايره حِجر اسماعيل گفته اند و شيعه نيز حطيم را ميان حِجر اسماعيل، مقام ابراهيم و چاه زمزم دانسته است. (1) به اين علت آن را «حطيم» ناميده اند كه از كعبه كاسته شده و كعبه در اينجا شكسته است. در دوران جاهليت، در اين مكان نفرين مظلومان در حق ظالمان مستجاب مى شده و ظالمان به هلاكت مى رسيدند؛ لذا اين امر موجب شد مردم نسبت به يكديگر ستم نكنند و سوگند خوردن در نظرشان حرمت داشته باشد. (2)

از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است: بهترين و پاكترين مكان هاى روى زمين نزد خداوند، فاصله ميان ركن اسود و مقام ابراهيم عليه السلام است كه اين مكان باغى است از باغ هاى بهشت، پس كسى كه چهار ركعت در آن نماز گزارد، از عرش ندا مى رسد «اى بنده من، گناهان گذشته ات بخشيده شد». همچنين گويند در محدوده حطيم؛ يعنى ميان ركن، مقام تا زمزم وحِجر اسماعيل عليه السلام، 99 تن از پيامبران الهى؛ از جمله حضرت آدم، نوح، (3) صالح، شعيب، اسحاق، يوسف، اسماعيل عليهم السلام و نيز دختران وى مدفونند. (4)

ص: 70

بعضى، «تُبَّع» پادشاه حِمْيَر (1) را، كه همان «اسعد بن معدى كَربْ» باشد، نخستين كس دانسته اند كه بر كعبه پرده پوشانيد. گفته اند كه وى در خواب ديد كعبه را جامه مى پوشاند؛ پس ابتدا بر آن پوششى چرمى انداخت و بعد با پارچه هاى حِبرىِ بافت يمن پوشانيد و براى كعبه نيز درى قرار داد. (2)

در روزگار جاهلى، پرده كعبه، كه از جنس هاى گوناگون؛ مانند پشم، مو، كرك، خز، پارچه هاى حبرى، بردهاى يمانى و جامه هاى پشمين بود، به وسيله شترانى كه براى قربانى مى آوردند، حمل مى شد و قسمتى يا تمام خانه را با آن مى پوشاندند و مقدارى را نيز ذخيره مى كردند تا پس از كهنه شدنِ پوشش ها، آن را تعويض كنند. (3)

ابن اسحاق گويد: در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله، كعبه را با پارچه سفيد رنگِ بافتِ مصر، مشهور به «قُباطى» مى پوشاندند و سپس از «بردهاى يمانى» براى آن استفاده مى كردند.

نخستين كسى كه آن را با ديباج پوشانيد «ابن زبير» بود. (4)

پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در آخر ذى حجه براى مردم خطبه اى ايراد كرد و گفت: امروز، روزى است كه سال در آن پايان مى يابد و جامه بيت اللَّه تعويض مى شود. از ابن جريح روايت كرده اند كه در عصر جاهليت معمول بوده كه پس از رفتن حجاج از مكه در ابتداى محرم بر كعبه پرده نو مى آويختند، اما به روزگار قريش، معمولًا روز هشتم ذى حجه پوشش هاى ديبا بر آن مى انداختند كه مردم شكوه و زيبايى آن را ببينند و سپس روز عاشورا با پرده اصلى پوشش مى دادند.

همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله بر خانه خدا پرده و جامه يمانى مى پوشاند و حال آن كه در دروه جاهلى بر آن چرم مى آويختند. گويند: عبداللَّه بن زبير نخستين كسى بود كه بر اين خانه

ص: 71

پرده ابريشم پوشانيد. چون عبدالملك بن مروان به حكومت رسيد، هر سال ابتدا پرده اى را به مدينه مى فرستاد و يك روز بر ستون هاى مسجد النبى صلى الله عليه و آله پهن مى كردند و سپس همراه با عطر و انواع عود سوز، به مكّه مى فرستادند.

؟؟؟ نيم صفحه خالى طرح (دو عكس)

امام على عليه السلام نيز در دوران خلافت خود هر سال براى كعبه پوششى از عراق مى فرستادند. (1) در دوران بنى اميه و بنى عباس همه ساله براى كعبه پوشش هاى متنوّعى

ص: 72

ارسال مى شد؛ همچنين سلطان ناصر بن قلاوون دو قريه در مصر را خريد و در آمد آن را وقف پوشش خانه كعبه كرد. از سوى سلاطين مصر نيز همه ساله دو پرده؛ يكى براى كعبه به رنگ قرمز و ديگرى براى مرقد پيامبر صلى الله عليه و آله به رنگ سبز ارسال مى شد كه بر حاشيه آن ها شعار «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» و آيات ديگر بافته شده بود.

سلاطين عثمانى نيز براى كعبه پرده هايى مى فرستادند. (1) در دوران حاضر پرده هايى از نقاط مختلف براى كعبه ارسال مى شود كه در روز نهم ذى حجه هر سال تعويض مى شود. تزيين آن به دست هنرمندان شهر مكّه صورت مى گيرد و آيات قرآن و اسامى جلاله به صورتى بسيار زيبا و زرّين بر روى آن بافته مى شود. كارگاه پرده بافى كعبه در منطقه حديبيه و آغاز حرم قرار دارد كه به صورتى سنتى، كارگران آن را در سه كارگاه خطاطى، بافندگى و زردوزى مى كنند، اين كارگاه در سال 1397 ق. افتتاح شد. پرده داخلى كعبه نيز در همين كارگاه بافته مى شود.

ارتفاع پرده چهارده متر و نوارى كه پيرامون پرده و بالاى آن را فرا گرفته و بر آن آيات قرآنى نوشته شده 95 سانتى متر و طول آن 47 متر مربع است كه از شانزده قطعه تشكيل شده و هزينه بافت و تزيين آن با طلا و زخارف ديگر به 17 ميليون ريال سعودى مى رسد.

ص: 73

عباس نقل شده كه چيزى از بهشت در زمين، جز حجرالأسود و مقام ابراهيم عليه السلام نيست و آن دو، از گوهرهاى بهشت اند و اگر مشركان آن دو را لمس نكرده بودند، هيچ دردمندى به آن ها دست نمى كشيد مگر آن كه خداوند وى را شفا مى داد. ابوالوليد از مجاهد نقل مى كند كه بدون طهارت نبايد به مقام دست كشيد؛ زيرا از آيات و نشانه هاى خداوند است. (1) بعضى از مفسّران در تفسير آيه ... فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ ... گفته اند: مقصود از نشانه هاى روشن، جاى پاى ابراهيم عليه السلام بر مقام است. (2) در حقيقت اين مقام سنگى از بهشت بوده كه ايشان بر آن ايستاده و مردم را براى حج فرا مى خواندند: «هَلُمُّوا إِلَى الحَجِّ» (3)

و نيز گفته اند: كسانى كه در اين روزگار عازم حج مى شوند، نداى ابراهيم عليه السلام را در آن روز لبيك گفته اند. (4)

هم چنين خداوند مى فرمايد: وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى ...؛ (5)

«و مقام ابراهيم عليه السلام را نمازگاه قرار دهيد.» مفسران با استناد به رواياتى، مى گويند: مردم فرمان يافته اند كه در كنار اين مقام نماز گزارند؛ (6) ازاين رو، نبايد نماز طواف را جلوتر از مقام خواند.

ابراهيم عليه السلام فرمان يافت كه آن سنگ را قبله خود قرار دهد. لذا آن را كنار دَرِ كعبه

ص: 74

گذاشت. پس از او، اسماعيل عليه السلام هم به جانب آن و رو به روى در نماز مى گزارد؛ ولى پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور شدند تا به سمت بيت المقدس نماز بگزارند؛ ديرى نپاييد كه خداوند متعال آنچه را براى خود و پيامبرش برگزيده بود، قبله قرار داد. آن حضرت در مدينه وقتى نماز مى گزاردند، روبروى ناودان؛ يعنى شمال كعبه قرار مى گرفتند و چون در مكّه حضور مى يافتند رو به روى مقام مى ايستادند. (1)

از بررسى منابع تاريخى چنين برداشت مى شود كه مقام ابراهيم عليه السلام از دوران آن حضرت تاكنون به جز يك مورد جا به جا نشده و آن نيز در دوران خليفه دوم بوده است كه سيل عظيمى وارد مسجدالحرام شد. اين سيل به نام «امّ نهشل» مشهور شد، چرا كه وى در اين سيل غرق گرديد. در اين زمان مقام ابراهيم عليه السلام از جاى خود كنده شد و به كعبه چسبيد. بعضى گويند به محلات پايين كعبه برده شد. اين رخداد را براى خليفه دوم نوشتند، وى پايه اى ساخت و مقام را به جاى خود منتقل كرد كه تا امروز همچنان در همان جا باقى است. در سال 202 ق. نيز سيل عظيم ديگرى آمد و پايه هاى مقام را خراب كرد ولى آن را از جاى خود نكند. (2)

در دوران «مهدى عباسى» براى محافظت بيشتر، پايين و بخش بالاى مقام را زر اندود و در سال 206 هجرى نيز مجدداً آن را مطلّا كردند. (3) بعدها مقصوره و بنايى بر فراز آن قرار دادند كه البته مسير مطوّفين را تنگ مى كرد. لذا در 1387 ق. آن را در ميان طوقى زرين قرار دادند و محفظه اى از جنس كريستال بر روى آن نصب كردند. اين محفظه 18* 130 سانتى متر (به جز پايه) ارتفاع دارد و قطر آن 80 سانتى متر است. بر روى قالب، دو اثر پا، كه به طور عميق در سنگ فرو رفته، به عنوان جاى پاى ابراهيم عليه السلام شناخته مى شود. فاصله آن تا حجرالأسود 5/ 14 متر، تا ركن شامى 14 متر، تا شاذروان 25/ 13 متر است. مقام اكنون در 13 مترى كعبه قرار دارد. (تصوير شماره 3 و 4)

ص: 75

حِجر اسماعيل عليه السلام ميان ركن شمالى و ركن غربىِ كعبه قرار دارد. «حِجْر» به معناى پناه و دامن است و از اين رو به اسماعيل عليه السلام منسوب كرده اند كه وقتى ديوارهاى كعبه بر افراشته شد، او براى پناه بردن از گرماى خورشيد، در سايه و كنار اين ديوار مى نشست و يا اين كه سايبانى كنار آن براى خود مى ساخت و در آن پناه مى گرفت؛ چون اسماعيل عليه السلام درگذشت، او را در همان مكان مدفون ساختند. قريش در بازسازى كعبه، حجر را به خاطر عدم توانايى مالى در بازسازى كامل، از كعبه بيرون گذاشتند؛ يعنى حدود سه متر. بنابراين، از ديوار كعبه تا 3 متر در طول، جزو كعبه است. طول حِجر 80/ 6 متر است. عبداللَّه بن زبير، هنگام تجديد بناى كعبه، حِجر را حفر كرد و در آن سنگى به رنگ سبز يافت؛ از قريش در اين باره پرسيد، عبداللَّه بن صفوان گفت: گور اسماعيل عليه السلام است؛ لذا ابن زبير آن را به حال خود رها كرد. او در اين حفريات پايه هاى كعبه در زمان ابراهيم عليه السلام را كشف كرد و آن را بر همان اساس بازسازى كرد. بنابراين، حِجر اسماعيل كنونى، در دوران وى جزو بيت قرار گرفت.

پيامبر صلى الله عليه و آله به عايشه فرمودند: هرگاه خواستى دركعبه نماز بگزارى، درحجرنمازگزار كه بخشى از كعبه است، ليكن قوم تو آنگاه كه كعبه را مى ساختند، از طول آن كاستند و آن را بيرون كعبه قرار دادند. اين گفته پيامبر صلى الله عليه و آله نيز سندى است براى اين كه طواف در داخل حجر جايز نيست.

حِجر كه اكنون با نيم دايره اى كوتاه محصور شده، داراى ديوارى به ارتفاع 32/ 1 متر و پهناى 5/ 1 با دو درِ شرقى و غربى است. طول آن از ديوار كعبه (زير ناودان طلا) تا ديوار حِجر، حدود 80/ 6 متر و عرض آن ميان دو در شرقى و غربى 77/ 8 متر است. از اين مقدار سه متر آن، كه از ديوار كعبه آغاز مى شود، در طول، جزو كعبه و بناى اصلى است. در دوره منصور عباسى، زمين آن با سنگ مرمر پوشيده شد و در سال هاى 161 ق.

و 283 ق. و سال هاى بعد نيز همواره سنگ هاى حِجْر را تعويض و ترميم مى كرده اند و اكنون نيز با سنگ مرمر مفروش است. اما آنچه مشهور است كه در حجر، دختر، همسر و

ص: 76

مادر اسماعيل (هاجر) و نيز چند تن از انبياى الهى مدفون اند، (1) منظور انتهاى حجر اسماعيل كنونى به سمت ديوار حجر است؛ زيرا تا سه متر از كعبه در زمان قريش جزو كعبه بود و كسى را داخل كعبه دفن نمى كردند.

ص: 77

پنهان كرد. (1)

چاه زمزم همچنان تا دوران عبدالمطّلب بن هاشم، پدر بزرگ پيامبر صلى الله عليه و آله، مخفى بود. او شبى در خواب ديد كه نورى از كنار كعبه به آسمان برخاست. وى به رغم سرزنش و آزار مردم، با كمك فرزندش حارث همان نقطه را حفر كرد. در آن هنگام نذر كرد كه اگر داراى ده پسر شود، يكى از آنان را در راه خدا قربانى كند؛ سپس با كندن چاه، بر مجسمه ها و شمشيرها دست يافت و همچنان كَند تا آب فوران زد. پس از آن، خداوند به وى ده پسر عطا كرد. او نيز براى اداى نذر خود، ميان آنان قرعه انداخت كه نام «عبداللَّه» محبوب ترين پسرانش در آمد؛ آنگاه ميان عبداللَّه و از ده تا صد شتر قرعه زد كه قرعه به نام صد شتر افتاد و آن ها را در راه خدا قربانى كرد و گوشتشان را ميان باديه نشينان انفاق نمود. بر اساس اين سنت، از آن روز ديه يك مرد صد شتر تعيين شد. (2)

هنگام ظهور اسلام، سقايت حاجيان از آب زمزم در دست عباس بن عبدالمطّلب بود. براى زمزم اسامى زيادى است؛ از جمله: بركة، سَيّده، نافِعَه، مَضْمونَه، عَونَه، بُشْرى صافيه، بَرَّه، عَصِمَه، سالِمَه، مِيْمُونه، مُباركه، كافيه، عافيه، طاهِره، طَعامٍ طُعْم، شَفاءٍ سُقم و ... (3)

درباره اهميت آب زمزم و فضيلت نوشيدن آن، روايات بسيارى نقل شده است.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده اند: «زمزم بهترين چاه هاى دنيا است». گفته اند هرگز از آب چاه زمزم كاسته و خشك نخواهد شد. بهترين خوراك (4) و مايه سلامت از هر درد است. مستحب است پس از نوشيدن آن بگويى: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَ رِزْقاً وَاسِعاً وَ شِفَاءً مِنْ

ص: 78

كُلِّ دَاءٍ». (1)

اين آب همواره نزد مردم مكه قِداسَت و اهميت فراوانى داشته است. آنان مردگان خود را با آب زمزم غسل مى دادند و خود مقيد به استفاده و نوشيدن از آن بودند.

پيامبر صلى الله عليه و آله بيشتر از آب زمزم مى نوشيدند و در هر جا كه بودند، از اصحاب مى خواستند آن را براى آشاميدن و وضو ساختن ايشان فراهم آورند. (2) آن حضرت زمزم را از چشمه هاى بهشت و از آيات خداوندى در حرم اللَّه و بهترين آب روى زمين دانسته اند. (3)

چاه زمزم در سال هاى 822 ق. و 1383 ق. تعمير و توسعه يافت. اكنون دهانه آن 5/ 1 متر، عمق آن سى متر و فاصله اش تا كعبه 21 متر است. متوسط مصرف آب زمزم به وسيله زائران بيت اللَّه، حدود ده هزار متر مكعب در روز و 765 متر مكعب در ساعت؛ يعنى 29600 ليتر است. در دوران سعودى به سال 1388 ق. قبّه اى كه بر فراز چاه زمزم بود، خراب و بناى جديدى در زير زمين ساختند كه در آن جا از آب چاه استفاده مى كردند. اكنون براى استفاده بيشتر از مطاف، آن مدخل را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به وسيله لوله كشى، آب را به شيرها هدايت كرده اند تا زائران از آن ها بنوشند و لذا دايره مطاف وسيعتر گشته است.

ص: 79

إِنَ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً (1)

از نام «آدم المصطفى» گرفته شده است. حوّا عليها السلام نيز بر كوهى كنار صفا فرود آمد و لذا آن را «مروه»؛ (زن) ناميدند. جبرئيل عليه السلام بر آنان نازل شد و اعمال حج را آموخت و آن دو به طواف بيت اللَّه پرداختند. (2)

هاجر فاصله ميان كوه صفا و مروه را، كه حدود 5/ 766 ذراع برابر با 5/ 377 متر بود، هفت بار در جستجوى آب طى كرد؛ قسمتى از اين مسير را كه امروزه با چراغ سبز روشن است، با اضطراب شديدى، كه ناشى از نگرانى نسبت به وضع فرزند خود بود، سريعتر پيمود و در اصطلاح «هَرْوَله» كرد. در علت نامگذارى هروله، سخنان ديگرى نيز هست؛ از جمله اين كه شيطان در اين مكان بر ابراهيم عليه السلام ظاهر شد و ايشان اين قسمت را تندتر پيمود. در هر حال حاجيان به ياد شدايد و سختى هاى هاجر عليها السلام، آن بانوى فداكار، در اين مكان هروله مى كنند؛ يعنى به گونه اى گام برمى دارند كه شانه ها و تمامى بدن به حركت در آيد. گفتنى است هروله براى زنان لازم نيست.

از امام صادق عليه السلام روايت شده كه سعى ميان صفا و مروه، جز براى شكستن غرور و نخوت متكبران نيست. اين عده، بايد دوش به دوش نژادهاى مختلف؛ اعم از سياه و سفيد، توانا و ناتوان، بى نياز و نيازمند و ... تكبّر و فخرفروشى را پايمال گام هايشان كنند.

كوه صفا، همچنين مكانى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله نخستين بار، رسالت الهى خود را از فراز آن، با اين عبارت اعلان كرد: «قُولُوا لا إلهَ إِلّا اللَّهُ تُفْلِحُوا»، هنگامى كه آيه: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ اْلأَقْرَبِينَ نازل شد و خداوند فرمود نزديكان خود را بيم و انذار ده، پيامبر صلى الله عليه و آله اقوام و نزديكان خود را در آن مكان انذار داد. (3) در روز فتح مكّه نيز بر فراز اين كوه رفت و پايان كار مشركان را اعلام كرد و مهاجران و انصار را به اتحاد و يكپارچگى و صفا و صميميت در سايه توحيد فراخواند. (4) كنار همين كوه، خانه «ارقم بن ابى ارقم»؛ يعنى

ص: 80

نخستين پايگاه مخفى توحيدى قرار داشت كه در توسعه مَسْعى خراب شده است. (1) كوه صفا كه سعى از آن آغاز مى شود، در سمت جنوب شرقى كعبه قرار دارد و در فاصله 130 مترى كعبه واقع شده است.

كوه مروه، كه در برابر ركن شامى و در 200 مترى شمال شرقى كعبه واقع است نيز همانند كوه صفا نكته هايى دارد؛ بر فراز همين كوه بود كه خداوند به حضرت ابراهيم عليه السلام فرمان داد تا بهترين ثمره جانش؛ يعنى اسماعيل را در راه او قربانى كند. همچنين گويند هنگام فتح مكّه، 36 بت بر روى اين دو كوه قرار داشت و بت هاى زيادى نيز در ميان آن ها بود كه همه به وسيله پيامبر صلى الله عليه و آله شكسته شدند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هنگام سعى، ابتدا مقدارى از كوه صفا بالا مى رفت و سپس به حركتش ادامه مى داد و در پايين درّه، كه آغاز محل هروله بود، راه را مقدارى سريعتر مى پيمود. در دوره منصور، خليفه عباسى، براى كوه صفا پانزده پله و بر كوه مروه 9 پله ساخته شد. (2) اكنون ضمن بازسازى صفا و مروه، پله هاى مذكور صاف و به صورت سراشيبى درآمده است.

در دوران عثمانى، محل هروله، كه حدود 55 متر است، به وسيله استوانه كوچك كاشى كارى شده به رنگ سبز معين گرديد و اكنون مى توان آن را با چراغ هاى سبز تشخيص داد.

مَسْعى محلّ ميان صفا و مروه، در توسعه دوم سعودى، دو طبقه ساخته شد و حاجيانِ اهل سنت از طبقه بالا نيز سعى مى كنند كه البته امكان انجام سعى و طواف بر روى پشت بام هم براى آنان فراهم است. مَسْعى در شرق مسجدالحرام و داراى شانزده درِ ورودى است. معروف ترين و قديمى ترينِ آن ها، باب بنى شيبه، باب على، باب عباس و باب السلام است. طول مسعى در توسعه سعودى به 5/ 394 و عرض آن به بيست متر رسيد. ارتفاع طبقه اول دوازده متر و طبقه دوم 5/ 8 متر مى باشد. اكنون پله هاى ثابت و

ص: 81

برقى، زائران را به سعى و نيز آن سوى مسعى و طبقه بالا جابه جا مى كند.

در توسعه هاى اخير سعودى، اطراف صفا و مروه تا شعاع پانصد مترى تخريب و محوّطه پشت آن، در بيرون مسجد گسترش زيادى يافته است. در دوران هاى گذشته مسعى در وسط بازارى قرار داشت كه پيرامون آن را دكان ها احاطه كرده بودند. اكنون مسعى به مسجدالحرام متصل شده است.

؟؟؟ جاى خالى طرح

ص: 82

در دوران جاهلى؛ يعنى تا قبل از سلطه «قُصىّ بن كلاب»، جدّ چهارم رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، مردم در پيرامون كعبه، خانه و عمارتى نداشتند و بيشتر قبايل، براى احترام و بزرگداشت كعبه، از سكونت و ساختن خانه در كنار آن پرهيز مى كردند و بيشتر در درّه هاى مكه سكونت مى گزيدند. با تسلّط قصىّ بر مكه، وى از مردم خواست تا پيرامون كعبه ساكن شوند و خانه هايى بنا كنند تا به امنيت بهترى دست يابند. وى نخستين خانه را در سمت شمالى كعبه به نام «دار الندوه» (1) ساخت. بدين گونه، قريش پيرامون كعبه خانه هايى ساختند و درهايى به سوى كعبه گشودند و مقدارى از اطراف كعبه را براى طواف زائران باز گذاشتند. آنان براى احترام به كعبه، خانه ها را كوتاهتر از آن، به شكل دايره، و نه مربع، ساختند. (2) مسلمانانى كه از مدينه و ساير سرزمين ها براى حج مى آمدند، راهى جز داخل شدن در اين خانه ها و ورود به مسجدالحرام نداشتند. (3)

در آن دوران، تنها محدوده طواف مطرح بود و اعراب چيزى به نام مسجدالحرام نمى شناختند تا اين كه خداوند آيات سوره اسرا را نازل و در آن از مسجدالحرام ياد كرد. (4)

ص: 83

و سپس ديوارى كمتر از قامت يك انسان بر گرد مسجد كشيد و محدوده آن را مشخص و به وسيله سنگريزه پوشانيد. (1) سپس درهايى نيز براى آن قرار داد و به وسيله مشعل هايى اطراف را روشن كرد. مجموع افزوده هاى او 860 متر مربع بود.

در اين دوران، براى انحراف مسير سيل هايى كه داخل مسجدالحرام مى شد و موجب تخريب مى گرديد، سدّى در «مدعا» بالاى مكه ساخته شد و اطراف مسجدالحرام نيز با سنگ هاى بزرگ و كيسه هاى پر از سنگريزه پوشانيده شد. اين سدّ به رَدَم «بنى جُمح» مشهور شد.

ص: 84

و دوباره آن را بر اساس پايه هاى قبلى (قبل از ترميم قريش) ساخت. مساحت افزوده در اين دوران به مسجد الحرام 4000 متر بود كه مساحت مسجد را به 8400 متر مربع رساند. (1)

ص: 85

مهدى عباسى در سال 160 ق. حج به جا آورد و پرده هاى كعبه را عوض كرد و دستور داد مسجدالحرام را ترميم و از منطقه بالا توسعه دهند.

با قرار دادن درهاى جديد، به درهاى گذشته افزود كه معروف ترين آن ها باب بنى شيبه بود. وى در دو مرحله به توسعه مسجد پرداخت. در توسعه نخست خانه هاى زيادى در سمت مسعى خريد و خراب كرد و كوشيد تا كعبه در وسط مسجد قرار گيرد.

لذا آن را از اطراف توسعه داد. وى همچنين 484 ستون مرمرين براى رواق ها قرار داد كه 498 سقف گنبدى شكل روى آن رواق ها قرار مى گرفت. حدود 270 كنگره نيز بر بيرون ديوارهاى مسجد ساخت كه بيشتر به صورت بسيار زيبايى گچ كارى شد. او در اين توسعه 8000 مترمربع به مسجد افزود و مساحت مسجد را به 23400 مترمربع رسانيد. مهدى عباسى در دومين مرحله، به توسعه مسجد پرداخت و درهاى ديگرى نيز به آن افزود. (1) در اين اقدام، مسجد به مسعى متصل و در اين توسعه 2350 مترمربع به مساحت قبلى مسجد افزوده شد و به 25750 مترمربع رسيد.

ديگر خلفاى عباسى تا عصر عثمانى نيز بر مساحت مسجد افزودند. خليفه معتضد 1250 متر و خليفه المقتدر 850 متر، به مسجد اضافه كرده و مساحت آن را به 28000 متر رسانيدند. همچنين پادشاهان مماليك مصر و شام نيز به مساحت مسجد افزودند و تا آغاز عصر سعودى مساحت مسجد به 30000 متر مربع رسيد. (2) در دوران عثمانى بيشترين اقدام براى ترميم، تزيين، ساخت درها، گنبد، رواق ها انجام شد؛ اما بر مساحت مسجد چيزى افزوده نگشت.

ص: 86

گرفت (1) و به مساحت مسجد 131000 متر مربع اضافه شد. در دوران فهد در سال 1406 و 1409 ق. نيز دو توسعه انجام شد كه طى آن 118000 متر مربع بر مساحت قبلى افزوده شد و مساحت كل مسجد به 280000 متر مربع رسيد. در سمت صفا و مروه، بازار و خانه هاى بسيارى تخريب شد كه بيشتر از لحاظ تاريخى ارزش ويژه اى داشتند. با توسعه اى كه در مرحله نخست انجام شد، حدود دويست هزار نمازگزار بر گنجايش قبلى مسجد افزوده شد و در اين توسعه 492 ستون به قطر 71 سانتى متر و ارتفاع 21/ 14 متر به ستون هاى مسجد اضافه گشت (2) كه اكنون فن كوئل ها و كولرها براى خنك كردن شبستان ها در داخل ستون ها تعبيه شده است. يك طبقه نيز بر مسجد الحرام اضافه شد. براى راه يابى به آن طبقه و نيز پشت بام، پله هاى برقى و ثابت تعبيه گرديد. اين توسعه در سال هاى 1377 تا 1381 ش. نيز دوباره در قسمت هاى ديگر آغاز شد. از جمله ميدان هاى اطراف و باب هاى اصلى مسجد مسطح و سنگفرش شد. بر مساحت برخى شبستان ها در دو طبقه افزوده شد و اكنون مساحت مسجد به 336000 متر مربع رسيده است.

زير زمين مسجد نيز براى نمازگزاران آماده شده و در حال حاضر، با توسعه پديد آمده، بيش از يك ميليون نمازگزار مى توانند در مسجد الحرام، شبستان ها، طبقه اول، دوم و پشت بام و نيز زيرزمين و ميدان هاى اطراف صفوف خود را منسجم سازند. (تصاوير شماره 5، 6، 7)

ص: 87

رسيد، كه اكنون نيز همه آن ها وجود دارد و به همراه راه پله هاى ورودى به 92 در مى رسد. در ميان آن ها چهار درِ اصلى و بزرگ وجود دارد كه در چهار جهت اصلى قرار يافته و بر فراز هريك دو مناره، به ارتفاع 92 و عرض 777 متر ساخته شده است. اين درها عبارت اند از:

1. باب ملك عبدالعزيز، 2. باب فهد بن عبدالعزيز 3. باب العمره 4. باب فتح.

مساحت مسجدالحرام و ميزان توسعه آن، از آغاز تا دوران سعودى

شرح توسعه مساحت افزوده جمع كل

1 خليفه دوم (17 ق.) 860 متر مربع 2400 متر مربع

2 خليفه سوم (26 ق.) 44502050

3 عبداللَّه بن زبير 84504000

4 وليد بن عبدالملك 107502300

5 منصور عباسى 154504700

6 مهدى عباسى (توسعه اول) 234008000

7 مهدى عباسى (توسعه دوم) 257502350

8 معتضد عباسى 280002250

9 مقتدر عباسى 290001000

ص: 88

مجموع مساحت مسجد الحرام در قبل و بعد از توسعه سعودى؟؟؟ د فهرس ان الله اكبر ه الحمد لله ى اين ف الحمد لله يل ا صدق الله العظيم ت

ص: 89

نقشه؟؟؟

ص: 90

نقشه؟؟؟

ص: 91

فصل سوم: كوه ها و شعب هاى مهمّ مكّه

ص: 92

ص: 93

الف- كوه ها

1. جبل النُّور/ غار حِرا (مهبط وحى)

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ، خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَ رَبُّكَ اْلأَكْرَمُ، الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ. (1)

«بخوان به نام پروردگارى كه انسان را از نطفه بسته آفريد، بخوان و پروردگار تو كريم تر است كه به قلم آموخت و به انسان آنچه نمى دانست آموخت.»

كوه نور، مَهبط جبرئيل امين عليه السلام و محل نزول وحى است. در شب بيست و هفتم ماه رجب، سال 40 عام الفيل (: 610 ميلادى) جبرئيل عليه السلام بر قلّه اين كوه بر پيامبر صلى الله عليه و آله ظاهر شد و با ابلاغ سوره علق، آغاز رسالت آن پيامبر عظيم الشأن و بهترين خلق خداوند تبارك و تعالى را اعلان كرد.

كوه نور، كه در چهار كيلومترى شمال شرقى شهر مكّه و كنار راه «منا» به «عرفات» بوده، اكنون به علّت گسترش مكه، در داخل شهر قرار گرفته است. ارتفاع آن از دريا 621 و از سطح دامنه 281 متر است. اين كوه در تورات، «جبل فاران» ناميده شده و نزد مردم محلّى به «جبل النور» معروف است. شكل آن مخروطى و مستقل از ديگر كوه ها است.

ص: 94

غار حِرا در بالاترين نقطه اين كوه واقع شده و آن را به عنوان يكى از كوه هاى بسيار مهم و با فضيلت مكّه دانسته اند.

ارتفاع دهانه غار حِرا 2 متر، عرض آن حدود 20/ 1 متر و طولش نيز حدود 2 متر است. از عجايب اين غار آن كه انتهاى آن كاملًا به سوى مسجدالحرام است و در دهانه آن مى توان به سمت بيت المقدس نماز خواند. داخل آن از هنگام طلوع تا غروب آفتاب روشن و علاوه بر اين، گرماى سوزان را به درون آن راهى نيست؛ لذا معتكف در اين غار، احساس گرما و ناراحتى نمى كند. در هر حال چنانكه بعضى گفته اند، غار حِرا از چند سال قبل از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله محل اعتكاف، عبادت، شب زنده دارى و تهجّد آن حضرت بوده است.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله تمام مدت ماه مبارك رمضان و چندين شب از ماه هاى ديگر را در اين غار به اعتكاف و عبادت مشغول مى شدند. به علت حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و يا جبرئيل در اين مكان، از انتهاى غار و ديواره ها بوى بسيار خوشى به مشام مى رسد كه اين بوى خوش در دو مكان ديگر هم استشمام مى شود؛ يكى در محراب مسجد فتح در مدينه و محل غزوه خندق و ديگر در شكافى كه پيامبر صلى الله عليه و آله را در روز احد در آن مخفى و پرستارى كردند؛ كه به نظر مى رسد رائحة النبى صلى الله عليه و آله باشد و اين بو را بسيارى از زائران در طى سال هاى متمادى استشمام كرده اند. در ايام اعتكاف، همسر فداكار ايشان، حضرت خديجه عليها السلام مونس و غم خوار پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و از صخره هاى صعب و دشوار اين كوه بالا رفته و براى آن حضرت آب و غذا مى برده است. روزى جبرئيل عليه السلام، پيامبر صلى الله عليه و آله را از نوع غذايى كه خديجه عليها السلام براى او مى آورد خبر داد و از او خواست سلام خداوند را به خديجه عليها السلام برساند. (1) با توجه به فاصله طولانى راه غار و سختى و صعوبت آن، ميزان فداكارى و شهامت آن بانوى بزرگوار و ايثار او در راه خداوند آشكار مى گردد.

امام على عليه السلام از كسانى است كه شاهد اعتكاف پيامبر صلى الله عليه و آله در اين غار بوده است.

ايشان در كودكى دست در دستان مبارك پيامبر صلى الله عليه و آله، به دامنه اين كوه مى رفته است. (تصوير شماره 8)

ص: 95

يكى ديگر از كوه هاى مهم مكه «ابوقبيس» است كه به سبب سكونت فردى به نام ابوقبيس، به اين نام معروف شده است. اين كوه در دل سختِ خود، خاطره هاى مهمى از تاريخ نهفته دارد. هر چند امروزه در پس ساختمان هاى بلند، از جمله دار الضيافه سعودى، از چشم ها پنهان گرديده و بخشى از آن تخريب شده است. بنا بر روايات زيادى، ابوقبيس برترين كوه هاى مكه است. (1) اين كوه در شمال شرقى مسجدالحرام و مشرف بر صفا است و 420 متر از سطح دريا و 120 متر از سطح دامنه فاصله دارد. بعضى گفته اند قبر شيث بن آدم و به روايتى قبر حَوّا در دل اين كوه واقع است و گويند چند پيامبر نيز در آن مدفون شده اند، واللَّه العالم.

خداوند، حجرالأسود را از بهشت به ابراهيم عليه السلام رسانيد و اين سنگ از زمان طوفان نوح عليه السلام در امانت ابوقبيس بود، لذا اين كوه را به همين مناسبت «امين» خوانده اند. (2)

فاكهى گويد: ابراهيم عليه السلام بالاى اين كوه مردم را براى انجام حج دعوت مى كرد. (3)

پس از اسلام، اين كوه شاهد حادثه شق القمر بود كه بعدها مسجدى به همين نام در اين مكان ساخته شد. (4) همچنين مسجدى به نام «مسجد ابراهيم» كه هر دو هنگام ساخت دارالضيافه در دوران سعودى تخريب شد. (5) از ابوقبيس و كوه «قُعَيقعان» به نام «اخشبان مكه» يعنى دو كوه سخت، كه نمى توان از آن بالا رفت، ياد كرده اند.

ص: 96

مساحت آن دوازده كيلومتر است. ارتفاع آن از دريا 748 متر و از سطح دامنه 458 متر مى باشد. اين كوه و غارى كه بر فراز آن است، به مناسبت تولّد «ثور بن عبد مناة» در آن، به اين نام معروف شده است. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام هجرت به مدينه، براى گمراه ساختن دشمن، به سمت اين كوه، كه بر خلاف جهت مدينه؛ يعنى در جنوب مكه قرار دارد، رفت و با ابوبكر و يك راهنماى بدوى سه شبانه روز در غار پنهان شدند؛ از اين واقعه در قرآن كريم ياد شده است و آن نيز به علت حزن شديد مصاحب و همراه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله يعنى ابوبكر بوده كه خداوند مى فرمايد:

... إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا .... (2)

«هنگامى كه (پيامبر صلى الله عليه و آله) به مصاحب و همراه خود گفت: محزون و ناراحت نباش كه خداوند با ماست.»

به امر خداى تعالى بر دهانه آن غار عنكبوتى تار بست و كبوترى تخم گذاشت، لذا مشركان از ادامه تعقيب پيامبر صلى الله عليه و آله دست كشيده، بازگشتند. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آن، به سمت مدينه حركت كرد. (3)

از پايين كوه تا قلّه آن، حدود يك ساعت راه است كه امروزه با پلكان هايى سهل العبور شده است. در بالاى آن، دو غار در نزديكى هم وجود دارد كه بر روى هريك «غار ثور» نوشته شده است، ولى اوّلى صحيح تر است؛ زيرا دو تا سه نفر مى توانند در آن مخفى شوند. ارتفاع آن حدود 30/ 1 متر و طول و عرض آن 5/ 3 مترمربع است. در قرن نهم و سيزدهم هجرى دهانه ورودى را كمى بازتر كردند و يك راه خروجى نيز براى آن قرار دادند تا زائران بتوانند از يك طرف وارد و از طرف ديگر خارج شوند. كمى

ص: 97

پايين تر از غار، صخره اى به قدرت خداوند به صورت گنبدى بزرگ در آمده كه سى نفر زير سايه آن مى توانند استراحت كنند. ابن جبير آن را قبّة جبرائيل عليه السلام خوانده است. (1) (تصوير شماره 9)

ص: 98

اين كوه بر «اجياد صغير» مشرف و پشت كوه ابوقبيس قرار دارد. فاكهى از ابن عباس روايت مى كند كه در اين كوه هفتاد پيامبر دفن شده اند. (1) واللَّه العالم

ص: 99

شهر مكه به سبب وجود كوه هاى فراوان، داراى درّه ها يا شعب هايى است كه هر قبيله در آن، به طور مستقل زندگى مى كردند و هر شعبى به نام آن قبيله معروف بودند.

تعداد شعب ها را 25 عدد دانسته اند: (1)

ص: 100

مشركان گذاشت و محاصره در سال دهم بعثت پايان يافت. برخى به اشتباه، شعب ابى طالب را همان مكان قبرستان ابوطالب يا جنةالمعلّى مى دانند، كه داخل درّه ابى دُبّ يا دره سلاخ ها بوده و كنار كوه حجون واقع شده است! در حالى كه شعب ابى طالب يا شعب على عليه السلام، در كنار مسجد الحرام بوده و كفار، مسلمانان را در خانه هاى خود محاصره كردند نه اين كه از شهر خارج كرده باشند. امروزه در كنار كوه ابو قبيس و در جوار منطقه پشت صفا و مروه، تونلى كنده شده كه نام نَفَق على بر آن ديده مى شود كه حكايت از شعب على عليه السلام دارد. گفتنى است سه شعب ابوطالب، بنى هاشم و بنوعامر در نزديكى مسجد الحرام واقع شده اند.

؟؟؟ نقشه كوه هاى مكّه

ص: 101

فصل چهارم مساجد تاريخى موجود مكه

ص: 102

ص: 103

1- مسجد يا زادگاه ختم رسولان محمد بن عبداللَّه صلى الله عليه و آله

محل تولّد حضرت محمد صلى الله عليه و آله؛ يعنى خانه «آمنه بنت وَهْب» در شعب «ابو طالب»، را هنگام هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله عقيل بن ابى طالب خريد.

پس از چندى، خيزران مادر موسى و هارون الرشيد، آن را به مسجد تبديل كرد كه درى از آن به كوچه مولد (زقاق المولد) باز مى شد. (1)

جايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن به دنيا آمد، مربع شكل و داراى يك ستون و چند در ورودى بوده است. هنگامى كه آن جا را ساختند، در نزديكى محراب آن، به نشانه محل تولّد پيامبرخدا صلى الله عليه و آله حفره اى كنده و با نقره تزيين كردند. (2) اين خانه در دوره هاى مختلف تاريخى بازسازى شد. در دوران عثمانى، سلطان مرادخان، در 1009 ق. بر مكان تولّد پيامبر صلى الله عليه و آله گنبدى بسيار بزرگ ساخت و مدرّسى نيز براى تدريس در اين مكان معين گرديد. (3) اين خانه مقدّس، در حكومت آل سعود به گفته محسن الأمين، به سبب تبرّك جستن مردم به آن، تخريب و به محلى براى نگهدارى چارپايان تبديل شد! (4) بعدها

ص: 104

كتابخانه اى در 1370 ق. توسط شيخ عباس نظامى با سرمايه خود او ساخته شد كه اكنون در سمت ميدان پشت صفا و مروه، در كنار خيابان و در دو طبقه با تابلوى «مكتبة المكة المكرّمه» ديده مى شود. (تصوير شماره 10)

ص: 105

سه راهى خيابان مسجدالحرام، منا و پل حَجون در دويست مترى قبرستان ابوطالب قرار دارد و در سمت چپ است كه در شارع مسجد الحرام به سوى قبرستان مى رود.

نام اين مسجد كه تابلوى مسجد الجن بر نماى قبلى آن بود، قبل از بازسازى اخير به شماره 40 تغيير يافت اما در سال 1378 ش. بناى قديمى آن تخريب و مسجد بزرگترى حدود دو برابر ساختند و باز هم نام مسجد الجن را بر تابلوى آن ثبت كردند. بناى جديد آن بسيار زيبا با گنبد طلايى و يك مناره بزرگ است كه با ديوارهاى سنگى سفيد و سياه در داخل و خارج مسجد زيبايى آن را دوچندان كرده است. بر نماى گنبد داخلى نيز آيات سوره جن به طرز زيبايى، با خط ثلث نگاشته شده است. اين مسجد امروزه يكى از مساجد پررونق مكه است. (تصوير شماره 11)

ص: 106

در سال 1361 و 1391 ق. اين مسجد بازسازى و به جودريه معروف شد؛ وجه تسميه آن، قرار گرفتن در دهانه بازار جودريه است كه به اشتباه به ابوسفيان مشهور شده است. در سال 1380 ش. به گونه زيبايى بازسازى شد و ديوارها و مناره آن از سنگ است. بناى قبلى، داراى گنبدى طلايى بود كه اكنون به رنگ سفيد است و مساحت آن نيز به چهارصد متر افزايش يافت. نام اين مسجد را پس از بازسازى اخير تغيير داده، مسجد فهدبن عبدالعزيز نام نهادند. (تصوير شماره 12)

ص: 107

درختى به نبوّت و پيامبرى آن حضرت شهادت داد. (1)

مسجد ياد شده كه بسيار كوچك و ساده بوده، در سال 1380 بازسازى گرديد. اين مسجد را، مانند ساير مساجدى كه پيشتر اشاره شد، با سنگ هاى سفيد و تيره و بسيار زيبا، با مساحتى حدود 2 برابر قبل ساخته اند. گفتنى است اين مسجد با مسجد شجره يا احرام در ميان راه مدينه و مكه هم نام است. (تصوير شماره 14)

ص: 108

اين مسجد در شارع ابطح و كنار ميدان معابده، به سوى عزيزيه و منا واقع است و در سمت چپ كسى است كه از ميدان به سوى عزيزيه مى رود). گفته مى شود پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام سفر به طائف در اين مكان نماز گزاردند. نگارنده در محراب اين مسجد دو كتيبه ديد كه داراى تاريخ 970 هجرى است. اين مسجد به گفته نهروانى، در سال 720 ق. تعمير و پس از آن، رو به فرسودگى و تخريب رفت. (1) تا اينكه در دهه گذشته، پس از تخريب ساختمان قديمى، آن را بازسازى كردند. با اين حال، در سال 1380 ش. همراه با ساير مساجد ياد شده، آن را با مساحتى دو برابر و بسيار زيبا باسنگ هاى سفيد و تيره بازسازى كردند و تابلوى مسجدالاجابه، كه بر بناى قديمى آن وجود نداشت را بر آن نهادند.

گفتنى است در مدينه نيز مسجدى به همين نام وجود دارد. (2) (تصوير شماره 16)

ص: 109

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آنگاه كه با سپاهيان اسلام به قصد فتح شهر مكه حركت مى كرد، در حوالى 25 كيلومترى شهر، از راه مدينه، در منطقه مرّ الظهران توقف كرد و يك شب را در آنجا ماند و به نماز و دعا و نيز به ساماندهى و سان ديدن از سپاه ده هزار نفرى خود پرداخت. در همين جا بود كه ابوسفيان با ديدن عظمت و شكوه سپاه اسلام مسلمان شد.

اين منطقه در عصر حاضر به «الجموم» مشهور است و 18 كيلومتر با مسجد تنعيم در همان مسير فاصله دارد. مسجدى كه به ياد توقف و نماز پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ساخته شده، در سال 1397 ق. بازسازى شده است. (1)

ص: 110

ص: 111

فصل پنجم: قبرستان ابوطالب و مزار شهداى فخ

ص: 112

ص: 113

الف- قبرستان ابوطالب (جنّةُ المُعلّى)

گورستان تاريخى مكه، به نام هاى مختلف؛ چون «ابوطالب»، «قريش»، «حَجون»، «بنى هاشم» و «جَنة المُعَلّى يا «جنّة المَعْلاة» مشهور است. (1) اين قبرستان در شمال شرقى مكه و در دو راهى خيابان مسجد الحرام- الحَجُون. بر دامنه كوه حجون قرار دارد. به گفته فاكهى، در مكه شعبى نيست كه دقيقاً روبه روى كعبه قرار گرفته باشد، جز همين شعب. (2)

مردم شهر در دوران جاهلى و ظهور اسلام مردگان خود را در «درّه ابى دُبّ» كه بخشى از حَجون است، دفن مى كردند، (3) بعد از آن، منطقه گورستان وسيع تر شد. در دهانه اين درّه يا قبرستان، ابو موسى اشعرى سكو يا ايوان مسقفى از سنگ ساخته بود و پس از بازگشت از صفين در آن جا ساكن شد. (4)

ص: 114

از مسلمانان در آن نبود و در اينجا بود كه فرمود: از اين مكان و از حرم خداوندى هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مى روند و هر يك هفتاد نفر را شفاعت مى كنند. اين در حالى است كه صورت هاى آنان؛ چه از اولين و چه از آخرين، همانند ماه شب بدر مى درخشد. كسانى كه در مكه و حرم وفات يابند، روز قيامت ايمن برانگيخته خواهند شد. عبداللَّه بن مسعود افزود:

«همراه پيامبر صلى الله عليه و آله به اين قبرستان آمديم. آن حضرت فرمودند: به زيارت قبور برويد و براى اموات خود استغفار كرده، نماز بخوانيد كه ديدار قبور، شما را به فكر مرگ خواهد انداخت.» (1)

براى زيارت قبور اين قبرستان و هر يك از آبا و اجداد پيامبر صلى الله عليه و آله دعاهاى خاصى ذكر شده است. (2)

گرداگرد اين قبرستان ديوارى كشيده اند كه تا دامنه كوه امتداد مى يابد. قبرستان از دو ناحيه مجزا تشكيل شده است. قبور آبا و اجداد پيامبر صلى الله عليه و آله و بنى هاشم در شمال قبرستان و در درّه و دامنه كوه واقع است. سمت جنوبى اين قبور به وسيله ديوار و نرده هاى آهنى از بقيه قبرستان جدا شده است. قبور اجداد پيامبرخدا صلى الله عليه و آله تا قبل از حكومت آل سعود، همه داراى گنبد و بارگاه بوده كه سفرنامه نويسان و سيّاحان به آن اشاره كرده اند.

قبرستان امروزه تا آن سوى شارع حجون نيز امتداد يافته است و مردگان در آن دفن مى شوند.

ص: 115

وى فرزند كلاب بن مُرَّه است. مادرش فاطمه دختر سعد بن سيل بود. قصىّ چهار پسر به نام هاى عبد مناف، عبد الدّار، عبدالعزّى و عبد قصىّ و دو دختر داشت كه همه در اين قبرستان مدفون اند. (1) لقب او ابوالمغيره و مُجَمَّعْ بود.

قصىّ هنگام نوجوانى همراه حاجيان قُضاعه به مكه برگشت. در اين زمان، كليددارى كعبه با قبيله خزاعه بود كه پس از جرهميان بر مكه غالب بودند. قصى دست آنان را پس از جنگى، از اجازه حج كوتاه كرد و امور كعبه و مكه را در دست گرفت. وى نخستين كسى است كه قبيله قريش را از ميان طوايف پراكنده گرد آورد و آنان را به عزّت و سربلندى رسانيد و ضيافت حاجيان را واجب ساخت و مناصب كعبه را بنيان نهاد و آنان را ميان فرزندان خود تقسيم كرد. (2) قصىّ نخستين كسى بود كه در اين قبرستان به خاك سپرده شد و پس از او، قبايل مردگان خود را كنار وى دفن كردند. (3)

ص: 116

ابوطالب و شمال قبر منسوب به آمنه بنت وهب است. قبر عبداللَّه بن زبير نيز در كنار او، در زير يك گنبد قرار داشته است. (1)

ص: 117

همان گونه كه مريم بر زنان عالم برترى داده شد. (1) به خداوند سوگند كه بهتر از خديجه، پس از او براى من جايگزين نكرد ... او ايمان آورد هنگامى كه مردم مرا تكفير كردند و هنگامى كه مردم مرا تكذيب كردند، او مرا تأييد كرد، هنگامى كه مردم مالشان را از من دريغ كردند، او اموالش را در اختيار من گذاشت. خداوند از او فرزندانى به من عطا كرد در حالى كه از زنان ديگر نداد.» (2)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از خديجه صاحب دو فرزندِ پسر، به نام قاسم و عبداللَّه و چهار دختر به نام هاى زينب، امّ كلثوم، فاطمه و رقيه شدند. (3)

شب هاى تاريك راه خانه خديجه تا غار حِرا، به روزى روشن از اخلاص و اميد و فداكارى بدل شد. كوه بزرگ نور، كه امروزه بعضى از مردان نيز از صعود به آن عاجزند، در سايه اخلاص و فداكارى و عظمت گام هاى خديجه كوچك مى نمود. آن بانوى فداكار به رغم آن همه ثروت و مكنت، سه سال در شعب ابى طالب، گرسنه در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله ماند و آرامشِ جان او بود. سرانجام نيز در پايان آن محاصره وفات يافت و پيامبر صلى الله عليه و آله او را در قبرستان حَجُون به خاك سپردند. در سال 905 ق. «محمد بن سليمان چركسى» امين الدفاتر مصر در دوران سليمان قانونى، پادشاه عثمانى، گنبدى بر قبر خديجه عليها السلام ساخت كه پيش از آن، تابوتى چوبين و ضريحى بر روى قبر او بود. (4) اين گنبد در سال 1298 ق. بازسازى شد. در كنار اين بانوى بزرگ اسلام، شانزده تن از اشراف در يك چهار ديوارى مدفون شده اند. (5)

ص: 118

«ابوالقاسم» شد. وى نخستين مولودى است كه خداوند از خديجه عليها السلام به پيامبر صلى الله عليه و آله ارزانى كرد. قاسم زودتر از فرزندان ديگرِ پيامبر صلى الله عليه و آله دار فانى را وداع كرد و آن حضرت او را در جايى كه اكنون نزديك قبر خديجه عليها السلام است دفن كرد. (1) (تصويرهاى شماره 18، 19)

ص: 119

هنگام خلافت هادى عباسى، حسين بن على بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام نواده بزرگوار امام حسن مجتبى عليه السلام (كه پس از شهادت به «شهيد فخّ» مشهور شد) و چند تن از سادات و نوادگان امام حسن عليه السلام همراه نزديك به چهار هزار نفر از علويان، كه از حكومت عباسيان به ستوه آمده بودند، در مدينه دست به قيام زدند. آنان پس از تصرف مدينه به سمت مكّه حركت كردند. در مدخل ورودى مكه، در نزديكى مسجد تنعيم، كه به «وادى فَخّ» معروف است، با سپاهيان خليفه رو به رو شدند. در اين نبرد كه در سال 169 ق. رخ داد، سپاهيان عباسى فرزندان پيامبر صلى الله عليه و آله را قتل عام و سرهاى بيش از يكصد نفر از شهدا را از تن جدا كردند و همراه اسرا نزد خليفه فرستادند.

بدن هاى بى سرِ شهداى فخ، پس از سه روز، در همان محل مدفون شدند. (1) از امام جواد عليه السلام نقل شده كه براى ما اهل بيت بعد از كربلا قتلگاهى بزرگتر از فخ نبوده است.

همچنين امام باقر عليه السلام از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود: در اين مكان (فخّ) مردى از فرزندان من، با جماعتى ديگر كشته مى شوند كه ارواح آنان بر بدن هايشان به سوى بهشت سبقت خواهد گرفت و جبرئيل عليه السلام نيز به من خبر داده است كه يكى از فرزندان تو در اين جا شهيد مى شود كه اجر دو شهيد خواهد داشت. (2)

محل فخ يكى از ميقات هاى حج، البته از نظر شيعه است كه آن را ميقات كودكان نابالغ دانسته اند. امام صادق عليه السلام قبل از ورود به حرم در مكان مذكور غسل فرموده و به آن امر مى كرده اند. (3)

مزار آنان، همانند ساير قبور، مورد بى توجهى قرار گرفته است. اين محل امروزه به

ص: 120

«حىّ الشهدا» معروف و در شارع الشهدا، كنار جاده مدينه، شش كيلومترى حرم و حدود 500 متر بالاتر از مسجد تنعيم- كه براى عمره در آن مُحْرم مى شوند- قرار دارد. در سال 1381 ش. ديوار قبور شهداى فخ را بازسازى و درى براى آن قرار دادند و روى آن تابلويى با عنوان مقبره عبداللَّه بن عمر بن خطاب گذاشتند كه حاكى از تلاش براى محو اثر و نام شهداى فخ دارد. (1) در كنار اين مكان، كه يك چهار ديوارى حدود 300 مترى است، مسجد جديدى با نام اسعد بن زراره ساخته اند كه گنبدى سبز دارد. در مجاورت مقبره، در بالاى تپه اى، آثار قلعه اى قديمى نيز ديده مى شود. در كنار خيابان شهدا مسجدى نيز به نام مسجد الشهدا است كه محلّ قبور، پشت اين مسجد و به فاصله اندكى از آن است.

در مقابل آن مسجد نيز پمپ بنزين محطّة الجزيره قرار دارد. (تصوير شماره 19)

ص: 121

فصل ششم: خانه ها ومساجد تاريخى مكه (تخريب شده در دوران سعودى)

ص: 121

ص: 123

الف- خانه هاى تخريب شده

1. خانه ارْقَمْ بن ابى ارقم

اين خانه كه نخستين پايگاه سرّى تبليغ توحيد در صدر اسلام بود، در دامنه كوه صفا قرار داشت. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله در آغاز بعثت و پيش از اعلان رسمى رسالت، براى تبليغ اسلام در اين محل به تشكيل جلسات مخفى اقدام مى كرد. بسيارى از تازه مسلمان شده ها، مخفيانه و شب هنگام در اين پايگاه گرد پيامبر صلى الله عليه و آله حلقه زده و از محضر پرفيض او بهره مى بردند. بنابر آنچه در منابع آمده، نزديك به چهل تن، از جمله: حمزه سيد الشهدا عليه السلام و ابوذر غفارى رحمه الله در اين خانه به اسلام گرويدند. (2)

مَهدى عباسى آن خانه را به همسر خود خيزران، كه مادر هارون و هادى بود، بخشيد (3) و از آن سال به «دار خيزران» معروف شد. (4) در سال هاى مختلف آن را ترميم و تعمير كرده اند. (5) خانه ارقم همچنان تا سال 1395 ق.: 1354 ش. بر سرِ پا بود و محل آن به

ص: 124

كتابخانه اى تبديل شد كه در طرح توسعه سعودى (پشت صفا) تخريب گرديد. امروزه بر پلكان برقى سمت صفا كه مدخل ورودى به طبقه دوم است، نام «مدرج كهربائية ارقم بن ابى ارقم» ديده مى شود.

ص: 125

خانه همسر وفادار و گرامى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در نزديكى مولد پيامبر صلى الله عليه و آله در محلى معروف به «حىّ القشاشيه» و در كوچه حجر قرار داشت. اين خانه پس از مولد النّبى صلى الله عليه و آله به عنوان يكى از مهم ترين و مقدس ترين مكان ها در مكّه محسوب و حوادث و وقايعى را در دل خود جاى داده است كه به آن ها اشاره مى گردد:

1- ازدواج پيامبر صلى الله عليه و آله با حضرت خديجه عليها السلام.

2- تولد فاطمه عليها السلام، كه سنگ مرمرى به نشانه محلّ تولد ايشان در آن جا قرار داده بودند.

3- تولد سه دختر ديگر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از خديجه عليها السلام. (1)

4- نزول جبرئيل عليه السلام در اين مكان بر پيامبر صلى الله عليه و آله كه اين خانه را پس از كعبه با فضيلت ترين مكان مكه ساخته است. (2)

5- آزار پيامبر صلى الله عليه و آله در اين جا از سوى همسايه اى چون ابو لهب. (3)

6- حادثه ليلة المبيت؛ يعنى شبى كه على عليه السلام بر بستر پيامبر صلى الله عليه و آله خوابيد و جان آن حضرت را نجات داد.

7- آغاز هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله.

8- وفات خديجه سلام اللَّه عليها.

اين خانه در سال 640 ق. از سوى خليفه عباسى الناصر باللَّه تعمير و كتيبه اى نيز بر آن نوشته شد. در دوران عثمانى نيز قسمتى از آن به آموزش قرآن اطفال اختصاص يافت. (4)

پادشاهان مصر، يمن و نيز سلطان سليمان قانونى، خانه خديجه را ترميم و تجديد بنا كردند. اين خانه در توسعه دوره سعودى تخريب شد. مكان تقريبى آن، حدود 150 مترى ميدان پشت صفا و مروه، در نزديكى زادگاه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بوده است؛ جايى كه اكنون پايانه اتوبوسرانى داخل شهرى (خيابان غزّه) در آن جا است. اين خانه درست مقابل باب بنى شيبه بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله از منزل خود به سوى آن حركت مى كردند.

ص: 126

از ديگر مكان هاى تاريخى مكه، خانه ابوطالب، پدر گرامى على عليه السلام است. اين خانه محلّ رشد پيامبر صلى الله عليه و آله نيز بوده است. هنگامى كه عبداللَّه، پدر گرامى حضرت محمد صلى الله عليه و آله از دنيا رفت، آن حضرت تحت سرپرستى عموى خود ابوطالب قرار گرفت و دوران طفوليت را در اين مكان پشت سر گذاشت. خانه ابوطالب در ابتداى منازل بنى هاشم و در چند مترى زادگاه پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه در دوران سعودى و در توسعه ميدان پشت صفا تخريب شد.

ص: 127

خانه ياد شده، پشت صفا و مروه و در دهانه «محله اجياد بزرگ و اجياد كوچك» قرار داشت.

ص: 128

در سال نهم بعثت، برخى از مشركان؛ از جمله ابوجهل از پيامبر صلى الله عليه و آله خواستند تا براى اثبات نبوّت خود، اگر قادر است ماه را دو نيم كند. در اين حال جبرئيل عليه السلام بر ايشان نازل شد و اجازه خداوند براى اين كار را ابلاغ كرد. آن حضرت نيز با انگشت سبابه به ماه اشاره كرد و ماه دو نيم شد؛ نيمى در كوه ابوقُبَيس و نيمى در كوه قعيقعان ديده شد. در اين حال، رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به سجده افتاد و شكر كرد. (1) پس از آن، بالاى كوه ابوقبيس مسجدى ساختند و آن را «انشقاق القمر» ناميدند. در دوران سعودى قسمت هايى از اين كوه صاف و بر آن دارالضيافه ساخته شد؛ لذا اين مسجد به همراه چند مسجد ديگر تخريب گرديد.

اين قصر بسيار بزرگ و بلند و مشرف بر كعبه ساخته شده است. خلفاى سه گانه، ساختن هر خانه اى را كه بلندتر از كعبه باشد، منع مى كردند و اگر خانه اى در اين سطح ساخته مى شد آن را تخريب مى كردند. برخى از فقها و علماى اهل سنت نيز ساختن خانه اى بلندتر از كعبه در اطراف آن را تقبيح و نكوهش كرده اند. (2)

در هر حال، برخى اين مسجد را همان «مسجد بلال» دانسته اند كه بر فراز اين كوه قرار داشته و تخريب شده است؛ در حالى كه برخى گفته اند آن ها دو مسجد مستقل بوده اند؛ با اين تفاوت كه مسجد انشقاق القمر قبل از تخريب، نمايى مخروبه داشت ولى مسجد بلال حبشى بازسازى شده بود. اين مسجد را ازآن رو به بلال حبشى منسوب دانسته اند كه وى بر كوه ابوقبيس اذان مى گفت و پس از آن در محلّ اذانِ وى، مسجدى ساخته اند.

ص: 129

هنگامى كه حضرت ابراهيم عليه السلام فرمان يافت مردم را به انجام فريضه حج فرا بخواند و بر فراز كوه ابوقبيس ايستاد و گفت: «اى بندگان خدا، دعوت معبود را اجابت كنيد»، پس از آن، به ياد اين واقعه، در اين مكان مسجدى ساختند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن به نماز مى ايستادند. چون فردى به نام «ابراهيم قبيسى» در آن جا مى زيست، اين مسجد به نام او نيز مشهور بود. (1) مسجد ابراهيم، همراه مسجد انشقاق القمر تخريب شد.

ص: 130

ص: 131

فصل هفتم: ميقات هاى حج و حدود حرم

ص: 132

ص: 133

الف- ميقات هاى حج

كسانى كه براى انجام عمره يا حجّ تمتّع، عزم سفر به مكه معظّمه را دارند و ساكن خارج ميقات ها هستند، بدون مُحرم شدن، حقّ ورود به اين شهر را ندارند. نقاطى را كه حجاج در آن محرم مى شوند «ميقات» مى گويند. ميقات ها به تناسب مسير ورود حجّاج متفاوت اند. پيامبر صلى الله عليه و آله براى مردم و ساكنان شهر مدينه، ذو الحليفه (: مسجد شجره) را، براى مردم شام، جحفه را، براى اهل نجد و يمن، قرن المنازل را و براى اهل يمن، يلملم را ميقات قرار داد، (1) كه به شرح زير در مسيرهاى ورودى مكه قرار دارند:

ص: 134

مى روند. پيامبر صلى الله عليه و آله در سه سفر عمره و يك سفر حج تمتّع، در اين ميقات محرم شدند:

1- در سال صلح حديبيه، كه موفق به انجام عمره نشدند. (ششم هجرى).

2- عمره ناشَدَه (سال هفتم هجرى).

3- فتح مكه (سال هشتم).

4- حَجّة الوداع (سال دهم هجرى).

ص: 135

عراق و نجد به مكّه مى روند. اوايل اين وادى را «مسلخ» و اواسط آن را «غمره» و پايان آن را «ذات عِرق» گويند.

ص: 136

نقشه؟؟؟

ص: 137

قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ حَرَّمَ مَكَةَ وَ لَمْ يُحَرِّمها النَّاسُ وَ لا يَحِلُّ لِمَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَومِ الآخِرِ أَنْ يَسْفِكَ بِها دِماء وَ لا يُعْضدُ بِها شَجَراً». (1)

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «خداوند سبحان، مكه را حرم قرار داد و مردم آن را حرم قرار ندادند. براى كسى كه به خدا و روز جزا ايمان دارد، حلال و روا نيست كه خونى در آن سرزمين بريزد و يا درختى را در آن قطع كند.»

در قرآن كريم آمده است: ... وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً ...؛ (2)

«هر كس در آن داخل شود، ايمن گردد». گفته اند حتى اگر قاتلى نيز داخل حرم شود در امن است. از امام باقر عليه السلام در باره علّت تحريم و تعيين حدود حرم نقل شده است: «وقتى آدم و حوااز بهشت فرو آمدند و بر صفا و مروه نشستند، خداوند اعمال حج را به آن دو آموخت و خيمه اى برپا شد كه ستون هاى آن از چوب درخت بهشتى به رنگ قرمز بود و نور آن به كوه هاى مكه و اطراف مى تابيد و لذا از هر سو، تا مسافتى كه نور اين ستون ها مى رسيد، آن را حرم قرار دادند.» (3)

بعضى نيز گفته اند: حضرت آدم عليه السلام پس از هبوط، از شيطان ترسيد و به خداوند پناه برد، خداوند فرشتگان را در هر گوشه اى از مكه به حراست و نگاهبانى آدم گماشت؛ و ميان آدم در مكه و آن فرشتگان حرم شد و يا اين كه وقتى ابراهيم عليه السلام حجرالأسود را در جاى خود قرار مى داد، خداوند هر چهار سمت را كه حَجَر به سوى آن بود، حرم قرار داد. (4)

مكه حرم امن الهى است كه از پيرامون و اطراف، در نقاط خاصى محدود شده و مرز معينى دارد. ابراهيم عليه السلام بنابر آنچه كه جبرئيل عليه السلام به او تعليم داده بود، علايمى را در

ص: 138

حد و مرز حرم نصب كرد كه در دوران پس از پيامبر صلى الله عليه و آله و خلفا، اين علامت ها به 943 عدد رسيد كه بر فراز تپه ها و ارتفاعات و سطوح قرار داشت. امروزه جز اندكى از آن ها باقى نيست. اين محدوده، به طول 127 كيلومتر به صورت ذوزنقه و مساحت 550 كيلومتر را تشكيل مى دهد. (تصوير شماره 20)

محدوده حرم را در شش جهت، اين چنين معين كرده اند:

ص: 139

جعرانه وجود دارد. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله هنگام برگشت از غزوه حُنَين، در اين مكان مُحرم شدند.

ص: 140

همان گونه كه پيشتر اشاره شد، تنعيم يكى از نقاط آغازين حرم و در 5/ 7 كيلومترى شمال مسجدالحرام است. در مكان احرام پيامبر صلى الله عليه و آله در حَجّةالوداع، مسجدى ساختند كه نام آن «تنعيم» است. نام ديگر آن عايشه مى باشد؛ زيرا وى نيز در حَجّةالوداع، در اين مكان براى انجام عمره مفرده محرم شد. امروزه از اين مسجد با نام «العمره» نيز ياد مى كنند.

مكان مسجد تنعيم به «خيمه جمانه» نيز شهرت داشته؛ زيرا جمانه دختر ابوطالب (خواهر على عليه السلام) در اين محل فرزندى براى سفيان بن حارث به دنيا آورد. (1)

مسجد تنعيم را ابو العباس عبداللَّه بن محمد بن داوود، والى مكه در سال 240 ق.

ترميم كرد و بر چاه آن گنبدى بنا كرد. پس از آن تعميراتى نيز در آن انجام گرفت. (2)

در سال هاى 645، 678، 981، 1011 ه. ق. (3) نيز بازسازى شد. در دوران فهدبن عبدالعزيز اين مسجد را از نو ساختند كه مساحت آن به 6000 مترمربع رسيد و اكنون 150 هزار نمازگزار را در مساحت 84000؟؟؟ كن الله اكبر رل شود؟؟؟ متر مربع در خود جاى مى دهد. (4) در پانصد مترى اين مسجد، شارع شهدا، قبرستان شهداى فخ قرار دارد. (5) همچنين در 200 مترى شمال آن، در نزديكى كوه، صحابى پيامبر، خبيب بن عدى، يكى از اسراى سريه رجيع به دست مشركان گردن زده شد. علامتى چون مناره در محل شهادت وى تا سال 1377 ق.

موجود بوده است. (6) (تصوير شماره 21)

ص: 141

پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در ذى قعده سال ششم هجرت، همراه گروهى از مسلمانان، براى انجام فريضه حج، از مدينه خارج شدند و پس از پوشيدن احرام در ذو الحليفه، با هفتاد شتر، براى قربانى راهى مكه شدند. در ميان راه، كفار قريش به هراس افتاده و با اعزام سپاهيانى مسلّح، تصميم گرفتند تا از ورود آن حضرت به مكه جلوگيرى كنند. با اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله به نمايندگان مشركان اطمينان دادند كه قصد جنگ ندارند و تنها براى انجام حج آمده اند، ليكن آنان نپذيرفتند و آن حضرت را تهديد كردند و مانع ورود مسلمانان به مكه شدند. پيامبر صلى الله عليه و آله عثمان بن عفان را به عنوان نماينده خود براى گفتگو با سران مكه فرستاد اماتا سه روز از وى خبرى نشد ومسلمانان گمان كردندكه كفار قريش او را كشته اند. چون صحابه به نيّات مشركان واقف نبودند، در كنار درختى به نام «سمره» تا پاى جان با پيامبر صلى الله عليه و آله پيمان بستند. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «هيچ يك از كسانى كه در كنار اين درخت با من پيمان بستند به آتش جهنم نخواهند سوخت». در اين هنگام خداوند نيز با نزول آياتى بر پيمان مسلمانان صحّه گذاشت و از كسانى كه در آن حضور داشتند، اظهار رضايت كرد:

لَقَدْ رَضِىَ اللَّهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ .... (1)

بدين سبب بود كه اين پيمان «بيعت رضوان» نام يافت. سرانجام قريش وقتى اطمينان يافت كه پيامبر صلى الله عليه و آله قصد درگيرى ندارد، به نمايندگى سهيل بن عمرو و عمرو بن عاص با آن حضرت پيمان صلحى بستند؛ بدان شرط كه امسال بازگردند و در سال ديگر براى انجام حج به مكّه بيايند؛ لذا پيامبر صلى الله عليه و آله و همراهان ايشان نيز بناچار شتران را قربانى كرده و پس از آن كه سرهاى خود را تراشيدند، به مدينه بازگشتند. (2)

ص: 142

اين صلح چون در منطقه حديبيه به وقوع پيوست، به همان نام مشهور شد. يكى از نتايج پرثمر اين صلح، فتح مكّه بود كه خداوند در ادامه آيه بالا، آن را وعده داد.

درخت ياد شده تا دوران خلافت عمر بن خطاب مورد توجه مردم بود. خليفه دوم دستور داد آن را قطع كردند و در جايش مسجدى ساختند تا يادآور خاطره اين حادثه عظيم باشد. هم اكنون بقاياى آن مسجد كه نام «مسجد رضوان» بر خود گرفت، باقى است، اما در مجاورت آن در دوره سعودى، مسجد ديگرى ساختند كه به آل شُمَيسى معروف است. مسجد يادشده، حدود 200 متر مساحت دارد و داراى ديوارهاى سفيد و يك مناره است و در سمت راست جاده اى واقع شده كه به سوى مكه منتهى مى شود.

امروزه تابلويى بر بالاى آن، با عنوان مسجد شميسى ديده مى شود كه نام چاهى در منطقه است. كمى پايين تر از حديبيه، حدود دو كيلومترى آن، موزه حرم مطهر و نيز كارگاه هاى بافت پرده كعبه قرار دارد. (تصوير شماره 22)

ص: 143

سرزمين سَرِف و سپس به مدينه بازگشتند. همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام بازگشت از جنگ حُنين در جِعرانه محرم شدند و عمره انجام دادند. (1) آن حضرت پس از غزوه حُنين. در اين مكان غنيمت هاى جنگ را نيز تقسيم كردند.

در هر حال، مسجدى كه در مكان احرام پيامبر صلى الله عليه و آله ساختند، بسيار ساده بود و ابن زبير در تكميل بناى آن كوشيد. (2) در دوران هاى بعد نيز ترميم و توسعه يافت. در زمان فهدبن عبدالعزيز مساحت مسجد به 430 متر مربع رسيد كه اكنون گنجايش هزار نمازگزار را دارد. (3)

ص: 144

؟؟؟ مكّه مكرّمه در دوران پيامبر صلى الله عليه و آله

ص: 145

فصل هشتم: مشاعر مقدسه (عرفات، مشعرالحرام و مِنى)

ص: 146

ص: 147

الف- سرزمين عرفات

... فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ. (1)

عرفات، نام صحرايى است وسيع و هموار، كه در 22 كيلومترى جنوب شرقى مكّه ميان ثويه و عُرَنَه، نَمِرَه تا ذِى المجاز قرار دارد. (2) طول تقريبى اين صحرا، 12 و عرض آن 5/ 6 كيلومتر است. بنابراين، بخش بسيارى از آن، از حرم خارج است. در نامگذارى آن به «عرفات» اقوال مختلفى است. بعضى آن را جمع عَرَفه و به معناى كوه و بلندى ذكر كرده اند؛ بعضى نيز از عرفان، معرفت و شناخت دانسته اند و براى چنين نامگذارى نيز ريشه هاى تاريخى قائل شده اند؛ از جمله آن كه حضرت آدم و حوا عليهما السلام پس از هبوط به زمين و بعد از جدايى طولانى در اين صحرا، به يكديگر رسيده و با هم آشنا شده اند.

گروهى نيز گفته اند، عرفات (به معناى آشنايى) به آن علت است كه حضرت ابراهيم عليه السلام در اين جا براى قربانى كردن اسماعيل عليه السلام خواب ديد و لذا نسبت به وظيفه

ص: 148

خود آشنا و عارف شد. يا اين كه جبرئيل عليه السلام در روز عرفه بر ابراهيم عليه السلام وارد شد و مناسك حج را به او آموخت و با اعمال اين روز آشنا كرد. (1)

چنانكه از روايات بر مى آيد، وقوف در عرفات نه تنها از اركان اصلى حج است و حج بدون عرفه حج نيست، بلكه اين وقوف داراى فضايل بسيار ارزشمندى است.

خداوند سرزمين مقدس عرفات را، كه حوادث مهمى در طول تاريخ به خود ديده، براى ضيافت و پذيرايى از ميهمانان خود مقرر و سفره خاص انعام و اكرامش را در دامنه «جبل الرّحمه» گسترانيده و از عموم ميهمانان و زائران بيت اللَّه دعوت كرده تا در ساعت و روز معين، همه با هم، گرد خوان نعمت بى دريغش بنشينند و از لطف و رحمت بيكرانش برخوردار شوند. اين وقوف از ظهر شرعى تا غروب آفتاب روز نهم ذى حجه است و پس از آن مى توان از عرفات به سوى مزدلفه خارج شد. گفتنى است كه اهل سنت علاوه بر عرفات، روز قبل از عرفه؛ يعنى روز ترويه (روز هشتم ذى حجه) را در منا وقوف وبيتوته مى كنند و سپس صبح روز نهم به سوى عرفات پياده مى روند تا ظهر به عرفات برسند و آنگاه غروب از عرفات بارديگر به سوى منا بر مى گردند؛ اما شيعيان مستقيم از مكه به عرفات مى روند تا ظهر شرعى در آنجا وقوف كنند.

امروزه براى راحتى و آسايش حجاج و تسهيل امور مربوط به وقوف در عرفات، كارهاى چشم گيرى انجام گرفته است. خيابان هاى وسيع، جاده هاى پهن با چندين باند، پل هاى هوايى روگذر و زيرگذر در مسير عرفات، مشعر، كاشت يكصد هزار درخت براى تلطيف هوا و ايجاد سايه و نيز استفاده از پمپ هاى قوى براى پخش قطرات آب در فضا و خنك كردن هوا، ايجاد مراكز بزرگ درمانى، خدماتى و همه اين ها، بيابان خشك و سوزان عرفات، كه فلسفه اصلى وقوف در آن يادآورى گرما و سرگردانى در روز

ص: 149

قيامت است را به سرزمينى نسبتاً مطلوب مبدل ساخته است و كسى از وقوف در آن چندان احساس سختى و ناراحتى نمى كند.

ص: 150

معتقدند آيه: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ اْلإِسْلامَ دِيناً (1)

به هنگام وقوف پيامبر صلى الله عليه و آله در عرفه (حجّةالوداع) نازل شده (2) است؛ اما مفسّران شيعه نزول آن را در غدير خم، كه پيامبر صلى الله عليه و آله چند روز پس از وقوف در عرفه، در آنجا خطبه خواندند مى دانند. (3) (تصوير شماره 23)

ص: 151

اين كوه كوچك تقريباً در انتها و شرق عرفات است كه از سطح زمين، 65 متر و از دريا 372 متر ارتفاع دارد و از كوه هاى اطراف مستقل و مجزا است. بر بالاى آن، نمازگاه ابراهيم عليه السلام و پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است. برخى گفته اند آن حضرت بر تخته سنگى از اين كوه ايستاده و خطبه معروف عرفات را ايراد كردند. (1)

از آنجا كه جبل الرحمه شاهد دعاى امام حسين عليه السلام در روز عرفه بود، مستحب است اين دعا كنار آن كوه خوانده شود. بعضى نيز نماز خواندن در نمازگاه ابراهيم عليه السلام بر جبل الرّحمه را مستحب دانسته اند. اكنون بالاى كوه، استوانه اى به ارتفاع 4 متر و عرض 80/ 1 متر قرار دارد كه از دور ديده مى شود. در مراسم عرفات چراغ و قنديل بر آن آويزان مى كردند تا راهنماى زائران و كاروان ها باشد. (2) كوه ياد شده نام هاى ديگرى چون جبل الدّعاء، جبل الْال و جبل المَشاة نيز داشته است. (3) وقوف و حضور بر بالاى كوه كراهت داردوبهتر است در دامنه وسمت چپ كوه به دعا وتضرّع پرداخته شود. (تصوير شماره 25)

ص: 152

دهم ذى حجه- همان روز-، اعمال مخصوص اين مكان را انجام دهند. وقوف در اين مدت از اركان حج است.

قريش قبل از اسلام در مشعر بيتوته نمى كردند. خداوند بر اساس آيه ياد شده فرمان داد تا آنان نيز همانند ساير حجاج در مشعر حاضر شوند. (1) در وجه تسميه آن، مطالب فراوانى گفته شده؛ از جمله اين كه: مَشْعَر اسم مكان شعور است و در اين سرزمين بايد پس از شناخت در عرفات به شعور و آگاهى رسيد. مزدلفه كه نام ديگر آن است، اسم فاعل از ازدلاف، به معناى تقدم يا نزديكى و برگرفته از «زُلَف» است؛ زيرا مردم در اين مكان به خدا تقرّب پيدا مى كنند يا حجاج در اين مكان اجتماع كرده و به هم نزديك مى شوند. (2) از امام صادق عليه السلام نقل شده است: جبرئيل پس از پايان وقوف در عرفات، به ابراهيم گفت: «يَا إِبْرَاهِيمُ ازْدَلِفْ إِلَى الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ ...» و به همين علت اين مكان را مزدلفه ناميدند. (3)

مشعر در محدوده حرم واقع شده و به همين علت آن را مشعرالحرام گويند.

طول آن حدود 4000 متر و مساحت آن 5/ 12 كيلومتر است. براى مشعرالحرام و مزدلفه محدوده اى مشخص كرده اند، در حقيقت مشعر به سرزمين مشخص در انتهاى مزدلفه گفته مى شود و نام كوهى است كه تا وادى يا درّه «مُحَسِّر» امتداد مى يابد. (4) در اين مكان ضمن بيتوته و عبادت در شب مى توان سنگ ريزه هايى را كه به لحاظ شكل و نوع، تنها در اين منطقه يافت مى شود براى رمى جمرات در منا جمع آورى كرد.

اخيراً امكانات بهداشتى و مراكز درمانى و ... براى راحتى حجاج در آنجا فراهم آمده است. (تصوير شماره 26 و 27)

ص: 153

مسجد مزدلفه مربع شكل است كه مساحت اوليه آن حدود 1700 متر مربع و در دوران عباسى به 4000 متر مربع رسيده است. سعودى ها حدود 1400 متر مربع بر مساحت آن افزودند و تعميراتى نيز بر آن صورت دادند. اكنون حدود 12000 نمازگزار در آن جاى مى گيرند. قبله آن، همان جايى است كه پيامبرخدا فرود مى آمدند.

بيشتر حجاج در همين مسجد كه بخشى از مشعر الحرام است نماز عشا را برگزار مى كنند. گفته شده است: در اين مكان جبرئيل عليه السلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده و در مورد مشعرالحرام و اهميت و اعمال آن دستورات و آياتى به ايشان ابلاغ كرده است.

ص: 154

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ (1)

حاجيان بايد پس از طلوع آفتاب، صبح روز دهم ذى حجه، از مشعر الحرام به سمت منا حركت كنند و شب هاى يازدهم و دوازدهم را نيز در منا وقوف داشته باشند و اعمال مخصوص آن را انجام دهند. (تصوير شماره 28 و 29)

منا در لغت از ريشه امنيه يا آرزوست. محدوده سرزمين منا از آخر وادى مُحَسِّر تا جمره عقبه است. گويند وقتى حضرت آدم عليه السلام به زمين هبوط كرد، در اين مكان فرود آمد؛ از او در اين جا پرسيدند: آيا آرزويى دارى؟ از اين رو، اين سرزمين به منا معروف شد. (2) از دعاى امام صادق عليه السلام در منا برمى آيد كه ريشه منا از مِنّت است؛ زيرا خداوند بر مردم منّت گذاشت و در اين مكان اعمال حج را به آنان ياد داد.

«اللَّهُمَّ هَذِهِ مِنًى وَ هِيَ مِمَّا مَنَنْتَ بِهَا عَلَيْنَا مِنَ الْمَنَاسِكِ ...». (3)

منا ميان مكه و مزدلفه و در 7 كيلومترى شمال شرق مسجد الحرام است كه البته از طريق تونل منا، فقط 4 كيلومتر با مسجد الحرام فاصله دارد و در اين طرف تونل نيز منطقه عزيزيه است كه پياده مى توان از عزيزيه به منا رفت.

طول اين سرزمين را بيش از 3500 متر ذكر كرده اند. سرزمين منا شاهد وقايع مهمى بوده و پيش از اسلام يكى از مراكز مهم تجارى و بازرگانى محسوب مى شده است.

پيمان هاى عقبه اول و عقبه دوم براى دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه در اينجا بسته شد. (4)

ص: 155

از وقايع مهم ديگر اين سرزمين بسيج و سازماندهى و استقرار سپاه اسلام براى فتح مكّه در سال هشتم هجرى بود. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از فتح مكّه در مكان مسجد خَيْف علل پيروزى و فتح مكه را تشريح ساختند. (تصوير شماره 30)

ص: 156

از مساجد بزرگ و با اهميّت در منا، خَيْف است. به زمينى كه ميان دو كوه واقع شده و يا از زمين مرتفع باشد، (1) خيف گويند. به روايتى، هفتاد پيامبر؛ از جمله حضرت آدم عليه السلام در آن جا مدفون هستند. (2)

پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام حج در اين مسجد حضور مى يافتند و نماز مى گزاردند. نماز گزاردن در اين مسجد فضيلت فراوان دارد و در آن خصوص سفارش هاى زيادى شده است؛ از جمله مجاهد گويد: «هفتاد و پنج پيامبر براى زيارت بيت اللَّه آمده و همه در مسجد منا (خَيف) نماز گزارده اند؛ پس اگر توان خواندن نماز در مسجد منادارى، از آن غفلت نكن». (3)

در دوران عثمانى، گنبدى بزرگ در محلّ نماز رسول اللَّه صلى الله عليه و آله قرار دادند و محرابى ساختند تا علامت خيمه و نمازگاه پيامبر صلى الله عليه و آله باشد. مكان مورد نظر را مسجد «عَيْثُومَه» (4) مى گفتند. در بازسازى و توسعه دوران سعودى، اين گنبد و محراب برداشته شد.

در سال 256 ق. پس از آن كه مسجد به وسيله سيل تخريب شد، تعميراتى در آن انجام گرفت.

طول مسجد تا اين دوران 120 متر و عرض آن 55 متر بود كه مجموع مساحت آن، بيش از 6380 متر مربع شد. اين مساحت، مسجد خيف را در زمره بزرگترين مساجد شبه جزيره قرار داد كه حتى از مسجدالحرام نيز در آن زمان بزرگتر بود. در آن هنگام حدود 186 ستون و بيست در ورودى و خروجى داشت. (5) در قرون بعد نيز تعميرات اساسى و گسترده اى در آن انجام گرفت و مساحت آن افزايش يافت. تا دوران عثمانى

ص: 157

تنها نمازگاه پيامبر صلى الله عليه و آله و برخى از ديوارهاى مسجد داراى سقف و شبستان بوده ولى در دوران اخير همه آن مسقف شد. در سال 1407 ق. طرح توسعه و تكميل مسجد آغاز و مساحت آن به حدود چهار برابر قبل؛ يعنى 25 هزار متر مربع رسيد كه نزديك به 30 هزار نمازگزار را در خود جاى مى دهد. امروزه چهار مناره آن، كه بسيار از يكديگر فاصله دارند، در كنار كوه، در مسير جمرات سه گانه جلوه زيبايى به مسجد بخشيده اند.

(تصوير شماره 34)

ص: 158

سربلندى او در اين آزمايش بزرگ، به جاى فرزند دلبند او، قوچ يا كبشى را فرو فرستاد.

گويند قوچ ياد شده، در اين مكان ظاهر و سپس قربانى شد. به همين مناسبت آنجا مسجدى ساختند كه به مسجد الكبش يا مسجد النَّحْرْ معروف شد. (1) ابن جبير گويد: اثر پاهاى كوچكى بر صخره نمايان است كه گويند جاى پاى آن قوچ است. (2) رفعت پاشا از مورخان و سيّاحان عصر دولت عثمانى، اين صخره را كنار كوه ديده و ارتفاع آن را 4 و عرضش را 5/ 2 متر نوشته است. (3) مكان دقيق آن، ميان جمره اولى و جمره وُسطى (در شمال شرقى جمره عقبى در دامنه كوه ثَبير) بوده (4) ولى در جريان احداث پل هوايى جمرات، در دوران سعودى، تخريب شده است.

ص: 159

نازل شده است. به گفته رفعت پاشا، مسجد الكوثر بسيار كوچك و در چهل مترى سمت راست جاده اصلى بوده است. نامبرده در اين مسجد كتيبه اى به خط مغربى ديده است. (1) مسجد ياد شده در دوران سعودى، هنگام احداث پل هاى هوايى مسير منا- عرفات تخريب شد.

ص: 160

؟؟؟؟ نقشه تقريبى عرفات- مزدلفه- محسِّر- مِنى

ص: 161

فصل نهم: اماكن تاريخىِ بين مكه و مدينه

ص: 162

ص: 163

1- مزار شهداى بدر

منطقه بدر يعنى مكان نخستين رويارويى مسلمانان با مشركان و نيز مدفن و آرامگاه شهداى اين جنگ، در 150 كيلومترى جنوب غربى مدينه واقع است. در گذشته راه مدينه به مكه از اين منطقه مى گذشت و زائران به زيارت شهداى بدر مى رفتند، ولى اكنون با ساختن بزرگراه مدينه به مكه، اين منطقه در كنار و حاشيه واقع شده است.

چگونگى نبرد بدر در تمامى كتب و منابع تاريخى مضبوط است. اين جنگ در هفدهمين ماه از هجرت، با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و 313 تن از يارانش، در كنار چاه هاى بدر صورت گرفت و به پيروزى قاطع مسلمانان منجر شد. (1)

شهداى اين نبرد سرنوشت ساز، كه چهارده نفر بودند، به فاصله كمى از محل درگيرى، به خاك سپرده شدند. اكنون مزار آنان با ديوارهايى كوتاه محصور است. گفتنى است چاه هاى بدر در فاصله 400 مترى اين قبرستان قرار داشته است. (تصوير شماره 36)

ص: 164

اين مسجد در كنار مزار شهداى بدر و درگوشه باغى، مشرف بر قنات چاه هاى بدر، ساخته شده است. عريش به معناى سايه بان است. پيامبر صلى الله عليه و آله پيش از جنگ، در آن سايه بان عبادت كرده و در شب نبرد بدر نماز شب خوانده اند.

ص: 165

ابوذر در دوران خلافت عثمان، به همراه همسر و دخترش، به ربذه تبعيد شد.

در بيابان ربذه، ابتدا همسر و پسر او از دنيا رفتند. اندك زمانى بعد نيز ابوذر وفات يافت و اين دختر خردسال در بيابان يكه و تنها ماند. او به جنازه پدر مى نگريست و مى گريست تا اين كه چند نفر از شيعيان على عليه السلام از جمله مالك اشتر و عبداللَّه بن مسعود در ربذه توقف كرده و جنازه ابوذر را به خاك سپردند. (1) امروزه به مزار اين بزرگوار كمترين اعتنايى نمى شود. در ربذه ابو جعفر عبداللَّه بن حسن بن حسن بن امام حسن عليه السلام نيز مدفون است. (2)

ص: 166

در محلّ واقعه عظيم غدير خم، مسجدى ساختند كه به نام «مسجد غدير خم» معروف شد. نماز در اين مسجد فضيلت بسيار دارد؛ (1) زيرا مكانى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله، عبارت معروف «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ» را در مورد على عليه السلام بيان كردند. گفتنى است اين مسجد در دوران عثمانى، بر اثر سيل خراب شد ولى بخشى از آن همچنان برجا مانده است. (2) ساختمان آن را تعدادى از ملوك شيعى هند بازسازى كرده اند. (3)

تصوير شماره 1/ 36)

ص: 167

وى همراه امام حسين عليه السلام به حج مشرف شد و در حال احرام وفات يافته، در اين مكان به خاك سپرده شدند. (1)

ص: 168

ص: 169

بخش دوم: تاريخ و آثار اسلامى مدينه منّوره

ص: 170

ص: 171

فصل اول مدينه در بستر تاريخ

ص: 172

ص: 173

موقعيت جغرافيايى مدينه منورّه

شهر مدينه در شمال غربى شبه جزيرة العرب و شمال مكه مكرمه واقع شده و فاصله آن، پس از احداث بزرگراه هجرت، تا جده 395 كيلومتر و تا مكه 425 كيلومتر است.

مدينه از سطح دريا حدود 625 متر ارتفاع دارد. اين شهر از دو سو؛ يعنى غرب و شرق، به وسيله «حرّه ها» (1) محاصره شده است. اين حرّه ها از مسجد ذو قبلتين به سوى جنوب و سپس به سوى شرق و شمال امتداد مى يابد و مردم مدينه معمولًا آن ها را حرّه شرقى و حرّه غربى مى خوانند؛ با اين كه آن دو حرّه يكى هستند. (2)

در غزواتى مانند احد و خندق، كه در دوران پيامبر رخ داد، براى دشمن، ورود به مدينه به خاطر وجود اين حرّه ها از دو سمت امكان نداشت و تنها راه ورود، سمت شمال بود.

مدينه به وسيله چندين كوه محاصره شده است؛ كوه احد در شمال، كوه عير در

ص: 174

جنوب و كوه جماوات در غرب. (1) در مدينه سه وادى يا درّه وجود دارد: عقيق، بطحان و قناة. (2)

آب و هواى مدينه در تابستان گرم و خشك و در زمستان سرد و بارانى است و درجه حرارت آن در زمستان نسبت به مكّه و جدّه پايين تر است؛ به عبارت ديگر، مثلًا در دى ماه پايين ترين دما 2 درجه و بالاترين آن 6/ 24 درجه است و در تير ماه پايين ترين دما 2/ 17 درجه و بالاترين دماى آن 44 درجه مى باشد. بالاترين ميزان بارندگى در دى ماه است كه به 3/ 8 ميلى متر مى رسد و پايين ترين ميزان آن، در آذر ماه و 2 ميلى متر است.

اراضى زراعى آن در جنوب شهر واقع شده كه محصول آن تنها خرما و بعضى ميوه جات است و در شمال آن نيز خرما، حبوبات، ميوه جات و ساير نباتات گياهى نيز به عمل مى آيد. زمين هاى زراعى در مدينه از آب چاه ها مشروب مى شود.

ص: 175

ابن ارْمِ بن سام بن نوح عليه السلام»، (1) يثرب ناميده شد.

2. بعضى اولين ساكن مدينه پس از طوفان را «يثرب بن قانية بن مَهْلابيل بن ارْم بن عَبيل بن عَوص بن ارْم بن سام بن نوح عليه السلام» دانسته اند. (2)

3. كسان ديگرى اظهار داشته اند: نخستين ساكنان مدينه، پس از طوفان، اقوام «صَعْل و فالِح» بوده اند كه در زمين به فسق و فجور مى پرداختند. خداوند داوود نبىّ عليه السلام را بر آنان فرستاد و آن حضرت با ايشان جنگيد و اسيران زيادى گرفت؛ سپس به قدرت الهى كرم هايى برگردن آنان سوار شد كه تمامى ايشان را هلاك كرد. (3)

4. آخرين گروه مى گويند: هنگامى كه عمالقه در سرزمين ها پراكنده شدند، بعضى از آنان در يثرب فرود آمده و ساكن شدند. اين قوم، ستم و تجاوز را پيشه خود كردند؛ در حالى كه خداوند به آنان وسعت رزق و طول عمر عطا كرده بود؛ به طورى كه عُمر هر يك ازايشان به 400 سال مى رسيد و شنيده نشده كه كسى از آنان در طول اين مدّت مرده باشد.

حضرت موسى عليه السلام لشكرى فرستاد وآنانى كه در مدينه و مكّه ساكن بودند را به قتل رساند.

ورود يهود به يثرب

يهوديان بارها در طول تاريخ به اين سرزمين مهاجرت كرده اند. مورخان، تاريخِ مهاجرت هاى اوّليه يهود را از هزار تا هفتصد سال پيش از ميلاد مسيح ثبت كرده اند. در زمان سلطنت داوود نبى عليه السلام، درگيرى ها و اختلافاتى ميان فرزندان وى به وقوع پيوست.

در اين زمان، يكى از فرزندان او به نام «اشالوم» همراه گروهى از بنى اسرائيل به خيبر و ديگر سرزمين هاى شبه جزيرة العرب از جمله شام رفتند. (4)

نبونيد، حاكم بابل، شمارى از عراقى ها را همراه خود آورده و در اين مناطق

ص: 176

(حجاز) ساكن ساخته بود. در ميان ايشان يهوديانى از بابل و فلسطين بودند. پيش از اين نيز يهوديانى همزمان با مهاجرت به فلسطين به اين جا كوچ كرده و تا روزگار ظهور اسلام در آن ساكن بوده اند. (1)

علماى يهود توصيف پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در تورات راديده بودندكه درآن آمده بود: اين پيامبر در مكّه مكرّمه ظهور كرده و سپس به سوى سرزمينى كه ميان دو حرّه واقع و داراى نخل است مهاجرت مى كند. پس آنان در جستجوى اين نشانى ها با اشتياق تمام از شام به اين سرزمين رو آوردند. هنگامى كه اين نشانى ها را در يثرب يافتند، در آن جا ساكن شدند. (2)

كسانى چون استرابون و پلينيوس، در ميان دولت هاى جزيرة العرب از دولت يهود نام برده اند. (3)

احتمالًا مهاجرتِ بعدى يهوديان به اين سرزمين و به ويژه به يثرب، در سال 70 ميلادى و پس از آن صورت گرفته است. اين امر، به علت تخريب معابد آنان توسط قيصر «تيتوس» و حملات متعدد قيصرها عليه يهوديان، از سال 132 م. بوده كه موجب فرار عده بيشترى شد، لذا برخى از آنان به حجاز رفته و عده اى نيز وارد يثرب شدند. (4)

در هر حال، قبايل يهود كه به يثرب آمدند، 25 قبيله بودند. آنان شهر را به اين صورت ميان خود تقسيم كردند:

1. قبايل بنى قريظه (5) و بنى نضير؛ آنان در «عاليه» فرود آمدند كه امروز آن را «العوالى» (6) مى نامند. ايشان در اين منطقه به حفر چاه ها و كاشت درختان پرداختند. بعضى از قبايل عرب نيز در كنار آنان فرود آمده و ساكن شدند.

ص: 177

2. قبايل بنى قينقاع؛ (1)

در منطقه «الصاغه» فرود آمدند كه خيابان قربان امروزى است. منازل عالى و زيباى آنان در شمال غربى «مدشونيه» (2) ساخته شد.

يهوديان براى خود دژها و قلعه هايى ساختند كه به آن ها اطُم گفته مى شد. آنان اين كار را از اعراب عمالقه فرا گرفته بودند. مجموع دژها و حصن هايى كه براى خود ساختند به 160 عدد مى رسيد.

اعراب مجاور نيز مثل آنان قلعه هايى ساختند كه در مجموع به 72 عدد مى رسيد.

هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه آمدند، مهاجران را از ويرانى اين حصن ها منع كردند و آن ها را زينت مدينه منوره دانستند. (3)

ورود اوس و خزرج يا يمانى ها به يثرب

به جز قبايل يهود و اعرابى كه در يثرب ساكن بودند، تعدادى از اعراب نيز از يمن و جنوب شبه جزيره كوچ كرده و در سرزمين هاى شمالى؛ از جمله يثرب و غسان ساكن شدند. (4) به سبب خرابى سد مأرب، اين مهاجران به علّت انتساب به «يَعْرَب ابن قحطان»، «اعراب قحطانى» ناميده شدند؛ در مقابل ايشان، اعرابى كه در حجاز و به ويژه مكّه ساكن و از فرزندان عدنان از نسل اسماعيل عليه السلام بودند، «اعراب عدنانى» ناميده شدند.

اعراب جنوبى يا قحطانى، كه همان يمنى هاى مهاجر باشند، بر خلاف اعراب عدنانى يا ساكنان مكّه، از تمدّن و شهرنشينى برخوردار بودند و كار و پيشه اصلى آنان كشاورزى، زراعت، توليدات و مصنوعات دستى بود؛ چون يثرب در سراسر شبه جزيره

ص: 178

امتيازات و ويژگى هاى مورد نظر آنان را داشت، آنجا را براى سكونت مناسب ديدند.

از ميان اعراب يمانى كه در يثرب ساكن شدند، دو طايفه نيرومند اوس و خزرج، كه بعدها پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را «انصار» ناميد، با يهود بنى قريظه و بنى نضير پيمان هايى بستند. (1) اوس و خزرج كه از فرزندان «حارث بن زيد بن سواد بن اسلم بن اسحاق بن قضاعه» بودند، همواره براى تسلط بر شهر يثرب با يكديگر رقابت مى كردند. منابع تاريخى مملو از شرح وقايع، جنگ ها و ستيزهاى اين دو طايفه با يكديگر است كه به آن ها «ايام العرب» گفته مى شد. (2).

درگيرى و كشتار ميان اوس و خزرج، امرى عادى و كارى روز مرّه بود، در حالى كه هيچ كس در اين منطقه نبود تا بتواند اين دو رقيب را با هم تفاهم دهد و به زير سلطه و نفوذ خود درآورد و به عبارتى، كسى نبود كه حرف آخر را بزند. به گفته «ولهاوزن»:

«نزاع و تخاصمى كه وجود داشت زندگى را براى توده مردم سخت مى نمود، تنها يك مرد مى خواست كه بتواند اين جامعه متفرق را انتظام بخشد.» (3).

خداوند در اين زمان، با ظهور اسلام و بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله، آنان را به هدايت و صلح و دوستى رهنمون ساخت و رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به عنوان فرمانرواى مطلق، جهت التيام بيمارى عداوت و دشمنى و اعاده امنيت به اين شهر رهسپار شد. (4) در اين موقعيتِ ويژه بود كه آن حضرت به عنوان عامل وحدت رخ نمود و قبايل مختلف يمانى را با عنوان «انصار» در پيمان هاى عقبه اول و عقبه دوم متحد ساخت و سرانجام نيز دو جناح متخاصم و نيرومند شبه جزيره؛ يعنى قحطانيان و عدنانيان را پس از قبول دين مبين اسلام، با نام انصار و مهاجر در زير لواى اين دين، به يكديگر پيوند اتحاد زد. (5) با مهاجرت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله به يثرب، اين شهر را مدينة النبى صلى الله عليه و آله ناميدند.

ص: 179

مدينه منوره در قبل و پس از اسلام، نام هاى فراوانى داشت كه كسانى چون «مجدالدّين شيرازى»، «ابن زباله»، «سمهودى» و ديگران نام هاى اين شهر را ثبت كرده اند. شيرازى حدود شصت نام و ابن شبه و ابن زباله، كه از قديمى ترين مورخان مدينه هستند، حدود چهل نام (1) و سمهودى نيز 94 نام براى اين شهر ذكر كرده اند. برخى از نام هايى كه براى آن آورده اند، عبارت اند از:

ارْضُ اللَّهِ، ارْضُ الْهِجرَةِ، الْايمانْ، الْبارَّه، الْبرَّة، البَلَد، بَيتُ الرّسولِ، الحرم، الدَّار، دارالابرار، طابة، طَيّبة، يثرب و ... (2)

براى مدينه نام هايى نيز در قرآن آمده است؛ از جمله: المدينه، مدخل صدق، دارالايمان، ارض اللَّه. (3)

ص: 180

مدينه فرموده اند: «ايمان در مدينه انباشته و جمع شده است؛ همان گونه كه مارى در لانه اش جمع مى شود.» (1)

پيامبرخدا صلى الله عليه و آله مى فرمود: «الْمَدينَةُ أَفْضَلُ مِنْ مَكّةٍ»؛ (2)

«مدينه از مكّه برتر است» همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «كسى كه در مدينه بميرد، من در روز قيامت براى او شفيع خواهم شد.» (3) و نيز فرمود: «كسى كه پس از انجام حج، قبر من را در مدينه زيارت كند، گويى مرا در حياتم زيارت كرده است.» (4)

پيامبر صلى الله عليه و آله در حق مدينه دعا بسيار مى كردند. «خدايا! مدينه را بر ما دوست بدار همان گونه كه مكّه را بر ما دوست داشته اى و حتى بيش از آن و آن را بر ما صحت و سلامت دار و در مُدّ و صاع (اوزان طعام) آن بر ما بركت ده و تب و درد آن را به جُحفه منتقل كن». (5)

در روايات ديگرى، آن حضرت كسانى را كه مردم مدينه را بترسانند، به آتش الهى وعده داده است؛ از جمله فرموده اند: «كسى بر اهل مدينه اراده سوء نمى كند جز آن كه خداوند وى را در آتش جهنم، با سرب گداخته ذوب مى كند، همان گونه كه نمك در آب حل مى شود». كسى كه براى زيارت من به مدينه بيايد بر من واجب است تا در روز قيامت شفيع او شوم و كسى كه در يكى از دو حرم (مكه و مدينه) بميرد، روز قيامت ايمن مبعوث مى شود. (6)

ص: 181

و اسلام را بر آنان عرضه نمود. اين شش تن، پس از آن كه اسلام را پذيرفتند، به مدينه رفته و خبر ملاقات خود را با بزرگان قوم در ميان گذاشتند. لذا در سال بعد؛ يعنى سال دوازدهم بعثت، يازده نفر از انصار با رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در عقبه منا، پيمانى بستند كه بر اساس آن، براى خدا شريك قرار ندهند. دزدى و زنا نكنند. فرزندان خود را نكشند و پيامبر را فرمانبردار باشند. اين پيمان را پيمان «عقبه اول» خواندند. پيامبر صلى الله عليه و آله مصعب بن عمير را براى تبليغ اسلام و آموزش قرآن به يثرب فرستاد و ديرى نپاييد كه بيشتر مردم يثرب مسلمان شدند.

در سال بعد؛ يعنى در ذى حجه سال سيزدهم، 73 نفر از بزرگان اوس و خزرج، كه 2 تن از آنها زن بودند، در عقبه منا به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله رسيده و ضمن پذيرش اسلام از ايشان دعوت كردند تا به يثرب بيايد و رهبرى اين شهر را بر عهده گيرد. اين پيمان به «عقبه دوم» يا بيعة الحرب و بيعة النساء شهرت يافت. قبايل اوس و خزرج متعهد شدند تا پاى جان همانند حفاظت و حمايت از نواميس خود، از پيامبر صلى الله عليه و آله حفاظت كنند. پس از بازگشت اين عده به يثرب، خانه اى در شهر نماند كه اهل آن به اسلام نگرايد و از آن صداى اذان و تكبير به گوش نرسد. (1) پس از آن، پيامبر صلى الله عليه و آله به علت آزار بيش از حد مشركان نسبت به يارانش، اجازه دادند كه آنان به مدينه يا همان يثرب هجرت كنند ولى خود در مكّه ماندند تا فرمان خروج و هجرت از سوى خداوند داده شود.

پيامبر صلى الله عليه و آله در نخستين شب از ماه ربيع الأوّل سال چهاردهم بعثت، از سوى خداوند براى ادامه مأموريت الهى خود عازم يثرب شدند؛ در اين شب مشركان با فراهم ساختن طرح قتل پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در «دارالنّدوه» (2) منزل آن حضرت را محاصره كردند و تصميم به قتل ايشان گرفتند. اين شب، از شب هاى بزرگ و سرنوشت ساز در تاريخ اسلام و زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله و على بن ابى طالب عليه السلام بود. هجرت، مسير تاريخ را دگرگون ساخت و عزّت، قدرت، ثبات، استوارى و تأييدِ اسلام را رقم زد.

ص: 182

پيامبر صلى الله عليه و آله تنها على عليه السلام را لايق جانشينى خود در مكّه و خوابيدن در بستر خود دانست و از ايشان خواست تا رداى مخصوص را بپوشد و به جاى او در بستر بخوابد.

همچنين اماناتى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله در مكّه مانده است را به صاحبان آن ها بازگرداند و اهل بيت او را همراه خود به مدينه منتقل سازد. (1) به خاطر اين فداكارى و خوابيدن حضرت على عليه السلام در بستر پيامبر صلى الله عليه و آله، اين شب به «ليلة المبيت» معروف شد.

مشركان چون به خانه پيامبر صلى الله عليه و آله هجوم آوردند و على عليه السلام را در جاى او ديدند، از فرط ناراحتى وى را مجروح و ساعتى نيز حبس كردند.(2)

على عليه السلام با شجاعت و ايثار تمام، نه تنها اين مسؤوليت خطير را با جان و دل پذيرفت و خود را در معرض امتحان وفادارى به اسلام و پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داد، بلكه با اين اقدام شجاعانه، نقش مؤثرى در پيشبرد اهداف عالى اسلام و حفظ رهبرى و تغيير و دگرگونى تاريخ اسلام ايفا كرد. به اين مناسبت بود كه اين آيه در حق او نازل شد:

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ. (3)

ايشان براى رد اماناتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او سپرده بود، سه روز در مكّه ماند و پس از انجام كارها (4) همراه مادرش فاطمه بنت اسد و نيز دختر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، حضرت فاطمه عليها السلام به سوى مدينه حركت كرد. (5).

ص: 183

مسير هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه

حضرت رسول صلى الله عليه و آله ابتدا به خانه ابوبكر كه حدود 200 مترى مسجد الحرام، در سمت مسفله و پايين مكه بود، رفت و سپس همراه وى شهر را ترك و به طرف جنوب مكّه يعنى مخالف مسير مدينه (كه در شمال است) به غار «ثور» (1) رفتند تا دشمن را گمراه و منحرف كنند. تمهيد ند تمهيد الحمد لله لا كن الله اكبر رل شود كه عز و جل الحمد لله فهرس يخ شيعه چي كل الحقوق محفوظه ت؟؟؟

در حالى كه دشمن كينه توز با سماجت در تعقيب پيامبر بود، ايشان 400 كيلومتر راه را طى كردند و در روز دوشنبه دوازدهم ربيع الأول وارد قريه «قبا» شدند.

بريدة بن اسلمى، همراه هفتاد تن از افراد قبيله خود و ساير قبايل، به پيشواز ميهمانان آمده بودند. (2)

اين در حالى بود كه هر روز مردم شهر، از صبح تا غروب به انتظار پيامبر صلى الله عليه و آله مى ايستادند و سپس نااميد باز مى گشتند. (3) هنگامى كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله در ديد مردم قرار گرفتند، زنان و كودكان فرياد زدند: «هذا رسول اللَّه، قد جاء، قد جاء!».

پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان استقبال پرشكوه و گرم مردم يثرب وارد آبادى «قُبا» شدند.

دختران بنى النجّار در اين منطقه با ديدن پيامبر صلى الله عليه و آله، اشعار زير را با صدايى رسا خواندند:

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنا مِنْ ثَنِيّاتِ الْوِداع

وَجَبَ الشُّكْرُ عَلَينا ما دَعى للَّهِ داع

أَيُّهَا الْمَبْعُوثُ فِينا جِئْتَ بِالْأَمْرِ اْلمُطاع

جِئْتَ شَرَّفْتَ الْمَدِينَة مَرْحَباً يا خَيْرَ داع (4)

ص: 184

ص: 185

فصل دوم مسجد النّبى صلى الله عليه و آله و آثار آن

ص: 186

ص: 187

الف- مسجد النّبى در گذر تاريخ

پيامبر صلى الله عليه و آله از روز دوشنبه، دوازدهم ربيع الأول تا روز جمعه شانزدهم همان ماه، در قريه قبا ماند و پس از پايان بناى مسجد و رسيدن امام على عليه السلام و دخترشان فاطمه عليها السلام، رهسپار مدينه شدند. (1) آن حضرت در فاصله حدود 500 مترى مسجد قبا به سمت مدينه، در محل سكونت قبيله «بنى سالم بن عوف»، در مسجد آنان، نماز جمعه را اقامه كردند.

آن مسجد بعد از اين نماز به «مسجد جمعه» تغيير نام يافت. (2) اين نخستين نماز جمعه اى بود كه به امامت پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه خوانده شد. حضرت رسول صلى الله عليه و آله به سوى شهر رهسپار شد. در اين مسافتِ كوتاه تا داخل شهر، با تقاضاهاى زياد قبايل مختلف براى سكونت در منازل آنان روبه رو گرديد و در پاسخ گويى به اين همه شور و اشتياق، انتخاب را ناگزير به تقدير الهى سپرد و با اشاره به شتر خويش (القصوه) فرمود:

«خَلُّوا سَبيلَها فَإِنَّها مَأْمُورَةٌ».

«راه شتر را باز بگذاريد كه او مأمور است.» (3)

ص: 188

سرانجام شتر پس از عبور از ميان قبايل مختلف، كنار خانه «ابو ايوب انصارى» (1) زانو زد و اين سعادت بزرگ نصيب اين مرد الهى شد كه پذيراى خاتم پيامبران گردد.

زمينى را كه شتر در آن زانو زد، متصل به خانه ابو ايوب انصارى بود كه به عنوان «مربد» و محل خشكانيدن خرما استفاده مى شد و از آنِ دو يتيم از قبيله بنى نجار، به نام هاى سهل و سهيل فرزندان عمرو بود. اين دو، در پناه و حمايت اذ بن عفراء- 2 معاذ بن عفراء قرار داشتند. (2) آن حضرت اين زمين را به رغم اصرار صاحبان آن، كه از جان و دل بر پيامبر صلى الله عليه و آله هبه مى كردند، به ده دينار خريدند. (3)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به مدت هفت ماه يا كمتر، در منزل ابو ايوب ساكن بودند تا اين كه پس از ساخت محل سكونت دايمى ايشان در كنار مسجد، نقل مكان كردند. (4) مساحت اوّليه مسجد را 70* 60 ذراع (5): 4200 ذراع (برابر با 74/ 1021 متر) و ارتفاع ديوارهاى آن را پنج ذراع نوشته اند كه آن حضرت خودش با كمك مهاجران و انصار، در نخستين روزهاى هجرت به احداث آن پرداختند.

اين مسجد كه ساختن آن تقريباً هفت ماه زمان برد، از نهايت سادگى و پيراستگى برخوردار بود.

تلاش پيامبر صلى الله عليه و آله در اين مورد، باعث مى شد تا همه صحابه، به طور فعال در ساخت آن مشاركت كنند. يكى از انصار چنين خواند:

لَئِنْ قَعَدْنا وَ النَّبيُ يَعْمَلُ لذاك مِنَّا العَمَلُ المُضَلَّلُ (6)

ص: 189

«اگر ما بنشينيم و پيامبر صلى الله عليه و آله كار كند، براى ما امرى خطا و ناپسند است.»

هنگامى كه ديوارها را بالا مى بردند، پيامبر صلى الله عليه و آله در پاداش زحمات اصحاب چنين سرودند:

لا عَيْشَ الَّا عَيْشُ الآخِرَةِ الَّلهُمَّ ارْحَمِ الْأَنْصارَ وَالْمُهاجِرَة (1)

در اين ميان، عمار از همه بيشتر كار مى كرد و اصحاب نيز بر او بار بيشترى مى دادند.

همه صحابه هر كدام يك خشت و تنها عمار دو خشت حمل مى كرد؛ لذا عمار نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: يا رسول اللَّه، اينان مرا كشتند؛ بر گرده من بارى مى نهند كه خود آن را حمل نمى كنند؛ پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب به وى فرمود: اى پسر سميّه، آنان تو را نمى كشند، همانا تو را گروهى باغى و ستمكار مى كشند؛ «إِنِّما تَقْتُلُكَ الْفِئَةَ الباغَيَةِ». (2)

به روايت بخارى، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند:

«عمار آنان را به بهشت فرا مى خواند و ايشان او را به آتش دعوت مى كنند.» (3)

اصحاب پس از بالا بردن ديوارها، سقف مسجد را با شاخه هاى نخل پوشانيدند.

بعضى از آن حضرت پرسيدند: آن را مسقّف نكنيم؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: خير، سايه بانى مى خواهم چون عريش (سايبان) موسى. پس از آن، مكانى براى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله به سمت بيت المقدس مشخص كردند، آنگاه براى مسجد سه در قرار دادند. درى در آخر مسجد؛ درى كه به آن «باب الرّحمه» و «باب عاتكه» مى گفتند و درى كه بعدها باب جبرئيل عليه السلام نام گرفت. كنار مسجد نيز حجره هايى براى پيامبر صلى الله عليه و آله ساختند و آن حضرت با عايشه و سوده در آن ساكن شد. براى ايشان درى از خانه به مسجد نيز گشودند. (4) آنگاه

ص: 190

هر يك از اصحاب، خانه اى كنار مسجد ساختند و درى به داخل آن باز كردند كه راه ورود آنان به مسجد بود. پس از اندك زمانى؛ يعنى قبل از جنگ احد، پيامبر صلى الله عليه و آله به بستن درها، به جز درِ خانه على عليه السلام امر فرمودند: «أَمَرَ بَسَدِّ الْأَبْوابِ إِلَّا بابُ عَلِيّ» لذا تمام درهايى كه به مسجد باز مى شد، جز آن در، مسدود شد.

مسجد پيامبر، از آغاز بنا و احداث، شاهد ماجراهاى مهمّى در تاريخ صدر اسلام بود. آن حضرت در نخستين روزهاى پايانى بناى اين مكان مقدّس، خطبه هاى غرّا و كوبنده اى عليه كفر و شرك ايراد فرمودند و سپس در طول يازده سال از هجرت پربركت خود، به منظور رشد و تعالى مسلمانان در سايه مكتب انسان ساز اسلام، خطبه هاى ديگرى خواندند. در اين مسجد اساسى ترين موضوعات مربوط به اداره حكومت اسلامى با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بحث و بررسى مى شد.

دوّمين حادثه مهم در تاريخ اين مسجد، برقرارى پيمان «مؤاخاة: برادرى» ميان مهاجر و انصار از سوى منادى وحدت بود.

از جمله رويدادهاى مهمّ ديگر، كه مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله در آن سال ها شاهد بود، «اعلان بسيج عمومى» براى دفاع از اسلام و پاسخ گويى به آزار و ايذا و ظلم و ستم وارده از سوى مشركان بود. خداوند تبارك و تعالى با نزول آياتى، كار و زار با مشركان، كه پيامبرش را به ترك خانه و كاشانه خود وادار كردند و هر روز بر آزار و اذيت پيروانش مى افزودند تجويز كرد.

در همين مسجد «وفود»، گروه هاى مختلف براى پذيرش اسلام به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله مى رسيدند و ده ها حادثه ديگر كه ذكر آن ها در گنجايش اين مختصر نيست.

ص: 191

باقى مانده اند و هر يك سابقه اى به بلنداى تاريخ 1400 ساله اسلام داشته و يادآور حوادث و رخدادهاى مهمّى بوده و هستند. اين ستون ها كه در داخل روضةالنبى صلى الله عليه و آله واقع شده اند، عبارت اند از:

ص: 192

شده است؛ زيرا از ستون هاى روضة النّبى صلى الله عليه و آله است.

ص: 193

اعتكاف مى جستند. (1)

روايات وارده حاكى است اقامه نماز، عبادت و دعا نزد اين ستون بسيار مستحب است. (2) ستون توبه دوّمين ستون از حُجره و مرقد پيامبر صلى الله عليه و آله و به موازات ستون سرير در شرق و ستون عايشه در غرب واقع است. به عبارت ديگر چهارمين ستون از منبر پيامبر صلى الله عليه و آله و سوّمين ستون از سمت قبله و جزو ستون هاى روضة النّبى صلى الله عليه و آله است. اكنون نام «اسطوانة التوبه» زينت بخش آن است. درِ غربى خانه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله كه به داخل مسجد باز مى شد در مقابل اين ستون قرار داشت كه آن را «باب التوبه» نام نهاده اند.

ص: 194

واقع شده است. پيامبر صلى الله عليه و آله هنگامى كه از خانه عايشه براى نماز به مسجد مى آمدند، از درى كه ستون ياد شده كنار آن بود، وارد مى شدند. امروزه نام «اسطوانة الحرس» بر آن ديده مى شود.

ص: 195

حضرت رسول صلى الله عليه و آله پس از خارج شدنِ مردم از مسجد، شب ها به ويژه در ماه رمضان، پشت خانه على عليه السلام كنار ستونى به تهجّد و شب زنده دارى مى پرداخت. (1) بعدها در اين مكان محرابى به نام «تهجّد» ساختند. (2) اين ستون كنار مكان اصلى باب جبرئيل عليه السلام پيش از توسعه مسجد النّبى صلى الله عليه و آله بود كه اكنون كمى عقب تر از مكان اصلى است. ستون ياد شده و نيز محراب التهجد اكنون داخل ضريح پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفته است. ستون تهجد هشتمين و آخرين ستونى است كه از دوران آن حضرت باقى است و ديگر ستون ها از دوران هاى بعدى است.

ص: 196

مشاهده كرده است. ستون حنانه بعدها به «الجزعه» تغيير نام يافت. مكان آن ميان محراب النبى صلى الله عليه و آله و ورودى غربى آن است كه درى فلزى دارد. امروزه اين ستون وجود ندارد. (تصوير شماره 37- 38)

ص: 197

زمانى كه اين آيات نازل شد، پيامبرخدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي جَعَلَ فِي أُمَّتي مَنْ أُمِرْتُ أَنْ أَصْبِرَ نَفْسِي مَعَهُمْ».

«سپاس خداى را كه در امّت من كسانى را قرار داد كه مأمور شده ام همراه آنان صبر پيشه كنم.» (1)

اين ايوان، كه اكنون در شمال شرقى محدوده اوليه مسجد و ميان باب جبرئيل عليه السلام و باب النساء قرار دارد، ارتفاعى حدود نيم متر و مساحتى حدود سى متر داشته و به شكل مربع مستطيل است. يك سوم قسمت جنوبى آن؛ يعنى به سمت قبله، از دوران پيامبر صلى الله عليه و آله و بقيه آن از افزوده هاى دوران عمربن عبدالعزيز است. تلاوت قرآن و اقامه نماز بر اين ايوان بسيار سفارش شده است.

در مقابل اين ايوان، ايوان التهجد و نيز ديواره شمالى حجره شريف؛ يعنى بيت فاطمه عليها السلام قرار دارد. (تصوير شماره 39)

ص: 198

معاويه بعدها شش پله از پايين بر منبر افزود. عثمان نخستين كسى است كه بر منبر پيامبر صلى الله عليه و آله پوشش انداخت. بعدها سنگى از مرمر ساختند و منبر را درون آن قرار دادند.

نخستين كسى كه چنين كرد عبداللَّه بن حسن بن حسن بن على عليه السلام، والى مدينه، در سال 150 ق. بود. (1) در جريان آتش سوزى كه به سال 886 ق. در مسجد النّبى صلى الله عليه و آله رخ داد، اين منبر كاملًا در آتش سوخت. چندى بعد قطعه اى از چوب آن را يافتند و در محل خود قرار دادند؛ بر روى آن نيز منبرى از چوب صندل و سپس از آجر و سنگ ساختند كه ظاهراً اين كار به دستور سلطان اشرف قايتباى، در 888 ق. صورت گرفت. منبر ياد شده تا 998 ق. موجود بود. در آن سال سلطان مراد عثمانى منبر نفيس و يك پارچه اى از سنگ مرمر ساخت وبه جاى منبر قبلى نهاد. اين منبر اكنون نيز موجود و درسمت راست محراب النبى صلى الله عليه و آله و مقابل محل اذان بلال قرار دارد. (2) گفتنى است همه ساله خلفا و پادشاهان، براى پوشش منبر پارچه اى زيبا و نفيس به مدينه مى فرستادند و آن را مى پوشاندند؛ چنانكه خواهيم گفت ميان منبر و قبر پيامبر را روضة النّبى گويند. از آن حضرت نقل شده است كه «قوائم منبرى رواتب فى الجنه»؛ «پايه هاى منبر من در بهشت استوار است.» (3)

(تصوير شماره 40)

ص: 199

ساليان دراز و در توسعه ها و تعميرات اندكى تغيير يافته است.

در دوران سلطان اشرف قايتباى، محرابى نفيس و زيبا از سنگ مرمر، مزيّن به آيات قرآن ساختند و بعدها حفره آن پر گرديد و همسطح زمين شد؛ آنگاه محراب پيامبر صلى الله عليه و آله را با پارچه اى نفيس و از جنس پوشش قبر پوشانيدند. اين محراب با همان تزييناتِ دوران عثمانى همچنان موجود است. در فضيلت اين محراب گفته اند كه به منزله كعبه است؛ يعنى كسى كه به آن مى نگرد، گويى نگاهش را به كعبه دوخته است. (1) محراب النبى صلى الله عليه و آله اكنون به ستون مُخَلَّقَه متّصل است؛ يعنى اين ستون سمت مغرب آن قرار دارد.

محراب به گونه اى قرار داده شده كه سجده كننده بر آن، صورت خود را بر محل نشستن پيامبر صلى الله عليه و آله، نه محل سجده آن حضرت مى گذارد. (2) (تصوير شماره 41)

ص: 200

افزوده هاى اين خليفه بوده كه از باب السَّلام تا باب البقيع امتداد مى يابد. (1) اكنون امام جماعت مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله در اين محراب نماز اقامه مى كند. بناى آن، از آثار سده نهم هجرى است و سلطان اشرف قايتباى آن را ساخته است.

ص: 201

ترعه را به معناى باب و در دانسته اند؛ يعنى منبر ايشان بر درى از درهاى بهشت قرار دارد. (1)

«مَا بَيْنَ قَبْرِي وَ مِنْبَرِي رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ». (2)

و نيز

«مَا بَيْنَ حُجْرَتِي وَ مُصَلَّائِي رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ». (3)

به نظر مى رسد روايت «مَا بَيْنَ بَيْتِي وَ مِنْبَرِي» معقول تر باشد؛ زيرا با توجّه به اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى مكان دفن خود وصيتى نكرد و ممكن بود آن حضرت را در مكان هاى ديگرى دفن كنند؛ منطقى به نظر مى رسد كه منظور آن حضرت از «مَا بَيْنَ قَبْرِي وَ مِنْبَرِي»، مكان دفن او در هر نقطه از زمين تا منبر ايشان در مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله باشد كه آن را باغى از باغ هاى بهشت بدانند.

درمعنا وتفسير «رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ» گفته اند، مقصود آن است كه اين قسمت در آخرت به بهشت منتقل شده و همانند ديگر قسمت هاى زمين از بين نمى رود و اين مزيّت وفضل عظيمى براى اين مكان است. عبادت در اين محل كه نسبت به ساير قسمت هاى مسجد فضيلت و برترى دارد، ان شاءاللَّه اجر و پاداش بهشت خواهد داشت. بعضى گفته اند:

همان گونه كه بر جدّ پيامبر صلى الله عليه و آله يعنى ابراهيم عليه السلام، حجرالأسود از بهشت قرار داده شد تا آن را در كعبه نصب كند، براى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نيز مكان عبادت ايشان باغى از بهشت گرديد.

در عرض روضه شريف اندكى اختلاف است؛ امّا در مورد طول آن اختلافى نيست. ابن زباله طول روضه شريف پيامبر صلى الله عليه و آله را كه از منبر آن حضرت تا آخر حجره شريف در شرق است، حدود 22 متر ذكر كرده است. (4) بر اساس نظر اهل سنت، عرض

ص: 202

روضه تنها دو ستون از سمت قبله را در بر مى گيرد. اما بر اساس نظر شيعه، عرض روضه از آغاز حد قبلى مسجد در دوران پيامبر صلى الله عليه و آله از سمت قبله، كه اكنون با نرده هاى نقره اى مشخص است تا منتهى اليه ديوار شمالى و به عبارتى ديگر، تا پايان ضريح كنونى و ديوار شرقى حجره است. به اين ترتيب عرض روضه شريف شامل هشت ستون از جنوب به شمال مى گردد كه همان حدّ اوليه مسجد است. با اين وصف خانه فاطمه عليها السلام نيز جزو روضة النبى صلى الله عليه و آله قرار مى گيرد. (تصوير شماره 40)

ص: 203

پيامبر صلى الله عليه و آله تخريب و در اطراف مرقد منوّر ديوارى پنج ضلعى بنا شد.

ص: 204

خانه را ببندند؛ «أَمَرَ بِسَدِّ الْابْوابِ إلّا باب عليّ» اين حديث را بسيارى از مورّخان اهل سنت چون احمد بن حنبل، نسائى، طبرانى، حافظ بن حجر، حاكم نيشابورى و ديگران نقل كرده اند. (1)

در همين خانه بود كه دو نور چشم پيامبرخدا صلى الله عليه و آله؛ يعنى حسن و حسين عليهما السلام به دنيا آمدند؛ پس از رحلت جانسوز پيامبر صلى الله عليه و آله عدّه اى در همين خانه بر شايستگى هاى على عليه السلام براى خلافت تأكيد و از بيعت با خليفه خوددارى ورزيدند. ابوبكر هنگام مرگ خود آرزو مى كرد كاش سه كار را نمى كردم كه يكى از آن ها استفاده از زور براى باز كردن درِ خانه فاطمه عليها السلام بود. (2) (تصوير شماره 43)

ص: 205

به خاك سپردند. خليفه اول و پس از آن، خليفه دوم نيز پس از فوت، كنار قبر پيامبر صلى الله عليه و آله به خاك سپرده شدند. وضعيت دفن آن دو، اين گونه بود كه ابوبكر را پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله و سر او را محاذى شانه هاى آن حضرت و عمر را پشت سر ابوبكر و سر وى را محاذى شانه هاى ابوبكر قرار دادند. در دوران عثمان مردم همواره براى بردن تربت پيامبر صلى الله عليه و آله به كنار قبور مى آمدند؛ لذا عايشه ديوارى ميان قبور و محل سكونت خود كشيد. در اين ديوار شكافى بودكه مردم از آن نيز تربت مى گرفتند و عايشه اين شكاف را نيز بست. (1) (تصوير شماره 44)

ص: 206

عمربن عبدالعزيز حاكم مدينه، اين ديوار را تخريب كرد و از اساس، ديوار ديگرى ساخت و تمامى اتاق هاى همسران پيامبر صلى الله عليه و آله را به مسجد افزود.

همچنين ديوارى پنج ضلعى برگِرد سه قبر كشيد و آن را مسقّف و اصلاح و تعمير كرد. بعضى نيز گفته اند: پوشانيدن قبر پيامبر صلى الله عليه و آله از چشم مردم، در زمان معاويه بود و آن هنگامى بود كه امام حسن عليه السلام از دنيا رفت؛ بر اساس وصيّت نواده پيامبرخدا صلى الله عليه و آله تصميم به دفن ايشان كنار قبر پيامبر صلى الله عليه و آله گرفتند ولى مروان بن حكم و عايشه با اين امر مخالفت كردند؛ لذا ناگزير امام حسين عليه السلام، جنازه برادر را در بقيع به خاك سپرد؛ پس از اين واقعه، قبر پيامبر صلى الله عليه و آله و دو خليفه را با ديوار و سقفى پوشانيدند كه حتى در هم نداشت. (1)

از ابن جوزى نقل شده كه روزى قحطى شديدى در مدينه به وجود آمد و مردم نزد عايشه همسر پيامبر آمدند. وى گفت: به قبر پيامبر صلى الله عليه و آله بنگريد. آنان نيز دريچه اى از سقف قبر آن حضرت به آسمان باز كردند؛ به طورى كه ميان قبر و آسمان هيچ سقف و پوششى نبود. در اين حال، رحمت الهى از آسمان نازل شد؛ گياهان روييدند و شتران سيراب شدند. بعدها باز كردن اين دريچه جزو سنت هاى مردم مدينه شد كه تا حيات سمهودى (قرن نهم) نيز ادامه داشت. (2) پس از مدتى ديوار نا منظمى بر مقبره آن حضرت و دو خليفه كشيده شد؛ به گونه اى كه ميان چهارديوارى خانه و مقبره و ديوار جديد، از سمت مشرق سه ذراع و از مغرب دو ذراع (يك متر) و در جهت قبله نيز كمتر از يك ذراع (49 سانتى متر) فاصله داشت.

در دوران متوكّل (232 ق.) و المتقى (548 ق.) ديوار حجره شريف با سنگ مرمر پوشانيده شد و در دوران سلطان اشرف قايتباى مجدداً تعمير و مرمت گرديد و بالاى سر پيامبر صلى الله عليه و آله صندوقى قرار دادند كه رداى ايشان و دو قرآن به خط كوفى در آن نگهدارى مى شد. يكى از آن ها قرآن خليفه سوم بود كه خون وى بر آن ريخته و ديگرى نيز به خط حضرت على عليه السلام بود كه هر دو در آتش سوزى مسجد سوخت. (3)

ص: 207

عمربن عبدالعزيز در تعميرات مسجد و مقبره، هر دو جدار را به صورت مخمّسِ (پنج ضلعى) درآورد. (تصوير شماره 3/ 44)

ص: 208

نظريه مشهور نزد شيعه، 75 يا 95 روز است. (1) صديقه كبرى عليها السلام، در آخرين لحظات حيات، به همسرش، على عليه السلام وصيت كرد كه او خود شستشو و غسلش دهد و كسى جز او و اسماء بنت عميس، كفن و دفنش نكنند و آنان شب هنگام و به طور مخفيانه به خاكش سپردند و تا ابد قبرش را بر ارادتمندان و مشتاقانش پنهان ساختند. بر اساس منابع تاريخى و روايات مأثوره، محلّ دفن آن معصوم، بنا به احتمال، در يكى از سه نقطه زير است.

1. طبق روايتى از ابن شبّه در «تاريخ المدينه»، قبر فاطمه عليها السلام در قبرستان بقيع و در گوشه خانه «عقيل بن ابى طالب» است. (2) اين خانه در ابتداى قبرستان بقيع و همان جايى بوده كه امروز قبور ائمه شيعه واقع است. بر اساس اين روايت، در مدخل خروجى، كوچه اى ميان خانه عقيل و خانه نبيه بن وهب قرار داشته كه ميان قبر و قنات كنار آن، 23 ذراع (يازده متر) فاصله بوده است.

ابن شبّه همچنين از عبيداللَّه بن على روايت كرده كه حسن بن على عليه السلام وصيت كرد كه مرا كنار قبر مادرم در بقيع دفن كنيد، پس او را در مقبره اى كنار قبر مادرش؛ در مقابل پنجره خانه نَبِيه بن وهب به خاك سپردند. در اين مقبره دو قبر با سنگ نبشته اى وجود داشت: قبر حسن بن على عليه السلام و قبر عايشه همسر پيامبر. (3) سمهودى نقل كرده كه امام صادق عليه السلام در سال 148 ق. وفات يافت و در بقيع كنار پدر و جده اش مدفون شد؛ بر قبور آنان سنگ نبشته مرمرى با اين عبارت ديده مى شد:

«هذا قبرُ فاطمة بنت رسول اللَّه سيّدة نساء العالمين و قبر الحسن بن على و عليّ بن الحسين و قبر محمّد بن عليّ و جعفر بن محمد عليهم السلام». (4)

على بن موسى از مورّخان عصر عثمانى نيز گويد: فاطمه عليها السلام در كنار ائمه شيعه مدفون شده است. (5) بر اين اساس، كه البته اجماع نظر اهل سنت بر آن است، قبرى كه در

ص: 209

پايين قبور ائمه شيعه است، متعلق به فاطمه عليها السلام مى باشد نه فاطمه بنت اسد، مادرِ امام على عليه السلام، آنگونه كه شيعيان مى پندارند.

2. برخى از مورّخان گفته اند قبر فاطمه عليها السلام در خانه ايشان قرار دارد. ابن شبّه و سمهودى نيز رواياتى در اين مورد ارائه كرده اند؛ از جمله سمهودى گويد: فاطمه عليها السلام از على عليه السلام در لحظات احتضار خواستند تا فرش خانه را برداشته و محلّى را براى دفن ايشان آماده سازد. (1)

شيخ صدوق از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه فاطمه عليها السلام در داخل خانه خود، كه در توسعه عمر بن عبدالعزيز جزو مسجد شد، دفن گرديده اند. (2) ابن شبّه همچنين از ابو غسّان روايت مى كند كه فاطمه عليها السلام در خانه خود دفن شده و بر مقبره او مثل همان چيزى كه بر مقبره پدر ايشان قرار گرفت، ساختند؛ چون او را در شب به خاك سپردند، بسيارى از مردم خبر نيافتند. (3)

سمهودى گويد: هنگامى كه پايه هاى گنبد مقبره پيامبر صلى الله عليه و آله ساخته مى شد، در سمت شرق آن؛ يعنى پشت حجره، مكانى مثلث شكل بود كه قبرى و لحدى در آن يافتند. خبر آن ميان مردم سر و صدايى ايجاد كرد. (4) علاوه برآن، روايات ابن آشهرآشوب در «المناقب» و كلينى در «كافى» حاكى است كه فاطمه عليها السلام در منزل خود، كه امروزه داخل مقصوره و ضريح پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفته، مدفون گرديده است. (5)

3. گروهى چون ابوالفتوح رازى و ابن شهرآشوب از محدثان و مفسران شيعه نيز

ص: 210

نقل كرده اند كه قبر فاطمه عليها السلام در محل روضةالنّبى صلى الله عليه و آله؛ يعنى فاصله ميان منبر و مرقد پيامبر قرار دارد (1) كه اين نظريه نيز مؤيد نظريه دوم است؛ زيرا به اعتقاد شيعه؛ چنانكه گفتيم، منزل حضرت فاطمه عليها السلام جزو روضةالنبى صلى الله عليه و آله محسوب مى گردد. پس مى توان اين نظريه را با نظريه دسته دوم كه محل دفن را در خانه ايشان مى دانند، يكى دانست. در هر حال، بر اساس روايات مورد اعتماد شيعه، كه عمدتاً كسانى چون شيخ صدوق، طوسى، مجلسى، ابن شهرآشوب و ... نقل كرده اند، احتمال دفن آن مكرّمه در منزل ايشان محتمل تر و قطعى تر است؛ زيرا بعيد است با توجه به فاصله ميان خانه فاطمه عليها السلام و بقيع و اين كه ايشان وصيت كرده بودند تا هيچ كس از محل دفن و مراسم تشييع او با خبر نشود، على عليه السلام ايشان را از اين مسافت عبور داده و در بقيع به خاك سپرده باشد. اين مكان امروزه در داخل ديوار شمالى حجره و مرقد پيامبر و پشت ايوان التهجد قرار دارد. واللَّه اعلمُ بِالصّواب.

ص: 211

در باره محلّ مقام و مهبط جبرئيل عليه السلام اختلاف است. ابن شبه از غسان روايت مى كند مقام جبرئيل عليه السلام؛ آن جايى كه جبرئيل عليه السلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله هبوط كرد، نزديك «باب آل عثمان» (باب جبرئيل عليه السلام) است؛ (1) در گذشته، در مدخل خروجى اين باب، به اندازه 50/ 1 متر در سمت راست، سنگى سياه تر از سنگ ديوارهاى مسجد به ارتفاع حدود 40 سانتى متر قرار داده بودند كه نشانه مقام و مهبط جبرئيل عليه السلام بوده است.

در حقيقت امروز مكانِ مهبط جبرئيل امين عليه السلام در داخل ضريح و چند متر بالاتر از ديواره شمال شرقى حجره مطهّره قرار گرفته است؛ زيرا در قبل از توسعه، باب جبرئيل 3 متر بالاتر و كمى جلوتر از باب جبرئيل كنونى بوده است. (2)

ص: 212

؟؟؟ موقعيت ستونهاى مهم مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله و روضةالنّبى صلى الله عليه و آله

ص: 213

1/ 13- عصر پيامبر صلى الله عليه و آله

1. «باب جبرئيل عليه السلام» در ميانه ديوار شرقى.

2. «باب الرَّحمه» در شمال ديوار غربى.

3. «باب عاتكه» در ميان ديوار جنوبى. (1)

باب جبرئيل عليه السلام:

اين در، از مهمترين درهاى مسجد النّبى صلى الله عليه و آله است كه به نام هاى «باب الجنائز»، «باب الجبر» و «باب عثمان» نيز معروف بوده است. وجه نامگذارى آن به «جبرئيل» چنين است كه آن مأمور امين و آورنده وحى، در پايان غزوه خندق، در اين مكان به محضر پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و به آن حضرت گفت: آيا سلاح خود را افكنده ايد؟ پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: بلى. وى گفت: خداوند مى فرمايد: ما هرگز تو را به افكندن سلاح امر نكرده ايم، بايد به سوى بنى قريظه حركت كنى؛ آنگاه افزود: من به سوى آنان رفته و در خانه هايشان زلزله مى افكنم. پس رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به بلال فرمان داد كه اذان سر دهد و آنگاه خطاب به مسلمانان فرمودند: «هر كس كه از ما اطاعت مى كند، نبايد نماز عصر را جز در سرزمين بنى قريظه بخواند». صحابه بى درنگ مسلح و بسيج شده و همراه پيامبر صلى الله عليه و آله حركت كردند.

اين باب را به اين سبب «باب الجنائز» گفته اند كه مكان نماز بر مردگان (مكان جنائز) در مجاورت آن قرار دارد و همچنين پس از اقامه نماز بر ميت، تشييع كنندگان مجبور بودند وى را از اين باب به سوى «قبرستان بقيع» ببرند و لذا آن را «باب الجبر» هم ناميده اند. اين در به «باب عثمان» نيز معروف بود؛ زيرا رو به روى خانه عثمان بن عفّان قرار داشت. باب جبرئيل عليه السلام اكنون در جاى پيشين و اصلى خود نيست، بلكه در توسعه نخستين مسجد، پس از غزوه خيبر، حدود چهار متر پايين تر، به سمت شمال منتقل شد كه موقعيت آن اكنون منتهى اليه ديوار شرقى خانه فاطمه عليها السلام و حجره و ضريح پيامبر صلى الله عليه و آله است. (2) در توسعه عثمان بن عفان از اين مكان نيز حدود سه متر همراه با ديوار شرقى

ص: 214

عقب تر رفت و لذا محلّ اوّلى آن، داخل مسجد قرار گرفت. (1) در توسعه عبدالمجيد عثمانى (1265 ق.) براى سهولت ورود و خروج زائران يا براى امكان اقامه نماز در بيرون مسجد، بسته شد و درِ ديگرى به موازات آن، حدود سه تا چهار متر پايين تر، به طرف شمال، در همان ديوار باز شد كه امروزه اين در پابرجا و به «باب جبرئيل» مشهور است.

در مكان پيشين اين در، كه در دوره عثمانى تغيير يافت، پنجره اى گذاشته و بالاى آن به خط زيبايى اين آيه را نوشتند:

إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً. (2)

اين كار به اين دليل انجام شد كه مكان اصلىِ باب جبرئيل عليه السلام در دوره عثمان مشخص باشد. از آنجا كه اكنون ديوارى ميان دو درِ كنونىِ بقيع و جبرئيل روبه روى آن پنجره كشيده و اتاقكى بزرگ براى قرار دادن ابزار و ادوات نظافت مسجد و خادمان ساخته اند، آن پنجره در ديد قرار ندارد.

البته نشانه ديگرى نيز براى مكان پيشين آن در دوره عثمان وجود دارد و آن اين است كه بالاى آيه ياد شده، دايره اى مكتوب به نام «عزرائيل عليه السلام» به خط زيبا و در زمينه سبز ديده مى شود و اين دقيقاً نشانه مكان باب جبرئيل عليه السلام در دوره عثمان است.

پنجره هاى ديگرى كه گفته شد، از شمال اين پنجره، نام «اسرافيل عليه السلام» و در جنوب نام «ميكائيل عليه السلام» بالاى آن ديده مى شود. نام «عزرائيل عليه السلام» كه نشانه مكان اصلى باب جبرئيل در دوره عثمان مى باشد، ميان اين دو پنجره قرار گرفته است، كه البته از بيرون ديوار ياد شده ديده نمى شود.

2/ 13- دوران عمر بن خطاب

عمر بن خطاب در سمت شرق و غرب، دو در به درهاى مسجدالنبى صلى الله عليه و آله افزود.

ص: 215

«باب النّساء» را بعد از باب جبرئيل عليه السلام و «باب السّلام» را بعد از باب الرّحمه قرار داد و مكان باب عاتكه و باب جبرئيل عليه السلام را تغيير نداد.

باب النِّساء به «باب رَيْطه» دختر سفاح عباسى مشهور بود؛ زيرا رو به روى خانه وى قرار داشت. نام ديگر آن باب ابى بكر بوده؛ زيرا خانه ريطه همان خانه ابوبكر بوده است. (1)

باب النساى كنونى مقدارى عقب تر از مكان اصلى آن است و جاى نخست آن به پشت ايوان صفّه متصل بوده است. زنان اغلب از اين در داخل مسجد شده و اكنون نيز ساعاتى از روز براى ورود آنان اختصاص يافته است. شايان يادآورى است در دوران عثمان به درهاى مسجد افزوده نشد.

3/ 13- دوران عمر بن عبدالعزيز

عمر بن عبدالعزيز، حاكم مدينه، در دوران وليد بن عبدالملك از 86 تا 96 ق.

اقدام به توسعه و ترميم مسجد النّبى صلى الله عليه و آله كرد. در اين زمان تعداد درهاى مسجد به 20 رسيد، كه در سمت شرق 9 در و در غرب 7 در و در سمت شمال 4 در بود. (2)

4/ 13- دوران عثمانى

در دوران عثمانى، غير از پنج درِ اصلى، ديگر درها بسته شد. آن ها عبارت بودند از:

در غرب؛ باب السّلام و باب الرَّحمه.

در شرق؛ باب النّساء و باب جبرئيل عليه السلام.

در شمال؛ باب التوسّل يا باب المجيدى. (3)

5/ 13- دوران سعودى

در سال هاى آغازين حكومت سعودى، تعداد درهاى مسجد به 11 رسيد، يعنى به 5 درِ پيشين 6 در افزوده شد؛ در شرق، باب البقيع، كه مقابل پاى مبارك پيامبر صلى الله عليه و آله و كنار مناره گنبد سبز است. در شرق ابواب صديق (سه ورودى) در شمال، باب عثمان، باب عمر بن خطاب، باب عبدالعزيز و باب ملك سعود.

ص: 216

در توسعه دوم؛ يعنى دوران فهد بن عبدالعزيز، 42 در به درهاى مسجد و ورودى افزوده شد. اكنون درهاى مسجدالنبى صلى الله عليه و آله به اين شرح است:

الف- درهاى شرقى (محدوده اصلى مسجد):

1. باب جبرئيل 2. باب النساء 3. باب البقيع

ب- درهاى شرقى (محدوده جديد):

8- 4. باب ملك عبدالعزيز (با 5 ورودى) 9. باب ابوذر 14- 10. باب على عليه السلام (با 5 ورودى ويژه زنان)

ج- درهاى غربى (محدوده اصلى مسجد):

15. باب السلام 16. باب الرحمه 19- 17. ابواب صديق (سه ورودى)

د- درهاى غربى (محدوده جديد):

20. باب سعود 21. باب عقيق 22. باب سلطان عبدالحميد

ه- درهاى شمالى (محدوده جديد):

27- 23. باب عمر بن خطاب (با 5 ورودى ويژه زنان) 28. باب بدر 32- 29.

باب ملك فهد (با 5 ورودى) 34. باب احد 29- 35. باب عثمان (با 5 ورودى ويژه زنان) 40. باب عثمان 41. باب مجيدى 42. باب عمر.

ص: 217

عرض و پهناى مناره ها 8* 8 ذراع؛ يعنى سه متر بوده است. (1) اين مناره ها در چند دوره تعمير و بازسازى شده اند. در دوران عثمانى تعداد آنها به پنج رسيد كه اكنون دو مناره از آن زمان موجود است:

1- مناره باب البقيع (اصلى)، در ضلع شرقى ديوار مسجد، كه از آثار سلطان اشرف قايتباى (886 ق.) است. اين مناره با شصت متر ارتفاع در كنار قبّة الخضراء (گنبد سبز) قرار دارد.

2- مناره باب السلام، در ضلع غربى ديوار مسجد در مجاورت باب السلام واقع است. اين مناره توسط عمر بن عبدالعزيز بنا و در سال (706 ق.) بازسازى شد.

3- مناره شكيبيّه، در ضلع شمال شرقى، و هفتاد متر ارتفاع داشت.

4- مناره سليمانيه، در ضلع شمال غربى بنا گرديد و آن نيز هفتاد متر ارتفاع داشت.

در دوران سعودى، 7 مناره جديد به اين صورت ساخته شد: اين تمهيد ند كن الله اكبر رل شود؟؟؟

2 مناره در ميانه ديوار شمالى، 2 مناره در ضلع شمال شرقى و غربى، 2 مناره در جنوب غربى و 2 مناره در شمال صحن دوم. به اين ترتيب، اكنون 9 مناره بر فراز مسجد النّبى صلى الله عليه و آله است كه دو مناره آن به دوره عثمانى در گوشه جنوب غربى و شرقى (حد اوّليه مسجد) تعلّق دارد.

ص: 218

وهابيت حرام است، لذا در بازسازى، نصب چراغ و روشنايى و حتى نظافت ظاهرى، اعتناى چندانى به آن نمى شود. البته روشن است كه اين باور در نزد مسلمانان؛ شيعى و سنّى، پذيرفته نيست.

ص: 219

بازسازى آن گام هايى برداشته شد. (1) سلطان اشرف قايتباى و ديگر مماليك با تلاش فراوان مسجد را كاملًا بازسازى و ترميم كردند.

ص: 220

1020 مترمربع مى رسيد. پيامبر صلى الله عليه و آله در سال هفتم هجرت؛ يعنى پس از بازگشت از غزوه خيبر، به توسعه مسجد پرداختند و سه ستون از سمت غرب و شمال به مسجد اضافه كردند و آن را به صورت مربع درآوردند؛ يعنى طول و عرض آن را به 100 ذرع (1) برابر با 49 متر رسانيدند كه مساحت آن 000/ 10 ذرع برابر با 2450 مترمربع گرديد. افزوده هاى پيامبر صلى الله عليه و آله در اين دوران، 1410 مترمربع بوده است.

ص: 221

سنگ هاى منقوش پوشانيده شد. او نخستين كسى است كه مسجد را تزيين كرد. (1) مردم و صحابه مى گفتند: خليفه مسجد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را توسعه مى دهد ولى سنت هاى او را به فراموشى مى سپارد! (2)

ص: 222

با قرار دادن پايه هاى ستون ها در داخل حجره، گنبدى را بر مقبره مطهّر پيامبر صلى الله عليه و آله بنا كرد كه بعدها سلطان محمود عثمانى گنبد خضراء را بر آن نهاد. توسعه مسجد در اين دوران، از سمت شرق حدود 120 مترمربع بوده است؛ (1) لذا مساحت مسجدالنبى صلى الله عليه و آله را به 9520 مترمربع رسانيد.

ص: 223

ملك عبدالعزيز (1348 ق.) آغاز و در 1379 ش. با دو مرحله توسعه پايان يافت، بسيارى از اماكن تاريخى، خانه هاى صحابه و ائمه اطهار عليهم السلام تخريب و در طرح توسعه قرارگرفت.

توسعه هاى سعودى بيشتر از سمت شمال، غرب و شرق بود. نخستين توسعه از شوال سال 1370 ق. آغاز شد. در اين توسعه، كه حدود دو سال به طول انجاميد، مساحتى بالغ بر 16 هزار مترمربع تخريب شد كه 6250 متر آن از دوران عثمانى ها بود. در مجموع 16350 متر مربع توسعه يافت كه مساحت مسجد به 23570 متر رسيد. مبلغ 30 ميليون ريال سعودى براى خريد خانه ها و مغازه ها و هموار ساختن زمين هزينه شد. در اين توسعه، دو صحن و دو مناره اضافه شد و 7 خيابان نيز به همراه سه ميدان در اطراف مسجد ساختند.

در سال 1375 ش. از توسعه جديد بهره بردارى گرديد و 6025 مترمربع به مساحت مسجد افزوده شد.

دومين توسعه در دوران ملك سعود انجام گرفت كه 35000 متر مربع به عنوان نمازگاه به مسجد اضافه شد و در مرحله بعد 5550 مترمربع ديگر مسقّف گرديد.

در توسعه سوم سعودى، كه در دوران ملك خالد بن عبدالعزيز انجام شد، حدود 43000 مترمربع از فضاى اطراف تخريب گرديد. بزرگترين توسعه در دوران فهد بن عبدالعزيز در دو مرحله انجام شد. در اين توسعه كه از 1406 ق. آغاز شد. كليه بازارها، مغازه ها و خانه هاى تاريخى اطراف مسجد تا شعاع يك كيلومترى، به مساحت 100 هزار مترمربع و به مبلغ 700 ميليون ريال خريده شد و همه آن ها تخريب و بر مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله و اطراف آن افزوده شد. مجموع آثار تخريب شده در اطراف مسجدالنبى صلى الله عليه و آله تا اين زمان، كه نگارنده آن ها را شناسايى كرده، نزديك به چهل اثر تاريخى است. اگرچه جمعيت روز افزون زائران اين مسجد، حكام عربستان را از توسعه ناچار ساخته است اما آنان مى توانستند براى حفظ آن آثار مهم، كه هويّت تاريخى مسلمانان جهان است، لااقل نام آن ها را با نشان يا اسم مكان بر روى سنگفرش ها ثبت كنند. اين در حالى است كه هيأت هاى مختلف باستانشناسى عربستان، همه روزه در مناطق شمالى و جنوبى اين كشور در صدد كشف آثار تاريخى دوران قبل از اسلام اند، كه البته بايد حفظ آثار اسلامى براى يك سرزمين اسلامى در اولويت باشد.

ص: 224

در توسعه دوم فهد بن عبد العزيز، پشت بام نيز براى اقامه نماز بازسازى شد، كه 68000 مترمربع مساحت داشت، 8750 متر آن براى گنبدها و بقيه؛ يعنى 58250 مترمربع نيز براى نمازگزاران مهيا شد. اكنون 90 هزار نمازگزار مى توانند بر روى پشت بام نماز بگزارند و با پله هاى برقى نصب شده در اطراف مسجد، به آن راه يابند. در اين توسعه چندين گنبد متحرّك نيز برفراز شبستان ها قرار گرفت كه به وسيله ريل هاى برقى، در هنگام نياز باز و بسته مى شوند. در داخل دو صحن نيز چترهاى متحرك براى ايجاد سايه قرار داده شد. خدمات رفاهى در اطراف مسجد نيز قابل توجه است. در دو طبقه زيرزمين، وضوخانه و دستشويى ساختند و مساحت زيادى در زير صحن هاى پيرامونى مسجد، به منظور ايستگاه هاى ماشين ها و وسايل نقليه ايجاد شد. علاوه بر آن، در زير مسجد، زيرگذر بزرگى براى ارتباط دو طرف مسجد، احداث شد كه سى ورودى براى آن باز شده است. علاوه بر شبستان هايى كه در اين توسعه به مسجد افزوده شد، بخش هاى عمده اى به ميدان ها و مساحت هاى پيرامونى، براى اقامه نماز اختصاص يافت، كه مساحت آن ها به 235000 متر مربع مى رسد و چهارصد هزار نمازگزار در آنجا مى توانند نماز اقامه كنند. در تمامى سطح مسجد و صحن ها و ميدان هاى اطراف، كه محل اقامه نماز است، سيستم بسيار وسيع و پيشرفته خنك كننده تعبيه شده است. ايستگاه اين مجموعه عظيم، كه 700 هزار مترمربع را به خود اختصاص مى دهد، در هفت كيلومترى مسجد قرار دارد كه با شبكه هاى زيرزمينى، هواى خنك و مطبوع را به ستون ها وارد و به فضا منتقل مى كند. در يك جمع بندى، مساحت هاى توسعه در دوران اخير را، كه در دو مرحله انجام شده، مى توان اينگونه بيان كرد: مساحت افزوده شده به مسجد 100000 مترمربع. پشت بام 67000 متر مربع.- پيرامون مسجد 235000 متر مربع كه مجموع آن به بيش از 400000 مترمربع مى رسد و يك ميليون نمازگزار را در خود جاى مى دهد.

تعداد مناره ها؛ 10 مناره به ارتفاع 104 متر. گنبدهاى متحرك؛ 27 گنبد و درهاى ورودى؛ به 42 مى رسد. هزينه هاى مصرف شده در اين توسعه، 30 ميليارد ريال سعودى بوده است. (1) (تصاوير شماره 47- 48- 49- 50- 51)

ص: 225

؟؟؟ جدول در پايان اين فايل است.

جدول توسعه و مساحت مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله از ابتدا تاكنون (1416 ه ق)

ص: 226

1. مكان الجنائز

2. مهبط جبرئيل

3. مكان اصلى باب جبرئيل (در دوران پيامبر صلى الله عليه و آله)

4. مكان باب جبرئيل در توسعه پس از غزوه خيبر

5. مكان باب جبرئيل در عصر عثمانى و سعودى

6. مكان اصلى باب الرحمه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله

7. مكان كنونى باب الرحمه

8. باب الشمالى در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله

9. باب عاتكه در دوران پيامبر صلى الله عليه و آله

10. مكان اصلى باب النساء در دوران خليفه دوم

11. مكان كنونى باب النساء

12. مكان اصلى باب السلام در عصر خليفه دوم

13. مكان كنونى باب السلام

14. باب البقيع

15. ابواب صديق در دوران سعودى

16. مئذنه بلال حبشى پس از تغيير قبله

17. منبر پيامبر صلى الله عليه و آله

18. محراب النبى صلى الله عليه و آله

19. محراب عثمان بن عفان

20. محراب سليمانى يا حنفى

21. مناره اصلى (دوران عثمانى)

22. مناره باب السلام (دوران عثمانى

23. مناره باب الرحمه

24. ستون سرير

25. ستون حرس (امام على عليه السلام)

26. ستون وفود

27. ستون توبه

28. ستون عايشه

29. ستون مخلقه

30. ستون مقام جبرئيل عليه السلام

31. ستون تهجد

32. قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله

33. قبر خليفه اول، ابوبكر بن ابى قحافه

34. قبر خليفه دوم، عمر بن خطاب.

ص: 227

؟؟؟؟ نقشه توسعه، درها، ستون ها و ساير آثار مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله

از آغاز تا دوره عثمانى

ص: 228

همان گونه كه اشاره شد، در دوران سعودى، آثار تاريخى و اماكن مهم و مقدسى تخريب گرديد كه برخى از آن ها در همسايگى مسجد النّبى صلى الله عليه و آله يا داخل آن بود. اين امر به ويژه در تعريض و احداث خيابان هاى اطراف مسجد در توسعه اول و دوم سعودى انجام شد. بسيارى از اين آثار متعلّق به صدر اسلام بوده و از شاخصه هاى فرهنگ و تمدن اسلام محسوب شده و شناسنامه و پيشينه تاريخى اين سرزمين بوده اند. در اين جا تنها به نام آن ها اكتفا كرده و سپس در فصلى مستقل (1) به تاريخچه و چگونگى تخريب آن ها خواهيم پرداخت.

ص: 229

11. مسجد بلال بن رباح.

12. چاه حاء.

13. مُزَوَّلَه، (ساعت آفتابى براى شناخت اوقات پنج گانه نماز، از قرن هفتم).

14. مئذنه هاى دوران عثمانى (دو مناره).

ص: 230

25. خانه عثمان بن عفان.

26. خانه ابوبكر بن ابى قحافه.

27. خانه رَيْطَه دختر سفاح عباسى.

28. خانه عثمان بن عفان صغرى.

29. مقبره پدر و عموى صلاح الدين ايوبى.

30. كتابخانه اى در ميهمانسراى عثمان بن عفان.

31. چاه انس بن مالك.

ص: 231

فصل سوم: خانه ها و مساجد تخريب شده در دوران سعودى

ص: 232

ص: 233

الف- خانه هاى تخريب شده در پيرامون مسجد النبى صلى الله عليه و آله

هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله مسجد النبى را بنا كردند، هر يك از صحابه در كنار مسجد، خانه اى براى خود ساختند و در آن را به مسجد گشودند. صحابه و تابعان و تابع تابعان، در اين خانه ها مى زيستند و پس از زمانى، آن ها را خريد و فروش مى كردند و برخى خانه ها در توسعه مسجد تخريب مى شد. تعدادى از خانه هاى تاريخى مجاور مسجد النّبى صلى الله عليه و آله تا دوران سعودى نيز باقى بود و در طرح توسعه اول و دوم همه تخريب شدند.

ص: 234

دوطبقه در دوران سعودى به مغازه اى تبديل شده بود. كنار آن نيز كتابخانه عارف حكمت پاشا قرار داشت.

ص: 235

دنيا رفت. به گفته سمهودى، اين خانه بعدها به خاندان عُمر و فرزندان او واگذار گرديد. (1) البته امروزه محل آن با تابلويى در كنار ابواب صديق در بين باب السلام و باب الرحمه با نام «خوخة ابوبكر» حفظ شده است. (2)

ص: 236

نيز مشهور شد. وى در دوره معاويه حاكم مدينه بود كه چشمه «زرقاء» را در مدينه جارى ساخت و اطراف مسجد نبوى را با سنگ تزيين كرد. (1)

ص: 237

خانه رباح، غلام پيامبر صلى الله عليه و آله (1) و پدر بلال حبشى، نزديك باب السلام بود كه در سال 840 ق. به مدرسه «باسطيه» تبديل شد. (2)

ص: 238

نقشه مكان سقيفه و مسجد بنى ساعده

ص: 239

موقعيت تقريبى خانه هاى تاريخى صدر اسلام در اطراف مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله

ص: 240

افزون بر آثار تاريخى و اسلامىِ پيرامون مسجد النّبى صلى الله عليه و آله، كه در دوران وهابيان تخريب شده و پيشتر به آن ها اشاره كرديم، در درون و بيرون مدينه نيز مساجد، خانه ها، آثار و بناهاى تاريخى و اسلامى فراوانى وجود داشته كه حامل كوله بارى از قرن ها حوادث بوده اند. بسيارى از اين آثار كه به فرمان امرا و سلاطين در دوران هاى مختلف تعمير و بازسازى شده، به وسيله وهابيان تخريب گرديده اند.

ص: 241

باغ برادران العائده و آل رفاعى واقع شده بود، نماز گزاردند. (1) برخى گفته اند: سوره «مائده» در اين مكان بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، از اين رو، به مسجد مائده نيز مشهور گشت.

دليل نامگذارى آن به بغله (: قاطر ماده)، اين است كه گويند جاى پاى قاطر پيامبر صلى الله عليه و آله بر آن سنگ باقى مانده بود. (2) محل آن، در پانصد مترىِ خيابان ملك عبدالعزيز؛ خيابانى كه در مجاورت شمال بقيع بوده و از شارع ستين به آن راه دارد، قرار داشته است، اكنون ساختمان مربوط به هيأت امر به معروف و نهى از منكر، در آغاز شارع ملك عبدالعزيز (سمت راست)، در جاى آن ساخته شده است.

ص: 242

كه به عرفه يا عرفات شهرت يافت. (1) اين مسجد را كه عمره نيز مى گفتند، در پشت مسجد قبا، از سمت قبله (جنوب)، قرار داشته و در توسعه ميدان قبا تخريب شده است.

ص: 243

حفظ آن ها بود، در سال 1383 ق. ديوارى بر گرد قبرها كشيدند و آن را محصور ساختند. (1)

ص: 244

و به عبارتى، تقريباً رو به روى قبور ائمه شيعه در سمت غرب بوده كه همراه تخريب گنبد و بارگاه هاى بقيع، اين مسجد نيز خراب شد.

ص: 245

مسجد قشله نيز يكى از نمازگاه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله بوده، كه در دوران وهابيان، همراه پادگان عثمانى، تخريب شد. (1)

ص: 246

ص: 247

فصل چهارم مساجد تاريخى مدينه منوره

ص: 248

ص: 249

الف- منطقه قُبا و مساجد آن (جنوب مدينه)

قُبا، قريه اى است در دو كيلومترىِ جنوب مدينه. كسانى كه از مكه به مدينه مى آيند، ابتدا وارد اين قريه شده و سپس به مدينه مى روند، كه البته امروزه به سبب بزرگراه مدينه- مكه، از كنار آن مى گذرند. قبا، نام چاهى در آنجا بوده كه بنى عمرو بن عوف از انصار در آنجا ساكن بوده اند. (1) مزارع، نخلستان ها، چاه ها و آب هاى شيرين، اين منطقه را از ديرباز آبادان ساخته است. اين قريه نخستين مكانى قبل از مدينه است كه قدوم پيامبر صلى الله عليه و آله را مبارك داشت و ساكنان آن به استقبال پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رفتند.

نخستين كلامى كه مردم از آن حضرت شنيدند اين بود:

«آشكارا سلام كنيد. از طعام خود به ديگران بخورانيد. صله رحم كنيد و شب هنگام، وقتى مردم درخواب اند نماز بگزاريد. پس به سلامت واردبهشت شويد.» (2)

پيامبر صلى الله عليه و آله بر «كلثوم بن هِدم» (3) وارد شدند (4) و خانه «سعد بن خيثمه» را محل پذيرايى

ص: 250

و ديدار مردم قرار دادند. ايشان تصميم گرفتند براى شناسايى بهترِ منطقه يثرب و موقعيت يهود، چند روزى در اين قريه اقامت گزينند و اين انگيزه اى شد تا نخستين پايگاه عبادى را در آخرين ايستگاه هجرت به دست خود بنا كنند. ديرى نپاييد كه على عليه السلام نيز در اين روزها وارد قبا شد و به گفته ابن اسحاق كنار پيامبر صلى الله عليه و آله در خانه كلثوم بن هدم ساكن گرديد و ابوبكر بن ابى قحافه كه از قبل، همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بود نيز در منزل خُبيب بن اساف، در سُنح (يك مايلى مدينه) استقرار يافت. (1)

ص: 251

به 26 ذراع (سيزده متر) مى رسيد. (1)

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در ساخت مسجد به حدّى خود را به زحمت مى انداختند و خشت ها را بر دوش مى كشيدند كه اصحاب متأثر شده و از ايشان خواستند تا كنارى بنشينند و فقط ناظر امور باشند؛ امّا آن حضرت نمى پذيرفتند (2) و همراه صحابه چنين زمزمه مى كردند:

قَد أَفْلَحَ مَنْ يَعْمُرُ المَساجِدا يَقْرَأُ القُرآنَ قائِماً وَ قاعِدا ...

«رستگار كسى است كه مسجد بنا كند و در آن نشسته و ايستاده قرآن بخواند.

كسى كه براى ساختن آن خود را به تلاش مى اندازد با كسى كه در كنار نشسته و نظاره مى كند تا مبادا خاك بر دامانش بنشيند مساوى نيستند.»

عبداللَّه بن رواحه هنگام بناى مسجد قبا مى خواند:

قَدْ أفلَحَ مَن يُعالِجُ المَساجدا پيامبرخدا تكرار مى كردند «الْمَساجِدا»

عبداللَّه مى خواند:

يَقْرَأُ القُرآنَ قائماً وَ قاعدا پيامبر صلى الله عليه و آله نيز تكرار مى كردند: «وَ قاعِدا»

عبداللَّه مى خواند:

وَلا يَبِيتُ اللَّيل عَنْهُ راقِدا پيامبرخدا تكرار مى كردند: «وَ راقِدا» (3)

درميان اصحاب، شش تن ازياران فداكار رسول گرامى صلى الله عليه و آله؛ ازجمله سلمان فارسى،

ص: 252

مقداد بن اسود و عمار بن ياسر در ساختن اين مسجد بيش از ديگران تلاش مى كردند.

همچنين به نقل بعضى از مورّخان، زنان نيز در ساختن مسجد قبا فعاليت داشتند. سرانجام خداوند با نزول اين آيات، اجر و پاداش سازندگان آن را عطا فرمود:

... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ ... فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ. (1)

به نقل بسيارى از مفسّران، اين آيه در سال نهم هجرت و در شأن اين مسجد نازل شده است (2) و آن هنگامى بود كه گروهى از منافقان در آن سال از غيبت پيامبر صلى الله عليه و آله، كه براى جنگ تبوك خارج شده بودند، استفاده كرده و در مقابل مسجد قبا مسجدى ساختند تا تحت پوشش آن، به توطئه عليه اسلام و مسلمانان بپردازند. آنان حتى براى كسب مشروعيت اقدام خود، از پيامبر صلى الله عليه و آله خواستند تا در آن مسجد نماز بگزارد، امّا در اين هنگام خداوند به پيامبرش وحى فرستاد كه:

لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى .... (3)

«اى پيامبر، هرگز در آن جا نماز برپا نكن؛ زيرا آن مسجدى كه در نخستين روز (هجرت) بر اساس تقوى بنا شده، محق تر و سزاوارتر است كه در آن به نماز بايستى تا مسجدى كه بر شالوده نفاق و تفرقه و گمراهى بنا شده باشد ... در آن مسجد مردانى هستند كه دوست دارند پاك باشند و خداوند پاكان را دوست دارد.»

پيامبر صلى الله عليه و آله وقتى از توطئه آنان به وسيله وحى آگاه شد، فرمان داد تا آن مسجد را، كه

ص: 253

پس از نزول آيه مورد اشاره، «مسجد ضرار» نام گرفت، تخريب كنند. اصحاب نيز هجوم برده و آن را خراب كردند و سپس سوزاندند. (1)

گفتنى است، منظور از «أَوِّلِ يَوْمٍ»، در قرآن كريم اوّلين روزهاى هجرت است و قبا نخستين مسجدى است كه به دست پيامبر صلى الله عليه و آله و مهاجران و انصار ساخته شد.

در فضيلت مسجد قبا روايات زيادى وجود دارد. از جمله اين كه: دو ركعت نماز در مسجد قبا برابر با يك عمره است. (2) همچنين روايت شده كه پيامبرخدا هر شنبه با پاى پياده يا سواره به مسجد قبا مى آمد و در آن نماز مى گزارد. (3) پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمود:

«دو ركعت نماز در مسجد قبا براى من بهتر از آن است كه دوبار به بيت المقدس بروم. اگر مى دانستند در قبا چيست جگرهاى شتران را مى زدند و به سوى آن مى تاختند تا از فضيلتش بهره مند شوند.» (4)

مسجد قبا در دوران عثمان بن عفّان تعمير و گسترش يافت. (5) در زمان عمر ابن عبدالعزيز (87 ق.) و نيز پس از آن، در دوران هاى ديگر تا زمان سعودى، بارها تعمير و گسترش و بازسازى شد (6) ولى در دوران سعودى تعميرى اساسى يافت. اين توسعه از سال 1405 ق. شروع شد و مساحت آن از 1352 متر به 7465 متر مربع رسيد و 56 گنبد بر آن ساخته شد كه قطر هر يك 30/ 5 متر و ارتفاع آن نيز بين 24- 18 متر بود. چهار مناره نيز به ارتفاع 42 متر بر گوشه هاى آن ساختند. خانه كلثوم بن هدم، كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اولين روزها

ص: 254

در آن ساكن شدند و مسجد دار سعد بن خيثمه تخريب و به مسجد اضافه شد. هشت ستون از شبستان متعلّق به دوران خليفه سوم و عمر بن عبدالعزيز است. محل محراب و نماز پيامبر صلى الله عليه و آله به سوى بيت المقدس كه در شبستان كنونى و كنار ستون سوم قرار داشته، به صورت محرابى ساخته شد و پلكانى بر بالاى آن قرار يافت. اين محراب در دوران سعودى محو و تنها يك ايوان نيم مترى به جاى آن ساختند.

محل نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در شبستان جنوبى، نزديك ستون سوم كنونى بوده است. در ركن غربى قبله، مسجد على عليه السلام يا مسجد دار سعدبن خيثمه بوده كه پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام در آن نماز گزارده اند. همچنين فاطمه عليها السلام دختر گرامى آن حضرت، در اين مسجد گندم آسياب كرده و نان مى پخته اند. اين مسجد تا مسجد النبى صلى الله عليه و آله حدود 5/ 3 كيلومتر فاصله دارد و حدود 20 هزار نمازگزار را در خود جاى مى دهد. (تصوير شماره 54)

ص: 255

اين مسجد گنبدى بزرگ، با مناره اى 25 مترى ساخته شد. اكنون (1383 ش.) مجدداً به علّت فرسودگى بنا، كار بازسازى هاى آن به پايان رسيد و خيابانى نيز در مجاورت آن ساخته شد. (تصوير شماره 55)

ص: 256

مسجد مَصْبَح را بالاى تپه مرتفعى در جنوب غربى قبا و پشت مخازن آب عين زرقاء (چشمه زرقاء) ساخته بودند. شايد دليل نامگذارى آن، به سبب زمان هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله باشد، كه هنگام صبح به اين مكان وارد شده اند. در غرب اين مسجد، قلعه مصبح و ثنيةالوداع بوده در اين مكان از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله هنگام ورود به قبا استقبال كردند.

ديوارهاى ويران شده آن باقى و سقف آن از ميان رفته بود كه در سال هاى اخير تخريب شد و اكنون اثرى از آن ديده نمى شود.

ص: 257

(مسجد مالك بن سنان كه در توسعه دوران سعودى تخريب گرديد).

5. سال پنجم: در كنار خانه ابى يسار، (مسجد عثمان بن عفان، كه در توسعه سعودى خراب شد).

6. سال ششم: نزديك دارالشفاء. (مسجد على بن ابى طالب عليه السلام كنونى).

7. سال هفتم: در مكان قلعه بنى زريق، در گوشه چپ. (مسجد بلال بن رباح، كه در توسعه سعودى خراب شد).

8. سال هشتم: در محلّ سكونت محمد بن عبداللَّه بن كثير بن صلت. (مسجد ابوبكر بن ابى قحافه كنونى).

9. سال نهم: در مسجد مصلّا، (مسجد غمامه كنونى). (1)

اكنون به تفصيل تاريخچه مساجدى كه در محل اقامه نماز اعياد آن حضرت ساخته شده، بر اساس ترتيب سال هاى هجرى ارائه مى گردد.

ص: 258

به همين سبب بعدها در آن مكان مسجدى ساختند و آن را «غمامه»، يعنى ابر باران زا ناميدند. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله همچنين در سال دوم هجرت، نماز عيد را در اين مكان اقامه كردند.

«عمر بن عبدالعزيز» مأمور شد بر هر مصلّا و نمازگاهى كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در آن نماز گزارده، بنايى بسازد. از اين رو، مسجد مذكور را بنياد نهاد و تعمير كرد. در قرن دوم هجرى و نيز در سال هاى 748 تا 753 ق. و نيز در دوران حكومت عثمانى (2) و دولت سعودى (1411 ق.) بازسازى شد. مساحت مسجد اكنون 773 مترمربع و داراى شش گنبد كوچك و بزرگ است كه آن را از ديگر مسجدها ممتاز مى سازد. مسجد على عليه السلام و مسجد عمر بن خطاب در دو طرف آن قرار گرفته اند. اكنون اطراف مسجد را ميراث فرهنگى با ديوارهايى از آجر و نخل، به صورت نمادين تحت حفاظى قرار داده است.

مكان اين مسجد در مقابل باب السلام در جنوب غربى مسجد النبى (حدود 300 مترى) آن است. (تصوير شماره 56)

ص: 259

ساخت وساز هتل هاى پيرامونى، اين مكان هم تخريب شود و به جاى آن، هتلى چند طبقه سر به آسمان بكشد. (تصوير شماره 57)

ص: 260

در دايره اى بر بالاى مسجد ديده مى شود. اين مسجد در كنار خيابان، در سمت چپ كسى است كه از جنوب غربى صحن مسجد النبى صلى الله عليه و آله خارج مى شود. (تصوير شماره 58)

ص: 261

«خدايا! ابراهيم بنده و دوست تو بود كه براى اهل مكّه طلب بركت و خير كرد؛ من نيز بنده و رسول تو هستم و براى اهل مدينه دعاى خير مى كنم كه به آنان همانند اهل مكّه، بركت دهى.

خدايا! با يك بركت براى آنان دو بركت قرار ده.» (1)

همچنين در روايات احمد بن حنبل و طبرانى آمده است: پيامبر صلى الله عليه و آله كنار چاه سقيا نمازگزارد و بعدها در مكان نماز آن حضرت مسجدى ساختند. ابن زباله نقل كرده است:

پيامبر صلى الله عليه و آله براى نبرد بدر از سربازان خود در كنار چاه هاى سقيا سان ديد و در اين مكان نماز گزارد.

در سال هاى گذشته، اين مسجد مدت ها به زباله دانى تبديل شده بود كه شهردارى مدينه در سال 1382 ضمن بازسازى محوّطه راه آهن (سكة القديم) مسجد سقيا را نيز تعمير و تنظيف كرد.

موقعيت كنونى آن، داخل محوطه راه آهن؛ يعنى مقابل ميدان عنبريه، در جنوب غربى مدينه و حدود يك كيلومتر بالاتر از مسجد غمامه است. ساختمان قديمى و متروكه راه آهن دوره عثمانى، كه اكنون بازسازى شده، در روبه روى آن ديده مى شود.

نماى آن سفيد و داراى دو گنبد و درى بسيار كوچك و مساحتى حدود 6 متر دارد كه مى توان در آن نماز گزارد، اين مسجد توجه كسى را به خود جلب نكرده و نام و نشانى هم بر آن ديده نمى شود. (تصويرهاى شماره 61، 62 و 1/ 62)

ص: 262

بعد، مئذنه اى نيز بر آن ساخته شد. مسجد، داخل باغ مذكور، پشت مقرّ دارالرعايه، كمى بالاتر از ميدان عنبريه در شارع عنبريه (عمر بن خطاب) قرار دارد. در سال هاى اخير بازسازى شد و در آن نماز اقامه مى گردد. (تصوير شماره 63)

ص: 263

بر اساس روايت بيهقى و احمد بن حنبل، پيامبر صلى الله عليه و آله در مكانى به نام صدقه وضو ساخت و پس از نماز، به سجده اى طولانى پرداخت. آنگاه فرمود:

«جبرئيل به من بشارت داد كه هركس بر من درود و صلوات فرستد، خداوند بر او درود مى فرستد و كسى كه بر من سلام كند، خداوند بر او درود و سلام فرستد و من به خاطر اين مسأله سجده شكر كردم.»

مسجدى كه بعدها به ياد اين واقعه ساختند، به سجده معروف شد و به سبب سكونت ابوذر در آنجا، به مسجد ابوذر نيز شهرت يافت. داخل خيابان ابوذر، در نزديكى كمربندى ملك فيصل در سمت شمال شرقى مسجد النبى و حدود 800 مترى آن است. اين مسجد در 1422 ق. در دوران فهد بن عبدالعزيز ترميم و بازسازى كامل شد و مساحت آن به 350 متر افزايش يافت. اين مسجد يك مناره دارد. (تصوير شماره 65)

ص: 264

نيم دايره اى، با عبور از بخشى از كوه سلع، در برابر مساجد سبع (شارع السيح) پايان مى يافت. در اين مسير اكنون حىّ الخندق (محلّه خندق) واقع و داراى خانه هايى بسيار قديمى است و تابلوى حىّ الخندق نيز بر آن ديده مى شود. اين محله در كنار كوه سلع است. (تصويرهاى شماره 66- 67)

طول خندق 5/ 2 كيلومتر و عمق آن 3 متر و عرض آن 4 متر بوده است. به اين صورت نيمى از مدينه در محاصره خندق درآمد و كوه سلع نيز محل استقرار و جان پناه سپاهيان اسلام و در پشت آنان واقع گرديد. (1) فرماندهان و بزرگان سپاه در چند نقطه و دامنه اين كوه مستقر و يا به روايت ديگر در آن مكان ها نماز مى گزاردند. بعدها به ياد جانفشانى هاى اين عده، مساجدى در آن جا ساختند كه به نام هريك از آن صحابه معروف شد. مساجد مورد نظر، صرف نظر از تغييرات مختصرى در فضاهاى مجاور، جز مسجد ابوبكر، همچنان محفوظ مانده است.

گفتنى است، كمى پايين تر از اين شش مسجد، مسجدى بسيار بزرگ، با دو مناره و گنبد ساخته شد كه امسال (1384 ش.) به بهره بردارى مى رسد. محتمل است پنج مسجد باقى مانده نيز تخريب شوند. (تصويرهاى شماره 68- 69)

ص: 265

محل به آن حضرت رسيد. پيامبر صلى الله عليه و آله سه روز در اين مكان دعا كردند و دعاى ايشان مستجاب شد. (1) دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله چنين بود:

«الَّلهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ هَدَيْتَنِي مِنَ الضَّلالَةِ فَلا ...».

«خدايا! تو را سپاس كه ما را ره نمودى و هدايت كردى. كسى كه تو را كوچك شمارد بزرگ و گرامى نمى شود و كسى كه گرامى ات شمارد خوار نمى شود. كسى كه تو را خوار كند عزيز نمى شود و كسى كه عزيزت كند خوار نمى گردد. كسى كه تو را كوچك شمارد يارى نمى شود و ....»

از دعاهاى ديگر آن حضرت است: «الَّلهُمَّ مُنْزِلَ الْكِتابِ وَ مُنْشِى ءَ السَّحابِ ...». (2)

اين دعاها هنگامى درخواست شد كه كار بر مسلمانان سخت و مقاومت در خندق طولانى گرديد. سرانجام مشركان رو به هزيمت گذاشتند و اين امر با امدادهاى غيبى و تلاش مجاهدان تحقق يافت. پيامبر صلى الله عليه و آله در وسط جاى مسجد فتح؛ يعنى در صحن كنونى آن، كنار ستونى نماز خوانده، دعا مى فرمودند. (3) بعضى نيز گفته اند: سوره فتح در اين مكان بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و در روايت ديگرى است كه آيه إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمْ الْفَتْحُ ... در اين جا نازل شده است و آن را به اين سبب «مسجدالفتح» ناميده اند.

اين مسجد راعمر بن عبدالعزيز (88 ه.) تعمير كرد و رواقى با سه ستون بر آن نهاد، سپس سيف الدين ابى الهيجاء، در سال 565 ق. آن را تجديد بنا كرد. حكومت عثمانى نيز به عمران و آبادانى آن همّت گمارد. (4) در داخل محراب مسجد فتح، بوى بسيار خوشى به مشام مى رسد كه همانند اين بو در دو نقطه ديگر، يكى در شكاف كوه احد كه پيامبر صلى الله عليه و آله را پنهان ساختند و ديگرى در غار حِرا استشمام مى شود. (تصوير شماره 70)

ص: 266

مسجد سلمان پس از مسجد فتح و در جنوب آن است. (1) مساحت آن حدود 40 متر مى باشد.

ص: 267

مسجد عمر بن خطاب در مجاورت مسجد ابوبكر به سمت جنوب و چهارمين مسجد است.

ص: 268

پيامبر صلى الله عليه و آله دو ركعت نماز باقيمانده ظهر را به سوى مسجدالحرام به صورت فرادى اقامه كردند. به سبب نزول اين آيات، آن مسجد به ذو قبلتين مشهور شد؛ (1) زيرا يك نماز را به دو قبله خواندند.

خبر نزول آياتِ تغيير قبله، كه باعث خشنودى مسلمانان شده بود، شتابان به مسجد قبا و مسجد النّبى صلى الله عليه و آله و ديگر مساجد رسيد و مسلمانان نماز عصر را رو به سوى مسجدالحرام اقامه كردند.

مسجد ذو قبلتين در حرّة الوبره، شمال غربى مدينه و غرب مساجد سبعه (كوه سلع) قرار دارد. اين مسجد را شاهين جمالى، شيخ خدام حرم پيامبر صلى الله عليه و آله در سال هاى 893 ق. مسقّف كرد و در دوران سليمان عثمانى 950 ه. ق. مجدداً تعمير و تجديد بنا شد. (2) در سال 1370 ق. نيز مناره اى در زاويه شمال شرقى صحن آن بر پا و نماى مسجد به كلى بازسازى گرديد. قبله بيت المقدس در سمت راست ورودى مسجد بوده كه قبلًا سنگى به عنوان نشانه آن نصب كرده بودند. از آنجا كه زائران آن را مسح و لمس كرده و به آن تبرّك مى جستند، در سال 1398 ق. آن سنگ را برداشتند و آيات تغيير قبله را با خطوطى زيبا و زرّين بر ديوار شمالى نگاشتند كه البته در سال هاى اخير آن را نيز برداشته اند. مساحت مسجد اكنون 3920 متر مربع است كه دو گنبد بزرگ به قطر 8/ 7 و ارتفاع 8/ 18 متر نيز بر آن استوار گشته است. (تصوير شماره 1/ 70)

ص: 269

نظارت مى كردند. اين مسجد بر مكان استقرار پيامبر صلى الله عليه و آله ساخته شد. كوه ياد شده كوچك و در شرق كوه سلع و پشت مساجد سبعه است.

سبب نامگذارى آن به مسجدالرّايه (پرچم)، اين است كه يزيد بن هرمز در قرن اول هجرى، پشت اين كوه با مواليان مى جنگيد. وى پرچمى در دست داشت كه بر فراز آن مستقر ساخته بود. (1)

اين مسجد در شارع سلطانه (ابوبكر) در سمت راست كسى است كه به سمت شمال مى رود. پمپ بنزين زغيبى (محطه بنزين) بعد از آن قرار دارد. مسجد در سمت چپ بر بالاى دامنه كوه الرايه يا ذباب است كه در دوران اخير بازسازى شده است و در آن نماز اقامه مى گردد. (تصوير شماره 71)

ص: 270

پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام بازگشت از نبرد احد، در ميان راه، از سختى و رنجى كه جنگ و راه طولانى بر ايشان عارض ساخته بود، در مكانى به استراحت نشستند. (1) در آن مكان مسجدى ساختند (2) كه مى توان از شارع سيد الشهدا (راه قديمى احد)، كه اكنون از زيرگذر تقاطع شارع فيصل مى گذرد، به آن راه يافت. پس از حدود دو كيلومتر از ابتداى تقاطع ياد شده اين مسجد در كنار خيابان قرار دارد و بناى آن در دوران اخير (1411 ق.) بازسازى شده و مسجد بزرگ ترى به مساحت 500 متر به جاى آن قرار گرفته است. در شبستان مسجد، شش ستون كه به وسيله نيم هلالى هايى به هم وصل است، به مسجد، زيبايىِ ويژه بخشيده است. سقف آن با آجر و ديواره ها با گچ برى هايى تزيين گشته است.

امروزه در اين مكان نماز جماعت برپا مى شود و رونق دارد. گفتنى است اينجا موقعيت خاص استراتژيكى داشته و خندق معروف از اينجا آغاز شده كه منازل بنوحارثه بوده است. (تصوير شماره 73)

ص: 271

را از تن درآورده و در آن جا نهاده بودند. (1)

اين مسجد حدود 200 متر پايين تر از المستراح؛ يعنى در جانب چپ كسى است كه به سوى كوه و مقابر شهداى احد، در شارع الشهدا مى رود. امروزه اطراف آن مطابخ يا آشپزخانه هاى بزرگى قرار دارد. بناى كنونى آن از دوران عثمانى است و رواق كوچكى دارد كه البته در 1418 ق. در دوران سعودى اندكى بازسازى شد. امروزه در اين مسجد، اقامه مى شود. (تصوير شماره 62)

ص: 272

پيامبر صلى الله عليه و آله نماز ظهر و عصرِ روز نبرد احد را در اين مكان، كه به كوه چسبيده بود، اقامه كردند. (1) چون صحابه از فرط خستگى به صورت راحت و با فاصله به نماز مى ايستادند و فضا را براى ديگر مسلمانان باز نمى كردند، آيه فَسح، در سوره مجادله (2) نازل شد كه خداوند از مسلمانان مى خواست جا را براى ديگران، جهت اقامه نماز باز كنند، لذا از آن هنگام مسلمانان در صفوف خود، به صورتى بسيار به هم چسبيده و متراكم نماز گزاردند و اين امر براى گروه هاى اهل سنت مرسوم و معمول شده است.

بعدها به ياد آن واقعه، مسجدى ساختند كه به مسجد الفسح يا مسجد جبل احد معروف شد. مكان آن، كه اكنون جز نيم ديواره اى مخروبه از آن باقى نمانده، در دامنه كوه احد، كنار منازل مسكونى پايه كوه، و نزديك غارى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله را براى مداواى جراحت خود در آن پنهان ساختند. (3) (تصوير شماره 75)

ص: 273

عنوان پادگان و آموزش نظامى استفاده مى شود.

ص: 274

پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام محاصره بنى قريظه، كه در جنوب شرقى مدينه، در منطقه عوالى ساكن بودند، در مكانى نماز خواندند. (1) در مكان نمازِ ايشان مسجدى ساختند كه به سبب اين غزوه، به بنوقريظه معروف شد. اين مسجد بر اساس پژوهش پژوهشگران جديد مدينه؛ مانند الياس عبدالغنى و ديگران، همان مسجدى است كه به اشتباه آن را مسجد فضيخ مى دانند (2) مسجد ياد شده در شارع العوالى، كمى بالاتر از مشربه امّ ابراهيم در سمت راست كسى است كه به سوى مستشفى الوطنى مى رود. پس از طى مسافت اندكى در داخل كوچه و كنار نخلستان، به مكان مخروبه مسجد مى رسيم كه در سال 1380 كاملًا تخريب شده و هيچ اثرى از آن باقى نيست. اين مسجد يك بار در دوره عثمانى و بار ديگر در دوره سعودى بازسازى شد. (تصويرهاى شماره 78- 79)

ص: 275

اين مشربه، كه تنها داراى يك چهار ديوارى و يك درِ قفل شده است، در انتهاى خيابان العوالى و سمت چپ كسى قرار دارد كه از مستشفى الزهرا به سوى مستشفى الوطنى مى رود. (تصوير شماره 80)

ص: 276

اما برخى از پژوهشگران آثار مدينه، اين مسجد را «شمس» ثبت كرده اند، نه «ردّالشمس» و گفته اند چون نور خورشيد در زمان طلوع به اين مسجد مى تابيده، آن را شمس ناميده اند. (1)

اين مسجد در جنوب شرقى مسجد قبا، حدود يك كيلومترى آن و در محله معروف قربان، كه خيابانى هم به اين نام در آنجا وجود دارد، در كنار وادى مزينب ساخته شده كه اكنون جز يك چهارديوارى از آن نمانده است. (2)

گفتنى است، معمولًا زائران ايرانى، به گمان آن كه مسجدى كه بالاتر از مشربه امّ ابراهيم، در عوالى است، همان مسجد فضيخ يا ردّ الشمس است، به زيارت آن مى روند، در حالى كه آن مسجد جز مسجد بنى قريظه نيست و البته در سال گذشته نيز تخريب شده است. (تصوير شماره 81)

ص: 277

فصل پنجم: مقابر و زيارتگاه هاى مدينه

ص: 278

ص: 279

الف- قبرستان بقيع

براى بقيع، معانى گوناگون نوشته اند؛ از جمله: به مكانى وسيع گفته مى شود كه در آن درخت و ريشه آن باشد. (1) قبرستان عمومى مدينه را، كه زمينى مملو از آن درختان بوده «بقيع الغرقد» ناميده اند. غرقد نام نوعى درخت بوده كه در آنجا مى روييده است.

برخى نيز بقيع را از بقعه گرفته اند؛ (2) زيرا قبور آن داراى بقعه بوده است.

شمال غربى اين قبرستان را، كه عمّه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله در آن مدفون اند «بقيع العمّات» نام نهاده اند. اين قسمت، پيشتر به وسيله ديوارى، از بقيع جدا بوده و در سال 1373 ق.

ديوار آن را برداشتند. جنوب شرقى بقيع را، كه محل دفن مردگان يهود و غير مسلمان بوده «حش كوكب» خوانده اند. بعدها در دوران اموى، ديوار آن را خراب و به بقيع ملحق كردند.

بقيع الغرقد تاريخچه اى ديرينه در دل شبه جزيره دارد؛ زيرا تاريخ نگاران پيشينه آن را به دوران جاهلّيت بازگردانده اند. در ابتدا اين مكان قبرستان مردم يثرب بوده و قبل از اسلام اموات خود را در آن به خاك مى سپردند. پس از اسلام، تنها به دفن اموات

ص: 280

مسلمانان اختصاص يافت و يهوديان و غير مسلمانان را در حش كوكب به خاك مى سپردند. قبرستان بقيع، كه به صورت مستطيل شكل و بسيار كوچك بوده، بيرون از ديوار شهر قرار داشته (1) و مساحت آن 3493 متر مربع بوده است. (تصوير شماره 82)

ص: 281

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مرا در دل شب از خواب بيدار كرد و فرمود: مأمورم تا براى اهل بقيع استغفار كنم، پس همراه من بيا. همراه ايشان رفتم، وقتى رو به روى قبور بقيع ايستاد، گفت:

«السَّلامُ عَلَيكُمْ يا أَهْلَ المَقابِر، لَيَهن لَكُم ما أَصْبَحتُم فِيهِ مِمّا أَصْبَحَ النَّاسُ فِيهِ أَقْبَلَتِ الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ المُظْلِمِ يَتَّبِعُ آخِرَها أَوَّلها الآخِرَةُ شَرٌّ مِنَ الأُولى .

پس مدّتى طولانى براى آنان به استغفار پرداخت.

يكى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله نيز نقل كرده است كه آن حضرت هر شب به زيارت قبور بقيع مى رفتند. (1)

عايشه گويد: «پيامبر صلى الله عليه و آله برخى شب ها از منزل بيرون مى رفتند، من گمان مى بردم كه به منزل همسران ديگر مى رود؛ لذا حساس شده و ايشان را سايه وار تعقيب كردم تا ديدم به زيارت اهل بقيع رفته اند. هنگامى كه از تعقيب من آگاه شدند، گفتند: «تو گمان مى كنى به تو ظلم خواهم كرد، خير، من از سوى خدا مأمور شده ام كه براى اهل بقيع استغفار كنم.» (2)

در كتب زيارات و ادعيه آمده است كه هنگام زيارت بقيع به سبب قداست آن مكان، كه روزى قدم هاى مبارك پيامبر صلى الله عليه و آله بر آن نهاده شده و بهترين اولياى خدا در آن مدفون شده اند، با پاهاى برهنه وارد شويد. پيامبرخدا صلى الله عليه و آله فرمودند: كسى كه در مقبره ما (بقيع) مدفون شود، از شفاعت من برخوردار گردد؛ (3) لذا شايسته است بر كسانى كه مورد شفاعت پيامبر صلى الله عليه و آله قرار خواهند گرفت، كمال احترام و خضوع را رعايت كرد.

ص: 282

نبشته هايى نيز داشته اند كه نام و نشان صاحب قبر بر آن ثبت شده بود.

متأسفانه با تسلّط تفكّر وهابيت در سرزمين حجاز، بسيارى از آثار تاريخى، كه در اعتقادات ايشان جايگاهى نداشت، تخريب شد. آنان پس از تسلّط بر حجاز، بقعه هاى بقيع، شهداى احد، محمد نفس زكيّه، عبداللَّه، پدر گرامى پيامبر صلى الله عليه و آله و ... نيز بقاع مكه و ساير نقاط را تحت عنوان شرك و بدعت تخريب كرده اند. مروان بن حكم نخستين كسى بود كه به برداشتن سنگ قبر اوّلين مدفون بقيع يعنى «عثمان بن مظعون» اقدام كرد كه سنگ قبر او با دست مبارك پيامبرخدا صلى الله عليه و آله نهاده شده بود. در اين جا قبورى كه در بقيع داراى بقعه و بارگاه بوده و در اين دوران دستخوش تخريب واقع شده اند، معرفى مى گردند. (تصوير شماره 83)

ص: 283

ابن جبير و ابن بطوطه، دو جهانگرد مسلمان نيز از گنبد مرتفعى كه بر قبر «عباس» و «امام حسن عليه السلام» بوده، گزارش كرده اند. (1)

ميرزا حسين فراهانى، از سيّاحان عصر قاجار نيز در سفرنامه خود مى نويسد:

«چهار ائمه اثنى عشر، در بقعه بزرگى كه به طور هشت ضلعى ساخته شده واقع اند و گنبد اندرون آن سفيدكارى است. بناى اين بقعه معلوم نيست كه از چه وقت بوده است.» (2)

على بن موسى، از ديگر سفرنامه نويسان عصر عثمانى، قبه و بارگاه اهل بيت را بزرگ ترين قبّه هاى بقيع ذكر كرده است كه بعضى از سادات علوى و بزرگان و امراى مدينه كنار آن به خاك سپرده شده اند. (3) (تصوير شماره 84)

ص: 284

را برداشت و سوگند ياد كرد كه نمى گذارد بر قبر عثمان بن مظعون سنگى باشد و به اين وسيله شناخته شود. (1)

برخى از شيعيان، قبرى را كه در انتهاى محدوده نخستين بقيع واقع شده- واهل سنت آن را از آنِ خليفه سوم، عثمان بن عفّان مى دانند- به اشتباه گفته اند كه آن قبر عثمان بن مظعون است.

ص: 285

عفّان، همسر وى، كه به سبب مريضى رقيّه از جنگ بازمانده بود، او را به خاك سپرد. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: او را كنار عثمان بن مظعون به خاك بسپاريد.

ص: 286

بود. آن حضرت فرمود: اگر مادرم فاطمه از دنيا رفت مرا خبر دهيد؛ وقتى او وفات يافت، پيامبر صلى الله عليه و آله بر جنازه اش حاضر شدند. هنگامى كه براى ايشان قبرى حفر شد، پيامبر صلى الله عليه و آله به پشت، داخل آن خوابيدند و قرآن خواندند؛ آنگاه پيراهن خود را كف قبر پهن كرده و فاطمه بنت اسد را بر آن خوابانيدند، سپس بر او نماز گزارده، فرمودند: هيچ كس جز فاطمه بنت اسد از فشار قبر در امان نمى ماند. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله در وفات مادر گرامى حضرت على عليه السلام بى تابى فراوان مى كردند. وقتى دليل آن را پرسيدند، فرمود: «او به راستى مادرم بود؛ چرا كه كودكان خود را گرسنه مى داشت و مرا سير مى كرد، آنان را خاك آلود مى گذاشت و مرا شسته و آراسته مى داشت، به راستى كه او مادرم بود.» (2)

سمهودى روايت مى كند، آن حضرت بر قبر فاطمه نشست و فرمود:

«رَحِمَكِ اللَّهُ يا أُمِّي بَعْدَ أُمّي، اللَّهَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ وَ هُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ اغفِر لِأُمّي فاطِمَةَ بِنتَ أَسَدٍ وَ وَسِّعْ عَلَيْها مَدْخَلَها بِحَقِّ نَبِيِّكَ وَ الْانْبياءُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِي وَ هُوَ حيٌّ لا يَموُتُ فَإِنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ». (3)

شايان يادآورى است كه فاطمه بنت اسد در سال سوم هجرت از دنيا رفت. قبر مادر گرامى على بن ابى طالب عليه السلام، در كنار قبر عباس بن عبدالمطّلب و ائمه بزرگوار شيعه است.

بعضى از تاريخ نگاران و پژوهشگران قبّه و بارگاه فاطمه بنت اسد را در شمال شرقى؛ آخرين حدّ كنونى بقيع دانسته اند و بيشتر اهل سنت نيز بر همين نظريه اند. (4) كسانى كه بر اين باورند، اين قبر را از آن فاطمه عليها السلام دختر پيامبر صلى الله عليه و آله مى دانند. (5) واللَّه اعلم بالصواب.

ص: 287

هجرت متولد شد و پيامبر صلى الله عليه و آله او را حسن ناميد. آن مظلوم را، همسرش جعده، دختر اشعث مسموم كرد و پس از چهل روز، در هشتم ماه صفر، سال پنجاه هجرى به شهادت رسيد. (1) از نوفل بن فرات نقل شده كه حسن بن على عليه السلام به برادر خود حسين عليه السلام وصيت كرد كه دركنار قبر جدش پيامبر دفن شود؛ اگر بنى اميه منعش كردند، در بقيع به خاك بسپارد.

هنگامى كه امام حسن عليه السلام وفات يافتند، مروان گفت نمى گذارم فرزند على را در جايى دفن كنند كه فرزند عفان را نگذاشتند. امام حسين عليه السلام نيز ايشان را در بقيع و در مقابر بنى هاشم دفن كردند. (2)

قبر شريف آن حضرت در ابتداى بقيع و بالاى قبر عباس بن عبدالمطّلب است كه سه امام ديگر نيز بعدها كنار ايشان به خاك سپرده شدند.

ص: 288

به اين ترتيب است كه: اول قبر امام حسن، دوم قبر امام سجّاد، سوم قبر امام باقر و بالأخره چهارم قبر امام صادق عليهم السلام است. (1)

ص: 289

به «بقيع العمّات» مشهور شده است. قبر صفيه سمت چپ كسى است كه از درِ كنونى وارد قبرستان مى شود.

ص: 290

اسناد و قرائن، ايشان در مدينه به خاك سپرده شده اند. (1)

ص: 291

قبرستان بقيع دفن شدند. اين شهدا، كه تعداد دقيق آنان مشخص نيست، در شمال شرقى بقيع، حدود بيست متر بالاتر از قبر ابراهيم فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله و سمت چپ آن، به خاك سپرده شده اند.

ص: 292

عبداللَّه بن مسعود در حال احتضار وصيت كرد كه او را كنار قبر «عثمان بن مظعون» دفن كنند. (1) عبداللَّه بن مسعود از صحابه بزرگ پيامبر صلى الله عليه و آله، فقيه، قاضى، قارى قرآن و از ياران و شيعيان على عليه السلام بود كه در 32 ق. وفات يافت.

ص: 293

ديگر قبور بقيع

همان گونه كه پيشتر گفتيم، بيش از ده هزار نفر از صحابه، تابعان، قاريان، سادات، بنى هاشم، نوادگان ائمه و ... در بقيع مدفون اند. (1) معروف ترين آن ها عبارت اند از:

38- سعد بن معاذ. احتمالًا كنار قبر حليمه سعديه يا ابو سعيد خدرى، در آخر بقيع دفن شده است.

39- ابىّ بن كعب. احتمالًا ايشان در منزل خود، كه بعدها به مسجد تبديل شد، دفن شده اند. موقعيت مسجد ابىّ بن كعب رو به روى قبور ائمه و سمت راست درِ ورودى بقيع بوده است.

40- مقداد بن اسود 41- خالد بن سعيد

42- مالك بن حارث 43- ابوالهيثم التيهان

44- جابر بن عبداللَّه انصارى 45- خزيمه ذوالشهادتين

46- زيد بن حارثه 47- ابودجانه انصارى

48- سعد بن عباده خزرجى 49- زيد بن ارقم

50- حسان بن ثابت 53- 51- حميده و رقيه همسران مسلم و عبدالرحمان بن عقيل

54- حسن مثنى 55- زيد بن على بن الحسين عليه السلام

56- جعفر بن حسن عليه السلام 57- خنيس بن حذافه

58- صهيب بن سنان 59- ابو طلحه انصارى

60- اسيد بن حُضير 61- معاذ بن جبل

62- قتادة بن نعمان 63- ارقم بن ابى ارقم

64- مسطح بن اثاثه 65- زيد بن ثابت

66- محمد بن مسلمه 67- فرزندان امام باقر عليه السلام

68- فرزندان امام موسى كاظم عليه السلام 69- نوادگان امام سجاد عليه السلام

70- نوادگان امام صادق عليه السلام 71- فرزندان عباس بن على عليه السلام

72- سالم، غلام ابو حذيفه

«رَحِمَ اللَّهُ عَلى كُلّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ دُفِنَ فِي الْبَقِيعِ. اللَّهُمَّ احْشُرْنا مَعَهُمْ».

ص: 294

نقشه؟؟؟؟

نقشه قبرستان بقيع

ص: 295

فاطمه عليها السلام، دختر گرامى و معصوم پيامبرخدا صلى الله عليه و آله، در فراغ پدر بزرگوار خود و شِكوه از اوضاع زمانه، به گفته برخى روايات، در گوشه اى از بقيع به گريه و زارى مى پرداخت. اين محل، كه چونان خانه اى بدون سقف بود، بعدها مقبره او نام گرفت و سپس به «مسجد فاطمه» مشهور شد. مكان آن، كنار قبر عباس و ائمه شيعه بوده است.

دختر پيامبر صلى الله عليه و آله شبانه روز در منزل خود، در حال گريه و زارى بود. بعضى نزد على عليه السلام آمده، از آن حضرت خواستند كه از فاطمه بخواهد يا شب گريه كند و روز آرام باشد و يا روزها بگريد و شب ها آرام گيرد. لذا على عليه السلام ايشان را با رضايت خود در محلى نزديك خانه عقيل در بقيع ساكن كرد و اين مكان بعدها نام «بيت الأحزان» به خود گرفت. در دوران عثمانى، ضريحى كوچك از آهن در اين محل قرار داده شد كه زائران آن را زيارت كرده و از آن تبرّك مى جستند. در دوران سعودى، همراه با تخريب گنبد و بارگاه هاى بقيع، آن ضريح را برداشتند.

ص: 296

نمى دانستند، امّا به سبب اهميت قائل شدن براى امر شور و مشورت، نظر فرماندهان سپاه را پذيرفتند. نيروهاى سپاه اسلام، كه تعداد آنان هفتصد نفر بود، پيشقدم شده و در دامنه احد استقرار يافتند و آن را چون يك دژ مستحكم طبيعى، پشت سر سپاه خود قرار دادند.

در سمت چپ استقرار نيروهاى اسلام، تپه ياكوه كوچكى است به نام «جبل العَينيْن».

از اين تپه تا نخلستان هاى درهم تنيده و غير قابل عبور، مَعْبر يا تنگه كوچكى بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى تأمين عقبه سپاه، پنجاه تيرانداز را به فرماندهى «عبداللَّه بن جبير» بر اين تپه گمارد تا به حفاظت از آن گذرگاه بپردازند؛ لذا اين تپه به «جبل الرمّاة» معروف شد. اين عدّه به رغم تأكيد آن حضرت، مبنى بر رها نساختن تنگه؛ چه در حال پيروزى و چه هنگام شكست، به گمان اين كه كار دشمن تمام شده، به طمع جمع آورى غنايم، تنگه را رها كردند. سواران دشمن نيز به فرماندهى خالد بن وليد، كه در پى چنين فرصتى بودند، با يك حمله غافل گيرانه، از تنگه عبور كرده و از پشت به سپاه اسلام هجوم آوردند. اين هجوم حساب شده دشمن و غفلت نيروهاى محافظ تنگه، سرنوشت سپاه اسلام را تغيير داد و پيروزى آنان را به شكستى دردناك بدل كرد. تپه ياد شده، كه همچنان موجود است، رو به رو و سمت جنوب مقبره شهداى احد و كوه احد واقع شده و امروزه زائران بالاى آن رفته و خاطره آن نبرد بزرگ را در ذهن خود مجسم مى سازند.

در اين جنگ، ضايعات جبران ناپذيرى به سپاه اسلام وارد شد؛ از جمله: شهادت يكى از بهترين حاميان پيامبرخدا صلى الله عليه و آله؛ يعنى حضرت حمزه سيدالشهدا به همراه پرچمدار اسلام، مُصْعَب بن عُمَيْر، عبداللَّه بن جحش و فرمانده تيراندازان و نگهبانان تنگه؛ يعنى عبداللَّه بن جبير و بيش از هفتاد تن از بهترين صحابه پيامبر خدا. صلى الله عليه و آله

پيامبر صلى الله عليه و آله ميان انبوه دشمن تنها ماند و جز على عليه السلام و معدود ياران پايدارو مقاوم وى، كه همواره كنار آن حضرت حضور داشتند و شجاعانه از جان ايشان حفاظت مى كردند، بقيه صحابه گريختند و به دامنه احد عقب نشينى كردند. در اين درگيرى، پيشانى و دندان آن حضرت شكست. على عليه السلام ناگزير ايشان را به سمت احد برد و در شكافى به استراحت پرداختند و جراحات ايشان را مداوا كردند. اين غار يا شكاف، امروزه در شمال مقابر شهدا و در دامنه احد است. (تصوير شماره 85)

ص: 297

به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله حمزه عليه السلام و ديگر شهدا را، كه همه مُثله شده بودند، پس ازاقامه نماز، در همان معركه جنگ وبا لباس هاى خود به خاك سپردند. (1)

عموى گرانقدر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله ابتدا به وسيله نيزه وحشى، غلام جبير بن مطعم، كنار جبل الرمّاة مجروح شد و خود را تا دامنه اين تپه كشانيد و سپس به ديدار خدا شتافت.

پيامبر صلى الله عليه و آله بر جنازه او، كه گوش و بينى اش بريده و سينه اش دريده شده بود، با تأثر و خشم ايستادند (2) و فرمودند: هرگز چنين مصيبتى به من نرسيده است و تاكنون جايى نايستاده ام كه از جايگاه كنونى خشمگين تر باشم. (3) سپس فرمود: جبرئيل عليه السلام مرا خبر داد كه نام حمزه را در آسمان هاى هفتگانه چنين نوشته اند: «حمزة بن عبدالمطّلب، اسداللَّه و اسد رسوله». آنگاه فرمان دادند جسدش را با پارچه اى كفن كرده و آنگاه هفتاد تكبير بر وى گفتند. سيد و سالار شهداى احد را همراه مصعب بن عمير در يك قبر دفن كردند. بعضى گفته اند عبداللَّه بن جحش نيز كه خواهرزاده حمزه عليه السلام بود، همراه آنان به خاك سپرده شد.

كسانى نيز گفته اند: هيچ كس همراه ايشان در قبر دفن نشد. (4)

بعدها در مكانى كه عموى پيامبر صلى الله عليه و آله به شهادت رسيد، مسجدى ساختند كه ديوارهاى مخروبه آن، تا دوران سعودى همچنان پا برجا بود. اين مسجد كه به «المَصْرَع» شهرت داشت، در تعريض خيابان كنار جبل الرماة تخريب شد. (5) برخى گويند: دندان پيامبر صلى الله عليه و آله نيز در اين جا شكسته شده است. (6)

قبور اين سه بزرگوار رو به رو و شمال تپه جبل الرماة، كمى جلوتر (حدود

ص: 298

پنجاه متر) از ديگر شهدا قرار دارد. در دوران عثمانى، بر مقبره عموى پيامبر صلى الله عليه و آله، گنبد و بارگاه زيبايى وجود داشت كه سلطان اشرف قايتباى آن را در سال 893 ق. تعمير كرد و توسعه داد و داخل آن تابوت و ضريحى آهنين نهاد.

در دوران سعودى، به اعتراف نويسنده اى سعودى؛ يعنى «ياسين الخيارى»، مردم، كنار اين مقبره كه به «مسجد حمزه عليه السلام» معروف بود، نذر مى پختند و قبور را لمس و مسح مى كردند، لذا مسؤولان براى جلوگيرى از اين اعمال كه آن را خلاف شرع قلمداد مى كنند گنبد و بارگاه وى را تخريب كرده و قبر ديگر شهدا را با زمين يكسان ساختند.

سرانجام در سال 1383 ق. براى عدم دسترسى زائران، اطراف قبور شهداى احد ديوارى كشيدند و آن را محصور كردند. (1) اكنون اين ديوار با درى آهنين مانع تماس و نزديكى زائران با قبور محترم شهداى احد است.

1. قبر حضرت حمزه عليه السلام. مصعب بن عمير. عبد اللَّه بن جحش: مكان اصلى مسجد حمزه كه در دوران سعودى تخريب شد.

2. قبور ساير شهدا.

3. مسجد احد: حضرت على عليه السلام: حضرت حمزه عليه السلام [جديد الاحداث .

4. پناهگاه حضرت رسول صلى الله عليه و آله هنگام جراحت و عقب نشينى (شكاف باريك در كوه).

5. مكان مسجد المصرع: الوادى- مكان شهادت حضرت حمزه عليه السلام كه در دوران سعودى تخريب شده است.

6. مكان مسجد الرماة: مكان استقرار تير اندازان سپاه اسلام، كه امروزه بقاياى مخروبه و تنها ديواره يك مترى آن وجود دارد.

7. مكان مسجد الفسح: مسجد جبل احد؛ اين مسجد در قرون گذشته رو به ويرانى رفته است و اكنون چهار ديوارى مخروبه آن ديده مى شود.

8. مكان مسجد ثنايا: قبة الثنايا؛ مكانى است كه دندان حضرت رسول صلى الله عليه و آله شكسته شد.

9. مسجد المستراح: مكانى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از بازگشت از نبرد احد در اين مكان به استراحت پرداختند. اين مسجد اكنون در كنار مدرسه عمرو بن جموح قرار دارد.

10. مسجد الدرع: البدائع: شيخان؛ پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام عزيمت به سوى احد، در اين مكان نماز عصر، عشا و صبح را اقامه كردند و زره و لباس جنگى خود را براى اين امر در اين مكان گذاردند.

ص: 299

نقشه تقريبى صحنه نبرد و آثار تاريخى منطقه احد

ص: 300

پدر گرامى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در جايى به نام «دار النّابغه» در خيابان مناخه رحلت كرد و در همان جا دفن شد. كنار مقبره او مسجدى به همين نام وجود داشت كه به روايت ابن شبّه، پيامبر صلى الله عليه و آله در آن نماز گزاردند. (1)

جاى دقيق آن، رو به روى باب السّلام؛ 300 مترى جنوب غربى مسجد النّبى صلى الله عليه و آله، در خيابان مناخه بوده كه پس ازتخريب، در 1355 ش، تبديل به محل توقّف (پاركينگ) ماشين هاى سنگين شد و سرانجام در بازسازى مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله و پيرامون آن، به آن جا ملحق گرديد.

ص: 301

رمضان 145 هجرى به شهادت رساند. (1) جنازه وى را در شرق كوه هاى سلع (پشت مساجد سبعه) دفن كردند. اين بقعه و آرامگاه، كه به محله «استسقاء» معروف بود، در دوران سعودى تخريب گرديد.

ص: 302

نقشه جديد آثار تاريخى مدينة النبى صلى الله عليه و آله

ص: 303

1- مسجد شريف نبوى اين تمهيد خ رضي الله عنهم د فهرس يك صدق الله العظيم الله اكبر ون و د فهرس يك صفحه تمهيد ي الحمد لله يد؟؟؟

2- مسجد قبا در شارع قبا

3- مسجد ذو قبلتين در شارع سلطانيه

4- مسجد فتح: احزاب

5- مسجد سلمان فارسى

6- مسجد ابى بكر

7- مسجد عمر بن خطاب

8- مسجد فاطمه عليها السلام

9- مسجد على بن ابى طالب عليه السلام

10- مسجد جمعه: بنى سالم در شارع قبا

11- مسجد شجره در شارع عروه به سوى جده

12- مسجد سقيا ميدان عنبريه

13- مسجد غمامه: مصلى اعياد

14- مسجد ابى بكر: مصلى اعياد

15- مسجد على عليه السلام: مصلى اعياد

16- مسجد عمر بن خطاب: مصلى اعياد

17- مسجد فضيخ: شمس در شارع عوالى

18- مسجد ابوذر غفارى در شارع ابوذر

19- مسجد بنى ساعده و سقيفه بنى ساعده

20- بقيع الغرقد

21- مكان قبلى قبر اسماعيل بن جعفر الصادق عليه السلام

22- قبر ابى سعيد خدرى در پايان بقيع

23- مقبره محمد نفس زكيه نوه امام حسن

24- مقبره حمزه و شهداى احد

25- چاه قضاعه- تخريب شده است.

26- چاه حاء- تخريب شده است.

27- چاه بصه- تخريب شده است.

28- چاه اريس- تخريب شده است.

29- چاه سقيا- تخريب شده است.

30- هيأت امر به معروف

31- محكمه شرعى

32- كتابخانه عمومى مدينه

33- جبل الرايه- مسجد ذباب

34- ميدان عنبريه

ص: 304

ص: 305

فصل ششم: كوه ها، وادى ها و ثناياى مدينة النّبى صلى الله عليه و آله

ص: 306

ص: 307

الف- كوه ها

1. احد

از كوه هاى مشهور و مهمّ مدينه، كوه احُد است كه در شمال شرقى شهر و چهار كيلومترى مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله قرار دارد. چون اين كوه از ميان كوه هاى پيرامون مدينه، تنها كوهِ جدا و مستقل است، آن را «احُد» ناميده اند. (1) اين كوه با هفت كيلومتر طول (از شرق به غرب) طولانى ترين كوه در شبه جزيره است كه قلّه هاى بزرگى داشته و رنگ آن به قرمز متمايل وعرض آن نيز ميان 1 تا 3 كيلومتراست. ارتفاع آن از سطح زمين 300 متر و از سطح دريا 1000 متر فاصله دارد و در مجموع 19 كيلومتر مربع مساحت آن است. گويند بالاى اين كوه نقره هاى طبيعى يافت مى شود كه براى حفظ آب هاى جارى در آن پديد آمده است.

از پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد فضل و اهميت اين كوه احاديث فراوانى نقل شده است. از جمله: «كوه احد ما را دوست دارد و ما نيز آن را دوست داريم.» (2)

ص: 308

در روايتى ديگر، از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است: «كوه احد از كوه هاى بهشت است.»

همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «كوه احد درى است از درهاى بهشت و كوه عير ما را دوست نمى دارد ما نيز آن را دوست نمى داريم، چون درى است از درهاى جهنم.» (1)

قبر و قبه هارون، برادر موسى عليه السلام، بر فراز كوه واقع شده كه گويند وى هنگام عزيمت به حج، در اين كوه وفات يافته و دفن شده است. (2)

از غزوات مهم پيامبر صلى الله عليه و آله به نام اين كوه مشهور است كه در سال سوم هجرى رخ داد و كوه احد پناهگاه مهمّى براى لشكريان اسلام و به ويژه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بود. در دامنه آن، يعنى شمال مقابر شهداى احد، شكاف كوچكى است كه رسول گرامى صلى الله عليه و آله به هنگام جراحت در جنگ احد توسط حضرت على عليه السلام به اين شكاف برده شدند و در آنجا زخم هاى ايشان مداوا شد. اين مكان قابل ديدن است.

امروزه از طريق بزرگراه فهد بن عبدالعزيز مى توان به كوه احد و مزار شهدا رفت، كه البته از شارع سيد الشهدا نيز مى توان به آن جا راه يافت.

ص: 309

در شرق اين تپه، به ياد محلّ قتل حضرت حمزه عليه السلام مسجدى ساختند و آن را «مسجدالمَصْرَع» ناميدند. در بالاى اين تپه؛ يعنى در آخرين نقطه آن، در سال هاى گذشته آثار و پايه هاى مسجدى به طول و عرض دوازده متر ديده مى شد. اين جا محل تيراندازان و «مسجد جبل الرماة يا جبل عينين» بوده است.

در طول قرون متمادى، بر روى اين تپه خانه هايى ساخته شده و به مرور زمان رو به خرابى رفته اند. بر اساس تصاوير موجود، طول و ارتفاع اين تپه از اندازه كنونى آن بسيار بزرگتر و بيشتر بوده است. (تصوير شماره 88)

ص: 310

كوه بزرگى به نام «عَيْر» در جنوب مدينه- شرق «وادى عقيق»- و نزديك «مسجد شجره» است. از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه «كوه عير» يكى از درهاى جهنّم است؛ اين كوه بر ما خشمگين است و ما نيز بر آن. (1) «عَيْر» در لغت به معناى «خَرِ چموش و وحشى» است. (2) اين خر از آنِ «مويلع» كافر بوده كه خداوند بر قنات يا ملك او آتشى زده و آن را سوزانده است. در حقيقت وى مورد غضب خداوند قرار گرفته است. (3)

ص: 311

عبارت بر آن ديده است: «من رسولِ پيامبر خدا عيسى بن مريم بر مردم اين قريه بوده ام». (1)

لشكريان قريش از «جماء عاقر» نيز براى جنگ با پيامبر صلى الله عليه و آله در احد ساماندهى و آماده شده اند.

ص: 312

2. بُطْحان (1)

اين وادى به «ابى جَيده» نيز مشهور است. آغاز آن، از نزديكى شرق قبا و پايان آن، نزديك «مسجد فتح» يا مساجد سبعه بوده كه به وادى عقيق مى پيوسته است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده اند: «بطحان بركه اى از بركه هاى بهشت است». (2)

ص: 313

است كه از تونل زيرگذر مناخه خارج مى شود. از مسجدالنبى صلى الله عليه و آله تا آنجا، 700 متر فاصله است. قبل از اسلام، اين محل به «ثنيّةالركاب» شهرت داشته (1) و پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام عزيمت براى غزوه تبوك در آن جا اردو زده و به ساماندهى سپاه پرداختند. «ثنيّة الوداع» مكان وداع و خروج لشكريان و خارج شوندگان از مدينه بوده است.

هنگام غزوه خيبر، زنان پيامبر صلى الله عليه و آله در اين ثنيه با ايشان وداع كردند. مسجدى نيز به نام ثنيةالوداع در اين مكان ساختند كه در سال 1406 ق. در توسعه خيابان تخريب شد.

ص: 314

ناحيه «باب العنبريه» بر اين ديوار افزود و پس از آن كه دروازه ياد شده را تجديد بنا كرد، آن را «باب الحميدى» ناميد.

حصار شهر از دو بخش داخلى و خارجى تشكيل شده بود كه ديوار داخلى از چهار سمت مدينه را در محاصره داشت و شش دروازه براى آن تعبيه كرده بودند؛ از جمله:

1- باب الشامى (در شرق قلعه شامى) 2- باب المجيدى (كنار حرم مطهر) 3- باب الجمعه يا باب البقيع (پشت بقيع) 4- باب المصرى 5- باب الحمام 6- باب صبرى پاشا.

ديوار و حصار خارجىِ شهر از «باب العوالى» تا «باب قبا» امتداد يافته و از «باب العنبريه» نيز به سوى «السيح» تا «باب الكومه» و از شرق به «باب الصدقات» متصل مى شد.

دروازه هاى اين حصار عبارت بودند از:

1- باب العوالى (متصل به ديوار جنوبى بقيع) 2- باب قبا (نزديك مسجد عمربن خطاب) 3- باب العنبريّه (وردى غرب شهر) 4- باب الكومه يا باب الجبل (غرب قلعه شامى) 5- باب الصّدقات (در شرق شهر). (1)

پس از توسعه مدينه، اين حصار ونيز دروازه ها برداشته شده است. (تصوير شماره 89)

ص: 315

فصل هفتم: مساجد و مناطق تاريخى اطراف مدينة النبى صلى الله عليه و آله

ص: 316

ص: 317

1- مسجد شجره/ ذو الحُلَيْفه (آبار على عليه السلام)

اين مسجد، كه امروزه به نامهاى «شجره»؛ «ذوالحُلَيفه» و «ابيار على» مشهور است، يكى از مساجد بسيار مهم خارج از مدينه بوده و به عنوان يكى از ميقات ها و مساجد احرام از اهميت بسزايى برخوردار است. وجه تسميه آن به نام هاى فوق چنين است:

الف- شجره؛ از آن رو آن را چنين خوانند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن جا، كنار درختى به نام «سَمَره» فرود آمد و احرام بست. (1)

ب- احرام؛ به سبب آن كه حاجيان براى تشرف به حج، در اين مسجد احرام مى بندند.

ج- ذو الحُلَيفه؛ «حُليفه» نام آبى است ميان دو قبيله قريش، كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله دوست داشتند براى بستن احرام، كنار درختى در اين محل فرود آيند. (2)

د- ابيار على عليه السلام: از آن جهت به اين نام شهرت يافت كه حضرت على عليه السلام براى آبيارى نخلستان ها، چاه هاى فراوانى در اين منطقه كندند و ابيار نيز اسم جمع «بئر» يعنى چاه است. فيروز آبادى كه در قرن هشتم آن را توصيف كرده، گويد: اين مسجد جز به نام

ص: 318

«ابيار على عليه السلام» شناخته نيست. (1)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سه بار در اين مكان مُحرم شده اند: 1. هنگام صلح حديبيه (سال ششم هجرى) 2. عمره ناشده (سال هفتم هجرى)- 3. حَجّةالوداع (سال دهم هجرى). (2)

زين الدين الاستدار، در سال 961 ق. بناى مسجد را بازسازى كرد و در پيرامون آن ديوارى بزرگ ساخت كه تا پايان دوره عثمانى همچنان پا بر جا بود.

طول اين مسجد، از جنوب تا شمال، 52 ذراع (65/ 25 متر) و از شرق به غرب نيز به همين مقدار بوده است. (3) در دوران فهد بن عبدالعزيز بگونه بسيار زيبايى بازسازى شد.

اكنون مساحت آن به 88000 مترمربع رسيده كه 5000 نمازگزار در آن جاى مى گيرند.

(تصويرهاى شماره 90- 91)

ص: 319

همسر پيامبر صلى الله عليه و آله در سال 39 ق. است. سمهودى آن مسجد و قبر را زيارت كرده است. (1)

سَرِف اردوگاهى نيز براى لشگريان اسلام بوده است كه عمدتاً پيامبر صلى الله عليه و آله در غزوه هاى خارج مدينه، همراه لشگريان در اين جا اردو مى زده اند.

ص: 320

دريغ كردند. (1) فدك تا مدينه 130 كيلومتر و تا خيبر حدود ده كيلومتر فاصله دارد. امروزه اين سرزمين، بسيار حاصلخيز و آباد است وآب هاى گواراى آن بسته بندى شده و در سرتاسر عربستان عرضه مى شود. براين بطرى ها اين عبارت ديده مى شود: «ماء لوادي فاطمة عليها السلام».

(تصوير شماره 92)

ص: 321

چشمه ها و آب هاى فراوانى داشته، به اين نام شهرت يافته است. (1) هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله غنايم جنگى را ميان مجاهدان تقسيم مى كردند. اين مكان سهم على عليه السلام شد و آن حضرت با كندن چاه هايى به ايجاد نخلستان پرداخته و در آمد آن را به يتيمان و مستمندان بنى هاشم اختصاص دادند. ايشان تا پيش از خلافت، عمدتاً در اين مكان سكونت يافته و به كار مشغول بوده اند. در آن مكان مسجدى ساختند كه به گفته ابن رشيد، پيامبر صلى الله عليه و آله در مكان آن نماز گزارده بودند. (2) امروزه در ينبوع، كه يكى از زيارتگاه هاى مهم و فراموش شده است، چند تن از فرزندان ائمه و سادات جليل القدر به خاك سپرده شده اند.

معروف ترين آنان عبارت اند از:

1. عمر الاطرف، آخرين فرزند امام على عليه السلام و فردى بسيار با تقوا و زاهد بوده است.

2- على اصغر، كوچك ترين فرزند امام سجاد عليه السلام.

3- احمد بن على بن على بن محمدبن عون بن محمد حنفيّه.

4- داوود بن محمد بن عبداللَّه بن عبيداللَّه بن حسن بن عبيداللَّه بن عباس بن على عليه السلام كه در زمان اخيضر، عليه جور و ستم او قيام كرد و به دست ادريس بن موسى در اين مكان به قتل رسيد و مدفون شد. (3)

ص: 322

نقشه جديد مدينه

ص: 323

1. آلبانى، محمد ناصرالدين صحيح سنن نسائى، رياض، زهيرالشاديش، المكتب التربية العربى لدول الخليج: چاپ اول 1409

2. ابن ابى شيبه، حافظ عبداللَّه بن محمد (م 235)، المُصنّف فى الاحاديث والآثار، تحقيق سعيد محمداللحام، بيروت: دارالفكر، چاپ اول 1409 ق

3. ابن ابى الحديد، عزّالدين ابو حامد (655- 586 ه.) شرح نهج البلاغه، تحقيق: ابوالفضل ابراهيم، قاهره: دار احياء الكتب العربى، 1378 ق.

4. ابن اثير جزرى الشيبانى، عزالدين ابى الحسن (م 630 ه.)، الكامل فى التاريخ، بيروت:

دار صادر، دار بيروت 1956 ق

5. ابن اثير جزرى، مجد الدّين ابى السعادات (606- 554)، النهاية فى غريب الحديث و الأثر، تحقيق طاهر احمد الرادى. محمود محمد الطناحى، بيروت: مكتبة العلميه [بى تا]

6. ابن بابويه قمى، ابى جعفر محمد، من لا يحضره الفقيه، تحقيق: موسوى الخراسانى، نجف: چاپ چهارم 1377 ق.

7. ابن بطوطه، ابو عبداللَّه محمد بن ابراهيم (756- 683 ق.)، رحله ابن بطوطه، بيروت: دار

ص: 324

بيروت- دار صادر 1379 ق.

8. ابن جبير، ابى الحسن محمد، رسالة اعتبار الناسك فى ذكر الآثار الكريمة و المناسك، معروف به «الرحلة ابن جبير»، بيروت: دار مكتبة الهلال، چاپ دوم 1986 م.

9. ابن جوزى، يوسف بن حسام الدّين قز اوغلى سبط (654- 582 ه.)، تذكرة خواص الامة فى معرفة الائمة، فى هامشه مطالب السئول، محمد بن طلحه نصيبى شافعى، چاپ سنگى 1285 ش.

10. ابن حجر عسقلانى، الاصابة فى تمييز الصحابه، مصر: مصطفى محمد، 1358 ق.

11. همو، تهذيب التّهذيب، هند: مجلس دائرة المعارف النظاميه، حيدرآباد دكن 1325 ق.

12. همو، فتح البارى بشرح صحيح البخارى، التزام، عبدالرحمان محمد، بيروت: دار احياء، چاپ دوم 1408 ق.

13. همو، المطالب العاليّة بزوائد المسانيد الثمانيّة، مكّة المكرمه، دار ابن باز [بى تا].

14. ابن حجر هيتمى، شهاب الدين (974- 909 ه.)، الصّواعق المحرقه فى الرّد على اهل البدع و الزندقه، مصر: مطبعة اليمينيه، احمد البابى الحلبى، چاپ سنگى 1312 ق.

15. همو، تحفة الزّوار الى قبر النّبىّ المختار، تحقيق: سيد ابو عمه، مصر: دارالصحاب للتراث بطنطا، چاپ اول 1412 ق.

16. ابن حجر هيثمى، نورالدين على بن ابى بكر (875 ه.)، موارد الظمان الى زوائد ابن حَبّان، حققه و نشره محمد عبدالرزاق حمزه، بيروت: دارالكتب العلميه [بى تا].

17. ابن حزم اندلسى، ابو محمد على بن احمد بن يعيد، المُحلَّى بالآثار، تحقيق عبدالغفار سليمان البغدادى بيروت: دار الكتب 1408 ق.

18. ابن حنبل، احمد بن محمد (164- 241 ه.)، المسند، شرح و وضع فهارسه احمد محمد شاكر، مصر: دارالمعارف للطباعة و النشر، چاپ دوم 1368 ق.

19. ابن حيان، حافظ ابى محمد جعفر (م 369 ه.)، اخلاق النبى (ص)، دراسة و تحقيق سيد الحميلى، بيروت: دار الكتاب العربى، چاپ سوم 1409 ق.

20. ابن خردادبه، ابى القاسم عبيداللَّه بن عبداللَّه، المسالك و الممالك، وضع مقدمته و

ص: 325

هوامشه محمد مخزوم، بيروت: دار احياء التراث العربى 1408 ق.

21. ابن خلدون، ابو زيد عبدالرحمن بن محمد (734- 808 ه.)، العبر و ديوان المبتدا و الخبر فى ايام العرب و العجم و البربر ومن عاصرهم من ذوى السلطان الاكبر، بيروت: دار الكتب 1956 م.

22. ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفيسه، تصحيح و ستنفلد، ليدن: اى جى بريل 1891 م.

23. ابن رشيد فهرى البستى، ابى عبداللَّه محمد بن عمر، مل ء العَيْبه بما جُمع بطول الغَيبة فى الوجهة الوجيهة الى الحرمين مكة و طيّبة، تحقيق: محمد الحبيب بن الخوجه، بيروت: دارالمغرب الاسلامى، چاپ اول 1408 ق.

24. ابن سليمان، محمد بن محمد، جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد، قبرس: بنك فيصل الاسلامى 1405 ق.

25. ابن شبه النميرى البصرى، ابوزيد عمر (173- 262 ه.)، تاريخ المدينة المنورة، حققه فهيم محمد شلتوت، بيروت: دار التراث، چاپ اول 1410 ق.

26. ابن شهرآشوب، ابى جعفر رشيدالدين (م 588 ه.)، المناقب الائمة: المناقب آل ابى طالب، قم: مطبعة العلميه [بى تا].

27. ابن صباغ مالكى، على بن محمد بن احمد المغربى المالكى (م 855 ه.)، الفصول المهمة فى معرفة احوال الائمة، نجف: مكتبة الحيدريه، چاپ سوم 1381 ق.

28. ابن ظهيرة المخزومى القرشى، جمال الدين محمد جاراللَّه بن محمد، الجامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها وبناء البيت الشريف، بيروت: المكتبة الشعبيه، چاپ پنجم 1399 ق.

29. ابن عبدالبر، ابو عمر يوسف بن عبداللَّه نمرى قرطبى اشعرى (368 ه. 460)، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، مصر: مطبعة مصطفى 1358 ق.

30. ابن عبدربه الاندلسى، احمد بن محمد (م 328 ه.)، العقد الفريد، تحقيق عبدالمجيد استرحيتى، بيروت: دارالكتب العلميه، چاپ سوم 1407 ق.

31. ابن علان شافعى الاشعرى الملكى، محمد بن علان (م 1057 ه.)، دليل الفالحين لطرق

ص: 326

رياض الصالحين، تصحيح وتعليق محمود حسن ربيع، مصر: مصطفى البابى الحلبى [بى تا].

32. ابن قتيبه دينورى، ابى محمد عبداللَّه بن مسلم (276- 313 ه.)، المعارف، حققه و قدم له ثروت عكاشه، مصر: دارالمعارف، چاپ دوم 1969 م.

33. همو، الامامة والسياسة، (منسوب به ابن قتيبه)، قم: منشورات الشريف الرضى و مصر:

مصطفى البابى الحلبى، چاپ دوم 1377 ق.

34. همو، تأويل مختلف الحديث، تحقيق عبدالقادر احمد عطا، بيروت: مؤسسة الكتب الثقافيّه 1408 ق.

35. ابن قيم جوزى، زادالمعاد فى هدى خير العباد، فهرسه محمد اديب الجاور، بيروت:

مؤسسة الرساله 1412 ق. و تحقيق محمد حامد الفقى، قاهره: مطبعة السنة المحمديه 1373 ق.

36. ابن كثيرالقرشى الدمشقى الشافعى، عماد الدين ابوالفداء اسماعيل بن عمر (700- 774 ه.)، البداية و النهاية فى التاريخ، مصر: مطبعة السعادة 1351 ق. و بيروت 1409 ق.

37. ابن ماجه، ابى عبداللَّه محمد بن يزيد، السنن، به اهتمام محمد فؤاد عبدالباقى و محمد الاعظمى، رياض 1304 ق.

38. ابن منظور، امام علّامه، لسان العرب، تحقيق على سيرى، بيروت: دار احياءالتراث العربى، چاپ اول 1408 ق.

39. ابن موسى، على، رسالة فى وصف المدينة المنورة، فى ذيل رسائل فى تاريخ المدينه، جمعها و قدم لها حمد الجاسر، رياض: منشورات داراليمامه 1393 ق.

40. ابن نجّار، امام حافظ بن محمود، اخبار مدينة الرسول، المعروف بالدُّرّة الثمينه- تحقيق صالح محمد جمال، مكة المكرمه: مكتبة الثقافه، چاپ سوم 1401 ق.

41. ابن وردى، زين الدّين عمربن مظفر (م 749)، تاريخ ابن وردى، نجف:

المطبعةالحيدريه، چاپ دوم 1389 ق.

42. ابن هشام، ابو محمد عبدالملك بن ايوب حميرى (218 ه.)، السّيرة النبويّة، تحقيق

ص: 327

محى الدين عبدالمجيد، قاهره 1356 ق. و تحقيق مصطفى السقاء و ديگران، بيروت: دار الوفاق 1355 ق.

43. ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيّين، شرح و تحقيق سيد احمد صفر، بيروت: مؤسسة الاعلمى، چاپ دوم 1408 ق.

44. همو، الاغانى، تحقيق سيد جابر، مكّه مكرمه: دار ابن باز [بى تا].

45. ابو نعيم اصفهانى، احمد بن عبداللَّه (م 430 ه.)، حلية الاولياء و طبقات الاصفياء، مصر: مكتبةالخانجى و مطبعة السعادة 1351 ق. دار الكتاب العربيه، بيروت: چاپ دوم 1387 ق.

46. امينى، عبدالحسين (1281- 1349)، الغدير فى كتاب والسنة و الادب، بيروت:

دارالكتاب العربى، چاپ سوم 1346 ق.

47. باسلامَه، حسين بن عبداللَّه، تاريخ عمارة المسجدالحرام بما احتوى من مقام ابراهيم و بئر زمزم والمنبر و غير ذلك، جده: تهامه، چاپ دوم 1400 ق.

48. بحرانى، هاشم بن سعيد بن سليمان (695 ه.)، غاية المرام و حجة الخصام فى تعيين الامام من طريق الخاص و العام، تهران: معارف اسلامى [بى تا].

49. بخارى، محمد بن اسماعيل بن ابراهيم بن بردزبه الجعفى، صحيح البخارى، مصر: نشر احياء كتب السنه، چاپ دوم 1410 ق.

50. بكداش، سائد، فضل ماء زمزم و ذكر تاريخه و اسمائه، مكه: المكتبة المكيه 1413 ق.

51. البكرى الشافعى الاشعرى المصرى، محمد بن عبدالرحمن، الدُرَّةُ المكَلِّلَة فى فتح مكة المشرفة المُبَجَّله، مقدمه و تصحيح محمد حجازى، مصر: مكتبة الثقافية الدينيه، چاپ اول 1407 ق.

52. بكرى، احمد موسى و ديگران، جغرافية المملكة العربية السعوديه، رياض: وزارت المعارف 1394 ق.

53. بلاذرى، ابى الحسن احمد بن يحيى بن جابر (ف 279)، انساب الاشراف، حققه محمد باقر المحمودى، بيروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، چاپ دوم 1974 م.

ص: 328

54. بيرونى، ابوريحان محمد بن احمد (م 440)، الآثار الباقية عن القرون الخالية، بغداد:

مكتبة المثنى [بى تا].

55. بيضون، ابراهيم، زكار، سهيل، تاريخ العرب السياسى من فجر الاسلام حتى سقوط البغداد، بيروت: دارالفكر چاپ اول 1394 ق.

56. بن سلام، احمدسعيد، المدينةالمنورة فى القرن الرابع عشرالهجرى، مدينه: 1414 ق.

57. بيهقى، ابوبكر احمد بن حسين (384- 458)، دلائل النبوّة، بيروت: [بى ن- بى ت و ترجمه مهدوى دامغانى، تهران: علمى فرهنگى 1361 ش.

58. جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (160- 255)، العثمانيّة، تحقيق عبدالسلام هارون، بيروت: دارالجيل، چاپ اول 1401 ق.

59. جندى المكى، ابى سعيد المفضل بن محمد (م 307)، فضائل المدينه، تصحيح محمد مطيع الحافظ، غزوه بدير، دمشق: دار الفكر، چاپ اول 1405 ق.

60. جواد على، المفصّل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، بيروت: دارالعلم للملائين 1968 م.

61. حاكم حسكانى نيشابورى، عبيداللَّه (سده پنج)، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، حققه شيخ محمد باقر المحمودى، بيروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات 1393 ق.

62. حرّ عاملى، محمد بن الحسن، وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة، تهران:

مكتبة الاسلاميه، چاپ پنجم 140 ق.

63. خطيب بغدادى، حافظ ابى بكر احمد بن على (392- 463 ه.)، تاريخ البغداد او المدينة السلام، مصر: مطبعة السعاده 1349 ق.

64. خفاجى، محمدعبدالمنعم، سيرة خاتم المرسلين، بيروت: دار الجيل، چاپ اول 1411 ق.

65. الخيارى، احمد ياسين احمد، تاريخ معالم المدينة المنورة قديماً و حديثاً، تحقيق:

عبيداللَّه محمد امين كردى، مدينه: دارالعلم چاپ اول 1410 ق.

66. دائرة المعارف الاسلاميّه، احمد الشنتاوى، ابراهيم زكى خورشيد، عبدالحميد يونس،

ص: 329

تهران: جهان، بوذر جمهرى [بى تا].

67. دائرة المعارف الشيعيّه، حسن الامين، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، چاپ دوم 1393 ق.

68. ديار بكرى حسن بن محمد بن الحسن (ف 966)، تاريخ الخميس فى احوال انفس النَّفيس، بيروت: مؤسسة شعبان للنشر و التوزيع [بى تا].

69. ديلمى، ابن محمد الحسن بن الحسن محمد، ارشاد القلوب فى فضائل على (ع)، نجف: مكتبة العلميه 1370 ق.

70. ذهبى، شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان (م 748)، تاريخ الاسلام و طبقات المشاهير و الاعلام، عن نسخة دارالكتب المصريه، كويت: 1961 م.

71. رازى، ابى محمد عبدالرحمن بن حاتم بن ادريس (240- 327 م)، علل الحديث، مقدمه محب الدين الخطيب، بيروت: دارالمعرفه 1405 ق.

72. رفعت پاشا، ابراهيم (1324 ق.)، مرآة الحرمين او الرحلات الحجازيّة و الحج و مشاعرة الدينيه، مصر: دارالكتب المصريه 1344 ق.

73. زبيدى، محمد مرتضى الحسينى، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق مصطفى حجازى، بيروت: دارالهدايه 1393 ق.

74. زيعلى الحنفى، جمال الدين ابى محمد عبداللَّه بن يوسف (م 762)، نصب الراية لاحاديث الهداية، بيروت: دار احياء التراث، چاپ سوم 1407 ق.

75. سعدى المقدسى، ضياء الدين محمد بن عبدالواحد بن احمد (569 ه.)، فضائل الاعمال، قاهره: دار الفداء العربى [بى تا].

76. سهيلى، عبدالرحمان (501- 581 ق.)، الروض الانف فى شرح السيرة النبوية، تحقيق، عبدالرحمان الوكيل، قاهره: دارالكتب الحديثه 1387 ق.

77. سمهودى، ابوالحسن على بن احمد (م 911)، وفاء الوفا باخبار دار المصطفى، حققه و فصَّله محمد محيى الدين عبدالحميد، چاپ اول، قاهره: مطبعة السعادة 1374 ق.

78. همو، الوفاء بما يجب بحضرة المصطفى، فى رسائل تاريخ المدينه، حمد الجاسر،

ص: 330

رياض: دار اليمامه 1393 ق.

79. سيوطى، جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر (م 911)، لباب النقول فى اسباب النزول، تصحيح احمد عبدالشافى، بيروت: دارالكتب العلمية [بى تا].

80. الشامى، صالح الاحمد، اهل الصفه بعيداً عن الوهم و الخيال، بيروت: دار اعتصام.

1407 ق.

81. شريف مرتضى، على بن حسين بن موسى (355- 436)، الامالى: غرر الفوائد و درر القلائد، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، مصر: داراحياء الكتب العربى، عيسى البابى 1373 ق.

82. الصاعدى، سعود بن عبدالمحيى و مطرالمحمدى، احد- الآثار، المعركه، التحقيقات، مدينه: دارالمجتمع 1413 ق.

83. طباطبائى حكيم، سيد محسن، مستمسك العروة الوثقى، بيروت: دار احياء التراث چاپ دوم 1391 ق.

84. طبرسى، ابو منصور احمد بن على (سده 6)، الاحتجاج على اهل اللجاج، محمد حسين خلف، رمضانعلى كاشانى، ايران: چاپ سنگى، دارالطباعه 1302 ش.

85. طبرى، محمد بن جرير بن يزيد (224- 310 ه)، الرسل و الملوك: تاريخ الطبرى، بيروت: دارالكتب العلميه، چاپ دوم 1408 ق. و مصر: مطبعة الاستقامه 1357 ق.

86. همو، تهذيب الآثار، مسند عمر بن خطاب، السفر الثانى، اخرج احاديثه محمد محمود شاكر، قاهره: المؤسسة السعودية [بى تا].

87. طبرى، حافظ ابى العباس احمد بن عبداللَّه محب الدين (615 ق.)، القرى لقاصد ام القرى، تحقيق مصطفى السقاء، بيروت: دارالفكر چاپ دوم 1403 ق.

88. طريحى نجفى، فخرالدين بن محمد بن على بن احمد (1085 ه.)، مجمع البحرين و مطلع النيرين، تحقيق: احمد الحسينى، تهران: مرتضوى 1362 ش.

89. طوسى، ابى جعفر محمد بن الحسن، تهذيب الاحكام فى شرح المقنعة شيخ مفيد، تحقيق موسوى الخراسانى، تهران: دارالكتب الاسلاميه 1365 ش.

ص: 331

90. عبدالغنى، محمد الياس، بيوت الصحابة حول المسجد النبوى الشريف، المدينة المنورة، مطابع الرشيد، 1412 ق.

91. تاريخ مكة المكرّمة قديماً وحديثاً، المدينة المنورة، مطابع الرشيد، 1422 ق.

92. همو، تاريخ المسجد النبوى الشريف، المدينة المنورة، مطابع الرشيد، 1424 ق.

93. العاملى، جعفر مرتضى، الصحيح من سيرة النبى الاعظم، قم: 1403 ق.

94. عسّاف، احمد محمد، خلاصة الاثر فى سيرة سيد البشر، بيروت: دار احياء العلوم، چاپ اول 1408 ق.

95. غزّالى، ابوحامد محمد بن محمد، احياء العلوم، بيروت: دارالفكر، چاپ دوم 1409 ق.

96. فاسى المكى المالكى، ابى الطيب تقى الدين محمد بن احمد بن على (775- 823 ه.)، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، حققه عمر عبدالسلام تدمرى- بيروت: دارالكتاب العربى، چاپ اول 1405 ق.

97. فاكهى، ابى عبداللَّه، محمد بن اسحاق، اخبار مكة فى قديم الدهر و حديثة، تحقيق عبدالملك بن عبداللَّه بن دهيش، مكه: مكتبة النهضة الحديثه، چاپ اول 1407 ق.

98. فروخ، عمر، تاريخ صدر الاسلام و الدولة الاموية، بيروت، دارالعلم للملائين، چاپ اول 1970 م.

99. فيروزآبادى، مجدالدين ابوطاهر محمد بن يعقوب (729- 817 ه.)، المغانم المطابة فى معالم طابة، تحقيق حمد الجاسر، رياض: داراليمامه 1389 ق.

100. كاندهلوى، محمد يوسف، حياة الصحابه، بيروت: دارالمعرفه [بى تا].

101. كلبى، هشام بن سائب، الاصنام، تحقيق احمد زكى پاشا، قاهره: 1925 م.

102. كلينى، ابى جعفر محمد بن يعقوب (م 328)، الفروع من الكافى، تصحيح على اكبر غفارى، تهران دارالكتب الاسلاميه، چاپ دوم 1363 ش.

103. گنجى شافعى، ابوعبداللَّه محمد بن يوسف (ف 658)، كفايةالطالب فى مناقب على بن ابى طالب عليه السلام، تحشيه طباطبائى [بى م. بى ن. بى ت .

104. لبيب البتنونى، محمد، الرحلة الحجازية، عباس حلمى پاشا الثانى خديو مصر، قاهره:

ص: 332

مكتبة الثقافية الدينيه [بى تا].

105. العاملى، محسن الامين، مفتاح الجنّات فى الادعية و الاعمال و الصّلوات و الزّيارات، بيروت: مؤسسة الاعلمى، چاپ اول [بى تا].

106. متقى الهندى، علاءالدين متقى بن حسام الدين، كنزالعُمال فى سنن و الاقوال والافعال، بيروت: مؤسسة الرساله 1409 ق.

107. مجلسى، محمد باقر (1111 ه.)، بحارالانوار، نهض مشروحه سيد جواد العلوى و محمد الاخوندى، تهران: 1388 ق.

108. مسعودى، ابوالحسن على بن الحسين شافعى (ف 345 ه.)، مروج الذهب و معادن الجوهر، مصر: مطبعة البهية المصرية، ادارة الملتزم 1346 ق؛ لبنان، دارالقلم 1408 ق.

109. همو، التّنبيه و الاشراف، بيروت: مكتبة خياط 1965 م.

110. مسلم، امام محمد، الصحيح، بشرح الامام النووى، بيروت: دارالفكر [بى تا].

111. مصعب زبيرى، ابى عبداللَّه مصعب، كتاب نسب قريش، تحقيق ليوى بردفينسال، مصر، دار المعارف، [بى تا].

112. مفيد، محمد بن نعمان (336- 413 ه.)، الارشاد، صححه و اخرجه سيد كاظم الموسوى المياموى، شيخ محمد الآخوندى، بيروت: دارالكتب اسلاميه 1377 ق.

113. مقدسى، طاهر بن مطهر (م 1010 ه.)، البدء و التّاريخ، پاريس: تحت اشراف كلمان هوار فرانسوى 1907 م؛ ايران: مكتبة الاسلاميه 1962 م.

114. ملا خاطر، ابراهيم، فضائل المدينة المنورة، دمشق- مدينه: مؤسسة علوم القرآن 1404 ق.

115. نسائى، سنن، به شرح جلال الدين سيوطى، بيروت: دارالكتب العلميه [بى تا].

116. نهروانى المكى الحنفى، قطب الدين، الاعلام باعلام بيت اللَّه الحرام، بيروت: دارالرائق التراث العربى [بى تا].

117. واقدى، محمد بن عمر بن سعد بن كاتب (م 207 ه.)، المغازى، تحقيق مارس جونس، بيروت: [بى تا].

ص: 333

118. وزارة الاعلام الشؤون الاعلامية الاعلام الداخلى، فى خدمة ضيوف الرحمن، رياض:

دارالموسوعة العربيه 1411 ق.

119. ولى، طه، المسجد فى الاسلام، بيروت: دارالعلم للملائين 1409 ق.

120. همدانى، احمد الرحمانى، فاطمة الزهراء بهجة قلب المصطفى من المهد الى اللحد، بيروت: النعمان 1411 ق.

121. ياسين، محمود، الرحلة الحج و العمرة، بيروت: دارالهجره، چاپ اول 1408 ق.

122. ياقوت حموى، شهاب الدين ابو عبداللَّه (574- 626 ه.)، معجم البلدان، تهران: كتابخانه مركزى دانشگاه تهران [بى تا]؛ مصر: تصحيح محمد الخانجى، احمد ناجى الجمالى 1323 ق، بيروت: دارالفكر [بى تا].

123. يعقوبى، احمد بن يعقوب بن جعفر، الشهير بابن واضح الاخبارى (ف 284 ه.)، تاريخ اليعقوبى، نجف: مكتبة المرتضوية 1358 ق؛ بيروت: دار صادر، دار بيروت 1379 ق.

124. همو، كتاب البلدان، بيروت: دار احياء التراث العربى 1408 ق.

125. يلماز طرجان، الكعبة المشرفة، دراسة اثريةٌ لمجموعةِ اقفالِها و مفاتيحها المحفوظة فى متحف طوب قابى باستانبول، استانبول: 1414 ق.

ص: 334

130. كَمّونه حسينى، سيد عبدالرزاق، آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر (ص) و بزرگان صحابه و تابعين، ترجمه عبدالعلى صاحبى، مشهد: آستان قدس رضوى 1371 ش.

131. مصاحب، غلامحسين (1289 ه.)/ دائرة المعارف فارسى، تهران: فرانكلين 1345 ش.

132. نجفى، محمد باقر/ مدينه شناسى، بى نا، 1363 ش.