ص:2

ص:3

ص:4

واقفیان نخستین··· 77

انگیزه های پیدایش جریان واقفی گری··· 77

امام موسی بن جعفر علیهماالسلام و محکومیت دیدگاه واقفیان··· 79

رسوایی سران واقفیان··· 80

امام موسی بن جعفر و هشدار به واقفیان··· 81

انگیزه های مادّی واقفیان··· 82

امام رضا و پرده برداری از راز واقفیان··· 84

اعتراف یکی از سران واقفیان··· 85

شیوع شبهه وقف و اهمیّت آن··· 86

سرگردانی برخی از واقفیان··· 87

امام رضا علیه السلام و خلفا··· 89

کوشش برای کشتن امام··· 89

هارون و کشتن امام··· 91

اقدامات مخلصانه··· 92

نیّت های غرض آلود··· 93

یک رویداد غم انگیز دیگر··· 94

امام رضا علیه السلام در روزگار خلافت امین··· 95

امام رضا در روزگار خلافت مأمون··· 96

شخصیّت مأمون··· 96

تشیّع مأمون··· 97

تفاوتهای شخصیّت امین و مأمون··· 99

ارزیابی هارون از دو فرزند خود··· 100

تفاوت رفتار این دو برادر··· 100

آغاز اختلاف··· 101

درماندگی هارون میان دو فرزندش··· 102

تقسیم حکومت توسط هارون··· 103

هراس مردم از این تقسیم··· 103

طمع اطرافیان و تشدید اختلافات··· 103

بروز جنگ و پیروزی مأمون··· 104

ولایتعهدی··· 107

ص:6

امام و مأمون و ولایتعهدی··· 108

علت خودداری امام از پذیرش ولایتعهدی مأمون··· 108

آشکار شدن نیّت های مأمون··· 109

مأمون و نوبختی ستاره شناس··· 110

هدف مأمون از ولایتعهدی امام··· 111

مأمون و مجبور ساختن امام رضا علیه السلام برای پذیرش ولایتعهدی··· 113

آگاهی امام از اندیشه های مأمون··· 114

سخنی با احمد امین··· 114

ناخشنودی امام از ولایتعهدی··· 116

انگیزه های سیاسی ولایتعهدی··· 118

مقابله عبّاسیان با مأمون··· 121

تحقیر خلافت توسط عباسیان··· 122

تغییر نظر و پوزشخواهی مأمون··· 122

تردید در اخلاص مأمون··· 123

جاسوس گماردن مأمون بر امام··· 123

انگیزه مأمون برای گماردن جاسوس··· 124

انضباط پیروان امامان علیهم السلام··· 124

توجیهات ساده اندیشانه درباره ولایتعهدی··· 126

چند پرسش··· 127

پیشنهاد مأمون بر ولایتعهدی امام··· 127

بعید بودن ارائه پیشنهاد ولایتعهدی توسط فضل··· 127

تأکید مأمون بر ارائه پیشنهاد ولایتعهدی توسط خود او··· 129

علّت تاریخی انتساب ایده ولایتعهدی امام به فضل··· 129

فتنه انگیزی فضل میان امام و مأمون··· 131

توجیه این اقدام··· 132

جلوگیری امام از دست یابی فضل به اهدافش··· 133

فراخوانی امام توسط مأمون··· 133

تعیین مسیر حرکت امام توسط مأمون··· 134

امام در نیشابور··· 134

حدیث سلسلة الذّهب··· 135

ص:7

ص:8

دفاع ساده لوحانه از مأمون··· 167

چگونگی شهادت امام··· 167

مرثیه بر امام··· 169

امام و شورشهای علویان··· 177

مأمون و زید··· 179

سرزنش سخت زید توسط امام علیه السلام··· 179

نظر امام درباره شیوه نهضت های علوی··· 180

نظر امام نسبت به شورش ابوالسّرایا··· 180

رد مشارکت در نهضت توسط امام··· 181

علت خودداری امامان از تلاش برای دست یابی به حکومت··· 182

نداشتن نیروی ضربتی··· 182

نداشتن پایگاه فعّال مردمی··· 182

مسؤولیّت امامان در بیدار کردن مردم··· 183

سخت گیری خلفا نسبت به امامان··· 183

تأیید نهضت های علویان توسط امامان··· 184

بخش دوم··· 187

اندیشه و آثار علمی امام رضا علیه السلام··· 187

تألیفات··· 189

ابن خلدون و تردید او درباره علم امامان علیهم السلام··· 189

امامان و فشار حکومت··· 190

کتاب فقه رضوی··· 191

داستان پیدایش این کتاب··· 192

تردید در صحت انتساب آن به امام··· 193

دیدگاه برخی از دانشمندان پیرامون این کتاب··· 194

رساله ذهبیّه در طب··· 195

تألیف رساله مذکور توسط امام··· 195

ارزشیابی مأمون از این رساله··· 197

نگارش رساله توسط امام به درخواست مأمون··· 198

شرح های این رساله··· 199

صحیفة الرّضا··· 200

ص:9

اسانید صحیفه··· 200

کتاب محض الإسلام··· 201

تردید در صحت انتساب این کتاب به امام··· 201

پاسخ مسائل ابن سنان··· 202

علل ابن شاذان··· 203

خلاصه این بحث··· 203

مناظرات امام··· 205

هشدار نوفلی به امام··· 205

مناظره امام با عمران صابی··· 209

مناظره امام با مروزی··· 211

استدلال امام بر بداء··· 212

ازلیّت اراده و حدوث آن··· 213

مروزی جدلی بود··· 213

روش امام در مباحثه و گفتگو··· 214

سرزنش مروزی توسط مأمون به سبب اشتباهاتش··· 215

مناظره امام با علیّ بن جهم··· 216

تفسیر به رأی··· 216

آیاتی که موهم عدم عصمت پیامبران علیهم السلام است و تأویل آنها··· 216

مناظره ساختگی··· 218

اعتقادات··· 221

یگانگی خدا··· 221

رؤیت خداوند··· 227

جبر و تفویض··· 228

تناسخ··· 232

امامت··· 233

تفسیر··· 239

تفسیر از نظر اهل بیت علیهم السلام··· 239

ویژگی تفسیر اهل بیت علیهم السلام··· 239

تفسیر آیاتی از امام رضا علیه السلام··· 240

قرآن و عصمت پیامبران علیهم السلام··· 243

ص:10

نسبت نومیدی به پیامبران··· 246

دست خدا یعنی قدرت··· 247

فقه و احکام··· 249

محکم و متشابه در احادیث اهل بیت علیهم السلام··· 250

علت وجود آیات متشابه در قرآن··· 250

علت وجود احادیث متشابه··· 251

اصالت در مذهب أهل بیت علیهم السلام··· 251

بی نیازی أهل بیت از قیاس و أمثال آن··· 252

احادیث فقهی امام رضا علیه السلام··· 253

احادیث امام در علل احکام··· 253

نظر ما درباره علل··· 253

پرسش از علّت، مقتضای فطرت انسانی است··· 253

پاسخهای امام متناسب با طبیعت احکام··· 254

برخی از احادیث جالب امام ··· 261

پندها و رهنمودهای امام··· 279

پیمان ولایتعهدی··· 289

توضیحات مترجم درباره مآخذ کتاب که در پاورقیها به آنها اشاره شده است··· 297

منابع و مصادر··· 229

فهرست آیات··· 303

فهرست احادیث··· 311

فهرست اشعار··· 313

نمایه··· 315

ص:11

ص:12

شیعه را تحلیل کرده، و زندگانی هشتمین پیشوای تشیّع حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیّة و الثناء و جریانهای فکری و سیاسی عصر حضرتش را به نحوی گویا بازگفته است؛ گو این که تاکنون در این زمینه بحثهای چندی ارائه شده و انتشار یافته است، ولی مانع از این نیست که یافته های تازه و بررسیهای جدیدی پیرامون

این دوره تهیه شود و به جامعه اسلامی عرضه گردد.

بنیاد پژوهشهای اسلامی به عنوان یکی از نهادهای فرهنگی آستان مقدس حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام بر خود لازم می داند که در راه نیل به اهداف علمی و پژوهشی، آثاری از این نمونه را تهیه و عرضه نماید، باشد که با مطالعه بیشتر در احوال امامان

اهل بیت علیهم السلام بیش از پیش نسبت به زوایای نهفته تاریخ اسلام آگاهی به دست آید.

بنیاد پژوهشهای اسلامی

آستان قدس رضوی

ص:14

مقاتل الطالبیّین نقل می کند اشاره می کنم(1)، او می نویسد: پس از آن که یحیی بن زیدبن علیّ بن الحسین علیهماالسلام از بند زندان رها شد، شیعیان خراسان به آهنگری که زنجیر را از پای یحیی بیرون آورده بود مراجعه و آن را به بهای بیست هزار درهم از او خریدند و آن را خرد ساخته هر تکّه ای از آن را نگین انگشتری کردند و به آن تبرّک جستند. این نمونه کوچکی از مرتبه ارادت و شیفتگی مردم خراسان به سادات علوی، در اواخر دوران حکومت اموی است، چه رسد به عصر مأمون که انبوهی از مردم ایران به ویژه خراسانیان بر اثر مظالم گذشته امویان، و غدر و بیدادگری و فجور عبّاسیان، تنها به خاندان علی علیهم السلام دل بسته و از همه کسانی که خود را خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله می شمردند، دل کنده بودند، خصوصا به امامان اهل بیت و مقام شامخ ولایت و خورشید درخشان اِمامت شمس الشموس وانیس النّفوس حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه الاف التحیّة و الثّناء که ورود موکب همایونش به شهر نیشابور، و استقبال عظیم و

پرشور مردم از آن حضرت، و نیز انقلاب و هیجان مردم مرو پایتخت حکومت مأمون، در هنگام بیرون آمدن حضرت برای برگزاری نماز عید، که تفصیل اینها در همه تاریخها آمده است، نمونه هایی از دلبستگی و از خودگذشتگی مردم در برابر خاندان علی علیهم السلام می باشد. و بالاخره تأسیس نخستین حکومت شیعی طاهریان اندکی پس از این تاریخ در خراسان، نشانه روشنی بر قوّت و قدرت تشیّع در عصر مأمون است.

بنابراین، این خلیفه زیرک و باهوش عبّاسی که بازتاب خشونت و جنایات اسلاف خود را درک کرده بود، نمی توانست در خراسان یعنی نیرومندترین پایگاه تشیّع مانند جدّش منصور، سادات علوی را در جوف ستونها بگذارد و بر بالای آنها برج و بارو بسازد، و یا مانند پدرش در بغداد امام کاظم علیه السلام را سالهای دراز در زندانها نگه دارد و سپس مسموم گرداند، امّا این را توانست که با در پیش گرفتن سیاستی ظاهرا سازشجویانه و فریبکارانه برای مدّتی که لازم بود از علویان بر ضدّ عبّاسیان بهره برداری

کند، و با کمک آنان ناآرامیها را فرو نشاند، و پس از رسیدن به اهداف شوم خود، به شیوه

اسلاف خویش که غدر و ناجوانمردی بود، امام هشتم علیه السلام را مظلومانه مسموم و شهید سازد، و سپس در عقب جنازه آن حضرت با سر و پای برهنه به راه افتد، و گریه و زاری و اظهار بی تابی کند.

اینک کتاب حاضر که به قلم یکی از دانشمندان و نویسندگان برجسته لبنانی نگارش

یافته، و به دستور بنیاد محترم پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به وسیله این بنده از عربی به فارسی برگردانیده شده است، با اسلوبی بی سابقه و جالب به تجزیه

ص:16

و تحلیل این وقایع و نقد آثار و اخبار آن پرداخته، و غبار شبهه را از چهره حقایق زدوده،

و اضافه بر این با ذکر روایات و احادیث بسیاری از امام هشتم علیه السلام و شرح و توضیح آنها بر ارزش و فواید کتاب خود افزوده است.

ناگفته نماند که بنیاد پژوهشهای اسلامی خراسان، یکی از آثار پربرکت انقلاب جمهوری اسلامی ایران است، که در سال 1363 به وسیله آستان قدس رضوی، به منظور احیا و گسترش فرهنگ حیاتبخش اسلام، و نشر علوم معارف امامان اهل بیت علیهم السلامبا همیاری گروهی از استادان و دانشوران و پژوهشگران و مترجمان در مشهد مقدّس تأسیس شده است و با پیروی از شیوه های مقبول علمی و روشهای صحیح پژوهشی در راه تحقّق این مهم، با جدّیت و خلوص گام بر می دارد، امید است این کانون علم و معرفت بتواند در آینده همچون مشعلی فروزان انوار معارف اسلامی را از طریق چاپ و نشر آثار اصیل دینی و مذهبی، و تألیف و ترجمه کتاب ها و نشریات سودمند تا دورترین نقاط گیتی برساند، و دلهایی را که در تیرگیهای حیرت و غفلت فرو رفته است به نور یقین و ایمان روشن گرداند. إنّه قریب مجیب.

1/4/1365 سیّد محمّد صادق عارف

ص:17

ص:18

هارون بر تخت خلافت نشست، در همین دوران بود، که تندباد مصائب، به شدّت وزیدن گرفت، و خرمن وجود علویان، که امام موسی بن جعفر علیه السلامسرپرستی و زعامت

آنها را برعهده داشت، در آتش بیداد می سوخت، زندانهای بصره، بغداد، واسط و جز آنها،

نمی توانست، اشتهای حکومت را برای انتقامجویی و ستمگری نسبت به مخالفان خود محدود کند، بلکه کینه های افروخته درونی، دستگاه خلافت عبّاسی را به شیوه هایی از انتقامگیری و انسان کشی، وادار کرد، که جان آدمی از شنیدن داستانهای آن به درد می آید،

واز آن جمله این بود، که حکومت به بنّایان دستور داد، ستونها و پایه های میان تهی بنا

کنند، و آنها را از جوانان برگزیده، و دیگر فرزندان علی علیه السلام پر سازند، و روزنه های زندگی را، به روی آنان ببندند، این سنگدلی و بی رحمی در کشتن دشمنان، روش تازه ای نبود، که هارون آن را به تازگی پدید آورده باشد، بلکه دنباله همان شیوه ای بود، که منصور عبّاسی، در کشتن جوانان علوی، به کار می بست، و تاریخ گویای آن است(1).

ستمها و مظالمی که علویان در این دوره، به آن دچار شدند، بخش بیشتر آن، بر امام موسی بن جعفر علیه السلام وارد شد، هارون آن حضرت را به بهانه این که سرپرست و رهبر علویان است دستگیر ساخت، و بنابر برخی روایات مدّت چهارده سال، در زندان های هولناک خود نگهداری، و پیوسته بر او فشار وارد می کرد، تا آن حد که دیگر درمانده بود،

که با او چه کند؟ و چگونه از وجود کسی که آرامش جان، و آسایش فکر را، از او گرفته است رهایی یابد، از این رو توسّط وزیر خود، یحیی بن خالد، به سندی بن شاهک، که آخرین زندانبان آن حضرت است، دستور داد که آن امام معصوم علیه السلام را مسموم سازد.

امام رضا علیه السلام با اندوه و تألّم، این رویدادهای دردناک، و فجایع خونین را، که بسیاری از افراد خانواده و پسر عموهای او را، به کام خود کشیده بود، از نزدیک می دید، و شاید

تقدیر چنین بود، که تمام مصیبتها و گرفتاریهای پدر بزرگوارش در دوران زندگی او اتّفاق

افتد، و چنان باشد که آن حضرت نتواند و امکانی وجود نداشته باشد، که حتّی اندکی، از

ص:20

شدّت و حدّت این مصیبتها بکاهد، و بسا این که از دربار خلافت، همین مصائب را درباره خود نیز انتظار می کشید، زیرا دشمنی میان حکومت و علویان، خصومتی اصولی و ریشه ای بود، و در حد اشخاص و افراد معیّن متوقّف نمی شد.

پس از شهادت پدر بزرگوارش، و هلاکت هارون، و پایان کار امین، مأمون زمام خلافت را به دست آورد، در این هنگام تندباد حوادث، مصیبتهای تازه ای را متوجّه امام

هشتم علیه السلام ساخت، آن چنان که تا در حیات بود، زندگی او با رنجی گران و توانفرسا آمیخته بود.

مأمون بنا به موقعیّتهای خاصّ سیاسی که شرح آن را در خلال این بررسی خواهیم نگاشت، بر آن شد که امام علیه السلام را میان خود و عبّاسیان در بغداد از طرفی، و علویان از طرف دیگر و نیز میان خویش و شیعیان در خراسان، وسیله معامله قرار دهد. از این رو به بازی کناره گیری از خلافت و پیشنهاد آن به امام علیه السلام دست زد، که با امتناع آن حضرت روبرو شد، سپس موضوع ولایتعهدی را پیش کشید، و امام علیه السلام را به قبول آن مجبور ساخت.

در این جا ضروری است ما از برخی مسائل که به حالت ابهام مانده و بر اثر آن بعضی از تاریخ نگاران و پژوهشگران دچار خطا و اشتباه شده و بطور سطحی و کورکورانه به مطالعه آنها پرداخته و نتوانسته اند زحمت غور و بررسی را بر خود هموار، و عمیقانه آنها

را تحلیل کنند و به نتایج مطلوب دست یابند، پرده برداریم.

و نیز شایسته است اشاره کنیم : هنگامی که مأمون کناره گیری خود را از خلافت، و پذیرش آن را به امام علیه السلام پیشنهاد کرد، و با امتناع امام علیه السلام روبرو شد، و نیز در آن موقع که آن حضرت علیه السلام را به قبول ولایتعهدی مجبور ساخت، امام هشتم علیه السلام از هدفی که مأمون در این نقشه داشت، عمیقا آگاه بود و بخوبی می دانست که او در پیشنهاد خود صادق نیست، و کاملاً توجّه داشت که مأمون در حال انجام دادن یک بازی سیاسی است که باید در مدّت مشخّصی آن را ایفا کند، این بازی را ضرورتهای سیاسی که حکومتش را تهدید می کرد به

وجود آورده بود و مأمون سرنوشت خود را در گرو دفع آن می دید.

مأمون در این بازی سیاسی با مهارت و استواری اقدام کرد، و توانست در قلمرو حکومت خود آرامشی برقرار کند، که به اعتقاد ما، اگر ایفای این نقش نبود، امر خلافت او استقرار پیدا نمی کرد چنان که شرح آن خواهد آمد، و بالاخره در پایان این بازی سیاسی، آنچه را که انتظار آن می رفت، انجام داد.

ص:21

چون ما برآنیم، که از چگونگی زندگی امام هشتم علیه السلام آگاهی کاملی به دست دهیم، اضافه بر شرح قضایایی که بدانها اشاره شد، جنبه های دیگر زندگانی آن امام بزرگوار علیه السلام را نیز شرح خواهیم داد. تا تصویر کاملی از ابعاد مختلف دوران حیات آن حضرت علیه السلام در پیش روی خوانندگان قرار گیرد.

ص:22

صادق علیه السلام نخستین کسی است که آن را می دانسته، و مبانی و قوانین آن را بنیان نهاده است، و نیز دانش پزشکی، که امام رضا علیه السلام در رساله ای که برای مأمون مرقوم داشته ضوابط و دقایق آن را، با اسلوبی تازه و بدیع، و روشی جالب و زیبا شرح داده است. همچنین است بسیاری از دانشهای گوناگون دیگر، که در ایجاد احکام و تأسیس مبانی، و توسعه و تنوّع بخشیدن به مطالب آنها، بزرگترین سهم را دارا می باشند، و اخبار و آثار

آنها پر است از شرح این مطالب.

ما از دانشمندان گذشته کسی را نمی شناسیم، که امام صادق علیه السلام دانش شیمی را نزد او فرا گرفته باشد، و یا امام رضا علیه السلام پیش او پزشکی خوانده باشد، بلکه این چشمه جوشان دانش را، امامان علیهم السلام یکی پس از دیگری از جدّ بزرگوار خود به ارث برده اند. از این رو می بینیم هنگامی که مدرک و مأخذ پاسخ امامان علیهم السلام به مسائل از آنان پرسش می شود، پرسش کننده را به استنباط خاصّ خود از کتاب خدا، و یا مصحف فاطمه علیهاالسلام، و یا آنچه از پدرانشان به آنان رسیده است ارجاع می دهند و به روایات صحابه و تابعان، و یا ارباب علوم و فنون استناد نمی کنند.

تردیدی نیست که احاطه آنان، به انواع علوم، فنون و معارف، آن چنان مایه شگفتی، اعجاب و احترام امّت اسلام بوده است، که قول آنان درباره هر مسأله مشکل و موضوع معضلی، که برای دانشمندان، و فقها و اندیشمندان معاصر آنان پیش می آمده حجّت و حکم قاطع بوده است، و هیچ چیزی از آنان پرسش نمی شده، مگر این که با کمال سهولت بدان پاسخ قانع کننده می داده اند، آن چنان که مشکل، آسان، و پیچیدگی و ابهام

برطرف می شده است.

این امتیاز و ویژگی مخصوص آنهاست، و هیچ یک از دانشمندان، فقها، حکما و اندیشمندان اسلام، از هر طبقه و در هر مرتبه از دانش، حکمت و اندیشه، چنین امتیازی را احراز نکرده است.

برای اثبات این ادّعا کافی است به گفتگوی جالب امام جواد علیه السلام که در آن هنگام، جوانی کم سنّ و سال بود، با یحیی بن اکثم قاضی القضات حکومت عبّاسی، آن چنان که

تاریخ و کتاب های سیره نقل کرده اند اشاره کنیم، این گفتگو در مجلسی واقع شد که مأمون به منظور رد اعتراض عبّاسیان، مبنی بر این که چرا خلیفه می خواهد دختر خود،

ص:24

ام الفضل را به ازدواج امام جواد علیه السلام که نوجوان و محتاج به تعلیم و تربیت و فرا گرفتن علم دین می باشد در آورد ترتیب داده بود، و منظور مأمون این بود تا فضائل امام را بنمایاند، و شایستگی و تقدّم او را بر دیگران آشکار سازد. نتیجه این گفتگو و سؤال و جواب پیروزی آن حضرت و حقارت قاضی القضات، سران دانشمندان و فقهای بزرگی بود که در این مجلس گرد آمده بودند، و همگی به جلالت قدر و مراتب فضل امام علیه السلام اعتراف کردند.

همچنین گفته نشده است، که هیچ یک از امامان علیهم السلام در پاسخ پرسشهایی که در علوم مختلف و قضایای گوناگون از آنها می شده است طفره رفته و یا درمانده باشند، علی رغم این که برخی از آنان در سنّ و سالی بوده اند، که معمولاً انتظار پاسخ از آنها نمی رفته است.

سید مرتضی در امالی خود نقل می کند:

ابوحنیفه گفته است: موسی بن جعفر علیه السلام را در حالی که کودکی کم سنّ و سال بود، در راهرو خانه پدرش دیدم، به او گفتم: کسی که غریب و ناآشناست کجا می تواند قضای حاجت کند؟ بر من نگریست و فرمود: در پشت دیوار پنهان شود، و از دید همسایگان، خود را نگاه دارد و از انجام دادن این کار در میان نهرها و جویها و درِ خانه ها و میان

جادّه ها و گذرگاهها و درون مسجدها، دوری جوید، و رو به قبله و پشت به آن ننشیند، و

جز اینها در هرجا که خواهد کار خود را انجام دهد.

ابوحنیفه گفت: هنگامی که این سخنان را شنیدم، این کودک خردسال، در نظرم بزرگ و در قلبم سترگ آمد، به او گفتم: فدایت شوم، گناه، ناشی از کیست؟

به من نگریست، و سپس فرمود بنشین تا تو را آگاه سازم، من نشستم.

فرمود: گناه بناچار یا از بنده و یا از پروردگارش و یا از هر دوی آنهاست، اگر از خدا باشد بی شک او عادل تر و با انصاف تر از آن است، که به بنده اش ستم روا دارد، و به گناهی که از او سر نزده وی را مؤاخذه کند، و اگر از هر دو ناشی می شود، آن که قویتر است به رعایت عدل و انصاف سزاوارتر است، و اگر به تنهایی از عبد سر می زند، بحق امر و نهی متوجّه اوست، و هموست که مستحقّ ثواب و سزاوار عقاب و مستوجب

ص:25

دخول در بهشت و یا دوزخ می باشد. من گفتم: «ذرّیةٌ بعضُها مِنْ بَعْض ٍ»(1).

علاوه بر این، اگر علوم آنان اکتسابی و از طریق اخذ از استادان و معلّمان بود، عمر برخی از امامان مانند امام جواد، و امام هادی، و امام عسکری علیهم السلام به این حد نرسیده

است که معمولاً برای کسب احاطه به انواع علوم و فنون کافی باشد لیکن چنان که ابوحنیفه گفته است «ذرّیةٌ بعضُها مِنْ بَعض ٍ». بی تردید آنان دانش خود را از منبع رسالت اخذ می کردند، و از سرچشمه علوم نبوی سیراب می شدند، و این فضیلتی است که خداوند آنان را بدان مخصوص گردانیده است، تا این که راه هدایت و طریق معرفت را به وجود آنان روشن گرداند، و حق و ایمان را در روی زمین مکانت و منزلت بخشد.

طبرانی در کبیر، و رافعی در مسندش از ابن عبّاس روایت می کنند، که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس شادمان می شود که همچون من زیست کند، و همچون من بمیرد، و در بهشت عدن که خدایم آن را برپا داشته سکنی گزیند، باید پس از من علی علیه السلام را دوست بدارد، و پس از من از اهل بیت من پیروی کند (این را دوبار فرمود) زیرا آنها خاندان و

فرزندان منند، از سرشت من آفریده شده اند، و فهم و دانش من به آنها داده شده است، وای بر آنانی از امّت من که فضل آنها را انکار کنند، و پیوند با مرا بگسلانند، که خداوند

شفاعت مرا روزی آنها نگرداند(2).

امام علی علیه السلام می فرماید: من و برگزیدگان و پاکانی از فرزندان من، در کودکی خردمندترین کسان، و در بزرگسالی دانشمندترین مردمیم(3).

برخی از مورّخان و پژوهشگران، که از فهم این مطلب بازمانده اند، و از نظر خودشان

ص:26

توجیه معقولی برای این امر نیافته اند، کوشیده اند که جهت امامان اهل بیت علیهم السلام، معلّمان و استادانی پیدا کنند، تا بگویند علوم را از آنها فرا گرفته اند، چنان که به امام زین العابدین

و امام باقر و امام صادق علیهم السلام نسبت داده اند، که آنان نزد برخی از اصحاب و تابعان تلمّذ و تحصیل کرده اند، ولی بر این گفته خود هیچ گونه مستند تاریخی و دلیل قابل اعتمادی ندارند، و گفتار آنها در این باره دروغ محض، و حدس و نظر مغرضانه است.

آنچه نادرستی این دروغها و افتراها را تأیید می کند، این است که امامان علیهم السلام: هرگز پاسخ خود را به مسائل به یکی از صحابه و یا تابعان مستند نمی کرده اند، بلکه آنچه را در جواب پرسش کنندگان بیان می فرموده اند، به یکی از پدران خود نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله استناد می داده اند، و یا آن را به صحیفه هایی از علوم که ویژه خاندان رسالت می باشد و یکی پس از دیگری، آنها را به ارث برده اند منسوب می داشته اند، و این نکته ای است که

هرکس آثار امامان علیهم السلام را بررسی کند، و از اخبار آنان آگاهی داشته باشد، آن را درمی یابد، چنان که بسیاری از اهل تتب-ّع، به آن تصریح، و قول ما را تأیید کرده اند.

به علاوه اگر فرض کنیم، برخی از امامان علیهم السلام در حلقه درس بعضی از صحابه و تابعان حاضر شده اند، تتب-ّع حضور آنها مفید این معنا نیست که نزد آنها تلمّذ کرده اند، و این

صحابه و تابعان، شیخ و استاد آنها در علوم می باشند، زیرا یکی از آثار تلمّذ در آن زمان

روایت حدیث بوده است، ولی مشهور نیست هیچ یک از امامان جز از طریق پدران خود، نقل حدیث کرده باشند، واگر روایاتی از آنان جز از این طریق در دست است، که به صحابه و تابعان استناد جسته اند، آن روایات مربوط به علوم دین، و یا فنّی از فنون نیست،

بلکه غالبا مشتمل بر امور عادی خاصّی است، که به زندگی رسول اکرم صلی الله علیه و آلهمربوط می شود، و یا در مقام احتجاج با مخالفان است که به روایات اسلاف آنان استدلال شده

است، از این جا می توانیم بدانیم که چرا گروهی از محدّثان اهل سنّت احادیث امام صادق علیه السلامرا ضعیف شمرده و بدانها عمل نکرده اند.

همچنان که می توانیم از سخنان آنان بدانیم، که امام صادق علیه السلام نزد هیچ یک از کسانی که نام می برند، درس نخوانده و شاگردی نکرده است.

ابن سعد در طبقات آن جا که از امام صادق علیه السلام سخن می راند، می گوید: «او احادیث بسیار دارد، که مستند نیست و ضعیف شمرده می شود، بدین علّت که یک بار از او

ص:27

پرسیده شد، این احادیث از پدر توست؟ پاسخ داد : بلی و بار دیگر در پاسخ همین پرسش گفت: که این احادیث را در کتابهای پدرم یافته ام».

به ابوبکربن عیّاش گفته شد: تو که جعفر را دیده ای چرا از او حدیث فرا نگرفته ای؟ در پاسخ گفت: من درباره احادیثی که روایت می کند، از او پرسیدم آیا چیزی از اینها را از کسی سماع کرده ای؟ گفت نه ولیکن روایاتی است که از پدرانم نقل می کنم(1).

گویا ابن سعد روایات امام صادق علیه السلام را به این سبب تضعیف کرده است، که برخی از احادیث آن حضرت از طریق اخذ از کتابهای پدرش می باشد، و از طریق سماع نیست، و در مجموع دانسته نمی شود، که کدام یک از طریق قراءت، و کدام به نحو سماع می باشد، ناگزیر باید همه آنها کنار گذاشته شود، امّا این تعلیل نمی تواند او را معذور بدارد، زیرا در بسیاری از روایات، که امام علیه السلام از پدرانش نقل فرموده، تصریح به سماع شده، و ذکر شده است که پدرش از پدرانش برای او حدیث کرده اند، لذا معلوم نیست ابن سعد با چه دلیلی این گونه روایات را کنار می گذارد!!

این که ابن سعد کثرت احادیث امام علیه السلام را تقریبا علّت عدم استناد و استدلال به آنها قرار داده است، نیز قابل فهم و توجیه نیست، زیرا اگر چنین علّتی مقبول باشد، بر ابن

سعد است که از استناد به احادیث ابو هریره و امثال او خودداری کند، زیرا روایات اینها

از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خیلی بیشتر است از احادیث آن گروه از اصحاب، که زیادتر از دیگران

با آن حضرت در تماس و بیشتر از همه با او طول مصاحبت داشته اند، ولی چه باید کرد، هنگامی که کارها با دیده تعصّب سنجش شود، حساب از دست حسابگر به در می رود.

بدیهی است سخن ابن سعد و ابی بکربن عیّاش، به امام صادق علیه السلام زیانی نمی رساند،

و کلام یحیی بن سعید در آن هنگامی که اشاره به حدیث امام صادق علیه السلام می کند می گوید:

«من از او در دل احساس ناخوشایندی دارم» گردی بر دامن آن حضرت نمی نشاند، و بی گمان اگر این روایات ، نقل از ابی هریره و معاویه و مروان بود، در عالیترین درجه وثاقت

تلقّی می شد، ولی نقص روایات امام صادق علیه السلام این است که نقل از پدرانش می باشد و یا از صحیفه هایی است، که از رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست آنها رسیده است!!

ص:28

باری سخنان اینها دلالت دارد بر این که، روایات امام صادق علیه السلام از پدرانش، یا از طریق سماع و یا از راه قراءت صحیفه های آنها بوده است، و امام علیه السلام هرگز حدیثی جز از آنها روایت نفرموده است، و اگر چنین بود اینها می گفتند، و بدان اشاره می کردند، و همین مؤیّد نظر ماست، که امام صادق علیه السلام و دیگر امامان اهل بیت علیهم السلام جز نزد پدران

بزرگوار خود، درس نخوانده اند، و از کسی علم نیاموخته اند.

آنچه را، که اگر به آن تمسّک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و خاندانم، که

اهل بیت من هستند...»

و در نقل طبرانی اضافه شده است «فلاتقدّموهما فَتُهْلَکُوا، و لا تُعَلِّمُوهُمْ فإنّهم أعْلَمُ منکُمْ» یعنی: «بر آنها پیشی نگیرید که هلاک می شوید، و آنها را علم نیاموزید، که آنان از شما داناترند».

ابن حجر گفته است: این بیان دلیل است بر این که هرکس از اهل بیت، شایستگی احراز مراتب عالیه مقامات دینی را داشته باشد، بر دیگران مقدّم است(1).

صراحت این حدیث نیازی به توضیح و تفسیر ندارد، زیرا کتاب خدا نخستین دستور هدایت، و عترت که همان اهل بیت است، دوّمین راهنمای طریق دین می باشند، و بر امّت است که راه این دو را در پیش گیرد تا مطمئن شود، که از گمراهی و بیراهه روی مصون مانده است.

روشنتر بگوییم: مضمون این حدیث دلالت دارد بر این که شخصیّت اهل بیت علیهم السلام بی نظیر و ممتاز است و این همان بی نیازی آنهاست از آنچه در دست دیگران است، زیرا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مقام بیان محتوا و حقیقت رسالت خود، آنان را همپایه و همانند کتاب

ص:30

خدا قرار داده است، و منطقی نیست که فرض شود، آنان به دیگران نیازمند بوده اند، زیرا

در چنین صورتی، دیگران به این که همانند و همپایه کتاب خدا باشند، سزاوارتر خواهند بود، علاوه بر این اگر اهل بیت علیهم السلام دارای چنین امتیازی نبودند، چرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اصحاب و تابعان را همانند کتاب خدا قرار نداده، و یا لااقل آنان را ضمیمه عترت نفرموده است.

برخی از اهل سنّت، این حدیث را به نحو دیگری روایت کرده اند، چنان که در موطّأ مالک آمده که راوی گفت: «مالک برای من حدیث کرده، که به او چنین رسیده، که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : ترکت فیکم أمرین لَنْ تَضِلُّوا ما تَمَسّکتُمْ بهما کتابَ اللّه و سُنَّةَ نبیّه. یعنی : دو امر را در میان شما وا می گذارم مادام که به آنها چنگ زنید، هرگز گمراه

نخواهید شد. و اینها کتاب خدا و سنّت پیامبر اوست»(1).

ابن حجر در صواعق، این را به طور مرسل آورده است(2)، و طبرانی در أوسط، و ابن

هشام در سیره، نیز آن را مرسلاً و بدون ذکر سند، نقل کرده اند، و شاید این راویان به موطّأ مالک اعتماد کرده اند، که او نیز آن را مرفوعا بدون ذکر سند آورده است.

مایه شگفتی است که، استاد محمّد ابوزهره، در کتاب خود به نام الإمام الصّادق می گوید، کتابهایی از اهل سنّت که این حدیث را به لفظ «سنّتی» آورده اند، معتبرتر از کتابهایی است، که آن را به لفظ «عترتی» روایت کرده اند، با این که تنها کتابی که، آن را به لفظ «سنّتی» آورده و با لفظ «عترتی» آن را روایت نکرده، همان موطّأ مالک است، و کتابهای سه گانه دیگری، که این حدیث را به لفظ «سنّتی» ذکر کرده اند، با لفظ «عترتی»

نیز روایت کرده اند.

و امّا کتاب هایی که به لفظ «عترتی» آن را روایت کرده اند، بیشتر آنها کتابهای حدیث و تفسیر و سیره است مانند صحیح مسلم، سنن دارمی، سنن ابی داوود، سنن ابن ماجه، خصایص نسایی، مسند احمد، مستدرک حاکم، ذخایر طبری، حلیه الأولیاء، کنزالعمّال، تفسیر رازی، ثعالبی، نیشابوری، خازن، ابن کثیر و بسیاری جز اینها.

ص:31

این روایت با لفظ «عترتی» در سی و دو حدیث از طرق اهل سنّت نقل، و چنان که ابن حجر گفته، از بیست و چند صحابی، روایت شده، و از طریق شیعه ضمن هشتاد و دو حدیث بیان شده است، و با وجود همه این کتابها و طرق معتبر آن، که برخی از آنها در عالی ترین درجه صحّت و وثاقت است، و همچنین تواتر آن که کمتر حدیثی از آن برخوردار است، متأسفانه استاد ابوزهره نتوانسته است وثوق و اطمینان پیدا کند، و روایت مرسل یا مرفوعی را که بیش از یک روایت واحد نیست، آن را در عالی ترین درجه وثاقت می شمارد، و حدیثی را که نسبت به روایات دیگر متواتر، و بر صحّت آن شبه اجماع است، رد می کند.

سپس استاد ابوزهره از خود سخن می گوید، و خویش را پیرو حقیقت و واقع می شمارد و مدّعی می شود که آنچه می نویسد، برخاسته از علم، و مطابق با موازین عدل و انصاف، و دور از هواداری و تعصّب می باشد، ولی ما در کتاب آینده خود، به نام إلامام

الصّادق با او گفتگوی بسیار داریم، و برخی از سخنان او را که تجاوز از مرز حق، و دور از حقیقت است، نشان خواهیم داد، و روشن خواهیم کرد، که چگونه بعضی از آرای او بر خلاف آنچه مدّعی شده مبتنی بر هواداری و تعصّب می باشد.

خود از شاگردان و تعلیم یافتگان مدرسه امام صادق علیه السلام یکی از امامان اهل بیت علیهم السلام می باشند، حتّی ابوحنیفه سبب تقدّم و پیشی گرفتن خود را بر امثال و اقران خویش، شاگردی و تلمّذ نزد امام صادق علیه السلام می داند، و این گفته او که: «لولا السَّنَتَان لهَلکَ النُّعمانُ»(1) نقش تاریخ است منظور او از این دو سال، مدّت زمانی بوده است، که در مدرسه امام صادق علیه السلام گذرانیده است، همچنین پاسخ او را به پرسش این که: کدام کس را به فقه داناتر دیده ای؟ که گفت: جعفربن محمّد را، تاریخ ثبت کرده است. ونیز بسیاری از

گفتارهای پیشوایان و بزرگان اهل سنّت، درباره امام صادق علیه السلام و دیگر امامان

اهل بیت علیهم السلام در دل تاریخ ضبط است، که همه از تقدّم آنان بر کافّه مردم، و نیاز جمیع امّت به آنان حکایت دارد، ولی دیده می شود بخاری در صحیح خود، از نقل روایتی که سلسله سند آن، به امام صادق می رسد، پرهیز کرده است، زیرا درباره آن حضرت، در دل خود احساس شک و ریب می کند.

ابن حجر در تهذیب التّهذیب می گوید: دشواری تمیز میان احادیث صحیح و غیر صحیح او، بخاری را وادار کرده که چیزی از احادیث او را روایت نکند(2). ولی ابن حجر برای ما بیان نکرده است، که بخاری چگونه میان روایات درست و نادرست ابوهریره و امثال او، از وضّاعان و جعل کنندگان حدیث، تمیز داده، و صحیح از غیر صحیح آنها را شناخته است، ممکن است ابن حجر بگوید بدین علّت که، صحابه همگی در نهایت عدالتند ولی بی شک این عذری بدتر از گناه می باشد، زیرا بررسی احوال صحابه، و رفتار آنها با یکدیگر، و اتهام فسق برخی از آنان به دیگری کذب این گفته را ثابت و محقّق ساخته است.

به راستی ما این وضع شگفت انگیز را، به هیچ روی نمی توانیم تفسیر و توجیه کنیم، جز این که آن را برخاسته از تعصّبات، و ناشی از اثرات جوّ مذهبی حاکم بدانیم، همان جوّی که از دیر زمان، به سموم کینه و بغض اهل بیت عصمت علیهم السلام آمیخته و آلوده بوده است و دنباله ای است از کوششهای پیگیر معاویه و یارانش و خلفای جور پس از او که

ص:33

می کوشیدند شکافی را که میان امّت و خاندان نبوّت، به وجود آمده بود، هرچه عمیقتر و

وسیعتر گردانند و آنان را از حیات عملی و واقعی زندگی مردم، که به نصّ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جز به هدایت و رهبری آنان، سامان نخواهد یافت دور سازند، حدیثی که ذکر شد، و احادیث بسیار دیگری که کتابهای شیعه و سنّی از آنها پر است، حاکی این نص است.

در غیر این صورت چگونه می توان خودداری و اعراض بخاری را از روایات امام صادق علیه السلام توجیه کرد، درحالی که او از امثال معاویه بن ابی سفیان، و مروان بن حکم، و عمران بن حطّان ستایشگر ابن ملجم قاتل امیرالمؤمنین علی علیه السلام، و عمربن سعد کشنده

امام حسین علیه السلام روایت می کند، و از نقل حدیث فاسقان و کسانی که امّت اسلام، آنها را مردود و مطرود شناخته است، دریغ و پرهیز ندارد.

و چگونه می توان گفتار سیوطی را نسبت به امام حسن عسکری علیه السلام تفسیر کرد که

درباره حدیث آن حضرت می گوید: چیزی نیست. بلی امام عسکری علیه السلام روایتی در فضیلت حضرت زهرا علیهاالسلام بیان فرموده که با مزاج علمی سیوطی سازگار نبوده، و حدیث آن حضرت را «موضوع» شمرده است(1).

داشتند این بود، که آنان و شیعیان آنها، حکومت این حاکمان را مشروع نمی دانستند، و صلاحیّت آنان را برای جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی، و زعامت امّت تأیید نمی کردند، زیرا روش کار و زندگی عملی آنها، به هیچ روی نمایانگر سیره نبوی، و پیروی از طریقه ای، که بر هر حاکم مسلمان واجب است بدان پای بند باشد، استوار نبود، و آن چنان نبودند که امّت، بدانها اقتدا کند. و به روش آنها تمسّک جوید، و کژیها و

انحرافاتی را که دامن گیر آنها می شود، به نور هدایت آنها برطرف سازد و با این که امامان علیهم السلام روش منفی و مخالف خود را، در قبال حاکمان زمان، با مسالمت، اعمال می کردند، با این حال، همین رویّه، سختیها و رنجهای بسیاری را، در تمام طول زندگی برای آنها فراهم کرد، و این مصائب و آزارها تنها متوجّه آنها نبود، بلکه شیعیان و پیروان

آنها نیز از این احوال، بهره بسیار داشتند.

احادیث بسیاری نزد این طایفه است، که پایه احکام آنها شمرده می شود، و بدانها عمل می کنند، در حالی که در سلسله سند راویان آنها، یک یا چند نفر غیر شیعی وجود دارد، و ما در این جا درصدد بیان مثال نیستیم، و هرکس بخواهد، می تواند به کتاب های رجال شیعه مراجعه کند، و به این نوع احادیث آگاهی یابد.

از این جا بخوبی آشکار می شود، که در زمان امامان علیهم السلام روش اهل سنّت، با برادران شیعی خود، در داد و ستدهای علمی، دستخوش احساسات مذهبی و تعصّبات سیاسی نبوده است، و این ناهنجاریها در ادوار پس از آن، در میان شیعه و سنّی پدید آمده، و با

بروز مجادلات مذهبی، و توسعه مباحثات کلامی، و اظهار تعصّبات افتراق انگیز شکاف اختلاف وسعت و عمق یافته است، و با اعمال شدّت و خشونت در میان اصحاب مذاهب، بالاخره کار به تفسیق و تکفیر و مباح کردن خون و کشتار یکدیگر انجامیده است، چنان که تاریخ، این ماجراهای تلخ را برای ما بیان می کند.

اضافه بر اینها حکومتهای وقت نیز همواره آتش اختلافات مذهبی را دامن زده اند، و این نعره های شوم را هرچه بیشتر برانگیخته اند و میدان را برای بداندیشان و کینه توزان

آماده می کرده اند، تا اینها بتوانند با پخش سموم خود عوامل تفرقه را تغذیه و تقویت

کنند، و در نتیجه امّت اسلام به این مسائل و مشکلات سرگرم شود، و از توجّه به دستگاه

حاکم و اعمال فاسد و تبهکاریهای اندوهبار آن باز ماند، و دولتمردان بی دغدغه خاطر از

حسابرسی ملّت، همچنان به کامجویی و عیش و نوش خود ادامه دهند.

را که اختیار کرده شناسایی کند، که مبادا در حرکت خود به جانب مقصود، اشتباه گام بردارد. طبیعی است در این هنگام اگر نتواند راهها را از یکدیگر باز شناسد، و طریق سالمتر را تشخیص دهد، به کسی که به این راهها دانا و آشناست مراجعه می کند، ما

شاید در این مورد اختلافی نداشته باشیم که راهی را که دانا و آشنای طریق دین، به ما نشان داده و واجب است در آن راه گام برداریم، و راهنمایی و ارشاد او را، تا به آخر به کار بندیم، همان مقام رسالت و برانگیزنده اوست، و وظیفه ماست در هر موقع که از شناخت اموری که فهم آن برای ما ضروری است، درمانیم. به راهنمایی ها و دستورها و تکالیفی که در این باره تعیین فرموده اند و البته ما را به نتیجه مطلوب می رساند، مراجعه

کنیم.

نصوصی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره معرّفی راه راست و طریق بی خطر در دست است، و واجب است در آن راه گام برداریم، و از آن دستورها پیروی کنیم، ما را از این که

سرگردان باشیم، و به جستجو بپردازیم، رهایی می بخشد و بی نیاز می کند، زیرا اضافه بر

حدیث تمسّک به ثقلین، که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کتاب و عترت را با هم حد فاصل، و مرز میان هدایت و کفر معرّفی فرموده است، حدیث دیگری نیز از آن حضرت صلی الله علیه و آلهوارد است، که

عبارت آن، از حدیث ثقلین صریح تر و مفسّر آن است، و آن حدیث این است که فرمود:

«ألا اِنّ مَثَلَ أهلِ بیتی فیکُمْ، مَثَلَ سفینةِ نُوحٍ مَنْ رَکَبَها نَجا، و مَنْ تَخَلَّفَ عنها غَرَقَ»(1) یعنی: «مثل اهل بیت من در میان شما، مثل کشتی نوح است، هرکس بر آن سوار شد رستگاری یافت، و هر کس تخلّف ورزید غرق شد» طبرانی اضافه کرده است: «و انّما مثلُ أهلِ بَیْتی فیکُمْ، مَثَلُ بابِ حطّةٍ فی بنی اسرائیل مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ»(2) یعنی: «جز این نیست، که مثل اهل بیت من در میان شما، مثل باب حطّه در بنی اسرائیل است، که هر کس وارد آن شد آمرزیده شد» و صراحت این حدیث درباره این که، راه سالم و بی خطر کدام است بی نیاز از شرح و توضیح می باشد، زیرا نجات و رستگاری، منوط به پیروی از

ص:37

آنها، و نابودی و غرق در امواج گمراهی ها نتیجه تخلّف از آنان بیان شده است.

حدیث دیگری نیز در این باره از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وارد است، که فرمود: «النّجُوم أمانٌ لأهلِ الأرضِ مِنَ الغَرْقِ، و أهلُ بَیْتی أمانٌ لاُِمّتی مِنَ الاخْتِلافِ فِی الدّینِ، فَإذا خالَفَتْها قَبیْلةٌ مِن العَرَبِ اختلفُوا فصارُوا حِزْبَ إبْلیس»(1). یعنی : «ستارگان، پناه و امان اهل زمین از غرقند، و اهل بیت من امان و پناه امّتم از اختلاف در دین می باشند، و هرگاه گروهی یا قبیله ای از عرب مخالفت آنها کند، دچار اختلاف شود، و حزب شیطان گردد».

ابن حجر در ذیل این احادیث می گوید:

«و سبب تشبیه اهل بیت به سفینه نوح، این است که هر کس آنان را، از جهت شکر نعمت پروردگار که این شرف را به آنها ارزانی فرموده، دوست بدارد، و بزرگ بشمارد، و از عالمان آنان کسب هدایت کند، از تاریکی مخالفت ها رهایی می یابد و هرکس از پیروی آنان سرباز زند، در بحر کفران نعمتهای پروردگار غرق، و در بیابان طغیان و سرکشی نابود خواهد شد»(2).

اضافه بر این، امامان اهل بیت علیهم السلام سرچشمه جوشان دانش بوده اند، و پیشوایان علوم اسلامی، و رهبران مذاهب اهل سنّت، همه از این سرچشمه سیراب شده، و بهره برده اند، چه مانعی دارد که ما نیز همانند اینها از این منبع زلال بهره گیریم، و کسب علم و معرفت کنیم؟

دیگر این که بنا به اجماع امّت، اعمال و رفتار اهل بیت عصمت علیهم السلام همواره از هرگونه

شایبه شک و ریب پاک و منزّه بوده است، و برتری و تقدّم علمی آنها، مورد اتفاق امّت اسلام می باشد، و به شهادت سران علم و بزرگان فقه و حتّی رجال خلافت، نظر آنها در هر مشکل علمی و معضل فقهی، حجّت قاطع بوده است، و همه در برابر رأی آنان به میل یا به اکراه خاضع و تسلیم بوده اند.

آری به همین سبب و دلایل دیگر است که ما جز به اهل بیت علیهم السلام تمسّک نمی جوییم، و جز در خطی که آنان ترسیم فرموده اند، گام بر نمی داریم، و به هیچ مذهبی جز مذهب

ص:38

آنان، اعتنا نمی کنیم، به ویژه این که آنان ما را از آنچه یک انسان مسلمان احتیاج دارد، در

تمام شؤون زندگی، بی نیاز ساخته اند، اعم از امکانات علمی و مایه های فکری و شناخت آنچه جدّ بزرگوار آنان، یعنی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای تبلیغ آن، به رسالت برانگیخته شده است.

بنابراین سزاوار است تاریخ زندگی این امامان بزرگوار را دقیقا بررسی کنیم، و دقایق و ویژگیهای زمان آنان را روشن سازیم، و جهات عظمت و برجستگی شخصیّت بی مانند آنان را مکشوف داریم، تا بتوانیم از راه و روش آنها الهام گیریم، همچنین باید سیره و

سلوک آنان را در ایّام حیات، با رفتار و اعمال دیگران بسنجیم، تا امتیازاتی که آن بزرگواران را به اوج عظمت، و قلّه کمال انسانیّت رسانیده است، برای ما آشکار شود.

ما در این بررسی تا آن جا که می توانیم می کوشیم، زندگی یکی از این امامان علیهم السلام را، که امام هشتم از سلسله امامان دوازده گانه، یعنی علیّ بن موسی الرضا علیه السلام است، مورد تحقیق قرار دهیم، و عصری را که آن حضرت در آن زندگی می کرده اند و پر از وقایع و حوادث است، و امام علیه السلام در مسیر برخی از این رویدادها و کشمکشها واقع شده و در آنها اثری به سزا داشته اند، و در بخش تاریخ اسلام آن زمان منعکس شده است، بنگاریم.

آنچه ما را بر آن داشت، که بررسی زندگی امام هشتم علیه السلام را، بر دیگر امامان علیهم السلام مقدّم بداریم این است که تا آن جا که می دانیم، علی رغم مسائل مهمّی، که از جنبه های

مختلف در تاریخ زندگی امام هشتم علیه السلام وجود دارد، و با همه حوادث پراهمیّت زیادی، که در این دوران، اتّفاق افتاده، کمتر کسی به تحقیق و بررسی زندگی آن حضرت بطور مستقل پرداخته است.

اینک آنچه مخلصانه آرزو داریم، این است که در عرض و تحلیل مطالب، طریق صدق را دنبال کنیم، و از اثرات عقده های درونی، و تعصّبات مذهبی، دوری جوییم، همچنان که امیدواریم خوانندگان نیز، در هنگام مطالعه این سطور، از این حالات به دور

باشند. و خداوند توفیق دهنده و به راه راست آورنده است.

ص:39

ص:40

ص:42

عراق رهسپار شده است، و این که وفات آن حضرت سال 206 بوده، قطعا صحیح نیست زیرا مأمون در سال 204 وارد بغداد شده، و مسلّم است که وفات امام علیه السلامدر هنگامی واقع شده که او راهی سفر بغداد بوده است.

پسر، به نامهای محمّد و موسی، ذکر شده است(1) و آنچه در کتاب قرب الاسناد آمده

است، این قول را تقویت می کند، و آن این است که بزنطی به امام هشتم علیه السلام عرض کرد، در چند سال پیش پرسیدم که جانشین شما کیست؟ فرمودید فرزندم، و در آن روز فرزند نداشتید، و اکنون خداوند به شما دو فرزند عطا فرموده است، کدام یک از این دو جانشین شماست(2)؟ در عیون اخبارالرضا آمده که امام دختری به نام فاطمه داشته است.

اکنون ما در این صدد نیستیم، که دقیقا شماره و نام فرزندان آن حضرت را، بررسی و تعیین کنیم، ولی نظر شیخ مفید را که ذکر شد ترجیح می دهیم، و آنچه از نظر ما محقّق است این است که امام هشتم علیه السلام فرزندی جز امام محمّد جواد علیه السلام نداشته، و آنچه غیر از این گفته شده، به ثبوت نرسیده است، و خداوند به حقیقت حال داناتر است.

غرض از بعثت پیامبران این است که واقع را برای بشر، بیان کنند، و آنچه را که خدا از

مردم می خواهد، بی کم و کاست، و دور از خطا و اشتباه به مردم برسانند.

باری، دلایل لزوم عصمت برای پیامبران و امامان علیهم السلام بحث گسترده ای دارد، که مجال شرح آن نیست، و جداگانه باید مورد بررسی قرار گیرد، و اگر فرصت دست دهد، بحث بیشتری در این باره خواهیم داشت.

آنچه در این جا باید گفته شود، این است که برحسب اعتقاد ما، امام دارای ویژگیها و امتیازاتی همچون عصمت است که گفتگو بطور مستقل درباره آنها با دیگران، منوط به این است که شنونده، در اساس مورد گفتگو، با گوینده اتّفاق نظر داشته باشد، و در غیر

این صورت مانند کسی خواهیم بود، که بخواهد وجوب نماز را برای فردی که اصلاً به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله اعتقاد ندارد، اثبات کند. اساس و مبنایی که لازم است در آن اتّفاق نظر باشد، نخست تعریف مفهوم امامت عامّه، و سپس تعیین امتیازاتی که لازمه امامت است می باشد، و پس از روشن شدن اینها، باید از مصادیق امامت و کسانی که جامع این امتیازات می باشند بحث شود، در اینصورت گفتگو میان دو طرف، معقول و منطقی خواهد بود، و چون ما دلایل قوی و قانع کننده بسیاری بر آنانی که مصداق امامت اند، در

دست داریم، و غور و بررسی و استقراء، ما را به حصر این مصادیق در امامان اثنی عشر علیه السلام معتقد ساخته است، لذا به برتری و امتیاز آنان بر دیگران، اعتقاد جازم داریم، و آنان را جامع مطلق کمالات می دانیم.

بنابر آنچه گفته شد، ناگزیر امام باید از همه مردم داناتر، و به نیازهای افراد، و خواستهای عموم، اعمّ از فکری و روحی و دیگر ضرورتهای زندگی آگاه تر باشد، و نیز از همگان عابدتر و پارساتر، و به صفات کریمه، و اخلاق حسنه آراسته تر باشد، و به طور

کلّی در تمامی عناصر کمال و شایستگیها و ارزشها، بر همه پیشی و فزونی داشته باشد، تا

رهبری و پیشوایی در او تحقّق یابد.

بر همین اساس، شخصیّت امام رضا علیه السلام که یکی از امامان دوازده گانه است، و دارای جمیع این امتیازات می باشند، معلوم و بی نیاز از تعریف و توضیح است، امّا ما به این

اندازه بسنده نمی کنیم، و با توجّه به آنچه تاریخ، راجع به سیره و روش او بیان می کند، و همچنین نظر دانشمندان و خلفای زمان نسبت به آن حضرت، درباره ابعاد شخصیّت

ص:46

امام علیه السلام بحث خواهیم کرد.

خویشاوندان آنها، که حسادت، چشم بصیرت شان را کور کرده بود، نزد خلفا می رفتند، و تهمتها و نسبتهای دروغی را، که می دانستند قابل قبول و خوشایند خلفا و مرهمی بر دلهای پر از کینه آنهاست، علیه امامان علیهم السلام ساخته و پرداخته کرده به سمع آنان می رساندند، در این هنگام حاکمان نیز به خود اجازه می دادند، که به اذیّت و آزار امامان علیهم السلام پردازند، و بر آنان سخت گیرند، و بالاخره درصدد کشتن آنها برآیند تا از عقده وجود آنها رهایی یابند.

از آنچه گفته شد و جز آنها، می توان انگیزه حکومت را، در این که پیوسته امامان علیهم السلام را زیر نظر می داشتند و با کوششهای پیگیر، آنها را از جریان حوادث زندگی، و رویدادهای اجتماعی، دور می ساختند، شناخت و دانست که خلفا با این گونه موضعگیری، رقیبانی را که اگر به آنان آزادی و امکان عمل داده می شد، حکومت آنها در معرض خطر قرار می گرفت، از صحنه خارج و محیط را برای فرمانفرمایی خود مساعد می کردند، و از این جا به خوبی می توانیم افکار عمومی و دیدگاههای مردم را، علی رغم

گرایشها و وابستگیهای مختلف، نسبت به شخصیّت امامان علیهم السلام و امتیازات بزرگی که بدان اختصاص داشتند بشناسیم، زیرا اگر این اهمیّت و عظمت شخصیّت آنها نبود، این همه سختگیری و فشار چه معنایی داشت؟ و این همه اهتمام و کوشش در قبال آنها برای چه بود؟

بپرسید، و آنچه به شما می گوید نگهدارید، زیرا من بارها از پدرم، جعفربن محمّد، شنیدم که می فرمود: عالم آل محمّد در صلب توست، و ای کاش من او را دیدار می کردم، و او با امیرالمؤمنین، علیّ همنام است.(1)

و از ابراهیم بن عبّاس صولی نقل شده که گفته است: من ندیدم از امام رضا علیه السلام پرسشی شود، که او آن را نداند، و داناتری از او، به آنچه تا زمانش، بر روزگار گذشته است، ندیده ام، مأمون با پرسش از هر چیزی، آن حضرت را می آزمود، و امام علیه السلام او را پاسخ می فرمود، در حالی که تمامی پاسخهای آن حضرت، مأخوذ از قرآن و مستند به آن بود(2).

از رجاءبن ابی الضحّاک، که مأمون او را برای حرکت دادن امام رضا علیه السلام به مدینه فرستاده بود، نقل شده که گفته است: به خدا سوگند، من مردی را، برای خدا پرهیزگارتر از او ندیدم، همچنین کسی را ندیدم، که بیش از او، در تمام اوقاتش، به یاد خدا باشد، و بیشتر از او، از خدا بترسد، رجاء ادامه می دهد که:

آن حضرت در هیچ شهری وارد نمی شدند، مگر این که مردم از هر سو، به او رو می آوردند، و مسائل دین را از آن امام علیه السلام پرسش و استفتا می کردند، و آن حضرت نیز به آنان پاسخ می دادند، و احادیث بسیاری، برای آنها از پدرانش از حضرت علی علیه السلام، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیان می فرمود، هنگامی که از این سفر بازگشتم، و نزد مأمون رفتم، از چگونگی حال آن حضرت در طول راه پرسید، او را به آنچه در شب و روز، و اوقات سکون و حرکت از آن امام دیده بودم، خبر دادم، مأمون گفت: آری ای پسر ابی الضحّاک، این بهترین، و داناترین، و عابدترین مردم روی زمین است(3).

حاکم در تاریخ نیشابور می نویسد: امام رضا علیه السلام در مسجد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می نشست و فتوا می داد، در حالی که او بیست و چند ساله بود.

در سنن ابن ماجه و همچنین در خلاصه تهذیب الکمال است که: او سرور بنی هاشم بود، و مأمون او را بسیار بزرگ می داشت و احترام می کرد. جانشینی خود را به او سپرد،

ص:49

و پیمان ولایتعهدی با او بست.

مأمون در پاسخی که به بنی هاشم داده است می گوید: درباره این که گفتید، مأمون در بیعت خود، با ابوالحسن الرضا تشیّع اختیار کرده است، به راستی مأمون به بیعت با او اقدام نکرد مگر این که در امر او آگاه و بینا بود، و می داند که در روی زمین کسی نیست،

که فضیلتش از او آشکارتر، و عفّتش از او نمایان تر، و ورعش از او زیادتر، و زهد و بی میلی او به دنیا از او بیشتر باشد، و نیز از او وارسته تر، و در میان خاصّ و عام،

پسندیده تر، و در اجرای اوامر و نواهی الهی از او سخت تر باشد(1).

از ابوصلت هروی نقل شده که گفته است: من از علیّ بن موسی الرضا علیه السلام دانشمندتر و عالمتر ندیده ام، و هیچ عالمی او را دیدار نکرد، مگر این که همین را مانند من شهادت

داد، مأمون گروهی از دانشمندان ادیان مختلف، و فقها و متکلّمان اسلام را در جلسات متعدّد گرد آورد، همگی مغلوب علوم سرشار آن حضرت شدند، و به فضل و برتری او اقرار و به ناتوانی خود اعتراف کردند(2).

و هم از او روایت شده که گفته است: شنیدم علیّ بن موسی الرضا علیه السلام می فرمود: من در روضه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می نشستم، و دانشمندان در مدینه زیاد بودند، چون یکی از آنها در مسأله ای ناتوان می شد، همگی متوجّه من می شدند و مسائل را نزد من می فرستادند، و من پاسخ آنها را می دادم(3).

از مأمون در داستان ولایتعهدی امام علیه السلام نقل شده که گفته است: من کسی را در روی زمین دانشمندتر از این مرد نمی دانم(4).

در مناقب ابن شهرآشوب است که : مردم در مورد ابوالحسن الرّضا علیه السلام هیچ اختلاف پیدا نکردند، و همه از او خشنود بودند، محمّدبن عیسی یقطینی می گوید: من از مسائلی که از آن حضرت سؤال شده است و پاسخ فرموده اند، هجده هزار مسأله جمع آوری کرده ام، بسیاری از مصنّفان و نویسندگان، که از آن جمله اند ابوبکر خطیب در تاریخ خود،

ص:50

و ثعلبی در تفسیرش، و سمعانی در رساله خویش و ابن معتز در کتابش، و جز آنها از آن حضرت نقل حدیث کرده اند(1).

علیّ بن جهم گفته است که : پس از محاوره علمی مأمون با آن حضرت، مأمون برای ادای نماز از جای برخاست، و دست محمّدبن جعفر را که در آن مجلس حضور داشت گرفت، و من هم در پی آنها روان شدم.

مأمون به محمّد بن جعفر گفت: پسر برادرت را چگونه دیدی؟

محمّد گفت: دانشمند است، در حالی که من ندیده ام، او نزد اهل علم، رفت و آمد کند.

مأمون گفت: این پسر برادر تو، از آن دسته از اهل بیت است، که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آنها فرموده است، «ألا إنَّ أَبرارَ عِتْرتی. واُطائب اُرومَتی، اَحْلَمُ النّاسِ صَغارا، أعلَمُهُمْ کِبارا لاتُعلِّموهُمْ فَإنَّهم أعْلَمُ مِنْکُمْ و لا یُخْرِجُونکُمْ من بابِ هُدی ولایُدْخِلُونکُمْ من بابِ ضَلالٍ»(2). یعنی: «آگاه باشید، نیکان فرزندان من، و پاکیزگان نسل من، در کودکی

از همه خردمندتر، و در بزرگسالی از همه داناترند، به آنها علم نیاموزید، زیرا آنها از شما

داناترند، آنان شما را از راه هدایت، بیرون نمی برند، و در طریق گمراهی وارد نمی کنند».

ابن اثیر می نویسد: او (مأمون) در فرزندان عبّاس و علیّ علیه السلام نظر کرد، هیچ کدام را برتر و پرهیزگارتر و دانشمندتر از او (امام رضا علیه السلام) نیافت(3).

ما برای اثبات برتری علمی امام رضا علیه السلام بر دیگر مردمان، نیازی به گواهی هیچ کس نداریم، بلکه کافی است به کتابهای حدیث، نظر اندازیم، که پر است از تعالیم و بیانات

آن حضرت در علوم و فنون مختلف به نحوی که هر انسانی در هر مرتبه از علم و معرفت باشد، گزیری ندارد، جز این که در برابر مقام شامخ علمی آن حضرت، احساس حقارت و قصور کند.

ص:51

در مناقب ابن شهرآشوب است که: امام رضا علیه السلام وارد حمّام شد، مردی که آن حضرت را نمی شناخت، به او گفت بدن مرا مالش ده، امام علیه السلام شروع به مالش بدن او فرمود و هنگامی که مردم آن مرد را متوجّه کردند، و حضرت را شناخت با پریشانی شروع به عذرخواهی و پوزش کرد، امّا امام علیه السلام همچنان به مالش بدن او ادامه، و او را

دلداری می داد(1).

در مراتب فروتنی آن حضرت، محمّدبن فضل گفته است: امام رضا علیه السلام به یکی از غلامان خود در روز عید فطر، که برای آن حضرت دعا می کرد فرمود: تَقَّبَلَ اللّه مِنْکَ و مِنّا(2) سپس آن حضرت برخاست، و چون روز عید قربان فرا رسید، امام به او فرمود: ای

فلان، تقبّلَ اللّه مِنّاومِنکَ(3). محمّدبن فضل گفته است، به آن حضرت عرض کردم، ای فرزند پیامبر در عید فطر چیزی فرمودی و در اضحی چیزی دیگر؟ امام فرمود: بلی، من در روز فطر گفتم تَقَّبَلَ اللّه مِنْکَ و مِنّا زیرا او همان کاری را که من به جای آورده بودم، انجام داده بود، و هر دو در عمل مشابهت داشتیم، و در روز قربان، به او گفتم: تَقَبَّل اللّه مِنّا و مِنْکَ زیرا برای ما مقدور است، که اعمال اضحی را برگزار کنیم، و شاید او نتواند به

جای آورد، در این صورت عمل او غیر از عمل ما خواهد بود(4).

آری، امام رضا علیه السلام رسالت اخلاقی خود را این گونه نمایان می سازد، و نشان می دهد که این شیوه پیامبر گونه ای است، که می توان بدان به اوج کمالات انسانی رسید، و به سوی بلندای عظمت واقعی گام برداشت، و به همین اخلاق و رفتار است، که می توان اصالت و عمق ایمان و علوّ ذات و بلندی مقام انسان را شناخت.

امام رضا علیه السلام نظریّه اسلام را، درباره روابط میان انسانها، که برادران یکدیگرند، با برخی اعمال خود، که تراویده از رفتار یک انسان حقیقی است، بیان می فرماید، آن چنان که می توان دریافت، که اسلام از نظر حفظ حقوق جامعه، و رعایت شرف انسانی، هرگونه امتیاز طبقاتی، و هر نوع برتری جویی فردی و اجتماعی را لغو کرده است و تنها

ص:53

تفاوتی که در نظر گرفته است، فرمانبرداری خدا و نافرمانی اوست.

مردی به امام علیه السلام عرض می کند: به خدا سوگند، در روی زمین، از حیث نسب کسی از شما برتر نیست.

امام علیه السلام به آن مرد فرمود: تقوا به آنان برتری داد، و فرمانبرداری خدا، آنان را بدان پایه و مقام رسانید(1).

دیگری به آن حضرت عرض کرد: به خدا قسم تو بهترین مردم هستی.

امام علیه السلام به او فرمود: ای فلانی سوگند مخور، بهتر از من کسی است، که برای خدا فرمانبردارتر، و از نافرمانی او پرهیزگارتر باشد، به خدا سوگند این آیه نسخ نشده است

که:«...و جَعَلناکُمْ شُعُوبا و قَبائلَ لِتَعارَفُوا إنّ أکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّه اَتقاکُم...»(2).

ابوصلت گفته است، از آن حضرت پرسیدم: ای پسر پیامبر خدا، این چیست که مردم از شما نقل می کنند؟

امام فرمود: مگر چه می گویند؟

گفتم: می گویند شما ادّعا می کنید، که مردم بردگان شمایند!

امام علیه السلام سر به آسمان برداشت و گفت: خداوندا! تو آفریننده آسمانها و زمین، و دانای آشکار و نهانی، تو گواهی که من هرگز این را نگفته ام، و نشنیده ام کسی از پدرانم

هرگز چنین چیزی گفته باشد، و تو دانایی به ستمهایی که این امّت، بر ما روا داشته اند که این هم یکی از آنهاست.

پس از آن رو به من کرد و فرمود: ای عبدالسّلام، اگر مردمان آن چنان که می گویند، همه بردگان ما هستند ما آنها را از چه کسی خریده ایم؟

گفتم: ای فرزند پیامبر خدا، راست فرمودی.

سپس فرمود: ای عبدالسّلام، آیا دوستی ما را که خداوند عزّوجل واجب فرموده، تو هم مانند دیگران انکار می کنی؟

گفتم: پناه می برم به خدا، بلکه من ولایت شما را اقرار دارم(3).

ص:54

امام علیه السلام این تهمت و نسبت مغرضانه را، که دشمنان می خواستند، بدین وسیله مِهر آنان را از دلها، بزدایند نفی فرمود و آن را از جمله ستمهایی شمرد، که امّت در حقّ آنان

روا داشته است، زیرا امامان علیهم السلام همه مردم را از لحاظ حقوق اجتماعی، یکسان و برابر می دانند، جز حقّ ولایت، که خداوند آنان را، بدان مخصوص داشته است، و دیگران نمی توانند آن را برای خود ادّعا کنند، و جز حقّ طاعت و فرمانبرداری، که خداوند خالصانه ترین آن را ویژه خود گردانیده، و آن را وسیله ترفیع درجات بندگان، در نزد خود

و میان مردمان، قرار داده است، و در غیر این دو، همه برابر و بندگان خدایند، و همگی از

یک پدر، و یک مادر، به وجود آمده اند، و پروردگار آنها نیز یکی است.

عبداللّه بن صلت، از مردی از اهالی بلخ روایت کرده است که:

گفته است: من در سفر امام رضا علیه السلام به خراسان، در خدمت او بودم، یک روز دستور فرمود سفره غذا اندازند، در کنار سفره، همگی غلامان آن حضرت از سیاهان و غیر آنها، گرد آمدند. من به آن جناب عرض کردم، فدایت شوم، کاش برای اینها، سفره جداگانه ای انداخته می شد، امام علیه السلام فرمود: پروردگار ما یکی است، پدر و مادر ما هم یکی است و پاداش هم به کردار است(1).

بنابراین امام علیه السلام هیچ تفاوتی میان خود، و بردگان و غلامان خویش جز به کردار نمی بیند، و به غیر از عمل، همه امتیازات و نابرابریهایی که مربوط به حقوق اجتماعی می باشد، منتفی است و همگی در این امور، برابر و یکسانند زیرا همه مخلوق خدایند، و پدر آنها آدم، و آدم از خاک آفریده شده است.

هنگامی که مشاهده می کنیم، امام علیه السلام برسر سفره غذا، همگی بردگان و غلامان و حتّی دربان و میرآخور را در کنار خویش می نشاند در می یابیم که این گونه رفتار، برای

این است که به امّت، درس انسانیّت و فضیلت آموزد، و شرف و کرامت انسانی را پابرجا و استوار کند و نظریّه اسلام را، در روشی که باید هر انسان، با برادر انسانش داشته باشد،

عملاً نشان دهد، زیرا لازمه بلندی مقام، و علوّ مرتبه، این نیست که انسان دیگری را که

پایین دست اوست، تحقیر کند، یا پستی شخصیّت و زبونی او را، گوشزدش سازد، هرچند او بنده و برده ای زر خرید باشد، بدیهی است چنین روشی، سبب ایجاد عقده و

ص:55

اختلاف طبقاتی می شود، و شکاف میان افراد جامعه را عمیقتر می کند، و کینه ها و دشمنیها را بر می انگیزاند و امّت را به دسته هایی جدا و گریزان از یکدیگر، بدل می سازد.

این که اسلام از نظر حقوق اجتماعی، قانون برابری و مساوات را، میان افراد امّت برقرار ساخته، برای این است که کرامت انسانی را، به او بازگرداند، و او را از قید و بند

زندگی طبقاتی، که در حقیقت حیات جاهلی، و بازمانده دورانهای کهن بشری است، رها و آزاد سازد، چنان که خداوند متعال فرموده است: «...اِنَّ أکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّه أتقاکم...»(1) و هم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «کُلُّکُمْ مِنْ آدمَ و آدَمُ مِنْ تُرابٍ»(2) یعنی: همه از آدم پدید آمده اید، و آدم از خاک است. و همچنین فرموده است: «لافَضْلَ لِعَربیٍّ علی أعجمیٍّ إلاّ بالتّقوی»(3) یعنی: عرب را بر عجم هیچ گونه برتری نیست، جز به پرهیزگاری.

از ابراهیم بن عبّاس صولی نقل است، که گفت: شنیدم علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام می فرمود:

برای سوگند خود، بنده ای آزاد می کنم، و من چنین سوگندی نمی خورم مگر این که بنده ای را آزاد و پس از آن همه دارایی خود را در راه خدا انفاق می کنم، سوگند می خورم

به قرابتی که با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دارم، اگر کسی گمان کند، من بهتر از این هستم (اشاره به یکی از غلامان سیاه خود فرمود) درست نیست، مگر این که من عمل شایسته داشته باشم، تا این که بهتر از او باشم(4).

امام علیه السلام اخلاق اصیل اسلامی را، بدین گونه برای ما تعریف می کند، و روشی را که باید برای حفظ شرف انسانی، و از بین بردن امتیازات طبقاتی، اختیار کرد تعیین می فرماید، امّا عمل شایسته، از قانون مساوات و برابری بیرون است، چنان که امام علیه السلام خویشی خود را با پیامبر خدا، مایه امتیاز و برتری او، بر غلام سیاه خود نمی داند، مگر

این که این قرابت، با عمل شایسته همراه باشد، تا موجب فضیلت و امتیاز شود.

از یاسر خادم نقل شده، که گفته است:

ص:56

ابوالحسن الرضا علیه السلام به ما فرمود، اگر هنگامی که مشغول خوردن خوراک هستید، مرا بالای سر خود، ایستاده دیدید از جای برنخیزید، مگر این که از خوردن، فارغ شده باشید. و بسا که آن حضرت، تنی چند از ما را طلب می فرمود، و گفته می شد که مشغول

غذا خوردن هستند و امام علیه السلام می فرمود، آنها را رها کنید، تا فارغ شوند.(1)

یاسر خادم گفته است: هرگاه یکی از ما، مشغول خوراک بود، تا از خوردن دست نمی کشید کاری به او رجوع نمی شد(2).

اینها نمونه های عملی چندی است، از مرتبه اخلاق و درجه انسانیّت آن حضرت و میراثی است پاکیزه، با شمیم خیر و رحمت، که از جدّ بزرگوارش، رسول اکرم صلی الله علیه و آله به او رسیده است، پیامبر عالیقدری که، اخلاق را زیور و هدف رسالت خود قرار داده و فرموده است: بُعِثْتُ لاُِتَمِّم مَکارِمَ الأخْلاقِ(3)، آری این همان میراث اصیل انسانی است، که ملّتها باید از آن نیرو گیرند، و پایه های مجد و عظمت خود را، بر آن قرار دهند، و دوام و بقای خود را به وسیله آن تضمین کنند.

گروهی از صوفیان، در خراسان بر امام رضا علیه السلام وارد شدند، و به آن حضرت عرض

کردند، که امیرالمؤمنین درباره امری که خداوند بر عهده او گذاشته اندیشه کرد، دریافت که شما اهل بیت، از همه مردم به امامت و پیشوایی امّت سزاوارترید، سپس به اهل بیت، نظر انداخت، دانست که تو از همه آنان شایسته تری از این رو برآن شد، امر خلافت را به

تو باز گرداند، اکنون امّت به پیشوا و رهبری نیازمند است، که جامه اش خشن و طعامش ساده باشد، و بر الاغ سوار شود و از بیمار عیادت کند.

راوی می گوید: امام علیه السلام که تکیه داده بود، در این هنگام راست نشست و فرمود:

یوسف منصب پیامبری داشت قبای ابریشمی با تکمه های زر می پوشید، و در مجلس فرعونیان بر پشتیهای آنان تکیه می زد، وای بر شما جز این است که از امام، قسط و عدل خواسته می شود؟ و اگر سخن گوید راست گوید، و اگر حکم کند، بر قاعده عدل و داد باشد، و اگر وعده کند انجام دهد. همانا خداوند لباس یا طعامی را حرام نفرموده

است، و این آیه را تلاوت فرمود «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّه الَّتی أخْرَجَ لِعبادِه والطَّیباتِ مِنَ الرِّزْقِ...(1)»(2).

به امام جواد علیه السلام عرض شد، درباره مشک، چه می فرمایی؟

فرمود: پدرم دستور داد، قطعه مشکی برای او تهیّه کردند، که هفتصد درهم بهای آن شد، فضل بن سهل به آن حضرت نوشت که: مردم این را عیبجویی می کنند.

پدرم در پاسخ او نوشت: ای فضل آیا نمی دانی یوسف که پیامبر خدا بود، جامه ابریشم با تکمه های زر، می پوشید و بر کرسی زرّین می نشست، و این عمل چیزی از عدالت و حکمت او نمی کاست.

سپس دستور فرمود غالیه یا آمیخته ای از چند نوع عطر، برای آن حضرت فراهم کردند، که بهای آن چهار هزار درهم شد(3).

امام علیه السلام با این روش و رفتار ثابت می فرماید، که ظاهر زندگی، و نمود خارجی انسان،

ص:58

ربطی به زهد واقعی ندارد، بلکه بسا این ظاهرسازی نیرنگی باشد، که آدمی بخواهد، از این راه توجّه دیگران را به خود جلب کند. از این رو امام رضا علیه السلام و دیگر امامان

طاهرین علیهم السلام مانعی نمی دیدند، که ظاهر حال، و وضع لباس و خوراک آنها، متنعّمانه باشد، و این را تا آن حد روا می داشتند، که با زهد واقعی که همان عدم دلبستگی و شیفتگی باطنی انسان به دنیاست، برخورد و تعارض پیدا نکند، و این که دنیا پدیده ای گذرا و ناپایدار است مانع این نیست که مؤمن از نعمتهای پاکیزه و لذّتهایی که خداوند آنها را برای او، جایز و حلال کرده، بهره نگیرد، زیرا خداوند این نعمتها را برای این نیافریده،

که کافر از آنها بهره مند، و مؤمن از آنها محروم باشد. بلکه مؤمن که سر به فرمان خدا

دارد، و جان خود را در راه او فدا می کند، اولی و سزاوارتر به استفاده و بهره گرفتن، از نعمتهای اوست.

ابن عبّاد(1)، نوع سلوک زاهدانه آن حضرت را، برای ما بیان می کند، و می گوید:

«امام رضا علیه السلام در تابستان، به روی حصیر، و در زمستان بر روی پلاس می نشست، و جامه خشن می پوشید، و هنگامی که در میان مردم، ظاهر می شد، خود را می آراست»(2).

بنابراین هنگامی که تنها و از صحنه زندگی عمومی به دور بود، روش آن حضرت، با طبیعت او، که دوری گزیدن از پدیده های پوچ، و زخارف دنیاست، هماهنگی داشت، و هنگامی که در میان مردم ظاهر می شد، خود را با طبیعت مردم، که اهتمام در آرایش ظواهر زندگی، و بهره گیری از تنعّمات است، منسجم می ساخت.

این روش زاهدانه واقعی امام علیه السلام نمونه جالب و زیبایی را، از نظریّه اهل بیت علیهم السلام به دست می دهد که مبتنی است بر این که زندگانی انسان باید همواره پاک و منزّه از هرگونه

شائبه دورویی و فریب باشد.

همسران، و مادران فرزندان خود قرار داد، بدون این که برای دیگر فرزندان خود، حقّ تصرّف در چیزی را پس از درگذشت خویش قرار داده باشد، و در این باره وصیّتنامه ای مرقوم، و پس از گواهی بسیاری از اهل بیت و اصحابش، آن را مهر فرمود، و لعنت فرستاد بر کسی که مهر از آن برگیرد، امّا برادران امام رضا علیه السلام درباره این وصیّت و ترکه پدر، با آن حضرت نزاع کردند، چنان که کافی به سند خود، از یزیدبن سلیط، روایت می کند که گفته است:

ابو عمران طلحی قاضی مدینه بود، هنگامی که امام موسی بن جعفر علیه السلامدرگذشت، برادران امام رضا علیه السلام نزد طلحی آمدند.

عبّاس بن موسی گفت: خداوند تو را به صلاح آورد، و مردم را به تو بهره مند گرداند، در پایان این نامه گنجی و گوهری است، و برادر ما می خواهد آن را از ما پوشیده بدارد، و خود آن را بردارد، و ما را از آن محروم سازد، و پدر ما چیزی را به جای نگذارده مگر این

که آن را ویژه او ساخته است، و اینک ما را عیالمند و محتاج رها کرده است، و اگر این

نبود که نفس را جلو می گیرم، در پیش روی همه، خبر آن را به تو می دادم.

ابراهیم بن محمّد، که از گواهان وصیّت بود برخاست، و پرخاش کنان گفت، تو چیزی می گویی، که ما آن را از تو نمی پذیریم، و تو را تصدیق نمی کنیم، و تو از نظر ما رانده

شده ای و سزاوار سرزنش و توبیخی، ما تو را، از خرد و کلان، به دروغگویی می شناسیم، و اگر در تو خوبی و خیری بود، پدر تو بدان داناتر بود، بلکه او به سبب این

که ظاهر و باطن تو را خوب می شناخت، هرگز تو را حتّی به دو دانه خرما هم امین نمی دانست.

سپس عمویش اسحاق بن جعفر برخاست، و گریبان او را گرفت، و به او گفت، تو سفیه و بی خرد و سبک مغزی اینها هم روی کارهای دیروز تو باشد.

دیگران که در آن مجلس بودند، با اسحاق همصدا شدند.

ابوعمران قاضی به علیّ بن موسی علیه السلام گفت: ای اباالحسن برخیز، من نمی خواهم

امروز به لعنت پدر تو، گرفتار شوم، به راستی پدرت، به تو اختیار وسیع داده است، و به خدا سوگند هیچ کس از پدر، داناتر به فرزند نیست، و هم به خدا سوگند می خورم، که پدر تو آن کسی نبود، که در خردش سبکی، و در رأیش سستی باشد.

ص:60

عبّاس به قاضی گفت: خداوند تو را به صلاح آورد، مهر از نامه برگیر، و آن را بخوان.

ابوعمران گفت: نامه را باز نمی کنم، و لعنت پدر تو در آن روز برای من بس است.

عبّاس گفت: من نامه را می گشایم.

ابوعمران گفت: آن را بگیر.

عبّاس وصیتنامه را گشود. و هنگامی که خوانده شد، همه دانستند، که تنها علیّ بن موسی علیه السلام وصیّ پدر خود می باشد. و دیگر فرزندان امام موسی علیه السلامچه بخواهند چه نخواهند، در تحت ولایت و سرپرستی آن حضرت، قرار دارند، و حقّ مداخله در امر صدقات و جز آن را ندارند. در نتیجه، گشودن وصیّتنامه، برای علیّ بن موسی علیه السلامتأیید و سرافرازی و برای شاکیان مایه خواری و رسوایی شد.

سپس علیّ بن موسی علیه السلام رو به عبّاس کرد و فرمود: من می دانم. آنچه شما را بدین امور واداشته، بدهیها و وامهایی است که برعهده دارید، ای سعید! برو و بدهیهای آنان را، برای من معیّن کن و سپس آنها را بپرداز همچنین زکات حقوق آنان را اخذ و رسید وجوه پرداختی و مفاصا حساب دریافت کن. به خدا سوگند تا زنده ام، کمک و یاری خود را از شما دریغ نخواهم داشت. شما هر چه می خواهید بگویید.

عبّاس گفت: آنچه به ما می دهی، بخشی از اموال ماست، و آنچه نزد تو داریم، بیشتر از این است.

علیّ بن موسی علیه السلام فرمود: هرچه می خواهید بگویید، آبرو، آبروی شماست، اگر نیکویی کنید در نزد خدا محفوظ خواهد بود، و اگر بدی کنید، خداوند آمرزنده و مهربان است. به خدا سوگند، شما می دانید که من در حال حاضر، فرزند یا وارثی جز شما ندارم، و آنچه را گمان می کنید، برای خود نگهداشته و ذخیره کرده ام برگشت آن به سوی

شما، و برای شما خواهد بود، به خدا سوگند از زمانی که پدرت، که خداوند از او خشنود باد به دیار باقی شتافته است، مالک چیزی نشده ام، مگر این که در مواردی که می دانید

آن را صرف کرده ام.

عبّاس برخاست، و گفت: به خدا سوگند چنین نیست، و خداوند تو را بر ما فرمانروا قرار نداده است، ولیکن حسادت پدر به ما، و آنچه را او خواسته، چیزی است که

ص:61

خداوند آنرا، به او و تو، اجازه نداده است، و تو می دانی که من صفوان بن یحیی(1) جامه فروش را در کوفه می شناسم، و اگر به این شهر درآمدم، گلوی او را خواهم فشرد و تو هم

با او خواهی بود.

علیّ بن موسی علیه السلام فرمود: لاحَوْلَ و لا قُوَّة إلاّ باللّه العلیّ العَظیمِ، امّا ای برادران من

خداوند می داند، که من خواستار خرسندی شما هستم، پروردگارا اگر می دانی، که من دوستدار اصلاح حال آنانم، با آنان خوشرفتارم، پاس پیوند آنان را دارم، به آنان مهربانم و برای اصلاح امور آنان، روز و شب می کوشم، پاداش نیکو به من مرحمت فرما، و اگر جز این است، تو خود دانای اسراری، به هر چه شایسته آنم پاداشم ده، اگر بد است بد، و اگر

خوب است خوب. خداوندا، آنان را اصلاح فرما، و امور آنان را بهبود بخش و شیطان را از ما و اینها دور گردان، و بر فرمانبرداری خود، آنان را یاری ده، و آنان را به راه خودت هدایت فرما امّا ای برادر، من خواستار خوشحالی شما هستم، در اصلاح امورتان کوشایم، و خدا را به آنچه می گویم، گواه می گیرم.

عبّاس گفت: من زبان آوری تو را، خوب می شناسم، و اینها در من، همچون نقش بر آب است(2).

عبّاس با این سخنان نسنجیده، گفتگوی خود را با برادرش امام رضا علیه السلام پایان داد،

علی رغم این که امام علیه السلام با نرمی و بردباری با او سخن گفت، و با این که ثابت شد، حق با امام علیه السلام است. و با این که آن حضرت را بمحلّی که شایسته مقام او نبوده کشانیده و به او ستم کرده اند، با این همه، هیچ سخن تلخ، و واژه سختی از آن حضرت شنیده نشد، و این خود نشانه ای است، بر بردباری زیاد، و گذشت بی اندازه امام علیه السلام.

همچنین با این که عبّاس، در برخورد با برادر و گفتگو با او، از حد خود تجاوز کرد، و سخنهای ناشایست و گزنده گفت، و به پدر خود، امام موسی بن جعفر علیه السلام تهمت زد، که

حسد ورزیده، و به آنان ستم کرده و این گونه سخنان معمولاً غیرت برانگیز است، امّا امام علیه السلام همچنان آرام و بردبار ماند و نادانی و سبکسری برادر، او را از جای نبرد، و از

ص:62

حد تعادل خارج نساخت. به راستی این درجه حلم و گذشت از طرف امام علیه السلام، ظاهرسازی و تصنّع کاری نیست بلکه اینها جاری از منبع خیر و اصل محبّت است، که همه امامان طاهرین علیهم السلام در حالت مواجهه با دیگران، و مبارزه جویی آنان، بدین صفت شناخته شده اند.

از نظر دیگر، امام علیه السلام سعی دارد، دیگران را به بردباری، و گذشت از بدی، وادار و تشویق فرماید، تا این را عنصر ضروری زندگی اجتماعی بدانند و از اهمّ لوازم اخلاق پاکیزه انسانی بشناسند، امام علیه السلام بردباری را سبب مزید عزّت، و افزایش قدر و منزلت انسان، تَلَقّی می کرد، زیرا شکیبایی و گذشت، در هنگامی که انسان می تواند بدی را با

بدی تلافی کند، و نمی کند، گویای نیرومندی انسان، در مهار کردن خشم، و نشانه و سلطه قدرت او بر جلوگیری از تحریکات نفس، در برابر تجاوزات است، و همین خویشتن داری موجب برانگیختن ستایش و بزرگداشت او از جانب دیگران است، به ویژه اگر چنین انسانی دارای مسؤولیّتهای حکومتی و منصبهای عالی باشد، که بردباری و گذشت، از هر چه برای او زیبنده تر و سزاوارتر است.

مردی بر مأمون وارد شد، مأمون خواست گردن او را بزند، امام رضا علیه السلام حضور داشت. مأمون گفت: ای اباالحسن چه می فرمایی؟

امام علیه السلام فرمود: من می گویم: ...اگر نکویی کنی و از او درگذری، خداوند بر عزّت تو می افزاید، مأمون او را بخشید(1).

آن حضرت وارد بحث و مناظره شوند، خودداری و بیم داشتند، چنان که در مجلسی که مأمون از رؤسای ادیان مختلف تشکیل داد، و از آنها خواست، که بی پروا هرچه را اعتقاد

دارند، در این مجلس، مورد بحث قرار دهند، پس از مناظره آن حضرت، با دانشمندان حاضر، سکوت همه جا را فرا گرفت، و زبان همگی آنان، بند آمد.

چنان وداع کردی، که گویی دیگر به سوی آن باز نخواهی گشت.

امام رضا علیه السلام فرمود: برخیز فرزندم، پس از آن ابوجعفر علیه السلام برخاست.

آن حضرت، در زمان خلافت هارون، در برابر انواع ستمها و سختیها، تحمّل و شکیبایی فرمود، حبس طولانی پدر و مصیبت او، مشاهده انواع شکنجه ها و عذابهایی که در این دوره به علویان وارد شد، و بالاخره سعایت ناجوانمردانه دشمنان او نزد هارون، برای کشتن و از میان بردن او.

شکیبایی و بردباری آن حضرت، در دوره خلافت مأمون، و در برابر سیاست مرموز و مزوّرانه و پشت پرده او، به ویژه پس از تفویض ولایتعهدی، درجه صبر و تحمّل آن حضرت را، برای ما آشکار می سازد. با توجّه به این که امام علیه السلام بخوبی می دانست، که مأمون در کردار و رفتارش با او، اخلاص ندارد، و آنچه درباره او می کند تنها یک نمایش

سیاسی است، که می خواهد با یک بازی ماهرانه، از طریق واگذاری ولایتعهدی، که موضوعی پر سروصداست و انعکاس گسترده ای دارد، از نتایج آن بهره گیری، و پایه های لرزان حکومت خود را استوار سازد.

روایت یاسر خادم برای ما آشکار می کند، که امام علیه السلام در دوران ولایتعهدی، تا چه اندازه، از ناراحتی و فشار درونی، رنج می برد، و تا چه حد از سوء رفتار مأمون و دستگاه

او، دچار حزن و اندوه بود، و همه این تلخیها و ناراحتیها را امام علیه السلام با صلابت و صبر و سکوت تحمّل می فرمود، یاسر خادم گفته است:

در روز جمعه، هنگامی که امام رضا علیه السلام از مسجد باز می گشت، و عرق و غبار بر آن

حضرت نشسته بود، دستهای خود را به آسمان بلند کرد، و می گفت، خداوندا! اگر فرج و رهایی من، از آنچه درآنم به مرگ است، شتاب فرمای، و همین ساعت آن را برسان.

آری او حجّت خدا بر خلق است، می بیند که به حق عمل نمی شود، و باطل را جلو نمی گیرند، و خود هم قدرت حاکمیّت ندارد، همین کافی است، که درجه صبر و تحمّل آن حضرت، دانسته شود.

زیرا خداوند حقوق خود را، در نعمتی که به او داده، واجب ساخته است، به خدا سوگند نعمتهایی از خداوند عزّوجل نزد من است و من پیوسته از این بابت بیمناکم (و دست خود را تکان داد) تا آن گاه که حقوقی را، که خداوند بر من واجب ساخته است ادا کرده باشم.

گفتم: فدایت شوم... تو با این جلالت قدر، از این بیم داری؟

فرمود: بلی. ستایش می کنم پروردگارم را، برآنچه به من منّت نهاده است.(1)

احسان و بخشش امام علیه السلام از همین منشأ ایمان و مبدأ خیر، که مبتنی بر مشارکت خداوند در اموال و نعمتها و بخششهای او، و بر مبنای فضل و کرمی که درباره وی ارزانی

داشته است سرچشمه می گیرد امّا حقوقی که خداوند واجب فرموده و امام علیه السلام در این حدیث، به آن اشاره کرده، همان دستگیری بینوایان و تهیدستان زمان است، آنانی که شرایط بیرحمانه حاکم بر اوضاع، زندگی آنها را واژگون و از هستی تهی ساخته است، و یا توان کار، برای به دست آوردن زندگی بهتر را از دست داده اند، و یا درمانده و از وطن و کاشانه خود، به دور افتاده اند، و دیگر کسانی که ضرورتهای زندگی آنان را وادار کرده که از دیگران درخواست کمک کنند.

بی شک سؤال و خواهش، خواری است و موجب از میان رفتن عزّت و آبروی سائل

می شود. زیرا او دست نیاز دراز می کند، و با دیده خواهش و التماس، به مسؤول می نگرد و همه قلب خود را متوجّه آن چیزی می کند که به او داده می شود.

و امام علیه السلام در این حدیث، ما را متوجّه حقیقتی والا و انسانی می کند، و آن این است که چیزی را که انسان به سائل می دهد، بخشش نیست، بلکه شکر نعمتی است که خداوند به او تفضّل فرموده است، از این رو دارنده نعمت، مادام که حقوق واجب الهی را نپرداخته، در آزمون و خطر بزرگی است. و روش امام علیه السلام در عطا و بخشش از همین زاویه، و ناشی از حقیقت والای انسانی است.

از یسع بن حمزه نقل شده که گفته است:

من در مجلس امام رضا علیه السلام مشغول گفتگو با او بودم، و مردم بسیاری در خدمت آن بزرگوار گرد آمده بودند و از حلال و حرام، می پرسیدند، ناگهان مردی بلند قامت وارد

ص:66

شد، و گفت: سلام بر تو، ای فرزند پیامبر خدا، من مردی از دوستان تو، و پدران و نیاکانت هستم، و از زیارت خانه خدا باز گشته ام، و خرجی خود را از دست داده ام، و چیزی که بتوانم با آن، خود را به منزل دیگر برسانم، ندارم، اگر موافقت فرمایی، و مرا به دیار خویش فرستی، من دارای نعمت و دولتم، و استحقاق صدقه ندارم، آنچه را مرحمت فرمایی، از طرف شما صدقه خواهم داد.

امام علیه السلام فرمود: بنشین خدا تو را رحمت کناد. سپس رو به مردم کرد و به سخنان خود، ادامه داد، تا این که مردم پراکنده شدند، و جز او، و سلیمان جعفری و خیثمه و من، کسی

در خدمت امام علیه السلام باقی نماند، امام علیه السلام به ما فرمود: اجازه می دهید داخل منزل شوم.

سلیمان عرض کرد: خداوند امر تو را پیشی دهد.

امام علیه السلام برخاست، و وارد حجره شد، ساعتی درنگ فرمود، سپس بیرون آمد، و در را بست و دستش را از بالای در بیرون آورد، و فرمود: خراسانی کجاست؟

گفت: این جا هستم.

فرمود: این دویست دینار را بگیر، و با آن هزینه و خرجی راه خود را تأمین کن، و به اینها تبرّک جوی، و از جانب من صدقه مده، و بیرون شو تا تو را نبینم و مرا نبینی. پس از این خراسانی بیرون رفت.

سلیمان به امام علیه السلام عرض کرد: فدایت شوم، به او مهربانی فرمودی، و مال فراوان به او بخشیدی ولی چرا صورت خود را پنهان داشتی؟

امام علیه السلام فرمود: چون نیاز او را برآوردم، نخواستم ذلّت خواهش را در چهره او ببینم. آیا این حدیث پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نشنیده ای که: کار نیکی که در پنهانی انجام شود، برابر هفتاد حجّ است، و افشاکننده کار بد، خوار، و پنهان کننده آن، آمرزیده است. آیا گفته

«پیشینیان» را نشنیده ای؟

متی آته یوما لأطلُبَ حاجَةً

رَجَعْتُ إلی أهْلِی وَوَجْهِی بِمائه(1)

بلی امام علیه السلام هنگامی که عطای خویش را به سائل می دهد، خود را از او پنهان می دارد، تا خواری خواهش را در چهره او نبیند، و سائل هم به سبب این که هنگام اخذ

ص:67

عطا، چشمش به روی عطا دهنده نیفتد، عزّت نفس خود را همچنان نگه دارد، امام علیه السلام از او می خواهد، بیرون رود، تا او را نبیند، برای این که نفس خویش را از غرور این احساس

که منّتی بر سائل نهاده حفظ کند، و سائل را هم از اظهار امتنان نسبت به خویش باز دارد.

«امام علیه السلام در روز عرفه، همگی اموال خود را، انفاق فرمود، فضل بن سهل به او عرض کرد، این کاری زیان آور بود...

امام علیه السلام فرمود: بلکه بسیار سودآور بود، چیزی را که با آن پاداش و بخشایش خداوند را می خری زیان به شمار میاور»(1).

نیکی و بخشش امام علیه السلام برای این نیست، که دوستی دیگران را به دست آورد، و آنان را به جانب خود بکشاند، بلکه به اعتبار این است که کرم و بخشش، خویی پسندیده است، که انسان را به پروردگارش نزدیک می سازد، و با این کار، خداوند را در آنچه به او

داده و در نعمتهایی که به وی تفضّل فرموده است شریک خویش قرار می دهد، و تفاوت میان بخششهای امام و دیگران همین است.

یعقوب بن اسحاق نوبختی گفته است:

«مردی از جلو ابوالحسن الرّضا علیه السلام عبور، و به او عرض کرد، به اندازه جوانمردی خود، به من بده. امام علیه السلام فرمود: این را نمی توانم.

عرض کرد: به اندازه جوانمردی من.

امام علیه السلام فرمود: حالا بلی. سپس فرمود ای غلام دویست دینار به او بده»(2).

خودداری امام علیه السلام از توجّه به درخواست نخست این مرد، که به اندازه جوانمردی آن حضرت به او عطا فرماید، شاید برای این است، که تمام دارایی امام علیه السلام کمتر از آن مقداری است که جوانمردی او اقتضای آن را دارد.

درباره احسان آن حضرت علیه السلام به بینوایان و تهیدستان، معمّربن خلاّد حدیث می کند، که:

ابوالحسن الرّضا علیه السلام هنگامی که بر سفره غذا می نشست، قدح بزرگی نزدیک او گذاشته می شد، امام علیه السلام از بهترین غذاهایی که حاضر می کردند، از هر کدام مقداری بر

ص:68

می داشت، و در قدح می گذاشت، و دستور می فرمود، که آن را به بینوایان و درماندگان برسانند، سپس این آیه را تلاوت می فرمود، «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ»(1) و بعد از آن می فرمود: خداوند دانا بود به این که همه انسانها، توان آزاد کردن بنده را ندارند، (با اطعام طعام)

راهی برای اینها، به سوی بهشت گشود(2).

همچنین امام علیه السلام از فشار سختی و محرومیّتی، که زندگانی بینوایان و تنگدستان را، دچار دشواری و نومیدی ساخته، آگاه است، از این رو آنها را در طعام پاکیزه خود، شرکت می دهد، تا ندای وجدان و احسان را، اجابت، و به محتوای رسالتی که مسؤولیّتهای آن را، به عهده دارد، عمل فرموده باشد.

بزنطی نامه ای را روایت می کند، که امام علیه السلام برای فرزندش، امام ابوجعفر علیه السلام فرستاده است، و در آن روح سخا و بخشش و نیکوکاری، که در نفوس اهل بیت علیهم السلام راسخ و ریشه دار است، برای ما مجسّم می شود، بزنطی می گوید:

«نامه ابوالحسن الرّضا علیه السلام را به ابوجعفر علیه السلام که بدین شرح بود، خواندم: ای ابا جعفر... به من رسیده که هنگامی که سوار می شوی، غلامان تو را از «باب صغیر» بیرون می برند، و این از بخل آنهاست تا خیری از تو به کسی نرسد، به حقّی که بر تو دارم، از تو می خواهم، که ورود و خروج تو، جز از «باب کبیر» نباشد، و زمانی که سوار می شوی با خود دینار و درهمی بردار، و باید هرکس از تو خواهش عطا کند، به او بدهی و اگر کسی از عموهایت درخواست احسان کند، به او کمتر از پنجاه دینار مده، و بیش از این را خود دانی، و اگر کسی از عمّه هایت طلب عطا کند، کمتر از بیست و پنج دینار به او مده، و بیش از آن را مختاری، من خواستار آنم که خداوند مرتبه تو را بلند گرداند، پس بخشش کن و به یاری خدا از تنگدستی بیمناک مباش(3).

بتوانیم روش عملی آن حضرت را در حکمرانی، و اداره امور، عرضه بداریم، جز این که می توانیم از خلال بیانات آن حضرت برای برخی از اصحابش، که اشتیاق داشتند امام علیه السلام قدرت را به دست گیرد، تا حدّی به این موضوع پی ببریم.

محمّدبن عباده از امام علیه السلام پرسید:

چرا آنچه را امیرالمؤمنین گفت، تأخیر انداختی، و امتناع فرمودی؟

امام علیه السلام فرمود: وای بر تو، ای اباالحسن من از عدم پذیرش این امر نگران نیستم.

محمّدبن عباده می گوید: امام علیه السلام اندوه مرا دریافت.

فرمود: منظور تو در این کار چیست؟ اگر امر حکومت، چنان که می گویی، به ما بازگشت کند و تو هم آن چنان باشی، که اکنون هستی، در آن روز هم چیزی نصیب تو نخواهد شد، و مانند یکی از دیگران خواهی بود.

امام علیه السلام در پاسخ خود، نخست او را از واقع امر، آگاه می فرماید، و متذکّر می شود، تا

موقعی که امر خلافت کلاًّ به آن حضرت منتقل نشود، سودی در قبول و اجابت نیست، و چون بر اثر این پاسخ، آثار اندوه در چهره سائل، ملاحظه می کند، روش خود را در امر حکومت و خلافت، اگر به دست او برسد بیان، و به طور خلاصه می فرماید، که در آن هنگام نزد او، هیچ کس را، بر دیگری امتیاز و برتری نیست، و رعایت قانون عدل از طرف حکومت و اجرای اصل برابری میان مردم، اموری ضروری است، و در چنین حکومتی، اختلاف طبقاتی، و تبعیض میان افراد و ریختن مال به جیب دوستان و یاران، وجود ندارد، بلکه همه در حقوق اجتماعی با یکدیگر برابرند، بدون این که امتیازی میان

افراد وجود داشته باشد، یا بر کسی به خاطر مصلحت دیگری، ستم شود.

بیان امام علیه السلام درباره چگونگی روش او برای اداره امور امّت و حکومت، عملاً انتقاد صریحی است، بر شیوه نظام جابر وقت، که بنای آن به هیچ روی، براساس عدالت و برابری، استوار نبود، بلکه بر پایه حفظ مصالح ویژه ای، که دوام حکومت و قدرت خلیفه و یاران و پیروان او را تضمین می کرد، قرار داشت، و خون و مال و عرض مردم و همه دستگاه دولت، در خدمت اعمال خودسرانه، و هوسهای ستمگرانه حاکم و خویشان و یارانش بود، و از اصول عدالت و برابری، که اسلام با احکام و تعالیم انسانی خود، آن را

تضمین کرده، اثری وجود نداشت.

ص:70

گفتند: خیر... هرچه به او بدهیم راضی است.

امام علیه السلام شدیدا برآشفت، و تازیانه بر آنان فرود آورد.

گفتم فدایت شوم، چرا خشمگین می شوید؟

فرمود: من بارها آنها را نهی کرده ام، از این که کسی را پیش از آن که اجرتش را معیّن کنند به کار گیرند.

و بدان! هر کارگری بدون این که قبلاً مزد او را تعیین کرده باشی، کاری برای تو انجام دهد، اگر سه برابر آنچه مزدش است، به او بپردازی باز گمان می کند، که از اجرت او کاسته ای، و اگر پیش از انجام دادن کار، مزدش را معیّن کنی، و پس از آن پرداخت کنی، تو

را به سبب وفای به عهد می ستاید، و اگر اندکی زیادتر از مزدش به او بدهی، آن را بخششی از تو می داند».(1)

در این حدیث امام علیه السلام اشاره می فرماید، به نکته مهمّی که مربوط به قانون کار است، تا به وسیله آن حقّ کارگر و کارفرما هر دو تأمین شود، و چنان که می دانیم بسیاری از

درگیریها و مشاجره ها، میان این دو، مربوط است به میزان دستمزد، اگر در ابتدا تعیین

نشده باشد، ولی چنانچه پیش از شروع کار، هر دو درباره میزان اجرت، توافق کنند، حقوق همدیگر را تضمین، و از بروز هرگونه نزاع و جدال، جلوگیری کرده اند، و اگر کارفرما پس از پایان کار، چیزی هرچند کم، بر دستمزد تعیین شده بیفزاید، امتنان و سپاس کارگر را برای خود جلب کرده است.

از بزنطی نقل شده که گفته است: امام رضا علیه السلام مرکب خویش را برایم فرستاد، و چون به صریّا(2) آمدم، همه شب را در خدمت آن حضرت بودم، پس از آن که شام برایم آورده شد، امام علیه السلام فرمود: برایم رختخواب اندازند، یک بالش طبری و یک تشک و لباس خواب قیصری، با یک عدد ملحفه مروی برایم آورده شد، و پس از آن که شام خوردم.

امام فرمود: آیا می خواهی بخوابی؟

گفتم: آری فدایت شوم، پس امام علیه السلام شخصا ملحفه و لحاف را، به رویم انداختند، و

ص:72

فرمود: خداوند شبت را سلامت کناد، و ما در آن وقت، روی پشت بام بودیم.

هنگامی که امام علیه السلام از نزد من پایین رفت، در دل خود گفتم، من از امام علیه السلام کرامت و محبّتی دیدم، که هرگز کسی آن را ندیده است، ناگهان آوازی برآمد: ای احمد، و این آواز

برای من شناخته نبود، تا این که غلام آن حضرت وارد شد.

گفت: آقایم را اجابت کن، من فرود آمدم، و به نزد آن حضرت رفتم، امام علیه السلام رو به سوی من کرد، و فرمود: دست خود را پیش آر، من دست خود را جلو بردم، حضرت آن را گرفت و فشرد.

سپس فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام که درود خدا بر او باد، به عیادت صعصعه بن صوحان رفت، و چون خواست، از نزد او برخیزد، فرمود: ای صعصعة بن صوحان... به این که تو را عیادت کردم، بر دیگران مباهات مکن، و مواظب نفس خویش باش، و گمان کن که مرگت فرا رسیده است، و آرزوها تو را به بازی نگیرند، تو را به خدا می سپارم، و سلام

فراوان بر تو دارم»(1).

امام علیه السلام در این بیان اشاره می فرماید، به ضرورت تربیت واقعی نفس، به طوری که تحت تأثیر پدیده های گذرای خارج قرار نگیرد، و فریفته اوهام پوچ، و پندارهای باطل نشود، و بداند که توجّه و عنایت دیگران به او، چیزی از واقعیّت و حقیقت او را، دگرگون

نمی سازد، زیرا انگیزه توجّه مردمان، گاهی برحسب مصلحت، و زمانی ناشی از محبّت، و یا چیزهای دیگری است، که ابدا ارتباطی به واقعیّت، و ارزش ذات او ندارد.

همچنین امام علیه السلام ما را وادار می سازد، که بر تربیت نفس خویش حریص بوده، آن را تحت مراقبت داشته باشیم مبادا مفتون و شیفته چیزی شود، که وی را از توجّه به سرنوشت واقعی خود، باز می دارد، و بر ماست که به این حقیقت به دیده اهمیّت، بنگریم، و با دور داشتن نفس، از تأثیرات خارجی و گذرا آن را صیانت کنیم.

صحیح ندانسته، و مشروع تلقّی نکرده اند خواه حکومت از نوع اموی بوده، یا عبّاسی، زیرا این رژیمها همواره از طریقه اصیل حکومت در اسلام، دور و به سبب انحرافات روحی واخلاقی، از ساده ترین قواعد عدل، و نظام انسانی بی بهره بوده اند، کشتار، تبعید

و آوارگی، مصادره و اخذ اموال، از میان بردن حرمت اعراض و نوامیس، از نظر اینها مادام که برای تحکیم مبانی حکومت، و تثبیت آن بود تابع احکام شرع نبود. و ارتکاب

این اعمال آنها را از مرز ایمان و عدالت، بیرون نمی ساخت.

بدیهی است هر انسانی که مسؤولیّتهای شرعی را بداند، تا آن جا که می تواند، از مشارکت و تحمّل وزر و وبال چنین دستگاهی دوری اختیار می کند، و از مباشرت امور آن اجتناب می ورزد، زیرا در غیر این صورت، به منزله این است که آن را مشروع دانسته،

و حقّ و قانونی، شناخته است.

بلی اگر هدف از مشارکت در امور حکومتی، دفع ستمها و بیدادگریهایی باشد که غالبا در این نوع حکومتها، دامنگیر مؤمنان و بی گناهان می شود، و یا برای تخفیف شدّت

تجاوزات اخلاقی و اجتماعی خطرناکی باشد، که امّت را از حقایق دینی و وظایف شرعی، به دور می سازد، این مشارکت مطلوب، و بسا این که ضرورتی ایمانی و مؤکّد باشد.

از این رو براساس آنچه گفته شد، امامان علیهم السلام به هیچ یک از پیروان خود، اجازه نمی دادند، که در خدمت دستگاههای حکومت درآیند. زیرا این عمل، اعانت بر ظلم، و تقویت دستگاه ستم و بیدادگری بود، جز در هنگامی که مصلحت دینی در کار بود، که در این صورت، برخی از متنفّذان اصحاب را، برای مشارکت در حکومت و خدمت در دستگاه دولت، وادار می فرمودند، چنان که برای علیّ بن یقطین، پیش آمد، او از منصبی که در دستگاه حکومت هارون داشت، بارها تصمیم به استعفا گرفت، ولی در هربار، امام موسی بن جعفر علیه السلام او را به ادامه خدمت، و انصراف از استعفا تشویق فرمود، زیرا ادامه کار او، موجب دفع مظالم و ستمهایی می شد که بر بسیاری از مؤمنان وارد می آمد، و به قدر امکان، باعث اصلاح تباهیهایی بود، که دیگران به وجود می آوردند.

ما به خوبی می توانیم به موضعگیری مخالفانه اهل بیت علیهم السلام با حکومتهای وقت، از آنچه حسن بن حسین انباری، از امام ابوالحسن الرّضا علیه السلام روایت کرده، پی ببریم.

ص:74

«او گفته است: چهارده سال به امام علیه السلام نامه نوشتم که اجازه فرماید، در کار سلطان وارد شوم، در آخرین نامه، متذکّر شدم که بر جان خویش بیم دارم، زیرا سلطان می گوید تو رافضی هستی، و شک نیست، که به همین سبب، خدمت در دستگاه دولت را، ترک کرده ای.

ابوالحسن الرّضا علیه السلام در پاسخ نوشت، نامه ات را خواندم، و آنچه را درباره بیم بر جان خویش نوشته بودی دریافتم، اگر می دانی که در صورت ورود در دستگاه حکومت، آنچه را پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده، به کار می بندی، و یاران و منشیانت، با تو همکیش می شوند، و از مالی که از آن راه به دست تو می رسد، به بینوایان و تهیدستان مؤمن کمک، و با آنان مواسات می کنی، چنان که خود را، یکی از آنان به شمار آوری، در این صورت، این کفّاره آن خواهد بود، و گرنه، نه»(1).

امام علیه السلام اجازه خود را، برای کار در دستگاه حکومت، موکول و مشروط بدین فرمود که مصلحتی دینی وجود داشته باشد، تا مفسده ای را که از اعانت به ظلم ناشی می شود، تلافی کند و در غیر این صورت، روحا و عملاً از مبادی دینی، و ارزشهای اصیل اسلامی، جدا شده، و به واقعیّتی فاسد، که این حاکمان در آن زندگی می کنند، پیوسته است.

واقعا چگونه ممکن است، امام علیه السلام اجازه دهد، با کسانی که جامه خلافت به تن کرده، و بر مسند جانشینی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشسته، و با ارتکاب انواع تجاوزات اخلاقی و انحرافات عملی، محتوای قدسی رسالت الهی را به تباهی می کشانند همکاری شود، و با جباران و سرکشانی که با اعمال خلاف دین، و تبهکاریهای هولناک خویش، پرده حیا را پاره کرده و سدّ عفّت و پاکی را شکسته، و فاصله بین مردم و این تجاوزات و تباهیها را، از میان برداشته اند، اشتراک مساعی به عمل آید، و برای دستگاه خلافت اموی و عبّاسی، که کاخهای آن را مجالس میگساری و رقص و آوازه خوانی، و اجتماع ندیمه ها و انواع لهو

و لعب، آباد ساخته کار و خدمت شود، یکی از این سرکشان، وقاحت و بیشرمی را، به آن جا رسانید، که به یکی از امامان طاهرین علیهم السلام پیشنهاد کرد، در مجلس شراب او، شرکت کند، و این متوکّل عبّاسی بود، که به امام علیّ الهادی علیه السلام پیشنهاد کرد، و این خود کاشف

ص:75

نهایت هرزگی و بیشرمی، و نشانه فساد شدیدی است که در داخل دستگاه خلافت عبّاسی، وجود داشته است.

این حاکمان، موضعگیری مخالفانه امامان علیهم السلام را، در برابر دستگاه حکومت بی بند و بار خود می دانستند و چنان که در حدیثی ذکر شد، درباره کسانی که با آنها همکاری نمی کردند، دچار شک و تردید می شدند، و آنها را به تشیّع و همراهی با موضعگیری مخالفانه امامان علیهم السلام در قبال حکومت نسبت می دادند، و آنها را مخالف خود می شناختند.

خلافت اسلامی، در دوره اموی و عبّاسی، آن چنان دچار فاجعه انحراف و سقوط، و آلوده به اعمال خلاف دین شد، که اثرات آن در همه طبقات مختلف امّت اسلام، بروز کرد، و تباهی، و بی قیدی در برابر احکام الهی همه جا نمایان شد. واقعا کدام دستگاه خلافت اسلامی، در این دوره از زمان بود، که از ساز و آواز خنیاگران و مطربان چشم پوشیده، و شنیدن افسانه های شب هنگام، بدون حرکات مستانه، و عربده های مدهوشانه برای او دلنشین نباشد؟ و حقیقتا این کدام اسلام بود، که به این گروه خود کامه

اجازه می داد این گونه بلهوسانه بر مردم فرمانروایی کنند، با این احوال و اوضاع، چگونه

می توان انتظار داشت، که امامان علیهم السلام که نگهبانان حق، و پاسداران دینند، به خود و پیروان خویش، اجازه دهند، که کمترین مسؤولیّت و دخالتی را در چنین حکومتهای فاسدی که آن را دستهای آلوده به گناه، و یازیده به حرام، رهبری می کرد، به عهده گیرند.

موضع مخالف امامان علیهم السلام در برابر این حکومتها، در واقع دعوت آشکاری بوده است از مردم، برای پذیرفتن و رو آوردن، به تعالیم و احکام دین، و فریاد طنین اندازی

است، برای بیداری مردم که شاید به اوضاع فاسدی، که بر اثر هواپرستی و بی بند و باری

حاکمان و یاران آنها، در مسیر رهبری این امّت، پدید آمده آگاه شوند.

این بود برخی از ویژگیها و صفاتی که طبق روایات موجود می تواند تصویری از شخصیّت امام رضا علیه السلام را به دست دهد، و برای ما ممکن نیست، بتوانیم بر تمامی ارزشهای اصیلی که محتوای واقعی شخصیّت آن بزرگوار را مشخّص می سازد، آگاه شویم، زیرا حصول این مقصود، مستلزم وصول به نقطه اوجی است، که دسترسی بدان، از قدرت ما بیرون، و قلم از شرح آن ناتوان، و بیان از احاطه بر آن عاجز است.

ص:76

واقعیّت نبوده است، بلکه برخاسته از تمایلات مادّی، و دواعی نفسانی و دنیوی بوده، که

آنها را از راه راست منحرف ساخته است، و این که واقفیان متعذر شده اند، که در این باره، اخباری از امام صادق علیه السلام شنیده اند، بی گمان محتوای این اخبار را درنیافته اند، و عقل آنها از درک آن اخبار قاصر بوده است، و شاید هم در این امر تعمّد داشته اند، زیرا

امام موسی بن جعفر علیه السلام در دوران زندگی خود، معانی صحیح اخباری را که مدّعی شده اند، برای آنان بیان فرموده است.

در کتاب غیبت شیخ طوسی، از حسن بن حسن ضمن نقل حدیثی، روایت شده که گفته است:

به ابوالحسن موسی علیه السلام عرض کردم، پرسشی دارم.

فرمود: بپرس از امام خود.

گفتم: چه کسی را در نظر داری؟ زیرا من امامی جز شما نمی شناسم.

فرمود: علیّ فرزندم را، که کنیه خود را به او بخشیده ام.

گفتم: سرورم! مرا از آتش برهان، زیرا ابوعبداللّه علیه السلام فرموده است: شما قائم به این امر هستید.

فرمود: آیا من قائم نبوده ام؟ سپس فرمود: ای حسن! هر امامی که در میان امّت قائم و زنده است، قائم آن امّت است، و چون درگذشت، جانشین او قائم و حجّت است تا این که از آنها غایب شود، بنابراین ما همگی قائم هستیم و تو تمامی آنچه را میان خود و من

داری، به سوی فرزندم علیّ باز گردان، به خدا من این امر را برای او قرار نداده ام، بلکه

خداوند از جهت دوستی او برای وی مقرّر کرده است...(1).

این حدیث از چگونگی شبهه کسانی که به وقف گراییدند، پرده بر می دارد. و نیز مشخص می کند که پدیده وقف، مولود زمان پس از وفات امام موسی بن جعفر علیه السلام نبوده،

بلکه به سبب ورود روایاتی که محتوای آنها از نظر راویان مبهم بوده، در روزگار امام صادق علیه السلام نیز وجود داشته است، و امام علیه السلام در این حدیث اشتباه مدّعیان وقف را نسبت به مضمون این روایات بیان، و تأویل نادرست و کوته فهمی آنان را آشکار فرموده است.

ص:78

خود قرار داد، و در این باره وصیّت نامه ای نوشت، و شصت تن از بزرگان اهل مدینه را بر آن گواه گرفت(1).

از این که امام علیه السلام در این نصوص صریح و از طریق اقدامات دیگر، بر وصایت فرزندش تأکید می کند و تصریح می فرماید که او هم ناگزیر از مرگ است، از نظر ما برای

جلوگیری از اندیشه وقف، و رد تکذیب کنندگان می باشد.

عرض کردم : نه.

فرمود: فرزندم علیّ را، وصیّ و جانشین خود کرده ام بر او وارد شو، و به او تهنیت بگو و آگاهش کن که من تو را به این کار دستور داده ام.

گفت: من بر او (علیّ بن موسی علیه السلام) وارد شدم، و تهنیت گفتم، و او را آگاه کردم، که پدرت مرا به این کار دستور داده است پس از این منصور امامت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلامرا، انکار و اموالی را که نزد او بود، با زور تصرّف کرد».(1)

آنچه در این حدیث جلب نظر می کند این است که امام علیه السلام پیش از آن که منصور سخن بگوید، درباره جانشین خود، با او گفتگو می کند، و سپس به او دستور می دهد، که بر فرزندش امام رضا علیه السلام وارد شود، و به او تهنیت گوید و آگاهش گرداند، که به دستور پدرش به خدمت او رسیده و تهنیت گفته است.

گویی امام علیه السلام در نظر دارد با این شیوه وظیفه عملی منصور را، در اعتراف به امامت فرزندش پس از او، به نحوی متوجّه وی گرداند، که بعدا نتواند آن را انکار، و یا در آن

توقّف کند، مگر این که راه تمرّد و عناد گیرد چنان که پس از این شد.

عمق پرتگاه ضلالت و گمراهی است می نگرد، سپس دست او را می فشارد، و آیه ای از قرآن شریف را می خواند، که اشاره دارد به این که انحراف اینها پس از اتمام حجّت بر آنان خواهد بود.

همچنین امام علیه السلام به جنبش واقفیها، پس از درگذشت خودش، آشکارا اشاره می فرماید، و معتقدان به آن را سرزنش، و دین آنها را باطل و ضلالت، اعلام می فرماید،

چنان که محمّدبن سنان در روایت خود از آن حضرت گفته است: «بر ابوالحسن (موسی بن جعفر علیه السلام) وارد شدم، و این یک سال پیش از آن بود، که به عراق فرستاده شود، و فرزندش علیّ علیه السلام در حضورش بود.

امام علیه السلام فرمود: ای محمّد.

عرض کردم : بلی.

فرمود: امسال جریانی روی خواهد داد از آن بی تابی مکن، سپس سر به زیر انداخت، و دست خود را برزمین زد، پس از آن سرش را به طرف من بلند کرد و فرمود: «یُضِلُّ اللّه الظالِمینَ و یَفْعَلُ اللّه مایَشاءُ»(1) عرض کردم: فدایت شوم، جریان چیست؟

فرمود: «هرکس در حقّ این فرزندم ستم، و امامتش را پس از من، انکار کند، همچون

کسی است که در حقّ علیّ بن ابی طالب علیه السلام ستم، و امامت او را پس از پیامبر صلی الله علیه و آله انکار کرده است.

از این سخن دریافتم، که امام خبر مرگ خود را به من می دهد، و به فرزندش دلالت می فرماید»(2).

دینار، و نزد زیادبن مروان قندی هفتاد هزار دینار، و نزد عثمان بن عیسی رواسی سی هزار دینار و شش کنیزک بود.

تمایلات نفسانی و انگیزه های شیطانی آنها را از تسلیم این اموال به فرزند امام علیه السلام و جانشین پس از او بازداشت و آنانرا برانگیخت که مرگ امام موسی بن جعفر علیه السلام را انکار کنند، و او را زنده و در نزد پروردگارش مرزوق بدانند، و اموال را نگه دارند، تا باز گردد و به او تسلیم کنند.

از احمدبن حمّاد روایت است که گفت: یکی از کارگزاران امام علیه السلام عثمان بن عیسی

است، که در مصر بود، واموال بسیاری از جمله شش کنیز درنزد او بود.

ابوالحسن الرّضا علیه السلام درباره کنیزکان و اموال به او پیغام فرستاد. در پاسخ نوشت، پدرت نمرده است.

امام علیه السلام به او پاسخ داد، که او مرده، و میراث او را قسمت کرده ایم و در صحّت خبر مرگ او تردید نیست و بر عثمان اقامه حجّت فرمود، عثمان بن عیسی در جواب نوشت: اگر پدر تو نمرده، تو را در این اموال حقّی نیست، و اگر چنان که می گویی مرده است او به من دستوری نداده که چیزی از این اموال را به تو بدهم. و من کنیزکان را آزاد کرده به

شوی داده ام.

در روایت کتاب غیبت شیخ طوسی چنین است: پدر تو نمرده، و او زنده و پاینده است، و هر کس بگوید مرده است او یاوه گفته است(1).

علیّ بن ابی حمزه بطائنی، و زیاد قندی، به دنبال پیگیری امام علیه السلام برای استرداد اموال و مطالبه از آنها کوشیدند که در برابر امام علیه السلام بایستند، و وجود هرگونه اموالی را نزد خود انکار کنند، لیکن یونس بن عبدالرّحمن، یعنی همان کسی که این دو نفر سعی کردند، با دادن مال او را فریب دهند، و در جرگه واقفیها در آورند، پرده از کار اینها بر می دارد، و آنها را دزدان و غصب کنندگان اموال امامت، معرّفی می کند. یونس می گوید:

هنگامی که ابوابراهیم علیه السلام وفات یافت، در نزد هریک از کارگزاران آن حضرت، اموال زیادی بود، و همین امر سبب شد، که به طمع تصرّف این اموال، مرگ آن حضرت را انکار کنند، و مدّعی وقف و ختم امامت شوند، چنان که در نزد زیاد قندی هفتاد هزار

ص:83

دینار، و نزد علّی بن ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار بود، و من هنگامی که این وضع را

مشاهده کردم و حق را شناختم، و آنچه را درباره ولایت و امامت ابوالحسن الرّضا علیه السلام می دانم دانستم، و به دعوت مردم برای رو آوردن به سوی او پرداختم، این دو تن در پی من فرستادند وگفتند: انگیزه تو در این کار چیست؟ اگر خواهان دارایی هستی ما تو را بی نیاز می کنیم، و ده هزار دینار تعهّد کردند، و گفتند از این رویّه باز گرد، امّا من خودداری کردم، و به آنها گفتم از امامان صادقین علیهماالسلام به ما روایت رسیده که فرموده اند: هنگامی که بدعتها آشکار شود، بر عالم است که علمش را اظهار کند، و اگر آشکار نکند، از نور ایمان تهی شود... و من در هیچ حالی، جهاد در راه دین خدا را رها نمی کنم، اینها به من دشنام دادند، و کینه مرا به دل گرفتند(1).

در این امر تصدیق نکند، ممکن است او هم مانند

سفیانی و امثال او، شناخته شود، وی به یارانش گفته است، که چیزی از اقوال پدران مرا

رد نکرده است، امّا چون دانش او از فهم حقایق و درک مطالب قاصر است، در فتنه و یا شبهه افتاده، و از آنچه گریزان بوده، به آن دچار شده است(1).

این که امام علیه السلام اشاره نفرموده است، که تصرّف اموالی که نزد بطائنی و یاران او بوده، انگیزه اصلی آنها در ایجاد این انحراف بوده است، مانع این نیست که ما همین را سبب اصلی پیدایش این پدیده انحرافی بدانیم، زیرا در این نامه امام علیه السلام تنها در مقام دفع دلایل، و رد بهانه های این منحرفان است.

امّا ابن سرّاج چون بهانه ای نیاورده و دلیلی اقامه نکرده، امام علیه السلام با ذکر این که در زمان حیات پدرش اقدام به تصرّف و برداشت اموال کرده، تنها او را مورد اعتراض و سرزنش قرار داده است.

کرده ایم که وارد آتش جهنّم شود(1).

دام آنها گرفتار نشوند.

ص:88

رضا علیه السلام روانه شدم، و او را بدان آگاه کردم.

امام رضا فرمود: مرا با اینها چه کار است؟ به خدا سوگند اینها نمی توانند، هیچ آسیبی به من برسانند.

تحریک خلفا برای سرکوب مخالفان، در حد متوازن و معقولی متوقف نمی شد، و گاهی به مرحله خطرناکی می رسید، هارون الرّشید برای شنیدن این تحریک ها، گوشهای شنوایی داشت، این ثابت است که عداوت برمکیان با اهل بیت علیهم السلام از همه مردم بیشتر، و کینه آنها نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله از همه فزونتر بود، چنان که نقل شده یحیی بن خالد برمکی بود که دستور کشتن امام موسی بن جعفر علیه السلام را داد(1)، و این همان هنگام بود که خلافت عبّاسی در زیر سایه رحمت و شفقت آنها اداره می شد(2).

امام رضا علیه السلام انتقامی را که خداوند از خاندان برمک گرفت، و آنها را خوار و نابود ساخت، سبب آن را ظلم و ستم شدیدی بیان فرمود، که از آنها به امام موسی بن جعفر علیه السلامرسید(3).

در این مورد کافی است بدانیم که یحیی بن خالد بود، که زمینه توطئه قتل امام کاظم علیه السلامرا، نزد هارون فراهم ساخت و از ضعف نفس و سادگی برخی از علویان، در این مورد بهره برداری کرد، و او را به این کار برانگیخت(4). و کینه توزانه هارون را بر آن داشت که امام رضا علیه السلام را، نیز به پدرش ملحق کند، چنان که روزی به او گفت:

این علیّ فرزند موسی بن جعفر علیه السلام جانشین پدر شده، و مدّعی امامت است.

هارون گفت: آنچه به پدرش کردیم برای ما بس نیست، تو می خواهی همه آنان را بکشیم(5)؟

هارون سخن او را با پاسخی که نمایانگر عظمت فاجعه ای است، که درون او را پرکرده، رد می کند، و با این واژه ها، از پیکاری تمام نشدنی که در ژرفای وجود او در

ص:90

جریان است، پرده بر می دارد، آری بس است او را گناه کشتن نفس پاک امام موسی بن جعفر علیه السلامکه تا زمانی که خشنود و مطمئن به لقای پروردگار خود شتافت، و رسالت خود را با امانت و اخلاص به پایان برد، او را به انواع رنج و بلا مبتلا گردانید، و دیگر این ستمگر سرکش توان تحمّل وبال گناهی بیش از این را ندارد، و چه گناهی بزرگ و سنگین!

برآورده است.

امام فرمود: خواسته شما چیست؟ آیا می خواهید نزد هارون بروم، و به او بگویم من امام هستم، و تو هیچ کاره ای.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آغاز رسالت خود چنین نکرده است، و آنچه را به ابولهب فرموده تنها به خانواده و دوستان و افراد مورد وثوق خود فرموده است، و شما امامت پدران مرا

اعتقاد دارید، و می گویید: تقیّه مانع است از این که علیّ بن موسی بگوید، پدرم زنده

است، چطور من تقیّه نمی کنم از این که بگویم امام هستم، ولی تقیّه می کنم که اگر پدرم

زنده بود، بگویم زنده است(1).

صدق خبر امام رضا علیه السلام به ثبوت رسید، و بالاخره هارون مرد، بدون این که بتواند، هیچ گزندی به آن حضرت برساند.

آرام شد و موافقت کرد.

امام علیه السلام درون منزل شد، و اموال موجود در خانه، و آنچه دارایی زنان بود ازلباس و گوشواره و خلخال و جز آنها کم یا زیاد همه را جمع آوری فرمود و به او تحویل داد، این

رویداد اگر درست باشد، از رفتار هارون با علویان، دور و شگفت آور نیست، زیرا هارون سینه اش پر از کینه و دلش مملوّ از دشمنی با علویان بود، و از جمله آنچه ما را وادار

می کند بر وقوع این صحنه های غم انگیز، و صدور این مظالم و ستمگریها از هارون، صحّه بگذاریم، گفتار ابن اثیر است که نقل می کند هنگامی که هارون در حال احتضار، و مرگ گریبان او را گرفته بود، پیوسته می گفت، وای از رسوایی من نزد پیامبر خدا، وای از

کردار زشت من نزد رسول خدا(1).

این بیان اشاره روشنی است بر ستمها و بلاها و مصیبتهای بزرگی که این ستمگر بر اهل بیت پیامبر علیه السلام وارد ساخت و نمایانگر پشیمانی تلخی است، که در این ساعت آخر عمر، اعماق وجود او را به درد آورده است.

به رسالتی که در نشر مبادی صحیح اسلامی، میان افراد امّت، برعهده دارد قیام و اقدام

فرماید.

لرزان حکومت اموی، آن را منسوخ کرد.

و دیگر از کارهای مأمون توجّه او به علویان و عطوفت با آنان بود، علویان فدک را از او مطالبه کردند، و او آن را به آنها برگردانید، و عمل پیشینیان خود را در غصب و تصرّف

آن محکوم کرد چنان که پاسخ او به بنی هاشم گواه این معناست:

«وای بر شما، بنی امیّه هرکس را از آنان که می توانست شمشیر کشد کُشت، و ما بنی عبّاس همه آنان را کشتیم، از بیشتر هاشمیان پرسیده خواهد شد، شما به چه گناهی کشته شدید، همچنین همین سؤال خواهد شد از نفوسی که زنده به دجله و فرات انداخته شدند، و یا زنده در بغداد و کوفه مدفون گردیدند»(1).

تشیّع مأمون بر اثر عوامل متعدّدی بود، از جمله این که او در کودکی، از تربیت مربّی

شیعی برخوردار بود، و اندیشه تشیّع و دوستی علی علیه السلام و خاندانش، در اعماق وجود او راه یافته و تأثیر کرده بود، در بزرگی نیز در سرزمین خراسان، که بیشتر مردم آن شیعه و دوستدار اهل بیت علیهم السلام بودند استقرار پیدا کرد.

مأمون خود موضوعی را که سبب تشیّع او شده، و این درس را از آن آموخته، بیان می کند، و این قضیه ای است که با پدرش هارون، برای او اتّفاق افتاده است، سنگدلی و کینه توزی و غلبه جویی هارون را با علویان، به ویژه با امام موسی بن جعفر علیه السلام که آن حضرت را پس از حبس طولانی مسموم کرد و به شهادت رسانید می دانیم، مأمون پس از آن که چگونگی ورود امام موسی بن جعفر علیه السلام را بر هارون در مدینه، بیان می کند، و فروتنی و تعظیم پدرش را نسبت به آن حضرت، تا آن حد که موجب جلب توجّه او شده، شرح می دهد، می گوید پس از آن که مجلس خلوت شد، گفتم ای امیرالمؤمنین، این مرد که بود؟ که این همه از او تعظیم و تجلیل کردی، و برای او از جا برخاستی، و به پیشواز او شتافتی، و او را در صدر مجلس خویش جای دادی، و خود فروتر از او نشستی، و به ما فرمان دادی که رکاب او گیریم.

گفت: این پیشوای مردم، و حجّت خدا بر آفریدگان، و نماینده و جانشین او در میان بندگانش می باشد.

گفتم : ای امیرالمؤمنین آیا این صفات، همه در تو و از آن تو نیست؟

ص:98

گفت : من از طریق قهر و غلبه در ظاهر پیشوای مردم هستم، و موسی بن جعفر علیه السلام پیشوای به حقّ و راستین مردم است ای فرزند، به خدا او به جانشینی پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهاز من و همگی مردم سزاوارتر است، امّا اگر تو هم درباره این سلطنت، با من به نزاع برخیزی، به خدا سوگند سر از تنت برمی گیرم، زیرا پادشاهی عقیم و نازاست(1).

بنابراین از مجموع این نظریّات، ممکن است قول به تشیّع مأمون را تأیید کرد، و دریافت که او برخی از مبادی این مذهب را، که مبتنی بر اساس اولویّت علی علیه السلام به

خلافت بلافصل پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد، پذیرفته است، زیرا در مناظره ها و استدلالهای خود

با دیگران، درباره این مسأله پافشاری می کند.

و امّا رفتار او با امام رضا علیه السلام و تحمیل ولایتعهدی خود به او و به شهادت رسانیدن آن حضرت، همه بر مبنای همان اصلی است که پدرش از آن پیروی می کرد، که «المُلک عقیم» یعنی پادشاهی نازاست.

برتری و امتیاز طبقاتی و اشرافی را، به فرزندش امین منتقل می کرد.

فشار سختی که در آن قرار گرفته بود بیاساید، به کاخی که در ناحیه خلد داشت، بازگشت، پس از آن در پی من فرستاد، و چون نزد او حاضر شدم گفت: آیا پاکیزگی و صفای هوای امشب را، احساس می کنی، و زیبایی ماه را در آسمان، و پرتو آن را در آب و ساحل دجله می بینی؟ آیا میل به نوشیدن شراب داری؟ گفتم آنچه شما مایلی، سپس شروع به نوشیدن شراب کرد، و یک رطل تمام آشامید، و همین مقدار نیز به خورد من

داد، سپس برای او شروع به خواندن آوازها و ترانه هایی کردم، که می دانستم آنها را دوست می دارد»(1).

واقعا در تصوّر نمی گنجد، مردی که زمامدار و حاکم است، در هنگامی که دچار نبردی هولناک شده، و در سراشیبی سقوط قرار گرفته است به این نوع کارهای زشت و بی خردانه ای که مانع تفکّر درباره امری است که زندگی او را تهدید می کند، بپردازد.

شاید برخی کارهای بلهوسانه، که از امین در دوران خلافتش، و حتّی در لحظات آخر زندگیش، نقل می کنند، به روشنی نمایانگر این باشد، که او مردی لایق حکومت و زمامداری، به معنای وسیع کلمه، نبوده و شایستگی رهبری و فرمانروایی را نداشته است.

امین را تحکیم کند، و منظورش در این کار، تشدید بحران و توسعه اختلاف میان امین و مأمون بود، و نیز در همین هنگام با استفاده از انگیزه های بسیاری که وجود داشت، امین

را تشویق می کرد، که پیمان ولایتعهدی مأمون را نقض کند، و فرزند خود موسی را بدین مقام برگزیند. هدف فضل در این اقدامها این بود، که از بیم ولایتعهدی مأمون خلاصی پیدا کند، زیرا فضل موجب نقض پیمان سپاهیان، و جدا شدن آنها از مأمون شده، و او را تحقیر کرده بود و می ترسید اگر خلافت به او برسد، وی را به قتل برساند(1).

از سوی دیگر فضل بن سهل، مرد بزرگ خراسانی، که مأمون مهار امور حکومت خود را به دست او سپرده بود، با استفاده از تمام وسایل، هشیارانه و زیرکانه می کوشید،

پایه های حکومت مأمون را مستقر و مستحکم سازد، و به مأمون قول داده بود به هر بهایی که باشد، او را بر مسند خلافت بنشاند، و در برابر اقدامهای امین که او را از ولایتعهدی خلع کرده است، سخت ایستادگی کند. فضل و برادرش حسن بن سهل و دیگر سران و فرماندهان خراسانی، به اهمیّت و خطر موقعیّت، کاملاً آگاه بودند، و می دانستند اگر امین بر برادرش مأمون پیروز شود، از این که آنان دوستی و همبستگی خود را با مأمون اعلام، و با امین نقض عهد کرده اند، چه سرنوشتی خواهند داشت.

برادرش حسن بن سهل بود، که با همکاری گروهی از فرماندهان آگاه و سران اندیشمند، به دست آمد.

مأمون پس از پیروزی بر برادرش، برآن شد مرو را به جای بغداد، پایتخت خلافت عبّاسی قرار دهد، و این به صوابدید همان گروه از فرماندهان و برجستگان دولت بود، که

هنگامی که امین او را از ولایتعهدی خلع کرد، در اعاده حقّ او و رسیدنش به مقام خلافت، وی را یاری کردند، و دارای فضل سبقت و حق خدمت بودند، و هم برای اظهار وفاداری و حقشناسی نسبت به شهری بود، که در محنت بارترین روزهای زندگیش، به یاری او برخاست، و پیروزی برایش به دست آورد.

ص:105

ص:106

و آن را در علویان یا دیگران قرار دهد، بلکه علی رغم این که او از جنبه نظری، نه از لحاظ عملی، گرایش به تشیّع داشت، امّا در راه حفظ مواریث خانوادگی، و نگهداری ظاهر و باطن آنچه از طریق پدرانش به او رسیده بود، از هر کوششی کوتاهی نمی کرد.

در بحثی که - راجع به انگیزه هایی که به نظر می رسد همانها باعث تحمیل ولایتعهدی به امام رضا علیه السلام شده است - خواهیم داشت، درستی این نظریّه را می توان دریافت.

سوی دیگر میان خود و علویان، و از جهتی میان خود و شیعیان خراسان و جز آنها قرار دهد. و اگر چنین نبود، دلیل آن همه اصرار مأمون به امام علیه السلام برای قبول ولایتعهدی و تهدید او در صورت امتناع برای چه بود؟

در ارشاد شیخ مفید آمده است که مأمون در موضوع ولایتعهدی، امام رضا علیه السلام را مخاطب قرار داده گفت: من بر آن شده ام که خلافت را به شما واگذار کنم.

امام فرمود : مرا از این کار معاف بدار من نیرو و توان آن را ندارم.

گفت: من ولایتعهدی خود را به شما واگذار می کنم.

مأمون در برابر امتناع امام علیه السلام ازقبول درخواست او، ضمن سخنانی تهدیدآمیز گفت:

عمربن خطّاب شورا را از شش نفر تشکیل داد، که یکی از آنان جدّ تو امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام، بود و مقرّر داشت هر کدام از آنان مخالفت ورزد، گردنش زده شود، و اینک آنچه را از تو خواسته ام باید بپذیری، زیرا من چاره ای جز این نمی یابم»(1).

پس از آن امام علیه السلام درخواست او را پذیرفت(2).

و نیز روایت شده است که میان امام علیه السلام و مأمون، گفتگوهای زیادی شد، و ضمن آن مأمون، قبول خلافت را، به امام علیه السلام پیشنهاد کرد، و آن حضرت نپذیرفت، سپس ولایتعهدی را عرضه کرد، امام علیه السلام از آن نیز امتناع فرمود، پس از آن مأمون گفت:

«تو پیوسته با آنچه خوشایندم نیست، با من برخورد می کنی، گویا از خشم من خود را در امان می بینی، به خدا سوگند، اگر ولایتعهدی را نپذیری، تو را بدان مجبور می کنم، و چنانچه باز هم اصرار ورزی گردنت را می زنم»(3).

«و امّا درباره بیعت من، با علیّ بن موسی، با توجّه به شایستگی و استحقاق او برای این امر، و این که خود من او را برگزیده ام، جز این نمی خواسته ام که با ادامه دوستی و محبّت میان ما و آنان، از شما حمایت، و از ریختن خونهایتان جلوگیری کنم، و این راهی

است که در اکرام خاندان ابوطالب، و دلسوزی و مواسات با آنان می سپرم، و این جبرانی است اندک بر آن همه مصائبی که به آنها رسیده است، هرچند شما گمان می کنید، که من می خواهم به آنان سود برسانم و این امر را در نهایت به آنان باز گردانم، امّا من پیوسته در اندیشه سامان دادن به امور شما، و آینده فرزندان و بازماندگان شمایم، در حالی که شما

در سرگرمی و گولی و نادانی به سر می برید، و نمی دانید درباره شما چه خواسته اند»(1).

بنابراین، او نمی خواسته است، چنان که عبّاسیان می پنداشتند، خلافت را از آنان، به خاندان ابوطالب منتقل کند، بلکه منظورش این بوده، که از برخی تندرویها و طغیانها، که

مشکلات بسیاری را برای حکومت، به وجود می آورده، جلوگیری کند، و یا بهتر بگوییم، با این سیاست خواسته است خلافت عبّاسیان را، از آسیب نگه دارد.

نوبختی خواهد دانست، و نوشت که این نامه را پس از خواندن، باز گرداند، تا کسی بر مضمون آن آگاه نشود.

پس از آن نوبختی اطلاع یافت، که فضل بن سهل نیز به نامناسب بودن وقت برای بیعت، آگاه شده است، زیرا او نیز از دانش ستاره شناسی برخوردار بود، از این رو بیمناک

شد، که مبادا انصراف فضل بن سهل، به او نسبت داده شود، و مأمون او را به قتل برساند،

لذا بر مرکب خود سوار شد، و نزد فضل بن سهل رفت، و او را از طریق دانش نجوم برخلاف واقع، به مناسب بودن وقت مطمئن کرد، و چون در این دانش آگاهتر و ماهرتر از فضل بود، توانست امر را بر او مشتبه، و وی را قانع گرداند(1).

از آنچه گفته شد نیز دانسته می شود که موضوع ولایتعهدی امام علیه السلام جز دامی نبوده،

که مأمون برای به چنگ آوردن امتیازهای سیاسی چندی، که می توانست بسیاری از مشکلات حکومت را برطرف کند، گسترده است. و به هیچ روی روش او با امام علیه السلام صادقانه نبوده بلکه، نقشی بوده است که می بایست گام به گام با دقّت و استحکام، ایفا

شود، تا نتایج مورد نظر به دست آید.

دوش او، بازی سیاسی ماهرانه را انجام دهد.

مأمون هنگامی که پیشنهاد می کرد، از خلافت به نفع امام علیه السلام کناره گیری کند، حساب می کرد، که نتیجه از دو حال بیرون نیست، یا امام علیه السلام می پذیرد، و یا نمی پذیرد، و در هر دو حال برای خود او و خلافت عبّاسیان پیروزی است، زیرا اگر بپذیرد، ناگزیر بنابر شرطی که مأمون قرار می دهد، ولایتعهدی آن حضرت علیه السلام را خواهد داشت، و همین امر مشروعیّت خلافت او را پس از امام علیه السلام نزد تمام گروهها و فرقه های مسلمان تضمین می کرد. وگرنه مأمون تا این اندازه، ساده اندیش و کوته فکر نبود، که ازقدرت کنار رود و آن را به صورت لقمه ای گوارا در آورد، و به علویان تقدیم دارد، و خود را رعیّت آنان کند و در برابر حکومت یکی همچون دیگران باشد، بدیهی است برای مأمون آسان بود، در مقام ولایتعهدی، بدون این که کسی آگاه شود، امام علیه السلام را از میان بردارد، تا حکومت به صورت قانونی و شرعی به او باز گردد، در این صورت علویان با خشنودی به حکومت می نگریستند، و شیعیان خلافت او را شرعی تلقّی می کردند، زیرا مأمون برای از میان بردن مخالفان خود شیوه های ویژه ای به کار می برد، و ما پس از این روش پیچیده و مرموز او را در ترور فضل بن سهل بیان خواهیم کرد، و خواهیم دید هنگامی که کشندگان او را دستگیر کردند، می گفتند شخص مأمون آنها را به کشتن فضل مأمور کرده است، ولی او همگی آنان را کشت.

بالاخره مأمون می اندیشید، که چنانچه امام علیه السلام خلافت را نپذیرد، شیعیان و پیروانش، آن بزرگوار را در معرض سؤال و انتقاد قرار خواهند داد، زیرا آنها خلافت را

حقّ او می دانند، و بر وی واجب است که آن را بپذیرد، امّا اصحاب و یاران امام علیه السلام هشیارتر از این بودند، که این نیرنگ سیاسی، در آنها کارگر افتد، و در دام فریب مأمون

گرفتار شوند، نیز مأمون حساب می کرد، که در چنین صورتی، در قبضه داشتن خلافت، و خودداری از تسلیم آن به صاحبان حق، نزد همه گروههای اسلامی و فرقه های مذهبی معذور خواهد بود، زیرا او کوشش خود را به کار برده، و در تسلیم آن کوتاهی نکرده، لیکن آنها نپذیرفته اند، در نتیجه زبان طعن مخالفان قطع، و از ناحیه شیعیان که حزب مخالف او هستند آسوده خواهد شد.

ص:112

آن حضرت را، به اطّلاع او رسانیدند، و مأمون خوشحال شد»(1).

ابوالفرج نیز این خبر را به همین گونه روایت کرده، جز این که ضمن آن گفته است: «مأمون، فضل و حسن را نزد علیّ بن موسی الرّضا فرستاد، و آنان پیغام مأمون را عرضه داشتند، و او امتناع کرد، آنها پیوسته اصرار کردند تا این که یکی از آنان گفت: یا بپذیر و یا این که کار را درباره ات انجام دهیم، و به این گونه آن حضرت را تهدید کردند، سپس آن

دیگر گفت: به خدا سوگند به من دستور داده است، اگر مخالفت کنی گردنت را بزنم»(2).

است بگویم تعصّبات مذهبی، آنان را وادار کرده است، که انگیزه مأمون را در بیعت با امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی چنین بیان کنند:

«امامان علوی همیشه بر این گمانند، که اگر زمام امور مردم، در دست آنها قرار گیرد، جامعه را به سوی عدالت مطلق، رهبری می کنند، ولی میان واقع و ادّعا فاصله زیادی است، و مأمون از این حیث ناراحت بود، زیرا می دید، امامان خود را از چشمها پنهان داشته اند، و مرتکب گناه می شوند، بدون این که کسی آنها را ببیند، و ارزش آنها را بشناسد، از این رو گفت برای مردم بهتر است، این امامان ظاهر شوند که لغزشهای آنها دانسته شود، و تا این حد تقدیس نشوند، و یقین داشت که اگر به میدان زندگی درآیند و مردم ببینند که چگونه حکومت می کنند، و چطور مرتکب حرام می شوند، از نظرها می افتند، و اعتبارشان از میان می رود، ولی تا هنگامی که از دیده ها پنهان و مقهور و از

حاکمیّت محرومند، مردم به آنها نظر دارند، و به آنان مهر می ورزند، از این رو تصمیم گرفت، علیّ الرّضا را ولیعهد خود قرار دهد»(1).

این است آنچه استاد احمد امین نوشته است، و این گفتار از او شگفتی ندارد، زیرا او به تعصّب و هواداریهای یک جانبه شناخته شده است، و دشمنی او را با تشیّع و پیروان اهل بیت علیهم السلام همه می دانند.

در اینجا چند نکته را درباره سخنان او یادآوری می کنیم:

1- تجربه ای که امّت اسلام از حکومت علویان دارد، دوره خلافت علی علیه السلام است، و همین تجربه ثابت می کند، که اهل بیت علیهم السلام به اداره امور مردم از دیگران شایسته تر و سزاوارترند، زیرا هدف آنها در حکمرانی، ایجاد جامعه ای است عدالت پیشه و متوازن، و اداره و هدایت آن با عدل مطلق، براساس رسالت محمّدی صلی الله علیه و آله.

2 - اعتقاد شیعه به این که اهل بیت به حکومت و رهبری امّت سزاورترند، منحصر است به امامان دوازده گانه علیهم السلام نه دیگران از این خاندان.

در اینجا برماست بپرسیم، کدام یک از امامان علیهم السلام دور از چشم مردم، مرتکب گناه و حرام شده، و آن گناه و حرام چه بوده است؟ و کدام نصّ تاریخی است، که چنین چیزی را ثابت می کند، شاید احمد امین، موضع گیری امامان اهل بیت علیهم السلام را در برابر

ص:115

حکومتهای ستمگر امویان و عبّاسیان، و مبارزات آنان را، با آن دستگاههای فاسد جرم و گناه به حساب آورده است؟

3- مأمون علیّ الرّضا علیه السلام را به ولایتعهدی، منصوب داشت، کدام گناه را آن حضرت در این دوران مرتکب شد و چه حرامی را به جای آورد، که از نظر مردم ساقط شد؟ احمد امین و اسلاف او، از سیره و روش امام علیه السلام پس از ولایتعهدی چه چیز بد و ناپسندی را کشف کرده اند، که آنها را وادار و حریص کرده، برای دشمنی با اهل بیت علیهم السلام و یاری دشمنان آنها، آن را این گونه اظهار کنند.

4- این که برای تأیید مدّعای خود، روش حکومت فاطمیان را در مصر، یا حکومت

علویان را در خلال حکومت عبّاسیان در ادوار مختلف مثال آورده و گفته است این حکومتها از نظر سلوک و محتوا، با حکومتهای امویان و عبّاسیان تفاوت و امتیازی نداشته است، درست نیست، زیرا شیعه این حکومتها را هرگز مشروع اعلام نداشته است و مادام که بر طریق صحیح رسالت نبوی و جانشینان برحقّ او نبوده اند، با آنها دوستی و اظهار همبستگی نکرده است.

در هر حال چنان که گفته شد، این گونه سخنان از احمد امین، موجب غرابت و شگفتی نیست، و او به علّت تعصّب کور، و انحراف از اهل بیت علیهم السلام در آنچه گفته است، معذور می باشد.

اوضاع به حال نخست باز می گردد، بنابراین امام علیه السلام از این که شخصیّت خود را وسیله پیشبرد اغراض ناجوانمردانه، و بهره برداری زیرکانه و مزوّرانه می دید، رنج می برد و در لحظاتی که ناراحتی درونی او به اوج می رسید، آثار آن دیده می شد، چنان که یاسر خادم

روایت می کند که:

امام رضا علیه السلام هنگامی که در روز جمعه از مسجد بازگشته، و عرق و غبار بر او نشسته بود، دستهای خود را بلند کرد و گفت: پروردگارا! اگر فرج من از این گرفتاری که دچارم به مرگ من است، همین ساعت آن را برسان، و آن حضرت پیوسته دلگیر و اندوهگین بود

تا آن گاه که وفات فرمود، درود خدا بر او باد(1).

پذیرش ولایتعهدی مأمون از طرف امام علیه السلام امری بود، که توجیه آن برای اصحاب و یاران آن حضرت، مشکل و دشوار بود، و اگر چه آنها به درستی موضعگیری امام علیه السلام مطمئن بودند و روش آن حضرت را دور از هر نقص و خلل می دانستند، ولی در همین موقع احساس می کردند که امام علیه السلام از سختی و ناراحتی درونی رنج می برد، چنان که برخی پاسخهای امام علیه السلام به پرسشهای مکرّر اصحاب روشنگر آن واقعیّت سیاسی است، که موجب تحمیل ولایتعهدی برآن حضرت شده است. محمّدبن عرفه روایت کرده است که:

به امامرضا علیه السلام عرض کردم، ای فرزند پیامبر خدا، چه چیز شما را وادار کرد، ولایتعهدی را بپذیری؟

فرمود: چه چیز جدّم امیرالمؤمنین علیه السلام را وادار کرد، در شورا درآید؟(2)

مردی به آن حضرت عرض کرد، خداوند کارهایت را اصلاح فرماید، چگونه آن را از مأمون پذیرفتی؟ و چنان می نمود که این عمل را از آن حضرت ناپسند دانسته است.

امام علیه السلام فرمود: ای مرد پیامبر برتر است یا وصیّ؟

گفت: پیامبر.

فرمود: مسلمان برتر است یا مشرک؟

گفت: مسلمان. امام علیه السلام فرمود: عزیز مصر، مشرک، و یوسف، پیامبر بود، مأمون

ص:117

مسلمان و من وصیّ پیامبرم. یوسف از عزیز مصر درخواست کرد که او را والی و حاکم کند، چنان که در قرآن است«قَالَ اجْعَلْنِی عَلی خَزَائِنِ الاَْرْضِ إِنّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ» در حالی که من بر این کار مجبور شدم(1).

یاسر خادم گفته است، هنگامی که امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی برگزیده شده بود، او را

دیدم در حالی که دستهای خود را به آسمان بلند کرده بود می گفت: پروردگارا تو می دانی که من مجبور و مضطرم، مرا مؤاخذه مکن، چنان که بنده و پیامبر خود یوسف را به سبب حکمرانی بر مصر، مؤاخذه نکردی(2).

این روایات کافی است، که نظر امام علیه السلام درباره ولایتعهدی برای ما روشن شود، و بدانیم که آن حضرت گاهی در مقام دعا و درخواست از خدا می خواهد که فرج او را برساند و غم و اندوه او را برطرف فرماید، و گاهی وضعیّت خود را در قبول ولایتعهدی با

وضعیّت جدش امیرمؤمنان در ورود به شورا مقایسه می کند.

و برای سومین بار، وضعیّت خویش را با حضرت یوسف علیه السلام می سنجد، آن گاه که او ولایتعهدی مصر را در فرمانروایی عزیز مصر پذیرفت، لیکن در همان حال، حضرت، تفاوت وضعیت خود و یوسف علیه السلام را یادآور شده می گوید: یوسف منصب ولایتعهدی را به اختیار خود برگزید، اما من به اجبار و بدون اختیار به این موضوع تن دادم.

از این رو تردیدی باقی نمی ماند که امام قانع نشده است منصب ولایتعهدی به واقع و با جدیت به او پیشنهاد شده است و بدون شکست حضرت از اساس و ابتدا موافق آن نبوده و عقیده ای به آن نداشته است.

آن سیطره یافته، نقشی به سزا در تثبیت حکومت مأمون و پیروزی او بر برادرش امین، ایفا کرده بود؛ از این رو چنان چه امام ولایتعهدی را می پذیرفت، مشروعیت خلافت تضمین می شد، به این اعتبار که پذیرش امام، مُهر تأیید و اعترافی بود بر مشروعیت

خلافت مأمون، و این خود آرامش تسلیم و فرمانبرداری مردم را در نواحی خراسان تضمین می کرد. از دیدگاه من این عامل از جمله مهمترین عواملی است که مأمون را بر آن

داشت تا ولایتعهدی را به امام بسپارد چرا که به واسطه آن می توانست بر دشمنان دیرینه

حکومت خویش ظفر یابد، دشمنانی که همواره حکومت او را نامشروع و جعلی می دانستند و علیه آن قیام می کردند.

بدین سان شاهد بودیم مخالفتی در مقابل بیعت امام صورت نگرفت، بلکه برعکس، این موضوع موجی از خشنودی و شادمانی در میان گروه ههای مختلف مردم، به راه انداخت.

همچنین بعید نیست مأمون احساس کرده باشد جریانی پنهانی قصد براندازی حکومت او را داشته و بر آن است به علویان بسپارد. این باور او را وادار کرد با سهیم

کردن امام در حکومت و اعطای منصب ولایتعهدی به او، این فعالیت ها و تکاپوها را در محاصره خویش در آورد. افزون بر این شاید مهر، دوستی و تمایل خراسانیان نسبت به علویان، به اعطای منصب ولایتعهدی به امام کمک کرده است، به ویژه پس از رنج، سختی، آوارگی و کشتاری که علویان از جانب حکومت عباسی تحمل کردند.

فرازهایی از پاسخ مأمون به بنی هاشم گویای این واقعیت است، مأمون می گوید: هر چند شما گمان می کنید که من می خواهم به آنان سود برسانم و این امر را در نهایت به آنان باز گردانم، بدانید که من در اندیشه شما و سامان دادنِ به کار شما و آینده فرزندان

شما هستم، در حالی که شما در سهو و لهو و گولی و نادانی به سر می برید و نمی دانید درباره شما چه خواسته اند.

آنچه از محتوای این واژه های پرمعنا برمی آید این است که مأمون پس از آن که به استحقاق و شایستگی امام علیه السلام برای ولایتعهدی تصریح می کند، به خطراتی که از لحاظ سیاسی پیرامون او را فرا گرفته است، توجّه دارد، و از این که ممکن است رشته امور از

کف او بیرون رود بیمناک است، زیرا طبقه مؤثّر جامعه بر دوستی و روش علویان است

ص:119

و اضافه بر این اندیشه تشیّع در برخی از سران سیاسی و فرماندهان نظامی، به سرعت راه یافته است. و ما این حقیقت را از استقبال طبیعی عموم، برای ولایتعهدی امام علیه السلام

می توانیم دریابیم، و اگر در قبال این امر مخالفتی وجود داشته است، صدای ناچیز آن در فریادهای بلند و پرطنین هواداران و تأیید کنندگان، از میان رفته و خاموش شده است.

هیچ تردیدی نیست، که مأمون برآن، نبوده که خلافت را به علویان بازگرداند، بلکه هدف او برطرف کردن تشنّجات و از میان بردن بحرانهایی بوده، که اگر به همان وضع ادامه می یافت، و چاره جویی نمی شد، زوال خلافت بنی عبّاس را به دنبال داشت.

2- علویان از حکومت عبّاسیان، در تمام ادوار، سرپیچی، و برضدّ آنها قیام، و حکومت آنها را تهدید می کردند و معتقد بودند که عبّاسیان حکومت را از آنها ربوده اند،

زیرا دعوت و قیام مردم بر ضدّ امویان، به نام انتقال خلافت به رضای آل محمّد صلی الله علیه و آله بوده است، از این رو مأمون درصدد برآمد موجبات برخورد با علویان را برطرف کند، به ویژه این که او تصمیم داشت تشنّجات و بحرانهایی را که موجب ضعف حکومت او شده از میان ببرد، و برای استقرار پایه های قدرت خود، محیط را امن و آرام سازد، زیرا از زمانی

که برادر خود امین را مقهور گردانید، پیوسته با بغداد پایتخت خلافت عبّاسی، در جنگ و ستیز بود، و این امری تصادفی نبوده که حضرت رضا علیه السلام در آغاز همین جنگ و جدالها به ولایتعهدی انتخاب شد.

به علاوه علویان در جلب توجّه افکار عمومی مسلمانها به سوی خود، و کسب حمایت آنها پیروز شده بودند، و دلیل آشکار این مدّعا این است که، در هر جا علویان بر

ضدّ حکومت عبّاسیان قیام و شورش می کردند، انبوه مردم از هر طبقه دعوت آنها را اجابت می کرد و به یاری آنها بر می خاست و این بر اثر ستمها و کشتارها و آوارگیها و

انواع شکنجه ها و بلاهای دردناکی بود، که علویان از دستگاه حکومت عبّاسیان تحمّل کرده بودند، مأمون در پاسخی که به بنی هاشم داده است، و پیش از این ذکر شد، خود به این ستمها گواهی داده است، و اضافه بر این پاسخ او این ادّعای ما را تأیید می کند، که

یکی از عللی که مأمون را وادار به بیعت با امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی کرده همین موضوع بوده است، مأمون در نامه اش، چنان که گذشت می گوید:

«این اقدام (بیعت با علیّ بن موسی علیه السلام به ولایتعهدی) را جز برای این انجام ندادم، که

ص:120

پاسدار خون شما، و نگهبان بقای شما از طریق دوستی و مودّت میان شما و آنان باشم، و

این راهی است که من برای حفظ حرمت خاندان ابوطالب در تقسیم غنائم از نظر همیاری و مواسات می سپرم، و این اندکی از بهره آنهاست».

بنابراین مأمون با بیعت به ولایتعهدی امام علیه السلام می خواهد آتش فتنه علویان و پیروان آنها را خاموش، و ریشه قیام و شورش را در نفوس آنان خشک گرداند، و سایه خطر و زحمت آنان را، از عبّاسیان و حکومت دور سازد. و عملاً هم آنچه را خواسته بود واقع شد.

3- دیگر از انگیزه های مأمون، در بیعت با امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی، بیم دادن عبّاسیان و تنبیه آنان بود، زیرا آنها پیمان ولایتعهدی مأمون را شکسته، و میثاق خود را با او نقض کرده بودند، و مأمون با این اقدام، به آنان فهمانید که تمرّد و عصیان آنها و خلع او از ولایتعهدی، ضرری به او نمی رساند، و او را ناتوان نمی گرداند تا بر آنها چیره شود، و از آنها انتقام گیرد، و خلافت را از خاندان عبّاسی، به دشمنان آنها که علویانند منتقل

سازد.

حالت بحرانی و جوّ متشنّج میان مأمون و عبّاسیان در بغداد، به صورتی درآمده بود، که رو در روی هم قرار گرفته و مبارزه طلبی می کردند مأمون برای کوبیدن و جریحه دار کردن احساسات آنها، چیزی در اختیار نداشت، جز این که آنها را به انتقال خلافت از خاندان عبّاسی به علویان یعنی دشمنان آنها گوشمالی دهد، واین چیزی بود که عبّاسیان همواره از آن بیمناک بودند.

هنگامی که امین برادر خود مأمون را از ولایتعهدی خلع، و از عبّاسیان خواست اقدام او را تأیید کنند، همگی یک زبان امین را تأیید و پشتیبانی کردند، و با این عمل خود نزدیک بود به حیات سیاسی مأمون پایان دهند، او هم برای رویارویی با آنها و در پاسخ مبارزه جویی و جنگ طلبی آنان سلاحی برّنده تر از این نیافت، و آن را به کار گرفت.

بفهمانند که امر به این سادگی نیست، که او بتواند خلافت را از خاندان عبّاسی بیرون برد و در میان دشمنان آنها قرار دهد، بلکه آنها می توانند، هرکس را بخواهند از میان خود به خلافت برگزینند، هرچند شایستگی او برای این امر، از همه مردم کمتر باشد، از این رو دست به کار شدند و ابراهیم بن مهدی را که لقب ابن شکله داشت، واز نوازندگان بزرگ دوران حکومت عبّاسی است، به خلافت برداشتند، و با او دست بیعت دادند و مردم هم از آنها پیروی کردند.

اختیار این نظر وادار کند که مأمون برای این که خود را از خشم عبّاسیان و مردم بغداد و دیگران برهاند، درصدد چاره جویی برآمده و امام علیه السلام را به قتل رسانیده است زیرا تمرّد و دشمنی مخالفان تنها به علّت بیعت او با امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی بود.

و انجام می یافت، و همه اموالی که از اطراف و نواحی فرستاده می شد به دست او می رسید، هنگامی که امام علیه السلام به خراسان منتقل شد، هشام بن ابراهیم با ذوالرّیاستین

ارتباط برقرار کرد، و نزد او تقرّب یافت، و او همه اخبار مربوط به امام علیه السلام را در اختیار

ذوالرّیاستین و مأمون قرار می داد و از این راه مورد عنایت و توجّه آنها قرار گرفت، در نتیجه هیچ خبری مربوط به امام علیه السلام نبود، مگر این که مأمون و ذوالرّیاستین از آن آگاه می شدند. مأمون دربانی امام رضا علیه السلام را به او واگذار کرد، و او به هر کس که می خواست اجازه ملاقات امام علیه السلام را به وی می داد، و آن بزرگوار را محدود ساخته بود، چنان که هرکس از موالی و دوستان تقاضای ملاقات آن حضرت را داشت، امکان به او داده نمی شد و امام علیه السلام در خانه خود هیچ سخنی نمی فرمود مگر این که هشام آن را به مأمون و ذوالرّیاستین می رسانید»(1).

عملی دارند، خوب است آنچه را ریّان بن صلت روایت کرده است، به طور مثال در این جا ذکر کنیم:

«گفته شده ابراهیم بن هشام عبّاسی، از امام علیه السلام بدگویی و عیبجویی می کرد، یکی از شیعیان چگونگی آن را به اطّلاع امام علیه السلام رسانید و درخواست کرد، اجازه دهند او را به قتل برساند، امام علیه السلام به شدّت از این عمل منع فرمود. سپس عرض کرد، فضل بن سهل مرا برای انجام برخی از کارهایش به عراق روانه می کند، و عبّاسی نیز چند روز پس از من

راهی عراق می شود، آیا اجازه می دهید، به دوستان قمّی شما بگویم، از آنها بیست یا سی نفر از شهر بیرون روند، و مانند این که دزد و راهزن هستند، هنگامی که عبور می کند، او را بکشند، و در این صورت گفته خواهد شد راهزنها او را کشته اند؟ امام علیه السلام سکوت فرمود و به من هیچ پاسخی نداد.

وقتی که به سوی عراق حرکت کردم، و به حوّان رسیدم، سواری را نزد زکریّابن آدم فرستادم، و به او نوشتم اموری است که نمی توان آنها را نوشت، اگر موافقت کنی و در فلان روز به محلّ مشکوة آیی، من ان شاءاللّه تو را در آنجا دیدار خواهم کرد، من به محلّ مشکوة وارد شدم و او پیش از من به آن جا رسیده بود، او را از چگونگی آگاه، و داستان

را برای او بیان کردم، و گفتم که عبّاسی در فلان روز به این محل ورود خواهد کرد، زکریّا

گفت این مرد را به من واگذار، سپس با او خداحافظی و آن جا را ترک کردم.

زکریّابن آدم به قم بازگشت، و معمّر... نیز وارد قم شده بود، زکریّا درباره آنچه به او گفته بودم با وی به مشورت پرداخت، معمّر به او گفت: نمی دانم سکوت امام علیه السلام امر است یا نهی، و تو را هم به چیزی دستور نفرموده است، بنابراین درست نیست که متعرّض او شوی، زکریّا این کار را پیگیری نکرد، و عبّاسی نیز سالم از راه گذشت...»(1).

علی رغم این که امام علیه السلام نخست ریّان را از کشتن عبّاسی به شدّت منع می کند، و سپس هم در برابر طرح پیشنهادی او از هرچه دلالت بر موافقت کند خودداری و سکوت می فرماید، با این حال زکریّابن آدم، هیچ گونه اقدامی را پیش از آن که با معمّر مشورت

کند، به عمل نمی آورد، و معمّر هم به دلیل این که سکوت امام علیه السلام دلالت بر امر یا نهی نمی کند او را از این کار باز می دارد.

ص:125

این قضیّه نمایانگر دقّت فراوانی است، که شیعیان در پای بندی به دستورها و حفظ حدود اوامر امامان علیهم السلام به کار می برند.

باری اینها بود انگیزه ها و واقعیّتهایی که مأمون را وادار کرد، با امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی بیعت کند و می توان با در نظر گرفتن شرایطی که حکومت با آن رو به رو بوده،

آنها را از خلال تاریخ آن زمان دریافت، و نسبت به همه یا برخی از آنها قطع و یقین کرد.

یافتگان خاندان برمک و پیروان آنهاست(1)، و برمکیان هم به انحراف از علویان و دشمنی با آنان معروفند، در این صورت چگونه ممکن است، موضوع ولایتعهدی امام رضا علیه السلام را فضل به مأمون پیشنهاد کرده باشد، مگر این که وضع سیاست عمومی ایجاب کرده است، برای حفظ خلافت، مسائل مذهبی در نظر گرفته نشود.

ابن اثیر در تاریخ خود، فضل را شیعه دانسته و گفته است که ولایتعهدی امام رضا علیه السلام را، او به مأمون پیشنهاد کرده است(2). شاید برای تشیّع او اخبار دیگری هم نقل شده است. ابوعلی حسین بن احمد سلامی در کتاب خود، به نام تاریخ خراسان گفته است: فضل بن سهل به مأمون پیشنهاد کرد، که علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام را ولیعهد خویش قرار دهد(3)، گروهی از مورّخان نیز همین نظر را اختیار کرده اند.

سلامی روایت می کند، هنگامی که خلافت بر مأمون استقرار یافت، روزی فضل بن

سهل به یکی از همنشینان خود گفت: کاری که من کرده ام با کار ابومسلم چه فرقی دارد؟ او گفت ابومسلم خلافت را از قبیله ای به قبیله دیگر انتقال داد، و تو آن را از برادری به برادر دیگر منتقل کرده ای، و فرق این دو را خود می دانی. فضل گفت: پس من هم آن را از

قبیله ای به قبیله دیگر انتقال خواهم داد، سپس به مأمون پیشنهاد کرد که علیّ بن موسی را ولیعهد خویش قرار دهد، و مأمون نیز با آن حضرت هم بیعت، و ولیعهدی مؤتمن را ملغی کرد(4).

از عبداللّه بن طاهر نقل شده که گفته است: فضل بن سهل به مأمون خاطرنشان کرد، که صله رحم به جا آورد و با علیّ بن موسی بیعت کند، و از این راه به خدا و رسول تقرّب

جوید، تا آنچه رشید درباره علویان مرتکب شده، از خاطرها برود، و مأمون قادر به مخالفت با فضل نبود، از این رو رجاء بن ضحّاک و یاسر خادم را به مدینه روانه کرد تا

ص:128

محمّدبن جعفر و علیّ بن جعفر و علیّ بن موسی بن جعفر علیهم السلام را، به سوی خراسان حرکت دهند، و این در سال 200ه بود(1).

فضل از کسانی نبود که موقعیّت امام علیه السلام و قوّت نفوذ او را نزد مأمون نداند، و آن چنان ساده اندیش نبود که بخواهد نفوذ و تأثیر خود را در دستگاه خلافت مأمون، بر اثر مواجهه با نفوذی قویتر و نابرابر، به خطر اندازد، و کسانی که گفته اند، مأمون به اشاره

فضل، دست به این کار زده است، شاید از این جهت باشد، که کارهایی که در قلمرو حکومتها انجام می شود، غالبا به مرد نیرومند آن دستگاه که نفوذش بیشتر، و در برابر افکار عمومی مسؤولیت زیادتر دارد، نسبت داده می شود، و مردم هم نفوذ و تأثیر فضل را در مزاج مأمون، از همه بیشتر، و سخن او را از هر کس نزد خلیفه مؤثّرتر می دانستند، و طبعا زمانی که مأمون تصمیم به ولایتعهدی امام گرفته است، مردم پنداشته اند، این کار به اشاره و تدبیر فضل است، زیرا او مأمون را در همه کارها مطیع خویش ساخته، و سلطه خود را بر همه اعمال او برقرار کرده بود.

از این رو می بینیم، هنگامی که نامه حسن بن سهل به عیسی بن محمّدبن خالد

می رسد، و ضمن آن اعلام می کند، که مأمون با امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی بیعت کرده است، و او را به ترک لباس سیاه، و پوشیدن جامه سبز امر می کند، و از جانب مأمون به او

دستور می دهد که از لشکریان و فرماندهان و بنی هاشم و همگی مردم بغداد، بر این امر بیعت گیرد، برخی از اینها می گویند: بیعت می کنیم و جامه سبز می پوشیم، و بعضی می گویند: بیعت نمی کنیم، و سبز نمی پوشیم، وخلافت را از خاندان عبّاس بیرون نمی بریم، و این کاری که شده جز حیله و دسیسه فضل بن سهل نیست(1).

این اتّهام مردم بغداد به فضل، جز از این ناشی نبوده که او بیشترین نفوذ و تأثیر را در دستگاه خلافت داشته است و دور نیست این شایعه که اقدام مأمون به اشاره فضل بوده است، از خود فضل ناشی شده باشد، تا از این راه موقعیّت خود را، در برابر افکار عمومی که او را دارای بیشترین نفوذ در اعمال خلیفه می دانستند، محفوظ بدارد، چنان که فضل هنگامی که نظر یکی از یاران خود را، درباره مقایسه کار او، با آنچه ابومسلم انجام داده می پرسد، با مباهات می گوید من خلافت را مانند ابومسلم، از قبیله ای به قبیله

دیگر منتقل خواهم کرد، تا این که به مخاطب خود بفهماند، که همه امور خلافت در

ص:130

دست اوست و هرکاری را که بخواهد می تواند انجام دهد، و موضوع ولایتعهدی نیز منحصرا به اشاره و تدبیر او بوده است.

مجلس از غیر آنها خلوت شد، امام علیه السلام سخنان فضل و هشام را به آگاهی مأمون رسانید، و به او تذکّر داد، که خود را از تأثیرات آنها نگه دارد، و مأمون هنگامی که سخنان امام علیه السلام را شیند، دانست که راست و درست همان است که او فرموده است.

بوده، تیره و آلوده کند، و نیز اخلاص خود را به مأمون، و علاقه اش را به ایمنی و دوام

حکومت او نشان دهد.

و مخالفان تأمین کند، و این مقصود تنها با گزینش امام علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام به

ولایتعهدی امکان پذیر بود، از این رو به امام علیه السلام پیغام فرستاد، و درخواست کرد که به مرو عزیمت فرماید، ولی آن حضرت نپذیرفت، و نامه های بسیاری میان آنها رد و بدل شد، تا بالاخره مأمون توانست، با شیوه های خاصّی امام علیه السلام را به آمدن به مرو، راضی کند، پس از آن، چنان که مفید و ابوالفرج نوشته اند، رجاءبن ابی الضحاک و جلّودی را به

مدینه فرستاد، تا آن حضرت را در این سفر همراهی کنند. تاریخ درباره کیفیّت این سفر،

چیزی بیان نمی کند، و اشاره های اندکی که شده برای دانستن چگونگی و خصوصیّات آن کافی نیست.

عَذابی...»(1).

سپس پرده انداخته شد، و مرکب حضرت حرکت کرد، پس از این کسانی را که قلم و

دوات داشته و این حدیث را نوشته بودند، شماره کردند که بیست هزار نفر بود.

ابونعیم در حلیه الاولیاء پس از نقل آن گفته است: این حدیث به همین اسناد ثابت و مشهور است، و روایتی است که امامان پاک از پدران بزرگوار خود نقل فرموده اند، و یکی

از محدّثان گذشته ما، هنگامی که این حدیث را با همین سند روایت کرده گفته است اگر این اِسناد به گوش دیوانه خوانده شود، بهبود می یابد.(2)

برکنار نکنم، و رسمی را از میان نبرم، و سنّتی را دگرگون نکنم، و از دخالت در امور

حکومت برکنار، و تنها مورد مشورت باشم، و مأمون آنها را پذیرفت(1).

در وقتی دیگر مأمون کوشید امام علیه السلام را به هر نحو ممکن، در مسؤولیّتهای دولت دخالت دهد، معمّربن خلاّد می گوید: امام ابوالحسن الرّضا علیه السلام به من فرمود:

مأمون به من گفت: ای اباالحسن، بنگر کسانی را که مورد وثوق شمایند، انتخاب و به حکومت مناطقی که دستخوش فساد شده اند بگماری به او گفتم: وفا کن تا وفا کنم، من به این شرط پذیرا شدم که امر و نهی و عزل و نصب نکنم، و کسی را مأموریت ندهم، تا آن گاه که خداوند مرا پیش از تو بمیراند، به خدا سوگند من در اندیشه خلافت نبودم، بلکه در مدینه بر چهارپای خود سوار و در کوچه های آن رفت و آمد می کردم، و هر کس از مردم این شهر و جز آن درخواستی از من می کرد، برمی آوردم، و همه برای من همچون عمویان شده بودند، همچنین نامه های من به همه شهرها روان بود، و تو بر نعمتهایی که خدا به من داده چیزی نیفزوده ای. پس از آن مأمون گفت: وفا می کنم(2).

است.

از این رو عموم اصحاب آن حضرت انکار می کنند از این که امام علیه السلام ولایتعهدی مأمون را که متضمّن اقرار ضمنی به مشروع بودن خلافت وقت است، از روی اختیار پذیرفته باشد، و آنچه موجب جواز این عمل شده این است، که امام علیه السلام به پذیرش ولایتعهدی مجبور، و این منصب به او تحمیل شده است، و آن حضرت موضع خود را در قبال حکومت هرگز تغییر نداده و مشارکتی در حکومت نداشته است(1)، و همان انگیزه ای که جدّش امیرالمؤمنین علیه السلام را وادار به دخول در شورا کرد، امام رضا علیه السلام را نیز ناگزیر به پذیرش ولایتعهدی مأمون کرده است(2). بدیهی است اگر امام علیه السلام در قبول بار

مسؤولیتهای حکومت با مأمون مشارکت می کرد، این عمل به منزله این بود که حکومت مأمون را مشروع دانسته، و بر همگی اعمال و رفتار دستگاه خلافت و سران آن صحّه گذاشته است، لیکن امام علیه السلام برای حفظ مصالح اسلام، که رعایت آنها بر او واجب است، ترجیح داد که خود را از دستگاه خلافت مأمون، دور نگه دارد و تنها مشاور او باشد.

علاوه براین، امام علیه السلام نمی خواهد به مأمون اجازه دهد، که اعمال و رفتار او را مقیّد گرداند، و یا اجرا کننده تمایلات و نظریّات او باشد زیرا امام علیه السلام هوس آن را ندارد که مرد نیرومند دستگاه شود، و حکومت را زیر سلطه خود گیرد، و همچون فضل بن سهل و جز او، در مأمون نفوذ داشته باشد، همان فضل بن سهل و دسته ای که برای کسب توجّه و تقرّب جستن به مأمون پیوسته با یکدیگر رقابت داشتند، و در اجرای منویّات او از هر قبیل که بود، بر همدیگر سبقت می جستند، تا بتوانند در به دست آوردن مقامات بالاتر، و سلطه بیشتر بر دستگاه پیشی گیرند.

اگر فرض کنیم، امام علیه السلام می پذیرفت، که در اداره امور حکومت، مشارکت داشته باشد، این امر باعث می شد که با کسانی که از نظر اعمال و رفتار و طریقه واعتقاد، او را در دستگاه خود عنصری بیگانه می شمردند رویارویی پیدا و با آنها به سختی برخورد کند،

و احیانا آنها را از دستگاه حکومت دور سازد، به ویژه این که اعمال اینها غالبا ناپسند و از حدود شرعی بیرون بود، در این صورت، موقعیّت و شخصیّت تاریخی امام علیه السلام دچار خطراتی مضاعف می شد، و مخالفان می توانستند با فعالیّتهای پشت پرده، و جعل

ص:138

اکاذیبی چند از یک سو حکومت را بر ضدّ آن حضرت بشورانند، و از سوی دیگر قداست و نزاهت آن بزرگوار را نزد پیروانش مشکوک و متزلزل سازند.

آیا این مخالفان نمی توانستند با شیوه های خاصّ خود، شک و سوءظنّ مأمون را نسبت به اقدامات امام علیه السلام برانگیزند، و اعمال آن حضرت را نزد مأمون سؤال برانگیز کنند، و مغرضانه جلوه دهند؟

پاسخ این پرسش مثبت است، زیرا با این که فضل بن سهل همان کسی است که مأمون را بر مسند خلافت نشاند، و رژیم حکومت بغداد را دگرگون کرده و امین را با همه امکانات سیاسی و نظامی او سرنگون ساخته است با این همه نمی تواند برای از میان برداشتن امام علیه السلام نقشه ای طرح کند، و یا برای مخدوش کردن شخصیّت آن حضرت، کاری انجام دهد، تا این که خود در مرکز قدرت و در اوج عزّت باقی بماند.

واقع این است که هر اندازه که مأمون در موضوع ولایتعهدی امام علیه السلام از خود زیرکی و مهارت سیاسی نشان داده به همان اندازه امام علیه السلام هشیاری خویش را نسبت به موقعیّت خود اظهار، و عملاً با دوری جستن از قبول مسؤولیتها، آگاهی خویش را نسبت به عواقب این امر اثبات فرموده است.

و شمشیر بسته بود، سپس دستور داد پیش از همه، فرزندش عبّاس بن مأمون بیعت کند، امام علیه السلام دست خود را بالا گرفت به نحوی که پشت دستش مقابل صورت آن بزرگوار وکف دستش مقابل صورت مردم بود، مأمون عرض کرد، دست خود را برای بیعت فرود آور، امام علیه السلام فرمود پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به همین گونه بیعت می کرد، پس از عبّاس مردم همه با آن حضرت بیعت کردند، و دست امام علیه السلام همچنان بالای دستها بود، سپس بدره های زر آوردند، و خطیبان و شاعران از جا برخاستند، و به ذکر فضایل و بیان مناقب آن حضرت، و ستایش عمل مأمون درباره ولایتعهدی امام علیه السلام پرداختند.

ابوعبّاد،(1) عبّاس بن مأمون را فرا خواند، عبّاس از جای برجست ،و نزدیک پدرش رفت و دست او را بوسید، مأمون او را دستور نشستن داد، سپس محمّدبن جعفر را صدا کردند، فضل بن سهل به او گفت از جای برخیز، او برخاست و رفت و نزدیک مأمون ایستاد، و از بوسیدن دست او خودداری کرد، مأمون به او گفت برو و جایزه ات را بردار،

پس از آن صدا زد ای اباجعفر برگرد و در جای خود بنشین، او هم به جای خود بازگشت، بعد از آن ابوعبّاد علویان و عبّاسیان را دو به دو فرا می خواند و آنها جایزه های خود را از او دریافت می کردند، تا این که جوائز پایان یافت. سپس مأمون به امام علیه السلام عرض کرد خطبه بخواند و برای مردم سخن گوید.

امام علیه السلام ستایش و سپاس خداوند را به جای آورد، و بعد از آن فرمود: ما را به سبب قرابت با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر شما حقّی است، و از این جهت شما را نیز حقّی بر ماست، اگر شما حقّ ما را ادا کنید، ادای حقّ شما بر ما واجب خواهد بود، نقل نشده است که امام علیه السلام در این مجلس زیاده براین کلمات، چیزی فرموده باشد، سپس مأمون دستور داد سکّه

زدند، و نام مبارک امام علیه السلام را بر آن نقش کردند.(2)

مأمون دختر اسحق بن جعفربن محمّد را به ازدواج اسحق بن موسی بن جعفر درآورد، و به او دستور داد که در آن سال امیر حاجیان باشد.

مأمون در مرکز خلافت خود، به ولایتعهدی امام رضا علیه السلام خطبه خواند(3) و فرمان داد

ص:140

که در سراسر شهرهای اسلامی به نام آن بزرگوار خطبه بخوانند، و برای او که ولیعهد مسلمانان است دعا کنند.

هنگامی دیگر ابونواس چشمش به امام علیه السلام افتاد، و این موقعی بود که حضرت از نزد مأمون باز می گشت و بر استر خود سوار بود، به امام علیه السلام نزدیک شد و سلام کرد و گفت، ای فرزند پیامبر! من درباره شما اشعاری سروده ام، که دوست دارم آنها را استماع فرمایی، آن حضرت فرمود اشعار را بخوان، ابونواس شروع بخواندن این شعرها کرد:

مطهّرون نقیّات ثیابهم

تجری الصّلوة علیهم أینما ذکروا

من لم یکن علویّا حین تنسبه

فَمَا له فی قدیم الدّهر مفتخرُ

فاللّه لمّا برا خلقا فأتقنه

صفاکم واصطفاکم أیّها البشر

و أنتم الملأ الأعلی و عندکم

علم الکتاب و ما جاءت به السُّوَر(1)

امام رضا علیه السلام فرمود : ابیاتی درباره ما سروده ای، که در آنها کسی بر تو سبقت نجسته است، سپس خطاب به غلام خود فرمود که از مال چیزی به همراه داری، عرض کرد سیصد دینار، فرمود آنها را به او بده، سپس فرمود شاید این وجه را اندک بداند، این استر

را هم به او تحویل ده(2).

ص:142

امّا من به اشعاری از دعبل شاعر اهل بیت علیهم السلام که به مناسبت ولایتعهدی امام رضا علیه السلام سروده باشد، آگاهی نیافتم و آنچه تاریخ، از او نقل کرده، همان چکامه تائیّه مشهوری است، که در آن مصیبتهای دردناک و هول انگیزی را که از جانب خلفای زمان و دستگاههای جور و ستم حاکمان، بر اهل بیت علیهم السلام وارد شده، تصویر کرده است.

دعبل در این چکامه می خواهد عواطف امّت را برانگیزد، و حسّ محبّت را نسبت به اهل بیت در آنها بیدار کند، و با اشعاری شیوا، به مصیبتهای خونبار و فجایع وحشتناکی

که در دوران حکومت امویان و عبّاسیان بر آنها وارد شده اشاره کرده، و توجّه امّت را به لزوم یاری آنها برای پیروزی بر دشمنان و غاصبان حقّ آنان، جلب می کند، آغاز چکامه این است:

تجاوبن بالأرنان والزّفرات

نوائح عجم اللّفظ والنّطقات(1)

پس از آن رویدادهایی را که از زمان وفات پیامبر صلی الله علیه و آله به بعد بر خاندان او وارد شده با

اشاره به داستان سقیفه و انحراف امّت در مسأله خلافت، و بالاخره تا واقعه دردناک شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلام بیان می کند، سپس به مدح و ستایش اهل بیت علیهم السلام می پردازد، و فضائل و مناقب آنها را شرح می دهد، دعبل هنگامی که قصیده خود را برای امام رضا علیه السلام خواند، تأثّر آن حضرت از شنیدن دو بیت آن آشکار شد، آن جا که دعبل خواند:

أری فیأهم فی غیرهم متقسّما

و أیدیهم من فیئهم صفرات(2)

امام علیه السلام گریست و فرمود : ای خزاعی راست گفتی، دعبل در اینجا نقطه ضعفی را یادآوری کرده بود، که اهل بیت علیهم السلام پیوسته از آن رنج می بردند، و هنگامی که دعبل این بیت را خواند:

ص:143

إذا وتروا مدّوا إلی واتریهم

أکفّاً عن الأوتار منقبضات(1).

امام علیه السلام پیوسته دستهای خود را به هم می مالید و می فرمود: آری منقبضات(2)

این قصیده از نظر روانی الفاظ، و واقعیّت معنا، و شیوایی و حسن تعبیر از بهترین و زیباترین اشعار عرب است. چنان که اغانی نقل کرده، هنگامی که دعبل اشعار خود را به پایان رسانید، امام رضا علیه السلام ده هزار درهم از سکّه هایی که نام مبارکش بر آنها نقش بود، به او جایزه مرحمت فرمود، و یکی از جامه های خود را به او خلعت داد، مردم قم در برابر آن جامه سی هزار درهم به او دادند، و او نپذیرفت و آن را به آنها نفروخت، در بیابان راه را بر او بستند، و جامه را از او ربودند، دعبل به آنها گفت : شما آن را برای تقرّب به خدا می خواهید، در حالی که این برای شما حرام است، و آنان را سوگند داد که آن را نفروشند، و پاره ای از آن را به او دهند، تا در کفن خود گذارد یکی از آستینهای آن جامه

را به او دادند که در کفن خود گذاشت.(3) همچنین گفته شده که دعبل قصیده «مدارس

آیات» خود را بر جامه ای نوشت و با آن احرام کرد و پس از آن دستور داد که آن را در کفنش بگذارند.

دعبل شاعر توانایی بود که مخالفانش همواره از زبان او بیمناک بودند و خلفا می ترسیدند مبادا دعبل به هجو آنها بپردازد.

ابن مدبّر گفته است، دعبل را دیدار کردم، و به او گفتم تو گستاخترین مردمی که درباره مأمون می گویی:

إنّی من القوم الّذین سیوفهم

قتلت أخاک و شرّفتک بمقعد

رفعوا محلّک بعد طول خموله

و استنقذوک من الحضیض الأوهد(4)

در پاسخ من گفت: ای ابا اسحاق من چهل سال است چوبه ام را به همراه خود دارم

ص:144

و کسی که مرا بر آن به دار کشد نیافته ام(1).

فرمان مأمون اعدام شده است.

حرکت فرمود، و پس از آن که اندکی راه رفت، سر به سوی آسمان برداشت و تکبیر گفت، غلامانش نیز تکبیر گفتند، سپس به حرکت خود ادامه داد، و چون به در خانه رسید ایستاد، فرماندهان و سپاهیان به محض این که امام علیه السلام را به این هیأت مشاهده کردند، همگی خود را از مرکب به روی زمین انداختند، و هرکس چاقویی همراه داشت، زودتر توانست بندهای چکمه و موزه خود را پاره و آنها را از خویش جدا سازد، و همه با

پای برهنه آماده حرکت شدند، در این هنگام امام علیه السلام که به در خانه ایستاده بود تکبیر گفت و همه با او یک صدا تکبیر گفتند، طنین این تکبیر آن چنان بود که گویی آسمان و در

و دیوار با او هم صدا شده اند، و شهر مرو با دیدن امام رضا علیه السلام و شنیدن تکبیر او، از

کثرت گریه و فریاد، به لرزه درآمده بود.

اصالت شرعی و صورت حقیقی را به آن بازگرداند، در نزد مردم زمان او شناخته شده نبود، بلکه پدیده ای ناگهانی و دلنشین بود، که احساسات مردم را به هیجان می آورد، و

توجّه آنها را به روش امام علیه السلام در طرد سنّتهای معمول و آیینهای مرسومی که خلفا پیروی می کردند جلب می کرد، و مردم در این لحظات از انقلاب روحی والایی برخوردار بودند، که ایمان را در دلهای آنها زنده می کرد، و آنان را از پدیده های دروغین و نادرست

دور می ساخت.

بی شک این روش پیامبرگونه امام علیه السلام دعوت آشکاری بود از امّت اسلام، تا دستگاهی را که مستبدّانه و خودسرانه بر ارواح و مقدّرات آنها حکومت می کند، بشناسند و ارزیابی کنند، و هم اشاره ای بود به نادرستی و بطلان اعمال حاکمان، و بالاخره بیانی بود از واقع احکام اسلامی، از این جاست که می بینیم فضل بن سهل نزد مأمون می شتابد، و او را از دشواری اوضاع باخبر و برحذر می دارد، و او را بیم می دهد،

که اگر امام را همین حالا از راه باز نگرداند، مردم شیفته و دلباخته او می شوند، و برضدّ

حکومت شورش خواهند کرد، مأمون هم هشدار فضل را می پذیرد، و امام علیه السلامرا فرا خوانده از او می خواهد که به خانه اش باز گردد.

هیچ هدفی را دنبال نکرده ام جز تبرئه ساحت مقدّس امام علیه السلام از برخی شوایب تهمت که احیانا بعضی متعرّض آنها شده، و در فهم مطالب تاریخ، به متون اخبار اکتفا کرده اند، بدون این که عناصری را که در بررسی و درک وقایع تاریخی ضروری است، در نظر گیرند. این عناصر عبارت است از ارزیابی شرایط عمومی جامعه، در نظر گرفتن اوضاع

سیاسی حکومت، و ملاحظه عوامل مؤثّر اجتماعی که غالبا میان آنها و اوضاع، و همچنین اقداماتی که حکومت ناگزیر از انجام دادن آنها می شود، رابطه وجود دارد، و چه

خوب است سرگذشتهای مفصّل تاریخی پس از تحلیل وقایع و ارزیابی شرایط زمان، مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا در این صورت است که غبار شبهه و ابهام از چهره بسیاری از وقایع و حوادث زدوده می شود، و در نتیجه نظریّات ما درباره رویدادهای تاریخی بیشتر به واقع و حقیقت، نزدیک خواهد شد.

ص:151

دور مأمون را به خطری که بر اثر کارهای فضل و یارانش متوجّه اوست، آگاه سازد، لیکن مأمون نمی خواست به کسی که حکومت او را از خطر نجات داده، و خلافت از دست رفته را به او باز گردانیده، اظهار بدگمانی کند، به ویژه این که گردباد فتنه هایی که از بغداد وزیدن گرفته، و موجب شده بود او را از خلافت خلع کنند، و دیگری را بدین منصب برگزینند، به او رسیده بود.

معقول آن، او را نابود سازد؟ یا این که روش مأمون ناشی از وثوق و اعتماد کاملی بود که

نسبت به او داشت، و نمی توانست با فداکاریهایی که فضل در راه استقرار خلافتش کرده، در وفاداری او، دستخوش شک و تردید شود؟ حقیقت این است که با عمق فکر و قابلیّت سیاسی و هشیاری که مأمون در قبال رویدادها از خود نشان داده، درباره توجیه دوّم خود

شک داریم، زیرا مأمون آن انسان ساده اندیش نبود، که هنگامی که وزیر او به هر نوعی که می خواهد در کارها تصرّف می کند، و بطور کامل از آزادی عمل برخوردار است، خود را راکد و بی اثر کند، و عملاً از قدرت برکنار باشد.

امنیّت حکومت را تأمین می کرده است. و این که فضل از مأمون درخواست کرد، که هرثمه را به سوی شام و حجاز گسیل دارد، برای این بود که نقشه او را باطل سازد، تا از

اجرای آنچه در سر دارد باز ماند، امّا هرثمه بیش از آنچه فضل می انگاشت ستیزه گر و لجوج بود. ابن خلدون در تاریخ خود می گوید:

«هنگامی که هرثمه از کار ابی السّرایا فارغ شد، عزم بازگشت کرد در این موقع حسن ابن سهل در مداین بود. هرثمه بی آن که آن جا توقّف، و او را دیدار کند، از محلّ قوبا به قصد خراسان به سوی نهروان حرکت کرد در این جا نامه هایی پیاپی از مأمون به او رسید،

که به سوی شام و حجاز بازگشت کند، امّا او نپذیرفت و خواستار دیدار مأمون بود، و در

پاسخ این نامه ها به خدمات گذشته و اخلاص خود نسبت به مأمون و پدرانش تمسّک می جست، ولی نیّت او این بود که مأمون را بر چگونگی احوال فضل، و اخباری که از او دارد، آگاه کند، و او را از ناآرامیهای مردم، و ستمکاری فضل بر او مطّلع گرداند، و درباره

وضع خودش در خراسان با او گفتگو کند.

فضل اینها را می دانست، لذا مأمون را بر ضدّ او شورانید، و به او گفت هرثمه خود، ابی السّرایا را که یکی از سپاهیانش بود قدرت و چیرگی داد، و با نامه ها و فرمانهای تو مخالفت کرد، و اکنون با ستیزه جویی و ناسزاگویی آمده است، اگر درباره او مسامحه شود، دیگران نیز جرأت یابند. مأمون برآشفت و در انتظار او نشست.

هنگامی که هرثمه به مرو رسید، برای این که مأمون از ورود او بی خبر نماند، طبل و شیپور گارد همراه خود را به صدا درآورد، و آواز آنها در شهر پیچید، و به گوش مأمون رسید، وی چگونگی را پرسید، گفته شد هرثمه آمده و این سر و صدای اوست. مأمون او را طلبید، و به او گفت: هرثمه... تو به علویان و ابی السّرایا کمک و از آنان پشتیبانی کردی، و اگر من بخواهم همگی آنان را نابود کنم می توانم. هرثمه پیوسته پوزش می خواست،

ولی مأمون به او مهلت نداد، و فرمان داد او را به زیر لگد گرفتند که شکمش کوفته و بینیش شکسته شد، و کشان کشان او را به زندان بردند، سپس مخفیانه او را کشت(1).

ص:155

به سبب روش خودسرانه و مستبدّانه او و برادرش، و همچنین برگزیدن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام به ولایتعهدی، و انتقال خلافت از خاندان عبّاسی، از مأمون نفرت و انزجار پیدا کردند، فضل بن سهل بروز این فتنه ها را از مأمون پنهان می داشت، و در اخفای آنها سخت می کوشید تا مبادا نظر مأمون در باره او و برادرش دگرگون شود.

زمانی که هرثمه از مأموریّت خود به خراسان باز می گشت، فضل می دانست وی بر آن است مأمون را از حقایق اوضاع آگاه گرداند، و مأمون هم به گفتار او اعتماد دارد، لذا

نزد مأمون از او به سختی بدگویی و سعایت کرد، تا آن حد که نظر مأمون درباره هرثمه دگرگون شد، و بدون این که به سخن او گوش دهد وی را کشت، در نتیجه نفرت و انزجار شیعیان و مردم بغداد بالا گرفت، و فتنه ها فزونی یافت، فرماندهان نظامی این جریان ها را میان خود مطرح کردند، و درباره آنها به گفتگو پرداختند، و چون قادر نبودند پیام خود را به آگاهی مأمون برسانند، نزد امام رضا علیه السلام حاضر شدند، و درخواست کردند، که آن حضرت مأمون را از چگونگی اوضاع آگاه فرماید، امام علیه السلام مأمون را از فتنه ها و جنگهایی که در عراق جریان داشت، مطّلع کرد، و به او فرمود که مردم از مقام و موقعیّتی که به

فضل و حسن داده، و همچنین از واگذاری منصب ولایتعهدی به او، ناخشنودند، و به دشمنی با او برخاسته اند.

مأمون عرض کرد : چه کسی جز شما از این جریانها آگاه است؟

امام علیه السلام فرمود: یحیی بن معاذ، عبدالعزیزبن عمران، و جز این دو بسیاری از فرماندهان برجسته نظامی اینها را می دانند.

مأمون آنان را احضار کرد، و قضایا را پرسید، آنها نخست از او امان خواستند، و

سپس آنچه را به امام رضا علیه السلام معروض داشته بودند، به آگاهی مأمون رسانیدند»(1).

طبری در تاریخ خود، موقعیّت امام رضا علیه السلام را در قبال این اوضاع، به نحوی دقیقتر و مفصّلتر بیان می کند، او می گوید: «گفته شده است که علیّ بن موسی بن جعفربن محمّد علوی علیهم السلام مأمون را از جریان فتنه ها و جنگهایی که از زمان کشتن برادرش امین پدید آمده بود آگاه گردانید، و او را توجّه داد که فضل اخبار را از او پوشیده می دارد، و خاندان او و مردم به سبب برخی چیزها بر او خشمگینند، و می گویند مأمون جادو شده، و در

ص:157

خرد او خلل راه یافته است، و به همین علل ابراهیم بن مهدی را به خلافت برداشته، و با

او بیعت کرده اند.

مأمون گفت: بنابر آنچه فضل به او خبر داده، مردم با ابراهیم به خلافت بیعت نکرده اند، بلکه او را برای سامان دادن کارهایشان، امیر خود گردانیده اند.

امام علیه السلام به او فرمود: فضل دروغ گفته، و وی را فریب داده است، و جنگ میان ابراهیم و حسن بن سهل هم اکنون جریان دارد، و مردم از مقام و منزلتی که مأمون به او و برادرش

داده است، و همچنین از بیعت ولایتعهدی با او، خشمگین هستند.

مأمون گفت: از سپاهیان کسی این را می داند؟

امام علیه السلام، یحیی بن معاذ، عبدالعزیزبن عمران و گروهی از سران سپاه را نام برد، سپس آنان را نزد مأمون فرستاد و اینها عبارت بودند از یحیی بن معاذ، عبدالعزیزبن عمران،

موسی و علیّ بن ابی سعید که خواهرزاده فضل بود، و نیز خلف مصری، مأمون از آنچه امام رضا علیه السلام به او خبر داده بود، پرسش کرد، آنان برای این که فضل بن سهل متعرّض آنها نشود، امان خواستند، مأمون پذیرفت و به دستخطّ خویش برای هرکدام امان نامه ای نوشت و به آنها داد پس از آن حاضران فتنه ها و آشوبهایی را که به پا شده، و مردم را

درگیر کرده، و همچنین نیرنگ فضل درباره هرثمه و مشتبه ساختن کار او را، به اطّلاع مأمون رسانیدند، و گفتند طاهربن حسین در فرمانبرداری از خلیفه، چنان که باید و شاید

آزمون داده است، او شهرها را گشوده، و مرکب خلافت را رام و لگام کرده، و به خلیفه

تسلیم داشته است، ولی پس از آن نابسامانیها برطرف شد و امور انتظام یافت، او از همه کارها برکنار، و به گوشه ای از سرزمین رقّه فرستاده شد، و چون دست او را از اموال کوتاه

کردند، کار او به ضعف گرایید، و لشکریانش بر او شوریدند، و اگر طاهر از جانب خلیفه حکومت بغداد را می داشت، مملکت مضبوط و آرام بود، و کسی را یارای آن نبود که بر او جرأت و جسارت یابد، چنان که بر حسن بن سهل تجرّی یافته اند، ولی اوضاع، همه جا دگرگون شده، و طاهربن حسین هم از زمان کشته شدن محمّد امین در رقّه به دست فراموشی سپرده شده است، و در جنگهایی که به وقوع می پیوندد از او کمک گرفته نمی شود در صورتی که از کسانی که درجه و رتبه آنها از او خیلی پایینتر است کمک

ص:158

و یاری می جویند(1).

این نصّ تاریخی صریحا دلالت دارد، بر این که مأمون تا چه حد از برخورد با فضل دوری می جست، و از این که او را آگاه کند که سخنان دیگران را درباره وی پذیرفته است، سخت خودداری می کرد، به ویژه این که مأمون به فضل اجازه داد، فرماندهانی را که خود او آنان را مجبور کرد حقایق اعمال و رفتار فضل را برای وی بیان کنند، و در برابر

انتقام جویی فضل به آنها امان نامه داده بود، کیفر و شکنجه دهد، ونیز دلیل است بر این

که به دنبال بروز این وقایع طرّاح نقشه ترور فضل، شخص مأمون بوده است، چنان که برخی از کشندگان او در حضور مأمون همین را اعتراف کردند.

من صلاح نمی دانم که امیرالمؤمنین و فضل فردا به حمّام درآیند، مأمون در پاسخ آن حضرت نوشت: ای سرور من راست فرمودی و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله راست فرموده است، من فردا به حمّام داخل نخواهم شد، و فضل خود می داند(1).

و موفّق صقلبی، و هنگامی که او را کشتند، شصت سال داشت، سپس کشندگان فرار کردند، و مأمون فرمان داد آنها را تعقیب کنند، و برای هرکس که آنها را دستگیر کند، ده

هزار دینار جایزه قرار داد، عبّاس بن هیثم بن بوزرجمهر دینوری آنها را دستگیر کرد و به حضور مأمون آورد، آنها به مأمون گفتند: تو خود ما را به کشتن او فرمان دادی، مأمون دستور داد گردن آنها را زدند.

گفته شده هنگامی که کشندگان فضل را دستگیر کردند، مأمون آنها را مورد بازپرسی قرار داد، برخی از آنها گفتند: علیّ بن ابی سعید خواهرزاده فضل آنها را فریب داده و به این کار واداشته است، برخی هم این را انکار کردند، امّا مأمون فرمان داد آنها را کشتند.

سپس مأمون نزد عبدالعزیزبن عمران، و علی و موسی، و خلف فرستاد، و چگونگی را از آنها جویا شد، آنان انکار کردند از این که در این باره اطّلاعی داشته باشند، ولی

مأمون نپذیرفت و فرمان داد آنها را کشتند، و سرهای آنها را نزد حسن بن سهل که در

واسط بود فرستاد، و اندوه خود را از مصیبت فقدان فضل به او اعلام و به او ابلاغ کرد که او جانشین برادرش می باشد...»(1).

آری مأمون این گونه توانست، نیرومندترین مرد حکومت را که سلطنت او را تهدید و بر سرنوشت او خودسرانه فرمانروایی می کرد، از میان بردارد، و به زندگی او پایان دهد،

امّا مانع و مشکل مهمّ دیگری باقی مانده که لازم بود برای از میان برداشتن آن نیز نقشه ای طرح کند، تا مطمئن شود که ریشه های مخالفت و تمرّد بغداد را قطع کرده، و انگیزه های آن را از میان برده است، این مانع مهمّ وجود امام رضا علیه السلام بود، زیرا وجود آن حضرت، عقده دشوار و زخم التیام ناپذیری برای عبّاسیان بغداد بود که جز با حلّ آن نمی توانستند در برابر مأمون تسلیم شوند و از او اطاعت کنند، و وجود آن حضرت به معنای پایان حکومت عبّاسیان، و آغاز زمامداری علویان بود.

عوامل تجزیه و سقوط بود، همان عواملی که دشمنانی را که در خارج انتظار می کشیدند به طمع می انداخت، تا به ماجراجوییهای دامنه داری دست بزنند که بهای سنگین آن را بایستی مسلمانان بپردازند، و امام علیه السلام با دوراندیشی پیش بینی می کرد که سیاست غیر مخلصانه فضل بطور قطع به چنین وضعی خواهد انجامید، اضافه بر این که فضل مرتکب ستمها و اعمال جنایتکارانه ای می شد، که جامعه اسلامی از آثار شوم آن کارها در رنج بود، و امام علیه السلام در قبال اعمال غیرمسؤولانه او، احساس مسؤولیّت می کرد، و وسیله ای در اختیار آن حضرت نبود که بتواند از سوءِ رفتار و کردار ناشایست او جلوگیری کند، جز

این که مأمون را بر چگونگی اوضاع آگاه سازد، و پرده از کارهای او بردارد.

امام علیه السلام ضمن گفتگوی خود با مأمون، این نکته را توضیح داده و فرموده است:

«ای امیرالمؤمنین درباره امّت محمّد صلی الله علیه و آله و آنچه خداوند سرپرستی آن را به تو داده، و تو را بدان مخصوص داشته است، از خدا بترس، زیرا تو امور مسلمانان را تباه ساخته ای، و کارها را به دیگری واگذار کرده ای، که در میان آنان غیر از آنچه خدا حکم

کرده است، فرمان می دهد»(1).

بی شک برای امام علیه السلام موقعیّت و مقام، مهم نیست و آنچه از همه چیز بیشتر اهمیّت دارد حفظ وحدت مسلمانان و قدرت و انسجام آنهاست در برابر دشمنانی که در داخل و خارج در کمین آنها نشسته اند، و همچنین بسط عدالت اجتماعی در میان طبقات مختلف مردم، و دفع کابوس ستم از آنهاست. از این رو امام علیه السلام به مأمون اندرز می دهد که آشوبها را سرکوب و فتنه ها را خاموش کند. آشکار است که انجام این امر، جز از طریق برطرف کردن انگیزه ها، و از میان بردن علّتها میسّر نیست، و از جمله این انگیزه ها ولایتعهدی آن حضرت است که مقرون به مصالح حکومت نبوده، و اگر هم مصالحی در این باره وجود داشته منتفی شده است، بنابراین از همین جا می توانیم دریابیم، که موقعیّت و مقام، مادامی که با مصالح عالی اسلامی سازگار نباشد از نظر امام علیه السلام هیچ گونه ارزشی ندارد.

به همین سبب است که امام علیه السلام در هنگام پذیرش ولایتعهدی، اصل مشارکت در مسؤولیّتهای حکومت را رد می کند، ولی می پذیرد که از دور و بدون هرگونه دخالت در امور و قبول مسؤولیّت، طرف مشورت باشد، و این خودداری و پرهیز امام علیه السلام برای این

ص:163

است که نمی خواهد قسمتی از مسؤولیّت مظالم و جنایاتی را که حکومت مرتکب می شود، به عهده گیرد و به عنوان این که آن حضرت، یکی از اعضای دستگاه حاکم است، این مظالم و جنایات به نام او واقع شود. لیکن امام علیه السلام به خود اجازه نداد که از قبول مسؤولیّت ارشاد و مشورت آنها سرباز زند، زیرا از این طریق می توان ستم را دفع، و خطر تضعیف و تجزیه را از مسلمانان برطرف کرد.

بدیهی است همکاری در حد شور و ارشاد، با اصل اعتقادی امام علیه السلام مبنی بر عدم مشروعیّت حکومت، هیچ گونه منافات ندارد، زیرا اصل اعتقادی این است که این

حکومتها براساس غصب قدرت و سلب حاکمیّت از کسانی که شرعا شایستگی و استحقاق آن را دارند تشکیل شده است، و در این جا موضوع حکومت، مورد نظر امام علیه السلام نیست، بلکه آنچه منظور نظر است رعایت مصالح اسلام و حفظ و وحدت مسلمانان، و دفع شرارت فتنه انگیزان و دشمنان است، و این هم یکی از ویژگیهای امام است، که هرگز مصالح اسلام را برای حفظ عوامل و مراکز قدرت فدا نمی کند.

و ما مشاهده می کنیم امامان علیهم السلام در دورانهای مختلف، با این که معتقد به عدم مشروعیت حکومتهای زمان خود بودند، با آنها به طریق مسالمت می زیستند، و از درگیری با آنها دوری می جستند، و این تنها به ملاحظه رعایت مصالح مسلمانان بوده است و بس.

ص:164

است، اتّهام مأمون را در کشتن امام علیه السلام به صورت واضحتری نشان می دهد. او در تاریخ خود می گوید:

«مأمون به سوی حسن بن سهل و مردم بغداد و پیروان خود پیغام فرستاد، و از پیمان ولایتعهدی خویش با امام علی بن موسی علیه السلام پوزش خواست و اعلام کرد که او مرده است، و از آنان خواست که به فرمانبرداری از او باز گردند(1)».

پوزش مأمون از کردار خود به معنای این است که او اشتباه خود را درباره ولایتعهدی امام علیه السلام دریافته است، و اگر گفته شود که پس از مرگ امام علیه السلام به اشتباه خود آگاه شده بی معناست، و ناگزیر این آگاهی و بیداری، پیش از وفات امام علیه السلام بوده، و با کشتن ناگهانی آن حضرت، اشتباه خویش را تصحیح کرده است، تا بدین وسیله عبّاسیان و دوستان و مردم بغداد را از خود خشنود گرداند، به علاوه اگر ما تنها موقعیّت سیاسی سختی را که

حکومت مأمون، در آن دوران پر از اضطراب دچار آن بود در نظر گیریم، و از نصوص تاریخی که دست اندرکار بودن مأمون را در این امر تأیید می کند چشم پوشیم، باز هم بدون هرگونه هواخواهی یا بد اندیشی می توانیم در کشتن ناگهانی امام رضا علیه السلام انگشت اتّهام را متوجّه مأمون سازیم.

شیخ صدوق روایت می کند، که در حال احتضار امام رضا علیه السلام مأمون او را مخاطب قرار داده گفت: «به خدا سوگند نمی دانم کدام یک از این دو مصیبت بر من سنگین تر است، فقدان و فراق تو، یا تهمت مردم که می گویند من تو را به ناگهان کشته ام...»(2).

ابوالفرج در مقاتل روایت کرده است، که مأمون به امام علیه السلام عرض کرد:

«ای برادر چه دشوار است بر من که مرگ تو را ببینم، در حالی که من بقای تو را آرزو داشتم، و از این سخت تر و دشوارتر این که مردم می گویند من به تو سم خورانیده ام، و

خدا می داند که من از این تهمت به دورم...»(3)

این ناآرامی مأمون بیانگر این است که اتّهام او به کشتن امام علیه السلام در همان هنگام، مورد بحث و گفتگو و شاید مورد پذیرش بوده است، زیرا مأمون اتّهام خود را در این باره تأکید

ص:166

می کند، و می کوشد اعتراف و مدرکی برای براءت خود از امام علیه السلام اخذ کند، چنان که ابوالفرج بیان کرده است.

و همین سبب شهادت آن حضرت شد و دو روز پس از آن وفات فرمود».(1)

از ابوصلت هروی نقل شده که گفته است : «هنگامی که مأمون از نزد امام رضا علیه السلام بیرون رفت من بر او وارد شدم، به من فرمود ای اباصلت کار خود را کردند، و شروع به حمد و ثنای الهی فرمود».(2)

محمّد بن جهم روایت کرده است که امام رضا علیه السلام انگور را دوست می داشت،

مقداری از آن تهیّه و در ته دانه های انگور سوزن فرو کردند و چند روزی به همان حال نگه داشتند سپس سوزنها را جدا کردند و انگور را نزد امام علیه السلام آوردند آن حضرت از آن تناول فرمود، و به همین علّت به شهادت رسید، و گفته شده که سمّ مزبور بسیار لطیف و ناپیدا بوده است(3)».

کیفیّت قتل به هر نحوی که باشد، با ملاحظه نصوص تاریخی، و اوضاع خاصّ سیاسی، آنچه از نظر ما اقوا و ارجح می باشد این است که مأمون آن حضرت را مسموم کرده و ناگهانی به شهادت رسانیده است، و در این باره هیچ گونه شک و تردیدی نداریم.

«وفات آن حضرت در طوس در ده سناباد از دهات نوغان اتّفاق افتاده و در خانه حمید بن قحطبه در قبّه ای که گور هارون در یک سمت آن قرار دارد، نزدیک قبله دفن شده است»(4).

«هنگامی که امام رضا علیه السلام وفات یافت، مأمون مرگ آن حضرت را بلافاصله اعلام نکرد، و جنازه آن حضرت را یک روز و یک شب نگه داشت، سپس محمّدبن جعفربن محمّد و گروهی از آل ابی طالب را احضار کرد، و جسد مبارک امام علیه السلام را صحیحا بدون

این که اثری برآن باشد، به آنان نشان داد، و پس از آن گریست.

و گفت ای برادر بر من دشوار است که تو را به این حالت ببینم، در حالی که آرزو می کردم که من پیش از تو بمیرم امّا خداوند آنچه می خواهد می کند، مأمون بی تابی و اندوه بسیاری از خود نشان داد، و جنازه آن حضرت را بر دوش گرفت، و تا محلّ دفن

ص:168

و جایی که امروز زیارتگاه آن حضرت است، تشییع کرد»(1).

«...پیش از آن که قبر کنده شود، مأمون حاضر شد و دستور داد که در کنار پدرش قبر آن حضرت حفر شود سپس رو به جانب ما کرد و گفت:

صاحب این جنازه برای من حدیث کرد که قبری که برای او کنده می شود، در آن آب و ماهی نمایان خواهد شد قبر را حفر کنید، چون حفر کردند و لحد آماده شد، آب در آن جوشید و ماهی در آن ظاهر شد، سپس آب فرو نشست، و امام رضا علیه السلام در آن دفن شد»(2).

و أسکنته بیتا خسیسا متاعهو انّی علی رغمی به لضنین(1)

ولولا التّأسی بالنّبی و أهلهلأسبل من عینی علیه شؤون(2)

هو النّفس إلاّ أنّ آل محمّد صلی الله علیه و آلهلهم دون نفسی فی الفؤاد کمین(3)

أضرّ بهم إرث النّبی فاصبحوایساهم فیه میتة و منون(4)

دعتهم ذئاب من أمیة و انتحتعلیهم دراکا إزمة و سنون(5)

وعاثت بنوالعبّاس فی الدین عیثةتحکّم فیه ظالم و ظنین(6)

و سمّوا رشیدا لیس فیهم لرشدهوها ذاک مأمون و ذاک أمین(7)

فما قبلت بالرّشد منهم رعایةولا لولیّ بالأمانة دین(8)

رشیدهم غاوٍ و طفلاه بعدهلهذا رزایا دون ذاک مجون(9)

ألا أیّها القبر الغریب محلّهبطوس علیک الساریات هتون(10)

شککت فما أدری أمسقی بشربةفأبکیک أم ریب الرّدی فیهون(11)

وأیّهما ما قلت إن قلت شربةو إن قلت موت إنّه لقمین(12)

ص:170

أیا عجبا منهم یسمّونک الرّضاویلقاک منهم کلحة و غضون(1)

أتعجب للأجلاف أن یتحیفوامعالم دین اللّه و هو مبین(2)

فقد سبقت منهم بفضلک آیةلدیّ ولکن ما هناک یقین(3)

دعبل در این اشعار خود، مصیبتهای هولناک، و گرفتاریهای دردناکی را که از حکومتهای اموی و عبّاسی بر اهل بیت علیهم السلام وارد شده شرح می دهد، و پس از آن به هجو و بدگویی رشید و دو فرزندش امین و مأمون می پردازد و سپس با سوز و گداز امام رضا علیه السلام را مرثیه می گوید، و ضمن آن به اتّهام مأمون در کشتن ناگهانی امام علیه السلام اشاره می کند.

و دیگر از کسانی که در سوگ امام علیه السلام مرثیه گفته اند، اشجع بن عمرو سلمی است، او در رثای آن حضرت می گوید:

یا صاحب العیس یحدی فی أزمّتها

اِسْمَع و أسْمِعْ غدا یا صاحب العیس(4)

إقرأ السّلام علی قبر بطوس ولاتقرأ السّلام ولا النُعمی علی طوس(5)

فقد أصاب قلوب المسلمین بهارَوع وأفْرَخَ فیها رَوع إبلیس(6)

و أخلست واحد الدّنیا و سیّدهافأیّ مختلس منها و مخلوس(7)

ولو بدا الموت حتّی یستدیر بهلاقی وجوه رجال دونه شوس(8)

بؤسا لطوس فما کانت منازلهممّا تخوّفه الأیّام بالبؤس(9)

ص:171

معرّس حیث لاتعریس ملتبسیا طول ذلک من نأی و تعریس(1)

إنّ المنایا أنالته مخالبهاو دونه عسکر جم الکرادیس(2)

أوفی علیه الرّدی فی خیس أشبلهوالموت یلقی أبا الأشبال فی الخیس(3)

مازال مقتبسا من نور والدهإلی النّبی ضیاء غیر مقبوس(4)

فی منبت نهضت فیه فروعهمبباسق فی بطاح الملک مقبوس(5)

والفرع لایرتقی إلاّ علی ثقةمن القواعد والدّنیا بتأسیس(6)

لایوم اولی بتخریق الجیوب ولالطم الخدود ولا جدع المعاطیس(7)

من یوم طوس الّذی نادت بروعتهلنا النّعاة وأفواه القراطیس(8)

حقّ بأنّ الرّضا أودی الزّمان بهمایطلب الموت إلاّ کلّ منفوس(9)

ذااللّحظتین و ذاالیومین مفترشرمسا کآخر فی یومین مرموس(10)

بمطلع الشّمس وافته منیتهما کان یوم الرّدی عنه بمحبوسٍ(11)

یا نازلاً جدثا فی غیر منزلهو یا فریسة یوم غیر مفروس(12)

ص:172

لبست ثوب البلی أعزز علَیّ بهلبسا جدیدا و ثوبا غیر ملبوس(1)

صلّی علیک الذّی قد کنت تعبدهتحت الهواجر فی تلک الأمالیس(2)

لو لا مناقضة الدّنیا محاسنهالما تقایسها أهل المقاییس(3)

أحلّک اللّه دارا غیر زائلةفی منزل برسول اللّه مأنوس(4)

ابوالفرج در مقاتل گفته است هنگامی که این چکامه اشجع شیوع پیدا کرد، او برخی الفاظ آن را تغییر داد، و آن را به نام رشید کرد(5).

دعبل بن علی خزاعی گفته است، هنگامی که خبر وفات امام رضا علیه السلام به من رسید در قم بودم، و قصیده رائیّه خود را در سوگ آن حضرت سرودم.(6) برخی ابیات این قصیده این است:

أری أمیةَ معذورینَ إن قَتَلُوا

ولا أری لبنی العبّاسِ من عذر(7)

أولاد حرب و مروان و أسرتهمبنومعیط ولاة الحقد والوغر(8)

قوم قتلتم علی الإسلام أوّلهمحتّی اذا استمسکوا جازوا علی الکفر(9)

أربع بطوس علی قبر الزکیّ بهإن کنت تربع من دین علی وطر(10)

قبران فی طوس خیر النّاس کلّهمو قبر شرّهم هذا من العِبر(11)

ص:173

ما ینقع الرّجس من قرب الزکیّ و ماعلی الزکیّ بقرب الرّجس من ضرر(1)

هیهات کلّ امْریٍٔرهن بما کسبتله یداه فخذ ما شئت أو فذر(2)

دعبل مرثیه های زیادی در سوگ امام رضا علیه السلام سروده، و به این وسیله در تبلیغ مذهب خود کوشیده، و نظر امّت را به ستمهایی که بر اهل بیت عصمت علیهم السلام وارد شده، و تجاوزی که بر حقوق آنها به عمل آمده جلب کرده است، همچنین از این طریق تباهی دستگاههای حاکم را که جور و بیداد آنها، از حد معقول گذشته به گوش مردم رسانیده است.

دعبل از بزرگترین شاعران این دوره، و در دفاع از ایمان و اعتقاد خود از سخت ترین کسان به شمار می رود، او در شعر خود صورت صحیحی از روش و ماهیّت حکومت خودکامه عبّاسان به دست می دهد، و مصائبی را که از جور و ستم آنها بر اهل بیت علیهم السلام وارد شده، بیان می کند.

و نیز از جمله کسانی که امام رضا علیه السلام را مرثیه گفته اند، علیّ بن ابی عبداللّه خوافی(3)

است، او گفته است:

یا أرض طوس سقاک اللّه رحمته

ماذا حویت من الخیرات یا طوس(4)

طابت بقاعک فی الدّنیا و طیّبهاشخص ثَوی بسناباد مرموس(5)

شخص عزیز علی الإسلام مصرعهفی رحمة اللّه مغمور و مغموس(6)

ص:174

یا قبره أنت قبر قد تضمّنهحلم و علم و تطهیر و تقدیس(1)

فخرا فإنّک مغبوط بجثّتهو بالملائکة الأبرار محروس(2)

و ابوفراس حمدانی گفته است:(3)

باءوا بقتل الرّضا من بعد بیعته

وأبصروا بغضه من رشدهم و عموا(4)

عصابة شقیت من بعد ما سعدتو معشر هلکوا من بعد ما سلموا(5)

لا بیعة ردعتهم عن دمائهمولا یمین ولا قربی ولا رحم(6)

منظور شاعر در این ابیات، همان حقیقت تلخ نمایش غم انگیز ولایتعهدی امام رضا علیه السلام و نقش سازندگان و طرّاحان آن است، و می گوید هنگامی که ولایتعهدی را که

گام آخرین به سوی مسند خلافت است، به آن حضرت سپردند سعادتمند شدند، زیرا بنا به اراده و فرمان خداوند، خلافت حقّ طبیعی اهل بیت علیهم السلام است، لیکن شقاوت و هلاکت دامنگیر آنها شد، برای این که علی رغم بیعت وعهد و پیمان خود، آن حضرت را ناگهانی شهید کردند.

اشعار رثای بسیار دیگری نیز وجود دارد، که مشتمل است بر مصائب و گرفتاریهایی که از جانب خلفای زمان بر آن حضرت وارد شده است، ولی ما به آنچه ذکر شد اکتفا می کنیم، زیرا ضرورتی به زیاده بر این نیست.

ص:175

ص:176

در بصره زیدبن موسی بن جعفر قیام کرد، و او را زیدالنّار گفته اند، به سبب این که بسیاری از خانه های عبّاسیان و پیروان آنان را در بصره آتش زد، و هرکس جامه سیاه (که

شعار عبّاسیان بود) بر تن داشت او را می سوزانید، زید اضافه بر اموال عبّاسیان، اموال

زیادی از بازرگانان را اخذ و مصادره کرد. برای دفع این غائله علیّ بن سعید به سوی او

شتافت، و زید از او امان خواست، او به زید امان داد و سپس او را دستگیر(1) ونزد حسن ابن سهل فرستاد. حسن دستور داد گردن او را بزنند، حجّاج بن خیثمه در آن جا حاضر بود، گفت ای امیر اگر مصلحت می دانی شتاب مکن و مرا نزدیک خود فراخوان که نصیحتی دارم، حسن چنان کرد، و جلاّد دست از کشتن زید بداشت. حجّاج هنگامی که نزدیک حسن رسید گفت ای امیر آیا درباره کاری که می خواهی انجام دهی فرمانی از امیرالمؤمنین به تو رسیده است؟ گفت نه حجّاج، گفت پس چرا پسرعمّ امیرالمؤمنین را بی آن که فرمانی از وی به تو رسیده باشد، یا رأی او را پرسیده باشی به قتل می رسانی،

سپس داستان ابوعبداللّه افطس را برای او نقل کرد که هارون او را نزد جعفربن یحیی زندانی کرده بود و جعفر بیباکی کرد و بدون اجازه هارون او را کشت و سرش را در طبقی گذارد و با هدایایی به مناسبت عید نوروز برای هارون فرستاد و هارون هنگامی که مسرور را به کشتن جعفر فرمان داد به او گفت اگر جعفر از تو بپرسد به چه گناهی او را

بقتل می رسانی، به او پاسخ ده که خلیفه به کیفر این که پسر عمّش ابن افطس را بی اجازه

او کشتی، فرمان قتل تو را صادر کرده است، سپس به حسن بن سهل گفت آیا خود را ایمن می بینی از این که میان تو و امیرالمؤمنین حادثه ای روی دهد و او همان گونه که

هارون با جعفربن یحیی کرد، کشتن این مرد را بهانه اعتراض بر تو قرار ندهد؟

حسن به حجّاج گفت : خداوند به تو پاداش نیکو دهد.

سپس دستور داد او را از زیر دست جلاّد بردارند، و به زندان بازگردانند، و او همچنان زندانی بود تا به سوی مأمون فرستاده شد، و او زید را نزد امام رضا علیه السلام فرستاد،

و آن حضرت او را آزاد فرمود(2).

ص:178

از خاندان نوح بیرون کرد...(1)

از محمّدبن اثرم که در زمان ابوالسّرایا از جانب محمّدبن سلیمان علوی سردسته نگهبانان مدینه بود نقل شده که گفته است:

همه افراد خاندان ابن طباطبا و دیگر مردم از قریش به گرد او درآمدند و با وی بیعت کردند، و به او گفتند خوب است به سوی ابوالحسن پیغام فرستی که به جمع ما درآید، زیرا دعوت ما یکی است، سلیمان به من گفت، به سوی او برو وسلام برسان و به او بگو: افراد خاندان تو گرد هم آمده اند، و دوست دارند که شما هم با آنان باشی، اگر مصلحت می دانی قدم رنجه فرما. محمّدبن اثرم گفته است: من نزد آن حضرت آمدم، و او در الحمراء بود، و سلام و پیام را به او رسانیدم، آن حضرت فرمود سلام مرا برسان و به او

بگو پس از گذشت بیست روز نزد تو خواهم آمد. راوی می گوید آمدم و پاسخ آن حضرت را ابلاغ کردم، چند روزی را درنگ کردیم چون روز هجدهم شد، و رقا، فرمانده جلّودی وارد شد، من از مدینه خارج و به جانب صورین فرار کردم، در آن هنگام ناگهان کسی مرا آواز داد ای اثرم، چون روی به جانب او کردم، دیدم ابوالحسن علیه السلام است و می فرماید: «بیست روز گذشت یا نه؟»(1).

حکومت عبّاسیان و پیش از آنها امویان اتّفاق افتاده است. از این رو نمی توانیم عدم مشارکت امام علیه السلام را در این جنبش حمل کنیم براین که آن حضرت با اصل قیام بر ضدّ حکومت موافقت نداشته است.

معاویة بن ابی سفیان بود، استیلا داشت معذلک آنچه معاویه را به مقاومت برمی انگیخت و در برخی موارد پیروزی می داد، داشتن پایگاهی بود که افراد آن از نظر فکر و هدف همسویی و وحدت داشتند، امّا پایگاه مردمی امام علیه السلام پراکنده و جدا از هم بود، و افراد آن غیر منسجم و از نظر تفکّر و هدف ناهماهنگ بودند و شاید شکستی که بر اثر قبول حَکَمیّت بر لشکریان امام علیه السلام واقع شد، دلیلی کافی بر صدق این مدّعا باشد، همچنین ناکامی قیام امام حسن علیه السلام پس از شهادت پدرش، برای مقابله و جنگ با معاویه که به صلح انجامید، سببی جز این نداشت که در میان مردم چنین پایگاه که از وحدت فکر و هدف برخوردار باشد، و آن حضرت بتواند به یاری آن به اصلاح موقعیّت بپردازد موجود نبود، و ما این موضوع را در کتاب خود به نام «صلح الامام الحسن» به روشنی بیان کرده ایم.

و سکنات آنان را دقیقا بازرسی کنند، و همگی اعمال و رفتار آنها را تحت مراقبت و جاسوسی قرار دهند، تا آن جا که اگر کسی مذهب خود را به امامان علیهم السلام نسبت می داد،

عمل او جنایت بزرگی به شمار می آمد و مورد عقوبت و کیفر قرار می گرفت، و کشته و یا تبعید می شد، و این فشار و تضییق به قدری بالا گرفت که پیروان مخلص امامان علیهم السلام مذهب و رابطه خود را پوشیده می داشتند، و از اظهار امر آنان هراسناک بودند، و اگر برای یکی از امامان علیهم السلام مجالی فراهم می شد که امامت خود را آشکار کند، چون بر جان او بیمناک می شدند، و خطر را متوجّه او می دیدند، درخواست می کردند که از دعوت آشکارا خودداری فرماید، چنان که از امام رضا علیه السلام هنگامی که پس از پدرش امامت خود را علنی اظهار فرمود این درخواست را کردند.

امامان علیهم السلام از نهضتهای علویان در برابر حکومت امویان وعبّاسیان که با دوران زندگی آنان همزمان بود، تجربه فراوان داشتند، و چنان که می دانیم اگر چه برخی از این جنبشها

توانست بر بخش وسیعی از سرزمینهای اسلامی استیلا یابد، مانند قیام محمّد و ابراهیم فرزندان عبداللّه بن الحسن ولی اکثر این نهضتها به شکست و هزیمت انجامید.

با توجّه به آنچه گذشت، موردی برای انتقاد و اعتراض نسبت به روش امامان علیهم السلام از نظر خودداری آنان از قیام بر ضدّ حکومتهای ستمکار زمان آنها، باقی نیست، زیرا آنان دقیقا شرایط حاکم بر اوضاع را ارزیابی می کردند، و می دانستند پایان این شورشها و جنبشهایی که بر ضدّ حکومت می شود، جز شکست نیست، آری تنها شکست.

ص:185

ص:186

ص:188

را توسّط آنها از پیامبر صلی الله علیه و آله اخذ کرده برای ما بیان کند، بلکه تألیفات تابعان را که آنان را دومین طبقه دانا به مسائل دین ونگهبانان این آیین می شمارد، نام برد، شاید او متعذّر

شود به این که احادیث و اخباری که از طریق آنها رسیده صلاحیّت دارد که بر مبنای آنها

حکم به مقام والای علمی آنان شود، در این صورت ما هم متعذّر می شویم به این که آثاری که در ابواب مختلف علوم و معارف از امامان علیهم السلام به ما رسیده نه تنها دلائلی کافی بر مراتب علمی آنهاست، بلکه تفوّق و برتری آنها را در این موارد به اثبات می رساند.

آیا ممکن است تصوّر کرد که ابن خلدون به این آثار وقوف نیافته و به اخباری که از طریق آنها وارد شده آگاهی پیدا نکرده باشد، در حالی که گروه بسیاری از دانشمندان و متفکّران اسلام آنها را اخذ و بدانها عمل کرده اند و بنای مذهبی را که بخش بزرگی از

امّت اسلام بدان معتقد و متعبّد است بر اساس این احادیث و آثار بنیان نهاده اند؟

ما در این باره شک نداریم بلکه یقین داریم که این پرسش شگفت انگیز و نابجاست، به ویژه این که ابن خلدون از نظر پختگی آگاهی و اندیشه از برجسته ترین دانشمندان اسلام است.

داشته اند محروم نمانده است چنان که یکی از شاگردان آنها برای این که بتواند برخی مسائل و مشکلات علمی خود را به عرض امام خویش که زندانی خلیفه است برساند، حاضر می شود که هرچه زندانبانان از او بخواهند به آنها بدهد تا آن مسائل را نزد آن حضرت ببرند و جواب آنها را اخذ کنند و به او باز گردانند، و این بر اثر حرص شدید آنها

به استفاده از وجود امام، و شیفتگی آنها به کسب انوار علم و یقین، و کوشش برای جلوگیری از فروماندن در وادیهای تردید و حیرت بوده است. و آنچه از امام موسی بن جعفر علیه السلام زندانی هارون بیدادگر نقل شده گواه این گفتار است.

برخی از مورّخان و تذکره نویسان، از حضرت رضا علیه السلام به جز احادیث و اخباری که از آن حضرت نقل کرده اند و مربوط است به آنچه برای اصحاب خود بیان فرموده و یا در پاسخ کسانی که برای فهم مسائل علوم و معارف به آن بزرگوار مراجعه کرده اند ایراد کرده

است، تألیفاتی را نیز ذکر کرده اند که صحّت انتساب آنها نیازمند ادلّه کافی است و برخی

از آنها فاقد آن است.

و معلوم بوده است، چنان که بنا به نقل مورّخان در آن هنگام که امام علیه السلام برای دانشمندان

نیشابور، روایتی را بیان فرموده است، بیست و چند هزار نفر از نویسندگان و محدّثان، بجز دیگر کسان، آن را به نام آن حضرت ثبت و ضبط کرده اند.

2 - این که کتاب مذکور تألیف پدر شیخ صدوق باشد و نام او علیّ بن موسی بوده است که برخی از دانشمندان احتمال داده اند، وی روایات وارد از امام رضا علیه السلام را در آن گردآوری، و آن را برای فرزندش صدوق تألیف کرده باشد جز این که کلمه رضا که همواره پس از ذکر نام در کتاب آورده شده است، این احتمال را نفی می کند، مگر این که

ذکر این کلمه را از اغلاط نسخه برداران و نویسندگان کتاب بدانیم که با ذکر نام علیّ بن

موسی ذهن آنها متوجّه امام رضا علیه السلام شده است.

3 - این که کتاب مزبور از تألیفات ابن بابویه یا دیگری است، که وی روایات وارد از امام رضا علیه السلام را با حذف اسانید آنها گردآوری و به اعتبار این که روایات مذکور وارد از آن بزرگوار است. آنها را به صورت کتابی که تألیف آن حضرت است درآورده باشد. و شاید با توجّه به دلائلی که درباره استبعاد این که کتاب مذکور تألیف شخص شخیص امام علیه السلام باشد گفته شد احتمال اخیر به یقین نزدیکتر باشد.

نزدیک به یقین این است که کتاب مذکور تألیف امام علیه السلام نمی باشد. و اضافه می کنیم که اگر ما در حد نظر سیّد استاد خویی رحمه اللّه مبنی بر این که این کتاب روایت نیست و

فتواهای برخی از علماست، موافقت نداشته باشیم، این را موافقیم که این کتاب روایتی است که راوی آن مجهول است بنابراین نمی توانیم این کتاب را تألیفی از امام علیه السلام بدانیم، و در استنباط احکام و فتوا بدان استناد کنیم.

رضا علیه السلام روایت کرده، همان رساله ذهبیّه است، از نظر ما این مشکل حلّ شده است، و آنچه تأیید می کند که مقصود نجاشی همان رساله ذهبیّه است این است که گفته اند، در کتابخانه علاّمه عسکری در سامرّاء نسخه ای خطّی از طبّ امام رضا علیه السلام وجود دارد، که راوی آن ابو محمّد حسن بن محمّد نوفلی است(1). البتّه این نظریّه در صورتی درست خواهد بود که نوفلی رساله دیگری غیر از رساله ذهبیّه از امام رضا علیه السلام روایت نکرده

باشد، وگرنه امر به ما نیز مشتبه خواهد بود، و ما نمی دانیم چه سبب موجّه و معقولی در

کار بوده که نجاشی در رجال خود، درباره کتابهایی که آنها را به اصحاب و راویان آنها

نسبت داده، از هرگونه توضیح خودداری کرده وحتّی نام این کتابها را نبرده و به ذکر «نسخه و یا رساله» اکتفا کرده است.

باری، این رساله بلیغ علمی از نفیس ترین و گرانبهاترین مواریث اسلامی، در زمینه دانش پزشکی است، و بطور مختصر مشتمل بر رشته هایی از علوم پزشکی می باشد مانند علم تشریح، زیست شناسی (بیولژی)، وظائف الاعضا (فیزیولژی) و علم الامراض (باکتریولژی) و بهداشت و جز آن می باشد، و بخش زیادی از طبّ پیشگیری را نیز بیان

کرده است، همچنین شامل دانش شیمی و تغذیه و بسیاری از دانشهای دیگر می باشد.

امام رضا علیه السلام این رساله را در حدود سال 201ه برای مأمون خلیفه عبّاسی فرستاد، و در این زمان دانش پزشکی صورت علمی نداشت، و در حالت ابتدایی و اوّلیه، و بر اساس مداومت و تجربه بود، نه بر پایه اکتشافات علمی، همچنان در آن زمان هنوز وجود میکرب کشف نشده، و از چگونگی مواد مهمّ غذایی مانند ویتامینها آگاهی به دست نیامده بود، و از اکتشافات مهمّ دیگر پزشکی برای مبارزه با میکربها مانند پنسیلین، و

استرومایسین و اورومایسین و جز آنها در آن دوران خبری نبود.

این رساله در ظاهر ساده و هماهنگ با درک مردم آن زمان می باشد ولی در باطن عمیق و پیچیده است و نیازمند به بررسیهای علمی و مباحثات طولانی است، تا این که نکات و اسرار آن مکشوف، و با حقایق جدید علمی سنجیده و تطبیق شود(2).

ص:196

پرارج و گرانقدر دانستند، و به علوّ مرتبه مصنّف آن اعتراف، و صحّت آنچه را در این رساله آمده تصدیق کردند(1).

حمّام و نوره و باه و جز اینها که موجب سلامت و استقامت بدن است، به اندازه ای که مورد نیاز است آگاه گردانم، اینک آنچه مورد لزوم بوده و برای اداره و اصلاح بدن باید به جای آورده شود شرح و توضیح داده شده است و توفیق از خداست. پس از این عبارات رساله آغاز می شود...

8 - شرح طبّ الرّضا از مولی حاج محمد فرزند حاج محمّد حسن مشهدی مدرس آن جا، متوفّی به سال 1257ه .

9 - شرح طبّ الرّضا از مولی نوروز علی بسطامی.

10 - المحمودیّة از حاج میرزا کاظم موسوی زنجانی، متوفّی به سال 1292ه . که خطّی است و در نزد نوادگان او موجود است.

چنان که گفته شد بسیاری از دانشوران دیگر به شرح این رساله شریفه پرداخته، و اسرار و دقایق آن را توضیح و تفسیر کرده اند، و شاید در این تاریخ آخرین آنها دکتر عبدالصّاحب زینی است، که مطالب آن را با تازه ترین اکتشافات علمی مقایسه و تطبیق

داده، و در سلسله انتشارات «ملتقی العصرین» چاپ و منتشر کرده است.

همچنان که در برخی از نسخه های این صحیفه، سند آن به ابو علی طبرسی نسبت داده شده است، ولی مرحوم مجلسی می گوید: این، نزد ما ثابت نیست،(1) در مستدرک می گوید: نویسنده فاضل میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلما طرق اسناد آن را جمع آوری کرده و گفته است: از جمله این که در شهر اردبیل نسخه ای از این صحیفه را مشاهده

کردم، که در آن نوشته شده بود، این صحیفه است و در آغاز آن سندش بیان شده بود، سپس صاحب ریاض العلما سند را ذکر می کند، امّا اسنادی که بیان داشته از نظر رجال آن خالی از مناقشه نیست،(2) و آنچه مختار ما درباره این رساله می باشد، این است که روایتی است که به ثبوت نرسیده است، و محتوای آن برای اثبات احکام شرعی صلاحیّت استدلال ندارد، و کافی است در این باره بدانیم که علما و محقّقان بزرگ گذشته ما از اعتماد به این کتاب اعراض کرده، و به صدور آن از امام علیه السلام وثوق نیافته اند، بنابراین دلیلی وجود ندارد که ما آن را از افادات علمی و تألیفات امام رضا علیه السلام به شمار آوریم.

وجوب صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله در هرجا و هنگام عطسه کردن و ذبح و غیر آن، و وجوب تکبیر در نماز عیدین به این ترتیب که در نماز عید فطر پس از ادای نمازهای پنجگانه یومیه و پس از نماز عید قربان پس از ادای ده نماز یومیه تکبیر واجب است، همچنین در

منی پس از ادای پانزده نماز یومیه، و دیگر این که زنان در حال نفاس اگر تا هجده روز، آمدن خون ادامه یابد، نماز نخوانند و اگر پیش از این مدّت از خون پاک شوند نماز را به

جای آورند واگر آمدن خون از هجده روز تجاوز کند، غسل کنند و نماز خوانند، و مانند مستحاضه عمل کنند، و نیز این کتاب در روایت دوم خود می گوید اضافه می شود برآنچه در روایت نخست این رساله است که گناهان صغیره پیامبران بخشیده شده است، در حالی که این گفتار با قول امام علیه السلام مبنی بر عصمت پیامبران از گناهان صغیره و کبیره منافات دارد.

همه این دلائل ما را به این اعتقاد که این رساله نوشته و تألیف امام رضا علیه السلام نیست نزدیک می گرداند، علاوه بر این، این کتاب خلافت مأمون و اسلاف او را باطل شمرده، و

آنها را به گمراهی و دوری از حق و هدایت توصیف کرده، و امامان حق را صریحا به امامان دوازده گانه منحصر ساخته است. همچنین در این رساله حجاب تقیّه پاره شده و آنچه را امامان علیهم السلام در تمام طول تاریخ زندگی خود بدان پای بند بوده اند ترک کرده است، و این خود نشانه عدم صحّت انتساب آن به امام علیه السلام می باشد.

از احتمالات چندی که درباره این کتاب داده اند، آنچه به نظر ما به واقع نزدیک می آید این است که این رساله مجموعه فتواهای یکی از علماست که مشتمل بر نظریّات او در شؤون اعتقادی وتشریعی است، و اسلوب رساله و سبک ناموزون آن در تنظیم و ترتیب مطالب، وذکر برخی احکام شاذّ و نامقبول دلایل این نظریّه ومؤکِّد آن به شمار است.

دیگر، در زمینه انواع علوم و معارف نیز هرکدام تألیفی از آن حضرت به شمار آورده شود.

ص:204

صابیها و بزرگترین هیربد و رئیس و دانشمند هندوها و زردشتیها، و نیز نسطاس رومی پزشک و گروهی از متکلّمان خواست که با امام رضا علیه السلام به مناظره و مباحثه علمی پردازند، و یاسر خادم را نزد امام علیه السلام روانه داشت، و به وسیله او، تشکیل جلسه مناظره علمی و تاریخ انعقاد آن را به آگاهی امام علیه السلام رسانید و از آن حضرت خواست که در جلسه حضور یابند، نوفلی می گوید، زمانی که یاسر بیرون رفت و جز او و امام علیه السلام کسی حضور نداشت آن حضرت رو به او کرد و فرمود : ای نوفلی تو عراقی هستی، و عراقی نرمخوی است، درباره اجتماعی که پسرعمّ من از مشرکان و صاحبان مذاهب مختلف برای مناظره با ما گرد آورده، چه نظر و خبری داری؟ گفتم فدایت شوم، او می خواهد شما را بیازماید، و دوست دارد که قدر شما شناخته شود، ولی بنا را بر پایه ای قرار داده که شالوده آن محکم نیست و به خدا سوگند بد بنایی گذاشته است؟

امام علیه السلام فرمود : بنای او در این مورد چیست؟

عرض کردم : اهل کلام و بدعت رویّه ای خلاف علما دارند، عالمان جز باطل و ناروا را انکار نمی کنند، ولی مشرکان و اهل کلام و بدعت، همه چیز را انکار می کنند، و تهمتهای حیرت آور و بهت انگیز می زنند، اگر برای آنها استدلال شود که خداوند یکی است، می گویند دلیل صحیح برای یگانگی او بیاور، و اگر گفته شود: محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست، گویند پیامبری او را ثابت کن، سپس با حربه تهمت و افترا آدمی را مات و مبهوت می کنند، و در همان هنگام که انسان دلائل آنها را با حجّت و برهان باطل می کند،

آن چنان او را دچار مغالطه می کنند، تا به ناچار قول خود را رها می کند، بنابراین قربانت

شوم، از آنها دوری فرما.

امام علیه السلام تبسّمی کرد و سپس فرمود: ای نوفلی آیا بیم داری که آنها مرا در اقامه حجّت و دلیل ناتوان گردانند؟

عرض کردم : نه، به خدا سوگند من هرگز چنین بیمی ندارم، بلکه امیدوارم خداوند شما را بر آنها پیروز فرماید. پس از آن فرمود: ای نوفلی آیا دوست داری بدانی مأمون در

چه موقع پشیمان خواهد شد؟

عرض کردم : بلی

فرمود: هنگامی که مأمون استدلال مرا با توراتیان به تورات آنها، و با انجیلیان به انجیل

ص:206

آنها، و با زبوریان به زبور آنها و با هیربدها به پارسی و با رومیان به رومی، و با فرقه های مختلف به زبان هریک بشنود، و ببیند که زبان همه اینها بند آمده و برهان آنها دفع شده،

و همگی ادّعای خود را رها کرده، و به قول من رجوع کرده اند، در آن هنگام خواهد دانست او در خور این نیست که در این راه گام بردارد، و در این موقع است که پشیمانی او

را فرا می گیرد «ولاحول ولا قُوة الاّ باللّه العلیّ العظیم»(1).

آری مأمون برآن شد که این سران را گرد آورد، و در برابر امام علیه السلام قرار دهد، تا با توانمندی که در مغالطه و جدل دارند، راه برهان و استدلال را بر آن حضرت ببندند، امّا

چنان که می بینیم امام علیه السلام بی اعتنایی خود را به امثال اینها به گونه ای که بیان شد اظهار، و موضوع را حقیر و بی اهمّیت تلقّی فرمود.

هنگامی که این مجلس انعقاد یافت، و امام علیه السلام به آن دعوت، و گفتگو آغاز شد، آن حضرت مناظره خود را با جاثلیق آغاز فرمود، و نخست در اثبات یگانگی خدا و بطلان اعتقاد به خداوندی عیسی و بجز خداوند سبحان او را خدا دانستن، انجیل را مبنا و مرجع برای اقامه دلیل و برهان قرار داد، سپس بحث جالبی را در اثبات این که کتاب انجیل متداول، غیر از انجیلی است که از جانب خداوند نازل شده است، و انجیل کنونی نوشته برخی از شاگردان دانشمند مسیح است و همانها اناجیل اربعه را به وجود آورده اند بیان داشت، و به اختلاف وسیعی که در بیان وقایع میان نوشته های آنها وجود

دارد، استناد فرمود.

جاثلیق در پاسخ آن حضرت دچار تناقضات آشکار شد، زیرا از یک سو صاحبان اناجیل را از آلودگی منزّه، و از افترا به مسیح مبرّا می شمرد، و از سوی دیگر امام علیه السلام را تصدیق، واعتراف می کرد، که آنها بر مسیح دروغ بسته اند.(2)

پس از آن امام علیه السلام مناظره خود را متوجّه رأس الجالوت دانشمند یهود کرد، و در اثبات نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله به آنچه کتاب های آسمانی گذشته گویای آنند اشاره فرمود، و پس از طرح بحث منطقی جالبی استدلال فرمود به این که از جمله علایم پیامبری معجزه است، یعنی آوردن چیزی که دیگران از آوردن مانند آن عاجزند، و از جاثلیق پرسید، آنها به چه

ص:207

سبب معجزات پیامبران را جز موسی بن عمران تصدیق نمی کنند، رأس الجالوت پاسخ داد: برما واجب نیست، نبوّت هرکس را که ادعای پیامبری کند بپذیریم و تصدیق کنیم، مگر این که نشانه هایی را که موسی برای پیامبری خود آورده با خویش داشته باشد.

امام رضا علیه السلام فرمود : در این صورت چگونه به نبوّت پیامبرانی که پیش از موسی آمدند، و دریا را نشکافتند، و از سنگ دوازده چشمه آب روان نساختند، و مانند موسی دست از آستین بیرون نیاورده و ید بیضا نکردند، و عصا را به اژدهای دوان بدل نساختند، اقرار کرده اید؟ در این جا رأس الجالوت از عناد و انکار خود دست باز داشت،

و در برابر این دلیل تسلیم شد، و اعتراف کرد که هر معجزه ای که آوردن آن از توان بشر

بیرون باشد، نشانه پیامبری است.

امام علیه السلام از او پرسید به چه سبب به پیامبری عیسی علیه السلام ایمان نیاوردید، در حالی که او معجزاتی آورد که بشر از آوردن مانند آنها ناتوان بود، چنان که مردگان را زنده می کرد، و کوران مادرزاد و دیوانگان و پیسان را شفا می داد. همچنین از سبب این که به محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر اسلام ایمان نیاوردند، پرسش فرمود درحالی که او قرآن را که معجزه ای خارق العاده است آورد، با این که امّی و درس ناخوانده بود و خط نمی نوشت.

در این موقع رأس الجالوت سکوت اختیار کرد و نتوانست پاسخی بگوید.(1)

سپس نوبت مناظره امام علیه السلام به هیربد اکبر رسید، آن حضرت درباره دلیلی که بر پیامبری زردشت دارد، با او به مباحثه پرداخت. هیربد گفت: آنچه زردشت آورد پیش از او کسی نیاورده بود. و اگر چه ما او را ندیده ایم، لیکن اخباری که از گذشتگان ما به دست ما رسیده این است که او آنچه را دیگران حرام داشته بودند بر ما حلال کرد، از این رو او

را پیروی کردیم.

امام علیه السلام فرمود : جز این است که به شما اخباری رسیده است و متابعت کرده اید؟

گفت : آری.

امام علیه السلام فرمود : امّتهای دیگر نیز همین گونه اند، اخباری به آنها رسیده که پیامبران و موسی و عیسی و محمّد صلی الله علیه و آله چه معجزاتی با خود داشته اند در نتیجه به آنان ایمان آورده اند، عذر شما در این که به این پیامبران ایمان نیاورده اید چیست؟ زیرا شما چنان که

ص:208

گفتید از طریق اخباری که به شما رسیده به نبوّت زردشت ایمان آورده اید و معتقد شده اید که او آنچه را دیگران نتوانسته اند بیاورند آورده است، هیربد ساکت ماند.(1)

عمران شایسته است بدانی که خداوند یگانه به ضمیر توصیف نمی شود، و درباره او بیش از این که کاری یا عملی یا پدیده ای را به او نسبت دهیم چیز دیگر نمی توانیم بگوییم، و نیز نمی توان توهّم کرد که مانند مخلوقات دستخوش دگرگونیها و اجزاست.

عمران می پرسد: ای آقای من آیا چنین نیست که خداوند پیش از آفرینش خلایق خاموش بود و سخن نمی گفت؟

امام علیه السلام فرمود: زمانی خاموشی گفته می شود که پیش از آن نطق و بیانی باشد؛ مثلاً به چراغ نمی توان گفت ساکت است و سخن نمی گوید. همچنین گفته نمی شود چراغ آنچه بخواهد به ما روشنایی می دهد، زیرا روشنایی فعل و عمل چراغ نیست، و چراغ آن را پدید نیاورده، و چیزی جدا از آن نیست، لیکن هنگامی که به ما روشنی می دهد می گوییم چراغ روشنایی به ما داد و از آن فروغ و پرتو گرفتیم. ای عمران با این توضیح، مطلب آشکار می شود.

عمران گفت: ای آقای من، آنچه می دانم این است که کائن (واجب الوجود) هنگامی که آفریدگان را آفرید در حال او دگرگونی پدید آمد.

امام علیه السلام فرمود: ای عمران محال گفتی، تغییر و دگرگونی در کائن (واجب الوجود) به هیچ روی پدید نمی آید تا به سبب این دگرگونی ذات مقدّس او در معرض تغییر باشد، ای عمران آیا دیده ای که تغییر آتش موجب تغییر ذات آن شود، و یا حرارت، خود را بسوزاند و یا بیننده چشم خود را ببیند؟

عمران گفت: این را ندیده ام. ای آقای من مرا آگاه فرما که خدا در آفریدگان است یا آفریدگان در خدا؟

امام علیه السلام فرمود: خداوند برتر از این است که می گویی، نه او در خلق است ونه خلق در او و منزّه است از این، و به تو خواهم آموخت که چگونه باید خدا را بشناسی «لا قوَّة إلاّ

باللّه». اکنون به من بگو که تو در آینه ای یا آن در تو، و اگر هیچ کدام در یکدیگر نیستید چگونه خود را در آینه می بینی؟

عمران گفت: به پرتوی که میان من وآینه است.

امام علیه السلام : آیا این پرتوی که در آینه می بینی بیشتر از پرتوی است که در چشم خود می بینی؟

ص:210

عمران گفت : بلی.

امام علیه السلام فرمود: آن را نشان بده... عمران پاسخی نداد.

امام علیه السلام فرمود: من چنین می دانم که این روشنایی نه در آینه است ونه در تو بلکه چیزی است جدا که شما را به یکدیگر مربوط ساخته است و برای این مطلب جز این مثالهای بسیار دیگری است که نادان را جای سخن باقی نمی ماند، «وللّه المَثَل الأعلی» (و برای خدا مثالهای برتر است).(1)

امام علیه السلام با تشکیکات عمران صابی این گونه مقابله می کند، و بدین سان شک و تحیّر او را از میان می برد، و پرده ابهام را از چهره مسائل پیچیده ای که بر او مشتبه شده برطرف

می سازد، تا آن جا که آنچه برای او صورت خواب و خیال داشته است در جلو چشمانش محقّق و جلوه گر می شود، در میدان احتجاج امام علیه السلام زمانی به اقامه حجّت و دلیل می پردازد، که پیش از این پایه سخن را با مثالهای ساده و قابل فهم، و آنچه در صحنه زندگی ملموس و محسوس است استوار کرده باشد، تا پس از برطرف شدن پیچیدگی مطلب و درآمدن آن به صورت پدیده ای ساده و روشن، مجال شک و تردید برای خصم باقی نماند، و در همه این احوال روش آن حضرت معجزآسا و دل انگیز است.

عبارت از این است که: خداوند بنا به اقتضای مصلحت، تعلّق اراده خود را به امری اعلام

می کند، ولی در واقع اراده او به امر دیگری تعلّق دارد که ضدّ آن است، و پس از گذشت

مصلحت، و رفع موانع بروز، اراده واقعی خود را ظاهر می سازد، و به نظر خلایق چنان می آید که خداوند چیز دیگری خواسته، و از اراده اوّلی خود، عدول فرموده است، این از نظر خلق «بداء»ست در حالی که هیچ گونه بداء و عدولی در اراده واقعی خداوند روی نداده است.

موضوع «بداء» همین حقیقت ساده و منطقی است که به این نحو مورد اعتقاد شیعه امامیّه می باشد، و عدم درک حقیقت این نظریه و توجیه آن به صورت نادرستی که مستلزم نسبت جهل به حق تعالی است کار کسانی است که پیروی مذاهب دیگر اسلامی را دارند و با شیعه امامیّه دشمنی می ورزند، و بیرحمانه به آنان تهمت و افترا می بندند.

انداختم.

بدیهی است «بداء» به معنایی که ذکر شد، هیچ گونه منع و اشکالی ندارد، و به کسانی که بدان قائل هستند به هیچ روی سرزنشی نیست.(1)

نداشت، او پس از این که از امام علیه السلام می پذیرفت، که اراده از مقوله فعل است، دوباره این را انکار می کرد و مدّعی می شد که صفت است و به همین گونه چیزی را اعتراف و تصدیق می کرد سپس خلاف آن را می گفت. از این رو می بینیم امام علیه السلام از او می پرسد:

ای سلیمان آیا به من نمی گویی که اراده فعل است یا غیر آن؟

عرض کرد: آری اراده، فعل است.

امام علیه السلام فرمود : پس اراده حادث است، زیرا افعال همه حادثند.

سلیمان عرض کرد : فعل نیست.

امام علیه السلام فرمود : در این صورت از ازل، چیز دیگری غیر از خدا با خدا بوده است.

سلیمان عرض کرد : اراده همان انشا و ایجاد است.

امام علیه السلام فرمود: ای سلیمان، این سخنی که می گویی همان سخن ضرار(1) و پیروان اوست که شما و یارانت آن را زشت و ناروا شمرده اید، و گفتار ضرار این است، که خداوند عزّوجلّ هرچه در آسمان و زمین وخشکی و دریا آفریده، از سگ و خوک و میمون و انسان و هر جنبنده دیگر، همه اراده خداوند است، و اراده خدا که مخلوق است زنده می شود و می میرد، و راه می رود، و می آشامد، و زناشویی می کند، و لذّت می برد،

و ستم می کند و کار زشت می کند و کافر و مشرک می شود.

سلیمان عرض کرد: اراده مانند شنیدن، و دویدن و دانستن است، یعنی صفت است.

آری سلیمان چون از دادن پاسخ درمانده شد، دوباره به آنچه بحث بر آن دور می زد بازگشت و گفت: اراده صفت است نه فعل، امّا امام علیه السلام مناظره را به روش دیگری غیر از روش نخستین، با او از سر می گیرد، و همین عمل نشان می دهد، که این مسأله تا چه حد از نظر امام علیه السلام روشن و مدلّل است که به هر شیوه ای که بخواهد آن را برای او اثبات می فرماید.

جالبترین شیوه های فنّ مناظره به شمار است، روش آن حضرت این است که پس از دادن پاسخ به خصم، راه جواب را بر او نمی بندد، بلکه او را در طریق بحث و گفتگو آزاد می گذارد تا در راهی که هست پیش برود، و به جایی برسد که دیگر راه را در برابر خویش بسته و حرکت در آن را، ناممکن می بیند، در این هنگام ناگزیر به راهی که امام علیه السلام می خواهد او را بدان رهنمون شود، باز می گردد، و این پس از آن خواهد بود که مطلب را

پذیرفته و بدان تن داده باشد.

است.

مأمون از گفته او برآشفت و گفت: ای سلیمان وای بر تو چه اندازه این غلط را بازگو می کنی، این مطلب را رها کن، و از موضوع دیگر سخن بگوی، زیرا تو پاسخی غیر از این نمی توانی بدهی.

پس از این نیز گفتگو ادامه یافت، تا آن گاه که سلیمان خاموش شد، و مأمون به او می گفت ای سلیمان، این داناترین هاشمی است، سپس حاضران در مجلس پراکنده

شدند.

زمین از او سر نزده است، و این به دلیل قول حق تعالی است که فرمود است: «إنّ اللّه

اصطفی آدَمَ و نوحا و آلَ ابراهیمَ و آلَ عمرانَ علی العالمین»(1) و امّا آیه «وَ ذَاالنّونِ اذ ذَهَبَ

مُغاضبا فَظَنَّ اَنْ لَن نَقْدِرَ عَلیْهِ»(2) مراد از ظنّ در این جا یقین است، و معنای آیه این است که

یقین کرد خداوند روزی را بر او سخت نگرفته است، واگر معنا این بود که گمان کرد خداوند بر او قدرت ندارد کافر شده چه برسد از این که معصیّت کرده باشد.

امّا در مورد آیه «ولَقَد هَمَّتْ بِه وهَمَّ بِها»(3) اهتمام زن عزیز مصر و اهتمام یوسف علیه السلام در دو چیز مختلف بود، زن عزیز مصر در کوشش برای ارتکاب معصیت، و یوسف علیه السلام در این اندیشه بود که اگر او را بدان گناه مجبور کند، به سبب اهمّیّتی که این گناه بزرگ

دارد، او را به قتل برساند، و خداوند وقوع این قتل و پیامدهای بد آن، و همچنین ارتکاب

این عمل زشت را جلوگیری و از یوسف علیه السلام برطرف فرمود.

و امّا درباره داوود علیه السلام و گفتار او به مدّعی مبنی بر این که مدّعی علیه به سبب این که از او خواهان یک رأس میش شده به وی ستم کرده است، از نظر اصول دادرسی خطا بوده است، زیرا لازم بود پیش از این اظهارنظر مدّعی علیه را درباره مورد ادّعا، بپرسد،

لیکن این خطای او، معصیت نبوده است، خداوند متعال هم با بیان داستان این دو فرشته اشتباه او را تصحیح فرموده است.

امّا موضوع ازدواج داوود با زن اوریا، که مردم در آن روزگار آن را گناهی از او شمرده، و آن را زشت دانسته اند بی گمان عمل او، اقدامی تشریعی، و برحسب مصلحت عمومی بوده، و داوود خواسته است از این راه سنّت خودداری زن از ازدواج پس از مرگ شوهر را که در آن زمان رایج و حاکم بوده است، از میان ببرد، چنان که همین قضیّه در مورد ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با زینب دختر جحش، همسر زیدبن حارثه پسر خوانده آن حضرت، اتّفاق افتاد. که پس از طلاق او به وسیله زید، آن حضرت بر آن شد که از طریق ازدواج با

او، سنّت عامّی را که از پیش از اسلام و دوران جاهلیّت، باقی مانده ومعمول بود، منهدم

و ممنوع سازد و این سنّت، عبارت از عدم جواز ازدواج با همسر پسر خوانده بود، چنان

ص:217

که قرآن بدین معنا صراحت دارد، و چون پیامبر صلی الله علیه و آله بیم داشت، از این که منافقان در این

باره به او تهمت زنند، خداوند متعال او را مخاطب قرار داده فرموده است «... وتَخْشی

النّاسَ واللّه أحقُّ أن تَخْشاهُ»(1) وخداوند خود او را به این ازدواج، امر فرمود، چنان که مفاد قول خداوند متعال، در این آیه کریمه است: «فلمّا قَضی زیدٌ منها وَطَرا زَوَّجناکها لِکَی لایکونَ علی المؤمنینَ حَرَجٌ فی أزْوَاجِ أدعِیائِهم إذا قَضَوا مِنهُنَّ وَطَرا و کانَ أمرُ اللّه مَفْعُولاً»(2).

امام علیه السلام با این تفسیر جالب، و با این تأویل آرامش بخش که ناظر بر دلالت واقعی آیه است، غبار شبهات نادرستی را که ممکن است دامنگیر کسانی که از فهم صحیح معانی ژرف کتاب خدا ناتوانند بشود، از میان می برد.

آنچه در این جا باید در نظر گرفته شود، این است که ممکن نیست امام علیه السلام، برای سزاوارتر بودن علیّ علیه السلام به خلافت، به عامل قرابت و خویشاوندی استدلال فرموده باشد، زیرا دلیل استوار و قاطع این امر، نصوص صریحی است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره رسیده، و علیّ علیه السلام را پس از خود به جانشینی خویش، مخصوص داشته است،

همچنین شایستگیهای ذاتی آن حضرت که او را از دیگر اصحاب، ممتاز کرده است، دلیل دیگر این امر می باشد.

نظریّه اهل بیت علیهم السلام در قضیّه خلافت این است، که این امر مربوط به دستورهای الهی و نصوص آسمانی است، و به عوامل خویشاوندی و سیاست و جز اینها، ارتباط ندارد، زیرا خداوند متعال است، که برای صلاح دین و مصلحت امّت هرکس را شایسته بداند، بر می گزیند و امر خود را بر زبان پیامبرش جاری می سازد، چنان که در بحث امامت، آنچه از امام رضا علیه السلام در این مورد روایت شده، نقل کرده ایم، و اگر استدلالی بر سزاوارتر بودن علی علیه السلام به خلافت، به دلیل خویشاوندی او با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از امامان علیهم السلام رسیده

است، در برابر استدلال کسانی است که مهاجران را به دلیل قرابت و پیوستگی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به خلافت، از انصار اولی و احق دانسته اند، چنان که اگر این خبر درست بود، امام علیه السلام اعتراض مأمون را دایر به این که در میان اهل بیت کسی که از علیّ علیه السلام و مانند او سزاوارتر بوده، وجود داشته است، هرگز بدون پاسخ نمی گذاشت، و مأمون در این سخن، اشاره به جدّش عبّاس بن عبدالمطّلب کرده است، و چنان که می دانیم، پس از درگذشت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که عبّاس دریافت، که امور از جریان صحیح خود، خارج می شود، و در جوّ، نشانه هایی از دگرگونی اوضاع است، شخصا به امام علی علیه السلام پیشنهاد و درخواست کرد، که دست خود را برای بیعت دراز فرماید، تا با او بیعت کند، لیکن امام علیه السلام از قبول بیعت پنهانی او، خودداری فرمود، و آن را به هنگامی موکول کرد که

از تجهیز و تدفین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که جسد مقدّس آن حضرت، در این زمان هنوز بر مغتسل بود، فراغت یابد، تا بیعت را آشکارا و در برابر چشم همگان انجام دهد، بنابراین

اگر انگاشته شود که عبّاس را در خلافت، حقی بوده است، با این اقدام خود از آن صرف نظر کرده است.

امّا حسن و حسین علیهماالسلام در زمان رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خردسال بوده اند، و نمی توان

ص:219

فرض کرد که تا زمانی که آنها به حد بلوغ برسند خلافت از طریق وصایت باشد، زیرا فرض این است که خلافت از طریق وصایت قابل نقل و انتقال نیست، بنابراین در چنین صورتی نیز امر خلافت به علیّ علیه السلام منحصر می شود، و تنها اوست که استحقاق آن را دارد نه دیگری. و این در صورتی است که ملاک استحقاق خلافت، قرابت وخویشاوندی فرض شود، ولیکن اگر معتقد باشیم که جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله مربوط به فرمان الهی و نصوص آسمانی است، جایی برای این استدلالهای غیرضروری، باقی نیست.

علاوه بر این، نظریّات مأمون درباره مسأله خلافت و آنچه را که او ضمن گفتگوهای خود با فقها و دانشمندان در این باره اظهار داشته و استحقاق خلافت بلافصل پیامبر صلی الله علیه و آله را منحصرا برای علیّ علیه السلام اثبات کرده، و عقد الفرید نیز اینها را به قلم آورده، از جمله مسائلی است که نشان می دهد، این مناظره دروغ و ساخته و پرداخته یکی از متعصّبان مذهبی است.

آنچه در این بخش از کتاب آورده شد، قسمتی بود از مناظرات و گفتگوهای امام علیه السلام با برخی از متکلّمان زمان خود، که از آن بزرگوار نقل شده، و ما آنها را به اختصار در

این جا آورده ایم، تا آگاهیهایی به صورت کلّی از روشی که امامان علیهم السلام در بحثها و

گفتگوهای خود با دیگران داشته اند، در اختیار خواننده قرار دهیم، تا بتواند در این دوران که از نظر فکری و علمی آزادی و دموکراسی حاکم است با اعتقادی آگاهانه زندگی کند.

ص:220

امام رضا علیه السلام در بیان فلسفه توحید، طریقه ای مخصوص به خود ندارد، بلکه روش و منطق آن حضرت در این باب، همان شیوه اصیلی است که امامان اهل بیت علیهم السلام همگی برآن یک زبانند، و خویشتن را در برابر مذاهب و اندیشه های دیگر، که موجب انحراف و گمراهی مردم می شود، وقف دفاع از آن کرده اند.

ما در این جا درصدد نیستیم که اعتقادات مذاهب مختلف را درباره توحید، با یکدیگر مقایسه کنیم، زیرا این کار به بحث گسترده ای نیاز دارد، که ورود در آن موجب خروج از محدوده ای است که ما در این بررسی، مقیّد به رعایت آن هستیم، و آنچه در این جا برای ما لازم است این است، که حدود و چگونگی اعتقاد به یگانگی خدا را طبق اخباری که از امام رضا علیه السلام به دست ما رسیده است، عرضه بداریم.

خداوند عزّوجل، آدم را بر صورت او آفرید، بنابراین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن مرد را از این که چنین ناسزایی می گوید، نهی می فرماید، زیرا این دشنام، متوجّه آدم ابوالبشر می شود، و ضمیر متّصل به کلمه صورته به همان مردی که مورد دشنام قرار گرفته است، باز می گردد، نه این که به خداوند متعال ارجاع شود، تا این گونه معنا کنند که: خداوند آدم را، بر صورت خویش آفریده است، حقتعالی از این سخن برتر و والاتر است و امام علیه السلام با بیان حدیث قدسی: ما عرفنی من شبّهنی بِخَلْقی...(1) که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده،

این مطلب را تأکید می فرماید.

باری گفتگو از ذات مقدس حقتعالی، سخنی مشکل و دشوار است، امّا در احادیث اهل بیت علیهم السلام احساس می کنیم که خداشناسی و توحید حضرت باری، به سادگی، با فطرت انسانی هماهنگ می شود، و مسائل دشوار آن، علی رغم محتوای فلسفی گسترده با تعبیرات دلپذیر و دیدگاههای روشن، ساده و روان و دلنشین می گردد.

بنابراین میان ذات مقدّس الهی، و علم و قدرت و دیگر صفات ذاتی او، هیچ گونه دوگانگی حقیقی و مغایرت واقعی وجود ندارد، و در مرحله تحقّق و وجود، صفات او عین ذات اوست، و اگر جز این باشد، در ازلیّت و قدمت با خدا، شریک می باشند و این اندیشه، با توحید و یگانگی خداوند، سازگار نیست، همان توحیدی که فطرت انسان بر اقرار به یگانگی ذات مقدّس او بدون هیچ شریکی، سرشته و آفریده شده است.

است، و از ذات مقدّس او منتفی است، بنابراین اراده خداوند، همان فعل اوست و چیزی جز آن نیست، به فرمان «کن» اشیا موجود می شوند، بدون این که واژه ای در کار باشد و زبان به سخن آید، و اندیشه به کار افتد، و کیفیّتی درنظر گرفته شود، زیرا ذات مقدّس او از محدوده کیفیّت بیرون است.

در مناظره امام علیه السلام با سلیمان مروزی، متکلّم خراسانی، که مأمون او را برای این کار دعوت کرده بود، بحثی درباره ازلیّت اراده بود، که در فصل پیش ذکر شده است.

خداوند عزّوجل همیشه بوده است و بر همه چیزها سبقت دارد، و پیش از آن که اشیا را بیافریند، قدیم و لایزال بوده است.(1)

دیده می شود در برخی آیات، ذات مقدّس حق تعالی، به صفات چندی توصیف شده، که متناسب با مقام او نیست، مانند استهزا و سخریّه و مکر و خدعه، چنان که در این آیات است «اللّه یَسْتَهْزِی ءُ بهم»(2) و «سَخِرَ اللّه منهم»(3) و «وَمَکَرُوا و مَکَرَ اللّه»(4) و

«یُخادِعُونَ اللّه و هو خادِعُهُم»(5) امام علیه السلام در پاسخ آنانی که معانی این آیات را می پرسند، می فرماید، خداوند متعال مسخره و استهزا و مکر و خدعه نمی کند، بلکه کیفر این کار را

به آنان می دهد و این پاسخ منطبق است با مفهوم آیه کریمه «وَلاَ یَحیْقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إلاّ

بأهْلِهِ»(6) گویی آنانی که دیگران را مسخره و استهزا می کنند، و مرتکب مکر و خدعه می شوند، در هنگام ارتکاب، از نتایج حتمی و اثرات قطعی این اعمال غافلند، ونمی توانند روزی را که همه چیز دگرگون می شود، و زمان بدبختی همیشگی و شکنجه و عذاب دائمی آنها فرا می رسد حس کنند، و قول خداوند متعال بر این معنا دلالت دارد،

که می فرماید«... وَمَکَرُوا مَکْرا وَ مَکَرْنا مَکْرا و هم لایَشْعُرُونَ، فانْظُرْ کیفَ کانَ عَاقِبَةُ مَکْرِهم أنّا دَمَّرْناهُم و قَوْمَهُم أجْمَعینَ(7)»(8).

همچنین در قرآن مجید آیاتی است، که انسان در برابر آنها فرو می ماند، و نمی تواند بر مفاهیم ظاهری آنها پای بند و ملتزم شود، زیرا موجب خلل در کمال ذات مقدّس حق تعالی، و مغایر با تنزیه او از همه نقایص و معایب می باشد، چنان که فرموده است ...

«نَسُوا اللّه فَنَسِیَهُمْ»(9) و فرموده است «فالیَوْمَ نَنْسهُمْ کما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِم هذا»(10) آشکار

ص:226

است که نسبت فراموشی به حق تعالی روا نیست، زیرا نسیان از صفات مخلوق است، علاوه بر این، با آیه دیگری از قرآن، که فرموده است «... وَما کانَ رَبُّکَ نسیّا»(1) تناقض

دارد، امّا امام علیه السلامدر این جا نسیان را به معنای ترک، تفسیر می کند، و معنای این که خداوند کسانی را که او را فراموش کرده اند، ترک می کند این است که ثواب کسانی را که

امید به پاداش آخرت دارند، به آنها نمی دهد، و آن چنان خواهند بود، که گویی بکلّی خدا را فراموش کرده اند، وهیچ کار نیکی برای آخرت انجام نداده اند، و خداوند آنان را

از جزای نیک خود، دور، و به عذاب و خلود در آتش جهنّم، محکوم خواهد ساخت.(2)

بنابراین در این آیات شریفه، منظور از نسیان، فراموشی نیست، و مقصود از ترک، اهمال و رها کردن نمی باشد، چنان که امام علیه السلام در پاسخ کسی که تفسیر آیه «وَتَرَکَهُمْ فی

ظُلُمَاتٍ لا یُبْصرون»(3) را از او پرسیده، به این موضوع اشاره، و بیان فرموده است، که خداوند متعال مانند آفریدگانش به این که چیزی را ترک و رها کند، توصیف نمی شود، لیکن هنگامی که بداند آنها از کفر و گمراهی باز نمی گردند، لطف و یاری خود را از آنها

باز می دارد، و آنها را به اختیار خود وا می گذارد.(4)

محدودیّت اوست، نفی می کند. و آیاتی را که مشعر بر امکان رؤیت است، مانند آیه شریفه «وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ نَاضِرَةٌ * إلی رَبِّها نَاظِرَةٌ»(1) و قول خداوند متعال «... کلاّ إنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئذٍ لَمَحْجُوبُونَ»(2) و آیه مبارکه «...وجاءَ ربُّکَ والمَلَکُ صفّا صفّا»(3) و آیات دیگری که

بر این معنا دلالت دارد، امام علیه السلام آنها را متناسب با سیاق آیات، تفسیر و بیان می فرماید، که معنای قول خداوند متعال، در آیه «... اِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ»، این است، که رخسار آنان درخشان است، و منتظر پاداش پروردگار خویشند، و به عطا و بخشش او چشم دوخته اند(4)، و معنای آیه دوّم این است که آنان از ثواب پروردگار خویش محجوب و محرومند، زیرا نمی توان گفت که خداوند در مکانی است، که از دید بندگانش، محجوب و مستور است(5)، و در آیه سوّم آن که به آمدن توصیف شده، واژه «أمر» است، یعنی «وَجَاءَ اَمْرُ رَبِّکَ» (فرمان پروردگارت آمد) برای این که آمدن و رفتن، به خداوند نسبت داده نمی شود، و اینها از صفات مخلوقات است، و اتّصاف او بدین صفتها که مستلزم خلوّ مکان از اوست(6)، محال می باشد، تَعَالی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّا کَبِیرا (و خدا بسیار برتر از این سخنهاست).

آری آیات قرآنی که موهم امکان رؤیت است، به همین نحو به صورتی که با سیاق آیه مناسبت دارد، توضیح و تفسیر شده است، و این گونه تفسیر، که در آن مناسبت سیاق آیه رعایت شده، از مفاد و معنایی که آیه در آن ظهور دارد، دور و بیگانه نیست، زیرا در این

گونه موارد، نمی توان ظهور آیه را، در معانی الفاظ و حروف آن، منحصر کرد بلکه ناگزیریم غیر از آنچه الفاظ و حروف بر آن، دلالت دارد، جهات مختلف موضوعی را که آیه برای بیان و توضیح آن نازل شده در نظر گیریم.

ص:228

امام علیه السلام می فرماید: امر میان امرین، وجود راه و امکانی است که به وسیله آن انسان آنچه را بدان مأمور است انجام دهد، و آنچه را از آن نهی شده، رها کند.

عرض می کند: آیا خداوند عزّوجل مشیّت و اراده خود را در این باره اعمال می کند.

امام علیه السلام می فرماید: امّا در مورد اوامر، اراده و مشیّت الهی، همان امر به آنها و خشنودی به آنها و یاری بر انجام دادن آنهاست، و اراده و مشیّت خداوند در مورد معاصی، نهی از آنها، و ناخشنودی او بر آنها، و کیفر او بر ارتکاب آنهاست.(1)

تأثیر خود را بر دیگران از دست دهند، ابوهاشم جعفری می گوید:

از ابوالحسن الرّضا علیه السلام درباره غلات و مفوّضه پرسیدم، فرمود: غالیان، کافر و معتقدان به تفویض مشرکند، هرکس با آنان همنشینی و آمیزش کند، و در خوردن و آشامیدن با آنها شریک شود، و با آنها رفت و آمد کند، و یا به آنان دختر دهد و یا از آنها دختر گیرد،

یا به آنها امان دهد، و یا بر امانتی یا روایتی آنها را امین بداند، یا به اندازه نیم واژه آنها را کمک کند، از فرمانبرداری خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و ما اهل بیت علیهم السلام بیرون رفته است.(1)

در حدیث دیگری امام علیه السلام در آن هنگام که سخن از جبر و تفویض به میان می آید، به حاضران در مجلس خود می فرماید: آیا نمی خواهید در این مورد قاعده و اصلی را در اختیار شما بگذارم، که در آن هیچ گاه اختلاف پیدا نکنید، و هرکس با شما در این باره

جدال کند، او را شکست دهید؟

عرض کردند: اگر صلاح می دانید بفرمایید.

امام علیه السلام فرمود: همانا خداوند متعال به اجبار، فرمانبرداری و به غلبه بر او نافرمانی نشده است، در کشور پهناور خویش بندگانش را، مهمل رها نکرده است، اوست مالک همه آنچه در ملک آنها قرار داده، و قادر بر همه آنچه آنها را بر آن توانا ساخته است، اگر بندگان از او فرمانبرداری کنند، خدا از کار آنها مانع و روگردان نیست، و اگر معصیت او

کنند، چنانچه بخواهد، میان آنها و گناه حائل می شود، واگر حائل نشود، گناه انجام می یابد، و او آنها را هرگز داخل در گناه نکرده است، سپس فرمود: هرکس حدود این سخنان را نگه دارد، بر مخالف خود پیروز می شود.(2)

است، چنان که گروهی روایاتی را که برگشت آنها به جبر و تشبیه است، نقل کرده و به آن

حضرت، نسبت داده اند.(1)

از امام رضا علیه السلام درباره توحید و مسائل آن احادیث بسیاری وارد شده، که باید جداگانه و به طرزی شایسته مورد بحث و بررسی قرار گیرد، و ما در این جا مختصر و فشرده، به ذکر برخی از این احادیث بسنده می کنیم، و هرکس خواهان آگاهیهای بیشتر در این باره است، باید به کتاب عیون اخبار الرّضا تألیف شیخ صدوق که در آن همه این احادیث را گرد آورده مراجعه کند.(2)

بِإبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذا النَّبیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَ اللّه وَلیُّ الْمُؤمِنینَ»(1) و این مقام به آن حضرت اختصاص یافت سپس طبق سنّتی که خداوند مقرر داشته است، به فرمان او، منصب امامت و پیشوایی امّت به علیّ علیه السلام واگذار، و پس از او به فرزندان پاک و برگزیده اش منتقل شد، همان فرزندانی که خداوند آنان را به کمال علم و ایمان آراسته است، امام علیه السلامسخنان خود را ادامه داد و فرمود: امامت رتبه انبیا و ارث اوصیاست، امامت خلافت الهی در روی زمین، و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله است. بنابراین چنین خلافتی باید پس از پیامبر صلی الله علیه و آلهدر کاملترین فرد، تحقّق، پیدا کند، زیرا جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله پس از درگذشت او، همان جانشینی خدا در روی زمین است، و این جانشین ناگزیر باید به

فرمان خداوند برگزیده شود، و در غیر این صورت چگونه کسی می تواند به شایستگی و صلاحیّت فردی دیگر، که به حقیقت و واقع او آگاه نیست، برای تصدّی این منصب حکم کند. علاوه بر این که رها کردن مردم به این که خودشان امام و پیشوا انتخاب کنند، بدون

این که در این باره دستور قاطعی از جانب خداوند رسیده باشد، امری عاری از حکمت و مصلحت است و معنایی ندارد.(2)

همواره از دانش همه اهل زمان آنها برتر بوده است، چنان که خداوند عزّوجل درباره طالوت می فرماید: «إنَّ اللّه اصْطَفاهُ عَلَیْکُم و زادَهُ بَسْطَةً فی الْعِلْمِ والْجِسْمِ، وَ اللّه یُؤتی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللّه وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(1) و درباره امامان از خاندان و عترت پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: «أمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّه مِنْ فضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَا آلَ إبْراهیمَ الکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ و آتَیْنَاهُمْ مُلْکا عَظِیما»(2) همانا خداوند هنگامی که بنده ای را برای نظام امور بندگانش برمی گزیند،

سینه او را برای تحمّل این امر فراخ می کند، و چشمه های حکمت را در دل او قرار می دهد و علم را به او الهام می فرماید...

اندازه ایمان و بینش و دانشی که دارد، با نور خدا نظاره می کند، و فراستی که خداوند به امامان اهل بیت علیهم السلام داده به اندازه همه فراستی است که در میان مؤمنان پخش کرده است. و در قرآن مجید فرموده است: «إنّ فی ذلک لآیاتٍ للمتوسّمین»(1) نخستین متوسّمین پیامبر خداست صلی الله علیه و آله و پس از او امیرالمؤمنین علیه السلام و سپس حسن و حسین و امامان از نسل اوست تا روز رستاخیز.(2)

امام رضا علیه السلام با این سخنان و رهنمودها صفاتی را که در امام باید وجود داشته باشد، و شرایطی که برای انتخاب او لازم است، به گونه ای که با فطرت انسانی و موازین عقلی که حجّت قاطع در این نوع مسائل است و متّفق و هماهنگ می باشد تعریف و تعیین فرموده است.

ص:237

ص:238

بدگویی و مشوّش کردن اذهان و رد و انکار نسبت به امامان علیهم السلام قرار دهند، واین تهمت را زده اند که آنها قصد داشته اند کتابی مذهبی از قرآن فراهم کنند که اختصاص به خود

آنها داشته باشد. لیکن حقیقت خلاف این چیزی است که گفته اند، زیرا تفسیر آیه به خودشان و یا به آنچه به آنها برگشت دارد، از باب تطبیق مفاد آیه بر کاملترین فرد است

که آنها و آنچه تعلّق به آنان دارد آشکارترین مصادیق آنند، و بدیهی است این امر آیه را از مراد و مفهوم عامّ خود، بیرون نمی برد، فی المثل امام صادق علیه السلام هنگامی که امّت را در قرآن، به امامان تفسیر می کند، از این نظر است که امامان علیهم السلام نمونه و مصداق کامل آن هستند، و شاید اطلاق تفسیر در این مورد مجازا باشد، زیرا مراد از این تفسیر تطبیق مفهوم نص بر بارزترین مصادیق آن است و این امری است که مانع عقلی و نقلی ندارد.

عرش را به سبب این که بدان نیاز داشت نیافرید، زیرا او بی نیاز از عرش و از همه آن چیزهایی است

که آفریده است، او به قرار داشتن و استوار بر چیزی توصیف و تعریف نمی شود زیرا او جسم نیست، و از اوصاف آفریدگان منزّه و مبرّاست.

و امّا معنای قول خداوند متعال در «لِیَبْلُوکُم أیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً» این است که آدمیان، را بیافرید تا آنان را به وسیله طاعت و عبادت خود بیازماید، و این آزمایش از باب امتحان و تجربه نیست، زیرا او همیشه به همه چیز داناست.

تأویلی که امام علیه السلام درباره آفرینش آسمانها و زمین در مدّت شش روز بیان فرموده، به اعتقاد ما بهترین توجیهی است که از این مطلب شده است، زیرا آفرینش و ایجاد تدریجی بیش از خلق و ابداع دفعی، شعور و احساس انسان را متوجّه عظمت آفریننده و پدید آورنده جهان می سازد، و به آن کشش و توسعه می دهد.

همچنین مأمون معنای قول خداوند متعال را در این آیه شریفه از امام علیه السلام می پرسد:

«وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعا اَفَاَنْتَ تُکرِهُ النَّاسَ حَتّی یَکُونُوْا مُؤمِنینَ وَ مَا کَانَ لِنَفْسٍ أنْ تُوْمِنَ إلاّ بإذْنِ اللّه»(1).

امام رضا علیه السلام از طریق پدران بزرگوارش نقل فرموده: که مسلمانان به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند ای رسول خدا اگر آنانی را که بر آنها قدرت و توانایی داری به پذیرش اسلام مجبور کنی، شمار ما افزون می شود و بر دشمنان غلبه می یابیم، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من نمی خواهم خدا را دیدار کنم در حالی که چیزی از پیش خود پدید آورده باشم، که در آن به من دستوری نداده است، و من از متکلّفان و بدعت گذاران نیستم، پس

ص:241

از آن خداوند متعال این آیه را نازل فرمود، که «وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِیْ الأرْضِ کُلُّهم جَمِیعا»(1) یعنی اگر پروردگار تو می خواست، همگی مردم روی زمین ایمان می آوردند، و این بدین طریق بود که آنان را در دنیا به قبول ایمان مجبور کند، چنان که در آخرت با

مشاهده عذاب ایمان می آورند، و اگر چنین کنم، بندگانم استحقاق ثواب و پاداش مرا نخواهند داشت، لیکن می خواهم آزاد و بی هیچ اجبار ایمان بیاورند تا استحقاق قرب و کرامت مرا پیدا کنند، و شایستگی زندگی جاوید را در بهشت جاویدان به دست آورند. «اَفأنْتَ تُکِرهُ النَّاسَ حَتّی یَکُونُوا مُؤمِنینَ»(2).

و قول خداوند متعال در آیه شریفه «وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أنْ تُؤْمِنَ إلاّ بإذْنِ اللّه»(3) به این معنا

نیست که خداوند متعال ایمان را بر نفس آدمی منع و حرام فرموده باشد، بلکه مقصود این است که نفس جز به اذن و اجازه ایمان نمی آورد و اذن خدا، امر اوست به ایمان مادامی که نفس مکلّف و فرمانبردار است.(4)

امام در تفسیر قول خداوند متعال در آیه «اَلَّذِی جَعَل لَکُمُ الأرضَ فِرَاشا والسَّماءَ بِنَاءً»(5) فرموده است: یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار وموافق قرار داد، و آن را گرم و

سوزان نساخت تا شما را بسوزاند. و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما بدرد آید، و زیاد بدبو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم و روان قرار نداد تا در آن غرق شوید، و زیاد سخت و صلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبور مردگان در آن سازید، بلکه خداوند، متعال بخشی از آن را به اندازه ای که از آن سود برید، و آرامش یابید و بدنها و خانه هایتان برآن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید، و در آن آنچه را خانه ها و گروهایتان به آن فراهم و برای شما سود بسیار دارد مقرّر فرمود، از این رو در آیه شریفه فرموده است زمین را بستر برای شما قرار داد، سپس امام علیه السلام فرمود: «والسّماء بناءً...»(6) یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد، و خورشید و ماه و ستارگان آسمان را برای مصلحت و منفعت

ص:242

شما، به چرخش و گردش درآورده، و «أنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً»(1) یعنی باران را از بالا نازل ساخت تا بر قلّه کوهها و بلندیها و تپه ها و درون گودالها فرود آید، سپس آن را به صورت

بارانهای درشت، قطره و پیوسته و یا بارانهای ریزدانه و نم نم، در همه جا پخش و ریزان

کرد، تا زمینهایتان از آن سیرآب و کامیاب شود، و خداوند باران را به طور یک پارچه بر

شما فرود نمی آورد، تا زمینها و درختان و میوه جات و محصولات شما نابود نشود. پس از آن خداوند متعال فرموده است: «فَأخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمراتِ رزْقا لَکُمْ»(2) یعنی به سبب

آنچه از زمین برای شما بیرون می آورد و روزی شما می گرداند برای خدا شریک قرار ندهید، و بتان را که نمی فهمند و نمی شنوند و نمی بینند و توانایی بر کاری ندارند شبیه و مانند او نشناسید، و خود می دانید که در برابر نعمتهای بزرگی که خداوند تبارک و تعالی

روزی بندگان خویش فرموده، اینها توان چیزی را ندارند.(3)

بیان گسترده امام علیه السلام در تفسیر این آیه، معنای آن را چنان ساده و روشن می کند که

هرکسی هرچند کودن و بی استعداد باشد، زیبایی و ظرافت و ابداع آن را احساس می کند.

امام رضا علیه السلام دقایق مهمّی را که در برخی آیات وجود دارد و از لحاظ فهم نکات حکمت آمیز آنها سؤال برانگیز است چنان که در همین آیه اخیر بود، به گونه ای توجیه و

تعلیل می فرماید که در همه آنها عمق بی پایان اعجازی که قرآن مجید داراست آشکار می شود.

آدم علیه السلام(1)

در یکی از نشستهای مأمون با امام علیه السلام، مأمون از آن حضرت پرسید:

ای فرزند پیامبر خدا، آیا این سخن شما نیست که پیامبران معصومند؟

امام علیه السلام فرمود: آری.

مأمون عرض کرد: معنای قول خدای متعال در آیه: «وَ عَصی آدمُ ربَّه فَغَوی»(2) چیست؟

امام علیه السلام آیه را این گونه تفسیر و توجیه می فرماید که خداوند آدم و حوّا را تنها از نزدیک شدن به درخت مورد نظر نهی فرموده و از خوردن میوه آن درخت و آنچه از

جنس آن باشد، منع نفرموده بود، و آدم و حوّا در خودداری از نزدیک شدن به آن درخت، امر الهی را امتثال کردند، لیکن شیطان حقیقت را بر آنها مشتبه ساخت و از آنها

خواست که از میوه درخت دیگری که از جنس درخت مورد نهی بود تناول کنند، و برای آنها سوگند خورد که خداوند آنان را از خوردن هر میوه ای که با ثمره آن درخت همجنس باشد، نهی نفرموده است و او خیرخواه آنهاست، آدم و حوّا به سوگند او اطمینان کردند و از میوه درخت دیگری که با آن همجنس بود خوردند واین عمل پیش از آن بود که آدم به پیامبری برگزیده شود و به دنیا هبوط کند، و آنچه را مرتکب شده بود، گناه کبیره ای

نبود که به سبب آن مستوجب آتش دوزخ شود، بلکه از گناهان صغیره ای بود، که برای پیامبران، پیش از بعثت آنان جایز و بخشوده است، و هنگامی که آدم را خداوند به پیامبری برگزید معصوم بود و روا نبود که هیچ گونه گناهی چه صغیره و چه کبیره از او سر

زند، چنان که خداوند عزّوجل در این باره فرموده است: «وَ عَصی آدمُ ربَّه فَغَوی * ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلیْهِ وَ هَدَی»(3).

ص:244

إبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ»(1) به الهام پروردگار متعال بوده است، بنابراین آنچه از او وقوع یافته است، صِرف استدلال بر گفتار خویش درباره بطلان عبادات آنها، و پرستش خدایانی جز خداوند یگانه می باشد، و این روش استدلال، از شیوه های جالب قرآن در زمینه دعوت به ایمان است.

پیامبران دروغ گفته شده است یاری ما به آنان فرا رسید.(1)

و با این بیان امام علیه السلام شبهه ای که از ظاهر آیه به نظر می رسید برطرف شد.

امام علیه السلام با این گونه تفسیرات جالب از آیات کریمه قرآن، که گاهی موجب توهّم ظهور آیه در مضمونی است که درست عکس مفاد حقیقی آن است. غبار شک و شبهه را که احیانا موضوع عصمت پیامبران را نیز سؤال برانگیز ساخته برطرف می فرماید، و باید دانست که بیانات امام علیه السلام صِرف توجیه و تأویل نیست، بلکه حقایقی است که جز به آنها نمی توان ملتزم بود.

را برای ما که می خواهیم آیات قرآنی را با امانت و تدبّر تفسیر کنیم، ترسیم می کند.

نکته ای که باقی مانده این است که برخی روایات مشتمل بر تفسیر بعضی آیات که از امام رضا علیه السلام نقل شده، به علّت عدم سلامت راویان آنها از قدح، در صحّت آنها مناقشه و گفتگو است، ولی آنچه در این باره با اطمینان می توان گفت، این است که عدم اشتمال این

روایات در تفسیرها و تأویلاتی که دارند بر آنچه مخالف مذهب اهل بیت علیهم السلام است ظنِّ بر صحّت انتساب آنها را به معصوم تقویت می کند، اضافه بر این بعید به نظر می رسد که

راویان در چنین مواردی که دروغ بستن هیچ سودی به حال آنها ندارد، به امام افترا بندند،

و دروغ پردازی کنند، به ویژه در تفسیر آیاتی همانند آنچه گذشت. از این رو ملاحظه می شود که مفسّران در تفسیرهای خود از قرآن، به این روایات و نظایر آنها، اعتماد کرده اند ولی اگر چنین روایاتی با روایت صحیحتری تعارض و برخورد کند کنار گذاشته می شود، و روایتی را که صحیحتر و با اصول مذهبی متّفق و هماهنگ است اخذ می کنند.

بلی روایاتی که مشتمل بر تفسیر آیه است به گونه ای که موجب پدید آمدن اثر شرعی است، و یا این که روایت مذکور در مقام بیان حکم شرعی است. در این گونه موارد باید بر صحّت آن تفسیر و یا تأویلی که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله یا اهل بیت او علیهم السلام وارد شده وثوق حاصل شود، و راویان آنها از طعن و قدح مصون باشند.

ص:248

گرامی صلی الله علیه و آله آنان را امنای دین خود قرار داده است.

امام علیه السلام فرمود: آری خداوند متعال در کتاب خود فرموده است: «...حتّی عَادَ کَالْعُرْجُونِ

القَدِیمِ...»(1) هر کدام از مملوکان او که شش ماه از مدّت تملّک گذشته است، قدیم و آزاد است، و عرجون چوب قوسی شکلی است که خوشه خرما را که مشتمل بر رشته های دارای شکوفه است به درخت نخل متّصل می سازد و پس از گذشت شش ماه خشک و کهنه می شود.(2)

امام علیه السلام در این باره به بیان حکم بسنده نکرده، بلکه دلیل حکم را از کتاب خدا استخراج و برای پرسش کننده بیان فرموده است.

بودن خونی در آن مانند خونی که در زنان است زیرا آن از ممسوخات است.(1)

امّا مردار زیرا موجب تباهی بدن و پدید آمدن بیماری است و همچنین به سبب این است که خداوند خواسته است بردن نامش را در هنگام ذبح، مایه حلّیت و تمیزی میان حلال و حرام قرار دهد.(2)

راجع به طحال یا سپرز حرمت آن به سبب خونی است که در آن است، و علّت حرمت آن و خون و مردار یکی است و مانند آنها موجب فساد و تباهی است.(3)

این تعلیلها همه جنبه بهداشتی علل تحریم را بیان می کند، زیرا مصلحت و حکمت تشریع این احکام حفظ سلامت انسان از آسیب امراض و جلوگیری از بروز عوامل آن است.

در بیان علّت وجوب حج می فرماید:

حج برای ورود بر خدا، و درخواست فزونی بخششهای او، و بیرون رفتن از گناهانی که کسب کرده، و توبه از گذشته، و از سرگرفتن اعمال است، و همچنین برای اخراج

اموال، و به کارگیری بدنها، و جلوگیری از شهوتها و لذّتها، و تقرّب جستن به خداوند عزّوجل است، و نیز برای تسلیم و فروتنی و اظهار ذلّت و زبونی در برابر اوست و هم برای این که در گرما و سرما و در ایمنی و ترس، پیوسته به سوی این مقصد روان باشند، و

نیز برای سودهای بسیاری است که حج برای همگی مردم دارد، همچنین برای امیدوار بودن به پاداش خداوند و بیم داشتن از کیفر اوست.(4)

علّتی که برای وجوب حجّ در این جا ذکر شده همان عامل روحی است که دین آن را القا می کند، زیرا انسان در زندگی خود به لحظاتی نیاز دارد که بتواند در آن خود را از

توجّه به مادیّات جدا کند، تا بتواند با روحی پاکیزه و مجرّد از شوایب مادّی به ندای

ایمانی که در عمق وجود اوست لبیک گفته، به خدای خویش تقرّب جوید، و چون باید این ندای ایمان در ژرفای وجود انسان نیرومند و استوار باقی بماند، حج به صورت واجبی قطعی تشریع شده که باید انسان هنگامی که طبق شرایط شرعی توان و استطاعت

ص:255

آن را می یابد، نسبت به ادای آن اقدام کند، برای این که انسان هنگامی که آرزوها و خواستهای خود را برآورده می بیند، در نفس خویش نسبت به دیگران احساس برتری می کند و به سبب دستاوردهای زودگذر مادّی، خود را از سایرین عزیزتر و ارجمندتر می انگارد، در این هنگام ناگزیر باید خویش را به جایی عرضه و تسلیم کند، که او را از

این غشّ و ناخالصی که سرتاسر وجود او را فرا گرفته بیرون آورد، و حالت صحیح و اصیل روحی را به او بازگرداند، این است علّت وجوب حج، زیرا این همان جایی است که انسان خواری و ناچیزی خود را در برابر خدا احساس می کند، و درمی یابد که چون در پیشگاه خداوند متعال امتیازات و تفاوتهای مادّی از میان می رود، همه با یکدیگر برابر و یکسانند.

درباره آنچه مربوط به پیوند زناشویی است، امام علیه السلام برخی از احکام آن را چنین توجیه می فرماید:

علّت این که مرد می تواند تا چهار زن را به عقد ازدواج خود درآورد، و برای زن

ازدواج با بیش از یک مرد حرام می باشد این است که مرد اگر هر چهار زن را به زوجیّت بگیرد، فرزندی که از آنها پدید می آید منسوب به اوست و تردیدی در آن نمی باشد ولی اگر زن دو شوی یا بیشتر اختیار کند فرزندی که از او به وجود می آید شناخته نیست که از

کدام شوی می باشد، زیرا همه در نکاح او شرکت دارند، و این موجب تباهی نسبها و مواریث و هویّتهاست.(1)

امّا علّت این که طلاق سه بار صورت می گیرد، برای دادن مهلت و فرصتی است که میان این دفعات وجود دارد، تا رغبت زن و شوهر برانگیخته شود، و آتش خشم آنها چنانچه بدین علّت بوده فرو نشیند، و هم برای این است که زنان را بیم و تنبیهی باشد که

شوهران را نافرمانی نکنند.(2)

و این که زن پس از نه بار طلاق برای همیشه بر همسرش حرام می شود کیفری است بر این که مرد، طلاق را بازیچه نگیرد، و زن را ضعیف و ناتوان نشمارد، و در کارهای خود بینا و هشیار باشد و پند گیرد، و بالاخره برای این است که این زوج پس از نه بار

ص:256

طلاق دیگر از گردهمایی و زناشویی به کلّی نومید شوند.(1)

و علّت این که جایز نیست زن مطلّقه مادام که در عدّه شوهر خویش است به همسری مرد دیگری درآید، این است که خداوند تبارک و تعالی طلاق را برای دو نوبت اجازه داده و فرموده است: «الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فإمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أوْ تَسْرِیحٌ بإحْسَانٍ»(2) و مراد از تسریح به احسان طلاق سوّم است که مرد با انجام دادن آن مرتکب عملی می شود که خدا آن را مکروه و ناخوش داشته، و موجب این است که پس از آن خداوند آن را به او حرام گرداند و تا هنگامی که زن به ازدواج دیگری در نیاید و پس از آن از او طلاق نگیرد،

نکاح او برایش جایز نباشد و نیز برای این است که طلاق را سبک و ناچیز نشمارند و آن را وسیله ای برای زیان رسانیدن به زنان قرار ندهند.(3)

این گونه توجیهات که علّت و حکمت برخی احکام را که به ویژه درباره روابط زناشویی است روشن می کند، نمایانگر نهایت اهتمام و توجّهی است که اسلام درباره تنظیم و حفظ سلامت این روابط دارد، و می کوشد آن را بر اساس فضیلتهای انسانی و بر پایه حفظ حقوق هردو طرف ازدواج قرار دهد.

درباره تقسیم ثروت از طریق میراث میان مرد و زن، و دو برابر بودن حقّ مرد نسبت به زن، امام علیه السلام حکمت آن را چنین بیان می فرماید:

علّت این که از میراث به زن نیم آنچه به مرد می رسد داده می شود، این است که زن و مرد هنگامی که ازدواج می کنند زن گیرنده و شوهر دهنده است، از این رو به مردان این زیادتی داده شده است.

و علّت دیگر این که بهره مرد از میراث، دو برابر زن قرار داده شده این است که زن عائله مرد است و اگر نیازمند شود بر مرد است که نیاز او را برآورد، همچنان که نفقه او بر مرد واجب است، در حالی که نفقه مرد بر عهده زن نیست و در صورت نیاز هزینه او را زن تأمین نمی کند، از این رو خداوند متعال بهره مرد را افزون ساخته و در این باره فرموده

ص:257

است: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللّه بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ بِمَا أنْفَقُوا مِنْ أمْوَالِهِمْ»(1).(2)

امام علیه السلام با ذکر این دو علّت، رعایت اصل توازن و عدالت را در اسلام از نظر توزیع ثروت و آنچه مربوط به ارث می باشد بیان می فرماید و روشن می سازد که چون بار مسؤولیّت نفقه برعهده مرد گذاشته شده و زن از آن معاف است ناگزیر باید به مرد چیزی داده شود که این بی عدالتی را جبران کند، وگرنه چنانچه بهره این دو از میراث، برابر مقرّر

می شد این قرار درباره مرد ظالمانه و مخالف با روح عدالتخواهی اسلام بود، با توضیح این مطلب، دقّت و باریک بینی اسلام برای تأمین عدالت از نظر قانونگذاری و تشریع احکام کاملاً آشکار و معلوم می شود که کسانی که برای برقراری برابری زن و مرد در ارث، تبلیغ می کنند تا چه اندازه اندیشه آنها سطحی و بی پایه است و واقعا این گونه تبلیغات را که بر هیچ اساس علمی متّکی نیست، جز ژاژخایی چیز دیگر نمی توان گفت.

آری اسلام اگر مرد را در ارث برتری داده، و سهم او را دو برابر زن مقرّر داشته است، به زن نیز این بخشش را کرده، که نفقه و هزینه او را بر دوش مرد نهاده و در برابر کامی که از یکدیگر می گیرند پرداخت مهریّه را بر مرد واجب ساخته است، بی آن که تکلیف در این باره بر عهده زن قرار داده باشد، با این ترتیب چه ستم و اجحافی در این قانون الهی

وجود دارد؟

درباره این که میزان مهریّه برابر سنّت پانصد درهم است در روایتی امام علیه السلام می فرماید:

خداوند عزّوجل برخود واجب ساخته است که هر مؤمنی صدبار اللّه اکبر و صدبار سبحان اللّه و صدبار الحمدللّه و صدبار لااله الاّاللّه و صدبار صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله بگوید و بر زبان آورد: أللّهمّ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِالعِینِ خداوند حوریّه ای به او تزویج می فرماید. از این رو سنّت است که مهریّه زنان پانصد درهم باشد، و هر مؤمنی از برادر ایمانی خود زنی را با صداق پانصد درهم خواستگاری کند و او نپذیرد با او بدرفتاری و نامهربانی کرده، و سزاوار است خداوند او را از همسری حوریّه محروم فرماید، و این توجیه زیبایی

ص:258

از میزان مهر برحسب سنّت است، همان چیزی که حلّ مشکل ازدواج برای نیازمندان بسته به آن است، همان تنگدستانی که چون نمی توانند بار مهریّه های سنگین را تحمّل کنند غالبا در زندگی عاطل و ناکام می مانند و از این حیث مورد ستم قرار می گیرند، این

حدیث حدود مطلوب مهریّه را با ایمان که مهمترین عنصر در وجود آدمی، و رعایت آن در این گونه مسائل ضروری است، پیوند داده است.(1)

همچنین این حدیث عمل زشت کسی را که از او زنی با صداق پانصد درهم خواستگاری می شود و نمی پذیرد به عقوق تعبیر کرده، که عبارت از حقیر شمردن مؤمن و ترک مهربانی و خوشرفتاری با اوست، و مؤمن باید در رفتار و کردار خویش با برادر مؤمن خود از این گونه صفات دوری جوید، زیرا خداوند فقدان مهر و محبّت و احسان و احترام میان دو برادر مؤمن را بیش از هر چیز دشمن می دارد.

به طوری که ملاحظه شد امام علیه السلام علل و مصالح وضع برخی از احکام مهم را به گونه ای هماهنگ با روح رسالت جاوید اسلامی که برای تأمین خیر و سعادت انسانی آمده، با روشی دلپذیر و سودبخش بیان فرموده است.

ص:259

ص:260

صدور این اعمال از آنها خطای در اجتهاد بوده است، لیکن امام علیه السلام با کمال اخلاص و امانت تفسیر صحیح این گونه احادیث را به دست می دهد و به آسانی معنا و مقصود این احادیث را مشخّص می سازد، امام علیه السلام در پاسخ این پرسش می فرماید:

این درست است امّا منظور آن صحابی است که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی را تبدیل و تغییر نداده باشد، سائل عرض می کند شما از کجا می دانید که آنها چیزی را تبدیل و تغییر

داده اند، امام علیه السلام می فرماید: از این جا که آنها روایت می کنند پیامبر خدا فرموده است: روز قیامت مردانی از اصحابم از حوض من رانده و دور می شوند همان گونه که شتر بیگانه را از آب دور می سازند، من می گویم پروردگارا اینها اصحاب و یاران منند، در پاسخ من گفته می شود: همانا نمی دانی اینها پس از تو چه کرده اند، سپس آنها در زمره

اصحاب شمال گرفته می شوند، و من در این هنگام می گویم: دوری و نابودی بر آنان باد(1).

امام علیه السلام فرمود: آیا دریافتی که مقصود آن صحابی است که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی را تبدیل و تغییر نداده باشد...(2)

بخاری حدیثی را که امام علیه السلام بیان فرموده است با اختلاف در لفظ از طریق عبداللّه بن مسعود از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرموده است:

أنا فَرَطُکُمْ عَلَی الحَوْضِ وَلَیرْفَعنَّ مَعِی رِجال ٌ مِنْکُمْ، ثمّ لَیُخْتَلَجُنَّ دُونی، فَأقُولُ یَا رَبِّ أصْحابی فَیُقالُ : إنّکَ لاَتَدْرِی ما أحْدَثُوا بَعْدَکَ(3).

یعنی: من پیشاپیش شما بر حوض وارد می شوم و مردانی از شما با من بالا می آیند سپس از من جدا می شوند، من می گویم پروردگارا اینها اصحاب منند، پاسخ می رسد: تو نمی دانی اینها پس از تو چه کرده اند.

این حدیث را بسیاری از حفّاظ و محدّثان اهل سنّت، به صورتهای مختلف نقل

ص:262

کرده اند، که از لحاظ مفاد و مضمون با هم متّحد است و از جمله احادیثی است که نزد آنها تواتر معنوی دارد.

امام علیه السلام با پاسخ صریح و مستدلّ خود، ما را بی نیاز کرده است از این که برای عمل گروهی از اصحاب، که انحرافات بزرگی را تأیید کرده و بر آنها صحّه نهاده اند به عذرهای

پوچ و تکلّفات ناروا دست زنیم، تا بتوانیم خطاها و اشتباهاتی را که از روی عمد و تصمیم مرتکب شده اند تصحیح کنیم، همان خطاهایی که حافظان و محدّثان اهل سنّت برای تجویز و توجیه آنها هیچ مجوّزی پیدا نکرده اند جز این که بگویند این اصحاب در اجتهاد خطا کرده اند و این هم با عدالت مفروض درباره آنها منافات ندارد. زیرا برای اینها

ممکن نبود که مطلقا بنا را بر عدالت صحابی بگذارند با صرف نظر از هرگونه اعمال خوب و بدی که انجام داده است.

واقعا آن صحابی که شرف مصاحبت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله را دریافته، و امانت دار دین گشته، و بنای این آیین را با ایمان و کردار خود نگهبان شده، و شایستگی آن را پیدا کرده

است که در رفتار نمونه و پیشرو باشد، چنان که امام علیه السلام می فرماید آن کس است که چیزی از دین را تبدیل و دگرگون نکرده باشد، امّا برای آنهایی که در دین دگرگونی پدید

آوردند به صِرف این که به شرف مصاحبت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نائل شده اند نمی توان امتیازی که موجب برتری آنان بر دیگر مسلمانان باشد درنظر گرفت، زیرا آنها به مسؤولیّت خود عمل نکردند، و امانتی را که لازم بود افرادی مانند آنها پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و انقطاع وحی، با وفاداری و اخلاص نگهداری کنند رها کردند.

حدیثی را که امام علیه السلام از ابن مسعود نقل فرموده است، و شماری از حافظان و محدّثان

آن را در کتابهای خود آورده اند در واقع به منزله تفسیری است بر حدیثی که در پیش ذکر شد، و توضیحی است از حقیقت آنچه درآن اراده شده است.

همچنین امام علیه السلام درباره این که باید اعمال صحابه مورد نقد و بررسی قرار گیرد تفاوتی میان آنها و دیگر مسلمانان نمی گذارد و مصونیّت موهوم ذاتی و عدالت فرضی آنها را از میان می برد، و این طبق احادیث صریحی است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده و همه حافظان و محدّثان اطلاق آن احادیث را پذیرفته و به خود اجازه نداده اند که در

آنها قید و تفصیل قائل شوند.

ص:263

امام علیه السلام در حدیث دیگری به موجب صریح روایت نبوی صلی الله علیه و آله اثبات می فرماید که

برخی از کسانی که در زمره صحابه شمرده شده اند صحابی نیستند و این بیان بر تلاشهای فریبکارانه ای که در جهت توجیه لغزشها و انحرافات این گروه از اصحاب شده خطّ بطلان می کشد.

محمّدبن اسحاق طالقانی روایت کرده است که مردی در خراسان سوگند خورد که معاویه از اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیست و اگر غیر از این باشد زن خود را طلاق داده است، این قضیه در زمانی بود که امام رضا علیه السلام در خراسان اقامت داشت، همه فقیهان فتوا دادند که با این سوگند دروغ، زن او طلاق پیدا کرده است، در این باره از امام علیه السلام پرسش شد، آن حضرت فتوا دادند که زن این مرد مطلّقه نشده است، فقیهان نامه ای به خدمت امام علیه السلام فرستادند و نوشتند: ای فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از کجا دانستی که زن آن مرد مطلّقه نشده است، امام علیه السلام در کنار نامه آنها مرقوم داشت که من این را از روایتی که خودتان از ابوسعید خدری نقل می کنید دانسته ام که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکّه به مسلّمه در حالی که گروهی بر او گرد آمده بودند فرمود: «أنتم خیر و أصحابی خیر، ولا

هجرة بعدَ الفَتْحِ(1)» و رسول خدا صلی الله علیه و آله آنها را اصحاب خود قرار نداد. فقیهان از فتوای خود برگشتند و به قول امام علیه السلام رجوع کردند.(2)

امام علیه السلام بدین گونه صفت صحابی بودن را از معاویه سلب می فرماید، همان عنوانی که سبب شده بود شخصیّت او را در هاله ای از قداست قرار دهند، و اعمال خلاف و انحرافات بزرگ او را که آثار و نتایج شوم آنها در ساختمان نظام حکومتی اسلام پس از او

به جای ماند، نادیده انگارند و در برابر آن همه تبهکاری این عذر را بیاورند که او صحابی

بوده است، و عمل صحابی را جز به صورتی که با عدالت او سازگار باشد نمی توان توجیه کرد، و اگر امکانی برای این توجیه و حمل اعمال او بر صحّت به دست نیاورند، بگویند: مجتهد بوده، و خطا کرده است، هرچند این بخشش به او از کیسه دین باشد، ما اگر این را بپذیریم که انحرافات صحابه و اعمال آنها با هرگونه انگیزه ها و آثار، باید به صحیحترین وجه ممکن توجیه شود، درباره معاویه و اعمال زشت و انگیزه های مشکوک

ص:264

او که به کلّی از محدوده دین خارج و در جهت دشمنی با اسلام است پذیرفتنی نیست و دلیلی وجود ندارد، که کسی درصدد دفاع از او برآید و تبهکاریهای او را مشروعیّت دهد،

و آنها را نتیجه خطای در اجتهاد به شمار آورد و از این راه او را به اجری واحد مأجور

بداند، زیرا فرض مصونیّت ذاتی شامل کسانی مانند معاویه نمی شود، چه او صحابی نیست و باید مانند دیگر مسلمانان اعمال او مورد نقد و بررسی قرار گیرد و اظهارنظر درباره او بسته به نتیجه این کار است.

دلیلی را که امام علیه السلام درباره نفی صحابی بودن مسلّمه در روز فتح مکّه بیان فرموده که معاویه هم از آن جمله است، از ژرفترین و استوارترین استدلالهایی است که در این باره

شده است، زیرا این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز فتح مکّه میان اصحاب خود و دیگران مانند مسلمه تفاوت قائل شده اشاره است بر این که به کسانی که در روز فتح مکّه بر اثر

فشار قدرت و در نتیجه مغلوبیّت وارد اسلام شده اند نمی توان عنوان صحابی داد، و اگر

اینها ضعف موقعیّت خود و استحکام موضع خصم را احساس و درک نمی کردند که چاره ای جز تسلیم و پذیرش اسلام ندارند رفتار آنها چیز دیگری بود.

مأمون از امام علیه السلام درباره این که چرا امیرالمؤمنین علی علیه السلام به قَسِیْمُ الجَنَّةِ والنَّارِ یعنی قسمت کننده بهشت و دوزخ نامیده شده پرسش کرد.

امام علیه السلام در پاسخ او فرمود: آیا ندیده ای که پدرت از پدرانش از عبداللّه بن عبّاس نقل کرده که گفته است: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت : «حُبُّ عَلِیٍّ ایمانٌ وبُغْضُهُ کُفْر»(1)؟

مأمون گفت : آری.

امام علیه السلام فرمود: بنابراین اگر تقسیم بهشت و دوزخ براساس دوستی و دشمنی با وی باشد، او قسمت کننده بهشت و دوزخ است.

مأمون گفت: ای ابوالحسن! خداوند مرا پس از تو زنده نگذارد، گواهی می دهم که تو وارث علم پیامبر خدایی صلی الله علیه و آله.

ابوصلت هروی گفته است: هنگامی که امام علیه السلام به منزل خویش بازگشت نزد او رفتم و عرض کردم: ای فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چه پاسخ نیکویی به امیرالمؤمنین دادی.

ص:265

امام علیه السلام فرمود: ای اباصلت من به طریقه خودش با او سخن گفتم، همانا من از پدرم شنیدم که او از پدرانش از علیّ علیه السلام نقل می کرد که فرموده است:

«قَالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله : یَاعَلِیُ أنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ یَوْمُ القیامَةِ، تَقُولُ لِلنَّارِ: هذَا لِی وَ هذا لَک(1)...».

شاید مأمون از نظر فکری نتوانسته بود بپذیرد که امیرالمؤمنین علیه السلام بی واسطه قسمت کننده بهشت و دوزخ باشد، چنان که اسلوب سؤال او از امام علیه السلام حکایت از همین

دارد، به امام علیه السلام عرض می کند:

ای ابوالحسن! مراآگاه کن که جدّت امیرالمؤمنین، چگونه قسمت کننده بهشت و دوزخ است و معنای این چیست، من در این باره زیاد اندیشیده ام.

پاسخ امام علیه السلام به مأمون حقیقت واقعی بوده، و با آنچه برای ابوصلت بیان فرموده مبنی بر این که این تقسیم به صورت مباشر و مستقیم خواهد بود و تنها معنوی نیست،

منافات ندارد. همچنان که امام علیه السلام در پاسخ خود به مأمون تصریح نفرموده است که این

تقسیم به صورت غیر مباشر خواهد بود زیرا پاسخ آن حضرت به مأمون منحصر به بیان علّت اتّصاف امیرالمؤمنین علیه السلام به این صفت است.

در حدیث دیگری است که از امام علیه السلام پرسش شده که چرا امیرالمؤمنین علیه السلام در هنگامی که خلافت و زمامداری مردم را داشت فدک را مسترد نفرمود.

امام علیه السلام فرمود: برای این که ما خاندانی هستیم که چنانچه زمامدار شویم، گرفتن حقوق خود را از کسانی که به ما ستم کرده اند به خدا واگذار می کنیم، زیرا ما سرپرست

مؤمنانیم، و تنها برای حفظ حقوق آنها در برابر ستمکاران حکومت را می پذیریم و درصدد اخذ حقوق خودمان نیستیم.(2)

شاید امام علیه السلام نخواسته است هدف اصلی و منظور حقیقی حضرت زهرا علیهاالسلام را از مطالبه فدک برای پرسش کننده بیان کند، برای این که فدک به تنهایی و بالذّات، از نظر

اهل بیت علیهم السلام چیزی به حساب نمی آمد و اهمیّتی نداشت، زیرا در بذل دارایی و صرف

ص:266

توشه و توان زندگی در راه حفظ آبروی مسلمانان و مقابله با دشمنان داخل و خارج، کسی از آنان سخاوتمندتر نیست امّا مطالبه فدک برای اثبات حقّ ولایت اهل بیت علیهم السلام و به منزله هشداری آگاهانه برای بیدار ساختن وجدان مسلمانان بوده است، که اگر مقدّر می بود به پیروزی برسد در نظام حکومتی اسلام دگرگونیهای بزرگ پدید آمده و چهره فعلی تاریخ عوض شده بود، چنان که وقتی دورانی که لازم بود فدک نقش خود را در مسیر حرکت عمومی اسلام ایفا کند به سر آمد و دیگر بر این دعوا اثری مترتّب نمی شد و انگیزه های مطالبه آن از میان رفته بود، روش اهل بیت علیهم السلام نیز در این باره دگرگون شد و فدک چیزی جز ارزش مالی خود را نداشت، ولی داستان آن در تاریخ باقی مانده است تا رمزی بر حقوق ضایع شده اهل بیت علیهم السلام باشد. زمخشری در ربیع الابرار نقل می کند که:

هارون الرشید به موسی بن جعفر علیه السلام گفت که فدک را بگیر، امام علیه السلام امتناع فرمود، و

چون هارون اصرار کرد فرمود: من آن را با حدود خودش می گیرم.

هارون گفت : حدود آن چیست؟

امام علیه السلام فرمود: حد اوّل آن عدن است. رنگ چهره هارون دگرگون شد.(1)

هارون گفت : حد دوّم آن چیست؟

امام علیه السلام فرمود: سمرقند، رنگ چهره هارون تیره شد.

هارون گفت: حد سوّم چیست؟

امام علیه السلام گفت: افریقا، رنگ چهره هارون سیاه شد.

هارون گفت: حد چهارم چیست؟

امام علیه السلام فرمود: حاشیه دریا و آنچه نزدیک بحر خزر و ارمنستان است.

هارون گفت: پس چیزی برای ما باقی نمانده است و جای خود را با جای من تغییر بده!...

امام علیه السلام فرمود: من تو را آگاه کردم که اگر حدود آن را بگویم آن را بازپس نمی دهی.

از این گفتگوی روشنگرانه ای که میان امام موسی بن جعفر علیه السلام و هارون الرشید واقع

ص:267

شد، می توانیم جهت اهمیّت فدک و بُعد وسیع آن را درک کنیم و بدانیم که فدک زمین و نخل نیست، بلکه هدفی است مذهبی و بزرگ که با مدلول و عمق دین پیوند و اهمیّت مشترک دارد.

* * *

دیگری از آن حضرت پرسید، چگونه مردم امیرالمؤمنین علیه السلام را با این که به فضایل و سبقت او در اسلام و موقعیّت او در نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آگاهی داشتند، رها کردند و به دیگری رو آوردند!...

امام علیه السلام فرمود: سبب این که امیرالمؤمنین علیه السلام را با این که فضایل او را می دانستند، ترک و به دیگران گراییدند جز این نبود که او بسیاری را که به دشمنی با خدا و پیامبر

او صلی الله علیه و آلهبرخاسته بودند، و اجداد و پدران و برادران و عموها و خالوها و نزدیکان آنها بودند به قتل رسانیده بود از این رو کینه او را در دل داشتند و نمی خواستند بر آنها

فرمانروا شود ولی از دیگران چیزی در دل نداشتند، زیرا آنان در پیش روی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مانند او جهاد نکرده بودند، به همین علّت از او روگردان و به دیگران مایل شدند.(1)

پاسخ امام علیه السلام در این باره نشان می دهد که در اعماق وجود مردم هنوز انحرافاتی وجود داشته است که از دوران جاهلیّت سیاه مایه می گرفته و ریشه در آن جا داشته است، وگرنه کنارزدن علیّ علیه السلام از مسند خلافت و مسؤولیّتهای حکومت با همه شایستگیها و امتیازات بزرگی که او را از دیگران جدا می ساخت، امری نبود که تصادف آن را به وجود آورده باشد، بلکه این رویداد نتیجه فعّالیّت منظّمی بود که از زمانی که از شمشیر علیّ علیه السلام خون دشمنان خدا چکیدن گرفت آغاز شد و تا آن گاه که خانه ای در میان عرب نماند مگر این که شمشیر علیّ علیه السلام شیونی در آن برپا کرده باشد ادامه داشت.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله خطر موقعیّت و دشواری وضع علیّ علیه السلام را پس از

درگذشت خود می دانست، و توجّه داشت که اعراب در کمین اویند تا از جهاد سرسختانه وی در راه خدا انتقام گیرند، از این رو سخنان آن حضرت درباره علیّ علیه السلام با چنان صراحتی بود که راه هرگونه ضدیّت و مخالفت را با او می بست، امّا کینه ها و انتقامجوییها مانع شد. از

ص:268

علیّ علیه السلام نقل شده که فرموده است: این سرآغاز بدبختی حقّ و عدالت است. لذا ما برای برگشت افکار عمومی از علیّ علیه السلام پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دلیلی جز آنچه امام رضا علیه السلام بیان فرموده است نمی یابیم، زیرا اگر ما بخواهیم نصوصی را که صراحت برخلافت بی چون و چرای علیّ علیه السلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دارد کنار بگذاریم و تنها عقل را با معیارها و موازین منطقی که دارد حاکم قرار دهیم، تا کسی را که سزاوار است جانشین پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله شود تعیین کند، بی شک در حکم او کسی را جز علی علیه السلام بهره ای نیست، به همین جهت اگر کینه توزی و انتقامجویی سبب کنارزدن علی علیه السلام از

خلافت نباشد هر منصفی در پاسخ پرسش از علّت این رویداد در می ماند.

* * *

دیگری از امام رضا علیه السلام می پرسد: ای فرزند پیامبر خدا مرا آگاه گردان چرا علیّ بن ابی طالب پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیست و پنج سال با دشمنانش نجنگید ولی در دوران حکومتش با آنها به نبرد برخاست.

امام علیه السلام فرمود: او به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اقتدا کرد که پس از بعثت در مدّت سیزده سال اقامت خود در مکّه و پس از هجرت به مدینه تا مدّت نوزده ماه، با مشرکان جهاد نکرد، و

این به سبب کمی یار و یاور بود، همین گونه علیّ علیه السلام نیز به علّت کمی یاران از مبارزه با دشمنانش خودداری فرمود. لذا همان طور که به رسالت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علّت رها

کردن جهاد در سیزده سال اقامت خود در مکّه و نوزده ماه آغاز هجرت، خللی وارد نمی شود، به امامت علیّ علیه السلام نیز به سبب ترک مبارزه با دشمنانش زیانی وارد نیست، زیرا علّت خودداری آنها از جهاد یک چیز بوده است.(1)

آنچه امام علیه السلام در این باره فرموده است پاسخ مناسبی است به کسانی که گفته اند روش مسالمت آمیز علیّ علیه السلام در برابر دشمنانش در طول بیست و پنج سال، دلیل است بر این که آن حضرت شرعیّت حکومت خلفا را پذیرفته، و یا این که از حقّ خود در قبال آنها صرف نظر کرده است.

نکات جالب حدیث مذکور این است که امام علیه السلام موقعیّت علیّ علیه السلام را در برابر دشمنانش پیش از زمامداری، با موقعیّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پیش از

ص:269

هجرت و مدّتی پس از آن، همانند کرده، و سبب خودداری آنانرا از جهاد در هر دو مورد کمی یار و یاور بیان فرموده است، در این صورت چنانچه خودداری امام از جهاد در راه به دست آوردن حقّ خود موجب بطلان امامت او باشد لازم می آید که امتناع پیامبر صلی الله علیه و آله از جهاد در مدّتی که ذکر شد باعث بطلان رسالت او شود و چون این تالی درست نیست مقدّم باطل است، علاوه بر این استدلال مذکور درباره امامت دیگر امامان اهل بیت علیهم السلام نیز جاری و صادق

می باشد.

* * *

دیگر از احادیث امام رضا علیه السلام روایتی است که ابراهیم بن محمّد همدانی نقل کرده و گفته است:

به ابوالحسن الرّضا علیه السلام عرض کردم : به چه سبب خداوند فرعون را که به او ایمان آورده و به یگانگی او اعتراف کرده بود غرق کرد؟

امام علیه السلام فرمود: به سبب این که فرعون زمانی که عذاب الهی را مشاهده کرد ایمان آورد، و ایمان در هنگامی که عذاب خدا فرا می رسد پذیرفته نیست، و این حکم خداست که در گذشته و حال جاری است، چنان که در قرآن فرموده است : «فَلَمَّا رَأوْا

بَأْسَنَا قَالُواْ آمَنَّا بِاللّه وَحْدَهُ و کَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرکِینَ * فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إیمَانُهُمْ لَمَّارَأَوْا بَأْسنَا»(1) همچنین فرموده است: «یَوْمَ یَأتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لاَیَنْفَعُ نَفْسا إیمانُهَا لَمْ تکُنْ آمَنَتْ مِنْ قبلُ أو کَسَبَتْ فی إیمَانِهَا خَیْرا»(2).

فرعون این چنین بود هنگامی که خود را دستخوش غرق و نابودی دید گفت: «آمَنْتُ أنْ لاَ إله إلاَّالَّذِی آمَنَتْ بِه بَنُوا إسرائیلَ وَ أنَامِنَ الْمُسْلِمِینَ»(3) از این رو به او گفته شد: «آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ و َ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَة»(4).

ص:270

این حدیث برای کسی که بخواهد پند و عبرت گیرد عبرت و موعظه است، زیرا ایمان به خدا و بازگشت به او در هنگامی که درهای نجات بر روی انسان بسته شده و نومیدی بر دل او سایه افکنده ایمان نیست، بلکه ایمان اعتقاد به خدا و تسلیم در برابر اراده او در هر دو حالتِ امید و نومیدی است.(1)

* * *

دیگر از احادیث امام رضا علیه السلام این است که فرمود: هرکس مسلمان بینوایی را دیدار

کند، و به او جز به آن گونه ای که به توانگران سلام می کند، سلام گوید، در روز رستاخیز

خداوند را در حالی که بر او خشمگین است دیدار خواهد کرد.

امام علیه السلام در این حدیث مفهوم جالبی از اخلاق اصیل اسلامی که هر مسلمانی باید آن را در رفتار خود با برادر مسلمانش رعایت کند به دست می دهد، و به راستی اسلام از لحاظ نظام اخلاق فردی و رفتاری که آحاد مردم باید به یکدیگر داشته باشند بی مانند و

ممتاز است، زیرا در این نظام، مالدار به سبب مالش بر نادار و بی چیز برتری و امتیاز

ندارد و همه مسلمانان در سایه اسلام برابر و یکسانند.

* * *

دیگر از احادیث امام رضا علیه السلام روایتی است که نقل شده ابن سکّیت از آن حضرت

پرسید:

برای چه خداوند موسی بن عمران را معجزه عصا و ید بیضا و ابزار مبارزه با سحر برانگیخت، و عیسی را با طب و محمّد صلی الله علیه و آله را با معجزه بیان، مبعوث فرمود؟

امام علیه السلام فرمود: برای این که خداوند متعال هنگامی که موسی را به پیامبری برانگیخت، در میان مردم او سحر رواج و بر هر دانش دیگر غلبه داشت، و موسی علیه السلام از

جانب خداوند برای آنها چیزی آورد که مردم مانند آن را ندیده و با دانش خود نمی توانستند با آن مقابله کنند و با این معجزه، سحر آنها را باطل و حجّت را بر آنان تمام کرد، و خداوند تبارک و تعالی عیسی را در زمانی به پیامبری فرستاد که بیماریها شیوع

داشت و مردم نیازمند پزشکی و درمان بودند و او از طرف پروردگار چیزی برای آنها

ص:271

آورد که نزد آنها بی سابقه بود، زیرا مردگان را زنده و کوران مادرزاد و پیسها را به فرمان خداوند بهبود می داد و بدین گونه حجّت را برآنها تمام می فرمود، امّا محمّد صلی الله علیه و آله را خداوند متعال هنگامی به پیامبری مبعوث داشت که بر مردم زمان او سخن و سخنوری غلبه داشت (و گمان می کنم فرمود: ...و شعر) از این رو خداوند متعال با نزول قرآن و مواعظ واحکام آن برهان آنها را باطل ساخت.

ابن سکّیت عرض کرد: به خدا سوگند من مانند تو را هرگز تا به امروز ندیده ام، بیان فرمایید امروز چه چیزی بر مردم حجّت قرار داده شده است؟

امام علیه السلام فرمود: عقل حجّت و راهنماست، به وسیله آن کسی را که به صدق از خدا سخن می گوید می شناسی و در نتیجه تصدیق او می کنی، همچنین به سبب عقل کسی را که بر خدا دروغ می بندد تشخیص می دهی و به تکذیب او می پردازی.

ابن سکّیت عرض کرد: به خدا سوگند پاسخ درست همین است.(1)

امّا معجزه عبارت است از عملی غیرعادی که انسان معمولی برحسب توانایی و کارایی محدودی که دارد از انجام دادن آن ناتوان است، و تفاوت میان سحر و معجزه این است که سحر عملی واقعی و غیرعادی نیست بلکه تردستی و چالاکی در کار است که شخص با مشاهده آن خیال می کند حقیقتِ چیزی دگرگون شده و یا صورت آن از بین رفته و به شکل دیگری درآمده است و این خیال برانگیزی بیشتر به سبب این است که بیننده را تحت اثراتی پنهانی قرار می دهند که در نتیجه رنگ یا صورت معیّنی از نظر او

پوشیده می ماند، و گفتار خداوند متعال در داستان موسی و ساحران بر همین معنا دلالت دارد که می فرماید: «فإذا حِبَالُهُمْ و عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أنَّهَا تَسْعی»(2) بنابراین

سحر در حقیقت چیزی جز خیال برانگیزی و فریبکاری و شعبده بازی نیست، لیکن

معجزه پدیده ای است حقیقی و واقعی که به منظور اثبات صدق نبوّت، و اتمام حجّت بر مردم، اقامه می شود، و این از جانب خداوند است و با سحر تفاوت دارد، و به هیچ روی ناشی از تأثیر در نفوس یا پیچیدگی اعمال و چالاکی حرکات نیست، بلکه نموداری است

ص:272

از توسعه نیروی تصرّف و تأثیر انسان در اشیا که به قدرت پروردگار به وقوع می پیوندد،

چنان که خداوند متعال در شرح داستان عیسی علیه السلام فرموده است «وَرَسُولاً إلَی بَنِی إسْرَائیلَ أنِّی قَدْ جئتُکُمْ بآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئة الطّیْرِ فَأنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرا بِاذْنِ اللّه و اُبْرِئُ إلأکْمَه وَالأبْرَصَ وَاُحیِی الْمَوْتی بإذْنِ اللّه»(1). و نیز فرموده است: «وماکانَ لِرَسُولٍ اَنْ یأتِیَ بآیَةٍ إلاَّ بإذْنِ اللّه لِکُلِّ أجلٍ کِتابٌ»(2) همچنین فرموده است: «و ما کانَ لنا اَنْ نَأتیکُمْ بسُلْطانٍ إلاَّ بإذنِ اللّه»(3).

بنابراین معجزه نشانه و آیتی است از آیات الهی که به دست پیامبران جاری می شود، تا حجّت بر مردم تمام شود و از تکذیب، باز ایستند و به آنان ایمان آورند.

برای هریک از پیامبران معجزه ای خاص است که ضمن این که با معجزات پیامبران دیگر تفاوت دارد، با حالت و پدیده ای که بر اوضاع زمان او حاکم است، متناسب می باشد، تا این که معجزه اثرات خود را در مردم هر دوره تحقّق بخشد چنان که مفاد حدیث امام علیه السلام نیز همین است.

بنابراین معجزات پیامبران، همان گونه که مفاد آیات و روایات دلالت دارد، ناشی از تأثیرات نیروی عادی بشری نیست، بلکه نتیجه قدرتی است شگرف و برتر از توان انسان

که خداوند به مقتضای ضرورت دعوت، و اقامه حجّت بر خلق، پیامبران خود را بدان مخصوص داشته است. امّا معجزاتی که در مقام اثبات امامت امامان علیهم السلام و استدلال بر

اولویّت آنان برای منصب خلافت نقل شده است، نسبت به آنان شگفتی ندارد، زیرا خداوند آنها را برای جانشینی خود در روی زمین برگزیده، و بر ودایع رسالت، و خلافت پیامبرش صلی الله علیه و آله امین دانسته است، ولی آنچه لازم است در این باره مورد بحث قرار گیرد، اثبات صدور بسیاری از این معجزه هاست که باید برای آنها دلایل قابل قبولی آورده

ص:273

شود. با این حال امامان علیهم السلام برای اثبات صحّت امامت خود بیش از ویژگیهایی که از نظر علوم و معارف و اخلاق بدان ممتاز بوده اند، نیازی به معجزه دیگری ندارند زیرا همین ویژگیها در حقیقت معجزه بوده و برای اثبات حقانیّت آنها کافی است.

گفته شد که معجزه عبارت است از عملی غیرعادی و برتر از توان بشری که ضمن ویژگی خود با پدیده ای که بر اوضاع اجتماعی هر دوره ای حاکم است متناسب می باشد، پدیده ای که در دوران امامان علیهم السلام در سطح اجتماع ظهور و غلبه داشت، علم و دانش بود، از این رو ضروری بود معجزه ای که امامت آنان را اثبات کند، دانشی اعجازآمیز و حیرت انگیز باشد تا به وسیله آن در همه سطوح بر مردم زمان خود برتری و رهبری داشته باشند، از امام رضا علیه السلام درباره نشانه ای که امام در زمان خودش بدان شناخته می شود، و می تواند دلیل و حجّت بر امامت او باشد، پرسش شده است امام علیه السلام در پاسخ او فرموده است: دانش و استجابت دعا...

آن حضرت درباره نشانه های امام می فرماید:

دلایل امامت دو صفت است، دانش و استجابت دعا، و آنچه امام درباره حوادث آینده آگاهی می دهد بنابر میثاقی است که جبرئیل از جانب خداوند رازدان با پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله داشته و از آن حضرت به امام از طریق پدرانش به ارث رسیده است.

بیان امام علیه السلام در این مورد نمایانگر این است که باید معجزه با پدیده ای که بر اوضاع جامعه حاکم است متناسب باشد تا حجّت بر مردم تمام شود، چنان که دو نشانه ای را که برای شناخت امام ذکر می فرماید در شخص آن حضرت و دیگر امامان علیهم السلام به حد وفور موجود می دانیم، و آنها را بر صحّت امامت آنان معجزه هایی کافی می شناسیم، و خود را

نیازمند نمی بینیم که برای اثبات امامت آنها به معجزات دیگری استدلال جوییم که شاید برای اثبات بسیاری از آنها راهی وجود نداشته باشد. همچنین این سخن رد صریحی است بر این تهمت که امامان علیهم السلام ادّعای علم غیب دارند، برای این که از مغیبات و رویدادهای آینده خبر می دهند، بلکه به مقتضای این بیان همه اینها علومی اکتسابی بوده

و آنها را به فرمان الهی از جدّ خود، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ارث برده و به آنها اختصاص یافته اند، تا برتری آنان بر مردم آشکار شود و با این ویژگیها از دیگران ممتاز باشند.

* * *

ص:274

از احادیث امام رضا علیه السلام درباره امام مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه روایتی است که حسین بن خالد نقل کرده و گفته است که به امام رضا علیه السلام عرض کردم: قربانت شوم عبداللّه بن بکیر حدیثی از عبیدبن زراره نقل می کند، امام علیه السلام فرمود: آن حدیث چیست؟ عرض کردم : عبیدبن زراره روایت کرده است که در سالی که ابراهیم بن عبداللّه بن حسن

خروج کرد، ابوعبداللّه علیه السلام را دیدار کرده و به او گفته است: فدایت شوم، این مرد سخنهایی به هم راست کرد و مردم هم به سوی او شتافتند، شما چه فرمان می دهید؟ امام ابوعبداللّه علیه السلام فرمود: از نافرمانی خداوند بپرهیزید، و مادام که زمین و آسمان در آرامش است شما هم آرام باشید. راوی می گوید: عبداللّه بن بکیر می گفت: اگر عبیدبن زراره در نقل خود صادق باشد لازم می آید که دیگر خروج و قیام قائمی نباشد.

امام ابوالحسن الرّضا علیه السلام فرمود: حدیث به همان گونه که عبید روایت کرده صحیح می باشد، ولی تأویل عبداللّه بن بکیر نادرست است، زیرا مقصود ابوعبداللّه علیه السلام در این که فرموده مادام که آسمان آرام است یعنی تا صیحه آسمانی به نام امام قائم علیه السلام شنیده نشده

و منظور از آرامی زمین تا فرا رسیدن خسف و فرو رفتن سپاهیان (سفیانی) در درون آن است (که این دو نشانه های ظهور امام مهدی علیه السلام است).(1)

شاید این حدیث از جمله احادیث متشابهی به شمار آید که پیش از این در روایتی از امام رضا علیه السلام از آنها سخن رفته است و بر عبداللّه بن بکیر بود که درباره امام مهدی علیه السلام به

روایات غیرمتشابه و صریح اهل بیت علیهم السلام مراجعه کند، تا دچار این گونه اشکالات و اشتباهات بزرگ نشود.

* * *

از احادیث امام رضا علیه السلام در باب فقه و احکام روایتی است که عبداللّه بن طاووس نقل کرده و گفته است:

به ابوالحسن الرّضا علیه السلام عرض کردم: من پسر برادری دارم که همسرش دختر من است، این مرد شراب می نوشد، و صیغه طلاق دخترم را تکرار می کند.

امام علیه السلام فرمود: اگر از برادران شیعی توست باکی نیست، واگر از غیر آنهاست دخترت را از او رها کن، زیرا او قصد جدایی کرده و دخترت را طلاق داده است.

ص:275

عرض کردم: فدایت شوم، آیا این حدیث از ابوعبداللّه علیه السلام نیست که فرموده است:

بپرهیزید از این که زنان را یک جا و در یک مجلس سه طلاقه کنید، زیرا آنان همچنان شوهردار باقی می مانند.

فرمود: این در مورد برادران شیعی شماست، و شامل غیر آنها نیست، زیرا هرکس دین قومی را بپذیرد، احکام آن دین بر او لازم و جاری می شود.(1)

فقیهان با تمسّک به این روایت وامثال آن، تمامی اعمالی را که پیروان مذاهب دیگر در زمینه تکالیف و همچنین امور فردی طبق مذهب خود انجام می دهند صحیح دانسته اند بجز زکات را که بنابر مذهب اهل بیت علیهم السلام مطابق نصوص خاصّی که رسیده و این عموم را تخصیص داده، چنانچه زکات اخذ شده به مصرف غیرشیعی مذهبان رسیده باید دوباره محاسبه و اخذ شود و به مصرف مستحقّان مؤمن به این مذهب برسد.

امّا در مورد طلاق که در این جا مورد بحث است، مذهب اهل بیت علیهم السلام این است که سه طلاقه کردن زن در یک مجلس به این نحو که بگوید: «هِیَ طَالِقٌ ثَلاثا» بدون این که

میان اینها دوبار رجوع وجود پیدا کند، طلاق بائن شمرده نمی شود، بلکه در صورت وجود بقیّه شرایط طلاق، مانند حضور دو نفر عادل و عدم اجبار، واین که زن از حیض

پاک باشد و در این دوره از پاکی، شوهر با او نزدیکی نکرده باشد و وجود دیگر شرایطی که در طلاق معتبر است، بنابر مشهور دو طلاق(2) محسوب می شود، و برخی فتوا به بطلان داده اند چنان که ظاهر حدیث دلالت بر همین دارد، و اگر طلاق دهنده بگوید «هِیَ

طَالِقٌ» و آن را سه بار تکرار کند، بنابر مذهب امامیّه یک طلاق شمرده می شود، و تکرار

این جمله بلا اشکال باطل است. لیکن دیگر مذاهب اسلامی به هر دو صورتی که ذکر شد طلاق را محقّق و بائن می دانند، و رجوع مرد را به زن تنها پس از آن که به نکاح مرد

دیگری (محلّل) درآید، جایز می شمارند.

* * *

دیگر از احادیثی که از امام علیه السلام نقل شده این است که فرموده است: خداوند متعال به

ص:276

سه چیز فرمان داده و آنها را به سه چیز مشروط ساخته است، دستور فرموده: نماز گزارده و زکات داده شود، هرکس نمازگزارد و زکات ندهد نماز او پذیرفته نیست دیگر دستور داده است که از او و پدر و مادر شکرگزاری شود. هرکس شکر پدر و مادر را به جای نیاورد خدا را سپاس نگفته است، و نیز به پرهیزگاری و صله رحم فرمان داده است، هرکس پیوند رحم نکند از نافرمانی خداوند متعال پرهیز نکرده است.(1)

دیگر از احادیث امام علیه السلام این است که فرموده است: مؤمن تا سه صفت در او نباشد مؤمن نیست، یک صفت از پروردگار، و دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله و سوّمی از امام علیه السلام، امّا

صفتی که از اوصاف پروردگار می باشد رازداری یا کتمان سر است چنان که فرموده است: «عَالِمُ الغَیْبِ فلاً یُظهر علی غَیْبِهِ أحدا * إلاّ مَنِ ارْتضی مِنْ رَسُولٍ»(2) امّا صفت

پیامبر صلی الله علیه و آلهمدارا و سازگاری با مردم است، زیرا خداوند عزّوجلّ پیامبرش را به مدارا با مردم دستور داده و فرموده است: «خُذِ الْعَفْوَ و أمُر بالعُرف وَأعرِضْ عَنِ الجَاهِلِینَ»(3) و امّا صفت امام علیه السلامعبارت از شکیبایی در سختی و رنجوری است، چنان که خداوند عزّوجل فرموده است: «وَالْصَّابِرینَ فِی البَأْسَاءِ وَالضَّراءِ»(4).

از احادیث دیگر امام علیه السلام روایت یاسر خادم است که گفته است: شنیدم ابوالحسن الرّضا علیه السلام می فرمود: این آدمی در سه جا وحشتناکترین حالتها را دارد: هنگامی که زاییده می شود و از شکم مادر بیرون می آید و دنیا را می بیند، دیگر زمانی که می میرد

و آخرت و اهل آن را دیدار می کند، و نیز هنگامی که از گور برانگیخته می شود، و اوضاعی را می بیند که هرگز در دنیا ندیده است.(5)

ابوالحسن محمّدبن ابی عباده حدیث ظریفی از امام علیه السلام نقل کرده و گفته است: روزی شنیدم امام رضا علیه السلام می فرماید: یا غلامُ آتِنِی الغَدَاءَ (ای جوان خورا ک چاشت مرا بیاور)

ص:277

من درست متوجّه نشدم، امام علیه السلام عدم توجه مرا دریافت واین آیه را قراءت فرمود: «قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا»(1).

من عرض کردم: فرمان دهنده بهترین و دانشمندترین مردم است.

گویا محمّدبن ابی عباده تصوّر کرد، که اتیان در آتنی به معنای «آمدن» است که در این صورت باید به با متعدّی شود تا چنین معنایی داشته باشد مانند آنچه خداوند در قرآن فرموده است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ» لیکن در قول امام علیه السلام و در آیه ای که قراءت فرموده به معنای

«دادن» است که خود بدون حرف جر، متعدّی است.

در پایان یادآوری می شود که آنچه در این جا آورده شده، بخش اندکی از احادیث جالب و ارزنده امام علیه السلام است که امیدواریم موفّق شویم این سخنهای گرانبها و پرسود را در تمامی شؤون زندگی راهنما و سرمشق خویش قرار دهیم.

ص:278

برقرار سازیم، و با برادر انسان خود پیوند صادقانه داشته باشیم و بالاخره خویشتن را از بندگی خویش آزاد گردانیم.

نخستین پند و موعظه ای را که در سخنان امام علیه السلام با آن روبرو می شویم این است که:

عبادت و بندگی خدا به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه عبادت کثرت تفکّر در امر خداست.

مقصود امام علیه السلام در این تعریفی که از عبادت فرموده با همه معنای گسترده و مفهوم ژرفی که این واژه دارد، اصلاح نظریّه مردم درباره عبادات، امثال نماز و روزه و جز اینها و نیز تذکّر این است که اعمال مذکور به همین حرکات واجب و اذکار مقرّر در نماز، و یا خودداری از خوردن و آشامیدن و امثال آن در روزه، منحصر نیست، بلکه اینها صورت خارجی عمل است و عبادت، آن محتوایی است که در درون این قلب قرار دارد، امام علیه السلام با این سخن حقیقتی را که واجب است در عبادات شبانه روزی خود آن را در نظر گیریم به ما گوشزد می فرماید، و از این که به صورت یک نواخت در قالبی خالی از معانی بلند روحی که در این عبادات از ما خواسته شده آنها را انجام دهیم برحذر می دارد، بنابراین

عبادت چیست؟

امام علیه السلام می فرماید: عبادت بسیار اندیشیدن درباره خداوند است. امّا بسیاری نماز و روزه ای که از حدود حرکات مقرّر و صورت معیّن آن تجاوز نمی کند و خالی از محتوای ایمانی استوار است، و انسان در شبانه روز به انجام دادن آن عادت کرده است عبادت نیست. از این رو چه بسیار است نمازگزار و روزه گیر که گناهان بزرگ مرتکب می شود، و خود را در زندگی به انواع گناهان مهلک دچار می سازد، و تسلیم هواها و هوسهای خود می شود، بی آن که بتواند زمام نفس خویش را در دست داشته باشد و بخواهد قوای ایمانی خود را به کار گیرد تا او را از این گناهان باز دارد و در برابر خواهشهای نفس به او پایداری بخشد، و از در افتادن او در پرتگاه گمراهی و نابودی جلوگیری کند. بدیهی است

این گونه نماز و روزه جز حرکات و اعمالی قالبی که فاقد هرگونه محتوای حکیمانه و اصالتهای روحی است، چیز دیگری به شمار نیست.

امّا بسیاری تفکّر درباره خدا خود عبادت است بلکه اصل و مقصد هر عبادتی است، زیرا هنگامی که انسان در چگونگی نظام آفرینش و آفریننده آن به تأمّل و تفکّر

ص:280

می پردازد، و به اسرار و دقایق فراوان هستی و آنچه وجود او را در میان گرفته می اندیشد

ناگزیر در برابر نیرویی که این نظام را پدید آورده و قوانین آن را با این همه دقّت و صحّت بنیان نهاده خود را حقیر و ناچیز می بیند، و نیز زمانی که انسان به نیروی خرد و اندیشه اش درمی یابد، که قدرت خداوند بزرگ بر همه عوالم هستی احاطه دارد، و هیچ موجودی نیست مگر این که در زیر سلطه وقدرت اوست بی آن که بتواند راهی برای چیرگی بر این سلطه، و رهایی از این قدرت مطلقه برای خود پیدا کند، ناگزیر وجود او را

ایمانی ژرف به آفریننده و پدید آورنده هستی فرا می گیرد، و در برابر این همه آثار عظمت با تمام وجود و از ته دل خضوع و فروتنی می کند.

همچنین هنگامی که انسان می نگرد که خداوند چه نعمتهای گوناگونی به او داده، و چه سرمایه های بی حسابی برای ادامه حیات و رفع نیازهایش به او بخشیده، و قدرت مطلقه خداوند را به نظر می آورد که او می تواند در هر لحظه که بخواهد این نعمتها را از او بگیرد و هیچ نیرویی نمی تواند جلوگیر او باشد، به ناچار سپاس و امتنان خود را ویژه او

می گرداند، و از ناسپاسی و آنچه او را به خشم می آورد، دوری می گزیند.

و نیز زمانی که انسان حکمت و مصلحتی را که در آفرینش اوست درک می کند، و متوجّه می شود که غایت و نهایتی در انتظار اوست تا او را به جهان دیگری منتقل سازد،

که در آن به کسانی که در دنیا نیکی کرده اند پاداش نیکو و به بدکاران کیفر مناسب داده

می شود، ناگزیر مواظب اعمال خود می شود تا آنچه مایه رستگاری است انجام دهد و از آنچه مایه خشم پروردگار است دوری جوید.

این که انسان این مطالب را درک کند و دریابد که همه چیز از اوست خود، عبادت است، زیرا این ادراک و هشیاری راهی است که انسان را به درجات معرفت که پایه و اساس ایمان است می رساند و در عین حال به اعمال عبادی او همان روحانیّت و معنویّت گسترده ای را که در تشریع آنها منظور است، می بخشد.

* * *

مردی از آن حضرت درباره گفتار خداوند عزّوجل پرسید که فرموده است:«وَ مَنْ یَتَوکَّلْ عَلَی اللّه فَهُوَ حَسْبُهُ» امام علیه السلام فرمود: توکّل درجاتی دارد، یک درجه آن این است که در همه کارهای خود به خدا اعتماد کنی و به آنچه می کند خشنود باشی و بدانی که

ص:281

خداوند خیر و عنایت خود را از تو دریغ نداشته است ویقین کنی که در همه کارها حکم به دست خداست. بنابراین به او توکّل، و امور خود را به او واگذار کن، دیگر از درجات

توکّل ایمان به همه چیزهایی است که خداوند آنها را در پس پرده غیب نگه داشته است و دانش تو بدانها احاطه ندارد و تو شناخت آنها را به او واگذاشته ای و در این مورد و دیگر

موارد به او اعتماد کرده ای.

از آن حضرت پرسش شد که توکّل چیست؟

امام علیه السلام فرمود. این که از جز خدا نترسیم.(1)

منظور امام علیه السلام از توکّل در این جا همان تسلیم در برابر اوامر الهی و خشنودی به قضا و فرمان اوست، احمدبن نجم از آن حضرت درباره عجب و خودپسندی که موجب تباهی اعمال است پرسید:

امام علیه السلام فرمود: خودپسندی درجاتی دارد، یکی از آنها این است که کارهای زشت انسان برایش آرایش داده می شود و در نتیجه اعمال بد خود را خوب می بیند و به غرور می افتد و می پندارد که آنچه انجام می دهد خوب است، دیگر از درجات خودپسندی این است که بنده به پروردگارش ایمان می آورد و این را منّتی از خود بر خدا می داند، در حالی که منّت برای خداوند است که نعمت ایمان را به او ارزانی داشته است. همچنین فرموده است: کسی که این پنج صفت در او نیست، در هیچ امری از امور دنیا وآخرت به او امیدوار نباشید، و این کسی است که اصالت خاندان، بخشش طبع، استواری خلق، نجابت نفس و بیم از پروردگار را در او نمی یابی.(2)

از آن حضرت پرسش شد فرومایه کیست؟ فرمود آن که به چیزی جز خدا خویش را

سرگرم کرده است.(3)

و فرمود: خداوند بیهوده گویی و تلف کردن دارایی و پرسش و خواهش بسیار را دشمن می دارد.(4)

ص:282

و فرمود: دوستی و مهربانی با مردم نیمی از خردمندی است.(1)

و فرمود: خرد مرد مسلمان زمانی کامل می شود، که این ده صفت در او وجود یابد: خوبی او به دیگران برسد، و از بدی او ایمنی باشد، نیکی اندک دیگران را بسیار شمارد،

و نیکی خود را به دیگران اندک داند، درخواستهای دیگران او را به ستوه نیاورد، و از به

دست آوردن دانش در تمام دوران عمر خویش دلگیر نشود، ناداری را در راه خشنودی خداوند از توانگری بیشتر دوست بدارد، و خواری را در راه او از عزّت در نزد دشمنانش محبوبتر بداند، و به گمنامی بیش از آوازه و شهرت راغب باشد.

سپس فرمود: این دهمی و چه مهمّ است آن.

عرض شد: آن چیست؟

فرمود: این که به هیچ کس ننگرد مگر این که او را بهتر و پرهیزگارتر از خویش بداند، زیرا این مردم دوگونه اند، گونه ای از او بهتر و پرهیزگارترند و دسته ای از او بدتر و فرومایه تر، پس هنگامی که کسی را دیدار می کند که از او بدتر و پست تر است باید چنین

پندارد که شاید خوبی این مرد در باطن است، و این پوشیدگی برای او بهتر باشد، و خوبی من در ظاهر و آشکار است که این برای من بد است و چون با کسی که از او بهتر و پرهیزگارتر است روبرو می شود و برای این که خود را به مرتبه او برساند نسبت به او تواضع می کند، این فروتنی به او بزرگی می دهد و بر خوبی او می افزاید، و در میان مردم

نیکنامی و سروری به او می بخشد.(2)

و فرمود: خاموشی دری از درهای حکمت است، خاموشی محبّت دیگران را به سوی خود می کشاند، و به هر خوبی رهبری می کند.(3)

و فرمود: دوست هرکس خرد او، و دشمنش نادانی اوست.(4)

و فرمود: پاکیزگی خوی پیامبران است.(5)

ص:283

و فرمود: دارنده نعمت باید رفاه زندگی را برای عائله خود گسترش دهد.(1)

و فرمود: اگر سخن از کسی می گویی که حضور دارد، او را با کنیه(2) بخوان و اگر غائب است نام او را یاد کن.(3)

و فرمود: بر مردم روزگاری فرا می رسد که سلامت کامل اگر ده جزء باشد نه جزء آن در گوشه گیری، و یک جزء دیگر در خاموشی است...(4)

و فرمود: هرکس محاسبه نفس خویش کند سود برد و هر کس از آن غفلت کند دچار زیان شود، و هرکس بیمناک باشد ایمنی یابد، و آن که از گذشت روزگار عبرت گیرد دارای بینش شود، و هر که از بینش برخوردار باشد دارای فهم شود و آن که دارای فهم است عالم و دانشور است. آن کس که نادان را دوستدار شود در رنج افتد، بهترین دارایی آن است که آبروی آدمی بدان نگهداری شود، و برترین خرد این است که انسان خویشتن را بشناسد. مؤمن اگر خشمگین شود خشم او وی را از طریق حق بیرون نمی برد، و اگر خوشحالی و رضامندی یابد این خرسندی او را دچار باطل نمی سازد، و هنگامی که

قدرت و غلبه می یابد بیشتر از آنچه حق دارد نمی گیرد.(5)

و فرمود: هرکس خوبیهایی دارد به آنها ستوده می شود و نیازی به خودستایی ندارد.(6)

و فرمود: هرکس از نظر تو درباره اصلاح حال خودش پیروی نمی کند تو هم به نظر او اعتنا مکن، و هرکس کاری را از طریق خودش دنبال کند دچار لغزش نمی شود، و اگر لغزید بیچاره نمی شود.(7)

و فرمود علیه السلام: دلها را رغبت و نفرت، و نشاط و سستی است هنگامی که دل میل و اقبال می کند بینش و ادراک دارد و زمانی که نفرت و بی میلی دارد، افسرده و ناتوان است

از این رو دل را هنگامی که اقبال و نشاط دارد به کار گیرید و زمانی که سست و بی میل

ص:284

است او را رها کنید.(1)

و فرمود: پادشاه را با بیم، و دوست را با فروتنی، و دشمن را با خودداری و پرهیز و توده مردم را با گشاده رویی همنشینی کنید.(2)

و فرمود: مرگ برای آرزوها آفت، و نیکوکاری، برای دوراندیش غنیمت، وکوتاهی و اهمال برای توانگران مصیبت است، بخل آبرو را از میان می برد، و دوستی، ناخشنودیها پدید می آورد، برترین و گرامیترین خویها به جا آوردن کار نیک و دستگیری ستمدیدگان، و تحقّق آرزوی آرزومندان و فراهم آوردن امید امیدواران است و دیگر در زندگی دوستان بسیار و برای پس از مرگ گریه کنندگان زیاد به دست آوردن است.(3)

و فرمود: گمان خود را نسبت به خدا نیکو کن، زیرا هرکس گمانش به خدا نیکو باشد خداوند مانند گمانش با او رفتار خواهد کرد، و هرکسی به روزی اندک خشنود باشد،

عمل اندک او پذیرفته است، و کسی که به اندکی از حلال خرسند باشد، رنج او کم و عائله اش آسوده است و خداوند او را به درد و درمان زندگی بینا و سالم به سرای آخرت باز می گرداند.(4)

و فرمود: بخیل را آسودگی و حسود را خوشی و دلخسته را وفا و دروغگو را مردانگی نیست.(5)

و فرمود: کسی که در پی به دست آوردن درآمدی برای تأمین معیشت عائله اش باشد برتر از مجاهدان در راه خداست.(6)

از آن حضرت پرسیده شد بندگان خوب خدا کیانند، فرمود: آن کسانند که هنگامی که کار نیکی انجام می دهند شاد می شوند، واگر مرتکب کار بدی شوند، استغفار می کنند، و هنگامی که درباره آنان بخششی می شود سپاسگزار می شوند، و چون به بلیّه ای گرفتار شوند شکیبایی می ورزند، و زمانی که به خشم آورده می شوند، گذشت می کنند.

ص:285

به آن بزرگوار عرض شد چگونه بامداد کردی؟ فرمود: بامداد کردم با عمری که پیوسته در کاستی است، و اعمالی که بی کم و زیاد محفوظ و مضبوط است، و رشته مرگ به گردن ما، و آتش جهنم در پیش روی ماست، در حالی که نمی دانیم با ما چه معامله ای خواهد شد.(1)

و فرمود: ثروت جز با پنج صفت جمع و انباشته نمی شود، که عبارت است از بخل زیاد، آرزوی دراز، آز بسیار، بریدن از خویشاوندان و برگزیدن دنیا بر آخرت.

علیّ بن شعیب گفته است: به خدمت ابوالحسن الرّضا علیه السلام رسیدم.

به من فرمود: ای علی، از مردم کدام کس زندگی را نیکوتر می گذراند؟

عرض کردم: ای سرور من شما از من بدین داناترید.

فرمود: آن کس که بهبود زندگی دیگری را جزیی از زندگی خود قرار دهد.

سپس فرمود: ای علی چه کسی زندگی را بدتر از همه می گذراند؟

عرض کردم : شما داناترید.

فرمود: کسی که از زندگی خود بهره ای به دیگری نمی رساند.

پس از این فرمود: ای علی وجود نعمتها را مغتنم شمارید زیرا نعمتها گریزپا هستند، هرگز از میان قومی نرفته اند که دوباره باز گردند. ای علی بدترین مردم کسی است که کمک خود را از دیگران باز دارد، و خوراک خود را تنها خورد، و بنده خود را کتک زند.(2)

و فرموده است: دستگیری ناتوان بهتر از صدقه است.(3)

و فرموده است: حقیقت ایمانِ انسان، کامل نمی شود مگر این که سه صفت در او وجود داشته باشد: دانش دین بیاموزد و در معیشت اندازه را نیکو نگهدارد، و بر بلاها و

گرفتاریها شکیبایی کند.(4)

و فرموده است: آن که با سخن چینی می خواهد به تو اظهار خیرخواهی کند، آنچه از بدی و سختی در پایان خواهد دید از تو برای او بس است.(5)

ص:286

و در تسلیت حسن بن سهل فرموده است: تبریک گفتن بر ثواب و پاداش آینده، از تسلیت گفتن به مصیبت حاضر بهتر است.(1)

* * *

این بخشی از سخنان دلکش و روشنی بخش امام علیه السلام است، که فروغ حکمت از آنها

می درخشد، و لبریز از ایمان و سرشار از نتایج سودبخش می باشد، و امام علیه السلام به منظور تحکیم مبانی اخلاقی و تقویت اصول عالی تربیتی، و روش صحیح دینی، و همچنین در

جهت برخی اهداف و ایده های انسانی در زمینه همبستگی و مسؤولیّتهای مشترک اجتماعی بیان فرموده است، همان ایده ها و نظریّاتی که بر هر انسان مسلمان که می خواهد به اصول و مبادی اسلام متعهّد باشد لازم است آنها را در صحنه زندگی خود به کار بندد، زیرا اینها همان اصول و تعالیمی است که توانست جامعه نادان عقب افتاده

ستم پیشه ای را، به جامعه متمدّن پیشروی که فضیلت و محبّت و برابری و دادگری زیربنای آن بود مبدّل سازد.

اکنون برماست که این سخنان والا و پر ارج و مانند آنها را در زندگی خود وارد سازیم، و چناچه بخواهیم رفتار فردی و اجتماعی خود را براساس معیارها و ارزشهای درست و استوار قرار دهیم، باید خود را با محتوای اخلاقی و انسانی این سخنان هماهنگ گردانیم، تا این که بتوانیم جامعه ای انسانی و با فضیلت به وجود آوریم، و افراد آن را از نظر روحی آن چنان استوار و معتقد بسازیم که اثرات آن در همه سطوح زندگی او آشکار، و از اصول و مبادی فکری و اجتماعی خود کاملاً برخوردار باشد که بتواند مصداق «کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلْنّاسِ...»(2) قرار گیرد.

در پایان آنچه در فصول این کتاب آورده شده به اعتقاد ما نمودار درست و روشنی از زندگانی امام رضا علیه السلام ازنظر تاریخی و فکری است، و ما کوشیده ایم وقایع را همان گونه که مورّخان و تذکره نویسان نقل کرده اند، بیان کنیم هرچند روایات آنها در برخی موارد

خالی از تناقض نیست، همچنین سعی کرده ایم، در پژوهش و نقد این اخبار با کمال امانت و اخلاص از روشهای علمی پیروی کنیم، و هیچ منظوری جز دسترسی به حقایقی

ص:287

پیراسته از دروغ و تحریف نداشته باشیم، و در بیان موضوع و آثار و پدیده های آن، جز به

ذکر دلایل قطعی نپردازیم، همچنین بر این بوده ایم که درباره زندگی فکری امام علیه السلام با جنبه های گوناگونی که دارد، نظر ما کوتاه و گذرا باشد، و به طور فشرده، خواننده را به

عطایا و آثار پر ارج فکری، که آن بزرگوار در دسترس انسانیّت قرار داده است آگاه گردانیم.

من هرگز نمی توانم ادّعا کنم که تمام دلائل بزرگی و عظمتی را که بر شخصیّت امام علیه السلام احاطه دارد به رشته نگارش درآورده ام، بلکه آنچه در این مجموعه گرد آمده پژوهشی است کوتاه که به مقتضای شرایط خاصّی انجام گرفته، و غرض اصلی بررسی موضوع ولایتعهدی آن حضرت بوده که مأمون آن را برحسب ضرورتهای سیاسی ویژه ای که موقعیّت حکومت در آن زمان ایجاب و به آن بزرگوار تحمیل کرده است، لیکن عدم وجود مجموعه ای مستقلّ مشتمل بر بررسی زندگانی آن امام بزرگوار علیه السلام مرا وادار کرد که بحث خود را گسترش دهم و جنبه های مهمّی را از شخصیّت آن حضرت که شرح آن در این بررسی ضروری بود، عرضه بدارم. آرزومندم این کار من تجربه ای موفّق برای بررسیهای بیشتر و پژوهشهای گسترده تر در این باره باشد، همچنین امیدوارم همه کوشش و توانی را که در اختیار داشته ام در راه تحقیق و تنظیم و عرضه مطالب به کار برده

باشم، و از خداوند، دوام یاری و توفیق را خواستارم. و او مرا بس است که او خوب نگهداری است.

بیروت 20 جمادی الأولی 1393

20 ژوئن 1973

محمّدجواد فضل اللّه

ص:288

پس از خود بشارت دادند، و پیغمبر پسین پیامبر پیشین خود را تصدیق کرد، تا این که رسالت به محمّد صلی الله علیه و آله رسید، و این هنگامی بود که در بعثت پیامبران فترت پدید آمده و علوم متروک گشته و وحی منقطع و قیامت نزدیک شده بود، پس خداوند پیامبری را به او ختم فرمود، و او را خاتم پیامبران و شاهد و نگهبان برای آنان قرار داد، و قرآن مجید را بر او نازل فرمود، همان کتاب عزیزی که باطل را از هیچ سو بدان راه نیست و از جانب پروردگاری حکیم و ستوده فرود آمده است و مشتمل است بر آنچه حلال و حرام فرموده و وعده و وعید و تحذیر و پرهیز داده و امر و نهی فرموده است تا این که از او بر بندگانش حجّتی کامل باشد«لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنةٍ وَ إنَّ اللّه َ لَسمَیعٌ عَلِیمٌ»(1) پس پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله رسالت خود را به مردم ابلاغ فرمود، و به طریقی که مأمور بود مردمان را به راه خدا دعوت کرد، و این طریق حکمت و موعظت و مجادلت به طریق احسن، و سپس جهاد و خشونت و شدّت بود، تا این که خداوند او را به سوی خویش فرا خواند و سرای آخرت را برای او برگزید، درود خداوند بر او و خاندانش باد. و چون دوران پیامبری سپری شد و وحی و رسالت به محمّد صلی الله علیه و آله پایان یافت، خداوند خلافت را وسیله قوام دین و نظام امور مسلمانان قرار داد و کمال و قدرت آن و همچنین امکان ادای حقوق الهی را در این نظام به اطاعت و فرمانبرداری موکول فرمود، زیرا به طاعت و فرمانبرداری است که واجبات و حدود دین انجام و قوانین و سنّتهای اسلام اجرا و با دشمنان خدا جهاد و پیکار می شود، بنابراین بر خلفا لازم است در پاسداری و

نگهبانی دین و امور مردم، که خداوند آنان را مسؤول آن قرار داده است، وی را فرمانبردار باشند، و نیز بر مسلمانان است که از خلفا اطاعت، و در راه اقامه حق و برقراری عدالت، و امنیّت راهها و حفظ نفوس و اصلاح روابط و ایجاد مودّت و دوستی

میان یکدیگر خلفا را یاری کنند، زیرا اگر جز این رفتار شود رشته پیوند مسلمانان سست و لرزان شود، و در مذاهب اختلاف پدید آید و دین مقهور و دشمنان پیروز شوند، و وحدت مسلمانان از میان رود و زیان دنیا و آخرت فراهم شود.

پس بر آن کس که خداوند او را به جانشینی خویش در روی زمین برگزیده و امین خود

ص:290

بر مردم قرار داده لازم است با تمام نیرو بکوشد تا آنچه را که مایه فرمانبرداری و خشنودی خداست برگزیند و خود را برای انجام دادن کارهایی که خدا بر آن موافقت دارد و از آن بازخواست خواهد کرد آماده سازد، و برطبق حق داوری کند، و در اموری که خداوند مسؤولیّت آن را برعهده او گذاشته است رفتارش به عدالت باشد، چنان که خداوند عزّوجل به پیامبرش داوود علیه السلام می فرماید: «یا دَاوُودُ إنَّا جَعَلنَاکَ خَلِیفَةً فِی الأرضِ فَاحْکُمْ بینَ النَّاسِ بالْحَقِّ وَ لاَ تَتَّبِعِ الْهَوی فیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللّه ِ إنَّ الّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللّه ِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ»(1) همچنین فرموده است:«فَوَربِّکَ لَنَسْأَلنَّهُمْ

أجْمَعِینَ * عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ»(2) و به ما رسیده که عمربن خطّاب گفته است: بیم دارم اگر بزغاله ای در کنار رود فرات به ستم تلف شود خداوند مرا درباره آن بازخواست کند، سوگند به خدا آن کس که تنها درباره نفس خویش مسؤول است، و فقط نسبت به کرداری که میان خود و خدا انجام داده بازخواست می شود، در معرض امری بزرگ و در برابر خطری عظیم قرار دارد چه برسد به آن کس که سرپرستی امور همگی مردم برعهده اوست و درباره همه از او بازخواست خواهد شد، برای انجام این وظیفه دشوار به لطف خداوند اعتماد است و اوست که در سختیها ملجأ و پناه است، و در به دست آمدن موفّقیّت، و دور ماندن از لغزش، و پیمودن راه صلاح و دست یافتن به آنچه حجّت بر آن قائم است، امیدها متوجّه او ، و توفیق رسیدن به خشنودی و رحمتش نیز از اوست.

از میان خلفا و جانشینان خدا در روی زمین اندیشمندترین آنها درباره خویش و خالصترین آنها در دین، و خیرخواهترین همه نسبت به بندگان خدا خلیفه ای است که فرمانبرداری خدا کند، و در دوران خویش و برای پس از آن کتاب خدا و سنّت پیامبرش صلی الله علیه و آله را به کار بندد، و درباره کسی که او را به ولایتعهدی خود منصوب می کند، و به رهبری و سرپرستی مسلمانان پس از درگذشت خویش بر می گزیند، و او را نمونه و سرمشق برای آنان قرار می دهد، منتهای بینش و کوشش خود را به کار برد تا او در ایجاد

الفت و رفع پراکندگی و حفظ نفوس آنها ملجأ و پناه باشد، و به اذن خدا آنان را از تفرقه

ص:291

ایمنی دهد و فساد و اختلاف را از میان آنها بردارد و کید و مکر شیطان را از آنان دور

گرداند... زیرا خداوند عزّوجل ولایتعهدی را پس از خلافت از لوازم اسلام شمرده و آن را مایه کمال و عزّت دین و صلاح مسلمانان قرار داده و بر خلفای خود تأکید فرموده که

کسی را به ولایتعهدی و جانشینی خود برگزینند که این نعمت به وجود او عظمت یابد و سلامت و عافیت فراگیر شود، و خداوند به وسیله او نیرنگهای مخالفان و دشمنان و کوشش تفرقه خواهان و فتنه انگیزان را از میان ببرد.

از این رو امیرالمؤمنین... از آن گاه که خلافت به وی رسیده و طعم تلخ آن را آزموده، و این بار سنگین را به دوش گرفته و زحمات سخت آن را بر خود هموار ساخته و دانسته است که هرکس این وظیفه را برعهده گیرد واجب است پیوسته خداوند را فرمانبردار و در آنچه برعهده او گذاشته مراقب و هشیار باشد، پیوسته بدن خود را رنج و چشمان خود را بی خوابی داده و اندیشه خود را به کار انداخته که چگونه عمل کند تا دین عزّت

یابد و مشرکان ریشه کن شوند، و موجب صلاح امّت و نشر عدالت و اقامه احکام کتاب و سنّت باشد، و این کار و کوشش او را از آسایش و راحتی و گوارایی زندگی باز داشته است به سبب این که به مسؤولیّتهای خود در پیشگاه خداوند آگاه است، و دوست دارد هنگامی که او را دیدار می کند خلوص و خیرخواهی خود را در امر دین و امور بندگانش انجام داده باشد، و برای جانشینی و سرپرستی امّت تا آن جا که می تواند کسی را به ولایتعهدی انتخاب کند، که دین و دانش و ورع او از همه فزونتر، و برای اجرای اوامر و

حفظ حدود الهی بیشتر از هر کس مورد امیدواری باشد، از این رو شب و روز با خداوند

راز و نیاز و از او استخاره و درخواست می کرد که در انتخاب ولیعهدی برای خود به آنچه خشنودی و فرمانبرداری او در آن است وی را ارشاد فرماید و در پی این مقصود پیوسته درباره خاندان خود از فرزندان عبداللّه بن عبّاس و علیّ بن ابی طالب نظر و اندیشه می کرد، چگونگی حال و مذهب برخی از آنها را می دانست و روش و ارزش بعضی دیگر را که از نظر او پوشیده بود، با منتهای کوشش مورد رسیدگی قرار داد، تا این که احوال همگی آنان دقیقا شناسایی شد، و اوضاع آنها بررسی و مورد بازدید قرار گرفت، و ارزش آنها پرسش و آزمایش شد.

نتیجه این تحقیقات و بررسیها پس از استخاره با خداوند، و کوشش در راه ادای

ص:292