تحقیقی پیرامون کتاب فقه الرضا

مشخصات کتاب

‏عنوان و نام پدیدآور: تحقیقی پیرامون کتاب فقه الرضا/ استادی‏، رضا، - ۱۳۱۶.
‏مشخصات نشر: [مشهد]: کنگره جهانی حضرت رضا(ع‏)، انتشارات، ۱۳۶۳.
‏مشخصات ظاهری: ص ۲۰
‏یادداشت: کتابنامه‏: ص‏. ۲۰ - ۱۸
‏موضوع: فقه الرضا -- نقد و تفسیر
‏شناسه افزوده: کنگره جهانی حضرت رضا علیه‏السلام
‏رده بندی کنگره: BP۱۸۱/۳‏‏/ع۸ف۷۰۲۱۲ ۱۳۶۳
‏رده بندی دیویی: ۲۹۷/۳۴۲
‏شماره کتابشناسی ملی: م‏۷۱-۵۶۴۲

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم
منابع اصلی فقه شیعه‌ی امامیه پس از قرآن کریم دو دسته است:
1- جوامع حدیثی که در عصر ائمه‌ی اطهار علیهم السلام تا یکی دو قرن بعد تصنیف و تدوین شده مانند کتب اربعه (کافی، فقیه، تهذیب و استبصار) که در سده‌ی چهارم و پنجم گردآوری شده است.
2- متون فقهی که در سده‌ی چهارم و پنجم با استفاده و بکار گرفتن عین عبارات روایات تألیف شده، مانند مقنع شیخ صدوق و نیز کتاب هدایة و قسمتهائی از کتاب مَنْ لَا یَحْضُر و مقنعه‌ی شیخ مفید و نهایه‌ی شیخ طوسی و کتب فقهی سید مرتضی و معاصران و شاگردان وی است.
در مورد کتاب فقه الرضا که شامل ابواب طهارت تادیات می‌باشد و در سال 1274 هجری قمری در هفتاد و هشت صفحه‌ی رحلی چاپ سنگی شده و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌ها موجود می‌باشد اختلاف است. برخی از دانشمندان این کتاب را از دسته‌ی اول به شمار آورده و آن را یکی از کتابهای حدیثی می‌دانند و برخی دیگر از محققین آن را از دسته‌ی دوم به حساب آورده و یکی از متون فقهی مشتمل بر عین عبارات روایات می‌دانند.
پیرامون این کتاب و مؤلف و درجه‌ی اعتبار آن بحثها و تحقیقاتی انجام گرفته که این مقاله یکی از آنها است.
[صفحه 360]

قدیم ترین آگاهی درباره‌ی «فقه الرضا»

ماجرای پیدایش فقه الرضا در مآخذ مختلف و متعددی یاد شده است که چند نمونه‌ای از آن نقل می‌شود:
- ملا محمد تقی مجلسی طاب ثراه (1070-1003) در شرح فارسی [1] خود بر «من لایحضره الفقیه» که در سالهای 1066-1065 به نگارش آن اشتغال داشته درباره‌ی «فقه الرضا» می‌نویسد: «این کتاب در قم ظاهر شد و نزد ما هست و ثقه‌ی عدل قاضی میرحسین طاب ثراه قریب به ده سال قبل از این از روی آن کتاب نوشته بود …».
و در جای دیگر همان شرح می‌نویسد: «دو شیخ فاضل صالح ثقه گفتند که این نسخه را از قم به مکه آوردند و چون نسخه قدیمی بود و خطوط اجازات علما بر آن بود … قاضی میرحسین طاب ثراه از روی نسخه آن نوشته بود و به این شهر آمد و بنده از آن نسخه، نسخه برداشتم …» [2].
و نیز از همان مرحوم نقل شده است: «از فضل خدا بر ما این بود سید فاضل ثقه محدث امیرحسین طاب ثراه که سالها مجاور بیت الله الحرام بود و سپس به ایران و اصفهان آمد هنگامی که به زیارت او مشرف شدم گفت: هدیه‌ی نفیسی برای شما آورده‌ام و آن «فقه رضوی» است سپس گفت هنگامی که در مکه بودم گروهی از حجاج قمی نزد من آمدند که کتابی بسیار قدیمی که در زمان حضرت رضا علیه‌السلام نوشته شده بود همراه
[صفحه 361]
داشتند … پس نسخه‌ای از روی آن برداشتم و با آن مقابله کردم».
مرحوم ملا محمد تقی مجلسی در پی این کلام می‌گوید: «پس میرحسین یاد شده نسخه را به من داد و من از روی آن نسخه‌ای برداشتم و یکی از فضلا نسخه‌ی مرا برای استنساخ گرفت و من فراموش کردم که از او پس بگیرم تا اینکه شرح عربی [3] «من لایحضره الفقیه» را به پایان رساندم و کمی از شرح فارسی را نیز نوشتم آن فاضل نسخه‌ی مرا آورد …» [4].
- علامه‌ی مجلسی ملا محمد باقر (1110-1037) درباره‌ی «فقه الرضا» می‌نویسد:
«سید فاضل محدث قاضی امیرحسین طاب ثراه پس از آمدن به اصفهان به من گفت: «در یکی از سالهای مجاورت من در مکه گروهی از حجاج قمی اتفاقا نزد من آمدند و کتابی بسیار قدیمی که در عصر حضرت رضا علیه‌السلام نوشته شده بود همراه داشتند … پس آن نسخه را گرفتم و از روی آن نسخه‌ای برداشتم و تصحیح کردم».
سپس علامه‌ی مجلسی اضافه می‌کند: «پدرم قدس الله سره آن نسخه را گرفت و از روی آن، نسخه‌ای برداشت و تصحیح کرد …» [5].
- مرحوم سید نعمت الله جزائری (1112-1050) در مقدمات شرح خود بر تهذیب شیخ طوسی می‌نویسد: «کتاب فقه رضوی» در این سالها از بلاد هند به اصفهان آورده شد و اکنون در کتابخانه‌ی شیخ ما (ملا محمد باقر مجلسی) ادام الله ایام افاداته نگاهداری می‌شود [6].
- میرزا عبدالله افندی اصفهانی در گذشته 1137 در ریاض العلماء [7] می‌نویسد: «کتاب فقه الرضا به خط حضرت رضا مورخ سال دویست در کتابخانه‌ی امیر غیاث الدین (جد پنجم سید علیخان مدنی شارح صحیفه‌ی سجادیه) در گذشته‌ی 948 بوده و جزو کتابهایی است که از سید علیخان در طائف مانده است.» [8].
[صفحه 362]
- سید بحرالعلوم طاب ثراه متوفای سال 1212، از نسخه‌ای از «فقه الرضا» متعلق به کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی [9] یاد می‌کند که بر آن نوشته بوده است: اصل این کتاب به خط کوفی بوده و میرزا محمد آن را به خط عربی متداول نقل کرده است [10].
- ملا مهدی نراقی (ره) متوفای 1209 نیز از نسخه‌ای بسیار قدیمی متعلق به کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی یاد می‌کند که از روی آن نسخه‌ای برای خود برداشته بود [11].
- مرحوم سید حسن صدر مؤلف «تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام» از نسخه‌ای که بر آن حواشی به خط سید علی خان شارح صحیفه‌ی سجادیه (1130-1052) دیده می‌شد یاد می‌کند [12].
- در حال حاضر قدیم‌ترین نسخه‌ی موجود کتاب تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد نسخه‌ی کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی است که مورخ 1050 می‌باشد [13].
- و نیز دو نسخه از فقه الرضا یکی همراه با کتاب «فرائض رضوی» و دیگری همراه با «الهدایة» شیخ صدوق هر دو از سده‌ی یازدهم در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه موجود است که در جلد شانزدهم فهرست آنجا معرفی شده است [14].
- و نیز ترجمه‌ای از «فقه الرضا» که تاریخ کتابت آن 1029 می‌باشد در کتابخانه‌ی سالار جنگ حیدرآباد هند موجود است [15].
- و اگر «فقه الرضا» را همان رساله‌ی «التکلیف» شلمغانی بدانیم نسخه‌ای از آن تا نیمه‌ی دوم سده‌ی نهم در دست بوده و ابن ابی جمهور احسائی در کتاب «عوالی اللئالی» خود که از تألیف متن و حاشیه آن در سال 897 فراغت یافته [16] از آن نقل می‌کند [17].
[صفحه 363]

مؤلف فقه الرضا

درباره‌ی این که مؤلف «فقه الرضا» کیست آراء و نظراتی مختلف وجود دارد که در زیر به آنها اشاره می‌شود. البته باید توجه داشت که برخی از این نظرات به صورت احتمال عنوان شده است و در مورد بخشی از کتاب که سند دارد (صفحه‌ی 78 -56 نسخه‌ی چاپی فقه الرضا) نیز برخی از صاحبان این نظرات تصریح کرده‌اند که قسمتی از کتاب «نوادر احمد بن عیسی اشعری قمی» است که ندانسته به کتاب «فقه الرضا» ضمیمه شده است.
1- تألیف حضرت رضا علیه‌السلام است. این عقیده‌ی قاضی میرحسین است که در نیمه‌ی اول سده‌ی یازدهم می‌زیسته و می‌گفته است نسخه‌ی اصل کتاب به خط حضرت رضا علیه‌السلام بوده است و عده‌ای هم به پیروی از او و استناد به سخن او همین عقیده را داشته و دارند و نیز کلام صاحب ریاض العلماء که پیشتر یاد شده همین عقیده را تأیید می‌کند.
2- همان رساله‌ی «شرایع» علی بن موسی بن بابویه قمی است و تشابه اسمی باعث این اشتباه شده است.
مرحوم سید حسن صدر می‌نویسد: اکثر فتاوی علی بن بابویه قمی و پسرش شیخ صدوق و شیخ مفید با فتاوی «فقه الرضا» و نیز اکثر عباراتشان در کتابهای «شرایع و مقنع و مقنعة [18]» با عبارات فقه الرضا برابر است و خصوصا «شرایع» که اکثر عباراتش با عبارات «فقه الرضا» موافق است تا آنجا که گمان شده است «فقه الرضا» همان «شرایع» علی بن بابویه قمی است [19] و چند نفر از بزرگان به این برابری فتاوی و عبارات گواهی
[صفحه 364]
داده‌اند [20].
صاحب فصول می‌نویسد: بسیاری از فتاوی شیخ صدوق و پدرش، و بخصوص عبارات «شرایع» علی بن بابویه با عبارات «فقه الرضا» برابر است و قسمتی از روایات «من لایحضره الفقیه» که بدون سند ذکر شده است در «فقه الرضا» یافت می‌شود و نیز «مقنعه» مفید هم همین طور است [21].
علامه‌ی مجلسی در مقدمه‌ی «بحار» فرماید: اکثر عبارات «فقه الرضا» با آنچه صدوق در «من لایحضره الفقیه» به عنوان: «فی رسالة أبی الی» و نیز با آنچه بدن سند ذکر کرده است موافق می‌باشد [22].
مجلسی اول در «شرح فقیه» فرماید: آنچه علی بن بابویه در رساله‌ی خود برای فرزندش ذکر کرده است با عبارات «فقه الرضا» برابر است مگر در موارد نادره و نیز آنچه صدوق در «من لایحضره الفقیه» بدون سند یاد کرده است با عبارات «فقه الرضا» یکسان است [23].
و نیز همان مرحوم در «شرح فارسی» خود بر «من لایحضره الفقیه» گوید: ظاهرش آنست که علی بن بابویه این عبارت را (یعنی عباراتی که پدر صدوق در رساله‌ای برای صدوق نوشته) و سایر عباراتی که به پسرش نوشته است از کتاب «فقه رضوی» برداشته باشد بلکه اکثر عباراتی که صدوق از خود می‌گوید از آن کتاب برداشته است … [24].
نویسنده‌ی این سطور گوید: به خاطر دارم حدود بیست سال پیش در ایامی که سطح مکاسب را نزد آیةالله منتظری دامت افاضاته می‌خواندیم ایشان می‌گفتند: ما تطبیق کرده‌ایم تمام مواردی که در «من لایحضره الفقیه» با عنوان «فی رسالة ابی الی» نقل شده است بدون استثناء با عبارات «فقه الرضا» برابر است و همین را دلیل می‌گرفتند که «فقه الرضا» همان «شرایع» علی بن بابویه است و هنوز هم ایشان به این عقیده باقی
[صفحه 365]
هستند و گویا قرائن دیگری هم در طول مطالعات خود به دست آورده‌اند.
3- تألیف یکی از اصحاب امام رضا علیه‌السلام است. این احتمال در کلمات سید محسن اعرجی صاحب «منظومه‌ی فقهیه» و حجة الاسلام شفتی صاحب «مطالع» و سید محمد هاشم خوانساری صاحب «مبانی الأصول» دیده می‌شود.
4- تألیف یکی از قدمای اصحاب است و کتابی است در ردیف «مقنع» صدوق و «مقنعه‌ی» مفید، و تشابه عبارات آن با کتابهای قدمای اصحاب دلیل این نیست که یکی از همان کتابهای باشد زیرا کتابهای فقهی آن دوره که از متون روایات اخذ می‌شود غالبا در عبارات با هم تفاوت چندانی ندارند. این احتمال در کلمات سید محمد هاشم خوانساری و دیگران دیده می‌شود و سید نامبرده همین احتمال را تقویت و اختیار کرده است.
5- شیخ حر عاملی و برخی دیگر می‌گویند: مجهول المؤلف است.
6- کتاب «المنقبة» امام عسکری علیه‌السلام است که در کتاب «مناقب» ابن شهر آشوب مازندرانی و کتاب «صراط المستقیم» علی بن یونس عاملی یاد شده و گفته‌اند شامل اغلب مسائل حلال و حرام می‌باشد. این احتمال را نیز سید محمد هاشم خوانساری داده ولی آن را تضعیف کرده است.
7- مرحوم سید حسین قزوینی صاحب کتاب «معارج الأحکام» گوید: استاد ما مرحوم وحید بهبهانی احتمال می‌داد که «فقه الرضا» تألیف یکی از فرزندان ائمه‌ی معصومین و به امر حضرت رضا علیه‌السلام تألیف شده باشد.
8- احتمال دیگر این که تألیف یکی از راویان ائمه‌ی اطهار باشد. (سید
[صفحه 366]
محمد هاشم مذکور).
9- کتابی است مجعول و عمدا از طرف جاعل آن به حضرت رضا علیه‌السلام نسبت داده شده است. البته این احتمال آن قدر پوچ است که قابل این نیست که در کنار سایر احتمالات قرار گیرد.
10- همان کتاب «التکلیف» شلمغانی است. مرحوم سید حسن صدر رساله‌ی «فصل القضا فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا» را در اثبات این مطلب تألیف کرده است.
مرحوم سید حسن صدر در این رساله برای اثبات این مدعی دلیلی به این شرح ذکر کرده است: شیخ مفید در برخی تألیفاتش و شیخ طوسی در کتاب «الغیبة» و نیز در کتاب «الفهرست» و علامه حلی در کتاب «خلاصة الأقوال» و ابن ادریس در «سرائر» و شهید اول در «لمعة» و شهید ثانی در «شرح لمعه» ، همگی گفته‌اند: محمد بن علی شلمغانی کتابی به نام «التکلیف» دارد و مطالب آن کتاب را مشایخ ما از او روایت می‌کنند به استثنای یک روایت که از منفردات و مختصات این کتاب است و آن روایت اینست: اگر کسی برای اثبات مدعای خود نزد حاکم شرع، بیش از یک شاهد ثقه نداشت برادر ایمانی او می‌تواند بدون آگاهی و علم، به استناد قول مدعی و یا با استناد شهادت آن ثقه، به نفع او شهادت دهد تا شهادت عدلین محقق شده و حق او از بین نرود.
سپس مرحوم صدر اضافه می‌کند که عین این روایت که از مختصات کتاب «التکلیف» دانسته شده و نیز در کتاب «عوالی اللئالی» ابن ابی جمهور احسائی بی‌واسطه از کتاب «التکلیف» نقل شده در کتاب «فقه الرضا» موجود است و این دلیلی قاطع بر اتحاد کتاب «فقه الرضا» و «التکلیف» شلمغانی می‌باشد.
[صفحه 367]
به غیبت شیخ طوسی صفحه 252 و فهرست شیخ ص 173 و خلاصه علامه ص 254 و سرائر باب کیفیة الشهادة و شرح لمعه 294/1 و فقه الرضا صفحه 41 و عوالی اللئالی 315-314/1 و رجال نجاشی ص 294 و رساله فصل القضاء ص 11-1 مراجعه شود.

کتاب التکلیف و مؤلف آن

در رساله‌ی «فصل القضاء» با ذکر قرائنی چند که عمده‌ی آنها همان دلیلی بود که یاد کردیم اثبات شده است که کتاب معروف به «فقه الرضا» همان کتاب «التکلیف» شلمغانی است که بخشی از کتاب «نوادر احمد بن عیسی اشعری قمی» اشتباها به آن ضمیمه شده و نیز برگ اول آن افتاده و برگی از کتاب دیگر (که شاید خط حضرت رضا علیه‌السلام بر پشت آن بوده) به جای برگ اول این کتاب قرار گرفته است و همین موضوع باعث شده است برخی گمان کنند این کتاب از تألیفات حضرت رضا علیه‌السلام است.
رساله‌ی «التکلیف» یکی از تألیفات ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن عزاقر یا ابن ابی عزاقر مقتول در 322 است.
وی یکی از دانشمندان و مؤلفان شیعه‌ی امامیه بوده و چندی سمت نمایندگی حسین بن روح (یکی از نواب چهار گانه‌ی امام زمان عجل‌الله فرجه الشریف) را داشته است و توقیعات آن حضرت به توسط حسین بن روح به دست شلمغانی و به وسیله‌ی او به مردم می‌رسیده است لیکن سرانجام در دهه‌ی پایان زندگی خود گرفتار انحراف شد و مردم را به سوی خود دعوت نمود و پیروانی پیدا کرد و بدین ترتیب گروهی به نام «عزاقریه» با عقائدی خرافی و بی‌اساس پیدا شدند.
[صفحه 368]
کتاب «التکلیف» از تألیفات وی است که در دوران استقامتش نگاشته و به نظر حسین بن روح رضوان الله علیه هم رسیده و او محتوای آن کتاب را جز در دو سه مورد تأیید کرده است [25].
و این کتاب ظاهرا تا زمان ابن ابی جمهور احسائی (سده‌ی نهم) با همین نام در دست بوده است که وی در کتاب «عوالی اللئالی» خود دو روایت از آن نقل کرده است [26].
برای آشنایی با شرح حال شلمغانی و عقائد و پیروان و سرانجام کار او و نیز تألیفات او کتابهای زیر را ببینید:
غیبت شیخ طوسی: 254-248 چاپ نجف.
فهرست شیخ طوسی: 173 چاپ نجف.
رجال نجاشی: 293 چاپ تهران.
فهرست ابن ندیم: 521 چاپ مصر.
الفرق بین الفرق: 264 چاپ مصر تصحیح محمد محیی الدین.
معجم الأدباء: 253-235/1.
کامل ابن‌اثیر حوادث سال 322.
ترجمه‌ی الآثار الباقیة: 278 و 552.
رجال علامه: 253 چاپ نجف.
معجم الأدباء: 359/3.
الآثار الباقیة: 214 چاپ لیدن.
رجال استر آبادی ص 308.
الکنی و الألقاب قمی 335/2 چاپ نجف.
رجال ممقانی 156/3.
قاموس الرجال 289/8.
[صفحه 369]
نامه‌ی دانشوران 62/7 چاپ قم.
الذریعه‌ی تهرانی ره 406/4.
تحفة الأحباب قمی: 337.
لغت نامه‌ی دهخدا در واژه عزاقریه.
خاندان نوبختی: 240-222 و موارد دیگر آن.

نگارنده‌ی رساله‌ی فصل القضاء (سید حسن صدر)

مرحوم آیت‌الله آقا سید حسن صدر عاملی کاظمی (1354-1272) یکی از شخصیتهای علمی شیعه در قرن حاضر بود.
وی تحصیلات خود را به ترتیب در کاظمین، نجف و سامرا تا سال 1314 به پایان رسانید و سپس به زادگاه خویش «کاظمین» بازگشت و تا پایان عمر در آنجا به کارهای دینی، علمی اشتغال داشت.
او در علوم مختلف اسلامی: اصول دین، فقه، اصول فقه، حدیث، رجال، درایه، تاریخ، مناظره، اخلاق، ادبیات، فهرست نگاری و کتاب شناسی، حدود هشتاد کتاب و رساله نگاشته است که برخی از آنها به چاپ رسیده است و در اینجا فقط به چند اثر او که با موضوع رساله‌ی «فصل القضاء» تناسب دارد اشاره می‌شود:
تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام.
الشیعة و فنون الاسلام که کوتاه شده‌ی کتاب اول است.
الابانة عن کتب الخزانة. فهرست موضوعی کتابخانه‌ی شخصی او است و کتابخانه‌ی آن مرحوم یکی از معروف‌ترین کتابخانه‌های شیعه است که در آن نسخه‌های خطی بسیار ارزنده‌ای وجود دارد و متأسفانه پس از وفات ایشان این کتابخانه مسدود شده و گویا کتابها در معرض نابودی است.
[صفحه 370]
رساله‌ی فصل القضاء فی کتاب المشتهر بفقه الرضا که در آن اتحاد کتاب فقه الرضا با «التکلیف» شلمغانی به اثبات رسیده است.

نسخه‌های فصل القضاء

از رساله «فصل القضاء» سه نسخه می‌شناسیم:
1- نسخه‌ی اصل به خط مؤلف که در کتابخانه‌ی او بوده است [27].
2- نسخه‌ای نزد آقای میر سید احمد روضاتی در تهران [28].
3- نسخه‌ی شماره‌ی 1468 کتابخانه‌ی جامع گوهرشاد در مشهد در 27 برگ.
نگارنده‌ی این سطور چند سال پیش این رساله را بر اساس عکس همین نسخه‌ی مشهد که در اختیار دانشمند محترم جناب آقای جلالی حسینی بود تصحیح نموده و به چاپ رسانده است.

شرح حال مرحوم سید حسن صدر را در این کتابها ببینید

فوائد الرضویة محدث قمی 123/1.
الکنی و الألقاب محدث قمی 327/2 چاپ نجف.
منتهی الآمال محدث قمی 153/2 چاپ علمیه‌ی اسلامیه.
نقباء البشر تهرانی 449-445/1.
مصفی المقال تهرانی: 131-130.
المشیخة الی اسناد المصفی: 39-37.
مقدمه تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام چاپ عراق.
مقدمه الشیعة و فنون الاسلام چاپ صیدا.
مقدمه‌ی نزهة اهل الحرمین الی عمارة المشهدین که از تألیفات آن
[صفحه 371]
مرحوم است چاپ لکهنو.
اعیان الشیعه عاملی 379-356/23.
ریحانة الأدب 464-463/2 چاپ اول.
الأعلام زرکلی 240-239/2.
معجم المؤلفین 300-299/3.
مؤلفین مشار 666-665/2.

کارهایی که غیر از رساله‌ی فصل القضاء پیرامون فقه الرضا انجام شده است

1- میر محمد مؤمن استرآبادی فقه الرضا را به عربی شرح کرده است [29].
2- شاه قاضی یزدی (نگارنده‌ی «تفسیر قطب شاهی» و «رسالة فی الجمع بین حدیث ما عرفناک … و لو کشف الغطاء» و «رسالة فی شرح حدیث ان الله لَا یَجْمَعُهُمْ عَلَی ضَلَالَةٍ» که از نگارش اولی در 1021 و از دومی و سومی در 1031 فراغت یافته) شرح استرآبادی یاد شده را به فارسی ترجمه کرده است [30].
از این ترجمه نسخه‌ای به شماره 15 فقه امامیه با نام «ترجمه فقه الرضا» در کتابخانه‌ی سالار جنگ حیدرآباد هند موجود است در 327 برگ به خط محمد مؤمن عرب بن شرف الدین حسن شیرازی در سال 1029 [31].
3- محمد باقر بن اسماعیل حسینی (خاتون آبادی ظ) «فقه الرضا» را برای شاه سلطان حسین صفوی ترجمه نمود [32].
4- ترجمه فقه الرضا در الذریعه یاد شده است که معلوم نیست همان ترجمه‌ی پیش باشد [33].
[صفحه 372]
5- سید محمد هاشم خوانساری برادر صاحب روضات رحمة الله علیهما «رسالة فی تحقیق فقه الرضا» دارد که با چند رساله‌ی دیگر از ایشان به صورت مجموعه‌ای چاپ شده است.
6- سید حسن صدر رساله‌ی فصل القضاء خود را برای مرحوم سردار کابلی (صاحب ترجمه‌ی انجیل برنابا و غیره) تلخیص کرده است [34] و نسخه‌ای ازآن نزد حضرت آقای جلالی است.
7- مرحوم معلم حبیب آبادی صاحب کتاب مکارم الآثار حاشیه‌ای بر «فصل القضاء» سید حسن صدر نوشته است [35].
8- شنیده‌ام مرحوم شیخ محمدرضا اصفهانی (صاحب وقایة) ردی بر رساله‌ی فصل القضاء نوشته است که هنوز به نسخه‌ی آن دست نیافته‌ام و صحت و سقم این مسموع را نیز نمی‌دانم.
9- شیخ محمد علی معزی دزفولی ره (صاحب کتاب تجدید الدوارس در چند جلد) رساله‌ای درباره‌ی فقه الرضا نگاشته است [36].
10- الرد علی القول بحجیة فقه الرضا. رساله‌ای است که سید ابوالقاسم موسوی ریاضی در حدود سال 1385 در هند نگاشته است [37].

در این مصادر پیرامون فقه الرضا و نگارنده‌ی آن سخن رفته است

1- لوامع صاحب قرانی مجلسی اول 187/1 و 198/4.
2- بحارالأنوار 11/1 چاپ جدید.
3- امل الآمل 364/2.
4- حدائق 7/1 چاپ سنگی.
5- فوائد سید بحرالعلوم فائده چهل و پنجم.
6- عوائد نراقی، عائده شصت و ششم.
[صفحه 373]
7- مفاتیح الأصول سید مجاهد: پس از بحث تسامح در ادله‌ی سنن.
8- الفصول الغرویة سه برگ پیش از مباحث ادله‌ی عقلیه.
9- مستدرک الوسائل نوری 361-336/3.
10- روضات الجنات خوانساری 191-188 چاپ دوم.
11- الذریعة علامه‌ی تهرانی 292/16 و 129/18 و موارد دیگر.
12- آیینه‌ی دانشوران یا دانشمندان گمنام تألیف سید علی رضا ریحان یزدی 286 -284.
13- فهرست کتابخانه‌ی مجلس شورا 82/4.
14- فرهنگ ایران زمین 83/4.
15- پاورقی‌های بحارالأنوار چاپ جدید 375/51 و 26/80 و 28 و 78 و 226/83 و 217/84.
16- ریاض العلماء ذیل شرح حال قاضی امیر حسین و سید علی خان مدنی و ناصر خسرو و در فصل پنجم از قسم اول کتاب [38].
17- هدایة الأمة شیخ حر عاملی [39].
18- مصابیح سید بحرالعلوم در بحث رضاع [40].
19- اضغاث الأحلام. به الذریعه 292/16 و 215/2 مراجعه شود.
20- شرح شرایع سید حسین قزوینی (معارج) [41].
21- شرح مقدمات حدائق از سید محسن اعرجی [42].
22- کتاب درایه و رجال مرحوم میرزا محمود شیخ الاسلام تبریزی قاضی [43].
23- ربیع الأزهار آقا احمد کرمانشاهی. در این کتاب فائده‌ای (فصلی) مربوط به فقه الرضا دیده می‌شود [44].
24- کشف القناع مرحوم شیخ اسدالله تستری صفحه 313-212 [45].
[صفحه 374]
25- مقدمه‌ی جلد سوم نهایة شیخ طوسی به قلم حضرت آقای دانش پژوه [46] که تازگی منتشر شده است و شامل نکته‌هایی می‌باشد [47].
پیشنهاد
بسیار بجا است که کتاب «فقه الرضا» بر اساس نسخه‌های آن که شاید قدیمی‌ترین آنها همان نسخه‌ی کتابخانه‌ی آستان قدس باشد با اسلوب جدید و فنی تجدید چاپ و در دسترس فقها و فضلا قرار گیرد [48] و واضح است که این کار برای روشن شدن وضع خود کتاب هم کمک بسیار مؤثری خواهد بود ولی به شرط آن که یک یا چند نفر از دانشمندانی که در فقه و حدیث [49] خبریت کامل داشته باشند متصدی این امر گردند [50].

پاورقی

[1] نام این شرح فارسی «لوامع صاحبقرانی» است.
[2] لوامع صاحب قرانی 187/1 و 198/4.
[3] نام این شرح عربی «روضة المتقین» است که اخیراً در چهارده جلد چاپ شده است.
[4] فوائد سید بحرالعلوم ص 147-146.
[5] بحارالأنوار 11/1.
[6] مستدرک الوسائل 342/3.
[7] این کتاب نفیس اخیرا در قم در چند جلد چاپ شده و بزودی منتشر خواهد شد.
[8] مستدرک الوسائل 340/3.
[9] در کتابهای فهرست شده‌ی کتابخانه‌ی آستان قدس نسخه‌ای از فقه الرضا مورخ 1050 موجود است. باید دید که آیا همان نسخه‌ای است که سید بحرالعلوم یاد کرده است یا نسخه‌ی دیگری است؟
[10] فوائد بحرالعلوم ص 150.
[11] الذریعه تهرانی ره 292/16.
[12] رساله‌ی فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا صفحه 12 چاپ قم.
[13] فهرست کتابخانه‌ی آستان قدس 473/5 و فهرست دو کتابخانه‌ی مشهد ص 931.
[14] مقدمه‌ی حضرت آقای دانش پژوه بر جلد سوم نهایه‌ی شیخ طوسی ص 34. چون هنوز فهرست یاد شده منتشر نشده است نمی‌دانیم که آیا تاریخ کتابت آنها پیش از 1050 می‌باشد یا بعد از آن.
[15] آیینه‌ی دانشوران یا دانشمندان گمنام 285-284.
[16] فهرست آقای روضاتی ص 154.
[17] عوالی اللئآلی 315-314/1 چاپ قم.
[18] اینجانب تا آنجا که امکان داشته عبارات کتاب مقنع و هدایة صدوق را با فقه رضوی در چاپی که توسط اینجانب شده است تطبیق داده‌ام، باید همه کتابهای نامبرده از جمله مقنع مفید با آن تطبیق شود. ز - واعظ زاده.
[19] نسخه‌ی شرایع ابن بابویه در کتابخانه‌ی سید حسن صدر موجود بوده است به الذریعه 46/13 مراجعه شود.
[20] فصل القضاء ص 28-27.
[21] الفصول الغرویة قبل از مباحث ادله‌ی عقلیه. نسخه‌ی اینجانب شماره صفحه ندارد.
[22] بحارالأنوار 11/1.
[23] فوائد بحرالعلوم ص 147.
[24] لوامع صاحب قرانی 187/1.
[25] غیبت شیخ طوسی صفحه 252-251.
[26] عوالی اللئالی 315 -314/1.
[27] الذریعه 234/16.
[28] الذریعه 234/16.
[29] آیینه‌ی دانشوران یا دانشمندان گمنام 284.
[30] همان کتاب 286-284 و الذریعه 302/4 و 189/13 و مستدرک الوسائل 353/3.
[31] آیینه‌ی دانشوران 286 -284.
[32] نسخه‌ای از این ترجمه در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی فیضیه‌ی قم موجود است. به فهرست آنجا نوشته‌ی اینجانب 35/2 مراجعه شود.
[33] الذریعه 123/4.
[34] از افادات حضرت آقای جلالی حسینی.
[35] یادنامه‌ی معلم حبیب آبادی ره.
[36] شرح حال خاندان معزی ص 38.
[37] الذریعه 219/10.
[38] مستدرک الوسائل 343-338/3.
[39] مستدرک 336/3.
[40] نسخه‌ی خطی نگارنده که اخیرا به کتابخانه‌ی عمومی آیةالله مرعشی منتقل شده است.
[41] مستدرک 339-238/3.
[42] مستدرک 339-238/3.
[43] مصفی المقال تهرانی 452.
[44] الذریعه 75/10 و 219.
[45] از افادات حضرت حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای حاج شیخ علی قدیری مقیم اصفهان. ایشان از شاگردان مرحوم صاحب وقایه هستند و در نامه‌ای که در جواب نامه‌ی حقیر مرقوم داشته‌اند فرموده‌اند: از رساله‌ی رد فصل القضاء مرحوم صاحب وقایه اطلاعی ندارم و اصلا نشنیده‌ام که ایشان درباره‌ی فقه الرضا یا فصل القضاء رساله‌ای نوشته باشند ولی به فقه الرضا خیلی بی اعتماد بودند.
[46] صفحه 34-30.
[47] کتابهای یاد شده جز شماره‌ی هفده تا بیست و سه همه چاپ شده ولی شماره‌ی شانزده هنوز منتشر نشده است از این رو به خود کتاب مراجعه نکرده و با واسطه آدرس را تعیین کرده‌ایم.
[48] چاپ اول آن سنگی و غیر مطلوب است.
[49] زیرا کتاب فقه الرضا هم کتاب فقهی به شمار می‌آید و هم کتاب حدیثی.
[50] در پایان این تذکر لازم است که بحث پیرامون اینکه کتاب فقه الرضا با توجه به خصوصیات آن تا چه اندازه می‌تواند مورد اعتماد و استناد باشد خود بحث جداگانه‌ای است که دراین مقاله از آن صرف نظر شده است.

درباره مركز تحقيقات رايانه‌اي قائميه اصفهان

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».