آسمانِ انسانيت و اسلامند. اين احساس، شخصي صِرف هم نبود بلكه خوانندگانِ فهيمِ فارسي زبان، كه شيفته مولي الموحدين علي عليه السلام و اصحاب و يارانش مي باشند، در برخوردها و ملاقات ها چنين كتابي را تقاضا و جست و جو مي كردند؛ از همين رو بر آن شدم در مجموعه كارهايِ امام پژوهي، كتابي مستند و تحقيقي به زبان فارسي روان، تدوين كنم تا هم اهل فن را به كار آيد و هم عموم مردم از آن بهره مند شوند.

2) روشن است كه پر فروغيِ اين ستارگان از خورشيد عالمتابي چونان امير مؤمنان علي عليه السلام است كه شعاع آن، گستره هستي را فرا گرفته و بر همه جا پرتو افكنده است. پس معرفي اصحاب به انگيزه شناخت امام عليه السلام و يا به شمار آوردنِ فضلي براي آن حضرت نيست، چون آن بزرگوار عليه السلام خود به تنهايي منبع همه فضايل و كمالات است و پرتو افشاني اصحاب و ياران با وفايش از سرچشمه هميشه جوشان اوست؛ اين نكته اي است كه همه اهل نظر از روزگار صدر اسلام تا به امروز بدان توجه كرده اند، چنان كه عبدالرحمان بن حجاج مي گويد: «در مجلسِ ابان بن تغلب بوديم، جواني آمد و پرسيد: چند نفر از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله همراه علي عليه السلام به شهادت رسيدند؟ ابان گفت: تو مي پنداري كه فضل علي عليه السلام به اين است كه چه كسي از اصحابِ رسول گرامي صلي الله عليه و آله از او تبعيت مي كرد؟ جوان پاسخ داد: آري. ابان گفت: به خدا قسم ما فضلي براي اين

دسته از اصحاب نمي شناسيم مگر به تبعيت از علي عليه السلام».(1).

ابن ابي الحديد هم مي نويسد: «(شخصيت علي عليه السلام به گونه اي برجسته بود كه) يارانِ آن حضرت نيازي نمي ديدند كه با نام بردنِ خزيمه، ابي الهيثم و عمار و ديگران به نفرات خود بيفزايند. اگر مردم نسبت به علي عليه السلام انصاف دهند و با ديده انصاف بر او بنگرند، خواهند دانست كه اگر علي عليه السلام تنها مي بود و همه مردم با او مي جنگيدند او بر حق بود و همگان بر باطل».(2).

3) در اين اثر هيچ تأكيدي بر «كارگزار بودنِ» اصحاب نشده است؛ يعني قصد ما آن نبوده كه فقط سيمايِ كارگزاران علي عليه السلام را معرفي كنيم بلكه مطلقِ اصحابِ آن حضرت - اعم از كارگزار و غير آن - را در نظر داشته ايم. لذا در معرفي و تحليلِ چهره هاي آن بزرگواران، عناصر و كاركردهاي سياسي، مديريتي و كارگزاري، محوريت ندارد؛ مگر آن دسته از اصحابي كه اساساً كارگزاري برجسته و سياست مدار و مديري كاردان بودند.

4) در كتابِ حاضر، منظور ما از اصحاب، سه دسته از افرادند: نخست، يارانِ صديق، با ايمان و وفادار حضرت عليه السلام هستند كه آگاهانه و عاشقانه، سر به فرمان امامشان داشتند و در اين راه سرما و گرما، بيماري و سلامتي، رنج و راحتي و سفر و حضرت نمي شناختند.

دسته دوم، افرادي اند كه مدتي با امام عليه السلام بودند، اما به انگيزه هاي گوناگون بريدند و گوشه نشيني اختيار كردند و له يا عليه آن حضرت اقدام نورزيدند. گروه سوم هم كساني هستند كه همراه امام عليه

السلام در جنگ و صلح شركت كردند، اما پس از مدتي جاذبه هاي دنيا آنان را فريفت و يا در چنبره جهل و جمود و وسوسه هاي شيطاني گرفتار آمدند و به مخالفت جدّي و علني با آن حضرت برخاستند.

همه افراد اين سه دسته از نيك كردار و بدكردار، جزء سپاهيان و اصحاب امام عليه السلام هستند؛ شك نيست كه اصحاب واقعي، همان دسته اوّلند، اما آن دو دسته نيز به نوعي از ياران - هر چند بي وفا و عهد شكن - بوده اند و كلمه «صحابي» با مسامحه فراوان در مورد آنان به كار مي رود. خودِ حضرت عليه السلام در خطبه اي كه در آخرين روزهاي حيات مباركش ايراد فرمود از خلأ وجوديِ اصحاب ولايت مدار و عاشق از نوع و دسته اول، چون مالك اشتر، عمار ياسر، ابن تيهان، ذو الشهادتين و امثال آنان سخت اظهار تأسف كرد و فرمود: «أين عمار، أين ابن تيهان، أين...»(3) و از سست ايماني و ضعف و فتورِ پاره اي ديگر از اصحاب خود، كه از دسته دوم و سوم بودند، اظهار ناراحتي مي فرمود و گاه آنان را نامرد و يا مردنما مي خواند: «يا أشباه الرجال و لا رجال».(4).

بنابراين هنگامي كه كلمه «اصحاب» را به كار مي بريم، اعم از افراد با ايمان و يا ضعيف الاعتقاد است؛ چون همه آنان در مجموعه حكومتي علي عليه السلام و در ميدانِ امر و نهيِ آن بزرگوار قرار داشتند.

ممكن است اين سؤال مطرح شود كه شرح حالِ افراد سُست ايمان و يا كساني كه بعداً دشمنِ حضرت علي عليه السلام شدند، چه سودي دارد؟ پاسخ

اين است كه اولاً: آشنايي با سرگذشتِ چنين كساني عبرت آموز است؛ يعني اين كه مؤمنان بايد مواظبت كنند كه در مسير نلغزند و پاره اي كردارهاي مؤمنانه آنان را مغرور نسازند و در دام گاه هاي شيطان گرفتار نيايند. ثانياً: تحليلِ حكومت امير مؤمنان علي عليه السلام بدون آشناييِ كامل با چهره دو دسته اخير ممكن نيست. حتي فهم بسياري از خطبه ها و نامه هاي نهج البلاغه و ديگر سخنان علي عليه السلام در گروِ شناخت اين گونه افراد است.

باز ممكن است بپرسند: اساساً مي توان به اين گونه افراد صحابي گفت؟ بايد بگويم كه: در اين جا منظور ما از «صحابي» نيروها و افرادي هستند كه در اطراف امام عليه السلام بودند و موردِ عتاب و خطاب و يا تشويق و ستايش آن بزرگوار قرار گرفتند و به هر جهت روزگاري جزو اطرافيان، لشكريان و يا نيروهاي مديريتي حضرت عليه السلام قرار داشتند.

5) روش تحقيق بنده در سامان دهي اين اثر بدين گونه بود كه ابتدا فهرست بلندي از ياران حضرت عليه السلام را كه به نوعي با ايشان مرتبط بودند به تدريج تهيه نموده و براي نگارش شرح حالشان به نكته هايي چون: نام و نسب و كنيه، تاريخ تولد و وفات يا شهادت، پدر و مادر و طايفه، محيط رشد، ويژگي هاي علمي و ادبي، فراز و فرودهاي اخلاقي و سياسي، ميزانِ اطاعت پذيري هاي آگاهانه و يا تمرّدها، پيشينه در اسلام، شركت در جنگ ها و مسائلي از اين دست را مورد توجه قرار دادم.

آن گاه براي اطلاع دقيق از اين معيارها به منابعِ دست اول و كهن و

مجموعه اي از كتاب هاي معتبرِ رجالي، حديثي و تاريخي كه به نوعي امكانِ جست و جوي اين مسائل در آنها بود، رجوع كردم.

در اين كند و كاوها گاه در مورد شخص خاص، تناقض ها و گفته هاي ضد و نقيضي وجود داشت كه رسيدن به رأيِ صائب و ديدگاه سنجيده، ديدنِ اقوال گوناگون و منابع متعدّد و تأملات فراوان را مي طلبيد. به لطف خدا در اين خصوص، گاه توفيقِ گره گشايي برايم فراهم آمد.

اين اثر در سه جلد با دو هزار صفحه وزيري طراحي شد و كارِ ويرايش و حروف چيني و صفحه بنديِ نهايي آن نيز در همين تعداد صفحه به پايان رسيد. اما با مشورت هايي كه صورت گرفت قرار شد در دو جلد، به طوري كه به هدف اصلي تحقيق، لطمه اي وارد نشود، تلخيص شود. حاصلِ اين كند و كاوها و تلخيص ها، اثري است كه اينك پيش رو داريد. در پايان، پيشاپيش نقدهاي همه خوانندگان فهيم و فرهيخته را پذيرا هستم و از لطفشان سپاس گزارم. اين اثر، گامِ كوچك ديگري است در آستانه شخصيت امير مؤمنان علي عليه السلام و معرفيِ ياران آن حضرت، اميد كه در پيشگاه با عظمتش مقبول افتد و صفاي باطنيِ اصحاب واقعي و با وفايش دستگيرمان باشد.

قم - حوزه علميه

سيد اصغر ناظم زاده قمي

بهار 1383

*****

رجال نجاشي، ص 9، به نقل از امان الامة من الضلال و للاختلاف، ص 25.

شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 516.

ر. ك: خطبه 182.

ر. ك: خطبه 27.

فرماييد.

او يكي از شير زناني است كه در فصاحت و بلاغت شهرت داشت و به جرم علاقه به اميرالمؤمنين عليه السلام در كوفه دستگير و به دربار معاويه فرستاده شد و مدت دو سال در سياه چال هاي شام زنداني گرديد تا آن كه شوهرش - عمرو بن حمق - كشته شد و سر بُريده او را به دربار معاويه آوردند.(1) معاويه براي آزمايش آمنه، دستور داد سر بريده شوهرش را به زندان ببرند و زماني كه آمنه بيدار است آن را در دامنش بگذارند. از آن جا كه آمنه از اوضاع بيرون بي اطلاع بود ناگهان شي ء سنگيني در دامنش انداخته شد، چون دقت كرد ديد سر بريده شوهرش «عمرو بن حمق» است، مدتي بر خود لرزيد و از حال رفت، وقتي به هوش آمد به رسم زنان مصيبت ديده عرب، دست روي سر گذاشت و ناله اي جانسوز سر داد و گفت: «وا مصيبتا! از خواري دنيا و از ظلم سلطان.

سپس خطاب به مأمور زندان گفت: برو نزد معاويه و در گفتن اين مطالب كوتاهي نكن و بگو اي معاويه! خدا فرزندانت را يتيم و خانه ات را ويران و خانواده ات را به وحشت اندازد و هرگز تو را نيامرزد.(2) مأمور زندان، سخنان آمنه را براي معاويه بازگو كرد، وي از شنيدن نفرين هاي آمنه سخت ناراحت شد و دستور احضار آمنه را داد و به او گفت: اي دشمن خدا، آيا تو چنين در حق ما نفرين كرده اي؟

آمنه گفت: بله من اين كار را كرده ام، نه انكار مي كنم و نه پوزش مي طلبم و نه دست برمي

دارم؛ به جان خودم قسم! اگر تلاش در نفرين مؤثر است، تمام تلاش خودم را كرده ام و بدان كه حق در پي مردان خداست و هميشه خداوند در كمين توست تا تو را كيفري سخت دهد.

گفت: از كشور من (شام) خارج شو تا ديگر تو را نبينم و صدايت را نشنوم! آمنه بلافاصله گفت: اي معاويه به زودي خواهم رفت، زيرا شام مورد علاقه من نيست و در آن، روز خوشي نديده و خبر خوشي نشنيده ام و جز رنج چيز ديگري نصيبم نشده است. شام وطن من نيست و در آن فاميل و عشيره اي ندارم، در اين شام ويران، بدهي هايم سنگين شده و ديدگانم به هيچ امري روشن نشده است، بنابراين اي معاويه مطمئن باش از اين جا مي روم و هرگز برنمي گردم و هر جا كه باشم از تو به بدي ياد مي كنم.

آمنه چون خواست خارج شود، معاويه با دست اشاره كرد كه برو. آمنه گفت: آري معاويه با دست اشاره مي كند كه بروم، ولي از ترسِ پاسخ تند من، زبانش را حركت نمي دهد، اي معاويه بدان اگر من هم سكوت كنم، فرداي قيامت شوهرم «عمرو بن حمق» با زباني كه از شمشير برنده تر و از افعي گزنده تر است با تو جدال خواهد كرد.

آمنه وقتي از شام خارج شد و به شهر حمصّ رسيد به مرض طاعون از دنيا رفت. معاويه چون از وفات آمنه باخبر شد، مسرور گشت.(3)

*****

اعيان الشيعه، ج 2، ص 65.

اعيان الشيعه، ج 2، ص 65.

ر.ك: اعيان الشيعه، ج 2، ص 65.

به قولي اسلم يا يسار و يا عبدالرحمن و يا هرمز و به كنيه اش «ابورافع» مشهور است. وي آزاد شده رسول خدا صلي الله عليه و آله است كه ابتدا غلام عباس بن عبدالمطلب بود و عباس وي را به آن حضرت هبه كرد و هنگامي كه ابراهيم بشارت اسلام آوردن عباس را به پيامبر صلي الله عليه و آله داد، حضرت او را آزاد كرد.(1).

وي از مهاجراني است كه در همه غزوه ها همراه رسول اكرم صلي الله عليه و آله بود و غير از جنگ اُحد در ديگر غزوه هاي پيامبر صلي الله عليه و آله شركت نمود.(2) وي از اصحاب باوفا و شيعيان مخلص اميرمؤمنان عليه السلام است كه در جنگ هاي جمل و صفّين و نهروان مجاهدت كرد. او از جانب حضرت علي عليه السلام خزانه دار بيت المال كوفه بود و دو پسرش (عبيداللَّه و علي) هر دو كاتب اميرالمؤمنين بودند.(3).

داستاني نيز از ارادت او به پيامبر و دعاي آن حضرت در حق او نقل شده است.(4) وي تا آخر به امام علي عليه السلام وفادار ماند و سپس همراه امام حسن عليه السلام شد.(5).

ابورافع و گردن بند عاريه به دختر علي عليه السلام

نقل است كه يكي از دختران اميرالمؤمنين عليه السلام از ابورافع خزانه دار بيت المال گردن بندِ قيمتي كه از غنايم بصره و در بيت المال بود، به عنوان عاريه مضمونه گرفت تا در عيد قربان به آن زينت كند و پس از سه روز بازگرداند، اميرالمؤمنين عليه السلام گردن بند را به گردن دخترش ديد و شناخت، از او پرسيد: از كجا اين گلوبند به

تو رسيده است؟

دختر گفت: از ابو رافع گرفتم تا در عيد قربان به آن زينت نمايم! اميرالمؤمنين عليه السلام به ابورافع فرمود: آيا به مسلمانان خيانت مي كني؟ گفت: پناه به خدا مي برم كه به مسلمانان خيانت كنم. حضرت فرمود: پس چگونه گردن بندي كه در بيت المال مسلمين بوده بدون اجازه من و رضايت مسلمانان به دخترم عاريه دادي؟

گفت: اي اميرالمؤمنين! او دختر تو بود و از من خواست كه براي زينت خود، آن را به وي عاريه دهم و من هم به عنوان عاريه مضمونه كه آن را به من بازگرداند به وي عاريه دادم، وانگهي من با مال خودم آن را ضمانت مي كنم و بر من است كه آن را سالم به جايش برگردانم.

حضرت فرمود: همين امروز آن را برگردان، مبادا اين كار تكرار شود كه مورد عقوبت من قرار خواهي گرفت و دخترم را بيش از اين مؤاخذه مي كنم. اگر او گردن بند را به غير عاريه مضمونه گرفته بود، مي ديدي كه اولين زن هاشميه بود كه دست او را به خاطر سرقت قطع مي كردم.

راوي مي گويد: اين خبر به دختر علي عليه السلام رسيد، آمد خدمت پدر و عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! من دختر و پاره تن تو هستم، چه كسي سزاوارتر از من است كه از اين گردن بند استفاده كند؟

حضرت به وي فرمود: اي دختر علي بن ابي طالب! خود را از حق دور مكن. آيا همه زنان مهاجرين در اين عيد با مثل اين گردن بند، خود را مي توانند بيارايند و زينت دهند؟!

ابو رافع مي گويد: من گردن بند را از

وي گرفتم و به بيت المال بازگرداندم.

*****

الاصابه، ج 7، ص 134؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 126.

الاصابه، ج 7، ص 134؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 126.

قاموس الرجال، ج 1، ص 127؛ معجم رجال الحديث، ج 1، ص 175.

ر. ك: رجال نجاشي، ص 4؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 127.

ر. ك: رجال نجاشي، ص 4 و 5؛ معجم رجال الحديث، ج 1، ص 72؛ قاموس الرجال، ج 1، ص 146.

حميري از پاي درآمد و به هلاكت رسيد.(2).

«ابراهيم» براي حمايت از خون خواهي سيدالشهدا عليه السلام به قيام مختار در كوفه پيوست و اركان حكومت او را پابرجا و تثبيت كرد، هم چنين با «مصعب بن زبير» به جنگ «عبدالملك بن مروان» رفت و بالاخره در سال 71 يا 72 هجري به شهادت رسيد و در نزديكي سامراء به خاك سپرده شد. مصعب در فراق ابراهيم و كوتاهي مردم عراق مي گفت: «يا ابراهيم، و لا ابراهيم لي اليوم؛ اي ابراهيم، ديگر مثل ابراهيم براي من نيست.»(3).

*****

اعيان الشيعه، ج 2، ص 200.

وقعة صفّين، ص 440.

ر. ك: اعيان الشيعه، ج 2، ص 200.

ياري نمودند.(1).

*****

تاريخ طبري، ج 4، ص 488.

الله عليه و آله نشدند؛ چنان چه درباره اويس در رجال كشي، ص 99 ذيل حديث 156 آمده است: «اويس از بهتر تابعين است؛ زيرا او در عصر پيامبر خدا صلي الله عليه و آله بود و اسلام آورده، اما مصاحب آن حضرت صلي الله عليه و آله نبوده و حضرت را هم نديده است.»

اسدالغابه، ج 3، ص 69.

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 13؛ الاغاني، ج 12، ص 386؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 119.

فعلٌ و حرفٌ، فالإسم ما أنبأ عن المسمّي، و الفعل ما أنبأ عن حركة المسمّي، و الحرف ما أنبأ عن معني ليس باسم و لافعل؛

به نام خداوند بخشنده مهربان، كلام بر سه قسم است: اسم و فعل و حرف. اسم آن است كه از چيزي خبر دهد و فعل از انجام كاري خبر مي دهد و حرف، از چيزي خبر مي دهد كه نه اسم است نه فعل.(3).

سپس امام عليه السلام فرمود: «از اين روش تبعيت كن و آن چه به نظرت مي رسد به آن اضافه نما.» پس از چند روزي خدمت امام عليه السلام رسيدم و آنچه در مورد علم مذكور جمع آوري كرده بودم، به محضرش ارائه دادم.(4).

طبق نقل واقدي، وقتي ابو الاسود آنچه را كه درباره نحو نوشته بود، خدمت حضرت آورد، امام عليه السلام به او فرمود: «ما أحسن هذا النحو الذي نحوت؛ چه زيبا اين نحو را ترتيب داده اي.» و اين علم بعد از آن «علم نحو» ناميده شد.(5).

«زياد بن ابيه» از ابو الاسود تقاضا كرد كه درباره علم نحو كتابي بنويسد و او نپذيرفت تا اين كه روزي، عربي را ديد كه اين آيه شريفه «إنّ اللَّه بري ءٌ من المشركين و رَسولُه» را بكسر لام (رسولِه) مي خواند كه معناي آيه چنين مي شد: خدا از مشركين و از رسول خود بيزار است - نعوذ باللَّه - در حالي كه بايد «و رسولُه» بضم لام خوانده شود تا آيه در معناي خود به كار رود، يعني: «خدا و رسولش از مشركين بيزارند.» همين امر باعث شد كه وي كتابي در علم نحو تأليف كند.(6).

*****

الاغاني، ج 12،

ص 348.

سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 117.

حرف معناي ربطي دارد كه نه اسم است نه فعل و لذا استقلالي براي معناي حرفي نيست.

سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 117.

سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 117.

اعيان الشيعه، ج 7، ص 403.

قوي ترين افراد به جاي من عهده دار آن بود.

اين سخنان را گفت و از مهاجر و انصار عذرخواهي كرد و سرانجام از حضرت علي عليه السلام و زبير به زور بيعت گرفتند.(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 50 و نيز ج 6، ص 47.

نسل عبد مناف هستند.

عايشه گفت: من از اين راهي كه آمده ام، باز نمي گردم و كاري را كه براي آن آمده ام، انجام مي دهم. سپس از ابو الاسود پرسيد: آيا مي پنداري كسي اقدام به جنگ با من خواهد كرد؟

ابو الاسود گفت: آري به خدا سوگند، جنگي كه سست ترين آن هم بسيار شديد خواهد بود.

ابو الاسود چون ديد نصيحت و گفت و گوهايش با عايشه مؤثر واقع نشد، برخاست و با «عمران بن حصين» پيش زبير رفت و او را نيز نصيحت كرد و گفت: اي زبير (اي ابا عبداللَّه)، مردم هنوز به ياد دارند كه در جريان بيعت با ابوبكر آن روز تو شمشير به دست داشتي و مي گفتي هيچ كس براي خلافت سزاوارتر از پسر ابي طالب نيست و اكنون اين حركت تو كجا و كار آن روزت كجا؟!

زبير نيز سخن از خون خواهي عثمان به ميان آورد.

ابو الاسود پاسخ او را داد و گفت: تو خوب مي داني كه عثمان در بصره كشته نشده است تا در اين جا خونش را مطالبه كني؟ و نيز تو بهتر از ما قاتلان او را مي شناسي! و به ما خبر رسيده كه تو با طلحه و عايشه، مردم را در قتل عثمان تشويق مي كرديد، اكنون براي چه به دنبال قاتلين او مي گرديد. آيا مگر در شوراي خلافت، بيعت با علي عليه السلام با رضايت تو نبود كه امروز آن را نقض مي كني؟

زبير كه پاسخ مناسبي نداشت، گفت: پيش طلحه برو، ببين چه مي گويد!!

سپس ابو الاسود و عمران با طلحه ملاقات كردند و در گفت و گوي

با او دريافتند كه او براي جنگ از عايشه و زبير مصمم تر است. از اين رو به بصره بازگشتند و گزارش خود را به اطلاع ابن حنيف (استاندار وقت) رساندند و يادآور شدند كه براي مقابله با ناكثين كمر همت ببندد.

عثمان بن حنيف به مكه و مدينه سوگند ياد كرد كه مي جنگم و كارزار را پي مي گيرم، لذا دستور داد منادي ندا دهد كه مردم سلاح ها را بردارند و آماده كارزار و جنگ شوند.(1).

*****

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 9، ص 313 و ج 6، ص 226؛ الجمل، ص 274 و با كمي تفاوت تاريخ طبري، ج 4، ص 461.

خدا قسم علي عليه السلام هيچ توجهي به آن اموال نكرد و گويا خاك بي ارزشي نيست. از ديدن اين منظره تعجب كردم و با خود گفتم: آنها چه گفتند و علي چه مي گويد، آنها دنبال دنيا بودند اما علي عليه السلام دنبال آخرت است. در اين جا بصيرت و شناختم نسبت به حضرت بيشتر شد.(1).

*****

الجمل، ص 285.

مي رفت، شب قدر باشد، به قتل رسانيد. آه! چه شهيد بزرگواري كه خداوند مقتل و روحش را گرامي بدارد، همانا روحش با نيكي و پرهيزگاري و ايمان و احسان به سوي خدا عروج كرد و با خاموش شدن نورش، نور خدا در روي زمين خاموش گشت و بعد از اين، ديگر روشن نمي گردد و ركني از اركان خدا از بين رفت كه ديگر كسي مثل او نمي آيد. در مقابل اين مصيبت از خدا طلب صبر مي كنيم. «إنا للَّه و انا اليه راجعون».

سلام و رحمت خدا بر آن و روزي كه او به دنيا آمد و روزي كه به شهادت رسيد و روزي كه زنده و مبعوث خواهد شد.»

سپس بسيار گريست، بعد مردم را به امامت امام حسن عليه السلام سفارش كرد و مطالبي در عظمت حضرت حسن عليه السلام بيان كرد؛ به دنبال سخنان وي، مردم با امام حسن عليه السلام بيعت كردند.(3) وي سوگ سروده هايي هم در رثاي امام علي عليه السلام دارد.(4).

*****

معالم القربه، ص 203.

ر. ك: عقد الفريد، ج 4، ص 354.

الاغاني، ج 12، ص 380.

ر. ك: اعيان الشيعه، ج 7، ص 403 در مروج الذهب، ج 2، ص 428 و الاغاني، ج 12، ص 318.

را مي طلبي.

سپس با اشعاري حالت خود و زياد را مجسم نمود.(1).

*****

ربيع الابرار، ج 3، ص 479.

عصا زند.

- اي ابو مغيره، چه بسا امر مبهمي كه من با حزم و عقل و دانايي برطرف مي كنم.(1).

*****

ديوان ابوالاسود به شرح العسكري، چاپ بيروت، 1402 ق؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 18، ص 414.

بيت دور كند و شما را كاملاً پاك سازد.(3).

*****

رجال طوسي، ص 63، ش 2.

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 86؛ اسد الغابه، ج 5، ص 174.

اسد الغابه، ج 5، ص 174؛ (آيه 32 از سوره احزاب).

2، ص 69) و اين دوازده نفر، نُه نفر از قبيله خزرج بودند و سه نفر از قبيله اوس كه اين سه شخصيت از قبيله اوس كه همگي از انصار بودند، عبارتند از: ابو الهيثم بن تيهان، اسيد بن حضير و سعد بن خثيمه.

خلافت ابوبكر، روز جمعه اي پاي منبر پيامبر صلي الله عليه و آله جمع شدند و هر كدام مقابل ابوبكر سخناني ايراد كردند، «ابو الهيثم بن تهيان» از جمله اين جمع بود كه پس از «خزيمة بن ثابت» برخاست و گفت:

يا أبابكر، انا أشهد علي النبي صلي الله عليه و آله أنه أقام علياً فقالت الانصار: ما أقامه الا للخلافة، و قال بعضهم: ما اقامه الا ليُعلم الناس أنّه وليُّ مَن كان رسول اللَّه صلي الله عليه و آله مولاه، فقال صلي الله عليه و آله: ان اهل بيتي نجوم أهل الأرض فَقدِّموهم و لا تُقدّموهم؛

اي ابوبكر، من شاهد بودم كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله، حضرت علي عليه السلام را (در غدير خم) بلند كرد، جمعي از انصار گفتند: او را بلند نكرد مگر براي خلافت و جانشيني خود و بعضي ديگر گفتند: او را بلند كرد تا به مردم بفهماند هر كس پيامبر را دوست دارد علي را نيز دوست بدارد. سپس پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: اهل بيت من چون ستارگان روي زمين هستند، آنها را مقدم بداريد و بر آنان پيشي نگيريد.

ابو الهيثم، اين حديث را نقل كرد و نشست و سايرين برخاستند و با ابوبكر درباره تقدم علي عليه السلام بر او احتجاج كردند.(3).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 219.

دوازده نفر عبارتند از: 1 - خالد بن سعيد بن عاص 2 - مقداد بن اسود 3 - اُبيّ بن كعب 4 - عمار ياسر 5 - ابوذر غفاري 6 - سلمان فارسي 7 - عبداللَّه بن مسعود 8 - بريده اسلمي (از مهاجرين) 9 -

خزيمة بن ثابت (ذو الشهادتين) 10 - سهل بن حنيف 11 - ابو ايوب انصاري 12 - ابو الهيثم بن تيهان (و تعدادي ديگر از انصار بودند).

ر. ك: خصال صدوق، ج 2، ص 461 - 464، باب اثني عشر، ح 4.

از آن است و همگان برخاستند و به حضور اميرالمؤمنين رسيدند و با آن حضرت بيعت كردند.(1). پس از آن كه مردم به راهنمايي و هدايت بزرگان اصحاب چون عمار ياسر، ابو الهيثم و ابو ايوب انصاري آماده بيعت با اميرالمؤمنين علي عليه السلام شدند، اول كسي كه برخاست و دست بيعت با آن حضرت داد، طلحه و زبير بودند، سپس مهاجرين و انصار برخاستند و بيعت كردند و به دنبال بيعت آنان، ساير مردم بيعت نمودند. عمار ياسر و ابو الهيثم از مردم براي حضرت بيعت مي گرفتند و به مردم مي گفتند:

بيعت مي كنيم با شما مردم بر طاعت خدا و سنت رسول خدا و اگر غير اين باشد و ما وفا نكنيم، پس شما اطاعت ما نكنيد و بيعتي به گردن شما نداريم و قرآن امام ما و امام شما باشد (تا آخر حديث).

*****

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 8 و ج 7، ص 36.

حركت به جانب بصره و جنگ با ناكثين فراخواند؛ در همين حال «ابوالهيثم بن تيهان» برخاست و عرض كرد: اي امير مؤمنان، حسادت قريش به شما به دو گونه است: بزرگان و صلحاي آنان به فضل و منقبت و به علو درجه معنوي شما رشك مي ورزند و غبطه مي خورند و مي كوشند تا فضايل شما را به دست آورند و امّا حسادت اراذل قريش كه خطرناك هم هست به گونه اي است كه كردار نيك شان را تباه مي كند و بار گناهشان را سنگين تر مي سازد، آنان در حسادت به منزلت بلند و جايگاه رفيع شما نزد خدا و رسولش و نزد امت تا جايي پيش رفته اند كه حتي راضي نمي شوند كه خود را با شما برابر ببينند و در انديشه آنند كه در نيابت از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و اداره امور مسلمين، از شما سبقت گرفته و بر شما تقدم جويند. اميدوارم خداوند متعال آنان را از رسيدن به مقصود بي پايانشان در اين ميدان واژگون گرداند.

ما مي دانيم كه تو شايسته ترين مرد قريش و سزاوارترين آنان به مسند خلافتي، چرا كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله را در حياتش ياري كردي و حقوق او را در مرگش ادا نمودي، به خدا سوگند كه آتش فتنه و ظلم قريش، فقط دامان خودشان را خواهد گرفت (و اعمال خودشان را خواهد سوزاند و اعمالشان را تباه خواهد ساخت. و عواقب وخيم اين نافرماني سرانجام دامن گير خودشان خواهد بود)، و ما هم يا اميرالمؤمنين همه انصار و ياران توايم، پس به هر

چه كه مي خواهي فرمان بده.»

سپس اشعاري در اين باره سرود. اميرالمؤمنين عليه السلام او را به دعاي خير پاداش داد، سپس ديگران برخاستند و هر كدام مانند ابوالهيثم از حركت به سوي بصره و جنگ با ناكثين، امام عليه السلام را تأييد نمودند.(1).

*****

ر. ك: امالي مفيد، ص 154، مجلس 19، ح 6.

از محدثان و مورخان و نيز خطبه دردمندانه امام عليه السلام (در واپسين روزهاي عمر پر بركت خود كه به ياد شهداي صفين فرمود: «أين عمار، أين ابن التيهان...؛ كجايند عمار و ابن تيهان و ذوالشهادتين... آنان كه پيمان جانبازي بستند و دعوت امام خود را براي جهاد در راه خدا پذيرفتند....»(2)).

اميرالمؤمنين عليه السلام در شهادت اين بزرگ صحابي پيامبر صلي الله عليه و آله بسيار اندوهگين شد و نام او را در رديف عمار ياسر، ذوالشهادتين و مالك اشتر قرار داد و در خطبه اي نام ايشان را با آه و اندوه به زبان آورد؛ زيرا چند روز قبل از آن كه اميرالمؤمنين عليه السلام توسط اشقي الاشقياء «ابن ملجم مرادي» به شهادت برسد، خطبه بسيار مهمي براي مردم كوفه ايراد نمود و مردم را براي جنگ با معاويه تشويق كرد، چون حضرت در زمان ايراد اين خطبه، سپاه عظيمي تدارك ديده بود و قصد داشت براي خشكاندن ريشه نفاق و تزوير و خيانت، به سوي صفين يا شام حركت كند و مجدداً با معاويه بجنگد، لذا براي تهييج اصحاب و تحريك غيرت آنان و براي زمينه سازي روحي و معنوي سربازان خود خطبه مهمي ايراد فرمود.

امام عليه السلام در اين خطبه تاريخي، به ضايعه دردناك شهادت ابو الهيثم و بزرگاني چون عمار و ذوالشهادتين اشاره مي كند و آنان را اسوه زهد و تقوا و عمل به كتاب خدا و پيروي از سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و سمبل يك مجاهد سلحشور و يك رزمنده خستگي ناپذير معرفي مي نمايد و در فراق و فقدانشان اشك ماتم مي ريزد و آه

حسرت سر مي دهد و مي فرمايد:

أين إخواني الذينَ رَكِبوا الطريق، و مَضَوا علي الحَقّ، أين عمّار، أين ابن تيهان، أين ذُو الشهادتين؟ و أين نُظرائُهم مِن إخوانِهمُ الذينَ تَعاقَدُوا عَلي المُنية و أبْردَ بِرؤوسِهم إلي الفجرة؟

ثم ضرب عليه السلام بيده علي لحيته الشريفة الكريمة، فأطال البكاء ثم قال عليه السلام: «أوِّه علي إخواني الذينَ تَلوا القران فَأحكموه، و تدبَّروا الفُرضَ فأقاموه، أحيوا السّنَّة و أماتُوا البدعة، دُعُوا لِلجهاد فأجابوا، و وَثِقُوا بِالقائِدِ فاتَّبعوه.»

ثم نادي بأعلي صوته: «الجهاد، الجهاد، عبادَ اللَّه، ألا و إنّي مُعسكرٌ في يومي هذا، فَمَن أراد الرَّواح إلي اللَّه فَلْيَخرجُ.

كجايند برادرانم، آنان كه به راه افتادند و تا واپسين لحظات عمر بر طريق حق و جاده صواب ماندند، عمّار بن ياسر كجاست؟ ابن تيهان كجاست؟ ذوالشهادتين كجاست؟ كجايند امثال و مانند اين بزرگان؟ ديگر برادرانشان چه شدند؟ آنان كه پيمان جانبازي و جانفشاني بستند. آنان كه سر دادند و سرهايشان چون متاعي نفيس و گرانبها براي ستمگران و از خدا بي خبران فرستاده مي شد.»

سپس حضرت عليه السلام، دست رو محاسن شريفش گذاشت و مدتي بس طولاني گريست پس از آن مجدداً فرمود: «اي واي بر دوستانم، اي دريغ بر برادرانم، آنان كه كتاب خدا را خواندند و به كار بستند و فرايض را شناختند و اقامه كردند، سنت پيامبر را احيا نمودند و اساس بدعت را برچيدند، به جهاد خوانده شدند و اجابت نمودند، به امام خود پيوستند و از او اطاعت كردند.

آن گاه با صدايي بسيار بلند فرمود:

اي بندگان خدا، پيش به سوي جهاد، پيش به سوي جهاد بدانيد كه من از امروز براي عزيمت به سوي دشمن آماده

ام پس هر كه مي خواهد كه به سوي پروردگارش كوچ كند به اردوگاه برود....(3).

*****

رجال طوسي، ص 63؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 10، ص 107؛ وقعة صفين، ص 365؛ طبقات الكبري، ج 3، ص 449؛ اسد الغابه، ج 4، ص 274.

شرح مختصري از خطبه امام عليه السلام را ذيلاً در متن آورده ايم.

نهج البلاغه، خطبه 182.

ص 506 و تهذيب التهذيب، ج 6، ص 577.

سر و صورت وي عطر مي ماليد و پس از صرف غذا هم دستور داد، كيسه اي از دينار طلا به وي دادند، آن گاه گفت: اي ابوامامه، تو را به خدا سوگند من بهترم يا علي بن ابي طالب؟

ابو امامه گفت:

اي معاويه، اگر مرا قسم هم نمي دادي نيز عقيده خود را ابراز مي كردم و مكنون قلبي ام را پنهان نمي داشتم، به خدا سوگند، علي عليه السلام بهتر و بزرگوارتر از توست؛ زيرا قبل از تو اسلام آورد و به پيغمبر خدا از تو نزديك تر است و در راه اسلام با مشركان بيش از تو جنگيده است. اي معاويه آيا نمي داني علي كيست؟ او پسر عموي پيامبر و همسر دخترش فاطمه - سيده زنان عالم - و پدرِ حسن و حسين دو سرورِ جوانان بهشت، و برادرزاده حمزه سيدالشهدا، و برادر جعفر طيار است.

اي معاويه، تو كي مي تواني با علي برابري كني؟ اگر فكر مي كني كه من در برابر اين احترام هاي دروغين و بخشش مال در حقم، تو را بر وي ترجيح مي دهم و مؤمن پيش تو آمده و كافر برمي گردم، سخت در اشتباهي.

ابو امامه اين سخنان را بيان كرد و بي درنگ برخاست و كيسه طلا را زمين گذاشت و بيرون رفت. معاويه انتظار چنين برخوردي را از وي نداشت، اما در عين حال براي نزديك كردنش كيسه پول ها را برداشت و به دنبال او رفت، ولي هر چه اصرار كرد، وي نپذيرفت و گفت: «لا و اللَّه، لا أقبل منك ديناراً واحداً؛ به خدا قسم، حتي يك دينار هم از تو قبول

نمي كنم.»(1).

در پايان به يك حديث از ابو امامه اشاره مي كنيم، و به اين بخش خاتمه مي دهيم:

«نضال بن جبير» مي گويد از «ابو امامه باهلي» شنيدم كه مي گفت: از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه مي فرمود:

اكفلوا لي بستٍّ أكفل لكم بالجنة؛ اذا احدَّثَ أحدُكم فلا يكذب و إذا أوتمن فلا يخن، و اذا وعد فلا يخلف، غُضوا أبصاركم و كُفُّوا أيديكم و احفظوا فروجكم؛

شش چيز را براي من ضمانت كنيد كه انجام دهيد، من برايتان بهشت را ضمانت مي كنم: 1 - اگر سخن مي گوييد، دروغ نگوييد؛ 2 - اگر امين قرار گرفتيد، خيانت نكنيد؛ 3 - اگر وعده مي دهيد، از آن تخلف نكنيد. 4 - چشم هاي خود را ببنديد (و به حرام چشم نيندازيد)؛ 5 - دست را (از انجام حرام) نگاه داريد؛ 6 - عورت خود را حفظ كنيد (و مرتكب گناه نشويد).(2).

*****

بحار الانوار، ج 42، ص 180.

اسد الغابه، ج 5، ص 138.

برعهده گرفتند؛ و رسول خدا صلي الله عليه و آله در عقد اخوتي كه بين اصحاب برقرار كرد، بين ابو ايوب و مصعب بن عمير عقد برادري خواند، او از ياران مخلص و حاميان خاص اميرالمؤمنين عليه السلام گرديد و در جنگ هاي جمل، صفين و نهروان سالار سپاه و از پيشتازان در ركاب آن حضرت بوده است.(2) وي به هنگام ورود پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه، مهمان دار ايشان بود.(3).

*****

ر. ك: الاصابه، ج 2، ص 234؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 10، ص 112؛ رجال طوسي، ص 40، ش 1؛ طبقات الكبري، ج 1، ص 236؛ سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 61.

ر. ك: اسد الغابه، ج 5، ص 143؛ الاصابه، ج 2، ص 234؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 10، ص 112؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 153.

تا قبل از هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله، اين شهر را «يثرب» مي ناميدند و پس از هجرت پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله به «مدينة الرسول» شهرت يافت.

مردم و ابوبكر ايراد كردند، از جمله آنان ابوايوب انصاري است كه بعد از سهل بن حنيف برخاست و به ابوبكر چنين گفت:

از خدا بترسيد و در باره اهل بيت پيامبرتان ظلم نكنيد و امر خلافت و رهبري جامعه را به اهل بيت رسول خدا صلي الله عليه و آله باز گردانيد، كه همانا شما و ما در اين جا و جاهاي ديگر به تكرار از پيامبر صلي الله عليه و آله شنيده ايم كه مي فرمود: اهل بيت من به امر خلافت و رهبري امت اسلامي از شما سزاوارترند.» اين را گفت و نشست.(3).

*****

ر. ك: وقعة صفين، ص 93؛ الجمل، ص 105؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 7، ص 36 و 39.

اسامي دوازده نفر مذكور و شرح بيشتر اين واقعه در شرح حال «ابو الهيثم بن تهيان» آمده است.

اسامي دوازده نفر مذكور و شرح بيشتر اين واقعه در شرح حال «ابو الهيثم بن تهيان» آمده است.

نيز مولاي اوست، خداوندا، ياران او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن، و كسي كه او را ياري كند، ياريش فرما و كسي كه او را خوار كند، مخذولش گردان.

راوي مي گويد: حضرت عليه السلام با شنيدن اين سخنان تبسمي بر لب نشاند به گونه اي كه دندان هاي آن حضرت عليه السلام ديده شد. سپس فرمود: اي مردم شاهد باشيد كه پيامبرتان در حق من چه فرموده و چگونه شما را به ياري من فرمان داده است.

رباح مي گويد: طولي نكشيد كه اين گروه نقاب دار به سوي مركب ها و بارهاي خود بازگشتند و من آنان را دنبال كردم و از يكي از آنان پرسيدم، شما كه هستيد؟ گفت: ما گروهي از انصاريم و آن يكي هم - اشاره به شخص خاصي كرد - «ابو ايوب انصاري» صاحب منزل پيامبر خدا صلي الله عليه و آله است. راوي گويد: من جلو رفتم و به حضور وي رسيدم و با او مصافحه كردم.(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 208.

كه: «اي معاويه، تو با اين مثلي كه نوشته بودي: زن زفاف ديده هرگز مردي كه بكارت او را از بين برده و نيز قاتل اولين فرزند خود را فراموش نمي كند و اين مثل را در مورد كشتن عثمان آورده بودي. اي معاويه، ما عثمان را نكشته ايم، بلكه آن كسي كه «يزيد بن اسد» و مردم شام را از ياري عثمان بازداشت و آرزوي مرگ وي را مي نمود، تو بودي و او به دست انصار كشته نشده است، بلكه ديگران او را به قتل رساندند.»(2).

*****

شرح حال زياد را در همين كتاب آورده ايم، ملاحظه نماييد.

منتخب كنز العمال در حاشيه مسند، ج 5، ص 451؛ و ر. ك: ارجح المطالب، ص 603.

ما بسته ايد؟!

خوارج در پاسخ او به دليل واهي و بي منطقي تمسك كرده و گفتند: «انّا لو تابعناكم اليوم حكّمتم غداً؛ اگر امروز هم فرمان شما را گردن نهيم و تابعيت شما را بپذيريم، باز شما چون گذشته، تن به تحكيم مي دهيد و حكم خدا را به غير خدا وامي گذاريد.»

ابو ايوب گفت: شما را به خداوند سوگند مي دهم كه مبادا از ترس حوادثي كه شايد هرگز تكرار نشود، پيشاپيش فتنه اي برانگيزيد و آتش جنگي را شعله ور سازيد.(1).

امير مؤمنان عليه السلام باز هم براي نجات افراد فريب خورده و اين كه شايد بتواند با مذاكره و گفت و گو جنگ را تبديل به صلح و دوستي كند، غير از پيام ها و اعزام نمايندگان، براي آخرين بار جهت هشدار، پرچمي به دست ابوايوب انصاري داد تا در ميان خوارج رفته و امان اميرالمؤمنين عليه السلام را به آنان اطلاع دهد، ابو ايوب پرچم را گرفت و نزديك آن گروه جاهل آمد و فرياد برآورد:

راه بازگشت باز است، هر كس زير اين پرچم بيايد در امان است و هركس قتلي نكرده و متعرض كسي نشده و كسي كه به كوفه يا مدائن برود و از اين گروه فاصله بگيرد او نيز در امان است، ما اگر خون برادران بي گناه خود را از قاتلان آنها قصاص كنيم، ديگر نيازي به ريختن خون شما نيست.

در اين هنگام جمعي از فريب خورد گان نهرواني در قالب پانصد نفر از خوارج به سركردگي «فروة بن نوفل اشجعي» از ميان جمع خارج شده و به محلي در اطراف نهروان به نام «بندنيجين و دسكرة» رفتند

و عده اي هم متفرقه از گروه خوارج جدا شده و به كوفه بازگشتند، و حدود صد نفر هم زير پرچم ابو ايوب گرد آمدند و امام عليه السلام توبه همه آنان را پذيرفت و باقي مانده خوارج كه به قول طبري 2800 نفر و به قول ابن اثير 1800 نفر بودند، بر مخالفت خود اصرار ورزيدند و به فرماندهي «عبداللَّه بن وهب راسبي» براي جنگ با امام عليه السلام آماده شدند.(2).

*****

كامل ابن اثير، ج 2، ص 404؛ تاريخ طبري، ج 5، ص 83.

ر. ك: كامل ابن اثير، ج 2، ص 405؛ تاريخ طبري، ج 5، ص 86؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 272.

كه جواب آن مرد نادان را داده باشد، خود به مصاف او رفت و بلافاصله با ضربه شمشيري او را روي زمين انداخت. مرد نهرواني چون شمشير علي عليه السلام را بالاي سر خود ديد و دانست راه نجات و فرار ندارد، به پندار باطل خود گفت: «يا حبّذا الرَّوحة الي الجنة! آفرين، چه نيكوست رفتن به بهشت.» اما «عبداللَّه بن وهب راسبي» از سران خوارج كه شاهد و ناظر صحنه بود، گفت: «واللَّه ما أدري الي الجنة أم الي النار! سوگند به خدا نمي دانم كه اين مرد (يار ما) آيا به بهشت مي رود يا به جهنم!»

مردي از طايفه بني سعد كه او هم در ميان خوارج بود، صداي «عبداللَّه بن وهب» را شنيد و گفت: من به وسيله عبداللَّه بن وهب گول خوردم و در اين جنگ شركت كردم، حال مي بينم خودش در راه و حركت خويش ترديد دارد و درباره دوست خود كه به دست علي بن ابي طالب كشته شده، مي گويد: نمي دانم بهشتي است يا جهنمي! لذا فوراً با گروهي از همراهانش از جنگ با حضرت علي عليه السلام كناره گرفت و از سپاه خوارج خارج شد. اما جمعي از خوارج كه براي نبرد با حضرت باقي مانده بودند، هزار نفرشان به ميمنه سپاه حضرت كه فرمانده اش «ابو ايوب انصاري» بود، حمله كردند و سعي داشتند تا او را از پاي درآورند. در اين حال بود كه حضرت مهلت دادن به خوارج را جايز ندانست و فرمان حمله را صادر كرد و براي اطمينان نيروهايش در ميدان نبرد با اين خبر غيبي بشارت داد و فرمود:

«احملوا عليهم، فو اللَّه لا يُقتل منكم عشرة و لا يُسلم منهم عشرة؛ به آنان حمله كنيد كه سوگند به خدا، از شما ده تن كشته و از خوارج نيز ده تن سالم نخواهند ماند.»

پس از فرمان حمله، دلاور مردان سپاه امام عليه السلام حمله را آغاز كرده و در اندك زماني تمام لشكريان خوارج را متلاشي نمودند و همان گونه كه امام عليه السلام وعده داده بود، فقط نُه تن از سپاهيان امام به شهادت رسيدند و از خوارج نيز فقط هشت تن جان سالم به در برده و موفق به فرار شدند.(2).

در اين جنگ چون ابو ايوب خود را مورد حمله ديد و از طرفي فرمان حضرت عليه السلام هم براي حمله صادر شد، دست به شمشير برد و بر آن گروه نادان حمله كرد و دلاورانه شمشير زد و يكي از سران خوارج به نام «زيد بن حصين طائي» را به هلاكت رساند؛ چون آتش جنگ فرو نشست به محضر امام آمد و عرض كرد: اي امير مؤمنان، من «زيد بن حصين طائي» را به قتل رساندم و چنان نيزه به سينه اش زدم كه از پشت او خارج شد و به او گفتم: «ابشر يا عدو اللَّه بالنار؛ اي دشمن خدا، بشارت باد بر تو آتش جهنم.» اما او در پاسخ گفت: «ستعلم غداً أينا أولي بها صِليّاً؛ به زودي (در قيامت) خواهي دانست كه كدام يك از ما به آتش سزاوارتريم!»

امام عليه السلام فرمود: «هو اولي بها صِليّاً؛ او به آتش جهنم سزاوارتر است.»(3).

*****

أوجرتُه الخطي» كنايه اي از پرتاب و ضربه زدن با نيزه است.

شرح ابن ابي الحديد، ج 2،

ص 272.

تاريخ طبري، ج 5، ص 87؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 406.

شود. معاويه دستور داد كه: بعد دست از دشنام و هتاكي بردار و آنان را به بيعت با من فرا خوان و هر كس حاضر به بيعت نشد او را بكش و در ضمن شيعيان علي بن ابي طالب را نيز در هر جا يافتي، به قتل برسان! بُسر همه اين دستورها را اجرا كرد.

روش اين مرد خون خوار و همراهانش اين بود كه كنار هر آبي مي رسيدند، شتران ساكنان آن جا را به زور مي گرفتند و سوار مي شدند و اسب هاي خود را يدك مي كشيدند تا كنار آب ديگري مي رسيدند، در آن جا شتران قبلي را رها كرده و شتران اين قوم جديد را مي گرفتند و بدين ترتيب خود را به نزديكي مدينه رساندند.

متأسفانه وقتي به مدينه رسيدند، قبيله قضاعه از آنان استقبال كردند و براي آنها شتران نحر نموده و قرباني دادند؛ اما چون با جرأت و جسارت و غافلگيرانه وارد مدينه شدند، ابو ايوب انصاري كه كارگزار حضرت علي عليه السلام در مدينه بود، چون خود را براي مقابله آماده نمي ديد، از آن جا گريخت.

«بسر بن ارطاة» با خيالي آسوده وارد شهر شد، در مسجد مدينه به منبر رفت و همان ابتدا طبق دستور معاويه، به اصحاب پيامبر از مهاجر و انصار جسارت و فحاشي نمود و آنان را تهديد كرد و به اين آيه كريمه قرآن كه مي فرمايد: «ضَرَبَ مثلاً قرية كانت آمنة مطمئنة يأتيها رزقُها...»(1) مثال زد و آنها را مصداق اين آيه قرار داد و گفت: خداوند اين مثال را درباره شما قرار داده است و شما را شايسته آن دانسته

است؛ زيرا شهر شما محل هجرت پيامبر و جايگاه سكونت او بود، مرقدش در اين شهر است و منازل خلفاي بعد از او هم همين جاست ولي خليفه خدا (عثمان) ميان شما كشته شد و گروهي از شما قاتل او هستيد و گروهي هم او را زبون كرده ايد.

«بسر بن ارطاة» در ادامه، انصار را بالخصوص مورد دشنام قرار داد و گفت: اي گروه يهود! اي فرزندان بردگان زريق و نجار و سالم و عبد الأشهل! همانا به خدا سوگند چنان بلايي بر سر شما خواهم آورد كه كينه و جوشش سينه هاي مؤمنان و خاندان عثمان را تسكين خواهد داد؛ به خدا سوگند، شما را همچون امت هاي گذشته افسانه قرار خواهم داد. اين مرد بي رحم و خون خوار، آن قدر سخنان تهديد آميز به زبان آورد كه مردم بر جان خود ترسيدند و به دست و پاي «حويطب بن عبد العزي» كه شوهر مادر بُسر بود، افتادند و به او پناه بردند. حويطب بالاي منبر رفته و خود را به بُسر رساند و او را سوگند داد كه دست از تهديد بردارد و گفت: اينان عترت تو و انصار رسول خدايند و قاتلان عثمان نيستند. به قدري با بُسر سخن گفت تا او را آرام كرد. پس از آن بُسر مردم را به بيعت با معاويه فرا خواند و مردم مدينه از ترس جانشان فوراً با او بيعت كرده و خلافت معاويه را گردن نهادند. بعد بُسر از منبر پايين آمد و از مسجد خارج شد و خانه هاي بسياري از جمله خانه «زرارة بن حرون»، «رفاعة بن رافع زرقي» و «ابو

ايوب انصاري» را آتش زد و ويران كرد. سپس به سراغ «جابر بن عبداللَّه انصاري» رفت، اما قبل از اين كه به او دست يابد، او گريخت؛ اما بُسر تمام طايفه جابر را كه از قبيله بني سلمه بودند، تهديد به مرگ كرد كه جابر نزد امّ سلمه همسر پيامبر صلي الله عليه و آله پناه برد. ام سلمه نيز براي نجات جان جابر و قبيله اش از او خواست كه با بُسر بيعت كنند تا خوني ريخته نشود.(2).

*****

نحل (16) آيه 112.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 17 - 3.

امام عليه السلام بوده شايد به نظر خودش حضور در جنگ با دشمنان را ضروري و لازم مي دانسته و احتمال دارد از روي بي توجهي و غفلت بوده است، و اللَّه العالم.

*****

اسدالغابه، ج 2، ص 81؛ و به الاصابه، ج 2، ص 235 و تهذيب التهذيب، ج 3، ص 510 رجوع شود.

آن را دريد و سپس با شمشير چنان ضربه اي به او زد كه ريه هاي او از هم دريد و مرد شامي سرنگون گرديد و بر زمين افتاد. در اين موقع مردم فريادشان به تكبير بلند شد و گويا زمين زير پايشان به لرزه درآمد، ناگهان از پشت سر صدايي شنيدم كه مي گفت: «قاتِلوُهُم يُعَدِّ بُهُم اللَّه بأيديكم و يُخزهم و يَنصُرُكم عليهم و يَشفِ صدورَ قومِ مؤمنين...»(1) به عقب نگاه كردم، ديدم اميرالمؤمنين علي عليه السلام است، به من فرمود: اي ابو الأغرّ! اين كسي كه با دشمن ما نبرد كرد، چه كسي بود؟ گفتم: اين پسر برادرت عباس بن ربيعه بود. فرمود: آري هموست، سپس حضرت مطالبي را با عباس بن ربيعه در ميان گذاشت و او را از اين كه مركز فرماندهي خود را رها كرده، ملامت نمود. عباس عرضه داشت: آيا به نبرد تن به تن فرا خوانده شوم، نپذيرم؟ اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: آري اطاعت از فرمان امام سزاوارتر و مهم تر از پاسخ دادن به خواسته دشمن است.

آن گاه حضرت علي عليه السلام به خشم آمد كه چين بر پيشاني او آمد ولي خشم خود را فرو خورد و آرامش يافت و دست هاي خود را با تضرع به درگاه پروردگار برداشت و عرضه داشت: «اللّهم اشكر للعباس مقامه، و اغفر ذنبه، إليّ قد غفرت له، فاغفر له؛ بار پروردگارا، اين رفتار عباس را بپذير و خطايش را بيامرز، من از او گذشتم تو نيز از او درگذر.» تا آخر داستان.(2).

*****

با آن ها جنگ كنيد كه خداوند با دست هاي شما آن ها را عذاب مي كند

و خوارشان مي سازد و شما را ياري خواهد كرد و سينه مؤمنين را به كشتن آن ها شفا مي بخشد...»، توبه (9) آيه 14 و 15.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 5، ص 221 - 219.

حق را شناختم و خطاي آنان بر من آشكار شد. اي علي! تو بر هدايت بوده و به حق رسيده اي.

*****

رجال طوسي، ص 63، ش 11؛ رجال برقي، ص 6؛ وقعة صفّين، ص 4 و 5؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 5.

جنگ صفين و نهروان جنگيده و بعد در فتح خراسان شركت كرد و در همان جا وفات نموده است.(1).

*****

ر. ك: اسد الغابه، ج 5، ص 19 و 146؛ الاصابه، ج 6، ص 433؛ تهذيب التهذيب، ج 8، ص 513؛ در رجال طوسي، ص 60، ش 3 تنها به اسم و كنيه و اين كه از اصحاب حضرت علي عليه السلام بوده، اكتفا نموده است.

علي مفاتيح خزائن رحمة ربّي؛

اي ابو برزه، همانا علي فرداي قيامت امين و صاحب رايت من است، و كليدهاي گنجينه هاي رحمت پروردگارم در دست او خواهد بود.(1).

*****

حلية الاولياء، ج 1، ص 66.

و اميرمؤمنان عليه السلام جايگاهي بي نظير داشته است.(5) وي مقارن با مهاجرت مسلمانان، به شهر مدينه هجرت كرد و در زمان خلافت عثمان به «ربذه» تبعيد شد و در همان جا در گذشت.(6) شيخ طوسي در بخش ديگر كتاب خود، ابوذر را از ياران صدّيق اميرالمؤمنين علي عليه السلام به شمار آورده و او را يكي از اركان اربعه(7) دانسته است.(8).

*****

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 101؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 384؛ معرفة الصحابه، ج 1، ص 457 و ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 224 ابوذر را چهارمين مسلمان ذكر كرده و مي نويسد: همه محدّثان گفته اند كه ابوبكر بعد از گروهي از مردان، مسلمان شده است، وي هفت نفر را به ترتيب ايمان نام مي برد: 1 - علي بن ابي طالب 2 - جعفر بن ابي طالب 3 - زيد بن حارثه 4 - ابوذر غفاري 5 - عمرو بن عَنبسه سلمي 6 - خالد بن سعيد بن عاص 7 - خبّاب بن ارت. و مي گويد: ابوبكر بعد از اين جماعت مسلمان شده است.

اسد الغابه، ج 5، ص 186.

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 102.

معرفة الصحابه، ج 1، ص 457؛ اسد الغابه، ج 1، ص 301؛ در الاصابه، ج 7، ص 127 موضوع تبريك و تهنيت ابوذر به پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله را نقل كرده است.

اعيان الشيعه، ج 4، ص 226.

رجال طوسي، ص 13، ش 12.

اركان اربعه كه در بعضي از كتب رجالي آمده عبارتند از: ابوذر غفاري، سلمان فارسي، مقداد بن الاسود و چهارمين آنان عمار ياسر و به قولي حذيفة بن

يمان است. البته مشهور علما بر اين قول اند كه عمار ياسر چهارمين نفر از اركان اربعه است. (رجال طوسي، ص 57 و 43 و 37 و 36 ش 1).

اركان از نظر لغت جمع ركن به معناي ستون، عضو عمده، سرور، رئيس و... آمده است. (فرهنگ معين)

اما در اصطلاح علماي بزرگ شيعه شايد از اين جهت به اين افراد، اركان اطلاق شده كه اين چهار بزرگوار در اعتقاد و ايمان خود نسبت به برتري اميرالمؤمنين عليه السلام بر ديگر خلفا هيچ ترديدي به خود راه نداده و آن حضرت عليه السلام را جانشين بلافصل رسول خدا صلي الله عليه و آله مي دانسته اند. البته در برخي روايات آمده كه گويا بر عمار ياسر ترديدي عارض شده ولي او سريعاً به دامان ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام بازگشته است. از اين رو، عمار چهارمين ركن از اركان اربعه است.

شيخ مفيد در كتاب خصال از محمد بن جعفر المؤدب نقل مي كند كه: اركان اربعه از اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله عبارتند از: سلمان، مقداد، ابوذر و عمار. (الاختصاص، ص 6).

ابوبكر حضرمي از امام باقر عليه السلام نقل مي كند كه فرمود: «ارتد الناس الا ثلاثة نفر: سلمان، و ابوذر، و المقداد؛ بعد از رسول خدا صلي الله عليه و آله تمام افراد مرتد شدند (و دست از علي عليه السلام برداشتند) مگر سه نفر: سلمان، ابوذر و مقداد.» راوي از امام پرسيد: پس عمار چه طور؟ امام عليه السلام در پاسخ فرمود: «قد جاض جيضةً ثم رجع؛ براي عمار ترديدي عارض شد، اما برگشت.» (رجال كشي، ص 11، ح 24)

از اين رو در

برخي روايات، حذيفه بن يمان چهارمين فرد اركان اربعه به شمار آمده است. شيخ طوسي مي نويسد: حذيفه از اركان اربعه شمرده شده است. اما گوينده آن را ذكر نكرده است. (رجال طوسي، ص 37، ش 2) علامه هم در كتاب خلاصه، حذيفه را جزو اركان اربعه معرفي كرده و مي نويسد: او يكي از انصار و يكي از اركان اربعه و از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام است. (خلاصة الاقوال في معرفة الرجال، ص 131، ش 349)

با توجه به آن چه گذشت، ابوذر غفاري، سلمان فارسي، مقداد و عمار ياسر و يا حذيفه بن يمان هر چهار نفرشان از كساني اند كه پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله دست از اميرالمؤمنين علي عليه السلام برنداشتند و تا پاي جان از جانشيني و خلافت آن حضرت پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله دفاع كردند و بر همين اعتقاد تا دم مرگ باقي ماندند و در طول عمر با بركت خود اين وفاداري و اعتقاد را به منصه ظهور گذاشتند.

بريد بن معاويه از ابن جعفر عليه السلام نقل مي كند كه فرمود: «ارتد الناس بعد النبي الا ثلاثة نفر: المقداد بن الاسود، و ابوذر الغفاري، و سلمان الفارسي، ثم ان الناس عرفوا و لحقوا بعد؛ همه مردم بعد از پيامبر صلي الله عليه و آله مرتد شدند (و علي عليه السلام را رها كردند) مگر سه نفر: مقداد بن اسود، ابوذر غفاري و سلمان فارسي. سپس مردم شناخت پيدا كردند و ملحق شدند.»

عمرو بن ثابت گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: «ان النبي صلي الله عليه و

آله لما قبض ارتدّ الناس علي أعقابهم كفاراً الّا ثلاثاً: سلمان و المقداد و ابوذر الغفاري؛ همانا وقتي كه رسول خدا صلي الله عليه و آله رحلت كردند، همه مردم به كفر گذشتگان خود برگشتند و مرتد شدند، مگر سه نفر: سلمان، مقداد و ابوذر غفاري.»

سپس امام عليه السلام در مقام بيان اين ارتداد چنين فرمودند: هنگامي كه رسول خدا صلي الله عليه و آله از دنيا رفتند، چهل نفر (از اصحاب) نزد علي بن ابي طالب عليه السلام آمدند و گفتند: به خدا قسم هيچ كسي را به غير از تو طاعت نمي كنيم. حضرت پرسيد: چرا؟ گفتند: چون از رسول خدا صلي الله عليه و آله در غدير خم شنيديم (كه شما را به جانشيني خود تعيين كرد). حضرت عليه السلام به آنان فرمود: آيا چنين مي كنيد؟ گفتند: آري. فرمود: بنابراين فردا سرها را بتراشيد و نزد من آييد. امام باقر عليه السلام مي فرمايد: فردا فقط همان سه نفر سلمان، ابوذر و مقداد آمدند و باقي نيامدند. آري، عمار ياسر هم بعد از ظهر در حالي كه دستش را روي سرش مي زد نزد حضرت علي عليه السلام آمد و علي عليه السلام هم به او فرمود: «ما لك أن تستيقظ من نومة الغفلة ارجعوا فلا حاجة لي فيكم أنتم لم تطيعوني في حلق الرأس، فكيف تطيعوني في قتال جبال الحديد، ارجعوا فلا حاجة لي فيكم؛ چه شد كه از خواب غفلت بيداري شدي، تو و ديگران برگرديد و ديگر نيازي به شما ندارم، شما در حالي كه مرا در يك سر تراشيدن اطاعت نكرديد، پس چه طور مرا در قتال

و جنگ با كوه هاي آهنين اطاعت خواهيد كرد؟! برگرديد كه ديگر نيازي به شما نيست.» (الاختصاص، ص 6).

رجال طوسي، ص 36، ش 1.

در حديث ثقلين، غدير خم، منزلت و آيه مباهله و... جانشين پيامبر صلي الله عليه و آله است، از مسلمانان ياري خواست. او شب ها همسرش فاطمه عليهماالسلام را بر الاغي سوار مي كرد(1) و خود لگام آن را مي كشيد و دو پسرش حسن و حسين عليهم السلام هم پيشاپيش پدر و مادر حركت مي كردند، آن گاه در خانه انصار و ديگران مي آمد و از آنان ياري مي خواست. بدين سان چهل مرد به حضرت پاسخ مثبت دادند و علي عليه السلام با آنان به شرط ايستادگي تا پايِ جان بيعت كرد و در ضمن با آنان شرط كرد كه سحرگاه سر تراشيده و با سلاح به حضورش بيايند. اما چون سپيده دميد از آن گروه چهل نفري تنها چهار تن - با سر تراشيده و سلاح بر دوش - آمدند و آن چهار تن عبارت بودند از: زبير،(2) مقداد، ابوذر و سلمان.

علي عليه السلام بار ديگر شبانه بر در خانه همان چهل نفر رفت و سوگندشان داد كه به ياريش بشتابند. آن گاه آنان گفتند: فردا صبح به حضورت مي آييم، ولي باز هم آن چهار تن آمدند و كس ديگر نيامد. شب سوم نيز علي عليه السلام با آنان ديدار كرد و نتيجه همان بود كه در شب هاي قبل اتفّاق افتاده بود(3) بنابراين ابوذر جزو معدود افرادي بود كه تا پاي جان حاضر به حمايت از مولايش اميرمؤمنان علي عليه السلام بود.

*****

زيرا حضرت فاطمه عليها السلام به علت آلام و ضربه هاي روحي ناشي از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله و هجوم به بيت او بيمار بود

و نمي توانست به راحتي راه برود، از اين رو حضرت علي عليه السلام در اين داستان و پي گيري حق خود، و نيل به مقصودش، فاطمه عليها السلام را بر الاغي سوار مي كرد، و به در خانه مهاجر و انصار مي برد.

زبير تا زمان خلافت حضرت علي عليه السلام از ياران مخلص حضرت بود، پس از قتل عثمان و بيعت مردم با آن حضرت، زبير و نيز طلحه جزو نخستين اصحابي بودند كه با علي بيعت كردند، ولي به علت اين كه حضرت قسمتي از مراكز كشور اسلامي را در اختيار آنان قرار نداد، نقض عهد كردند و با همكاري عايشه جنگ جمل را به راه انداختند، در اين جنگ، زبير و طلحه كشته شدند. و حضرت عايشه را با احترام به مدينه بازگرداند. براي اطلاع بيشتر به كتاب تجلي امامت (اثر ديگر مؤلف)، بخش جنگ جمل مراجعه نماييد.

شرح ابن ابي الحديد، ج 11، ص 14.

و نه اهل آن را.

ابن ثعلبه مي گويد: من در آخر از ابوذر پرسيدم: اي ابوذر ما مي دانيم كه محبوب ترين مردم نزد تو همان كسي است كه نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله از همه محبوب تر بوده است. حال بگو كه آن شخص كيست؟

ابوذر گفت:

آري چنين است، بدانيد كه محبوب ترين مردم نزد من، اين شيخ مظلوم يعني علي بن ابي طالب است؛ زيرا او كسي است كه حقش به تاراج رفته است.(1).

*****

اعيان الشيعه، ج 4، ص 230.

أنت أخِي و وزيري، و خيرُ مَنْ اَتْرُكُ بعدي، تَفْضي ديني و تُنجزُ موعدي؛

اي علي، تو نخستين كسي بودي كه به من ايمان آورده اي، و اولين كسي خواهي بود كه در روز قيامت با من دست خواهي داد، تو صديق اكبر و فاروق اعظمي كه ميان حق و باطل فرق مي گذاري و تو سالار مؤمناني و اموال دنيوي سالار كافران است، تو برادر من و وزير مني، تو بهترين بازمانده مني كه دَين مرا ادا مي كني و وعده هاي مرا برآورده خواهي كرد.(2).

از مجموع آنچه در اين بخش گذشت، به خوبي پيداست كه ابوذر غفاري در طول زندگاني و عمر با بركت خود مطيع و پيرو اميرالمؤمنين علي عليه السلام بوده و او را امام و پيشواي خود و همه مسلمانان مي دانسته و در راه دفاع از ولايت و حقانيت آن حضرت هيچ گاه و در هيچ شرايطي كوتاهي نكرده و لب فرو نبسته است.

*****

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 116.

همان، ج 13، ص 228.

داد. تا اين كه معاويه كاخ سبزش را بنا كرد و ابوذر به بناي چنين ساختماني اعتراض كرد و گفت: اي معاويه، اگر از مال خدا اين بنا را مي سازي كه خيانت است و اگر از مال خودت مي باشد كه اسراف است.(1).

*****

ر. ك: همان، ص 258 - 256.

برخاست با ابوذر منع كرد و او را ممنوع الملاقات نمود، و ابوذر مدتي را بدين گونه گذراند.

پس از مدتي دوباره ابوذر را نزد عثمان آوردند. در اين مرتبه ابوذر با تندي، عثمان را خطاب كرد. عثمان در خشم رفت و گفت: «اخرج عنّا من بلادنا؛ از پيش ما و سرزمين ما بيرون برو.»

ابوذر گفت: به كجا بروم؟ عثمان گفت: به صحرا. ابوذر گفت: آيا پس از هجرت باز عرب صحرانشين شوم؟ عثمان گفت: آري. ابوذر گفت: پس به باديه نجد مي روم. باز عثمان قبول نكرد و گفت: تو را به راه دور مي فرستم و از ربذه دورتر، مرو و چنين بود كه ابوذر به دستور عثمان به ربذه تبعيد شد.(3).

*****

ر. ك: همان، ص 258 - 256.

سوره غافر (40) آيه 28، «اگر دروغگو باشد، دروغش بر عهده او است و اگر راستگو باشد، ممكن است بعضي از وعده هايي كه مي دهد به شما برسد كه خداوند هر كس كه دروغگو و مسرف باشد، هدايت نمي كند.»

شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 259.

طوري كه محاسن مباركش به اشك چشمانش مرطوب شد، سپس فرمود: «أهكذا يُصنع بصاحب رسول اللَّه صلي الله عليه و آله؟! انّا للَّه و إنّا اليه راجعون؛ آيا اين چنين با صحابي رسول خدا صلي الله عليه و آله برخورد مي شود و تبعيد مي گردد؟! همه از خداييم و به سوي او بازمي گرديم.» سپس حضرت از جا برخاست و به همراه برادرش (عقيل) و فرزندانش (حسن و حسين) و صحابي بزرگ رسول خدا صلي الله عليه و آله (عمار ياسر) و به نقلي با عبداللَّه بن عباس، فضل، قثم و عبيداللَّه بن عباس بر خلاف حكم ابلاغ شده به بيرون شهر رفتند و ابوذر را تا دم دروازه مدينه بدرقه كردند و با اين حركت، حكم تبعيد وي را زير سؤال برده و بر حركات ابوذر مهر تأييد زدند.(1).

*****

ر. ك: همان، ص 252 و امالي مفيد، ص 165، مجلس بيستم، حديث 4.

(عذاب الهي) فرار كن. عجبا! كه چه محتاجند به آن چه از آن منعشان كردي و چه بي نيازي از آن چه كه از تو دريغ كردند. به زودي خواهي يافت كه پيروزي براي كيست و چه كسي بيشتر مورد حسرت قرار مي گيرد. اي ابوذر! اگر درهاي آسمان ها و زمين به روي بنده اي بسته شود و او از خداي خود بترسد، خداوند راهي براي وي خواهد گشود. اي ابوذر! آرامش خويش را تنها در حق جست و جو كن و غير از باطل چيزي تو را به وحشت نيفكند، بدان اگر دنيايشان را مي پذيرفتي، دوستت داشتند و اگر سهمي از آن را به خود اختصاص مي دادي (و با آنان كنار مي آمدي) دست از تو برمي داشتند.(1).

سپس حضرت علي عليه السلام به برادرش عقيل فرمود: «با برادرت ابوذر وداع كن.» سپس عقيل، امام حسن، امام حسين و عمار ياسر هر كدام درباره فضايل ابوذر و اندوه خود به خاطر جدايي از او سخناني گفتند.(2).

ابوذر در پاسخ گفت: اي خاندان رحمت، خدايتان رحمت كند! هرگاه شما را مي بينم، رسول خدا صلي الله عليه و آله را به ياد مي آورم، من در مدينه دلبستگي و آرامشي جز شما نداشته و ندارم. اينك در حجاز بر عثمان گران بار شدم آن گونه كه بر معاويه در شام بودم، عثمان نمي خواست كه در جوار برادر و پسر خاله اش در يكي از دو شهر (بصره و مصر)(3) باشم تا مبادا مردم را بر آنان بشورانم. او مرا به سرزميني (ربذه) فرستاد كه در آن هيچ دفاع كننده و ناصري جز خدا

برايم نيست. به خدا سوگند، كه همنشيني جز خداوند نمي خواهم و زماني كه با او هستم، از هيچ چيزي بيم ندارم.»

پس از اين سخنان، ابوذر به تبعيدگاه برده شد و علي عليه السلام و همراهان به مدينه بازگشتند.(4).

*****

نهج البلاغه، خطبه 130.

شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 253.

حاكم بصره، عبداللَّه بن عامر پسر خاله عثمان و در مصر عبداللَّه بن سعدبن ابي سرح برادر رضاعي عثمان بوده است.

شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 254.

ابي الحديد، ج 8، ص 254.

روزي من و چند نفر ديگر در خدمت پيامبر نشسته بوديم، حضرت رو به ما كرد و فرمود: «ليموتنّ رجلٌ منكم بفلاة من الأرض تشهده عصابة من المؤمنين؛ يكي از شما در بياباني از دنيا مي رود و گروهي از مؤمنان بر جنازه او حاضر مي شوند.» همسرم، تمام كساني كه در آن مجلس بودند، در آبادي از دنيا رفتند و جز من كه در اين بيابان دست به گريبان مرگ هستم، كسي باقي نمانده است؛ مواظب راه باش كه سخن پيامبر صحيح است.

در همين حال بود كه ناگاه قافله اي از دور پيدا شد و گروهي سر رسيدند.(2) و به محض مشاهده حالت اضطراب در روحيه ام، پرسيدند چرا چنين مضطربي؟ گفتم: يكي از مسلمانان در حال احتضار است، براي تجهيز و تكفين او حاضر شويد و از خداوند پاداش بگيريد. پرسيدند او كيست؟ گفتم: ابوذر غفاري. همه پياده شدند و خود را به بالين ابوذر رساندند. چشم وي كه به آنان افتاد، سخني كه پيامبر صلي الله عليه و آله درباره ايشان گفته بود، به آنان بشارت داد و سپس گفت: وضع مرا مي بينيد، اگر جامه اي داشتم مرا در همان كفن مي كرديد، ولي چون جامه اي ندارم، لذا مرا با پارچه هاي خود كفن كنيد؛ شما را به خدا سوگند مي دهم، كسي كه امارت و يا رياست قومي را به عهده دارد، كفنم نكند.(3) همسر ابوذر مي گويد: اين را گفت و با من خداحافظي كرد و چشم هايش را بر هم گذارد و براي هميشه ديده از جهان فرو بست.

راوي گويد: گروهي كه بر جنازه او حاضر بودند،

هر كدام از امارت و رياست بهره اي برده بودند؛ لذا براي كفن كردنش با توجه به وصيتش به مشكل برخوردند. آن گاه جواني از انصار پيش آمد و گفت: من دو جامه به همراه دارم كه مادرم با دست خود آن را رشته و بافته است، يكي بر تنم هست و ديگري را در اختيار شما مي گذارم كه وي را با آن كفن كنيد. آنان چنين كردند، و «عبداللَّه بن مسعود» بر او نماز خواند. سپس بدن پاك او را دفن كردند و بر قبرش اشك ها ريختند.

طبق نقل مورخان: مالك اشتر، حجر بن ادبر و حذيفة بن يمان(4) در ميان آن جمع بودند و پس از وفات ابوذر آن گروه كه هشت نفر بودند، همسر ابوذر و فرزندش را با خود به مدينه بردند و عثمان ديگر مزاحمتي براي آنان فراهم نكرد.

ابوذر در سال 32 هجري، دو سال قبل از خلافت اميرالمؤمنين علي عليه السلام در ديار غربت و سرزمين بي آب و علف «ربذه» به ملكوت اعلي پيوست و براي هميشه اين زبان گويا و كوبنده ظالمان خاموش شد و قلب دنياپرستان را شاد و دل مؤمنان را در غم و اندوه فراوان فرو برد.(5).

*****

ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 44، از محمّد بن كعب نقل مي كند: «ابوذر در موقع جان دادن، همسر و نيز پسرش (ذر)، در كنارش بودند.

طبق نقل برخي از مورّخان در ميان اين گروه «مالك اشتر نخعي» هم حضور داشت.

در بعضي از نقل ها آمده است كه: «ابوذر قبل از آمدن آن گروه، از دنيا رفته بود». ر. ك: شرح ابن ابي

الحديد، ج 3، ص 44.

طبق نقل ابن اثير در الكامل، ج 2، ص 265 اسامي آن گروه كه كنار جنازه ابوذر در ربذه حاضر شدند، عبارتند از: مالك اشتر، عبداللَّه بن مسعود، بكر بن عبداللَّه تميمي، ابو مفزر تميمي، اسود بن يزيد، علقمة بن قيس، حلحال ضبي، حرث بن سويد تميمي، عمرو بن عتبه سُلّمي، ابن ربيعه سُلّمي، ابو رافع مزني، سويد بن شعبه تميمي، زياد بن معاويه نخعي و... در اين نقل نام حجر بن ادبر نيامده است.

ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 302؛ تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 173؛ معرفة الصحابه، ج 1، ص 462 تاريخ طبري، ج 4، ص 309؛ الكامل في التاريخ، ج 2، ص 265.

عليه و آله در بعضي احاديث بيان شده است، كه مراد اين است حق ولايت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين عليه السلام را با اين كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله در غدير خم شنيدند و در آيات و سخنان پيامبر در موارد ديگر متوجه شدند، اما همه پس از رحلت پيامبر سكوت كردند و حق ولايت آن حضرت را فداي مصالح خيالي كردند و خود را از حق، دور نگاه داشتند پس هلاك شدند و يا مرتد گشتند.

*****

معجم رجال الحديث، ج 6، ص 126.

همان (عن ابي بصير قال قلت لابي عبداللَّه عليه السلام: ارتد الناس الا ثلاثة ابوذر و سلمان و مقداد).

السلام پرچمي را به من سپرد، فرمود: «اي حضين! به نام خدا پيش برو، و بدان كه بر سر تو پرچمي مثل اين پرچم سايه نيفكنده است؛ زيرا اين پرچم رسول اللَّه صلي الله عليه و آله است».(2).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 5، ص 226؛ وقعة صفين، ص 289 و 290.

وقعة صفين، ص 300.

حضرت صلي الله عليه و آله او را براي پيكار، بسيار جوان مي ديد و از همين رو از فضيلت جهاد در راه خدا محروم ماند. امّا پس از بلوغ در دوازده غزوه حضور يافت و بر ضد كفار و مشركين وارد جنگ شد؛ و در زمان خلافت و امامت اميرالمؤمنين عليه السلام در جنگ نهروان، در كنار آن حضرت حضور داشت.

*****

ر. ك: اسد الغابه، ج 5، ص 211؛ الاصابه، ج 3، ص 78؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 180؛ تهذيب التهذيب، ج 3، ص 290؛ سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 320.

الاصابه، ج 3، ص 78؛ طبقات الكبري، ج 2، ص 374.

رجال طوسي، ص 43، ش 2.

خدا صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه پيامبر فرمود: «خير الناس حمزه و جعفر و علي؛ بهترين مردم حمزه و جعفر بن ابي طالب و علي بن ابي طالب عليه السلام هستند.».(3).

ابو سعيد تا آخرين لحظه عمر از ارادت و ايمان خود به ساحت مقدس حضرت علي عليه السلام دست برنداشت و با ذكر احاديثي كه در فضايل اميرالمؤمنين عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله به ياد داشت، اين حقيقت را بازگو مي كرد.

او سرانجام در مصاف اميرالمؤمنين عليه السلام با خوارج نهروان در ركاب حضرت حضور يافت و با شركت در جهاد در راه خدا و ياري وليّ خدا، بيش از پيش ارادت قلبي و ايماني خود را به اثبات رساند.

خطيب بغدادي مي نويسد: ابو سعيد از فاضل ترين انصار است و روايات زيادي از رسول خدا صلي الله عليه و آله در حفظ داشت و بسياري از صحابه مثل «جابر بن عبداللَّه انصاري» و «عبداللَّه بن عباس» از او نقل حديث كرده اند.(4).

البته در تاريخ نامي از حضور «ابو سعيد» در جنگ جمل و صفين در ركاب اميرالمؤمنين عليه السلام نيامده است و علت عدم حضور او نيز مشخص نيست، شايد عدم حضورش در جنگ هاي جمل و صفين، نابينايي او باشد.(5) و اللَّه اعلم.

*****

بحارالانوار، ج 10، ص 358؛ ر. ك: رجال كشي، ص 38، ح 78.

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 110.

همان، ج 15، ص 72.

تاريخ بغداد، ج 1، ص 180.

حنش صنعائي مي گويد: نزد «ابو سعيد» رفتم و نابينا بود. شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 261.

را از اصحاب حضرت علي عليه السلام به شمار آورده و مي نويسد: وي نخستين كسي بود كه در جنگ صفّين به شهادت رسيده است.(1).

*****

رجال طوسي، ص 65، ش 35.

حديث.(1).

*****

تاريخ بغداد، ج 14، ص 365.

لنا الفتح» روشن نيست و ظاهر اين عبارت تحريف شده، و صحيح آن اين است: «بايعناه علي الموت و ضمن لنا الجنة؛ ما با علي عليه السلام بيعت كرديم و حضرت نيز بهشت را براي ما ضمانت كرد.» (قاموس الرجال، ج 2، ص 163 و 166).

رجال برقي، ص 3 و 4.

است كه در سال 104 هجري در اسكندريه از دنيا رفته است.(2).

*****

وقعة صفين، ص 302؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 5، ص 237.

ر. ك: تهذيب التهذيب، ج 3، ص 387؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 543.

جنگيد و به شهادت رسيد.(1).

*****

تاريخ طبري، ج 4، ص 515.

و با ناكثين جنگيد و در جنگ صفين نيز در ركاب حضرت امير بود و از «شرطة الخميس»(3) سپاه حضرت به شمار مي آمد و سرانجام در همين جنگ در سال 37 هجري به شهادت رسيد.

وي علاوه بر اين كه جان خود را در صفين فدا كرد، مبلغ يك صد هزار درهم نيز به سپاهيان اميرالمؤمنين عليه السلام كمك نمود.(4).

*****

رجال كشي، ص 8، ح 17؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 486.

ر. ك: همان، ص 7، ح 14.

ر. ك: همين اثر، ص 105.

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 209.

تمام مردم به خلافت و جانشيني پيامبر سزاوارتر است؛ پس تو هرگز همطراز مولايم علي عليه السلام نيستي.

معاويه چون در برابر منطق قاطع ابو عمره خود را شكست خورده ديد، گفت: اي ابو عمره، حال چه مي گويي؟

ابو عمره گفت: تو را دعوت مي كنم كه تقواي الهي پيشه كني و خواسته به حق پسر عمويت علي عليه السلام را اجابت نمايي كه اين كار براي دين و عاقبت كار تو بهتر است.

معاويه گفت: پس قتل عثمان چه مي شود، آيا خون او از بين برود؟

ابوعمره سوگند ياد كرد كه چنين نخواهد شد.(2).

اما سخنان به حق ابوعمره و ديگر نمايندگان اعزامي اميرمؤمنان عليه السلام هيچ تأثير مثبتي بر خواسته هاي نفساني معاويه نداشت، او هم چنان بر مركب مراد شيطاني خود سوار و براي از بين بردن حكومت بحق علي عليه السلام كوشيد و سرانجام با جنگ و خونريزي و حيله و خدعه پايه هاي حكومت آن حضرت را متزلزل ساخت و با تحميل حكميت و اختلاف و تفرقه در ميان ياران علي عليه السلام به مقصود نامشروع خود رسيد.

*****

در شرح ابن ابي الحديد عبارت اين گونه است: «ألّا تفرَّق جماعة و ألّا تفسك دماءها.»

وقعة صفين، ص 187؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 14؛ تاريخ طبري، ج 4، ص 573.

از عطش او كاسته شد، در همين حال ديدم كه تيري به چله كمان گذاشت و سپاه شام را هدف قرار داد و كمي تنفس كرد و تير دوم را نشانه رفت و بار سوم كه تير را به سوي دشمن پرتاب كرد گفت: از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه فرمود:

من رمي بسهمٍ في سبيلِ اللَّه فَبَلغ أو قَصر، كان ذلك السهم له نوراً يومَ القِيامة؛

هر كه تيري در راه خدا شليك كند، چه به هدف برسد يا نرسد، در روز قيامت آن تير براي او نوري خواهد بود.

محمد بن حنفيه در ادامه گويد: در همان روز ابو عمره در حالي كه روزه دار بود قبل از غروب آفتاب به شهادت رسيد(1) و نجاشي، شاعر سپاه علي عليه السلام قصيده اي در شهادت او سرود.(2).

*****

اسد الغابه، ج 5، ص 263؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 585.

ر.ك: وقعة صفين، ص 357.

آب كرد، پيامبر برخاست و از مشكي كه براي ما بود، كمي آب در ظرف كرد كه به حسن بنوشاند، اما در همان حال كه آب را براي حسن مي برد، حسين تقاضاي آب كرد، ولي پيامبر صلي الله عليه و آله ابتدا به حسن آب را نوشاند. سؤال شد: آيا حسن نزد شما محبوب تر است؟ پيامبر فرمود: «نه، لكن او اول تقاضاي آب كرد، بنابراين به او نوشاندم. سپس رسول خدا صلي الله عليه و آله رو به زهراي اطهر عليها السلام كرد و فرمود: «يا فاطمة، إنّي و إيّاك و هذان، و هذا الراقد يعني علياً في مكان واحد يوم القيامة؛ اي فاطمه! من و تو و اين دو فرزندت (حسن و حسين) و اين (آقا) كه اين جا خوابيده يعني علي عليه السلام، همه ما پنج نفر در روز قيامت در يك مكان واحد خواهيم بود.»(4) وي در سال 120 هجري جهان فاني را وداع گفت.(5).

*****

الاصابه، ج 7، ص 325.

اعيان الشيعه، ج 7، ص 241.

الاصابه، ج 7، ص 325؛ اسد الغابه، ج 5، ص 269.

اسدالغابه، ج 5، ص 269 و ر. ك: الاصابه، ج 7، ص 325.

اعيان الشيعه، ج 7، ص 241.

صلي الله عليه و آله» (يعني يكه سوار پيامبر) معروف بود.

مورخان معتقدند: «ابو قتاده» در تمامي غزوه ها و جنگ هاي صدر اسلام همراه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله بوده، منتها درباره حضور وي در بدر بر يك رأي و نظرِ واحد نيستند، لذا برخي او را از بدريون مي دانند و جمعي بر اين عقيده اند كه او در جنگ احد به بعد حضور داشته است.(1).

*****

ر. ك: الاصابه، ج 7، ص 327؛ اسد الغابه، ج 5، ص 274؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 161 - 159.

بينهما فُرقة مُحَلِّقونَ رؤسهم مُحفّونَ شواربهم... يقرأون القرآن لا يتجاوز تراقيهم، يقتلهم أحبّهم إليّ و أحبّهم الي اللَّه تعالي؛

امت من به دو گروه تقسيم مي شوند: يكي از اين دو گروه سرهاي خود را مي تراشند و سبيل هاي خود را كوتاه مي كنند و...، قرآن مي خوانند اما قرآن از گلوي آنها تجاوز نمي كند، اين گروه را كساني مي كشند كه نزد من و نزد خداوند محبوب ترند.

چون عايشه اقرار به حق كرد و علي عليه السلام و يارانش را كه كشندگان خوارج بودند، محبوب ترين افراد نزد خدا و رسول اعلام كرد، ابو قتاده گفت: اي عايشه، آيا تو اين حقيقت را مي داني؟! پس چرا با علي عليه السلام چنين كردي؟! (و جنگ جمل را بپا داشتي؟)

عايشه از جواب طفره رفت و گفت: اي ابو قتاده، براي امر خدا اندازه و مقدار معيني است و براي اين اندازه اسباب و وسايلي است،....(2).

*****

همان، ج 5، ص 85؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 272.

تاريخ بغداد، ج 1، ص 159 - 160.

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 229.

و شك آنان نسبت به اين جنگ، برطرف گرديد.(2).

*****

تهذيب التهذيب، ج 10، ص 237.

تاريخ بغداد، ج 14، ص 362.

نشانه رويد.» پس از اين سخن جنگيد تا ناگهان «شمربن عبداللَّه خثعمي» - از اهل شام - نيزه اي به وي زد و او را به زمين انداخت و در نتيجه «ابو كعب» فرمانده سپاه خثعمي عراقي از سپاه علي عليه السلام را به شهادت رساند.

پس از شهادت ابوكعب، پسرش كعب پرچم را برداشت، اما چشمش صدمه ديد و بر روي زمين افتاد، سپس شريح بن مالك پرچم را برداشت و هشتاد نفر از خثعمي هاي دور او صدمه ديدند، و اهل شام نيز مثل عراقي ها صدمه ديدند، بعد از وي دوباره پرچم به دست «كعب فرزند ابوكعب» رسيد و جنگ ادامه يافت.(1).

*****

وقعة صفّين، ص 257.

اثير مي گويد: عمرو در كوفه سكنا گزيد و حضرت علي عليه السلام هنگام عزيمت به صفّين او را جانشين خود در كوفه گردانيد. او به نقلي در سال 41 يا 42 هجري و به نقل ديگري در سال 60 هجري وفات يافت.(2).

«نصر بن مزاحم» نيز مي گويد: در حالي كه وي جوان ترين اصحاب هفتاد نفري عقبه بود، علي عليه السلام، او را به عنوان والي كوفه برگزيد و خود همراه مردم عازم جنگ شد.(3).

يعقوبي مي نويسد: او بعد از بيعت مردم با اميرالمؤمنين عليه السلام سخنراني كرد و گفت: چه كسي است كه براي او روزي همانند روز عقبه و بيعتي هم چون بيعت رضوان باشد و رهبر هدايت گري كه از جور او رسيده نمي شود و ظلمي نمي كند و عالمي كه جاهل نيست و به تمام مسائل آگاهي دارد.(4).

ابو مسعود با اين سخنراني اعتقاد و ايمان خود به اميرالمؤمنين عليه السلام اظهار داشت و مردم را در امر بيعت تشويق نمود.

*****

همان، ص 53، ش 112.

ر. ك: اسدالغابه، ج 3، ص 419 و ج 5، ص 296.

وقعة صفّين، ص 121؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 191.

تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 179.

صلي الله عليه و آله اين خبر را به من داده است.» ياران اميرالمؤمنين بسيار جست و جو كردند، ولي جسد او را پيدا نكردند و گفتند: «او را نيافتيم.» حضرت فرمود: «اگر راست گفته باشيد، پس شما بهترين مردم را كشته ايد(2) بگرديد تا او را پيدا كنيد.» گفتند: «اي اميرمؤمنان هفت كشته زير درخت خرما است كه جست و ج نكرديم» آنان رفتند و گشتند و سرانجام مردي را يافتند كه سينه اش(3) شبيه سينه زن بود.

ابو مؤمن در ادامه مي گويد: هنگامي كه جسد آن مرد را مي آوردند، ديدم ريسماني به پايش بسته اند و جسد او را مي كشند، در آن هنگام حضرت علي عليه السلام را ديدم كه مي فرمود: «قتلاكم في الجنة و قتلاهم في النار؛ كشته هاي شما در بهشتند و كشته هاي آنها در آتش اند.»(4).

*****

ذو الثديه: نام كسي از سران خوارج بود و چون دستي داشت همچون پستان زنان لذا به او «ذا الثديه» مي گفتند؛ زيرا دست او را چون مي كشيدند به بلندي دست ديگرش مي شد و چون آن را رها مي كردند، جمع مي شود و به شكل پستان زن درمي آمد.

يعني گروه خوارج از بدترين مردمند، به شرط آن كه شخصي كه گفتم جنازه اش را پيدا كنيد، و اگر جنازه او را نيا بيد، معلوم مي شود كه ما با نيكان جنگيده ايم.

در بعضي نقل ها آمده كه فرمود: «بازوي او مثل سينه زن بالا آمده است.»

تاريخ بغداد، ج 14، ص 362.

اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله و كارگزاران عمر بن خطاب در بصره و نيز از كارگزاران عثمان در كوفه بود. وي پس از قتل عثمان با اميرالمؤمنين علي عليه السلام بيعت كرد، اما از اطاعت آن حضرت عليه السلام سر باز زد و مردم كوفه را از رفتن به بصره در حمايت از امام عليه السلام منع نمود و همين امر سبب شد كه حضرت او را عزل كند و قرظة بن كعب را به امارت كوفه برگزيند.

پس ابو موسي همواره نسبت به حضرت خشمگين بود و كارهايي بر ضد امام عليه السلام انجام مي داد، از جمله در جريان حكميت، بزرگترين خيانت را به اسلام و ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام نمود. با توجه به مراتب فوق، اگر چه ابو موسي را نمي توان از ياران علي عليه السلام به شمار آورد اما چون در ابتدا در زمره ياران و كارگزاران حضرت بوده و مسائل مهمي از عمل كرد او در عصر خلافت حضرت رخ داده، لذا به شرح حال او پرداختيم تا از زندگاني و نكات قوت و ضعف كارهاي او آگاه شويم.

*****

نقل مي كنيم:

*****

و يوم القيامة، يومٌ لا يَنفعَ الظالمين معذرَتُهم، و لهم سوءُ الدار؛

شما حرف هايي درباره او مي زنيد، اما من شهادت مي دهم كه او دشمن خدا و رسول اوست و در اين دنيا و به روز رستاخير در حال جنگ و ستيز با خدا و رسولش مي باشد، روزي كه معذرت خواهي و بهانه تراشي ستم گران سودي نمي بخشد و بر آنان لعنت و بد فرجامي است.(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 13، ص 314.

دو نماينده امام بدون نتيجه به خدمت امام بازگشتند و حضرت بعد هاشم مرقال را اعزام كرد.

منهاج البراعه، ج 17، ص 18؛ الجمل، ص 242.

ر. ك: نهج البلاغه، نامه 1.

بود، او را شكست مي دهد، در نتيجه اميرالمؤمنين شكست خواهد خورد و معاويه موفق خواهد شد.

مجموعه اين مسائل كه به آن اشاره شد، سبب گرديد كه امام علي عليه السلام را مجبور سازند كه داور در حكميت را ابو موسي قرار دهد. متأسفانه ابو موسي با اين كه توان اين كار را نداشت، پذيراي داوري شد و پذيرفت كه با عمروعاص در «دومة الجندل» جمع شود و بر اساس قرآن داوري نمايد.(1).

*****

ر. ك: وقعة صفين، ص 497؛ در ساير بخش هاي اين كتاب به مناسبت به شرح بيتشر داستان غمبار حكميت پرداخته ايم، مانند ابوالاسود دوئلي و اشعث بن قيس و مالك اشتر.

و ما را دور هم جمع مي كند، و لذا تمام قرآن را از آغاز تا انجام داور اختلاف خود قرار داديم و هر آنچه قرآن زنده مي دارد ما زنده نگاه خواهيم داشت و هر چه قرآن مي ميراند ما مي ميرانيم و علي و شيعيانش، عبداللَّه بن قيس (ابو موسي اشعري) را داور قرار داده و معاويه و يارانش، عمرو عاص را داور قرار داده اند و از هر دو داور پيماني محكم گرفته شد كه قرآن را در اين امر مهم مورد عمل قرار دهند و به چيز ديگري روي نياورند و اگر در كتاب خدا رهنمودي نيافتند به سنت پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مراجعه كنند و نبايد به هواهاي نفساني و شبهات تكيه كنند و اين دو حَكَم مادامي كه از حق تجاوز نكرده اند، جان و مال و خانواده شان از هرگونه گزندي در امان است و امت اسلامي يار و ناصر آنان خواهند بود و اگر يكي از اين دو مُردند، حاكم آن گروه كسي را كه داراي شرايط اوست تعيين نمايد. اين قرارداد را گروه زيادي از ياران علي و نيز طرفداران معاويه گواهي و امضا نمودند.

اين قرارداد در چهارشنبه هفدهم صفر سال 37 هجري به امضا رسيد و مقرر شد هشت ماه ديگر بعد از ماه رمضان 37 هجري در دومة الجندل به اجرا درآيد.(2).

*****

تفصيل اين داستان و حذف كلمه «اميرالمؤمنين» از پيمان صلح را در شرح حال اخنف بن قيس و اشعث بن قيس آمده، مراجعه نماييد.

ر. ك: وقعة صفين، ص 510 و 511؛ تاريخ طبري، ج 5، ص 58 و 59.

اجراي حكميّت يعني ماه رمضان 37 هجري فرا رسيد. امير مؤمنان عليه السلام چهارصد مرد به فرماندهي شريح بن هاني به دومة الجندل گسيل داشت و عبداللَّه بن عباس را براي امامت جماعت و مراقبت امور برگزيد و ابو موسي را هم به همراه آنان فرستاد. از ديگر سو معاويه نيز چهار صد نفر به سركردگي عمروعاص به آن جا گسيل داشت در ضمن افراد سرشناس مثل عبداللَّه بن زبير و عبداللَّه بن عمر و ديگر رجال قريش را فراخواند و به همراه آنان فرستاد.

در چنين موقعيت خطيري، شريح بن هاني، ابو موسي را از اهميت كاري كه در پيش دارد، متذكر گرديد.(1).

ابو موسي در برابر مردم عراق و شام كه در آن جا منتظر داوري آنان بودند، ايستاد و پس از حمد و ثناي الهي گفت: «إنّ رأيي و رأي عمرو قد اتفق علي أمرٍ نرجو أن يُصلح اللَّهُ به أمر هذه الاُمّة؛ اي مردم رأي من و عمروعاص بر امر واحدي تعلق گرفته كه اميدواريم با اين كار، خداوند امر امت را به آن اصلاح نمايد.»

عمرو عاص بلافاصله گفت: ابو موسي درست مي گويد. بعد به ابوموسي توصيه كرد سخن بگويد. ابن عباس در اين موقع فرياد برآورد كه: واي بر تو اي ابوموسي، او قصد فريب تو را دارد، اگر بر امر واحدي توافق كرده ايد، بگذار ابتدا او سخن بگويد؛ زيرا عمرو مرد مكار و فريب كاري است، گمان ندارم به عهدي كه با تو بسته است، عمل كند. اما ابو موسي كه بسيار خرفت و نادان بود، بدون توجه به سفارش ابن عباس گفت:

ما به كار اين امت نظر كرديم

و فهميديم كه هيچ چيز بيش از وحدت نظر نمي تواند نابساماني آن را اصلاح كند، از اين رو من و هم تايم عمرو توافق كرديم كه علي و معاويه را از خلافت عزل كنيم و تعيين تكليف اين امر را به مشورت مسلمانان بگذاريم تا هر كسي را دوست داشتند، انتخاب نمايند. من علي و معاويه را خلع كردم و اين امر را به شما واگذار نمودم تا فرد شايسته اي را انتخاب نماييد.

ابو موسي پس از اين سخنان در گوشه اي نشست، سپس عمروعاص برخاست و پس از حمد و ثناي الهي گفت:

اين شخص مطالبي گفت، همان طور كه شنيديد، او مولاي خود، علي را از خلافت عزل كرد، اينك من هم علي را مثل او خلع مي كنم ولي مولايم معاويه را به اين منصب مي گمارم؛ زيرا او كارگزار عثمان و خون خواه او و سزاوارترين مردم به اين مقام است.

ابو موسي وقتي سخنان پسر عاص را شنيد، گفت: خدا تو را ناكام گرداند و موفق ندارد تو غدر و حيله كردي مَثَل تو مِثل سگ است كه اگر به او حمله كني، حمله مي كند و اگر او را رها كنيم، باز هم حمله مي نمايد. عمرو عاص گفت: تو هم مانند چهارپايي مي ماني كه كتاب ها را حمل مي كند.

شريح بن هاني نيز با تازيانه به عمروعاص حمله كرد و او را كتك زد و پسر عمروعاص به دفاع از او برخاست. شريح همواره مي گفت: اي كاش به جاي تازيانه با شمشير بر او مي نواختم و من از اين كار بيش از هر چيز پشيمان هستم.

در

نتيجه اين شكست مفتضحانه براي ابو موسي و خيانت به ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام او به ناچار از رفتن به كوفه خودداري كرد و سوار بر ناقه اش شد و با شرمندگي به مكه رفت. ابن عباس مي گفت: قبيح باد چهره ابو موسي، با اين كه او را از نيرنگ عمروعاص آگاه ساختم، ولي نينديشيد، سپس عمرو عاص و مردم شام به سوي معاويه رفتند و با او بر خلافت بيعت كردند.(2).

ابو موسي كه روزي حاضر نبود اميرالمؤمنين علي عليه السلام را حمايت نمايد، پس از شهادت حضرت عليه السلام، وقتي معاويه به نخيله آمد، وي از مكه به ديدار معاويه شتافت و گفت: درود بر تو اي اميرالمؤمنين و معاويه جواب او را داد.(3).

او سرانجام با كوله باري از گناه كه بر او سنگيني مي كرد، در سال 42 يا 52 هجري در كوفه يا مكه از دنيا رفت،(4) تا در قيامت پاسخ گوي خيانت خود باشد.

*****

شرح حال «شريح بن هاني» و گفت و گوي او با ابو موسي در همين كتاب آمده است.

وقعة صفين، ص 545.

الغارات، ج 2، ص 656.

شرح ابن ابي الحديد، ج 13، ص 316.

مزاحم نقل كرده كه جلوه اي از حقانيّت اميرالمؤمنين عليه السلام را نيز نمايان مي سازد، بسنده مي كنيم.

*****

در جبهه علي عليه السلام است و با ما پيكار مي كند! پس آن گروه برحقند و گروه ما بر باطل.

عمرو عاص با اين كه خود مي دانست راه علي عليه السلام راه حق و معاويه بر باطل است اما با حيله و دروغ خواست ذو الكلاع را مجاب كند تا مبادا با همراهانش به سپاه اميرالمؤمنين عليه السلام ملحق شود، لذا گفت: اي ذو الكلاع نگران نباش، زيرا عمار به زودي آگاه شده و از سپاه علي فاصله مي گيرد و به ما مي پيوندد.

اين موضوع مدتي قبل از شهادت عمار بود ولي قبل از انتشار خبر شهادت عمار، در ميان سپاهيان شام، ذو الكلاع كشته شده بود و حضور نداشت تا دروغ گويي عمرو عاص را شاهد و ناظر باشد، لذا در اين موقع عمرو عاص به معاويه گفت: نمي دانم به مرگ كدام يك از اين دو، مسرورتر باشم: به مرگ عمار ياسر از سپأه علي يا مرگ ذوالكلاع در ميان سپاهيان خودي، به خدا سوگند اگر ذوالكلاع هم اكنون زنده بود و از كشته شدن عمار به دست سپاه شام آگاه مي شد، متوجّه حقيقت شده و با همه قومش به علي عليه السلام مي پيوست و كار ما را ضايع مي كرد.(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 24.

به «ابو نوح حميري» معرفي مي كند؟ به او گفتيم: حميري همين جاست، كدام يك از آنها را مي خواهي؟ مرد شامي گفت: من ابو نوح كلاعي را مي خواهم، گفتم: او را يافته اي، زيرا او اين جاست، حال بگو تو كيستي؟ گفت: من ذو الكلاع هستم (در اين لحظه نقاب خود را كنار زد، او را ديدند كه وي ذوالكلاع حميري است در حالي كه گروهي از خويشاوندان و افراد قبيله اش او را همراهي مي كردند).

ذو الكلاع به ابو نوح نزديك شد و گفت: همراه من بيا. پرسيد: كجا بياييم؟ گفت: از صف بيرون رويم. پرسيد: چه كار داري؟ گفت: مرا به تو نيازي است. ابو نوح گفت: پناه بر خدا! ممكن نيست من همراه تو حركت كنم مگر آن كه همراه گروهي از سپاه باشم. ذو الكلاع گفت: آن چنان لازم نيست تو پيش من آي كه براي تو عهد و امان خدا و رسولش و من ذو الكلاع خواهد بود تا هنگامي كه به صف سواران خود برگردي. من مي خواهم از موضوعي درباره شما كه در آن شك و ترديد كرده ايم، بپرسم. ابو نوح و ذو الكلاع حركت كردند، و به راه ادامه دادند.

ذو الكلاع به ابو نوح گفت: من تو را خواستم تا براي تو حديثي را بگويم كه عمرو عاص در قديم و به روزگار حكومت عمر براي ما نقل كرده بود و اينك هم كه آن حديث را به ياد او آورديم، هم چنان آن را تكرار كرد. عمرو عاص چنين مي پندارد و نقل مي كند كه از پيامبر صلي الله عليه و آله

شنيده كه فرموده است: «مردم شام و مردم عراق جنگ خواهند كرد؛ حق و امام هدايت در يكي از آن دو سپاه است و عمار ياسر هم همراه همان امام هدايت است.»

ابو نوح گفت: آري به خدا سوگند، عمار ياسر ميان ماست. ذو الكلاع گفت: تو را به خدا سوگند مي دهم، آيا عمار در جنگ با ما جدي و كوشا ست؟ ابو نوح گفت: آري به خداي كعبه سوگند، او در جنگ با شما از من سخت كوش تر است و من چنانم كه دوست مي دارم كاش شما همه يك تن بوديد و من او را مي كشتم و پيش از كشتن ديگران تو را مي كشتم، با وجود اين كه پسر عموي مني، و عمار در هلاكت و نابودي شما از من جدي تر است.

پس از گفت و گوهاي فراوان، بالاخره ابو نوح راضي شد كه در پناه ذو الكلاع نزد عمروعاص برود.

وقتي عمرو عاص ابو نوح را ديد به او گفت: اي ابو نوح، تو را به خدا سوگند مي دهم كه به ما راست بگويي و دروغ پردازي نكني، آيا عمار بن ياسر ميان شماست؟

ابو نوح گفت: به تو خبر نخواهم داد مگر اين كه خبر دهي كه به چه مناسبت فقط در مورد عمار مي پرسي و حال آن كه شمار ديگري از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله نيز همراه مايند و همگي در جنگ با شما مي كوشند.

عمرو عاص گفت: شنيدم پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «إنّ عماراً تقتله الفئة الباغية و انه ليس ينبغي لعمار أن يفارق الحقّ و أن تأكل النار منه

شيئاً؛ همانا عمار را گروه ستم پيشه مي كشند و عمار هرگز از حق جدا نمي شود و آتش هرگز چيزي از عمار را نخواهد خورد.»

ابو نوح تهليل و تكبير گفت و افزود: به خدا سوگند، او ميان ما و در جنگ با شما كوشا ست. عمرو گفت: تو را سوگند به خدايي كه پروردگاري جز او نيست، آيا او در جنگ ما كوشا ست. ابو نوح گفت: آري به خدايي كه پروردگاري جز او نيست؛ و او روز جنگ جمل به من گفت: ما بر مردم بصره پيروز خواهيم شد و ديروز هم به من گفت كه: اگر شما چندان ضربه به ما بزنيد كه تا نخلستان هاي «هجر»(1) ما را عقب برانيد، باز هم مي دانيم ما بر حق هستيم و شما بر باطليد و كشتگان ما در بهشت و كشتگان شما در دوزخ خواهند بود.

عمرو عاص گفت: آيا مي تواني ترتيب ديدار من و عمار ياسر را بدهي؟ ابو نوح گفت: آري. پس عمرو عاص و دو پسرش، «عتبة بن ابو سفيان»، «ذو الكلاع»، «ابو الاعور سلمي»، «حوشب» و «وليد بن عقبة» سوار شدند و روي به راه نهادند.(2).

*****

هجر: منطقه اي پوشيده از نخل است. در اين جا براي بيان دوري آمده است، به طوري كه هر جايي را كه مسافت دور داشته به «هجر» مثال مي زدند.

وقعة صفين، ص 334؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 16.

تبوك شركت داشت و در سال 65 و به قولي 68 هجري در سن 75 سالگي از دنيا رفته است.(1).

شيخ مفيد، حارث را از مهاجراني مي داند كه با حضرت علي عليه السلام بيعت كرد.(2) شيخ طوسي نيز وي را با تغيير نام پدر «حارث بن عمرو ليثي» با كنيه «ابو واقد» از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام به شمار آورده است، و مي نويسد: او همان كسي است كه معاويه سوگند ياد كرد كه مس ذوب شده در گوش هاي او بريزد.(3).

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 342؛ الاصابه، ج 7، ص 456.

الجمل، ص 103.

رجال طوسي، ص 37، ش 17.

كه با او مي جنگد پسرش است، لذا فوراً از اسب پياده شد و پسرش نيز پياده گشت، هردو دست به گردن يك ديگر انداختند و گريستند، بعد حجل به پسرش گفت: اي اثال! به سوي دنيا بيا. يعني ثروت و دنيا نزد معاويه است. اما اُثال گفت: «اي پدر! بيا به سوي آخرت، به خدا قسم اگر من بخواهم به شام بيايم، تو بايد مرا منع كني. چقدر براي من زشت و قبيح است كه به علي عليه السلام و مؤمنان صالح بگويم كه به شاميان پيوستم. بنابراين اي پدر! تو بر آنچه هستي باش و من نيز بر آنچه هستم، باشم. من در سپاه علي عليه السلام خواهم ماند و تو نيز در سپاه معاويه بمان.»

پس از اين گفت و گو، هر كدام از آنان به جانب سپاه خويش بازگشتند و اين جريان را به سپاهيان خود گفتند، سپس «حجل» اشعاري در اين باره سرود:

انّ حجل بن عامرٍ و اُثالاً

أصبحا يُضرَبان في الأمثال

همانا حجل بن عامر و اُثال صبح كردند در حالي كه به آنان مثل مي زدند. (تا آخر اشعار)

زماني كه اين اشعار به مردم عراق رسيد، پسرش نيز در مقابل شعر پدر، شعري سرود كه دو بيت آن، چنين است:

قلت للشيخ لست أكفُرك الدَّه

-ر لطيفَ الغِذاء و التَّفنيقا

غير أنّي أخافُ أن تَدخُل النا

ر فلا تعصِني و كن لي رفيقا

- به آن پير بزرگوار گفتم، من در زمانه با خوردن و پرورشِ نيكو از نعمت هايي كه تو به من داده اي، ناسپاس نبوده ام.

- و اين همه (تلاش من نيز) به خاطر آن است كه مي ترسم تو به دوزخ بروي،

پس با من مخالفت نكن و هم فكر و رفيق راه من باش.(1).

أثال در ضمن اشعاري كه سروده از يك سو اعتقاد و ايمان خود به اميرالمؤمنين عليه السلام را ابراز داشته و از ديگر سو مراقب بود كه پدرش را هجو نكند و به او جسارت نشود، كه اين خود امري است پسنديده كه فرزند احترام پدر را داشته باشد، اگر چه از نظر اعتقادي در دو مسير باشند.

*****

وقعة صفّين، ص 443.

طوسي در كتاب رجال خود، وي را از اصحابِ رسول خدا صلي الله عليه و آله، اميرالمؤمنين عليه السلام و امام حسن مجتبي عليه السلام به شمار آورده است.(6).

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 55؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 119؛ تهذيب التهذيب، ج 1، ص 209.

تهذيب التهذيب، ج 1، ص 209؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 119 و 121.

سفينة البحار، ج 1، ص 349 ماده احنف.

اعيان الشيعه، ج 7، ص 383.

اسد الغابه، ج 1، ص 55؛ الاصابه، ج 1، ص 188.

رجال طوسي، ص 7، ش 64 و ص 35، ش 6 و ص 66، ش 1.

مشورت كن.(1).

*****

ر. ك: سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 121.

مؤمنان علي عليه السلام گردن نهند چه بهتر و گر نه با آنها نبرد مي كنم.

عثمان بن حنيف گفت: اگر تصميم به مقابله باشد، خودم براي اين كار بهترم. حكيم اصرار ورزيد كه هر چه زودتر اقدام كند كه اگر ناكثين وارد بصره شوند، دل هاي مردم را به سبب همراه بودن عايشه همسر پيامبر با آنان، به سوي خود جلب مي كنند و تو را از مقامت خلع خواهند كرد.(1).

در اين اوضاع بود كه نامه امير مؤمنان به عثمان رسيد، به اين مضمون: «طلحه و زبير پيمان شكسته و به سوي بصره مي آيند، آنها را به اطاعت دعوت كن، اگر اطاعت كردند آنها را اكرام نما و اگر اطاعت نكردند با جنگ، كار را فيصله دهيد.»

امام عليه السلام نامه را از «ربذه» ارسال كرده بود و نوشته بود كه: من هم به زودي به سوي تو خواهم آمد.

استاندار بصره پس از مشورت با ياران خود و بعد از دريافت نامه امام عليه السلام فوراً «عمران بن حصين» و «ابو الاسود دوئلي» را - كه از شخصيت هاي بصره بودند - طلبيد و به آنان مأموريت داد تا با طلحه و زبير بيرون بصره ملاقات كنند و هدف آنان را از لشكركشي به بصره جويا شوند. آن دو از بصره بيرون آمدند و در «حفر ابو موسي» به ملاقات طلحه و زبير و عايشه رفتند.(2) بدون ترديد اگر عثمان بن حنيف به مشورت احنف بن قيس توجه مي كرد و در بيرون شهر بصره با طلحه و زبيره به نبرد مي پرداخت، كار بدان جا نمي كشيد كه تا اين حد از دو طرف

خونشان ريخته شود و خود ابن حنيف هم با آن وضع دلخراش از بصره اخراج شود و شهر بصره به دست مهاجمين بيفتد. يا آن كه كار به صلح مي كشيد و هرگز خوني ريخته نمي شد، و اللَّه العالم.

*****

حكيم بن جبله پس از زنداني شدن عثمان بن حنيف با گروهي از قبيله عبد قيس و... قيام كرد و خود و برادر و فرزندش و نيز همراهانش در نبردي با گروه ناكثين پيش از آمدن اميرالمؤمنين عليه السلام به بصره به شهادت رسيد و جنگ او را جمل اصغر، و جنگ اميرالمؤمنين عليه السلام را جمل اكبر ناميده اند. تفصيل آن را در شرح حال حكيم بن جبله در همين كتاب ملاحظه نماييد.

شرح ابن ابي الحديد، ج 9، ص 311.

رساند و عرض كرد: مردم بصره گمان كرده اند كه اگر شما بر شهر مسلط شويد، مردانشان را كشته و زنانشان را به اسارت مي بريد.

امام عليه السلام در پاسخ فرمود:

ما مثلي يُخاف هذا منه، و هل يَحِلُّ هذا الاّ ممن (لِمَن) تَولَّي و كَفَر، الم تسمع قول اللَّه عزوجل «لستَ عليهم بمُصَيطر الّا مَن تولَّي و كَفَر» و هم قوم مسلمون؛

چگونه مردم چنين واهمه اي از من دارند، آيا مگر چنين كاري جز در حق كفار حربي و مرتدين جايز است؟ مگر فرمان خداي عزوجل را در اين مورد نشنيدي كه فرمود: «تو بر آنها تسلط نداري مگر آنان كه روي گردانند و كافر شوند». حال آن كه آنان مردماني مسلمانند.

احنف عرض كرد: يا اميرالمؤمنين، حال شما يكي از دو پيشنهاد مرا بپذيريد، يا اين كه من در كنار شما بمانم و بجنگم و يا اين كه به شهر برگردم و از پيوستن ده هزار مرد جنگي قبيله ام به سپاه دشمن جلوگيري كنم؟

امام عليه السلام فرمود: اين خود نصرت بزرگي است كه بتواني ده هزار جنگجو را از پيوستن به دشمن باز داري. لذا احنف به ميان قوم خود بازگشت و آنان را به ارشاد و راهنمايي امام عليه السلام و پرهيز از جنگ و حفظ بي طرفي كامل دعوت و خود نيز به همراه آنان عزيمت كرد.(1).

*****

تاريخ طبري، ج 4، ص 497.

داده است؟

عايشه: خير، به خدا قسم به من دستوري نداده است، پرسيد: پس آيا در كتاب خدا در اين باره چيزي يافته اي؟ گفت: خير. ما نيز همان قرآني را مي خوانيم كه شما مردم مي خوانيد. احنف گفت: آيا هرگز اتفاق افتاده كه رسول خدا صلي الله عليه و آله در زماني كه مسلمانان اندك بودند و مشركان بسيار از زنان خود ياري بطلبد؟ عايشه كه چاره اي جز گفتن حق نداشت، گفت: خير به خدا قسم چنين چيزي اتفاق نيفتاده است. احنف گفت: پس گناه ما چيست كه عليه ما قيام كرده اي؟(1).

منظور احنف اين بود كه اگر اكنون ما ياري خود را از تو دريغ مي كنيم، بدين جهت است كه رسول خدا صلي الله عليه و آله هرگز اجازه نداده است كه زنان وي در تعيين سرنوشت و اداره امور مسلمانان و جنگ با امام وقت دخالت كنند.

او هم چنين مناظره اي با طلحه و زبير دارد كه در تاريخ ثبت شده است.(2).

*****

تاريخ طبري، ج 4، ص 497.

ر. ك: عقد الفريد، ج 4، ص 319؛ الجمل، ص 143.

جمل شما را ياري نكردند(1) در مقابل به ضرر شما نيز وارد جنگ نشدند و سران و گردانندگان آن واقعه خونين را برضد شما حمايت نكردند؛ اكنون طايفه ما در بصره اند، اجازه بدهيد پيكي به سويشان بفرستيم و از آنها كمك بخواهيم، زيرا آنان امروز بدين وسيله به تكليف خود عمل كرده و قصور ديروزشان را نيز جبران مي كنند و حق خود را از دشمن مي گيرند و به فضيلت جهاد در ركاب امام خود نايل مي شوند.

امام عليه السلام به وي اجازه داد و فرمود: پس نامه اي برايشان بفرست و آنان را به سوي خود بخوان.

وي بي درنگ نامه اي به اين مضمون براي مردم قبيله اش فرستاد:

أما بعد، فإنه لم يبق أحدٌ من بني تميم إلّا وقد شقوا برأي سيدهم غيركم...؛

اي گروه بني سعد، خوب مي دانيد كه احدي از بني تميم در واقعه جمل جان سالم بدر نبرد و هر يك از طوايف اين قبيله بزرگ به نوعي گرفتار سوء تدبيرِ بزرگِ قبيله خود شدند...، اما شما از گزند آن حوادث خونين به دور مانديد؛ زيرا خداوند شما را به وسيله حسن تدبير من، سلامت بخشيد و همه به آرزوهايتان رسيديد و از هر آن چه كه مايه هراستان بود، در امان مانديد. خلاصه اين كه از گرفتاران و شكست خوردگان بريديد و به اهل عافيت پيوستيد. حال به شما مي گويم كه ما بر قبيله بني تميمِ كوفه وارد شده و دوباره مورد محبتشان قرار گرفتيم. نخست با خروج به سوي ما در بصره مورد محبت شان قرار گرفتيم و اكنون هم براي حركت به سوي دشمن، پس

به سوي ما بشتابيد و بر دشمن اعتماد نكنيد....(2).

احنف در نبرد صفين با همه نيروهاي تحت امر خود، حضور يافت و در اين جنگ به دستور امام عليه السلام فرماندهي قبايل بني تميم، ضبّه و رباب را عهده دار بود.(3).

*****

اشاره به كناره گيري احنف و قبيله اش در جنگ جمل است.

وقعة صفين، ص 25؛ اعيان الشيعه، ج 7، ص 384.

شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 194.

پيمان صلح و حكميت امضاء مي كنيم، بنابراين اگر مي خواهي صلحي صورت گيرد، اين عنوان (كلمه اميرالمؤمنين) را از متن بيانيه حذف كن.(1).

در اين جا، احنف از خيرخواهي به امام عليه السلام عرض كرد: مبادا عنوان «اميرالمؤمنين» را از متن معاهده حذف كني كه در اين صورت مي ترسم هرگز به تو باز نگردد؛ پس تن به اين كار مده اگر چه به جنگ تازه اي بينجامد و عده اي كشته شوند؟

حضرت امير عليه السلام هم با اين پيشنهاد موافق بود و نيمي از روز در همين مورد بحث شد تا اين كه «اشعث بن قيس كندي» با تنگ نظري و تعصب خاص خود و با تكيه بر نفوذ قومي خود ايده دشمن را بر امام عليه السلام تحميل كرد كه براي پايان مخاصمه عنوان اميرالمؤمنين حذف شود و فقط به اسم حضرت و اسم پدرش (علي بن ابي طالب) اكتفا گردد.(2).

*****

در روايتي آمده است كه عمرو عاص گفت: علي فقط امير شما است نه امير همه مؤمنين و الا با او جنگ نمي كرديم. پس نام خود او و نام پدرش را بنويسد.

تاريخ طبري، ج 5، ص 52؛ وقعة صفين، ص 508؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 232.

و گفت: عظمت كار را درك كن و بدان كه كار ادامه دارد. اگر عراق را ضايع كني، ديگر عراقي نيست. از مخالفت خدا بپرهيز كه خدا دنيا و آخرت را براي تو جمع مي كند. اگر فردا با عمرو عاص رو به رو شدي، تو ابتدا سلام مكن، هر چند سبقت بر سلام سنت است ولي او شايسته اين كار نيست. دست در دست او مگذار، زيرا دست تو امانت است. مبادا تو را در صدر مجلس بنشاند، كه اين كار خدعه و فريب است. از اين كه با تو در اتاق تنها سخن بگويد بپرهيز؛ زيرا ممكن است در آن جا گروهي را به عنوان شهود، مخفي سازد تا بر ضد تو گواهي دهند.»

آن گاه احنف ابو موسي را آزمود و دانست كه ابايي از خلع امام علي عليه السلام از حكومت، ندارد لذا نزد امام آمد و ماجرا را براي آن حضرت بيان كرد. امام عليه السلام فرمود: «ان اللَّه غالب علي أمره». احنف يادآور شد كه اين كار مايه ناراحتي ماست.(2).

*****

امام عليه السلام هرگز به انتخاب ابو موسي راضي نبود و او را شايسته چنين مأموريت خطيري نمي ديد، اما گروهي از مردم ظاهربين كوفه خواسته خود را بر امام عليه السلام تحميل كردند و زير بار وكالت و حكميت شخص ديگري جز ابوموسي نرفتند.

وقعة صفين، ص 537؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 249.

آخر كلامش به اميرالمؤمنين عليه السلام لعن و ناسزا گفت.

حاضران از باب تأييد سخنان آن مرد چاپلوس ساكت ماندند. احنف اين شيعه راستين علي عليه السلام سكوت را جايز ندانست و خطاب به معاويه چنين گفت:

اين مرد كه اين گونه به علي عليه السلام جسارت كرد، اگر مي دانست كه لعن انبياي الهي عليه السلام تا اين حد تو را خرسند مي سازد، آنان را نيز لعنت مي كرد. پس از خدا بترس و از علي دست بدار، كه او اينك از دنيا رفته و خداي خود را ملاقات و در بستر قبرش با اعمال خود خلوت كرده است.

اي معاويه، به خدا سوگند، تا آن جا كه ما علي عليه السلام را مي شناسيم، سوابقي درخشان، اخلاقي پاكيزه، مناقب عظيم و مصائبي بزرگ دارد. وي اعظم علما و افضل فضلا و احلم حلما و وصي خيرالأنبيا است، چگونه روا خواهد بود كه اينگونه مورد جسارت و بي حرمتي قرار گيرد؟

معاويه گفت: اي احنف، به راستي كه خار و خاشاك بر چشمم ريختي و سخن نسنجيده گفتي و عاقبت آن را نمي داني و پايانش را نمي بيني. حال كه چنين گفتي، بايد بر منبر نشسته و علي را در بين مردم نفرين كني!

احنف گفت: اگر مرا از انجام اين كار معاف داري، برايت بهتر است؛ زيرا هرگز لبانم به لعن علي عليه السلام گشوده نخواهد شد.

معاويه گفت: من تو را معاف نمي دارم و باز به تو مي گويم كه بايد به منبر رفته و علي را در ملأ عام لعنت كني!

احنف گفت: در اين صورت ميان تو و او به انصاف سخن خواهم گفت

و به انصاف عمل خواهم كرد.

معاويه پرسيد: مگر چه مي خواهي بگويي؟

احنف گفت: پس از ستايش خداوند بر پيامبرش درود مي فرستم و چنين مي گويم: اي مردم، معاويه از من خواسته كه علي را لعن كنم! بدانيد كه علي و معاويه پس از آن كه در امر خلافت اختلاف پيدا كردند، به جنگ يكديگر برخاستند و هر يك از آن دو خود را به حقّ مي دانستند بنابراين من دعا مي كنم و شما هم آمين بگوييد، كه خدا شما را رحمت فرمايد. پس از آن مي گويم:

پروردگارا، لعنت تو و فرشتگانت و انبيا و فرستادگانت و همه مخلوقاتت بر كسي از اين دو (علي و معاويه) كه به ديگري ستم كرده فرو فرست و همين طور بر گروه ستمكار كه به ناحق بر ضد طرف مقابل دست به شورش زد، لعن فرست و آنان را از دايره رحمت خود خارج ساز و بر آنان سخت گير. اي مردم آمين بگوييد كه خدا شما را بيامرزد.

آري اي معاويه من چنين خواهم گفت، هر چند كه به قيمت جانم تمام شود، نه يك كلمه كم و نه يك كلمه زياد.

معاويه گفت: اي ابا بحر، من تو را از اين كار معاف كردم و نمي خواهم به علي نفرين و لعن كني.(1).

*****

عقد الفريد، ج 4، ص 28.

مشورت پرداخت. از جمله كساني كه به شام آمد و نظر خود را صريحاً اعلام كرد احنف بن قيس بود، او پس از اظهار نظر جمعي از بزرگان، چنين گفت:

اي معاويه، تو خود از شب و روز يزيد آگاهي و از ظاهر و باطن و دخول و خروجش با خبري، اگر در اين كار رضاي خدا و صلاح امت است به مشورت و نظرخواهي نياز نيست و اگر غير از اين است دنيا را در اختيار او قرار مده كه خود عازم سفر آخرتي.

شايد بهترين سخن كه بوي تملق و چاپلوسي در آن نبود، سخن اخنف در آن مجلس بود، لذا پس از گفتار او مردم متفرق شدند، سخن و كلام احنف را زمزمه مي كردند و بازگو مي نمودند.(1).

ذهبي نقل مي كند: وقتي يزيد بن معاويه به ولايت عهدي منصوب شد، مردم براي عرض سلام و تهنيت مي آمدند و هر كس سخني مي گفت، اما احنف ساكت بود، معاويه پرسيد: چرا چيزي نمي گويي؟

احنف گفت: اگر دروغ بگويم، خدا را به خشم آورده ام و از او مي ترسم و اگر راست بگويم، تو را به خشم آورده و از تو بيم دارم.(2).

*****

عقد الفريد، ج 4، ص 370.

سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 124.

«هذب اليوم الحَزم و الرأي؛ امروز محكم كاري و رأي صائب از ميان رفت.»(1).

*****

الاصابه، ج 1، ص 189؛ ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 55؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 124.

بود و با اشعاري عمق ناراحتي خود را در فراق فرزندش بازگو مي كرد:

تا اين كه جمعي از طايفه «كلبيه» به زيارت خانه خدا آمدند و زيد را شناختند و او را از نگراني پدر و مادرش مطلّع كردند. زيد براي آرامش پدر و مادرش اشعاري را - كه حكايت از عشق و علاقه قلبي او به حضرت رسول صلي الله عليه و آله بود - سرود و براي آنان فرستاد.

هنگامي كه آن گروه، خبر سلامتي زيد را براي پدرو مادرش برد، بلافاصله پدر زيد و عمويش «كعب بن شراحيل» در مكه خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله آمدند و عرضه داشتند: اي پسر عبدالمطلب، و اي پسر هاشم، و اي بزرگ قوم، راجع به پسرمان نزد تو آمده ايم! بر ما منّت بگذار يا فديه بگير و او را آزاد گردان؟

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: فرزند شما كيست؟ گفتند: زيدبن حارثه.

حضرت رسول صلي الله عليه و آله زيد را صدا كرد و به او فرمود: اينها را مي شناسي؟ گفت: آري، اين پدرم و آن عمويم است. بعد فرمود: مرا هم كه مي شناسي و مصاحبت مرا ديده اي، حال آيا مرا اختيار مي كني يا پدر و عمويت را؟

زيد گفت: يا رسول اللَّه، من آن دو را نمي خواهم و كسي را بر شما مقدم نخواهم داشت و شما به جاي پدر و عموي من هستيد.

پدر و عموي زيد كه صراحت و بي اعتنايي زيد را ديدند، سخت ناراحت شدند و خطاب به او گفتند: آيا بردگي را بر آزادي و بندگي را بر پدر و مادرت ترجيح

مي دهي؟ زيد گفت: آري، من آن چه در اين مدت از پيامبر ديده ام و صفات حسنه و اخلاق كريمه اش را مشاهده كرده ام، تا ابد احدي را بر او ترجيح نخواهم داد!

پدر و عموي زيد گفتند: اي گروه قريش، شما گواه باشيد كه ما از زيد بيزاريم و او ديگر فرزند ما نيست.

در چنين موقعيتي بود كه رسول خدا صلي الله عليه و آله دست زيد را گرفت و به كنار خانه خدا برد و فرمود: «يا من حضر، اشهدوا أنّ زيداً ابني يرثني و أرثه؛ اي حاضرين، همه شما گواه باشيد، من زيد را پسر خود قرار دادم. او از من و من از او ارث مي بريم».(1).

زيد از همان اوايل بعثت، به اسلام روي آورد و جزو سابقين در اسلام قرار گرفت و سرانجام در جنگ موته سال هشتم هجري، قبل از فتح مكه به شهادت رسيد، به بركت ايمان و فضل زيد، فرزندش اسامه همواره در زمره ياران رسول خدا صلي الله عليه و آله و پس از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در جمله ياران حضرت علي عليه السلام قرار داشت.

*****

اسد الغابه، ج 2، ص 224؛ ر. ك: بحارالانوار، ج 22، ص 263.

از ابن عمر نقل مي كند: رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند:

إنّ اُسامة لاٌحبُّ الناس إليّ - او من أحبِّ الناس إليّ - و أنا أرجو أن يكون مِن صالحيكم، فاستوصوابه خيراً؛

به راستي اسامه از محبوب ترين مردم نزد من است، اميدوارم او از صالحان شما باشد، پس همواره او را به خوبي سفارش نماييد.(2).

همين محبت پيامبر صلي الله عليه و آله نسبت به اسامه سبب شد كه «عمر بن خطاب» در زمان خلافت خود موقع تعيين حقوق براي ياوران و اصحاب پيامبر، براي اسامه پنج هزار و براي عبداللَّه پسر خود دو هزار درهم در نظر بگيرد.

عبداللَّه از اين تفاوت به پدرش اعتراض كرد و گفت: اسامه را بر من مقدم داشتي با اين كه من در جنگ هايي شركت كرده ام كه اسامه شركت نكرده است.

عمر گفت: چون پيامبر او را بيشتر از تو دوست مي داشته و به پدرش بيشتر از پدر تو علاقه مند بوده است، لذا حقوق و مستمري او را بيشتر از تو قرار دادم.(3).

*****

تهذيب التهذيب، ج 1، ص 226.

اسد الغابه، ج 1، ص 64.

اسدالغابه، ج 1، ص 65.

در قالب چهار هزار نفر ترتيب داد و «اسامة بن زيد» را كه هجده سال بيش نداشت به فرماندهي چنين سپاهي منصوب كرد. اكثر بزرگان مهاجر و انصار و جمعي از سرشناسان اصحاب از جمله ابوبكر، عمر و عثمان را زير پرچم او قرار داد و دستور داد به طرف شام و سرزمين روم حركت كنند و انتقام خون شهداي موته را بگيرند و اين سفارش را تكرار مي كرد كه:

انفذوا جيش اُسامة، لَعَن اللَّه مَن تَخلَّف عن جيش اسامه؛

با جيش اسامه حركت كنيد، خدا لعن كند كسي را كه از لشكر وي سرپيچي نمايد.

در اين سفر اسامه از بيماري رسول خدا صلي الله عليه و آله نگران بود، لذا به خدمت حضرت آمد و عرض كرد: پدر و مادرم به قربانت! آيا اجازه مي فرماييد، چند روزي در مدينه بمانم تا خداوند به شما عافيت بخشد؛ زيرا من نگران حال شمايم؟

حضرت فرمود: «اي اسامه، آن چه به تو دستور داده ام، عمل كن و سپاه را به جانب دشمن پيش ببر كه كوتاهي در جهاد در هيچ حالي جايز نيست.»

فرمان بسيج سپاه اسامه به شام از جانب پيامبر صلي الله عليه و آله در 26 صفر سال يازده هجري - چند روز قبل از رحلت آن حضرت - صادر شد.

اما برخي از اصحاب كه از انتخاب اسامه به فرماندهي اين سپاه عظيم ناراضي بودند و از سويي در اين موقعيت كه پيامبر بستري بود، علاقه اي به خارج شدن از مدينه را نداشتند؛ لب به اعتراض گشوده و گفتند: رسول خدا، نوجواني را بر ما مردان و بزرگان، امير كرده است!!

سرپيچي بعضي از سران

سپاه و بزرگان اصحاب به گوش رسول خدا صلي الله عليه و آله رسيد. حضرت فوراً به مسجد آمد و بالاي منبر رفت و خطاب به آن جمعيت فرمود:

بلغني أنكم طعنتم في عمل اُسامة و في عمل أبيه من قبل، و أيمُ اللَّه إنّه لخليقٌ للإمارة و إنّ أباه كان خليقاً لها، و إنّه و أباه من أحبّ الناس إليّ، فأُوصيكم به خيراً، فلئن قلتم في إمارته لقد قال قائلكم في أمارة أبيه؛

مردم به من خبر رسيده است كه شما به فرماندهي اسامه طعنه زده ايد، همان گونه كه به فرماندهي پدرش طعنه مي زديد، قسم به خدا، همانا اسامه سزاوار فرماندهي سپاه است، چنان چه پدرش سزاوار بود و همانا او و پدرش از بهترين مردم نزد من است. پس سفارش مي كنم شما را كه خيرخواه او باشيد و اگر امروز درباره فرماندهي اسامه حرف زديد، پيش تر درباره امارت و فرماندهي پدرش مي گفتيد.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله اين مطالب را فرمود و به خانه بازگشت.

اما سپاهيانِ تحتِ امر اسامه، به خصوص سران و سرشناسان اصحاب، در حركت با او تعلل كردند و به بهانه بستري بودن پيامبر صلي الله عليه و آله تا محل قرارگاه «جرف» پيش رفتند و در آن جا ماندند. باز منادي پيامبر اعلام كرد: «هيچ كس حق ندارد از فرماندهي اسامه تخلف كند.» آناني كه تخلف كرده بودند، خود را به سپاه اسامه رساندند، اما دو روز بيشتر نشد كه روح بلند پيامبر خدا صلي الله عليه و آله به ملكوت اعلي پيوست و بلافاصله اولين كساني كه به مدينه بازگشتند، ابوبكر و عمر و

ابوعبيده جراح بودند.(1).

گرچه سپاه اسامه پيش از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله به علت كوتاهي و عدم حركت اصحاب از هم گسيخت اما اسامه پس از مدتي كه از رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله گذشت در زمان خلافت ابوبكر با همان لشكر روانه موته شد و عده زيادي از قاتلان پدرش را كشت و نيز جمعيتي را اسير كرد و پس از چهل روز با پيروزي به مدينه مراجعت كرد و مورد استقبال ابوبكر و اهالي مدينه قرار گرفت.(2).

*****

احتجاج طبرسي، ج 1، ص 70؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 159؛ ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 66؛ الاصابه، ج 1، ص 48.

اعيان الشيعه، ج 3، ص 250.

چه زودتر نامه اي براي اسامه بنويسيد تا او و سپاهيان به مدينه بازگردند و با تو بيعت كنند، زيرا بيعت او در رفع شبهه ها بسيار موثر است. ابوبكر نامه اي به اين شرح براي اسامه نوشت:

از ابوبكر خليفه رسول خدا به اسامة بن زيد، اما بعد، چون نامه من به تو رسيد، با همه افرادي كه همراه تو هستند، حركت كرده و به سوي من بياييد؛ زيرا همه مسلمانان دور من جمع شده و مرا به خلافت و ولايت امر خود منصوب كردند. بنابراين شما هم مخالفت نكنيد و الا آنچه خوش نداريد، خواهيد ديد، و السلام.

چون نامه ابوبكر به اسامه رسيد در در پاسخ نامه چنين نوشت:

از «اسامة بن زيد» عامل رسول اللَّه صلي الله عليه و آله در جنگ شام به «ابي بكر بن ابي قحافه»، نامه ات به من رسيد ولي اول آن با آخرش تناقض داشت. در آغاز نامه ات نوشته اي من خليفه رسول خدايم و در آخرش نوشته اي كه مسلمانان دور من جمع شده و مرا امير خود كرده اند! و از اين حقيقت غفلت ورزيده اي كه من و كساني كه همراه منند از مسلمانان هستيم و به خدا قسم هرگز ما به خلافت و ولايت تو رضا نداديم، پس دقت كن و حق را به صاحب آن واگذار نما و آنهايي را كه صاحب حقند، از حقشان محروم مگردان.

ابوبكر چون نامه اسامه را خواند، سخت تكان خورد و تصميم گرفت از خلافت كناره گيري كند كه «عمر بن خطاب» او را از اين كار منع كرد. ابوبكر و ديگران نامه هايي براي اسامه نوشتند

و او را از فتنه و شكاف در ميان مسلمانان بر حذر داشتند. در نتيجه اسامه با رسيدن نامه هاي زيادي از ابوبكر و ديگران تسليم شد و با همراهان به مدينه آمد و مستقيم خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد و از جريان تازه جويا شد.

حضرت عليه السلام فرمود: اين همان است كه مي بيني.

اسامه پرسيد: آيا شما بيعت كرده ايد؟

- آري!

- آيا بيعت شما از روي اختيار بوده است يا به اجبار؟

- مجبور شدم.

اسامه هم از روي اجبار و اكراه به خانه ابوبكر رفت و به او گفت: سلام بر تو باد اي خليفه مسلمانان. ابوبكر هم در جواب او گفت: سلام بر تو باد اي سردار.(1).

*****

احتجاج طبري، ج 1، ص 87.

نمي شد و مي فرمود: بگذاريد بروند اما اسامه را احضار نمود و به او فرمود: بيعت كن.

اسامه گفت: «إني مولاك و لا خلاف مني عليك، و ستأتيك بيعتي إذ سكن الناس؛ من غلام آزاد شده شما هستم و هيچ گونه خلافي از من نسبت به شما صورت نمي پذيرد و به زودي پس از آن كه مردم آرام شوند، با شما بيعت خواهم كرد.» حضرت از او پذيرفت و فرمود: مانع او نشويد.(2).

اگر چه اسامه به ظاهر با حضرت علي عليه السلام بيعت نكرد، اما امام سخن او را پذيرفت و گويا بيعت او را به همين مقدار قبول كرده است.

اما اين كه اسامه در جنگ هاي جمل، صفين و نهروان شركت نداشته است، معذور بوده و حضرت عذر او را پذيرفته است.(3).

*****

رجال طوسي، ص 3، ش 1 و ص 34، ش 1.

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 9.

توضيح اين جريان در صفحات قبل گذشت.

عبداللَّه بن عباس، عمر بن ام سلمه، و اسامة بن زيد نزد معاويه بوديم.(2) و بين من و معاويه مطالبي رد و بدل شد، آن گاه به معاويه گفتم: از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه مي فرمود:

أنا أولي بالمؤمنين من أنفسهم ثم أخي علي بن أبي طالب أولي بالمؤمنين من أنفسهم، فاذا استشهد عليٌ فالحسن بن علي أولي بالمؤمنين من أنفسهم، ثم إبني الحسين من بعده أولي بالمؤمنين من أنفسهم...؛

من از همه مسلمانان به آنان از خودشان سزاوارترم و پس از من برادرم علي بن ابي طالب از همه مسلمانان به آنان از خودشان سزاوارتر است، بعد از علي، فرزندم «حسن بن علي» و بعد از او «حسين بن علي» و بعد از او فرزندش «علي بن الحسين» تا دوازده امام عليهم السلام را نام برد و فرمود: هر يك از ايشان از همه مؤمنان نسبت به خودشان سزوارترند.

عبداللَّه بن جعفر مي گويد: امام حسن، امام حسين، عبداللَّه بن عباس، عمر بن ام سلمه و اسامه بن زيد را براي صدق اين حديث شاهد گرفتم، آنان همگي نزد معاويه شهادت دادند كه اين حديث را از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيده ايم.(3).

مرحوم كليني در ذيل اين حديث از سليم نقل مي كند كه گفت: من هم اين حديث را از سلمان، ابوذر و مقداد شنيدم كه آنان گفتند: ما از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله اين روايت را شنيده ايم.(4).

آيا شهادت دادن اسامه در مجلس معاويه، حكايت از اعتقاد راسخ او به امامت علي عليه السلام نيست؟!

4 - آخرين و بهترين دليل بر اين كه اسامه

از مواليان اهل بيت پيامبر عليهم السلام بوده است، حديثي است كه «ابي مريم انصاري» از امام باقر عليه السلام نقل مي كند كه حضرت فرمود: «ان الحسن بن علي عليه السلام كَفَّن اُسامة بن زيد في برد أحمر حبرة؛ حسن بن علي عليه السلام، اسامة بن زيد را با بُرد يمانيِ سرخ رنگ مخصوص كفن كرد».(5).

علامه محسن امين در ذيل همين حديث مي نويسد: كفن كننده اسامه، حضرت حسين عليه السلام بوده نه حضرت حسن (يعني در چاپ اشتباه شده و حسن به جاي حسين ضبط شده است) زيرا به نقل ذهبي و ابن حجر، اسامه در سال 54 هجري از دنيا رفته است و حال آن كه امام حسن در سال 49 يا 50 هجري به شهادت رسيده است. پس مكفن جناب اسامه، امام حسين عليه السلام است.(6).

به نظر نويسده، كفن كننده اسامه، چه امام حسن و چه امام حسين عليه السلام باشند، فرقي نمي كند؛ زيرا هر كدام يك از اين دو بزرگوار امام معصوم مي باشند، و اين عمل بيانگر اعتقاد اسامه، به ولايت اهل بيت پيامبر عليهم السلام و توجه اهل بيت عليهم السلام به اوست.

*****

رجال كشي، ص 39، ح 82.

اين واقعه در مدينه اتفاق افتاد كه معاويه پس از شهادت حضرت علي عليه السلام و پس از صلح با امام حسن مجتبي عليه السلام به مدينه آمد.

اصول كافي، ج 1، ص 529؛ الحجة باب ما جاء في الاثني عثر، ح 4.

اصول كافي، ج 1، ص 529؛ الحجة باب ما جاء في الاثني عثر، ح 4.

رجال كشي، ص 39، ح 80؛ ر. ك: اعيان الشيعه، ج 3، ص 249.

اعيان الشيعه،

ج 3، ص 249.

اي قوم، آيا مي شنويد كه اين بنده، چگونه با من برخورد مي كند؟

در اين موقع «مروان بن حكم» براي حمايت از پسر عثمان كنار وي نشست. امام حسن عليه السلام كه چنين ديد، بلند شد و در كنار اسامه نشست، «عتبة بن ابي سفيان» كنار عمرو و «عبداللَّه بن عباس» كنار اسامه نشست. سپس «سعيد بن عاص» كنار عمرو و «عبداللَّه بن جعفر» كنار اسامه قرار گرفت. معاويه ناگهان متوجه يك لشكركشي بين بني هاشم و بني اميه شد كه گروهي از بني اميه به حمايت پسر عثمان و گروهي از بني هاشم به حمايت از اسامه برخاسته اند و اين ماجرا مي تواند عاقبت خطرناكي داشته باشد؛ لذا گفت: من علم دارم و مي دانم اين باغ از آن كيست!

همه گفتند: چنان چه به علمت حكم كني، راضي هستيم.

معاويه گفت: من گواهي مي دهم كه رسول خدا صلي الله عليه و آله اين باغ را به «اسامة بن زيد» داده است، اي اسامه، برخيز و باغت را تصاحب كن و بر تو گوارا باد.

اسامه و بني هاشم برخاستند و گفتند: خدا خيرت دهد و رفتند.

وقتي بني هاشم بيرون رفتند، پسر عثمان به معاويه گفت: خدا خيرت ندهد، تو حق خويشاوندي را رعايت نكردي و با اين قضاوتت نسبت دروغ به ما دادي و زبان دشمن ما را براي شماتت بر ما گشودي.

معاويه گفت: واي بر تو اي عمرو! هنگامي كه ديدم بني هاشم طرف اسامه صف كشيده و از او حمايت مي كنند به ياد صفين افتادم كه ايشان از زير كلاهخود به طرف من مي چرخند و نزديك بود كه عقل از

سرم بپرد و من بر خود اطميناني ندارم كه از راه دشمني با آنها وارد شوم و ديدي در صفين چه بر سر من آمد و با چه مشكلاتي توانستم از دست آنها خلاص شوم؛ بنابراين تو دست بردار و ناراحت نباش، من بهتر از اين باغ را براي تو تلافي مي كنم.(1).

از اين حديث به خوبي استفاده مي شود كه خاندان رسالت و بني هاشم موقعيت اسامه را ارج مي نهادند و براي اعتقاد و ايمان او منزلتي بلند قايل بوده اند و در صداقت او ترديد به خود راه نمي دادند.

با توجه به آنچه گذشت، معلوم گرديد كه اسامه از مواليان راستين اميرالمؤمنين عليه السلام و اهل بيت پيامبر عليهم السلام بوده است و عدم حضور او در جنگ هاي جمل، صفين و نهروان با اجازه خود امير مؤمنان علي عليه السلام بوده و عذر او مورد پذيرش حضرت قرار گرفته است.

*****

امالي طوسي، ص 212، ح370؛ بحارالانوار، ج 44، ص 107.

با شخصيتي چون جعفر، محمد بن ابي بكر و يحيي بن علي را به دنيا آورد.

*****

ر. ك: طبقات الكبري، ج 8، ص 280؛ اسدالغابه، ج 5، ص 395؛ سيره ابن هشام، ج 3، ص 342.

عليه السلام دو پسر به نام هاي: يحيي و عون به دنيا آورد.(5) كه در مجموع شش پسر داشته است.

*****

اسماء در سال دهم هجري در «حجة الوداع» كه به همراه شوهرش و هزاران مسلمان با رسول خدا صلي الله عليه و آله عازم مكه بودند در «ذي الحليفه» درد مخاض گرفت و محمّد را به دنيا آورد. و ابوبكر مي خواست او را به مدينه بازگرداند و در اين باره حضرت سؤال كرد، اما پيامبر صلي الله عليه و آله دستور داد، او غسل كند و محرم شود و عازم مكه گردد، بدين ترتيب رسول خدا صلي الله عليه و آله يك شب را با ساير مسلمانان در آن سرزمين ماند و فردا مُحرم شدند و عازم مكه گرديدند و اسماء نيز مُحرم شد. (ر. ك: طبقات الكبري، ج 8، ص 282؛ بحار الانوار، ج 21، ص 382 و 403).

شرح ابن ابي الحديد، ج 6، ص 53.

طبقات الكبري، ج 3، ص 203 و ج 8، ص 283؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 525.

ر. ك: اسدالغابه، ج 5، ص 395؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 525.

شرح ابن ابي الحديد، ج 9، ص 243.

جعفر و پيري بهتر از ابوبكر نديده ام. او با گفتن اين جمله دل هر دو فرزند را به دست آورد و جلو آزردگي و اختلاف آنان را گرفت.

اميرمؤمنان عليه السلام به او فرمود: تو كه براي ما چيزي باقي نگذاشتي، پس من چه خوبي دارم؟

اسماء براي آن كه حق را گفته باشد، گفت: «و اللَّه إنّ ثلاثةً أنت أخسَّهم لخيار؛ به خدا قسم در ميان اين سه نفر بهره شما از زناشويي با من از همه كمتر (چون سن اسماء زياد بوده)؛ ولي تو از نظر خوبي، از همه برتري.» حضرت از پاسخ منطقي و خردمندانه او خشنود گرديد.(1).

*****

ر. ك: طبقات الكبري، ج 4، ص 41؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 526.

به سلامت باز مي گردد و از اسماء پسري به دنيا مي آورد و نامش را «محمّد» بگذار و خداوند اين فرزند را مايه خشم كافران و منافقان قرار خواهد داد.

راوي گويد: درست همان گونه كه پيامبر صلي الله عليه و آله خبر داد، واقع شد.(1).

زيرا وقتي محمّد بزرگ شد از ياوران با وفاي حضرت علي عليه السلام گرديد و در صفين در ركاب آن حضرت جنگيد و سرانجام به دست منافقان و ياران معاويه به شهادت رسيد.

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 6، ص 88.

663 ماده سما.

داد.

وقتي نماز تمام شد، حضرت گريبان خالد را گرفت و شمشير او را از دستش كشيد و به سرعت او را به زمين انداخت و روي سينه اش نشست و خواست او را بكشد، تمام اهل مسجد جمع شدند تا خالد را از دست حضرت عليه السلام نجات دهند، نتوانستند. عباس گفت: او را به صاحب اين قبر يعني رسول اللَّه صلي الله عليه و آله قسم بدهيد كه دست بردارد. آنان حضرت را به مرقد مطهر رسول خدا قسم دادند؛ حضرت، خالد را رها كرد و برخاست و به منزل رفت.(2).

*****

قصص 28، آيه 20.

بحارالانوار، ج 28، ص 309 و 306.

را در او مي گذاشتند و جامه اي بر او مي پوشاندند، كه جسد مرده پيدا نبود. حضرت فورا فرستاد چند قطعه چوب تازه از نخل خرما آوردند و تابوتي به همان نوع كه اسماء ديده بود، ترتيب دادند. آن وقت فرمود: «ما أحسن هذا و أجمله، لا تعرف به المرأة من الرجل؛ چه خوب و زيباست اين تابوت؛ زيرا ديگر مرد از زن معلوم نمي شود.»

چون حضرت فاطمه عليها السلام از دنيا رفت، عايشه آمد كه داخل خانه فاطمه عليها السلام شود، اسماء مانع او شد. عايشه نزد پدرش ابوبكر رفت و از رفتار اسماء و تابوت فاطمه عليها السلام كه مثل حجله ساخته، گلايه كرد.

ابوبكر به سرعت بر در خانه فاطمه عليها السلام(2) آمد و گفت: اي اسماء، چرا مانعِ ورود زن هاي پيامبري؟ چرا تابوت فاطمه مثل هودج عروس است؟

اسماء گفت: حضرت فاطمه عليها السلام به من فرموده، نگذارم كسي داخل خانه او شود و اين تابوت در زمان حيات حضرت فاطمه ساخته شده است و خود او فرمود كه اين گونه تابوت بسازم.

ابوبكر گفت: مانعي ندارد، همان گونه كه فاطمه عليها السلام فرموده است عمل نما. اين را گفت و برگشت.

اما پيكر پاك آن حضرت را اميرالمؤمنين عليه السلام و اسماء شبانه و محرمانه غسل دادند، مخفيانه به خاك سپردند.(3).

*****

احتمال دارد معني «فيصفها لمن رأي» اين باشد كه: فاطمه توصيف كرد آن چه را ديده بود؟.

خانه فاطمه عليها السلام در ابتدا كنار مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله بوده و بعد كه مسجد النبي توسعه يافته، خانه داخل مسجد، مقابل صفه قرار گرفت و در حال حاضر هم چنين است.

كشف

الغمه، «مترجم» ج 2، ص 67؛ بحارالانوار، ج 43، ص 189، و ج 81، ص 251؛ و ر. ك: طبقات الكبري، ج 8، ص 28.

پدرت شرفياب شدي، سلام «اسماء بنت عميس» را به او برسان.(1).

*****

بحارالانوار، ج 43، ص 186.

هم چنين از ترس كيفرش به خضوع و تسليم وادار!

اي اسود، بدان دنيا سراي آزمايش است كه هر كس ساعتي در آن فراغت يابد و دست از كار بكشد، همين ساعت بيكاري، موجب حسرت و پشيماني او در قيامت خواهد شد. و بدان كه هيچ چيز تو را از حق بي نياز نخواهد ساخت. از جمله حقوقي كه بر تو فرض و واجب است كنترل هوس هاي خويش، مواظبت رعايا و رسيدگي توأم با تلاش به كارهاي آنهاست. در اين راه آن چه از منافع عايد تو مي شود، براي تو از مشكلات و ناراحتي هايي كه متحمل مي گردي، به مراتب سودمندتر است، و السلام.(2).

البته ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه مي نويسد: من به نسب «اسود بن قطبه» وقوف نيافته ام و گمان دارم كه وي «اسود بن زيد بن قُطبة بن غنم انصاري» از قبيله بني عُبيد بن عدي باشد، و ابو عمر بن عبدالبر در كتاب استيعاب وي را از كساني به شمار آورده كه در غزوه بدر حضور داشته است.(3).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 17، ص 145.

نهج البلاغه، نامه 59.

شرح ابن ابي الحديد، ج 17، ص 145.

در كنار تو بودم، به خدا سوگند ياريت مي كردم و از تو دفاع مي نمودم و اگر بدانم كه چه كسي تو را به اين وضع درآورده است، با وي مي جنگم تا (او را به هلاكت برسانم و يا) به تو ملحق گردم.»

سپس از مركبش پياده شد و به «عبداللَّه بن كعب» دعا كرد و گفت: خداوند تو را مورد رحمت قرار دهد، مرا وصيت كن. عبداللَّه گفت:

تو را به تقوا و پرهيزكاري سفارش مي كنم و توصيه مي كنم خيرخواه اميرالمؤمنين عليه السلام باشي و با او در كنارش جنگ كن تا حق ظاهر شود يا به جوار باري تعالي ملحق شوي و سلام مرا به او برسان و....(1).

اسود بن قيس در جنگ نهروان نيز با خوارج جنگيد و از اميرالمؤمنين عليه السلام دفاع كرده است.(2).

*****

وقعة صفّين، ص 456؛ تاريخ طبري، ج 5، ص 46، نصايح عبداللَّه بن كعب به اسود را در شرح حال عبداللَّه بن كعب ملاحظه نماييد.

ر. ك: تاريخ طبري، ج 5، ص 86.

دفع خواهيم كرد، ولي حضرت به آنها فرمود: شما نه براي خودتان و نه براي من كفيت مي كنيد، لذا گروهي به فرماندهي «سعيد بن قيس» را به دنبال «سفيان بن عوف» خونخوار سپاه معاويه فرستاد ولي آنها تا شهر «هيت» سفيان را تعقيب كردند اما او را نيافتند و به كوفه بازگشتند.(1).

البته در نام حاكم شهر انبار كه به شهادت رسيد، اختلاف نظر هست در تاريخ طبري و تاريخ الكامل، نام وي «اشرس بن حسان» است، اما برخي نيز وي را «حسّان بن حسان» ناميده اند. از اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه اي از نهج البلاغه چنين ذكر گرديده است كه حضرت براي ترغيب مردم به جهاد و مذمت مردم كوفه ونيز ذكر فضايل حاكم انبار از «حسّان بن حسّان بكري» نام برده و فرموده اند: يكي از فرماندهان لشكر غارتگر معاويه به شهر مرزي انبار حمله كرده است و فرماندار من «حسّان بن حسّان بكري» را كشته و سربازان و مرزبانان شما را از آن سرزمين بيرون رانده است.(2).

لكن محتمل است نام اصلي وي «حسان» باشد و اشرس لقب وي بوده است، و به «اشرس بن حسان بكري» معروف شده، چنان كه در تاريخ طبري و الكامل آمده است.

*****

تاريخ طبري، ج 5، ص 134؛ الكامل في التاريخ، ج 2، ص 425.

نهج البلاغه، خطبه 27.

بن حنيف» حاكم و استاندار حضرت علي عليه السلام در بصره به دست طلحه و زبير و سپاهيان عايشه اسير شد و جمعي از ياران او را به شهادت رساندند، «عبداللَّه بن زبير» به بازار ارزاق حمله كرد تا سربازان جمل را اسير نمايد. «حكيم بن جبله» چون از اسارت «عثمان بن حنيف» آگاه شد، اعلام كرد: «لست أخافُ اللَّه ان لم أنعره؛ از خدا ترس ندارم اگر به ياري عثمان بن حنيف نروم» با گروهي از عبدالقيس و بكر بن وائل حركت كرد و در بازار ارزاق با ابن زبير برخورد كرد. ابن زبير جوياي حال حُكيم شد.

حكيم گفت: چرا مردم را كشته ايد؟ ابن حنيف را بازداشت كرده ايد و حال آن كه با هم پيمان بستيد كه كاري نكنيد تا اميرالمؤمنين علي عليه السلام به بصره وارد شود، هر تصميمي گرفت عملي كنيم. آيا از خدا نمي ترسيد؟ به چه دليلي خون اين افراد را ريختيد؟

عبداللَّه بن زبير گفت: به انتقام خون عثمان بن عفان!....

حكيم به خشم آمد و گفت: خدايا تو حاكم به عدلي و شاهد باش، بعد خطاب به يارانش گفت: من شك ندارم كه بايد با اينها جنگيد و هر كس شك دارد، بازگردد. در همان مكان و كنار بازار ارزاق جنگ شديدي ميان حكيم بن جبله و فرزندش اشرف با ديگر همراهانش از گروه عبدالقيس و گروه بكر بن وائل با سربازان عبداللَّه بن زبير رخ داد. مردي پاي حكيم را قطع كرد، حكيم پا را برداشت و به سوي مرد ضارب پرتاب كرد كه به گردن او خورد و به زمين افتاد، حكيم با سرعت به سراغش

رفت و او را به قتل رساند. در اين جنگ حكيم بن جبله و پسرش اشرف و برادرش رعل و جمعي از گروه عبدالقيش در سال 36 هجري در بصره به شهادت رسيدند.(2).

*****

رجال طوسي، ص 35، ش 8؛ ر. ك: قاموس الرجال، ج 2، ص 150؛ تاريخ طبري، ج 4، ص 475.

رجال طوسي، ص 35، ش 8؛ ر. ك: قاموس الرجال، ج 2، ص 150؛ تاريخ طبري، ج 4، ص 475.

قتيله خواهر اشعث را به ازدواج خود درآورد، ولي پيش از آن كه به حضور پيامبر خدا صلي الله عليه و آله برسد، آن حضرت رحلت فرمود.(5).

*****

كنده قبيله اي است از يمن كه در جاهليت ساكن بخش جنوبي جزيرة العرب بودند.

اسد الغابه، ج 1، ص 98.

الاصابه، ج 1، ص 88.

همان مدارك و به شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 292.

شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 293.

برداشت و به بازار شترفروشان رفت و به هر شتر نر يا ماده اي كه مي رسيد، دست و پايش را قطع مي كرد و آن حيوان را به زمين مي انداخت. مردم از ديدن اين منظره حيرت زده شدند و گفتند: اين مرد كافر شده و وي را تعقيب كردند ولي او فرار كرد و شمشير خود را انداخت و فرياد زد: اي مردم مدينه، به خدا قسم من كافر نشده ام، ولكن خليفه خواهرش را به من داده اگر در شهر خودم بودم، وليمه اي غير از اين مي دادم، اكنون شما آن شتران را بكشيد و بخوريد و صاحبانش بيايند و پول آنها را از من بگيرند. بدين سان وي پول همه شتران را پرداخت.(2).

*****

جعده دختر اشعث به همسري امام حسن مجتبي عليه السلام درآمد و سرانجام با درخواست و وعده معاويه، امام حسن عليه السلام را با زهر جفا به شهادت رساند.

الاصابه، ج 1، ص 88؛ اسد الغابه، ج 1، ص 98؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 373؛ طبقات الكبري، ج 3، ص 598 و ج 5، ص 10؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 155.

را براي فرزندش امام حسن مجتبي عليه السلام خواستگاري كرد. دليل اين كه نام «اشعث بن قيس» را در زمره اصحاب امام علي عليه السلام آورديم، اين است كه علماي اسلام در تاريخ و علم رجال وي را در زمره اصحاب علي عليه السلام آورده اند، و ديگر اين كه او در جريان جنگ صفين از ناحيه پيروزي و شكست امام عليه السلام نقش بسزائي داشته و در بيان شرح حال او مسائل مهمي از ماجراي واقعه صفين و داستان حكميت و نظريات صائب امام عليه السلام بررسي مي شود. بر اين اساس، به نگارش حال و ترجمه «اشعث بن قيس» پرداختيم و گرنه شخصيت دوگانه و معلوم الحال و كسي كه هم مسلمانان و هم كفار او را لعن و نفرين كرده اند، اين اجازه را به ما نمي داد كه درباره وي مطلبي در اين نوشتار بياوريم.

*****

رجال طوسي، ص 35.

اسد الغابه، ج 1، ص 98؛ الاصابه، ج 1، ص 88؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 373.

شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 147.

لك أن تَفتات في رعيَّةٍ و لا تُخاطِرَ الاّ بِوَثيقةٍ، و في يديك مالٌ من مالِ اللَّه عزوجلّ، و أنت مِن خُزّانهِ حتي تُسَلِّمَهُ إليَّ، و لَعلِّي ألّا أكونَ شرَّ وُلاتك لك، والسلام؛

اي اشعث، بدان كه حكومت و عمل تو طعمه اي براي رزق و روزي تو نيست، بلكه امانت و سپرده اي برگردن توست و تو نسبت به كسي كه بالاتر از توست مسئولي، تو را نمي رسد كه در كار رعيت به ميل خود رفتار نمايي و نمي تواني دست به كار بزرگي بزني مگر با احتياط و به اعتماد امر و فرماني كه به تو رسيده باشد. در نزد تو مال و دارايي خداوند بسيار است، و بدان تو خزانه دار اموال خدايي تا آنها را به من تسليم نمايي و اميد است من بدترين والي ها و فرماندهان براي تو نباشم، والسلام.

اين نامه را عبيداللَّه بن ابي رافع در شعبان سال سي و شش هجري نوشته است.(1).

به نقل ابن ابي الحديد، ابتداي نامه امام عليه السلام به اشعث چنين بوده است: اي اشعث، اگر سستي هايي در كارت نبود بر آنهايي كه قبلاً خليفه شناخته شدند، مقدم بودي، اينك اگر تقوا و پارسايي پيشه كني، بعضي از كارهايت، جبرانِ برخي ديگر را خواهد نمود، سپس بدان كه مردم با من بيعت كردند، ولي طلحه و زبير بدون جهت بيعت با مرا شكستند و عايشه را تحريك كردند و در بصره پرچم مخالفت برافراشتند، و هر چه آنها را پند دادم، گوش ندادند تا با آنها وارد جنگ شدم (جنگ جمل)، و آنها را مغلوب نمودم و با بقيه هم به احسان

و نيكي عمل كردم، تو هم خيال نكن كه اين حكومت طعمه اي براي روزي تو است... تا آخر نامه كه در بالا ذكر شد.(2).

*****

نهج البلاغه، نامه 5.

شرح ابن ابي الحديد، ج 14، ص 33.

شام ملحق شوي، لذا حجر همراه اشعث بود تا او را به كوفه آورد. مبالغي كه اشعث همراهش بوده تا چهار صد هزار درهم ذكر شده كه تحويل اميرالمؤمنين عليه السلام داد.(2).

*****

بحارالانوار، ج 33، ص 512.

منهاج البراعة شرح نهج البلاغه خوئي، ج 17، ص 183.

زهير - جندب الخير - ملاحظه نماييد).

پس چه كسي فرزندان مان را مراقبت كند، شما را به خدا، از كشتن دست برداريد، هنوز هوا روشن نشده بود كه شاميان قرآنها را بر سر نيزه ها كردند و قرآن بزرگ دمشق را ده نفر از مردان بر سر چند نيزه بستند و حمل كردند و فرياد مي زدند: اي مردم عراق، قرآنِ خدا را ميان خود داور كنيم.(1).

آري، اشعث با سخنان خود راه را براي معاويه باز كرد و چراغ سبزي به او نشان داد و همين سبب شد كه او از نابودي حتمي نجات يابد.

*****

وقعة صفين، ص 480؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 215.

نوشتند:

و إنّ البغي و الزور يُرزيان بالمرء في دينه و دنياه، فاحذَرِ الدنيا، فإنّه لا فَرَح في شي ءٍ وصلت اليه منها..،

اي معاويه، بدان بغي و ستمگري و نيز دروغ و دغل بازي در دين و دنياي آدمي زيان بخش است از دنيا حذر كن، به هر چيز از آن كه برسي مايه شادماني نيست و خود به خوبي مي داني كه آنچه از دست شدنش مقدر باشد، به آن نمي رسي،... اي معاويه، از آن روز برحذر باش كه هر كس فرجام كردارش پسنديده باشد، مورد رشك قرار مي گيرد و هر كس شيطان لگامش را به دست گيرد و دنيا او را بفريبد و او به آن مطمئن شده است، پشيمان مي شود، تو ما را به حكم قرآن دعوت كردي ولي تو خود مي داني كه اهل قرآن نيستي و حكم آن را نمي خواهي، و خداوند ناصر و ياري دهنده است، به هر حال ما حكميت قرآن را پذيرفتيم و چنان نيستيم كه براي خاطر تو پذيرفته باشيم و هر كسي به حكم قرآن راضي نشود، همانا گمراه شده است؛ گمراهي بسيار بعيد و دور.(1).

هم چنين اشعث نقش زيادي در تعيين ابو موسي در حكميت دارد كه امام علي عليه السلام مخالف تعيين او بود.(2).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 226.

شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 229.

مردم شايع شد كه امام عليه السلام از حكميت رجوع كرده و آن را گمراهي دانسته است و اينك در صدد تهيه وسايل و تجهيزات براي نبردي ديگر با معاويه است، خوارج به كوفه برگشتند و دست در دست اميرالمؤمنين عليه السلام دادند و براي جنگ با معاويه آماده شدند. حضرت امير عليه السلام هم مشغول رتق و فتق امور و تشكيل و تنظيم سپاهي مجدد در انتظار تصميم حكمين بود تا اين كه اشعث خدمت امام عليه السلام آمد و با طرح سئوالي از امام عليه السلام مشكل جديدي به وجود آورد و خوارجي كه به آن سؤال اين بود كه: مردم مي گويند شما از پيمان خود برگشته و حكميت را كفر و گمراهي انگاشته ايد و انتظار بر انقضاي مدت را خلاف مي دانيد.

اميرمؤمنان عليه السلام با شنيدن اين سخن انديشيد كه توريه كند يا حقيقت را بازگو كند تا در آينده نقطه سياهي در چهره تابناك حكومت علوي نقش نبندد، لذا تصميم گرفت حق را بيان كند و توريه را كنار بگذارد اگر چه عواقب بدي به دنبال داشته باشد، لذا به وي فرمود: «من زعم أني رجعت عن الحكومة فقد كَذب، و من رآها ضلالاً فقد ضل؛ هر كس تصور كرده من از پيمان تحكيم برگشته ام دروغ پنداشته و هر كس آن را كفر و گمراهي مي داند، خود گمراه است.»

پس از بيان اين حقيقت، خوارج كه توبه كرده بودند، مجدداً به ترديد افتادند، و با شعار «لا حكم الّا للَّه» مسجد را ترك كردند و به اردوگاه حر وراء بازگشتند.(1).

به راستي اگر اشعث اين مرد چند چهره اين

مسئله را مطرح نمي كرد و در صدد كشف آن بر نمي آمد و اميرالمؤمنين عليه السلام ناچار به توضيح عقيده خود نمي شد، خوارج به ترديد نمي افتادند، و به همان ظن و گمان خود قناعت كرده بودند و در خدمت امام عليه السلام پس از پايان جريان حكميت به جنگ با معاويه مي رفتند، و قطعاً ماجراي خوارج به وقوع نمي پيوست و در نتيجه موقعيت تصميم گيري ابن ملجم ملعون براي قتل اميرالمؤمنين عليه السلام پيش نمي آمد.(2).

*****

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 278.

اين حقيقتي است كه «ابن ابي الحديد» در مدرك فوق بدان اشاره دارد.

حجاج بن يوسف ثقفي بر شما حكومت خواهد كرد كه دنيا را بر شما تيره و تار خواهد كرد، اين خبر منافات ندارد كه شخص اشعث حكومت حجاج را درك نكرده باشد، و لذا اشعث در سال 40 يا 42 قمري بعد از شهادت حضرت علي عليه السلام از دنيا رفت و امام حسن مجتبي عليه السلام طبق نقل ابن اثير و ديگران بر جنازه او نماز خواند كه در صفحات بعد خواهد آمد.

مقاتل الطالبين، ص 20؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 6، ص 117.

سياه خواهد بود.

امام مجتبي عليه السلام فرمود: آري، او به هنگام مرگ چنين شد.(1).

*****

سفينة البحار، ج 1، ماده شعث، ص 703.

عليه و آله شنيدي كه مي فرمود: «من كنت مولاه فهذا عليٌّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» و امروز به ولايت من شهادت ندادي، خداوند تو را نمي راند مگر در همان جا كه هجرت نمودي كه سرزمين كفر و جاهليت تو بوده، در آن جا بميري.

جابر بن عبداللَّه انصاري در ادامه نقل مي كند كه: به خدا انس بن مالك را ديدم كه مبتلا به برص شد و هر چه عمامه بر سر مي گذاشت تا برص پوشيده گردد، نمي شد و اشعث بن قيس را ديدم در حالي كه چشمانش كور شده بود، به طوري كه خودش مي گفت: خدا را شكر كه به دعاي اميرالمؤمنين عليه السلام كور شدم و مرا به عذاب آخرت نفرين ننمود.(2).

البته اشعث، اشتباه كرد كه مي گويد: من در دنيا گرفتار كوري شدم تا در قيامت از عذاب الهي در امان باشم؛ زيرا حضرت او را به عذاب آخرت نيز وعده داد كه به آن اشاره مي كنيم.

براي اطلاع بيشتر از توطئه اشعث در قتل امام المتقين علي عليه السلام و شرح تفصيل شهادت آن امام مظلوم عليه السلام به طبقات الكبري، ج 3، ص 37 و 36 و شرح ابن ابي الحديد، ج 6، ص 177 و تاريخ دمشق ترجمه امام علي عليه السلام، ج 3 و بحارالانوار، ج 42 و ديگر كتب تاريخ و حديث و نيز به تجلي امامت از ديگر آثار مؤلف در بخش شهادت علي عليه السلام مراجعه نماييد.

*****

صدر اين روايت طبق نقل كشي در رجال خود، ص 45، ح 95 از «زر بن حبيش كه: روزي اميرالمؤمنين

عليه السلام از دارالاماره خارج شد و جمعي از ياران كه شمشير حمايل كرده و عمامه بر سر داشتند، به استقبال حضرتش رفتند و به امام گفتند: «السلام عليك يا اميرالمؤمنين و رحمة اللَّه و بركاته، السلام عليك يا مولانا» حضرت پس از پاسخ سلام آنان فرمود: كدام شما از اصحاب رسول خدا هستيد؟ جمعي از جمله خالد بن زيد، ابو ايوب انصاري، خزيمة بن ثابت، ذوالشهادتين، قيس بن سعد بن عباده، و عبداللَّه بن بديل بن ورقاء برخاستند و همه گفتند: ما در روز غدير خم حاضر بوديم و شهادت مي دهيم كه رسول خدا صلي الله عليه و آله درباره تو فرمود: «من كنت مولاه فعلي مولاه؛ هر كس من مولاي اويم، علي هم مولاي اوست.» اما برخي از اصحاب مثل انس بن مالك، اشعث بن مالك، براء بن عازب و خالد بن يزيد بجلي برخاستند و شهادت به ولايت حضرت ندادند. تا آخر حديث.

خصال صدوق، ج 1، ص 219، باب الاربعه، ح 44.

البته امام حسن مجتبي عليه السلام طبق نقل ابن اثير و ابن حجر بر جنازه اش نماز خواند.(1).

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 98؛ الاصابه، ج 1، ص 88.

ص 464.

گفت و گوي سلمان با مردگان را در شرح حال سلمان در همين كتاب ملاحظه فرماييد.

و همراه امام جنگيده است.

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 248.

ر. ك: همان، ص 263.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 82؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 166.

وقعة صفين، ص 406.

وقعة صفين، ص 442.

عليه السلام عرض كرد: نمي دانم. پيامبر فرمود: «الذي يضربك علي هذه و اشار الي يافوخه؛ كسي كه شمشير را بر يافوخ (به آن قسمتي از جلو سر گفته مي شود كه هنگام تولد نرم است و به تدريج حالت استخواني پيدا مي كند و محكم مي شود و از حساس ترين نقاط سر است) تو وارد مي كند. در اين جا پيامبر صلي الله عليه و آله اشاره به بالاي پيشاني علي عليه السلام كرد.

الآغاني، ج 15، ص 220.

اميرالمؤمنين طبق موازين الهي دستور داد يكي از آن پنج نفر را به قتل برسانند و دومي را سنگسار كنند و سومي را يك صد ضربه شلاق بزنند و چهارمي را پنجاه ضربه شلاق و پنجمي را تعزير(2) نمايند.

حضرت در پاسخ علت حكم خويش فرمود:

اما الأول: فكان ذميّاً فخرج عن ذِمَّته لم يكن له حدٌّ الاَّ السيف، و أمّا الثاني: فرجلٌ مُحصِنٌ كان حدّهُ الرَّجم، و اما الثالث: فغيرُ مُحصِنٍ حدّه الجلد، و أمّا الرابع: فعبدٌ ضربناه نصفَ الحدّ، و أمّا الخامس: مجنونٌ مغلوبٌ علي عقله؛

اما اولي چون ذمي و در پناه اسلام بود با اين عمل شنيع خود از پناه اسلام خارج شد، حدي به غير از شمشير براي او نيست و محكوم به مرگ است؛ اما دومي مسلماني بود كه همسرش در اختيارش بود و زنا كرد حكم او سنگسار است؛ اما سومي مسلماني بود كه همسرش در اختيارش نبود، لذا حد او يك صد ضربه شلاق است؛ اما چهارمي چون عبد بود حد او نصف حدّ حر است يعني پنجاه ضربه شلاق؛ و اما پنجمي ديوانه اي بود كه عقلش نمي رسيد، لذا حكم او تعزير است.(3).

و مواردي ديگر اصبغ از امام عليه السلام نقل حديث كرده است كه در اين جا به نمونه هاي فوق بسنده نموديم.

*****

قانون اسلام در كيفر زنا بستگي به اوضاع و احوال و نيز ارتكاب كننده آن دارد و مرتكبين گناه زنا، در شرايط مختلف كيفر مختلف دارند، چنانچه در حديث مورد بحث به اين اختلاف اشاره دارد.

تعزير نوعي تنبيه است كه ممكن است زندان، جريمه مالي و شلاق باشد كه تعداد شلاق تعزير كمتر از تعداد

شلاق «حدّ» است و با نظر قاضي دادگاه، مقدار و نوع تعزير قابل تغيير است.

تهذيب الاحكام، ج 10، ص 50، حديث 188.

مي رويد، اما من بر حال خود و دوري و مفارقت از شما مي گريم. اصبغ كه شخصيتي وقت شناس بود، در همين حال احساس كرد كه ديگر آخرين روزهاي عمر امام عليه السلام است و ديگر آن بزرگوار را نخواهد ديد و از سخنان گهربار آن پيشوا محروم خواهد شد لذا از فرصت استفاده كرد و گفت: «يا اميرالمؤمنين، جعلت فداك، حَدَّثني بحديث سمعتَه من رسول اللَّه صلي الله عليه و آله فإنّي أراني لا أسمع منك حديثاً بعد يومي هذا ابداً؛ اي امير مؤمنان، حديثي از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله برايم بفرماييد، شايد ديگر نتوانم بعد از امروز حديثي از شما بشنوم.»

اميرالمؤمنين عليه السلام با همان حال نزار فرمود: اي اصبغ روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله مرا خواست و فرمود: مردم را مخاطب قرار بده و بگو:

ايّها الناس، إني رسول رسول اللَّه اليكم و هو يقول لكم: ألا إنّ لعنة اللَّه و لعنة ملائكته المُقرّبين و أنبيائه المرسلين و لعنتي علي مَن انتمي إلي غير أبيه او ادَّعي إلي غير مَواليه او ظلم أجيراً أجرَه؛

اي مردم، من فرستاده رسول خدا به سوي شمايم، پيامبر فرمود: لعنت خدا و فرشتگان مقرب پروردگار و انبياء مرسل و لعنت من بر كسي كه خود را به غير پدر خود منتسب نمايد و يا به غير مولاي خود دعوت كند و يا به اجيري ظلم نمايد.

اي اصبغ، من به دستور پيامبر به مسجد رفتم، آن چه پيامبر فرموده بود با مردم در ميان گذاشتم، اما همين كه از منبر پايين آمدم «عمر بن خطاب» جلو آمد و گفت: پيام رسول خدا

صلي الله عليه و آله را ابلاغ كردي اما كلامي مجمل گفتي و تفسيرش را بيان نكردي. گفتم: خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله عرض مي كنم، پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود به آنان بگو:

ايها الناس، ما كنّا لِنُجيئكم بشي ء إلّا و عندنا تأويلُه و تفسيرُه، ألا و إنّي أنا أبوكم، ألا و إنّي أنا مولاكم، ألا و إنّي أنا أجيركم؛

اي مردم، چيزي را براي شما نمي آوريم مگر تأويل و تفسيرش نزد ما است، آگاه باشيد همانا من پدر شمايم، آگاه باشيد همانا من مولاي شمايم، آگاه باشيد همانا من اجير شما هستم.(1).

بنابراين هر كس نسبت به پدر خود ظلم كند و يا عقيده اي غير مولاي خود بپذيرد و يا حق اجيري كه در هدايت و اسلام او كوشيده ضايع نمايد لعنت خدا و فرشتگان مقرب الهي و رسولش و لعنت پيامبر بر او خواهد بود.

از اين حديث به خوبي استفاده مي شود از اين كه اميرالمؤمنين عليه السلام در لحظات آخر عمر مباركش به اين حديث اشاره كرده خواسته به او و هر كس كه اين كلام را مي شنود، بفهماند كه: علي پدر امت است و هم مولا و هم اجير آنان است، و لذا هر كس به راهي غير از راه علي برود و عقيده اي بر خلاف او انتخاب كند و حق او را ضايع نمايد لعنت خدا و فرشتگان و انبياء الهي بر او خواهد بود.

*****

امالي شيخ مفيد، مجلس 42، ح 3؛ امالي شيخ طوسي، مجلس 5، ح 4/191؛ بحارالانوار، ج 42، ص 204.

السلام به شمار مي رود.(1).

*****

رجال برقي، ص 4.

گفت و به نقلي، وي از جمله شيعياني بوده كه به دست زياد به شهادت رسيده است.(3).

*****

اعيان الشيعه، ج 3، ص 576.

وقعة صفين، ص 425.

اعيان الشيعه، ج 3، ص 576.

1، ص 103.

و يك بيت آن چنين است:

الشمس كاسفة لفقد إمامنا

خيرالخلائق والإمام العادل

- در فقدان امام ما خورشيد گرفت (همان كس) كه از بهترين انسان ها و امام عادل و دادگر است.

معاويه پس از شنيدن اشعار، گفت: «خدا تو را بكشد، اي دختر صفوان! تو چيزي براي گفتن باقي نگذاشتي، حال حاجتت چيست كه نزد من آمده اي؟» اين زن با فضيلت و امام شناس گفت: «بعد از اين سخنان، هيهات كه حاجتم را بگويم، به خدا سوگند كه از تو خواهشي نخواهم كرد!» اين را گفت، از جا برخاست و از نزد معاويه رفت.(3).

*****

تراجم اعلام النساء، ج 1، ص 240.

دو بيت از اشعار او اين است:

يا عمرو دونك صارماً ذارونق

غصب المهزة ليس بالخوّار

أسرج جوادك مسرعاً و مشمراً

للحرب غير معرد لفرار

.اعيان الشيعه، ج 3، ص 475.

مأيوست نكند كه درباره ات غير حق بگويم.(1).

سپس ام الخير به راه شام ادامه داد چون وارد شد، گفت: السلام عليك يا اميرالمؤمنين و رحمة اللَّه و بركاته. معاويه از اين برخورد شاد شد و گفت: عليك السلام، اي ام الخير، تو به حق مرا با عنوان اميرالمؤمنين خطاب كردي.

ام الخير گفت: اي اميرالمؤمنين، بس كن، هر زمان و مهلتي پاياني دارد. معاويه گفت: راست گفتي. حالت چه طور است اي خاله؟ در مسير راه چگونه بر تو گذشت؟ گفت: خوبم و همواره در مسير راه به من خوش گذشت تا نزد تو آمدم، و اكنون هم در مجلسي دوستانه و سلطاني رفيق مي باشم. معاويه گفت: چون نيت من خوب بود بر شما پيروز شدم! ام الخير گفت: اي معاويه، تو را در سخن باطل و چيزي كه عاقبتش خوب نيست به خدا پناهت مي دهم. معاويه فوراً گفت: من قصد بدي نداشتم، حال به من بگو سخن تو چگونه بود موقعي كه عمار ياسر كشته شد؟ گفت: نه قبلاً او را بي جا زينت داده بودم نه بعداً درباره او روايت مي كنم، و همانا كلماتي بود كه در موقع صدمه و ناراحتي زبانم جاري مي شد، حال اگر دوست داري مطلبي غير از آنچه گفتم، برايت بگويم يا كاري ممكن است انجام دهم؟ معاويه گفت: نه چنين چيزي نخواستم. بعد به اطرافيانش توجه كرد و گفت: كدام يك از شما سخنان ام الخير را در جنگ صفين به ياد داريد؟ مردي گفت: من بعضي كلمات او را به ياد دارم. معاويه گفت: بگو، آن مرد شامي گفت: گويا ام الخير بُرد زبيدي

ضخيمي به تن داشت و بر شتر خاكستري رنگ سوار و به دستش شلاقي بود كه موهاي آن منتشر شده بود و خودش مانند شير مردي كه در حنجره خود مي دميد، فرياد مي زد و چنين مي گفت:

اي مردم، تقواي پروردگارتان را پيشه كنيد، همانا زلزله قيامت بسيار عظيم و بزرگ است، همانا خداوند حق را براي شما واضح كرد، و دليل و برهان را آشكار نموده، و راه حق را روشن ساخته، و پرچم حق را بالا برده، و در كوري (مبهم و سياه) كه شما را به اشتباه اندازد، قرار نداد؛ بنابراين خدا شما را رحمت كند به كجا قصد كرده ايد و مي رويد؟ آيا از اميرالمؤمنين علي عليه السلام فرار مي كنيد يا از ميدان نبرد يا از بي رغبتي به اسلام و يا از حق رو گردان شده و مرتد گشته ايد؟... خداوند شما را مورد رحمت قرار دهد، بيايد به سوي امام عادل (علي بن ابي طالب عليه السلام) و شخصيت تقوا پيشه مورد رضايت خدا (و وصي سزاوار) و صديق اكبر... اي سپاهيان اسلام، با سرداران كفر بجنگيد كه اينها پيماني ندارند، شايد با حمله شما آنها دست بردارند و ايمان آورند، اي گروه مهاجران و انصار، صبر پيشه كنيد و در ميدان جنگ با بصيرت و آگاهي از پروردگارتان و ثبات و پايداري در دينتان به قتال و جنگ ادامه دهيد، پس گويا مي بينم در فردايي شما سپاهيان شام را ملاقات كنيد، گويي آنها گورخراني هستند رميده و فراري كه از شير فرار كرده اند (تا آخر حديث).

معاويه پس از شنيدن سخنان ام الخير از

زبان يكي از درباريان به او گفت: تو با اين گفتار جز مرگ و كشتن من قصد ديگري نداشتي؛ بنابراين اگر من تو را بكشم، باكي بر من نيست!

ام الخير در جواب گفت: به خدا قسم اگر قتل من به دست كسي كه مرا با شقاوتش به سعادت مي رساند، ضرري بر من نيست. معاويه ناراحت شد و گفت: اي پرحرف زياده گو، بس است، ساكت باش، حال بگو ببينم عقيده تو درباره عثمان بن عفان چيست؟

ام الخير گفت: من درباره او چيزي ندارم بگويم، همانا مردم او را به خلافت نشاندند در حالي كه از او راضي بودند و بعد او را كشتند در حالي كه از او ناراحت بودند. سپس معاويه از طلحه و زبير سؤال كرد، و ام الخير جواب مناسبي درباره آن دو داد و در آخر، ام الخير به معاويه گفت: تو را به حق خدا قسم مي دهم، مرا از پاسخ دادن به اين مسائل معاف بدار و از امور ديگر سؤال كن. معاويه از جرأت و شهامت ام الخير شيره زن جهادگر در ركاب علي عليه السلام به عجب آمد و در آخر گفت: باشد، من تو را معاف كردم. سپس دستور داد جايزه رفيع و با ارزشي به او دادند و با اكرام و احترام او را به كوفه بازگرداندند.(2).

*****

عبارت ام الخير به والي چنين بود: «يا هذا لا يُطمعنَّك بِرّك بي أن أسُرك بباطل، و لا تُؤيسك معرفتي بك أن أقول فيك غير الحق».

عقد الفريد، ج 2، ص 119 - 116.

ص 66، ش 1.

قرآن فراخواند؛ اما آن ها زير بار نرفتند و آن جوان بي گناه را كشتند و مادرش «ام ذريح» وقتي جنازه فرزندش را ديد، اشعاري در مذمت سپاه عايشه، طلحه و زبير سرود. كه دو بيتش اين است:

يا ربّ إنّ مسلماً أتاهم

بمصحفٍ أرسله مولاهم

للعدل و الإيمان قد دعاهم

يتلو كتابَ اللَّه لا يخشاهم

جامعه خفقان زده پس از رحلت پيامبر و فضاي مسموم آن دوران، بازگو مي كرد و از گفتن حقايق و بيان فضايل امام علي عليه السلام و فرزندانش دريغ نمي ورزيد. در اين جا به مواردي از آنها اشاره مي كنيم.

*****

رسول خدا صلي الله عليه و آله ميراثش را بر فاطمه حرام كرده و به او اطلاع نداده است؟ با اين كه خداوند به او دستور داده كه: «انذر عشيرتك الأقربين؛ ابتدا بستگان و نزديكانت را انذار و تبليغ كن» و يا آن كه تصور مي كنيد پيامبر صلي الله عليه و آله حرام بودن ميراثش را به فاطمه اطلاع داده، ولي او با دستور پدر مخالفت كرده تا آن چه حقش نيست، مطالبه كند؟ و حال آن كه او بهترين زنان و مادر سيد جوانان و هم پايه مريم دختر عمران است و به وسيله پدرش مقام رسالت پايان يافته است.(1).

*****

سفينة البحار، ج 1، ص 642، ماده سلم.

و بعد به منزل برگشت. روزها و سال ها گذشت تا «عمر بن خطاب» به خلافت رسيد. مادرم همان ماموريت را به من داد، و عمر هم خطبه خواند و به منزلش رفت و همين طور با شروع خلافت عثمان اين كار را كردم تا آن كه پس از قتل عثمان، مردم با اميرالمؤمنين عليه السلام بيعت كردند. باز هم به گفته مادرم به مسجد رفتم؛ اما پس از آن كه علي عليه السلام خطبه خواند از منبر پايين آمد، مرا طلبيد و فرمود: «برو از مادرت اجازه بگير، مي خواهم او را ملاقات كنم.»

من نزد مادرم آمدم و پيام اميرالمؤمنين عليه السلام را به او رساندم. او گفت: من هم منتظر او بودم. علي عليه السلام وارد شد و فرمود: «ام سلمه، آن امانت را با اين نشانه ها به من بده.» مادرم برخاست از ميان صندوق خود، صندوق كوچكي بيرون آورد و امانتي را كه رسول خدا صلي الله عليه و آله نزد او گذاشته بود - تا تحويل جانشينش دهد به شرطي كه نشانه هاي آن را بدهد - به علي عليه السلام داد. سپس به من گفت: پسرم، دست از علي برمدار كه پس از پيامبر، امامي جز او سراغ ندارم.(1).

*****

بحارالانوار، ج 26، ص 49.

سرپوش گذاشتن بر جرم و گناه خود داشته باشد، لذا خود به منزل «ام سلمه» كه آن روزها در مكه بود، رفت و در اين باره كمي با او صحبت كرد و درباره مظلوميت عثمان مطالبي را عنوان نمود تا شايد او را متقاعد سازد و در اين سفر پر مخاطره وي را به همراه خود ببرد.

«ام سلمه» در پاسخ عايشه (فرياد برآورد به طوري كه هر كسي در خانه بود، صداي او را شنيد و) گفت: اي عايشه، تو كه تا ديروز مردم را بر ضد عثمان مي شوراندي و بدترين سخن درباره او مي گفتي، و نام او نزد تو غير از «نعثل»(1) چيز ديگري نبود، چرا امروز چنين مي گويي؟ با اين كه موقعيت علي را در نزد پيامبر خوب مي داني و اگر فراموش كرده اي، يادآوريت كنم؟

آن گاه حقايقي را كه پيامبر صلي الله عليه و آله درباره فضايل علي عليه السلام فرموده بود، بيان كرد و عايشه همه را تصديق كرد.

«ام سلمه» پرسيد: پس چرا مي خواهي با او مبارزه كني؟ گفت: براي اصلاح بين مردم! «ام سلمه» گفت: خود مي داني. اين را گفت و از هم جدا شدند.

«ام سلمه» اين جريان را براي اميرالمؤمنين عليه السلام نوشت.(2).

اما عايشه تسليم حق نشد و حال و هواي فرماندهي لشكر و حكومت بصره سخت او را غافل كرده بود، لذا براي رفتن به بصره جدي و مصمم بود.

طبق نقل ديگري عايشه ابتدا متنبه شد، وقتي به خانه آمد براي طلحه و زبير پيغام فرستاد كه من از آمدن معذورم لكن نيمه شب نشده بود كه صداي كجاوه عايشه به گوش

رسيد و آماده حركت به بصره شد.(3).

«سعيد بن مسلم مكي» از «عمره بنت عبدالرحمن» نقل مي كند: هنگامي كه امير مؤمنان عليه السلام عازم بصره بود، به خانه «ام سلمه» همسر پيامبر صلي الله عليه و آله وارد شد تا با او وداع كند. «ام سلمه» در موقع خداحافظي به حضرت علي عليه السلام چنين گفت:

برو در حفظ و پناه پروردگار باشي، اي علي، به خدا سوگند تو بر حقي و حق با توست، اگر ترس اين نبود كه معصيت خدا و رسولش كرده باشم، چرا كه پيامبر صلي الله عليه و آله به ما دستور داده تا در خانه ها بمانيم، همراه تو مي آمدم، ولكن همراه تو كسي را مي فرستم كه برايم بسيار گرامي و از جانم عزيزتر است و او فرزندم «عمر بن ابي سلمه» است.(4).

*****

نعثل: نام يهودي پيري است كه داراي ريش بلندي بود و در مدينه مي زيسته و در لغت به معناي «كفتار پير» است.

شرح ابن ابي الحديد، ج 6، ص 217؛ با تفصيل بيشتر در احتجاج طبرسي، ج 1، ص 166.

احتجاج طبرسي، ج 1، ص 166؛ بحارالانوار، ج 32، ص 149.

مستدرك حاكم، ج 3، ص 128.

بزرگوارش علي بن الحسين عليه السلام در مدينه نزد من آمد و همه وصاياي پدرش را - كه نزد من امانت بود - به وي تحويل دادم.(1).

*****

سفينة البحار، ج 1، ص 643 ماده سلم.

ام سلمه از من پرسيد: در آن هنگامي كه دل ها اين طرف و آن طرف مي رفت و ترديد مي يافت، تو كجا بودي؟ گفتم: من هم به شك و ترديد افتادم ولي خداوند هنگام ظهر ترديد را از دلم برداشت و با علي عليه السلام همراه بودم و جنگيدم.

«ام سلمه» گفت: آفرين بر تو، همانا از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه مي فرمود: «عليٌّ مع القرآن و القرآن مع علي، لن يتفرقا حتي يردا عليَّ الحوض؛ علي با قرآن است و قرآن نيز با علي، اين دو از هم جدا نمي شوند تا كنار حوض (كوثر) بر من وارد شوند».(1).

*****

همان، ج 3، ص 134؛ سفينة البحار، ج 1، ص 642.

صداي خود را آرام كردم و خشم خود را فرو بردم و صبر كردم تا وقتي خبر آمد كه حسين بن علي عليه السلام به شهادت رسيده است و برايم خبر آوردند آنچه برايم ثابت شده بود.(1).

ابن شهر آشوب از احمد حنبل و ديگران نقل مي كند كه: ابن عباس گفت: در خانه خوابيده بودم ناگهان صداي ناله عظيمي از خانه ام سلمه بلند شد و گفت: «يا بنات عبدالمطلب أسعدنني و أبكين مع فقد قتل سيدكن؛ اي دختران عبدالمطلب، به من كمك كنيد و با من بگرييد، به خدا قسم آقاي شما، سيد جوانان بهشت، سبط رسول خدا، حسين بن علي عليه السلام را كشتند.

كسي پرسيد از كجا دانستي حسين عليه السلام كشته شده است؟

گفت: الان رسول خدا را در خواب ديدم كه بسيار آشفته، غبارآلود و موهايش پريشان بود، علت را پرسيدم، فرمود: «قتل ابني الحسين و أهل بيتة فدفنتهم؛ در اين روز فرزندم حسين و اهل بيت او را كشتند. مشغول دفن ايشان بودم و اين ساعت از دفنشان فارغ شدم.» همين كه از خواب پريدم، به سراغ تربت حسين عليه السلام رفتم همان تربتي كه جبرييل از كربلا براي پيامبر صلي الله عليه و آله آورده و گفته بود: «هر وقت اين خاك خون شد، فرزندت كشته شده است» و حضرت به من فرمود: «آن خاك قرمز را در شيشه اي بگذار، و نگه دار هر وقت خون شد، بدان حسين كشته شده است»(2) و من الان در همان شيشه نگاه كردم، ديدم خون تازه است كه فوران مي كند(3).

طبق نقل ابن اثير، ابن عباس مي گويد: در همان شبي كه

امام حسين عليه السلام كشته شد و به شهادت رسيد، من پيامبر خدا صلي الله عليه و آله را در خواب ديدم كه شيشه اي پر از خون در دستش بود، پرسيدم: اي رسول خدا، اين خون چيست؟ فرمود: اين خون حسين و ياران اوست كه آن را به نزد خدا مي برم. و ابن عباس فردا صبح مردم را از شهادت امام حسين عليه السلام باخبر كرد و قصه خود را كه خواب پيامبر صلي الله عليه و آله را ديده بود، نقل نموده و بعداً هم معلوم شد كه خواب او درست بوده است.(4).

*****

ارشاد مفيد، ج 2، ص 130؛ بحارالانوار، ج 44، ص 239.

اين روايت و نيز روايت بعدي كه از ابن عباس است با آنچه در اول از بحارالانوار آورديم، تفاوت دارد؛ زيرا حديث اول مي گويد: ام سلمه، خبر شهادت حضرت حسين را مخفي كرد، اما اين دو خبر بعدي مي گويند كه موضوع شهادت امام حسين عليه السلام به اطلاع مردم رسانده شده. و محتمل است مراد اطلاع رساني به مردم در اين دو حديث آخر و افراد خاص و نزديكان بوده نه همه مردم تا به حديث اول تفاوت و مخالفتي نداشته باشد، و اللَّه العالم.

مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 55.

كامل بن اثير، ج 2، ص 582.

محدثين عامه وفات او را به سال 62 و به قولي 61 يا 59 هجري ذكر كرده اند.(2).

البته قول 59 هجري صحيح نيست؛ زيرا حضرت سيدالشهدا در سال 61 هجري به شهادت رسيد و ام سلمه آن زمان را درك كرده است، چنانچه مدارك آن گذشت؛ بنابراين قول 59 هجري نمي تواند صحيح باشد، و احتمال قوي دارد كه وفات او در سال 61 هجري كه مقارن با انتشار خبر شهادت امام حسين عليه السلام در مدينه بوده باشد، چنانچه ابن حجر در اين باره از ابن حنان مي نويسد: وقتي خبر شهادت حسين بن علي عليه السلام به مدينه رسيد در آخر سال 61 هجري، ام سلمه از دنيا رفت.(3).

*****

سفينة البحار، ج 1، عنوان سلم، ص 642.

ر. ك: الاصابه، ج 8، ص 225؛ تهذيب التهذيب، ج 10، ص 509.

ر. ك: الاصابه، ج 8، ص 225؛ تهذيب التهذيب، ج 10، ص 509.

كه به خداوند نزديك و محبت تو در دل هاي مؤمنان بيشتر خواهد شد.»

معاويه گفت: آيا واقعاً اين سخن از تو است كه درباره من گفتي؟ ام سنان در پاسخ گفت: سبحان اللَّه، به خدا سوگند، مثل تو به باطل مدح نمي شود و به دروغ عذر آورده نمي گردد و همانا تو رأي و عقيده و ضمير دل ما را مي داني، اما بگذار عقيده ام را برايت بگويم و چنين گفت: «كان واللَّه عليٌّ أحبّ إلينا منك، و أنت أحبّ إلينا من غيرك، به خدا قسم علي بن ابي طالب عليه السلام پيش ما از تو محبوب تر و به دل ما نزديك تر از تو است و تو هم نزد ما از غير خود به ما نزديك تري.»

معاويه پرسيد: مراد تو از غير من چه كساني اند؟ گفت: مروان بن حكم والي مدينه و سعيد بن عاص. پرسيد: حال چه مي خواهي؟ ام سنان در مذمت مروان بن حكم، مطالبي از بي عدالتي و ستم هاي او به زبان آورد و در آخر گفت: فرزند پسرم را بدون گناه زندان كرده و تقاضاي آزادي او را دارم! معاويه فوراً دستور داد به مروان بن حكم بنويسند، نوه او را آزاد كند، بعد مركب راهواري با پنج هزار درهم به ام سنان هديه داد و وسايل بازگشت وي را به مدينه فراهم نمود.(1).

آري ياران با وفاي اميرالمؤمنين علي عليه السلام زن و مردشان هرگز در برابر هيبت و قدرت دشمن دست از حق گويي برنمي داشتند و در برابر معاويه هم كه اعدي عدوّ علي عليه السلام بود، به برتري و فضيلت آن

امام همام اصرار مي ورزيدند.

*****

عقد الفريد، ج 2، ص 108؛ ر. ك: اعيان الشيعه، ج 3، ص 480.

علي عليه السلام ناشناخته مقابل او قرار گرفت و او را به هلاكت رسانيد. و ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 264 مي نويسد: شخصي كه به ميدان جمل آمد و اين رجز را خواند: «اضربهم ولو...» خبّاب بن عمرو راسبي بود و مالك اشتر به مقابل او رفت و با ضربه اي او را به هلاكت رسانيد.

الجمل، ص 344.

لقيه فليقرئه مِنّي السلام؛

از جانب «قرن» بادهاي بهشت مي وزد، چه بسيار مشتاق توام اي اويس قرني، آگاه باشيد، هر كسي كه او را ملاقات مي كند، سلام مرا به وي برساند.

شخصي پرسيد: اويس قرن كيست؟

حضرت صلي الله عليه و آله فرمود: «وي شخص گم نامي است كه اگر از شما غايب است، در مقام يافتنش نيستيد و اگر نزد شما بود به حسابش نمي آوريد، امّا بدانيد كه با شفاعت وي امت دو قبيله «ربيعه» و«مضر» داخل بهشت مي شوند، او مرا نمي بيند ولي به من ايمان آورده است و عاقبت در ركاب خليفه و جانشين شايسته من (علي بن ابي طالب) در صفين به شهادت خواهد رسيد.(1).

در نقل ديگري اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي فرمايد: رسول خدا صلي الله عليه و آله به من خبر داد كه: «مردي از امت حضرتش را ملاقات خواهم كرد كه به او «اويس قرني» گفته مي شود، او از گروه حزب اللَّه است كه مرگ او شهادت در راه خداست و به شفاعت او مثل دو قبيله «ربيعه» و «مضر» وارد بهشت مي شوند».(2).

*****

سفينة البحار، ج 1، ص 53 ماده اوس.

سفينة البحار، ج 1، ص 53 ماده اوس.

لايستطيع أن يأتي مسجده او مُصلّاه مِن العُري، يَحْجُزُه ايمانه أن يسأل الناس، منهم اُويس القرني؛

در ميان امت من افرادي هستند كه به خاطر نداشتن لباس نمي توانند، براي نماز در مسجد حاضر شوند و ايمان آنان مانع از آن است كه از مردم نيز كمك بخواهند، از جمله اين افراد «اويس قرني» است.(2).

وي از فيض صحبت پيامبر صلي الله عليه و آله و از بركت ملازمت آن حضرت محروم ماند. با اين وجود، رسول خداصلي الله عليه و آله او را برترين «تابعين»(3) براي امت خود معرفي كرده است.(4).

*****

زهّاد هشت گانه عبارتند از: 1. اويس قرني 2. ربيع بن خثيم 3. هرم بن حيان 4. عامر بن عبد قيس (اين چهار نفر از پيروان حضرت علي اند) 5. ابو مسلم خولاني (از ياران معاويه) 6. مسروق بن اجدع (از مأموران جمع آوري ماليات حكومت معاويه بود) 7. حسن بن ابي الحسن (رئيس قدريه و با هر فرقه اي كنار هم مي آمد) 8. اسود بن يزيد.» (رجال كشي، ص 97، ش 154).

حلية الاولياء، ج 2، ص 84؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 76؛ الاصابه، ج 1، ص 220.

ر. ك: همين كتاب، ص 34.

ر. ك: حلية الاولياء، ج 2، ص 87؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 77؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 455؛ رجال كشي، ص 99، ش 156.

مي گفت: «امشب، شب سجود من است.» و آن شب را تا صبح به سجده مي رفت. وي هر روز عصر آنچه در خانه از غذا، نوشيدني و لباس داشت، همه را در راه خدا صدقه مي داد و بعد مي گفت: «اللهم من مات جوعاً فلا تؤاخذني به، و من مات عُرياناً فلا تؤاخذني به؛ بار پرودگارا، اگر كسي از گرسنگي مُرد، مرا به كوتاهي در حق وي مؤاخذه نكن و اگر كسي از برهنگي مُرد، مرا به آن مورد بازخواست قرار نده».(1).

*****

حلية الاولياء، ج 2، ص 87؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 77.

و آله برسانيد و بگوييد مردي از يمن، براي زيارت شما آمده بود؛ امّا از مادرش اجازه توقف، بيش از نصف روز را نداشت لذا نتوانست بماند. اويس اين را گفت و رهسپار ديار خود شد.

وقتي رسول خدا صلي الله عليه و آله به منزل بازگشت، فرمود: آيا كسي به خانه ما آمده بود؟ گفتند: آري، شترباني از يمن به نام «اويس قرني» آمده بود. بر شما سلام و درود فراوان فرستاد و به سرزمين خود بازگشت. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: آري، اين نور اويس است كه اكنون در خانه به يادگار مانده است.(1).

*****

ناسخ التواريخ، امير المؤمنين عليه السلام، ص 176.

سر از سجده برداشت و گفت: اي خليفه، آيا به راستي من شفيع چنين جمعيّتي از امت رسول خدا صلي الله عليه و آله خواهم بود؟ عمر گفت: آري، اي اويس، حال من هم از تو مي خواهم كه مرا نيز شفاعت كني.

اين جريان باعث شد كه راز اويس فاش شود، لذا همه مردم به سراغ او رفتند و به قصد تبرك، بدن او را لمس مي كردند. اويس از اين وضعيت به شدت محزون شد و به عمر گفت: «يا اميرالمؤمنين، شهرتني و اهلكتني؛ اي اميرالمؤمنين، راز مرا افشا كردي و باعث هلا كتم شدي.

وي از آن پس بارها ملاقات خودش را با عمر نقل مي كرد (و از اين كه رازش فاش شده بود، ناراحت بود) تا سرانجام در ميان پياده نظام اميرالمؤمنين علي عليه السلام در صفين به شهادت رسيد.(1).

*****

رجال كشي، ص 98، ش 156؛ ر. ك: سفينة البحار، ج 1، ص 53 در سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 70 همين داستان را با مقداري تفاوت نقل مي كند و مي نويسد كه: «عمر بن خطاب وقتي گروهي از اهل يمن به مدينه آمدند، از آنان پرسيد: آيا در ميان شما اويس بن عامر است؟ گفتند: آري، تا آن كه اويس را ديد، پرسيد: آيا تو اويس فرزند عامري؟ گفت: آري، آيا از طايفه مراد و قبيله قرني؟ گفت: آري - تا آخر حديث».

راه خدا و دفاع از سنّت به يغما رفته پيامبر اسلام است و بايد در ركاب جانشين شايسته آن حضرت مجاهدت كرده و عليه غارتگران و بدعت گذاران وارد پيكار شده و راه و روش پيامبر خدا را احيا نمايد؛ لذا از كوفه خارج شد و در ذي قار به حضور اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد و با ايشان بيعت مجدد كرد و ملتزم شد كه تا پاي جان در ركاب آن حضرت بجنگد.

اميرالمؤمنين عليه السلام قبل از رسيدن اويس، زماني كه در «ذي قار» براي اخذ بيعت از سربازانش نشسته، و منتظر پيوستن قبايل و عشاير مناطق مجاور بود فرمود:

يأتيكم من قِبَل الكوفة ألف رجلٍ، لا يزيدون رجلاً و لا ينقصونَ رجلاً يُبايعوني علي الموت؛

به زودي از جانب كوفه يك هزار نفر(2) به ما ملحق خواهد شد، نه يك نفر كمتر و نه بيشتر و با من بر سر جان بيعت خواهند كرد.

ابن عباس مي گويد: من از قاطع بودنِ امير المؤمنين عليه السلام در تصريح به اين رقم، پريشان شدم كه نكند از گفته امام، كمتر و يا بيشتر شود تا در اين شرايط حساس ما را با مشكل مواجه كند؛ امّا نتيجه خوفناك شمارش نهصد و نود و نه نفر تازه وارد بود و ديگر اميدي به تكميل عدد نبود، زيرا همه گروه ها رسيده بودند و كسي هم از كاروان ها عقب نمانده بود، به همين دليل اضطراب من شدت يافت و با خود گفتم: «إنّا للَّه و إنّا إليه راجعون» ناگهان متوجه شدم شخصي از آن طرف اردوگاه به سمت ما در حركت است، وقتي نزديك شد، ديدم، مردي است پياده

كه قباي پشمي بر تن دارد و شمشير و سپر و ديگر ادوات جنگي را با خود حمل مي كند. وي به محض ورود به اردوگاه، خدمت حضرت عليه السلام شرفياب شد و عرض كرد: يا علي، دستت را باز كن، تا با تو بيعت كنم.

امام عليه السلام پرسيد: «و علي من تبايعني؟ بر سر چه امري با من بيعت مي كني؟

عرض كرد: «علي السمع و الطاعة و القتال بين يديك حتي أموت او يفتح اللَّه عليك؛ با تو بيعت مي كنم كه كلامت را گوش كنم و فرمانت را گردن نهم و در ركاب تو آن قدر بجنگم كه يا شما به پيروزي برسيد و يا من به شهادت.»

سپس حضرت علي عليه السلام از اسم و نشان او سؤال كرد و فرمود: تو كيستي؟ گفت: من اويسم. امام عليه السلام باز پرسيد: آيا تو «اويس قرني» هستي؟ گفت: آري.

امام عليه السلام فرمود:

اللَّه اكبر، أخبرني حبيبي رسول اللَّه صلي الله عليه و آله أنّي اُدرِك رجلاً من اُمّته يقال له اويس القرني، يكون من حزب اللَّه و رسوله، يموت علي الشهادة، يدخل في شفاعته مثلُ ربيعة و مضر؛

اللَّه اكبر! حبيبم رسول خداصلي الله عليه و آله به من خبر داد كه مردي از امتش به نام «اويس قرني» را ملاقات خواهم كرد و اين مرد جزو حزب خدا و رسول اوست و مرگ او شهادت در راه خدا خواهد بود، و شفاعت او در روز قيامت مثل قبايلِ ربيعه و مضر داخل خواهند شد.

ابن عباس مي گويد: با آمدن اويس مسرور و خوش حال شدم و از پريشاني بيرون آمدم.(3).

آري، وي همان گونه كه با

امام و پيشواي خود بيعت كرده بود، در ركاب آن حضرت در جنگ جمل شمشير زد و تا پيروزي آن حضرت دست از نبرد بر نداشت.

*****

ر. ك: الجمل، ص 108 و 109.

در رجال كشي اين حديث را اصبغ بن نباته نقل مي كند و عدد و رقمي كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود، در آن روز با حضرت بيعت مي كنند «يك صد» نفر است كه نود و نه نفر بيعت كردند و اويس در حالي كه لباس پشمي به تن داشت و دو شمشير حمايل كرده بود، بعداً و تا پاي جان بيعت كرد.

ارشاد مفيد، ج1، ص 315؛ ر. ك: به رجال كشي، ص 98، ش 156.

خود تدفين كرد، و پس از شهادت اويس، عمار ياسر به ميدان كارزار صفين قدم گذاشت و جنگ سختي با سپاهيان شام كرد و سرانجام او نيز به شهادت رسيد.(2).

*****

حلية الاولياء، ج 2، ص 86؛ سير اعلام النبلاء، ج 5، ص 77؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 455؛ رجال كشي، ص 98، ش 155.

ر.ك: مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 177؛ ر. ك: وقعة صفين، ص 324؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 9.

با ضربه اي به پهلوي شتر، او را به زمين انداخت و از حركت باز ايستاد.(1).

به گفته طبري «بجير بن دُلْجه ضبي» از اهل كوفه شتر عايشه را پي كرد.(2) ابن اثير «اعين بن ضبيعه» را عامل پي كردن شتر نقل كرده است.(3) نصر بن مزاحم «عمرو بن غزيه انصاري» را عامل اين كار مي داند و مي نويسد: «او در صفين در ركاب اميرالمؤمنين عليه السلام جنگيد».(4).

احتمال دارد كه تمامي اين افراد هر كدام به نوعي در پي كردن شتر عايشه نقش داشته اند.

*****

اعيان الشيعه، ج 3، ص 540.

تاريخ طبري، ج 4، ص 523، (محتمل است «بجير بن دُلْجه ضبي» همان بجير نخعي باشد كه اهل كوفه بوده، و اللَّه العالم).

اسدالغابه، ج 1، ص 103 (در شرح حال اعين است.)

وقعة صفّين، ص 379.

جنگ يا به صلح فتح كرد و در نبرد تستر به همراه ابوموسي اشعري جنگيد و آن مكان را تصرف كرد. او با اميرمؤمنان عليه السلام بيعت كرد و از شيعيان مخلص آن حضرت گرديد و در جنگ هاي جمل، صفّين و نهروان مجاهدت بسياري انجام داد. وي تا زمان «مصعب بن زبير» در كوفه ساكن شد و به سال 72 هجري در عصر حكومت مصعب بن زبير درگذشت.(1).

براء بن ثابت نقل مي كند: روزي ابو سفيان و معاويه به نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله آمد، حضرت فرمود: «اللهم العن التابع و المتبوع، اللهم عليك بالأقيعس؛ خدايا، تابع (معاويه) و متبوع (ابو سفيان) را لعن كن و از رحمت خود دور بدار، بار پروردگارا، لعن خاص تو بر اقيعس باد.» پسر براء از پدرش پرسيد: اقيعس كيست؟ براء گفت: او معاويه است.(2).

در معجم رجال الحديث مي نويسد: طبق نقل كشي، براء و انس بن مالك از شهادت دادن درباره حديث غدير امتناع كردند و به نفرين اميرمؤمنان عليه السلام، براء نابينا شد و «انس» به بيماري برص مبتلا گشت،(3) اما آية اللَّه خوئي قدس سره معتقد است كه اين حديث عامي است و صحت ندارد.(4) و مؤيد اين واقعيت اين حديث است كه امام صادق عليه السلام مي فرمايد: روزي اميرالمؤمنين علي عليه السلام به براء بن عازب فرمود: «كيف وجدت هذا الدين؟ اين دين (اسلام) را چگونه يافتي؟» عرض كرد: ما پيش از اين كه از شما تبعيت و پيروي كنيم به منزله يهودي بوديم، بندگي و عبادت براي ما سبك و خفيف بود، از موقعي كه از شما (اي امير

مؤمنان) پيروي كرده ايم، حقايق ايمان در دل هاي ما راه يافته و عبادت و بندگي را اين گونه يافتيم كه در بدن هاي ما سنگين و با ارزش است. آن گاه حضرت علي عليه السلام فرمود: از همين رو است كه مردم در روز قيامت به صورت حيوان محشور مي شوند، و شماها تك تك وارد محشر مي شويد تا وارد بهشت شويد.(5).

*****

ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 171؛ الاصابه، ج 1، ص 278؛ سير اعلام النبلاء، ج، ص 340.

وقعة صفين، ص 218.

رجال كشي، ص 45، ح 95.

معجم رجال الحديث، ج 3، ص 277.

رجال كشي، ص 44، ح 94.

و سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 123.

خراسان و ديگر شهرهاي ايران در زمان خلافت عثمان جزو مجاهدان سپاه اسلام بود و پس از گسترش اسلام به تمام نواحي ايران، در شهر مرو (از توابع خراسان) ساكن شد و عاقبت در زمان حكومت «يزيد بن معاويه» در همان ديار در گذشت. و همان جا به خاك سپرده شد و فرزندانش نيز در مرو ماندگار شدند.(2).

بريده پس از رحلت رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله همواره از ارادتمندان و حاميان اميرالمؤمنين علي عليه السلام و خاندان رسالت بود، و پس از قتل عثمان در زمره كساني كه با حضرت علي عليه السلام تا پاي جان بيعت كردند قرار گرفت.(3).

شركت بريده در تجهيز فاطمه

بريده و اعتراض به خلافت ابوبكر

شكايتي كه سبب حبّ علي شد

*****

ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 175؛ الاصابه، ج 1، ص 286.

ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 175؛ الاصابه، ج 1، ص 286؛ تهذيب التهذيب، ج 1، ص 452.

الجمل، ص 104.

به او ظلم كرده اند بر جنازه اش حاضر نشوند. چون فاطمه عليها السلام از دنيا رفت تمام اهل مدينه گريستند و صداي ضجه و ناله زنان بني هاشم خانه فاطمه را فرا گرفته بود و همه منتظر شركت در تشييع جنازه يادگار پيامبر بودند؛ اما ابوذر از خانه علي عليه السلام بيرون آمد و اعلام كرد همه بروند، تشييع جنازه دختر پيامبر عليها السلام به تأخير افتاده است. همه مردم به خانه هاي خود رفتند تا فردا صبح براي تشييع جنازه و نماز و دفن حاضر شوند. اما پس از گذشت پاسي از شب كه همه چشم ها به خواب رفت، امير مؤمنان عليه السلام طبق وصيت فاطمه عليها السلام با جمع اندكي بر جنازه مطهرش نماز خواند و محرمانه جنازه آن مظلومه تاريخ را به خاك سپرد، تشييع كنندگان و نمازگزاران و همراهان علي عليه السلام عبارت بودند از: عمار ياسر، مقداد، ابوذر، امام حسن و امام حسين عليهماالسلام، سلمان، زبير، عقيل، بريدة بن حصيب اسلمي و تعدادي از بني هاشم و خواص آنان.

امام علي عليه السلام تعداد هفت قبر در اطراف قبر فاطمه عليها السلام درست كرد تا قبر او شناخته نشود.و برخي از خواص گفته اند: قبر فاطمه را با زمين هموار كرد تا شناخته نشود.(1).

آري بريده نيز چون سلمان و ابوذر و مقداد از محارم اسرار خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله بود.

*****

همان، ج 43، ص 192.

«بريدة بن حصيب» در آن روز در مدينه نبود (چون از پرچم داران سپاه اسامه در بيرون شهر بود)(1) به محض ورود به شهر با خبر شد كه مردم با ابوبكر بيعت كرده و او را به جانشيني پيامبر صلي الله عليه و آله برگزيده اند. فوراً به منزل «عمران بن حصين» رفت و به او گفت: اي عمران، ديدي مردم آن چه از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله درباره علي عليه السلام در باغ و بستانِ بني فلان از انصار شنيده بودند، چه زود فراموش كردند! آيا يادت هست كه در آن باغ هر كس وارد مي شد و به رسول خدا صلي الله عليه و آله سلام مي كرد، حضرت پس از جواب سلام، به او مي فرمود: «سلّم علي اميرالمؤمنين، علي بن أبي طالب؛ بر علي بن ابي طالب كه امير مؤمنان است، سلام كن.» همه سلام كردند و كسي جز «عمر بن خطاب» اعتراض نكرد كه: آيا اين سلام بر علي عليه السلام به عنوان اميرالمؤمنين به دستور خداست يا به دستور رسول خدا؟ پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «بل من اللَّه و من رسوله؛ اين دستور هم از جانب خداست و هم از جانب رسول خداست.» اي عمران، آيا اين داستان را به ياد داري؟

عمران گفت: آري چنين روزي را به ياد دارم.

بريده گفت: پس اكنون برخيز با هم نزد ابوبكر برويم و سؤال كنيم: آيا پس از اين داستان، خبر و دستور جديدي از پيامبر صلي الله عليه و آله شنيده است كه ما از آن بي خبريم؟ چرا كه اگر او خبري را

نشنيده باشد، به پيامبر دروغ نمي بندد و به ما نيز دروغ نمي گويد.

بريده و عمران با هم نزد ابوبكر رفتند و موضوع سلام بر اميرالمؤمنين علي عليه السلام در باغ يكي از انصار را يادآور شدند و گفتند: در آن روز خودت به علي عليه السلام به عنوان اميرالمؤمنين سلام كردي، ديگر سزاوار نيست كس ديگري بر او امارت و حكومت كند! آيا بعد از آن، دستور جديدي از پيامبر شنيده اي كه ما از آن بي خبريم؟

ابوبكر تصديق كرد كه آن روز را به ياد مي آورم.

بريده گفت: بنابراين چگونه كسي سزاوار حكومت بر اميرالمؤمنين است با اين كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله او را امير بر مؤمنان قرار داده است؟

ابوبكر گفت: راست مي گوييد، اما مسلمانان مرا انتخاب و با من بيعت كرده اند و من هم از رأي آنها پيروي مي كنم.

بُريده گفت: «و اللَّه ما ذلك لك و لا للمسلمين خلاف رسول اللَّه صلي الله عليه و آله؛ نه، سوگند به خدا براي شما و ديگر مسلمانان سزاوار نيست كه با پيامبر مخالفت كنيد، بايد امامت و ولايت را به علي بن ابي طالب عليه السلام واگذار كنيد.» چون سخن به اين جا رسيد، ابوبكر گفت: بايد با عمر در اين باره مذاكره كنيم. وقتي عمر آمد، گفت (درست است، اما): «لا يجتمع النبوة و الملك في اهل بيت واحد؛ هيچ گاه نبوت و سلطنت در يك خانواده جمع نمي شود!»

بريده كه مردي دانا و پرجرأت در گفتار بود، گفت: اي عمر، چرا بر خلاف منطق قرآن سخن مي گويي؟ مگر نمي داني خداوند اين ادعاي تو

را اشتباه و خطا خوانده و مي فرمايد: «أَم يَحسُدونَ الناسُ علي ما آتاهُمُ اللَّه مِن فَضْلِه فَقَد آتَيْنَا آلَ إبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُم مُّلْكاً عَظِيماً».(2).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 160.

نساء 4، آيه 54 «آيا مردم حسد مي ورزند كه خداوند از فضل خويش به آنان (پيامبران) عطا فرمايد؟! همانا ما به خاندان ابراهيم كتاب و دانش و نيز حكومت بزرگي عطا كرديم».

از بازگشت سپاه از يمن، بريده و همراهان زودتر از همه خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله رسيدند، يكي از آنها عرض كرد: علي عليه السلام چنين و چنان كرد و از غنايم، جاريه اي براي خود برداشته است! حضرت چون واقف به شأن علي بود و مي دانست هرگز علي مرتكب خلاف نمي شود، لذا از آن شخص معترض روي برتافت، و ديگري پيش آمد باز همين موضوع را تكرار كرد و حضرت از او نيز روي برتافت، در آخر بريده جلو آمد و گفت: علي عليه السلام چنين و چنان كرد و از غنايم يمن، جاريه اي براي خود برداشت. حضرت در اين نوبت به غضب رفت به طوري كه رنگ صورتش سرخ گرديد و فرمود:

دعوا لي علياً - يكرّرها - إنّ علياً مني و أنا مِن علي، و إنّ حظّه في الخمس أكثر مما أخذ، و هو وليُّ كلِّ مؤمنٍ من بعدي؛

علي را بياوريد (چندين بار تكرار كرد) بعد فرمود: همانا علي از من است و من از علي و همانا سهم او از خمس غنايم، بيش از آن است كه او برداشته، و او پيشوا و وليّ هر مؤمني بعد از من است.(2).

*****

سريه: عبارت از گروهي است كه بدون پيامبر صلي الله عليه و آله به جانب دشمن مي رفتند.

بحارالانوار، ج 40، ص 83.

كوفه در دست برادرش «حارث بن حسّان» بود.

بشر در هنگام نبرد در جنگ جمل اين رجز را مي خواند:

أنا بنُ حسّان بنِ خوطٍ و أبي

رسولُ بَكر كلِّها الي النبي

- من پسر حسّان بن خوط هستم و پدرم نماينده بكر به سوي پيامبر صلي الله عليه و آله بود.(1).

*****

تاريخ طبري، ج 4، ص 522.

كه سنين پيري را مي گذرانيد، او وقتي وارد بر معاويه شد مروان حكم، عمر و عاص و سعيد بن ابي العاص حضور داشتند، همين كه چشم اطرافيان معاويه به بكاره افتاد، او را شناختند و هر كدام به نحو تحريك آميزي او را به معاويه معرفي كردند! نخست مروان به معاويه گفت: اين پيرزن را مي شناسي؟

معاويه پرسيد: او كيست؟

مروان پاسخ داد: او كسي است كه در جنگ صفين سپاهيان علي عليه السلام را با اين اشعار تهييج و تحريك به جنگ با تو مي كرد:

يا زيدٌ دونَك فاستثر(1) من دارِنا

سَيفاً حُساماً في التُّرابِ دفينا

قد كان مذخوراً لِكلِ عظيمة(2).

فاليومَ أبرزه الزمانُ مَصونا

- اي زيد، شمشيري را كه در خانه ما، زير خاك پنهان است بيرون بياور.

- كه اين شمشير براي حوادث بزرگ پنهان شده، و امروز بايد براي جنگيدن از زير خاك بيرون آيد.

سپس عمرو عاص براي تحريك معاويه گفت: اين همان زني است كه مي گفت:

أتَري ابنَ هندٍ للخلافةِ مالكاً

هيهاتَ ذاك و ما أراد بَعيدُ

مَنَّتكَ نَفسُكَ في الخَلاءِ ضَلالةً

أغراك عَمرو للشقا و سَعيدُ

- آيا مي بيني، پسر هند هواي خلافت به سرش زده است ولي هرگز چنين چيزي امكان ندارد.

- هواي نفس تو را به گمراهي كشانده و عمرو و سعيد تو را به بدبختي انداخته اند. تا آخر اشعار.

در آخر سعيد بن عاص گفت: اي معاويه اين همان است كه مي گفت:

قد كنتُ آمِل أن أموتَ و لا أري

فوقَ المنابِر مِن اُميّة خاطِباً

فاللَّه أَخَّرَ مُدَّتي فَتطاوَلَت

حتي رأيتُ مِن الزَّمانِ عجائِباً

في كلِ يومٍ لا يزال خطيبهم

وسط الجُموعِ لآل أحمد عائباً

- آرزو داشتم كه كه بميرم و از بني اميه كسي را بالاي منبر

در حال سخنراني نبينم.

- لكن خدا مرگ مرا به تأخير انداخت تا مواجه با شگفتي هاي روزگار شوم.

- هر روز خطيب و سخنگويي از بني اميه در جمع مردم، خاندان پيامبر را مورد عيب جويي و شماتت قرار مي دهد.

بكاره چون ديد اطرافيان معاويه با خواندن اشعار حماسي او در صفين، قصد تحريك معاويه و ضربه زدن به او را دارند با همان صراحت لهجه و شهامتي كه داشت بي درنگ خطاب به معاويه گفت:

نبحتني كلابك يا امير المؤمنين، و اعتورتني، فقصر محجتي، و كثر عجبي، و عشي بصري، و أنا و اللَّه قائلة ما قالوا، لا أدفع ذلك بتكذيب، فامض لشأنك فلا خير في العيش بعد اميرالمؤمنين عليه السلام؛

اي معاويه، سگانت را به جان من انداخته اي كه از هر طرف به من پارس كنند! و حال آن كه عصايم كوتاه و در اثر پيري كمرم خميده و بينايي چشم را از دست داده ام. آري به خدا قسم آن چه را كه مي گويند من گفته ام و گفته هاي آنان را تكذيب نمي كنم. پس هر چه مي خواهي بكن كه بعد از اميرالمؤمنين علي عليه السلام زندگي براي من هيچ ارزشي ندارد.(3).

محمد بن عبد ربه در ادامه آورده است: معاويه خنديد و گفت: اينها مانع از آن نمي شود كه نسبت به تو احسان نكنم، بنابراين حاجتت را بگو؟ بكاره گفت: با اين برخوردي كه با من شد، نه، حاجتي ندارم و فوراً از جا برخاست و رفت.(4).

*****

در كتاب عقد الفريد، «فاستشر» آمده است.

در همان سند آمده: «قد كنتُ أذخره ليوم كريهةٍ».

اعيان الشيعه، ج 3، ص 589.

عقد الفريد، ج 2، ص

104.

فضل، عبداللَّه، عبيداللَّه، قُثم، معبد، عبدالرحمان، و يك دختر از اين همسر داشت به نام ام حبيب. و پسران ديگر عباس عون، كثير و تمّام بود كه مادرشان ام ولد نام داشت، و فرزند دهم عباس، به نام حارث است كه از هذيل بوده است.

اسد الغابه، ج 1، ص 212؛ ر. ك: تاريخ طبري، ج 5، ص 93.

ايستاد و دست هاي خود را به صورت دعا بلند مي كرد و چنين مي گفت: «بار پروردگارا، گام ها به سوي تو بازگردد، و بدن ها به زحمت افتد، و قلب ها به جانب تو فيض دهد، و دست ها به سوي تو بلند شود و چشم ها به جانب تو دوخته گردد؛ «ربّنا افتح بيننا و بين قومنا بالحق و أنت خير الفاتحين؛ خدايا بين ما و قوم ما به حق داوري كن كه تو بهترين پيروزي دهنده اي» بركت و فضل خداوند سير كنيد.

بعد مي فرمود: «اللَّه اكبر، اللَّه اكبر، لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر، يا اللَّه يا احد يا صمد، يا ربّ محمّد، بسم اللَّه الرحمن الرحيم، لا حول و لا قوة الا باللَّه العلي العظيم، الحمد للَّه رب العالمين الرحمن الرحيم، مالك يوم الدين، إيّاك نعبد و ايّاك نستعين» بعد فرمود: بار پروردگارا خطر ظالمان را از ما دور كن. تميم در پايان مي گويد: اين دعاها و آيات، شعار اميرالمؤمنين علي عليه السلام در صفين بود.(5).

*****

در خلاصه علامه حلي و رجال ابن داود «حذلم» ذكر شده است.

رجال طوسي، ص 36، ش 1.

رجال برقي، ص 4.

زخرف 42، آيه 13.

وقعة صفين، ص 230.

بر آن است كه وي در سال 93 هجري و قولي 94 يا 95 هجري از دنيا رفته است.(3).

*****

اعيان الشيعه، ج 3، ص 639؛ تنقيح المقال، ج 1، ص 187.

كافي، ج 7، ص 419، باب الرجلين يدعيان، ح 5؛ تهذيب الاحكام، ج 6، ص 234، باب البينتين يتقابلان، ح 5.

تهذيب التهذيب، ج 1، ص 541.

زيرا پيامبر خدا صلي الله عليه و آله با من عهده كرده كه من نمي ميرم تا ضربتي بخورم و اين جا (محاسن) از خون آن جا (فرق سرم) رنگين شود.(3).

*****

رجال طوسي، ص 36، ش 3.

قاموس الرجال، ج 2، ص 439؛ اسد الغابه، ج 5، ص 273.

قاموس الرجال، ج 2، ص 439؛ اسد الغابه، ج 5، ص 273.

او را بر حكومت مدائن منصوب كرد. او تا زمان ورود «مغيرة بن شعبه» والي مدائن بود و بر آن جا حكومت مي كرد و معاويه همواره از موقعيتش بيمناك بود.(3).

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 228.

الاصابه، ج 1، ص 393؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 176.

الاصابه، ج 1، ص 393؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 176.

او، از هم جدا نخواهند شد تا در حوض بر من وارد شوند».(1).

*****

امالي طوسي، ص 460 مجلس 34/1028 و ص 506 مجلس 15/1108.

بعد، مادر نيمه جمادي الآخره (سال 36 قمري) در بصره با گروهي از بصريان روبرو شديم و جمعي از ما و جمع كثيري از آنها كشته شدند. بعضي از افراد ما كه به شهادت رسيدند، عبارتند: ثمامة بن مثني، هند بن عمرو، علباء بن هيثم، سيحان و برادرش زيد دو فرزند صوحان و محدوج».(2).

*****

در الجمل، ص 398، نامه اميرالمؤمنين عليه السلام به ام هاني خواهرش مي باشد و نام محدوج «بني مجدوع» آمده است.

تاريخ طبري، ج 4، ص 542؛ الجمل، ص 397.

در وسط آب و گِل پيدا كردند كه يك دست او مانند پستان زن بود، هر وقت مي كشيدند، كشيده مي شد و هر وقت آن دست را رها مي كردند، جمع مي شد. حضرت چون جنازه اين نهرواني را ديد فرياد زد:

اللَّه اكبر، و اللَّه لولا ان تبطروا لحدثتكم ما وعدكم اللَّه علي لسان نبيّكم لمن قاتلهم؛

اللَّه اكبر، به خدا قسم اگر خيلي سرمست و مسرور نمي شديد، آنچه بر زبان پيامبرتان براي جنگ كنندگان با اينها جاري شده بود، براي شما حديث مي كردم.(1).

*****

تاريخ بغداد، ج 7، ص 236.

صلي الله عليه و آله را به امام باقر عليه السلام كه در خردسالي بود، ابلاغ نمود و او اولين كسي بود كه پس از شهادت امام حسين عليه السلام وارد كربلا شد و قبور شهداي كربلا را به همراه عطيه زيارت نمود.

جابر سرانجام در سن 94 سالگي در سال 74 يا 77 هجري در حالي كه چشمانش را از دست داده بود در مدينه دار فاني را وداع گفت و حاكم مدينه «ابان بن عثمان» بر او نماز خواند. او آخرين صحابي از ميان اصحاب و شركت كنندگان در عقبه ثانيه بود كه از دنيا رفت.(3).

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 256؛ الاصابه، ج 1، ص 434؛ سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 337.

سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 337.

اسد الغابه، ج 1، ص 257؛ الاصابه، ج 1، ص 435؛ سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 338.

بيايم.

جابر موقع برداشت خرماها، حضرت را خبر كرد و پيامبر صلي الله عليه و آله به نخلستان جابر آمد، خرماها را مشاهده كرد و از هر رقم مشتي برداشت و دوباره روي آن ريخت، آن گاه فرمود: مرد يهودي طلب كار پدرت را خبر كن بيايد؛ وقتي او آمد، حضرت فرمود: «اختر من هذا التمر أيُّ صنفٍ شئتَ، فخذ دينك منه؛ از هر نوع خرمايي كه مي خواهي بابت طلبت بردار. يهودي گفت: همه اين خرماها به مقدار طلب من نمي شود تا چه رسد به يك رقم آنها، حضرت فرمود: «اختر أيّ صنف شئتَ فابتدي ء به؛ از هر كدام مي خواهي بردار و طلب خود را بستان.»

مرد يهودي گفت: از خرماي صيحاني مي خواهم.

پيامبر صلي الله عليه و آله با نام خدا شروع كرد و خرماها را پيمانه مي كرد و به مرد يهودي مي داد و تمام طلب او را از همان نوع خرما داد و از آن چيزي هم كم نشد. سپس حضرت به جابر فرمود: «يا جابر، هل بقي لأحد عليك شي ء من دينه؛ اي جابر، آيا بدهي ديگري هم داري؟» عرض كرد: خير. حضرت صلي الله عليه و آله فرمود: «فاحمل تمرك، بارك اللَّه لك فيه؛ پس خرماها را به خانه ببر، خداوند بركتش را براي تو قرار داده است.»

جابر مي گويد: خرماها را به منزل بردم و يك سال از آنها استفاده كرديم و انفاق نموديم و ساير نيازهايمان را با فروش آنها رفع كرديم ولي تا آمدن خرماي جديد چيزي از آنها به بركت دعاي پيامبر كم نگرديد.(1).

*****

خرائج راوندي، ج 1، معجزات النبي صلي الله عليه

و آله، ص 154، ح 242؛ بحارالانوار، ج 18، ص 232.

براي من طلب آمرزش كرد، و در ضمن از وضع خانوادگي ما سؤال كرد و فرمود: «ما ترك عبداللَّه من الولد؛ از پدرت چند فرزند باقي است؟».(1).

گفتم: هفت دختر و من يك پسر بر جاي گذاشت. فرمود: آيا قرض هم داري؟ گفتم: آري. پيامبر فرمود: هر وقت به مدينه بازگشتي با طلب كاران قرار داد كن كه در موقع محصول خرما قرض هاي پدرت را بپردازي، بعد فرمود: آيا زن گرفته اي؟ گفتم: آري. فرمود: با چه كسي ازدواج كرده اي؟ گفتم: با دختر فلاني كه زني بيوه بود و كسي هم به او رغبت نداشت، وصلت كرده ام. پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: چرا دوشيزه و دختري نگرفتي كه هم فكر و هم بازي تو باشد؟ گفتم: يا رسول اللَّه، چون چند خواهر جوان و بي تجربه داشتم، نخواستم زن جوان و بي تجربه اي بگيرم، و باعث درگيري در خانه ام شوند، لذا مصلحت ديدم زن سال دار و بيوه اي را به همسري انتخاب كنم تا بتواند خواهرانم را جمع آوري كند.

پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: بسيار كار خوبي كردي. بعد سؤال كردند: اين شتر را چند خريدي؟ گفتم: به پنج وقيه طلا. پيامبر فرمود: به همين قيمت مال من باشد، چون به مدينه آمدي، بيا پولش را بگير.

جابر گويد: اين مسائل در وسط راه در آن شب تاريك بين من و پيامبر خدا صلي الله عليه و آله رد و بدل شد و سرانجام آن سفر به پايان رسيد. رسول خدا صلي الله عليه و آله و همراهان به مدينه مراجعت كردند. جابر، شتري را كه پيامبر

صلي الله عليه و آله از او در آن شب خريداري كرده بود، آورد كه تحويل رسول خدا صلي الله عليه و آله بدهد، حضرت به بلال فرمود: پنج وقيه طلا بابت پول شتر به جابر بده به علاوه سه وقيه ديگر، تا قرض هاي پدرش عبداللَّه را بدهد و شترش هم مال خودش باشد، بعد راجع به اداي قرض هاي پدرش به او فرمود: موقع فرا رسيدن محصول خرما مرا خبر كن، تا آخر داستان كه در صفحه قبل گذشت.(2).

آري، رسول خدا صلي الله عليه و آله با همراهان و يارانش اين چنين صميمي و دوستانه سخن مي گفت و در رفع مشكلات آنان مي كوشيد.

*****

مردان بزرگ و پيامبران الهي در هر فرصتي از موقعيت ها استفاده مي كنند و حتي از جزئيات زندگاني امت خود غافل نمي شوند، لذا در اين سفر جنگي و در تاريكي شب، پيامبر صلي الله عليه و آله از وضع خانوادگي جابر سؤال مي كند و از حال او باخبر مي شود.

مكارم الاخلاق، وصف النبي في الرفق بامته، ص 19؛ بحارالانوار، ج 16، ص 233.

ابن زبير را تمام كرد، «عبدالرحمن بن نافع» را حاكم مكه قرار داد و خود به مدينه رفت و مردم آن جا را مورد شكنجه و آزار قرار داد، از جمله اين كه با مُهر فلزي گداخته اي برخي از ياران حضرت علي عليه السلام را داغ مي كرد تا درس عبرتي بر دوستان و شيعيان آن امام همام عليه السلام باشد، در راستاي اين وحشي گري دستور داد «جابر بن عبداللَّه» را حاضر كرده و دست او را مُهر داغ زدند و نيز دستور داد «سهل بن سعد» را حاضر كردند به او گفت: چرا اميرالمؤمنين عثمان را ياري نكردي؟ گفت: ياري كردم، گفت: دروغ گفتي، بعد گردن او را با همان مهر گداخته داغ نمود!(3).

*****

شوري 42، آيه 23، «بگو من از شما اجرت رسالت نمي خواهم مگر دوستي ذي القربي و اهل بيت پيامبر را.»

قاموس الرجال، ج 2، ص 517.

ر. ك: الغدير، ج 9، ص 129.

خاك زير پاي ايشان را هم مي بوسيدي.

سپس جابر متوجه انس بن مالك شد و گفت: اي ابو حمزه، رسول خدا صلي الله عليه و آله درباره اين بزرگواران مطلبي به من فرمود كه گمان نمي كنم درباره بشري جز آنان صحت يابد.

انس پرسيد: اي ابو عبداللَّه، پيامبر خدا صلي الله عليه و آله درباره آنان چه فرمود؟ حضرت علي بن الحسين عليه السلام مي گويد: در اين موقع پدر و عمويم (حضرت حسين و حضرت حسن) رفتند و من ماندم و گوش دادم كه جابر به انس گفت: در يكي از روزها كه در مسجد پيامبر و خدمت آن حضرت بودم پس از آن كه مردم متفرق شدند حضرت به من امر كرد كه حسن و حسين را نزد او بياورم، من فوراً رفتم و آن دو را آوردم و در بين راه گاه حسن و گاهي حسين را در آغوش مي كشيدم، پيامبر عليه السلام كه علاقه و اكرام مرا نسبت به دو فرزند خود مشاهده كرد، در حالي كه سرور و نشاط را در چهره حضرت مي ديدم، به من فرمود: اي جابر، آيا اين دو فرزندم را دوست مي داري؟

گفتم: بله يا رسول اللَّه، پدر و مادرم فدايت باد، چه چيز مانع آن مي تواند باشد با قرب و منزلتي كه اين دو با شما دارند. سپس پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود:

أفلا اُخبرك عن فضلهما؟ قلت: بلي بأبي أنت و أمّي، قال: إنّ اللَّه تعالي لما أراد أن يَخلقني، خلقني نطفة بيضاء طيّبة، فأودعهما صُلب أبي آدم عليه السلام، فلم يزل ينقلها مِن صُلب طاهر إلي رحمٍ طاهر إلي

نوح و إبراهيم عليهماالسلام ثم كذلك إلي عبدالمطلب، فلم يصبني من دنس الجاهلية شي ء، ثم...؛

آيا از فضل و مقام ايشان تو را خبر ندهم؟ گفتم پدر و مادرم به قربانت، آري. فرمود: خداوند چون خواست مرا بيافريند به صورت نطفه اي سفيد و پاكيزه در پشت آدم مرا قرار داد؛ اين نطفه را از پشت پاك و در رحمي پاك منتقل كرد تا به نوح و ابراهيم عليهماالسلام رسيد و از او به عبدالمطلب منتقل شد، در آن دوران طولاني، خداوند من و اجدادم را از آلودگي جاهليت حفظ نمود، اين نطفه را در پشت عبدالمطب به دو نيم تقسيم كرد نيمي را در پشت عبداللَّه پدرم نهاد و مرا خلق كرد و نيمي را در پشت عمويم ابوطالب قرار داد و از آن علي را آفريد، پيامبري را به من ختم كرد و وصايت را به علي خاتمه داد.(1) يك بار ديگر اين دو نطفه از من و علي جمع شدند و از آن حسن و حسين را آفريد و به وسيله ايشان ذريه و نسل مرا در آنان قرار داد.(2).

جابر با بيان اين حديث، ارادت و اخلاص خود را به خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله اعلام نمود.

*****

يعني جانشيني پيامبر صلي الله عليه و آله را در علي و اولادش ختم كرده است.

امالي شيخ طوسي، ص 499، مجلس 18، ح 2/1095؛ بحارالانوار، ج 22، ص 111.

بسيار گريست، حضرت در اين موقع ديده مباركش را گشود و فرمود:

يا بنيّة، أنتِ المظلومة بعدي، و أنتِ المستضعفة بعدي، فمن آذاك فقد آذاني، و مَن غاظكِ فقد غاظني، و مَن سرّكِ فقد سرَّني و...، لأنكِ منّي و أنا منك، و أنت بعضة منّي و روحي التي بين جنبي؛

دخترم تو بعد از من مظلوم واقع خواهي شد و تو را مورد ضعف و ستم قرار مي دهند، پس هر كس تو را اذيت كند، مرا اذيت كرده و هر كس با تو دشمني كند با من دشمني نموده است، و هر كس تو را مسرور و شاد نمايد، مرا مسرور و شاد ساخته و هر كس به تو نيكي كند، به من نيكي كرده است، دخترم كسي كه به تو جفا كند، به من جفا كرده و كسي كه با تو ارتباط برقرار كند، با من ارتباط برقرار كرده و به عكس كسي كه با تو قطع ارتباط كند، با من قطع رابطه نموده و كسي كه با تو به انصاف عمل نمايد، با من به انصاف عمل كرده و كسي كه به تو ستم كند، به من ستم كرده است؛ زيرا تو از مني و من از تو، و تو پاره تن و روح و جان مني در بين سينه ام.

*****

علم) تو او را درك مي كني و موقعي كه او را ملاقات كردي سلام مرا به او برسان(2) و پس از او فرزندش صادق جعفر بن محمد است، و بعد از او فرزندش موسي بن جعفر است، سپس علي بن موسي فرزندش مي باشد و پس از او فرزندش محمد بن علي و بعد از او فرزندش علي بن محمد، باز فرزندش حسن بن علي است و پس از او هم نام من محمد است كه نام او نام من است و كنيه او كنيه من است او حجت خدا در روي زمين و بقية اللَّه و خليفه خدا در ميان بندگان او فرزند حسن عسكري مي باشد.

ذاك الذي يفتح اللَّه تعالي ذكره، علي يديه مشارق الأرض و مغاربها، ذاك الذي يغيب عن شيعته و أوليائه غيبة لا يثبت فيها علي القول بامامته الّا من امتحن اللَّه قلبه للايمان؛

او آن كسي است كه خداي تعالي مشرق و مغرب عالم را به دست او فتح مي كند، او غيبتي طولاني از شيعيان و دوستانش دارد كه جز كساني كه خدا قلب آنان را با ايمان آزموده به امامت او باقي نمي مانند.

جابر گفت: عرض كردم، يا رسول اللَّه، آيا در غيبت او بهره اي براي دوستان و شيعيانش خواهد بود؟

حضرت صلي الله عليه و آله فرمود:

اي و الذي بعثني بالنبوة، إنّهم يستضيئون بنوره و ينتفعون بولايته في غيبته كانتفاع الناس بالشمس و ان تجلاها (تحلاها) سحاب، يا جابر، هذا من مكنون سرّ اللَّه و مخزون علم اللَّه فاكتمه الا عن اهله؛

آري به آن خدايي كه مرا به نبوت برگزيده است شيعيانش از نور وجودش استفاده

مي كنند و از ولايت او بهره مند مي گردند همان طوري كه مردم از خورشيد به هنگامي كه در پس ابرها است بهره مي گيرند. سپس فرمود: اي جابر، اين مطلب از اسرار خدايي و از علوم پنهان خداوند است و آن را مكتوم بدار و به كساني كه صلاحيت و لياقت ندارند، اظهار مكن.(3).

*****

نساء 4، آيه 59 «اي كساني كه ايمان آورده ايد از خدا و پيامبر و صاحبان امر از ميان خودتان، اطاعت كنيد.»

در «بحارالانوار، ج 46، ص 227«آمده كه فرمود: بعد از ملاقات با او ديگر عمري نخواهي كرد و از دنيا خواهي رفت.

تفسير برهان، ج 1، ص 381؛ ر. ك: بحارالانوار، ج 46، ص 227؛ اصول كافي، ج 1، ص 304، كتاب الحجه باب الاشاره و النص عل علي بن الحسين؛ ارشاد مفيد، ج 2، ص 158؛ خرائج راوندي، ج 1، ص 269؛ معجزات الامام الباقر، ح 12؛ بحارالانوار، ج 46، ص 225.

معطر كرد و در حالي كه گام هاي خود را كوتاه بر مي داشت و ذكر خدا بر لب داشت قدم بر مي داشت تا به قبر مطهر حضرت ابا عبداللَّه سيدالشهدا عليه السلام رسيد.

عطيه گويد: چون جابر نابينا بود به من گفت: دست مرا بر تربت مقدس قبر بگذار؟ من دست او را روي قبر مطهر گذاشتم، اما همين كه دست خود را روي قبر گذاشت، گويا غصه عالم در دل او راه يافت و به ياد خاطره جان گداز شهادت عزيزان پيامبر و علي و فاطمه عليهم السلام افتاد، غش كرد و بي هوش روي قبر افتاد؛ فوراً چند قطره آب بر چهره نوراني جابر پاشيدم او به هوش آمد، همين كه به هوش آمد با اداي احترام فريادي از دل سر داد و گفت: «يا حسين، يا حسين، يا حسين، حبيبٌ لا يُجيبُ حَبِيبَه؛ اي حسين اي حسين، اي حسين، آيا دوست جواب دوستش را نمي دهد؟»

بعد جابر، جوابي به خود داد كه دل هر شنونده اي را مي سوزاند و اين گونه به آن حضرت خطاب كرد و گفت:

و أنّي لكَ بالجواب و قد شَحطَتْ أوداجُك علي أثباجك، و فَرَّقَ بين بدنِك و رأسك، فأشهدُ أنّك ابنُ النبييّن و ابنُ سيد المؤمنين، و ابنُ حليف التقوي، و سليل الهُدي، و خامِس أصحاب الكساء، و ابن ُ سيّدِ النّقباء، و ابنُ فاطمة سيدة النساء؛

اي حسين، چه طور مي تواني جواب بدهي در حالي كه رگ هاي تن و گردن تو بريده شده و با خون گلويت آغشته گرديده است؟ چگونه مي تواني پاسخ دهي در حالي كه ميان سر و بدنت جدايي

افتاده است؟ (و سرت بر فراز نيزه به كوفه و شام برده شده است). اي حسين، من شهادت مي دهم همانا تو فرزند پيامبران و فرزند سيد اوصيا، و فرزند همگام تقوا و برگزيده هدايت، و پنجمين نفر اصحاب كساء، و فرزند بزرگ جانشينان و زاده فاطمه زهرا سيده زنان عالميان هستي.

و ما لَك لا تَكونُ هكذا، و قد غذتك كفُّ سيد المرسلين، و رُبيّتَ في حجر المُتقين، و رُضِعتَ مِن ثدي الايمان، و فُطِمتَ بالإسلام، فَطِبتَ حيّاً و طِبتَ ميّتاً غيرُ أنّ قلوبَ المؤمنين غيرُ طيبة لِفراقك، و لا شاكّةٍ في الخيرة لك، فعليك سلام اللَّه و رضوانه، و أشهد أنكّ مَضيتَ علي ما مَضي عَليه أَخُوكَ يَحيي بن زكريَّا؛

چرا چنين نباشي در حالي كه تو از دست رسول خدا صلي الله عليه و آله غذا خوردي و در بستر و دامان پرهيزكاران پرورش يافتي و از سينه ايمان شير نوشيدي و با اسلام از شير گرفته شدي، پس تو پاك و پاكيزه زيستي و پاك و پاكيزه از دنيا رفتي، اما دل هاي مؤمنان در غم فراق تو دردمند و ناراحت است و در پاكيزگي و نيكويي تو شك و ترديدي ندارند؛ پس سلام خدا و رضوان او بر تو باد. اي حسين، من شهادت مي دهم تو در راهي شهيد شدي كه برادرت يحيي بن زكريا عليه السلام در آن راه به شهادت رسيد.

جابر سپس با قلبي اندوه بار، به دور قبر حسين عليه السلام گرديد و سپس به نزد قبور ساير شهدا و سربازان فداكار صحنه خونين كربلا آمد، و آنان را مورد توجه قرار داد و گفت:

السلام عليكم أيها الأرواح

التي حَلَّت بفناء الحسين، و أناختْ بِرحله، أشهد أنكم أقمتم الصلاة، و آتيتم الزكاة، و أمرتم بالمعروف، و نهيتم عن المنكر، و جاهدتم الملحدين و عبدتم اللَّه حتي أتاكم اليقين، و الذي بعث محمداً بالحق لقد شاركنا فيما دخلتم فيه؛

درود بر شما اي ارواح پاكي كه سالار شهيدان حسين عليه السلام را در ميان خود گرفته و با جان خويش از او حمايت كرديد، و اكنون كنار قبر او آرميده ايد. من شهادت مي دهم كه شما با خون خود نماز را به پا داشتيد، و به زكات (حقوق مالي اسلام) حيات تازه داديد و با عمل خود، امر به معروف و نهي از منكر نموديد (و اين دو اصل مهم اسلامي را زنده كرديد) و با كافران و ملحدان جهاد كرديد و عبوديت و بندگي خود را با جان فشاني به مرحله يقين رسانديد. به خداوندي كه محمد صلي الله عليه و آله را به پيامبري مبعوث كرد و به حق رهنمون بود ما با شما در اين راه سعادت بخش و در آن چه انجام داده ايد، شريكيم.

عطيه مي گويد: به جابر گفتم: اين چه سخني است كه مي گويي (كه ما با شهداي كربلا در اجر و ثواب شريكيم) در حالي كه ما نه مانند آنان از شهر و ديار خود آواره شديم و نه به صحنه كارزار آمده ايم و نه شمشيري زده ايم؟ اما اين پاك باختگان جنگيدند و بين سر و بدنشان جدايي افتاده، و فرزندانشان يتيم شده و رگهاي گردنشان بريده شده است؟ اي جابر چطور ما با آنها شريكيم؟

جابر در پاسخ عطيه گفت:

يا عطية، سمعت حبيبي رسول

اللَّه صلي الله عليه و آله يقول: مَنْ أحبّ قوماً حُشِر معهم، و من أحبَّ عمل قومٍ اُشرك في عملهم، و الذي بعث محمّداً بالحق نبيّاً إن نيّتي و نيّة اصحابي علي ما مضي عليه الحسين و اصحابه؛

اي عطيه، از حبيبم رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه مي فرمود: «هر كس قومي را از نيك و بد دوست بدارد و يا عمل قومي را دوست بدارد با آنان محشور و با عمل آنان در اجر شريك خواهد بود.

اي عطيه، به خدايي كه محمد را به حق، مبعوث به رسالت كرد، همانا من مايل بودم همراه امام حسين عليه السلام باشم و در راه آن امام مظلوم شهيد شوم، اين خواست من و ياران من بود، بنابراين به خواست خداوند ما در اجر و پاداش اين شهيدان كه شربت شهادت نوشيده اند، شريكيم.

عطيه مي گويد: بعد از كنار قبر حضرت سيدالشهدا حركت كرديم. در بين راه، جابر به من فرمود: اي عطيه، من وصيتي دارم، آيا آن را بگويم؛ زيرا ممكن است پس از اين سفر ديگر مرا ديدار ننمايي:

أحبَّ محبِّ آل محمد ما أحبَّهم، و أبغض مُبغضَ آل محمد ما أبغضهم و إن كان صوّاماً قَوَّاما، و ارفق بمحبّ آل محمد فإنّه إن تزلّ (لهم) قدم بكثرة ذنوبهم، ثبتت لهم اُخري بمحبّتهم، فإنّ محبَّهم يعود إلي الجنة و مبغضهم يَعودُ إلي النار؛

اي عطيه، دوستان آل محمد را مادامي كه مفتخر به دوستي آنان هستند دوست بدار، و دشمنان آل محمد را تا زماني كه دشمني دارند، دشمن بدار، اگر چه همواره در حال نماز و روزه باشند. اي عطيه، با محب آل

محمد مدارا كن و اگر چه لغزشي دارند و قدمي بر خلاف برمي دارند و گناهكارند، اما به واسطه گامهاي ديگري كه در محبت آل محمد برمي دارند جبران آن گناهان مي شود؛ زيرا دوستداران آنان اهل بهشت و بازگشت دشمنان آنان به جهنم است.(2).

*****

عطيه كوفي (عوفي) فرزند سعد بن جناده است پدرش سعد خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و عرض كرد: خداوند پسري به من عنايت فرموده است. حضرت فرمود: نام او را عطيه بگذار، زيرا او عطيه الهي است. عطيه پس از آن كه بزرگ شد از راويان حديث گرديد و در سال 111 هجري به رحمت ايزدي پيوست. (سفينة البحار).

بحارالانوار، ج 68، ص 130.

شد و در غضب رفت و گفت: من هم از پيامبر صلي الله عليه و آله شنيدم كه مي فرمود: «إنّكم ستلقون بعدي إمرة فاصبري حتي تردوا عليَّ الحوض، أفلا صبرت؟ بعد از من شماها به زمامداراني مبتلا خواهيد شد (كه به شما اذيت و آزار مي رسانند) صبر كنيد تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شويد، اي جابر چرا صبر نكردي و اين جا آمدي؟»

جابر گفت: آري مرا به ياد چيزي كه فراموش كرده بودم، آوردي؛ لذا صبر مي كنم. اين را گفت و با بي اعتنايي از كاخ معاويه خارج شد و بر مركب خود سوار شد و به مدينه بازگشت.

معاويه از اين برخورد پشيمان شد و شش صد دينار طلا براي جابر فرستاد، اما جابر نپذيرفت و به فرستاده او گفت: به معاويه بگو: «واللَّه يابن آكلة الأكباد، لا وجدتَ في صحيفتك حسنة أنا سببها أبداً؛ به خدا قسم اي پسر زن جگر خوار، در نامه اعمالت خيري نخواهي ديد كه من سبب آن شده باشم».(2).

*****

عبداللَّه بن عمر از رسول اللَّه صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه فرمود: «يموت معاويه علي غير الاسلام.» وقعة صفين، ص 217.

قاموس الرجال، ج2، ص 521.

له حتي يَغفر له صاحبُه؛

از غيبت پرهيز كنيد، زيرا غيبت شديدتر از زناست؛ چون مرد اگر زنا كند با توبه خداوند او را مي بخشد، اما اگر غيبت كند با توبه بخشيده نمي شود تا آن كه شخص غيبت شونده از او درگذرد.(2).

3 - جابر از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل مي كند:

اذا دخل أهلُ الجنة الجنةَ، قال لهم ربُّهم تعالي: أتحبّون أن أزيدكم؟ فيقولون: و هل خير مما أعطيتنا؟ فيقول: نعم، رضواني اكبر؛

هنگامي كه اهل بهشت وارد بهشت مي شوند، پروردگار متعال به آنان مي گويد: آيا دوست داريد بيش از اين به شما بدهم؟ مي گويند: آيا بهتر از آنچه به ما عطا كرده اي مگر چيز ديگر هست؟ خداوند مي فرمايد: بله، رضوان و خشنودي من بزرگ تر است.(3).

4 - در روايت ديگري جابر مي گويد:

الجيران ثلاثة: فجارٌ له حق، و جارٌ له حقان، و جارٌ له ثلاثة حقوق؛ و صاحب الحق الواحد جارٌ مشرك لا رحم له، فحقه حق الجوار، و صاحب الحقين جار مسلم لا رحم له، و صاحب الثلاثة جارٌ مسلم ذو رحم، و أدني حق الجوار ألّا تُؤذي جارَك بِقُتار قِدرِك إلّا أن تقتدح له منها؛

همسايه سه گونه است: همسايه اي كه يك حق دارد، همسايه اي كه دو حق دارد و همسايه اي كه سه حق دارد؛ اما آن همسايه اي كه يك حق دارد عبارت از همسايه مشرك است كه نسبت فاميلي هم ندارد و حق او حق همسايگي است؛ آن همسايه اي كه دو حق دارد، همسايه مسلماني است كه فاميل نباشد و همسايه اي كه سه حق دارد، همسايه مسلماني است

كه فاميل است. سپس مي افزايد: كمترين حق همسايه اين است كه همسايه ات را اذيت نكني.(4).

5 - در پايان اين گفتار كلام حكمت آميز و بسيار جالب امير مؤمنان عليه السلام به جابر را نقل مي كنيم كه حاوي نكات ارزنده و آموزنده اي است، حضرت عليه السلام فرمود:

يا جابر، قوام الدين و الدنيا باربعة: عالمٍ مستعملٍ عِلمَه؛ و جاهل لا يَستنكِفُ أن يتعلَّم، و جَوادٍ لا يبخل بِمعروفه، و فقيرٍ لا يَبيع آخرتَه بدنياه...؛

اي جابر، اركان دين و دنيا بر چهار چيز استوار است: به عالم و دانشمندي كه علم خود را به كار گيرد و به ناداني كه از فراگيري علم و دانش سر باز نزند و به بخشنده اي كه در كار نيك بخل نورزد و به نيازمندي كه آخرت خود را به دنيا نفروشد؛ هرگاه عالم، علم خود را ضايع كند (و به آن عمل ننمايد) و نادان از فراگيري علم خودداري نمايد و بي نياز از بخشش كردن بخل ورزد و نيازمندي كه آخرت خود را به دنيا بفروشد، اركان دين و دنيا تباه مي گردد.

سپس امام عليه السلام افزود:

يا جابر، من كَثُرَتْ نِعَمُ اللَّه عليه، كَثُرت حوائجُ الناس إليه، فَمَن قام للَّه فيها بما يَجِبُ فيها عرَّضها للدوام و البقاء، و مَن لم يقم فيها بما يَجِبُ عرَّضها للزوال و الفناء؛

اي جابر، كسي كه نعمت فراوان خداوند به او روي مي آورد، نيازهاي مردم بر او فزوني مي يابد، در اين حال آن كس كه وظيفه خود را در برابر اين نعمت هاي خدادادي انجام دهد به دوام و بقاي نعمت خويش كمك كرده است، و آن كس

كه چنين نكند، آنها را در معرض زوال و نابودي قرار داده است.(5).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 1، ص 322.

شرح ابن ابي الحديد، ج 9، ص 60.

شرح ابن ابي الحديد، ج 9، ص 280.

شرح ابن ابي الحديد، ج 17، ص 10.

نهج البلاغه، سخن 372.

كه ابن مزاحم در وقعة صفين از جابر بن عمير نقل كرده به خوبي معلوم مي شود اين صحابي رسول خدا صلي الله عليه و آله در جنگ صفين در ركاب حضرت علي عليه السلام شركت داشته و از ياران حضرت بوده است.

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 259؛ رجال طوسي، ص 13، ش 10؛ تهذيب التهذيب، ج، ص 10.

وقعة صفّين، ص 477.

آگاهي از حملات «بسر بن ارطاة» از محل حكومت خود گريخت و مسند امارت را به شخص ديگري واگذار كرد و رهسپار عراق شد؛ وقتي «بسر بن ارطاة» بر يمن سلطه يافت والي موقت آن جا را به قتل رسانيد و دو فرزند خردسال عبيداللَّه بن عباس را نيز بي رحمانه كشت.

اما جاريه با شجاعت كم نظير و ايمان و عقيده اي محكم به مصاف چنين جرثومه خطرناكي رفت و همه عراق و حجاز و يمن را از شر او و نيروهاي غارتگرش نجات داد و آرامش را به اين مناطق برگرداند. او فتنه «عبداللَّه بن عامر حضرمي» و مواليانش را در بصره فرو نشاند و ابن زياد (استاندار منصوب از طرف امير مؤمنان عليه السلام) را به قصر حكومتش برگرداند و قبل از جنگِ جمل مردم بصره را به بيعت با اميرالمؤمنين علي عليه السلام تشويق كرد.

در شجاعت جاريه و وفاداري او به امام علي عليه السلام و نيز عنايت و توجه امام عليه السلام به او، همين كافي است كه اميرمؤمنان در پاسخ به كساني كه نگران غارتگري «بسر بن ارطاة» بودند، فرمود: «شما نگران بُسر نباشيد، زيرا جاريه كسي است كه يا او را به هلاكت مي رساند يا خود كشته مي شود، شما بايد به پيكار با شاميان بينديشيد».(1).

*****

براي شرح بيشتر ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 53 - 41؛ تاريخ طبري، ج 5، ص 112 - 110؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 417 - 415؛ اسد الغابه، ج 1، ص 263.

منصوب شد و با آنان به نبرد پرداخت.(1).

در تاريخ طبري آمده است: وي كمي قبل از شروع جنگ جمل، به عايشه گفت:

اي ام المؤمنين! به خدا سوگند، تو اگر به منظور خونخواهي عثمان به بصره آمده اي، بايد بداني كه آن كار (قتل عثمان) آسان تر از خارج شدن تو از منزل و سوار شدن بر اين شتر ملعون، و خود را هدف تير قرار دادن است؛ زيرا خداوند به واسطه ازدواج با پيامبر صلي الله عليه و آله به تو پوشش و حرمتي داده بود؛ اما تو با اين كار آن را دريده و حرمت آن را شكستي، امروز هركس نبرد با شما را جايز بداند، كشتن تو را نيز جايز مي داند، اكنون اگر با ميل و رغبت وارد بصره شده اي، صلاح در آن است كه به منزل خويش باز گردي و اگر تو را ناخواسته و به اكراه به اين كار وا داشته اند، بهتر است مردم را در جريان بگذاري و از آنان كمك بگيري كه به طور يقين شما را كمك خواهند كرد».(2).

*****

كتاب الجمل، ص 321.

تاريخ طبري، ج 4، ص 465.

به عزاداري پرداخت و به امام حسن عليه السلام گفت: «سِر، يرحمك اللَّه الي عدوّك قبلَ أن سار إليك؛ چرا نشسته ايد؟ خداوند شما را رحمت كند هم اينك به سوي دشمن حركت كنيد كه درنگ جايز نيست، و اگر تأخير كنيد، اين دشمن است كه به سوي شما سرازير خواهد شد.

امام حسن عليه السلام در پاسخ او فرمود: «لو كان الناس كلهم مثلك سرتُ إليهم؛ اگر مردم همه مثل تو بودند، من به طور قطع به مصاف دشمن مي رفتم».(1).

*****

قاموس الرجال، ج 2، ص 558.

را بشكند و شخصيت او را پايين آورد به او گفت: واي بر تو اي جاريه، چه بسيار در نظر اهل و عشيره ات سبك و خوار هستي كه تو را جاريه نام نهاده اند.

جاريه گفت: اتفاقاً اين موضوع در مورد تو صادق تر است؛ زيرا همان طور كه مي داني تو را معاويه (ماده سگ) ناميده اند. معاويه با شنيدن اين جواب، به او پرخاش كرد و گفت: اي بي مادر. جاريه گفت: من مادر دارم و مادرم مرا براي شمشير زدن زاييد، همان شمشيري كه در ايام صفين درد جراحاتش را كشيدي هنوز هم آن شمشير در دستان ما است.

معاويه گفت: مرا تهديد مي كني؟

جاريه گفت: تو نه با توسل به زور و اجبار به سلطنت رسيدي و نه با تكيه به عقل و خرد موفق به فتح و گشايش ممالك ما شدي، بلكه در قبال سلطنت و حكومت بر ما، به موازيني ملتزم شدي كه بايد به آنها پاي بند باشي و تا زماني كه به تعهدهاي خود عمل كني ما نيز به ميثاق خود وفادار خواهيم ماند و اگر بخواهي عهد خود را بشكني، بدان كه در پشت سر خود ياران سلحشور و سپرهاي محكم و شمشيرهاي برنده بي شماري را براي چنين روزهايي نگه داشته ايم و اگر يك وجب دستِ خيانت به سوي ما دراز كني، ما با دستاني بلند، تو را آرام و به بدترين و مرگبارترين نوع خيانت گرفتار خواهيم ساخت.

معاويه چاره اي نديد جز آن كه كوتاه بيايد و از تهديد و يا اهانت به جاريه خودداري كند و تنها به اين جمله بسنده كرد: «لا

أكثر اللَّه في الناس امثالك؛ خداوند امثال تو را در ميان مردم زياد نكند. ولي جاريه او را سفارش به رعايت حقوق و گفتار معروف نمود.(2).

ابن حجر عسقلاني مي نويسد: وفات جاريه در زمان «يزيد بن معاويه» اتفاق افتاده است.(3).

*****

معاويه در اين گفتار، به مجاهدت هاي جاريه در سركوب «بسر بن ارطاة» و ديگر غارت گران دست پرورده خود اشاره مي كند و همين سخن معاويه نشان دهنده عمق جراحت هايي است كه توسط جاريه بر پيكر ارتش معاويه و سردار خون ريز و بي رحمش بسربن ارطاة و ابن حضرمي وارد شده است. درد و آلام سختي كه توسط جاريه بر معاويه وارد شده بود پس از گذشت آن همه سال هنوز تسكين نيافته بود، لذا در اين ملاقات به آنها اشاره كرد.

تاريخ الخلفاء، ص 176؛ ر. ك: عقد الفريد، ج 4، ص 27.

تهذيب التهذيب، ج 2، ص 20.

حالي كه شرحبيل فرزند ذو الكلاع، ابو نوح را مراقبت و همراهي مي كرد به خيمه هاي سپاه حضرت علي عليه السلام نزديك شد و به محضر عمار ياسر آمد كه با جمعي از يارانش نشسته بود. از جمله كساني كه در كنار عمار ياسر بودند: جارية بن مثني، هاشم مرقال، مالك اشتر، عبداللَّه بن حَجَل، خالد بن معمر و عبداللَّه بن عباس بودند.(1).

*****

ر. ك: وقعة صفين، ص 330 و 337؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 16 - 22.

اين كار هم بي نياز نيستي، اينك لطف كن و پرچمت را ساعتي به من عاريه بده كه به زودي به تو بازمي گردد. در اين جا «حضين» مي گويد: من دانستم كه «جبله» براي شهادت در ركاب اميرالمؤمنين عليه السلام آماده شده است، و مي خواهد در راه خدا كشته شود. لذا به او گفتم: بسيار خوب اين پرچم را بگير، و هرگونه كه مي خواهي، عمل كن، جبله پرچم را به دست گرفت و به ياران خود چنين گفت: اي اهل اين پرچم! بدانيد كه كارهاي بهشت همگي ناگوار (و سنگين) و كارهاي جهنم همگي سبك (و پليد) است. كسي به بهشت راه نخواهد يافت مگر افراد صابر و شكيبا كه خود را در انجام فرايض و اوامر خداوند پايدار و كوشا هستند و هيچ يك از اوامر و فرايض خدا بر بندگان سخت تر از جهاد در راه او نيست و پاداش جهاد در راه خدا هم از همه عبادت ها برتر است. از اين رو، هنگامي كه ديديد من حمله كردم، شما نيز حمله كنيد، عجب از شما، آيا مگر شما مشتاق بهشت نيستيد؟ مگر دوست نداريد كه خداوند شما را بيامرزد؟

پس از اين سخنان، ابو عرفا در حالي كه پرچم مرا در دست داشت به سپاه معاويه حمله كرد و يارانش نيز به دشمن حمله بردند و جنگ سختي به راه انداختند.

گروه ربيعه به همراه جبله به نبرد خويش ادامه دادند تا آن كه خوف و خشيتي در اردوگاه معاويه به وجود آوردند به طوري كه معاويه با عمرو عاص براي چاره جويي به گفت و گو پرداختند، اما سرانجام

جبله در اين نبرد شربت شهادت نوشيد و به آرزوي خود رسيد و روح مطهرش به ملكوت اعلي پيوست.(2).

*****

رجال طوسي، ص 37، ش 12.

ر. ك: وقعة صفّين، ص 304 و 305؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 5، ص 239.

اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله است كه با حضرت بيعت كرد و از ياران با وفاي ايشان گرديد(3) و در جنگ صفين هم در ركاب حضرت جنگيد.(4).

*****

ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 269؛ الاصابه، ج 1، ص 457؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 567.

قاموس الرجال، ج 2، ص 568.

رجال طوسي، ص 37، ش 9؛ الجمل، ص 106.

اسد الغابه، ج 1، ص 269؛ الاصابه، ج 1، ص 457.

امام عليه السلام بوده و از نظر قلبي نسبت به حضرت عليه السلام اعتقاد و ايمان راسخ داشته است.

پس از آن جرير از همدان به كوفه آمد و با علي عليه السلام بيعت كرد و تسليم دستور و فرمان حضرت گرديد.(2).

*****

وقعة صفين 18 - 15؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 70.

وقعة صفين 18 - 15؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 70.

كه او هميشه نسبت به من اظهار دوستي و نزديكي مي كند، پيش او مي روم و از او مي خواهم كه حكومت را به شما واگذار كند و بر حق با تو متفق و هماهنگ باشد و در عوض تا هنگامي كه به كتاب خدا عمل كند و از آن پيروي نمايد، يكي از اميران و كارگزارن تو باشد.

*****

سرانجام معاويه با حيله و تزوير وامروز و فردا كردن جرير را در شام نگاه داشت و با سران بلاد به مذاكره و مكاتبه پرداخت تا حمايت آنان را براي جنگ با اميرالمؤمنين به بهانه اين كه علي عليه السلام قاتل عثمان است، جلب كند. در اين بين، به عمروعاص نامه نوشت و او را به همكاري با خود فراخواند و در مقابل حكومت مصر را در صورت پيروزي به او واگذار نمود. با اتلاف وقت، جرير را از بردن پاسخ به كوفه باز داشت تا آن كه وقت را بر حضرت علي عليه السلام تنگ كرد و نيروهاي خود را تقويت نمود و تمامي مردم شام را با خود يك صدا نمود كه همه خواهان خون عثمان هستند.

آري، معاويه موقعي به نامه امام پاسخ داد كه توانسته بود در اين فرصت امروز و فردا كردن نيروهاي زيادي براي خود جمع آوري كند.(3) جرير زماني به كوفه بازگشت كه دير شده بود، چون معاويه در اين مدتي كه از دادن پاسخ طفره رفت و امروز و فردا كرد، توانست شاميان را تا بن دندان مسلح نمايد و همگان را براي نبرد با آن حضرت آماده سازد.(4).

پس از بازگشت ناموفق جرير از نزد معاويه، مالك اشتر به شدت از جرير انتقاد كرد، در نتيجه اين امر، او رنجيده شد و از امام بريد و همراه تني چند از اقوامش به سرزمين «قرقيسيا» كه در ساحل فرات بود، فرار كرد و به آن جا پناهنده شد و گروهي از قبيله قسري كه يكي از شاخه هاي بزرگ قبيله يجيله بودند به او پيوستند و در جنگ صفين

شركت نكردند و تنها از گروه او فقط نوزده نفر و از قبيله احمس كه گروهي از بجيله بودند هفت صد نفر در صفين در ركاب حضرت عليه السلام شركت كردند. و امام عليه السلام هم براي آن كه ريشه اين كارها را بسوزاند، دستور داد خانه جرير و همفكر او «ثوير بن عامر» را كه به جرير ملحق شده بود، ويران كنند تا درس عبرتي براي ديگران باشد.(5) جرير در سال 54 هجري در شرات (اطراف عسفان ناحيه اي بين دمشق و مدينه) از دنيا رفت.(6).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 75؛ وقعة صفين، ص 28؛ الامامة و السياسه، ج 1، ص 847.

ر. ك: وقعة صفين، ص 34.

ر. ك: وقعة صفين، ص 33 - 27؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 78 - 74.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 116 - 115؛ وقعة صفين، ص 560.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 116 - 115؛ وقعة صفين، ص 560.

سير اعلام النبلاء، ج 2، ص 384؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 118.

دشنام داد، اما جعده از او روي برگرداند و پاسخش نداد، و چون عتبه از پيش جعده برگشت، تمامي سواران و نيروهاي خود را از قبايل سكون، ازد و صَدِف براي جنگ با جعده آماده ساخت و جعده هم آنچه مي توانست نيرو بسيج كرد و در برابر هم مصاف دادند. در آن روز جعده خود شخصاً نبرد مي كرد و با يارانش به نيروهاي عتبه حمله مي بردند و كار به جايي رسيد كه عتبه توان رزم نداشت و سواران خود را به حال خود گذاشت و شتابان از معركه گريخت و نزد معاويه رفت. معاويه به او گفت: جعده تو را رسوا كرد و تو را فراري داد و چنان فضيحتي به بار آوردي كه هرگز لكه آن از دامنت پاك نخواهد شد. عتبه گفت: به خدا سوگند، من تمام كوشش خود را كردم ولي خداوند پيروزي ما را بر او مقدر نكرد، چه كنم؟ جعده هم پس از آن پيروزي نزد حضرت علي عليه السلام منزلتي بيشتر يافت.(1).

*****

ر. ك: وقعة صفين، ص 466 - 462؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 100 - 97.

كه مرقد مطهر آن حضرت را از بيم تعرض بني اميه و خوارج پوشيده دارند، از اين رو در همان شب دفن، مردم را نسبت به مزار او دچار تصورات گوناگون كردند. فرزندان اميرمؤمنان عليه السلام نخست تابوتي را كه از آن بوي كافور برمي خاست بر شتر نري نهادند و با ريسمان ها استوار بستند و در تاريكي شب همراه تني چند از افراد مورد اعتماد خويش آن را از كوفه بيرون فرستادند و خود شايع كردند كه آن را به مدينه مي برند تا كنار مرقد فاطمه عليها السلام به خاك بسپارند. هم چنين استري بيرون آوردند كه بر آن جنازه اي پوشيده و در پارچه اي پيچيدند و چنين تصور مي شد كه مي خواهند جنازه را در حيره به خاك بسپارند، چند گور هم كندند يكي در مسجد كوفه، يكي كنار ميدان قصر - ساختمان حكومتي - يكي هم در حجره اي از خانه هاي خاندان جعدة بن هبيرة مخزومي و يكي در كنار ديوار خانه عبداللَّه بن يزيد قسري و يكي در كناسه و يكي هم در ثويبة، و بدين ترتبيب محل آرامگاه آن امام غريب بر مردم پوشيده ماند و از محل دفن او كسي به حقيقت جز پسرانش و برخي از ياران بسيار مخلص او آگاه نشد. آنان سحرگاهان آن شب - بيست و يكم ماه رمضان - پيكر شريف و مطهرش را از كوفه بيرون بردند و در نجف و همان كه به «غري» معروف است بر طبق وصيت و عهدي كه با آنان كرده بود به خاك سپردند و محل دفن او بر مردم پوشيده ماند.

و از صبح آن روز شايعات مختلفي در محل دفن آن حضرت منتشر شد و گروهي هم مدعي شدند كه همان شب جماعتي از قبيله طي، آن شتر را كه همراهانش آن را گم كرده بودند، پيدا كرده و ديدند بر آن صندوقي است، گمان بردند كه در آن مال و منال است وچون متوجه شدند، ترسيدند كه از ايشان مطالبه شود، لذا صندوق را دفن كردند و شتر را كشتند و گوشت آن را خوردند. اين خبر ميان بني اميه شايع شد و آن را راست پنداشتند.(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 81.

چرا مصيبت است؟ چه نعمتي بالاتر از اين كه خدا مرا بر مردي - علي عليه السلام - مسلط كرد كه فقط در ساعتي، جمع زيادي از بهترين ياران و اصحابم را به قتل رساند؟ پس از اين سخنان، معاويه دستور داد كه جميل را ببرند و گردنش را بزنند.

در اين لحظه جميل دست به دعا برداشت، معاويه با شنيدن دعاي وي گفت: خداوند تو را بكشد اي جميل، زيرا مرا نفرين كردي و در نفرينت زياده روي كردي و هم چنين مرا دعا نمودي و در دعايت نيز افراط كردي. سپس دستور داد كه او را آزاد كنند.(2).

*****

اشاره معاويه از يادآوري اين شعر، احتمالاً اين بود كه جميل در «جنگ جمل» تصور مي كرد، هر كسي در اين جنگ پيروز شود، آينده براي او خواهد بود و حال آن كه درست برعكس شد؛ زيرا با اين كه علي عليه السلام در جمل و نهروان پيروز شد و در صفّين نيز در آستانه پيروزي بود، اما با تسلط يافتن معاويه بر «جميل بن كعب» سرانجام تصور جميل كاملاً غلط از آب درآمد.

اعيان الشيعه، ج 4، ص 222.

است كه در زمان حكومت «وليد بن عقبه» در كوفه مرد جادوگري را به قتل رساند و قول قوي تر آن است كه قاتل مرد جادوگر، «جندب بن كعب» بوده است. (اسد الغابه، ج 3، ص 303).

سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 325.

اسد الغابه، ج 1، ص 303.

يكي اويس قرني، دومي زيد بن صوحان عبدي و سومي جندب الخير ازدي رحمت خدا بر هر سه آنان باد.(3).

*****

وقعة صفين، ص 205 و 262 و 263 و 398 و 408؛ تاريخ طبري، ج 5، ص 27.

ر. ك: همين كتاب، ص 34.

الاختصاص، ص 82.

تو دور كردند.

حضرت فرمود: «صبرٌ جميل و اللَّه المستعان؛ صبري پسنديده و از خداوند بايد ياري جست.»

گفتم: به خدا سوگند كه تو صبور و شكيبايي.

حضرت فرمود: «فان لم أصبر فما ذا أصنع؟ اگر صبر نكنم، پس چه كنم؟»

گفتم: من هم اكنون كنار مقداد و عبدالرحمن بن عوف نشسته بودم و چنين و چنان گفتند؛ مقداد برخاست و من او را تعقيب كردم و به او چنان گفتم و او آن پاسخ را به من داد.

امام علي عليه السلام فرمود: مقداد راست مي گويد، من چه كنم؟

گفتم: ميان مردم برخيز و آنان را به حكومت خود فرا خوان و به آنان بگو كه تو به پيامبر صلي الله عليه و آله سزاوارتري و از مردم بخواه كه تو را بر اين گروهي كه به ستم بر تو پيروز شده اند، ياري دهند و اگر ده تن، از صد تن سخن تو را پذيرفتند و با آنان بر ديگران سخت بگير، اگر تسليم نظرت شدند چه بهتر و گرنه با آنان جنگ خواهي كرد و چه كشته شوي و چه زنده بماني، عذر تو موجه و در پيشگاه خداوند حجت و دليل تو روشن و واضح خواهد بود.

حضرت فرمود: «أترجو يا جندب يبايعني من كل عشرة واحدة؟ اي جندب، آيا گمان مي كني از هر ده تن، يك تن با من بيعت خواهند كرد؟» گفتم: آري، اين اميد را دارم. فرمود: «لكني لا أرجو ذلك، لا و اللَّه و لا من المائة واحد، و سأخبرك إنّ الناس انما ينظرون الي قريش، فيقولون: هم قوم محمّد و قبيله...؛ نه، به خدا سوگند، من اميدوار نيستم كه از هر

صد تن يك تن با من بيعت كند و به زودي خبرت مي دهم كه مردم به قريش مي نگرند و مي گويند: آنان قوم و قبيله محمد صلي الله عليه و آله هستند و قريش هم ميان خود مي گويند: خاندان محمد صلي الله عليه و آله براي خود از اين جهت كه محمد صلي الله عليه و آله از ايشان است فضيلتي مي بينند و چنين گمان دارند كه آنان براي خلافت از قريش سزاوارترند و از ديگر مردم شايسته ترند و اگر آنان حكومت را به دست گيرند، هرگز به دست كس ديگري غير از ايشان نخواهد رسيد و حال آن كه اگر حكومت در اختيار كس ديگري غير از ايشان باشد، قريش آن را دست به دست خواهد داد. نه، به خدا سوگند كه مردم با ميل و رغبت اين حكومت را هرگز به ما واگذار نمي كنند.(2).

*****

او يكي از شش نفري بود كه عمر براي جانشيني خود تعيين كرده بود كه سرانجام رأي خود را به عثمان داد و حضرت علي عليه السلام از خلافت كنار نهاده شد.

شرح ابن ابي الحديد، ج 9، ص 56؛ ر. ك: ارشاد مفيد، ج 1، ص 241.

از طرفي هر چه دنبال جايي غير از محل محاصره بوديم كه از فرات آب برداريم، ممكن نشد، از اين رو نزد امام عليه السلام شرفياب شده و از كم آبي شكايت كرديم.(1).

در ادامه عبداللَّه بن عوف نقل مي كند: امام عليه السلام - به پيروي از سيره رسول اللَّه صلي الله عليه و آله در همه جا مي كوشيد كه مشكل را بدون خونريزي برطرف سازد و با گفت و گو و مصالحه، مسئله خاتمه يابد، بر همين اساس - «صعصعة بن صوحان» را به نزد معاويه فرستاد. صعصعه نزد سپاه دشمن آمد و پيام امام را ابلاغ نمود، اما سرانجام او بدون اخذ نتيجه به خدمت امام عليه السلام بازگشت و ماجرا را به عرض رسانيد.(2).

كم آبي و عطش، سپاه امام را تهديد مي كرد، و هاله اي از غم و اندوه چهره امام عليه السلام را فرا گرفته بود.(3) امام عليه السلام نقطه اي را كه بايد مالك اشتر با نيروي خود موضع بگيرد، معين كرد و سپس در ميان انبوه لشكريان خود خطبه اي بسيار آتشين و حماسي خواند كه سپاه اسلام يك جا آماده حمله به دشمن براي فتح شريعه فرات شدند.(4).

سخنان مهيج و سرنوشت ساز امام عليه السلام از يك طرف، و فشار تشنگي از طرف ديگر، باعث شد كه دوازده هزار نفر آمادگي خود را براي تسخير شريعه فرات اعلام كنند، اشعث با هنگ عظيم خود و مالك اشتر با هنگ سواره نظام نيرومندش، تكبير گويان چنان به قلب سپاه دشمن در اطراف شريعه حمله كردند كه در مدت بسيار كوتاهي آنان را از پيش راه برداشتند و

نيروي اسلام وارد فرات شد به طوري كه سم اسب هاي سواره نظام در آب فرات فرو رفت. در اين حمله، جمع زيادي از شاميان به هلاكت رسيدند و تنها هفت نفر به دست مالك اشتر و پنج نفر به دست اشعث كشته شدند و صفحه جنگ به نفع امير مؤمنان عليه السلام ورق زده شد و تمام شريعه در اختيار امام عليه السلام قرار گرفت.(5).

*****

تاريخ طبري، ج 4، ص 569.

شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 316.

وقعة صفين، ص 166.

نهج البلاغه، خطبه 51.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 324.

سپاس خداي را به جاي آوردم و با خود گفتم: اگر آنها از نهر عبور كرده اند به دشمن مي پيوندم و حجت برايم تمام شده و نيزه ام را در چشمان علي فرو مي برم!! و اگر خوارج از نهر عبور نكرده باشند با سپاه علي عليه السلام خواهم بود و به جنگ خوارج مي پردازم. از اين رو به سپاه بازگشتم و به راه ادامه داديم، اما وقتي به اردوگاه خوارج رسيديم، ديدم آنها اين طرف نهر مي باشند (در حالي كه غلاف شمشيرها خود را شكسته و اسب ها را رها كرده اند) و آماده جنگ با اميرالمؤمنين مي باشند.

جندب بن عبداللَّه مي گويد: از نيت بد خود پشيمان شدم و طلب مغفرت و بخشش از خدا نمودم و گفتم: آري. سپس امام مرا امر به توبه كرد و فرمود: خداوند همه گناهان را مي بخشد.

جندب مي گويد: از اين پس با يقين به حقانيت راه اميرالمؤمنين عليه السلام در كنار حضرت وارد نبرد با خوارج شدم و دو نفر از آنها را به هلاكت رساندم و با يك نهرواني ديگري به زد و خورد پرداختم تا اصحاب و يارانم مرا حمايت كردند و نجات يافتم.(1).

*****

قاموس الرجال، ج 2، ص 742؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 271.

ندادند. حضرت از مسجد بيرون آمد و مردم به همراهش بودند كه «جندب بن عفيف» دست برادرش را گرفت و آمد تا مقابل باب سُدّه بر زانوهاي خود نشست و گفت:

«اي اميرمؤمنان! امروز من و برادرم مصداق اين آيه شريفه هستيم: «قال رَبِّ إنّي لا أملِكُ الّا نفسِي و أخِي؛(1) خداوندا! تو خود مي داني كه من براي ياري دينت كسي جز خود و برادرم را ندارم»؛ پس اي اميرمؤمنان ما را به هرچه مي خواهيد، فرمان دهيد كه به خدا قسم خود را به «سفيان» خواهيم رساند، اگرچه بين ما و او آتش ديرپا و زمين پر از خار و خاشاك باشد.»

اميرمؤمنان عليه السلام برايشان دعا كرد و سپس فرمود: «و اين تقعان مما اُريد؟ آخر از دست شما دو نفر چه كاري ساخته است؟».(2).

البته بنا به قول ابراهيم ثقفي در «الغارات» كسي كه خود را به امام عليه السلام عرضه كرد و اعلام وفاداري نمود، «حبيب بن عفيف» و برادرزاده اش «عبدالرحمن بن عبداللَّه بن عفيف» بوده است.(3).

*****

مائده 5، آيه 25.

ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، ج 2، ص 89؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 246؛ قاموس الرجال، ج 3، ص 94.

قاموس الرجال، ج 3، ص 94.

يا سر ديگري را با شمشير مي بريد ولي به او ضرري نمي رسيد. سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 325؛ الاصابه، ج 1، ص 511؛ اسد الغابه، ج 1، ص 205.

الاغاني، ج 5، ص 156؛ ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 305.

تاريخ طبري، ج 4، ص 326.

ر. ك: سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 326؛ الاصابه، ج 1، ص 511.

را قطع كردند و سپس او را به دار كشيدند.(4).

*****

رجال طوسي، ص 37، ش 4.

رجال برقي، ص 5.

قاموس الرجال، ج 2، ص 759.

الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 202؛ قاموس الرجال، ج 2، ص 758.

را به نصايح نيازي نيست، اگر مايلي بيا تا بجنگيم. حضرت وقتي دريافت او حاضر به تسليم و ترك مقاتله نيست و حجت را بر او تمام كرده و با گفتن «لا حول و لا قوة الا باللَّه» به سوي او شتافت و ديگر مهلتي به كريب نداد و در همان لحظه و حمله اول چنان ضربتي به او زد كه به هلاكت رسيد، و در همين نبرد، امير مؤمنان عليه السلام باز هماورد طلبيد. حارث بن وداعه حميري و سپس مطاع بن مطلب عنسي به نبرد امام عليه السلام آمد و حضرت نيز آن دو را مهلت نداد و به هلاكتشان رساند، اما پس از آن دو هر چه مبارز طلبيد كسي به نبرد امام عليه السلام نيامد.(1).

*****

ر. ك: وقعة صفّين، ص 315؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 5، ص 239.

خواهد آمد.

وقعة صفّين، ص 154.

صفّين نيز حضور داشت و در ركاب اميرمؤمنان عليه السلام جنگيد.(2).

*****

اسدالغابه، ج 1، ص 323؛ الاصابه، ج 1، ص 568.

ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 323؛ الاصابه، ج 1، ص 568؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 110.

ص 110.

ج 1، ص 343.

احزاب 33، آيه 67.

در شرح حال حجاج بن عمرو آمد، ابن اثير نقل كرده كه وي اين آيه و سخنان را خطاب به انصار تلاوت كرده است، (اسد الغابه، ج 1، ص 382) البته اين دو قول با هم منافاتي ندارد؛ زيرا هر دو انصاري اند و مانع ندارد كه حارث بن غزيه در جمل، و حجاج بن عمرو در صفّين آن را گفته باشند.

اعيان الشيعه، ج 4، ص 372.

به آن مراجعه نمايند.(3).

*****

رجال طوسي، ص 39، ش 20.

رجال كشي، ص 100، ش 159.

ر. ك: اعيان الشيعه، ج 4، ص 372.

همسرش را پاره كردند و فرزند در رحم او را نيز به قتل رسانده اند و سه زن از طايفه طيّ و ام سنان صيداويه را به ناحق كشته اند، حضرت عليه السلام سخت اندوهگين شد و «حارث بن مرّه عبدي» را به عنوان سفير خود، براي دعوت آنان به پرهيز از جنگ و بازگشت آنها به اردوي سپاه اسلام و دست برداشتن از آدم كشي و فتنه فرستاد، متأسفانه وقتي حارث به نزد خوارج در كنار نهر رفت آن مردان نادان و جاهل، حارث را بدون هيچ جرم و گناهي به قتل رساندند، وقتي حضرت و مردم از اين خبر آگاه شدند، اجتماع كردند و از حضرت خواستند كه حركت كند و شر اين گروه نادان و احمق را بركند.(2).

البته از ابن اثير قول ديگري در شهادت حارث نقل شده است.(3).

*****

وقعة صفّين، ص 205.

ر. ك: تاريخ طبري، ج 5، ص 82؛ مروج الذهب، ج 2، ص 415.

كامل ابن اثير، ج 2، حوادث سال 39، ص 429.

اش او را هجو كرده است.

از اين رو عمروعاص همواره از حارث بن نضر مذمت مي كرد كه چرا اشعاري در صفين سرود تا ناچار شود به جنگ علي عليه السلام برود و اين رسوايي برهنه شدن عورتش در تاريخ بماند.

*****

در شرح ابن ابي الحديد «حارث بن نضر خثعمي» ضبط شده است.

و پيش روي به سوي دشمن است، به وي گفت: نزديك بيا، او نزديك شد و مالك سرش را بوسيد و اين دعا را در حق او كرد: امروز از اين سر جز نيكان و برگزيدگان پيروي نمي كنند، پس مالك در ميان ياران خود فرياد برآورد كه جانم فداي شما باد، پايداري و مقاومت كنيد.(2).

*****

رجال طوسي، ص 39، ش 25.

وقعة صفّين، ص 172 و 173؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 327.

فرموده است:

فلو كنت بواباً علي باب جنّة

لقلت لهمدان ادخلي بسلام

- اگر من بر در بهشت باشم، به قبيله همدان مي گويم به سلامتي داخل بهشت شويد.

و هَمَدان (به فتح هاء و ميم از شهرهاي بزرگ در غرب ايران است كه تاريخ بناي آن به 800 سال قبل از ميلاد مي رسد و مدفن شيخ الرئيس بوعلي سينا است.

رجال طوسي، ص 38، ش 4 و رجال برقي، ص 4.

تهذيب التهذيب، ج 2، ص 116؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 366.

وقعة صفين، ص 121.

تهذيب التهذيب، ج 2، ص 117؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 367.

أو مُنافقٍ قُبُلا

يَعرفُني طَرفُهُ و أعرفُه

بنعتِهِ و اسمِه و ما عَملا

و انت عِندَ الصراطِ تَعرفُني

فلا تَخَف عثرةً و لا زَللا

أسقيك من باردٍ علي ظماء

تَخالُه في الحَلاوةِ العَسلا

أقول للنار حين توقف لِل

-عرض دَعيِه لا تَقربي الرجلا

دَعيِه لا تقربيه إنّ له

حَبْلاً بِحبلِ الوصِي مُتَّصِلا

هذا لنا شيعة و شيعتنا

أعطاني اللَّه فيهم الأملا(2).

- گفتار علي عليه السلام به حارث شگفت انگيز بود كه چه بسيار عجايبي است كه امام به اجمال فرموده است.

- اي حارث همداني، هر كسي - مؤمن يا منافق - هنگام مرگ مرا مي بيند، روي به روي خواهد بود.

- با نگاهي مرا مي شناسد و من وي را به نام و شهرت و به كردار نيك و بدش مي شناسم، او را.

- و تو در صراط مرا مي شناسي، پس مترس از زمين خوردن و لغزش كه سررشته تو محكم است.

- در حالي كه تو تشنه هستي من از آبي گوارا سيرابت مي كنم كه تصور كني آن آب در حلاوت و شيريني مانند عسل است.

- به آتش دوزخ - كه در قيامت مهيا مي شود - خواهم گفت: بگذار او را رها كن و نزديك اين مرد مرو.

- و اين مرد را فروگذار و به او نزديك مشو كه ريسمان وي با ريسمان وصي پيغمبر پيوند دارد.

- اين شيعه و دوست ما است و خداوند، اميد نجات شيعيان را به من داده است.(3).

ارادت و اخلاص وي به اميرالمؤمنين عليه السلام و خاندان پيامبرعليهم السلام بسيار مشهور و معروف بود. اميرمؤمنان در حق او فرموده است:

ولو ان يوماً كنت بوّاب جنّة

لقلت لهمدان ادخلوا بسلام

- اگر من صاحب در بهشت بودم به طايفه «همدان» مي گفتم،

با سلامت داخل بهشت شويد.(4).

*****

رجال كشي، ص 89، ش 142.

يك بيت آخر در اعيان الشيعه آمده و در اسناد ديگر نيست.

امالي مفيد، مجلس اول، ص 7؛ كشف الغمه (مترجم)، ج 1، ص 547؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 370.

سفينة البحار، ج 2، ماده همد، ص 722.

بس است، بدان كه بهترين شيعه من جماعتي هستند كه حد وسط را رعايت كنند و طريق وسط را از دست ندهند و غالي و دوست افراطگر بايد بازگردد و به جماعت حد وسط رجوع كند و دشمن و مبغض بايد برگردد و خود را به همين جماعت حد وسط ملحق كند.

گفت و گوي امام عليه السلام با حارث طولاني است كه براي اختصار نمي آوريم.(1).

*****

كشف الغمه (مترجم)، ج 1، ص 547 - 544.

در حد توان و قدرت مالي انسان صورت گيرد و با قرض و نسيه خريدن و پذيرايي از مهمان منطبق با اسوه و الگوي اسلام و اميرالمؤمنين علي عليه السلام نيست.

*****

رجال كشي، ص 89، ح 143.

بصره مسئله مهمي نيست كه ما قوم خويش را مترصد آن كنيم و دشمني هم نيست كه آنان را براي مقابله آنها در نظر بگيريم.(3).

*****

وقعة صفين، ص 24.

ر. ك: تاريخ طبري، ج 4، ص 536.

ر. ك: وقعة صفّين، ص 27 - 24.

4، ص 44.

الاصابه، ج 1، ص 619؛ ر. ك: اسد الغابه، ج 1، ص 358؛ رجال طوسي، ص 17، ش 35.

الشيعه، ج 4، ص 383؛ تراجم اعلام النساء، ج 2، ص 7.

در مقام پدر بزرگوارش قرار گرفته و امامت و رهبري امت اسلامي به عهده اش بود، مردم از او پرسش مي كردند و حضرت جواب مي داد، همين كه مرا ديد فرمود: اي حبابه، گفتم: بله، اي مولايم. فرمود: آنچه را با خود داري بياور. (اشاره به همان سنگريزه). من فوراً سنگريزه را به حضرت دادم و امام مجتبي عليه السلام بر آن مهر كرد، همان گونه كه اميرالمؤمنين عليه السلام مهر كرده بود. بعد از شهادت امام حسن عليه السلام به محضر امام حسين عليه السلام در مسجد مدينه رسيدم به من مرحبا گفت و فرمود: آيا دليل امامت را مي خواهي؟ عرض كردم: آري آقاي من. فرمود: آنچه را با خود داري بياور. من سنگريزه را به حضرت دادم بر آن مهر زد.

پس از شهادت آن حضرت، خدمت امام سجاد عليه السلام و پس از شهادت آن امام عليه السلام به محضر امام باقر عليه السلام و بعد از آن به حضور امام صادق عليه السلام و پس از آن به حضور امام موسي بن جعفر عليه السلام شرفياب شدم و هر كدام بر آن سنگريزه ها مهر زدند، و پس از آن خدمت امام هشتم علي بن موسي الرضا عليه السلام رسيدم و آن حضرت نيز بر آن مهر زد.

مرحوم كليني در ادامه از از محمد بن هشام نقل مي كند كه: حبابه نُه ماه پس از ديدار با امام رضا عليه السلام از دنيا رفت.(1).

*****

اصول كافي، ج 1، كتاب الحجه، ص 346؛ تراجم اعلام النساء، ج 2، ص 6 و 8.

اميرمؤمنان عليه السلام است كه در جنگ نهروان عليه خوارج جنگيد.(1).

*****

تاريخ بغداد، ج 8، ص 254؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 384.

زيرا از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم شنيدم كه مي فرمود:

تقتله الفئة الباغية (الناكبة) عن الطريق، و ان آخر رزقه ضياح من لبن؛

بدانيد او (عمار) را دسته و گروه ستمكاري كه از راه مستقيم به انحراف رفته اند، خواهند كشت و آخرين رزق و روزي عمار شيري است كه با آب مخلوط است.(10).

*****

رجال طوسي، ص 38، ش 9؛ رجال برقي، ص 6؛ اسد الغابه، ج 1، ص 367.

رجال طوسي، ص 67، ش 5.

تاريخ بغداد، ج 8، ص 276؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 151.

تاريخ بغداد، ج 8، ص 274.

ر. ك: همين كتاب، ص 34.

الاصابه، ج 2، ص 164.

متن روايت حبه كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله در معرفي علي عليه السلام به جانشيني خود بيان فرموده است، در صفحات بعدي خواهد آمد.

اسد الغابه، ج 1، ص 367 و نيز اين ايراد آمده است: اين كه حبه مي گويد: من در حجةالوداع بودم ولي در حال شرك بودم، آيا مگر در حجة الوداع غير از مسلمانان كس ديگري از مشركين همراه پيامبر صلي الله عليه و آله براي حج و زيارت خانه خدا بوده كه حبه مي گويد: من بودم، ولي مشرك بودم! زيرا حضرت علي عليه السلام در مكه در موسم حج اعلام كرد كه: «از اين تاريخ و سال هاي بعد هيچ مشركي حج نياورد.» و پيامبر صلي الله عليه و آله در سال بعد كه سال دهم هجري بود، حج آورد و به آن «حجة الوداع» مي گويند و اسلام در آن زمان تمام جزيرة العرب را فرا گرفته بود. با توجه به توضيح ابن اثير

در اسد الغابه، ممكن است گفته شود كه حبه در آن زمان اتفاقي در حجة الوداع حضور داشته، نه اين كه جزو حاجيان بوده است يا كلمه «مشرك بودم» كذب باشد وبه او نسبت داده اند، و اللَّه العالم.

ر. ك: الجمل، ص 382.

تاريخ بغداد، ج 8، ص 275؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 381.

هر منافقي را بر دشمني با من گرفته است، و اگر بيني مؤمن را با شمشير بزنم مرا دشمن نمي دارد و اگر تمام دنيا را به گلوي منافق بريزم مرا دوست نمي دارد.(2).

3 - «مسلم اعور» از «حبه عرني» نقل مي كند كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

مَن أحبّني كان معي، أما إنّك لو صُمتَ الدهر كلَّه و قُمتَ الليل كلّه، ثم قُتِلتَ بين الصفا و المروة - او قال بين الركن و المقام - لما بعثك اللَّه الّا مع هواك بالغاً ما بلغ، إن في جنّة ففي جنة، و ان في نار ففي نار؛

اي حبه، هر كه مرا دوست بدارد در قيامت با من خواهد بود، همانا اگر همه روزها را روزه بگيري و همه شب ها را به نماز و عبادت بايستي و ميان صفا و مروه (يا ركن و مقام) كشته شوي، خداوند تو را با همان كسي كه در هواي او هستي در قيامت مبعوث خواهد كرد، اگر او بهشتي است در بهشت و اگر جهنمي است در جهنم خواهي بود.(3).

4 - «ابن فضيل» از أجلح نقل مي كند كه: حبه عرني گفت: از علي عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: «لقد عبدتُ اللَّه قبل أن يعبده أحدٌ من هذه الاُمة خمس سنين؛

من خداوند را پنج سال بيش از آن كسي از اين امت او را عبادت كند، عبادت كرده ام».(4).

5 - «سلمة بن كهيل» از «حبه عرني» نقل مي كند كه گفت: از علي عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: «أنا أوّل من صلّي مع رسول اللَّه صلي الله عليه و آله؛ من نخستين كسي هستم كه با رسول خدا

صلي الله عليه و آله نماز گزارده ام».(5).

*****

اسد الغابه، ج 1، ص 367؛ ر. ك: الاصابه، ج 2، ص 164.

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 83.

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 105.

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 118.

شرح ابن ابي الحديد، ج 4، ص 118.

شما جدا نخواهم شد تا هر چه بر سر تو آيد، بر سر من نيز بيايد.

اميرالمؤمنين عليه السلام لختي گريست و خداي را سپاس گزارد و گفت:

الحمد للَّه الذي لم أكن عنده منسياً، الحمد للَّه الذي ذكرني عنده في كتب الابرار؛

سپاس خداوندي را كه مرا در نزد خود از فراموش شدگان قرار نداد و حمد خداي را كه نام مرا در كتاب هاي بندگان خود و نيكوكاران ثبت نموده است.

سپس مرد راهب همراه حضرت علي به صفين آمد و در ركاب آن حضرت به شهادت رسيد و موقعي كه اجساد شهدا را به خاك مي سپردند و هر گروهي به جست و جوي كشته هاي خود بودند، حضرت فرمود: پيكر آن مرد راهب را بجوييد و چون يافتند خود حضرت بر آن نماز گزارد و او را به خاك سپرد و چند بار براي او طلب مغفرت كرد و در آخر چنين فرمود: «هذا منّا اهل البيت؛ اين مرد از افراد خاندان ما اهل بيت است».(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج 3، ص 205.

آيات 194 - 190 سوره آل عمران را قرائت مي كند.(1).

حبه مي گويد: همين كه امير مؤمنان عليه السلام اين آيات را به آخر رساند، مجدداً خواندن آيات را از سر گرفت و مكرر اين آيات را - در حالي كه از خود بي خود شده بود و گويي هوش از سرش پريده بود - تلاوت كرد.

حبه و نوف هر دو در بستر خويش آرميده بودند و اين منظره عجيب را از نظر مي گذراندند؛ حبه مانند بهت زدگان خيره خيره مي نگريست. اما نوف نتوانست جلو اشك چشم خود را بگيرد و مرتب گريه مي كرد تا اين كه علي عليه السلام به نزديك خوابگاه ما رسيد و گفت: اي حبه، خوابي يا بيدار؟

عرض كردم: بيدارم يا اميرالمؤمنين، تو كه از هيبت و خشيت خدا اين چنين هستي، پس واي به حال ما بيچارگان!

اميرالمؤمنين عليه السلام چشم ها را پايين انداخت و گريست، آن گاه فرمود:

يا حبّة، إن للَّه موقفاً و لنا بين يديه موقف، لا يخفي عليه شي ءٌ من أعمالنا انّ اللَّه أقرب إليّ و إليك من حبل الوريد، يا حبه إنه لن يحجبني و لا إيّاك عن اللَّه شي ء؛

اي حبه، همگي ما روزي در مقابل خداوند نگه داشته خواهيم شد و هيچ عملي از اعمال ما بر او پوشيده نيست. او به من و تو از رگ گردن نزديك تر است، هيچ چيز نمي تواند بين ما و خدا حائل شود.

آن گاه حضرت به نوف خطاب كرد: خوابي؟

نوف عرض كرد: نه يا اميرالمؤمنين، بيدارم و مدتي است كه اشك مي ريزم.

حضرت عليه السلام فرمود:

يا نوف، ان طال بكائك في هذه

الليلة مخافة من اللَّه عزوجل قرَّت عيناك غداً بين يدي اللَّه عزّوجل، يا نوف إنه ليس من قطرة قطرت من عين رجل من خشية اللَّه الّا أطفات بحاراً من النيران، يا نوف...؛

اي نوف، اگر امروز از خوف خدا زياد بگريي، فردا چشمت روشن خواهد شد. اي نوف، هر قطره اشكي كه از خوف خدا از ديده اي بيرون آيد، درياهايي از آتش را فرو نشاند. اي نوف، هيچ كس مقام و منزلتش بالاتر از كسي نيست كه از ترس خدا بگريد و به خاطر خدا دوست بدارد. اي نوف، آن كس كه خدا را دوست بدارد و هر چه را دوست مي دارد به خاطر خدا دوست بدارد، چيزي را بر دوستي خدا ترجيح نمي دهد، و آن كس كه هر چه را دشمن مي دارد به خاطر خدا دشمن بدارد، از اين دشمني جز نيكي به او نخواهد رسيد. هرگاه به اين درجه رسيديد حقايق ايمان را به كمال دريافته ايد.

سپس حضرت اندكي ما را موعظه كرد و اندرز داد؛ آخرين جمله اي كه گفت اين بود: «فكونوا من اللَّه علي حذر، فقد أنذرتكما؛ از خدا بترسيد، من به شما ابلاغ كردم.»

آن گاه حضرت از ما دو نفر گذشت و سرگرم احوال خود شد، به مناجات پرداخت.(2).

*****

إنّ في خلق السّموات و الأرض و اختلافِ اللّيل و النَّهار لآياتٍ لاُولي الألباب؛ همانا در آفرينش حيرت آور و شگفت انگيز آسمانها و زمين و در گردش منظم شب و روز نشانه هايي است براي صاحبدلان و خردمندان». «الّذين يذكُرونَ اللَّهَ قياماً و قُعوداً و عَلي جُنُوبهم و يتفكَّرونَ في خَلْقِ السَّمواتِ و الأرض ربَّنا ما خَلَقتَ

هذا باطِلاً سُبحانك فَقِنا عَذابَ النَّار؛ آنان كه خدا را در همه حال و همه وقت به ياد دارند و او را فراموش نمي كنند، چه نشسته و چه ايستاده و چه به پهلو خوابيده، و درباره خلقت آسمان ها و زمين در انديشه فرو مي روند: پروردگارا اين دستگاه با عظمت را به عبث نيافريده اي، تو منزّهي از اين كه كاري به عبث بكني، پس ما را از آتش كيفر خود نگهداري كن». «رَبَّنا اِنَّك مَنْ تُدخِل النَّار فَقَد اَخْزَيتَهُ و ما للظّالِمينَ مِنْ اَنْصار؛ پروردگارا! هر كس را كه تو عذاب كني و به آتش ببري بي آبرويش كرده اي، ستمگران ياراني ندارند». «رَبَّنا إنّنا سَمعنا مُنادياً يُنادي للإيمان اَنْ آمِنُوا بِربّكُم فآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِر لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الأبْرارِ؛ پروردگارا ما نداي منادي ايمان را شنيديم كه به پروردگار خود ايمان بياوريد، ما ايمان آورديم، پس ما را ببخشاي و از گناهان ما درگذر، و ما را در شمار نيكان نزد خود ببر». «رَبَّنا و آتِنا ما وَعْدتَنا علي رُسُلك و لا تُحْزِنا يَومَ القيامَة اِنَّك لا تُخْلِفُ الميعاد؛ پروردگارا، آن چه به وسيله پيامبران وعده داده اي، نصيب ما كن، ما را در روز رستاخيز بي آبرو مكن، البته تو هرگز وعده خلافي نمي كني».

بحارالانوار، ج 87، ص 201.

119 هجري درگذشت.(1).

*****

رجال طوسي، ص 39، ش 24 و ص 87، ش 7؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 153؛ سير اعلام النبلاء، ج 6، ص 103 و 105.

كه حضرت وفات يافت و روح بلندش به ملكوت اعلي پيوست.(1).

*****

امالي صدوق، مجلس 52، ح 4.

كه از حقوق خود پس انداز كرده بود تا خادمي براي خانواده خود بخرد.(1).

*****

امالي صدوق، مجلس 52، ح 4.

دشت جانسوز نينوا در كنار هفتاد يار وفادار أبا عبداللَّه الحسين با كوهي از آهن و سلاح مواجه شد و بدون هيچ تزلزلي سينه سپر كرد و براي دفاع از جان فرزند رسول خدا خود را در معرض شمشيرهاي برهنه لشكريان يزيد قرار داد. او با اين كه مورد عنايت يزيد قرار داشت و امان نامه برايش صادر و به اموال زيادي و عده داده شده بود، تنها به اين شرط كه از خيمه گاه حضرت حسين عليه السلام فاصله بگيرد و دست از حمايت او بردارد، اما حبيب چون ديگر ياران با وفاي امام حسين عليه السلام در پاسخ به پيشنهاد سران سپاه يزيد گفت:

لا عذر لنا عند رسول اللَّه صلي الله عليه و آله إن قُتِل الحسين عليه السلام و منّا عينٌ تُطرف حتي قُتِلوا حولَه؛

اگر حسين كشته شود و ما زنده باشيم هيچ عذري نزد رسول خداصلي الله عليه و آله نخواهيم داشت تا آن كه كنار او كشته شويم.(5).

وي همچون ديگر ياران امام حسين عليه السلام تا آخرين نفس پايداري كرد و سرانجام در روز عاشورا در ركاب سيدالشهدا، شربت شهادت نوشيد.

*****

علامه حلي در خلاصة الاقول، ص 132 «مُظهَّر» ضبط كرده است.

ر. ك: همين كتاب، ص 34.

رجال طوسي، ص 38، ش 3 و ص 67، ش 1 و ص 72، ش 1.

اعيان الشيعه، ج 4، ص 554.

رجال كشي ص 79 حديث 133.

فضيل بن زبير نقل كرده اند كه: روزي ميثم تمار بر اسب خود سوار بود و از جلو مجلس بني اسد عبور مي كرد، از قضا حبيب بن مظاهر هم بر مركب خود سوار و به جلو مي آمد تا نزديكي مجلس بني اسد به همديگر برخورد كردند و چنان به هم نزديك شدند كه سر و گردن دو اسب از هم گذشت و شروع به گفت و گو كردند و از جمله مطالبي كه رد و بدل شد اين بود كه حبيب، تمامي حوادثي را كه براي ميثم در آينده پيش خواهد آمد براي او نقل كرد و چنين گفت: گويا مي بينم بزرگ مردي را كه موي جلو سرش ريخته و قدري شكمش پيش آمده و در نزديك بازار بار فروشان ميوه مي فروشد (اشاره به قيافه و شغل ميثم)، كه او را در راه محبت خاندان پيامبرش صلي الله عليه و آله به دار آويخته شده و شكمش را بر فراز چوبه دار شكافته اند!

ميثم پس از شنيدن آينده خود از زبان حبيب چنين گفت: من هم مردي را مي شناسم سرخ پوست و داراي دو گيسوان است كه او را به خاطر ياري پسر پيغمبر مي كشند و سرش را در شهر كوفه جولان مي دهند!

اين دو بزرگوار، و يار راستين اميرالمؤمنين با هم چنين مطالبي گفتند و از هم جدا شدند، اهل مجلس از بني اسد كه اين گفت و گو را مي شنيدند با خود گفتند: دروغ گو تر از اين دو نفر نديده ايم. اما طولي نكشيد كه ميثم را بر در خانه عمرو بن حريث به دار

آويختند و سر حبيب را هم به كوفه آوردند و آن چه را آنان گفته بودند با چشم خود ديدند.(1).

*****

رجال كشي، ص 78، ح 133؛ سفينة البحار، ج 1، ص 203، ماده حبيب؛ قاموس الرجال، ج 3، ص 96.

شيعيان كوفه رسيد و براي حضرت فرستاده شد. متن نامه پس از سلام بر حسين عليه السلام و درود و حمد الهي به اجمال چنين بود:

اما بعد، الحمد للَّه الذي قَصَم عدوَّك الجبار العنيد، الذي انتزي علي هذه الامة فابتزها أمرَها، و غضبها فيئها، و تأمَّر عليها بغير رضاً منها، ثم قتل خيارها و استبقي شرارها، و جعل مالَ اللَّه دُولةً بين جبابرتها و أغنيائها، فبُعداً له كما بَعِدَتْ ثمود، إنه ليس علينا إمام، فأقبل لعل اللَّه أن يجمعنا بك علي الحق، و...؛

حمد و سپاس خدايي را كه دشمن بيدادگر كينه توز تو را در هم كوبيد، آن دشمني كه به سرعت بر اين امت چيره گشت و به ناحق زمام امر حكومتش را به دست گرفت و بيت المال امت را غصب كرد و بدون رضاي مسلمانان بر آنان حكومت يافت، سپس مردان شريف امت را كشت و افراد پست را باقي گذاشت و مال خدا را بين توان گران و ستم كاران سپرد، مرگ بر او باد چنانچه بر قوم ثمود بود. اكنون ما مردم عراق، امام و پيشوا نداريم، پس شما تشريف بياوريد، شايد خداي متعال به راهبري شما ما را به حق رهنمون كند. و اما نعمان بن بشير حاكم شهرمان در قصر دارالاماره تنهاست، ما به نماز جمعه و عيد او حاضر نمي شويم، و اگر خبر يابيم كه به سوي ما رهسپار شده ايد، او را از شهر بيرون مي كنيم و به خواست خدا تا شام او را تعقيب خواهيم كرد.(1).

اين نامه را بزرگان كوفه همراه با «عبداللَّه بن سبع همداني» و «عبداللَّه بن وال» فرستادند و به

آنها سفارش كردند، به سرعت رهسپار مكه شوند. و آن دو، در دهم ماه رمضان سال 60 هجري در مكه خدمت امام حسين عليه السلام رسيدند و نامه را تقديم كردند. مردم كوفه دو روز بعد حدود صد و پنجاه نامه دعوت به وسيله «قيس بن مسهر صيداوي» و «عبدالرحمن بن عبداللَّه شداد ارحبي» و «عمارة بن عبيد سلولي» براي حضرت فرستادند. باز براي مرتبه سوم، شيعيان كوفه همراه «هاني بن هاني» يا «سعيد بن عبداللَّه حنفي» نامه ديگري براي حضرت عليه السلام ارسال نمودند تا هرچه زودتر به سوي كوفه حركت نمايد تا مردم بي امام و بي پيشوا نمانند.(2).

*****

تاريخ طبري، ج 5، ص 352.

تاريخ طبري، ج 5، ص 352.

و اللَّهِ لاَُجيبَنَّكم إذا دعوتم، و لاَُقاتلنَّ معكم عدوَّكم، و لأضربنَّ بسيفي دونكم حتي ألقي اللَّه، لا اُريد بذلك الاّ ما عند اللَّه؛

به راستي من نه از اين مردم به تو خبر مي دهم و نه از درون آنان آگاهي دارم، و نه از طرف آنان تو را فريب مي دهم، بلكه من فقط از باطن خود آنچه در انديشه ام مي باشد شما را با خبر مي سازم، به خدا سوگند هر گاه و بي گاه مرا صدا زنيد شما را اجابت خواهم كرد، و با دشمنانتان مي جنگم و جلو رويتان شمشير مي زنم تا دم مرگ و نفس آخر تا بلكه خداوند را ملاقات نمايم و در اين راه چيزي جز رضاي خدا را نمي طلبم.(1).

البته عابس طبق همين سخنان عمل كرد و در كربلا آن قدر رشادت از خود نشان داد كه دشمن نتوانست در جنگ تن به تن او را از پاي درآورد تا آن كه سرانجام عمر سعد فرمان داد او را سنگ باران كنند، و در زير سنگ هاي دشمن جان به جان آفرين تسليم كرد و پس از شهادتش سر از بدنش جدا نمودند.(2).

و پس از سخنان عابس، حبيب بن مظاهر بپا خاست و رو به عابس كرد و گفت:

رحمك اللَّه، قد قضيتَ ما في نفسك، بواجز من قولك، ثم قال: و أنا و اللَّه الذي لا اله الاّ هو علي مثل ما هذا عليه؛

خداوند تو را رحمت كند اي عابس كه آنچه به عهده خود داشتي با گفتاري كوتاه و موجز، به انجام رساندي، من هم به خدايي كه جز او خدايي نيست به همان عقيده

اي هستم كه تو هستي و بر آن چه استواري، من نيز استوارم.(3).

*****

ر. ك: تاريخ طبري، ج 5، ص 355؛ مقتل مقرم، ص 167؛ قاموس الرجال، ج 3،ص 97.

تاريخ طبري، ج 5، ص 444 - 443.

تاريخ طبري، ج 5، ص 444 - 443.

ياري شما فرا مي خوانم، شايد خداوند آنان را هدايت كند و به واسطه آنها خطرات از شما مرتفع شود.

امام حسين عليه السلام به او اجازه داد و حبيب به سوي قبيله بني اسد حركت كرد وقتي حبيب در جمع آنان حاضر شد ابتدا خود را معرفي كرد و سپس به موعظه و نصيحت آنان پرداخت و براي پيوستن آن جمعيت، به قافله كربلا سخنان بسيار ارزنده و به ياد ماندني ايراد كرد.

پس از سخنان گرم و حقيقت گوي حبيب، عبداللَّه بن بشير اسدي از جا برخاست و گفت: «شَكَّر اللَّه سعيكم يا أباالقاسم، فواللَّه لجئتنا بمكرمة يستأثر بها المرء الأحبّ فالأحبّ، أما أنا فأوّل من أجاب، اي حبيب، خداوند، تلاش و كوشش تو را پاس دارد كه به خدا قسم براي ما كرامت آوردي و اين كرامت را مرد به عزيزان و عزيزترانش عنايت مي كند، بنابراين من نخستين كسي هستم كه لبيك مي گويم و براي حمايت از حسين عليه السلام آماده ام.

بعد از سخن عبداللَّه، گروه ديگري مثل او جواب مثبت دادند و طبق نقل مقرم نود نفر از بني اسد آماده حركت به سوي كربلا شدند تا به حمايت از پسر فاطمه عليها السلام بجنگند.

اما يكي از ميان همان جمع، جاسوس بني اميه درآمد و به طور محرمانه در تاريكي شب از ميان مردم خارج شد و به عمر سعد خبر داد كه جمع زيادي از بني اسد براي ياري حسين مي روند؛ عمر سعد شخصي به نام ارزق با پانصد (به قولي چهار صد) سوار را جلو راه آنها فرستاد و در تاريكي شب وسط راه به قوم بني اسد

حمله كردند، بعضي از آنان را به قتل رسانده و سايرين چون قدرت مقابله نداشتند، فرار كردند و در همان تاريكي شب به منزلگاه خويش بازگشتند.

حبيب بن مظاهر به تنهايي خدمت امام حسين عليه السلام شرفياب شد و آن چه واقع شده بود به عرض رسانيد، امام عليه السلام تنها به جمله اي از اين خبر گذشت و فرمود: «و ما تشاؤون إلاّ أن يشاء اللَّه، و لا حول و لا قوةالاّ باللَّه (العلي العظيم)؛ هر چه شما بخواهيد نمي شود، مگر آن چه خداوند بخواهد، و حول و قوه اي نيست مگر به خداي علّي عظيم».(1).

*****

اعيان الشيعه، ج 4، ص 554؛ ر. ك: مقتل الحسين مقرم، ص 254.

جلو او را گرفت و گفت: بايد شمشيرت را بگذاري بعد وارد خيمه آقا امام حسين عليه السلام شوي؟ كثير حاضر نشد بدون شمشير بر امام عليه السلام وارد شود و ابو ثمامه اين يار با وفاي كربلا هم اجازه نداد او وارد شود لذا كثير به سپاه عمر سعد بدون نتيجه مراجعت كرد.

ابن سعد اين مرتبه «قرة بن قيس حنظلي» را براي گفت و گو با حضرت حسين عليه السلام اعزام كرد كه براي چه به اين جا آمده و چه مي خواهد؟ وقتي قره مي آمد، امام عليه السلام فرمود: آيا كسي اين مرد را مي شناسد؟

حبيب بن مظاهر عرض كرد: بله يابن رسول اللَّه، اين مرد از طايفه حنظله تميمي و مادرش از قبيله ما و پسر خواهر ماست و من او را به حسن عقيده مي شناسم و باور ندارم كه به اين جا و در اين كارزار آمده باشد، تا آن كه قره جلو آمد، به ساحت مقدس ابا عبداللَّه الحسين عليه السلام نزديك شد و سلام كرد و پيام عمر سعد را به عرض امام عليه السلام رسانيد.

سيدالشهدا در پاسخ او فرمود: «كتب إليَّ أهل مصركم هذا أن أقدم، فأما إذ كرهوني فأنا انصرف عنهم؛ اهل شهر شما (مردم كوفه) به من نامه نوشته اند و مرا به شهرتان دعوت كرده اند، لذا من به دعوت آنان به اين جا آمده ام، اگر ناراحتيد من خود بر مي گردم.»

وقتي «قرة بن قيس» سخنان مستدل امام عليه السلام را شنيد خواست به اردوگاه عمر سعد بر گردد و پاسخ امام عليه السلام را به اطلاع او رساند، حبيب بن مظاهر

جلو آمد و به او گفت: «ويحك يا قرة بن قيس، أنَّي ترجع إلي القوم الظالمين؟ انصر هذا الرجل الذي بآبائه أيّدك اللَّه بالكرامة و إيّانا معك؛ اي قره، واي بر تو كجا مي روي؟ پيش قوم ستمگران؟ بيا و اين مرد را ياري كن كه بواسطه پدران او، خداوند ما و تو را به كرامت و بزرگواري رسانده است.»

قرة بن قيس در پاسخ حبيب گفت، نزد عمر سعد بر مي گردم و جواب حضرت حسين عليه السلام را ابلاغ مي كنم و درباره پيشنهاد تو هم فكري خواهم كرد. اما قره به نزد عمر سعد رفت و ديگر باز نگشت و از سعادت دنيا و آخرت محروم ماند.

البته پيام امام عليه السلام توسط «قرة بن قيس» براي عمر سعد بي تأثير نبود، زيرا عمر سعد گفت: «إنّي لأرجو أن يعافيني اللَّه من حربه و قتاله؛ خداوند ما را از جنگ با حسين عليه السلام حفظ نمايد و عافيت دهد.» و به نقل ديگر فوراً نامه اي براي ابن زياد نوشت كه حسين بن علي به خواست مردم كوفه آمده و الان هم آماده بازگشت است، تكليف چيست؟ ابن زياد لعين در جواب نوشت، حسين و يارانش بايد با يزيد بيعت كنند ودر غير اين صورت نظر خود را بعداً خواهم گفت، و السلام.(1).

معناي سخن او اين بود كه اگر بيعت نكند اجازه بازگشت داده نشود.

*****

ر. ك: تاريخ طبري ج 5، ص 410.

بيست نفر از اصحاب مثل «حبيب بن مظاهر» و «زهير بن قين» جلو دشمن آمد و پرسيد: براي چه به جنب و خروش درآمده و چه مي خواهيد؟

گفتند: امير فرمان داده يا تسليم حكم او شويد و يا آماده جنگ گرديد؟

قمر بني هاشم فرمود: عجله نكنيد تا پيام شما را به برادرم حضرت أبا عبداللَّه الحسين برسانم. گفتند: برگرد و خواست ما را به اطلاع او برسان. حضرت به جانب خيمه ها بازگشت و پيام آن قوم را به محضر امام عليه السلام رسانيد و حبيب بن مظاهر و ديگر همراهان در مقابل لشكر دشمن ايستادند، در اين ميان حبيب با موافقت زهير، مطالبي با دشمن در ميان گذاشت و چنين گفت:

أما و اللَّه لَبئس القومُ عند اللَّه غداً قومٌ يَقدمون عليه قد قَتلوا ذُرّيةَ نبِيّه عليه السلام و عترتهِ وأهلِ بيته صلي الله عليه و آله و عُبّادِ أهل هذا المصر المجتهدين بالأسحار و الذَّاكِرِين اللَّه كثيراً؛

آگاه باشيد اي مردم، كه شما به خدا قسم بد مردمي هستيد، فرداي قيامت نزد خدا وارد مي شويد در حالي كه ذريّه پيامبر و عترت و خانواده او را كشته ايد، و نيز عبادت كنندگان و زهاد اهل اين شهر را كه از سحرگاهان به تلاش و كوشش به پا بر مي خيزند و خدا را بسيار ياد مي كنند به شهادت رسانده ايد، شما با چنين حالتي خدا را ملاقات خواهيد كرد.(1).

*****

ر. ك: تاريخ طبري، ج 5، ص 415؛ كامل بن اثير، ج 2، ص 558؛ مقتل مقرم، ص 255.

آمد، وقتي يزيد بن حصين همداني (سيد القراء) او را به اين حالت ديد، گفت: اي برادر، الان وقت خنده نيست، براي چه مي خندي؟(1) حبيب در تاييد كار خود پاسخ داد:

فأيّ موضع أحقّ من هذا بالسرور، واللَّه ما هو الّا ان تميل علينا هذه الطغام(2) بسيوفهم فنعانق الحور العين؛

چه موقعي از اين موقع براي شادماني و سرور بهتر و مناسب تر است، به خدا سوگند، اين پيش آمد چيزي نيست جز آن كه اين اوباش و افراد سركش با شمشيرهايشان بر ما يورش خواهند آورد و ما را در دامن حورالعين قرار خواهند داد.(3).

*****

طبري در تاريخ خود، ج 5، ص 423 همين موضوع را در شب عاشورا درباره «برير بن حُضير» با عبدالرحمن انصاري نقل مي كنند كه برير مزاح مي كرد، عبدالرحمن گفت: دست بردار، به خدا قسم حالا وقت مزاح نيست، برير در جواب او گفت: «و اللَّه لقد علم قومي أني ما أحببتُ الباطل شابّاً و لا كهلاً، ولكن و اللَّه إنّي لمستبشرٌ بما نحن لاقون، و اللَّه إنْ بيننا و بين الحور العين الا ان يميل هؤلاء علينا بأسيافهم و لوددتُ أنهم قد مالوا علينا بأسيافهم؛ به خدا سوگند، قوم من مي دانند كه من نه در جواني و نه در پيري اهل مزاح نبوده ام ولكن به خدا قسم، من بشارت يافته به آنچه ما ملاقات خواهيم كرد و خدا مي داند كه بين ما و بين حور العين فاصله اي نيست مگر اينها با شمشيرهايشان به طرف ما حمله كنند. و دوست دارم كه با شمشيرهايشان به ما حمله كنند، مزاح من براي چنين خوشي و سرور است».

طغام،

اوباش از مردم را گويند.

رجال كشي، ص 79، آخر حديث 133؛ معجم رجال الحديث، ج 4، ص 223؛ مقتل مقرم، ص 263.

أنفسكم و عاتبوها و انظروا هل يَحلّ لكم قتلي و انتهاك حرمتي، ألست ابن بنت نبيّكم و ابن وصيّه و ابن عمه، و اوّلُ المؤمنين باللَّه و المُصدِّق لرسوله بما جاء من عند ربّه، أوَ ليس حمزة سيدالشهدا عمُّ أبي؟ أوَ ليس جعفر الطيار عمّي، أوَ لم يبلغكم قول رسول اللَّه صلي الله عليه و آله لي و لأخي: هذان سيّدا شباب أهل الجنة...؛

اي گروه كوفيان نسبت مرا در نظر بگيريد كه من كيستم، بعد به خودتان مراجعه كنيد و فكر كنيد كه آيا ريختن خون من بر شما حلال است؟ و شكستن احترام من جايز است؟ آيا من پسر دختر پيامبر شما نيستم؟ آيا من پسر علي بن ابي طالب كه خليفه و جانشين پيامبر و پسر عموي او و نخستين ايمان آورنده به خدا و اول تصديق كننده پيامبر شماست، نيستم؟ آيا حمزه سيدالشهدا عموي پدرم علي نيست؟ آيا جعفر طيار عموي من نيست؟ آيا مگر گفتار پيامبر به شما نرسيده كه درباره من و برادرم حسن فرمود: من و برادرم، سرور جوانان بهشتيم؟....

امام عليه السلام در اين باره باز هم سخن فرمود ولي ناگهان شمر لعين فرياد زد كه: من از خداپرستي به دور باشم اگر بدانم حسين چه مي گويد.(4) در اين ميان حبيب بن مظاهر، اين پير كهنسال وارسته و شخصيت با تقوا و با فضيلت در برابر جسارت شمر برخاست و چنين گفت:

و اللَّه إنّي أراك تعبد اللَّه علي سبعين حرفاً و أنا أشهد أنك صادق ما تدري ما يقول قد طبع اللَّه علي قلبك،

به خدا سوگند اي شمر، گواهي مي دهم كه تو هفتاد مرتبه از خدا پرستي

بدوري، و شهادت مي دهم كه تو نمي فهمي حسين پسر فاطمه عليه السلام چه مي گويد، زيرا خداوند دل تو را با كفر و الحاد مهر زده است و نوري از هدايت در آن مشاهده نمي شود.

وقتي شمر لعين، با سخنان كوبنده حبيب ساكت شد، امام عليه السلام توانست به سخنان خود ادامه دهد و آنان را ارشاد و راهنمايي نمايد، اما هرگز گفتار به حق و نوراني حضرت، در دل پر گناه و آلوده به هوا و هوس آن گروه از خدا بي خبر تأثيري نگذاشت.(5).

*****

در مقتل مقرم، ص 275، تعداد سپاه امام عليه السلام را هشتاد و دو نفر از سواره و پياده ضبط كرده است.

ر. ك: تاريخ طبري، ج 5، ص 422؛ مقتل مقرم، ص 275.

مقتل مقرم، ص 276.

عبارت شمر چنين است: «هو يعبد اللَّه علي حرف إن كان يدري ما تقول».

تاريخ طبري، ج 5، ص 424؛ مقتل مقرم، ص 279.

گروهي در انتظارند و هر دو گروه، تغييري در رأي خود ندادند.»

چون سخن امام عليه السلام تمام شد حبيب به نزديك مسلم آمد گفت: «عزّ عليَّ مصرعك يا مسلم، أبشر بالجنة؛ اي مسلم جان دادن تو براي من بسيار سخت و ناگوار است ولي تو را بشارت باد به بهشت.»

مسلم با صداي بسيار ضعيفي گفت: «بشرّك اللَّه بخير؛ اي حبيب، خدا تو را به خير و نيكي بشارت دهد.»

باز حبيب گفت: «لولا أني أعلم آثرك لاحقٌ بك من ساعتي هذه لأحببتُ أن توصيني إليَّ بكل ما أهمّك حتي أحفظك في كلٌ ذلك بما أنت أهل له في القرابة و الدين؛ اگر نمي دانستم كه به دنبال تو خواهم بود (يعني من هم به زودي به تو ملحق خواهم شد) اگر چنين اطلاعي نداشتم خيلي دوست مي داشتم به من وصيت كني و از هر چه در فكرت بود به من بگويي تا من بدان عمل نمايم؟

مسلم در همين حالت نيمه جان گفت: «بل أنا اُوصيك بهذا رحمك اللَّه - و أهوي بيده الي الحسين - أن تموت دونه؛ آري من به تو وصيت مي كنم كه با اين شخص - اشاره به امام حسين عليه السلام كرد - همراه باش و خدا تو را رحمت كند و قبل از او جانت را فداي او كن و پيش مرگ او باش.

حبيب گفت: اي مسلم به خداي كعبه، آن چه گفتي عمل خواهم كرد و قبل از حضرتش جانم را فدايش مي كنم. پس از اين گفت و گو مسلم بن عوسجه جان به جان آفرين تسليم كرد و بدين ترتيب اولين شهيد كربلا از اصحاب و

ياران امام حسين عليه السلام به لقاء اللَّه پيوست.(1).

*****

تاريخ طبري، ج 5، ص 435؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 565.

تو گمان مي كني نماز از آل پيامبر قبول نيست ولي از تو پذيرفته است؟»

حصين از اين پاسخ ناراحت شد به حبيب حمله كرد و حبيب هم شمشيري بر صورت اسب حصين وارد نمود كه اسب او از جا كنده شد و حصين را بر زمين انداخت ولي همراهانش او را برداشتند و از مرگ نجاتش دادند.

اما حبيب بن مظاهر ديگر موفق به خواندن نماز نشد و به حمله خود بر ضد آن بي خرد مردم ادامه داد تا به شهادت رسيد.(1).

*****

تاريخ طبري، ج 5، ص 435؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 565.

جايزه بگيرد.(1).

آري وقتي انسان از خدا غافل شود و هوا و هوس قلبش را تاريك و ظلماني كند ديگر نورانيتي را درك نمي كند و خدا را نمي بيند و تنها چشم و گوشش به مال و منال، شهوت و مقام دوخته شده و متوجه نيست كه سر بريده حبيب اين تابعي عالي قدر و اين صحابي اميرالمؤمنين و اصحاب سرّ و خفاي او، و اين زاهد شب و تلاشگر في سبيل اللَّه را مي كشد و بر آن افتخار مي كند و بر طغيان و سركشي خود جايزه مي طلبد! نعوذ باللَّه من سبات العقل.

*****

تاريخ طبري، ج 5، ص 440؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 567.

دهي تا او را دفن كنم؟»

آن مرد سنگ دل در برابر قلب لرزان و ضعيف اين نوجوان گفت: اي پسرك، امير راضي نمي شود كه سر پدرت دفن شود و من مي خواهم جايزه خوبي براي كشتن او بگيرم.

اما قاسم با دل سوزان جواب دندان شكني به او داد و گفت: «لكنّ اللَّه لا يُثيبك علي ذلك الّا أسوء الثواب، أما و اللَّه لقد قتلتَ خيراً منك؛ اي مرد، بدان خداوند بدترين پاداش ها را به تو خواهد داد، به خدا قسم بهتر از خودت را كشته اي. آن گاه اين كودك به گريه افتاد و از او جدا شد».(1).

*****

تاريخ طبري، ج 5، ص 440؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 567.