«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »

ص: 2

نیم نگاهی به مدیریت و کارآفرینی خديجه علیهاالسلام

استاد علی کرمی فریدنی

ص: 3

ص: 4

3. اصل ایجاد انگیزه در مدیریت ...48

4. اصل نظارت و کنترل در مدیریت...50

5. شناخت زمان و مکان و شرایط بازار و ...51

6. رعایت اصل پاک روشی در مدیریت اقتصادی ... 58

7. جلب اعتماد بازارهای داخلی و منطقه ای ...59

8. آفرینش و امضای قراردادهای ابتکاری و متنوع...60

9. یک کارآفرین با معنویت و بشردوست ...62

10. کوشا و پرتلاش در راه تربیت و سازندگی .... 65

آثار چاپ شده ی استاد اندیشمند علی کرمی فریدنی ...69

ص: 6

بسم الله الرحمن الرحيم

بشردوست به ویژه زنان و دختران رشد طلب، فرصتی طلایی فراهم می آورد تا به گستره ی شخصیت پرشکوه خديجه اي و راز شکوفایی و ماندگاری او بیندیشند و با الهام از نواندیشی و نوگرایی و حقجویی و انتخاب های خداپسندانه و اندیشاننده ی او در زندگی، از خاک تا افلاک اوج گیرند و به رستگاری این جهان و آن جهان پرکشند.

و نوشته ای که در دست شما خواننده ی گرامی است، همسفر شما در این راه و گامی است لرزان در جهت ترسیم اندیشه و منش و روش زیبا به ویژه پرتوی از مدیریت و کارآفرینی آن مدیر بامعنویت و توانمند که در قالب این سه بحث، طرح می گردد

الف. نگاهی کوتاه به اصول و ارکان مدیریت و فرماندهی؛

ب. نگاهی به اندیشه و منش و ویژگی های بزرگ بانوی خردمند و نواندیش حجاز، خدیجه ای که از پیشتازترین زنان در مدیریت و مهندسی اجتماعی و اقتصادی و کارآفرینی بود؛ همانسان که در معنویت و اخلاق و ایمان و آزادگی و آزادیخواهی و دیگر ارزش های انسانی به صورت سیمایی پیشتاز و نمونه ای درخشان جلوه کرد.

ج. پرتوی از مدیریت اقتصادی و تجاری و کارآفرینی بانوی آزادی و معنویت در آن جامعه و محیط و دنیای بسته و تاریک.

در پایان این سر آغاز، رحلت جانسوز آن بانوی خرد و آگاهی و ایمان و آزادگی را به پیامبر، امیر مؤمنان، فاطمه و دیگر پیشوایان معصوم لا ، به ویژه آخرین امید و آخرین نوید تسلیت عرض می کنیم.

قم/ دفتر فرهنگ و اندیشه / تابستان 1386 علی کرمی فریدنی

ص: 8

هماهنگی و قدرت رهبری و کنترل تلاش های گوناگون به منظور رسیدن به هدفی معلوم و مقصدی مقرر.

یکی از مهم ترین کتاب های دانشکده ی علوم اداری و مدیریت بازرگانی دانشگاه تهران، مدیریت را این سان تعریف می کند: مدیریت، عبارت از دانش و هنر برنامه ریزی، ایجاد تشکل و هماهنگی و قدرت رهبری و کنترل تلاش های گوناگون به منظور رسیدن به هدفی معلوم است. (1)

واژه ی «مدیر» در لغت به معنای اداره کننده، و به کسی که کاری را اداره می کند، تعبیر شده و واژهی تدبیر و اداره کردن نیز به معنای کارگردانی، نظام بخشیدن به کارها و ساماندهی شئون آمده است، و واژهی «مدیریت» نیز به معنای کارگردانی و گردانندگی است.

در فرهنگ های واژه شناسی، واژه ی «مدیریت» به معنای «مدیر بودن» یا داشتن پست مدیریت و ساماندهی امور و شئون نیز آمده است؛ اما در اصطلاح به انجام کارها به وسیله دیگران و از راه به کارگیری دیگران یا به معنای کارکردن با مردم و در میان مردم و برای مردم تعبیر می شود.

منظور از این وصف و تعریف این است که هیچ نهاد اجتماعی بدون در نظر گرفتن مردم و نیازهای آنان و بدون آنکه به راستی برای مردم باشد، تأسیس نمی شود؛ پس، سیستم و یا نهادی که برای خدمت به

ص: 10

انسانها نباشد، اصل وجود و فلسفه ی پیدایش آن مورد پرسش خواهد بود،(1) به همین جهت «مدیر» و مدیریت باید با افرادی که در درون و یا برون سازمان و تشکیلات هستند، همراه و همگام باشد. او نمی تواند و نباید با آنانی که کار می کنند، خواه کارمندان و کارگزاران و یا شهروندان جامعه، که سازمان و تشکیلات برای آنان و در جهت خدمت به هدف های مقرر آنان تشکیل شده است، ناهماهنگ و در جهت عکس منافع و آرزوها و آرمان های آنان باشد.

مدیر میان مردم زندگی می کند و در جمع افراد سازمان و تشکیلات عضویت دارد، و منظور از عضویت نیز این است که او یکی از اعضای جامعه است و دیگران او را یکی از خودشان به حساب می آورند.

با نگاهی دقیق به زندگی الهام بخش پیامبر، در می یابیم که آن حضرت پیش از انگیزش و دوران بعثت خویش، در میان مردم بود و همه جا

ص: 11

عضو اثرگذار گروه و جامعه به شمار می رفت، و با همه ی بزرگی و معنویت و شکوهی که داشت، می فرمود: من کسی جز یکی از شما نیستم؛ «ما انا الا کواحد منکم»

روشن است که برای مردم بودن، به مفهوم در خدمت مردم و خدمتگزار راستین هدفهای مقرر و مورد توافق و رضایت آنان بودن است.

اگر مدیر و مدیریت، قدر و اعتباری دارد، فقط به خاطر خدمت به مردم و تلاش در راه هدف های مردم است، به مصداق این بیان که:« رئیس القَومِ خادِمُهُم» مدیر در همه ی شرایط و در هر فراز و نشیبی باید انگیزه و نیت خدمت به انسان ها را داشته باشد، خواه مردم قلمرو مدیریت او از همکاران و هواخواهان او باشند یا منتقدان به او و روش مدیریت او.

«واَش-ْع-ِرْ ق-َلْب-َکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ ...ف-َاِنَّه-ُمْ ص-ِن-ْف-انِ: اِمّا اَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ اِمّا نَظیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ . ...»(1)

او باید هماره بکوشد تا مشکلات آنان را با انگیزش مشارکت و اعتماد آنان با بهترین روش و منش حل نماید. حل مشکلات و رسیدگی به امور مردم، هم شامل افراد داخل سازمان و تشکیلات یعنی کارکنان و نزدیکان و همفکران می گردد و هم شامل افراد خارج از سازمان، یعنی

ص: 12

جامعه و مردم.

مهم تر از آنچه از بایسته هایی که برای مدیر و مدیریت گفته شد، و افزون بر همه ی مفاهیم بیان شده در تعریف فوق، این است که بگوییم: همه ی کارهای مدیر و مدیریت اگر برای فراهم آوردن خشنودی خدا و در جهت آسایش و رضایت مردم باشد، دارای ارزش است و بدون آن نه تنها فاقد گوهر حقیقت و دادگری است، که گناهی است سهمگین و خیانت به زمین و زمان و حرث و نسل و غصب حق حاکمیت آنان بر سرنوشت خویش که خدا به هر انسان خردمندی ارزانی داشته است.

اما در این میان مدیریت اگر با وصف و ویژگی اسلامی عنوان شد، افزون بر تخصص و مهارت علمی و تجربی و داشتن برنامه ی دقیق و سنجیده، باید به معنویت و اخلاق و راستی و الگو شدن در منش و رفتار و ظرافت های دیگر نیز آراسته شود؛ چراکه هدف در این نوع از مدیریت و ساماندهی، فراهم آوردن خشنودی خدا و آسایش و آرامش و خشنودی مردم است و نه ناخشنود و گریزان ساختن آنان با روش های زشت استبدادی و ابزار قدرت ساختن همه چیز ؛(1) چراکه چنین روش فریبنده گرچه به ظاهر چیره گردد و بیاید، در حقیقت شکست خورده و

ص: 13

نابود است؛ «مَا ظَفِرَ مَنْ ظَفِرَ الْإِثْمُ بِهِ، وَالْغَالِبُ بِالشَّرِّ مَغْلُوبٌ.» (1)

آری، در مدیریت با وصف اسلامی آن، باید همه ی کارها به خاطر خدا و در جهت آزادی و آزادگی و امنیت و منافع و مصالح مردم و رسیدن به خشنودی خدا و مردم و با راستی و درستی و دادگری و مهر و اقناع مردم انجام شود و هر حرکتی باید در این جهت باشد؛ چراکه مشروعیت کارها و ارزشمندی روش ها و اهداف سازمانی و تشکیلاتی در مدیریت اسلامی، درگرو عادلانه و درست و مردمی بودن و در هر لحظه ای به همراه داشتن خشنودی و رأی آزادانه ی آنان است.

انسان ها مهم ترین عامل هر سازمان و نظامی هستند و اگر قرار باشد مدیریت و مدیری موفق شود، موفقیت او از طریق همراهی و همکاری و خشنودی و اقناع انسانها حاصل می گردد و نه روش های ابلیسی و استبدادی.

«...أَلَا وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ قَادَ لُمَةً مِنَ الْغُوَاةِ وَ عَمَّسَ عَلَیْهِمُ الْخَبَرَ حَتَّى جَعَلُوا نُحُورَهُمْ أَغْرَاضَ الْمَنِیَّةِ. »(2)

با این بیان، اخلاق مدیریت عبارت است از: ویژگی هایی که انجام کار

ص: 14

را از طریق دیگران میسر می سازد و با این ویژگی هاست که انسان می تواند دانش مدیریت را به کار بندد و به هنر مدیریت آراسته گردد. (1)

بر این باور، در هر مدیریت مترقی، ارکان و اصولی ضروری است که با ضعف یا فقدان هریک از آنها، آن جامعه یا آن سازمان و تشکیلات، نه تنها به هدف های مقرر خود نخواهد رسید که به سردرگمی، ضایعات و تلفات و عقب ماندگی و در نهایت فروپاشی و رسوایی خواهد انجامید.

این اصول و اركان عبارتند از:

1. برنامه ریزی، که هدف یا هدف های تشکیلات و تهیه ی برنامه ی کار و نقشه و چگونگی رسیدن به هدف را نشان می دهد.

2. پس از آماده شدن برنامه، اصل سازماندهی - که عبارت از یگانه سازی و جهت دهی و به کارگیری نیروی انسانی، مالی و وسایل و تجهیزات برای رسیدن به هدف مقرر، در قالب بهترین روش و اثرگذارترین شیوه است . ضرورت می یابد.

3. همراه دو اصل برنامه ریزی و سازماندهی، ایجاد انگیزه و شور و شوق در همکاران و کارکنان برای چگونگی عملکرد و حرکت به سوی هدف مقرر، ضرورت می یابد، چراکه میزان انگیزه و عملکرد آنان روشن می سازد که رسیدن به هدف یا هدف های ترسیم شده چه قدر و در چه زمان و در چه کیفیتی خواهد بود.

آنان ممکن است با 90 در صد دقت و مهارت و دلسوزی و توانایی خود، یا با 20 درصد از آن کار کنند. پس، ایجاد انگیزه و شور و شوق و

ص: 15

تعمیق آن در کارکنان، در مدیریت و فرماندهی کارکردی بی نهایت مهم و حیاتی است. به همین جهت مدیریت و مهندسی مترقی و ماهر، یا منحط و عقب افتاده هر کدام به سبک خود برای ایجاد انگیزه و آفرینش شور و شوق تلاش می کنند. برخی با برقرار ساختن ارتباط از ادمنشانه رهبری درست کارها، همراهی و همدلی مستقیم یا غیر مستقیم با نیروهای انجام رسان کار، مسئولیت پذیری و محاسبه، ایجاد مشارکت و پاداش و توبیخ سنجیده، در بالا بردن انگیزه می کوشند و برخی با ارعاب و خشونت و شیوه های پلیسی و منحط تر از آن.

4. و همراه سه اصل برنامه ریزی، سازماندهی، و ایجاد انگیزه در کارکنان، اصل مهم دیگر در مدیریت موفق و مترقی، اصل محاسبه و کنترل می باشد، که عبارت است از توجه جدی به رهاورد کار، و مقایسه ی پیگیر کارهای انجام شده با برنامه ها و اعمال و اجرای اصلاحات لازم در لغزشها و اشتباهات و انحرافاتی که در انتظارات و هدف ها پیش آمده است.

ص: 16

خدا و پیشرفت آن، بار گران وزارت و یاری و همراهی مرا با درایت و توانمندی به دوش کشید، و با دارایی و امکانات و اعتبار بسیار خویش مرا در راه هدف های خدایی و انسانی مدد رساند، و آنگاه خدا به من فرمان داد که به او بشارت دهم که به پاس رنج و تلاش و مدیریت و فداکاری هایش، خدا در بهشت پر طراوت و زیبا، خانه ای از گوهری گرانبها برای او ساخته است؛ خانهی پرشکوه و وصف ناپذیری که در آن، نه نا آرامی و هیاهویی خواهد بود و نه رنج و دردی.

و نیز فرمود:

«أربع نسوة سیدات سادات عالمهن: مریم بنت عمران، و آسیة بنت مزاحم، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد، صلی الله علیه و آله » (1)

چهار زن نواندیش و ستم ستیز و عدالت خواه در زندگی خویش به گونه ای با درایت و شهامت درخشیدند که سالار زنان روزگار شدند: مریم، آسيه، خدیجه و فاطمه...

و نیز فرمود:

«اشتاقت الجنة الی اربع من النساء: مریم بنت عمران، وآسیة بنت مزاحم زوجة فرعون وخدیجة بنت خویلد زوجة النبی فی الدنیا و الاخرة وفاطمة بنت محمد»(2)

بهشت زیبای خدا در شور و شوق چهار بانوی با معنویت و آزادیخواه است، که عبارتند از: «مریم»، دختر پاک منش عمران؛

ص: 18

«آسیه»، دختر ستم ستیز «مزاحم» و همسر استبدادگر عصر موسی، فرعون که در بهشت زیبای خدا به همنشینی پیامبر مفتخر خواهد شد؛ «خدیجه»، دخت نواندیش و کمال جوی حجاز، که در این جهان و جهان دیگر همسر و همراه پیامبر است؛ و دیگر فاطمه، دخت سرفراز محمد صلی الله علیه و آله .

و نیز فرمود:

« فضلت خدیجه علی نساء امتی کما فضلت مریم علی نساء العالمین.» (1)

همان گونه که مریم بر زنان جهان برتری داده شد، خدیجه نیز بر زنان جامعه و امت من برتری داده شد. و نیز «طبرسی» مفسر بزرگ قرآن آورده است که فرمود:

« کَمُلَ مِن الرِّجَالِ کَثیرٌ وَ لَم یَکمُل مِنَ النِّسَاءِ اِلا اربع:

آسیةَ بِنتِ مُزَاحِم و اِمرَاَةَ فِرعَونَ وَمَریَمَ بِنتَ عِمرَانِ وَ خَدیجَةَ بِنتِ خُوَیلد وَ فَاطِمَةَ بِنتِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله » (2)

بسیاری از مردم در زندگی به سوی کمال اوج گرفتند، اما از میان زنان، این چهار زن، نمونه ی رشد و اوج و سرمشق کمال و نواندیشی و آزادیخواهی هستند: آسیه، مریم، خدیجه و فاطمه.

و نویسندهی تفسیر «قرطبی» آورده است که فرمود:

«أفضل نساء أهل الجنة خديجة بنت خويلد ، وفاطمة بنت محمد ، وآسية

ص: 19

بنت مزاحم امرأة فرعون ومريم بنت عمران ،» (1)

برترین و پرفضیلت ترین زنان بهشت اینانند: خدیجه، فاطمه، آسیه و مریم.

و نیز آورده اند که پیامبر خطاب به آن بانوی معنویت و کمال فرمود:

«یَا خَدیجَةُ! أَنتِ خَیرُ اُمَّهَاتِ المُؤمِنِینَ وَ أَفضَلُهَا وَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ العَالَمینَ» (2)

هان ای خدیجه! تو بهترین مادر توحیدگرایان و آزادیخواهان و برترین آنان هستی، و تو سالار زنان گیتی می باشی.

و باز روایات رسیده بیانگر آن است که پیامبر گرامی به هنگام دریافت دستور خدا برای انجام یک برنامه ی چهل شبانه روزی پرستش و نیایش، به یار زندگی اش پیام فرستاد که:

« فَلَا تَظُنِّی یا خَدِیجَةُ إِلَّا خَیراً فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیبَاهِی بِكِ كِرَامَ مَلَائِكَتِهِ كُلَّ یوْمٍ مِرَاراً؛» (3)

ای خدیجه! هرگز چنین مپنداری که دوری گزیدن من از خانه برای یک برنامه ی ویژه ی عبادی و عرفانی، به خاطر کدورت از خانه و خانواده است؛ نه، بلکه حقیقت این است که پروردگارم مرا به این کار فرمان داده است، و من تنها به انجام دستور می اندیشم و بس؛ از این رو

ص: 20

این دوری گزیدن را جز به نیکی و خیر مپندار، چرا که خداوند هر روز چندین مرتبه به وجود شایسته ی تو بر فرشتگان گرانمایه اش مباهات می کند.

و نیز آورده اند که فرمود: فرشته ی وحی نزد من آمد و گفت: هان ای پیامبر خدا! این خدیجه است که بندهی پراخلاص بارگاه خداست. هنگامی که نزدت آمد، سلام پروردگارت را به او برسان و به او مژده ده که در بهشت پرطراوت و زیبای خدا، سرایی شکوهبار در درون گوهری بزرگ و ناب برای او آماده است؛ سرایی که هیچ رنج و ناآرامی در آن نخواهد بود؛

«فإذا هي أَتَتْكَ فاقَرِأْ عليها السلامَ مِن ربِّها ومنِّي، وبِشِّرْهَا ببيتٍ في الجنةِ مِن قَصَبٍ لا صَخَبٌ فيه ولا نصبٌ»(1)

اخلاق برگزید.

تحلیل رشد و اوج این بانوان نامدار و تاریخ ساز درگرو این حقیقت است که به خاطر داشته باشیم که سرشت بشر از دو بعد تشکیل شده است:

بعد حیوانی و بعد انسانی. زن بودن و مرد بودن وی، از بعد حیوانی بشر ریشه می گیرد. بعد انسانی انسان، زن و مرد ندارد و برتر از این دو می باشد.

عقل و خرد، نواندیشی و نوگرایی، داد و دهش، جود و کرم، عفو و گذشت، حلم و بردباری، رادی و شکیب، وفا و صفا، آینده نگری و قابلیت نامتناهی برای تکامل و درایت و مدیریت از ویژگی های انسانی انسان است و نه از بعد حیوانی انسان.

اگر فردی از بشر بتواند با مدیریت درست علمی و عملی، بعد انسانی خود را در زندگی داور و مدیر قرار دهد و بعد حیوانی خود را فرمانبردار آن سازد، و در دنیای پر اسرار وجود خود، تعادل و توازن ایجاد کند و از بلای افراط و تفریط برهد، انسانی کامل خواهد بود، چراکه او در حقیقت وجود خویشتن را حیوان زدایی کرده و به کمال آراسته است.

در آن صورت است که اگر زن باشد بالاتر از زنان و مردان و اگر مرد باشد، برتر از مردان و زنان خواهد شد. انسان، انسان است، نه زن است و نه مرد، چنانچه فرشته، فرشته است نه زن است و نه مرد و انسان کامل از فرشته برتر است؛ چراکه انسان کامل و شکوفا و ادب آموخته، از دنیای وجود و رفتار خود حیوان زدایی کرده است، اما فرشته، دارای این

ص: 22

فضیلت و درایت نیست.

قرآن برای همیشه در خشیدن آغاز نمود:

«وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ *» (1)

و خدا برای کسانی که ایمان آورده اند، نمونه ای آورده است؛ زن فرعون را آنگاه که گفت: پروردگارا! برای من در بارگاه خود، در بهشت [ پرنعمت و زیبا] خانه ای بساز و مرا از [بیداد] فرعون و کردار او برهان، و مرا از دست مردم ستمکار نجات بخش.

و [نیز خدا برای کسانی که ایمان آورده اند] مریم، دختر عمران را، [نمونه ای آورده است؛] همان کسی که دامان [خود] را [پاک] نگاه داشت، و در او از روح خود دمیدیم، و سخنان پروردگارش و کتابهای او را تصدیق نمود و [هماره] از فرمانبرداران بود.

امیر مؤمنان در مورد نواندیشی و پیشتازی و ایمان او فرمود: «وَ لَقَدْ کانَ یُجاوِرُ فِی کُلِّ سَنَةٍ بِحِراءَ، فَأَراهُ وَ لا یَراهُ غَیْرِی،

وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ واحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإسْلامِ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ - صَلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ - وَ خَدِیجَةَ وَ أَنَا ثالِثُهُما»(1)

پیامبر چند ماه از سال را در غار «حِراء» در نزدیکی مکه میگذرانید. در آنجا تنها من او را می دیدم و کسی جز من او را نمی دید. در آن روزها در هیچ خانه ای جز خانه ی پیامبر - که بزرگ بانوی آزادی و معنویت خدیجه هم در آنجا بود - اسلام و ایمان و نور آزادی و عدالت راه نیافته بود، و من در آن شرایط دشوار، سومین آن دو انسان بزرگ منش و تاریخ ساز بودم که در راه تحول مطلوب و ساختن جامعه و دنیایی نو در تلاش و تکاپو بودند.(2)

ص: 26

فاطمه جان! آیا نمی خواهی سالار بانوان گیتی باشی؟

آیا نمی خواهی سالار بانوان امت باشی؟ آیا نمی خواهی سالار بانوان با ایمان باشی؟

و نیز در حق شناسي از شکوه و شکوفایی خرد و معنویت او، هشدار داد که

«... مَنْ عَرَفَ هَذِهِ فَقَدْ عَرَفَهَا وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهَا فَهِيَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ هِيَ بَضْعَةٌ مِنِّي وَ هِيَ قَلْبِي وَ رُوحِيَ اَلَّتِي بَيْنَ جَنْبَيَّ فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اَللَّه»

هان ای مردم! هر کس فاطمه را شناخت که شناخته است و هر که او را نشناخته است، به هوش باشد که او پارهی وجود من، قلب من، و روح من است. هر کس او را بیازارد، در حقیقت مرا آزرده است، و هر کس مرا بیازارد، در حقیقت خدای را آزرده است.

خودسازی و مبارزهی دلیرانه و سنجیده با موانع رشد و کمال، به خودشکوفایی اوج گرفتند، و آنگاه توانستند جامعه و جهان استبدادزده و دربند جهل و خرافه و در اسارت تعصب و خشونت را به سوی سعادت و نجات و رشد و شکوفایی و مهر و مدارا و اخلاق و معنویت، مدیریت کنند و در پیکار سرنوشت، همراهی و همگامی برترین پیامبران و اصلاحگران و خردسازان و آزادیخواهان را برگزینند.

آنان هر کدام انسانی نواندیش و آزادیخواه، آزادمنش و خداجو، استبدادستیز و آراستهی به خرد و کمال بودند که نه تنها در روزگار خویش، نقش والا و سرنوشت سازی در نجات و سرفرازی مردم خویش ایفا نمودند، که چراغ فروزانی فراراه آیندگان شدند و اخلاق و منش مترقی را به بشریت هدیه کردند، به گونه ای که هم اینک نیز جهان و جهانیان، آنان را سمبل راستی و وفاداری و نیک اندیشی و مدیریت و مدارا و اخلاق و معنویت و آزادگی و آزادیخواهی می نگرند و برنامه و کتاب و راه و رسم آنان را می ستایند، و هر بام و شام، نام بلند و جاودانه ی آنان را بر پرفرازترین مأذنه ها و مناره های گیتی به شکوه و عظمت طنین افکن می سازند و از خدای آنان و روح بزرگ و بشردوست آنان قوت قلب می جویند.

ص: 30

ص: 31

6. استقلال در اندیشه و عمل و موضع گیری شجاعانه به سود حق و عدالت و آزادی، در پیکار استبداد و آزادی.

7. همدلی و هم اندیشی و همراهی و همرزمی بسیار شجاعانه با پیامبر و مفتخر شدن به مقام مشاور و وزیر شایسته و کارآمد او. (1)

8. نفوذ، اعتبار، امکانات و خانه ی خویش را به فروزشگاه دین و آیین و پناهگاه پیامبر و مردم خداجو و حق طلب و آزادیخواه و بی پناه تبدیل ساختن، و پای این کار سترگ، دلیرانه مقاومت و ایثار نمودن. (2)

ص: 32

9. قدرت شگرف مدیریت اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و تجاری.

10. کار آفرینی و گره گشایی و سعادت سازی به انگیزهی بشردوستی و مردم خواهی و مهر به بندگان خدا.

«انّ ابن اخینا خاطبٌ کریمتکم الموصوفة بالسّخاء و العفّة وهی فتاتکم المعروفة المذکورة فضلها الشّامخ خطبها...» (1)

اینک برادر زاده ی ما محمد - که بی نیاز از وصف و ستایش است - به خواستگاری دخت گرامی شما آمده است؛ آن دخت ارجمندی که به ویژگی بخشندگی و پاکی و پروا و شایستگی آراسته است؛ همو که انسانی است بلند جایگاه و به شکوه و عظمت در میان شما شهرهی آفاق است، و برتریش زبانزد همگان و مقامش بسی ارجمند می باشد.

2. بانو «أم سلمه» - که از زنان بر جسته ی تاریخ اسلام و همسر گرانقدر پیامبر پس از «خدیجه» است . به هنگام وصف درایت و شایستگی آن بانوی کمال به وسیله ی پیامبر، گفت:

«یا رسول الله! انّکَ لا تذکر من خدیجة أمراً إلاّ وقد کانت کذلک، ...»

ای پیامبر خدا! راستی که خدیجه همان گونه بلند مرتبه و پراخلاص و درست اندیش و شایسته کردار بود که شما هماره او را وصف می کنی. (2)

3. «اسماء» از زنان نواندیش و تاریخ ساز عصر رسالت در وصف خدیجه، خطاب به او گفت:

«... أنت سيدة نساء العالمين !» (3)

راستی که تو سالار زنان عصرها و نسل ها هستی.

4. «صفیه» دختر «عبد المطلب» و عمه ی پیامبر، از زنان كمال جو و

ص: 34

شجاع تاریخ اسلام، در وصف او چنین سرود:

...ثمّ السّعود لأحمد*** والسعد عنه ما برح

بخديجة بنت الكمال*** بحر نایلها طفح

شادی و شادمانی با نشاط و طراوت فرارسید، و بدپنداری و اندوه بر طرف شد. فروغ درخشان ما، چهره برافروخت و موج نیک بختی و شادکامی از افق پدیدار گردید.

و این همه به برکت وجود ارجمند محمد صلی الله علیه و آله است؛ همو که در سرزمین حجاز و در زبان مردم آن به نیکی و بزرگمنشی یاد می شود.

هر گاه «احمد» با همه ی انسان ها و نیز دیگر پدیده های آفرینش مقایسه شود، برتری و شکوه او بر همه ی آنها آشکار خواهد شد.

اینک بار دیگر شکوه محمد صلی الله علیه و آله بر قریش آشکار گردید و به یمن وجود او، همای نیک بختی و سعادت برای همیشه در آسمان زندگی انسان های کمالجو و رشد خواه به پرواز در آمد. امواج این سعادت و نیک بختی «خدیجه» را در بر گرفت؛ همو را که دخت خرد و کمال و پاکی ها و ارزش هاست.

راستی که خدیجه چه بانوی شکوهمند و آراسته ای است! و چه قدر درایت و بردباری از گفتار و منش او نمایان است!

5. «محمد»، از نوادگان امام حسن - که از دانشمندان ژرف نگر و پروا پیشه در تاریخ اسلام بود - در این مورد می گفت:

«ومن الأزواج أفضلهنّ خديجة الطاهرة... »

از همسران پیامبر، برترین شان از نظر بینش و منش و جمال و کمال خديجه ی پاک سرشت و پاک منش بود، که درود خدا بر او باد.

ص: 35

6. «عبدالله بن زبیر» که در دوستی باخاندان پیامبر دارای سابقه ی نیکی نیست، به وجود ارزشمند خدیجه علیهاالسلام مباهات می نمود، به گونه ای که در یک رویارویی گفتاری با معاویه گفت: از افتخارات من این است که عمه ی گرانقدرم «خدیجه»، آن بانوی بزرگ و دارای ریشه و تباری نیک و رفتار و کرداری والاست، اما عمه ی تو، «ام جميل» است،(1) که خدا در نکوهش بداندیشی و رفتار ظالمانه اش فرمود:

«...وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ *فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ *»(2)

و زنش نیز - که هیزمکش است، و در گردنش ریسمانی بافته شده از لیف خرماست - به آن آتش می سوزد.

7. حدیث نگار نامدار اسلام، جناب «اربلی» در وصف آن بانوی نوگرا و بامعنویت می نویسد:

و کانت خدیجة امرأة حازمة نبیلة شریفة، وهی یومئذ أوسط قریش نسباً، وأعظمهم شرفاً، وأکثرهم مالاً. وکلّ قومها قد کان حریصاً على تزویجها، فأبت وعرضت نفسها على النبیّ و قالت: یا ابن عمّ، إنّی رغبتُ فیک؛ لقرابتک منّی، وشرفک فی قومک، وأمانتک عندهم، وحُسن خُلُقک ...» (3)

خدیجه به راستی بانویی خردمند و خردورز و بسیار پرشرافت و درایت بود. او در روزگار خویش از نظر ریشه و تبار از بهترین های «قریش» بود و از نظر شرافت و شکوه، پرشکوه ترین آنان، و از نظر ثروت

ص: 36

و امکانات، ثروتمند ترین آنان به شمار می آمد. بسیاری از چهره های سرشناس عرب و عجم برای پیوند با او سخت می کوشیدند و خواستگار بی قرار او بودند، اما او به آنان پاسخ منفی داد و در همان حال، خود با هوشمندی و آینده نگری عجیبی به خواستگاری پیامبر رفت و با درایت و نجابت، انگیزه های انسانی و معنوی خویش را برای این پیشگامی بیان نمود و گفت: من به خاطر خویشاوندی و همفکری و به دلیل شرافت، امانت، راستی و منش شایسته ات، دل در گرو مهر تو دارم و بر آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک امضا کنم.

8. «علامه ی مجلسی» می نویسد: خدیجه علیهاالسلام یاور راستین و پر اعتبار اسلام بود که پیامبر خدا با وجود او و حمایت بی دریغ و کارسازش از هدف های بلند و آزادیبخش خود آرامش و آسایش می یافت ... و شاید در پاداش این کار ستُرگ اوست که جبرئیل نزد پیامبر می آید و پیام می آورد که: ای پیامبر! به خدیجه از سوی پروردگارش سلام برسان! پیامبر خدا هم رو به آن بانوی آز ادمنش می نماید و می فرماید: خدیجه! این فرشته ی وحی است که از سوی پرودگارت به تو سلام آورده است، و آن بانوی دانش و معنویت پاسخ می دهد که: ذات بی همتای خدا سر چشمه ی سلام و ارزانی دارنده ی سلامت است، و سلامت و امنیت از سوی اوست و سلام و درود به بارگاه او باز می گردد.(1)

و نیز می نویسد: راستی که خدیجه وزیر راستین اسلام، مشاور خردمند و شجاع پیامبر و حمایتگر پر اعتبار او بود. آن حضرت به یاری

ص: 37

او و حمایت بی دریغ و شجاعانه اش بر انبوه مشکلات و موانع چيره می شد، و با مهر و صفای وصف ناپذیر او آرامش خاطر می یافت؛

وكانت خديجة وزيرة صدق على الإسلام، و كان رسول الله يسکن إليها.» (1)

9. «فضل بن روزبهان» از دانشمندان نامدار اهل سنت می نویسد: «أما فضائل خديجة فهى کثیرة لا تحصی.» (2)

اما برتری ها و والایی های خدیجه بی شمار و بسیار است...

10. و نیز «سبکی» از بزرگان اهل سنت می نویسد:

«و الذی نختاره و ندین الله به أن فاطمة أفضل من خديجة »

آنچه در مورد بانوی بزرگ اسلام، خدیجه علیهاالسلام بر می گزینیم و بدان عقیده داریم، این است که او برترین زنان قریش، سرور زنان عرب، مام ارجمند توحیدگرایان و نواندیشان و سالار زنان گیتی است؛ اما ریحانه ی سرفراز پیامبر، فاطمه علیهاالسلام از او هم برتر و پرشکوه تر است. با این بیان فاطمه علیهاالسلام دخت ارجمند پیامبر، برترین زن تاریخ بشر است، و پس از او «خدیجه»، برترین زن عصرها و نسل هاست.

11. «قاضی نعمان مغربی» از عالمان اهل سنت می نویسد: «خدیجه» بانوی بزرگ تاریخ - که رضوان خدا بر او باد - همان بزرگ بانویی است که مام ارجمند امامان نور را به دنیا آورد، و پیامبر گرامی با پیام فرشته ی

ص: 38

وحی بشارت بهشت پرطراوت و زیبای خدا را به او داد. او ثروت بسیارش را در راه حق و عدالت و یاری رسانی به هدف های بلند پیامبر عدالت هزینه کرد، و به راستی محبوب ترین، برترین و گرامی ترین همسر پیامبر در نظر آن حضرت بود. .

او مام ارجمند دخت سرفراز پیامبر، فاطمه علیهاالسلام و دیگر فرزندان آن حضرت و به بیان پیامبر، آرامش بخش دل توفان زدهی او از فشار تاریک اندیشان و استبدادگران بود.

او بانوی قانونمند و حق شناسی بود که در همه ی زندگی مشترک با پیامبر، میان او و آن حضرت جز همگرایی و صفا و عشق و وفا جریان نیافت، و کوچک ترین کدورت و آزردگی پدید نیامد، و در حالی جهان را بدرود گفت که پیامبر از او خشنود و سپاسگزار بود،(1) و او نیز از آن حضرت خشنود. (2)

12. «شهاب الدین آلوسی» یکی از مفسران نامدار اهل سنت می نویسد: «ابن عباس» از پیامبر خدا آورده است که فرمود: چهار زن نواندیش و ستم ستیز در زندگی خویش به گونه ای با درایت و شهامت

ص: 39

زیستند و در خشیدند، که سالار زنان روزگار خویش شدند: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه؛ « أربع نسوة سیدات سادات عالمهن: مریم بنت عمران، و آسیة بنت مزاحم، و خدیجة بنت خویلد،... »(1)

13. و «قرطبی» یکی از مفسران بلند آوازهی اهل سنت در ترسیم جایگاه بانوی آزادی می نویسد:

«خديجة بنت خویلد أول من آمن بالله ورسوله، و صدق محمد فيما جاء به عن ربه و آزره على أمره .. :» (2)

خديجه علیهاالسلام نخستین کسی بود که به خدا و پیامبرش ایمان آورد، و آن برنامه ی اوج بخش آسمانی را که محمد ص از سوی پروردگارش برای مردم آورده بود، با همه ی وجود گواهی نمود و آن حضرت را در راه رساندن پیام خدا و ایجاد دگرگونی مطلوب و محبوب در جامعه یاری و پشتیبانی کرد و در این راه فداکاری و شکیب قهرمانانه ای به نمایش نهاد.

14. و دانشمند دیگری از اهل سنت، ضمن ترسیم شکوه و عظمت آن بانوی تاریخ ساز، در بیان افتخار دیگر او می نویسد:

«و علیُّ نَشَأ فِی بَیْتِ خَدیجَهٍ وَ هُوَ صَغیر، ثُمَّ تَزَوَّجَ بَعْدَها فَظَهَرَ رُجوعُ اَهْل البَیْتِ النَّبَویّ اِلَی خَدیجَه دون غَیرِها…» (3)

ص: 40

... بدین سان علی علیه السلام از کودکی در خانه ی خدیجه، بزرگ بانوی کمال و معنویت رشد کرد و پس از او با دخت فرزانه اش فاطمه علیه السلام پیوند زندگی مشترک امضا نمود. بر این باور آشکار می گردد که ریشه و اساس خاندان پیامبر، از سوی مادر به خدیجه بازمی گردد و نه به دیگری.

15. «بیهقی» می نویسد: خدیجه و ابوطالب دویار پرنفوذ پیامبر، در یک سال، جهان را بدرود گفتند و با رحلت آن دو، امواج گرفتاری و مصیبت بر پیامبر باریدن نمود، چراکه خدیجه وزیر راستین و کارآمد اسلام و مشاور خردمند و یار شجاع و فداکار پیامبر بود، و او به یاری و حمایت بی دریغ و شهامتمندانه ی خدیجه، از سویی بر مشکلات و موانع چیره می شد، و از سوی دیگر با مهر وصف ناپذیر او آرامش خاطر می یافت؛(1) « ثم أن خدیجة و اباطالب ماتا فی عام واحد، فتتابعت علی

ص: 41

رسول اللّه المصائب بهلاک خدیجة وابی طالب وکانت خدیجة وزیرة صدق علی الإسلام، وکان رسول اللّه یسکن الیها » (1)

16. انبوهی از حدیث نگاران، از جمله «ابن مغازلی شافعی» می نویسد: خدا قرآن را در حالی به پیامبرش فرو فرستاد که خدیجه در کنار آن حضرت و همسنگر و همراه و مشاور و وزیر او بود؛ «أنزل الله على رسوله القرآن و الهدی و عنده خديجة.»(2)

17. «سلیمان کتانی» دانشمند نامدار عرب در وصف آن بانوی ستم ستیز و آزادیخواه می نویسد: «خدیجه» ثروت هنگفت خود را با سخاوتی وصف ناپذیر به محمد بخشید، در حالی که هرگز این احساس را نداشت که چیزی می بخشد؛ بلکه این احساس را داشت که از وجود گرانمایه ی او، هدایت و سعادت و رستگاری دو جهان را - که بر همه ی گنجینه های گیتی برتری دارد - به دست می آورد. او احساس می کرد که مهر و عشق پاک را به پیامبر آزادی و مهر هدیه می کند، و در برابر آن سعادت و رستگاری و ماندگاری همه جانبه را به دست می آورد.(3)

ص: 42

18. «علامه ی مامقانی» در وصف او می نویسد: خدیجه همسر جاودانه و همارهی پیامبر است و به راستی مادر شایسته کردار و پرمعنویت مردم با ایمان است. (1)

و نیز می نویسد: برای آن بانوی فرزانه، این شرافت و شکوه که برترین افتخار و شکوه است، بسنده می باشد که راه و رسم عادلانه و بشردوستانه اسلام در برابر شرک و استبداد و تاریک اندیشی و تعصب کور، جز در پرتو جاذبه ی پیامبر و منش او، جهاد خالصانه امیرمؤمنان و درایت و ثروت بی کران خدیجه و جهاد مالی او قامت برنیفراشت و گسترش نیافت، که این واقعیت در روایات آمده است؛

«کفاها شرفا فوق شرف ان الاسلام لم یقم إلا بمالها و سیف علی بن ابی طالب کماروى متواترا»(2)

19. فقیه و مرجع نامدار جهان تشیع، آیت الله خویی در گرامیداشت آن بانوی تاریخ ساز می نویسد: شکوه و عظمت خدیجه، بخشش ثروت بی کرانش در راه خدا و پیشبرد هدف های آزادیبخش اسلام و پیامبر و همراهی و همگامی و فداکاریش در خدمت پیامبر به گونه ای روشن است که ما را از گفتار بیشتر در وصف او بی نیاز می سازد.(3)

ص: 43

20. و از همه جالب تر آن که علی علیه السلام او را بانویی نواندیش و نوگرا و خردمند و استقلال جو و پیشتاز در نماز و نیایش وصف می کند و در بیان نقش ممتاز آن بانوی کمال در راه پیشرفت نهضت آزادی خواهانه ی پیامبر، در سوگ جانسوز او چنین می سراید:

اعینی جودا بارک الله فیکما***علی هالکین لا تری لهما مثلا

علی سید البطحاء وابن رئیسها***وسیدة النسوان اول من صلی...

هان ای دو چشم من! باران اشک از آسمان دیدگانم فروبارید! خدا این باران اشک را در سوگ دو یار فداکار اسلام و دو پشتیبان بی همانند پیامبر آزادی بر شما مبارک سازد؛ چراکه آن دو به راستی انسان های بی نظیری بودند.

هان ای دو چشم من! در سوگ غمبار سالار حجاز و فرزند سالار مکه، ابوطالب و نیز در رحلت جانسوز سالار زنان - که نخستین بانوی توحیدگرا و پیشتاز ترین زن در راه آزادی و معنویت بود، و با پیامبر نماز می گذارد و به نیایش می نشست - باران اشک فرو بارید.

بر همان بانوی خودساخته و پاک روش و پاک منشی که خدا سرای او و گرداگردش را پاک و پاکیزه ساخته است؛ بانوی پربرکتی که خدا او را به خاطر نواندیشی و شایسته کرداریش به شاهراه فضیلت ها و والایی ها راه نموده است...

ص: 44

گسترده ای اشتغال داشت و پس از ایمان به راه و رسم مترقی و انسان پرور پیامبر آزادی، تمام آن ثروت و اعتبار و تجربه و کارایی را در اختیار پیشوای آزادی نهاد.

پیامبر حق شناسی در نقش فداکاری و ایثار او در پیشرفت معنویت و اخلاق فرمود:

«ما قام و لا استقام الدین الا بسیف علی و مال خدیجة»»(1)

اسلام پس از فرود بر قلب و زبان پیامبر، با دو عامل اساسی، گسترش و پایداری یافت: شهامت و فداکاری علی، و دیگر جهاد و فداکاری اقتصادی خدیجه

بر این اساس است که اندیشمندان در این مورد می نویسند:

«کفاها شرفا فوق شرف ان الاسلام لم یقم إلا بمالها و سیف علی بن ابی طالب کماروى متواترا»(2)

برای آن بانوی فرزانه، این شرافت و شکوه - که برترین افتخار و شکوه است - بسنده می باشد که راه و رسم عادلانه و بشردوستانهی اسلام و ایمان در برابر شرک و استبداد و تاریک اندیشی و تعصب کور، جز در پرتو جاذبه ی پیامبر و منش مترقی او، جهاد خالصانه ی امیر مؤمنان و ثروت بسیار خدیجه و جهاد مالی او قامت برنیفر اشت و

ص: 46

گسترش نیافت.

و در قدرشناسی از بخشندگی هدفمند و فداکاری هدفدار و جهاد اقتصادی بانوی خردمند حجاز در راه پیشرفت اندیشه ی آزادی بخش و انسان پرور دین خدا فرمود:

«ما نفعنی مال قط مثل مال خديجة» (1)

هیچ ثروت و امکاناتی در زندگی اجتماعی و تربیتی ام به هدف های والای من بسان ثروت و امکانات «خدیجه» سودبخش وسودرسان نبود.

در جریان محاصره ی چند ساله ی پیامبر به همراه یاران در دره ی ابوطالب، یکی از عوامل پایداری پیامبر و مردم آزادیخواه و به شکست کشاندن تلاش واپسگرایانه ی محافظه کاران و جریان های خمود و خشونت کیش، بخشندگی و بزرگ منشی ابوطالب و بلندنظری و جهاد اقتصادی خدیجه بود، «وأنفق أبوطالب وخديجة جميع مالهما.»(2)

خویش به حرکت می آورد و به کارهای اقتصادی خویش سامان می بخشید.

داستان پیشنهاد ابوطالب به او برای گزینش محمدی به کار در کاروان تجارتی اش، و استقبال آن حضرت از آن پیشنهاد در روایات آمده است.

ص: 49

و رفتار محمد ص و دستور تهیه ی گزارش دقیق کتبی و نه شفاهی، برای او، در اسناد تاریخی آمده است، که در درایت و مدیریت او، آن هم در آن زمان، جالب و آموختنی است

در می یابیم که به راستی او در آن روزگاران، خردمندترین و مدبر ترین و کارآمدترین بانوی جهان خویش بود.

دانشمند و روشنفکر عرب، دکتر محمد عبده يمانی، وزیر فرهنگ پیشین سعودی و برادر «زکی یمانی» وزیر نفت سابق آن کشور در کتاب خویش(1) در وصف ایمان و اخلاص و شهامت و عظمت روحی و درایت و مدیریت و فداکاری خدیجه از جمله چنین می نویسد: خدیجه، این بانوی آگاه و پاک سرشت که حق گرایی، فضیلت طلبی، نواندیشی و عشق به کمال و پیشرفت از ویژگی هایش بود، از همان روزگار جوانی، یکی از دختران نامدار و بافضیلت حجاز و عرب به شمار می رفت.

او در جهان عرب نخستین زن توانمندی است که در اقتصاد و تجارت و مدیریت درخشید و در این راه شخصیت منطقه ای و شهرت جهانی به هم زد؛ به گونه ای که نام بلند او در تاریخ عرب و در آثار و نوشته های تاریخ نگاران پیش از اسلام نیز با شکوه و عظمت و به عنوان یک قهرمان بزرگ ملی و یک مدیر توانمند و کارآفرین با درایت و معنویت آمده است.

و نیز می نویسد: این بانوی بزرگ، نه تنها انسانی پیشتاز و رشد یافته و

ص: 52

آراسته ی به جمال و کمال و دارای خرد و روحی بزرگ بود، که فرشته ای پرشکوه را در سیمای انسان می نمود.

او از شهامت و عظمت روحی و فکری وصف ناپذیری بهره ور بود. آیا در مورد هم اندیشی، همگرایی، همگامی و همراهی اندیشمندانه و دلیرانه ی او با پیامبر آزادی و عدالت، آن هم در آن شرایط تیره و تار روزگار پیش از بعثت اندیشیده اید؟ راستی چگونه این بانوی فداکار و آزادمنش پیش از بعثت محمد ص و پیش از آشکار شدن شکوه و عظمت آن حضرت و آینده ی درخشانش، گویی بسان او می اندیشید و از استبداد و انحطاط و کجروی و نادانی جامعه و دنیای خویش رنج می برد و راهی تازه و جامعه و جهانی نو و شرایطی آزاد و آباد و مردمی آگاه و عدالت جو و بامعنویت می جست؟

او در راه همگامی و همراهی با پیامبر، خطرهایی حکیمانه می نمود و فداکاری هایی شجاعانه می کرد؛ برای نمونه او با آن ثروت و اعتبار، خود از خانه ی خویش - که نزدیک «مسجد الحرام» بود - راه می افتاد و با پیمودن مسافت زیادی تا کوه «حرا» می رفت و با بالا رفتن از دامنه ی کوه، برای پیامبر آب و غذا می برد و او را در راه اوج و عرفان و نیایش و معنویت و به دوش کشیدن بار گران رسالت و به اهتزاز در آوردن پرچم نجات و رستگاری بشریت یاری و همراهی می کرد؟ (1)

ص: 53

و نیز در کتاب دیگرش در بیان نقش تاریخ ساز و مترقی خدیجه علیهاالسلام او را مام گرانمایهی توحیدگرایان و کمال جویان، همسر و همتای لايق پیامبر محبوب و شریک دغدغه ها و هدف های او، و مادر دعوت

نجات بخش اسلام عنوان می دهد. (1)

علامه ی قزوینی در این مورد می نویسد: مام گرانمایه ی فاطمه علیهاالسلام ، بانوی نوگرا و ارجمندی است به نام خديجه علیهاالسلام ؛ بانویی سپید چهره، بلند قامت و زیبا که در میان جامعه و مردم، سخت پرشرافت بود، و در کارها بسیار خردمند. از هوش و درایت، بهره ای بزرگ داشت و در شئون زندگی از بینشی ژرف برخوردار بود. در پرتو استقلال فکر و عمل و اعتماد به خود می زیست و به برکت مغز هوشمند خود، چرخهای اقتصادی و تجاری گستردهی خود را به حرکت آورده و به مقررات و مدیریت اقتصادی و کارآفرینی آگاه و کوشا بود.

اینها از صفات شایسته و ویژگی های آن بانوی بزرگ به عنوان یک انسان است. اما صفات برجسته ی او به عنوان یک همسر و برای زندگی مشترک، او بانویی بود که ثروت هنگفت خود را به شوی گرانقدرش بخشید تا در راهی که می پسندد به کار گیرد. بی هیچ تردیدی سرمایه ی عظیم اقتصادی آن بانوی فداکار در پیشرفت اسلام و برپایی جامعه ی جدید نقش اساسی داشت؛ چراکه اسلام در حال شکل گرفتن، نیاز به

ص: 54

امکانات اقتصادی داشت، و خدا بر اثر درست اندیشی و اخلاص خديجه علیه السلام ، این افتخار را به او داد که ثروتش را برای پیشرفت دین و آزادی انسان مهیا ساخت، و با تأمین نیاز اقتصادی پیامبر و نواندیشان همراه او در آن مرحله ی حساس، هدف پیامبر که برپایی پایه های عدالت و آزادی بود استوار شد. به همین جهت هم پیامبر فرمود: هیچ ثروتی، بسان ثروت خدیجه برای اهداف بلند من سودبخش نیفتاد.

ما نفعني ما قط مثل ما نفعنی مال خديجة.»(1)

پیامبر با بهره گیری از ثروت خدیجه ما، ضمن پرداخت وام وامداران، بردگان را آزاد و به درماندگان کمک می کرد. بار را از دوش آنان بر می داشت، و در رخدادهای ناگوار زندگی از آن مال پرسعادت به هر اندازه لازم بود، هزینه می کرد و زیر بال محرومان را می گرفت. او هنگامی که در مکه بود به یاران آزادیخواه، اما تهی دست و زیرفشار، کمک می کرد و امکانات هجرت مهاجران را فراهم می نمود. او در حیات درخشان آن یار فداکار آنچه صلاح می دانست از دارایی اش هزینه می کرد و پس از رحلت او نیز آن را خود و فرزندانش به ارث بردند.(2)

به همین جهت است که سخن جاودانه ی پیامبر مفهوم روشن خود را پیدا می کند که فرمود: اسلام پس از جاذبه ی مفاهیم و معنویت مقررات

ص: 55

خود، با شجاعت و شمشیر عدالت طلب على، و دارایی خدیجه، در برابر فشار استبداد برپای ایستاد و استواری یافت. «ما قام ولاأستقام الدين إلا بسيف علي و مال خديجة.»

زندگی و همگامی این بانوی بزرگ با پیامبر، در خور هرگونه تحسین است. به همین دلیل آن حضرت پس از رحلت او نیز هرگاه نام بلند آوازه اش به میان می آمد، برایش طلب آمرزش می کرد و قلب مصفایش به یاد او می شکست و در اندوه آن یار مهربان و فداکار اشک می ریخت.

روزی آن حضرت از خدیجه علیه السلام همانند همیشه، با عظمت بسیار یاد کرد که عایشه گفت: او بانویی سالخورده بود و خدا بهتر از او به شما داده است! اما پیامبر حق شناس فرمود: هرگز، چرا که او هنگامی به من ایمان آورد که مردم به من کفر ورزیدند، و زمانی مرا تصدیق کرد که مردم مرا در دعوت آسمانی ام دروغگو شمردند، و آنگاه مرا در دارایی هنگفت خویش شریک ساخت، که مردم مرا از ثروت خویش محروم ساختند، و خدا فرزندانی ارجمند از آن بانوی پاک روش به من ارزانی داشت.(1)

دانشمند شهیر عرب، بانو «قراعه» می نویسد: تاریخ در برابر شکوه و عظمت «أمم المومنین» خدیجه علیهاالسلام سر فرود می آورد و در برابر او با نهایت فروتنی می ایستد و نمی داند که نام این بانوی بزرگ جمال و کمال را در

ص: 56

کدامین فراز بلند خویش به ثبت برساند.

و نیز پزشک دانشمند «دکتر سعیده کرمی» در این مورد می نویسد: بیست و پنج بهار از عمر پربرکت پیامبر می گذشت که با خديجه - که برترین و والاترین دختر حجاز بود - پیمان زندگی مشترک بست، و فصل تازه ای در زندگی شان آغاز شد.(1)

ازدواج پیامبر با خدیجه علیهاالسلام در نوع خود بی نظیر و دارای ویژگی هایی بی سابقه بود؛ چراکه این پیوند مبارک نه ثمره ی عشق زودگذر بود، و نه برخاسته ی از انگیزه های مادی یا دیگر امور و اهداف رایج، که در ازدواج چهره های سرشناس وجود دارد. هدف های سیاسی نیز در امضا و تشکیل این زندگی و ساختار آن نقشی نداشت.

افزون بر اینها، زندگی و شرایط اقتصادی پیامبر و خدیجه نیز با یکدیگر تناسبی نداشت، چراکه پیامبر دارای امکانات اقتصادی نبود، و همانگونه که دوران کودکی را در کنار عمویش زندگی کرده بود، باز هم با او می زیست، اما خدیجه ثروتمندترین دختر جهان عرب بود؛ به همین

ص: 57

جهت فاصله ی زیادی میان سطح زندگی پیامبر و او می نگریم، اما آن دخت كمالجو نیک می دانست که آینده ی درخشان و امید بخشی در انتظار آن جوان آزادمنش و نواندیش است. شاید این راز را از «میسره» غلام هوشمندش دریافته بود که در سفر پیامبر با کاروان تجارتی اش، همسفر او بود و نشانه های بسیاری از شکوه و درایت و امانت و اقتدار را در او دیده و همه را ضمن تقدیم گزارش کار به دخت خردمند حجاز، منعکس نموده بود؛ یا آنکه پیشگویی آن راهب دیر «بصری» در شام، در مورد آینده ی شکوهبار محمد به گونه ای به گوش «خدیجه» رسیده، و او نیز در پرتو ژرف نگری و الهام قلبی به آن دل بسته بود. (1)

منفعت طلبی های فردی و شخصی و بی رویه و بی ضابطه و به بهای فقر و فلاکت و اسارت و نگونساری جامعه و مردم خویش نبود، بلکه هماره در تلاش بود تا مدیریت اقتصادی و کار تجارت و بازرگانی اش به دور از هر گونه تخلف اقتصادی و پاک از هر نوع آلودگی های مالی و به دور از هر گونه درآمدهای باد آورده و ظالمانه و پاک از انواع رانت ها باشد، و راهی برای رشد و گامی برای پیشرفت جامعه و دنیای خویش گردد.

از این زاویه بود که برخلاف رسم رایج بازار روزگارش، او از احتکار و انحصار، کم فروشی و فریب، از رباخواری و بهره کشی های ظالمانه ی رایج و از هر نوع حرام خوارگی مرئی و نامرئی و سوء استفاده از فرصت و اعتبار و امکانات برای انباشتن ثروت و دارایی دوری می جست، و کار پر شرافت خویش را به این گناهان بزرگ آلوده نمی ساخت و به کارگران و کارمندان و مدیران تحت فرمانش نیز هشدار می داد که داد و ستد و سود و درآمد را در پرتو درایت و صداقت و هوشمندی و هنر و از راههای مشروع و عادلانه ی تجارت و صادرات و واردات و تولید و توزیع و خدمت به کشور و ملت خویش و تعهد و تخصص بجویند، نه از هر راهی.

مترقی و ویژگی های اخلاقی و انسانی و مدیریت و مهارت خردمندانه نیز نه تنها اعتماد بازارهای داخلی را جلب نموده بود، که اطمینان بازارهای منطقه ای را نیز به دست آورده، و راه پیشرفت و ترقی و رشد را برای دیگران هم می شود، و آنگاه موفقیت بود که از پی موفقیتی دیگر و سود سرشار بود که از پی سودی سرشارتر می رسید، و کاروانهای تجاری خدیجه بود که مورد استقبال بازارهای مصر و یمن و شام و حبشه و... قرار می گرفت! چراکه او در خوشنامی و صداقت و امانت و جلب اعتماد، گوی سبقت را از همگان ربوده بود. (1)

در درجه ی سوم، گروهی را به خاطر همراهی با کاروان بزرگ خویش اداره می کرد و برای آنان فرصت کار و اشتغال و درآمد می آفرید، و در درجه ی چهارم، نیازهای متنوع مردم به کالا و وسایل زندگی را برطرف می ساخت، و بهتر و مطلوب تر از همه به ندای استقلال طلبی و آز ادمنشی و آزادیخواهی و ستم ستیزی و ناسازگاری خویش با روند ظالمانه ی روزگارش پاسخ می داد.

اگر شرایط رباخوارگی آن روز جهان عرب و آیات قرآن در این زمینه را بنگریم که چگونه و در چند مرحله به جنگ این بلا و این آفت بزرگ اجتماعی و اقتصادی و روانی و اخلاقی رفته است، آنگاه بیشتر به عظمت این بانوی خوش فکر و روح خلاق و مبتکر او پی می بریم و با درایت و مدیریت تحسین برانگیزش در اقتصاد و تجارت و کارآفرینی و پیشرفت آگاه می گردیم.

برای نمونه، در برخی از اسناد تاریخی و روایی در مورد مدیریت و کار آفرینی خدیجه و خدمات بشردوستانه ی او، از زبان یکی از عموهای پیامبر در روزگار نوجوانی آن حضرت که جویای کار با شرایطی از ادمنشانه و تسهیلاتی بدون منت بود، چنین آمده است:|

«امضوا بنا إلى دار خديجة بنت خویلد حتى نسألها أن تعطى محمداً مالاً یتجربها؛» (1)

ص: 61

باید به خانه ی خدیجه برویم و از او بخواهیم که سرمایه و تسهیلاتی در اختیار محمد قرار دهد تا وی با آن تجارت نماید.

شما خود را به آن مؤسسه و مدیریت موفق آن معرفی نمایی و برای این کار اعلام آمادگی کنی. (1)

محمد با پیشنهاد عموی گرانقدرش موافقت نمود، و در این اندیشه رفت که چگونه میان مناعت طبع و روح بلند خود از یک سو، و از سوی دیگر با درخواست کار از خدیجه، بدون هیچ آشنایی چهره به چهره و سابقه ی قبلی با مؤسسه ی او، هماهنگی برقرار سازد؟ هنوز در اندیشه ی حل این معما بود که پیک خدیجه از راه رسید و در پیگیری گفتگوی ابوطالب در این مورد، محمد ص را برای آشنایی و مذاکره دعوت نمود.

محمد ص با فرستاده ی خدیجه به گفتگو نشست و او ضمن دعوت وی به کار، خاطر نشان ساخت که: نیروی کار برای ما فراوان است، اما آنچه مدیریت این مؤسسه ی تجاری را به تو علاقمند ساخته و در اندیشه ی عقد قرارداد و سپردن مدیریت کاروان بزرگ بازرگانی خدیجه به سوی شام با محمد است، همان گوهر اخلاق و معنویت و راستی و امانت و درستی و پاک منشی و شیوهی شایسته و خوشنامی او در زندگی است.

محمد ص جریان را با عموی فرزانه و دلسوز خویش ابوطالب در میان نهاد و او گفت:

ص: 63

«إن هذا الرزق ساقه الله إليك،» (1)

این رویداد خوش، وسیله و راهی است برای اشتغال و درآمد زندگی

که خدای مهربان آن را به سوی تو روان ساخته است.

محمدی پس از ترغیب فرزانه ی قریش، به سوی مرکز تجاری خدیجه رفت و ضمن دیدار با او و شنیدن شرایط و مقررات کار و حقوق و مزایای آن، دریافت که مدیریت بازرگانی خدیجه حاضر است دو برابر

حقوقی که به دیگران می دهد به محمد بپردازد، و دو غلام خویش را نیز برای انجام فوری و دقیق تصمیمات او، از آغاز تا انجام سفر تجاری به همراه او گسیل دارد.

و او نیز پس از مساعد و مطلوب دیدن شرایط و مزایا و منش و رفتارها، آمادگی خود را برای همکاری اعلام داشت.

چیزی نگذشت که کاروان بزرگ تجاری قریش به سوی شام حرکت کرد، و کاروان خدیجه و کالای متنوع و مرغوب او نیز در قالب آن به راه افتاد. آن بانوی مدیر و کارآفرین افزون بر کالای کاروان، مرکبی راهوار و مقداری کالای ارزشمند نیز جدا از کالای کاروان در اختیار مدیر بازرگانی خویش قرار داد، و به دو تن از چابک ترین و باهوش ترین و ادب آموخته ترین غلامان خود نیز دستور داد تا در همه ی مراحل کار و سفر گوش به فرمان محمد اله باشند، و هر آنچه نیز از او دیدند در

ص: 64

خاطرات خویش بنویسند و به هنگام بازگشت به مدیریت مؤسسه بدهند.

جالب است که کاروان رفت و با موفقیت و سودی رضایتبخش بازگشت و در همین نخستین سفر بود که درایت و امانت محمد درخشید، و ابتکارات او کارساز گردید و در نتیجه سود تجاری سرشاری را نصیب کالا و کاروان خدیجه نمود.

افزون بر آن سند درایت و هوشمندی و قدرت ابتکار و توانایی محمد، گزارش دو فرستاده 2ی خدیجه، یکسره از امانت و معنویت و منش مترقی و ادب و اخلاق او خبر داد، و دخت ارجمند حجاز را برای همیشه شیفته ی اندیشه ی والا و منش زیبا و امانت و درستی او ساخت.

زندگی، بیندیشند و تربیت شوند و راه زندگی را چنان برگزینند که به صورت انسانهایی خوش فکر و کمال طلب و آزادمنش سربرآورند. نمونه هایی از آنان خواهرزاده ها و فرزندخوانده هایش «رقیه»، «زینب» و «هند» هستند،(1) که همگی به برکت مراقبت و مدیریت خدیجه، راه شایستگی را انتخاب کردند و خوش درخشیدند؛ برای نمونه:

الف. «هند» یکی از خواهرزاده های «خدیجه» است، که فرزندخواندهی او هم بود.

وی در خانه و در قلمرو مراقبت و حمایت و آموزش و مدیریت او تربیت شد و به گونه ای در خودسازی و ایمان و ادب رشد نمود که در ردیف یاران بزرگ پیامبر به شمار آمد؛ به ویژه که این سعادت را داشت که از بینش و منش پیامبر نیز در فرصتی بسیار بهره ور گردد. (2)

او همان جوانمردی است که در شب تاریخی هجرت از مکه به سوی مدینه، پیشوای آزادی را با شهامت و اخلاص تا غار «ثور» همراهی نمود و به فرمان او به مکه باز آمد.

او یک شب پس از هجرت پیامبر ص ، به همراه امیرمؤمنان به طور نهانی به دیدار پیامبر گرامی در غار رفت و به دستور او موظف گردید که به همراه علی علیه السلام مرکب و وسایل سفر آن حضرت برای هجرت را با

ص: 66

ظرافت و رعایت مسایل امنیتی فراهم آورد.(1)

این تربیت یافته ى مكتب خدیجه علیهاالسلام پس از رویداد تاریخساز هجرت در هوای آموزه های رهایی بخش اسلام و پیامبر آزادی به مدینه شتافت و در صف آزادیخواهان و ستم ستیزان، در «بدر» و «أحد»، مبارزه ها و فداکاری های خداپسندانه و تحسین برانگیزی نمود.

او پس از رحلت پیامبر در غوغای انحصارگری و خشونت تشنگان قدرت - که خود را شیفته ی خدمت جا می زدند - راه درست هدایت را گم نکرد، بلکه در کنار سمبل عدالت و نفس نفیس پیامبر ص ایستاد و مورد خشم دنیاداران قرار گرفت و در «جمل» به شهادت رسید.(2)

ب. «حارث»، نمونه ای دیگر از تربیت یافتگان خدیجه علیهاالسلام بود.

او نیز بر اثر آموزش و عملکرد و مدیریت و مراقبت بانوی آزادی و معنویت به شاهراه راستی گام نهاد و بر اثر خودسازی و خودشکوفایی و مراقبت به گونه ای درست اندیشید و نیک رفتار نمود و خوش درخشید که نه تنها در زندگی، موفق و نیکومنش گردید که جان شیرین را در طبق اخلاص نهاد و به بارگاه خدای خویش هدیه کرد و به بیان برخی از پژوهشگران، او نخستین شهید راه عدالت از مردان مسلمان گردید.

ج. از دیگر پرورش یافتگان مکتب مترقی و منش و مدیریت

ص: 67

انسان پرور بانوی تاریخ ساز اسلام و عرب، خدیجه علیهاالسلام دختری است به نام «هند» که از خواهرزاده ها و فرزندخوانده های اوست.

او در کنار دخت خردمند حجاز به گونه ای به آگاهی و رشد راهنمایی شد که پس از طلوع اسلام و بعثت پیامبر گرامی بر اثر آن مایه های تربیتی و مهندسی روحی و معنوی، به سوی حق و عدالت گرایید و به گونه ای خود را ساخت و به خودشکوفایی نائل آمد که در شمار یاران بزرگ پیامبر و یکی از بانوان نواندیش و بامعنویت و پروا به حساب آمد.

بار خدايا، ما را از فرزندان شایسته ی آن مام پرمعنویت و اخلاص قرارده و در این سرا و سرای بازپسین سرفرازمان فرما؛ آمین ربا العالمين.

و السلام عليكم و رحمة الله و برکاته

قم/ دفتر فرهنگ و اندیشه

تابستان 1386 علی کرمی فریدنی

ص: 68

19. نسیم بهشت / گزیدهی فاطمه علیهاالسلام از ولادت تا شهادت / گزینش و نگارش: دکتر سعیده کرمی / چاپ پنجم / دفتر نشر نسیم انتظار.

20. ترجمه ی مجمع البيان / 30 جلد/ انتشارات فراهانی.

50. منشور دادخواهی با نگاهی نو بر خطبه ی معجزه آسای فاطمه علیهاالسلام / 580 / صفحه / چاپ اول/ نشر دلیل ما

51. تفسیر بیان / گزیده ی ترجمه ی مجمع البيان / 30 ج/ گزینش / دکتر بیستونی.

81 آموزه هایی از پیامهای تاریخی قرآن / 350 صفحه/ دلیل ما

82. گهر های درخشان از برترین های روزگاران / چاپ دوم.

83. جلوه هایی از فروغ آسمان حجاز حضرت خديجه / چاپ سوم/ دلیل ما.

84. اندیشه ی آزادی در نهج البلاغه / 220 صفحه / چاپ دوم / دفتر نشر نسیم انتظار.

85. پرتوی از پیام پیامبر یا برگردانی تازه از نهج الفصاحه/ چاپ هشتم.

86 قرآن با ترجمه ی دقیق و زیبای استاد کرمی فریدنی / ترجمه ی برگزیدهی سال 1385 با رتبه ی اول در همایش اهل قلم/ چاپ دوم.

87. فرهنگی از آموزه های محمد عید یا نهج الفصاحه با ترجمه و ساماندهی موضوعی 900 صفحه / چاپ اول / نشر دليل ما.

88. زینب علیهاالسلام از ولادت تا شهادت / ترجمه و نگارش / 600 صفحه / چاپ دوم.

89 بانوی آفتاب / گزینش و نگارش / به کوشش معصومه فرهادی و مسعوده کرمی. 272 صفحه / چاپ سوم / نسیم انتظار

90. داستان فرود یک آیه / یا گزارشی از آن گردهمایی تاریخ ساز 144 صفحه

ص: 70

گزینش و ساماندهی خانم فرهادی/ دفتر نسیم انتظار.

91. نگاهی نو به زندگی درخشان خدیجه علیهاالسلام / چاپ دوم / 144 صفحه.

92. آخرین پیام از اولین امام با نگاهی تازه به وصیت نامه ی امام علی / نشر نسیم انتظار / کتاب برگزیدهی سال 1386 با رتبه ی اول در همایش اهل قلم

93. زلال جاری نماز در آینه ی قرآن و روایات / 224 صفحه / چاپ سوم.

94. دورنمایی از زندگی امام حسن علیه السلام / 480 صفحه / چاپ دوم / دفتر نسیم انتظار

95. فرجام پرشکوه تاریخ و آینده ی جهان / نشر نسیم انتظار.

96. آخرین سفارش پیشوایان / دفتر نشر نسیم انتظار.

97. نگاهی تازه به سیره و سخن امام على علیه السلام / دفتر نشر نسیم انتظار.

98. گرامیداشت قلم و آزادی و مسئولیت آن/ دفتر نشر نسیم انتظار.

99. زیباترین الگوی زندگی / 192 صفحه / چاپ اول / نسیم انتظار.

100. نگاهی نو به زندگی امام جواد علیه السلام / 280 صفحه / چاپ اول/ نشر نسیم انتظار

101. نیم نگاهی به مدیریت و کارآفرینی خدیجه علیهاالسلام / نشر نسیم انتظار

برای تهیه ی این کتاب ها:

1. قم/ دفتر فرهنگ و اندیشه 2923672 - 1251 09122519163

2. قم/ دفتر نشر نسیم انتظار 2923672 - 0251 09122534843

3. قم/ خیابان صفائیه / کوچه ی ممتاز پلاک 75/ 7749114 - 0251

ص: 71