عنوان و نام پدیدآور : قیام مختار ثقفی (مختارنامه)/ به کوشش محمد چنگیزی.
مشخصات نشر : تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاآ، ۱۳۶۸.
مشخصات ظاهری : بیست و پنج، ۴۹۰ص.
فروست : متن کهن ادبی تاریخی
شابک : ۱۷۰۰ریال
یادداشت : کتابنامه: ص. ۴۸۰ - ۴۹۰
عنوان دیگر : مختارنامه
موضوع : مختاربن ابی‌عبید، ۱-۶۷ق.
موضوع : شیعه -- تاریخ -- قرن ۱ق.
موضوع : شیعه -- جنبشها و قیامها
شناسه افزوده : چنگیزی، محمد، مصحح
رده بندی کنگره : BP۲۳۹/ق‌۹۴ ۱۳۶۸
رده بندی دیویی : ۲۹۷/۵۳
شماره کتابشناسی ملی : م‌۳۸-۳۱۱۲
ص: یک
↔
ص: دو
↔
ص: سه
↔
ص: چهار
↔

مقدمه‌ی شامل:
اصل نسخه خطی: 8
اهمیت کتاب: 9
اشکالات و اشتباهات موجود و شیوه تصحیح: 10
اشکالات موجود در اعلام: 11
نظرات مختلف در مورد مختار: 13
مطالب کتاب: 15
ویژگیهای نثر این کتاب: 17
راوی داستان: 18
کیسان و کیسانیه: 20
ویژگیهای رسم الخط متن و تغییرات داده شده در آن: 21
تقدیر و تشکر: 24
مجلس 1 - آمدن مختار به کوفه و باز داشت وی: 1
مجلس 2 - قیام عبدالله عفیف و محبوس شدن و نجات او، و رود سعید بن مِخْنَف به کوفه: 7
مجلس 3 - بیرون راندن ابن زیاد از کوفه: 18
مجلس 4 - بازگشت ابن زیاد به کوفه و جنگ او با عبدالرحمان سعید و سعید بن مِخْنَف: 29
مجلس 5 - دستگیری عبدالله عفیف و ام عامِر، فرار طَارِق اَعمَش و عُمَیْر طَارِق: 51
مجلس 6 - شهادت عبدالله عفیف، نجات ایسیه به دست ام عامِر: 59
مجلس 7 - غارت جهودان به وسیله هزیر بن سلَیمان، نبرد ام عامِر: 73:
مجلس 8 - شهادت عبدالرحمان سعید: 87
ص: پنج
↔
مجلس 9 - شهادت طَارِق اَعمَش و عُمَیْر طَارِق، ازدواج محمد بن سلَیمان با ام عامِر: 100
مجلس 10 - قصه کثیر معلم و آزادی مختار از زندان: 111
مجلس 11 - هلاک شدن یزید، خروج سلَیمان صُرَد و مُسَیَّب بْن نَجَبَة، فرار ابن زیاد از بصره به دِمَشق: 127
مجلس 12 - بیعت ابن زیاد با مَروان، شهادت سلَیمان صُرَد و دیگر توابین: 146
مجلس 13 - امارت عبدالله مُطِیع بر کوفه، اعلام خروج مختار و بیعت ابراهیم اَشتَر و دیگر شیعیان بر او: 166
مجلس 14 - خروج مختار، گرفتن کوفه و زینهار دادن عبدالله مُطِیع: 182
مجلس 15 - حرب ابراهیم اَشتَر با مُصعَبِ زُبَیر: 209
مجلس 16 - آمدن عامِر بن رَبِیعَة از شام به حرب مختار: 238
مجلس 17 - حرب یزید بن أَنَس و وَرْقَاء عَازِب با رَبِیعَة محارق و حُصَین بن نُمَیرٍ، کشتن کشندگان حسین: 260
مجلس 18 - رفتن ابراهیم اَشتَر به حربِ ابن زیاد و حدیث یافتن گنج: 313
مجلس 19 - باز داشتن عبداللهِ زُبَیر، محمد بن حَنَفِیَّه را، آگاهی مختار و فرستادن سپاه به مکه: 334
مجلس 20 - اخبار محمد بنِ عَلِی و غایب شدن او اندر کوه عقیق: 348
مجلس 21 - حرب ابراهیم اَشتَر با عُبَِیدالله زیاد: 376
مجلس 22 - جنگ احمر شُمَیط با مُصعَبِ زُبَیر: 396
مجلس 23 - شهادت مختار: 405
فهرست اول: واژه نامه: 423
فهرست دوم: آیات قرانی: 445
فهرست سوم: اسامی و القاب اشخاص: 447
فهرست چهارم: اَمکَنِه و حُروب: 466
فهرست پنجم: قبایل، خاندانها و گروهها: 472
فهرست ششم: اسلحه، لوازم و اصطلاحات جنگ: 475
فهرست هفتم: مشاغل: 480
فهرست هشتم: ابیات عبارات و ترکیبات عربی: 483
فهرست نهم: مراجع و ماخذ: 488
ص: شش
↔

اصل نسخه خطی
این کتاب کهن ترین نسخه باز مانده از مختار نامه یا قصه مختار است در 23 مجلس.
نسخه‌های دیگری از مختار نامه موجود است (1)و برخی از آنها بدون تصحیح به چاپ رسیده است. با اینکه کلیات ماوقع در تمام مختار نامه‌ها تقریبا یکسان است اما هیچ یک ارزش ادبی متن حاضر ندارد. از این تحریر تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد بیش از یک نسخه باقی نمانده است.
اصل این کتاب در موزه بریتانیا به شماره «or 149» موجود است.
مترجم یا مولف اصلی آن به فارسی و تاریخ تالیف کتاب معلوم نیست. آثار کهنگی زبان و کلمات و ترکیبات، نثر این کتاب را به قرن پنجم هجری به شدت نزدیک می‌کند. (2) کاتب این نسخه محمد بن سلطان بایزید بنِ عَلِی کوشکنه‌ای اسفراینی است که کار خود را در سال 927 ه. ق به پایان رسانیده و بیشتر مطالب آن به روایت «ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الازدی» است. برخی اشتباهات و قرائن موجود نشان می‌دهد که کاتب از روی نسخه‌ای کهن‌تر کتابت کرده است.
در حاشیه متن اشعاری به مناسبت آمده و در محل مربوط به آن خطی کشیده یا کلمه بیت در بالای سطر نوشته شده است. به نظر می‌رسد که این اشعار چند قرن بعد از
ص: هفت
↔
تالیف و هنگام کتابت در دوره صفوی به متن افزوده شده باشد (3) از این رو کلیه ابیات در ذیل صفحات مربوط آورده شد. از اوسط مجلس 21 به بعد چند شعر به جای حاشیه، در بین نثر آمده است. صفحاتی از همین قسمت با نثری متأخرتر از باقی متن به چشم می‌خورد و خط آن نیز متفاوت است.
در اواخر مجلس پنجم بریدگی مطلب نشان از افتادگی چند صفحه دارد. عنوان مجلس ششم نیز در همین قسمت قرار داشته است. برای آنکه دنباله داستان ناقص نماند حدود سه صفحه از نسخه دیگری (4) پس از اصلاح در متن آورده شد و این قسمت الحاقی به متن اصلی، با حروفی کوچکتر در این کتاب آمد.
اهمیت کتاب
این کتاب پرارزش ادبی - تاریخی دارای نثری قوی، شیوا و پر کشش با بیان خاص خود است. توصیف ماهرانه صحنه‌های رزم، رجز خوانی مبارزان، شرح جنگهای تن به تن و هجوم لشکریان آن چنان استادانه است که خواننده خود را حاضر و ناظر در وقایع حس می‌کند.
نثر قوی و ساده، این کتاب را در بین متون نثر فارسی ممتاز می‌کند و یادآور تاریخ طبری است.
کتاب حاضر گنجینه گرانبهائی از لغات و عبارات و اصطلاحات و تعبیراتی است که در خور توجه و دقت است. برخی لغات نادر در این متن به چشم می‌خورد که در هیچ لغتنامه‌ای نیامده (5) و بعضی کلمات در معنی خاص و کم سابقه‌ای به کار رفته است. (6) این کتاب از جهت تاریخی نیز دارای اهمیتی شایان است، برخی تواریخ (7) در
ص: هشت
↔
بیان ماوقع سالهای 61 تا 68 ه. ق دچار تناقض گوئی شده‌اند - اگرچه این تناقضات به لحاظ نقل قول از راویان مختلف بوده باشد باز خواننده را دچار تردید می‌کند - قیام مختار چون از دیدگاه مورخی شیعه به نقل رویدادها پرداخته خالی از این نوع ابهامات تاریخی است. گوینده علاوه بر شرح تاریخ با ذکر برخی جزئیات به قصه گوئی نیز نظر داشته، حوادث را با شرح و تفصیل بیان می‌کند و دلاوریهای شیعیان پررنگ تراست اگرچه گاه سخن به افسانه نزدیک شده یا به ذکر باورهایی پرداخته است که به اسطوره می‌ماند. فایده دیگر اطلاعات سودمندی است که از اوضاع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دهه‌ی هفتم قرن اول هجری نشان می‌دهد. به علاوه حاکی از ویژگیهای اجتماعی، اوصاف اخلاقی و عقاید مردم آن روزگار در حِجاز عراق و شام است. قیام مختار ما را با سِلاح معمول مبارزان، طرز آراستن صف جنگ و آداب رزم و پیکار در سیزده قرن پیش آشنا می‌سازد. چون کتاب حاضر نثری روان و منسجم دارد و موضوعی تاریخی و مناسب، و مشحون از لغات سودمند و موردنیاز است می‌تواند به عنوان درس فارسی و متن تاریخی در دانشگاه و دبیرستان مورد استفاده‌ی دانش پژوهان قرار گیرد.
اشکالات و اشتباهات موجود و شیوه تصحیح
1 - در شروع کار، تصحیح این کتاب غیر ممکن می‌نمود چون ناخوانایی و حک و حذف آن بسیار و نسخه موجود منحصر به فرد بود - احتمالا وجود همین مشکلات سبب خودداری از تصحیح آن تاکنون بوده است - اما با تامل و تدقیق در میکروفیلم بسیاری از مشکلاتی که لا یَنْحَل به نظر می‌رسید روشن گردید. در نسخه اصل حاشیه کاغذ در صحافی رفته و کلماتی را از بین برده و گاه کاتب کلماتی را از قلم انداخته است. هر جا که خواندن کلمه‌ای امکان نداشت سعی شد برای تصحیح قرائنی یافته شود. برخی از اشکالات با مراجعه به دیگر کتب تاریخی و بعضی از روی مشابهات آن در جاهای دیگر همین متن ممکن گردید. برای آنکه جمله یا عبارتی ناقص نماند گاه کلمه یا کلماتی به جای موارد حک یا حذف شده قرار گرفت تا خواننده اثری روشن و خالی از ابهام در برابر خود ببیند. اما همیشه آنچه که بر متن
*****
1 - رک. ص 360 همین کتاب
ص: نُه
↔
افزوده گشت در بین [] قرار گرفت تا الحاقی بودن آن معلوم و شرط امانت رعایت شده باشد و اصل هرآنچه که تغییر یافت در ذیل صفحه آمد تا در صورت اشتباه، خواننده محقق صحیح را در یابد.
2 - چون کاتبان افرادی عالم یا دقیق نبوده‌اند در تحریرهایی که از نسخ خطی انجام داده‌اند گاه به اشتباه و گاه به نظر خود، برای اصلاح و گاه از روی تعصب تغییراتی داده‌اند. کار مصحح شناخت متن اصلی و زدودن تصرفات و لغزشها و کوشش در روشن ساختن آن است.
از خطاهای کاتب این تحریر اشتباه او در خواندن و نوشتن ترکیبات عربی و گاه اعراب گذاری آنهاست. فی المثل شعاری را که شیعیان در جنگها و حملات خود علیه یزیدیان به کار می‌برده‌اند «یَا لَثَارَاتِ الْحُسَیْن بنِ عَلِی» است که کاتب در خواندن و نوشتن آن دچار سر در گمی شده در یک جا آن را «یا امارات الحسین» و در محلی دیگر «بالبشارات الحسین» و در بقیه موارد به کرات «با اشارات الحسین» به کار برده است. این اشتباه همچنین نشان می‌دهد که کاتب از روی نسخه‌ای کهن تر رونویسی کرده، ولی به لحاظ تشابه «ث» با «ش» از حیث تعداد نقطه دچار لغزش گردیده است.
تکرار اصل این ترکیبات - جز چند مورد برای نمونه - لازم به نظر نرسید.
3 - تحریف عمدی کاتب در تغییر امیرالمومنین به امیر المنافقین و امیر الکافرین، مبارک به نا مبارک، و باد به مباد، همچنین آوردن علیه السلام در ادامه نام معصومین و افزودن علیه اللعنة یا ملعون بعد از نام اشقیاست. اگرچه یزید و دیگر امرای فاسقی که تا گردن در منجلاب فسق و فجور غرق بودند شایستگی نام امیرالمومنین را نداشتند اما به هرحال این عنوان را یدک می‌کشیدند. هر جا که مَقولِ قول نشان از تحریف این نوع کلمات داشت تغییر داده شد و هر جا که زاید بودن این کلمات آشکار بود حذف گردید تا خواننده با واقعیت تاریخی به دور از تعصب روبرو شود. اصل این گونه کلمات جز چند مورد نمونه در حواشی نیامد.
4 - اشتباهات املائی: به جای بخاست: بخواست، به جای خرد: خورد، به جای صلاح: سِلاح، خواند: خاند، هواخواهان: هواخاهان، خواری: خاری، برخاستم: برخواستم، خراجگزار: خراج گذار، خانه: خوانه، خواست: خاست، آزاد: آذاد، مرتضی: مرتضا، خارجی: خوارجی، گزارم: گذارم، و … به کار رفته بود.
ص: ده
↔
اینگونه کلمات تصحیح گردید و جز چند جا برای نمونه اصل آنهادر ذیل صفحه ذکر نگردید.
5 - در چند مورد قسمت هائی از اشعار حاشیه متن در صحافی رفته بود که معنی ابیات ظاهر را ناقص کرده و یا جز چند کلمه‌ای از آن باقی نگذاشته بود، از آوردن این نوع اشعار ناقص خودداری شد. در مواردی نیز یک یا چند کلمه از ابیات آشکار نبود به این نوع اشعار کلماتی افزوده گردید به شکلی که وزن و معنی شعر محفوظ بماند.
6 - اشتباه در مورد سال وقوع حوادث و نام قبایل با توجه به دیگر کتب تاریخی اصلاح شد و اصل هر یک ذیل صفحه مربوط آمد.
7 - اشکالات موجود در اعلام:
در نسخه اصل گاه کاتب نامی را غلط به کار برده یا یک اسم را در چند جا به شکل‌های مختلف آورده است، یا نامی که در بیشتر کتب تاریخی به یک شکل آمده در اینجا با کمی تغییر دیده می‌شود.
برای اطمینان از صحت و سقم اعلام، به کتب و مراجع گوناگون عربی و فارسی مراجعه شد. هر جا که با اطمینان صحیح نامی معلوم گشت، در متن آمد و در زیرنویس، اصل آن ذکر گردید و هر جا که برای یک نام شکل‌های مختلفی در دیگر کتب آمده است نام متن ابقا شد و ذیل صفحه توضیح آمد. در مورد اعلام غیر مشهور که در تواریخ معتبر ذکری از آنها نیست حکم بر اکثر قرار گرفت، مثلا اگر نامی سه جابه یک شکل به کار رفته بود و در یک محل به صورتی متفاوت آمده، آن مورد تغییر یافت و ذیل صفحه اصل آن ذکر گردید. گاه نامی در دو جا و با کمی تفاوت به کار رفته بود که در زیرنویس به شکل دیگر اشاره شد.
در اینجا برای نمونه برخی از اعلام و شرح تغییرات آن را ملاحظه می‌کنید:
1 - «عمرو بن حجاج الزبیدی» در واقعه‌ای - در مجلس ششم - هلاک گشته و بار دیگر در مجلس هفدهم به فرمان «مختار»، اما باز زنده تصور شده و از او نام رفته است.
این نام در یک محل «عمر بن حجاج الدبیری» و در چند مورد به جای «عمرو»، «عمر» به کار رفته بود.
ص: یازده
↔
2 - «محمد بن حَنَفِیَّه» که در برخی از سطور این کتاب همچنین در تاریخ یعقوبی، گزیده، ابن اثیر و در اعلام زرکلی به همین شکل آمده غالبا در نسخه اصل «محمد بن حَنَفِیَّه» به کار رفته بود. در متن شکل اول ارجح دانسته شد.
3 - «مُسَیَّب بْن نَجَبَة» که در تواریخ معتبر به همین صورت به کار رفته است در این کتاب مُسَیَّب بن نجیه آمده بود لذا شکل نخستین در متن آمد.
4 - «رِفَاعَةَ بنِ شَدَّاد
» در همه جای این متن «رقاعة بن شَدَّاد» و در یک مورد «قارعة بن شَدَّاد» آمده بود که تصحیح گردید.
5 - «ابوعمرو»، حاجب مختار در چند جا «ابوعمر»، و در مواردی «ابوعمروی» به کار رفته بود که اصلاح گردید. این نام در بیشتر کتب تاریخی «ابوعمره» اما در حبیب السیر، «ابوعمرو» مذکور است.
6 - «عبدالله بن وال» که در تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر به همین شکل به کار رفته است در این کتاب همه جا «عبدالله اوایل» مذکور بود. لذا «عبدالله بن وال» ترجیح داده شد.
7 - «مُرَّة بنِ مُنْقِذ»، در چند مورد «مره منقد» و در مواردی «منقد مره» بود. این نام در حبیب السیر و الکامل «مُرَّة بنِ مُنْقِذ» و در طوفان البکاء (چاپ سنگی) «مُنْقِذ مرة» به کار رفته است. نگارنده «مُرَّة بنِ مُنْقِذ» را ارجح دانست.
8 - «بِشْر بن شوط» به صورت «بِشْر بن شویط» و «بِشْر بن شوطه» هم به کار رفته بود که به حکم اکثر، شکل نخستین در متن آمد.
نظرات مختلف در مورد مختار
درمورد مختار ثقفی و شرح وقایع زمان و اقدامات او آنچه گفتنی است در این کتاب آمده است. اما این بخش بدان آورده شد تا خواننده این کتاب از نظرات دیگر تاریخ نویسان نیز در مورد مختار اطلاع حاصل کند.
برخی مورخان اهل سنت از مختار چهره‌ای منفی و نامطبوع نشان داده‌اند. بعضی دیگر چون محمد بن جریر طبری و به خصوص ابن اثیر به ذکر روایات مخالف و موافق بسنده کرده، اظهار نظر قطعی در مورد او ننموده‌اند. اما در این کتاب مختار قهرمان ماجراست.
ص: دوازده
↔
در ترجمه «ملل و نحل» آمده است «مختار خارجی بود که زُبَیری شد و شیعی و کیسانی گردید و عَلَمی چند مزخَرَف و تُرَّهاتی محرف ظاهر کرد و چون امام محمدِ حَنَفِیَّه بر آن اطلاع یافت از او بیزاری جست و چنان می‌نمود که به طلب خون سیدالشهدا میان انتقام بربسته و به ظلمت از دین برگشته و فجر (8) مسلمانی هشته و از مذاهب مختار آن است که بر حضرت کبریائی بداء (9) جایز است و چنان مستفاد است که خام درائی (10) بادپیمائی بوده است که به واسطه تقدم و ریاست فوجی کوته‌اندیشان دام تزویری نهاده و به مَقابِح احوال و فضایح احوال در واقع مبتلا بود. (11)
حافظ ذهبی در تاریخ خود گفته است: مختار کَذّاب بود و فکر می‌کرد که جبرئیل بر او نازل می‌شود. (12)
در تاریخ کامل آمده است «سُرَاقَة بن مِردَاس بارقی که برای نجات جان خود مختار را به شعر و سخن مدح می‌کرد همین که مختار او را بخشیده و قادر بر فرار شد شعری در هجو مختار سرود و در آن نسبت ادعای نزول وحی به وی داد» (13)
درکتاب حاضر نیز عُبَِیدالله زیاد مختار را غدار می‌خواند، عبداللهِ زُبَیر وی را کَذّاب می‌نامد و مُصعَبِ زُبَیر وی را دروغگو و رافضی می‌داند.
مختار می‌گفت: دین ما این نیست که کشندگان حسین را زنده بگذاریم. اگر آنها را زنده بگذارم مردی نیستم که ادعای یاری آل محمد را بکنم، اگر چنین باشد همان کَذّابی خواهم بود که مرا لقب داده‌اند طعام و شراب بر من حرام خواهد بود تا آنکه روی زمین را از و جود آنها پاک کنم. (14)
اما در روایت ابو مِخْنَف لوط که شیعی مذهب - و بنا به گفته ابن ندیم و یاقوت حموی، مطلع ترین شخص در اخبار و فتوحات عراق بوده است - از مطالب ضد مختار اثری نیست.
درآغاز این کتاب روایت شده است که علی بن الحسین (ع) بر مختار رحمت

ص: سیزده
↔
فرستاد و گفت: «اگر چون مختار ابوعُبَِیده در میان موالیان ما صد مرد بودی نیکو و صالح هرگز کسی به ناحق حق دیگری غصب نکردی.» (15)
از «علی بن اسباط» - عالم، مقری و مفسر قرن سوم هجری - روایت شده است که پسرِ مختار پیش امام محمد باقر آمد و گفت: «یابن رسول الله چه گویی در حق پدرم؟» گفت: «مختار از آن ماست و از اهل بیت ما.» (16)
اگرچه نمی‌توان مختار را از خطا و لغزش مبرا دانست اما به هرحال خو نخواهی او بر زخم دل شیعیان مرهم گذاشت و به بیان این کتاب: «مختار طبل امامت بزد و بوق نصرت بدمید و عَلَم حجت بر پای کرد و سپاه سعادت جمع آورد و تیغ اندر دماغ اعدا نهاد. از خروج تا وقت مرگ هفتاد هزار از اعدای اهل بیت را بکشت و در دنیا جز طالت خون پیغمبر نجست و او مردی بود با رای و تدبیر و عاقل و با نماز و روزه و ستر و صلاح و با زهد و عفت که ظلم نکرد و ظالمان را دوست نداشت و دوستار مومنان بود و جهان از فاسقان پاک کرد.» (17)
مطالب کتاب
مطالب این کتاب روشنگر مبارزات و دلاوریهای شیعیانی است که برای خونخواهی از قاتلان حسین بنِ علی (ع) به پا خاستند و شامل: قیام عبدالله عفیف، قیام توابین و قیام مختار ثقفی است.
قیام عبدالله عفیف
عبدالله بن عفیف ازدی از یاران حضرت علی (ع) بود. یک چشم خود را در جنگ جَمَل و چشم دیگرش را در جنگ صِفِّین از دست داده بود. او به یاری دیگر شیعیان خونخواه، عُبَِیدالله زیاد را از کوفه بیرون راند، اما بالاخره پس از شکست، دستگیر و شهید گردید.
ص: چهارده
↔
قیام توابین
پس از مرگ یزید گروهی از مردم کوفه که توبه کرده و از کار خود پشیمان بودند و از قتل حسین بنِ علی (ع) دلی پر درد داشتند در سال 65 به فرماندهی سلَیمان بن صُرَد خزاعی و
مُسَیَّب بْن نَجَبَةی فزاری به خونخواهی حسین بنِ علی (ع) قیام کردند تا آنچه را که خداوند به بنی اسرائیل امر کرده بود تحقق بخشند. خداوند بنی اسرائیل را فرمود «فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم» (18)
سلَیمان بن صُرَد نخست از اصحاب رسول خدا بود، سپس در جنگ جَمَل و صِفِّین در رکاب حضرت علی (ع) جنگید. او و یارانش که حدود هزار تن بودند در ناحیه‌ی «عین الورده» با عُبَِیدالله بن زیاد جنگی سخت کردند و بسیاری از ایشان کشته شدند، سن هیچیک از یاران او کمتر از شصت سال نبود (19) با شکست ایشان شورش کوفیان فرو نشست.
قیام مختار
تولد مختار بن ابی عُبَِیده را در سال اول هجرت ذکر کرده‌اند. او از بنی ثقیف و مردم طایف بود. در زمان حکومت حضرت علی (ع) در عراق به سر می‌برد. مختار اولین کسی بود که با مسلم بن عقیل بیعت کرد. او مسلم را به خانه خود برد. مردم گروه گروه به خانه او می‌آمدند و با مسلم بیعت می‌کردند (20) چون یزید عُبَِیدالله بن زیاد را برای فرونشاندن شورش به کوفه فرستاد، مسلم برای دور ماندن از چشم مأموران وی در خانه‌ی هانی بن عروه سکنی گزید. مختار بر عبدالله بن مُطِیع - عامل ابن زُبَیر - شورید و او را شکست داد و حکومت کوفه را به چنگ آورد. سپس یاران خود را به نواحی مختلف فرستاد تا هر که را بر سر کار بود بیرون کردند و خود جایگزین شدند (21)
ص: پانزده
↔
لشکریان مختار به فرماندهی ابراهیم اَشتَر سپاه مُصعَبِ زُبَیر را در هم شکستند و در حرب دیگری مختار سپاه شام را که به فرماندهی عامِر بن رَبِیعَة قصد وی کرده بود شکست داد. آنگاه یزید بن أَنَس را با سپاهی به حرب رَبِیعَة محارق فرستاد، با وجودی که یزید بن أَنَس به بیماری سختی دچار شد، شیعیان سپاه شام را شکست دادند. سپس مختار به انتقامی خونین از کشندگان حسین بنِ علی دست زد و ایشان را به عذابهای گوناگون بکشت. عُبَِیدالله بن زیاد از شام مأمور دفع مختار شد. مختار سر عُبَِیدالله بن زیاد را نزد علی بن الحسین (ع) فرستاد. در سال 67 ه. ق و به روایتی 68، مُصعَب بن زُبَیر به کوفه حمله برد و بین ایشان جنگهایی روی داد. بالاخره هنگامی که هفت هزار تن یاران مختار نافرمانی کردند و از حرب دست کشیدند مختار با نوزده تن از یاران خویش کفن پوشید و به نبرد با لشکر مُصعَب ادامه داد تا شهید شد (22). حکومت وی را کمتر از دو سال ذکر کرده‌اند.
ویژگیهای نثر این کتاب:
1 - استعمال باء تأکید در آغاز فعل مانند: بزدند، بنوشتند، بنگذاریم ص 285. بنماند ص 420. بِستُد ص 113. بشنید ص 124. بنگرداند.
2 - به کار بردن فعل به صیغه دعا مانند: کُناد، داراد، برساناد، منمایاد، گَرداناد، بشناساد، مکُناد، بنشیند، دهاد.
3 - آوردن فعل به صیغه مصدر: آن سپاه که نمی‌خواهند بیرون آمدن (= نمی‌خواهند بیرون بیایند) ص 418. شما را دل قوی باید داشتن و روان حسین علی شاد گردانیدن ص 94. از پس فرا باید رفتن و آن مال و خواسته و سرهای مومنان باز ستانیدن ص 61 و 62. صواب نیست فرود آمدن، به کنار فُرات باید رفتن ص 80.
4 - استعمال ماضی استمراری با افزودن «ی» در آخر و «می» یا «همی» در اول مانند: هر که را آن صد اشتر به کرا دادی خود بر نشستی با پسران و بدرقه بودی … و هر کجا دزدان نام او شنیدندی بگریختندی و از آن راه برفتندی و گرد آن کاروان نیارستی گردیدن ص 141. همی شدند، می‌گفتی.
5 - تکرار فعل مانند: هر چه پیاده بودند و هر چه سوار بودند همه بر جای خود مانده بودند.

ص: شانزده
↔
رنج ما دراز شود و کار دشوار شود ص 418. چون از سرای بیرون آمد مردی فراز آمد. همی شدند تا سه فرسنگی کوفه شدند.
6 - استشهاد آیات قرآنی (23)
7 - به کار بردن منادای مندوب در مورد تحسر و تأسف مانند: وامصیبتاه، وادریغا، واسَیِّدَاه، وااماماه، واحسیناه (24)
8 - آوردن اضافه بنوت (فرزندی) مانند: حسین علی، عَمْرو حجاج، سلَیمان صُرَد، عبداللهِ زُبَیر.
9 - به کار بردن در حرف اضافه برای یک متمم مانند: به کوشک اندر ص 416، به خانه‌اندر ص 417، به دست اندر ص 419، به حدیث اندر ص 412، به رود اندر ص 331، به کوفه در، به خانه‌ای در.
10 - استعمال راء فک اضافه مانند: آن ملعون را رسم = رسم آن ملعون، هر دو لشکر را چشم = چشم هر دو لشکر ص 390، چون ابراهیم را نظر = چون نظر ابراهیم ص 391.
11 - آوردن جملات، ترکیبات و ابیات عربی (25)
12 - استعمال «گرفتن» به معنی مشغول شدن، شروع کردن و پرداختن مانند: شامیان را کشتن گرفتند (= به کشتن شامیان پرداختند) ص 274. همه هزیمت گرفتند ص 136.
13 - عطف فعل مفرد به جمع ص 346 و 76.
14 - تغییر کلام از ناقل به شخص اصلی داستان و بالعکس.
15 - به کار بردن «تا» به معنی «که» مانند: بپنداشتند تا عُمَرِ سَعْد رسیده است ص 136. دیری است تا گرد من می‌گردد ص 309.
16 - استعمال «با» و «وا» به معنی «به» مانند: با خیمه بردند. با میدان رفت. با لشکرگاه رفتند. با یادش آمد. پشت وا ایشان باز گذاشته‌ام.
17 - به کار گرفتن که (تعلیل) به معنی چونکه و به علت اینکه (در این مورد قبل از که تعلیل همه جا ویرگول قرار داده شد)
18 - آوردن «که» به معنی «تا» مانند: مُهَلَّب و جز از مُهَلَّب را رها نکنیم که همه را

ص: هفده
↔
هلاک کنیم ص 412. موافقت پیش گیر که امارت کوفه به تو دهم. احمر نمی‌خواست حرب کند که روز دوشنبه ص 403.
19 - غالبا حرف را نشانه‌ی مفعول بی واسطه حذف شده بود، اما در موارد بسیاری نیز این حرف در جای خود به کار رفته و مورد خاصی برای حذف یا ضبط آن مشاهده نگردید.
20 - به کار بردن کلمات مخفف مانند: یکدگر، برون، پیرامُن، فکنده، ستاده، برین، اندوهگن فتاده، میر، از ایشان.
22 - به کار گرفتن برگردیدن به جای برگشتن ص 185.
23 - آوردن «مر» پیش از مفعول و متمم مانند: مر اهل بیت را، مر ابن عم خویش را، مر شِمر را، مرورا.
24 - استعمال کلمات معرب و ممال مانند: آذربایجان، سلیح، استهزی، طلخ، روستاق.
25 - به کار بردن مضارع اخباری در معنی مضارع التزامی مانند: می‌بیند به جای ببیند.
26 - به کار گرفتن فعلهای بوده بود و ببود مانند: کار من ببود به معنی کار من تمام شد، مرگ من فرا رسید ص 102.
راوی داستان
«ابومِخْنَف لوط بن سعید بن مِخْنَف بن سلیم» الاَزدی (26) متوفی به سال 157 ه. ق است. او راوی، اخباری، عالم سیر و اخبار شیعه و اهل کوفه بود. جد او مِخْنَف بن سُلَیْم
از اصحاب حضرت علی علیه السلام بوده، به روایتی در خلافت آن حضرت حکومت اصفهان داشته و در جنگ جَمَل شهید گردیده است (27).
«ابن ندیم» در «الفهرست» آورده است به خط «احمد بن الحارِث الحراز» خواندم که دانشمندان گفته‌اند «ابومِخْنَف» بیش از دیگران در امر عراق و اخبار و
ص: هجده
↔
فتوحات و آرد بود و «مدائنی» در امور خراسان و فارس و «واقدی» به امور حِجاز و سیرت، اطلاعات بیشتری داشته، اما اطلاعات همه‌ی آنها در فتح شام یکنواخت بوده است (28) «یاقوت» در «معجم الادباء» علاوه بر ذکر همین مطلب از قول «یحیی بن معین» آورده است که وی کوفی است و سخن او در خور توجه نیست (29) با اینکه «ابن مِخْنَف لوط» به تشیع شهرت داشته است اما عَلَمای اهل سنت چون «طبری» و ابن اثیر» به او اعتماد کرده و از وی نقل کرده‌اند. «ابن ندیم» بیش از سی و پنج کتاب به او نسبت داده است (30)«یاقوت» در «معجم الادباء» علاوه بر آن کتب چند کتاب دیگر را نیز از او دانسته، اما اصل هیچیک از مؤلفات ابو مِخْنَف به دست نیامده است. «اسماعیل پاشا بغدادی» در ذیل «کشف الظنون» تعدادی از آن کتب را ذکر کرده است (31)
کتابهای «ابومِخْنَف» عبارتند از: کتاب الرده،
کتاب فتوح الشام،
کتاب فتوح العراق،
کتاب الجمل،
کتاب صِفِّین،
کتاب اهل نَهْرَوَان و الخوارج،
کتاب الغارات،
کتاب مقتل محمد بن ابی بکر و الاشتر و محمد بن ابی حذیفه،
کتاب الشوری و مقتل عثمان،
کتاب المستورد بن علفه،
کتاب مقتل الحسین علیه السلام،
کتاب الخریت ابن راشد و بنی ناجیه،
کتاب مقتل علی - علیه السلام -
کتاب مقتل حجر بن عَدِی،
کتاب وفات معاویه ولایه ابنه یزید و وقعه الحره و حصار ابن الزُبَیر،
کتاب ال مختار بن ابی عُبَِید،
کتاب سلَیمان بن صُرَد و عین الورده،
کتاب مرج راهط و بیعت مَروان و مقتل الضحاک بن قَیْس،
کتاب مُصعَب و ولایته العراق،
کتاب مقتل عبدالله بن الزُبَیر،
کتاب مقتل سعید بن العاص (32)،
کتاب حدیث یا حمیرا (33) و مقتل ابن الأَشْعَث،
کتاب بلال الخارجی،
کتاب نجده ابی مربک (34)،
کتاب حدیث الازارقه،
کتاب حدیث روشنقباد (35)،
کتاب شبیب الحروی و صالح بن مسرح،
کتاب مطرف بن المُغِیرَةَ،
کتاب دیر الجماجم و خلع عبدالرحمن بن الأَشْعَث،
کتاب یزید بن ال مُهَلَّب و مقتله بالعقر،
کتاب خالد بن عبدالله القسری و یوسف بن عمر و موت هشام و ولایه
ص: نوزده
↔
الولید بن یزید، کتاب زَیْدَ بن عَلِی (ع)، کتاب یحیی بن زید، کتاب الضحاک الخارجی، کتاب الخوارج و ال مُهَلَّب بن ابی صفره (9).
کیسان و کیسانیه
کیسانیه فرقه‌ای را گفته‌اند که قائل به امامت محمد بن حَنَفِیَّه - فرزند حضرت علی بوده و مختار را نیز بر این عقیده دانسته‌اند.
اگرچه مختار به یاری خاندان علوی و بنی هاشم قیام نمود و برای قصاص و خونخواهی حسین بنِ علی برخاست، همچنین در تقویت تشیع تأثیری بسزا داشت اما جنبش او موجب ظهور فرقه کیسانیه گردید. در بیان الادیان آمده است «مذهب کیسانیه آنست که پس از حسن و حسین امامت به محمد بنِ عَلِی باز گشت و گویند که او زنده و در شعب رضوی پنهان است تا به وقت بیرون آید و جهان بگیرد و به عدل آباد کند و ایشان چهار فرقه‌اند:
1 - مختار یه، اصحاب مختار بن ابی عُبَِید الثقفی.
2 - کربیه، پیروان ابی کرب الضریر.
3 - اسحاقیه، یاران اسحاق بن عمر.
4 - حربیه، طرفداران عبدالله بن حرب.» (1)
نام فرقه کیسانیه به صور مختلف ذکر شده و چنین به نظر می‌رسد که این فرقه اول کیسانیه و بعد مختار یه نامیده شده است.
در «ملل و نحل» تشعبات فرق کیسانیه عبارتند از:
مختاریه، پیروان مختار بن ابی عُبَِید الثقفی.
هاشمیه، طرفداران ابی هاشم بن محمدِ حَنَفِیَّه.
بنانیه، اصحاب بنان بن سمعان نهدی.
رزامیه، پیروان رزام (2).
و از اعتقادات فرقه مختاریه اعتقاد به جواز بداء ذکر شده است (3).
*****
9 – دو کتاب آخر در الفهرست نیامده است.
1 - بیان الادیان (تألیف 485) ص 35.
2 - ترجمه ملل و نحل ص 156 تا 164.
3 - مقصود از بدأ ظهور رأیی است بعد از خفای آن و این اصطلاح کلامی است و مبنای بحث آن چنین که آیا ممکن است خدای تعالی امری را مقرر فرماید و بعد از آن پشیمان شود؟ این مسئله یکی از مباحث مناظره معتزله و شیعه امامیه بوده است. رک فرهنگ علوم عقلی.
ص: بیست
↔
در کتاب حاضر آمده است «و مردم آن ولایت تا به امروز بر دو قول‌اند گروهی کیسانیان‌اند و گروهی جارودیان و کیسانیان می‌گویند که به آخرالزمان محمد بنِ عَلِی باشد که بیرون آید و هر که از - فرزندان وی به امامت دعوی کند وی امام است. و جارودیان می‌گویند که با قائم بیرون آید پسرِ عسکری.» (4)
در سبب نامیده شدن این فرقه به کیسانیه اختلاف است «شهرستانی» ایشان را اصحاب کیسان غلام حضرت علی دانسته که گویند شاگرد محمدِ حَنَفِیَّه بود (5) و برخی این عنوان را از نام ابوعمره کیسان از یاران مختار دانسته‌اند. و همچنین گفته شده که مختار این نام را بعدها بر خود نهاد (6).
ویژگیهای رسم الخط این متن و تغییرات داده شده در آن
1 - حرفهای «پ»، چ، ژ، گ، همه جا - به جز چند مورد نادر - به شکل ب، ج، ز، ک نوشته شده بود، در نتیجه املای کلماتی مانند: بخش و پخش، کم و گم، بدید (به دید) و پدید، آنکه و آنگه در نسخه اصل یکسان بود.
دراین موارد شیوه معمول خط کنونی مراعات شد.
2 - کاتب به ندرت «آنچه» را به صورت «آنج»، «هرچه» را به شکل «هرج»، «که» را به صورت کی، «پدر» را به شکل «بذر» و «بدو» در متن آورده بود. این کلمات به شکل معمول امروز آنها به کار برده شد و اصل هر یک در ذیل صفحه مربوط آمد.
3 - کلمات مختوم به الف هر جا که مضاف یا موصوف واقع شده به آن همزه اضافه گردیده بود، مانند: فرداء: فردای، سرهاء: سرهای، پایه هاء: پایه‌های، گرماء گرم: گرمای گرم، عبرتهاء عالم: عبرتهای عالم، بالاء صَوْمَعَه: بالای صَوْمَعَه، حجتهاء: حجتهای، حلقهاء: حلقهای، آوازهاء: آوازهای و …
کاربرد امروزی اینگونه کلمات ترجیح داده شد و اصل آنها در ذیل صفحات ذکر نگردید.
4 - در نسخه اصل کلمات مختوم به «ة» مانند: تعزیة، هیبة، نصرة، از جهة هجرة،
*****
4 - همین کتاب ص 374.
5 - ترجمه ملل و نحل ص 155.
6 - دائرة المعارف فارسی ج 2 ص 2335.
ص: بیست و یک
↔
آخرة، حکومة نجاة، غارة، شوکة، مروة، ساعة، قوة، عداوة، طهارة، حضرة، بشارة و صلواة و جود داشت که به ترتیب به شکل تعزیت، هیبت، نصرت، از جهت، هجرت و … تغییر یافت و اصل آنها در حواشی نیامد.
5 - در کلمات مختوم به های بیان حرکت، به جای افزودن یاء وحدت، نکره و خطاب همزه‌ای روی «ه» آمده بود. برای سهولت خواندن و به پیروی از شیوه نگارش امروز به جای همزه «ای» به کلمات افزوده شد مانند: پاره: پاره‌ای، ایستاده: ایستاده‌ای، جامه پلاس: جامه‌ای پلاس، محله: محله‌ای، جزیره: جزیره‌ای، بوده: بوده‌ای، امیه: امیه‌ای و …
از ذکر اصل این گونه کلمات در زیرنویس خودداری شد.
6 - در نسخه‌ی اصل کلماتی مانند معویه، عبدالرحمن، صلوه، سموات، اسحق و هرون به کار رفته بود. این گونه کلمات به صورت معاویه، عبدالرحمان، صلات، سماوات، اسحاق و هارون تغییر یافت و ذکر اصل آنها در حواشی لازم به نظر نرسید.
7 - کلمات مختوم به‌های بیان حرکت هنگام گرفتن‌های جمع متصل بود مانند: نامها، محلها، خیمها، خانها، جامها و … در این مورد هم به شیوه‌ی معمول امروز کلمات به: نامه‌ها، محله‌ها، خیمه‌ها، خانه‌ها، جامه‌ها تغییر یافت و اصل آنها در حاشیه‌ی صفحات ذکر نگردید.
8 - حذف یاء نکره و و حدت از آخر مضاف و موصوف در موارد بسیار و جود داشت مانند: جنگ عظیم به جای جنگی عظیم، دست سِلاح به جای دستی سِلاح، غلام ترک به جای غلامی ترک، تیغ هندی به جای تیغی هندی، مرد پیر به جای مردی پیر و حرب سخت به جای حربی سخت به کار رفته بود. یاء افزوده به این کلمات در [] قرار گرفت یا اصل کلمه‌ی متن، ذیل صفحه آمد.
9 - گاه کسره‌ی اضافه به صورت یاء نوشته شده بود مانند: آن گروهی دیگر به جای آن گروه دیگر، دری ابوموسی به جای در ابوموسی، سواری زمانه بود به جای سوار زمانه بود، دستی دیگرش به جای دست دیگرش، حقی معلمی به جای حق معلمی. اینگونه کلمات به شیوه‌ی رسم الخط معمول امروز به کار برده شد و اصل هر یک ذیل صفحه آمد.
11 - املای برخی کلمات به شکل کاربرد قدیم آنها به کار رفته بود مانند نفط، شست، سیم. و همچنین کلمات معرب و ممال که در این موارد آوردن صورت اصل ترجیح
ص: بیست و دو
↔
داده شد.
12 - کلمات از آنجا، از آن جایگاه، در آنجا و بدانجا غالبا به صورت ازنجا و ازنجایگاه، درنجا و بدنجا به کار رفته بود. به جهت همسانی و برای آنکه خواننده دچار اشتباه نشود شکل بدون تخفیف و کاربرد امروزی این کلمات در متن آمد و برخی از این تغییرات در حواشی ذکر گردید.
13 - در مورد وصل و فصل کلمات همه جا شیوه‌ی معمول خط کنونی با توجه به فرهنگ املائی مراعات شد. «را» همه جا - جز در «ترا» و «آنرا» - جدا از کلمه‌ی پیش آورده شدو کلماتی چون جوان مرد، سپاه سالار، بل که، راه دان، اهلبیت و … به صورت جوانمرد، سپاهسالار، بلکه، راهدان، اهل بیت و … تغییر یافت.
14 - در صفحاتی که رسم الخط متن متفاوت بود کلمه‌ی ابراهیم به شکل ابراهیم نوشته شده، که جهت یکسان بودن آن، به ابراهیم تغییر یافت. همچنین کلماتی چون از آن، از آنجا، در آویختند و … گاه با تخفیف مد و گاه با ضبط آن نوشته شده بود. در این مورد همان صورت اصل در متن آمد.
15 - در نسخه‌ی اصل حرف «به» غالبا به اسم پیوسته و از فعل جدا بود. به شیوه‌ی نگارش امروز همه جا این حرف پیوسته به فعل و جدا از کلمات دیگر آورده شد مگر در جایی که مجموع این حرف و اسم بعدی صفتی را شکل داده باشد. مانند امام بحق. ذکر این نوع تغییرات در ذیل صفحات لازم به نظر نرسید.
16 - گاه در متن حرف منفی از فعل جدا نوشته شده مانند: نه آمدمی، نه‌اندیشید بنه ایستد، نه‌آید. اما گاه نیز این کلمات پیوسته و بدون تغییر «الف» به کار رفته بود مانند: ناندیشیدی، نانگیزد. موارد پیوسته، بدون تغییر در متن آمد و کلمات ناپیوسته‌ای که مشابه پیوسته‌ی آن نیز به کار رفته بود. به همان شکل متصل گردید و دیگر موارد به صورت امروزی آنها در متن قرار گرفت و برای نمونه اصل برخی در ذیل آمد.
17 - کاتب در متن اصلی تشدید گذاری را رعایت نکرده، در این مورد هر جا که حرفی مشدد ملفوظ بود به آن تشدید اضافه شد مگر در مورد اعلامی که تحقیق کافی برروی آنها نشده و یا در تواریخ دیگر ذکری از آنها نرفته است. که در این صورت همان شکل اصلی و بدون تشدید در متن آمد.
18 - با و جود تمامی دقتها گاه کلمه یا اسمی و یا شعری به علت حک شدن یا صحافی
ص: بیست و سه
↔
شدن حاشیه‌ی صفحات، قابل خواندن نبود، هر جا که این نقص به جهت عدم اطمینان، برطرف نشد (…) به کار رفت که نشان از حذف یک یا چند کلمه یا ادامه داشتن شعری است. در دو مورد که معنی یک کلمه و یک مصرع مفهوم نگردید علامت [?] در مقابل آن قرار گرفت تا پژوهشگران تأمل بیشتری در آن کنند.
19 - جمله‌ی «چنین است در متن» که گاه در ذیل صفحه آمده است نشان از آن دارد که نگارنده متوجه اشکال موجود یا امکان اشتباه در مطلب مذکور بوده است و جای آن دارد که خواننده‌ی محقق با دقت به آن بنگرد.
20 - سعی گردید با نقطه و علامت گذاری حتی المقدور بر آسان خواندن متن افزوده گردد. برای دریافت معانی لغات می‌توان به واژه نامه‌ی آخر کتاب مراجعه کرد، معنی عباراتی که فهم آن مشکل می‌نمود و توضیحات لازم دیگر در ذیل صفحات ذکر گردید. چون سراسر این کتاب در مورد قیام مختار ثقفی است و به جهت تمایز آن با سایر مختار نامه‌ها، نام «قیام مختار ثقفی» برگزیده شد.
تقدیر و تشکر
از استاد دانشمندان و راهنمای خود جناب آقای دکتر جعفر شعار که نسخه‌ی زیراکس این متن را در اختیار حقیر گذاشتند بدین وسیله تشکر می‌نماید، امید است خداوند، سلامتی، عمر طولانی و موفقیتهای باز هم بیشتر به ایشان عطا فرماید. همچنین از استادان ارجمند و دانشمندان آقایان دکتر احمد رنجبر، دکتر محمود عابدی و دکتر عباس ماهیار که از فضل هر یک به نحوی بهره مند شده‌ام و از برادر محقق و پژوهشگر گرانقدر آقای دکتر عطاءالله حسنی که در ویرایش قسمتی از متن تصحیح شده مرا یاری داده‌اند و از برادران فاضل و استادان عالم آقایان سیامک عرب و میر عباس صدر که همیشه مرهون عنایات و راهنمائیهای ایشان بوده‌ام بدینوسیله قدردانی و تشکر می‌نماید. برای همه‌ی این عزیزان از درگاه عالی تعالی عمر طویل و اجر جزیل خواهانم. به علاوه از کلیه‌ی محققان عالمی که پس از مطالعه‌ی این کتاب، حقیر را از تذکرات سودمند
ص: بیست و چهار
↔
خویش بی نصیب نخواهند گذاشت، قبلا سپاسگزاری می‌گردد. امید است خداوند به همگی توفیق خدمت به جامعه‌ی عَلَم و ادب و فرهنگ کشور عنایت کند.
و من الله التوفیق و علیه التکلان
محمد چنگیزی 14/3/1368
ص: بیست و پنج
↔

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِین.
امانتی که تسلی دل مؤمنان و راحت جان مجروحان مخلص [است] استماع قصه مختار است، که چون دلهای ایشان به جراحت مقتل شهدای کربلا مجروح شده باشد، شفای آن درد و تریاک آن زهر است این قصه مختار، که آن شیرمرد یگانه و آن جوان فرزانه پشت زمین را از نجاست فسق مروانیان پاک کرد و سرهای آن بی دینان را به تیغ یمانی از تن جدا کرد و به خدای تقرب جست
جَزَاهُ اللَّهُ خَیْراً.
بدان که مختار ابی عُبَِیدة (36) الثقفی رحمه الله از جمله مخلصان و موالیان اهل بیت بود و شیخ کبیر ابوجعفر بنِ عَلِی بن حسین بابویه (37) در کتاب خویش بدین ترتیب ذکر کرده است. و آن را که امام دعا کند و شفاعت وعده دهد، حدیث کرد پدر [من که] حدیث کرد مرا علی بن ابراهیم از حسین بن عِمْرَان از اصبغ بن نباته (38) ازین راویان و ناقلان معتمد، گفت: «امیرالمؤمنین علی (ع) روزی در کوچه‌های کوفه می‌گذشت کودکان را دید که باز‌ی می‌کردند. مختار میان ایشان بود. امیرالمؤمنین گفت:
ص: 1

1- رک فهرست نسخه‌های خطی فارسی ج 6 ذیل مختار نامه.
2- از جمله قرائن به طور مثال می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد که کاربرد آن در این کتاب و در قصص الانبیاء ابواسحاق نیشابوری تألیف قرن پنجم یکسان است: عورت: زن، استوار داشتن: باور کردن، آزادی: سپاسگزاری و حق شناسی، بچه آمده: برای چه آمده‌ای، و … همچنین رک ویژگیهای نثر این کتاب در همین مقدمه.
3- اشعار موجود در برخی نسخه‌های دیگر مختار نامه - که از نظر نگارنده گذشته - با اشعار حواشی این متن متفاوت است. به علاوه نسخه‌ای خطی از مختار نامه در خانقاه احمدی شیراز موجود می‌باشد که صفحاتی از اول و آخر آن افتاده و فاقد شعر است.
4- این تحریر دیگر به خط عطاء بن حسام الواعظ 981 ه. ق و مسمی به روضة المجاهدین است.
5- طالت: ص 20، 21، 26، 40، 43، 47، 51، 53، 63 و …، هلین: ص 36.
6- فرصت: پیروزی و چیرگی ص 136 و 402، آزادی: سپاسگزاری و خشنودی ص 409، همچنین رک. واژه نامه آخر کتاب
7- رک. تاریخ ابن اثیر.
8- اصل: فجره
9- رک ذیل کیسان و کیسانیه در همین مقدمه.
10- اصل: خامد رائی.
11- ترجمه ملل و نحل ص 156 تا 164.
12- العبر فی خبر من غبر ج 1 ص 75.
13- ترجمه تاریخ ابن اثیر ج 6 ص 98 تا 100.
14- ترجمه تاریخ ابن اثیر ج 6 ص 98 تا 100.
15- ص 1 و 2 همین کتاب.
برای اطلاع بیشتر در مورد مختار علاوه بر سایر کتب می‌توان به روزنامه اطلاعات شماره‌های آبان و آذر 62 مقالات مرحوم جواد گرامی در مورد مختار و ماخذ مورد اشاره آن مراجعه نمود.
16- ص 1 و 2 همین کتاب.
برای اطلاع بیشتر در مورد مختار علاوه بر سایر کتب می‌توان به روزنامه اطلاعات شماره‌های آبان و آذر 62 مقالات مرحوم جواد گرامی در مورد مختار و ماخذ مورد اشاره آن مراجعه نمود.
17- رک ص 222.
18- سوره بقره آیه 54. ترجمه تاریخ یعقوبی ج 2 ص 258.
19- تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام ص 53 و 54.
20- روضة الصفا ج 3 ص 208/
21- ترجمه تاریخ یعقوبی ج 2 ص 202 و 203.
22- حبیب السیر ج 2 ص 144.
23- رک فهرست آیات.
24- رک فهرست ابیات، عبارات و ترکیبات عربی.
25- رک فهرست ابیات، عبارات و ترکیبات عربی.
26- مطابق ضبط «ابن ندیم» در «الفهرست» ص 104 می‌باشد، اما در «معجم الادباء» لوط بن یحیی بن سلَیمان بن الحارِث بن … مذکور است ج 9 ص 41.
27- «الذریعه» ج 1 ص 312.
28- الفهرست ص 105 و 106.
29- معجم الادبا ج 9 ص 41 تا 43.
30- الفهرست ص 105 و 106.
31- فی المثل از کتب مقاتل ابو مِخْنَف تنها چهار کتاب: مقتل حجر بن عَدِی، مقتل سعید بن العاص، مقتل عبدالله بن الزُبَیر و مقتل محمد بن ابی بکر و الاشتر ذکر گردیده است. کشف الظنون ج 2 ص 541
5 تا 8 - این کتب در «معجم الادبا» به ترتیب
32- عمر بن سعید بن العاص
33- حدیث باخمرا
34- نجدة الحروی
35- روستقباذ مذکور است همانجا.
36- در تاریخ یعقوبی، طبری، ابن اثیر و همچنین در مُروج الذَهَب، مختار ابوعُبَِید آمده اما در حبیب السیر و در همه جای این متن مختار ابوعُبَِیده مذکور است.
37- ابوجعفر محمد بنِ عَلِی بن حسین بابویه معروف به شیخ صدوق قمی، محدث و فقیه شیعی وفات 381 صاحب کتاب من لا یحضره الفقیه و چندین اثر ارزشمند دیگر است.
38- اصبغ بن نباته حنظلی کوفی تابعی و از یاران حضرت علی بود
الاصابه ج 1 ص 111.

1- علی بن اسباط، عالم، مقری و مفسر قرن سوم هجری است. معجم المؤلفین ج 7 ص 33.
2- رستم، ذوالحاجب بهمن جادویه را به جنگ ابو عُبَِید فرستاد و فیل همراه او کرد. پس ابو عُبَِید بر فیل حمله برد و خرطوم او را قطع کرد و فیل او را زیر گرفت و کشت ترجمه کامل ج 2 ص 301.
در مورد وقعه جِسر و حرب ابو عُبَِید با جابان رک تاریخ اسلام ج 2 ص 5. بلعمی آورده است:
«و این مختار پسرِ بوعُبَِید بن مسعود بود از طایف و بوعُبَِید را عمر بن الخطاب از پس بوبکر سپاه سالاری داده بود بر لشکر عراق و روز وقعه جسر آن پیل سپید که عجم داشتند او را زیر پای آورد و بکشت و این مختار خرد بود. و حسن بنِ عَلِی - رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا
لشکر به ساباط آورد - به روی شامیان - و آنجا شش ماه بنشست، حسن را به کارد زدند قیام سیدالشهدا ص 49.
3- اصل: داشتند و مختار خرد بود …
4- اصل: بمیدان.
5- اصل: حسین علی.

1- اصل: و معاویه.
2- چنین است در متن، گویا برادر عبدالله عباس نامه‌ای انشا کرد تا نزد معاویه شود بدان شرط که از وی خراج بصره طلب نکند. معاویه اجابت کرد. ابن عباس نزد او رفت و از آنجا به مکه رهسپار گردید.

1- دهکده مختار به نام لَقفا در ناحیه خطرنیه بود.
2- اصل: و حیران.
3- اصل: کرهیت.
4- اصل: کتابتم

1- این نام در کامل و روضة الصفا، عَمْرو بنِ حُرَیْث ذکر شده است.
2- آنچه در متن حک شده و خود افزوده‌ام در [] قرار گرفته است.
3- رک ترجمه کامل ج 6 ص 8.

1- در مقتل الحسین چاپ لبنان مذکور است که ابن زیاد با تازیانه به صورت مختار زد. بلعمی آورده است «عُبَِیدالله در خشم شد و عمودی آهنین بر وی انداخت و پیشانیش بشکست و فرمود که به زندانش نهادند.» قیام سیدالشهدا حسین بنِ علی ص 50.
2- برخی علت محبوس و مضروب شدن مختار را آن دانسته‌اند که وی مسلم بن عقیل را به خانه خود برد و مردم کوفه در خانه او با مسلم بن عقیل بیعت کردند اما پس از ورود ابن زیاد به کوفه برای دور ماندن از چشم مأموران وی، مسلم بن عقیل به خانه هانی عروه رفت.
ر. ک. روضة الصفا ج 3 ص 208

در خروج عبدالله عفیف و باز داشتن، وی را در زندان کوشک و خروج عبدالرحمان سعید و طَارِق اَعمَش و عبدالرحمان زُهَیر.
روایت کند ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی از محمد اسحاق از حمید بن مسلم (1) الکوفی که در آن دم که پسرِ زیاد و عُمَرِ سَعْد و شِمر و سِنَان أَنَس و سپاه یزید کاری بدان عظیمی بکردند در کربلا و خیمه‌ها و عورات آل یسن را به غارت بردند و سر امام معصوم را با هفتاد و سه تن از فرزندان و برادران و اقربا و خویشان [او] در شام و شامات می‌گردانیدند و زنان امام حسین را پیش یزید بردند، آن ملعون بفرمود تا مغنیان بیاوردند و دف می‌زدند و شادی می‌کردند (2). آنگاه پسرِ زیاد بفرمود تا منادی کردند که «اهل کوفه باید که جمله به مسجد حاضر آیند که نامه امیرالمؤمنین یزید و سیدنا بر شما خوانم.» اهل کوفه به مسجد جامع حاضر آمدند و عُبَِیدالله ملعون به مسجد رفت. بانگ نماز بدادند. پسرِ زیاد بر منیر رفت، خطبه بخواند و گفت: «یا اهل کوفه، الحمدلله آن خدای را که ظاهر کرد و باطل پنهان نمود و امیرالمؤمنین یزید را بر [پسر] ابوتراب نصرت داد و یاران او را از روی زمین نیست گردانید.» این بگفت و خواست که از منبر فرود آید. مردی نابینا بر پای خاست.
-
ص: 7

1- اصل: عمیدی بن مسلم
2- از غم و غصه‌اش نجات مباد
هر که باشد درین مصیبت شاد

1- اصل: البازدی
2- اصل: عبدالله
3- اصل بکشتی سید ما را و در بالای سطر سید زمانه را.
4- وجود هفتصد تن طرفدار عبدالله عفیف را در مسجد، طبری نیز در تاریخ خود آورده است.

1- اصل نگریزند.
2- که تعلیل به معنی چون که در این متن بسیار است. همه جا پیش از آن ویرگول آورده شده.
3- موضعی است نزدیک رَقَّه در ساحل فُرات، از جانب غربی و جنگی در غره صفر سال 37 ه. ق بین علی بن ابی طالب و معاویه در گرفت.

1- شهر و ناحیه ایست بین بغداد و واسط به علت جنگی که در سال 38 ه. ق بین امیرالمؤمنین علی و خوارج در آنجا واقع شد در تاریخ اسلام معروف است.
2- هر که او کار ناصواب کند
نیکی اندر جهان نخواهد دید
بلکه پاداش آن چنان بیند
که به ایام‌ها کس آن نشنید/
3- اصل: مردم
4- بلعمی آورده است [عُبَِیدالله] «قَضِیب داشت به دست - خَیْزُرَان، سروبن به زر اندر گرفته - و ملوک بنی امیه را رسم چنان بود که به مجلس خلوت، قضیبی به دست گرفتندی و همی گردانیدندی.»
قیام سیدالشهدا حسین بنِ علی ص 38
پس مقصود از سروبن انتهای چوبدست است که احتمالا به شکل مخروطی واژگون و دارای پوشش از نقره یا زر بوده است.

1- اصل: بنو زیادیان

1- اصل: و ایشان هر دو را بر کشیدند.
2- اصل: نعره می‌زدند. نَغوَه زدن: سخن گفتن، از نغی.
3- اصل: آنگاه در گوشه‌ای.
4- اصل: عبدالله
5- سوره انسان

1- اصل: بگریزند.
2- اصل: هردو
3- اصل: گفت توقف کنید

1- اصل: کوی.
2- اصل: یا امارات. یا لثارت الحسین: بشتابید برای کشتن کشندگان حسین کاتب به اشتباه این شعار خونخواهان را در جایی دیگر «بالبشارات الحسین» و در دیگر موارد به کرات «با اشارات الحسین» آورده است.

1- هر دو کلمه منادای مندوب است که در مورد تحسر و تأسف بیان می‌شود.

روایت کند ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی از حمید بن مسلم که چون این سعید بن مِخْنَف از آذربایجان باز آمد، که شنیده بود که حسین بنِ علی (ع) از مدینه به کوفه آمده است و عُبَِیدالله زیاد ملعون به حرب وی آمده است، این سعید بن مِخْنَف خواست که تن و جان و مال فدای وی کند، چون (1) [رسید] در کربلا حسین علی (ع) را کشته بودند. و این سعید را سه برادر بود، و سه هزار مرد داشتند و نام برادران او یکی علی بود و دوم عمر و سیم ابوبکر، ابناء مِخْنَف و هر چهار، مبارز جهان بودند. و مبارزان عرب که با مِخْنَف آمده بودند وَهْب بن أَبِی سَلَمَة
الکلبی بود و عبدالله بن ابی غالب و عبدالله بن عَمْرو الکِندی و مانند ایشان بسیار خلق بودند، همه مبارزان. سعید بن مِخْنَف ایشان را به خانه خود خواند، و عبدالرحمان سعید هر چه کرده بود آن شب، احوال تمام با ایشان تقریر کرد.
خداوند اخبار چنین روایت کند که چون حارِث بن عمر الموصلی کشته شد با پنجاه مرد که با وی بودند و تنی چند از آنجای بگریختند، چون به بازار گندم فروشان رسیدند، سی مرد (2) دیگر را دیدند کشته هم از یاران ایشان، بدانستند که آن همه مکر و حیله بوده است. غُلغُلَه و آشوب در شهر افتاد، و در هر سرایی و محله‌ای فریاد برخاست. یکی می‌گفت. «دریغا فرزندم.» آن دیگر می‌گفت: «دریغا برادرم» و آن دگر می‌گفت:

ص: 18

1- اصل: پس چون
2- اصل: مردم

1- اصل: و خبر.

1- در مجلس ششم هفتادو دو تن ذکر شده است.
2- اصل: نگذاشتمی.

1- اصل: گفتند
2- اصل: که شیعه ابوتراب

1- اصل: بداشتن و.
2- نیزه خطی: نیزه بسیار راست باشد، نیزه‌ای که منسوب به خط است و خط نام موضعی است در یمامه.
3- اصل: عمر.
4- اصل: عمر.

1- اصل: عمر
2- اصل: صد و دوازده

1- اصل: سیاه.
2- آدم: سیه گونه، خاکستری، اسب سفید که خطهای خاک گونه دارد.
3- عقیل: در اینجا صفت اسب است. صاحب سندبادنامه نیز آن را صفت اسب آورده، شاید به جهت زیرکی اسب و شاید منسوب به سرزمینی است و یا نژادی از اسب را می‌دانسته‌اند.
4- اصل: اخنف.

1- اصل: خارجیان و بالای سطر بی وفایان.
2- اصل: بخواست.

1- اصل: ازنجا.
2- ز بانگ دلیران پرخاشجو
زمین و زمان گشت پر‌ها و هو/.

1- پس تجربه کردیم درین دیر مکافات
با آل علی هر که درافتاد بر افتاد

خداوند اخبار چنین روایت کند که چون بِلکاتَکین، غلامِ عبدالرحمان سعید آن تیر بینداخت و عَلَمدار را بکشت. لشکر بنو اَزد را قوت درآمد و طعن و ضرب در نهادند و همی کشتند و همی افکندند. و عبدالرحمان سعید را سه جای جراحت رسیده بود و پدرش را نیز جراحت رسیده بود و عُبَِیدالله ملعون به هزیمت رفته بود تا در کوشک خود. و هر دو لشکر از یکدگر باز گشتند و همه کوی‌ها و محله‌ها و بازارها کشته بر کشته افتاده بود. پس عُبَِیدالله زیاد ملعون با سپاه خود به در کوشک فرود آمد و بفرمود تا جراحتهای وی ببستند. سه جراحت داشت عظیم، بفرمود تا سر کوی‌ها بگرفتند و بعضی لشکر را بر بامها کردند تاطلایه همی داشتند. پس گفت: «یا سواران شام و مهتران بنی امیه دیدید که امروز بنو اَزد چگونه حربی کردند، خاصه این خارجی (1) - عبدالرحمان سعید - این لشکر مرا او بکشت که هر ساعت خود را بر بامی زد. هرگز مرا گمان نبود که شجاعت و مردانگی وی چندین باشد. اکنون ما را تدبیری دیگر باید کرد و تدبیر آن است که هم امشب لشکر را باز خوانیم از بصره و واسط، تا همه برخیزند و بیایند و اینان را فرو گیرند. ببینید (2) تا چقدر مرد کشته شده است.» مردم را عوض کردند، پنج هزار کشته شده بود و از بنو اَزد و لشکر سعید بن مِخْنَف هزار و ششصد مرد کشته شده بود. عُبَِیدالله زیاد را ترسی در دل آمد. آنگاه از هر دو لشکر طلایه بیرون کردند و پاسبان
ص: 29

1- اصل: خوارج
2- اصل: ببیند

1- اصل: عمر بن حجاج
2- اصل: عمر بن حجاج
3- اصل: عمر بن حجاج
4- جَبَّانَة: مردم کوفه گورستان را جَبَّانَة نامند و در کوفه اماکنی است که بدین نام مشهور است و به قبیله‌ها منسوب بود مانند: جَبَّانَة السبیع، جَبَّانَة سالم، جَبَّانَة عزرم، جَبَّانَة میمون و … مُعْجَم البُلدان.

1- اصل: عمر حجاج.

1- اصل: و سوار.

1- جوی خون از آل بوسفیان روان خواهیم کرد آتش اندر دشمنان خاندان خواهیم زد

1- اصل: مرقعه.

1- بایزیدی ای محبان علی کوشش کنید
تادراندازید ایشان را، به جان جوشش کنید

1- سوره روم آیه 19
2- اصل: بدنجا
3- اصل: و با کوشک
4- زیاد عُبَِیدالله: زیاد پسرِ عُبَِیدالله، اضافه بنوت است.

1- سوره شوری آیه 23
2- سید و سالار ما مقتول دشت کربلاست
گر بگرید چشم را خون بهر قتل او رواست/.
3- اصل: اترجوا
4- اصل: شفاعت
5- بلعمی به جای «قتلوا» «قتلت» آورده که زیباتر است. اما شکل فوق نیز از آن جهت که ضمیر موجود در فعل به مفهوم امت برمی گردد نادرست نیست، معنی: آیا امتی که حسین را کشتند به شفاعت جدش در روز قیامت امید دارند؟

1- در متن بالای سطر «که غم» اضافه شده است و می‌توان خواند زینهار که غم مخور. وجه فوق ترجیح داده شده چه زینهار خوردن به معنی خیانت کردن و پیمان شکستن است.
2- اصل: علیهم
3- اصل: با پس
4- عطف فعل مفرد به جمع
5- اصل: و آو

1- اصل: و لشکر
2- ما جان فدای آل علی می‌کنیم و بس
دیده نمی‌نهیم بر اسبان و مال کس
3- سوره بقره آیه 249
4- اصل: و من
5- اصل: از هیچ

1- اصل: عَلَمی که

1- اصل: غلام ترک

1- اصل: دست
2- اصل: تیغ

1- سوره شوری آیه 23
2- سوره مائده آیه 55
3- سوره نسا آیه 59

1- اصل: بیستاد

1- اصل: و بران
2- ای محبان از حسین بنِ علی یاد آورید
وز برای او ز جان خود به کلی بگذرید/.

1- دریغ و صد دریغ از آن یگانه
که کشته گشت اندر آن میانه

1- این تشبیه را - که در اواسط مجلس دوم هم آمده - بیهقی نیز در وصف حسنک و زیر به کار برده است.

1- اصل: غرارة و کرامة
2- عطف فعل مفرد به جمع
3- گر کشندم در غزا باکی نباشد زان مرا
زانکه گرداند خدا بر آل طه حان مرا

یاد کردن کارزار ام عامِر و باز گردیم با اخبار عبدالله عفیف و عبدالرحمان سعید و حدیث کشتن، و آن عجایبها که ایشان را با عُبَِیدالله زیاد ملعون افتاده است. روایت کند ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی از محمد بن اسحاق، چنانکه نامشان در اول کتاب یاد کرده شد، که چون لشکر عبدالله عفیف کشته آمدند، طَارِق اَعمَش و عُمَیْر طَارِق پنهان شدند و عبدالله عفیف بگریخت و در خانه رفت. و از آن زنگیان بیست مرد مانده بود، بر سر کوی بایستادند و تیغها برکشیدند و دَرَقَه‌ها در روی آوردند و عبدالله عفیف در میان سرای ایستاده بود و صلوات می‌فرستاد بر محمد و آلش و مدح امیرالمؤمنین علی می‌گفت و با دختر وصیت همی کرد و وی را همین دختر بود و مهتران عرب می‌آمدند و این دختر می‌خواستند، زن هیچ کس نمی‌بود و در آن ایام چنان بود که هیچ مثل نداشت در جمال و چنان بود که زنان عرب به دیدن وی می‌آمدند (1)از غایت حسن.
خداوند اخبار روایت کند که خلق کوفه روی بدو نهادند و کارزار همی کردند، تا آنگاه که آن بیست زنگی دیگر کشته شدند و ام عامِر همچنان کارزار می‌کرد و خلقی بسیار را بکشت و عبدالله عفیف می‌ترسید که او کشته‌اید، گفت: «یا دختر، برگرد و به نزدیک پدر ای که به تحقیق می‌دانم که مرا بکشتند، چه بودی اگر طالت خون
ص: 51

1- اصل: آمدند.

1- اصل: پدر او.

1- صد هزاران لعنت حق بر یزید و پیروان
کز برای جاه دنیا دشمن یزدان شدند
آل پیغمبر بکشتند وز جهل خویشتن
آن لعینان سر به سر در آتش سوزان شدند

1- اصل: سرای.
2- کافر ترسا به هر مذهب که هست
از یزید شوم صد ره بهتر است

1- دنباله مطلب در نسخه اصل قطع گردیده و نشان افتادگی صفحاتی از متن خطی است. لذا قسمت درون پرانتز برای اتمام داستان از متن دیگری آورده شده که الحاقی است. عنوان مجلس ششم نیز در قسمت افتاده متن بوده است.
2- در متن الحاقی به جای «عُمَیْر»، «امیر» آمده است.
3- اصل برخواست

1- در متن الحاقی به جای یوحَنّان همه جا یوضا آمده است. نام‌های متن الحاقی که بااصل این کتاب تفاوت داشت تغییر داده شد.
2- اصل: زنش
3- اصل: مرد جوانمردی
4- اصل: تو

1- اصل: می‌کردی
2- اصل: خاک
3- اصل: در
4- اصل: ببیند
5- اصل: گفتند
6- اصل: بودن
7- اصل: پس
8- اصل: چوب

1- اصل: درآمده
2- اصل: زده
3- اصل: و مردم

روایت است که طَارِق و عُمَیْر طَارِق به آن خرابه رسیده و کارزار می‌کردند تا شب درآمد در آن خرابه نشسته تدبیر می‌کرد. [طَارِق گفت:] «امشب ما را باید نوعی کرد [که] خودمان را از کوفه بیرون افکنیم [و] به نزدیک عبدالرحمان برویم و سر[ها] و مالها را باز ستانیم.» عُمَیْر گفت: «نیکو می‌گویی اما [درمورد] عبدالله و ام عامِر چه می‌گویی [ایشان] را از زندان خلاص کنیم؟» طَارِق گفت: «ای برادر، کوفه پر از آشوب است دروازه‌ها را گرفته‌اند، ما را تدبیری باید کرد که از ایشان خلاصی یابیم.» ناگاه صدای همهمه‌ای شنیدند نظر کردند، مشعلها دیدند [که] با عُبَِید زیاد می‌آیند و لشکرش گرداگرد کوشک (1) را باز گرفتند. عُبَِید گفت: «هر که درین کوشک رود و این دو خارجی (2) را بگیرد هزار دینار از من بستاند.» مردی چند در کوشک بودند و گفتند: «در این جایگاه هزار مردند، تدبیر بیرون آمدن دارند.» عُبَِید زیاد پنداشت راست می‌گویند با لشکری [که] با وی بود قریب ده هزار نفر از کوشک بیرون رفته و ایستادند و آن، شب بود. پس طَارِق و عُمَیْر طَارِق هر دو بیرون آمده برابر ایشان ایستادند. طَارِق گفت: «باید خودرا برایشان زد، که کسی ما را نشناسد تا مگر خود را بیرون افکنیم.» آنگاه سبک از جای برجستند بر نبی و آل او صلوات فرستادند و خود را در میان ایشان زدند. سه ملعون را ایشان زخم (3) زدند، آنها برمیدند و جنگ در ایشان افتاد اما طَارِق و عُمَیْر هر دو در میان افتادند و خود را بیرون افکندند. لشکر پنداشتند که همچنان در سپاهند اما آنها از ویرانه بیرون آمدند [و رفتند] تا در کوشک رسیدند.
ص: 59

1- مقصود از کوشک در این دو سطر همان قصر ویرانه است.
2- اصل: خارجیان
3- اصل: خم

1- چنانکه ذکر گردید قسمت درون پرانتز از متن دیگری آورده شده و الحاقی است.

1- یا حسین بنِ علی ما جان فدایت کرده‌ایم
دست از جان شسته میل خاک پایت کرده‌ایم
2- اصل: سرها فرستادن

1- سر مَبادَت ای سگ ابن زیاد
زانکه در کین زان سگان بودی زیاد
کردی ای ملعون قیامت در جدال
لعنت حق تا قیامت بر تو باد
زانچه کرده خلق خالق در جهان
باد لعن حق به تو و آن زیاد
2- این نام در حبیب السیر و روضة الصفا وَرْقَا غارب آمده است.

1- چنین است در متن.

1- آفرین بر دوستان اهل بیت مصطفی
که به جان و سر نگفتند از ره رسم و وفا

1- اصل: گفتند
2- سوره شوری آیه 23

1- اصل: دوکانی

1- اصل: عمر بن حجاج الدبیری. کشته شدن عَمْرو بن حجاج در این ماجرا نادرست است چون در وقایع بعدی زنده است و از او نام رفته.
2- دشمنان آل پیغمبر نمی‌بینند نیکی در جهان
زانکه باشد دشمن ایشان خدای غیب دان/.

1- اصل: عمر حجاج
2- اصل: قدامة بن سُهَیْلٍ نُعَیْم
3- این نام قبلا سُهَیْلٍ نعم ذکر شده بود.
4- جمله جواب شرط محذوف است.

1- ناحیه ایست در قسمت شمالی بین النهرین واقع در جنوب ترکیه، وجه تسمیه آن به مناسبت قبیله بَکر بن وائل است و نام قدیم آن أمد بوده.
2- شرقی ترین و بزرگترین ولایت بین النهرین که در سراسر طول دجله امتداد دارد و به مناسبت قبیله رَبِیعَة به این نام خوانده شده است.

روایت کند ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی که چون عُبَِیدالله زیاد ملعون به شاکریه فرود آمد به یک منزلی کوفه لشکر راعرض داد شصت و پنج هزار مرد برآمد. آنگاه بیست هزار مرد را برگزید و هَزَبْر بن سلَیمان را بریشان امیر کرد و این ملعون هَزَبْر به حرب صِفِّین به جنگ امیرالمؤمنین رفته بود و امیرالمؤمنین او را بخواست کشتن، از وی زینهار خواست و از تیغ او بجست ولیکن پدرش و برادرش را امیرالمؤمنین علی (ع) کشته بود و این ملعون از این سبب امیرالمؤمنین علی را دشمن داشتی. پس این حرامزاده پسرِ زیاد را گفت: «یا امیر، من به کربلا نبوده‌ام از بهر آنکه بیمار بودم، امروز رفتن را جد و جهد به جای آورم و دل ترا ازین غم فارغ کنم.» پسرِ زیاد او را بنواخت و وی لشکر را برگرفت و آمد. و آنجا فرو آمد که هفتاد و سه تن کشته بودند. و از پس دوازده روز جهودان خَیْبَر بیامدند و ایشان را دفن کردند و سرهای ایشان را به شام برده بودند به نزدیک یزید بن معاویه علیهما (1) اللعنه. پس این هَزَبْر ملعون چون آن جایگاه فرود آمد و آن گورها دید گفت: «اینان را که گفت دفن کنند؟» گفتند: «از قبیله بنی قریظه (2)و بنی النَّضِیر (3) و بنی قَیْنُقَاع(4) و اهل خَیْبَر و از هفت حصار، مردم بیامدند و اینان را دفن کردند.» پس آن حرامزاده کس

ص: 73

1- اصل: علیهم
2- اصل: بنی قرظه
3- اصل: بنی النصر
4- اصل: بنی قصاع

1- آن کسی که جد او بودی رسول
ما در فرخنده‌اش بودی بتول
با همه اتباع و قومش سر به سر
قتل کردید ای گروه بد سیر
وانگهی لاف مسلمانی زنید
در حقیقت جمله کمتر از زنید
2- اصل: و به کوفه

1- عطف فعل مفرد به جمع.
2- معنی: خدا مکر و حیله آنان را در گلوی خودشان قرار داد و به خودشان برگشت.
3- آنجاست زمینی که سر سرور دین
کردند جدا ز تن خبیثان لعین/
آنجاست که خون آن شه هر دو سرا
گل کرد گل سیاه این شوره زمین/.

1- اصل: بالبشارات.

1- ای محبان تیغ کین را از میان بیرون کنید
ز خون دشمنان این دشت را گلگون کنید/
خون بریزید از تن بدخواه آل مصطفی
دامن این دشت را چون دامن جیحون کنید/.

1- اصل: نکردی

1- ای به دیدار تو روشن چشم ما
تو مهی یا نور خورشید سما
از کدامین چشمه است آبشخورت
کافرین بادا به شیر مادرت
2- اصل: یا ام عامِر

1- قریه ایست بر دو فرسنگی مدائن به راه کوفه.
2- شهری است بین موصل و بغداد بر غرب دجله منسوب به تَکْرِیت بنت وائل.

1- اصل: دست.

1- تو نه آن نوع سواری که درآیی به کَمَند
زانکه همچون تو درین عرصه و ایام کَمَند/.
2- اصل: شدی و

1- اصل: کهف
2- تا باد جهان دولت احباب علی باد
کشته شدن کافر و اهل دغلی باد
3- اصل: هشتم

در حرب بزرگ که در کربلا رفته است این جماعت را با پسرِ زیاد ملعون.
روایت کند ابو مِخْنَف لوط یحیی الاَزدی که چون شب درآمد و هر دو لشکر به جای خود فرود آمدند، از لشکر عبدالرحمان، سیصد مرد کشته آمده بود و از لشکر آن کافران حرامزاده پسرِ زیاد، سه هزار ملعون کشته شده بود. پس عُبَِیدالله زیاد ملعون، عُمَرِ سَعْد را بخواند و سه هزار مرد بدو داد و به طلایه فرستاد. و عبدالرحمان سعید، طَارِق اَعمَش را بخواند و سه هزار مرد بدو داد و به طلایه فرستاد. آنگه وَرْقَاء عَازِب را و محمد بن سلَیمان و خُزَیْمَة ثابت را و عُمَیْر طَارِق و ام عامِر را بخواند و تدبیر کردند و گفتند: «ما را کسی باید فرستادن به بادیه در قبایل عرب مدد خواستن (1) و لشکر گِرد کردن چون کار بدینجا رسیده تمام باید کرد تا مگر خدای تعالی ما را نصرت دهد که این ملعون را از سواد کوفه بیرون کنیم و کوفه به دست فرو گیریم.» ایشان درین حدیث بودند که جاسوسی از آن عبدالرحمان سعید در رسید نام او عریف بن عفیف مردی بود دوستدار [اهل بیت] و روزی سی فرسنگ برفتی و به چند زبان سخن گفتی. پس عبدالرحمان وی را فرستاده بود در آن وقت که لشکر به شاکریه فرود آمده بود. خبر چنان افتاده بود که پسرِ زیاد کس فرستاد به بصره و واسط و خوزستان
ص: 87

1- اصل: خواست

1- اصل: نبرد
2- اصل: و سلام
3- اصل: بوده‌ایم
4- اصل: و صواب

1- شهری است بین بصره و کوفه به همین جهت آن را واسط نامیده‌اند، دجله از میان آن می‌گذرد.
2- اصل: بودن.

1- گذاف: محرف گزاف: گفتار بیهوده مجازاً به معنی بیهوده و یاوه به کار می‌رود.
2- اصل: کارزار.

1- ظفر بادا همیشه از محبان
یزیدی لعین را سر مبادا
کسی کو دشمن آل علی شد
تنش جز در دل آذر مباد
2- اصل: و پس

1- فریاد کرده بودند: در اینجا پناه و یاری خواسته بودند.

1- جهان خالی شد از شیری که تا بود
دل و جان را فدا در راه بنمود
دَمار از آن سگان دون برآورد
سر از آن روبهان چون گوی بربود
زحق رحمت به روح پاک او باد
که او در راه دین یک دم نیاسود

1- اصل: فرو گیرد
2- حافظ گوید: مجوز طالع مولود من به جز رندی
که این معامله با کوکب سعادت رفت

1- اصل: و در پیچید
2- اصل: برنشستن
3- اصل: و به طلایه

1- اصل: بخواهد
2- اصل: برسد
3- اصل: نیارستن
4- خداوند بده فرصت به آنان
که از جان پیرو آل رسولند

1- هر که شمشیر از برای آل حیدر می‌زدند
روز محشر جام می‌از حوض کوثر می‌زند
وانکه بر کین علی و آل او بندد کمر
در قیامت از تغابن دست بر سر می‌زند

1- اصل: علیهم
2- بر شهید کربلا هر کس که او گریان شود
در قیامت جای آن کس روضه رضوان شود
3- اصل: نهم

1- اصل: و طَارِق‌
2- اصل: در

1- ما نه آن قومیم کز آل پیمبر سر کشیم
یا نفس بی یاد آن گلگون عذاران بر کشیم/
ما که جان و دل به خاک پای ایشان می‌دهیم
دامن همت چه سان از مهر ایشان در کشیم/.

1- تو حوری یا پری یا ماه رخسار
که بر بودی دل و دینم به یکبار/
ز من ای مه، رخ چون خور مپوشان
که از جان و دلت هستم خریدار/
چو بستم دل به زلف چون کَمَندت
به جا شد کاین دل زارم میازار/.

1- اصل: سُهَیْلٍ.
2- اصل: به آخرالامر.

1- فلک را عادت دیرینه این است
که سازد دوستان از یکدگر دور/
چو بیند ناگهان جمعی که باشند
به سان نرگس و گل مست و مسرور/
پریشان سازد ایشان را به یکبار
که تا باشند از غم زار و مهجور/.

1- در صفحه‌ی قبل سه هزار و دویست ذکر شده است.
2- اصل: و ورقا.
3- اصل: یافتن.

1- چه خوش باشد زن و مردی نکو خوی
که نبود در میانشان هرگز آزار
الهی مردم نیکومنش را
نگهدار از زنان ناسزاوار

از حدیث کثیر معلم و بیرون آمدن مختار بن [ابی] عُبَِیده از زندان عُبَِیدالله زیاد ملعون و الْغَضَبَ مِنَ اللَّهِ تعالی. روایت کند ابو مِخْنَف لوط یحیی الاَزدی که چون عُبَِیدالله زیاد - علیه اللعنه - از خروج کردن عبدالله عفیف فارغ شد و وَرْقَاء بن عَازِب و محمد بن سلَیمان با قبیله خود رفتند عُبَِیدالله زیاد ملعون در کوفه رفت و در دارالاماره بنشست و بفرمود تا منادی کردند که «اگر بعد ازین کسی فضایل ابوتراب خواند خون و مال او حلال باشد و اگر کسی دوستار ابوتراب را در خانه نگاه دارد و ما را معلوم باشد آن خانه و محله را ویران کنیم و بسوزانیم.» چندان منادی کردند که همه بترسیدند و هر چه دوستاران اهل بیت بودند، همه بگریختند.
خداوند اخبار چنین گوید که در شهر کوفه مؤمنان بگریخته بودند. مردی بود نام وی کثیر و معلمی کردی و از قبیله بنی همدان ری بود و مردی بود مصلح (1)و نمازگزار و دوستار اهل بیت بود و با امیرالمؤمنین بوده بود و روزی از وی غایب نبودی در سفر و حضر و درین ایام معلمی می‌کردی و درکتاب او بیشترین کودکان از بنی امیه بودند و رئیسان کوفه از آنان که کشندگان حسین بنِ علی بودند مر ایشان را فرزندان، پیش او بودی و او نتوانستی که قبول نکردی و
ص: 111

1- اصل: مصلح بود.

1- اصل: حقی
2- اصل: و از کتاب

1- اصل: خاری
2- اصل: بِستُد و بر

1- اصل: آزان
2- اصل: در روی

1- چنین است در متن.
2- زنهار ای دل منال اندر بلا
[در] نگر در کشتگان کربلا
کربلایی هست آید صبر کن
تا بیایی اجر آن را بر ملا
3- سوره حجرات آیه 10

1- هر که او را مهر حیدر در دلست
کامش اندر دین و دنیا حاصل است/
تا بود در دهر، باشد شادمان
ور رود، در جنت او را منزل است/.
2- اصل: و عُبَِیدالله
3- مناسب جمله «امین» نیز تواند بود.
4- اصل: و زندانبان زمین را
5- در مقام تعجب بیان شود.

1- اصل: یک نامه
2- در متن «فرا پس» خط خورده و بالای آن «در عقب» آمده است.
3- هر که را باشد عزیزی در عذاب
او چه لذت باشدش از خورد و خواب/.

1- معرب تلخ است.
2- اصل: کاروان سرای.

در خروج کردن سلَیمان بن صرد الْخُزَاعِی، روایت کند ابو مِخْنَف (1) لوط بن یحیی الاَزدی که چون یزید نامه فرستاد به عُبَِیدالله زیاد ملعون که مختار را بند بردار و رها کن تا هرکجا که خواهد برود، عُبَِیدالله زیاد ملعون مختار را بند برداشت و گفت: «باید که بیش از یک شب در کوفه نباشی، خواه به زمین خراسان شو، خواه به زمین حِجاز که من از شر تو ایمن نیستم، که زمان تا زمان فتنه انگیزی.» مختار بخندید و با خود گفت: «من خود این طلب می‌کنم.» پس گفت: «همچنین کنم ای امیر، و امروز بروم.» پس معلم را بدرود کرد و به خانه شد و هر چه بایست ساخت بساخت و روز دیگر بر نجیبی نشست برآنکه به مدینه رود به نزدیک خواهرش. مردم شیعه کوفه به نزدیک وی آمدند، چون سلَیمان بن صُرَد الْخُزَاعِی و مُسَیَّب بْن نَجَبَة (2) و عبدالله بن و آل (3) و رِفَاعَةَ بن شَدَّاد (4) و مانند ایشان و مهتران و بزرگان کوفه (5) مختار را بدرود کردند و می‌گریستند.
ص: 127

1- اصل: ابو مِخْنَف بن.
2- مُسَیَّب بن نجبة رِیَاح الْفَزَارِی، تابعی و از سران قوم خود بود. وی از سرادران علی و نیز از جمله کسانی است که در سال 65 به طلب خون امام حسین قیام کردند و درهمین سال در وقایع عراق کشته شد. در نسخه اصل همه جا مُسَیَّب بن نجیبه به کار رفته است.
3- چنانچه در تاریخ طبری و الکامل آمده عبدالله بن و آل التَّمِیمِی است اما در همه جای اصل متن عبدالله بن اوایل مذکور است.
4- اصل: قارعة، اما چنانچه در مُروج الذَهَب و کامل آمده است رِفَاعَةَ بن شَدَّاد الْبَجَلِی صحیح است. این نام در دیگر موارد نسخه اصل رقاعه آمده است.
5- اصل: مکه

1- ابوالقاسم محمد بنِ عَلِی بن ابی طالب 21 تا 81 حَنَفِیَّه لقب مادر او باز آیم بنت جعفر بن قَیْس است که یکی از زوجات حضرت علی بود. در نسخه اصل بیشتر محمدِ حَنَفِیَّه به کار رفته است. اما در مُروج الذَهَب، تاریخ طبری، اعلام زرکلی، تاریخ یعقوبی، الکامل ابن اثیر و تاریخ گزیده محمد بن حَنَفِیَّه مذکور است.
2- ابن عرق در راه او را بدید همچنین واقعه و علت زخم و دریدگی چشم او را پرسید. مختار گفت: «آن زنازاده با تازیانه به چشم من زد، خدا مرا بکشد اگر انگشتان او را نبرم و پاره پاره‌اش نکنم. فتنه با رعد و برق و خروش پدید آمده، هرگاه بشنوی که در گوشه‌ای گروهی از مسلمانان قیام کنند تو به خونخواهی شهید مظلوم قیام کن. به خدای سوگند که من به انتقام حسین بنِ علی گروهی را خواهم کشت.» ابن عرق شیفته سخنان بلیغ و آهنگین او شد.

1- اصل: مرد ریگش
2- اصل: وادی
3- خاک بادا بر سر آن کس که او
ناید از وی در جهان کار نکو
دل به دنیا بست و شد غافل ز دین
شد ز حق دور و به باطل شد قرین/
[تُف] بر آن شوم یزید نابکار
[کز برای] جاه خود را کرد خوار …/.

1- اصل: امیرالمؤمنین را.
2- اصل: دوزخ

1- اصل: با اشارت

1- بهر باطل هر که برگردد ز حق
حق به زودی کار او باطل کند/
وای بر آن کس که [او] از بهر جان
جان خود را از خدا غافل کند/
بی گمان هر کو ز حق غافل شود
[دوز]خی از بهر خود حاصل کند/.
2- اصل: یابن الامام بن الامام

1- اصل: اعرابی.

1- صل: اخ.
2- اصل: و المومنین. سوره‌ی منافقون آیه‌ی 8.

1- باد نصرت بر عدوی دین حرام
لشکر دین را ظفر بادا مدام/
فرصت و نصرت ز عالم دور باد
هر که دین پرور بود منصور باد/.
2- اصل: علیه.
3- اصل: علیه.
4- اصل: دست.

1- اصل: و مرد.

1- چنین است در متن.
2- اصل: سارق، اما در سطور پیش سُرَاقَة آمده بود.

1- منت ایزد را که با فتح و ظفر
باز گشتند آن محبان بی ضرر/
تا جهان را باد یا رب امتداد
دولت دین رسول الله باد/.

1- اصل: کرا و زیر سطر و بعد از آن «یه» افزوده شده است که می‌توان کرایه خواند اما در چند سطر بعد نیز «کرا» به کار رفته است.

1- اصل: سموات.
2- اصل: بگذارم.
3- اصل: عمر جارود. به حکم اکثر عَمْرو بن جارود در متن قرار گرفت.

1- اصل: سخن
2- اصل: بپرسیم.

1- اصل: نکنم.

1- اصل: طالب
2- اصل: عَمْرو بن الحجا.

1- ای آنکه به خاک قدمت می‌نازیم
باز ای که سر در قدمت می‌بازیم/
بازآ که به اتفاقت ای یار عزیز
مغز سر دشمنان پریشان سازیم/.

بیعت کردن مَروان و خروج کردن سلَیمان بن صُرَد الْخُزَاعِی - رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْه- و کشته شدن وی بر دست عُبَِیدالله زیاد ملعون.
روایت کند ابو مِخْنَف که چون یزید هلاک شد و مردم کوفه و شیعه امیرالمؤمنین علی بر سلَیمان صُرَد خروج کردند و گرد آمدند و پسرِ عُبَِیدالله را و سپاه شام را هزیمت کردند و فرزندان و عِیالان و خادمان و غلامان او را بکشتند و او درین وقت به بصره بود، در شب بگریخت و سلَیمان از پس او با چهارهزار مرد برفت. پس بر لب فُرات برفتند و از عُبَِیدالله ملعون درگذشتند و او با عَمْرو (1) بن جارود به شهر دِمَشق رفت. عُبَِیدالله زیاد شام و شامات را دید پرآشوب، که یزید ملعون هلاک شده بود و معاویة بن یزید به پادشاهی نشسته و مَروانِ حَکَم او را زهر داده بود و هلاک کرده و فتنه تمام افتاده بود و مردم دِمَشق عزم چنان داشتند که بر عبدالله عمر بیعت کنند و او را به جای یزید بن معاویه بنشانند و عبدالله بن عمر درین ایام به مدینه بود و در خانه معتکف شده بود. پس چون عُبَِیدالله زیاد ملعون بدان ولایت در رفت مردمان را دید در آشوب افتاده، در ساعت به نزدیک مَروان شد. مَروان را دید بر کناره ایوان بر کرسی نشسته و زرهی می‌پوشید و نیکو می‌کرد.
ص: 146

1- اصل: عمر.

1- اصل: مروا
2- اصل: مباد

1- آنان که دهند دین ز کف از پی مال
باشند همیشه غافل از فکر مال/
حقا که به آن خسان حیات است حرام
مال و سرشان به اهل دین است حلال/.
2- سر بر خط … مُطِیع و فرمانبردار مَروان می‌شدند.

1- اصل: عبدالله اوایل

1- اینجاست مکانی که زمین سرخ شود
از خون جگر گوشه من ز بن زمان/
اینجاست که آن سگان بد روز تباه
فرزند مرا به جان نبخشند امان/
فریاد از آن دمی که از حلق حسین
[خون] روی نهد به دشت چون سیل روان/
فریاد یتیمان چو کشد سر به فلک
هر دم ملک از فلک درآید به فغان/.

1- اصل: خورد.
2- این نام در تاریخ یعقوبی و کامل زُفَر بن حارِث کلابی آمده است.

1- اصل: فرمان دار.
2- اصل: خواست.
3- اصل: که اگر.
4- هر که او جان را به راه حق نباخت
مرد نبود او بر اهل شناخت/
مرد باشد آنکه پیش تیغ دوست
رو نگردانید و سر تا جان نباخت/.

1- اصل: بخواست.
2- صرعش …: صرع او عود کرد و وی را انداخت.

1- اصل: نَوْفَل.
2- اصل: هفتاد و پنج. رک تاریخ یعقوبی ج 2 ص 258.
3- اصل: با اشارات الحسین.

1- اصل: بگذاشت.
2- کجا سگ تواند که با نره شیر
در آویزد از روی کوشش دلیر
خصوص آن سگی که چو ابن زیاد
بداد از پی جاه، دین را به باد
کمر بست بر کین آل نبی
[که] لعنت بر آن ناکس اجنبی
3- سوره بقره، آیه 249.

1- معنی: آیا هماوردی هست؟

1- اصل: و آو.

1- بر شِمر لعین شوم غدار
لعنت باد از حی دادار/
بر هر که کشید تیغ کینه
بر سبط نبی و آل ابرار/.
2- چنین است در متن.
3- اصل: کند.

1- جان ما بادا فدای آل و اولاد رسول
نیستیم از کید دشمن بهر جان خود ملول

1- رحمت به روان پاک او باد
کز مهر علی و آل جان داد

1- سوره بقره آیه 256
2- اصل: رقاعه

1- اصل: ازنجا
2- هر که از بهر شهیدان گریه و زاری کند
رحمت جبار عالم سوی او یابد نزول
ای خوشا آنان که عمر و زندگانی را تمام
در رضای حق به سر کردند و اولاد رسول/.

1- در مورد بیعت مشروطه مختار با عبداللهِ زُبَیر رک روضة الصفا ج 3 ص 213.
2- اصل: و امیران.
3- پس از مرگ یزید که مردم کوفه عَمْرو بنِ حُرَیْث جانشین عُبَِیدالله زیاد را طرد و اخراج کردند عبداللهِ زُبَیر، عبدالله بن یزید انصاری را به امارت کوفه منصوب کرد و ابراهیم بن محمد بن طلحه هم به عنوان مستوفی یا خراج‌ستان کوفه با او همراه بود. ترجمه کامل ج 6 ص 17.
4- چنین است در متن. در تاریخ ابن اثیر این نام ابراهیم بن محمد بن طلحه و مستوفی کوفه معرفی شده است.
5- اصل: نه‌اندیشید.
6- اصل: خار.

1- اصل: تا با تو.
2- اصل: ازنجا.
3- ما را جگری است پاره پاره
از تیغ غم حسین مظلوم/
تا سر ز تنش جدا نمودند
از خواب و خوریم جمله محروم/
هر لحظه هزار لعن حق باد
بر ابن زیاد ناکس شوم/
کو رحم نکرد یک سر موی
بر نور علی که بود مرحوم/.

1- بدان تا …: برای آنکه وی را تقویت کند.
2- این نام در تاریخ طبری، کامل و حبیب السیر ایاس بن مُضَارِب الْعِجْلِی مذکور است.
3- اصل: بر خبر.
4- تا وی را …: تا لزوم استقبال از او پیش نیاید.

1- اصل: امیرالمنافقین.

1- اصل: و وی.
2- اصل: سخن.
3- سوره انفال آیه 30.
4- دوست آن باشد که نپسند دالم
یک سرِ مو بر تن یاران خویش
تا نبیند بر دل یاری، غمی
می دهد صد بار غم بر جان خویش

1- اصل: که باز گرد.

1- اصل: امام را.

1- بلعمی آورده است: «… شهری است در میان دریا بزرگ آن را «کله» خوانند از عمان شش ماه به دریا همی باید رفتن تا آنجا رسند … و همه دین ترسا دارند. در میان شهر کلیسیایی هست آن را «کَنِیسَةِ الْحَافِر» خوانند و «حَافِر» سُم سُتور بود و آن را بدان باز خوانند. اندر کلیسیا صَوْمَعَه ایست و در آن صَوْمَعَه، حُقَّه‌ای زرین، و اندر آن حقه، سمُی از سُمهای خر عیسی به دیبا و مشک خوشبوی کرده و قفل زرین بر آن نهاده و آن خانه که آن در آنجاست، همه به زر و دیبا و مشک در گرفته است و همیشه مِشک و عَنبَر همی سوزانند از حرمت عیسی و از اقصای روم، هر کجا محتشمی و پادشاهی بود قصد زیارت آن کنند و بدان تفاخر کنند و دو سال و سه سال باشد که بیرون مانند و مالها خرج کنند تا بدان رسند. بدان سبب که روزی عیسی بر آن خر نشسته است.»

1- وای از آنان که از پی ایشان
غدر بر سروران دین کردند/
بر حسین و حسن دو سبط نبی
از پی جاه قصد کین کردند/
آن یکی را به زهر خون خوردند
و آن یکی را به خون کمین کردند/
عترت و اهل بیت ایشان را
با غم و درد همنشین کردند/
[اهل او را] اسیر بگرفتند
[شیعه را] با الم قرین کردند/
[لعنت حق] بدان کسان بادا
[که خیانت به اهل دین] کردند/.
2- اصل: خونه.
3- به روایت طبری قرار قیام مختار شب پنجشنبه چهاردهم ربیع الاول سال 66 بود.

1- اصل: مشرورت.
2- جَبَّانَة به معنی بیابان و گورستان و چند محله در کوفه است از جمله جَبَّانَة سبیع، جَبَّانَة میمون، جَبَّانَة عزرم و جز اینها که همه در کوفه است.
مُعْجَم البُلدان.

1- اصل: زجر بن قَیْس. این نام در حبیب السیر نیز به همین شکل اما در دیگر موارد این متن همه جا زَحر بن قَیْس آمده است رک ص 184 همین کتاب شماره 2.

1- چنین است در متن.
2- معنی: قسم به خدای بزرگ.
3- در اصل روی «از بهر او را» خطی کشیده شده است.
4- ترا چه …: به تو چه مربوط است.
5- اکنون که غلطم: اکنون که به نظر تو در اشتباهم.

1- مماله استهزاء است.
2- ادبی تمام …: ادب و تنبیهی کامل لازم دارد.
3- سر دشمنان را به فتراک بند

1- اصل: عملت.
2- معنی: اما دانستم که خداوند به ستمکاران مهلت می‌دهد مهلتی، سپس به ناگاه ایشان را بگیرد.
3- اصل: آنگاه تا.
4- اصل: و اسب.
5- اصل: از جهة.

1- محبان شه مردان دگربار
به قصد دشمنان خنجر کشیدند
به یک حمله که کردند آن محبان
چو سگشان جمله از تن سر بریدند
بر اهل بیت چون رحمت نکردند
سزای خویشتن آخر بدیدند

از خروج مختار ابوعُبَِیده الثقفی و پیدا کردن مختار [خروج] خود را و حرب کردن وی با عبدالله مُطِیع الْعَدَوِی
(1).
روایت کرده‌اند از ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی که چون مختار بن ابوعُبَِیده این شب بیرون آمد و هنوز یک شب مانده بود با وعده خروج با مؤمنان و چون اَیاز مُضَارِب به دوزخ رسید و لشکرش به هزیمت به در سرای عبدالله مُطِیع رسیدند و هر چه رفته بود با عبدالله مُطِیع باز گفتند از کشتن اَیاز مُضَارِب بر دست ابراهیم اَشتَر که «سرش ببرید و به نزدیک مختار برد.» و گفتند که: «همین ساعت آواز طبل مختار برآید که مردم همه منتظرند.» چون عبدالله مُطِیع بشنید راشد بن اَیاز بن مُضَارِب را بخواند و گفت: «بدان که ابراهیم اَشتَر پدرت را بکشت امشب و سرش از تن جدا کرد و به نزدیک مختار برد.» راشد چون این سخن بشنید فریاد برآورد و گریستن و نوحه درگرفت، عبدالله مُطِیع بانگ بر وی زد و گفت: «وَیلَک گریه چه سود دارد، که زنان باشند که گریند باید که همین ساعت برنشینی و طالت پدرت باز خواهی و امشب از اسب فرو نیایی تا سر ابراهیم اَشتَر پیش من نیاری.» و این راشد بن اَیاز مردی مبارز و مردانه بود و سواری نیک دلاور بود و چون پدرش از کشندگان حسین بنِ علی بود، در حال برنشست و با دویست مرد سوار و پیاده به بازار آمد.
ص: 182

1- اصل: عبدالله مُطِیع القذوی.

1- اصل: کردند.
2- اصل: کرده‌اند.
3- چنین است در متن.

1- اصل: نایستادند.
2- اصل: زَحر بن قَیْس الختمغمی. در کامل این نام زَحر بن قَیْس الْجُعْفِی است و بلعمی آن را زَحر بن قَیْس الاَزدی آورده است. و رک ص 177 شماره 1 همین کتاب.
3- اصل: و.

1- در: حبیب السیر این نام شیث بن ربعی مذکور است.
2- اصل: خوارجیان.
3- اصل: خارجیان.

1- به یادم آمد شعری ز سعدی شیراز
عجب موافق این قوم بدگهر آنجاست
همیشه باد عداوت میان گبر و یهود
ز هر طرف که شود کشته، سود اسلام است
2- اصل: گذارد.

1- اصل: دری.
2- اصل: کی.
3- اصل: آواز او.

1- ماییم همه غلام اولاد علی
و اندر دل و جان ما بود یاد علی/
مانند امانی همه دم می‌خوانیم [؟]
از بعد [نبی] مصطفی باد علی/.
2- اصل: الخثعی.
3- اصل: ابراهیم گفت با شما.
4- اصل: علامات.

1- خیل: گروه سواران.
2- سواران مجاز است از اسبان به لحاظ علاقه مجاورت و ملازمت.

1- اصل: هرگاه که شما.
2- اصل: کنید.
3- خوشا آن دل که جان در ره دین داد
ز روی صدق و اخلاص و یقین داد/
ز حوض کوثرش فردا به جنت
می چون جان امیرالمؤمنین داد/.

1- گر کشته شوم تن من مسکین را
زنهار به کربلا رسانید دوان/
گویید به بالین امام مظلوم
کاین است که دادست به سودای تو جان/.

1- سوره عبس.
2- اصل: گفت یا سعید.
3- سوره زلزله.
4- سوره النازعات.
5- سوره نصر.

1- اصل: راشد بن هارون.
2- اصل: می‌دانم.

1- راشد چو نبد رشید اندر ره دین
جان داد به دوزخ آن بد اندیش لعین
حقا که رخ کام در آفاق ندید
با آل علی هر آنکه او بود به کین

1- اصل: ابا حفض.
2- استعمال از به جای کسره اضافه از ویژگی‌های نثر قدیم است.
3- همه …: همه به خدای تعالی تکیه کنید.
4- اصل: خانها.

1- اصل: عمر بن الحجاج.
2- دو لشکر از دو جانب در رسیدند
خروشان همچو دو دریای خونخوار
ملک اندر فلک می‌گفت یارب
ظفر ده با مسلمانان دیندار
3- اصل: بدنجا.
4- چنین است در متن.
5- خال المؤمنین: لقب معاویة بن ابی سفیان است. خال: دائی.

1- اصل: غلام.
2- اصل: بر نه گشته‌ام.

1- آن کیست که خون روان کند از تن این
تا سرخ کند به خون این خاک زمین
زیرا که به کربلای با کرب و بلا
فرزند حسن بکشت این شوم لعین

1- اصل: خوارج.
2- اصل: خوارج.
3- اصل: کی.
4- اصل: و یا یارو.
5- معنی: آیا امروز روز جنگ و نبرد هماوردی هست؟
6- اصل: مُبارَزَت کنید.

1- اصل: یاری کردند.
2- اصل: بنه ایستند.

1- بیا تا ببینیم امروز ما
که در رزمگه بخت و دولت که راست/.
2- راء فک اضافه در این متن بسیار است. ایشان را دل: دل ایشان را.
3- اصل: بخواسته.

1- اصل: الخثعی.

1- چو روباهی که دست و پا کند [زود]
چو بیند شیر، آن سگ همچنان [نیز]
به صد حیله به میدان آن بد [اندیش]
بجست از چنگ آن شیر ژیان [تیز]
2- اصل: نروند.
3- اصل: نام.
4- اصل: دری.

1- اصل: بخواستن.
2- اصل: ابو. س

1- سوره بقره آیه 264.
2- کنیه مختار است، کنیه ابراهیم اَشتَر نیز ابواسحاق ذکر گردیده است.
3- با من …: با من صحبت از داد و ستد مکن.
4- اصل: که خواهد.
5- معنی: و سلام به امیر هوشیار و رحمت و برکات خدا بر او باد.

1- دشمن چو شود زبون ببخشای و را
کان عجز و زبونیش ز کشتن بتر است
ور بار دگر به کینه آید بیرون
تو شاد بزدی که نیکیت راهبر است

1- منظور آنست که این اولین مجلس از شروع فعالیتها و مبارزات مختار است و آنچه پیش ازین آمد قیام توابین بود.
2- اصل: عُبَِیدالله

از خروج کردن مختار و حرب کردن [با] لشکر مُصعَبِ زُبَیر و غارت کردن لشکرگاه او. روایت کند ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی که چون مختار ابوعُبَِیده خروج کرد و کوفه را بگرفت و عبدالله مُطِیع به هزیمت برفت و آنگاه زینهارش داد و وی برفت و مختار به دارالاماره فرود آمد و آن همه فرش و آلات و مال و خواسته که درآنجا بود برگرفت و پنجاه هزار دینار در بیت المال بود، برگرفت و بر بام کوشک رفت بدان جایگاه که مسلم عقیل بر دار کرده بودند، بسیار بگریست و زاری بکرد و بفرمود تاآن جایگاه به مشک و زعفران و عنبر اندر گرفتند آنگه به زیر آمد و برتخت نشست و عبدالله کامل الشَّاکِرِی را خلیفتی داد و ابو العلا (1) را حاجبی داد و خیر را که غلام او بود خزانه داری داد و ابراهیم اَشتَر را سپاهسالاری داد بر همه لشکر و زَائِدَة (2) بن قُدَامَة را امیری داد و احمر بن شُمَیط را عارضی لشکر داد و محمد بن ربیع را امیری عَسَس داد و هر یکی را به رسم و قاعده خود شغلی بفرمود و وی برتخت مملکت بنشست و مردم را بار داد و مهتران کوفه به سلام اندر آمدند و مختار را تهنیت همی کردند بدان ظفر که خدای تعالی وی را داده بود بر عبدالله مُطِیع.
چون اهل کوفه هر که مهتران و رئیسان شیعه بودند حاضر شدند مختار گفت:
ص: 209

1- در موارد دیگر نام حاجب مختار، ابوعمرو ذکر گردیده است.
2- اصل: زایره.

1- اصل: عبدالله.
2- منت ایزد را که کرد از بند و زندانم اخلاص
[پس مرا] داد از عنایت بر ستمکاران ظفر/
[آرزو دارم که] از الطاف رب العالمین
[کز عُبَِیدالله شوم] نحس سگ نَبْوَد اثر/
3- اصل: نواحی.
4- مختار یاران خود را به نواحی مختلف فرستاد تا هر که را بر سر کار بود بیرون کردند و خود جایگزین شدند. ترجمه تاریخ یعقوبی ج 2 ص 202.

1- اصل: بانگ.
2- اصل: بدنجا.
3- اصل: بااشارات.
4- اصل: و به.

1- عسکر: شهری در خوزستان بوده است.
2- اصل: عبدالله الشکری.

1- هر کس که قسم به نام حق یاد کند
و آنگه برود نزاع بنیاد کند
شک نیست مرا درین که سوگند دروغ
فرصت ندهد و را که جان شاد کند
2- اصل: حنیفیه.

1- معنی: خداوند امیر را تأیید کُناد.
2- نه رِشْوَتی …: پرداخت رِشْوَتی را تقبل نکرده و رشوه نداده‌ایم.

1- اصل: ازنجا.
2- اصل: هیبره.
3- اصل: ازنجایگاه.
4- اصل: بی راهها.

1- به علی آن کسی که کرد اقرار
بی گمان پیرو علی ولی است
هست بی شک علی ازو بیزار
که مدامش مدار بر دغلی است
2- اصل: کس.

1- اصل: بطالت.
2- عطف فعل مفرد به جمع.
3- چون..: هنگامی که آفتاب در وسط آسمان جای گرفت.

1- هر که از شیر حق نظر دارد
کی تواند که خصم وی گردد
اندر آن بیشه‌ای که شیر بود
روبه آن جایگاه کی گردد

1- کشیدند این گروه بی حمیت
ز کینه تیغ بر آل پیمبر/
حیا مطلق نکردند این لعینان
جدا کردند آن شه را ز تن سر/
که بادا صد هزار ان لعنت حق
بدین قوم بداندیش بداختر/.

1- اصل: پارسی.
2- ترسا چو شنید این سخن را
بگذاشت طریق برهمن را/
در دین محمدی درآمد
وز مذهب و کیش خود برآمد/
آیین نبی و آل بگزید
وز عادت خویشتن بگردید/
حقا که جَهود و کبر و ترسا
بهتر ز یزید بی هویدا/
نفرین و سخط فزون [بر او باد]
بر طور یزید و قوم او باد/.

1- اصل: دست.
2- اصل: دست.
3- اصل: برنیی.
4- اصل: صمصام.

1- اصل: گفتم.
2- اصل: نه آمدمی.
3- اصل: ازنجا.
4- معنی: پروردگارا، به حق پیامبرت و حضرت علی و حسن و حسین مرا از شر و حیله او کفایت کن.

1- هر که گردن نهاد بهر طمع
چه عجب گر سرش رود بر باد
مردمان از طمع زبون کردند
خرم آن دل که در طمع نفتاد
2- اصل: مَلاعِین.
3- اصل: همه با سِلاحهای.
4- اصل: کشتی.
5- اصل: دست.

1- اصل: اعرابیست.
2- اصل: چنان.

1- اصل: ازنجا.
2- اصل: می‌کنید.
3- اصل: بدان.

1- شکر حق کز میان لشکر خصم
آمدی بی غم و الم بیرون
حق نگهدار بادت ای سرور
دولت و حشمت تو باد افزون
2- اصل: باز داشتن من بودم و به عامِر.
3- اصل: کسی.
4- با توجه به مطالب قبل تعداد سپاه باید کمتر از این می‌بود.

1- اصل: و مَیْمَنَه را.

1- همه در …: تمام مسئولیت به عهده او بود.
2- اصل: از همه.
3- معنی: آتش برافروخته شد و از ننگ پرده برداری گردید به یاری خداوند جبار و برکت پیامبر برگزیده امامت سرور نیکان.

1- اصل: که دانه.

1- اصل: یک ضربتی.
2- اصل: گفتید.
3- اصل: آنکر.

1- اصل: قوم.

1- اصل: ما و یرا.
2- بهر فرزند سرور مردان
شاید ار خون ز دیدگان بارند/
دوستان علی و آل علی
مؤمنان را به جان خریدارند/.
3- خاذِر آن را به شکل حارز جازر و خارز هم آورده‌اند. قریه‌ای در نَهْرَوَان است. برخی گفته‌اند نام محلی است که در آن ابراهیم اَشتَر با عُبَِیدالله زیاد جنگید. مُعْجَم البُلدان ج 3 ص 388.
4- اصل: مُصعَبِ زُبَیرند.

1- اصل: قوة.
2- اصل: محمد حنیفة.

1- اصل: نامبارک.
2- ترا از …: وجود من برای تو کافی است.

1- اصل: فرستی.
2- اصل: نامه.
3- اصل: امیر الفاسقین.
4- اصل: دیار ربیع.

1- سپاهی فرستم به مختار زود
چو آتش که از وی برآرند دود/
از آنها که هستند با وی قرین
نمانند یک تن به روی زمین/.
2- اصل: دوزخ.
3- اصل: امیر الفاسقین.

1- عرابی مِخْنَف اعرابی است در متن گاه اعرابی و گاه عرابی به کار رفته است.

1- اصل: اویم.
2- دشمن دوستان اهل البیت
هرگزش فرصت و ظفر نبود
دارم امید بر خدا و رسول
کاین چنین دشمنیش سر نبود

1- هر که را غدر باشد اندر دل
دل او را دو نیم باید کرد
سر او را به باد باید داد
جای او در جحیم باید کرد

1- مرا …: جان مرا نجات داد.

1- عطف فعل مفرد به جمع.
2- سوره بقره آیه 156.

1- مرا امید باشد بر خداوند
که نگذارد مرا زین گونه دربند
مرا برهاند و توفیق بخشد
[جدا سازم چو] آنان بَند[ت] از بَند

1- اگر …: در صورتی که برای ما زندگانی باقی مانده باشد، خدا درست می‌کند و ما را نجات می‌دهد.
2- سوره انسان.

1- چنین است در متن.

1- هر که را یار، کردگار بود
ایمن از رنج روزگار بود
گرچه افتد میان بند و بلا
زان میان زود برکنار بود

1- چنانکه …: هر چه پیش آید بیاید.
2- اصل: شدمی.

1- اصل: شوید.
2- اصل: با اشارات.
3- لطف حق بین که شب من محزون
بودم اندر میان بند و بلا/
خواست دشمن که تا مرا بکشد
از سر کین به صد هزار جفا/
روز دیگر مرا مسلط کرد
تا بریدم سر ورا ز قفا/.

1- اصل: بوچه.
2- اصل: و همی دویدم.

1- اصل: ترا.
2- [چیست بهتر] ازین که می‌بینم
سر دشمن به پایت افکنده
باد یا رب همیشه اندر دهر
دشمنت کشته، دوست زنده
3- چنین است در متن.

1- چنین است در متن.
2- اصل: هیژدم.

از خروج کردن مختار ابوعُبَِیدة الثقفی روایت کند ابو مِخْنَف لوط بن یحیی الاَزدی که چون مختار سپاه شام را بشکست مؤید و منصور به کوفه باز آمد. کارداران و امیران و عاملان را از هر سویی به شهرهای عراق روانه کرد. امیری لشکر به خُزَیْمَة (1) ثعر داد و امیریِ باب الاعلی به عَمَّارِ بن أَوْسٍ داد، و کارش قوی شد. پس تدبیر کشندگان حسین بنِ علی کرد و همه کشندگان حسین بنِ علی در آن وقت در کوفه بودند و هر کسی به خانه خویش ایمن و فارغ نشسته بودند، از آنکه مختار به ایشان نمی‌پرداخت.
ایشان نیز چنان می‌پنداشتند که مختار این خروج از قِبَل ولایت می‌کند نه از قِبَل خون حسین بنِ علی (ع) و ندانستند (2) که هر یکی را مکافاتی نهاده است. چون مختار از حرب مُصعَبِ زُبَیر و عامِر رَبِیعَة بپرداخت و ایمن شد، تدبیر کشندگان کرد. ابراهیم اَشتَر گفت: «ای امیر، دست به یکی ازیشان نکنی که نه وقت آنست. صبر کن تا این کار را تباهی نکنی، که کشندگان حسین بنِ علی مهتران کوفه‌اند، اگر دست بر یکی نهی همه بر تو بیرون آیند و رنج تو ضایع شود، فرمان من کن و هر یکی را بخوان و خلعت ده و بنواز و بگوی مقصود من ولایت گیری بود. اکنون چون به دست آمدم، هر چه مرا باشد اگر تایی نان باشد یک نیمه آن شما را باشد.» و ابراهیم این از قِبَل آن گفت که همه کشندگان حسین بنِ علی گذشته از پسرِ زیاد، بزرگتر از محمدِ أَشْعَث بن قَیْس نبود و
ص: 260

1- اصل: خُذیْمَة.
2- اصل: و چون بدانستند.

1- به حیله گر توان دشمن گرفتن
بسی بهتر ز جنگ و کارزار است/
ببخشش سوی خود خوان ور بیاید
ترا آنگاه دست اختیار است/.
2- اصل: کند.
3- این …: این گروه در حد و مقام و اهمیت تو نیستند.

1- اصل: خواهند.

1- اصل: ازنجا.
2- اصل: حدیث. حدیثه نام قصبه ایست در نزدیکی موصل کنار رود زاب.
3- اصل: بنشاد. اگرچه نشاد مصدر باب مفاعله به معنی سوگند داد می‌باشد اما وجه فوق ترجیح داده شد.
4- اصل: دشمن‌اند یکی عبدالله.

1- اصل: فرستم.
2- اصل: رای ایستا.

1- عُکْبَرَه یا عُکْبَرَا
شهرکی است بر مشرق دجله تا بغداد ده فرسخ فاصله دارد.
2- اصل: خواب.

1- زهی دولت کسی کو را به محشر
شفیع و مهربان باشد پیامبر/
کسی را شد میسر این سعادت
که او را در جهان باشد سه عادت/
یکی آنکه نباشد اهل آزار
دوم باشد ز غیر شرع بیزار/
سوم ای یار من حفظ زبان است
نگویی آنچه اندر دین زیان است/
خداوندا زبان ما نگهدار
از آن چیزی که باشد ناسزاوار/
مرادات جهان ما روا کن
پیمبر را شفاعت خواه ما کن/.
2- اصل: ما بایستادمی.
3- اصل: شارستانی.
4- اصل: خیر و عاقبت.
5- اصل: ازنجا.
6- اصل: رَبِیعَة بن محارق لغنوی. این نام در مُروج الذَهَب و کامل رَبِیعَة بن مخارق الْغَنَوِی اما در حبیب السیر رَبِیعَة بن محارق العنوی آمده است.

1- چنین است در متن.

1- سوره آل عِمْرَان آیه 169.
2- اصل: سواری.

1- چنین است در متن.
2- دشمن آل مصطفی آن به
که سرش از بدن جدا باشد/
زانکه خصم رسول و آل رسول
بی گمان دشمن خدا باشد/
وانکه او دشمن خدا گردد
آتش دوزخش سزا باشد/.

1- این نام در تاریخ ابن اثیر سعربن ابی سعر آمده است.

1- هر که رحمت کند به خصم علی
هست خصمش خدا به روز جزا/
تا نبینی «چرا؟» به روز شمار
دشمن مرتضی رسان به سزا/.

1- ای کوکب دری سعادت
یا رب که همیشه فتح بادت
بر گرد دل تو غم نگردد
بادت همه گه طرب زیادت
2- اصل: سخن.

1- اصل: فرستی.

1- اصل: نجیله، نُخَیْلَة: موضعی است در نزدیکی کوفه.
2- اصل: مردم.
3- اصل: عمر بن الحجاج.
4- اصل: بشرین شویط، به حکم اکثر بِشْر بن شوط در متن آمد.
5- اصل: و آنگه.
6- عمر بن سعد بن ابی و قاص زهری مدنی، ابن زیاد او را وادار به جنگ با حسین بنِ علی ع کرد و فاجعه کربلا رخ داد، در سال 66 قمری به امر مختار در کوفه کشته شد.

1- اصل: می‌کنید.
2- اصل: که تا چه.

1- اصل: می‌گذارم.
2- الله الله برای تحریض به شتاب است، یعنی زود باش و برگرد.
3- اصل: فلح. در موارد دیگر أَفْلَح آمده است.

1- سوره آل عِمْرَان آیه 173.
2- در کامل و مُعْجَم البُلدان نام این محله جَبَّانَة سبیع مذکور است.
3- اصل: محلها.
4- اصل: چون یزید.

1- ظاهرا این شخص همان کسی است که مختار او را ولایت موصل داد. [؟]
2- اصل: اولیا.
3- اصل: اولیان.
4- اصل: بنی همدانی.

1- معنی: اگر من دربان بهشت بودم می‌گفتم ای قوم بنی همدان به سلامت و آرد شوید.
2- پشت وا …: ایشان را تکیه گاه خود قرار داده‌ام.
3- اصل: منقد مره، در چند جا و در موارد دیگر مُرَّه منقد آمده بود، در حبیب السیر و کامل مُرَّةَ بنِ مُنْقِذ بنِ نُّعْمَان عَبْدِی و در طوفان البکاء جوهری مُنْقِذ مُرَّه مذکور است. در کامل این شخص از جمله نجات یافتگان از چنگ مختار محسوب شده است.
4- تا …: تا زمانی که من به فکر دست بریده زَحر هستم.

1- چون سگ از پیش نره شیر گریخت
در دم آن روبهِ پلنگ مزاج
روبه ار چند حیله انگیز است
آخر افتد به تله‌ای ز لِجاج

1- اصل: گفتند.
2- در تاریخ ابن اثیر این نام، مالک بن بَشِیر است.
3- اصل: اسد.

1- اصل: از درآمد.
2- این نام در دومورد سطور بعدی مالک آمده است.
3- ز اهل بیت آنکه آب کرد دریغ
تشنه باشد به خون او ایام/
لعن حق شد حلال بر آن کس
کاب کرد او به اهل بیت حرام/.
4- ظاهرا این شخص در مجلس ششم به دست ام عامِر به قتل رسیده بود و در مجلس چهاردهم از او نام رفته. کشته شدن او در اینجا هم معتبر نیست چون در مجالس 22 و 23 نیز از او یاد شده است.
5- آوردن باء تأکید در آغاز فعل از خصوصیات این متن است.

1- اصل: اهله.
2- سر آن فتنه جوی جنگ امیر
چون سر سگ ز تن جدا کردند
آنچه او کرد با حسین علی
با سر او هم آنها کردند

1- اصل: زندیقی.

1- اصل: عبدالله.
2- هر کجا شِمر شوم تیغ کشد
خیر از شر او بپرهیزد/
خیر و شر چونکه ضد یکدگرند
خیر با شر کجا بر آمیزد/
شر به جایی که گشت مستولی
تو یقین دان که خیر بگریزد/.

1- اصل: من خواستم.
2- این نام در کامل کلتانید مذکور است.

1- اصل: گفتم.
2- اصل: عمروی.

1- ای شِمر که صد هزار لعنت
بر روح و روان تو لعین باد
تو فرق حسین را شکستی
بر فرق تو گرز آتشین باد
در هر نفسی هزار لعنت
از حق به روان تو لعین باد
2- اصل: نگفتی.
3- اصل: خوارجی.
4- اصل: و جمله گفتند.

1- اصل: و ابوعمرو.
2- اصل: بوعمروی.

1- بحمدالله که دشمن سرنگون شد
تن سرگشته او غرق خون شد/
کسی کو خصم شاه کربلا گشت
قرین صد غم و درد و بلا گشت/
چو در دنیا ز حق گردید عاصی
به عقبی نبودش هرگز خلاصی/.
بنا به روایت جوهری مختار دستور داد تا دستها و پاهای سِنَان أَنَس را بریدند و روغن زیت را جوشانیدند و او را در آن انداختند.
2- اصل: برادر زن.

1- اصل: بنی کشنده.

1- اصل: بگوی.
2- آن کسی را که شر بود در سر
و آنگهی باشد ش امید به خیر/
همچو آن بت پرست شومش دان
که شفاعت کند به بت در دیر/
که مرا کن بهشت ارزانی
تا نمایم به کام خاطر سیر/.
3- اصل: بنی کشنده.

1- اصل: خواهد فرستادن.
2- سوره بقره آیه 216.

1- اصل: ابوعمروی.
2- مشابه سیلی نقد به از حلوای نسیه است.
3- سوره حج آیه 11.
4- عُمَرِ سَعْد نحس ملعون [را]
همچو سگ سر ز تن جدا کردند/
لعنت حق [برآن سگان بادا]
که به آل علی [جفا] کردند/
هیچ کافر [چنان گناه نکرد]
آنچه با [اهل مصطفی کردند]/.
5- سوره انعام آیه 45.

1- اصل: به نام.
2- اصل: حفض در «کامل» و «حبیب السیر» این نام حَفص مذکور است.
3- اصل: حفض در «کامل» و «حبیب السیر» این نام حَفص مذکور است.
4- اصل: حفض در «کامل» و «حبیب السیر» این نام حَفص مذکور است.
5- مختار گفت این عمر بن سعد به قصاص حسین و این حفص پسرِ عمر به قصاص علی بن الحسین و حال اینکه هرگز یکسان نیستند. به خدا سوگند اگر من سه رُبع قریش را بکشم هرگز به قصاص انگشت کوچک حسین نخواهد بود. ترجمه کامل ج 6 ص 103. همچنین رک حبیب السیر ج 2 ص 143.
6- اصل: که کفارت.

1- اصل: با پنجاه.
2- اصل: جای.

1- این نام در چند سطر پیش قاسم بن جار آمده است.
2- اصل: خوارجی.
3- اصل: زنی خولئی.

1- سوره آل عِمْرَان آیه 9.
2- زن پاک سیرت که خویش نکوست
زن و مرد یارند او را و دوست
[چو زن] بد زبان است و ناهاوار
[همه خلق] گیرند از وی کنار
3- اصل: مسلمان.
4- بنا به روایت جوهری خَوْلِی سر امام حسین را در تنور جا داد،
ابیات زیر، زبان حال مختار است با خَوْلِی:
آن سری کش فاطمه بر دوش داشت
مصطفی پیوسته در آغوش داشت/
گیسوانی را که عمری جبرئیل
شستشو دادی به آب سلسبیل/
چون نهادی در تنور آن رأس پاک
گیسوی پر خونش آلوده به خاک/
ای منافق تر ز کُفّار فَرَنگ
ای یهودی زاده بی نام و ننگ/
ای ز رویت نور ایمان گشته دور
داده مهمان را کسی جا در تنور؟/
آن رخی کو قبله اهل یقین
کردی ای نامرد خاکسترنشین/
حنجر پاکی که جدش مصطفی
بوسه زد، دادی به نوک نیزه جا/
کردی آن ابرو کزو مه شرمسار
چون هِلَال از مغرب بی آشکار/

1- اصل: و قاسم آستین.

1- اصل: دو.

1- هر که خنجر کشد بر آل علی
شاید ار دست او جدا سازند
[همچنین] لایق است کان سگ را
[در زمان] سر ز تن بیندازند
2- اصل: ابوبکر بن فجار.
3- اصل: بیاوردند پیش.
4- اصل: آمد.

1- اصل: بداند.
2- حکم بن ابی العاص بن امیه، پدر مَروان و عموی عثمان و یکی از اصحاب بود که روز فتح مکه اسلام پذیرفت. به علت لودگی‌ها و مسخرگیهایش حضرت رسول او را به طائف تبعید کرد تا زمان خلافت عثمان درآنجا بود، عثمان او را بخشید و از تبعیدگاهش به مدینه آورد.

1- هر که را مهر مرتضی نبود
منقبت بهر او چه سان گوید
زانکه نطق روان به سان گلی است
کز گلستان او همی روید
آن سیه رو که دشمن است او را
گل این گلستان چه سان بوید
2- اصل: اهل و بیت.
3- اصل: ابراهیم گفت ای ملعون.

1- اصل: شوطه.

1- بهر خصمی آل پیغمبر
هر که در کربلا نهاد قدم/
نیست گشت از سرای ملک وجود
رفت آن شوم سوی شهر عدم/.

1- ظاهرا نستد مناسب تر است.
2- اصل: آبان.
3- اصل: نه افکند.
4- اصل: سرای.
5- اصل: بگریزد.

1- دشمن کوردل چنان بهتر
که سراپاش غرق خون باشد/
همچو آن سگ که درگه کشتن
بند در گردن و زبون باشد/.
2- اصل: تا مردم.

1- اصل: نوزدهم.
2- اصل: حدیث.

1- [اگر] شوند از جان مرا دشمن همه خلق جهان
و آنگهی آیند سویم آشکارا و نهان/
[من] به یاری خدا نندیشم از ایشان جُوِی
[کینه خواهیم] سینه هاشان چاک سازم درزمان/.

1- دریکی دوصفحه بهد نیز آمده: «لشکر برداشت و برفت.»
2- اصل: می‌آیند.
3- اصل: آمدند.

1- غنیمت دان تو مال دشمن دین
که چون شیر بر مادر حلال است
ولیکن خوردن مال مسلمان
ز روی ظلم می‌دان کان وبال است
2- اصل: ما را.

1- اصل: باران.
2- اصل: گفتی.

1- هر که را روزیی نصیب کنند
غیر او را نصیب از آن نبود/
ور ستیزه کند به خوردن آن
بی شک او را به جان امان نبود/.

1- اصل: جای.

1- آن که خواهد که از ره [بیداد]
دوستی را به خویش یاد کند/
بی شک آن دوست دشمنش گردد
پس به چشم کسانش خوار کند/
ور به دشمن کسی کند نرمی
شودش یار و جان نثار کند …/.
2- اصل: چون ایشان.
3- اصل: از گرد بر گرد.

1- اصل: می‌خواهیم.

1- اصل: دین روز.
2- اصل: که تا من.
3- اصل: بود.

1- اصل: عمر عاص.
2- آن سیه دل که تیغ کین بکشید
پس به حرب حسین روی نهاد/
سر آن حضرت از بدن ببرید
داد بیداد آن سیه دل داد/
روزگار آنچنان لطیف انگیخت
که بشد عرض و مال او برباد/
هیچ کس در جهان نکرد بدی
که جزای بدش زمانه نداد/.
3- اصل: آنج.

1- برزینت …: خود را چون ایشان آراست.
2- اصل: گفت آنکه.
3- اصل: خاسته.
4- اصل: بذر.

1- اصل: تیغ.
2- اصل: مؤمن.
3- تا اجل سری بنده‌ای نرسد
سعی در کشتن ندارد سود
چون رسیدش اجل به امر خدای
بگسلد ریسمان عمرش زود
لیک دارم امید کاین ملعون
نیست گردد چنانکه عاد و ثمود

1- مقصود آنست که تو پیشدستی کن.

1- اصل: ساخته.
2- چنین است در متن.
3- اصل: کنند.
4- اصل: ازین حرامزاده.
5- اصل: جنیتیان.
6- اصل: و حاجب.

1- اصل: می‌گذشتند تا همه بگذشتند.

1- ظفر کردند آخر لشکر دین
بدان کافر دلان شوم شامی
بسی کشتند مرد از لشکر شام
همه گردان تیرانداز نامی
2- معنی: بهشت خدا بر او باد.

1- اصل: حدیث.
2- اصل: بیستم.

1- به مصداق الکوفی لا یوفی.
2- فریب و مکر با دشمن حلال است
وگر چه قوت تو بر کمال است
که شاید ناتوانی کشته گردد
تنش با خاک و خون آغشته گردد
وبال تو شود آن خون پس آنگاه
معاذالله شوی عاصی درگاه

1- اصل: مُصحَف.
2- معنی: ای خدای بسیار نیک و نعمت دهنده، ای خدای زنده، ای خدای بی همتا به حق محمد و پدرم علی ع با نگهداری خود مرا از گناه محفوظ بدار و از جور ستمکاران و شر حسودان و مکر حیله گران کفایت کن.

1- اصل: من، در این دعا همه جا من به جای من آمده بود.
2- اصل: مشیئة.
3- اصل: عن.
4- ای دانای راز و امور پنهان، ای کسی که آسمانها به قدرت او بنا شده، ای کسی که زمین به عزت او گسترده گردیده، ای کسی که کوهها به مشیت و خواست او استوار شده، ای کسی که دریاها به دستور او جاری گردیده، ای کسی که بادها به قدرت او جریان دارند، ای کسی که یوسف را از رقت بندگی نجات دادی، از تو می‌خواهم که تمام غم و غصه مرا برطرف کنی.
5- سوگند به …: سوگند به رها کردن عیال و آزاد گردانیدن بندگان و ایمان سخت و شدید.

1- مردم را …: به مردم به واسطه زبان اعتماد می‌کنند.
2- کسی را …: کسی را به بیعت با خود دعوت نمی‌کنم.
3- علی مرتضی کان بود در دهر
ز بعد مصطفی سر خَیل ایشان
ندیدی کان گروه شوم غدار/
چه‌ها کردند با آن کان حسان
زدندش تیغ بر فرق مبارک/
که تا شد غرق خون آن روی رخشان
[حسین، او] هم که بد با جان برابر/.
برای جاه دنیا آن لئیمان
سرش در کربلا بر نیزه کردند
نترسیدند از جبار دیان
به آل و اهل بیتش ظلم کردند
که صد لعنت بر اهل ظلم و طغیان

1- اصل: دست.
2- این نام در سطور بعد نُّعْمَان بن عامِر آمده است.
3- اصل: عمر، در صفحات بعد عَمْرو آمده است.
4- در تاریخ یعقوبی مذکور است که مختار، ابو عبدالله جَدَلِی
را برای رهایی محمدِ حَنَفِیَّه فرستاد. اما در روضة الصفا ج 3 ص 244 رئیس فرستادگان مختار برای نجات محمدِ حَنَفِیَّه ظَبْیَان بن عُمَارَة
مذکور است.
5- اصل: عمر، اما با توجه به دنباله ماجرا ظاهرا منظور عَمْرو بن طَارِق است.

1- ای خوشا آنان که جان دادند در راه خدا
پس زجان کردند بر آل محمد اقتدا

1- اصل: طُّفَیْل بن عمر.
2- اصل: هانی بن قَیْس اما او چنانکه گذشت اول به مکه و آرد شد، پس موافق ماجرا بِشْر بن عِمْرَان به نظر رسید.
3- مأخوذ از سوره حج آیه 78: و جاهدوا فی الله حق جهاده.

1- این شخص در سطور قبل نُّعْمَان بن عَمْرو ذکر شده است.
2- اهل دین را سوی دنیا نیست هرگز تمام
ای که اهل دین نه‌ای دنیا ترا باشد تمام

1- سوره مائده آیه 2.
2- سوره احزاب آیه 33.
3- امید دارم …: امید دارم که خدا پشیمانی و توبه او را بپذیرد و وی را مورد مؤاخذه قرار ندهد.
4- اصل: قتل.
5- سوره نساء آیه 93.

1- سوره انفال آیه 16.
2- اصل: نکند.
3- اصل: سخن.
4- بگوید، نگوید، بماند، عطف افعال مفرد به جمع است.

1- گر همه عالم مرا دشمن شوند
من شوم از جان به ایشان خیرخواه
ور کنند از کینه‌ام هر دم نظر
من کُنَمْشان از سر شَفْقَت نگاه
2- اصل: خطی.

1- در صفحات بعد از قول محمدِ حَنَفِیَّه آمده است که «ساقه‌ی سپاهش من دارم.»
2- اصل: بذو.
3- اصل: بیست و یکم.

از خروج مختار بن ابی عُبَِیدة الثقفی و اخبار محمد بنِ عَلِی و غایب شدنش اندر کوه عقیق.
روایت کند عبدالله بن عباس بن عَبْدِ الْمُطَّلِب که چون عبداللهِ زُبَیر آهنگ محمد بنِ عَلِی کرد و سید را به خیمه اندر باز داشت بر سر چاه زمزم، خبر به عراق رسید و مختار سپاه فرستاد و فصلی گذارده (1) شد میان ایشان و صلح کردند و محمد بنِ عَلِی به خانه اندر معتکف بنشست و پرده به روی فرو هشت و کس را اندر پیش خویش رها نکرد مگر روز آدینه و موسم حاجت، پرده برداشتی تا مردم اندر آمدندی و او را زیارت کردندی و مسئله‌ها پرسیدندی و احکام شریعت پیش وی درست کردندی و هر آدینه خلقی (2) بسیار گرد آمدندی به نزدیک وی و پسرِ زُبَیر را سخت می‌آمد، اندر ماند و با دل گفت: «والله که این مرد اگر سالی مقام کند مرا باطل گرداند و مردم روی به وی نهند و بیعت کنند به امامت او، یا خود، خلق را اشارت کند به امامت علی بن الحسین زین العابدین و آنگاه رنج من ضایع گردد. اکنون مرا حیلتی باید کردن تا او را از مکه بیرون کنم و از زمین حِجاز برانم پس چون او رفت من ایمن شوم به ولایت خویش، که تا او در مکه بود کس سوی من ننگرد و ندانم که چه تدبیر کنم اندر کار ایشان، که اگر آهنگ وی کنم عهد شکسته باشم و سوگندان، دروغ کرده و اهل مکه مرا ملامت کنند و
ص: 349

1- فصلی گذارده شد..: فیصله‌ی مرافعه‌ای بین ایشان برقرار گردید.
2- اصل: خلق.

1- اصل: بودیعت

1- کیک: فلان، منظور همان پیامبر است.
2- و ای بر جان کسی کز روی جهل و کودنی
بگذرد از دین و رو آرد به دنیای دنی
هر که را این شیوه باشد در جهان پرغرور
مرد نبود بلکه باشد کمتر از بیوه زنی
3- تا این …: تا این حکومت بر من قرار گرفت و مسلم شد.
4- چون: چگونه.

1- سوره حشر آیه 21.
2- اصل: گفت.
3- که: چون، هنگامیکه.
4- سوره نمل آیه 16.
5- سوره مریم آیه 6.

1- اصل: خانه.

1- اصل: دانم.
2- وقت شد کز جور اعدا روی در عالم نِهَم
بس صدای گفت مخفی در بنی آدم دمهم

1- اصل: بساط.

1- اصل: ازنجا.
2- ای که می‌جویی ره حق زینهار
دست از دامان اهل حق مدار/
رو غنیمت دان حضور اهل حق
تا بری از رهروان ره سبق/
زینهار از خدمت ایشان ممان
حاصل اوقات خود می‌دان همان/.

1- اصل: فکر.
2- سوره انبیا آیه 47.

1- اصل: نیزها.
2- اصل: اگر شش هزار.
3- اصل: و نعره‌ها.

1- باشد ای اهل دل صاحب نظر
قوت اهل حق از جای دگر
قوت و نیروی مردان خدا
کوه اگر خواهی کند از هم جدا
2- اصل: و مردم.

1- دشمنی هر کو به اهل بیت ورزد در جهان
دشمن جان خود است آن دل سیاه تیره جان/.

1- اصل: بیابان.
2- اصل: عرابی.

1- چنین است در متن.

1- اصل: مردنه.
2- اصل: و دیگر که مرا.
3- اصل: کارزار من.
4- اصل: با بدید.

1- روبه ار با شیر بر ناید گریزش بهتر است
زانکه روبه کی حریف سیلی شیر نر است/.
2- معنی: ای لشکری که دارای تلاش و یاران می‌باشید.

1- اصل: بالطاعة.
2- اصل: حی ام. حیه: مار.

1- اصل: برفتیم.
2- دریای قُلْزُم را دریای موسی و دریای زَیلَع نیز گفته‌اند و آن خلیج باریکی است که مانند زبان از دریای یمن بیرون آمده است، در همین دریا بود که فرعون و سپاهیانش غرق شدند.
3- خلف: به کسر خ و به معنی مختلف است.
4- اصل: هوای.
5- اصل: محارِث، در تمام موارد دیگر محارس آمده است.
6- معنی: یا علی به تحقیق هر کس ترا پرستید در زمزمه‌ی کسانیکه با تو دشمنی کردند گمراه شد.

1- معنی: ای شرورترین اشرار خارج شو، همانا که خشم خداوند جبار شامل توست و محل باز گشتت آتش دوزخ است. ای کشنده‌ی حیدر کرار که پیشوای نیکان، سرور جانشینان پیامبر، امیرالمومنین علی بن ابی طالب است بیرون آی.

1- زَّبانِیَة: موکلان دوزخ، دوزخ بانان، جمع زبنیه یا زبنی، این کلمه در قرآن نیز مذکور است فَلْیَدْعُ نادِیَهُ، سَنَدْعُ الزَّبانِیَة.
سوره علق آیه 17 و 18.
2- آن که زد تیغ را به فرق علی
هر دمش صد هزار محنت باد/
غرق بحر عذاب باد تنش
[تا قیامت دچار لعنت باد]/.

1- اصل: یا راهب.

1- چنین است در متن اصل: تا برسیدند به جزیره‌ی آب.
2- اصل: معیشته.
3- معنی: ای فرزند امام، در زمان معین خود را در این غار پناه ده، بدرستی که درخواست خدا دلیلی و جود دارد که جز او به آن آگاه نیست.
4- وقت رحلت رسید ای یاران
لفظ هذا فراق بر خوانید
هر حکایت که هست بر گویید
ذوق دیدار مغتنم دانید

1- اصل: هم چندان.
2- در ص 366/15، از قول محمدِ حَنَفِیَّه آمده است بر مقدمه او من باشم.
3- اصل: کوههای ام.

1- اصل: گروهی.
2- اصل: و علی.
3- اصل: مکه.
4- هیچ کس در جهان کون و فساد
چشم بر روی عافیت نگشاد/
هر که آمد دو روز بیش نماند
رفت و دامان برین جهان افشاند/
خواند بی شبهه از سر ایقان
آیه کل من علیها فان/.

1- اصل: داریم.
2- اصل: کرسی.

1- اصل: خواستن.
2- اصل: کرسی.
3- عَلَم عالم که در جهان عَلَم است
کاه برگی است نزد عَلَم خدای
هر که نزد خدا مقرب گشت
عمل او بود صواب نمای
جان فدای شهی که در عالم
بوده عزمش همه به فکرت و رای

1- در الکامل این نام طُّفَیْل بن لَقیط آمده است.
2- اصل: خیلی.

1- اصل: از خیل.

1- بودی از هر جایگه دست دعا
بر خدا کای خالق ارض و سما/
تو نگهدار این جوان تازه روی
ز آفت خصم بد اندیش دغا/.
2- چشم دارم …: انتظار دارم که کاملا مُطِیع او باشید.

1- چو تیره شود مرد را روزگار
همه آن کند کش نیاید به کار
2- اصل: ورقای.

1- مال و اموال جهان با دست باد
خاک بر فرقش که دل بر وی نهاد
دل به دنیا هر که بندد جاهل است
نیست عاقل بلکه بی شک غافل است
2- سوره حج آیه 11.

1- اصل: باز گشتن.

1- اصل: مردمان را.

1- اصل: این.
2- مُزَاحِم بن مالک برادر ابراهیم.
3- اصل: نخلیط.

1- بنی اسد نام چند تیره از قبایل عرب از جمله شعبه‌ای از طایفه اَزد است. وَرْقَاء عَازِب در صفحات قبل در چند جا به طایفه اَزد نسبت داده شده بود. در کامل وَرْقَاء بن عَازِب اسدی مذکور است.

1- اصل: کفوی.
2- اصل: هذه.

1- اصل: جنگ.
2- اصل: ابراهیم.
3- اصل: اسحق.

1- اصل: السمایی.
2- اصل: القضایی. معنی: به خداوندی که آفریننده آسمان است توکل کردیم و به اسباب قضا و مشیت الهی تسلیم شدیم.
3- اصل: الهیشم.
4- اصل: بیک ناگاه.

1- اصل: مبارز دیک روز بی بمیدان.
2- اصل: لشکری.

1- چنین است در متن، ظاهرا به معنی نامسلمان به کار رفته است.

1- آنکه با اهل بیت ظلم نمود
عاقبت او به ظلم خود برسی/
از تنش سر به زجر ببریدند
رخت دولت سوی جحیم کشید/
مثل ابن زیاد رو سیهی
کس در ایام روزگار ندید/
صد هزار ان هزار لعنت حق
باد بر آن لعین شوم پلید/
صد هزار ان هزار لعن دگر
باد بر روح پر نفور یزید/.
2- سوره حمد فاتحه الکتاب آیه 1.
3- سوره فاطر آیه 34.
4- اصل: دست.
5- معنی: خداوند تو را سزای نیک و سعی تو را ثواب آخرت دهاد.

1- اصل: رسیده.
2- کار وی …: حکومت او هنوز پابرجا نشده بود.
3- مختار سر عُبَِیدالله زیاد را نزد علی بن الحسین فرستاد … فرستاده مختار به در خانه علی بن الحسین آمد و چون درها گشوده شد و مردم برای خوردن غذا داخل شدند با صدای بلند فریاد کرد: «ای اهل بیت نبوت و معدن رسالت و فرودگاه فرشتگان و محل نزول وحی، منم فرستاده مختار بن ابوعُبَِید و همراه من است سر عُبَِیدالله بن زیاد.»
پس در خانه‌ای از خانه‌های بنی هاشم زنی باقی نماند مگر آنکه شیون کشید و فرستاده درآمد و سر بیرون آورد. گفته‌اند علی بن الحسین از روزی که پدرش شهید گشت هیچگاه خندان دیده نشد مگر همان روز و او را شترانی بود که از شام میوه حمل می‌کردند پس آن روز بفرمود تا آن میوه‌ها را در میان مردم مدینه پخش کردند. ترجمه تاریخ یعقوبی ج 2 ص 202 و 203.
4- معنی: به یاری خداوند بلندمرتبه.

1- اصل: مُهَلَّب بن اصفر. اما در کتب الاصابه، تاریخ یعقوبی، الکامل، اعلام زرکلی و الوفیات، مُهَلَّب بن ابی صفره مذکور است.
2- اصل: من از روی درآید.

1- هر که خاطر به جاه دنیا داد
در محنت به روی خویش گشاد
خرم آن کس که از سر تمکین
دین طلب کرد و دل نهاد به دین
2- سوره بقره آیه 222.

1- اصل: با او بسان.
2- اصل: و قُدَامَة.

1- یاری آن باشد که در راه وفا
جان شیرین در سر یاران کنند
بگذرند از فکر و رای خویشتن
هر چه باشد خاطر یار، آن کنند

1- سوره اسراء بنی اسرائیل آیه 7.

1- سوره بقره آیه 249.
2- اصل: ببرد.
3- اصل: نبرد.

1- اصل: جنگ.
2- اصل: مردم.

1- چنین است در متن.
2- اصل: و زر.

راویان اخبار چنین روایت می‌کنند که چون مُصعَب از حال زیاد و مالک آگاه شد در ساعت لشکر را برنشاند و آهنگ احمر کرد. درین اثنا یکی از نزدیکان مُصعَب گفت: «یا امیر، مصلحت آنست که ما با این جماعت حرب نکنیم، که ایشان مسلمان‌اند و ما مسلمان و خون مسلمانان ریختن بی حجتی مذموم است. پس اولی آنست که ما به بصره رویم و بنگریم که میان مختار و [پسر] مَروان به کجا می‌رسد. اگر مختار و ابراهیم (1) ظفر یابند، کار ما صعب شود و اگر عبدالملک ظفر یابد ما به مراد برسیم زیرا که حرب با ایشان فریضه است، که ایشان دشمن آل محمداند.»
سرهنگان چون این شنیدند مطلقا سخن نگفتند تا زمانی بر آن بگذشت. مُرَّةَ بن معاویه که یکی از دشمنان آل پیغمبر بود گفت: «یا امیر، با ایشان جنگ باید کرد، که با برادر تو مخالف‌اند.» مُصعَب چون این بشنید در زمان بفرمود تا حرب را آماده شدند. پس روز دیگر طبلها بزدند و آغاز حرب کرد کردند. ازین طرف [یاران] احمر نیز آهنگ حرب کردند و تا رسیدند در یکدیگر آویختند و از طرفین مردم بسیار کشته شد. ناگاه احمر را چشم بر عَلَم محمدِ أَشْعَث و عَمْرو بن حجاج افتاد و ایشان هر دو از قاتلان حسین بودند. احمر خواست که تاختن برایشان کند، عبدالله کامل نگذاشت و خود تاختن آورد و به محمدِ أَشْعَث رسید و بانگ بر وی زد که: «ای بدبخت تو هنوز زنده‌ای؟
ص: 405

1- اصل: ابراهیم را.

1- این نام را بلعمی احمد بن شمط ذکر کرده است.

1- اصل: مترکی.
2- حروره یا حَرُورَا
دهی است در دو میلی کوفه که خوارج آنجا گرد آمده بودند.
3- اصل: خونی.

1- اصل: سوی.
2- اصل: بودند.
3- اصل: روزی.
4- خود: کلاهخود.

1- اصل: بنه زنند.
2- اصل: بر رفتند.
3- اصل: گفت نباید.
4- اصل: محمد بن سعد

1- اصل: و ِ رَبِیعَة.
2- چنین است در متن.

1- مقصود حجاج بن یوسف ثقفی است. ر. ک. وفیات الاعیان ج 1 ص 153.
2- اصل: مسعده اللیمی.

1- اصل: ساختن. مقصود آنست که تاکنون آماده و مهیای این حرب شده است.

1- اصل: گفت چه.
2- کُنَاسَة: محله‌ای در کوفه که محل خرید و فروش چهارپایان است.
3- اصل: که مُصعَب.

1- اصل: مُصعَب گفت بنگرید.
2- او را …: صلاح او در حرب کردن با ما نیست.
3- اصل: و آنچنان حرب کردند که.

1- اصل: اید الله. خداوند او را تأیید کُناد
2- اصل: پیادگان را.
3- هنگامی که هفت هزار تن یاران مختار نافرمانی کردند و از حرب دست کشیدند مختار با نوزده تن از یاران خود کفن پوشید و به نبرد با لشکر مُصعَب ادامه داد تا شهید شد. حبیب السیر ج 2 ص 144.

1- اصل: هرج.
2- دانم که …: می‌دانم که امشب را شما هم نخواهید دید و همه کشته خواهیم شد هر چه می‌خواهد بشود بشود هر چه بادا باد.

1- مُصعَب دستور داد کف دست مختار را بریدند و با میخ به دیوار کوبیدند آن کف دست ماند تا زمان حجاج که آن را دید
ترجمه کامل ج 6 ص 150.
2- اصل: و پس.
3- اصل: ندادند.
4- عطف فعل مفرد به جمع.
5- یاران مختار که هفت هزار مرد بودند به قصر درآمدند و بدان پناه بردند. مُصعَب به آنان امان داد و امان نامه‌ای با محکم ترین عهد و پیمانها نوشت و به اطمینان آن بیرون آمدند. پس آنان را یک یک پیش آورد و همه را گردن زد و این از عهد شکنیهای معروف و مشهور اسلام است. آنگاه اسماء دختر نُّعْمَان بن بَشِیر - زن مختار بن ابی عُبَِید - را دستگیر کرد و به او گفت در مورد مختار چه گوئی. گفت می‌گویم که او پرهیزکاری پاکیزه و روزه دار بود. مُصعَب گفت ای دشمن خدا، تو هم او را می‌ستایی؟
و فرمان داد که او را گردن زدند و او نخستین زنی بود که دست بسته سربریده شد.
ترجمه تاریخ یعقوبی ج 2 ص 210 و 209. مُصعَب ابن عمر را دید و بر او سلام کرد. ابن عمر به او گفت: «تو همان هستی که هفت هزار تن از اهل قبله را در یک دم کشتی؟ توبه کن.» مُصعَب گفت: «آنها کافر و فاسق و فاجر بودند.»
ابن عمر گفت: «به خدا قسم اگر تو به همان اندازه گوسفند از ارث پدرت می‌کشتی چنین کشتاری اسراف محسوب می‌شد.»

1- اصل: علیه السلام.
2- اصل: هفتاد و سه، رک ترجمه تاریخ یعقوبی ج 2 ص 209.
3- اصل: هفتاد و هفت.
4- این شخص کاتب این تحریر بوده است.
5- در حاشیه متن آمده است «کتاب نوشتم خطی که ایامی بدین بهانه عزیزان کنند از ما یاد
نوشتم خط ندانم تا که خواند
که بی شک من نمانم خط بماند/.