انعام

3. کهف

4. سبأ

5. فاطر.

- مسبّحات سورى هستند که با تسبيح خداوند آغاز شده اند و عبارتند از:

1. اسراء

2. حديد

3. حشر

4. صف

5. جمعه

6. تغابن

7. اعلى.

- علامه طباطبائى، صاحب تفسير ارزشمند الميزان، معتقد است که نزول دفعى قرآن بر قلب پيامبر (ص) بوده است.

- از نظر علماء شيعه «بسم الله الرحمن الرحيم» اول هر سوره، جزو آن سوره است.

- نظر علماء اهل سنت درمورد اين كه «بسم الله الرحمن الرحيم» اول هر سوره، جزء سوره است يا خير مختلف است، برخى آن را جزو مى دانند، برخى ديگر فقط در سوره حمد جزء مى دانند و گروهى در هيچ جا جزء نمى دانند.

- قصص انبيا بيشتر در سوره هاى مكى بيان شده است و فقه يا احكام قرآن بيشتر در سوره هاى مدنى.

- قصص انبيا به نحوى بخش بخش در سراسر قرآن كريم آمده است، داستان هيچ پيامبرى به طور سراسرى و يكپارچه در قرآن نيامده است، مگر داستان يوسف و برادرانش كه به تمامى و يكپارچه در سوره يوسف، سوره دوازدهم قرآن آمده است.

- تقسيم درونى و تفصيلى قرآن، تقسيم به ركوعات است. ركوعات بر خلاف ساير تقسيم بندى هاى قرآن طول و اندازه مساوى و معين ندارد، بلكه قرآن شناسان خبره، هر بخش متشكل از چند آيه را كه، هم موضوع و هم معنا بوده است، ركوع / ركوعات ناميده اند. عدد ركوعات قرآن طبق مشهور 540 فقره است.

- سبع طُوَل يا طِوال يعنى سوره هاى بلند قرآن، عبارتند از: هفت سوره از بقره تا توبه، منهاى سوره انفال.

- مفصّلات عبارتند از 66 سوره كوچك قرآن، بعد از سوره حجرات؛ يعنى از سوره «ق» آغاز مى شود تا پايان قرآن، به اضافه سوره حمد كه در اول قرآن قرار دارد.

-

زهراوان يا زهراوين به دو سوره قرآن اطلاق مى گردد: بقره و آل عمران.

- معوّذتين (كه به فتح واو تلفظ مى شود و درست آن، كسر واو است) نام دو سوره آخر قرآن، يعنى فلق (قل اعوذ بربّ الفلق) و ناس (قل اعوذ بربّ الناس) است كه چون حضرت رسول (ص) با خواندن آن ها نوادگانشان حسن و حسين (ع) را تعويذ مى كردند (به پناه خداوند مى سپردند) به اين نام خوانده شده اند.

- حروف مقطّعه يا فواتح سور، به حروفى مانند الم [الف، لام، ميم ]، طسم [طا، سين، ميم ]، كهيعص [كاف، هاء، ياء، عين، صاد] گفته مى شود كه گسسته از همند و متشكل از 29 حرف يا مجموعه حروف هستند كه در آغاز 28 سوره قرآن - كه همگى مكى هستند جز بقره و آل عمران - آمده است.

- بعضى از محققان شيعه گفته اند از حروف مقطّعه، اگر حروف مكرر را رها كنيم، عبارت «صراط على حقّ نمسكه» (راه على حق است آن را در پيش مى گيريم) بيرون مى آيد. و بعضى از محققان اهل سنت، شايد در پاسخ آن گفته اند از جمع آن ها عبارت «صحّ طريقك مع السنه» (راه تو با اهل سنت درست است) برمى آيد.

- كوتاه ترين آيه قرآن از ميان حروف مُقطّعه، «طه» در آغاز سوره طه، سوره بيستم و «يس» در آغاز سوره يس، سوره سى وششم قرآن است. بايد توجه داشت كه «ق» در آغاز سوره «ق»، و «ن» در آغاز سوره قلم، داراى عدد مستقل نيستند، يعنى آيه واحدى شمرده نشده اند.

- اگر از حروف مقطعه يا فواتح سُوَر بگذريم كوتاه ترين آيه قرآن مجيد «مدهامّتان» است (سوره الرحمن، آيه 64) كه معناى آن «دو برگ يا باغ سبز سيه تاب» است

و بلندترين آيه، آيه تداين (مربوط به لزوم كتابت سند براى وام) مى باشد (سوره بقره، آيه 282).

- بلندترين سوره قرآن، سوره بقره است (در مصحف به كتابت عثمان طه 48 صفحه است) و كوتاه ترين سوره، سوره كوثر است كه طول آن فقط يك سطر و نيم است.

- مئون / مئين سوره هايى هستند كه بيش از صد آيه دارند: يونس، هود، يوسف، نحل، اسراء، كهف، طه، انبياء، مؤمنون، شعراء و صافّات.

- مثانى در اصطلاح علوم قرآنى، عبارت است از: تمام سوره هايى كه بعد از سوره شعراء تا سوره حجرات قرار دارند و تعداد آيات آنها از صد كمتر است. اين سوره ها از سوره 27 (نمل) آغاز و تا سوره 49 (حجرات) ادامه پيدا مى كنند، به استثناى سوره صافّات كه 182 آيه دارد. به اين مجموعه سور هشت سوره ديگر كه تعداد آيات آنها از صد كمتر است نيز اضافه مى شود؛ يعنى انفال، رعد، ابراهيم، حجر، مريم، حج، نور، فرقان.

- دو آيه در قرآن وجود دارد كه تمامى حروف الفبا در آنها به كار رفته است، اين دو آيه عبارتند از آيه 154 سوره آل عمران و آيه آخر سوره فتح.

- دو آيه در قرآن كريم هست كه عباراتى از آنها صنعت قلب مستوى يا عكس كامل دارد. يعنى از هر دو سو يكسان خوانده مى شود:

1) «كلٌّ فى فلك» (يس، 40)

2) «ربّك فكّبر» (مدثر، 3).

- وسط قرآن مجيد، يعنى آن جا كه قرآن، درست به دو قسمت تقسيم مى گردد كلمه «وليتلطّف» (سوره كهف، 19) است.

- مفصل ترين ترجيع بند قرآن در سوره الرحمن است كه 31 بار آيه «فباىّ آلاء ربّكما تكذبان» (پس كدامين نعمت پروردگارتان را انكار مى كنيد؟) تكرار شده است. در اين

آيات «ربّكما» يعنى پروردگار شما دو تن، انس و جن. رسم است كه هنگام خواندن اين آيه بايد گفت: «ولا بشى ءٍ من نعمك ربّنا نكذّب، فلك الحمد» (پروردگارا، به هيچ چيز از نعمت هاى تو انكار نداريم، پس سپاس تو را).

- آيات سجده اعم از واجب و مستحب پانزده آيه است، كه از آن ميان چهار آيه سجده واجب دارد كه بايد به هنگام خواندن يا شنيدن آنها سجده كرد و سوره هايى را كه اين چهار آيه در آن هست «عزايم» نامند و اين چهار سوره عبارتند از: سجده، فصّلت، نجم و علق.

- «و ان يكاد ...» آيه ماقبل آخر از سوره قلم است و تمام آن (با آيه بعدى) چنين است: «و إن يكاد الذين كفروا ليزلقونك بأبصارهم لمّا سمعوا الذكر و يقولون إنه لمجنون و ما هو إلّا ذكر للعالمين» (و بسيار نزديك بود كه كافران چون قرآن را شنيدند، تو را با ديدگانشان آسيب برسانند [چشم زخم بزنند] و گفتند او ديوانه است و حال آن كه آن جز پندى براى جهانيان نيست) (سوره قلم، آيات 51 و 52). مفسران در شرح اين آيه گفته اند كه عده اى از كافران، چشم زنان حرفه اى و قهّار و شورچشم و گزندرسان طايفه بنى اسد را آوردند كه حضرت رسول (ص) را چشم بزنند و از پاى درآورند، ولى حفظ الهى او را در امان داشت و اين آيه در اشاره به آن نازل شد. گروهى از بزرگان گفته اند كه خواندن و به همراه داشتن اين آيه در دفع چشم زخم مؤثر است.

- در قرآن كريم از 25 تن از انبياى عظام الهى نام برده شده است و شرح مفصل يا

كوتاه دعوت آنان در ميان قوم خود به توحيد و نيكوكارى آمده است. اين پيامبران عبارتند از: 1. آدم (ع) 2. ابراهيم (ع) 3. ادريس (ع) 4. اسحاق (ع) 5. اسرائيل [=يعقوب ] (ع) 6. اسماعيل (ع) 7. الياس (ع) 8. اليسع (ع) 9. ايوب (ع) 10. داود (ع) 11. ذوالكفل (ع) 12. زكريا (ع) 13. سليمان (ع) 14. شعيب (ع) 15. صالح (ع) 16. عيسى (ع) 17. لوط (ع) 18. محمد (ص) 19. موسى (ع) 20. نوح (ع) 21. هارون (ع) 22. هود (ع) 23. يحيى (ع) 24. يوسف (ع) 25. يونس (ع).

- اعلام قرآن، يعنى شناخت و معرفى صاحبان نام هاى خاص در قرآن كريم كه اين نام هاى خاص را به اين ترتيب مى توان طبقه بندى نمود:

1) گاه شامل رجال است؛ مانند ذوالقرنين يا شعيب يا ابراهيم.

2) گاه شامل نساء است؛ مانند مريم و زنان بعضى انبيا يا زليخا كه تحت عنوان همسر عزيز مصر از او نام برده شده است.

3) گاه شامل اماكن جغرافيايى است؛ نظير مصر، مدين، مكه و مدينه.

4) گاه شامل غزوات است؛ مانند بدر، احد (از احد بالصراحه نام برده نشده است) يا حنين.

5) گاه شامل اقوام است؛ مانند عرب، عاد، يأجوج و مأجوج

6) گاه شامل نام فرشتگان است؛ مانند جبرئيل، ميكائيل، ملك الموت، هاروت و ماروت.

7) گاه شامل آلهه كفر و بتان است؛ مانند عزّى، لات، منات، ود، سواع، يعوق.

8) گاه شامل رهبران كفر است؛ مانند فرعون، سامرى، قارون.

9) گاه شامل موجودات غيبى اخروى است؛ مانند بهشت، جهنم، سلسبيل، كوثر.

10) گاه شامل كتب آسمانى است: زبور، تورات، انجيل و قرآن.

آن حضرت در پاسخ به پرسش هاى صحابه از آيات قرآن، آيات را تفسير مى فرمودند.

- اولين نمونه هاى تفسير علمى در شيعه به تفسير تبيان شيخ طوسى متوفى 460 برمى گردد.

- تفاسير الميزان، الفرقان، الکاشف، البصائر، نوين، نمونه، من هدى القرآن و پرتوى از قرآن از تفاسير مهم علمى قرن 14 هستند و تفاسير الميزان، المنار، الفرقان و فى ظلال القرآن چهار تفسير مهم و معتبر قرن چهاردهم هجرى هستند.

- تفاسير عياشى، على بن ابراهيم قمى و فرات کوفى از اولين نمونه تفاسير نگاشته شده هستند.

- موضع معتزله در تفسير قرآن، يك موضع كاملاً عقلى است و آنان عقل را بيشتر از نقل حجت مى دانند.

- اوج نگارش تفاسير روايى قرن يازدهم هجرى بوده است.

- يكى از ويژگى هاى مهم تفاسير قرن چهاردهم تكيه بر عقل و علم است.

- تفسير موضوعى قرآن يكى از دستاوردهاى قرآن پژوهى در قرن چهاردهم است و قبل از آن بصورت جدى و فراگير بدان پرداخته نشده بود.

- علامه طباطبائى على رغم اينكه به تأثير اسباب نزول در فهم قرآن اعتقاد دارد، بدليل ضعف سندى روايات اسباب نزول، استفاده از آن ها را در تفسير قرآن مورد ترديد قرار مى دهد.

- تأويل مربوط به متشابهات است ولى تفسير، دفع ابهام از تمام آيات.

- شأن نزول، عموميت لفظ آيه را تخصيص نمى زند و عموم آيه شامل افراد سبب نزول و غيرسبب نزول مى گردد.

- روشن ترين مصاديق آيات متشابه در آيات مربوط به صفات و افعال الهى قرار گرفته است.

- مهم ترين علت و انگيزه جعل و تحريف در اسباب نزول انگيزه هاى سياسى، مثل توجيه خلافت، فضيلت سازى و همچنين انگيزه هاى مذهبى بوده است.

- روايات اسباب نزول، كه شمار آن ها به چندين هزار مى رسد،

غالباً از اهل سنت نقل شده و غيرمستند و ضعيفند.

- وقف بين دو جمله كه با هم ارتباط لفظى و معنايى ندارند و هر كدام جمله مستقلى به شمار مى روند وقف تام ناميده مى شود.

- وقف بر رؤوس آيات از موارد وقف تام شمرده مى شود.

- علومى كه براى فهميدن و فهماندن و شناخت و شناساندن هر چه عميق تر و دقيق تر قرآن كريم به وجود آمده است، «علوم قرآنى» نام دارد. برخى عناوين اين علوم و فنون قرآنى از اين قرار است:

1) تاريخ قرآن

2) علم رسم [رسم الخط]

3) شناخت مكى و مدنى

4) علم شأن نزول / اسباب نزول

5) علم شناخت ناسخ و منسوخ

6) علم محكم و متشابه

7) تحدّى، اعجاز و تحريف ناپذيرى قرآن

8) تفسير و تأويل

9) قرائت، تجويد و ترتيل

10) فقه قرآن يا احكام قرآن

11) اعراب قرآن يا نحو و دستور زبان قرآن

12) قصص قرآن

13) علم واژگان شناسى قرآن

14) علم يا فن ترجمه قرآن.

- متشابهات که طبق تصريح قرآن كريم (آل عمران، 7) در قرآن كريم وجود دارد، يعنى آيه ها و عباراتى از قرآن كه آن ها را نمى توان و نمى بايد به معناى ظاهرى گرفت. مانند اين كه «عرش الهى بر آب بود». در برابر متشابهات، محكمات است كه بخش اعظم قرآن را تشكيل مى دهد و معناى آنها از ظاهرشان برمى آيد؛ مانند «الوالدات يرضعن أولادهن حولين كاملين» (بقره، 233) (مادران بايد فرزندانشان را دو سال كامل شير دهند). متشابهات در قرآن كريم در حدود دويست آيه در ميان 6236 آيه است. تأويل متشابهات جايز و بلكه لازم است و آن وظيفه و در حد توان راسخان در علم و ايمان است و برعكس، تأويل محكمات غيرلازم و ممنوع است.

- مهم ترين تفسير قديم جهان

اسلام تفسير طبرى مورخ و محدث بزرگ ايرانى است (متوفى 310 ق.) كه به جامع البيان معروف است و در سى مجلد به طبع رسيده است. اين تفسير قديم ترين و مهم ترين تفسير نقلى يا مأثور جهان اسلام هم شمرده مى شود.

- قديم ترين تفسيرهاى شيعه يكى تفسير على بن ابراهيم قمى است كه در دو مجلد به طبع رسيده است؛ و ديگر تفسير فرات كوفى. قمى و كوفى از رجال اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجرى اند.

- قديم ترين تفسير فارسى شيعه اماميه، تفسير ابوالفتوح رازى (متوفاى نيمه اول قرن ششم هجرى) است كه رَوض الجِنان و رَوح الجَنان نام دارد. اين تفسير در بيست جلد است و پيش ترها به كوشش علامه قزوينى، مرحوم قمشه اى، مرحوم شعرانى و اخيراً به كوشش دكتر محمد جعفر ياحقى و دكتر مهدى ناصح به طبع رسيده است.

- قديم ترين تفسير عرفانى فارسى، تفسيركشف الاسرار و عده الابرار اثر رشيدالدين ابوالفضل ميبدى (م 520 ق.) است كه مبتنى بر شيوه تفسيرى خواجه عبداللَّه انصارى است.

- جامع ترين تفسير قديمى شيعه اماميه، مجمع البيان در ده مجلد اثر ابوعلى امين الاسلام فضل بن حسن طَبرسى (م 548 ق) به عربى است كه به فارسى هم ترجمه شده است.

- مهم ترين تفسير شيعه در قرن چهاردهم هجرى تفسير الميزان، اثر شادروان علامه طباطبائى (م 1361 ش) است. اين اثر در بيست جلد به عربى نوشته شده است كه به فارسى نيز ترجمه شده است.

قرآن نام برده مى شود.

- كاتبان وحى را تا چهل نفر از صحابه باسواد هم شمرده اند كه ده تن از آنان عبارتند از:

1. اميرالمومنين على بن ابى طالب (ع)

2. ابوبکر

3. عمر

4. عثمان

5. ابىّ بن كعب

6. زيد بن ثابت

7. طلحه

8. زبير

9. سعد بن ابى وقاص

10. سالم مولى ابى حذيفه.

- چند تن از حافظان اوليه قرآن كريم از ميان صحابه پيامبر (ص) عبارتند از:

1. اميرالمومنين على بن ابى طالب (ع)

2. عثمان

3. ابن مسعود

4. ابىّ بن كعب

5. زيد بن ثابت

6. ابو زيد

7. سالم مولى ابى حذيفه

8. معاذ بن جبل

- قاريان هفت گانه يا قرّاء سبعه، كه در واقع ائمه قرائت و قرائت شناسى هستند، عبارتند از:

1. عبداللَّه بن عامر دمشقى

2. عبداللَّه بن كثير مكى

3. عاصم بن ابى النجود

4. زَبّان بن علاء

5. حمزه بن حبيب كوفى

6. نافع بن عبداللَّه مدنى

7. على بن حمزه كسائى.

- قريب دو ثلث قرآن در مكه، و كمى بيش از يك ثلث آن در مدينه نازل شده است. تعداد آيات مكى 4468 آيه است و تعداد آيات مدنى 1768 آيه.

- قرآن كريم براى نخستين بار در ايران در سال 1246 هجرى قمرى در دوره قاجاريه با چاپ حروفى منتشر شد.

- اولين گردآورنده قرآن حضرت على (عليه السلام) است.

- نخستين شخصى كه علم تجويد را به رشته تحرير درآورد ابوعبيد قاسم بن سلام بود.

- سلمان فارسى اولين شخصى بود كه سوره حمد را به زبان فارسى ترجمه كرد.

- «ابان بن تغلب» كه يكى از شاگردان امام سجاد (عليه السلام) بود اولين شخصى بود كه در قرائت قرآن كريم كتاب نوشت.

- «ابوعلى محمد بن على بن حسين مُقْله اثنا عشرى» در سال 310 قمرى خط نسخ را ابتكار كرد و به

سبب آسانى و زيبايى كه داشت بلافاصله جايگزين خط كوفى در کتابت قرآن شد.

- قرآن كريم براى اولين بار در سال 1694 ميلادى برابر با 1105 قمرى به اهتمام «ابراهام انكلمان» با مقدمه اى به زبان لاتين در هامبورگ منتشر شد.

- الكساندر روس اسكاتلندى براى اولين بار قرآن را به زبان انگليسى ترجمه نمود.

آمار اين كلمه را 2699 نشان مى دهد كه با آمار رشاد خليفه يك عدد اختلاف دارد.

- كتاب عبدالرزاق نوفل اعجاز عددى در قرآن كريم نام دارد و به قلم قرآن پژوه و قرآن شناس معاصر، آقاى مصطفى حسينى طباطبائى به فارسى ترجمه شده است. ذيلاً تعدادى از آمار و ارقام شگفت آور عبدالرزاق نوفل نقل مى شود:

* واژه دنيا در قرآن كريم 115 بار به كار رفته است، و واژه آخرت هم همين تعداد.

* شياطين 68 مرتبه، ملائكه هم همين تعداد.

* حيات 71 بار، موت هم همين تعداد.

* علم و معرفت و مشتقات آنها 811 بار، ايمان و مشتقات آن هم همين تعداد.

* ابليس يازده بار، و استعاذه از او هم به همين تعداد.

* كلمه يوم به معناى روز (به صورت مفرد) 365 بار به تعداد روزهاى سال (شمسى) در قرآن به كار رفته است و به صورت تثنيه و جمع سى بار، به تعداد روزهاى ماه.

* كلمه شهر به معناى ماه، 12 مرتبه در قرآن ديده مى شود به تعداد ماه هاى سال.

- كتاب دكتر ابوزهراء النجدى، قرآن پژوه شيعه «من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن الكريم» نام دارد. ذيلاً چند تناسب و ظرافت جديد عددى قرآنى را كه او پيدا كرده است نقل مى كنيم:

* ساعت / الساعه در قرآن كريم 24 بار به كار رفته است به تعداد ساعات شبانه روز.

* سماوات السبع يا سبع سماوات، هفت بار به كار رفته است.

* «سجد» و مشتقات آن 34 مرتبه به كار رفته است كه برابر مجموع سجده هاى هفده ركعت نماز شبانه روزى است، از قرار هر ركعتى دو سجده، جمعاً 34 سجده.

* لفظ صلاه و قيام و اقيموا و مشتقات آن 51 بار به كار رفته است كه برابر با

هفده ركعت نماز واجب و 34 ركعت نماز مستحب شبانه روزى است.

* مشتقات وصى / توصيه به تعداد اوصياى الهى دوازده بار به كار رفته است.

* لفظ شيعه و مشتقاتش دوازده بار در قرآن به كار رفته است.

* مشتقات فرقه، 72 بار به كار رفته است و اين به تعداد 72 فرقه اسلامى است.

* كلمه (امام) به معناى رهبر و زمامدار الهى به صورت مفرد و جمع 12 بار در قرآن كريم تكرار شده است كه مطابق است با روايات نقل شده از پيامبر اسلام (ص) از طريق شيعه و سنى مبنى بر اينكه تعداد امامان بعد از ايشان 12 نفر مى باشند.

* كلمه (رجل) به معناى مرد مساوى كلمه (امراه) به معناى زن هر كدام 24 بار آمده است.

* كلمه (الحسنات) به معناى خوبى ها و كلمه (سيئات) به معناى گناهان هر كدام 180 بار تكرار شده است.

* كلمه (الحياه) به معناى زندگى وكلمه (الموت) به معناى مرگ هر كدام 145 بار تكرار شده است.

* كلمه (ارسل) به معناى فرستاد و مشتقات آن 513 بار در قرآن كريم تكرار شده است و نام 28 پيامبرى كه در قرآن از آنها نامى آورده شده است نيز مجموعاً 513 بار تكرار شده است.

* كلمه (الرسل) به معناى پيامبران و كلمه (الناس) به معناى مردم هر كدام 368 بار تكرار شده است.

* كلمه (سرور) به معناى شادى و كلمه (حزن) به معناى غم و اندوه هر كدام 4 بار تكرار شده است.

* كلمه (الحر) به معناى گرما و كلمه (البرد) به معناى سرما هر كدام 4 بار تكرار شده است.

- يکى از دلايل حقانيت قرآن آن است که خداوند متعال

در سوره صف آيه 6 مى فرمايد: «و به ياد آوريد هنگامى كه عيسى پسر مريم گفت اى بنى اسرائيل من فرستاده خدا به سوى شما هستم در حالى كه تورات را كه قبل از من نازل شده تأييد مى كند و بشارت دهنده هستم به پيامبرى كه بعد از من مى آيد و نام او احمد است».

همچنين خداوند در سوره اعراف، آيه ى 157 مى فرمايد: «مؤمنان كسانى هستند كه از پيامبرى پيروى مى كنند كه از هيچ بشرى تعليم نديده است همان پيامبرى كه يهوديان و مسيحيان نام او را در تورات و انجيل نوشته شده مى يابند».

حال اگر در همان زمان كه قرآن نازل شد، نام پيامبر در تورات و انجيل وجود نداشت فوراً علماى يهود كه دائماً از نزديك مراقب اسلام بودند براى اثبات عدم حقانيت قرآن به مسلمانان اعلام مى كردند كه چنين چيزى نيست و تورات و انجيل را به مسلمانان نشان مى دادند، در حالى كه چنين چيزى اتفاق نيفتاد و خود اين مسأله نشانگر اين است كه نام مبارك پيامبر در زمان نزول اين آيات در كتاب هاى مقدس يهوديان و مسيحيان بوده است و آنها با اين نام مقدس كاملاً آشنايى داشته اند به همين دليل خداوند متعال در سوره انعام آيه 20 مى فرمايد: «اهل كتاب (يهوديان و مسيحيان) پيامبر را مى شناسند همچنانكه فرزندان خود را مى شناسند». اما در قرن هاى بعد نام آن حضرت و اوصاف او را از تورات و انجيل به تدريج حذف كردند.