استان اصفهان با مساحت 106179 كیلومتر مربع، حدود 25 / 6 درصد از مساحت كل كشور را به خود اختصاص داده است. این استان بین 30 درجه و 42 دقیقه تا 34 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 36 دقیقه تا 55 درجه و 32 دقیقه طول شرقی در ایران مركزی قرار دارد، در حالی كه شهر اصفهان با طول جغرافیایی 51 درجه و 39 دقیقه و 40 ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 38 دقیقه و 30 ثانیه شمالی بعد از تهران و مشهد سومین شهر بزرگ ایران است. استان اصفهان با استانهای دهگانه همسایگی دارد، از شمال به استانهای مركزی و سمنان، از جنوب به استانهای فارس و كهكیلویه و بویراحمد از مشرق با استانهای یزد و خراسان و از مغرب به استانهای خوزستان و چهارمحال و بختیاری و لرستان محدود می شود از نظر وسعت، استان اصفهان بعد از استانهای خراسان، كرمان، سیستان و بلوچستان و فارس حائز مقام پنجم است. استان اصفهان از نقطه نظر تقسیمات كشوری پیوسته در حال تغییر و تحول بوده است به طوری كه از سال 1316 كه تاریخ قانونی شدن تقسیمات كشوری است، به عنوان استان دهم و از دو شهرستان اصفهان و یزد تشكیل شده بود. در طول این مدت، تغییرات متعددی در تقسیم بندیهای كشوری به وجود آمده است. چنانچه بر اساس آخرین تقسیمات كشوری استان اصفهان در سال 1375 به 18 شهرستان تقسیم شده كه شامل 67 شهر و 38 بخش و 117 دهستان است. كه تعداد بخشها، دهستانها و شهرهای موجود در هر یك از شهرستانهای استان در

ص: 2

سالهای 1372-1375 را مشاهده می كنیم. جدول ذیل بیان كننده این واقعیت است كه واحدهای اداری این استان و حتی وسعت آن در حال تغییر است و یا پیوسته بر تعداد شهرهای استان اضافه می شود یعنی در خلال سالهای 1372 تا 1375، ده شهر به شهرهای استان اضافه شده است.

سال 1372 تعداد شهرستان 17 تعداد بخش 36 تعداد دهستان 116 تعداد شهر 57 تعداد آبادی دارای سكنه 2349 مساحت به كیلومترمربع 1061795

سال 1375 تعداد شهرستان 18 تعداد بخش 38 تعداد دهستان 117 تعداد شهر 67 تعداد آبادی دارای سكنه 2349 مساحت به كیلومترمربع 1070036

سال 1385 تعداد شهرستان 21 تعداد بخش 44 تعداد دهستان 122 تعداد شهر 92 تعداد آبادی دارای سكنه 2349 مساحت به كیلومترمربع 1070443

جدول فوق بیان كننده این واقعیت است كه واحدهای اداری این استان و حتی وسعت آن در حال تغییر است و یا پیوسته بر تعداد شهرهای استان اضافه می شود یعنی در خلال سالهای 1372 تا 1375، ده شهر به شهرهای استان اضافه شده است. شهر تاریخی اصفهان مركز استان اصفهان است و اكنون دارای مقام سوم از نظر جمعیت در سطح كشور می باشد. فاصله اصفهان تا تهران 425 كیلومتر است و در جنوب آن قرار دارد. ای شهر به دلیل موقع جغرافیایی بسیار مناسب كه در قلب فلات ایران قرار دارد. پیوسته مورد توجه سلاطین و مدیران مملكتی بوده است. اصفهان از سطح عمومی دریاها حدود 1580 متر ارتفاع دارد و در شرق سلسله جبال زاگرس واقع شده است. این شهر در چهارراه شمالی-جنوبی و شرقی-غربی كشور قرار دارد و در طی تاریخ محل رفت و آمد و برخورد اقوام و فرهنگهای مختلف

ص: 3

بوده است. منطقه بزرگ اصفهان در قسمت شمالی و شرقی به كویر محدود می گردد و قسمت غربی و جنوبی آن به ارتفاعات زاگرس منتهی می شود. علت وجودی و پیرایش این شهر را باید مدیون آبهایی دانست كه از كوههای زاگرس مرتفع به نام زردكوه بختیاری سرچشمه گرفته و زاینده رود را به وجود آورده و در نتیجه شهر زیبای اصفهان در دو طرف زاینده رود قرار گرفته است. شهر اصفهان بر روی دشتی نسبتا" صاف با شیبی حدود 2 درصد و به طرف شمال شرقی بنا گردیده است توسعه ی شهر در طی قرون متمادی به سمت جنوب غربی بوده، زیرا در این منطقه آب فراوانتر و آلودگی نیز كمتر است. استرابون (معروف آلمانی می گوید: "نام اصفهان در ابتدا (انزان) بوده و سپس به (گابیان) تبدیل یافته و از دوره هخامنشیان به بعد به (گی) و بعدها به (جی) تبدیل شده است. با مراجعه به منابع و دلائل موجود تاریخی چنین بر می آید كه كلمه (آسپادان) به طلمیوس و (سپاهان) پهلوی و اصفهان عرب و اصفهان امروز یك لفظ قدیمی است و به احتمال قریب به یقین اساسا" كلمه پهلوی است و ریشه قدیمتر از پهلوی آن مكشوف نیست. هنگام تصرف اصفهان به دست قوای مهاجم عرب این شهر (جی) نامیده می شده و یا جی یكی از روستاهای بسیار معروف و معتبر شهر بوده كه در آبادی به پای شهر می رسیده است. یاقوت حموی اصفهان را شهر سواران نامیده و حمزه اصفهانی كلمه اصفهان یا اسپاهان را مشتق از سپاه می داند. در كتاب (تقویم البلدان) از ابن حوقل نقل شده است كه اصفهان در آخر كوهستان است از جهت

ص: 4

جنوب و پرنعمت ترین شهرها است. معدن سرمه دارد. از اصفهان بعد به كاشان و قم می رسند اصل آن (سپاهان) است به معنی لشگرها زیرا كه سپاه عجم در وقت بیكاری آنجا جمع بودند.

بیست فرسنگی شمال همدان در كنار رودی به همین نام است فتح كرد و سپس چند تن از سران سپاه خود را با قسمتی از لشگریان خویش به اصفهان فرستاد. آنها چون به اصفهان رسیدند كاخهایی را كه احمد پسر (ابودلف) در آن شهر ساخته و زیباترین ساختمان اصفهان بود برای پذیرایی مرداویج تعمیر و آماده كردند.. ابودلف و پسرش احراز كارگزاران معروف دربار بغداد در نواحی مركزی ایران بودند و در اصفهان سراهای بسیار زیبا ساخته بودند كه مهمترین ساختمانهای شهر به شمار می رفت و چون چندی متروك مانده بود حاجت به تعمیر داشت و این كاخها را به اینگونه تعمیر كردند تا مرداویج در بازگشت به اصفهان سرای شاهانه ای در اختیار داشته باشد.

همین كه تعمیر كاخها به پایان رسید و گرداگرد آنها بستانهای زیبا فراهم شد مرداویج با چهل تا پنجاه هزار سپاهیان خود از همدان به راه افتاد و به اصفهان رسید و در آن كاخها جای گرفت و لشگریان وی در شهر پراكنده شدند. در سال 323 مرداویز وسیله فراهم می كرد كه به سوی بغداد رود و تاج و تخت خلفای تازی را براندازد و خود به جای شاهنشاهان ساسانی در بغداد به تخت بنشیند و قصد او آن بود كه زمستان آن سال بگذرد و پس از آن به این سفر شگفت آغاز كند. وی پی در پی دستور می فرستاد كه هر چه زودتر طاق كسری و ایوان مدائن یعنی كاخ معروف شاهنشاهان ساسانی را در تیسفون تعمیر كنند و آن را به صورتیكه در زمان ساسانیان داشته است برگردانند تا چون بغداد را بگیرد و خلیفه را

ص: 6

براندازد در زیر آن طاق مانند شاهان ساسانی بر تخت بنشیند. ولی غافل از آنكه خلیفه بیگانه الراضی باله و ناجوانمردانی كه گرد او را گرفته و به طفیل او شكم و كیسه می انباشتند. سرانجام به حیله و خیانت نخواهد گذاشت وی مقصود خود را عملی كرده و بهار آن سال را به چشم ببیند مرداویز روز 13 بهمن سال 323 در گرمابه به دنبال توطئه ای كه به وسیله سران و غلامان ترك او ترتیب داده شده بود به قتل رسید.

ركن الدوله در بسط و توسعه آن كوشید گفته اند روزیكه قمر در برج قوس بود ركن الدوله دستور داد ساختمان باروئی را به دو شهر آغاز كنند.

دور این بار و 21 هزار گام بوده است. تا چند سال قبل آثاری از باروی فربور و خندق اطراف آن در بیرون دروازه طوقچی تا دروازه جویباره و پایین دروازه باقی بوده است.. در اواخر سال 365 ركن الدوله كه عمرش نزدیك به هفتاد رسیده بود مریض شد و در اصفهان در ضیافت بزرگی كه سه پسر او و سران سپاهی دیلم جمع آمده بودند ابوشجاع پناه خسرو عضدالدوله را به ولیعهد و وارث ملك خویش معرفی نمود و همدان و ری و قزوین و نواحی مجاور آنها را به پسر دیگر خود ابوالحسن علی فخرالدوله و اصفهان را به پسر سوّم خود ابومنصور بویه (مؤیدالدوله) واگذاشت و به فرزندان دوم و سوم خود توصیه نمود كه از اطاعت عنصرالدوله خارج نشوند. سپس از اصفهان به ری برگشت و در آنجا در محرم 366 درگذشت.. با راه یافتن صاحب اسماعیل بن عباد در دستگاه حكومت مؤیدالدوله و فخرالدوله و وزارت این دو امیر دیلمی اصفهان شهر وسیعی شد. صاحب بن عباد كه از منشیان و بلغای بسیار معروف زبان عربی است (326-385) مردی كریم و فضل دوست و بخشنده و نسبت به شعرا و بذال و شوق بوده و در ری و اصفهان همه وقت در گرد او جمع كثیری از اهل علم و بحث و شعر و ادبی می زیسته و به نام او شعر می گفته و كتاب می نوشته اند.

پسران او به حد رشد رسیده بودند زوجه اش سیده خاتون دختر اسپهبد رستم بن مرزبان متصدی امور مملكت شد و او پسر چهار ساله خود ابوطالب رستم را با لقب مجدالدوله نامزد امارت ری و جانشینی شوهر كرد و همدان و كرمانشاه را هم به پسر دیگر خود ابوطاهر شمس الدوله سپرد.

و حكومت اصفهان را به پسر خال خود كه ابوجعفر محمدبن دشمنزیار نام داشت به لقب "علاء الدوله" ملقب گردید واگذاشت. حكمرانان كاكوی شهر اصفهان را وسعت دادند، علاء الدوله كاكویه حصار شهر را كه طول آن بیش از پانزده هزار گام بود ساخته و شهر در این موقع دوازده دروازه بزرگ داشت كه از مفرغ مستور بود و از جمله مفاخر و زینت داخلی شهر هزار كوشك و سرای بوده است وكاروانسراهای عالی و مساجد خوب داشته. هر روز دو هزار گوسفند و صد رأس گاو ذبح می شده و در محله "كرواآن" پنجاه مسجد بوده است. یكی از محلات امروز اصفهان به نام "پشت بارو" معروف است كه به محله بیدآباد از محلات قدیمی و پر جمعیت اصفهان اتصال دارد و چنانكه از اسم آن معلوم می شود این قسمت حد خارج باروی علاء الدوله می باشد. محلات دیگری كه در خارج از این بارو واقع می شده اند به ترتیبی كه "مافروخی" در محاسن اصفهان آورده است عبارت بودند از: كی آن-براآن-سنبلان-خرچان-فرسان-باغ عبدالعزیز-كرواآن-اشكهان-لنبان-ویدآباد. شیخ الرئیس ابوعلی سینا فیلسوف شهیر ایرانی چندی وزارت علاءالدوله را به عهده داشته است و در ضمن اشتغال به شغل وزارت تدریس هم می كرده، قبه مدرس ابن سینا در باب الدشت "در دشت امروز" هنوز باقی است و مردم آن حدود آن را به نام "علی سینا" می خوانند.

ر سال 420 هجری مجدالدوله دیلمی كه از شّر لشگریان خویش ایمن نبود به سلطان محمود غزنوی متوسل شد و محمود كه منتظر چنین فرصتی بود. علی حاجب را به ری فرستاد و دستور داد كه مجدالدوله را دستگیر نماید سپس خود او نیز در ربیع الاخر سال 420 به ری رسید و قریب یك میلیون دینار وجه نقد و پانصد هزار دینار جواهرات مجدالدوله را تصرف خود گرفت. حكومت اصفهان در این تاریخ با علاء الدوله كاكویه بود و او چون دید كه محمود به ری و قزوین دست یافته و به ممالك او هم نظر داد، پیشدستی نمود و در اصفهان به نام سلطان محمود غزنوی خطبه خواند. محمود هم معترض او نشد و علاء الدوله همچنان در حكومت ولایت خود باقی ماند. پس از مراجعت محمود پسرش مسعود به اصفهان حمله برد و آنجا را از دست علاأ الدوله بیرون آورد و از جانب خود كسی را به حكومت اصفهان گماشت و به ری برگشت، امّا مردم اصفهان برگماشته مسعود شوریدند و او را كشتند و مسعود بار دیگر از ری به اصفهان آمد و به كشتار مردم اصفهان دست زد و قریب به پنجاه هزار نفر از مردم را كشت و مجددا شهر را تحت امر خود درآورد و علاء الدوله فراری و متواری شد. در این حمله اصفهان غارت شده و بسیاری از عمارات آن نیز خراب گردیده است.

عاقبت طغرل خطبه بخواند و از سر فتح اصفهان گذشت.

طغرل بار دیگر در محرم سال 442 اصفهان را محاصره كرد و كسال تمال شهر را محصور نمود و مردم را در زحمت شدید انداخت عاقبت در سال 443 "محرم" به تسخیر اصفهان نایل آمده دولت دیالمه كاكویه را از این شهر برانداخت و ابومنصور فرامرز را از جانب خود به حكومت یزد و ابرقو فرستاد. ناصرخسرو قبادیانی (394-481 هجری) شاعر و جهانگرد و معروف ایران در قرن پنجم هجری كه مقارن این ایام اصفهان را دیده است می گوید: من در همه ی زمین پارسی گویان شهری نیكوتر و جامع تر و آبادان تر از اصفهان ندیدم طغرل مؤسس دولت سلجوقی از شوال 429 تا رمضان 455 قریب 26 سال سلطنت كرد و در سن 70 سالگی در ری وفات نمودو وزارت خواجه نظام الملك مورد توّجه پادشاه و وزیر او بود...

باغها به دستور او به وجود آمد. مانند: باغ كاران، باغ فلاسان و باغ احمد سیاه، باغ بكر، قلعه شهر و دز كوه، مهمّترین این باغها " باغ كاران" بوده است كه دو قصر داشته یكی مشرف بر زاینده رود و دیگری به طرف میدان شهر و بین آنها قلعه ها و عمارات قرار داشته است.

می گویند محله خواجوی امروز قسمتی از باغ كاران دوره ملكشاه سلجوقی است. باغ كاران تا قرن هشتم هجری نیز شهرت دوره سلجوقی بوده است. زیرا در سال724 به وسیله استاد سطرالدین هروی در "نسخه فردوس اعلی اصفهان است اصفهان" قصیده ای در وصف اصفهان چنین یاد می كند: هر كه را بیتی همه لطف است و احسان و كرم هر كجا باشی همه آب است و باغ و بوستان آب حیوان است گویی پیش بستان ارم زنده رود او كه دارد باغ كران بر كران "و حافظ از اصفهان چنین یاد می كند": گرچه صد رود است در چشمم مدام زنده رود و باغ كاران یاد باد از مهّمترین آثار دوره ملكشاه سلجوقی یكی گنبد خواجه نظام الملك است و دیگری گنبد تاج الملك كه در مسجد جامع اصفهان می باشد گنبد خواجه نظام الملك در طرف جنوب اصفهان و تاج الملك در شمال مسجد كه هر دو گنبد به شیوه ساختمان آتشكده ها بنا شده است. و كلا" مهّمترین بنای تاریخی ایران از دوره سلاجقه با اضافات و الحاقات سلسه های بعد از سلاجقه تا عصر حاضر، مجموعه ای از سبكهای مختلف معماری و تزئینی چهارده قرن تاریخ اسلامی ایرانی است "تحولات خطوط مختلف كوفی انواع خط ثلث، نستعلیق و خطوط فراوان بنایی را در الواح و كتیبه های این

ص: 12

مسجد می توان مطالعه نمود. " و مدرسه خواجه نظام الملك كه این مدرسه در محله دردشت و نزدیك به مسجد جامع بوده است ولی امروزه وجود ندارد.

متوجّه شد یزدگرد پس از شكست نهاوند در گوشه و كنار ایران سفر كرده و به مخالفت می پردازد و در صدد است مقدّمات جنگ مجددی را فراهم كند و به همین منظور وارد اصفهان شده است. عمر به عبدالله بن عتبان فرمان داد تا با قشونی به طرف اصفهان حركت نماید. در این موقع اصفهان دارای نیروی عظیمی بود كه تحت فرمان پاذوسپان كه عرب او را «فاذوسفان» می نامید، اداره می شد. فرمانده قوای مدافع اصفهان نیز مردی سالخورده به نام «شهر برازجادویه» بود. او سپاهی جمع آوری نمود و آماده نبرد شد و به رغم پیری و ناتوانی با عبدالله عتبان كه مردی شجاع و مبارز بود به جنگ تن به تن پرداخت و كشته شد كه سپاه او راه فرار پیش گرفتند.

به علت اینكه «شهر بُراز» سالخورده بود اعراب او را شیخ می خواندند، به همین مناسبت محل این جنگ «رستاق الشیخ» نامیده شد. پس از این شكست، جی كه در مشرق اصفهان كنونی است و آن روز از مراكز پرجمعیّت و آباد بوده، به محاصره دشمن درآمد. پاذوسفان اصفهان كه حكم شاه را داشت، از شهر خارج شد و به عبدالله پیغام فرستاد كه بهتر آن است كه از سپاه من و تو كسی كشته نشود. تو شخصاً با من مبارزه كن. اگر مرا كشتی این سپاه تسلیم تو خواهد شد و اگر من تو را كشتم آن وقت من دانم و اعراب. عبدالله كه مردی مبارز به شمار می آمد، این شرط را قبول كرد. در هنگام مبارزه و حمله اول فاذوسپان اصفهان، عبدالله از اسب به زمین افتاد ولی با سرعت و

ص: 14

در كمال چالاكی باز بر اسب پرید و سوار شد. فاذوسپان هم به او گفت من دلیری تو را آزمودم و نخواستم تو را بكشم وگرنه می توانستم نیزه را به قلب تو فرو ببرم، ولی از كشتن تو دریغ دارم، ما آماده صلح هستیم. بدین گونه سپاه عرب بدون هیچ مانع و جنگ و جدالی وارد اصفهان شد و بدین ترتیب دین اسلام به اصفهان راه یافت.

بوده و برای نصرت و یاری او در كربلا حضور نیافت، با این كه ایرانی ها در آن زمان در حجاز و عراق به طور پراكنده حضور داشتند.

آن ها سترده، و آنان را پاك و پاكیزه ساخته است» و یكی از ثقلین به شمار می روند، و پیامبر اكرم (صلّی الله علیه وآله (دستور داد كه به آن ها تمسك جویند و بر كشتی نجات آنان در آیند چه كسانی هستند، مدتی از حكومت بنی عباس گذشته بود؛ اما قبل از آن جز اهل بصیرت و عده ای از خواصّ شیعه نمی دانستند ولای اهل بیت) علیهم السلام (چیست؟ و «اهل بیت» عبارت از چه كسانی هستند. آری! در اینجا فرق آشكاری میان دو فرقه؛ یعنی پیروان بنی امیه و پیروان بنی هاشم وجود داشت. همه ایرانی ها پس از آن كه از بنی امیه و والیان آن ها نیّات سوء و شیوه و رفتارهای نكوهیده ای را مشاهده كردند كه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله برای از میان بردن چنان نیات و اعمال سوء از سراسر عالم و بیرون كشیدن و نابود ساختن ریشه های آن از پیكر جوامع بشری مبعوث گردید آری! همه ایرانی ها از آن پس، در خود، نسبت به بنی امیه احساس كینه می كردند، و نسبت به بنی هاشم وِلا و محبتی را در دل خود داشته و دارند. نهضت ایرانی ها با رهبری یحیی بن زید فقط برای آن نبود كه صرفاً حسینی علوی است؛ بلكه از آنجا ریشه می گرفت كه وی یك فرد هاشمی است كه با خاندان اموی رویاروی شده است. فقط عده قلیلی از بینش كافی برخوردار بودند و با یحیی بن زید به منظور حمایت از اهل البیت علیهم السلام وبا شناخت كافی نسبت به آن ها همراهی می

ص: 17

كردند؛ زیرا توده مردم ایران در چنان روزگاری اهل البیت) علیهم السلام (را درست نمی شناختند. تشیع با مفهوم خاصّ خود جز پس از آمدن امام رضا علیه السلام به ایران، ظهور نكرد و مأمون از حضور شیعیان نزد امام رضا علیه السلام و تجمع آن ها با آن حضرت ممانعت به عمل نمی آورد؛ بنابراین امكان دسترسی به آن امام وتجمع مردم با او، ومناظره علما با وی در فنون مختلف به دستور مأمون، و محكوم و فلج شدن مناظره كنندگان و ظهور كرامات و مشاهده فضائل آن حضرت نظرهای اهل بصیرت را به شایستگی فزون تر و صلاحیت بیشتر آن حضرت برای احراز مقام خلافت جلب می نمود، و اذهان آن ها را متوجه این حقیقت می ساخت كه آن حضرت و آبا و اجداد او سرچشمه علم نبوی و گنجوران وحی و امامان به حق می باشند. در ایام امام رضا علیه السلام بود كه مشعل تشیع در قم براَفراشته شد و این سرزمین، دوره مهمی را به خود دیده بود كه در آن بزرگان و برجستگانی از علما و رُواتِ موثقی به سر می بردند. اقامت امام رضا علیه السلام در خراسان از دو سال تجاوز نكرد و علیرغم كوتاهی این مدت فضائل و كراماتی از آن حضرت به ظهور رسید كه اعتقاد به امامت او در مردم بارور گردید. وقتی مأمون بر شناخت و اعتقاد مردم درباره فضائل ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام واقف گشت ترسید این حقیقت چهره بگشاید و یكباره با عمل انجام شده ای مواجه گردد و ببیند مردم پیرامون آن حضرت را گرفته و

ص: 18

امامت او را اعلام نمایند؛ لذا درصدد برآمد آن امام را با حیله و نیرنگ مسموم سازد؛ و سرانجام به هدف خود؛ یعنی كشتن و از میان برداشتن آن حضرت دست یافت.

از همین دوره ها بود كه تشیع حركت و انتشار و رواج خود را آغاز كرد؛ لكن می دانیم كه بنی عباس تا چه پایه در رویارویی، درگیری و جنگ با فرزندان علی علیه السلام و شیعیان آن ها موضع انتخاب كرده بودند. سیره و راه و رسم بنی عباس با چنان موضع گیری احیاناً به صورت مانعی لغزاننده و ركورد آفرینی بود كه در سر راه تشیع نهاده می شد. حكومت ها و فرمانروایی هایی از شیعیان در سرزمین ایران پدید آمد كه دست تشیع را برگرفته و بازو در بازوی او قرار داد، و ایران اساس استوار تشیع را بنیاد كرد و اركان آن را بر سر پا ساخت. این حكومت ها و فرمانروایی ها كه در ایران پدید آمدند عبارتند از امثال: امارت و فرمانروایی طاهریان، دولت علویان، سلطنت آل بویه، حكومت مغول ها و دیگران.

عده ای عهده دار حكومت هرات بودند، و آن ها عبارتند از: طلحه، عبدالله (دو پسر طاهر)، طاهر بن عبدالله بن طاهر و محمد بن طاهر. در ایام حكومت محمد بن طاهر بود كه فرمانروایی طاهریان رو به ضعف نهاد و یعقوب لیث صفّار كه با او نبرد آغاز كرده بود بر وی استیلا یافت و او و خانواده اش را دستگیر كرد و با دستگیری او حكومت طاهریان در سال 259 ه. ق به پایان رسید. پاره ای از نواحی هرات تحت حكومت عده ای از طاهریان قرار داشت از قبیل عبدالله بن طاهر بن عبدالله بن طاهر، سلیمان بن عبدالله و جز آن ها. ابن اثیر در حوادث سال 250ه. ق راجع به جنگ و نبردی كه میان حسن بن زید علوی كه در دیلم ظهور كرد و میان سلیمان بن عبدالله طاهری روی داد می نویسد: «وقتی میان آن ها جنگ در گرفت بعضی از فرماندهان حسن بن زید به سوی ساری، روی نهادند و بر آن در آمدند؛ وقتی سلیمان این خبر را شنید خود و همراهانش روی به هزیمت گذاشتند و خانواده و فرزندان و باروبنه و اموال خود را در ساری به جای نهادند، و حسن بن زید و یارانش بر همه این اموال و باروبنه و غیره دست یافتند». تا آنجا كه می نویسد: سلیمان با اختیار و اراده و با میل و رغبت این هزیمت را پذیرا گشت؛ زیرا طاهریان همگی شیعی بوده اند. وقتی حسن بن زید به طبرستان آمد سلیمان طاهری از جنگ با او خودداری ورزید چون می دانست عبدالله از شیعیانی استوار در

ص: 20

تشیع می باشد؛ و لذا سلیمان در این باره می گوید:

نُبّئتُ خیلَ بن زید اَقبَلت حیناً

تُریدنا لتحسینا الامرّینا

یا قَومِ ان كانَت الانباءُ صادِقَه فالویلُ لی و جمیع الطاهرینا اما انا فاذا اصطفّت كَتائِبُنا أكونُ مِن بنیهم رأسَ المُوالینا فَالعُذرُ عند رسول اللهِ مُنبسط اذا احتسبتُ دِماءَ الفاطمیینا (1)

كتب تاریخ سرشار از اخبار طاهریان می باشد و برجستگی آن ها در شهامت و دلاوری، بر كسی مخفی و نامعلوم نیست و تشیع به دنبال آن ها هر جا كه حركت می كردند همراه و همگام بوده است.

شدند و احیاناً طبرستان را از دست آن ها می ربودند. سرانجام كار حسن بن زید بالا گرفته و اقتدار فراوانی در خود به هم رسانید تا بر ری و گرگان نیز پیروز شد(1) وقتی فرمانروایی محمد بن طاهر طاهری رو به ضعف گذارد و یعقوب بن لیث صفّار بر او غلبه كرد شوكت و اقتدار حسن بن زید علوی فزونی یافت؛ لكن یعقوب نمی خواست حسن بن زید، بلادی را كه به دست آورد به حكومت خود در آن ها ادامه دهد؛ لذا سپاهی را برای جنگ با حسن بن زید در سال 260ه. ق تهیه دید، حسن بن زید شكست خورد و به دیلم روی نهاد و یعقوب ابن لیث بر آمل و ساری استیلا یافت و برای جستجوی حسن بن زید به سوی جبال طبرستان حركت كرد؛ ولی با باران و گل و لای مواجه شد و به سختی از آن نجات یافت. در سال 261ه. ق حسن بن زید بازگشت و بر طبرستان دست یافت و همواره بر این سرزمین حكومت می راند تا آن كه در رجب سال 270ه. ق مرگ او را در ربود. حكومتش مدت نوزده سال و هشت ماه و شش روز به طول انجامید(2) ب محمد بن زید علوی آنگاه كه حسن بن زید از دنیا رفت برادرش، محمد جانشین وی شد. سراسر ایام حكومت محمد بن زید مواجه با جنگ ها و رویدادهای سخت بود. گاهی با صفاریان و زمانی با اسماعیل بن احمد سامانی نبرد می كرد، و در یكی از جنگ های هولناكی كه میان او و محمد بن هارون كه از سوی اسماعیل سامانی

ص: 22

به جنگ با او آمد روی داد جراحتی برداشت. در این جنگ بود كه پسرش زید اسیر شد، آنگاه محمد بن زید پس از چندی كه جراحت برداشت در سال 287 از دنیا رفت (1) ابن اثیر می گوید: دو نفر برای مرافعه كه نام یكی از آن ها معاویه و نام دیگری علی بود نزد محمد بن زید آمدند. محمد بن زید به آن ها گفت: حكم و داوری میان شما روشن است. معاویه گفت: زیر این دو نام خبری است، محمد بن زید گفت: این خبر چیست؟ معاویه گفت: پدر من یكی از شیعیان راستین بود و نام معاویه بر من نهاد تا مرا از شرّ ناصبی ها و دشمنان علی علیه السلام حفظ كند؛ اما پدر علی، ناصبی بوده و از ترس علویان شیعی، نام او را علی نهاد؛ محمد بن زید تبسمی كرد و به وی نیكی نمود و او را مشمول محبت خود قرار داد.

همین محمد و یا برادر ش حسن بود كه اموال زیادی برای بنای مرقد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و امام حسین) علیهما السلام) هزینه كرد؛ چنان كه به این مطلب در گفتارمان راجع به نجف و كربلا اشاره نمودیم. ج حسن بن علی اطروش وقتی محمد بن زید علوی از دنیا رفت حسن بن علی بن حسن بن عمر بن علی بن حسین علیهم السلام معروف به «اطروش» بر دیلم وارد شد و سیزده سال در آن اقامت داشت و مردم را به اسلام دعوت می كرد. بسیاری از مردم دیلم اسلام آوردند و پیرامون او گرد آمدند. حسن بن علی در بلاد دیلم

ص: 23

مساجدی بنا كرد و از مردم دیلم كه در پشت سعید رود (1) تا ناحیه آمل زندگانی می كردند به دست او اسلام آورده و پیرو مذهب حسن بن زید و شیعی بوده اند. علت كری و سنگینی گوش او در شنوایی آن بود. كه در جنگ، محمد بن زید اطروش، با شمشیر ضربه ای بر سرش فرود آورد (2) طبرستان در آن روزگار تحت سلطه سامانیان بود و حسن بن علی درصدد تصرف آن برآمد و پس از جنگی كه میان او و والی دست نشانده سامانیان در طبرستان روی داد بر سپاه سامانیان پیروز شد و طبرستان را به تصرف در آورد و به «الناصر» نامبردار شد؛ آنگاه سپاهیان سامانی به سال 304ه. ق از خراسان برای جنگ به سوی او تاختند و وی را به قتل رساندند. د حسن بن قاسم داعی پس از حسن بن علی، داماد او حسن بن قاسم علوی، معروف به «الداعی» به پاخاست، و بر ری استیلا یافت و طرفداران سامانیان را از آن بیرون راند؛ سپس قزوین، زنجان، ابهر و قم را به تصرف خود در آورد. در روزگار وی، اسفار بن شیرویه دیلمی سر بر آورد و قدرت و عظمتی به هم رساند و بر طبرستان استیلا پیدا كرد. داعی، در این زمان در ری به سر می برد. وقتی گزارش مربوط به اسفار برای وی رسید به طبرستان بازگشت و میان آن دو جنگ خونینی در گرفت كه «داعی علوی» در آن كشته شد. این واقعه در سال 316ه. ق روی داد. انهزام و فرار اكثر یاران و سپاهیان حسن بن قاسم داعی، تعمداً صورت گرفت

ص: 24

علتش آن بود كه «داعی» به یاران خود دستور می داد درست عمل كنند و آنان را از ظلم به مردم و شرب خمر منع می كرد! به همین جهت كینه داعی را به دل گرفتند و تصمیم داشتند او را با كودتا دستگیر كنند، ابوالحسین بن اطروش را به فرماندهی خود انتخاب نمایند و خطبه به نام او بخوانند. وقتی حسن بن قاسم داعی از توطئه و نیّات آن ها، آگاه شد كسانی را كه علیه او توطئه كرده بودند به قتل رسانید. اسفار بن شیرویه، احساس كرد گماشته و مأمور او هارون بن بهرام در صدد دعوت مردم به سوی ابوجعفر علوی بر آمده است؛ لذا او را به سوی خود فراخواند و دستور داد با یكی از خانواده اشراف آمل وصلت كند و ابوجعفر و سایر رؤسای علوی را به مجلس عروسی خود دعوت نماید و آن ها را در آن مجلس احضار كند. روز خاصّی را معین كرد و این كار را به انجام رسانید. اسفار در سر موعدِ معین به آمل رسید و ناگهان به خانه هارون حمله ور شد، ابوجعفر و سایر رجال برجسته علوی را دستگیر كرد و آن ها را به سوی بخارا فرستاد و در آنجا زندانی ساخت، تا آن كه در ایام فتنه ابوزكریا از زندان رها شدند (1) و اوضاع علویان در دیلم و طبرستان متلاشی شد. از رهگذر دعوت علویان، تشیع در پاره ای از سرزمین ایران مقامی ارجمند كسب كرده و رو به رواج و انتشار گذاشت. شیعه و آل بویه (2) در ایران حكومت و اقتدار آل بویه در شیراز آغاز شد؛ آنگاه

ص: 25

نفوذ آن به سراسر ایران و عراق، بلكه به تمام بلاد زیر سلطه بنی عباس نفوذ كرده و در آن ها گسترش یافت. آل بویه در زمان حكومت خود در سراسر مملكت توأم با تدبیر و كارآیی سیاسی نفوذ داشتند و خلیفه عباسی صرفاً یك سمبل تشریفاتی به شمار می رفت. این نكته برای هر كسی كه مقداری از تاریخ مربوطه را به مطالعه و بررسی گرفته باشد كاملاً معلوم و روشن است. ممكن است مطالعه كننده این كتاب تصور كند ما می خواهیم فقط راجع به آل بویه و شیعه در ایران مطابق عنوانی كه مطرح شد به بحث و گفتگو بپردازیم؛ لكن ما بحث خود را تعمیم داده و عراق و جاهای دیگر را كه سلطه آل بویه آن ها را فرا می گرفت یاد كردیم. و هدف ما از اختصاص دادن بحث به ایران برای این است كه در این فصل درباره ایران به گفتگو نشسته ایم. مذهب اهل سنت در زمان آل بویه اكثر بلاد ایران و عراق را زیر پوشش خود داشت و آل بویه علیرغم ظهور و پیدایی آن ها در تشیع و دلبستگی شدید نسبت به آن با تسنن به مخالفت و ستیز بر نخاستند، به عكس، زمامداران سنی، با شیعه همانگونه رفتار كردند كه همه ما از آن آگاهیم. آری! آل بویه با این كه از شوكت و اقتداری شگرف برخوردار بودند و بر خلافت و سرزمین های اسلامی كاملاً تسلط داشتند، شیوه و رفتاری نیكو با رعیّت در پیش گرفتند و به خاطر تشیع خود با اهل سنت تعصب آمیز عمل نمی كردند؛ بلكه در ایام

ص: 26

حكومت آن ها حوادثی میان شیعه و سنی رخ داد كه فتنه از سوی اهل سنت به هم رسیده بود، از سلطان شیعی حیا نكردند، و سطوت و قدرت سلطان را مدّ نظر قرار ندادند؛ مع هذا آل بویه در مقام دفاع و حمایت از شیعه اهل سنت را به مجازات نگرفتند. با مطالعه حوادث پس از سال 440ه. ق در كتاب «الكامل» به این نكته پی می بریم كه چرا سرزمین های اسلامی در برابر فرمانروایان بویه كه صاحب قدرت و عطا بودند رام بوده و آنان بدون این كه با حلّ مشكلات زیادی رو به رو گردند با اقتدار به حكومت خود ادامه می دادند. آل بویه مانند سایر ملوك و امرایی كه به یكی از مذاهب پایبند بودند در خدمت، به مذهب سرشته شده بودند؛ زیرا آل بویه در مقام دفاع از مذهب به اندازه توانایی و به همان مقداری كه اطلاعات و معلومات آن ها اقتضا می كرد كوشش خود را مبذول می داشتند؛ لذا سراسر دوران حكومت آل بویه را باید دوران سعی و ترویج مذاهب اهل بیت) علیهم السلام (دانست. در تاریخ می بینید كه برای دفاع از این مذهب و بالا بردن مقام عترت پاك رسول اكرم (صلّی الله علیه وآله) از هر راهی بهره می جسته و آن را در می نوردیدند. روز هیجدهم ذی حجه، روز غدیرخم و روزی است كه رسول خدا (صلّی الله علیه وآله (بر فراز منبری آمد كه مسلمانان آن را از محمل شتران پرداخته بودند، آن حضرت در مقام بیان فضیلت اهل البیت و علی مرتضی علیهم السلام خطبه ای ایراد

ص: 27

فرمود و ضمن آن فرمود: آیا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر نیستم؟ مسلمین گفتند: آری. وقتی از مردم راجع به این مطلب اقرار گرفت، فرمود: هر كس كه من مولا و سزاوارتر از خودِ او بر او می باشم این علی مولای اوست، خدایا! دوست بدار آن كه او را دوست می دارد و دشمن بدار آن كه او را دشمن می دارد. این جمله پاره ای از سخنان رسول اكرم صلی الله علیه وآله را تشكیل می دهد كه درباره ابوالحسن، علیّ مرتضی علیه السلام ایراد فرمود. شیعه به چنین روزی به عنوان یكی از اعیاد بزرگ می نگریست؛ زیرا رسول خدا) صلّی الله علیه و آله (، علیّ مرتضی علیه السلام را به عنوان امام، خلیفه و سزاوارتر از مردم نسبت به خودشان منصوب فرمود؛ بنابراین شیعیان سزاوارتر بودند كه این روز را بزرگ بر شمرده و از آن تجلیل به عمل آورند. آل بویه این روز را سخت گرامی می داشتند و در تقدیس و گرامی داشت آن آشكارا می كوشیدند و كارهایی در این روز صورت می دادند كه در هیچ عیدی جز آن دست به چنان كارهایی نمی زدند، اظهار سرور و شادمانی می كردند، جامه های فاخر در بر می گرفتند و كوشش زیادی در اطعام و گستردن سفره های تشریفاتی به كار می داشتند به طوری كه مطبوع ترین خوراك ها را برای مقیم و مسافر بر روی این سفره ها آماده می ساختند و در بخشش و انفاق دست ها را گشاده می كردند؛ امثال اینگونه كارها كه ولای و محبت آن ها نسبت

ص: 28

به علیّ مرتضی علیه السلام و تجلیل از چنین روزی آنان را به این كار فرا می خواند. ملوك و فرمانروایان شیعه، از آل بویه در هر نقطه كه به سر می بردند پیروی كردند كه از آن جمله فاطمیین مصر هستند. یكی از شواهد این مطلب كه شیعه در چنین روز؛ یعنی «غدیر» اظهار شادمانی می كردند و آن را به عنوان روز عید قرار می دادند گفتار ابن اثیر درباره حوادث سال 308ه. ق است. وی می نویسد: «در این سال مردم «باب البصرة» كه محله ای در بغداد است در روز بیست و ششم ذی حجه آذین بندی شكوهمندی بر پا كرده و شادمانی فراوانی نشان می دهند؛ بدینسان در روز هیجدهم محرم دست به كار اعمالی می گردند كه شیعیان در روز عاشورا دست اندر كار آن می شوند؛ علت آن این است كه شیعیان «كَرخ» (1) در روز هیجدهم ذی حجه كه روز غدیر است قبه ها و گنبدها برمی افرازند و جامه های فاخر برای زینت در بر خود می گیرند. همین شیعیان در روز عاشورا در رابطه با سوگواری و نوحه و اظهار غم و اندوه كارهایی انجام می دهند كه مشهور است. مردم «باب البصرة» در برابر این كار هشت روز بعد از عید غدیر (2) مانند شیعیان جشن و سرور به پا می كنند و می گویند: در این روز نبیّ اكرم (صلّی الله علیه وآله (و ابوبكر وارد غار شدند. مردم باب البصره هم چنین هشت روز پس از عاشورا را به مانند شیعیان در روز عاشورا ماتم می گیرند و به عزاداری می پردازند، و می

ص: 29

گویند: در این روز مصعب بن زبیر به قتل رسید (1) اگر روز غار روز عید، و روز قتل مصعب روز حزن و اندوه باشد برای شیعه مشكلی به وجود نمی آورد. اما آیا روز قتل مصعب را می توان با روز عاشورا مقایسه كرد؟ آیا روز غدیر همان روزی نیست كه بیش از صد هزار مسلمان در آن روز گرد هم آمدند و علی علیه السلام را به خاطر مقام والایش تهنیت گفتند؟ حتی ابوبكر و عمر در مقام تبریك گویی به علی علیه السلام عرض كردند: بخ بخ لك اصبحت مولای و مولی كل مؤمن و مؤمنة»: (2)؛ بنابراین لازم است همه مسلمین در جشن و سرور برای چنین روزی شریك شادی هم باشند. اما روز عاشورای حسینی، سزاست كه تمام مسلمانان عالم برای چنین روزی افسرده و اندوهگین شوند؛ مگر نه این است كه حسین علیه السلام سبط رسول اكرم (صلّی الله علیه وآله)، و ریحانه او، خامس اصحاب كسا، و از زمره اهل بیتی بود كه خداوند پلیدی ها را از آن ها سترد؟ آیا حسین علیه السلام سرور اهل بهشت نبوده است؟ آیا نه این است كه حادثه شهادت او حادثه دردناكی است كه روزگار مانند آنرا به خود ندیده است؟ برای این كه برای حزن و اندوه بر آن حضرت انگیزه ای را یاد كنیم كافی است كه بگوییم: باید با رسول اكرم (صلّی الله علیه وآله) همدردی نماییم و فرمان او را به اجرا در آوریم؛ زیرا رسول اكرم صلی الله علیه وآله ده ها سال پیش از واقعه عاشورا برای چنین روزی گریست و اندوهگین گشت، و مردم را

ص: 30

به حزن و اندوه و گریستن بر آن حضرت فرمان داد. شیعه همانگونه كه ابن اثیر می گوید: در روز عاشورا جهت سوگواری، نوحه و اظهار غم و اندوه كارهایی انجام می دهند كه مشهور است؛ لكن آل بویه این كار را در تمام بلاد تعمیم دادند و آن را به شیعه محدود نساختند؛ زیرا معزّالدوله، احمد بن بویه به مردم دستور داد در روز عاشورا دكاكین خود را ببندند، بازار و خرید و فروش را تعطیل نمایند، نوحه و گریستن در پیش گیرند و جامه هایی پشمینه و خشن در بر كننند مردم نیز طبق دستور عمل نمودند). الكامل، در حوادث سال 252ه ق (. مقام و موقعیّت چنین روزی را باید آنگونه در نظر گرفت كه فرمانروایان آل بویه آن را به عنوان روز حزن و اندوه و گریستن انتخاب كردند و مردم را به ماتم گیری و سوگواری تشویق می نمودند. با توجه به این حقیقت چرا نباید شیعیان در سایه استمرار این شعائر، نیرومند نشده باشند در حالی كه در اجرای شعائر مزبور، فرمانروایان نیز دست آن ها را به نشانه تأیید می گرفتند؟ ! این دو روز (غدیر و عاشورا) دو مظهر شیعی بوده است؛ به همین جهت زمامداران شیعی آن دو را تأیید می نمودند و زعمای اهل سنت با آن دو مخالفت میورزیدند و «دو روز دیگری» را مقرر كردند و خواستند با مقرر كردن آن دو روز با شیعیان رویاروی گردند. حق این بود و هست كه اهل سنت با شیعه درباره روز غدیر و عاشورا به مخالفت بر نمی خاستند؛ چنان كه سزا نبود شیعه راجع

ص: 31

به آن دو روزی كه اهل سنت یكی را روز شادمانی و دیگری را روز عزا اعلام كردند با آن ها دم از مخالفت زنند (بلكه سزاست بر سر این گونه مسائل به توافق برسند) چنان كه می بینیم هم اكنون اهل سنت در بسیاری از مظاهر حزن و سوگواری در روز عاشورا با شیعیان پس از آن كه این رویارویی نكوهیده را كه ناشی از تعصب كوركورانه است فراموش كردند هم آواز شده و خود را در غم مصیبت آنان با اجرای مراسم عزا، شریك و سهیم اعلام می كنند. آل بویه در جهت خدمت به مذهب تشیع، صرفاً به مظاهر سرور در روز غدیر و شعائر حزن و اندوه در روز عاشورا اكتفا ننمودند؛ بلكه مساعی خویش را به هر وسیله ممكن و به قدر توانایی در خدمت به اهل البیت مصروف می داشتند؛ آنان علمای شیعه را با تمام وسایل و امكانات گرامی می داشتند و درباره آن ها از هیچگونه تجلیل و ابراز عنایت و بذل اموال فراوان دریغ نمی كردند؛ حتی عضدالدوله با وضع شكوهمندی سوار بر مركب می شد و به زیارت و دیدار شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (طاب ثراه) می رفت. تا آنجا كه ابن اثیر در حوادث سال 372ه. ق می نویسد: عضدالدوله دوستدار علم و اهل علم بوده و به علما ارج می نهاد، از احسان به آن ها دریغ نمی كرد و با آنان می نشست تا در مسائل با هم به مناظره بپردازند(1). در ذیل كتاب «التمهید» باقلانی ضمن شرح حال عضدالدوله (2) آمده است: ابوعبدالله و دیگران گفته اند: عضدالدوله فنا خسرو

ص: 32

بن بویه دیلمی دوستدار علم و علما بوده است، و مجلس او مشحون از شمار زیادی از علما و دانشمندان هر فنّی بود و اكثر آن ها از فقها و متكلمین تشكل می یافتند، عضدالدوله برای آن ها مجالسی برای مناظره منعقد می ساخت. دانشمندان از هر شهری آهنگ محضر او می نمودند و برای او و به نام او كتاب هایی تألیف می كردند كه از آن جمله «الإیضاح» در نحو، «الحجه فی القراءات»، «الملكی» در طب، «التاجی» در تاریخ و جز آن ها است. (1) این سخن «ابن اثیر» گواه و مؤید آن است كه عضدالدوله نسبت به همه اهل دانش اعمّ از شیعه و سنی محبت میورزید و احترام و محبت او، به علمای شیعه محدود نبود. همین نكته ما را به سخنی كه قبلاً راجع به آل بویه یاد كردیم رهنمون ساخت مبنی بر این كه آل بویه با مذهب اهل سنت در مقام معارضه و ضدیّت بر نمی آمدند؛ بلكه علم را از هر مذهب و مكتبی مشمول تأیید و حمایت خود قرار می دادند. آل بویه شیعیان رادر مشاهدِ مشرّفه اسكان دادند و مقرری های منظم و هزینه هایی برای آن ها تعیین نمودند و در عطا و بخشش نسبت به آن ها دستی گشاده داشتند؛ زیرا این مشاهد، آنگاه كه از نظر زندگانی برخوردار از آسایش و رفاه می شد مهاجران به سوی آن ها می كوچیدند و اقامت در آن ها برای زائران امكان پذیر و مطبوع می گشت. آل بویه بناهای عظیم و شكوهمندی در مشاهد مشرفه بر پا كردند، و گنبدهای رفیعی بر روی ضریح های

ص: 33

مقدس برافراشتند؛ حتی عضدالدوله و سپاهیانش قریب به یكسال برای ساختمان مرقد علوی علیه السلام و تكمیل و توسعه آن در نجف اشرف اقامت نموده و آن را در نهایت شكوه و عظمت تكمیل كرد، و خانه ها و رباط ها در آنجا بنا نمود، و با دستی باز علویان، علما، مجاوران، نگهبانان و متولیان این مرقد شریف را از بخشش های فراوان خود بهره مند ساخت و قناتی را كه آل اعیَن ایجاد كرده بودند اصلاح و بازسازی كرد. و بدینسان در مشهد حسینی (علی من شرفه و آله و اصحابه ازكی التحیات) به كارهای جالبی دست زد، و به توسعه و بازسازی و صرف اموال برای زوّار و متولیان و مجاوران مرقد امام حسین (علیه السلام (در كربلا همت گمارد. آل بویه همواره در زمان حیات خود برای زیارت، آهنگ این مرقدهای شریف می نمودند و جنازه های آن ها را پس از مرگ به این مكان های مقدس می بردند تا در جوار آن ها به خاك سپرده شوند. من در صحن مرقد علوی در پشت مرقد كنار در صحن كه به «باب الطوسی» معروف است قبور آن ها را دیدار كردم. خلاصه آن كه: آل بویه در خدمت به مذهب و مكتب اهل البیت علیهم السلام تا توانستند همه مساعی خود را به كار گرفتند و به اندازه استطاعت خویش در مقام احیای تشیع برآمدند؛

بر همین سخن است؛ تاریخ نیز این آثار را جاویدان نگاه داشته است، اگر چه این آثار رو به ویرانی نهادند. كسی كه به تاریخ ایران قبل از حكومت آل بویه و همزمان با آل بویه آشنایی دارد نقش عظیم و مؤثر آل بویه در حفظ تشیع و نشر آن را به خوبی می شناسد، همین قدر كافی است بگوییم آل بویه به منظور استقرار و انتشار تشیع شخصیتی، مانند صاحب بن عباد (1) را به وزارت برگزیدند. علما و شعرای بی شماری گرد او جمع می شدند، اجتماعی بی نظیر كه جز برای سیف الدوله آل حمدان برای هیچ زعیم و فرمانروایی فراهم نیامده بود. برای او بود كه بابویه (طاب ثراه) كتاب «عیون الاخبار» را نگاشت و ثعالبی كتاب «یتیمه الدهر» را در گزارش احوال او و شعرای او تألیف كرد. ابن خلكان مصنفاتی از صاحب بن عباد یاد می كند، از آن جمله كتاب «الإمامة» است كه «صاحب» در این كتاب در تفضیل علی بن ابی طالب علیه السلام و اثبات امامت او بحث كرده است. و دیگری كتاب «المحیط» در لغت. من نسخه ای از این كتاب را در كتابخانه محمد سماوی در نجف دیدم كه آن را به قلم خود استنساخ كرده بود. این كتاب، تلخیص كتاب «العین» خلیل می باشد كه شواهد شعری در آن حذف و فصول آن به بهترین وجه تبویب و تنظیم شده است. مقام صاحب بن عباد آن چنان رفیع گشته بود كه «شریف رضی» وی را در حیاتش مدح گفته و پس از وفاتش مرثیه ای برای او سروده است. صاحب ابن عباد به سال

ص: 35

326ه. ق زاده شد، و در سال 385 ه. ق از دنیا رفت. كه تشیع او آشكار بود و در راه نشر آن فداكاری می كرد. اگر بخواهیم سخن را درباره خدمات دینی و مذهبی آل بویه و دفاع و حمایت آن ها از تشیع گسترده سازیم، بحث ما طولانی گشته و از هدف و منظور خود كه ایجاز و اختصار است خارج می شویم؛ علاوه بر این، آثار این خاندان آن چنان فراوان و بی شمار است كه صحیفه هایی این چنین محدود، گنجایش پذیرفتن و نگاشتن آن ها را ندارد. شیعه و مغول ها (1) در ایران میان حكومت و فرمانروایی آل بویه و مغول ها علی رغم آن كه از نظر زمان مسافتی طولانی، آن ها را از هم جدا می سازد دولت و حكومت مهم و قابل ذكری وجود ندارد كه از تشیع حمایت به عمل آورده و از شیعیان دستگیری كرده باشد؛ بلكه احیاناً پاره ای از حكومت ها كه دارای قدرت و شوكت بودند به پا خواستند و با شیعه جنگ و ستیز نموده و آن ها را آماج دشمنی های خود قرار دادند؛ مانند سلجوقیان كه رفتار آن ها در ستیزه گری ودشمنی با شیعه در بغداد و جز آن در كتب تاریخ ثبت و ضبط شده است (2) سرانجام دولت و حكومت مغول ها سربلند كرد و هولاكوخان بر ایران استیلا یافت و بار دیگر بر عراق یورش برد، حكومت و خلافت بنی عباس را منقرض ساخت و به همه مذاهب آزادی داد؛ از جمله مذهب اهل بیت علیهم السلام در تمام بلادی كه زیر نفوذ او به سر

ص: 36

می بردند.

هولاكوخان به همه ادیان و پیروانش احترام می گذاشت و اهل علم و افراد با لیاقت را ارج می نهاد؛ اگر چه با او هم مسلك نمی بودند؛ به همین جهت آن روزی كه فاتحانه وارد بغداد شد میان علمای شیعه و اهل سنت گردهمایی و همبستگی به هم رساند. كشتارهای او در بغداد از آن رو نبوده است كه بغداد یك شهر اسلامی به شمار می رفت تا بگوییم هولاكوخان در مقام دشمنی با اسلام به این كشتار دست یازیده است؛ بلكه از آن رو بوده است كه بغداد با او رویاروی گشته ودر مقابل یورش او مقاومت می كرد، هولاكو، ذاتاً جنگجو و سفّاك و خونریز بوده و در هر منطقه ای كه در برابر او به جنگ بر می خاست هر چند مردم هم اگر با او هم مسلك بودند برای غلبه و پیروزی دست به خونریزی می زد. بنابراین ادیان در زمان هولاكوخان آزاد بوده و فرزندان و نواده های او نیز به همین منوال مذاهب را آزاد گذاشته بودند). (1) اساساً برای حیات و زندگانی شیعه و حیات و پایداری مذهب اهل بیت علیهم السلام كافی بود صرفاً به آنها آزادی عمل اعطا گردد؛ اما حمایت از شیعه و تشیع و همیاری با آن از سوی وزیر و یا امیر را باید فوق خواسته ها و ایده مطلوب شیعه و تشیع بر شمرد. وقتی هولاكوخان به ادیان و مذاهب از آن جمله به مذهب تشیع آزادی اعطا كرد، و گزند و آسیبی بر مردم حله، كربلا و نجف كه همه مردم این چند شهر شیعی بودند وارد نساخت

ص: 37

در بعضی این تصور به وجود آمد كه هولاكوخان اسلام آورده و به مذهب تشیع گردن نهاده است؛ اما یادآور می شویم: چنین تصوری را باید پنداری نادرست بر شمرد؛ زیرا صرفاً آسیب ندیدن مردم شهرهای یاد شده را نمی توان دلیلی برای این امر دانست، به ویژه آن كه این آزادی نسبت به همه مذاهب و ادیان گسترش داشت (و اساساً اختصاص به دین اسلام نداشت تا نوبت به مذهب تشیع برسد)؛ اما مصونیت مردم شهرهای مذكور از آسیب و خونریزی های هولاكوخان نتیجه تدبیر علما و رجال با فكر شهرهای یاد شده بوده است؛ زیرا آن ها قبل از فتح بغداد از او امان خواستند و او هم به آن ها قول داد كه آسیبی متوجه آنان نسازد. این تصور غلط، از آن رو پدید آمد، چون قبل از هولاكوخان بر شیعیان فشار وارد می شد و شیعیان هم معمولاً وقتی مانعی بر سر راه خود نمی دیدند از اختفا سر بر آورده و قد علم می كردند. و همین عادتی كه شیعیان بدان خو گرفته بودند باعث می شد كه دشمنان آن ها تضییقاتی برای آن ها فراهم آورند، و در برابر خواسته های آن ها موانعی ایجاد كنند؛ اما نمی دانستند كه مانند هولاكوخان اگر آزادی را از مذهب سلب كرده باشد معقول نبود كه از مذهب تشیع سلب نماید؛ زیرا بر فرض اگر هولاكوخان بر كفر خویش باقی بود باید او را دشمن همه مذاهب اسلامی بر شمرد. اما چون این نكته بر شیعیان مجهول ماند برخی تصور كردند وی اسلام آورده و به تشیع گردن نهاده است. از پادشاهان

ص: 38

مغول چهار تن اسلام آوردند كه عبارتند از: تكودار بن هولاكوخان كه «احمد» نامیده می شد؛ غازان بن ارغون بن بغا بن هولاكوخان كه «محمود» نام داشت؛ نیكولاوس برادر غازان كه به «سلطان محمد خدابنده» معروف بود و القا آن بهادر خان ابوسعید پسر محمد خدابنده؛ اما احمد، مدت حكومت او دیری نپایید؛ زیرا وقتی برادرش اباقاخان بن هولاكوخان از دنیا رفت بر تخت نشست؛ لكن برادرزاده اش ارغون ابن اباقاخان پس از جنگ و گریزی بر وی غلبه كرد. و اما غازان، او آنگاه كه بر «بایدو» پیروز گشت و امر حكومتش استقرار یافت همراه لشگریانش كه به صد هزار تن و یا بیشتر می رسید اسلام آورد؛ لكن آیا او پس از آن تشیع را پذیرا شد؟ باید گفت این اظهار نظر نمی تواند قاطع باشد؛ ولی باید توجه داشت امارات و نشانه هایی كه حاكی از تشیع غازان است وجود دارد كه عبارتند از این كه: وقتی غازان در سال 696ه. ق به عراق آمد در سوی حله روی نهاد و آهنگ مشهد امیرالمؤمنین علی علیه السلام نمود، ضریح مقدس آن حضرت را زیارت كرد و دستورداد كه وجوه و اموال فراوانی در اختیار علویان قرار دهند. آنگاه برای زیارت به سوی مشهد حسینی در كربلا عازم گشت و در آنجا همان گونه كه در مشهد علوی كوشید دستور صادر نمود. همچنین بدینسان در سال 698ه. ق كه بار دیگر به عراق آمده بود عمل كرد (1) غازان به سال 696ه. ق در بغداد خانه هایی برای ضیافت علویان كه مقیم بغداد بودند بنا كرد و آنرا «دورالسیادة» نام نهاد، اموال فراوانی برای

ص: 39

بنای آن صرف نمود و املاك و زمین هایی بر آن وقف كرد.

وی سه نهر از فرات حفر كرد: كه یكی از آن ها به شهر كربلا جاری می شد (1) و امثال این گونه كارها كه موجب می شود انسان به ظنّ قوی، او را شیعی بر شمارد؛ زیرا امثال این كارها را غالباً جز كسی كه خون تشیع در عروق او جریان دارد انجام نمی دهد. و اما نیكولاوس محمد خدابنده، آنگاه كه اسلام آورد اسلام او در آغاز امر بر طبق مذهب حنفی بود. وقتی نظام الدین عبدالملك شافعی كه عالمترین دانشمندان اهل سنت بود بر او در آمد وی را به عنوان «قاضی القضات» همه ممالك خویش منصوب كرد. او در محضر سلطان به مناظره با علمای حنفی می پرداخت و آنان را در استدلالات خود محكوم می ساخت. وقتی سلطان، غلبه او را در مناظره می دید، و خود او نیز در مقام تحسین از مذهب شافعی برای سلطان بر می آمد محمد خدابنده از مذهب حنفی به مذهب شافعی در آمد؛ اما هنگامی كه مناظره میان نظام الدین عبدالملك و علمای حنفی استمرار یافت و هر یك از دو طرف رأی و فتوایی به مذهب طرف دیگر نسبت می داد كه امثال آن ها در امر دین ناخوش به نظر می رسید كدورت و رنجش خاطری در سلطان پدید آمد و سخت متأثر شد؛ و گویند اساساً مدتی آیین اسلام را ترك گفته بود. یكی از امرای مقرّب او، امیر طرمطار بن نجوبخشی، شیعی بود؛ وی درصدد برآمد سلطان را به محاسن مذهب اهل البیت علیهم السلام آشنا

ص: 40

ساخته و او را بدان فرا خواند؛ پس از مساعی او، در سلطان گرایشی به این مذهب پدید آمد. در این اوان سید تاج الدین آوی امامی همراه با جماعتی از شیعه نزد سلطان محمد خدابنده آمد؛ میان سید تاج الدین و نظام الدین عبدالملك در حضور سلطان مناظراتی در گرفت، آنگاه سلطان پس از این مناظره به سوی عراق رفت و مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام را در نجف زیارت كرد، خوابی دید كه از رهگذر آن مذهب امامیه از دیدگاه او قوی تر از مذاهب دیگر می نمود؛ لذا آن را بر امرای خود عرضه كرد؛ آن دسته از امرایی كه شیعی بودند او را به پذیرفتن مذهب اهل البیت علیهم السلام تشویق كردند. محمد خدابنده دستور داد علما به مجلس او بیایند. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر در این مجلس حضور به هم رسانید. سلطان به قاضی القضات نظام الدین دستور داد با علامه حلی به مناظره بپردازد. مجلسی را آماده ساخت كه علما و اهل فضل در آن حاضر شدند و مناظره میان علامه و نظام الدین در مسأله خلافت آغاز شد، و سلطان به این مناظره گوش فرا می داد؛ تا سرانجام قاضی القضات نظام الدین مغلوب گشت و علامه حلی بر او پیروز شد. سلطان محمد خدابنده از همان لحظه تشیع خود را اظهار كرد و سپاهیان و اهل مملكت را به تشیع فرا خواند و در سراسر بلاد اسلامی مراسم مذهب امامی را به اجرا در آورد. و سید تاج الدین محمد آوی را به سمت و عنوان «نقیب الممالك» منصوب و مُعنوَن ساخت. همین مناظره باعث

ص: 41

رواج و انتشار مذهب آل محمد (صلّی الله علیه وآله) در ایران گشت، تا آنجا كه شعاع آن بر سراسر بلاد ایران پرتو افكند؛ اما راجع به پسر سلطان محمد خدابنده یعنی بهادرخان ابوسعید، یادآور می شویم كه وی از روزی كه زمام حكومت را به دست گرفت بر مذهب اهل البیت علیهم السلام بود، با مرگ او حكومت مغول ها بر سرزمین ایران منقرض گردید.

خلاصه آن كه: یكی از درخشان ترین عصرهای تشیع، عصر حكومت مغول ها در ایران بوده است؛ زیرا شیعیان در این عصر نسیم آزادی را احساس كردند و علمای آن ها علناً به مناظره و مجادله با پیروان مذاهب دیگر می پرداختند. این عصر به علمای برجسته ای افتخار می كند كه نظیر آن ها كمتر در عصری دیگر به چشم می خورد؛ امثال: آل سعید، كه از جمله آن ها محقق، صاحب «شرایع الاسلام» و علامه حلی و پدر و پسر او می باشند. آل طاووس، كه از جمله آن ها است: دانشمند نیكوكار مجدالدین و دو سید بزرگوار: رضی الدین و غیاث الدین كه این دو در عصر مغول ها، نقیب طالبیین در عراق بودند. و خواجه نصیرالدین طوسی، پیشوای فلسفه و كلام، همان كسی كه در زمان هولاكوخان سرپرستی اوقاف را در ممالك مغول ها در اختیار داشت. و دانشمندان فراوان و برجسته دیگری كه در این دوره در ایران به ثمر رسیدند. شیعه و صفویه) (1) در ایران وقتی حكومت و فرمانروایی مغول ها منقرض شد، سرزمین های تحت حكومت آن ها به چند دولت كوچك شیعی تقسیم شد كه هر دولتی، بخشی از ممالك

ص: 42

و سرزمین های تحت حكومت مغول ها را به تصرف و اشغال خود در آورده بود، مانند: دولت چوپانی ها كه آذربایجان، عراق عجم، دیار بكر و قسمتی از حدود روم را تصرف كرده بودند؛ و دولت ایلخان ها كه بخشی از ایران از حدود آذربایجان غربی تا عراق عرب و فرات غربی را در تصرف خود داشتند و پس از گذشتن مدتی حكومت آن ها فقط به عراق عرب محدود شد. و حكومت سربداریه كه بر خراسان و سبزوار و جز آن ها حكم می راندند، و دولت مرعشی ها كه بر آمل و مازندران و بلاد دیگر استیلا یافته بودند. بعد از مغول ها تا وقتی كه شاه اسماعیل صفوی به حكومت رسید دولت و حكومتی كه بر سراسر بلاد ایران حاكم باشد به وجود نیامد شاه اسماعیل صفوی) (1) به تصرف تمام سرزمین های ایران موفق گردید و عراق عرب را بازگرداند و بر آن استیلا یافت. در زمان شاه اسماعیل، آثار مهمی در اعتاب مقدسه بنا شد، از آن جمله: ساختمان حرم كاظمیین علیهما السلام و مسجد بزرگ پشت حرم كه هم اكنون به «مسجد صفویه» معروف است. او نخستین پادشاه صفوی است كه در زمان او به ترویج مذهب امامیه و تشیع در تمام بلادی كه حكومت وی در آن گسترش یافته بود اهتمام و عنایتی مبذول داشت او مبلغین را به سرزمین هایی كه می خواست آن ها را به تصرف در آورد می فرستاد تا مردم آن بلاد را به تشیع و مذهب اهل البیت علیهم السلام دعوت كنند. در زمان شاه اسماعیل نسبت به علما و علویان محبت

ص: 43

و دوستی و رفتار مطبوع و خوش آیندی، مبذول می گردید، و عده ای از علما و علویان به عنوان «نقیب» و «صدر» منصوب شدند. از علما برای نشر و ترویج مذهب تشیع و تقویت اركان آن استمداد می شد و به نام ائمه اثنی عشر بر منابر خطبه می خواندند. تشیع در این زمان برای پیشرفت خود با گردنه های سخت و ناهمواری مواجه نگردید كه سیر و حركت آن ها را راكد سازد. در زمان سایر سلاطین صفویه نیز وضع به همین منوال بود؛ زیرا نهر حوالی حله در زمان شاه طهماسب). وی در بیست و هشتم ذی حجه سال 919ه. ق به دنیا آمد و در سال 930ه. ق به سلطنت رسید و در سال 948ه. ق از دنیا رفت (به وجود آمده بود. و نیز در زمان او بود كه نهری را حفر كردند تا آب آن به نجف برسد؛ لكن علی رغم كوشش های عظیمی كه برای آن صرف شد آب به نجف نرسید؛ چون زمین نجف از مجرای نهر بلندتر بود. در زمان شاه عباس اول) او به سال 979ه. ق زاده شد، و در سال 996ه. ق رسماً به تخت نشست و به سال 1037ه. ق از دنیا رفت (. گام های وسیع تری برای نشر مذهب اهل البیت علیهم السلام برداشته شد كه نتایج آن مهم تر از كارهایی بود كه در زمان شاه اسماعیل انجام گرفته بود. در این زمان یعنی در دوران شاه عباس اول آثار مهم و خدمات بزرگی جلب نظر می كند كه حاكی از مساعی و نصرتی است كه نسبت به تشیع

ص: 44

مبذول می گردید. این مساعی و كارهای جالب و مهم با رهنمودهای دو دانشمند بزرگ؛ یعنی شیخ محمد بهاءالدین عاملی معروف به «شیخ بهایی» و سید میر محمد باقر داماد صورت پذیرفت. شاه عباس اول (در مقام جلب توجه مردم شیعی ایران) نسبت به اهل البیت علیهم السلام احترام عجیبی نشان می داد؛ از جمله: بارها به زیارت امام رضا علیه السلام رفت، در یكی از این زیارت ها مسافت میان پایتخت خود؛ یعنی اصفهان تا مرقد امام رضا علیه السلام در خراسان را با پای پیاده طی كرد كه بزرگان دولت و حكومت نیز در این سفر او را همراهی می كردند، این مسافت طبق اندازه گیری به یكصد و نود و نه فرسخ می رسید. و در زیارت دیگر به سال 1021ه. ق صحن رضوی را توسعه داده و ساختمان های بلند و قنات های مهمّی در كنار مرقد احداث كرد؛ اما آثار دیگری كه مربوط به همین زمان می باشد عبارت از سپردن جواهر، تحفه های گران بها، قرآن های نفیس، كتاب های باارزش و امثال آن به خزانه آستان قدس رضوی و خزائن ائمه دیگر در عراق است. از حسنات جاوید وی كه از زمان شاه عباس تاكنون باقی ماند مساجد و مأذنه های اصفهان و شهرهای دیگر و نیز قنوات، ابنیه و كاروانسراها در مسیر مسافران مشاهد مقدسه عراق می باشد. و نیز از آثار جالب این زمان بنای صحن كنونی مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام است، و همانگونه كه در میان مردم معروف است و زبان به زبان برای هم بازگو می كنند صحن مذكور با مهندسی و معماری شیخ

ص: 45

بهایی بنا شد؛ چنان كه باید چاه های وسیع متعددی را كه تا هم اكنون در نجف باقی است و به «شاه عباسیات» معروف می باشد از آثار مربوط به همین دوره دانست (1) در این زمان بیش از هر وقت به اهل علم ارج می نهادند، و از علما قدردانی می كردند؛ و لذا رواج و رونق بازار علم در این زمان معروف و از مشخصات آن است. و آنچه در این دوره در جهت خدمت به علما و علویان وقف شد مطلبی است كه كمتر كسی از آن بی خبر می باشد به هر حال، ظاهراً نهر معروف به «مُكریه» یا «نهر الشاه» از آثار دوره شاه صفی است، نه شاه عباس اول: زیرا آب از كانال این نهر در سال 1042ه. ق به نجف جریان یافت و شاه عباس اول در سال 1037ه. ق از دنیا رفته بود. خلاصه آن كه: حكومت صفوی ها صرفاً یك حكومت سیاسی نبوده است؛ بلكه این حكومت در جهت خدمت به دین و ترویج تشیع اهتمام زیادی نشان می داد، به ویژه در زمان شاه اسماعیل و شاه عباس اول كه آثار خدمات دینی در دوران آن ها چشمگیر است. پادشاهان در این عصر و عصرهای ماقبل آن به ترویج دین افتخار می كردند (و در تظاهر به آن سخت پایبند بودند)؛ علت آن نیز جوّ و فضایی بود كه مردم در آن به سر می بردند؛ چرا كه روح دینی در این فضا حاكم بوده است و یا این كه شاید پادشاهان طبعاً به علما احترام می گذاشتند و سعی بر آن داشتند كه به آن

ص: 46

ها تقرب جسته و از آرای آنان بهره گیرند. اصولاً كار علما، اجرای برنامه دینی و قوانین شریعت در هر دوره ای بوده است. در دورانی كه رأی و نظر علما، اقوال و رهنمودهای آن ها در حكومت نقش داشت، برنامه دین بر بلاد و سرزمین ها حاكم بود و قوانین دینی رو به رواج و انتشار می گذاشت و مردم نیز بدان پایبند می شدند. و اگر در هر زمانی یك پادشاه و زمامدار با احكام شریعت به مخالفت بر می خاست علما در صدد نگاهبانی و دفاع از حریم دین و مظاهر دینی بر می آمدند و به آن زمامدار نسبت به آیین الهی هشدار می دادند. قوام و دوام نشر و ترویج شریعت در این دوران رهین همیاری زمامداران و علمای دینی بوده است. در هر دوره ای كه می بینیم بی دینی و مخالفت با شریعت رواج یافت دوره ای است كه زمامداران آن دوره از علمای دینی فاصله گرفته اند و به نصایح آن ها گوش فرا نداده اند و از آرا و دعوت های آن ها بهره مند نبوده اند. شیعه و دوران حكومت نادرشاه) (1) در ایران همه ما به فتوحاتی كه برای نادر شاه به هم رسید آشنا هستیم و می دانیم كه وی بر ایران، هند، عراق، بحرین، افغان، بخارا و بلاد دیگر طی مدت نسبتاً كوتاهی استیلا یافت. در زمان نادرشاه آنگونه اهتمام كه نسبت به شئون دینی و ترویج از علم و قدردانی از علما كه در زمان صفوی ها مبذول می شد دیده نمی شود. نادرشاه به علمای دینی اجازه نمی داد در كار

ص: 47

حكومت و دولت دخالت كنند؛ اما در زمان او خدماتی كه در مورد مرقدهای ائمه و اهل البیت علیهم السلام انجام گرفت كمتر از دوران صفوی ها نیست؛ زیرا بنای گنبد برای مرقد امیرالمؤمنین علیه السلام كه با روكش طلا مزین شده و پر شدن خزانه مرقد امام حسین علیه السلام از پول ها و جواهر و غیره، كه همگی در دوره نادرشاه پس از بازگشت فاتحانه او از هند انجام گرفت نشان می دهد كه چه كوشش های جالب و خدمات بزرگی در این دوره مبذول گردید؛ چنان كه در همین دوره بوده است كه بنای عظیمی در مشهد رضوی ساخته شد كه سنگ های مرمر آن را از آذربایجان آورده بودند. نادرشاه براساس شروطی با عثمانی ها صلح كرد كه یكی از آن ها این بود كه باید دولت عثمانی، رسمیّت مذهب جعفری را مثل سایر مذاهب چهارگانه اهل سنت اعلان كند. و دیگر ساختن ركن خاصّی برای مذهب جعفری در مكه مكرمه. و سوم، صیانت، حمایت و دفاع از حجاج ایران در راه مكه بود؛ لكن عثمانی ها، به هیچ یك از این شروط به خصوص نسبت به شرط اول و دوم یعنی رسمیت شناختن مذهب جعفری و ساختن ركن ویژه مذهب جعفری در مكه وفا نكردند. وقتی نادرشاه به عراق آمد دانشمندان شیعی و سنی را فراهم آورد و آن ها را به مناظره و وحدت در مذهب واداشت؛ اگر چه در به هم رساندن این اجتماع و گردهمایی و مناظره و استدلال متقابل آنان موفق بود؛ لكن برای ایجاد وحدت مذهب ناكام ماند؛ اگر چه طی مدت كوتاهی از ترس

ص: 48

سطوت نادرشاه اظهار وحدت مذهبی می كردند. آنگاه ایران پس از نادرشاه با جنگ ها و فتنه هایی مواجه شد و خاندان افشاریه نتوانستند بیش از چند سالی به حكومت و فرمانروایی خود ادامه دهند. و در این مدت نیز گرفتار جنگ های داخلی و رقابت بوده اند، تا آن كه حكومت زندی ها بر سر كار آمد. در دوره آن ها كارهای مهمی نسبت به مذهب و شیعیان صورت نگرفت؛ زیرا حكومت زندی ها آنچنان كه باید، همه بلاد ایران را زیر پوشش خود قرار نمی داد؛ علاوه بر این ها روزگار آن ها به جنگ و ستیز با اولین پادشاه قاجاری ها؛ یعنی آغامحمد خان سپری شد. شیعه و دوران حكومت قاجاری ها (1) در ایران آغاز سر بر آوردن قاجاری ها با ایام حكومت نادرشاه مواجه بود، و ایران جز پس از انقراض حكومت زندی ها به دست آغامحمد خان در سال 1202ه. ق برای حكومت قاجارها آمادگی نیافته بود. وقتی قاجارها بر فراز تخت حكومت تكیه زدند نفوذ روحانیت در حكومت اعاده شد و از طرق مختلف نسبت به علما خدماتی صورت گرفت، و پاره ای از پادشاهان این سلسله در برابر علما نسبتاً از گوش شنوایی برخوردار بودند؛ از قبیل فتحعلی شاه كه ظاهراً برای تقویت سلطه و حكومتش به علما احترام می گذاشت تا از این رهگذر قلوب مردم را به خود جلب كرده باشد. عده ای از علما (تحت تأثیر این ظواهر فریبا قرار گرفتند و) كتاب های متعددی به نام فتحعلی شاه تألیف كردند؛ از آن جمله علامه اكبر، شیخ جعفر كه كتاب «كشف الغطا» را برای او

ص: 49

تألیف نمود. به هر حال این پادشاه به تجلیل از علم و تقدیر از علما و اهتمام به دین تا آنجا (تظاهر می كرد) و به آن ها وقع می نهاد كه شیخ جعفر یاد شده در دیباچه كتاب خود به ستایش او پرداخت، همین شاه به منظور خاطر نشان ساختن احترام خود نسبت به علما و تكریم آن ها روزی كه شیخ جعفر از نجف برای دیدار ایران آمده بود با پای برهنه به استقبال وی شتافت. همچنین میرزا محمد جعفر استرآبادی (قدس سره) كتاب «نجم الهدایه» و مولی علی اكبر ایجی اصفهانی، كتاب «زبده المعارف» را كه این كتاب اخیر، در اصول دین و اخلاق و معارف است به نام این شاه تألیف كردند. و نیز كتاب های دیگری به نام او تألیف شده است. از جمله كارهای نیكی كه در زمان سلطنت او به انجام رسید عبارتند از: روكش طلا بر گنبد و ایوان مرقد امام حسین علیه السلام و نصب پنجره هایی از نقره بر ضریح آن حضرت. بنای گنبد مرقد حضرت عباس علیه السلام پوشش طلا بر گنبد سیده فاطمه (حضرت معصومه) دختر موسی بن جعفر (علیهما السلام) در قم و بنای صحن وسیع برای آن. بنای صحن امام رضا علیه السلام و اهدای قندیل های زرّین، برای حرم مقدس او. نصب ضریح نقره بر مرقد حضرت عبدالعظیم). (1)، مدفون در نزدیكی تهران (شهر ری). نصب ضریح نقره بر مرقد سید احمد در شیراز (2) بنای مساجد و مدارس و امثال آن ها كه نشان دهنده اهتمام مردم آن زمان برای خدمت به اهل البیت علیهم السلام و دفاع از مذهب تشیع

ص: 50

است. در این زمان تنها به ترویج دین و دانش بسنده نشد؛ بلكه ادب نیز به رواج و رونق خود دست یافت؛ به شعرا و ادبا هدیه های فراوانی تقدیم می شد؛ حتی تا آنجا این قدردانی پیش رفت كه ارباب ادب از ایرانی و عرب به ایران روی آوردند و انجمن های ادبی بر سر پا گردید كه در آن ها گفتگوهای ادبی و نوادر و ظرائف سخن رد و بدل می شد؛ در نتیجه همزمان با این دوره، شعرای چیره دست و توانایی پدید آمدند. در زمان ناصرالدین شاه نیز وضع به همین منوال بود. در این دوره ها عنایت و اهتمامی نسبت به روحانیین در عراق و ایران مبذول می گردید و زمامداران نسبت به آن ها ارج می نهادند و آنان را از عطایای خود بهره مند می ساختند در زمان ناصرالدین شاه كارهایی بدین شرح انجام گرفت: پوشش طلا بر گنبد عسكریین (علیهما السلام) در سامرا. پوشش ایوان حرم امام رضا (علیه السلام (در مشهد رضوی با طلا. پوشش طلا بر گنبد حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در ری. كتاب های «مرآت البلدان» و «ناسخ التواریخ» و جز آن ها در زمان این شاه تألیف شد. خلاصه آن كه: در دوره قاجارها از مذهب اهل البیت علیهم السلام ترویج و حمایت به عمل آمد، آن ها (برای تقویت پایه های حكومت خود) به یاری علم و علما بر می خاستند و ایران در این دوره از وجود علمای برجسته فراوان، می درخشید. عده ای از دانشمندان ایرانی نیز در این دوره از ایران به نجف مهاجرت كرده بودند كه شمار

ص: 51

این علمای مهاجر به حدود ده هزار نفر می رسید؛ لذا بوستان علم در ایران و عراق به خاطر اهتمام و عنایتی كه نسبت به اهل علم مبذول می گردید سرشار از مناظری خوش و میوه هایی مطبوع بود، تا آن كه در زمان محمد علی شاه انقلاب و آشوبی پدید آمد، اهل علم دچار وضع نابسامانی شدند و ارتباط ایران با علمای مهاجر عراق قطع شد؛ و لذا ناگزیر شدند به ایران مراجعت كنند. در ایام حكومت قاجارها مطابع و چاپخانه های چاپ سنگی پدید آمد، از رهگذر آن بسیاری از كتب فقهی و دینی و سایر فنون علم انتشار یافت و نفوذ روحانیّت تمام بلاد ایران و سرزمین این مملكت اعم از شهر و كوه و دشت و بیابان را زیر پوشش داشت تا حكومت قاجارها منقرض گشت. خلاصه سخن آن كه: ایران در قرن اول هجری پس از آن كه مسلمین آنرا فتح كردند با ولا و محبت نسبت به اهل البیت علیهم السلام آشنایی نداشت. و در قرن دوم همزمان با حكومت امویان بود كه تشیع در آن ریشه دوانید و مردم با ولای اهل البیت علیهم السلام تا حدّی مأنوس شدند. تشیع در اواخر قرن دوم و سوم در ثلث اول دوران حكومت بنی عباس و پس از اقامت امام رضا علیه السلام در خراسان ظهور خود را آغاز كرد. و در قرن چهارم و پنجم همزمان با حكومت آل بویه انتشار یافت و طیّ مدتی در عهد سلجوقیان گرفتار ركود و توقف گردید؛ سرانجام در دوره حكومت مغول ها (از قرن هفتم) دامنه تشیع در ایران رو به گسترش

ص: 52

نهاد تا آن كه شاه اسماعیل صفوی در قرن دهم بر حكومت دست یافت و از همین قرن بود كه تشیع همه سرزمین ایران را زیر پوشش خود گرفت؛ البته باید توجه داشت عده ای از اكراد در این سرزمین بر مذهب اهل سنّت باقی ماندند (و در كردستان به سر می برند) و هم چنین عده ای از عرب های جنوب (و مردمی از شمال، و نیز گروهی از مردم زاهدان و بلوچستان ایران) پیرو مذهب اهل سنت می باشند. وقتی چنین واقعیتی برای ما به مدد برهان و وجدان روشن شد به این نتیجه می رسیم كه ایرانی ها، همان مردمی هستند كه سال ها پس از پیدایش تشیع آن را پذیرا شدند و تشیع پس از قرن ها توانست همه سرزمین ایران را در بر گیرد. و این تصور كه تشیع از ایران شروع شد را باید تصوری واهی بر شمرد. آیا صحیح است بگوییم آن پدیده ای كه همزمان با حیات نبیّ اكرم (صلّی الله علیه وآله) جوشید و در عروق گروهی از صحابه برگزیده او جریان یافت منبع آن را در قرن دهم در ایران جستجو كنیم؟ باید از این تصور واهی و اشتباه و بهتان بزرگ به خدا پناه برد؛ بلكه عناد و اصرار بر اختلاف، انسان را به آنجا می كشاند كه دانسته و یا نادانسته وجود آفتاب را در حال طلوعش انكار می كند و دیدگان او در رؤیت ماهتاب در شب چهارده از كار می افتد. هدف ما از این سخن آن است كه اهل بصیرت و پویندگان حق را هشداری باشد تا حقایق را از

ص: 53

جاده ای مستقیم و روشن و نه از طریقی گرفتار انحراف و اعوجاج كه انسان را از صراط مستقیم به دور ساخته و موجب سقوط در چاه وَیل می گردد جویا گردند.

سایرین ممتاز و مشخص شوند، لكن این تصور درست نیست؛ زیرا اگر در احادیث نبوی به جستجو پردازیم بازمی یابیم كه اختصاص این عنوان به دوستداران اهل البیت) علیهم السلام (همراه با همان روزی كه اسلام طلوع كرد دارای سابقه می باشد، و شاخ و برگِ بارورِ آن مربوط به همان دورانی است كه نهالِ آن غرس شد، و نیز به این نتیجه می رسیم كه شارع اسلام این نام و عنوان را خود وضع كرده بود. مطالبی كه از این پس از نظر می گذرانید درخشش هائی از حدیث پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله است كه آنها را رویاروی تو قرار می دهیم تا آنها را به سخن واداری و مآلاً این حقیقت را برای تو گویا گردند. زمخشری در "ربیع الابرار" از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله روایت می كند كه فرمود: یا علی اذا كان یوم القیامه اخذت بحجزه الله، وانت اخذت بحجزتی، واخذ ولدك بحجزتك وأخذ شیعه ولدك بحجزتك وأخذ شیعه ولدك بحجزهم فنریَ این یؤمربنا؟ (1) ای علی! وقتی روز قیامت به هم رسد من دامنِ خدا را می گیرم، و تو دامن و بند كمر مرا، وفرزندان تو دامنِ تو را، و شیعه فرزندان تو دامنِ آنها را؛ آنگاه در انتظارِ آن خواهیم بود كه دستور دهند ما را به كجا برند. حُجْزه بندِ لُنگ و جامه است، آنگاه به خود لُنگ و تن پوشِ پائین تنه، كلمه "حُجْزه" را از باب مجاورت اطلاق كرده اند، و گرفتن دامن و بندِ كمرِ یكدیگر كنایه از شدّت نگاهداری یكدیگر و مبالغه در پیروی از همدیگر است. در "الصَّوَاعق المُحْرِقة" از ابن حجر آمده است: طبرانی از علی علیه السلام روایت

ص: 55

می كند كه فرمود: ان خلیلی رسول الله صلی الله علیه وآله قال: یا علی! انك ستقدم علی الله وشیعتُك راضین مرضیّین، ویقدم علیه عدوّك غضَاباً مُقمحین، ثمَّ جمع علی یده یُریهم الاقماح) (1) دوست من رسول خدا) صلی الله علیه وآله) فرمود: ای علی! توبر خدا وارد خواهی شد درحالی كه شیعه تو از خدا راضی و خدا نیز از آن ها راضی است، و دشمن تو بر او در می آید در حالی كه ناخشنود و خشمناك و سَرِ آن ها به علّت تنگی غُل در بالا قرار گرفته و یا به دهانِ آن ها لگام زده اند. آنگاه برای این كه این حالت را نشان دهد دستش را در گردنش جمع كرد. جای بسی شگفتی است كه ابن حجر پنداشته منظور از شیعه در اینجا عبارت از اهل سنت هستند! من نمی دانم آیا این سخنِ ابن حجر از آنرو است كه شیعه و اهل سنت دو لفظِ مترادف به شمار می روند!، و یا گفتارِ او از وحدتِ این دو فرقه نشأت گرفته است!، و یا آن كه اهل سنت از لحاظ پیروی و دوستی نسبت به اهل بیت در سطح نمودارتری از شیعه قرار دارند!، یا نمی دانم برای چیست؟ ! ابن حجر همچنین گفته است: حافظ جمال الدین زرندی از ابن عباس آورده است كه وقتی آیه زیر نازل شد: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ. ابن حَجَر این حدیث را به دنبال آیه هشتمی كه در فضیلتِ اهل بیت علیهم السلام آورده یاد می كند، و آن آیه عبارت است از: {وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی} (2): من آمرزنده كسی هستم كه توبه كند و به سوی من بازگردد و ایمان آورده و

ص: 56

كارشایسته را پیشه خود ساخته، آنگاه راه را بازیابد. و ابن حجر این آیه را به عنوان یازدهمین آیاتی در كتاب خود آورده كه در فضلِ اهل البیت) علیهم السلام (نازل شده است، ابن عباس گفت وقتی آیه مذكور نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: هو انت و شیعتك. تأتی أنت و شیعتك یوم القیامه راضین مرضیّین، و یأتی عدوّك غضَاباً مُقْمَحینَ-منظور این آیه [وخیر البریه = بهترین آفریدگان] تو و شیعه تو است. تو با شیعه خود در روز قیامت به پیشگاه خدا می آیید در حالی كه از خدا خشنود هستید و خدا نیز از شما خوشنود می باشد، و دشمن تو بر خدا درمی آید درحالی كه خشمگین بوده و لگام بردهان دارند و یا سرشان را به خاطر تنگیِ غل به بالا گرفته اند} و نیز پس از دهمین آیه از آیاتی كه درباره فضیلت اهل بیت ذكر كرده است ، یعنی آیه: {وَلَسَوْفَ یُعْطِیكَ رَبُّكَ فَتَرْضی). (1) پرودگارت آن چنان تو را مشمول عطایای خود خواهد ساخت كه خشنود گردی. ابن حجر می گوید: احمد در "المناقب" آورده است كه رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود): آیا دوست نمی داری تو و حسن و حسین با من باشید، و شیعه و پیروان ما مقامی در سوی راست و چپ ما داشته باشند؟ (2) و همو گفته است: طبرانی چنین آورده كه رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود:"انّ اول أربعه یدخلون الجنّه أنا و أنت و الحسن و الحسین، و شیعتنا عن أیماننا و شمائلنا (3) تحقیقاً اولین [گروهِ] چهار نفری كه وارد بهشت می گردند من و تو و

ص: 57

حسن و حسین هستیم، و شیعیان ما از اطرافِ راست و چپِ ما بر آن در می آیند. و از همواست می گفت: طبرانی حدیثی را یاد كرده است كه رسول خدا) صلی الله علیه وآله) به علی) علیه السلام) فرمود:یا علیُّ! قد غُفرلك ولذریّتك ولشیعتك ومُحبیّ شیعتك علی! برای تو و فرزندانت و شیعیان تو آمرزش و مرحمت الهی منظور شده است). و همچنین گفته است: دارقطنی حدیثی در كتاب خود آورده كه نبیّ اكرم صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود:ا ابا الحسن! أمّا أنت و شیعتك فی الجنه ابوالحسن! امّا تو و شیعه تو در بهشت جای دارید (1). ونیز دارقطنی از ام سَلَمه حدیثِ رسول خدا صلی الله علیه وآله را آورده است كه به علی علیه السلام فرمود:انت واصحابك فی الجنة، وشیعتك فی الجنه تو و یارانت در بهشت جای دارید، و شیعه تو در بهشت سكنی گزینند. (2) ابن اثیر جزری در "النهایه فی غریب الحدیث و الأثر" ضمن مادّه "قمح" چنین یاد كرده است: در حدیث علی علیه السلام آمده است كه نبی اكرم صلی الله علیه وآله به او فرمود:ستقدم علی الله انت و شیعتك راضین مرضیین، و یقدم علیك عدوك غضاباً مقمحین، ثم جمع یده الی عنقه یریهم كیف الاقماح تو و شیعه تو قریباً برخدا وارد خواهید شد درحالی كه خشنود و مورد رضایت خدا هستید، و دشمنان تو [در روز قیامت] در حالی كه خشمگین و دست هایشان به گردنشان بسته است برتو درآیند. آنگاه رسول خدا دست ها را برگردن فراهم آورد تا به آن ها كیفیت به غل كشیدن را نشان دهد). (3) سیوطی در تفسیرش ضمن تفسیر آیة: *

ص: 58

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ) * گفته است: ابن عساكر از جابربن عبدالله حدیثی در كتاب خود یاد كرده است كه جابر می گفت: ما نزد نبیّ اكرم صلی الله علیه وآله بودیم، در این اثنا علی علیه السلام وارد شد. نبیّ اكرم صلی الله علیه وآله با دیدن علی علیه السلام فرمود: والذی نفسی بیده ان هذا و شیعته لهم الفائزون یوم القیامة، ونزلت: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا). (1)... } سوگند به آن كه جانِ من در یَدِ قدرتِ او است این شخص [یعنی علی علیه السلام] و شیعه او در روز قیامت فائز و رستگار و موفق اند، و آیة: {إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا} [درباره آنها] نازل شده است. } سیوطی همچنین دراین تفسیر گفته است: ابن عَدِیّ حدیثی از ابن عباس آورده كه وی می گفت: وقتی آیة: * (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ) * نازل شد رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: به نام "الدر المنثور فی التفسیر بالمأثورتاتی انت وشیعتك یوم القیامه راضین مرضیّین). (2) و همو در همان تفسیر گفته است: ابن مَرْدَوَیْهْ از علی علیه السلام حدیثی آورده كه می گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله به من فرمود: الم تسمع قول الله: * (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ) * انت وشیعتك، وموعدی وموعدكم الحوض اذا جاءت الاُمم للحساب، تدعون غداً غُرّاً مُحجّلینَ [ای علی!] آیا این سخنِ خدا را نشنیدی كه فرمود: {إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا... أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ} اینان عبارت از تو و شیعه تو هستند. وعده گاه من و وعده گاه شما كنار حوضِ

ص: 59

[كوثر] است، وقتی كه اُمُّتْ ها برای حساب و بازپرسی می آیند شما را در فردای قیامت با عنوانِ "غرِّ محجلین = آبرومندان و روسفیدان" یاد می كنند. (1) (در كتاب "غایه المرام" از "مغازلی" با اسناد به اَنَس ابن مالك آمده است كه اَنَس می گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: یدخل من امتی الجنه سبعون الفاً لاحساب (. علیهم، ثم التفت الی علی علیه السلام فقال: هم شیعتك و انت امامهم-از امت من هفتاد هزار نفر وارد بهشت می گردند كه حساب و بازپرسی در مورد آن ها به عمل نمی آید، آنگاه رو كرد به علی علیه السلام و فرمود: اینان شیعه تو هستند، و تو امام و رهبر آنها می باشی. در همان كتاب "غایه المرام" از كثیر بن زید آمده است كه می گفت: اَعْمَش بر منصور دوانقی در آمد و او برای رسیدگی به شكایات جلوس داشت، وقتی چشمش به اعمش افتاد به او گفت: ای سلیمان! بیا صدرِ مجلس بنشین. اعمش گفت: من خود، هرجا بنشینم صَدْرَمْ [صدرنشینی به مكان نیست، بلكه به مكین مربوط است، تا كجا بنشینم و باید صدر را در جایگاهی كه من نشسته ام جستجو كرد] تا آنجا كه ضمن گفتگویش یادآور شد: حدیث كرد مرا رسول خدا صلی الله علیه وآله و فرمود: اتانی جبرائیل علیه السلام انفاً فقال: تختموا بالعقیق؛ فانه اول حجر شهد لله بالوحدانیة، ولی بالنبوة، ولعلی بالوصیة، ولولده بالامامة، ولشیعته بالجنة- لحظاتی پیش جبرائیل علیه السلام نزد من آمد و گفت انگشتان خود را با انگشتری عقیق بیارائید؛ زیرا عقیق نخستین سنگی است كه برای خدا به وحدانیت، و برای من به نبوت، و برای علی به وصایت و خلافت، و برای فرزندانش

ص: 60

به امامت، و برای شیعیان علی به بهشت گواهی داده است. (1) و نیز در همان كتاب از موفق بن احمد با ذكر أسناد تا سلمان فارسی آمده: سلمان از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله روایت كرده است كه آن حضرت فرمود:یا علی! تختم بالیمین تكن من المقربین. قال: یا رسول الله! وما المقربون؟ قال: جبرائیل و میكائیل. قال: فبما اتختم یا رسول الله؟ قال: بالعقیق الاحمر؛ فانه جبل اقرلله بالوحدانیة، ولی بالنبوة، ولك بالوصیة، ولولدك بالامامة، ولمحبیك بالجنّة، ولشیعه ولدك بالفردوس (2) ای علی! انگشتری را در انگشت دست راستِ خود قرار ده كه از رهگذر آن از زمره مقربین به شمار روی. عرض كرد: یا رسول الله: مقربین چه كسانی هستند؟ فرمود: جبرائیل و میكائیل. عرض كرد با چه انگشتری دستم را بیارایم؟ فرمود با انگشتریِ عقیقِ سرخ؛ زیرا عقیق كوهی است كه برای خدا به وحدانیت، و برای من به نبوت، و برای تو به وصیت و خلافت، و برای فرزندانِ تو به امامت و برای دوستدارانِ تو به بهشت، وبرای شیعیان تو (3) به فردوس و رودباری در بهشت كه در آن از هر گیاهی روید، اقرار كرده است. این احادیث نمی از یَمّ، و اندكی از بسیاری است كه در آنها خودِ رسول اكرم صلی الله علیه وآله دوستان علی و دوستدارانِ اولادش را "شیعه" نامیده است. هدف ما در آگاه ساختن شما بر این روایات چنان نبود كه حامل بشارت ها و نویدهایی باشیم كه رسول اكرم صلی الله علیه وآله به شیعه علی و شیعه خاندان او ارائه فرموده و این نویدها را به آن ها خاطر نشان ساخته است، اگرچه این بشارت ها

ص: 61

در خورِ حفظ و روایت و نقل است و سزا است شیعه تا روزگار باقی است بدان ها افتخار كند. بلكه هدفِ ما آن بود كه تو [مطالعه كننده عزیز] نسبت به دوستان و پیروان اهل البیت علیهم السلام پایگاهی از انصاف را گزینش كنی و خویشتن را به هنگام هم آهنگی با شیعه ارزیابی نمایی. بنابراین در یورش برآن ها به صرف آن كه شیعه آلِ محمد صلی الله علیه وآله هستند شتاب نگیری؛ زیرا اگر خویشتن را به انصاف واداری بازمی یابی آنان دارای مفاخر والایی هستند كه كتاب و سنت مردم را بدان ها فرا می خوانَدْ، و نیز به این نتیجه می رسی كه شتابزدگی و پیش داوریِ تحقیرآمیز درباره آن ها ستم رانی برآن ها و برخودت می باشد.

از رهگذر این احادیث و امثالِ آن ها خواهی دانست واژه "شیعه" را صاحب شریعت اسلام یعنی پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله درباره كسانی به كار برده است كه دوستدار و پیروِ عترت و خاندان او هستند. پس بنابراین چنانچه این واژه یا اصطلاح بدون قید و شرط به كار رود از همان روزگار و همزمانِ با حیاتِ رسول اكرم صلی الله علیه وآله از آن استفاده می شد كه منظور از "شیعه" فرد و یا افرادی هستند كه دل های آن ها ولای علی و فرزندان او علیهم السلام را پذیرا گشته است. و برای تو روشن خواهد شد كه این اسم و عنوان دارای همین مصادیق و مُسَمَّیَات در همان زمان بوده است.

اله الا الله" در دره ها و كوه های مكه برآورد؛ زیرا وقتی آیة: {وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَكَ الأَْقْرَبِینَ. { (1) (نازل شد و نبی اكرم صلی الله علیه وآله بنی هاشم را گرد آورد و به آن ها هشدار داد و دلِ آنان را از عذاب خدا بیمناك ساخت فرمود: ایكم یؤازرنی لیكون اخی ووارثی ووزیری ووصیی وخلیفتی فیكم بعدی؟ (2) كدامیك از شما مرا یاری می دهد تا پس از من برادر و وارث و وزیر و وصی و خلیفه و جانشینم در میان شما باشد؟ هیچ یك از حاضران به درخواستِ آن حضرت جز علی مرتضی علیه السلام پاسخِ مثبت نداد. رسول خدا به آن ها فرمود:هذا اخی و وارثی و وزیری و وصیی و خلیفتی فیكم بعدی فاسمعوا له و اطیعوا این [یعنی علی علیه السلام بعد از من برادر و وارث و وزیر و وصی و جانشین من در میان شما است به امر او گوش فرا دهید و از او فرمان برید. (3) بنابراین دعوتِ به تشیع و پیروی از ابی الحسن علی علیه السلام از سوی صاحبِ رسالت، همگام و همزمان با دعوت به شهادتین صورت پذیرفته است؛ به همین جهت ابوذرّ غِفاری شیعه علی علیه السلام بوده و باید او را چهارمین و یا ششمین فردی به شمار آورد كه به اسلام سبقت جست. سخن محمد كردعلی، ما را از تأیید استدلالمان در جهت اثبات هدف و منظور ما بی نیاز ساخته است، چرا كه وی می گفت: "گروهی از بزرگانِ صحابه در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله به ولایت و دوستی نسبت به علی علیه السلام معروف بوده اند، مانند سلمانِ فارسی كه می گفت: با رسول خدا صلی الله علیه وآله بیعت كردیم مبنی بر

ص: 63

این كه از نصیحت و ارشاد مسلمین دریغ نورزیم و پیرو و دوستدارِ علی بن ابی طالب علیه السلام باشیم. و ابوسعید خدری كه می گفت: مردم به پنج امر موظف گشتند، امّا به چهار امر عمل كردند و یك امر را ترك گفتند. وقتی از او راجع به آن چهار امر سؤال كردند پاسخ داد: نماز، زكات، روزه ماهِ رمضان، و حج [كه مردم بدانها عملاً پای بند بودند]. پرسیدند آن امری را كه مردم به آن بی اعتنایی كردند چیست؟ گفت: ولایتِ علی بن ابی طالب علیه السلام. گفتند: آیا ولایت علی علیه السلام مانند آن چهار امر و در كنار آن ها فرض و واجب است؟ پاسخ داد: آری، همراه آن چهار امر این امر نیز به سانِ آن ها برخوردار از وجوب و ضرورت است. و ابی ذرّ غفاری، و عماربن یاسر، و حذیفه بن الیمان وذی الشهادتین یعنی خزیمه بن ثابت، وابوایوب انصاری، وخالد بن سعید بن عاص، وقیس بن سعد بن عباده كه همگی به ولایت و تشیع نسبت به علی علیه السلام نامور و معروف بوده اند". آنگاه محمد كردعلی می گوید: "اما نظریه پاره ای از نویسندگان مبنی بر این كه پدیدآمدنِ گروهی به عنوانِ "اهلِ مذهبِ تشیع" از بدعت ها و نوآوری های عبدالله بن سبأ، معروف به "ابن السَوْدَاء" می باشد نظریّه ای نادرست است و از قِلَّتِ معرفتِ این نویسندگان نسبت به حقیقتِ مكتبِ "اهلِ مذهبِ تشیع" ریشه می گیرد. اگر كسی راجع به این مرد. (1) از دیدگاه شیعه اطلاعی كسب كند و از مراتب تنفر شیعه نسبت به او و گفتار و كردارش آگاه گردد، و سخن دانشمندان شیعه را كه بی هیچگونه اختلافی وی را مورد طعن و هدف یورش قرار داده اند مورد مطالعه قرار دهد

ص: 64

به این نكته پی می برد كه تا چه حد و مقداری نظریه اینگونه نویسندگان به صواب نزدیك است؟ [یعنی متوجه خواهد شد نظریه آنان تهی از واقعیت و فاقد صحت است]. بدون تردید شیعه نخستین بار در حجاز كه باید آنرا سرزمین تشیع برشمرد پدید آمد ". محمد كردعلی شیعه و یا از مدافعانِ شیعه نیست؛ لكن امانت و تقوایِ علمی موجب گشت وی این حقیقت را خالص و بدون شائبه غرض ورزی و بدون این كه تحت تأثیر تعصبات مذهبی قرار گیرد، اظهار نماید، تعصباتی كه حق را ضایع كرده و چهرة حقیقت را دگرگونه ساخته است. محمد كردعلی سپس یادآور می شود كه پیدایش شیعه در دمشق به قرن اول هجری می پیوندد". (1) وی با این سخنِ فشرده و كوتاه و استدلال بر ظهورِ تشیع همزمان با حیات صاحب رسالت اسلام صلی الله علیه وآله ما را از ادامه استدلال بر این حقیقت بی نیاز می سازد.

شمردن فرصت یافت تا به همه حاضران قبل از آن كه پراكنده شوند حقیقت را اعلام و با آنها بیعت كند، و آنان نیز به نوبه خود این حقیقت را به كسانی كه در این محفل عظیم حضور نداشتند خاطرنشان سازند. آنان كه غایب بودند و در این جلسه حضور به هم نرساندند این حقیقت با توجه به كثرت جمعیت از هر بلادی قطعاً به گوش آنها رسید. آیا در این صورت می توان تصور كرد كه فردی از فرزندان اسلام در آن روزها از چنین بیعتی بی خبر مانده باشد؟ ! در همین مكان بود كه قبل از دستور به توقف و تجمعِ مردم آیه زیر نازل شد: * (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) "ای فرستاده [من] آنچه را كه از سوی پروردگارت به تو نازل شد به مردم ابلاغ كن، اگر چنین نكنی [بدان] كه رسالت الهی را ابلاغ ننمودی). (1)و چون رساندن سخن به گوش حاضران با چنین شماری عظیم بدون منبر غیرممكن به نظر می رسید دستور داد از محمل و هودج شتران منبری درست كردند. و آیه مذكور همانگونه كه برای ما گزارش می كند بیعت گرفتن برای علی از سوی خدا و به دستور او بوده است این نكته را نیز خاطر نشان می سازد كه رسالتِ پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله بدون بیعت گرفتن برای علی علیه السلام و منهای اعلام امامتِ او بر مردم ناتمام بود و با اعلام امامتِ او رسالتِ آن حضرت كامل گردید. این نكته برای كسی كه مطلب را تحت تدبر و بررسی می گیرد كاملاً آشكار است؛ زیرا

ص: 66

رسول اكرم صلی الله علیه وآله عهده دار وظایفِ مختلفِ قانونگذاری و اجرایی و سیاسی و دینی و اداری و قضا و شمار زیادی از امور دیگر بود، و همه آن ها را شخصاً رسیدگی می كرد. امّا اگر مرگ آن حضرت فرا می رسید مردم نمی توانستند از مسؤولی برای ادای این وظایف جز قانونگذاری كه از ویژگی های نبیّ است بی نیاز باشند. و قیام به ادای وظایف در رابطه با شوؤن دیگر غیر از قانونگذاری از كسی جز امام معصوم ساخته نبود، امامی كه علم و رأی خود را از ملأ اعلی استمداد و دریافت می كرد. شناسائیِ چنین امام و اطلاع از كفایت و لیاقتِ او برای مقام رهبری جز برای كسی كه این امام را به ثمر رسانده، یعنی جز برای رسولی كه امینِ بر امت اسلامی می باشد غیر ممكن بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله برخاست و برفرازِ منبر آمد، و در لحظه ای از روز كه هوا بسیار گرم بود مردم در این مكان توقف كردند و ناگزیر شدند قسمتی از پیراهن بلندِ خود را بالای سر وقسمتی دیگر را زیر پا قرار دهند تا از تابشِ سوزان خورشید دچار آفتاب زدگی نشده و از ریگِ داغِ زمین صدمه نبینند. نبی اكرم صلی الله علیه وآله به سخنرانی آغاز كرد، و این سخنرانی از ساعات نخستین روز تا هنگام ظهر ادامه یافت، واز مجاهدت های خود در راه خدا، و دلسوزی و ارشاد مردم، و انتخاب علی علیه السلام به عنوان امام و راهبرِ الهی بعد از خود سخن به میان آورد و ضمن خطابه خود فرمود: الست أولی بالمؤمنین من انفسهم آیا من از مؤمنین نسبت به خودشان سزاوارتر و برخوردارتر از ولایت نیستم؟ مردم

ص: 67

گفتند: خدایا [گواه باش كه ما می گوییم] آری. آنگاه فرمود: من كنت مولاه فهذا علی مولاه آن كه من دارای ولایت نسبت به او هستم، این علی نیز به سان من دارای ولایت نسبت به او است. بدین طریق برای علی همان مقام و منزلتِ اولویت فراهم آمد كه برای رسول خدا صلی الله علیه وآله به هم رسید؛ و آن عبارت از مقام خلافت الهی بود. و مردم در همان روز با همین علی علیه السلام بیعت كردند تا آنجا كه ابوبكر و عمر به علی علیه السلام عرض كردند: هنیئاً لك یا ابن ابی طالب اصبحت مولانا و مولی كل مؤمن و مؤمنة.(1) ابن حجر می گوید: ابوبكر و عمربه علی علیه السلام عرض كردند: "امسیت مولی كل مؤمن ومؤمنة""این مقام برای تو فرخنده و گوارا باد ایْ علی بن ابی طالب. تو از این پس مولای ما و مولای هر مرد و زن با ایمان خواهی بود". هنوز مردم از هم نپراكندند كه آیه زیر نازل شد: الْیَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الإِْسْلامَ دِیناً. (2) هم امروز آیینِ شما را برایتان كامل كردم، و نعمت و احسانِ خویش را نسبت به شما بدون هیچگونه نقصی محقق ساختم، و اسلام را به عنوان آیین و شریعتِ پذیرفته و مورد قبول برای شما مقرر و مسجل نمودم". با توجه به این آیه می توان گفت از رهگذر امامت و ولایتِ علی علیه السلام بود كه آیین اسلام و نعمتِ الهی به كمال رسید، و اسلام به عنوان دینی پسندیده و آیینی مورد قبول به امت اسلامی اعلام شد. اگر كارِ حكومت و اداره مردم پس

ص: 68

از رسول خدا صلی الله علیه وآله در اختیار علی علیه السلام قرار می گرفت بعد از چنان بیعت و پس از نزول چنان آیات و ورود چنان روایات كه همگی گویای فضیلتِ آن حضرت بوده اند همه مردم به جای فرقه گرایی و پریشانی در مكتب و مذهب، آیین تشیع را می پذیرفتند؛ اما چون در جهت رسیدنِ علی علیه السلام به خلافت موانعی پدید آمد و مردم ناگهان با جریاناتی كه قبلاً پیش بینی نمی كردند مواجه شدند دیری نپایید كه ابی بكر به عنوانِ خلیفه اداره امور مسلمین را به دست گرفت، با وجود چنین شرایطی كه پدید آمده بود چگونه می توان انتظار داشت مردم بر ولاء و تشیع نسبت به اهل البیت علیهم السلام باقی می ماندند، مردمی كه پیرو قدرت و حكومت بودند. آری تنها عده ای از مردم بودند كه در آن زمان این جریان ناگهانی و حادثه ناب سامان نتوانست ثبات و پایمردیِ آنان را بر ولایت و امامت علی علیه السلام متزلزل سازد. لذا تشیع با انزوای علی علیه السلام دچار انزوا گشت، و انتشار آن پس از این حادثه پریشان در سرزمین های پهناورِ اسلام مانند جنبش مورچه برروی تخته سنگ بی سر و صدا بود و انظار را به خود معطوف نمی ساخت. هیچ قبیله و سرزمینی باقی نماند كه تشیع نوزادش را در میان آنها نهاده باشد و این نوزاد بتواند در آرامش و آسایش به سربَرَد.

بلكه حكومت های زمان تا می توانستند محیط خفقان آوری برای آن ایجاد می كردند؛ زیرا با ظهور تشیع و نیرومند شدن آن بیمِ آن می رفت كه تشكیلات و سازمانِ حكومتِ آنها متزلزل گردد. دنیا عثمان و بنی امیه را از ایجاد موانع در برابر ظهور تشیع به خود سرگرم ساخت و این مكتب به خاطر سرگرم بودن حكومت وقت به دنیاپرستی مجالی برای توجه مردم به سوی خود یافت و توانست خاطره روز غدیرخم و فضایل علی مرتضی و اهل بیت نبوت را در اذهان تجدید كند. و چون عثمان و اقوام و دارو دسته اش در مورد دارایی مملكت درآمد آنرا به خود اختصاص دادند، و پست ها را در اختیار خود گرفتند، و عثمان با بذل و بخشش ضیاع (1) و عقار (2)به اقوام خود و نیز منحصر ساختن خمس و صفایا (3)و اموال گرانبها به آن ها كارهایی را برخلاف راه و رسم سلفِ خود در پیش گرفته بود كه در نتیجه دل های مردم از كینه نسبت به آنان سرشار گشت. عثمان تا می توانست روی خوشی به امثال ابی ذر (رضی الله عنه) نشان نمی داد؛ بلكه با چهره ای متغیر و دگرگونه با ابی ذر و افرادی از قبیل او برخورد می كرد، ابی ذری كه علناً ولایِ علی علیه السلام را به مردم یادآور می شد، و پیرامون خانه های مردمِ مدینه به سان طوفان می گشت و با صدای بلند بانگ برمی آورد كه: ادّبوا اولادكم علی حب علی، فمن اَبیَ فانظروا فی شأن اُمّه. (4) آئین زندگانی را براساس حب و دوستی علیّ به فرزندان خود تعلیم دهید آن كه از این كار خودداری ورزد درباره مادرش مطالعه به عمل آورید [یعنی حق دارید در طهارتِ مَوْلِدِ چنین فردی تردید

ص: 70

نمایید]. جابربن عبدالله انصاری نیز همانندِ ابی ذر مردم را به ولای علی علیه السلام فرا می خواند. ابی ذر و هم مسلكانِ او تا می توانستند در مقام انتقاد و اعتراض نسبت به كارهای نادرست برمی آمدند و تبهكاری ها را به باد یورش می گرفتند. همین كار ابی ذرّ موجب گشت تا عثمان وی را به شام تبعید كند. در شام نیز دست از روشِ خود برنداشت و وعده و وعید نتوانست او را از خط مشی و رسالتش به یكسو نهد. فریادهای اعتراضِ او در شام به بازدهی مطلوب بارور شد؛ معاویه ترسید مردم شام علیه او شورش برپا كنند و اگر ابوذر به آواهای اعتراض آمیز خود ادامه دهد و مردم را زیر چترِ ولای علی و خاندانش علیهم السلام قرار دهد آرزوها و خواب های خوشِ او را این آزادیِ عمل ابوذر از میان می برد و پریشان حالش می سازد؛ لذا دستور داد ابی ذر را به مدینه بازگردانند و خشن ترین مركب را برای بازگشت او به مدینه درنظر گرفتند، و آن را به سرعت می راندند تا آنجا كه گوشت كچاله ران هایش از هم دریده شد. [اما مگر ابی ذر در مدینه آرام گشت؟ ! بلكه زبان خلنده او كه تبهكاران را می آزرد گویاتر شد] و چون عثمان دید برای سكوت ابی ذر راه چاره ای وجود ندارد و تبعید، یا تطمیع به مال، و یا سرزنش و سركوفت نمی تواند مانع از ادای وظیفه و انتقادهای او گردد او را به "ربذه" یعنی همان جایی كه قبل از اسلام در آن به سر می برد تبعید كرد، و سرانجام در آنجا به علّت گرسنگی از دنیا رفت. (1) الله اكبر، سخن حق را ببینید كه با انسان چه

ص: 71

می كند، وچه مصیبت ها و سختی ها است كه به خاطر ادای وظیفه امر به معروف و نهی از منكر عاید انسان می گردد. شگفت نیست كه ابی ذر دچار چنین سرنوشتی شود، زیرا آن كه. تصمیم دارد در راه خدا از سرزنش هیچ ملامتگری هراس به خود راه ندهد، و هیچ سركوفتی او را تحت تأثیر خود نگیرد خویشتن را برای تحمل ناخوشی ها و شكنجه ها و صدمه ها آماده ساخته و با آغوش باز از اینگونه ناراحتی ها استقبال می كند. امّا حقاً چنین پایمردی را باید در كنار مصائبی دیگر ناچیز دانست: رسول خدا صلی الله علیه وآله قبل از ابی ذر مصائبی سخت تر و دردناك تر را به خود دید. و امام حسین علیه السلام پس از ابوذر از مصائبی استقبال كرد كه به مراتب سوزناك تر و فجیع تر از مصائب ابی ذر بوده است. و بدین سان هر كه خواهان و مصمم بر احقاق حق و ابطال باطل است خود را برای اینگونه فداكاری ها آماده می كند. نام این قهرمانان را جز اینگونه فداكاری ها و جانفشانی های پرارزش جاویدان نساخت، اینان بهترین الگوها و افراد نمونه ای به شمار می روند، به ویژه در چنان دورانی كه عوامل سقوط و گمراهی بر سر مردم سایه افكنده بود؛ اما باید دید چه كسانی دست اندكار شدند و با پایمردی و استقامت به هیچ وجه تحت تأثیر عوامل محیطی قرار نگرفتند. نتیجه آن كه علنی شدنِ دعوتِ تشیع از زمان عثمان درخشیدن آغاز كرد و عثمان نتوانست با حربه تبعیدِ ابوذر، و مجازات عمار و درهم شكستن استخوان های پَهْلُویش این دعوت را در محاقِ آن خفه كند و به آن خاتمه داد.

الهی است چرا كه خواه ناخواه انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته می كند، لذا در حدیثی می خوانیم كه پیامبر اكرم از یكی از یاران خود سوال كرد: اگر بر در خانه یكی از شما نهری از آب صاف و پاكیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را درآن شستشو بدهید، آیا چیزی از آلودگی و كثافت در بدن شما می ماند؟ در پاسخ عرض كرد: نه! فرمود نماز درست همانند این آب جاری است، هرروز كه انسان نمازی می خواند گناهانی در بین دو نماز او انجام شده است از بین می رود. 3-نماز سدی در برابر گناهان آینده است چرا كه روح ایمان را در انسان تقویت می كند و نهال تقوی را در دل پرورش می دهد، و می دانیم ایمان و تقوی نیرومندترین سد در برابر گناه است و این همان چیزی است كه در آیه فوق به عنوان نهی از فحشا و منكر بیان شده است. در احادیث مختلف می خوانیم كه افراد گناهكاری بودند كه شرح حال آنها را برای پیشوایان اسلام بیان كردند، پیشوایان فرمودند: غم مخورید، نماز آنها را اصلاح می كندو كرد. 4-نماز غفلت زُداست؛ بزرگترین مصیبت برای رهروان راه حق آن است كه هدف از آفرینش خود را فراموش می كنندو غرق در زندگی مادی و لذایذ زودگذر می گردند اما نماز به حكم این كه در فواصل مختلف و در هر شبانه روز پنج مرتبه انجام می شود، مرتبا انسان را اخطار می دهدو هدف آفرینش او را به او گوشزد می كند و این نعمت بزرگی است كه

ص: 73

خدا در اختیار انسان قرار داده است. 5-نماز خودبینی و كبر را می شكند چرا كه انسان هفده ركعت در هر شبانه روز و در هر ركعت دوبار پیشانی بر خاك در برابر خدا می گذارد، خود را ذره ای در برابر عظمت او می بیند. پرده های غرور و خودخواهی را كنار می گذارد به همین دلیل امام علی بعد از ایمان نخستین عبادت را كه نماز است با همین هدف تبیین می كند و می فرماید: خداوند ایمان را برای پاكسازی انسان از شك واجب كرده و نماز را برای پاكسازی از كبر. 6-نماز وسیله پرورش فضایل اخلاقی و تكامل معنوی انسان است، چرا كه انسان را از جهان محدود ماده و چهار دیوار عالم طبیعت بیرون می برد، به ملكوت آسمانها دعوت می كندو با فرشتگان هم صدا و هم آواز می سازد، خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا می بیند و با او به گفتگو می نشیند، تكرار این عمل در شبانه روز آن هم با تكیه روی صفات خدا، رحمانیت و رحیمیت و عظمت او مخصوصا با كمك گرفتن از سوره های مختلف قرآن بعدا از حمد كه بهترین دعوت كننده به سوی نیكی ها و پاكی ها است اثر قابل ملاحظه ای در پرورش فضایل اخلاقی در وجود انسان دارد. لذا در حدیثی از امام علی علیه السلام می خوانیم كه در فلسفه نماز فرمودند: نماز وسیله ای برای تقرب هر پرهیزگاری به خدا است. 7-نماز به سایر اعمال انسان ارزش و روح می دهد چرا كه نماز روح اخلاص را زنده می كند؛ زیرا

ص: 74

نماز مجموعه ای است از نیت خالص و گفتار پاك و اعمال خالصانه، تكرار این مجموع در شبانه روز بذر سایر اعمال نیك را در جان انسان می پاشد و روح اخلاص را تقویت می كند لذا در حدیثی معروف می خوانیم كه امیرمومنان علی علیه السلام در وصایای خود بعد از آنكه فرق مباركش با شمشیر ابن ملجم جنایتكار شكافته شد فرمودند: خدا را، خدا را، درباره نماز، چرا كه ستون دین شماست.

می دانیم هنگامی كه عمود خیمه در هم بشكند یا سقوط بكند هرقدر طناب ها و میخ های اطراف محكم باشد اثری ندارد، همچنین هنگامی كه ارتباط بندگان با خدا از طریق نماز از میان برود اعمال دیگر خود را از دست می دهد. در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: نخستین چیزی كه در قیامت از بندگان حساب می شود نماز است اگر مقبول افتد سایر اعمالشان قبول می شود و اگر مردود شد سایر اعمال نیز مردود می شود. شاید دلیل این سخن آن باشد كه نماز رمز ارتباط خلق با خالق است اگر بطور صحیح انجام گردد قصد قربت و اخلاص كه وسیله قبولی سایر اعمال است در او زنده می شود و گرنه بقیه اعمال او مشوب وآلوده می گردد و از درجه اعتبار ساقط می گردد. 8-نماز قطع نظر از محتوای خودش با توجه به شرایط صحت، دعوت به پاك سازی زندگی می كند، چرا كه می دانیم مكان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی كه بر روی آن نماز می خواند، آبی كه با آن وضو می گیردو غسل می كند، محلی كه در

ص: 75

آنجا وضو و غسل می كند باید از هرگونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاك باشد. كسی كه آلوده به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، كم فروشی، رشوه خواری و كسب مال حرام باشد چگونه می تواند مقدمات نماز را فراهم كند. بنابراین تكرار نماز در پنج نوبت در شبانه روز خود دعوتی به سوی رعایت حقوق دیگران. 9-نماز علاوه بر شرایط صحت، شرایط قبول و شرایط كمال دارد كه رعایت آن ها نیز یك عامل موثر دیگر برای ترك بسیاری از گناهان است، در كتب فقهی و منابع حدیثی امور زیادی به عنوان موانع قبول نماز ذكر شده است از جمله مساله شرب خمر است كه در روایات آمده است: نماز شراب خوار تا چهل روز مقبول نمی افتد مگر اینكه توبه كند. و در روایات متعددی می خوانیم از جمله كسانی كه نماز آنها قبول نخواهد شد پیشوای ستمگران است. در بعضی از روایات تصریح شده كه نماز كسی كه زكات نمی دهد قبول نخواهد شد. و همچنین روایات دیگری می گوید: خوردن غذا حرام یا عجب و خود بینی از موانع قبول نماز است. پیداست كه فراهم آوردن این شرایط قبولی تا چه حد سازنده است. 10-نماز روح انضباط را در انسان تقویت می كند، چرا كه دقیقا باید در اوقات معینی انجام گیرد كه تاخیر و تقدیم آن هردو موجب بطلان نماز است و همچنین آداب و احكام دیگر در مورد نیت و قیام و ركوع و سجود و قعود و مانند اینها كه رعایت آنها، پذیرش انضباط را در برنامه های زندگی كاملا آسان می سازد. 11-حركت انسان بسوی

ص: 76

كارهای خیر و حركت بسوی خیر مطلق در اذان و اقامه چهار مرتبه گفته می شود: بشتاب برای نماز كه بهترین كارهاست.

جامعه ای بسوی معنویات می گراید كه در آنها كارهای خیر و عام المنفعه مورد توجه باشد، زیرا انجام آنها نیز محبوب خداوند است و انسان را به خداوند نزدیك می سازد. پیامبر اكرم می فرمایند: محبوب ترین بندگان نزد خداوند عزوجل كسی است كه نفعش به بندگان خدا بیشتر برسد و حقوق خداوند را بیشتر رعایت كند و كارهای خیر و انجام آنها را در دیدگاه مردم محبوب سازد. 12-خیرخواهی نسبت به دیگران و دعا برای آنها در نماز برای همه انسانها طلب هدایت كرده و را ه راست را از خداوند می خواهد. 13-ارتباط قلبی انسان با پیامبر صلی الله علیه و اله و مخلصان و صالحان در كل جهان در سلام های نماز اعلام همبستگی خویش را با پیامبر اكرم و مخلصان و صالحان جهان می نماییم. 14-تولی و تبری در نماز با گفتن ((ایاك نعبد و ایاك نستعین، اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین انعمت علیهم)) و همچنین سلام ها و... ولایت و دوستی حضرت حق و انبیا و صدیقین و شهدا و صالحین را هدف قرار داده و بدان سوی حركت می نماییم و با گفتن ((غیر المغضوب علیهم و لاالضالین)) از راه و روش مغضوبین و رانده شده ها و گمراهان بیزاری و تبری می جوییم. 15-آرامش قلبی و قدرت روحی قرآن یاد خدا را تنها عامل آرام بخش دلها معرفی كرده است. تاثیر توجه به خداوند در ایجاد آرامش قلبی از این جهت است كه: اولا

ص: 77

خداوند هدف نهایی فطرت انسان است و انسان خود به خود در طلب این این مطلوب نهایی در تب و تاب است و تا به آن نرسد آرام و قرار نمی گیرد و راضی نمی شود. ثانیا، كسی كه توجه به خداوند ندارد، طبعا توجه او به دنیا و برخورداری های مادی و ظاهری است، چنین فرد هر قدر در جهت كسب نعمتهای دنیایی تلاش كند و به بهره های فراوانی دست بیابد هرگز راضی نمی شود و در حسرت چیزهای است كه ندارد، از طرف دیگر از این كه نعمتهای موجودش دستخوش آفات شده و زایل شوند نیز همواره در بیم و هراس است لذا هرگز روی راحتی و آسایش را نمی بیند و دلش آرام و قرار ندارد و در مواجهه با مصائب و مشكلات نیز به سرعت دستخوش اندوه و تالمات روحی می شود. 16-نورانیت دل و عقل در تعالیم اسلامی از یاد خداوند به عنوان نور دلها و جلا قلوب و حیات دلها تعبیر شده است. 17-توجه انسان به روز قیامت و این كه آن دنیا نتیجه اعمال این دنیا است. در نماز با گفتن (مالك یوم الدین) انسان به یاد قیامت و عظمت آن روز می افتد. با این كه خداوند مالك این جهان و آن جهان است (مالك یوم الدین) گفته شده است. زیرا در جهان مالكیت خداوند متعال ظهور كامل دارد كه كسی حق كار و حتی سخن گفتن ندارد مگر اینكه به اذن او باشد. همه اینها فوایدی است كه در نماز، قطع نظر از مساله جماعت وجود دارد و اگر ویژگی جماعت را برآن بیافزاییم كه

ص: 78

روح نماز همان جماعت است و بركات بیشمار دیگری دارد.

اذان برای رسول خدا صلی الله علیه و اله چنان جاذبه داشت و نشاط می آورد، كه هنگام اذان به بلال می فرمود: ای بلال ما را از غم و تلخی و اندوه رهایی بخش. و آن حضرت فرمودند كه كسی صدای اذان بشنود و بی تفاوت باشد جفا كرده است. هنگام نماز رنگ چهره علی علیه السلام می پرید و می لرزیدو می فرمودند: وقت نماز رسیده، وقت امانتی كه خدا بر آسمانها و زمین و كوهها عرضه كرد، اما آنها از قبول آن دوری كرده و ترسیدند.

به قول حافظ: آسمان بار امانت نتوان كشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند.

امام سجاد علیه السلام همین كه در نماز، به جمله مالك یوم الدین می رسید، آنقدر تكرار می كرد، تا بیننده خیال می كرد او در آستانه جان دادن است و نیز در سجده غرق در عرق می شد. امام باقر علیه السلام می فرمایند: پدرم امام سجاد علیه السلام، در شبانه روز، هزار ركعت نماز می خواند. رسول خدا هر وقت كه زمان نماز فرا می رسید، گویا كه كسی را نمی شناخت و حال معنوی خاصی پیدا می كرد و می فرمود: گرسنه از غذا سیر و تشنه از آب سیر می شود ولی من از نماز سیر می شوم. علی علیه السلام در جنگ صفین مراقب خورشید بود و گاهی به آسمان نگاه می كرد. ابن عباس علت آنرا از ایشان پرسید فرمودند: برای اینكه نماز اول وقت از دستم نرود. گفت حالا، فرمودند: آری

نظافت و توجه به خداوند و... ) در كمال این عبادت موثر است. امام باقر علیه السلام فرمودند: در نماز، توجه به خدا داشته باش، زیرا از نماز، آن مقدار قبول می شود كه با توجه خوانده شود. سپس حضرت می فرماید در هنگام نماز با سر، دست و صورت خود بازی نكن، زیرا همه این كارها، سبب نقص نماز تو می شود و در حالت كسالت و سنگینی مشغول نماز مشو، زیرا چنین نمازی، ازآن منافقان است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:گاهی پنجاه سال بر انسان می گذرد ولی خداوند، حتی یك نماز او را نپذیرفته است. از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نقل شده است: دو ركعت نماز كسی كه مسواك كند، از هفتاد ركعت بدون مسواك بهتر است.

است. به نكته هایی كه نماز گزار به آن بر می خورد توجه كنید:1-در عبادت و نماز، بیشترین سختی و فشار، غلبه بر هوای نفس و شروع عبادت است. 2-شروع عبادت وقتی باارزش است كه پایان آن سالم و بدون آفت باشد. 3-معراج روحی نمازگزار محتاج توجه خالص و نفی همه عبودیت هاست (لا لبیك). 4-در نماز و بار یافتن به محضر خداوند، قلب سلیم لازم است. 5-در نماز همراه ارتباط با خدا ارتباط با مردم نیز لازم می باشد. در كنار حق الله، حق الناس را هم باید ادا كرد. 6-مقدمات نماز، اذان، اقامه و ذكرهای مستحب نیز مقدمه پرواز ملكوتی است. 7-در عبادت، شرك و ریا انسان را به دره سقوط می افكند. 8-نماز و عبادت طبق دستور است. 9-انسان در كنار نیایش و عبادت، گاهی هم استراحت و لذتهای مباح دارد. 10-انسان الهی هرچه با عظمت خدا آشنا می شود غیر خدا در نظرش كوچكتر می شود انگار كه در اوج ملكوت می باشد.

11-عبادت اولیا الله نیز گرچه نسبت به نماز و بندگی افراد معمولی، همواره در اوج است به قول سعدی: طیران مرغ دیدی؟ تو زپای بند شهوت بدر آی تا ببینی طیران آدمیت

گفتار در فلسفه نماز را با حدیثی از امام رضا علیه السلام پایان می دهیم. امام در پاسخ نامه ای كه درباره فلسفه نماز پرسیده شده است چنین فرمود: علت تشریع نماز این است كه توجه و اقرار به ربوبیت خداوند است و مبارزه با شرك و بت پرستی و قیام در پیشگاه پروردگار در نهایت تواضع و فروتنی و اعتراف به گناهان وتقاضای بخشش

ص: 82

از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین همه روز برای تعظیم پروردگار و نیز هدف این است كه انسان همیشه هوشیار و متذكر باشد، گرد وغبار فراموش كاری بر دل او نشیند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد، طالب و علاقه مند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد. علاوه براین كه مداومت ذكر خداوند در شب و روز كه در پرتو نماز حاصل می گردد، سبب می شود كه انسان مولا، مدبر و خالق خود را فراموش نكند، روح سركشی و طغیان گری بر او غلبه نكند و همین توجه به خداوند و قیام در برابر او انسان را از معاصی باز می دارد.

بدانند. 2-در فلسفه احكام، تنها نباید نظر به فواید و آثار مادی آنها داشت و تنها به بعد اقتصادی و بهداشتی و... توجه كرد و از آثار روحی، معنوی و آخرتی آن غافل بود. 3-كسی كه خدا را حكیم و دستورهایش را بر اساس حكمت می داند، نباید بخاطر اینكه امروز دلیل حكمی را نمی داند از انجام آن تخلف كند. 4-در هر جا از قرآن و حدیث، دلیل محكمی بر فلسفه حكمی نداریم، بهتر است ساكت باشیم و با یك سری توجیهات و حدسیات، دلیل تراشی نكنیم. 5-اگر از بعضی از اسرار جهان هستی آگاه شدیم، مغرور نشویم و توقع نداشته باشیم كه دلیل همه چیز را بدانیم. 6-از مدار عادی خارج نشویم و به دامن وسوسه ها نیافتیم، در مسائل دینی هم كه به قانون خدا گردن می نهند، باید بپذیرند و و عمل كنند. چرا كه خداوند، هم مهربان تر است و هم دانا و حكیم تر، هم آینده را می داند و هم آثار ظاهر و باطنی. 7-اگر گوشه ای از اسرار حكم خدا را شناختیم، نباید گمان كنیم كه بر همه اسرار واقف گشتیم. آنكه فلسفه حكمی را را بفهمد، نمی تواند خیال كند آنچه فهمیده، تمام است و دیگر چیزی جز آن نیست. مگر با عقل و فكر محدود انسانی، می توان به عمق احكامی كه از علم بی انتهای خدا سرچشمه گرفته، پی برد؟

8-همان عقلی كه ما را به فهمیدن فلسفه احكام دعوت می كند، همان می گوید: اگر جایی ندانستی، از آگاهان بپرس، این همان تعبد در برابر اولیای دین است. اما قرآن: درباره نماز

ص: 84

می گوید: نماز، انسان را از فحشا و منكر باز می دارد. در جای دیگر می گوید:نماز را برای یاد و توجه به من بپا دارید. در جای دیگر می گوید: با یاد خدا دلها آرام می گیرد. درباره روزه می گوید: روزه بر شما واجب شد، تا آنكه اهل تقوا شوید. چون بیشتر گناهان از فوران غریزه غضب و شهوت است. درباره حج می گوید: به زیارت حج بروند، تا منافعی فراوان بدست آورند. درباره زكات می فرماید: از مردم و اموالشان زكات بگیر، تا آنان را (از روح بخل و دنیا پرستی) پاك كنی. درباره قمار و شراب می گوید: شیطان توسط آنها میان شما دشمنی و كینه برقرار می كند و شما را از یاد خدا دور می سازد. و قصاص را مایه حیات اجتماع می داند چرا كه در جامعه، اگر جنایتكار به كیفر نرسد آن جامعه مرده و جنایت پرور می شود و ایمنی از بین می رود. اینها نمونه ای از آیات الهی قرآن بود كه به آثار و حكمتهای الهی احكام الهی اشاره داشته است. اما حدیث: از میان انبوه احادیث این موضوع، تنها یه چند جمله از یكی از سخنان امیرالمومنین علیه السلام در نهج البلاغه اشاره می كنیم:

خداوند، ایمان را برای پاكسازی از شرك، واجب ساخت و نماز را برای پاك ساختن از تكبر و زكات را بعنوان سبب سازی برای رزق و روزی و...

ستم، كم فروشی و... را قبول دارد. و خوبی، عدالت، پاكی، خدمت به دیگران و... را خوب و بجا می داند. اینها از فطریات انسانها و فطرت، برخی از از بدی ها و خوبی ها را درك می كند و این، الهام الهی است كه فرموده: (فالهمها فجورها و تقواها).

فرمانهای الهی، در پی یافتن دلیل اقتصادی، بهداشتی و علمی آن باشیم. مسلمان باید در برابر پیام وحی، تسلیم باشد و این روحیه تسلیم و پذیرش، كمال آدمی است و برخی از دستورات برای آزمودن روح تسلیم و بندگی است. فرمان خداوند به ابراهیم، برای قربانی كردن فرزندش اسماعیل نمونه ای از آن می باشد. در دستورهای عبادی و احكام الهی هم، گاهی هدف، تسلیم و پذیرش دستور و تمرین برای جلب رضایت معبود و اطاعت محض از آفردیگار می باشد. هدف عبادت، پرورش روح انسان است، آنگونه كه حركات ورزشی برای تربیت جسم می باشد. امام سجاد علیه السلام و امام علی علیه السلام می گویند: خدایا افتخارم همین بس كه بنده تو هستم. در مناجات شعبانیه می خوانیم: خدایا اگر مرا در دوزخ، به دوزخیان اعلام خواهم كرد كه من تو را دوست دارم!... ((علی علیه السلام اعلام می دارد كه خدایا، عبادت من نه از روی طمع به بهشت یا ترس از دوزخ است، بلكه تو را شایسته عبادت یافته ام و می پرستم. )) اولیا خدا از عبادات او لذت می برند و گناهكاران از شیرینی عبادت عبادت و یاد خدا محروم اند. گاهی كسی علاقه به خدمتگزاری به شخصی را دارد. بدون آنكه چشمداشت مالی و هدف اقتصادی داشته باشد. خود خدمت به آن شخصیت والا برایش هدف و ارزشمند است و نه حتی كسب دانش یا كسب وجهه و رسیدن به موقعیت اجتماعی.

بار تكلیف و دینداری خالی كنند. از این رو مساله تحقیق را عنوان می كنند و برای هر دستور دینی دنبال فلسفه و دلیل می گردندو خیلی هم خود را روشنفكر جا می زنند. قرآن كریم نسبت به برخی از اینگونه افراد درباره اعتقاد به قیامت می فرماید: (گروهی می خواهند راه گناه را در پیش بگیرند، می پرسند: روز قیامت كی است؟ ) آنان مثل كودكان بهانه گیری هستند كه هر لحظه بهانه می گیرند و آن كه انجام شد، بهانه ای دیگر می گیرند. قرآن درباره چنین كسان می گوید: (اگر نشانه ای از قدرت خدا و معجزات انبیا مشاهده كنند، اعراض كرده، می گویند: این همان سحر و جادوی معمولی و همیشگی است. ) منابع: فلسفه اسرار حكم، نویسنده محمد وحیدی پرتوی از اسرار نماز، محسن قرائتی

منابع و مصادر معتبر اهل سنت آمده است: سجده بر خاک است و پس از آن، چیزهایی که از خاک می روید. البته، غیر از چیزهایی که به طور عادی از پوشیدنی های و خوراکی ها است. اما در حال اضطرار بر لباس و پوشیدنی ها هم می شود سجده کرد!

در این جا برای هر قسم به ذکر یک روایت اکتفا کرده و تفصیل را به جواب تفصیلی احاله می دهیم.

1. سجده بر خاک: مسلم در کتاب صحیح خود نقل می کند: (خداوند) تمام زمین را برای ما محل سجده و خاکش را برای ما پاک کننده قرار داد، زمانی که آب یافت نشود.

2. سجده بر آنچه که از زمین می روید: بخاری در کتاب صحیح خود چنین نقل می کند: ام سلیم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درخواست نمود تا به منزلش بیاید و نماز بخواند، تا وی آن جا را مکان همیشگی نمازش قرار دهد! رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درخواست ام سلیم را اجابت کرد، به منزل او آمد، حصیری را که در خانه اش بود با آب مرطوب نمودم و در آن جا نماز خواند، ام سلیم با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نماز گذارد و آن جا را مصلای خویش قرار داد.

3. سجده بر لباس در حال اضطرار: بخاری از انس بن مالک نقل می کند: ما (مسلمانان) با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نماز می خواندیم و به خاطر شدت گرمای مکان سجده، قسمتی از پیراهن خود را مکان سجده گذاشتیم و بر آن

ص: 89

سجده کردیم .

بنابراین، ملاحظه می شود که شیعه بر سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) که در مصادر معتبر اهل سنت آمده تکیه می کند.

پرسشی که در این جا باقی می ماند این است که چرا شیعه به سجده بر تربت امام حسین (علیه السلام) تأکید می کند؟

در جواب این پرسش باید گفت، اولاً: خاک و تربت امام حسین (علیه السلام)؛ مانند سایر تربت ها است و وجهی برای استثنای آن از سایر خاک ها نیست. ثانیاً: سجده بر تربت امام حسین (علیه السلام) واجب نیست، بلکه مستحب است. ثالثاً: اهل بیت (علیهم السلام) بر این مسئله تأکید فرمودند که سجده بر تربت امام حسین (علیه السلام) ثواب دارد.

رابعاً: خاک و تربت امام حسین (علیه السلام) نماد و تابلوی بسیاری از مسائل عقیدتی، مبارزاتی، تاریخی و ... است و از این جهت سزاوار است از آن استفاده کنیم.

در باره فلسفه سجود بر خاک از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است: "سجود خضوع برای خدای متعال است، بنابراین، سزاوار نیست که بر خوردنی ها و پوشیدنی ها باشد، چرا که مردم دنیا، بنده خوردنی ها و پوشیدنی ها هستند، در حالی که سجده کننده در سجود خویش در عبادت و بندگی خدا است، پس سزاوار نیست که پیشانی اش بر معبود بندگان دنیا، کسانی که مغرور و به غرور دنیا شدند، باشد. سجود بر خاک فضیلتش بیشتر است؛ زیرا که سجده این چنینی در تواضع و خضوع برای خدای متعال رساتر و سزاوارتر است.

– که از طرف مخالفان مطرح می شود و از این طریق شیعه را مورد حمله قرار می دهند، مسئله سجده بر خاک است. در حالی که اگر این مسئله از روی حق و انصاف و به دور از هرگونه تعصب بررسی شود، نتیجه آن درست برعکس آن چیزی است که به شیعه نسبت می دهند؛ زیرا که شیعه بر خاک سجده می کند، نه برای خاک؛ چرا که سجده بر دو قسم است؛ یکی سجده برای چیزی و دیگری سجده بر چیزی.

بدون تردید اولی حالتی از حالات شرک است و شیعه این نوع از سجده را حرام می داند؛ برای این که سجود این چنینی برای غیر خدا است و اثباتش نیاز به براهین و تلاش زیاد ندارد، و شما را به فتاوای علمای شیعه در این مسئله ارجاع می دهیم.

برای روشن شدن مسئله و حقیقت موضوع، به تحلیل و بررسی آن در ضمن مباحث آینده می پردازیم.

الله علیه و آله وسلم) به شکایت ما جواب مثبت نداد". (1)

سجده به اجماع تمام علما و فقها واجب است؛ چرا که خدای متعال می فرماید: "ای کسانی که ایمان آورده اید: رکوع کنید و سجده به جا آورید...". (2)

آمده است: "تمام زمین برای من مسجد و طهور قرار داده شد".

در کلام بیهقی چنین نقل شده است: "زمین برای من طهور و مسجد قرار داده شد". در کلام بیهقی با این بیان نیز ملاحظه می شود: "زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شد و هر کجا که هنگام نماز شد نماز می خوانم هر طور که باشد". (1)

2. اباذر نقل می کند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: "زمین برای تو محل سجده است. پس هر کجا که وقت نماز شد، نماز بخوان". (2)

3. ابن عباس می گوید: "پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بر سنگ سجده کرد". (3)

4. ابو سعید خدری روایت می کند: "من با چشمان خودم دیدم که بر پیشانی و بینی رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) اثر خاک و گل بود". (4)

5. جابربن عبدالله می گوید: "من با رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) نماز ظهر می خواندم. به خاطر شدت گرما و حرارت، یک تکه سنگ در دست خود گذاشتم تا این که سرد شود و بر آن سجده کنم

6. انس بن مالک می گوید: "ما با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در گرمای شدید نماز می خواندیم، هر یکی از ما سنگ بر می داشتیم و در دست خود نگه می داشتیم تا این که خنک شود، وقتی سرد شد می گذاشتیم و بر آن سجده می کردیم". (5)

7. عمر بن خطاب می گوید: "در شب بارانی برای نماز صبح خارج شدیم؛ چون زمین گل آلود شده بود، هر یک از ما مقداری سنگ جمع آوری

ص: 93

کردیم و در حیاط مسجد فرش کردیم و بر آن نماز گذاردیم، وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) متوجه این مسئله شد، فرمود: چه چیز خوبی، پس این شروع نماز خواندن با سجده بر سنگ بود". (1)

8. عیاض بن عبدالله قرشی نقل می کند: "چون پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) دید مردی بر عمامه ای که بر سرش است، سجده می کند، اشاره فرمود عمامه ات را به عقب بکش و اشاره فرمود با پیشانی ات سجده کن". (2)

اینها نمونه ای از روایات فراوانی است که بیان می کند، سجود باید بر خاک و زمین باشد. (3) بیهقی می گوید: ... اگر سجود بر پارچه و لباس جایز بود، باید در روایات به آن اشاره می شد؛ چرا که سجده بر آن از برداشتن سنگ و خنک کردن در دست برای سجود راحت بود. (4)

ب. روایاتی که می گویند سجود بر غیر زمین بدون عذر جایز است:

1. انس بن مالک نقل می کند: "جده اش (ملیکه) رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) را برای غذایی که برای آن حضرت پخت، دعوت کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از آن غذا و طعام خورد، سپس فرمود: برخیزید و با من نماز اقامه کنید. انس بن مالک می گوید: پاشدم و حصیری را که بر اثر مرور زمان سیاه شده بود، آبی پاشیدم و نمناکش کردم. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بر آن ایستاد. من پشت سر حضرت و آن پیرزن (جده اش) پشت سر من به نماز ایستادیم. (5)

همچنین از انس روایت دیگری است با این مضمون که می گوید:

ص: 94

"یکی از عمه هایم برای پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) طعامی پخت و خطاب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) گفت: من دوست دارم در منزل من غذا میل کنی و در آن جا نماز بخوانی! انس می گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) آمد، حصیر بزرگی که در منزل بود، دستور داد آن را در گوشه ای از اتاق گذاشتیم و روی آن را آب و جارو کردیم، پس پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بر روی آن به نماز ایستاد و ما پشت سر آن حضرت نماز اقامه کردیم". (1)

همچنین از انس بن مالک روایت است که می گوید: "ام سلیم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درخواست نمود تا به منزلش بیاید و نماز بخواند، تا وی آن جا را مکان همیشگی نمازش قرار دهد! رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درخواست ام سلیم را اجابت کرد، به منزل او آمد، حصیری را که در خانه اش بود با آب مرطوب نمودم و پیامبر در آن جا نماز خواند، ام سلیم با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نماز گذارد و آن جا را مصلای خویش قرار داد". (2)

2. ابن عباس نقل می کند: "رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بر حصیر کوچک نماز می گذارد". (3)

3. ابو سعید خدری می گوید: "بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) وارد شدم، دیدم آن حضرت بر روی حصیر نماز می خواند و بر همان حصیر سجده می کند". (4)

4. میمونه (همسر پیامبر) نقل می کند: "رسول الله در حال نماز

ص: 95

بود و من در کنارش بودم به گونه ای که پیراهنش به من می خورد، هنگامی که به سجود می رفت، و بر حصیر نماز می گذارد". (1)

روایات در این زمینه فراوان است که به جهت اختصار به همین مقدار اکتفا می کنیم.

ج. روایاتی که می گویند سجده بر غیر زمین در حال عذر جایز است:

در این قسمت به بیان حدیث انس بن مالک اکتفا می کنیم. انس می گوید: "ما با رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) نماز می خواندیم. هرگاه یکی از ما به جهت شدت گرما، نمی توانستیم پیشانی خود را بر زمین بگذاریم، در حال سجده، پیراهن خود را پهن می کردیم و بر آن سجده می کردیم".

این روایت در منابع مختلف اهل سنت؛ مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم با الفاظ و تعابیر مختلف نقل شده است. (2)

هر محقق و پژوهشگری با تحقیق و جست و جو در این احادیث به روشنی درمی یابد که تمام این روایات متمرکز در این مسئله هستند که اولاً سجده باید بر خاک باشد، پس از آن چیزهایی که از زمین می روید، غیر از خوردنی ها و پوشیدنی ها و در مرحله بعد (در حال اضطرار) بر پیراهن (پارچه) می توان سجده نمود.

بنابراین و طبق این روایات فقها و علما این شاگردان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) به تبعیت از روایات ائمه (علیهم السلام) می گویند: واجب است محل سجده در نماز زمین یا چیزی که از زمین می روید باشد و از چیزهایی که غالباً خوردنی و پوشیدنی نیست باشد. (3)

اما این که چرا ما (شیعه) مقداری از خاک

ص: 96

و گل را خشک می کنیم و به صورت مهر درآورده و بر آن سجده می کنیم؟ این به جهت دلایلی است که بعضی از آنها عبارت اند از:

1. به جهت اطمینان به طهارت و پاک بودن آن است؛ زیرا که یکی از شرایط محل سجده (چیزی که بر آن سجده می شود) آن است که پاک باشد. همچنین برای اطمینان به مباح بودن آن؛ چرا که یکی از شرایط محل سجده مباح بودن آن است.

2. به خاطر این که در زمان ما غالباً کف خانه ها، مساجد و ... با فرش پوشانده شده است و خاک یافت نمی شود، بنابراین، بر روی مهر سجده می کنیم.

امامان (علیهم السلام) بر خاک امام حسین (علیه السلام) سجده می کردند و بر استحباب آن تأکید داشتند. چنان که امام صادق (علیه السلام) می فرماید: "سجده بر تربت سید الشهداء حجاب های هفت گانه را بر می دارد". (1)

4. وجوه فراوانی بر رجحان داشتن سجود بر تربت سید الشهدا دلالت می کند که بر اهل دانش پوشیده نیست؛ مثلا:

الف. آموزه های اعتقادی: عمر بن سعد، صبح روز عاشورا نماز صبح را با لشکریانش به جماعت خواند، اما در ظهر همان روز امام حسین (علیه السلام) را به شهادت رساند. شیعه با سجده بر تربت حسینی در نماز، اعلان می کند که نماز مرده و بی روح؛ مانند نماز عمر بن سعد و حاکمش یزید و ... نمی خواند، بلکه نماز شیعه؛ مانند نماز امام حسین (علیه السلام)، جدش و پدرش است. این همان چیزی است که مفهوم ولایت اهل بیت (علیهم السلام) را نزد شیعیانش محکم و استوار می کند .

و به همین جهت ائمه (علیه السلام) به سجده بر تربت حسینی تأکید کردند؛ یعنی سجود بر تربت حسینی همان تسلیم و خضوع برای خدا است، با پیروی از راه اولیائش.

ب. آموزه تاریخی: برخی تلاش کردند تا معالم و آموزه های غدیر که در آن با علی (علیه السلام) به عنوان امام و خلیفه بیعت شد و عاشورا که در زمان بنی امیه اتفاق افتاد را خاموش کنند. تربت حسینی سند زنده تاریخی است بر جنایات حکام بنی امیه در روز عاشورا. زمانی که ظالمان در طول تاریخ تا به امروز، تمام امکانات خویش را تجهیز کردند تا تعالیم و آموزه های

ص: 98

غدیر و عاشورا را کم رنگ کنند و از بین ببرند.

اما ائمه و اهل بیت (علیهم السلام) حادثه عاشورای حسینی را از طریق مرثیه، گریه، زیارت و ... در جان و دل مردم و نسل ها رسوخ دادند و بین آنان و قیام عاشورا ارتباط برقرار نمودند. از این رهگذر مسئله اهمیت و تأکید بر تربت حسینی آشکار می شود.

ج. آموزه های جهاد و شهادت: تربت حسینی یکی از چیزهایی است که می تواند انگیزه انقلاب و جهاد را در اکثریت مردم مسلمان تهیج کند و این همان چیزی است که امت اسلامی به آن نیازمند است. به ویژه در دنیایی که امروز ما در آن زندگی می کنیم و جامعه اسلامی مواجه با انواع جنگ ها است. تعامل و ارتباط با تربت حسینی، ارتباط با یک مقدار خاک جامد و بی روح نیست، بلکه تعامل و ارتباط با نیروی متحرک و مفهوم انقلاب و جهاد و ... است.

علاوه بر اینها تربت امام حسین (علیه السلام) دارای آموزه های اخلاقی، سیاسی و عقیدتی – دینی مهم و ... است که مباحث مبسوط در این باره را باید در کتاب های مربوط به نهضت و قیام حسینی جست و جو نمود. (1)

در پایان می گوییم: شیعه چه گناهی کرد؟ هنگامی که تمسک کرد به تعالیم رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) و عمل کرد طبق سنت و راه و روش آن حضرت و به افعال و کردار متیقن پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) متلزم شد و از چیزهای مشکوک در تشریع که یکی از آنها سجود بر پیراهن و فرش

ص: 99

بدون عذر و غیر ضرورت است، دوری کرد.

درباره این موضوع روایات فراوانی وجود دارد که به فلسفه نهی از سجود بر خوردنی ها و پوشیدنی ها اشاره می کند که یکی از آنها روایت هشام بن حکم است:

هشام می گوید به امام صادق (علیه السلام) گفتم: "به ما خبر بده از چیزهایی که سجود بر آنها جایز است و چیزهایی که سجده بر آنها جایز نیست. امام صادق (علیه السلام) فرمود: "جایز نیست سجده مگر بر زمین و آنچه که از زمین می روید، مگر آنچه که خوردنی یا پوشیدنی است.

هشام می گوید: عرض کردم جانم به فدایت، علت این امر چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: زیرا سجده خضوع برای خدا است، پس سزاوار نیست، بر خوردنی یا پوشیدنی باشد؛ چرا که مردم بنده خوردنی ها و پوشیدنی ها هستند، در حالی که سجده کننده در سجود خویش در عبادت و بندگی خدا است، پس سزاوار نیست که پیشانی اش بر معبود بندگان دنیا، کسانی که مغرور و به غرور دنیا شدند، باشد. سجود بر خاک فضیلتش بیشتر است؛ زیرا که سجده این چنینی در تواضع و خضوع برای خدای متعال رساتر و سزاوارتر است. (1)

علیه وآله در طول 23 سال، رسالت خود را به خوبی انجام داد و با هدایت مرحله به مرحله، اسلام را تبیین و به مردم معرفی نمود و در هیجدهم ذیحجه سال دهم هجرت نیز، در غدیر خم با معرفی علی ابن ابی طالب علیه السلام به عنوان امام و پیشوای امت اسلامی، رسالت خویش را به پایان برد و چشم از جهان فرو بست. پیامبر صلّی الله علیه وآله پیش از وفات خویش دو گوهر گرانبها؛ یعنی قرآن و عترت را در میان مردم به ودیعت نهاد و از آنان خواست با تبعیت و پیروی از آنها به هدایت و كمال دست یافته و از ضلالت و گمراهی نجات یابند. (إنی تارك فیكم الثقلین؛ كتاب الله وعترتی ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا بعدی أبداً). لیكن متأسفانه پس از رحلت رسول خدا صلّی الله علیه وآله به دلایلی كه هم اكنون فرصت بیان آن نیست، به وصیت آن حضرت عمل نشد و میان قرآن و پیروی از عترت جدایی افتاد و رفته رفته با گذشت زمان، مشكلات فراوانی برای جامعه اسلامی پدید آمد، اختلافات مذهبی توسعه یافت و دشمنان دین و رسالت با بهره گیری از جهل و نادانی مردم، با فته انگیزی و ایجاد شبهه های عقیدتی، مسلمانان را به جان یكدیگر انداختند و از این رهگذر توانستند ذخایر و منابع كشورهای اسلامی را غارت كنند و ساكنان آنها را در فقر و نادانی و عقب ماندگی نگه دارند. امروز نیز با گذشت بیش از هزار و چهارصد و اندی سال، بار دیگر استثمارگران و غارتگران بین المللی با استفاده از همان حربه به میدان آمده و در

ص: 101

تعدادی از كشورها همچون عراق و افغانستان با قساوت و بی رحمی هرچه تمام تر و با بهره گیری از بمب و سلاح های مخرب، مردان، زنان و كودكان بی گناه را به خاك و خون می كشند و آنان را قطعه قطعه می كنند و از این طریق بهشت را می جویند! و یك بار دیگر ماجرای خوارج و جنایات آنان در صدر اسلام را در خاطره ها زنده می كنند. طبیعی است در چنین وضعیتی علما و دانشمندان نقشی بس مهم و ویژه دارند؛ از یك سو باید حقایق را بیان كرده، شبهات را پاسخ دهند تا با ایجاد معرفت دینی، ریشه این گونه افكار را در جهان اسلام بخشكانند و از سوی دیگر از تفرقه و شكاف میان جامعه اسلامی جلوگیری كنند. كتابی كه در پیش روی شما است چنین رسالتی را دنبال می كند و به قلم استاد و فقیه متفكر و فرزانه حضرت آیة الله آقای حاج شیخ جعفر سبحانی دامت بركاته به رشته تحریر در آمده است. شخصیت زمان شناس و بزرگواری كه عمر خویش را در راه تحقیق و تبیین علوم و معارف اسلامی سپری كرده و آثار گران سنگی در معرفی و دفاع از مكتب اهل بیت علیهم السلام به طالبان و جویندگان حقیقت ارائه كرده اند. از خداوند متعال برای ایشان سلامتی و طول عمر و موفقیت روزافزون مسألت داریم. این كتاب پیش از این در 659 صفحه به چاپ رسید كه با توجه به درخواست های مكرر علاقمندان، گزیده آن، به شكل كنونی تقدیم می گردد.

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبری

20 / 1 / 1386

شیعه فرضیه ها و نظریات مختلفی مطرح شده است، بفرمایید تشیع از چه زمانی پدید آمده است؟ پاسخ: معمولاً این نوع پرسش ها درباره نحله های كلامی و فرقه های مذهبی مطرح می شود كه پس از رحلت پیامبر اسلام پدید آمده اند؛ مثلاً می گویند: مذهب اشعری چگونه و از چه زمانی پدید آمده؟ در پاسخ گفته می شود: مذهب اشعری مكتبی كلامی است كه ابوالحسن اشعری {260324ه} در آغاز قرن چهارم آن را پی ریزی كرد. در مقابل آن، مذهب معتزله قرار دارد كه آن هم یك مذهب كلامی است و واصل بن عطا{80 130ه} شاگرد حسن بصری {م110ه} آن را بنیان نهاد. در این موارد، می توان برای پیدایش مذهب، تاریخ مشخصی تعیین كرد. این گفته در خصوص مذاهب فقهی نیز صادق است. مذهب حنفی به وسیله ابوحنیفه{80 150ه} و مذهب شافعی به وسیله محمد بن ادریس شافعی{150 204ه} پدید آمد و همچنین دیگر مذاهب فقهی نیز تاریخ پیدایش مشخصی دارند. امّا تشیع یك مذهب كلامی و فقهی نیست كه پس از پیدایش اسلام و درگذشت رسول خدا صلّی الله علیه وآله پدید آمده باشد. تشیع، با اسلام تاریخ یكسان دارد. در واقع تشیع همان اسلامی است كه پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله آورده و یكی از تعالیم آن، استمرار رهبری و امامت به وسیله فردی است كه از جانب خدا تعیین و به وسیله پیامبر صلّی الله علیه وآله معرفی می شود. این اصل اساسی كه ضامن بقای اسلام است و هویت تشیع را تشكیل می دهد، در زمان خود رسول خدا صلّی الله علیه وآله به وسیله آن حضرت اعلام شد و گروهی از صحابه پیامبر، آن را پذیرفتند و پس

ص: 103

از درگذشت رسول خدا صلّی الله علیه وآله بر همان پیمان باقی ماندند. اینان پیشگامان تشیع در عصر رسول خدا صلّی الله علیه وآله و پس از او بودند. امّا گروهی دیگر، این اصل را نادیده گرفته و رهبری را از آن دیگری دانستند. تشیّع به این معنی، تاریخی جز اسلام و واقعیتی جز این آیین ندارد و این اصل؛ یعنی تعیین رهبر و امام از جانب خداوند، جزئی از تعالیم اسلام بوده و در زمان حیات پیامبر صلّی الله علیه وآله اعلام شده است. رویكرد عقلانی در شیوه گزینش رهبر پیش از آن كه صفحات احادیث و تاریخ را ورق بزنیم، نخست درباره شیوه حكومت اسلامی پس از رسول خدا صلّی الله علیه وآله سخن می گوییم. حاصل سخن این كه آیا پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله برای زعامت و اداره امور كشور پس از رحلت، فردی را معین كرد، یا این كه آن را به مهاجرین و انصار واگذار نمود، و به لقاء اللّه پیوست؟ محاسبات اجتماعی به روشنی ثابت می كند كه پیامبر صلّی الله علیه وآله فردی را برای زعامت معین كرد و در این مورد، به امر الهی، «حكم خداوند» را بر «انتخاب امت» ترجیح داد، زیرا به هنگام رحلت پیامبر صلّی الله علیه وآله سه دشمن قوی و نیرومند، جامعه اسلامی را تهدید می كرد. از جانب شرق مجوس آتش پرست، از جانب غرب رومیان مسیحی و در داخل، ستون پنجم نفاق كه برای خود، قدرت و ریشه های اجتماعی داشت، به گواه این كه آیات فراوانی درباره منافقان در سوره های مختلف نازل شده است. در چنین وضعیتی، مصلحت جامعه اسلامی ایجاب

ص: 104

می كرد كه پیامبر فردی نیرومند، عالم، آگاه، زاهد و پارسا را برای زعامت معین كند، تا پس از درگذشت او، این مسأله خاتمه یافته تلقی شود و همه نیروها تحت فرمان او برای حفظ اسلام و مقابله با مثلث پیش گفته بكوشند. در حالی كه اگر در این مورد سكوت می كرد، علاوه بر سه مشكل یاد شده، مشكل دیگری به نام اختلاف در درون مسلمانان پدید می آمد و چه بسا به جنگ داخلی كشیده می شد. با توجه به این حقایق تاریخی، احتمال انتصاب بر انتخاب اولویت می یابد. و به دیگر سخن، در شیوه حكومت، دو نظر بیش نیست، نظریه «تنصیص» و نظریه «گزینش»، آن هم به وسیله مهاجرین و انصار. در این مورد، موضع پیامبر را از نزدیك بررسی می كنیم؛ زیرا مسأله از سه فرض بیرون نیست:

1. اصولاً پیامبر درباره شیوه حكومت پس از خویش سخنی نگفته باشد. 2. پیامبر صلّی الله علیه وآله درباره شیوه حكومت، موضع گرفته و آن را به شورا واگذارد. 3. فرد لایقی را از میان تربیت یافتگان خود برای رهبری برگزیند. فرضیه نخست، با كامل بودن دین و استمرار آن تا روز رستاخیز سازگاری ندارد؛ زیرا اسلام یك آیین فردی نیست و تعالیم آن منحصر به عبادات شخصی و نیایش های فردی نمی باشد، بلكه یك دكترین جامع است كه بشر را از هرگونه تقنین و تشریع بی نیاز می كند و به صورت خودكفا تا پایان جهان پیش خواهد رفت. آورنده چنین آیینی نمی تواند نسبت به مسائل حكومت، كه ضامن بقای دین است، سكوت اختیار كند و بی تفاوت باشد. و موضع انفعالی به خود بگیرد. نظریه دوم تا حدی نظریه مقبولی

ص: 105

است و آن این كه پیامبر، موضع مثبت داشته و نسبت به مسائل حكومتی بی تفاوت نبوده، ولی اگر شیوه حكومت بر اساس شورا بود، باید پیامبر صلّی الله علیه وآله در كلمات خود به این امر اشاره فرموده، شرایط و ضوابط شورا را به نحو دقیق تبیین نماید و برای آموزش دادن مسلمانان، آن را در طول زندگی خود به صورت های عملی پیاده كند تا مسلمانان پس از درگذشت او دچار حیرت و سرگردانی نشوند، در حالی كه در كلمات پیامبر صلّی الله علیه وآله و احادیث و تاریخ زندگانی او، نص صریحی بر این كه نظام حكومت، نظام شورایی است، دیده نمی شود، حتی بعد از خلیفه اوّل شیوه تعیین خلیفه، غالباً بر اساس شورا نبوده، بلكه با تعیین خلیفه قبلی، فردی زمام امور را به دست می گرفته است. حكومت در اسلام، فصلی كوتاه و گذرا نیست كه با یك جمله «وَأَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ» (1) پایان پذیرد، بلكه بخش های گسترده ای از احكام و امور را دربر می گیرد، كه عنایت پیامبر را برای تبیین جزئیات و شرایط، می طلبد. طبعاً نظریه سوم، بیش از دو نظریه دیگر قابل پذیرش است و اتفاقاً احادیث رسول خدا صلّی الله علیه وآله و تاریخ حیات آن حضرت به روشنی آن را ثابت می كند. پس از یك تحلیل اجتماعی، اكنون به پاسخ پرسش از نظر حدیث و تاریخ می پردازیم. 1. شیعه در كلمات رسول خدا صلّی الله علیه وآله نامگذاری پیروان علی علیه السلام به شیعه، از زمان خود پیامبر صلّی الله علیه وآله آغاز شده و روایات فراوانی حاكی از آن است كه آن حضرت این نام را بر پیروان علی

ص: 106

علیه السلام نهاده است. محدثان و مفسران نقل می كنند آنگاه كه آیه «إِنَّ الّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحات أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیّة» (1)فرود آمد، پیامبر صلّی الله علیه وآله رو به علی علیه السلام كرد و فرمود: «مقصود از این عبارت، تو و شیعیانت می باشید كه روز قیامت خشنود و پسندیده هستید». در حدیث دیگر فرمود: «تو و پیروانت مقصود هستید، وعده من و شما در روز قیامت نزد حوض كوثر است. آنگاه كه امت ها برای حسابرسی به آنجا می آیند، شما را فرا می خوانند در حالی كه نور از چهره و پیشانی شما تابان است». روایات مربوط به نزول این آیه در حق شیعیان علی علیه السلام و این كه پیامبر صلّی الله علیه وآله پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید، در كتاب های مختلف وارد شده است، برای نمونه به مدارك زیر مراجعه شود. (2). بنابراین، نامگذاری پیروان علی علیه السلام به شیعه، از جانب رسول خدا صلّی الله علیه وآله انجام شده و این خود مبنایی در تعیین شیوه حكومت پس از پیامبر صلّی الله علیه وآله به شمار می رود. 2. امامت، همزاد نبوّت شكی نیست كه مقام امامت با مقام نبوت تفاوت دارد. پیامبر گیرنده وحی و پایه گذار دین است، در حالی كه امام نه دریافت كننده وحی است و نه پایه گذار دین، بلكه وظایفی كه رسول خدا صلّی الله علیه وآله در قلمرو بیان احكام و اجرای آنها برعهده داشت، پس از وی برعهده امام می باشد. امام مرجع بیان احكام و عقاید اسلامی و مدیر امور كشور است. با توجه به این اصل و بنابر روایات، روزی كه پیامبر صلّی الله علیه وآله نبوت

ص: 107

خود را برای بنی هاشم بیان كرد، جانشینی و رهبری علی علیه السلام را نیز اعلام نمود و این حاكی از آن است كه نبوت و امامت همزاد بوده و دارنده هر دو منصب از جانب خدا به وسیله وحی الهی معین می شوند. این مسأله در منابع تاریخی چنین آمده است: پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله سه سال دعوت پنهانی داشت. آنگاه كه خدا او را با آیه «وَأَنْذِرْ عَشیرتَكَ الأَقْرَبین» (1). مخاطب ساخت، او بیش از چهل تن از بستگان خود را كه همگی از شخصیت های بنی هاشم بودند، برای ضیافت ناهار دعوت كرد و پس از صرف غذا، سخنان خود را اینگونه آغاز كرد: (هیچ كس از مردم برای كسان خود چیزی بهتر از آنچه من برای شما آورده ام، نیاورده است. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام، خدایم به من فرمان داده كه شما را به توحید و یگانگی وی و رسالت خویش دعوت كنم. چه كسی از شما مرا در این راه كمك می كند تا برادر و وصی و جانشین من در میان شما باشد؟ (آن حضرت این جمله را گفت و اندكی درنگ كرد تا ببیند كدام یك از آنان به ندای او پاسخ مثبت می دهند. در آن لحظات، سكوتی مطلق و آمیخته با بهت و تحیر بر مجلس سایه گسترده بود و همگی سر به زیر افكنده و در فكر فرو رفته بودند. ناگهان علی علیه السلام كه سن او در آن روز از 15 سال تجاوز نمی كرد، سكوت را درهم شكست و برخاست و رو به پیامبر كرد و گفت: (ای پیامبر خدا، من تو را در این

ص: 108

راه یاری می كنم). آنگاه دست خود را به سوی پیامبر صلّی الله علیه وآله دراز كرد تا دست او را به عنوان پیمان فداكاری بفشارد. در این هنگام پیامبر صلّی الله علیه وآله دستور داد كه علی علیه السلام بنشیند. بار دیگر پیامبر صلّی الله علیه وآله گفتار خود را تكرار كرد. باز علی برخاست و آمادگی خود را اعلام كرد. این بار نیز پیامبر صلّی الله علیه وآله به وی دستور داد بنشیند. در مرتبه سوم نیز مانند دفعات پیشین، كسی جز علی علیه السلام برنخاست و تنها او بود كه پشتیبانی خود را از اهداف مقدس پیامبر صلّی الله علیه وآله اعلام كرد. پیامبر صلّی الله علیه وآله در این حال دست خود را بر دست علی علیه السلام زد و جمله تاریخی خود را در مجلس بزرگان بنی هاشم درباره او بیان كرد و گفت: (هان! ای خویشان و بستگان من! علی برادر و وصی و خلیفه من در میان شماست) (1)این حدیث به روشنی تاریخ تشیع و همزاد بودن نبوت وامامت را به معنایی كه یادآور شدیم بیان می كند. البته این تنها موردی نیست كه پیامبر صلّی الله علیه وآله رهبر مسلمانان پس از خود را تعیین می كند، بلكه در موارد دیگری نیز بر این مطلب تصریح فرمودند كه به صورت گذرا به آنها اشاره می كنیم. 3. حدیث منزلت حدیث منزلت از احادیث معروفی است كه محدّثان و تاریخ نگاران نقل كرده اند و اجمال آن چنین است. (إنّ هذا أخی ووصییّ وخلیفتی فیكم فاسمعوا له وأطیعوا) (2) " آنگاه كه پیامبر صلّی الله علیه وآله راهی نبرد با رومیان در سرزمین تبوك گردید، علی

ص: 109

علیه السلام را همراه خود نبرد؛ زیرا وجود او در مدینه برای جلوگیری از فتنه گری منافقان، لازم و ضروری بود، ولی دشمنان به شایعه پردازی دست زدند و گفتند: روابط پیامبر صلّی الله علیه وآله با علی علیه السلام به تیرگی گراییده، لذا او را به همراه خود نبرده است. علی علیه السلام خود را به لشگرگاه اسلام رساند و این شایعه را بازگو نمود. پیامبر صلّی الله علیه وآله در پاسخ فرمود: «آنان دروغ گفته اند. من تو را برای حفظ خانه و خانواده ام جانشین خویش ساخته ام. پس بازگرد و جانشین من در خانواده من و خانواده خودت باش. آیا خوش نداری برای من آن گونه باشی كه هارون برای موسی بود، با یك تفاوت كه پیامبری پس از من نیست؟» 1این حدیث به روشنی بیانگر آن است كه علی علیه السلام تمام صلاحیت ها و اختیارات هارون علیه السلام را جز نبوت دارا بوده است. یكی از مناصب هارون، وزارت او برای موسی علیه السلام بوده است، چنان كه می فرماید»: وَاجْعَلْ لِی وَزیراً من أَهْلِی * هارُونَ أَخی». «هارون را كه از خاندان من است، وزیر من قرار ده «(1) استثنای نبوت در كلام رسول خدا صلّی الله علیه وآله حاكی از آن است كه كلیه مسئولیت های هارون را علی نیز دارا بود واین جانشینی تنها به جنگ تبوك اختصاص نداشت، بلكه یك ضابطه كلی بود كه جانشینی در غزوه تبوك یكی از مصادیق آن به شمار می آمد و اگر مقصود جانشینی در خصوص این سفر بود، نیازی به این ضابطه كلی و استثنای نبوت نبود.

. 4. حدیث غدیر از میان دلایل فراوان كه بیانگر

ص: 110

زعامت علی علیه السلام پس از پیامبر صلّی الله علیه وآله است، در این بحث به سه دلیل بسنده می كنیم: حدیث «یوم الدار» درآغاز رسالت، حدیث «منزلت» در اثنای رسالت و حدیث غدیر در اواخر عمر رسول خدا. اكنون اجمالی از تعیین جانشین در آخرین روزهای رسالت: پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله در سال دهم هجرت برای انجام فریضه حج و تعلیم مناسك آن به مسلمانان، در قالب یك جمعیت ده هزار نفری حركت كرد و در روزهای عرفه و منا سخنرانی های جامع و ارزنده ای ایراد فرمود. مراسم حج به پایان رسید، همگان به قصد وطن، مكه را ترك كردند، چون كاروان ها به نزدیك بركه آبی به نام غدیر خم رسیدند، پیك وحی فرود آمد و پیامبر صلّی الله علیه وآله را فرمان توقف داد، خدا به رسول گرامی صلّی الله علیه وآله چنین فرمان داده بود: یا أَیُّها الرّسول بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالتهُ وَاللّهُ یَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ (1) (ای پیامبر، آنچه را از پروردگارت بر تو فرود آمده، به مردم برسان و اگر چنین نكنی، رسالت خدای را به جا نیاورده ای و خداوند تو را از گزند مردم حفظ می كند (. در این لحظات حساس طنین اذان سراسر بیابان را فرا گرفت، سپس پیامبر صلّی الله علیه وآله خطبه ای به شرح زیر ایراد كرد: «ستایش از آن خداست و به او ایمان داریم. از او یاری می خواهیم و بر او توكل می كنیم، و از شر خویشتن و بدی كردارهایمان به خدایی پناه می بریم كه گمراهان جز او راهنمایی ندارند. خدا هر كس را راهنمایی كند، او

ص: 111

دیگر گمراه نمی شود و گواهی می دهیم كه خدایی جز او نیست و محمد صلّی الله علیه وآله بنده و فرستاده اوست. هان! ای مردم، نزدیك است كه من دعوت حق را لبیك گویم و از میان شما بروم. من مسئولم و شما نیز مسئول هستید... هان! ای مردم، هر كس من مولا و رهبر او هستم، علی نیز مولا و رهبر اوست (مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌ مَوْلاه) ُ» پیامبر صلّی الله علیه وآله جمله آخر را سه بار تكرار كرد و فرمود: «پروردگارا! هر كس علی را دوست دارد، تو او را دوست بدار و هر كس با او دشمنی كند تو با او دشمن باش. هر كس او را یاری كند، تو یاور او باش، و هر كس او را تنها گذارد، تو نیز او را تنها گذار. لازم است حاضران به غایبان خبر دهند و آنها را از این امر آگاه سازند». هنوز این اجتماع با شكوه پایان نیافته بود كه فرشته وحی فرود آمد و پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله را بشارت داد كه خداوند امروز دین خود را تكمیل كرد و نعمت خویش را بر مؤمنان به كمال رسانید (اَلْیَوْم أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتی وَرَضِیتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِیناً" {مائده / 3}) در این لحظه صدای تكبیر پیامبر صلّی الله علیه وآله بلند شد و فرمود: خدا را سپاسگزارم كه دین خود را كامل كرد و نعمت خود را به پایان رسانید از رسالت من و ولایت علی علیهم السلام پس از من خشنود شد. پیامبر از جایگاه خود فرود آمد و یاران او گروه گروه به حضرت علی

ص: 112

علیهم السلام تبریك گفتند و او را سرور خود و سرور هر مرد و زن مؤمنی خواندند. حدیث غدیر از احادیث متواتر است. كافی است كه بدانیم 120 صحابی، آن را از پیامبر صلّی الله علیه وآله نقل كرده اند و از تابعان 89 نفر به نقل آن پرداخته اند و در مجموع 14 قرن، 360 تن عالم و دانشمند سنّی آن را روایت كرده اند، و اگر راویان و عالمان شیعی را به آنان ضمیمه كنیم خواهیم دید كه حدیث در بالاترین حدّ تواتر قرار می گیرد (1) شكل گیری تشیع در پرتو این سفارش ها ما به همین سه حدیث قطعی بسنده می كنیم. این سفارش ها سبب شد كه در عصر رسول خدا صلّی الله علیه وآله گروهی گرد علی را بگیرند و به پیروی از او مشهور شوند. محقق معروف آقای محمد كرد علی در كتاب «خطط الشام» می نویسد: «در زمان خود پیامبر صلّی الله علیه وآله گروهی از بزرگان صحابه به دوستی و موالات علی علیه السلام معروف بودند؛ مانند سلمان فارسی كه می گفت: ما با پیامبر صلّی الله علیه وآله بیعت كردیم بر دو اصل: خیرخواهی برای مسلمانان و اقتدا به علی بن ابی طالب علیه السلام و ولایت وی. ابوسعید خدری می گوید: مردم به پنج چیز دعوت شدند ولی چهار تا را گرفتند و یكی را رها كردند. سؤال شد: آن چهار تا را كه گرفتند چیست؟ گفت: نماز، زكات، روزه ماه رمضان و زیارت خانه خدا. پرسیدند: آن یكی كه رها كردند كدام است؟ گفت: ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام. از وی سؤال شد: آیا ولایت علی همانند آن چهار مورد، لازم و واجب است؟

ص: 113

گفت: آری، به سان آنها لازم و واجب است. و از همین افرادند: ابوذر غفاری، عمار یاسر، حذیفه ابن یمان، ذوالشهادتین خزیمه ابن ثابت، ابوایوب انصاری، خالد بن سعید و قیس بن سعد بن عباده. (1)

آنان بسیار اندك بودند. درباره نوح كه نهصد و پنجاه سال (. فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَه إِلاّ خَمْسِینَ عامّا" {عنكبوت / 14}) به تبلیغ پرداخت، می فرماید: «وَما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قلیل (1) (جز اندكی به همراه او ایمان نیاوردند (. در آیه دیگر می فرماید: «وَقَلیلٌ مِنْ عِبادی الشَّكُور) اندكی از بندگان من سپاسگزارند) قرآن درباره پیروی از اكثریت، به پیامبر هشدار می دهد ومی فرماید: «إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِی الأَرْض یُضِلّوك عَنْ سَبیلِ اللّه) (انعام / 116) اگر از اكثریت مردم روی زمین پیروی كنی، تو را از راه خدا گمراه می كنند». و باز به پیامبر یادآور می شود: «وَما أَكْثَرُ النّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤمِنین (یوسف / 103) هر چند بكوشی، اكثریت مردم ایمان نمی آورند». بزرگترین جمعیت ها در جهان از آنِ كشورهایی چون چین با حدود یك میلیارد و سیصد میلیون نفر و هند با بیش از یك میلیارد نفر جمعیت است كه اكثریت مردم آنها را مادی گرایان و بت پرست ها تشكیل می دهند. اگر مجموع جمعیت مسلمانان را كه یك میلیارد و سیصد میلیون تخمین زده می شود نسبت به جمعیت 6 میلیاردی كره زمین، بسنجیم، از اكثریت برخوردار نیستند. امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام در یكی از سخنان حكیمانه خود، درباره شناخت حق و باطل، بیانی دارد كه یادآور می شویم:در جنگ جمل مردی از امیرمؤمنان سؤال كرد: آیا با طلحه و زبیر نبرد می كنی، در حالی كه آنان از برجسته ترین اصحاب پیامبرند؟ امام در پاسخ فرمود: تو در اشتباهی. عظمت و بزرگی اشخاص، نشانه حق و باطل نیست، حق را بشناس تا اهل آن را بشناسی؛ و باطل را بشناس، آنگاه اهل آن را خواهی شناخت (2). گذشته

ص: 115

از این، شیعه هر چند نسبت به جمعیت كل مسلمانان، در اقلیّت است، ولی برای خود، جمعیت عظیمی را در جهان تشكیل می دهند و لذا در غالب نقاط جهان حضور مؤثر دارند. علاوه بر كشورهای ایران و عراق و آذربایجان و بحرین و لبنان كه اكثریت آنها را شیعیان تشكیل می دهند، در تمام كشورهای اسلامی، اقلیت قابل ملاحظه ای از شیعیان وجود دارد كه برای خود مساجد، مؤسسات، مدارس و برنامه های فرهنگی دارند. اصولاً باید توجه كرد كه شیعه به عنوان اپوزیسیون و مخالف نظام حاكم شناخته می شد و نظام های سیاسی برای سركوب بلكه ریشه كن كردن آنها، به آنان لقب «روافض» داده بودند. به عنوان نمونه، سلطان محمود غزنوی پس از تسلط بر شرق خراسان، به ریشه كن كردن دو گروه، یكی شیعه و دیگری معتزله همت گمارد، چندان كه آثار علمی و كتابخانه های آنان را از بین برد تا اثری از تشیع و معتزله باقی نماند. او پیوسته اهل حدیث و كرامیه را تقویت می كرد، و شیعه و معتزله را دشمن اصلی خود می دانست. (1) صلاح الدین ایوبی، پس از خیانت به فاطمیان، تصمیم بر قتل عام شیعه گرفت و گروه بی شماری از آنان را كشت (2) در دوران حكومت عثمانی، در زمان سلطان سلیم به خاطر فتوای یك فقیه حنفی به نام نوح، 40000 شیعه در تركیه فعلی سر بریده شدند (3) در دوران حكومت جزّار در لبنان، در جبل عامل حمام خون به راه افتاد و نسل كشی شیعه صورت گرفت، به گونه ای كه كتاب های آنان مدت ها به جای هیزم در تنور نانوایان می سوخت. (4) با توجه به این كشتارهای دسته جمعی، بقای شیعه در جهان، آن هم با

ص: 116

یك فرهنگ قوی و جامع و داشتن علما و دانشمندان مبرز در تمام رشته های اسلامی و علمی، یكی از معجزات الهی است كه در پرتو عنایتش، مظهر اسلام راستین بدون تحریف تا قرن پانزدهم به جای مانده و خوشبختانه روز به روز نور آن، راه گروه بیشتری از انسان ها را روشن نموده و پرده های جهل و تعصب را از چهره تاریخ كنار می زند.

كمال چیست؟ وقتی می گوییم خداوند كمال مطلق و نامتناهی است، مقصود از آن، همان «صفات جمال» خدا؛ از قبیل «علم» و «قدرت» و «حیات» و «اراده» است. هرگاه بنده ای در پرتو پیمودن راه اطاعت، گام در درجات كمال می گذارد و از نردبان كمال بالا می رود، مقصود این است كه كمال وجودی بیشتری به دست آورده و علم بیشتر، قدرت زیادتر، اراده ای نافذتر وحیاتی جاودانه تر پیدا می كند. در این صورت می تواند از فرشته بالاتر قرار گیرد و از كمالات بیشتری بهره مند گردد. بشر، پیوسته خواهان آن است كه بر جهان تسلط پیدا كند و كاری را كه انسان های عادی از انجام آن عاجزند، انجام دهد. به عنوان مثال، گروهی از مرتاضان از طریق ریاضت های حرام و آزار دهنده به تقویت نفس و روح پرداخته و قدرت هایی را به دست می آورند. امّا راه صحیح كه موجب سعادت هر دو جهان می گردد، آن است كه راه «بندگی» و خضوع در برابر خدای جهان را در پیش گیرد و با پیمودن راه بندگی، مقاماتی به دست آورده و سرانجام قدرت بر تصرف در تكوین پیدا كند. پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله در ضمن حدیثی به مقامات بلند سالكان راه حق و پویندگان راه عبودیت وبندگی اشاره نموده، سخن پروردگار را چنین نقل می فرماید: «هیچ بنده ای به وسیله كاری، نسبت به من تقرب نجسته كه محبوب تر از انجام فرایض بوده باشد. {آنگاه فرمود:} بنده من با گزاردن نمازهای نافله آنچنان به من نزدیك می شود كه او را دوست می دارم. وقتی او محبوب من شد، من گوش او می شوم كه با آن می شنود، وچشم او می شوم كه با آن می بیند

ص: 118

و زبان او می گردم كه با آن سخن می گوید، و دست او می شوم كه با آن حمله می كند. هرگاه مرا بخواند اجابت می كنم و اگر چیزی از من بخواهد می بخشم (1) دقت در این حدیث، ما را به عظمت كمالی كه انسان در سایه انجام فرایض و نوافل پیدا می كند، به خوبی رهبری می كند. در این حالت قدرت درونی انسان به حدّی می رسد كه با قدرت الهی صداهایی را كه با نیروی عادی نمی شنید، می شنود و صور و اشباحی را كه دیدگان عادی را یارای دیدن آنها نیست، می بیند. سرانجام خواسته های او جامه عمل پوشیده، حاجت هایش برآورده می شود، در نتیجه دوست خدا می شود و عمل او، عمل خدایی می گردد. جای شك نیست مقصود از اینكه خدا چشم وگوش او می گردد، این است كه دیده او در پرتو قدرت الهی، نافذتر و گوش او شنواتر و قدرت او گسترد ه تر می گردد. آثار بندگی و كمال نفسانی یكی از آثار كمال نفس، تصرف در جهان طبیعت به اذن خداست. توضیح این كه در پرتو عبادت و بندگی، نه تنها حوزه بدن تحت فرمان و محل نفوذ اراده انسان قرار می گیرد، بلكه جهان طبیعت نیز مطیع انسان می گردد و آدمی به اذن پروردگار جهان، در پرتو نیرو و قدرتی كه از تقرب به خدا كسب نموده است، در طبیعت تصرف می كند و مبدأ یك سلسله معجزات و كرامات می شود و در حقیقت قدرت تصرف و تسلط بر تكوین پیدا می كند. قرآن و كرامات اولیا: قرآن كراماتی را از انبیای الهی نقل می كند كه بر اثر كمال نفسانی، به اذن خداوند می توانستند در تكوین تصرف كنند. اكنون به صورتی گذرا به

ص: 119

آنها اشاره می كنیم:1. تصرف یوسف برای بینایی پدر یعقوب بر اثر مفارقت یوسف، سالیان دراز گریه كرد و در آخر عمر بینایی خود را از دست داد. پس از سال ها، یوسف به فردی مأموریت داد كه به كنعان برود و پیراهن او را بر چهره یعقوب بیفكند تا بینایی خود را باز یابد. مژده رسان آمد و دستور او را عمل كرد و در همان لحظه او بینایی خود را باز یافت. «فَلَمّا أَنْ جاءَ الْبَشیر أَلقَاهُ علی وَجْههِ فارتدَّ بَصیراً» (یوسف / 96 «) هنگامی كه مژده رسان آمد، پیراهن یوسف را به صورت او افكند او بینایی خود را بازیافت». شكی نیست كه مؤثر واقعی خداست، ولی خدا به «سبب» كه همان خواست یوسف است، این توان را بخشیده است كه اگر اراده چیزی كند، خواسته اش عملی شود. این كه او این كار عظیم را با یك سبب ساده {افكندن پیراهن بر چهره پدر} به انجام رسانید، نشان از آن دارد كه معجزات و كرامات پیامبران به وسیله امور ساده صورت می پذیرد تا مردم تصور نكنند كه او از طریق علمی و صنعتی به این كار دست زده است. 2. قدرت نمایی یاران سلیمان همگی می دانیم كه سلیمان ملكه سبأ را احضار كرد، ولی پیش از آن كه وی به حضور سلیمان برسد، سلیمان به حاضران در مجلس خود چنین گفت: «... یا أَیُّهَا المَلَؤُ أَیُّكُمْ یَأْتینی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یَأْتُونی مُسْلِمینَ (نمل / 38) (ای جماعت كدام یك از شما می تواند تخت بلقیس را برای من بیاورد، پیش از آن كه {بلقیس و همراهان} او مطیعانه وارد شوند؟» (یك نفر از جنّیان گفت:

ص: 120

«... أَنَا آتیكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَإِنی عَلَیْهِ لَقَویٌّ أَمینٌ (نمل / 39) پیش از آنكه تو از جای خود برخیزی{مجلس به پایان رسد} من آن را می آورم و من بر این كار توانا و امینم». فرد دیگری كه مفسران نام او را «آصف بن برخیا» وزیر سلیمان وخواهر زاده او می دانند، اعلام كرد كه در یك چشم به هم زدن می تواند آن را بیاورد، چنانكه خداوند می فرماید: «قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتیكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبی. (نمل / 40) كسی كه نزد او دانشی از كتاب بود{كه درباره حقیقت این كتاب باید در جایی دیگر گفتگو كرد}، چنین گفت: پیش از آنكه تو چشم بر هم بزنی، آن را در این مجلس حاضر می كنم. وقتی تخت را در برابر خود حاضر دید، گفت: این نعمتی است از جانب خدا بر من». باید در مفاد این آیات دقت كنیم تا ببینیم عامل این كارهای خارق العاده {احضار «تخت بلقیس» از فرسنگ ها فاصله به مجلس سلیمان} چیست؟ آیا عامل این كار خارق العاده مستقیماً خدا است؟ و او است كه این جهش را در طبیعت انجام می دهد و «آصف برخیا» و دیگران، نمایشگرانی هستند كه كوچك ترین تأثیری در آن كارها ندارند؟ یا اینكه عامل این كار به سان هزاران كار دیگر كه افراد عادی با قدرت الهی انجام می دهند خود آنها می باشند؛ چیزی كه هست آنان این قدرت را از قرب الهی به دست آورده و با اراده نافذ خود عامل این نوع كارهای خارق العاده می باشند. ظاهر آیات سه گانه نظر دوم

ص: 121

را تأیید می كند، زیرا:اوّلاً، سلیمان از آنان می خواهد كه این كار را انجام دهند و آنان را بر این كار قادر و توانا می داند. ثانیاً، شخصی كه گفت: من تخت بلقیس را، پیش از آنكه سلیمان از جای خود برخیزد حاضر می كنم، خود را با جمله زیر توصیف كرد: «وَإنّی عَلَیهِ لَقَوِی أَمِین»: «من بر این كار، قادر و توانایم و به خود اطمینان دارم». هرگاه وجود این شخص و اراده او در این كار مؤثر نباشد، دیگر دلیلی ندارد كه بگوید: «من بر این كار قادر و امین هستم». ثالثاً، دومی گفت: من آن را در اندك زمانی {یك چشم به هم زدن} می آورم و این كار خارق العاده را به خود نسبت داد و گفت: «آتیك: می آورم». اگر بنا بود كه قرآن به این حقیقت تصریح كند كه نفوس اولیا و اراده و خواست آنان و دیگر شخصیت های بزرگ، در ایجاد معجزه ها وكرامات و تمام خارق العاده ها مؤثر است، روشن تر از این، چگونه بگوید تا شكاكان زمان آن را بپذیرند و تأویل نكنند. رابعاً: خداوند علت توانایی دومی را بر این كار شگفت آور، آشنایی او به علم كتاب می داند، دانشی كه از اختیار افراد عادی خارج است و از علومی است كه مخصوص بندگان خدا می باشد، و ارتباط با چنین دانش هایی محصول قربی است كه این نوع افراد با خدا دارند، چنانكه فرمود: «قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكِتابِ...»: «كسی كه در نزد او دانشی از كتاب بود، گفت...». 3. باز هم قدرت نمایی سلیمان قرآن مجید درباره سلیمان نبی با صراحت می فرماید: باد به فرمان او به هر طرف كه می خواست جریان پیدا می كرد.

ص: 122

مسیر باد كه جزو نظام آفرینش است، به اراده نافذ سلیمان تعیین می گردید، چنانكه می فرماید: «وَلِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَه تَجْری بِأَمْرِهِ إِلَی الأَرْضِ الّتی بارَكْنا فِیها وَكُنّا بِكُلِّ شَیءٍ عالِمینَ» (انبیاء / 81) «باد توفنده و تند را برای سلیمان رام كردیم؛ به طوری كه به فرمان وی به سوی سرزمینی كه بركت دادیم، جریان پیدا می كرد وما به همه چیز عالم هستیم». نكته قابل توجه این است كه این آیه با صراحت هر چه كاملتر، جریان باد و تعیین مسیر وسمت آن را معلول امر سلیمان {اراده نافذ او} می داند چنانكه می فرماید: «تَجری بأمره»: «به فرمان او جریان داشت)» در آیه دیگر1 می خوانیم: بادی كه سلیمان از آن به عنوان مركب استفاده می كرد، از صبح تا ظهر مسافت یك ماه و از ظهر تا شب مسافت یك ماه دیگر را طی می كرد و این مرد الهی می توانست مسافتی را كه مركب های آن روز تقریباً در ظرف دوماه طی می كردند، در ظرف یك روز طی كند. درست است كه خداوند باد را برای او رام و مسخّر كرده بود، امّا جمله «تَجْرِی بِأَمْرِهِ» «به فرمان سلیمان حركت می كرد و از حركت باز نمی ایستاد» صراحت دارد كه امر و اراده سلیمان در بهره برداری از این پدیده طبیعی، كاملاً مؤثر بوده است؛ مثلاً تعیین وقت حركت ومسیر آن و باز ایستادن آن از حركت بستگی به اراده نافذ سلیمان داشت. از آیات مربوط به سلیمان، نكته دیگری نیز استفاده می شود و آن اینكه خداوند بسیاری از پدیده های سركش طبیعی را برای او رام كرده بود و او هرگونه كه می خواست از آنها با كمال سهولت و آسانی استفاده

ص: 123

می كرد؛ مثلاً معدن مس با تمام صلابتی كه دارد، برای او به فرمان خدا به صورت چشمه روانی در می آید و هر چه می خواهد از آنها استفاده می كند؛ چنانكه می فرماید... وَ اَسَلْنا لَهُ عَیْنَ القِطْرِ)... سبأ / 12 (و چشمه مس{مُذاب} را برای او روان كردیم». موجوداتی مانند جن كه با دیدگان عادی دیده نمی شوند، در تسخیر وی بودند و آنچه او از آنها می خواست، انجام می دادند، چنانكه می فرمایدوَمِنَ الجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ... یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ… (سبأ / 12 (گروهی از جن در برابر او به فرمان خداوند كار می كردند... برای او آنچه می خواست انجام می دادند». ظاهر مجموع آیات این است كه چگونگی بهره برداری او از باد و غیره یكسان بوده است. درست است كه خداوند بزرگ این پدیده ها را برای او تسخیر كرده بود، امّا در عین حال اراده او بی اثر نبود. تا اراده سلیمان تعلق نمی گرفت، معدن مس به صورت چشمه آب روان نمی گشت و جن كاری را انجام نمی داد. همه اینها نوعی ولایت بر تكوین است و معنی آن این است: پیامبری بر اثر قربی كه به خدا دارد، منزلتی می یابد كه طبیعت و حتّی موجودات نامرئی به نام جن، به اذن خدا به فرمان او باشند و از حوزه نفوذ او خارج نشوند. 4. تصرف های حضرت مسیح قرآن مجید بعضی از كارهای فوق العاده را به حضرت «مسیح» نسبت می دهد و بیان می كند كه همه این كارها از نیروی باطنی و اراده خلاق او سرچشمه می گرفت، چنانكه می فرماید: أَنّی أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّینِ كَهَیْئَه الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فیهِ فَیَكُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللّهِ وَأُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ وَأُحْی الْمَوتی بِإِذْنِ اللّهِ...

ص: 124

(آل عمران / 49. (من برای شما از گِل، شكل مرغی می سازم و در آن می دمم كه به اذن خدا پرنده می شود، كور مادرزاد و پیس را شفا می دهم ومردگان را به اذن خدا زنده می كنم». در این آیات حضرت مسیح، امور زیر را به خود نسبت می دهد:1. ساختن پرنده ای از گِل. 2. دمیدن در پرنده و زنده كردن آن. 3. شفای كور مادر زاد. 4. درمانِ بیماری پیسی. 5. زنده كردن مردگان. حضرت مسیح خود را فاعل این امور می داند، نه اینكه او درخواست كند و خدا انجام دهد، بلكه می گوید: «این كارها را من به اذن خدا انجام می دهم». اذن خدا در این موارد چیست؟ آیا اذن در این موارد یك اجازه لفظی است؟ به طور مسلم چنین نیست، بلكه مقصود از آن اذن باطنی است. به این معنی كه خدا به بنده خود آنچنان كمال و قدرت و نیرو می بخشد كه وی به انجام چنین اموری توانا می گردد. گواه این مدّعا آن است كه بشر نه تنها در امور غیر عادی به اذن خدا نیازمند است، بلكه در تمام امور به اذن خدا نیاز دارد و هیچ كاری بدون اذن او صورت نمی پذیرد. اذن الهی در تمام موارد، همان برخوردار كردن فاعل از قدرت و رحمت خویش می باشد. در آیه مورد بحث، حضرت مسیح تحقق امور یاد شده را به خود نسبت می دهد و در آیه دیگر، خود خدا نیز صریحاً امور مزبور را به خود او نسبت می دهد و می گوید: وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ كَهَیْئَه الطَّیْرِ بِإِذْنِی فَتَنْفُخُ فِیها فَتَكُونُ طَیْراً بِإِذْنِی وَتُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ بِإِذْنِی وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوتی بِإِذْنِی (مائده /

ص: 125

110) هنگامی از گل صورت پرنده ای را به اذن من می سازی و در آن می دمی، و به اذن من پرنده می شود و كور مادرزاد و پیس را به اذن من شفا می دهی، و مردگان را زنده می كنی...» در جمله های این آیه دقت بیشتری كنیم تا روشن شود كه از نظر قرآن، فاعل و انجام دهنده این امور كیست؟ هرگز خدا نمی گوید «من مرغ آفریدم»، «من شفا دادم»، «من زنده كردم» بلكه می گوید: «إِذْتَخْلُقُ»: تو آفریده ای، «وَتُبْرِئُ»: بهبودی بخشیدی، «إِذْ تُخْرِجُ الْمَوتی»: تو زنده كردی. چه صراحتی بالاتر از این؟ ولی قرآن كریم در بیان این كه هیچ بشری در كار ایجاد، استقلال ندارد، و برای ردّ افكار غیر صحیح «معتزله» و دوگانه پرستان كه تصور می كنند بشر در آفرینش خود به خدا نیاز دارد، ولی در افعال و كارهای خود كاملاً مستقل و از خدا بی نیاز است؛ در همه این موارد كارهای حضرت مسیح را مقیّد به اذن الهی كرده و موضوع توحید در افعال را، كه از مراتب توحید به شمار می رود، رعایت نموده است. ولایت تكوینی و مسأله غلو از اندیشه های باطل در مورد ولایت بر تصرف این است كه تصور می شود چنین اعتقادی مایه «غلو» در حقّ پیشوایان است، در صورتی كه چنین اعتقادی ارتباطی به غلو ندارد. «غالی» كسی است كه بندگان خدا را از مقام عبودیت بالا برده و صفات خدا و افعال او را برای آنان ثابت كند؛ مثلاً بگوید: «تدبیر نظام آفرینش از آن پیشوایان معصوم است. آنان «خالق»، «رازق»، «محیی» و. «ممیت» علی الاطلاق می باشند». حقیقت غلو این است كه یا آنها را خدا بدانیم و یا

ص: 126

مبدأ افعال خدایی (1) بشناسیم، در حالی كه هیچ كدام از این دو ملاك، در ولایت تكوینی موجود نیست؛ زیرا نه كسی آنها را خدا می داند و نه افعال و كارهای الهی را برای آنها اثبات می كند، بلكه می گوییم آنان در پرتو قرب الهی، دارای قدرتی می شوند كه به اذن خداوند می توانند در مواردی كه انگیزه ارشاد واصلاح باشد، در جهان آفرینش تصرف كنند. این دو نوع تفكر، آنچنان با هم فاصله دارند كه به زحمت می توان شباهتی بین آن دو تصور نمود؛ زیرا هرگاه خداوند بنده خود را به انجام كاری به منظور ارشاد مردم قادر ساخت، چیزی از قدرت او كم نمی شود وبنده صاحب ولایت، گام از مقام عبودیت فراتر نمی گذارد. موقعیت انسان كامل نسبت به خدا، موقعیت فرزندی است كه با سرمایه پدر در تجارتخانه او مشغول بازرگانی است و یا به سان وكیلی است كه با سرمایه موكل خویش، كسب و كار می كند. تسلط و قدرت فرزند و وكیل، شاخه ای از اراده و خواست پدر و موكل است. از این جهت، این نوع قدرت و تسلط هرگز مایه شرك نبوده، بلكه بوی شرك را هم نمی دهد. چه بسا خداوند به فرشته و یا فرشتگانی قدرت بدهد كه سرزمین قوم لوط را سنگ باران و همه را زیر و رو كنند، امّا اعتقاد به وجود چنین قدرتی در آنها، هرگز مستلزم شرك و همتایی فرشتگان با خدا نمی گردد. بنابراین، اگر خداوند چنین قدرتی را به بنده و یا بندگانی عنایت كند، این نیز سبب نمی شود كه گردی بر دامن كبریایی او بنشیند. 2 توسل به اولیای الهی سؤال: آیا توسل به اولیای الهی صحیح و

ص: 127

مشروع است و ریشه در كتاب خدا و سنت پیامبر صلّی الله علیه وآله دارد؟ پاسخ: توسل به اولیای الهی نوعی تمسك به «وسیله» است كه در قرآن به آن دعوت شده است و قرآن پیوسته به جامعه با ایمان و با تقوا دستور می دهد كه به دنبال وسیله بروند، چنان كه می فرماید: «یا أَیُّها الَّذینَ آمَنُوا اتَّقوا اللّه وابتَغُوا إِلیهِ الوَسیلَه وجاهِدُوا فی سَبیلهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون (مائده / 35) ای افراد با ایمان، تقوای الهی را پیشه كنید و برای رسیدن به او، وسیله ای فراهم آورید {توسل جویید} و در راهش جهاد كنید، باشد كه رستگار شوید». اكنون باید دید مقصود از تحصیل وسیله چیست؟ تدبّر در آیه می رساند كه مقصود از آن، سبب تقرّب و وسیله نزدیكی به خداست. برای تقرّب به خدا وسایل و اسباب گوناگونی هست كه به برخی از آنها اشاره می كنیم. 1. انجام فرایض انجام واجبات یكی از اسباب تقرب به درگاه الهی است. امیرمؤمنان علیه السلام در یكی از سخنان خود چنین می گوید: «بهترین چیزی كه متوسّلان به خدا بدان توسل می جویند، ایمان به خدا و به رسول و جهاد در راه خدا و به پا داشتن نماز كه اساس طریقت و شریعت است و دادن زكات می باشد (نهج البلاغه، خطبه 110. 2. ((توسل به اسما و صفات خدا یكی از اقسام توسل، خواندن خداوند به اسما و صفات اوست. این نوع توسل در روایات، به خصوص در ادعیه اهل بیت علیهم السلام، فوق العاده بارز و چشمگیر است. در این مورد به دو حدیث بسنده می كنیم: الف. ترمذی در سنن خود از «بریده» نقل می كند، پیامبر صلّی

ص: 128

الله علیه وآله شنید مردی چنین می گوید: «خدایا! من از تو درخواست می كنم به گواهی ام بر این كه تو آن خدایی هستی كه جز تو خدایی نیست، تو احد و صمد هستی كه نه می زاید و نه زاییده شده است و نه برای او مانندی یافت می شود... پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: تو خدا را به وسیله اسم اعظم او خواندی، كه اگر او به آن اسم خوانده شود، اجابت می كند و اگر از او چیزی خواسته شود، عطا می نماید.»(1) ب. در دعایی از امام باقر و صادق علیهما السلام معروف به دعای سمات} چنین وارد شده است: «خدایا! من از تو سؤال می كنم به نام بزرگ و بزرگتر، گرامی تر و برترت، نامی كه اگر به آن نام برای باز شدن درهای بسته آسمان خوانده شوی باز می شود، واگر به آن نام، بر گشایش درهای زمین خوانده شوی گشوده می گردد، و اگر به آن نام برای آسانی خوانده شوی آسان گردد». (2) دعای جوشن كبیر نمونه ای بارز از این نوع توسل است كه در شب های قدر می خوانیم. 3. توسل به قرآن كریم یكی از راه های توسل این است كه انسان قرآن را بخواند و به وسیله آن، از خدا حاجت بطلبد. در حقیقت، این نوع توسل، توسل به فعل خدا است؛ زیرا قرآن كلام خداست كه بر قلب رسول الله صلّی الله علیه وآله نازل شده است. احمد بن حنبل از عمران بن حصین نقل می كند كه از پیامبر صلّی الله علیه وآله شنیدم كه می فرمود: «قرآن را بخوانید و از خدا به وسیله آن سؤال كنید، پیش از آنكه گروهی بیایند و به وسیله آن

ص: 129

از مردم سؤال كنند» (1) دقت و امعان نظر در حدیث فوق، نكته ای را روشن می سازد و آن اینكه: توسل به هر موجودی كه نزد خدا منزلت و كرامت داشته باشد جایز است، لذا در شب های قدر مستحب است انسان قرآن را باز كند واین دعا را بخواند: «پروردگارا! من از تو به وسیله این كتابی كه فرو فرستاده ای و آنچه در آن است سؤال می كنم. پروردگارا! نام بزرگت و اسمای زیبایت در این كتاب هست...» (2)

4. توسل به دعای برادر مؤمن یكی از اسباب توسل و جلب مغفرت خدا، این است كه انسان از برادر مؤمن خود بخواهد در حق او دعا كند و این نوع توسل مورد اتفاق همه موحدان جهان است و در این مورد كافی است كه بدانیم حاملان عرش الهی درباره افراد با ایمان، طلب مغفرت می كنند «یَسْتَغْفِرونَ لِلّذینَ آمَنُوا)». غافر / 7) این تنها فرشتگان نیستند كه درباره آنان طلب آمرزش می نمایند، بلكه مؤمنان نیز درباره گذشتگان چنین كاری انجام می دهند «رَبّنا اغْفِرْ لَنا وَ لإِخوانِنا الَّذین سَبَقُونا بِالإِیمان») حشر / 10) «پروردگارا! بر ما و بر آن برادرانمان كه در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفته اند ببخشای». پیامبر گرامی از امت اسلامی می خواهد كه در حق او دعا كنند و می فرماید: «برای من از خدا وسیله بطلبید و آن مقامی است در بهشت كه جز بر یكی از بندگان خدا شایسته نیست و امیدوارم كه من همو باشم. هر كس برای من چنین مقامی بطلبد، شفاعت من بر او حلال می گردد)». مستدرك بحارالأنوار، ج4، ص 61) 5. توسل به دعای پیامبر صلّی الله علیه وآله در زمان حیات رسول گرامی

ص: 130

صلّی الله علیه وآله شریف ترین و گرامی ترین انسانی است كه خدا آفریده است. آیات قرآنی به مقام و منزلت پیامبر صلّی الله علیه وآله اشارات فراوانی دارند كه نقل آنها در این مختصر نمی گنجد. در منزلت پیامبر صلّی الله علیه وآله كافی است كه بدانیم خدا او را مایه مصونیت مردم از عذاب می شمارد و تصریح می كند كه تا او در میان مردم است خدا آنان را با نزول عذاب مجازات نمی كند: «وَما كانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فیهِمْ وَمَا كانَ اللّهُ مُعذِّبَهم وهُمْ یَسْتَغْفرون». (انفال / 33) «تا تو در میان آنان هستی، خداوند هرگز آنان را مجازات نمی كند، هم چنان كه ایشان را تا زمانی كه طلب آمرزش می كنند، عذاب نمی كند». در عظمت پیامبر صلّی الله علیه وآله كافی است كه خدا نام او را در كنار نام خود و اطاعت او را در كنار اطاعت خویش قرار داده است: «وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوزاً عَظیماً» (احزاب / 71 (این آیات وآیات دیگر، همگی از كرامت و منزلت آن حضرت حكایت می كند؛ منزلتی كه برای آن نظیری در عرصه آفرینش نیست. برای همین مقام قدسی پیامبر در پیشگاه خدا، دعای او رد نمی شود، لذا به گنهكاران دستور داده شده كه به محضر پیامبر بروند و از او درخواست كنند كه در حقّ آنان استغفار كند: فراتر از این، حتی خودداری از طلب استغفار از پیامبر را نشانه نفاق می داند1. ) منافقون / 5 «(وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاستَغْفَرُوا اللّه وَاستَغفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً». (نساء / 64. «(هرگاه آنان زمانی كه بر خویش ستم كرده اند نزد تو بیایند

ص: 131

و از خدا طلب مغفرت كنند و پیامبر نیز برای آنان طلب مغفرت كند، خدا را توبه پذیر و رحیم خواهند یافت». از برخی آیات استفاده می شود كه امت های پیامبران پیشین نیز از آنان درخواست استغفار می كردند. به عنوان نمونه فرزندان یعقوب آنگاه كه خطای آنان آشكار گشت به پدر گفتند: «یَا أَبانَا استَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئین * قالَ سَوفَ أسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّی إنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیم». {1 (یوسف / 97 و 98 «(پدرجان! برای مغفرت گناهان ما از خداوند طلب آمرزش كن؛ ما خطاكار بودیم. [یعقوب] گفت: {سوف} از پروردگارم طلب مغفرت خواهم كرد، همانا او آمرزنده و رحیم است». در جواز این نوع توسل، جای هیچ بحث و گفتگو نیست و مخالفتی با آن به چشم نمی خورد. چیزی كه مهم است آگاهی از سبب استجابت دعای پیامبران است و آن، منزلت و جایگاه قدسی آنهاست. 6. توسل به دعای پیامبر صلّی الله علیه وآله پس از رحلت با توجه به اصول چهارگانه، كه در سؤال مربوط به امكان ارتباط مطرح گردید، ثابت شد كه انسان های والا در جهان برزخ، حی و زنده هستند، و ارتباط ما با آنان برقرار است، در این صورت درخواست دعا از آنان در هر دو حالت؛ حیات دنیوی و برزخی، كاملاً منطقی خواهد بود و آیه مربوط به درخواست استغفار، هر دو حالت را دربرمی گیرد، آنجا كه می فرماید:. «وَلَو أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤوكَ فَاسْتَغفَرُوا اللّه وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُول لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحیماً». (نساء / 64 «(و اگر آنان هنگامی كه بر خود ستم كرده اند به نزد تو بیایند، و خود از خدا آمرزش بخواهند و

ص: 132

پیامبر نیز برای آنان طلب آمرزش كند، خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت». مسلّماً ریشه استجابت دعای پیامبر را باید در روح پاك و نفس كریم و قرب ایشان نسبت به خداوند جستجو كرد. به پاس این كرامت معنوی است كه خداوند دعای او را می پذیرد؛ زیرا دعای برخاسته از روح پاك و قلب مملوّ از مهر الهی، بدون چون و چرا به هدف اجابت می رسد و در این مورد، فرقی بین حیات مادّی و حیات برزخی نیست. گواه بر این كه آیه یاد شده اختصاص به زمان حیات رسول خدا صلّی الله علیه وآله ندارد، این است كه مسلمانان جهان از عصر صحابه و تابعان تا به امروز، عملاً این باب رحمت را باز می دانند و زائران روضه مطهّر نیز اكنون پس از تقدیم سلام و درود به پیشگاه ارجمند پیامبر، آیه یاد شده را تلاوت می كنند و ضمن استغفار به درگاه الهی، از پیامبر می خواهند كه برای آنان طلب آمرزش كند و هر فردی در هر زمانی كه به حرم آن حضرت مشرف شود، زائران را در این حالت می یابد. اكنون نمونه هایی از گفتار بزرگان اهل سنّت، درباره این آیه و درخواست دعا و توسّل به آن حضرت، پس از رحلت ایشان را ذكر می كنیم: 1. محیی الدین نووی كه از محدثان برجسته اهل سنت و شارح صحیح مسلم است، می نویسد: زائر رو به رسول خدا كند و درباره خویش به او متوسل شود و به وسیله او به سوی خدا شفاعت جوید و از زیباترین چیزها همان است كه ماوردی، قاضی ابوالطیب و دیگر اساتید ما از عتبی نقل كرده اند.

ص: 133

عتبی می گوید: روزی كنار قبر رسول خدا صلّی الله علیه وآله بودم، مردی از بیابان آمد و گفت: «السلام علیك یا رسول اللّه سمعت اللّه یقول: «وَلَو أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤكَ فَاسْتَغفروا اللّه وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُول لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحیماً» و قد جئتك مستغفراً من ذنبی مستشفعاً بِكَ إلی ربّی». (نووی، مجموع، شرح مهذب شیرازی و شرح بر صحیح مسلم، ج8، ص 256، چاپ مكتبه الارشاد) «سلام بر تو ای فرستاده خدا. شنیدم كه خداوند می فرماید: «هرگاه آنان بر خویش ستم كنند و نزد تو بیایند و از خدا طلب آمرزش كنند و رسول خدا نیز برای آنان درخواست مغفرت كند، خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت. ای رسول خدا، اكنون به نزد تو آمدم، از گناهم استغفار می كنم و تو را شفیع به نزد پروردگارم قرار می دهم». 2. ابن قدامه حنبلی صاحب كتاب «مغنی» در آداب زیارت پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله ضمن طرح این مطلب كه زیارت آن حضرت مستحب است، از پیامبر صلّی الله علیه وآله نقل می كند كه فرمود: هر كس به من سلام كند، من پاسخ سلام او را می گویم. سپس از «عتبی» سرگذشت عرب یاد شده را كه از «نووی» آوردیم، نقل می كند و هدف وی از نقل این داستان آن است كه زیارت آن حضرت، به این شیوه مستحبّ است. 3. غزالی {متوفای 505} در بخش مربوط به فضیلت زیارت مدینه، چگونگی زیارت آن حضرت را به تفصیل آورده و می گوید: «پس از به پایان رساندن درودها، رو به قبر پیامبر ایستاده، خدا را. حمد و ثنا بگوید و درود فراوانی به پیامبر بفرستد.

ص: 134

سپس آیه «ولو أنَّهم...» را تلاوت كند وبگوید: اللّهم انّا سَمِعْنا قولك وأطَعْنا أمْرَك وقَصَدْنا نبیّك، متشفعین به إلیك فی ذنوبنا، ومَا أثقل ظهورنا من أوزارنا...» (احیاء العلوم:1 / 259، چاپ دارالمعرفه)؛ «پروردگارا، سخن تو را شنیدیم و امر تو را اطاعت كردیم و نزد پیامبر تو آمدیم، در حالی كه او را شفیع خود نزد تو برای آمرزش گناهانمان قرار داده ایم و پشت ما از بار گناهان سنگین است». علاوه بر عالمان بزرگ اهل سنت كه شیوه زیارت آن حضرت را به نحو یاد شده مورد تأكید قرار می دهند، گروهی دیگر نیز در این مورد، با آنان همصدا می باشند كه برای رعایت اختصار، از نقل آنها خودداری شد. پرسش هایی درباره توسّل در میان اعمالی كه مسلمانان در حرم پیامبر صلّی الله علیه وآله و یا نقاط دیگر انجام می دهند، توسل بیش از همه مورد انتقاد وهابیان قرار می گیرد. آنان در این مورد اعتراض هایی دارند كه در این بخش به تحلیل آنها می پردازیم: 1. آیا درخواست دعا از میّت، پرستش او نیست؟ آنها بر این عقیده اند كه: درخواست دعا از انسان زنده كه قادر بر انجام خواسته اوست، جایز است و پرستش نیست، ولی درخواست دعا و یا هر عمل دیگر از فرد درگذشته كه قادر بر انجام آن نیست، نوعی پرستش میّت به شمار می رود و طبعاً انجام دهنده آن در شمار مشركان قرار می گیرد. پاسخ: أوّلاً، هیچگاه حیات و موت و یا زنده و مرده بودن درخواست شونده، ملاك عبادت و پرستش و شرك و توحید نیست. چگونه ممكن است درخواست دعا از فرد زنده عین توحید باشد، ولی درخواست همان دعا از

ص: 135

فرد درگذشته عین شرك به شمار رود، در حالی كه ماهیت عمل یكی است، جز این كه طرف {درخواست شونده} در یكی در قید حیات است، و در دیگری رخت از جهان بربسته است و هرگز هیچ موحّدی، حیات و موت را میزان توحید و شرك معرفی نكرده است. آری، حیات و موت می تواند در مفید بودن و نبودن این درخواست مؤثر باشد، امّا در توحید و شرك تأثیری ندارد. ثانیاً: اساس استدلال كسانی كه درخواست دعا از میت را شرك می دانند، این است كه مرگ انبیا و اولیا را پایان زندگانی آنان می دانند و برای آنان، حیات برزخی قائل نیستند، در حالی كه در سؤال نخست این فصل به روشنی ثابت شد كه شهیدان، انبیا، اولیا و حتّی مجرمان، پس از مرگ در حال حیات اند. ثالثاً: هر نوع دعوت و درخواست هنگامی رنگ شرك به خود می گیرد كه انسان درباره درخواست شونده، نوعی الوهیت و خداوندگاری و تفویض امور به وی قائل شود، در چنین حالتی است كه درخواست از آن فرد؛ زنده باشد یا مرده، پرستش وی به شمار می رود، ولی درخواست دعا از یك شخص، با این عقیده كه او یك انسان وارسته است و خدا پذیرای دعا و درخواست اوست، ارتباطی به شرك ندارد و تمام مسلمانان جهان، در محضر پیامبر صلّی الله علیه وآله او را به این وصف می ستایند. 2. آیا درخواست دعا از میت بی فایده نیست؟ برخی معتقدند كسی كه از دنیا رفته و قادر به اجابت درخواست متوسل نیست، هر نوع توسل و درخواست دعا از او عمل لغو و بیهوده ای می باشد. پاسخ: منشأ این سؤال یك نوع جهان بینی

ص: 136

مادّی است كه مرگ اولیا را پایان زندگی دانسته و برای آنان حیات و زندگی برزخی قائل نیست، ولی با توجه به اصولی كه در گذشته یادآور شدیم، ثابت شد كه آنان از حیات بالایی برخوردارند، سخن ما را می شنوند و ارتباط ما با آنان قطع نشده است، بنابراین درخواست دعا امری عقلایی بوده و لغو و بیهوده نیست، امّا این كه آنان به درخواست ما پاسخ مثبت می گویند یا نه، به وجود وضعیت درخواست كننده وموضوع درخواست بستگی دارد. 3. آیا میان ما و كسانی كه از دنیا رفته اند، مانعی وجود دارد؟ عده ای بر این باورند كه میان ما و افرادی كه از جهان رخت بربسته اند، حائلی وجود دارد كه مانع از ارتباط ما با آنان می شود، به گواه این كه قرآن می فرماید: «وَمِنْ وَرائهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوم یُبْعَثُون». ) مؤمنون / 100 «(در پیش روی آنان، تا روز قیامت مانعی وجود دارد». پاسخ: برزخ در لغت عرب به معنی حائل و مانع است، ولی این مانع مربوط به بازگشت مجدد رفتگان، به حیات دنیوی است، نه مانع از ارتباط با آنان، شاهد این مطلب ما این آیه است: «حَتّی إِذا جاءَ أَحدهُمُ المَوتُ قَالَ رَبِّ ارجعُون * لعلّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَكتُ كَلاّ إِنّها كَلمَه هُوَ قائِلُها» (مؤمنون / 99100 «(تا آنگاه كه مرگ یكی از ایشان فرا رسد می گوید: پروردگارا! مرا به دنیا بازگردان، باشد كه من در آنچه كه وانهاده ام، كار نیكی. انجام دهم. [خطاب می رسد:] هرگز چنین نیست، این سخنی است كه او گوینده آن است». با توجه به این كه گنهكار، خواهان بازگشت به این دنیاست، قرآن در رد درخواست

ص: 137

او می فرماید: «وَمِنْ وَرائهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوم یُبْعَثُون». «پیش روی آنان حائل و مانعی وجود دارد كه از بازگشت به این دنیا و تحقق آرزوی آنان جلوگیری می كند». بنابراین، حائل، مانع از بازگشت به دنیا است، نه مانع از آگاهی و ارتباط میان زندگان و رفتگان. 3 درخواست شفاعت از اولیای الهی سؤال: آیا درخواست شفاعت از اولیا مایه شرك نیست و نوعی پرستش آنان به شمار نمی رود؟ پاسخ: اعتقاد به شفاعت اولیای الهی در روز رستاخیز، از اصولی است كه كسی در آن شك و تردید ندارد و همه فرق اسلامی به شفاعت پیامبران و به ویژه پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله اعتقاد راسخ دارند. تنها اختلافی كه پس از ظهور ابن تیمیه در قرن هشتم و محمد بن عبدالوهاب در نیمه های قرن دوازدهم پیش آمد، این بود كه آیا می توان در این جهان نیز از شفیعان واقعی كه شفیع بودن آنها از نظر كتاب و سنت قطعی است، درخواست شفاعت كرد و مثلاً گفت: «ای محبوب درگاه خدا در روز رستاخیز درباره من شفاعت كن»؟ (یا وجیهاً عند اللّه اشفع لنا عند اللّه. ) همه عالمان دین، بر صحت درخواست شفاعت از صاحبان آن، اتفاق نظر دارند، جز دو فرد یاد شده و پیروان آن دو كه می گویند: «نمی توان از صاحبان شفاعت در این جهان درخواست شفاعت نمود، بلكه باید گفت: خدایا! پیامبر را شفیع من قرار ده». اكنون این مسأله را بر كتاب خدا و سنت پیامبر عرضه می كنیم تا پرده از چهره حقیقت برداشته شود. حقیقت درخواست شفاعت چیست؟ شفاعت پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله و دیگر شافعان راستین

ص: 138

در روز جزا، جز طلب مغفرت از خدا درباره گنهكاران امت چیز دیگری نیست، در این صورت، طلب شفاعت، در واقع طلب دعا از آنان خواهد بود و دعای آنان، در سایه قرب و مقامی كه نزد خدا دارند، به هدف اجابت می رسد و طبعاً گنهكار مشمول مغفرت خدا می گردد. از طرفی، درخواست دعا از برادر مؤمن و فراتر از آن، از نبی گرامی كوچك ترین اشكالی ندارد، اگر ما می گوییم: «یا وجیهاً عند اللّه، اشفع لنا عند اللّه»، یعنی «ای كسی كه در پیشگاه خدا جاه و مقامی داری، در نزد خدا درباره ما شفاعت كن {دعا كن خدا گناه ما را ببخشد یا حاجت ما را برآورده كند}». اصولاً «استشفاع» یعنی طلب شفاعت، در كتاب های حدیثی و تفسیری به معنی درخواست دعا وارد شده است؛ مثلاً بخاری، محدث معروف اهل سنت در صحیح خود، بابی را با این عنوان آورده است: «هرگاه مردم در هنگام قحطی از پیشوای خود بخواهند كه برای آنان از خدا باران بطلبد، نباید درخواست آنان را ردّ كند». با توجه به این اصل، نباید درباره درخواست شفاعت كه حقیقت آن درخواست دعاست، شك و تردید كرد؛ زیرا درخواست دعا از مؤمن از امور پسندیده است، چه رسد به انبیا و اولیا. از این گذشته، برخی از یاران پیامبر از خود آن حضرت در زمان حیات و یا پس از درگذشت ایشان، درخواست شفاعت می كردند، اكنون نمونه هایی را یادآور می شویم: 1. حدیث انس بن مالك ترمذی یكی از نویسندگان سنن چهارگانه، از انس بن مالك چنین نقل می كند: «از پیامبر درخواست كردم كه در روز قیامت درباره من شفاعت كند. وی

ص: 139

پذیرفت و گفت: من این كار را انجام می دهم. به پیامبر گفتم: شما را كجا جستجو كنم؟ فرمود: در كنار صراط» سنن ترمذی، ج 4، ص 621، حدیث 2433) انس با الهام از فطرت خود كه درخواست شفاعت جز درخواست دعا چیز دیگری نیست، از پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله درخواست شفاعت می كند، وپیامبر نیز به او قول مساعد می دهد و هرگز تصور نمی كند كه درخواست شفاعت، نوعی شرك است، و نیز او را از این درخواست باز نمی دارد. 2. حدیث سواد بن قارب سواد بن قارب از یاران رسول خداست. درباره پیامبر صلّی الله علیه وآله اشعاری سروده و از او درخواست شفاعت می كند و می گوید: وَكُن لی شَفیعاً یومَ لا ذُو شفاعه بمُغن فَتیلاً عن سوادِ بن قارب (اصابه ابن حجر، ج2، ص 95، شماره ترجمه3583: این درخواست را با طرق ششگانه نقل كرده است) ای پیامبر گرامی، در روز قیامت شفیع من باش؛ روزی كه شفاعت دیگران به حال سواد بن قارب به مقدار رشته وسط هسته خرما، سودی نمی بخشد. 3. حدیث ابوبكر وقتی پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله درگذشت، بدن مبارك او را با پارچه ای پوشانیده، منتظر بودند كه مسلمانان در كنار مسجد گرد آیند تا مراسم «تجهیز» وتغسیل و نماز و تدفین انجام گیرد. در این هنگام، وقتی ابوبكر وارد خانه پیامبر صلّی الله علیه وآله شد، پارچه را از چهره پیامبر برگرفت، خود را روی پیكرش افكند. او را بوسید و چنین گفت: پدر و مادرم فدای تو باد! تو در زندگی و پس از مرگ پاك و پاكیزه هستی. ما را ای محمد نزد خدایت یاد كن

ص: 140

و ما را به خاطر داشته باش. (سیره حلبی، ج3، ص 474، چاپ دارالمعرفه، بیروت) جمله های «اذكرنا عند ربّك» جز درخواست شفاعت چیزی نیست. 4. حدیث علی علیه السلام محدثان نقل می كنند آنگاه كه پیامبر صلّی الله علیه وآله درگذشت، علی علیه السلام مشغول تغسیل پیامبر گشت، به هنگام غسل دادن چنین گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد! ما را نزد خدایت یاد كن و ما را به خاطر داشته باش) مجالس مفید، مجلس12، ص 103؛ نهج البلاغه، خطبه 235» 5. (حدیث نوجوان مصعب بن اسلمی نقل می كند: نوجوانی از خاندان ما به سوی پیامبر صلّی الله علیه وآله آمد و به او گفت: من از تو چیزی می خواهم. پیامبر صلّی الله علیه وآله: آن چیست؟ نوجوان: «از تو می خواهم مرا از كسانی قرار دهی كه در روز قیامت درباره آنان شفاعت می كنی». پیامبر صلّی الله علیه وآله: چه كسی تو را به این كار راهنمایی كرده است؟ نوجوان: هیچ كس. خودم به این فكر افتادم. پیامبر صلّی الله علیه وآله: من در روز قیامت در حق تو شفاعت می كنم (مجمع الزوائد، ج10، ص 369، وی در این مورد قضایای زیادی نقل كرده است) نمونه های این نوع قضایا فراوان است كه نقل بیشترین آنها موجب اطاله سخن می گردد. 4 آیا سوگند دادن خدا به مقام اولیا شرك نیست؟ سؤال: برخی در مقام توسل، مقامات انبیا و اولیا را در نظر گرفته و خدا را به شایستگی های آنان، سوگند می دهند؛ مثلاً می گویند: خدایا! به حق رسول اعظم صلّی الله علیه وآله بیمار مرا شفا بده، در صورتی كه هیچ كس بر گردن خدا حق ندارد،

ص: 141

تا خدا را به حق آنان سوگند دهیم. پاسخ: مقصود از حق در این تعبیرها، همان منزلت و مقام والایی است كه آنها نزد خدا دارند، و اگر هم این منزلت، حق شمرده شود، حقی است كه خدا به آنان داده است و این مطلب، عین توحید است؛ زیرا خدا در برخی از موارد، بنده خود را ذی حق و خود را بدهكار معرفی می كند، مثلاً می فرماید: «كانَ حَقّاً عَلَیْنا نَصْرُ المُؤْمِنینَ». (روم / 47 («یاری كردن افراد مؤمن حقی است بر ما». در حدیث نبوی وارد شده است كه فرمود: «بر خداست به كسی كه به خاطر حفظ عفت، ازدواج كرده، كمك كند (سیوطی، جامع الصغیر، ص 33. (مراجعه به آیات و روایات روشن می كند كه این نوع حقوق بندگان بر خدا، امری رایج در كتاب و سنت است. مقصود از این كه می گویند كسی بر خدا حقی ندارد، این است كه هیچ كس بالذات بر خدا حقی ندارد، ولی این مانع از آن نیست كه خدا از روی تفضل و بزرگواری، افرادی را ذی حق معرفی كند و حتی از آنان وام بخواهد و بگوید: «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسناً». {1 (حدید / 11 «(كیست كه به خدا وام نیكو بدهد؟». در حدیث آموزش پیامبر صلّی الله علیه وآله به فرد نابینا در بخش توسل خواندیم كه پیامبر صلّی الله علیه وآله به او آموخت كه بگوید: اللّهمّ انّی أسألك وأتوجّه إلیك بنبیّك محمد صلّی الله علیه وآله نبیّ الرحمة. {كلمه بنبیّك متعلق به دو فعل پیشین است: «أسألك» و «أتوجه إلیك}» و معنی جمله این است كه خدایا من از تو

ص: 142

به خاطر پیامبرت محمد صلّی الله علیه وآله پیامبر رحمت، درخواست می كنم و به سوی تو روی می آورم. پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله هنگام دفن فاطمه بنت اسد در حقّ او چنین دعا كرد: «خدایا! مادرم فاطمه بنت اسد را ببخش و جایگاه او را گسترده و فراخ گردان، به حق پیامبرت و پیامبرانی كه پیش از من بودند». (مستدرك حاكم:3 / 108؛ حلیه الأولیاء:3 / 121؛ استیعاب در حاشیه الاصابه:4 / 382) در صحیفه سجادیه و دعاهایی كه از ائمه اهل بیت به ما رسیده است، این نوع سوگند دادن به فراوانی از آنان نقل شده است، علاقه مندان می توانند به آنها مراجعه فرمایند.. 5 نذر برای غیر خدا سؤال: شیعیان، بلكه گروهی از مسلمانان، برای اولیای الهی نذر می كنند و می گویند: این گوسفند نذر پیامبر صلّی الله علیه وآله و یا حسین بن علی علیه السلام است، در حالی كه نذر برای غیر خدا جایز نیست. پاسخ: نذر برای غیر خدا دو صورت دارد: 1. نذر كردن برای بندگان خدا به نیّت تقرّب و جلب رضایت آنان {بدون توجه به خشنودی و یا خرسندی خدا}. روشن است چنین رفتاری، نوعی شرك و به منزله بت پرستی است. 2. نذر عملی خداپسندانه به خاطر تقرب به خدا و جلب رضایت او و هدیه ثواب آن به یكی از اولیای الهی تا از این رهگذر خشنودی خدا به دست آید. بی شك، نذر كردن با چنین قصد و نیت پاك، كاری پسندیده و درخور ستایش است. آنچه موجب سؤال می شود، و احیاناً افراد را به اشتباه می اندازد، تشابه و یكسان بودن دو تعبیر در مقام نذر

ص: 143

است. به حكم این كه «نذر» یك امر عبادی است، باید برای تقرب به خدا صورت پذیرد و «ناذر» بگوید: یعنی برای كسب رضا و تقرب به خدا تعهد می كنم: اگر حاجت من برآورده شد، این گوسفند را برای پیامبر ذبح كنم. صیغه صحیح نذر این است كه گفته شد، ولی غالباً مردم به خاطر ناآگاهی، یا خلاصه گویی می گویند: هذا للنبیّ، یا نذرتُ هذا للنبیّ. در هر حال مورد سؤال این است كه چگونه برای پیامبر نذر می كنند و می گویند: للنبی، در حالی كه نذر باید برای خدا باشد. پاسخ سؤال این است كه «لام» در جمله «للّه علیّ» برای تقرب است چنان كه قرآن می فرماید: «أَنْ تَقُومُوا للّه مَثْنی وَفُرادی)» سبأ / 46 «(دو نفر دو نفر یا به تنهایی برای خدا قیام كنید». در حالی كه «لام» در «للنبی» لام «انتفاع» است چنان كه در برخی آیات می خوانیم: «إِنّما الصَدقات لِلْفُقراء والمَساكین» (توبه / 60 «(زكات برای تهی دستان و مستمندان است». از اینجا روشن می شود عمل موحدان با عمل مشركان، تفاوت جوهری دارد؛ آنان قربانی های خود را به نام بت ها و برای تقرب به آنان ذبح می كردند و قرآن در این مورد می فرماید: «وَمَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ ذلِكَ فِسْقٌ» (مائده / 3) «و آنچه برای بت ها ذبح می شود... این كار خروج از دین است».. در حالی كه موحدان برای خدا نذر می كنند و نام او را به زبان می آورند، اما ثواب كار نیك خود را به اولیا هدیه می كنند و از این طریق به درگاه الهی تقرب می جویند. مردی به حضور پیامبر صلّی الله علیه وآله رسید و عرض كرد: ای پیامبر

ص: 144

خدا، مادرم از دنیا رفته است و می دانم اگر او زنده بود، صدقه می داد، اگر از طرف او صدقه بدهم او سودی می برد؟ رسول گرامی صلّی الله علیه وآله فرمود: آری. آنگاه گفت: كدام یك از صدقه ها سود بیشتری دارد؟ فرمود: آب. در این هنگام، سؤال كننده چاهی كند و پس از آماده شدن گفت: «هذه لأُمّ سعد»، «ثواب كندن این چاه برای مادر سعد باشد». لام در «لأُمّ سعد» همان لام «للنبی صلّی الله علیه وآله» است (فرقان القرآن، ص 133 (كه به اصطلاح «لام» انتفاع است نه لام تقرّب. ولی روح نذر این است كه برای تقرّب به درگاه الهی متعهد شدم حیوانی را ذبح كنم و ثواب آن را به پیامبر اهدا كنم تا از این طریق، به درگاه خداوندی تقرب بجویم شاید خدا بیمارم را شفا دهد.. 6 بزرگداشت موالید و وفیات اولیای خدا سؤال: بزرگداشت اولیای الهی در سالروز تولد و درگذشت آنها، امر نوظهوری است كه در عصر صحابه نبوده و بعدها پیدا شده است. اكنون چگونه ما آن را انجام دهیم؟ پاسخ: تاریخ گواهی می دهد كه از زمان های دور، مسلمانان جهان، روز ولادت پیامبر گرامی را در هر سال جشن می گرفتند و خطیبان به ذكر مدایح آن حضرت می پرداختند. مبدأ این نوع جشن ها دقیقاً روشن نیست ولی صدها سال است كه این گونه جشن ها در بلاد اسلامی رواج داشته و دارد. احمد بن محمد، معروف به قسطلانی {متوفای 92 ه}، از علمای مشهور قرن نهم، درباره جشن هایی كه در ماه ولادت پیامبر انجام می گیرد، چنین می گوید: مسلمانان، پیوسته در ماه میلاد پیامبر جشن می گیرند. اطعام می كنند. شب ها به پخش انواع

ص: 145

صدقات می پردازند. اظهار شادمانی كرده و نیكی ها را دو چندان می كنند. و به قرائت اشعاری در تهنیت ولادت آن حضرت می پردازند. بركات آن حضرت در هر سال نمایان می شود. رحمت خدا بر كسانی باد كه شب های ماه، میلاد او را عید گرفته و دردی بر دردهای كسی كه در قلب او مرض هست، می افزایند)) المواهب اللدنیه:1 / 27 (حسین بن محمد بن حسن، معروف به «دیاربكری» {متوفای 960ه} نیز، كه از قضات مكه به شمار می رفت، در تاریخ خود می نویسد: مسلمانان پیوسته ماه میلاد پیامبر صلّی الله علیه وآله را جشن می گیرند. اطعام می كنند. شب ها صدقه می دهند. اظهار سرور و شادمانی می كنند. در نیكی به فقیران اصرار می ورزند. به خواندن مولودیه می پردازند و كرامات آن حضرت در هر زمانی نمایان می گردد) تاریخ الخمیس:1 / 323 (این دو نصّ تاریخی كه مربوط به قرن دهم است، نشان می دهد كه بزرگداشت روز ولادت اولیای الهی در تاریخ اسلام، ریشه دیرینه داشته و علما و دانشمندان مسلمان بر این عمل صحه می نهاده اند و این عمل مفهومی جز اظهار مودت به ساحت پیامبر ندارد. با توجه به این اصل، دلیل شرعی این بزرگداشت را متذكر می شویم: مهر ورزی و تكریم به پیامبر صلّی الله علیه وآله یكی از اصول اسلام است مودّت و مهر به پیامبر صلّی الله علیه وآله دستور قرآنی است و هیچ فردی نمی تواند آن را انكار كند و بزرگداشت میلاد او تجسّم بخشیدن به این اصل است و ما در این مورد به ذكر دو آیه بسنده می كنیم:1. «قُلْ إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَأَبْناؤكُمْ وَإِخْوانُكُمْ وَأَزواجُكُمْ وَعَشیرتكُمْ وَأَمْوالٌ اقْتَرفْتُمُوها وَتِجارَه تَخْشَونَ كَسادها وَمَساكِن تَرْضَونَها أَحبَّ إِلَیْكُمْ

ص: 146

مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجهاد فِی سَبیلِهِ فَتَرَبَصُّوا حَتّی یَأْتِی اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لا یَهْدِی الْقَومَ الْفاسِقین)» توبه / 24) «بگو اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالی كه گردآورده اید و تجارتی كه از كسادی آن بیمناكید و سراهایی كه می پسندید نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی تر است، پس منتظر باشید كه خدا خواسته خود را محقق می سازد و خدا فاسقان را راهنمایی نمی كند». این آیه به روشنی بیان می كند كه دوستی پیامبر در كنار دوستی خدا از واجبات الهی است، هر چند این دوستی مقدمه ای است برای عمل به شریعت و احكام او، ولی در عین حال، عمل به شریعت از گذرگاه مهر پیامبر صلّی الله علیه وآله می گذرد. 2. در آیه دیگر مؤمنان را چنین توصیف می كند: «فَالّذِینَ آمَنُوا به وَعَزَّروهُ ونَصَرُوهُ واتَّبَعُوا النُّورَ الّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ المُفْلِحون». (اعراف / 157 «(آنان كه به پیامبر صلّی الله علیه وآله ایمان آورده و به تكریم او پرداخته و او را یاری می رسانند و از نوری كه همراه وی فرود آمده پیروی می كنند، آنان همان رستگارانند». این آیه به مسلمانان، چهار دستور می دهد: 1. «آمنوا به»: به پیامبر ایمان بیاورند. 2. «عزّروه»: به تكریم و تعظیم او بپردازند. 3. «ونصروه»: در سختی ها او را یاری كنند. 4. «واتبعوا النور الّذی أنزل معه»: از قرآنی كه با او فرستاده شده، پیروی كنند. با توجه به این دو آیه كه مهر پیامبر و تكریم او را از فرائض می داند، اكنون سؤال می شود، آیا گردهمایی مسلمانان در روز تولد پیامبر تحقق بخشیدن به این

ص: 147

دو آیه هست یا خیر؟ به طور مسلم، آری. و هر فردی كه از این مجالس دیدن كند، آن را نوعی اظهار مهر و مودّت و تكریم و تعزیز می داند. بنابراین، عمل مسلمانان ریشه قرآنی و اصل آسمانی دارد. در این صورت طبعاً بدعت نخواهد بود. بدعت آن كار نوظهوری است كه در قرآن و سنت برای آن اصل و اساسی نباشد. خدا در سوره «انشراح» یادآور می شود كه ما پیامبر صلّی الله علیه وآله را بلند آوازه كردیم، چنان كه می فرماید: «وَرَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ». ) انشراح / 4 «(آیا ما نامت را بلندآوازه نساختیم؟». این آیه حاكی است كه ترفیع پیامبر صلّی الله علیه وآله و بلندآوازه كردن او، یكی از نعمت های الهی بر پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله است. یكی از ابزار «ترفیع پیامبر»، نكوداشت میلاد او است و شادمانی به دور از هر نوع لهو و گناه در روز ولادت، همگی نوعی ترفیع نبی صلّی الله علیه وآله و بلند آوازه كردن اوست. حضرت مسیح علیه السلام روز نزول مائده سماوی را برای یارانش عید معرفی می كند و می فرماید: «رَبّنا أَنزْل عَلَیْنا مائده مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عِیداً لأوّلنا وَآخرنا وآیه مِنْكَ وَارزُقْنا وَأَنْتَ خَیرُ الرّازِقین». (مائده / 114) «پروردگارا! از آسمان خوانی برای ما فرود آر تا عیدی برای اول و آخر ما و نشانه ای از جانب تو باشد و به ما روزی ده كه تو بهترین روزی دهندگانی». به راستی اگر روز نزول مائده {كه نعمتی محدود و زودگذر است} استحقاق جشن گرفتن آن روز در تمام سال ها را دارد، چرا و چگونه ولادت پیامبر صلّی الله علیه وآله

ص: 148

یا روز مبعث او {كه نعمت بزرگ و جاویدان الهی برای بشریت است} استحقاق چنین جشن و سروری را نداشته باشد؟ ! بنابراین، هرگاه مسلمانان در هر روز و شبی و هر ماه و سالی مجلسی تشكیل دهند و در آن، فضائل و مناقب پیامبر صلّی الله علیه وآله را یادآور شوند و آیاتی كه در حق او وارد شده تلاوت كنند و اشعاری را در مدح او بسرایند، در حقیقت فرمان خدا را در زمینه مهرورزی و تكریم و ترفیع وی به اجرا درآورده اند و علّت این كه تنها روز ولادت را برای این كار اختصاص می دهند، این است كه وجود او و تولّد او نعمت بزرگی بود. به همین مناسبت در این روز به آن كار می پردازند، بدون این كه جشن در خصوص آن روز را به شرع مقدس نسبت بدهند، بلكه انتخاب آن روز نوعی گزینش است و ارتباطی به شرع ندارد. 7 زیارت قبور پاكان سؤال: آیا زیارت قبور پاكان مستحب است؟ پاسخ: زیارت قبور پاكان، بلكه زیارت وادی خاموشان در هر شهر و روستا، آثار سازنده ای دارد كه به برخی از آنها اشاره می كنیم: دیدار از این وادی، كه نشانگر «عجز ذاتی» انسان و زوال قدرت ها و مكنت های مادّی است، آثار سازنده و حیات بخش دارد. انسان هوشمند، با مشاهده این وضع رقت بار، ناپایداری جهان را از نزدیك لمس كرده و در مقام چاره جویی برمی آید و با درك «هدفداری جهان آفرینش» خود را از گرداب غفلت و خودخواهی بیرون می كشد و به اندیشه تحصیل سعادت اخروی و «حیات جاوید» می افتد. پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله بر این نكته تربیتی

ص: 149

انگشت نهاده، می فرماید: «به زیارت قبور بروید كه مایه یاد سرای آخرت است)» سنن ابن ماجه:1 / 500، حدیث 1569 (و در دیگر سخن خود می فرماید: «به زیارت قبور بروید زیرا در آن برای شما درس عبرت است». (كنز العمال:15 / 647، حدیث 42558 (آنچه گفته شد درباره زیارت قبور افراد عادی است، ولی بالاتر از آن، زیارت تربت شهیدان است. زیارت تربت مجاهدانی كه با خون خویش از شرف و عزّت ملّتی دفاع كرده و در راه پاسداری از آرمان های بزرگ انسانی و الهی جان باخته اند، مفهومی فراتر از زیارت قبور عادی دارد. حضور بر تربت شهیدان راه حق، علاوه بر آثار سازنده روحی و تربیتی، نوعی پیمان بستن با آنان است. شخص زائر، با این حضور اعلام می دارد كه به راه شهیدان وفادار است و آرمان مقدس و ارزشمندشان را پاس می دارد. برای روشن شدن بیشتر مطلب، به یك مثال زنده توجه می دهیم: زائر خانه خدا پیش از طواف، «حجر اسود» را استلام می كند و با گذاردن دست بر آن، با ابراهیم خلیل علیه السلام بیعت می كند كه در «توحید» ثابت قدم باشد و در نشر آن سعی و تلاش نماید، ولی چون دست زائر به قهرمان توحید نمی رسد، به اثر بازمانده از او، دست نهاده و مراسم بیعت را انجام می دهد. در احادیث اسلامی وارد شده است كه زائر خانه خدا به هنگام استلام حجر چنین بگوید: «امانتی كه بر ذمه ام بود ادا كردم و بیعت خود را تجدید نمودم تا به ادای آن گواهی دهی». (وسائل الشیعه: 10 / 400، باب 12 از ابواب طواف، حدیث 1) زیارت قبور شهیدان سرزمین

ص: 150

بدر و اُحد و كربلا و دیگر عزیزان خفته به خون، نیز ترسیم گر این حقیقت است و زائران این مَشاهد با حضور در برابر ضریح و قبر آنان و فرستادن درود بر روان پاكشان، تعهد می كنند كه تداوم بخش راه ایشان باشند. و به دیگر سخن، زیارت قبر شهید نوعی تكریم واحترام به اوست و از آنجا كه شهید، كشته آرمان ها و ایده های خویش است، هر كس نیز به شهید

احترام گذارد در حقیقت آرمان او را مقدس شمرده و خود را پیرو راه و مرام وی دانسته است. حضور در حرم پیامبر صلّی الله علیه وآله حضور در حرم رسول اكرم صلّی الله علیه وآله یا جانشینان پاك او علیهم السلام نیز، علاوه بر تقدیر و سپاس از فداكاری ها و جانفشانی های آنان در هدایت خلق، حكم نوعی بیعت با ایشان را دارد. امام هشتم علیه السلام در یكی از سخنان خود درباره زیارت بارگاه معصومین علیهم السلام چنین فرمود: «هر امامی عهد و میثاقی بر ذمه دوستان و شیعیان خویش دارد و زیارت قبور امامان، بخشی از عمل به این تعهّد است». (وسائل الشیعه: 10 / 346، باب 44 از ابواب مزار، حدیث2) در واقع، شخص زائر هنگام زیارت قبر پیامبر و امامان علیهم السلام با آنها پیمان می بندد كه در زندگی، جز راه و رسم آنان، روشی را تعقیب نكند. زائر حرم رسول خدا صلّی الله علیه وآله با زبان حال چنین می گوید: ای رسول خدا، اگر مهاجر و انصار در حُدَیبیه با تو بیعت كردند كه از حریم رسالت دفاع كنند (لَقَدْ رَضی اللّه عَنِ الْمُؤْمِنینَ إِذْ یُبایِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرة... " {فتح

ص: 151

/ 18}) و اگر زنان با ایمان مكه با تو بیعت كردند كه از شرك و گناه بپرهیزند (إِذا جاءَكَ الْمُؤْمنات یُبایِعنَكَ عَلی أَنْ لا یُشْرِكنَ بِاللّه" {ممتحنه / 12} (و اگر مؤمنان گنهكار دستور یافته اند كه به حضور تو رسیده و از تو درخواست كنند كه در حقّ آنان طلب آمرزش كنی، (ولو أَنّهم إِذ ظَلَمُوا أَنفُسهُمْ جاؤُكَ فاسْتَغْفَروا اللّه واستغفر لهم الرَّسُول لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحیماً" {نساء / 64} (من نیز ای رسول گرامی، و ای شفیع امت، با حضور در حرمت واستلامِ تربتت، با تو بیعت می كنم كه پاسدار آرمان هایت باشم و از شرك و دیگر گناهان دوری جویم و در ازای این عمل، از تو می خواهم كه برایم از درگاه الهی طلب آمرزش كنی. از آنجا كه استحباب زیارت قبور در تمام مذاهب فقهی، امری مستحب است، دیگر به نقل روایات آن نمی پردازیم حتّی خود پیامبر صلّی الله علیه وآله گاهی قصد بقیع می كرد و هرگاه وارد این سرزمین می شد، آنان را چنین خطاب می نمود: «درود بر شما ای ساكنان خانه افراد با ایمان، خداوند آنچه را به شما وعده داده فردا به شما عطا فرماید. شما میان مرگ و رستاخیز به سر می برید و ما نیز به شما خواهیم پیوست. پروردگارا! اهل بقیع را بیامرز!». (صحیح مسلم:3 / 63، كتاب جنائز) 8 زنان و زیارت قبور و پاسخ به دو پرسش سؤال: آیا زیارت قبور برای زنان، ممنوع نیست؟ پاسخ: زنان و مردان، در زیارت قبور عزیزان خود و یا اولیای الهی، حكمی یكسان دارند؛ زیرا احكام اسلام درباره زن و مرد یكی است، مگر آنجا كه دلیلی بر اختصاص باشد

ص: 152

و در مورد زیارت زنان نه تنها دلیلی بر اختصاص نیست، بلكه دلیل بر یكسان بودن هر دو جنس وجود دارد. پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله در خطاب خود به جامعه اسلامی می فرماید: «به زیارت قبور بشتابید، زیرا مایه یاد آخرت است». (سنن ابن ماجه: 1 / 500، حدیث 1569) و در حدیث دیگر می فرماید: «به زیارت قبور بروید؛ زیرا در این عمل برای شما درس عبرت است». (كنز العمال:15 / 647، حدیث 42558) درست است كه این خطاب، به گواهی مذكر بودن صیغه، خطاب متوجه مردان است ولی همان طور كه همگی می دانند كلیه خطاب های قرآن و حدیث كه به ظاهر متوجه طبقه مرد است، زنان را نیز شامل می شود، مگر اینكه دلیل بر عدم اشتراك باشد و لذا آیاتی كه مردم را به نماز و زكات دعوت می كند، هر چند كه خطاب به مردان است، ولی زنان را نیز شامل می شود، چنان كه می فرماید: «وَأَقِیمُوا الصَّلاه وَآتُوا الزَّكاه وَماتُقَدِّمُوا لأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَیْر تَجِدُوهُ عِنْدَاللّه». (بقره / 110) «نماز بپا دارید، زكات بدهید، آنچه كه قبلاً به عنوان خیر برای خویش می خواستید، نزد خدا آن را می یابید». خطاب در آن آیات از نظر قواعد عربی متوجه مردان است ولی نتیجه حكم از آنِ هر دو گروه است. نتیجه این كه: خطاب در هر دو حدیث به عنوان «زوروا القبور» هر چند متوجه مردان است ولی نتیجه آن همگانی است. گذشته از این حدیث، روایات دیگری بر جایز بودن زیارت برای زنان گواهی می دهد. اكنون به نقل این روایات می پردازیم: 1. مسلم در صحیح خود از پیامبر صلّی الله علیه وآله نقل می كند: جبرئیل فرود

ص: 153

آمد و به من گفت: پروردگارت فرمان می دهد به زیارت اهل بقیع بشتابید و در حق آنان طلب آمرزش بكنید. پیامبر از رختخواب خود برخاست و به سوی بقیع رفت. عایشه نیز به تعقیب پیامبر صلّی الله علیه وآله پرداخت. در این هنگام به پیامبر گفت: من چگونه اهل بقیع را زیارت كنم؟ پیامبر فرمود: بگو درود بر اهالی این سرزمین؛ از مؤمنان و مسلمانان. خدا گذشتگان و آیندگان را رحمت كند (صحیح مسلم:3 / 64، باب "ما یقال عند دخول القبور والدعاء لأهلها"، از كتاب الجنائز) محور استدلال، آموزش كیفیت زیارت بر عایشه است. اگر زیارت قبور برای زنان حرام بود، چگونه پیامبر چگونگی زیارت را بر همسر خود آموخت. گذشته از این، آنگاه كه عایشه این سرگذشت را برای زنان دیگر نقل می كند، تلقی همگان این است كه زیارت بقیع بر همه آنان جایز است و همسر او و دیگر زنان مؤمن در برابر حكم الهی یكسان می باشند. 2. فاطمه {علیها السلام} دخت گرامی پیامبر صلّی الله علیه وآله و یكی از آل عبا علیهم السلام پس از درگذشت پدر، به زیارت قبر عموی خود در اُحد می رفت و در كنار قبر او دو ركعت نماز می گزارد و گریه می كرد. حاكم نیشابوری پس از نقل این روایت می گوید: راویان این حدیث همگی ثقه و عادل اند و از این نظر با راویان صحیح بخاری و مسلم فرقی ندارند) مستدرك حاكم:1 / 377، چاپ دارالمعرفة) 3. ترمذی از عبداللّه بن ابی ملیكه نقل می كند: وقتی عبدالرحمان فرزند ابو بكر در نقطه ای به نام «حُبشی» درگذشت، جنازه او را به مكه حمل كرده و در آنجا به

ص: 154

خاك سپردند. بعدها كه خواهر او، عایشه، به مكه آمد به زیارت قبر «عبدالرحمان» رفت و دو شعر، كه حاكی از شدت تأثر او بود، بر سر مزار برادر خواند (سنن ترمذی:3 / 371، ح1055 4. (خاری می نویسد: پیامبر صلّی الله علیه وآله زنی را در كنار قبری دید كه گریه می كند، به وی فرمود: خوددار باش و در فراق عزیزان صبر كن) صحیح بخاری:2 / 93، باب "قو ل الرجل للمرأه عند القبر، اصبری"، از كتاب الجنائز (بخاری دنباله حدیث را نقل نكرده، ولی ابوداود در سنن خود حدیث را اینگونه ادامه داده است: آن زن پیامبر را نشناخت و به او اعتراض كرد و گفت: تو با مصیبت من چه كار داری. در این هنگام زنی كه در كنار او بود، به او گفت: این مرد را شناختی؟ او پیامبر صلّی الله علیه وآله بود آن زن برای جبران كار خود، به خانه پیامبر صلّی الله علیه وآله رفت و به ایشان عرض كرد: ای رسول گرامی، مرا ببخش، شما را نشناختم. پیامبر به او فرمود: بردباری در مصیبت، شایسته است (سنن ابی داود:3 / 192، ح3123) اگر زیارت قبر عزیزان حرام بود پیامبر به جای دستور صبر، آشكارا به او می گفت: كار تو حرام است در حالی كه دستور به صبر در مصیبت داد، نه دوری از قبر. پاسخ به دو پرسش گروهی زیارت را بر زنان تحریم كرده و به دو حدیث یاد شده در زیر استدلال می كنند: 1. «خدا زنان زائر قبور را از رحمتش دور كند» (سنن ابن ماجه:1 / 503، حدیث 1576؛ سنن أبی داود:3 / 218، حدیث

ص: 155

3236 و در دومی به جای "زوارات"، "زائرات"آمده است (. پاسخ این حدیث فاقد شرط لازم بر استدلال است؛ زیرا به دلایل پیشین باید آن را منسوخ دانست واتفاقاً برخی از محدثان از اهل سنت آن را منسوخ دانسته اند؛ مثلاً ترمذی ناقل حدیث می گوید: این حدیث مربوط به دوران پیش از تجویز زیارت قبور است و وقتی پیامبر زیارت قبور را بر همگان تجویز كرد، زن و مرد در برابر آن یكسان گشته اند (سنن ترمذی:3 / 371، باب ما جاء من الرخصه فی زیاره القبور. كه این واژه صیغه مبالغه است) قرطبی می گوید: این حدیث مربوط به زنانی است كه بیشتر وقت خود را در قبرستان ها گذرانده و از این طریق حقوق شوهر خود را پایمال می سازند؛ زیرا پیامبر صلّی الله علیه وآله واژه «زوّارات» به كار برده و همه ما می دانیم 2. ابن ماجه از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل می كند: پیامبر صلّی الله علیه وآله بیرون آمد و زنانی را در حال نشسته مشاهده كرد و فرمود: برای چه نشسته اید؟ گفتند: منتظر جنازه هستیم. فرمود: غسل خواهید داد؟ گفتند: نه. فرمود: حمل خواهید كرد؟ گفتند: نه. فرمود: آن را وارد قبر خواهید كرد؟ گفتند: نه. فرمود: برگردید، از گناه كارانید، نه دارندگان پاداش) فتح الباری: 3 / 148، باب 31، زیارة القبور، حدیث 1283 (پاسخ این حدیث از نظر سند و دلالت قابل استدلال نیست؛ زیرا در سند آن، «دینار بن عمرو» وارد شده كه از نظر راوی شناسان، مجهول، كذاب، متروك و خطاكار معرفی شده است. آیا حدیثی كه راوی آن تا این حدّ ضعیف باشد، می توان به آن استدلال نمود؟

ص: 156

همچنین مضمون آن بر فرض صحت سند ارتباطی به زیارت قبور ندارد؛ زیرا نكوهش پیامبر متوجه زنانی بود كه برای انجام فریضه یا مستحبی به قبرستان نمی آمدند واین ارتباطی به زیارت قبور ندارد. نكته ای كه تذكر آن ضروری می نماید آن است كه اسلام دین فطرت و دین سهل و سمح است و پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله فرمود: آیین اسلام آیین استواری است و با آن به رفق و مدارا وارد شوید (انّ هذا الدین متین، فأوغل فیه برفق. مسند احمد، ج3، ص 199. 9) مادر مؤمنی كه فرزند رشید خود را از دست داده و جسد او را زیر خروارها خاك دفن كرده اند و قلب او سوزان است، تنها چیزی كه می تواند او را تسلی دهد زیارت قبر فرزند است. در این صورت بازداشتن مادر از چنین عمل عقلایی كه در همه جهان رواج دارد، مایه فشار روحی وی خواهد بود. آیا ممكن است شریعت اسلام از چنین عملی نهی كند، آنگاه دین را سهل و آسان بنامد؟ ! اصولاً زیارت قبور جنبه عبرت آموزی و یادآوری آخرت دارد و با قرائت قرآن و فاتحه بر عزیزان همراه است، چگونه می توان زنان را از این فیض محروم كرد؟ و به دیگر سخن، فلسفه زیارت قبور، كه یادآوری آخرت و مایه عبرت است، قابل تخصیص نیست. البته زیارت قبور باید از هر نوع گناه و خلاف پیراسته باشد و اگر به فرض، نهی هم در كار بوده، شاید برای این بوده كه در آن زمان، زنان این شرایط را رعایت نمی كردند. ساخت بنا بر روی قبور سؤال: آیا بنا، بر روی قبور جایز است؟

ص: 157

پاسخ: مشروعیت بنا بر قبور پاكان را از راه های گوناگون می توان ثابت كرد. اكنون به مواردی از آنها اشاره می كنیم: 1. سیره سلف صالح در حفظ قبور پیامبران تاریخ گواهی می دهد كه ساخت و حفظ بنا بر روی قبور اولیا و انبیا سنت دیرینه انسانی بوده و قبل از طلوع ستاره اسلام، قبور انبیای بنی اسرائیل و غیره، همگی دارای بنا بوده است و روزی كه مسلمانان این مناطق را در فلسطین و اردن و شام فتح كردند، در حفظ و صیانت آنها كوشیدند و تا به امروز به همان حالت باقی مانده است. مسلمانان نه تنها خدشه ای بر این بناها وارد نكردند، بلكه در تعمیر و نوسازی آنها و گماردن افرادی برای خدمت و حفاظت، اهتمام ورزیدند. 2. حفظ آثار، حفظ اصالت ها است اصولاً در حفظ آثار، به خصوص آثار پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله، مانند مدفن وی و قبر همسران و فرزندان و صحابه و یاران او و خانه هایی كه در آنجا زندگی كرده و مساجدی كه در آنها نماز گزارده، فایده عظیمی است كه طی مقدمه ای به آن اشاره می كنیم. امروز پس از گذشت بیست قرن از میلاد مسیح، وجود مسیح علیه السلام و مادر او مریم و كتاب او انجیل و یاران و حواریون او، در غرب به صورت افسانه تاریخی درآمده است كه گروهی از شرق شناسان در وجود چنین مرد آسمانی، به نام مسیح كه مادرش مریم و كتاب او انجیل است، تشكیك كرده و آن را افسانه ای به سان «مجنون عامری» و معشوق وی «لیلی»، تلقی می كنند كه زاییده پندارها و اندیشه هاست، چرا؟ به خاطر این كه یك

ص: 158

اثر واقعی ملموس از مسیح در دست نیست؛ مثلاً به طور مشخص، نقطه ای كه او در آن متولد گردید و خانه ای كه زندگی كرد و جایی كه در آن به عقیده نصاری به خاك سپرده شد، معلوم و روشن نیست. كتاب آسمانی او نیز دستخوش تحریف گردیده و این اناجیل چهارگانه، كه در آخر هر كدام جریان قتل و دفن عیسی آمده است، به طور مسلم مربوط به او نیست و بی تردید پس از وی تدوین شده اند. از این جهت بسیاری از محققان آن ها را از آثار ادبی قرن دوم میلادی دانسته اند. ولی اگر تمام خصوصیات مربوط به او محفوظ می ماند، به روشنی بر اصالت او گواهی می داد و برای این خیال بافان و شكاكان، جای تشكیك باقی نمی گذارد. ولی مسلمانان آشكارا خطاب به مردم جهان می گویند: هزار و چهارصد سال قبل در سرزمین حجاز مردی برای رهبری جامعه بشری برانگیخته شد و در این راه موفقیت بزرگی به دست آورد؛ و تمام خصوصیات زندگی او محفوظ است، بی آن كه كوچك ترین ابهامی در زندگی آن بزرگ مرد مشاهده گردد. حتی خانه ای كه او در آن متولد شده مشخص است و این كوه حرا است كه وحی در آنجا بر او نازل می گردید و این مسجد او است كه در آن نماز می گزارد و این خانه ای است كه در آنجا به خاك سپرده شد و اینها خانه های فرزندان و همسران و بستگان او است و این قبور فرزندان و اوصیا و خلفا و همسران او می باشد و... اكنون اگر همه این آثار را از میان ببریم، طبعاً علایم وجود و نشانه های اصالت او را از بین

ص: 159

برده ایم و زمینه را برای دشمنان اسلام آماده ساخته ایم. بنابراین ویران كردن آثار رسالت و خاندان عصمت، علاوه بر این كه نوعی هتك و بی احترامی است، مبارزه با مظاهر اصالت اسلام و اصالت رسالت پیامبر نیز می باشد. آیین اسلام، آیین ابدی و جاودانی است و تا روز قیامت آیین هدایت برای انسان ها می باشد. نسل هایی كه پس از هزاران سال می آیند، باید به اصالت آن، اذعان كنند. لذا برای تأمین این هدف، باید پیوسته تمام آثار و نشانه های صاحب رسالت را حفظ كنیم و از این طریق گامی در راه بقای دین در اعصار آینده برداریم و كاری نكنیم كه نبوت پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله به سرنوشت آیین حضرت عیسی علیه السلام دچار گردد. 3ترفیع خانه های پیامبران قرآن مجید، در آیه معروف به آیه «نور»، نور خدا را به چراغی پرفروع تشبیه می كند كه ب سان ستاره فروزان می درخشد. آنگاه در آیه بعدی جایگاه این مشعل فروزان را بیوتی می داند كه در آنها مردانی وارسته، صبح و شام خدا را تسبیح می گویند، آنجا كه می فرماید: «فی بُیُوت أَذِنَ اللّه أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْكَرَ فِیها اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالغُدُوّ وَالآصال)...». نور / 37) «[این چراغ فروزان] در خانه هایی روشن است كه خدا رخصت. داده كه قدر و منزلت آنها والا گردد و نام او در آنها یاد شود، در آن خانه ها بامدادان و شامگاهان تسبیح خدا می گویند». اكنون باید دید مقصود از آن بیوت چیست؟ مسلّماً بیت غیر از مسجد است؛ زیرا بیت از بیتوته، به معنی شب را به پایان رساندن» است و اگر به مسكن انسان بیت می گویند، از آن روست كه انسان در

ص: 160

آنجا شب را به صبح می رساند. قرآن، هر جا كه درباره معبد و پرستشگاهِ جمعی مسلمانان سخن می گوید، لفظ «مسجد» یا «مساجد» را به كار می برد و لذا این واژه در قرآن 28 بار به صورت جمع و مفرد به كار رفته است، در حالی كه هرگاه قرآن از «مسكن» و «مأوی» سخن به میان آورد، از واژه «بیت» به صورت جمع یا مفرد بهره می گیرد. لذا این واژه 66 بار در قرآن در همین مورد به كار رفته است. نتیجه این كه در زبان قرآن «بیت» و «مسجد»، مصداقاً یكی نبوده، و یكی شمردن آن دو، مدعایی بی دلیل است. به طور مسلّم، مقصود از این بیوت، بیوت انبیا و اولیا و انسان های وارسته است كه در آنها، صبح و شام، خدا را تسبیح می گویند. جلال الدین سیوطی، از انس بن مالك نقل می كند: زمانی كه رسول خدا صلّی الله علیه وآله آیه «فی بُیُوت أَذِنَ اللّه أَنْ تُرفَعَ» را در مسجد تلاوت كرد، فردی از یاران رسول خدا صلّی الله علیه وآله به پا خاست و پرسید: مقصود از این خانه ها چیست؟ پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: خانه های پیامبران. در این هنگام ابوبكر برخاست و گفت: ای پیامبر خدا، این خانه {اشاره به خانه علی و فاطمه {علیهما السلام} } از همین خانه هاست كه خدا رخصت بر رفعت و بالا بردن منزلت آنها داده است؟ پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: آری از برترین آنهاست». (الدر المنثور:6 / 203) تا این جا روشن شد كه مقصود از بیوت خانه های پیامبران است نه مساجد، اكنون باید دید مقصود از رفع چیست؟ در اینجا دو

ص: 161

احتمال است: 1. مقصود از رفع، رفع حسی است. 2. مقصود از رفع، رفع معنوی است. بنابر احتمال اوّل، مقصود، بالا بردن دیوارها و زدن سقف است، چنان كه در آیه می فرماید: «رَفَعَ سَمْكَها فَسوّاها (نازعات / 28) ولی چون قرآن درباره بیوتی سخن می گویند كه دیوار و سقف دارند طبعاً مقصود از «ترفیع»، رفع معنوی است؛ یعنی رفعت و منزلت و بزرگداشت آنها و یكی از مظاهر ترفیع این بیوت آن است كه از هر نوع آلودگی حفظ و به هنگام فرسودگی تعمیر شوند. این ویژگی ها به پاس حضور مردان بزرگی است كه در آن خانه ها به راز و نیاز پرداخته و خدا را یاد می كنند و داد و ستد، آنان را از بر پاداشتن نماز و پرداخت زكات باز نمی دارد. به پاس وجود این شخصیت ها، خدا اذن داده است كه به این آثار، از دیده تعظیم و تكریم نگریسته شود و از ویرانی و آلودگی صیانت گردد. همگی می دانیم كه پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله در خانه خود به خاك سپرده شد؛ یعنی در آن نقطه ای كه خدا را یاد می كرد و ستایش می نمود. خانه وی، به حكم این آیه، دارای ارج و احترام بوده و هر نوع ایجاد ویرانی و تخریب و ایجاد آلودگی در آن، دور از شأن آن و بر خلاف دستور قرآن است. بلكه بخشی از بیوت مدینه مدفن و آرامگاه شخصیت های بزرگی است: 2. "سقف آن را برافراشت و آن را منظم ساخت" (نازعات / 28) وبنابر روایت صحیح1، حضرت زهرا {علیها السلام} در خانه خود كه تاكنون نیز موجود است به خاك سپرده شد. حضرت هادی

ص: 162

و حضرت عسكری {علیهما السلام} نیز در خانه هایی كه خدا را پرستش می كردند به خاك سپرده شدند. در این صورت این خانه ها به تصریح آیه، دارای منزلت و رفعت هستند و تخریب آنها با مفاد این آیه ناسازگار است.

در محله بنی هاشم مدینه، تا چندی قبل خانه های حسنین و مدرسه امام صادق علیهم السلام برپا بود و نگارنده خود در سال 15ه. ش به زیارت این بیوت تشرف یافتم، ولی متأسفانه به عنوان توسعه مسجد نبوی همه این آثار نابود گردید، در حالی كه توسعه مسجد النبی صلّی الله علیه وآله با حفظ این آثار منافاتی نداشت. 4. صیانت قبور، نشانه مهر و محبت است دوستی پیامبر صلّی الله علیه وآله و خاندان او از اصول مؤكد اسلام است و آیات و روایاتی بر این مورد گواهی می دهد. پیامبر اكرم صلّی الله علیه وآله فرمود: «سه چیز است كه هر كس آن را دارا باشد، مزه شیرین ایمان را می چشد. یكی از آنها این است كه خدا و پیامبر او، نزد انسان از همه چیز محبوب تر باشند...». (جامع الاصول:1 / 37، حدیث 22{به حدیث های 20 و 21 نیز مراجعه شود}) مهر ورزیدن به پیامبر صلّی الله علیه وآله روش های گوناگونی دارد كه به برخی اشاره می كنیم: نشر سخنان و برنامه های آنها. حفظ و صیانت آثار و یادگارهای آنان. بنای یادبود بر قبور آنان. همه این امور، نوعی مهرورزی به آنان شمرده می شود. ترمذی در سنن خود نقل می كند كه: «پیامبر صلّی الله علیه وآله دست حسن و حسین {علیهما السلام} را گرفت و فرمود: هر كس مرا و این دو كودك و پدر

ص: 163

و مادر آنها را دوست بدارد، روز رستاخیز با من هم رتبه خواهد بود». {1 (جامع الاصول:9 / 157، حدیث شماره 6706) همگی می دانیم سبط اكبر پیامبر صلّی الله علیه وآله در سرزمین بقیع و سبط اصغر وی در كربلا به خاك سپرده شده اند و مرقدشان پیوسته زیارتگاه مسلمانان بوده و خواهد بود. ساختن هر نوع سایبان برای حفاظت از تربت پاك آنان نوعی ابراز محبت به دو سبط بزرگوار پیامبر صلّی الله علیه وآله است و این عمل همان پاداش را خواهد داشت كه پیامبر صلّی الله علیه وآله در روایت فوق متذكر شده است. امروز ملل زنده جهان سعی می كنند كه یاد شخصیت های ملی و مذهبی خویش {سران نظامی، سیاسی و اصلاح گران عرصه فرهنگ} را به اشكال گوناگون زنده نگه دارند و بدین خاطر پیكر آنان را با عظمت تشییع می كنند و در محلی با صفا تحت بنای مجلّلی به خاك می سپارند تا آیندگان نیز همچون نسل حاضر، شخصیت های مزبور را همواره مدنظر داشته و گرامی بدارند، ما مسلمانان نیز بایستی با شیوه های گوناگون {ساختن آرامگاه، بنای یادبود و غیره} شخصیت های برتر و بی نظیر خویش را پاس بداریم. با توجه به این ادله: الف. سیره سلف صالح در حفظ قبور انبیای پیشین. ب. صیانت آثار، حفظ اصالت ها است.. ج. حفظ ابنیه مربوط به اولیا نوعی ترفیع بیوت آنها است. د. حفظ آثار اولیا مظهر مهر و مودّت آنها است. برای احدی جای شك و تردید باقی نمی ماند كه بنای بر قبور، نه تنها مشكل شرعی ندارد، بلكه امری مطلوب و مرغوب است. حدیثی از امام صادق علیه السلام در تعمیر قبور اولیا امام

ص: 164

صادق علیه السلام فرمود: پدرم از پدرش و او از حسین بن علی و او از علی بن أبی طالب علیهم السلام نقل كرد كه پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: ای علی! تو را در سرزمین عراق می كشند و در آنجا به خاك سپرده می شوی. علی علیه السلام می گوید: به پیامبر صلّی الله علیه وآله عرض كردم: كسانی كه قبرهای ما را زیارت كنند و در آبادی آن بكوشند و پیوسته به آنجا رفت و آمد نمایند، چه پاداشی دارند؟ پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: ای اباالحسن! خدا مرقد تو و مرقد فرزندان تو را بخشی از سرزمین بهشت و قسمتی از خاك آن قرار داده است و خدا دل های انسان های بزرگوار و برگزیده از بندگان خود را به شما علاقه مند ساخته است. آنان اذیت و آزار را در راه شما پذیرا می شوند. قبور شما را آباد می كنند و آن هم برای تقرب به خدا و اظهار دوستی به پیامبر صلّی الله علیه وآله (شیخ طوسی تهذیب الاحكام 6 / 22، حدیث 5) نماز گزاردن نزد قبور اولیا سؤال: آیا نماز و دعا در كنار قبر انبیا و اولیا مشروع است؟ پاسخ: از جمله مسائلی كه وهابیان به آن حساسیت خاصی دارند، دعا نزد قبور اولیا و نماز خواندن در آن مكان ها است. (وسایل الشیعه: از ابواب مزار، باب 26، حدیث1 لطفاً دنباله حدیث را مطالعه فرمایید. ) مدتی این مسأله به عنوان عمل مكروه در میان آنان تلقی می شد. این مسأله به مرور زمان از مرحله مكروه به مرحله ممنوع سپس به مرحله شرك رسیده است. اكنون این مسأله را بر قرآن

ص: 165

وسیره مسلمین عرضه می كنیم تا حكم آن روشن شود. 1. قرآن به زائران خانه خدا دستور می دهد كه در مقام ابراهیم نمازبگزارند و می فرماید: «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَه لِلنَّاسِ وأمْنَاً واتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إبْراهیِمَ مُصَلًّی...». (بقره / 125 «(آنگاه كه كعبه را زیارتگاه مردم و جایگاهی امن قرار دادیم، واز مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود برگزینید». اكنون سئوال می شود: چرا خدا فرمان می دهد كه از مقام ابراهیم نمازگاهی برای خود انتخاب كنند. آیا مطلب جز این است كه می خواهد. از جای آن معلّم توحید، تبرك جوییم؟ در این صورت آیا میان مقام ابراهیم و مقام پیامبر اسلام، تفاوتی هست؟ ویا میان مقام پیامبران و آرامگاه آنان كه اجساد آنان را در برگرفته، فرقی هست؟ 2. طبق احادیث، پیامبر گرامی در شب معراج، در مدینه و طور سینا و بیت لحم فرود آمد و در آنجا نماز خواند جبرئیل به او گفت: ای پیامبر خدا، می دانی كجا نماز خواندی؟ تو در «طیبه» نماز خواندی كه به آنجا هجرت خواهی كرد. و در طور سینا نماز گزاردی كه خدا در آنجا با موسی سخن گفته است؛ و در بیت لحم نماز گزاردی كه عیسی در آنجا متولد شده است (جلال الدین سیوطی، خصائص كبری، 1 / 154 (آیا با توجه به این حدیث می توان بین زادگاه و آرامگاه تفاوتی قائل شد؟ یا این كه آن آیه و این روایت همگی به یك ضابطه كلی اشاره می كنند و آن این كه زمینی كه با بدن رجال توحید و مردان خدا در تماس بوده و هست؛ جای مباركی است و چه بهتر كه انسان در آن نقطه خدا

ص: 166

را عبادت كند و همه می دانیم، پرستش در این جایگاه ها، عبادت انسان ها نیست، بلكه پرستش خدا در اماكن متبرك است. گاهی تلاش های یك انسان صبور و یك زن باایمان، سبب می شود كه جای پای او، عبادتگاه شود و انسان ها در آن نقطه خدا را پرستش كنند، مانند هاجر مادر اسماعیل كه چون در راه خدا صبر كرد و رنج ها را تحمل نمود، خدا جای پای او را محل عبادت قرار داد و فرمان داد كه زائران خانه خدا، بین صفا و مروه سعی كنند، همچنان كه هاجر سعی كرده بود. اگر صبر وبردباری این بانوی بزرگ سبب شده است كه جایگاه قدم های او متبرك و محل عبادت زائران خدا گردد، چرا جایگاهی كه پیكر مطهر نبی اعظم صلّی الله علیه وآله را در برگرفته، مبارك و مقدس نباشد، در حالی كه او بیش از «هاجر» در راه خدا متحمّل مصائب و مشكلات شده است! شگفت اینجاست كه ابن قیم، شاگرد ابن تیمیه، ناخود آگاه به این حقیقت اعتراف كرده است. وی می گوید: سرانجام، بردباری هاجر و فرزند او بر دوری و تنهایی و آمادگی مادر برای ذبح فرزند، به اینجا منتهی شد كه اثر پای مادر و فرزند، مركز عبادت مردان و زنان مؤمن قرار گرفت. این سنت خداست كه به هركس از مخلوقات كه بخواهد رفعت می بخشد) ابن قیم، زاد المعاد:1 / 17، چاپ قاهره، افست، دارالفكر (3. مسلمانان جهان، چهارده قرن است كه در كنار قبر پیامبر به پرستش خدا می پردازند. اگر نماز در كنار قبور پیامبران، مكروه و یا حرام و باطل است، پس چرا احدی از صحابه و تابعان و علما

ص: 167

بر این مطلب اعتراض نكرده اند؟ و اگر كسی در مسجد پیامبر در قسمت صفه نماز بگزارد، قبر پیامبر صلّی الله علیه وآله پیش روی او قرار خواهد گرفت. آیا می توان گفت: چنین نمازی باطل و یا مكروه است؟ 4. همگی با مقام والای دخت پیامبر گرامی آشنا هستیم. او بانوی بزرگی است كه پیامبر در حق او فرمود: «فاطمه پاره تن من است، پس كسی كه او را خشمگین كند مرا خشمگین كرده است». (بخاری، صحیح، ج 5، باب مناقب قرابه رسول اللّه صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم، حدیث 3714) همین دخت پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله روزهای جمعه به زیارت قبر عموی خود حمزه می رفت، نماز می گزارد و در كنار قبر او اشك می ریخت) بیهقی، سنن، 4 / 78، حاكم، مستدرك الصحیحین، 1 / 377 (5. همسر پیامبر صلّی الله علیه وآله عایشه، سالیانی دراز پس از آن حضرت زندگی كرد و در حجره ای كه بدن پیامبر را در آن به خاك سپرده بودند، نماز می گزارد وخدا را عبادت می كرد واحدی به او چنین اعتراضی نكرد. سمهودی در وفاء الوفا یاد آور می شود كه عایشه گفت: تا روزی كه عمر را در حجره من به خاك سپردند، فاصله ای میان من و قبور سه گانه نبود، ولی از آن به بعد، دیواری میان من و قبور ساخته شد) سمهودی، وفاء الوفا، ج2، ص544) این مسأله نشان می دهد كه همسر پیامبر قریب پانزده سال در كنار قبر رسولخدا صلّی الله علیه وآله نماز گزارده و هرگز در هیچ تاریخی ذكر نشده كه وی برای اقامه نماز از حجره خارج

ص: 168

می شده است. 6. همگی می دانیم كه «حجر اسماعیل» آرامگاه هاجر و فرزند او، اسماعیل است و هیچ یك از فقها فتوا نداده است كه نماز در حجر اسماعیل مكروه ویا باطل است. اما این گروه، نه تنها نماز در كنار قبور شهدا را تحریم می كنند، بلكه معتقدند به هنگام دعا نباید به حجره پیامبر نگریست، بلكه باید رو به قبله ایستاد و دعا كرد، درحالی كه ابو جعفر منصور در حرم پیامبر از فقیه مدینه، مالك بن انس پرسید: آیا من روبه قبله بایستم و دعا كنم، یا به قبر پیامبر صلّی الله علیه وآله رو كنم و خدا را بخوانم؟ مالك در پاسخ گفت: چرا از پیامبر صلّی الله علیه وآله روی می گردانی، در حالی كه او وسیله نجات تو وپدرت آدم است. به سوی پیامبر رو كن و از او شفاعت بخواه. خدا او را شفیع تو قرار می دهد (همان، ج4، ص1376) با توجه به این دلایل ششگانه، دیگر دلیلی ندارد كه مشاهد انبیا و اولیا را حتی از زمین های موات هم بی ارزش تر بدانیم، در حالی كه نماز در آن اماكن صحیح ومقبول است. 11 سوگواری برای شهیدان سؤال: عزاداری برای شهیدان راه حق چه فلسفه ای دارد؟ پاسخ: فلسفه عزاداری برای شهیدان راه حق، همان بزرگداشت یاد آنان و حفظ مكتب آنها است؛ مكتبی كه اساس آن را فداكاری در راه دین و تن ندادن به ذلّت و خواری تشكیل می دهد. منطق آنان چنین بوده است كه «مرگ سرخ به از زندگی ننگین است». آنان برای سربلندی دین خدا و عزّت مؤمنان به شهادت رسیده اند. گرامی داشت آنان سبب می شود كه منطق آنها پا برجا

ص: 169

بماند و ملت ها از آنها درس آموخته و راه آنها را ادامه دهند. شهید به سان شمعی است كه می سوزد و پیرامون خود را روشن می سازد؛ زیرا با ریختن خون و پایان بخشیدن به حیات مادّی، جامعه را از بند بندگی و حكومت ستمگران آزاد می سازد. آیا بزرگداشت چنین افرادی از نظر منطق و عقل، كاری نكو و پسندیده نیست؟ جایی كه پیامبر برای از دست رفتگان عادی می گرید و دیگران نیز ناله سر می دهند، آیا جا ندارد كه برای احیای مكتب شهادت و تكریم از شهیدان، به مناسبت های گوناگون، بزرگداشتی انجام گیرد و مجالس تشكیل شود؟ در میان شهدای راه حق بیشترین مجالس به نام حسین بن علی علیه السلام ابوالشهدا، رهبر آزادگان، منعقد می گردد؛ زیرا او بیش از دیگر شهیدان راه حق، راه و رسم آزاد زیستن و زیر بار ظلم و ستم نرفتن را به جهانیان آموخت. او مرگ شرافتمندانه و جان سپردن زیر ضربات شمشیر دشمن را بر زندگی ذلّت بار برگزید و سرانجام در «بستر شهادت» به لقاء اللّه پیوست. او دلباخته ایثار و فداكاری در راه اعلای كلمه حق بود، از این جهت با چهره باز و لبی خندان به استقبال شهادت شتافت. نشان مرد مؤمن با تو گویم اگر مرگش رسد خندان بمیرد دشمن دست خود را برای امان دادن به سوی او دراز كرد، ولی او دست رد بر سینه نامحرم زد و امان دشمن را نپذیرفت؛ زیرا می دانست كه در پذیرش امان، ذلت و خواری و مرگ واقعی است. آنچه نگارش یافت، ترجمه مطلبی است كه محقق تاریخ ابن ابی الحدید درباره سرور آزادگان حسین بن علی علیه

ص: 170

السلام دارد. شایسته است با تعبیر او آشنا شویم: «سیّد أهل الإباء، الذی علّم الناس الحمیّه والموت تحت ظلال السیوف اختیاراً له علی الدنیّة، أبو عبد اللّه الحسین ابن علی بن أبی طالب علیه السلام. عرض علیه الأمان فأنف من الذل، وخاف من ابن زیاد أن یناله بنوع من الهوان، إن لم یقتله فاختار الموت علی ذلك». (شرح نهج البلاغه:3 / 249) از این بیان پاسخ دو پرسش دیگر روشن گشت: 1. آیا مذهب شیعه، مذهب اندوه و گریه است؟ 2. چرا برای امام حسین علیه السلام عزاداری می كنید، با این كه او در بهشت است؟ گریه برای اهل بهشت چه ثمری دارد؟ در پاسخ سؤال نخست یادآور می شویم: مذهب شیعه مذهب حق طلبی و عدالت جویی و جهاد و مبارزه در این راه است و هرگز مذهب گریه و ناله نیست، ولی در عین حال ب سان پیامبر گرامی و یارانش برای عزیزان از دست رفته متأثر می شوند و قلوب آنان از عاطفه به اهل بیت علیهم السلام موج می زند و آثار خود را در زندگی می گذارد. به تعبیری دیگر، سرودن اشعار مذهبی همراه با اظهار عواطف و تأثر، نوعی همدردی و همراهی با شهیدان راه حق است و از این طریق، خواهان حفظ مكتب آنهاست؛ مكتبی كه اساس آن را فداكاری در راه دین و تن ندادن به ذلت و خواری تشكیل می دهد. اگر این مجالس تعطیل شود و یاد شهدا در هر سال تجدید نگردد، مكتب ایثار و شهادت به فراموشی سپرده می شود. شیعیان با برپا كردن مجالس سوگواری در ماه های محرم و صفر، منطق حسین بن علی علیه السلام را كه منطق همه

ص: 171

شهداست، احیا می كنند. درباره پرسش دوم خاطر نشان می سازیم: گریه بر امام حسین علیه السلام نه به خاطر این است كه اكنون در بهشت به سر می برد، مسلّماً از این جهت باید خوشحال و شادمان باشیم، گریه ما به خاطر آن ظلم ها و ستم هایی است كه بر وی روا داشته شد و دردانه پیامبر صلّی الله علیه وآله با لب تشنه با 72 تن از یاران و خاندانش در كنار نهر آب جان سپرده است. گریه پیامبر بر عموی خویش حمزه، نه به خاطر این بود كه او با فرشتگان همنشین است، بلكه به خاطر ستم ددمنشانه ای است كه بر او روا داشته بودند و هند جگرخوار، همسر ابوسفیان دستور داده بود شكم او را پاره كنند و جگرش را بیرون آورند تا به دندان خویش آن را بساید. اكنون دامن سخن را كوتاه می كنیم. سخن درباره فلسفه شهادت امام حسین علیه السلام كه با آن اسلام را نجات داد، مجال دیگری می طلبد.

داور در مورد آن مسأله، قرآن است. در سرتاسر تاریخ، در میان شیعیان، غیر از قرآن كنونی و موجود در تمام اعصار، قرآن دیگری نبوده است و هم اكنون صدها هزار قرآن مخطوط و مطبوع در كتابخانه های عمومی و خصوصی و خانه های شیعیان موجود است و جز همین قرآنِ موجود در نزد همه مسلمانان، قرآنی حتی با اندكی اختلاف در میان آنان وجود ندارد. نسبت تحریف به شیعه، افترایی ناجوانمردانه است كه از ناآگاهی یا دشمنی با شیعه سرچشمه می گیرد. تنها وجود چند روایت در كتب حدیث كه به ظاهر حاكی از تحریف است، دستاویز مخالفان قرار گرفته و شیعه را متّهم كرده اند كه اعتقاد به تحریف دارد، در حالی كه این روایات به خاطر تضاد با قرآن، فاقد ارزش است و اگر بنا باشد وجود روایات تحریف در كتب حدیثی، دلیل بر چنین عقیده ای باشد، مذاهب دیگر را نیز باید به تحریف متهم كرد؛ زیرا در كتاب های حدیثی آنان روایات تحریف فراوان است و چنان كه بارها گفته ایم، كتاب های حدیثی، كتاب های اعتقادی نیستند و اصول عقیدتی را باید از منابع قطعی مانند قرآن مجید، عقل روشن و قاطع و روایات متواتر و متضافر اخذ كرد. در این بخش كلمات برخی از بزرگان شیعه را درباره عدم تحریف نقل می كنیم، امّا پیش از آن، به اثبات اصل عدم تحریف می پردازیم: زمزمه تحریف قرآن مجید بیشتر از طرف مسیحی ها و یهودی ها ساز شده است. از آنجا كه به شهادت مسلّم تاریخ، كتب آسمانی این دو قوم با گذشت زمان، دستخوش تحریف و تغییر گشته و اعتبار و ارزش اصلی خود را از دست داده است، آنان

ص: 173

كوشش می كنند كه قرآن كریم را نیز به شائبه تحریف آلوده سازند! تاریخ با قاطعیت گواهی می دهد كه نسخه های «تورات» بارها در جریان حوادث مختلف تاریخی خصوصاً در حمله بخت نصر به بیت المقدس از میان رفته و عدّه ای از رجال مذهبیِ یهود، آن را بعداً به رشته تحریر درآورده اند. (به كتاب های "قاموس كتاب مقدس" و "الهدی الی دین المصطفی" مراجعه شود) به گواهی تاریخ، انجیل های چهارگانه نیز سالها پس از حضرت مسیح علیه السلام به وسیله عدّه ای به رشته تحریر درآمده و بدین ترتیب از انجیلی كه به صورت یك كتاب آسمانی بر حضرت عیسی علیه السلام نازل شده، نشانی در دست نیست. (به كتاب های "قاموس كتاب مقدس" و "الهدی الی دین المصطفی" مراجعه شود (كسانی كه تمام معارف و اصول مذهبی خود را بر اساس چنین كتاب هایی بنیان گذاشته اند؛ مایلند قرآن را نیز به همان سرنوشت متهم سازند. از این رو مدعی شده اند كه قرآن هم با گذشت زمان دستخوش تحریف شده است. در حالی كه نحوه جمع آوری و نگهداری قرآن كریم در تمام ادوار تاریخ اسلامی، اساساً با تاریخ تورات و انجیل در ادوار یهودیّت و مسیحیّت قابل مقایسه نیست. تاریخ نشان می دهد كه وضع قرآن كریم در هیچ كدام از ادوار اسلامی دچار ابهام و پیچیدگی نبوده است. در این باب باید به دو نكته كه پاسخ بسیاری از سؤالات را در خود نهفته دارد، توجّه كنیم: 1. قرآن كریم كتابی بود كه در همه شؤون زندگی اجتماعی مسلمانان، انقلابی ایجاد كرد. قرآن زندگی سابق آنها را درهم كوبید و به جای آن یك زندگی نوین، بر اساس ایمان و اصول انسانی

ص: 174

پدید آورد. بنابراین، قرآن كتابی بود كه با شؤون اصلی زندگی مسلمانان ارتباط داشت و آنها سیاست، اقتصاد، قوانین اخلاقی و حتّی آداب و رسوم معاشرت خانوادگی خود را از این كتاب آسمانی می گرفتند. در شبانه روز پنج بار در نمازها با آن سر و كار داشتند و بالاخره در همه حوادث روزمرّه، اوّل به قرآن و سپس به سنّت و روش پیامبر اكرم صلّی الله علیه وآله مراجعه می كردند. در این صورت، كتابی كه تا این اندازه با زندگی مردم آمیخته و تا این حد مورد مراجعه و استفاده آنها بوده، چگونه ممكن است مورد تحریف واقع شود و افكار عوام یا خواص متوجّه آن نگردد؟ احتمال این، كه در قرآن تحریف واقع شده و كسی متوجّه آن نگردیده، به مانند این است كه احتمال دهیم در قانون اساسی ملّت بزرگی، تغییری ایجاد شود، ولی كسی متوجّه آن نگردد. آیا ممكن است موادّ قانون اساسی یك ملّت دستخوش تحریف شود، ولی مردم نفهمند و سر و صدای آن بلند نشود؟ نقش قرآن در زندگی اجتماعی مسلمانان، به مراتب بیش از نقش یك قانون اساسی در زندگی ملّت های امروز بوده، و بدین ترتیب آن چنان افكار متوجّه آن بود كه اگر كمترین تحریف در آن رخ می داد، با عكس العمل شدیدی مواجه می گردید و اعتراض ها از هر ناحیه شروع می شد. 2. تاریخ مربوط به جمع آوری قرآن در زمان پیامبر اكرم صلّی الله علیه وآله و اهمیّت فوق العاده وویژه ای كه آن حضرت و مسلمانان به حفظ و كتابت قرآن نشان می دادند، ثابت می كند كه حتّی كم شدن كلمه ای از قرآن كریم به هیچ وجه امكان نداشته

ص: 175

است. به شهادت تاریخ، در زمان پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله عدّه زیادی از مسلمانان دانشمند كه تعداد آنان را تا چهل و سه نفر نوشته اند (تاریخ القرآن زنجانی، فصل ششم، ص 20 (به دستور آن حضرت هر آیه و یا سوره ای را به محض نزول، می نوشتند و این نوشته ها با اهتمام و كوشش هرچه تمام تر در میان مسلمانان نگهداری می شد. معروف ترین آنها كه اهتمامشان به نوشتن قرآن به مراتب بیش از دیگران بود، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام و زید بن ثابت بودند و بدین ترتیب از قرآن هایی كه به وسیله این افراد نوشته می شد، نسخه های متعدّدی در میان مسلمانان وجود داشت كه در قرائت و استفاده از قرآن، مرجع شبانه روزی همه مسلمانان بود. علاوه بر این، عدّه زیادی از مسلمانان، آیات و سوره های قرآن را از بر كرده بودند. اینها در كار حفظ قرآن بسیار دقیق بودند و سعی داشتند حتّی كلمه ای از این كتاب آسمانی را فروگذار نكنند. این عدّه كه به آنها «قاریان» گفته می شد، پیوسته مورد مراجعه و استفاده مردم در قرائت قرآن بودند. توجّه مسلمانان و قاریان به حفظ و نگهداری قرآن به حدّی بود كه روزی میان «اُبیّ بن كعب» و «عثمان» خلیفه وقت درباره آیه «وَالَّذِینَ یَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّه وَلاَ یُنْفِقُونَها فِی سَبیلِ اللّه» اختلافی رخ داد، عثمان مدّعی بود كه وحی الهی «الّذین» است بدون واو و باید این كلمه {و} از نسخه های قرآن حذف گردد، ولی «ابی» می گفت ما از رسول خدا این آیه را همان طور كه در قرآن ها موجود است شنیده ایم. بگو مگو میان دو نفر درگرفت. ناگهان «اُبی» با

ص: 176

شدّت هر چه تمام تر گفت: «هر كس بخواهد این حرف را از قرآن بردارد، شمشیر بر می گیرم و خون او را می ریزم!» پافشاری «اُبی» سبب شد كه خلیفه حرف خود را پس بگیرد. { (الدر المنثور:4 / 379) وقتی بحث بر سر تغییر یك حرف از قرآن به چنین ماجرایی منجر شود، آیا می توان گفت كه قرآن دستخوش تحریف شده و آیاتی از آن حذف گردیده است؟ علاوه بر دو مطلب اساسی فوق، باید توجّه داشت كه در آیات متعدّدی از قرآن كریم، به مسأله عدم تحریف قرآن و این كه این كتاب آسمانی از تغییر و تبدیل مصون خواهد بود، تصریح شده است؛ آنجا كه می فرماید: «إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ». ) سوره حجر، آیه 9 «(ما قرآن را نازل كردیم و به طور قطع نگهدار آنیم!».. علما و دانشمندان اسلامی نیز در كتاب های تفسیر و كلام تصریح كرده اند كه دانشمندان مسلمان اجماع دارند كه در قرآن تحریفی رخ نداده و اگر احیاناً در میان دانشمندان كسی پیدا شده كه معتقد به موضوع تحریف بوده، بر اثر پاره ای از اخبار مجعول است كه بعضی از مغرضین در كتب احادیث وارد كرده اند. بدیهی است این گونه اخبار از درجه اعتبار ساقط است و یا اخباری بوده كه معنی و مفهوم واقعی آن را كشف نكرده اند. 2 مصحف فاطمه {علیها السلام} سؤال: گفته می شود شیعیان قرآنی به نام «مصحف فاطمه {علیها السلام}» دارند، این مطلب تا چه اندازه صحت دارد؟ پاسخ: واژه «صحف» در قرآن به معنای مطلق كتاب آمده است، چنان كه می فرماید: «وَإِذا الصُّحُفُ نُشِرَتْ». (تكویر:10 «(آنگاه كه نامه های اعمال منتشر گردد».

ص: 177

«إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الأُولی * صُحُفِ إِبْراهیمَ وَمُوسی». (اعلی:18 و 19) «این، در صحیفه های نخستین، در كتاب ابراهیم و موسی است». و همچنین «مصحف» نیز از همین ماده اخذ شده و به معنای دفتر یا كتاب جلد شده به كار می رفت و در صدر اسلام حتی پس از درگذشت پیامبر، مصحف» نام قرآن نبود بلكه هر كتاب مجلّدی را مصحف می نامیدند. ابن ابی داوود سجستانی در باب گردآوری قرآن، در مصحفی از محمد بن سیرین نقل می كند: وقتی پیامبر صلّی الله علیه وآله درگذشت، علی علیه السلام چنین گفت: «سوگند یاد كرد علی كه ردا بر دوش نیندازد مگر برای نماز جمعه، تا این كه قرآن را در مجلدی جمع كنم». ونیز ابوالعالیه نقل می كند: «آنان قرآن را در خلافت ابوبكر در مصحفی جمع كردند». و نیز نقل می كند: «عمر بن خطاب فرمان به گردآوری قرآن داد و او اول كسی است كه قرآن را در مصحف جمع كرد)». كتاب مصاحف، نگارش حافظ ابوبكر عبداللّه بن ابی داوود سجستانی، ص 10 9 (این جمله ها حاكی است كه در آن روزگار، مصحف به معنای دفتر بزرگ و یا كتابی مجلد بوده كه اوراق را از پراكنده شدن حفظ می كرده، سپس به مرور زمان اختصاص به قرآن یافته است. اتفاقاً روایات پیشوایان ما حاكی است كه حتی در زمان آنان، لفظِ مصحف به معنای كتاب و یا دفتر مكتوب بوده است. امام صادق علیه السلام فرمود: «هر كس قرآن را از روی برگ های مجلد بخواند، از چشم خود بهره می گیرد)». اصول كافی:2 / 613) و نیز در حدیثی دیگر آمده است: «خواندن قرآن از روی برگ های

ص: 178

مجلد، عذاب را از پدر و مادر كم می كند». (اصول كافی:2 / 613) مورّخان درباره ترجمه خالد بن معدان می نویسند: «خالد بن معدان دانش خود را در دفتری ضبط كرده بود كه آن دكمه ها و دستگیره داشت». (المصاحف سجستانی، ص134 و135 (خالد بن معدان از تابعین بوده و هفتاد صحابی را درك كرده است. و ابن اثیر ترجمه او را در ماده كلاعی آورده است. {2} (اللباب فی تهذیب الأنساب، ابن اثیر:3 / 62و63 (پس تا اینجا روشن شد كه تا پایان قرن اول، لفظ «مصحف» به معنای كتاب مجلد و یا دفترچه جلد شده بود كه افراد دانش و آگاهی خود را در آن ضبط می كردند. اگر بعدها قرآن را مصحف گفته اند، چون از ذهن ها بیرون آمد و بر برگ ها نوشته شد و به صورت مجلّد درآمد. با توجه به این مسأله، نباید در شگفت باشیم كه دخت گرامی پیامبر دارای مصحفی باشد و دانش و آگاهی های خود را، كه از پدر بزرگوارش برگرفته بود، در آن بنویسد و برای فرزندان خود، به صورت بهترین میراث، به یادگار بگذارد. خوشبختانه فرزندان فاطمه {علیها السلام} حقیقت و واقع این مصحف را شناسانده وگفته اند: این مصحف، جز یك رشته آگاهی هایی كه از پدر بزرگوارش شنیده و یا از طریق دیگر به دست آورده، چیز دیگری نیست. اكنون برخی از روایات را می آوریم: حسن بن علی {علیهما السلام} فرمود: «نزد ما جامعه ای است كه در آن حلال وحرام وارد شده و مصحف فاطمه {علیها السلام} هست در حالی كه در آن كلمه ای از قرآن نیست بلكه املای رسول خدا صلّی الله علیه وآله و خطّ علی علیه

ص: 179

السلام است و همگی در اختیار ماست». (. بصائر الدرجات، الصفار، ص 157و 158) امام علیه السلام با عنایت كامل یادآور می شود كه در آن حلال و حرامی نیست تا مبادا تصور شود وحی تشریعی بر دخت پیامبر نازل می شده است. امام صادق علیه السلام در روایت دیگر در توصیف مصحف فاطمه می گوید: «به خدا سوگند، كلمه ای از قرآن شما در آن نیست. راوی می گوید: پرسیدم: آیا در آن دانش است؟ امام در پاسخ می گوید: بله، ولی نه از دانش های معمولی». ) كافی، همان، حدیث1 (با توجه به آنچه گفته شد، روشن می گردد كه مصحف فاطمه {علیها السلام} ارتباطی به قرآن ندارد و كسانی كه آن را دستاویزی برای تحریف قرآن قرار داده اند، اگر مغرض نباشند، ناآگاهانه و بدون تحقیق درباره واقعیت آن سخن می گویند. اكنون واقعیت را برای خوانندگان بیان می كنیم: «محدّث» در اسلام یكی از معارف مسلم در میان علمای اسلام، وجود افراد «محدَّث» در میان مسلمانان است. فرد «محدَث» پیامبر نیست و بر او وحی نازل نمی شود، ولی در عین حال، فرشتگان، با وی سخن می گویند و سخن آنان را می شنود، و لذا او «محدَّث» بر وزن اسم مفعول نام گرفته است؛ زیرا كه فرشته با او «حدیث» می گوید. بخاری نقل می كند كه پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: «در میان پیشینیان از بنی اسرائیل، مردانی بودند كه با آنها از عالم غیب سخن گفته می شد، بدون این كه پیامبر باشند. و اگر در میان امت من چنین فردی باشد، آن عمر بن خطاب است». (بخاری، صحیح، ج2، ص 194، باب مناقب عمر بن الخطاب (روایت درباره «محدّث» در میان امت اسلامی از

ص: 180

طریق اهل سنت و سخنان آنان در تفسیر این واژه بیش از آن است كه در این جا نقل شود، و شارحان صحیح بخاری در این مورد، توضیحات كافی داده اند. (ارشاد الساری بشرح صحیح البخاری، ج6، ص 99 (كلینی در كتاب كافی بابی تحت عنوان «إنّ الأَئِمَّه مُحَدَّثُونَ، مُفَهّمُونَ» آورده و روایاتی در این مورد نقل كرده است. تمام این روایات حاكی از آن است محدّث به كسی می گویند كه صوت فرشته را می شنود، ولی او را نمی بیند. آنگاه اضافه می كند: ائمه اهل بیت علیهم السلام همگی «محدّث» هستند. (اصول كافی، ج1، ص 325 327) فاطمه «محدَّثه» است دخت گرامی پیامبر صلّی الله علیه وآله به خاطر كمال وجودی، از افراد «محدّث» به شمار می رود؛ یعنی صدای فرشته را می شنید، ولی او را نمی دید و این جریان، زمانی رخ داد كه پدر والامقامش درگذشت. غم و اندوه او را فرا گرفت. در این هنگام جبرئیل امین به فرمان الهی فرود آمد. اخباری را از آینده، برای او بازگو می نمود و از این طریق، مایه تسلیت و تسلّی خاطر او را فراهم می آورد. اكنون ویژگی های مصحف فاطمه {علیها السلام} را از زبان فرزندان او بیان می كنیم: امام صادق علیه السلام می فرماید: آنگاه كه خدا پیامبرش را قبض روح كرد، اندوه فراوانی فاطمه {علیها السلام} را در برگرفت. خداوند فرشته ای را فرستاد تا او را تسلیت بگوید. فاطمه {علیها السلام} امیر مؤمنان را از آنچه می شنید، آگاه ساخت. علی علیه السلام فرمود: هرگاه صدای فرشته را شنیدی، مرا آگاه كن تا آنچه می گوید، بنویسم. این گزارش ها كه از طریق فرشته به فاطمه {علیها السلام} می رسید و او

ص: 181

در اختیار علی علیه السلام می نهاد، در دفتری جمع شد و نام مصحف به خود گرفت، ولی در آن چیزی از حلال و حرام نیست، بلكه تنها گزارش هایی از آینده است. (كافی، ج1، باب فیه ذكر الصحیفه، حدیث2) 3 مصحف علی علیه السلام سؤال: آیا علی بن ابی طالب علیه السلام مصحفی جداگانه داشته است؟ پاسخ: این سؤال به دو شیوه مطرح می شود: گاهی می گویند مقصود از مصحف علی علیه السلام چیست؟ گاهی هم گفته می شود مقصود از كتاب علی علیه السلام چیست؟ مقصود از مصحف علی علیه السلام جمع آوری قرآن به ترتیب نزول است. ابن ندیم در «فهرست» می نویسد: امیرمؤمنان احساس كرد كه مردم درگذشت پیامبر را به فال بد گرفته اند، سوگند یاد كرد كه ردا بر زمین نگذارد، مگر این كه قرآن را گردآوری كند. او قرآن را در سه روز جمع آوری كرد و به مسجد آورد. (تاریخ القرآن، ص 76، تألیف ابوعبداللّه زنجانی{م1360ه} چاپ قاهره، با مقدمه احمد امین مصری) یعقوبی می نویسد: علی بن ابی طالب علیه السلام پس از درگذشت پیامبر خدا، قرآن را جمع كرد و آن را بر هفت جزء تقسیم نمود. آنگاه همه اجزای هفتگانه و سوره های وارد در آن را یادآور می شود. ) تاریخ یعقوبی{ابن واضح اخبار?، ج2، ص126 (دقت در فهرستی كه یعقوبی از قرآن علی علیه السلام ارائه كرده، نشان می دهد كه كوچك ترین اختلافی در عدد سوره ها با قرآن فعلی ندارد، واگر اختلافی هست در كیفیت جمع سوره های قرآن است. اگر چنین مصحفی دارای واقعیت باشد، كوچك ترین منافاتی با صیانت قرآن از تحریف ندارد، این تنها علی علیه السلام نیست كه قرآن را به شكلی

ص: 182

كه مورد نظرش بود، جمع كرد، بلكه مصحف عبداللّه بن عباس نیز چنین تفاوتی داشت. اكنون وقت آن رسیده است كه به صورت دوم سؤال پاسخ بگوییم: كتاب علی علیه السلام چیزی است كه امیرمؤمنان علی علیه السلام در حال حیات رسول خدا صلّی الله علیه وآله آن را نوشته است وی آنچه از پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله از حلال و حرام و دیگر مطالب می شنید، همه را می نوشت، مجموع احادث مسموع از رسول خدا صلّی الله علیه وآله كه به املای او و نگارش علی علیه السلام بود، «كتاب علی» نام گرفته است و این كتاب دست به دست، در خاندان رسالت می گشت و احیاناً امام باقر و امام صادق {علیهما السلام} با مراجعه به آنها احكامی را بیان می كردند. نجاشی، دانشمند رجالی شیعه، در ترجمه محمد بن عذافر صیرفی از پدرش نقل می كند: با حكم بن عتیبه نزد امام باقر علیه السلام بودم، حَكَم پیوسته از امام باقر علیه السلام سؤال می كرد. او نیز پاسخ می داد، ولی در موردی، میانشان اختلاف به وجود آمد، امام باقر علیه السلام به فرزندش امام صادق علیه السلام گفت: فرزندم! برخیز و كتاب علی علیه السلام را بیاور. او رفت و از درون خانه كتاب بزرگی كه به صورت طومار پیچیده شده بود، آورد، امام علیه السلام نقطه مورد نظر خود را پیدا كرد و به حكم بن عتیبه گفت: این خط علی علیه السلام و املای رسول خدا صلّی الله علیه وآله است. آنگاه رو به او كرد و گفت: تو و دوستت سلمه بن كهیل و دوست دیگرت ابوالمقدام، به هر جا روید، دانشی

ص: 183

استوارتر از دانش كسانی كه جبرئیل بر آنها نازل می شد پیدا نمی كنید. ) رجال نجاشی، شماره ترجمه 967) از روایات دیگر چنین برمی آید كه طول این كتاب هفتاد ذراع و ضخامت آن به اندازه ران شتر و كتاب به صورت طوماری پیچیده شده بود. امیرمؤمنان علیه السلام علاوه بر این كتاب، كتاب دیگری به نام صحیفه دارد كه احكام دیات در آن جمع شده است و روایات فراوانی از این صحیفه در كتب حدیثی آمده است. محقق فرزانه، مرحوم جناب میرزا علی میانجی، به گردآوری روایاتی كه از صحیفه در كتاب های حدیثی وارد شده، همّت گمارده و همه را جمع كرده است. (مكاتیب الرسول، ج1، صص 66 71 (و ما نیز درباره كتاب علی علیه السلام و صحیفه وی، در كتاب «تاریخ الفقه الاسلامی وادواره» به تفصیل سخن گفته ایم. (تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره، ص 118) در پایان یادآور می شویم: امام علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندان و شیعیان او، از نخستین روز درگذشت پیامبر صلّی الله علیه وآله كه كتابت حدیث تحریم شد، اقدام به كتابت و یا صیانت حدیث رسول خدا صلّی الله علیه وآله كردند و به ممنوعیت های سیاسی، كه بعد از 100 سال با شكست مواجه شد، اعتنایی نكردند و این موضوع مستقلی است كه در جای خود باید درباره آن گفتگو كنیم. 4 اندیشه اهتمام به دعا بیش از قرآن سؤال: چرا شیعه به كتاب های دعا بیش از قرآن اهتمام می ورزد؟ پاسخ: در آموزه های دینی، كه از ائمه اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است، چنین مطلبی كه به دعا بیش از تلاوت قرآن باید بها داد،

ص: 184

وجود ندارد. قرآن، معجزه جاودان و آخرین حلقه از كتب آسمانی است كه پیوسته بر تارك اعصار می درخشد و روایات زیادی در تأكید بر قرائت و حفظ و تلاوت آن با صدای خوش رسیده و در این مورد كتاب های ویژه ای به نگارش درآمده است. كافی است در این مورد به كتاب «قرآن در روایات اهل بیت علیهم السلام» كه در ایران و مصر منتشر شده است، مراجعه كنید. مراجعه به این كتاب، عظمت و اهمیت این كتاب آسمانی را نزد پیشوایان به روشنی ثابت می كند. هم اكنون در جمهوری اسلامی ایران، اهتمام فراوانی به حفظ قرآن در میان برادران و خواهران و حتی نونهالان پدید آمده است. تا آنجا كه كودكانی در سن 5 سالگی یا كمی بیشتر، حافظ كل قرآن شده و در مسابقات بین المللی برنده جوایز گشته اند و در داخل كشور نیز همه ساله مسابقات بین المللی برگزار می شود و با دعوت از داوران بین المللی، برگزیدگان رشته های حفظ، ترجمه و تفسیر با اعطای جایزه تشویق می شوند. و نیز رسانه ای ویژه قرآن تأسیس شده كه 24 ساعته، برنامه های قرآنی اجرا و پخش می كند. توجه ویژه به ادعیه در میان مردم، بیشتر در مورد دعای كمیل و ندبه است كه به صورت دسته جمعی در شب های جمعه و صبح جمعه خوانده می شود و همین سبب شده است این توهم پیش آید كه عنایت به دعا بیش از عنایت به قرآن است. از آنجا كه در میان اهل سنّت چنین ادعیه بلیغ و رسا و سازنده ای كمتر وجود دارد، لذا عنایت آنان به دعا بسیار كم است و همین سبب شده است كه عنایت شیعه به

ص: 185

دعا چشمگیرتر به نظر آید. خواندن «دعا» و راز و نیاز با خدا، از والاترین مراتب عبادت و پرستش خدا است كه در حق آن گفته شده است: «الدعاء مخّ العبادة» (سفینه البحار:1، ماده دعا (: «راز و نیاز با خدا، مغز عبادت است».

كه برای موسی از خاندانش وزیری معین نمودی، برای من نیز از اهل بیتم وزیری معین فرما». در این لحظه فرشته وحی فرود آمد و آیه یاد شده را برای پیامبر خواند. این شأن نزول را علاوه بر علمای شیعه، 66 تن از محدثان و متكلمان بزرگ اهل سنت با مختصر تفاوتی، در كتاب های خود آورده اند. محقق فرزانه علاّمه امینی مصادر آن را در كتاب شریف «الغدیر» آورده است. (الغدیر، ج3، ص 156 تا 162 (اكنون باید دید چگونه این آیه مسأله امامت را مطرح می كند: توضیح این كه: «ولی» در آیه یاد شده به معنی سرپرست و كسی است كه زمام امور را به دست گیرد، لذا پدر و حاكم را ولی می خوانند و می گویند: «الأب ولیّ الطفل»، و «الحاكم ولیّ القاصر». از آنجا كه محور سخن «ولی مؤمنان» است، طبعاً، مقصود از «ولیكم اللّه» امام و حاكم آنها خواهد بود، حتی قرائن موجود در آیه و شأن نزول آن، روشن ترین گواه است كه مراد از «ولی»، امامت و سرپرستی است. اینك قرائن: 1. اگر مقصود از «ولی» در «ولیّكم» غیر از ولایت و زعامت دینی و مقام سرپرستی باشد، مثلاً گفته شود مقصود از آن «محبّ» و «ناصر» است، در این صورت منحصر كردن مقام به سه فرد، بی جهت خواهد بود، زیرا همه افراد با ایمان، محب و دوست و ناصر و یار یكدیگرند و اختصاص به این سه نفر ندارد. 2. ظاهر آیه این است كه تنها این سه تن بر جامعه مسلمانان ولایت دارند، در این صورت باید گروهی كه ولایت دارند، غیر از گروهی باشند كه تحت ولایت هستند. اگر

ص: 187

ولی را به معنی رهبر و سرپرست امور مسلمانان بگیریم، طبعاً این دو گروه از هم جدا و متمایز می شوند، امّا اگر آن را به معنی دوست و یاور بگیریم، این دو گروه، یكی می شوند؛ زیرا همه افراد، محب و دوست یكدیگر و ناصر و یاور هم هستند. 3. هرگاه مقصود دوستی و نصرت باشد، می بایست تنها به «الّذینَ آمَنُوا» اكتفا شود و دیگر به آوردن این جمله كه «در حال ركوع زكات می دهند»، نیازی نباشد، زیرا در جامعه با ایمان، همه افراد با یكدیگر دوست و یاور هستند؛ خواه در حالت ركوع زكات بدهند یا نه. از این رو مفاد آیه، همان است كه پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله، در یكی از سخنانش فرموده است: «ای علی! تو پس از من ولیّ هر فرد با ایمان هستی». (مستدرك حاكم، ج3، ص 111؛ مسند احمد، ج4، ص 437) لفظ «بعدی» گواه بر این است كه مقصود از «ولی» همان مقام رهبری و حكومت و سرپرستی در امور دینی و دنیوی است، نه محبت و دوستی؛ زیرا اگر دوستی بود، به زمان درگذشت پیامبر صلّی الله علیه وآله اختصاص نداشت. 4. آیه «أولوا الامر» آیه پیشین تنها آیه ای نیست كه امامت و ولایت را به صورت یك اصل مطرح می كند، بلكه آیه اطاعت «اولو الامر» نیز نمونه ای دیگر است، چنان كه می فرماید: «یا أَیُّها الّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُول وَأُولی الأمْرِ مِنْكُمْ...». (نساء / 59) «ای كسانی كه ایمان آورده اید، خدا را اطاعت كنید و از پیامبر و اولیای امر خود فرمان برید...». «اولو الامر» در آیه كه به معنای «فرمانروایان» است، حاكی از

ص: 188

فرمانروایی گروهی است كه اطاعت آنان در كنار اطاعت خدا و رسول، قرار گرفته است. فخررازی در تفسیر خود، بیان شیوایی دارد و می گوید: از این كه اولوالامر در كنار خدا و رسول، قرار گرفته، باید گفت كه صاحبان این منصب، معصوم از گناه و پیراسته از خطا بودند؛ زیرا {گذشته از این كه در كنار دو فرد معصوم {خدا و پیامبر}واقع شده اند و باید با آن دو همگون باشند}، از این كه اطاعت «اولو الأمر» بدون قید و شرط لازم شمرده شده، باید گفت این فرمانروایان، انسان های معصومی هستند كه پیراسته از گناه و خطا می باشند و اگر غیر آن بود، حتماً باید حدود اطاعت آنها محدود گردد، در حالی كه قرآن، بدون حدّ و مرز اطاعت آنها را لازم شمرده است. (مفاتیح الغیب معروف به تفسیر رازی:10 / 144 (این دو آیه {آیه های ولایت و اولو الامر } مسأله امامت را به طور مستقل مطرح می كند، در حالی كه برخی از آیات هر چند مسأله امامت را مطرح نمی كند ولی شأن نزول آن حاكی است كه در این مورد نازل شده است، مانند آیه «اكمال». 5. آیه اكمال «اَلْیَومَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دینَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتی وَرَضیتُ لَكُمُ الإسْلامَ دِیناً...». (مائده / 3)

«امروز دین شما را برای شما كامل ساختم و نعمت خویش را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم...». مفسران و گروهی از محدّثان، نزول این آیه را در حجه الوداع در روز غدیر خم روزی كه علی علیه السلام به مقام امامت منصوب گشت، یادآور شده اند. (1) با توجه به این سه آیه، پاسخ سؤال

ص: 189

روشن می شود كه مسأله امامت و ولایت در قرآن مطرح است، و هرگز قرآن آن را ناگفته نگذاشته است. 2 نام امامان در قرآن سؤال: چرا نام امامان دوازده گانه در قرآن مجید نیامده است؟ پاسخ: روش آموزشی قرآن بیان كلیات و اصول عمومی است. تشریح مصادیق و جزئیات غالباً برعهده پیامبر گرامی می باشد. رسول خدا صلّی الله علیه وآله نه تنها مأمور به تلاوت قرآن بود، بلكه در تبیین آن نیز مأموریت داشت، چنان كه می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْكَ الذِّكْر لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُون». (نحل / 44) «قرآن را بر تو فرستادیم تا آنچه برای مردم نازل شده است، برای آنها بیان كنی و آشكارسازی، شاید آنان بیندیشند». در آیه یاد شده دقت كنید، می فرماید: «لتُبَیّن» و نمی گوید: «لتقرأ» یا «لیتلو» و این نشانه آن است كه پیامبر صلّی الله علیه وآله علاوه بر تلاوت، باید حقایق قرآنی را روشن كند. بنابراین، انتظار این كه مصادیق و جزئیات در قرآن بیاید، همانند این است كه انتظار داشته باشم همه جزئیات در قانون اساسی كشور ذكر شود. اكنون برخی از روش های قرآنی را در مقام معرفی افراد بیان می كنیم: 1. معرفی به نام گاهی وضعیت ایجاب می كند كه فردی را به نام معرفی كند، چنان كه می فرماید: «وَمُبَشّراً برَسُول یَأْتِی مِنْ بَعْدی اسْمُهُ أَحْمَد» (صف / 6) «{عیسی می گوید:} به شما مژده پیامبری را می دهم كه پس از من می آید و نامش احمد است». در این آیه، حضرت مسیح، پیامبر پس از خویش را به نام معرفی می كند و قرآن نیز آن را از حضرتش نقل می نماید. 2. معرفی با عدد و گاهی موقعیت ایجاب

ص: 190

می كند كه افرادی را با عدد معرفی كند، چنان كه می فرماید: «وَلَقَدْ أَخَذَ اللّه مِیثاقَ بَنی إِسرائیلَ وَبَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَی عَشَرَ نَقِیباً...». (مائده / 11) و خدا از فرزندان اسرائیل پیمان گرفت و از آنان دوازده سرگروه برانگیختیم». 3. معرفی با صفت بعضی اوقات وضعیت به گونه ای است كه فرد مورد نظر را با اوصاف معرفی كند؛ چنان كه پیامبر خاتم را در تورات و انجیل، با صفاتی معرفی كرده است «الّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُول النّبیَّ الأُمّی الّذی یَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدهُمْ فِی التَّوراه وَالإِنْجِیل یَامُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ ویُحِلُّ لَهُمُ الطَّیّبات وَیُحَرّمُ عَلَیْهِمُ الخَبائِث وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلالَ الّتی كانَتْ عَلَیْهِمْ...». (اعراف / 157) «كسانی كه از رسول و نبی درس ناخوانده ای پیروی می كنند كه نام و خصوصیات او را در تورات و انجیل نوشته می یابند، كه آنان را به نیكی دعوت كرده و از بدی ها بازشان می دارد، پاكی ها را برای آنان حلال كرده و ناپاكی ها را تحریم می نماید و آنان را امر به معروف و نهی از منكر می كند و بارهای گران و زنجیرهایی كه بر آنان بود، از ایشان برمی دارد...». با توجه به این روش، انتظار این كه اسامی دوازده امام با ذكر نام و اسامی پدر و مادر در قرآن بیاید، انتظاری بی جا است؛ زیرا گاهی مصلحت در معرفی به نام است و گاهی معرفی به عدد و احیاناً معرفی با وصف. اگر این اصل را بپذیریم و بگوییم خداوند باید كلیه مسائل اختلاف آفرین را در قرآن ذكر كند، تا مسلمانان دچار تفرقه نشود؛ در این صورت باید صدها مسأله كلامی و عقیدتی و فقهی و تشریعی در قرآن ذكر شده

ص: 191

باشد، مسائلی كه قرن ها مایه جنگ و جدل و خونریزی در میان مسلمانان شده است، ولی قرآن درباره آنها به طور صریح و قاطع كه ریشه كن كننده نزاع باشد سخن نگفته است، مانند: 1. صفات خدا عین ذات اوست یا زاید بر ذات؟ 2. حقیقت صفات خبری مانند استوای بر عرش چیست؟ 3. قدیم یا حادث بودن كلام خدا. 4. جبر و اختیار. این مسایل و امثال آنها هر چند از قرآن قابل استفاده است، ولی آن چنان شفاف و قاطع كه نزاع را یك سره از میان بردارد، در قرآن وارد نشده است و حكمت آن در این است كه قرآن مردم را به تفكر و دقت در مفاد آیات دعوت می كند، بیان قاطع همه مسائل، به گونه ای كه همه مردم را راضی سازد، بر خلاف این اصل است. معرفی به نام، برطرف كننده اختلاف نیست پرسشگر تصور می كند كه اگر نام امام و یا امامان در قرآن می آمد، اختلاف از بین می رفت، در حالی كه این اصل كلیت ندارد؛ زیرا در موردی تصریح به نام شده ولی اختلاف نیز حاكم گشته است. بنی اسرائیل، از پیامبر خود خواستند فرمانروایی برای آنان از جانب خدا تعیین كند تا تحت امر او به جهاد بپردازند و زمین های غصب شده خود را بازستانند و اسیران خود را آزاد سازند. آنجا كه گفتند: «إِذْ قالُوا لِنَبِیّ لَهُمُ ابْعَث لَنا مَلِكاً نُقاتِلْ فِی سَبیلِ اللّه». (بقره / 246) «آنان به یكی از پیامبران خود گفتند: برای ما فرمانروای معین كن تا به جنگ در راه خدا بپردازیم...». پیامبر آنان، به امر الهی فرمانروا را به نام معرفی كرد و

ص: 192

گفت: «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلكاً...». {2} (بقره / 247) به راستی كه خدا طالوت را به فرمانروایی شما برگزیده است». با این كه نام فرمانروا با صراحت گفته شد، آنان زیر بار نرفتند و به اشكال تراشی پرداختند و گفتند: «أَنّی یَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَیْنا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤتَ سَعَه مِنَ المالِ...». (بقره / 247) از كجا می تواند فرمانروای ما باشد، حال آن كه ما به فرمانروایی از او شایسته تریم، و او توانمندی مالی ندارد؟...». این امر، دلالت بر آن دارد كه ذكر نام برای رفع اختلاف كافی نیست، بلكه باید موقعیت جامعه، آماده پذیرایی باشد. چه بسا ذكر اسامی پیشوایان دوازده گانه، سبب می شد كه آزمندان حكومت و ریاست به نسل كشی بپردازند تا از تولد آن امامان جلوگیری كنند، چنان كه این مسأله درباره حضرت موسی رخ داد وبه قول معروف: صد هزاران طفل سر ببریده شد تا كلیم اللّه موسی زنده شد درباره حضرت مهدی علیه السلام كه اشاره ای به نسب و خاندان ایشان شد، حساسیت های فراوانی پدید آمد و خانه حضرت عسكری علیه السلام مدتها تحت نظر و مراقبت بود تا فرزندی از او به دنیا نیاید و در صورت تولد، هر چه زودتر به حیات او خاتمه دهند. در پایان یادآور می شویم: همان طور كه گفته شد، قرآن به سان قانون اساسی است. انتظار این كه همه چیز در آن آورده شود، كاملاً بی مورد است. نماز و روزه و زكات كه از عالی ترین فرایض اسلام است به طور كلی در قرآن وارد شده و تمام جزئیات آنها از سنت پیامبر صلّی الله علیه وآله گرفته شده است.. 3

ص: 193

زمان اعتقاد به امامت دوازده تن سؤال: آیا اعتقاد به امامت دوازده تن در عهد رسالت وجود داشته یا پس از وفات امام عسكری علیه السلام پیدا شده است؟ پاسخ: اعتقاد به خلافت دوازده تن از قریش یا از بنی هاشم در عصر پیامبر مطرح بوده، ولی آشنایی به اسامی و هویت آنان به تدریج انجام گرفته است؛ زیرا هر امامی، وصی و امام بعدی را معین و معرفی می نمود. توضیح این كه: دلایل قاطع نشان می دهد كه پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله امامت و رهبری علی علیه السلام را در مواقع مختلف و به ویژه در روز غدیر اعلام كرد و تشیع به معنی رهبری علی علیه السلام به صورت یك اصل اعتقادی درآمد، همچنان كه امامت و پیشوایی دو نور دیده خود، حسن و حسین {علیهما السلام} را نیز در عصر خود مطرح كرده و فرموده است: «حسن و حسین هر دو پیشوای امتند، خواه زمام امور را رسماً به دست بگیرند، و خواه خانه نشین باشند». (1) پس از شهادت حسین بن علی {علیهما السلام} و رسوایی خلافت امویان، دیدگان امّت متوجه فرزند وی امام سجاد علیه السلام شد، و پس از وی، امام باقر و امام صادق {علیهما السلام} احیاگر سنّت پیامبر صلّی الله علیه وآله و پیشوای محدّثان و فقیهان گشتند و به همین ترتب، هر امامی در عصر خود، با وجود تمامی خفقان ها و تنگناها، وظیفه خود را در حد امكان انجام داد و شیعیان نیز به امامت آنان اعتقاد راسخ داشتند. تصور این كه اعتقاد به امامت امامان در دوران حضرت عسكری علیه السلام شكل گرفته باشد، ناشی از ناآگاهی

ص: 194

از تاریخ تشیع است و در فصل نخست در این باره به صورت گسترده سخن گفتیم. علاقه مندان برای آگاهی بیشتر به فصل نخست از این كتاب مراجعه كنند. 4 وصایت امام علی علیه السلام سؤال: چرا علی علیه السلام را وصی پیامبر می دانید؟ پاسخ: امام علی در دو مرحله، وصی پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله بوده است. 1. مرحله تجهیز: پیامبر در روزهای پایانی زندگانی خود كه در بستر بیماری افتاده بود، به علی علیه السلام سفارش كرد كه مراسم تغسیل و تكفین و دفن او را برعهده بگیرد و بدهی های او را بپردازد. لذا امیرمؤمنان علیه السلام پیش از انجام این اعمال، دست به هیچ كاری نزد. وصایت به این معنی را كسی انكار نكرده و همگان بر آن اتفاق نظریه دارند. (1) جانشینی از جانب پیامبر: پیامبر صلّی الله علیه وآله در مسائل مربوط به زعامت و سرپرستی مسلمین، علی علیه السلام را خلیفه و جانشین خود قرار داد و اگر با دیده انصاف و بی طرفی و بدون تعصب بر مسأله بنگریم، خواهیم دید كه خلافت و جانشینی امام علی علیه السلام از جانب پیامبر، در همان دوره نیز مسأله ای واضح و آشكار بود، تا آنجا كه واژه «وصی» یكی از القاب امام به شمار می رفت و این لقب در نظم و نثر آن زمان فراوان به چشم می خورد. مفسران در تفسیر آیه «وَأَنْذِرْ عَشیرَتكَ الأَقْرَبین» (شعراء / 214) و محدثان در بیان شأن نزول آن، چنین نقل می كنند: وقتی آیه یاد شده كه به پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمان می دهد تا نزدیكان خود را به آیین اسلام دعوت كند نازل گردید،

ص: 195

پیامبر از بزرگان بنی هاشم دعوت به عمل آورد و آیین خود را بر آنها عرضه كرد. آنگاه فرمود: ای فرزندان عبدالمطّلب، من برای شما خوبی های دنیا و آخرت را آورده ام. خدایم مرا مأمور كرده كه شماها را به آن دعوت كنم: «كدام از شما مرا در این امر یاری می كند تا او وصی و جانشین من در میان شما باشد». كسی دعوت پیامبر را پاسخ نگفت، جز علی كه كوچك ترین آنها بود. در این هنگام پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: «او برادر و وصی و جانشین من در میان شماست، سخن او را بشنوید و اطاعتش كنید». این حدیث، به «حدیث یوم الدار» معروف است و بسیاری از محدثان و سیره نگاران آن را نقل كرده اند (1) دلایل مسأله وصایت امام به آنچه گفته شد منحصر نمی شود، بلكه حدیث «ثقلین»، «سفینه» و «غدیر» همگی گواه بر وصایت او است كه برای اختصار از ذكر آنها خودداری می كنیم: امیر مؤمنان در یكی از سخنان خود درباره «اهل بیت پیامبر» می فرماید: «وَ فِیهِمُ الوَصیّه وَالوِراثَة» (نهج البلاغه، خطبه2) پیامبر درباره آن وصیت نموده و آنان وارثان پیامبر هستند. وصایت بودن امام در شعر شعرای عصر رسالت وصی بودن امام در عصر رسالت و پس از آن، از شهرت بسیار بالایی برخوردار بود، تا آنجا كه شاعران عصر نخست، «وصی» را یكی از القاب امام دانسته و در اشعار خود او را به این لقب خوانده اند، اكنون چند نمونه از سروده های آنان را در این مورد ذكر می كنیم:1. عبداللّه بن ابی سفیان وَصِیُّ النّبِیّ المُصْطَفی وَ ابْنُ عَمّهِ فَمَنْ ذا یُدانِیهِ وَمَنْ ذا یُقارِبُهُ او وصی پیامبر برگزیده

ص: 196

و پسر عموی او است كیست كسی كه در ردیف او قرار گیرد؟ ! 2. عبدالرحمن جعیل عَلِیّاً وَصِیُّ الْمُصْطَفی وَابنُ عَمّهِ وَ أوّلُ مَنْ صَلّی أَخا الدِّین وَالتُّقی علی وصی {نبی} مصطفی و پسر عموی او است نخستین كسی كه نماز گزارد، دیندار و پرهیزگار است3. ابن التیهان از حاضران در جنگ بدر إِنَّ الوَصیَّ إِمامُنا وَوَلِیُّنا بَرِحَ الخَفاءُ وَباحَتِ الأَسْرارُ وصی، امام و سرپرست ما است آنچه مخفی بود آشكار، و رازها بازگو شد ابن ابی الحدید در این فصل، اشعار زیادی نقل كرده كه در آنها، شعرای عصر رسالت و پس از وی، امام علی علیه السلام را به عنوان وصی معرفی كرده اند. {1} (1) تنها سخنی كه ممكن است مطرح شود، این است كه اشخاصی به عایشه مراجعه كرده و درباره وصایت امام از وی می پرسیدند، او در پاسخ می گفت كه پیامبر در خانه من جان سپرد و به كسی وصیت نكرد(2) مراجعات مكرر به عایشه خود حاكی از اشتهار این مطلب در آن دوران بود، ولی استدلال كاملاً بی پایه است؛ زیرا به فرض این كه پیامبر در خانه عایشه و در كنار او جان سپرده و در آن حالت به كسی وصیت نكرده باشد، ولی گفته او دلیل بر نفی وصایت نمی شود، چه بسا ممكن است پیامبر در زمان صحت و عافیت و یا اوایل بیماری، كه در خانه دیگران بود، علی را وصی خود قرار داده باشد. آیا ممكن است پیامبر به مردم بگوید: «ما حَقُّ امرئ مُسْلِم لَهُ شَیْءٌ یُوصی فِیهِ یَبیتُ لَیْلَتَین إِلاّ وَ وَصِیّتُهُ مَكْتُوبَه عِنْدَهُ» (3)، ولی خود اصلاً وصیت نكند؟ ! "بر فرد مسلمان شایسته نیست در

ص: 197

موردی كه باید وصیت كند دو شب بخوابد مگر این كه وصیت او مكتوب در نزد او باشد". 5 مقصود از اولی الأمر كیست؟ سؤال: چرا «اولی الأمر» در آیه مباركه «یا أَیُّها الّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُول وأُولی الأَمْرِ مِنْكُمْ» (نساء / 59) به افراد خاص تفسیر می شود؟ ! پاسخ: در این كه مقصود از «اولی الامر» چیست، دو نظریه وجود دارد: 1. مقصود، فرماندهان سپاه اسلام اند. 2. منظور، علما و دانشمندان هستند. گروهی به خاطر ظاهر لفظ «الامر» كه به «فرمان» تفسیر می شود، به معنی اوّل گرویده و می گویند: مقصود فرماندهان نظامی اند؛ در حالی كه این تفسیر به دو جهت صحیح نیست: 1. اوّلاً: احتمال دارد لفظ «الأمر» به معنای «شأن و منزلت» باشد كه در این صورت با تفسیر دوم كاملاً سازگار خواهد بود. 2. آیه مورد بحث، زمینه ساز آیه بعدی است كه متن و ترجمه آن را بعداً می آوریم و شأن نزول آن، با تفسیر نخست سازگار نیست، بلكه قول دوم را تأیید می كند. مفسران درباره شأن نزول آن می گویند: فردی به ظاهر مسلمان با یك مرد یهودی بر سر موضوعی اختلاف پیدا كردند، فرد یهودی گفت: موضوع را نزد «محمد» ببریم، گفتنی است مرد یهودی می دانست كه حضرت محمد رشوه نمی پذیرد، امّا مرد به ظاهر مسلمان {منافق} گفت: حَكَم میان من و شما كعب بن اشرف یهودی باشد؛ زیرا می دانست كه او رشوه می گیرد و به نفع رشوه دهنده داوری می كند (1) در این ماجرا آیه اولی الامر و آیه پس از آن نازل گردید. متن این دو آیه چنین است: «یَا أَیُّها الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولی

ص: 198

الأمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیء فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَالرَّسُولَ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذلِكَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْویلاً». «ای كسانی كه ایمان آورده اید اطاعت كنید خدا را، اطاعت كنید پیامبر خدا را و اولی الامر را هرگاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید [از او داوری بطلبید] اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید، این كار برای شما بهتر و عاقبت و پایان آن نیكوتر است». «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاكَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ یَكْفُرُوا بِهِ وَیُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعیداً». «آیا ندیدی كسانی را كه گمان می كنند به آنچه [از كتابهای آسمانی] بر تو و به آنچه پیش از تو نازل شده ایمان آورده اند ولی می خواهند برای داوری به نزد طاغوت و حاكمان باطل گرا بروند با این كه فرمان داده شده اند كه به طاغوت كفر ورزند، اما شیطان می خواهد آنها را گمراه كند و به بیراهه های دوردستی بیفكند». با توجه به آنچه گفته شد، نظریه دوم متعین است؛ زیرا مسائل قضایی مربوط به عالمان دینی است، نه فرماندهان. ولی سخن این جا است كه آیا مقصود، همه علما و دانشمندان هستند یا گروهی خاص كه خطا بر آنها راه ندارد؟ پاسخ این سؤال را می توان از خود آیه استنباط كرد. 1. لفظ «أولی الامر» بر لفظ «الرسول» عطف شده، و عامل نصب در هر دو یك فعل است، چنان كه فرمود: «أَطیعُوا الرسول وأولی الأمر منكم» واین حاكی است كه معطوف {اولی الامر}، در مرحله قضاوت و داوری، قرین «رسول» است؛ یعنی همان طور كه رسول

ص: 199

اعظم صلّی الله علیه وآله در قضا و داوری دچار گناه و خطا نمی گردد، «اولی الامر» نیز از این جهت همانند او هستند. در این صورت مقصود، عالمانی خواهند بود كه از گناه و خطا معصوم باشند. 2. آیه مورد بحث، اطاعت «اولی الامر» را مطلقا و بدون قید و شرط الزامی می داند، بدون این كه آن را محدود سازد و مثلاً بگوید: «اطاعت كنید، به شرط این كه امر به گناه و خلاف شرع نكنند یا دچار اشتباه و خطا نشوند». از این الزام بی قید و شرط، استنباط می شود كه قضاوت و داوری آنان هیچ گاه بر خلاف شرع نبوده و آنان هرگز دچار اشتباه نمی شوند و لازمه آن، عصمت این گروه از هر گناه و خطا است. خداوند اطاعت والدین را محدود ساخته و می فرماید: «وَوَصّینا الإِنْسانَ بِوالدَیهِ حُسْناً وإن جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بی ما لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما». (عنكبوت / 8) «به انسان سفارش كردیم كه به پدر و مادر نیكی كند و اگر [آن دو مشرك باشند و] تلاش كنند كه برای من همتایی قائل شوی، در حالی كه به آن علم نداری، از آنها پیروی مكن». اطاعت پدر و مادر در این آیه مطلق و بی قید و شرط نیست، در حالی كه اطاعت «اولی الامر» در آیه مورد بحث كاملاً مطلق و فاقد هرگونه قیدی است. از سوی دیگر، می دانیم كه اطاعت مخلوق در موردی كه فرمان به خلاف شرع دهد، حرام است. رسول گرامی صلّی الله علیه وآله می فرماید: «لا طاعَه لِمَخْلُوق فِی مَعْصِیَه الْخالِق» (1) خوشبختانه مفاد این حدیث در قرآن نیز آمده است؛ چنان كه می فرماید:

ص: 200

«إِنّ اللّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ». {2} (اعراف / 28) با توجه به این دو مطلب: الف: اطاعت اولی الامر در آیه بدون قید و شرط لازم و واجب شمرده شده است. ب: اطاعت از هركس آنگاه كه بر خلاف شرع دستور دهد حرام است. نتیجه می گیریم افرادی كه قرآن از آنها با تعبیر «اولی الامر» یاد می كند، معصوم بوده و هیچ گاه بر خلاف شرع دعوت ننموده و در كار خود مرتكب خطا نمی شوند و جز ائمه اثناعشر، كسی مصداق اولی الامر نیست؛ زیرا به اتفاق همه مسلمانان، جز این افراد، كسی معصوم نبوده و پیراسته از خطا نمی باشند. علاوه بر مضمون آیه، متجاوز از سی حدیث به صورت مسند و مرسل در تفسیر «اولی الامر» وارد شده و آن را به امامان معصوم تفسیر می كنند. (1)

6 افسانه خان الأمین سؤال: آیا شیعیان پس از نماز سه بار می گویند: «خان الأمین»؟ پاسخ: آنچه در سؤال آمده است، حاكی از نوعی افترا و دروغ بر پیروان اهل بیت علیهم السلام است. فردی كه این نسبت را به شیعه داده و ذهن پرسشگر را آلوده ساخته است از ریشه آن آگاه نیست. توضیح این كه یهودیان معتقد بودند كه رشته نبوت باید در خاندان یعقوب پیوسته بماند و از این خاندان بیرون نرود، ولی آنگاه كه پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله با دلایل قطعی ظاهر شد، به این فكر افتادند كه جبرئیل را به خیانت متهم كنند و این شعار را سر دادند: «خان الأمین! خان الأمین! خان الأمین!» یعنی او در وحی الهی خیانت ورزید و به جای آن كه نبوت را در فرزندان اسحاق ابقا كند،

ص: 201

به فرزندان اسماعیل منتقل كرد و از همین جهت، یهود از دشمنان سر سخت جبرئیل امین هست. فخر رازی در تفسیر خود می نویسد: جامعه یهود، جبرئیل را فرشته عذاب می نامند، و درباره او می گفتند: خدا به او دستور داده بود كه نبوت را در سلسله فرزندان اسرائیل قرار دهد ولی وی آن را به فرزندان اسماعیل داد! اتهام جبرئیل به خیانت مربوط به این گروه است كه او را به خیانت در عوض كردن محل نبوت متهم كرده و به عللی او را دشمن می شمردند1 و به دوستی میكائیل تظاهر می كردند. قرآن در مقام انتقاد از عقیده آنان می فرماید: «قُلْ مَنْ كانَ عَدُوّاً لِجِبْریل فانّهُ نَزّلَهُ عَلی قَلْبِكَ بإذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدی وَبُشْری لِلْمُؤْمِنین». {2} (بقره / 97 (بگو هر كس با جبرئیل دشمن باشد[دشمن خداست] ، و او مأموری بیش نیست كه به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل كرده، كتاب های پیشین را تصدیق می كند، و مؤمنان را هدایت نموده و مایه بشارت است». اكنون ببینید مطلبی را كه یهود با آن بر ضدّ مسلمانان شعار می دادند، چگونه برخی از افراد بی تقوا و دشمنان وحدت اسلامی، آن را به شیعه نسبت می دهند و می گویند: شیعه معتقد است كه جبرئیل خیانت كرده و به جای این كه علی را به مقام نبوت منصوب كند، آن را به پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله عطا كرده است! میلیون ها نفر از شیعیان در جهان نماز می گزارند، و از میان آنان حتی یك نفر چنین عبارتی را بر زبان نمی آورد، بلكه همه آنها با بلند كردن دست ها، سه بار «اللّه اكبر» می گویند و

ص: 202

بسیاری از آنان، حتی از این كه چنین اتهامی بر آنان وارد می شود، بی خبرند. 7 عصمت امامان سؤال: دلیل عصمت امامان شیعه چیست؟ پاسخ: عصمت را به هر معنایی تفسیر كنیم، بالذات از آن خداست، او كه در سایه علم گسترده خود، از خطا و اشتباه پیراسته بوده و به خاطر حكمت خویش، از كارهای ناشایست مبرّاست. این نكته اختصاص به عصمت ندارد، بلكه دیگر صفات نیز از این قبیل است. او عالم و قادر و حیّ بالذات است و علم و قدرت و حیات دیگران از آن اوست. به یك تعبیر، او غنی مطلق و غیر او فقیر بالذات است، چنان كه می فرماید: «یا أَیُّها النّاس أَنْتُمُ الفُقَراءُ إِلی اللّهِ وَاللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الحَمید». (فاطر / 15) «ای مردم! شما همگی به خدا نیازمند هستید و خدا بی نیاز و شایسته هر ستایشی است». و به تعبیر شیخ محمود شبستری: سیه رویی ز ممكن در دو عالم جدا هرگز نشد واللّه اعلم (1) همین غنای بالذات خدا سبب می شود كه دیگر ممكنات از غنای او، تحت عنوان تمثیل. بهره گرفته، زنده و دانا و توانا باشند. مسأله عصمت نیز از این مقوله است كه خدا بنا بر مصلحت، گروهی از بندگان خود را، كه معلمان بشر و هدایتگران انسان ها هستند، به نیرویی مجهّز می كند كه در عین قدرت بر گناه، از آن بپرهیزند و از خطا و اشتباه مصون بمانند. چه بسا ممكن است این نیرو كه از آن به «روح القدس» تعبیر می كنند، در درون وجود آنها، یا خارج از آن باشد؛ مثلاً فرشته ای آنان را از لغزش باز بدارد. بنابراین، عصمت در عین

ص: 203

اختصاص به خدا به معنای عصمت ذاتی مانع از آن نیست كه پیامبران نیز پیراسته از گناه و اشتباه باشند، چنان كه همه مسلمانان جهان، پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله را در هر دو مرحله {خلاف و اشتباه} معصوم می دانند، و ادلّه عصمت پیامبر صلّی الله علیه وآله در كتاب های كلامی متكلمان اسلامی؛ اعم از امامیه و اشاعره و معتزله بیان شده است. وامّا عصمت امامان دوازده گانه، از طریق نقل، قطعی است. 1. آنان به حكم حدیث ثقلین، عدل و همتای قرآن اند و لازمه همتایی، همگونی و همسانی است. از آنجا كه قرآن، سخن حق است و سر سوزنی از واقع و درستی منحرف نمی شود، همتای آنها نیز باید چنین باشد؛ زیرا در غیر این صورت، همتای قرآن نخواهند بود. به دیگر سخن، از آنجا كه پیامبر صلّی الله علیه وآله قرآن و اهل بیت علیهم السلام را تا روز رستاخیز وسیله هدایت معرفی می كند، تا زمانی كه هر دو در كنار حوض كوثر به وی برسند، باید هر دو از خلاف و اشتباه مصون باشند، زیرا امكان ندارد افرادی كه وسیله هدایت بشر تا روز رستاخیز هستند، خطا و اشتباهی مرتكب شوند. 2. آیه تطهیر كه درباره اهل بیت علیهم السلام سخن می گوید، یادآور می شود كه اراده تكوینی و قطعی خدا بر این تعلق گرفته است كه آنان را از هر نوع پلیدی پاك گرداند. در بخش های گذشته به این مسأله اشاره شد كه اراده تطهیر و پاك گردانیدن اهل بیت علیهم السلام به دو معنا می تواند تفسیر شود: 1. اراده تشریعی و قانونی، به این معنا كه خدا قانوناً می خواهد آنان از

ص: 204

پلیدی ها دور شوند. 2. اراده تكوینی، به این معنا كه تطهیر و پاكی با وجود آنان درآمیخته و با جان و روان آنان عجین شده است. اراده به معنای نخست، اختصاص به اهل بیت علیهم السلام ندارد بلكه متعلق به همه انسان هاست؛ زیرا در مقام تشریع، خدا می خواهد همه انسان ها به راه راست بروند و از آن منحرف نشوند، در حالی كه در این آیه، خطاب خاصّی در مورد اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه وآله وارد شده و فرموده است: «إِنّما یُریدُ اللّه لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجسَ أَهل البَیْتِ وَیُطَهِّركُمْ تَطهیراً». طبعاً این اراده، اراده ویژه ای است؛ زیرا در غیر این صورت، اراده گسترده خواهد بود كه بر همگان تعلق گرفته است. از این جهت باید بگوییم كه مقصود، اراده تكوینی و آفرینشی است كه عوامل پاكی در وجود آنان تعبیه شده، ولی در عین حال قدرت انجام گناه را از آنان سلب نكرده است. مرحوم مفید، برای تشریح معنای عصمت و این كه عصمت قدرت انجام گناه را از انسان سلب می كند، با ذكر یك مثال چنین آورده است: انسانی در حال غرق شدن است، طنابی را به سوی او پرتاب می كنند تا به آن چنگ بزند و دیگران او را از آب بیرون كشند. او در این حال بین نجات و غرق مخیر است، ولی فرد عاقل به آن چنگ می زند و خود را از غرق شدن نجات می دهد. دلائل بر عصمت امامان دوازده گانه فراوان است كه برای اختصار از ذكر آنها خودداری می گردد. 8 ائمه علیهم السلام و آگاهی از غیب سؤال: علم غیب از آن خداست، چگونه پیامبران و حتی امامان

ص: 205

شیعه از غیب آگاهند؟ پاسخ این پرسش، از جواب پیش نیز روشن می شود؛ زیرا علم غیب به دو معنی اطلاق می گردد: 1. علم غیب ذاتی؛ دانشی كه از درون موجود سرچشمه گرفته، اكتسابی نیست و برای آن حد و مرزی وجود ندارد. چنین علم غیبی تنها از آن خداست و هیچ مخلوقی در این نوع علم همتای او نیست؛ زیرا غیر از خدا، آنچه در عالم آفرینش وجود دارد، فقیر بالذات بوده، دانش و توانایی را از خدا می گیرد. در این قسمت، بین علم به محسوس و غیر محسوس تفاوتی نیست. انسان با اراده و قدرت خدا دیده باز می كند و اشیا را می بیند و یا امواج صوتی را می شنود. هرگاه اراده الهی بنا بر مصلحت بر این تعلق بگیرد كه انسان والایی را در موارد خاصی از پس پرده غیب آگاه سازد، این امر ممكن و شدنی است و برای آن كوچك ترین مانعی نیست. افراد عادی دریچه های گوناگونی به جهان غیب دارند، تا چه رسد به انسان های والایی مانند انبیا و اولیا. از آنجا كه روی سخن در این بحث ها با گروهی است كه در برابر آیات قرآن خضوع بیشتری دارند، آیاتی را مورد بحث قرار می دهیم كه آشكارا به آگاهی پیامبران از امور غیبی تصریح می كند و هیچ فرد مسلمانی كه قرآن را وحی آسمانی می داند، پس از شنیدن این آیات و دقت در مفاد آن، نمی تواند منكر چنین فضیلتی باشد، و بدون علت و دلیل آنها را تأویل كند. آیاتی كه در این زمینه وارد شده، دو دسته اند: نخست، آیاتی كه به طور كلی آگاهی پیامبران را از غیب تصدیق می كند و

ص: 206

می فرماید خداوند پیامبران خویش را از امور پنهان آگاه می سازد. دوم، آیاتی كه به روشنی گواهی می دهند كه پیامبران در موارد مخصوصی از غیب خبر داده اند و به مضمون گروه نخست {خداوند پیامبران خود را از غیب آگاه می سازد} در این آیات جامه عمل می پوشاند. آیات گروه نخست 1. «ما كانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمیزَ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَما كانَ اللّهُ لیُطْلِعَكُمْ عَلی الْغَیْبِ وَلكِنَّ اللّهَ یَجْتَبی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظیمٌ». (سوره آل عمران، آیه 179) خداوند مؤمنان را بر این حال كه شما هستید نمی گذارد، تا پلید را از پاك جدا كند، خدا شما را از غیب مطلع نمی سازد، ولی از فرستادگان خویش هر كه را بخواهد برمی گزیند، و اگر ایمان بیاورید و پرهیزگاری كنید پاداش بزرگ برای شما است». منظور آیه، این است كه هرگز خداوند اجازه نخواهد داد كه خبیث از طیب؛ و منافق از مؤمن بازشناسی نشوند و برای انجام این هدف دو كار صورت می دهد: الف. از طریق امتحان و آزمایش، مؤمنان واقعی را از منافقان مشخص می سازد و به این راه با این جمله اشاره می كند: «ما كانَ اللّه لِیَذر المُؤمنین علی ما أَنْتُمْ عَلَیه حتّی یَمیزَ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ» و بهترین راه برای جداسازی این گروه، امتحان های الهی در میدان جهاد است. ب. گروهی از رسولان را از پس پرده غیب آگاه می سازد، تا آنان از این طریق این افراد را باز شناسند و به این مطلب با این جمله اشاره می كند: «وَما كانَ اللّهُ لِیُطْلِعَكُمْ عَلی الْغَیْبِ وَلكِنَّ یَجْتَبی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاء».

ص: 207

این جمله حاكی از آن است كه خدا برخی از رسولان را برای آگاه ساختن از غیب برمی گزیند و این خود دلیل بر آگاهی آنان از غیب است. اگر در مفاد آیه دقت كنیم، خواهیم دید كه این فضیلت از آن همه پیامبران نیز نیست، بلكه از آن گروه برگزیده ای از آنان می باشد و لفظ «مِنْ رُسُلهِ» بر این مطلب گواهی می دهد؛ زیرا لفظ «مِنْ» در آن به معنی تبعیض و انتخاب است. معنی جمله «یَجْتَبی مِنْ رُسُلِهِ» این است كه از رسولان خود انتخاب می كند. 2. «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً * إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ یَسْلُكُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً». (سوره جن، آیه 26 27) «دانای غیب او است، هیچ كس را از غیب خویش مطلع نمی سازد مگر آن كس كه برگزیند از پیامبر...». مفاد آیه روشن است و در حقیقت علم غیب را از آن خدا می داند و می رساند كه هرگز كسی را بر غیب مسلط و مطلع نمی سازد، جز رسول خویش كه با تعلیم او از غیب مطلع می گردد». اكنون وقت آن رسیده است به برخی از مواردی كه پیامبران از غیب خبر داده اند، اشاره ای گذرا داشته باشیم:مواردی كه پیامبران از غیب خبر داده اند با بررسی آیاتی كه در مورد آگاهی پیامبران از غیب وارد شده است، می توان گفت كه پیامبران الهی در مواردی كه مصلحت ایجاب می كرد، از پس پرده غیب گزارش داده اند كه برخی از آنها را به اختصار بیان می كنیم: الف: حضرت نوح و آگاهی از غیب نوح فرمود: «ربّ لا تَذَرْ عَلی الأَرْضِ مِنَ الْكافِرینَ دَیّاراً * إِنّك إِنْ تَذَرْهُمْ یُضلُّوا

ص: 208

عِبادَك ولا یَلِدُوا إلاّ فاجراً كَفّاراً». (سوره نوح، آیه26 و 27) «پروردگارا! از كافران كسی را روی زمین باقی مگذار؛ زیرا اگر آنان را مجال دهی، بندگان با ایمان تو را گمراه می سازند و جز بدكار و ناسپاس به بار نمی آورند». این پیامبر عالی قدر در این آیه از دو مطلب كاملاً مخفی و پنهان خبر داده است: 1. از این به بعد، هیچ كس از كافران به وی ایمان نمی آورند.

2. از نسل این گروه، جز بدكار و ناسپاس، كسی متولّد نخواهد شد. ب: یعقوب و یوسف و خبرهای غیبی سوره یوسف مالامال از خبرهای غیبی یعقوب و فرزند عزیز او {یوسف} است و با نگاهی گذرا، آگاهی آنان از اخبار غیبی آشكار می گردد. كه در اینجا به دو مورد اشاره می كنیم: یوسف در آخرین ملاقات خویش با برادران، خود را به آنان معرفی كرد وپیراهن خود را به مژده رسانی داد تا آن را به یعقوب برسانند. وقتی برادران یوسف و مژده رسان، مصر را ترك كردند، یعقوب بی درنگ گفت: «إِنّی لأجدُ ریحَ یُوسفَ لَولا أَنْ تُفنّدون». (یوسف / 95) «من بوی یوسف را می شنوم، اگر مرا تخطئه نكنید». یعقوب علیه السلام از فرسنگ ها فاصله، بوی یوسف را می شنود و از وصال نزدیك خبر می دهد. همچنین یوسف علیه السلام در زندان عزیز، با دو هم بند رو به رو شد كه هر دو مشرك بودند و خواب خود را برای وی نقل كردند. یوسف پس از دعوت آنان به توحید، خواب آنان را به درستی تعبیر كرد و پرده از روی غیب برداشت و فرمود: «أَمّا أَحَدُكُما فَیَسْقی ربَّهُ خَمراً وأَمّا الآخَرُ فَیُصلَبُ فَتأكُلُ الطَّیرُ

ص: 209

مِنْ رَأسهِ». ) یوسف / 41 («یكی از شما ساقی پادشاه می شود، ولی دیگری را به دار می زنند و پرندگان مغز سر او را می خورند». ج: این تنها پیامبران الهی نیستند كه به اذن خداوند از غیب خبر می دهند، مصاحب موسی كه معلم او نیز بود، در سه رویداد از غیب خبر داد: 1. شكستن كشتی. 2. كشتن نوجوان. 3. تعمیر دیوار.

(1) د:خبرهای غیبی حضرت مسیح حضرت مسیح كه آخرین حلقه اتصال میان پیامبران پیشین و پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله است، از آگاهان به غیب به شمار می رود. او خویش را با جمله زیر توصیف كرده، می فرماید: 1. «وأُنبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخرُونَ فِی بُیُوتِكُم». (آل عمران / 49 (من به شما خبر می دهم كه چه می خورید و چه چیزهایی را در خانه ذخیره می كنید». واین امر را از معجزات خود برمی شمارد و می فرماید: «وَأُبْریءُ الأكْمَهَ وَالأَبْرَصَ وأُحْی الْمَوتی بِإِذْنِ اللّه وَأُنبئكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِكُمْ)». صف / 6) «من نابینایان و متبلایان به بیماری پیسی را شفا می بخشم و مردگان را به اذن خداوند زنده می كنم و شما را از آنچه می خورید و در خانه هاتان ذخیره می كنید، خبر می دهم». شاید همین مقدار از آیات، راه را برای اثبات آگاهی برخی از اولیا از غیب، گشوده باشد. اكنون وقت آن رسیده است كه به برخی از خبرهای غیبی پیامبر اعظم صلّی الله علیه وآله و امامان دوازه گانه علیهم السلام اشاره كنیم. ه: خبرهای غیبی پیامبر اعظم صلّی الله علیه وآله 1. خبر شهادت امیرمؤمنان علیه السلام به دست بدبخت ترین انسان ها: پیامبر صلّی الله علیه وآله در حالی كه اشك در دیدگان

ص: 210

او حلقه زده بود، به علی علیه السلام فرمود: در چنین ماهی {ماه رمضان} خون تو حلال شمرده می شود، من می بینم كه در حال نماز به دست بدبخت ترین انسان های تاریخ كشته می شوی. او كه همانند پی كننده ناقه صالح سنگدل است، ضربتی بر سرت می زند و محاسنت را از خون سرت رنگین می كند. (1) مرگ ابوذر در تنهایی: ابوذر در یكی از جنگ ها از ارتش اسلام عقب ماند، هر چه بر مركب خود فشار آورد كه از جای برخیزد، سودی نبخشید، شتر را رها كرد و اثاث سفر را بر پشت خود نهاد و به راه افتاد تا هر چه زودتر به مسلمانان برسد. ارتش اسلام در نقطه ای به دستور پیامبر صلّی الله علیه وآله منزل كرده و به استراحت پرداخته بودند، ناگهان سیاهی شخصی كه با بار گران پیاده می آمد، از دور نمایان شد. یكی از یاران رسول خدا صلّی الله علیه وآله از دور او را شناخت و به پیامبر گفت: این مرد كه تنها می آید، ابوذر است، در این لحظه پیامبر صلّی الله علیه وآله گفت: «خدا ابوذر را رحمت كند كه تنها راه می رود، تنها می میرد و تنها برانگیخته می شود». (2) آینده نشان داد كه خبر پیامبر صلّی الله علیه وآله عین واقع بود؛ زیرا وی در بیابان «ربذه» در تبعید، دور از اجتماع در كنار دختر خویش با وضعی رقّت بار جان سپرد. این دو، نمونه ای از خبرهای غیبی پیامبر گرامی است كه مطرح گردید و گرنه ذكر خبرهای غیبی پیامبر صلّی الله علیه وآله خود به كتابی مستقل نیاز دارد. بر این اساس، اولیای الهی بر اثر صفای باطن، به اذن الهی

ص: 211

از آینده خبر می دهند و چه بسا به خاطر محدَّث بودن، پرده از چهره غیب بردارند. خبرهای غیبی امیرمؤمنان علیه السلام امیرمؤمنان و امامان یازده گانه علیهم السلام به خاطر محدّث بودن، گزارش هایی از غیب داده اند كه به ذكر چند نمونه از آنها اكتفا می كنیم: 1. شهر بصره غرق می شود در جنگ جمل بصره فتح شد و سپاه دشمن تار و مار گردید و طلحه و زبیر كشته شدند، امام علیه السلام وارد مسجد شد و روی منبر قرار گرفت، پس از مقدمه ای، رو به مردم كرده، گفت: «به خدا سوگند شهر شما غرق خواهد شد و مسجد شما به سان سینه كشتی {كه بدنه آن در آب فرو می رود، و تنها سینه آن روی آب ظاهر می گردد} دیده می شود. خداوند عذاب خود را از بالا و پایین به این شهر خواهد فرستاد». (1) ابن ابی الحدید می گوید: «بصره تاكنون دوبار در آب غرق شده است، یك بار در زمان «القادر باللّه» و بار دیگر در زمان «القائم باللّه» طغیان آب های خلیج فارس و باران های سیل آسا این شهر را در آب فرو برد و از میان آن همه ساختمان تنها كنگره های مسجد جامع كه در بلندی قرار داشت، به سان سینه كشتی یا سینه مرغ در دریا دیده می شد». (2) معاویه بر سرزمین عراق مسلط می گردد امیرمؤمنان علیه السلام از مرگ خود، قبل از مرگ معاویه، خبر داد و اعلام كرد كه معاویه پس از آن حضرت بر اهل عراق مسلط می گردد. البته ایشان از معاویه نام نمی برد، ولی صفات او را متذكر می گردد كه جز معاویه كسی نیست، سپس می فرماید: «از شما می خواهد كه به من

ص: 212

ناسزا بگویید و از من بیزاری بجویید اگر از شما بخواهند از من بدگویی كنید، بدگویی بنمایید؛ زیرا آن مایه پاكی من و نجات شما است، ولی هرگز در باطن از من بیزاری نجویید؛ زیرا من بر فطرت اسلام چشم به جهان گشوده ام و قبل از همه اسلام آورده ام و به رسول خدا در مدینه پیوسته ام». (1)ده نفر از خوارج جان به سلامت نمی برند و از یارانم ده نفر كشته نمی شود در نبردی كه میان امام و خوارج در سرزمین نهروان رخ داد، امام پس از اتمام حجت و بازگشت گروهی از خوارج به صفوف امام، رو به یاران خود كرد و چنین فرمود: «قتلگاه آنان كنار آب نهروان است سوگند به خدا از گروه خوارج ده نفر جان به سلامت نمی برند و از شما هم ده تن كشته نمی شود». {1} (نهج البلاغه، خطبه 58) ابن ابی الحدید می گوید: «این خبر غیبی، یكی از كرامات امام است و صحت آن به طور تواتر نقل شده است و در نبردی كه میان سربازان امام و خوارج نهروان رخ داد، نه نفر جان به سلامت بردند و از میان یاران علی تنها هشت تن به شهادت رسیدند».

تنها از شما خانواده دور كند و شما را كاملاً پاك گرداند». برای بررسی آیه «تطهیر» لازم است دو مطلب مورد بحث قرار گیرد: 1. مفهوم «اهل بیت» چیست و عرب این واژه را در چه موردی به كار می برد؟ 2. این آیه در مورد چه كسانی نازل شده است؟ تبیین مفهوم «اهل بیت» واژه «اهل بیت» مركب از دو كلمه است: 1. اهل. 2. بیت. مفهوم هر دو كلمه واضح و آشكار است و برای تشریح آن، به نقل سخنان فرهنگ نویسان عرب نیازی نیست؛ زیرا واژه «اهل» هر چند عربی است، ولی به خاطر ورود آن به زبان پارسی و اُنس ما با این لفظ در طول چند قرن، آن را در ردیف كلمات فارسی درآورده است و از مجموع استعمالات آن به صورت مضاف می توان مفهوم آن را چنین توضیح داد: اهل امر: زمامداران. اهل انجیل: پیروان انجیل. اهل كتاب: پیروان كتاب های آسمانی. اهل اسلام: پیروان اسلام. اهل الرجل: كسانی كه با مردی پیوند خویشاوندی دارند. اهل بیت: كسانی كه در سایه پیوند خویشاوندی، در خانه ای به صورت مشترك زندگی می كنند. اهل الماء: موجوداتی كه در آب دریا یا كنار آن زندگی می كنند. با توجه به موارد استعمال این كلمه می توان مفهوم این لفظ را به شرح زیر تحدید كرد: هر انسانی كه نسبت به موضوعی {مضاف الیه} یك نوع انتساب یا اختصاص و الفت و انسی دارد، به آن «اهل آن شیء» می گویند، از این رو «ابن منظور» در «لسان العرب» می گوید: «أهلُ الرجل أخصّ الناس به»؛ «وخِصّیصان هر مردی، اهل اوست». به دیگر سخن، هرگاه گفته شود «اهل الرجل» مقصود كسانی هستند كه

ص: 214

به او وابسته بوده، و از اتباع و متعلقان او به شمار می روند و بر اساس این بیان، باید گفت: اهل بیت مفهوم وسیعی دارد كه فرزندان و همسران انسان را نیز دربرمی گیرد، لذا قرآن به روشنی آن را در مورد همسر ابراهیم به كار برده و آورده است كه فرشتگان خطاب به او گفتند: «رَحْمَه اللّهِ وَبَرَكاتهُ عَلَیْكُمْ أَهْلَ البَیْت». (هود / 74) «رحمت و بركات الهی بر شما خاندان باد». مقصود از «اهل بیت» چه كسانی هستند؟ اكنون وقت آن رسیده است كه مقصود از اهل بیت در آیه تطهیر روشن شود. هرگاه دلیلی بر انحصار این مفهوم بر همسر و همسران یا خصوص فرزندان اقامه نشود، باید آن را بر همان معنی وسیع حمل كرد، ولی قرائن قاطع نشان می دهد كه مقصود، پیامبر صلّی الله علیه وآله، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام هستند و دیگر افراد را شامل نیست. شواهد و قرائن این گفته عبارت اند از: 1. «البیت» به بیت معینی اشاره دارد. «ال» در واژه «البیت»، ال جنس یا استغراق نیست بلكه اشاره به یك بیت معهود است كه مورد عنایت آیه است؛ زیرا اگر مقصود آیه خانه های همسران پیامبر صلّی الله علیه وآله بود، باید می گفت: «أهل البیوت»، و لذا آنجا كه درباره آنان سخن می گوید، صیغه جمع به كار می برد، نه صیغه مفرد و می فرماید: «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلیّه الأُولی». (احزاب / 33) «در خانه های خود قرار گیرید و مانند دوران جاهلیت نخست، زیبایی های خود را آشكار نكنید». در این آیه هر اتاقی از اتاق های زنان رسول خدا بیتی محسوب شده كه متعلق به

ص: 215

یكی از همسران او بود، در حالی كه در آیه، یك بیت مشخص مطرح است و طبعاً باید این یك بیت را معین كنیم، نمی توان گفت این «بیت» یكی از بیت های متعلق به همسران رسول خدا صلّی الله علیه وآله است؛ زیرا در این صورت مفهوم آیه كاملاً در ابهام فرو رفته و مجمل خواهد بود، گذشته از این دلیلی ندارد كه یكی از بیت ها را بر هشت بیت دیگر ترجیح دهیم. از این جهت باید این بیت، جدا از بیوت ازواج رسول خدا باشد و آن بیت چیزی جز بیت فاطمه {علیها السلام} نیست كه در عین تعلق به وی، به پیامبر نیز تعلق داشت و در آن چهار نفر مشتركاً زندگی می كردند. مؤید این مطلب حدیثی است كه سیوطی در تفسیر آیه «فی بُیُوت أَذِنَ اللّه أَنْ تُرفَعَ» (نور / 36) آورده است. او می نویسد: وقتی این آیه نازل شد و پیامبر صلّی الله علیه وآله آن را در مسجد تلاوت كرد، فردی برخاست و از رسول خدا پرسید: این بیوت با عظمت از آن كیست؟ پیامبر فرمود: «بیوت انبیا و پیامبران است». در این هنگام ابوبكر برخاست و در حالی كه به خانه فاطمه و علی {علیهما السلام} اشاره كرد، گفت: آیا این خانه نیز از آن خانه هاست؟ پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: «نعم من أفاضلها» (1) آری! از برترین آنهاست». 2. مذكر بودن ضمایر قرآن در سوره احزاب از آیه بیست و نهم تا آیه سی و چهارم درباره همسران پیامبر بحث و گفتگو می كند و در تمام آیات، ضمایر مربوط به همسران پیامبر را مطابق قواعد ادبی مؤنث می آورد، در

ص: 216

این مورد متجاوز از بیست ضمیر مؤنث به كار می برد و می فرماید: «كُنْتُنَّ * فَتَعالَینَ * أُمَتِّعْكُنَّ * أُسَرِّحْكُنَّ * تُرِدْنَ * لَسْتُنَّ *اتَّقَیْتُنَّ * فَلا تَخْضَعْنَ * قلنَ * قَرْنَ فی بُیُوتِكُنَّ * تَبَرَّجْنَ * آتَِیْنَ * أَطِعْنَ * وَاذْكُرْنَ * و...». ولی هنگامی كه به آیه مورد بحث كه در ذیل آیه سی و سه قرار دارد می رسد، لحن سخن دگرگون می شود و مخاطب عوض می گردد، ضمایر را مذكر می آورد و می گوید: «عَنْكُمُ الرِّجْسَ» و «یُطَهِّرَكُمْ». در این صورت باید دقت كرد كه هدف از این دگرگونی چیست؟ این دگرگونی جز این نیست كه آیه درباره غیر این گروه {زنان} نازل شده، هر چند در سیاق آیات مربوط به آنها آمده است. این كه علت «تداخل» چیست و چرا در اثنای گفتگوی با همسران، ناگهان طرف خطاب دگرگون می شود ومطلب مربوط به غیر آنان به میان می آید و آنگاه، بار دیگر به بحث پیرامون همسران باز می گردد و... را در جای دیگری مورد بحث قرار خواهیم داد. 3. اهل بیت علیهم السلام در لسان پیامبر صلّی الله علیه وآله روایات متضافر بلكه متواتر از پیامبر صلّی الله علیه وآله نشان می دهد كه در این آیه، جز خود پیامبر صلّی الله علیه وآله و ساكنان خانه فاطمه، احدی مقصود نیست و این روایات را گروهی از صحابه از پیامبر صلّی الله علیه وآله نقل كرده اند كه برخی از آنها عبارت اند از: 1. ابوسعید خدری 2. انس بن مالك 3 . ابواسحاق 4. واثله بن الاسقع 5. ابوهریره 6. ابوالحمراء 7. سعد بن أبی وقاص 8. عایشه 9. امّ سلمه 10. ابن عباس. مضمون احادیث حاكی

ص: 217

است كه پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله برای روشن كردن مقصود از اهل بیت، دو كار معین انجام داده است كه هركدام در نوع خود قابل توجه است: 1. كسا و عبا و یا قطیفه ای بر سر پنج تن افكند و امّ سلمه را كه قصد ورود به زیر كسا را داشت، از دخول تحت كِسا بازداشت و این جمله را گفت: «خدایا! اینان اهل بیت من هستند، پروردگارا! پلیدی را از آنان دور ساز!». 2. به مدت هشت ماه و یا بیشتر، موقع رفتن به مسجد برای گزاردن نماز صبح، به خانه زهرا می رفت و آنان را برای نماز دعوت می كرد و آیه مذكور را تلاوت می نمود. بنابر این، پیامبر صلّی الله علیه وآله با این دو عمل، كاملاً مصادیق آیه را تعیین فرموده است. اكنون به صورت فشرده به ترجمه و نقل برخی از احادیث می پردازیم: 1. ابو سعید خدری می گوید: «رسول اللّه صلّی الله علیه وآله فرمود: این آیه درباره من و علی و فاطمه و حسن و حسین فرود آمده است». امّ سلمه می گوید: این آیه در خانه من نازل گردید. همان روز زهرا علیها السلام غذایی به حضور پیامبر آورد. پیامبر فرمود: برو پسر عمویت علی و دو فرزند خود را بیاور. زهرا در حالی كه دست فرزندان خود را گرفته بود و علی نیز پشت سر او حركت می كرد، وارد محضر رسول خدا شدند. پیامبر صلّی الله علیه وآله حسنین را در آغوش گرفت و علی علیه السلام در سمت راست پیامبر و دخت او در سمت چپ او نشستند و هر پنج نفر مشغول خوردن غذایی شدند كه

ص: 218

دخت گرامی پیامبر آماده كرده و به حضور پیامبر آورده بود. ناگهان فرشته وحی نازل شد و آیه تطهیر را فرود آورد. در این هنگام پیامبر كسایی را كه شبها آن را به روی خود می كشید، برداشت و همه را زیر آن كسا قرار داد و دست خود را از زیر كسا بیرون آورد و به آسمان اشاره كرد و سه بار فرمود: من با شنیدن این جمله خواستم زیر كِسا درآیم و مشمول چنین فضیلتی گردم. از این جهت گوشه كسا را بالا زدم تا به آنان ملحق شوم. پیامبر آن را از دست من كشید. گفتم: ای رسول خدا، آیا من از اهل بیت تو نیستم؟ ! پیامبر بدون این كه یكی از دو طرف قضیه را تصدیق كند فرمود: «تو زن نیكی هستی و از همسران پیامبر می باشی». مضمون حدیث كه در كتاب های حدیث و تفسیر نقل شده، همگی بیانگر آن است كه مفاد آیه از خصایص این پنج نفر است و غیر آن پنج تن، حتی بهترین و پاكترین همسران او در این فضیلت شركت ندارند. رسول گرامی صلّی الله علیه وآله به روایتی چهل روز و به روایت دیگر هشت ماه و به روایت سوم، نُه ماه، هنگامی كه برای گزاردن نماز صبح به مسجد می رفت، به در خانه علی علیه السلام می آمد و می گفت:الصَّلاةُ، الصَّلاةُ، «إِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُم تَطْهیراً». (1) آیا با توجه به این روایات باز می توان برای آیه، تفسیر دیگری جست؟ شگفت از سر دبیر مجله «ترجمان الحدیث» لاهور پاكستان «احسان الهی ظهیر» است كه خود را مترجم و سخن گوی احادیث نبوی می داند؛

ص: 219

امّا با بی پروایی خاصی این همه احادیث را كه نشانگر اختصاص تطهیر به این گروه است نادیده گرفته و در كتاب «الشیعه واهل البیت» به روایت {عكرمه} خارجی اعتماد كرده و می گوید: مقصود همسران پیامبر است و می افزاید كه فرزندان او نیز مجازاً در آن داخل اند. تنها سؤالی كه باقی می ماند این است كه چرا آیه تطهیر در لابلای آیات مربوط به همسران پیامبر آمده است؟ پاسخ آن این است كه گاهی قرآن در حالی كه درباره موضوعی سخن می گوید، آن را رها كرده و به موضوعی دیگر می پردازد و اندكی بعد، دیگر بار به همان موضوع نخست برمی گردد كه یك نمونه از آن رامی آوریم: در داستان یوسف، آنگاه كه پرده از خیانت همسر عزیز برافتاد و شوهرش از جریان آگاه شد، عزیز رو به همسر خود كرد و گفت: «قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَیْدَِكُنَّ إِنَّ كَیدَكُنَّ عَظیم». (یوسف / 28) «گفت: این كار مكر شما زنان است و حیله های شما بزرگ است». در حالی كه با همسر خود سخن می گوید ناگهان خطاب را به یوسف متوجه می كند و می گوید: «یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَاسْتَغْفِری لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الخاطِئین». (یوسف / 29) «یوسف از او درگذر، و تو ای زلیخا! نیز از گناهی كه انجام داده ای استغفار كن، تو از خطاكاران بوده ای». وامّا در این مورد كه چرا در لابلای گفتگو درباره زنان پیامبر صلّی الله علیه وآله مسأله اهل بیت علیهم السلام آمده است، از دو علت می توان یاد كرد: 1. خدا در حالی كه درباره زنان پیامبر صلّی الله علیه وآله سخن می گوید، گاهی آنها را تهدید می كند و می گوید: «یا نِساءَ النَّبی

ص: 220

مَنْ یَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَه مُبَیّنَه یُضاعَف لَها العَذاب ضِعْفَین وَكانَ ذلِكَ عَلی اللّهِ یَسیراً». (احزاب / 30) «ای زنان پیامبر، هر یك از شما گناه آشكار و فاحشی مرتكب شود، عذاب او دو چندان خواهد شد، واین برای خدا سهل و آسان است». در این وضعیت، با مطرح كردن اهل بیت و كمالات آنان، می خواهد برساند كه این خاندان برای شما بهترین الگو هستند، چه بهتر زندگی آنان، سرخط زندگی شما باشد. 2. بسیاری از مسلمانان صدر اسلام درباره علی علیه السلام و خاندان او كاملاً حساسیت داشتند. هیچ قبیله و عشیره ای نبود كه فردی از آنان به دست امام در غزوه های اسلامی كشته نشده باشد. برای همین بسیاری از آنان از امام سخت دل آزرده و ناراحت بودند و این نوع بغض و كینه، پس از درگذشت پیامبر آشكار شد و گروه های زیادی به نوعی از امام و خانواده او انتقام گرفتند. به خاطر چنین حساسیتی پیامبر صلّی الله علیه وآله به فرمان خدا آیه مربوط به طهارت و عصمت این خاندان را در لابلای آیات مربوط به همسران پیامبر قرار داد تا تجلی زیادی نداشته باشد. آنگاه برای این كه ایجاد اشتباه نكند، از طریق سنّت و حدیث به توضیح مفاد این آیه پرداخت و پرده از مقصد حقیقی آیه برداشت. این جریان درست مانند این است كه افراد خردمند و با تجربه اشیای بسیار قیمتی و گرانبها را در درون خانه در میان اشیایی قرار می دهند كه برای بیگانه چندان جلب توجه نكند، هر چند خود اهل خانه از درون آن آگاه هستند. این بحث را با نقل روایتی از سعد بن

ص: 221

ابی وقاص به پایان می رسانیم: ترمذی در صحیح خود از سعد وقاص نقل می كند كه در ماجرای مباهله، پیامبر، علی و فاطمه، حسن و حسین را خواست و گفت: «اَللّهُمَّ هؤلاءِ أَهْلِی». وی در بخش دیگری از صحیح خود آورده است كه پیامبر صلّی الله علیه وآله حسن وحسین و علی و فاطمه علیهم السلام را با پارچه پوشانید و فرمود: «خدایا! آنان اهل بیت من هستند. خدایا! پلیدی را از آنان دور ساز و آنان را به نحو خوبی، پاكیزه گردان! امّ سلمه عرضه داشت: ای پیامبر خدا، من هم از آنان هستم؟ فرمود: تو بر جای خود باش {وارد كسا مشو} تو زن خوبی هستی». (1) سخن گفتن فرشته با فاطمه زهرا {علیها السلام} سؤال: سخن گفتن فرشته با دخت گرامی پیامبر، فاطمه زهرا {علیها السلام} چگونه قابل توجیه است؟ تردیدی نیست كه فرشته وحی و یا دیگر فرشتگان با انبیا و اولیا سخن می گویند و وحی الهی را در اختیار آنان می گذارند، ولی سخن گفتن آنان به پیامبران اختصاص ندارد، بلكه با انسان های والا هر چند نبی نباشند نیز سخن می گویند و گروهی را كه فرشتگان در برابر آنها متمثل می شوند و با آنان سخن می گویند، «محدَّث» می نامند. در احادیث فریقین گروهی به نام محدّث معرفی می شوند و آنها كسانی هستند كه فرشته با ایشان به گفتگو می پردازد. فرد محدَّث از نظر كمال باید به پایه ای برسد كه بتواند اصوات برزخی را با گوش دنیوی بشنود. جهان، پر از صور و اصوات برزخی است كه اغلب انسان ها را به خاطر نداشتن توانمندی، یارای دیدن و شنیدن آنها نیست، امّا گروهی كه از نردبان

ص: 222

كمال و فضیلت بالا رفته اند، می توانند این اصوات و صور برزخی را بشنوند و درك كنند، تا آنجا كه فرشته والامقامی چون «روح الأمین» با آنها سخن می گوید و آنها سخن او را می شنوند. از این جهت، در روایات، دخت گرامی پیامبر صلّی الله علیه وآله محدّثه (1) معرفی شده كه خود حاكی از كمال برتر است. كوته نظران، سخن گفتن فرشته با غیر پیامبران را دور از واقعیت می شمارند، در حالی كه قرآن كریم یادآور سخن گفتن فرشته با مادر مسیح، حضرت مریم است، آنجا كه می فرماید: «وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَه یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَطَهَرَّكِ وَاصْطَفاكِ عَلی نِساءِ الْعالَمین». (نساء / 42) «آن گاه كه ملائكه به مریم گفتند: خدا تو را برگزیده و از آلودگی پاك كرده و تو را بر زنان جهان برتری بخشیده است». سخن گفتن فرشتگان با فرد، نشانه نبوت و رسالت او نیست، بلكه نشانه ارتقای مخاطب به قلّه كمال است كه به او توان شنیدن صدای فرشتگان را می دهد. از این گذشته، قرآن كریم، سخن گفتن فرشتگان را با همسر حضرت ابراهیم، هاجر یادآور می شود و می فرماید: «قالُوا أَتَعْجَبینَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ رَحْمتُ اللّه وبَركاته عَلَیْكُمْ أَهل البَیْت إنّه حَمیدٌ مَجید». (هود / 73) «آیا از فرمان و اراده خدا در شگفت هستی، رحمت و بركات او بر شما خاندان[نبوت] باد...» مسأله الهام و فتوحات غیبی در مورد اولیای الهی مسأله گسترده كلامی و فلسفی است كه در این مختصر، مجال بازگویی آن نیست، ولی به طور فشرده می توان گفت كه عصر نبوت و رسالت به معنی رهبری انسان ها از طریق وحی تشریعی سپری شده است و پس از

ص: 223

رسول خاتم صلّی الله علیه وآله نبی و رسولی نخواهد آمد، ولی هرگز باب فتوحات و شكوفایی معرفتی انسان به روی او بسته نشده است. چه بسا انسان هایی با دید برزخی و هوش برتر، آنچه را كه دیگران نمی بینند و نمی شنوند، ببینند و بشنوند. قرآن مجید می فرماید: «یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنوا إِن تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً» (انفال / 29) «ای افراد با ایمان اگر از گناه پرهیز كنید، خدا قوه و نوری به شما می دهد كه از درون حق را از باطل جدا می سازید». امیر مؤمنان درباره انسان های وارسته، كه از طریق تقوا و پرهیزكاری كسب كمال نموده اند، چنین می فرماید: «عقل خود را زنده ساخته و شهوتش را میرانده است تا آن جا كه تنش به لاغری گراییده و تندخویی او به نرمی تبدیل شده است. برقی پرنور در وجودش درخشیده و راه هدایت را برای او روشن ساخته و در راه خدا او را به پیش برده است. پیوسته در مسیر تكامل از دری به دری دیگر راه یافته و در جایگاه امنیت و آسایش پای نهاده و آرام گرفته است». (نهج البلاغه، خطبه 22) گفتنی است، در پاسخ برخی از این پرسش ها به تفصیل درباره افراد «محدَّث» در اسلام سخن گفته ایم. 3 كیفیت صلوات بر پیامبر صلّی الله علیه وآله سؤال: چگونه بر پیامبر صلّی الله علیه وآله صلوات می فرستید؟ پاسخ: فرستادن درود بر والاترین انسان ها، عملی خدا پسندانه است كه خداوند، خود بر این كار سبقت گرفته و فرشتگان و مؤمنان را فرمان داده است كه بر او درود بفرستند؛ چنان كه می فرماید: «إِنَّ اللّهَ وَملائِكتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَبِیّ یا أَیُّها

ص: 224

الّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً». (احزاب / 56) «خدا و فرشتگان بر پیامبر درود می فرستند. ای كسانی كه ایمان آوردید بر او صلوات و سلام بفرستید». ذكر صلوات در هر زمان و در تمام حالات، امری مستحب است و آیه مباركه بدون آن كه زمان و مكان خاصی برای آن تعیین كند، به آن فرمان می دهد، به خصوص هنگامی كه انسان به هنگام اذان و یا خواندن قرآن نام او را بشنود یا بر زبانش جاری گردد. كیفیت صلوات بر پیامبر صلّی الله علیه وآله، در حدیث عبدالرحمان بن ابی لیلی، از كعب بن عجزه، از نبی مكرَّم اسلام وارد و در اصح كتب حدیثی از نظر اهل سنت نقل شده است كه به ترجمه بخشی از آن می پردازیم: كعب بن عجزه خطاب به عبدالرحمان: آماده ای حدیثی را كه از پیامبر صلّی الله علیه وآله شنیده ام به عنوان هدیه ای به تو اهدا كنم؟ عبدالرحمان: حاضر و آماده ام. كعب بن عجزه: به پیامبر صلّی الله علیه وآله عرض كردیم، بر شما اهل بیت چگونه درود بفرستیم، در حالی كه از كیفیت دادن سلام آگاهیم. پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله: بگویید: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَعَلی آلِ مُحَمَّد، كَما صَلَّیْتَ عَلی إِبْراهیمَ وَعَلی آلِ إِبْراهیمَ إِنَّكَ حَمیدٌ مَجِیدٌ، اللّهُمَّ بارِكْ عَلی مُحَمَّد وَعَلی آلِ مُحَمَّد كَما بارَكْتَ عَلی إِبْراهیمَ وَآلِ إِبْراهیمَ إِنَّكَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ». (1) از این بیان روشن می شود كه در موقع فرستادن صلوات، باید آل محمد را نیز ذكر كنیم تا صلوات كامل شود و این كه عده ای امروزه در سخنرانی ها و نوشته ها، تنها بر پیامبر درود می فرستند و می گویند: «صلّی اللّه علیه وسلم»، كاملاً بر

ص: 225

خلاف دستور رسول خدا است. ابن حجر هیثمی {899 - 974} از پیامبر صلّی الله علیه وآله نقل می كند كه آن حضرت فرمود: پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: «برای من درود مقطوع و بریده نفرستید، عرض شد مقصود چیست؟ فرمود: نگویید: اللهمّ صلّ علی محمّد، وسكوت كنید، بلكه لازم است بگویید: اللّهمّ صلّ علی محمّد وعلی آل محمّد.» (1) از این رو صلوات شیعه، صلوات كامل و مطابق است با روایت صحیح بخاری كه اصح كتب حدیثی اهل سنت است. البته شایسته است كه پس از ذكر صلوات، جمله «كَما صَلَّیْتَ عَلی إِبْراهیمَ وَآلِ إِبْراهیم» گفته شود، ولی گاهی به جهت اختصار این جمله ترك می شود، چنان كه خود پیامبر صلّی الله علیه وآله در روایت دوم به آن بسنده كرد. گذشته از این، می توان گفت جمله «كَما صَلَّیْتَ عَلی إِبْراهیمَ وَآلِ إِبْراهیم» جزء صلوات نیست، بلكه تعبیری است برای تعلیم آن؛ یعنی همان طور كه بر ابراهیم و آل او صلوات می فرستید بر محمّد و آل او نیز صلوات بفرستید، و این دو را از هم جدا نسازید و شگفت آن كه در صحیحین و دیگر كتاب ها، نامی از صحابه به میان نیامده، در صورتی كه اهل سنت به هنگام فرستادن درود كامل، صحابه را بر آل عطف می كنند و می گویند: «وعلی آله وصحابه». 4 غلوّ درباره اهل بیت علیهم السلام سؤال:آیا عقیده شیعه درباره اهل بیت»،

غلو آمیز نیست؟ پاسخ: «غلو» در فرهنگ عربی به معنای «تجاوز از حد و مرز» است؛ مثلاً پزشك عمومی، به عنوان متخصص قلب و عروق معرفی شود، یا در ستایش زیبایی های ظاهری و معنوی فردی، بیش از

ص: 226

حدّ سخن گفته شود. و از آنجا كه غلو یك امر نكوهیده است، خداوند اهل كتاب را پند می دهد كه در دین خود زیاده روی نكنند؛ چنان كه می فرماید: «یا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغلُوْا فِی دِینِكُم». (نساء / 171، مائده / 77) «ای اهل كتاب، در دین خود غلو و زیاده روی نكنید»، {چه غلوی بالاتر از این كه بشر را خدا و فرزند خدا بدانند}. امیرمؤمنان، رفتار و گفتار اهل بیت پیامبر را حد و مرز شریعت و عقیده معرفی می كند و می فرماید: «ما جایگاه میانه و حد وسط هستیم. عقب ماندگان باید به ما ملحق شوند و تندروانِ غلو كننده، باید به سوی ما بازگردند». (نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 109) متهم كردن پیروان اهل بیت به غلو، اندیشه باطلی است كه بر اثر ناآگاهی از عقاید آنان و یا مبانی و دلایل آنها پدید می آید. در قلمرو توحید، غالی كسی است كه امامان را از مقام عبودیت وبندگی فراتر ببرد و آنها را خدا و یا مصدر افعال خدا بپندارد؛ مثلاً بگوید: آنان خالق زمین و آسمانند{شرك در خالقیت}یا معتقد باشد كه تدبیر نظام آفرینش پس از ایجاد به دست آنها است و آنها «رازق»، «محیی» و «ممیت» می باشند. {شرك در تدبیر}. یا بگوید: امر تشریع به آنان واگذار شده و تحریم و تحلیل در دست آنها است {شرك در تقنین}. پیروان اهل بیت در تمام مراتب توحید كه برخی را یادآور شدیم، ذرّه ای از مرز توحید حقیقی تجاوز نكرده، تنها خدا را خالق، مدبر و مشرّع می دانند و امامان را انسان های برتر و والا می شمارند. به عقیده شیعیان، اگر در یك

ص: 227

مورد خاص و در پرتو دعای آنان، تحوّلی در جهان آفرینش رخ دهد و یا بیماری شفا پیدا كند، همگی به اذن خدا بوده و شبیه كارهای معجزه آسای حضرت مسیح علیه السلام می باشد. شفاعت آنان در روز رستاخیز هم به اذن خدا است و توسل به آنان، به خاطر موقعیتی است كه آنان نزد خدا دارند. ذكر فضایل و مناقب آنان نیز نوعی اظهار مهر و مودت به خاندان رسالت است كه مورد تأكید قرآن و سنت پیامبر می باشد. حب عترت و مودت ذوی القربی از اصولی است كه قرآن و سنت بر آن تأكید دارند. (1) اعتقاد به آگاهی آنان از غیب نیز به معنای آن است كه آنان به اذن الهی و تعلیم وی از غیب خبر می دهند. امیرمؤمنان پس از فتح بصره برفراز منبر رفت و از رویدادهای بزرگی كه در آینده در شهر بصره رخ خواهد داد، خبر داد. فردی از یاران گفت: «قد اُعطِیَت عِلمَ الغیب؟»: آیا به شما علم غیب داده شده؟ امام خندید و فرمود: آنچه گزارش می دهم علم غیب نیست، بلكه آموزشی از صاحب علم {پیامبر} است. (نهج البلاغه، خطبه 128) بنابراین «علم غیب» ذاتی، {نه اكتسابی و آموزشی} از آنِ خدا است و آگاهی دیگران از غیب به صورت اكتسابی و آموزشی می باشد. اگر قرآن، علم غیب را از آن خدا دانسته و می فرماید: «قُلْ لا یَعْلَمُ الْغَیب فِی السَّماواتِ وَالأَرْض إِلاّ اللّه». (نمل / 65) «بگو كسانی كه در آسمان ها و زمین هستند، غیب را نمی دانند، جز خدا». مقصود، علم غیب ذاتی و نامحدود است كه از آنِ آفریدگار هستی است و غیر او، در

ص: 228

همه چیز نیازمند او می باشند. بنابراین، به هیچ عنوان نمی توان این عقاید را نشانه غلو و زیاده روی درباره آنان دانست. امامان ما پیوسته از غالیان تبرّی جسته و آنان را از ساحت خود طرد می كردند. امام هشتم علیه السلام، در یكی از دعاهای خویش، از غالیان زمان خود تبرّی و دوری می گزیند. آن حضرت در این دعا از عقیده غالیان، كه خلقت جهان و روزی دادن بندگان را به دست امامان می دانستند، تبرّی می جوید. این دعا حاكی است كه برخی از كوته نظران با مشاهده امور خارق العاده از آنان، اندیشه های ناروا و غیر صحیحی را به خود راه می دادند لذا امام برای تبرّی از اندیشه های باطل، دعایی به شرح زیر دارد: «پروردگارا! من از گفتار كسانی كه در حق ما مطالبی را می گویند كه ما نگفته ایم، تبرّی می جویم. پروردگارا! خلقت جهان و روزی بندگان از آن تو است. تو را می پرستیم و از تو كمك می طلبیم...». «بارالها! تو آفریدگار ما و آفریدگار پدران و فرزندان ما هستی. پروردگارا! ربوبیت و الوهیت شایسته تو است، از كسانی كه تصور می كنند كه ما پروردگار آنها هستیم و یا می اندیشند كه خالق و رازق آنها هستیم، برائت و بیزاری می جوییم. بارالها! ما این سخنان را به آنان نگفته ایم، ما را به گفتار آنان مؤاخذه نكن!». (1) امام با این راز و نیاز، به انتقاد از آن اندیشه های باطل برخاسته و از كسانی كه معتقدند سرپرستی و قیمومت جهان هستی به پیامبر و امامان تفویض شده و آنان از جانب خداوند، آفریننده زمین و آسمان، روزی دهنده بندگان و زنده كننده و میراننده آنان در جهان و روز رستاخیز می باشند،

ص: 229

بیزاری جسته است. امامان و بهره گیری از اسباب طبیعی هیچ یك از افراد بشر، هر چند كه در مقام بالا قرار داشته باشد، جانشین هیچ یك از واسطه های فیض نمی گردد، بلكه خود او فیض را از همان واسطه ها می گیرد، اشعه خورشید، ریزش برف و باران و شكفته شدن غنچه ها، همگی تأمین كننده زندگی پیامبران و پیشوایان معصوم واولیای الهی است، همچنانكه وحی را فرشته به پیامبر می رساند و جان او را ملك الموت می گیرد (1). و از روز نخست حافظان و نگهبانان برای حفاظت جان او و تكمیل ملكات و فضایل اخلاقی او گمارده می شوند. (2). بنابراین، تمام افراد بشر، حتی انسان های كامل، از نظام علّی و معلولی گیتی بهره مند بوده و هرگز جانشین هیچ یك از وسایط فیض مادی و معنوی نمی گردند، ولی این حقیقت، مانع از آن نیست كه آنان گاهی بنا بر مصلحت و به دور از هوی و هوس، مبدأ كرامات و تصرفاتی در جهان گردند و به اشاره غیبی، در جهان خلقت، تصرفاتی انجام دهند.

زنگ خطری برای تمام نظام های فاسد آن روز بود، پیوسته عباسیان در صدد بودند كه از تولد او جلوگیری كرده و در صورت تولد، به حیاتش خاتمه دهند. یكی از علل این كه حضرت عسكری علیه السلام را در سامرّا تحت نظر گرفته بودند، این بود كه از تولد فرزند او آگاه شوند. تولد او مانند تولد موسی علیه السلام اعجاز آمیز بود. با مراقبت های پیاپی مأموران حكومت عباسی، خدا آخرین وصی خود را از نسل امام عسكری علیه السلام پیش از تولد و پس از آن، از گزند دشمنان محفوظ نگاه داشت. اسامی برخی از كسانی كه در زمان تولد آن حضرت حضور داشته و یا آن حضرت را پس از تولد مشاهده نموده اند، از این قرار است: حكیمه خاتون دختر امام محمد تقی و عمه امام حسن عسكری {علیهما السلام} است. او می گوید: روزی به خانه امام حسن علیه السلام مشرف شدم. می خواستم شبانگاه نیمه شعبان سال 255 به منزل بازگردم كه امام حسن عسكری علیه السلام فرمود: عمه جان! امشب در خانه ما باش؛ زیرا ولی خدا و جانشین من در این شب متولد خواهد شد، پرسیدم از كدام یك از كنیزانت؟ فرمود: از سوسن. من هر چه جستجو كردم اثری از بارداری در وی ندیدم، بعد از افطار با سوسن در یك اتاق خوابیدم، طولی نكشید كه بیدار شدم، به فرمایش امام حسن علیه السلام می اندیشیدم. مشغول نماز شب شدم. سوسن هم از خواب برخاست و به نماز شب پرداخت. حتی نزدیك سپیده دم، باز هم اثری از وضع حمل نبود. نزدیك بود درباره سخن امام علیه السلام به شك و

ص: 231

تردید دچار شوم كه صدای امام علیه السلام از اتاق دیگر آمد كه فرمود: عمه جان! تردید نداشته باش، تولد فرزندم نزدیك شده است. لحظاتی بعد ولیّ خدا پاك و پاكیزه به دنیا آمد، ... كودك را نزد امام بردم... (1) به خاطر مراقبت های عباسیان، كمتر كسی موفق شد در حیات حضرت عسكری علیه السلام امام را از نزدیك ببیند، ولی در عین حال گروهی از افراد بسیار نزدیك و مورد اعتماد به زیارت آن حضرت در حیات والدش موفق شدند. اكنون به ذكر اسامی شمار اندكی از آنان می پردازیم:1. ابوغانم خادم می گوید: فرزندی برای امام حسن علیه السلام متولد شد كه او را «محمد» نامیدند. روز سوم آن كودك را به اصحابش نشان داد و فرمود: این فرزندم پس از من صاحب و امام شماست و این همان قائمی است كه همه در انتظارش می باشند. (2) 2. حسن بن حسین بن علوی می گوید: در سامرّا خدمت امام عسكری علیه السلام رسیدم، تولد فرزندش را تبریك گفتم. (3) 3. حسن بن منذر می گوید: روزی حمزه بن ابی فتح نزد من آمد و گفت: بشارت باد كه دیشب خدا به امام حسن علیه السلام فرزندی عطا كرد، لیكن دستور داد كه امرش مخفی باشد. نامش را پرسیدم، گفت: نامش «محمد» است. (4) 4. احمد بن اسحاق می گوید: روزی خدمت امام حسن عسكری علیه السلام رسیدم. قصد داشتم از جانشینش سؤال كنم. آن جناب، خود سخن آغاز كرد و فرمود: ای احمد بن اسحاق! خداوند متعال از هنگامی كه آدم علیه السلام را آفرید تا قیامت، زمین را هرگز از حجت خالی نگذاشته و نمی گذارد، به بركت وجود حجت خداست كه

ص: 232

بلا از زمین دفع می شود و باران نازل می گردد و زمین بركاتش را بیرون می دهد. عرض كردم: یا ابن رسول اللّه! بعد از شما، امام و جانشین شما كیست؟ آن جناب به درون خانه رفت و كودك سه ساله ای را با خود بیرون آورد كه از زیبایی مانند ماه شب چهاردهم بود. او را بر دوش گرفته بود. فرمود: احمد! اگر تو نزد خدا و امامان گرامی نبودی، فرزندم را به تو نشان نمی دادم. بدان كه این كودك هم نام وهم كنیه رسول خداست؛ همان كسی است كه زمین را پر از عدل و داد می كند. (1) اینها برخی از شخصیت های برجسته شیعیان بودند كه توفیق زیارت امام را در زمان حیات امام عسكری علیه السلام به دست آوردند، هر چند این توفیق منحصر به ایشان نبود و گروه بیشتری آن حضرت را در زمان زندگی پدرش در خانه وی ملاقات كردند. (2) در پایان یادآور می شویم كه گروهی از بزرگان اهل سنت به ولادت او تصریح كرده اند. در این مورد به كتاب منتخب الاثر، چاپ جدید، ص 71 تا 92 مراجعه شود. مؤلف این كتاب 68 نفر از اهل سنت را نام برده است كه در كتاب های خود، به ولادت آن حضرت از حضرت عسكری علیه السلام تصریح نموده اند، علاقمندان می توانند به آن مراجعه فرمایند. 2 علت غیبت امام علیه السلام سؤال: علّت غیبت حضرت مهدی چیست و چرا مانند دیگر ائمه در میان مردم حضور ندارد؟ پاسخ: غیبت حضرت ولی عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف یكی از رازهای الهی بوده و ممكن است ما نتوانیم به كُنْهِ آن پی ببریم. غیبت موقت رهبران الهی از

ص: 233

میان مردم، در امت های پیشین نیز سابقه داشته است؛ چنان كه موسی بن عمران علیه السلام چهل روز از امت خود غایب شد و در میقات به سر برد. ) اعراف / 142) حضرت مسیح علیه السلام به مشیت الهی از دیدگاه امت خویش پنهان گردید و دشمنان قادر به كشتن او نگشتند. (نساء / 158) حضرت یونس علیه السلام نیز مدتی از قوم خود غایب گشت. (صافات / 140) اصولاً هرگاه مطلبی از طریق نقل متواتر ثابت شود ولی انسان نتواند به راز آن كاملاً پی ببرد، نباید آن را مورد تردید یا انكار قرار دهد؛ زیرا در این صورت بخش عظیمی از احكام الهی، كه از مسلّمات و ضروریات دین اسلام به شمار می رود، مورد تردید قرار می گیرد. غیبت حضرت ولی عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز از این قاعده مستثنی نیست وعدم اطلاع از سرّ یا اسرار حقیقی آن، مجوّز تردید یا انكار آن نمی تواند باشد. با این همه، می توان راز غیبت را در حد اندیشه بشر دریافت. حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف آخرین حجت معصوم الهی است كه برای تحقق آرمانی بزرگ {گسترش عدل فراگیر و به اهتزاز درآوردن پرچم توحید در جهان} در نظر گرفته شده است و این آرمان نیاز به گذشت زمان و شكوفایی عقل و دانش بشر و آمادگی روحی بشریت دارد، تا جهان به استقبال موكب آن امام عدل وآزادی رود. ظهور زود هنگام آن حضرت، قیام كلی و گسترده ای را به دنبال نخواهد داشت؛ زیرا اگر ایشان پیش از فراهم شدن مقدمات در میان مردم ظاهر شود، سرنوشتی چونان دیگر حجت های الهی

ص: 234

{شهادت} یافته و قبل از تحقق آن آرمان بزرگ، دیده از جهان برخواهد بست. پیشوایان معصوم در روایات نیز به این حكمت اشاره كرده اند. امام باقر علیه السلام فرمود: برای حضرت قائم عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف غیبتی است قبل از ظهور. راوی از علت آن پرسید. امام فرمود: «برای جلوگیری از كشته شدن (1) گذشته از این، در برخی روایات مسأله امتحان و آزمودن خلق مطرح شده است؛ بدین معنی كه مردم در عصر غیبت در بوته آزمایش الهی قرار می گیرند و مراتب استواری آنان در ایمان واعتقاد سنجیده می شود (2) اجمال سخن این كه حضرت مهدی آخرین وصی از اوصیای الهی است كه برای تكامل همه جانبه بشر و ایجاد حكومت واحد الهی آفریده شده است. این ایده و آرزو هنگامی تحقق می پذیرد كه در جامعه بشری، آمادگی برای پذیرش چنین حجتی وجود داشته باشد و در غیر این صورت، ظهور جز كشته شدن و نابودی نتیجه ای نخواهد داشت و آن هدف عالی تحقق نخواهد یافت. از این جهت وجود حضرت، در پس پرده غیبت به سر می برد و در حالی كه در میان مردم زندگی می كند و مردم او را می بینند، ولی نمی شناسند و از این طریق از گزند دشمنان حق و عدالت مصون می ماند. از این گذشته، از آنجا كه حكومت وی حكومت جهانی خواهد بود و تحقق این امر در گرو ایجاد شرایطی است كه در هنگام تولد، وجود نداشته است. این شرایط به مرور زمان تحقق پیدا كرده و یا در حال پیدایش است و ما این شرایط را در پاسخ به پرسش ششم توضیح خواهیم داد. 3 بهره مردم در

ص: 235

زمان غیبت سؤال: مردم از حضرت مهدی علیه السلام در زمان غیبت چه بهره ای می برند؟ پاسخ: از نظر قرآن كریم، اولیای الهی دو دسته اند: ولیّ ظاهر، كه مردم وی را می شناسند و ولیّ غایب از انظار، كه مردم او را نمی شناسند، گرچه او در میان آنها بوده و از حال آنان باخبر است. در سوره كهف، وجود هر دو ولیّ، به طور همزمان بیان شده است: یكی موسی بن عمران و دیگری مصاحب موقّت او در سفر دریایی و زمینی كه به نام خضر معروف است. این ولی الهی به گونه ای بود كه حتی موسی با او آشنا نبود و تنها به راهنمایی خدا او را شناخت و از علمش بهره گرفت؛ چنانكه می فرماید:«فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَه مِنْ عِنْدِنا وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلماً * قالَ لَهُ مُوسی هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً». «موسی و همراهش بنده ای از بندگان ما را {در لب دریا} یافتند كه وی را مشمول رحمت خود قرار داده و از جانب خویش به او علمی آموخته بودیم. موسی به وی گفت: آیا اجازه می دهی همراه تو باشم تا از علوم رشد آفرین خویش به من بیاموزی؟» (كهف / 6566) قرآن سپس شرحی از كارهای مفید و سودمند آن ولی الهی بیان می كند و نشان می دهد كه مردم او را نمی شناخته، ولی از آثار و بركاتش بهره مند بوده اند. (سوره كهف، آیات: 71 82) حضرت ولی عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز به سان مصاحب موسی، ولیّ ناشناخته ای است و در عین حال مبدأ كارهای سودمندی برای امت می باشد. بدین ترتیب، غیبت امام به معنی انفصال و

ص: 236

جدایی او از جامعه نیست، بلكه او همان گونه كه در روایات معصومین علیهم السلام نیز وارد شده به سان خورشید در پشت ابر است كه دیدگان آن را نمی بینند، امّا به اهل زمین نور و گرمی می بخشد. (1) پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله فرمود: «آری سوگند به خدایی كه مرا به نبوت برگزید، مردم از او سود می برند و از نور ولایتش در دوران غیبت، بهره می گیرند؛ چنان كه از خورشید به هنگام قرار گرفتن پشت ابرها بهره می برند». (2) اشعه معنوی وجود امام علیه السلام در حالی كه در پشت ابرهای غیبت نهان است، دارای آثار قابل ملاحظه ای است كه علی رغم تعطیل مسأله تعلیم و تربیت و رهبری مستقیم، حكمت وجودش را آشكار می سازد. در این جا به بیان برخی از این آثار می پردازیم: الف} پاسداری از آیین الهی با گذشت زمان و آمیختن سلیقه ها و افكار شخصی به مسائل مذهبی و گرایش های مختلف به مكتب های انحرافی و دراز شدن دست مَفسده جویان به سوی مفاهیم آسمانی، اصالت پاره ای از این قوانین از دست می رود و دست خوش تغییرات زیان بخشی می گردد. این آب زلال كه از آسمان وحی نازل شده، با عبور از مغزهای این و آن، به تدریج تیره و تار گشته، صفای نخستین خود را از دست می دهد. این نور پرفروغ، با عبور از شیشه های ظلمانی افكار تاریك، كم رنگ تر می گردد. خلاصه با آرایش ها و پیرایش های كوته بینانه افراد و افزودن شاخ و برگ های تازه به آن، چنان می شود كه گاهی انسان در بازشناسی مسائل اصلی، دچار اشكال می گردد. آن شاعر، خطاب به پیامبر صلّی الله علیه وآله می گوید: شرع تو را در پی آرایشند

ص: 237

دین تو را از پی پیرایشند بسْ كه فزودند بر آن برگ و بر گر تو ببینی نشناسی دگر با این حال، آیا ضروری نیست كه در میان جمع مسلمانان كسی باشد كه مفاهیم فناناپذیر تعالیم اسلامی را به شكل اصلی اش حفظ و برای آیندگان نگه داری كند؟ می دانیم در هر مؤسسه مهمی، صندوق نسوزی وجود دارد كه اسناد مهم را در آن نگه داری می كنند تا از دستبرد دزدان محفوظ بماند و در صورت آتش سوزی، از خطر حریق مصون باشد؛ چرا كه اعتبار و حیثیت آن مؤسسه در گرو حفظ آن اسناد و مدارك دارد. سینه امام و روح بلند او، صندوقچه حفظ اسناد آیین الهی است كه همه اصالت های نخستین و ویژگی های آسمانی این تعلیمات را در خود نگاه داری می كند، «تا دلایل الهی و نشانه های روشن پروردگار باطل نگردد و به خاموشی نگراید» ؛ و این یكی دیگر از آثار وجود او است. ب} تربیت منتظران آگاه بر خلاف آنچه بعضی می پندارند، رابطه امام در زمان غیبت به كلی از مردم بریده نیست، بلكه آن گونه كه از روایات اسلامی برمی آید، شمار اندكی از آماده ترین افراد كه سری پر شور از عشق خدا و دلی پر ایمان و اخلاص فوق العاده برای تحقّق بخشیدن به آرمان اصلاح جهان دارند با حضرتش در ارتباط اند. معنای غیبت امام علیه السلام، این نیست كه آن حضرت به شكل روح نامرئی و یا شعاعی ناپیدا در می آید، بلكه او از یك زندگی طبیعی و آرام برخوردار است؛ به طور ناشناخته در میان همین انسان ها رفت و آمد دارد. دل های بسیار آماده را برمی گزیند و در اختیار می گیرد و

ص: 238

آنها را بیش از پیش آماده می كند و می سازد. افراد مستعد، به تفاوت میزان استعداد و شایستگی خود، توفیق درك این سعادت را پیدا می كنند. بعضی از آنان چند لحظه و برخی چند ساعت یا چند روز و جمعی سال ها با حضرت بقیه الله علیه السلام در تماس بوده اند. آنان كسانی هستند كه آن چنان بر بال و پرِ دانش و تقوا قرار گرفته و بالا رفته اند كه همچون مسافران هواپیماهای دور پرواز، بر فراز ابرها قرار می گیرند، آن جا كه هیچ گاه حجاب و مانعی بر سر راه تابش جهان بخش آفتاب نیست، در حالی كه دیگران در زیر ابرها و در تاریكی و نور ضعیف به سر می برند. به درستی حساب صحیح نیز همین است. كسی انتظار داشته باشد كه آفتاب را به پایین ابرها فرود آورد تا چهره آن را ببیند. چنین انتظاری، اشتباهی بزرگ و پنداری باطل بیش نیست. این ما هستیم كه باید بالاتر از ابرها پرواز كنیم، تا شعاع جاودانه آفتاب را جرعه جرعه بنوشیم و سیراب گردیم. به هر حال، تربیت این گروه منتظر، یكی دیگر از حكمت های نهفته در غیبت آن حضرت است. ج} نفوذ روحانی و نا پیدا چنان كه می دانیم، خورشید یك پرتو مرئی دارد كه از تجزیه آن ها، هفت رنگ معروف پیدا می شود؛ و یك سلسله اشعه نامرئی نیز دارد كه «اشعه ماوراء بنفش» و «اشعه مادون قرمز» نامیده شده است. هم چنین یك رهبر بزرگ آسمانی، خواه پیامبر باشد یا امام، علاوه بر تربیت تشریعی كه از طریق گفتار و رفتار و تعلیم و تربیت عادی صورت می گیرد تربیت روحانی دارد كه از راه نفوذ معنوی

ص: 239

در دل ها و فكرها اعمال می شود و می توان آن را تربیت تكوینی نام گذاشت. در آن جا الفاظ و كلمات و گفتار و كردار به كار نمی آید، بلكه تنها جاذبه و كشش درونی مؤثر است. وجود مبارك امام علیه السلام در پشت ابرهای غیبت نیز، این اثر را دارد كه از طریق شعاع نیرومند و پردامنه «نفوذ شخصیت» خود، دل های آماده را در نزدیك و دور، تحت تأثیر جذبه مخصوص قرار داده، به تربیت و تكامل آن ها می پردازد و از آنان انسان هایی كامل تر می سازد. ما قطب های مغناطیسی زمین را با چشم خود نمی بینیم، ولی اثر آن ها روی عقربه های قطب نما، در دریاها، راهنمای كشتی هاست و در صحراها و آسمان ها، راهنمای هواپیماها ووسائل دیگر است. در سرتاسر كره زمین، از بركت این امواج، میلیون ها مسافر راه خود را به سوی مقصد پیدا می كنند. وسائل نقلیه بزرگ و كوچك به فرمان همین عقربه ظاهراً كوچك از سرگردانی رهایی می یابند. آیا تعجب دارد اگر وجود مبارك امام علیه السلام در زمان غیبت، با امواج جاذبه معنوی خود، افكار و جان های زیادی را كه در دور یا نزدیك قرار دارند، هدایت كند و از سرگردانی رهایی بخشد؟ البته نباید فراموش كرد كه امواج مغناطیسی زمین، روی هر آهن پاره بی ارزش اثر نمی گذارد، بلكه تنها بر عقربه های ظریف و حساسی كه خاصیت آهن ربایی یافته اند و یك نوع سنخیت و شباهت با قطب فرستنده امواج مغناطیسی پیدا كرده اند، اثر می گذارد. بدین ترتیب دل هایی كه ارتباطی با امام علیه السلام دارند و شباهتی را در خود ایجاد نموده اند، تحت تأثیر آن جذبه روحانی قرار می گیرند. آثار وجودی و بركات آن حضرت در زمان

ص: 240

غیبت بیش از آن است كه در این مختصر بگنجد، از این رو به همین مختصر بسنده می كنیم. خوشبختانه محققان اسلامی در این باره به نگارش و شرح و بسط پرداخته اند كه مطالعه آنها را به علاقمندان توصیه می كنیم. 4 امام زمان و عمر طولانی سؤال: حضرت مهدی علیه السلام در سال 255ق. دیده به جهان گشوده است و اكنون از تولد او بیش از 1000 سال می گذرد. چگونه بشر می تواند چنین عمر طولانی داشته باشد؟ پاسخ: این سؤال را از دو راه می توان پاسخ گفت: 1. روش غیبی با توجه به آنچه كه قرآن مجید و روایات از طولانی بودن عمر گروهی گزارش می دهد كه هرگز با مقیاس های ما تطبیق نمی كند. می توان به این سؤال پاسخ داد. قرآن درباره نوح علیه السلام می فرماید: «فَلَبِثَ فِیِهِ أَلْفَ سَنَه إِلاّ خَمْسینَ عاماً». (عنكبوت / 14) «او در میان قوم خود 950 سال زیست». این آیه تنها به دوران تبلیغ آن حضرت اشاره دارد. امّا این كه پس از طوفان چه مقدار عمر كرد و یا قبل از تبلیغ چه مقدار عمر كرده بود، آیه متذكر آن نیست. دهمچنین قرآن درباره یونس علیه السلام یادآور می شود كه اگر او در شكم ماهی خدا را تسبیح نمی گفت، تا روز رستاخیز در شكم آن ماهی می ماند: «وَلَوْلا انّهُ كانَ مِنَ المُسَبِّحینَ * لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلی یَومِ یُبْعَثُون». (صافات / 143 144) «اگر از تسبیح گویان نبود، تا روز رستاخیز در شكم آن می ماند». بنابراین، همان خدایی كه این دو ولی را تا این حد زنده نگاه داشته یا می توانست زنده نگاه دارد، چرا آخرین وصی و ذخیره خود

ص: 241

را تحت عنایات خود، زنده نگاه ندارد؟ در این مورد به آیه شریفه توجه كنید: «وَما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ». (انعام / 91) «آنها خدا را چنان كه شایسته اوست نشناختند». مسأله طول عمر حضرت ولی عصر، مسأله عنایات الهی است و اگر عنایات او نبود، رویدادهای بی شمار و مصائب روزگار و پیامدهای بد در كمین آن حضرت بود. خداست كه او را از این حوادث حفظ كرده و عمر طولانی بخشیده است و به قول شاعر: خدایی كه جهان پاینده دارد تواند حجتی را زنده دارد 2. روش طبیعی از آنجا كه در علم طب و زیست شناسی، برای عمر انسان حدی معین نشده كه تجاوز از آن امكان نداشته باشد، می توان با یافتن علل پیری و مرگ زودرس و مقابله با آنها، طول عمر بشر را افزایش داد، چنان كه هم اكنون بر اثر پیشرفت های علم طب و بهداشت عمومی در كشورهای پیشرفته، متوسط طول عمر انسان ها افزایش یافته است، مثلاً در آمریكا در سال 1901، عمر متوسط مردان 23 / 48سال و زنان 80 / 51سال بوده، ولی در سال 1944 عمر متوسط مردان به 50 / 63 و زنان به 95 / 68سال رسیده است. این افزایش بیشتر شامل وضع تغذیه و بهداشت در دوران كودكی و بهبود وضع درمان و پیشگیری مخصوصاً در بیماری های واگیردار است ولی در بیماری های استحاله ای مانند تصلب شرایین هنوز پیشرفت چندانی حاصل نشده است. (1) این آمار مربوط به اعصار پیشین است، ولی اكنون وسایل بهداشت و درمان و تغذیه بهبود یافته و حتی در ایران، میانگین عمر بالا رفته است. طول عمر بیشتر به وراثت،

ص: 242

محیط زیست، نوع كار و شغل از نظر فشار روحی و عصبی و نیز تغذیه صحیح بستگی دارد. افزایش طول عمر به خودی خود علت مرگ نیست، بلكه بر اثر بیماری ها و عادات مضر، اعضای اصلی بدن فرسوده شده و از كار می افتند. هم اكنون عمر بالای صد سال فراوان دیده می شود و در كشورهایی نظیر تركیه و قفقاز و كشورهای بالكان، به علت شرایط زیست محیطی و تغذیه طبیعی و سالم، افراد بالای صد سال فراوان دیده می شوند. در تاریخ زندگی انسان، افراد معمّر فراوان دیده شده اند، حتی كتاب هایی تحت عنوان «المعمّرون» نوشته شده است.. 5 تأخیر در ظهور سؤال: چرا حضرت مهدی علیه السلام ظهور نمی كند؟ پاسخ: برنامه حضرت مهدی علیه السلام با برنامه پیامبران و سایر پیشوایان یك تفاوت كلی دارد و آن این كه برنامه وی قانونگذاری نیست، بلكه یك برنامه به تمام معنی اجرایی در تمام جهان است. به این معنی كه او مأموریت دارد تمام اصول تعالیم اسلام را در جهان پیاده كند و اصول عدالت و دادگری و حق و حقیقت را در میان جامعه بشری بگستراند. روشن است كه پیاده شدن چنین برنامه انقلابی جهانی، كه به وسیله آن اصول عدالت و دادگری و حقّ و حقیقت در میان همه مردم جهان گسترش یابد، به شرایط و مقدّماتی نیاز دارد كه تحقق آنها جز با مرور و تكامل همه جانبه اجتماع ممكن نیست؛ برخی از آن مقدمات عبارتند از: 1. آمادگی روحی در درجه نخست باید مردم جهان برای اجرای این اصول، تشنه و آماده گردند و تا زمانی كه در مردم جهان تقاضایی نباشد، «عرضه» هر

ص: 243

نوع برنامه مادّی و معنوی مؤثر نخواهد بود. قانون عرضه و تقاضا نه تنها در نظام زندگی اقتصادی حكمفرماست، بلكه مشابه این نظام در عرضه برنامه های معنوی و اصول اخلاقی و مكتب های سیاسی و انقلابی نیز حاكم می باشد و تا در اعماق دل مردم برای این نوع امور تقاضا و درخواستی نباشد، عرضه آن با شكست رو به رو شده و كاری از پیش نخواهد رفت. امام باقر علیه السلام می فرماید: «روزی كه قائم آل محمّد صلّی الله علیه وآله قیام كند، خدا دست خود را بر سر بندگان می گذارد، در پرتو آن خردها را جمع می گرداند و شعور آنان به حد كمال می رسد». (1) البتّه گذشت زمان و شكست قوانین مادّی و پدید آمدن بن بست های جهانی و كشیده شدن بشریّت بر لب پرتگاه جنگ، مردم جهان را به تنگ آورده و آنان را به این حقیقت واقف خواهد ساخت كه اصول و قوانین مادّی و سازمان های به اصطلاح بین المللی، نه تنها نمی توانند مشكلات زندگی را حل كنند و عدالت را در جهان حكمفرما سازند، بلكه همین خستگی و یأس، مردم دنیا را برای پذیرش یك انقلاب بنیادی مهیّا و آماده می سازد و می دانیم كه این موضوع نیاز به گذشت زمان دارد تا تجربه های تلخ زندگی ثابت كند كه تمام نظامات مادّی و سازمان های بشری در اجرای اصول عدالت و احقاق حق و برقراری امنیّت و آرامش، عاجز و ناتوان می باشند و سرانجام باید بر اثر یأس و نومیدی، این تقاضا در مردم گیتی برای تحقّق چنان آرمان الهی پدید آید و زمینه برای عرضه یك انقلاب جهانی به وسیله یك مرد الهی و آسمانی،

ص: 244

از هر نظر مساعد گردد. (1). 2. تكامل علوم و فرهنگ های انسانی از سوی دیگر برای برقرار ساختن یك حكومت جهانی بر اساس عدل و داد، نیاز فراوان به پیشرفت علوم و دانش ها و فرهنگ های اجتماعی و مردمی است كه آن نیز بدون پیشرفت فكری و گذشت زمان، ممكن و میسّر نمی گردد. برقراری حكومت جهانی كه در پرتو آن، در سراسر جهان عدل و داد و قانون حكومت كند و همه مردم جهان از كلیه مزایای فردی و اجتماعی اسلامی بهره مند گردند بدون وجود یك فرهنگ پیشرفته در كلیّه شؤون بشری امكان پذیر نیست و هرگز بدون یك فرهنگ كامل، جامه عمل به خود نمی پوشد. این نیز احتیاج به گذشت زمان دارد. 3. تكامل وسایل ارتباط جمعی از سوی دیگر، چنین حكومتی به وجود وسایل كامل ارتباط جمعی نیاز دارد تا در پرتو آن بتواند مقرّرات و احكام و اصول انسانی را از طرق مختلف در مدّت كوتاهی به مردم جهان اعلام كند. این امر نیز بدون تكامل صنایع انسانی و گذشت زمان محقق نمی شود. 4. پرورش نیروی انسانی از همه اینها گذشته، پیشبرد چنین هدفی و پی ریزی چنان انقلابی، به یك نیروی فعّال و سازنده انسانی نیاز دارد كه در واقع ارتش انقلاب جهانی را تشكیل می دهد. تشكیل چنین ارتشی و به وجود آمدن چنین افراد پاكباخته و فداكاری، كه در راه هدف و حقیقت از همه چیز بگذرند، به گذشت زمان نیاز دارد. اگر در برخی از روایات می خوانیم كه فلسفه طولانی شدن غیبت امام زمان، همان امتحان و آزمایش مردم است، ممكن است ناظر به همین نكته باشد؛ زیرا امتحان و آزمایش در

ص: 245

منطق اسلام به معنی آزمون های معمولی و كشف امور پنهانی نیست؛ بلكه مقصود از آن پرورش روحیّات پاك و پدید آوردن حداكثر ورزیدگی در افراد می باشد. مجموع این جهات چهارگانه (1) ؛ و آمادگی روحی و فكری برای پذیرش حكومت جهانی بر اساس حقّ و عدالت در مردم پدید آید؛ آنگاه این برنامه با وسایل و امكانات خاصّی در سطح جهانی وسیله حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف پیاده گردد و این است گوشه ای از فلسفه غیبت طولانی امام علیه السلام.. تمام آزمونهای الهی كه درباره پیامبران و اولیای وی انجام می گیرد برای همین منظور است. اگر خدا ابراهیم را با تكالیف و وظایف سنگینی آزمود، چنان كه می فرماید: "وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِكَلماتٍٍ فَأَتَمَّهُنَّ" (سوره بقره، آیه 124) برای همین هدف بوده است تا این رادمرد الهی به قدری در كوران حوادث قرار گیرد كه در صلابت و استقامت به صورت فولاد آب دیده درآید..

دست است و با در نظر گرفتن دو مطلب روشن می شود كه چرا باید دست ها را از بالا به پایین شست. 1. كلمه «ید» در زبان عربی استعمالات مختلفی دارد و گاه صرفاً به انگشتان دست، گاه به انگشتان تا مچ، گاه به انگشتان تا آرنج، و بالأخره. گاه به كلّ دست از سر انگشتان تا كتف، اطلاق می شود. 2. مقدار واجب از شستن دست در وضو فاصله میان مرفق تا سر انگشتان است، لذا قرآن لفظ «إِلَی المَرافِق» را به كار برده تا مقدار واجب را بیان كند. نتیجه می گیریم: چون لفظ «ید» كاربردهای گوناگونی دارد، كلمه «إلی» در «إِلَی المَرافِق» بیانگر مقداری از اجزاء عضو است كه باید شسته شود یعنی باید دستها تا آرنج شسته شود نه كمتر و نه بیشتر و هرگز ناظر به «كیفیت» غَسل و شستشوی دست {كه مثلاً از بالا به پایین صورت گیرد یا از پایین به بالا} نیست، اما كیفیت شستشو چگونه است؟ آن مربوط به عرف وعادت است و معمولاً از بالا به پایین می شویند. فی المثل اگر پزشك دستور دهد پای بیمار را تا زانو بشویید، پای وی را از بالا به پایین می شویند، نه بالعكس یا اگر انسانی به رنگ كاری بگوید این اتاق را تا سقف رنگ كن، هیچ گاه از پایین دیوار آغاز نمی كند، بلكه از بالا شروع كرده تا به پایین برسد. از این رو، شیعه امامیه معتقد است كه در هنگام وضو، صورت و دست ها را بایستی از بالا به پایین شست و خلاف آن را صحیح نمی داند. زیرا كلمه «تا» در زبان فارسی، و یا «إلی» در زبان عربی، در این

ص: 247

موارد، ناظر به بیان مقدار محل عمل است نه كیفیت انجام آن. گذشته از این، سیره ائمه اهل بیت، كه عِدل قرآنند، بیانگر كیفیت شستن است و آنان دست ها را از بالا به پایین می شستند. 2 مسح پا به جای شستن سؤال: چرا شیعیان به جای شستن، پاها را مسح می كنند؟ پاسخ: مسح پاها در وضو پشتوانه قرآنی و حدیثی دارد، اكنون هر دو را به صورت موجز بیان می كنیم: ظاهر آیه ششم سوره مائده حاكی از آن است كه انسان نمازگزار به هنگام وضو دو وظیفه دارد: یكی شستن {در مورد صورت و دست} و دیگری مسح {در مورد سر و پاها}. این مطلب از تقارن و مقایسه دو جمله زیر روشن می شود: 1. «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَیدیَكُمْ إِلَی المَرافِق» ؛ 2. «وَ امْسَحُوا بِرُؤسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَی الكَعْبَیْنِ». چنانچه ما این دو جمله را به فرد عرب زبانی كه ذهن او مسبوق به اختلافات فقهی نباشد ارائه كنیم، بی تردید خواهد گفت كه طبق این آیه وظیفه ما نسبت به صورت و دست، شستن؛ و نسبت به سر و پاها، مسح است. از نظر قواعد ادبی، لفظ «أرجلكم» باید عطف بر كلمه «رؤسكم» باشد كه نتیجه آن همان مسح پاهاست، و نمی توان آن را بر لفظ پیشین «وأیدیكم» عطف كرد كه نتیجه آن شستن پاها می باشد؛ زیرا لازمه آن این است كه میان معطوف «وَأرجلكم» و معطوفٌ علیه «وأیدیكم» جمله معترضه ای «فامسحوا برؤسكم» قرار گیرد، كه از نظر قواعد عربی صحیح نیست و گذشته از این مایه اشتباه در مقصود می باشد. ضمناً در این قسمت {مسح كردن پاها} فرقی میان قرائت جرّ و قرائت نصب

ص: 248

وجود ندارد و برمبنای هر دو قرائت، كلمه «أرجلكم» عطف بر كلمه «رؤسكم» است؛ با این تفاوت كه اگر بر ظاهر رؤسكم عطف شود مجرور، و اگر بر محلّ آن عطف شود منصوب خواهد بود. علمای امامیه در تحقیق مفاد آیه وضو بحث های گسترده ای دارند كه طبرسی در مجمع البیان به برخی از آنها اشاره كرده است. (1) ریشه اختلاف بی تردید ظاهر آیه، حاكی از آن است كه وظیفه نمازگزار به هنگام وضو، مسح پاهاست، و مفاد آیه، دو كلمه بیش نیست: 1. غسلتان: شستن دستها و صورت. 2. مسحتان: مسح بر سر و پاها. هرگاه از ابن عباس در مورد كیفیت وضو می پرسیدند، او در پاسخ می گفت: نزلَ القرآنُ بالمسح: وحی الهی بر مسح بر پا وارد شده است. و نیز می گفت: «مردم اصرار بر شستن كردند، در حالی كه مسح فرمان داده است». (2) ولی باید دید چگونه این اختلاف با ظهور آیه در مسح پدید آمد، ؛ الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف:1 / 1040. از بررسی روایات و تاریخ تشریع وضو به دست می آید كه دو عامل سبب پیدایش انحراف از ظاهر آیه شده است: 1. سلطه ها و حكومت ها سلطه ها و حكومت ها بیشترین تأثیر را در تغییر حكم مسح پاها داشتند، بالاخص حجاج بن یوسف كه اصرار می ورزید باید پاها شسته شود، زیرا آلودگی پاهای نمازگزاران كه غالباً پا برهنه بودند، بسیار ناراحت كننده بود. انس بن مالك، از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه وآله كه عمری طولانی داشت، مدتی در كوفه زندگی می كرد. به وی خبر دادند كه حجاج می گوید: فاغسِلوا بطونَهما وظهورَهما: ظاهر و باطن، پاها را بشویند، وقتی وی

ص: 249

این جمله را شنید، سخت شورید و گفت: صَدَق اللّهُ وكَذِبَ الحجّاجُ قال اللّه تعالی: «وَامْسَحُوا بِرُؤسِكُمْ وَأَرْجُلَكُم». (1) دعوت مردم بر شستن پا از طرف اموی ها بسیار جدی و سرسختانه بود به گونه ای كه فقیهان معاصر، جرأت مخالفت نداشتند. احمد بن حنبل از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه وآله از ابومالك اشعری نقل می كند كه وی به بستگان خود گفت: همدیگر را خبر كنید تا من نماز رسول خدا را برای شما بخوانم، وقتی همگان گرد آمدند، وی گفت: در میان شما بیگانه ای نیست؟ گفتند: خیر، وی ظرف آبی طلبید، پس از شستن دهان و بینی، سه بار صورت و دست ها را شست، آنگاه بر سر و روی پا مسح كشید و نماز گزارد. (2) 2. تقدیم مصلحت اندیشی بر ظهور آیه تقدیم مصلحت بر نص قرآنی وحدیث پیامبر، اساس بسیاری از بدعت ها است و ما به قسمتی از آنها در كتاب خاصی به نام «بدعت» اشاره كرده ایم، اتفاقاً همین نظریه، انگیزه عدول از مسح و روی آوردن به غسل شده است. ابوبكر رازی، معروف به جصاص{ 05 70} در كتاب «احكام القرآن» می نویسد: آیه وضو از نظر وجوب مسح یا غسل، مجمل است، لازمه احتیاط این است كه پاها شسته شود؛ زیرا در این صورت، هر دو احتمال انجام می گیرد. (3) ادعای اجمال در آیه با هدف آن كه در مقام بیان وظیفه است، سازگار نیست؛ به علاوه اگر بنا بر احتیاط باشد، باید دوباره وضو گرفته شود، زیرا ماهیت مسح با غسل متفاوت است. مؤلف «المنار» از جمله كسانی است كه ظهور آیه در لزوم مسح بر پا را انكار نمی كند، ولی از طرف دیگر

ص: 250

می گوید: تر كردن پاهای كثیف و آلوده چه سودی دارد؟ ! (1) او از یك نكته غفلت كرده كه آیه وضو تنها از آنِ بدوی ها و انسان های غیر نظیف نیست، بلكه وحی الهی شهری و بدوی را همزمان شامل می شود و این نور الهی تا روز رستاخیز تابنده است. جا دارد از مؤلف المنار بپرسیم: مسح بر سر، با یك انگشت {كه شافعی آن را كافی می داند}، چه سودی دارد؟ به چه دلیل یكی از آن دو، جایز و عقلانی و دیگری نامشروع معرفی می شود؟ گذشته از این، وضو تنها نظافت نیست بلكه آمیخته با عبادت است، نظیف ترین افراد باید برای نماز وضو بگیرند، و انسان غیر نظیف هم باید ابتدا پاها را بشوید و سپس وضو بگیرد. تا این جا گفتگوی ما مربوط به آیه ای از قرآن بود، اكنون دلایل مسح را در روایات مطرح می كنیم: روایات مسح از پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله شاید برخی تصور كنند كه در كتب اهل سنت، روایتی از پیامبر درباره لزوم مسح بر پا وارد نشده است، در حالی كه با یك بررسی، بیش از سی روایت یافتیم كه بسیاری از آنها بیانگر وضوی رسول خدا و اصحاب او است. دلالت روشن آیه وضو بر لزوم مسح و روایات چشم گیر در این مورد، ایجاب می كند كه فقیهان اهل سنت در این مسأله تجدید نظر كنند و از این طریق گامی به سوی وحدت در رفتار بردارند و در این مورد از گروه كثیری از بزرگان صحابه و تابعان كه وضوی آنان بر اساس مسح برپا بود، پیروی كنند، اكنون اسامی برخی از آنان را در این

ص: 251

جا می آوریم: 1. امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «رَأیتُ رَسُولَ اللّهَ یمسَحَ ظاهَرهما.» (1) 2. جابر بن عبداللّه گوید: امام محمد بن علی بن الحسین علیه السلام معروف به باقرالعلوم كه عظمت و جلالت علمی و فقاهت او مورد اتفاق همگان است (2) به من فرمود: «اِمسَح عَلی رَأْسِكَ وَقَدَمَیكَ»، «بر سر و پاهایت مسح بكش.» (3) 3. بسر بن سعید می گوید: عثمان وضو گرفت و بر سر و پاها سه بار مسح كشید و گفت: رسول خدا این چنین وضو می گرفت. (4) 4. حمران بن أبان غلام عثمان از او نقل می كند: پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله پس از شستن صورت و دست، بر سر و پاها مسح می كشید. (5) 5. عبداللّه بن زید مازنی، معروف به ابن عماره می گوید: پیامبر وضو گرفت و «مسح رأسه ورجلیه» ؛ سر و پاهایش را مسح كشید. (6) 6. عبداللّه بن عباس، پیوسته می گفت: إنّ الوضوء غسلتان و مسحتان. (7) 7. عامر الشعبی، می گفت: اساس وضو را دو شستن و دو مسح كشیدن تشكیل می دهد و لذا در تیمم بدل از وضو، مواضع شستن برای تیمم محفوظ مانده و جایگاه مسح الغاء شده است. (8)8. رفاعه بن رافع از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه وآله، از آن حضرت چنین نقل می كند: پیامبر بر سر و پاها، تا دو برآمادگی مسح می كشید. (9) 9. ابو مالك اشعری، صحابی رسول خدا، به عشیره خود وضوی رسول خدا را آموزش داد و در پایان بر روی پاها مسح كشید. (10) 10. رفاعه بن رافع، صحابی رسول خدا صلّی الله علیه وآله، از آن حضرت نقل می كند كه فرمود: «نماز هیچ یك از شما پذیرفته نمی شود تا

ص: 252

وضوی كامل بگیرد، صورت و دست ها را بشوید و سر و پاها را تا دو برآمادگی مسح كند». (1) ما از میان اعلام صحابه و تابعان به ذكر ده نفر اكتفا كردیم، اسامی شخصیت هایی كه مسح بر سر را از پیامبر صلّی الله علیه وآله و بزرگان صحابه و تابعان نقل كرده اند، در كتاب «الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف»، ج1، ص 56 95 وارد شده است. 3 «حَیَّ عَلی خیر العمل» در اذان سؤال: چرا شیعیان در اذان و اقامه، ذكر «حَیَّ عَلی خیر العمل» را اضافه می كنند؟ ! پاسخ: در اذان شیعه، پس از «حیّ عَلی الفلاح»، دوبار «حَیّ عَلی خیر العمل» گفته می شود. در روایات ائمه اهل بیت علیهم السلام این جمله جزو اذان معرفی شده است، در حالی كه در اذان كنونی اهل سنت چنین جمله ای نیست. اكنون باید دید ریشه این اختلاف كجا است و چگونه این جمله از اذان حذف شده است. یادآور می شویم كه در عصر خلیفه دوم، «مصلحت اندیشی» رواج بیشتری داشت، چه بسا مصلحت اندیشی، بر حكم خدا در قرآن و سنت مقدم شمرده می شد. از باب نمونه، در عصر پیامبر صلّی الله علیه وآله و عصر خلیفه نخست و حتی بخشی از خلافت خلیفه دوم، سه طلاق در یك مجلس، تنها یك طلاق محسوب می شد، امّا در نیمه دوم خلافت خلیفه دوم این حكم دگرگون گشت و سه طلاقه كردن زن در یك مجلس، سه طلاق واقعی تلقی گردید و هر نوع حق رجوع از شوهر سلب شد. (2) در ادامه ثابت خواهیم كرد كه حذف «حَیَّ عَلی خیر العمل» از فصول اذان، در عصر خلیفه دوم رخ

ص: 253

داده است. بررسی تاریخ اذان و اقامه به روشنی ثابت می كند كه جمله «حَیَّ عَلی خیر العمل» از فصول قطعی اذان بوده است و مؤذنان در عصر پیامبر صلّی الله علیه وآله و مدتی پس از آن حضرت، این جمله را ضمن فصول دیگر می گفتند. سپس به علت و یا عللی از اذان حذف گردید. الف. سید مرتضی می گوید: علمای اهل سنت نقل كرده اند كه در برخی سال های رسالت، جمله «حَیّ عَلی خیر العمل»، گفته می شد ولی بعداً نسخ شده است. (1) ". ب. ابن عربی در فتوحات می گوید: در جنگ خندق، آنگاه كه صحابه پیامبر خندق می كندند، چون وقت نماز فرا رسید، یك نفر از آنان ندا سر داد: «حَیَّ علی خیر العمل» و از آن زمان سنت حسنه شد. (2) ج. شرف الدین معروف به سیاغی {متوفای 1221} در كتاب «الروض النضیر» می گوید: صحیح آن است كه اذان با «حَیَّ عَلی خیر العمل» تشریع شده است، گذشته بر این همگان اتفاق نظر دارند بر این كه در روز خندق، این جمله جزو اذان بوده است. (3) د. سه طایفه بزرگ امامیه، زیدیه و اسماعیلیه كه پیرو مكتب اهل بیت هستند، آن را جزو اذان می دانند. (4) اكنون به برخی از روایات در این مورد اشاره می كنیم: 1. متقی هندی در كنزالعمال از معجم طبرانی نقل می كند: كان بلال یؤذن بالصبح فیقول: «حَیّ عَلی خیر العمل» (5) بلال در اذان صبح «حیّ عَلی خیر العمل» می گفت. 2. حافظ علوی زیدی {367 445} در رساله خاص خود به نام «الأذان بحیّ علی خیر العمل» به طور مسند از «ابی محذوره» صحابی رسول خدا صلّی الله علیه وآله نقل می كند كه

ص: 254

پیامبر به وی اذان آموخت و یكی از فصول آن «حَیّ عَلی خیر العمل» بود. (1) و سیره نویسان اتفاق نظر دارند كه پیامبر صلّی الله علیه وآله اذان را پس از بازگشت از جنگ «حنین» به وی آموخت. (2) و غزوه حنین در اواخر سال هشتم هجری، پس از فتح مكه رخ داد و این حاكی است كه این فصل از اذان تا آن روز، جزو این فریضه الهی بوده است. این دو نمونه از روایاتی است كه بیانگر وجود این فصل از اذان در عصر رسول خدا صلّی الله علیه وآله بوده است. در دو رساله بسیار محققانه كه به قلم فاضلانه دو عالم زیدی نگارش یافته است به نام های الأذان بحی علی خیر العمل، نگارش حافظ علوی زید{ 72 445}. الاعتصام بحبل اللّه، تألیف امام قاسم بن محمد الزیدی {م1029}؛ از شخصیت های بزرگی از صحابه و تابعان نقل شده كه همگی در اذان و اقامه خود ملتزم به گفتن این فصل از اذان بودند. ذكر اسامی و گفته های آنان، در این مختصر نمی گنجد و محققان می توانند به این دو كتاب مراجعه فرمایند. بنابراین، نباید در اصل مشروعیت این فصل از اذان شك كرد. در واقع كسانی كه آن را از فصول اذان حذف كرده اند، باید علت آن را بیان كنند. متأسفانه این كار جز «مصلحت اندیشی شخصی» دلیل دیگری نداشته است. حافظ علوی در كتاب «الأذان بحیّ عَلی خیر العمل» به سندی از «حسن بن یحیی بن الحسین بن زید بن علی» نقل می كند كه آل رسول خدا صلّی الله علیه وآله بر وجود آن در اذان اتفاق نظر دارند و مؤذنان در عصر ابوبكر

ص: 255

نیز به همین شیوه اذان می گفتند، امّا وقتی عمر زمام خلافت را به دست گرفت، گفت: «دعوا حیّ عَلی خیر العمل لئلا یشتغل الناس عن الجهاد فكان أوّل من تركها «(1)» گفتن حیّ علی خیر العمل را ترك كنید تا مردم به بهانه این كه نماز بهترین عمل است، جهاد را ترك نكنند». او{عمر} نخستین فردی بود كه این فصل از اذان را ترك كرد». محقق شهیر، سعدالدین تفتازانی {71279 } در شرح مقاصد؛ و متكلم معروف اشعری به نام علاء الدین قوشجی {متوفای 879} می گویند: عمر بن خطاب نسبت به سه چیز هشدار داد و گفت: «سه چیز در عهد رسول خدا صلّی الله علیه وآله رسمیت داشت و من از آنها باز می دارم، و انجام دهنده آن را مؤاخذه می نمایم: 1. متعه زنان، 2. متعه حج، 3. گفتن حَیّ عَلی خَیر العمل (2)» مصحلت اندیشی خلیفه، علاوه بر این كه نوعی اجتهاد در مقابل نص به شمار می آید، تنها می تواند برای خود او حجت باشد نه برای دیگران و آیندگان. اگر آیندگان از حقیقت امر آگاه شدند، باید سنت را بر بدعت مقدم بدارند، به ویژه آن كه ملاك دگرگون گردیده است و دیگر جهادی بر ضد كفر و شرك نیست. از آنجا كه تثبیت چنین بدعتی كار آسانی نبود، تنی چند از بزرگان بر این نهی ارزش قائل نشده و همچنان به هنگام اذان این جمله را می گفتند. برهان الدین حلبی {975 1044} در سیره خود می نویسد: عبداللّه ابن عمر و علی بن الحسین در اذان پس از «حَیّ علی الفلاح» جمله «حیّ علی خیر العمل» می گفتند (3) و از آنجا كه گفتن این جمله نوعی

ص: 256

شعار مخالفت بود، پیوسته در طول تاریخ، موافق و مخالف از آن بهره می گرفتند. در انتفاضه حسنی ها، آنگاه كه حسین بن علی بن حسن {صاحب فخ} بر مدینه مسلط شد، عبد اللّه بن حسن أفطس بر بالای مناره ای كه روی مرقد پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله است، قرار گرفت و به مؤذن گفت: بگو: «حی علی خیر العمل» مؤذن نیز این جمله را به زبان راند. (1) و نیز در دولت آل بویه كه تمایلات شیعی داشتند، شعار شیعیان بغداد در اذانها جمله «حَیّ عَلی خیر العمل» بود، آنگاه كه سلجوقی ها روی كار آمدند این شعار ممنوع گردید، و شگفت این است كه فرمان دادند در اذان صبح، جمله «الصلاه خیر من النوم» را بگویند، و این جریان در سال 448 رخ داد. (2) 4 شهادت به ولایت علی علیه السلام سؤال: چرا شیعیان در اذان بر ولایت علی علیه السلام شهادت می دهند؟ پاسخ: شیعیان در اذان پس از شهادت بر رسالت پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله، بر ولایت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام گواهی می دهند، و این مسأله در تمام بلاد شیعی مشاهده می شود، در این باره توضیح چند نكته ضروری است: 1. تمامی فقهای شیعه بر این نكته اتفاق نظر دارند كه شهادت ثالثه «شهادت بر ولایت علی علیه السلام» جزو اذان نیست و لذا هنگامی كه فصول اذان را می شمارند، آن را هجده فصل بیشتر نمی دانند كه عبارتند از: 4 تكبیر، 2 بار شهادت بر وحدانیت خدا، 2 بار شهادت بر رسالت پیامبر صلّی الله علیه وآله، 2 بار «حیّ علی الصلاة»، 2 بار «حی علی الفلاح»، 2 بار «حیّ

ص: 257

علی خیر العمل»، 2 تكبیر و 2بار تهلیل و این سخنی است كه فقهای شیعه جملگی بر آنند. 2. اگر فردی شهادت سوم را به عنوان جزئی از اذان بگوید، كار حرامی مرتكب شده و گناه كرده است. 3. شهادت سوم در اذان، بدون قصد جزئیت جایز و یا مستحب است و این استحباب، دو مبنا دارد: الف: علی علیه السلام به حكم قرآن و حدیث رسول گرامی صلّی الله علیه وآله، ولیّ خداست. ب: امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه به رسالت پیامبر صلّی الله علیه وآله شهادت دادید، بر ولایت علی علیه السلام نیز گواهی دهید. در اثبات اصل نخست و این كه علی علیه السلام ولی خداست، گذشته از حدیث متواتر غدیر و روایات متواتر كه پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله كراراً فرموده است: یا علیّ أنت ولیّ كلّ مؤمن بعدی، (1) قرآن مجید نیز بر ولایت علی علیه السلام تصریح كرده است، آنجا كه می فرماید: «إِنّما ولیُّكُم اللّهُ ورسولُه وَالّذینَ آمَنُوا الّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاه وَیُؤْتُونَ الزَّكاه وَهُمْ راكِعُون * وَمَنْ یَتَوَّلَ اللّه وَرَسُولهُ وَالّذینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزبَ اللّه هُمُ الْغالِبُون.» (مائده / 5556) «تنها ولی و سرپرست شما خداست و پیامبر او و آنها كه ایمان آورده اند؛ همانها كه نماز را برپا می دارند و در حال ركوع زكات می دهند و كسانی كه ولایت خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را بپذیرند، حزب و جمعیت خدا پیروز است». مفسران اتفاق نظر دارند كه این آیه در حقّ امیرمؤمنان علی علیه السلام وارد شده است، آنگاه كه فقیری وارد مسجد شد و از مردم درخواست كمك كرد و حضرت كه

ص: 258

در حال ركوع بود، با انگشت خود به فقیر اشاره كرد كه انگشتر را از دست او برگیرد و در آن هنگام دو آیه یاد شده فرود آمد. مدارك نزول این حدیث فزونتر از آن است كه در اینجا ذكر شود، امّا به عنوان نمونه به چند مورد در پاورقی اشاره می كنیم. (1) بدین ترتیب، با توجه به آیه مذكور و آیات و روایات متعدد دیگر، آشكار می گردد كه امیرمؤمنان علیه السلام ولی و سرپرست مؤمنان از جانب خدا است. در خصوص نكته دوم نیز قاسم بن معاویه، از اصحاب امام صادق و كاظم {علیهما السلام}، از آن حضرت چنین نقل كرده است: «هر گاه كسی از شما به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر گواهی داد، برای تكمیل شهادت به ولایت علی علیه السلام نیز گواهی دهد». (2) بنابر آنچه گفته شد، احدی از شیعیان آن را به عنوان جزئی از اذان نمی گوید وحتی برخی در اقامه برای اینكه از دیگر اجزا تمیز داده شود، فقط یك بار آن را می گویند و در این صورت مشكلی در این مورد نخواهد بود. 5شیعیان و نماز با دست باز سؤال: چرا شیعیان با دست باز نماز می خوانند؟ پاسخ: قرار دادن دست راست بر روی دست چپ در نماز {دست بسته نماز خواندن} از اموری است كه استحباب آن بین فقهای سه مذهب از مذاهب چهارگانه اهل سنّت مشهور است: حنفی ها می گویند:روی هم گذاشتن دست ها در نماز، سنّت است وواجب نیست، و برای مرد بهتر است كه كف دست راستش را بر پشت دست چپ، زیر ناف قرار دهد، و زن دست ها را بر سینه اش بگذارد. شافعی ها می گویند: گذاشتن دست

ص: 259

روی یكدیگر، در نماز، برای مرد و زن سنّت است و بهتر است كه كف دست راست را بر پشت دست چپ زیر سینه و بالای ناف به سمت چپ قرار دهد. حنبلی ها می گویند: گذاشتن دست ها روی هم، سنّت است و بهتر است كه كف دست راست را بر پشت دست چپ نهاده، زیر ناف قرار دهند. فرقه مالكیّه بر خلاف سه مذهب فوق می گویند: آویختنِ دست ها در نمازهای واجب، مستحب است، قبل از مالكی ها نیز جماعتی همین قول را گفته اند كه از آن جمله اند: عبداللّه بن زبیر، سعید بن مسیّب، سعید بن جبیر، عطاء، ابن جریح، نخعی، حسن بصری، ابن سیرین و جماعتی از فقها. از امام اوزاعی منقول است كه نمازگزار، بین آویختن دست ها یا روی هم قرار دادن آنها مخیر است. (1) امّا مشهور بین شیعه امامیّه آن است كه قرار دادن دست ها روی یكدیگر در نماز، حرام، و موجب بطلان نماز است و به ندرت از فقهای شیعه كسی قائل به كراهت شده، مانند ابو الصلاح حلبی در كافی. (2) كیفیت نماز پیامبر صلّی الله علیه وآله با این كه به جز مالكی ها، مذاهب دیگر اهل سنّت، قرار دادن دست چپ بر دست راست در نماز را جایز شمرده اند و درباره این مسأله سخن بسیار گفته اند، با این حال دلیل قانع كننده ای حتّی بر جواز آن ندارند، چه رسد بر استحباب. بلكه می توان ادّعا كرد كه دلایلی بر خلاف ادعای آنان وجود دارد و روایاتی كه از فریقین {شیعه و سنّی} بیانگر طریقه نماز گزاردن رسول اكرم صلّی الله علیه وآله است، از گذاشتن دست ها بر یكدیگر سخنی به میان نیاورده است و

ص: 260

امكان ندارد كه پیامبر صلّی الله علیه وآله امر مستحبّی را در طول حیات خود{یا بخشی از آن} ترك نماید. اكنون سه نمونه از این روایات، دو مورد از طریق اهل سنّت و دیگری از طریق شیعه امامیّه را ذكر می كنیم كه هر دو روایت، چگونگی نماز پیامبر صلّی الله علیه وآله را بیان می كند و در هیچ یك كو چكترین اشاره ای به روی هم قرار دادن دست نشده، چه رسد به چگونگی آن: الف: حدیث ابی حُمید ساعدی حدیث ابی حُمید ساعدی را برخی از محدّثان {سنّی} روایت كرده اند و ما از كتاب سنن بیهقی نقل می كنیم كه گفت: او رو به اصحاب پیامبر كرد و گفت: من داناترین شما به نماز رسول خدا صلّی الله علیه وآله هستم. گفتند: به چه سبب؟ زیرا تو نه بیش از ما پیرو آن حضرت بوده ای و نه افزونتر از ما مصاحبتش كرده ای. گفت: چرا، گفتند: پس {كیفیّت نماز آن حضرت را} بر ما عرضه كن. ابوحُمید گفت: رسول خدا صلّی الله علیه وآله هرگاه می خواست به نماز بایستد، دست ها را تا برابر شانه هایش بالا می بُرد، سپس تكبیر می گفت و هنگامی كه همه اعضایش به حال اعتدال در جای خود قرار می گرفت به قرائت می پرداخت، آنگاه تكبیر می گفت و دست ها را تا برابر شانه بالا می بُرد، پس از آن به ركوع می رفت و دو كف دست را بر زانوها می گذاشت و در حال اعتدال كه نه سرش را بالا می گرفت و نه پایین می انداخت، ركوع را انجام می داد. سپس از ركوع سر بلند می كرد{می ایستاد} و می گفت: سمع اللّه لمن حمده. آنگاه دست ها را تا برابر شانه ها بالا می بُرد و

ص: 261

تكبیر می گفت، سپس {برای سجده} متوجّه زمین شده و دست هایش را {در سجده} از پهلوهایش جدا می گرفت، آنگاه سر از سجده برمی داشت و پای چپش را خم می كرد و بر آن می نشست. انگشتان پاهایش را در سجده باز می نمود و سجده دوم را نیز همین گونه انجام می داد و پس از سجده، تكبیر می گفت، سپس پایش را خم كرده بر آن می نشست در حالی كه هر عضوی به حال اعتدال قرار می گرفت. ركعت بعدی را هم به همین كیفیّت انجام می داد و پس از دو ركعت در حال قیام تكبیر می گفت و دست هایش را تا برابر شانه ها بالا می برد همانگونه كه تكبیر افتتاحیّه را انجام می داد و در بقیّه نمازش نیز همین طور عمل می كرد تا به سجده آخر. پس از آن سلام می گفت، پای چپ را عقب قرار می داد و بر سمت چپ بر وَرِك (1) می نشست.

همه گفتند: ابوحمید راست گفت، رسول خدا صلّی الله علیه وآله بدین گونه نماز می گزارد. (2) این بود حدیثی در مقام بیان كیفیّت نماز رسول خدا صلّی الله علیه وآله كه از طریق اهل سنّت روایت شده كه وجه دلالت آن را دانستیم. اكنون به حدیثی كه شیعه امامیه روایت كرده توجه كنید: ب: حدیث حمّاد بن عیسی حمّاد بن عیسی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت كرده كه آن حضرت فرمود: چه قدر ناپسند است برای مردی كه 60 یا 70 سال از عمرش بگذرد و یك نماز با شرایط كامل انجام نداده باشد. حمّاد گفت: از این سخن امام علیه السلام } در دلم احساس حقارت كردم و عرض كردم: فدایت شوم، نماز را {با شرایط كامل}

ص: 262

به من تعلیم فرما. پس ابوعبداللّه علیه السلام جعفر بن محمّد {علیهما السلام} } راست قامت رو به قبله ایستاد و دست هایش را با انگشتان بسته بر روی رانهایش انداخت و پاهایش را نزدیك به هم به فاصله سه انگشت باز قرار داد و انگشتان پاهایش همه رو به قبله بود و آنها را از قبله منحرف نمی كرد و با خشوع و فروتنی تمام بود، پس تكبیر گفت و سوره حمد و قل هو اللّه احد را با ترتیل قرائت كرد، سپس به اندازه نفس كشیدنی در حال قیام صبر كرد و پس از آن تكبیر گفت در حالی كه هنوز ایستاده بود، آنگاه به ركوع رفت و دو كف دستش را با انگشتان باز روی كاسه زانوهایش قرار داد و زانوها را به عقب داد تا پشتش صاف شد به طوری كه اگر قطره ای آب یا روغن بر پشتش ریخته می شد به واسطه راست بودن پشتش به هیچ طرف مایل نمی گشت، امام گردنش را {در ركوع} راست گرفت و چشمانش را بست و سه مرتبه با ترتیل تسبیح {سبحان رَبّی العظیم وبحمده} گفت، سپس راست قامت ایستاد و چون كاملاً به حال قیام درآمد، گفت: «سمع اللّه لمن حمده» و بعد از آن در همان حال قیام، تكبیر گفت و دستها را تا مقابل صورت بالا آورد، و آنگاه به سجده رفت و دستهایش را قبل از زانوها بر زمین گذاشت و سه مرتبه گفت: سبحان ربّی الأعلی وبحمده، و {در سجده} عضوی از بدنش را بر عضو دیگر نگذاشت و بر هشت موضع سجده كرد: پیشانی، دو كف دست، دو كاسه زانو، دو

ص: 263

انگشت ابهام پا، و بینی،

{ گذاشتن هفت موضع در سجده بر زمین واجب و گذاشتن بینی بر خاك سنّت است كه اِرغام نامیده می شود}. سپس سر از سجده برداشت و هنگامی كه راست نشست، تكبیر گفت و ساق پای چپ را خم كرده، روی آن نشست و پشت پای راستش را بر كف پای چپش گذاشت و گفت: «أستغفر اللّه ربّی و أتوب إلیه»، و در همان حال نشسته تكبیر گفت و بعد سجده دوم را مانند سجده اوّل بجا آورد و همان ذكر تسبیح را در سجده دوم نیز گفت و از عضوی از بدنش برای عضو دیگر در ركوع و سجود كمك نگرفت و در حال سجده دست هایش را به صورت بال از بدنش جدا گرفت و ذراعِ دستها را بر زمین نگذاشت و بدین ترتیب دو ركعت نماز بجا آورد. سپس فرمود: ای حمّاد، این گونه نماز بخوان، و در نماز به هیچ سویی التفات مكن و با دست ها و انگشتانت بازی مكن و آب دهان به راست و چپ یا پیش رویت مینداز. (1) چنان كه ملاحظه می شود هر دو روایت در صدد بیان كیفیّت نماز واجب است و در هیچكدام كوچكترین اشاره ای به روی هم گذاشتن دست ها نشده است، زیرا اگر گرفتن دست سنّت بود، امام صادق علیه السلام در بیان خود آن را ترك نمی كرد و حال این كه آن حضرت با عمل خود، نماز رسول خدا صلّی الله علیه وآله را برای ما مجسّم می كرد، چون او از پدرش امام باقر علیه السلام و امام باقر علیه السلام از پدرانش و آنها از امیرمؤمنان علیه السلام و

ص: 264

او از رسول اعظم صلوات اللّه علیهم اجمعین گرفته اند. بنابراین، دست روی دست گذاشتن در نماز بدعت است؛ زیرا گرفتن دست در واقع داخل كردن چیزی است در شریعت كه از شریعت نیست. ج. آموزش نماز به كسی كه نماز صحیح نمی خواند در میان محدثان اهل سنت حدیثی است به نام «حدیث المسیء صلاتُه» یعنی حدیث كسی كه نماز خود را صحیح نمی خواند، در این حدیث چنین آمده است: ابوهریره می گوید: پیامبر وارد مسجد شد، مردی نیز وارد مسجد شد و نماز گزارد، سپس به حضور پیامبر آمد و سلام كرد. پیامبر سلام او را پاسخ گفت و فرمود: برگرد و دو مرتبه نماز بخوان، رفت و نماز گزارد و به سوی پیامبر بازگشت، پیامبر نیز فرمود: برگرد باز نماز بگزار، این كار سه بار تكرار شد، سرانجام آن مرد عرض كرد: سوگند به خدایی كه تو را به حق مبعوث كرده است، من جز آنچه انجام می دهم، چیزی نمی دانم، چه بهتر كه نماز را به من بیاموزی. در این هنگام پیامبر فرمود: هرگاه به نماز ایستادی تكبیر بگو، سپس آنچه از آیات قرآن می دانی، بخوان، سپس ركوع كن به گونه ای كه بدنت آرام گردد، آنگاه پیامبر دیگر اجزا و شروط نماز را به او می آموخت (1) و هیچ اشاره ای به گذاردن دست راست بر دست چپ نمی كند، در حالی كه اگر این كار واجب و یا مستحب مؤكد بود، از گفتن آن خودداری نمی كرد. نظر ائمّه اهل بیت علیهم السلام با توجه به آنچه تاكنون گفته شد، روشن گردید كه سنت بودن دست روی دست گذاشتن در نماز ثابت نشده است، بدین جهت می بینیم كه

ص: 265

ائمّه اهل بیت علیهم السلام از این عمل {گرفتن دست در نماز}، احتراز می كردند و آن را از افعال مجوس در مقابل پادشاه می دانستند. محمّد بن مسلم از امام جعفر صادق یا امام محمّد باقر {علیهما السلام} روایت كرده، می گوید: به آن حضرت عرض كردم: حكم كسی كه دستش را در نماز بر دست دیگر می گذارد، چیست؟ فرمود: این عمل، تكفیر است و نباید انجام شود. {تكفیر به معنی تعظیم در مقابل پادشاهان است}. زراره از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت كرده كه فرمود: بر تو باد توجه به نماز، و در نماز تكفیر مكن{دستهایت را بر هم مگذار}، زیرا مجوس این عمل را انجام می دهند. صدوق به سندی از امیر مؤمنان علی علیه السلام روایت كرده كه آن حضرت فرمود: مسلمان دستهایش را در نماز جمع نمی كند و در حالی كه در مقابل خدای عزّ وجلّ ایستاده است، تشبّه به اهل كفر {یعنی مجوس} نمی ورزد. (1) در خاتمه یادآوری می كنیم كه آقای دكتر علی سالوس بعد از نقل نظریات و فتاوای فقهای شیعه و سنّی، {در مورد نهادن دست ها بر یكدیگر در حال نماز} به كسانی كه دست روی دست گذاشتن را حرام می دانند حمله كرده و می گوید: «كسانی كه قائل به حرمت و مبطل بودن این عمل هستند یا تنها آن را حرام می دانند، به واسطه تعصب مذهبی، بین مسلمین اختلاف و تفرقه ایجاد می كنند». (2) جا دارد از ایشان پرسیده شود: اگر تلاش و بررسی وتحقیق در كتاب و سنّت، شیعه را به این نتیجه رسانده كه گرفتن دست در نماز، امری است كه بعد از نبی اكرم صلّی الله علیه وآله

ص: 266

پیدا شده و مردم در زمان خلفا به آن امر می شدند، گناه شیعه چیست؟ و در این صورت هر كس گمان كند كه آن عمل جزئی از نماز است چه واجب باشد یا مستحب، تحقیقاً در دین امری را بدعت نهاده كه از دین نیست. آیا جزای كسی كه در كتاب و سنّت اجتهاد و تحقیق نماید این است كه با تیر اتّهام به تعصّب مذهبی و ایجاد اختلاف، مورد هدف قرار گیرد؟ اگر این اتّهام بجا باشد، آیا امام مالك را نیز می توان این گونه متّهم كرد؟ زیرا او گرفتن دست را مطلقاً، یا در نمازِ واجب، مكروه می داند. آیا می توان امام دارالهجره را به تعصّب مذهبی و ایجاد خلاف متّهم كرد؟ به چه دلیل دست بسته نماز خواندن را نشانه تعصّب مذهبی و میل به اختلاف بین مسلمین نمی دانید؟ قضاوت با شماست. 6 سجده بر تربت سؤال: چرا شیعه امامیه، در نماز، بر تربت سجده می كند؟ پاسخ: از نظر شریعت مقدس اسلام، سجده فقط برای خدا شایسته و جایز است، و بر غیر او نمی توان پیشانی بر زمین سایید، و این سخنی است كه همه فقهای اسلام بر آن اتفاق نظریه دارند. اگر اختلافی وجود دارد، به مورد دیگر مربوط می شود و آن این كه از نظر فقه شیعی فقط می توان بر دو چیز سجده كرد: 1. زمین، مانند خاك و سنگ و مانند آن دو. 2. چیزی كه از زمین می روید، مشروط بر این كه پوشیدنی و خوردنی نباشد. از نظر فقه سنی، دایره حكم وسیع تر است، آنها سجده بر منسوجاتی از پشم و پنبه و مو را جایز می دانند، تنها شافعی

ص: 267

است كه می گوید: بر گوشه دستار و اطراف جامه و آستین پیراهن سجده جایز نیست. (1) اكنون باید دید روایاتی كه از پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله در قلمرو گفتار و رفتار وی وارد شده است، كدام یك از دو نظریه را تأیید می كند. مسلماً پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله به حكم قرآن، «اسوه و الگو» است و هیچ فردی نمی تواند رأی خود را بر گفتار و رفتار او مقدم بدارد. بررسی احادیث اسلامی كه در صحاح و سنن وارد شده، این مطلب را ثابت می كند كه حكم نهایی سجدگاه و به تعبیر فقیهان «ما یصحّ علیه السجود»، در سه مرحله بیان گردیده است. در مرحله نخست فقط سجده بر زمین تشریع گردید و سجده بر غیر آن جایز نبود، و هر چه هم یاران پیامبر از گرمی سنگریزه های مسجد نبوی شكایت می كردند رسول گرامی صلّی الله علیه وآله به شكایت آنان ترتیب اثر نمی داد، وحتی اگر شخصی بر گوشه دستار خود سجده می كرد، رسول گرامی صلّی الله علیه وآله آن را از زیر پیشانی او می كشید و كراراً می فرمود: «ترّب!» یعنی صورت خود را خاك آلود كن. به خاطر الزامی بودن سجده بر زمین، یاران رسول خدا صلّی الله علیه وآله برای پرهیز از گرما، سنگریزه ها را در دست خود نگاه می داشتند تا مقداری خنك شود آنگاه به هنگام فرود برای سجده، بر آنها سجده می كردند. در این مرحله فقط و فقط سجده بر زمین، آن هم به صورت طبیعی جایز بود. در مرحله دوم، وحی الهی بنابر مصلحت، موضوع را توسعه داد و سجده بر حصیر و بوریا نیز تشریع شد، و

ص: 268

همگی می دانیم كه حصیر و بوریا از روییدنی ها است و از این جهت گشایشی در امر سجده پدید آمد. در مرحله سوم اجازه داده شد كه به هنگام ضرورت و ناچاری، مانند گرمای شدید و غیره، بر گوشه دستار و مانند آن سجده كنند، و در غیر ضرورت از سجده كردن بر غیر زمین و روییدنی ها بپرهیزند. این مراحل سه گانه تشریع در موضوع سجده است. فلسفه سجده بر خاك در بیانات پیامبر صلّی الله علیه وآله نكته لازم به ذكر آن است كه شخص رسول گرامی صلّی الله علیه وآله فلسفه سجده بر خاك را در حدیثی بیان كرده است و به روشنی می رساند كه اصرار تشریع اسلامی بر سجده بر زمین، جنبه تربیتی داشته است. حضرتش فرمود: «هرگاه كسی از شما نماز گزارد، پیشانی و بینی خود را بر زمین قرار دهد تا ذلت وخضوع خود را آشكار سازد». } (1) هشام بن حكم از امام صادق علیه السلام فلسفه سجده بر زمین را پرسید. امام در پاسخ او چنین فرمود: زیرا سجده، خضوع و فروتنی در برابر خدا است و هرگز شایسته نیست انسان پرستشگر، بر خوردنی ها و پوشیدنی ها سجده كند؛ زیرا معبود دنیاپرستان خوراك و پوشاك است. بنابراین نباید بر آنچه معبود دنیا پرستان است سجده كرد، در حالی كه سجده بر خاك و زمین، بالاترین و برترین مظهر فروتنی و خضوع در برابر خداست. (2) از آنجا كه سجده بر خاك مظهر كامل عبودیت و اظهار بندگی است، عمر بن عبدالعزیز بر حصیر تنها اكتفا نمی كرد، بلكه مقداری خاك بر حصیر می ریخت و بر آن سجده می نمود. ابن حجر در شرح صحیح بخاری

ص: 269

می گوید: كانَ عُمَرُ بْنُ عَبد العَزیز الخَلیفَه الأَموَی لا یكتَفی بالخَمرَة، بَلْ كانَ یَضَعُ عَلَیْها التُّرابَ وَیسجُد عَلَیه. (1) حتّی عروه بن زبیر نیز جز بر زمین بر چیز دیگر سجده نمی كرد. (2) مسروق كه یكی از تابعان است، به هنگام سفر، خشتی را با خود برمی داشت تا در كشتی بر آن سجده كند. (3) ابن ابی شیبه، شیخ بخاری می گوید: نماز بر «طنفسه» {كه نوعی فرش كرك دار است} امری است جدید؛ و از رسول خدا به سند صحیح روایت شده است كه بدترین امور، امر بی سابقه است و هر امر بی سابقه بدعت است. (4) سجده بر تربت امام حسین علیه السلام در اینجا سؤالی مطرح است كه چرا شیعیان از میان سرزمین های جهان، خاك كربلا را برگزیده اند و ترجیح می دهند به هنگام نماز بر آن سجده نمایند و چرا قطعه هایی از تربت یاد شده را در مساجد و خانه های خود یا به هنگام مسافرت با خویش به همراه دارند؟ پاسخ این پرسش روشن است و آن این كه سجدگاه باید از هر آلودگی پاك باشد، و چون در همه شرایط سجده بر زمین پاك امكان پذیر نیست، به پیروی از تابعی بزرگ «مسروق بن أجدع» بخشی از خاك پاك را به صورت قطعه درآورده و همراه دارند تا در همه جا سجده بر خاك پاك امكان پذیر باشد، درست مانند كسانی كه در حال سفر، مقداری خاك همراه خود می برند كه اگر نیازی به تیمم پیدا كردند، بر آن تیمم كنند وامّا اینكه چرا از میان خاك ها، تربت كربلا را انتخاب كرده اند، علت آن است كه وقتی نمازگزار پیشانی خود را بر آن خاك مقدس می گذارد، فداكاری های بی نظیر بزرگ مرد تاریخ از خاندان رسالت را به یاد می آورد كه جان و مال و فرزندان خود را در راه اعتلای اسلام فدا نمود و زیر بار ظلم و ستم نرفت و درس آزادگی و حمیت و غیرت دینی به جهانیان آموخت. سجده بر تربت حسین علیه السلام نه تنها انسان را از مسیر توحید خارج نمی سازد، بلكه به سجود او اخلاص می بخشد و او را برای فداكاری در راه دین كه نماز جزئی از آن است آماده می سازد. علی بن عبداللّه بن عباس كه از تابعان است به «رزین» نوشت: أَن ابْعَثْ إِلَیّ بِلَوح مِنْ أَحجارِ المَروَه أَسْجُدُ عَلَیْهِ (5) «قطعه سنگی از سنگ های كوه مروه را برای من بفرست تا بر آن سجده كنم.» چراكه كوه مروه شاهد فداكاری های زن با ایمانی است كه برای تهیه آب، هفت بار میان دوكوه دوید، ودر راه خدا، سختی ها تحمل نمود. شیخ طوسی با سند خود از معاویه بن عمار نقل می كند امام صادق علیه السلام كیسه زرد رنگی از جنس «دیبا» داشت كه مقداری از تربت امام حسین علیه السلام در آن كیسه بود، به هنگام نماز آن را بر روی سجاده خود می ریخت و بر آن سجده می كرد. (6) كسانی كه سجده بر تربت كربلا را نوعی پرستش انسان تلقی می كنند، «مسجود له» را از «مسجود علیه» باز نشناخته اند، در تمام احوال سجده برای خدا است و او «مسجود له» است، و چیزی كه پیشانی بر آن می نهیم مسجود علیه» است؛ خاك باشد یا فرش، خاك كربلا باشد، یا خاك مدینه و یا سنگ مروه. 7 جمع بین دو نماز سؤال: چرا شیعیان نمازهای پنجگانه را در سه وقت می خوانند؟ پاسخ: مسأله» جمع بین الصلاتین» از مسائل مهم فقهی و حساس است كه اخیراً از طرف دانشمندان محقق شیعه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ زیرا برخی تصور می كنند كه جمع بین دو نماز نوعی خواندن نماز در غیر وقت شرعی است، برای روشن شدن موضوع ابتدا نكاتی را یادآور می شویم: (7) 1. همه گروه های اسلامی در این مسأله اتفاق نظر دارند كه در» عرفات» می توان هر دو نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، با هم و بدون فاصله ادا كرد، و در «مزدلفه» نیز جایز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا بجا آورد. 2. حنفی ها می گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر در یك وقت، و نماز مغرب و عشا در یك وقت، تنها در همان دو مورد» عرفه» و» مزدلفه» جایز است و در سایر موارد، جایز نیست. 3. حنبلی ها، مالكی ها و شافعی ها می گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر و یا جمع میان نماز مغرب و عشا در یك وقت خاص، علاوه بر دو مورد یاد شده، در حال سفر نیز جایز است. برخی از این گروه ها، با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراری؛ مانند زمانی كه باران ببارد و یا نمازگزار بیمار یا در هراس از دشمن باشد، جایز می دانند. (8) 4. شیعه بر آن است كه هر یك از نمازهای ظهر و عصر و نمازهای مغرب و عشا، یك «وقت خاص» دارند و یك «وقت مشترك» ؛الف. وقت خاص نماز ظهر، از آغاز ظهر شرعی{وقت زوال} است تا مقدار زمانی كه چهار ركعت نماز خوانده می شود، در این مدّت محدود، تنها نماز ظهر را می توان بجا آورد. ب. وقت خاصّ نماز عصر، زمانی است كه از آن لحظه تا وقت غروب، تنها به اندازه مدّت خواندن نماز عصر، فرصت باشد. ج. وقت مشترك بین دو نماز ظهر و عصر، از انتهای وقت خاص نماز ظهر، تا ابتدای وقت خاص نماز عصر است. سخن شیعه آن است كه در تمام این وقت مشترك، می توان نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله خواند. اهل سنت به خاطر دیدگاه خاصی كه در تقسیم وقت {از زوال تا غروب} دارند، هیچ گاه به وقت مشترك میان ظهر و عصر مثلاً قائل نیستند، زیرا معتقدند كه از اوّل زوال تا سایه شاخص به اندازه آن گردد، وقت مختص نماز ظهر است و نمی توان نماز عصر را در این وقت به جا آورد، از آن به بعد وقت نماز عصر آغاز می گردد تا غروب، و مختص به آن می باشد با چنین دیدگاهی هرگز نمی توان بین دو نماز جمع كرد، زیرا لازمه آن این است كه انجام یكی از آن در غیر وقت خود باشد. شیعیان معتقدند كه این تقسیم بندی، مربوط به وقت فضیلت هر دو نماز است، نه وقت اجزاء، یعنی بهتر است نماز عصر را موقعی خواند كه سایه شاخص به اندازه آن باشد، ولی اگر كسی قبل از آن هم بخواند مجزی است، دقت فرمایید. از طرف دیگر روایات زیادی حاكی است كه رسول خدا، در سفر و احیاناً در حضر بدون كوچك ترین عذر، میان دو نماز جمع نموده است و آنان برای حفظ دیدگاه خود در تقسیم وقت ناچار شدند كه این روایات را به نحو بسیار بعید از واقع توجیه كنند، به تفسیر این روایات از دیدگاه شیعیان و اهل سنت توجه كنید:الف. شیعه بر آن است كه بر مبنای این روایات، پس از اتمام نماز ظهر، می توان نماز عصر را بجا آورد و همچنین پس از خواندن نماز مغرب، می توان نماز عشا را ادا نمود و این مسأله به زمان یا مكان یا شرایط خاصّی بستگی ندارد، بلكه در همه جا و همه وقت، جایز است. ب. دیگران به خاطر نفی وقت مشترك و منحصر كردن وقت به وقت اجزاء می گویند: مقصود روایت این است كه نماز ظهر، در آخر وقت آن، و نماز عصر در اوّل وقت آن بجا آورده شود. دقت در فلسفه جمع بین دو نماز، بی پایگی این تفسیر را روشن می سازد، زیرا علت تجویز جمع بین الصلاتین، ایجاد سهولت بر امت اسلامی است كه بتوانند در تمام حالات هر دو نماز ظهر و عصر را مثلاً در یك زمان بخوانند و این در صورتی تحقق پیدا می كند كه جز به مقدار چهار ركعت از اوّل و چهار ركعت از آخر، بقیه زمان ها «وقت مشترك» هر دو نماز باشد. امّا اگر جمع بین دو نماز را مطابق با نظر اهل سنت تفسیر كنیم و بگوییم پیامبر صلّی الله علیه وآله ظهر را در وقتی بجا آورد كه با پایان آن، سایه شاخص به اندازه خود آن شود و سپس بلافاصله نماز عصر را بخواند، در این صورت به جای تسهیل، كار را مشكل و پیچیده تر كرده ایم، زیرا شناخت اول وقت و آخر آن در تمام اعصار، خصوصاً در مناطقی كه ابزار و ادوات دقیق موجود نباشد، بسیار كار مشكلی است. 8 خمس در غیر غنائم جنگی سؤال: فقیهان سنی خمس را فقط در غنائم جنگی واجب می دانند، چرا فقیهان شیعه آن را توسعه داده اند؟ پاسخ: خمس، همان گونه كه در غنائم جنگی واجب است، در دیگر درآمدهای مشروع نیز، با شرایطی كه فقها در كتاب خمس گفته اند، واجب و لازم است. اكنون مسأله را بر قرآن و سنت پیامبر صلّی الله علیه وآله عرضه می كنیم. قرآن كریم می فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیء فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُربی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ و ابنِ السَّبیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ وَما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرقانِ یَوْمَ التَقَی الْجَمْعانِ وَاللّهُ عَلی كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ» (انفال / 41) «بدانید هرگونه غنیمتی كه به دست آوردید، یك پنجم آن برای خدا و پیامبر و نزدیكان و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه است، اگر به خدا و آنچه كه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل و روز درگیری دو گروه نازل كرده، ایمان دارید، خداوند بر هر كاری تواناست آیا آیه مباركه تنها ناظر به غنائم جنگی است، یا مدلول وسیع و گسترده دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، باید مادّه «غنم» از نظر لغت مورد بررسی قرار گیرد. در كتاب های فقهی هرگاه كه لفظ غنیمت به كار رود، ، معمولاً مورد آن، غنائم جنگی است، ولی این سبب نمی شود كه ما دلالت آیه را محدود به درآمدهای جنگی كنیم، بلكه اطلاق آیه كه هر درآمدی را شامل است، برای ما حجت می باشد. لغت نویسان عرب برای لفظ غنیمت معنی وسیعی ذكر می كنند كه اختصاص به غنائم جنگی ندارد. برخی را یادآور می شویم:1. خلیل بن احمد فراهیدی {م170ه} می گوید: «هر چه را كه انسان بدون رنج به دست آورد، غنیمت است». (9) 2. ازهری می گوید: «غنم به دست آوردن چیزی است و اغتنام، بهره برداری از غنیمت است». (10) 3. ابن فارس می نویسد: «غنم یك ریشه بیش نیست كه حاكی از به دست آوردن چیزی است كه پیش تر دارای آن نبوده است و بعد، در مورد غنائم جنگی به كار می رود». (11) در این جا به همین مقدار از گفتار بزرگان ادب اكتفا می كنیم، با ذكر این نكته كه تفسیر غنیمت به مطلق «درآمد»، در اغلب لغتنامه های عربی وارد شده است. (12) اتفاقاً قرآن این واژه را در مطلق «سود بردن» به كار می برد، آنجا كه می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُوا وَلا تَقُولُوا لِمَنِ أَلْقی إِلَیْكُمُ السَّلام لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاه الدُّنْیا فَعِنْدَ اللّهِ مَغانِمُ كَثِیرَه (نساء / 894) ای افراد با ایمان، هنگامی كه در راه خدا گام می زنید برای جهاد سفر می كنید تحقیق كنید. و به كسی كه بر شما سلام می كند نگویید مؤمن نیستی، تا بخواهید از این راه به كالاهای دنیوی دست یابید، زیرا نزد خداوند بهره های فراوانی است». جمله «فعند اللّه مغانم» در این آیه، پاداش های دنیوی و اخروی را شامل می شود، هر چند مربوط به درآمدهای جنگی نباشد، بلكه می توان گفت مراد از آن، پاداش اخروی است، در مقابل «عَرَضَ الْحَیاه الدُّنیا»، «كالاهای زندگی دنیوی». ابن ماجه در سنن خود، از رسول خدا صلّی الله علیه وآله نقل می كند كه پیامبر صلّی الله علیه وآله به هنگام دریافت زكات می فرمود: «خداوندا! این زكات را برای پردازنده آن سود و پاداش قرار ده و آن را ضرر و زیان قرار مده». (13) احمد بن حنبل از رسول خدا صلّی الله علیه وآله نقل می كند: «سود مجالسِ یاد خدا، بهشت است» (14) حضرتش ماه رمضان را چنین توصیف می كند: «غنم للجنّة» (15) (سودی برای بهشت است». روشن ترین گواه بر این كه آیه هر چند در مورد غنائم جنگی نازل شده است، ولی حكم آن اختصاص به مورد نزول ندارد، این است كه فقهای چهار مذهب اهل سنّت، در مواردی كه مال به دست آمده از غنائم جنگی نبوده است، پرداخت خمس را لازم دانسته و با آیه شریفه استدلال نموده اند. خمس در معادن خمس در معادن یكی از مالیات های اسلامی است كه اسلام آن را واجب كرده است و فقیهان حنفی به هنگام استدلال بر وجوب خمس در معادن با دو چیز استدلال كرده اند:1. آیه غنیمت {كه پیش تر آن را ذكر كردیم. }2. حدیث پیامبر صلّی الله علیه وآله: «وفی الرِّكازِ الْخُمُسُ» (16) «در چیزهای زیر خاكی معدن و گنج خمس واجب است». بررسی كتب حدیث بیانگر آن است كه در روایات متعددی جمله یاد شده از پیامبر صلّی الله علیه وآله وارد شده است. خمس درآمد كسب و كار از نظر شیعه به كلیه درآمدهای كسبی یك فرد، پس از كسر هزینه سال، خمس تعلق می گیرد. البته در این مسأله شرایط دیگری لازم است كه اینجا مجال بیان آن نیست، بلكه هدف این است كه نشان دهیم قول امامیه در این جا با روایاتی كه اهل سنّت از پیامبر اكرم صلّی الله علیه وآله نقل می كنند، كاملاً موافق است. از آنجا كه در این مختصر نمی توانیم همه آنچه را كه در این مسأله آمده است، نقل كنیم، به نقل برخی از آنها بسنده می كنیم:1. هیئت اعزامی «عبدالقیس» قبیله عبدالقیس در منطقه شرق عربستان زندگی می كردند، و امروز نیز مردم قطیف و احساء و حتی بحرین منتسب به همین قبیله می باشند. رئیس قبیله به نام عبدالقیس به حضور پیامبر صلّی الله علیه وآله رسید و گفت: میان ما و شما، قبایلی زندگی می كنند كه مشرك هستند و اجازه نمی دهند ما، جز در ماه های حرام، به حضور شما برسیم. از شما می خواهیم آموزش های لازم را به ما بدهید و ما نیز آنها را به دیگران منتقل كنیم، پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: «من شما را به چهار كار فرمان می دهم و از چهار كار باز می دارم: 1. فرمان می دهم به ایمان به خدا و می دانید ایمان به خدا چیست؟ شهادت به یگانگی او، 2. به برپایی نماز، 3. پرداخت زكات، 4. پرداخت خمس از غنیمت». (17) باید دقت شود كه مقصود از مغنم چیست؟ در اینجا دو احتمال وجود دارد:أ. غنائم جنگی. ب. درآمدهای حلال. مسلّماً احتمال نخست منفی است، زیرا هیئت عبدالقیسی آشكارا می گفتند كه ما توان ملاقات با شما را جز در ماه های حرام نداریم؛ زیرا خروج ما از منطقه و عبور از میان قبایل، مایه خطر و خونریزی است. چنین مردمی چگونه می توانستند به جنگ با دشمن بپردازند و از آنها غنیمت بگیرند؟ ! از این گذشته جهاد با دشمن بدون اذن پیامبر و جانشین او جایز نیست. ممكن است تصوّر شود كه مقصود، شبیخون زدن و غارت كردن است. این احتمال نیز صحیح نیست، زیرا پیامبر اكرم صلّی الله علیه وآله از هر نوع غارت نهی كرده و سخن ایشان در كتب حدیث وارد شده است كه: «نهی النبیّ عن النهب...»؛

صحیح بخاری(1)127.فتوح البلدان، ج1، ص 81، باب یمن؛ سیره ابن هشام، ج4، ص 265(2)128.الوثائق السیاسیة، ص 265، شماره 157

این سند تاریخی نشان می دهد كه مردم عراق تا چه حد به سستی و بی حالی گراییده بودند و آتش شور و سلحشوری و مجاهدت، در آنها خاموش شده بود و حاضر نبودند در جنگ شركت كنند. سرانجام پس از فعالیت ها و سخنرانی های عده ای از یاران بزرگ حضرت مجتبی به منظور بسیج نیروها و تحریك مردم برای جنگ، امام علیه السلام با عده كمی كوفه را ترك كرد و محلی در نزدیكی كوفه به نام «نُخیْلَه» را اردوگاه قرار داد و پس از ده روز اقامت در «نخیله» به انتظار رسیدن قوای تازه، جمعا «چهار هزار نفر» در اردوگاه حضرت گرد آمدند! به همین جهت امام ناگزیر شد دوباره به كوفه برگردد و اقدامات تازه و جدّی تری جهت گردآوری سپاه به عمل آورد (1) خستگی مردم عراق پس از سه جنگ جمل، صفین و نهروان از یك طرف و وجود عناصر متضاد در سپاه امام از طرف دیگر و خیانت فرماندهان او از طرف سوم سبب شد كه صلح بر امام تحمیل شود. این حقیقت را امام در یكی از سخنان خود بیان كرده و می فرماید: من به این علت حكومت و زمامداری را به معاویه واگذار كردم كه اعوان و یارانی برای جنگ با وی نداشتم. اگر یارانی داشتم، شبانه روز با او می جنگیدم تا كار یكسره شود. من كوفیان را خوب می شناسم و بارها آنها را امتحان كرده ام. آنها مردمان فاسدی هستند كه اصلاح نخواهند شد، نه وفادارند، نه به تعهدات و پیمان های خود پایبندند و نه دو نفر از آنان با هم موافقند. برحسب ظاهر به ما اظهار اطاعت و علاقه می كنند، ولی در عمل با دشمنان ما همراهند. پیشوای دوم كه از سستی و عدم همكاری یاران خود به شدت ناراحت و متأثّر بود، روزی خطبه ای ایراد فرمود و در آن چنین گفت: درشگفتم از مردمی كه نه دین دارند و نه شرم و حیا. وای برشما! معاویه به هیچ یك از وعده هایی كه در برابر كشتن من به شما داده، وفا نخواهد كرد. اگر من با معاویه بیعت كنم، وظایف شخصی خود را بهتر از امروز می توانم انجام بدهم، ولی اگر كار به دست معاویه بیفتد، نخواهد گذاشت آیین جدم پیامبر را در جامعه اجرا كنم. به خدا سوگند {به علت سستی و بی وفایی شما} ناگزیر شدم زمامداری مسلمانان را به معاویه واگذار كنم، یقین بدانید زیر پرچم حكومت بنی امیه هرگز روی خوش و شادمانی نخواهید دید و گرفتار انواع اذیت ها و آزارها خواهید شد. اكنون گویی به چشم خود می بینم كه فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آنها ایستاده و درخواست آب و نان خواهند كرد؛ آب و نانی كه از آنِ فرزندان شما بوده و خداوند آن را برای آنها قرار داده است، ولی بنی امیه آنها را از در خانه خود رانده و از حق خود محروم خواهند ساخت». آنگاه امام افزود: «اگر یارانی داشتم كه در جنگ با دشمنان خدا با من همكاری می كردند، هرگز خلافت را به معاویه واگذار نمی كردم، زیرا خلافت بر بنی امیه حرام است (2) این بیان، پرده از چهره این رویداد تاریخی برمی دارد و نشان می دهد كه:اوّلاً، امام خواهان صلح نبود، بلكه به خاطر فقدان یاور و سستی مردم كوفه و دیگر عواملی كه به آنها اشاره شد، صلح را پذیرا شد. ثانیاً، صلح حضرت نشانه حسن روابط با معاویه و پیروان او نبوده است. 2 ازدواج امّ كلثوم سؤال: آیا ازدواج عمر با ام كلثوم دختر علی علیه السلام گواه بر حسن روابط نیست؟ پاسخ: پرسش یاد شده، یك سؤال تاریخی محض نیست بلكه پیوند ناگسستنی با عقاید و اندیشه های شیعی درباره خلفا دارد. ما در گذشته در پاسخ برخی از پرسش ها به روشنی ثابت كرده ایم كه پس از درگذشت پیامبر صلّی الله علیه وآله، خانه حضرت زهرا {علیها السلام}، مورد تجاوز قرار گرفت؛ به گونه ای كه خلیفه نخست، در آخرین روزهای زندگی، آرزو می كرد كه ای كاش، به خانه وحی تجاوز نمی كرد. خلیفه دوم نیز با آتش در برابر خانه دخت گرامی پیامبر صلّی الله علیه وآله حاضر شد... با این شرایط چگونه می توان، به آسانی پذیرفت كه فرد متجاوز، از دختر زهرا {علیها السلام} خواستگاری كرده و پدر و كسان دختر با دست و دل باز، دسته گل زهرا را به وی اهدا كرده باشند؟ !از این جهت چنین مسائلی به خاطر تعدد ابعاد، بیش از هزار سال مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و چون صفحات كتاب محدود است، تنها نظریات گوناگون پی افكنان كلام و حدیث شیعی را در اینجا می آوریم:1. نظریه شیخ مفید شیخ مفید {336 413}، در رساله ویژه ای كه در این موضوع نوشته، در صحت آن تشكیك كرده و می گوید: خبر تزویج از طریق زبیر بن بكار نقل شده و او مورد اعتماد نیست، به خصوص كه او از دشمنان علی علیه السلام بود، طبعاً نقل وی، به ویژه آنچه مربوط به بنی هاشم است، قابل پذیرش نخواهد بود. آنچه مایه انتشار این خبر گردید، این است كه ابومحمد، حسن بن یحیی علوی آن را در كتاب «النسب» خود نقل كرده و از آنجا كه فردی علوی آن را نقل كرده است، گروهی آن را پذیرفتند. آنگاه شیخ مفید، استاد عقاید شیعه، به وجود تناقض ها و اختلاف های عجیب و غریب در نقل این قطعه از تاریخ اشاره می كند و می گوید: نقل های مختلفی در این باره وجود دارد، از جمله این كه: 1. علی علیه السلام او را به عقد عمر درآورد. 2. این كار به وسیله عباس عموی علی علیه السلام صورت پذیرفت. 3. این كار از روی تهدید انجام گرفت. 4. عروسی صورت پذیرفت و عمر از او دارای فرزندی به نام «زید» شد. 5. خلیفه پیش از مراسم عروسی كشته شد. 6. زید نیز دارای فرزندی بود. 7. او كشته شد و وارثی نداشت. 8. او و مادرش در یك روز كشته شدند. 9. مادرش پس از وی زنده بود(3).. 10 مهریه او چهل هزار درهم بود. 11. مهریه او چهار هزار درهم بود. 12. مهریه او پانصد درهم بود. این اختلاف ها شك و تردید را در ذهن انسان زنده كرده و اصل تزویج را زیر سؤال می برد. (4) 2. امّ كلثوم ربیبه امام علیه السلام بود برخی از نویسندگان معتقدند امّ كلثومی كه به تزویج خلیفه درآمد، ربیبه امام علی علیه السلام بود، نه دختر صلبی او؛ زیرا اسماء بنت عمیس پس از درگذشت جعفر بن ابی طالب، با ابوبكر ازدواج كرد و از این ازدواج دختری به نام امّ كلثوم متولد شد. پس از درگذشت خلیفه نخست، اسماء با علی علیه السلام ازدواج كرد و دختر خود را به عنوان ربیبه به خانه امام آورد، سپس همین ربیبه به عقد عمر بن خطاب درآمد. این نظریه چندان استوار نیست؛ زیرا درست است كه ابوبكر دختری به نام امّ كلثوم داشت، ولی مادر او «حبیبه» دختر یكی از انصار، به نام زید بن خارجه بود. امّ كلثوم دختر ابی بكر را طلحه بن عبیداللّه تزویج كرد و از او فرزندانی به نام های محمد و زكریا و عایشه به دنیا آمدند. پس از كشته شدن طلحه، عبدالرحمن بن عبداللّه وی را تزویج كرد. خلاصه این كه اسماء بنت عمیس با ازدواج با ابی بكر، جز یك فرزند به نام «محمد» به دنیا نیاورد. بنابراین، نمی توان گفت امّ كلثوم مورد گفتگو، دختر اسماء بنت عمیس است؛ زیرا اصلاً اسماء دختری از ابو بكر نداشت و امّ كلثوم كه دختر ابو بكر بود، از مادری به نام «قتیله» (. متولد شده و او هم با طلحه بن عبیداللّه {نه عمر ابن خطاب} ازدواج كرد (5) 3. واكنش های مختلف در برابر خواستگاری خلیفه انگیزه ظاهری خلیفه برای ازدواج، حدیثی بود كه از پیامبر نقل می كرد: هر نوع پیوند نسبی و سببی روز قیامت از هم گسسته می شود، جز پیوند با من از طریق نسب یا سبب (6) آنگاه خلیفه افزود: من با پیامبر مدّت ها زندگی كرده ام، می خواهم این كار انجام بگیرد. ولی در باطن انگیزه دیگری در كار بود و آن این كه از این طریق می خواست بر اعمال گذشته خود سرپوش بگذارد و با آن پیوند خویشاوندی، گذشته به فراموشی سپرده شود. آنگاه كه خواستگاری انجام گرفت، امیرمؤمنان به صورت های مختلف عذر خواست كه این كار انجام نگیرد: الف. فرمود: دخترم كوچك است {فعلاً هنگام ازدواج او نیست}. خلیفه پاسخ داد: به خدا سوگند منظور تو آن نیست، ما می دانیم منظور تو چیست، تو خواستی از این كار جلوگیری كنی. (7) ب. بار دیگر عمر بر خواستگاری اصرار كرد، حضرت این بار عذر دیگری آورد. با توجه به آنچه در كتاب های فریقین وارد شده، ازدواج رخ داده و متصدی آن عموی امام، عباس بن عبدالمطلب بوده است، ولی سخن این جا است كه آیا این پیوند، با طیب خاطر انجام گرفته و یا فشارهایی از خارج و داخل در آن مؤثر بوده است. شما با یك محاسبه كوتاه و داوری وجدان می توانید پایه این ازدواج را از منظر طیب نفس و طوع و رغبت به دست بیاورید. 1. شكی نیست كه روابط خاندان رسالت با خلیفه وقت كاملاً تیره و تار بود ویورش به خانه وحی و هتك حرمت دخت گرامی پیامبر صلّی الله علیه وآله چیزی نیست كه بتوان آن را انكار نمود و ما مدارك آن را در پاسخ به یكی از پرسش ها ارائه كردیم. 2. عمر فردی خشن و تندخو بود، هنگامی كه خلیفه او را بر خلافت برگزید، گروهی از صحابه بر این امر اعتراض كردند و گفتند: یك فرد خشن و تندخو را بر ما مسلط كردی؟ 3. طبری می نویسد: خلیفه، نخست از دختر ابوبكر به نام «ام كلثوم» خواستگاری كرد ولی دختر ابوبكر به خاطر تندی اخلاق خلیفه، دست رد بر این خواستگاری زد. (8) بنابراین نمی توان این ازدواج را نشانه حسن روابط دانست. آنچه از مدارك شیعی استفاده می شود، تنها عقدی بوده و بس. و امّا این كه مراسم دیگری انجام گرفته یا نه، چندان روشن نیست. حتی امام صادق علیه السلام می فرماید: روزی كه عمر بن خطاب درگذشت، امیرمؤمنان، دخترش ام كلثوم را به خانه خود آورد. (9) مسعودی می نویسد: عمر از این ازدواج طرفی نبست و ثمره ای به نام فرزند نداشت. (10)، می گوید: عاصم و عبیداللّه وزید از یك مادر متولد شده اند در حالی كه دیگران می گویند: زید از ام كلثوم متولد شده است. در كنار این حادثه، بسیاری از مورخان و رجال نویسان مطالبی را متذكر شده اند كه هیچگاه قابل پذیرش نیست و با كرامت و عفت خاندان رسالت سازگار نمی باشد. از این گذشته اسانید آنها نیز مخدوش و مردود است، و لذا از آوردن آنها خودداری می كنیم.

ص: 273

در گذشته یادآور شدیم كه یاران پیامبر نیز همانند تابعان، به صالح و ناصالح؛ و مقبول و غیر مقبول تقسیم می شوند و نپذیرفتن روایات صنف دوم، دلیل بر این نیست كه همه روایات صحابه پیامبر از درجه اعتبار ساقط است. از این گذشته، روایات پیامبر صلّی الله علیه وآله از طریق پیشوایان معصوم علیهم السلام یعنی علی بن أبی طالب علیه السلام و خاندان رسالت، كه خود از برترین صحابه بوده اند، در اختیار ما قرار گرفته است و نپذیرفتن روایات انسان های ضعیف یا مجهول و مبهم دلیل بر نفی كلی نیست و سبب تزلزل دین نمی گردد، زیرا پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله دو حجّت گرانبها از خود به یادگار نهاده و امّت اسلامی با تمسك به این دو، از هر مرجعی بی نیاز خواهند بود. اصولاً این پرسش شگفت آور است، سؤال كننده به جای این كه پایه های دین را محكم و استوار سازد، می گوید: اگر صحابه نقد پذیر باشند، دین متزلزل می شود، در حالی كه دینی كه اساس آن به وسیله خداوند متعال و پیامبر گرامی صلّی الله علیه وآله گذاشته شده و با وعده الهی تا روز قیامت باقی است، «با نقد چند نفر» هرگز متزلزل نخواهد شد. 3 امام علی علیه السلام و تأیید خلفا سؤال: امام علی علیه السلام خلفا را تأیید می كرد، به چه دلیل شما شیعیان خلافت آنان را نمی پذیرید؟ پاسخ: رفتار امام علی علیه السلام با خلفا را باید در دو زمینه مورد بررسی قرار داد:1. به رسمیت شناختن خلافت آنان. 2. همكاری امام با دستگاه خلفا در حل معضلات دینی و مشكلات سیاسی. و این دو مطلب باید از یكدیگر تفكیك شود. با قطع و یقین می گوییم كه موضع امام در مورد اوّل كاملاً منفی بود و در مورد دوم مثبت. در مورد دلایل منفی بودن موضع امام در مورد نخست باید گفت:اوّلاً: علی علیه السلام چگونه می تواند خلافت دیگران را به رسمیت بشناسد، در حالی كه وی از جانب خدا در مواضع مختلف و به ویژه روز غدیر، به عنوان ولی مسلمانان و سرپرست آنان معرفی شده است؟ ولایت امام، یك حكم آسمانی بود كه جز خدا، هیچ فردی نمی تواند آن را دگرگون سازد، چنان كه می فرماید: «وَما كانَ لِمُؤْمِن وَلا مُؤْمِنَه إِذا قَضَی اللّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَكُونَ لَهُمُ الخیره مِنْ أَمرِهِم». (احزاب / 36) «هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی كه خدا و پیامبر او درباره امری حكمی كنند، اختیاری {در برابر فرمان خدا} داشته باشد». امامت امام حق شخصی وی نبود كه از آن چشم پوشی كند، بلكه حكم الهی بود كه كسی قادر بر تغییر آن نیست، امّا اگر شرایط برای اجرای این حكم فراهم نباشد، مصلحت ایجاب می كند كه درباره آن سكوت كند، نه این كه دیگری را جای خود بنشاند. ثانیاً: تاریخ سقیفه و بررسی زندگی امام علیه السلام حاكی است كه آن حضرت با وجود شدیدترین فشارها، دست بیعت به سوی خلفا دراز نكرد. معاویه در یكی از نامه های خود به علی علیه السلام می نویسد: «تو همان كسی هستی كه به سان شتر افسار زده به سوی بیعت كشیدند» ؛ و این جمله بیانگر آن است كه فشار برای بیعت به حدی بود كه امام را به زور از خانه خود بیرون كردند و به مسجد بردند. امام علیه السلام در پاسخ نامه معاویه، این بی حرمتی را انكار نمی كند، ولی تصریح می كند كه این نشانه مظلومیت اوست، آنجا كه می فرماید: «گفتی كه همچون شتر، افسار زدند و كشیدند كه بیعت كنم، عجبا! به خدا سوگند خواستی مذمت كنی ولی ناخود آگاه ستودی. خواستی رسوا كنی ولی رسوا شدی. برای یك مسلمان نقص نیست كه مظلوم واقع شود، مادام كه در دین خود تردید نداشته باشد و در یقین خود شك نكند. (نهج البلاغه، نامه 28) ثالثاً:بخاری، كه كتاب حدیثی خود را بر وفق سیاست حاكم بر عصر خویش نوشته، در كتاب «مغازی» به سندی از عایشه چنین نقل می كند:فاطمه دخت پیامبر كسی را به نزد ابوبكر فرستاد تا سه چیز را برگرداند:الف. میراث او از رسول خدا صلّی الله علیه وآله. ب. فدك. ج. آنچه از خمس غنایم خیبر مانده است. ابوبكر در پاسخ

ص: 275

گفت: از پیامبر شنیده است: «لا نُوَرث، ما تركناه صدقة»: «ما ارث نمی گذاریم، آنچه از ما باقی می ماند، صدقه است» و زندگی آل محمد صلّی الله علیه وآله از همین مال تأمین می شود. تا این كه می گوید: فاطمه از موضع گیری منفی ابوبكر خشمگین شد. او را ترك كرد و دیگر با او سخن نگفت و پس از پیامبر شش ماه زنده بود. (1) وقتی فاطمه {علیها السلام} درگذشت، شوهرش علی علیه السلام او را شبانه دفن كرد و ابوبكر را از درگذشت او آگاه نساخت و تا فاطمه زنده بود، علی با ابو بكر بیعت نكرد. (2) حدیث یاد شده حاكی است كه امام و همسرش، مدت شش ماه از بیعت با او سرباز زدند. اگر خلافت ابو بكر، شرعی و به اصطلاح جامع الشرایط بود، چرا دختر گرامی پیامبر، فاطمه {علیها السلام} در حالی كه بر او خشمگین بود، جهان را وداع كرد و همسر او نیز تا شش ماه با او دست بیعت نداد؟ در این جا نوعی تناقض از نظر اصول اهل سنت وجود دارد؛ زیرا مورخان بر این نظریه اند كه دخت گرامی پیامبر، با خلیفه بیعت نكرد و تا آخرین لحظه زندگی، با او سخن نگفت. حتی می گویند مادام كه دخت گرامی پیامبر در قید حیات بود، علی علیه السلام با ابوبكر بیعت نكرد، بلكه پس از گذشتن شش ماه از حادثه سقیفه با او بیعت نمود. (3) از طرفی در صحاح و مسانید نقل می كنند كه هر كس با امام زمان خود بیعت نكند، مرگ او مرگ جاهلیت است. مسلم در صحیح خود چنین نقل می كند: «هر كس بمیرد و در گردن او بیعت [امامی] نباشد، با مرگ جاهلیت از جهان رفته است». (4) و نیز احمد بن حنبل در مسند خود نقل می كند: «هركس بدون شناخت امام خود بمیرد، مرگ او به سان مرگ افراد در جاهلیت است». (5) اكنون این دو گزاره را چگونه تصدیق كنیم؟ از یك طرف، رضایت وخشنودی زهرا {علیها السلام} ملاك خشنودی خدا و خشم او نشانه خشم خداست، و نیز وی از سروران زنان جهان است. (6) طبعاً یك چنین فردی، پاك و معصوم خواهد بود. از طرف دیگر او با خلیفه بیعت نكرد و به همان حالت به لقاء اللّه پیوست. اكنون باید این تعارض را به یكی از دو طریق حل كرد: الف. مرگ زهرای اطهر {علیها السلام} كه محور رضا و خشم الهی و سرور زنان بهشت بود، بر اثر عدم بیعت با امام عصر خود نعوذ باللّه مرگ جاهلیت بوده است. ب. خلیفه وقت، امام زمان خود نبوده و بدون جهت منصب خلافت را اشغال كرده است و امام همان فردی بود كه در سرزمین غدیر، بر خلافت او تنصیص شد و زهرا {علیها السلام} از روز نخست با او بیعت كرده و تا جان بر لب و توان در بدن داشت، از یاری او باز نایستاد. رابعاً: كلمات امام در موارد مختلف حاكی از آن است كه او تا آخرین لحظات زندگی، خود را شایسته خلافت می دانست و این كه خلافت حق مسلم او بود و از وی گرفته شد. در این مورد، علاوه بر خطبه «شقشقیه» كه همه با او آشنا هستیم، سخنان دیگر او حاكی از غصب خلافت و عقب زدن او است كه ما در این جا به برخی از سخنان آن حضرت اشاره می كنیم:الف. «به خدا سوگند از روزی كه خدا جان پیامبر خویش را تحویل گرفت تا امروز همواره حق مسلم من از من سلب شده است». (نهج البلاغه، خطبه 6) ب: «شخصی در حضور جمعی به من گفت: پسر ابوطالب! تو بر امر خلافت حریصی؛ به او گفتم: «بلكه شما حریص تر و از پیغمبر دورترید و من از نظر روحی و جسمی نزدیك ترم. من حق خود را طلب كردم و شما می خواهید میان من و حق خاص من حائل و مانع شوید و مرا از آن منصرف سازید. آیا آن كه حق خویش را می خواهد حریص تر است یا آن كه به حق دیگران چشم دوخته است؟ همین كه او را در برابر حاضران با نیروی استدلال كوبیدم به خود آمد و نمی دانست در جواب من چه بگوید».

ص: 276

(نهج البلاغه، خ172) معلوم نیست اعتراض كننده چه كسی بوده و این اعتراض در چه وقت مطرح شده است. ابن ابی الحدید می گوید: اعتراض كننده سعد وقاص بوده، آن هم در روز شورا. سپس می گوید: ولی امامیه معتقدند كه اعتراض كننده ابوعبیده جراح بوده و در روز سقیفه چنین اعتراض كرده است. حضرت در ادامه می فرماید: «خدایا! از ظلم قریش و همدستان آنها به تو شكایت می كنم. اینها با من قطع رحم كردند و مقام و منزلت بزرگ مرا تحقیر نمودند. اتفاق كردند در مورد امری كه حق خاص من بود، بر ضدّ من قیام كنند». (1) تا این جا روشن گردید كه امام هرگز در مسأله خلافت و امامت با خلفا مصالحه نكرد و پیوسته از مظلومیت خود سخن می گفت و نسل ها را از حقایق آگاه می ساخت. نكته دوم، همكاری امام با خلافت در مسائل دینی و سیاسی و حل مشكلات خلفا است كه موضع امام در این مورد كاملاً مثبت بود. ایشان در یكی از نامه های خود، علت همكاری با دستگاه خلافت را به روشنی بیان می كند. اكنون ترجمه نامه امام را در این جا می آوریم: «به خدا سوگند هرگز فكر نمی كردم و به خاطرم خطور نمی كرد كه عرب بعد از پیامبر؛ امر امامت و رهبری را از اهل بیت او بگردانند {و در جای دیگر قرار دهند و باور نمی كردم} آنها آن را از من دور سازند! تنها چیزی كه مرا ناراحت كرد اجتماع مردم اطراف فلان... بود كه با او بیعت كنند. دست بر روی دست گذاردم تا این كه با چشم خود دیدم گروهی از اسلام بازگشته و می خواهند دین محمد صلّی الله علیه وآله را نابود سازند. {در این جا بود} كه ترسیدم اگر اسلام و اهلش را یاری نكنم، شاهد نابودی و شكاف در اسلام باشم كه مصیبت آن برای من از رها ساختن خلافت و حكومت بر شما بزرگ تر بود؛ چرا كه این بهره دوران كوتاه زندگی دنیا است كه زایل و تمام می شود. همان طور كه «سراب» تمام می شود و یا همچون ابرهایی كه از هم می پاشند. پس برای دفع این حوادث به پا خاستم تا باطل از میان رفت و نابود شد و دین پا برجا و محكم گردید». (نهج البلاغه نامه 62) این نامه به روشنی بیان می كند كه امام در عین انتقاد از خلافت، برای صیانت اسلام تا آنجا كه امكان داشت با آنان همكاری كرد و معضلات علمی و سیاسی آنان را به نحو احسن، حل و فصل نمود.

ص: 277

اخباری از بوشهر؛ وبا در آنجا شایع شده و روزانه سی نفر را می كشد. در سراسر گرمسیر چنین است. آقای استوری در سر راهش از برازجان به بوشهر همه جا با اجساد مردگان روبرو شده. كشتی لیورپول كه در بوشهر لنگر انداخته در پانزده ساعت سه نفر از سرنشینانش را از دست داده. شنیده شد كه جراح و عده زیادی از خدمه هم مرده اند. 1822 جان تیلور، پزشك ابوابجمعی مؤسسه پزشكی بمبئی، در سال 1822 در شیراز درگذشت و در همان شهر به خاك سپرده شد. به دلیل تخریب گورستان محل دفنش، در سال 1826 جنازه وی به اصفهان انتقال یافت. 1838 پیر مارتین بوتان، بر سنگ وی درج گردیده است: دانشمندی كه قربانی علم خود شد. از این متوفی دانشمند، جعبه كوچكی حاوی دهها شیشه آزمایشگاهی بجا مانده است. 1871 جان استانلی هیوز، كارمند اداره تلگراف 1873 اولین گردون بروس، دختر عالیجناب رابرت بروس، میسیونر انجمن كلیسا سی. ام. اس. در كتاب انگلیسیان در ایران با پدر و مادر وی آمده است كه هیئت مرسلین مسیحی لندن كه مهمترین وسیله تبلیغات مسیحی انگلیسیان در ایران شد، نخستین قدم محتاطانه را در 1896 برداشت و آن هنگامی بود كه یكی از مبلغان خود را به نام عالیجناب رابرت بروس به اصفهان فرستاد تا برای یاد گرفتن زبان فارسی و اصلاح ترجمه انجیل مارتین دو سال در آن شهر بماند. بروس ایرلندی دراز، لاغر و فاضلی بود، كه چند سالی را در خدمت هیئت مرسلین مسیحی در هند گذرانده بود و اقامتش در اصفهان با شیوع قحطی و وبا در این شهر مصادف شد. (71-1870). او و همسرش رهبری امور دستگیری مردم، مخصوصاً ارمنیان را بر عهده گرفتند. آنان اعتباراتی را كه مردم انگلیس سخاوتمندانه در اختیار بنیاد كمك به ایرانیان می گذاشتند، در اختیار داشتند. بروس به عنوان بخشی از این كار ایجاد پرورشگاه و مدرسه فنی را برای كودكان ارمنی و مسلمان آغاز كرد و به زودی مجبور شد به طور ثابت در ایران بماند. هیئت مرسلین در لندن با این كار موافقت كرد به شرط اینكه كارش را در زمینه اصلاح انجیل دنبال كند و به ترجمه باقی كتاب مقدس هم بپردازد. بروس این وظیفه را پذیرفت و تا 1875 در حالیكه بیشتر از درآمد خودش زندگی می كرد كار خود را ادامه داد تا اینكه هیئت مرسلین تصمیم گرفت تسهیلاتی برای هیئت مرسلین در اصفهان فراهم آورد. در 1880 نخستین دستیار بروس به اصفهان رسید و او پزشكی فارغ التحصیل ادینبرو به نام هورنل E. F. Hoernle بود. پیش از آن تنها بروس و همسرش كارها را اداره می كردند در میان ارمنیان جلفا، یعنی در محل زندگی

ص: 286

خودشان به فعالیت مشغول بودند. آقا و خانم بروس با كمك معلمان ارمنی در جلفا یك مدرسه پسرانه و یك دخترانه تأسیس كردند. در 1872 علیرغم مخالفتهای محلی بروس زمین وسیعی خرید و تا سی سال بعد كه مقر هیئت به شهر اصفهان انتقال یافت تأسیسات خود را در آنجا مستقر ساخت. 1898 جسبرت ویل بو، نكته شایان توجه در كنار سنگ قبر وی به چشم می خورد! اعضاء خانواده ودوستانش نام خود را بر روی سنگ دیگر در كنار سنگش درج كرده اند. 1914 سزارین شارلین براسور، بر سنگ وی نوشته است: پیرو مذهب ژوزف و با طی 32 سال زندگی ویژه مذهبی. 1914 پاسكال آراكلیان، بر روی سنگ وی كه خط ارمنی نیز به چشم می خورد این جمله دیده می شود: 50 سال در ایران خدمت كرده است. 1917 فردریك ناكس هریس، كنسول یار انگلستان در اصفهان 1921 كاترین مری ایرون ساید، پزشك میسیو ن سی. ام. اس، دختر ادمون و مری ایرون ساید كه از سال 1905 در ایران به سر برد و بر اثر ابتلا به بیماری ذات الریه درگذشت. نظر به آنكه محل خدمت وی در میان ارامنه بود در جهت احترام و محبت، او را در كلیسای جامع به خاك سپردند. 1931 امیلی كاتلین هوپ، همسر نماینده انجمن بریتانیایی كتب مقدسه؟ 1940 ماریا الیاس، به قرار اطلاع بر اثر اعمال فشار حكومت نازیها بر یهودیان در آلمان به ایران مهاجرت می كند. مدتی در سازمان نابینایان كریستوفل بكار می پردازد و در بین كاركنان هم به شوخی به دوشیزه روباه مشهور می گردد! پس از ترك سازمان از دنیا می رود! 1943 هیلدا نایتینگل، از انجمن سی. ام. اس، به قرار اطلاع سمت سرپرست بخش پرستاری بیمارستان مسیحی اصفهان (عیسی ابن مریم فعلی) را عهده دار بوده است و در اثر ابتلا به بیماری حصبه از دنیا می رود. 1961 ویتچ كوفلر، به قرار اطلاع مهندس كارخانه بوده است و همسرش نیز در آموزشگاه دخترانه نابینایان نور آئین اصفهان (فاطمه زهرا فعلی) به خدمت اشتغال داشت. 1965 لیدیا توماتور، به قرار اطلاع از پدری روسی ومادری آلمانی متولد شد. همسرش را در جنگ جهانی دوم از دست داد. نامبرده در خدمت سازمان نابینایان كریستوفل به سر می برد. 1972 ایان تاماس، پزشك شاغل در بیمارستان مسیحی اصفهان (عیسی ابن مریم فعلی) در طی سفری كه به شهرهای اطراف اصفهان در جهت درمان بیماران عزیمت كرده بود، با خودرویی كه خود رانندگی آن را بعهده داشت با كامیونی تصادف كرد. بر اثر شدت جراحات وارده وی و دو پرستار در دم جان سپرده و دو تن دیگر به شدت زخمی می شوند. نامبرده دارای همسر و دو فرزند بود و بنا به درخواست همسرش در اصفهان به خاك سپرده شد. 1974 آدریان روبرت میكائیل هلدن، متولد شهر بت BATH انگلستان، جهانگردی كه طی یك تصادف برون شهری درگذشت و بنا به درخواست همراهانش در اصفهان به خاك سپرده شد. همچنین فرد دیگری به نام هارن سون كه گویا از اتباع آفریقای جنوبی می باشد در تصادف بین راه شیراز و اصفهان جان سپرد و در قبری كه تاكنون هم فاقد سنگ است به خاك سپرده شد. 1974 دیوید گرنی، كشیش انجمن سی. ام. اس، كه به مدت 38 سال در كلیساهای دائره اسقفی ایران خدمت كرد. 1982 گابریله منتظم، متخصص و جراح مشهور مغز و اعصاب. نامبرده در حالیكه 5 ماهه باردار بود بضرب گلوله از پای درآمد و در تكیه همدانیان آرامگاه تخت فولاد به خاك سپرده شد.

ص: 287

1702 پیر پاژت دوس، بر سنگ قبر وی درج گردیده است. فراموش نكنید كه شما هم می میرید. دكتر پاژت دوس فارغ التحصیل كالج كمبریج در الهیات و ریاضیات، تمام دنیا خوشحال بودند. مردم در پی چنین ها بودند. دكتر پاژت مشهور بود. تلاش می كرد تا این دنیا زیباتر شود. به مدت 50 سال در اصفهان زندگی كرد در حالیكه میل داشتند به كشورش بازگردد. 1703 ادوارد پاگیت، كشیش دكتر پاگیت دانشجوی ممتاز كالج كمبریج در طی سالهای 2-1671 عضو آكادمی كالج كمبریج 1679 عضو انجمن سلطنتی 1682، استاد ریاضیات، از اعضاء هیئت امناء بیمارستان حضرت مسیح 95-1682، كشیش شخصی سرویلیام نوریس Sir William Norris مأموریت به دربار اورنگ زیب Aurznezeb 1702، 1699 و سرانجام بر سر راه بازگشت از هندوستان به موطنش، در اصفهان در گذشت. --

1703 ساراژاكوبا، همسر فرانكوس كاستلوجن مدیر شركت هند شرقی هلند--

1721 فرانسیكو ساهید، مترجم شركت هلند به مدت 45 سال--

1722 ژولیانا میدون، در خدمت آقای نیكلاس اسخارور، به نظر می رسد اسخارور نویسنده باشد. در متن سرگذشت ماتیوس فن لایپزیگ به نام وی اشاره شده است. --

1821 كلودیوس جیمس، نماینده شركت هند شرقی در بغداد در طی مسیر راه بمبئی و در شهر شیراز، بر اثر ابتلا به بیماری وبا در گذشت. مقارن تخریب گورستان شیراز بنا به درخواست دوست مهربانش كلنل جی، مكدونالد كینیر J. Macdonald Kinneir جنازه اش به اصفهان انتقال یافت. در كتاب انگلیسیان در ایران، به جای جیمس اشتباهاً كلمه ریچ آمده است! از تعریف مندرج در صفحه 150، نویسنده بودن جیمس استنباط می شود، و در رابطه با چگونگی نحوه درگذشتش در صفحه 91 عین گزارش روزانه اش اندكی پیش از شیوع بیماری در شیراز آثاری از ترس را نشان می دهد. اخباری از بوشهر؛ وبا در آنجا شایع شده و روزانه سی نفر را می كشد. در سراسر گرمسیر چنین است. آقای استوری در سر راهش از برازجان به بوشهر همه جا با اجساد مردگان روبرو شده. كشتی لیورپول كه در بوشهر لنگر انداخته در پانزده ساعت سه نفر از سرنشینانش را از دست داده. شنیده شد كه جراح و عده زیادی از خدمه هم مرده اند. --

1822 جان تیلور، پزشك ابوابجمعی مؤسسه پزشكی بمبئی، در سال 1822 در شیراز درگذشت و در همان شهر به خاك سپرده شد. به دلیل تخریب گورستان محل دفنش، در سال 1826 جنازه وی به اصفهان انتقال یافت. --

1838 پیر مارتین بوتان، بر سنگ وی درج گردیده است: دانشمندی كه قربانی علم خود شد. از این متوفی دانشمند، جعبه كوچكی حاوی دهها شیشه آزمایشگاهی بجا مانده است. --

1871 جان استانلی هیوز، كارمند اداره تلگراف--

ص: 289

1873 اولین گردون بروس، دختر عالیجناب رابرت بروس، میسیونر انجمن كلیسا سی. ام. اس. در كتاب انگلیسیان در ایران با پدر و مادر وی آمده است كه هیئت مرسلین مسیحی لندن كه مهمترین وسیله تبلیغات مسیحی انگلیسیان در ایران شد، نخستین قدم محتاطانه را در 1896 برداشت و آن هنگامی بود كه یكی از مبلغان خود را به نام عالیجناب رابرت بروس به اصفهان فرستاد تا برای یاد گرفتن زبان فارسی و اصلاح ترجمه انجیل مارتین دو سال در آن شهر بماند. بروس ایرلندی دراز، لاغر و فاضلی بود، كه چند سالی را در خدمت هیئت مرسلین مسیحی در هند گذرانده بود و اقامتش در اصفهان با شیوع قحطی و وبا در این شهر مصادف شد. (71-1870). او و همسرش رهبری امور دستگیری مردم، مخصوصاً ارمنیان را بر عهده گرفتند. آنان اعتباراتی را كه مردم انگلیس سخاوتمندانه در اختیار بنیاد كمك به ایرانیان می گذاشتند، در اختیار داشتند. بروس به عنوان بخشی از این كار ایجاد پرورشگاه و مدرسه فنی را برای كودكان ارمنی و مسلمان آغاز كرد و به زودی مجبور شد به طور ثابت در ایران بماند. هیئت مرسلین در لندن با این كار موافقت كرد به شرط اینكه كارش را در زمینه اصلاح انجیل دنبال كند و به ترجمه باقی كتاب مقدس هم بپردازد. بروس این وظیفه را پذیرفت و تا 1875 در حالیكه بیشتر از درآمد خودش زندگی می كرد كار خود را ادامه داد تا اینكه هیئت مرسلین تصمیم گرفت تسهیلاتی برای هیئت مرسلین در اصفهان فراهم آورد. در 1880 نخستین دستیار بروس به اصفهان رسید و او پزشكی فارغ التحصیل ادینبرو به نام هورنل E. F. Hoernle بود. پیش از آن تنها بروس و همسرش كارها را اداره می كردند در میان ارمنیان جلفا، یعنی در محل زندگی خودشان به فعالیت مشغول بودند. آقا و خانم بروس با كمك معلمان ارمنی در جلفا یك مدرسه پسرانه و یك دخترانه تأسیس كردند. در 1872 علیرغم مخالفتهای محلی بروس زمین وسیعی خرید و تا سی سال بعد كه مقر هیئت به شهر اصفهان انتقال یافت تأسیسات خود را در آنجا مستقر ساخت. --

1898 جسبرت ویل بو، نكته شایان توجه در كنار سنگ قبر وی به چشم می خورد! اعضاء خانواده ودوستانش نام خود را بر روی سنگ دیگر در كنار سنگش درج كرده اند. --

1914 سزارین شارلین براسور، بر سنگ وی نوشته است: پیرو مذهب ژوزف و با طی 32 سال زندگی ویژه مذهبی. --

1914 پاسكال آراكلیان، بر روی سنگ وی كه خط ارمنی نیز به چشم می خورد این جمله دیده می شود: 50 سال در ایران خدمت كرده است. --

1917 فردریك ناكس هریس، كنسول یار انگلستان در اصفهان--

1921 كاترین مری ایرون ساید، پزشك میسیون سی. ام. اس، دختر ادمون و مری ایرون ساید كه از سال 1905 در ایران به سر برد و بر اثر ابتلا به بیماری ذات الریه درگذشت. نظر به آنكه محل خدمت وی در میان ارامنه بود در جهت احترام و محبت، او را در كلیسای جامع به خاك سپردند.

1931 امیلی كاتلین هوپ، همسر نماینده انجمن بریتانیایی كتب مقدسه؟ --

1940 ماریا الیاس، به قرار اطلاع بر اثر اعمال فشار حكومت نازیها بر یهودیان در آلمان به ایران مهاجرت می كند. مدتی در سازمان نابینایان كریستوفل بكار می پردازد و در بین كاركنان هم به شوخی به دوشیزه روباه مشهور می گردد! پس از ترك سازمان از دنیا می رود!

1943 هیلدا نایتینگل، از انجمن سی. ام. اس، به قرار اطلاع سمت سرپرست بخش پرستاری بیمارستان مسیحی اصفهان (عیسی ابن مریم فعلی) را عهده دار بوده است و در اثر ابتلا به بیماری حصبه از دنیا می رود. --

ص: 290

1961 ویتچ كوفلر، به قرار اطلاع مهندس كارخانه بوده است و همسرش نیز در آموزشگاه دخترانه نابینایان نور آئین اصفهان (فاطمه زهرا فعلی) به خدمت اشتغال داشت.

1965 لیدیا توماتور، به قرار اطلاع از پدری روسی ومادری آلمانی متولد شد. همسرش را در جنگ جهانی دوم از دست داد. نامبرده در خدمت سازمان نابینایان كریستوفل به سر می برد. --

1972 ایان تاماس، پزشك شاغل در بیمارستان مسیحی اصفهان(عیسی ابن مریم فعلی) در طی سفری كه به شهرهای اطراف اصفهان در جهت درمان بیماران عزیمت كرده بود، با خودرویی كه خود رانندگی آن را بعهده داشت با كامیونی تصادف كرد. بر اثر شدت جراحات وارده وی و دو پرستار در دم جان سپرده و دو تن دیگر به شدت زخمی می شوند. نامبرده دارای همسر و دو فرزند بود و بنا به درخواست همسرش در اصفهان به خاك سپرده شد. --

1974 آدریان روبرت میكائیل هلدن، متولد شهر بتBATH انگلستان، جهانگردی كه طی یك تصادف برون شهری درگذشت و بنا به درخواست همراهانش در اصفهان به خاك سپرده شد.

همچنین فرد دیگری به نام هارن سون كه گویا از اتباع آفریقای جنوبی می باشد در تصادف بین راه شیراز و اصفهان جان سپرد و در قبری كه تاكنون هم فاقد سنگ است به خاك سپرده شد. --

1974 دیوید گرنی، كشیش انجمن سی. ام. اس، كه به مدت 38 سال در كلیساهای دائره اسقفی ایران خدمت كرد. --

1982 گابریله منتظم، متخصص و جراح مشهور مغز و اعصاب. نامبرده در حالیكه 5 ماهه باردار بود بضرب گلوله از پای درآمد و در تكیه همدانیان آرامگاه تخت فولاد به خاك سپرده شد--

ص: 291

می ان برنارد Mie An Bernard 1671 فرانسه****

كاترین دولتوال Caterine De Lesoile 1671 فرانسه****

فردریك بیودونس Fredrick boudwyns 1673****

مانوئل ردریگوز لوسیتا Manuel Rodrecuiz Luista 1673****

مایكل بوری سوزیل Michael Bourri 1673****

ماركوس دمارز Marcus De Marez 1673فرانسه****

لویی روپر (زرگر) Louis Rouper 1673 فرانسه****

میشل روبرت لراین (زرگر)Michel Roupert Lorrain 1673سوئیس****

كلریك ج س مرشیر Cleric J. C Mercier1643-1674فرانسه****

جورج ویلمسون Georgh Wilmson 1675****

ماریا وكسوری پتكی اوبان Maria vxor petki oban 1679****

نیكونو موزن Innoceno Muzen****

مارگریت موزن Margueritte Muzen 1680****

جورج یوری Georgi Ioveri 1681****

یگناتا مانوئل رد ریگوز Ignatia Manuel Rodrigioz 1681 آرامگاه ارامنه****

ج ب كازامون ویس اپو J. B. Casamon Vis. APO 1682فرانسه****

سیمون سعید داوید ساهیدر Simon Said David Sahidor 1684فرانسه****

جان باپتیست كاسمن John Baptist Casmon 1685****

ماریا روبین Maria Robin 1686****

ماریا بابیلونس Maria Babilions1686****

ماریا بابیلونس Maria Babilions 1686****

تئادر میرانویچ Theador Miranovich 1686 لهستان****

بوریس دانیلوف Boris Daniloff 1686****

دیمیتریوس تئودور شوستوو Demetrius heodore Shustoff 1686****

میخائیل یكناتیوس تلینوكوف Michael Ignatius Telyanikoff 1695****

رافائیل دومان Raphael du Mans 1696فرانسه حوالی مسجد جامع****

فرانكوس كاستلوجن Francois Castelujn 1697هلند آرامگاه ارامنه****

ماریا دگوتیرم Maria De Guitherme 1700****

ص: 293

جیمز ویلیام James William 1877-1877 آلمان

ا‘. و هولتسر O. W Hoeltzer 1875-1878آلمان

الیزابت ویكتوریا Elizabet Victoria 1881-1882

جورج الن هراتیور George Allen Horatio1877-1882

الیزا ه سی ویتینس باخ Eliza H. C. Whittinc back 1856-1883

امانوئل دویگنیو Emanuel Duvigneau1884 هلند

ویلم برنارد كلی گنن Whilem Bernard Colignon 1885 كلیسا قدیم كاتولیك

ایزابل فوبر Isabl Fwbr…? 1886 آرامگاه ارامنه

آنی فلورا Annie Flora1886-1887

اریك باگالی Eric Baggaley 1888-1888 انگلیس

گریگوریس خولتسر Gregoris Holtzer 1887-1888 آلمان

هربرت باگالی Herbert baggaley 1891-1892 انگلیس

نیكلا هولتسر Nicola Hoeltzer 1870-1892 آلمان

ادرچیلد اریكتد Odorechild erected 1892

رزی Rosie 1893-1893

هلن بلود Helen Beloved 1851-1894 آرامگاه ارامنه

هیرت لمیرودن Hierruth Lmerioden… 1894

جسبرت ویل بو Gysber Willemboom1865-1898

ی ه پ گلوور E. H. P Glover 1842-1898 انگلیس

كاتجدنیسان اونزینلی Cedachtenisaan Onzencelie 1865-1899

ص: 296

ارنست چارلی Ernest Charles 1882-1927

لوسیندا جان اپكار Locinda Jane Epcar 1892-1927

ژوزفین بیدات استد (راهبه) Josephine Bidat sathet 1927فرانسه كلیسا قدیم كاتولیك

توماس هلتن برنز Thomas Hilton Burns1894-1929 آرامگاه ارامنه

امیلی كاتلین هوپ Emily Kathalecn Hope 1931 انگلیس

پیر توزاگ Pierre Taussag 1933فرانسه

جیمز ل گارلند James L. Garland 1872-1934 انگلیس

فریدل ورم باخ (شفر) Rridel Wurm Bach 1899-1934 آلمان

فرادل ورمداچ Fridel Wurmdach 1892-1934

هنریك استارك Henrich Starke1896-1936

كارل برگن Karl Bergne1911-1937

لئونار دوگلاس Leonard Douglas1899-1937

روت زینگور Ruth Zingor19121937

فیلیكس پویایوبرا (كشیش) Felix Puyaubreau 1938 فرانسه

جورج (گئورگ) همر George Hemeer 1901-1940 آلمان

ماریا الیاس Maria Elias1920-1940 آلمان

هامبار سوم هارتونیان HambarsoumHaroutunian 1940

آر. سی اسكیپورث هریسR. C Skipworth Harris 1907-1942 انگلیس

لسلی گریفیتس Leslie Griffiths1899-1942 استرالیا

جان گریفیتس Jan Griffiths 1930-1942استرالیا

كریستیانا بارسكا Krystyna Barska 1926-1942لهستان

ایزابلا استفانكا Izabela Stefanska 1931-1942لهستان

دانوتا بتله جمسكا Danuta Betle Jemska 1932-1943

استنالیسلاو مازور Stanislawa Mazur 1927-1943

هلنا اولچان ویز Helena Olechnowiez 1927-1943 لهستان

هیلدا نایتینگل Hilda Nightingale1897-1943انگلیس

میكالینا تربكا Michalina Terbeka 1887-1943 لهستان

زوفیا اسموتر Zofia Wierzbicka1905-1943

كرنلا كوزیروسكا Kornela Koszyrocska 1944 لهستان آرامگاه ارامنه

جان مازور Jan Mazur 1931-1944 لهستان

اگنیزسكا جانیكا Agnieszka Janicka 1879-1944

پلسكی زمارل Polski Zmarl 1944

جوآنا پوزانسكا Joanna Pozanska 1875-1945لهستان

پی پل كوونیك P. Pulkownik 1883-1945

داریدو Daridow (nntv)18761946

امیلی لاموروكس (راهبه) Emilie Lamauroux 1946 فرانسه

الیزابت مارگات روبین Elizabeth Margaret Rubin1950-1950

جان هال پاكستن John Hall Paxton 1899-1952

امی فلورنس همینگ Amy Florence Hemming 1907-1954

ارنست ج كریستوفل Ernest J Christoffel1876-1955آلمان

هلن ریچاردس Helen Richards 1958

ص: 298

وین سنت آپكارین رز (كشیش)Vincent Apcarian Rose 1960

داتل ایزدانیون Datl? Is Danion1896-1961

ویتیچ كوفلر Voytiech Kuffler1894-1965آلمان

لیدیاتوماتور Lydia Tomator 1879-1965 روس آلمان

فرنس زینگور Frnc Zingor 1903-1966

فلوراپات هویویان Flora Pat Hovyvian1908-1966

آرتوراپهام پوپ Arthur Upham Pope 1881-1969 آمریكا شرق پل خواجو

پیر عزیزیان Piere Azizian 1903-1972 آرامگاه ارامنه

ایان تاماس Lan Thomas 1937-1972 استرالیا آرامگاه كلیس اسقفی

آدریان روبرت میكائیل اولدن Adrian Rpbrt Michael Olden 1950-1974انگلیس

هارن سون Harn Son

دیوید گرنی David Gurney 1909-1974استرالیا

تومی هگلوور Tommy H. Glover1915-1975 انگلیس آرامگاه ارامنه

یلونا بكیز ادیكنك Ilona Bekes Edikenk 1890-1975 آرامگاه ارامنه

فیلیس اكرمن Phyllis Ackeman 1977آمریكا شرق پل خواجو

آرمنوهی آیدین Armenouhi Aidin 1891-1981 انگلیس آرامگاه كلیسا اسقفی

گابریله منتظم Gabriele Montazem 1946-1982آلمان آرامگاه تخت فولاد

مری آیزاك Mary Isaac1910-1986 انگلیس و سپس ایران آرامگاه كلیسا اسقفی

الیزابت مارگات روبین Elizabeth Margaret Rubin1950-1950

جان هال پاكستن John Hall Paxton 1899-1952

امی فلورنس همینگ Amy Florence Hemming 1907-1954

ارنست ج كریستوفل Ernest J Christoffel1876-1955آلمان

هلن ریچاردس Helen Richards 1958

وین سنت آپكارین رز (كشیش)Vincent Apcarian Rose 1960

ویتیچ كوفلر Voytiech Kuffler 1894-1965 آلمان

لیدیاتوماتور Lydia Tomator 1879-1965 روس آلمان

فرنس زینگور Frnc Zingor 1903-1966

فلوراپات هویویان Flora Pat Hovyvian 1908-1966

آرتوراپهام پوپ Arthur Upham Pope 1881-1969 آمریكا شرق پل خواجو

پیر عزیزیان Piere Azizian 1903-1972 آرامگاه ارامنه

ایان تاماس Lan Thomas 1937-1972 استرالیا آرامگاه كلیس اسقفی

آدریان روبرت میكائیل اولدن Adrian Rpbrt Michael Olden 1950-1974 انگلیس

هارن سون Harn Son

دیوید گرنی David Gurney 1909-1974 استرالیا

تومی هگلوور Tommy H. Glover1915-1975 انگلیس آرامگاه ارامنه

یلونا بكیز ادیكنك Ilona Bekes Edikenk 1890-1975 آرامگاه ارامنه

فیلیس اكرمن Phyllis Ackeman 1977 آمریكا شرق پل خواجو

آرمنوهی آیدین Armenouhi Aidin 1891-1981 انگلیس آرامگاه كلیسا اسقفی

گابریله منتظم Gabriele Montazem 1946-1982آلمان آرامگاه تخت فولاد

مری آیزاك Mary Isaac1910-1986انگلیس و سپس ایران آرامگاه كلیسا اسقفی

ص: 299

است: یكی را جهودان خوانند و یكی را شهرستان و در هر دو منبر نهاده اند...» محمد حسین بن خلف تبریزی، درباره نام اصفهان، نوشته است: «اصباهان، معرب اسپاهان است و آن شهری است مشهور در عراق و نام اصلی او این است. و نام مقامی است از جمله دوازده مقام موسیقی و آن را اصفهانك نیز خوانند.» در كتیبه های پارسی هخامنشی، انزان شامل ناحیه اصفهان بوده و پیش از كورش، مركز قدرت هخامنشیان در این ناحیه بوده و پس از كورش انزان به گابیان تبدیل یافته و استرابن هم آن را به همین نام خوانده است و گابیان رفته رفته به جی تغییر یافت. هرتسفلد نگاشته است: اصفهان نام بلوكی از ولایت پریت كان و نام شهر «گبی» بوده است. گبی بعدها «گی» و سپس عربی شد و به «جی» تبدیل یافت. در سده 2 میلادی، نام گبی و اسپدانا در نقشه بطلمیوس دیده می شود. وی «اسپدانا» ی پارسی زمان هخامنشی را از كتاب ارتستنس، مدیر كتابخانه اسكندر مقدونی برداشته بود. در یك نقشه جهان نما كه 100 سال پیش از بطلمیوس ترسیم شده است، این نام به صورت ساسانی «سپانه» یعنی سپاهان نگاشته شده و معنی آن، جای لشكریان است. اسكندر مقدونی هنگام دنبال كردن داریوش هخامنشی به پارتاك یا پارك یاگی آمد و آن را گشود و اكسازر را كه والی شوش بود به حكومت پارتاك گمارد. تاریخ نگاران پیشین، پارتاك را پاریتاكن نامیده اند كه به پارسی آن روزی پرتیكان می گفتند و امروز فریدن می خوانند. پرتیكان به تمامی ناحیه اصفهان اطلاق می شده است. مفضل سعدبن حسین مافروخی اصفهانی، نویسنده كتاب محاسن اصفهان درباره

ص: 301

نام اصفهان، می نویسد: «... و همچنین گفته اند كه اصل لفظ نام اصفهان، اسفاهان بود، چرا كه در ایام فرس، گودرزبن گشواد بر آن مستولی و مالك بود و هر وقت كه پای اقتدار در ركاب استظهار آوردی هشتاد پسر صلبی او با او سوار گشتند، همه سواران جنگی فرزانه و جملگی دلاوران فرهنگی مردانه زیارت بر احفاد و اشیاع و عباد و اتباع چون سوار می شدند مردم می گفتند اسفاهان، یعنی لشكر، تداول كلام، عوام اصفهان را بدان نام نهاد.» مافروخی بار دیگر سخن از سپاه و سپاهیگیری به میان آورده، می گوید: «... در روایت است كه اردشیر بابكان گفت هرگز هیچ ملكی بر غلبه و استیلا هیج ملك قدرت نداشت تا اصفهانیان مدد بنمودند و پرویز گفت كار ملك بر ما قرار نگرفت الا به معاونت مدد اهل اصفهان و انوشیروان لشكر و سپاه اصفهان را بر تمامیت لشكرهای جهان تفصیل داد و از میان ایشان اهل فریدن را اختیار كرد.» ابن اثیر در كتاب اللباب می نویسد: «اصفهان به كسر اول یا فتح آن شهر بلاد جبال است و آن را از آن جهت اصفهان گفته اند كه معرف سپاهان است و سپاه به معنی لشكر و هان علامت جمع است و اینجا محل تجمع سپاه اكاسره بوده است.» حمزه اصفهانی بر این باور بود كه واژه اصفهان یا اسپاهان از سپاه گرفته شده كه در فارسی به معنی قشون و سگ است. لاكهارت نیز بر این باور بود كه از روزگار پارتها، واژه اسپاهان به این ناحیه اطلاق شده است. گفتار بالا می رساند كه این نام با سپاه و سپاهیگری بستگی داشته است و شاید

ص: 302

چنین نقشی را «جی» به عهده داشته است نه «یهودیه» كه گسترش آن، اصفهان كنونی را به وجود آورده است. واژه سپاه در پارسی باستان به معنی اسب نیز آمده است، زیرا اسب جزو كار سپاه بوده است چنانكه یاقوت حموی، می گوید سپاه برابر اسب است و همین اصفهان را جایگاه سپاهیان دانسته است. در نزد آریاییها باارزش و محترم بوده است و بسیاری از بزرگران و نام آوران ایرانی به نام اسب نامگذاری می شده اند، مانند: گشتاسب، لهراسب و جاماسب، كه همه این نامها واژه اسب دارند. اصفهان در زمان خلافت عمر به دست عربها افتاد و تا دو سه سده حاكمانی از سوی خلفا در آن فرمانروایی می كردند. در دوران آل بویه و سلجوقیان پایتخت بود. پس از سلجوقیان تا دوران صفویه نیز پایتخت ایران بود، ولی در اواخر دوران صفوی دستخوش كشتار، چپاول و خرابی شد. اصفهان در حمله مغول و تیمورلنگ خسارتهای زیادی دید. تیمور لنگ از هفتاد هزار سربریده مردم این شهر، مناره ای برپا كرد و به گفته نویسنده كتاب حبیب السیر، در اصفهان جز زنده رود، كسی زنده نماند. از دوران افشاریه و زندیه در اصفهان آثار مهمی نمانده است، ولی در زمان قاجاریه به كوشش مردان خیر چند بنای قابل توجه ایجاد شد.

عصر حاضر 32 - تربت پاك، راهنمای تخت فولاد اصفهان 33 - ترجمه محاسن اصفهان (مفصل ابن سعد ابن حسین ما فروخی 34 - تكثیر و پرورش آبزیان در اصفهان وتاكید بر ترویج آن 35 - اصفهان، تهران، شیراز 36 - جغرافیای استان اصفهان (كتابهای درسی) 37 - جغرافیای اصفهان 38 - جلوه های هنر در اصفهان 39 - جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری (تاریخ مشروطه... 40 - چكیده پایان نامه های دوره تحصیلات تكمیلی دانشگاه 41 - چكیده پایان نامه های تحصیلات تكمیلی دانشگاه اصفهان 42 - چهار مضراب بیداد، چهار مضراب اصفهان 43 - چهار مضراب چهارگاه؛ چهار مضراب بیات اصفهان 44 - چهره افروختگان خطه زنده رود؛ یادی از فرهیختگان 45 - چهره نگاران اصفهان (گوشه ای از تاریخ عكاسی ایران 46 - الحركه الفكریه العربیه فی الا صفهان فی القرون ال 47 - حكایت پارسایی؛ شرح زندگانی و اندیشه های... 48 - حیاط در حیاط؛ حیاط در خانه های سنتی ایران... 49 - خاندان شیخ الاسلام اصفهان در طول چهارصد سال... 50 - خدمات دولتی اصفهان به انضمام فهرست تغییرات اسامی 51 - خریده القصد و جرید العصر فی ذكر فضلاء اهل اصفهان 52 - خانه های اصفهان 53 - خلبانان؛ خاطراتی از خلبانان هوانیروز اصفهان... 54 - خوشنویسی در كتیبه های اصفهان 55 - دارا و سارا در اصفهان 56 - دانشمندان و بزرگان اصفهان 57 - دخترك ژولیده برگزیده آثار بزرگان موسیقی ایران... 58 - در جستجوی هویت شهری اصفهان 59 - درگه اهل هنر (زندگی و آثار برگزیدگان هنرهای سنتی 60 - دیدنی های اصفهان 61 -

ص: 305

ذكر اخبار اصفهان 62 - راز هندسه پنهان در نما و معماری پل خواجوی اصفهان 63 - راهنمای تلفن اصفهان 64 - راهنمای جامع آموزشی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان 65 - راهنمای سفر به استان اصفهان 66 - راهنمای سیاحتی شهر بزرگ اصفهان به همراه نقشه جامع 67 - سفر نامه به سوی اصفهان Vers Isfahan 68 - سفر نامه شاردن: بخش اصفهان 69 - سقوط اصفهان به روایت كروسینسكی 70 - سقوط اصفهان؛ گزارشهای گیلاننتز درباره حمله... 71 - سه طرح پیشنهادی درباره افزایش اشتغال و... 72 - سیمای اجتماعی استان اصفهان 73 - سیمای سلامت دانشگاه علوم پزشكی وخدمات بهداشتی... 74 - شاردن و ایران 75 - شرح درد فراق 76 - شعرای اصفهانی شبه قاره 77 - شعر گلپایگان شعر اصفهان 78 - شكایت معشوق 79 - شناخت استان اصفهان 80 - صحنه خاطره اصفهان 81 - طرح ملی بررسی پدیده خشونت خانگی علیه زنان... 82 - طرح وبافت تهران قدیم و... 83 - عطر یاس 84 - علما الاسره در نظیم فی رسم تحیه و تسلیم 85 - عملكرد دولت اصلاحات در دولت اصفهان 86 - عملكرد 8 ساله دانشگاه علوم پزشكی وخدمات درمانی است 87 - غذاهای سنتی اصفهان به همراه نكاتی برجسته از بزرگان 88 - غزل مردان اصفهان از دیروز تا امروز 89 - فارغ التحصیلان دانشگاه صنعتی اصفهان از... 90 - فوائد الفوائد فی احوال مدارس و المساجد 91 - فرهنگ پستی آبادیهای استان اصفهان 92 - فرهنگ جامع نام ها و آبادیهای كهن اصفهان 93 - فرهنگ و زیست 94 - فرهیختگان 95 - سالنامه آماری

ص: 306

استان اصفهان 1380 96 - سرشماری اجتماعی –اقتصادی عشایر كوچنده 1366... 97 - سرشماری عمومی صنعت و معدن... 98 - سرشماری عمومی كار گاهی 1381... 99 - سرشماری عمومی كشاورزی 1367... 100 - سرشماری عمومی نفوس ومسكن - 1375 101 - سرو قامتان جاودانه یادواره فرماندهان و مدیران... 102 - سفر اصفهان؛ گزارش از سفر ریاست جمهوری، ... 103 - سفر اصفهان؛ گزارشی از سفر ریاست محترم جمهوری... 104 - عنوان: سفر اصفهان؛ گزارشی از سفر ریاست محترم... 105 - سفر نامه اصفهان 106 - سفر نامه اصفهان و شیراز 107 - راهنمای مشاغل گنجینه 1365 108 - راهنمای مطبوعات، فهرست نشریات موجود در... 109 - راه های باستانی ناحیه اصفهان و بناها ی وابسته... 110 - رجال اصفهان در علم و ادب و هنر 111 - رضا عباسی اصلاح گر سركش 112 - رفتارهای فرهنگی ایرانیان (موج اول)یافته های... 113 - روز شمار انقلاب اسلامی به روایت اسناد و مدارك... 114 - روشهای تخمین تابع تقاضای برق خانگی 115 - ریسایكلینگ اینداستریال این اصفهان Recycling indust 116 - زمین آسمانی 117 - سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان اصفهان، ... 118 - سفرنامه ابن بطوطه 119 - از هند به ایران 120 - سفر به شمال و مركز ایران 121 - نصف جهان فی تعریف الاصفهان 122 - سفرنامه ونیزیان در ایران 123 - یك ماه مسافرت در اصفهان 124 - سفرنامه اوئن اوژن 125 - ایران سرزمین ائمه 126 - سفرنامه بارنز 127 - یكسال در میان ایرانیان 128 - عبور از ایران از خلیج فارس 129 - سفر هیئت سلطنتی پروس به

ص: 307

ایران در سال 1860 و 1861 130 - سفرنامه موریس برونو 131 - سفرنامه كرونی برونی 132 - سفر نامه كورنی برونی در شرق 133 - در زیر آسمان ایران 134 - دون زوان ایرانی 135 - سفر نامه گرجستان - ایران – ارمنستان 136 - سفر نامه پولاك 137 - ملاحظات دهلی – دیدار اصفهان 138 - سفر نامه حاجی پیر زاده 139 - سفر نامه تاورنیه 140 - اصفهان نصف جهان 141 - سفری از هندوستان به انگلستان از طریق ایران 142 - ایران در گذشته وحال 143 - سفر در ایران 144 - رساله ی سیاح فرهنگی موسوم به بصیرت نامه 145 - یك سفر پائیزی در غرب ایران 146 - سفر نامه پیترودولا واله 147 - سفر نامه مادام دیو لافوا 148 - سفر به ایران 149 - از خراسان تا بختیاری 150 - سفر به ایران 151 - كشور صوفی بزرگ 152 - دولت صفویه وسفر نویسان اروپائی 153 - ایران در سیاحت نامه ها 154 - سفر نامه فرد ریچاردز 155 - سفر به ارمنستان و ایران 156 - سفر نامه سانسون 157 - نظریات سیاحان و جغرافی دانان درباره اصفهان از... 158 - سفر نامه سیف الدوله 159 - سفر نامه شاردن 160 - سیاحت نامه ژان شاردن 161 - ایران صفوی از دید گاه اروپائیان... 162 - سیاحت در ایران و اثر آن در اندیشه فرانسه قرن هجدهم 163 - سفر نامه شرلی 164 - آثار و افكار حكماء و عرفای مشهور اصفهان 165 - اطلس شهر اصفهان مقیاس 700 و 12: 1 166 - اصفهانی های

ص: 308

شوخ و حاضر جواب 167 - اصفهان و توسعه 168 - اصفهان نهان دل من 169 - آشنایی با بازیگران تئاتر، سینما، و تلویزیون اصفهان 170 - اصفهان نگین سرزمین ایران 171 - اصفهان نگین جهان 172 - آشنائی با زندگی و شخصیت و شهادت دلباخته امام زمان 173 - آشنائی با شهر تاریخی اصفهان 174 - اصفهان نصف جهان 175 - اصفهان موزه همیشه زنده 176 - آشنائی با منابع طبیعی استان اصفهان 177 - آشنائی با نظام آموزش هنرستان موسیقی پسران اصفهان 178 - مشتمل بر چهار فصل. تاریخ، جغرافیا، ابنیه و آثار... 179 - ایتالیا و اصفهان 180 - آشیانه مهر 181 - آمارنامه استان اصفهان 182 - اصفهان قلب سیاسی ایران معاصر 183 - اصفهان قدیم از دیدگاه سیاحان و خاور شناسان جهان 184 - اصفهان شهر صنعت و هنر 185 - اصفهان شهر چهره های جهانی 186 - اصفهان، شكوه سالها 187 - اصفهان (زادگاه جمال و كمال) 188 - اصفهان در انقلاب: دوره بحران 189 - اصفهان تصویر بهشت 190 - اصفهان بهشتی كوچك اما زمینی 191 - اصفهان پیش از اسلام (دوره سامانی) 192 - اصفهان بهانه بود ایرانم آرزوست 193 - اصفهان از نگاهی دیگر 194 - اصفهان از دید سیاحان خارجی 195 - Isfahan GH 196 - اسوه های شهادت در اصفهان 197 - استان اصفهان 198 - اشك قلم، مجموعه خط، دریچه ای به باغ هنر اصفهان 199 - اسامی كارشناسان رسمی داد گستری استان اصفهان و... 200 - آشنائی با شهر تاریخی اصفهان 201 - از مكتب خانه تا دانشگاه: شتاب دگرگونی های مردم

ص: 309

اص 202 - آئین فرزانگی 203 - آنان كه خاك را به نظر كیمیا كنند

دشوار، شهرت وافر دارد و در قصایدش، توجه خاصی نسبت به زادگاهش اصفهان دیده می شود. به سال 653 ه. ق بدست مغولی به قتل رسید.

مقطعات و رباعیات می باشد. عمده شهرت هاتف به واسطه ترجیع بند عرفانی اوست.

دارای قناعت طبع عالی بوده و قبول صله و انعام از كسی نمی نموده است. بیاض و قلمدانی نزد خود داشته و هر گاه شعری وارد خاطرش می شده، چیزی را كه در دست داشته كنار نهاده و به نوشتن آن می پرداخته است. دیوان غزلیات او به ده هزار بیت رسیده و در آنها از مضامین عاشقانه مدد جسته است.

ده نامه ی منطق العشاق و مثنوی «جام جم» می باشد.

از مشاهیر صحابه پیغمبر و از شخصیت های بسیار بزرگ اسلام؛ وی دهقان زاده ای از ناحیه «جی» اصفهان بوده. وی به دلیل تمایل به دین عیسوی، علیرغم مخالفت پدر، به سمت شام می رود. در آنجا از ظهور پیامبر اسلام آگاه شده و چون گفته ها و علایم و نشانه هایی كه از كشیش مراد خود شنیده بود در پیغمبر بدید، به زودی اسلام آورد. پس از وفات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در خلافت عمربن الخطاب، به حكومت مدائن منسوب شد. وفات وی به سال 35 یا 36 ه. ق اتفاق افتاده است.

خلاصه الحساب، كشكول... را می توان نام برد. بهاءالدین به تازی و به پارسی شعر می سرود و در شعر بهایی تخلص می كرد.

بوده است كه از جمله مهمترین آنها، یك حوزه فقه و اصول در شانزده جلد و نیز حاشیه بر متاجر را می توان نام برد.

گردید.

مدفن او در بقعه مقابل درب مسجد حكیم است.

چندی در حكمت و اصول و ریاضی و هیئت استاد مسلم گردید. در سال 1328 قمری در اصفهان فوت شد و در تكیه سید محمد ترك تخت فولاد مدفون گردید.

كسب علم نمود.

این محله با طرح های بهسازی در دست اقدام مركزیت مكانی خود را در ساختار شهر تا حدودی به دست آورده است. محدوده مزبور از میدان عتیق اصفهان (میدان قیام فعلی) و بازار غاز شروع و با عبور از محله جویباره به مجموعه كنیسه ها، مقبره كمال الدین، دو منار دارالضیافه و نهایتاً به خیابان كمال رسیده و از طریق پارك كمال به منار ساربان و بازارچه میرزا باقر و از آنجا به منار چهل دختران منتهی می گردد. این محور یكی از محورهای دسترسی مركز شهر سلجوقی به دروازه اصفهان قدیم بوده و از لحاظ قدمت از قدیمی ترین محورهای موجود است.

یهودیان به عمل آمد و از آزادی آنها به شدت جلوگیری شد. یكی از محدودیتهای مهم برای قوم یهود در آن دوره، زندگی مجتمع آنان در محله ی شخص و معینی بوده است. البته باید متذكر شد كه در مورد یهودیان اصفهان چنین امری صادق نیست. زیرا یهودیان اصفهان خود ساكنین قدیمی شهر اصفهان را تشكیل می دادند و پیوسته در محله ای كه از زمان قدیم ایجاد شده بود زندگی می كردند، به طوری كه قدمت این محله ی كهن را باید با قدمت شهر اصفهان فعلی یكسان دانست. این محور تاریخی با توجه به اسناد و مدارك و نقشه های تاریخی یك محور شهری بوده است، كه مساجد، بازارچه ها، كسبه ها، حمام، كاروانسراها و... از عملكردها و عناصر مهم در حاشیه این محور تاریخی قرار داشته است. با توجه به اینكه جویباره یك محله یهودی نشین بوده اما امروزه نمی توان این محله را كاملا" یهودی نشین پنداشت. قدیمی ترین قسمت آن، كه در گذشته "دارالیهود" نامیده می شد و در مركز این محله قرار داشت، هنوز یهودی نشین است. درباره ی وجه تسمیه جویباره باید گفت كه به معنی جاری شدن نهر كوچك است، زیرا جو به معنی نهر كوچك و باره جاری و روان شدنش می باشد. البته لغت باره را به معنی دیوار شهر هم می دانیم كه از همان بارو آمده است. وجه تسمیه این محل به علت این بوده كه محله ی مزبور متصل به جوی و گذرگاه آب بوده است كه از حصار شهر می گذشت و جویباره بر اثر كثرت استعمال و مرور زمان به جوباره تبدیل شده است. میرزا حسین خان تحویلدار اصفهانی می نویسد: "... و اصل جویباره اول شهر بوده و هست،

ص: 324

نه محله ی بزرگ داشته است. بعد كه شهر اصفهان بزرگ شده تمام جویباره یك محله ی آن حساب می شد. حال كه جویباره خراب شده همین دو محله ی مزبور یعنی جویباره و دردشت از آن باقی است. محله جویباره از قدیم الایام دانشمندان و علماء و شعرای بسیاری را در خود پرورش داده از جمله: 1-محدث بزرگ ابوبكر محمدبن علی بن الحسین اسماء الجوباری "وفات 465 ه-ق" 2-ابوالحسین، احمدبن ابراهیم بن صالح بن منذری جوباری، راوی حدیث و فقیه بزرگ قرن پنجم ه-ق 3-شاعر مشهور، جمال الدین عبدالرزاق "وفات 585 ه-ق" 4-شاعر گرانقدر كمال الدین اسماعیل بن جمال الدین عبدالرزاق "وفات 635 ه-ق"

سال 955 هجری می باشد.

جانب شمالی مرقد شعیا كتیبه ای به خط نستعلیق برجسته از دوره شاه سلطان حسین صفوی موجود است" كه اولین مسجد بزرگی را كه در اصفهان ساخته شده به نام (مسجد شعیا) معرفی می كند و نیز حكایت دارد از اینكه مسجد مزبور را ابوعباس مفتی در دوره خلافت علی بن ابیطالب علیه السلام بنا كرده و الب ارسلان آن را تعمیر كرده است. متن كتیبه به خط علی نقی امامی و مورخ به سال هزار و صد و دوازده هجری است.

قدیمیترین قسمت شهر اصفهان كشیده شده مجموعه ای نفیس از معماری و تزئینات عهد سلجوقی و صفوی دیده می شود كه به نام امامزاده اسماعیل شهرت دارد. این مجموعه عالی شامل یك مسجد بسیار قدیمی به نام مسجد شلیا و مقبره امامزاده اسماعیل و رواق و سردر و صحن آن و یك گنبد بزرگ زیبای آجری از نوع گنبدهای چهارسوهای اصفهان برفراز سردر آنست كه هر یك از آنها در زمان معینی ساخته شده است.

شاعران و قصیده سرایان بزرگ سبك عراقی در قرن هفتم ه-ق وی روزگار را در مدح اكابر اصفهان و شاهان معاصر خود گذرانید. كمال الدین دوره ی وحشتناك حمله مغول را به تمامی درك كرد و قتل و عام مغول را "633 ه-ق" در اصفهان به چشم خود دید. وی به استادی و مهارت خلق كردن معانی دقیق معروف و در قصایدش توجه خاصی نسبت به زادگاهش اصفهان را دارد. كمال الدین اسماعیل در سال 653 ه-ق در گوشه ای بیرون از شهر به زهد و ریاضت زندگی می كرد كه به دست مغولی كشته شد. مقبره این شاعر گرانقدر در محله جویباره در نزدیكی مناره ساربان می باشد.

كتیبه ای موجود است كه بانی ساختمان آن را "ابی الفتح بن محمدبن عبدالواحدنهوجی" و سال اتمام ساختمان 501 هجری تعیین می كند. مناره چهل دختران به شماره 231 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاج دوم مناره و قسمت هفتم آن تارك مناره است. در قاعده دو تاج این مناره دو كتیبه بسیار زیبا از بهترین رنگ فیروزه ای كاشی دیده و خوانده می شود سال ساختمان این مناره در كتیبه های فعلی آن موجود نیست. پروفسور پوپ سال ساختمان این مناره را در اواخر قرن پنجم هجری می داند و آقای پایرون بمنت سمیث ساختمان آن را بین سالهای 550 تا 688 هجری تخمین زده است.

گذاشته اند كه نقش دروازه را داشته و در مواقع ناامنی بسته می شد. در طول كوچه به چندین طاق كوتاه خشتی بر می خوریم كه مانع ورود سربازان دشمن به داخل واحدهای مسكونی بوده است. ارتفاع طاق اینگونه معابر حداقل 5 / 1 متر و حداكثر 5 / 2 متر است كه گاهی اطلاقك دیده بانی بر روی آن ساخته می شد. یكی دیگر از عوامل طاقها جلوگیری از گرمای تابستان و سرمای زمستانی بوده است. اصولا" اتاقها را در اطراف حیاط می ساختند كه سقف آنها اغلب دارای طاق گنبدی شكل بوده و بیشتر از مصالح گل و خشت استفاده می شده است. آب انبارهای ساكن در زیر یكی از اتاقهای مسكونی بدون در نظر گرفتن جهات جغرافیایی ایجاد می شده است ولی زیرزمینها معمولا" زیر اتاقهای رو به شمال بوده است. در قسمت جنوبی زیرزمینهای ویژه ای به نام... وجود دارد كه در آنها مراسم مذهبی انجام می شود به این قسمت غسل خانه هم می گویند. كلیمیان در طول تاریخ با محدودیتهای زیادی روبرو بوده اند. بعد از دوره ی قاجار یهودیان آزادیهای بیشتری به دست آوردند و برخی از آنها توانستند از جویباره خارج شده و در نقاط دیگر شهر اصفهان ساكن شوند. در حال حاضر یهودیان اصفهان هیچگونه محدودیتی برای ساختمان سازی و... ندارند و همچون دیگر اقشار جامعه می توانند از حق و حقوق اجتماعی برخوردار باشند. كنیسه های یهودی:چون وضع زندگی و اجتماعی و آزادی یهودیان در طول تاریخ متغیر بوده، بخصوص در دوره ی صفوی این قوم كنیسه های جالبی نداشتند. اما در حال حاضر یهودیان اصفهان 21 كنیسه و زیارتگاه دارند كه در نقاط مختلف شهر پراكنده می باشند. علت اینكه تعداد این كنیسه ها بیشتر

ص: 332

شده به خاطر آزادیهایی است كه این قوم به دست آورده اند. به هر حال از میان این 21 كنیسه 16 كنیسه در جویباره و 2 كنیسه در محله دردشت و 1 كنیسه در دبیرستان اتحاد و 1 كنیسه هم در چهارراه فلسطین قرار دارد كه معروفترین آنها كنیسه ملانیون، موشی حیا، خرقیا، گلبار و... می باشند. كنیسه های اصفهان از نظر سبك معماری و ساختمانی شباهت خاصی به همدیگر ندارند، در داخل كنیسه قسمتی را مانند سكو، بلندتر ساخته اند كه برای وعظ و خطابه از آن استفاده می شود. به طور كلی كنیسه های اصفهان به دلیل تعداد پیروان این دین رونق چندانی ندارد.

با بررسیهای متناوبی كه در محل صورت گرفته و با در نظر گرفتن بافت قدیمی محله جویباره این حمام متعلق به عصر صفوی بوده است. مرحوم "انصاری" مسجدی را در كتابش ذكر می كند كه نامش "شاه اسداله و مساحت آن قریب 9 قفیز است. بنابراین می توان چنین استنباط كرد كه شاه اسداله یكی از معروفترین آن روزگار بوده كه مسجد و بازارچه حمامی ساخته است كه به مرور زمان از میان رفته اند.

از وجود یك مسجد عالی و نفیس در كنار این باغ مطالبی نوشته اند در این منطقه آرامگاه صاحب بن عباد واقع شده است كه مزار این دانشمند و ادیب و شاعر قرنها زیارتگاه مردم اصفهان می باشد. در اطراف دروازه دو شیر سنگی وجود داشته كه اكنون در پل خواجو نصب است. این دو شیر در زمان صورات "حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی" و ایام سلطنت فتحعلی شاه قاجار از دروازه طوقچی به پل خواجو منتقل گردیده است. در مورد وجه تسمیه این محله به (طوقچی) نظرات گوناگونی ابراز شده است. برخی از محققین (طوقچی)را همان محله ای (می دانند كه قبلا" (دربه) یا (دریه) معروف بوده است. در دوره آل بویه (طوقچی) از محلات جدید الاحداثی به حساب می آمد كه اكثر بزرگان شهر در آن روزگار در این محله ساكن بودند و بعد از فوت نیز در خانه های خود به خاك سپرده می شدند. در دوره سلجوقیان نیز محله طوقچی به علت نزدیكی با میدان بزرگ شهر و مساجد از اهمیت بسیاری برخوردار بود. در دوره صفویه نیز محله طوقچی مهم و مطرح بود. شاردن این محله را در عصر صفویه با 80 باب خانه و 4 بازار نام برده و باغ قوشخانه یا باغ سلطنتی را نیز در صد و پنجاه قدمی این محله نوشته است. امروزه نیز محله طوقچی از محلات بزرگ و مهم شهر به شمار می رود.

مقصود بیك و نخجوانیها، سرای رحیمه خاتون، سرای قالیبافها، تعداد بسیاری از منازل تاریخی، مساجد و مدارس علمیه تاریخی و گذر سر پوشیده قدیمی معروف به كوچه تاریكی سایت بسیار متنوعی را برای ایجاد یك فضای گردشگری فراهم می سازد.

میدان جلفا و كوچه كلیسای وانك به خیابان حكیم نظامی و خاقانی می رسد و پس از عبور از خاقانی از طریق كوچه چهارسوق مقصود و محور مادی شایج و نایج به كوچه سنگتراشها و محله تبریزیها ختم می گردد. این محور به دلیل وجود 25 خانه تاریخی و 13 كلیسای ارزشمند قدیمی در طول خود كه از شاخص ترین آنها می توان كلیسای مریم بیت الحم و وانك را نام برد از یك طرف و سازگاری و قرابت فرهنگی با گردشگران خارجی از سوی دیگر ویژگیهای مطلوبی را برای جذب توریست فراهم ساخته است.

به همین دلیل این محله به نام سنگ تراشان نامیده شد كه هنوز هم به همین نام است. به دنبال این توسعه ی شهری، دو محله ی دیگر یعنی كوی ایروانی ها (ایروان) و محله ی تبریزیها كه ساكنین آنها از دو شهر فوق الذكر آمده بودند به وجود آمد. محلات جدیدالاحداث در جنوب و جنوب غربی جلفای قدیم شكل گرفت و آنجا را جلفای نو گفتند و بعدها این اسم به همه ی جلفا اطلاق گردید. گزارش سیاحان خارجی حاكی است كه جلفا از نظر اجتماعی و اقتصادی به دو منطقه ی متفاوت قابل تفكیك بوده (جلفای قدیم و جدید). جلفای جدید را سه محله ی سنگ تراشان، ایروانی ها و تبریزیها تشكیل می داد كه ساكنین آن در مقایسه با جلفای قدیم كم بضاعت تر بودند و كلیساها و خانه اغلب ساده هستند. در منابع فارسی اسم جلفا به صورت "جولاه" و در زبان ارمنی آن را "جوغا" می گویند. قبل از ورود ارامنه به اصفهان، زمینهای كشاورزی از املاك سلطنتی به شمار می رفت كه در سال 1618 میلادی ضمن فرمانی، به ارامنه واگذار گردید و چون شبكه آبرسانی آن از نهر و جویهای كوچك و بزرگ تشكیل می شد، با ایجاد شهرك جلفا، معابر عمومی را به طوری به وجود آوردند كه منطبق با حریم آبها باشد لذا پیچ و خم كوچه ها خیلی زیاد بوده و حتی توسعه ی جدید جلفا در نیم قرن گذشته و ادامه ی آن در حال حاضر، از حریم آبرسانی مزارع تبعیت می كند. جلفای قدیم دارای یك خیابان شرقی-غربی (خیابان نظر) بود و آن خیابان نیز دو دروازه در شرق و غرب داشت كه شبها بسته می شد. دروازده ی غربی را سرقرازیان

ص: 338

و شرقی را یمانیان می گفتند. نام این دو دروازه از دو خانواده ی معروف ارامنه ی جلفا گرفته شده بود كه در احداث آن نقش داشتند. بعد از سقوط صفویان یعنی با روی كارآمدن افاغنه، افشاریه، زندیه و به ویژه قاجاریه پیوسته از وسعت و جمعیت آن به شدت كاسته شد، به طوری كه اغلب ساكن و كلیساهای آن رو به ویرانی نهاد و نیمی از آنها كاملا" از بین رفت، در یك قرن گذشته با روی كارآمدن سلسله ی پهلوی شهرنشینی در كشور دستخوش تغییر و تحول بزرگی گردید و شهر با خیابان كشی های جدید كه منطبق با چهارچرخه های موتوری بود، ساختاری فضایی جدیدی را پیدا كرد. در جلفا ایجاد خیابان نظر با جهت شرقی و غربی در سال 1314 ش و خیابان حكیم نظامی با جهت شمالی و جنوبی، جلفا را تقریبا" به چهار واحد جداگانه تقسیم كرد و پلهای مارنان، فلزی و آذر ارتباط این بخش شهری را با قسمت شمالی شهر برقرار كرد. جلفای اصفهان درگذشته به صورت یك شهرك كاملا" مستقل و جدای از شهر اصفهان بوده و حتی فاصله ای بین اصفهان و جلفا نیز وجود داشته كه از فضاهای سبز و باغات و مزارع تشكیل شده بود، اما در نیم قرن اخیر با توسعه ی شهری، اغلب فضاهای سبز به مناطق مسكونی تبدیل گردیده است. در گذشته مهارت ارامنه در تجارت ابریشم و صداقت آنان باعث شد تا بازرگانان ارمنی در دادو ستد به موقعیتهای بزرگی دست یابند و در اندك قدمی بسیاری از آنان در زمره ی ثروتمندان اصفهان در آیند از این زمان ساخت خانه های مجلل با تالارهای زیبا منقوش به تابلوهای نفیس

ص: 339

و فرشهای عالی و صندلیهای مزین به آب طلا و نقره و... هم آغاز شد. زیبایی این خانه ها آنچنان برخی از خارجیان را تحت تأثیر قرار داده كه یكی از آنها می نویسد... "برخی از آنها چنان باشكوه و عالی است كه می توان آنها را در ردیف قصرها و كاخهای سلطنتی به شمار آورد"... بر اساس نوشته مورخین و محققین این آزادی و رفاه در تمام دوران صفویه ادامه داشت و ارامنه در این مدت در نهایت امنیت و آزادی توانستند كلیساهای متعددی بسازند و به مراسم مذهبی خود بپردازند. هنگامی كه "پیترودولاواله" سیاح ایتالیایی از جلفا بازدید كرده، 10 كلیسا و به روزگار سزآرام اولئاریوس 12 كلیسا و در زمان مسافرت تاورینه 15 تا 16 كلیسا، شاردن 30 كلیسا، در جلفا دایر بوده است. جمعیت جلفا نیز روز به روز افزون می شد، چنان كه بر اساس ارقام ارائه شده جمعیت جلفا در آغاز قرن 11 هجری بین 5000 تا 10000 نفر بوده است در اوایل سلطنت شاه صفی (جانشین شاه عباس) به 15000 نفر و در زمان شاه عباس دوم (جانشین شاه صفی) 20000 نفر و بالاخره در زمان جانشینان شاه عباس دوم به 30000 نفر رسیده است، ارنست هولستر كه در دوره قاجار در اصفهان زندگی كرده است و تعداد ارامنه ساكن در جلفا را در سال (1880 میلادی) 2658 نفر ذكر می كند كه در 380 خانه زندگی می كرده اند. با همه افول و تنزلی كه بعد از صفویه به جلفا حاكم شد هنوز نیز خانه های قدیمی و كلیساهای باشكوه ساختمانهای آن یادآور عظمت این محله زیبا و مهم تاریخی می باشد. در

ص: 340

حال حاضر جلفا در حدود 6500ارمنی را در خود جای داده كه در محلات میدان بزرگ-میدان كوچك-محله چهارسوق - هاكوپیان - تارگل - محله سنگ تراشها، تبریزیها و ایروان زندگی می كنند از نظر تقسیمات شهری بخش پنجم شهر اصفهان به شمار می رود و شعب برخی ادارات دولتی در آن مستقر هستند.

بزرگتری به نام "مریم" بنا كردند. ساختمان این كلیسا چهار ضلعی و بدون ستون است. داخل این كلیسا دارای تزئینات نقاشی و تابلوهای مذهبی است كه روی دیوارهای گچی نقاشی شده و دوربین كتیبه های آن به زبان و خط ارمنی است. كتیبه های تاریخ دار مورخ به سال هزار و صد و هزار و صد و پانزده (سال ارمنی) موجود است. نقاشی های كلیسای مریم از بهترین نمونه های نقاشی كلیسایی به شمار می روند كه چهار تابلو آن در دنیز نقاشی شده و"گراف آقا" آن را به كلیسا هدیه كرده است. در یكی از تصاویر این شخص با خانواده اش در حال نیایش دیده می شوند. در قسمت غربی كلیسا مقبره "خواجه آوریك" واقع شده است. به نوشته "پترودولاواله" این شخص از افراد خیر و نیكوكار جلفا بود كه ثروت عظیم خود را در راه كلیسا سازی به مصرف رسانید.

كاشیهای خشت هفت رنگ نمایش داده اند و در زیر این تابلو در یك سطر بخط سفید ارمنی بر زمینه كاشی خشت لاجوردی كه تاریخ آن را به سال هزار و هفتصد و نوزده میلادی نوشته شده است.

اضافه كنیم سال میلادی به دست می آید. " 1014 ه-ق تعیین می كند و این اولین كیسایی است كه ارامنه در جلفای اصفهان بنا كرده اند.

كرد در سال كتیبه ای كه در سر مدرسه موجود است تاریخ 1900 میلادی را ذكر كرده و حاوی نام كسانی است كه به ساخت این مكان آموزشی كمك كرده اند. از مدرسه "كاتارینیان مقدس" در حال حاضر به عنوان مدرسه راهنمایی و دبیرستان پسرانه استفاده می شود.

سنگتراشها مربوط می كند نام چهارسو بیانگر این مطلب است كه این كوچه مركز ارتباطی گذرهای مختلف بوده است. محله سنگتراشها یكی از قدیمی ترین محلات جلفا به شمار می رود. این محله را "گبر آباد" هم می گویند. زیرا قبل از كوچ ارامنه زرتشتیان در آن ساكن بوده اند در اواخر سلطنت شاه عباس اول گروهی از مهاجران ارمنی كه در سنگتراش مهارت داشتند به این محله آورده شده و در این جا سكنی گزیدند. در سال 1049 هجری برابر با 1630 میلادی (مقارن سلطنت شاه صفی) 200 خانوار دیگر نیز به این محل كوچانده شدند.

مجاورت كلیسای یوحنا (هوانس) واقع شده است. این كلیسای كوچك در سال 1623م برابر با 1032 ه-ق با هزینه یكی از افراد نیكوكار جلفا بنا شد. اكثر سیاحان اروپایی از جمله تاورنیه و شاردن به این دیر دختران بی سرپرست اختصاص داشته است. كه قبلا" دارای 33حجره بوده كه در حال حاضر فقط 2 حجره از آنها باقی است.

شهر اصفهان بوده است. این محور از مدرس و ابن سینا شروع و با عبور از بازارچه دردشت به دو منار دردشت و مقبره سلطان بخت آغاز رسیده و از آنجا به عصارخانه و حمام شیخ بهایی و بازار بزرگ و نهایتاً به میدان عتیق (قیام) منتهی می گردد.

یهودیان نیز درباره ی دردشت یا باب الدشت می گویند زمانی كه قوم یهود از "بابل" به اصفهان رسیدند، محل فعلی دردشت را برای زندگی خود انتخاب نمودند و نام (بابل الدشت) را بر آن نهادند تا اسم وطن قبلی خویش را حفظ نمایند. آنچه مسلم است محله دردشت در دوره های گذشته به خصوص دیالمه و سلجوقیان از مراكز مهم شهر اصفهان بوده است.

كه (صفه صاحب) در جنوب، در شمال "صفه درویش"، در مغرب "صفه استاد" و در مشرق "صفه شاگرد" نامیده می شوند و با تزئینات مقرنس سازی و كاربندی یكی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می كنند. نمای داخلی مسجد و كاشیكاریهای آن مربوط به قرن نهم هجری است كه احتمالا" مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشد. به طور كلی بنای مسجد جمعه اصفهان شامل بخش های زیر می باشد:-شبستان مسجد یا گچبری های بسیار زیبا كه مربوط به عصر دیلمیان است. -گنبد و چهلستونهای اطراف آن كه در ایوان جنوبی واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 ه-ق بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملكشاه و وزارت خواجه نظام الملك ساخته شده است و از قرینه گنبد خواجه نظام الملك است كه در سال چهارصدو هشتاد و یك ه-ق بنا شده، احداث این گنبد زیبا را به "ابوالغنائم تاج الملك" یكی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند. -در شمال ایوان استاد، شبستان كوچكی قرار دارد كه زیباترین محراب گچبری مسجد را در بردارد. این شبستان كه به "مسجد اولجایتو" معروف است دارای محرابی است كه به مثابه گوهری تابناك از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است. بر این محراب زیبا نام "سلطان محمد خدابنده" ایلخان مسلمانی، به چشم می خورد. كه قبل از تشرف به دین اسلام "اولجایتو" لقب داشت. علاوه بر آن، بر این محراب نام "محمد ساوی" وزیر دانشمند سلطان محمد و سال ساخت آن یعنی 710 ه-ق نوشته شده است. منبری كه در كنار این محراب وجود دارد از شاهكارهای هنر منبت كاری است. -در كنار

ص: 350

مسجد اولجایتو شبستان زمستانی مسجد به چشم می خورد كه به "بیت الشتاء" معروف است. این شبستان در زمان تیموریان به دستور "عمادبن مظفر ورزنه ای" ساخته شده است. به همین علت به "شبستان عماد" نیز معروف است. این شبستان باشكوه با ستونهای قطور و كوتاه و طاقهای خیمه ای شكل كه در وسط هر چشمه طاق قطعه ای از سنگ مرمر نور آن را تأمین می كند از دیدنیهای مسجد است.

-این اثر باشكوه و نفیس و معروف به علت در برداشتن نمونه های گوناگون هنر ادوار مختلف اسلامی و نیز از نظر فنی و هنری اهمیت بسیار دارد به طوری كه همه ساله گروههای بیشمار از علاقهمندان ایرانی و خارجی آن را مورد بازدید قرار می دهند. حاصل این بازدیدها و بررسیها دهها جلد كتاب و رساله است كه اكثر آنها چاپ و منتشر شده اند. -به طور كلی همان نسبت و اندازه كه میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است. مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد. -مسجد جمعه اصفهان به شماره 328 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نام می گویند. در داخل مسجد آثاری بر جای نمانده است، اما درب قدیمی آن به تاریخ 919 ه-ق هنوز باقی است. كتیبه ای كه بر در مزبور نوشته شده به خط ثلث برجسته علاوه بر تاریخ فوق به نام "خواجه عبدل بن رئیس یوسف اصفهانی" اشاره شده است. به نوشته مؤلف كتاب "آثار ملی اصفهان" این مسجد تا كنون به ثبت نرسیده است، ولی ظواهر امر نشان می دهد كه امامزاده و مسجد شوری فاقد ارزشهای هنری و معماری باشد.

شاه صفی به اتمام رسیده است و به این مناسبت در كتبیه اصلی مسجد در سردر شرقی به نام هر دو پادشاه آمده است. این كتیبه كه به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی خشت لاجوردی رنگ نوشته شده حاكی از آن است كه بنای مسجد به وسیله (نورالدین محمد اصفهانی) در دوره پادشاهی شاه عباس كبیر شروع شده و در سال اول سلطنت جانشین او شاه صفی به اتمام رسیده است. كتیبه سردر به خط محمد رضای امامی و مورخ به سال هزار و سی و نه هجری می باشد.

شبستان زیبا و جالب این مسجد از نفایس و شاهكارهای آن است كه نور آن به وسیله قطعاتی از سنگ مرمر شفاف تأمین می شود. بر طرفین محراب این شبستان با خط بنایی مشكی ساده بر زمینه زرد عبارات مذهبی نوشته شده است. سردر شمال مسجد كتیبه ای دارد كه به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ نوشته شده است. خطاط این كتیبه محمدباقر شیرازی خوشنویس بزرگ عصر قاجار است مسجد آقانور در جنگ تحمیلی آسیب بسیار دید كه به شیوه اول بازسازی شد.

پس از وفات وی نیز نزدیك این مدرسه آرامگاه او را بنا كرده است مدرسه باباقاسم كه آن را در مدرسه امامیه نیز می نامند بنای زیبایی است كه حیاطی در وسط و چهار ایوان و اطاقهائی كه حجرات طلاب بوده است در اطراف دارد. ساختمان این مدرسه كه از قدیمیترین مدارس موجود طلبه نشین اصفهان می باشد دو طبقه است و در طبقه دوم نیز حجراتی دارد. نمای خارجی صحن و ایوانهای بزرگ و كوچك مدرسه با كاشیهای مخصوص این دوره كه از جهت لعاب كاشی، رنگ مخصوصی است و نظیر آن فقط در محراب صفه عمر در مسجد جمله دیده می شود تزئین شده است. ایوانهای بزرگ و كوچك دارای مقرنسهای كاشیكاری می باشد كه بعضی از آنها جنبه تزئیناتی دارد و بعضی دیگر با خطوط بنایی و كوفی و ثلث تزئین شده است.

در زمان حیات خود سنگ قبر نفیسی برای خود نوشته كه پس از قتلش بر مزار او قرار داده شده است و نام او در كتیبه این سنگ (سلطان بخت آغا) می باشد. سنگ قبر سلطان بخت آغا یكپارچه سماق نفیسی است كه در داخل بقعه آرامگاه او كه متصل به مناره های دردشت است.

ابراهیم طباطبایی از بازماندگان حسن متنی و زین العابدین علی از اعقاب امام جعفرصادق علیه السلام معرفی شده است. بنای این قطعه مربوط به چند دوره است. قدیمیترین بخش تاریخ دار آن مربوط به اواسط قرن پانزدهم میلادی است این بخش عبارت از یك پیش طاق است كه تاریخ 857 هجری را بر خود دارد به همراه یك هشتی مربع شكل و یك آرامگاه است. این بنای باشكوه دارای دو گنبد بزرگ و كوچك و یك سر در كاشیكاری و سه صحن می باشد. بسیاری از محققین از جمله آنده گذار به تغییراتی اشاره كرده اند كه بعدها و به خصوص در عصر صفویه در بنا به وجود آمده است. گنبدهای موجود در یك زمان به وجود نیامده اند. گنبد بزرگ در قرن نهم همزمان با ساختمان بعقه ساخته شده است امْا گنبد كوچك در سال 1081 هجری ساخته شده است. گنبد بزرگ درب امام و ایوانهای شرقی و شمالی آن در سال 1328 شمسی تعمیر شده اند. كاشیكاریهای گنبد كوچك و قسمتهای غربی بنادر سال 1332 مرمت شده اند. در جوار این دو امامزاده آرامگاه مادر جهانشاه قراقویونلو قرار دارد. نمای خارجی بقعه ودیوارهای مجاور آن تزئیناتی از كاشیكاری بسیار زیبا و مقرنس های گچی پر كاری دارد. به طور كلی مجموعه درب امام به دلیل دربر داشتن ارزشهای هنری و معماری و تزئینات بسیار باشكوه كاشیكاری و گچبری در اعداد یكی از شاهكارهای مسلم هنری ایران به شمار می رود. اثر نفیس و شكوهمند درب امام به لحاظ وجود ارزشهای هنری و معماری تركمانان "قراقویونلو" مورد توجه معماران و پژوهشگران بسیاری قرار گرفته و بسیاری از آنان در مورد

ص: 356

آن مطالعاتی كرده اند. مجموعه درب امام به شماره 217 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

به شماره 388 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مدرسه بوده است. این مدرسه از دیرباز محل سكونت شاعران و هنرمندان و خوشنویسان مشهوری چون آقا محمدعلی مذهب هنرمند بزرگ عصر قاجر و میرزا آقاجان پروت نسخ نویس معروف و شاعر نامدار اصفهانی بوده است. با آنكه این مدرسه مربوط به اواخر دوره صفویه است و موقوفات نسبتا" قابل توجهی نیز دارد امّا فاقد تزئینات جالب بوده و آنطور كه باید مورد توجه قرار نگرفته است.

آن معلوم نشده بلكه قول اخیر زیاده ضعیف می نماید. در یك لوح بالای در ورودی به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه كاشی لاجوردی نام بانی ساختمان "دورمیش خان حسین" یكی از وزرای دربار شاه اسماعیل نوشته شده است. از شاهكارهای موجود در بنا سردر آن است كه با تزئینات كاشیكاری و كتیبه ای به خط ثلث با كاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی از شاهكارهای موجود در بنا می باشد. در مغرب هارون ولایت مدرسه ای واقع شده كه حجراتی در اطراف آن وجود دارد، این مدرسه با سردر مجللی به صحن هارونیه متصل می گردد. محراب زیبای بنا در ایوان جنوبی واقع شده كه با كاشی معرق تزئین شده است و سردر شرقی بنا روبروی مسجد علی قرار گرفته كه آن هم با كاشی معرق تزئین شده است.

سازنده آن بوده است. معماری مسجد و ساختمانهای ایوانهای متعدد اطراف آن در مساجد تاریخی اصفهان بی نظیر است. منظره عمومی مسجد در داخل آن هنوز آجری می باشد و تزئینات اختصاصی آن، قطار بندیهای گچی است. در ورودی مسجد در ضلع غربی آنست و در سه جانب شرقی و شمالی و جنوبی آن ایوانهایی وجود دارد. ایوان جنوبی وسیع تر از سایر ایوانها می باشد و شبستان گنبددار مسجد در ضلع جنوبی این ایوان واقع شده است. نمای گنبد مسجد علی از خارج آجر ساده است ولی در داخل با مقرنسهای گچی تزئین شده و كتیبه اطراف آن به خط ثلث طلایی گبری برجسته بر زمینه ای گچی آراسته شده است.

شبستانهای زمستانی مسجد در گوشه جنوب شرقی وزیر ایوان و گنبد جنوبی آن كمی پایین تر از سطح مسجد بنا شده و سبك ساختمان آن جالب می باشد. در ابتدای شروع پلكانی كه سطح مسجد را به شبستان زیر ایوان و گنبد متصل می كند. كتبیه سردر مسجدعلی در دو ردیف روی كاشی لاجوردی رنگ به خط ثلث معرق كه وجه ارتباط آنها فقط از لحاظ ذكر نام "اسمعیل" است كه به خط شمس الدین تبریزی مورخ به سال 929 ه. ق می باشد.

ولی در آن زمان بیشتر بوده است. این مناره از بالا به پایین شامل پنج كتیبه است:-كتیبه اول به خط كوفی با كاشی فیروزه ای بر زمینه آجری در قسمت بالای مناره تكرار جمله "لااله الاالله" است. -كتیبه دوم به خط كوفی با كاشی فیروزه ای در زیر مقرنسهای مناره و تكرار جمله "الملك لله" است. -كتیبه سوم به خط كوفی با كاشی فیروزه ای "لااله الاالله محمّد رسول الله" است. -كتیبه چهارم به خط بنایی گچی بر زمینه شطرنجی در مربع های بزرگ "هوالله الذی لااله الاهو" می باشد. -كتیبه پنجم به خط بنایی آجری برجسته بر زمینه گچی كه هم سطح با بام مسجد علی می باشد. "شهدالله انه لااله الاهو و الملئكه و اولوا العلم كائما" بالقسط"

زاینده رود واقع شده و در گذشته به صورت یك ناحیه شهری در محله ای بزرگ كه شامل تقسیمات و محلات كوچكتری نیز بوده عمل می نموده است، این محله در حال حاضر به علت خیابانها و معابر جدید الاحداث چند پاره شده و به محلات كوچكتری تقسیم گردیده است. محله مذكور دارای مراكز محله ای به نامهای بیدآباد، علیقلی آقا، درب كوشك، شیش بیدآباد، شاطر باشی و میرزا آقا می باشد. این محله در قرن 4 هجری خارج از دروازه های شهر بوده اما در قرن پنجم هجری از ارزش های خاص برخوردار گشت تا آنجا كه رجال روزگار مانند علیقلی آقا مبادرت به احداث بناهای عام المنفعه در آن نمودند.

در دوره قاجار نیز محله بیدآباد اهمیت بسیار زیادی پیدا نمود و با احداث مسجد سید بر موقعیت آن افزوده شد و خیابان مسجد سید از طریق بازارچه بیدآباد به بازارچه شاطرباشی و خیابان كوشك می رسد و از آنجا از طریق بازارچه رحیم خان به مادی فدن و مجموعه مسجد و مدرسه درب كوشك منتهی می گردد. وجود عناصری همچون حمام و مسجد و بازارچه علیقلی آقا در شمال محور مذكور كه در حال حاضر نیز به عنوان محله فعال عمل می كند از یك طرف و همچنین استقرار عناصر قوی همچون بازارچه بیدآباد و مسجد سید و مسجد رحیم خان و بازارچه های متعدد در این محور علاوه بر بالا بودن سطح اقتصاد محله زمینه لازم برای احیا یك محور تاریخی گردشگری را نیز فراهم می سازد.

علیقلی آقا، بقعه شیخ ابو مسعود رازی

، بازارچه و چهار سوق علیقلی آقا

به سنگ مرمر حاوی عباراتی به زبان عربی است و در پایان كتیبه نام "علیقلی آقا" و خطاط كتیبه "علی نقی امامی" خوشنویس نامدار عصر صفوی و تاریخ 1122 ه. ق آمده است. سر در شبستان مسجد نیز كتیبه زیبایی دارد كه به خط نستعلیق سینه بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ است كه تاریخ 1297 هجری را دارد كه حاكی از این است كه شخصی به نام قاضی ابوالقاسم این شبستان را بنا كرده و اشعار آن را یحیی نامی سروده و خط آن را عبدالجواد نوشته و معمار آن نیز شخصی به نام "محْمد اسماعیل" بوده است. مسجد علیقلی آقا به شماره دویست و بیست و پنج در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این مسجد دارای یك درب چوبی منبت شده و در ورودی آن سنگ آب زیبایی بانقوش حجاری و هماهنگ شده با نقوش دیگر می باشد. دارای یك صحن كوچك و شبستان زیبا كه اطراف آن با كاشیهای...

دو بازارچه عمود بر یكدیگر ساخت كه چهارسوی بسیار زیبایی را در این مجموعه شكل داد كه از چهارسوهای قابل توجه در این شهر می باشد و بسیاری از پژوهشگران از آن بازدید كرده و درباره ی آن مطلب نوشته اند این بازارچه به این دلیل زده شده كه درآمد حاصله از آن خرج نگاهداری مسجد باشد.

نا تمام می ماند. این خانه در اصل دو حیاط داشته كه تالار در وسط این دو حیاط بوده و مشرف به حیاطهای بوده است از ظاهر بنا چنین استنباط می شود كه جبهه شمالی آن حیاط خلوت و قسمت جنوبی اندرون بوده است. خانه بخردی تزئینات خاص اواخر دوران قاجار را دارد و بدنه حیاط با گچبری و نقاشی تزئین شده است. خانه بخردی در مالكیت سازمان میراث فرهنگی است و در فهرست بناهای تاریخی ایران ثبت شده است و در حال حاضر در دست مرمت می باشد.

درب كوشك، خانه پناهنده، مدرسه میرزا حسین، خیابان كوشك قدیمی

نوشته اند. از آثار دوره حكمرانی ابوالمظفر رستم بهادرخان آق قویونلو بوده است. كتیبه سردر درب كوشك به خط ثلث سفید معرق به زمینه كاشی لاجوردی رنگ، حاوی مطالبی به زبان عربی است تاریخ این كتیبه 902 هجری است و علاوه بر نام این حكمران نام شخص دیگری به نام (علی بیك برنا) نیز آمده است در داخل مقرنس های سردر نیز عبارات مذهبی به خط بنایی سفید بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ نوشته شده است. در داخل قطارهای سردر اشعاری به خط بنایی سفید بر زمینه كاشی لاجوردی به چشم می خورد. سردر درب كوشك به شماره 97 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ق سالهای تاریخی مختلف دیده می شود و شیوه معماری و تزئینات و خطوط آن از مسجد سید اقتباس شده است آقای محّمدمهدی ارباب مؤلف تاریخ (نصف جهان فی تعریف الاصفهان) كه خود معاصر با ساختمان مسجد بوده در كتاب خود چنین می نویسد: "مسجد دیگر مسجدی است جدیدالبناء كه آن را مرحوم میر سیدحسن مجتهد اصفهانی در محله نو بنا نموده و زمان چندان مساعدت با تمام عمارت آن ننموده و عمرش به آخر رسید. بعد از او محمدرحیم خان بیلگر بیگی به عمارت آن پرداخت و عمر او نیز كوتاهی نمود و برادرانش محمدكریم خان و محمدحسین خان بعد از او به عمارت آن مشغول شدند و باز در آن اثنا محمدكریم خان وفات نمود و محمدحسین خان به كار آن مشغول است و قریب الاتمام می باشد. خداوند توفیق عطا فرماید كه تعجیل اتمام در آن نموده كه مسجدی نیكو شده، سمت قبله آن گنبدی خوش وضع ساخته و دو طرف آن را نیز صفه مانند با ستونهای سنگ ساخته اند و مسجدی باشكوه شده، صحن آن را با قاعده وسعتی دارد حوض و مهتابی در آن انداخته اند و موافق همت و دولت خود خوب ساختند، این مسجد سه دروازه دارد یكی به طرف مشرق و دیگر به جانب مغرب و درب دیگر به طرف شمال كه مقبره میرسید حسن مرحوم در جنب آن است كتیبه سردر شرقی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی رنگ مورخ به سال 1301 ه. ق كه به نامهای ناصرالدین شاه قاجار، رحیم خان و برادرانش اشاره شده است. كاشیكاریهای داخل ایوان و گنبد مسجدرحیم خان و شبستانهای اطراف آن به علت درگذشت بانی آن ناتمام مانده است. كتیبه

ص: 370

اطراف محراب به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی خشت لاجوردی آیات 18 و 19 سوره توبه و آیه 55 سوره ی مائده نوشته شده و در آخر كتیبه تاریخ 1304 ه. ق آمده است. سنگاب نفیس و یكپارچه مسجد رحیم خان كه در زیر ایوان جنوبی قرار دارد به خط نستعلیق برجسته اشعاری نوشته شده و در آخر تاریخ 1299 ه. ق ذكر شده است. دكتر لطف اله هنرفر در پاورقی كتاب خود می نویسد مسجد رحیم خان تقریبا" شبیه مسجد سید بنا شده و حتی كتیبه های ایوان جنوبی نیز از مسجد سید گوده برداری شده، كاشیهای خشتی زیبایی از نوع (هفت رنگ) دارد گنبد آن بزرگتر از گنبد مسجد سید و بسیار پر حالت است و در طرفین آن دو شبستان نسبتا" وسیع است ولی خیلی از كاشیكاریهای آن ناتمام مانده و تا این تاریخ اقدام به اتمام آن نشده است. این مسجد به دلیل در برداشتن خطوط بسیار زیبا و معماری جالب عصر قاجار جزء آثار باشكوه و نفیس و شاخص این عصر به شمار می رود.

مانده است. مسجد سید برای مطالعه كاشیكاری عهد قاجاریه بهترین نمونه بناهای موجود اصفهان است همچنین این مسجد به لحاظ هنر معماری، گره كاری، خط بنایی و كاشی هفت رنگ از بهترین آثار دوره قاجار می باشد. مسجد سید با چهار درب اصلی، دو شبستان بزرگ، دو گنبد كوچك و بزرگ، دو چهلستون، دو مهتابی وسیع كف حیاط، چهار مهتابی طبقه پایین، سه ایوان و یك گلدسته معظم، ساعتی رفیع و بیش از 45 حجره و چند دهلیز و جمعا" 8075 متر مربع وسعت دارد. سردر شمالی مسجد كه ورودی اصلی آن به حساب می آید دری رفیع با دو سكو است كه طرفین آن را تزئیناتی از كاشی هفت رنگ و گل و بوته و كتیبه هایی به خط ثلث قرار گرفته اند كه در جنوب غربی مسجد هم با كاشیهای هفت رنگ و كتیبه ها تزئین شده است. نویسنده كتیبه های این سردر مرحوم محمّد باقر شیرازی خوشنویس بزرگ عصر قاجار است. در دو طرف شرق و غرب مسجد چهار مهتابی ساخته شده اند در اطراف ایوانها حجراتی برای سكونت طلّاب علوم دینی احداث شده اند. در بالای ایوان جنوبی ساعت بزرگ مسجد قرار دارد كه در اصفهان مشهور است. در شمال شرقی مسجد آرامگاه حجه الاسلام شفتی واقع شده كه بقعه و رواقی مقابل آن است داخل این بقعه و رواق با تزئینات كاشیكاری و گچبری آراسته شده است. در بالای سردر ورودی بقعه تاریخ فوت حجه الاسلام شفتی با خط ثلث نوشته شده است. مسجد سید علاوه بر جنبه های معماری و كاشیكاری و تزئینات به دلیل تأثیری كه در آن عصر در هنر كاشیكاری داشت در بین آثار كشور ما جایگاه

ص: 372

والایی دارد. توضیح اینكه در آن روزگاران با ركوردی كه از نظر وضع اقتصادی گریبان گیر كشور ما شده بود كاشیكاری و بطور كلی مسجد سازی دچار وقفه محسوس شد. بنابراین احداث این مسجد، ساخت مساجد را بار دیگر در ایران رونقی بخشید. مسجدسید به شماره387 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

اشاره می كند و می گوید: بازاری نیز در محله بیدآباد بود كه تا چند سال قبل به بازار ریسمان و بازار حبیب اله خان می پیوست و بسیار طولانی بود.

بزرگتر كه حدود 1000 مترمربع وسعت دارد شامل دو قسمت ساختمان شمالی و جنوبی است. قسمت شمالی دارای سه اتاق است كه توسط راهروهایی به هم ارتباط دارند. تأسیسات و مطبخ و دیگر فضاهای مورد نیاز زندگی در این قسمت واقع شده است. در قسمت جنوبی، تالار بسیار زیبایی قرار دارد كه در طرفین آن (شرقی و غربی) دو تالار كوچكتر واقع شده اند حوضخانه بسیار نفیس و بی نظیر خانه در جنوب واقع است كه شامل یك اتاق در غرب و سه ایوان كوچك در اطراف است تالار مركزی ساختمان داری رسمی بندی با تزئینات نقاشی و طلاكاری است كه تزئینات دوره قاجار را تداعی می كند حدفاصل تالار و حوضخانه سه دری مشبك بسیار زیبایی قرار دارد كه از دوسو دارای تزئینات است. خانه پناهنده یكی از زیباترین و نفیس ترین خانه هایی است كه به لحاظ ارزش معماری در تاریخ 18 / 9 / 1354 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ومسجد خان و مقبره خواجه نظام الملك رسیده و نهایتا" در امامزاده ابراهیم و مركز محله دارالبطیخ ختم می گردد.

خدمات و ارزش معنوی او بستگی دارد و محسّنات دیگر او را هم فقط خداوند می داند.

اصفهان از ابتدای تاریخ مهد هنر و دارالعلم بوده، به همین مناسبت محل پرورش و دفن معروف ترین علما و دانشمندان و شعرا و هنرمندان كشور و جهان است كه گورستان تخت فولاد آرامگاه ابدی آنها، علاوه بر بناهای تاریخی از جهت معماری و هنرهای دیگر بی نظیر می باشد.

كه از جمله، عمارتهای معروف هفت دست، تالار آیینه خانه، قصر نمكدان، باغ گلستان، عمارت دریاچه و كاخ معظم و زیبای سعادت آباد و باغهای انارستان و نگارستان در همین منطقه ساخته شدند. و گورستان تخت فولاد كه محل دفن عارف كامل عبدالله البیضاوی معروف به بابا ركن الدین متوفی به سال769 هجری و تنی چند از مشاهیر و علما و شعرای دیگر بود، از این زمان و به مناسبت همین پیر روشن ضمیر و عارف والامقام به گورستان باباركن و یا تخت پولاد نامیده شد و عملاً گورستان رسمی شهر اصفهان قلمداد گردید. در امتداد پل خواجو به طرف جنوب، خیابانی به موازات چهارباغ بالا به طرف دروازه شیراز احداث گردید كه در آن زمان تنها راه اصفهان به شیراز محسوب می شد. این خیابان همچنین به باغ بزرگ و قصر مجلّل هزار جریب منتهی می گشت و مخصوص رفت و آمد اركان دولت و رجال دربار شاهی بود. به مناسبت مقبره عارف مشهور، باباركن الدین، خیابان فیض كنونی و گورستان تخت فولاد و پل خواجو به نام او شهرت داشت. اطراف این خیابان وسیع، باغهای بسیار زیبا و سردرهای عالی و كاخهای با عظمت ساخته شده بود كه شامل باغ كاج، باغ مستوفی، باغ انارستان و باغ نگارستان بوده اند.

چنین بیان شده است: تخت فولاد: گویند وقتی حضرت امام حسن علیه السلام به اصفهان آمدند ظاهراً زمین تخت فولاد با او صحبت كرده و امام را از جادوی یهودیان مطلّع ساخته است. امام هم جهت رفع جادوی یهود تختی از فولاد تهیه فرموده و در این محل نصب نموده و روی آن نشسته اند تا جادو كارگر نشود. در تاریخ اصفهان آمده است كه در ری، پسر پولاد از اتباع بویهیان، یاغی شده بود به مدد منوچهر بن قابوس مسؤولین را ناچار كرد تولیت اصفهان را به او دادند و تخت پولاد منصوب به پدر اوست كه دلیری رشید بود و تختی از سنگ ساخته بر روی آن می نشسته و كشتی گیران در اطراف آن تخت كشتی می گرفتند. در زمان قاجاریه این تخت سنگی شكسته و آن محل نیز مثل بسیاری از آبادیها و كاخهای دیگر به ویرانی كشیده شد. شاردن سیّاح معروف فرانسوی در وجه تسمیه تخت فولاد نوشته است. به مناسبت سكونت سردار بزرگی در آن سرزمین كه به خاطر پیروزیهایش «پولادبازو» لقب داشت، این زمین به تخت فولاد معروف شده است.

گورستان به نام قبرستان باباركن هم آمده كه به علت دفن عارف زاهد، بابا ركن الدین در این محل بوده است و از همین رو این جایگاه محل عبادت و ریاضت عرفا و مرتاضین و عبّاد و زهّاد بوده است. در قرن هفتم و هشتم به عرفای بزرگ، «بابا» اطلاق می شده است كه هم در اصفهان و هم در سراسر ایران نمونه های فراوانی از آن هست. این عارف و صوفی بزرگ در سال 769 هجری وفات یافت.

كنار این عارف عالیقدر از دیر زمان بسیاری از علما و فضلا و عرفا و شعرا دفن گردیده اند. جهت اطلاع كامل باید به «تذكره القبور» معلّم حبیب آبادی كه به همّت مصلح الدین مهدوی به چاپ رسیده، مراجعه شود. و ما در اینجا به اختصار به معرفی تنی چند از آنان می پردازیم: آرامگاه اله وردیخان كه در زمان شاه عباس صفوی از شخصیتهای نامدار و قوللر آقاسی شاه عباس ثانی بوده و در سال1072 ه. ق فوت نموده، در این مكان است. در عصر حاضر نیز استاد جواد مجد زاده صهبا، استاد تاریخ و باستان شناس معروف و فرزند شیخ احمد حجت الاسلام كرمانی – كه در اردیبهشت سال 1324 خورشیدی رحلت نموده – در این تكیه دفن شده است. همچنین حاج میرزا حسن خان جابر انصاری محقّق معاصر دارای تألیفات متعددی از جمله تاریخ اصفهان و ری، تاریخ اصفهان معروف به نصف جهان و… در این تكیه مدفون است.

در سرودن شعر و تسلط بر علوم دیگر است. چند بیتی از قصیده معروف میرفندرسكی:

چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی

صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی/

صورت زیبا اگر با نردبان معرفت

بَررَوَد بالا همان با اصل خود یكتاسی/

صورت عقلی كه بی پایان و جاویدان بود

با همه هم پی همه مجموع و هم یكتاستی

میرفندرسكی در سال 1050 هجری به سرای باقی شتافت و در این تكیه دفن گردید و مزار شریفش از آن زمان تا حال زیارتگاه اهل دل و معرفت است و علاوه بر سنگهای مرمرینِ آرامگاه، كتیبه زیبایی در قسمت غربی مقبره او نصب شده كه معرّف شخصیت آن بزرگوار باشد. دانشمندان و علمای دیگری كه در این مقبره دفن شده اند عبارت اند از: سید ابوطالب میرفندرسكی، میرزا محمد امین، ادیب و شاعر، متخلّص به صافی، سید جعفربن محمد امین، شاعر و ادیب و صاحب كتاب «زبده الانساب»، سید روح الله كشفی فاضل ارجمند، محمدحسین، فرزند رضا قلیخان همای شیرازی شاعر شهیر و ادیب و ملك الشعرا، معروف به عنقا، عباس بهشتیان، فاضل و محقّق معاصر و از مردان بسیار فعّال و علاقمند به بناها و میراث تاریخی اصفهان و مؤلف «تاریخ تخت فولاد»، «گنجینه آثار ملی»، «كبوترخانه ها»، «عصّارخانه ها» و غیره كه به پاس رنجی كه برای حفظ بناهای تاریخی اصفهان تحمل كرد در دیباچه این كتاب نیز از او یاد گردیده است. در این تكیه همچنین میرزا كمال مجلسی، دبیر فاضل و ادیب و شاعر متخلص به عاكف و میرزا محمد خوراسگانی، فرزند باقرخان شاعر و ادیب متخلّص به امید و تنی چند از شعرا و

ص: 382

دانشمندان دیگر مدفون هستند. اطاق بالای سر آرامگاه میر فندرسكی جایگاه عبادت و ریاضت خلوت نشینان بوده و غزل معروف حافظ شیراز در كتیبه بالای ایوان آن به خط میرعماد نوشته شده است، مطلع آن غزل چنین است:

روضه خلد برین خلوت درویشان است مایه محتشمی خدمت درویشان است

است. تألیفاتی چند در علوم ادبی و فلسفی دارد. این رباعی از اوست:

ای باد صبا طرب فزا می آیی

از طرف كدامین كف پا می آیی/

از كوی كه برخاسته ای راست بگو

ای گرد به چشمم آشنا می آیی/

دیگر از مدفونین این تكیه، آقا جمال خوانساری فرزند او است كه وارث كمالات پدر و از مشاهیر و پیشوایان مذهبی آن زمان بوده، ریاست حوزه علمیه بزرگی را در اصفهان به عهده داشته است. از علمای دیگر مدفون در این بقعه، میرزا نورالدین مجلسی است كه ادیب و شاعر بوده و «چهره» تخلّص می كرده است. تكیه میرزا رفیعا: این بنای تاریخی متروك در كنار فرودگاه تخت فولاد قرار دارد و از آن فقط گنبد بسیار زیبایی باقی مانده كه همچون گوهری تابناك جلوه می كند. این بنا مربوط به زمان شاه سلیمان صفوی می باشد كه به احترام شخصیّت ممتاز میرزا رفیعا بر روی آرامگاه وی ساخته شده است. نام میرزا رفیعا، رفیع الدین محمد بن حیدربن زین الدین علی از سادات طباطبایی و از علمای معروف دوران صفویه است كه دارای تألیفات زیادی بوده است. او متوفی به سال 1080 هجری و دارای فرزندانی همچون ابوالحسن بهاءالدین محمد و سید حسین «مجمر»، شاعر معروف عهد قاجاریه بوده است.

به سال 1116 هجری وفات یافته است. در اطراف این تكیه بسیاری از بزرگان سلسله نعمت الهی دفن شده اند.

برخیز ای نار هوس بنشین

تا من به كناری خوش بنشینم و برخیزم/

تا، تار سر زلفت یك بار به دست آرم

آشوب دو صد پیكر از شهر برانگیزم/

رفتی و من شیدا، تا چند چو گرد از پی

در وادی نومیدی با خاكِ ره آمیزم/

دیگر از مدفونین معروف این تكیه، شیخ اسماعیل تاج الواعظین پدر استاد فرزانه و هنرمند بی نظیر بلبل داستان سرای اصفهان، تاج اصفهانی است. تاج الواعظین در مرداد سال 1326 وفات یافت. او از وعّاظ معروف شهر اصفهان بود.

معروف نگارستان بوده كه یادگاری از عهد صفویه است. واله چند سالی در این باغ اقامت داشته و پس از فوت در همان محل دفن شده است. محمد كاظم واله در خوشنویسی خط «رقاع» و «تعلیق» و «ناخنی» استادی مسلّم بوده. سنگ مرمر نفیس آرامگاه خود را با خط نستعلیق بسیار زیبا نوشته كه از آثار ارزنده و ارزشمند هنری اصفهان است. او به سال 1229 هجری وفات یافت. دیوان او با تصحیح استاد جلال همایی به چاپ رسیده و تجدید چاپ هم شده است.

بوده است. حاج محمدجعفر آباده ای بانی اعمال خیر از جمله احداث مسجدی در محلّه جماله، بخش سه اصفهان، به نام مسجد حاج محمدجعفر است كه اخیراً به ثبت ابنیه تاریخی نیز رسیده است. او به سال 1280 هجری فوت نموده است. از بزرگان دیگری كه در این تكیه دفن شده اند، ملا عبدالله خوانساری از بزرگان اهل منبر متوفی به سال 1293 هجری و فرزندش میرزا محمود خوانساری مشهور به صدرالمحدثین یكی از آزادیخواهان مبارز صدر مشروطیت و پدر مرحوم میرزا عبدالحسین صدرالمحدثین از وعاظ معروف اصفهان و آقای حسن صدر، مدیر روزنامه قیام ایران و محقّق و مؤلّف و از سخنوران مشهور معاصر است كه از تألیفات مهم او كتاب «مرد نامتناهی»و «حقوق زن در اسلام» می باشد.

از خوشنویسان مشهور اصفهان و از شاگردان زین العابدین است. مرحوم میرزا عبدالحسین از فرهنگیان مشهور و از پایه گذاران فرهنگ نوین و مؤسّس مدرسه قدسیه اصفهان است كه بسیاری از رجال مملكت از شاگردان این دبیرستان بوده اند. مرحوم قدسی – متوفی به سال 1366 هجری، شاعر توانایی نیز بوده است. شاعر دیگری كه در این تكیه دفن شده میرزا حسن خان متوفی به سال 1344 هجری است كه «ثمر» تخلص می كرده است.

به اصفهان آمده است، در این محل دفن گردیده و مقبره ای داشته كه آن را خراب كرده اند ولی تا قبل از خراب شدن، زیارتگاه مردم بوده است. این تكیه دارای آب انبار بزرگ و تاریخی می باشد كه موجود است و قبور دیگری نیز در آن تكیه دیده می شود.

شیخ اسدالله، عارف و شاعر معروف به خاك سپرده شده كه در شعر «دیوانه» تخلّص می كرده و مرحوم الفت ادیب و محقّق دانشمند اشعار او را در مجموعه ای چاپ و منتشر ساخته است. از جمله اشعار او است:

خوشتر ز روزگار جنون روزگار نیست

نیكوتر از دیار محبّت دیار نیست/

آن سر كه نیست در ره پاكان عشق خداست

شایسته نشیمن دامان یار نیست/

رو دل به عشق ده كه به ویرانگی كشد

شهری كه در قلمرو این شهریار نیست/

عاقل اگرچه عاقبت از جوی بگذرد

اما مسلّم است كه دیوانه وار نیست/

دو تن از شعرای معروف دیگر كه در این تكیه مدفون اند، یكی سید عبدالوهاب معروف به «مستشار» و دیگری عبدالحسین ادیب متوفی به سال 1353 هجری است.

نیز به نام اوست. فیض متوفی به سال 1194 و یكی از اقطاب بزرگ عالم تصوّف و عرفان است. وی در دارالسلطنه اصفهان متولد شده است و پدر جناب نور علیشاه و مرید سید معصوم علیشاه و مرشد مشتاق علیشاه بوده است. میر محمد صادق ملقب به فیض ثانی و همچنین محمد هاشم استاد مسلپم خط نسخ نیز در این تكیه دفن شده اند.

بود، راه می یافتند. بدین ترتیب آب باران یا چاه های آب شیرین را در این مخازن جمع آوری می كردند و در تابستان و مواقع دیگر، جهت آشامیدن مورد استفاده قرار می دادند و آب شور چههای منطقه صرف حوض و حوضخانه و شستشو و زراعت می شد. اهم این اب انبارها عبارت اند از: 1-آب انبار تكیه كازرونی كه در سال 1342 شمسی ساخته شده است. 2-آب انبار تكیه مجلسی كه بنای آن مربوط به قرن دهم هجری است. 3-آب انبار لسان الارض كه در قرن دهم و یازدهم ساخته شده است. 4-آب انبار مسجد ركن الملك مربوط به سال 1325 هجری كه خطیب، شاعر اصفهان قطعه شعری به این مطلع برای آن ساخته است:

از همت ركن الملك معمور صفاهان شد در مسجدش آب انبار سرچشمه حیوان شد 5-آب انبار سمائیان كه یكی از تجّار محترم و بازرگانان متدیّن اصفهان بوده و در سال 1360 هجری این آب انبار را ساخته است. 6-آب انبار مسجد مصلّی كه از آثار عهد صفویه است و برخی آن را به قبل از صفویه مربوط دانسته اند. 7-آب انبار قسمت غربی تكیه بابا ركن الدین كه آن هم مربوط به قرن نهم و دهم هجری است. بعد از لوله كشی آب اصفهان این آب انبارهای غیر بهداشتی، متروك شد و اهالی از آب لوله كشی استفاده می نمایند.

و از این روی زبان زمین یا «لسان الارض» نامیده شد. بنابراین قدمت و اهمیت لسان الارض در تخت فولاد با خلقت آسمان و زمین آغاز می شود. این مطلب نشانگر سابقه تاریخی این زمین مقدس بوده و حكایت از آن دارد كه این مكان قبل از اسلام نیز مورد توجه و عنایت مردم شهر اصفهان بوده است. در كتاب «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» آمده است كه در لسان الارض قبری موجود است كه به قبر «یوشع نبی» شهرت دارد. در واقع وجود این قبر نیز در ناحیه لسان الارض قدمت این منطقه را به پیش از اسلام باز می گرداند.

قرنها قبل از اسلام، زمانی كه بخت النصر قوم یهود را از فلسطین كوچانیده و به آزار و اذیت آنها پرداخته بود، كوروش پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابل نجات داد و آنهارا به ایران كوچ داد و تعدادی از آنها را در اصفهان ساكن گردانید. این یهودیان برای خود شهری به نام «یهودیه» احداث كردند كه در محل «جویباره» فعلی اصفهان واقع بوده است و هنوز تعدادی از آنها در این منطقه زندگی می كنند. چنانكه گفته می شود دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان به نامهای «شعیا» و «یوشع» در اصفهان وفات یافته و به خاك سپرده شدند. «شعیا» در امامزاده اسماعیل در محله گلبهار و «یوشع» در تخت فولاد در اراضی لسان الارض مدفون گردید. مردم اصفهان «یوشع» مدفون در لسان الارض را «یوشع نبی» می دانند و او را به عنوان یكی از پیامبران بنی اسرائیل می شناسند؛ اما در منابع یهودی اشاره ای نشده است كه «یوشع» از پیامبران

ص: 394

یهود در اصفهان مدفون باشد. با توجه به تحقیقاتی كه اخیراً انجام شده مشخص گردیده كه «یوشع نبی» مدفون در تخت فولاد از بزرگان و روحانیون و فردی قدیس در قوم بهود بوده و در طول تاریخ چه قبل از اسلام و چه بعد از آن مورد توجه یهودیان و مسلمانان بوده است. بهرحال وجود مقبره «یوشع» می تواند نشانگر سابقه طولانی سرزمین تخت فولاد باشد.

معماری و هنر عهد دیالمه و سلجوقیان می باشد این آجرها به خطوط كوفی و گل و بوته های تزیینی منقوش است و بررسی ومقایسه آنها با سایر نمونه های خط و طرح آجر نوشته های ابنیه تاریخی ایران نشان می دهد كه این آجرها متعلق به دوره های مختلف از قرن چهارم تا ششم هجری می باشند.

همچنین سنگ قبوری نیز متعلق به قرون چهارم و پنجم هجری در این منطقه توسط سازمان میراث فرهنگی یافت شده است. تا دو دهه پیش نیز در محل لسان الارض ساختمانی بر قبر «یوشع» وجود داشت كه به گفته برخی باستان شناسان در بعضی از قسمتهای آن آثار آجری سبك دیلمی به خوبی آشكار بود.

س از دفن باباركن الدین تا عهد صفویه گاهی بزرگان دیگری در تخت فولاد دفن می شدند، اما یقیناً تخت فولاد گورستان رسمی شهر اصفهان محسوب نمی شده است و هر یك از محلات شهر اصفهان برای خود گورستان محلی داشته اند.

دوره صفویه را می توان اوج شهرت و اعتبار تخت فولاد دانست. احداث مصلای بزرگ شهر و بنای عظیم و زیبای مقبره باباركن الدین، این گورستان را در كانون توجه امرا و علما و مردم قرار دارد و روز به روز بر آبادانی آن افزوده شد. هر چند اصفهان در دوره صفویه به استثنای امامزاده ها و مقابر خصوصی، دارای دوازده گورستان بزرگ بود لیكن گورستان باباركن الدین با دفن علمای بزرگی چون میرفندرسكی و … اهمیت ویژه ای یافت. دراین دوران این محدوده گسترش زیادی یافته و چنانكه از نوشته های شاردن بر می آید در این محدوده علاوه بر تكیه و خانقاه و بقعه، كاروانسرا، باغ، مهمانسرا، مسجد، مصلی، آب انبار و یخچال نیز وجود داشته است.

توجه بیشتری قرار گرفت، چنانچه علمای بزرگی همچون «شیخ بهایی» به مزار باباركن الدین احترام زیادی می گذاشتند و برخی از علما و عرفا همچون «میرفندرسكی» آن سرزمین را برای عبادت و ریاضت خود برگزیده بودند. «تكیه باباركن الدین» در این زمان به سبب ارادت خاص شاه عباس به وی، موقعیت ممتازی داشت. در این دوره تكایایی چون «تكیه میر فندرسكی»، «تكیه درویش صادق»، «تكیه محمد علی بیك ناظر» ومحور تاریخی تخت فولاد شامل بازار، كاروانسرا، مسجد، حمام تكیه و گورستان در جهت شرقی – غربی شكل گرفت كه این محور تاریخی در كنار جاده اصفهان به شیراز واقع شده بود. ساختمان «مصلای تخت فولاد» و «تكیه لسان الارض» نیز احتمالاً در همین سالها ساخته شده اند. در نیمه دوم قرن یازدهم هجری تكایای بسیاری در تخت فولاد ساخته شد، كه از جمله این تكایا «مقبره الله وردیخان»، «تكیه فاضل اردستانی» و «تكیه ملامحمد زكی» را می توان نام برد.

می شود، به این مناسبت نامگذاری شده بود) شاه عباس ابتدا دستور می دهد تا در حدود جلفای اصفهان، زمین و مكانی برای سكونت به آنها داده شود و زرتشتیان به این قسمت از جلفا نقل مكان نمایند، سپس دستور احداث كاخها و باغهای متعددی مانند: «عمارت هفت دست»، «تالار آیینه خانه»، «قصر نمكدان»، «باغ گلستان»، «عمارت دریاچه» و … را می دهد و خیابانی نیز از جنوب پل خواجو به سمت راه شیراز احداث می گردد كه در حال حاضر «خیابان فیض» نام دارد. وی همچنین دستور طرح اندازی چهار باغی بزرگ در جاده اصفهان به شیراز را می دهد. این چهار باغ كه از جنوب پل حسن آباد آغاز شده و به دروازه تخت فولاد ختم میشده به «چهار باغ گبرآباد» معروف بوده و شامل باغهای زیر بوده است: 1-در جانب شرق و دو طرف پل، باغ و قصری مشرف بر زاینده رود به نام «باغ كاج» وجود داشت كه بعدها در فتنه افغان، چون محمود غلجایی مدتی از بیم طغیان اهالی پایتخت در این باغ به سر می برد به «باغ محمود» معروف گردید. 2-در مقابل این باغ و غرب خیابان، باغی وسیع با عمارتی به نام «باغ مستوفی» وجود داشت و به باغ گلستان كه در كنار تالار آیینه خانه مشرف به زاینده رود بود متصل می شد. 3-«باغ نگارستان» كه ساختمانها و دریاچه ای بزرگ داشت، در جنوب باغ های فوق الذكر و در جانب غرب این خیابان واقع بوده است. 4-«باغ انارستان» در جانب شرق و روبه روی باغ نگارستان قرار داشته است.

دو باغ اولی در مقابل یكدیگر بنا شده بود و حوضی

ص: 399

بزرگ و آبشاری جلوی سر در این باغها در وسط خیابان وجود داشت در مقابل سر در دو باغ انارستان و نگارستان نیز در وسط خیابان حوض و آبشار دیگری وجود داشت. خیابان فیض نیز در آن زمان به مراتب وسیعتر از خیابان فعلی بوده و ظاهراً «باباركن الدین» نام داشته و سردرها و قصرها و چهار باغ بزرگ در دو طرف آن ساخته شده بود. در زمان شاه سلیمان صفوی محدوده گورستان تخت فولاد به حداكثر وسعت خود رسیده، به طوری كه گفته می شود در این زمان 400 تكیه و خانقاه وجود داشته است. آنچه مسلم است گسترش شهر صفوی تا دروازه آن زمان (دروازه صفوی) ادامه یافته و بنابراین تخت فولاد از محلات خارج شهر محسوب می شده است. از تكایایی كه در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شد، «تكیه میرزا رفیعا» و «تكیه خوانساری» را می توان نام برد.

همچنین برای ساختن حصار شهر برخی از تكایا ویران شد و پس از آن به دنبال سقوط اصفهان و فاجعه كشتار مردم و شیوع بیماریها و كاسته شدن از جمعیت شهر، تخت فولاد مورد بی توجهی قرار گرفت و به سوی ویرانی پیش رفت. در واقع سقوط دولت صفویه و بی توجهی های دولت های افشاریه وزندیه به اصفهان سبب شد ابنیه موجود در تخت فولاد در معرض انهدام قرار گیرد.

در دوره افشاریه و زندیه بنای مهمی در تخت فولاد ایجاد نشد، باغهای دیدنی آن رو به نابودی گذاشت و بر سر مزار علمای بزرگی چون «بهاالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)» و «ملا محمد اسماعیل خواجویی» بنایی احداث نگردید. تنها یادگار این دوره چند بقعه و چهار طاقی كوچك بود كه از جمله به "بقعه فیض" می توان اشاره كرد.

آن روزگار «آقا محمد كاظم و اله اصفهانی» از خوشنویسان مشهور خط شكسته و تعلیق احداث شد، همچنین «تكیه مادر شاهزاده» بر سر مزار «مریم بیگم» دایه «سیف الدوله» حاكم وقت اصفهان و فرزند فتحعلی شاه قاجار بنا گردید. در نقشه چریكف كه قدیمی ترین نقشه موجود از اصفهان است و در سال 1851 میلادی تهیه شده از باغهای صفوی كنار محور خیابان فیض و كاخهای موجود در آن و همچنین ابنیه و تكایای تخت فولاد نیز یاد شده است. این منطقه در این زمان نیز جزو نواحی خارج از شهر محسوب می شده است. در عناوین این نقشه دو روستا به نامهای ده كوله پارچه و ده تخت فولاد مشخص شده اند كه این دو روستا هسته اولیه محله های كوله پارچه و تخت فولاد اصفهان را تشكیل می دهند.

تقی تاجر نقشینه» و «محمد حسین تاجری كازرونی» به ساختن و یا تعمیر مساجد و تكایا در تخت فولاد اهتمام ورزیدند. «مسجد و آب انبار ركن الملك» به دستور میرزا سلیمان خان ركن الملك شیرازی نایب الحكومه ظل السلطان حاكم اصفهان در تخت فولاد بنا شد. وی همچنین دستور داد...

بقعه ای برمزار «آقا محمد بید آبادی» بنا شود. ملك التجار «تكیه ملك» را برای «آخوند ملا محمد كاشانی» بنا كرد و «كاروانسرای تخت فولاد» را مرمت نمود.

محمد حسین كازرونی هم «تكیه كازرونی» را برای «ملا عبدالكریم گزی» بنا نمود و آب انباری در مقابل آن ساخت و «میرزا محمد تقی نقشینه» به تعمیر «تكیه خوانساریها» و «مصلای تخت فولاد» مبادرت نمود.

در كنار این فعالیت ها برای علما و عرفای بزرگ آن زمان تكایای «میرزا ابوالمعالی كلباسی»، «صاحب روضات»، «تویسركانی»، «ریزی»، «آغاباشی»، «حاج آقا مجلس» و «امین» ساخته شد. همچنین خوانین بختیاری در جوار تكیه میر «تكیه بختیاریها» را برای خود بنیاد نهادند. همزمان با این تحولات به تدریج گورستان تخت فولاد رو به گسترش نهاد و تكایا و گورستانها از قبور آكنده گردید.

جوابگویی به نیاز شهر پرجمعیت اصفهان وجود نداشت.

دراین زمان احداث فرودگاه اصفهان در اراضی جنوب تخت فولاد و احداث خیابانهای سعادت آباد و فیض موجب گسیختگی بافت تاریخی تخت فولاد شد.

از دیگر آسیبهای تخت فولاد در عهد پهلوی ساخت و ساز در محدوده تخت فولاد و نواحی پیرامون آن بود. در این دوران با گسترش شهر به ویژه به سمت جنوب، قسمتهایی از اراضی تخت فولاد به كاربری های دیگری همچون محله های مسكونی و مراكز دولتی مانند مدارس، مراكز درمانی و بهزیستی، بانك ها و … تبدیل شد كه بر روی زمینهای كشاورزی و بقایای باغها و عمارات عصر صفوی احداث شدند. در جریان توسعه مناطق مسكونی در درون بافت تاریخی تخت فولاد، تخریب و تصرف قبرستانها و تكایای تخت فولاد نیز سرعت بیشتری گرفت كه عمدتاً با بی تفاوتی مقامات دولتی بویژه شهرداری وقت همراه بود. در دوره سلطنت رضاشاه دفن اموات در قبرستانهای شهر ممنوع گردید و كلیه قبرستانهای داخل شهر تسطیح و تخریب شده و تخت فولاد به عنوان تنها گورستان شهر مورد استفاده قرار گرفت. بسیاری از تكایا مملو از قبور شد و زمینهای كشاورزی و بایر نیز به گورستان و تكیه تبدیل شد. از آخرین وقایع مهم تخت فولاد در این دوران دفن شهدای انقلاب در تخت فولاد به ویژه در نزدیكی لسان الارض بود. این شهیدان كسانی بودند كه علیه رژیم پهلوی دست به مبارزه زده و به دست ماموران رژیم به شهادت رسیده بودند. عطر حضور لاله های انقلاب از این پس رنگ وبویی دو چندان به تخت فولاد بخشید و مامنی شد

ص: 404

برای حفظ یادها و تجدید میثاق با آرمانهای ایران اسلامی

آن به «مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد» تغییر یافت. «مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد كه تابع شهرداری اصفهان بود با اقدامات همزمان فرهنگی و عمرانی به ساماندهی و معرفی تخت فولاد پرداخت. سازمان میراث فرهنگی با ثبت محدوده تخت فولاد در سال 1375 به عنوان آثار ملی ایران توجه خاصی را به این محدوده مبذول داشت.

در این سالها ضمن تاكید بر حفظ بافت تاریخی و آثار ارزنده دوره های گذشته، تكیه ها و اتاقهای فاقد ارزش معماری و تاریخی تخریب شد تا محیط امن خلافكاران از میان برود. از طرف دیگر با زیباسازی محیط تخت فولاد و احداث فضای سبز و تعمیر و بازسازی تكایا و ساختمانهای تاریخی ارزشمند، این محوطه تاریخی احیا گردید. از دیگر اقدامات «مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد» در این سالها احداث بقعه بر سرمزار مشاهیر تخت فولاد از قبیل «حاج آقا رحیم ارباب»، «جهانگیرخان قشقایی»، «استاد جلال تاج اصفهانی»، «شهید آیت ا.. اشرفی اصفهانی»، «ملا محمد اسماعیل خواجوئی»، «فاضل هندی» و «آقا محمد بید آبادی» بوده است، همچنین بیشتر تكایای تخت فولاد و بقعه های علما مورد تعمیر و مرمت قرار گرفتند.

تفرجگاه ها، كاروانسراها، محلاّت و مزارات باشكوهی در این شهر ساخته شد. آن گونه كه كَمْپفر سیاح آلمانی كه در آن عصر از اصفهان دیدار داشته است می نویسد:» وسعت این شهر چندان است كه آن را بزرگترین شهر آسیا در این سوی گنگ می توان به حساب آورد.»

شهر اصفهان در این روزگار تجلّی گاه ظهور استعداد و نبوغ جلوه های ارزشمند و بلند مرتبه علم و ادب و هنر بود و با جذب استعدادهای شكوفان فرهنگی و تمدنی دیگر شهرها هزاران دانشمند و ادیب و هنرمند را در خود پرورش داد و جایگاه ابدی آنان این شهر گردید. افرادی همچون صاحب بن عَبّاد، ابونُعیم اصفهانی، جمال الدّین عبدالرّزاق و كمال الدّین اسماعیل، مافروخی اصفهانی، باباركن الدّین بیضاوی، حكیم میرابوالقاسم فندرسكی، آقا حسین خوانساری، آقاجمال خوانساری، بهاءالدّین محمّد اصفهانی (فاضل هندی)، حكیم ملاّاسماعیل خواجویی، حكیم آقا محمّد بیدآبادی، سیّد محمّد باقر خوانساری چهارسوقی، آخوند كاشی و جهانگیرخان قشقایی به اوج شكوه علمی دست یافته و در این شهر آرمیده اند.

پس از اسلام اصفهان گورستان های بسیاری همچون آبخشان، طوقچی، سُنبلان و تخت فولاد همچون صدفی این استوانه های دانش و تقوا را در خود جای داده، به ویژه قبرستان تخت فولاد مدفن بسیاری از این علما و دانشمندان، شعرا، هنرمندان و ستارگان علم و ادب اصفهان روزگار صفویه می باشد. به همین سبب این گورستان از نظر فرهنگی، تاریخی و هنری جایگاه ویژه ای در میان مزارات جهان اسلام پیدا كرده و پس از گورستان وادی السلام نجف، دومین مزار مقدّس شیعه محسوب می گردد. همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در میان تكایای شرقی تخت فولاد، مزار نوینی شكل گرفته كه

ص: 407

به نام گلستان شهدای اصفهان نامگذاری شده است. این مزار مقدّس مدفن دلیر مردان شب شكن و استوانه های سترگ و جلوه های روشن فداكاری و خودگذشتگی می باشد. دلاورمردانی كه برخی از آنان پس از چند سال مجاهدت در جبهه های جنگ هشت سال های كه توسط مزدوران پلید و جنایتكار استكبار جهانی بر ملّت ایران تحمیل گشته بود، در برابر دشمن متجاوز از خاك ایران اسلامی دفاع كردند. این تندیس های مقاومت و نهادهای فداكاری با ایثار خون خود همچون مجاهدان و شهدی صدر اسلام عمّاربن یاسر، مالك بن اشتر، خُزیمه بن ثابت ذوالشهادتین و حُجربن عدی كِنْدی نهال نو پای اسلام را سیراب كردند و با جانفشانی های خود حماسه های شگرفی را بر جای گذاشتند و میهن اسلامی را از خطر دشمن متجاوز مصون و محفوظ داشتند. شهدای انقلاب اسلامی با بهره گیری از اندیشه والای مكتب عاشورا به امام حسین و یارانش اقتدا كردند. این اسطوره های مقاومت با فداكردن كالبد و شمع وجود خود راه چندین ساله سیر و سلوك عارفان را یك شبه پیمودند و عند ربهم یرزقون متنعم گردیدند. اكنون مائیم و این خیل شهیدان در پیش روی ما كه فرهنگ سرخ شهادت و راه شهیدان شاهد تاریخ را كه در طول تاریخ تداوم دارد، باز شناخته آن را پاس داریم زیرا تداوم راه آنان مرهون فداكاری و از خودگذشتگی و اتصال به ریسمان محكم مكتب شهادت و شهید پروری است، آن گونه كه امام خمینی فرموده است: «تربت پاك شهیدان است كه تا قیامت مزار عاشقان و عارفان و دلسوختگان و دارالشفای آزادگان خواهدبود.» مطالبی كه در

ص: 408

پیش رو دارید مراحل شكل گیری گلستان شهدای اصفهان را بررسی كرده است. بخش نخست به معرفی تكایی كهن و برخی از اسطوره های علم و تقوا كه در آن آرمیده اند، می پردازد و در بخش دوم به ترتیب زمانی قطعه های گوناگون گلستان شهدا معرفی گردیده و شرح مختصری از زندگی و افكار برخی از این اسوه های مقاومت و سردارانی كه در دفاع مقدّس ملّت ایران مؤثر بوده اند، پرداخته شده است. امید است كاستی ها را اهل تحقیق بر ما ببخشایند. در پایان از همراهی های برادر جانباز علیرضا شاه سنایی تشكر و قدردانی می نمایم اگر نبود یاری و همراهی وی این مهم به انجام نمی رسید.

فرزند میرزا محمّد باقر نواب، متوفی 1260 هجری می باشد. (میرزا محمّد علی معلم حبیب آبادی، مكارم آلاثار، به كوشش حاج سیّد محمّد علی روضاتی، اصفهان، چاپ نشاط، 1364 ش. جلد چهارم، ص 1233). "استاد جلا ل الدّین همایی"، فرزند میرزا ابوالقاسم محمّد نصیر، شاعر و عارف و حكیم متخلص به» طرب «. وی پس از كسب مقدمات علوم ادبی نزد پدر و استادان بزرگ حوزه اصفهان آقا شیخ علی یزدی، میرزا احمد اصفهانی، ملاّ عبدالكریم گزی، آیةاللّه سیّدمهدی درچه ای، آیةاللّه حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی، حكیم ملاّجواد آدینه ای، حكیم شیخ محمّد خراسانی، آیةاللّه میرزا علی آقای شیرازی، آیةاللّه سیّد محمّد باقر درچه ای، آیةاللّه حاج آقا رحیم ارباب، حكیم ناصر حكمت و حاج میر سیّدعلی جناب كسب علم نمود و از آیةاللّه شیخ محمّد حسین فشاركی اجازه اجتهاد و روایت گرفت. مرحوم همایی پس از تدریس در حوزه اصفهان در سال 1307 ش. به تهران رفت و در دارالفنون به تدریس مشغول شد و در 1314 ش. برای تدریس در دانشكده ادبیات دانشگاه تهران دعوت شد. از جمله آثار وی: كتاب بدیع آسمان و زمین در هیأت، میراث دوره كامل دستور زبان فارسی تاریخ ادبیات فارسی در پنج مجلد، تاریخ اصفهان كه بخش هنرمندان و فصل تكایا و مقابر آن چاپ شده، یك دوره فلسفه، یك دوره معانی و بیان فارسی، غزالی نامه، تصحیح ولدنامه، تصحیح التفهیم، تصحیح مصباح الهدایه و مفتاح الكفایة، تصحیح نصیحه الملوك، تصحیح دیوان مختاری غزنوی، مختاری نامه، شرح احوال سروش اصفهانی، كتاب قواعد نقد به فارسی، شرح مشكلات ابیات مولوی، مولوی نامه، شرح حال طرب، خیامی نامه،

ص: 410

رساله در مقام حافظ، رساله در مبعث رسول اللّه، دو رساله در فلسفه اسلامی، رساله در تاریخ علوم اسلامی، اسرار و آثار واقعه عاشورا، (سیّد محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، امور فرهنگی شهرداری اصفهان و انتشارات گل ها، 1375ش. ص 469؛ مهدی محقق، همائی نامه، تهران، انجمن استادان زبان وادبیات فارسی، 1355 ش، ص 38. دیوان اشعار. استاد همایی) سرانجام در 6 رمضان 1400 ه. ق. مطابق شنبه 28 تیرماه 1359 ش. بدرود حیات گفت و در این مكان مدفون گردید. "حاج آقا میرزا هاشمی"، فرزند سیّد محمّد تقی از اعقاب میرلوحی سبزواری. وی امام جماعت مسجد كازرونی در خیابان عباس آباد بود. وی پس از كسب علوم و معارف در قم و نجف به توصیه آیةاللّه حكیم به اصفهان بازگشت و سرانجام در ظهر روز بیست و یكم رمضان 1407 ه. بدرود حیات گفت و در كنار دو فرزند شهید خود حسن و حسین هاشمی به خاك سپرده شد. (مصلح الدین مهدوی، سیری در تخت فولاد، ص 190)-"حجةالاسلام و المسلمین حاج سّید محمّد بهشتی نژاد"، وی عالمی مهربان و متخلق و در مسجد بهشتی (سرجوی شاه - قرچقه) در خیابان آیةاللّه كاشانی و مسجد حجه بن الحسن (عج) در كوچه دنبال جوی شاه امام جماعت بود. مرحوم حاج سیّد محمد در امور اجتماعی شركت فعال داشت و دعای ندبه وی در صبح های جمعه در هیأت مهدویه اثنی عشری مشهور بود و در كمك رسانی كاروان وحدت و مهدویه به جبهه های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نقش مهمی داشت. از جمله آثار وی كتاب پرسش و پاسخ های اعتقادی می باشد. این عالم ربانی در 14 شعبان 1409

ص: 411

ه. مطابق با 1368 / 1 / 1 ش. بدرود حیات گفت و در این مكان دفن گردید. -"حجةالاسلام سیّد تقی هاشمی دهسرخی"، فرزند سیّد حسین، امام جماعت مسجد لسان الارض، متوفی در 18 رجب1411 ه. مطابق با 1369 / 11 / 15 ش. می باشد.

علاّمه حلی در فقه است، حواشی به شرح لمعه، المناهج السویه فی شرح الروضة البهیّه، شرح قصیده سیّد حمیری، تلخیص كتاب شفی بوعلی سینا و كتابی در تفسیر قرآن. -محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص 69. فوت او در 25 رمضان سال 1137 ه. در اصفهان اتفاق افتاد. به تازگی دفتر مجموعه فرهنگی، مذهبی تخت فولاد بقعه زیبایی بر روی مقبره این حكیم و فقیه نامی احداث كرده است. -"حاج سیّد یوسف خراسانی"، فرزند سیّد محمّد حسینی قائینی. وی به اتفاق پدر از زادگاه خود قائن به اصفهان مهاجرت كرده و به كسب علم پرداخت. حاج سیّد یوسف در مسجد جارچی و حاجی رضا در بازار گلشن امامت جماعت می كرد. از جمله آثار وی، حاشیه بر حاشیه ملاّمیرزا جان، حاشیه بر مدارك و الكواكب الضیائیه می باشد. وفات وی در 24 ربیع الاول سال 1264 ه. اتفاق افتاد. قبر وی در سمت چپ جنوب غربی ایوان بقعه فاضل هندی قرار دارد. (مصلح الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص 168؛ محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص122)-"حاج سیّد محمّد جواد خراسانی"، فرزند حاج سیّد محمّد رضا، فرزند یوسف خراسانی. این عالم زاهد در مسجد جارچی امامت جماعت می نمود و به همین سبب به جارچی مشهور بود. از جمله آثار وی، رساله ای در تعبیر خواب، رساله ای در رؤیاهای صادقه، رساله ای در شرح حال پدر و جّد خود. وی متولد سال 1271 ه. و متوفی در 1352 ه. بود. قبر وی در پایین بقعه فاضل هندی در سمت غرب بقعه قرار دارد. (معلم حبیب آبادی، مكارم الآثار، جلد ششم، ص 1982؛ مصلح الدین مهدوی، سیری

ص: 413

در تاریخ تخت فولاد، ص 162)-"آیة اللّه سیّد محمّدرضا خراسانی"، فرزند سیّدمحمّد جواد، متولد 1311 ه. ق. وی از شاگردان آیةاللّه سیّد محمّد باقر درچه ای بود. این عالم ربانی مدرّس مدرسه صدر بازار و مدرسه چهارباغ بود و كتابخانه مدرسه صدر بازار را تأسیس كرد. وی سال ها ریاست حوزه علمیه اصفهان را برعهده داشت و ظهرها در مسجد جارچی بازار و شب ها امامت جماعت مسجد الاقصی چهارراه فلسطین فعلی را برعهده داشت. وفات وی در 29 رجب سال 1397 ه. روی داد و در سمت راست مقبره فاضل هندی به خاك سپرده شد. ) محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص 235؛ مصلح الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص163. )-"ملاّ محمّد نائینی"، وی شوهر خواهر حاج ابراهیم كلباسی و یكی از ائمه جماعت مسجد حكیم بود. مرحوم نائینی از فقهای نامدار شیعه و مشهور به فاضل نائینی بود و در 20 شوال سال 1263 ه. ق. وفات یافت. قبر وی جلو روی قبر فاضل هندی در سمت چپ قرار دارد. (محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص 165؛ میرزا حسن خان جابری انصاری، تاریخ اصفهان وری، ص 318. )-"سیّد محسن بن میر محمّد باقر بن سیّدعلی حسینی"، برادر زاده علاّمه میر سیّد حسن مدرس بود. این عالم فاضل جلیل و فقیه زاهد در مسجد میر سیّد حسن مدرس (رحیم خان) اقامه جماعت می نمود وی دارای تألیفاتی بود از جمله: 1-رساله در اصول دین 2-شرح درهّ سیّد بحرالعلوم-رساله در صیغ العقود. وفات وی روز دوشنبه 6 جمادی الاولی سال 1328 هجری اتفاق افتاد و در پایین قبر فاضل هندی دفن شد. (سیّد مصلح الدین مهدوی،

ص: 414

سیری در تاریخ تخت فولاد، ص 165؛ جلال الدّین همایی، تاریخ اصفهان، فصل تكایا و مقابر، ص 326. )-"سیّد زین العابدین طباطبایی ابرقویی"، عالم و عارف كامل و شاعر زاهد، از اهالی ابرقو ساكن اصفهان محلّه مسجد آقا علی بابا در خیابان حافظ چهار راه كرمانی، استادان وی در فقه و اصول آیه الله حاج شیخ عبدالحسین نجفی، آیةالله حاج میرزا محمّد صادق خاتون آبادی، آیه اللّه سیّد محمّد نجف آبادی و آیه الله حاج آقا رحیم ارباب بودند. از وی چند كتاب و رساله باقی مانده است از جمله: 1-ولایة المتقین 2-تفریح الحزن 3-حالات عرفا 4-صلاة الجمعه 5-رساله در عقد و تزویج مرحوم. آیةاللّه سیّد اسماعیل هاشمی بارها از علم و زهد و تقوی وی ستایش می نمودند. سرانجام این فقیه عارف در 8 صفر سال 1372 هجری از دنیا رفت و در جنوب شرقی قبر فاضل هندی مدفون گردید. (سیّد زین العابدین طباطبایی، ولایة المتقین، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش، ص 33. )

نقلی بود. خواجویی در عهد خود بزرگترین استاد فلسفه و كلام، عرفان، فقه و حدیث بود. تألیفات او را یكصد و پنجاه كتاب و رساله به.. فارسی و عربی نگاشته اند از آن جمله است: 1-شرح دعای صباح 2-اربعین شامل چهل حدیث 3-رساله وحدت وجود 4-رساله در رد عقاید صوفیّه 5-نوروزیّه در تحقیق عید نوروز 6-رساله فضیلت فاطمیان 7-رساله در تحقیق غنا، این دانشمند فرهیخته در دوره فترت و سخت ترین ایام پر حادثه اصفهان از فتنه شوم افاغنه تا دوره زندیه زندگی می كرد و از همّت و كوشش و بركات وجودی وی و دست پروردگانش همچون آقا محمّد بیدآبادی متوفی 1198 هجری علوم عقلی و نقلی به میراث پس از دوران فترت رسید. و حوزه علمیه اصفهان احیا گردید. وفات این عارف زاهد در یازده شعبان سال 1173 هجری روی داد. پیش از این مقبره وی سكویی آجری با سنگ لوح مرمری با متن عربی به خط تلث بسیار زیبا بود ولی امروزه به همّت مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد بقعه با شكوهی بر سر مزار این عالم بزرگ ساخته شده است. (جلال الدّین همایی، تاریخ اصفهان فصل تكایا و مقابر، ص333) (بشارت. همان، ص 334. ) الشیعه (سیّد مصلح الدّین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان، ص 116. )-"ملاّ عبدالله بن ابی الحسین"، از فقهاء و محدّثین دوره فترت میان صفویه تا قاجاریه می باشد. فوت وی ماه ذی قعده سال 1184 هجری بوده است. -"ملاّ محمّد اسماعیل خواجویی"، فرزند محمّد جعفر بن ملا محمّد اسماعیل خواجویی، وی از شاگردان پدر خود و حاج ملاّعلی نوری بود و در 25 ربیع الاول سال

ص: 416

1282 هجری از دنیا رفت و در جوار پدر و جدّش ملاّ اسماعیل خواجویی به خاك سپرده است. سنگ لوحش از جنس مرمر و اشعاری به خط نستعلیق از آقإ؛ه م محمّدحسن كفّاش اصفهانی می باشد. (همایی، تاریخ اصفهان فصل تكایا و مقابر، ص 338. )-"ملاّ عبدالله بن ملاّ علی اكبر ابن محمّد باقر اجیه ای"، متكلّم، زاهد و فقیه اصولی ساكن محلّه جویباره اصفهان و امام جماعت مسجد علی و منسوب به قریه اجیه رودشت اصفهان بود. این عالم فاضل زاهد و مجتهد ممجّد در 12 ماه صفر سال 1332هجری از دنیا رفت و در این مكان به خاك سپرده شد. سنگ لوح مزار وی به خط ثلث و از جنس مرمر و به خط عربی می باشد. (همایی، تاریخ اصفهان فصل تكایا و مقابر، ص 342. )

با عشق و علاقه هرچه تمام تر به تدریس و تعلیم پرداخت و جمع بسیاری از دانشمندان از خوان علمی او سود جستند. از جمله شاگردان او آیةاللّه حاج آقا رحیم ارباب، شیخ محمّد حكیم خراسانی، شهید بزرگوار سیّد حسن مدرس، حاج میرزا علی آقا شیرازی، حكیم شیخ محمود مفید اصفهانی و آیةاللّه حاج آقا حسین بروجردی بودند. سرانجام این حكیم عالی مقدار در روز شنبه 20 شعبان سال 1333 ه. ق. دار فانی را وداع گفت و پس از دفن او تكیه ملك برای وی ساخته شد. اكنون مقبره وی دارای سنگ بزرگی است و چهار ستون سنگی در چهار طرف مقبره وی نصب كرده اند. (مصلح الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص 204؛ محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص399)-"شیخ اسداله حكیم قمشه ای"، فرزند مشهدی جعفر، از اجلّه حكما و علما و شعرا بود. وی ریاضی را به دو روش قدیم و جدید آموخت و به زبان فرانسه آگاهی داشت. اشعار وی بیشتر غزل های عرفانی و مضامین عمیق روحانی دارد و به دیوانه تخلص داشت. در سن سی و شش سالگی در 18 ذیقعده 1334 ه. ق. دار فانی را وداع گفت و در پایین قبر آخوند كاشی مدفون گردید. (همان، ص 406؛ مصلح الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص 202) «شیخ مرتضی قمشه ای»، عمده الفقها و المجتهدین متوفی 1341 هجری و مدفون در پشت سر آخوند كاشی می باشد (جلال الدّین همایی، تاریخ اصفهان فصل تكایا و مقابر، ص 494)-"شیخ محمّد حكیم خراسانی"، فرزند زین العابدین بن محمّد صادق. وی از شاگردان برجسته میرزا جهانگیر خان قشقایی و آخوند

ص: 418

ملاّ محمّد كاشانی بود. حكیم خراسانی در مدرسه صدر بازار ساكن بود و شبانه روز چندین حلقه درس فلسفه صدرایی داشت و از معروف ترین حوزه های درس فلسفه بود. سرانجام این حكیم و عارف عالی مقدار در آغاز ماه ذی حجه سال 1355 ه. در گذشت و جنب استاد خود آخوند كاشی مدفون گشت. (همان، ص 204؛ محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص 451)

در سن هیجده سالگی به نجف اشرف رفت و نزد آیات عظام میرزا محمّد حسن شیرازی، میرزا محمّد علی رشتی، میرزا حبیب اللّه رشتی، آقا سیّد محمّد كاظم یزدی و آخوند خراسانی تحصیل كرد. وی بیشتر تحصیلات خود را نزد آخوند خراسانی گذراند و از خواص وی شمرده می شد. در سال 1330ه. به اصفهان بازگشت. شمار تألیفات وی بیش از 20 عدد می باشد. از جمله كتاب های چاپ شده وی لؤلؤ الصدف فی تاریخ النجف كه نسخه خطی مؤلف نزد دانشمند گرانمایه آیةاللّه سیّد محمّد علی روضاتی می باشد. دیگر كتاب انیس العارفین در احوال برزخ و بهشت و دوزخ می باشد. سرانجام این دانشمند عالی مقدار در روز ششم ماه صفر سال 1382 ه. ق. در اصفهان وفات كرد و در تكیه میرمحمّد صادقی مدفون گردید. (میرزا محمّد علی معلم حبیب آبادی، مكارم الاثار، به كوشش سیّد محمّد علی روضاتی، ص 2678، شماره 1595) (سیّد مصلح الدین مهدوی، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص 222. ) "آیة اللّه سیّد محمّد علی میرمحمّد صادقی"، فرزند سیّد محمّد صادق. وی متولد 1346 ه. می باشد. در حوزه علمیّه اصفهان نزد آیةاللّه حاج آقا مصطفی بهشتی، آیةاللّه شمس آبادی، آیةاللّه سیّد عبدالحسین دستغیب و آیةاللّه شیخ محمّد حسن نجف آبادی، و آیةاللّه سیّد حسین خادمی تعلیم دید. او در سال 1372ه. ق. به نجف رفت و در محضر آیةاللّه سیّد محمود شاهرودی، آیةاللّه شیخ حسن حلّی به فراگیری اصول پرداخت. وی در نجف از شاگردان خاص آیةاللّه میرسیّد علی علاّمه فانی بود و از نامبرده اجازه اجتهاد و روایت در سال 1381ه. ق. گرفت و در سال 1390ه. ق. به اصفهان بازگشت

ص: 420

و به تدریس درس اصول و خارج فقه در حوزه علمیه اصفهان پرداخت. این دانشمند گرانمایه شیفته تحقیق و پژوهش بود. از جمله تألیفات وی تقریرات فقه و اصول علامه فانی، رسالهی در جبر و اختیار، رسالهی در عدم تحریف قرآن، تفسیر سوره جمعه، جوائز سلطان و احكام بانك ها، توحید ذات و صفات از دیدگاه اسلام، ترجمه رساله علم امام از علاّمه فانی، تفسیری بر نهج البلاغه و معاد می باشد. این عالم خدمتگزار در فعالیّت های اجتماعی حضوری فعّال داشت. از جمله در تأسیس و همكاری و كمك در ساخت حدود 45 مسجد در استان های اصفهان، چهارمحال و بختیاری و كهگیلویه و بویراحمد و استان كرمان شركت داشت. وی سال ها امامت جماعت مسجد شفیعی را بر عهده داشت. سرانجام این عالم ربانی در 20 ربیع الثانی 1417ه. ق. مطابق با 1375 / 6 / 15ش. از دنیا رفت و در تكیه میرمحمّد صادقی مدفون گردید. (احمد لقمانی، آئینه آفتاب (زندگانی فقیه فرزانه آیةاللّه صادقی)، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1337ش. ، ص 36. ) (همان، ص 107. )

"آیة اللّه حاج آقا رحیم ارباب"، فرزند حاج علی پناه، متولد 12 جمادی الثانی 1297ه. ق. در روستای چرمهین لنجان. حاج آقا رحیم مقدمات را در زادگاهش نزد ملاّ محمّد همامی خواند و در اصفهان نزد حاج میرزا بدیع درب امامی، آیةاللّه سیّد محمّد باقر درچه ای، آیةاللّه سیّد ابوالقاسم دهكردی، حاج آقا منیر احمدآبادی، جهانگیر خان قشقایی و آخوند ملاّ محمّد كاشی تحصیل كرد. وی از شاگردان خاص جهانگیر خان و آخوند كاشی بود و مراحل سیر و سلوك را نزد ایشان طی كرد. این عالم بلند مرتبه

ص: 421

با حكیم آیةاللّه محمّد خراسانی، آیةاللّه حاج میرزا علی آقا شیرازی و آیةاللّه حاج شیخ محمّد حسن نجف آبادی مصاحبت داشت. از جمله شاگردان وی سیّد محمّد رضا خراسانی، سیّد محمّد مباركه ای، حاج آقا مصطفی بهشتی، استاد جلال الدّین همایی، حاج شیخ اسداللّه جوادی و حاج شیخ محمّد كلباسی بودند. این عالم ربانی در مسجد گرگ یراق امامت جماعت می نمود و نماز جمعه را به ترتیب در مسجد گرگ یراق، حكیم، مسجد جامع، رهنان، درب كوشك و مسجد گورتان در ماربین اقامه می كردند.

-دكتر حمید ارباب، (یادنامه حكیم متأله آیةاللّه حاج آقا رحیم ارباب، اصفهان، اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375 ش، ص 63. ) سرانجام این حكیم و عارف بلند مرتبه در 18 ذیحجّه سال 1396ه. ق. دار فانی را وداع گفت و در محدوده تكیه فاضل هندی و میرمحمّد صادقی مدفون شد. آقای محمّد علی خادم المؤمنین تكیه بان درباره علّت دفن وی در این مكان می گوید:آیةاللّه ارباب هر پنج شنبه به زیارت قبر آخوند كاشی می آمدند. روزی از پدرم غلامعلی خادم المؤمنین خواستند بری قبر ایشان قطعه زمینی در محدوده تكیه فاضل هندی و میر محمّد صادقی در نظر بگیرد. پس از فوت، ایشان، در این محل به خاك سپرده شد. (محمّد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص 450. ) (مصاحبه آقای محمّد علی خادم المؤمنین به نقل از علیرضا شاه سنایی، در رساله كارشناسی، گلستان شهدای اصفهان در گستره تاریخ، به راهنمایی اصغر منتظر القائم، دانشگاه اصفهان، 1378ش. ، جلد اول، ص 59. )

"حكیم حاج عبدالجواد فلاطوری"، وی از نوادگان حكیم آخوند ملاّ اسماعیل اصفهانی بود و در 24 جمادی

ص: 422

الثانی 1343ه. ق. مطابق 29 دی ماه 1304ش. در اصفهان متولد شد. این دانشمند فرزانه در شهرهای اصفهان، تهران و مشهد به كسب علوم و معارف اسلامی پرداخت و از محضر اساتید بزرگی همچون شیخ محمّد علی شاه آبادی، میرزا مهدی آشتیانی، شیخ محمّد تقی آملی، آیةاللّه خوانساری، شیخ محمّد رضا كلباسی و شیخ هادی كدكنی نیشابوری سود جست. در سال 1333ش. بری ادامه تحصیل به كشور آلمان رفت و در رشته های فلسفه، روان شناسی، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و ادیان به مطالعه و تحقیق پرداخت و از رساله دكتری خود به نام تفسیر اخلاق كانت در پرتو احترام در 1965 میلادی دفاع كرد. وی به چندین زبان از جمله یونانی و لاتین و آلمانی مسلط بود. (فلاطوری نامه، بزرگداشت پروفسور فلاطوری در دانشگاه كلن آلمان، به همّت دوستان فلاطوری، 1377ش / 1998 م، ص 259 به بعد. ) این حكیم فرهیخته در شهر كلن آلمان یك مركز تحقیقات شیعه شناسی پایه گذاری كرد و مهم ترین منابع فقهی، اصولی، كلامی و فلسفی شیعه را در آن گرد آورد و موفق شد یك آكادمی بری تحقیقات اسلامی و مباحث گوناگون شیعه به وجود آورد. سرانجام با استفاده از این امكانات طرح پاكسازی اهانت به آیین مقدّس اسلام را از كتاب های درسی مدارس آلمان عملی ساخت. آن محقق بلند آوازه محتوای كتاب های درسی درباره اسلام را در ابعاد زیر تقسیم كرد: 1-خدا و الهیات 2-حضرت محمّد 3-قرآن مجید 4-اعمال مذهبی 5-رابطه بین ادیان یهودی، مسیحی و اسلام 6-تاریخ 7-موقعیت كنونی اسلام در جهان و در كشور آلمان. (مهدی محقق، مقاله فلاطوری، مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره 1 و2،

ص: 423

سال ششم، بهار و تابستان 1376 ش. ، قم، مركز بررسی های اسلامی، ص 434. ) با كوشش بلند فلاطوری كتاب های درسی هفده كشور اروپایی از پیش داوری های مغرضانه پاكسازی و اسلام و قرآن و رسول اللّه به شیوهای شایسته معرفی شدند. (سیّد محمّد مهدی جعفری، مقاله» پروفسور فلاطوری طبعی والا، همتی بلند و دلی دردمند «، مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره 1 و 2، سال ششم، بهار و تابستان 1376 ش. ، قم، مركز بررسی های اسلامی، ص467. ) برخی آثار این محقق پرتلاش عبارتند از: 60 كتاب و مقاله به زبان آلمانی از جمله آنها كتاب دگرگونی بنیان فلسفه یونانی بر اثر طرز اندیشه اسلامی، 15 مقاله به زبان فارسی، جبهه آزاد درباره سیّد جمال الدین اسدآبادی، چاپ 1332 ش. ، ترجمه و شرح كتاب مشاعر ملاّصدرا چاپ 1332، ترجمه كتاب دو جلدی تاریخ ایران در نخستین قرون اسلامی اثر اشپولر، جانشینان محكوم درباره خلفای سه گانه و تصحیح نصاب الصبیان به شیوهای نو. سرانجام پروفسور فلاطوری در سن 71 سالگی در تاریخ دهم دی ماه 1375ش. ) فلاطوری نامه، ص 259 به بعد؛ ضرورت تبادل و كلید فرهنگ ها (نامه فلاطوری)، مجموعه مقالات و مصاحبه های فلاطوری، گردآوری: كمیته علمی كنگره بزرگداشت پروفسور فلاطوری، دانشگاه اصفهان، تابستان 1377 ش. ) مطابق با 19 شعبان 1417ه. ق. از دنیا رفت و در گلستان شهدای اصفهان نزدیك مقبره آیةاللّه ارباب مدفون شد.

عبارتند از: -"دكتر میرزا احمد خان محیی"، فرزند آمیرزا حسن جراح. وی بنیان گذار بیمارستان احمدیّه است كه هنوز در همان مكان پیشین خیابان طالقانی، كوی محلّه نو برقرار و پا برجا است. وی متوفّی صفر 1371ه. مطابق 1332 / 7 / 23 ش می باشد. -"دكتر حسین محیی"، فرزند میرزا احمد خان. وفات وی در محرم 1371ه. مطابق با 1332 / 7 / 7ش. روی داد. -"دكتر علی اصغر محیی"، فرزند میرزا احمد خان. فوت وی در 1353 / 5 / 14ش. مطابق با 1394ه. اتفاق افتاد) مصلح الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص 214 و مشاهدات نویسنده. )

گلستان شهدای اصفهان در گستره تاریخ، جلد اول، ص 56. ) "میرزا عبدالوهاب كلانتری"، فرزند حاج میرزا محمّد علی كلانتر اصفهانی، از خاندان كلانتری و از سادات موسوی بودند. از این خاندان عده ای از حكما، شعرا، و طبیبان برخاسته اند. میرزا عبدالوهاب ادیبی فاضل و دارای صفات پسندیده در حسن معاشرت بود. وی در اردیبهشت 1349 ش. مطابق با ماه صفر 1389 ه. ق. از دنیا رفت و در تكیه كوهی مدفون گردید. (مصلح الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص 177) به جز تكایایی كه نام برده شدند برخی منابع از تكایی كوچك دیگری كه در اطراف تكیه ملك بوده است نام برده اند كه عبارتند از تكیه حاج عبدالوهاب بدیعی، تكیه عبدالحسین حلبیان، تكیه حاج محمّدحسین ارباب و تكیه استكی. (جلال الدّین همایی، تاریخ اصفهان فصل تكایا و مقابر، ص 500. ).

خراب شده است. گورستان طوقچی: محل فعلی دبیرستان هاتف كه مربوط به خاندان «آل صاعد» بوده است. گورستان گلستانه: كه چند سال پیش شهرداری آن را خراب كرده و بر جای آن شیرخوارگاه ساخته است. این گورستان در پایین دروازه و حوالی شاه میر حمزه قرار داشته و محل دفن عرفا و شعرا از جمله «شفیعای» شكسته نویس نیز در آن دفن بوده است. گورستان قبله دعا: كه از گورستانهای قدیمی اصفهان بوده و اینك به خانه و خیابان تبدیل شده است. گورستان محلّه جویباره:این گورستان در حد فاصل دروازه طوقچی تا محلّه سودان قرار داشته و محل دفن سادات و امام زاده ها و دانشمندان و شعرای به نام مانند علی بن سهل و جمال الدین عبدالرزاق بوده است. زمانی كه قبور آنجا شكافته شد، متوجّه شدند كه قبور این گورستان چهار طبقه بوده است و قبوری از صائبین و زرتشتیان را نیز در آنجا یافته اند. گورستان سنبلستان: این گورستان قدیمی در محله دردشت واقع بوده و بیش از پنجاه هزار متر وسعت داشته است. قبوری از زرتشتیان و پیروان مذاهب دیگر از قبل از اسلام در آن كشف شده كه اجساد مردگان در خُمره بوده است. گورستان زغالیها: این گورستان نزدیك قلعه طبرك بوده ولی وسعت زیادی نداشته است. گورستانهای ادیان دیگر هر كدام در محلی جداگانه بوده كه مردگان خود را به طریقه معتقدان خاص خود دفن می كرده اند، مانند: قبرستان یهودیها: یهودیان از دیرباز دو قبرستان معروف داشته اند. یكی قبرستان قدیمی «اِسترخاتون» در روستای وسیع پیربكران و دیگری قبرستان «گوركان» در 5 كیلومتری مشرق اصفهان كه در دهكده ای در محلات قهّاب قرار دارد. قبرستان ارامنه: این

ص: 427

قبرستان در جنوب اصفهان و در دامنه كوه صفه واقع شده است كه از زمان صفویه، ارامنه و بعضی از مسیحیان دیگر را در آن دفن می كردند. سنگهای قبور این قبرستان بسیار زیبا و دیدنی است. در شهشهان و محله گلبهار نیز دو معبد خاص نصاری وجود داشته كه مربوط به زمان خسروپرویز پادشاه مشهور ساسانی و زنش مریم رومی بوده كه آنجا را «قبه النصاری» می نامیدند. در زمانهای گذشته زرتشتیان جهت دفن مردگان خود برج مخروطی شكل بلند و محكمی ساخته و پایه آن را غیرقابل نفوذ می كردند و مردگان را از سوراخ بالای برج در درون آن، جای می دادند تا خوراك پرندگان شوند و جسم آلوده آنها آب و خاك و آتش را نیالاید. ولیكن اكنون زرتشتیان نیز همانند پیروان دینهای دیگر، مردگان را دفن می كنند. مافروخی می نویسد: در محدوده «گنهران» در روستای «كَروَن» قبرهایی پیدا شده كه مردگان را در خمره ها دفن كرده اند و گمان می رود آن مردگان از صائبین بوده كه آفتاب و ماه و ستاره را پرستش می كردند. در سنبلستان هم نظیر این قبور كه مردگان آن در خمره بوده اند دیده شده است. اینها گورستانهای معروف اصفهان بوده ولی بسیاری از قصبات اصفهان برای خود گورستان جداگانه و محلی داشته كه اقوام و خویشان خود را در آنجا دفن می كرده اند. امروز تنها گورستان معظم شهر اصفهان باغ رضوان و گورستان شهداست. اولی در مشرق اصفهان و در ناحیه جی قرار دارد و به همین منظور قطعه بندی و درختكاری شده و در قسمتهایی از آن گل و چمن كاشته اند و خیابانهای عریض و طویل دارد و گورستان عمومی اطلاق می شود و

ص: 428

زیر نظر شهرداری اصفهان اداره می گردد. دیگری، گورستان شهداست كه محل دفن جوانانی است كه در جنگ ایران و عراق و یا برخوردهای سیاسی و امنیتی داخلی و خارجی شهید شده اند. این گورستان در جنوب گورستان قدیمی تخت فولاد قرار دارد.

است.

اول تخت فولاد است.

در تبلیغ اسلام در غرب را به بهره گیری فراوان و مدد از قرآن كریم می داند. این دانشمند گرانمایه در سال 1417 قمری وفات یافت و در تكیه میرمحمد صادقی (گلستان شهدا) به خاك سپرده شد.

می باشد.

السّلام ب) دیوان اشعار و... می باشد.

متوفی 1367 قمری مدفون در تكیه بروجردی

قم و از روحانیون آگاه به علوم جدید و آشنا به چند زبان خارجی بود وی نماز عید فطر را با جمعیت زیادی از نمازگزاران در مصلی تخت فولاد برگزار می نمود. ایشان باعث و بانی خدمات اجتماعی ارزشمندی همچون تأسیس بیمارستان عسگریه در شهر اصفهان بود.

از جمله آثار او می توان به الف) رساله استدلالی در احكام آبها ب) الفیوزات الامعه ج) اماره الولایه د) رساله در تاریخچه نفت اشاره نمود.

متوفی 1389 قمری مدفون در تكیه زند كرمانی

آقا نورالله و شیخ محمد علی ثقه الاسلام سالها به ترویج دین پرداختند. در احوال او نوشته اند كه از مال و منال هیچ نداشت ولی بسیار بلند نظر بود و دیناری به رسم هدیه یا دست مزد از احدی نمی پذیرفت. هنگام اشغال ایران توسط قوای روس، این عالم بزرگوار را به تهران تبعید نمودند. وی شبهای جمعه در تكیه میرزا رفیعا احیاء می گرفت و جمع كثیری در آن شركت می نمودند. متوفی 1354 قمری مدفون در تكیه شیخ محمد تقی رازی

اصفهان و بانی كتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان و وی آخرین رئیس حوزه علمیه اصفهان در قبل از انقلاب بود.

كه به سال 1379 قمری وفات یافت و در تكیه فاضلان به خاك سپرده شد.

فولاد در تكیه ای كه به نام ایشان معروف است دفن شد.

و تقوی كم نظیر بود. عمری را به قناعت و ساده زیستی نفس گذارنده و در عین گمنامی زندگی می كرد. وی دانشمندی خوش بیان و خوش محضر و عابدی دائم الذكر بود.

این فقیه عالیقدر به سال 1382 قمری وفات نمود و در تكیه بیدآبادی دفن شد.

های یاری قائم آل محمد علیهم السلام» می باشد.

وی به سال 1370 قمری درگذشت و در تكیه كازرونی دفن شد.

خویش «روضات الجنات» بوده و خود نیز صاحب آثار ارزشمندی همچون: حواشی بر اسفار، حاشیه بر شرح اشارات حاشیه بر شرایع و... می باشد.

وی به سال 1319 قمری وفات نمود محل مزارش به نام وی به تكیه عبدالغفار تویسركانی مشهور شد.

از مورخان و بزرگان علم رجال. از معلمین دلسوز و متدّین شهر اصفهان، صاحب آثار متعددی در شرح حال رجال و تاریخ و فرهنگ اصفهان و كتاب «سیری در تخت فولاد اصفهان» از آثار برجسته وی می باشد.

این محقق ارجمند در تكیه خانوادگی مهدوی مدفون می باشد.

اصفهان در حدود سال 1288 قمری متولد گردیده مادرش دختر علامه عبدالوهاب ریزی، خواهر علامه فقیه آقا شیخ مرتضی ریزی رحمه الله علیه بوده... او در محضر آقا سید محمود كلیشادی علیه الرحمه و آقا سید محمدباقر درچه ای كسب فیوضات كرده. منابرش مشتمل بر مواعظ كافیه از حدیث و اخبار و نصایح و اندرز بوده و خود بدانچه می گفت معتقد و عامل بود در 7 شوال 1356 وفات یافته و در بیرون بقعه تكیه ریزی تخت فولاد مدفون گردید چندین كتاب در مواعظ و آداب نوشته كه آنها را بعداً شمس طالعه نامیدند.

نقل از تذكره القبور صفحه 468

و در تكیه ریزی به خاك سپرده شد.

حاج میرزا علی آقا شیرازی، میر سید علی علامه فانی، بانو امین و شهید سید ابوالحسن شمس آبادی اشاره نمود.

متوفی 1362 هجری قمری مدفون در تكیه تویسركانی مفتاح الفلاح و مصباح النّجاح فی شرح دعاء الصّباح للعلامه المحقق محمد اسماعیل بن الحسین بن محمّد رضا المازندرانی الخواجوئی المتوفی سنه 1173 هجری قمری تحقیق السّید مهدیّ الرّجائی

مدفون در گلستان شهداء

است. قدمت سنبلستان به پیش از اسلام می رسد، چنانچه كوشك ها و قصرهای بزرگان ساسانی در این منطقه بوده است. این محلّه در قرون اولیّه اسلامی رونق داشته و وقتی سعید بن جبیر در سال 81 ه ق همراه عبدالرحمن اشعثی به اصفهان آمد، مكانی را كه اكنون در ضلع غربی صحن شمالی امام زاده درب امام قرار دارد و مسجد سعید بن جبیر نامیده می شود، محلّ عبادت خود قرار داد. لازم به ذكر است كه: امام زاده درب امام مدفن سه نفر از امام زادگان عظیم الشأن به نام های: 1-امام زاده سیّد ابراهیم طباطبایی از نبیره های حسن مثنّی فرزند امام حسن علیه السلام 2-سیّد حسن فرزند سیّد ابراهیم طباطبایی 3-ابوالحسن علی ملقّب به زین العابدین، می باشد (11).

مردم و به ویژه متولّی آن وقتِ آستان قدس رضوی قرار می گیرد (13)، و وی به ایشان در ضمن لوح تقدیرنامه ای، لقب» قوام المحدّثین «را اعطاء می كند، كه از آن زمان به بعد مرحوم حاج سیّد محمّد حسین در نزد عامّه مردم به» حاجی قوام «معروف و مشهور می شود. علاوه بر این، متولّی آستان قدس رضوی هر سال از مرحوم قوام برای سخنرانی در مسجد گوهرشاد دعوت به عمل می آورده و هدایایی نیز از طرف آستانه به ایشان اعطاء می نموده است (14).

حدیث شیعه است به فارسی؛ مؤلّف در مقدّمه» جنّه الفردوس «كه نخستین كتاب از این هشت كتاب است، پس از ذكر نام» سلطان سلیمان پادشاه الحسینیّ الموسویّ الصفویّ بهادر خان «گوید: بنابراین داعی دوام دولت قاهره-كه أبًا عن جدّ مشمول عواطف سلطانی است-به شرح و ترجمه هشت كتاب حدیث به این ترتیب پرداخته، به» هشت بهشت «موسوم ساخت... جنّه الفردوس، شرح من لایحضره الفقیه؛ جنّه الخلد، شرح كافی؛ جنّه النعیم، شرح تهذیب؛ جنّه المأوی، شرح استبصار؛ جنّه المقام، شرح كمال الدین و تمام النعمة؛ جنّه الصدق، شرح أمالی (19)؛ جنّه عدن، شرح علل الشرائع؛ جنّه السلام (20)، شرح عیون أخبار الرضاعلیه السلام (21). 5-جامع سلیمانی؛ كتابی است ارزشمند و منحصر به فرد كه در آن احادیثی برگزیده در شرح احوال انبیاء و ائمّه طاهرین علیهم السلام و اخلاق اسلامی آمده است. آغاز كتاب: داعی دوام دولت قاهره سیّد علی بن سیّد محمّد الحسینیّ الإمامیّ... بعد از شرح كتاب موسوم به» هشت بهشت «... حدیث چند كه بر غرایب حكایات و دقایق روایات مشتمل است، در این رساله كه موسوم است به» جامع سلیمانی «در سلك تقریر و نظم تحریر درآورد (22). 6-مجمع البحرین؛ موضوع این كتاب حدیث است كه مؤلّف در مقدّمه دو كتاب خود: جنّه الفردوس و جنه السلام، به نام این كتاب اشاره نموده، و می نویسد: در چهل و پنج مجلّد می باشد (23). 7-تذكره امامی؛ وی در این كتاب احكام فقهی فتوایی را از كتاب طهارت تا دیات به روش تقسیم بندی كتاب شرایع الاسلام به جهت خواص و عوام به فارسی نگاشته است و گاهی به ادلّه نیز اشاره می نماید. آغاز كتاب: الحمد

ص: 449

للَّه فتاح القلوب مناح الغیوب، والصلوه و السلام علی صفیّه المحبوب و نبیّه المربوب (24). 8-ثقه الامامیّة؛ این كتاب به زبان عربی و در موضوع فقه نگاشته شده است. آغاز كتاب: الحمد للَّه العلیّ الأعلی و الصلوه و السلام علی محمّد خیر الوری و علیّ و عترتهما (25). 9-السعاده الإمامیّة؛ این كتاب گزیده و ترجمه ای است از خصال شیخ صدوق رحمه الله؛ مؤلّف روایاتی از این كتاب انتخاب و با حذف سند به فارسی ترجمه نموده است. (26)

سال وفات این عالم فاضل معلوم نیست، امّا مرحوم میرزا عبداللَّه افندی اصفهانی در كتاب» ریاض العلماء «در ضمن شرح احوال وی می نویسد:»... و مات هذا السیّد فی هذه الأعصار باصفهان «(27)؛ كه شاید بعضی با توجّه به این عبارتِ مرحوم افندی، درگذشت وی را حدود سال 1120 ه ق دانسته اند (28).

مدفن این عالم ربّانی نیز متأسّفانه مشخّص نیست، ولی به گمان بعضی در صحن درب امام یا رواق آنجا می باشد (29). جدّ مادری: مرحوم میرزا سیّد محمّد باقر حسینی عاملی وی فرزند سیّد علیرضا، فرزند محمّد باقر حسینی عاملی اصفهانی، معروف به» پیشنماز «، از علماء بزرگوار اصفهان و امام جماعت مسجد جامع جدید عبّاسی بوده است. از خدمات او اینكه: كتاب های بسیاری از اخبار و غیره را وقف طلّاب علوم دینیّه نمود، كه مقداری از آن تاكنون باقی مانده است (30). صاحب عنوان از شاگردان مرحوم آقا حسین محقّق خوانساری بوده، و نیز مجاز از وی به اجازه روایتی است كه به تاریخ جمادای دوم یكهزار و هشتاد و هشت، نوشته شده؛ محقّق خوانساری در این اجازه وی را چنین ستوده:» السیّد النجیب الحسیب

ص: 450

الفاضل الكامل التقیّ النقیّ الورع المتوقد الزكیّ سالك مسالك الرشاد، ناسك مناسك التقوی و السداد السیّد محمّد باقر بن السیّد المرحوم السیّد علیرضا... «(31). او از شاگردان علّامه مجلسی رحمه الله نیز بوده، و پس از آنكه در نزد وی بسیاری از مسائل و احكام و اخبار ائمّه اطهارعلیهم السلام را می خواند، علّامه برای او اجازه مبسوطی به تاریخ ششم ذی الحجّه یكهزار و هشتاد و هفت می نویسد و از او چنین یاد و ستایش می كند:»... لمّا كان السیّد الأید الشریف المنیف الفاضل الكامل التقیّ الذكیّ الورع البارع الحسیب النسیب النجیب، فرع الشجره الطیّبه المحمّدیّه و غصن الروحه العلیه العلویّة... ممّن وفّقه اللَّه تعالی لصرف عنفوان شبابه فی تحصیل العلوم الدینیّه مهذّبًا للأخلاق النفسانیّة، ملازمًا للأعمال المرضیّة، ملتزمًا صرف باقی عمره فی ازدیاد العلوم و تحقیق الأحكام و هدایه البریّه و ارشاد الأنام و نشر الأحادیث النبویّه والآثار الإمامیّة، وقد شرفت برهه من الزمان بصحبته... «(32). همچنین مرحوم پیشنماز عاملی، اجازه روایت مبسوطی از مرحوم شیخ حرّ عاملی دارد به تاریخ یكهزار و هشتاد و هفت، كه نسخه اصل این اجازه نامه همراه دو اجازه نامه دیگر مرحوم پیشنماز عاملی-كه از آن سخن گفتیم-و نیز اجازه وی به فرزندش سیّد علیرضا به تاریخ پنجم صفر یكهزار و یكصد و بیست و سه، منضمّ به مجلّدی از اصول كافی است كه آن را خود مرحوم پیشنماز وقف كرد و در خاندانش نگهداری می شد تا آنكه به مدّت زمانی پس از درگذشت مرحوم آقا سیّد محمّد مهدی نایب الصدر) از اعقاب مرحوم پیشنماز، متوفّی 1267 ه ق ((33) كتابخانه معتبر وی متفرّق گردید و در این اواخر نسخه

ص: 451

موقوفه یاد شده به كتابخانه الزهراء انتقال یافت (34). مرحوم میرزا محمّد باقر عاملی سرانجام در سال یكهزار و یكصد و بیست و سه هجری قمری وفات كرد و در قبرستان تخت فولاد در تكیه آقا رضی، به خاك سپرده شد (35). بر سنگ قبر این عالم فاضل، كه سنگ مرمر سفید عالی تمام قد است (36)، با خطّ ثلث بسیار زیبا شبیه خطّ تلامیذ میرزا احمد نیریزی، چنین نوشته شده: هو الباقی بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم» كلّ من علیها فان «لقد توفّی السیّد الأید السند المسدّد المؤیّد الفاضل العالم العامل التقیّ النقیّ قدوه الزهّاد و أسوه العباد و مقتدی العباد و هادیهم إلی طریق الرشاد الواصل إلی رحمه ربّه الغافر الغنیّ السیّد محمّد باقر الحسینیّ الإمام الجماعه فی الجامع الجدید الكبیر العبّاسی فی شهر شوّال من شهور سنه ثلث و عشرین و مائه فوق الألف من الهجره المقدّسة، و صار تاریخ وفاته تلك الفقره الشریفة «دخل سیّد بالجنّه بغیر حساب فی 1123. » (تاریخ كتابت و حجّاری سنگ لوح در سنه 1194 مدّتی بعد از وفات اوست).

تولّد مرحوم مشكوه را با این عبارات زیبا چنین نوشته است: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، تاریخ تولّد نور چشم كرام چاكر آستان ملك پاسبان حضرت أبا عبداللَّه الحسین روحنا فداه آمیرزا ابوالفضل روز پنجشنبه چهاردهم شهر جمادی الأولی تقریبا نیم ساعت به ظهر مانده سنه 1317، خداوند قدمش را میمون و مبارك بگرداند، مع طول عمر و وسعت رزق، علم و عمل و فضل و شرف بحقّ محمّد و آله الأطهار. سرانجام این خطیب شهیر و توانا، و خدمتگزار با اخلاصِ آستان مقدّس حسینی، پس از هفتاد و پنج سال عمرِ پر خیر و بركت، در روز عید قربانِ سال یكهزار و سیصد و نود و دو هجری قمری جان به جان آفرین تسلیم گفت و سپس در قبرستان تخت فولاد در تكیه فاضل سراب) در یك محوّطه روبازی كه به این تكیه ملحق گشته (به خاك سپرده شد. بر سنگ مزار ایشان كه از جنس مرمر است، این عبارات نوشته شده: هو الحیّ الّذی لا یموت وفات مرحوم مغفور مبلّغ شهیر و خطیب توانا ثقه المحدّثین و قدوه الذاكرین حاج سیّد ابوالفضل الملقّب بمشكوه الواعظین حشره اللَّه مع مولاه أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام فی یوم عید الأضحی سنه 1392 ه ق. 2-مرحوم حاج سیّد اكبر وی در اصفهان روز چهارشنبه سیزدهم محرّم الحرام سال 1322 ه ق متولّد، و در سال 1382 ه ش در اصفهان وفات یافت و در باغ رضوان قطعه 3 بلوك 4 به خاك رفت. این سیّد جلیل القدر از دوستان بسیار صمیمی و مورد اعتماد مرحوم آیه اللَّه حاج سیّد محمّد رضا شفتی) متوفّی 3 ذی الحجّه 1396

ص: 453

ق (بودند، كه به مدّت چند سال در منزل ایشان به ثبت و ضبط امور راجع به موقوفات مسجد سیّد اصفهان اشتغال داشتند. 3-مرحوم حاج سیّد روح اللَّه او در روز سه شنبه سوّم رجب المرجّب سال 1325 ه ق، متولّد، و سرانجام در روز جمعه 19 رجب سال 1423 ه ق وفات یافت و در باغ رضوان اصفهان قطعه 5 بلوك 1 به خاك سپرده شد. 4-مرحوم حاج سیّد ذبیح اللَّه وی در سیزدهم محرّم الحرام سال 1329 ه ق متولّد، و در سال 1376 ه ش وفات یافت و در باغ رضوان اصفهان قطعه 5 بلوك 2 مدفون گردید. 5-مرحوم حاج سیّد رضا او در روز جمعه نهم جمادی الثانیه سال 1333 ه ق، متولّد شد، و سرانجام در سال 1373 ه ش در تهران دار فانی را وداع گفت و در بهشت زهراء مدفون گردید. 6-آقای حاج سیّد اسد اللَّه-سلّمه اللَّه-متولّد به سال 1299 ه ش، این بزرگوار اكنون-بحمداللَّه-در قید حیات می باشند و در تهران ساكن هستند؛ ما در این شرح حال استفاده فراوان از اطّلاعات ایشان در مورد مرحوم پدرشان بردیم، كه بدین وسیله از ایشان تشكّر می نماییم. 7-آقای حاج سیّد جعفر-سلّمه اللَّه-

متولّد به سال 1301 ه ش، ایشان نیز اكنون-بحمد اللَّه-در قید حیات می باشند و ساكن شهر تهران هستند؛ و اطّلاعات گران بهایی راجع به مرحوم پدرشان در اختیار ما قرار دادند، كه صمیمانه از ایشان تشكّر می كنیم. 8-مرحومه علویّه محترمه گوهر بیگم همسر ابن عمّ گرامی خود مرحوم آیه اللَّه حاج سیّد عطاء اللَّه فقیه امامی، كه از ایشان دو فرزند پسر یكی: مرحوم آیه اللَّه حاج سیّد

ص: 454

احمد فقیه امامی) متوفّی 10 جمادی الثانیه 1414 ه ق، مدفون در جوار امام زاده ابوالعبّاس (، و دیگری حضرت آیه اللَّه حاج سیّد حسن فقیه امامی-دام ظلّه العالی-و چهار دختر باز ماند. این بانوی مكرّمه در پنجم صفر المظفّر 1320 ه ق چشم به جهان گشود، و سرانجام در 22 جمادی الأولی 1412 ه ق وفات یافت، و در جوار امام زاده عظیم الشأن ابوالعباس، واقع در خوراسگان از محلّات شرقی اصفهان، به خاك سپرده شد. 9-علویه محترمه همسر مرحوم حاج میرزا حسن شكرانی.

روحی لك الفداء «؛ همزه كلمه» فداء «را كه گفتند، مانند این بود كه هزار سال است از دنیا رفته اند «. ایشان همچنین در ادامه سخنرانی، این حكایت خواندنی را از جدّه خود نقل فرموده اند:» جدّه ما] یعنی همسر مرحوم قوام المحدّثین[می گفتند: یك ماه قبل از فوتشان شبی دیدم ناگهان از خواب بیدار شده و گفتند: مداد و كاغذی به من بدهید. من هم از جا برخواسته و رفتم مداد و كاغذی آوردم؛ پس ایشان شروع به نوشتن شعری بر روی كاغذ كردند و بعد گفتند: این شعر را بر قبر من بنویسید. كه بعد از فوت ایشان آن شعر را بر روی قبرشان نوشتند، و آن شعر زیبا چنین است:

جان به حق واصل شد و من از پی جان می روم

گر چه دشوار است ره لیكن من آسان می روم/

پادشاها چشم امیدم به كس غیر از تو نیست

خلعتم ز الطاف ده اكنون كه عریان می روم/

در وفاداری مهر مصطفی و آل او

عمر شیرین صرف كردم همچو سلمان می روم/

بر قبر مرحوم قوام المحدّثین كه از جنس كاشی لاجوردی است، چنین نوشته شده است: هو الحیّ الّذی لا یموت وفات مرحمت و غفران پناه، جنّت و رضوان آرامگاه، عمده الواعظین و أسوه الذاكرین السیّد السعید الحاج میر محمّد حسین الإمامیّ الملقّب بقوام المحدّثین فی نهم شهر شعبان المعظّم سنه 1346.

نامه خاندان امامی، تصویر تهیّه شده از اصلِ موجود در كتابخانه الزهراء اصفهان. 15-شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، تهران، نشر زوّار، 1378 ش. 16-فرهنگ وتاریخ گز برخوار، دكتر سیّد سعید الدین سجّادی جزی، اصفهان، نشر مقیم، شهریور 1381ش. 17-فهرست كتب خطّی اصفهان، سیّد محمّد علی روضاتی، اصفهان، مؤسّسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء) س (، 1386 ش. 18-فهرست نسخه های خطّی سه كتابخانه اصفهان، رحیم قاسمی، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1386ش. 19-فهرست نسخه های خطّی كتابخانه آستان قدس رضوی، محمد آصف فكرت، مشهد، نشر كتابخانه آستان قدس رضوی، 1369ش. 20-فهرست نسخه های خطّی كتابخانه آیه اللَّه مرعشی نجفی، سید احمد اشكوری، قم، نشر كتابخانه آیه اللَّه مرعشی نجفی، 1366 ش. 21-فهرست نسخه های خطّی كتابخانه تخصصی مركز تحقیقات دارالحدیث، علی صدرایی خویی، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1384 ش. 22-فهرست نسخه های خطّی كتابخانه مدرسه صدر بازار، سیّد جعفر اشكوری، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1384 ش. 23-فهرست نسخه های خطّی كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، محمد تقی دانش پژوه، تهران، نشر مركزی دانشگاه تهران، 1348ش. 24-فهرست نسخه های خطّی مكتبه الزهراء) س (، آیه اللَّه سیّد احمد فقیه امامی، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1385 ش. 25-فهرست نسخه های خطّی كتابخانه وزیری یزد، محمّد شیروانی، تهران، تابان، 1350 ش. 26-گنجینه آثار تاریخی اصفهان، دكتر لطف اللَّه هنرفر، اصفهان، انتشارات ثقفی، 1350ش. 27-مسائل علیّ بن جعفر و مستدركاتها، مشهد، المؤتمر العالمی لإمام الرضاعلیه السلام، 1409 ق. 28-مصاحبه با حضرت آیه اللَّه حاج سیّد حسن فقیه امامی-دام ظلّه العالی. 29-مصاحبه با حجّه الإسلام و المسلمین حاج سیّد مهدی فقیه امامی-دام ظلّه. 30-مصاحبه با حجّه الإسلام و المسلمین حاج سیّد محمّد حسین فقیه امامی-دام ظلّه. 31-مصاحبه با حجّه

ص: 457

الإسلام و المسلمین حاج سیّد مهدی شفتی-دام ظلّه. 32-مصاحبه با جناب آقای سیّد اسداللَّه امامی، فرزند مرحوم قوام المحدّثین. 33-مصاحبه با جناب آقای سیّد جعفر امامی، فرزند مرحوم قوام المحدّثین. 34-مصاحبه با جناب آقای سیّد حسین امامی، فرزند مرحوم حاج سیّد روح اللَّه. 35-نوار سخنرانی مرحوم آیه اللَّه حاج سیّد احمد فقیه امامی قدس سره در روز پانزدهم رمضان 1413 هق، موضوع: شیعه تنها گروه نجات یافته است. 36-یادواره آیه اللَّه فقیه امامی قدس سره، میر سیّد حجّه موحّد ابطحی، اصفهان، صندوق قرض الحسنه امام هادی) ع (، 1414 ه ق.

به آقا میرزا) فرزند مرحوم میرزا علی اكبر شیخ الاسلام اصفهانی. خاندان شیخ الاسلام از اعقاب علامه ملا محمد باقر محقق سبزواری از خاندان های علمی و روحانی اصفهان می باشند كه در طول چهار قرن از زمان محقق سبزواری تا كنون علم و ریاست و روحانیت در آنها باقی بوده و منصب شیخ الاسلامی اصفهان را به استحقاق به وراثت دارا بوده اند.

شرح حال این خاندان و آثار علمی و اجتماعی آنان را نویسنده در كتابی مستقل به نام «خاندان شیخ الاسلام» تألیف نموده كه به طبع رسیده است. مرحوم حاج آقا میرزا از علماء اصفهان و سال ها متصدی امور اجتماعی، از انجام معاملات و عقد و طلاق (دفاتر ثبت و ازدواج و طلاق) بوده و مورد احترام عموم طبقات این شهر بود. سرانجام در یك شنبه 11شعبان المعظم سال 1404ه. ق به سن قریب یكصد سالگی وفات یافت و در گورستان جدید مدفون گردید. مشارالیه اولین روحانی و دانشمندی است كه پس از تعطیلی گورستان تخت فولاد وفات یافته و در قبرستان جدید به خاك سپرده شد. 2-«دكتر سیّد ابوالفضل غرضی موسوی خواجوئی» سادات محترم غرضی از خاندان های اصیل و تجار محترم اصفهان می باشند كه به درستی و امانت و دیانت معروف و در بازار اصفهان شهرت و اعتبار دارند. مرحوم دكتر سیّد ابوالفضل غرضی از مؤمنین به انقلاب اسلامی و خدمتگزاران جامعه بود كه در سال های اخیر مصدر خدماتی گردید و سرانجام در اثر سانحه تصادف اتومبیل در نزدیكی اصفهان در سال 1412ه (دهه اول جمادی الثانی) به شهادت رسید. مرحوم دكتر غرضی مدیر عامل سازمان تأمین اجتماعی كشور بود كه جهت شركت در مراسم ختم مادر خود

ص: 459

عازم اصفهان بود و در راه تصادف كرده و وفات یافت. 3-«مرحوم آقا سیّد ابوالقاسم عمادی» از علماء و ائمه جماعت اصفهان كه در 9رجب سال 1411ه. ق وفات یافت. 4-«استاد احمد ارچنگ بید آبادی» استاد فن طراحی و نقاشی و نقشه فرش. متولد به سال 1293ه ش و متوفی در چهارشنبه 13 شوال المكرم سال 1410ه. ق. 5-«مرحوم دكتر حاج سیّداحمد ابطحی سدهی» فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج سیّد محمدباقر ابطحی علیهما الرحمه. خاندان ابطحی سدهی از خاندان های علمی و روحانی اصفهان بوده و به علم و فضل شهرت داشته و دارند. مرحوم دكتر سیّداحمد در اصفهان در خاندان علم و روحانیت حدود سال 1340ه. ق متولد گردید و در اصفهان و تهران تحصیلات خود را به پایان رسانیده و پس از اخذ مدرك دكترا در پزشكی به اصفهان منتقل گردیده و از بدو ورود تا حین وفات به معالجه بیماران و رسیدگی به حال ضعفاء و مستمندان پرداخت. وی پزشكی دیندار و خدمتگزار و مورد احترام خاص و عام بود. سرانجام در عصر روز چهارشنبه 19رمضان المبارك سال 1409ه به عارضه سكته وفات یافت. 6-«دكتر اكبر انشائی» از پزشكان اصفهان كه در ربیع الثانی سال 1410ه. ق در امریكا، كه جهت معالجه یماری چشم رفته بود وفات یافته جنازه او به اصفهان منتقل و در گورستان جدید مدفون گردید. 7-«حاج شیخ محمدباقر امینی نطنزی اصفهانی» از علماء و دانشمندان اصفهان و ائمه جماعت و مدرسین شهر بود كه در سال 1284ش در نطنز متولد گردیده و در اصفهان در خدمت اساتیدی همچون آیات عظام آقا شیخ محمدرضا مسجد شاهی و آقا سیّد علی مجتهد نجف آبادی و آقا

ص: 460

سیّد محمد نجف آبادی و دیگران تلمذ كرده (مرحوم نطنزی در نجف نزد آیات عظام نائینی، سیّد ابوالحسن اصفهانی، شیخ عبدالكریم حائری و سیّد محسن حكیم تلمذ كرده و اجازه اجتهاد خود را از آیت الله حاج شیخ عبدالكریم حائری دریافت كرد. به نقل از زندگینامه خطی كه خاندان ایشان به مصحح كتاب تحویل دادند. ) تا به مقامات عالیه علم رسیّده و در این اواخر در مسجد النبی اكرم صلی الله و علیه و آله و سلم اقامه جماعت می فرمود و مورد احترام عموم طبقات از علماء و مقدّسین بود. سرانجام در عصر روز شنبه 24شعبان المعظم سال 1412ه. ق در اصفهان وفات یافت.

8-«دكتر سیّد محمد باقر خادمی» فرزند فاضل ارجمند آقا سیّد محمد بن آیت الله حاج آقا حسین خادمی موسوی اصفهانی، دكتر داروساز در سال 1410ه. ق وفات یافت. 9-«حاج سیّد بدر الدین كتابی فرزند مرحوم حاج آقا هلال الدین بن آقامیرزا علیرضا ابن علامه میر محمد صادق حسینی كتابفروش.

سادات كتابی از جمله سادات صحیح النسب اصفهان می باشند كه عموماً به زیور علم و تقوی آراسته و مورد توجه و عنایت و احترام عموم طبقات به ویژه علماء و بزرگان بوده و می باشند. مرحوم حاج آقا بدرالدین انسانی وارسته و معلمی شایسته، نویسنده ای توانا، عارفی محقق و شاعری ادیب بود. خلاصه كلام آن كه مشارالیه از جمله افراد كمیابی بود كه گاه گاه در جوامع بشری یافت می شوند. علم را با عمل و اخلاق توأم داشت بدون آن كه ادعای فضل و دانش كند و كمالات خود را به دیگران بنمایاند و آن را وسیله برتری خود قرار دهد. ادبیات و فلسفه را

ص: 461

خوب می دانست و به زبان های عربی و فرانسه تسلط كامل داشت و تا پس از مرگ او از شاعری وی كسی خبر نداشت. او فردی متواضع و خویشتن دار بود و در برخورد با اشخاص به ویژه شاگردان اخلاقی انسانی داشت هر چه را كه می دانست به شاگردان خود در دانشگاه و دبیرستان ادب به آنان می آموخت و از تدریس و تعلیم خسته نمی شد. (ر. ك محمدباقر كتابی، رجال اصفهان، امور فرهنگی شهرداری اصفهان، 1375ش، ص482) وی مدتی ریاست دبیرستان ادب و معاونت و كفالت اداره كل فرهنگ استان اصفهان را عهده دار بود و در تأسیس دانشكده ادبیات دانشگاه اصفهان در سال 1337ش سهم به سزایی داشت و امور آموزشی و برنامه ریزی انتخاب استادان با او بود. مرحوم كتابی در دانشگاه درس های فلسفه، روان شناسی و منطق را استادانه تدریس می كرد. در 9شوال سال 1330ه. ق در خانواده علم و روحانیت متولد گردید، مادرش دختر مرحوم حاج شیخ محمدعلی ثقه الاسلام نجفی از علماء و مجتهدین خاندان مسجد شاهی بود. در اصفهان و مشهد و تهران تحصیل نمود. وی در دبیرستان و دانشگاه تدریس می كرد. از كتاب های عربی و فرانسه ترجمه كرد و خلاصه عمری را در راه علم و دانش گذرانید و سرانجام در 6ذی الحجةالحرام سال 1407ه. ق در اصفهان وفات یافت، خدایش رحمت كند. كتاب های زیر از آثار اوست كه به چاپ رسیده است.

1-«اخلاق» ترجمه از نویسنده فرانسوی پیرژانه. 2-«به سوی اصفهان» ترجمه از نویسنده فرانسوی پیرلوتی. 3-ترجمه كتاب «پیرامون سیره نبوی» نوشته دكتر طه حسین [نویسنده شهیر مصری]. 5-«دیوان اشعار» با تخلص امید (قسمتی از آن ضمن مجموعه مقالات ایشان چاپ شده است).

ص: 462

6-ترجمه «فروغ خاور» نوشته هرمان الدنبرگ از فرانسه. (در شرح حال و آئین بودا). 7-مقالات عدیده [بیش از پنجاه مقاله] در موضوعات مختلف [فلسفی، تربیتی و عرفانی] كه قسمتی از آنها ضمن مجموعه ای پس از فوت ایشان به چاپ رسیّده است. 8-«هیپنوتیزم در دسترس همه». اما كتب و رسائل چاپ نشده ایشان كه امید است به همت فرزندان آن مرحوم به طبع برسد: 1-تشریح تصوف جلال الدین مولوی، عطار، سنائی 2-حضرت حسن بن علی علیه السلام ترجمه از عربی نوشته كامل سلیمان. 3-درباره تصوف اسلامی ترجمه از نوشته رینولد آلین نیكلسون. (به گفته فرزندشان آقای محمود كتابی، این كتاب نیز چاپ شده است. ) 4-«مبانی جامعه شناسی» تألیف پروفسور شار لالو. 5-جزوه های درسی به صورت پلی كپی. در خاتمه این مقال می گوئیم مرحوم كتابی معلمی شایسته و استادی ارجمند و انسانی كامل بود. از ریا و خودنمائی به دور و فروتن و بی تكبر، آرام و دوست داشتنی و مهربان و به همه احترام می گذاشت و همگان وی را دوست می داشتند و احترام می گذاشتند. ابتدا در دبیرستان سعدی و بعد مدرسه صارمیه، خلاصه در دوره تحصیل، زمان تدریس، دوره معاونت اداره آموزش و پرورش و بالاخره در زمان استادی دانشگاه و بعداً زمان بازنشستگی، اخلاق و رفتار او در تمام این زمان ها یك سان بود. ریاست های دنیا او را نفریفت و خویشتن خویش را در هر حال نگاهداری كرد. خدایش رحمت كند كه شایسته رحمت الهی بود.

در آثار و ماده تاریخ فوت او عده ای از شعرای اصفهان اشعاری سرودند كه برخی از آنها در پایان مجموعه مقالات ایشان (از صفحه 477 تا صفحه 504) به چاپ رسیّده

ص: 463

است از آن جمله: دانشمند فرزانه و شاعر گرانمایه ادیب سخن سنج، جامع فضائل صوری و معنوی، نویسنده، خطیب، شاعر، خطاط، دبیر و استاد [مرحوم] آقای منوچهر قدسی فرزند مرحوم آقا جمال الدین قدسی فرزند مرحوم آقا میرزا عبد الحسین قدسی بن میرزا محمدعلی كه علم و ادب و شعر و خط و خدمت به جامعه را به ارث از پدر و جدّ برده، قطعه ای متضمن 32 بیت در مرثیه آن مرحوم و ماده تاریخ و نامش سروده است باین مطلع:

آه، ای نادره فضل و هنر

ای سپهر ادب ای كوه وقار/

عمر با فضل و ادب سر كرده

رفته از خلق و به حق پیوسته/

خوانده یك عمر وز راه تعلیم

بسته زین ملك بقا رخت سفر/

خلق تو، تازه كن فصل بهار

محفل علم منور كرده/

وز همه غیر خدا بگسسته

كرده آن جمله به یاران تقدیم/

فیض را عهد تو تا ماند دیر

نه قلم آیتی از سحر حلال/

آنچه دل در كف اندیشه ربود

قلمت كرده سخن ها تقریر/

فارسی رفته به سرحد كمال

در سخن شیوه شیدای تو بود/

پس از 12 بیت گوید:

آه، بدرالدین ای فاضل راد

عمر هفتاد اگر گم كردی/

آن نه گمگشته به میزان عمل

آن نه طاعت كه در او روی وریاست/

پاكدل عارف پاكیزه نهاد

صرف آسایش مردم كردی/

عمر در راه خدا عزوجل

بندگی خدمت مخلوق خداست/

پس از 3بیت دیگر:

آه، بدرالدین ای گوهر پاك

رفتی و داغ غمت ماند به دل/

هر نفس ذكر تو با یاد آمد

خامه از هجر تو بشكافته سر/

برده جان فلكی تا افلاك

از دل این داغ نگردد زایل/

قلم و

ص: 464

نامه به فریاد آمد

نامه آورده شبه گون معجر/

سال فوتت به حساب قمری است بی كتابی قلم و نامه گریست 1407ه. ق مرحوم كتابی در اشعار «امید» تخلص می كرده (ص422، مجموعه مقالات مرحوم كتابی) اینك دو رباعی از نمونه اشعار ایشان:

هوش باش دلا كه رنج عالم هیچ است

با چشم خرد چو بنگری خواهی دید/

سیم و زر اگر بیش و اگر كم، هیچ است

با غیر بشر به كام دل چون نرسی/

دنیا گذران و شادی و غم هیچ است

هر چیز كه هست جز كه آدم هیچ است/

جز مهر و وفا حاصل عالم هیچ است

آدم بطلب كه غیر آدم هیچ است

10-«امیر بهمن بهداد» فرزند دكتر ابراهیم بهداد، فارغ التحصیل دانشكده دندانپزشكی از دانشگاه اصفهان، متولد ربیع الثانی سال 1386ه (2 / 5 / 45) و متوفی در صبح روز شنبه 25رمضان المبارك سال 1412ه. ق (1 / 2 / 69) در اثر تصادف. به مناسبت فوت او در مراسم یكمین سال وفاتش یادنامه ای به طبع رسید و در آخر آن، رساله ای تحت عنوان: «خواص داروئی گیاهان در دندانپزشكی»، كه رساله پایان نامه تحصیلی مشارالیه بوده است، به چاپ رسیده است. (برای اطلاعات بیشتر ر. ك سیّد محمد باقر كتابی، رجال اصفهان، ص483) 11-«حاج سیّدمحمدتقی موسوی ده سرخی» از علماء، فوت 19رجب سال 1411ه. ق. 12-«جلال برجیس» فرزند مرحوم ابوطالب بن محسن قهفرخی اصفهانی، شاعر، در دبیرستان های اصفهان با كمال صداقت و درستی خدمت كرد و با تأسیس آموزشگاه شبانه به نام: «آموزشگاه فروغ» و تربیت صدها دانش آموز مقطع دبیرستان به بالا بردن سطح فرهنگ عمومی خدمت شایسته ای انجام داد. در سال 1300ه. ش

ص: 465

(سال 1340 قمری) در قهفرخ متولد و تحصیلات خویش را در مولد خود و اصفهان به پایان رسانیده و سپس به خدمت دبیری اشتغال جسته و در انجمن های ادبی اصفهان از آن جمله انجمن ادبی كمال شركت جسته، سرانجام در ماه رمضان المبارك سال 1408ه در اصفهان وفات یافت. 13-«دكتر جواد پیمان» استاد دانشگاه اصفهان، فوت ماه صفر سال 1410ه. ق. 14-«دكتر حسن دلیل التجار» استاد دانشكده علوم پزشكی اصفهان، فوت 1412ه. ق. 15-«میرزا محمدحسن نجفی زاده» فرزند مرحوم آیت الله حاج شیخ مهدی بن حاج شیخ محمدعلی ثقة الاسلام نجفی مسجد شاهی، فاضل ارجمند، صاحب امتیاز روزنامه هفتگی «اسلام در شرق» كه در اصفهان چند شماره آن منتشر گردیده است. در ذیقعده سال 1407ه در اصفهان وفات یافت.

16-«دكتر حسین اوحدی» از اطبای معروف اصفهان، فوت 1412ه. ق. 17-«مهندس حسین نیلی» فوت ذیقعده 1409ه. ق. 18-«آقا سیّدحسین فقیه ایمانی» از فضلای اصفهان، فوت یك شنبه اول ذی الحجةالحرام سال 1410ه. ق. 19-«حاج شیخ محمدحسین خادمی خواجویی» فرزند حاج شیخ محمد از علماء و وعاظ، فوت ربیع الثانی 1410ه. ق. 20-«محمدحسین مستحسن» شاعر و ادیب متخلص به انسی، فوت جمادی الاولی سال 1412ه. ق. 21-«حاج سیّد حسین عریضی» فرزند آقا سیّدمحمدعلی بن سیّد محمدباقر حسینی عریضی اصفهانی، دانشمند بزرگوار، فاضل، ادیب زبانشناس از كارمندان صدیق آموزش و پرورش و استاد دانشمند دانشكده ادبیات دانشگاه اصفهان، ادیبی ارجمند، معلمی بزرگوار، استادی گرانقدر، مرد علم و دانش و كار و كوشش، از بنیان گذاران دانشكده ادبیات دانشگاه اصفهان، مردی كه در طول عمر خود فقط به علم و ارزش آن می اندیشید. نویسنده در سال 1308ه. ش افتخار شاگردی ایشان را در

ص: 466

دبیرستان گلبهار داشتم. از آن تاریخ تا هنگام فوت ایشان از نزدیك شاهد و ناظر او بودم. مدتی به عنوان كمترین شاگرد، زمانی به عنوان همكار در دبیرستان ادب، مدت ها به عنوان دوست و ارادتمند، الحق او را فردی شایسته و عاشق علم و تحقیق دیدم. وی به زبان فرانسه تسلط كامل داشت و عربی را نیز به خوبی می دانست و كتاب های چندی تألیف و ترجمه كرد كه از آن جمله است:1-«تاریخ اصفهان». 2-ترجمه «سفرنامه شاردن» فرانسوی قسمت اصفهان، به چاپ رسیده است. 3-ترجمه مقاله ای از خاورشناس معروف: «هانری كربن» درباره كتاب های: «لطائف غیبیّه» و «مِصْقل الصفا» از تألیفات سیّد احمد علوی شاگرد و داماد میرداماد. (میر سیّد كمال الدین احمد بن زین العابدین علویم فرزند امیر سیّد زین العابدین علوی عاملی، پسر خاله و داماد و شاگرد میرداماد بود. وی از میرداماد و شیخ بهایی اجازه داشت. این عالم دانشمند و محقق بزرگوار و فاضل متكلم وی دارای تألیفات بسیاری بوده است كه تاكنون سی و پنج كتاب و رساله و شرح از آن حكیم فرزانه به دست آمده است. از آن جمله: «لطائف غیبیه» در تفسیر آیات مربوط به عقاید، «مصقل الصفا» به زبان فارسی در رد شبهات نصارا در سال 1032ه نوشته شده، «ریاض القدس» یا «مصابیح القدس» كه تاریخ تألیف آن 1011ه و به زبان عربی می باشد، «روضه المتقین» به زبان عربی حاشیه بر كتاب تجرید العقاید خواجه نصیرالدین طوسی، سرانجام كمال الدین پس از عمری تحقیق و تألیف در میان سال های 1054ه تا 1060ه بدرود حیات گفت. ر. ك: لطائف غیبیه، به اهتمام رسید جمال الدین میردامادی مكتب السیّد الداماد، 1396 هجری، مقدمه، ص7) این

ص: 467

مقاله را مرحوم آقای عریضی برحسب خواهش دانشمند محترم جناب حاج سیّد جمال الدین میردامادی به وسیله اینجانب از فرانسه ترجمه نمودند و در پایان مقاله توضیحات لازم اضافه كردند. (تاریخ ترجمه 12 رجب سال 1398ه. ق). 4-«گوشه های ناشناخته تاریخی حمله مغول به ایران» در این مقاله طبق مآخذ تاریخی می نویسد: «ناصر خلیفه عباسی برای سركوبی سلطان محمد خوارزمشاه، چنگیزخان را به فتح ایران و جنگ با خوارزمشاه دعوت كرد.» 5-مقاله ای تحت عنوان «زبان فارسی را پاسداری و نگهداری كنیم». 6-ترجمه كتاب «تاریخ هند» از زبان فرانسه. [نوشته پیئرمیل]

مرحوم عریضی پس از یك عمر خدمت به علم و اجتماع، در بعدازظهر 23رمضان المبارك 1411 ه. ق در اصفهان وفات یافت، جنازه وی در روز 24 رمضان (چهارشنبه) با حضور عده زیادی از فرهنگیان و دانشمندان از منزل به دبیرستان ادب، كه سال ها ریاست آن را داشت منتقل و پس از انجام تشریفاتی به گورستان جدید منتقل و در قطعه «نام آوران» مدفون گردید. در فوت مرحوم عریضی عده ای از شعرای اصفهان مرثیه و ماده تاریخ گفتند از آن جمله: جناب استاد محمد مهریار در مرثیه آن استاد بزرگوار گوید:

دیدی كه جور چرخ مرا بی امان شكست

قلبم شكست چونكه تو رفتی از این جهان/

بلبل بباغ از غم هجرت خموش شد

بُغضی عجب زغم گلوی قُمریان گرفت/

لطف و صفا زباغ و گلستان كناره كرد

نوك قلم بصفحه كاغذ خمیده شد/

گلزار علم و فضل بگیتی فسرده شد

گفتم عریضی آن كه بدانش یگانه بود/

آن كان لطف و مهر عریضی كه عهد او

دیدی كه دست قاهر و غدّار روزگار/

او مكتبی زمهر و

ص: 468

ادب بود و این زمان

دیدی دلا كه مرگز عزیزان زدست من/

دور سپهر یار عزیزم زمن ربود

او رفت و صدق رفت و صفا رفت از پیش

قلبم نهان و شیشه اشكم عیان شكست/

نی قلب من كه قلب همه اصفهان شكست

وز سوز درد و آه دل بوستان شكست/

در باغ و لاله زار دل باغبان شكست

برگ سخن فسرد و دل ضیمران شكست/

رنگ ادب پرید و دل خامه دان شكست

چون برق مرگ در جگر آسمان شكست/

هرگز نبود آن كه توان رایگان شكست

بود استوار و هیچ نیامد بر آن شكست/

آن معدن فضیلت و تقوی چسان شكست

پشت ادب شكست و دل دوستان شكست/

گوهر ربود و گوهرم اندر دهان شكست

چشمم زگریه شست و دلم را نهان شكست/

عشقی بماند و عشق نه آسان توان شكست

22-«حاج آقا حسین عبداللهی خوروش» ادیب و نویسنده و محقق و شاعر متخلص به «همت». فرزند مرحوم غلامعلی بن حاج محمدرضا مباشر اصفهانی فرزند حبیب الله. در ماه رجب سال 1339 ه در اصفهان متولد گردید، تحصیلات قدیم و جدید خویش را در این شهر در مدارس جدید و قدیم در نزد اساتید به پایان رسانیده، عمری را در مطالعه و تألیف و تحقیق در موضوعات دینی و اجتماعی گذرانید. دانشمندی محقق و نویسنده ای توانا و پژوهشگری سخت كوش بود. مدتی روزنامه ای به نام: «پیك عدالت» را منتشر می كرد و در برخی از روزنامه های اصفهان و تهران مقالاتی می نوشت. كتاب های زیادی تألیف كرده و برخی از آنها را به چاپ رسانیده، اسامی تألیفات او بدین قرار است: 1-افكار و عقاید بزرگان 2-انقلاب یا نهضت

ص: 469

سیّدجمال الدین، (مطبوع) 3-برهان در نسخ ادیان 4-بهداشت صورت 5-پیشوای آینده جهان 6-تأثیر موسیقی بر روان و اعصاب، (مطبوع) 7-تراش ریش از نظر بهداشت و اسلام، (مطبوع) 8-خطرات آینده 9-دخانیات از نظر بهداشت و اسلام 10-دیوان اشعار ما از غزل و قصیده و رباعی 11-شطرنج 12-سیّدجمال الدین و سازمان فراماسونری 13-سیاست خارجی ها در ایران 14-شعله احساسات 15-شهر تبلیغات 16-عدالت اجتماعی 17-علل بیماری های روحی 18-فدائیان شهوت 19-فرهنگ اسلام شناسان خارجی 20-فرهنگ زندگی 21-قرآن و فلاسفه غرب یا قرآن از نظر دانشمندان خارجی 22-كمونیزم در مكتب اجتماع 23-مردان نامی و دانشمندان باختر 24-موسیقی و اسلام. عموم نوشته ها و كتاب های مرحوم عبداللهی تحقیقی و قابل استفاده است به خصوص كتاب ها: فرهنگ اسلامی شناسان و قرآن فلاسفه غرب كه حقاً كتبی است در موضوع خود ابتكاری و كامل و مطالعه آن برای كلیه افراد تحصیل كرده مسلمان ضروری و نتیجه قریب سی سال مطالعه و تحقیق است كه انسان متعهد بدون چشم داشت هیچ گونه پاداشی قبول زحمت كرده و اثری نفیس از خود به جای گذاشته است. امید است خداوند مهربان در پاداش این خدمت بهترین درجات را در بهشت عدن به او عنایت فرماید و سعادت و خوشبختی را به بازماندگانش لطف كند. مرحوم عبداللهی سرانجام در جمادی الاولی سال 1409ه در اصفهان وفات یافت و در گورستان باغ رضوان به خاك سپرده شد. خدایش رحمت كند. 23-«دكتر رضا هادی زاده» استاد دانشكده زبان های خارجی در دانشگاه اصفهان بود (دكتر رضا هادی زاده عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات عرب و مدتی نیز ریاست دانشكده زبان های خارجی دانشگاه اصفهان را برعهده داشت و تصحیح و تحقیق كتاب دستور

ص: 470

اللغه العربیه السمی بالخلاص از وی می باشد كه فرزندشان آقای مجید هادی زاده مقدمه ای برآن نگاشته اند. ) كه در دی ماه 1369ه. ش (جمادی الثانی 1411ه. ق) براثر عارضه سكته از دنیا رفت. 24-«حاج سیّد محمد رضا جزایری» فرزند مرحوم حاج سیّدحسن موسوی جزائری از اعقاب محدّث بزرگوار مرحوم سیّد نعمت الله جزایری عالم جلیل محقق مدقق معروف (متوفی به سال 1112ه) می باشد. خاندان جزائری ساكن اصفهان در طول چهار قرن به علم و زهد و جامعیت معروف هستند و در بین آنان عده ای از علماء و وعاظ و ائمه جماعات می باشند. پدر ایشان از محترمین وعاظ اصفهان و داماد مرحوم مجدالاسلام حاج ملاحسین علی صدیقین عالم عابد زاهد عارف بود. مرحوم حاج سیّد رضا در اصفهان متولد و تحصیلات قدیم و جدید خود را در این شهر و قم و تهران انجام داده و پس از دریافت مدارك تحصیلی، سال ها در اداره آموزش و پرورش به عنوان دبیر ادبیات و علوم دینی در مدارس انجام وظیفه نموده و ضمناً در منبر نیز به ارشاد و هدایت مردم اشتغال داشت. وی دبیر دانا و واعظی توانا بود. سرانجام در 20رمضان سال 1411ه. ق در اصفهان وفات یافت. رحمة الله علیه. 25-«حاج آقا رضا مظاهری كرونی» فرزند عالم زاهد مرحوم آخوند ملا محمد حسین كرونی (فوت 12ربیع الاول 1375) فرزند محمدبن میرزا مظاهری كرونی. خاندان مظاهری ساكن تیران مركز دهستان كرون بوده اند و خویشتن را از اعقاب جناب حبیب بن مظاهر (مظهر) اسدی از اصحاب بزرگوار حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم و شهید در كربلا در ركاب حضرت سیّدالشهداء علیه السلام می دانند. مرحوم حاج آقا رضا

ص: 471

در اصفهان در خانواده علم و روحانیت و زهد و تقوی متولد گردید و در نزد اساتید و دانشمندان اصفهان تحصیل كرد. برخی از اساتید او عبارتند از آیات عظام و حجج اسلام: 1-حاج آقا جمال الدین خوانساری 2-حاج آقا حسین خادمی 3-حاج میر سیّد علی بهبهانی 4-آقا كمال الدین خوانساری 5-حاج سیّد مصطفی مهدوی هرستان رحمه الله علیهم اجمعین. مرحوم حاج آقارضا، واعظی صالح از محترمین اهل منبر اصفهان بود. در مسجد امام حسین علیه السلام در محله كِیْلان (بر وزن قیطان) و مسجد خیابان جامی اقامه جماعت می نمود و در شناخت مردم اصفهان و شرح حال بزرگان و مشاهیر هر سلسله و خاندان ها الحق كم نظیر بود. منبر ایشان شامل مواعظ شافیه و بیان مسائل حلال و حرام و تفسیر و شرح آیات قرآن و احادیث حضرات معصومین علیهم السلام و نقل داستا ن ها و حكایات مناسب با هر مقام و ذكر مصیبت خاندان عصمت و طهارت بود و از حیث جامعیت در بین اهل منبر معاصر امتیازی كلی داشت. در بعدازظهر روز سوم ماه صفر سال 1410ه. ق به عارضه سكته وفات یافته و جنازه وی در روز سه شنبه، چهارم صفر با تشییع شایسته و شركت عموم طبقات از علماء و مؤمنین و هیئت های مذهبی با دسته های عزادار به گورستان باغ رضوان منتقل و در آن جا به خاك رفت. رحمةالله علیه رحمه واسعه. 26-«رضا قلیخان برومند گزی» فرزند مرحوم محمد كریم خان گزی. خاندان برومند گزی از خاندان های اصیل و نجیب و متمكن اصفهان می باشند كه قبلاً در دستگرد برخوار و گز. مركز بلوك برخوار، ساكن بوده و اخیراً در اصفهان و تهران ساكن می باشند. در

ص: 472

بین آنها افراد تحصیل كرده و ادیب و شاعر و نویسنده و دانشمند مذهبی یافت می شود كه از آن جمله صاحب عنوان است. مرحوم رضا قلی خان در سال 1326 قمری در اصفهان متولد گردیده و در اصفهان و تهران تحصیلات علوم قدیم و جدید را تا دریافت گواهی لیسانس از دانشكده حقوق تهران ادامه داد. وی سپس در دادگستری به شغل قضاوت اشتغال جسته، از قضات پاكدامن و با شهامت بود. سال ها در دانشكده ادبیات اصفهان نیز تدریس می كرد. مرحوم برومند علاوه بر كلیه فضائل از حسن معاشرت و نیك سیرتی و خوش محضر بودن: شعر هم می گفت لكن كمتر بدان می پرداخت. از نمونه اشعارش در مجله باختر اصفهان قطعه ای نقل شده كه نویسنده آن را در: «تذكره شعرای معاصر اصفهان» (ص82) به تمامه نقل كرده ام. مرحوم برومند در ربیع الثانی سال 1410ه در اصفهان وفات یافت. 27-«دكتر روح الله سازش» رئیس بهداری آموزشگاه های اصفهان. در سال 1285ه. ش در اردكان یزد متولد گردید. تحصیلات خویش را تا دریافت دكترای پزشكی در اردكان و تهران انجام داده و در سال 1311ه. ش. فارغ التحصیل شده، مدت ها در تهران ساكن و به طبابت مشغول بود. سپس به اصفهان منتقل و به ریاست بهداری آموزشگاه ها كه خود مؤسس و بنیان گذار آن بود، منصوب و تا سال 1349ش با كمال سعی و كوشش و صداقت در این مؤسسه انجام وظیفه نموده و در این سال بازنشسته شد. سرانجام در شب هفتم دی ماه 1370 شمسی مطابق یك شنبه 22جمادی الثانی سال 1410ه. ق پس از یك بیماری در اصفهان وفات یافته در گورستان باغ رضوان مدفون گردید. (نقل از تجارب طلایی، شماره اول)

ص: 473

28-«سیف الله آشوری» فرزند میرزا باقر شاعر ادیب متخلص به سیفی، پدرش نیز شاعر بوده و «خاص» تخلص داشته است. (1272-1332ه. ش) مرحوم سیفی به علت عدم تمكن مالی به مدرسه نرفته و تحصیلاتی مطابق ذوق و استعداد خود ننموده لكن به علت شوق و ذوق تحصیل، اندكی در خارج از محیط مدرسه درس خوانده و از اول جوانی سرودن شعر را شروع نمود. دو جزوه از دیوان اشعارش به چاپ رسیّده است. مشارالیه در انجمن ادبی مرحوم پروانه شركت می نمود. در سال 1302 شمسی متولد و در اواسط رمضان المبارك سال 1411ه. ق وفات یافت. 29-«عباسعلی فرزند علی حافظ پرست» شاعر ادیب متخلص به «آرام» در سال 1293 شمسی متولد و از اوان جوانی به مقتضای ذوق و استعداد فطری لب به سرودن شعر باز كرده و در برخی از انجمن های ادبی از آن جمله انجمن ادبی كمال شركت نموده، سرانجام در شوال سال 1410ه. ق وفات یافت. از اشعار اوست:

خواهی كه سمر شو به نیكونامی

با اهل زمانه هیچ دانی چه كنی/

باید كه بدل تخم محبت كاری

آن كن كه بخویشتن روا می داری

30- «عباس حقانی پناه»، شاعر ادیب، عارف متخلص به «پناه» و لقب طریقتی او «محبوب علی» بوده و در اثر تصادف كشته شد و در باغ رضوان مدفون گردید. 1 / 31-ادیب و شاعر معاصر آقای فضل الله اعتمادی متخلص به «برنا» جهت او مرثیه و ماده تاریخ گفته كه در روزنامه هفتگی نوید اصفهان شماره (211) در 28مهر ماه 1371ش به چاپ رسیّده است. ماده تاریخ آن این است:

بسوی وادی امن و مقام حقانی

پناه برد به محبوبش

ص: 474

از جهان عباس2/

31-«عباسعلی دارویی» فاضل نویسنده از خدمتگزاران به شعر و ادب. پس از فوت میرزا محمد علی مكرم، مدیر روزنامه صدای اصفهان، مدتی سرپرستی آن روزنامه را به عهده گرفته و آن را منتشر می نمود. در ربیع الاول سال 1411ه. ق وفات یافت. 32-«عبدالرسول رسولی گزی» قاضی دادگستری، فوت دوشنبه 7جمادی الاولی سال 1411ه. ق 33-«عبدالرسول منتصر» شاعر ادیب متخلص به «حقیقت»، كارمند بازنشسته بانك ملی ایران و كارشناس رسمی حسابداری دادگستری در اصفهان. وی در روز شنبه 5 ذیقعده 1410ه. ق فوت كرد. این سه سطر شعر جزو قطعه ای از اشعار او در اعلامیه مراسم هفته او به چاپ رسیّده است.

شدم سخت درمانده از كرد خویش

بكردم همی روز و شب را تبه/

حقیقت ره رادمران بگیر

پشیمان زكردار و گشتم پریش/

سراسر بود نامه ام پرگنه

تو تا زنده ای دست افتاده گیر

34-«مرحوم عبدالكریم بصیری» فرزند حاج محمدرضا فرزند محمد رحیم خوشنویس فرزند آقا غلامعلی، خطاط معروف اصفهانی (1200-1269ه. ق) فرزند محمد رحیم. در اواخر سال 1316 قمری متولد و تا حدود سی سالگی به كسب علوم و معارف جدید و قدیم پرداخته سپس در ادارات دولتی استخدام و در این اواخر بازنشسته شده و سرانجام این شاعر ادیب در ماه رجب سال 1409ه. ق وفات یافته، در گورستان باغ رضوان مدفون گردید. در شعر از اساتید به شمار می رفت و در انجمن های مرحوم شیدا، ادیب فرهمند، كمال و برخی دیگر از انجمن های شعر و ادب شركت می نمود. دارای ذوقی سرشار و طبعی قادر بود و «بصیر» تخلص می كرد. از اشعار اوست:

به مكتب در نخستین روز استاد

كه برگیرم به دست

ص: 475

راست خامه/

زكج رفتن نگهدارم قلم را

زسطر راست، خامه سرنپیچد/

پذیرفتم زجان حرف ولی را

نوشتن راست از اول به دستور/

از اول راستی شد نقش خاطر

نوشتن را بمن داد این چنین یاد/

زدست (*) راست بنویسم به نامه

به خط راست بنویسم رقم را/

سر از رسم و ره مسطر نپیچد

نوشتم راست حرف اولی را/

بجز این ره نپویم تا لب گور

چه نقشی بُد از این بهتر بآخر

(*) (ر. ك:

از مرحوم آیت الله حاج سیّد محسن حكیم طباطبایی اجازه داشته، پس از نیل به مقامات عالیه علم و كمال در اصفهان به اقامه جماعت در مساجد حریری ها در محل دردشت، مسجد حاج علی در بازار و بالاخره پس از فوت پدر علاّمه اش در مسجد جامع اصفهان می پرداخت. در ایام تحصیل صبح و بعدازظهر در مدرسه كاسه گران سطوح فقه و اصول تدریس می نمود و عده ای از طلاب از محضر او مستفیض می شدند. مرحوم ابطحی عالمی خلیق و مهربان، خوش محضر و نكته دان، دارای محفوظاتی زیاد و حاضر الذهن بود. وی در صبح روز سه شنبه 11ماه صفر سال 1410ه. ق در اصفهان وفات یافت و در باغ رضوان مدفون گردید. رحمة الله علیه 37-«مرحوم میرزا علی خلیلیان» فرزند عبد المحمود، شاعر ادیب متخلص به «رجاء» در سال 1317 قمری متولد گردیده، پس از آنكه اندك تحصیلی نموده به كسب و كار اشتغال جسته، در اغلب انجمن های ادبی اصفهان همچون انجمن شیدا، انجمن شیدا، انجمن ادیب فرهمند، انجمن پروانه، انجمن كمال شركت می نمود. دیوان اشعار او چاپ شده است. وی در ذیقعده 1411ه. ق در اصفهان وفات یافته، در باغ رضوان در قطعه «نام آوران» كه جهت دفن شعراء و نویسندگان اختصاص یافته، دفن گردید. 38-«محمدعلی اولیاء» مدیر روزنامه اولیاء از نویسندگان و خدمتگزاران به مطبوعات، فوت او در رمضان المبارك 1412ه. ق می باشد. 39-«حاج میرزا محمدعلی ربانی» فوت جمعه 22شوال المكرم، 1410ه. ق، وی از علماء و روحانیون بود. 40-«حاج سیّد محمدعلی طباطبایی فانی زوّاره ای» فاضل ارجمند، از كارمندان صدیق اداره آموزش و پرورش اصفهان. سال ها در مدارس این شهر به تعلیم و تربیت نوآموزان اشتغال داشت

ص: 477

سپس به اداره منتقل گردیده و چندین سال ریاست حسابداری را برعهده داشت تا سرانجام بازنشسته شد. وی به تصوف و عرفان روی آورده و به تصفیه نفس پرداخته و در این اواخر از طرف آقای حاج سلطان حسین آقا تابنده رضا علیشاه گنابادی به عنوان شیخ صوفیه اصفهان تعیین گردید و به ارشاد و هدایت مستعدین پرداخت. سرانجام در ماه رجب1409ه. ق وفات یافت، در باغ رضوان مدفون شد. رحمه الله علیه. 41-«حاج شیخ غلامحسین تسلیمی» از علماء بود و در ذیقعده سال 1409ه. ق وفات یافت. 42-«فضل الله ضیاء نور» فاضل ادیب از دبیران دانشمند اداره آموزش و پرورش اصفهان كه سال ها در دانشكده ادبیات دانشگاه اصفهان تدریس می كرد. در اصفهان خدمت جمعی از بزرگان علم و دانش همچون مرحوم شیخ محمدعلی عالم حبیب آبادی و مرحوم آیت الله حاج آقا رحیم ارباب و مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی و غیره تحصیل نموده، دانشمندی پرمایه و استادی كامل بود. در اخلاق و صفات انسانی نیز فردی شایسته و دوستی مهربان و پاكدل بود. وی در ربیع الثانی سال 1406ه. ق در اصفهان وفات یافت. پدرش واعظ صالح مرحوم حاج آقا رضا فرزند حاج عبدالحسین نیز از فضلاء اهل منبر اصفهان بود و در محرم سال 1406ه. ق در این شهر وفات یافت. رحمه الله علیهما. 43-«فضل الله امینی» ادیب و نویسنده، متوفی در ماه شعبان المعظم 1410ه. ق (اسفندماه 1369ه. ش) 44-«سیّد فخر الدین امامی» فرزند مرحوم حاج آقا میرزا امامی، نقاش مینیاتوریست پدرش از اساتید فن و مفاخر هنری اصفهان بلكه ایران بود و پسر نزد پدر هنرمند خود فن نقاشی و مینیاتور را آموخت و

ص: 478

تكمیل نمود و در اصفهان سال ها به استادی و مهارت شهرت داشت. چندین سال در اداره آموزش و پرورش خدمت كرد لكن محیط را جهت شكوفایی هنر و قدرت نمایی مناسب ندیده، از شغل دبیری نقاشی استعفاء داده به طور آزاد مشغول كار گردید. وی در ربیع الاول سال 1412ه. ق وفات یافت. 45-«كریم نیك زاد حسینی شهركردی» فرزند سیّد محمدتقی ادیب نویسنده، در حدود سال 1324ه. ق در شهركرد متولد گردید. سال ها در موطن خود و اصفهان پس از انجام تحصیلات، در آموزش و پرورش خدمت كرده و در سال های آخر در اداره باستان شناسی (میراث فرهنگی) خدمت می كرد. كتب چندی تألیف نموده كه از آن جمله است: 1-تاریخ و جغرافیای اجتماعی چهارمحال 2-جغرافیا و تاریخ چهارمحال و بختیار 3-شناخت سرزمین بختیاری. مرحوم نیك زاد در این كتاب ها حدّ اعلای تحقیق و بررسی را به كار برده و كتابی ارزشمند در موضوع خود به یادگار گذاشته است. سرانجام در شعبان 1410ه. ق پس از یك بیماری سخت وفات یافت. مرحوم نیك زاد پس از بازنشستگی، چندین سال در روزنامه «اصفهان» به مدیریت مرحوم امیر قلی امینی كار می كرد. وی از دوستان قدیمی و صمیمی نویسنده بود، خدایش رحمت كند. 46-«سیّدكمال الدین طالقانی» فرزند مرحوم حاج سیّد علی بن عبدالوهاب بن سیّد حسین حسینی اصفهانی، ادیب فاضل و نویسنده. از دبیران دانشمند اداره آموزش و پرورش اصفهان، سال ها در مدارس دینی اصفهان نزد اساتید بزرگوار تحصیل نموده سپس در مدارس جدید به تكمیل معلومات و تحصیلات خویش پرداخته با اخذ لیسانس به خدمت وزارت فرهنگ وارد شد. سال ها در دبیرستان های اصفهان تدریس نموده و سپس دبیرستان «ابن سینا» را تأسیس

ص: 479

كرد و با كمال سعی و جدیت در تعلیم و تربیت دینی و اجتماعی جوانان اهتمام نمود. سرانجام در دهه اول ذی الحجة الحرام سال 1408ه. ق در اصفهان وفات یافت. كتب زیر از تألیفات اوست: 1-آئین سخن 2-آئین نگارش 3-اصول دستور زبان فارسی 4-املاءهای امتحانات نهایی 5-تست فارسی و لغات متشابه 6-راهنمای زبان فارسی 7-فرهنگ مشتعل 8-مختصر دستور زبان فارسی. عموم این كتاب ها برای دبیرستان ها تألیف شده و به چاپ رسیده و مورد استفاده دانش آموزان قرار گرفته است. 47-«سیّد كمال كلوشانی» فرزند سیّد محسن طباطبایی، در اواخر سال 1305 خورشیدی متولد گردیده، اندكی تحصیل نموده و مدتی در مدارس تدریس می نمود. سرانجام شغل آزاد خیاطی را بر استخدام دولتی ترجیح داده، تا آخر عمر به این كار اشتغال داشت. قسمتی از دیوان اشعارش با تخلص «حقیر» به چاپ رسیده است. وی در 11رجب سال 1411ه. ق وفات یافت. 48-«مرحوم دكتر مجتبی دهباشی» از فضلاء و دانشمندان اصفهان بود. فوت وی در اوایل جمادی الاولی سال 1410ه. ق اتفاق افتاد. 49-«حاج سیّد مجتبی كیوان» فرزند مرحوم حاج سیّد محمدحسینی معروف به حاج زرگر باشی. وی از محترمین تجار اصفهان و به زهد و تقوی و صداقت و پاكدامنی معروف بوده و هر سال در دهه اول محرم در منزل خود واقع در كوچه شمس آباد (این كوچه حدفاصل خیابان طالقانی و شیخ بهایی قرار دارد) اقامه مجلس سوگواری جهت حضرت سیّدالشهداء علیه السلام می نمود و از مجالس پرشور و با حقیقت به شمار می رفت و تا كنون قریب یكصدسال است كه این مجلس با همان شكوه و عظمت برقرار می شود و مردم اصفهان عموماً و اهالی محلات شمس آباد و چهار سوق

ص: 480

شیرازی ها به ویژه، اعتقادی كامل به آن داشته و دعا و زیارت و عزاداری در آن مجلس را قبول درگاه حضرت حق جل و علا می دانند. مرحوم حاج سیّد مجتبی از دانشمندان و فضلاء اصفهان و از اساتید فن شعر و ادب محسوب می شود و «كیوان» تخلص می نمود. وی دانشمندی خلیق و ادیبی شفیق و شاعری استاد و در كلیه انواع شهر از قصیده و غزل و قطعه و رباعی ماهر بود. او دوستدار و ستایشگر خاندان عصمت و طهارت بود. آثار او در روزنامه ها و مجلات و كتاب های تذكرة الشعراء به چاپ رسیده است. مرحوم كیوان پس از اتمام تحصیلات قدیم و جدید وارد خدمت آموزش و پرورش گردیده و مدتی ناظم دانش سرای مقدماتی اصفهان بود. سپس به خدمت بانك ملی ایران درآمد و آخرین پست او در بانك، معاونت آن مؤسسه بود. در برخی از انجمن های ادبی اصفهان شركت نموده و جزو اساتید انجمن ها محسوب می شد. مرحوم كیوان در سال 1291 شمسی (1330ه. ق) در اصفهان متولد شد و در عصر جمعه 10 شعبان سال 1412ه. ق در اصفهان به عارضه سكته وفات یافته و با تشییع شایسته در باغ رضوان مدفون گردید. رحمة الله علیه، كتب زیر از آثار مرحوم كیوان می باشد: 1-«چهلچراغ» مجموعه چهل قصیده از چهل نفر شاعر، (مطبوع). 2-«دیوان غزلیات». 3-«دیوان كیوان». 4-«سری بر خاك» سفرنامه مكه معظمه و مدینه طیبه، (منظوم). 5-«قند مكرر». 6-«گاهنامه». 7-«گل و خار» مجموعه اشعار مذهبی. 8-«نغز و پر مغز» 50-«حاج شیخ محمد وثیق» از فضلاء، فوت دوشنبه 26 ذیقعده الحرام سال 1411ه. ق. 51-«حاج آقا محمد شفیع زاده خوئی» فرزند میرزا محمد شفیع از

ص: 481

فضلاء و كارمندان شایسته و صدیق دولت. سال ها پس از تحصیل در مدارس قدیم و جدید، در دوائر مختلف دولتی و شهرهای چندی خدمت كرده و آخرین محل كار او، معاونت بانك ملی ایران بود. خاطرات زندگانی خود را مرقوم داشته كه اگر به چاپ برسد جهت اطلاع از وضع عمومی كشور در اواخر عهد قاجاریه و زمان حكومت رضاخان و پسرش محمدرضا بسیار مفید خواهد بود. در ماه صفر سال 1407 قمری پس از 93 سال عمر با عزت و احترام و خدمت صادقانه وفات یافت. رحمة الله علیه 52-«مرحوم محمد سپاهانی» فرزند مرحوم آقا شیخ عزیزالله بن شیخ محمدحسین بن عزیزالله بن حسن بن علامه فقیه حكیم عارف فیلسوف آقا محمد بید آبادی، شاعر و ادیب متخلص به «شیوا»، در سال 1287 شمسی (سال 1325 قمری) در اصفهان متولد گردید. پس از طی دوران دبیرستان، مدتی مدیریت چاپخانه امامی اصفهان را برعهده گرفته، در دوره دوم مجله دانشكده اصفهان به مدیریت مرحوم میرزا عباس خان شیدا سردبیری مجله را چندین شماره به عهده گرفته، سال ها در مشاغل مختلف خدمت كرد. سرانجام مؤسسه كتابفروشی كتابسرا را تأسیس نمود. مرحوم سپاهانی از جمله افراد فعال و كوشا و خدمتگزار بود كه پس از عمری خدمت در سال 1409ه. ق در اصفهان وفات یافت. از اشعار اوست:

از علم بی عمل چه توان داشت انتظار

خواهی زعلم بهره بری در زمان خویش/

گندم زآب و دانه نروید به شوره زار

بگذار در طریق عمل گام استوار/

53-«دكتر سیّدمحمد ابن الشهیدی» فرزند مرحوم آقا سیّد مؤمن حسینی، از پزشكان متدین و در فن خود استاد و ماهر، در

ص: 482

اصفهان متولد گردیده و تحصیلات خود را در اصفهان و تهران به پایان رسانیده پس ار دریافت دكترا در پزشكی به اصفهان مراجعه نموده و تا آخر عمر با كمال شفقت و مهربانی و دلسوزی از بیماران عیادت و مداوا نموده و سال ها در دانشكده پزشكی اصفهان استاد بوده و دانشجویان پزشكی را علاوه بر تدریس دروس لازم، به دیانت و امانت و خدمت به جامعه مسلمین تشویق می نمود. وی فردی دیندار و در امر دین متعصب و فداكار و در نزد عموم طبقات اجتماع محبوب و مورد احترام بود. سرانجام در دوم رجب سال 1412ه. ق وفات یافت. 54-«سرهنگ محمود زاهدی» رئیس اسبق اوقاف اصفهان. (وی آخرین رئیس اداره اوقاف اصفهان در رژیم پهلوی بود) در موقع تصدی او در این مقام، خدماتی به موقوفات اصفهان انجام داد. ضمناً چندین باب مسجد نیز در اصفهان بنا كرد از آن جمله: 1-خیابان مطهری (این مسجد اكنون در خیابان مطهری روبروی پل ابوذر و به نام «مسجد انقلاب» مشهور است. ) 2-دروازه تهران (این مسجد اكنون به نام «مسجد الرضا» در ابتدای كوچه ای به همین نام در خیابان خرم واقع است. ) 3-در كوچه شله رنگ كن ها زمینی بود كه سال ها خرابه و متروك بود و در دیوار آن سنگ لوحی بود كه فردی آن جا را جهت مسجد وقف نموده بود. به همت مرحوم سرهنگ زاهدی آن جا نیز ساخته شد. محل آن مقابل منزل مرحوم آیت الله ارباب قرار داشت، گنبد مسجد لنبان نیز از آثار او می باشد. دو جلد كتاب به نام «تاریه اوقاف اصفهان» و «سپاسگزاری از مردم متدین اصفهان» نیز كه مرحوم

ص: 483

عبدالحسین سپنتا نوشته است را از محل اوقاف به چاپ رسانید. در موقعی كه در ارتش خدمت می كرد نیز مجموعه ای به چاپ رسانید. در اوائل محرم الحرام سال 1412ه. ق وفات یافت. 55-«حاج شیخ مرتضی مظاهری» فرزند مرحوم محمدحسن بن محمد ابراهیم عالم، عامل كامل، فقیه نبیه، مجتهد زاهد بارع. از علماء و مجتهدین اصفهان در شب دوم جمادی الاولی سال 1316 قمری متولد و در اصفهان و نجف در خدمت اساتید بزرگوار و مجتهدین و مدرسین آن حوزه ها چون: 1-آقا سیّد ابوتراب خوانساری 2-آیت الله آقا سیّد ابوالحسن مدیسه ای اصفهانی 3-آقا سیّدابوالقاسم دهكردی 4-شیخ جواد بلاغی 5-آخوند ملا محمدحسین فشاركی 6-آقا میرزا محمدحسین نائینی 7-حاج میرمحمد صادق خاتون آبادی 8-آقا ضیاءالدین عراقی 9-ملا عبدالكریم گزی تلمذ كرد. مرحوم آقای مظاهری پس از وصول به مقامات عالیه و اجتهاد و اخذ اجازات روایتی و اجتهاد از اساتید بزرگوار خود و مرحوم علامه محقق متتبع حاج شیخ آقابزرگ طهرانی، به اصفهان مراجعه نموده و به درس و بحث و اقامه جماعت و امر به معروف و نهی از منكر و تألیف و تصنیف كتب پرداخت كتب زیر از تألیفات اوست: 1-«آداب الدعاء و متخب الادعیه» 2-«احسن اللغه» 3-«تقویم شرعی» 4-«الحجه علی ذوی النهی فی حرمه حلق اللحی» 5-«الفوائد الغرویة» در متفرقات 6-«قلع الغیبه» 7-«مخزن المعانی» 8-«المعارف الرجالیه» در مقدمات علم رجال» 9-«مَقبِس الیاقوت» در فضل سكوت 10-«نصیحت نامه» 11-«نهایة المأمول» در شرح كفایة الاصول، دو جلد. این كتاب ها همگان به چاپ رسیده است و قریب پانزده رساله استدلالی در مباحث فقه و اصول و تقریرات اساتید خود غیر مطبع دارد. مرحوم حجةالاسلام مظاهری پس از یك عمر خدمت

ص: 484

به اسلام و قرآن، در شش ذی الحجةالحرام سال 1409ه. ق وفات یافت. رحمة الله علیه 56-«سیّد مرتضی قائمی» فرزند مرحوم سیّد علی خیام. از كارمندان صدیق و مؤمن و فعال اداره آموزش و پرورش اصفهان. در سال 1297ه. ش (مطابق سال 1336 قمری) در اصفهان متولد گردید. پس از تحصیل در مدارس اصفهان و انجام خدمت نظام وارد اداره آموزش و پرورش شده و از آموزگاری شروع كرده و سپس به اداره منتقل شده و به ترتیب ریاست دائره اطلاعات و انتشارات فرهنگ اصفهان، روابط عمومی اداره كل آموزش و پرورش را به عهده داشت. ضمناً مدتی در روزنامه «اصفهان» به عنوان مدیر داخلی خدمت كرد و امتیاز روزنامه ای داشت. ضمناً مدتی در روزنامه «اصفهان» به عنوان مدیر داخلی خدمت كرد و امتیاز روزنامه ای به نام: «سرباز» را در سال 1329ه. ش گرفته و چندین شماره از آن را نیز منتشر ساخت. وی علاوه بر خدمات فرهنگی و نویسندگی، خط نستعلیق و شكسته را نیز خوب می نوشت. از آثارش «چندین شماره نشریه فرهنگ استان اصفهان» و مقالاتی با امضاء مستعار: «پیوند» در روزنامه های اصفهان به چاپ رسده است. علاوه بر این خاطرات خود را در مدت خدمت در فرهنگ طی چندین مجلد نوشته كه اگر روزگاری به چاپ برسد كتابی ارزنده و مفید خواهد بود. وی جُنگی از كلمات قصار و مطالب شنیدنی و خواندنی به نام: «برای دل خویش» نوشته است. مرحوم قائمی در اوائل محرم الحرام سال 1412ه-. ق در اصفهان وفات یافت. مرحوم حاج سید مجتبی كیوان در مرثیه و ماده تاریخ فوت او گوید:

غره ماه محرم رفت و آمد هم زمان

سال

ص: 485

فوت قائمی تا ثبت در دفتر شود/

یكهزار و سیصد و هفتاد شمسی ماه تیر

سوك سالار شهیدان با عزای قائمی/

گفت با من دوستی از اصدقای قائمی

جان به جانان داد سیّد مرتضای قائمی

57-«مهندس سیّد مصطفی شاه علائی» فرزند مرحوم آقا سیّد محمد صدر الواعظین حسینی اصفهانی از اعقاب شاه علاءالدین محمد شهشهانی، در سال 1327 قمری (1288 شمسی) در اصفهان متولد گردید. وی در اصفهان و تهران تحصیل نموده پس از گرفتن دیپلم به دانشكده حقوق وارد گردیده و پس از دو سال آن جا را ترك و در دانشكده كشاورزی كرج وارد گردید و از آن جا فارغ التحصیل گردیده و مهندس كشاورزی شد. در انجمن ایران و امریكا در رشته زبان فارغ التحصیل گردیده مشاغل عدیده به عهده داشته. سرانجام در اول جمادی الاولی سال 1410 قمری در تهران وفات یافت. جنازه او به اصفهان منتقل شد و در باغ رضوان مدفون گردید. كتب و رسائل زیر از آثار او به چاپ رسیده است:

1-«آفات درخت گیلاس» 2-«پسته و بادام و گردو و اهمیت آنها» 3-«حشرات مفید به حال كشاورزی» 4-«خواص بیماری ها و آفات گلابی» 5-«داستان های شرقی»، ترجمه از فرانسه 6-«درخت چای و تاریخچه كشت آن» 7-«درخت خرما و فوائد آن» 8-«درخت سیب» 9-«دستور زراعت زعفران» 10-«رازك و سودهای آن» 11-«گیاه های بافتنی» (شاهدانه و موارد استفاده آن در پزشكی و غیره) 12-ملخ و غیره، برادر ایشان فاضل ارجمند گرامی مرحوم آقا مرتضی شهشهانی متولد 1316ه. ق فوت 1410ه. ق مدفون در باغ رضوان است. افراد یاد شده از فضلاء و ادباء و نویسندگان و شعراء و علماء و مجتهدین اصفهان بودند كه

ص: 486

در سال های اخیر وفات یافته و در باغ رضوان مدفون شدند (مدفونین نامبرده شده، در قطعه های مختلف باغ رضوان دفن شده اند) و شمار زیادی نیز علاوه بر 45 قطعه، قطعه ای در غرب باغ رضوان به نام «گلشن نام آوران» به مساحت 12 هزار متر مربع برای دفن معاریف و بزرگان دین و دانش و هنر تأسیس گردیده است كه تا تاریخ 30 / 5 / 79سی و پنج نفر از مشاهیر علم و دانش و هنر به شرح ذیل در آن دفن شده اند: 1-«مرحوم سیّدحسین عریضی» متوفی 21 / 1 / 70ش. 2-علی خلیلیان متوفی 14 / 2 / 70 از شعرای معاصر متخلص به «ارجاعء». 3-«عباسعلی پناه» متوفی 11 / 6 / 70ش از شعرای معاصر. 4-«سیّد حسین مستحسن» متوفی 1 / 8 / 70 از شعرای معاصر. 5-«خانم زهره قاسمی فرد» شاعره، متوفی 7 / 10 / 67. 6-«حسین فتوحی» متوفی 30 / 4 / 72 محقق و مدرس دانشگاه. 7-«جواد چاهی چی» متوفی 24 / 6 / 72. 8-«علی اصغر صیفی» متوفی 9 / 7 / 72 از شعرای معاصر. 9-«حبیب اله یزدخواستی» متوفی 24 / 10 / 72، نقال. 10-«محمد مصدق زاده» متوفی 15 / 2 / 73 از هنرمندان كاشیكار. 11-«حسین خوش نویس» متوفی 10 / 8 / 73، هنرمند. 12-«بتول ابوعطا» متوفی 6 / 1 / 74 همسر مرحوم امیر قلی امینی. 13-«مرتضی محمدی نژاد» متوفی 11 / 1 / 74 از شعرای معاصر متخلص به «كهتر اصفهانی». 14-«عباس بابا علی خواجویی» متوفی 22 / 5 / 74 از شعرای معاصر متخلص به «عشقی»، عضو انجمن ادبی پروانه. 15-«حسین خمسه» متوفی

ص: 487

8 / 6 / 74، هنرپیشه. 16-«احمد میرعلایی» متوفی 2 / 8 / 74، نویسنده. 17-«حسین ساغرزاده» متوفی 8 / 11 / 74، هنرمند. 18-«غلامرضا آقا ابراهیمیان» متوفی 6 / 7 / 75، هنرمند گره ساز. 19-«حسن بهنیا» متوفی 23 / 9 / 75، شاعر و ادیب. 20-استاد فرزانه «منوچهر قدسی» متوفی 1 / 9 / 75، ادیب، هنرمند و استاد دانشگاه. 21-«حسن پورصناعی» متوفی 5 / 10 / 75، هنرمند و ریاضیدان. 22-«عزیزالله عطریان» متوفی 16 / 10 / 75، هنرمند قلمكار. 23-«جلال قدسی» متوفی 13 / 1 / 76، نویسنده. 24-«حاج سیّد محمد مرندی» متوفی 13 / 2 / 76، هنرمند. 25-«جلیل گل ریز خاتمی» متوفی 2 / 4 / 76، استاد خاتم ساز. 26-«سیّد رسول جاور» متوفی 25 / 4 / 76، شاعر معاصر متخلص به «جابر». 27-«آقا جواد عریضی» متوفی 5 / 8 / 76، مؤلف. 28-«حجةالاسلام و المسلمین استاد حاج حبیب الله فضائلی» متوفی 13 / 8 / 76، وی تحصیلات حوزوی و دانشگاهی داشت و در فقه، ادبیات و عرفان و تفسیر دست توانایی داشت. در سفر حج در سال 63ش او را اهل ذكر و متخلق و شیفته خاندان رسالت یافتم. وی سرآمد خوشنویسان اصفهان در عصر حاضر بود و همه خطوط را با مهارت می نوشت و از تاریخچه و مبانی نظری خط و خطاطان مشهور آگاهی كامل داشت. از جمله آقار وی الف= «اطلس خط» تحقیق در خطوط اسلامی و استادان خط ب= «تعلیم خط» ج= «مرد آفرین روزگار» د= «بوستان خط» ه=" «گنجینه" الاسرار عمان سامانی» و= «اصحاب رس» ظ="نگارش" «قرآن مجید» ح= كتیبه های ایشان در آثار ایران

ص: 488

و برخی از كشورهای جهان. رحمه الله علیه 29-«استاد مسیح جلوه» متوفی 14 / 8 / 76، پزشك و استاد دانشگاه. 30-«غلامحسین فیض اللهی» متوفی 8 / 9 / 76، هنرمند میناساز. 31-«ابوالحسن سنِمار» متوفی 20 / 10 / 76، معمار آثار باستانی. 32-«آرمان بهرامیان» متوفی 28 / 12 / 76، متخصص ریاضی و نجوم. 33-«رضا ابوعطا» متوفی 25 / 3 / 77، هنرمند مینیاتور. 34-«محمد اعتزاری» متوفی 17 / 1 / 78.

35-مرحوم «حاج حسن شفیعی» فرزند قدمعلی، در سال 1304ش دیده به جهان گشود. وی تحصیلات عادی را نزد حاج میرزا علی آقا شیرازی، حاج آقا رحیم ارباب، حاج آقا صدرالدین كوهپایی و آقامیرزا محمددرچه ای گذراند. آن عارف صمدانی پانزده سال از همراهان و یاران حاج میرزا علی آقا بود و سال های بسیار در منزل مسكونی خود به تدریس مشغول بود و مدتی را نیز در دانشگاه، اخلاق و نهج البلاغه تدریس می كرد. تألیفات ایشان عبارتند از: 1-«تجلیل فضیلت»، ترجمه و شرح نوشته های ابن ابی الحدید درباره امیرمؤمنان علیه السلام 2-«نور الیقین»، شرح طبه متقین 3-«بهجة الطالبین» منظومه منطق 4-كتاب كنز الرموز اثر میرحسین هروی در تربیت و اخلاق و سلوك و عرفان كه همراه با پنج غزل از مرحوم شفیعی در سال 1360ش چاپ شده است. 5-«دیوان اشعار فارسی». سرانجام این عارف بلند مرتبه در تاریخ 3 / 11 / 78 از دنیا رفت. (ر. ك زندگی نامه دست نویس آقای علی كرباسی زاده از شاگردان مرحوم شفیعی). از همین طبقات كه در طول این سال ها وفات یافته اند در قم و یا امامزادگان اصفهان مدفون گردیدند. البته عده دیگری را نیز باید متذكر می شدیم كه

ص: 489

به علت عدم آگاهی از فوت آنان و محل دفنشان ذكر نشده اند. از برای خود و جمیع مؤمنین طلب آمرزش می كنم. اللهم اغفرلی و لوالدی و لجمیع المؤمنین و المؤمنات. 36-«دكتر احمد مجتهدی» فرزند علی، متولد 1314ش. وی از خاندان مجتهدی تبریز بود كه به خدمت در اداره آموزش و پرورش اصفهان اشتغال داشت. نامبرده استاد گروه جغرافیای دانشكده ادبیات دانشگاه اصفهان بود و مدت پنج سال ریاست این دانشكده را برعهده داشت. از تألیفات وی «كلیات جغرافیای انسانی» چاپ مشعل و كتاب «شهرها و مسائل مربوط به آنها» چاپ مشعل و بیش از 20 مقاله علمی در باب جغرافیای انسانی در مجلات و همایش های علمی داخلی و خارجی می باشد. این دانشمند، فرهیخته و دلسوز و خیر و نیكوكار و خوش اخلاق سرانجام پس از سال ها خدمت روز پنج شنبه 10 شهریور ماه 1379ش مطابق با دوم جمادی الاولی سال 1421ه بدرود حیات گفت.

شایان توجه است باغ رضوان در زمینی به مساحت حدود 400 هكتار ایجاد شده است و شروع بهره برداری از آن در اردیبهشت 1363ش می باشد و امكانات آن هم اكنون دارای 45 قطعه برای دفن مردگان، فضای سبز بسیار عالی با انواع درختان و گل كاری زیبا، غسالخانه بهداشتی شیشه ای، سالن های متعدد ترحیم، مسجد، سقاخانه های متعدد، سرویس های بهداشتی متعدد، جاده های اصلی و فرعی مناسب، محوطه های اسباب بازی كودكان و توقف گاه های متعدد جهت خودروها می باشد. این گورستان را سازمان باغ رضوان با واحدهای مختلف فضای سبز، امور مالی، دفتر فنی، متوفیات و خدمات، انتظامات و روابط عمومی اداره می كند. از هنگام افتتاح گورستان باغ رضوان حدود 50 هزار نفر در آن دفن شده اند.

و در نقشه از چهار باغ عباسی پیروی شده است. خیابان چهار باغ عباسی در سال 1025 هجری زیباترین خیابانهای جهان بوده است به طوری كه شارع سیاح فرانسوی راجع به خیابان چهار باغ نوشته است این خیابان زیباترین معبری است كه تاكنون دیده یا شنیده ایم. سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان اقدام به تهیه معماری فاز 1 و 2 سازه و تاسیسات بدنه شرقی چهار باغ عباسی حد فاصل بازار هنر تا میدان هنر تا میدان امام حسین علیه السّلام به طول 538 متر و عرض 21 متر در زمینی به مساحت 11298 متر مربع در سه طبقه نموده است و طرح مذكور به تصویب شورای عالی فنی میراث كشور رسیده است و مجری اجرای پروژه مذكور كه شامل فضاهای تجاری و خدماتی است می باشد.

است.

تاریخی علیقلی آقا واقع شده و دارای دو راسته اصلی و بزرگ و یك راسته فرعی و كوچك و نیز یك چهارسوق با دهنه ای به قطر 10 / 11 متر و ارتفاع 27 / 11 متر در مركز می باشد.

بازارچه مسقف بوده و پوشش سقف آن طاق و چشمه و آجری می باشد. چهارسوق بازارچه در مركزیت آن آجری و به شكل هشت ضلعی می باشد كه نقش اتصال دهنده راسته های بازارچه و به عنوان مركز ثقل بازارچه عمل می نماید.

ساخته شده است و ارتفاع آن در حدود 14 متر و محیط آن 60 متر می باشد. از پایین به بالا در داخل چندین هزار حجره برای كبوتران از گل رُس ایجاد شده است. درب شمالی برج فقط سالی یكبار جهت خارج كردن كود باز می شده و جهت حفظ جان كبوتران در نیمه بالایی بدنه خارجی نوار صیقلی گچی دورتادور را فرا می گیرد و این ترفندی بوده است كه مار به برج راه نیابد.

1-برج كبوتر خانه 2-برج كبوتر آذر بهرام 3-برج كبوتر رهنان

های بعدی هنگام تعمیرات افزوده شده است. از سال 1379 مرمت حمام توسط سازمان نوسازی و بهسازی آغاز و تقریباً پس از چهار سال به منظور موزه مردم شناسی مورد بهره برداری قرار گرفت.

این حمام طی دوره های مختلف تغییر كرده و در حال حاضر در بخشهایی از راه گرمخانه تزئینی از كاشیكاری به صورت هشت و صابونك دیده می شود. حمام شیخ بهایی از نظر تاریخی و موقعیت قرار گرفتن در محور تاریخی شهر اصفهان وارزش و اهمیتی كه مردم نسبت به احیای حمام می دهند نیازمند طرح جامعه مرمتی است.

برای كاربری های جدید تأمین گردد. توسعه بنای كاروانسرا برای قبول فعالیت های جدید صرفاً از طریق اتصال مالكیت های همجوار با تركیب پر و خالی خود ادامه داده و با تحولات اقتصادی بازار و به علّت عدم دسترسی سواره كافی از حیض انتفاء افتاده اند در حال حاضر نیز ترجیح بر آن است كه این عناصر مجدداً با حفظ ماهیت كالبدی احیاء و به فعالیت های مناسب اختصاص یابند. بدنه میدان در هر صورت و به لحاظ گذشته تاریخی متشكل از عناصر ریز تجاری (حجره ها) بوده است. با تبدیل كاروانسرا به هتل و یا توسعه آن در تركیب با مالكیت های شمالی در هر صورت حفظ ماهیت عملكردی این بدنه به صورت واحدهای تجاری شایستی مخدوش گردد. همانگونه كه به لحاظ كالبدی یك نظم سلسله مراتبی بین اندازه و حجم عناصر تركیب یافته در ریزدانه های تجاری هستند و یا كاروانسراهای با ابعاد متوسط و كوتاه مرتبه كه در بین آنها خانه های كوچك قرار گرفته اند. همین نظم سلسله مراتبی قاعدتاً بایستی در عملكردهای جاری در فضاهای مذكور جریان یابد. بزرگ شدن یك قطب فعالیت كه بالطبع حجم رفت و آمد و ترافیك سواره، پیاده و تبعات بعدی آن ها نظم موجود میدان را بر هم زند و به عنوان رقیبی در مقابل جاذبه های عناصر تاریخی شاخص میدان مطرح گردد صحیح نیست.

دیوار كلیسای وانك بدنه سازی بیرونی را شامل می شود كه سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان اقدام به استحكام بخشی بنیادی و نماسازی مطابق با طرح اولیه نموده است.

علت تشكیل جلسات مشروطه خواهان اصفهانی در این خانه است. این خانه دارای دو بخش اندرونی بیرونی می باشد و در حدود 1500 متر مربع زیر بنا دارد. بیرونی شامل یك جبهه است كه شامل یك اتاق هفت دری زیبا و با شكوه است. بخش اندرونی شامل چهار جبهه زیبا و تقریباً پابرجاست كه قوسها قاجاری و پنجره های زیبای رنگی این چهار جبهه كاملاً مشهود است. تزئینات بكار رفته در این بنا شامل نقاشی به شیوه شیر و شكر گچ بری شده و پنجره های ارسی با شیشه های رنگی می باشد. مرمت این خانه زیبای تاریخی یكی دیگر از پروژه های سازمان نوسازی و بهسازی می باشد كه در سال جاری (1384) آغاز گردیده است.

فاضل سراب، 2-تكیه مادر شازده 3-تكیه میر، 4-تكیه ریزی 5-تكیه جعفر آباده ای، 6-تكیه بروجردی 7-تكیه سید العراقیین، 8-تكیه بیدآبادی 9-تكیه آغاباشی، 10-تكیه درویش عبدالمجید

آن و گفتن سرخی تو از من و زردی من از تو آغاز و سپس با صرف آجیل.. قاشق زنی و فالگوش ایستادن به نیت شنیدن صحبتی كه به فال نیك گرفته شود تا پاسی از شب ادامه می یابد

تكانی و آب و جاروی حیاط، خودش را حسابی تر و تمیز می كرد. به سر و دست و پایش حنای مفصلی می گذاشت و هفت قلم، از خط و خال گرفته تا سرمه و سرخاب و زرك آرایش می كرد. یل ترمه و تنبان قرمز و شلیته پرچین می پوشید و مشك و عنبر به سر و صورت و گیسش می زد و فرشش را می آورد می انداخت رو ایوان، جلو حوضچه فواره دار رو به روی باغچه اش كه پر بود از همه جور درخت میوه پر شكوفه و گل رنگارنگ بهاری و در یك سینی قشنگ و پاكیزه سیر، سركه، سماق، سنجد، سیب، سبزی، و سمنو می چید و در یك سینی دیگر هفت جور میوه خشك و نقل و نبات می ریخت. بعد منقل را آتش می كرد و می رفت قلیان می آورد می گذاشت دم دستش. اما، سر قلیان آتش نمی گذاشت و همانجا چشم به راه عمو نوروز می نشست. چندان طول نمی كشید كه پلك های پیرزن سنگین می شد و یواش یواش خواب به سراغش می آمد و كم كم خرناسش می رفت به هوا. در این بین عمو نوروز از راه می رسید و دلش نمی آمد پیرزن را بیدار كند. یك شاخه گل همیشه بهار از باغچه می چید رو سینه او می گذاشت و می نشست كنارش. از منقل یك گله آتش برمی داشت می گذاشت سر قلیان و چند پك به آن می زد و یك نارنج از وسط نصف می كرد؛ یك پاره اش را با قندآب می خورد. آتش

ص: 502

منقل را برای اینكه زود سرد نشود می كرد زیر خاكستر و پا می شد راه می افتاد. آفتاب یواش یواش تو ایوان پهن می شد و پیرزن بیدار می شد. اول چیزی دستگیرش نمی شد. اما یك خرده كه چشمش را باز می كرد می دید ای داد بی داد همه چیز دست خورده. آتش رفته سر قلیان. نارنج از وسط نصف شده. آتش ها رفته اند زیر خاكستر، آن وقت می فهمید كه عمو نوروز آمده و رفته و نخواسته او را بیدار كند. پیر زن خیلی غصه می خورد كه چرا بعد از آن همه زحمتی كه برای دیدن عمو نوروز كشیده، درست همان موقعی كه باید بیدار می ماند خوابش برده و نتوانسته عمو نوروز را ببیند و هر روز پیش این و آن درد دل می كرد كه چه كند و چه نكند تا بتواند عمو نوروز را ببیند؛ تا یك روزی كسی به او گفت چاره ای ندارد جز یك دفعه دیگر باد بهار بوزد و روز اول بهار برسد و عمو نوروز باز از سر كوه راه بیفتد به سمت شهر و او بتواند چشم به دیدارش روشن كند. پیر زن هم قبول كرد. اما هیچ كس نمی داند كه سال دیگر پیرزن توانست عمو نوروز را ببیند یا نه. چون بعضی ها می گویند اگر این ها همدیگر را ببینند دنیا به آخر می رسد و از آنجا كه دنیا هنوز به آخر نرسیده پیرزن و عمو نوروز همدیگر را ندیده اند.

به این مناسبت به گورستان می روند و خوراك می برند و به دیگران می دهند. زرتشتیان معتقدند كه: " روان و فروهر مردگان، هیچ گاه كسی را كه به وی تعلق داشت فراموش نمی كند و هر سال هنگام جشن فروردین به خانه و كاشانه خود برمی گردند ". یكی از صورت های برجا مانده این رسم، در شهر و روستا، به گورستان رفتن " پنجشنبه آخر سال " است، به ویژه خانواده هایی كه در طول سال عضوی را از دست داده اند. رفتن به زیارتگاه ها و " زیارت اهل قبور "، در پنجشنبه-و نیز، روز پیش از نوروز و بامداد نخستین روز سال-رسمی عام است. در این روز، خانواده ها سبزه، نان، حلوا و خرما بر مزار نزدیكان می گذارند و بر مزار تازه گذشتگان شمع، یا چراغ روشن می كنند.

و شگون، از روزگاران كهن، در همه خانه ها و در بین همه خانواده ها مرسوم است. در ایران كهن، " بیست و پنج روز پیش از نوروز، در میدان شهر، دوازده ستون از خشت خام بر پا می شد، بر ستونی گندم، برستونی جو و به ترتیب، برنج، باقلا، كاجیله (گیاهی است از تیره مركبان، كه ساقه آن به 50 سانتی متر است)، ارزن، ذرت، لوبیا، نخود، كنجد، عدس و ماش میكاشتند؛ و در ششمین روز فروردین، با سرود و ترنم و شادی، این سبزه ها را می كندند و برای فرخندگی به هر سو می پراكندند ". و ابوریحان نقل می كند كه: " این رسم در ایرانیان پایدار ماند كه روز نوروز در كنار خانه هفت صنف از غلات در هفت استوانه بكارند و از روییدن این غلات، به خوبی و بدی زراعت و حاصل سالیانه حدس بزنند. "امروز، در همه خانه ها رسم است كه ده روز یا دو هفته پیش از نوروز، در ظرف های كوچك و بزرگ، كاسه، بشقاب، پشت كوزه و... دانه هایی چون گندم، عدس، ماش و... می كارند. موقع سال تحویل و روی سفره "هفت سین" بایستی سبزه بگذارند. این سبزه ها را در خانواده ها تا روز سیزده نگه داشته، و در این روز زمانی كه برای " سیزده بدر " از خانه بیرون می روند، در آب روان می اندازند.

سفید رنگ هفت سین، از جمله، هفت روییدنی خوراكی است كه با حرف " س " آغاز می شود، و نماد و شگونی بر فراوانی روییدنی ها و فراورده های كشاورزی است-چون سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر، سركه، سمنو و مانند این ها-می گذارند. افزون بر آن آینه، شمع، ظرفی شیر، ظرفی آب كه نارنج در آن است، تخم مرغ رنگ كرده، تخم مرغی روی آینه، ماهی قرمز، نان، سبزی، گلاب، گل، سنبل، سكه و كتاب دینی (مسلمانان قرآن و زرتشتیان اوستا و... ) نیز زینت بخش سفره هفت سین است. این سفره در بیشتر خانه ها تا روز سیزده گسترده است.

شب نوروز و رشته پلو در روز نوروز رسم است، و شاید بتوان گفت كه غذای خاص نوروز در این منطقه است. " پلو " در شهرهای مركزی و كویری ایران (می توان گفت غیر از گیلان و مازندران در همه شهرهای ایران) تا چندی پیش غذای جشن ها، غذای مهمانی و نشانه رفاه و ثروتمندی بود. و این "بهترین" غذا، خوراك خاص همه مردم-فقیر و غنی-در شب نوروز بود. اگر نیك مردی در صد و پنج سال پیش در استرك كاشان، ملكی را وقف می كند كه از درآمد آن همه ساله برنج ابتیاع نموده از آخر خمسه مسترقه به تمام اهالی استرك، وضیع و شریف، ذكور و اناث، صغیر و كبیر، بالسویه برسانند "، بی گمان به این نیت بوده، كه در شب نوروز سفره هیچ كس بی "پلو" نباشد.

به ویژه برای كسانی كه نمی توانند كار روزانه را تعطیل كنند، ادامه دارد. تا زمانی كه "مسافرت های نوروزی" رسم نشده بود، در شهرها و محله هایی كه آشنایی های شغلی و همسایگی و "روابط چهره به چهره" جایی داشت، دید و بازدید های نوروزی، وظیفه ای بیش و كم الزامی به شمار می رفت. و چه بسا آشنایانی بودند-و هستند-كه فقط سالی یك بار، آن هم در دید و بازدید های نوروزی، به خانه یكدیگر می روند.

اسلام-خبر می دهند، از رعیت به پادشاهان حكمرانان، از پادشاهان و حكمرانان به وزیران، دبیران، كارگزاران و شاعران، از بزرگتران خاندان به كوچكتران، به ویژه كودكان. رسم هدیه دادن نوروزی را، ابوریحان بیرونی از گفته آذرباد، موبد بغداد چنین آورده: نیشكر در ایران، روز نوروز یافت شد، پیش از آن كسی آن را نمی شناخت. جمشید روزی نی ای دید كه از آن كمی به بیرون تراوش كرده، چون دید شیرین است، امر كرد این نی را بیرون آورند و از آن شكر ساختند. و مردم از راه تبریك به یكدیگر شكر هدیه كردند، و در مهرگان نیز تكرار كردند، و هدیه دادن رسم شد.

را چرب كند، در همه سال از بلاها سالم خواهد ماند. -هر كس بامداد نوروز، پیش از آنكه سخن گوید، سه مرتبه عسل بچشد و سه پاره موم دود كند از هر دردی شفا یاید.

-كسانی كه مرده اند، سالی یكبار، هنگام نوروز، "فروهر" آنها به خانه بر می گردد. پس باید خانه را تمیز، چراغ را روشن و (با سوزاندن كندر و عود) بوی خوش كرد. -كسی كه روز نوروز گریه كند، تا پایان سال اندوه او را رها نمی كند. روز نوروز باید یك نفر "خوش قدم" اول وارد خانه شود. اگر قصد مسافرت دارید پیش از سیزده سفر نكنید. روز چهاردهم سفر كردن خیر است.

تزئینات، كف آن شن ریزی و مسطح شد. از این زمان بود كه میدان برای انجام مسابقات و بازی های معمول آن عصر مانند چوگان و قاپوق اندازی مورد استفاده قرار می گرفت و سان و رژه سربازان و سپاهیان نیز در همین محل انجام می شد. دو ستون سنگی كه در جلو مسجد امام واقع شده و قرینه آنها نیز روبروی بازار قیصریه هستند بیانگر انجام بازی چوگان و سایر ورزش ها در میدان می باشند. «در گرداگرد كناره میدان نهری به عرض 3 متر و عمق 2 متر جریان داشت. در طول نهر ردیفی از درختان چنار بر رهگذران سایه می افكند. میدان روزها اغلب پوشیده از چادر دستفروشان بود و در طول روز افرادی از ملیت های مختلف نظیر انگلیسی، هلندی، پرتغالی، عرب، ترك، یهودی، ارمنی، روسی و هندی به این محل می آمدند». شبها نیز میدان به محل تردد بازیگران، شعبده بازان، خیمه شب بازان، بند بازان و قصه گویان تبدیل می شد.

به غیر از بناهای تاریخی چهارگانه كه در چهار سمت میدان قرار گرفته اند و به جز خیابان هائی كه از میدان می گذرند دور تا دور میدان را غرفه های دو اشكوبه احاطه كرده اند. این غرفه ها در آن روزگار به داد و ستد و تجارت اختصاص داشتند.

همچنان كه امروز همین كاربری حفظ شده و انواع صنایع دستی و منسوجات كار اصفهان در آنها به مسافران و گردشگران عرضه می شود. چهار طرف میدان، چهار بازار قرار گرفته كه به وسیله مغازه های داخل میدان به میدان مربوط می شوند. این بازارها در

ص: 511

روزگار صفویه هر یك به شغلی اختصاص داشت. بیشتر سیاحان و جهانگردانی كه از اصفهان مطلب نوشته اند بر شكوه و عظمت میدان نقش جهان تأكید كرده و از حضور سفرا و نمایندگان خارجی و سایر اتباع كشورهای دیگر در این میدان خاطراتی را ذكر كرده اند. به نوشته برخی از این سفر نامه ها، بسیاری از مذاكرات تاریخی كه بین دولتمردان ایران و فرستادگان خارجی انجام می شد در همین میدان صورت می گرفت. مقدمات احداث موزه بزرگ اسلامی در طبقه فوقانی میدان انجام شده و به زودی میدان بزرگ و با عظمت امام محلی برای نمایش و ارائه آثار اسلامی خواهد بود.

آنچه درباره میدان امام می توان گفت اینكه این اثر نفیس و با شكوه كه در دنیا از شهرتی چشمگیر و بی نظیر برخوردار است با مجموعه عناصر و عملكردهائی كه در نقش های سیاسی، مذهبی، اقتصادی، توریستی، و تفریحی داشته پیوسته در آسمان هنر و زیبائی ایران و جهان می درخشد. بطوری كه با جرأت می توان ادعا كرد كه این میدان همراه با فضاهای تكمیلی و عناصر مربوط به آن یعنی عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام، توحید خانه، سردر قیصریه و راسته بازارها به تنهائی با تمام زیبائی ها و جاذبه های جهانگردی ایران برابری می كند.

تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی

استاد علی اكبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است كه نام او در كتیبه بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفویه به نام های مسجد مهدیه، مسجد المهدی و در كتب و منابع و سفرنامه ها به نام های دیگر همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی نامیده می شد مسجد شاه نیز یكی دیگر از اسامی مسجد بود.

شهرت مسجد می افزایند. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد دو مدرسه قرار دارند كه اولی را به دلیل تعمیرات عصر ناصرالدین شاه قاجار مدرسه ناصری و دیگری را كه زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده مدرسه سلیمانیه می نامند. سنگ مشهور به سنگ شاخص كه در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سلیمانیه قرار دارد. محاسبه و تعبیه و نصب این سنگ از ابتكارات و ابداعات شیخ بهائی دانشمند بی نظیر عصر شاه عباس اول است. این سنگ شاخص ظهر شرعی را در طول چهار فصل سال نشان میدهد. (دو كتیبه ای كه در مدخل این مدرسه قرار دارند و به خط نستعلیق بسیار زیبا می باشند مربوط به زمان قاجار هستند).

مسجد دو شبستان وسیع ساخته شده كه مجموعه ای از ویژگی های معماری پیشرفته قرون 10 و 11 هجری را به نمایش می گذارند.

طبقه فوقانی كه در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه هائی است كه در دوران صفویه به محل زندگی طلاب علوم دینی اختصاص داشت. مسأله ای كه در مسجد امام جلب توجه می كند و اكثر سیاحان و جهانگردان نیز به آن اشاره كرده اند و معماران و مهندسین نیز آن را یكی از استادانه ترین شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعایت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست كرده اند كه با عبور از میان ایوان ورودی بدون آنكه احساس شود، نیم چرخی به سمت راست زده می شود.

در حقیقت معمار برجسته این اثر با یك زاویه 45 درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است. همانطور كه گفته شد كتیبه های موجود در مسجد علاوه بر آنكه شاهكارهای هنر خوشنویسی و بخصوص خط ثلث را به نمایش می گذارند برخی وقایع تاریخی را نیز بیان می دارند. بطور كلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفیع و ایوان های سر به فلك كشیده و شبستان های عالی و محرابهای نفیس و همچنین با طرح یكپارچه و متوازن خود از شاهكارهای بی نظیر و مسلم معماری زمان صفویه است. مسجدی كه در عصر خود از عجایب زمان بوده و در حقیقت نیز به دلیل زیبائی طرح، عظمت، ابعاد و شكوه و جلال كاشیكاری هایش چنین است و... ستاره درخشان هنر عصر صفوی است.

الله موقعیت: ضلع شرقی میدان امام سال تاسیس: 11 هجری قمری (دوره شاه عباس اول) معمار: استاد محمد رضا اصفهانی خطاط:علی رضا عباسی ساخت این مسجد 18 سال به طول انجامید.

عدم صحن و مناره كه در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفك بنا است تأیید می كند. عدم وجود صحن و مناره در مسجد شیخ لطف الله باعث شده تا رواقی پوشیده از كاشیكاری زیبا و استادانه و پركار فضای مسجد را به گنبد مربوط كند.

مسجد را شاه عباس اول به احترام و افتخار شیخ لطف الله جبل عاملی روحانی شیعه آن روزگار كه از لبنان به ایران آمده بود ساخته است. تا به عبادت اهل حرم و خود وی اختصاص داشته باشد. مدرسه ای نیز در كنار مسجد برای تدریس این دانشمند برجسته ساخته شد كه امروز اثری از آن نیست.

شاید به همین دلیل است كه جهانگردان اروپایی عصر صفوی كه هر بنائی را با كنجكاوی و موشكافی بازدید كرده اند كمتر از این مسجد مطلب نوشته اند و فقط پیتر و دولاواله به توصیف آن پرداخته است. اوژن فلاندن فرانسوی نیز در زمان قاجار درباره آن مطلب نوشته است. (یكی از سیاحان خارجی معتقد است به دلیل اختصاصی بودن مسجد كسی را به داخل راه نمیداده اند).

از ویژگیهای مسجد چرخش 45 درجه ای است كه از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش كه در اصلاح معماران سنتی ایران «پاشنه» نامیده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته كه به هیچ روی توجه بیننده را جلب نمی كند. این چرخش باعث شده تا بازدید كننده پس از گذشتن از مدخل تاریك و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.

گنبد كم ارتفاع مسجد حاوی

ص: 518

خطوط اسلیمی است كه به طرز باشكوهی بر زمینه خاكی رنگ گنبد گسترده شد، هماهنگی بی نظیری را در نقش و طرح و رنگ به نمایش می گذارد. محراب بی بدیل مسجد شیخ لطف الله كه تاریخ 1028 و امضاء محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی را بر خود دارد از شاهكارهای معماری و هنر اسلامی ایرانی است كه هر بیننده را به اعجاب و تحسین وامی دارد.

كتیبه خارجی گنبد به خط ثلث با كاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی حاوی سوره های قرآن كریم است. خطوط كتیبه های داخل گنبد مسجد را علیرضا عباسی و خطاط دیگری كه شهرت چندانی ندارد و نام او استاد باقر بنا است نوشته اند. مضمون این كتیبه ها آیات قرآنی و عبارت مذهبی است. علاوه بر آن خطوط بنائی با كاشی مشكی بر زمینه سفید آیات قرآنی كتابت شده است. در چهار گوشه داخل مسجد نیز بار دیگر آیاتی با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی با كاشی سفید معرق نوشته شده است. در ضلع شرقی و غربی مسجد شیخ لطف الله اشعاری به زبان عربی كه آن هم به خط ثلث است نوشته شده كه بنا به اظهار كارشناسان سراینده آنها شیخ بهائی است.

خطاط این كتیبه ها نیز باقر بنا است. در جلو مسجد حوض 8 گوش بسیار زیبائی وجود داشته كه پیوسته لبریز از آب بوده است. این حوض را در اواخر دوره قاجار خراب كرده اند. اگر چه اختصاصی بودن مسجد باعث شده كه سیاحان كمتری درباره آن مطلب بنویسند اما می توان ادعا كرد مسجد شیخ لطف الله در

ص: 519

عداد آثار شاخص و مشهور عصر صفویه است. وجود كتیبه های نفیس و طره های سردر كه در درون گلدان مرمرین جای می گیرند آنچنان زیبائی جاودانه در ذهن بیننده بیدار می كنند كه این یقین برای او حاصل می شود كه معماری این اثر الهامی بوده است. زیرا دارای حالت ویژه و منحصر بفرد نماز انسان با خداوند است.

استنباط می گردد كه كاخ عالی قاپو دروازه مركزی و مدخل كلیه قصرهائی است كه در دوران صفویه در محدوده میدان امام احداث شده اند. در حقیقت این بنا به مثابه یك ورودی بزرگ و با شكوه میدان امام را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند ركیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده و كاخ چهلستون و دیگر عمارات مربوط می كرده است.

فراز آن قرار گرفته است. در وسط این ایوان حوض زیبائی از مرمر و مس وجود دارد كه قرینه آن در تزئینات زیر سقف انعكاس یافته است.

این تالار از الحاقات كاخ است كه در دوران جانشینان شاه عباس اول بنا شده است. در پشت این ایوان تالار بزرگی است با اتاقها و طاقهای بسیار كه نقاشی های زیبائی بر دیوارهای آن مشاهده می شود. از ایوان كوچكی كه پشت این تالار است گنبد زیبا و ساده توحید خانه نمایان است. در دوران صفویه در شبهای جمعه گنبد محل تجمع صوفیان و دراویش بود. سالنی كه این گنبد بر فراز آن استوار است و اتاقهای اطراف آن در حال حاضر به كلاسهای درس دانشگاه پردیس اصفهان اختصاص دارد. اكثر جهانگردان و سیاحان خارجی و همچنین نمایندگان كشورهای مختلف این تالار را به منزله جایگاهی دانسته اند كه از آن مسابقات مختلف و بازیهای معمول آن عصر مثل چوگان بازی و غیره را تماشا می كرده اند. طبقات بعدی هر كدام شامل یك سالن بزرگ در وسط و چندین اتاق كوچك در اطراف هستند.

نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی به وسیله این اشكال مجوف گرفته شود و صداها طبیعی و بدون انعكاس به گوش برسند. «فرد ریچاردز» كه خود نقاش معروفی بوده و در اواخر عصر قاجاریه به ایران آمده درباره تزئینات گچبری این اتاق می نویسد: «... این تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی یكدیگر قرار گرفته اند...» گذشته از گذشت زمان كه متأسفانه به عالی قاپو لطمات فراوان زده است عوامل مخرب دیگر مانند حمله و استیلای افغانها و جنگ های مختلف و انتقال پایتخت از اصفهان و بی توجهی حكام بعد از صفویه خسارات جبران ناپذیری به بنا وارد آورده است.

در دوران قاجاریه عالی قاپو چند سال محل سكونت و كار ظل السلطان بود و او تغییراتی در كتیبه های آن داد. كتیبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی كه طی اشعاری به تعمیرات سال 1274 اشاره می كند مبین همین مطلب است.

در چهل ساله اخیر به دلیل آن كه خطر ویرانی كاخ عالی قاپو را تهدید می كرد و همچنین به علت توجه مردم و ارگانهای دولتی به میراث های فرهنگی، مرمت هائی توسط هیأت های متخصص داخلی و خارجی در آن انجام گرفته است.

بطور كلی بنای عالی قاپو به عنوان یك بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری است از هنر معماری دوران صفویه كه از فراز آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغییر و تحول 1000 ساله آن به خوبی نمایان است.

در را قیصریه می نامند از آن جهت كه از روی نمونه یكی از بناهای شهر قیصریه در آسیای صغیر تركیه امروز ساخته اند.

صورت فلكی اصفهان یا برج قوس است. توضیح اینكه در روزگاران كهن در میان ملل متمدن دنیا معمول بوده كه برای شهرهای معروف و مشهور خود طالع و زایچه ای قائل بشوند و پس از انتخاب اصفهان به پایتختی، برج قوس را برای طالع آن انتخاب كردند. بیشتر جهانگردان بازار قیصریه و سایر بازارهای اصفهان را توصیف كردند. شاردن كه سالها در اصفهان زندگی كرده به تفصیل از بازار قیصریه تعریف كرده و نامگذاری آن به قیصریه را به این علت می داند كه سردر این بازار را مثل یكی از بناهای قیصریه یا قیساریا در آسیای صغیر (تركیه امروز) ساخته اند. در دو طرف این سردر دو سكوی وسیع وجود دارد كه با سنگ یشم و سماق پوشانده شده و در آن روزگار زرگران و جواهر فروشان بساط خود را بر روی آنها گسترده و انواع زیور آلات و سكه های كمیاب را به خریداران عرضه می كرده اند. بر بالای سردر ساعت بزرگی نصب بود كه در جنگ با پرتغالی ها نصیب ایران شده بود. عمارت نقاره خانه نیز بر بالای سردر قیصریه ساخته شده بود. نقاره زنی و نقاره كوبی از قدیم در ایران متداول بود كه طلوع و غروب آفتاب را با نقاره اعلام می كردند. البته نقاره زنی و نقاره كوبی فقط به منظور اعلام طلوع و غروب آفتاب نبود چرا كه نواختن نقاره در میدان های جنگ برای آماده باش سربازان و تشجیع آنان به نبرد و به هنگام صلح و آرامش نیز در آئین های گوناگون و به مناسبت های مختلف متداول بود. در سمت راست عمارت قیصریه

ص: 525

محل ضرابخانه و در طرف دیگر كاروانسرای شاهی واقع شده بود. از سردر بازار قیصریه وارد مجلل ترین و بزرگترین بازارهای اصفهان می شویم این بازار كه به بازار قیصریه و شاهی نیز معروف بوده در روزگار صفویه مركز فروش پارچه های گرانبهاء بوده و نمایندگان كمپانی های خارجی در آنها حجره هائی داشته اند. در جلو سردر، حوض آب بسیار بزرگی وجود داشت كه امروزه اثری از آن نیست. در زمان حكومت قاجار و در روزگاری كه مسعود میرزای ظل السلطان حاكم اصفهان بود در جبهه های سردر قیصریه تغییراتی صورت گرفت و یك حاشیه كاشیكاری در امتداد سه جانب سردر اضافه شده است. بطور كلی مجموعه قیصریه كه شامل سردر و عمارت نقاره خانه و ضرابخانه و كاروانسرای شاهی است یكی از جاذبه های مشهور شهر اصفهان است كه اكثر قریب به اتفاق سیاحان و جهانگردان و مأمورین خارجی در خاطرات و سفرنامه های خود به تفصیل از آن سخن گفته اند. و اگر چه امروز از نقاشی های زیبای آن اثری در دست نیست اما سردر رفیع قیصریه و تالار فوقانی آن یادآور شكوه و عظمتی است كه اصفهان عصر صفوی دارا بوده و خاطره شكوفائی اقتصاد و هنر كشور ما را در اذهان زنده می كند.

از حقیقت آن آگاهی دارد!! و اكنون در سایه بی تدبیری مسؤولین و ریشخند و تمسخر خود ما ایرانیان، تبدیل به خرابه ای شده است!!

الهی دیگر برنخیزی و روی مردم نبینی تا صبح قیامت!»

و سپس بر همان حصیر كهنه و پرخاطره خوابید...

و اینگونه حاج میرزا آقاسی، در كربلا غریبانه درگذشت...

(دایرةالمعارف علم و مذهب، دكتر مهدوی اصفهانی، بخش "وزرای شیعه" - حاج میرزا آقاسی؛ با استناد به خاطرات و یادداشتهای محرمانه بانو عزّت الدّوله، همسر امیركبیر).

بدست آمده از كسبه و اهالی محلّ و بیش از همه، متولّی كنونی این چاه متروكه (كه اصل آن، قبل از بكارگیری سیستم آبكشی حاج میرزا آقاسی در عهد قاجار، مربوط به دوره صفویه بوده و متولّی حاضر نیز گویا از نسل ایشان باشد): كمی پایین تر از این چاه، كاروانسرای زیبایی وجود داشته كه محلی برای اتراق مسافرانی بود كه از راه دور به اصفهان میرسیدند و اولین جایی كه برای استراحت انتخاب میكردند، همین كاروانسرا بود؛ چرا كه در كنار این بنا، چاه حاج میرزا قرار داشت؛ چاه آبی كه با گاو از آن آب میكشیدند. این چاه، دو دلو داشت كه وقتی یكی از این دلوها، در ته چاه پر از آب میشد، دیگری بالای چاه تخلیه میشد. این چاه فواید بسیاری برای آن كاروانسرا داشت چرا كه آب مورد نیاز كاروانسرا از طریق این چاه، بسرعت برآورده میشد.

بعد از وفات حاجی آقاسی و محمدشاه قاجار، برای روشنائی فضای داخلی چاه حاج میرزا، از چراغ های پیه سوز، لامپا، گردسوز و فانوس زنبوری یا توری استفاده میكردند؛ اما پس از احداث كارخانه برق در زمان مرحوم مظفرالدّین شاه، برای روشن نگه داشتن فضای داخلی چاه از چراغ استفاده میشد.

در سال 1320ش (در عهد رضاشاه پهلوی) كه بخشهائی از میدان نقش جهان اصفهان، محلّ تجمّع و توقّف درشكه چیان بود؛ قسمتهائی از چاه حاج میرزا را نیز برای آبرسانی به این مكان اتراق آنها در نظر گرفتند؛ و این محل همچنان كاربری خود را حفظ كرده بود؛ بطوری كه سطل های آب از طریق دو گاو به بیرون كشیده میشد و از همین رو،

ص: 529

نیاز بسیاری از مسافران تشنه و درشكه چی ها را برطرف میكرد.

این بود خلاصه تاریخچه چاهی كه روزگاری از آب آن برای استفاده عموم بازاریان، درشكه چیان و مسافرانی كه از راه های دور میرسیدند، استفاده میشد؛ اما اكنون دیگر با پركردن این چاه از سیمان و آهك و گذاشتن درب چوبی بر روی آن، و تبدیل آن به یك خرابه، كمتر كسی را میتوان یافت كه از وجود چنین چاهی در اصفهان، در كنار این بنای تاریخی، مطّلع باشد!!

سجّادی)

كه به نقاط مختلف دنیا سفر كرده اند در مشاهدات خود مناره هائی را معرفی كرده اند كه در نقاط دیگر جهان همین خصوصیت را داشته اند. اما قدر مسلم اینكه منار جنبان اصفهان وجه تمایزی با سایر مناره های متحرك دارد و آن این است كه گذشته از حركت مناره ها سایر قسمت های بنا نیز حركت می كند. ارتفاع ایوان مقبره عمو عبدالله از سطح زمین بقعه 10 متر و ارتفاع هریك از دو مناره 5 / 7متر است. در این ایوان مزار عمو عبدالله قرار دارد و راه صعود به بام و مناره ها نیز به وسیله درگاه كوچكی است كه با پلكانی مارپیچ به بام مربوط می شود.

یكی از مناره های مشهور اصفهان كه شباهت كلی با مناره مسجد علی دارد مناره ساربان است. مناره ساربان در سه طبقه و بدون پایه ساخته شده است. ارتفاع مناره 54 متر است كه از قسمت بخش پائینی، بخش میانی و بخش فوقانی تشكیل شده است. مناره ساربان با آجر چینی برجسته و همچنین آجرهای تراشیده و كاشیكاری معرق به سبك خط كوفی ریحان تزئین شده است.

كتیبه های موجود در مناره ساربان سه عدد هستند كه با خط كوفی نوشته شده اند. این كتیبه ها در زمانی كه مورد بررسی یكی از محققین قرار گرفته سالم نبوده و عوامل جوی مانند سرما و گرما و تابش آفتاب اثر بسیار بر روی آن گذاشته بودند. به هر حال مفاد كتیبه اول كه با كاشی های آبی رنگ ساخته شده شامل عبارات مذهبی است. در دومین كتیبه كه آن نیز به كاشی آبی مزین است، آیه 33 از سوره فصلت آمده است. (این آیه در مناره سین نیز نوشته شده است). سومین كتیبه به خط كوفی مربع با آجر تراشیده بر زمینه ای از كاشی های آبی ساخته شده و در آن از پیامبر صلی الله علیه و آله و خلفای راشدین یاد شده است. این مناره تاریخ ندارد اما به دلیل شباهت بی اندازه آن با مناره مسجد سین از نظر تزئینات و همچنین از لحاظ معماری و نحوه نگارش كتیبه ها سال ساخت آن بین سالهای 525 تا 550 هجری قمری است.

مناره متشكل از سه بخش است كه از پائین به بالا نازكتر و كوتاهتر می شود ارتفاع مناره حدود 40 متر است دارای 4 كتیبه به خط كوفی است كه سه كتیبه با كاشی و یكی با آجر تراشیده شده است جالبترین مناره موجود در اصفهان مناره مسجد علی است سیاحان و جهانگردان و محققین بسیاری در باره آن مطلب نوشته اند. مشهورترین آنها پیترو دولاواله، ژان شاردن، اوژن فلاندن، پاسكال كُسْتْ، مادام دیولافوآ، پرفسور هرتسفلد و دیگران می باشند.

به هر حال برخی از محققین این مناره رفیع و زیبا را متعلق به هارون ولایت می دانند، در حال حاضر این مناره جزء مسجد علی است. اما آنچه محقق است اینكه این مناره در زمان سلجوقیان ساخته شده است. مناره مسجد علی متشكل از سه بخش است. كه از پایین به بالا نازكتر و كوتاهتر می شود ارتفاع مناره در حدود 40 متر است. مناره مسجد علی دارای 4 كتیبه به خط كوفی مربع است. سه عدد از این كتیبه ها با كاشی آبی رنگ و چهارمی كه پایین تر از سه كتیبه دیگر است با آجر تراشیده ساخته شده است. در سه كتیبه اول عبارات مذهبی به صورت تكرار نوشته شده اما در چهارمین كتیبه آیه 16 از سوره آل عمران آمده است. سال ساخت مناره مسجد علی دقیقاً معلوم نیست. اما كارشناسان سال ساخت آن را بین سالهای 515 تا 525 هجری قمری می دانند.

كه در ایران شناخته شده است ارتفاع 24 متر كه با پایه جمعاً 29 متر است تزئینات آجری است و به سه كتیبه مزین است كه دو تای آن به خط كوفی و یكی به خط نسخ است مناره چهل دختران در محله جویباره قرار گرفته و از نظر قدمت دومین مناره تاریخ داری است كه در ایران شناخته شده است. این مناره رفیع كه از آجر ساخته شده میله ای مدور به ارتفاع 24 متر است كه با پایه جمعاً 29 متر ارتفاع دارد. مناره چهل دختران به سه كتیبه مزین است كه دو تای آنها به خط كوفی و یكی به خط نسخ است. اولین كتیبه كه به خط كوفی است شامل آیات 2، 3 و 4 از سوره طه است. كتیبه دیگر كه به خط نسخ است، شامل عبارات مذهبی است كه قسمت هائی از آن محو شده است. سومین قسمت كه به خط كوفی است تاریخ 501 هجری را برخود دارد. اكثر پژوهشگران ارزش اصلی كتیبه های این مناره را در خط نسخ آن میدانند چرا كه این ویژگی منار چهل دختران را منحصر بفرد كرده است.

سبك تزئینات بنا آن را به دوره مغول مربوط می كند. كتیبه های این دو مناره به خط نسخ است. تحقیقات و بررسی های پژوهشگران در باره این دو مناره بیانگر این نكته است كه قدمت آنها به ربع اول قرن هشتم هجری می رسد و بقایای یك مجموعه بزرگ می باشند كه در قرن چهاردهم میلادی زمان حكومت سلطان محمد خدابنده معمور، برقرار و آباد بوده است.

به تزئینات و نحوه معماری زمان ساخت آن را مربوط به دوران مغول می داند.

می كند و پس از اطلاع از جریان كار، شاگرد را مورد تشویق قرار می دهد. میان مردم در مورد بناهای تاریخی یا برخی پدیده هایی كه غیرقابل درك باشند افسانه های زیادی رایج است. مثلاً مردم اصفهان معتقدند گنج خسروانی زیر این منار دفن است و ماری به بزرگی یك گوسفند كه طلسم شده، از آن محافظت می كند.

قسمت بالای منار تا پایین آن پوشیده از كلّه شكار می باشد. این منار عجیب یادگار یكی از شكارهای شاه اسماعیل یا شاه طهماسب صفوی است.

بر بنائی ایرانی با تزئینات مینائی رنگ كشف شده است. "

معمول بوده است. مضمون این كتیبه كه به زبان عربی است این است كه مناره به دستور سید الرؤساء القاسم بن احمد بن اباالقاسم در تاریخ 515 ساخته شده است. خطوط بدنه مناره بر زمینه شطرنجی آجری جمله الملك لله تكرار شده است.

مربع و آجری در دو طبقه برپا شده است. این مناره در حدود 30 متر ارتفاع دارد. از نظر قدمت سال ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. اما بررسیهای محققین و كارشناسان، تاریخ بنای آن را به بعد از مناره های مسجد علی و ساربان و زیار مربوط میكند. كتیبه ای به خط نسخ به كاشیهای آبی قسمت فوقانی مناره رهروان را تزئین كرده است. مفاد این كتیبه جمله (لااله الا الله، محمدرسول الله مخلصاً) می باشد.

هجری

32-مسجد ركن الملك-قرن 13 هجری

33-مسجد سرخی (سفره چی)-1014 هجری

34-مسجد سعید بن جبیر-قرن 1 هجری

35-مسجد سلطان بن ابو سعید بهادر خان-قرن 8 هجری

36-مسجد سلیمان بیگ-صفویه

37-مسجد سید-قرن 13 هجری

38-مسجد سین-قرن 6 هجری

39-مسجد شاه كرم-قرن 8 هجری

40-مسجد شعیا-قرن 1 هجری، سلجوقی-صفویه

41-مسجد شهرستان-1042 هجری

42-مسجد شیخ لطف الله-صفویه

43-مسجد صفا (مسجد حاجی سیدجواد)-قرن 13 هجری

44-مسجد ظلمات (مقصود بیك)-قرن 11 هجری

45-مسجد علی-قرن 6 هجری

46-مسجد علیقلی آقا-1122 هجری

47-مسجد فتح-صفویه

48-مسجد قطبیه-950 هجری

49-مسجد كوچك ساروتقی-صفویه

50-مسجد گز-قرن 6 هجری

51-مسجد لنبان-قرن 8-صفویه

52-مسجد محله نو-صفویه تا 1276 هجری

53-مسجد مصری (جوباره)-1010 هجری

54-مسجد نمكی-سلجوقی

55-مسجد نو-1305 هجری

56-مسجد ورزنه-قرن 6 تا 8 هجری

57-مسجد هفتشویه-سلجوقی (معماری ایران، محمد یوسف كیانی، جلد دوم)

از سلجوقی هم به دست آمده كه به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همین كاوش ها آثار قبل از اسلام نیز كشف شده است. مسجد دارای ورودی های متعدد است كه هر یك فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می كند این ورودی ها همه در یك زمان ساخته نشده اند و هر یك در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری كه در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است كه مسجد با بافت قدیم شهر دارد. مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا كه ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یكی از بهترین آثاری به شمار می رود كه در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نكته مشخص می شود كه مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است. چهار ایوان اطراف میدان مشخص كننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است كه پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان ها كه به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و كاربندی یكی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.

نمای داخلی صحن

ص: 544

مسجد و كاشیكاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است كه احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند به طور كلی بنای كنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد.

شبستان مسجد:این شبستان كه بر ستون های مدور استوار است كه با گچبری های بسیار زیبا تزئین شده است. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است. گنبد و چهل ستونهای اطراف آن كه در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است.

این گنبد در زمان سلطنت ملكشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملك ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ایوانی كه در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گردیده و سقف آن از مقرنس های درشت تركیب شده است.

این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد. گنبدی كه در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملك است در سال 481 بنا گردیده است.

احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملك یكی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند. ایوان معروف به صفه صاحب كه در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت كتیبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد. ایوان غربی معروف به صفه استاد كه در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با كاشیكاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث

ص: 545

و نستعلیق كه به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین كتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است. با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می گردد.

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند***بیش از همه كس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند /رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد كه در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حكومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان فاقد تزئینات كاشیكاری است و با مقرنس های آجری تزئین شده است. در این ایوان سنگ مرمر یكپارچه نفیسی است كه در اطراف و بالای آن لوحه ها و كتیبه هایی نوشته شده است. در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده كه كتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می كند. تاریخ این كتیبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزیز التقی الحافظ می باشد. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می خورد كه با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد كاران دیگر همچون حسن كاروان كاشیكار و كوهیار الابرقوهی خطاط كتیبه محراب صفه به چشم می خورد. در شمال ایوان استاد شبستان كوچكی قرار دارد كه زیباترین محراب گچبری

ص: 546

مسجد را در بر دارد. این شبستان كه به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است كه به مثابه گوهری تابناك از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است. بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری كه قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد. زیباترین منبر منبت كاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد كه سال ساخت آن ذكر نشده است. از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم كه به موجب كتیبه سر در آن در زمان تیموریان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان با شكوه دارای ستون های قطور كوتاه و اتاقهای خیمه ای شكل است. در وسط هر چشمه طاق یك قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده كه نور شبستان را تأمین میكند.

شبستان جنوب شرقی مسجد كه احتمالاً كتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملك را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده كه مجدداً به شیوه اول بازسازی شده است. این اثر نفیس و با شكوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب

ص: 547

می كند حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و كتب متعددی است كه به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر در آمد كه اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند. به طور كلی به همان اندازه كه میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد.

شكل شاخص كه ظهر حقیقی را در چهار فصل نشان می دهد قطعات بزرگ سنگ های مرمر یك پارچه، سنگ های نفیس

در منتهی الیه جنوبی میدان امام مسجدی برپاست كه نمونه ارزنده ای از معماری قرن 11 هجری به شمار می رود. ساختمان مسجد در سال 1019 هجری برابر با 1611 میلادی شروع شد و در سال 1038 هجری برابر با 1629 میلادی به پایان رسید. این مسجد به عنوان یك بنای عمومی برای استفاده مردم ساخته شد. سردر زیبا و با شكوه مسجد با كاشی معرق است اما بقیه قسمت ها با كاشی خشت تزئین گردیده است. بسیاری از محققین و مطلعین تاریخ صفویه علت اینكه كاشی های سردر با داخل مسجد تفاوت دارند را در عجله ای می دانند كه شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشت.

معمار مسجد استاد علی اكبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است كه نام او در كتیبه بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفویه به نام های مسجد مهدیه، مسجد المهدی و در كتب و منابع و سفرنامه ها به نام های دیگر همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی نامیده می شد مسجد شاه نیز یكی دیگر از اسامی مجلس بود.

جالب توجه است. شكل دو طاووس كه در طرفین یك گلدان قرار گرفته و با كاشی های معرق تزئین شده اند از دیدنی های مسجد به شمار می روند. در اصلی مسجد در زمان سلطنت شاه صفی جانشین شاه عباس اول نصیب شده است. قطعه ای كه با مصراع «شد در كعبه در سپاهان باز» با خط نستعلیق بسیار زیبا بر در نوشته شده ماده تاریخ نصب این در یعنی سال 1047 هجری را بیان می دارد. در قسمت های مختلف لوحه هائی به چشم می خورند كه بیانگر بخشودگی برخی از مالیات ها در دوران های مختلف است.

كتیبه های موجود در مسجد امام كه به خط اساتید بزرگ و برجسته آن عصر همچون عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی، محمد صالح اصفهانی و سایر خوشنویسان برجسته عصر صفوی هستند بر عظمت و شهرت مسجد می افزایند. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد دو مدرسه قرار دارند كه اولی را به دلیل تعمیرات عصر ناصرالدین شاه قاجار مدرسه ناصری و دیگری را كه زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده مدرسه سلیمانیه می نامند. سنگ مشهور به سنگ شاخص كه در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سلیمانیه قرار دارد. محاسبه و تعبیه و نصب این سنگ از ابتكارات و ابداعات شیخ بهائی دانشمند بی نظیر عصر شاه عباس اول است. این سنگ شاخص ظهر شرعی را در طول چهار فصل سال نشان میدهد. (دو كتیبه ای كه در مدخل این مدرسه قرار دارند و به خط نستعلیق بسیار زیبا می باشند مربوط به زمان قاجار هستند).

سرپوشیده شمالی مسجد فضای وسیع و بلندی است كه سر تا سر آن را كاشیكاری بسیار زیبائی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفیع مسجد كه به صورت دوپوش ساخته شده بر روی این صحن قرار دارد. این گنبد را بزرگترین و پركارترین و استادانه ترین آثار معماری قرن 11 هجری می دانند.

از خصوصیات این گنبد كه حدود 54 متر ارتفاع دارد انعكاس صدا است. و این به خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای 16 متری بین دو گنبد است.

در همین صحن منبر سنگی مرمری یكپارچه نفیسی واقع شده كه از شاهكارهای سنگتراشی آن روزگار است. این صحن بوسیله دو دهانه عریض به شبستان های مجاور راه دارد. سطح نمای داخلی این دو شبستان نیز پوشیده از كاشیكاری و كتیبه های نفیس و زیباست.

در دو سوی ایوان جنوبی مسجد دو شبستان وسیع ساخته شده كه مجموعه ای از ویژگی های معماری پیشرفته قرون 10 و 11 هجری را به نمایش می گذارند.

طبقه فوقانی كه در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه هائی است كه در دوران صفویه به محل زندگی طلاب علوم دینی اختصاص داشت. مسأله ای كه در مسجد امام جلب توجه می كند و اكثر سیاحان و جهانگردان نیز به آن اشاره كرده اند و معماران و مهندسین نیز آن را یكی از استادانه ترین شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعایت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست كرده اند كه با عبور از میان ایوان ورودی بدون آنكه احساس شود، نیم چرخی به سمت راست

ص: 551

زده می شود. در حقیقت معمار برجسته این اثر با یك زاویه 45 درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است. همانطور كه گفته شد كتیبه های موجود در مسجد علاوه بر آنكه شاهكارهای هنر خوشنویسی و بخصوص خط ثلث را به نمایش می گذارند برخی وقایع تاریخی را نیز بیان می دارند. بطور كلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفیع و ایوان های سر به فلك كشیده و شبستان های عالی و محرابهای نفیس و همچنین با طرح یكپارچه و متوازن خود از شاهكارهای بی نظیر و مسلم معماری زمان صفویه است. مسجدی كه در عصر خود از عجایب زمان بوده و در حقیقت نیز به دلیل زیبائی طرح، عظمت، ابعاد و شكوه و جلال كاشیكاری هایش چنین است و... ستاره درخشان هنر عصر صفوی است.

باغ هزار جریب به مرحله اجراء درآمد ریخته شد و در دورانی كه معماری صفویه به شكوفایی رسیده بود مورد بهره برداری قرار گرفت. آنچه مسجد شیخ لطف الله را در عداد نمونه های بازار هنر ایرانی-اسلامی قرار می دهد اندازه كوچك و هماهنگی آن با بناهای اطراف میدان است. سردر زیبا و پركار مسجد در سال 1012 به پایان رسید اما بقیه مسجد و تزئینات كاشیكاری آن تا سال 1028 هجری بطول انجامید. كتیبه سردر كه به خط ثلث بسیار زیبا با كاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده سال 1012 و امضاء علیرضا عباسی خوشنویس برجسته عصر صفوی را نشان می دهد.

نكته ای كه محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن مسجد شیخ لطف الله است. این نكته را استثنائی بودن مسجد یعنی عدم صحن و مناره كه در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفك بنا است تأیید می كند. عدم وجود صحن و مناره در مسجد شیخ لطف الله باعث شده تا رواقی پوشیده از كاشیكاری زیبا و استادانه و پركار فضای مسجد را به گنبد مربوط كند. مسجد را شاه عباس اول به احترام و افتخار شیخ لطف الله جبل عاملی روحانی شیعه آن روزگار كه از لبنان به ایران آمده بود ساخته است. تا به عبادت اهل حرم و خود وی اختصاص داشته باشد. مدرسه ای نیز در كنار مسجد برای تدریس این دانشمند برجسته ساخته شد كه امروز اثری از آن نیست. شاید به همین دلیل است كه جهانگردان اروپائی عصر صفوی كه هر بنائی را با كنجكاوی و موشكافی بازدید كرده اند

ص: 553

كمتر از این مسجد مطلب نوشته اند و فقط پیتر و دولاواله به توصیف آن پرداخته است. اوژن فلاندن فرانسوی نیز در زمان قاجار درباره آن مطلب نوشته است. (یكی از سیاحان خارجی معتقد است به دلیل اختصاصی بودن مسجد كسی را به داخل راه نمیداده اند). از ویژگیهای مسجد چرخش 45 درجه ای است كه از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش كه در اصلاح معماران سنتی ایران «پاشنه» نامیده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته كه به هیچ روی توجه بیننده را جلب نمی كند. این چرخش باعث شده تا بازدید كننده پس از گذشتن از مدخل تاریك و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود. گنبد كم ارتفاع مسجد حاوی خطوط اسلیمی است كه به طرز باشكوهی بر زمینه خاكی رنگ گنبد گسترده شد، هماهنگی بی نظیری را در نقش و طرح و رنگ به نمایش می گذارد. محراب بی بدیل مسجد شیخ لطف الله كه تاریخ 1028 و امضاء محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی را بر خود دارد از شاهكارهای معماری و هنر اسلامی ایرانی است كه هر بیننده را به اعجاب و تحسین وامی دارد.

كتیبه خارجی گنبد به خط ثلث با كاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی حاوی سوره های قرآن كریم است. خطوط كتیبه های داخل گنبد مسجد را علیرضا عباسی و خطاط دیگری كه شهرت چندانی ندارد و نام او استاد باقر بنا است نوشته اند. مضمون این كتیبه ها آیات قرآنی و عبارت مذهبی است. علاوه بر آن

ص: 554

خطوط بنائی با كاشی مشكی بر زمینه سفید آیات قرآنی كتابت شده است. در چهار گوشه داخل مسجد نیز بار دیگر آیاتی با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی با كاشی سفید معرق نوشته شده است. در ضلع شرقی و غربی مسجد شیخ لطف الله اشعاری به زبان عربی كه آن هم به خط ثلث است نوشته شده كه بنا به اظهار كارشناسان سراینده آنها شیخ بهائی است. خطاط این كتیبه ها نیز باقر بنا است. در جلو مسجد حوض 8 گوش بسیار زیبائی وجود داشته كه پیوسته لبریز از آب بوده است. این حوض را در اواخر دوره قاجار خراب كرده اند. اگر چه اختصاصی بودن مسجد باعث شده كه سیاحان كمتری درباره آن مطلب بنویسند اما می توان ادعا كرد مسجد شیخ لطف الله در عداد آثار شاخص و مشهور عصر صفویه است. وجود كتیبه های نفیس و طره های سردر كه در درون گلدان مرمرین جای می گیرند آنچنان زیبائی جاودانه در ذهن بیننده بیدار می كنند كه این یقین برای او حاصل می شود كه معماری این اثر الهامی بوده است. زیرا دارای حالت ویژه و منحصر بفرد نماز انسان با خداوند است.

مسجد وجود خطوط بنایی در گوشه های این اثر نفیس و كم نظیر است از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی، مسجد حكیم اصفهان است كه كاشیكاریهای زیبا و خطوط متنوع، كار اساتید نامدار عصر صفویه، آن را در عداد یكی از شاهكارهای معماری اسلامی قرار داده است. این مسجد با شكوه در محل مسجدی واقع شده كه در دوران حكومت دیالمه آن را جورجیر می نامیده اند. و چون در انتهای بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است. امروز جز سردر این مسجد اثری بر جای نمانده است. در نمای این سردر اختلاف سطح ها را با نوعی اندود پر كرده بودند كه پس از زدودن اندودها طرحهای بسیار جالب توجهی نمودار گشته است. این سردر نفیس و با شكوه با 1000 سال قدمت یكی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود. مسجد حكیم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است. علت نامگذاری این مسجد به «حكیم» این بوده كه بانی مسجد «محمد داوود» نامی بوده كه به طبابت اشتغال داشته و حكیم داوود نامیده می شده است. مورخین و محققینی كه در تاریخ تتبع و مطالعه كرده اند درباره این شخص می نویسند: وی طبیب شاه عباس دوم بوده كه به دلائلی مورد خشم قرار می گیرد. و از بیم جان به هندوستان می گریزد. و چون در آن دیار ترقی می كند و برخی معالجاتش در مورد بزرگان و امرا مؤثر واقع می شود به لقب تقریب خان ملقب شده و ثروت زیادی می اندوزد. حكیم داوود مقداری از این

ص: 556

ثروت را برای كسانش به اصفهان می فرستد و از آنان می خواهد مسجدی عالی در شهر اصفهان بنا كنند.

بدین ترتیب مسجد حكیم ساخته می شود. كتیبه سردر شمالی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی است بیانگر این مطلب است، كه خطاط این كتیبه محمد رضا امامی خوشنویس نامدار عصر صفوی است و تاریخ نامدار عصر صفوی است و تاریخ آن 1073 هجری قمری یعنی سال اتمام مسجد است. در طرفین این سردر در دولوحه كوچك با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی رنگ سازنده این سردر زیبا و نفیس به نام محمد علی بن استاد علی بیك بناء اصفهانی معرفی شده است. بر سر در شرقی مسجد حكیم با خط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی لاجوردی سال شروع ساختمان مسجد یعنی 1067 هجری قمری نوشته شده است. در داخل ایوان بعد از آیات و عبارات قرآنی نام محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری گنبد به تاریخ 1069 هجری كتابت شده است و نویسنده آن محمد رضا امامی است. نویسنده كتیبه اطراف محراب نیز محمد رضا امامی و تاریخ كتابت 1071 هجری است. دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته كه كتیبه شبستان شرقی به تاریخ 1069 هجری به وسیله محمدرضا امامی نوشته شده است.

اما خطاط كتیبه شبستان غربی محمد باقر شیرازی است و تاریخ آن 1254 هجری قمری است. ایوان شمالی مسجد نیز حاوی كتیبه های بسیار زیبا است در اطراف این ایوان آیات قرآن كریم به خط محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری نوشته شده است. در طرفین این ایوان دو حجره

ص: 557

كوچك خود نمائی می كنند كه بر آنها اشعاری با خط بنائی ساده سه رگی نوشته شده است. در ایوان غربی نیز آیات قرآنی با نام محمد رضا امامی و تاریخ 1073 هجری به چشم می خورد. مسجد حكیم شبستان مسقف و زیبایی دارد كه در سمت مغرب واقع شده و دارای محراب بسیار نفیس و جالبی می باشد كه كتیبه آن به خط ثلث سفید بسیار عالی نوشته شده است. یكی از دلایل شهرت مسجد حكیم علاوه بر فرم و ساختار كلی مسجد كه آن را در عداد یكی از بهترین بناهای مذهبی ایران در آورده است وجود خطوط بنایی در گوشه های این دو اثر نفیس و كم نظیر است. توضیح اینكه ضرورت دارد كه آغاز استفاده از خط بنایی كه الهامی از خط كوفی است به عصر تیموریان باز می گردد اما در عصر صفویه این خط در اصفهان به كمال و اعتلاء رسید و مراحل تكامل را پیمود و به مرتبه ای رسید كه خطاطان و استادان از آن در اماكن متبركه و مساجد استفاده كردند. از مجموع مطالعات انجام شده بر روی مسجد حكیم این نكته مشخص می گردد كه قسمت گنبد و مقصوره و شبستانهای طرفین مسجد حكیم در دو محله ساخته شده است. مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفویه و مرحله دیگر در زمان گسترش مسجد در دوره های بعد از صفویه بود. با احداث خیابان حكیم و نمایان شدن جبهه غربی مسجد بر تعداد گردشگرانی كه این ساختمان بی بدیل را مورد بازدید قرار می دهند افزوده شده و علاقمندان بسیاری برای بازدید از

ص: 558

آن اظهار اشتیاق می كنند.