خود را در آن به خاک می سپردند. پس از اسلام، تنها به دفن اموات

[صفحه 280]

مسلمانان اختصاص یافت و یهودیان و غیر مسلمانان را در حش کوکب به خاک می سپردند. قبرستان بقیع، که به صورت مستطیل شکل و بسیار کوچک بوده، بیرون از دیوار شهر قرار داشته [3] و مساحت آن 3493 متر مربع بوده است.

فضایل بقیع

قبرستان تاریک و خاموش بقیع، آرامگاه چهار امام معصوم شیعه و بسیاری از صحابه بزرگوار، یاران ائمه اطهار (علیهم السلام) و شهدای گرانقدر صدر اسلام است. در این قبرستان، بیش از 1000 و به روایتی 10000 نفر از صحابه گرامی پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، تابعان، قاریان، سادات بنی هاشم و … مدفون اند. بیشتر قبور آنان جز چند تن، گمنام و ناشناخته است.

از امّ قیس نقل شده که همراه پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به بقیع آمدم، فرمود: «ام قیس، از این قبرستان در آخرت 70000 نفر برانگیخته شده و بدون حساب به بهشت می روند، در حالی که صورت های آنان مانند ماه شب بدر می درخشد.» [7].

همچنین از رسول گرامی اسلام روایت شده که از این مکان در روز قیامت نوری بلند می شود که میان آسمان ها و زمین را روشن می کند. روایت دیگری است که آن حضرت در بقیع ایستاد و فرمود:

«السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الْقُبُورِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُسْلِمِینَ» . [8].

مویهبه، غلام حضرت رسول (صلّی الله علیه و آله) گوید:

[صفحه 281]

پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله) مرا در دل شب از خواب بیدار کرد و فرمود: مأمورم تا برای اهل بقیع استغفار کنم، پس همراه من بیا. همراه ایشان

رفتم، وقتی رو به روی قبور بقیع ایستاد، گفت:

«اَلسَّلامُ عَلَیکُمْ یا أَهْلَ المَقابِر، لَیَهن لَکُم ما أَصْبَحتُم فِیهِ مِمّا أَصْبَحَ النّاسُ فِیهِ أَقْبَلَتِ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ المُظْلِمِ یَتَّبِعُ آخِرَها أَوَّلها الآخِرَهُ شَرٌّ مِنَ الأُولی» .

پس مدّتی طولانی برای آنان به استغفار پرداخت.

یکی از همسران پیامبر (صلّی الله علیه و آله) نیز نقل کرده است که آن حضرت هر شب به زیارت قبور بقیع می رفتند. [6].

عایشه گوید: «پیامبر (صلّی الله علیه و آله) برخی شب ها از منزل بیرون می رفتند، من گمان می بردم که به منزل همسران دیگر می رود؛ لذا حساس شده و ایشان را سایه وار تعقیب کردم تا دیدم به زیارت اهل بقیع رفته اند. هنگامی که از تعقیب من آگاه شدند، گفتند: «تو گمان می کنی به تو ظلم خواهم کرد، خیر، من از سوی خدا مأمور شده ام که برای اهل بقیع استغفار کنم.» [7].

در کتب زیارات و ادعیه آمده است که هنگام زیارت بقیع به سبب قداست آن مکان، که روزی قدم های مبارک پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بر آن نهاده شده و بهترین اولیای خدا در آن مدفون شده اند، با پاهای برهنه وارد شوید. پیامبرخدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند: کسی که در مقبره ما (بقیع) مدفون شود، از شفاعت من برخوردار گردد؛ [8] لذا شایسته است بر کسانی که مورد شفاعت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) قرار خواهند گرفت، کمال احترام و خضوع را رعایت کرد.

گنبد و بارگاه های بقیع

ضریح آهنین، مسی یا نقره ای بوده و کتیبه ها و سنگ

[صفحه 282]

نبشته هایی نیز داشته اند که نام و نشان صاحب قبر بر آن ثبت شده بود.

متأسفانه با تسلط تفکر وهابیت در سرزمین حجاز، بسیاری از آثار تاریخی، که در اعتقادات ایشان جایگاهی نداشت، تخریب شد. آنان پس از تسلط بر حجاز، بقعه های بقیع، شهدای احد، محمد نفس زکیه، عبدالله، پدر گرامی پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و … نیز بقاع مکه و سایر نقاط را تحت عنوان شرک و بدعت تخریب کرده اند. مروان بن حکم نخستین کسی بود که به برداشتن سنگ قبر اولین مدفون بقیع یعنی «عثمان بن مظعون» اقدام کرد که سنگ قبر او با دست مبارک پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله) نهاده شده بود. در این جا قبوری که در بقیع دارای بقعه و بارگاه بوده و در این دوران دستخوش تخریب واقع شده اند، معرفی می گردند.

السلام) و محمد بن علی (علیه السلام) و جعفر بن محمد (علیه السلام)» . [9].

ابن نجّار (متوفّای 643ق) از بنای گنبد و بقعه ای در ابتدای بقیع یاد می کند که هر روز صبح، درهای آن برای زیارت باز می شده است. مطری گوید: گنبد آن را خلیفه النّاصر عباسی ساخته است. [10].

[صفحه 283]

ابن جبیر و ابن بطوطه، دو جهانگرد مسلمان نیز از گنبد مرتفعی که بر قبر «عباس» و «امام حسن (علیه السلام)» بوده، گزارش کرده اند. [11].

میرزا حسین فراهانی، از سیّاحان عصر قاجار نیز در سفرنامه خود می نویسد:

«چهار ائمه اثنی عشر، در بقعه بزرگی که به طور هشت ضلعی ساخته شده واقع اند و گنبد اندرون آن سفیدکاری است. بنای این بقعه معلوم نیست که از چه وقت بوده است.» [12].

علی بن موسی، از دیگر سفرنامه نویسان عصر عثمانی، قبه و بارگاه اهل بیت را بزرگ ترین قبّه های بقیع ذکر کرده است که بعضی از سادات علوی و بزرگان و امرای مدینه کنار آن به خاک سپرده شده اند. [13].

گذاشت و مرا شسته و آراسته می داشت، به راستی که او مادرم بود.» [24].

سمهودی روایت می کند، آن حضرت بر قبر فاطمه نشست و فرمود:

«رَحِمَکِ اللهُ یا أُمِّی بَعْدَ أُمّی، اللهَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمِیتُوَ هُوَ حَیٌّ لا یَمُوتُ اِغفِر لاِمّی فاطِمَهَ بِنتَ أَسَد وَوَسِّعْ عَلَیْها مَدْخَلَها بِحَقِّ نَبِیِّکَ وَالاْنْبیاءُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِی وَهُوَ حیٌّ لا یَموُتُ فَإِنَّکَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ» . [25].

شایان یادآوری است که فاطمه بنت اسد در سال سوم هجرت از دنیا رفت. قبر مادر گرامی علی بن ابی طالب (علیه السلام)، در کنار قبر عباس بن عبدالمطّلب و ائمه بزرگوار شیعه است. بعضی از تاریخ نگاران و پژوهشگران قبّه و بارگاه فاطمه بنت اسد را در شمال شرقی؛ آخرین حدّ کنونی بقیع دانسته اند و بیشتر اهل سنت نیز بر همین نظریه اند. [26] کسانی که بر این باورند، این قبر را از آن فاطمه (علیها السلام) دختر پیامبر (صلّی الله علیه و آله) می دانند. [27] والله اعلم بالصواب.

جدش پیامبر دفن شود؛ اگر بنی امیه منعش کردند، در بقیع به خاک بسپارد.

هنگامی که امام حسن (علیه السلام) وفات یافتند، مروان گفت نمی گذارم فرزند علی را در جایی دفن کنند که فرزند عفان را نگذاشتند. امام حسین (علیه السلام) نیز ایشان را در بقیع و در مقابر بنی هاشم دفن کردند. [29].

قبر شریف آن حضرت در ابتدای بقیع و بالای قبر عباس بن عبدالمطّلب است که سه امام دیگر نیز بعدها کنار ایشان به خاک سپرده شدند.

علی (علیه السلام)

سالم، غلام ابو حذیفه

«رَحِمَ اللهُ عَلی کُلّ مُسْلِم وَ مُسْلِمَه دُفِنَ فِی الْبَقِیعِ. اَللّهُمَّ احْشُرْنا مَعَهُمْ» .

[صفحه 295]

بیت الأحزان

فاطمه (علیها السلام)، دختر گرامی و معصوم پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله)، در فراغ پدر بزرگوار خود و شکوه از اوضاع زمانه، به گفته برخی روایات، در گوشه ای از بقیع به گریه و زاری می پرداخت. این محل، که چونان خانه ای بدون سقف بود، بعدها مقبره او نام گرفت و سپس به «مسجد فاطمه» مشهور شد. مکان آن، کنار قبر عباس و ائمه شیعه بوده است. دختر پیامبر (صلّی الله علیه و آله) شبانه روز در منزل خود، در حال گریه و زاری بود. بعضی نزد علی (علیه السلام) آمده، از آن حضرت خواستند که از فاطمه بخواهد یا شب گریه کند و روز آرام باشد و یا روزها بگرید و شب ها آرام گیرد. لذا علی (علیه السلام) ایشان را با رضایت خود در محلی نزدیک خانه عقیل در بقیع ساکن کرد و این مکان بعدها نام «بیت الأحزان» به خود گرفت. در دوران عثمانی، ضریحی کوچک از آهن در این محل قرار داده شد که زائران آن را زیارت کرده و از آن تبرک می جستند. در دوران سعودی، همراه با تخریب گنبد و بارگاه های بقیع، آن ضریح را برداشتند.

سنن، ج 4، ص 91؛ ابن ماجه، سنن، ج 1، ص 493 (با اندکی اختلاف در عبارت)؛ ابن شبه، تاریخ المدینه، ج 1، ص 92؛ سمهودی، وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، ج 3، ص 888 و ج 3، ص 916.

[5] محمد بن سلیمان، جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد، ج 1، ص 566؛ متن کامل زیارت بقیع در فروع کافی آمده است (ج 4، ص 559).

[6] ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج 1، ص 90؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج 2، ص 203.

[7] ابن شبه، همان جا.

[8] سمهودی، همان، ج 3، ص 889.

[9] مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 2، ص 288.

[10] ابن نجار، اخبار مدینه الرسول، ص 45.

[11] الرحله، ص 155؛ سفرنامه ابن بطوطه، ص 113.

[12] فراهانی، میرزا حسین، سفرنامه، ص 281.

[13] علی بن موسی، رساله فی وصف المدینه المنوره، ص 7.

[14] ابی محمد عبدالرحمان رازی، علل الحدیث، ج 1، ص 348؛ بیهقی، السنن الکبری، ج 3، ص 412.

[15] ابن شبه، همان، ج 1، صص 100 و 101، سمهودی گوید: وی این سنگ را بر قبر عثمان بن عفّان گذاشت (ج 3، ص 894).

[16] ابن شبه، همان، ج 1، ص 98، مرگ ابراهیم فرزند پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بر آن حضرت بسیار سنگین و گران بود. این مرگ مقارن با خسوفی رخ داد و باعث شد تا مردم تصور کنند خورشید در مرگ او گرفته شده است! لذا پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به شدت این اعتقادات را نکوهش کرد و فرمود: خورشید و ماه در مرگ کسی کسوف یا خسوف نمی کنند.

[17] مصعب زبیری، کتاب نسب قریش،

ص 22.

[18] سمهودی، همان، ج 3، ص 897.

[19] ابن هشام، همان 2 / 334.

[20] ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج 4، ص 487.

[21] مصعب زبیری، کتاب نسب قریش، ص 22.

[22] ابن هشام، همان، ج 2، ص 313؛ ابن عبد البرّ همان، ج 4، ص 311.

[23] سمهودی، همان، ج 3، ص 898؛ ابن عبد البرّ، همان، ج 4، ص 382.

[24] یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج 1، ص 368.

[25] سمهودی، همان، ج 3، ص 899.

[26] ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ج 1، ص 15.

[27] ر. ک. به: بحث بیت و مرقد فاطمه (علیها السلام) در مسجد النبی، از همین کتاب.

[28] ابن عنبه، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص 85.

[29] ابن شبه، همان، ج 1، صص 110 و 111؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 74؛ مسعودی گوید: او را در بقیع، کنار قبر مادرش فاطمه (علیها السلام) مدفون ساختند. (مروج الذهب، ج3، ص10).

[30] ر. ک. به: نقشه صفحه 296 از همین کتاب.

[31] سن او سه سال از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بیشتر بود.

[32] ابن شبه، همان، ج 1، ص 127، بسیاری از سیاحان و مورخان، از بنای قبه بزرگ و باشکوهی بر قبر وی و چهار امام شیعه که هم اکنون آثار پایه های دیواره آن نیز دیده می شود یاد کرده اند.

[33] مسعودی، همان، ج 2، ص 2.

[34] دو تن از فرزندان وی، که از زینب (علیها السلام)، دختر علی (علیه السلام) بودند در واقعه حرّه در مدینه به شهادت رسیدند و فرزند دیگرش، عون در کربلا به همراه امام حسین (علیه السلام) شهید شد.

[35] ر. ک. به: تاریخ و اماکن سیاحتی و

زیارتی سوریه تألیف نگارنده این سطور، نشر مشعر، چاپ 1374.

[36] ابن شبه، همان، ج 1، ص 127. وی شبیه ترین افراد به پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بوده است. آن حضرت او را «سید فتیان اهل الجنّه» ، خوانده اند. (یعقوبی، همان، ج 2، ص 504؛ متقی الهندی، کنزالعمال، ج 2، ص 318).

[37] «مدینه» میان دو حرّه واقع شده که یکی از آن ها حره واقم است و پیامبر (صلّی الله علیه و آله) میان این دو حرّه را حرم قرار دادند. (ر. ک. به: الجندی المکی، فضائل المدینه، ترجمه نگارنده این سطور، فصلنامه میقات حج، شماره 5).

[38] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 114؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 123.

[39] ابن شبه، همان، ج 1، ص 111.

[40] سمهودی، همان، ج 3، ص 900.

[41] پیشین، ج 3، ص 915.

[42] علی بن موسی، همان، ص 12.

[43] سمهودی، همان، ج 3، ص 916.