ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

خداوند در قرآن كريم از عموم افراد بشر خواسته است تا در روى كره خاكى گردش كنند و با تاريخ و آثار گذشتگان آشنا شوند.

قُلْ سِيرُوا فِي اْلأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ كانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ. (1)

اقوام و ملل دنيا خصوصاً آنها كه از تمدّنى كهن برخوردارند، هميشه تلاش كرده اند تا تاريخ و آثار گذشته خود را حفظ كرده و از آن حراست و پاسدارى كنند.

نگاه به تاريخ و حفظ آثار از دو جهت براى انسان ها سودمند است:

جهت اوّل اينكه از تجربه هاى سودمند و الگوهاى مثبت گذشته بهره گرفته آن را چراغ راه آينده خويش قرار مى دهند.

ص: 10

و دوّم با تجربه هاى تلخ و شكست ها و ناكامى هاى انسان ها در طول تاريخ آشنا شده، از دوباره تجربه كردن آنها پرهيز مى كنند.

قرآن كريم به هر دوى اينها توجّه كرده است، از يك سو مردم را به عبرت گيرى از تاريخ فرا مى خواند، و از سوى ديگر آنها را به حفظ آثار تشويق مى كند. در بازگو نمودن داستان اصحاب كهف از مؤمنانى سخن مى گويد كه براى جاودانه نمودن ياد اين جوانان غيرتمند و دين باور، تصميم گرفتند مسجدى بر روى قبور آنها بنا كنند.

قالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً. (1)

در جريانى ديگر، ابراهيم خليل عليه السلام در كنار كعبه سرپناهى براى همسر و فرزندش هاجر و اسماعيل بنا مى كند. سپس همين مكان مدفن اسماعيل و هاجر مى شود و خداوند آن را مقدّس شمرده و حاجيان بر گرد آن در اطراف كعبه طواف مى كنند و حجر اسماعيل براى هميشه خاطره شكوهمند اين مادر و فرزند و ديگر مدفونين در آن مكان مقدّس را جاودانه نگه مى دارد.

ابراهيم اين پيامبر بت شكن، به هنگام بناى كعبه روى سنگى مى ايستد كه به قدرت خداوند جاى پاى او در آن سنگ مى ماند، و همين مسأله موجب مى شود تا خداوند اين اثر ارزمند را نگهدارى نموده، از مردم بخواهد نزد آن نماز بخوانند. وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ

ص: 11

إِبْراهِيمَ مُصَلًّى.

فرزندى تشنه از تشنگى پا به زمين مى سايد و خداوند با فرستادن جبرئيل و بخاطر ارج نهادن به عاطفه مادرى هاجر، از زير پاهاى كوك اسمعيل، چشمه زمزم را پديد مى آورد و آن را براى هميشه تاريخ نگه مى دارد تا اين خاطره مهم از حافظه تاريخ پاك نگردد.

قرآن از خانه هايى ياد مى كند كه پيامبران و صالحان در آنها مى زيسته اند و ياد آور پاكى ها، خلوص نيّت ها و بزرگى و عظمت آنها است فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ ... (1)

و رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ سؤال كننده اى كه مى پرسد آيا بيت على عليه السلام و فاطمه عليها السلام نيز در شمار همان خانه ها به حساب مى آيد؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله در حالى كه اشاره به خانه على و فاطمه مى كرد فرمود: نعم من أفاضيلها. (2)

فرمود: آرى و از بهترين آنها.

متأسفانه در زمان ما، آنگاه كه مسلمانان براى آشنايى باى اين آثار و الگوهاى الهى به سرزمين وحى سفر مى كنند، با كمال تأسف آنها را ويران شده مى بينند و به ناچار اشك تأثر مى ريزند و با خود مى انديشند كه چگونه يك فكر غلط موجب از بين رفتن اينهمه

ص: 12

آثاربزرگ و عبرت آموز شده است، چرا قبور اهل بيت عليهم السلام و گنبد و بارگاه هاى موجود در بقيع، احد، مقبرة المعلّى تخريب شده ات؟

چرا از خانه امام صادق عليه السلام و امام سجّاد عليه السلام و ديگر صحابه جليل القدر رسول خدا صلى الله عليه و آله در مدينه و خانه خديجه كبرى عليها السلام و محل ولادت كوثر رسول صلى الله عليه و آله زهراى بتول عليها السلام خبرى نيست؟

چرا آثار به جا مانده از جنگ ها و نبردهاى افتخارآميز مسلمانان در دفاع از اسلام همه از بين رفته است؟

اين چراها همه بى پاسخ است زيرا مخاطبان كسانى هستند كه مظاهر توحيد را، نشانه هاى شرك مى دانند و مسلمانان را با اين حربه زنگ زده متهّم به شرك مى كنند! و نگاه متحجرانه خوارج را به دين و آموزه هاى دينى، بار ديگر در مقابل افكار جهانيان به نمايش مى گزارند.

اين نوشتار تنها توانسته است گوشه بسيار كوچكى از آثار اين فكر متحجرانه و واپس گرا را ترسيم كند.

اميد آنكه در فرصتى ديگر بتونيم گسترده تر به تمامى زواياى اين بحث بپردازيم.

مؤلّف

ص: 13

ص: 14

درست مى كنند، اما در بقيع حتى از گذاردن سنگى معمولى بر روى قبور آنان دريغ مى نمايند.

هر حاجى با خروج از مدينه، كوله بارى از غم و اندوه را بر دوش كشيده و با بازگشت به ميهن خود، مظلوميت اهل بيت عليهم السلام را فرياد مى كند و نسل به نسل اين مظلوميت به ديگران منتقل مى گردد و به انتظار روزى به سر مى برند كه اين شام سيه به پايان رسيده و بقيع به پايگاهى براى شناخت و گسترش فرهنگ اهل بيت عليهم السلام و اصحاب و ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله تبديل گردد.

پيشينه قبرستان بقيع به دوران قبل از اسلام مى رسد، ليكن در اسناد به روشنى مشخص نيست كه قدمت آن به چه تاريخى مربوط است و از چه زمان مردمان مدينه جنازه درگذشتگان خود را در اين گورستان به خاك مى سپرده اند؟

منابع تاريخى گواهى مى دهد كه پيش از هجرت، مردم مدينه اجساد مردگان خود را در دو گورستانِ «بنى حرام» و «بنى سالم» و گاهى نيز در منازل خود دفن مى كردند. (1) گزارش منابع تاريخى گواه آن است كه با هجرت مسلمانان به مدينه، بقيع تنها قبرستان مسلمانان گرديده و به مرور زمان و با دفن اجساد تعدادِ زيادى از صحابه و تابعين و نيز همسران و دختران و فرزندان و اهل بيت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، از

ص: 15

اهميت ويژه اى برخوردار شد. (1) و رفته رفته گورستان هاى پيشين، به حالت متروكه در آمد و از ميان رفت. (2)

در روايت آمده است كه: رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به دستور خداوند، كنار اين قبرستان حضور مى يافت و به مدفونين آن سلام مى كرد و براى آنان از خداوند آمرزش مى طلبيد. (3)

بقيع را از آن رو «بقيع الغرقد» ناميده اند كه نوعى درخت خاردار در آنجا مى روييده و نامش «غرقد» بوده است. (4) سپس آن درخت از ميان رفت امّا نامش ماندگار شد.

برخى نيز گفته اند: بقيع غرقد نام زمينى است كه نوعى درخت بلندِ توت آن را پوشانده باشد (5).

بقيع تا يكصدسال پيش، ديوار و حصارى نداشت، اما اكنون با ديوارى بلند محصور گشته و از گذشته تاكنون مسلمانان از هر فرقه و مذهبى، پس از زيارت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله به اينجا آمده، اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله و ديگر آرميدگان در اين گورستان را زيارت مى كرده اند.

قبور امامان معصوم عليهم السلام و تعداد ديگرى از دفن شدگان در بقيع نيز داراى قبّه و سايبان بوده، كه در حمله وهابيان تخريب گرديد و

ص: 16

هم اكنون اين قبرستان، بدون سقف و خاكى است و تنها برخى از قبور آن با ديوارهاى سنگ چين شده مشخص و نسبت به ديگر قبرها ممتاز است.

ص: 17

ص: 18

پيشنهادى از سوى معاويه گرديد و سرانجام به تحريك معاويه پسر ابوسفيان، در سال 50 ه. ق. توسط همسرش جعده دختر أشْعَث بن قيس، مسموم و به شهادت رسيد و در بقيع به خاك سپرده شد.

كرامت، اخلاق و فضائل گوناگون آن حضرت موجب شده بود تا مردم ايشان را كريم اهل بيت بخوانند و محبوب قلوب مردم بود.

ص: 19

امام باقر عليه السلام در سال 57 ه. ق. به دنيا آمد و تا سال 94 ه. ق. در كنار پدر بزرگوارش در مدينه زندگى كرد. پس از شهادت پدر به امامت و رهبرى رسيد و شاگردان فراوانى را تربيت كرد. وى در نشر معارف اسلامى ومكتب اهل بيت پيامبر عليهم السلام گام هاى بلندى برداشت.

از اين رو آن حضرت را «باقر العلوم» يعنى شكافنده دانش ها لقب دادند. امام باقر عليه السلام در سال 114 و يا 117 ه. ق. به تحريك هشام بن عبدالملك به شهادت رسيد و در كنار پدر بزرگوارش در بقيع به خاك سپرده شد.

ص: 20

وجود دارد كه يكى از آنها قبر عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر صلى الله عليه و آله وديگرى قبرفاطمه بنت اسد مادر اميرمؤمنان على عليه السلام است.

قبور ائمه بقيع عليهم السلام:

1- امام حسن مجتبى عليه السلام، 2- امام سجّاد عليه السلام، 3- امام محمّد باقر عليه السلام،

4- امام جعفرصادق عليه السلام و نيز عباس بن عبدالمطّلب

عباس بن عبدالمطلب از شخصيت هاى بزرگ قريش و 2 يا 3 سال از رسول خدا صلى الله عليه و آله بزرگتربود. در مكه از اظهار ايمان خوددارى مى كرد، در سال دوم به همراه قريش با اكراه در جنگ بدر شركت جست، سپس به اسارت مسلمانان درآمد و با فديه آزاد گرديد و

ص: 21

سرانجام در زمره بهترين ياران پيامبر صلى الله عليه و آله درآمد.

پس از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله به امير مؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام وفادار ماند و در سال 33 ه. ق. در زمان عثمان در مدينه درگذشت و در قبرستان بقيع دفن گرديد.

ص: 22

كفالت رسول خدا صلى الله عليه و آله را به عهده گرفت سهم به سزايى در سرپرستى و خدمت به پيامبر صلى الله عليه و آله داشت. وى از آن چنان قداستى برخوردار گرديد كه به درون كعبه راه يافت و فرزندش على بن ابى طالب عليه السلام را در آن جا به دنيا آورد.

هنگام رحلت او رسول خدا صلى الله عليه و آله به شدت متأثر گرديد، در تشييع جنازه اش حاضر و بر وى نماز گزارد و در حالى كه بر وى مى گريست او را در قبر نهاد.

ص: 23

حالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر او مى گريست در بقيع به خاك سپرده شد.

ص: 24

ابراهيم فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله در ذى الحجّه سال 8 ه. ق. در مدينه از مادرش ماريه قبطيّه متولد شد. پيامبر صلى الله عليه و آله به وى علاقه شديد داشت و عاطفه نشان مى داد، اما او پس از يك سال و ده ماه از دنيا رفت و به دستور رسول خدا صلى الله عليه و آله، در كنار قبر عثمان بن مظعون در بقيع به خاك سپرده شد. محلّ ولادت او «مَشربه امّ ابراهيم» لقب گرفت كه هم اكنون از آثار اسلامى مدينه به شمار مى آيد.

آرامگاه ابراهيم فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله

ص: 25

ص: 26

در حالى كه بيش از سى سال نداشت، در سال چهارم هجرت بدرود حيات گفت و در بقيع آرميد.

ص: 27

به ازدواج رسول خدا صلى الله عليه و آله درآمد و در سال 50 يا 56 ه. ق. در مدينه وفات يافت و در بقيع به خاك سپرده شد.

ص: 28

ص: 29

در اين شهر وفات يافت و در بقيع به خاك سپرده شد. برخى نيز نوشته اند كه عاتكه در مكه درگذشته و هرگز به مدينه نيامده است.

امّ البنين و عمّه هاى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله

ص: 30

و در بقيع به خاك سپرده شد.

ص: 31

فداكارى هاى بسيارى از خود نشان داد و در دوران پيرى نابينا شد.

وى قبل از واقعه حَرّه در اواخر حكومت معاويه و يا اوائل حكومت يزيد درگذشت و در بقيع به خاك سپرده شد.

ص: 32

يكى از فرزندانش به نام عون در كربلا به شهادت رسيد و دو فرزند ديگرش نيز به دست امويان در واقعه حرّه در مدينه به شهادت رسيدند. وى در سال 80 هجرى قمرى به سن 90 سالگى در مدينه درگذشت و در كنار عقيل در بقيع دفن شد.

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ص: 36

ص: 37

ص: 38

برخى ديگر از چهره هاى معروف صدر اسلام كه در بقيع به خاك سپرده شده اند عبارتند از:

1- عبدالرحمان بن عوف

2- عثمان بن عفان

3- سعد بن ابى وقاص

4- ابوهريره

5- صُهَيب بن سنان

6- اسيد بن حُضير

7- حُوَيطب بن عبدالعُزّى

8- رُكانة بن عبد يزيد

9- عبداللَّه بن سَلام

10- عبداللَّه بن عمرو

11- ابوسلمة بن عبدالاسد

12- عبداللَّه بن عتيك

13- قتادة بن نعمان

14- عمرو بن حَزم

15- مخرمة بن نوفل

16- عبداللَّه بن انيس

17- براء بن معرور

18- جُبير بن مُطْعِم

ص: 39

19- مِسْطَح بن اثاثه

20- معاذ بن عَفْراء

21- ابن عمرو بن نفيل

22- مالك بن تيّهان

23- ابوالسيد ساعدى

24- محمد بن مَسْلمه

25- عُوَيْم بن ساعده

26- كعب بن عمرو

ص: 40

حفاظت از آن ها را برعهده مى گرفتند .... (1)

تا پيش از سلطه وهابيان بر حجاز، بيشترِ سفرنامه نويسانى كه از مدينه ديدار داشته اند، گزارشى از قبّه ها و بناهاى ساخته شده بر روى قبور ائمه و ديگر صالحان و چگونگى آن را گزارش كرده اند.

تصويربرداران نيز تصاوير گويا و روشنى از اين قبرستان و بناهاى ساخته شده در آن برداشته اند كه نمونه هايى از آن را «ابراهيم رفعت پاشا» در سال هاى 1318 تا 1325 ه. ق. و نيز «محمد لبيب بك» در سال 1377 ه. ق. از خود به يادگار گذاشته اند. (2)

ص: 41

ص: 42

خراب كردند و به طور كلّى، تمام مقابر و مزارات را در مكه، جده، طائف و نواحى آن ها ويران نمودند و زمانى هم كه مدينه منوره را محاصره كردند، به ويران كردن مسجد و مزار [حضرت حمزه پرداختند.

پس از تسلّط وهابيان بر مدينه منوره، قاضى القضات وهابيان، شيخ عبداللَّه بن بليهد، در رمضان 1344 ه. ق. از مكه به جانب مدينه حركت و اعلاميه اى صادر و ضمن آن، جواز ويران كردن گنبدها و زيارتگاه ها را از مردم سؤال كرده بود، بسيارى از مردم از ترس به آن پاسخ نداده و برخى نيز لزوم ويران كردن را خواستار شده بودند!

البته هدف او از اين اعلاميه و سؤال، نظرخواهى واقعى نبود، بلكه مى خواست در ميان مردم آمادگى ايجاد كند، چون وهابيان در هيچ يك از اعمال خود و در ويران كردن گنبدها و ضريح ها، حتى گنبد مرقد حضرت رسول صلى الله عليه و آله منتظر نظر مردم نبودند زيرا اين اعمال، پايه مذهب آنان است.

شاهد سخن آنكه، آنان پس از نشر اين اعلاميه و سؤال و جواب، همه گنبدها و زيارتگاه ها را در مدينه و اطراف آن ويران كردند و حتى گنبد مضاجع ائمه اهل بيت عليهم السلام را در بقيع، كه قبر عباس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله نيز در كنار آن ها بود، خراب نمودند و ديوارها و صندوق ها و ضريح هايى كه روى قبرهاى شريف قرار داشت، همه را از بين بردند، در حالى كه

ص: 43

براى آن، هزار ريال مجيدى هزينه كرده بودند. (1) آن ها در اين زيارتگاه ها، جز تلّى سنگ و خاك، به عنوان علامت باقى نگذاشتند.

از جمله تخريب ها، از ميان بردن گنبد مرقد عبداللَّه و آمنه، پدر و مادر حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله و نيز مزار همسران آن بزرگوار و قبر عثمان بن عفان و قبر اسماعيل بن جعفرالصادق عليه السلام و قبر مالك امام دارالهجره و غير آن بود كه بيان همه آن ها به طول مى انجامد و به طور خلاصه، تمام مزارات مدينه و اطراف آن و ينبع را خراب كردند و پيش از آن، قبر حمزه عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و قبور بقيه شهداى احد را از بين برده بودند و از آن ها جز مشتى خاك برجاى نمانده بود و كسى كه بخواهد قبر حمزه را زيارت كند، در صحرا جز تپه اى از خاك نمى بيند.

وهابيان از ترس نتيجه كارشان، از خراب كردن گنبد و بارگاه حضرت رسول صلى الله عليه و آله و كندن ضريح آن بزرگوار خوددارى كردند وگرنه آنان هيچ قبر و ضريحى را استثنا نكرده اند، بلكه قبر پيامبر صلى الله عليه و آله از آن جهت كه بيشتر مورد احترام و علاقه مردم است، از ديدگاه آن ها و از نظر دلايل وهابيان، اولى به خرابى است و اگر از اين نظر خاطرشان

ص: 44

جمع بود، حتماً قبر پيامبر صلى الله عليه و آله را نيز ويران مى كردند! بلكه پيش از مزارهاى ديگر، به تخريب آن اقدام مى كردند. (1)

ايوب صبرى پاشا، تخريب قبور در حرمين شريفين را پيش از استقرار كامل دولت سعودى، اين چنين گزارش مى كند:

شريف غالب، پس از اطمينان يافتن به نفرستادن نيرو و امكانات لازم، به ناچار برادرش، شريف عبدالمعين را به قائم مقامى خود برگزيد و مهمان سراى خويش- واقع در دامنه كوه جياد- را منهدم ساخت و دست زن و بچه اش را گرفته، رهسپار جدّه شد.

شريف عبدالمعين، جمعى از علماى مكه، چون شيخ محمد طاهر، سيد محمد ابوبكر ميرغنى، سيد محمد عطاسى و عبدالحفيظ عجمى را نزد سعود بن عبدالعزيز فرستاد و از او تقاضاى عفو و امان كرد (در سال 1218 ه. ق.).

سعود تقاضاى شريف عبدالمعين را پذيرفت و به همراه علمايى كه از مكه به نزدش آمده بودند و با سپاه گرد آمده، به سوى مكه معظمه حركت نمود.

سعود، قائم مقامى عبدالمعين را پذيرفت و با صادر كردن فرمان هدم قبور و تخريب گنبدها و بارگاه ها، از ميزان قساوت و شقاوت خود پرده برداشت.

وهابى ها مى گفتند:

ص: 45

اهالى حرمين شريفين، به جاى خداوند يكتا، گنبد و بارگاه ها را مى پرستند. اگر گنبدها تخريب گردد و ديوارهاى مشاهد مشرّفه برداشته شود، تازه اهالى حرمين از دايره شرك و كفر بيرون آمده، در مسير پرستش خداوند يكتا قرار خواهند گرفت ...!» (1)

وى در جاى ديگر مى نويسد:

سعود پس از محاصره طولانىِ شهر مدينه و پيدا شدن آثار تسليم مردم شهر، شروطى براى آنان تعيين كرد كه در صورت پذيرش آن ها، تعرّضى نسبت به اهل مدينه نداشته باشد. آن شروط عبارت بودند از:

1- بايد پرستش پروردگار متعال بر اساس احكام و معتقدات آيين وهابيت انجام پذيرد.

2- بايد احترام حضرت رسول صلى الله عليه و آله بر اساس معيارهايى كه از طرف پيشواى وهابيان معين و مقرر گشته، رعايت گردد.

3- بايد گنبد و بارگاه همه مقابر و مراقدى كه در داخل مدينه منوره و يا در نواحى آن موجود است، تخريب گردد؛ يعنى سقف و ديوارشان برداشته شده، همه آن ها بدون ضريح و صندوق، صاف و به صورت پشت ماهى درآورده شود.

4- همه بايد دين و آيين نياكان خود را ترك نموده، به دين و

ص: 46

آيين وهابيت درآيند و پس از اين، براساس آيين وهابيت به احكام دين عمل نمايند.

5- هركس بايد معتقد شود كه به محمدبن عبدالوهاب از سوى خداوند رحمان الهام شده، آيين او مذهب حق مى باشد و بايد او را به عنوان مجدّد دين و احياگر مذهب بشناسد.

6- كسانى كه در دين نياكان خود پايدارى نشان دهند و آيين وهابيت را نپذيرند، بايد با ابراز خشم و غضب و اجراى جور و ستم در تنگنا قرار گيرند و اهانت و تحقير شوند.

7- علمايى كه از پذيرش آيين وهابيت سرباز مى زنند را بايد به قتل برسانند و يا مخفى گاه آنان را به امراى وهابى گزارش كنند.

8- وهابيانى را كه براى حفاظت از حصار مدينه تعيين خواهند شد، به داخل حصار راه دهند.

9- هرگونه امر و نهى كه از طرف وهابيان، در مورد مسائل مذهبى و يا سياسى اعلام شود، هرقدر سخت و توان فرسا باشد، بايد از صميم دل پذيرا شوند و مو به مو اجرا كنند و در احترام فوق العاده امراى وهابيان بكوشند. (1)

سعود پس از پذيرش اين شروط از سوى مردم، تخريب گنبد و بارگاه قبور را به عهده خود مردم گذاشت و آنان نيز به دليل

ص: 47

محاصره شديد اقتصادى و ستم هاى گوناگونى كه متحمّل شدند، بخشى از آن را پذيرفته و به اجرا گذاشتند.

ايوب صبرى پاشا، متن نامه مردم مدينه، خطاب به سعود بن عبدالعزيز را نقل كرده كه در قسمتى از آن آمده است:

«... فرمان داده بوديد كه گنبدها و بارگاه هاى موجود بر فراز قبور مطهره را تخريب كنيم، آن را نيز به تبعيت از حديث مشهور انجام داديم. هر فرمانى از طرف شما صادر شود، على رغم خواسته اين و آن، در حق ما نافذ است ....» (1)

«اين نامه به دست سعودبن عبدالعزيز رسيد، ليكن وى نمايندگان اهالى مدينه را به حضور نپذيرفت و بر شدّت تضييقات خود افزود و در لحظه ورود به مدينه منوره، دستور داد كه بايد بقاياى گنبدها و بارگاه ها به طور كامل ويران شود.

از دستورات اكيد سعود، اين بود كه بايد هرگنبدى به دست خادمين آن مرقد مطهر تخريب گردد. از اين رهگذر، خدمتگزاران اماكن متبركه به ناچار به اين جنايت هولناك اقدام مى كردند.

خادمان حرم مطهر حضرت حمزه سيدالشهدا، اظهار داشتند:

ما در اثر پيرى و ضعف جسمى، قدرت هدم و تخريب نداريم.

ص: 48

سعود با نزديكان خاص خود، شخصاً به حرم مطهّر جناب حمزه رفت و به يكى از زورمندان وهابى كه او را در جسارت و گستاخى، با يك قبيله برابر مى دانست، دستور داد كه بيل و كلنگ برداشته، بر فراز گنبد مطهّر برود. او نيز با تعبير «على الرأس و العين» آمادگى خود را اعلام كرد و گستاخانه بر فراز گنبد مطهّر پانهاد و كلنگ را با شدت تمام بر پرچمى كه برفراز گنبد در اهتزاز بود، فرود آورد. كلنگ از دست وى بيرون شد، توازن بدنش به هم خورد، از فراز گنبد به زير افتاد و در همان لحظه مرد (سال 1222 ه. ق.).

سعود پس از مشاهده اين واقعه، از تخريب گنبد منصرف و پس از سوزانيدن درِ حرم، مردم را در ميدان مناخه جمع و براى آنان سخنرانى كرد ....» (1)

ايوب صبرى پاشا در بخش ديگرى از كتاب خود مى نويسد:

«هنگامى كه قافله شام چند منزل از مدينه دور شدند، سعود در محكمه حضور يافته، دستور داد كه همه زر و زيور و جواهرات گران بهاى موجود در روضه مطهر و گنجينه حرم نبوى را غارت كنند. سپس فرمان داد گنبدهايى را كه تاكنون تخريب نشده، منهدم سازند. فقط گنبد مطهر حضرت رسول صلى الله عليه و آله را بر اساس تقاضاى اهالى مدينه اجازه داد كه به

ص: 49

همان حال باقى بماند ....» (1)

سپس اهالى مدينه را در مسجدالنبى صلى الله عليه و آله گردآورد و براى آنان سخنرانى كرد و در بخشى از آن گفت:

«... ايستادن در پيش روى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلام كردن به رسم سابق، در مذهب ما ممنوع است و اين نوع تعظيم و تجليل در مذهب وهابى، نامشروع است و چنين اقدامى از ديدگاه وهابى بدعت، زشت، ناپسند و ممنوع است. كسانى كه از پيشِ روىِ مبارك عبور مى كنند، بايد بدون توقف حركت كنند و فقط مى توانند در حال عبور بگويند: «السلام على محمّد» و همين مقدار بنابر اجتهاد پيشواى ما كافى است.» (2)

ص: 50

متحدالمآل تلگرافى و فورى است

عموم حكّام ايالات و ولايات و مأمورين دولتى:

به موجب اخبار تلگرافى، از طرف طايفه وهابى ها، اسائه ادب به مدينه منوّره شده و مسجد اعظمِ اسلامى را هدف تيرِ توپ قرار داده اند. دولت از استماع اين فاجعه عظيمه، بى نهايت مشوّش و مشغول تحقيق و تهيه اقدامات مؤثره مى باشد. عجالتاً، با توافق نظر آقايان حجج اسلامِ مركز، تصميم گرفته شده كه براى ابراز احساسات و عمل به سوگوارى و تعزيه دارى، يك روز تمام مملكت تعطيل عمومى شود، لهذا مقرر مى دارم، عموم حكام و مأمورين دولتى، در قلمرو مأموريت خود به اطلاع آقايان علماى اعلام هر نقطه، به تمام ادارات دولتى و عموم مردم، اين تصميم را ابلاغ و روز شنبه شانزدهم صفر را روز تعطيل و عزادارى اعلام نمايند. (1)

به دنبال اين بخش نامه، روز شنبه شانزدهم صفر (15 شهريور)، تعطيل عمومى شد و از طرف دسته جات مختلف تهران، مراسم سوگوارى و عزادارى به عمل آمد و طبق دعوتى كه به عمل آمده بود، در همان روز، علما در مسجد سلطانى اجتماع نمودند و دسته جات عزادار، با حال سوگوارى، از كليه نقاط تهران به طرف مسجد سلطانى عزيمت كرده، در آنجا اظهار تأسف و تأثر

ص: 51

به عمل آمد.

عصر همين روز نيز يك اجتماع چندين ده هزار نفرى، در خارج دروازه دولت تشكيل گرديد و در آنجا خطبا و ناطقين، نطق هاى مهيّجى ايراد كرده و نسبت به قضاياى مدينه و اهانتى كه از طرف وهابى ها به گنبد مطهر حضرت رسول صلى الله عليه و آله به عمل آمده بود، اظهار انزجار و تنفّر شد. (1)

خبرنگار ديلى تلگراف، كه آن روز در مراسم حضور داشته، چنين گزارش داده است:

در وسط چهار راه، يك برج چوبى شش گوش، به ارتفاع 30 پا، كه با فرش پوشيده شده و بالاى آن پرچم سياهى در اهتزاز بود، برپا گرديد ... حدود 25 هزار نفر از مردان سالخورده تا كودكان خردسال، پشت سر هم رج بسته، چهار زانو، در حال انتظار نشسته بودند ... ورود مدرّس ... با كف زدن و فرياد مسرّت مردم اعلام شد ... مشاراليه از جمعيت تشكّر نمود و در ميان علما و نمايندگان مجلس قرار گرفت ... ميرزا عبداللَّه، واعظِ معروف، كلام خود را با نعت پيغمبر و درود بر ائمه شروع كرد، ولى ناگهان صداى آرام و آهسته اش، صورت جدى به خود گرفت ... و گفت:

اگر شما اعلام جهاد كنيد [مردم با سر و پاى برهنه و بدون سلاح، به مرقد پيغمبر اكرم شتافته، با دندان و ناخن هاى خود،

ص: 52

دشمنان خدا را قطعه قطعه مى كنند. بيشترِ جملات حماسى او با گريه و زارى توأم بود. (1)

ص: 53

از چه قبيل است و تا چه مرتبه است؟ البته دولت مكلّف است تحقيقات كامل بكند و به عرض مجلس برساند، وليكن عرض مى كنم: امروز اهل ايران يك قسمت از قسمت هاى دول اسلامى است، بلكه مى توان گفت كه قسمت بزرگ دول اسلامى است. بايد امروز اين جامعه در تمام دنيا خودشان را معرفى كنند كه ملت و دولت ايران قدم برمى دارند كه اين جامعه را حفظ كنيم و خودمان را به بركت اين جامعه نگاهدارى كنيم.

دولت تقاضاى كميسيون از مجلس نمود، البته وظيفه شان هم همين بود كه پيشنهاد تقاضاى كميسيون بفرمايند، البته مجلس هم مساعدت خواهد نمود و به عقيده بنده، تمام فكر را بايد صرف اين كار كرد و بايد يك قدم هايى كه مقتضاى حفظ ديانت و حفظ قوميت و حفظ مليت خودمان است، در اين مورد برداريم و هيچ كارى و هيچ چيزى را مقدم بر اين كار قرار ندهيم و نگذاريم كه اين مسأله زيادتر از اين، اسباب خرابى جامعه شود كه مبادا يك ضرر عظيم ترى بر ما مترتب گردد و خداى نخواسته حال ما از اين روزى كه هستيم بدتر شود. و زياده بر اين، چيزى عرض نمى كنم.» (1)

مرحوم مدرس، پس از ايراد سخنرانى در مجلس، مسأله تشكيل كميسيون ويژه براى پيگيرى موضوع را به شكل جدى دنبال مى كند.

ص: 54

ص: 55

مردم قفقاز با ارسال عريضه از تفليس براى نمايندگان مجلس شوراى ملى، از آنان خواستند با توجه به جسارت و بى ادبى هايى كه طايفه ضالّه وهابى ها و رييس مردود آن ها ابن سعود، نسبت به اماكن متبركه و مراقد مقدسه نموده است، رييس دولت ايران پيشقدم شده، با ساير دول اسلامى هم كه البته وظيفه خود را خوب مى دانند، كمك فرموده، اين منبع فساد و دشمن حق و انصاف را ريشه كن و خاك پاك را از لوث وجودشان تطهير فرمايند. (1)

علاوه بر مسلمانان منطقه قفقاز، از مناطق ديگر، مانند مسلمان هاى تمام جماهير متحده؛ يعنى آذربايجان، ازبكستان، تركمنستان، قزاقستان، تاتارستان، ياشقيرستان، قزاقان و اتباع دول ايران، تركيه، افغانستان، چين، مغولستان هم با ارسال تلگرافى اعلام نمودند كه:

چون مكه معظمه و مدينه منوّره با يادگارهاى مقدس خود، متعلق به تمام مسلمين مى باشد، پس بايد تمام دول جهان اسلام بر حفظ و حراست اين اماكن مقدس بكوشند. (2)

ص: 56

ص: 57

مراسله اى براى زعماى ايران چنين نوشت:

«اينك در هر كشور اسلامى، مردِ تواناىِ نيرومندِ شجاعِ متديّنى، سكان كشتى ملك را در كف گرفته و آن را به سوى مقصد جلال و شكوه سوق مى دهد، واقعاً وقتى كه چنين مطالب و تفاصيل خوبى راجع به برادران ايرانى خود مى شنويم و مشاهده مى كنيم كه رخوت ديرين را از سر برون نموده و حاضر شده اند براى ترقى وطن، به هرگونه فداكارى قيام نمايند، مسرت و خوشوقتى ما به وصف نمى گنجد ... عنقريب ... كنفرانسى از مسلمانان دنيا تشكيل خواهيم داد و براى اينكه حجاز مقدس، سرچشمه نور و تربيت اسلامى گردد و آخرين علايم و امارات نفوذ غيراسلامى از آن محو شود، از جميع ممالك اسلامى دعوت خواهيم كرد كه نمايندگان مسؤول خود را براى حضور در آن گسيل دارند ... ما مى خواهيم يك جمهورى اسلامى، از حجازيان منتخبه با كمك و مساعدت و مشورت مؤتمر (كنفرانس) اسلاميه، اداره امور داخلى عادى را بچرخاند.»(1)

ص: 58

ص: 59

دولت ايران همجواريم و به قدر سى هزار شيعه در نجد و احساء نزد من هستند، مى توانيد از آن ها تحقيق نماييد، آنچه در حق ما شهرت مى دهند، اكثر تهمت و افترا است. ان شاءاللَّه شما به مدينه رفته، خواهيد ديد كه آنچه گفته اند دروغ است! من صريحاً به شما مى گويم و شما هم به دولت عليّه بنويسيد كه من حرمين شريفين را به جان و مال و اولاد خود حافظ و حارس ام. مهدومات مكه نيز قبل از ورود من بوده است.» (1)

عبدالعزيز در اينجا، موضوع تخريب قبور را به ديگران نسبت داده، ليكن در ملاقات ديگرى كه هويدا با وى داشته، چنين اظهار مى كند:

«... بلى، وهابى ها اعتقاد به تعمير قبور و قبه ها ندارند و بدعت مى دانند و «خيرالقبور الدوارس» را حديث معتبر مى شناسند. مع هذا بعد از ورود خودم، فوراً جلوگيرى كرده ام و حاليه نيز با كمال اصرار و الحاح منتظرم كه دول و ملل اسلامى نماينده هاى خود را بفرستند و در امور حجاز قرارى دهند و براى تعمير اين قبور نيز اگر مصمم شوند، مخالفت نمى كنم، سهل است، مساعدت خواهم كرد ....»

وى همچنين در باره شيعيان نجد مى گويد:

«... قريب بيست- سى هزار رعاياى شيعى مذهب، در نجد و

ص: 60

احسا دارم، سؤال كنيد، همگى در نهايت آزادى و آسودگى و راحتى مشغول كسب و كار خود هستند و هيچ فشارى، نه مذهبى و نه غيرمذهبى، بر آن ها نبوده و نيست ....» (1)

همانگونه كه در گزارش هاى پيشين گذشت، عبدالعزيز به لحاظ مشكلاتى كه در آغاز راه با آن روبه رو بوده، تلاش مى كند ضمن پافشارى بر اعتقاد وهابيان به تخريب قبور، آن را به نوعى به ديگران نسبت داده و با آوردن نمايندگان كشورهاى اسلامى به حجاز در تثبيت حكومت خويش تلاش كند و با وقت كشى، آرام آرام به سوى استقرار حكومت خود گام بردارد.

ص: 61

2- گروه دوّم، كسانى كه در رأس اركان ادارى- سياسى كشور قرار داشتند و از نظريه هويدا مبنى بر اعزام نماينده اى به كنفرانس خلافت اسلامى، كه توسط وهابى ها برگزار مى شد، جانبدارى مى نمودند.

در حالى كه گروه اول، حتى حاضر به شناسايى وهابى ها نبودند، دسته دوم باب مكاتبه و مراوده با ايشان را نيز گشوده بودند.

اين رويارويى مى رفت تا آشكارا به نفع مجلسيان تمام شود، ليكن متأسفانه دوره پنجم قانون گذارى در ساعت 5/ 3 بعد از ظهر پنج شنبه 22/ 11/ 1304 به اتمام رسيد و روزنامه ناهيد درباره پايان اين دوره مجلس نوشت:

«... إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ ... در و دولاب و اثاثيه و مخازن مرحوم، مطابق وصيت، از طرف متولى باشىِ دوم، آقاى ارباب كيخسرو مهر و موم شد. رحمةاللَّه عليه برحمةٍ واسعة».

ص: 62

پاره اى اسناد پراكنده موجود در بايگانى وزارت امور خارجه جمهورى اسلامى ايران، مبيّن اين واقعيت است كه ظاهراً مخالفت مدرس با حضور در كنفرانس خلافت اسلامى شدت گرفته و همين امر سبب ترديد شيعيان برخى از كشورهاى ديگر شده بوده است. (1)

با انتشار فتواى جمعى از علماى وهّابى، داير بر وجوب ويرانى قبور و عدم زيارت اماكن مقدسه و انعكاس آن به ايران، موجى از خشم و نفرت، جهان اسلام را فراگرفت و سبب شد تا بسيارى از كشورهاى مسلمان، به دعوت مدرس، از حضور در كنفرانس چشم بپوشند. وى گفته بود:

«بنده تصور نمى كنم كه اجتماع حقيقى از طرف ملل و دول اسلامى بشود؛ مثلًا از سوريه تا به حال هنوز جواب به او (ابن سعود) نداده اند وگمان نمى رود كسى برود، مگر اينكه از سورى هايى كه در مكه هستند در انجمن حاضر شده ... از عراق و فلسطين و الجزاير و ريف و تونس و تركيه و افغان و غيرهم هيچ آثارى نيست.»

ص: 63

شد. در جلسه دوم، شيخ خليل خالدى، قاضى القضاة سوريه پيشنهاد كرد در خصوص ارتباط و اتصال با ساير كشورهاى مسلمان، به خصوص ايران مذاكره شود. اما هنوز كنگره در جريان بود كه علماى نجف اطلاع دادند وهابيون به بقيع حمله نموده اند. (1)

ص: 64

وزارت دربار بود كه تمام بخش هاى وزارت امور خارجه را مكلف مى كرد تا تمام امور مربوط به حرمين را تنها پس از اطلاع كميسيون مجرى دارند.

همچنين مقرر شد تا نام كميسيون، به كميسيون دفاع حرمين شريفين تبديل شود و از مخبرالسلطنه، مستشارالدوله و ممتازالدوله نيز براى حضور در جلسات، دعوت به عمل آيد.

دولت وهابى در واكنش نسبت به اقدامات كميسيون، فعاليت گسترده اى را آغاز كرد. شيخ رشيد رضا، صاحب امتياز مجله المنار، شرح مفصلى در روزنامه هاى مصر منتشر و از دولت عليّه ايران به زندقه ياد كرده و در مقابل اين خدمت 4000 ليره طلا دريافت نموده، به مكه معظمه متوجه شد و مجلس درس مفصلى در صحن كعبه معظمه داير كرده، اراده ابن سعود را به دست گرفت.

روى تند اين تبليغات بيشتر متوجه جناح مذهبى ايران، به رهبرى مدرس بود، چراكه بررسى اسناد، نمايانگر اين حقيقت است كه روابط دربار پهلوى و ابن سعود كاملًا دوستانه بوده است.

در يكى از اسناد آمده است:

«در موقع تاجگذارى بندگان، اعلى حضرت، قوى شوكت همايون شاهنشاهى، ابن سعود تلگراف تبريك عرض نموده بود. اولياى دولت عليّه به جاى اينكه جواب آن را به توسط وزارت جليله امور خارجه يا به توسط دربار به سلطان نجد مخابره فرمايند، آقاى عين الملك (هويدا) را با مأموريت

ص: 65

رسمى به مكه اعزام فرمودند كه مراتب محظوظيت خاطر مهر مظاهر همايونى را به ابن سعود ابلاغ نمايد.» (1)

ترديد در ميان رجال سياسى ايران، براى اتخاذ يك موضع اصولى در باره اين واقعه، هر آن شدت پيدا مى كرد. كميسيون به رهبرى مدرس، با تحت فشار قرار دادن مستوفى الممالك، رييس الوزرا، او را واداشت تا به انتشار اعلانى تحت عنوانِ «به اهالى مملكت و عموم مسلمين اعلام مى شود»، اعتراض رسمى دولت خود به اقدامات وهابى ها را آشكار نمايد. دولت در اين اعلاميه از تمام ملل اسلاميه تقاضا مى كند كه در يك تجمع عمومى، ملل اسلامى مقدرات حرمين شريفين را حل و تسويه نمايند. (2)

هيأت علميه نجف كه به موازات كميسيون حرمين شريفين تشكيل شده بود، در اين زمان با ارسال تلگرافى براى سيد حسن مدرس و ديگران، ضمن انزجار از عمليات وهابيان، آمادگى خود را براى حفظ نواميس اسلام اعلام مى نمايد.

مدرس در پى اين وقايع، با برگزارى مجلسى در مسجد مروى تهران بر منبر رفته، شرح مبسوطى از فجايع و عقايد سخيفه وهابى ها داده، خواهان اتحاد جامعه اسلامى مى شود.

با افتتاح دوره ششم قانون گذارى و على رغم مشكلات داخلى

ص: 66

موجود، كماكان فكر و ذهن مدرس و اطرافيانش، پى گيرىِ موضوعِ حرمين شريفين مى باشد.

بهبهانى در سخنان پيش از دستور خود، با اشاره به بى توجهى ملل مسلمان نسبت به تهديدات كفار، چنين نتيجه مى گيرد:

«تا كى بى حالى؟! تاكى بى اعتنايى؟! تا كى مسامحه ...؟! قلوب هريك از مسلمانان ايرانى را مملو از خون (كرده اند) ...! مى خواهند يك صفوف جديدى به ملل اسلامى ... بيفزايند ...، ايران كه هم از نقطه نظر سياسى و هم از نقطه نظر مذهبى، از جميع فِرَق اسلامى بايستى علاقمندتر باشد، در چه حال است؟! آقا بالا سرها، قيم ها، متولّى ها، سياستمدارها، صاحب اختيارها، بالأخره آنها كه هميشه خود را همه چيز و ديگران را ناچيز مى شمارند، در اين موقع مهم سياسى و ديانتى، در اين موقع حياتى، در اين مدت مديد (تقريباً يك سال) چه كرده اند؟! جمعى مشغول تكذيب، جماعتى بى خيال، چند نفر مشغول كار، ولى چه كار؟ نشستند و گفتند و برخاستند. از هركس پرسيدم، گفتند: مشغول مذاكره هستيم. خلاصه تاكنون چه كرده اند؟! حرف زده اند! حرف خالى و بى فايده!».

او سپس پيشنهاد مذاكره با نمايندگان كشورهاى مسلمان را براى انعقاد يك كنفرانس بين المللى مى دهد تا در آن آينده سياسى حجاز مشخص شود و پيشنهادى با قيد دو فوريت تقديم مجلس

ص: 67

مى كند. اين پيشنهاد در واقع قانونى كردن كميسيون دفاع حرمين شريفين است، ليكن پيشنهاد او با عكس العمل شديد رييس الوزرا و بعضى از نمايندگان روبه رو مى شود. بررسى نسخه منحصر به فرد دستنويس مذاكرات مجلس، روشن مى سازد كه در اين سازمان، سانسور شديدى بر مطبوعات اعمال مى شده است؛ «نظميه، حتى نطق وكلا را سانسور مى كند و نمى گذارد در روزنامه ها نوشته شود.

نظميه فقط كارش اين است كه اداره سانسور درست كند كه هرچه نوشته مى شود سانسور بكند. (1)

سرانجام براثر «تعقيب مذاكرات قبل از دستور» و پا فشارى اعضاى كميسيون، پيشنهاد بهبهانى با امضاى 22 تن؛ از جمله مدرس، به عنوان ماده واحده در مجلس مطرح مى شود.

على رغم مخالفت بعضى نمايندگان، كه آيا كميسيون توانايى انجام اقدامى عملى را دارد يا خير؟ مدرس در دفاع از ماده واحده مى گويد:

«عقيده ما اين است كه از براى مملكت ايران خيلى نافع است؛ سياستاً و عظمتاً و بايد در صدد انجام آن مسأله برآييم كه به عبارت اخرى، مركزيت دادن ايران است به جهت اين مسأله. ما همه شركت داريم، ليكن ايران كه دولت بزرگ اسلام است، براى مركزيت دادن به اين مسأله كه منظور نظر

ص: 68

تمام است، البته مجلس شوراى ملى احق و اولى است كه در اين مسأله شركت كند ... اما نمى توانم بگويم اين مسأله به اين بزرگى نتيجه اش يك ماهه و دوماهه، يك ساله مى شود.

مسأله به قدرى بزرگ است كه بايد يك سال، دو سال هم تعقيب كرد تا ان شاءاللَّه الرحمان (نااميد نيستيم) نتيجه خوبى بگيريم.» (1)

اسناد و مدارك ناقص موجود، حكايت از آن دارد كه اين ماده واحده به تصويب رسيد، اما ظاهراً فشار زيادى بر اين جناح مجلس وارد آمد، به طورى كه تقريباً يك ماه پس از اين، مدرس در تاريخ 7/ 8/ 1305 در راه مدرسه سپهسالار (شهيدمطهرى) ترور شد و اگرچه از اين توطئه جان سالم به در برد، اما نتوانست لااقل در 10 جلسه مجلس حضور يابد.

متأسفانه فقدان اسناد و مدارك سبب شده تا پس از اين واقعه، ديگر اطلاعى از نتيجه اقدامات كميسيون و فعاليت هاى مدرس دراختيار نداشته باشيم.

تنها يك سند كه تاريخ تقريبى آن، سال 1345 ه. ق./ 1305 ه. ش است، تاحدى فشار حاكم بر جناح مدرس را روشن مى كند. در اين سند، ميرزا مهدى زنجانى، از يكى از تجّار (تهران) مى خواهد تا پيام او را به مدرس ابلاغ كند كه:

ص: 69

«چنانچه يك اقدامى از طرف دولت ايران نشود، اسباب سرشكستگى مسلمين و موجب توليد مفاسد خواهد شد. اين كاغذ را به شما محرمانه نوشتم ... شهداللَّه تعالى، مى ترسم اين قضيه (حمله وهابى ها) تعاقب شود و بالمره موجب تباهى مسلمين شود.»

مدرس در حاشيه اين نامه، تنها به نگارش بيتى بسنده مى كند كه خود نشانگر دشوارى هاى موجود و مسائل پشت پرده است:

از قيامت خبرى مى شنوى دستى از دور برآتش دارى! (1)

ص: 70

شنيده اند تا آنكه براى مدافعه از حيات و بلادمان و دفاع از بلاد مقدسه و جلوگيرى از اعمال ناشايسته، ناچار شمشير كشيده و با جان و مال در اين راه انفاق كرديم و به فضل خداوند رئوف، بلاد فتح و امنيت در آنجا حاصل شد و از وقتى كه به اين كار مبادرت نموديم، مصمم بوديم آنچه را كه عالم اسلامى كه اهل حجاز ركنى از آن است، راجع به آينده اين بلاد مقدسه حكم نمايند اجرا شود و مكرر عموم مسلمانان را دعوت نمودم كه مجمع اسلامى تشكيل داده، آنچه مصلحت آينده اين بلاد است مقرر دارند. سپس به دعوت عام و خاص پرداخته، به تاريخ 10 ربيع الثانى 1344 ه. ق. به حكومت ها و شعب اسلام نوشته جات- چنانكه در جرايد عالم نيز انتشار يافت- فرستاده شد. دو ماه گذشت، جوابى از احدى نرسيد، جز جمعيت خلافت در هند و او- بارك اللَّه فيها- آنچه بتواند براى خوشى و آسايش حجاج اجرا نموده و مى نمايد.

و چون بحمداللَّه قضيه در حجاز با منصوريت خاتمه پيدا كرد و اهالى حجاز، دسته دسته و يك يك آمدند و آزادانه تشكيل مملكت را چنانكه وعده شده بود، درخواست نمودند و چاره اى جز قبول خواهش هاى مكرر آن ها نيافتم.

پس از آنكه عالم اسلام در اين موقعِ مهم، تصميم و اقدامى ننمود كه هر قسم مى خواهند اداره بلاد را خود مقرر دارند، لهذا

ص: 71

آزادى به آنان داده شد و ما قصدى جز اصلاح به قدر امكان نداريم؛ وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ (1). (2)

عبدالعزيز بن عبدالرحمن الفيصل آل سعود

22 جمادى الثانيه 1344

ص: 72

ساكنين اين بلاد و عموم حجاج و زائرين، نهايت كوشش داريم و عنقريب آنچه منظور عالم اسلامى است به عمل آيد و از جريان امور حجاز خشنود شوند و از خداوند مسألت مى نمايم كه مرا در انجام اين امر معاونت فرمايند.

وإنّه ولى التوفيق

ملك الحجاز و سلطان نجد و ملحقاتها

ص: 73

ص: 74

آن ها به ظهور رسيد كه قلوب اسلاميان را متأثر و متألم نمود و سبب گرديد كه دولت ايران دعوت ابن سعود را براى شركت در مجمع عمومى حجاز قابل قبول ندانسته و رد نمايد.

از آنجا كه تجليل اماكن مقدسه كه كرورها نفوس از روى عقيده و ايمان، آن نقاط شريفه را مهبط انوار رحمانى و منبع فيض آسمانى مى دانند، از شعائر ملى اسلامى است و مخصوصاً در اين برهه از زمان، كه عصر احترام عقايد و آداب ديانتى است و تمام ملل متمدنه عالم، از هر قوم و ملت، سعى دارند كه معتقدات مذهبى ديگران را تعظيم و تكريم نمايند و تعدّى و تحميل بر شعائر دينى ساير ملل را منسوخ سازند. بديهى است دولت و ملت ايران نمى تواند ساكت نشسته و تحمل نمايد يك فرقه معدود كه نسبت به ملل اسلامى در حكم اقل قليل هستند، عقايد خود را بر تمام عالم اسلام تحميل نمايند. و حقيقتاً جاى بردبارى و تحمل نيست. در عصرى كه هريك از ملل حيه، از براى آثار و قبور حكما و بزرگان و ارباب شعر و صنعت، هرچند كه منسوب به ملل ديگرى باشند، هزارگونه احترامات قائل مى شوند و از اين لحاظ، مابين مليت و قوميت و نژاد فرقى نمى گذارند، يك طايفه فقط به استمساك تعاليم و مبادى خود، آثار ائمه هدى و اولياى خدا را كه در روح و قلب كرورها نفوس جاى دارند، منهدم سازند.

دولت ايران اين رفتار را از مقوله تجديد اعمال ادوار توحّش و جاهليت تلقى نموده و بر اين كردار فجيع شديداً اعتراض مى نمايد.

ص: 75

در همان حال، به قاطبه مسلمانان عالم خطاب و اعلام مى دارد كه، به حكم وحدت عقيده اسلامى، متفقاً به وسايل ممكنه از اين عمليات تجاوزكارانه جلوگيرى به عمل آورند و از آنجاكه حرمين شريفين، حقيقتاً به تمام عالم اسلام تعلق دارد و هيچ ملت مسلمان دون ملت ديگر، حق ندارد اين نقاط مقدسه را كه قبله جامعه مسلمانان و مركز روحانيت اسلام است به خود اختصاص داده، تصرّفات كَيْفَ ما يَشاء نمايد و اصول تعاليم خود را بر عقايد ديگران تحميل كند.

بنابراين، از تمام ملل اسلاميه تقاضا مى شود كه در يك مجمع عمومى ملل اسلامى، مقدّرات حرمين شريفين را حل و تسويه نمايند و قوانين و نظاماتى وضع گردد كه تمام مسلمانان برطبق عقايد مختصه خود، بتوانند آزادانه از بركات روحانى و فيوض آسمانى اماكن مقدسه مكه معظمه و مدينه طيبه برخوردار و متمتع شوند و اين سرچشمه فيض و سعادت الهى تمام طوايف مسلمانان عالم را بدون تبعيض و استثنا سيراب سازد.

اميدواريم كه ملل و دول اسلامى، اين تقاضاى دينى و ملى را به سمع قبول اجابت كرده و راضى نشوند بيش از اين بر مقدسات ملى و شعاير مذهبى آنان لطمه وارد آيد. (1)

اوّل تيرماه 1305

حسين بن يوسف رييس الوزرا

ص: 76

پس از صدور اين اطلاعيه، متأسفانه هيچ گونه حركت جدّى در جهان اسلام براى وادار كردن سعوديان در پذيرش ترميم قبور و حفظ آثار تخريب شده صورت نمى پذيرد و در نتيجه فشار دولت سعودى بر شيعيان افزايش يافته، به شكلى كه در شب هفتم محرم 1347 ه. ق. مدير شرطه سعودى با تعدادى سرباز به محل برگزارى عزادارى شيعيان ايران حمله و اسباب و وسايل آنجا را غارت مى كند و سيّدى از سادات حجاج، به نام حاجى سيد محمد باقر را با كمال اهانت و زجركشيده به زندان مى برد. (1) و سختگيرى نسبت به حجاج ايرانى روزبه روز بيشتر مى شود.

در گزارش كنسولگرى ايران در جده، به تاريخ 28 محرم 1347، چنين آمده است:

«... مأمورين حكومت حجاز در مدينه منوره و در مكه مكرمه، با حجاج ايرانى بسيار سختگيرى كردند و نمى گذاشتند كه حجاج به آزادى، خودشان زيارت حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله و زيارت ائمه اطهار عليهم السلام در بقيع به عمل بياورند و وعده هايى كه حكومت داده بود، ابداً موقع اجرا نگذاشت، بلكه به خلاف پيشتر، خيلى سخت گيرى مى نمايد. متروكات امواتِ حجاجِ ايرانى را، كه همه را در مكه معظمه به واسطه مأمورين بيت المال ضبط كرده اند، تاكنون به جنرال قنسولگرى نفرستاده اند ... لهذا از براى تأمين حقوق و شؤون

ص: 77

مذهبى رعاياى دولت عليّه ايران در قطعه حجاز، بهتر آن است كه مانند سال گذشته، بلكه به طور اشدّ، دولت عليّه ايران اوامر مؤكده صادر فرمايند كه هيچ كس از ايران به حجاز نيايد و قدغن سخت مقرر فرمايد تا وقتى كه مسائل مختلف فيه، به طور احسن و اكمل تسويه شود و تأمينات كافيه، به جهت حفظ حقوق و شؤون مذهبى رعاياى دولت عليّه ايران در حجاز تحت يك قاعده صحيح گرفته شود. به جهت استحضار خاطر اجل عالى به عرض رسيد.

وكيل جنرال قنسولگرى دولت علّيه ايران

محمدعلى لارى

ص: 78

عبدالعزيز صورت گرفته و در شهريور همين سال، معاهده مودّت ميان ايران و حجاز امضا و در فروردين سال 1309 ه. ش. حبيب اللَّه هويدا با عنوان نماينده ايران و با سمت كاردار وارد جدّه مى شود.

تأسيس سفارت ايران در عربستان، كه به نوعى تقويت حكومت عبدالعزيز را در پى داشت، به حدّى براى عبدالعزيز مهم بود كه هويدا پس از ملاقات با وى، از قول كفيل وزارت خارجه در گزارش خود مى نويسد:

«... و ذكر كرد كه هيچ وقت اعلى حضرت را تا اين درجه شاد و مسرور نديده بوديم كه امروزه از ملاقات شما و وصول نامه همايون شاهنشاهى اظهار شادى و سرور علنى مى فرمودند ....» (1)

ص: 79

باتوجه به اينكه حبيب اللَّه هويدا يكى از دو نماينده ايران براى بررسى وضعيت حجاز در اثر حمله وهابى ها و تخريب اماكن مقدسه بوده و از سوى ديگر، وى براساس اسناد موجود، داراى مسلك بهائيّت و از بهائيان شناخته شده بوده است، (1) همه گوياى آن

ص: 80

است كه متأسفانه نماينده ايران به صورت پنهانى نقشى مؤثر در ناديده گرفتن اين مسأله مهم داشته است. اين نكته زمانى تقويت

ص: 81

مى شود كه ملك عبدالعزيز به هويدا مى گويد:

«... ما شما را از خود مى دانيم، شما نيز خود را مثل ساير نمايندگان اجانب ندانيد، هيچ وقت لزوم به تحصيل اجازه نيست، هر وقت كه ميل داريد، بدون هيچ ملاحظه، به ديدن ما بياييد، چه در مكه چه در اين جا، ما هميشه آماده ملاقات شما هستيم ....» (1)

در روزنامه الوطن (چاپ بغداد)، در تاريخ 20 ربيع الاول 1348 ه. ق. در زمينه به رسميت شناختن دولت حجاز توسط ايران درباره نماينده ايران، حبيب اللَّه خان عين الملك معروف به هويدا مى نويسد:

«... مشاراليه كاملًا به اين قضايا آگاه است و علاوه بر اينكه زبان مملكت را به خوبى مى داند، محل اعتماد ملك عبدالعزيز و رجال حكومت حجاز است و شخصاً نزد آن ها محترم است و بديهى است كه تعيين او به اين سمت، مسأله را به طور دلخواه حل و تسويه مى نمايد!» (2)

هويدا تا سال 1353 ه. ق. به عنوان نماينده ايران در حجاز مشغول به كار بوده است. وى در مأموريتش به مدينه، براى كسب اطلاع از ميزان خرابى ها، تلاش جدى كرده تا اين حادثه مهم را

ص: 82

بسيار كمرنگ جلوه داده، وهابيان را به نوعى، تبرئه نمايد. در گزارش وى چنين آمده است:

... بالاى مناره، قبه مطهّر صعود كرديم، يكصد و سى پله بالا رفتيم و از آن جا قبه مطهر را زيارت نموديم (زيرا صعود بالاى قبه غيرممكن است). از آن جا مشاهده نموديم كه فقط پنج گلوله تفنگ به قبه مطهر اصابت نموده و اندكى سوراخ كرده است و ابداً خرابى وارد نيامده است! اولًا نمى شود حتم كرد كه اين گلوله ها از طرف وهابى ها بوده است! ثانياً برفرض اينكه از طرف آن ها بوده باشد، واضح است عمدى نبوده است! و در اثناى تيراندازى به همديگر خطاءً به قبه مطهر اصابت كرده است! و دليل صحت اين نظريه اين است كه قبه مرقد مطهر، خيلى عظيم و بزرگ است و وهابى ها هم در پشت دروازه و قلعه شهر بوده اند و تعدادشان بيش از سه- چهار هزار بوده است؛ اگر قصد اصابت مى داشتند، اقلًا دو سه هزار گلوله به قبه مطهر مى رسيد! به هرحال فقط آثار پنج گلوله تفنگ در روى قبه مطهر بود و همچنين آثار چهار- پنج گلوله بر قبه اهل بيت بود، خادم باشىِ حرم مقدس نيز سه- چهار عدد گلوله آورده و به بنده داد و گفت كه اين ها را روى بام حرم يافته و تصور مى كند كه از گلوله هايى است

ص: 83

كه به قبه مقدس رسيده است. فدوى آن ها را تقديم خواهم نمود كه در موزه وزارت معارف محفوظ بماند ....» (1)

ص: 84

معروف است، براى پذيرايى از نماينده انگليس «مستر كلايتون»، كه براى عقد معاهده آمده بود، چادرهاى متعدد افراشته بود و خود نيز چون آن جا بود، اول براى ملاقات او رفته، پس از صرف ناهار و چاى، چهار بعد از ظهر با يك نفر ميهماندار مخصوص و چهار نفر گارد مخصوص، در حالتى كه مُحرم بوديم، پس از وصول به مكه معظمه و اداى وظايف دينيه عمره، به خانه اى كه معين كرده بودند رفته، روز بعد براى مشاهده و زيارت مقامات و قبور مهدومه، كه در قبرستانى كه در منتهى اليه يك طرف شهر در دامنه كوهى واقع است رفتيم.

قبر حضرت خديجه و حضرت آمنه (1) و قبر عبدالرحمن بن ابى بكر و قبور بنى هاشم و مسجد جن و قبر عبداللَّه بن الزبير و قبور شهدا و قبور ساير ناس كه در آن قبرستان بود، وهابى ها همه را خراب و مهدوم كرده اند.

مولد حضرت پيغمبر و خانه حضرت خديجه كه ولادتگاه حضرت صديقه طاهره، زهرا- صلوات اللَّه عليها- بوده است، همه را مهدوم و با خاك يكسان كرده اند. عمارت و قبه هاى مراقد حضرت خديجه و آمنه را كه با خاك يكسان كرده اند سهل است، قبر حضرت خديجه را نبش كرده بودند و معلوم بود كه دوباره با خاك

ص: 85

و گِل پر كرده اند. خانه متولّى قبر خديجه را منهدم و تمام دارايى او را به يغما برده اند و خانه متولّى در همان قبرستان، پهلوى قبر حضرت آمنه و خديجه بوده است.

البته راجع به اين معاهدات و تفصيل ملاقات و مذاكرات با سلطان ابن سعود، جناب اجل غفارخان وزير مختار راپرت مفصل تقديم نموده اند و احتياج به تكرار فدوى نيست! (1) زيرا مأموريت فدوى فقط براى مدينه منوّره است.

بنده در اياب و ذهاب و در كليه مواقع و در ملاقات هاى با اعلى حضرت ملك على و سلطان ابن سعود با جناب وزيرمختار بودم و وظيفه ترجمانى را به عمل مى آوردم، لهذا همين قدر عرض مى كنم كه جناب غفارخان، الحق يكى از رجال سياسى تجربه ديده و هوشيار و با متانت و عاقبت انديش دولت علّيه ابد مدت هستند و اين مأموريت را فوق العاده با متانت و سياست و كياست انجام دادند و از اين بهتر امكان پذير نبوده و نيست.

فدوى راجع به ملاقات ها و مذاكراتى كه با ملك على و سلطان ابن سعود با حضور جناب وزير مختار شده، در اين جا شرحى نمى دهم كه مبادا در تعبير كم و زياد شود و محول به راپرتى كه خود ايشان تقديم كرده اند، مى نمايم. على هذا ذيلًا به شرح مأموريت

ص: 86

مخصوص خودم كه راجع به مدينه منوّره است، مى پردازم:

نظر به اينكه وقتى در مكّه معظمه بوديم، سلطان نجد ذكر نمود كه ايصال مرا فقط تا به «عيون» كه اردوگاه قشون وهابى ها است و دو ساعت از مدينه منوره دور است تعهد مى كند و از آن جا تا مدينه را درعهده نمى گيرد، سوءظنى ما را دست داده، با جناب وزيرمختار به جده برگشتم كه با ملك على مذاكره نمايم. ملك على بيچاره گفت:

من هرچه شما بگوييد حاضرم، ولى قشون ما همه در داخل مدينه هستند و در خارج شهر قشون نداريم (و از عيون) تا به مدينه، همه نخلستان است و همه در دست خود وهابى ها است، مى ترسم كه براى بدنام كردن، از بين نخيل تيرى به شما بزنند و بگويند كه از طرف ما بوده است.

پس اصلح آن است كه سلطان با گاردهاى خود، شما را به دائره تلگراف بى سيم ما كه خارج شهر است رسانده، گاردهاى ما آن جا شما را تحويل مى گيرند و در حين عودت نيز در همان نقطه شما را تحويل سوارهاى سلطان مى دهند.

لهذا فدوى از جدّه تفصيل را به ابن سعود نوشتم، روز بعد جواب رسيد و قبول كرد و اتومبيل فرستاد و همان روزى كه جناب وزيرمختار سوار كشتى و عازم مصر شدند، بنده نيز سوار اتومبيل و عازم (بحره) گشتم، يك شبانه روز در بحره متوقف و دو دفعه با ابن سعود ملاقات شد، فوق العاده احترام و محبت نمود و هر دفعه خيلى اظهار ميل به تقرّب به دولت علّيه مى كرد و مى گفت:

ص: 87

ما با دولت ايران هم جواريم و به قدر سى هزار نفر شيعه در نجد، و در احساء نزد من هستند، مى توانيد از آن ها تحقيق نماييد، آن چه در حق ما شهرت مى دهند اكثر تهمت و افتراست، ان شاءاللَّه شما به مدينه رفته، خواهيد ديد كه آنچه گفته اند دروغ است، من صريحاً به شما مى گويم و شما هم به دولت عليه بنويسيد كه من حرمين شريفين را به جان و مال و اولاد خود حافظ و حارسم، مهدومات مكه نيز قبل از ورود من بوده است، بلى وهابى ها اعتقاد به تعمير قبور و قبّه ها ندارند و بدعت مى دانند و «خيرالقبور الدوارس» را، حديث معتبر مى شناسند. مع هذا بعد از ورود خودم فوراً جلوگيرى كرده ام و حاليه نيز با كمال اصرار و الحاح منتظرم كه دول و ملل اسلامى، نماينده هاى خود را بفرستند و در امور حجاز قرارى دهند و براى تعمير اين قبور نيز اگر مصمم شوند ممانعت نمى كنم سهل است، مساعدت خواهم كرد، حتى اگر خروج مرا نيز از حجاز مقرر دارند، فوراً بيرون مى روم.

قبل از حركت بنده به مدينه منوره و بعد از عودت، سلطان اين صحبت ها را مكرر گوشزد نمود و بعد از عودت از مدينه در ملاقات اخير خواهش كرد كه فدوى در تقرّب بين او و دولت علّيه اقدام كنم و نيز خواهش نمود كه مكاتبه با او داشته باشم.

به هر صورت ابن سعود پنج نفر از تفنگداران مخصوص شخصى خود را، با سه نفر شتر ذلول مخصوص براى بنده و نوكر بنده معين كرد كه تا مدينه ذهاباً و اياباً با بنده باشند و براى تهيّه

ص: 88

حركت از بحره به مكه رفته، چهار روز در آن جا ماندم سپس تفنگداران شترسوار را به رابغ كه كنار درياست فرستادند و بنده نيز با مستشار مخصوص خود او با اتومبيل به رابغ رفتيم.

از مكه تا رابغ با شتر پنج منزل است، با اتومبيل نه ساعت طول كشيد. در رابغ چند روزى منتظر تفنگداران شدم، مستشار مخصوص سلطان به مكه عودت نمود. در اين اثنا فدوى سخت مريض و بسترى و مبتلا به دسانترى شدم و ده روز سفر تأخير افتاد.

نه علاجى نه درمانى، نه حبيبى و نه طبيبى.

رابغ عبارت از يك دِه بزرگى است كه هيچ چيز در آن يافت نمى شود، جز نان و برنج و گوشت چيزى نيست، از سبزيجات اثرى نيست، آب چاهِ آن هم تلخ و ناگوار. به هرحال، به روحانيت حضرت ختمى مرتبت متوسل شده، به قوه دعا و مناجات بهبودى حاصل شد.

در اين اثنا، پسر سلطان با پانصد نفر شترسوار از قشون وهابى ها، براى رفتن به مدينه به رابغ رسيدند. فدوى نيز با وجود ضعف و نقاهت با تفنگدارهاى مخصوصه به آن ها ملحق شدم و حركت نموديم و روز ششم به عيون رسيديم. ديگر جسارت مى دانم عرض كنم اين شش روز شترسوارى، چه بر سر اين فدوى آورد.

به هرحال بعد از دو روز استراحت، مراسله اى به امير مدينه و به حاكم لشكرى مدينه نوشته، توصيه نامه هاى ملك على را در جوف

ص: 89

نهاده، با قاصد مخصوص به مدينه فرستادم. روز بعد جواب رسيد كه با نهايت شادى و افتخار منتظر هستند. لهذا با پنج نفر سوار و ده نفر پياده از قشون سلطان حركت كردم، در همان محل معيّن، يك نفر مهمان دار با يك درشكه و شش- هفت نفر سوار مسلّح حاضر بوده مرا تسليم گرفتند و رييس سواران سلطان هم ورقه كتبى از بنده گرفتند كه مرا به سلامت تحويل دهند.

از آن جا به سمت مدينه منوره رهسپار شديم، در خارج از دروازه، به قدر پانصد نفر قشون و صاحب منصب هاى لشكرى و كشورى و امير مدينه شريف احمدبن منصور و جمع زيادى از اهالى استقبال شايانى نمودند و همچنين روز عودت به همين ترتيب مشايعت كردند.

بعد از ورود و استحمام به زيارت حرم مقدس مطاف ملأ اعلى، مرقد مطهر حضرت خاتم الانبياء- عليه آلاف التحية و الثناء- مشرف شدم، روحانيتى كه در آن مقام مقدس دست مى دهد، از وصف خارج است. به محض عتبه بوسى، زحمات و خستگى راه به كلّى نابود شد. خداوند سر سودن به اين آستان ملايك پاسبان را نصيب حضرت اشرف و جميع دوستان فرمايد!

سه روز در مدينه توقف نمودم. روز دوم به قصد بازديد قبّه مطهر، با عزّت پاشا حاكم لشكر شهر و ميهماندار جناب سيد عمران تاجر شيعى عراقى و متولى باشى حرم مطهر داخل حرم شديم. بعد از اداى فريضه زيارت و عتبه بوسى، آغاباشى؛ يعنى خادم باشى

ص: 90

حرم، براى هريك از ماها لباس خدمتكاران آورده، پوشيديم و بالاى مناره قبه مطهر صعود كرديم، يكصد و سى پله بالا رفتيم و از آن جا قبّه مطهر را زيارت نموديم (زيرا صعود بالاى قبه غيرممكن است). از آن جا مشاهده نموديم كه فقط پنج گلوله تفنگ به قبه مطهّر اصابت نموده و اندكى سوراخ كرده است و ابداً خرابى وارد نيامده است:

اولًا: نمى شود حتم كرد كه اين گلوله ها از طرف وهابى ها بوده است، ثانياً: برفرض اينكه از طرف آن ها بوده باشد، واضح است عمدى نبوده است و در اثناى تيراندازى به همديگر، از روى خطا به قبّه مطهر اصابت كرده است و دليل صحّت اين نظريه اين است كه قبه مرقد مطهر، خيلى عظيم و بزرگ است و وهابى ها هم در پشت دروازه و قلعه شهر بوده اند و تعدادشان بيش از سه- چهار هزار بوده است. اگر قصد اصابت مى داشتند، اقلًا دو- سه هزار گلوله به قبه مطهّر مى رسيد.

به هرحال فقط آثار پنج گلوله تفنگ در روى قبه مطهر بود و همچنين آثار چهارپنج گلوله بر قبه اهل بيت بود. خادم باشى حرم مقدس نيز، سه- چهار عدد گلوله آورده و به بنده داد و گفت كه اين ها را روى بام حرم يافته و تصور مى كند كه از گلوله هايى است كه به قبّه مقدس رسيده است، فدوى آن ها را تقديم خواهم نمود كه در موزه وزارت معارف محفوظ بماند.

بالأخره روز چهارم برحسب خواهش بنده، سواران سلطان، با

ص: 91

تقريباً سى- چهل نفر پياده كه خودشان مايل به آمدن شده بودند به خارج شهر آمده، بنده نيز با قريب بيست نفر تفنگدار سواره و پياده، از قشون ملك على و دونفر صاحب منصب سرهنگ و سيد عمران تاجر به خارج شهر آمده و [ما را] تسليم گارد ابن سعود نمودند و ورقه اى به خط و مهر از بنده گرفتند و عودت نمودند.

بنده نيز با سواران سلطان به مقام حضرت حمزه مشرف شدم كه در بين راه واقع است. به عمارت و قبّه حضرت حمزه با وجود اينكه چندين ماه است كه در تصرف وهابى ها بوده است، ابداً آسيبى نرسيده است، به قبر حمزه نيز دستى نزده اند و روپوش آن موجود و شبكه آهن اطراف آن نيز دست نخورده است، فقط گويا اثاثيه اى كه آن جا بوده؛ از قبيل پرده و قالى و چراغ به غارت برده اند. فقط يك نفر از اهل مدينه ذكر مى كرد كه قبر عقيل نام، از اصحاب پيغمبر را كه در جنب مرقد حمزه مدفون بوده است، خراب كرده بوده اند. وهابى ها بعد از اينكه شنيدند بنده براى تحقيق مى آيم، دوباره تعمير كرده اند، ليكن صحت و سقم اين قول معلوم نيست.

در هرحال، مقام حضرت حمزه ابداً خراب نشده است، اثاثيه را هم كه مى گويند به غارت برده اند، تصور نمى شود كه چيز مهمى بوده باشد؛ زيرا فدوى در مدينه منوره مرقد حضرت عبداللَّه بن عبدالمطّلب، پدر پيغمبر را كه زيارت كرده ام، اثاثيه آن فقط عبارت از چند گليم و قاليچه مندرس و كهنه و حصير پاره شده و به قدرى كثيف و گردآلود بود كه انسان متأثر مى شد كه صريحاً به همراهان

ص: 92

گفتم خيلى اسباب تأثّر است كه به مرقد پدر پيغمبر اين گونه بى اهتمامى نموده ايد و كثيف نگاه داشته ايد.

در صورتى كه مرقد پدر پيغمبر را با اين وضع مشاهده نمودم، تصوّر نمى كنم كه مرقد عموى پيغمبر بهتر بوده است و وهابى ها هم اگر غارت كرده اند چيز قابلى نبوده، فقط خود را مفتضح كرده اند.

اين بود حقيقت مشاهدات فدوى كه عرض شد.

پس از زيارت، به اردوگاه سلطان آمده، دو روز توقف كرده، با پنج نفر تفنگداران مخصوص سوار شتر شده، به طرف مكه رهسپار شدم. شب و روز در حركت بوديم؛ يعنى شبانه روزى چهارده ساعت در حركت بوديم. روز هشتم، بعد از ظهر، نيمه جان به مكه معظمه رسيديم. در راه از آب كثيف ناگوار مبتلا به تب و نوبه شدم كه هنوز آثارش باقى است. در وقت عودت يك كجاوه خريده، به تصور اينكه شايد راحت تر باشد، ولى افسوس بعد از دو- سه روز مجبور شدم كه بى كجاوه سفر كنم؛ زيرا كجاوه با آن حركت مخصوص شتر، عذابش بيشتر است.

دو شب و يك روز در مكه مانده، با ابن سعود وداع كرده، با اتومبيل به جده آمدم. چند روزى در جده منتظر كشتى شده، با ملك على چند ملاقات كرده، بالاخره به سمت مصر و از آنجا به شام آمدم.

ملاقات اخير با ابن سعود را در ورقه على حده به عرض مى رسانم و همچنين ملاقات با ملك على را، كه بيچاره بالاخره

ص: 93

مجبور به استعفا و هجرت از حجاز شد؛ زيرا مقصود از اين راپرت، فقط دادن توضيحات درخصوص مدينه منوره است.

اما اين نكته را جسارت مى ورزم كه در اين مسافرت مصايبى كه بر فدوى رسيد، مرا اقلًا ده سال پيرتر كرده است و على العجاله نعمتى ظاهرى كه قسمتم شده است، ضعف و ناتوانى و انحلال قواى جسمانى است و خداوند شاهد است كه از صميم قلب مى گويم كه فقط روحانيت حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله بنده را سالم به شام عودت داد، وإلّا بايستى در راه مدينه و مكه هلاك شده باشم و خودم از عودت مأيوس بودم. الحمدللَّه فى كلّ حال، ايام شوكت مستدام باد! (1)

فدوى- حبيب اللَّه هويدا

هويدا در گزارش ديگر خود باز تلاش كرده ابن سعود را از اتهام تخريب قبور تبرئه كند. وى از قول ابن سعود چنين مى نويسد:

«... خيلى اسباب حيرت است كه مسلمانان عالم فقط براى تخريب چند قبر كه قبل از ورود من به دست اين بدوى هاى جاهل مهدوم شده، اين همه اظهار غيرت و حميّت و دردمندى نمودند و در مجامع و منابر و روزنامه ها مرا لعن و تكفير كردند و عالم را بر من شوراندند و بدنام خواستند ....» (2)

ص: 94

ص: 95

ص: 96

نيز سايه بانى در مقابل اين محوطه مانند سايه بان بين صفا و مروه ساخته شود.

2- حضرت آقاى سيد محمدتقى طالقانى كه از طرف حضرت آيت اللَّه بروجردى براى سرپرستى و هدايت جماعت شيعى مدينه موسوم به نخاوله، كه عبارت از پنج الى شش هزار نفر از عناصر كارآمد و مؤثر مدينه مى باشند، اعزام شده اند، موقعيت خوبى در ميان آن ها احراز نموده و با كمال جديت مشغول انجام وظيفه مى باشند. در اين چند روز با استفاده از ديد و بازديدها، ايشان را با مقامات رسمى مدينه مربوط نموده و از همه تقاضا شد لازمه مساعدت را درباره ايشان دريغ ننمايند.

يك روز هم به اتفاق وزير مختار مصر به بازديد ايشان به تكيه نخاوله رفتيم كه جمعى از رؤساى آن ها، آن جا را به طور آبرومندى آراسته بودند و از هردو پذيرايى صميمانه اى به عمل آمد. فعلًا وضعيت ايشان در مدينه بسيار راحت و خوب و مورد توجه مى باشند و الحق از حيث رفتار و اخلاق و متانت نيز بهترين انتخابى بوده است كه از طرف حضرت آيت اللَّه العظمى به عمل آمده است.

وزير مختار شاهنشاهى- مظفر اعلم

ص: 97

مورخ 20/ 11/ 1330 شماره 3134/ 67773 خطاب به آقاى مظفر اعلم چنين مى نويسد:

بازگشت به نامه شماره 402 مورخه 21/ 9/ 1330 اشعار مى دارد:

1- راجع به وضع تأسف انگيز قبور ائمه اطهار عليهم السلام در بقيع، كه از نزديك ناظر آن بوده ايد، البته آن منظره مايه كدورت خاطر جميع شيعيان مى باشد و اميد است با جديت كامل و كوشش اولياى وقت در مركز، همان طور كه پيشهاد فرموده اند موافقتى از دولت عربستان سعودى تحصيل و آن قبور را از حال فعلى خارج نمايند.

2- درباره آقاى سيد محمدتقى طالقانى و اقداماتى كه نامبرده در ترويج دين مبين اسلام بين جماعت نخاوله مدينه نموده، اشاره شده بود. اين موضوع مايه افتخار ايرانيان و بنابر تذكرى كه در آخر نامه فوق الذكر داده بوديد، به خدمت جناب آيت اللَّه العظمى آقاى بروجردى معروض گرديد و رونوشت آن نيز از نقطه نظر تشويق آقاى طالقانى توسط آن سفارت شاهنشانى به ايشان ابلاغ مى گردد.

ضمناً به اطلاع جناب عالى مى رساند كه وصول نامه 402 و اقداماتى كه براى مشاهده مدينه طيبه و قبور ائمه اطهار در بقيع فرموده بوديد، مورد تمجيد و تحسين كليه علاقمندان و اعضاى كميسيون دائمى حج قرار گرفت.

معاون كل وزارت امور خارجه

فضل اللَّه نبيل

ص: 98

ص: 99

و اما راجع به مذاكرات آقاى دشتى هيچ گونه پرونده و سابقه اى در اين سفارت نيست، ولى از قرار اظهار آقاى آزرمى كه در آن مذاكرات حضور داشته است و در گزارشهاى قاهره منعكس است، امير فيصل روى توافقى نشان نداده و متمسك به مشكلات مذهبى و عقيده اى گرديده و اظهار داشته است ممكن است هيئت علمى ايرانى در اين زمينه با علماى ما وارد مباحثه شده و آن ها را با ادلّه شرعيه متقاعد نمايند و يا خود، مجاب شوند و نتيجةً عدم امكان اين امر را؛ يعنى احياى قبر را خاطرنشان نساخته است و اين جانب نيز در مطالعاتى كه در اين مدت به عمل آورده ام، چنين استنباط كرده ام كه علماى وهابى در عقايد خود بسيار متعصب و در امور مذهبى بر هيئت حاكمه مسلط مى باشند و تصور نمى رود در زمينه ساختن و پوشانيدن قبور موافقت بنمايند.

ولى به طورى كه در آن گزاش عرض شده است، فعلًا در نظر دارم در باب ساختن سايه بانى در بقيع، در مقابل قبور ائمه اطهار عليهم السلام، مانند سايه بان ميان صفا و مروه مذاكره نموده، اگر بتوانم تا اين اندازه موافقت آن ها را تحصيل نمايم، به عقيده بنده قدم بزرگى خواهد بود؛ زيرا ممكن است در ضمن ساختن چنين سايه بانى، محوطه قبور را هم سنگ فرش نموده، از صورت حاليه خاكى خارج نموده و اين مذاكره را در اولين فرصت مناسب با شخص خود امير فيصل خواهم نمود.

اين بود نظريه اين جانب در باب مذاكرات بقيع. حال هرطور

ص: 100

دستور مى فرماييد از اين قرار مذاكره نموده، نتيجه را به عرض خواهم رسانيد، لذا خواهشمندم تا قبل از مراجعت ايشان از ايطالى (1) نظر عالى را ابلاغ نماييد.

ص: 101

(سيدالعراقين) هم كه دو روز قبل به حجاز آمده بودند، به اتفاق جناب آقاى اعلم به مدينه رفتند و پس از سه روز توقف در آن جا، مستقيماً به قاهره عزيمت خواهند نمود.

چون امروز پست فرستاده مى شد و جناب آقاى وزيرمختار مجال دادن گزاش اين امر را نداشتند، به بنده دستور فرمودند، جريان را به طور اجمال مطابق دستور معظم له به شرح زير براى مزيد استحضار به عرض برسانم تا خود پس از بازگشت مفصل، جريان را گزارش دهند.

به طورى كه در گزارش شماره 82 مورخ 27/ 12/ 30 هم به عرض رسانيد، چون انتظار مى رفت مذاكره راجع به تعمير قبور و پوشاندن آن ها به علت تعصب علماى وهابى نجدى به جايى نرسد، لذا همان طورى كه در گزارش محرمانه شماره 52 مورخ 17/ 9/ 30 معروض شده، راجع به بناى ديوارى براى محوطه بقيع و تنظيف آن و ساختن سايه بانى درنظر داشته مذاكراتى به عمل آورند و موافقت اولياى امور را به اين قسمت جلب نمودند و معتقدند كه اين عمل، قدم بزرگى در اين راه خواهد بود و ممكن است بعداً به يارى خداوند متعال موفق شوند با تغيير اوضاع و احوال، به تدريج قدم هاى بزرگ ترى در اين راه بردارند.

به قرارى كه آقاى سيدالعراقين هم اظهار مى داشتند، در ملاقاتى كه با اميرفيصل نايب السلطنه حجاز و اميرعبداللَّه فرزند ايشان به عمل آوردند، در اين باب مذاكراتى نمودند، به ايشان هم گفته شد كه به

ص: 102

شهردارى مدينه دستور داده شده است دور قبرستان بقيع ديوارى بكشند- كه آن را مصون داشته و از وضع فعلى بيرون آورد- سايه بانى هم در آن جا برپا نمايند كه زائرين را از آفتاب محفوظ دارد. دبير يكم سفارت- كاظم آزرمى

ص: 103

نموديم و قرار شد موضوع ساختن سايه بان به دايره توسعه حرم كه مدتى است مشغول خالى كردن و توسعه اطراف حرم مطهر نبوى مى باشند، ارجاع گردد كه ضمن كارهاى جارى خود، موضوع بقيع را نيز انجام دهند.

ضمناً با متصدّيان و مهندسين توسعه حرم شريف و ديگران، جداگانه مذاكره نموده و تأكيد شد كه فعلًا با ساختن سايه بان شايسته اى حتى المقدور در تنظيف و ترتيب آن محوطه نيز اقدام نمايند.

ظاهراً امير مدينه كه شخص نسبتاً مساعدى است، وعده مساعدت داده است تا در عمل، حقيقت اظهارات و مواعيد او معلوم شود و نيز در نظر دارم به مجرد شروع به كار، حاجى رضا نام مهندس ايرانى را كه چندين سال در مكه مقيم و مشغول كارهاى ساختمانى است و با اغلب رجال مدينه سابقه آشنايى دارد، براى نظارت در كار بقيع به مدينه اعزام دارم كه ضمن ساختن سايه بان، اكثر استفاده را براى سر و صورت دادن به محوطه قبور، از قبيل تعمير ديوار آن و سنگ فرش زمين و اصلاح و مرمّت قبور بنمايد كه اقلًّا از صورت اسفناك كنونى خارج شود و نيز بين سايه بان و محوطه قبور ائمه اطهار، نرده اى از آهن بكشد كه زوار از پشت آن نرده زيارت كنند كه از طرف شدن با مستحفظين كه مانع دخول در محوطه مى باشند اجتناب شده باشد.

درهرحال با تعصّب شديدى كه حضرات راجع به موضوع

ص: 104

قبور نشان مى دهند، هر اصلاحى مقدور باشد مغتنم است، فعلًا به سيد محسن عمران كه از شيعيان است و در دايره مهندسى توسعه حرم شريف مشغول كار است، دستور داده ام، جريان كار را گزارش دهد كه در صورت تعلّل و تأثر، مجددّاً به اميرعبداللَّه مراجعه نمايم.

ص: 105

ص: 106

صورت دادن به محوطه مزبور، از قبيل تعمير ديوار و سنگ فرش زمين و در صورت امكان اصلاح و مرمت قبور بنمايد كه اقلًا از صورت اسفناك فعلى خارج شود و بين سايه بان و محوطه قبور ائمه اطهار، نرده اى از آهن بكشند كه زوار از پشت اين نرده زيارت كنند و با مستحفظين تماس پيدا نكنند. خواهشمند است مبلغ دويست ليره استرلينگ براى كرايه رفت و آمد و بعضى خرج هاى مهندس مزبور در اختيار اين سفارت بگذارند. البته صورت هزينه آن بعداً ارسال خواهد شد.

وزير مختار شاهنشاهى- مظفر اعلم

مظفر اعلم همچنين در تاريخ 3/ 2/ 1331 طى نامه اى خطاب به دفتر مخصوص شاهنشاهى چنين مى نويسد:

پس از موافقت اميرفيصل و پسرش اميرعبداللَّه با ساختن سايبانى مقابل قبرهاى امامان بقيع و مرمت ديوارهاى آن جا، اين جانب به نام دولت شاهنشاهى به طور مقتضى تشكر كرده ام، تصور مى كنم همين قدر كافى است، گزارش هاى مربوط را به وزارت امور خارجه تقديم كرده ام. (1)

اعلم

ص: 107

ص: 108

بازگشت به نامه محرمانه شماره 9 مورخه 25/ 1/ 1331 راجع به تعمير قبور ائمه اطهار عليهم السلام و ايجاد سايه بان در بقيع، با اظهار قدردانى از زحماتى كه در اين زمينه، از طرف آن سفارت شاهنشاهى و جناب آقاى مظفر اعلم به عمل آمده است، مى نگارد:

به طورى كه استحضار دارند، تعمير قبور بقيع مورد علاقه مخصوص عموم ايرانيان بوده و همواره تقاضا دارند اقدامات مؤثرى در اين زمينه بشود، ولى البته تصديق مى فرمايند كه اگر پس از اين همه كوشش و فعاليت و اقدام، اكنون فقط به ايجاد سايه بان كه آن هم معلوم نيست به چه نحو ساخته خواهد شد قناعت شود، نظر آقايان علماى عظام تأمين نشده و قطعاً مراجعات محافل مزبور به وزارت امور خارجه ادامه خواهد داشت.

بديهى است وزارت امور خارجه از اشكالات كار و مخالفت هاى اساسى اولياى امور دولت عربى سعودى استحضار دارد و به خوبى آگاه است كه همين موفقيت در ساختن سايه بان نيز، در اثر كوشش هاى آن سفارت شاهنشاهى حاصل شده است. ولى به نظر وزارت امور خارجه، بهتر است اقدامات سابق تعقيب و سعى شود مقامات مربوطه دولت عربى سعودى با تعمير قبور ائمه اطهار عليهم السلام و ايجاد ساختمان آبرومندى در بقيع موافقت نمايند.

در هر صورت لازم است قبل از شروع ساختمانِ سايه بانِ

ص: 109

مورد بحث، اطلاعات بيشترى راجع به آن و حتى الامكان نقشه سايه بان مذكور را به وزارت خارجه ارسال نمايند.

ضمناً توجه آن سفارت شاهنشاهى را به اين نكته جلب مى نمايد كه آقاى سيدالعراقين به هيچ وجه سمتى نداشته و سفارت شاهنشاهى بايد از دخالت ايشان در اين امر جداً جلوگيرى نمايد.

وزير امور خارجه- كاظمى

ص: 110

ايشان واقع گرديد و قرار شد سفارشى به اولياى امور محلى مدينه منوره بنويسند تا وسايل تسهيل كار آقاى حاج رضا مهندس را فراهم كنند.

راجع به كمك ملت ايران به اين ساختمان، با وجود اين كه اين جانب پيش بينى مى نمودم كه بعيد است چنين تقاضايى پذيرفته شود و سابقه تعمير و مرمت حرم مطهر حضرت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كه اعلى حضرت ملك عبدالعزيز بن السعود حاضر نشد اعانه و كمك مصرى ها و ساير مسلمانان جهان را قبول كند، اين ظن و پيش بينى را تقويت مى كرد، مع ذلك احساسات پاك هم ميهنان را در اين باره تشريح نمودم و بيان داشتم كه چقدر مايه مسرت و سرافرازى ايرانيان مى شود كه بتوانند در اين عمل خير كمك كنند.

والاحضرت اميرعبداللَّه در پاسخ فرمودند: اين كار كوچك است و ارزش كمك را ندارد و ما همه در اين جا خدمتگزاران عالم اسلام هستيم و پول ما و پول شما با هم فرقى ندارد و اميدواريم در كارها و نقشه هاى بزرگ ترى بتوانيم از كمك هاى بى دريغ ملت ايران برخوردار شويم و بدين ترتيب با لحن مؤدبانه و آراسته اى از قبول پيشنهاد ما معذرت خواستند.

پس از اين ملاقات، نامه شماره 432/ 5376 مورخ 16/ 2/ 31 كه مبنى بر تقدير از كوشش هاى اين سفارت و ترغيب و تشويق در احراز موفقيت هاى بيشترى در اين باره بود

ص: 111

رسيد، اين جانب با اظهار تشكر و امتنان بى پايان از طرف خود و كليه كارمندان اين سفارت، از اين ابراز توجه و تقدير معروض مى دارد كه اين سفارت با استفاده از فرصت و مواقع مناسب، كوشش هاى مداوم خود را در اين راه ادامه خواهد داد تا حتى الامكان نتيجه بهتر و بيشترى گرفته شود.

ولى به عقيده اين سفارت بهتر است براى احتراز از تحريك احساسات تعصب آميز وهابى ها و علماى نجد، حتى المقدور در اطراف اين موضوع كمتر صحبت شود و كمتر گفت و گوى آن در مطبوعات و راديوها منعكس گردد.

راجع به ارسال نقشه ديوار و سايه بان كه درنظر است ساخته شود، چون آقاى حاج رضا مهندس ايرانى از طرف اين سفارت در تهيه نقشه مذكور شركت خواهد كرد، از اين رو به دست آوردن و ارسال نقشه ساختمان مذكور اشكالى نخواهد داشت، فعلًا اين سفارت منتظر رسيدن اعتبار دويست ليره اى است كه براى اين منظور از كميسيون حج خواسته است و براى اين كه فرصت از دست نرود، بهتر است كه از محل موجودى كميسيون دائمى حج يا از هر محل ديگرى كه ميسر باشد، در ارسال وجه مزبور تسريع شود تا بلكه به محض صدور حكم و توصيه از طرف والاحضرت اميرعبداللَّه بتوان آقاى مهندس را براى منظور فوق به مدينه منوره اعزام نمود. (1)

ص: 112

ص: 113

بوده به وجود آمده است و راستى اين بزرگ ترين سعادتى است كه براى شخص جناب عالى، خصوصاً و كسانى كه در اين راه سعى و كوشش نموده اند عموماً، پيش آمده و ان شاءاللَّه روزى همان اعتقاد كاملى كه در كمون ذات جناب عالى موجود است، سعى بليغ فرموده كه از اين فرصت حداكثر استفاده به دست آيد و قلوب شيعه كه سال هايى است جريحه دار گشته، التيام پذيرد و جامعه تشيع مخصوصاً، ملت ايران در سايه توجهات ائمه اطهار عليهم السلام به اوج عظمت و رفعتى كه در خور است نايل آيد.

حضور جناب علّامه جليل آقاى حاج سيدالعراقين كه در اين كار اقدامات مؤثرى نموده و زحماتى بر خود هموار ساخته اند با عرض سلام و ارادت تبريك، موفقيت كامل معظم له را خواستار، در خاتمه دوام عزت و سعادت آن جناب را از درگاه حضرت بارى تعالى مسألت. با تقديم احترامات فائقه.

ضمناً بنا به اشاره جناب آقاى طالقانى، با مراجع تقليد و بزرگان از علماى نجف مذاكراتى به عمل آمده كه تلگرافات و مكاتيبى به عنوان تشكّر از دولت سعودى در خصوص اين عمل بشود، مضافاً بر تشكراتى كه از اولياى امور دولت ايران مى گردد و قرار شد كه پس از شور، ترتيبى اتخاذ شود و چون ممكن است دولت سعودى اشخاص آن ها را تطبيق نموده، اعادى تلقى نمايند، لذا مستدعى است مقرر فرماييد مراقبت فرمايند كه رعايت احترامات لازمه بشود. به تهران

ص: 114

هم مكاتيبى نوشته شده و تصور مى رود اقداماتى بنمايند و تلگرافات يا نامه هايى بنويسند، ولى تظاهرات عمومى به بعد موكول گرديده است. ادام اللَّه بقائكم

نجف 23 رجب 1371 ه.

حسن سعيد

ص: 115

ص: 116

طويل، براى انجام اين كار قدم برداشته اند اجر جزيل عنايت فرمايد و سركارعالى كه در اين راه خدماتى انجام داده و بحمداللَّه توفيق پيدا كرده، كه در موقع تصدّى جناب عالى اين موضوع صورت عملى به خود گيرد، طول عمر عنايت فرمايد كه هميشه خدمات شايانى به شرع و متدينين بفرماييد و سعادت دارين را حاصل نماييد.

ضمناً چون اين امر مورد علاقه جامعه شيعه، بلكه مسلمين است و بايد كاملًا مورد دقت قرار گيرد تا به خواست خداوند متعال به صورتى كه در خور مقام معصومين است درآيد، لذا جمعى از علما و مؤمنين درخواست نمودند كه علاوه بر اظهار تشكرى كه از دولت و اولياى امور دولت علّيه ايران مى شود، تلگرافات و مكاتيبى به عنوان دولت سعودى مخابره گردد تا جلب عواطف آن ها نيز گرديده و در آينده بتوان از مساعدت آن ها استفاده نمود. بعضى هم معتقد بودند كه فعلًا زود است، چون علما و مراجع بايستى در خاتمه عمل اقدامى به عنوان تشكر به عمل آورند، لذا بنا بر اين شد كه از جناب عالى استفسار شود كه شرح مفصل و طرز ساختمان را با هرگونه اقدامى كه مقتضى مى دانيد كه با وضعيات محلّى و طرز فكر مطابقت دارد، مرقوم داشته و خاتمه ساختمان فعلى را اعلام فرموده تا آن چه ميسور است عمل شود، بلكه به خواست خداوند متعال و توجهات ائمه اطهار عليهم السلام رفع اين نگرانى عمومى شده و با حسن درايت و تدبر آن جناب به صورت مطلوبى خاتمه پيدا كند. توفيقات

ص: 117

جناب عالى را از پروردگار مسألت دارم.

فعلًا هرگونه ابراز تشكرى كه صلاح است از طرف اين جانب و جامعه روحانيت از دولت و كسانى كه در اين كار شركت داشته اند معمول فرماييد، موجب دعاگويى است.

محسن الطباطبايى الحكيم

شنبه، غرّة شعبان 1371 ه. ق

متن نامه آيةاللَّه حكيم

ص: 118

ص: 119

يك نفر مهندس ايرانى را به مدينه مى فرستم كه نظارت نمايد تا سايه بان به طور خيلى آبرومند برپا شود.

اميدوارم ادعيه جناب عالى و حضرات علماى اعلام و مؤمنين در حرم مطهر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براى اين جانب بهترين موفقيت در امور خيريه نصيب نمايد.

والسلام عليكم و رحمةاللَّه و بركاته

مظفر اعلم

مظفر اعلم پاسخى نيز مشابه آن چه براى مرحوم آيت اللَّه العظمى آقاى سيد محسن حكيم رحمه الله فرستاده بود، براى مرحوم آيت اللَّه سيد حسن سعيد ارسال داشته است.

ص: 120

خيلى شريفه و كثيرةالنفع است و عموم اسلاميان و خصوص ايرانيان ... (1) ولى چون آب جده و حجاز ملايم با مرض ترش معده نيست، نگران مانده ام و منتظرم يك ساعت زودتر يا حضرت عالى به بغداد تشريف فرما شويد و يا اينكه بنده به تهران برسم و حقاً بدانيد كه در اين چندماهه مخلص مريض و بسترى، به علاوه چند مانع ديگرى كه قادر بر مراسله نبوده و همين حال مرا در مكاتبات احباب مقصر نموده تا آن جا رسيده كه جناب اشرف عالى، در كارت آقامحمدتقى شهرستانى قصور داعى را به كم لطفى تعبير فرموده و همين علالت و كسالت مزاجم باعث عدم اجابت آقايان پاكستانى گرديده، كه نتوانستم دعوت هاى آن ها را اجابت نمايم و در اين مرحله اخيره، مخلص زاده سيد جواد را به عوض خود فرستاده و بايستى امشب با طياره آن ها عودت نمايد و در مرحله پيش از اين، جناب آقاى كاشف الغطا را فرستاديم، ولى افسوس كه خيلى برخلاف ميل مردم آن جا و مردم اين جا سلوك فرموده اند، اگرچه در مراجعتشان ما را اميدوار فرمودند كه استحصال اذن تعمير بقيع شريف را به واسطه سفير سعودى، عبدالحميد خطيب و نوشته رسمى او به پادشاه حجاز و ... ليكن با كمال تأسف رييس وفد ايرانى به سوى پاكستان، يعنى آقاى حاج ميرزا خليل كمره اى تصريح نمودند كه از سفير سعودى مشاراليه

ص: 121

تحقيق اين معنى را نموديم، قسم ياد نمود كه من هرگز به دولت متبوعه خودم يا به غير آن ها چيزى در اين باب ننوشته ام و ممكن نيست بنويسم؛ زيرا كه خلاف مذهب آن ها است و اگر چنين توسطى بنماييم توليد اشكال براى من خواهد نمود، سپس گفت كه شخصى با كاشف الغطا بود (يعنى سيدالعراقين) درخواست نمود با اصرار شيخ كه سفارشى براى اكرام و احترام شخص او بنويسم، من هم مانعى نديده نوشتم و به او دادم.

خلاصه، اين سوء تصرّفات سيدالعراقين و نشريات و تنويهات او خرابى و انقلابى توليد كرده كه دود و شراره اين آتش دنباله هاى بدى دارد و در هرجا با حضرت شيخ متفقاً استشهاد به مراسلات و بيانات ملازمان حضرت عالى و عكس و منقولات مزّيفة و ... و ... (1) مى نمايند (تا چه شود).

بارى، آقايانى كه از عمره رجبيه رجعت نمودند؛ خصوصاً آقاى شيخ العراقين و آقا سيد ابراهيم شهرستانى، اسرار سيدالعراقين را فاش و حقايق را بر همه روشن ساختند و توجهات عاليه را نسبت به داعى و خدمات جليله آن جناب را نَقل و نُقل مجالس نموده اند و ضمناً بشارت تشريف فرمايى موكب عالى را به مخلص داده اند، خواهشمندم كه ورود حضرت عالى در بنده منزل كه منزل خودتان است قرار فرماييد و مانند وعده سه سال قبل تخلّف نشود، دوستان

ص: 122

همه به عرض ارادت مترنم با مخلص.

در حاشيه آمده است:

جناب آقاى سفير كبير ايران، حسين قدس نخعى، به عرض اخلاص و سلام بالاختصاص و ذكر محامد و مناقب جناب عالى رطب اللسان و خانواده با تمام مخلص زادگان به عرض دستبوسى مصدّع اند.

هبةالدين الحسينى الشهرستانى

30 شعبان 1371

ص: 123

ومؤمنين وصالحين درپايان مرا موفق به اين امر خير خواهد نمود. لطفاً سلام وافر خدمت آقازادگان عزيز برسانيد.

التماس دعاى مخصوص دارم والسلام خير ختام مظفر اعلم

تصوير نامه مرحوم آيةاللَّه سيد هبة الدين شهرستانى

ص: 124

تصوير نامه مرحوم آيةاللَّه سيد هبة الدين شهرستانى

ص: 125

تصوير نامه مرحوم آيةاللَّه سيد هبة الدين شهرستانى

ص: 126

تصوير نامه مرحوم آيةاللَّه سيد هبة الدين شهرستانى

ص: 127

ص: 128

همايونى شاهنشاهى به اعلى حضرت ابن سعود چنين پيشنهاد بفرمايند وگرنه، لااقل تحت نظر ايران، سايه بان به شكل آبرومندى درست شود. صريحاً نظر بدهيد آيا اقتضا دارد كه چنين تقاضايى از طرف پيشگاه بشود يا نه؟ و كار تا چه اندازه پيشرفت دارد؟

هزار و سيصد و هفت

وزير دربار شاهنشاهى، علاء

اعلم پاسخ مى دهد كه چنين پيشنهادى صلاح نيست و با آن موافقت نمى كند.

ص: 129

گرديد و با والاحضرت اميرعبداللَّه فيصل، كفيل نيابت سلطنت حجاز در مورد توجه به بقيع و ساختن سايه بان در مقابل قبور ائمه اطهار عليهم السلام مذاكره شد و ايشان وعده دادند كه اقدامات مربوط به اين امر به نحو عاجل شروع شود و به مقامات محلّى دستور دهند كه در هنگام شروع كار با نمايندگانى كه از طرف سفارت براى مشاهده و كمك و راهنمايى مى روند همراهى نمايند و نظرات و راهنمايى آنان را مورد توجه قرار دهند و در آن روز هم حضرت آقاى سيد محمدتقى طالقانى براى رفتن به مكه معظمه و اداى عمره مفرده، به جدّه تشريف آورده بودند و به ايشان مژده داده شد كه والاحضرت اميرعبداللَّه نهايت حسن نيت و مساعدت را درباره اين موضوع نشان مى دهند. ولى از شنيدن اين خبر در راديو تهران، اين نگرانى به وجود آمد كه مبادا انتشار و پراكنده شدن خبر اين موضوع در راديو و مطبوعات خارجى موجب شود كه علماى متعصب رياض و وهابى هاى دوآتشه، درصدد منصرف نمودن دولت سعودى از اجراى اين تصميم برآيند.

و نيز از آمدن آقاى سيد محمد خزانه (سيدالعراقين) به حجاز و فعاليت ايشان درباره همين موضوع، اين بيم و نگرانى مى رفت كه مبادا ايشان در حجاز يا در خارج، اظهاراتى [نمايند] كه با سياست دولت عربى سعودى سازش نداشته باشد و موجب انصراف دولت مذكور از همين اندازه همراهى جزئى گردد.

و بايد در ضمن اين را هم به عرض برساند كه مشاراليه،

ص: 130

داوطلب رفتن به رياض و ملاقات اعلى حضرت ملك ابن سعود گرديدند، ولى مقامات سعودى در جده به نحو احسن به ايشان فهماندند، كه بهتر است از اين عزم منصرف شوند، تا مبادا رفتن ايشان به رياض مايه ايجاد بعضى گفتگوهاى مذهبى گردد.

سپس تلگرافى از جناب آقاى علاء وزير دربار شاهنشاهى رسيد كه در آن استفسار شده بود چگونه در اين باره از اولياى دولت سعودى سپاسگزارى به عمل آيد.

در پاسخ به عرض رسيد كه: سفارت خود تشكر كرده و بهتر است فعلًا به همين اندازه اكتفا شود (رونوشت متن تلگراف و پاسخ آن به پيوست است).

اين جانب از وزارت دربار شاهنشاهى و از جناب آقاى علاء نهايت تشكر و امتنان را دارم كه قبل از هرگونه اقدامى از شخص مسؤول مقيم اين جا، كه از نزديك شاهد جريان است و درنتيجه وقوف كافى به حقيقت امر دارد، مشورت فرمودند و اتفاقات بعدى كه در ذيل به عرض مى رسد ثابت نمود كه اين مشورت تا چه اندازه عمل صائب و به جايى بوده و موجب حفظ ارزش و احترام و اهميت فوق العاده اقدامات دربار همايون شاهنشاهى گرديده است.

بارى، متأسفانه بالاخره آن چه بيم آن مى رفت واقع شد، بدين ترتيب كه گويا آقاى سيدالعراقين پس از مسافرت از حجاز، در عراق اظهاراتى نموده اند كه موضوع را بزرگ تر از حقيقت واقع جلوه گر ساخته اند و مطبوعات عراق هم خبر مذكور را با شاخ و

ص: 131

برگ زياد منتشر نموده اند و درنتيجه دولت عربى سعودى از ترس و ملاحظه اعتراض و انتقاد وهابى ها و علماى رياض مبادرت به تكذيب خبر نموده است.

(متن تكذيب كه با لحن خشكى صادر شده، با ترجمه آن به پيوست گزارش تقديم مى شود).

اكنون بيم آن مى رود كه مبادا دولت سعودى حتى از ساختن سايه بان در مقابل قبور ائمه عليهم السلام و برپا كردن ديوار ولو براى مدت موقّتى خوددارى كند و بدين ترتيب دخالت اشخاص غير مسؤول، زحمات كوشش هاى يك سفارت خانه را درباره موضوعى كه مورد توجه مسلمانان جهان، خصوصاً ملت ايران و دولت شاهنشاهى است برباد دهد.

البته اين جانب سعى بليغ خواهد نمود كه اين اتفاق غيرمترقبه در جريان توافقى كه حاصل شده مؤثر نگردد و مقامات سعودى از ساختن سايه بان و ديوار براى بقيع منصرف نشوند، ليكن اطمينان ندارد كه مساعى ما در حال حاضر منتج نتيجه عاجل شود و شايد همان طور كه احتمال داده مى شود، كار ساختمان به تعويق افتد.

اميد است كه حسن نيت والاحضرت اميرعبداللَّه و نظر مساعد ايشان به جلوگيرى از توسعه عكس العمل تكذيب مذكور كمك كند.

ديروز تلگراف ديگرى نيز از جناب آقاى علاء وزيردربار شاهنشاهى در اين باره رسيد كه رونوشت متن آن به پيوست و

ص: 132

واضح است كه با جريان هاى اخير، ديگر نمى شود فعلًا درباره اين موضوع پيشنهاد جديدى داد، يا اقدام تازه اى نمود و بايد منتظر روشن شدن نظر قطعى دولت سعودى نسبت به اين امر گرديد و كوشش كرد كه نقشه و تصميم سابق به هم نخورد.

وزير مختار شاهنشاهى- مظفر اعلم

رونوشت نامه بالا، عطف به تلگراف 103 براى استحضار وزارت دربار شاهنشاهى تقديم مى شود تا از اتفاقات جديدى كه دراين باره رخ داده و وضع فعلى، امر استحضار حاصل فرمايند.

ص: 133

المعظم قد وافق على اشادة قبور ائمة البقيع و أنّه قد بوشر فعلًا بالبناء فيها ذلك بناء على المساعي التي بذلها محمد حسين كاشف الغطاء بواسطة سيد العراقين الذي سافر من النجف إلى الحجاز مزوّداً بتوصيات الشيخ كاشف الغطاء و الحكومة العربية السعودية، إذ تكذّب هذا الخبر تكذيباً قاطعاً تؤكد بأنّها لاتوافق على أمر يخالف الدين الإسلامي الحنيف و أوامر الرسول- صلى اللَّه عليه و سلم- و ما كان عليه السلف الصالح.

ترجمه فارسى

تعمير قبور ائمه بقيع

بعضى از روزنامه هاى عراق انتشار و شهرت داده اند كه اعلى حضرت با تعمير قبور ائمه بقيع موافقت كرده اند و از هم اكنون كار تعمير و ساختمان آغاز گرديده است و اين را نتيجه فعاليت هاى محمد حسين كاشف الغطاء به توسط سيدالعراقين كه با سفارش هاى شيخ كاشف الغطاء از نجف به حجاز آمده بوده است دانسته اند. دولت عربى سعودى در حالى كه اين خبر را جداً تكذيب مى نمايد، تأكيد مى كند او با امرى كه مخالف دين حنيف اسلام و دستورهاى حضرت پيغمبر- صلى اللَّه عليه و سلم- و طريقه سلف صالح است موافقت نمى كند.

ص: 134

ص: 135

در خاتمه عزت و سعادت و ظفر و نجاح آن وجود ذى جود حضرت عالى را از خداوند متعال خواستارم.

والسلام عليكم ورحمةاللَّه و بركاته

سيد ابراهيم شهرستانى

ص: 136

به مقصود برسيم، از لطف و مهربانى حضرت علّامه، آقاى سيد هبةالدين شهرستانى نهايت تشكر و امتنان را دارم و خواهشمندم مراتب ارادت و عرض سلام مرا خدمت ايشان تقديم داريد.

همكاران، آقايان رائد و شريعت، از اظهار محبت شما سپاسگزارند و به عرض سلام مصدع هستند و التماس دعا در حرم مطهر حضرت سيدالشهدا عليه السلام دارند.

ص: 137

مى دارد كه:

اخيراً فرصت ملاقاتى با والاحضرت اميرعبداللَّه فيصل (كفيل نيابت سلطنت حجاز و وزير كشور و بهدارى) دست داد و اينجانب راجع به تكذيبى كه دولت سعودى در موضوع تعمير بقيع منتشر كرده، از ايشان گله نمودم.

ايشان پاسخ دادند كه تكذيب مذكور، فقط تكذيب مندرجات روزنامه هاى عراق راجع به تجديد قبور ائمه بقيع مى باشد و موضوع موافقت با ساختن ديوار و سايه بان به قوت خود باقى است و اين تكذيب تغييرى در اجراى اين نقشه به وجود نخواهد آورد. سپس اضافه كردند كه ما از اول گفته ايم و اكنون هم تكرار مى كنيم كه تعمير قبور ائمه بقيع نمى تواند مورد موافقت دولت عربى سعودى قرار گيرد؛ زيرا با معتقدات مذهبى توافق ندارد و علماى مذهبى ما آن را نمى پذيرند.

اين ملاقات و مذاكره، چون در يكى از ميهمانى ها اتفاق افتاده بود، مجال بيشترى وجود نداشت تا صحبت هاى ديگرى بشود.

اميدوار است در آينده بتوان وقت ملاقات مفصلى از والاحضرت اميرعبداللَّه گرفت تا در آن ملاقات، موضوع كمك ايران به ساختمان سايه بان و ديوار بقعه بقيع، با ايشان مورد مذاكره قرار بگيرد.

اما راجع به جلب موافقت اولياى دولتِ عربىِ سعودى، براى تعمير خود قبور ائمه اطهار عليهم السلام، يا ايجاد ساختمان هايى غير از

ص: 138

سايه بان و ديوار در بقعه مذكور، بايد به عرض برساند كه فعلًا هيچ گونه زمينه اى براى اين موضوع وجود ندارد و هرگونه كوششى كه تاكنون در اين راه مبذول شده، به نتيجه نرسيده است و اقلًا در حال حاضر دولت سعودى آماده نيست، هيچ گونه روى موافقتى به اين موضوع نشان دهد و چه والاحضرت اميرفيصل و چه والاحضرت اميرعبداللَّه فيصل و چه ساير رجال عالى رتبه دولت عربىِ سعودى، تاكنون بارها تأكيد كرده اند و باز هم تأكيد مى كنند كه نبايد انتظار موافقتى را در اين مورد از دولت عربى سعودى داشت.

چنان كه اين جانب از نزديك شاهد هستم و آن جناب هم استحضار كامل دارند، هنوز نفوذ علماى وهابى در دستگاه دولتى عربى سعودى بسيار قوى است، تا جايى كه در هر شهرى از اين كشور هيئتى به نام هيئت امر به معروف هست كه از دولت حقوق مى گيرند و كارشان اين است مراقب باشند و نگذارند امورى مخالف دين (يا مذهب وهابى درحقيقت) صورت گيرد و اين هيئت حتى در موضوع واردات گمركى نظارت دارند و نمى گذارند كتاب هاى مورد مخالفت مذهب وهابى، يا فيلم هاى سينما يا گرامافون و صفحه يا از اين قبيل كالاها وارد مملكت شود و آن چه از اين گونه چيزها در كشور سعودى ديده مى شود، همه اش به طور قاچاق و مخفى داخل شده است و همين چند هفته پيش بود كه در جده اطلاع حاصل كردند كه شخصى در خانه اش سينما دارد و اشخاص به طور پنهانى با دادن مبلغى مى روند و در منزل او از

ص: 139

تماشاى فيلم هاى سينمايى استفاده مى كنند، درنتيجه فوراً به خانه او رفتند و دستگاه سينما و كليه فيلم ها را بيرون آوردند و در ملأ عام آتش زدند و خود صاحب خانه را مجازات نمودند.

از اين رو تصور مى شود بهتر است در وضع حاضر، به همين اندازه موافقتى كه حاصل شده اكتفا گردد و از اقدامى كه نتيجه مثبتى نخواهد داد خوددارى شود.

وزيرمختار شاهنشاهى- مظفر اعلم

ص: 140

مهندس را فراهم كنند.

راجع به كمك ملت ايران به اين ساختمان، با وجود اينكه اين جانب پيش بينى مى نمودم كه بعيد است چنين تقاضايى پذيرفته شود و سابقه تعمير و مرمت حرم مطهر حضرت پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله كه اعلى حضرت ملك عبدالعزيز بن سعود، حاضر نشد اعانه و كمك مصرى ها و ساير مسلمانان جهان را قبول كند، اين ظن و پيش بينى را تقويت مى كرد، مع ذلك احساسات پاك هم ميهنان را در اين باره تشريح نمودم و بيان داشتم كه چقدر مايه مسرت و سرفرازى ايرانيان مى شود كه بتوانند در اين عمل خير، كمك كنند.

والا حضرت امير عبداللَّه در پاسخ فرمودند:

اين كار كوچك است و ارزش كمك را ندارد و ما همه در اين جا خدمتگزاران عالم اسلام هستيم و پول ما و پول شما با هم فرقى ندارد و اميدواريم در كارها و نقشه هاى بزرگ ترى بتوانيم از كمك هاى بى دريغ ملت ايران برخوردار شويم و بدين ترتيب با لحن مؤدبانه و آراسته اى از قبول پيشنهاد ما معذرت خواستند.

ص: 141

ازاين ابراز توجه و تقدير، معروض مى دارد كه اين سفارت با استفاده از فرصت و مواقع مناسب، كوشش هاى مداوم خود را در اين راه ادامه خواهد داد تا حتى الامكان نتيجه بهتر و بيشترى گرفته شود.

ولى به عقيده اين سفارت بهتر است براى احتراز از تحريك احساسات تعصب آميز وهابى ها و علماى نجد، حتى المقدور در اطراف اين موضوع كمتر صحبت شود و كمتر گفتگوى آن در مطبوعات و راديوها منعكس گردد.

راجع به ارسال نقشه ديوار و سايه بان كه در نظر است ساخته شود، چون آقاى حاج رضا مهندس ايرانى از طرف اين سفارت در تهيه نقشه مذكور شركت خواهد كرد، از اين رو به دست آوردن و ارسال نقشه ساختمان مذكور اشكالى نخواهد داشت. فعلًا اين سفارت منتظر رسيدن اعتبار دويست ليره اى است كه براى اين منظور از كميسيون حج خواسته است و براى اينكه فرصت از دست نرود، بهتر است كه از محل موجودى كميسيون دائمى حج يا از هر محل ديگرى كه ميسر باشد، در ارسال وجه مزبور تسريع شود تا بلكه به محض صدور حكم و توصيه، از طرف والاحضرت اميرعبداللَّه، بتوان آقاى مهندس را براى منظور فوق به مدينه منوره اعزام نمود. وزير مختار شاهنشاهى- مظفر اعلم

رونوشت بالا در تعقيب نامه محرمانه شماره 11 مورخ 9/ 2/ 1331 براى استحضار وزارت دربار شاهنشاهى تقديم مى گردد.

وزير مختار شاهنشاهى- مظفر اعلم

ص: 142

ص: 143

مى داند خلاصه اى از جريان امر و اقداماتى كه تاكنون از طرف وزارت امور خارجه به عمل آمده است به عرض برسانم.

تعمير قبور ائمه اطهار در بقيع با ابراز علاقمندى كه سال ها است از طرف ملت و دولت ايران به عمل آمده، مسبوق به سوابق ممتدى است و انجام اين منظور همواره مورد نظر و تقاضاى دولت و ملت ايران بوده و مى باشد. نمايندگى هاى ايران در خارجه با وجود اشكالات و موانع زياد، هر موقع مناسبى كه به دست آورده اند با مقامات مؤثر و عالى رتبه كشور عربى سعودى تماس گرفته و اهميت موضوع را متذكر گرديده اند، من جمله اقداماتى است كه در دوره سفارت كبراى سناتور محترم، جناب آقاى دشتى در مصر به عمل آمده و ملاقاتى كه در اين باب با والاحضرت اميرفيصل نايب السلطنه و وزير امور خارجه كشور عربى سعودى در سال 1329 به عمل آورده و اشكالات موجوده را ضمن گزارش مفصلى به اطلاع وزارت امور خارجه رسانيده اند.

اين جانب هم در يك ساله اخير، از عدم موفقيت هاى قبلى مأيوس نگرديده و با اعزام وزيرمختار جديد به جده و صدور تعليمات لازمه درباره تعمير بقاع متبركه بقيع، اقدامات جدّى به عمل آورده و دستورهاى مكررى در عرض چند ماه اخير صادر نمودم.

در اين اواخر، پس از ملاقاتى كه نماينده ايران در جده با والاحضرتين اميرفيصل نايب السلطنه و وزير امور خارجه و اميرعبداللَّه وزير كشور عربى سعودى به عمل آوردند و انتظار ملت و

ص: 144

دولت ايران را از اولياى كشور عربى سعودى در اين باب جداً متذكر گرديده اند، درنتيجه اين اقدامات و توجهات و علاقه مندى هايى كه در پاره اى از محافل مهم اسلامى نسبت به اين امر ابراز شده، موافقت هايى حاصل شده ودستورهاى لازم به اميرمدينه ابلاغ گرديده است كه در تعمير ديوار قبور ائمه اطهار عليهم السلام و ساختمان سايه بان در بقيع اقدام لازم به عمل آورند و موضوع به اداره توسعه حرم كه مدتى است مشغول خالى كردن و توسعه اطراف حرم مطهر نبوى مى باشند واگذار گرديده است كه ضمن كارهاى ديگر خود، اين موضوع بقيع را نيز انجام دهند و حتى يك نفر مهندس ايرانى مقيم آن كشور، درباره تعمير قبور ائمه اطهار عليهم السلام شركت خواهد داشت.

البته وزارت امور خارجه تعمير ديوار بقيع و ايجاد سايه بان مختصرى را كافى ندانسته و دستور لازم به سفارت شاهنشاهى در جده داده است تا اقدامات و مذاكرات خود را تعقيب و توجه اولياى محترم دولت عربى سعودى را به اهميت موضوع بيش از پيش جلب و تقاضا نمايند در اقدامى كه مورد نظر و تقاضاى جامعه مسلمين و عالم تشيع و ايرانيان مى باشد توجه سريع و لازم مبذول دارند.

ص: 145

خارجه ارسال شود تا براى اداى جواب در مجلس سنا حاضر شوند.

سؤال: آيا تعمير بقاع متبركه چهار امام شيعه كه در اين باب نيز چندى قبل سؤال شده بود، انجام شده است يا خير؟

وزير خارجه وقت، آقاى كاظمى پاسخ مى دهد:

در پاسخ سؤال جناب آقاى فروزانفر، سناتور محترم، راجع به تعمير قبور ائمه اطهار عليهم السلام لازم مى دانم توجه آقايان سناتورهاى محترم را به بياناتى كه در جلسه دوشنبه 22/ 2/ 1331 در پاسخ سؤال جناب آقاى دكتر متين دفترى ايراد نمودم، جلب كنم:

در آن موقع به عرض رسانيدم كه در اثر اقداماتى كه در يك ساله اخير به عمل آمده است، اولياى محترم دولت عربى سعودى، موافقت كرده اند كه در تعمير ديوار قبور ائمه اطهار عليهم السلام و ساختمان سايه بان در بقيع اقدام لازم به عمل آورند و صحبت از تجديد بناى قبور ائمه اطهار عليهم السلام در بقيع در بين نبوده تا انصرافى از آن حاصل شده باشد. حالا اگر اشخاص غير مسؤولى براى تظاهر و خودنمايى، چه در ايران و چه در عراق، اظهارات مبالغه آميزى كرده باشند، جز اينكه به اجراى اصل منظور، صدمه زده باشند، نتيجه ديگرى نداشته و ندارد و لذا به نظر اين جانب بهتر است همواره در اين قبيل امور فقط نسبت به بيانات و اظهارات مقامات مسؤول توجه فرموده و هرگونه توضيحى هم كه لازم باشد از وزارت خارجه مربوطه بخواهند تا ابهامى در اصل موضوع حاصل نشده و سوء تفاهمى از اظهارات مبالغه آميز ديگران ايجاد نگردد.

ص: 146

با عرض مراتب بالا در تأييد توضيحات قبلى خود، به عرض آقايان محترم مى رسانم كه اخيراً نيز دستورات جديد و مؤكّدى براى انجام منظور به سفارت شاهنشاهى در جده صادر شده و اميدوار است نتيجه رضايت بخشى حاصل و انجام اين امر در آينده پايه و اساس موفقيت هاى مهم ترى در اين زمينه بشود.

ص: 147

مى نمايند، تا آنكه بالاخره در سالهاى اخير در نزديكى قبور ائمه بقيع سايه بانى احداث نموده و راهروهاى بقيع را نيز با موزاييك هاى سيمانى فرش كرده اند، ديوار و محوطه جلو بقيع نيز بازسازى شده است، ليكن از تجديد بناى قبور امامان و بازسازى قبور شخصيت هاى مدفون در بقيع خبرى نيست.

هم اكنون قبور چهار امام شيعه و قبور بسيارى از افتخار آفرينان صدر اسلام و چهره هاى مورد احترام مذاهب اسلامى در زير آفتاب و در معرض باد و باران قرار دارد و هر زائرى را با تأثّر شديد روبرو مى كند و همه را به چاره انديشى دعوت مى نمايد.

اميد آنكه رؤساى كشورهاى اسلامى، تمامى پيروان مذاهب اسلامى و احزاب و گروه هاى اسلامى براى حل اين مشكل اقدام و از دولتمردان سعودى بخواهند هر چه سريعتر بقيع را از اين حالت غريبانه خارج نموده، آن را به عنوان يك اثر جاودانه در تاريخ اسلام احيا و پاسدارى نمايد.

در پايان براى كسانى كه مايل به تحقيق و پژوهش بيشتر در اين زمينه مى باشند، چند سند ديگر را نيز به نقل از كتاب «اسناد روابط ايران و عربستان سعودى» كه به كوشش آقاى على محقق تهيه و تدوين گرديده، نقل مى نمايم:

تاريخ سند: 24/ 6/ 1322

فرستنده: سفارت ايران در قاهره

گيرنده: وزارت امور خارجه

ص: 148

موضوع: تعمير ابنيه و بقاع متبركه بقيع

نمره: 135 محرمانه

وزارت امور خارجه

نامه شماره 2100 مورخ 20/ 5/ 1322 با رونوشت نامه وزارت دربار شاهنشاهى در خصوص استدعاى حضرت آيت اللَّه قمى از پيشگاه اعلى حضرت همايون شاهنشاهى، راجع به تعمير ابنيه و بقاع متبركه مدينه منوره رسيد. با وجود اين كه معلوم بود دولت عربى سعودى با انجام اين تقاضا مطابق منظور حضرت آيةاللَّه قمى موافقت نمى كند، به خيال اين كه هرقدر در اين موضوع پيشرفت شود و وضعيت قبور و بقاع متبركه مزبور بهبودى يابد، منظور آقايان علما تا اندازه اى عملى مى شود، كاردار سفارت عربى سعودى (1) را ملاقات و پس از ذكر مقدمه مناسبى راجع به روابط حسنه بين ايران و كشور عربى سعودى و رابطه اسلاميت كه دو ملت برادر را به هم ارتباط داده و تشريح همبستگى و علاقه فوق العاده ايرانيان به مكه معظمه كه كعبه تمام مسلمانان است و به مدينه منوره كه مرقد حضرت پيغمبر اسلام در آنجاست، مطلب را آغاز و اظهار نمودم:

به طورى كه اطلاع داريد در آغاز ورود اعلى حضرت ملك ابن السعود به حجاز، ابنيه اى كه روى قبور بقيع بود ويران گرديد و اين

ص: 149

قبور كه متعلق به بزرگان اسلام و افتخار عالميان است، بيم آن مى رود كه به مرور به كلى نابود گردد و هيچ علامت و مشخصاتى كه آن ها را از ساير قبور مشخص و متمايز نمايد ندارد. اگر دولت عربى سعودى موافقت نمايد، خيلى مايه خرسندى دولت ايران و تمام ايرانيان خواهد بود كه اين اماكن متبركه را تعمير نمايند.

نامبرده اظهار داشت كه:

بناى ابنيه روى قبور مطابق احاديث صحيحه ممنوع و برخلاف شرع است! (احاديثى هم در تأييد اظهارات خود ايراد كرد) و گفت به علاوه، دور اين قبور سنگ چينى شده و معروف است كه قبور متعلق به چه اشخاصى است، لذا موردى نيست كه براى تشخيص قبور مزبور از ساير قبور اقدامى شود!

در پاسخ گفتم البته در اجراى اين تقاضا اوامر شرع بايد كاملًا اجرا شود، دولت ايران نيز كه كاملًا پايبند شرع و مطيع اوامر آن مى باشد، هيچ وقت تقاضاى مخالف شرع نمى نمايد.

البته در اساس اسلام اختلافى بين مذاهب مختلف نيست، ولى راجع به امور فرعى ممكن است اختلاف نظريه هايى بين علما وجود داشته باشد و در تشخيص صحت و يا عدم صحت احاديث نبوى نيز نظر متفاوت است و درنتيجه اين اختلاف نظر، قسمت اعظم مسلمانان عالم، مانند مسلمانان مصر و عراق و ايران و سوريه و افغانستان بناى ابنيه را روى قبور بزرگان مخالف شرع نمى دانند، مشروط بر اين كه نسبت به قبور مزبور بيش از آن كه شرع اجازه مى دهد در تجليل و تقديس اغراق نشود.

ص: 150

منظور ما از اين تقاضا اين نيست كه قبور مزار اشخاص گردد، مقصد اصلى آن است كه با بناى مختصرى در روى قبور مزبور و تشخيص آن ها و ذكر صاحبان قبور از فقدان اثر و مجهول گرديدن صاحبان قبور جلوگيرى شود. البته چون فعلًا تاريخ وجود ابنيه بر روى قبور مزبور نزديك است و بيش از چند سال از ويران شدن آن نگذشته است و قبور مشخص و صاحبان قبور معروف همگان مى باشند، ولى به متمادى ايام ممكن است اين موضوع از نظرها محو گردد.

كاردار سعودى در پاسخ گفت:

البته تا آن جايى كه شرع اجازه دهد در انجام تقاضاى دولت شاهنشاهى موافقت مى شود و اضافه نمود كه تشخيص قبور به وسيله سنگ چينى اطراف آن و گذاردن سنگ قبر شرعاً مانعى ندارد، ولى بيش از آن مطابق مذهب وهابى كه مذهب رسمى دولت عربى سعودى است ممنوع مى باشد و در هر حال اجراى اين امر هم تا حدودى كه شرع اجازه مى دهد به هزينه خود دولت عربى سعودى انجام خواهد شد و به هيچ وجه اجازه نمى دهند سايرين به هزينه خود اين كار را بكنند.

در خاتمه مذاكرات و اصرار اين جانب قرار شد در اين باب يادداشت كتبى به سفارت عربى سعودى نوشته شود كه به وسيله مقتضى به وزارت خارجه عربى سعودى ابلاغ نمايند.

يادداشت تهيه و ارسال گرديد. تصور نمى كنم به اين ترتيب نتيجه به دست بيايد، اگر موافقت فرمايند كه امسال شخصاً به حجاز

ص: 151

و مكه مشرف شوم، ممكن است با اميرفيصل نايب السلطنه و وزير خارجه حجاز كه قدرى افكارش روشن تر از پدر است مذاكراتى بنمايم. شايد بعون اللَّه نتيجه به دست آيد.

اگر رفتن اين جانب تصويب گردد، بايد قبل از وقت اعتبار مسافرت كافى حواله شود.

سفير كبير ايران

محمود جم

تاريخ سند: 6/ 7/ 1322

فرستنده: سفارت ايران در قاهره

گيرنده: وزارت امور خارجه

موضوع: پيگيرى وعده ابن السعود در مورد تعمير قبور بقيع

نمره: 140 محرمانه

وزارت امور خارجه

در پيرو گزارش شماره 135 محرمانه حجاز مورخه 24/ 6/ 1322 راجع به استدعاى حضرت آيت اللَّه قمى از پيشگاه اعلى حضرت همايون شاهنشاهى درباره تعمير ابنيه و بقاع متبركه مدينه منوره اشعار مى دارد:

به طورى كه آگهى دارند پس از ورود وهابى ها به مكه و وصول خبر ويران نمودن بعضى از بقاع متبركه در آن جا در موقعى كه هنوز بين سلطان ابن السعود و ملك على فرزند شريف حسين جنگ

ص: 152

ادامه داشت، جناب آقاى غفار جلال، وزير مختار دولت شاهنشاهى در مصر، از طرف دولت شاهنشاهى براى رسيدگى به اوضاع و اجراى مذاكرات لازمه، مأمور مسافرت به حجاز شد، آقاى محمدرضا گلستانه مأمور محاسبات اين سفارت كه به سمت مترجم عربى در مصاحبت جناب آقاى جلال به حجاز مسافرت نموده بودند اظهار مى دارد، به طورى كه در خاطر دارد در آن موقع پس از مذاكرات زياد در اين باب، سلطان ابن السعود از رفتار وهابيان كه بعضى از بقاع متبركه (قبر و خانه حضرت خديجه و غيره) را خراب كرده بودند عذرخواهى نموده و وعده داده بودند كه اگر دولت شاهنشاهى مايل به تعمير خرابى ها باشد ممانعت ننمايد.

و به قرارى كه از پرونده امر فهميده مى شود عين مراسلات ابن السعود خطاب به والاحضرت اقدس پهلوى كه در آن موقع نيابت سلطنت عظمى را داشتند به پيوست گزارش شماره 230 مورخه 27 آبان ماه 1304 به وزارت امور خارجه فرستاده شده است (رونوشت نامه مزبور براى مزيد آگهى به پيوست تقديم مى گردد.)

متمنى است با مراجعه به پرونده هاى موجوده، رونوشتى از مكاتبات نامبرده تهيه و به اين سفارت ارسال فرمايند تا در صورتى كه حقيقتاً مدرك صحيحى راجع به وعده هاى ملك ابن السعود در دست باشد مورد استفاده قرار دهد.

سفير كبير

ص: 153

تاريخ سند: 23/ 10/ 1332

فرستنده: وزير امور خارجه

گيرنده: سفارت خانه هاى ايران در قاهره- كراچى- جده

موضوع: استعلام در باب اخبار مربوط به تعمير قبور بقيع

نمره: 3074/ 38716

سفارت كبراى شاهنشاهى ايران- قاهره

سفارت كبراى شاهنشاهى ايران- كراچى

سفارت كبراى شاهنشاهى ايران- جده

به طورى كه استحضار دارند كليه كشورهاى اسلامى و مخصوصاً كشور ايران سال ها است كوشش مى نمايند به هر وسيله ممكن شود، ساختمان بقاع متبركه در شهر مدينه به صورتى كه قبلًا اولياى كشور عربستان سعودى با آن موافقت نموده اند، يعنى بناى يك مسجد در محوطه بقيع و يك سايه بان در اطراف آن انجام گردد. ولى اولياى كشور عربستان سعودى هميشه به تعلل و مسامحه گذرانده، نه خودشان اين ساختمان را شروع نموده و نه حاضر شده اند به ساير كشورهاى اسلامى اجازه دهند مستقيماً و به خرج خودشان ساختمان را به نحو مذكور شروع نمايند.

اخيراً به طور تواتر از خبرگزارى هاى جرايد اطلاع رسيد در ملاقاتى كه بين نخست وزير كشور افغانستان و اولياى كشور عربستان سعودى در موقع حج سال گذشته روى داده است،

ص: 154

اعلى حضرت فعلى پادشاه كشور عربستان سعودى كه در آن موقع با سِمت ولايت عهد و نيابت سلطنت امور كشور را زيرنظر داشته به جناب آقاى نخست وزير صريحاً وعده داده اند كه اين منظور را انجام دهند.

چون در سنوات سابقه هم، مكرر اولياى كشور عربستان سعودى مواعيد مساعد به نمايندگان دولت شاهنشاهى ايران داده و به ساير كشورهاى اسلامى هم كه در اين مورد اظهارى نموده اند وعده مساعد داده، ولى تاكنون هيچ يك را عملى ننموده اند و مقصود آن ها تسامح بوده است. بنابراين خواهشمند است از هر مقامى كه ممكن است، تحقيقات عميق به عمل آورده، در صورتى كه واقعاً اولياى كشور عربستان سعودى به قول خود وفا و اين مقصود را عملى نمايند، مراتب را اعلام فرماييد و اگر مثل تعهدات و قول هاى سابق خواسته اند اين بار هم مانند گذشته به تسامح و تعلل بگذرانند، مطلب را معلوم و اعلام فرمايند.

پاراف: وزير امور خارجه

حاشيه:

در جلسه كميسيون [كميسيون دائمى حج كه به طور فوق العاده از اعضاى سابق و با حضور آيت اللَّه نورى در منزل جناب آقاى [...] تشكيل گرديد موافقت به عمل آمد كه اين تحقيق به عمل آيد.

ص: 155

تاريخ سند: 21/ 7/ 1341

فرستنده: سفارت ايران در جده

گيرنده: وزارت امور خارجه

موضوع: ضريح قبور ائمه بقيع

نمره: 1039

وزارت امور خارجه

اداره اول سياسى

عطف به نامه شماره 1/ 3843/ 22689 مورخ 19/ 12/ 1340 و رونوشت نامه جناب آقاى حسين امين، ضميمه آن در مورد ضريحى كه سابقاً پدر ايشان مرحوم محمدعلى (حاج امين السلطنه) جهت قبور ائمه بقيع عليهم السلام كه به مدينه منوره حمل و نصب گرديده و بعداً از طرف مقامات دولتى سعودى آن را جمع آورى و در محلى نگاه داشته اند زحمت اشعار مى دهد:

سفارت كبرا موضوع را كتباً از آقاى سيد مصطفى عطار، دليل حجاج ايرانى و متولى آسايشگاه حجاج ايرانى در مدينه منوره كه آقاى حسين امين در نامه خود مورخ 12 شهريور ماه 1341 داشته اند، ضريح صحيح و سالم در تصرف مشاراليه است تحقيق و چند مرتبه هم تأكيد شد هرچه زودتر از جريان امر اين سفارت كبرا را مستحضر دارد.

اكنون پاسخ از نامبرده رسيده كه ترجمه و رونوشت آن براى مزيد استحضار به پيوست ايفاد مى گردد. چنان كه ملاحظه

ص: 156

مى فرمايند، سيد مصطفى عطار از اين موضوع به كلى اظهار بى اطلاعى كرده است.

سفير كبير- ضياءالدين قريب

تاريخ سند: 27/ 11/ 49

فرستنده: اداره اول سياسى

گيرنده: مقامات مسؤول در وزارت امور خارجه

موضوع: مذاكره با رايزن سفارت عربستان در ايران درباره تعمير قبور بقيع

نمره:

گزارش

در اجراى دستور جنابعالى، دائر به مذاكره با مقامات سفارت سعودى پيرامون تقاضاى جمعى از روحانيون پاكستان در خصوص ترميم قبور ائمه اطهار در جنةالبقيع، (موضوع مرقومه شماره 10651 مورخ 22/ 11/ 49 رياست محترم مجلس سنا به عنوان جناب آقاى وزير امور خارجه) استحضار مى دهد:

باتوجه به غيبت سفير عربستان سعودى، آقاى عبدالعزيز العقيل، رايزن آن سفارت به وزارت امور خارجه فراخوانده شد و ساعت 30/ 11 صبح امروز با اين جانب ملاقات نمود.

در اين ملاقات نظريات علماى شيعه و جامعه روحانيت ايران و پاكستان درخصوص لزوم ترميم روضه مطهر بقيع به رايزن

ص: 157

سعودى ابلاغ و خاطرنشان گرديد كه صدور اجازه تعمير بقاع متبركه و قبور ائمه اطهار عليهم السلام در بقيع، خواست قلبى عالم تشيع است، زيرا وضع كنونى روضه بقيع قلوب ميليون ها شيعه را جريحه دار مى سازد.

آقاى العقيل گفت:

«قبرستان مطهر بقيع داراى در و ديوار و مأمور مراقب و نظافت چى است، ولى روى قبور، بقعه و بارگاه و سنگ و علامتى چنان كه خواست شيعيان است قرار ندارد و اين به مقتضاى آيين فرقه وهابى است.»

نامبرده افزود: «در آيين وهابى گذاشتن علامت و نام و نشان روى قبور حرام است و قبرها بايد با زمين هم سطح باشند، به همين جهت در حال حاضر حتى قبر اعلى حضرت فقيد ملك عبدالعزيز بن سعود مؤسس كشور عربستان سعودى هم معلوم نيست، البته قبرستانى كه در آن دفن شده اند معلوم است، اما قبر ايشان معلوم نيست، زيرا بى نام و نشان است و به همين ترتيب است وضع ساير پيروان مذهب وهابى.

بنابراين گمان نمى رود كه انجام تقاضاى جامعه روحانيون شيعه ميسر باشد، زيرا هرگونه اقدامى در اين مورد با مخالفت و عكس العمل شديد علماى وهابى مواجه خواهد شد.»

رايزن سفارت سعودى افزود:

«اين اولين بار نيست كه چنين تقاضايى از طرف روحانيون

ص: 158

شيعه عنوان مى شود، ولى هيچ گاه اقدامى در قبال اين تقاضا ميسور نگرديده است، مع ذلك اگر يادداشتى در اين مورد از طرف وزارت امور خارجه به سفارت داده شود، به مقامات مربوطه منعكس خواهيم كرد اما پاسخ آن مثبت نخواهد بود.»

اين جانب متذكر شدم:

«علماى شيعه از مخروبه بودن روضه مطهر بقيع و لزوم تعمير و ترميم آن صحبت مى كنند و مسأله ايجاد بقعه و بارگاه مطرح نيست.»

آقاى العقيل جواب داد: «قبرستان بقيع به هيچ وجه مخروبه نيست و همان طور كه گفتم در و ديوارها، مأمور نظافت چى دارد و شيعيان در پوشش تعمير و ترميم، قصد تصرف در وضع قبور را دارند و اين امرى است كه با معتقدات وهابى ها مغايرت دارد، ولى همان طور كه گفتم اگر در اين مورد يادداشتى بفرستيد ما به مقامات متبوع خود منعكس مى كنيم.»

البته صدور يادداشت در اين مورد بستگى به نظر اولياى محترم وزارت متبوع دارد، ولى از برداشت سخن رايزن سفارت و سابقه امر چنين برمى آيد كه نتيجه مثبتى بر آن مترتب نخواهد بود.

سابقه امر منضم اين گزارش است.

با احترام

سرپرست اداره اول سياسى

قاسمى

ص: 159

تلاش عالمان و بزرگان شيعه و پيروان اهل بيت عليهم السلام براى بازسازى بقيع از ديرزمان تاكنون پيوسته ادامه يافته و اين موضوع بارها در گفتگوهاى سياسى سرانِ دو كشورِ ايران و عربستان مطرح شده است، ليكن متأسفانه تا اين زمان، آنگونه كه بايد تأثيرى در پى نداشته و وهابيان همچنان نسبت به عقايد خويش اصرار ورزيده، بر اقدامات تخريبى شان افزوده اند. تا آن جا كه در يكى دو سال اخير، با گذاشتن درِ فلزى جلو پله ها، از رفتن بانوان به قسمت فوقانى و مقابل در ورودى بقيع و پشت پنجره هاى آن جلوگيرى مى كنند و با استقرار نيروهاى نظامى در قسمت تحتانىِ مقابل بقيع، مانع از نشستن و زيارت خواندن زائران مى شوند.

از سوى ديگر با گماردن تعدادى عناصر جاهل در كنار قبور بقيع، با الفاظى خارج از ادب و نزاكت، زائران را مورد توهين و استهزا قرار مى دهند و اين خود وسيله اى براى افزايش بغض و ناراحتى كسانى است كه با تأسى به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به زيارت قبرستان بقيع مى روند تا با چهره هاى صدر اسلام آشنا شده و از مدفون شدگان در بقيع الگو بگيرند.

گفتنى است اين همه، در حالى است كه گروهى از مراجع عظام تقليد مسأله بازسازى و احداث بنا بر روى قبور بقيع را واجب دانسته و اجازه داده اند با استفاده از سهم امام عليه السلام و با روش هاى مسالمت آميز نسبت به ساخت بنا بر روى قبور اقدام شود.

ص: 160

گروهى از مراجع عظام تقليد در پاسخ به اين پرسش كه: آيا تلاش براى بازسازى قبور ائمه بقيع عليهم السلام لازم است؟ چنين فرموده اند:

آيت اللَّه فاضل لنكرانى: اگر تلاش به شكل مسالمت آميز باشد اشكالى در آن نيست بلكه بر همه مسلمانان واجب است.

آيت اللَّه مكارم شيرازى: تلاش براى بناى قبور ائمه بقيع عليهم السلام واجب كفايى است. (1)

آيت اللَّه صافى گلپايگانى: تجديد بناى قبور ائمه عليهم السلام از شعائر اسلام است و حفظ آن و تلاش در جهت تجديد بناى آن از واجبات است.

آيت اللَّه سيستانى: صرف حقوق شرعيه با اذن حاكم شرعى در بناى قبور ائمه بقيع جايز است.

آيت اللَّه سيد كاظم حائرى: بدون شك اين تلاش، از تعظيم شعائر الهى بوده، پس هر مقدار كه امكان دارد كوشش براى ساخت بقيع سزاوار است.

اميد آن كه روزى اين خواست مسلمانان تحقّق يابد و بقيع به شكلى زيبا و در خور شأن مسلمانان بازسازى شود و در كنار گنبد سبز و نورانى پيامبر گرامى خدا چونان نگينى بدرخشد.

ص: 161

تصوير 1

ص: 162

تصوير 3

نماى قديمى قبرستان بقيع

تصوير 4

نماى داخلى قبرستان بقيع

ص: 163

تصوير 5

وضعيت گذشته قبرستان بقيع

تصوير 6

قبّه و بارگاه قبور بقيع

ص: 164

تصوير 7

نماى داخلى قبور بقيع

تصوير 8

وضعيت داخلى قبور بقيع

ص: 165

تصوير 9

نماى گنبد خضراء و بقيع

تصوير 10

زيارت عاشقانه

ص: 166

تصوير 11

در بسته پله هاى بقيع

تصوير 12

كبوتران بقيع

ص: 167

تصوير 13

عشق زيارت

تصوير 14

سايبان بقيع

ص: 168

تصوير 15

غربت بقيع

تصوير 16

مظلوميت بقيع