اصول عقائد : توحید ، عدل ، نبوت ، امامت ، معاد

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

اصول عقائد (توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد)

محسن قرائتی.

ص: 3

ص: 4

ص: 6

ص: 7

ص: 8

(1)

سؤالات فوق پاسخ مى دهد.

دين توضيح مى دهد كه سرچشمۀ هستى كجاست، آفريدگار هستى كيست، هدفِ هستى چيست، معيار شناخت حقيقت كدام است و مسئوليّت ما در اين مجموعه چيست.

راه مردم

راه دوّم نيز در نامطمئن بودن، دست كمى از راه اوّل ندارد، چون همان خطا و سهو و محدوديّت كه در دانش و انديشه من بود در نظريه ديگران نيز هست.

همان گونه كه من در دام هواها و هوس هاى خويش گرفتارم، ديگران نيز همين گرفتارى را داشته و دارند و همان طور كه من بارها پشيمان شده و مى شوم، ديگران نيز همين پشيمانى را داشته و خواهند داشت.

از همه اينها گذشته، هيچ دليلى وجود ندارد كه من از سليقه خود صرف نظر كنم و دنبال سليقه هاى گوناگون ديگران باشم. آزادى خود را رها كرده، اسير كسانى شوم كه نه حقيقت مرا مى شناسند، نه سعادت ابدى مرا مى دانند و نه معلوم است كه خيرخواهم باشند.

كردن، زنجير چرخى براى يخبندان، جك و زاپاسى براى پنچرى، چراغ قوّه اى براى تاريكى و چوب و چماقى براى حملۀ دزدى مسلح.

انسان عاقل همواره به پيش آمدهاى احتمالى سفر فكر مى كند و اين وسايل را همراه خود مى برد، در مقابل، افرادى كه از عقل خود بهره اى نمى گيرند، سفر را آغاز كرده، هيچ يك از وسايل مورد نياز را برنمى دارند. در طول سفر چنانچه مشكلى پيش نيايد و خطرى اتّفاق نيفتد. كسانى كه اين گونه امكانات را همراه خود برداشته اند ضررى نكرده اند؛ بلكه در طول سفر از احساس آرامش و اطمينان برخوردار بوده اند، امّا اگر نيازى به اين وسايل پيش آمد، كسانى كه همراه خود هيچ وسيله اى ندارند چه كنند؟ مانند همين ماجرا براى كسانى كه در اين دنيا، دين را برگزيده، دستورهاى آن را اجرا مى كنند با كسانى كه دين را رها نموده و به آداب و اعمال دينى پايبند نيستند، اتّفاق مى افتد.

انسان عاقل، بر اثر گفتار انبيا و بندگان صالح و صادق، راه پر مخاطره اى را پيش روى خود مى بيند، آنان به او گفته اند: روزى فرا مى رسد كه بايد پاسخگوى اعمال خود باشد، پاداش كارهاى نيكش را مى بيند و به خاطر كارهاى زشت و ناپسندش مجازات مى شود. پيامبران الهى او را از ارتكاب گناهان باز داشته و انجام اعمال نيك را به او سفارش كرده اند.

به او گفته اند: سالى يك ماه رمضان، روزه بگيرد. به جاى آنكه شراب بنوشد از خودِ انگور استفاده كند و روزى چند دقيقه در برابر خالق خويش نماز گزارد و به جاى بى حرمتى به ناموس ديگران، ازدواج كند و عفّت خود را حفظ نمايد.

حال اگر اين وعده و وعيدها راست نبود و قيامتى به وجود نيامد و سؤال و جواب و پاداش و مجازاتى در كار نبود، كسى كه در دنيا ديندار بوده، مقرّرات و دستورات دين را مراعات نموده، هيچ ضررى نكرده است. بلكه حداكثر به اندازه اى كه فرد بى دين، اوقات خود را صرف كارهاى بى ارزش نموده است، فرد ديندار نماز

ص: 12

خوانده، يا دستورى دينى را انجام داده است، امّا اگر قيامتى در بين بود، - كه به هزار و يك دليل هست - آن وقت افراد بى دين، و غير مذهبى و لاابالى چه خواهند كرد!؟ بنابراين مذهبى ها به هر حال برنده اند و افراد لاابالى و غيرمذهبى، در معرض خطر و ضرر قرار دارند.

البتّه روشن است كه انجام اعمال دينى و پايبند بودن به آداب آن، صبر و استقامت مى خواهد، فرد ديندار براى انجام تكاليف دينى خود بايد متلك هاى افراد لاابالى را تحمّل كند، بويژه افرادى كه در ميان خانواده ها و دوستان غير مذهبى به سر مى برند بايد تحمّل بيشترى داشته باشند.

قرآن كريم مى فرمايد: روش مجرمان و خلافكاران، اين است كه به مؤمنان مى خندند و هرگاه از كنار دينداران مى گذرند (آنها را مورد تمسخر قرار داده و) به يكديگر چشمك مى زنند و زمانى كه به نزد حزب و باند و گروهشان برمى گردند، مسرورند (به اصطلاح پشت سر مؤمنان صفحه مى گذارند.) و هنگامى كه آنها را مى بينند مى گويند: اينها گمراهند.(1)

قرآن در اين آيات به چهار نوع برخورد زشت خلافكاران، اشاره مى كند:

خنديدن، غمزه كردن، فكاهى گفتن و نسبت گمراهى دادن. آنگاه در ادامه مى فرمايد: در روز قيامت نيز مؤمنان به آنان خواهند خنديد! آرى، در روز قيامت آشكار مى شود كه زيانكار واقعى چه كسى است!

انتخاب راه دين، مطابق فطرت است

فطرت، بر وزن خلقت و به معناى آن است. هر نوع احساسى در انسان كه در پديد آمدن آن، استاد و مربّى و تمرين نقش نداشته، و امرى دائمى و هميشگى، در همه مردم، همه مكان ها و همه زمان ها باشد، از آن احساس، گاه به فطرت و زمانى32

ص: 13

به غريزه تعبير مى شود. البتّه معمولاً غريزه به آن سرى از احساسات و تمايلات گفته مى شود كه در حيوان و انسان، هر دو باشد، مانند احساس گرسنگى و تشنگى. آرى، نشانه فطرى بودن يك موضوع همان عموميّت آن است. مثلاً علاقۀ مادر به فرزند، فطرى است، يعنى احساسى است كه بدون معلّم و مربّى و تلقين، در آفرينش او نهفته شده و عموميّت دارد، يعنى در هر زمان و مكان و در هر رژيم و نظامى، اين علاقه را در مادران خواهيد يافت.

البتّه ممكن است عواملى سبب شدّت و ضعف آن احساس شود، زيرا گاهى يكى از احساسات درونى بر ديگرى پيروز مى شود. در انسان، هم علاقۀ به مال هست و هم علاقه به خوشى و سلامتى، ولى اين علاقه ها در همۀ افراد يكسان نيست، بعضى مال را فداى جان و بعضى جان را فداى مال مى كنند. همان گونه كه در ميان اعراب جاهلى، علاقه به آبرو و خيال اينكه داشتن دختر ننگ است، سبب مى شد كه پدر از علاقه به فرزند دست كشيده، با دست خود، دخترش را زنده به گور كند. بنابراين، معناى فطرى بودن، آن نيست كه انسان در عمل نيز دائماً دنبال آن برود زيرا چه بسا فطرتى روى مسألۀ فطرى ديگر را بپوشاند.

يكى از آثار مسألۀ فطرت، احساس افتخار است. كسى كه روى مرز فطرت گام بر مى دارد در خود احساس آرامش مى كند، مادرى كه فرزند خود را در آغوش گيرد، احساس غرور مى كند و حتّى به مادرى كه به فرزند خود بى مهرى كرده انتقاد مى كند، آرى، آن افتخار و اين انتقاد همه از آثار فطرت است.

ريشۀ توحيد است.

انسان مى خواهد كسى او را راهنمايى كند، حقّ و باطل را براى او بگويد، او در درون احساس مى كند به راهنما نياز دارد، و اين ريشۀ نبوّت و امامت است.

پاداش دادن و كيفر كردن، همچنين انتظار پاداش و كيفر در برابر خوبى ها و بدى ها در درون هر انسانى وجود دارد. اگر شما گلى به كودكى داديد، لبخند مى زند و اگر او را اذيّت كرديد، اخم مى كند و مى گريد. آن لبخند و اين اخم، پاداش وكيفر عمل شماست واين عكس العمل فطرى، ريشۀ اعتقاد به معاد است.

تشكّر از ولىّ نعمت و اظهار خضوع در مقابل كسى كه به انسان خدمتى كرده، ريشۀ عبادات و نماز است.

توجّه به محرومان و مستمندان و علاقه به رفع مشكلات همنوعان، ريشۀ خمس و زكات و انفاق است.

توجّه به نجات يك انسان گرفتار و كسى كه در خطر است و علاقه به سعادت ديگران ريشۀ امر به معروف و نهى از منكر است.

البتّه نحوۀ انجام عبادات و اينكه مثلاً نماز را چگونه و چند ركعت بخوانيم و با چه زبان و شيوه اى انجام دهيم، تعبّدى است و بايد ببينيم راهنمايان و رهبران دينى چه شيوه اى را براى ما بيان كرده اند.

معاوضه كرده است.

2 - آياتى مانند آيه «نسوا اللّه»(1)، خدا را فراموش كردند. كه بيانگر اين مطلب است كه اعتقاد به خدا وجود داشته ولى آنها فراموش كرده اند.

3 - آياتى كه از بازگشت به خويشتن سخن مى گويد.«يا ايها الّذين آمنوا عليكم انفسكم»(2) و «أتأمرون الناس بالبرّ و تنسون انفسكم»(3)

4 - آياتى كه ندامت وپشيمانى انسان را بيان مى كند.«ياويلتى ليتنى لم أتّخذ فلاناً خليلاً»(4)

5 - آيات ذكر و تذكّر، كه در مورد ياد و يادآورى است.«و ذكّرهم بايام اللّه»(5) و «وذكّر فانّ الذكرى تنفع المؤمنين»(6)

6 - سؤالاتى كه قرآن از انسان مى كند. از طرح اين سؤالات معلوم مى شود كه انسان در درون خود مطالبى را مى فهمد و مى شناسد.«هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون انّما يتذكّر اولوا الالباب»(7)

7 - آياتى كه مى گويد: كجا مى رويد؟«انّى تؤفكون»(8) اين آيات بيانگر اين است كه انسان همانند ظرف خالى نيست كه از بيرون پر شود، بلكه داراى اندوخته ها و ذخاير درونى است.

8 - آياتى كه مى گويد: انسان بر نفس خودش آگاه است.«بل الانسان على نفسه بصيرة»(9)

9 - آيات عهد و پيمان و ميثاق انسان با خدا.«ألم أعهد اليكم يا بنى آدم»(10)

سؤال: اگر اعتقاد به خدا فطرى است، چرا عدّه اى به دين و خدا معتقد نيستند؟

پاسخ: دين فطرى است، لكن ممكن است برخى در شناخت سرچشمۀ هستى14

ص: 16

اشتباه كنند، مانند نوزادى كه در جستجوى شير و در صدد يافتن سينۀ مادر براى مكيدن است، ولى به جاى آن پستانك مى مكد.

علاوه بر آنكه امور فطرى گاه ممكن است تحت الشّعاع امور ديگر واقع شود.

7 - خود باختگى در برابر افكار و عقايد ديگر مكاتب.

8 - پيروى از هنرمندان منحرف. هنگامى كه حضرت موسى عليه السلام براى مناجات و دريافت وحى به كوه طور عزيمت فرمود، سامرى كه يك هنرمند بود از اين فرصت استفاده كرد و با ساخت گوساله اى، مردم را گوساله پرست نمود.«فاخرج لهم عِجلاً جسداً له خُوار»(1)

9 - اكثريّت گرايى. گاهى انسان خود مى داند مطلبى باطل و نارواست، امّا به خاطر اينكه اكثريّت آن را مى پسندند، بر اساسِ «خواهى نشوى رسوا، همرنگ جماعت شو» از جامعه پيروى و تبعيّت مى كند.

10 - وسوسه هاى شيطانى.

11 - تمسخر شنيدن. گاهى انسان به خاطر احتراز از تمسخر ديگران، از بيانِ دريافت هاى صحيح خود دست بر مى دارد.

12 - هوا و هوس. تمايلات نفسانى و پيروى از غرائز، از بروز امور فطرى جلوگيرى مى كند.

2 - مشكلات. درگيرى با گرفتارى ها، انسان را متوجّه امور فطرى مى كند.

3 - ياد نعمت هاى الهى. توجّه و تدبّر و تفكّر در نعمت هاى الهى، فطرت را شكوفا مى كند.

و شير مورد نيازش را در پستان مادر باقى بگذاريد.

فقط در مورد لباس، ده ها دستور وجود دارد. از نوع لباس، رنگ وجنس آن، بهداشت لباس، بافت و دوخت آن و....

5 - دين از سرچشمه وحى است. در دين، هواها و هوس ها، غرائز، محدوديّت ها، باند بازى ها و حزب گرايى ها راهى ندارد و تمامى دستورهاى دين از وحى الهى سرچشمه مى گيرد.

مى شود در دزدى، سنگ مى شود در قساوت. اين انسان گم شده بايد پيدا شود، خودش را بشناسد و كشف كند.

اگر دين نباشد، ما نمى توانيم به خوبى و درستى خود را كشف كنيم و بشناسيم، لذا كسانى كه با انبيا ارتباطى ندارند، انسان را به درستى نشناخته اند، برخى از آنها مى گويند: انسان در اصل حيوان بوده است و برخى ديگر مى گويند: جوهرۀ انسان شهوت است ومنشأ تمامى حركات اوشهوات اوست، برخى انسان را حيوانى اقتصادى مى دانند كه منشأ تمامى حركات او شكم اوست. اساساً آنها زندگى و سعادت و خوشبختى را به گونۀ ديگرى فهميده اند و معنا كرده اند.

دين به ما مى گويد: اى بشر! تو شهوت و شكم نيستى، امتياز و كمال تو در اينها نيست. حتّى امتياز تو به پرواز كردن، بلند كردن وزنه و خانه ساختن نيست، زيرا حيوانات در تمامى اين امور از تو برتر و بالاترند.

اگر نگاهى به قرآن كنيم به راحتى درمى يابيم كه اسلام چگونه انسان را معرّفى مى كند. در برخى آيات مى فرمايد:

1 - تو خليفۀ خدا هستى.(1)

2 - هر چه در زمين و آسمان است براى توست.(2)

3 - تو حامل امانت الهى هستى.(3)

4 - در تو از روح خدا دميده شده است.(4)

5 - تو بهترين مخلوق خدا در آفرينشى.(5)

6 - ما تو را گرامى داشتيم.(6)

7 - ما تو را فضيلت داديم.(7)70

ص: 21

و سپس هشدار مى دهد كه مبادا خود را فراموش كنى و گم كنى، كه خسارت ببينى و در تجارتت سود نكنى، مبادا خود را ارزان بفروشى و به غير خدا بفروشى، و اين جاست كه انسان از خود مى پرسد: اگر من براى زندگى مادّى و اشباع غرائز حيوانى آفريده شده ام، پس چرا هستم؟ و چرا اين همه نبوغ و استعداد و آرزو در من قرار داده شده است؟

كار دوّم

كار ديگر دين، استخراج اين معدن كشف شده است. انسان بايد استخراج شود از ظلم ها، جهل ها، تفرقه ها، خرافات، شرك ها و.... چنانكه قرآن مى فرمايد:«يُخرجُهم من الظلماتِ الى النّور»(1) خداوند مؤمنان را از تاريكى ها به سوى نور خارج مى سازد.

كار سوّم

دين، انسان را در بوتۀ حوادث ذوب مى كند، همان گونه كه آهن در كوره ذوب مى شود. دين، عشق به بى نهايت را در انسان ايجاد وآدمى را به آن وصل مى كند، آن گاه بى نهايت كوچك را در بى نهايت بزرگ ذوب مى كند. آرى، انسان به كمك دين و بر اثر مناجات وبا توبه وگريه، ذوب شده وناخالصى هاى او جدا مى گردد.

كار چهارم

كار چهارم دين، تربيت فردى انسان است. برنامه هاى خودسازى، از راه عبادت و تقواپيشگى و شكوفا كردن صفات نيك وكمال انسانى، يعنى ساختن يك مهرۀ مفيد و انسان واقعى؛ همان كارى كه پيامبر اسلام در دوران مكّه و در زمان خفقان انجام دادند. تمام دستوراتى كه جنبه اجتماعى ندارد در اين مسير قرار مى گيرد تا انسان ها يك به يك ساخته شوند.57

ص: 22

عبادت هاى فردى، مقدّمۀ خودسازى وخودسازى مقدّمۀ جامعه سازى است.

تربيت جامعه را بايد از تربيت افراد آغاز كنيم. خداوند از پيامبرش مى خواهد ابتدا خودش را پاكيزه گرداند،«وثِيابِكَ فَطهّر»(1) در مرحلۀ دوّم مى فرمايد: به زنان و دخترانت بگو پاك باشند،«قل لأزواجك وبَناتك...»(2) در مرحلۀ سوّم خويشان نزديك خود را انذار كند،«و أنذر عشيرتك ألاقربين»(3) ودر مرحلۀ چهارم، مأمور انذار اهل مكّه واطراف آن مى گردد.«لِتُنذرَ امّ القُرى و مَن حَولَها»(4) آن گاه نوبت به ارشاد و هدايت جهانيان مى رسد.«كافّةً لِلنّاس»(5)

كار پنجم

كار پنجم دين، پيوند دادن مهره هاى ساخته شده و ايجاد ارتباط و وحدت بين انسان هاى مؤمن و تربيت يافته و در نهايت، تشكيل يك حكومت جامع الهى در تمام ابعاد است - همان كارى كه پيامبر در مدينه انجام دادند - تشكيل يك جامعۀ اسلامى كه معيارها و هدف هاى آن الهى باشد و از هر جهت با جامعه هاى غير اسلامى تفاوت داشته باشد.

اساساً اسلام دين وحدت، جماعت و اجتماع است، شما در نماز، حتّى اگر به تنهايى نماز بخوانيد، به صورت جمع با خداوند متعال سخن مى گوييد:«ايّاك نَعبد و ايّاك نستعين» تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو كمك مى خواهيم.«اِهدنَا الصّراط المستقيم» ما را به راه راست هدايت فرما. «السّلام علينا و على عباد اللّه الصّالحين» سلام بر ما و بر بندگان شايسته. اسلام با روش هاى مختلف سعى دارد مسلمانان را به تشكيل اجتماعات با شكوه تشويق كند، لذا مى فرمايد: تعداد نمازگزاران، هر چه بيشتر باشد ثواب نماز جماعت افزون مى گردد.

اگر غيبت و تهمت و... در اسلام امرى ناپسند است، شايد به خاطر آن باشد كه28

ص: 23

عامل تفرقه و تشتّت است و اگر هديه دادن، صلۀ رحم، سلام كردن و مشورت امرى پسنديده است، براى آن است كه اين گونه امور ايجاد محبّت مى كند و باعث انسجام و وحدت مى گردد.

كار ششم

آخرين كار دين آن است كه جامعۀ متّحد وتشكّل يافته را به دست رهبرى لايق و معصوم بسپارد، تا او امّت را از خطر تسلّط افراد مفسد، مسرف، مترف، جاهل و ظالم حفظ نموده ومردم را از وابستگى و دنياپرستى برهاند. به راستى، سپردن رهبرىِ جامعه به دست شخص غير معصوم، ظلم به مقام انسانيّت است.

اين است دورنمايى از طرح كلّىِ مكتب كه اگر بخواهيم آنا را در يك سطر بيان كنيم، مى گوييم: دين، يك برنامه جامعى است كه نوع «بينش»، «كوشش» و «روش» را براى فرد و جامعه، با معيارهاى خاصّ الهى معيّن مى كند.

خداوند چه نيازى به نماز ما دارد؟ اين گروه نمى دانند كه نه تنها خدا به نماز ما و حتّى به خود ما نيازى ندارد، بلكه تمام هستى از ما بى نياز است. زمين چه نيازى به ما دارد؟! زنبور عسل و ساير حيوانات چه نيازى به ما دارند؟ اكسيژن و خورشيد چه نيازى به ما دارند؟ اگر گفته اند خانۀ خود را روبه خورشيد بسازيم، معنايش اين نيست كه خورشيد به ما و اتاق ما نياز دارد، بلكه اين انسان است كه به خورشيد و نور و گرماى او نيازمند است.

در دعا مى خوانيم: «عصَيتُك بجَهلى»

خدايا! به خاطر جهل و نادانى، فرمانت را عمل نكردم.(1)

اگر انسان، آثار اعمال صالح را بداند و از مجازات اعمال زشت با خبر باشد، قطعاً اعمال صالح را انجام داده، از كارهاى ناپسند دورى مى كند. اگر كسى سيگار مى كشد و نماز نمى خواند، به خاطر اين است كه نه بر ضررهاى سيگار واقف است و نه از اسرار و آثار نماز آگاه است.

براى جذب مردم به دين، لازم است شناخت از دين و معارف آن در جامعه رواج يابد و رابطه بين اسلام شناسان و نسل نو بيشتر شود. بايد هر دانشجو و هر جوان مسلمان، با يك عالم اسلام شناس در ارتباط باشد تا معارف دينى را بشناسد و همواره از دين، تحليل و برداشت صحيح داشته باشد.

در زمان طاغوت، يكى از استادان ماركسيست در كلاس درس گفته بود: اسلام مى گويد: هر كس دزدى كرد بايد فوراً دست او را قطع كرد و اگر حكومت اسلامى تشكيل شود، در هر شهرى بايد سلاّخ خانه اى براى قطع دست، درست شود. امّا «كارل ماركس» مى گويد: هر كس دزدى كرد لابد گرسنه بوده است، شكمش را سير كنيد، ديگر دزدى نمى كند. شكم سير كردن هنر است، نه قطع كردن دست!

هنگامى كه يك استاد، مسايل را اين گونه تحليل و القاى شبهه مى كند، بايد به او83

ص: 25

پاسخ داد: اوّلاً اين حرف غلط است كه هركس دزدى مى كند بر اثر گرسنگى است.

گرچه ممكن است دزدى گاهى بر اثر فقر و گرسنگى باشد، امّا در همه جا چنين نيست، بسيارى از زندانيان، بر اثر حرص وطمع، دزدى وكلاه بردارى و گران فروشى مى كنند، ثانياً: هر كس كه دزدى كرد، اسلام دست او را قطع نمى كند، بلكه با بيست وشش شرط، دست دزد قطع مى شود.

خوشبختانه در آن جمع، دانشجوى با اطلاعى مى گويد: استاد! اسلام با بيست و شش شرط دست دزد را قطع مى كند. لطفاً شما كه به اسلام اشكال وارد مى كنيد، فقط شش شرط آن را بيان فرماييد!

2 - اضافه شدن خرافات در دين

برخى از مردم كه از مذهب دورى مى كنند به خاطر خرافاتى است كه از طرف دوستان نادان و دشمنان دانا به مذهب اضافه مى شود.

اگر به انسان تشنه اى يك ليوان آب دهند، ولى در آن مگسى باشد، آب را به زمين مى ريزد ونمى آشامد. چه بسيار تشنگان دين كه به خاطر وجود خرافات، از اصل مذهب صرف نظر مى كند، گاهى چيزهايى را كه حلال است بر خود حرام مى كنيم و گاهى خود را پايبند آداب و رسوم دست و پاگيرى به نام دين مى نماييم. بنابراين از عمل بعضى مسلمانان كه مايۀ فرار مردم از مذهب مى شود، نبايد غافل شد.

3 - برداشت و تعبير ناصحيح از دين

گاهى از دين وتعاليم آن بد برداشت مى شود و اين فهم غلط، به نام دين تبليغ مى شود. صاحب چنين برداشتى بر اين باور است كه هركس ديندار است بايد اين گونه فكر وعمل نمايد. بديهى است فهم نادرست و اشتباه از دين و تعاليم آن و تبليغ اين برداشت هاى ناصحيح به نام دين، مانع از جذب ديگران مى شود. نحوۀ تبليغ دين، بسيار مهم است. تبليغ دين هم روانشناسى مى خواهد وهم سليقه.

ص: 26

4 - عمل برخى از متديّنين

گاهى رفتار برخى از متديّنين موجب دين گريزى ديگران مى گردد. مانند عرضۀ غذاى تميز، توسّط فردى كثيف براى شخصى گرسنه.

بطلان اين تحليلِ غلط و دور از منطق، به چند دليل كاملاً روشن است.

اوّلاً: صبر به معناى تسليم شدن و تو سرى خوردن نيست. در جايى كه دين مى فرمايد:«فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم»(1) هر كس به شما ظلم و تجاوز كرد، همانند آن بر او تعدّى كنيد. چگونه مى توان چنين برداشت ناصحيح را به دين نسبت داد؟

هرگز توجّه به آخرت، به معناى دست كشيدن از دنيا و بى اعتنايى نسبت به آن و ضايع شدن حقوق فرد توسّط ديگران نيست. در قرآن كريم به تعداد كلمۀ آخرت، كلمۀ دنيا تكرار شده است.

اسلام، براى تمام واژه هايى كه مورد سوء استفاده قرار گرفته و تحريف شده، معنايى صحيح و محرّك دارد، معناى انتظار، سكوت نيست، چنانكه انتظار خورشيد به معناى آن نيست كه شب در تاريكى بمانيم و چراغى روشن نكنيم و معناى انتظارِ تابستان، اين نيست كه در زمستان وسيلۀ گرم كننده نداشته باشيم.

آرى، انتظار ظهور امام زمان عليه السلام براى اصلاح، به معناى سكوت و زير بارِ ظلم رفتن نيست.

معناى صبر، تحمّل ظلم نيست. بلكه صبر، يعنى استقامت در برابر ظالم و پايدارى در گرفتن حقّ. اسلام مى گويد: هر كه در راه گرفتن مال خود از دشمن و يا حفظ آن از دستبرد كشته شود، شهيد است. يعنى براى گرفتن حقّ بايد تا مرز شهادت استقامت نمود.

معناى تعبير «دنيا ارزش ندارد»، اين نيست كه دنيا را از دست بدهيم، بلكه منظور آن است كه ارزش انسانى كه جانشين خدا در زمين است، بيش از دنياست و نبايد دنيا براى انسان هدف باشد.

اسلام علاوه بر آنكه اموال نامشروع را از سرمايه داران مى گيرد و به صاحبان آن94

ص: 28

مى دهد، به محرومان نيز خطاب كرده، مى فرمايد:

تواضع و فروتنى در برابر سرمايه دار ممنوع است و هر كس به خاطر مال در برابر كسى تواضع كند يك سوّم دينش نابود مى شود. هر كس به پولدارى به خاطر پولش، با گرمى و احترام سلام كند، خدا در قيامت بر او غضب خواهد كرد. هرگز كسى را به خاطر داشتن مال، امتيازى ندهيد. نبايد بر سر سفره اى بنشينيد كه در آن تنها افراد مرفّه نشسته اند. چنانكه امام رضا عليه السلام با بردگان بر سر يك سفره غذا مى خورد و حضرت سليمان با آن همه عظمت، با مساكين زندگى مى كرد و امام على عليه السلام روى خاك مى نشست.

ثانياً: اگر سرمايه داران، دين را به وجود آورده باشند، نبايد انبيا، فقرا را در برابر سرمايه دارانِ زورگو بشورانند و به قيام وادارند.

ثالثاً: دين، سرمايه دارى را محدود وبسيارى از منابع درآمد را ممنوع مى كند، رشوه، كم فروشى، گران فروشى، ربا، كلاه بردارى و دزدى به شدّت در دين مردود است. بديهى است كه هيچ گاه يك سرمايه دار، طرفدار پيدايش دينى نيست كه او را از ثروت اندوزى باز مى دارد و به بهانه هاى مختلف جيب او را به نفع فقرا خالى مى كند و حتّى گاهى اموال او را مصادره نمايد.

توجيه ديگر مادّى گراها اين است كه دين ساختۀ خود فقراست. فقرا، دين را براى آرامش خود ساختند. آنها گفتند: اگر دنيا نداريم، مهم نيست در عوض آخرت داريم و آخرت بهتر است. به جاى اينكه برويم دنبال كار وبازار، مى رويم دنبال مسجد و عبادت.

اين تحليل هم اشتباه ومغرضانه است. كجاى دين طرفدار تنبلى وبى تحرّكى است؟ از اميرمؤمنان عليه السلام پرسيدند: چه چيزى بار شتر است. فرمود: صد هزار درخت خرما. تعجّب كردند، بعد متوجّه شدند كه صدهزار هستۀ خرما بار شتر است. تفكّر اميرمؤمنان اين گونه است كه از هر هستۀ خرما بايد در انديشه توليد يك

ص: 29

درخت خرما بود. آن حضرت چه مقدار نخلستان ايجاد نمود وقنات آب احداث كرد! پيامبران الهى يا كشاورز بودند يا دامدار ويا نجّار وخيّاط.

ترس

بعضى از مادّيون كه نمى توانند به جهان بينى توحيدى و برخاسته از عقل و فطرت پى ببرند، گفته اند: ريشۀ ايمان به خدا ترس است! توضيح اينكه انسان همان گونه كه در كودكى پناهگاهى به نام والدين دارد، در بزرگسالى هم پناهگاهى به نام خدا براى خود ساخته است، زيرا انسان، هم از نظر زور و قدرت محدود است و هم حوادث و خطرها فراوانند.

انسان هاى اوّليه كه در برابر حوادث ناگوار وخطرناكى - از قبيل زلزله و رعد و برق و... - قرار مى گرفتند براى خود پناهگاه موهومى فرض مى كردند و هرگاه مى ترسيدند با پناه بردن به خداىِ خود ساخته، به روان مضطرب خود آرامش مى بخشيدند. بنابراين، ريشۀ ايمان به خدا ترس است!

در پاسخ بايد گفت: اگر ريشۀ ايمان به خدا، ترس باشد، بايد هر كه ترسوتر است ايمانش بيشتر باشد. و جاهايى كه ترس زياد است، ايمان به خدا هم زياد باشد.

اگر ريشۀ ايمان به خدا ترس است، بايد افرادى كه ترسو نيستند دين نداشته باشند! و در مواردى كه در انسان احساس ترس نيست، توجّه به خدا هم نباشد، در حالى كه هست.

شايد در اينجا سؤالى به ذهن خوانندۀ گرامى برسد كه اگر منشأ ايمان به خدا و گرايش به مذهب، ترس نيست پس چرا هنگام ترس، انسان متوجّه خدا مى گردد، چرا هنگامى كه بيمار به اتاق جرّاحى مى رود و يا راننده اى ماشينش در حال واژگونى است به ياد خدا مى افتد؟

در پاسخ مى گوييم: درست است كه انسان در حال ترس، به سوى خدا مى رود، امّا اين بدان معنا نيست كه ريشۀ ايمان به خدا و گرايش به دين ترس است. اگر انسان

ص: 30

هنگام تشنگى به سراغ آب مى رود، به معناى آن نيست كه اب ساختۀ ذهن بشر است، بلكه به عكس، به معناى آن است كه آب يك واقعيّتِ موجود است كه تشنگى، ما را به سوى او مى كشاند.

عقل انسان آثار دقيق و ظريف و حساب شده اى را مى بيند و به وجود خداوند متعال پى مى برد، فكر مى كند: من كه فعلاً هستم، خودم، خودم را نيافريدم وگرنه ممكن بود خود را قوى تر و زيباتر بيافرينم و يا در خود تغييراتى دهم، ديگران هم كه مثل منند، بنابراين يك قادرى مرا ساخته است. او در اين فكر و نتيجه گيرى، دلهره و ترسى ندارد. عقل و فطرت بيدارش او را به سوى خداى متعال رهبرى مى كند.

جهل

گروهى از مخالفان دين، كه با حقّانيّت خداشناسى بر اساس رهنمود عقل و فطرت مخالفند، مى گويند: ريشۀ ايمان به خدا جهل است! اينان معتقدند: براى انسان ها مسائل و حوادثى پيش مى آمده كه دليل آنها را نمى دانستند، هر كجا و در هر مسأله اى از تفسير علمى آن عاجز مى شدند پيش خود، خدايى فرض مى كردند و مى گفتند: اين كار، كار خداست. مثلاً چون علّت خورشيدگرفتگى و ماه گرفتگى و زلزله و پيشامدهاى ديگر را نمى دانستند، خدايى را پيش خود تصوّر مى كردند تا بگويند اينها كار اوست، از اين جا بود كه مسأله اى به نام خدا مطرح شد!

حقيقت اين است كه بايد گفت: روزگار اين حرف ها سپرى شده و از اوّل هم خريدارى نداشت، زيرا:

1 - اگر ريشۀ ايمان به خدا جهل به علل حوادث طبيعى باشد، بايد هر كه جهلش بيشتر است، ايمانش بيشتر باشد!

2 - اگر ريشۀ ايمان به خدا جهل باشد، بايد كتاب هاى آسمانى مردم را به جهل تشويق كنند! در صورتى كه قرآن در آيات متعدّدى به بيان فضيلت واهميّت علم و دانش پرداخته، مردم را به فرا گرفتن آن تشويق كرده است.«يرفع اللّه الّذين امنوا منكم

ص: 31

والّذين اوتوا العلم درجات»(1)،«هل يستوى الّذين يعلمون و الّذين لايعلمون»(2)

3 - اگر ريشۀ ايمان به خدا جهل باشد، بايد رهبران دينى، افراد جاهلى باشند در حالى كه آنان از همه داناترند.

4 - اگر ريشۀ ايمان به خدا جهل باشد، بايد هر كه به علمش اضافه و از جهلش كاسته مى شود، بى ايمان تر شود! و بايد همين كه انسان به علل بعضى از حوادث پى برد، دست از ايمان به خدا بردارد، در صورتى كه امثال گاليله ها، انيشتين ها و بوعلى ها - كه خود كشف كنندۀ بعضى علل طبيعى هستند - به خدا ايمان دارند. راستى مگر كشف يك يا چند قانون طبيعى ما را از وجود قانون گذار بى نياز مى كند؟

بديهى است كشف قوانين طبيعى و آگاهى و اطلاع از اسرار هستى، در گرايش انسان به خدا و ايمان به او بسيار مؤثر است.

تقليد جايز نيست، زيرا عقيده از عَقْد است وعقد يعنى گره خوردن وبسته شدن و چون بنا بر اين است كه روح و دل انسان با عقيده و مطلبى گره بخورد، صرفاً با حرف اين و آن گره نمى خورد بلكه بايد اين علقه و پيوند بر مبناى عقل و استدلال ايجاد گردد.

2 - با فطرت و طبيعت انسان سازگار باشد.

پيروان يك دين بايد برنامه هاى دينى خود را با فطرت و طبيعت خود سازگار ببينند، مثلاً انسان طبيعتاً به همسر نياز دارد، بديهى است دين خوب آن است كه در برنامه ها و دستوراتش، ازدواج امر مقدّسى باشد.

3 - تحريف نشده باشد.

متأسّفانه يكى از گرفتارى هايى كه براى اديان پيشين روى داد، تحريف آنها بود.

قرآن از اين عمل زشت پرده برداشته، مى فرمايد:«يُحرِّفونَ الكَلم عن مَواضِعه»(1)بديهى است دست بردن در قوانين وبرنامه هاى يك دين، آن را وسيله و بازيچه اغراض شخصى نموده، بى خاصيّت مى كند.

خوشبختانه دشمنان آگاه و دوستان نادان هرگز نتوانستند هيچ گونه تحريفى در دين اسلام به وجود آورند، زيرا خداوند، خود حفاظت ونگهبانى از قرآن را به عهده گرفته است و در اين باره مى فرمايد:«انّا نحن نزّلنَا الذّكر و انّا له لَحافِظون»(2) در آيه ديگر مى فرمايد:«لايأتيه الباطل مِن بين يَديه»(3) از هيچ سمت و سويى باطل به قرآن راه نمى يابد.

4 - اميد آفرين و روحيه بخش باشد.

از نشانه هاى بهترين دين و مكتب آن است كه به انسان اميد و عشق بدهد. اگر42

ص: 33

شاگردى بداند كه زحمات او در مدرسه هدر نمى رود و حتّى يك صدم نمره اش مورد نظر است و عذرهاى موجه او پذيرفته مى شود، با عشق خاصّى به تحصيل ادامه مى دهد. در جهان بينى الهى، انسان عقيده دارد كه در هر لحظه زير نظر خداست و ذرّه اى از اعمال خير او غفلت نمى شود و خريدار كار نيكش خداست وبهاى جان و مالش بهشت است و بر اين باور است كه امدادهاى غيبى مى تواند در سخت ترين شرايط به كمك او بيايد.

5 - آينده نگر باشد.

دين بايد دورنگر و در فكر آينده مردم باشد، آينده را براى پيروان خود توضيح دهد و راه هاى سعادت و پيشرفت را با آنها در ميان بگذارد. البتّه برخى از مكتب ها به جاى اينكه آخربين باشند آخوربين هستند.

6 - جامع باشد.

دين بايد هم به مسايل نظرى بپردازد و هم به مسايل عملى. هم به اين جهان بيانديشد و هم آن جهان را فراموش نكند. آنچه كه مورد نياز يك انسان و يا جامعه است در آن يافت شود. اين جامعيّت به زيبايى در قرآن مشاهده مى شود، زيرا مسايل مادّى ومعنوى، دنيوى واخروى در كنار يكديگر ذكر شده اند.

قرآن، در حالى كه از مسايل زناشويى سخن مى گويد:«نساءكم حرثٌ لكم فاتوا حرثكم أنّى شئتم» بلافاصله مى گويد:«و قدّموا لانفسكم»(1) براى آخرت خود توشه اى را پيش فرستيد. يعنى ضمن اينكه در انديشۀ تأمين نيازهاى مادّى خود هستيد، در انديشه تربيت اولاد صالح نيز باشيد تا ذخيره اى براى آخرت شما باشد.

دين برتر، دينى است كه هم براى فكر و انديشۀ پيروان خود برنامه داشته باشد و هم براى دست و زبان و پاى آنها. هم در انديشۀ جسم مردم باشد و هم در انديشه23

ص: 34

روانشان. دين جامع، دينى است كه هم به فكر اقتصاد مردم باشد، هم به فكر تفريح و تأمين لذّت هاى مشروع آنان.

دين خوب مى گويد: اگر مى خواهى ورزش كنى، با اين شعار ورزش كن. «امروز لذّت، فردا خدمت.» اين معيار ورزش در اسلام است كه بايد در امورى مثل شنا، قايقرانى، تيراندازى، موتورسوارى، اتومبيل رانى، آموزش هاى نظامى و... به آن توجّه داشت.

آرى، انجام اين گونه ورزش ها امروز لذّت دارد و با كسب اين مهارت ها مى توان فردابه جامعه خدمت كرد.(1) برخى ورزش ها شايد امروز مفيد باشد، امّا براى فردا چه سودى دارد؟! چه خدمتى براى جامعه در آن به چشم مى خورد؟! بگذريم از برخى از ورزش ها كه نه امروز دارد و نه فردا! دين برتر براى مسابقات جايزه قرار مى دهد، آنهم نه جايزه مصرفى مانند گلدان، جام ومدال.

پيامبر صلى الله عليه و آله وقتى مسابقه اى برگزار مى نمود به برنده آن شتر و يا درخت خرما جايزه مى داد، يعنى جايزه اى توليدى.

7 - بن بست نداشته باشد.

در اسلام، راه بازگشت به روى هيچ كس بسته نيست و در بسيارى از آيات قرآن پس از بيان وضعيّت گناهكاران از توبه سخن به ميان آمده است. زيرا يكى از گناهان كبيره، يأس از رحمت خداست. هيچ كس، در هيچ شرايطى نبايد از رحمت خدا مأيوس شود و خود را در بن بست ببيند.

راستى چرا ما زود مأيوس مى شويم و همۀ درها را به روى خود بسته مى بينيم. اگر در كنكور قبول نشديم نااميدى سراسر وجود ما را فرا مى گيرد! مگر تمام سعادت ها، در رفتن به دانشگاه است؟ مگر تمام سعادت يك فرد، پيروزى در انتخابات و يا47

ص: 35

موفّقيّت در تجارت است؟

دين خوب، دينى است كه بن بست ندارد و مقصّران را در بازگشت از گناه و اشتباه راهنمايى و يارى مى كند.

8 - عمل به آن آسان باشد.

در دين كامل و برتر حَرَجى نيست، يعنى پيروان يك مكتب آسمانى در انجام وظايف و اعمال خود دچار سختى و دردسر نمى شوند. مثلاً: جهاد بر فرد نابينا و يا بيمار واجب نيست و نمازگزار اگر آبى براى وضو پيدا نكرد، تيمّم مى كند. پرداخت كنندۀ زكات، اگر گندم زارش ديمى است، زكات بيشترى مى پردازد و اگر آبيارى مى كند، چون زحمت بيشترى متحمّل مى شود، زكاتِ كمترى مى پردازد. مالك گوسفند اگر گوسفندانش در بيابان ها مى چرند، بايد زكات بيشترى بپردازد و اگر آنها را علوفه مى دهد چون هزينۀ علوفه را مى پردازد، زكات كمترى پرداخت مى كند.

در دين خوب جايى براى وسواسى نيست، زيرا با يك ليوان آب مى شود، وضو گرفت و با ده سير آب غسل كرد.

در دين قواعد و اصولى وجود دارد كه زندگى را بر ما آسان مى كند:

اصل بر اين است كه همه چيز پاك است، مگر خلاف آن ثابت شود.

اصل بر اين است كه اموالى كه در دست مسلمانان است از خودشان بوده و حلال است.

اصل بر اين است كه همه چيز حلال است، مگر آنكه خلاف آن ثابت شود.

پس دين خوب دينى است كه دستوراتش آسان و عمل به آن نيز آسان باشد.

تفقّه، يعنى شناخت عميق دين كه بر عده اى واجب است در اين راه تلاش كنند تا فقيه گردند و بر سايرين نيز لازم است در مسايل و احكام دينى از اين فقيهان تقليد و پيروى كنند.

البتّه اين، بدان معنا نيست كه لازم نباشد مردم عادى به دنبال معرفت و شناخت دين حركت نمايند، بلكه وظيفۀ همه ماست كه در حدّ توان، دين را آن گونه كه هست بشناسيم.

گفتنى است كه تفقّه در دين و شناخت عميق آن، فقط نسبت به احكام دين - از قبيل نماز، روزه، خمس و... - نيست، بلكه شناخت نسبت به اصول دين و اعتقادات دينى و همچنين تاريخ اسلام نيز لازم است، زيرا قرآن كه بيش از شش هزار آيه دارد، فقط حدود پانصد آيه آن مربوط به احكام است.

* معاد

اديان آسمانى، مردم را از روز قيامت و برنامه هاى آن با خبر ساخته، آنها را از عذاب و مشكلات آن روزبر حذر داشته اند.

* نماز

در تمامى اديان، فريضۀ ارزشمند نماز چون خورشيدى مى درخشد.

حضرت ابراهيم مى فرمايد:«ربّ اجعلنى مُقيمَ الصلوة» پروردگارا! مرا از بر پاى دارندگان نماز قرار ده.

گمراهان قوم شعيب عليه السلام خطاب به او مى گفتند:«أصلاتك تأمرك أن نترك مايعبد آباؤنا»(1) آيا نماز تو به تو دستور مى دهد كه ما ترك كنيم آنچه را كه گذشتگانمان مى پرستيدند؟ و حضرت عيسى عليه السلام در گهواره فرمود:«و اوصانى بالصلوة...»(2)

* روزه

روزه از مشتركات تمامى اديان الهى است.«يا ايّها الّذين امنوا كُتب عليكم الصّيام كما كُتب على الّذين من قبلكم...»(3) اى ايمان آورندگان! روزه بر شما واجب گرديد همان گونه كه برگذشتگان شما واجب شد.

* جهاد

قرآن درباره جهاد انبيا مى فرمايد:«كايّن من نبىّ قاتل معه ربّيون كثير»(4) چه بسيار پيامبرانى كه همراه آنها انسان هاى شايسته اى جنگيدند و به شهادت رسيدند.

* حج

حج، مخصوص اسلام نيست ودر اديان قبل نيز وجود داشته است.

خداوند خطاب به حضرت ابراهيم عليه السلام مى فرمايد:«و اذّن فى النّاس بالحج يأتوك رجالاً و على كلّ ضامرٍ يأتينَ من كلّ فَجٍّ عميق»(5) و در ميان مردم، انجام حج را اعلام كن،27

ص: 38

آنها پياده و سواره و از راه دور به سوى تو خواهند شتافت.

* زكات

زكات نيز مخصوص اسلام نيست. حضرت عيسى مى فرمايد:«و اوصانى بالصلوة و الزكاة مادمت حيّا»(1)

پروردگار تو در كمينگاه است. چنين انسانى، هرگز رفتار وكردار او با انسانى كه چنين اعتقادى ندارد يكسان نيست.

تنها در جهان بينى الهى است كه مى توانيم انسانى مسئول و متعهّد باشيم، زيرا زمانى مسئوليم كه زير نظر باشيم، و در مورد هستى مورد سؤال قرار گيريم.

به علاوه وقتى گفته مى شود: انسان مسئول است، هر مسئولى سائلى مى خواهد، سائل ما كيست؟ وقتى من معتقدم كه كلّ هستى بى صاحب است، پس در برابر چه كسى مسئولم؟ اگر گفته شود: در برابر خلق. مى گوييم خلق كيستند؟ خلق هم موجوداتى مانند من هستند؟ كه در مقابل كسى مسئوليّتى ندارند.

آرى از ديدگاه انسان مادّى، تمام هستى بدون طرح قبلى است و به مرور زمان به اين صورت در آمده وهمۀ انسان ها روبه نيستى مى روند وبا مردن نابود مى شوند.

هدف دنيا رفاه و خوشى و سپس نابودى است. با اين طرز تفكّر مى توان گفت: چرا باشم و خودكشى نكنم؟ من كه پس از سال ها رنج، نابود مى شوم، چرا زودتر خود را خلاص نكنم؟

امّا جهان بينى الهى به انسان آرامش مى بخشد،«الا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب»(1) زيرا خداوند را بخشنده و مهربان و توبه پذير مى داند. خدايى كه به نيكوكاران پاداش فراوانى مى دهد و بسيار زود از بندگانش راضى مى شود، «يا سريع الرّضا».

ص: 42

خود.«ما أصابك من سيّئة فمن نفسك»(1) همانند زمين كه روشنايى اش از خورشيد است وتاريكى آن از خود اوست.

انسان موحّد، در حالى كه بندۀ خداست، خود را صاحب اختيار و اراده مى داند.

او معتقد است گرچه هستى در دست او نيست، امّا او در رفتارش دارد.

آنچه را كه براى خود نگه داشته، فانى و آنچه را براى خدا و در راه خدا داده ماندگار مى داند.«ما عندكم ينفد و ما عنداللّه باق»(2)

روزى در خانۀ پيامبر صلى الله عليه و آله گوسفندى ذبح شد، پيامبر فرمودند: گوشت آن را بين نيازمندان تقسيم كنيد. ساعتى بعد يكى از همسران پيامبر گفت: يا رسول اللّه! فقط گردن گوسفند براى ما باقى مانده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: چنين نيست، بلكه همۀ آن براى ما مانده، به جز گردنش!

جهان بينى ما به شناخت ما وابسته است.

در اينجا لازم است درباره شناخت، توضيح مختصرى ذكر كنيم.

امتياز انسان نسبت به ساير موجودات، برخوردارى آنها از نعمت بزرگ شناخت و معرفت است. در اهميّت شناخت، همين بس كه خداوند در بسيارى از آيات قرآن، انسان ها را به كسب شناخت و معرفت دعوت مى كند، و كسانى را كه اهل تفكّر و تدبر و تعقل نيستند به شدّت مذمت نموده، توبيخ مى كند.

خداوند در قرآن، ما را از پيروى آنچه به آن شناخت نداريم، منع كرده است «ولاتقف ما ليس لك به علم»(1) وافرادى را كه بدون شناخت، راهى را مى روند و عملى را انجام مى دهند، كوران و كران و گنگانى مى داند كه تدبّر نمى كنند.

در ضرورت شناخت، گفتار مولاى متقيان به كميل بسيار قابل توجّه است.

امام عليه السلام مى فرمايد: «يا كميل ما من حركةٍ الا و انت محتاج فيها الى معرفه»(2) هيچ حركتى وجود ندارد مگر آنكه تو در آن به معرفت نياز دارى.

معرفت و شناخت، اعمال ما را ارزشمند مى سازد. در مكتب اسلام درجات اعمال و كارهاى ما به ميزان معرفت ما بستگى دارد. هر چه معرفت ما بيشتر باشد كارهاى ما ارزشمندتر است.

در قرآن و احاديث، مسلمانان به كسب معرفت بسيار تشويق شده اند. معرفت نسبت به خدا، پيامبران، ائمه، هستى، اصول و فروع دين.

در دعا از خدا مى خواهيم كه خودش، پيامبرش و وليّش را به ما بشناساند. در غير اين صورت ما گمراه مى شويم. «الّلهم عرّفنى نفسك فانّك ان لم تعرّفنى نفسك لم أعرف...»(3)

در روايتى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آمده است: «من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهليّة»(4) هر كس بميرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلى از دنيا رفته است.68

ص: 44

وحى، سرچشمۀ بسيارى از معارف است. از آنجا كه منشأ وحى، علم لايتناهى خداوند است، ناب ترين شناخت ها از اين طريق نصيب بشر گرديده است. انسان از طريق وحى، در مورد هستى و سرچشمۀ آن، به آگاهى هاى ارزنده اى دست يافته است، همچون: اسرار و رموز آفرينش، گذشته و آيندۀ جهان، عالم آخرت وامور معنوى كه نيل به اين گونه معارف از راه هاى ديگر ناممكن است.

اميرمؤمنان عليه السلام نيز مى فرمايد:

أتزعم انّك جرم صغير و فيك انطوى العالم الاكبر

اى انسان! آيا گمان مى كنى جثّۀ كوچكى هستى، در حالى كه جهان بزرگ ترى در تو نهفته است.

2 - سنّت هاى غلط نياكان

«و قالوا ربّنا انّا اطعنا سادتنا و كبرائَنا فاضلّونا السّبيلاً»(1) خدايا ما از بزرگان وپيشوايان - فاسد - خود اطاعت كرديم وآنها ما را به گمراهى كشاندند.

3 - استبداد انديشه و تعصّب

«و قالوا قلوبنا فى اكنّة ممّا تدعونا اليه و فى آذاننا وَقر و مِن بيننا و بينك حجاب»(2)

گروه گمراه از روى تمسخر به پيامبران گفتند: دل هاى ما در پردۀ غفلت است و گوش هاى ما سنگين است. 5

ص: 48

توحيد يعنى: قبول رهبرى كسانى كه خدا رهبرى آنان را امضا كرده است.

توحيد يعنى: نق نزدن به دستورات خدا، تسليم بودن وبندگى در پيشگاه او.

خلاصه توحيد يعنى: سركوبى بت هاى درونى و بيرونى، بت عنوان، بت مدرك، بت مقام، بت مال، تا هيچ يك از آنها ما را از مدار حقّ و پيروى از راه حقّ باز ندارد.

توحيد يعنى: آنچه مرا به قيام وامى دارد خدا باشد و آنچه مرا به سكوت فرا مى خواند رضاى خدا باشد.

اقتصاد توحيدى، يعنى: در تمام برنامه هاى توليد، توزيع، مصرف و مديريّت، حكم خدا اجرا شود.

ارتش توحيدى، يعنى: هدف ارتش، خودخواهى، انتقام، كشورگشايى و استثمار نباشد، بلكه اعتلاى كلمۀ حقّ و گسترش قانون خدا باشد. هدف، سركوبى ستمگران و نجات مستضعفان و دفاع از حريم مال و جان و ناموس و تلاش براى حفظ مرزها باشد.

جامعۀ توحيدى، جامعه اى است كه رهبر آن طبق معيارهاى الهى انتخاب شود، يعنى بر اساس علم، تقوا، جهاد، سابقه، امانت، قدرت، مديريّت و...، نه براساس زور، پول، پارتى، و يا وابستگى به قدرت هاى بزرگ.

جامعۀ توحيدى، آن است كه قانون خدا بر آن حكومت مى كند و همۀ مردم، در برابر آن مساويند و اعمال غرض در آن را ندارد.

بنابراين آنچه برخى افكار التقاطى در مورد جامعۀ توحيدى مطرح ساخته و آن را با جامعۀ بى طبقۀ كمونيستى يكى دانسته اند، قابل قبول نيست. زيرا در جامعۀ توحيدى اسلام، خدا حكومت مى كند نه مردم.

اگر پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «قُولوا لاإله الاّ اللّه تُفلِحوا» نبايد با ديد ساده به اين جمله بنگريم، زيرا نتيجۀ توحيد در اين شعار پيامبر، فلاح و رستگارى است.(1) قرآنزد

ص: 50

هدف نهايى را فلاح مى داند و اگر به تقوا سفارش مى كند و مى فرمايد:«ياايّها النّاسُ اعبُدوا ربّكم الّذى خَلَقكم و الّذين مِن قَبلِكم لعلّكم تَتَّقون»(1) اى مردم! عبادت كنيد خدايى را كه شما و پيشينيان شما را آفريد تا شايد به تقوا برسيد. لكن خود تقوا هدف نهايى نيست، بلكه تقوا مقدّمه اى است براى رسيدن به فلاح، چنانكه در آيه اى ديگر مى فرمايد:«فاتّقوا اللّه يا اولِى الألْباب لَعلّكم تُفلحُون»(2) اى صاحبان عقل! تقوا پيشه كنيد تا شايد به فلاح و رستگارى برسيد.

روزى در كلاس دربارۀ توحيد و جملۀ «لا اله الاّ اللّه» مطالبى را بيان مى كردم. روى تابلو تصوير دانه اى را كشيدم كه در زير خاك قرار دارد و سپس سبز مى شود و گفتم:

اين دانه براى رهايى از دل خاك سه عمل انجام مى دهد:

1 - فرو بردن ريشه هاى خود در درون خاك.

2 - جذب موادّ غذايى خاك.

3 - دفع مزاحم و ذرّات خاك و سپس سر بر آوردن از آن.

پس از آن گفتم: انسان هم اگر بخواهد از جهل و تباهى رهايى يابد بايد همين سه عمل را انجام دهد:

1 - بايد ابتدا عقايد خود را مبتنى بر استدلال كند.

2 - بايد براى پيشرفت، از تمام امكانات بهره برد وموادّ ريشه را جذب كند.

3 - بايد هرگونه مانع را از سر راه خود بردارد تا به فضاى توحيد برسد.

امّا اگر در هر يك از سه مرحله كوتاهى كند، همچنان در ركود و بدبختى باقى00

ص: 51

مى ماند. اگر عقايدش محكم ومبتنى بر علم نباشد، از امكانات استفاده نكند و به دفع دشمنان نپردازد مى پوسد، همان گونه كه دانه در دل خاك، اگر دست به اين سه عمل نزد خواهد پوسيد.

احساس علاقه و پرستش در او نهفته است و اگر اين احساس با رهبرى انبيا هدايت نشود از پرستش بت ها و اجرام آسمانى و يا پرستش انسان ها و طاغوت ها سر در مى آورد.

بنابراين، عبوديّت و بندگى خدا يك اشباع صادقى است كه جلوى اشباع هاى كاذب را مى گيرد و مسير عشق و پرستش را از انحراف نجات مى دهد.

خلاصه اين كه جهان بينى الهى و ايمان به خدا ريشۀ فطرى دارد. يعنى در همۀ انسان ها نوعى احساس وابستگى به قدرتى بى نهايت موجود است، گرچه گاهى در تشخيص آن قدرت بى نهايت - كه آيا قدرت الهى است يا قدرت طبيعى - دچار لغزش مى شوند.

امّا به هر حال، اصل احساس وابستگى هست، بنابراين توحيد كه تمام جهان هستى را به قدرتى بى نهايت و با شعور وابسته مى داند، با فطرت انسانى كه خود را وابسته مى داند هماهنگ است.

ص: 54

بهترين و ساده ترين دليل يكتايى اوست.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: در هر نفسى كه انسان مى كشد هزاران نعمت موجود است. شما هنگامى مى توانيد نفس بكشيد كه برگ درختان مسئوليّت خود را انجام دهند و آب اقيانوس ها تميز باشد؛ تميز بودن آب اقيانوس ها به پاكسازى آنها از مردارهاى دريايى بستگى دارد و اين نهنگ ها هستند كه در دريا اين مسئوليّت مهم را انجام مى دهند، پس در نفس كشيدن ما برگ ها و هر نهنگ ها و... مشاركت دارند.

از دست و زبان كه بر آيد كز عهدۀ شكرش به در آيد

استفاده مى شود.

خورشيد به زمين نور مى رساند و اقيانوس بخار آب را به بالا مى فرستد، سپس جاذبۀ زمين آن را پائين مى كشد و باران مى بارد.

ريشۀ درختان، موادّ غذايى را جذب نموده، به برگ ها مى رساند، برگ نيز نور خورشيد را جذب نموده، به ريشه مى رساند. آيا اين هماهنگى ها دليلى بر حكومت يك قدرت بى نهايت و مدبّر نيست؟

ورود عرق به چشم جلوگيرى مى كند.

آخرين محافظ، بينى و استخوان هاى اطراف چشم هستند كه چشم را در درون خود چون صدفى قرار داده، از آن حفاظت مى كنند.

چگونه ساختمان دستگاه عكس بردارى چشم با نور هماهنگ است و عدسى چشم در برابر نور بيشتر به طور خودكار، تنگ و در نور كمتر باز مى شود و پلك ها و ابروهاى سياه و زيبا نور را تعديل مى كند و به دستگاه مى رساند؟

چگونه چشم با آب شور و دهان با آب شيرين مخلوط و مزه آب ها با ساختمان دهان و چشم تطبيق مى كند.

زبان. عضو كوچكى كه وظايف بزرگى به عهده دارد. هم در چشيدن مزه و طعم غذا و هم در بلعيدن آن، انسان را كمك مى كند و بالاتر از همه نقش آن در سخن گفتن است كه با گردش دقيق خود، حروف و صداهاى مختلف را ايجاد كرده و با سرعت مناسب، كلمات و جملات را ادا مى كند.

لب ها. قرآن مى فرمايد: اى انسان! ما به تو يك جفت لب داديم. بين دو لب، دهان قرار دارد و ما انسان ها از طريق دهان مى مكيم، مى آشاميم و مى خوريم. نفس مى كشيم، گازگربنيك خارج مى كنيم و حرف مى زنيم. راستى اگر طرّاحى اين همه كار با كارشناسان ما بود چه مى كردند؟! شايد سر ما را پر از سوراخ و دودكش مى كردند تا بتوانيم كارهاى مذكور را انجام دهيم!

بينى. بينى در يك نفس كشيدن سه كار مى كند؛ غبار هوا را مى گيرد، هواى سرد را گرم هواى خشك را مرطوب مى كند، در غير اين صورت ريه آزرده مى گرديد.

گوش. هماهنگى موجود بين گوش و امواج نشانگر آن است كه خالق گوش و امواج يكى است. چين وچروك گوش ما را در شناخت جهت صدا يارى مى دهد.

شير مادر. خالق كودك و خالق شير در سينۀ مادر يكى است، چون به تناسب پيدا شدن نوزاد شير هم در پستان مادر به وجود مى آيد.

ص: 59

جايگاه و منبع شير، روى سينۀ مادر و زير دو چشم مادر قرار دارد. نوزاد با دو دست مادر، حمايت مى شود، كودك بر روى قلب مادر قرار مى گيرد و با آهنگ قلب مادر كه مدّتى نيز در رحم او با آن مأنوس بوده، شير مى مكد.

شير مادر از توليد به مصرف است، بدون هيچ گونه سر شيشه و قيف و صافى، استفاده مى شود، به گرم كردن و سرد كردن نياز ندارد و تمام ويتامين هاى مورد نياز كودك در آن ذخيره شده است.

و بالأخره، چنانچه در بدن انسان فقط استخوان رشد مى كرد، ولى عضلات رشد نمى كردند، چه پيش مى آمد. اگر سر انسان بزرگ مى شد ولى گردن او رشد نمى كرد چه مى شد؟! اگر چانه ثابت بود و سر متحرك، آيا غذا خوردن و صحبت كردن براحتى الآن ميسّر بود؟ اگر آب دهان زياد توليد مى شد، مرتّب چكّه مى كرد و اگر توليد آن كم مى شد، به تأمين آب دهان نياز داشتيم.

آرى، هستى و نظم حاكم بر آن نشانۀ روشنى بر وجود خدا و يكتايى اوست. البتّه همان گونه كه تفكّر در هستى و عجايب خلقت خويش، هر انسان با انصافى را به وجود خدا رهنمون مى گردد، ذكر و ياد نعمت هاى بى شمار الهى نيز انسان را عاشق خدا مى كند و اين سخن خداست به حضرت موسى عليه السلام كه فرمود: مردم را عاشق من كن، موسى عليه السلام پرسيد: چگونه؟ فرمود: نعمت هاى مرا براى آنها بازگو كن.

گاهى نبودن برخى نعمت ها نعمتى به حساب مى آيد، مثلاً اگر نوزاد از نعمت عقل برخوردار بود، هنگامى كه مادر براى نظافت او قنداقه اش را باز مى كرد، نوزاد خجالت مى كشيد.

گاهى تلخى ها عامل رشد وهوشيارى است، بعضى اوقات، داغ شدن زيرپاى انسان موجب مى گردد كه او حركت كند و الاّ سر جاى خود مى ماند.

البتّه علم ما نسبت به جهل ما همچون قطره اى در درياست، زيرا در جهان ميليون ها اسرار شگفت وجود دارد كه هنوز علم انسان به آنها نرسيده و حقايق آن را

ص: 60

كشف نكرده است.

روزى جوانى كه با خواندن چند كلمه درس مغرور شده بود، به من گفت: چرا نماز صبح دو ركعت است؟ گفتم: نمى دانم، حتماً دليلى دارد ولى لازم نيست دليل تمام دستورات خدا براى ما - آن هم همين امروز - روشن باشد. اساساً گاهى دستور فقط جنبه تعبّدى و اطاعت دارد و براى اين است كه ما تسليم حقّ باشيم. مثلاً قرآن مى فرمايد: مأموران جهنّم نوزده نفرند، سپس مى فرمايد: انتخاب اين عدد تنها براى آن است كه ببينيم چه كسى اعتراض مى كند كه چرا لااقل بيست نفر نيستند.(1) يا در جاى ديگر قرآن مى خوانيم: قبله مسلمانان عوض شد تا ببينيم چه افرادى در جابه جا شدن قبله دنباله رو پيامبرند و چه كسانى بهانه جويى مى كنند و نق مى زنند.«و ما جَعَلنا القِبلَة الّتى كُنتَ علَيها الاّ لِنَعلم مَن يتّبع الرّسول مِمَّن يَنقَلب على عَقِبيْه»(2)

مگر در قرآن نيامده كه فرمان ذبح اسماعيل به پدرش حضرت ابراهيم داده شد، تا ببينيم كه در راه ما چقدر فداكارى مى كند؟(3)

سپس به آن جوان گفتم: همان گونه كه در عالم مادّه يك سرى فورمول هايى است كه اگر در آنها دقّت نشود، نتيجه مطلوب گرفته نمى شود، در عالم معنويّات نيز ممكن است براى رشد وسعادت ابدى ما فرمول هايى وجود داشته باشد كه اگر آنها را مراعات نكنيم به نتيجه نمى رسيم.

اگر به شما گفتند: در فاصلۀ صد قدمى گنج است، شما اگر صد وده قدم برويد، هر چه هم زمين را بشكافيد چيزى پيدا نمى كنيد، بايد مراعات همان مقدار بشود كه به ما دستور داده شده است.

در شماره گيرى تلفن، اگر يك شماره كم و زياد شود، با آن محلّ يا شهرى كه منظور شماست تماس برقرار نمى شود. كليد درِ منزل، يا سويچ ماشين، اگر يك دندانۀ آن كم و زياد يا ناقص باشد، در باز نمى شود و ماشين روشن نمى گردد.05

ص: 61

ما نيز جز از راه تسليم در برابر وحى، نمى توانيم به همۀ كمالات برسيم.

* هم اكنون زمين در زير پاى انسان مانند گهواره اى آرام است،«والارض فرشناها فنعم الماهدون»(1) فرض كنيد اگر با شدّت در حال حركت بود آيا افراد مى توانستند بر روى آن راه بروند وزندگى كنند؟«لونشاء نخسف بهم الارض»(2)

* اكنون با حفر قنات و چاه به آب گوارا مى رسيم، اگر آب، به اعماق زمين فرو رود چه كسى براى ما آب فراهم خواهد ساخت؟«ان اصبح ماؤكم غورا»(3)

* اكنون آب شيرين در دسترس ماست، اگر آبها تلخ و شور شود چه مى كنيم؟«لو نشاء جعلناه اجاجا»(4)

* شما درختان را سبز و خرّم مى بينيد، اگر همۀ آنها هيزم خشك بودند چه مى شد.

«لو نشاء لجعلناه حطاما»(5)

* اگر ما حافظۀ خود را از دست بدهيم و حتّى نشانى منزل خود را فراموش كنيم چه خواهيم كرد؟!

«ءانتم تزرعونه ام نحن الزارعون»(1) آيا شما دانه هاى بذر را كشت مى كنيد يا ما آن را كشت مى كنيم؟

اى انسان! تو از خاك چه چيزى مى توانى بيافرينى و به وجود آورى؟! تو مى توانى از خاك خشت، آجر و يا سراميك بسازى، امّا خداوند از خاك صدها نوع گل، ميوه، درخت و برگ و... خلق مى كند و بالاتر از همه او از خاك انسان مى آفريند.

«فتبارك اللّه احسن الخالقين»(2)

2 - توحيد صفاتى: يعنى صفات خدا مانند علم وقدرت وحيات، عين ذات اوست:

«قل هو اللّه احد. اللّه الصّمد. لم يلد و لم يولد. و لم يكن له كفواً احد»(1)

3 - توحيد عبادى: يعنى كسى به جز خداوند، شايسته پرستش نيست:«وما ارسلنا من قبلك من رسول الاّ نوحى اليه انّه لااله الاّ أنا فاعبدون»(2)

4 - توحيد افعالى: يعنى تمام كارها در جهان هستى به اذن خداوند صورت مى گيرد.

اين قسم از توحيد بر دو قسم است:

الف: توحيد خلاّقيّت: يعنى آفرينندۀ همه موجودات خداوند است:«يا ايّها الناس اذكروا نعمة اللّه عليكم هل من خالق غير الله»(3)،«ذلكم اللّه ربّكم لااله الاّ هو خالق كل شى»(4)

ب: توحيد ربوبى: يعنى اداره و تدبير جهان خلقت با خداوند است:«قل أغير اللّه أبغى ربّاً و هو ربّ كلّ شى»(5)،«قل من يرزقكم من السماء و الارض و من يدبّر الامر فسيقولون الله»(6)

6 - خداوند در همه جا هست:«فاينما تولّوا فثمّ وجه الله»(1)

7 - خداوند از خاطرات ذهنى همه آگاه است:«و لقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه»(2)

8 - خداوند از رگ گردن، به انسان نزديك تر است:«ونحن اقرب اليه من حبل الوريد»(3)

9 - خداوند قائم به ذات خويش است:«اللّه لا اله الاّ هو الحى القيوم»(4)

10 - خداوند را خواب سبك وسنگين نمى گيرد:«لاتأخذه سنة ولانوم»(5)

11 - خداوند خالق تمام جهان هستى است:«لا اله الاّ هو خالق كل شى»(6)

12 - او مالك تمام هستى است:«للّه ملك السموات والارض وما فيهنّ»(7)

13 - تربيت و پرورش همه موجودات به دست اوست:«فللّه الحمد ربّ السموات و ربّ الارض ربّ العالمين»(8)

14 - حيات و مرگ به دست اوست:«واللّه يميت ويحيى»(9)

15 - تمام نظام هستى در برابر او تسليم است:«و له اسلم من فى السموات و الارض طوعاً او كرهاً و اليه يرجعون»(10)

16 - او شريك و همتايى ندارد:«لم يتّخذ ولداً و لم يكن له شريك...»(11)

17 - همه موجودات به او نيازمندند:«يسئله من فى السموات و الارض»(12)

18 - عزّت و ذلّت به دست اوست:«قل اللهم مالك الملك تؤتى الملك من تشاء وتنزع الملك ممّن تشاء وتعزّ من تشاء و تذلّ من تشاء بيدك الخير»(13)

20 - روزى همۀ موجودات به دست اوست:«ان اللّه هو الرزاق ذوالقوة المتين»(14)،«و ما من دابّة فى الارض الا على اللّه رزقها»(15) 6

ص: 68

وظيفه را بر غريزه مقدّم داشت، پا بر نفس خود گذاشت و اسماعيل را خواباند و كارد را بر گردن او گذاشت كه فرمان آمد: دست نگه دار كه فرمان ما يك آزمايش بود.(1) آرى، او در كوبيدن بت درون پيروز شد.

2 - ابراهيم عليه السلام با محاجّه و استدلال، دماغ نمرود را به خاك ماليد.(2) و طاغوت زمان خود را درهم كوبيد.

3 - در برابر بت پرستان، با شكستنِ بت هاى بزرگ و كوچك، فطرت خفتۀ آنان را بيدار كرد.

4 - با بستگان نزديك خود به خاطر خدا قطع رابطه كرد.(3)

5 - از زن و كودك شيرخوار خود در راه عزت دين خدا گذشت.(4)

6 - از جان خود - به هنگامى كه او را در آتش افكندند - دست شست.(5)

است. قرآن در اين زمينه مى فرمايد: گروهى به سراغ غير خدا مى روند. تا شايد يارى شوند.(1) ودر آيه ديگر مى فرمايد: براى اينكه سبب عزّت آنها شوند!(2)

* عزّتمند است. كسى كه بندگى او را پذيرفته، در برابر هيچ قدرت و مقامى جز خدا تسليم نمى شود و همه را بندگانى همچون خود مى داند. لذا از احدى جز خدا نمى ترسد.«و لا يخشون احداً الاّ اللّه»(1)

* به همۀ انسان ها به عنوان آفريده هاى خدا به يك چشم مى نگرد. على عليه السلام در تقسيم بيت المال بين عرب و عجم فرقى نمى گذاشت و در پاسخ فردى كه پرسيد:

چرا فرقى نمى گذاريد؟ فرمود: خداى همه آنها يكى است.

* عدالت و حقوق ديگران را مراعات مى كند. انسان موحّد، به هياهوهاى ديگران توجّهى ندارد و فقط به وظيفه شرعى خود عمل مى كند

* ترس از فقر او را به كارهاى ناشايسته سوق نمى دهد. كسى كه به خدا ايمان دارد او را رازق خود، همسر و فرزندان خود مى داند، بنابراين، از ازدواج به خاطر ترس از فقر، فرار نمى كند.«ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله»(2) وفرزندان خود را از ترس فقر رها نمى كند و يا نمى كشد.«نحن نرزقهم وايّاكم»(3)

* هرگز زيانكار نيست. چون در برابر كار فانى خود، بهايى پايدار و جاودان مى گيرد.

و به جاى هر نوع تكيه گاهى تنها به او تكيه مى كند. لذا از آرامش خاصى برخوردار است.

اكنون عوامل دلهره و اضطراب را بيان مى كنيم تا روشن شود كه ايمان به خدا چگونه به انسان آرامش مى دهد.

2 - گاهى ريشۀ دلهره ونگرانى، احساس تنهايى است كه ايمان به خدا اين دلهره را به آرامش تبديل مى كند. شخص با ايمان مى گويد: خدا، هم انيس است وهم مونس، حرفم را مى شنود، كارم را مى بيند و به من مهربان است.

3 - گاهى نگرانى ودلهرۀ انسان به خاطر ضعف است كه ايمان به قدرت بى نهايت و توكّل بر خدا و امدادهاى او، اين نگرانى را جبران مى كند.

4 - گاهى اضطراب به خاطر احساس پوچى و بى هدفى است، امّا ايمان به خداى حكيمى كه در اين عالم، هر چيزى را طبق حكمت و براى هدفى خاصّ آفريده، اين اضطراب را هم برطرف مى كند.

5 - گاهى دلهره و ناراحتّى، به خاطر آن است كه انسان موفّق نشده همه را راضى كند و ناراحت است كه چرا فلان شخص يا فلان گروه را از خود رنجانيدم و يا من كه اين همه زحمت كشيدم، چرا مردم قدردانى نمى كنند؟ ولى توجّه به اين كه فقط بايد خدا را راضى كنيم و عزت و ذلت تنها به دست او است، اين نگرانى را نيز از بين مى برد.

6 - گاهى تلاش ها وتبليغات سوء ديگران، انسان را نگران مى كند. ايمان به وعده هاى الهى مبنى بر پيروزى حقّ بر باطل برطرف كننده اين نگرانى است.

7 - گاهى متلك و استهزاى ديگران، موجب نگرانى انسان مى گردد، ولى ايمان به خداوند - كه به رسولش مى فرمايد: ما تو را از استهزاى ديگران حفظ مى كنيم - اين نگرانى را نيز برطرف مى كند.«انّا كفيناك المستهزئين»(1)

بنابراين، اگر در قرآن مى خوانيم:«ألا بِذكر اللّه تَطمئنّ القلوب»(2) آگاه باشيد با ياد خدا دلها آرام مى شود. اين يك واقعيّتى است.28

ص: 73

هيچ دليل و برهان منطقى؛ همچون ايمان بت پرستان كه در جواب انبيا مى گفتند: ما اين عقيدۀ به بت ها را از نياكان خود گرفته ايم. قرآن در اين باره مى فرمايد:«قالوا بل وَجدنا آباءَنا كذلك يفعلون»(1)

3 - ايمان سطحى. ايمان برخى انسان ها، سطحى است و در روح و روان و دل آنان نفوذ نكرده است. قرآن مى فرمايد:«قالت الأعراب امنّا قل لم تؤمنوا و لكن قولوا أسلمنا و لمّا يدخُل الإيمانُ فى قلوبكم»(2) گروهى از اعراب نزد پيامبر آمدند و گفتند: ما ايمان آورده ايم. خداوند به پيامبر فرمود: به اينها بگو: ايمان شما هنوز در قلبتان اثر نكرده است. و شما تنها اظهار ايمان مى كنيد. همانند چاهى كه از درون نمى جوشد، بلكه با دست در آن آب مى ريزند.

4 - ايمان بدون عمل. با اينكه علم دارد امّا در مقام عمل تن پروراست. در قرآن آيات زيادى در مقام انتقاد از اين افراد ديده مى شود.«احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا امنّا و هم لا يفتنون»(3)

5 - ايمان متزلزل. در برخى ايمان ها ترديد، دودلى و تزلزل ديده مى شود، صاحب چنين ايمانى در انتظار پيشامدهاست كه كدام طرف را انتخاب كند.

قرآن دربارۀ چنين افرادى مى فرمايد: برخى از مردم، خدا را به حرف و ظاهر مى پرستند، هرگاه به خير و نعمتى برسند اطمينان خاطر پيدا مى كنند و اگر به شر و فقر و آفتى برخورد نمايند از دين خدا برمى گرداند. چنين كسانى در دنيا و آخرت زيانكارند.«فان اصابه خير اطمأنّ به و ان اصابته فتنة انقلب على وجهه...»(4)

6 - ايمان عاريه اى. در كتاب شريف اصول كافى بابى داريم به نام «باب المعارين» يعنى كسانى كه دينشان عاريه است. برخى در دنيا دين دارند ولى هنگام مرگ، بى دين از دنيا مى روند. مانند كسى كه حج بر او واجب شود، ولى به حج نرود، و يا11

ص: 75

كسى كه زكات اموال خود را نپردازد، هنگام مرگ به او مى گويند: «فليمت ان شاء يهوديّاً او نصرانيّاً»(1) يا يهودى بمير و يا نصرانى.

پيامبر روزى وارد مسجد شد و به پنج نفر از نمازگزاران فرمود: بلند شويد و از مسجد ما خارج شويد، زيرا شما نماز مى خوانيد ولى زكات نمى دهيد.

7 - ايمان تبعيضى وگزينشى. برخى ها، از اسلام و قرآن، فقط آنچه را كه به نفع آنهاست مى پذيرند و آنچه را كه مطابق با اهداف و اميال خود نمى بينند، نمى پذيرند.«و ان يكن لهم الحقّ ياتوا عليه مذعنين»(2) چنين افرادى مى گويند: «نؤمن ببعض و نكفر ببعض»(3)

در صدر اسلام، عدّه اى نزد پيامبر آمدند و گفتند: ما به تو ايمان مى آوريم به شرط اينكه نماز نخوانيم، پيامبر فرمودند: دين، بدون نماز نمى شود.

8 - ايمان تاكتيكى. تعدادى از سران يهود مدينه، نقشه كشيدند كه يك روز صبح خدمت پيامبر اكرم برسند و ايمان بياورند و بعد از ظهرِ همان روز از اسلام دست برداشته، مجدّداً يهودى شوند و ادّعا كنند كه اسلام بى فايده است.

آنها مى خواستند بدين وسيله اولاً از مسلمان شدن يهوديان جلوگيرى نمايند و ثانياً در ميان مسلمانان نيز شك و ترديد و تزلزل به وجود آورند كه لابد دين ما دين كاملى نيست، چون دانشمندان و بزرگان يهودى، صبح كه مسلمان شدند، غروب با اندكى آشنايى با اسلام از آن دست برداشتند.

خداوند از طريق وحى پيامبرش را آگاه ساخت و فرمود: به مسلمانان بگو: نه از آمدنشان خوشحال گردند و نه از رفتنشان غمناك شوند.(4)72

ص: 76

ندارند. امام عليه السلام فرمود: ايمان ده درجه دارد، برخى داراى دو درجه اند و بعضى چهار درجه و گروهى از درجات بيشترى برخوردارند.

در حديث آمده است: اگر مى خواهيد بدانيد فردى چقدر ايمان دارد، ببينيد در برابر دريافت چه مبلغى گناه مى كند. امّا اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايد: به خدا قسم اگر هستى را به من دهند كه پوست جوى را از دهان مورچه اى به زور بگيرم چنين نخواهم كرد. اين مطلب بيان كننده درجۀ ايمان على عليه السلام است، يعنى ايمان او از اهميّت هستى بيشتر است.

در دعاى مكارم الاخلاق مى خوانيم: «الهى بلّغ بايمانى اكمل الايمان» خدايا! ايمانم را به كامل ترين درجه برسان.

5 - ايمان خالص. ارزش اعمال و ايمان ما به ميزان اخلاص و خلوص ما بستگى دارد، هر چه خالص تر باشد، مقبوليّت بيشترى خواهد يافت. قرآن از كسانى كه ايمان آوردند و ايمان خود را به ظلم نيالودند، تمجيد مى كند.«الّذين امنوا و لم يلبسوا ايمانهم بالظلم»(1) كه مراد از ظلم در اين آيه شرك است.

6 - ايمان بر اساس اختيار و آگاهى. انسان داراى اختيار است. شك و ترديد، پشيمانى، انتقاد و تأديب، دليل اختيار انسان است. ايمانى ارزش دارد كه انسان بر اساس آگاهى و بدون هيچ گونه اجبارى به آن رسيده باشد. چنانكه قرآن مى فرمايد:

«لا اكراه فى الدين»(2)

7 - ايمان همراه با تفكّر. از ديدگاه قرآن، ايمانى ارزشمند است كه بر اساس فكر و تعقّل در آفرينش باشد در قرآن مى خوانيم:«و يتفكّرون فى خلق السموات و الأرض ربّنا ما خَلقتَ هذا باطلاً»(3) ابتدا در آفرينش زمين و آسمان فكر مى كنند و سپس مى گويند:

خداوندا! اين آفرينش بيهوده نيست.90

ص: 78

ناگوارى ها همين هشدارهاست. قرآن مى فرمايد: ما گاهى مردم را در تنگنا قرار مى دهيم.«لعلّهم يضّرعون»(1) تا شايد به ما توجّه و به درگاه ما تضرّع كنند.

قرآن مكرّر به مردم امر مى كند كه ياد نعمت ها و امدادهاى الهى باشيد و در دعاها مشاهده مى كنيم كه اولياى دين يك يك نعمت هاى خدا را ذكر مى كنند:

پروردگارا! تويى كه مارا از كوچكى به بزرگى، از جهل به علم، از كمى به زيادى، از فقر به غنا و از مرض به سلامتى رساندى. دربارۀ ياد خدا و نعمت هاى او قبلاً مطالبى را بيان كرديم.

3 - تأثير پذيرى از محيط: يكى از عوامل انحراف انسان از مذهب ودستورات مذهبى، تأثيرپذيرى از محيط است. انسان طبعاً و وجداناً از دزدى ناراحت مى شود وخيانت را بد مى داند لكن اگر در محيطى قرار گرفت كه افراد آن دزد و خائن بودند او هم با آن رفتارها خو مى گيرد.

4 - فرار از مسئوليّت: گاهى بى اعتنايى به مذهب، به خاطر فرار از مسئوليّت است، زيرا پذيرفتن دين، مساوى با قبول برخى قيد وبندها است و گروهى به خاطر اينكه به خيال خود آزاد باشند به مذهب بى اعتنا مى شوند، غافل از آنكه رها شدن از فرمان و اطاعت خدا، مستلزم اسارت و بندگى ديگران است. كسى كه بندۀ او نشد بندۀ همه مى شود و كسى كه فرمان او را نپذيرفت بله قربان گوى همه خواهد بود.«ومَن يُشرك باللّه فكانّما خَرّ من السماء فَتَخطفَه الطّير»(2) كسى كه در كنار خدا به سراغ غير خدا رود او را به هر سويى مى برند.

5 - دشمنى با حقّ: گروهى هم به خاطر تعصّب، هوس، خودخواهى و لجاجت، با حقّ دشمنى مى ورزند و به مكتب آسمانى، پشت پا مى زنند.

6 - عدم تبليغ صحيح و نارسايى هاى تبليغى و يا معرّفى هاى باطل را نيز مى توان يكى از عوامل بى اعتنايى به خدا و مذهب دانست.31

ص: 80

ما گاهى به فرمان خدا عمل مى كنيم و گاهى هم پيرو اين و آنيم. اين نوع ديد و منطق با توحيد و بندگى حقّ منافات دارد.

يكى از فقها نقل مى كرد: قبل از انقلاب، در سفرى همراه امام خمينى قدس سره به تهران مى آمديم. به ايشان گفتم: چه خوب است كه دولت عراق به ايرانى ها اجازه مسافرت نمى دهد، وگرنه فضلا و طلاّب قم همه به سوى نجف مى رفتند و حوزه علميّۀ قم خلوت مى شد. امام از اين طرز بيان بسيار ناراحت شد و از قم تا تهران در ماشين براى من صحبت كرد كه اگر كسى در فكر غير خدا باشد و بخواهد يكى بالا و ديگرى پايين بيايد، حوزۀ قم شلوغ شود وحوزه نجف خلوت يا به عكس وخلاصه اگر كسى جز راه خدا و رضاى او به فكر تأمين مسأله ديگرى باشد، از مدار توحيد دور مى شود، محور كار و هدف ما بايد خدا باشد، نه علاقه ها و روابط ومنطقه ها ونژادها وشغل ها و تعصّب هاى محلّى و قبيله اى و....

انسانى كه براى خدا گام برداشت، خداوند مشترى كار اوست(1) حرفش را مى شنود و كارش را مى بيند(2) او به غير خدا كارى ندارد و از غير خداوند هم انتظارى ندارد.(3)

اينكه ما مى گوييم كار فلانى گرفت يا نگرفت، شكست خورد يا پيروز شد، يا در روانشناسى مطرح مى شود كه ناكامى در فلان حركت سبب عقده فلانى شد، اين كاميابى ها و ناكامى ها در خارج از مدار توحيد مطرح است. زيرا در دائرۀ توحيد ناكامى مطرح نيست، براى پيامبر صلى الله عليه و آله زمانى كه چوپان بود، يا از مكه به سوى مدينه رفت، يا در كوه ها پناهنده بود، يا در جنگ ها، يا بالاى منبر، يا در حال طواف، يا در حال گل كشى براى ساختن مسجد، يا تنها يا در ميان انبوه مردم، هيچ يك از اينها براى روح پيامبر فرقى نداشت. آرى، مسئوليّت ها فرق مى كند نه دلخوشى ها. اين ما هستيم كه اگر بخواهند شغل ما يا حتّى لباس ما يا ميز ما و دفتر ما و محلّ زندگى ما را عوض كنند، از غم گرفته تا مرز خودكشى پيش مى رويم، چون همۀ اينها به نحوى براى ما اصالت پيدا كرده و يا بهتر بگويم بت شده است.

هيچ ارادۀ تشكّر و جزايى از غير او نداشته باشند، رياكار نباشند، در برابر قانون خدا تسليم بوده و قوانين غير خدايى رامطرح نكنند. قرآن مى فرمايد:«و ما يُؤمن أكثرهم بِاللّه الاّ و هم مشركون»(1) اكثر مردم به خدا ايمان ندارند مگر آنكه در كنار ايمانشان مشرك نيز هستند و تكيه گاه هاى غيرالهى دارند.

اگر شرك بورزى تمامى اعمالت نابود مى شود.

علاوه بر اينها راضى كردن ديگران مشكل است، لكن خداوند زود راضى مى شود. در دعاى كميل مى خوانيم: «ياسريع الرضا» اى كسى كه زود راضى مى شوى! اصولاً راضى شدن مردم، اگر در مدار توحيد و در خط رضاى خدا نباشد چه ارزشى دارد؟ مگر مردم براى من چه مى كنند جز كف زدن و نام يك خيابان را به اسم من كردن و مانند اين تشويق هاى زود گذر و پوچ، كار ديگرى از دست آنها ساخته است؟ مگر در گذشته، آن گاه كه در شكم مادر بودم جز خدا كسى بر من نظارت داشت؟ مگر الآن هر لحظه زير نظر او نيستم؟ مگر فرداى قيامت سر و كارم تنها با او نيست؟ مگر همۀ خوبى ها وكمال ها از او نيست؟ مگر قلب همۀ مردم به دست او نيست؟ پس چرا من سرچشمه را رها كنم و دنبال دل اين و آن بروم.

كوتاه سخن آنكه راضى كردن يك خدايى كه هم زود راضى مى شود و هم مى تواند دل هاى ديگران را نسبت به من تغيير دهد و هم در گذشته و آينده سر و كارم با اوست، بسيار بهتر است از راضى كردن اين همه مردم، با آن همه سليقه.

قرآن مى فرمايد:«لا تَجْعَلْ مع اللّه إلهاً آخر فَتقعُد مَذموماً مَخذولاً»(1) با وجود خداى واحد سراغ خداى ديگر نرو كه جز مذمّت و خذلان، چيز ديگرى به تو نمى رسد. ما عمرى در پى جلب توجّه اين و آن دويديم تا در پايان فهميديم كه همه، ما را براى خودشان مى خواهند، اين تنها خداست كه ما را براى خودمان مى خواست، مردم همين كه دوست و مقام ديگرى پيدا كنند ما را رها كرده، مى روند. اگر در قرآن به انسان سفارش شده كه بعضى از فرزندان و همسران هم دشمن شمايند.«إنّ من أزواجكم و أولادكم عدوّ لَكم»(2) به خاطر توجّه به همين معناست كه بعضى از همسران و فرزندان، ما را فقط براى رفاه خود مى خواهند گرچه به قيمت بدبختى و نابودى ما تمام شود.

شود. امّا انسان موحّد و پايبند به كلمه طيّبۀ «لااله الاّ اللّه» طبق حديث شريف قدسى:

«كلمة لااله الاّاللّه حصنى فمن دخل حصنى أمن من عذابى»(1) در دژ وقلعۀ محكم الهى است.

مشركان مخاطب قرار مى گيرند كه شما در دنيا به سراغ غير خدا مى رفتيد و خيال مى كرديد آنها مى توانند دردى را دوا كنند، اكنون روز گرفتارى شماست آنها را بخوانيد تا چاره اى بيانديشند،«لا تَجعلْ مع اللّه إلهاً آخر فتُلقى فى جهنّم مَلوماً مَدحوراً»(1)به سراغ غير خدا نرويد كه با ملامت به دوزخ پرتاب خواهيد شد.

واحد»(1) ما با يك غذا نمى سازيم. و هنگامى كه خدا مثَلى مى زد، اعتراض مى كردند اين چه مثالى است كه خداوند مى زند وسؤال مى كردند:«ماذا اراد اللّه بهذا مثلا»(2) خداوند چه اراده اى از اين مثال زدن ها دارد.

2 - طاغوت زدگى. طاغوت، كسى است كه در برابر خداوند ايستاده است.

فرمانبردارى از طاغوت شرك است.

3 - برترى دادن غير خدا. قرآن مى فرمايد:«قل ان كان اباؤكم و ابناؤكم احب اليكم من اللّه...»(3) اگر انسان پدر و مادر، همسر و فرزند و خويشان خود را بيشتر از خدا دوست بدارد، اين شرك است.

حزب پرستى، خط پرستى و باند پرستى شرك است. بعضى از تعصّبات، وطرفدارى ها كه جنبۀ غير منطقى دارد ريشۀ در شرك دارد. البتّه صلابت، قاطعيّت و استوارى در راه حقّ و دفاع از آن با تعصّب جاهلى و ناآگاهانه تفاوت دارد.

غير او توجّه دارند و به جاى قانون او به قانون بيگانگان دل بسته اند، اين خود نشانۀ انحراف يك امت است.

شكم ماهى و حضرت محمّد را در ميان گردن كشانى كه خانۀ او را محاصره كردند و امام خمينى را در ميان ابرقدرت ها حفظ كرد.

يكى از راه هاى شرك زدايى، مقايسه هايى است كه قرآن ميان خدا و غير خدا مى كند و بدين وسيله به انسان هشدار مى دهد كه چه چيزى را به جاى چه كسى مى پذيرد! از باب نمونه چند آيه را با ترجمۀ ساده نقل مى كنيم:

الف:«أفَمن يخلُق كمَن لا يخلق أفلا تذكّرون»(1) آيا كسى كه قدرت آفريدن دارد ومى آفريند مانند كسى است كه چنين قدرتى را ندارد آيا متذكّر نمى شويد؟!

ب:«أتدعون بعلاً و تذرون احسن الخالقين»(2) آيا به سراغ بت هايى كه توانايى هيچ گونه آفرينشى ندارند مى رويد وپروردگارى را كه بهترين آفريننده است رها مى سازيد.

ج:«إنّ الّذين تَدعون من دونِ اللّه عِبادٌ أمثالكم»(3) اين تكيه گاه هايى كه شما متوجّه آنها شده ايد وآنها را مى خوانيد بندگانى هستند همچون خود شما، موجوداتى محدود، ضعيف، عاجز ونيازمند؛ راستى چرا عزّت خود را از دست داده ايد و در برابر كسانى چون خودتان اين قدر كرنش مى كنيد؟ آرى، ايمان به خدا كه رفت عزّتِ نفس هم مى رود وانسان خوار وذليل مى شود، به قول اقبال لاهورى:

آدم از بى بصرى بندگى آدم كرد گوهرى داشت ولى نذر قباد و جم كرد(4)

يعنى در خوى غلامى ز سگان پست تر است من نديدم كه سگى نزد سگى سر خم كرد

د:«انّ الّذين تدعون من دون اللّه لن يخلقوا ذبابا»(5) آنان كه شما به سراغشان مى رويد حتّى قدرت خلقت يك مگس را هم ندارند.73

ص: 93

ه:«فلا يملكون كشف الضرّ عنكم»(1) نمى توانند مشكلى از شما را حل كنند.

و:«لايملكون لكم رزقاً»(2) نمى توانند روزى شما را تأمين كنند وافزايش دهند.

ز:«اِن تدعوهم لا يسمعوا دعاءكم و لو سمعوا ما استجابوا لكم»(3) غير خدا صداى شما را نمى شنوند و اگر بشنوند نيز نمى توانند دردى از شما دوا كنند.

ح:«أيبتغون عندهم العزّة فانّ العزّة للّه جميعاً»(4) چرا به سراغ ديگران مى رويد؟ آيا در نزد آنها عزّت مى جوييد در حالى كه تمامى عزّت ها براى خداست!

ط:«يدعو لمن ضرّه اقرب من نفعه»(5) آيا به دنبال آنها براى كسب سود مى رويد؟ درحالى كه ضرر آنها از سود آنها بيشتر است.

ى:«هل من شُركائكم مَن يَهدى الىَ الحَقّ»(6) آيا از شريك هايى كه براى خدا گرفته ايد، كسى هست كه شما را به سوى حقّ هدايت كند؟!

يكى ديگر از راه هاى مبارزه با شرك، اصلاح نيّت و خالص كردن آن است.

اصولاً ارزش اعمال و درجه قبولى آنها بستگى زيادى به نيّت انسان دارد. در روز قيامت گروهى ادّعا مى كنند كه ما در راه خير پول خرج كرديم و يا فلان عمل را انجام داديم. به آنها مى گويند: پول خرج كرديد تا مردم بگويند: چه آدم سخاوتمندى! قرآن خوانديد تا بگويند: چه صداى زيبا و صوت دلنشينى! و....

بنابراين، يكى از راه هاى دورى از شرك اين است كه انسان اعمال خود را با نيّتى خالص و فقط براى خدا انجام دهد، در حقيقت تمام كارهاى او فى سبيل اللّه باشد.

ديگر راه مبارزه با شرك، برنامه هاى نماز و نيايش و دعا و ذكر است كه هر كلمه و جملۀ آن اگر با توجّه گفته شود، روح توحيد را در انسان شكوفا مى كند.

اگر اندكى در معناى جمله هاى «اللّه اكبر» و «بحول اللّه» و «ايّاك نَعبد» فكر كنيم مى بينيم كه «اللّه اكبر» يعنى خدا بزرگ تر از وصف و خيال است، بزرگ تر از تصوّر هر35

ص: 94

انسان، بزرگ تر از ديدنى ها و شنيدنى ها، گفتنى ها و نوشتنى ها؛ بزرگ تر از توطئه گران، ابرقدرت ها و طاغوت ها و.... «بحول اللّه وقوته اقوم واقعد» يعنى اگر بر مى خيزيم و مى نشينيم از قدرت او و با قدرت اوست.

«إيّاك نَعبد و إيّاك نَستعين» يعنى بندگى ما تنها براى اوست. ما نه بندۀ شرقيم و نه بندۀ غرب، استمداد ما فقط از اوست، چون قدرت او بى نهايت است و هرچه در هستى هست لشكر اوست، او با ابر و باد و آب و ماه و خاك و ريگ هم مى تواند انسان را يارى دهد، او با فرستادن ملائكه و ايجاد رعب در دل دشمن، فرو ريختن سنگ آسمانى و باران بى موقع بر سر دشمن و آرامش دادن به مؤمنان، بندگانش را يارى كرده است.(1)

و خلاصه هر جمله از دعاها و ذكرها موجى است براى زنده كردن روح توحيد و قطع وابستگى از غير خداها. البتّه اين، به معناى ترك تلاش و فعاليّت، و استفاده نكردن از منابع مادّى نيست.

گفتنى است كه بحث هاى ما در اين جزوه، فشرده است و در مقام بررسى كامل نيستيم واگر براى شكوفا شدن روح توحيد و از بين بردن موى رگ هاى شرك راه هايى بيان كرديم، اين به معناى نبودن راه ديگر نيست، بلكه آنچه خداوند به ذهن ما آورده، اين است و ممكن است راه هاى ديگرى هم باشد.

بنابراين، اگر شخصى در برابر عملى كه انجام مى دهد از مردم انتظار تعريف داشته باشد واگر كسى از كار او تشكّر نكرد پشيمان شود، اخلاص ندارد و لازم است در نيّت خود تجديد نظر كند.

2 - مصونيّت از طوفان غرائز

نشانۀ ديگر اخلاص اين است كه عواطف وغرائز شخصى، در حركت انسان اثر نكند. اميرمؤمنان على عليه السلام هنگامى كه در جنگ، دشمن را بر خاك افكند تا او را به قتل برساند، دشمن به روى امام آب دهان پرتاب كرد. حضرت عصبانى شد وبه همين دليل صبر كرد تا حالت طبيعى خود را به دست آورد، سپس دشمن را كشت وفرمود: صبر من به خاطر آن بود كه در انجام فرمان خدا، عواطف و غرائز شخصى و عصبانيّتى را كه به خاطر توهين به من دست داده بود، دخالت ندهم.

3 - پشيمان نشدن

انسان با اخلاص از كارش پشيمان نمى شود، گرچه به هدفش نرسد و هيچ گاه احساس ناكامى نمى كند، زيرا هر كارى كه انجام مى دهد براى خداست و اجر او محفوظ است، بنابراين، كارى به شكست و پيروزى ندارد و عقده اى نمى شود، زيرا ريشۀ تمام عقده ها ناكامى است و انسان با اخلاص هرگز ناكام نيست، چون كام خود را از رضاى خدا و مقبول شدن نزد او مى گيرد و با خيال راحت زندگى مى كند.

ص: 96

انابه گذراند، سپس كلماتى را از طرف پروردگارش دريافت كرد و به آن كلمات متوسّل شد. قرآن مى فرمايد:«فتلقّى آدم من ربّه كلمات فتاب عليه»(1)

فخر رازى و بسيارى از مفسران اهل سنت گفته اند كه مراد از «كلمات» كه حضرت آدم به آنها متوسّل گرديد، نام پيامبر و اهل بيتش بوده است. و آن كلمات اين چنين بود:

«الهى يا حميد بحقّ محمّد، يا عالى بحقّ علىّ، يا فاطر بحقّ فاطمة، يا محسن بحقّ الحسن، يا قديم الاحسان بحقّ الحسين و منك الاحسان»

علاوه بر آن كه ما معتقديم كه پيامبر و اهل بيت او ائمّه ما زنده اند، قرآن مى فرمايد:«و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله امواتاً بل احياء عند ربهم يرزقون»(1) و گمان مبريد كسانى را كه در راه خدا كشته شدند، مرده اند، بلكه آنها زنده و در پيشگاه خداوند روزى مى خورند.

شهدا نه تنها زنده اند، بلكه قرآن مى فرمايد:«فرحين بما اتاهم اللّه من فضله» آنها به خاطر نعمت هايى كه خداوند به آنها داده است، خوشحالند.(2)

سالى در مدينه باران نباريد، خليفۀ دوّم به عبّاس عموى پيامبر براى نزول باران متوسّل شد و گفت: خداوندا! ما در زمان پيامبر به او مراجعه مى كرديم و حالا به عموى او متوسّل مى شويم.

در پاسخ آنها بايد بگوييم، چگونه نام فلان پادشاه را روى سنگ يادبود احداث و يا تعمير و توسعه فلان مسجد مى نويسيد! آيا به نظر شما اين عمل شرك نيست؟!

چطور شما نام يك خيابان را در ابتداى آن خيابان مى نويسيد؟ براستى كجاى نوشتن نام و نشانى و مشخّصات شرك است؟!

البتّه برخى از عوام كارهاى غلطى انجام مى دهند، كه مربوط به مذهب شيعه نيست. مثلاً هنگام وارد شدن به حرم مطهّر امام رضا عليه السلام، پاشنۀ درب ورودى را سجده مى كنند. بوسيدن اشكال ندارد، ولى سجده، مخصوص خداست.

چرمى است، ولى آن را نمى بوسم! من چرمى را كه جلد قرآن است مى بوسم.

سيّد شرف الدين جواب مى دهد: ما هم هر آهنى را نمى بوسيم، آهنى كه ضريح پيامبر شده را مى بوسيم، ولى شما به ما مى گوييد: مشرك! پادشاه اندكى تأمّل كرده و مى گويد: شما درست مى گوييد!

روزى در مسجد النّبى خواستم ضريح پيامبر را ببوسم. يكى از وهّابى ها گفت:

«هذا حديد» اين آهن است وهيچ فايده اى براى تو ندارد. به او گفتم: پيراهن حضرت يوسف نيز پنبه بود، ولى قرآن مى گويد: هنگامى كه اين پيراهن را بر روى صورت يعقوب عليه السلام انداختند، او بينا گرديد.«فارتدّبصيراً»(1)

آرى آن پيراهن از پنبه بود، ولى چون با بدن يوسف عليه السلام تماس پيدا كرده بود، با ساير پيراهن ها تفاوت پيدا كرده و توانست انسان نابينايى را بينا كند.

در بنى اسرائيل صندوق مقدّسى وجود داشت كه مورد احترام آنان بود. ماجراى اين صندوق بر مى گردد به زمان تولّد حضرت موسى عليه السلام. هنگامى كه آن حضرت به دنيا آمد، مادرش از ترس مأموران و خبرچينان فرعون و با الهامى كه از طرف پروردگار دريافت كرد، كودك را در صندوق نهاد ودر رود خروشان نيل رها كرد. اين صندوق بعدها مورد احترام و تقديس بنى اسرائيل واقع شد و در هر حركت مهمّى، اين صندوق همانند پرچم در جلو جمعيّت بنى اسرائيل به حركت در مى آمد.

در اين صندوق مقدّس يادگارهايى از حضرت موسى وخاندان او قرار داشت. در يكى از جنگ ها اين صندوق به تصرّف دشمنان درآمد و دست بنى اسرائيل از آن كوتاه شد. اين اتّفاق، آثار بسيار سوء روانى در ميان بنى اسرائيل بجاى گذاشت.

پس از مدّت ها و در جريان فرماندهى طالوت، خداوند بازگشت آن را به بنى اسرائيل نويد داد. قرآن در اين ارتباط مى فرمايد: نشانه فرماندهى او بر شما بازگشت صندوق معهود است، كه در آن آرامشى است از طرف پروردگار شما و96

ص: 105

يادگارهاى بجا مانده از دودمان حضرت موسى.(1)

خوب، اگر صندوقى كه يادگارهايى از پيامبر خدا، حضرت موسى عليه السلام و خاندان او در آن قرار دارد، مايۀ آرامش است، آيا صندوقى كه در آن يادگارى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله باشد، مايۀ آرامش نيست؟

به همين دليل، هر جا فرزندى از فرزندان پيامبر مدفون باشد، قبر و ضريح او، مايۀ آرامش است و ما آن را مى بوسيم و افتخار هم مى كنيم.

بايد پرسيد: اگر يا حسين گفتن شرك است. پس اين سخن فرزندان حضرت يعقوب عليه السلام كه آمدند خدمت پدر و گفتند:«يا ابانا استغفر لنا»(1) پدر جان از خداوند بخواه ما را ببخشد، حكمش چيست؟ اگر بگوييد: حضرت يعقوب عليه السلام زنده بود كه از او استمداد كردند، مى گوييم: حسين بن على عليهما السلام نيز زنده است، زيرا قرآن مى فرمايد:«و لاتحسبنّ الّذين قُتلوا فى سبيل اللّه امواتاً بل احياء عند ربّهم يرزقون»(2) و گمان نكنيد كسانى كه در راه خدا كشته شده اند، مرده اند، بلكه زنده ودر پيشگاه پروردگار خود روزى مى خورند.

مساجد و حرم، كه محلّ عبادت و راز و نياز و تلاوت قرآن است، در كنار و بر روى قبور ائمه، چه اشكالى دارد؟!

ثالثاً ساختن گنبد به جاى سقف مسطّح، كارى عقلائى و منطقى و هنرى است.

زيرا گنبد از زيباترين و بهترين و بااستحكام ترين نوع معمارى است.

طلاكارى گنبد و ضريح نيز نشان دهنده عشق به اهل بيت عليهم السلام است، خداوند به پيامبرش مى فرمايد:

«قل لا اسئلكم عليه اجراً الاّ المودّة فى القربى»(1) بگو: من چيزى به عنوان مزد رسالت از شما مطالبه نمى كنم، مگر دوستى با اهل بيت من.

در واقع طلا كارى گنبد و ضريح، نوعى ابراز علاقه و محبّت به اهل بيت پيامبر و تعظيم شعائر و تشكّر از آنهاست. علاوه بر آنكه نوعى زينت وزيبايى است و زيبايى نيز هيچ ايراد و اشكالى ندارد، بلكه امرى پسنديده است.

«والحمدللّه ربّ العالمين»23

ص: 108

ص: 109

ص: 110

(2)

بسم اللّه الرّحمن الرّحيٖم مقدمه:

الحمدللّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على سيّدنا محمّد وآله الطاهرين ولعنة اللّه على اعدائهم اجمعين

در كتاب توحيد به طور فشرده دربارۀ جهان بينى الهى و مسألۀ توحيد و شرك بحث كرديم؛ در اين كتاب به دومين اصل اعتقادى نزد شيعه يعنى عدل الهى مى پردازيم:

است، مانند رضايت خدا كه در برابر غضب خدا قرار دارد و هر صفتى كه نتوان ضدّش را به خدا نسبت داد، صفت ذات است.

اعتراضات و شورش هاى مردمى مواجه نشوند، اين گونه تبليغ مى كردند كه همه چيز به خواست خداست و كسى حقّ ندارد در برابر اراده خدا حرفى بزند. اگر ما حاكم شده ايم به خواست خدا بوده و كسى حقّ اعتراض ندارد، زيرا آنچه بر جهان حاكم است جبر است و انسان هيچ اختيارى ندارد و اين جبر مورد رضايت خداست و چون رضاى خدا در آن است پس هركارى كه او انجام دهد عدل است.

در واقع اين نظريّه پشتوانۀ سياسى خوبى براى بنى اميّه و استمرار حكومت و رياستشان بود.

به توانايى و تلاش اختيارى وى دربارۀ او قضاوت كند،«و قضى بينهم بالقسط و هم لا يظلمون»(1) و سرانجام پاداش يا كيفرى در خور كارهايش به او عطا فرمايد.«فاليوم لا تظلم نفس شيئاً و لاتجزون الا ما كنتم تعملون»(2)

برايش شيرين است و در هيچ حالى گرفته خاطر و مأيوس نيست.

3 - استقرار عدالت در زندگى فردى و اجتماعى. كسى كه به عدل خداوند عقيده دارد آمادۀ پذيرفتن عدالت در زندگى شخصى و اجتماعى خويش است.

اكنون كه با ريشه هاى ظلم آشنا شديد كداميك را در خدا مى يابيد تا كسى بتواند تصوّر كند انگيزۀ ظلم در خداوند وجود داشته باشد؟ در حالى كه خداوند ذرّه اى ظلم نمى كند،«انّ اللّه لايظلم النّاس شيئا»(1) به هيچ كس ظلم نمى كند،«و لايظلم ربّك احدا»(2) حتّى به اندازۀ رشتۀ باريكى كه در وسط هسته خرما قرار دارد ظلم نمى كند.

«لا يظلمون فتيلا»(3)

خداوند نه تنها به احدى ظلم نمى كند، حتّى ارادۀ ظلم نسبت به هيچ موجودى ندارد.«و ما اللّه يريد ظلماً للعالمين»(4)

خدايى كه به ما فرمان عدالت مى دهد،«انّ اللّه يأمر بالعدل و الاحسان»(5) چگونه ممكن است خود ظلم كند؟ او كه علم مطلق، حكمت مطلق و لطف مطلق است، چگونه ممكن است به انسان ضعيف كه در طوفان غرائز سركش به سر مى برد دستور دهد كه دشمنى ها وناراحتى هايى كه از قومى دارد موجب بى عدالتى او نشود،«و لايجرمنّكم شنئان قوم على ألاّ تعدلوا»(6) ولى خود با آن قدرت بى نهايت كه تحت تأثير هيچ غريزه اى نيست ظلم كند؟!8.

ص: 117

كوچك بافتيم، قاليچه حقّ ايراد ندارد كه چرا من كوچكم؟ زيرا او پيش از اين هيچ بود واصلاً از خود بزرگى نداشت تا كسى آن را گرفته باشد وبه او ظلمى كرده باشد.

يا مثلاً حرف دال، زمانى مى تواند از نويسندۀ خود شكايت كند كه چرا او را كمر خميده قرار داده كه قبلاً صاف نوشته مى شد، در آن صورت بود كه يك كمال را از او گرفته بود و او حقّ اعتراض داشت.

بنابراين اگر خدا به يك نفر كه هيچ طلبى از او نداشته، چيزى بدهد و به فرد ديگرى از همان چيز، دو عدد بدهد، هرگز ظلم نيست. علاوه بر اينكه خداوند به آن كسى كه نعمت بيشترى داده مسئوليّت بيشترى نيز سپرده است.

كارخانه اى را فرض كنيد كه هم پيچ و مهره كوچك مى سازد و هم تاير ماشين بزرگ، آيا به خود اجازه مى دهيد به خاطر تفاوت ميان پيچ و مهره و تاير به مؤسس كارخانه نسبت ظلم دهيد؟ و آيا خود پيچ و مهره حقّ اعتراض دارد؟ شكّى نيست كه جواب منفى است، زيرا زمانى هيچ يك از اين دو نبودند و مؤسس كارخانه طبق مصلحت، اين دو را براى دو كار مختلف ساخته است. در اينجا فقط يك صورت براى ظلم باقى مى ماند و آن اينكه ما كار تاير را از پيچ و مهره بخواهيم، امّا اگر هر قطعه براى كارى ساخته شد و بيش از ظرفيّت هم چيزى بر آن تحميل نشد، در اين صورت ظلمى قابل تصوّر نيست.

تفاوت ها، رمز خداشناسى

چنانكه گذشت، تفاوت هاى حكيمانه در آفرينش نه تنها ظلم نيست، بلكه عين عدالت است، علاوه بر آنكه رمز خداشناسى نيز هست، قرآن درسوره روم مى فرمايد:«و مِن آياته خَلقُ السَّمواتِ و الارضِ و اختِلافُ السِنَتِكُم و ألوانِكُم»(1) اختلاف زبان ها و رنگ هاى شما انسان ها، نشانۀ قدرت خداست.

اگر يك نقّاش، دائماً يك چيز را نقاشى كند و معمار يا مهندسى تنها يك طرح ساختمانى بدهد يا شاعرى تنها يك نوع شعر بسرايد، اينها دليل بر ضعف و محدوديّت اوست، امّا اگر كسى هر روز و هر ساعت طرحى نو داد اين دليل بر توان و قدرت بالاى اوست.

تفاوت ها، رمز شكوفايى كمالات

اگر همۀ مردم از همه جنبه ها يكسان باشند، رشد و كمالى به وجود نخواهد آمد.

اگر همه داراى يك شكل و يك تُنِ صدا و كاملاً شبيه يكديگر باشند، نمى توان آنها را شناخت.22

ص: 120

اساساً نظام تعاون، همكارى، هميارى و سوز و محبّت، در زمانى است كه تفاوتى وجود داشته باشد. توانمند دست ناتوان را مى گيرد و ثروتمند دست تهيدست را.

اگر همۀ مردم درآمد مساوى داشته باشند، سخاوت و انفاق معنا پيدا نمى كند و سخى و بخيل شناخته نمى شوند. من كه رانندگى بلد نيستم، تواضع مى كنم و از يك راننده ياد مى گيرم، او نيز براى مسايل شرعى خود نزد من مى آيد و آنها را مى آموزد.

هركس در يك رشته شاگردى مى كند.

تفاوت ها و جامعه سازى

تفاوت ها نقش بسيار مهمى در زندگى اجتماعى انسان داراست. براى بيان اهميّت آن، پذيرش چند نكته لازم است:

الف. زندگى انسان اجتماعى است. ما مثل يك گياه خودرو نيستيم كه خود به خود سبز يا خشك شويم وبه ديگرى كارى نداشته باشيم.

البتّه در فلسفۀ اجتماعى بودن انسان دو نظريه وجود دارد: نخست اينكه نيازهاى زندگى، انسان را به زندگى اجتماعى وادار مى كند. دوم اينكه انسان طبعاً به زندگى اجتماعى مايل و از زندگى انفرادى متنفّر است، امّا در هر دو صورت، انسان موجودى اجتماعى است.

ب. زندگى اجتماعى جز از راه همكارى قابل تداوم نيست و همكارى، تنها در صورت وجود تفاوت هاست، كه هر كسى در يك حرفه و هنر و رشته اى توانا و در رشته هاى ديگر ضعيف باشد؛ تفاوت در قدرت ها و ذوق ها و حوصله ها سبب پيدايش نياز مى شود و نياز هم عامل پيدا شدن اجتماع است تا هر دسته و فردى نياز ديگرى را بر آورد.

بنابراين، تفاوت ها نيازآفرين است و نيازها جامعه ساز و رشد انسان در سايه اجتماع است.

ص: 121

تفاوت در تكليف

قرآن در مورد تكليف انسان ها مى فرمايد:«لا يكلّف اللّه نفساً الاّ وسعها»(1) خداوند هيچ كس را به انجام كارى مكلّف نمى كند، مگر به اندازۀ توانائيش و در آيه ديگرى مى فرمايد:«لايكلّف اللّه نفساً الاّ ما آتاها»(2) خداوند هيچ كس را به انجام كارى مكلّف نمى كند، مگر به اندازۀ امكاناتى كه به او داده است.

در آيه اول حدّ ومرز تكليف، توانايى انسان است. هرچه توان دارى!

در آيه دوم حدّ و مرز تكليف، امكانات انسان است. هرچه پول و ثروت دارى!

واضح است كسى كه از توانايى جسمى و امكانات مالى برترى برخوردار است با كسى كه از چنين امكاناتى برخوردار نيست، تكليف يكسانى ندارند و اين عدل و عدالت است.

تفاوت در پاداش

مزد افراد نيز بر اساس ميزان امكانات و كارى كه انجام مى دهند، متفاوت است و عدل نيز همين را ايجاب مى كند.

بنده كه سالم هستم، به راحتى وضو مى گيرم، به مسجد مى روم و نماز مى خوانم، امّا انجام اين كارها براى انسان بيمار مشقّت دارد و زمان طولانى ترى را بايد صرف اقامۀ نماز كند و بديهى است كه در اين صورت از پاداش بيشترى نيز برخوردار گردد.

مساوى بدهد ظلم است. عدالت پزشك و معلّم دراين دو مثال، در آن است كه نمره و داروى متفاوت بدهند و اين تفاوت ها غير از تبعيض است، اين تفاوت ها بر اساس توصيه و سفارش و نور چشم بازى نيست، بلكه حكيمانه است. بنابراين هرگونه نابرابرى و تفاوت تا از مدار حكمت بيرون نرود، ظلم نخواهد بود.

دانش و اطلاعات ما را يادآور مى شود:«و ما اوتيتُم من العلم الاّ قليلا»(1)

در قرآن نمونه هاى فراوانى از اين دست بيان شده است:

1 - در ماجراى قارون آمده است: وقتى كه مردم به زرق و برق و تشريفات و تجمّلات قارون نگاه مى كردند، مى گفتند: اى كاش آنچه قارون داشت ما هم مى داشتيم! خوشا به حال او! عجب لذّتى مى برد! چندى بعد كه سرنوشت تلخ او را ديدند گفتند: خوب شد كه ما مثل قارون نبوديم.(2)

2 - هنگامى كه حضرت موسى از خضر عليه السلام درخواست كرد تا اجازه دهد همراه او باشد و در جهت رشد خود علومى را از او بياموزد، پس از پذيرش مشروط حضرت خضر، آن دو بر كشتى سوار شدند، خضر شروع كرد به سوراخ كردن كشتى، حضرت موسى به او اعتراض كرد در حالى كه قبلاً قول داده بود به كارهاى خضر اعتراض نكند.

آنها پس از پياده شدن از كشتى به راه خود ادامه دادند تا رسيدند به كوچه اى كه تعدادى از بچّه ها مشغول بازى بودند.

خضر يكى از بچّه ها را كشت. فرياد موسى بلند شد كه چرا يك انسان بى گناه را كشتى! خضر گفت: مگر بنا نبود اعتراض نكنى؟! من كه گفتم تو صبر ندارى!

موسى عليه السلام قول داد كه ديگر هيچ اعتراضى نكند وچنانچه اعتراضى نمود خضر از او جدا شود.

آنان همچنان به راه خود ادامه دادند و در حالى كه تشنه و گرسنه بودند به روستايى رسيدند، از مردم آن روستا غذا خواستند، امّا آب و غذايى به آنها ندادند.

آنان در آن روستا متوجّه ديوارى شدند كه كج شده و ممكن بود هر آن فرو ريزد.82

ص: 124

خضر شروع به تعمير آن ديوار كرد، مجدّداً موسى اعتراض كرد كه مردم اين روستا به ما نان و غذا ندادند و حالا شما ديوار آنها را تعمير مى كنيد؟! اى كاش مزدى از آنها مى گرفتيد!

پس از اين اعتراض كه به جدايى آنها انجاميد، حضرت خضر انگيزه ها و دلايل كارهاى به ظاهر خلاف خود را براى موسى شرح داد.(1) آرى گاهى پيامبرى چون حضرت موسى كه پيامبر اولوا العزم است بر اثر بى اطلاعى اعتراض مى كند؟

پى به ما اخطار مى كند كه بسيارى از خيالات و تصوّرات و گمان هاى شما باطل است، پس چنين خيال نكنيد، چنان فكر نكنيد، اين نحوه گمان نبريد و امثال اين تعبيرات كه همه نشان دهندۀ انتقاد از ديدهاى سطحى و عجولانه است.

نمونه اى ديگر

در قرآن مى خوانيم كه فرشتگان هنگام خلقت حضرت آدم (چون آگاهى عميقى نسبت به انسان نداشتند) به خدا عرض كردند: ما تو را تسبيح مى كنيم و با وجود عبادت ما چرا انسان مفسد را خلق مى كنى؟! ولى خداوند با اعطاى علومى به انسان و اعطاى مقام جانشنى خود به او، به فرشتگان ثابت كرد كه قضاوت آنها دربارۀ انسان سطحى و عجولانه بوده است.

كوتاه سخن اينكه اگر ما در بحث عدل خدا دچار شبهه اى شديم كه اگر خدا عادل است پس چرا چنين و چرا چنان؟ بايد توجّه داشته باشيم كه بسيارى از مسايل و اسرار بر ما پوشيده است. ما هم از نظر علمى و هم از نظر فكرى و هم از نظر تجربى محدوديم.

اگر ما كتابى را كه مطالبى عالى و ارزنده دارد مطالعه كنيم و در هر چند سطر به كلمه اى برسيم كه معناى آن بر ما مجهول باشد نبايد زود قضاوت كنيم و نسبت ناروا به نويسنده بدهيم، بلكه بايد در فهم خود تجديدنظر كنيم.

شخصى در منزل سگى داشت، براى خريد از خانه بيرون رفت و كودك شيرخوار خود را تنها گذاشت به اميّد اينكه زود برمى گردد، چون بازگشت، سگ با پوزۀ خونين به استقبالش آمد، با خود فكر كرد كه حتماً سگ به كودك حمله كرده و او را دريده است، در حالى كه عصبانى بود با اسلحۀ خود به سگ شليك كرد و با شتاب به درون خانه دويد، امّا با صحنه اى كه تصوّرش را نمى كرد مواجه شد.

ماجرا از اين قرار بود كه گرگى به خانه آنان - كه در خارج شهر قرار داشت - وارد شده و به داخل اطاق ها مى آيد و به كودك حمله مى كند، سگ از كودك حمايت

ص: 126

كرده با تلاش زياد و با چنگ و دندان گرگ را به عقب مى راند و خود، خون آلود مى گردد، امّا قضاوت عجولانۀ صاحبخانه موجب شد كه به جاى سپاسگزارى، سگ را بكشد!

صاحبخانه از كار خود پشيمان شد و به سوى سگ آمد تا شايد او را از مرگ برهاند ولى كار از كار گذشته و سگ از بين رفته بود و پشيمانى سودى نداشت.

مى گويد: به چشم هاى سگ كه باز بود نگاه كردم و اين فرياد را از چشم هاى باز اين سگ با گوش دل شنيدم كه اى انسان! چقدر عجولى و چه زود قضاوت مى كنى؟! چرا به درون خانه نرفته و خبر نگرفته مرا كشتى؟! او پس از اين جريان تأسّف آور مقاله اى نوشت با عنوان «اى انسان چه زود قضاوت مى كنى!»

آنان بزرگ شده و از آن استفاده كنند. پس مأموريم اين ديوار را تعمير نماييم.

پدر در گذشته خوبى كرده است، فرزند او در آينده نيكى مى بيند.

قرآن مى گويد: به يتيمان مردم ستم مكنيد، شايد مرگ به سراغ شما بيايد و فرزندان شما نيز يتيم شوند و ديگران به آنها ظلم كنند.

پس گذشته، حال و آينده را بايد باهم ديد، دنيا و آخرت را بايد با هم ديد، آنگاه قضاوت كرد.

روايت داريم خداوند در روز قيامت به افرادى پاداش مى دهد و مى فرمايد: اين پاداش براى آن دعايى است كه درخواست كردى ولى مستجاب نكردم، زيرا در آن وقت، مصلحت تو نبود كه دعايت مستجاب شود.

آرى، گاهى كودكى گريه مى كند و مرتّب اصرار مى كند كه پدر براى او اسباب بازى و خوراكى بخرد، امّا پدر پاسخ مثبتى نمى دهد، بچّه بسيار زجر مى كشد و مى گويد: تو بسيار باباى بدى هستى چون هرچه خواستم نخريدى! پس از گذشت چند سال پدر مى گويد: فرزندم! به جاى چيزهايى كه از من درخواست نمودى، پس انداز نمودم و مثلاً يك قطعه زمين برايت خريده ام.

در اينجا قطعاً همۀ بچه هايى كه پدر براى آنها اسباب بازى و... خريده، مى گويند:

اى كاش پدر ما نيز به جاى آن چيزها، چيزى كه مورد نياز واقعى ما بود مى خريد.

در مملكت دارى نيز مسأله به همين صورت است. گاهى مردم يك كشور و يا منطقه بايد براى مدّتى، فشارى را تحمّل كنند و عنايت داشته باشند كه خير و صلاح كشور و مردم در چيست؟

در پزشكى نيز مسأله همين طور است. گاهى دستى را قطع مى كنند تا تن سالم بماند. در بحث عدل خدا نيز لحظه اى و مقطعى قضاوت نكنيم و به تمام جوانب توجّه نماييم.

اگر امروز به خيرى رسيديم، آن را مقطعى نبينيم، شايد نتيجۀ دعاى انسان

ص: 128

تشنه اى باشد كه پدرم به او يك ليوان آب گوارا داد و او دعا كرد كه ان شاءاللّه خير ببينى، ان شاءاللّه بچّه هايت خير ببينند!

به خاطر دست آورد كار خودتان است.

«وَ انْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ ايْديهِمْ اذا هُمْ يَقْنَطُونَ»(1) اگر به خاطر اعمال و رفتار خلاف مردم به آنان ناگوارى رسد، از لطف ما مأيوس مى شوند.

«وَامّا اذا مَا ابتَلاهُ فَقَدَرَ عَليهِ رِزقَهُ فَيَقُولُ رَبّى اهانَنِ»(2) همين كه خداوند انسان را در بوتۀ آزمايش قرار داد وگرفتار كمبودهايى نمود فريادش بلند مى شود كه خدا به من اهانت نموده ولطفش را نسبت به من كم كرده است.

در صورتى كه هرگز خداوند بدون جهت رزق و روزى كسى را قطع نمى كند، پس دليل و رمز اين كمبودها را بايد در رفتار خود جستجو كرد. چنانكه در ادامۀ آيه مى خوانيم:«كلاّ بَل لا تُكرِمُون اليَتيمَ و لا تَحاضُّون عَلى طَعامِ المسكينِ»(3) اگر به سختى افتاده ايد به خاطر آن است كه شما به يتيم احترام نكرديد و ديگران را براى كمك رسانى و اطعام محرومان جامعه تشويق ننموديد.

اين روح بى تفاوتى شما سبب قهر و غضب خداوند شده است و در واقع علّت اين تفاوت ها در چگونگى عملكرد شماست.

«فَكَفرتْ بِاَنعُمِ اللّهِ فَأذاقَها اللّهُ لِباسَ الجُوع و الخَوف»(4) قريه اى كه نعمت هاى فراوانى داشت ولى مردم آن در مورد اين نعمت ها كفر ورزيدند، خداوند هم آنان را به ترس و گرسنگى مبتلا كرد.

كفر گاهى در برابر خداست وگاهى در برابر فرمان خدا وگاهى در برابر نعمت هاى خدا. در مورد سوم كه معمولاً از نعمت ها درست و بجا استفاده نمى شود، كفران گفته مى شود. اين آيات به روشنى بيان مى كند كه عامل بسيارى از گرفتارى ها، عملكرد بد خودماست.14

ص: 130

بررسى يك سؤال

سؤال: در دوران زندگى افرادى را مشاهده مى كنيم كه از هيچ گونه ظلم و ستمى فروگذار نيستند امّا در رفاه و خوشى زندگى مى كنند! اگر ناگوارى ها به خاطر اعمال بد ماست پس چرا كسى كه اعمالش از اعمال ما زشت تر و سوءسابقه اش بيشتر است به دردسرها و ناراحتى هاى ما گرفتار نشده و در رفاه و آسايش به سر مى برد؟!

پاسخ: با توجّه به آيات و روايات، حساب همۀ افراد و گروه ها نزد خدا يكسان نيست و آنان وضعيّت متفاوتى دارند:

خداوند گروهى از مردم را فورى گوشمالى مى دهد.

گروهى را تا مدّتى مهلت مى دهد. دستۀ ديگر را تا آخر عمر مهلت داده و در رفاه مى گذارد و كيفر آنان را به روز قيامت مى گذارد، چون ما در جهان بينى خود، دنيا را جداى از قيامت بررسى نمى كنيم.

البتّه اين تفاوت ها از طرف خداوند حكيمانه است، زيرا افراد خطاكار و نوع عمل و روحيّۀ آنها با هم يكسان و برابر نيست تا حساب مساوى داشته باشند.

گاهى معلّم نسبت به خلافكارى يك شاگرد ممتاز عكس العمل شديدى نشان مى دهد، چون از او توقّع چنين كارى را ندارد، در صورتى كه با شاگردان معمولى و بد با اين شدّت رفتار نمى كند. در قرآن مى خوانيم: خداوند اوليا و پيامبران را گاهى به خاطر يك عمل كه حتّى گناه هم نيست و به اصطلاح ترك اولى مى باشد، شديداً مورد انتقاد قرار مى دهد، زيرا از آن بزرگواران توقّع چنين كارى نيست، و در مورد افرادى با اينكه گنهكارند، ولى به آنان فرصت داده مى شود:«جَعَلنا لِمَهلِكِهِم مَوعِداً»(1)

قرآن در مورد درخواست تعجيل عذاب كفار مى فرمايد:«وَ يَستَعجِلُونَكَ بِالعَذابِ وَ لَن يُخلِفَ اللّهُ وَعدَهُ»(2) وقتى تاريخ و سرنوشت هلاكت بار اقوام و ملّت هاى كافر47

ص: 131

ستمگر را بيان مى كنيم، كفّار مى گويند: چرا ما عذاب نمى شويم و همچنان با آن همه كفر و ستم در رفاه هستيم؟ ولى اينها نسبت به قهر و عذاب خدا عجله مى كنند در حالى كه خدا به وعدۀ خود عمل خواهد كرد ولى هنوز زمان آن نرسيده است.

بنابراين، گاهى خداوند نسبت به افراد ستم پيشه عكس العمل فورى نشان نمى دهد.«فَاَملَيتُ لِلّذينَ كَفَرُوا ثُمَّ اخَذْتُهُم»(1) من به كافران را مهلت مى دهم و سپس آنان را مى گيرم.

و علّت مهلت را هم چنن بيان مى كند:«لا يَحسَبَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا انّما نُمْلى لَهُم خَيْرٌ لاَنفُسِهِم انَّما نُمْلى لَهُم لِيَزدادُوا اثماً وَ لَهُم عَذابٌ مُهينٌ»(2) آنها كه كافر شدند (و راه طغيان را پيش گرفتند) تصوّر نكنند اگر به آنان مهلت مى دهيم به سود آنهاست، ما به آنان مهلت مى دهيم تا بر گناهان خود بيافزايند و پيمانه آنها پر شود، سپس عذاب خواركننده و رسوايى در كمين آنهاست.

يزيد پس از به شهادت رساندن امام حسين عليه السلام و يارانش، خود را موفّق و پيروز مى دانست، ولى حضرت زينب عليها السلام همين آيه را براى او خواند كه آزادى و پيروزى و رفاه و قدرت فعلى تو به خاطر آن است كه بار گناهت سنگين تر شود و اساساً همين رفاه موقّت بهترين وسيلۀ عذاب است، زيرا قرآن مى گويد: ما به افرادى رفاه زياد مى دهيم تا خوب علاقه مند به آن شوند، سپس ناگهان از آنان مى گيريم تا در حسرت آن بسوزند.

«فَلَمّآ نَسُوا ما ذُكِّروا بِه فَتَحْنا عَلَيهِم ابوابَ كُلِّ شَىءٍ حَتّى اذا فَرِحُوا بِما اوتوا اخَذناهُم بَغتَةً 78

ص: 132

فَاذاهُم مُبلِسُون»(1) چون پندها و تذكّرات ما را فراموش كردند و عملاً به دستورات ما بى اعتنايى نمودند ما، درِ هر چيزى را به روى آنان باز كرديم. خوشى و رفاه از هر سو برايشان فرستاديم تا شاد و خوشحال و دلبسته شوند، سپس يك مرتبه غافلگيرانه همۀ خوشى ها را كه به آن دل بسته بودند مى گيريم تا تحيّر و يأس و اندوه، آنان را از درون بسوزاند.

مَثل اين گونه افراد مثل كسى است كه هر قدر از درختى بالا رود به خيال خود موفّق تر است ولى با سقوط او معلوم مى شود همۀ آن بالا رفتن ها مقدّمۀ عذاب او بوده است.

البتّه اگر خداوند نسبت به بعضى افراد اين گونه معامله مى كند، دربارۀ گروه ديگرى كه آمادگى اصلاح شدن دارند و روزنۀ اميدى در آنها هست مى فرمايد:

«لِيُذيقَهُمْ بَعْضَ الَّذى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرجِعُونَ»(2) ما كيفر تلخ قسمتى از كارهاى خلاف آنان را به آنها مى چشانيم، شايد برگردند و اصلاح شوند.

روايات متعدد به ما هشدار مى دهد كه اگر شما پى در پى گناهانى مرتكب مى شويد ولى آثارى از قهر و غضب خدا در زندگى خود مشاهده نمى كنيد، بترسيد كه مبادا از مدار قابليّت و تنبّه خارج شده باشيد و تنها چارۀ كارتان سوء عاقبت و دوزخ باشد.

همان گونه كه گاهى حال مريض به جايى مى رسد كه ديگر پزشك او را رها مى كند و مى گويد: بگذاريد هر چه ميل دارد بخورد و ديگر دستورى نمى دهد، زيرا از درمان و نجات او نا اميد شده است. افرادى هستند كه از بس مرتكب گناه شده اند، خدا با آنها قهر كرده و مى گويد:«اِعمَلُوا ما شِئْتُم»(3) هر كارى كه ميل داريد انجام دهيد.

پيامبران هم كه از اثرپذيرى و هدايت مردم مأيوس مى شدند، به آنها خطاب مى كردند:«يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ»(4) هر كارى كه مى خواهيد بكنيد.

مى گذرد. گندم بايد مراحل دشوارى را پشت سر گذارد تا به نان تبديل شده، گواراى وجود انسان گردد. اگر به اين گندم اجازۀ شكايت داده شود به نزد قاضى رفته و از دست ما انسان ها در موارد متعدّدى شكايت مى كند:

1 - من در كنار مادرم زمين بودم، انسان مرا با داس درو واز او جدا كرد.

2 - پر و بالم را شكست و از خانه اى كه در آن آرميده بودم خارج كرد.

3 - زير سنگ سنگين آسيا مرا له كرد و آرد نمود.

4 - مرا با آب و خميرترش مخلوط كرده، با مشت به جانم افتاد و خمير كرد.

5 - نانوا مرتّب بر سرم كوبيد و به تنورم چسباند و پشت و صورتم را سوزاند.

6 - در نهايت، انسان ها مرا در زير دندان هاى خود له كردند.

آرى، گندم مراحل سختى را پشت سر مى گذارد تا قوت وغذايى براى انسان گردد. بديهى است اگر موادّ مختلف زمين بخواهند جزء بدن آدمى و سلّولى از سلّول هاى او گردند بايد اين مراحل را طى كنند. «از جمادى مردم و نامى شدم»

نقش ناگوارى ها در خودسازى

قرآن مى گويد: برخورد با حوادث تلخ زنگ بيدار باش انسان است، زندگى يك نواخت، انسان را سست و تن پرور بار مى آورد، مى گويند: اگر جادّه اى سراسر صاف و يكدست و مستقيم باشد راننده خوابش مى برد، در روايات مى خوانيم:

خداوند بندگان شايسته اش را بيشتر دچار ناگوارى مى كند:

امام صادق عليه السلام فرمودند: «اِنَّ اشَدَّ النّاس بَلاءً الاَنبياءُ ثُمَّ الَّذينَ يَلُونَهُم ثُمّ الاَمثَلُ فَالاَمثَل»(1)در ميان انسان ها سخت ترين ناگوارى ها نصيب پيامبران مى شود؛ سپس پيروان آنان و كسانى كه بيشتر ارتباط مكتبى با انبيا دارند.

در حديث مى خوانيم: خداوند بندگان با ايمان خود را به وسيلۀ سختى ها و بلاها52

ص: 134

مى پروراند، همان گونه كه مادر فرزند خود را با شير پرورش مى دهد.

سختى ها نه تنها به هنگام پديد آمدن مى توانند نقش مؤثّرى در سازندگى انسان داشته باشند بلكه توجّه به ناگوارى هاى گذشته و ياد آنها هم مؤثّر است، در قرآن خطاب به پيامبر اسلام مى خوانيم:«ألَم يَجِدكَ يَتيماً فَآوى وَ وَجَدكَ ضالاً فهَدى و وجدك عائِلاً فَأغنى»(1) مگر نه آن است كه خداوند تو را يتيم يافت و جا داد. و محتاجت ديد و بى نيازت كرد؟ پس اكنون كه به قدرت رسيده اى بر يتيم تسلّط مجو و قهر مكن و با فقير خشونت مكن.«فامّا اليتيم فلا تَقهر و امّا السائل فلا تَنهر»(2) بنابراين، خداوند يادآورى ناگوارى هاى گذشته را هم در حركت و تربيت و رشد انسان مؤثّر مى داند.

چنانكه قرآن سختى ها را براى تضرّع و زنگ زدايى قلب دانسته و مى فرمايد:«و لَقَد ارسَلنا الى امَمٍ مِن قَبْلِكَ فَاَخَذناهُم بِالبأساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُم يَتَضَرَّعُونَ»(3) پيامبرانى را به سوى امّت هاى پيش از تو فرستاديم و به تنگدستى و سختى گرفتارشان كرديم تا شايد تذلّل كنند.

نظير اين مطلب در سوره اعراف آيه 94 آمده است كه يكى از آثار و فوايد ناگوارى، توجّه به خداست.

در حديث مى خوانيم: «لَولا ثَلاثَةٌ ما طأطأَ رَأسُ ابنِ آدَمَ: الفَقرُ وَ المَوتُ وَ المَرَض»(4) اگر انسان دچار فقر و مرض و مرگ نبود، در مقابل هيچ نيرويى سر خم نمى كرد و به گردن كشى خود مغرور بود.

گاهى تلخى ها براى تعديل روحيه انسان لازم و ناگوارى ها براى تنظيم باد و غرور انسان مفيد است. امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايد: «ما لابن آدم و الفَخر اولّه نطفة و آخره جيفة و لايرزق نفسه و لا يدفع حتفه» فرزند آدم را با فخر فروشى و تكبّر چكار؟ او موجودى است كه اول نطفه بوده و در پايان مردارى بيش نخواهد بود و قدرت روزى دادن به02

ص: 135

خود و دورى از مرگ را ندارد.(1)

قرآن مى فرمايد:«و لاتَمش فى الارض مَرحاً انّك لن تَخرق الارض و لن تبلغ الجبال طولا»(2) اى انسان! بر روى زمين با كبر وغرور راه مرو، تو هرگز نمى توانى زمين را بشكافى وهيچگاه در بلندى به كوه ها نخواهى رسيد.

به راستى رفاه وخوشى، انسان را بى اراده بار مى آورد و در مقابل سختى ها انسان را آب ديده و مقاوم مى سازد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد: درختانى كه در دامن بيابان هاى خشك پرورش پيدا مى كنند، چوب محكم ترى دارند.(3)

شايد مراد امام عسگرى عليه السلام كه مى فرمايد: «در نهاد بلاها خيرهاست»(4) همين باشد كه بلاها از يك سو ميان ما و خدا ارتباط برقرار مى كنند و از سوى ديگر ما را به كار و تلاش وا مى دارند. بنابراين، فشارى كه در بلاها روى جسم مى آيد در عوض، جان قوّت مى گيرد، همان گونه كه ميزبان در يك مهمانى، به زحمت مى افتد امّا شخصيّت او كه همان روح سخاوت اوست رشد پيدا مى كند. پس بلاها در خودسازى و رشد شخصيّت انسان مؤثّر است، البتّه بلاها و ناگوارى ها براى افراد مختلف فرق مى كند؛

در حديث مى خوانيم: «اَلبَلاء لِلظالِم ادَب و لِلمُؤمن امتحان وَلِلاَولياءِ كرامة»(5) سختى ها براى افراد ظالم وسيلۀ هشدار و زنگ بيدار باش و براى مؤمنان وسيلۀ آزمايش و رشد و براى مردان وارسته و اولياى خدا كرامت و وسيلۀ كسب مقام است.

در پادگان نظامى، گاهى يك سرباز خلافى انجام داده و مى خواهند او را تنبيه كنند، لذا كار سنگينى به او واگذار مى كنند كه مصداق جمله «اَلبَلاءُ لِلظّالِمِ ادَبٌ» است.

گاهى مى خواهند سرباز را رشد دهند و استعدادش را شكوفا كنند، در اينجا انواع آموزش هاى سخت نظامى را به او تعليم مى دهند. «و لِلْمُؤمِن امْتحانَ» و گاهى35

ص: 136

مى خواهند مقام و رتبۀ او را بالا برند يا مدّتى مرخّصى به او بدهند، در اينجا كار سنگينى را به او مى دهند تا استحقاق مرخّصى يا رتبه و درجه را داشته باشد.

«للاولياء كرامة»

بنابراين آنچه خداوند به ديگران داده است دليل عزّت و شرف و خوبى آنان نيست؛ همان گونه كه سختى ها و مشكلات و گرفتارى ها براى افراد، نشانۀ بد بودن آنان نيست. گاهى بهترين و پاك ترين افراد به سخت ترين ناراحتى ها گرفتار مى شوند تا آبديده شوند و به كمالاتى برسند، چنانكه تا چوب عود را نسوزانند عطر دل انگيزش به مشام نمى رسد. اين زير و رو شدن ها در تمام موجودات رمز تكامل آنهاست. فلزّات تا در كوره گداخته نشوند، تصفيه نمى شوند، زمين تا با شخم زدن زير و رو نشود، آمادۀ سبزشدن ومحصول دادن نمى شود، علف تا زير دندان گوسفند له نشود و مراحل هضم و گوارش را پشت سر نگذارد، گوشت نمى شود و گوشت گوسفند تا با آتش پخته نشود قابل تغذيه انسان نمى شود و به سلّول هاى آدمى مبدّل نمى گردد، انسان هم در اين كاروان هستى، تا درگير نشود و با بلاهاى سخت دست و پنجه نرم نكند، روحش آبديده نمى شود و به رشد نمى رسد.

انسانيّت ما به خوردن و خوابيدن نيست، زيرا حيوان هم در اين كارها با ما شريك است. انسان بودن ما به داشتن صفات انسانى و فضايل و كمالات ماست نظير توجّه به خدا، نوع دوستى، ايثار و بخشش و ناگفته پيداست كه شكوفايى و بروز اين صفات، جز در مبارزه با سختى ها صورت نمى گيرد.

هوا را لطيف ساخته به دورترين نقاط مى رساند.

باران هاى پى در پى و رگبارهاى تند، ممكن است در مسير خود لانۀ مورچه اى را خراب كند و زندگى او را بر هم زند، امّا زمين هاى تشنه را سيراب مى سازد و به جهان طراوت مى بخشد. آيا براى خراب نشدن لانۀ مورچه ها بايد از باران و فوايد ارزشمند آن چشم پوشى كرد؟

آيا مورچه حقّ دارد فرياد زند مرگ بر خورشيد و اقيانوس، مرگ بر ابر و باران و كشاورز و اعتراض كند كه چرا اينها خانۀ مرا خراب كردند؟! آيا چنين ايرادهايى جز به خاطر خودمحورى و خودخواهى است؟ آيا چنين اعتراضى به خاطر آن نيست كه ما مسايل را تنها از يك زاويه مى نگريم و تنها در يك مدار فكر مى كنيم و مركز اين مدار را هم منافع شخصى خود مى دانيم؟ گويا تمام عالم هستى بايد به ميل شخص من و در راه رفاه من در حركت باشند، آن هم منافع شخصىِ امروز من، زيرا گاهى مشكلات براى فرداى من خوب است لكن ما تا نتيجۀ فورى و آنى براى همين امروز نداشته باشد راضى نمى شويم!

بنابراين، سود وزيان محدود ما وسيله اى مطمئن براى سنجش خوبى و بدى چيزى نيست ونبايد هر فرد ويا گروهى فقط فايده و ضرر وراحتى وناراحتى خود را ملاك خوبى وبدى آن چيز بداند، فقط كسى مى تواند قضاوت صحيحى داشته باشد كه به همۀ موجودات و خصوصيّات آنها احاطۀ كامل داشته باشد.

قرآن مى فرمايد:«و لَنَبْلُوَنَّكُم بِشَىءٍ مِنَ الخَوفِ وَالجُوعِ و نَقصٍ مِنَ الاموالِ وَ الانفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرينَ»(1) ما شما را با ترس و گرسنگى و قحطى و كم شدن مال و جان و ميوه ها و محصولات، آزمايش مى كنيم، و به كسانى كه در اين حوادث، خود را نمى بازند و صبر و شكيبايى و استقامت از خود نشان مى دهند بشارت بده.

آزمايش هاى خداوند

در مورد آزمايش انسان چند مسأله را بايد مورد بررسى قرار داد:

الف. مگر خدا نمى داند كه هر كسى چه كاره است تا لازم باشد او را به وسيلۀ ناگوارى ها آزمايش كند؟ (فلسفۀ آزمايش هاى الهى)

ب. ابزار آزمايش چيست؟

ج. عكس العمل مردم در برابر حوادث تلخ چگونه است؟

د. راه پيروزى بر مشكلات چيست؟

الف. فلسفۀ آزمايش الهى

شكّى نيست كه ميان آزمايش ما وآزمايش خدا فرق است؛ آزمايش ما براى شناخت است، امّا آزمايش خدا براى علم وآگاهى به وضع و روحيّه و عكس العمل ما نيست، زيرا او قبل از هر فكر و عملى، مى داند كه ما چگونه فكر مى كنيم و چگونه عمل خواهيم كرد، بلكه هدف از آزمايش اين است كه از ما كارى سر زند و بدين وسيله استحقاق پاداش و كيفر داشته باشيم، زيرا خداوند طبق علم خود به خوبى و بدى شخصى (بدون اينكه او عملى انجام داده باشد) پاداش و كيفر نمى دهد. همان گونه كه ما نيز به صرف اينكه بدانيم شخصى بنّا يا آرايشگر خوبى است، يا بدانيم نقّاش و نجّار خوبى است به او مزد نمى دهيم، بلكه اگر براى ما كارى انجام داد، آن وقت او را مستحقّ مزد و پاداش مى دانيم.55

ص: 139

ب. ابزار آزمايش

قرآن در اين باره مى فرمايد: مال و جان انسان، ابزار آزمايش او هستند،«لَتُبْلَوُنَّ فِى اموالكُم وَ انْفُسِكُمْ»(1) و انسان به وسيله حوادث تلخ و شيرين آزموده مى شود.

«نَبْلُوكُمْ بِالشَرِّ وَ الخَيْر»(2)

خداوند انسان را گاهى با ترس، گاهى با گرسنگى و زمانى با قحطى و گاهى با از بين رفتن محصولات و گاهى با ديدن داغ ها و از دست دادن عزيزان و زمانى با دادن نعمت و زمانى ديگر با گرفتن آن، آزمايش مى كند.

ج. عكس العمل انسان ها

انسان ها دربرابر سختى ها وناگوارى ها، عكس العمل مختلفى دارند:

گروهى در بلاها و حوادث تلخ، داد و فرياد به راه مى اندازند، به عدل خدا، به لطف و حكمت او و به نظام آفرينش بد مى گويند؛ قرآن اين گروه را چنين معرّفى مى كند:«اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً»(3) همين كه به اين افراد سختى و شرّى رسد، داد مى زنند و جزع مى كنند.

گروهى با استقامت وپشتكار سختى ها را تحمّل مى كنند و با زبان و دل مى گويند:

«اِنّا لِلّه و انّا اليه راجِعون»(4) ما همه از خدا هستيم و به سوى او بازمى گرديم.

گروهى نه تنها صبر و تحمّل مى كنند، بلكه شكر هم مى كنند. در پايان زيارت عاشورا، در حالى كه سر به سجده گذارده ايم مى گوييم: «اَلّلهُمَّ لَكَ الحَمدُ حَمدَ الشّاكِرينَ لَكَ عَلى مُصابِهِم» خدايا! شكر من براى توست، شكرى نظير شكر ياران امام حسين عليه السلام در برابر سختى ها و مصيبت هاى روز عاشورا. آرى، تحمّل سختى ها و شهادت در راه خدا، بزرگ ترين آرزوى اولياى خداست و همين كه به آرزوى خود رسيدند، خدا را سپاس مى گويند.56

ص: 140

و گروهى كه رشد يافته تر هستند، آگاهانه و عاشقانه به سراغ بلاها و ناگوارى ها مى روند. در اوائل ظهور اسلام كه مسلمانان با كمبود وسائل و تجهيزات مواجه بودند، بعضى از ياران پيامبر خدمت آن حضرت رسيده و تقاضاى تجهيز و شركت در جنگ و جهاد داشتند، امّا پيامبر در پاسخ آنان مى فرمود: من وسيلۀ جنگ (شمشير و اسب) ندارم تا به شما بدهم. قرآن در مورد آنان مى فرمايد:«تَوَلّوا و أعينَهم تَفيضُ مِن الدَّمع حَزَناً ألاّ يَجدوا ما يُنفقون»(1) آنان ناراحت و گريه كنان برگشتند كه چرا ما نتوانستيم خود را به ارتش اسلام برسانيم و جان خود را در راه دين فدا كنيم.

بنابراين ظرفيّت و عكس العمل مردم در برابر سختى ها و حوادث، متفاوت است؛ يكى از آن فرار مى كند و ديگرى به استقبال آن مى رود. چنانكه اگر پيازى را به كودكى بدهيد، همين كه دندان روى آن بگذارد و آب از چشم او سرازير شود، داد و فرياد مى زند و آن را دور مى اندازد، امّا پدر كه رشد بيشترى دارد، همين پياز تند را به سراغش رفته و مى خرد.

د. راه پيروزى بر مشكلات

گفتيم كه خدا عادل است وناگوارى ها گاهى به خاطر آزمايش و شكوفا شدن استعدادهاى درونى ما مى باشد، اينك ببينيم بايد چكار كنيم تا در برابر بلاها و حوادث، موفّق و پيروز شويم؟

راه هايى كه قرآن به ما ارائه مى دهد از اين قرار است:

1 - داشتن جهان بينى الهى

قرآن در مدح افراد با ايمانى كه در برابر سختى ها صبور هستند مى فرمايد: اينها به خاطر داشتن جهان بينى الهى، در مواجهه با حوادث مى گويند: ما براى خدا هستيم، استقلالى از خود نداريم، طلبى هم از او نداشته ايم، وجود ما و نعمت هاى ما همه و همه از اوست و ما امانتدارى بيش نيستيم.92

ص: 141

علاوه بر اينكه دنيا محلّ عبور است، جايگاه هميشگى ما نيست تا بگوييم: چرا رفتيم؟ ما با مرگ به سوى او مى رويم و هرگز نابود نمى شويم،«اِنّا لِلّهِ وَ انّا الَيهِ راجِعُونَ»(1) مرگ و زندگى فرقى نمى كند، محلّ ما عوض مى شود ولى خود ما محو نمى شويم.

اين ديد و جهان بينى، انسان را براى برخورد صحيح با حوادث آماده مى كند.

2 - آگاهى از سنّت هاى الهى

قرآن مى فرمايد: شما انسان هاى امروز متفاوت از انسان هاى پيشين نيستيد كه بدون هيچ آزمايش و رنج و زحمتى به بهشت برسيد، بلكه بايد همچون امّت ها و شخصيّت هاى ديگر در جريان سخت ترين حوادث قرار گيريد و آزموده شويد.«ام حَسِبْتُم ان تَدخُلُوا الجَنَّةَ و لَمّا يَأتِكُم مَثَلُ الَّذينَ خَلَوا مِن قَبلِكُمْ مَسَّتْهُم البَاساءُ و الضَّراءُ و زُلزِلُوا حَتّى يَقُولَ الرَّسُولُ و الَّذينَ آمنُوا مَعَهُ مَتى نَصرُ اللّهِ الا انَّ نَصرَ اللّهِ قَريبٌ»(2) آيا گمان مى كنيد كه وارد بهشت مى شويد بدون اينكه با حوادث امّت هاى پيشين برخورد كنيد؟! مؤمنان قبل از شما مردمى بودند كه انواع سختى ها به آنها رسيد تا جايى كه اضطراب همۀ آنان را فرا گرفت و پيامبر و مؤمنان گفتند: كجاست يارى خدا؟ آگاه باشيد يارى خدا نزديك است.

اين آيه مى گويد: در طول تاريخ افراد با ايمان و حق طلب دچار سخت ترين ناملايمات شده اند، اكنون نوبت شماست. بنابراين، نه ناگوارى ها تازگى دارد و نه تنها شما هستيد كه گرفتار اين سختى ها و مشكلات شده ايد؛ اين يك سنّت الهى است كه بايد طى شود، قرآن مكرّر مى فرمايد:«وَ اذكُر فِى الكِتابِ...»(3) تاريخ پيامبران و امّت هاى پيشين را ياد كنيد تا فكر نكنيد ناگوارى ها براى شما بوده است. آنگاه به پيامبر مى فرمايد: تو نيز مانند ساير انبيا صبور باش.«فَاصبِر كَما صَبَرَ اولُوا العَزْمِ مِنَ 51

ص: 142

الرُّسُلِ»(1)

آرى، انسان اگر بداند كه ناگوارى ها، هم يك قانون و سنّت است و هم عمومى و همگانى، آمادگى بيشترى پيدا مى كند، ما در ماه رمضان كه همۀ مردم روزه هستند، خيلى راحت روزه مى گيريم، چون عموم مردم در آن ماه روزه هستند، امّا در غير ماه رمضان، روزه گرفتن سخت و دشوار است.

قرآن كه فرمان روزه مى دهد، مى فرمايد: اى مؤمنان! خيال نكنيد اين دستور مخصوص شماست، بلكه بر تمام امّت هاى پيشين هم روزه واجب بوده و آنها هم روزه مى گرفته اند.«يا ايّها الّذينَ آمنوا كُتِبَ عليكم الصّيام كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم»(2)

3 - آشنايى با صابران و چگونگى صبرشان

اطلاع از استقامت پيشينيان يكى از رمزهاى موفّقيت در برخورد با حوادث است. قرآن در اين زمينه بسيار سخن گفته و الگوها و مدل هاى صبر و استقامت را از افراد و امّت هاى پيشين بيان كرده است. قرآن مى فرمايد: پيامبران الهى دربرابر سرسخت ترين مخالفان خود مى گفتند:«وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَيْتُمُونا»(3) ما در برابر آزار شما استقامت خواهيم كرد.

چنانكه ساحرانى كه به دعوت فرعون براى مقابله و محكوم كردن حضرت موسى آمده بودند همين كه به حقّانيّت موسى پى بردند، ايمان آوردند و در برابر تهديدات فرعون گفتند:«فَاقْضِ ما انْتَ قاضٍ انَّما تَقضى هذِهِ الحَياة الدُّنيا»(4) هر كارى72

ص: 143

مى توانى و هر حكمى مى خواهى در بارۀ ما اجرا كن، ما راه خود را پيدا كرده ايم و از مسير حقّ دست بر نمى داريم.

آرى، علم به تاريخ گذشته، در صبر و بردبارى انسان بسيار مؤثّر است، همان گونه كه علم به اسرار آينده در صبر و تحمّل انسان اثر مى گذارد، حضرت خضر به موسى گفت: چون تو از اسرار حوادث و كار من خبر ندارى، صبر و تحمّل نخواهى كرد.«و كَيفَ تَصبِر عَلى ما لَم تُحِطْ بِه خُبراً»(1) ولى موسى پاسخ داد: ان شاءالله صبر مى كنم.

امّا تجربه نشان داد كه بى خبرى از اسرار سبب شد كاسۀ صبر موسى لبريز شده و به كارهاى به ظاهر ناحقّ حضرت خضر اعتراض كرده و از آن حضرت جدا شود.

4 - توجّه به حضور خدا

اگر انسان بداند و باور داشته باشد كه خداوند بر تمام اعمال و رفتار و حتّى افكار او آگاه است و در همه حال حاضر و ناظر بر اوست، در برابر مشكلات صبر كرده و سختى ها بر او آسان و گاهى شيرين شده و خود به استقبال آن خواهد رفت.

خداوند به موسى و هارون عليهما السلام مى گويد: شما نزد فرعون برويد و سخن حقّ خود را به گوش او برسانيد و او را به يكتاپرستى دعوت كنيد، بدانيد من با شما هستم، كارتان را مى بينم و گفتگوهايتان را مى شنوم.«اِنَّنى مَعَكُما اسْمَعُ وَ ارى»(2)

چنانكه خداوند براى عذاب قوم نوح و نجات افراد با ايمان، به حضرت نوح دستور داد كه زير نظر ما كشتى بساز.«و اصْنَعِ الفُلكَ بِاَعْيُنِنا»(3)

حضرت نوح همين كه ساختن كشتى را شروع كرد، كفّار او را مسخره كرده و گفتند: گويا پيامبرىِ شما نگرفت و اكنون دست به نجّارى زده اى! ولى چيزى كه موجب مقاومت حضرت نوح در برابر اين طعنه ها مى شد، همان جملۀ خداى متعال بود كه تو پيش چشم ما هستى و كار تو زير نظر ماست. چنين ايمان و بينشى روح استقامت را در انسان زنده مى كند.

5 - توجّه به پاداش الهى

از جمله مواردى كه روح استقامت را در انسان زنده كند، توجّه به آثار مثبت و اجر و پاداش الهى است، زيرا تحمّل سختى ها، بزرگ ترين پاداش دنيوى و اخروى را براى انسان در بردارد، در قرآن نمونه هاى فراوانى از اين امتيازها به چشم مى خورد.37

ص: 144

6 - استمداد از صبر و نماز

پنجمين نيرو و اهرمى كه مى تواند در انسان استقامت آفرين باشد، استمداد از صبر (روزه) و نماز و عبادت است، قرآن مى فرمايد:«اِسْتَعينُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلوةِ»(1)

در سوره اعراف نيز مى خوانيم:«وَ اسْتَعينُوا بِاللّهِ» از خدا كمك بگيريد. چنانكه در حديث آمده است كه حضرت على عليه السلام به هنگام برخورد با ناگوارى ها، با نماز از خداوند استعانت مى نمود.

نماز، انسان بى نهايت كوچك را با خداى بى نهايت بزرگ و موجود ضعيف را با تواناى بى نهايت متّصل مى كند و در پرتو نماز و ياد خدا دل آرام مى گيرد.«أَلا بِذِكرِ اللّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوب»(2)

ما هم بايد دنيا را طورى كه هست بشناسيم و هدفِ آفرينش خود را بدانيم، بايد باور كنيم دنيا جاى ماندن نيست، گذرگاه است.

در كنار گل خار است، در كنار عسل نيش زنبور است و در كنار توسعه و رفاه، بلا و سختى، «قَرن بسعتها عقابيل فاقتها»(1) و همواره بلاها گريبان گير انسان است. «دار بالبلاء محفوفة»(2)

اگر اين حقيقت را باور كرديم خود به خود برخى اشكال هاى ما برطرف مى شود، زيرا بسيارى از اشكالات ما به دستگاه آفرينش، به خاطر ديد انحرافى و برداشت هاى كج ماست، كسى كه عينك سرخ زده باشد قهراً هر شلغمى را لبو خواهد ديد.

شخصى نزد ليوان فروشى رفت و ديد كه ليوان ها را واژگون چيده است. به ليوان ها خيره شد و شروع به اشكال نمود كه آقا: چرا اين ليوان در بسته است و ليوان را به همان حال بلند كرد و گفت: اين ليوان ته هم ندارد!

فروشنده خنديد و ليوان را از او گرفت و به حال طبيعى برگرداند و گفت: آقا اين ليوان هم ته دارد و هم درش باز است.

كوتاه سخن اينكه برخى اشكال هاى ما به خاطر تفسير غلطى است كه از انسان و هدف او و دنيا داريم. خيال مى كنيم دنيا خوابگاه است، آخور است، عشرتكده است وبعد مى گوييم چرا اين همه ناكامى؟ در حالى كه دنيا ميدان رشد است، مزرعه و جاى كشت است، قهراً مزرعه جاى تلاش و عرق ريختن و درد سر است.

يوسف پس از آنكه برادرانش او را به چاه انداختند و سپس گروهى او را بيرون آورده، به بردگى فروختند و در مصر به او تهمت ناروا زدند و به زندانش انداختند و بعد از آن همه سختى و حوادث، عزيز مصر شد. مدّت ها بعد به ملاقات پدر نائل آمد. پدر از او پرسيد: برادرانت با تو چه كردند؟

يوسف گفت: از كار برادرانم سؤال نكن بلكه از لطف خدا سؤال كن كه چگونه در لابلاى آن همه توطئه و تهمت و زندان مرا حفظ و بر همه مسلّط كرد.

اين خود يك منطقى است كه انسان هميشه به جهات منفى توجّه نكند بلكه جهات مثبت را نيز در نظر بگيرد.

امام عسگرى عليه السلام مى فرمايد: «ما مِن بَليَّة الاّ و لِلّهِ فيها نِعمَة تُحيطُ بِها»(1) هيچ بلايى نيست مگر اينكه خداوند در نهاد آن، خيرى قرار داده كه آن خير بر بلا احاطه دارد.

2 - توپ گرد و كروى چرخيد و در سوراخ ناودان جا گرفت و راه خروج آب باران بند آمد.

3 - بارندگى شد و آب ها روى پشت بام خانه جمع شد.

4 - آب باران در سقف اثر و خشت ها را خيس كرد.

5 - سقف خشتى كه با آب باران از هم گسسته شده، بر اثر سنگينى و جاذبه زمين فرو ريخته و عدّه اى زير آن از بين رفته اند.

بر طبق نظام علّت و معلول، بايد اين حوادث پيش آيد چون خود توپ و چرخيدن آن و سراشيبى بام و تنگى سوراخ ناودان و تأثير آب در سستى سقف و سقوط سقف بر اثر جاذبه زمين، هر يك حساب و نظام وفرمولى دارد.

اكنون اگر شما طرفدار عالمى حساب شده هستيد بايد اين ناگوارى را براى اهل خانه بپذيريد وگرنه هرج و مرج مى شود و محاسبات به هم مى ريزد. مثلاً در اين جريان بايد:

1 - توپ بچّه ها به قدرى سنگين شود كه بالاى بام همسايه نرود.

2 - ضربه به توپ و پرتاب توپ بى اثر باشد.

3 - ناودان بزرگ شود كه توپ به راحتى از آن خارج شود.

4 - عوامل بارندگى باران همه از كار بيافتد و باران نبارد.

5 - آب خاصيّت خود را از دست بدهد و در خشت اثر نكند.

6 - جاذبۀ زمين متوقّف شود و سقف را به سوى خود نكشد.

7 - بدن كسانى كه زير سقف خوابيده اند به صورت چدن در آيد كه فرو ريختن ها در آنها اثر نكند.

مشاهده مى فرماييد اگر طرفدار نظام و حساب باشيم و در مدار علل و معلول حركت كنيم چنين ناگوارى هايى لازمۀ يك زندگى طبيعى است و نفى آن مستلزم به هم زدن ده ها قانون و فرمولى است كه دست حكيمانۀ خدا در عالم قرار داده است.

ص: 148

كوتاه سخن اينكه اگر اين عالم حساب دارد بلا هم دارد و اگر بنا باشد حساب نباشد، هرج و مرج خود از هر بلايى بدتر است.

در همۀ برنامه ها شكست مى خورد.

افرادى هستند كه بر اساس رقابت مشغول رشته اى مى شوند وچون آمادگى روحى و ذوق آن كار را ندارند، شكست مى خورند و بعد به عدل خدا ايراد مى گيرند كه خدايا! چرا فلانى موفّق شد و من شكست خوردم. امّا اگر در رشتۀ ديگرى كه با روحيّه و ذوق او هماهنگ بود وارد مى شد، چه بسا به موفّقيت چشم گيرى مى رسيد.

گفت: اين فرمان صحيح نيست، زيرا نژاد من از آتش است و بر نژاد آدم كه از خاك است برترى دارد،«قال أنا خير منه خلقتنى من نار و خلقته من طين»(1) بنابراين، سرپيچى و غرور شيطان و سرنوشت شوم او مربوط به خود اوست، نه خداوند.

ثانياً وسوسه هاى او نسبت به انسان طورى نيست كه ما را به گناه مجبور كند، كارآيى وسوسه در حدّ يك دعوت است، امّا ارادۀ ما با وسوسه ها از بين نمى رود و اصولا اين وسوسه ها جنبۀ مثبت هم مى تواند داشته باشد زيرا رشد ما تنها در صورت مخالفت با تمايلات درونى و وسوسه هاى شيطانى است. اگر شخصى لال بود و غيبت نكرد ارزشى ندارد، اگر وسوسه و تمايلات نباشد خوب بودن انسان ارزشى ندارد. ما كسى را پهلوان مى دانيم كه وزنۀ سنگينى را بلند كند، زيرا اين عمل مخالفت با نيروى جاذبۀ زمين است، آرى نشانۀ پهلوان بودن مخالفت با كشش ها و جاذبه هاى هواى نفس است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: اگر غضب، تو را به سويى كشيد و خود را كنترل كردى به مقام پهلوانى رسيده اى.

بر فرض اگر شخصى در برابر وسوسه ها تمكين نمود، راه توبه و عذرخواهى باز است و مى تواند توبه كند و خداوند توبه پذير است. چنانكه حضرت آدم نيز نافرمانى كرد و از درخت ممنوعه خورد، امّا پس از آن پشيمان شده و توبه كرد و به درگاه خداوند عذر خواست و خداوند توبۀ او را پذيرفت.

ثالثاً اگر ما بوديم و وسوسه هاى شيطانى، جاى اشكال بود امّا در برابر وسوسه هاى شيطان، هدايت عقل و فطرت و دعوت انبيا نيز هست كه مى تواند بهترين كمك براى حركت در راه مستقيم و دورى از گناه و وسوسه ها باشد.

علاوه بر اينكه وسوسه شيطان پس از آمادگى و زمينه سازى خودماست و چنين نيست كه او ما را بى اختيار به دنبال خود بكشد، بلكه اين ما هستيم كه او را به خود12

ص: 152

جلب و بر خود مسلّط مى كنيم.

چنانكه بلعم باعورا آن دانشمند بنى اسرائيل كه حافظ تورات بود و به مقامى رسيده بود كه دعايش مستجاب مى شد، پس از گرايش به دربار فرعون و دلبستگى به مال و مقام، زمينه را براى تسلّط شيطان بر خود فراهم كرد و در نتيجه از گمراهان شد. قرآن در اين باره مى فرمايد:«فَانْسَلَخَ مِنْها فَاَتْبَعَهُ الشَّيطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوينَ»(1)

از اين آيه معلوم مى شود شيطان در كنار افرادى حاضر مى شود كه با ارتكاب گناه آمادگى خود را براى حضور و تسلّط او اعلام مى كنند.

چنانكه در آيه ديگر مى خوانيم:«اِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذينَ يَتَوَلَّونَهُ»(2) تسلّط شيطان، تنها بر كسانى است كه او را دوست و سرپرست خود قرار مى دهند.

بنابراين تا در خود ما آمادگى پيروى از شيطان نباشد، او نمى تواند رهبرى ما را به عهده گيرد و لذا قرآن مى فرمايد:«اِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلطانٌ عَلَى الَّذينَ آمنُوا وَ عَلى رَبِّهِم يَتَوَكَّلُونَ»(3) شيطان بر مؤمنان وكسانى كه به خدا توكّل مى كنند، تسلّطى ندارد.

البتّه مراد از تسلّط نداشتن، اين نيست كه حتّى وسوسه هم نمى كند بلكه مراد اين است كه مؤمنانِ راستينِ شيطان شناس، تا به وسوسه هاى او برمى خورند قبل از آنكه تحت نفوذ و سيطرۀ او در آيند، متذكّر مى شوند.

قرآن نحوۀ برخورد مؤمنان با شيطان را چنين توصيف مى كند:«اِنَّ الَّذينَ اتَّقَوا اذا مَسَّهُم طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا»(4) افراد با تقوا كسانى هستند كه تا دسته اى از شيطان ها با آنان تماس مى گيرند متذكّر شده، خود را حفظ مى كنند.

بنابراين، رابطۀ مؤمن با شيطان رابطۀ برخورد است، امّا رابطۀ فاسق با شيطان، رابطۀ انس و همنشينى است.«وَ مَنْ يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيطاناً فَهُوَ لَهُ قَرينٌ»(5) هر كه از ياد خدا اعراض كند شيطانى براى او قرار مى دهيم كه يار و36

ص: 153

همنشين او باشد.

كوتاه سخن آنكه شيطان موجود شرّى نبود و مى توانست از امكانات خود بهترين استفاده را بكند، ولى به خاطر تكبّر و لجاجت، تبديل به موجودى شرور شد و اين مربوط به خودش بود. وسوسه هاى شيطان هم سبب بى ارادگى و اجبار ما به انحراف نمى شود و آماده كردن زمينه نفوذ هم به دست خود انسان است.

از طرفى راه توبه و بازگشت هم براى فريب خوردگان باز است. پس نمى توان گفت آفريدن شيطان با عدل خدا منافات دارد.

سؤال: آيا وجود غريزه هايى كه انسان را به نافرمانى خدا، گناه و تباهى مى كشاند و موجب دورى از رحمت خدا و ورود در عذاب اخروى مى گردد، با عدل خدا سازگار است؟

پاسخ: شكّى نيست كه چنانچه از غرائز به طور صحيح استفاده شود، عامل همه نوع خيرها و بركات خواهد بود، همانند گاز كه اگر از طريق كنترل شده و در اجاق گاز مورد بهره بردارى قرار گيرد، مايۀ خير و بركت است، امّا اگر به صورت آزاد در هوا منتشر شود، موجب انفجار و خرابى گرديده، خسارات غير قابل جبرانى را به وجود خواهد آورد.

بنابراين، اصل غرائز چيز مضرّى نيست، بلكه وجود آنها براى استمرار حيات بشر ضرورى است، مثل غريزۀ جنسى براى تشكيل زندگى مشترك و توليد نسل و يا غريزۀ غضب براى دفاع از جان و مال، منتهى غرايز بايد كنترل شوند و انسان به چنين كارى نيز قادر است.

سؤال: آيا خدا قدرت دارد خوبان را عذاب كند وبدان را در بهشت جاى دهد؟

پاسخ: خداوند بر انجام هر كارى قدرت دارد، امّا هر كارى را انجام نمى دهد، زيرا خداوند علاوه بر قدرت، داراى صفات ديگرى نيز هست. او حكيم و عادل نيز

ص: 154

هست و به وعده هاى خود نيز پايبند است، اين صفات با انجام آنچه در سؤال مذكور به آن اشاره شد، منافات دارد. پس خداوند چنين كارى را انجام نمى دهد، زيرا با حكمت و عدالت و ديگر صفات او سازگار نيست.

سؤال: چرا به خاطر اين كه فردى در يك لحظه و يا در چند روز و چند ماه و حتّى در چند سال، مرتكب گناهى شده است، بايد پيوسته در آتش دوزخ باشد، چنان كه قرآن مى فرمايد:«فادخلوا ابواب جهنّم خالدين فيها»(1)

پاسخ: جزا، گاهى قراردادى است. جزاى قراردادى يعنى مجازاتى كه فردى و يا جمعى براى ارتكاب جرمى وضع نمايند. اين جزا چون قراردادى است، كم و زياد كردن آن امكان دارد و به اصطلاح قابل چانه زدن است.

گاهى جزا، جزاى طبيعى است كه قابل كم و زياد شدن نيست، به عنوان مثال، اگر كسى از يك مترى پرتاب شود، پايش درد مى گيرد و اگر از پنج مترى پرت شود درد بيشترى را احساس خواهد كرد، بنابراين كسى كه از پنج مترى پرتاب شود نمى تواند احساس درد پرتاب از يك مترى را داشته باشد. در اين گونه جزا، مدّت زمان كيفر ومجازات، با مدّت زمان انجام تخلّف و جرم تناسبى ندارد، ممكن است زمان جرم بسيار كوتاه، امّا زمان كيفر ابدى باشد.

بسيار مشاهده مى كنيم كه بر اثر غفلت چند ثانيه، بايد تاوان آن را تا آخر عمر پس دهيم. كودكى بر اثر يك لحظه غفلت مادر، دست هاى كوچك خود را داخل چرخ گوشت قرار مى دهد و براى هميشه انگشتان زيباى خود را از دست مى دهد. اگر فردى با چاقو به چشم ديگرى زد و او را كور كرد، مجازاتش اين نيست كه به اندازۀ همان مدّت كوتاه كيفر ببيند، زيرا آن شخص يك عمر كور خواهد بود و همين طور اگر كسى در عرض چند ثانيه و يا چند دقيقه انسان بى گناهى را كشت، نمى توان گفت كيفر او آن است كه به اندازۀ همان مدّت، زندانى شود. برخى از گناهان نيز عواقب شومى دارند و چنين نيست گناهى كه در يك ساعت انجام گرفت،29

ص: 155

مجازاتش نيز تنها يك ساعت تحمّل عذاب باشد.

سؤال: آيا وجود افراد ناقص الخلقه كه عمرى در رنج به سر مى برند و گاهى مورد اهانت قرار مى گيرند با عدل خدا سازگار است؟

پاسخ: چنانكه گذشت، عامل بسيارى از ناگوارى ها خود ما هستيم. افراد ناقص الخلقه هم از مصاديق همين سهل انگارى ها هستند، اين والدين هستند كه بايد مسايل بهداشتى و روانى را مراعات كنند، ولى گاهى سهل انگارى مى كنند و نوزاد ناقص متولّد مى شود. خوشبختانه در روايات پيشوايان معصوم ما به اين مسايل توجّه شده و تذكراتى در مورد شرايط و زمانِ آميزش داده شده است، به اميد آنكه براى خواهران و برادران در آستانۀ تشكيل خانواده كلاسهايى گذارده شود كه وظايف اسلامى و حقوق هر يك و تربيت فرزند و مسايل آميزش و ساير احكام اسلام تدريس شود.

در اينجا اين سؤال مطرح مى شود كه در اين ميان گناه آن كودك ناقص الخلقه چيست؟

پاسخِ ما تنها يك جمله است و آن اينكه گناه خدا چيست؟ اگر نوزاد بى تقصير است، خدا هم منزّه است، مقصّر واقعى والدين هستند كه خواسته يا ناخواسته، دانسته يا ندانسته زمينۀ تولد چنين فرزندى را فراهم آورده اند و قرار نيست كه خداوند مأمور اصلاح خرابكارى هاى ما باشد.

اگر من سنگى به سوى شما پرتاب كردم وپيشانى شما شكست نه شما گناهكاريد نه خدا؛ گناه از من است كه سنگ زدم لكن سختى و درد اين گناه را شما تحمّل مى كنيد، والدين كوتاهى كرده اند ولى بار آن را فرزند مى كشد.

اگر شما خمير شور يا تلخى را نزد نانوا ببريد و او نان شور يا تلخ به شما تحويل دهد، آيا مى گوييد نانوا ظالم است؟

اگر شما تخم هندوانه كاشتيد و هندوانه برداشتيد جاى اعتراضى باقى مى ماند؟

ص: 156

هر غذا و روحيّه اى داراى آثارى طبيعى و ذاتى است كه گريز از آن مستلزم به هم خوردن قوانين طبيعى است، هر تخمى ميوه اى و هر نطفه اى نتيجه اى دارد كه توقّع خلاف آن غلط است.

ممكن است بگوييد: والدين خبر نداشتند كه اين عمل در فلان شرايط آثار سويى روى نوزاد مى گذارد؟

پاسخ آن است كه دانستن يا ندانستن والدين در خاصيّت طبيعى اشيا اثر ندارد.

اگر ما ندانيم كه سيمى برق دارد و دست به آن بگذاريم دچار برق گرفتگى خواهيم شد. برق صبر نمى كند تا ببيند اگر ما بى اطلاعيم به ما كار نداشته باشد.

بنابراين، در اين موارد پدر و مادر گناه عمدى نكرده اند امّا آثار طبيعى و وضعى عمل در جاى خود محفوظ است. در غير اين صورت نظام علّت و معلولى بهم مى خورد.

در مورد توهين مردم به افراد ناقص الخلقه نيز ناگفته پيداست كه توهين مردم تنها به فرهنگ خود آنها مربوط است و ربطى به عدل خداوند ندارد. البتّه ما نبايد نسبت به افراد ناقص الخلقه به چشم حقارت نگاه كنيم و در اين موضوع سفارش هاى خاصّى در آيين مقدّس اسلام بيان شده است.

دولت و حاكمان اسلامى نيز مسئوليت دارند كه زندگى اين افراد را محترمانه تأمين كنند وبراى هريك به تناسب ذوق و استعداد و قدرت خود كار آسان و راحت با درآمدى در حدّ رفاه ترتيب دهند و بدين وسيله بخشى از سختى ها و رنج هاى آنان را جبران نمايند.

يك تقاضا

در پايان پاسخگويى به شبهات، تقاضايى از خوانندگان محترم دارم؛ ما بايد در مسايل عقيدتى و فكرى، كه همان اصول دين و مبانى ايدئولوژى ماست، هيچ گونه ترديدى نداشته باشيم و هرگاه شبهه اى پيش آمد فوراً از يك اسلام شناس سؤال

ص: 157

كنيم. بايد در دفترچه تلفن خود، شمارۀ تلفن يك يا چند دانشمند را هم داشته باشيم، زيرا همان گونه كه يك تيغ كوچك در پا فرو مى رود و انسان را از حركت باز مى دارد و زندگى را بر او تلخ مى كند، گاهى يك ايراد كوچك نيز در مغز ما فرو مى رود و ما را از فكر كردن و خوش بين بودن باز مى دارد و زندگى را برما ناگوار مى سازد، به خصوص نوجوانان عزيز در اين زمان كه گرفتار انواع ايرادها و شبهات مى شوند، حتماً با يك انسان دانشمندِ آگاه و متّقى در ارتباط باشند.

خاطره

در رژيم طاغوت عدّه اى مى گفتند: قوانين اسلام با روح تمدّن بشرى ناسازگار است، زيرا اسلام مى گويد: بايد چهار انگشت كسى كه دزدى مى كند را قطع كرد، امّا اگر شكم دزد را سير كرديم و سيستم اقتصادى را تغيير داديم خود به خود دزدى پيدا نمى شود!

وقتى با آنان به گفتگو نشستم معلوم شد اين سخن از يك معلّم ماركسيست به آنها القا شده و اينها در محيط درس حرف را شنيده اند و جذب شده اند.

گفتم: آيا مى دانيد كه اسلام دست هر دزدى را قطع نمى كند، بلكه حدود بيست شرط براى قطع كردن دست در اسلام مقرّر شده است، حالا كدام يك از شما از اين شرايط اطلاع داريد؟ همه گفتند: ما خبر نداريم. گفتم: اگر شما از مسايل اسلام آگاه بوديد سر كلاس از جا بر مى خاستيد و به معلّم مى گفتيد اسلامى كه دستور قطع كردن دست دزد را مى دهد حدود بيست شرط هم مقرّر كرده است كه يكى از آنها توجّه به زمينه هاى جرم است. شما اى معلّمى كه از آن شرايط خبر نداريد لطفاً دخالت نفرماييد، يا لااقل او را به بحث آزاد دعوت مى كرديد و از اسلام عزيز حمايت مى كرديد.

خوانندۀ عزيز! طبق وعده هاى مكرّر قرآن پيروزى نهايى با اسلام است و مردم سراسر جهان در آينده به سراغ اسلام مى آيند و حكومت حضرت مهدى عليه السلام تشكيل

ص: 158

مى شود و اين وعده ها شرايطى دارد:

1 - توجّه دنيا به اسلام.

2 - شناخت اسلام.

3 - گرايش به اسلام.

شهداى ما در انقلاب اسلامى توجّه مردم را به اسلام جلب كردند و گام اول برداشته شد. اكنون نوبت ماست كه گام دوم را برداريم و آن شناخت اسلام و شناساندن آن است و گام سوم گرايش مردم به اسلام است كه پس از سرخوردگى از ايسم ها به سراغ آن خواهند آمد. ما بايد لااقل هفته اى يك كتاب مفيد از نويسندگان دانشمند و بى غرض بخوانيم تا روز به روز به اطلاعات اسلامى ما اضافه شود.

امام رضا عليه السلام مى فرمايد: اگر مردم با مكتب و سخن ما آشنا شوند، به سوى ما گرايش پيدا مى كنند.

در سير مطالعاتى اولين گام را بايد در مطالعۀ كتاب هاى اعتقادى و جهان بينى برداشت، زيرا زيربناى اعمال ما فكر ماست كه بايد با استدلال محكم و بر اساس عقل و فطرت، آن را انتخاب كنيم.

ص: 159

«كيف عقله؟»(1) طرز تفكّر او چگونه است؟ يعنى اگر در عبادتِ فردى، كمالى دارد بايد در نحوۀ تعقّل و تفكّر او هم دقّت نمود.

يا در جايى ديگر مى خوانيم كه نزد امام عليه السلام از فردى تعريف زيادى مى كنند، امام مى فرمايد: «كيف صلاته؟» نماز او چگونه است؟

6 - پدر ومادر همۀ ما يكى است.

اين تلقّى از جهان و انسان بر مبناى جهان بينى الهى، مساعدترين زمينه براى پذيرش عدالت ودورى از ظلم و ستم نسبت به همنوع خود است.

در همه جوامع اگر كسى براى تحقّق بخشيدن به عدالت جلو ستمگران ايستادگى كند، مورد تحسين است و اين نيست مگر به خاطر اينكه حمايت از عدل و مبارزه با ظلم، خواستۀ عقلى، طبيعى و فطرى هر انسانى است.

بنويسند. در نماز جمعه و جماعت بايد امام عادل باشد. مرجع تقليد و رهبر جامعه و مسئول بيت المال گرفته بايد عادل باشند.

مسئولان و كليد داران نظام بايد فقط به خدا وابسته باشند و عدالت پيشه باشند تا مردم نيز با رغبت عدالت را بپذيرند.

كوتاه سخن اينكه اسلام اهميّت خاصّى به عدالت داده و آن را در تار و پود جامعه و در مسايل حقوقى و اجتماعى و خانوادگى و اقتصادى شرط اساسى دانسته است.

«و يَضَعُ عَنهُم اصْرَهُم و الاَغلالَ الَّتى كانَتْ عَلَيهِم»(1) پيامبر سنگينى ها و غل و زنجيرهايى را كه بر مردم نهاده شده برمى دارد و آنان را آزاد مى سازد.

5 - رسوا كردن خطهاى انحرافى و رهبران گمراه.

«و لِتَستَبينَ سَبيلُ المُجرِمينَ»(2) انبيا آمده اند تا افشاگر راه مجرمان باشند و ديگران را از آن برحذر دارند.

6 - تشكيل جامعه اى كه مردم در آن به عدل قيام كنند و در روابط خانوادگى، اجتماعى، سياسى و اقتصادى با دوست و دشمن رفتارى عادلانه داشته باشند.

هدف انبيا آن است كه ايمان به خدا و معاد را چنان در مردم زنده كنند و چنان اخلاق و طرز تفكّر الهى را در تار و پود فرد و جامعه نفوذ دهند كه خود مردم به عدالت برخيزند و جامعۀ عادلانه تشكيل دهند. قرآن مى فرمايد:

«لَقَد ارسَلنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ انْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَالْميزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ»(3) ما پيامبران را با در دست داشتن دلايل روشن و كتاب آسمانى و معيار سنجش حقّ و باطل، براى مردم فرستاديم تا مردم در پرتو اين رهبران و قوانين آسمانى، به عدل قيام كنند.

و از آنجا كه جامعۀ عادل، هم به قدرت معنوى نياز دارد و هم به قدرت مادّى، در آيه فوق به هر دو قدرت اشاره شده است، «بيّنات، كتاب و ميزان» هر يك، قدرت و پشتوانۀ معنوى براى استقرار عدل است و جملۀ «وَ انزَلنا الحَديد» كه در دنبالۀ آيه آمده است به قدرت مادّى اشاره مى كند تا متخلّفان بدانند كه هر گاه لجاجت و كار شكنى كنند با قدرت سركوب مى شوند!

بنابراين استقرار عدالت اجتماعى يكى از اهداف انبياست.

لذا قرآن كريم از مؤمنان مى خواهد كه براى برپايى عدالت در جامعه قيام كنند:25

ص: 166

«يا ايّها الّذين آمنوا كونوا قَوّامينَ بِالقِسط»(1)

قيام به يك كار، به معناى آن است كه آن را كامل و درست انجام دهيم به طورى كه هيچ نقص و كجى در آن مشاهده نشود.

صاحب تفسير المنار در ذيل اين آيه بحث مفصّلى دارد و مى گويد:

«قوّامين» جمع «قوّام» به معناى مبالغه در كار است. قوّامين، كسانى هستند كه به وجه اتمّ و اكمل به عدل قيام مى كنند.

عبارت «قوّامين بالقسط» بليغ ترين و مؤكّد ترين عبارتى است كه در مورد قيام به عدل به كار مى رود.

و رساتر و گوياتر آنكه مى فرمايد:«كونوا قوّامين بالقسط» يعنى خصيصۀ قيام به عدل بايد يكى از صفات و ملكات راسخه در نفوس شما باشد تا همواره با دقّت ويژه و عنايت تمام، ملتزم به عدل باشيد.

فى اهلِهِ مِأةَ عامٍ او خَمْسينَ»(1)

عمل يك روز رهبر و مسئولى كه ميان مردم به عدالت رفتار كند، از عمل يكصد يا پنجاه سال كسى كه در ميان اهل و عيال خود مشغول عبادت باشد بهتر است.

* حضرت علىّ عليه السلام فرمود: «فِى العَدلِ صَلاحُ البَريَّةِ وَالاقتِداءُ بِسُنَّةِ اللّهِ» عدالت، هم مصلحت مردم است و هم اقتدا به روش الهى است.

* همچنين آن حضرت فرمود: «العَدلُ حَياةٌ الْجَوْرُ مَمحاتٌ»(2) عدالت، حيات و ظلم، مرگ اجتماع است.

آرى، مردمى كه پذيراى ظالم و تسليم ظلم مى شوند، در حقيقت مردگانى بيش نيستند.

* امام صادق عليه السلام فرمود: «الامامُ العادِلُ لا تُرَدُّ لَهُ دَعوَةٌ»(3) هرگز دعاى رهبر عادل ردّ نمى شود.

امام كاظم عليه السلام در تفسير آيه «يُحىِ الارضَ بَعدَ مَوتِها» فرمودند: زمين با استقرار عدالت و اجراى حدود الهى زنده مى شود.(4)

را تصفيه كنيد، به عدالت رفتار كنيد كه به تقوا نزديك تر است.

دنياپرستى

سومين عاملى كه انسان را از مدار عدالت خارج مى كند، دنياپرستى ومال اندوزى از طريق حرام است. قرآن در اين زمينه هشدار داده و مى فرمايد:«وَ لا تَأكُلُوا اموالكُمْ بَينَكُم بِالباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها الَى الحُكّامِ لِتَأكُلُوا فِريقاً مِن اموال النّاسِ بِالاثْمِ وَ انتُم تَعلَمُونَ»(1)

اموال يكديگر را به باطل و ناحقّ در ميان خود نخوريد و براى خوردن قسمتى از اموال مردم به گناه، قسمتى از آن را به قضات ندهيد، بر فرض كه قاضى به نفع شما حكم صادر كرد، شما كه مى دانى اين قضاوت به خاطر رشوه بوده، تصرّف در آن حرام است و حكم ظاهرى قاضى سبب مالك شدن واقعى خلافكار نمى شود.

امام صادق عليه السلام فرمود: «وَ امّا الرَّشا فِى الحُكمِ فَهُوَ الكُفرُ بِاللّهِ العَظيمِ»(2) رشوه در قضاوت، كفر به خداوند بزرگ است.

در حديث معروفى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «لَعَنَ اللّهُ الرّاشِىَ وَ الْمُرْتَشِىَ وَ الماشى بَيْنَهُما»(3) خداوند رشوه دهنده و رشوه گيرنده و واسطۀ ميان آن را از رحمت خود دور گردانده است.

البتّه گاهى با اسم هاى فريبنده نظير هديه، هبه، حقّ الزّحمة، پاداش و انعام، روى اين عمل خلاف سرپوش مى گذارند.

به پيامبر اسلام خبر دادند كه يكى از فرماندارانش رشوه اى به شكل هديه پذيرفته است. حضرت بر آشفت و به او فرمود: چرا آنچه حقّ تو نيست مى گيرى؟ گفت:

آنچه گرفته ام هديه است نه رشوه! پيامبر فرمود: «أرَايتَ لَو قَعَدَ احَدُكُم فِى دارِه وَ لَم نُوَلِّه عَمَلاً أكانَ النّاسُ يُهدُونَهُ شَيئاً؟!»(4) اگر شما در خانه بنشينيد و مسئوليّتى نداشته باشيد آيا مردم به شما هديه مى دهند؟55

ص: 170

عدالت نسبت به كفّار و دشمنان

در اسلام، اجراى عدالت نه تنها دربارۀ دوستان و مؤمنان، كه دربارۀ دشمنان در حال جنگ نيز سفارش شده است:

1 -«فَمَن اعْتَدى عَلَيكُم فَاعْتَدُوا عَليهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيكُم وَاتَّقُوا اللّه»(1) اگر به شما تعدّى و تجاوزى صورت گرفت، تنها به همان مقدار مى توانيد مقابله به مثل كنيد.

عدالت در جنگ به معناى ترس و زبونى و تسليم در برابر دشمن نيست، بلكه اگر آنان حمله كردند شما مقابله به مثل كنيد.

2 -«وَ مَن قُتِلَ مَظْلوماً فَقَد جَعَلنا لِوَليِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِى القَتْل»(2) هر كه بى تقصير و مظلومانه كشته شود براى ولىّ او تسلّط و اختيار قرار داده ايم كه اگر خواست قصاص كند و انتقام بكشد و اگر خواست خون بها بگيرد و عفو كند، لكن اوليا و سرپرستان مقتول حقّ ندارند در انتقام و قصاص، اسراف و زياده روى كنند.

اين آيه اشاره به يكى از تعصّبات زمان جاهليّت دارد كه اگر شخصى از قبيله و فاميلى كشته مى شد، تمام قبيله به خونخواهى او به پا مى خاستند و تا چند نفر را به انتقام همان يك نفر نمى كشتند، آرام نمى گرفتند، قرآن در برابر اين تعصّب نابجا به عدالت دستور مى دهد و مى فرمايد:«فَلا يُسْرِف فِى الْقَتْلِ»(3) در قصاص و انتقام زياده روى نكنيد، شما تنها حقّ داريد قاتل را به سزاى عمل خود برسانيد.

حضرت على عليه السلام پس از ضربت خوردن، به دو فرزند عزيزش امام حسن و امام حسين عليهما السلام وصيّت كرد: «لا تَقْتُلُنَّ بى الاّ قاتِلى» به خاطر كشته شدن من دست به قتل عام نزنيد بلكه تنها قاتلم - ابن ملجم - را بكشيد و سپس مى فرمايد: «فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ»(4) او يك ضربت به من زد شما هم يك ضربت به او بزنيد.

3 -«لا يَنهاكُم اللّه عَن الَّذينَ لَم يُقاتلُوكُم فى الدّينِ و لَم يُخْرِجُوكُم مِن دِيارِكُم ان تَبَرُّوهُم وَ تُقْسِطُوا47

ص: 172

اِلَيهِم انَّ اللّهَ يُحِبُّ المُقسِطينَ»(1) خداوند از احسان و نيكويى و انصاف نسبت به كسانى كه در كار دين با شما جنگ نكرده اند و شما را از ديارتان بيرون نكرده اند منع نمى كند. شما نسبت به اين كافران كه بى آزارند به عدالت و انصاف رفتار كنيد كه خداوند اهل انصاف را دوست دارد.

در صدر اسلام مسلمانى دزدى كرد، همين كه متوجّه آشكار شدن موضوع شد، جنس مسروقه را به داخل خانۀ يك يهودى پرتاب كرد. آيه نازل شد كه يهودى در اين ماجرا بى تقصير است.

اسلام مى گويد: يهودى بى تقصير را رها كنيد ولى بر مسلمانى كه دزدى كرده، حدّ جارى كنيد.

4 -«وَ انْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِه» اگر اهل عفو و صبر نيستيد و بنا داريد حتماً عقوبت كنيد پس عقوبت كنيد همانند آنچه خودتان مورد عقوبت قرار گرفته ايد نه سخت تر، در عين حال اگر صبر كنيد بهتر است.«وَ لَئِنْ صَبَرْتُم لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرينَ»(2)

5 -«لا يَجْرِمَنَّكُم شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى الاّ تَعْدِلُوا»(3) دشمنى با ملّتى، شما را به بى عدالتى وادار نكند.

6 - پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گروهى را براى روشن شدن تكليف يهوديان خيبر به آن منطقه فرستاد. يكى از يهوديان اموال خود را در پناه كوهى قرار داد و به استقبال مسلمانان آمد و اظهار اسلام كرد. بعضى از مسلمانان گفتند: اسلام او از روى تزوير و حيله است، او به خاطر ترس از جان و اموال خود اظهار اسلام مى كند و او را كشتند، آيه نازل شد:«لاتَقُولُوا لِمَنْ القى الَيكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤمِناً تَبتَغُونَ عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا»(4) به شخصى كه اظهار اسلام مى كند نگوييد تو مسلمان نيستى تا بدين وسيله راه كشتن او را نزد خود هموار كنيد و او را به ناحقّ بكشيد واموال او را به غنيمت بريد، از اين94

ص: 173

قضاوت هاى عجولانه دورى كنيد.

البتّه معناى اين حرف زودباورى و تسليم در برابر حيلۀ دشمن هم نيست، زيرا در پايان همين آيه سفارش شده كه در چنين مواردى لازم است تحقيق كنيد؛ نه در كشتن عجله كنيد و نه ساده لوحانه به هر اظهار ايمانى دل ببنديد، بلكه راه ميانه كه همان تحقيق وبررسى است واين است مكتب ما در برخورد با مخالفان كه نسبت به افراد بى آزار، عدالت و محبّت و نسبت به افراد موذى عقوبت و جزاى به مثل شود.

ديه و قصاص، ضامن عدالت اجتماعى

قانون قصاص اسلامى، براى حفظ عدالت و امنيّت است، كه نه همچون قوانين يهود تنها روى قصاص تكيه مى كند و نه مانند مسيحيّت كنونى فقط راه عفو يا ديه را به پيروان خود اعلام مى دارد، بلكه صاحب حقّ را ميان قصاص و عفو و ديه مخيّر دانسته است.

زيرا گاهى قصاص، مفاسدى را ايجاد مى كند و حتمى بودن آن دور از عقل است، نظير آن كه قاتل و مقتول با هم برادر يا خويشاوند باشند كه در اين صورت الزام به قصاص، براى فاميل سبب غم و اندوه بيشتر مى شود و از طرفى، اگر مجازات قتل، تنها خون بها باشد، سبب جرأت قاتل و ساير جنايتكاران مى شود. لذا اسلام حكم اصلى را قصاص قرار داده و فرموده است:«و لَكُمْ فِى الْقِصاصِ حَياةٌ يا اولِى الالباب»(1)

البتّه در كنار آن حكم عفو و خون بها را هم گذاشته و اختيار آن را به اولياى مقتول داده است.«فمَن عُفىَ له مِن أخيهِ شىء»(2)

عدالت در قصاص

در زمان پيامبر دو طائفۀ سرشناس يهود به نام «بنى نظير» و «بنى قُريظه» در مدينه زندگى مى كردند. بنى نظير قدرت مند و زورگو بود و اگر يكى از آنها فردى از قبيله78

ص: 174

ديگر را به قتل مى رساند قصاص دربارۀ او اجرا نمى گرديد ولى هرگاه يكى از بنى قريظه مرتكب قتل مى شد او را اعدام مى كردند.

با ظهور اسلام اين تبعيض برداشته شد. بنى نظير كه اسلام آورده بودند از پيامبر خواستند به همان روش جاهلى و زورگويى باقى بمانند و حقّ قصاص همچنان يك طرفه و به نفع آنان باشد؛ امّا پيامبر نپذيرفت و فرمود: عدالت در قصاص، تنها مخصوص اسلام نيست، بلكه در تورات هم بيان شده است.«وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فيها»

اگر كسى عمداً بى گناهى را به قتل برساند، اولياى مقتول مى توانند قاتل را اعدام نمايند.«اَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ»

اگر كسى عمداً به چشم ديگرى آسيب برساند و آن را از بين ببرد، او نيز مى تواند چشم او را از بين ببرد.«وَ الْعَيْن بِالْعَيْنِ»

در برابر بينى، بينى آن شخص بريده مى شود.«وَالانْفَ بِالانْفِ»

در برابر گوش، گوش جنايتكار بريده مى شود.«وَالاذُنَ بِالاذُنِ»

اگر دندان شخصى را شكستند، او در مقابل مى تواند دندان جانى را بشكند.

«وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ»

و به طور كلّى هر كس به عمد جراحتى بر ديگرى وارد كرد، در مقابل مى توان او را قصاص كرد.«وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ»

البتّه صاحب حقّ مى تواند قصاص را ببخشد و ديه بگيرد.«فَمَنْ تَصَدَّقَ بِه فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ»

و سرانجام قرآن مى فرمايد: هر كس بدانچه خدا فروفرستاده حكم نكند، ستمكار است.«و مَنْ لم يَحكم بِما أنزلَ اللّه فَاولئك هم الظالمون»(1)

بنابراين، حكم قصاص بطور عادلانه و بدون هيچ گونه تبعيض و تفاوت در مورد هر شخصيّت، قبيله، نژاد و طبقه اجتماعى، اجرا مى گردد.45

ص: 175

* در ميدان جنگ به صورت نماز خوف و در حال مسافرت، به صورت قصر و شكسته نماز بخواند.

* كسى كه بر اثر بيمارى يا پيرى، نمى تواند روزه بگيرد، روزه بر او واجب نيست.

اگر شهامت مدح كردن را به مقدار لازم نداشتيد، معلوم مى شود يا عاجز هستيد و يا حسود كه روحتان تحمّل مدح ديگران را ندارد.

بنابراين ما بايد در مدح ديگران عدالت و انصاف را مراعات كنيم و گرنه به يكى از دو عيب گرفتاريم.

* در انتقاد هم بايد عدالت مراعات شود؛ حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «اَلاِفراطُ فِى المَلامَةِ يَشُبُّ نيرانَ اللَّجاج»(1) زياده روى در سرزنش، سبب شعله ور شدن آتش لجاجت شده و اثر معكوس دارد.

خداوند در ستايش بندگان شايستۀ خود مى فرمايد:«وَالَّذينَ اذا انْفَقُوا لَم يُسرِفُوا وَ لَم يَقتُرُوا وَ كانَ بَينَ ذلِكَ قَواماً»(1) آنان به هنگام انفاق، نه مرتكب اسراف مى شوند و نه تنگ نظرى و بخل نشان مى دهند بلكه راه ميانه را در نظر مى گيرند.

خداوند به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سفارش مى كند:«لا تَجعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً الى عُنُقِكَ وَ لا تَبسُطها كُلَّ البَسطِ»(2) در انفاق، دستت را به گردن قفل نكن (كنايه از اينكه بخل نورز) و از سوى ديگر هر چه را هم كه دارى انفاق مكن، چون ممكن است پس از چندى نيازمند شوى.

مسألۀ ميانه روى در زندگى، تحت عنوان «الاقتصادُ فى المَعيشَة» در روايت ما زياد مورد عنايت قرار گرفته است.

تفريح و لذّت حلال اختصاص دهيد تا بدين وسيله نيازهاى مادّى و معنوى شما تأمين شود.(1)

در برنامه ريزى نه دنيا بايد فراموش شود و نه آخرت. در قرآن 55 بار كلمۀ دنيا و به همين تعداد كلمه آخرت آمده است، يعنى بين دنيا و آخرت بايد توازن برقرار باشد.

اين دستورات، نشان دهندۀ جامعيّت اسلام است. هر يك از مكتب هاى مختلف چيزى را اصل قرارداده و ساير مسايل را فراموش كرده اند. امام حسين عليه السلام در شب عاشورا، هم نماز مى خواند، «انّى احبّ الصلوة»(2) و هم شمشيرش را تيز مى كرد.

پيامبر، هم كار فردى انجام مى داد «و كان يأمر اهله بالصلوة»(3) و هم كار جمعى «و كان رسولا نبيّا»(4) او رسالت عمومى دارد.

اميرمؤمنان عليه السلام، هم در كارهاى خانه، حضرت زهرا عليها السلام را كمك مى كرد و هم در ميدان جنگ شمشير مى زد. دانشجو و طلبه اى موفّق است كه در كنار دروس تئورى وارد ميدان عمل نيز بشود.

احيا كردند، طبق قانونِ «مَن احى ارضاً مَواتاً فَهِىَ لَه»(1) هر كه زمين باير و مواتى را احيا كند، مالك آن خواهد بود، لكن اگر اين آبادكردن به قيمت محروم شدن عدّۀ ديگرى تمام شود و تعادل به هم بخورد حكومت اسلامى و ولايت فقيه مى تواند كار آنان را به صورت عادلانه محدود كند.

در نوع كار، علاوه بر اينكه اسلام كارهاى زيانبار، باطل و تخريبى و امثال آن را ممنوع ساخته، كارهاى مورد نياز را واجب دانسته و به تناسب سختى كار، رعايت مسائل حقوقى را لازم شمرده است.

اَرسلنا رُسلنا بالبيّنات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط»(1)

در صورت نبود پيامبران، به امامان (نمايندگان خاصّ آنان) و يا به فقهاى جامع الشرايط (نمايندگان عامّ آنان) مراجعه مى كنيم، چنانكه در حديث مى خوانيم:

«العُلَماء وَرَثَةُ الانبياءِ»(2) علما، وارثان و جانشينان پيامبران مى باشند.

در مواردى كه خطر انحراف از مرز عدالت و تجاوز به حقوق يكديگر پيش مى آيد، بايد به علماى عادل مراجعه نمود تا طبق حكم خدا فرمان دهند.

پرچم اجراى عدالت بايد در دست بندگان برگزيدۀ خدا باشد. اينان اركان عدالت اجتماعى و كليد داران سعادت جامعه هستند. چنانكه خداوند حضرت موسى عليه السلام را به سوى فرعون اعزام مى دارد و به او مى فرمايد:«اِذهب الى فرعونَ انّه طَغى»(3) به سوى فرعون برو كه او طغيان كرده است. آرى، موسى مأموريّت مى يابد به سوى جامعه اى كه از عدالت اجتماعى محروم شده و ظلم و ستم بر آن سايه افكنده است رهسپار گردد.

در مورد امام زمان عليه السلام نيز مى خوانيم: «يملأ به الارض قسطاً و عدلا»(4) خداوند به وسيلۀ او زمين را پر از قسط و عدل مى كند.

آيات قرآن و كلمات پيشوايان معصوم استخراج كنند و بايد در اين زمينه قدرت كافى و تبحر و استادى خاصّى داشته باشند تا بتوان به آنها فقيه گفت.

در پيامى كه از حضرت مهدى عليه السلام رسيده چنين سفارش شده كه «وامّا الحَوادِث الواقِعَةُ فَارجِعُوا فيها الى رُواةِ حديثِنا...»(1) در حوادثى كه پيش مى آيد، خودسرانه و عجولانه تصميم نگيريد، حتماً به فقهاى عادلى كه از هوا و هوس دورند مراجعه كنيد تا آنان راه خدا و حكم او را در اين زمينه براى شما بيان كنند.

امام رضا عليه السلام فرمود: « لَوْ لَمْ يَجْعَلْ لَهُمْ اماماً قيِّماً حافِظاً مُسْتَوْدِعاً لَدَرَسَتِ الْمِلَّةُ»(2) اگر خداوند براى مردم امام و سرپرستى كه زمام امور را به دست بگيرد و نظارت عادلانه داشته باشد قرار ندهد، نظام جامعه از هم مى پاشد.

در حديث ديگر مى خوانيم: «اَلفُقَهاءُ امناءُ الرُّسُلِ»(3) فقها، امين پيامبرانند و بايد براى استقرار يك نظام عادلانه به آنان مراجعه نمود.

«ابو خديجه» كه يكى از ياران مورد اعتماد امام صادق عليه السلام است از طرف امام مأمور شد كه به مردم اعلام كند: «اِجعَلوا بَينَكُم رَجُلاً ممّن قَد عَرَفَ حَلالَنا وَ حَرامَنا فَاِنّى قَد جَعَلْتُهُ قاضِياً»(4)تنها به شخصى مراجعه كنيد كه به حلال وحرام ما عميقاً آگاه باشد كه من چنين افرادى را به عنوان قاضى نصب مى كنم.

گاهى در جامعه مسايلى پيش مى آيد كه حكم صريح آن در قرآن يا حديث نيست ولى خطوط كلّى و معيارها و اصول و قواعد آن در دست فقيه است كه مى تواند حكم آن مسأله را به دست آورد.

همان گونه كه امام معصوم مى تواند احكام و دستورات مقطعى صادر كند، چنانكه حضرت على عليه السلام براى اسب ها زكات و ماليات مقرّر فرمود و همين كه مورد سؤال قرار گرفت كه پيامبر بر اسب ها زكات قرار نداد و شما قرار داديد؟ فرمود: من03

ص: 186

بر مؤمنين ولايت دارم و امسال كه وضعِ استثنايى پيش آمده، مى توانم از حقّ ولايت خود استفاده كنم و براى تهيّه سرمايۀ بيشتر براى بيت المال، براى اسب ها نيز زكات معيّن كنم.(1)

هر گاه جامعه تعادل سياسى يا اقتصادى يا امنيّتى خود را از دست داد فقيه با ولايت و نظارتى كه دارد مى تواند موقّتاً فرمان هاى لازم را براى برقرارى تعادل صادر كند، معاملاتى را تحريم كند، دستور بسيج دهد، ماليات هايى را موقّتاً اضافه كند.

ميرزاى شيرازى همين كه ديد اقتصاد كشور از طريق تنباكو به دست انگليس افتاد با فتواى تحريم تنباكو راه را بر آن دولت ستمگر بست. امام خمينى قدس سره دستور ترك خدمت و فرار از پادگان هاى رژيم شاهنشاهى را به سربازان صادر نمود و شاه را از سلطنت خلع كرد.

3 - سادگى و زهد مسئولان.

سومين راه براى دستيابى به عدالت اجتماعى اين است كه مسئولان و كارگزاران در سادگى و زهد از انبيا وائمّۀ اطهار عليهم السلام الگو بپذيرند، آنها در ميان مردم رفت و آمد داشتند و شخصاً مايحتاج خود را مانند عامّۀ مردم از بازار مى خريدند. بديهى است كه نمى شود مسئولى، داراى دكور و ميز و ماشين و اتاق و نهار مخصوص باشد و بعد هم مردم را به اجراى عدالت اجتماعى دعوت كند!

4 - امر به معروف و نهى از منكر و نظارت عمومى.

اگر همه رانندگان با مشاهدۀ تخلّف راننده اى كه از خيابان يكطرفه و ورود ممنوع حركت مى كند، بوق بزنند وبه خلافكار هشدار دهند و علاوه بر اينها پليس با قدرت دخالت كرده، او را جريمه كند، در اين محيط، كمتر راننده اى به خود اجازۀ خلاف مى دهد.

اگر بخواهيم همۀ مردم از مرز قانون و عدالت خارج نشوند بايد از قانون امر به12

ص: 187

معروف و نهى از منكر استفاده كرده، در برابر هيچ عمل خلافى بى تفاوت نباشيم و فرد فرد ما به هر نحوى كه مى تواند از خود عكس العمل نشان دهد وبه اين وسيله عرصه را بر خلافكار تنگ كنيم و او را در مدار حركت صحيح قرار دهيم.

5 - مصادرۀ اموال نامشروع.

قرآن به رباخورها مى گويد: آنچه را كه از بابت ربا به دست آورده ايد، بايد بازگردانيد و همان اصل سرمايه شما، براى شماست، در اين صورت نه ظلمى مى كنيد و نه ظلمى به شما مى شود.«فلكم رؤوس اموالكم لاتَظلمون و لا تُظلمون»(1)79

ص: 188

مى ورزند و اگر روزى بدبختى به او رو كند او را رها كرده، از بدترين ياران محسوب مى شوند. «ولَمْ يَضَعِ امرَءٌ ماله فى غَير حَقَّهِ و لا عِنْدَ غَيْرَ اهلِهِ الاّ حَرَّمَهُ اللّه شُكْرَهُمْ وَ كانَ لِغَيْرِه وُدُّهُمْ فَاِنْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ يَوْماً فَاحْتاجَ الى مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خليلٍ وَ الامُ خَدينِ»(1)

تقسيم مى كنى؟ امام فرمود: من هيچ فرقى نمى بينم.(1)

بارها امام على عليه السلام به خاطر مساواتى كه ميان اقشار مردم برقرار مى كرد مورد انتقاد افراد خود خواه و طاغوت منش قرار مى گرفت ولى اين انتقادها هرگز او را از مرز توحيد و عدالت خارج نمى كرد و به قول قرآن او از كسانى بود كه ملامت هاى نابجاى افراد در او اثر نمى گذاشت.«وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ»(2)

مسلمانان از هر قبيله و نژاد و زبانى كه هستند با هم برابرند.(1)

پيامبر در زمان خود مقام هايى را به بردگان مى داد، ميان سفيد و سياه ازدواج برقرار مى فرمود، حتّى دختر عمّۀ خود را به بردۀ سياهى داد تا مسألۀ برترى جويى از بين برود.

خداپرستى.

گروهى از كنار مجلس پيامبر مى گذشتند، افراد بى بضاعت و فقيرى نظير عمّار و بلال را ديدند و با تعجّب به پيامبر گفتند: آيا تو به همين افراد گمنام قناعت كرده اى؟ آنها را از كنار خود دور كن تا زمينه اى براى گرايش ما باشد!

صاحب تفسير «المنار» بعد از نقل ماجرا مى گويد: «عمر» به اين پيشنهاد مستكبران قريش كمى تمايل نشان داد و به پيامبر عرض كرد: براى آزمايش، مدّتى اين افراد فقير را از خود طرد كنيد تا ببينيم آيا زمينه اى براى گرايش اين مستكبران پيدا مى شود يا نه؟ آيا آنها در پيشنهاد خود صداقت دارند يا خير؟ آيه نازل شد و به پيامبر هشدار داد:

«وَ لا تَطْرُدِ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداة و الْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ...»(1) كسانى را كه صبح و شام خدا را مى خوانند و جز ذات پاك او نظرى ندارند از خود دور مكن.

سپس در پايان آيه فرمود:

اگر اين مؤمنان را از خود طرد كنى، از ظالمان خواهى بود.

«اُنظُر كَيْفَ تَحْكُم فَاِنَّ هذا حُكْمٌ وَ اللّهُ سائِلُكَ عَنْهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ»(1)

با آنكه خوشرويى يا روى برگرداندن، براى شخصى كه نابيناست فرقى ندارد، ولى قرآن به شدّت انتقاد كرده و مى فرمايد:«عبس و تولّى أن جائه الاعمى»(1) چرا ناراحت شدى و روى برگرداندى؟ تو چه مى دانى؛ شايد آمادگى اين نابينا از تمام آن افراد سرشناس، براى پذيرفتن حقّ و تزكيه بيشتر باشد.

باشد، يكى پر از كاه و ديگرى پر از طلا براى او بخشيدن هر دو يكسان است.

نمى كنم؟ به خدا سوگند ميلى به مقام و رياست ندارم، شما خود با من بيعت كرديد و حكومت را به من واگذار نموديد، من هم طبق دستورات قرآن و روش پيامبر عمل مى كنم و تا كنون به مسأله اى برخورد نكرده ام كه حكمى دربارۀ آن نيامده باشد و به مشورت شما يا ساير مسلمانان نيازمند باشم و اگر نيازى پيش آمد، هم با شما مشورت خواهم كرد و هم با ديگران و هيچ فرقى ميان شما و ساير مسلمانان نخواهم گذاشت.(1)

يك بار طلحه و زبير به حضرت على عليه السلام گفتند: «عمر» سهم ما را از ديگران بيشتر مى داد و با اين جمله اشاره كردند كه شما هم سهم بيشترى به ما بدهيد. حضرت فرمود: پيامبر به شما چه مقدار مى داد؟ ساكت شدند. آن وقت فرمود: آيا پيامبر بيت المال را بين مسلمانان به طور مساوى تقسيم نمى كردند؟ گفتند: آرى.

امام فرمود: آيا من راه پيامبر را انتخاب كنم يا روش عمر را؟ گفتند: البتّه راه پيامبر را. سپس فرمود: پس چرا شما انتظار سهم بيشترى داريد؟ گفتند: به خاطر اينكه ما هم سابقۀ بيشترى در اسلام داريم و هم قرابت و نزديكى ما به پيامبر بيشتر است و هم در سختى ها و مشكلاتِ بيشتر شركت كرده ايم! امام عليه السلام فرمود: من در هر سه مورد بر شما مقدّم هستم؛ هم قبل از شما به پيامبر ايمان آوردم و هم داماد و پسر عموى او هستم و هم در جنگ ها بيشتر از شما شركت كرده و شمشير كشيده ام، لكن به خدا سوگند با همۀ اين امتيازات سهم من كه رئيس حكومت اسلامى هستم با سهم اين كارگر كه در اين گوشه كار مى كند يكسان است.(2)

«وَ آسِ بَيْنَهُمْ فى اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ»(1) در تمام ملاحظات و نگاه هاى خود، مساوات را مراعات كن. اين دقّت در عدالت به خاطر آن است كه افراد ضعيف در جامعه از لطف تو مأيوس نشوند و مستكبران طمعى به ظلم و بى عدالتى در تو نداشته باشند.

در حديث مى خوانيم: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هنگامى كه با مردم سخن مى گفت، نگاه خود را عادلانه ميان اصحاب تقسيم مى كرد.(2)

اسلام به قدرى در اين موارد دقّت به خرج مى دهد كه حتّى سفارش كرده در مهمانى ها اگر قبل از غذا براى شستشوى دست مهمانان از طرف راست مجلس شروع كرديد، بعد از صرف غذا كه براى شستن دست آب مى آوريد، از طرف چپ شروع كنيد تا كسى كه قبل از غذا اوّلِ همه قرار گرفته بود بعد از غذا آخر همۀ افراد دست خود را بشويد. راستى شما نمونه اين دقّت و عدالت را در كدام مكتب سراغ داريد؟

دارد و مى فرمايد: به خدا سوگند اگر اقاليم هفتگانه(1) را به من دهند تا پوست جوى از دهان مورچه اى بگيرم حاضر نيستم. به خدا سوگند اگر شب تا صبح مرا بر روى تيغ هاى تيز بغلتانند، براى من بهتر از آن است كه در پيشگاه خدا و رسول گرامى او از ستمگران محسوب شوم.

نشود؟! علّت هلاكت امّت هاى پيشين اين بود كه هرگاه افراد شريف و سرشناس خلاف مى كردند حكم خدا دربارۀ آنان جارى نمى شد ولى نسبت به افراد ضعيف و ناتوان حدّ الهى اجرا مى شد. به خدا سوگند اگر دخترم فاطمه هم سرقت كند دستش را قطع مى كنم.(1)

اگر حكومت را پذيرفتم، براى از بين بردن اين قبيل بى عدالتى ها وباج دادن ها است، اكنون شما توقّع داريد مرتكب عملى شوم كه خود مسئول از بين بردن آن هستم؟!

در جريان ديگر گروهى از مصلحت انديشان خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيدند و گفتند: «أعط هذه الاموال وفَضِّلِ هؤلاء الاَشْرافَ مِنَ الْعَرَبِ وَ قُرَيْشٍ عَلَى الْمَوالى وَ الْعَجَمِ وَ مَنْ نَخافُ عَيَّهُ مِنَ النّاسِ و فِرارَهُ الى مُعاوِيَةَ»(1) شما به افراد سرشناس عرب و قريش سهم بيشترى بدهيد و بدين وسيله آنان را گرد خود جمع كنيد، زيرا اگر سهم آنان را بر بردگان و غير عرب ترجيح ندهى ممكن است يا دست به كار شكنى بزنند و يا از تو بريده و به معاويه بپيوندند.

امام فرمود: آيا بيت المال را صرف جذب افراد كنم؟! آيا باج بدهم؟! اگر كسى با پول طرفدار ما شود، با پول بيشترى كه از ديگرى مى گيرد مخالف ما خواهد شد، ما بايد عدالت و مكتب را حفظ كنيم و به جذب افراد از طريق تهديد يا تطميع توجّهى نداشته باشيم. من هرگز هيچ كس را بر ديگرى ترجيح نمى دهم، هركه خواست بماند وهركه مى خواهد برود.

به نظر مى رسد اين سخن امام در برابر يك سرى توقّعات يا يك جريان فكرى بوده كه انتظار داشتند هر يك به خاطر فضايلى كه دارند مورد نظر خاصّى قرار گيرند و از سهم بيشترى از بيت المال برخوردار باشند كه امام صادق عليه السلام با بيان فوق اين توقّع نابجا و جريان فكرى را محكوم نمود. اگر به خاطر برخى كمالات و فضايل و صفات برجسته اى كه ديگران دارند سهم بيشترى به آنان بدهيم مرتكب دو خطا شده ايم:

1 - ارزش كمالات را به بهاى ناچيزى قيمت گذارى كرده ايم.

2 - اخلاص را در فرد صاحب كمال متزلزل نموده ايم. زيرا در راه كسب كمالات نظر او را به مسايل مادّى جلب كرده ايم و ناگفته پيداست كه اگر ما صفات معنوى و كمالات روحى را با نرخ گذارى و كم و زياد در پرداخت بيت المال اندازه بگيريم، ضربۀ غير قابل جبرانى به كمال و پويندگان راه آن وارد نموده ايم.

گذارد؛ امام را محترمانه و با كنيه ولى ديگرى را با اسم و بسيار ساده صدا زد.

امام عصبانى شد و دادگاه را ترك كرد و فرمود: قاضىِ عادل نبايد ميان دو طرف دعوا فرق بگذارد، تو بين ما فرق گذاشتى و مرا با احترام خاصّى خطاب كردى؛ اين دادگاه اسلامى نيست!(1)

مطلب ديگرى كه در اين حادثه به چشم مى خورد، حضور شخصيّتى همچون على عليه السلام در كنار فردى گمنام، بدون هيچ امتيازى از جهت مقام و موقعيّت و نحوه دادرسى است.

ولى راضى به اين كار هم نشد. حضرت فرمود: پس لااقل با اجازه وارد باغ شو. باز قبول نكرد. پيامبر فرمود: از اين درخت صرف نظر كن تا من در بهشت درختى را براى تو ضمانت كنم، امّا او لجاجت كرد و نپذيرفت. پيامبر صلى الله عليه و آله دانست كه بناى او بر لجاجت است، دستور داد درخت را از ريشه كنده و دور بياندازند.(1)

«والحمدللّه ربّ العالمين»40

ص: 206

ص: 207

ص: 208

(3)

بدون طرح و نقشۀ قبلى ساخته شده و پس از چندى رو به نابودى مى رود، مسأله اى به نام نبوّت مطرح نيست.

بنابراين، مسأله نبوّت در متن زندگى ما و در خط اصلى قرار دارد، يعنى رسيدن به هدف انسانى و اسلامى كه تنها از يك راه ممكن است؛ راهى بدون شك و سهو، آن هم از منبع وحى و علم بى نهايت الهى كه به تمام عوامل سعادت و شقاوت ما آگاهى دارد.

اكنون دنياى علم و صنعت شاهد انواع انحرافات و جنايات افراد و ملّت هايى است كه چون در خط انبيا نبوده اند، با اختراعات و اكتشافات خود، جهنّمى ساخته اند كه مردم را در آن مى سوزانند. آنان حتّى در كنفرانس ها و جلساتى كه به نام حمايت از مظلوم برگزار مى كنند از حقّ وتوهاى ظالمانه برخوردارند و با وجود ميليون ها شكم گرسنه در جهان، بودجه هاى ميلياردى صرف مسابقات تسليحاتى مى كنند و با داشتن انواع وسايل رفاهى باز به مواد مخدّر پناه مى برند. با مشاهدۀ چنين وضعى ترديدى نيست كه انسان به رهبرى معصوم وخطى سالم نيازمند است.

به عبارتى ديگر: نمى توان پذيرفت كه تمام هستى هدف دارد، ولى انسان كه هستى براى او آفريده شده، بى هدف است.

فرض كنيد تمامى امكانات براى راه اندازى مدرسه اى فراهم شده است؛ مدرسه اى با تجهيزات كامل از جمله كلاس، آزمايشگاه، كتابخانه، امكانات آموزشى و كمك آموزشى و... كه دانش آموزان نيز در كلاس حاضرند، امّا معلّمى در كار نيست و يا اتاق عملى را تصور بفرماييد، كاملا مجهّز، بيمار نيز آماده، ولى دكتر جراحى در ميان نيست، معناى اين كار چيست؟ يعنى هيچ؛ يعنى كارى بيهوده و عبث.

2 - حركت هستى

خداوندى كه حركت هستى را بدون ابهام و ترديد قرارداد، بر مبنا و مقتضاى عدل خود، انسان را متحيّر رها نمى كند.

علاّمه طباطبايى (ره) مى فرمايند: كلّ هستى يك حركت بدون شك دارد، بدين معنا كه تمامىِ موجودات در راه رشد خود شك و ترديدى ندارند، اشتباه نمى كنند و در نهايت به رشد و كمال مى رسند. در اين صورت آيا صحيح و قابل قبول است كه انسان گيج و متحير باشد؟

بى شك، انسان نيز بايد يك راه بدون تزلزل در پيش رو داشته باشد كه با پيمودن آن به كمال برسد و لازم است اين راه را خداى حكيم و عادل - همانگونه كه در اختيار تمامى موجودات قرار داده است - در اختيار انسان نيز قرار دهد و او را از سر در گمى نجات دهد، ولى تفاوتى كه انسان با ساير موجودات دارد اين است كه انسان مى تواند اين راه رشد و كمال را بپيمايد و مى تواند رها كند.

3 - لطف خداوند

بر مبناى قاعدۀ لطف،(1) بر خداوند لازم است بندگان را هدايت كند و راه سعادت را به آنها نشان دهد و نزول كتاب هاى آسمانى و فرستادن پيامبران، لطفىند

ص: 211

است كه از سوى خداوند شامل حال بندگان مى شود. چنانكه در قرآن مى فرمايد:

«انّ علينا للهدى»(1) هدايت مردم بر عهده ماست. خداوندى كه مى داند در مسير حركت انسان، انواع راههاى منحرف وجود دارد و شيطان ها كمين كرده اند و هوس ها و غرائز، هر انسانى را به سمت و سويى مى كشانند و او را از راه راست منحرف مى سازند، آيا ممكن است او را بدون راهنما رها كند؟

آيا رهاكردن انسانى كه راه را نمى داند، از خداوند رحمان و رحيمى كه اين همه به بندگان خود لطف دارد، شايسته است؟

بديهى است كه اگر خداى متعال پيامبرى نفرستد، انسان راه و مسير و هدف را گم مى كند. خداوند خود نيز در قرآن يكى از دلايل ارسال پيامبران را راهنمايى انسان ها و اتمام حجّت بر آنها دانسته است. آنجا كه مى فرمايد:«لو لا ارسلت الينا رسولاً فنتّبع آياتك من قبل أن نذّل و نخزى»(2) و در جاى ديگرى مى فرمايد:«لئلاّ يكون للنّاس على اللّه حجّة بعد الرُسُل»(3)

به عبارتى ديگر اگر خداوند پيامبرانى را براى راهنمايى انسان ها نفرستاده بود، آنان مى توانستند مدّعى شوند كه خدايا! ما براى آمدن به سوى تو، نه نقشه اى داشتيم و نه راهنمايى. مسير هم طولانى و پر مشقّت بود. دشمنان نيز فراوان و از درون و برون در كمين ما نشسته بودند، خدايا! چگونه مى توانستيم به سوى تو بياييم و در راه تو قدم برداريم؟

4 - جهل انسان

يكى ديگر از دلايل نياز به انبيا جهل انسان است.

انسان جاهل است و جاهل نياز به معلّم و راهنما دارد.

بدون ترديد اطلاع و آگاهى انسان از خود و جهان آفرينش بسيار اندك و مجهولات او بى شمار است. بشر به معلم نياز دارد تا از مجهولات خود بكاهد و بر65

ص: 212

معلوماتش بيافزايد.

ممكن است مطرح شود كه خود انسان به مرور زمان مطالب را مى فهمد و به راهنما و پيامبر نيازى ندارد، در پاسخ بايد گفت: هر چند انسان به مرور زمان چيزهاى اندكى را مى فهمد، امّا اين كافى نيست؛ دقت در آيه ذيل حقيقت ارزنده اى را براى ما روشن مى سازد:

خداوند مى فرمايد:«و يعلّمكم مالم تكونوا تعلمون»(1) چيزهايى را كه نمى توانستيد بفهميد و درك كنيد خداوند به شما مى آموزد. اين آيه نمى فرمايد: چيزهايى را كه نمى دانستيد به شما مى آموزد؛ بلكه به اين نكته عنايت دارد كه چيزهايى وجود دارد كه شما نمى توانيد بفهميد و درك كنيد!

راستى چگونه با علم و فكر بشر مى توان به حوادث عالم برزخ و قيامت پى برد، آيا اين، جز از راه انبيا ممكن است؟

علاّمه طباطبايى (ره) مى فرمودند: من براى فضلاى قم دو دوره درس فلسفه گفتم، در هر دوره به بحث معاد كه رسيدم متوقّف شدم. چون اصل معاد را با استدلال هاى فلسفى مى توان ثابت كرد، امّا بدون استفاده از وحى و رهنمود پيامبران چگونه مى توان از حوادث آن سخن گفت؟

در شخص انبيا و نظام عادلانۀ آنان و كسانى كه از نظر مكتبى به آنان نزديك ترند ديده شده است و پاسخ مثبت دادن به اين خواستۀ طبيعى، جز در پرتو خط انبيا، محقّق نمى شود؛ دليل آن هم سيستم هاى حكومتى و رهبران جنايتكارى است كه در تمام دنيا در طول قرن ها خون مستضعفان را مكيده اند و اين همه حقوقدان و سياستمدار، دردى از محرومان درمان نكرده اند و هنوز در خرافاتى نظير نژادپرستى و بت پرستى به سر مى برند.

چند مثال

براى روشن تر شدن نياز انسان به راهنمايى انبيا، چند مثال ذكر مى كنيم:

1 - ميزبانى را تصور كنيد كه افرادى را دعوت كرده است؛ مهمانان راه خانه را نمى دانند و در مسير راه هم راه هاى فرعى و انحرافى وجود دارد و اغفالگران و حيوانات درنده و تاريكى شب هم خطرهاى ديگرى است كه عابران را تهديد مى كند.

در اينجا بر ميزبان است كه شخص دلسوز و آگاهى را با داشتن چراغ و نقشه براى راهنمايى مهمانان بفرستد، زيرا در غير اين صورت اساس دعوت لغو خواهد بود.

خداوند تمام جهان را براى بهره گيرى انسان آفريده و همۀ ما را براى سعادت ابدى و بندگى خودش دعوت فرموده است، با توجّه به اينكه ما راه را نمى شناسيم و يا در انتخاب راه راست اشتباه مى كنيم و در مسير حركت، به خطها و وسوسه هاى شيطانى و طاغوت ها و تاريكى هاى شرك و جهل و تفرقه وانحراف دچار مى شويم، در اينجا اگر ميزبان ما كه خداى بزرگ است، رهبرى همچون پيامبر با چراغى همچون معجزه و نقشه اى كامل همچون قرآن، براى هدايت ما نفرستد، دعوت هايى كه خداوند از ما نموده لغو و بيهوده مى شود، و هدف نهايى از ارسال پيامبران صورت نمى گيرد، زيرا هدف از بعثت انبيا حركت انسان به سوى تكامل واقعى است و هر حركتى هم به مبدأ و مقصد و راه نياز دارد و هم به وسيله و رهبر و

ص: 214

در همۀ اين نيازها نياز به رهبر ضرورى تر است، زيرا اگر رهبر نباشد هم راه را گم مى كنيم و هم هدف را و هم وسيله ها نابجا به كار مى رود.

2 - هرگاه شما مريض شويد، به پزشك مراجعه مى كنيد و اگر ماشينتان خراب شود آن را در اختيار مكانيك مى گذاريد، دليل آن هم روشن است: پزشك نسبت به بدن شما و مكانيك نسبت به ماشين از خود شما آگاه تر است، گرچه مهربان تر نيست.

ما در انتخاب راه لازم است خود را در اختيار خدا بگذاريم چون خدا هم به ما آگاه تر است و هم مهربان تر و به قول قرآن:

«أ فحكم الجاهلية يبغون و مَن أحسن من اللّه حكماً»(1)

آيا حكم جاهليت را طلب مى كنند در حالى كه كيست كه از خدا بهتر حكم كند؟

امّا خداوند آگاه تر است چون او ما را ساخته و سازنده هر چيز اطّلاع كامل و كافى از ساخته خود دارد. قرآن مى فرمايد:

«ألا يعلم مَن خَلق»(2) آيا كسى كه آفريده، نمى داند؟

شهيد نوّاب صفوى در مثالى زيبا مى گفت: شما هر كالا و محصولى را از هر كارخانه اى بخريد بايد همان مهندسى كه سازندۀ آن است دستور استفاده از كالا را بدهد وديگران حقّ صادر كردن دستور ندارند و انسان از يك كالا ومحصول كارخانه كمتر نيست، براى انسان بايد خداوندى دستور دهد كه هم سازندۀ اوست هم از تمام نيازهاى مادّى ومعنوى او آگاه است و هم از مسير ابدى وآيندۀ او با خبر است.

3 - انسان در زندگى خود ناگزير است راهى را انتخاب كند، در اين انتخاب، مسألۀ مهم آن است كه اين راه را از چه كسى بگيرد:

الف: طبق فهم يا تمايلات شخصى خود راهى را برگزيند.

ب: راه ديگران را براى خود انتخاب كند.

ج: راهى را برگزيند كه انبيا از طرف خدا آورده اند.14

ص: 215

يك بررسى كوتاه ما را به راه سوم راهنمايى مى كند، زيرا تجربه نشان داده كه ما بارها راهى را انتخاب كرده ايم و سپس به اشتباه خود پى برده، تغيير مسير داده ايم.

شما كسى را پيدا نمى كنيد كه در عمر خود بارها از اعمال و رفتار و تصميم هاى خود پشيمان نشده باشد به اين دليل راه اول را ترك مى كنيم.

راه ديگران هم براى ما ارزشى ندارد زيرا همان محدوديّت علم و محكوميّت غرائزى كه مسير ما را عوض مى كرد راه آنان را نيز دچار لغزش مى كند.

تنها راه، همان راهى است كه از علم بى نهايت خدا و از طريق وحى به وسيلۀ پيامبران معصوم عليهم السلام به ما عرضه شده است.

آرى، زمانى نقش انبيا براى ما روشن مى شود كه مكتب هاى بشرى را با مكتب هاى آسمانى و جوامعى را كه از نعمت راه انبيا برخوردارند با ساير جوامع مقايسه كنيم و از نارسايى ديگر مكتب ها آگاه شويم و نمونه هاى تربيت شدگان مكتب انبيا و ديگر مكاتب را مشاهده كنيم.

ولى خود او را بدون برنامه به حال خود رها كند. آيا اين كار، خلاف حكمت نيست؟ اگر كسى چنين خيال كند در حقيقت خدا را درست نشناخته است.

مشورت كه عقل آدمى را تقويت مى كند و مايه رشد عقل و فكر مى گردد، پسنديده و مورد تأكيد است.

هيچ مكتبى چون اسلام فراگيرى علم را براى تمام افراد لازم نشمرده و آنچه كه اسلام براى اهمّيت علم در زمان جاهليت فرموده هيچ دانشمندى تاكنون در هيچ منطقه اى نظير آن را نگفته است، شما پيدا كنيد صاحب مكتبى را كه مدت تحصيل را از گهواره تا گور و معلم آن را حتى از مخالفان خود و مكان آن را تا مسافرت به كرات آسمانى گسترش دهد.

امّا با اين حال علم و عقل جايگزين انبيا نمى شوند و ما را از پيامبران بى نياز نمى كنند، به دلايلى كه ذكر خواهد شد.

هنگامى انسان حق را درك مى كند كه مانعى در مسير شناخت او نباشد.

انسان با داشتن عقل و فكر و قدرت تحصيل گاهى چنان در مسير طوفان غرائز قرار مى گيرد كه قدرت شناخت واقعيت را از دست مى دهد. متأسّفانه آن قدر عينك هاى رنگارنگ جلو چشمان ما قرار مى دهند كه درست تشخيص نمى دهيم.

چه بسا چيزهايى را حق مى بينيم كه باطل هستند و چيزهايى را باطل تشخيص مى بينيم كه حق هستند؛ برخى را دوست مى پنداريم كه دشمن اند و برخى را دشمن خيال مى كنيم كه دوست هستند.

در قرآن و حديث به موانع شناخت توجه زيادى شده است. هر يك از غضب و شهوت و محبّت و تعصّب و تمايلات مى توانند جلو شناخت صحيح را بگيرند و انسان را از درك واقعيت ها بازدارند.

كوتاه سخن آنكه چون انسان محكوم غرائز است و واقعيت ها را همه جا چنان كه هست نمى بيند و گاهى بر خلاف شناخت صحيح عمل مى كند، حقّ قانونگذارى ندارد. قرآن كريم مى فرمايد: «ان الحكم الاّ للّه»(1)

پس اگر ما به مجلس شوراى اسلامى قوّۀ مقنّنه مى گوييم، در واقع مراد وضع قانون مطابق قوانين الهى است.

ج: تأخير در فهم

گاهى به مرور زمان و با پيشرفت علم، دست انسان به واقعياتى مى رسد، لكن گناه صدها سال تأخير دسترسى را به عهدۀ چه كسى بگذاريم؟ مثلاً حدود نيم قرن است كه ثابت شده مصرف گوشت خوك موجب توليد و رشد كرم كدو و كرم تريشين است، اما كسانى كه از طريق وحى، از حرام بودن گوشت خوك آگاه شدند قرن ها سال است كه از خطر آن مصونيّت دارند،

ده ها دستور در اسلام داريم كه مرور زمان و پيشرفت علم از روى اسرار آن پرده57

ص: 219

برداشته ولى پيروان مكتب انبيا از همان روز اول در مسيرى قرار گرفتند كه دانشمندان متّكى به علم و تجربۀ خود پس از قرن ها به آن رسيدند.

د: درك معنويّات

انسان با علم و عقل و مشورت و بررسى هاى خود تنها در مسائل محسوس و مادى مى تواند گام بردارد و راهى را انتخاب كند، امّا در شناخت سعادت ابدى و رشد معنوى و تربيت روحى كه دست انسان از آنها كوتاه است جز طريق وحى و راه انبيا راهى ندارد.

هم باشد، ولى وقتى عمل ندارد، علم او ارزشى ندارد.

بنابراين، علم انسان را نجات نخواهد داد و انسان ناچار است دستش را در دست انبيا بگذارد.

كه از عدالت اجتماعى دم مى زنند به يقين تبديل شده است و همه فهميديم كه اين حاميان دروغين براى نجات محرومان و مستضعفان، گامى مؤثر و چشمگير برنداشته اند و شايد كمتر كسى باشد كه نسبت به اجراى قوانين بشرى با اين سابقه و تجربۀ تلخى كه دارد احساس دلگرمى كند و اگر احياناً در مناطقى از دنيا به همين قوانين برخاسته از افكار اين سياستمداران و حقوقدانان عمل مى شود يا به خاطر ادامۀ زندگى مادّى و يا ترس از جريمه و مخالفت دولت است و گرنه پيروان هيچ منطقى جز مكتب انبيا، در عمل كردن به قوانين، در درون خود احساس عشق و شور و قداست نمى كنند.

راستى، انسانى كه آزاد آفريده شده و آزاد به دنيا آمده است چرا امروز غلام حلقه به گوش و فرمانبر اين و آن باشد؟ چرا از قانونى كه انسان ديگرى همانند او، وضع كرده بايد پيروى كند؟

آرى، اين مسائل و ترديدها، شور و عشق به عمل را در درون انسان مى خشكاند.

اين بدگمانى ها بخصوص در زمانى بيشتر جلوه مى كند كه انسان در عمل به اين قوانين هرگز تشويق نمى شود، ولى هرگاه از عمل به آنها سرپيچى كرد فوراً جريمه مى شود، بر خلاف قوانين آسمانى كه همان گونه كه براى متخلفان و گناهكاران كيفر و تأديب مقرر نموده، براى افراد باتقوا و اهل اطاعت نيز اجر و پاداش اخروى در نظر گرفته است. در مكتب انبيا حتى براى گام هايى كه انسان در مسير هدف برمى دارد اجر و پاداش مقرر شده و اين خود امتياز ديگرى براى راه انبياست.

3 - عدالت كامل و ترجيح ندادن تمايلات بر مصلحت و حقيقت.

ناگفته پيداست كه چنين قانونگذارى، كسى جز خداى متعال نيست كه پيام ها و راهنمايى ها و قوانين او به وسيلۀ انبيا به انسان مى رسد. آرى، پيامبران به منزله دستگاه گيرنده اى هستند كه در پيكرۀ جامعه بشريت كار گذاشته شده اند و پيام هاى الهى را مى گيرند و به مردم مى رسانند.

بشارت دهنده و هشدار دهنده فرستاديم تا بعد از آن براى مردم جاى هيچ گونه عذرى وجود نداشته باشد، كه بگويند: نمى دانستيم و كسى به ما خبرى نداد.

*«ولو انّا اهلكناهم بعذاب من قبله لقالوا ربّنا لولا ارسلت الينا رسولاً فنتّبع آياتك من قبل ان نذّل و نخزى»(1) اين آيه نيز نظير آيه قبل مى فرمايد: اگر ما قبل از پيام انبيا مردم را هلاك كنيم زبان به اعتراض گشوده، مى گويند: اى خداى ما! تو كه از راه ما راضى نبودى، چرا پيامبر و رسولى براى ما نفرستادى تا ما را قبل از آنكه به ذلت و بدبختى برسيم هدايت كند؟

و درباره پرستش غير خدا مى گفتند:«قالوا وجدنا آبائنا لها عابدين»(1)

2 - ترس و طمع: استبدادگران با ارعاب و ترس، مردم را به بردگى كشانده و قوانين خود را اجرا مى كنند، فرعون به موسى مى گفت:«لئن اتّخذت الهاً غيرى لاجعلنك من المسجونين»(2) اگر غير از من خداى ديگرى براى خود بپذيرى تو را به زندان مى افكنم.

افرادى را هم از راه تطميع به خود جذب مى كنند، همان گونه كه فرعون ساحران زمان خود را جمع كرد و به آنان وعده داد كه اگر بتوانيد موسى را رسوا كنيد، هم به شما مزد مى دهم و هم شما را از نزديكان خود قرار مى دهم:«فلما جاء السحرة قالوا لفرعون أاِنّ لنا لاجراً ان كنا نحن الغالبين قال نعم وانكم اذا لمن المقرّبين»(3) گفتند: آيا اگر موفق شديم به ما مزد مى دهى؟ فرعون گفت: آرى، و شما حتماً از نزديكان و درباريان من خواهيد بود.

ناگفته پيداست كه ترس و طمع دو عامل قوى براى تسليم شدن مردم در برابر قانون است، ولى اين دو عامل، قدرت انتخاب آزادانه و آگاهانه را به شدت تضعيف مى كند، اسلام با اين كه مسأله ترس از دوزخ و علاقه به بهشت را مطرح نموده، ولى چون تحقق وعده ها در اين جهان نيست و مردم آنها را دور و بعد از مرگ مى بينند، با آرامى راه خود را انتخاب مى كنند. فرق است ميان كسى كه سررسيد بدهكارى او فرداست، با كسى كه سررسيد بدهكاريش چند سال بعد است، اولى دست و پاى خود را گم مى كند در حالى كه دومى گويا اصلاً بدهكار نيست.

ترس وطمعى كه نسبت به فرداى قيامت است هرگز مردم را مجبور به عمل نمى كند، بهترين دليل ما تجربه عينى روى خود مردم است كه با علم به وعده هاى الهى باز در عمل اين همه سهل انگارى مى كنند.

3 - فهم و آگاهى: پدر و مادرى كه فرزند خود را امر و نهى مى كنند، سعى دارند درست

ص: 227

حدّ توانِ فرزند خود، مصلحت و مفسده كارها را به او بگويند و بر اين اساس او را براى پذيرش دستورات خود آماده كنند. فرزند نيز تا جايى كه بفهمد، بر اساس آگاهى عمل مى كند و در مواردى كه دليل امر و نهى را نفهمد، چون والدين را خيرخواه خود مى داند به دستورات آنها عمل مى كند و مى داند كه آنها از روى اطلاع و آگاهى سخن مى گويند و بى جهت دستورى نمى دهند.

اسلام براى دعوت مردم به پذيرش دستورات الهى معمولاً از اين راه استفاده مى كند و حكمت امر و نهى خود را به طور اجمال يا تفصيل بيان مى دارد تا مؤمنان در انجام آن، انگيزه بيشترى داشته باشند. گرچه لازمۀ ايمان به خدا، ايمان به علم و عدل و حكمت اوست و اگر انسان، دليل حكمى را نفهميد مى داند كه خداوند بدون حكمت حكمى صادر نمى كند، پس در برابر او تسليم است و نسبت به احكامش تعبّد دارد.

در روايات پيشوايان معصوم عليهم السلام علت بسيارى از دستورات اسلام ذكر شده، و كتاب هايى نيز در اين باره نوشته شده است.(1) خوشبختانه پيشرفت هم روز به روز حقائق را روشن مى سازد و از فلسفۀ احكام پرده برمى دارد.(2)

4 - عشق و محبّت: اگر ما كسى را دوست داشته باشيم دستورش را عمل مى كنيم، گرچه اين علاقه نابجا باشد تا چه رسد به عشق و علاقه اى كه با شناخت و آگاهى و بر اساس عقل و فهم استوار شده باشد:«والّذين آمنوا أشدّ حبّاً للّه»(3) كسانى كه به خدا ايمان دارند، شديدترين علاقه و محبت را براى خدا دارند.

روشن است كه بهترين و سالم ترين و معقول ترين راهها همان راه چهارم و پنجم است. راه «فهم و آگاهى» و راه «عشق و محبت».65

ص: 228

اين دستور صريح اسلام است كه مى فرمايد:«اُدع الى سبيل ربّك بالحكمة والموعظة الحسنة وجادلهم بالّتى هى احسن»(1) مردم را با بيان مستدل و حكيمانه و موعظه هاى دلپذير و مجادلۀ نيكو، به راه خدا دعوت كن.

استفاده از قهر و جدال، در آخرين مرحله بايد انجام شود، راه رسمى، همان تعليم دادن و ايجاد عشق و محبت است. اين قرآن است كه مى فرمايد:«فليعبدوا ربّ هذا البيت الّذى أطعمهم من جوع و آمنهم من خوف»(2) بايد پروردگار اين خانه را عبادت كنند، زيرا او بود كه مردم را از گرسنگى و ترس به سيرى و آرامش رسانيد.

اين آيه، تأمين رفاه و امنيت را از سوى خدا مطرح كرده تا احساس قدردانى و عشق به خدا را در آنان برانگيزد.

2 - استمداد از عواطف: از عوامل محرك انسان در كارها، احساسات و عواطف است. لذا مسأله تشويق مؤمنان، در قرآن بسيار مطرح شده، تا جايى كه خداوند به پيامبرش مى فرمايد:«و صلّ عليهم انّ صلاتك سكن لهم»(1) بر كسانى كه زكات خود را مى پردازند درود بفرست، كه اين تشويق سبب آرامش آنان است.

خداوند در جاى ديگر مى فرمايد:«وما لكم لاتقاتلون فى سبيل الله و المستضعفين من الرجال والنساء والولدان الّذين يقولون ربّنا أخرجنا من هذه القرية الظالم اهلها»(2)

چرا در راه خدا و نجات مستضعفان، از مردان و زنان و كودكان كه در اسارت ستمگران فرياد نجات سرمى دهند و از خدا رهايى خود را آرزو مى كنند، به جنگ و قيام نمى پردازيد؟!

در اين آيه خداوند براى تحريك و بسيج مردم، چهره كودكانى را كه در چنگ ستمگران گرفتار شده اند ترسيم نموده و از عواطف مردم استمداد مى كند.

در جاى ديگر مى خوانيم:«او اطعام فى يوم ذى مسغبة يتيماً ذامقربة او مسكيناً ذامتربة»(3) غذا دادن در ايام قحطى، به يتيمى كه نزديك و فاميل است يا مسكينى كه روى خاك نشسته، سفارش شده است.

توجّه داريد كه تعبيرها همه عاطفى است و با استمداد از عواطف، مردم را به عمل دعوت مى كند.

3 - سومين ضامن اجرا كه از همه عوامل قوى تر است مسألۀ ايمان به خدا و معاد است. ايمان به اينكه فرمان از خداست و من بنده او و زير نظر او هستم، به سوى او باز مى گردم و در دادگاه عدلش بايد پاسخ بدهم. ايمان به اينكه هر كار خوبم را ده برابر پاداش مى دهد و لغزشم را مى بخشد. ايمان به اينكه هر ذرّه اى از خير و شر حسابى دارد. آرى، چنين ايمان و باورى نقش مهمّى در اطاعت و فرمانبردارى دارد.

4 - امربه معروف و نهى از منكر: اگر جامعه اى از حالت بى تفاوتى درآيد و حالت16

ص: 230

تعهد و فعال به خود گيرد، همه مردم، امر به معروف و نهى از منكر مى كنند، همان گونه كه ماشينى اگر بر خلاف قوانين راهنمايى حركت كند تمام ماشين ها براى او بوق مى زنند و چراغ روشن مى كنند و تخلّف او را تذكّر مى دهند و آن قدر اين عمل تكرار مى شود تا راننده پشيمان شود و از تخلّف دست بردارد. آرى، خود مردم مى توانند ضامن اجراى قانون باشند.

5 - حكومت و كيفر: در مثال فوق اگر راننده به تذكر و هشدار مردم اعتنايى نكند و در برابر آن همه بوق و چراغ بى تفاوت باشد و به حركت خود ادامه دهد، نوبت پليس و جريمه مى رسد.

آرى، ضامن اجراى برخى احكام اسلام، حكومت اسلامى است كه مرتكب برخى گناهان را كيفر مى دهد تا قانون خدا حاكم شود.

ص: 231

نيز به اعمالى دست مى زنند كه از عهدۀ ديگران برنمى آيد، چرا به آنها پيامبر گفته نمى شود؟

پاسخ:

1 - كار اين افراد در اثر تعليم است. مرتاضان و مخترعان، دوره و استاد ديده اند، ولى انبيا، معلم و مرشد و استادى نديده اند.

2 - كار اين افراد تمرينى است بر خلاف كار انبيا. مرتاضى كه چهل روز نمى خوابد يا غذا نمى خورد و پهلوانى كه وزنۀ سنگينى را بر سر دست مى گيرد، در اثر مدت ها تمرين، اين توانايى را پيدا كرده اند.

مردمى كه دور حضرت صالح جمع شدند و به او گفتند كه اگر تو با قدرت الهى رابطه دارى، الآن از همين كوه شترى با چنان خصوصيّاتى بيرون آور. او نگفت صبر كنيد تا من تمرين كنم و كم كم در اثر تمرين، از كوه شترى بيرون آورم. علاوه بر آنكه اصولاً چنين كارهاى شگفتى با تمرين هم شدنى نيست.

3 - كار اين افراد غالباً با اهداف مادى توأم است. اگر ساحرى دست به سحر مى زند يا پهلوانى وزنه برمى دارد يا مرتاضى عملى انجام مى دهد، يا براى جلب نظر مردم است، يا جمع مال يا سرگرمى و يا در نهايت، داشتن يك زندگى شيرين. اما هدف انبيا، ساختن انسان والا و جامعه ايده آل و هدايت انسان به سوى قدرتى ديگر است.

4 - اين افراد امكان سوء سابقه دارند، ولى انبيا معصوم اند و هيچ گونه نقطه ضعفى در زندگى وجود ندارد.

5 - ساحر و مرتاض و مخترع، هرگز نمى گويند كه اين عمل را ديگران نمى توانند انجام دهند و جرأت مبارزطلبى ندارند، امّا پيامبران، با كمال شهامت و آرامش اعلام مى كنند: ديگران قادر بر انجام چنين عملى نيستند.

بنابراين ميان معجزۀ انبيا وكارهاى چشم پركنِ ديگران، هم از نظر نوع عمل وهم

ص: 233

از نظر هدف و هم از جهت شخصى كه انجام مى دهد، فرق هاى متعددى است كه با كمى توجه هرگز انسان ميان ساحران ومرتاضان ونابغه ها ومخترعان با پيامبران دچار اشتباه نمى شود.

خطى بنويسد؟!

علاوه بر اينكه خدا حكيم است، هرچند بر انجام هر كارى قادر است اما كارهاى او همراه با حكمت است.

گذشته از اينها مگر كفار همين نمونه هاى اعجاز را كه ديدند نگفتند سحر است؟! كسى كه نخواهد قبول كند و بناى لجاجت داشته باشد صدها دليل هم او را قانع نمى كند. مگر دربارۀ خداشناسى هر سلّول و اتم و برگ درختى شاهدى براى اثبات او نيست، امّا كسى كه نمى خواهد بپذيرد، نمى پذيرد.

بنابراين، معجزه تنها براى اين است كه ارتباط پيامبر را با خداى بزرگ روشن كند و بنا نيست هر روز و هر ساعت و براى هر فرد آن هم در هر مسأله اى كه دلخواه او باشد، پيامبر دست به معجزه بزند. ما زندگى پر مشقّت انبيا را مشاهده مى كنيم كه به طور عادى با مشكلات برخورد مى كردند و از راه معمولى و با تلاش و صبر و تحمل ناگوارى ها، مشكلات را يكى پس از ديگرى حل مى كردند وهرگز در لابلاى اين همه بلا و گرفتارى كه براى خود و پيروانشان بوده، به معجزه و امثال آن دست نمى زدند.

پايدار پيامبر اسلام است كه با رفتن پيامبر از ميان نرفته و همواره باقى است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله چه كسى بود؟ هم امّى و درس ناخوانده بود و هم امين بود. در مركز بت و شرك و تفرقه و در درياى خرافات و جهل، چرا قيام كرد؟ قيام دشوارى را عليه فساد و تباهى آغاز كرد.

چه افرادى به او گرويدند؟ زنى همچون خديجه و مردى همچون علىّ بن ابيطالب عليهما السلام كه دو نمونه كمال و اخلاص و پاكى و داراى نشانه هاى عظمت بودند.

مخالفان پيامبر، ابرقدرت ها و افراد خودخواه و مستكبر و استثمارگر و ظالم بودند. او جز در راه حقيقت پيش نرفت. هرگز به مادّيات وعده نمى داد، با تظاهر و رياكارى مكتب خود را گسترش نداد.

سخنان او دستورات نورانى قرآن بود و تربيت شدگان مكتبش سلمان ها و ابوذرها و مقدادها و... بودند.

راستى اگر پيامبر ما هيچ معجزه اى هم نداشته باشد، كارنامۀ زندگى و اهداف و حالات او مى تواند شاهد گوياى صداقت او باشد.

در قرآن آمده است:«يجدونه مَكتوباً عندهم فى التوراة و الانجيل»(1) آنها نام پيامبر اسلام را در كتاب هايشان، يافته بودند.

ظهور پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله براى پيروان اديان پيشين به اندازه اى روشن بود كه قرآن مى فرمايد:«يعرفونه كما يعرفون ابناءهم»(2) آنها همان گونه كه فرزندان خود را مى شناختند، پيامبر اسلام را نيز مى شناختند.

امّا با اين حال يهود جنگ هايى به راه انداخت و مسيحيت جزيه هايى را تحمل كرد، در صورتى كه اگر چنين مسائلى در كتبشان نبود مى توانستند به راحتى با پيامبر اسلام مبارزه كنند و نه تنها به او ايمان نياورند كه حتى او را شكست دهند و بگويند نام و نشان او در تورات و انجيل نيست و او مرد دورغگويى است.

بنابراين، ما از جنگ ها و خسارت هايى كه دشمنان اسلام تحمّل كردند مى فهميم نام و نشان حضرت محمّد صلى الله عليه و آله در كتاب هاى آسمانى آنان بوده گرچه امروز آن را تغيير داده اند.

اين بود فشرده اى از سه راهى كه مى توان توسط آن پيامبر شناخت.

سرسختى و كارشكنى و صرف بودجه ها و ايجاد جنگ ها و زدن تهمت ها، دست به دست هم دهند و كتابى همچون قرآن بياورند:«قل لئن اجتمعت الانس والجنّ على أن ياتوا بمثل هذا القرآن لاياتون بمثله و لوكان بعضهم لبعض ظهيراً»(1)

بگو: اگر انسان و جن همگى اجتماع كنند، هرگز نتوانند كتابى مثل اين قرآن بياورند، گرچه بعضى از ايشان پشتيبان ديگرى باشند.

در جاى ديگر مى فرمايد:«قل فاتوا بعشر سور مثله مفتريات»(2) بگو: شما هم ده سوره مثل اين قرآن بياوريد.

و در جاى ديگر مى خوانيم:«قل فاتوا بسورة مثله وأدعوا من استطعتم من دون اللّه ان كنتم صادقين»(3) بگو: پس يك سوره مثل قرآن بياوريد و از هر قدرتى غير خدا كه امكان آن را داريد امداد بگيريد، اگر راستگو و صادق هستيد.

و در آيه ديگرى مى خوانيم:«فلياتوا بحديث مثله ان كانوا صادقين»(4) (لازم نيست كه يك قرآن يا ده سوره و يا حتى يك سوره مثل قرآن بياورند) اگر راست مى گويند، تنها يك حديث و مطلب مثل قرآن بياورند.

خواننده عزيز! بار ديگر در چهار آيه بالا دقّت كن كه چگونه خداوند چندين مرتبه تخفيف داده و هر بار مخالفان را دعوت نموده تا مثل قرآن بياورند.

علاوه بر تخفيف، خداوند با آوردن جملاتى، مخالفان را تحريك و تحريص كرده كه اگر مى توانند كارى بكنند:

1 -«لا ياتون بمثله...»(5) نمى توانند مثل قرآن بياورند.

2 -«لئن اجتمعت الانس والجنّ...»(6) حتى اگر انسان و جن همه اجتماع كنند.

3 -«ولو كان بعضهم لبعض ظهيراً...»(7) اگر پشت به پشت هم بدهند.

4 -«ان كنتم صادقين...»(8) اگر راست مى گوييد.

5 -«وادعوا مَن استطعتم...»(9) از هر صاحب فكرى كه مى خواهيد دعوت كنيد.

پاسخى نمى دهند؟ زبان مادرى ما عربى نيست تا مثل قرآن را بياوريم، امّا عرب زبان هاى غير مسلمان چرا ساكتند؟! هم اكنون هزاران عرب زبان ماركسيست و مخالف سرسخت اسلام در كشورهاى عربى و غير آن وجود دارند و مى توانند در فاصلۀ كمى تمام مغزهاى متفكّر را در سمينارى گرد آورند و يك مطلبى به روال گفتار قرآن بسازند، ولى نكرده اند!

اميرمؤمنان على عليه السلام با آنكه از فصيح ترين عرب زبانان محسوب مى شود، امّا اگر ميان خطبه هاى نهج البلاغه آن حضرت، يك آيه كوتاه از قرآن باشد، آن آيه درخشندگى و امتياز خاصّى دارد. حتى در سخنان خود پيامبر صلى الله عليه و آله نيز هرگاه يك آيه باشد كاملاً از گفته هاى او ممتاز است و اين است معناى اعجاز قرآن كه حروف و كلماتش، همان حروف و كلمات زبان عربى، امّا تركيب و آهنگ جمله ها چنان است كه در طول چهارده قرن، احدى مثل آن را نياورده است.

از سوى ديگر، آوردن قرآن به وسيلۀ شخصى درس نخوانده و مطالبى كه هر چه دنياى علم جلو مى رود معارف آن شكوفاتر مى شود، دليل ديگرى بر معجزه بودن قرآن است.

هر كجا مخالفتى ميان علم و وحى به چشم مى خورد يا آن علم در حقيقت علم نيست و تنها يك نظريه و حدس است و يا فهم ما از وحى درست نيست وگرنه يك مسأله صددرصد علمى، هرگز با وحى مخالفتى ندارد.

در قرآن آياتى به چشم مى خورد كه در زمان نزول آن آيات، كاملاً پيشگويى وخبر از غيب بوده ولى ديرى نگذشته كه محقق شده است.

زمانى كه مخالفان پيامبر پيش خود حساب مى كردند كه محمّد صلى الله عليه و آله فرزند پسرى ندارد و با مرگ او مسأله خاتمه مى يابد، آيه آمد:«انّا اعطيناك الكوثر»

اى محمد! صلى الله عليه و آله ما به تو خير زياد مرحمت كرديم. (از يك دختر، نسل و ذرّيۀ تو را ادامه خواهيم داد) و اين دشمن توست كه با وجود آن همه فرزند، نسلش پايان

ص: 240

خواهد پذيرفت:«انّ شانئك هوالابتر»(1)

و ديديم كه گذشت زمان اين گفته را به اثبات رساند.

زمانى آيه نازل شد كه «انّا كفيناك المستهزئين»(2) ما تو را در برابر استهزا كنندگان كفايت مى كنيم. (توطئه ها را خنثى ونقشه ها را نقش بر آب مى كنيم)

چيزى نگذشت كه ديديم يك پيامبرِ تنها در ميان موج استهزا و تهمت و توطئه چگونه تن به سلامت برد و مكتبش دنيا را به خود متوجه نمود.

چه كسى باور مى كرد ضربۀ مهمى كه روم از ايران خورده بود، در آيندۀ نزديكى جبران شود و روم بر ايران پيروز گردد. امّا قرآن اين امر را در آيات اول سوره روم پيشگويى كرد:

«غُلبت الروم فى ادنى الارض وهم من بعد غلبهم سيغلبون» روم شكست خورد، امّا بعد از اين پيروز خواهند شد.

مسألۀ ديگر اين كه هر انسان عادّى، اعمالش به تدريج رو به رشد و تكامل مى رود، امّا آيات قرآن چنين نيست. آياتى كه اول بعثت و در چهل سالگى پيامبر از او شنيده مى شد با آياتى كه در شصت و سه سالگى تلاوت مى فرمودند، در محتوا هم وزن و هم سنگ بودند. سليقه و نظر پيامبر عوض نشده بود. در مطالب تجديد نظر نكرده بود، هميشه از يك هدف سخن مى گفت و اينها همه دليل بر خدايى بودن قرآن است. خدايى كه هيچ گونه تغيير و تجديد نظر و تجربه در قانون او راه ندارد. چنانكه خود قرآن اين حقيقت را در آيه هشتاد و دو از سوره نساء بيان فرموده است:«لوكان من عند غيرالله لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً»

اگر قرآن از سوى غير خدا بود اختلافات زيادى در آن مى يافتند.95

ص: 241

2 -«لاياتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه»(1)

راه نفوذ باطل از هر طريق در قرآن بسته است.

با وجود اين بيان روشن دربارۀ عدم تحريف قرآن، ديگر براى رواياتى بى اعتبار و بى سند كه دستاويز بعضى براى تحريف قرآن قرار گرفته است ارزشى قائل نيستيم.

چون شعار مكتب ما اين است كه هر چه مخالف صريح قرآن بود اگر چه از طرف دوستان ناآگاه به امامان معصوم عليهم السلام نسبت داده شود بايد طرد شود.

از سوى ديگر وقتى به روايات تحريف مراجعه مى كنيم مى بينيم آن روايات يا دربارۀ اختلاف قرائت است و يا مربوط به شأن نزول آيات و تفسير و معارف عميقى كه پيشوايان معصوم از آيات استفاده كرده اند و هرگز ارتباطى با تحريف قرآن ندارد.

3 - قرآن، هم معجزه است و هم كتاب آسمانى اسلام؛ معجزات ساير انبيا چنين نبود.

4 - معجزات ساير انبيا از يك جهت معجزه بود ولى قرآن، به قول علاّمه مجلسى قدس سره از پانزده طريق و به قول علاّمه طباطبايى قدس سره از يازده طريق معجزه است و شايد ابعادى ديگر نيز در آينده به آن اضافه شود كه هم اكنون نشانه هايى از آن به چشم مى خورد. (مانند اعجاز عددى)

عبرت است. تاريخ آن تنها سرگذشت اقوام پيشين نيست؛ بيان فلسفه سقوط يا نجات ملّت هاست. قرآن كتابى است كه هرچه دنيا پيش رود، اسرارش بيشتر آشكار مى شود. قرآن كتابى است آسان، روشن و رسا.

قرآن، راهنمايى است كه انسان را از خاك به خدا مى رساند و از مادّه به معنا اوج مى دهد.

نمى دانم چرا برخى مى گويند: قرآن ظنّى الدّلالة است؟! سندش قطعى است امّا دلالتش ظنّى است. خود قرآن مى گويد: من نورم، امّا ما مى گوييم دلالت تو برفك دارد! اين سخن بزرگ ترين توهين به قرآن است و اساسى ندارد، البتّه قرآن يك سرى آيات متشابه دارد كه آنها هم با رجوع به محكمات قرآن محكم مى شود. و آياتى در قرآن وجود دارد كه امامان معصوم عليهم السلام فرموده اند معناى آن در آخر الزمان روشن مى شود، مانند آيات سوره توحيد و يا آياتى از سوره حديد.

قرآن كتابى است كه با دليل محكم به انسان بينش مى دهد، با نقل تاريخ انبيا و امّت ها به انسان روش مى دهد وبا بيان پاداش ها و تشويق ها انسان را كوشا مى دهد.

معمولاً حكما، براى اندرزدادن به مردم از داستان هاى خيالى استفاده مى كنند، اما قرآن براى رسيدن به اين هدف، از داستان هاى واقعى استفاده كرده است.

قرآن كتاب هدايت است:«ذلك الكتاب لا ريب فيه هدىً للمتّقين»(1)

قرآن كتاب شفا و درمان دردهاست:«و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنين»(2)

قرآن كتاب بشارت و انذار است:«لينذر الذين ظلموا و بشرى للمحسنين»(3)

قرآن كتاب دوستى با نيكان است:«انّ اللّه يحبّ المحسنين»(4)

قرآن كتاب سفارش به نيكى هاست:«و بالوالدين احساناً... و قولوا للنّاس حسنا»(5)83

ص: 245

قرآن كتاب تعقّل و تفّكر است،«انّا انزلناه قرآنا عربيّا لعلكم تعقلون»(1)

قرآن كتاب دعوت به عمل است:«لِمَ تقولون ما لا تفعلون»(2)،«أتأمرون النّاس بالبرّ و تنسون انفسكم»(3)

قرآن كتاب جهاد و مبارزه است:«انّ اللّه يحبّ الذين يقاتلون فى سبيله»(4)

قرآن كتاب دعوت به مطالعه در طبيعت و شناخت آن است:«أفلا ينظرون الى الابل كيف خلقت و الى السماء كيف رفعت و الى الجبال كيف نصبت و الى الارض كيف سطحت»(5)

در اين كتاب، هم رابطه انسان با خدا بيان شده (عبادات) و هم رابطه انسان با خلق خدا (تعليم و تعلّم، عفو و انفاق، ايثار و تعاون و...) و هم رابطه انسان با طبيعت (تسخير و عمران و احيا و بهره گيرى دور از اسراف و تبذير).

در اين كتاب رابطه انسان با مخالفان و منافقان بيان شده است كه آنان را با حكمت و موعظه و مجادله نيكو، به حقّ دعوت كنيد و با مفسدانى كه همچون خارِ سر راه، مانع قبول حق براى توده محروم هستند و با ياغيان جامعه مبارزه كنيد.

قرآن كتاب سياست و حكومت است:«انّا انزلنا اليك الكتاب بالحق لتحكم بين الناس بما أراك اللّه»(6)

كسانى كه مى گويند: «دين از سياست جداست»، معناى سخنشان اين است كه بخشى از آيات قرآن حذف شود!

در اين كتاب آسمانى، روش معاشرت با مردم، مبارزه با انواع خرافات، پايدارى به پيمان هاى سياسى، اقتصادى و نظامى، رعايت حقوق خانواده، احترام متقابل05

ص: 246

زن و شوهر يا فرزندان و والدين به روشنى بيان شده است.

در اين كتاب آسمانى، براى مبارزه با جنايت پيشه گانى كه امنيّت عمومى را به هم مى زنند؛ با اسلحه يا شايعه، جنگ سرد و گرم به وجود مى آورند، به عفّت عمومى لطمه مى زنند وبه مال وناموس ديگران تجاوز مى كنند، دستوراتى قاطع وصريح بيان شده است. اين كتاب آسمانى، چنان بينش و اعتقادى در انسان هاى آماده به وجود مى آورد كه آنان هر لحظه خود را زير نظر خداى عالم و آگاه مى يابيند.

گرداب حوادث نجات دهد، نيازمندند. به راستى چه كسى مى تواند حوادث واقعه را تحليل و تبيين كند؟ نيازى به ذكر نيست كه تيمّم و غسل، حوادث واقعه نيست!

بنابراين، قرآن علاوه بر علم و تقوا، معيارهاى ديگرى را نيز بيان كرده است كه قطعاً بايد مورد توجّه قرار گيرند.

از امام رضا عليه السلام در مورد مسح سر سؤال كردند كه چرا قسمتى از سر را مسح مى كنيم و همه سر را مسح نمى كنيم؟ فرمودند: «لمكان الباء» به خاطر وجود حرف «ب». چون قرآن فرمود:«وامسحوا برؤسكم»(1) و نفرمود: «وامسحوا رؤسكم».

خوب است با قرآن انس بيشترى داشته باشيم و پاسخ سؤال هاى خود را از قرآن بگيريم. جواب ها و استدلال هاى قرآن بسيار زيباست؛

از من پرسيدند: چرا بايد نماز بخوانيم؟ گفتم: قرآن جواب مى دهد:«اعبدوا ربّكم الّذى خلقكم»(2) عبادت كنيد خدايى كه شما را آفريد. براى چه خدا را عبادت كنيم؟ براى اينكه خداوند ما را آفريده است! پس رمز عبادت تشكّر از خداست.

چنانكه در آيه اى ديگر، خداوند از قريش مى خواهد او را عبادت كنند.«فليعبدوا ربّ هذا البيت»(3) زيرا آنها را از گرسنگى نجات داد و از ترس و نگرانى آسوده ساخت.

«الّذى اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف»(4)

همچنين قرآن مى فرمايد:«اقم الصلاة لذكرى»(5) نماز بخوان تا ياد من باشى. در جاى ديگر مى فرمايد: ياد من آرامش بخش دلهاست.«الا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب»(6)

خاطره

در مسجد الحرام با جمعى از زائران خانۀ خدا نشسته بوديم. بحث ما در اين بود كه چرا برخى از كشورهاى صادر كننده نفت، نرخ نفت را پايين مى آورند، اين كار به ضرر مسلمان هاست. يكى از مأموران وهّابى آمد و گفت: اينجا جاى عبادت است28

ص: 248

نه جاى بحث و گفتگو دربارۀ نرخ نفت! گفتم: اتّفاقاً اين موضوع در قرآن وجود دارد، آن هم در سوره حمد! چشم هايش خيره شد. گفت چى؟! مجدّداً گفتم: نفت و نرخ آن در قرآن هست و آن هم در سوره حمد. كمى فكر كرد. پرسيد: در كدام آيه؟

گفتم: قرآن مى فرمايد:«صراط الّذين انعمت عليهم» در اين آيه، ما راه كسانى را كه خداوند بر آنها انعام كرده است، درخواست مى كنيم. قرآن در جاى ديگر مى فرمايد:

«ربّ بما انعمت علىّ فلن اكون ظهيراً للمجرمين»(1) پروردگارا! به خاطر نعمتت كه بر من عنايت فرمودى، من پشتيبان مجرمان نخواهم بود.

بنابراين كسى كه خداوند بر او نعمت داده، نبايد حامى و مددكار مجرمان باشد.

در حالى كه كسى كه نرخ نفت را كاهش مى دهد، حمايت از آمريكا و ساير قدرت هاى استعمارگر مى كند و او «ظهيراً للمجرمين» است، و اگر كسى «ظهيراً للمجرمين» بود، بنابراين جزو «انعمت عليهم» نخواهد بود.

آرى، قرآن «تبياناً لكلّ شىء»(2) است. روشنگر و بيانگر همه چيز است و چيزى كه «تبياناً لكلّ شى» باشد، تبيان خودش هم هست. لذا بهترين مفسّر قرآن، خود قرآن است، سپس اهل بيت عصمت و طهارت سلام اللّه عليهم.

رأى خود تفسير كند، جايگاه او جهنم است.(1)

اولياء»(1) اى مؤمنان! نگذاريد دشمنان شما سرپرست شما شوند.

و به آن عمل مى شد، ديگر استعمار راه نفوذى در ما نداشت. اگر هر روز در مراسم صبحگاهىِ ارتش خوانده مى شد:«يا ايّها الذين آمنوا لاتتّخذوا بطانه من دونكم»(2) اى مؤمنان! غير از خودتان، ديگران را همراز نگيريد.

هرگز ارتش مسلمان، زير بار مستشاران نظامى خارجىِ نمى رفت.

اگر امّت اسلام به قانون «حرّم الرّبا»(3) كه ربا را اكيداً حرام مى داند، عمل مى كرد، اقتصاد جامعه اسلامى، عادلانه مى شد و اگر با عمل به فرمان «فقاتلوا الّتى تبغى»(4)تمام كشورهاى اسلامى سياست نظامى خود را تنظيم نموده و به متجاوزان پاسخ عملى مى دادند، اكنون دنياى اسلام كه حدود يك سوّم جمعيت كرۀ زمين است عزت واقعى خود را پيدا مى كرد. اگر تمام مسلمانان فرياد قرآن را كه مى گويد: رمز بدبختى و هلاكت ملّت ها پيروى از ستمكاران است:«واتبعوا امر كلّ جبّار عنيد»(5)

به جان و دل مى شنيدند و اين اولى الامرهايى را كه دست نشانده ابرقدرت ها هستند از خود مى راندند و به نداى قرآن كه مى گويد: از مفسدين(6) و مسرفين(7) و گناهكاران(8) و جاهلان(9) و بى مايه گان(10) پيروى نكنيد، پاسخ مثبت مى دادند، اكنون امّت اسلام بزرگ ترين قدرت را در جهان در اختيار داشت.

افسوس كه اين فريادهاى قرآن از طرف ما مسلمانان بى جواب ماند و از فريادگرانى همچون ابراهيم عليه السلام تا اميرمؤمنان على عليه السلام و از همۀ مصلحان تا امام خمينى قدس سره آنچنان كه بايد اطاعت نكرديم و در اين دنيا با ذلّت زندگى كرديم و به ستمكاران باج داديم و از مادّيات و معنويّات عقب مانديم.

در آينده اى سخت در دادگاه عدل الهى از طرف پيامبر مورد شكايت و10

ص: 251

دادخواهى قرار خواهيم گرفت.

متن شكايت نامه اى كه قرآن از زبان پيامبر در روز رستاخيز بيان مى كند اين است:

«و قال الرسول ياربّ انّ قومى اتّخذوا هذا القرآن مهجوراً»(1)

پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويد: پروردگارا! قوم من وامّت مسلمان، قرآن را رها كردند وبه سراغ قوانين ديگران رفتند.

يكى از علما مى گفت: كنار قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله نشسته بودم. گفتم: يا رسول اللّه! قرآن در دست من است، آن را باز مى كنم، نظر خود را براى ما بگو، همين كه قرآن را باز كردم اين آيه آمد:«يا ربّ انّ قومى اتّخذوا هذا القرآن مهجوراً»

آرى، قرآن مهجور است، عدّه اى از مسلمانان بلد نيستند قرآن بخوانند، عدّه اى غلط مى خوانند. جمعى مى خوانند، امّا معنايش را نمى فهمند. گروهى معنايش را تحريف مى كنند! برخى معنايش را مى فهمند، امّا عمل نمى كنند و جمعى ديگر عمل مى كنند، امّا رياكارانه و عدّه اى عمل مى كنند، ولى عمل خود را حبط مى كنند.

بياييم دست به دست هم بدهيم و قرآن را از مهجوريت در آوريم. تا فرصت را از دست نداده ايم به سخن على عليه السلام گوش دهيم كه فرمود:

«اذا التبست عليكم الفتن كقِطَعِ الليل المظلم فعليكم بالقرآن»(2) هنگامى كه از هر سو فتنه ها به سراغ فرد يا جامعه شما آمد، نجات خود را از قرآن بگيريد.

و در جاى ديگر فرمود:

«اللّه اللّه فى القرآن لايسبقكم بالعمل به غيركم»(3) بترسيد از خدا بترسيد از خدا دربارۀ قرآن، مبادا ديگران در عمل به آن از شما مسلمانان پيشى گيرند.

راستى اعتراف به اين حقيقت چه تلخ است. قرآن بارها مسلمانان را به جهانگردى و سير در زمين و شناخت تاريخ گذشتگان و آشنايى با ملّت هاى گوناگون با روحيه هاى مختلف و تمدّن ها و فرهنگ ها و يافتن راه حلّ هايى براى47

ص: 252

مشكلات اجتماعى فراخوانده است. امّا ديديم كه مسلمين به خاطر عمل نكردن به همين دستورات از چه منافعى عقب ماندند، و ديگران آمدند و در كشورهاى اسلامى سير كردند، نقاط قوت و ضعف ما را بررسى كردند! از وجب به وجب زمين ما و معادن زير زمينى و روزمينى ما آگاه شدند و آنها را كشف و استخراج نمودند و بهره ها گرفتند و به خود ما با قيمت كلان فروختند. اين است جزاى كسى كه كتاب آسمانى خود را رها كند و به رهبران معصوم پشت كند و در مقابل فرياد آنان ناسپاس و بى تفاوت باشد.

حضرت موسى عليه السلام ملت را از بردگى فرعون نجات داد و آنان را براى چند روزى به دست حضرت هارون سپرد اما ناسپاسى كردند و خدا را رها كرده، به سراغ پرستش گوساله رفتند. همين كه موسى از سفر برگشت و اين ارتجاع و حالت عقبگرد را از پيروان خود ديد، شديداً ناراحت شد و از برادر خود انتقاد كرد. هارون گفت: اى برادر! اين ملت فرماندهى مرا نپذيرفتند. اينها بردگان ديروز بودند و همين كه به آزادى رسيدند، از مستكبران شدند و مرا به استضعاف كشاندند و نزديك بود مرا بكشند، حالت انقلابى خود را از دست دادند و به سوى رفاه طلبى و تن پرورى و شكم پرستى رفتند.

نقل اين ماجراى قرآنى به ما هشدار مى دهد كه انسان هاى آزاد شده از ستم رژيم پهلوى، اگر همچون قوم موسى به سستى و تفرقه و عصيان گرفتار شوند و از فرمان رهبر عادل تخلّف ورزند به همان سرنوشت مبتلا خواهند شد. «فاعتبروا يا اولى الابصار»

آنچه گفتيم حتى در حد گوشه اى از صفات قرآن نيز نبود، چون بناى بحث بر اختصار است و شايد خواننده كم حوصله باشد، لذا در همين جا توصيف قرآن را به پايان مى بريم، زيرا نمى توان كتابى را كه كلام خداست و خود را نور،(1) شفا،(2)82

ص: 253

هدايت،(1) فرقان،(2) حقّ (3) و تذكره(4) ناميده است در چند صفحه توصيف نمود.

بنابراين با پوزش از خداوند متعال و قرآن كريم و خوانندگان ارجمند دامنه بحث را جمع مى كنيم و چند سطرى دربارۀ دستوراتى كه خود قرآن دربارۀ تلاوت آن داده مى پردازيم.

انتقاد كرده است:«أفلا يتدبّرون القرآن»(1)

6 - در فهم قرآن بايد به رواياتى كه از طرف پيشوايان معصوم عليهم السلام دربارۀ آيات مختلف وارد شده مراجعه كنيم و به شأن نزول هر آيه توجّه كامل داشته باشيم كه مبادا به انحراف فكرى و عقيدتى و برداشت هاى نابجا - خواه مرتجعانه و خواه مترقّيانه - گرفتار شويم.

وقتى او را ديدم گفتم: «سلام عليكم». گفت:«سلامٌ قولا من ربّ رحيم»(1)

* براى ورود به اتاق به او تعارف كردم، گفت:«اُدخلوها بسلام آمنين»(2)

* پيراهن عربى در تن داشت، كسى از او پرسيد: لباس عربى بيشتر دوست دارى يا ايرانى؟، گفت:«و لباس التّقوى ذلك خير»(3) لباس تقوا بهتر است.

* يكى از مسئولان گفت: چون با قرآن حرف مى زنى شما را به مكه آورديم، يك سفره عمره هم شما را مى آوريم، آيا چيز ديگرى هم از ما مى خواهيد؟ گفت:«ما اسئلكم عليه من اجر»(4) من هيچ پاداشى از شما درخواست نكردم.

* گفتم آقازاده! چگونه اين همه مورد لطف قرار گرفتى؟ گفت:«ذلكما ممّا علّمنى ربّى»(5)

* آيا بچه مى تواند امام باشد؟ گفت:«يؤتى الحكمة من يشاء»(6)

* گفتم: من تو را دوست دارم، گفت:«سننظر أصدقت أم كنت من الكاذبين»(7) صبر مى كنم ببينم راست مى گويى يا دروغ؟

* گفتم: مى خواهم تو را بخورم. گفت:«أيحبّ احدكم أن ياكل لحم اخيه ميتا»(8)

* منزل ما مى آيى؟، گفت:«حتّى يأذن لى ابى»(9) اگر پدرم اجازه بدهد.

* آيا پدرت تو را دعوا كرده؟، گفت:«و اذا ما غضبوا هم يغفرون»(10) مؤمنان هنگامى كه غضب مى كنند، بخشش مى كنند.

* آيا پدرت به تو كتك زده؟، گفت:«قالوا بلى»(11)

* پدرت را بيشتر دوست دارى يا مادرت را؟، گفت:«و بالوالدين احساناً»(12)

* يكى از علما عمداً آيه اى را غلط خواند، او گفت:«اِن هذا الاّ اختلاق»(13) اين 7

ص: 256

بافتگى است.

* مجدداً آيه ديگرى را اشتباه خواند، گفت:«يريدون أن يبدّلوا كلام اللّه»(1) مى خواهند كلام خدا را تغيير دهند.

* بازى را دوست دارى؟ گفت:«و لا تَنسِ نصيبك من الدنيا»(2) سهم خود را از دنيا فراموش مكن.

* حاضرى فرزند من باشى؟، گفت:«و والد و ما ولد»(3)

* با خواهر و برادرت چطورى؟، گفت:«فبئس القرين»(4)

* آيا غذاى ديگرى هم ميل دارى؟، گفت:«لن نصبر على طعام واحد»(5) بر يك غذا صبر نمى كنيم.

* سؤالى دربارۀ ازدواج شد، من گفتم: اين پسر بچه پنج ساله است و مسائل ازدواج را نمى فهمد، گفت:«ففهّمناها سليمان»(6)

* گفتم: مرا گيج كردى، گفت:«و ترى الناس سُكارى»(7)

* پدرش گفت: اين چه حرفى بود كه زدى؟، گفت:«و ما قلت لهم الاّ ما أمرتنى به»(8)

* آيا درس خوانده اى؟ گفت:«ما كنت تدرى ما الكتاب و لا الايمان»(9)

* مخالفان ما چه سرنوشتى دارند؟، گفت:«و سيعلم الذين ظلموا اى منقلب ينقلبون»(10)* آيا امام زمان عليه السلام تشريف مى آورند؟ گفت:«جاء الحقّ و زهق الباطل»(11)

* آيا كربلا را دوست دارى؟، گفت:«احببت حبّ الخير»(12)

* هنگام نمايش فيلمى غير مفيد از تلويزيون، گفت:«و الّذين هم عن اللغو32

ص: 257

معرضون»(1)

* مردم خنديدند، گفت:«و تضحكون و لا تبكون»(2)

* گفتيم از بس سؤال نموديم، شما را خسته كرديم، گفت:«و لايمسّنا فيها نصب»(3)ما خسته نمى شويم.

* من آمده ام مكه، سوغاتى بخرم يا نه؟، گفت:«احلّ اللّه البيع و حرّم الربا»(4) سپس گفت:«و تزوّدوا فانّ خير الزّاد التّقوى»(5)

* يكى از قاريان محترم كه حافظ قرآن هم بود، از او پرسيد: فلان آيه در كجاست؟ جواب داد: در سوره اعراف. قارى گفت: در سوره قصص است، كودك اصرار داشت كه در سوره اعراف است، بعد معلوم شد حقّ با كودك بوده به او گفت:«لقد كنت فى غفلة من هذا»(6) تو غافل بودى.

* گفتم مى خواهيم از خدمت شما مرخص شويم، گفت:«اذهب انت و اخوك باياتى و لا تنيا فى ذكرى»(7)

* گفتم بر ما منّت گذاشتى و به سؤالات ما پاسخ دادى، گفت:«و لقد مننّا عليك مرّة اخرى»(8)

* معذرت مى خواهيم، گفت:«لا تعتذروا اليوم»(9)

* گفتيم: دعايى بفرماييد:«ربّنا اغفرلنا و لاخواننا الذين سبقونا بالايمان»(10)

* خداحافظ، گفت:«فاللّه خير حافظا»(11)

* نوار ضبط صوت تمام شد، گفت:«و تمّت كلمة ربّك»(12)

همچنين شنيدم در جلسه اى كه با مسئولان سعودى داشت به تمامى سؤالات حضار به زيبايى جواب داده بود از جمله:15

ص: 258

* شاهزاده ها و مسئولان سعودى كه برايش اسباب بازى هاى گران قيمتى خريده بودند، ضمن تقديم هدايا به او گفتند: آيا اينها را دوست دارى و خوشحال مى شوى؟ جواب داده بود:«فما اتانى اللّه خير مما اتاكم بل انتم بهديّتكم تفرحون»(1)آنچه پروردگار من، به من داده، بهتر است از آنچه به شما داده است! اين شما هستيد كه از اين هديه ها خوشتان مى آيد.

* پدرش گفته بود: اينها شاهزادگان سعودى هستند. پاسخ داده بود:«انّ الملوك اذا دخلوا قرية أفسدوها»(2) پادشاهان وقتى وارد شهرى مى شوند آن را به فساد مى كشند!

براى او يك ليوان قهوه آوردند. باقيماندۀ قهوۀ او را وزير كشور سعودى به نيت تبرّك و شفا خورد.

در آن جلسه برخى گفته بودند: اين يك معجزه است.

يكى از علماى يمن گفته بود: اين مهدى عليه السلام است!

در پايان جلسه ديدند، سيد محمدحسين گريه مى كند. شاهزادگان سعودى پرسيدند: چرا گريه مى كنى؟ مادرش را مى خواهد. گفتند: بگذاريد برود نزد مادرش.

جواب دادند مادرش در ايران است. گفتند: بگوييد بيايد. پاسخ دادند: فرودگاه بسته شده است. وزير كشور سعودى گفت: فرودگاه را باز كنيد. يكى از مسئولان حج و زيارت ايران گفت: مادر ايشان تنها نيست، بلكه يكصد و بيست زائر ديگر هم مانده اند. وزير كشور گفت: بگوييد آنها هم بيايند.

بدين وسيله 120 نفر از حجاج ايرانى كه به دليل پايان فرصت و بسته شدن فرودگاه، از سفر حج باز مانده بودند، به خاطر او اجازه حج پيدا كردند.

ديدارى ديگر

يك بار ديگر توفيق ديدار او را در منا پيدا كردم. در آنجا وقتى مسئول خيمه هاى منا وارد شد، گفتند: اين عرب صاحب اين خيمه هاست. گفت:«و لو لا اذ دخلت جنّتك34

ص: 259

قلت ماشاء اللّه»(1)

* مسئول خيمه ها پرسيد: مكّه را پسنديدى؟، گفت:«بلدة طيّبة و ربّ غفور»(2)

* به نظر شما كارهاى ما قبول است؟، گفت:«انّما يتقبّل اللّه من المتّقين»(3)

* جمعيتِ دور او زياد شد، هواى زير چادر هم بسيار گرم بود. گفتند: دايره را بزرگ كنيد، گفت:«و اذا قيل لكم تفسحوا فى المجالس فافسحوا»(4)11

ص: 260

نمى توانست خودش را بالا برد، انبيا را پائين مى آورد تا به آنها برسد.»

اگر شما بخش صفات انبيا را مطالعه كنيد، پى خواهيد برد كه ده ها فرق ميان نوابغ و انبيا موجود است.

مسألۀ اخلاص، عصمت از شك و سهو و خطا و هر نوع گناه، آگاهى از غيب، راز ونياز و نيايش با خداوند و عبادت هاى خالصانه و همه چيز را از خدا دانستن، از مسائلى است كه در هيچ نابغه اى نيست. زيرا كه نوابغ، هم اشتباه مى كنند و هم از گناه معصوم نيستند و هم از غيب بى خبرند و هم از نيايش هاى عارفانه با خداوند دورند وتمام آنچه را كه دارند از خدا نمى دانند. مگر ما نوابغ ديگرى نداريم؛ چرا آنها مثل قرآن را نياوردند و نمى توانند بياورند؟

سؤال: چرا به ما وحى نمى شود؟

پاسخ: هر راديويى همۀ موج ها و صداها را نمى گيرد. صفاى باطن و اخلاص و پاكى و تقوا و ده ها شرط ديگر لازم است. بايد دل آمادۀ گرفتن الهام و وحى باشد. وحى كه جاى خود دارد، حتى شناخت صحيح مطالب نيز تنها سزاوار قلب هاى سالم و افراد با تقوا و مؤمنان راستين است.

در قرآن مى خوانيم:«يا ايّها الّذين آمنوا اتّقوا اللّه و آمنوا برسوله يؤتكم كفلين من رحمته ويجعل لكم نوراً تمشون به»(1) اى مؤمنان! تقوا پيشه كنيد و به خدا و پيامبرش ايمان آوريد تا هم به شما دو سهم از رحمت خود مرحمت كند و هم براى شما نورى قرار دهد تا بتوانيد در پرتو آن راه حق را شناخته و تنها در آن خط حركت كنيد.

از اين آيه مى فهميم كه حتى روشن بينى و نورهم به هر كسى داده نمى شود تا چه رسد به وحى و ارتباط مستقيم با خداى متعال.

در سوره انفال مى خوانيم:«ان تتّقوا اللّه يجعل لكم فرقانا»(2) اگر تقوا پيشه كنيد و از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد، خداوند به شما روشن بينى خاصى مى دهد تا در29

ص: 262

سايه آن بتوانيد حق را از باطل بشناسيد.

انسان در مسير زندگى خود به شناخت حق از باطل و خير از شر و نيك از بد و دوست از دشمن و عوامل سعادت از شقاوت نياز شديدى دارد و عقل انسان براى اين شناخت آمادگى دارد، امّا هميشه غبارهايى از حرص و طمع و شهوت و خودبينى و حسد و عشق هاى افراطى به مال و زن و فرزند و جاه و مقام، جلو عقل آدمى را مى گيرد و قدرت شناخت صحيح را از او سلب مى كند. اينجاست كه اگر باران تقوا اين غبار را بر طرف نمايد عقل مى تواند واقعيّات را آنچنان كه هست بشناسد.

حقيقت سرايى است آراسته هوا و هوس گرد برخاسته

نبينى ز هر جا كه برخاست گرد نبيند نظر گرچه بيناست مرد

و حافظ مى گويد:

جمال يار ندارد نقاب و پرده ولى غبار ره بنشان تا نظر توانى كرد

اگر در جامعه اى روزنامه ها، راديو، تلويزيون و تبليغات بر اساس هوا و هوس اين و آن اداره شود شرايطى پيدا مى شود كه مردم گيج و متحير مى شوند و نمى توانند تشخيص دهند كه حق با چه كسى است. اما اگر تعصب و عناد و هوس كنار گذاشته شود و وسائل ارتباط جمعى، بلندگوى خودخواهان نباشد و جوسازى هاى نادرست كنار گذاشته شود و مردم را به حال خود بگذارند و تحريك نكنند، خود جامعه مى تواند به بسيارى از حقايق دست يابد و بسيارى از باطل ها را بشناسد.

در سوره بقره مى خوانيم:«واتّقوا اللّه و يعلّمكم اللّه»(1) تقوا پيشه كنيد و خدا به شما تعليم مى دهد. آرى، قلب انسان همچون آئينه است كه اگر غبار آن را برطرف كنيم، نور خدا در آن جلوه مى كند. شناخت و معرفت هم دل پاك و روحيۀ سالم مى خواهد تا چه رسد به وحى كه عالى ترين مقام است.82

ص: 263

قرآن كريم پيامبر صلى الله عليه و آله را مخاطب قرار داده، مى فرمايد:«ولو تقوّل علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثم لقطّعنا منه الوتين»(1) اگر به ما چيزى را به ناحق نسبت دهى،... رگ حياتت را قطع مى كنيم.

امّا يك سرى مطالب با آنكه غيب است، خداوند به اولياى خود مرحمت مى كند.

ثالثاً: انبيا و اوليا بدون مراجعه به علم الهى نمى دانند ولى چنانچه مراجعه كردند، مى دانند، مثل آنكه من و شما با مراجعه به دفتر تلفن، شماره تلفن فردى را مى دانيم و بدون مراجعه نمى دانيم. روايت داريم براى ائمّه عليهم السلام عمودى از نور است كه با مراجعه به آن، مطالبى را مى يابند.

رابعاً: بعضى جاها مى دانند و بعضى جاها نمى دانند. بعضى جاها علم غيب، نقص است و ندانستن بهتر است. مثلاً شبى كه على عليه السلام به جاى پيامبر خوابيد، اگر مى دانست كه هيچ خطرى او را تهديد نمى كند، اين عمل چندان ارزشى نداشت.

خامساً: گاهى مى دانند و گاهى نمى دانند. گاهى خداوند چراغ را براى آنها روشن مى كند وآنها مى بينند وگاهى هم چراغ خاموش است و نمى بينند. در حديث داريم:

«يبسط لنا العلم فنعلم و يقبض عنا فلا نعلم»(1) گاهى پرده كنار زده مى شود، مى بينيم و گاهى پرده گسترده است، نمى بينيم. پس كليد علم غيب دست خداست.

سؤال: آيا امامان نيز از علم غيب برخوردارند؟

پاسخ: از آيه اى كه در ابتداى بحث آورديم، روشن مى شود كه غير از پيامبر، افراد ديگرى هم علم غيب دارند. اگر خداوند در آيه فوق مى فرمود: «الاّ الرسول» «مگر رسول» معنايش اين بود كه علم غيب مخصوص خدا و پيامبر است، اما آيه مى فرمايد: خداوند غيب مى داند و احدى را بر علم خود آگاه نمى كند، مگر كسى كه از او راضى باشد. سپس از باب نمونه مى فرمايد: «من رسول»، يعنى پيامبر يكى از مصاديق آن است، نه همه آن.

سؤال: اگر انبيا و اوليا علم غيب دارند، پس چرا مشكلات خود را حل نمى كنند؟ حضرت على عليه السلام كه علم غيب مى داند، براى چه به مسجد كوفه رفت و به شهادت رسيد؟56

ص: 265

پاسخ: با ذكر مثال پاسخ را بيان مى كنيم:

معمولاً بر روى اتومبيل هاى دولتى مى نويسند: «استفادۀ اختصاصى ممنوع».

يعنى اين اتومبيل در اختيار راننده است براى انجام امور ادارى، نه كارهاى شخصى.

يا مسئول نيروى انتظامى يك منطقه، به مأمور تحت امر خود، يك عدد باتوم و كلت مى دهد و او هر وقت و هر جا كه به او دستور داده شد، از اين امكانات استفاده مى كند، نه در نزاع هاى شخصى و يا هر جا كه خودِ مأمور مايل باشد.

خداوند نيز سه نيرو در اختيار اولياى خود قرار داده است: معجزه، علم غيب و دعاى مستجاب. اما اولياى او از اين نيروها و امكانات استفادۀ اختصاصى نمى كنند.

امام حسين عليه السلام در صحراى كربلا تشنه است، اما براى رفع تشنگى خود دعا نمى كند.

اگر انبيا و امامان به وسيله دعا، معجزه و علم غيب، مشكلات خود را حل كنند و به كارهاى خود برسند، در آن صورت چگونه مى توانند براى ديگران الگو باشند.

بلكه لازم است آنها نيز در تحمّل مصيبت ها و شدائد مثل ديگران باشند.

آنها تنها حقّ دارند براى دعوت مردم به سوى خدا از معجزه، علم غيب و دعا استفاده كنند، ولى براى رفع مشكلات خودشان خير.

است، فكر نيست كه باور است.

راستى اگر ما به مقام يقين و باور برسيم وبدانيم اين غيبتى كه امروز از ما سرمى زند در قيامت به چه صورتى مجسم مى شود، هرگز در انديشه غيبت نيز نخواهيم بود. عيب ما اين است كه معلومات ما از مغز ما عبور نكرده و به دل ننشسته، علم است نه يقين و لذا مى دانيم بد است اما مرتكب مى شويم. به يك مثال توجه كنيد:

همه مى دانيم كه انسانِ مرده به ما كارى ندارد و نمى تواند زيانى برساند امّا مى ترسيم شب در اتاقى در كنار او بخوابيم، چرا؟ چون علم ما از مغز به دل عبور نكرده، علم هنوز ايمان و باور و يقين نشده است اما مرده شوى را مى بينيم كه در كنار مرده و در شب تاريك، به تنهايى شب را تا صبح بدون دلهره به پايان مى برد.

فرق ما و مرده شوى چيست؟ فرق آن است كه ما علم داريم و او يقين.

بنابراين ريشۀ عصمت، ايمان واقعى، علم عميق و باور و يقين كامل است.

پس از چندى جنگى پيش آمد كه اين جوان در آن شركت نمود و دهمين نفر بود كه در درگيرى بين حق و باطل در راه خدا به درجه شهادت رسيد.

همچنين در قرآن به ما فرمان داده شده كه بدون قيد و شرط از رسول خدا اطاعت كنيم و اين دستور، خود دليل بر عصمت آنهاست زيرا اگر انبيا دچار انحراف و گناه مى شدند، مى بايست فرمان خدا درباره اطاعت از رسول مشروط باشد، چنانكه فرمان پيروى از والدين با آن اهميت، مشروط است و با صراحت به فرزندان اعلام مى كند كه از والدين منحرف پيروى نكنيد.«و ان جاهداك على ان تشرك بى ماليس لك به علم فلاتطعهما»(1) اگر پدر و مادر بكوشند تا چيزى را كه در مورد آن علم ندارى با من شريك كنى اطاعت مكن.

خوانندۀ عزيز! با اندكى دقت و مقايسه ميان اطاعت مشروط از والدين و اطاعت بى قيد و شرط از رسول مى توان دريافت كه پيامبر در حدّى از عصمت قرار دارد كه در پيروى از او نيازى به هيچ گونه قيد و شرطى نيست، و به گفتۀ قرآن كريم:

«وماينطق عن الهوى ان هوالاوحى يوحى»(2) هرگز كلامى را از روى هوس نمى گويد و سخنان او جز وحى نيست.

چند تذكّر:

الف: برخى، پاره اى از آيات قرآن را دستاويز قرار داده اند و عصمت پيامبران را با آن خدشه دار مى سازند، در جمع بندى ما از آيات و روايات، داشتن مقام عصمت با هشدارها و اخطارها و عتاب هايى كه در قرآن آمده است هرگز منافاتى ندارد، زيرا همين عتاب ها مى تواند راهگشاى عصمت باشد و از برخى غلوها در مورد انبيا جلوگيرى نمايد.

ب: پيامبران، نه تنها در تبليغ كه در عقايد و احكام و نه تنها در گناهان كبيره كه در تمام گناهان و نه تنها در لغزشهاى عمدى كه حتى در لغزشهاى خطايى و سهوى نيز بايد معصوم باشند تا هيچ بهانه و دستاويزى براى دشمن و موجبى براى سلب اطمينان 4

ص: 269

دوست باقى نماند. در قرآن آمده است:«فللّه الحجة البالغة»(1) براى خداست حجت كامل و رسا.

راستى اگر پيامبر و يا امامان، معصوم نباشند، ميان گفتار و اعمال آنها تناقض پيش نخواهد آمد؟ و آيا با وجود رهبر گناهكار و غير معصوم مى توان گفت: خداوند حجت را بر مردم تمام نموده است؟

ج: عصمت با استغفارها و نيايش هاى پيامبران منافاتى ندارد، زيرا همين كه پيامبر يا امام معصوم خود را در محضر خدا مى داند و با دل و جان مى پذيرد كه خدا بر فكر و دل او آگاه و ناظر است و تمام سخنان او ضبط مى شود، در حالى قرار مى گيرد كه حتى از اعمالى هم كه گناه نيست احساس خجالت و شرمسارى مى كند.

مثال: اگر من در خانه سرفه كنم احساس شرمندگى نمى كنم، اما همين كه براى برنامه درسهايى از قرآن جلو دوربين قرار مى گيرم، حتى از يك سرفه ناراحت مى شوم و از مردم عذرخواهى مى كنم، با اينكه گناه نيست زيرا كه خود را در محضر مردم مى بينم. اولياى خدا نيز كه خود را در محضر خدا مى دانند حتى از كوچك ترين عمل خود چنان احساسى دارند واين است فلسفۀ استغفار و مناجات و نيايش هاى پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام.

انسان ها مدّعى مى شدند كه انبيا مسائل و مشكلات ما را نمى دانند و مرتب به ما دستور مى دهند! انبيا بايد همانند ديگر انسان ها شهوت و غضب داشته باشند و خود را كنترل كنند تا الگوى ديگران باشند. خداوند به پيامبر مى فرمايد: به آنها بگو من هم بشرى همانند شما هستم.«قل انّما أنا بشر مثلكم»(1)

سؤال: آيا انبيا مدينۀ فاضله ساختند؟

پاسخ: آمدن انبيا و قانون آسمانى براى هدايت مردم، يك ضرورت است و پذيرفتن مردم يك وظيفۀ ديگر و حساب اين دو از هم جداست. برنامه خدا اين نيست كه مردم را به اجبار هدايت نمايد و اگر چنين بود همۀ آنان هدايت مى شدند.«ولوشاء لهداكم اجمعين»(2)

چنانكه روش پيامبر نيز اجبار و سلب آزادى از مردم و تحكّم بر آنان نبوده است.

«لست عليهم بمصيطر»(3)

خداوند بايد وسيلۀ هدايت مردم را فراهم سازد.«انّ علينا للهدى»(4) و مردم هم بايد هدايت پذير باشند.

امّا گروهى از مردم هدايت را نپذيرفتند، اين امر نبايد سبب شود كه هدايت خداوند نسبت به ديگران قطع شود. همان گونه كه باغبان به خاطر وجود علف هرز، هرگز دست از آبيارى باغى كه درختان خوبى دارد برنمى دارد. در قرآن مى خوانيم:

«هنگامى كه خدا اراده فرمود انسان را خلق كند، ملائكه گفتند: اين انسان اهل فساد و خونريزى است». امّا خداوند در پاسخ آنان مى فرمود: من چيزى را مى دانم كه شما نمى دانيد:«انّى أعلم ما لاتعلمون»(5)

از همه گذشته، ساختن نمونه هايى و تربيت افرادى براى اثبات مدّعا كافى است.

اگر يك معمار يا نقاش چند نمونۀ هنرى از خود نشان دهد، براى اثبات لياقت30

ص: 271

وى كفايت مى كند.

انبيا از طرف خدا طرح جامعۀ سالم را مى دهند و خود هم به آن عمل مى نمايند و افرادى را نيز كه آمادگى دارند كشف و آنان را تربيت مى كنند و يك جامعۀ كوچكى را براى نمونه به دنيا عرضه مى كنند و سپس از همه دعوت مى نمايند كه طبق اين مدل و الگو نظام اجتماعى خود را بسازند.

پيامبر عزيز اسلام، امّتى تشكيل داد از سفيد و سياه و از قبايل مختلف و اساس كار خود را بر مبارزه با شرك و طاغوت و ايمان به خدا پى ريزى نمود. تمام امتيازات موهوم را از بين برد و اخلاق و بهداشت و خدمت و مساوات در برابر قانون خدا و اخوّت اسلامى وعدل وقسط وآزادى وصداقت واخلاص وعزّت را به ارمغان آورد.

افرادى همچون حضرت على عليه السلام و ابوذر و سلمان و مقداد و ميثم تربيت نمود كه تا پاى جان ايستادند، از شهادت استقبال كردند و از دادن خون خود در راه استقرار نظام خدايى مضايقه نكردند.

اكنون اگر هنوز دنيا رنگ مكتب انبيا عليهم السلام را نگرفته، بايد علل آن را در جاى ديگر بررسى كنيم، نه در ضعف مكتب اسلام و يا عدم لياقت رهبران دينى.

خورشيد بر همه چيز مى تابد، اگر به آينه تابيد و نورش منعكس شد ولى به ديوار تابيد و منعكس نشد، هرگز در خوبى خورشيد و در نورافشانى اش تشكيك نمى كنيم. شما اگر ميليون ها توپ دربسته به اقيانوس بيندازيد، قطره اى آب وارد آنها نمى شود، زيرا توپ دربسته است وگرنه آب از نفوذ خود دريغ ندارد.

مردمى كه چشم بسته و گوش بسته و دل بسته هستند و به قول قرآن:

«لهم قلوب لايفقهون بها و لهم أعين لايبصرون بها و لهم آذان لايسمعون بها اولئك كالانعام بل هم اضلّ»(1) اينها دل دارند امّا نمى فهمند، چشم دارند اما نمى بينند، گوش دارند امّا نمى شنوند، آرى اينها همچون چهار پايانند، بلكه گمراه تر.79

ص: 272

كسى كه استعداد شناختن و ديدن حقّ را دارد امّا حاضر به شناخت و پذيرش حقّ نيست، به مراتب از چهارپايان كه داراى استعداد و امكانات نيستند بدتر است.

انسانى كه هدفش، خور و خواب و شهوت است حيوانى بيش نيست و مكتب هايى كه شعار (خوراك، پوشاك، مسكن) مى دهند تمام استعدادهاى انسان را در مسير زندگى حيوانى خلاصه مى كنند. آرى، اين مكتب ها بزرگ ترين توهين را به مقام جانشين خدا و انسانيت انسان نموده اند.

كوتاه سخن آنكه اين مردمند كه بايد جامعۀ ايده آل بسازند. انبياى الهى معلّمانى هستند كه خود را براى درس دادن آماده مى كنند، اين شاگرد است كه بايد درس را فراگيرد. پيامبران پزشكانى هستند كه دارو مى دهند و اين بيمار است كه بايد طبق دستور پزشك به معالجۀ خود بپردازد. اگر انبيا جامعۀ ايده آل نساختند به خاطر كوتاهى خود مردم است. اين پاسخ را با بيان چند آيه قرآن زينت مى بخشيم:

«انّ الله لايهدى القوم الظالمين»(1) همانا خدا افراد ستمگر را هدايت نمى كند.

«انّ الله لايهدى القوم الكافرين»(2) همانا خدا افراد كافر را هدايت نمى كند.

«انّ الله لايهدى القوم الفاسقين»(3) همانا خدا افراد فاسق را هدايت نمى كند.

«انّ الله لايهدى مَن هو مسرف كذّاب»(4) همانا خدا افراد اسرافكار و دروغگو را هدايت نمى كند.

در اين آيات به خوبى روشن است كه علت دور بودن از هدايت انبيا و عدم تشكيل يك جامعۀ ايده آل خود مردم هستند، زيرا به خاطر ظلم و كفر و فسق و اسراف و دروغگويى از قابليّت هدايت افتاده اند.

در صفحۀ اول قرآن تابلويى نصب شده كه مى فرمايد:«ذلك الكتاب لاريب فيه هدى للمتقين»(5) يعنى با اينكه قرآن براى هدايت تمام جهانيان نازل شده امّا تنها افراد 2

ص: 273

پرهيزكار كه در برابر حق، تكبر و لجاجت و عناد و هوس را كنار گذاشته و در جستجوى حقند، از هدايت آن بهره مند مى شوند.

سؤال: چرا همۀ انبيا در شرق ظهور كرده اند؟

پاسخ: تاريخ گذشتۀ غرب براى ما روشن نيست وما هيچ دليلى نداريم بر اينكه تمام پيامبران در مشرق زمين بوده اند، بلكه از آيه «ولكلّ امّة رسول»(1) مى توان استفاده كرد كه هر امتى پيامبرى داشته است.

سؤال: انبيا چند نفر بودند و ايمان به همۀ آنان چه لزومى دارد؟

پاسخ: در قرآن نام بيست و پنج نفر از پيامبران آمده ولى در سوره مؤمن مى خوانيم:

«ولقد ارسلنا رسلاً من قبلك منهم مَن قصصنا عليك و منهم مَن لم نقصص عليك»(2)

ما قبل از تو پيامبرانى فرستاديم كه داستان بعضى از آنها را نقل نموده و ماجراى عدّۀ ديگرى را براى تو بازگو نكرده ايم.

از اين آيه به دست مى آيد كه عدد پيامبران منحصر در اين بيست و پنج نفرى كه نامشان در قرآن آمده نيست. اگر به روايات مراجعه كنيم عددهاى گوناگونى را مى يابيم امّا معروف ترين روايات، حديثى است كه از ابوذر غفارى نقل شده كه مى گويد: از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيدم: انبيا چند نفر بوده اند؟ فرمود: يكصد و بيست و چهار هزار نفر.(3)

همچنين بر اساس آيات 136 سوره بقره و 86 سوره آل عمران و 105 سوره نساء، ايمان به تمام انبيا لازم است و شايد دليل آن اين باشد كه مسألۀ بعثت، يك حادثۀ اتّفاقى نيست، بلكه يك جريان و امر الهى است.

ايمان به پيامبران پيشين يعنى ايمان به لطف هميشگى خدا دربارۀ همۀ انسان هادر طول تاريخ، يعنى ايمان به حكمت ثابت خدا، ايمان به يك ضرورت دائمى كه30

ص: 274

همان لزوم رهبرى معصوم است. يعنى ايمان و اطمينان به پيروزى حق بر باطل.

آرى، ايمان به اين عقيده كه در طول تاريخ بشريت، مردان حقّ در يك سو و طاغوت ها و جبهه هاى باطل در سوى ديگر صف آرايى كرده و در تمام مراحل، عاقبت، پيروزى از آنِ حقّ و سرنگونى و رسوايى نصيب پيروان باطل شده است، همين ايمان به اين سنت خدا، رمز رشد و استقامت و پايدارى است.

مردم قديم كه جامعه شان به حدّ رشد نرسيده بود، آدرس كوچه به كوچه لازم است، ولى وقتى جامعه به رشد رسيد، اگر يك نقشۀ كلّى را هم به او بدهند راهش را مى يابد و نيازى به حضور مستقيم راهنما (پيامبران) نيست. البته وجود امامان معصوم و فقها براى حفظ و صيانت قوانين و رهنمودها لازم است.

مطلب ديگر اينكه پيامبران پيشين (جز افراد انگشت شمار) معمولاً كتاب نداشته اند و اكثراً دستورات پيامبران بزرگ را تبليغ مى كردند و چنين نبود كه همۀ آنان صاحب كتاب باشند. بنابراين با وجود امامان معصوم و اسلام شناسان با تقوا كه اين مسئوليت را به عهده گرفته اند، لزومى به آمدن انبيا نيست، زيرا ابلاغ دستورات دينى از علماى عادل نيز برمى آيد. لذا از مسأله اجتهاد نبايد غافل باشيم زيرا فقهاى عادل با در دست داشتن قواعد كلى دين، همواره مى توانند حكم خدا را از قرآن و حديث استخراج نمايند.

كرده ام و چه كسانى كه پس از من متولد خواهند شد.

علاوه بر اين، نامه هايى كه پيامبر به اطراف و اكناف عالم و براى سران كشورها مى فرستاد، دليلى ديگر بر جهانى بودن رسالت اوست.

يك روز صبح پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يارانش را احضار كرد و در سخنانى به آنان فرمود:

«برخيزيد، پيك رسالت شويد ونداى توحيد را به گوش جهانيان برسانيد...» سپس براى ابلاغ پيام شش نفر را به ايران، روم، حبشه، مصر، يمامه، بحرين و اردن فرستاد.(1)10

ص: 277

مى داشت، مى فرمود: «بشّروا و لا تنفّروا يسّروا و لا تعسّروا»(1).

2 - نترسيدن از ديگران

آنها فقط از خدا مى ترسند. قرآن در توصيف آنها مى فرمايد:«الّذين يبلّغون رسالات الله و يخشونه ولايخشون احداً الاّ اللّه»(2) آنان كه پيام خدا را ابلاغ مى كنند و از احدى جز خدا نمى ترسند.

3 - استقامت

پيامبران در تبليغ خود استقامت مى ورزند. قرآن خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«ف استقم كما امرت»(3) همان گونه كه مأموريت يافته اى، استقامت داشته باش.

4 - تذكّر

پيامبران آنچه را كه خير و صلاح مردم است، مرتّب به آنها يادآورى مى كنند:

«فذكّر انّما انتَ مذكّر»(4)

كردن موهاى خدا بود.

اصولاً فلسفۀ بعثت حضرت موسى عليه السلام و ساير انبيا آن است كه اگر مردم اشتباهى مرتكب مى شوند، اصلاح شوند. وظيفه موسى اصلاح و راهنمايى است، در غير اين صورت، بعثت يعنى هيچ، يعنى لغو! اين كه «هر چه مى خواهد دل تنگت بگو» معنا ندارد! مثل اينكه در سر چهارراه، پليسى را بگذاريم و بعد بگوييم: هر كس هر جورى مى خواهد بيايد و برود. خوب، اين پليس چه كاره است؟

2 - مبارزه با شرك

دوّمين مأموريت انبيا مبارزه با شرك وخرافات است، از آدم پرستى گرفته تا ماه و خورشيد پرستى تا سنگ و چوب پرستى، تا ملّيت و مدرك پرستى و تا مقام و پول و هوا پرستى و ساير شاخه ها و مويرگ هاى شرك كه بايد با دست تواناى انبيا برچيده شود.

اين فرياد ابراهيم عليه السلام است كه با آن همه سخنان نرم با عموى بت پرست خود و با آن همه استدلال هاى زيبا براى نمرود و با آن روش ابتكارى خود براى خورشيد و ماه پرستان، همين كه دريافت سخن و استدلال ديگر اثر ندارد فرياد زد كه من بت هاى شما را در آينده اى (نه چندان دور) درهم مى كوبم:«تاللّه لاكيدنّ اصنامكم»(1) و چنين هم كرد، زيرا آنجا كه نصيحت و موعظه و استدلال اثر ندارد با يك عمل قاطع و انقلابى بايد فطرت هاى خفتۀ مردم را بيدار نمود و لذا ابراهيم را مى بينيم در روزى كه شهر خلوت شد تبر خويش را برداشت و به بتكده رفت و به قول قرآن «فجعلهم جذاذاً»(2) بت ها را قطعه قطعه كرد و تبر را به گردن يكى از بت هاى بزرگتر انداخت و رفت. همين كه مردم به شهر بازگشتند و شكسته شدن بت ها را ديدند از يكديگر پرسيدند: كدام ظالم خدايان ما را اين چنين درهم كوبيده58

ص: 282

است؟ چيزى نگذشت كه متوجه ابراهيم شدند و گفتند: اين عمل تنها كار اوست، ابراهيم هميشه از بت ها و بت پرستى ما شديداً انتقاد مى كرد اكنون بايد او را دستگير و در برابر مردم احضارش كنيم تا هم او به ظلم خود اقرار كند و هم ما عمل او را محكوم كرده، به جزاى كارش برسانيم.

ابراهيم را آوردند و از او پرسيدند: چرا بت ها را درهم كوبيدى؟ گفت: اگر بت بزرگ سخن مى گويد از او بپرسيد. مردم به يكديگر نگاه كرده، پيش خود گفتند: بت كه حرف نمى زند. ابراهيم عليه السلام كه منتظر چنين صحنه اى بود و ديد بت پرستان به خود آمدند و سرهايشان را به زير افكندند، فرياد زد آيا عبادت مى كنيد بت هايى را كه قادر بر نفع و ضرر شما نيستند؟ آيا تعقّل نمى كنيد؟

اين ماجرا كه در سوره انبياء از آيه 58 به بعد آمده، بيانگر يكى از كارهاى پيامبران بزرگوار است كه چگونه يك تنه براى مبارزه با شرك و خرافات و بيدار كردن وجدان هاى خفته، دل به دريا زده، به استقبال خطر مى رفتند، آنان حتى حاضر بودند براى نجات مردم از آتش قيامت، آتش دنيا را تحمّل كنند. بارها خوانديم و شنيديم كه دشمنان ابراهيم عليه السلام آتشى سهمگين به وجود آوردند و آن قهرمان توحيد را در آن افكندند، غافل از آنكه نقشۀ آنها نقش بر آب خواهد شد، و به ارادۀ خدا ابراهيم عليه السلام از ميان آتش جان به سلامت خواهد برد.