سوغات معراج / 1

شرحى بر مکتوبات دروازه هاى بهشت

نویسنده: عبدالرضا جمالى

ناظر علمى و فنى: رضا صفايى

ناشر: پيامبر رحمت

صفحه آرا: احمد مؤتمنى

ناظر چاپ: رضا صفايى

چاپ:مبين

قطع:رقعی

نوبت:اول / 1402

شابک جلد 1:4-8-98234-622-978

شابک دوره:1-9-98234-622-978

شمارگان:500

قیمت:80000 تومان

آدرس: بيرجند، سجادشهر، شهيد ماژانى 1، پلاک 4

تلفن: 09122526576 / همراه: 09194511476

اين کتاب با حمايت سازمان علمى، پژوهشى و فناورى بسيج مستضعفين تهيه و توليد شده است.

---------------------------------------------------------

حقوق مادى و معنوى چاپ و نشر

برای انتشارات پيامبر رحمت محفوظ است.

ص: 2

سوغات معراج

شرحى بر مکتوبات دروازه هاى بهشت

جلد اول

عبدالرضا جمالى

ص: 3

اوّل: خوشرویی ... 23

دوم: مصافحه ... 24

سوم: هدیه دادن ... 25

رُکن سوم: پرهیز از حسادت ... 26

1- نشانه ایمان ... 27

2- نکوهش حسدورزی ... 28

3- دشمن نعمتهای خدا ... 30

4- نشانه های حسود ... 31

5 - حکایت های حسادت ... 33

رُکن چهارم: هم نشینی با خوبان ... 35

1- تأثیر هم نشین در سرنوشت ... 36

2 ... شایستگان هم نشینی ... 37

الف: خردمندان (عاقل) ... 38

ب: عالمان راستین ... 39

ج: نیکوکاران ... 40

3- بهترین هم نشین ... 41

4- پیامد هم نشین بد ... 42

دروازه دوم: راز شادمانی در آخرت ... 45

راز اوّل: یتیم نوازی ... 46

1- احساس مسئولیت در برابر یتیمان ... 46

ص: 6

2- یتیم نوازی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ... 48

3- امام علی علیه السلام و یتیم نوازی ... 49

4- ارزش سرپرستی یتیمان ... 50

5 - ارشاد فرهنگی ... 52

6 - ره آورد سرپرستی یتیم ... 54

7- پیامدهای یتیم آزاری ... 56

8 - چرا خوردن مال یتیم حرام است؟ ... 58

راز دوم: مهربانی با نیازمندان ... 59

1- مهربانی، هدیه الهی ... 59

2- مهربانی با عموم مردم ... 61

3- گستردگی مهربانی خداوند ... 62

4- جلوه های مهرورزی و مهربانی ... 63

الف: مساکین ... 64

ب: کودکان ... 65

ج: گنه کار ... 66

5 - مهربانی و هدایت ... 67

6- مهربانی با حیوانات ... 69

راز سوّم: رفع نیاز مسلمانان ... 70

1- همدردی با مردم ... 71

2- محبوبترین انسانها نزد خدا ... 72

3- یاری خداوند تبارک و تعالی ... 74

ص: 7

4- نیکوکاری در قیامت ... 75

5 - مردم یاری در زندگی پیشوایان ... 76

راز چهارم: دلجویی نمودن از مساکین ... 78

1- وُکلای خداوند تبارک و تعالی ... 79

2- اولین آزمایش پیامبر صلی الله علیه و آله ... 80

3- سیره اهل بیت علیهم السلام در یاری رسانی ... 81

4- یاری رسانی پنهانی ... 82

5 - ارزنده ترین طاعت ... 84

6- فقرا، دوستان خدا ... 85

7- آداب دل جویی ... 86

8 - شرایط کمالِ مردم یاری ... 87

9- اعمال خالص ... 88

10- نِدای روز قیامت ... 89

11- درس عاشقی خدا ... 90

12- پاداشی عظیم ... 91

13- ویژگیهای فقرای محبوب حق تعالی ... 92

14- ره آورد دلجویی ... 95

دروازه سوم: راه دستیابی به سلامتی ... 101

راه اوّل: کم گویی ... 101

1- ضرورت اصلاح زبان ... 102

ص: 8

2- تأثیر کلام در سرنوشت ... 103

3- خردمندان حکیم ... 105

4 - قهرمان واقعی ... 107

5 - ره آورد کم گویی ... 108

الف: اسلام نیکو ... 108

ب: عنایت ویژه خداوند ... 109

ج: سلامت جان ... 110

د: فرزانگی ... 111

6 - عیش آخرت ... 112

راه دوم: کم خوابی ... 113

1- آرامش جسم و جان ... 114

2- میانه روی در خواب ... 116

3- عبرت آموزی از خواب ... 117

4- آداب خوابیدن ... 119

الف: پاکیزگی و بهداشت ... 119

ب: طهارت (با وضو) ... 120

ج: محاسبه ... 122

د ... قرائت قرآن و دعا ... 123

5 - دستورالعمل سودمند ... 125

6 - درکِ فیض سحر ... 126

راه سوم: کم راه رفتن ... 128

ص: 9

1 - نامگذاری دنیا ... 128

2- مَثَل دنیا ... 129

3- دنیای ناپسند ... 130

الف: ترجیح دنیا بر آخرت ... 130

ب: دل بستگی بدنیا ... 131

4- دنیای ممدوح ... 133

الف: آنچه برای خدا باشد ... 133

ب: آنچه برای آخرت باشد ... 134

5 - کم ترین منزل و مقام اهل بهشت ... 135

راه چهارم: کم خوردن ... 136

1- مسیر بندگی خدا ... 136

2- آداب خوردن در کلام وحی ... 137

3- مانع خردمندی ... 139

4- وعده های غذایی ... 140

5 - فواید کم خوری ... 141

6 - پیامدهای پرخوری ... 143

کتاب نامه ... 147

آشنایی با دیگر آثار مؤلف ... 151

ص: 10

اسلام راستین را تشکیل می دهد، هر کس می خواهد وارد بهشت شود باید به این سه اصل (توحید، نبوت، امامت) اعتقاد کامل داشته باشد و براساس آن در زندگی طی مسیر نماید تا به بهشت برسد.

دوم: ابن عباس می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

حلقۀ دَرِ بهشت از یاقوت سرخ است که بر صفحه های طلا نواخته می شود. هنگامی که حلقه بر آن صفحه بکوبد، صدا کند و گوید: «یا علی».(1)

ادب اقتضا می کند انسان وقتی وارد سرایی می گردد دَر بکوبد، گرچه در بسته نباشد.

علّامه طباطبایی قدس سره در شرح این حدیث می فرماید:

صدای کوبۀ دَرِ بهشت از این جهت «یا علی» است که 1) انسان وقتی میهمانی می رود، هنگام ورود دَرْ می زند و صاحب خانه را صدا می زند. 2) صدای مهمان و مؤمن عازم بهشت به صورت کوبۀ در درآمده است. 3) صدای کوبه در از آن جهت «یا علی»، است که علی بن ابی طالب علیه السلام مصداقِجامع، کامل و تامّ آن است.

بنابراین علی علیه السلام هم قسمت کننده بهشت و دوزخ است و هم صاحب بهشت و مؤمن بهشتی به میهمانی آن حضرت می رود.(2)

وما توفیقی اِلّا بالله

عبدالرضا جمالی

ص: 12

پس من گفتم: ای جبرئیل! با من برگردد (مرا برگردان) تا آنها را بخوانم، جبرئیل علیه السلام با من برگشت و از دروازه های بهشت شروع کرد. بر دروازه اوّل نوشته شده بود:

«لا اله الّا الله، محمد رسول الله، علیٌ ولی الله» لِکُلِّ شَیءٍ حِیلَةٌ، وَحِیلَةُ طِیبِ الْعَیْشِ فی الدُّنیا اَرْبَعُ خِصٰالٍ: اَلْقَناعَةُ، وَ نَبَذُ الْحِقدِ، وَ تَرْكُ الْحَسَدِ وَ مُجالِسَةُ اَهْلِ الْخَیْرِ».

خدایی جز الله نیست، محمد صلی الله علیه و آله رسول خدا، علی علیه السلام ولی الله است. هر چیزی را چاره ای باشد، و چاره خوب زیستن در دنیا چهار چیز است:

رکن یکم: قانع بودن

رکن دوم: ترک کینه ورزی

رکن سوم: ترک حسد

رکن چهارم: با نیکان هم نشین شدن.(1)

دوم: تفسیر به مُلک (مملکت و کشور) اشاره به اهمیت فوق العاده قناعت است که گویا زندگی قانعانه معادل حکمرانی بر کشوری پهناور است».(1)

همان گرامی علیه السلام در کلامی راهبردی قناعت را سرمایه ای بی پایان دانسته که با آن زندگی مطلوب و پاکیزه بدست می آید. می فرماید:

اَلْقَناعَةُ مالٌ لا یَنْفَدُ؛(2)

قناعت مالی است که هرگز تمام نمی شود.

مَعَ قَناعَةِ تَملَأُ الْقُلوُبُ وَ الْعُیونَ غِنیً؛(3)

آنها (پیامبران) دارای قناعتی بودند که دل ها و چشم ها را پر از بی نیازی می کرد.

بنابرآنچه بیان شد، زندگی پاکیزه و توأم با آرامش که خواست عموم مردم است ولی مردم در مصداق آن دچار اشتباهگشته و در مال و ثروت و حکومت و ریاست طلب می کنند، فقط در قانع بودن به قسمت خداوند بدست می آید.

امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند: رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

قناعت مالکیت و سلطنت پاینده است. قناعت مرکب رضایت و خشنودی پروردگار است، و شخص قناعت کار که سوار بر مرکب قناعت است به وسیله آن بسوی خداوند سیر می کند. پس در آن چیزهایی که بتو داده نشده است، لازم است توکل به خدا کنی. و نسبت به امور و نعمتهایی که بتو عطا شده است، راضی و خوشحال گردی. و در مقابل پیش آمدها و حوادث و ناگواریها که بتو می رسد، باید صبر و تحمل کنی، زیرا صبر در برابر ناملایمات و تحمل در مقابل ناگواریها علامت عزم و اراده و داشتن هدف است.(1)

همان گرامی علیه السلام در منزلت و مقام والای قناعت پیشگی می فرماید:

اگر شخص قانع سوگند یاد کند که دنیا و آخرت را مالک شده است، البته خداوند عزّوجلّ سخن او را تصدیق کرده و سوگند او را امضاء خواهد فرمود، زیرا مقام قناعت بسیار بزرگ و مهم است.(2)

ای ابوهاشم! در مورد کدامین نعمتی که خداوند به تو داده می توانی شکرانه اش را بجای آوری؟.

من خاموش ماندم، و ندانستم که چه بگویم؟ آن حضرت آغاز سخن کرد و فرمود:

خداوند، 1) ایمان را به تو روزی داد، به خاطر آن بدنت را بر آتش دوزخ حرام کرد، 2) و عافیت و سلامتی را روزی تو گردانید، و تو را به اطاعتش یاری نمود. 3) و به تو «قناعتبخشید» و تو را از این که خوار گردی و آبرویت برود، حفظ کرد.

ای ابوهاشم، من در آغاز این نعمتها را به یاد تو آوردم، چرا که گمان نمودم می خواهی از آن کسی که این نعمتها را به تو بخشیده به من شکایت کنی؟ و من دستور دادم صد دینار به تو بپردازند، آن را بگیر.(1)

دروازه های بهشت است که در کلام راهبردی پیشوایان از آن یاد شده است.

حُسنِ ختام این موضوع را سخنی ارزشمند از حضرت سلیمان نبی علیه السلام قرار می دهیم که فرمود:

ما همۀ زندگی، از آسایش و سختی آن را آزمودیم، پس یافتیمکه پائین ترین مرتبه زندگی، انسان را بس است.(1)

دل گرفتن کینه است بصورتی که برای برخورد با طرف، بدنبال فرصت و اسباب لازم، و در کمین نشستن باشد.(1)

شریف جرجانی در تعریف «حِقد» می گوید:

«حِقد» بدنبال انتقام جویی بودن است و علت پیدایش آن، این است که چون در آن حال، عملی ساختن آن برای او ممکن نیست، در دل جای می گیرد و می ماند.(2)

از وی می خواستند، اگر حرام نبود برآورده می کرد، ولی در کارهایحرام از همه بیشتر اجتناب می کرد.(1)

«وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ».(1)

«و از هل بهشت» کینه ای که در سینه هایشان بود، بیرون کشیدیم.

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه شریفه فوق فرمودند: «اَلْعَداوَةُ تَنْزَعُ مِنْهُمْ» یعنی: دشمنی را از میان آنان ریشه کن می کند.(2)

اِنّکُمْ لَنْ تَسْعُوا النّاسَ بِاَمْوالِکُمْ، فَاَلْقُوکُمْ بِطَلَاقةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ؛(1)

شما هرگز نمی توانید همۀ مردم را از اموال خود بهره مند سازید، پس با آنان با گشاده رویی و خوش رویی تمام برخورد کنید.

همان گرامی صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخِیمَةِ؛(2)

خوش رویی کینه را از بین می برد.

افزون بر آن، امام علی علیه السلام ، خوش رویی را بهترین وسیله صفای دلهای مؤمنین دانسته و فرمودند:

بهترین وسیله ای که مردم با آن دلهای دوستان خود را بدست می آورند و کینه ها را از دلهای دشمنانشان می زدایند: 1) خوشرویی به هنگام برخورد با آنان، 2) و جویای احوال آنان شدن در غیابشان، 3) و گشاده رویی با آنان در حضورشان.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

تَصافَحُوا یَذْهَبُ الْغِلُّ عَنْ قُلوُبِکُمْ؛(1)

با یکدیگر دست دهید تا کینه از دلهایتان ببرد.

افزون بر آن امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام ، دست دادن با دشمن را نیز اطاعت از دستور خدا دانسته می فرماید:

با دشمنت دست بده، هرچند او خوشش نیاید، زیرا از اموری است که خداوند عزّوجلّ به بندگانش فرمان داده است. می فرماید: (بدی را با کاری نیکوتر دفع کن که از پس که میان تو و او دشمنی بوده گویی دوستی است مهربان، و این خصلت را جز کسانی که بهره ای عظیم (از ایمان و تقوا دارند) نایل به آن نمی گردند(2) برای دشمنت کیفری سخت تر از این نیست که درباره او به فرمان خداعمل کنی.(3)

دوستی و محبّت را می افزاید و کینه ها را از سینه ها بیرون می برد.(1)

همان گرامی صلی الله علیه و آله درباره اقسام نیّت ها در هدیه دادن، این گونه می فرماید: «هدیه سه گونه است: 1) کسی که به تو هدیه می دهد یا به خاطر کاری است که برایش انجام داده ای. 2) یا برای این است که رشوه ای در برابر کاری که برایش در آینده انجام می دهی. 3) یا فقط به خاطر رضای خداست و هیچ انتظاری از تو ندارد.(2)

واضح و روشن است هدیه ای موجبات تحکیم محبت در اجتماع را فراهم می کند و کینه ها را از دلها می زداید که فقطبرای رضای خدا باشد. این نکته مهم قابل یادآوری است که هدیه فقط امورات مادی نیست، بلکه بهترین هدیه کلام حکیمانه ای است که اسباب هدایت افراد جامعه می گردد و راه شقاوت و هلاکت را بر روی مردم می بندد. پیامر خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

بهترین هدیه ای که انسان مسلمان به برادر خود می دهد، سخن حکیمانه ای است که خداوند به سبب آن بر هدایت او بیفزاید و از هلاکت بازش بدارد.(3)

فراهم می نماید، و او را آسوده خاطر می کند، و در آخرت نیز اهل رستگاری و سعادت می گرداند، پرهیز نمودن از مرض مهلک حسادت است.

برخی از مهم ترین مسائل در این باب با هم می خوانیم:

توضیح: در برخوردهای اجتماعی و در نگاه به انسانی که ثروتمند است و در دنیا از رفاه مناسب برخوردار است، می توان به راحتی تفاوت دیدگاه مؤمن و منافق را مشاهده کرد زیرا دیدگاه مؤمن نسبت به او همیشه مثبت و معقول است و نظر منافق همیشه منفی و غیر منطقی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: حسادت(1) جز در دو مورد روا نیست: رشک بردن به مردی که خداوند به او مال و ثروتی داده و او آنرا شب و روز انفاق می کند، و رشک بردن به مردی که خداوند به او قرآن عطا فرموده و او شبانه روز به او می پردازد.(2)

خدای متعال می فرماید:

«أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَآ آلَ إِبْرَاهِيمَالْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا»؛(1)

یا این که به مردم (و پیامبر و خاندانش) بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد می ورزند؟ ما به آل ابراهیم (که یهود از خاندان او هستند نیز) کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمی در اختیار آنها (و پیامبران بنی اسرائیل) قرار دادیم.

بُرید از امام باقر علیه السلام روایت کرده که در ضمن حدیثی در تفسیر آیه مذکور فرمودند: منظور از ناس که مورد حسد واقع شده اند مائیم.(2)

نحنُ الْمَحْسُودُونَ الَّذینَ قال اللهُ عَلیٰ مٰا آتانَا اللهُ مِنَ الْاِمامَةِ؛(3)

ما مورد حسادت هستیم، بواسطه امامتی که خدا به ما داده است.

افزون بر آن رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خدای عزّوجلّ به موسی بن عمران وحی فرمود:

«ای پسر عمران، بر آنچه از فَضل خود به مردم داده ام حسد مَبَر و چشم های خود را بر آن مدوز و دلت را دنبال آن مدار، که حسود نسبت به نعمتهای من خشمگین است و از تقسیمی که میان بندگان خود کرده ام، جلوگیری می کند. و هر کس چنین باشد من از او نیستم و او از من نیست».(4)

ص: 29

امیرمؤمنان علی علیه السلام در مذمت حسد این گونه می فرماید:

اِیّاكَ وَ الْحَسَدَ، فَاِنَّهُ شَرُّ شِیمَةٍ وَ اَقْبَحُ سَجِیَّةٍ وَ خَلِیفَةُ اِبْلیسٍ؛(1)

از حسد بپرهیزید، بدرستی که حسد بدترین خصلت و زشت ترین خوی و خلق شیطان است.

از آنچه یاد شد، حسد یکی از امراض روحی خطرناک است که باید ریشه یابی شده و علل و انگیزه های آن مورد بررسی قرار گیرد تا بصورت جدّی و عزم راسخ درمان گردد. در غیر این صورت صاحب حسد، هرگز در زندگی و دنیا روی آرامش و آسایش نخواهد دید.

اَللهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِكَ مِن هَیَجانِ الْحِرصِ... وَ غَلَبَةِ الْحَسَدِ...؛(1)

بار خدایا از شر و شور حرص و غلبۀ حسد به تو پناه می برم.

افزون بر آن، رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

اِنَّ لِنِعَمِ اللهِ اَعْداءٌ. قِیلَ ما اَعْداءُ نِعَمِ اللهِ یا رسول الله؟ قال: اَلَّذِینَ یَحْسُدُونَ مٰا اتٰاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ؛(2)

همانا برای نعمتهای خدا دشمنانی است. پرسیدند: دشمنان نعمتهای خدا چه کسانی هستند یا رسول خدا؟ فرمود: کسانی که نسبت به فضل خدا بر مردم حسادت می ورزند.

توضیح: حسود، وقتی شخصی حضور ندارد از او غیبت و بدگوئی می کند. وقتی حضور دارد در برابر او چاپلوسی می نماید، و در وقت گرفتاری و مشکلات دیگران اظهار خرسندی می نماید.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند:

یَکْفِیكَ مِنَ الْحاسِدِ اَنَّهُ یَغُمُّ فی وَقْتِ سُرُورِكَ؛(1)

برای شناخت حسود، همین بس که هنگام شادمانی تو، ناراحت می شود.

قرآن کریم می فرماید: منافقان از پیروزی مسلمانان ناراحت می شدند:

«إِن تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُواْ بِهَا»؛(2)

اگر برای شما رویداد خوشی باشد بد حال می شوند و اگر واقعه بدی به شما برسد خوشحال می شوند.

علاوه بر آن علی علیه السلام فرمودند:

اَلْحَسُودُ سَرِیعُ الْوَثْبَةِ، بَطیءُ الْعَطْفَةِ؛(3)

حسود زود خشم می گیرد و کینه اش از دل دیر می رود.

و نیز امام صادق علیه السلام فرمودند:

اَلنَّصِیحَةُ مِنَ الْحٰاسِدِ مَحالٌ؛(4)

خیرخواهی و راهنمایی از حسود محال است. (خیرخواهی برای مردم و راهنمایی از افراد حسود هرگز ممکن نیست).

ص: 32

گرچه حسود را نشانه های فراوانی است که در بیانات راهبردی پیشوایان دین بدانها اشاره شده است لکن همین مقدار که بدان بسنده نمودیم برای شناخت آنها و پرهیز از خصلت زشت و قبیح آنان کافی است. حسود، بدنی رنجور، روحی پژمرده دارد، در دنیا تنهاست و رفیقی ندارد و در آخرت شقی و بدبخت است.

بر من چنان پیشی گرفته که مرگ او را دوست می دارم. غلام: هم اکنون او را خواهم کشت. ارباب: این را نمی خواهم. می ترسم نتوانی، اگر هم بتوانی او را بکشی آن را به من نسبت می دهند. من چنین اندیشیده ام که تو خود مرا بکشی و جسدم را بر بام او افکنی تا او را بگیرند و به جرم قتل من بکشند.

غلام: آیا خودت را با دست خودت می کشی؟ با این کار دلت تسکین نخواهد یافت. برای من نیز کشتن تو ناگوار است. ارباب: این حرفها را رها کن. من فقط تو را برای این کار پرورش داده ام. مرا از قصدم باز مدار که خاطرم جز با این کار آسوده نمی شود.

سرانجام، گفته غلام در وی اثر نکرد و به کشتن او رضایت داد. ارباب کاردی را با دست خود تیز کرد و به غلام سپرد و سه هزار درهم از مالش به او داده و گفت: پس از قتل من هرجا خواستی برو. پس از نیمه شب با هم به پشت بام منزل همسایه رفتند. غلام سر از تن او جدا کرد و صبح زود به شهر دیگری سفر کرد. همسایه را که مردی نیکوکار بود، دستگیر کرده و به جرم قتل به زندان انداختند. از اتفاق غلام در آن شهر، با یکی از آشنایان اربابش برخورد کرد، حال اربابش از وی پرسید او نیز ماجرا را برایش بازگو کرد. آن مرد گفته های غلام را به خلیفه گزارش داد. هادی عباسی، غلام را احضار کرد و از او توضیح خواست. او نیز ماجرا را شرح داد، هادی بسیار تعجب کرد. غلام و توانگر (همسایه) را که دستگیر کرده بود، آزاد کرد.(1)

ص: 34

حکایت2: حسد صفت خطرناکی است که در اولین روز آفرینش منجر به خشونت خانوادگی و برادرکشی گردید.(1)

براساس برخی تفاسیر عامل اصلی این خیانت بزرگ حسادت قابیل بر هابیل بود، او که طبق برخی نقل ها در خواب برادرش را کشت به دو جهت بر اوحسات کرد:

اوّل: هابیل گله دار بود گوسفند فربه و چاقی را قربانی کرد،قابیل که کشاورز بود یک دسته از محصولات نامرغوب خود را صدقه داد. قربانی هابیل پذیرفته شد و قربانی قابیل رد شد در نتیجه او به برادر خود حسادت ورزید.

دوم: همسر هابیل زیباتر از همسر قابیل بود، از این جهت او به برادرش حسد ورزید و نقشه قتل او را ریخت.(2)

«يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا»؛(1)

ای وای بر من ایکاش فلان مرد پلید و گناهکار را بدوستی نمی گرفتم و به مصاحبت او تن نمی دادم.

و هم چنین می فرماید:

«الْأَخِلَّاء يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ»؛(2)

دوستان در آن روز (قیامت) دشمن یکدیگرند، مگر پرهیزگاران.

افزون بر آن، امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند:

مَنْ یَصْحَبُ السَّوْءَ لا یَسْلَمَ؛(3)

«کسی که با رفیق بد هم نشین شود سالم نمی ماند و سرانجام به ناپاکی آلوده می شود».

اِذا اَراد الله بِعَبدٍ خَیْراً رَزَقَهُ اللهُ خَلیلاً صٰالِحاً اِن نَسِ-یَ ذَکَّرَهُ وَ اِنْذَکَرَ اَعٰانَهُ؛(1)

هرگاه خدا اراده خیری به بنده اش داشته باشد، دوست شایسته و صالحی نصیب او می گرداند، اگر خدا را فراموش کرد او را متذکر کند و اگر بیاد خدا باشد، او را یاری نماید.

برخی از افرادی که شایسته دوستی و هم نشینی هستند به قرار زیر است:

من نشسته است، و هر کس با من نشیند، چنان است که با پروردگار من هم نشینی کرده است.(1)

از آنچه بیان شد، دانشمندان و علمای ربّانی در نزد خدای متعال دارای جایگاه رفیع و عالی بوده، و عامل هدایت جامعه و مردم به سوی خدا و سعادت و رستگاری می باشند. از این رو هم نشینی و مجالست با آنها یکی از راههای کسب زندگی خوب و سعادتمند در دنیا و آخرت است. از این رو امام علی علیه السلام فرمودند: «با دانشمندان بنشین تا بردانشت افزوده گردد، تربیت و ادبت نیکو گردد، و روانت پاکیزه شود».(2)

قارِنْ اَهلَ الْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ وَ بایِنْ اَهلَ الشَرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ؛(1)

با نیکوکاران هم نشین شو تا از آنان باشی، و از بدکاران دوری کن تا از زمرۀ آنان جدا شوی.

3. افزون بر آن امام حسن علیه السلام در سفارش به جُناده که در بستر بیماری که به رحلت آن حضرت انجامید، فرمودند:

با کسی هم نشینی کن که هرگاه با او مصاحبت کنی مایه آراستگی تو شود و هرگاه خدمتش کنی تو را حفظ کند و هرگاه از او کمکی بخواهی، کمکت کند و هرگاه سخنی بگویی، سخن تو را باور کند و هرگاه دستت را به احسان سوی او دراز کنی، او تو رادر این راه کمک رساند، و هرگاه عیبی از تو دیده شد، آن را بپوشاند، و هرگاه کار خوبی از تو دید آن را در نظر داشته باشد، و هرگاه چیزی از او خواستی بتو بدهد و هرگاه زبان به خواهش نگشودی، او (در بخشش) پیش دستی کند، و هرگاه مصیبتی به او رسید ناراحت شوی.(2)

امّا در بیانات راهبردی پیامبران الهی معیارهایی برای تشخیص هم نشین خوب شاهد هستیم. برخی از آنها به قرار زیر است:

1- ابن عباس می گوید: در خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم، پرسیدند: بهترین هم نشین چه کسی است؟ حضرت فرمودند:

مَنْ ذکَّرَکُمْ بالله رُؤْیَتَهُ، وَ زادَکُمْ فی عِلمِکُمْ مَنطِقُهُ، وَ ذَکَّرَکُمْ بِالْآخِرَةِ عَمَلُهُ؛(1)

آن کس که دیدن او شما را به یاد خدا اندازد، و گفتارش بر دانش شما بیفزاید. و اعمال و رفتارش شما را به یاد آخرت اندازد.

افزون بر آن از حضرت مسیح علیه السلام پرسیدند: با چه کسی هم نشینی کنیم؟ آن حضرت سه گروه را برای هم نشینی ترجیح و معرفی فرمودند:

1. کسی که سخنش تو را به کردار نیک وادارد «در دوستی با او بر کار خیرت افزوده شود».

2. کسی که دیدارش تو را به یاد خدا اندازد.

3. کسی که کردارش، شوق تو را به آخرت بیشتر کند.(2)

مسافرت برمی گشت، دوستان و بستگان را به مهمانی دعوت می کرد. با آن که در صف مشرکان بود، دوست داشت که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را نیز میهمان کند. در مراجعت از یکی از مسافرت ها، سفره گسترده ای ترتیب داد و جمع زیادی را از جمله پیامبر صلی الله علیه و آله را دعوت کرد.

مهمانها آمدند و کنار سفره غذا نشستند، پیامبر صلی الله علیه و آله نیز وارد شد و کنار سفره نشست، ولی از غذا نخورد و به عقبه فرمود: «من از غذای تو نمی خورم مگر این که به یکتائی خداوند، و رسالت من گواهی دهی».

عقبه نیز به یکتائی خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله گواهی و به این ترتیب مسلمان شد. این خبر به گوش دوست عقبه رسید (اُبَی). نزد عقبه آمد و شدیداً به وی اعتراض کرد و حتی گفت: تو از مسیر حقّ منحرف شده ای.

عقبه گفت: من منحرف نشده ام. ولی ایشان بر من وارد شد و حاضر نبود از غذایم بخورد جز این که به یکتائی خدا و رسالت او گواهی بدهم و من شرم داشتم که او سر سفره من بنشیند و غذا نخورده برخیزد.

اُبَی گفت من از تو خشنود نمی شوم مگر این که در برابر محمد بایستی و او را توهین کنی و... عقبه فریب خورد و از اسلام خارج شد و در جنگ بدر در صف کافران بود و در همان جنگ به هلاکت رسید.

دوست ناباب او، اُبَی نیز دو سال بعد در جنگ اُحد در صف کافران

ص: 43

بود و به دست رزم آوران اسلام کشته شد.(1)

تا توانی می گریز از یار بد *** یار بد، بدتر بود از مار بد

مار بد تنها تو را بر جان زند *** یار بد بر جان و بر ایمان زند

ص: 44

«وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ»؛(1)

و از نزدیک شدن به مال یتیم جز به روشی نیکو که باعث حفظ اموال او می شود، بپرهیزید تا به توانائی خود برسد (بالغ شود و به رشد لازم برسد).

«وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ»؛(2)

از تو درباره یتیم ها سؤال می کنند بگو: اصلاح امور آنان بگونه ای که بر ایشان سودمند باشد نیکی است.

افزون بر آن، در روایات معصومین علیهم السلام نیز معارف و رهنمودهای فراوانی درباره یتیمان آمده است. برای نمونه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند بر نیکی نمودن به یتیمان به سبب جدائی آنان از پدرانشان ترغیب نموده و فرموده است: فمَنْ صٰانَهُمْ صٰانَهُ الله. هرکس از آنان حفاظت کند خدا از وی حفاظت کند.(3)

امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره فرمودند:

الله اللهُ فی الْایْتامِ فَلا تُغِبُّوا اَفْواهَهُمْ وَ لا یَضِیعُوا بحَضْرَتِکُمْ؛(4)

خدا را، خدا را درباره یتیمان در نظر داشته باشید تا مبادا دهانهایشان از غذای شما محروم شود و در حضور شما تباه شوند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

ص: 47

برترین خانه های شما، خانه ای است که در آن به یتیمی نیکی شود. و بدترین خانه های شما، خانه ای است که در آن بر یتیم بدی شود.(1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره یتیم فرمودند:

ادِّبِ الْیَتیمَ مِمّا تُؤَدِّبُ مِنْهُ وَلَدَكَ.(2)

یتیم را مانند کودک خود ادب و تربیت نما.

بنابراین، توجه و احساس مسئولیت درباره یتیمان در ابعاد فردی، اجتماعی، اقتصادی و تربیتی لازم و ضروری است و مورد سفارش اکید آیات وحی و بیانات هدایتگر پیشوایان دین است.

یتیم داد و فرمود: هفت عدد آن به مادرت، و هفت عدد آن به خواهرت بده.

آن یتیم در حالی که خوش حال بود از نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت، در این هنگام یکی از اصحاب (معاذ) برخاست و دست نوازش بر سر آن کودک کشید و با گفتاری مهربانانه کودک را تسلی داد. پیامبر صلی الله علیه و آله به معاذ فرمود:

ای معاذ، تو و این کار تو را دیدم، همین قدر بدان، هر کس سرپرستی یتیمی کند و دست نوازش بر سر او کشد، خداوند به هر موئی که از زیر دستش می گذرد حسنه و پاداش خوبی به او می دهد، گناهی از گناهان او را محو می کند، و بر درجه و مقاممعنوی او می افزاید.(1)

برداشت و بر دوش کشید. قنبر از حضرت خواست تا وی آن را بر دوش گیرد. امّا امام علیه السلام نپذیرفت.

با رسیدن به خانه آن زن از او اجازه خواست و وارد شد. پس مقداری برنج و روغن در دیگ ریخت و پس از پختن آن، برای کودکان در ظرف غذا ریخت و به آنان فرمود: بخورید. پس از سیر شدن آنان. امام علیه السلام بر دست و پای خود گِرد اطاق می کشت و بع بع (تقلید صدای حیوان) می کرد. کودکان با مشاهدهاین حالت، خندیدند. پس از خروج از خانه، قنبر پرسید: سرورم، امشب رفتاری شگفت آور از شما دیدم و راز برخی از آنها دانستم، ولی سبب گردش شما بر روی دست و پا و تقلید صدای بع بع حیوان را نفهمیدم. امام علیه السلام فرمود: ای قنبر، چون وارد خانه شدم، کودکان از شدّت گرسنگی گریه می کردند. دوست می داشتم وقتی از نزد آنان خارج می شوم آنها در حال سیری بخندند و دلیل دیگری نداشت.(1)

خدای متعال درباره اوصاف پرهیزگاران می فرماید:

«وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّآئِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ...»؛(1)

و مال خود را با همۀ علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان ویتیمان و مستمندان و واماندگان در سفر و سائلان و بردگان انفاق می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

اِنّ فِی الْجَنَّةِ داراً یُقالُ لَهٰا: دارُ الْفَرَحِ، لا یَدْخُلُها اِلّا مَنْ فَرَحَ یَتامَی الْمؤْمِنینَ؛(2)

در بهشت سرائی است که به آن «شادی سرا» می گویند، و تنها کسی وارد آن می شود که ایتام مؤمنان را شاد سازد.

همان گرامی درباره سرپرستی، و اداره نمودن فرزندان یتیم فرمودند:

اَنا و کافِلُ الْیَتیمِ کهاتَیْنِ فِی الْجَنّةِ اِذا اتَّقیٰ اللهُ عَ-زَّوجَلَّ وَ اَشارَ بِالسَّبابَةِ وَ الْوُسْطیٰ؛(3)

من و سرپرست یتیم، در صورتی که از خداوند عزّوجلّ پروا کند، در بهشت مانند این دو (انگشت اشاره و میانی) کنار هم هستیم.

همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

هر کس سه یتیم را سرپرستی کند، مانند کسی است که شبش را به

ص: 51

عبادت و روزش را به روزه گذراند و شبانه روز در راه خدا شمشیر کشد. من و او در بهشت برادریم، هم چنانکه این دو در کنار یکدیگرند. و انگشت نشانه و میانی خود را به همچسبانید.(1)

حکایت: حضرت امام صادق علیه السلام از پدران گرامی خویش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «حضرت عیسی بن مریم علیه السلام از کنار قبری گذشتند که صاحب آن قبر را عذاب و شکنجه می دادند. سال بعد از کنار همان قبر گذشت، مشاهده فرمودند که او در حال عذاب نیست. عرض کرد: ای پروردگار من، سال پیش از کنار این قبر گذشتم، و صاحب آن را عذاب و شکنجه می دادند و سپس سال بعد از کنار آن گذشتم و او را معذّب ندیدم؟ خداوند عزّوجلّ به او وحی فرمود که: ای روح خدا، همانا او فرزند صالح و شایسته ای داشت، او بزرگ شد و راهی را اصلاح کرد، یتیمی را سرپرستی نمود، پس به خاطر عمل فرزندش آمرزیده شد.(2)

به شریعت ما آگاه نیست و دسترسی به ما ندارد، (هم چون) یتیمی است در دامان او.

بدانید که هر کس او را ارشاد و هدایت کند و شریعت و احکام ما را به او بیاموزد در جمع بهشتیان برین با ما خواهد بود.(1)

امام حسن علیه السلام فرمودند:

برتری کسی که یتیم آل محمّد را که از سرپرستان خود جدا شده و در جهل فرو رفته است، سرپرستی کند و او را از جهل بیرون آورد، و امور مشتبه را برای او روشن سازد، بر کسی که یتیمی را سرپرستی کند و به او آب و غذا بدهد. کَفَضْلِ الشَّمْسِ عَلَی السُّهیٰ؛ مانند برتری خورشید بر ستاره سُهیٰ است.(2)و(3)

امام حسین علیه السلام فرمودند:

هرکس یتیمی از ما را که به سبب در خفا و استتار بودن ما، به ما دسترسی ندارد سرپرستی کند و از علوم که نصیب او شده است، در اختیار وی بگذارد و او را راهنمایی و هدایت کند.

خداوند عزّوجلّ می فرماید:

ای بنده کریم و غم خوار، من به کرم و بخشندگی از تو سزاوارترم. ایفرشتگان من، به تعداد هر حرفی که به او آموخته است، هزار هزار قصر در بهشت برایش بسازید و از دیگر نعمتهای که در خور این قصرهاست به آنها اضافه کنید.(4)

ص: 53

حکایت: امام حسین علیه السلام از مردی پرسید: از این دو کار کدام را بیشتر دوست داری؟

1. شخصی تصمیم بر کشتن مسلمان ناتوانی دارد، او قادر بر دفاع نیست، او را نجات دهی.

2. دشمنی قصد گمراهی او را از راه راست گرفته است و تو آن مسلمان را از بن بست نجات دهی و با ادلّه و بیان قاطع آن دشمن بی دین را طرد کنی تا به آن مسلمان آسیب دینی نرساند.

آن مرد گفت: نجات آن مؤمن را از انحراف آن دشمن ناصبی، بیشتر دوست دارم، چون خداوند در قرآن فرموده:

«مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا»؛(1)

و هر کس انسانی را از مرگ نجات دهد، چنان است که گوئی همۀ مردم را زنده کرده است.(2)

امام حسین علیه السلام با سکوت خود، انتخاب آن مرد را تأیید کرد.

با یتیمان مردم مهربانی کنید، تا با یتیمان شما مهربانی شود.

نکته: آثار وضعی مهربانی با یتیمان این است که با یتیمان شما هم مهربانی شود و برعکس.

2- نرم شدن دل) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

1) هر یک از شما به سنگدلی خود پی برده است، به یتیمی نزدیک شود و با وی مهربانی کند و دست بر سرش کشد، در این صورت قلبش به اذن خدا نرم شود. زیرا برای یتیم حقّی است.

2) در روایت دیگر فرمودند: وی را بر سر سفره خود بنشاند و دست بر سرش بکشد، تا قلبش نرم گردد.(1)

3- اکرام) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

مَنْ اَکْرَمَهُمْ اَکْرَمَهُ الله؛(2)

هر کس یتیمان را گرامی بدارد، خداوند تعالی وی را گرامیخواهد داشت.

4- بهشت) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

اِنَ الْیَتیمْ اِذا بَکیٰ اهْتَزَّ لَهُ الْعَرْشُ، فَیَقُولُ الرَّبُّ تَبارَكَ وَ تَعالیٰ: مَنْ هٰذا الَّذی اَبْکیٰ عَبْدِیَ الَّذی سَلَبْتُهُ اَبَوَیْهِ فی صِغَرِهِ؟ فَوَعِزَّتی وَ جَلالی لا یُسْکِنُهُ اَحَدٌ اِلّا اَوْجَبَ لَهُ الْجَنّةَ؛(3)

هرگاه یتیم بگرید، عرش برای او بلرزد و پروردگار متعال می فرماید:

ص: 55

کیست آنکه بنده مرا که در کودکی پدر و مادرش را از او گرفتم، به گریه در آورده؟ به عزّت و جلالم سوگند کسی او را آرام نمی کند مگر این که بهشت را بر او واجب می کنم.

همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

یا عَلِیُّ، مَن کَفیٰ یَتیماً فی نَفَقَتِهِ حَتّیٰ یَسْتَغْنی وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةَ اَلْبته؛

ای علی، هر کس با مال خود نیازهای یتیمی را برآورد تا او بی نیاز شود، البته بهشت بر او واجب می شود.(1)

5 - برترین غرفه های بهشت) امام باقر علیه السلام در این باره فرمودند:

اَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ مِنَ الْمؤمنینَ اسْکَنَهُ اللهُ فی اَعْلیٰ عِلِّیینَ فی غُرَفٍ فَوْقَ غُرَفٍ فی مَحلِّ الشَ-رَفِ کُلِّ الشَ-رَفِ مَنْ آوَی الْیَتیمَ وَ نظَرَ لَهُ فَکانَ لَهُاَباً رَحیماً؛(2)

چهار چیز است که در هر یک از مؤمنان باشد، خدا وی را در برترین درجه در غرفه ای برتر از همه غرفه ها در جایگاهی بسیار شریف جای می دهد؛ کسی که یتیم را پناه دهد و به او توجه کند و برایش پدری مهربان باشد.

«إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا»؛(1)

کسانی که اموال یتیمان را به ناحق می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتش فروزان درآیند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

شَرُّ الْمَآکِلِ اَکْلُ مٰالِ الْیَتیمِ ظُلْماً.(2)

بدترین خوراکها، به ناحق خوردن مال یتیم است.

همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمود:

چون به معراج برده شدم، گروهی را دیدم که آتش در شکمشان ریخته می شد و از پشت آنان خارج می شد، پرسیدم: ای جبرئیل، این ها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی هستند که از روی ستم اموال یتیمان را خورده اند.(3)

امام باقر علیه السلام فرمودند:

به راستی خداوند خوردن مال یتیم را به دو عقوبت تهدید کرده است: عُقُوبَةٌ فِی الدُّنْیا وَ عُقُوبَةٌ فِی الْآخِرَةِ؛(4) عقوبتی در دینیا و عقوبتی در آخرت.

ص: 57

امام صادق علیه السلام فرمود:

در کتاب علی علیه السلام آمده که کیفر خورنده مال یتیم در دنیا پس از وی به فرزندانش می رسد (و این اثر وضعی رفتار اوست که به فرزندش می رسد) و وبال آن در آخرت دامنگیر خودش می شود.(1)

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:

روز قیامت عدّه ای از گورهایشان بیرون می آیند، درحالی که از دهانشان آتش زبانه می کشد عرض شد: مَنْ هٰؤلاء؟ قال: الّذِینَ یَأْکُلُونَ اَمْوالَ الْیَتامیٰ... .(2) اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که اموال یتیمان را می خورند.

سرپرستی کند. بنابراین وقتی مال یتیم را بخورد مثل این است که او را کشته و به فقر و بیچارگی اش کشانده است... .

دوم: ... و این باعث می شود که وقتی یتیم به سن بلوغ رسید و بزرگ شد درصدد انتقام گیری برآید و میان آنها کینه و دشمنی و نفرت بوجود می آید تا جایی که یکدیگر را از بین می برند.(1)

خدای متعال در قرآن می فرماید:

«مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ»؛(1)

محمّد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، و کسانی که با او هستند بر کافران سختگیرند و با یکدیگر مهربان هستند.

در جای دیگر می فرماید:

«ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ * أُوْلَئِكَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ»؛(2)

سپس از کسانی باشد که ایمان آورده اند و یکدیگر را به شکیبایی و مهربانی توصیه می کنند. آنها اصحاب یمین و سعادتمندانند.

بنابراین، مهربانی نمودن و سفارش دیگران به اجرای مهربانی در میان مردم، یکی از اوصاف امت پیامبر صلی الله علیه و آله و نشانه سعادتمندی و کسب شادمانی اخروی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

اَلراحِمونَ یَرْحَمَهُمْ الرَّحمٰنُ تبارك وتعالیٰ، اِرْحَمُوا مَن فِی الاَرْضِ یَرْحَمَکُمْ مَنْ فِی السَّماءِ؛(3)

خداوند تبارک و تعالی به مردم دلرحم رحم می کند. به ساکنان زمین رحم کنید تا آن که ساکن آسمان است به شما رحم کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله ، صحنه ای از قیامت را ترسیم نموده می فرماید:

ندا دهنده ای در دوزخ فریاد می زند: مهربانا، بخشایشگرا، مرا از آتش

ص: 60

رهایی ده. پس خداوند فرشته ای را فرمان می دهد که او را از آتش بیرون می آورد و در پیشگاه پروردگار می ایستد.

خداوند عزّوجلّ به او می فرماید: هَلْ رَحِمْتَ عُصْفوراً؟ آیا تو بهگنجشکی رحم کردی؟(1)

بنابراین، در زندگی خود به مخلوقات خدا اعم از انسان و سایر موجودات رحم نمائیم و با مهربانی رفتار کنیم تا مشمول رحمت و مهربانی خالق بی همتا و مهربان واقع شویم.

دوبار تکرار فرمودند که به همه مردم مهربانی کنید.

چرا که خودش در قرآن فرموده است:

«قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ»؛(1)

بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم نموده اید، از رحمت خدا ناامید نشوید که خدا همه گناهان شما را می آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

علاوه بر آن امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند عزّوجلّ به داوود پیامبر (که بر پیامبر ما و خاندان او و بر او درود باد) وحی کرد: ای داود، هرگاه بنده مؤمن من گناهی کند و سپس از آن گناه برگردد و توبه کند و به هنگام یاد کردن از گناه، از من شرم کند، او را می آمرزم و آن گناه را از یاد فرشتگان نگهبان اعمال او می برم، و آن را به نیکی بدل می کنم و از این کار باکی ندارم که من مهربان ترین مهربانانم.(2)

می داد، ... به صورت علمی آنها را در راه کرامت نفس و دیگردوستی رهبری می کرد.

کودک با حسین من بازی می کرد، و دیدم که خاک زیر پای حسین را بر می داشت و به سر و صورت خود می مالید. من او را دوست دارم. زیرا او فرزندم حسین را دوست دارد. و جبرئیل به من خبر داد که او حسین مرا در واقعه کربلا و در روز عاشورا یاری می دهد.(1)

در فرهنگ نیایشی اسلام درباره مهرورزی و مهربانی با اهل معصیت و غافلان به منظور جذب و هدایت آنها به سوی حق این گونه می خوانیم، امام زین العابدین علیه السلام عرضه می دارد:

... وَ بِالْغافِلینَ عَنْ ذِکْرهِ رَحیمٌ رَؤُفٌ، وَ بِجَذْبِهِمْ اِلیٰ بٰابِهِ وَدُودٌ عَطُوفٌ؛(1)

(ای خدائی که) نسبت به غافلان از ذکر خود رحیم و مهربانی و با جلب آنان به درگاهت دوستدار و مهرورزی.

آری گناه کار توبه گر و بازگشت کننده بسوی خدا، محبوب حق تعالی است.

در قرآن می فرماید: «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ»(2) همانا خداوندتوبه گران را دوست می دارد.

چطوری؟ دیدی که خداوند چگونه مرا بر تو مسلط کرد؟» او عرض کرد: آری.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «اینک تو را بکشم یا فدیه بگیرم و یا آزادت کنم؟» ثمامه گفت: اگر مرا بکشی، شخص بزرگی را کشته ای، و اگر عوض و فدیه بگیری، مال فراوانی خواهی گرفت، و اگر مرا ببخشی، مرد قدرشناسی را بخشیده ای.

روز بعد پیامبر صلی الله علیه و آله با او روبرو شد، همین مذاکرات تکرار گردید. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد او را آزاد کردند. ثمامه بعد از آزاد شدن، به گوشه ای رفت، غسل کرد و لباسهایش را تطهیر کرد و به نزدرسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشت درحالی که اطرافش نشسته بودند.

او چنین گفت: «ای محمّد، تاکنون چهره ای از چهره شما دشمن تر، و دینی را از دین تو بدتر نداشتم، و شهری را بیشتر از شهر شما مبغوض من نبود، امّا امروز چهره ای از چهره شما بیشتر دوست ندارم، و دینت را از همه ادیان نزد من محبوبتر است و شهر شما بیشتر از همه شهرها مورد علاقه من است. من به یگانگی خدا و رسالت تو گواهی می دهم (أشهد أن لا إله إلّا الله وأشهد أنّ محمّداً عبده ورسوله) ای پیامبر خدا، من از خانه ام درحالی که مشرک بودم، به قصد عمره حرکت کردم و یاران شما مرا اسیر کردند. حال به من اجازه می دهید که برای انجام عمره به مکه و خانه خدا بروم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله به او اجازه دادند و او به سوی مکه حرکت کرد، در آنجا مشغول دعوت کردن مردم به دین اسلام شد.(1)

ص: 68

گفتم: به خاطر اعمال نیکم، خطاب رسید: نه

گفتم: به خاطر اخلاصم در بندگی. خطاب رسید: نه

گفتم: به خاطر فلان عمل، به خاطر فلان عمل، خطاب رسید: نه، به هیچ کدام از اینها ترا نیامرزیدم.

گفتم: پس به چه سبب مرا آمرزیدی؟ خطاب رسید: آیا به خاطر داری که در کوچه های بغداد می گذشتی، گربه کوچکی را دیدی که سرما او را عاجز کرده بود و به سایه دیوار پناه می برد، او را گرفتی و در میان پوستین خود که در تن داشتی جای دادی و او را از سرما نگه داری نمودی؟

گفتم: آری. فرمود: چون به آن گربه ترحّم نمودی ما هم بر تو ترحّم کردیم.(1)

به من خدمتگزار بگوئی بهتر است تا رهبر بگوئید.(1)

و نیز فرمودند:

گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومان وجود داشته باشد.(2)

از آنجا که رفع نیازمندیهای مسلمانان سبب شادمانی آنان می گردد، موجبات شادمانی زندگی دنیوی و اخروی را برای خدمتکاران فراهم می آورد. مهم ترین مطالب راهبردی را در این عرصه با هم می آموزیم:

2- نیز فرمودند:

تَرَیَ الْمُؤمنین فی تَراحِمهِمْ وَ تَوادِّهِمْ وَ تَعاطُفِهِمْ کَمثلِ الْجَسَدِ اِذا اشْتَکیٰ عُضوٌ تَداعیٰ لَهُ سٰائرُ جَسَدِهِ بالسَّهْرِ وَ الْحِمیٰ؛(1)

مؤمنان را که می بینی در ترحم و دوستی و عطوفت به یکدیگر همانند پیکر انسان هستند. هرگاه عضوی بدرد آید، سایر اعضاء با بیداری و تب با او همدردی می کنند.

سعدی شاعر شیرین سخن بر همین اساس می گوید:

بنی آدم اعضای یکدیگرند *** که در آفرینش زیک گوهرند

چو عضوی بدرد آورد روزگار *** دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی *** نشاید، که نامت نهند آدمی(2)

اَخیهِ فی حٰاجَاِتهِ کانَ کَصِیامِ شَهْرٍ وَ اِعْتِکافٍ وَ مَنْ مَشیٰ مَعَ مَظلومٍ یُعینُهُ ثَبَتَ اللهُ قَدَمَیْهِ یَوْمَ تَزِلُّ الْاَقْدامُ؛(1)

چه کسی نزد شما از همه محبوبتر است؟ فرمود: سودمندترین مردم برای دیگران، پرسیده شد: کدام یک از اعمال برتر است؟ فرمود: خوشحال کردن مؤمن. پرسیده شد: خوشحال کردن مؤمن چگونه است؟

فرمودند، سیر کردن شکم او و برآوردن حاجت او و ادا کردن قرض هایش. هر کس در بجا آوردن حاجت برادر مؤمنش قدمی بردارد، گویا یک ماه روزه گرفته و معتکف شده و هرکس در جهت یاری مظلومی قدم بردارد. خداوند قدمهایش را در روزی که قدمها لرزان اند استوار می گرداند.

افزون بر آن، امام صادق علیه السلام فرمودند:

در خیر رساندن با برادران خود مسابقه بدهید و اهل خدمت رسانی باشید، زیرا در بهشت دری است بنام معروف. از آن نمی گذرد مگر کسی که در زندگی اهل خیر و نیکی باشد. پس خداوند دو فرشته از طرف راست و چپ او می گمارد تا برای او نزد پروردگارش استغفار کنند و دعا کنند تا حاجات اوبرآورده شود.

سپس فرمود: به خدا قسم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از خود صاحب حاجت بیشتر خوشحال می شود وقتی مؤمن به حاجتش برسد.(2)

ص: 73

فشرده سخن اینکه: نیکوکار، در واقع در مرحله اوّل به خود خدمت می کند، و از این تجارت پر سود دنیوی و اخروی به نحو کامل استفاده نموده، و از پاداش معنوی حق تعالی بهره مند می گردند، بطور یقین خداوند تبارک و تعالی یار و مددکار مؤمن است تا آن زمان که او هم یار و مددکار نیازمندان جامعه باشد.

2- همان گرامی صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام فرمود:

ای علی، معروف را از مهربانان امّتم بجوئید تا در پناه آنان زندگی کنید، و آن را از سنگدلان نجوئید. چرا که بر آنان لعنت فرود می آید. ای علی، خدای متعال، معروف را آفرید و برای آن، اهلی آفرید و آن را برای آنان محبوب ساخت و کارهای نیکشان در نظرشان محبوب ساخت و جویندگان معروف را به سمت آنان روانه ساخت آن گونه که آب را در زمین خشک شوره زار، جاری نمود تا به سبب آن، زنده شود و نیکوکاران هم با نیکی هایشان حیات یابند. ای علی، اهل معروف در دنیا، در آخرت هم اهل معروفند.(1)

اسامه: ترس آن دارم که قبل از ادای قرض بمیرم.

امام حسین علیه السلام : نترس، قبل از مرگت، حتماً آن را ادا می کنم. امام به وعده خود وفا کرد و قبل از مرگ او قرضهایش را پرداخت.(1)

2- محمد بن اسامه بیمار و در بستر مرگ افتاده امام سجاد علیه السلام به عیادت او رفت. جمعی در آنجا حاضر بودند.محمد بن اسامه به حاضران گفت: مبلغی مقروض هستم. از شما تقاضا دارم آن را ادا کنید. امام سجاد علیه السلام فرمود: من یک سوم آن را ادا می کنم. ولی از هیچ یک از حاضران جواب مثبتی نشنید. امام سجاد علیه السلام همۀ قرضهای او را بعهده گرفت. سپس فرمود: من از این رو در آغاز همه دیون محمد بن اسامه را برعهده نگرفتم تا بنی هاشم نگویند فلانی از ما سبقت گرفت و گرنه در همان آغاز هم بعهده می گرفتم.(2)

3- شخصی بنام محمدبن عبدالله بکری می گوید: سخت مقروض بودم. وارد مدینه شدم و سنگینی قرض مرا درمانده کرده بود. با خود گفتم اگر به محضر امام کاظم علیه السلام بروم شادمان خواهم شد. به محضرش رفتم و وضع را برایش شرح دادم، به خانه اش رفت و بی درنگ بیرون آمد و به غلامش فرمود: از اینجا برو، او رفت. امام دستش را بسوی من دراز کرد و کیسه ای محتوی سیصد دینار بمن داد سپس برخاست و رفت و من با آن پول قرضهایم را ادا کرده و معاش زندگی ام را تأمین نمودم.(3)

ص: 77

4- فقیری از انصار (مسلمین مدینه) برای تقاضای کمک نزد امام حسین علیه السلام آمد. امام علیه السلام قبل از آنکه او سخن بگوید به او فرمود:

ای برادر انصاری! چهره خود را با ذلّت تقاضا کردن حفظ کن و تقاضای خود را در صفحه ای بنویس من به خواست خدا آنچه را که مایه شادمانیت است بتو خواهم داد.

او در کاغذی نوشت: فلان کس پانصد دینار از من طلب دارد و اصرار می کند که آن را بپردازم. با او صحبت کن تا موقع تمکّن مرا مهلت دهد.

امام حسین علیه السلام آن کاغذ را خواند و سپس به خانه خود رفت و کیسه ای محتوی هزار دینار آورد و به او داد و فرمود:

پانصد دینار از این مقدار به طلب کارت بده و بقیّه را در سایر نیازمندیهایت مصرف کن و هیچگاه حاجت خود را جز نزد یکی از سه شخص مبر: دیندار، جوانمرد، یا انسان پاک سرشت. دیندار، دینش آبروی تو را حفظ می کند. و جوانمرد به خاطر جوانمردیش حیا می کند که ناامیدت سازد. و انسان پاک سرشت، شرافتش مانع می شود که تو را دست خالی رد کند و می داند که تو دوست نداری آبرویت ریخته شود.(1)

ایمان واقعی به خداوند تبارک و تعالی و زندگی جاوید اخروی است. آری دنیا مزرعه آخرت است. برخی از رهنمودهای کاربردی پیشوایان دین در این عرصه به قرار زیر است:

حکایت: ابواسماعیل می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم. نزد ما شیعه بسیار است. فرمود: آیا توانگران به تهیدستان توجه دارند، و آیا نیکان، بدان را عفو و با آنان برابری می کنند؟ گفتم: نه. فرمود: لَیْسَ هَؤلاءِ شیعَةٌ، اَلشّیعَةُ مَنْ یَفعَلُ هَذا. آنان شیعه نیستند. شیعه کسی است که این گونه باشد.(1)

3- علاوه بر آن رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

اَلْقُرْبَةُ اِلَی اللهِ حُبِّ الْمَساکِینِ؛(2)

(از اسباب) نزدیکی به خدا مهرورزی به مساکین است.

زمین نهاده، روی زمین نشسته بودند و می خوردند، چون حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام را دیدند گفتند: ای پسر رسول خدا بیا با ما هم غذا شو، به شتاب از مرکب پیاده شد و گفت: خدا متکبّران را دوست ندارد و با آنان به خوردن غذا مشغول شد. سپس همه آنا را به میهمانی خود دعوت فرمود، و به آنان غذا و لباس داد.(1)

حضرت امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش روایت می فرماید: در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله فقرا و تهیدستان به خاطر نداشتن خانه، شبها را در مسجد به صبح می رساندند. پیامبر صلی الله علیه و آله شبی در مسجد در کنار منبر در ظرفی سنگی با آن تهیدستان افطار کرده، و هم غذا شد و آن شب از برکت وجود پیامبر صلی الله علیه و آله سی نفر از غذایی که در آن دیگ سنگی بود خوردند و باقی مانده غذابه همسرانش برگردانده شد.(2)

مزدشان نزد پروردگارشان محفوظ است. نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می شوند.

در خدمات دهی به نیازمندان بصورت پنهان و آشکار، فوایدی است. در انفاق آشکار، موجب تشویق دیگران می شود و سرمشقی برای سایرین است. و باعث انفاق و کمک رسانی دیگران به محرومان جامعه می شود. و از طرفی، رفع سوء ظن مردم در مورد صفاتی مثل بخل و خسیس بودن در انجام واجبات و ادای تکالیف اجتماعی می شود.

ولی در هر صورت اصل و اساس بر این است که برآوردن حاجت نیازمندان جامعه پنهانی باشد. در اهمیت صدقات پنهانی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

اِنَّ صَدَقَةَ السِّرِّ فِی التَّطوُّعِ تَفْضُلُ عَلانِیَتَهٰا بِسَبْعینَ ضِعْفاً، وَ صَدَقَةَ الْفَرِیضَةِ اَفْضَلُ مِنْ سِرِّها بِخَمْسَةِ و عِشْرِینَ ضِعْفاً؛(1)

صدقه مستحب، اگر پنهان باشد از صدقه آشکار هفتاد مرتبه بالاتر است. و صدقه واجب اگر آشکار باشد از صدقه پنهان بیست و پنج مرتبه افضل است.

برای نمونه: امام سجاد علیه السلام به طور ناشناس به به نیازمندان مدینه کمک مالی می کرد، چون آن حضرت علیه السلام از دنیا رفت، فهمیدند که آن شخص ناشناس علی بن الحسین علیه السلام بوده و معلوم شد که زندگی صدها خانوار از مستمندان مدینه را اداره می کرده است، امّا آنان

ص: 83

نمی دانستند که اداره کنندۀ زندگی آنها امام سجاد علیه السلام بوده است.(1)

است و بدون آن، این گونه اعمال، هم چون جسمی بی جان است و آثاری بر آن مترتب نمی گردد».(1)

امام در پاسخ فرمودند: «مگوئید فارسی، بلکه بگوئید سلمان محمّدی، امّا این که من از او بسیار یاد می کنم به سبب سه ویژگی برجسته ای است که در او بود:

اوّل: آن که خواسته امیرمؤمنان را بر خواسته خود مقدممی ساخت.

دوم: آن که وی فقیران را بسیار دوست می داشت و آنان را بر ثروتمندان و اغنیاء ترجیح می داد.

سوم: آن که سلمان به دانش و دانشمندان علاقه بسیار داشت.(1)

آیا در ما این سه ویژگی ممتار در روابط اجتماعی مان با مردم وجود داد که مورد توجه و نظر مبارک امام زمانمان علیه السلام قرار گیریم؟

صادق علیه السلام درباره سخن خدای متعال «وَإِنتُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَيْرٌ لُّكُمْ»(1) و اگر آنها را نهان دارید و به بی نوایان بپردازید «از آن روی که به خلوص نیّت نزدیک تر است» برای شما بهتر است. فرمود: آن صدقات، غیر از زکات است، همانا زکات آشکار است نه پنهانی.(2)

شود تا آبروی تقاضا کننده نزد مردم محفوظ باشد، ولی چون مردم حس کنجکاوی دارند، سرانجام این گونه خدمات آشکار می شود و بعنوان فضایل اخلاقی برای انجام دهنده آن کار خیر به حساب می آورند و او را مورد ستایش قرار می دهند.

3) برخی در انجام و برآوردن نیاز، نیازمندان امروز و فردا می کنند به گونه ای که درخواست کننده را خسته و شرمنده می نمایند، این گونه خدمات رسانی ارزشی ندارد و نزد افراد نیازمند هیچ شیرینی گوارائی ندارد.

شبیه همین کلام با تعبیر دیگری از امام صادق علیه السلام نقل شده، می فرماید:

چنین دیدم که کارهای نیک جز به سه خصلت اصلاح نمی شود: کوچک شمردن آن و پنهان داشتن و تعجیل کردن در آن، زیرا هنگامی که کوچک بشمری آن را نزد کسی که به او نیکی کرده ای بزرگ خواهد شد، و زمانی که پنهان داری آن را به کمال رسانده ای، و چون در آن تعجیل کنی گوارایش ساختی و اگر غیر از این باشد آن را سخیف و بی ارزش کرده ای.(1)

نماز جواز عبور از صراط است.

روزه سپر آتش است.

و ذکر موجب بالا رفتن درجات بهشت است. اینها همه برای خودت بود.

حضرت موسی علیه السلام عرض کرد: خداوندا عملی به من بیاموز که فقط برای تو باشد فقط.

خطاب آمد: ستمدیده ای را یاری کرده ای؟

برهنه ای را پوشانده ای؟

تشنه ای را سیراب کرده ای؟

احترام عالِمی را حفظ کرده ای؟

اینها اعمال خالص است.(1)

نکته: خدمتگزاری به مردم نیازمند اخلاص برای خداست.

و هرکس نیکی کند (برای رضا خدا)، خداوند به او نیکی می کند و خداوند نیکوکاران را دوست می دارد».(1)

افزون بر آن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

روز قیامت منادی ندای می دهد: تهیدستان امت محمد صلی الله علیه و آله کجایند؟ آنان برمی خیزند و در صف های قیامت به صف می شوند. به آنان گفته می شود: هرکس یک نوبت سیرتان کرده، یا سیرابتان کرده، و یا شما را جامه ای نو یا کهنه پوشانده؟ دستش را بگیرید و وارد بهشت کنید. پیوسته، کسی به همراهش آویخته و می گوید: ای پروردگار جهانیان، این سیرابم کرده است. دیگری می گوید: این مرا پوشانده است. پس هیچ تهیدستی از تهیدستان امّت من نمی ماند، چه کوچک و چه بزرگ، جز این که خدای متعال همه را وارد بهشت می کند.(2)

نکته: فقیر و غنی اگر قدر نعمت خدا بدانند، هر دو اهل بهشت و سعادت خواهند بود.

کوهستانی، فرمودند: شیوه ایشان زاهدی است، بیا برویم تا روش عاشقی خدا را یادت دهم.

دست مرا گرفت و به خیابان امام خمینی فعلی که سنگ فرش بود بُرد، در جنوب خیابان در کوچه ای، درِ منزلی را زد، دخمه ای نمایان شد که مقداری بچه و بزرگ و فقیر و بیچاره در آنجا بودند. جناب شیخ به اینها اشاره کرد و فرمود: رسیدگی به این بیچاره ها انسان را عاشق خدا می کند. درس تو این است. نزد آیت الله کوهستانی درس زاهدی بود، حالا این درس عاشقی است.(1)

مسجدالحرام بودم و او در حالی که معتکف بود و طواف (مستحب) کعبه می کرد، مردی از شیعیان به او گفت: ای پسر پیامبر، به فلانی بدهکارم، آیا قرض مرا می پردازی؟ آن امام علیه السلام فرمود: به خدای این کعبه سوگند، امروز چیزی نزدم نیست. آن مرد گفت: اگر صلاح می دانی از او برایم مهلت بگیر زیرا او مرا به زندان تهدید کرده است.

ابن عباس می گوید: امام حسن علیه السلام طواف خود را رها کرد و با آن مرد برای تأمین نیازش حرکت کرد. گفتم: ای پسر رسول خدا، مگر در حال اعتکاف نیستی؟ فرمود: چرا، ولی از پدرم شنیدم که به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ قَضیٰ اَخاهُ الْمُؤْمِنِ حٰاجَةً کانَ کَمَنْ عَبَدَ اللهَ تَعالیٰ تِسْعَةَآلافِ سَنَةٍ صٰائماً نَهارَهُ وَ قٰائماً لَیْلَهُ؛(1)

هرکس نیاز برادر مؤمن خود را برآورد، همانند کسی است که نُه هزار سال با روزه داری روزها و نماز شبهایش خدا را عبادت کرده است.

1) «اَلَّذینَ رَضُوا بِالْقَلیلِ» کسانی که به کم و اندک راضی اند.

برخی تهیدستند ولی طماع و آزمند هستند، دلشان می خواهد ثروتمند باشند و از مواهب دنیا بهره ببرند، و اگر دستشان می رسید، از نعمتهای دنیا بطور فراوان بهره می بردند ولی دستشان نمی رسد. محبت این گونه افراد مطلوب نیست. بلکه دوستی فقرایی مطلوب و محبّت به آنها محبت به خداست که، به کم دنیا راضی و قانع بوده و چشم به نعمتهای دنیا و مال مردم ندوخته اند.

2) «وَ صَبَروا عَلی الْجُوعِ» تحمّل و صبر بر ناداری و بی تابی نکردن بر گرسنگی است. برخی از فقرا دائم آه و ناله سر می دهند و از خدا گله و شکایت می کنند. برخی از خدا شکوه و گلایه نمی کنند و آه و ناله سر نمی دهند و بر آن صبر می کنند، حتی سعی می کنند فقر و نیازمندی خود را پوشیده دارند. «یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاء مِنَ التَّعَفُّفِ»(1) از فرط عفاف چنانند که هرکس از حال آنها بی خبر است، پندارد که غنی و بی نیازند.

آری اینان در عین صبر و بردباری، تلاش می کنند احتیاجی به مردم نداشته باشند و در حد ضرورت رزقی بدست آورند.

3) «وَ شکروا عَلَی الرَّخاءِ» و در خوشی و نعمتی که بدانها رسد شاکرند.

وقتی خداوند به آنها نعمتی می دهد و در گشایش زندگی و رفاه قرار می گیرند، خدا را فراموش نمی کنند و به شکر او می پردازند.

4) «وَ لَمْ یَشْکُوا جُوعَهُمْ وَ لا ظَمَائَهُمْ» و از گرسنگی و تشنگی شکوه نمی کنند.

ص: 93

این ویژگی نتیجه صبر است. وقتی انسان صبر و تحمّل را پیشه سازد و بداده خدا قانع باشد، پیش مردم از گرسنگی و تشنگی خویش شکایت نمی کند.

5) «وَ لَمْ یَکْذِبوا بِاَلْسِنَتِهِمْ» و هرگز زبان خویش را به دروغنمی آلایند.

برخی از فقرا، برای جلب رأفت و ترحم مردم و دلسوزی آنان، مشکلات خویش را چند برابر جلوه می دهند و در این رابطه متوسل به دروغ می شوند. ولی فقرائی که محبوب خداوندند، هیچ گاه دروغ نمی گویند.

6) «وَ لَمْ یَغْضِبُوا عَلیٰ رَبِّهِمْ» و بر خدای خویش خشم نمی گیرند.

معرفت و شناخت آنان به حدّی رسیده که می دانند، مصلحت مؤمن در چیزی است که خدا برای او پیش می آورد.

یا اگر معرفت آنان، این حد نرسیده باشد، لا اقل می دانند که از خدا شکوه نمودن شایسته مؤمن نیست. ازاین رو در زبان و دل از خدا شکایت ندارند.

7) «وَ لَمْ یَفرَحُوا بِما آتاهُمْ» و بر آنچه به دست آورده اند شادمان نمی شوند.

دو ویژگی فوق از سایر ویژگیها مهم تر است. در واقع این دو ویژگی ترجمان این آیه شریفه است که خدای متعال می فرماید: «لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ».(1)

ص: 94

هرگز بر آنچه از دست شما رود دل تنگ نشوید، و بر آنچه به شما می رسد، خوشحال نشوید.(1)

برای آنان داشتن و نداشتن مال و مواهب دنیائی یکسان است، چون دل بستگی به دنیا ندارند که اگر چیزی به آنها برسد، مسرور و مغرور گردند، و اگر چیزی را از دست دهند، شدیداً ناراحت شوند به گونه ای که نتوانند خود را کنترل کرده و بر اعصابشان مسلّط شوند. به عبارت دیگر این فقرا با معرفت از خدای خویش و صفات اخلاقی، به مقام زهد دست یافته اند. امام علی علیه السلام فرمودند: زهد، فراهم شده در دو جمله است.

خداوند متعال فرموده:

تا بر آنچه از دستتان رفته اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده شادمانی نکنید) بنابراین کسی که برای از دست رفته افسوس نخورد، و برای آنچه بدستش می رسد شادمان نگردد، هر دو جانب زهد را به کف آورده است.(2)

مسلمانی را یا پیراهن بپوشاند یا او را بهچیزی یاری دهد که هزینه زندگی وی را تأمین می کند. خداوند هفت هزار فرشته بر او می گمارد که برای هر گناهش تا روزی که در صور دمیده شود مغفرت می طلبد.(1)

2) آب و غذای بهشتی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

هر کس مؤمن گرسنه ای را غذا دهد، خدا وی را از میوه های بهشتی اطعام کند. و هر کس او را در حال تشنگی آبی بنوشاند، خدا او را از شراب رحیق سر به مُهر بهشتی سیراب سازد.(2)

3) خشنودی خدا: رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند: مَنْ اَکْرَمَ فَقیراً مُسْلِماً لَقَی اللهَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ هُوَ عَنْهُ رٰاضٍ.(3)

هر کس فقیر مسلمانی را گرامی بدارد (در برطرف نمودن نیاز او کوشش کند) در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد، که او از وی خشنود است.

4) شفاعت فقیران: امام صادق علیه السلام فرمودند: در قیامت منادی ای از سوی خدا ندا می دهد:

اَیْنَ الْفُقَراءُ... ثُمَّ یَقولُ لَهُمْ: اُنْظُرُوا وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النّاسِ، فَمَنْ اَتیٰ اِلَیْکُمْ مَعْروفاً فَخُذُوا بِیَدِهِ وَ ادْخِلُوهُ الْجَنَّةَ؛(4)

تهیدستان کجا هستند؟ آن گاه به آنان می فرماید: بنگرید و چهره های مردم را شناسائی کنید که هرکس به شما نیکی کرده دستش را بگیرید و او را به بهشت درآورید.

ص: 96

5) دعای مستجاب فقیران: امام سجّاد علیه السلام در این باره فرمودند: دَعْوَةُ السّٰائِلِ الْفَقِیر لا تُرَدُّ. دعای درخواست کننده فقیر و تهی دست ردّ نمی شود.(1)

فطرت انسانی بر این سبک استوار است که، برای کسی که به او خدمتی می کند یا دفع ضرری می نماید، یا سودی و نفعی به او می رساند یا، او را به مهر محبّت گرامی دارد، یا نیازش را برطرف کند، طلب خیر از خدا می نماید. و این دعا از سوی حق تعالی اجابت می گردد.

6) ثبات قدم در صراط: امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند:

مَنْ کانَ وُصُولاً لِاِخْوانِهِ بِشَفاعَةٍ فی دَفْعِ مَغرَمٍ اَوْ مَغْنَمٍ ثَبَتَ اللهُ عَزَّوَجلَّ قَدَمَیْهِ یَوْمَ تَزِّلُ فِیهِ الْاَقْدامِ؛(2)

کسی که در کمک رسانی به برادران دینی و دفع زیان یا جلب سود، آنان را یاری کند، خداوند عزّوجلّ قدم های او را در روزی که قدم ها می لغزد ثابت نگه می دارد.

7) برگزیده حق تعالی: ثروتمندان تا زمانی که در یاریرسانی نیازمندان تلاش می کنند، برگزیده خداوند هستند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره فرمودند:

اِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ یَختَصَّهُم بِالنِّعَمِ لِمَنافِع الْعِبادِ، یُقِرُّهٰا فی اَیْدِیهِمْ ما بَذَلُوا، فَاِذا مَنَعُوها نَزَعَهٰا مِنْهُمْ وَ حَوَّلَهٰا اِلیٰ غَیْرِهِمْ؛(3)

ص: 97

همانا برای خداوند سبحان بندگانی هست که نعمتهایش را به آنان اختصاص داده تا به مردم نفع برسانند، مادامی که بذل و بخشش می کنند، خداوند این نعمتها را برایشان نگه می دارد، و اگر نفع رسانی را انجام ندادند، از آنان گرفته و به دیگری می سپارد.

8) محبوب خداوند: رسول خدا صلی الله علیه و آله ، محبوبترین بندگان خدا نزد خدا، نافع ترین آنان برای بندگان خدا هستند. (نفع علمی، سیاسی، اقتصادی، خانوادگی، امنیتی و... را شامل می شود).

افزون بر آن همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

اَحَبَّهُمْ اِلَی اللهِ عَزّوَجلَّ اَنْعَمَهُمْ لِعِیالِهِ؛(1)

محبوبترین مردم نزد خداوند، کسی است که به خانواده اش سودرسانی او بیشتر است.

امام صادق علیه السلام فرمودند: روز قیامت، بنده ای را می آورند که هیچ کار نیکی ندارد. به او گفته می شود: «به یادبیاور آیا کار نیکی کرده ای؟».

او به یاد می آورد و می گوید: پروردگارا، مرا هیچ کار نیکی نیست. جز آن که فلان بنده مؤمنِ تو بر من گذشت و از من آب خواست تا وضو بگیرد و نماز بخواند و من هم آبش دادم. آن بنده مؤمن را فرا می خوانند و وی آن کار را به یادش می آورد. (پس بنده مؤمن) می گوید: آری، ای پروردگار من! بر او گذشتم و از او آب خواستم. او هم مرا آب داد، وضو گرفتم و برای تو نماز خواندم.

ص: 98

پروردگار متعال (خطاب به آن بنده ای که این کار نیک را انجام داده بود) می فرماید: «تو را آمرزیدم. بنده ام را به بهشت ببرید».(1)

افزون بر آن، امام رضا علیه السلام فرمودند:

خداوند به داوود وحی فرمود: «یا داوود، هر کس از بندگان من که حسنه ای کوچک به نزد من آورد، او را داخل بهشت می کنم». داوود گفت: ای پروردگار من آن حسنه چیست؟ فرمود: گشایش و رفع غمی از مؤمن، هرچند با یک خرما. داوود گفت: حق است بر هر کسی که تو را بشناسد، این که امیدش از تو قطع ننماید.(2)

گاهی رحمت خدای متعال با یک چیز کوچکی فوران می کندو به جوش می آید. با یک چیز ساده، با برداشتن یک خار. روایت هست که یک خاری سر راه افتاده است. یک کسی می آید آن را برمی دارد و کنار می گذارد که به پای کسی نرود. خدا به خاطر همین یک کار تمام حساب و کتاب او را پاک می کند و او را به بهشت می برد، به خاطر این که نسبت به راحتی مردم حساس بوده است.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

شخصی به سبب برداشتن شاخه ای خار از سر راه مردم به بهشت می رود.(4)

ص: 99

ص: 100

است. زیرا در اثر پرگویی زمینه گناه و اشتباه بیشتر فراهم می شود. این نکته نیز مورد توجه و تأمل است که عدم اصلاح زبان خسارت های فراوان دنیوی و عقوبت سنگین اخروی برای انسان بوجود می آورد. و اصلاح زبان و سخن از اهمیت فراوانی در سرنوشت انسان برخوردار است. برخی از برکات کم گویی و مطالب مفید دیگر در این عرصه با هم می خوانیم:

فرمودند: «هر کس زبانش را اصلاح کند به تمام قرآن عمل کرده است».(1)

3- افزون بر آن امام سجّاد علیه السلام در اهمیت اصلاح زبان و تأثیر آن در سلامتی سایر اعضاء فرمودند:

در هر بامداد زبان آدمیزاد بر تمام اعضایش مُشرف می شود و می گوید: چگونه هستید؟ می گویند: اگر تو ما را رها کنی ما خوبیم. و می گویند: خدا را، خدا را نسبت به ما یادآور، و سوگندش می دهند و می گویند: ما به سبب تو، ثواب و عقاب می شویم.(2)

بهترین چیزی که خدا آفریده کدام است؟ فرمود: سخن. عرض شد: زشت ترین چیزی که خدا آفریده کدام است؟ فرمود: سخن. سپس فرمود: با سخن است که روسفیدی حاصل می شود و با سخن است که روسیاهی به وجود می آید.

2- همان گرامی علیه السلام فرمودند:

لِلْاِنسانِ فَضیلَتانِ: عَقلٌ وَ مَنطِقٌ، فَبِالْعَقلِ یَسْتَفیدُ، وَ بِالْمَنطِقِ یُفیدُ؛(1)

انسان از دو مزیت برخوردار است: خرد و گویایی. با خرد بهره مند می شود و با گویائی بهره مند می سازد». (این دو مزیت از ویژگیهای مختص انسان است.

3- پیامبر خدا حضرت محمّد صلی الله علیه و آله ، ارزش و تأثیر کلام بر سرنوشت انسان فرمودند:

الف) گاه انسان سخن خشنود کنندۀ خدا می گوید که گمان نمی کند آن سخن بدانجا رسد که رسیده و خداوند متعال به سبب آن سخن خشنودی خود را تا روزی که دیدارش کند برای او می نویسد.

ب) و گاه انسان سخنی ناخرسند کنندۀ خداوند می گوید که گماننمی کند بدانجا رسد که رسید و خداوند به سبب آن سخن خشم و ناخشنودی خود را تا روزی که دیدارش کند، برای او می نویسد.(2)

4- از امام زین العابدین علیه السلام پرسیده شد: سخن افضل است یا

ص: 104

سکوت؟ فرمود: «هر یک از این دو را آفاتی است، پس اگر از آفت برکنار باشد، سخن از سکوت برتر است». گفته شد: یابن رسول الله، این فضیلت برای چیست؟ فرمود: «بدان جهت است که خداوند، پیامبران و اوصیای آنان را به سکوت مبعوث نفرمود، بلکه آنها را برانگیخت برای سخن گفتن، و کسی به وسیله سکوت، مستحق بهشت و شایسته ولایت خدا و نجات از جهنّم نخواهد شد. بلکه همه اینها در پرتو کلام و سخن گفتن عملی خواهد شد. من هیچ گاه ماه را با خورشید برابر نمی کنم، همین بس که تو فضیلت و ارزش سکوت را به وسیله سخن بیان می کنی، نه فضیلت سخن گفتن را با سکوت».(1)

نافع روایت کرده که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:

به حق می گویم لقمان پیغمبر نبود، ولیکن مردی بود که بسیار فکر می کرد، و یقین خوبی داشت، خدا را دوست می داشت، و خدا هم او را دوست داشت، و به دادن حکمت به او منّت نهاد.(1)

در میان اوصافی که برای لقمان در روایات ذکر شده یکی هم این است که امام صادق علیه السلام فرمود: آگاه باش که به خدا سوگند حکمت را به لقمان به خاطر حسب و دودمان و مال و فرزندان و یا درشتی در جسم و زیبایی رخسار ندادند. ولیکن او مردی بود که در برابر امر خدا سخت نیرومندی به خرج می داد، و به خاطر خدا از آنچه راضی نبود دوری می کرد، و مردی ساکت و فقیر احوال بود... .(2)

از سوی دیگر حکمت، خیر کثیر است که خدای سبحان به هر بنده ای صلاح بداند عطا می فرماید.

در آینه وحی می خوانیم:

«يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ»(3)

دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می دهد، و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است، و جز خردمندان (این حقایق را درک نمی کنند) و متذکر نمی گردند.

ص: 106

«از همه قوی تر و نیرومندتر کسی است که:

1. اگر از چیزی خوشش آمد و مجذوب آن شد، علاقه به آن چیز او را از مدار حقّ و انسانیّت خارج نسازد و به زشتی آلوده نکند.

2. و اگر در موردی عصبانی شد و موجی از خشم در روحش پدیدار شد، تسلط بر خویشتن را حفظ کند و جز حقیقت نگوید و کلمه ای دروغ یا دشنام بر زبان نیاورد.

3. و اگر صاحب قدرت و نفوذ گشت و مانع ها از جلویشبرداشته شد، زیاده از میزانی که استحقاق دارد دست درازی نکند».(1)

از نشانه های نیکوئی اسلام آدمی، این است که کمتر سخن می گوید در آنچه او را سودی نمی بخشد.

همان گرامی صلی الله علیه و آله ، کم گویی را نشانه فهم درست دین دانسته می فرماید:

مِن فِقْهِ الرَّجُلِ قِلَّةُ کَلامِهِ فِیما لا یَعنِیهِ؛(1)

نشانه فهمیدگی مرد این است که کمتر سخن بیهوده می گوید».

افزون بر آن امام باقر علیه السلام فرمودند: ابوذر گفت:

اِجْعَلِ الدُّنیا کَلَمَتَیْنِ: کَلَمَةٌ فی طَلَبِ الْحَلالِ، وَ کَلَمَةٌ لِلْآخِرَةِ، وَ الثّالِثةُ تَضُ-رُّ وَ لا تَنْفَعُ، فَلا تُرِدْها؛(2)

دنیا را در دو کلمه قرار بده: کلمه ای در طلب روزی حلال و کلمه ای برای آخرت و کلمه سوم زیان می زند و سود نمی رساند، پس به آن نپرداز.

حکایت: یکی از آقایان از علّامه طباطبایئ رحمه الله پرسید: چه کنم تا در نماز حضور قلب داشته باشم؟ ایشان فرمودند: اگر می خواهی در نماز حضور قلب داشته باشی، کم حرف بزن.

توضیح روان شناختی این است که وقتی انسان زیاد حرف می زند، ذهنش به امور گوناگون مشغول می گردد و در نتیجۀ پراکنده نگری، قدرت تمرکز از او گرفته می شود، لذا در نمازنیز نمی تواند حواسش را جمع کند و فکرش پراکنده می گردد. امّا وقتی عادت کرد جلوی زبانش را بگیرد و هر حرفی را نزند، قدرت تمرکز پیدا می کند.(1)

اگر دوستدارِ سلامت جان خود و پوشیده ماندن عیبهایت هستی، کمتر سخن گوی و بیشتر خاموش باش... .

افزون بر آن فرمودند: کم گویی عیبها را می پوشاند و گناهان را می کاهد... کم گویی، معایب را می پوشاند و از لغزش ایمن می گرداند.(1) تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد.

اشاره به این است که هرگاه سخن می گفت گزیده و حساب شده می گفت به گونه ای که از همه پیشی می گرفت و شنوندگان را بهره مند می ساخت.

ب) ظفر اخروی در چهار چیز خلاصه می شود:

بقایی که فنا نداشته باشد، غنایی که دستخوش فقر نشود، عزّتی که آمیخته با ذلّت نشود، و علمی که مشوب با جهل نباشد. و به همین جهت گفته اند: «عیش جز عیشِ آخرتنیست».(1)

2) کار لغو: کاری است که فایده نداشته باشد... کارهای لغو در نظر دین، آن اعمال مباح و حلالی است که صاحبش در آخرت و یا در دنیا از آن سودی نبرد و سرانجام آن، منتهی به سود آخرت نگردد. مانند خوردن و آشامیدن به انگیزه شهوت که در غذا لغو است. چون غرض از خوردن و آشامیدن، گرفتن نیرو برای اطاعت و عبادت خداست.

3) خدای عزّوجلّ در وصف مؤمنین نفرموده که به کلی لغو را ترک می کنند، بلکه فرموده: از آن اعراض می کنند، چون هر انسانی هر قدر که با ایمان باشد، در معرض لغزش و خطا است.(2)

فوق العاده دارد. برخی ازعرصه های این میدان به قرار زیر است:

النَّصبِ، و جَعَلَهُ لِباساً لِیَلْبَسوا مِنْ رٰاحَتِهِ وَ مَنامِهِ، فَیَکُونَ ذٰلِكَ لَهُمْ حَماماً و قُوَّةً، وَ لِیَنالُوا بِهِ لَذَّةً وَ شَهْوَةً؛(1)

شب را آفرید تا بندگانش در آن از حرکات رنج آور و فعالیت های آزاردهنده بیاسایند، و آن را به مثابه پوششی گردانید تا در آن به خواب راحت روند. تنشان بدان آسوده شود و نشاط و نیرو گیرد و خود به لذت و کامیابی رسند.

از آنچه بیان شد، فرا می گیریم:

1- خواب یکی از نعمتهای الهی است و انسان نیازمند است که در طول شبانه روز مقداری استراحت کند و بخواب رود.

2- خوابیدن فی نفسه، هیچ مطلوبیت و یا فایده ای حتی برای دنیای انسان ندارد مگر آن اندازه ای که موجب رفع نیاز انسان و تجدید قوای او برای پرداختن به وظائف واجبش می گردد.

3- اگر انگیزۀ انسان از خوابیدن رفع خستگی و تجدید قوا نباشد، کار عاقلانه ای انجام نداده است. زیرا این کار به منزله تلف کردن بیهودۀ بخشی از عمر است.(2)

امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند:

خواب کنید مانند خواب اهل عبرت، نه چون کسانی که در غفلت هستند، زیرا عبرت گیرندگان فهمیده و زیرک به خاطراستراحت و نیروگرفتن تن می خوابند نه برای لذت و خوشی و شادی طلبیدن.(3)

ص: 115

افراد، سنین مختلف عمر، فعالیتهای انسان و... دارد. معمولاً افراد با خودشان با تجربه ای که دارند و یا دستوری که پزشک به آنها می دهد نیاز خود را به خواب می دانند.

4- از دستورات قرآن استفاده می شود که نیاز انسان به خواب آن چنان هم زیاد نیست. و مقدار کمی از شب برای استراحت و تجدید قوا لازم است.

خدای متعال به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا»؛(1)

ای جامه به خود پیچیده. شب را جز کمی به پا خیز. نیمی از شب را، یا کمی از آن کم کن.

و هم چنین در وصف متقین می فرماید:

«كَانُوا قَلِيلًا مِّنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ * وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»؛(2)

و از شب اندکی را خواب می کردند و سحرگاهان از درگاه خدا طلب آمرزش و مغفرت می نمودند.

روحی که اجلش فرا نرسیده به بدن بازگردانده می شود. این واقعیت در آینه وحی و کلام معصومین علیهم السلام این گونه می آموزیم:

«اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَ-ى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛(1)

خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند، و روح کسانی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد، سپس ارواح کسانی که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه می دارد، و ارواح دیگری که باید زنده بمانند باز می گرداند تا سرآمدی معیّن، این امر نشانه روشنی است برای کسانی که می اندیشند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره فرمودند:

یا علی، ارواح شیعیان تو، چه در خواب و چه در موقع مرگ، به آسمان بالا می رود و همان گونه که مردم به هلال ماهمی نگرند، فرشتگان از شوقِ آنها و مشاهدۀ منزلتشان نزد خداوند عزّوجلّ، به ایشان می نگرند.(2)

افزون بر آن امام باقر علیه السلام درباره خواب شیعیان فرمودند:

به خدا سوگند، هیچ بنده ای از شیعیان ما نخوابد، مگر این که خداوند عزّوجلّ روح او را به آسمان بالا برد و آن را برکت می دهد. پس اگر اجلش رسیده باشد، آن را در گنجینه های رحمت خود و در باغ بهشت

ص: 118

و در سایه عرش خویش قرار دهد. و اگر اجلش بعداً باشد، آن را همراه دسته ای از فرشتگان امین خود می فرستد تا به کالبدی که از آن بیرون آمده است برگردانند و در آن آرام گیرد.(1)

بنابر آنچه بیان شد، انسان همیشه باید آماده مرگ باشد و امورات زندگی خویش را اصلاح نماید و به هر خواب خویش به دیده عبرت نگاه کند ممکن است خواب آخرش باشد و هرگز روح او به کالبدش بازنگردد.

امام صادق علیه السلام در این رابطه فرمودند: «به وسیله خواب استدلال کن بر مرگی که هیچ گونه راهی برای بیداری شدن و اصلاح کردن اعمال و امور گذشته در آن نیست».(2)

اِنَّ اللهَ طَیِّبٌ یُحِبُّ الطَّیِبَ، نَظِیفٌ یُحِبُّ النَّظافَةَ؛(1)

خداوند پاکیزه است و شخص پاک را دوست می دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست می دارد.

همان گرامی صلی الله علیه و آله درباره خوابیدن با بدن پاکیزه فرمودند:

این بدن ها را پاکیزه سازید (تا) خداوند (جان) شما را پاکیزه گرداند، زیرا هیچ بنده ای نیست که شب با بدنی پاکیزه بخوابد مگر این که فرشته ای در میان جامۀ او با وی بخوابد، و هیچ ساعتی از این پهلو به آن پهلو نمی چرخد مگر این که فرشته می گوید: اَللّهمَّ اغْفِرْ لِعَبدِكَ فَإنَّهُ بٰاتَ طاهراً؛ خدایا، بنده ات رابیامرز، زیرا که با بدنی پاکیزه خوابیده است.(2)

همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

1) هیچ یک از شما با دست های چرب (از غذا) نخوابد. پس اگر چنین کرد و گزندی از شیطان به او رسید، کسی را جز خود سرزنش نکند.

2) دست و صورت کودکان خود را از چربی های غذا و بوی گوشت بشویید، زیرا شیطان بوی چربی و گوشت را می بوید و کودک در خواب می ترسد و دو فرشته موکّل وی از آن بو اذیّت می شوند.(3)

مَنْ نامَ عَلَی الْوُضوءِ اِنْ اَدْرَکَهُ الْمَوْتُ فی لَیْلِهِ فَهُوَ عِندَ اللهِ شَهِیدٌ؛(1)

هرکس با وضو بخوابد، اگر در آن شب بمیرد نزد خدا شهید است.

امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند:

هر که طهارت (وضو) بگیرد و سپس به بسترش رود، در آن شب بستر او به منزل مسجد اوست و اگر یادش آید که وضو ندارد، به همان لحاف خود، هر چه باشد، تیمم کند، اگر چنین کند پیوسته در نماز و ذکر خداوند عزّوجلّ باشد.(2)

همان گرامی علیه السلام فرمودند به نقل از پدرانش علیهم السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به اصحاب خود فرمودند:

... کدام یک از شما تمام شب را شب زنده داری می کند؟ سلمان گفت: من. یکی از اصحاب عصبانی شد و گفت: تو بیشتر شب را می خوابی. سلمان گفت: چنین نیست که تو می پنداری. من از حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید: هر که شب را با طهارت بخوابد، چنان است که شب زنده داری کرده است.(3)

حضرت امام خمینی قدس سره فرمودند: جناب عارف بزرگوار و شیخ عالی مقدار ما (آیت الله شاه آبادی) فرمودند:

«وضو لباس جُندی است».(4) آری اینان با وضوء فی الواقع خود را برای

ص: 121

ورود به این میدان (اخلاق و معنویت) آماده می کند، کما این که یک رزمنده وقتی به میدان جنگ عزیمتمی کند، لباس رزم را می پوشد.(1)

لَیْسَ مِنّا لَمْ یُحٰاسِبْ نَفْسَهُ فی کُلِّ یَوْم، فَاِن عَمِلَ خَیْراً اسْتَزادَ الله مِنْهُ وَ حَمِدَ اللهَ عَلَیْهِ، وَ اِنْ عَمِلَ شَیئاً شَرّاً اسْتَغفَرَ اللهَ وَ تابَ اِلَیْهِ؛(1)

از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود رسیدگی نکند و ببیند اگر کار نیکی انجام داده است از خداوند توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و خدا را بر آن سپاس گوید، و اگر بدی انجام داده است، از خدا آمرزش بخواهد و توبه کند.

بنابراین یکی از آداب شب و قبل از خواب رسیدگی به اعمال روز است که ثمره آن اصلاح نفس و نیک بختی است از این رو امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «مَنْ حٰاسَبَ نَفْسَهُ سَعِدَ»(2) هر کس از نفس خود حسابرسی کند سعادتمند شود.

امام علی علیه السلام فرمودند:

مَنْ قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» حِینَ یَأخُذُ مَضْجَعَهُ، وَکَّلَ اللهُ عزّوجلّ بِهِ خَمسینَ اَلْفَ مَلَكٍ یَحْرُسُونَهُ لَیْلَتَهُ؛(1)

هر کس وقتی وارد بسترش می شود «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» بخواند، خداوند پنجاه هزار فرشته بر او بگمارد تا در آن شب از وی پاسداری کنند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

هر کس موقع خواب سوره (الهاکم التکاثر) بخواند، از عذاب قبر محفوظ ماند.(2)

همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

هرگاه فردی از شما به بسترش رفت بگوید: اَللّهُمَّ اِنْ اَمْسَکْتَ نَفْسی فَاغْفِرْ لَها، وَ اِنْ اَرْسَلْتَها فَاحْفَظْها بِما تَحْفَظُ بِهِ عِبادَكَ الصّالحینَ.

خداوندا، اگر جان مرا در خواب گرفتی، پس آن را بیامرز، و اگر به پیکرم باز گرداندی آن را چنان که بندگان صالح خود را حفظ کنی، حفظ کن.(3)

امام هادی علیه السلام فرمودند:

ما اهل بیت هنگام خوابیدن ده چیز را مراعات می کنیم:

1) طهارت داشتن. 2) صورت بر کف دست نهادن. 3) 33مرتبه سبحان الله گفتن. 4) 33 مرتبه الحمدلله گفتن. 5) 34 مرتبه الله اکبر گفتن. 6) رو

ص: 124

به قبله خوابیدن بگونه ای که صورت رو به قبله باشد. 7) خواندن سوره حمد. 8) خواند آیة الکرسی. 9) خواندن آیه شهادت (آیه 18 آل عمران) 10) ذکر نشده است پس هر کس چنین کند بهرۀ خود را از شب گرفته است.(1)

4) و هرگاه بگوئی سبحان الله و الحمدلله و لا اله الّا الله و الله اکبر. پس حج عمره کرده ای.(1)

5) محدث قمی می گوید: کفعمی نقل کرده که هر کس وقت خواب سه مرتبه بگوید:

یَفعَلُ اللهُ ما یَشاءُ بِقُدْرَتِهِ وَ یَحْکُمُ مٰا یُریدُ بِعِزّتِهِ.

یعنی: می کند خدا هرچه خواهد به قدرتش و حکم می کند هرچه خواهد بعزتش. مثل آنست که هزار رکعت نماز خوانده است.(2)

حکایت: دو برادر نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: قصد سفر تجاری به شام داریم، به ما چیزی بیاموز که از خطرات در امان باشیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

در راه به هر منزلگاهی رسیدید، نماز عشاء را بخوانید و ا گر بعد از آن قصد خوابیدن داشتید، تسبیح فاطمه زهرا’ را بگوئید، سپس آیة الکرسی را بخوانید، زیرا هر یک از شما آیة الکرسیرا بخواند، تا صبح از هر خطری محفوظ است.(3)

در ایّام عمرتان نسیم های عنایت و جذبه های حق تعالی می وزد، هوشیار باشید که خود را در معرضِ آن قرار دهید (خودتان را آماده پذیرش و تأثیر آن کنید).(1)

این نسیم همیشه یکسان و یکنواخت نیست و در بعضی مکانها و زمانها از جمله سحرگاهان بیشتر می وزد. نظر به این حقیقت شیخ اجل توصیه می کند:

به غنیمت شمر ای دوست دم عیسی صبح *** تا دل مرده مگر زنده کنی کین دم از اوست(2)

و حافظ شیرین سخن گنج سعادت خویش را از سحرخیزی دانسته این گونه می سراید:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ *** از یمن دعای شب و ورد سحری بود(3)

افزون بر آن، امام باقر علیه السلام از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنّ لِلّهِ تعالی، مُنادِیاً یُنادِی فِی السَّحَرِ هَلْ مِنْ دٰاعٍ فَاُجِیبَهُ؟ هَلْ مِن مُسْتَغفِرٍ فَاَغْفِرَ لَهُ؟ هَلْ مِنْ طٰالِبٍ فَاُعْطِیَهُ؟(4)

به درستی که خداوند تعالی منادی یی هست که در سحر ندا می دهد: آمرزش خواهی هست که او را بیامرزم؟ دعاکننده ای هست که تا جوابش بدهم؟ خواستاری هست تا به او عطا کنم؟

ص: 127

و دیگر این که آن وقت (سحر) هنگامی است که یعقوب به فرزندانش وعده داد که برای آنها طلب آمرزش کند. و وقتی است که آمرزش خواهان در سحر مدح شده اند.(1)

علّامه مجلسی می گوید:

مقصود از «اَدْنیٰ» در روایت، دنیاست از ریشه «دنو» به معنای نزدیک... جزری می گوید: دنیاه، نامی است برای این زندگی دنیا، چون آخرت از آن دورتر است.(1)

علاوه بر آن، رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ به این پرسش که چرا دنیا را دنیا گفته اند؟ فرمود:

دنیا، پست و نزدیک (به ما) و پیش از آخرت آفریده شده است. اگر دنیا هم زمان با آخرت آفریده شده بود، اهل آن فانی نمی شدند، چنان چه اهل آخرت فنا نمی پذیرند.(2)

امام علی علیه السلام در این باره فرمود:

اِنّما سُمِّیَتْ الدُّنیا دُنیا، لِاَنَّها اَدْنیٰ مِنْ کُلِّ شَیْءِ؛(3)

دنیا را دنیا نامیده اند، چون فرومایه تر از هر چیزی است.

دنیا مشغول تهیه زاد و توشه و نیازمندیهای آن بیابان هستند وقتی وارد بیابان شدند، با خیال راحت و آسوده از امکانات خود استفاده می کنند امّا گروهی از مردم در بازار دنیا مشغول قیل و قال بوده و از نیازهای زندگی در بیابان آخرت غافلند و ناگهان وارد بیابان شده و دست خود را خالی می بینند. لذا از خدا درخواست بازگشت به دنیا می کنند «قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا...»(1) تا توشه لازم را فراهم کنند و جواب هرگز می شنوند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

یٰا ایِها النّاسُ، لا تَشْغَلَنَّکُمْ دُنیاکُمْ عَن آخِرَتِکُمْ، فَلا تُؤْثِروا اَهْوائَکُمْ عَلیٰ طاعَةِ رَبّکُمْ... ؛(1)

«ای مردم، مبادا دنیایتان شما را از آخرتتان باز دارد، پس هوسهای خود را بر فرمان برداری از پروردگرتان ترجیح ندهید».

همان گرامی صلی الله علیه و آله در سفارشی به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

و این که دنیا را بر آخرت برنگزینی، چرا که دنیا رفتنی استو آخرت ماندنی».(2)

افزون بر آن علی علیه السلام فرمودند:

اِرْکَبِ الْحَقَّ وَ اِنْ خالَفَ هَواكَ، وَ لا تَبِعَ آخِرَتَكَ بِدُنیاكَ؛(3)

همواره با حق حرکت کن، هر چند بر خلاف میل تو باشد و آخرتت را به دنیا مفروش.

آنان که امید به دیدار ما ندارند، و به زندگی دنیا خشنود شدند و به آن دل بستند و آنان که از نشانه های ما غافلند. آنان جایگاهشان آتش است به سبب آنچه بدست آوردند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: در زیر آن دیواری که خداوند متعال در ستایش از آن یاد کرده و فرموده است: «وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا: و در زیر آن، گنجی متعلق به آن دو نفر (دو نفر کودک یتیم) بود»(1) لوحی زرین قرار داشت و در آن،چنین نوشته شده بود:

بسم الله الرحمن الرحیم، عَجَباً لِمَنْ اَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ تَفْرَحُ، وَ عَجَباً لِمَنْ اَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ، وَ عَجَباً لِمَنْ اَیْقَنَ بِزَوال الدُّنیا وَ تَقَلُّبِهٰا بِاَهْلِها کیْفَ یَطْمَئِنُّ قَلْبُهُ اِلَیْها، لا اله الّا الله؛(2)

به نام خداوند بخشنده مهربان. 1) در شگفتم از کسی که به مرگ یقین دارد، چگونه شاد می شود؟ 2) و در شگفتم از کسی که به تقدیر، یقین دارد، چرا اندوهگین می شود؟ 3) و در شگفتم از کسی که به از کف رفتن دنیا و بی وفایی آن به اهلش یقین دارد، چگونه به آن دل خوش می کند؟ معبودی جز خدا نیست.

افزون بر آن امام علی علیه السلام در این باره فرمودند:

سُکونُ النَّفْسِ اِلَی الدُّنیا مِنْ اَعْظَمِ الْغُرورِ؛(3)

اعتماد کردن به دنیا، از بزرگترین فریب هاست.

ص: 132

روز قیامت، دنیا را می آورند و آنچه برای خدا بوده، به کناری نهاده می شود، سپس بقیه آن به آتش برده می شود.

به خدا ما دنیاطلب هستیم و دوست داریم دنیابه ما داده شود. امام علیه السلام به او فرمود: «دوست داری با آن چه کنی؟» گفت: با آن به خود و خانواده ام بهره رسانم، صِلۀ رحم به جای آورم، صدقه بدهم و حجّ و عمره بگذارم.

امام علیه السلام فرمود: این، دنیا طلبی نیست. این، آخرت طلبی است.(1)

می دارد: همین را می خواهم. همین را می خواهم. و به همین ترتیب باغ دیگری را با نعمت های بسیار فراوان مشاهده می کند و شکر و سپاس خدا را به جا می آورد.(1)

هرگاه خداوند سبحان صلاح بنده ای را بخواهد، کم گویی، کم خوری و کم خوابی را بدل او می افکند.

خوردن و آشامیدن در نگاه دین بهره گیری از نعمت الهی در مسیر بندگی خداست، ازهمین رو در آموزه های دینی برای این رفتار توصیه هایی آمده است. از جمله نهی از خوردن و آشامیدن بسان بیگانگان.

امام صادق علیه السلام می فرمایند، امیرمؤمنان علیه السلام پیوسته می فرمود:

امور این امت پیوسته به خیر و صلاح خواهد بود، مادامی که به سانِ عَجَم (بیگانگان) غذا نخورند و لباس نپوشند، پس هرگاه چنین کردند، خداوند خوارشان می کند.(1)

«كُلُواْ وَاشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِي الأَرْضِ مُفْسِدِينَ»؛(1)

از روزی خداوند بخورید و بیاشامید، و در زمین به فساد نکوشید.

3) در سوره انعام می فرماید:

«كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ...»؛(2)

از آنچه خدا به شما روزی داده بخورید و از گامهای شیطان پیروی ننمائید.

4) در سوره طه می فرماید:

«كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا...»؛(3)

از روزیهای پاکیزه که به شما دادیم بخورید ولی طغیان و سرکشی نکنید.

5) در سوره حج می فرماید:

«فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ»؛(4)

و از گوشت آنها (قربانی) بخورید و به فقیران اطعام کنید.

6) در سوره مؤمنون می فرماید:

«كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا»؛(5)

از غذاهای پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید.

7) در سوره سبأ می فرماید:

ص: 138

«كُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ»؛(1)

بخورید و بیاشامید، و شکر او را بجای آورید.

بنابر آنچه بیان گردید، باید مواظب باشیم در هنگام بهره مندی از نعمت های خداوند، حقّ آفریدگار و مردم و خویشتن را رعایت کنیم و از نعمتهای الهی در مسیر بندگی و اعمال صالح و خدمتگزاری به محرومان جامعه و شکرگزاری و رضایت حق تعالی استفاده کنیم.

شنودها سودمند نیست. اگر نیم ساعت پیش از اذان صبح بلند شوید، هم به نماز شب می رسید و هم به نماز اوّل وقت، پس از نماز هم قدری استراحت می کنید و به درس (کار و تلاش روزانه) روز خود می رسید.(1)

بنابراین، پرخوری و کثرت طعام دل را می میراند، و نشاط عبادت را از انسان می گیرد، و فهم و بینش و درایت را از انسان سلب می کند و این انسان، اهل حکمت و بصیرت و توجه نمی شود.

تشنه کند، چنان که مرا گرسنه و تشنه کردی، پس هیچ یک از شما شام خوردن را ترک نکند، هرچند با لقمه ای از نان یا جرعه ای از آب باشد.(1)

افزون بر آن امام صادق علیه السلام درباره ارزش و اهمیت صبحانه فرمودند:

هرگاه نماز صبح خواندی اندکی غذا بخور تا دهانت خوش بو وحرارتت خاموش و دندانهایت محکم و لثه هایت سفت و روزی ات جلب و اخلاقت نیکو گردد.(2)

2) صفای روح و نشاط روان: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «کسی که غذایش کم شود، شکمش سالم و قلبش باصفا می گردد، و کسی که غذایش زیاد شود، شکمش بیمار وقلبش سخت می گردد».(1)

افزون بر آن، امام علی علیه السلام ، کم خوری را از الهامات پرورگار به بنده دانسته می فرماید:

«هنگامی که خداوند خیر و صلاح بنده اش را بخواهد، کمی سخن و کمی غذا و کمی خواب را به او الهام می نماید».(2)

3) توفیق انجام عبادت: در کلمات حضرت عیسی علیه السلام است به بنی اسرائیل که:

«هر کس پرخوری کند، پرخواب می شود، و هر کس پرخوابی کند، کم نماز می خواند و کسی که کم نماز می خواند، کم تر به عبادت مشغول شده و او جزو غافلین از یاد حق نوشته می شود».(3)

4) سیری در قیامت: برخلاف پرخوری که مایه گرسنگی در قیامت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

«خوشا به حال کسی که دامنه خوردن را جمع کند و گرسنگی کشد، آن ها کسانی هستند که در روز قیامت سیرند».(4)

5) یاد فقرا و مساکین بودن: انسان کم خوراک که خود را گرسنه نگه

ص: 142

می دارد، یاد گرسنگی فقرا و مساکین نیز هست،وقتی درد گرسنگی را کشید درد گرسنگان را احساس می کند و انگیزۀ یاری آنها و دعوت آنان بر سفره اطعام در او بوجود می آید. وقتی به حضرت یوسف علیه السلام گفتند: چرا گرسنگی می کشی، درحالی که کلیه خزینه های زمین در دست توست و خزانه دار پادشاه مصری؟ فرمود: می ترسم که سیر باشم و گرسنه را فراموش کنم.(1)

ره آورد کثیری در روایات اسلامی برای کم خوری بیان شده که به اختصار و همین چند مورد بسنده گردید.

امیرمؤمنان علیه السلام در این باره فرمودند: «پرخوری و پرخوابی، جان را فاسد می کنند و زیان بارند».(1)

امام باقر علیه السلام می فرماید: «نزد خدا چیزی مبغوض تر از شکم پر نیست».(2)

امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: خدا پرخوری را دشمن می دارد، و افزود آدمیزاد برای ادامه حیات به ناچار باید غذا بخورد، پس وقتی غذا می خورد یک سوم شکم را برای غذا و یک سوم را برای نوشیدنی و یک سوم برای (راحت) نفس کشیدن قرار دهید و بسان خوکان خود را فربه نسازید».(3)

افزون بر آن، رسول خدا صلی الله علیه و آله از حضرت عیسی علیه السلام چنین نقل می کند: «هرگاه که غذا می خورید معده را پر نکنید، زیرا سنگینی غذا بر معده و سینه، شادابی چهره را می بَرَد».(4)

حکایت: یکی از ارادتمندان شیخ رجبعلی خیاط نقل می کند:شبی در یکی از جلسات که در خانه فردی از دوستان شیخ بود، پیش از آن که صحبت های خود را شروع کند احساس ضعف کرد و قدری نان خواست، صاحب خانه نصف نان تافتون آورد، ایشان میل کرد و جلسه را آغاز نمود. شب بعد فرمود: «دیشب به ائمه علیهم السلام سلام کردم ولی آنان

ص: 144

را ندیدم، متوسل شدم که علت چیست؟ در عالم معنا فرمودند: نصف آن نان را خوردی ضعفت برطرف شد، نصف دیگر را چرا خوردی؟ مقداری از غذا که برای بدن مورد نیاز است، خوردنش خوب است، اضافه بر آن موجب ظلمت و حجاب است.(1)

ص: 145

ص: 146

15. پندهای امام صادق علیه السلام به رهجویان صادق، آیت الله مصباح یزدی، مرکز انتشارات و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، هفتم، 1386شو

16. پیام امیرالمؤمنین علیه السلام ، مکارم شیرازی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام ، 1392ش، دوم.

17. تحف العقول، حرّانی، تحقیق غفاری، مؤسسه نشر قم، 1404ق.

18. تفسیر المیزان، طباطبائی، انتشارات جامع مدرسین حوزه علمیه قم، ترجمه سیّد محمدباقر همدانی، 1376، نهم.

19. تفسیر مجمع البیان، طبرسی، انتشارات دارالحدیث، اول، 1389.

20. تفسیر نورالثقلین، حویزی، مؤسسه اسماعیلیان قم، 1373ش.

21. تنبیه الخواطر، ابن فارس، دار التعاریف، بیروت، 1406ق.

22. توحید شیخ صدوق، تحقیق هاشمی حسینی تهرانی، نشر اسلامی، 1398ق.

23. ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ترجمه علی اکبر غفاری، کتابفروشی صدوق، تهران.

24. جامع الاخبار، سبزواری، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، اوّل، 1414ق.

25. خصال، شیخ صدوق، جامع مدرسین قم، ذئنريال 1363ش

26. داستان دوستان، محمدی اشتهاری، بوستان کتاب، چاپ چهارم، 1390ش.

27. در طواف خورشید، رمزی اوحدی، انتشارات سعید نوین، 1378ش،1. اوّل.

28. الدعوات، راوندی، تحقیق مؤسسه امام مهدی علیه السلام ، 1407ق، اوّل.

29. دیوان حافظ، انتشارات ندای شریف، 1383ش، اوّل.

30. راهیان کوی دوست، مصباح یزدی، آموزشی پژوهشی امام خمینی قدس سره ، 1376ش، سوم.

31. رساله حقوق (شرح نراقی)، انتشارات نراقی، 1386ش، هفتم.

32. رساله لقاءالله، ملکی تبریزی، انتشارات نور فاطمه، ترجمه محمد تحریرچی، اوّل، 1363ش.

ص: 148

33. روضه الواعظین، فتّال نیشابوری، نشر رضی قم.

34. روضه کافی، کلینی، نشر موعود اسلام، 1388ش، اوّل.

35. سنن النبی صلی الله علیه و آله ، طباطبائی، ترجمه استاد ولی، انتشارات پیام آزادی، پنجم، 1382ش.

36. صحیفه نور، امام خمینی رحمه الله ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اوّل، 1371ش.

36. عدةالداعی، احمد بن حلی، نشر مکتب وجدانی قم، تحقیق احمد اسدی.

38. علل الشرایع، شیخ صدوق، بیروت، دار احیاءالتراث، چاپ اول، 1408ق.

39. عوالی اللئالی، علی احسانی، تحقیق مجتبی عراقی، قم، نشر سیدالشهداء، 1403ق، اوّل.

40. غررالحکم آمدی، ترجمه محمّدعلی انصاری، انتشارات امام عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف، 1382ش.

41. فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام ، گروه حدیث پژوهشکده1. باقرالعلوم علیه السلام ، دانش قم، 1379ش، اوّل.

42. فرهنگ سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، دشتی، انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام ، 1388ش، اوّل.

43. کلیات احادیث قدسی، حرّ عاملی، انتشارات قائم آل محمد صلی الله علیه و آله ، 1386ش، سوم.

44. کلیات سعدی، تصحیح غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی، چهارم، 1364ش.

45. کنزالعمّال، هندی، مکتب التراث الاسلامی، اوّل، 1387ش.

46. کیمیای محبّت، ری شهری، انتشارات دارالحدیث، 1379ش، ششم.

47. محاسن، برقی، انتشارات دارالکتب الاسلامی، دوم، 1414ق.

48. محجة البیضاء، فیض کاشانی، تصحیح غفّاری، انتشارات جامعه مدرسین قم، دوم.

ص: 149

49. مستدرک الوسایل، میرزا حسین نوری طبری، مؤسسه آل البیت قم، 1407ق، اوّل.

50. مصباح الشریعه، ترجمه سید حسن مصطفوی، انتشارات فلسفه و حکمت ایران، 1360ش.

51. معادشناسی در قرآن، جلد پنجم، جوادی آملی، انتشارات اسراء، 1385، چاپ سوم.

52. المعجم المفهرس فی الفاظ القرآن، عبدالباقی، پیام آزادی، 1374ش، دوم.

53. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، انتشارات ارم، 1383ش، ششم.

54. مفاتیح الحیاة، جوادی آملی، نشر اسراء، چاپ 127، 1392ش.

55. مکارم الاخلاق، شیخ طبرسی، تحقیق آل جعفر، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1414ق، اول.

56. المنجد، احمد سیّاح، انتشارات اسلامی، چهارم، 1382ش.

57. من لایحضره الفقیه، صدوق، انتشارات اسلامی، قم، چاپ سوم، 1413ق.

58. المواعظ العددیه، علی مشکینی، قم، نشر الهادی، 1383ش.

59. میزان الحکمه، ری شهری، دارالحدیث، ترجمه حمیدرضا شیخی، 1385ش.

60. نهج الفصاحه، غلامحسین مجیدی، انتشارات انصاریان، 1385ش، دوم.

61. نهضت خدمت رسانی به مردم، معاونت فرهنگی و پرورشی بسیج، 1382ش، اوّل.

62. وسایل الشیعه، حرّ عاملی، تحقیق عبدالرحیم ربّانی شیرازی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.

63. یاد او، مصباح یزدی، نشر مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1384ش، سوم.

ص: 150

12. شکوه عشق (چشم اندازی به نگاه متقابل خدا و بنده)، زمزم هدایت

13. راه سعادت (عوامل اخلاقی دست یابی به خیر دنیا و آخرت)، پیامبر رحمت.

14. انتظار پویا (نگاهی به فضایل و وظایف منتظران راستین)، پیامبر رحمت.

15. کیمیای اخلاص (نگاهی به اخلاص و جلوه های آن در حیات طیّبه)، پیامبر رحمت، اول.

16. سوغات معراج /ج1 (شرحی بر مکتوبات دروازه های بهشت)، پیامبر رحمت، اول. (کتاب حاضر).

ص: 152

بسم الله الرحمن الرحیم

سوغات معراج / 2

شرحى بر مکتوبات دروازه هاى بهشت

نویسنده: عبدالرضا جمالى

ناظر علمى و فنى: رضا صفايى

ناشر: پيامبر رحمت

صفحه آرا: احمد مؤتمنى

ناظر چاپ: رضا صفايى

چاپ: مبين

قطع: رقعی

نوبت: اول / 1402

شابک جلد 2: 0-1-90264-622-978

شابک دوره: 1-9-98234-622-978

شمارگان: 500

قیمت: 95000 تومان

آدرس: بيرجند، سجادشهر، شهيد ماژانى 1، پلاک 4

تلفن: 09122526576 / همراه: 09194511476

حقوق مادى و معنوى چاپ و نشر

برای انتشارات پيامبر رحمت محفوظ است.

ص: 2

سوغات معراج

شرحى بر مکتوبات دروازه هاى بهشت

جلد دوم

عبدالرضا جمالى

ص: 3

3- توصیه به حُسن هم جواری ... 28

4- نگاه به خانه همسایه ... 29

5 - همسایه بد ... 30

6 - آخرین مرز ... 31

نشانه سوم: احسان به پدر و مادر ... 32

1- جلوه قدرشناسی ... 32

2- عظمت احسان به پدر و مادر ... 33

3- دو مطلب عجیب ... 35

4- جلوه های احسان به والدین ... 36

الف: معاشرت نیکو ... 36

ب: انفاق مالی ... 38

ج: دعا نمودن ... 39

5 - حق شکوهمند مادر ... 41

6 - توصیۀ امام عصر عجل الله تعالی فرج الشریف ... 42

7- اهمیت اکرام والدین بعد از وفات ... 44

8 - پاداش احسان به والدین ... 45

الف: بهشت برین ... 45

ب: حشر با پیامبران ... 46

نشانه چهارم: سکوت یا سخن نیک ... 48

1- سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله ... 48

2- تأثیر زبان در سعادت یا شقاوت ... 49

ص: 6

3- آغاز عبادت ... 51

4- حق زبان از منظر امام سجاد علیه السلام ... 52

5 - سکوت، آبادکننده دل ... 53

6- رسیدن به خدا ... 55

7- زبان، کلید خیر و شر ... 55

دروازه پنجم: اولویت خودسازی بر جامعه سازی ... 57

هشدار اوّل: پرهیز از خوار نمودن دیگران ... 58

1- مذمّت تحقیر فقرا ... 58

2- عدم پذیرش ذلّت در سیره پیشوایان ... 60

3- عوامل خواری ... 61

هشدار دوم: پرهیز از بدزبانی و دشنام ... 65

1- ضرورت حفظ زبان ... 66

2- ویژگی زبان و قلب ... 67

3- بازتاب ناسزاگویی ... 68

4- عمل به تمام قرآن ... 70

5 - پیامدهای بدزبانی ... 71

هشدار سوم: پرهیز از ستم به دیگران ... 74

1- روش تربیتی قرآن ... 74

2- الویت خودسازی بر دیگرسازی ... 75

3- اقسام ظلم ... 76

ص: 7

الف: ظلم بین انسان و خدا ... 77

ب: ظلم میان انسان و مردم ... 77

ج: ظلم انسان به خودش ... 79

4- پیامدهای ستمگری ... 80

هشدار چهارم: تمسک به دستاویز محکم ... 82

1- دستاویزهای جدایی ناپذیر ... 82

2- محکم ترین دستاویز ... 84

3- دِژِ توحید و ولایت ... 85

4- قهرمانان توحید ناب ... 86

6 - انسانهای غیر قابل توصیف ... 86

7- اجزای توحید ... 87

دروازه ششم: اسباب زندگی گوارا در برزخ ... 89

سبب اول: ساختن مسجد ... 90

1- اولین منزل آخرت ... 90

2- اوصاف بانیان مساجد ... 91

3- عبرت آموزی از قبر ... 92

4- پرسش های اساسی در قبر ... 93

5 - گسترش قبر ... 94

سبب دوم: نشستن در مسجد ... 95

1- بارگاه سلطان ... 96

ص: 8

2- آبادانیِ مساجد ... 97

3 - آثار رفتن به مسجد ... 98

4- برکات نشستن در مسجد ... 101

5- ترک مساجد ... 102

سبب سوم: پاکیزه نمودن مسجد ... 103

1- اوصاف اهل مسجد ... 103

2 - اسلام و پاکیزگی ... 105

3- ارزش پاکیزگی ... 106

4- پاداش پاکیزه نمودن مسجد ... 107

5 - سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ... 108

سبب چهارم: فرش نمودن مسجد ... 109

1- ندای هر روز قبر ... 110

2- امتیازات اهل مسجد ... 110

3 - قلب تپنده جامعه اسلامی ... 112

دروازه هفتم: عوامل نورانیت قلب ... 113

عامل اوّل: عیادت مریض ... 113

1- گنجهای بهشتی ... 113

2- آداب عیادت ... 114

3- بی شِکوه ... 115

4- ره آورد عیادت ... 116

ص: 9

عامل دوم: شرکت در تشییع جنازه ... 118

1- نورانیت دل ... 118

2- پرهیز از غفلت ... 119

3- عبرت آموزی ... 120

4- پاداش تشییع جنازه ... 121

5 - آداب تشییع جنازه ... 122

عامل سوم: خریدن کفن (آماده شدن سفر آخرت) ... 124

1- مفهوم آمادگی ... 124

2- سفارشِ آمادگی ... 126

3- برترین توشه ... 127

4- راز کراهت ... 128

عامل چهارم: پرداخت بِدِهی (ادای حق الناس) ... 130

1- قرض الحسنه در قرآن ... 130

2- اهمیت ادای قرض به موقع ... 132

3- شیوه امامان علیهم السلام در ادای دَین ... 133

4- پرداخت بدِهی شهید ... 134

5 - ماجرای عجیب یک شهید ... 135

دروازه هشتم: ویژگیهای اهلِ بهشت ... 137

ویژگی اوّل: سخاوت ... 137

1- ارزش بخشندگی ... 138

ص: 10

2- خیر دنیا و آخرت ... 139

3- بذل در راه حقّ ... 140

4- دست آورد سخاوت ... 141

5 - آتش بُخل ... 143

ویژگی دوم: خوش خویی ... 144

1- زندگی گوارا ... 144

2 - خیر دنیا و آخرت ... 145

3- برترین زینت ... 146

4- خوش خُلقی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خانواده ... 147

5 - بهشتِ خوش خویی ... 148

ویژگی سوم: صدقه دادن ... 149

1- خدا گیرندۀ صدقه ... 149

2- سایبان قیامت ... 150

3- با ارزش ترین صدقه ... 152

4- صدقه پنهانی ... 153

5- اهل بیت علیهم السلام و صدقه پنهانی ... 154

ویژگی چهارم: ترک آزار بندگان خدا ... 155

1- حقیقت مسلمانی ... 156

2- ملاک پرهیزگاری ... 157

3- نشانۀ منتظران راستین ... 158

4- راز تکامل معنوی ... 159

ص: 11

5 - مردم داری رهبر فرزانه انقلاب اسلامی ... 160

کتاب نامه ... 161

آشنایی با دیگر آثار مؤلف ... 167

ص: 12

ص: 14

دیگران را اسیر محبّت و احسان می کند. «ضیافت» و داشتن دستی باز و سفره ای گسترده و عطایی پیوسته و مهمان داری و میهمان نوازی، از نشانه های ایمان به آخرت است. در این باره چند مطلب به اختصار با هم مرور می کنیم:

افزون بر آن امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش به نام «حسین بن نعیم» فرمود: آیا برادران دینی ات را دوست داری؟ گفت: آری. حضرت فرمود: آیا به تهیدستان آنها سود می رسانی؟ گفت: بله. حضرت فرمود: سزاوار است که دوستداران خدا دوست بداری. به خدا سوگند، نفع تو به هیچ یک از آنان نمی رسد مگر آنکه دوستشان بداری. راستی آیا آنان را به خانه خودت دعوت می کنی؟ گفت: آری. هرگز غذا نمی خورم مگر آن که پیش من دو سه نفر یا کمتر یا بیشتر از برداران هستند. حضرت فرمود: آگاه باش که فضیلت آنان بر تو، بیش از برتری تو به آنان است! راوی با تعجب پرسید: فدایت شوم، من به آنان اطعام می دهم. مرکب خویش را در اختیارشان می گذارم. با این حال آنان برتر از من هستند؟ حضرت فرمود: آری: چون وقتی به خانه تو وارد می شوند همراه خود آمرزش تو و خانواده ات را همراه می آورند و چون می روند، گناهان تو و خانواده ات را با خویش می برند.(1)

افزون بر آن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:«اَلضَّیْفُ دَلیلُ الجَنَّةِ»(2) میهمان راهنمای انسان به سوی بهشت است.

می گستراند و اطعام می کند. لذّت یکی در غذا خوردن است، و دیگری در طعام دادن. ازاین رو، هم توصیه به مهمانی و ضیافت شده و هم سفارش رعایت میزبان. در قابوس نامه چنین توصیه شده است:

«چون میهمان کنی، از خوبی و بدی خوردنیها عذر مخواه، که این طبع بازاریان باشد. هر ساعت مگوی فلان چیز بخور، خوب است. یا چرا نمی خوری؟ یا من نتوانستم سزای تو کنم. که اینها سخن کسانی است که یک بار میهمانی کنند».(1)

افزون بر آن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «از جمله حقوق مهمان این است که هنگام خروج از خانه، او را همراهی کنی تا از حریم خانه ات دور شود».(2)

همان گرامی صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند: «در هنگام خداحافظی، همراهی با مهمان تا در خانه، جزء سنّت مناست».(3)

می دارد و خوشحال شدن از آمدن مهمان بسیار نیکو می شمارد. برای نمونه: امام باقر علیه السلام به نقل از پدرانش از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

هرگاه کسی وارد شهری شد، او مهمانِ همدینان خودش در آن شهر است تا آنکه آنجا را ترک کند.(1)

وقتی تازه واردی وارد شهر می شود، مهمان مردم آن شهر است و آنان وظیفه اکرام و احترام و مهمان نوازی دارند، ورود به خانه شخصی یک مسلمان، ضرورت اکرام و پذیرایی بیشتری را ایجاب می کند. ازاین رو اگر شهری پذیرای مهمان خارجی، سیل زدگان، آوارگان جنگ، آسیب دیدگان از زلزله و حوادث و آوارگان یک کشور باشد، به حکم وظیفه انسانی ودستور اخلاقی اسلام، وظیفه شهروندان آن شهر است که با آغوش باز و گرم برخوردی کریمانه و بزرگوارانه، مهمان نوازی کنند. از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند:

«اَکْرِمُوا الضّیوفَ وَاَقرُوا الضّیوفَ»؛(2)

مهمان ها را اکرام و پذیرایی کنید.

لازم بذکر است که استقبال از مهمان هنگام ورود و بدرقه او هنگام رفتن از مصادیق مهمان نوازی و اکرام به شمار می رود.

حظّ روحی آنان از این رهگذر می باشد. در این باره کلامی بلند و زیبا از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمودند:

قُوتُ الْاَجْسادِ الطَّعامُ، وَ قُوتُ الاَرواحَ الْاِطْعامُ؛(1)

غذای جسم خوردن است، ولی غذای روح اطعام و غذا دادن است.

شخصی می فرمود: بزرگترین لذّت روحی من وقتی است که عدّه ای نیازمند و تهیدست را به مهمانی دعوت کنم و آنها بر سرسفره نشسته و مشغول خوردن غذا باشند. و من از دور این صحنه را نگاه کنم و لذّت ببرم.

«هاشم» جدّ بزرگ رسول خدا، همیشه سفره ای باز داشت و غذای آماده او و خانه مهیّایش برای عامّه مردم، او را به سیادت و آقایی مردم رسانده بود.

«حاتم طایی» سخاوتمند مشهور عرب، خانه ای داشت که ملجأ و پناه مردم، و محل امید بی نوایان و مسافران و مهمانان مختلف بود.

«امام حسن مجتبی علیه السلام » مهمان خانه ای در منزل داشت که به طور معمول، از طبقات مختلف، بویژه افراد غریب و بی خانه و بی نوا و مسافران و یتیمان و محرومان، پیوسته از آن بهره مند می شدند.

آری، امام حسن مجتبی علیه السلام ، کریم اهل بیت علیهم السلام است و هیچ کس از در خانه او دست خالی برنمی گردد. چه نیازمندی مادی باشی و چه امور معنوی. امّا اگر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه کریم چیست؟

ص: 20

خاک می نشست. و بر روی زمین غذا می خورد، و با دست خود گوسفندان را می بست، و اگر غلامی آن حضرت را برای نان جویی به خانه خویش دعوت می کرد، دعوت او را می پذیرفت».(1)

4) گروهی از یمن به محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمدند، در میان آنها یک نفر در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار جسور بود و سخنان درشت و خلاف ادب می گفت. به طوری که رسول اکرم صلی الله علیه و آله بسیار خشمگین شد و سرش را پائین انداخت. در این هنگام جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و عرض کرد: «خداوند سلام می رساند و می فرماید: «این مرد سخاوتمند است و به مردم غذا می دهد». همین سخن موجب فرو نشستن خشم پیامبر صلی الله علیه و آله شد، همان دم آرامش یافت و به آن مرد رو کرد و فرمود: «اگر جبرئیل به من خبر نداده بود که تو سخاوتمند و غذادهنده هستی، برخورد سختی با تو می کردم تا عبرت آیندگان گردد». آن مرد گفت: پروردگارت مهمان نوازی را دوست دارد؟ پیامبر فرمود: آری. آن مرد همان لحظه مسلمان شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: سوگند به خدایی که تو را به حقّ مبعوث کرد تا کنون هیچ کس را ازمال خود ردّ نکرده ام.(2)

نکرده، بلکه آن را مقدس می شمردند و یکی از عوامل تحکیم روابط اجتماعی بین انسان ها می دانستند. در این جا شماری از آنها را با هم مرور می کنیم:

1) پدر و پسری مهمان حضرت علی علیه السلام شدند. بعد از غذا خوردن، علی علیه السلام برای آنها آفتابه و لگن و حوله آورد تا دست خود را بشویند. حضرت شخصاً نزد پدر رفت و آب ریخت تا او دستش را بشوید. او خجالت کشید و عذرخواهی می کرد. ولی حضرت علی علیه السلام با اصرار، دست او را شست. سپس آفتابه و لگن را به پسرش محمّد حنفیه داد و فرمود: دست این پسر مهمان را بشوی. آنگاه فرمود: «اگر این پسر تنها بود، دستش را می شستم، امّا خداوند اِبا دارد از این که پدر و پسری در یک مکان باشد و بطور مساوی احترام شوند».(1)

2) روزی امام حسین علیه السلام از جایی عبور می کرد،متوجه شد چند نفر فقیر پلاسی روی خاک انداخته و تکّه های خشک نان در دست دارند و می خورند. آنها وقتی که حسین علیه السلام را دیدند، گفتند ای پسر رسول خدا بفرما از این غذا بخور. امام حسین علیه السلام کنار آنها آمد با کمال تواضع در کنارشان نشست و با آنها از آن نانها خورد. سپس این آیه را تلاوت کرد «إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ» یعنی: همانا خداوند متکبّران را دوست ندارد.(2)

سپس امام به آنها فرمود: «من دعوت شما را پذیرفتم، اکنون نوبت شماست که دعوت مرا بپذیرید. شما را برای نهار به خانه ام دعوت

ص: 24

می کنم. آنان دعوت امام حسین علیه السلام را پذیرفتند و همراه آن حضرت به خانه اش آمدند. امام به خدمتکار خانه فرمود: «هر چه غذا در خانه ذخیره کرده ای برای میهمانان بیاور».(1) به این ترتیب پذیرایی خوبی از آنها بعمل آورد.

3) یاسر خادم می گوید: وقتی که حضرت رضا علیه السلام از کارها فارغ می شد، همۀ اطرافیان خود از کوچک و بزرگ را به دورش جمع می کرد و با آنها گفت و گو و اُنس می گرفت. آنها نیز با آن حضرت اُنس می گرفتند. هنگامی که کنار سفره می نشست کوچک و بزرگ، همه و همه را کنار سفره می نشاندو همراه آنها غذا می خورد. یاسر می گوید: آن حضرت به آنها می فرمود: «اگر من بالای سر شما ایستادم و شما مشغول غذا خوردن هستید، برنخیزید، تا این که از غذا خوردن فارغ شوید». و گاهی آن حضرت، بعضی از افراد را می طلبید. گفته می شد مشغول غذا خوردن هستند. می فرمود: «بگذارید غذا بخورند تا دست از غذا بکشند».(2)

خانه های همسایگان است. این محدوده نه تنها به لحاظ حفظ شئون معنوی افراد و شخصیت والای انسانی، محترم است و هتک حرمت این حریم، تجاوز به حدود و ثغور خود ا نسان قلمداد می شود، نه تجاوز به متعلّقات وی از قبیل اموال و املاک، بلکه حیثیت خود انسان مطرح است نه حیثیت املاک و اموال متعلق به او. برخی از موارد اکرام و احترام و رعایت حُسن هم جواری را از نگاه اسلام با هم مرور می کنیم:

خریداری شده به او هدیه دهد درصورتی که بداند او ندارد، یا این که او را پوشانده وارد خانه خود نماید که همسایه و فرزندانش آن را نبینند، اگر تاب تحمل دیدنش را ندارند». سپس فرمود: «بشنوید آن چه را که برای شما می گویم: حق همسایه راادا نمی کند مگر کسی از افراد که مورد ترحم خداوند قرار گرفته باشند، و خداوند نسبت به همسایه آنگونه به من توصیه نمود که گمان کردم همسایه یکی از ارث برندگان از انسان است».(1)

افزون بر آن، همان گرامی صلی الله علیه و آله درباره حدود همسایه فرمودند:

کُلُّ اَرْبَعینَ داراً جِیرانٌ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمالِهِ؛(1)

هر چهل خانه از چهار سمت و سو با انسان همسایه هستند.

همسایه خوب بودن است. در عالم رفاقت، شراکت، دوستی، ازدواج، هم سفری، محیط کار و همسایگی باید گاهی «سنگ زیرین آسیا» بود، نه کم ظرفیت و نه کم طاقت. امام کاظم علیه السلام در این باره فرمودند:

«حُسن جوار و همسایۀ خوب بودن، تنها آزار نرساندن نیست، بلکه آن است که بر اذیت همسایه صبور و بردبار باشی».(1)

روشن است که این گونه احادیث مجوز (همسایه آزاری» نیست. زیرا بیش از آنکه بر بردباری و تحمل آزار همسایه توصیه شده، بر حسن هم جواری و رعایت حقوق همسایگان سفارش شده است.

مجروح کند و یا چشم وی را بشکافد؟ فرمود: «لا دِیَةَ لَهُ یعنی: برای او دیه نمی باشد».(1)

افزون بر آن، رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس به خانه همسایه اش نگاه کند و عورت مردی یا موی زنی یا قسمتی از بدن او را ببیند، بر خداوند است که او را به آتش ببرد و باکی ندارد».(2)

جارُ السُّوءِ اَعْظَمُ الضَّرّاءِ وَأَشَدُّ الْبَلاءِ؛(1)

همسایه بد بزرگترین سختی و شدیدترین بلاست.

لقمان حکیم فرموده است:

صخره سنگین و آهن را حمل کردم، و هر بار سنگینی را، ولی چیزی سنگین تر از همسایه بد حمل نکردم.(2)

بنابر آنچه ذکر شد، دانستیم که باید از همسایه بد پرهیز نمود، مواظب باشیم که خود از این گونه همسایه ها برای دیگران نباشیم، که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

لَیْسَ مِنّٰا مَنْ لَمْ یَأمَنْ جٰارُهُ بَوائِقُهُ؛(3)

از ما نیست کسی که همسایه او از شر او ایمن نباشد.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله چنین فرمود:

روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، تو وسایل و اسباب و اثاث خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همۀ آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند، ماجرا را به آنان بگو. آن مرد چنین کرد. همسایه مردم آزار (که آبروی خود را در خطر دید) بی درنگ به سوی او شتافت و با التماس از او خواست که وسایلش را به خانه برگرداند و قول داد و عهد و پیمان بست کهدیگر آن گونه رفتار نکند.(1)

از آنچه گذشت، درس می گیریم که مدارا و تحمل هم حدّی دارد، و نباید از لطف و مدارای مردم با انسان خطاکار مورد سوء استفاده قرار گیرد، بلکه باید انسان خطاکار به اشتباه رفتاری خود پی ببرد و آن را رفع و نسبت به رفتار بد گذشته پشیمان و در صدد جبران آن برآید.

«هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ».(1)

آیا پاداش نیکی، جز نیکی است.

پدر و مادر درخت سبز نظام آفرینش، و فرزندان میوه های شاداب آن می باشند. زمین پربرکتی هستند که مَهد پُر مهر و محبت آنان، زمینه ساز پرورش نسل انسان، و آغوش گرمشان بستر مناسبی برای شکوفایی استعداد فرزندان می باشد. به همیندلیل در قرآن مجید 19 بار از احسان و نیکی به پدر و مادر سخن به میان آمده و این نشانه اهمیت موضوع می باشد.

اولاً: جمله «وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ». مسأله امر به اخلاص در پرستش، بزرگترین اوامر دینی، و اخلاص در عبادت، از واجب ترین واجبات شرعی است. هم چنانکه شرک ورزیدن به خدا عزّوجلّ بزرگترین گناه است.

ثانیاً: «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا». معنایش این می شود (پروردگارت حکم رانده: تحسنوا بالوالدین احساناً) و احسان در فعل، در مقابل بدی و آزار است. معلوم می شود که احسان به پدر و مادر بعد از مسأله توحید خدا، واجب ترین واجبات است. هم چنان که عقوق بعد از شرک ورزیدن به خدا از بزرگترین گناهان کبیره است.(1)

2) در جای دیگر می فرماید:

«أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ»؛(2)

برای من و پدر و مادرت شکر به جای آور که بازگشت همه بسوی من است.

علّامه طباطبائی قدس سره می فرماید:

این جمله معترضه ای است که در وسط کلمات لقمان قرار گرفته، و از کلمات لقمان نیست و اگر در این جا واقع شده برای این است که دلالت کند بر وجوب شکر والدین، مانند شکر خدا، بلکه شکر والدین شکر خداست. چون منتهی به سفارش و امر خدای تعالی است. پس شکر پدر و مادر، عبادت خدا و شکر اوست.(3)

ص: 34

افزون بر آن، امام رضا علیه السلام در این باره فرمودند:

إنَّ اللهَ عزّوجلَّ... اَمَرَ بِالشُّکرِ لَهُ وَ لِلْوالِدَیْنِ، فَمَنْ لَمْ یَشْکُرْ والِدَیْهِ لَمْیَشکُرِ اللهَ؛(1)

خداوند عزّوجلّ... به شکرگزاری از خود و پدر و مادر فرمان داده، پس هر کس از پدر و مادرش سپاسگزاری نکند، از خداوند سپاسگزاری ننموده است.

دو حقّ بدینسنگینی بر عهده او قرار بگیرد و پدر و مادر را بر او حقّی آن چنان باشد.

دوم) در توضیح آیه شریفه «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْ-شَى»(1) یعنی: بنرمی با او سخن بگوئید. شاید متذکر شود، یا از مجازات ا لهی بترسد. آمده:

ای موسی و هارون، به هنگام برخورد با فرعون با او به نرمی سخن گوئید و به طریق لطف و لِسان نیکو وی را دعوت نمائید، ای موسی، مبادا با او به درشتی رو به رو شوی که او بر تو حقّ تربیت است، و به جهت رعایت آن حقّ، با او به مدارا و نرمی سخن بگو.(2)

«وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ»؛(1)

و بالهای تواضع خویش را (از محبت و لطف) در برابر آنان فرود آر.

علّامه طباطبائی ذیل آیه فوق نکاتی بیان داشتند:

1) کلمه (خفض جناح) پر و بال گستردن، کنایه از مبالغه در تواضع و خضوع زبانی و عملی است. و این معنا از همان صحنه ای گرفته شده که جوجه بال و پر خود را باز می کند تا مهر و محبت مادر را تحریک کند و او را به فراهم نمودن غذا وادار سازد.

2) کلمه جناح را مقید به ذلّت کرده و فرموده (جَناحَ الذُّلِّ) و معنای آیه این می شود: انسان باید در معاشرت و گفت وگو با پدر و مادر، طوری روبرو شود که پدر و مادر، تواضع و خضوع او را احساس کنند. و بفهمند که او خود را در برابر ایشان خوار می دارد و نسبت به ایشان مهر و محبت دارد. این در صورتی است که (ذُلّ) به معنای خواری باشد.

3) و اگر (ذُلّ) به معنای مطاوعه باشد، از گستردن بال مرغانجوجه دار مأخوذ شده که در مهر و محبت بال خود را برای جوجه های خود باز می کنند، تا آنها را در زیر پر و بال خود جمع آوری نمایند، و از سرما و گرما و شکارشان حفظ کنند.(2)

امام صادق علیه السلام درباره آیه فوق فرمودند:

نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزی به آنان خیره مکن، و صدایت را از

ص: 37

صدای آنها بلندتر مگردان، و دستت را بالای دست آنها بلند نکن و از آنها جلو نیفت.(1)

1. مردی به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: من برای خود مال و عیالی دارم و پدرم نیز برای خودش مال و عیالی دارد، و حالا می خواهد اموال مرا بگیرد، فرمود: اَنْتَ وَ مالُكَ لِاَبِیكَ. خودت و اموالت از آن پدرت هستید.(1)

2. به امام صادق علیه السلام عرض شد: چه مقدار مال فرزند برای پدر حلال است؟ حضرت فرمود: هرگاه ناچار شود، می تواند به اندازۀ خوراک روزانه خود، به شرطی که در حدّ اسراف نباشد بردارد.(2)

علّامه طباطبائی قدس سره می فرماید:

دوران کوچکی و ناتوانی فرزند را بیادش می آورد و به او خاطرنشان می سازد، در این دوره که پدر و مادر ناتوان شده، تو بیاد دوران ناتوانی خود باش، و از خدا بخواه که خدای سبحان ایشان را رحم کند، آن چنان که ایشان تو را رحم نموده و در کوچکیت تربیت کردند.(1)

دعا برای پدر و مادر، در کنار دعا برای خود و دیگران، از اخلاق پسندیدۀ بزرگان و پیامبران می باشد. در قرآن مجید از زبان حضرت نوح علیه السلام می خوانیم:

«(رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ»؛ (2) پروردگارا مرا و پدر و مادرم را بیامرز.

حکایت: مردی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: پدر و مادرم به سن کهولت و پیری رسیده اند و نیاز فراوان به دستگیری، رعایت و نگهداری دارند و من درباره آنان همان رفتاری را دارم که آنان با من در کودکی داشتند و آنچه را آنان در آن زمان برای من انجام می دادند، من نیز برای آنان انجام می دهم، یعنی در موقع غذا خوردن، لقمه در دهان آنها می گذارم و در موقع استراحت، آنان را سرگرم می کنم و در پوشیدن لباس به آنان کمک می کنم و حتی در هنگام قضای حاجت، وسایل لازم را تهیه می نمایم و آنان را تطهیر می کنم و خلاصه مانند یک کودک از آنها نگه داری می کنم.

آیا با چنین رفتاری حقّ آنان را ادا کرده ام؟ فرمود: نه، زیرا آنها آن

ص: 40

رفتار را با تو می نمودند، با تمنای بقا و طول عمر تو، و تو این رفتار اگرچه داری، ولی منتظر مرگ آنها هستی.(1)

ج) با تمام وجودش تو را حفظ کرد، تو را سیر کرد و به گرسنگی خود توجه نداشت.

د) تو را سیراب کرد و به تشنگی خود اعتنا نکرد.

ﮬ ) تو را پوشاند و خود را به حساب نیاورد، از سرما وگرما تو را محافظت کرد و خود سرما و گرما را تحمل نمود.

و) به خاطر خواب تو از خواب شیرین خویش چشم پوشید تا فرزندی چون تو را بپروراند.

ز) اینک تو تاب و توان سپاس از مادرت را در برابر این همه زحمت جز به توفیق خداوند مهربان نخواهی یافت.

فراز آخر فرمایشات امام سجاد علیه السلام بسیار قابل دقت و تأمل است که می فرماید:

فَتَشْکُرَها عَلیٰ قَدْرِ ذلِكَ وَ لا تَقْدِرُ عَلَیْهِ اِلّا بِعُونِ اللهِ وَ تَوْفِیقِهِ؛(1)

پس باید به پاس این همه محبت و زحمت، شکرگزار او باشی، و هرگز نمی توانی مگر خدایت یاری کند و توفیق عطا فرماید.

نمی کرد، حتی خودش آب را برای مستراح می برد و منتظر می شد که تا خارج شود و به مکانش ببرد. پیوسته ملازم خدمت او بود، مگر شبهای چهارشنبه که به مسجد سهله می رفت، و در آن شب (به واسطه اعمال مسجدسهله و شب زنده داری در آنجا، از خدمت معذور بود، ولی پس از مدتی ترک کرد و دیگر به مسجد سهله نرفت.

از او پرسیدم: چرا به مسجد سهله نمی روی؟ گفت: چهل شب چهار شنبه به آنجا رفتم، شب چهارشنبه چهلم رفتنم به تأخیر افتاد تا نزدیک غروب. در آن وقت تک و تنها بیرون رفتم و با همان وضع به سیر خود ادامه دادم، تا یک سوم راه باقی ماند. کم کم مهتاب مقداری از تاریکی شب را به روشنایی تبدیل کرد. در این هنگام شخص عربی را دیدم بر اسبی سوار است و به طرف من می آید، در دل خود گفتم: الان این مرد راهزن مرا برهنه می کند. همین که به من رسید، با زبان عربی بدوی شروع به صحبت کرد. پرسید: کجا می روی؟ گفتم: مسجد سهله. گفت: با تو چیز خوردنی هست؟ گفتم: نه. فرمود: دست خود را در جیب کن. گفتم: در آن چیزی نیست. باز آن سخن را با تندی تکرار کرد. من دست خود را در جیب کردم، مقداری کشمش یافتم که برای کودک خود خریده بودم و فراموش کرده بودم که به او بدهم.

آنگاه فرمود: «اُوصیكَ بِالْعُودِ» سه مرتبه، و عود به زبان عربی بدوی پدر پیر را می گویند یعنی: سفارش می کنم تو را به پدرت. بعد از این سخن از نظرم ناپدید شد. فهمیدم که او مهدی عجل الله تعالی فرج الشریف بوده و دانستم که آن جناب راضی نیست ترک خدمت پدرم را، حتی در شب چهارشنبه،

ص: 43

از این رو دیگر به مسجد سهله نرفتم واین کار را ترک کردم.(1)

عمده مصادیق احسان به والدین پس از مرگ به قرار زیر است:

1- عمل کردن به وصیت والدین، چنانچه براساس قوانین شرعی باشد.

2- دعا و درخواست رحمت و مغفرت از خدا برای ایشان.

3- رسیدگی به بدهکاری مالی ایشان.

4- انجام عبادات و خواندن قرآن و نماز و هدیه نمودن ثوابش به روح ایشان.

5 - خواندن نماز قضا و گرفتن روزۀ قضای آنها.

6- مداومت بر زیارت قبور ایشان.

7- حفظ مودّت و ارتباط سالم خانوادگی پس از ایشان.

8 - احسان به آشنایان و دوستان ایشان بعد از وفات آنان.

9- صدقه دادن و خدمت به مردم به نیابت آنان.

10- زیارت معصومین به نیابت ایشان.(1)

به من عملی بیاموز که مرا وارد بهشت کند. فرمود: «پرهیزگار باش در ظاهر و باطن (در ظاهر و پنهان از خدا بترس) و به پدر و مادرت نیکی کن.

افزون بر آن، خداوند به نیکوکاران به پدر و مادرسه بشارت در قیامت داده می فرماید:

«أُوْلَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجاوَزُ عَن سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ»؛(1)

آنها (نیکی کنندگان به پدر و مادر) کسانی هستند به بهترین اعمالشان را قبول می کنیم، و از گناهانشان درمی گذریم و در میان بهشت جای دارند.

ولی هر چه مراقبت کرد، کمتر موفق گردید تا شب، زمانی که جوان محل کار خود را ترک کرد و رهسپار خانه گردید، حضرت موسی علیه السلام بدون این که خود را معرفی کند، نزد وی رفت و از او خواست که شب میهمان جوان باشد و در خانه وی بسر برد، تا شاید از این راه به ارتباط ویژه اش با خداوند پی برده، و رمز عُلُوّ مقام او در بهشت را دریابد.

جوان پیشنهاد موسی علیه السلام را پذیرفت و او را به خانه خود برد. موسی علیه السلام دید هنگامی که جوان وارد خانه شد، قبل از هر چیزی غذایی را آماده ساخت، آن گاه سراغ پیرزنی که دست و پایش فلج شده و از کار افتاده بود رفت و با صبر و حوصله، لقمه لقمه از آن غذا در دهان زن گذارد تا او را سیر کرد. سپس لباس او را عوض کرد و او را در انجام حوائجش با مهربانی کمک کرد. آن گاه پیرزن را در جای مخصوص وی قرار داد. موسی علیه السلام مراقب جوان بود، دید در آن شب وظائف مذهبی خود، عمل دیگری انجام نداده، نه دعای نیمه شبی دارد، نه ناله و آه و مناجاتی و نه هیچ عملفوق العادۀ دیگر.

فردای آن شب شد. بیش از آن که از خانه خارج گردد. موسی علیه السلام دید جوان به آن زن غذا داد و صمیمانه در انجام کارهایش به او کمک کرد. هنگام خداحافظی موسی علیه السلام از جوان پرسید: «این زن کیست؟ و پس از آن که تو به او غذا می دادی، چشمی به سوی آسمان می دوخت و کلماتی را بر زبان جاری می کرد. آن کلمات چه بوده است؟». جوان عرض کرد: این زن مادر من است و هر بار که من به او غذا می دهم و او را سیر می کنم، درباره من دعا می کند و می گوید: خدایا به پاداش این

ص: 47

خدماتی که فرزندم نسبت به من انجام می دهد، او را هم نشین و رفیق موسی بن عمران در بهشت برین گردان.

هنگامی که موسی علیه السلام این جریان را شنید، تکانی خورد و به جوان مژده داد که دعای مادر درباره تو مستجاب شده آن گاه داستان مناجات خود را با خداوند و خطاب پروردگار را به او، برای وی نقل کرد.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده، جزوه هایی به او داد و فرمود: آنچه در آن است بیاموز و این سه جمله در آن بود: ... 3- هر کس ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید حرف خوب بگوید یا خاموش باشد.

حکایت: حضرت سلیمان علیه السلام جنّی را مأمور کاریکرد و در تعقیب او جنّی فرستاد. جنّ دوم بازگشت و آنچه دیده بود برای سلیمان تعریف کرد و گفت: دیدم جن را که وارد بازار شد به آسمان نگاه کرد بعد سرش را به طرف راست و چپ چرخاند و بعد سرش را پایین انداخت و رفت.

سلیمان جنّ اوّل را احضار کرد و دلیل این حرکاتش را جویا شد. او عرض کرد: هنگامی که وارد بازار شدم، به آسمان نظر کردم و دیدم فرشتگان ناظر هستند. به چپ و راست نظر کردم، و مردم را مشغول صحبت کردن های بی مورد دیدم. آنگاه سرم را از خجالت پائین انداختم.(1)

برایم سر ببُر. گوسفندی را برایش سربرید. آن گاه گفت: لذیذترین دو عضو آن را برایم بیاور.

لقمان، زبان و دل آن را برایش آورد.

مولا گفت: آیا در آن چیزی لذیذتر از این دو عضو هست؟ لقمان گفت: نه و ساکت شد.

بار دیگر مولایش را گفت: گوسفندی را برایم سر ببر.

لقمان، گوسفندی را برایش سر برید. مولا گفت: خبیث ترین دو عضو آن را برایم دور بینداز. لقمان، زبان و دل آن را دور انداخت.

مولا گفت: بتو گفتم لذیذترین آنرا برایم بیاور، زبان و دل آن را آوردی سپس گفتم: خبیث ترین آنرا دور بینداز، زبان و دل را دور انداختی.

لقمان گفت: هیچ چیز لذیذتر از آن دو نیست آنگاه که سالم باشد و هیچ چیز خبیث تر از آن نیست آنگاه که فاسد باشد.(1)

حکایت: مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یا رسول الله مرا سفارش کن.

فرمود: اِحْفَظْ لِسانَكَ زبانت را حفظ کن.

گفت: یا رسول الله مرا سفارش کن: فرمود: اِحْفَظْ لِسانَكَ؛ زبانت را حفظ کن.

باز گفت: یا رسول الله مرا سفارش کن.

ص: 50

فرمود: زبانت را نگهدار، وای بر تو، آیا مردم را جزدِروشده های زبانشان به رو در آتش اندازند.(1)

می فرماید: آقای قاضی رحمه الله را چنین یافتم که در تمام رفتار و اخلاق اجتماعی، خانوادگی و تحصیلی خود، غیر از همۀ کسانی بود که از نزدیک درس آنها و یا در کنار آنها تحصیل می کردم. مخصوصاً او را دائم السکوت و الصّمت می یافتم. احیاناً از دادن پاسخ نیز طفره می رفت، و گاهی احساس می کردم که برای او پاسخ دادن بسیار سخت است، تا این که تصادفاً به نکته ای برخوردم که بسیار توجه مرا به خود جلب کرد و آن هم این بود که دیدم در داخل دهان مرحومِ قاضی کبود رنگ است. از استاد پرسیدم علت چیست؟ ایشان مدّتها پاسخم نداد بعدها که خیلی اصرار و عرض کردم که جهت تعلیم می پرسم و قصد دیگری ندارم باز بمن چیزی نفرمود تا اینکه روزی در جلسه خلوتی فرمودند: آقا سیّد محمّد برای طی مسیر طولانی سیر و سلوک سختیهای فراوانی را باید تحمّل کرد و از مطالب زیادی باید گذشت. آقا سیّد محمّد من در آغاز این راه در دوران جوانی برای اینکه جلوی افسار گسیختگی زبانم را بگیرم و توانائی بازداری آنرا داشته باشم 26 سال ریگ در دهان گذارده بودم که از صحبت و سخن فرسائی خودداری کنم. اینها اثرات آن دوران است.(1)

- وَ اَمّا حَقُّ اللِّسانِ فَاِکْرامُهُ عَنِ الْخَنیٰ وَ تعوِیدُهُ عَلَی الْخَیْرِ وَ حَمْلُهُ عَلَی الْاَدبِ؛

حقّ زبان آن است که آنرا از زشت گویی بازداری و به گفتار نیک و ادب عادت دهی.

- وَاِجمامُهُ اِلّا لِمَوْضِعِ الْحاجَةِ وَالْمَنْفَعَةِ لِلدینِ وَالدُّنیا؛

و از گشودن زبان جز به هنگام نیاز و تحصیل منفعت دین و دنیا خودداری کنی.

- وَاِعْفاءُهُ عن الْفُضولِ الشَنیعَةِ الْقلِیلَةِ الْفائِدَةِ الَّتی لا یَؤْمِنُ ضَرَرُها مَعَ قِلَّةِ عائِدَتِها؛

از پرگویی و بیهوده گوئی که جز زیان دربر ندارد، دوری کنی.

- وَ یُعَدُّ شاهِدُ الْعَقلِ والدَّلیلِ عَلَیهِ؛

و بدانی زبان، گواه عقل و اندیشه توست.

- وَ تَزَیَّنُ الْعٰاقِلُ بِعَقلِهِ حُسْنُ سِیرتِهِ فی لِسانِهِ؛

و زیبائی و آراستگی به زیور عقل، نمودش به خوش زبانی توست.

- وَ لا قُوَّةَ اِلّا باللهِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ؛(1)

و هیچ قوتی و قدرتی جز قدرت خداوند بلند مرتبه و عظیم نیست.

بیان گردیده است. از جمله آنها این است که آبادگر دل اولیاء خدا و مؤمنین است. خدای متعال در حدیث معراج به پیامبر گرامی خویش این گونه می فرماید:

ای محمّد، بر تو باد که سکوت پیشه سازی همانا بهترین و آبادترین انجمن ها قلبهای صالحان و ساکتان است و خرابترین آنها، دل های یاوه گویان است.(1)

ارزش انسان به آگاهی و شعور اوست و اگر درک و آگاهی نداشته باشد، گرچه از بعد حیوانی جسمش رشد می کند، ولی از نظر انسانی ارزشی ندارد. هر قدر شعور و آگاهی و توجه انسان بیشتر باشد، از بُعد انسانی بیشتر رشد کرده است و هر قدر به غفلت مبتلا گردد، از انسانیت دور می شود. انسانهایی که زیاد حرف می زنند، درک و آگاهی و شعورشان کم است. لذا وقت خود را به امور بی فایده می گذرانند... در مقابل کسانی که شعورشان بیشتر است، خود را کنترل می کنند و سنجیده و به جاو به اندازه نیاز حرف می زنند.(2)

بنابراین براساس این روایت، آبادترین انجمن ها دل مؤمنی است که کم حرف می زند و دل خود را به یاد و توجه خدا آباد می سازد، و بدترین دل ها، دل انسانهای پرحرف و یاوه گوست. واین نشانه ای ممتاز برای ایمان به آخرت است که آدمی باور داشته باشد، هرچه به زبان می راند باید فردا پاسخ گوی آن باشد.

ص: 54

و سعادت باشد، اگر کنترل و بر آن مراقبت شود، به همین دلیل در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم که ابوذر رحمه الله می گفت:

یا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ اِنَّ هٰذا اللِّسانَ مِفتاحُ خَیْرٍ وَ مِفتاحُ شرٍّ، فَاخْتِمْ عَلیٰ لِسانِكَ کَما تَخْتِمُ عَلیٰ ذَهَبِكَ وَ وَرَقِكَ؛(1)

ای طالبان معرفت این زبان کلید خیر و شر است. بنابراین بر زبانت قفل وبند بنه، همان گونه که بر درهم و دینارت قفل وبند می نهی.

حکایت: آیت الله حسن زاده آملی می فرماید: یک روز بعد از نماز صبح همان گونه که در سجّاده نشسته بودم و مشغولمناجات و ذکر پروردگار متعال بودم، مکاشفه ای برای من اتفاق افتاد. در مکاشفه دیدم لبهای من را با نخ و سوزن می دوزند و بسیار هم درد و رنج دارد، بعد به من گفتند: این باطن عمل و سزای کسی که زبانش را از حرفهای بیهوده نگه نمی دارد.(2)

ص: 56

«وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَن مِّن بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا»؛(1)

بسیاری از شهرها و آبادیها که بر اثر فزونی نعمت مست و مغرر شده بودند هلاک کردیم. این خانه های آنهاست و بعد از آن جز اندکی کسی در آن سکونت نکرد.

«بطر» به معنای طغیان و سرکشی ناشی از فزونی نعمت است، مال و ثروت آنها را مغرور کرده غرور آنان را به طغیان کشید و طغیان سرچشمه ظلم و بیدادگری شد. از این رو تهیدستان را تحقیر نموده و خوار شمردند و به آنها برتری جسته و ظلم در حق آنان روا داشتند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در تفسیر سوره سوره تکاثر فرمودند: «آیا به گورها و محل سقوط اجساد پدرانشان افتخار می کنند یا با شمارش تعداد مردگان فزونی می طلبند. گویی آنها می خواهند اجساد بی جان و بدنهای بی روح و از کار افتاده را باز گردانند. ولی اگر آن اجساد مایه «عبرت» باشد سزاوارتراست تا مایه «تفاخر» شود و اگر با توجه به وضع بازماندگان به «تواضع و فروتنی» درآیند عاقلانه تر است تا این که آنها را وسیله «سربلندی و عزّت» خود بدانند».(2)

بنابر آنچه بیان گردید، کسانی که به خاطر مال و ثروت و موقعیت های اجتماعی دیگران را خوار شمرده و تحقیر می کنند، سرانجام خود به خواری واقعی مبتلا می گردند، ازاین رو امام سجاد علیه السلام

ص: 59

از مباهات و فخرفروشی ثروتمندان و خوارشماری فقرا و تهیدستان به خدا پناه برده و عرضه می دارد:

اَللّهمَّ اِنّی اَعُوذُ بِكَ... مِنْ مُباهٰاتِ الْمُکْثِرین وَ الْاِزْراءِ الْمُقِلّین؛(1)

بار پروردگارا به تو پناه می برم از به خود بالیدن ثروتمندان و خوار شمردن فقرا و تهیدستان.

هلاکت زبونانه را بر کشته شدن شرافتمندانه ترجیح ندهند».(1)

3- امام زین العابدین علیه السلام در این باره فرمودند: «حتی اگر شتران سرخ موی به من دهند، حاضر نیستم تن به کمترین ذلّت و خواری سپارم».(2)

4- امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند تبارک و تعالی «فَوَّضَ اِلَی الْمُؤمِنِ کُلَّ شَیْءٍ اِلّا اِذْلالِ نَفْسِهِ» اختیار هر کاری را به مؤمن داده است، مگر اختیار خوار کردن خویش را.(3)

بنابر آنچه بیان گردید، ذلّت و خواری از ساحت نورانی انسان مؤمن و زندگی پاکیزه او بدور است. نه از سوی دیگران خواری را با اختیار می پذیرد و نه خود در ورطه کاری قرار می دهد که نتیجه آن خوار شدن او باشد. از این رو امام صادق علیه السلام فرمود:

مؤمن را نشاید که خویشتن را خوار سازد. عرض شد: چگونه خود را خوار می سازد؟ فرمود: دست به کاری می زند که توانش را ندارد و بدین سان خود را خوار و سرافکنده می کند.(4)

لازم است. ازاین رو شناخت عوامل خواری و ذلّت آفرین بر مؤمن لازم و حتمی است، زیرا تا عوامل را نشناسد، چگونه می تواند از آنها دوری کند؟ برخی از مهم ترین آن عوامل را با هم مرور می نمائیم:

1- ترک جهاد) رسول گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

«هرگاه مردم به دینار و درهم بخیل شوند (انفاق نکنند) ... و جهاد راه خدا را ترک کنند، خداوند آنان را به خواری افکندو طوق ذلّت را از گردنشان برندارد، مگر آن گاه که به دین خود برگردند».(1)

2- طمع) امام علی علیه السلام در این باره فرمودند: «اَلطَّمَعُ اَحَدُ الذُّلَیْنِ»(2) طمع، یکی از دو خواری است. و امام باقر علیه السلام فرمودند: «هیچ خواری ای، هم چون خواری طمع نیست».(3)

3- افشای راز خویش) تعریف گرفتاریهای شخصی خود برای دیگران، از دیگر عوامل خواری انسان در جامعه و در نزد مردم است.

امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره فرمودند: «رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ عَن ضُرِّه» کسی که از گرفتاریهای خود پرده بردارد، به خواری تن داده است.(4)

و امام صادق علیه السلام بی تابی در خواریهای کوچک را زمینه ساز، خواری

ص: 62

بزرگ دانسته فرمودند: «آدمی از خواری کوچک بی تابی می کند و همین او را به خواری بزرگ می کشاند».(1)

4- وابستگی به دنیا) امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند: «هرکس شیفته زندگی شود، خوار گردد».(2)

علاوه بر آن، امام علی علیه السلام فرمودند: «به اندک بسنده کنید و تن به خواری ندهید».(3)

همان گرامی علیه السلام در این باره فرمودند: «خویشتن را به هیچ پستی و زبونی آلوده مکن، هرچند تو را به خواسته هایت برساند، زیرا هیچ چیز جبران آنچه در این راه از دست می دهی نمی کند...».(4)

5 - عزت جویی از غیر خدا) از نگاه قرآن عزت از آنِ خدا و رسول و مؤمنین است. ازاین رو عزّت را باید از خدا طلب نمود، هر کس بدرگاه غیر خدا رود، هلاک و خوار گردد.

امام علی علیه السلام در این باره فرمودند: «هر که بجز از خدا عزّت جوید، آن عزّت او را هلاک کند».(5)

همان گرامی علیه السلام فرمودند: «هر عزّتی که دین آن را تأیید نکند، خواری است».(6)

ص: 63

افزون بر آن از امام حسن مجتبی علیه السلام پرسیدند:خواری چیست؟ فرمود: «ترس در برابر حقیقت».(1)

آری، مجموعه معارف دین و قرآن و اولیای دین، بیان حقیقت و واقعیت برای سعادت انسان است.

6- عدم انجام وظایف) انسان مؤمن در برابر خدا و مردم و بطور کلی مخلوقات الهی، تکالیفی دارد که در حد توان باید آن را انجام دهد. شانه خالی نمودن از زیر بار تکلیف موجبات خواری انسان را فراهم می نماید. ازاین رو امام صادق علیه السلام فرمودند:

تَرْكُ الْحُقُوقِ مَذَلَّةٌ؛(2)

واگذاشتن حقوق (وظایف) خواری می آورد و انسان در حال ذلّت و خواری مجبور به دروغ گفتن می شود.

7- ستمگری) انسان ستمگر و ظالم که در حق دیگران به ظلم و ستم رفتار می کند، چنین شخصی در واقع خوار و ذلیل است اگرچه در ظاهر بپندارد که پیروز است. مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: میان من و عده ای بر سر چیزهایی اختلاف پیش آمده و می خواهم از آن دست بردارم، امّا به من گفته می شود: دست کشیدن از آن مایه خواری است، حضرت فرمود: آن که خوار است ستمگر است (نه تو).(3)

افزون بر آن، مردی از همسایه خود به امام صادق علیه السلام شکایت کرد

ص: 64

حضرت فرمود: او را تحمّل کن. عرض کرد: مردم مرا به زبونی متّهم می کنند. حضرت فرمود: «زبون کسی است که ظلم می کند».(1)

8 - کار خارج از توان) انسان باید در پذیرفتن مسئولیت ها و انجام کارها، توان و استعداد خود را در نظر بگیرد. که اگر وارد میدان کار و فعالیتی گردید، بتواند از عهده کار برآمده و آن را به خوبی به پایان برساند. زیرا باید در برابر خدا و مردم جوابگو باشد. لذا اگر با هر انگیزه ای دست به کاری خارج از توان خود زد، موجبات خواری خود را فراهم نموده است. ازاین رو از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: «مؤمن را نشاید که خویشتن را خوار سازد، عرض شد: چگونه خود را خوار می سازد؟ فرمود: دست به کاری می زند که توانش را ندارد و بدین سان خود را خوار و سرافکنده می کند».(2)

افزون بر آن، شخصی به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله عرض کرد: مرا سفارشی فرما تا توشه زندگی ام شود.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

مواظب زبانت باش و آن را حفظ کن. آن شخص دوباره عرض کرد: مرا سفارش فرما تا توشه زندگی ام باشد. حضرت فرمود: مواظب زبانت باش و آن را حفظ کن. شخص برای بار سوم خواسته فوق را تکرار کرد. حضرت فرمود: وای بر تو، آیا جز این است که مردم به خاطر محصول زبانشان با صورت در آتش جهنّم می افتند؟.(1)

بودن این دو عضو از پاکی سایر اعضاء مهم تر و ضروری تر است.

لقمان حکیم در این باره فرمودند:

اگر قلب و زبان پاک و سالم باشند به دلیل سلامتی آن دو، بدن هم از آفت ها سالم می ماند و در آن صورت قلب و زبان بهترین چیزی هستند که در بدن قرار دارند و اگر قلب و زبان، ناسالم و آلوده باشند، بدن هم از آفت زدگی در امان نیست و در این صورت قلب و زبان، بدترین عضوی هستند که در بدن قرار دارند.(1)

آری، با زبان می شود مسخره کرد و هم می شود روحیه داد،با زبان می شود ایراد گرفت و هم می شود تعریف کرد، با زبان می شود دل شکست و هم می شود دلداری داد، با زبان می شود آبرو بُرد و هم می شود آبرو خرید، با زبان می شود جدایی انداخت و هم می شود آشتی داد، با زبان می شود آتش زد و هم می شود آتش را خاموش نمود، با زبان می شود ناسزا گفت و هم می شود خوش زبانی کرد و... مواظب دل و زبانمان باشیم که آلوده اش نکنیم. مخصوصاً مواظب حق الناس باشیم که خداوند تبارک و تعالی از هرچه بگذرد، از حق مردم نمی گذرد و الزامی است که با مردم تسویه حساب نمائیم.

خودسازی و تهذیب نفس، آگاهی از بازتاب اعمال انسان است که، یا در دنیا و یا در آخرت به خود انسان بازمی گردد چه نیک باشد و چه بد.

امام علی علیه السلام در این باره فرمودند:

مَنْ عابَ عِیبَ، وَ مَنْ شَتَمَ اُجِیبَ؛(1)

هر که بدگویی کند، بدگویی بشنود، و هر که دشنام دهد، جواب شنود.

و پیامبر گرامی اسلام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله ، به همگان هشدار داده می فرماید:

هرگاه کسی از تو چیزی می داند و آن را به تو نسبت داد، تو آنچه از او میدانی به او نسبت مده (اظهار مکن) تا ثواب این کار از آن تو باشد و گناهش از آن او.(2)

افزون بر آن، امام سجاد علیه السلام در این باره فرمودند:

مَنْ رَمَی النّاسَ بِما فِیهِمْ، رَمَوْهُ بِما لَیْسَ فِیهِ؛(3)

«هر کس از عیب هایی که مردم دارند سخن بگوید، مردم عیب هایی را که ندارد به او نسبت دهند.

آری، همه گرفتاریها و مصائب که به ما می رسد، بازتاب اعمال ناشایست خودمان است، بویژه آنچه بر زبان ما درباره دیگران جاری می گردد. در واقع اسیر زبان خود هستیم.

حکایت: مردی یک طوطی را که حرف می زد در قفس کرده بود و

ص: 69

سر گذری می نشست. اسم رهگذران را می پرسید و به ازای پولی که می دادند طوطی را وادار می کرد که اسم آنان را تکرار کند.

روزی حضرت سلیمان از آنجا گذشت. حضرت سلیمان زبان حیوانات را می دانست. طوطی با زبان طوطیان به ایشان گفت: مرا از این قفس آزاد کن.

حضرت به مرد پیشنهاد کرد که طوطی را آزاد کند و در قبال آن پول خوبی از ایشان دریافت کند. مرد که از زبان طوطی پول در می آورد و منبع درآمدش بود، پیشنهاد حضرت را قبول نکرد.

حضرت سلیمان به طوطی گفت: زندانی بودن تو به خاطر زبانت است. طوطی فهمید و دیگر حرف نزد. مرد هر چه تلاش کرد فایده ای نداشت. بنابراین خسته شد و طوطی را آزاد کرد.(1)

اِنْ کانَ کلامُكَ مِن فِضَّةٍ فَسُکُوتُكَ مِنْ ذَهَبٍ؛(1)

اگر کلام تو نقره باشد پس خاموشی ات از طلاست.

روایت شده است که حضرت سیّد انبیاء صلی الله علیه و آله با انبیاء ثلاثه جمع شده و هر یکی چیزی فرمودند با این ویژه (که هر کس فلان عمل را انجام دهد به کتاب من عمل نموده) آن حضرت فرمودند:

مَنْ حَفِظَ لِسانَهُ فَکَأَنَّما عَمِلَ بِالْقُرآنِ؛(2)

هرکس زبانش را اصلاح نماید، به تمام قرآن عمل کرده است.

بنابر آنچه بیان شد درجۀ اهمیت و نقش کنترل و حفظ زبان در تربیت و تزکیه و سعادت دنیوی و اخروی انسان معلوم می گردد. به گونه ای که از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: «رفاه و آسایش ده قسم است که نُه قِسم آن در سکوت است، مگر این که ذکر خدا بگویی. قسمت دهم از رفاه و آسایش در این است که با ابلهان همنشین نشوی».(3)

1) نفرت خداوند: امام باقر علیه السلام در این باره فرمودند:

بهترین چیزی را که دوست دارید به شما گفته شود، به مردم بگوئید. زیرا خداوند از شخص لعنتگر دشنام دهنده بدگوی مؤمنان و ناسزاگوی بددهن و گدای سمج نفرت دارد.(1)

علاوه بر آن رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

خداوند شخص دشنام گویِ بد دهن را دوست ندارد.(2)

2) بدترین بندگان: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

یکی از بدترین بندگان خدا کسی است که به سبب بدزبانی و دشنام گوییش، هم نشینی با او ناخوش آیند باشد.(3)

ونیز فرمود:

از بدترین مردمان کسی است که مردم از ترس ناسزاگویی او، وی را ترک کنند.(4)

3) حرام بودن بهشت: امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند بهشت را بر هر فحّاش بدزبان بی شرمی که باکی ندارد چه بگوید و چه شنود، حرام کرده است. زیرا اگر بررسی کنی خواهی دید که یا زنازاده است یا شیطان در نطفه او شریک بوده است. عرض شد: ای پیامبر خدا، آیا شیطان در مردم هم شریک می شود؟فرمود: آری،

ص: 72

مگر این سخن خداوند عزّوجلّ را نخوانده ای که:

«وَشَارِكْهُمْ فِي الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ»؛(1)

و در اموال و فرزندان ایشان شریک شو.(2)

4) بی شباهت به پیامبر: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

آیا شما را خبر ندهم که کم شباهت ترین شما به من کیست؟ عرض کردند: چرا، ای رسول خدا، فرمود: «ناسزاگویِ بد دهنِ بد زبان... .(3)

5) دخول در آتش: امام صادق علیه السلام فرمودند:

بد زبانی از بی ادبی است، و بی ادبی در آتش می باشد.(4)

همان گرامی علیه السلام در این باره فرمودند:

مَنْ خافَ النّاسُ لِسانَهُ فَهُوَ فی النّارِ؛(5)

هر کس که مردم از زبانش بترسند، در آتش است.

آری، امیرالمؤمنین علیه السلام در کلامی حکیمانه به همه پیروان بلکه به همه بشریّت هشدار داده و فرمودند:

زبان درنده ای است که اگر رهایش کنی، به تو آسیبمی رساند.(6)

ص: 73

روش پیشگیری از آلودگی های روحی و اخلاقی است. نه آنکه اجازه دهد بیماری های اخلاقی در جامعه رواج یابد و بعد به درمان آن بپردازد. البته اسلام برای رذائل اخلاقی نیز راه درمان را نشان می دهد، امّا همواره پیشگیری آسان تر از درمان است.

علامه طباطبائی رحمه الله در این باره می فرماید:

اسلام از آغاز دل انسان را با ایمان و عشق خدا پر می کند. نتیجه ایمان به خدا نیز جز اعمال و صفات نیکو نیست. پس روش قرآن براساس توحید خالص و کامل بنا شده است. توحیدی که تنها در اسلام دیده می شود و ضامن اسلام است.(1)

سعدی شیرین سخن گفته است:

به حُسن خُلق توان کرد صید اهل نظر *** به دام و دانه نگیرند مرغ دانا را

اخلاق، همانگونه که از سیمای باطن انسان حکایت دارد، بر وضعیت قومی و شخصیتی نیز دلالت دارد. بر این اساس باید گفت: «اخلاق نیک» موجب زینت معنوی صاحب خود و «اخلاق بد و ناپسند» مایه نکوهش انسان می شود. از این جهت در فرهنگ اسلام خودسازی بر دیگرسازی مقدم است برای نمونه:

خدای متعال در قرآن می فرماید:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»؛(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خود را از آتش نگهدارید.

امام علی علیه السلام فرمودند:

مُعَلِّمُ نَفسِهِ وَ مُؤَدِّبُهٰا اَحَقَّ بِالْاِجْلالِ مِن مُعلِّمِ النّاسِ وَ مُؤَدِبهِمْ؛(2)

کسی که مربی خویش است بیشتر از مربّی مردم درخور بزرگداشت است.

آنان محسوب می شود. همان طور که خدا بر گردن مردم حق دارد، مردم نیز نسبت به هم نوع خود حقوقی دارند، حق الناس براساس برخی روایات بر حق الله مقدم است و انسان در ترک آن معذور نیست و در دایرۀ عفو و آمرزش الهی نمی آید. این نوع ستم در واقع تجاوز به حق حاکمیت الهی است.

خدای متعال می فرماید:

«إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِكَ لَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛(1)

فقط راه سرزنش بر کسانی است که به مردم ستم می کنند و در زمین به ناحقّ تجاوز می کنند، برای اینان عذاب دردناک است.

افزون بر آن امام علی علیه السلام درباره اهمیت پرهیز از ستم به مردم فرمودند:

به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با هر آنچه در زیر افلاک آن است به من دهند، بدین شرط که با گرفتن پوست جوی از دهان موری نافرمانی خدا کنم، هرگز چنین نخواهم کرد.(2)

همان گرامی علیه السلام فرمودند:

چه بدتوشه ای است برای آخرت، ستم و تجاوز به بندگان.(3)

ص: 78

بیش از همه دوست داری، و اگر خدا را نافرمانی کنی، به خودت بدی کرده ای.(1)

و امام علی علیه السلام در این باره فرمودند:

هر که خدا را نافرمانی و شیطان را فرمانبری کند، به خود ستم کرده است.(2)

او افزوده می شود. بدین سان همچنان دادِ مردم از او گرفته می شود، تا آن که در آتش درآید».(1)

2) ابوهوبه و او از انس و او از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت فرمودند: «میان بهشت و آدمی هفت گردنه است که آسان ترین آنها مرگ است. عرض کردم:ای رسول خدا، پس سخت ترین آنها کدام است؟ حضرت فرمودند: «ایستادن در پیشگاه خداوند عزّوجلّ آن گاه که ستم دیدگان گریبان ستمگران را بگیرند».(2)

3) همان گرامی صلی الله علیه و آله در پاسخ مردی که دوست داشت در روز قیامت در روشنایی محشور شود - فرمود: «به هیچ کس ظلم نکن، تا روز قیامت در نور و روشنایی محشور شوی».(3)

4) همان گرامی صلی الله علیه و آله در رابطه با انواع دیوان و کتاب اعمال در قیامت و نحوه برخورد حق تعالی با آن فرمودند: «دیوان اعمال نزد خداوند سه گونه است: دیوانی که خداوند به آن هیچ اعتنایی نمی کند، دیوانی که خداوند از آن چیزی فروگذار نمی نماید. و دیوانی که خداوند آن را نمی بخشاید.

الف) امّا دیوانی که خداوند هرگز نمی بخشاید شرک به خداست. خدای عزیز و بلندمرتبه فرموده است: «هر که به خدا شرک ورزد همانا خداوند بهشت را بر او حرام کند».(4)

ص: 81

ب) اما دیوانی که خداوند به آن هیچ اعتنایی نکند، ظلم بنده به خود است در کارهایی که به رابطه او با خدا مربوط می شود، مانند نگرفتن روزه ای، یا نخواندن نمازی، خداوندعزیز و بلندمرتبه اگر بخواهد اینها را می بخشد.

ج) و امّا دیوانی که خداوند کمترین چیزی از او فرو نمی گذارد، ستم بندگان به یکدیگر است که چاره ای جز قصاص ندارد».(1)

بر همۀ دروازه های بهشت مکتوب گردیده است. اولاً:کنایه از این است که اعتقاد به این سه اصل برای ورود به بهشت لازم است. ثانیاً: این سه اصل مهم اعتقادی و عملی در دنیا و آخرت هرگز از هم جدا نخواهند شد. ازاین رو نمی توان به برخی ایمان آورد و برخی را واگذارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

1) ای مردم، هر کس عصیان و نافرمانی علی علیه السلام نماید، نافرمانی من نموده است و هر که نافرمانی من کند، محققاً خدای عزّوجلِ را نافرمانی کرده است. و هر که فرمانبردار علی علیه السلام باشد، فرمان من را برده، فرمانبردار من به حقیقت فرمانبرداری از خدا کرده است.

2) مردم، هر که گفتار یا کردار علی علیه السلام را رد نماید، مرا قبول نکرده و کسی که مرا قبول نکند، براستی خدای را بر فراز عرش باور نکرده است.

3) ای مردم، هر که دیگری را به جای علی امام و پیشوا برگزیند، جز من پیامبری را برگزیده، و هر که غیر از من کسی را به پیغمبری انتخاب کند، پروردگاری غیر از خدای عزّوجلّ را انتخاب نموده است.

4) ای مردم، براستی علی علیه السلام سیّد و آقای اوصیاء و جای نشینان و پیشوای دست و روی سپیدان و مولای پرهیزگاران است، و دوستدار علی، دوستدار من، و دوستدار من، دوستدار خداست. و دشمن علی، دشمن من و دشمن من،دشمن خداست.

5) ای مردم، پیمانتان درباره علی علیه السلام گردن نهاده و وفا کنید که خداوند در روز جزا به شما بهشت عطا کند.(1)

ص: 83

افزون بر آن، تمسک به سه اصل توحید، رسالت و امامت، موجب خشنودی حق تعالی بوده و بهشت پاداش آن است ازاین رو رسول خدا در روایتی طولانی فرمودند: ... آگاه باشید: هر کس علی علیه السلام را دوست بدارد، براستی من را دوست داشته، و هر کس مرا دوست بدارد، خدا از او راضی و خشنود باشد، و خدا از هر کس خشنود و راضی باشد، بهشت را به او پاداش دهد».(1)

محکم ترین دستاویز ایمان، دوستی در راه خدا، و دشمنی در راه خدا، و مهرورزی با دوستان خدا و بیزاری جستن از دشمنان خداست.

افزون بر آن، امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند: «دوستی و مهرورزی با اولیاء خدا واجب است، و ولایت آنان واجب است، بیزاری از دشمنان اولیاء خدا واجب است».(1)

1) خلایق از پی بردن به کنه صفت خداوند عزّوجلّ ناتوانند.

2) هم چنان که از رسیدن به گوهر صفت خدا ناتوانند از دریافت ژرفای صفت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز ناتوانند.

3) و هم چنان که از پی بردن به کنه صفات پیامبر خدا ناتوانند از رسیدن به ژرفای صفت امام ناتوانند.

4) و هم چنان که امام را آن چنان که باید نمی توانند بشناسند از شناخت حقیقت مؤمن چنان که باید ناتوانند.(1)

آری، انسان هنگامی که به مقام «فنای فی الله» رسید.«خلیفه و نماینده» او در جهان هستی می گردد. در این موقعیت و کمال، شناخت اوصاف او برای عموم مردم ممکن نیست و در این ویژگی میان پیامبر، امام و مؤمن فرقی وجود ندارد. مثل امام خمینی، امام خامنه ای، آیت الله بهجت، بهاءالدینی، ملکی تبریزی، انصاری همدانی و غیره.

الله) و اگر (لا اله الا الله) را توسعه دهیم می شود اجرای احکام و دستورات دین. لذا مرحوم آیت الله شاه آبادی می فرماید: عبادات اجزاء توحید است.(1)

3) تمام امور مربوط به شرع، فرع توحیدند. توحید است که نبوت می خواهد و توحید است که معاد را می طلبد.(2)

4) توحید خالص، درمان هر دردی است. و به برکت این داروی شفابخش، تمام بیماریهای روحی و اخلاقی... برطرفمی شود.(3)

ص: 88

بنابراین، چهار عامل باعث زندگی گوارا و شیرین در عالم برزخ و نیز سبب در امان بودن از اذیت و آزار می گردد، هر کدام به اختصار با هم مرور می نمائیم:

خدا اجرا می گردد، لذا اجرای عدالت از اولین منزل گاه آن یعنی قبر و برزخ شروع می شود و تفاوتهایی که در دنیا در بین مردم بوده هرگز ملاحظه نمی شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

اَوَّلُ عَدلِ الْآخِرَةِ الْقُبُورِ، لا یُعْرَفِ شَرِیفٌ مِنْ وَضیعٍ؛(1)

سرآغاز عدالت آخرت قبرهاست، که شرافتمند از غیر آن نمی شناسد.

توجه است. البته بیان چنین اوصاف و ویژگیهایی برای بانیان مساجد، نوعی تأکید خاصی به اهمیت و عظمت مسجد و بیان جایگاه والای آن است. اوصاف مذکور شرط صحت و جواز برای بنای مسجد نیست، بلکه شرط کمال و قبولی آن است.(1)

قبر را هر روز سخنی است که می گوید: من خانه غربتم، من خانه تنهایی ام، من خانه کرمها هستم، من قبرم. من باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودالهای دوزخم.(1)

آوردی و در چه راه خرج کردی. پس بهوش باش و برای خودت فکری کن و پیش از شروع امتحان و پرسش، خویشتن را برای جوابگویی آماده ساز.(1)

افزون بر آن، این بشارت امام صادق علیه السلام به ولایت مداران قابل ذکر است که فرمودند:

در قبر از مرده پنج سؤال می کنند: از نماز، زکات، حجّ، روزه و ولایتش نسبت به ما خاندان. پس، ولایت از گوشۀ قبر به آن چهار چیز می گوید: هر یک از شما کم و کاستی داشتید، کامل کردن آن با من.(2)

فرشته قبر او را تا جایی که چشم کار می کند، برایش فراخ گردانند و گسترش دهند، و از بهشت غذا آورند و او را خوش و خرّم دارند.(1)

افزون بر آن رسول خدا صلی الله علیه و آله در شب معراج به همراه جبرئیل مشاهده فرمود که در بالای دروازه ششم بهشت نوشته بود:

هر کس می خواهد قبر او گشاده گردد و گسترش یابد باید مسجد بسازد.(2)و امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند:

هر کس مسجدی بسازد، خداوند برای او در بهشت خانه ای بنا کند.(3)

ازاین رو درباره مساجد و آداب و حضور در این مکان مقدس مطالبی به اختصار بیان می داریم:

4- با صدّیقین و شهدا) رسول اکرم صلی الله علیه و آله پاداش رفت و آمد به مساجد را این گونه بیان فرمودند:

قدم برداشتن به سوی مسجد اطاعت از خداوند و پیامبر اوست، و هر که از خدا و رسولش اطاعت کند خداوند او را همراه صدّیقان و شهدا وارد بهشت خواهد کرد و هم نشین حضرت داوود علیه السلام و مثل او پاداش می گیرد. این مقامات در سایه آمد و شد به مسجد بدست می آید.(1)

5 - اُنس با فرشتگان) رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

کسی که به قصد شرکت در نماز جماعت به سوی مسجد قدم برمی دارد، خداوند متعال در برابر هر قدمی که برمی دارد، هفتاد هزار حسنه به او پاداش می دهد و به همین میزان درجات او و تقرّب وی بسوی خدا بالا می رود، و اگر در چنین حالی بمیرد، خداوند هفتاد هزار فرشته را مأمور می کند تا در قبر به دیدارش بروند و وی را بشارت دهند و در تنهایی قبر انیس او باشند و تا روز قیامت برایش طلب آمرزش کنند.(2)

6- پرچمدار بهشتیان) کسانی که مداومت بر رفتن به مساجددارند، در قیامت جلودار و پرچمدار اهل بهشت هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این رابطه فرمودند:

بشارت باد کسانی که در تاریکی شب به مساجد می روند، در روز قیامت، از نوری فروزان و درخشنده در پیشاپیش خود برخوردارند»(3) و اینان در رحمت الهی غوطه ورند.

ص: 99

در روایتی دیگر به ابوذر فرمودند: ای ابوذر، خوشا به حال پرچم داران در قیامت که پرچم ها را بر دوش گرفته و پیش از دیگران وارد بهشت می شوند، آنان همان کسانی هستند که سحرگاهان و دیگر اوقات در رفتن به مساجد بر دیگران پیشی می گیرند.(1)

7- آمرزش گناه) دیگر آثار ارزشمند رفت و آمد به مساجد و مداومت بر آن، آمرزش گناهان است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

کسی که در دل شب درحالی که مردم به خواب رفته اند، طهارت و وضوی نیکویی بگیرد و بسوی خانه های خدا حرکت کند، در زیر سایه عرش الهی است و گناهانش آمرزیده می شود.(2)

8 - مانع نزول بلا) امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در این باره فرمودند:

آن گاه که اهل زمین در گناه و بدی ها غوطه ور می شوند، خداوندقصد می کند تمامی آنان را بدون استثنا عذاب کند و چون می بیند سال خوردگان برای نماز به سوی مساجد قدم برمی دارند و فرزندان (نوجوانان) به آموختن قرآن می پردازند، بر همه رحم می کند و عذاب را به تأخیر می اندازد.(3)

9- پاداش حج و عمره) رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

کسی که برای شرکت در نماز جماعت پیاده به سوی مسجد برود (مداومت داشته باشد) ثوابش مانند یک حجّ است، و آنکه صرفاً برای

ص: 100

شرکت در نمازی (مداومت ندارد) به سوی مسجد گام بردارد، ثوابش همانند عمرۀ مستحبی است.(1)

نمازگزاری که قرآن تلاوت کند، کسی که ذکر خدا بگوید، و کسی که بدنبال دانشی باشد.(1)

افزون بر آن امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام فرمودند:

نشستن در مسجد را برتر از نشستن در بهشت می دانند، زیرا نشستن در مسجد مورد رضایت خداوند است، درحالی که نشستن در بهشت رضایت بنده را بدنبال دارد.(2)

آن در آن نماز نخوانند، و دانشمندی که در میان عدّه ای جاهل و نادان قرار گرفته باشد، و قرآنی که در کنار طاقچه ها گذاشته شده و غبار رویش را گرفته باشد و کسی آن را نخواند.(1)

از این آیه شریفه استفاده می شود که علاوه بر ایمان به خدا و اعتقاد به معاد و نبوّت و ا مامت و ولایت، لازم است افراد به راستی و درستی در رفتار و کردار متعهد و معروف باشند. ازاین رو اگر افرادی بیشتر اعمال عبادی خود را در مسجد انجام دهند ولی در بیرون مسجد شئونات اسلامی را رعایت نکنند، بطور حقیقی جزو اهل مسجد به حساب نمی آیند.(1)

2- برگزیدگان جامعه) اهل مسجد در واقع برگزیدگان جامعه هستند. امام صادق علیه السلام خطاب به فضل می فرماید: ای فضل، از هر جماعتی تنها آنان که از فضایل از همه برترند و به منزله الگویی برای قوم و گروه خویش به حساب می آیند به مسجد می روند.(2)

3- روحیه جوانمردی) از دیگر اوصاف نیکوی اهل مسجد، یکی هم این است که جوان مرد هستند. در منابع اسلامی، شش نشانه برای جوان مرد بودن بیان گردیده، که یکی از آنها آباد نمودن مساجد است. مسجدی ها با حضور در مسجد بطور مداوم از مصادیق مسلّم این روایت هستند.(3)

4- مؤمن بودن) اهل مسجد بودن نشانه ایمان است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: هنگامی که دیدید مردی مداوم به مسجد رفت و آمد می کند، وی را مؤمن بدانید، زیرا خداوند می فرماید: تنها آنان که به او ایمان دارند مساجد را آباد می کنند.(4)

ص: 104

پاکیزگی از اخلاق پیامبران است.

فرمود: استفاده از نعمت های خدا و آشکار ساختن نعمت جزو دین است).(1)

7) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حبیبم جبرئیل به من گفت: یک روز در میان خود را معطّر ساز، و در روزهای جمعه هرگز آن را ترک نکن.

8) همان گرامی صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: ای علی، بر تو باد که هر جمعه خود را خوشبو کنی، زیرا که آن از سنّت من است و تا زمانی که بوی آن شنیده می شود، برایت حسنه می نویسند.

9) رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز جمعه پیش ازخارج شدن برای نماز، ناخنهای خود را می گرفت و شاربش را کوتاه می کرد.

10) امام صادق علیه السلام فرمود: صلوات فرستادن بر محمد در روز جمعه هزار مرتبه، و در غیر روز جمعه صد مرتبه از سنّت است.(1)

از جملۀ این گروه ها، شخصی است که وقتی از مسجد خارج می شود قلب و فکر او به یاد مسجد است تا زمانی که دوباره بهمسجد برگردد.(1)

2- اهل بهشت) امتیاز دیگر این که اهل مسجد، اهل بهشت است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: کسی که ندای مؤذّن را اجابت کند، رحمت الهی شامل حال او شده و پاداش او بهشت است. پس خوشا به حال کسانی که این دعوت را بپذیرند و به مسجد بروند، و به مسجد نمی رود، مگر مؤمنی از اهل بهشت.(2)

3- محبوبترین بندگان نزد خدا) طبق روایات بهترین مکانها مساجد و محبوبترین بندگان نزد خدای متعال، کسانی هستند که زودتر وارد مسجد می شوند و دیرتر از همه خارج می گردند.(3)

4- ضمانت عبور از پل صراط) خدای عزّوجلّ آرامش روحی و روانی و عبور از معرکۀ هولناک پل صراط را برای اهل مسجد ضمانت کرده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: هر کس خانه اش مسجد باشد خداوند آسایش و آرامش و عبور از پل صراط را برای او ضمانت کرده است.(4)

5 - غبطه خوردن اموات به حال مسجدی ها) مردگان به حال اهل مسجد غبطه می خورند، و این امتیاز دیگری برای اهل مسجد است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این بارهفرمودند: «در هر روز ملکی از ملائکۀ الهی در قبرستان ندا می دهد: به چه کسانی غبطه می خورید؟ آنان عرض

ص: 111

می کنند: ما نسبت به اهل مساجد غبطه می خوریم. آنان نماز می خوانند و روزه می گیرند و ما توان انجام آن را نداریم.(1)

مصائب از جمله بیماری که به انسان می رسد، مانند گنجهای بهشت است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

اَرْبَعٌ مِن کُنُوزِ الْجَنَّةِ: کِتمانُ الْفاقَةِ، وَ کِتمانُ الصَّدَقَةِ، وَ کِتمانُ الْمُصِیبَةِ، وَ کِتمانُ الْوَجَعِ؛(1)

چهار چیز از گنجهای بهشتی است: پنهان داشتن ناداری، پنهان داشتن صدقه، پنهان داشتن مصیبت و پنهان داشتن بیماری.

افزون بر آن، همان گرامی صلی الله علیه و آله پنهان داشتن بیماری را از گنج های نیکی دانسته و فرمودند:

از گنج های نیکی، پنهان داشتن مصیبت ها و بیماریها و صدقه است.(2)

بزرگترین پاداش را نزد خداوند عزّوجلّ آن عیادت کننده ای دارد که، هرگاه به عیادت برادرش برود، زمان کوتاهی نزد او بنشیند، مگر این که خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد که بیشتر بنشیند.(1)

2) بردن هدیه: یکی از وابستگان امام صادق علیه السلام گفت: یک نفر از یاران حضرت بیمار شد و عده ای از یاران امام بودیم که برای عیادت او رفتیم. در راه با حضرت صادق علیه السلام مواجه شدیم. از ما پرسید: کجا می روید؟ عرض کردیم: به عیادت فلانی می رویم. فرمود: آیا سیبی، بِهی، تُرنجی، کمی عطر یا ترکه ای خوشبو به همراه یکی از شما هست؟ عرض کردیم: از این چیزها با خود نداریم. حضرت فرمود: مگر نمی دانید که بیمار از این که چیزی برایش ببرند، آرامش می یابد؟(2)

همان گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

کسی که یک شبانه روز بیمار شود و به عیادت کنندگان خود، شِکوه نکند، خداوند در روز قیامت او را با خلیل خود، ابراهیم خلیل الرحمان برانگیزد تا هم چون برق از صراط بگذرد.(1)

افزون بر آن، امام علی علیه السلام فرمودند:

هر کس دردی را که به او رسیده است سه روز از مردم پنهان بدارد و به خدا شکایت کند، بر خداست که او را بهبود بخشد.(2)

نکته قابل ذکر این است که معنای شکایت چیست؟ امامصادق علیه السلام فرمودند: شکایت (از بیماری) این نیست که آدمی بگوید: دیشب بیمار شدم، یا دیشب دردمند و ناخوش بودم، بلکه شکایت این است که بگوید: به چنان دردی گرفتار شده ام که هیچ کس گرفتار آن نشده است.(3)

عائِدُ الْمَریضِ یَخوُضُ فِی الرَّحمَةِ؛(1)

عیادت کننده از بیمار، در رحمت خدا غوطه ور می شود.

همان گرامی صلی الله علیه و آله درباره ارزش عیادت از بیمار فرمودند:

عٰائِدُ الْمَریضِ فی مَخْرَقَةِ الْجَنَّةِ، فَاِذا اَجلَسَ عِنْدَهُ غَمَرَتْهُ الرَّحمَةُ؛(2)

عیادت کنندۀ از بیمار در نخلستان بهشت میوه می چیند و هرگاه نزد بیمار بنشیند، رحمت خدا او را فرا می گیرد.

افزون بر آن، همان گرامی می فرماید: خداوند عزّوجلّ در روز قیامت می فرماید:

ای پسر آدم، من بیمار شدم اما عیادتم نکردی؟ عرض می کنند: پروردگارا چگونه تو را عیادت کنم حال آن که تو پروردگار جهانیانی؟ می فرماید: مگر ندانستی که فلان بنده ام بیمار شد و عیادتش نکردی؟ مگر نمی دانستی که اگر به عیادتش روی، مرا نزد او می یابی؟.(3)

و هم چنین امام صادق علیه السلام درباره آثار و برکات عیادت فرمودند:

هر کس به عبادت بیماری برود، هفتاد هزار فرشته او را مشایعت می کنند و برای او آمرزش می طلبند تا آن گاه که به منزل برگردد.(4)

ص: 117

و این عوامل هر کدام بنوبه خود باعث پاکسازی دل و روح انسان از زنگار گناهان و زودودن غفلت شده و نورانیت و صفا و پاکی را برای قلب انسان مؤمن به ارمغانمی آورد.

ای ابوذر، هنگامی که دنبال جنازه حرکت می کنی عقلت را به تفکر و خشوع مشغول ساز، بدان که تو نیز به او ملحق خواهی شد.

بنابرآنچه گذشت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، توصیه های اخلاقی، تربیتی، امنیتی و غفلت زدایی را فرموده اند که می توان از مراسم تشییع جنازه بهره مند گردید.

به دنیا بازگرداند، تا هم چون کسی که زنده است کار کنی، زیرا دنیا در نظر دانایان مانند سایه است.(1)

افزون بر آن، رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود:

ای ابوذر، هرگاه در پی جنازه ای به راه افتادی، باید عقلت به تفکّر و خشوع به آن مشغول شود، و بدان که تو نیز به او می پیوندی.(2)

بنابر آنچه بیان شد، درس آموزی از تشییع جنازه برای کسانی که در مراسم تشییع شرکت می کنند از مسایل مهم بوده و انسان را از خواب غفلت بیدار و موجبات نورانیت دل می گردد.

2- همراهی فرشتگان پرچم دار) ره آورد دیگر شرکت در تشییع جنازه مؤمن، همراهی فرشتگان از سوی خدا از قبر تا صحرای محشر است. حضرت موسی علیه السلام در مناجاتش به پروردگار عرضه داشت: یا ربِّ، فَما لِمَنْ شَیَّعَ الْجَنازَةَ؟

پروردگارا، پاداش کسی که به تشییع جنازه ای برود، چقدر است؟

خداوند وحی فرمود: ای موسی، گروهی از فرشتگان پرچم دار را مأمور می کنم که تشییع جنازه کننده را از قبر تا محشر همراهی کنند.(1)

3- هم نشینی فرشتگان) دیگر ره آورد شرکت در تشییع جنازه مؤمن، هم نشینی فرشتگان با روح اوست. حضرت ابراهیم خلیل از خداوند سؤال کرد:

فَما جَزاءُ مَن تَبِعَ الْجَنازَةَ ابْتِغاءَ وَجهِكَ؟؛(2)

پاداش کسی که برای رضای تو در تشییع جنازه شرکت کند، چیست؟». خداوند وحی فرمود: ای ابراهیم، فرشتگان بر جسدش نماز می خوانند و با روحش هم نشین خواهند شد.

بنابر آنچه بیان گردید، شرط بهره مندی از دست آوردهای فوق این است که شرکت در تشییع جنازه، برای رضای خدای باشد.

مؤمن است که موجبات بهره مندی بیشتر از برکات و معنویت مراسم را برای شرکت کننده فراهم می نماید. برخی از مهم ترین آنها به قرار زیر است:

1- آرامش: رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمودند:

عَلَیْکُمْ بِالسَّکِینَةِ، عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ فِی الْمَشیِ بِجَنائِزِکُمْ؛(1)

بر شما باد حفظ آرامش و وقار، بر شما باد آرام راه رفتن با جنازه هایتان.

2 - یاد خدا: از جمله آداب مهمّ مراسم تشییع به یاد خدا و مرگ و آخرت است. همان گرامی صلی الله علیه و آلهفرمودند:

بهترین تشییع کنندگان جنازه، کسی است که [خدا و مرگ و پس از مرگ] را بیشتر یاد کند، و کسی که تا جنازه در گور نهاده نشود او ننشیند و کاملترین پیمانه (ثواب) را کسی دارد، که سه مرتبه (سه مُشت) خاک روی لحد بریزد.(2)

3- سکوت و غم: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که در پی جنازه ای می رفت، اندوه او را فرامی گرفت، بیشتر حدیث نفس می کرد و کمتر سخن می گفت.

اِذا تَبِعَ جَنازَةً غَلَبَتْهُ کآبَةٌ، وَ اَکْثَرُ حَدِیثَ النَّفسِ، وَ اَقَلَّ الْکَلامَ.(3)

بنابر آنچه بیان گردید. بر تشییع کننده لازم است در مراسم، به یاد

ص: 123

خدا و آخرت خویش باشد و با خود حدیث گوید که شاید فردا نوبت رحلت من باشد باید خود را برای مسافرت آخرت آماده نمایم. و در مسیر تشییع از هرگونه سخن لغو و بیهوده پرهیز نماید زیرا این امور اسباب غفلت را فراهم می کند.

سراغ مرگ رود، یا مرگ به سراغ او آید. سوگند به خدا که پسر ابی طالب را باکی نیست که خود به سراغ مرگ رود یا مرگ به سراغ او آید».(1)

همان گرامی علیه السلام در این باره فرمودند:

اِنَّمَا الْاِسْتِعْدادُ لِلْمَوتِ تَجَنُّبُ الْحَرامِ، وَ بَذَلُ النَّدیٰ وَالْخَیْرِ؛(2)

آماده شدن برای مرگ، در حقیقت، دوری کردن از حرام وگشودن دست احسان و نیکی است.

افزون بر آن، از امام زین العابدین علیه السلام سؤال شد: بهترین مرگ چیست؟ حضرت فرمود: این که (آدمی) از ساختمان ها و خانه ها و کاخ هایش فارغ شده باشد. عرض شد: یعنی چه؟ فرمود: از گناهانش توبه کرده باشد و به کارهای نیک بپردازد و (با چنین حالی) بر خداوند حبیب وکریم وارد شود.(3)

افزون بر آن، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

هرگاه نور به سینه وارد شود، سینه فراخ گردد. عرض شد: آیا نشانه ای برای شناخت آن هست؟ فرمود: آری، دوری گزیدن از سرای فریب، و روی آوردن به سرای جاودانی، و آماده شدن برای مرگ پیش از فرا رسیدن آن.(4)

ص: 125

بنابر آنچه بیان شد، سفارش اکید رهبران دین به مردم در آمادگی کامل برای موت و سفر آخرت روشن می گردد و انسان عاقل را شایسته است که به هوش باشد و قبل از فرود آمدن اجل، خود را برای رحلت به سرای زندگی ابدی آماده سازد.

چیزی نمی بیند. امّا شخص بینا و بابصیرت، نگاهش از دنیا فراتر می رود و درمی یابد که سرای حقیقی، در آن سوی دنیاست.

بنابراین، شخص بینا از دنیا چشم برمی کند و نابینا به آن چشم می دوزد، بینا از دنیا توشه برمی دارد، و نابینا برای آن توشه برمی دارد.(1)

افزون بر آن، امیر قافله پروامداران، امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام ، در بازگشت از صفین چون به گورستان رسید فرمود:

ای ساکنان خانه های تنهایی و جایگاه های خشک و خالی و گورهای ظلمانی، ای خاک نشینان، ای ساکنان دیار غربت، ای تنهایان، ای آنان که در تنهایی به سر می برید. شما پیشروان مائید و پیش از ما رفتید و ما به شما خواهیم پیوست. بدانید که خانه هایتان مسکن دیگران شده و زن هایتان به شوهر رفته اند و اموال و دارایی شما تقسیم گشته است. این خبری است که ما داریم، شما چه خبر دارید؟ حضرت سپس رو به اصحاب خود کرد و فرمود: بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، بی گمان به شما خبر می دادند که: بهترین توشه تقواست.(2)

1- مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: چرا مرگ را دوست ندارم؟ حضرت فرمود: آیا مال و ثروتی داری؟ پس مال و ثروتت را پیشاپیش خود بفرست، زیرا آدمی وابسته به دارایی خویش است. اگر آن را پیش فرستد، دوست دارد که به آن برسد و اگر از خود برجای گذارد، دوست دارد که با آن بماند.(1)

2- امام حسن علیه السلام در جواب مردی که به او عرض کرد: چرا مرگ را ناخوش داریم و آن را دوست نداریم؟ فرمود: زیرا شما آخرت خود را ویران و دنیایتان را آباد کرده اید و دوست ندارید از آبادانی به ویرانه منتقل شوید.(2)

3- افزون بر آن، امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: امام هادی علیه السلام نزد یکی از اصحاب خود که بیمار بود رفت او می گریست و از مردن بیتابی می کرد. حضرت به او فرمود: ای بندۀ خدا، تو از مرگ می ترسی چون آن را نمی شناسی. اگر بدن تو چندان کثیف و چرکین شود که از شدّت چرک و کثافت آزرده شوی و بدنت پر از زخم شود و گال بگیری و بدانی که اگر در حمام خودت را بشویی، همۀ آنها از بین می رود، آیا دوست نداری که به آن حمام بروی و چرک وکثافت را از خودت بشویی؟ یا دوست داری حمام نروی و به همان حال باقی بمانی؟ عرض کرد: یابن رسول الله، دوست دارم حمّام بروم. فرمود: این مرگ همان حمّام است و آخرین گناهان و بدی های وجود تو را پاک و تمیز می کند.

ص: 129

پس، هرگاه وارد آن (حمّام روح) شدی و از آن گذشتی از هرگونه غم و اندوه و رنج رهایی می یابی و به همه گونه خوشی و شادمانی می رسی. در این هنگام، آن مرد آرام گرفت و تن به مرگ سپرد و حالش جا آمد و چشم خود را بست و جان داد.(1)

1) آبرومندانه باشد. 2) بی منّت باشد. 3) بدون چشم داشت به سود و بهره باشد. 4) برای خشنودی خدا باشد. 5) از روی میل و علاقه باشد.

خدای متعال در این باره می فرماید:

«وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا»؛(1)

و نماز را بپا دارید و زکات را ادا کنید و به خدا قرض الحسنه دهید.

در این آیه شریفه سه نکته قابل توجه است:

1) «قرض الحسنه» بعد از نماز و زکات به عنوان سومین دستور ذکر شده که بیانگر اهمیت آن است.

2) «قرض الحسنه» قرض دادن به خداست و گویی قرض دهنده با خدا معامله می کند.

3) این اصل مقدس و پرخیر و برکت مانند نماز و زکات، باید در سطح وسیع و همگانی انجام شود.

ازاین رو آیه فوق با واژه جمع، به عموم مردم از زن و مرد، مورد خطاب هستند.

هر کس زکار خلق یک عُقده وا کند *** ایزد هزار حاجت او را روا کند

صدها فرشته بوسه بر آن دست می زند *** کز کار خلق یک گره بسته وا کند

ص: 131

از ادای قرض به این مسافرت اقدام کنم؟ حضرت در پاسخ فرمود:

بازگرد و بدهکاری خود را به صاحبش رد کن و متوجّه باش که با خدا به گونه ای ملاقات کنی که دَیْنی بر گردنت نباشد. چرا که مؤمن خیانت (به امانت) نمی کند.(1)

ادا کنید. امام سجاد علیه السلام فرمود: «من یک سوم آن را ادا می کنم». ولی از هیچ یک از حاضران جوابی نشنید. امام سجاد علیه السلام همۀ قرضهای او را برعهده گرفت و سپس فرمود: من از این رو در آغاز همه دیون محمد بن اسامه را برعهده نگرفتم تا بنی هاشم نگویند فلانی از ما سبقت گرفت، وگرنه در همان آغاز همۀ آن را می پذیرفتم.(1)

فراز سوم) شخصی به نام محمد بن عبدالله بکری می گوید: سخت مقروض بودم. وارد مدینه شدم و سنگینی قرض مرا درمانده کرده بود. با خود گفتم اگر به محضر امام کاظم علیه السلام بروم شادمان خواهم شد. به محضرش شرفیاب شدم و وضع خود را برایش بیان نمودم. به خانه اش رفت و بی درنگ بیرون آمد و به غلامش فرمود: ازاین جا برو، او رفت. امام دستش را به سوی من دراز کرد و کیسه ای محتوی سیصد دینار به من داد. سپس برخاست و رفت و من با آن پول قرضهایم را ادا کرده، معاش زندگی ام را تأمین نمودم.(2)

امام باقر علیه السلام در این باره فرمودند:

اَوَّلُ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الشَّهیدِ کَفّارَةٌ لِذُنُوبِهِ اِلّا الدَّیْنِ فَإنَّ کَفّارَتَهُ قَضٰاؤُهُ؛(1)

اولین قطره از خون شهید کفاره گناهان اوست. به جز دَیْن کهکفاره آن، پرداخت آن است.

افزون بر آن، همان گرامی علیه السلام درباره پرداخت بدهی و قرض شهید فرمودند:

تمام گناهان شهید در راه خدا بخشوده می شود. مگر بدهکاری های او که کفاره ای ندارد، مگر این که پرداخت شود، یا وصی او به جای آن قرض را بپردازد و یا صاحب حقّ، آن را عفو نماید.(2)

آن را اخراج کردند و آبروی او رفت، تا او تو را حلال نکند بهشت خدا را نخواهی دید. آقای خرازی تا از خواب بیدار شدند، رفتند و آنزن را پیدا کردند و گفتند من سه برابر مبلغ حقوق کل سالهای اخراجت را می دهم، شهید را حلال کن. آن زن لبخند تلخی زد و گفت: تا قیامت آن شهید را حلال نخواهم کرد و هر کاری کردند راضی نشد.

آری، مراقب حق النّاس و آبروی مردم باشیم که حتی اگر شهید هم شویم گناه از بین بردن آبروی مردم از ما بخشیده نخواهد شد.(1)

ص: 136

روی مردم به ویژه فقرا و مستمندان جامعه است. این صفت ممتاز و دیگرخواهی و یاری رسانی به آنان زمینه ورود به بهشت برین را برای عامل آن فراهم می نماید:

مطالبی لازم و بایسته در این باب با هم می خوانیم:

جوان سخاوتمندِ آلوده به گناه در پیشگاه خداوند متعال، محبوبتر از پیر مرد عابد بخیل است.(1)

افزون بر آن، خداوند عزّوجلّ به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: «سامری را نکُش، زیرا او بخشنده است».(2)

و با این کلام محبوبیت سخاوت و بخشندگی را در نزد خویش به بندگان خود اعلام فرمود. آری سخاوتمند مظهر صفت سخاوت خداست و در دنیا زندگی او پاک و پاکیزه، و در قیامت از هر دری که بخواهد می تواند به پاکان ملحق شود.

به سوی او می فرستند، او هم بر سینه اش دست می کشد و دل وی بر پرداخت زکات، بخشنده می سازد.

افزون بر آن، امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند: خِیارُکُمْ سَمْحاکُمْ. بهترین شما بخشندگان شمایند.(1)

بنابر آنچه بیان شد، یکی صفات بهشتی دست بخشنده داشتن است که از عنایت ویژه خداوند تبارک و تعالی به انسان بخشنده بوده، و سخاوتمند از این رهگذر به فقرا و نیازمندان جامعه رسیدگی و زندگی آنان را سر و سامان می بخشد، و این عنایت خاص خداوندی تا زمانی است که انسان مؤمن توجه و همّت به حل مشکلات مردم نیازمند دارد.