ص: 2

تاریخ عصر غیبت

نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف

(ویرایش جدید)

پورسیدآقایی، جباری، عاشوری، حکیم

ص: 3

تاریخ عصر غیبت

(نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف)

نویسندگان:سیدمسعود پورسیدآقایی، محمدرضا جباری، حسن عاشوری، سیدمنذر حکیم

ناشر:مؤسسه آینده روشن

طرح جلد:مصطفی برجی

صفحه آرا:علی قنبری

ویراستار:سیدرضا سجادی نژاد

چاپ:گل ها

نوبت چاپ:دوم، 1390

شمارگان:3000 نسخه

بها:68000 ریال

شابک:14-29-5073-600-978

مرکز پخش:قم، خیابان صفاییه، کوچه 23، پلاک 5، مؤسسه آینده روشن

تلفن:7840902 - 0251

ص: 4

2. نفوذ و تسلّط ترکان. 51

3 و 4. عزل و نصب های پی درپی و نفوذ زنان. 54

5. ستم گری وزیران و امیران. 54

6. فتنه ها و آشوب های داخلی.. 55

یکم. آشوب های بغداد 56

دوم. آشوب های سامرا 57

سوم. فتنه خوارج.. 57

چهارم. شورش «صاحب زنج» (زنگیان) 58

پنجم. قیام های علویان. 62

7. خودمختاری مناطق تحت نفوذ 71

یکم. اندلس... 72

دوم. شمال افریقا (تونس و دیگر مناطق) 72

سوم. ایران. 72

چهارم. مصر. 74

پنجم. سوریه. 74

ششم. موصل.. 75

8. تغییر ماهیت و اهداف فتوحات... 75

ب) وضعیت اجتماعی.. 77

1. عیاشی.. 77

2. قصرها 79

3. جشن ها 79

4. بزم ها 82

5. بخشش ها 83

6. طعام ها 87

ج) وضعیت فکری.. 95

چکیده 99

ص: 6

فصل چهارم: وضعیت فکری، سیاسی و اجتماعی شیعه در آستانه غیبت صغرا 101

الف) وضعیت فکری.. 103

ب) وضعیت سیاسی.. 105

1. انتقال عسکریین علیهما السلام از مدینه به سامرا و نظارت فراوان بر آنان. 105

2. شیوه های مبارزه سیاسی عسکریین علیهما السلام . 106

ج) وضعیت اجتماعی.. 109

1. وضعیت شیعیان. 109

یکم. اندک سازی ارتباط با امام علیه السلام . 110

دوم. فشار. 110

سوم. اخراج از سِمت ها 110

چهارم. گرفتن امکانات اقتصادی.. 111

2. پایگاه اجتماعی و نفوذ رهبری شیعه. 111

یکم. نفوذ امام هادی علیه السلام . 111

دوم. نفوذ امام عسکری علیه السلام . 116

چکیده 120

فصل پنجم: زمینه سازی معصومان علیهم السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت... 121

الف) پیش گویی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام درباره ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت آن حضرت.. 122

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم . 122

2. امام علی علیه السلام . 124

3. حضرت فاطمه علیها السلام . 124

4. امام حسن مجتبی علیه السلام . 125

5. امام حسین علیه السلام . 126

6. امام سجاد علیه السلام . 126

7. امام باقر علیه السلام . 127

8. امام صادق علیه السلام . 128

9. امام کاظم علیه السلام . 130

ص: 7

10. امام رضا علیه السلام . 131

11. امام جواد علیه السلام . 132

ب) زمینه سازی امام هادی و امام عسکری علیهما السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت... 133

1. تبیین نزدیکی ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، آغاز غیبت و چگونگی آن. 133

2. کاهش ارتباط مستقیم با شیعیان. 137

3. سامان دهی و تقویت سازمان وکالت... 138

چکیده 140

فصل ششم: پیشینه سازمان وکالت و جایگاه آن در عصر غیبت صغرا 141

الف) بررسی معنای لغوی و اصطلاحی واژه وکالت و معرّفی اجمالی سازمان وکالت... 142

ب) علل تشکیل سازمان وکالت و استمرار و گسترش فعالیت آن تا پایان عصر غیبت... 143

1. لزوم ارتباط میان رهبری و پیروان. 144

2. خفقان در دورة عباسیان و لزوم حفظ شیعیان و مکتب... 144

3. آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت... 145

4. رفع بلاتکلیفی از شیعه در ایام حبس امامان علیهم السلام و در عصر غیبت... 145

ج) بررسی محدوده زمانی و جغرافیایی فعالیت سازمان وکالت... 145

1. حجاز. 148

· مدینه. 148

· مکه. 149

· یمن.. 149

2. عراق.. 150

· کوفه. 150

· بغداد 150

· سامرا 151

· واسط.. 152

· بصره 152

3. ایران. 152

ص: 8

· خراسان بزرگ... 152

· قم. 153

· ری.. 154

· قزوین.. 155

· همدان. 155

· آذربایجان. 156

· قرمیسین.. 156

· اهواز. 156

· سیستان - بُست... 157

· مصر. 157

د) وظایف و مسئولیت های سازمان وکالت... 157

1. دریافت، تحویل و توزیع وجوه شرعی.. 158

2. رسیدگی به اوقاف... 161

3. راهنمایی و ارشاد شیعیان و مناظره با مخالفان. 161

4. نقش سیاسی سازمان وکالت... 163

5 . نقش ارتباطی سازمان وکالت... 165

6 . کمک به نیازمندان، و حل مشکلات شیعیان. 166

ه) ویژگی ها و شرایط لازم برای وکیلان امامان علیهم السلام . 167

1. وثاقت یا عدالت... 167

2. رازداری و پنهان کاری.. 168

و) ساختار و شیوه های عملکرد سازمان وکالت... 169

1. رهبری.. 169

2. وکیل ارشد یا سر وکیل.. 170

3. نماینده های سیار. 171

4. بهره گیری از اصل تقیّه و پنهان کاری.. 171

5 . بهره گیری از وسایل ارتباطی مناسب... 173

ص: 9

ز) معرفی مهم ترین وکیلان امامان علیهم السلام تا عصر غیبت صغرا 174

1. عبدالرحمان بن الحجاج.. 174

2. محمد بن سنان. 175

3. معلّی بن خُنَیس... 175

4. نصر بن قاموس لخمی.. 176

5. مفضّل بن عمر جعفی.. 176

6. علی بن یقطین.. 176

7. عبدالله بن جُندَب... 177

8. ابراهیم بن سلام نیشابوری.. 177

9. علی بن ابی حمزه بطائنی.. 177

10. زیاد بن مروان قندی.. 177

11. احمد بن ابی بشر سرّاج.. 177

12. عثمان بن عیسی رواسی.. 177

13. صفوان بن یحیی.. 178

14. عبدالعزیز بن المهتدی.. 178

15. علی بن مهزیار اهوازی.. 178

16. فضل بن سنان. 178

17. هشام بن ابراهیم عباسی.. 178

18. ابو عمرو الحذّاء 179

19. زکریا بن آدم قمی.. 179

20. ابراهیم بن محمد همدانی.. 179

21. محمد بن الفرج.. 179

22. ایوب بن نوح.. 180

23. علی بن جعفر همانی.. 180

24. فارس بن حاتم قزوینی.. 180

25. علی بن الحسین بن عبد ربّه. 180

ص: 10

26. ابوعلی بن راشد. 181

27. ابراهیم بن مهزیار. 181

28. عثمان بن سعید عَمری.. 181

29. احمد بن اسحاق قمی.. 181

30. محمد بن احمد بن جعفر القمی العطّار القطّان. 182

31. ابراهیم بن عبده النیشابوری.. 182

32. ایّوب بن الناب... 182

چکیده 183

فصل هفتم: عصر غیبت صغرا (260 - 329 قمری) 187

وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر غیبت... 188

الف) وضعیت سیاسی.. 188

یکم. انتقال خلافت از سامرا به بغداد 194

دوم. ظهور قرامطه. 194

سوم. کاهش قیام های علویان و پیدایی فضای اختناق بیشتر بر شیعه. 196

چهارم. ظهور مهدی در شمال افریقا و تأسیس دولت فاطمی در مصر. 197

پنجم. ظهور دولت های مستقل و خودمختار. 198

ششم. سه خلیفه در یک زمان. 200

ب) وضعیت اجتماعی.. 200

1. اختلافات مذهبی و فرقه ای.. 201

2. اختلافات قومی و قبیله ای.. 201

3. اختلافات طبقاتی.. 202

یکم. عیاشی و خوش گذرانی.. 202

دوم. اسراف و تبذیرهای گسترده 203

ج) وضعیت فکری.. 205

1. پیدایی مکتب اشعری.. 205

2. تدوین کتاب های روایی.. 206

ص: 11

تاریخ غیبت و چگونگی آغاز آن. 207

الف) آغاز غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 207

ب) شهادت امام حسن عسکری علیه السلام . 209

ج) تلاش حکومت برای یافتن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 212

د) اقدامات جعفر. 214

1. نماز بر پیکر امام علیه السلام . 214

2. ادعای امامت و جانشینی.. 215

3. ادعای ارث... 215

4. تحریک حکومت برای دست گیری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 215

5. توبۀ جعفر. 216

ه) داستان سرداب... 216

فلسفة غیبت... 219

1. رازی از رازهای الهی.. 221

2. آزمایش و غربال انسان های صالح.. 222

3. ستم پیشه بودن انسان ها 224

4. آمادگی جهانی.. 224

5. آزادی از یوغ بیعت با طاغوت های زمان. 224

6. حفظ جان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 226

ویژگی های دورۀ غیبت صغری.. 226

اختلافات فرقه ای پس از رحلت امام عسکری علیه السلام . 228

زمینۀ پیدایی فرقه های جدید شیعی بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام . 228

1. اعتقاد به امامت جعفر، پسر امام هادی علیه السلام . 230

2. اعتقاد به امامت فرزند دیگری از امام عسکری علیه السلام . 231

3. اعتقاد به استمرار امامت امام حسن عسکری علیه السلام . 231

4. اعتقاد به امامت محمد بن علی، برادر امام حسن عسکری علیه السلام . 232

5. اعتقاد به توقف در امامت... 233

ص: 12

6. اعتقاد به دورۀ فترت... 233

نوّاب اربعه. 234

الف) معرفی اجمالی نوّاب اربعه. 235

1. ابو عَمرو، عثمان بن سعید عَمروی.. 235

2. محمد بن عثمان بن سعید عَمروی.. 241

3. ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی.. 244

4. ابوالحسن علی بن محمد سَمَری.. 248

ب) ملاک های نصب نوّاب اربعه. 251

ج) چگونگی ارتباط نوّاب اربعه با شیعیان. 254

د) وظایف و مسئولیت های نوّاب اربعه. 256

1. زدودن شک و حیرت مردم دربارۀ وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 257

2. حفظ امام عجل الله تعالی فرجه الشریف از راه پنهان داشتن نام و مکان آن حضرت... 258

3. سازماندهی و سرپرستی سازمان وکالت... 258

4. پاسخ گویی به پرسش های فقهی و مشکلات عقیدتی.. 259

5. اخذ و توزیع اموال متعلق به امام عجل الله تعالی فرجه الشریف . 260

6. مبارزه با غالیان و مدّعیان دروغین نیابت و بابیت و افشای ادعاهای باطل آنان. 260

7. مبارزه با وکیلان خیانت کار. 261

8. آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت کبری.. 262

نصب وکیلان برای نواحی شیعه نشین در عصر غیبت صغری.. 263

1. ابوالحسین محمد بن جعفر اسدی کوفی رازی.. 265

2. ابوعبدالله بن هارون بن عمران همدانی.. 265

3. محمد بن صالح بن محمدهمدانی.. 266

4. ابواسحاق، محمد بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی.. 266

5. قاسم بن علاء 267

6. حسن بن محمد بن قطاه صیدلانی.. 267

7. محمد بن شاذان بن نُعیم شاذانی نیشابوری.. 267

ص: 13

8. عزیز بن زهیر. 268

9. قاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم همدانی.. 268

10. ابوعلی بسطام بن علی.. 268

11. علی بن حسین بن علی طبری.. 268

12. ابوهاشم، داود بن قاسم جعفری.. 269

13. حسن بن نضر قمی.. 269

14. حاجز بن یزید الوشّاء 269

وکلای خائن و مدّعیان دروغین وکالت... 269

الف) خیانت و فساد در برخی از کارگزاران سازمان وکالت... 270

1. واقفیه. 271

2. وکالت و جاسوسی علیه امام رضا علیه السلام . 273

3. فارس بن حاتم قزوینی، وکیل خائن امام هادی علیه السلام . 273

4. عروه بن یحیی؛ سوزاندن و دزدی اموال امام عسکری علیه السلام . 275

5. کار زشت وکیل امام عسکری علیه السلام . 275

6. احمد بن هلال عبرتائی و احمد بن هلال کرخی.. 276

7. ابوطاهر محمد بن علی بن بلال بلالی.. 277

8. أبوجعفر محمد بن علی شلمغانی ابن أبی عزاقر. 278

ب) مدعیان دروغین وکالت و بابیّت... 281

1. ابوعبدالله، احمد بن محمد سیّاری.. 281

2. علی بن حسکه، قاسم شعرانی یقطینی، و محمد بن فرات... 281

3. حسن بن محمد بن بابا القمی.. 282

4. ابومحمد، الشریعی.. 283

5. محمد بن نصیر النمیری الفهری.. 283

6. ابوبکر محمد بن احمد بن عثمان البغدادی.. 284

7. اسحاق احمر و باقطانی.. 285

8. حسین بن منصور حلّاج.. 286

ص: 14

9. ابودلف محمد بن المظفر الکاتب... 287

وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی شیعه. 289

الف) وضعیت فکری.. 289

ب) وضعیت سیاسی.. 290

ج) وضعیت اجتماعی.. 292

چکیده 293

فصل هشتم: مروری بر برخی از مهم ترین مسائل عصر غیبت کبری.. 297

الف) تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های شیعی در عصر غیبت کبری.. 297

1. شیعه پیش از غیبت کبری (از قرن یکم تا چهارم قمری) 297

2. شیعه در عصر غیبت کبری.. 299

3. نهضت ها و دولت های شیعی در عصر غیبت کبری.. 301

ب) مبارزات فکری و سیاسی علمای شیعه در عصر غیبت کبری.. 309

1. مبارزۀ فکری علمای شیعه در عصر غیبت... 312

2. فقاهت شیعه و مراکز آن در عصر غیبت... 313

3. مراحل تکامل فقه و فقاهت شیعه. 314

یکم. فقه و فقاهت در دوران حضور ائمه علیهم السلام . 314

دوم. فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت صغری.. 315

سوم. فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری.. 315

4. حوزه های علمیه و مراکز فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری.. 316

5. مبارزه های سیاسی علمای شیعه در عصر غیبت کبری.. 319

یکم. زمینه های فعالیت سیاسی.. 319

دوم. مراحل فعالیت سیاسی و انواع آن در هر مرحله. 320

ج) دوره های مرجعیت دینی (علمی و سیاسی) شیعه در عصر غیبت کبری.. 322

1. نهاد مرجعیت و تداوم خط امامت و رسالت... 322

2. مراحل و دوره های مرجعیت... 324

د) مدعیان مهدویت و بابیّت... 326

ص: 15

1. عبیدیان. 328

2. حاکم بأمرالله.. 329

3. محمد بن تومرت... 329

4. تهامی.. 330

5. بابا اسحاق.. 330

6. عباس الریفی.. 330

7. الرجل الجبلی.. 330

8. ملا عرشی کاشانی.. 330

9. میرزای بلخی.. 331

10. شیخ عبدالقدیر بخارائی.. 331

11. محمد جونپوری هندی.. 331

12. مغربی.. 331

13. شیخ مغربی.. 331

14. شیخ زادۀ کردستانی.. 331

15. عبدالله العجمی.. 332

16. بنگالی.. 332

17. سنگالی.. 332

18. شیخ سعید یمانی.. 332

19. سودانی.. 332

20. صومال. 333

21. علی محمد شیرازی.. 333

22. قادیانی میرزا غلام احمد. 334

چکیده 335

فصل نهم سیرت و آثار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 339

الف) سیرت... 339

1. عصر غیبت... 339

ص: 16

یکم. آگاهی از وضعیت و احوال شیعیان. 340

دوم. حفظ و نجات شیعیان از گرفتاری ها و شر دشمنان. 340

سوم. حضور در میان مردم 341

چهارم. حضور همیشگی در مراسم حج.. 342

پنجم. دستگیری درماندگان، راه یابی گم شدگان، شفای بیماران دور از علاج.. 342

2. دوران ظهور. 343

یکم. سیرت تربیتی و اخلاقی.. 343

دوم. سیرت اجتماعی.. 344

سوم. سیرت سیاسی.. 346

چهارم. سیرت اقتصادی.. 349

پنجم. سیرت علمی.. 351

ششم. سیرت قضایی.. 352

هفتم. سیرت احیاگری.. 353

هشتم. سیرت نبوی و علوی.. 354

نهم. سیرت فردی.. 355

دهم. سیرت مدیریتی.. 358

ب) آثار. 361

1. روایت ها و احتجاج ها 361

2. دعاها و نمازها 361

3. زیارات... 362

4. توقیعات و بیانات... 362

چکیده 365

فهرست منابع. 367

ص: 17

ص: 18

نکاتی که درباره غیبت صغرا (260- 329 قمری) برخواهیم رسید، از این شمار است: بررسی منابع و شناخت وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری عصر امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در آستانه غیبت، و آشنایی با زمینه های تاریخی و تمهیدات ائمه علیهم السلام، به ویژه عسکریین علیهما السلام برای ورود شیعه به این عصر، بررسی سازمان مخفی وکالت و تکوین و فرآیند تکاملی آن و نقش آن در زمان غیبت صغرای امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و سپس کیفیت آغاز غیبت، دلایل آن، شرح حال «نوّاب اربعه»، وظایف و نقش آنان در این عصر.

نکاتی که درباره غیبت کبرا (329 قمری) برخواهیم رسید، از این شمار است: تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های آن به هم راه حرکت های علمی و مبارزه های علما و دوره های مرجعیت فقها و مدارس آنان و در نهایت، بررسی آثار و سیرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .(1)

سیدمسعود پورسیدآقایی

ص: 20

الغیبة (اثبات الرجعه) اثر فضل بن شاذان(1) (متوفای260 قمری/874 میلادی) اشاره نمود.(2)

2. کتاب هایی با موضوع غیبت که در سال های «غیبت صغرا» (260- 329قمری/ 874 - 941میلادی) نگارش یافته اند:

آثار و نوشته های این دوره بیشتر بر مبنای آثار قبل از سال 260 قمری/ 874 میلادی نگارش یافته اند. نویسندگان این آثار، از فقها یا مبلغانی بوده اند که در فعالیت های مخفی «نهاد وکالت» با رهبری امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، شرکت داشتند. از این رو، اطلاعات مهمی را ثبت کرده اند که نمی توان آنها را در کتب تاریخی که در آن ایام گردآوری شده، یافت. برای نمونه می توان کتاب های الغیبة نوشته ابراهیم بن اسحاق نهاوندی؛(3) الغیبة و الحیرة از عبدالله بن جعفر

ص: 23

حمیری،(1) متوفای بعد از (293 قمری/ 905 میلادی) و الامامة و التبصرة من الحیرة اثر ابن بابویه (متوفای329 قمری/ 940 میلادی) را نام برد.

ثقة الاسلام کلینی (متوفای 329 قمری/ 940 میلادی) نیز، بخش عمده ای از کتاب الکافی را تحت عنوان «الحجه» به مسئله غیبت اختصاص داده است. او این مطالعه را با تکیه بر اطلاعات مهمی در وضعیت کلی امامت، بین سال های 260- 329 قمری/ 874 - 940 میلادی)، با تاکید خاص بر نقش سفرای امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در این دوران انجام می دهد. ثقة الاسلام کلینی احادیثی را منسوب به امامان درباره غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ثبت می کند. او این اطلاعات را از نویسندگان قدیمی واقفیه و امامیه؛ هم چون حسن بن محبوب (متوفای224 قمری/ 838 میلادی)، عبدالله بن یعقوب عصفری (متوفای250 قمری/ 864 میلادی) و حسن بن سماعه (متوفای 263قمری / 877 میلادی) روایت می کند. گذشته از اینها وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف مأخذ اصلی اطلاعات او در زمینه فعالیت های مخفی امامیه بوده اند.(2)

3. کتاب هایی که درباره غیبت، بعد از سال (329 قمری/ 941 میلادی) نوشته شده اند:

روی داد «غیبت کبرا» در سال (329 قمری/ 941 میلادی) سرفصل جدیدی را در تاریخ امامیه پایه گذارد.

غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از یک سو به دلیل طولانی شدن و از سوی دیگر به دلیل پاسخ گویی به شبهات جدید، آثار و نوشته های دیگری را می طلبید. از این رو، فقها و علمای شیعه به این مهم پرداختند و آثاری گران سنگ از خود به یادگار گذاشتند؛ آثار این دوره را می توان اساس عقاید بعدی امامیه در موضوع غیبت دانست. پنج اثر این دوره عبارتند از: الغیبة اثر نُعمانی(3) (360 قمری / 970 میلادی)، کمال الدین و تمام

ص: 24

النعمة از صدوق(1) (381 قمری/ 991 میلادی)، الفصول العشرة فی الغیبة و الارشاد اثر

ص: 25

شیخ مفید(1) (413 قمری/ 1022 میلادی) و الغیبة تألیف شیخ طوسی(2) (460 قمری/

ص: 26

1067 میلادی).(1)

مصنفی الشیعة اثر نجاشی.(1)

گذشته از منابع و مآخذ دست اول، در دوران معاصر و دهه های اخیر نیز کتاب های تحقیقی و درخور ستایشی دربارة غیبت و تاریخ آن و زندگی سیاسی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف نوشته شده که می تواند نقش به سزایی در روشن نمودن تاریخ سیاسی آن حضرت و سازمان مخفی وکلا و پرده برداشتن از حقایق تاریخی آن عصر، داشته باشد. در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه السلام، آیة الله صافی گلپایگانی؛

تاریخ الغیبة الصغری و تاریخ الغیبة الکبری، سیدمحمد صدر؛

تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف،(1) دکتر جاسم حسین؛

حیاة الامام محمد المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، باقر شریف القرشی.

در نوشته حاضر، بسیاری از آثار تاریخی، کتب حدیث و... به خصوص دربارة عصر غیبت کبرا و وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی مسلمانان در آستانة غیبت صغرا به کار رفته که در ذیل هر بحث به آنها اشاره شده است.

ص: 30

اصل ولادت مهدی جزء مسلّمات تاریخ است که به جز ائمه، عالمان، مورّخان و محدّثان شیعه و اهل سنت بدین امر تصریح کرده اند. در برخی کتاب های پژوهشی بیش از 65 تن، از این عالمان و نام کتاب های آنان آمده است.(1)

لقب نقش شده که کفعمی عبارت انگشتری حضرت را این گونه بیان می کند: «أنا حجةُ اللَّهِ و خاصّتُه.»(1)

حسن عسکری علیه السلام در روز جمعه به دنیا آمد؛ مادر آن حضرت ریحانه بود که نرجس، صیقل و سوسن نیز نامیده شد. چون در وقت حاملگی درخشش و نورانیت خاصی داشت، صیقل نیز خوانده می شد.(1)

سیدمحمد صدر نیز دربارة تعدد نام های آن حضرت تحلیلی جامع و مناسب را بیان می کند.(2)

اقوال مختلفی نیز درباره ملیت مادر امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است، شیخ صدوق مطابق روایتی او را ملیکه، دختر یشوع پسر قیصر روم و مادرش را از نسل شمعون یکی از حواریین مسیح می داند که به اسارت نیروهای اسلام در آمد و به صورت کنیز در معرض فروش قرار گرفت. فرستاده امام هادی علیه السلام او را از بازار برده فروشان بغداد خرید و به نزد امام هادی علیه السلام در سامرا فرستاد.(3)

کلینی نیز مادر قائم را کنیزی از نوبه استان شمالی سودان می داند.(4)

نعمانی و صدوق در احادیث دیگری مادر قائم را کنیزی سیاه معرفی می کنند.(5) شیخ طوسی(6) در روایتی که بعضی از محققان نیز همان را ترجیح می دهند،(7) آن بانو را کنیزی می داند که در خانه بعضی از خواهران امام دهم (حکیمه)، بزرگ می شد، و چون امام علیه السلام سیمای او را می بیند پیش بینی می کند که از وی فرزندی با عنایت خاص الهی به دنیا می آید.(8)

یادآور می شویم که آن بانوی بزرگوار در عظمت و برتری به آن جا می رسد که مادر امام زمان می شود و حکیمه، عمه امام عسکری علیه السلام (که خود از بزرگ بانوان

ص: 34

خاندان امامت است) او را بانوی خود و خانواده خویش می خواند و خود را خدمت گزار او می داند.(1) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم (2)، امیرالمؤمنین علیه السلام (3) و صادقین علیهم السلام (4) نیز او را از بهترین کنیزان و سرور و سیده آنان می خواندند.

در پایان، روایتی درباره ولادت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از زبان حکیمه، عمه امام عسکری علیه السلام بیان می کنیم که گزارشی به نسبت دقیق از تولد امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است. این روایت در زمان مسعودی (متوفای 345 قمری) موثق شمرده می شد.(5) شیخ صدوق آن را از قول حکیمه، دختر امام جواد علیه السلام این گونه بیان می کند:

ابومحمد حسن بن علی علیه السلام با پیکی مرا به نزد خود خواند و گفت: «ای عمه، امشب افطار را در نزد ما بگذران؛ زیرا پانزدهم شعبان است، امشب خدای متعال حجت خود را در زمین ظاهر خواهد کرد»، از او پرسیدم: «مادرش کیست؟» فرمود: نرجس، گفتم: «جانم فدایت! ولی آثار حاملگی در او وجود ندارد»، فرمود: آنچه گفتم، همان خواهد شد». بنابراین، وارد شدم و سلام کردم، نرجس پیش آمد تا کفش هایم را از پا در آورد و به من گفت: «بانوی من! حال شما چطور است؟» بدو گفتم: «تو بانوی من و بانوی خاندان منی»، ولی او از سخن من امتناع ورزید و پاسخ داد: «ای عمّه! چه می فرمایید؟»، بدو گفتم: «دخترم! امشب خداوند متعال پسری به تو عطا می فرماید که مولای این جهان و آن جهان خواهد بود»، او خجالت زده و سرخ شد، پس از آن که نماز مغرب به جای آوردم، افطار کردم و به خواب رفتم، نیمه شب از خواب برخاستم تا نماز عشاء به جای آورم، نماز خواندم در حالی که نرجس در خواب بود، بدون آن که اثری از وضع حمل در او دیده شود. آنگاه نشستم و تعقیبات نماز را خواندم، پس از آن به رختخواب رفتم و دوباره بیدار شدم، ولی او هنوز در خواب بود. آنگاه برخاست، نماز نافله را به جای آورد و دوباره دراز کشید.

ص: 35

حکیمه، ادامه می دهد: «از اطاق خارج شدم تا طلوع فجر را ببینم و نخستین مرحله طلوع را دریابم، ولی او هنوز خوابیده بود. از این رو، از انتظار امام عسکری علیه السلام (در این باره) مردد شدم، درست در همان لحظه، امام از جای خود صدا زد، ای عمه! عجله نکن، امر نزدیک است! من نشستم و سوره های حم سجده (سوره 40) و یس (سوره 36) را تلاوت کردم، در همان لحظه او (نرجس) با هوشیاری از خواب برخاست، من به سوی او روان شدم و گفتم: «خود را جمع کن و آرامش قلبی را به دست آر.» در عین حال در آن لحظه احساس خواب کرده و چرت بر من غالب شد؛ پس از آن، با صدای مولایم از خواب برخاستم و چون پوشش را از او بلند کردم، حضرتش را دیدم به حال سجده بر زمین افتاده بود، او را بر دامان گرفتم و متوجه شدم پاک و تمیز است.

ابو محمد، مرا صدا زد و گفت: «ای عمه! پسرم را برایم بیاور» و چنین کردم...، پس از آن امام عسکری علیه السلام زبان بر کامش گذاشت و با آرامی دستش را به چشم ها، گوش ها و آرنج هایش کشید؛ سپس گفت: «ای پسرم! سخن بگو»، کودک لب به سخن گشود و پاسخ داد: «شهادت می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست، او یکتا است و شریک و انبازی ندارد، شهادت می دهم، محمد صلی الله علیه و آله و سلم پیامبر خدا است؛ سپس بر امیرالمؤمنین علیه السلام سلام کرد، و بر امامان به ترتیب، تا در نام پدرش توقف کرد، آنگاه از ادامه سخن باز ایستاد.»

ابومحمد گفت: «ای عمه! او را نزد مادرش ببر، تا وی را سلام گوید و سپس او را به من بازگردان»، چنین کردم و او را بازگردانده و در همان جا گذاشتم، امام عسکری علیه السلام به من فرمود: «ای عمه! هفت روز دیگر برای دیدار او بیایید»، روز بعد آمدم تا به ابومحمد، سلام گویم، پرده را بالا زدم تا مولایم را ببینم، ولی او را ندیدم. از این رو، از امام پرسیدم: «جانم به فدایت! برای مولای من چه اتفاقی افتاده؟»، حضرتش پاسخ فرمود: «ای عمه! او را به همان کس که مادر موسی فرزندش را بدو سپرد، سپردیم.»

حکیمه می گوید: روز هفتم آمدم و به او سلام گفتم و نشستم. ابومحمد فرمود: «پسرم را نزد من بیاور»، او را قنداق کرده در قطعه ای پارچه آوردم و امام آن چه را که در روز نخست به هنگام تولد انجام داده بود تکرار کرد و کودک، آن چه را که از قبل گفته بود، گفت، آن گاه این آیه قرآن را تلاوت کرد:

«بسم الله الرحمن الرحیم، و ما اراده کردیم بر مستضعفان زمین، منت نهاده و آنان را پیشوایان خلق و وارثین قرار دهیم و در زمین به آنها قدرت و تمکین ببخشیم و به

ص: 36

فرعون، هامان و لشکریانشان آن چه را که از آن اندیشناک و ترسان بودند، نشان دهیم.»(1) و (2)

تکیه کند، و پرچم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در دست گیرد، دین خدا را زنده سازد و احکام خدا را در سراسر گیتی جاری کند. او با شمشیر (قدرت) درآید و زمین پر شده از جور و بیداد را پر از مهربانی و داد گرداند.(1)

او اهل قیام و جهاد،(2) عبادت و تهجد،(3) خشوع و خضوع،(4) زهد و ساده زیستی،(5) صبر و بردباری،(6) عدالت و احسان،(7) و... است. او سرآمد همگان در علم و دانش(8) و سراپا عدل، برکت و پاکی است.(9)

در فصل پایانی به سیرت و شیوه تربیتی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیشتر خواهیم پرداخت.

امام عسکری علیه السلام دو وظیفه اساسی و حساس را در آن دوره عهده دار بود؛ یکی حفظ فرزند از گزند خلفای عباسی و دیگر اثبات وجود او و اعلام امامتش به عنوان امام دوازدهم که آن حضرت از عهده هر دو به بهترین شکل برآمد؛ هم فرزندش را حفظ کرد و هم در فرصت های مناسب به یاران و دوستان خود او را معرفی نمود، اما به دلیل اختناق شدید عباسیان، تنها تعداد اندکی از یاران صدیق امام عسکری علیه السلام؛ مانند ابوهاشم جعفری، احمد بن اسحاق، حکیمه و خدیجه، عمه های امام یازدهم علیه السلام از ولادت آن حضرت آگاه بودند.(1)

معاویة بن حکیم و محمد بن ایوب بن نوح و محمد بن عثمان عمری نقل می کنند: چهل تن از شیعیان نزد امام عسکری علیه السلام گرد آمدیم، آن حضرت فرزندش را به ما نشان داد و فرمود: «این امام شما پس از من و جانشین من است، از او پیروی کنید و از گرد او پراکنده نگردید که هلاک می شوید و دینتان تباه می گردد، این را هم بدانید که پس از امروز او را نخواهید دید.»(2)

با بررسی مدارک تاریخی، امام عسکری علیه السلام برای حفظ جان فرزندش نخست او را در سامرا و سپس در مدینه پنهان نمود. امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در مدینه تحت سرپرستی مادربزرگ پدری خود زندگی می کرد.(3) بنا به نقل صدوق، امام عسکری علیه السلام چهل روز پس از تولدِ فرزندش، او را به مکان نامعلومی فرستاد و آن گاه وی را به مادرش بازگرداند.(4)

بنا به روایت مسعودی، امام عسکری علیه السلام در سال (259 قمری) از حدیث، مادر خود درخواست کرد تا به حج مشرف شود، از آن پس حدیث و نواده اش با محفاظت احمد بن مطهر، یار صمیمی و نزدیک امام عسکری علیه السلام به مکه رفتند.(5) به نظر می رسد آنان پس از برگزاری مناسک حج، مدینه را محل اختفای امام

ص: 40

دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار داده باشند.(1) برخی از روایات نیز می تواند مؤید همین نکته باشد؛ چنان که زمانی ابوهاشم جعفری از امام عسکری علیه السلام پرسید: «پس از وفات شما، سراغ جانشینتان را در کجا باید گرفت؟»

امام پاسخ داد: «در مدینه».(2)

به گفته برخی از محققان، بیشترین احتمال این است که امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، بخش عمده دوران کودکی خود را در مدینه گذرانده باشد؛ زیرا امام عسکری علیه السلام خطر اقامت فرزندش را در عراق تشخیص داده بود.(3)

در بحث های آینده به تلاش عباسیان برای دست گیری فرزند امام عسکری علیه السلام بیشتر می پردازیم.

آن حضرت می رساندند و پاسخ را دریافت می کردند. گاهی گروهی از مردم با نایبان خاص به دیدار امام می رسیدند.(1) این نایبان چهار نفر بودند که به «نواب اربعه» مشهورند.

اینان که همگی از علما و بزرگان شیعه بودند به ترتیب عبارتند از:

1. ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمری از (260 قمری) تا هنگام وفات که به ظاهر قبل از سال (267 قمری) بوده است.(2) برخی وفات او را در سال (265 قمری) بیان کرده اند؛(3)

2. ابوجعفر، محمدبن عثمان عَمری (از هنگام وفات سفیر اول تا 305 قمری)؛

3. ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی (305 قمری - 326 قمری)؛

4. ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری (326 قمری - 329 قمری).

در «فصل ششم» دربارة زندگی، تلاش ها و فعالیت های هر یک از این چهار بزرگوار و نقش آنان در سازمان مخفی وکالت و ایجاد آمادگی در شیعیان برای پذیرش «غیبت کبرا» به تفصیل خواهیم پرداخت.

نیابت نیز همانند «غیبت»، به دو مرحله و گونه تقسیم می شود، یعنی دو مرحله دارد و به دو گونة «نیابت خاصّه» در «غیبت صغرا» و «نیابت عامّه» در «غیبت کبرا» است.

امام در «نیابت خاصّه»، اشخاص معینی را به اسم و رسم نایب خود قرار داد و هر کدام را با نایب پیش از خود به مردم شناساند.

امام در «نیابت عامّه»، ضابطه کلی و معینی را مشخص نموده که هر فردی آن ضابطه را از همه جهت و در همه ابعاد دارا باشد، به نیابت از امام، ولیّ جامعه در امر دین و دنیا خواهد بود.

این مقام و این نیابت را خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عالمان واجد شرایط تفویض نموده اند.

شیخ صدوق، شیخ طوسی و شیخ طبرسی از اسحاق بن عمار نقل کرده اند که گفت: مولای ما حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (درباره وظیفه شیعیان در زمان غیبت) فرموده است:

و أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا فإنّهم حجّتی علیکم و أنا حجّة الله علیهم(1)؛

در حوادث و رخ دادهایی که واقع می شود به روایت کنندگان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من برشمایند و من حجت خدا بر آنانم.

طبرسی هم چنین از امام عسکری علیه السلام نقل می کند که آن حضرت در ضمن حدیثی می فرماید:

و أمّا من کان من الفقهاء صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه، مطیعاً لأمر مولاه فللعوام أن یقلّدوه؛(2)

هریک از فقها که مراقب نفسش و نگهبان دینش و مخالف هوا و هوسش و مطیع فرمان مولایش (ائمه علیهم السلام) باشد بر مردم، لازم است که از او تقلید کنند.

ص: 43

بنابراین، امور مسلمانان در زمان غیبت کبرا برعهده ولی فقیه است که باید با نظر او انجام و جریان یابد. منصب فتوا، قضاوت و حکم برای فقیهان از پیش، توسط امامان معصوم علیهم السلام جعل شده بود، ولی رسمیت مرجعیت و زعامت فقهای اسلام از این تاریخ پدید آمد و تا ظهور آن حضرت ادامه خواهد داشت و پس از ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز دولت ایام(1)، پیوسته از آنِ اولیای خدا خواهد بود.(2)

محمد بن عثمان (از وفات نایب اول، تا 305 قمری)؛

حسین بن روح نوبختی (305 قمری، تا 326 قمری)؛

علی بن محمد سمری (326 قمری، تا 329 قمری).

3. غیبت کبرا، از ابتدای سال (329 قمری) تاکنون و تا فراهم شدن مقدمات رهبری آن حضرت ادامه خواهد یافت. در این دوره امام عجل الله تعالی فرجه الشریف برای نایب خود ضابطه عامی قرار داده و هر فردی که آن ضابطه، از هر جهت و در همه ابعاد بر او صدق کند، نایب او شناخته می شود و به نیابت از وی، ولیّ جامعه در امر دین و دنیا خواهد بود. این مقام را خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و دیگر ائمه علیهم السلام به چنین کسی که عالم و واجد شرایط است تفویض نموده اند.

ص: 45

ص: 46

عصر عباسیان دوم(1) یا دورة نفوذ ترکان (232- 334 قمری / 847 - 965 میلادی)؛

عصر عباسیان سوم، یا دورة آل بویه از فارسان (334- 447 قمری/ 945 - 1055 میلادی)؛

عصر عباسیان چهارم، یا دورة نفوذ ترکان سلجوقی (447- 656 قمری/ 1055- 1258 میلادی).

در این فصل عصر عباسیان دوم؛ یعنی از ابتدای خلافت متوکل (232 قمری) - عصر نفوذ ترکان - و گاه کمی قبل از آن، ابتدای ورود ترکان به دستگاه خلافت در عصر خلافت معتصم (218 قمری) و تغییر مرکز خلافت از بغداد به سامرا، تا شروع غیبت صغرا (260 قمری) را بررسی خواهیم کرد.

ص: 48

این بررسی در واقع نگرشی به عصر مرکزیت سامرا از سالی که بیان شد تا کمی به آخر آن عصر است.(1) این دوره مختصات و ویژگی هایی دارد که بعضی از آن با خصائص دوره های سابق خلافت (عصر عباسیان اول) مشترک، ولی از برخی جهات متمایز است. در تاریخ عسکریین علیهما السلام به بعضی از این ویژگی ها اشاره شده، ولی برای جمع بندی، رسیدن به دید کلی و دست یافتن به تحلیلی جامع و صحیح نسبت به عصر غیبت، مروری یک جا و خلاصه به وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری «عباسیان» در آستانه آن عصر ضروری است.

این ترک ها مردم بغداد را آزار و اذیت می کردند؛ آنان در بازار و خیابان ها، زنان، کودکان، پیران و کوران را لگدکوب اسب های خود می نمودند و چه بسا بعضی از اوقات، مردم هجوم می آوردند و بعضی از ترک ها را می کشتند.(1) مردم بغداد که دیگر به ستوه آمده بودند، نزد معتصم آمدند، و گفتند: اگر سپاه ترک را از ما دور نکنی، با تو خواهیم جنگید! معتصم با تعجب پرسید: چگونه می جنگید؟ گفتند: با تیرهای سحرگاهان! پرسید: مقصودتان چیست؟ جواب دادند: نفرینت می کنیم!(2) یک بار پیرمردی در روز عید صریحاً در این باره به خلیفه اعتراض کرد.(3)

ابن اثیر، علت اساسی بنای سامرا را عدم اعتماد معتصم به سپاهیان خود می داند و این وجه را ترجیح می دهد. او می نویسد:

در سال (220 قمری) معتصم به محل سامرا رفت تا در آن جا شهری بسازد؛ علت این بود که معتصم گفته بود: من از این سپاهیان می ترسم. اگر یک بار بشورند تمام غلامان مرا خواهند کشت، من میل دارم در محلی باشم که مشرف بر آنها باشم و اگر امری واقع شد از راه صحرا و رود بتوانم به آنها برسم و مسلط شوم.(4)

از این تاریخ به بعد، مرکز خلافت عباسی به مدت 59 سال؛ یعنی تا سال 279 قمری از بغداد به سامرا منتقل شد. سامرا در طول سال هایی که مرکز خلافت بود، رشد بسیاری کرد به طوری که به نقل تاریخ سامرا طول بنا در این شهر به بیش از

ص: 50

هشت فرسخ می رسیده است،(1) اما پس از انتقال خلافت عباسی از آن جا به بغداد و پس از پایان خلافت معتمد (279 قمری) به سرعت به خرابه ای شبیه شد که تنها قبر دو امام هادی و عسکری علیهما السلام و مکان غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن آباد باقی ماند.

یاقوت حموی (متوفای اوایل قرن هفتم قمری) خرابه های سامرا را این گونه وصف می کند:

به غیر سرداب حضرت مهدی و محلّه کَرخ سامرا که دورتر از آن است، تمامی نقاط آن شهر خرابه ای بیش نیست به گونه ای که بیننده از دیدن آن وحشت می کند، آن هم پس از آنکه در هیچ کجای روی زمین بهتر، زیباتر و بزرگ تر از آن وجود نداشت، «فسبحان من لایزول و لا یحول.»(2)

سامرا در مدت (220 تا 279 قمری) هشت نفر از خلفای عباسی را پشت سر گذاشته است:

1. معتصم (218 - 227 قمری)؛

2. واثق (227 - 232 قمری)؛

3. متوکل (232 - 247 قمری)؛

4. منتصر (247- 248 قمری)؛

5. مستعین (248- 252 قمری)؛

6. معتز (252- 255 قمری)؛

7. مهتدی (255- 256 قمری)؛

8. معتمد (256 - 279 قمری).

معتضد در سال (279 قمری) پس از معتمد، به خلافت نشست. در عصر او مرکز خلافت دوباره به بغداد منتقل شد و دیگر هرگز به سامرا باز نگشت.

نفوذ ترکان می دانند. پیش تر انگیزه های گرایش به ترکان از دوره معتصم تا اوج آن، پس از کشته شدن متوکل به دست ترکان، ذکر شد. برخی از پژوهندگان، رهایی از تسلط و نفوذ فارس ها را نیز از انگیزه های مهم گرایش به ترکان می دانند.(1)

امتیاز ترکان در جنگ جویی و سلحشوری بود، ولی در امور مملکت داری و سیاست سررشته ای نداشتند.(2) بی لیاقتی و عیاشی خلفا به قدرت و نفوذ هر چه بیشتر ترکان انجامید، آنان همه کارها را در قبضه خود گرفته بودند.(3) بُغای شراپی کوچک و وصیف بن باغر ترکی(4) برگزیده و زیرک ترین آنان به شمار می رفتند، چنان که درباره نفوذ این دو، بر خلیفه گفته اند:

خلیفة فی قفصٍ

بین وصیفٍ و بغاء

یقول ما قالا له

کما تقول البَبَّغاء(5)

خلیفه در قفسی میان وصیف و بغاء زندانی است، طوطی وار گفته های آنان را می گوید.

ابن طباطبا می گوید:

ص: 52

ترکان پس از کشتن متوکل کاملاً بر مملکت مسلط شدند و مدام بر قدرتشان افزوده می شد، به طوری که خلیفه در دست آنان هم چون اسیری بود که هرگاه اراده می کردند او را عزل و یا نصب کرده و یا می کشتند.(1)

با نگاه به دو داستان زیر، نفوذ و قدرت ترکان در دستگاه خلافت را به خوبی می توان دریافت:

آورده اند روزی که معتز به خلافت نشست، گروهی از خواص خود را در مجلسی گرد آورد و سپس ستاره شناسان را خواست تا مدت خلافتش را تعیین کنند. آن گاه رندی از جا برخاست و گفت: من بیش از ستاره شناسان از مدت خلافت و عمر او آگاهم. از او پرسیدند: چه مدت عمر می کند و چه اندازه بر منصب خلافت می ماند؟ پاسخ داد: تا هر زمان که ترکان بخواهند. آنان که در مجلس بودند و این سخن شنیدند، همه خندیدند.(2)

نیز آورده اند روزی گروهی از ترکان، به قصر معتز خلیفه عباسی وارد شدند، او را از پا گرفتند، کشان کشان به طرف در اتاق بردند، و با چوب، کتکش زدند، و پیراهنش را پاره پاره کردند و او را در حیاط قصر، زیر آفتاب نگاه داشتند. معتز از شدت گرما ناچار پا به پا می کرد. سپس دوباره او را زدند و به اتاقش کشاندند. آن گاه ترکان او را از خلافت برکنار کردند و گروهی را بر این برکناری گواه گرفتند. سپس برای قتل خلیفه برکنارشده، او را به دست کسی سپردند که شکنجه اش کند. او نیز سه روز خلیفه را گرسنه و تشنه نگاه داشت. بدین گونه، خلیفه نیمه جان را در سردابی انداختند و در سرداب را با خشت و گچ بستند و معتز به همان حال زنده به گور ماند تا بمرد.(3)

ص: 53

امنحه عن رکل الرجال و إن ترد

مالاً فعند وزیرک الاموال(1)

به خلیفه بگویید: ای عموزاده پیامبر! وزیرت را پای بند؛ زیرا او چموش است. او را از لگد زدن به مردم بازدار و اگر مالی بخواهی، نزد وزیرت است.

محمد بن عبدالملک الزیات، وزیر واثق (227- 232 قمری) نیز مردم را در تنوری پر از میخ شکنجه می داد. گویند که خود او هم در همان تنور شکنجه و کشته شد.(2)

والیان و دیگر کارگزاران دولت نیز در ظلم و اجحاف، دست کمی از وزیران نداشتند، چنان که ظلمِ فراوان آنان، بسیاری از شورش ها را برانگیخت، که در بحث بعد به برخی از آنها خواهیم پرداخت. هم چنین در بررسی وضعیت اجتماعی این دوره به برخی از چپاول ها، اختلاس ها، رشوه ها، اسراف ها، زیاده خواهی ها و درآمدهای کلان وزیران و امیران و دیگر کارگزاران و دولت مردان اشاره خواهیم کرد.

متفاوت داشته است. با وجود این، تاریخ سرشار از سلحشوری و حق طلبی علویانی است که در این راه، رشادت ورزیده اند.

چندین فتنه و آشوب در این دوره به وقوع پیوست که شماری از آنها در پیش خواهد آمد:

یکی را به رهبری خود برگزیدند تا آن جا که خطیب بالای منبر را از خواندن خطبه به نام معتز باز می داشتند. شورشیان پل بغداد را به تصرف در آوردند و مغازه های پیرامون آن را غارت کردند و تعدادی را به آتش کشیدند. در این میان، مردم اداره شرطه (پلیس) را غارت کردند؛ دامنه این غائله رفته رفته گسترده تر می شد، سرانجام محمد بن عبدالله بن طاهر با خیانت دو تن از شورشیان، توانست آن را سرکوب کند.(1)

مساور در سال 254 قمری بر بیشتر اطراف موصل استیلا پیدا کرد و کارش بالا گرفت. فرمان دار خلیفه، در موصل با او به جنگ پرداخت، ولی شکست خورد. از این رو، مساور کارش بیشتر بالا گرفت و مردم از وی به هراس افتادند. او پس از آن، خانه امیر موصل را به آتش کشید و سپس در مسجد جامع شهر با مردم نماز جمعه اقامه کرد و برای آنان خطبه خواند.(1)

ارتش خلیفه در سال 255 قمری با او جنگید، ولی باز هم شکست خورد و مساور پیروز شد.(2)

مساور آن قدر سیطره و قدرت یافت که بر بیشتر شهرهای عراق تسلط پیدا کرد، تا آن جا که نمی گذاشت برای خلیفه خراج و اموال بفرستند و بر حقوق و مواجب سپاهیان خلیفه تنگ می گرفت.(3) وی سرانجام پس از درگیری(4) و غارت(5) در سال 263 قمری درگذشت.(6)

خوارج در این که بعد از او به چه کسی رجوع کنند، اختلاف کردند و در نتیجه به کشتار و جنگ با یک دیگر پرداختند، تا سرانجام به هارون بن عبدالله جبلی گرویدند، او نیز همین که تعداد طرفدارانش فزونی گرفت، موصل و اطراف آن را گرفت و مالیات را برای خود استیفا نمود.(7)

کیان خلافت عباسی بیش از ترک ها خطرناک بوده است.(1)

این شورش از بصره آغاز و تا دروازه های بغداد پیش رفت و بر قسمت بزرگی از عراق مسلط شد.(2) در این شورش، همواره اساس خلافت عباسی در معرض تهدید و زوال بود.(3)

ده ها هزار نفر در این فتنه کشته شدند و عرض و ناموس هزاران نفر از بین رفت و ده ها شهر به آتش کشیده شد.(4)

صاحب زنج، رهبر این شورش در سال 255 قمری در بصره قیام کرد. او علی بن محمد نام داشت و از بنی عبدالقیس به شمار می رفت. بعضی دیگر اسم اصلی او را بهبود و او را ایرانی و اهل قریه وَرزَنین از قُرای ری می دانند.(5) او برای خودنمایی و گردآوری توده ها و تأیید قیام، به دروغ، خود را از علویان و نواد گان شهید جاودانه اسلام زید بن علی بن الحسین علیه السلام معرفی کرد. نسبت داشتن با این خاندان گرامی که سرآغاز حوادث سرنوشت سازی در عالم اسلام بود، تضمینی برای پیروزی قیام و رمزی از شورش و انقلاب بر ضد ستم و ظلم به شمار می رفت.

امام حسن عسکری علیه السلام ادعای علوی بودن او را نپذیرفته و درباره او فرمود:

صاحب الزنج لیس منّا أهل البیت؛(6)

صاحب زنج از ما اهل بیت نیست.

ص: 59

این شخص حدود پانزده سال (چهارده سال و چهار ماه) در میان مردم فساد انگیخت و سرانجام در سال 270 قمری کشته شد. صاحب زنج در شورش خود علاوه بر ادعای انتسابش به علویان برای تحریک و تشویش بردگان و توجه آنان، خود را رهبر بردگان مملوک معرفی می کرد و ندای آزادی آنان را سر می داد؛ آنانی که زیر ظلم و ستم و شکنجه های اربابان و زیر فشارهای دولت، به بدبختی ها و خواری هایی افتاده بودند. از این رو نیز وی را صاحب زنج نامیدند، یعنی رهبر بردگان.

او علاوه بر شعار آزادی بردگان برای جلب توجه بیشتر آنان، تشکیل حکومت و حقِ داشتن اموال و کنیز و عبد را نیز در سرلوحه اهداف خود گنجانده بود.(1) برخی از مورخان، سرچشمه عقاید او را تفکرات فرقه ازارقه از خوارج می دانند، و بر این نکته، شواهد خوبی می آورند.(2)

او در آغاز بردگان بصره را به خود فرا خواند تا آنان را از قید بردگی و شکنجه نجات و خلاصی بخشد. از این رو، بسیاری گرد او آمدند، پس برای آنان خطبه خواند و وعده داد که آنان را آزاد و ثروت مند سازد و نزد آنان قسم یاد کرد که آنها را هرگز فریب ندهد.(3)

بردگان گروه گروه در دسته های پنج تا پانصد نفری به او می پیوستند. او علاوه بر بردگان، کشاورزان، روستاییان و دیگر مخالفان عباسی را نیز به خود دعوت می کرد.(4)

ص: 60

صاحبان و اربابان بردگان در ابتدا در برابر هر برده پنج دینار را بر او پیش نهادند تا بردگانشان را بازگرداند. او پس از شنیدن درخواست آنان، به آن بردگان دستور داد تا به هر کدام از اربابان و یا نمایندگانشان پانصد تازیانه بزنند.

فتنه آغاز شده بود. بردگان نیرو و شور فراوانی یافتند، چنان که قصد اشغال بصره نمودند. مردم بصره در برابر یورش آنان تا سه روز مقاومت کردند و جنگیدند، ولی سرانجام با حیله و مکر، به رغم امانی که دریافته بودند، به جز عده کمی که فرار کرده بودند، همه را کشتند. آن گاه مسجد جامع شهر و بیشتر شهر را به آتش کشیدند. هرکس ثروتی داشت، نخست ثروتش را گرفتند و بعد او را کشتند و هرکس نداشت، همان دم او را به قتل رساندند. آنان درباره شهرهای آبادان، اهواز، آبله و ابی الخصیب، نیز همین گونه پیش رفتند.

فتنه و آشوب آنان به آبادان، اهواز، دشت میشان، واسط، رامهرمز و شهرها و مکان های بین راه این شهرها نیز کشیده شد.

حکومت وقت نیز چند نفر از سران ارتش خود، از جمله موسی بن بغا را به جنگ آنها فرستاد، ولی همه آنان شکست خوردند و کاری از پیش نبردند. تنها ابواحمد موفق طلحه بن متوکل در جنگ با او به پیروزی رسید. او به کمک فرزندش معتضد و لؤلؤ غلام احمد بن طولون که از ارباب خود جدا و به موفق پناهنده گردیده بود، توانست سپاه صاحب زنج را شکست دهد. این موفقیت اثر فراوانی در موقعیت و قدرت موفق گذاشت تا آن جا که برای برادرش معتمد از مقام خلافت، جز نامی نماند.

موفق تا هنگام مرگش (278 قمری) بر همین قدرت باقی بود و پس از مرگش، سران ارتش با فرزندش ابوالعباس ولی عهد بیعت کردند و لقب المعتضدبالله به او دادند. ناگفته نماند که معتضد نیز این سیطره و قدرت را از جنگ هایی به دست آورده بود که با صاحب زنج داشت. او پس از انتقال خلافت به بغداد، اولین خلیفه آن جا شد.(1)

ص: 61

پیشوایی از پیشوایان هدایت و سیدی از سادات خاندان نبوت از دنیا می رود، کسی جنازه او را تشییع نمی کند و قبر او گچ کاری نمی شود. اما چون دلقک و مسخره ای و یا بازی گری از آل عباس می میرد، تمام عدول (عدول دارالقضاء) و قاضیان، در تشییع جنازه او حاضر می شوند و قائدان و والیان برای او مجلس عزاداری به پا می دارند!

دهریان و سوفسطاییان از شر ایشان (آل عباس) در امانند، لیکن آنها هرکس را شیعه بدانند، به قتل می رسانند. هرکس نام پسرش را علی بگذارد، خونش را می ریزند.

... علویان را از یک وعده خوراک منع می کنند، در حالی که خراج .... به مصرف..... می رسد. متوکل عباسی دوازده هزار کنیز داشت، اما سیدی از سادات اهل بیت فقط یک کنیز (خدمت کار) زنگی یا سندی دارا بود... . یک وعده خوراک و یک جرعه آب را از اولاد فاطمه علیها السلام دریغ می دارند. قومی که خمس بر آنان حلال و صدقه حرام است و گرامی داشتن و دوستی نسبت به ایشان واجب است، از فقر، مُشرِف به هلاک هستند؛ یکی شمشیر خود را گرو می گذارد و دیگری جامه اش را می فروشد. آنان گناهی ندارند جز این که جدشان، نبی و پدرشان، وصی و مادرشان، فاطمه و مادر مادرشان، خدیجه و مذهبشان ایمان به خدا و راهنمایشان قرآن است. من چه بگویم درباره قومی که تربت و قبر امام حسین علیه السلام را شخم زدند و در محل آن زراعت کردند و زائران قبرش را به شهرها تبعید نمودند.(1)

متوکل به حاکم خود در مصر دستور داده بود که هیچ گونه ملکی را به هیچ یک از علویان ندهند، آنان را از اسب سواری و حرکت از فسطاط به شهرهای دیگر بازدارند، برای داشتن بیش از یک برده به آنان جواز ندهند و چنان چه دعوایی میان علوی و غیر علوی صورت گرفت، قاضی نخست به سخن غیر علوی گوش فرا دهد و پس از آن بدون گفت و گو با علوی، آن را بپذیرد.(2)

متوکل، علویان را از زیارت قبر امام حسین علیه السلام و نزدیک شدن به کوفه باز داشت. او هم چنین شیعیان را از رفتن به این مشاهد مشرف منع می کرد و دستور داده بود که

ص: 63

مزار امام حسین علیه السلام را نابود کنند و اثری از آن نگذارند. از این رو، به دستور او آن جا را با گاوآهن شخم زدند و کشت کردند.(1)

متوکل قبر امام حسین علیه السلام را به آب بست، اما آب به گرد قبر حلقه زد و آن جا را فرا نگرفت. لذا از آن پس آن جا را حائر نامیدند.(2)

با وجود آن که هواداران و دوست داران علی علیه السلام و خاندان او را نابود کردند و مالشان را تاوان گرفتند،(3) کینه و حسادت متوکل به امام علی علیه السلام چنان روزافزون بود که یکی از ندیمانش در نشستی با او متّکایی بر شکم خود زیر لباسش بست و سر تاسش را برهنه کرد و در برابر متوکل به رقص پرداخت و دیگران نیز هم صدا با او چنین می خواندند: «این مرد تاس شکم گُنده آمده تا خلیفه مسلمانان شود.» و مقصود آنان از این جمله، علی علیه السلام بود. متوکل نیز شراب می خورد و خنده مستانه سر می داد.(4)

پس از متوکل، دیگر خلفای عباسی نیز علاوه بر ظلم های فراوان به علویان و شیعیان، تا خون امامان شیعه علیهم السلام را نریختند، آرام نگرفتند. دوران زندگانی امامان شیعه علیهم السلام در این دوره بسیار کوتاه بود و خیلی زود به دست خلفای عباسی به شهادت رسیدند. امام جواد علیه السلام 25 سال، امام هادی علیه السلام 41 سال و امام عسکری علیه السلام 28 سال، بیشتر زندگی نکردند. خلفای عباسی از امامان شیعه علیهم السلام بیم فراوان داشتند و با وجود این که هیچ مدرکی از آنان درباره مشارکت شان در نهضت ها، قیام ها و فعالیت ها در دست نداشتند آنان را می کشتند.

ما در این مختصر به نقش ائمه علیهم السلام در برخی از این نهضت ها برای ایجاد تزلزل در پایه های خلافت عباسی و یا کاهش فشار و ظلم به علویان و دیگر توده های مردم و

ص: 64

نیز دستاوردها و ثمرات این قیام ها و دیگر مسائلی که مربوط به این نهضت ها و قیام هاست نمی پردازیم.(1) و تنها به فهرستی از قیام ها و نام رهبران آن، از آغاز خلافت معتصم تا آخر خلافت معتمد که بیش از نیم قرن به طول انجامید، اکتفا می کنیم.

1. قیام محمد بن قاسم بن علی بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ کنیه او ابوجعفر و در نزد مردم، مشهور و ملقب به صوفی بود؛ زیرا همیشه جامه ای از پشم سفید می پوشید. او اهل علم، فقه، دین، زهد و اخلاقی پسندیده بود، در گفتار همیشه جانب عدل و توحید را می گرفت و هوادار فکر زیدیه جارودیه(2) بود.

در ایام معتصم در طالقان قیام کرد و پس از پیش آمدی بین او و عبدالله بن طاهر(3) در سال 219 قمری، عبدالله بن طاهر او را گرفت و به نزد معتصم فرستاد. او مردم را به رضای آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم دعوت می کرد.(4) عده ای از پیروان او معتقدند که او را با سم کشته اند. برخی از زیدیه نیز به امامت او معتقد شده اند. بسیاری از آنان، او را زنده می دانند و معتقدند که روزی خروج خواهد کرد و جهان را پر از عدل خواهد نمود، هم چنان که پر از جور شده و او مهدی این امت است.(5)

2. قیام محمد بن صالح بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ کنیه او ابوعبدالله و از جوان مردان، جنگ جویان، شجاعان و شاعران آل ابوطالب است. وی در محلی به نام سویقه (مکانی نزدیک مدینه که آل

ص: 65

علی بن ابی طالب آن جا سکونت داشتند) بر متوکل خروج کرد. متوکل، ابوساج را با سپاهی بزرگ به جنگ او فرستاد. ابوساج او را شکست داد و سویقه را خراب و بسیاری از اهل آن جا را کشت و تعدادی را نیز اسیر کرد و محمد بن صالح را به سامرا فرستاد. وی در آن جا به دستور متوکل زندانی شد.(1)

3. قیام یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ کنیه او ابوالحسین است. او در سال 250 قمری در ایام خلافت مستعین در کوفه قیام کرد و مردی زاهد، متقی، عابد، عالم،(2) بسیار شجاع و جنگ جو و دارای بدنی محکم و قلبی قوی بود.(3) او پیش از قیام، به زیارت قبر امام حسین علیه السلام رفت و زایران را از قصد خود آگاه کرد و آن گاه داخل کوفه شد و قیام خود را علنی نمود.(4)

برخی از مورخان علت قیام او را تنگ دستی و مشقتی می دانند که متوکل و ترکان بر او روا داشتند.(5) با وجود این، ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین خبری را از او نقل می کند که به روشنی نشان می دهد او فقط برای رضای خداوند سبحان، قیام کرد و هدفی دیگر نداشت.(6) او در کوفه مردم را به رضای آل محمد دعوت کرده و بسیاری به او پیوستند که به او فراوان علاقه مند بودند. توده مردم بغداد او را «ولی» برگزیدند، در حالی که پیش تر مردم بغداد کس دیگری را به ولایت نپذیرفتند. هم چنین جمعی از سرشناسان کوفه که خردمند و با تدبیر بودند، با او بیعت کردند.

حسین بن اسماعیل با یحیی بن عمر جنگید و این مرد بزرگ علوی را کشت و سرش را به سامرا برای مستعین فرستاد. او هم پس از مدتی آن را به بغداد فرستاد، تا در آن جا نصب شود و مردم مشاهده کنند، اما از مردم ترسیدند و

ص: 66

چنان نکردند.(1)

مردم بر اثر عشق و علاقه به او، در مرگش ضجه زدند و بزرگ و کوچک برایش اشک ریختند و در مصیبت او اشعار فراوانی سرودند.(2) ابوالفرج اصفهانی می گوید:

من نشنیده ام که برای احدی از علویان که در دولت عباسیان کشته شد، به اندازه ای که برای یحیی عزاداری شد، عزاداری شده باشد و یا بیش از آن اندازه که شعر در مصیبت او سروده شد، درباره دیگری سروده شده باشد.(3)

4. قیام حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او در سال 250 قمری در طبرستان قیام کرد و آن جا را به تصرف خود درآورد. سپس به آمل و ری حمله برد و آنها را نیز به تصرف خود در آورد. پس از آن در سال 257 قمری، از طبرستان به گرگان حمله برد و آن جا را بعد از جنگ ها و کشتارهای فراوان، تا هنگام مرگش در سال 270 قمری در دست داشت. پس از او برادرش محمد بن زید جانشین او شد. او هم در سال 277 قمری دیلم را گرفت. این دو برادر هر دو، مردم را به رضای آل محمد دعوت می کردند. حسن بن زید مردی فقیه، ادیب، بسیار بخشنده و کریم بود.(4)

5 . قیام حسن بن علی حسنی معروف به اطروش؛ او پس از محمد بن زید و پس از او، فرزندش و سپس حسن بن قاسم بر طبرستان حکومت کردند. گفتنی است،

ص: 67

حسن بن قاسم به دست اسفار در طبرستان کشته شد. این سه تن به رضای آل محمد دعوت می کردند.(1)

6 . قیام محمد بن جعفر بن حسن؛ او در سال 250 قمری در ری قیام کرد و مردم را به حسن بن زید حاکم طبرستان دعوت نمود. وی در جنگ با اهل خراسان شکست خورد و اسیر شد. او را به نیشابور، نزد محمد بن عبدالله بن طاهر بردند. او هم، وی را به زندان انداخت و در زندان درگذشت.(2)

7. قیام احمد بن عیسی بن علی بن حسن بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او هم راه با یکی دیگر از علویان به نام ادریس بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام پس از محمد بن جعفر که نامش گذشت، در روز عرفه، سال 250 قمری پس از نماز عید در ری قیام کرد و مردم را به رضای آل محمد دعوت نمود. او با سپاه محمد بن طاهر جنگید و او را شکست داد و بر وی برتری یافت.(3)

8 . قیام حسن بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او که به کرکی یا کوکبی مشهور بود، در سال 250 قمری در قزوین و زنجان قیام کرد و کارگزاران حکومت را از آن جا راند.(4) وی سپس در سال 252 قمری هم راه با صاحب دیلم و عیسی بن احمد بن علوی به ری حمله کرد و بر آن جا نیز تسلط یافت. اهل ری به دومیلیون درهم با آنان مصالحه کردند که دست از آن جا بردارند و آنان نیز پذیرفتند(5) و سرانجام در سال 253 قمری موسی بن بُغا در قزوین با او جنگید و او را شکست داد. آن گاه کرکی به دیلم گریخت.(6)

ص: 68

9. قیام حسین بن محمد بن حمزه بن عبدالله بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او در سال 251 قمری در کوفه قیام کرد و حاکم خلیفه را از آن جا تبعید نمود. مستعین، مزاحم بن خاقان را برای سرکوبی او فرستاد. وی بر مردم کوفه غالب آمد و دستور داد آن شهر را آتش بزنند؛ هفت بازار در آن شهر سوخت.

مسعودی می گوید: چون هوادارانش او را تنها گذاشتند، وی مخفی شد.(1)

10. قیام محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او جانشین حسین بن محمد است که از او یاد شد. وی پس از حسین بن محمد در کوفه قیام کرد. محمد بن طاهر با فریب کاری وی را حاکم کوفه کرد. اما همین که بر او قدرت یافت، جانشین ابوالساج او را گرفت و به سامرا فرستاد و تا هنگام مرگ در زندان بود.(2)

11. قیام یک علوی که نام او معلوم نیست؛ او در سال 251 قمری در محل نینوا از سرزمین عراق قیام کرد. هشام بن ابی دلف در ماه رمضان با او جنگید، گروهی از پیروان علوی را کشتند و خود او نیز به کوفه گریخت.(3)

12. قیام اسماعیل بن یوسف بن ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او در سال 251 قمری در مکه قیام کرد. اسماعیل بن یوسف در همان سال مرد و برادرش محمد بن یوسف که بیست سال بزرگ تر از او بود، جانشین وی شد. مردم مکه به واسطه او به مشقت و سختی های زیادی افتادند. معتز، ابوالساج را به جنگ محمد بن یوسف فرستاد. جمعیت زیادی از سپاه محمد بن یوسف کشته شدند و خود او از مکه گریخت و به یمامه و بحرین رفت و بر آن جا تسلط یافت.(4) در جنگی که میان اسماعیل بن یوسف و اهل مکه رُخ داد، برادر اسماعیل، حسن بن یوسف و نیز جعفر بن عیسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن

ص: 69

عبدالله بن جعفر بن ابی طالب علیه السلام کشته شدند.(1)

13. قیام عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او پس از اسماعیل بن یوسف در مدینه قیام کرد.(2)

14. قیام علی بن عبدالله باطبی معروف به مرعشی؛ او در سال 251 قمری در آمل قیام کرد و اسد بن جندان با او به جنگ پرداخت و او را شکست داد و داخل شهر آمل شد.(3)

15. قیام احمد بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن طباطبا؛ وی در سال 255 قمری در محلی بین بَرقه و اسکندریه قیام کرد و ادعای خلافت نمود. احمد بن طولون امیر مصر برای سرکوبی او لشکر فرستاد. بین آن دو جنگی درگرفت و پیروان ابن طباطبا نابود شدند. او پس از پای داری و دلیری فراوان کشته شد. سر او را به مصر، نزد ابن طولون بردند.(4) او هم سر را برای معتمد فرستاد.(5)

16. قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر علوی؛ این دو هم راه با هم در سال 255 قمری در کوفه قیام کردند. معتز لشکری بزرگ را به جنگ آنان فرستاد. آن دو به علت گریختن یارانشان، شکست خوردند.(6)

17. قیام علی بن زید بن حسین بن عیسی بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او دوباره به تنهایی در سال 256 قمری در کوفه قیام کرد و آن جا را تصرف نمود و نایب خلیفه را از آن جا بیرون راند و آن گاه خود در آن جا ماندگار شد. معتمد خلیفه وقت، سپاهی گران به سوی او روانه کرد، اما آن سپاه شکست خورد. پس از آن، معتمد سپاهی دیگر به جنگ او فرستاد. سرانجام این سپاه پس از مدتی پی گیری، این علوی را یافتند و با او جنگیدند و او را شکست دادند. علوی

ص: 70

کشته شد و شماری از سپاه او نیز کشته و شماری دیگر اسیر شدند.(1)

18. قیام ابراهیم بن محمد بن یحیی بن عبدالله بن محمد بن علی بن ابی طالب علیه السلام معروف به ابن صوفی؛ او در سال 256 قمری در مصر قیام کرد و شهر اَسنا را اشغال و غارت نمود. فتنه او دیگر شهرها را در بر گرفت. سپس احمد بن طولون حاکم مصر لشکری به جنگ او فرستاد. اما ابن صوفی آن را شکست داد. ابن طولون لشکر دیگری به سوی او فرستاد و در آن درگیری ابن صوفی شکست خورد و عده زیادی از یارانش کشته شدند. وی گریخت و داخل بیشه ها و جنگل ها خود را پنهان نمود(2) و در آن جا بود تا سال 259 قمری که دوباره در مصر قیام کرد و مردم را به خود دعوت نمود. بسیاری به او پیوستند. ابن طولون این بار نیز سپاهی را به جنگ با او فرستاد و او را شکست داد. او به مکه گریخت، والی آن جا او را دست گیر کرد و به نزد ابن طولون فرستاد. ابن طولون هم او را در شهر گرداند، و سپس مدتی زندانی اش کرد و بعدها او را آزاد کرد. ابن صوفی پس از آزادی از زندان به مدینه رفت و تا هنگام مرگش در همان جا ماند.(3)

تا 223 قمری جنگیدند تا سرانجام معتصم، بابک را کشت و سرش را به خراسان فرستاد و بدنش را در سامرا به دار آویخت.(1) در سال 224 قمری مازیار در طبرستان بر معتصم شورید و با سپاه او جنگید.(2) محمد بن بُعَیث در سال 234 قمری که از زندان متوکل گریخته بود، در آذربایجان به مدت هشت ماه، جنگ ها و آشوب هایی به پا کرد. این جنگ ها ادامه یافت تا آن که بغای شراپی از طرف حکومت، او را سرکوب کرد و شهر را فتح نمود.(3) بغا، ابن بعیث را به سامرا برد و او را در آن جا به زندان انداخت و وزنه ای سنگین به گردنش آویزان کرد و او بر همین حال بود تا مُرد.(4) میان اسحاق بن اسماعیل و سپاه بغا در سال 238 قمری در تفلیس، جنگی در گرفت که بغا شهر را به آتش کشید؛ چون شهر از چوب صنوبر ساخته شده بود، خیلی سریع سوخت و در نتیجه، حدود پنجاه هزار نفر تلف شدند و هرکس از آتش جان سالم به در برد، اسیر شد. سپاهیان بغا جنازه ها را بریده بریده کردند و حتی لباس مردگان را به یغما بردند.(5)

میان عبدالعزیز بن ابی دلف با بیش از بیست هزار نفر از فقیران شورشی و ارتش خلیفه به فرمان دهی موسی بن بغا در سال 253 قمری و در زمان معتز، جنگی در خارج همدان رُخ داد. عبدالعزیز در این نبرد شکست خورد و یارانش کشته شدند.(6)

سپاهیان یعقوب از سال 253 تا 265 قمری که یعقوب لیث صفار درگذشت، کم و بیش به شهرهای فارس و عراق یورش می بردند.(7)

یعقوب لیث مصلحت می دید که با خلفای عباسی اظهار دوستی کند، گرچه او در مقام و موقعیتی قرار داشت که خلفای عباسی، به جنگ با او توانا نبودند. از این رو، به ناچار از ترس فتنه و شورش او، با وی به مدارا رفتار می کردند و رضایتش را

ص: 73

فراهم می نمودند.(1)

یعقوب همواره در فکر استقلال و بیرون راندن ایران از سلطه عباسیان بود. او این خواست قلبی خود را آشکار نکرد، مگر در بستر مرگ که به فرستاده و قاصد خلیفه گفت: «به خلیفه بگو: فعلاً که من بیمار و ناتوانم، اگر مُردم، از دست تو راحت شده و تو هم از دست من آسوده می شوی و اگر خوب شدم، بین من و تو جز این شمشیر حاکمی نخواهد بود.»(2) پس از مرگ یعقوب برادرش عمرو بن لیث بر جای او نشست، ولی او به خلیفه نامه نوشت و اطاعت او را گردن نهاد.(3)

نصر بن احمد سامانی از سال 261 قمری فراوان استقلال یافت و بر شهرهای ماوراءالنهر تا منطقه بخارا، سمرقند و خراسان حکومت کرد(4) تا این که در سال 279 قمری درگذشت و برادرش اسماعیل بن احمد جانشین او شد.(5)

بن یعقوب، در سال 242 قمری به قلعه های زیادی یورش برد و در سال 243 قمری دوباره به شهر قصر یانّه حمله کرد. آن گاه مردم شهر برای رویارویی با او از شهر بیرون شتافتند و با او جنگیدند، ولی او آنان را شکست داد و بسیاری شان را کشت. سپس از آن جا عازم سرقوسه شد و آن جا را غارت کرد، آتش زد و ویران کرد. عباس بن فضل سپس قصرالحدید را محاصره کرد و بر رومیانی که در آن قصر بودند، سخت گرفت تا آن که آنان به پرداخت پانزده هزار دینار به او رضایت دادند، ولی او نپذیرفت و محاصره را ادامه داد تا ناچار شدند که قصر را نیز به او تسلیم کنند، به شرط آن که دویست نفر را آزاد کند. آن گاه وی پذیرفت و همه چیز را در قصر، تملک کرد و به جز دویست نفر از ساکنان، درِ قصر را فروخت و قصر را ویران کرد.(1)

می بینیم که صحنه های فتوحات از اهداف و روش های فتوحات اصیل اسلامی چه قدر فاصله گرفته است. نه قبل از جنگ و نه بعد از آن، دعوتی به اسلام نبود، در حالی که وجوب این دعوت از واضعات شریعت اسلام به شمار می آید. آنان هم چنین اسیران را برخلاف موازین اسلامی می کشتند و یا درختان و شهرها را بی جهت به آتش می کشیدند. نمونة دیگری از به آتش کشیدن شهرها در جریان جنگ تفلیس قبلاً بیان شد.

ابن اثیر در نمونه دیگری نقل می کند که، منتصر خلیفه عباسی در سال 248 قمری وصیف ترک را به جنگ رومیان فرستاد. این کار به اشاره و اصرار احمد بن خصیب وزیر منتصر صورت پذیرفت. علت این جنگ، کینه و اختلاف احمد بن خصیب و وصیف بود. از این رو، احمد، منتصر را تحریک کرد و واداشت تا وصیف را از ارتش جدا کند و به جنگ بفرستد. منتصر هم او را با دوازده هزار نفر به مرزبانی برای چهار سال گماشت و دستور داد که همین گونه با رومیان بجنگد تا فرمان بعدی.(2)

باری، میزان و ملاک حرکت ها و جنگ های آن زمان نه فتح اسلامی که درگیری های سیاسی، بغض و کینه های شخصی بوده است.

ص: 76

زیرا کتاب های تاریخ و ادب(1) سرشار از این گونه نمونه هاست(2) خلفای عباسی بیشتر دوران زندگی ننگین خود را میان جام های شراب و آغوش کنیزکان زیبا به سر می بردند. بهترین هدیه برای آنان، شراب ناب بود و کنیزکان ماهرو.(3) «تنوخی» قاضی بصره، وضع خلیفه عباسی زمان خود را چنین وصف کرده است:

نشأ بین طنبور و زق و مزمر

وفی حجر شاد أو علی صدر ضارب(4)

(خلیفه) میان تار و طنبور و باده و عود و در دامن خواننده ای و یا بر روی سینه نوازنده ای به سر می برد.

بسیاری از شاعران، می گساری های خلفا را به شعر آورده اند.(5) به نوشته مسعودی، متوکل غرق در کام جویی و شراب بود و چهارهزار کنیز در کاخ خود داشت که از همه آنان کام گرفته بود.(6)

او چنان خیره سر بوده، زشت رفتار می نمود که امام هادی علیه السلام را نیمه شبی به بزم شبانه خود کشاند و در حالی که می گسارد، جامی به حضرتش تعارف کرد. آن گاه امام فرمود: «گوشت و خون من هرگز به شراب آلوده نشده است، از من بگذر.» متوکل از خواسته خود دست کشید، اما از امام به اصرار خواست که شعری برای او بخواند و امام به ناچار شعری خواند که متوکل و همه اهل مجلس را به گریه واداشت و بزم عیش را به سوگ نشاند.(7)

ص: 78

یکم. مهدی عباسی (158 - 169 قمری) در مراسم تزویج بانو زبیده برای پسرش هارون پنجاه میلیون درهم صرف کرد. زبیده شب زفاف، پیراهنی بی مانند و آراسته به دُرهای شاه وار بر تن کرده بود که خبرگان از ارج نهی و بهاگذاری برای آن فرو مانده بودند. همسر هشام بن عبدالملک نیز جامه بی آستین و سرتاسر زرباف و بی دوخت و دوزی بر تن داشته که جز دو بند، بقیه زرباف بوده است. آراستگی این پیراهن به زر و زیور چنان بوده که از راه رفتن باز می داشته است.(1)

شابشتی در الدیارات نقل می کند که مهدی عباسی وقتی که ام جعفر، دختر برادرش را برای پسرش رشید تزویج کرد، چنان صندوق های جواهر، زر و زیورها، تاج ها، اکلیل ها، قبه های طلا و نقره و عطرهایی را فراهم آورده بود که بی مانند و یگانه می نمود. او به عبده زن هشام نیز پیراهنی بی آستین داده بود. همو می گوید: «در اسلام نظیر آن پیراهن و مانند دانه های قیمتی آن را کسی ندیده است. در پشت و سینه اش دو رشته از یاقوت سرخ بود و بقیه آن از دُرهای بزرگی بود که نظیر نداشت. گفته اند که قیمت گذاران به خاطر نفاست آن دُرّه، نتوانستند آن را قیمت گذاری کنند!»(2)

نیز آورده اند که مهدی عباسی، دانه ای یاقوت سرخ و نفیس به سی هزار دینار خرید، و آن دانه را با چند کیسه اموال دیگر روی هم انباشت و آن گاه که پسرش هادی دست او را بوسید، همه آنها را به او بخشید.(3)

دوم. متوکل در جشنی که به مناسبت ختنه پسرش عبدالله معتزّ بر پا کرد، تشریفات پر خرج و سرسام آوری به راه انداخت. مورخان گزارش آن جشن را به تفصیل نوشته اند، ولی ما به گوشه هایی از آن اشاره می کنیم:

به دستور او: فرشی به طول صد ذراع و عرض پنجاه ذراع در تالار قصر گستردند و در همان جا برای پذیرایی از میهمانان، چهار هزار صندلی طلایی و آراسته به جواهر فراهم آوردند.

ص: 80

به فرمان متوکل، بیست میلیون درهم که برای نثار آماده شده بود، بر سر زنان و خادمان و حاشیه نشینان نثار کردند و یک میلیون درهم که روی آنها عنوان «جشن و مراسم ختنه کنان» حک شده بود، بر سر آرایش گر و ختنه کننده و غلامان و پیش کاران مخصوص نثار گردید.

ختنه کننده معتّز در آن روز تا هنگام صرف غذا، هشتاد و چند هزار دینار، افزون بر اشیای زرین و انگشتری و جواهر به دست آورده بود.

هزینه مخارج این جشن را افزون بر 86 میلیون درهم برآورد کردند.(1)

دکتر شوقی ضیف پس از نقل این واقعه می نویسد:

به این ترتیب، میلیون ها دینار و درهم بی حساب صرف می شد و بدون هیچ نظارتی در میهمانی ها و جشن های کاخ، خرج می شد. این میهمانی ها داستان های هزار و یک شب را با تمام خیال پردازی ها و هرزگی ها و خوش گذرانی های موهومش، بدون هیچ کم و کاست به خاطر می آورد. آنان به جای آن که این میلیون ها درهم را در راه کمک به مردم و نیازمندی های ایشان و یا تجهیز سپاه در جنگ با ترکان و بیزانس ها صرف کنند، بیت المال را چنین احمقانه، بر باد می دادند، مردم در سختی و فقر به سر می بردند و عرق زحمت، مدام از سر و رویشان می ریخت و غم نومیدی و محرومیت را می خوردند تا متوکل و دیگران اموال ایشان را در راه های بیهوده صرف کنند و با آنها کاخ های عظیمی را بسازند و دینارها را میلیون میلیون حرام کنند و آن کاخ ها را به می خانه هایی بدل سازند که کاسه ها و جام های شراب در آن جا دور بزنند و کیسه های زر و سیم خرج نمایند.(2)

مسعودی به حق می نویسد:

در هیچ برهه ای از زمان و تاریخ به مانند دوران خلافت متوکل ول خرجی نمی شد.(3)

سوم. روزی متوکل در کاخ بُرکوار می گساری می کرد که از ندیمانش خواست مراسم گل ریزان یا همان «شادکلاه» فارس زبانان را برگزار کنند. آنان در پاسخ وی

ص: 81

گفتند که شادکلاه بی گل ممکن نیست. چون آن زمان فصل گل نبوده، متوکل یکی از وزرایش به نام عبیدالله بن یحیی را خواست و به او گفت که درهم هایی به وزن دو گندم ضرب کنند.

پس از آن که به دستور متوکل پنجاه میلیون درهم را فراهم کردند، متوکل دستور داد که بخشی از آنها را قرمز، بخشی را زرد و بخشی دیگر را سیاه رنگ بزنند و بخشی دیگر را هم به رنگ خود گذارند. آن گاه که عبیدالله بنابر دستور عمل کرد، متوکل هفت صد خدمت کار و هوادارش را طلبید و به آنان دستور داد که هر کدام قبا و کلاه نوی، غیر رنگ قبا و کلاه دیگری تهیه کند و آنان نیز چنان کردند. سپس روزی بادوَزان را تعیین کرد و دستور داد خیمه ای چهل در برپا دارند. او یک روز صبحانه را در آن جا بود، در حالی که ندیمان و خدمت کارانش لباس های نو بر تن داشتند. متوکل دستور داد همه آن درهم ها را به مانند گل بر سر افراد بریزند. باد سکه ها و درهم های سبک را مانند گل برگ ها در فضا می چرخاند.(1)

دکتر شوقی ضیف پس از نقل این مطلب می نویسد:

تمام اینها از آسوده خیالی و خوش گذرانی بیش از حد سرچشمه می گرفت؛ زیرا خلفای عباسی دیوانه وار هوس باز بوده، خوش می گذراندند و در کنار آنها طبقات مختلف مردم در نهایت فقر و تنگ دستی می زیستند.(2)

مستی و طرب می گذراندند.(1) نه تنها قصرهای خلفا که قصرهای وزیران و امیرانشان نیز پایگاه شراب و رقص و غنا بوده است.(2) که «الناس علی دین ملوکهم».

آورده اند که هادی عباسی، همواره ابراهیم موصلی را به دربار دعوت می کرد و ساعت ها به آواز او گوش می داد. هادی از روی دل بستگی فراوان به ابراهیم، اموال و ثروت زیادی به او بخشیده بود. یک روز مبلغ دریافتی او از خلیفه، به 150 هزار دینار رسید.

روزی ابراهیم موصلی چند آواز برای هادی خواند و در او هیجان بسیاری انگیخت. هادی او را تشویق کرد و بارها از وی خواست که بخواند. آن گاه در پایان بزم، به یکی از پیش کاران خود دستور داد که دست ابراهیم را بگیرد و به خزانه بیت المال ببرد تا او هر قدر می خواهد، بردارد و حتی به او گفت که اگر ابراهیم خواست، بگذارد تمام بیت المال را ببرد. ابراهیم می گوید: «وارد خزانه بیت المال شدم و فقط پنجاه هزار دینار برداشتم.»(3)

بنابر گفته پسر ابراهیم، اگر هادی بیشتر عمر می کرد، ابراهیم می توانست حتی دیوارهای خانه اش را از طلا و نقره بسازد.(4)

متوکل نیز دست کمی از نیای خود نداشته است. بنابر نقل طبری، وقتی متوکل، قصر «جعفری» خود را به پایان رساند، مطربان و دلقکان را فراخواند و پس از انجام کارشان به آنان دومیلیون درهم پرداخت.(5)

میلیون دینار پول نقد، جواهراتی به ارزش یک میلیون دینار و زمین هایی که ارزش غلات سالانه آن چهارصدهزار دینار بود، پس از مرگ این زن به جا ماند.(1)

ام قبیحه(2) همسر متوکل و مادر معتز نیز از همین بخشش های همسر و پسرش به ثروت های هنگفتی دست یافته بود، چنان که پس از کشته شدن پسرش معتز، آن هم به دلیل ناتوانی از فراهم آوردن پنجاه هزار دینار برای مخارج سپاه خود، در نزد او یک میلیون و پانصدهزار دینار پول نقد و سه جعبه جواهرات از زمرّد و یاقوت و دُرهای گران بها یافتند که مانندی نداشت(3) و قیمت آنها دومیلیون دینار بود.(4)

خلفا، به شاعران درباری و یا مداحان و ستایندگانی که حکومتشان را حق و آنان را از امامان علیهم السلام به پیامبر نزدیک تر نشان می دادند و با زبان گزنده شان بر علویان می تاختند، نیز فراوان می بخشیدند.

متوکل به ابراهیم بن مدبر برای قصیده ای که در شفای بیماری او سروده بود، پنجاه هزار درهم صله داد و نیز به وزیر خود دستور داد تا او را به کار پر سودی بگمارد.(5) نیز به ابوالشبل البرجمی برای قصیده ای که در مدح او سروده بود، سی هزار درهم پاداش داد.(6)

حسین بن ضحاک خلیع نیز برای سرودن شعری در وصف خدمت کاری که به او پیاله شرابی به هم راه عنبر داده بود، هزار دینار در برابر هر بیت گرفت.(7)

ابوالعنبس برای شعری که در هجو بُحتری شاعر گفته بود، ده هزار درهم گرفت و برای شعری که در وصف خر متوکل و عشق بازی آن گفته بود، جایزه دریافت و خوش حالی فراوان متوکل را سبب شد.(8)

ص: 84

ابوالشمط، مروان بن ابی الجنوب برای قصیده ای در مدح او خلعت و دویست هزار دینار و اموال، صله گرفت.(1) او بارها از متوکل صله های گران گرفته بود.(2)

ابن اثیر، از ابوالشمط چنین نقل قول می کند:

من برای متوکل شعری خواندم که در آن هجا و ناسزای رافضه بود. او مرا امیر بحرین و یمامه کرد و چهار خلعت به من داد. منتصر هم به من یک خلعت داد. سپس متوکل دستور داد سه هزار دینار بر من نثار کنند و به منتصر و سعد ایتاخی امر کرد که دینارها را از زمین جمع کنند و به من بدهند. آنان نیز هر چه او دستور داد، انجام دادند.(3) بعد از آن متوکل برای شعر دیگری، مانند آن چه گفته بودم، ده هزار درهم بر من نثار کرد.(4)

ص: 85

از بخشش های متوکل، تنها شاعران برخوردار نبودند، بلکه خنیاگران و دلقکان و مسخرگان نیز جوایز بزرگی دریافت می کردند.

برای نمونه، روزی متوکل دستور داد که عباده، مخنث دربار را در سرمای زمستان در یکی از آب گیرها بیندازند و آن گاه که در آستانه هلاکت بود، دستور داد او را درآورند و بپوشانند، سپس او را به نزد خود خواند و گفت: حالت چطور است؟

عباده گفت: از آخرت بر می گردم!

متوکل خندید و گفت: برادرم واثق را چگونه دیدی؟

عباده گفت: از جهنم گذر نکردم.

متوکل خندید و فرمان داد به او صله بدهند.(1)

یکی دیگر از سرگرمی های متوکل این بود که ابوالعبر شاعر نادان و بذله گو را در منجنیقی می گذاشت و دستور می داد او را به هوا پرتاب کنند؛ همین که به بالا می رسید، می گفت: راه را باز کنید! منجنیق آمد. سپس در آب گیر می افتاد و مانند ماهیان با تور صید می شد.(2) او از متوکل بیش از هر شاعری پول می گرفت.(3) مسعودی می نویسد: «هرکس در زمینه های جدی و شوخی و غیره ابتکاری داشت و

ص: 86

پیش قدم بود، از خوان یغمای متوکل بهره مند می شد و اموال زیادی از آنِ خود می ساخت.»(1)

و... و از همه مهم تر ول خرجی ها و رشوه های فراوان که در هنگام رسیدن به خلافت برای بیعت با آنان می پرداختند، رقم های سنگین و سرسام آوری است که فشار آنها، تنها توده مردم مسلمان را می آزرده است؛(1) مردمی که متوسط خرج ماهیانه خانوادگی آنان در همان دوره، بیش از 25 درهم نبوده است، یعنی به طور متوسط از روزی یک درهم فرا نمی رفته است.(2) در همین حال، مخارج شخصی متوکل در سال افزون بر 500/502/76 درهم بوده است.(3)

نه تنها خلفا که وزیران و امیران و دیگر کارگزاران دولت نیز در فساد و اسراف کاری شهره بوده اند؛ چراکه «الناس علی دین ملوکهم». برخی از این فسادها و اختلاس ها(4) در پی می آید:

یکم. واثق در سال 229 قمری عده ای از منشیان دولت را به زندان انداخت و از آنان اموال زیادی را مصادره نمود. از احمد بن اسرائیل هشتادهزار دینار، از سلیمان بن وهب (منشی ایتاخ) چهارصدهزار دینار، از حسن بن وهب چهارده هزار دینار، از ابراهیم بن ریاح و منشی هایش صدهزار دینار، از نجاح شصت هزار دینار و از ابوالوزیر 140 هزار دینار گرفت.(5)

دوم. متوکل چهل روز پس از خلافت، بر ابوالزیات وزیر خود و وزیر برادرش واثق غضب کرد و او را از وزارت عزل و همه اموال و دارایی هایش را مصادره نمود(6) و به جای او، ابوالوزیر را به وزارت منصوب کرد. اما چیزی نگذشت که در همان سال (233 قمری) بر او نیز خشم گرفت و اموال او و برادرش

ص: 88

و منشی اش را مصادره کرد(1) و سرانجام به مبلغ دویست هزار دینار با او مصالحه کرد.(2)

سوم. به نقل طبری، هنگامی که متوکل بر عمر بن فرج رُخَّجی، از منشیان بزرگ دولت، غضب کرد و اموالش را مصادره نمود، از خانه اش پنجاه بار شتر، فرش های گران بها به هم راه اموالی دیگر آوردند.(3) قیمت اینها را تا 120 هزار دینار نوشته اند. از برادر او نیز 150 هزار دینار مصادره کردند.(4)

بنابر عقیده دکتر شوقی ضیف، در خانه یکی از منشیان حکومت که این اندازه فرش های گران بها باشد، دیگر خدا می داند که در خانه وزرا و خلفا چه اندازه از این فرش ها بوده است.(5)

چهارم. متوکل در سال 237 قمری بر قاضی القضات خود احمد بن ابی دؤاد خشم گین شد و تمام املاک و اموال او را مصادره نمود و فرزندش ابوالولید و دیگر فرزندان او را نیز به زندان انداخت. ابوالولید 120 هزار دینار و جواهراتی به ارزش 20 هزار دینار(6) به خلیفه داد و تعهد کرد شانزده میلیون درهم از فروش املاک خود بپردازد تا آزاد شد.(7)

متوکل پس از برکناری احمد بن ابی دؤاد و مصادره اموالش، یحیی بن اکثم را قاضی القضات گمارد. اما جالب این که او را هم سه سال بعد، یعنی در سال 240 قمری از کار برکنار کرد و مبلغ 75 هزار دینار، و چهارهزار جریب زمین در بصره از وی غرامت گرفت.(8)

ص: 89

چگونه قاضی القضات این اندازه ثروت را در مدت سه سال اندوخته است؟ شاعر چه نیکو گفته است:

اگر ز باغ رعیت ملک خورد سیبی

برآورند غلامان او درخت از جای

دکتر شوقی ضیف در کتاب خود، ثروت های برخی از وزیران، امیران و منشیان خلفای عباسی و درآمدها، زمین ها، اختلاس ها و رشوه های آنان، به هم راه باغ ها، منزل های وسیع، وضعیت خانه، اثاث، کنیزان، خدمه، محافظان مسلح و خوراک و پوشاک آنان را گزارش می کند.(1)

او در پایان می افزاید: این گونه اموال دولت اختلاس می شد و به غارت می رفت. دزدان و غارت گران کسانی نبودند جز وزیران و منشیان و امیران. آنان فراوان خوش می گذراندند، در حالی که توده مردم در فقر و سیه روزی و ناامیدی دست و پا می زدند؛ گویا هیچ حکومتی در کار نبود، بلکه حکومت خود در نهایت فساد به سر می برد.(2)

به گفته او، دستگاه خلافت و کارمندان دولت در فساد و رشوه غرق بودند، چنان که بدون اغراق می توان گفت: بیشتر کارمندان دولت به ویژه مأموران مالیات و خراج، در اختلاس و رشوه غرق بوده اند.(3) وزیران هم برای رسیدن به وزارت، رشوه های کلان می داده اند تا آن جا که بعضی ها برای دست یافتن به آن تا پانصد هزار دینار می پرداخته اند؛ چون می دانستند در اسرع وقت آن را جبران می کنند!(4)

بسیاری از قیام ها و شورش های این دوره، به ویژه صاحب زنج و بعدها قرامطه، فریاد و واکنشی در برابر این همه ظلم و چپاول طبقه حاکم و فقر و بدبختی توده های پابرهنه بوده است.(5)

جاحظ(6) (159- 255 قمری) از مفاخر این عصر، بی چارگی و تهی دستی خود را

ص: 90

در اشعاری، چنین به تصویر می کشد:

أقام بدار الخفض راضٍ بحظة

و ذوالحرص یسری حیث لا أحد یدری...(1)

دانشمند در خانه ای پست زندگی کند و از بهره خود خشنود است، لیکن آزمند هم چنان در وادی حرص پیش می رود و «رضای به قسمت» را کاری توهین آمیز می شمارد، در حالی که بدون رضایت، زهر در کام آدم است و جام تلخ تر از صبر زرد در دستش.

بی تابی کردم، اما پاسخی نگرفتم و اگر خردمند بودم به مال اندک قناعت می کردم. می پندارم ابلهان قوم، زندگی بهتری دارند و در خوشی و ناخوشی نیرومندترند. حوادث تلخ و شیرین بر آنان می گذرد، لیکن بی خبر از آنان کار خود را می کنند.

از نظر زمانه، آدم مجرّب و کار دیده با گوسفند صفتان بی شعور یک سان است. اگر پروردگارم نمی خواست مرا پای بند شرف و جویای قلّه های کرامت و افتخار قرار نمی داد.

من که مرگ را بر خفت ترجیح می دادم، ناچار شدم برای دریافت عطا و بخشش در برابر بعضی از آنان گردن کج کنم، همین که دیدم آنان برخورد خوب و چهره خندان را وسیله حفظ و نگه داری دارایی خود می کنند روی گرداندم و راه منزل پیش گرفتم. اینک دوباره هم پیمان درس و اندیشه هستم.

آن گاه که جاحظ چنین محتاج و فقیر می نموده، تکلیف دیگر دانش وران نیز روشن بوده است.(2)

«ابوالعیناء» دیگر شاعری است که فقر عمومی آن دوره را به تصویر می کشد و تهی دستی خود را بیان می کند. او می گوید:

الحمدللّه لیس لی فرس

و لا علی باب منزلی حرس...(3)

خدا را سپاس که نه مرا اسبی است و نه بر در خانه ام نگه بانی. غلامی نیز ندارم که اگر او را بخوانم مانند برق به سویم بشتابد، فرزندم غلام من است و همسرم

ص: 91

کنیزکم که مالک و همسر او هستم. لذا از همگان نومیدم و نیاز به دیدن چهره های عبوس ندارم. نه خوش رو و نه بد اخمم، مرا بر در خانه خود نمی بیند.

حمداوی نیز از شاعران فقیر اما بلند طبع آن دوره به شمار می رود که زیر بار حکومت نرفته است و از فقر خود چنین پرده برداشته است:

تسامی الرجال

علی خیلهم

و رجلی من

بینهم حافیة

فان کنت حاملنا

ربنا

والا فارجل بنی

الزانیة(1)

بزرگان هر یک بر اسبی سوارند و از آن میان این من هستم که پیاده می روم. پروردگارا! یا مرا نیز مرکبی عطا کن یا آن که زنازادگان را از مرکب هایشان فرود آر.

سعید بن وهب نیز از ادیبان آن دوره، از شدت فقر فریادش به آسمان بلند بوده و چنین گفته است:

من کان فی

الدنیا له شارة

فنحن من نظارة الدنیا...(2)

هرکس در دنیا بهره ای از زیبایی و دارایی و کمال دارد، ولی ما از تماشاچیان دنیا هستیم. از دور با حسرت آن را نظاره می کنیم، گویی الفاظی بی معنا هستیم. دیگران از نردبان ترقی بالا می روند، اما روزگار ما، در میان پَستان و اراذل سپری می گردد.

بنابر ادعای ادیبان آن روزگار، پرداختن به دانش و فرهنگ نتیجه ای جز فقر و حرمان و تهی دستی نداشته است. عطوی می گوید:

یا أیها الجامع

علماً جماً

إمض إلی الحرفه

قدماً قدماً(3)

ای کسی که دانش بسیاری فراگرفته ای! شتابان به سوی حرفه ای روی آور. از ثروت محروم و فهمی به تو داده شده است. پس سوگند به روزی دهنده و قسمت کننده آن، که دانش، دشمن تو خواهد بود.

او در ادبیاتی حزن آور، وضعیت رقت بار خود را چنین ترسیم می کند:

ص: 92

هجم البرد مسرعاً و یدی صفر و جسمی عار بغیر دثارٍ

فتسترت منه طیله

التشارین إلی تهتکت استاری...(1)

سرما، شتابان هجوم آورد و من دستم تهی و تنم عریان بود. به سختی ماه های «تشرین»(2) خودم را پوشاندم تا آن که پوشش هایم پاره پاره گشت. پیراهنم را آن قدر با نخ و سوزن وصله کردم تا آن که آنها را نیز از دست دادم و شپش های ریز و درشت در کناره های پیراهنم به راه افتادند و قطاری از آنها به دنبال قطاری دیگر و دسته ای پس از دسته ای راه سرم را پیش گرفتند. سرانجام، ماه «کانون» فرا رسید و سرمای سخت زمستان چهره ام را سیاه کرد و چیزی که از آن می ترسیدم به سرم آمد.

شاعر هم چنان در بیان تصویر درماندگی و فقر خود چنین می گوید:

لو تأملت صورتی و رجوعی

حین أسی إلی ربوع قفار...

اگر به چهره غم بارم آن هنگام که به بیابان های بی آب و علف پناهنده می شوم، نگریسته باشید، من در آن جا تنها هستم و اساساً ارزشی و امتیازی ندارد که دیگری به دیدارم آید یا مسکن گزیند. من حتی به قضای حاجت نیاز ندارم؛ زیرا لقمه ای نان نخورده ام و هنگامی که آدمی غذا نخورد، زحمت بنایی را ندارد و از قضای حاجت بی نیاز خواهد بود.

درویشی و تهی دستی این شاعر به جایی رسیده که چیزی نمی یابد تا بدن خود را بپوشاند و از سرما حفظ کند و جز پیراهن های پوسیده که قطارهای شپش در آنها در جولان هستند، پوششی ندارد. این ابیات نهایت درماندگی او را نشان می دهد. او به ویرانه ای دور دست پناه می برد و درددل می کند و به دلیل گرسنگی و نخوردن غذا به قضای حاجت نیز احتیاجی ندارد؛ زشت ترین نوع بیمارگی و فقر که آدمی به آن گرفتار می شود.(3)

یعقوب بن یزید تمّار، از ادیبان آن دوره نیز در خانه ای متعلق به حکومت زندگی می کرد که هر دو ماه هفتاد درهم باید می پرداخت، لیکن به دلیل تنگ دستی امکان

ص: 93

پرداخت اجاره نداشته است. وی احوال خود را چنین ملال انگیز به تصویر می کشد:

یا رب لا فرج مما اکابدة

بسرّ من رأی علی عسری و

اقتاری...(1)

پروردگارا! مرا گشایشی از مصایبی که بر اثر فقر و بی چیزی در سامرا می کشم نیست. قبل از مرگ آسایشی ندارم تا دل کم صبرم اندکی آرامش یابد.

هفتاد درهم - از آنها که صیرفی درست و خالص می داند - بِدِهی، مویم را سپید کرده است. اجاره گیرندگان قبل از رسیدن موعود آماده اند تا یکایک، دراهم را وصول کنند. همین که زمان پرداخت فرا می رسد، غم و اندوهم زیاد شده و اشک هایم مانند باران فرو می ریزند. هر روز می میرم و زنده می شوم و با پیدایش ماه نو، بدنم پاره پاره می گردد.

مغربیان سیاه چرده که گویی چهره های خود را با قیر و زِفت پوشانده اند، به سراغم می آیند و اگر لحظه ای درنگ کنم، درِ خانه ام را با پتک و تیشه می شکنند و اگر آشکار گردم، کمترین پی آمد آن، کندن در و زندانی شدن است. در صورتی که همسایه بر من ترحم نکند.

پس اگر با وامی مرا کمک کنند آنان پول خود را گرفته، می روند وگرنه فردا برهنه خواهم بود. از حراجی بپرسید که پیراهن هایم را در بازار به چند فروخته است.

اگر هنگام مرگم بگویند وصیت کن، به آنها خواهم گفت: شهادت می دهم که خدایم خالق و آفریننده است و احمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده خدا و فرستاده اوست و هفتاد درهم، بدهی اجاره خانه می دهم.

شاعر، تهی دستی خود را که در حقیقت وضعیت آن روزگار را تمام نما بازمی تابد، در ابیات یادشده به خوبی نشان می دهد. آن هنگام که دانش مندان و فرهنگیان جامعه چنین در چنگال فقر له می شدند و زحمت کشان جامعه آن گونه به وسیله قدرت مندان جامعه استثمار می گشتند، ثروت های جهان اسلام به سوی دربار سرازیر می شد تا خرج رقاصان و آوازه خوانان و دلقکان و مسخرگان و کنیزکان زیبا شود و بزم های شبانه پر از گناه و نکبت عباسیان را رونق دهد.(2)

ص: 94

اصلی مأمون از این کار، مبارزه با امامت شیعه و در رأس آن مبارزه با امام رضا علیه السلام و محکوم کردن و شکست آن حضرت بود، تا بدین وسیله، بزرگ ترین مانع و خطر را از سر راه خود و دیگر خلفای عباسی بردارد.(1)

مأمون با اجبار امام به پذیرش مقام ولایت عهدی از یک طرف و ترجمه کتاب های یونانی در فلسفه و منطق از طرف دیگر، برای تحقق اهداف خود تلاش می نمود.

او با واداشتن امام علیه السلام به پذیرش مقام ولایت عهدی، می پنداشت که امام علیه السلام را دور از زهد و خواهان مقامات دنیوی می تواند بنماید،(2) مأمون با انگیزش نهضت ترجمه،(3) شکست امام و بستن در خانه اهل بیت علیهم السلام را در سر داشت،(4) اما همه نقشه های شومش با برخوردهای پیچیده و دقیق امام علیه السلام و برخورداری حضرت از موهبت عصمت و علم الهی، نقش بر آب شد تا آن جا که جز کشتن امام علیه السلام چاره ای ندید. به گفته ابوصلت، مأمون از شهرهای مختلف، متکلمان را فرا می خواند تا شاید یکی از آنان در مباحثه، امام علیه السلام را شکست دهد و منزلت ایشان را در نزد علما پایین بیاورد و به وسیله آنان، شکست خوردن امام علیه السلام را در میان مردم شایع گرداند، ولی هیچ دشمنی، از یهود و نصارا و مجوس و صابئیان و برهمنان و بی دینان و مادیان، با آن حضرت سخن نمی گفت، مگر آن که با دلیل و برهان محکوم و ساکت می گشت.

وی در ادامه می افزاید که چون نیرنگ های مأمون به نتیجه نرسید، به آن حضرت سوء قصد کرد و با خورانیدن سم ایشان را کشت.(5)

مأمون پس از پذیرش این مذهب، مردم را واداشت که بپندارند قرآن مخلوق است. این پندار، از نظریات «معتزله» است.

ص: 96

او در سال 218 قمری به حاکم بغداد نامه ای نوشت و از او خواست که قاضیان و محدثان را در مورد مسئله مخلوق بودن قرآن بیازماید تا چنان چه از پذیرش این نظر سر باز زنند، آنان را از جای گاه خود برکنار کند. هم چنین دستور داد که از قاضیان تعهد بگیرند که شهادت باورمندان به مخلوق بودن قرآن را، بپذیرند، و منکران به این باور را مجازات کنند.(1) این کار که در واقع نوعی تفتیش عقاید بود، در تاریخ «مِحنَة القرآن»(2) نام گرفت.

وادار کردن مردم به پذیرش این باور، از جمله وصایایی بود که مأمون به معتصم ولی عهد خود کرد. معتصم نیز که از علم بهره ای نداشت، بر هر کدام از علما که بر این باور نبودند، بسیار سخت می گرفت و بر عالمان و قاضیان نامعتقد به این باور معتزله، تازیانه می زد و آنان را شکنجه می کرد.(3)

واثق (227- 232 قمری) نیز به پیروی از معتصم این باور را پذیرفت و از معتزله پشتیبانی می کرد. او تا آن جا به مردم برای پذیرش عقاید آنان سخت گرفت که باعث رنجش خاطر مردم بغداد شد.(4) وی افراط را به آن جا رساند که در معاوضه اسیران مسلمان با رومیان، پذیرش مخلوق بودن قرآن را پایه ای برای مسلمانی نهاد، چنان که هر کدام از اسیران نامعتقد به این باور را نامسلمان می خواندند و مبادله نمی کردند.(5)

خلفای عباسی چنان سخت گرفتند که همه مخالفان را شکنجه کردند و آزردند و در زندان افکندند.(6) احمد بن حنبل به جرم مخالفت با این پندار، تازیانه خورد و مدت ها زندانی شد.(7) در زمان حکومت واثق، اهل بغداد به خاطر اعتراض به این

ص: 97

باور، به رهبری احمد بن نصر خزاعی قیام کردند و خواستار عزل واثق شدند. این قیام به کوشش واثق شکست خورد و او رهبر آن قیام را کشت.(1) یوسف بن یحیی بُوَیطی از شاگردان شافعی نیز شکنجه شد و در زندان درگذشت.(2) بی تردید، این گونه کارها نفرت بسیار مردم از معتزله را برمی انگیخته است.(3)

سرانجام، در پی درگذشت واثق، متوکل (232 - 247 قمری) روی کار آمد. او با چرخشی آشکار، سیاست حمایت از اهل حدیث و سرکوبی معتزله و شیعیان(4) را در پیش گرفت.(5) و بدین وسیله، رضایت توده مردمی را توانست فراهم آورد که به دلیل سخت گیری های معتزله و حمایت های بی دریغ خلفا از آنان، به ستوه آمده بودند.(6) مردم در ستایش او به سبب این کار چنان مبالغه کرده بودند که او را یکی از سه خلیفه، احیاکننده سنّت و از بین برنده بدعت نامیدند.(7)

افزون بر این، متوکل توانست علویان را که بیشتر آنان به اعتزال می گراییدند و در واقع، عناصر تندرو جامعه بودند، شکست بدهد.(8) او با این چرخش فکری، برای رسیدن به اهداف سیاسی خود و نابودی هر چه بیشتر معتزله و شیعه، روش های ویژه ای به کار بست:

نخست، ممنوع کردن تفتیش عقاید مذهبی (المحنه) که مأمون، با پشتیبانی

ص: 98

معتزلیان به کار می بست. وی، ایشان و هوادارانشان را به پذیرش شعارهای ضد شیعی ترغیب می کرد؛

دوم، ابن زیات، وزیر و هم کارانش را از مشاغل خود برکنار کرد و به جای او جُرجرائی و ابن خاقان را گماشت که در گرایش ها و سیاست های ضد شیعی افراطی بودند؛

سوم، ارتش جدیدی به نام شاکریه سامان داد و بدین منظور، افرادی را به کار گرفت که در بینش ضد علوی معروف بودند؛ مردمانی از سوریه، الجزیره، جبل، حجاز و حتی از عبنا که علیه تفتیش عقاید مذهبی (محنة القرآن) قیام کرده بودند.(1)

متوکل افزون بر این کارها، مخالفان شیعی و علوی خود را به گونه هایی دیگر می آزرد(2) که پیش تر به برخی از آنها، هم چون خراب کردن قبر امام حسین علیه السلام اشاره شده است.

از دیگر روی دادهای مهم در این ایام، شکل گیری و تدوین برخی جوامع روایی و صحاح اهل سنت، هم چون مصنف ابن ابی شیبة، (متوفای 235 قمری)، صحیح بخاری (متوفای 256 قمری) و صحیح مسلم (متوفای 261 قمری) است.(3)

4. نفوذ زنان در دستگاه خلافت؛

5. ستم گری وزیران و امیران؛

6. فتنه ها و آشوب های داخلی؛

7. قدرت یافتن و خودمختاری مناطق تحت نفوذ؛

8. تغییر ماهیت و اهداف فتوحات.

چنان که به وضعیت اجتماعی آن دوره پرداختیم، جامعه به دو قطب مالی و اقتصادی تقسیم گردید که دو قشر محروم و برخوردار از آن سر برآورد. از این رو، زندگی خلفا، وزیران و امیران، جشن ها و خوش گذرانی های افسانه ای آنان با تهی دستان و سیه روزان توده مردم مقایسه شد.

مهم ترین ویژگی و وضعیت فکری این دوره، چرخش فکری آشکار متوکل از اعتزال به اهل حدیث و سرکوبی معتزلیان و قدرت بخشیدن به اهل سنت و جماعت بوده است.

ص: 100

کردن ظلم و بی داد آنان، از دیگر عمل کردهای امامان شیعه علیهم السلام در این مرحله تاریخ ساز بوده است.

به لحاظ اجتماعی، تودۀ شیعیان تحت فشار و ظلم شدید خلفا بودند؛ اموال آنان مصادره شده و جان آنان در خطر بود. آنها را از پست ها و سمت های مهم دولتی، اخراج کرده و تا آن جا که ممکن بود در تنگنا و فشار قرار می دادند. از این رو، تعدادی از آنان با سیاست تقیه در دربار و مناصب مهم نفوذ کرده تا در مواقع ضروری بتوانند اقدامات مفیدی انجام دهند.

رهبران شیعه در این دوره محصور بودند، ولی هم چون دیگر امامان علیهم السلام در میان همه قشرهای مردم نفوذ فراوانی داشتند.

کلینی از مردی از بنوحنیفه از اهالی بُست و سیستان نقل می کند که او روزی در آغاز خلافت معتصم، در سالی که ابوجعفر امام جواد علیه السلام به حج رفته بود، هم راه ایشان بر سفره ای نشسته که جمعی از درباریان نیز بنشسته بودند. آن مرد به امام جواد علیه السلام گفته: فدایت شوم! حاکم ما مردی است که شما اهل بیت را دوست می دارد و در دیوان او برای من مالیاتی برشمرده اند، اگر صلاح بدانید برای او نامه بنویسید و سفارش کنید به من نیکی کند.»

ابوجعفر در پاسخ به او فرموده بود: «من او را نمی شناسم.»

مرد گفته بوده است: «فدایت گردم، همان طوری که گفتم، او از دوست داران شما اهل بیت است و نامه شما برای او به نفع من خواهد بود.» پس امام علیه السلام کاغذی گرفته و نوشته اند: «بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد، رساننده این نامه، مذهب و مرامی جمیل از تو یاد کرد. همانا آن عملی برای تو (مفید) است که در آن نیکی انجام دهی، به برادرانت نیکی کن و بدان که خدای - عزّوجل - حتی از سنگینی یک ذرّه و یک خردل از تو می پرسد.»

پیش از آن که آن مرد به سیستان برسد، حسین بن عبدالله نیشابوری، حاکم سیستان را خبر رسانده بودند که او برخاسته، دو فرسخ به شهر مانده به پیش واز آن مرد رفته، نامه را از او گرفته، بوسیده، بر چشمانش گذارده و از او پرسید: خواسته ات چیست؟

ص: 102

آن مرد به حاکم سیستان گفته است که در دیوان تو بر من مالیاتی مقرر شده است.

حاکم دستور داده که آن مالیات را از او بردارند و گفت که آن مرد تا زمانی که من حاکم هستم، مالیاتی نپردازد. آن گاه از افراد خانواده اش پرسید، شمار آنان را که دانست، دستور داد که مقداری بیش از هزینه زندگی شان، برایشان جیره دهند پس آن مرد تا آن هنگام که حسین بن عبدالله نیشابوری زنده بود، مالیاتی نپرداخته و تا زمان مرگش جیره می گرفت.(1)

و دفاع از کیان اعتقادی و فقهی شیعه در برابر فرقه ها و گروه های مختلف، به ویژه اهل سنّت برخوردار از حمایت و پشتیبانی خلفا تربیت شده بودند.

حفظ اسلام و فرهنگ وحی و نگه داری آن از دست برد حوادث و منحرفان از جمله وظایف امام است. روشن گری ها و موضع گیری های شایسته عسکریین علیهما السلام در برابر انحرافات فکری جامعه از صوفیه و واقفیه گرفته تا مُفوّضه، ثنویه، غُلات(1) و... و پاسخ گویی به مسائل فقهی و مشکلات فکری و دور کردن شیعیان از افتادن در وادی های بیهوده و توان سوز «المحنه»، از ویژگی های بارز این دوره به شمار می رود.

امام هادی علیه السلام در پاسخ به یکی از شیعیان، درباره مخلوق بودن قرآن چنین نوشت:

بسم الله الرحمن الرحیم. خداوند ما و تو را از دچار شدن به این فتنه حفظ کند که در این صورت بزرگ ترین نعمت را بر ما ارزانی داشته است وگرنه هلاکت و گمراهی است. به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (که مخلوق است یا قدیم) بدعتی است که سؤال کننده و جواب دهنده در آن شریکند؛ زیرا پرسش کننده دنبال چیزی است که سزاوار او نیست و پاسخ دهنده نیز برای موضوعی بی جهت خود را به زحمت و مشقت می افکند که در توان او نیست.

خالق، جز خدا نیست و به جز او همه مخلوقند، قرآن نیز کلام خداست؛ از پیش خود اسمی برای آن قرار مده که از گم راهان خواهی گشت. خداوند ما و تو را از مصادیق این سخن قرار دهد که می فرماید: «متقیان کسانی هستند که در نهان از خدای خویش می ترسند و از روز جزا بیمناکند.»(2)

از دیگر اقدامات مهم عسکریین علیهما السلام در این دوره، ایجاد آمادگی فکری در شیعیان برای ورود به عصر غیبت بود. هم چنین است احادیث فراوان آنان درباره فرارسیدن

ص: 104

غیبت و بشارت آنان به ولادت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف (1) و ارجاع شیعیان به وکیلان(2) و تأیید برخی از کتاب های فقهی و اصول روایی(3) و سرانجام کم کردن تماس مستقیم با شیعیان، چنان که حتی در شهر سامرا به مراجعات و مسائل شیعیان با نامه یا به واسطه نمایندگان خویش پاسخ می دادند و بدین ترتیب، آنان را برای تحمل اوضاع و شرایط و تکالیف عصر غیبت و ارتباط غیرمستقیم با امام، آماده می ساختند.(4) هم چنان که خواهد آمد، امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت صغرا همین روش را پیش گرفت و شیعیان را به تدریج برای دوران غیبت کبرا آماده کرد.

می رساندند.(1) امام را به اجبار از مدینه به سامرا بردند(2) و در آن جا ایشان را زیر نظر گرفتند. آن گاه با اندک سعایتی به بهانه این که آن حضرت در خانه اش پول و سلاح مخفی کرده، نیمه شب به خانه اش هجوم می بردند و آن جا را بازرسی می کردند.(3)

پس از امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام در 22 سالگی عهده دار امامت شد و تا هنگام شهادتش در 28 سالگی در سامرا زیر نظر مأموران خلیفه به سر برد.

سازمان مخفی وکلا، از این شیوه ها به شمار می روند. سازمان مخفی وکلا در دوره امام صادق علیه السلام پی ریزی شد و در دوره عسکریین علیهما السلام با شتاب بیشتری رو به توسعه و گسترش گذاشت. فصل دیگر به این سازمان و عوامل گسترش آن، ویژگی ها و سیر تاریخی آن، خواهیم پرداخت. با وجود این، اشاره به سیاست تقیّه و اهمیت آن برای فهم تاریخ امامان شیعه علیهم السلام اهمیت دارد.

تقیّه در حقیقت گونه ای پیچیده از مبارزه است؛ تقیّه بی کاری نیست؛ پنهان کاری است و در همه گونه ها جهاد، دفاع و زمینه سازی است. از این رو فرموده اند: «التقیّة من دینی و دین آبائی و لا ایمان لمن لا تقیّة له»،(1) «تسعة أعشار الدّین فی التقیّة و لا دین لمن لا تقیّة له»(2) و «المؤمن علویّ، المؤمن مجاهد، أمّا فی دولة الباطل بالتّقیة و فی دولّ الحق بالسّیف.»(3)

تقیّه رمز حیات و بقای شیعه در طول تاریخ در برابر همه طاغوت ها و قدرت های استکباری است. تاریخ تقیه امامان شیعه کلید فهم تاریخ تشیّع است و بدون آن،

ص: 107

حرکت امامان شیعه علیهم السلام تحلیل نمی پذیرد. و هزار اتهام بی سیاستی، سادگی، ضعف، ترس و دنیاطلبی را در کمین دارد. مفهوم، ضرورت، اهداف، ابعاد، نقش و از همه مهم تر تاریخ تقیه امامان شیعه، کلید فهم و تحلیل تاریخ تشیع است.

علی علیه السلام در خطبه «شقشقیه» می فرماید:

ابوبکر خلافت را هم چون پیراهنی پوشید و بر خود پیچید، با این که می دانست جای گاه من به خلافت هم چون محور به آسیاب است. حکومت بدون من نمی چرخد؛ چون سیلاب دانش از دل من سرازیر می شود و هیچ پرنده ای در فضای علم و دانش به اوج من نمی رسد.

من کنار کشیدم و دامان جمع کردم و در این اندیشه رفتم که با دست بریده بجنگم یا بر این گمراهی کور صبر کنم. این گمراهی که بزرگ را می شکند و کودک را پیر می سازد و مؤمن را در رنج می کوبد تا به دیدار پروردگار خویش برسد.

دیدم صبر بر این همه سزاوارتر و معقول تر است. پس صبر کردم با چشم تر، و گلوی درد. می دیدم که میراث من به غارت می رفت.(1)

علی علیه السلام با وجود همان تقیّه، سرداران خویش را از کنار ابوبکر و سعد بن عباده جدا کرد و پس از 25 سال سر برافراشت و با همه نقشه ها و برنامه ریزی های به جا به رهبری پرداخت.

امام هادی علیه السلام نیز به داوود صرمی می فرماید:

قال لی: یا داود! لو قلت إنّ تارک التّقیّة کتارک الصّلوة لکنت صادقاً؛(2)

ای داوود! اگر بگویم که چشم پوشی از تقیّه هم چون تارک الصلوة است، در این گفته صادق بوده ام.

در این روایت، ترک کننده تقیّه به ترک کننده نماز مانند شده و وجوب تقیّه به پایه وجوب و اهمیت نماز رسیده است.

امام عسکری علیه السلام به یکی از شیعیان خود که دوستش را به تقیّه راهنمایی کرد، فرمود:

ص: 108

تو مصداق سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستی که فرمود: «کسی که دیگری را به کار خیری راه نماید، گویا آن را انجام داده است.» آن گاه امام فرمود:

خداوند برای دوستت که تقیّه کرده است، به شمار همه عاملان و تارکان تقیّه، از شیعیان و دوستان و محبان ما، اجر و ثواب دهد، به طوری که کمترین آن ثواب ها باعث بخشش گناهان یک صد ساله می شود و همه آن چه از اجر و پاداش برای دوست توست، برای تو نیز به دلیل راه نمایی ات هست.(1)

این همه پاداش برای آثار فراوان تقیّه است. شدت تقیّه در دوره آن حضرت تا آن جا بوده که در بعضی از اوقات به شیعیان خود پیام می فرستادند که برای حفظ جانتان به من سلام نکنید و با دست اشاره ننمایید.(2) ایشان به یکی از شیعیان خود فرموده اند: «اگر تقیّه نمی کردی کشته می شدی؛ یا تقیّه و پنهان کاری و یا مرگ و کشته شدن.»(3)

محرومیت خود را ارتباط با امام یاد کرده اند.(1)

شدت درد رو به مرگ بود و هیچ کس جرئت نداشت به او نیشتر بزند. مادر متوکل (شجاع) نذر کرد چنان چه پسرش از این بیماری بهبود یابد، مال زیادی را از اموال خود برای امام هادی علیه السلام بفرستد. فتح بن خاقان یکی از بزرگان دربار عباسی و از نزدیکان خلیفه،(1) به متوکل گفت که خوب است کسی را به نزد ابوالحسن هادی علیه السلام بفرستد و از او درباره علاج این بیماری بپرسد؛ زیرا چه بسا او دستوری دهد و برای این بیماری علاجی بداند. متوکل کسی را به نزد امام فرستاد و فرستاده او به هم راه دستورالعملی برای معالجه بازگشت که بر اثر آن، متوکل معالجه شد.(2)

متوکل در پی سعایت هایی که از امام هادی علیه السلام در مدینه می شد، حضرت را به وسیله یحیی بن هرثمه به سامرا فراخواند. امام هم راه افراد خانواده خود به سوی سامرا به راه افتادند. یحیی که خود خدمت گزاری امام را بر عهده داشت، از تقوای حضرت شگفت زده شده بود. کاروان صحرا را در نوردید تا آن که به بغداد رسید.

بنابر نقل یعقوبی، همین که امام به یاسریّه رسید، اسحاق بن ابراهیم، حاکم بغداد، به دیدار ایشان شتافت و چون علاقه و شیفتگی مردم را به ایشان دید، از حضرت خواست شب را در بغداد به سر برد.(3)

آن گاه که یحیی، حاکم بغداد را آگاه کرد، حاکم بغداد به او گفت: «این مرد (امام هادی علیه السلام) زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و تو انحراف متوکل را از اهل بیت می دانی! پس اگر به او کلمه ای بگویی که بر ضدّ امام باشد، او را خواهد کشت و روز قیامت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خصم تو خواهد بود...» سپس بغداد را ترک کردند و راه سامرا را در پیش گرفتند. همین که به مقصد رسیدند، یحیی خود را شتابان به وصیف بن ترکی رساند که از سران حکومت به شمار می رفت و او را از رسیدن حضرت آگاه ساخت. وصیف نیز او را از نقل سخنانی که موجب رسیدن گزندی به امام علیه السلام گردد، برحذر

ص: 112

داشت و گفت: «ای یحیی! به خدا سوگند اگر سرِ مویی از امام علیه السلام کم شود، تنها تو مسئول آن خواهی بود...»

یحیی از یکی بودن سخنان اسحاق و وصیف درباره محافظت از امام علیه السلام و سلامتی او متحیر شد.(1)

درباره امام آورده اند که هنگام آمدن آن حضرت به نزد متوکل، تمامی درباریان و نگهبانان قصر بی اختیار به احترام ایشان قیام می کردند و بدون کمترین بهانه جویی و به انتظار گذاشتن، بی درنگ درها را می گشودند و پرده ها را کنار می زدند.(2)

- در میان بزرگان: امام به مجلس ولیمه ای دعوت شد که برای فرزند یکی از خلفا برگزار شده بود. وقتی حضرت وارد شد، همه حاضران به احترام او ساکت شدند(3)... .

- در میان «علویان» و...: روزی محمد بن حسن اشتر علوی هم راه با پدرش و جمعی از عباسیان، طالبیان و تعدادی از لشکریان و دیگر افراد در درگاه متوکل عباسی بودند که ناگهان ابوالحسن امام هادی علیه السلام سر رسید و خواست به قصر وارد شود. همه حاضران از مرکب هایشان فرود آمدند و به حضرت احترام نمودند تا حضرت وارد قصر شد. مردی از آن جمع، از این تجلیل و گرامی داشت به خشم آمد و لب به اعتراض گشود و گفت: «این همه تشریفات و احترام برای کیست؟ چرا برای این جوان این همه احترام بگزاریم؟ او نه از ما بالاتر است و نه بزرگ سال تر؛ به خدا قسم هنگام خارج شدن دیگر برای او به پا نخواهیم خاست و از اسب فرود نخواهیم آمد.»

ابوهاشم جعفری به او پاسخ داد: «به خدا سوگند با ذلت و کوچکی به او احترام خواهی گزارد... .» لحظاتی بعد امام علیه السلام از قصر خارج شد، بانگ تکبیر برخاست و همه مردم به احترام امام به پاخاستند. ابوهاشم به مردم گفت: «مگر شما نبودید که

ص: 113

تصمیم داشتید به حضرت احترام نگزارید؟»

گفتند: «به خدا قسم نتوانستیم خود را بازداریم و بی اختیار از اسب فرود آمدیم و به ایشان احترام گزاردیم.»(1)

سادات و بزرگان، همگی رهبری و فضل امام را پذیرا بودند و او را بزرگ می داشتند. زید بن موسی بن جعفر، معروف به زید النار که عموی پدر حضرت به شمار می رفت و در آن وقت مردی کهن سال بود، روزی به قصد دیدار امام علیه السلام بر در خانه آمد و از عمر بن فرج نگه بان در خواست تا برایش از امام اذن ورود بگیرد. امام علیه السلام اجازه داد. زید وارد شد و در مقابل امام علیه السلام که در صدر مجلس بود، دو زانو نشست و بدین گونه به امامت حضرت اعتراف کرد.

روز دیگر که زید به حضور امام علیه السلام شرف یاب شد، حضرت در مجلس حاضر نبود و زید در صدر مجلس نشست. اندکی بعد که امام علیه السلام وارد شد، زید به سرعت از جای خود برخاست و امام علیه السلام را در مکان خویش جای داد و خود مؤدبانه در مقابل ایشان نشست. در این زمان امام علیه السلام بسیار جوان بود. این حرکت زید، اعتراف به امامت حضرت و فضیلت ایشان را می نمود و همه معتقدان به امامت ایشان چنین می کردند.(2)

- در میان مردم مدینه: وقتی مردم مدینه از مأموریت یحیی بن هرثمه، فرستاده متوکل، برای بردن امام هادی علیه السلام به سامرا اطلاع پیدا کردند، از شدت علاقه به امام علیه السلام آن چنان ناله و شیون سر دادند که یحیی می گوید: «من همانند آن را ندیده و نشنیده بودم به طوری که مجبور شدم آنان را تسکین دهم و آنان تا وقتی که سوگند نخوردم که هیچ آزار و اذیتی به امام علیه السلام نخواهد رسید، آرام نگرفتند.»(3)

- در میان اهل کتاب: نفوذ امام علیه السلام به مسلمانان و شیعیان منحصر نبود، بلکه اهل کتاب را نیز دربر می گرفت. آنان به حضرت بسیار احترام می گذاردند و در گرفتاری ها و دشواری ها به ایشان متوسل می شدند و حتی به آن حضرت هدایایی نیز

ص: 114

تقدیم می کردند.

هبةالله بن ابی منصور موصلی می گوید: «روزی یوسف بن یعقوب مسیحی از دوستان پدرم به خانه ما در بغداد میهمان شد. پدرم از انگیزه آمدنش پرسید. یوسف جواب داد: متوکل عباسی مرا احضار کرده است، ولی علتش را نمی دانم. من نیز خودم را به صد دینار بیمه کرده ام که آنها را با خود آورده ام تا برای علی بن محمد بن علی الرضا علیه السلام هدیه ببرم.»(1)

ص: 115

- نزد شیعیان سامرا: متوکل در سامرا همواره مانع دیدار مردم با امام هادی علیه السلام می شد. روزی حضرت در قصر متوکل بود و جماعت زیادی از شیعیان پشت در اجتماع کرده بودند. راوی از آنها علت اجتماعشان را پرسید. آنان گفتند که منتظر بازگشت مولایمان هستیم تا او را ببینیم و بر او سلام کنیم و آن گاه برویم. پرسیدم: آیا او را می شناسید؟ گفتند: بلی همه او را می شناسیم.(1)

«اگر خلافت از میان خلفای بنی عباس جدا شود، کسی از هاشمیان به غیر از او (امام حسن عسکری علیه السلام) سزاوار آن نخواهد بود. تنها این مرد است که با علم، عفت، هدایت، خویشتن داری، زهد، عبادت، اخلاق زیبا و صلاح نفس، شایسته خلافت است. پدرش نیز هم چون او مردی بزرگ و بخشنده، دانش مند و خیرخواه بوده است.»(1)

احمد بن عبیدالله بن خاقان که مردی ناصبی و از منحرفان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام بود، پایگاه اجتماعی و نفوذ امام عسکری علیه السلام را چنین توضیح می دهد:

«در سامرا در بین علویان مردی را مانند حسن بن علی بن محمدالرضا، در رفتار، عفت، بزرگ واری، بخشش و مورد احترام نزد فامیل و خلیفه و همه بنی هاشم ندیدم. نه تنها آنها، بلکه تمام وزیران، منشیان و فرمان دهان لشکر و دیگر مردمان، حضرت را بر همه بزرگان مقدم می داشتند.»(2)

همو باز می گوید:

«من از هیچ یک از بنی هاشم و فرمان دهان و منشیان و قاضیان و فقیهان و دیگر مردم در مورد او (امام حسن عسکری علیه السلام) نپرسیدم، مگر این که دیدم او در نزد آنان در نهایت بزرگی و عظمت و منزلت جای داشت و او را بر همه خاندان و بزرگان و همگان مقدم می داشتند و همه می گفتند: او امام رافضیان است و از آن جا که همه در مورد او سخن به نیکویی می گفتند و او را بزرگ می داشتند در نزد من نیز مقام و منزلتش بسیار بالا بود.»(3)

- نزد امیران

یکی از فرمان داران و امیران، همین که امام عسکری علیه السلام را دید، به احترام حضرت از مرکب پیاده شد و ادای احترام نمود. حضرت به او فرمود که به جای خود بازگرد. وی در حالی بازگشت که به حضرت احترام می گذاشت.(4)

ص: 117

- نزد طبیب متوکل

بختیشوع پزشک مخصوص متوکل و از برجسته ترین طبیبان دوران امام علیه السلام به یکی از شاگردان خود که برای فصد کردن حضرت آماده می شد، گفت: «ابن الرضا از من خواسته است تا کسی را برای فصد او بفرستم. پس تو برای این کار روانه شو و بدان که او داناترین کسی است که در زیر آسمان زندگی می کند. پس مبادا درباره دستورهای او اهمال کنی یا بر او اعتراض نمایی!»(1)

- نزد علمای آن عصر

امام علیه السلام مقامی بس بلند و رفیع در نزد علمای عصرش داشت. جاحظ از نویسندگان بزرگ آن عصر با این که در بصره زندگی می کرد و امام علیه السلام را در سنین جوانی (حدود 22 سالگی) درک کرده و پنج سال قبل از شهادت حضرت درگذشته بود، درباره حضرتش می گوید: «برای هیچ یک از خاندان های عرب و غیر عرب، به جز طالبیان اتفاق نیفتاده که همگی آنان دانش مند، پارسا، پرهیزگار، دلیر، بخشنده، پاک و پاک نهاد، برخی از آنان جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و برخی دیگر نامزد جانشینی او باشند. اینها پدر به پدر عبارتند از: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی.(2)

- نزد اهل کتاب

برخی از بزرگان و علمای اهل کتاب، به مقام و منزلت حضرت معترف بودند، چنان که حضرت در مورد بعضی از آنها می فرمود: «حمد خدای را که نصارا را بر برخی از مسلمین به حق ما آگاه تر قرار داد!»(3)

از همانان کسانی به امام علیه السلام ایمان آوردند و به دست آن حضرت مسلمان شدند، از جمله انوش نصرانی و راهب دیر عاقول.(4)

ص: 118

- نزد مردم

مردم از هر نقطه به زیارت حضرت می شتافتند و در آن روزی که بنا بود آن حضرت برای معرفی خود به دربار برود، جمعیت زیادی از مشتاقان حضرت با چشمانی اشک بار به امید دیدار ایشان در مسیر اجتماع می کردند، آن چنان که راه بند می شد و کسی نمی توانست بگذرد. صدای شیون و ضجّه مردم از همه جا به گوش می رسید، اما همین که امام علیه السلام از در خارج می شد، سکوت همه جا را فرا می گرفت و همه محو تماشای هیبت باشکوه امام علیه السلام می شدند و برای او راه می گشودند و تا هنگام بازگشت ایشان، مردم همان طور در انتظارش می ایستادند.(1)

شیخ صدوق از قول احمد بن عبیدالله بن خاقان عامل خلیفه در قم که از ناصبی ها و دشمنان اهل بیت علیهم السلام به شمار می رفت، نقل می کند که او گفته است: «در هنگام شهادت امام عسکری علیه السلام تمام بازار تعطیل شد و بنو هاشم، لشکریان، منشیان و دیگر مردمان به هم راه پدرم (عبیدالله بن خاقان، وزیر معتمد عباسی) به تشییع حضرت شتافتند. آن روز سامرا از کثرت ازدحام و جمعیت و شیون، هم چون صحنه قیامت بود.»(2)

- نزد شیعیان

اشعار ابوهاشم جعفری از بزرگان اصحاب امام هادی و عسکری علیهما السلام، در وصف امام عسکری علیه السلام به خوبی گویای مقام شامخ امامت شیعه نزد شیعیان آن حضرت است. ترجمه برخی از اشعار او چنین است:

خداوند تمام معجزات امامت را به او (امام حسن عسکری علیه السلام) بخشید، همان گونه که به موسی علیه السلام معجزات شکافتن دریا و ید بیضا و عصا بخشیده بود.

پروردگار حجت و معجزه ای به پیامبران عطا نکرد، مگر آن که مانند آن را به اوصیا بخشید. و اگر در این مورد تردید داری، پی جویی دلیل و برهان بر توست.(3)

ص: 119

نوشته ابن ابی زینب نعمانی، وجود دارد.

هم چنین روایات فراوانی در منابع اهل سنّت در این باره داریم. هم چنان که محققان نیز گفته اند، با توجه به این روایات می توان ادعا کرد که مسئله مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او، در منابع شیعی و سنّی از مسائل معروف، رایج و انکارناپذیر بوده است. از این رو، شیعه با آمادگی دیرینه و سابقه ای 260 ساله به عصر غیبت پا گذارد. شیعه در مسئله غیبت و مهدویت افزون بر اصل مسئله، خصوصیات، دقایق و جزئیاتی را دربرمی گرفت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام بدان اشاره فرموده بودند.

بررسی برخی از این روایات از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و معصومان علیهم السلام و سپس بررسی اقدامات دو امام هادی و عسکری علیهما السلام با نگاه به مهم ترین روایات سه کتاب گران سنگ شیعی، یعنی کمال الدین و تمام النعمة و کتاب الغیبة اثر نعمانی، و کتاب الغیبة تألیف شیخ طوسی این مسئله را بیشتر روشن می کند. برای توضیح بیشتر در این باره ناگزیر باید به منابع گوناگون دیگر از شیعه و نیز اهل سنّت مراجعه کرد.

او همسر دخترم فاطمه سیده زنان عالم از اول تا به آخر است، دو امام امت من و دو سید جوانان اهل بهشت یعنی حسن و حسین فرزندان اویند و نُه فرزند حسین که نُهُم از آنان قائم امت من است، زمین را از عدل و داد پر می کند، پس از آن که پر از ظلم و جور شده باشد.»(1)

به گفته عبدالله بن عباس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند متعال نظری بر زمین نمود و مرا نبیّ خود اختیار کرد، سپس نظری دیگر نمود و علی علیه السلام را امام برگزید، و مرا امر فرمود که او را برادر، ولی، وصی، خلیفه و وزیر خود قرار دهم. پس علی از من است و او همسر دخترم و پدر دو سبطم حسن و حسین است. بدانید که خداوند، من و آنان را حجت هایی بر بندگان قرار داده و از صُلب حسین امامانی قرار داده که قائم به امر من خواهند بود و وصیت مرا حفظ می کنند. نُهُم از آنان، قائم اهل بیت من و مهدی امت من است، و شبیه ترین مردم به من از نظر شمایل، گفتار و رفتار است که بعد از غیبتی طولانی و حیرتی گم راه کننده، ظاهر می شود و امر الهی را اعلان و آشکار می کند و دین الهی را ظاهر می نماید و با نصرت خدا و ملائکه اش، تأیید می شود و زمین را پس از آن که پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد خواهد نمود.»(2)

ابوحمزه از امام باقر علیه السلام نقل نموده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خوشا به حال کسی که قائم از اهل بیت مرا درک و در غیبتش و قبل از قیامش به او اقتدا کند و دوستانش را دوست و دشمنانش را دشمن بدارد. چنین کسی از رفیقان و دوستان من و گرامی ترین امتم نزد من در روز قیامت است.»(3)

ص: 123

نام دوازده امام علیهم السلام با نام مادرانشان آمده بود و آخرین نام، قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است.(1)

واجب و آنها را بر مردم، امام قرار داده است، امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب، سپس حسن و سپس حسین، دو فرزند علی بن ابی طالب هستند، و سپس امر به ما منتهی شد.» در این هنگام حضرت ساکت شدند.

ابوخالد می گوید: عرض کردم: «ای آقای من! از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که زمین از حجت الهی خالی نخواهد شد، حجت و امام پس از تو کیست؟» فرمود: «فرزندم محمد، سپس جعفر.» سپس حضرت اشاره به روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نمود که فرموده است: «هنگامی که فرزندم جعفر متولد شد او را صادق نام گذارید، چراکه پنجم از اولاد او فرزندی خواهد داشت که نامش جعفر است و مدعی امامت خواهد بود، پس او نزد خدا جعفر کذاب، مفتریِ بر خدا خواهد بود... و اوست کسی که قصد کنار زدن پرده الهی به هنگام غیبت ولیّ خدا را خواهد داشت.»

سپس امام سجّاد علیه السلام به شدت گریست و فرمود: «گویا جعفر را می بینم که طاغیه زمان را تحریک بر تفتیش امر ولیّ خدا کرده...»، سپس فرمود: «غیبت ولیّ خدا و دوازدهم از اوصیای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طولانی خواهد شد. ای اباخالد! همانا اهل زمان غیبت او که قائل و معتقد به امامت او و منتظر ظهور او هستند برتر از اهل هر زمانی هستند؛ چراکه به خاطر کثرت فهم و عقل، غیبت نزدشان به منزله مشاهده است، و خداوند آنان را در این زمان به منزله مجاهدان در پیشگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قرار داده است. آنان به حق، مخلِص و شیعیان راستین هستند و دعوت گران به سوی دین خدایند.» و فرمود: «انتظار فرج از برترین گشایش ها است.»(1)

به پاره ای از این روایات، دلیلی بر این مدعا می تواند باشد.

ابراهیم بن عمر یمانی می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «همانا برای صاحب این امر دو غیبت خواهد بود و قائم، قیام می کند در حالی که بیعت کسی بر گردنش نیست.»(1)

ابوبصیر از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: «نُه امام، بعد از حسین علیه السلام می آیند که نُهُم از آنان قائم ایشان است.»(2)

جابر جعفی از امام باقر علیه السلام چنین نقل نموده که ایشان فرموده است: «زمانی بر مردم خواهد آمد که در آن زمان امامشان غایب خواهد شد. پس خوشا به حال کسانی که ثابت بر امر ما باشند. همانا کمترین پاداش ایشان آن است که خداوند خطاب به آنان می فرماید: بندگان و کنیزان من، به سرّ من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق نمودید، پس بر شما بشارت باد به بهترین پاداش از سوی من؛ شمایید بندگان و کنیزان من؛ از شما می پذیرم و شما را عفو می نمایم و به وسیله شما رحمت و باران بر بندگانم نازل می کنم و برای شماست که از بندگانم دفع بلا و عذاب می کنم... .»(3)

مهدی کدام یک از فرزندان تو است؟» فرمود: «پنجمین فرزند از اولاد هفتمی (امام کاظم علیه السلام) است، او از شما غایب خواهد شد و بر شما جایز نیست نام او را بر زبان آورید.»(1)

أبوالهیثم بن ابی حبّه از امام صادق علیه السلام نقل نموده که فرمود: «هنگامی که سه اسم محمد، علی و حسن به طور متوالی (در ائمه علیهم السلام) جمع شد، چهارمی آنان قائم است.»(2)

مفضّل بن عمر می گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و عرض نمودم: «ای آقای من! کاش جانشین خودت را به ما معرفی می نمودی!» فرمود: «ای مفضّل! امام بعد از من، فرزندم موسی است، و امام خلف و موعود و منتظر (م ح م د) فرزند حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی است.(3)

و باز مفضّل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که: خداوند متعال چهارده هزار سال قبل از آفرینش مخلوقات چهارده نور آفرید که همان ارواح ما بودند.» به حضرت عرض شد: «ای فرزند رسول خدا! آن چهارده نور کیانند؟» فرمود: «محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و ائمه از اولاد حسین، آخرین ایشان قائم است که بعد از غیبتش قیام کند و دجّال را بکشد و زمین را از هر ظلم و جوری پاک سازد.»(4)

در بعضی از روایات، آن حضرت، شیعه را نسبت به انکار مهدی در زمان غیبت هشدار می دهد و بدین وسیله اذهان شیعیان را برای پذیرش مسئله غیبت آماده تر می سازد؛ به عنوان نمونه:

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل نموده که فرمود: «اگر صاحبتان غیبت نمود، مبادا او را انکار نمایید!»(5)

ص: 129

عبید بن زراره می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «مردم امامشان را گم می کنند، پس او در مراسم حج حاضر می شود و مردم را می بیند، ولی آنان او را نمی بینند.»(1)

در بعضی از روایات، آن بزرگوار به دو غیبت صغرا و کبرا برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره نموده است.

مفضّل بن عمر می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «صاحب این امر، دو غیبت خواهد داشت که یکی از آنها آن قدر طول می کشد که بعضی از مردم می گویند او مرده است و بعضی از مردم می گویند او کشته شده است، بعضی از مردم نیز می گویند او رفته است تا جایی که جز عده ای محدود از اصحاب او بر فرمان برداری از او نمی ماند و بر مکان او کسی جز موالیان راستین او آگاه نخواهند شد.»(2)

منابع شیعه از جمله کتاب الغیبة از نعمانی روایاتی به این مضمون را به طرق دیگر نقل کرده اند. او پس از نقل این روایات آورده است:

«این احادیث که بر دو نوع غیبت دلالت دارند، احادیثی صحیح هستند و خداوند درستی کلام ائمه علیهم السلام را آشکار ساخت و دو نوع غیبت واقع شد؛ در غیبت نخست، سفیرانی بین امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و خلق وجود داشت که به دست آنان شفا و پاسخ سؤالات و غیر آنها صادر می شد و در غیبت دوم، سفرا و واسطه ها در میان نبودند؛ به دلیل مصلحتی که خداوند آن را اراده کرده است... .»(3)

معصومان علیهم السلام در این باره هشدارهایی داده بودند. نمونه ای بر این هشدارها، روایتی از امام کاظم علیه السلام است: محمد بن یعقوب کلینی با سند خود از علی بن جعفر و او از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده که فرمود: «هنگامی که پنجمین امام از فرزندان هفتمین (امام کاظم علیه السلام) غایب شد، مواظب دینتان باشید. همانا صاحب این امر را غیبتی است به گونه ای که معتقدان به امامت او، از این عقیده باز می گردند و این امتحانی است از جانب خداوند...»(1)

داوود بن کثیر رقّی می گوید از ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام درباره صاحب این امر (مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) پرسیدم. ایشان فرمود: «او رانده شده (از نزد مردم) و تنهای غریب و غایب از اهلش و تنها فرزند پدرش می باشد.»(2)

بعد از حسن فرزندش حجّت قائم منتظر است که در زمان غیبتش، در انتظار او خواهند بود و در هنگام ظهورش به اطاعت او خواهند گروید. اگر از دنیا مگر یک روز باقی نماند، همانا خداوند این روز را طولانی می کند تا او خروج کند و زمین را از عدل بگستراند، پس از آن که از جور گسترده شده است و اما خبر دادن از زمان قیام او، خبر دادن از وقت است که همانا پدرم، از پدرش و او از پدرانش روایت کرده که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گفته شد: ای رسول خدا! چه زمانی قائم از ذُریّه تو قیام می کند؟ فرمود: مَثَل آن، مَثَل قیامت است که خداوند درباره آن فرموده:

لا یجلّیها لوقتها إلّا هو ثقلت فی السموات والارض لایأتیکم إلّا بغتة.(1)

حضرت عبدالعظیم حسنی می گوید: «بر آقایم، امام جواد علیه السلام وارد شدم تا از او درباره قائم بپرسم که آیا اوست یا غیر او. پس آن حضرت آغاز به سخن نمود و فرمود: ای ابوالقاسم! همانا قائم از ما، همان مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که بایسته است مردم به هنگام غیبتش، انتظارش را بکشند و به هنگام ظهورش پیروی اش کنند و او سومین فرزند از فرزندان من است. قسم به آن که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث فرمود و ما را به امامت گمارد، اگر از عمر دنیا، جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن را چنان طولانی کند تا مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن روز خروج کند و زمین را از قسط و عدل بگستراند، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد و خداوند امر او را در یک شب اصلاح فرماید، همان گونه که امر موسی علیه السلام کلیم خود را در یک شب اصلاح فرمود و آن زمانی بود که برای آوردن آتش برای اهلش رفت و به هنگام بازگشت، رسول و نبی بود. سپس فرمود: برترین اعمال شیعه ما، انتظار فرج است.»(1)

طور اصولی بر نزدیکی زمان موعود تأکید می کردند و شیعه را از فرو غلتیدن در دامان سرگردانی و گم راهی و ارتداد در هنگامة غیبت باز می داشتند. بنابر روایت های گوناگون، امام هادی علیه السلام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را فرزندِ فرزندِ خود خوانده و غیبت او را نزدیک اعلام فرموده است.

صقر بن ابی دلف می گوید از امام هادی علیه السلام شنیدم که فرمود: «همانا امام پس از من، فرزندم حسن و پس از او، فرزندش قائم است که زمین را از قسط و عدل خواهد گستراند، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.»(1)

عبدالعظیم حسنی می گوید: «بر آقایم، امام هادی علیه السلام، وارد شدم. ایشان زمانی که مرا دید فرمود: مرحبا بر تو، ای ابوالقاسم! تو از دوستان راستین ما هستی. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! من قصد دارم دینم را بر شما عرضه کنم، اگر رضایت شما بود بر آن ثابت باشم تا زمانی که خدا را ملاقات کنم.» فرمود: «بگو!» سپس عقاید خود را از توحید و رسالت و امامت امامان علیهم السلام تا امام هادی علیه السلام بیان کرد. در این هنگام حضرت به او فرمود: «و بعد از من، فرزندم حسن است. پس چگونه است حال مردم دربارة جانشین او؟» عرض کردم: «چگونه است ای مولای من؟» فرمود: «زیرا شخص او دیده نمی شود و ذکر نام او نیز جایز نیست تا زمانی که خروج کند و زمین را پر از قسط و عدل نماید...»(2)

امام هادی علیه السلام مانند همین کلام را به ابوهاشم، داوود بن قاسم جعفری فرموده است: «جانشین پس از من، فرزندم حسن است. پس چگونه است حال شما دربارة جانشین او؟» هنگامی که راوی پرسید: «این امر چگونه است؟» فرمود: «زیرا شما شخص او را مشاهده نمی کنید و بردن نامش بر شما جایز نیست.» هنگامی که راوی پرسید: پس چگونه از او یاد کنیم؟ فرمود: «بگویید: حجت از آل محمد علیهم السلام !»(3)

امام هادی علیه السلام، به شیعه آگاهی داده که، ولادت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر دیگران مخفی است. این کلام حضرت هشداری برای شیعیان است تا مبادا مخفی بودن ولادت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف،

ص: 134

در دل هایشان تردید اندازد.

اسحاق بن محمد بن ایوب می گوید از امام هادی علیه السلام شنیدم که فرمود: «صاحب این امر، کسی است که مردم درباره اش بگویند: هنوز متولد نشده است.»(1)

وقتی امام هادی علیه السلام از دنیا رفت و امامت بر دوش امام عسکری علیه السلام قرار گرفت، وظیفه آن بزرگوار در آماده سازی زمینه غیبت به مراتب سنگین تر شد. در عصر آن امام، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دنیا آمده بود و تا شروع عصر غیبت سال های اندکی در پیش بود. بنابراین، امام عسکری علیه السلام علاوه بر روشن گری دربارة اصل مسئله مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او، برای اثبات وجود مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و ولادت او نیز باید می کوشید. از این رو، آن حضرت بر بعضی از شیعیان ویژه که بدانان اعتماد داشت، منت می گزارد و آنان را به دیدن سیمای نیک فرزندش مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سرافراز می نمود. با وجود این، ولادت آن حضرت از دیده دیگران باید پنهان می ماند.

احمد بن اسحاق قمی از کسانی است که به زیارت آن حضرت شرف یافت، او می گوید: «بر مولای خود وارد شدم و قصد داشتم درباره جانشین او بپرسم. حضرت فرمود: ای احمد بن اسحاق! خداوند تبارک و تعالی هیچ گاه زمین را از حجّت خود خالی نگذاشته است؛ حجّتی که به وسیله او بلا را از اهل زمین دور و باران را نازل و برکات زمین را خارج می سازد. عرض نمودم: ای فرزند رسول خدا! امام و خلیفه پس از شما کیست؟ حضرت با شتاب برخاست، داخل خانه شد و در حالی بیرون آمد که پسر بچه ای سه ساله با چهره ای هم چون ماه در شب بدر، را بر دوش گرفته بود. امام فرمود: ای احمد بن اسحاق! اگر نبود کرامت تو در نزد خداوند، فرزندم را به تو نشان نمی دادم. او هم نام و هم کنیه رسول خدا و کسی است که زمین را از عدل و داد می گستراند، در حالی که از ظلم و جور گسترده شده است. ای احمد بن اسحاق! مَثَل او مَثَل خضر علیه السلام و ذوالقرنین است. قسم به خدا، غیبتی خواهد داشت که در آن غیبت، کسی نجات نخواهد یافت، مگر کسی که خداوند او را در قبول امامت او استوار قرار داده و او را به دعا برای تعجیل فرجش توفیق داده است. پرسیدم:

ص: 135

مولای من، آیا علامتی هست که قلبم بدان مطمئن شود؟ ناگهان آن پسر بچه به سخن آمد و به زبان عربی فصیح فرمود: «من بقیة الله در زمین و انتقام گیرنده از دشمنان خدا هستم، پس ای احمد بن اسحاق! بعد از رؤیت و مشاهده به دنبال نشانه نگرد.» مسرور و شادمان خارج شدم و فردای آن روز وقتی به محضر امام عسکری علیه السلام رسیدم، عرض نمودم: «ای فرزند رسول خدا! شادی و سرور من برای منّتی که بر من نهادی بسیار است. آن سنّت جاری از خضر و ذوالقرنین در فرزندت چیست؟» فرمود: «طول غیبت، ای احمد! به گونه ای که بیشتر معتقدان به امامت او، از این عقیده باز می گردند و جز کسانی که ایمان راسخ در قلبشان است و خداوند آنان را تأیید می کند، بر این عقیده باقی نمانند. ای احمد بن اسحاق! این امری از امور الهی و رازی از رازهای او و غیبی از غایب اوست. آن چه گفتم، بگیر و کتمان کن و از شاکران باش تا فردا در علّیّین با ما باشی.»(1)

گاه امام عسکری علیه السلام زمان دقیق غیبت را مشخص فرموده است. أبوغانم می گوید از امام عسکری علیه السلام شنیدم که فرمود: «در سال 260 قمری شیعه من دچار جدایی و افتراق خواهند شد.»(2)

در مواردی دیگر، حضرت به اختلاف شیعه پس از شروع عصر غیبت تصریح فرموده است. موسی بن جعفر بن وهب بغدادی می گوید که شنیدم امام عسکری علیه السلام فرمود: «گویا می بینم که پس از من دربارة جانشینم دچار اختلاف شده اید ... بدانید که برای فرزندم غیبتی است که در آن، مردم دچار تردید می شوند، مگر آن کس که خدا او را حفظ نماید.»(3)

آن حضرت در روایاتی، شیعه را به صبر و انتظار فرج در زمان غیبت فرمان داده است، از جمله نامه آن حضرت به ابوالحسن، علی بن الحسین بن بابویه قمی است که در آن چنین فرموده: «بر تو باد صبر و انتظار فرج؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: برترین اعمال امت من انتظار فرج است و شیعه ما همواره در حزن و اندوه است تا

ص: 136

زمانی که فرزندم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بشارت او را داده، ظاهر شود و زمین را از عدل و داد بگستراند. پس ای شیخ و معتَمَد من، ای ابوالحسن علی، صبر کن و همه شیعیانم را به صبر دعوت کن؛ چراکه زمین از آن خداست و آن را به هرکس از بندگانش که بخواهد، به ارث خواهد داد و عاقبت از آنِ پرهیزکاران است...»(1)

از این رو، جماعت شیعیان، دیدن آن حضرت و ملاقات با او را در مسیر رفت و آمد هفتگیِ آن بزرگوار به منزل خلیفه مغتنم می شمردند، در راه می نشستند و منتظر آن حضرت می ماندند. از جمله نمونه ها بر این مطلب، ملاقات شخصی است که در دل، شبهه ثنویت داشت و امام علیه السلام هنگام بازگشت از منزل خلیفه، با انگشت سبّابه به او اشاره فرمود که: احد احد!(1)

دیگری در مسیر امام علیه السلام به منزل خلیفه نشسته بود و قصد داشت با صدای بلند مردم را به امامت آن حضرت فراخواند، اما حضرت با اشاره انگشت بر دهان مبارک، او را از این کار باز داشت!(2)

امام عسکری علیه السلام نیز با ادامه دادن این گونه اقدامات، راه را برای حرکت سازمان در مسیر خودش هموار نمود. آن جناب نیز هم چون پدر بزرگوارش، وکیلان ارشدی را برای نواحی مختلف نصب نمود که بر کار دیگر وکیلان نظارت داشتند. افزون بر این، عثمان بن سعید عَمری را به عنوان وکیل الوکلای خود برگزید تا همه وکیلان به او مراجعه کنند. اهمیت این نکته از آن روست که وی در عصر غیبت، بنا بود سفیر و نایب نخست امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد.

همین طور نامه های آن جناب به بعضی نواحی شیعه نشین، مثل نیشابور، و تأکید بر اطاعت شیعیان از وکیلان و پرداخت وجوه شرعی به آنان و محور قرار دادن وکیلان در حلّ و فصل امور را از دیگر اقدامات امام عسکری علیه السلام برای تقویت و سامان مندی سازمان وکالت می توان برشمرد. برای نمونه، آن جناب به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری و شیعیان و بزرگان نیشابور نامه ای مفصّل نوشت که در آن، ضمن معرّفی وکیلی به نام ابراهیم بن عبده، از مردم این دیار به دلیل اطاعت نکردن و مراجعه نکردن به وکیل پیشین، گله گزاری نموده است.(1)

برای شناخت هرچه بیشتر این سازمان، کیفیت سیر تکاملی آن و وضعیت آن در عصر امامان هادی و عسکری علیهما السلام و عصر غیبت، به این نهاد مهم و شناخت سیر پیدایی و تکوین و تکامل آن و دیگر ویژگی ها و وظایف آن باید توجّهی ویژه نمود. از این رو، مباحثی در زیر می آید:

یکم. تعریف لغوی و اصطلاحی واژة وکالت و معرفی اجمالی سازمان وکالت؛

دوم. علل تشکیل سازمان وکالت و گسترش و استمرار فعالیت آن تا پایان عصر غیبت؛

سوم. محدوده زمانی و جغرافیایی فعالیت سازمان وکالت؛

چهارم. وظایف و مسئولیت های سازمان وکالت؛

پنجم. ویژگی ها و مشخصات وکیلان و کارگزاران سازمان وکالت؛

ششم. معرفی مهم ترین وکیلان امامان علیهم السلام .

ص: 139

این مباحث به لحاظ گستردگی، در کتابی دیگر به صورت مستقل به تفصیل بررسی شده است.(1) در فصل دیگر، هریک از موضوعات فوق را به اجمال، بررسی خواهیم کرد.

وجود مجموعه ای از ویژگی ها، باعث می شود که جز اطلاق نام نهاد، سازمان، یا نظام بر آن چاره ای نباشد. نخستین اصل حاکم بر نظام، وجود نظم، هم آهنگی و انسجام میان خود اعضا و یا اجزای تشکیل دهنده آن است. در این میان، وجود برنامه ای مشخص، رهبری حاکم و ناظر بر تمام سازمان، اعضایی وفادار و مخلِص به رهبری و اجراکننده برنامه های سازمان و وجود نظم در عملکردها را بایستی از جمله عوامل ایجاد این انسجام و هم آهنگی دانست. افزون بر اینها، اوضاع حاکم بر عصر ائمه علیهم السلام اقتضا می کرد که این سازمان، مخفیانه و هم راه با «تقیّه» به کار خود ادامه دهد.

این سازمان، در عصر امام صادق علیه السلام بنا شد. در این عصر، آن حضرت شماری وکیل و نماینده تعیین نمود تا میان ایشان و شیعیان نقش ارتباطی داشته باشند. این سازمان در عصر امام کاظم علیه السلام، شکلی وسیع تر و منسجم تر یافت و در اواخر عصر امام رضا علیه السلام و سپس در عصر امام جواد علیه السلام سامان مندتر شد و فعالیت وسیعی را آغاز کرد. این وضع در عصر امامان عسکری علیهما السلام با شدت بیشتر پیش رفت تا آن که فعالیت این سازمان در عصر غیبت به اوج رسید؛ چراکه تنها وسیله ارتباطی شیعه با امام علیه السلام در این عصر این سازمان بوده است.

بدین روی، سازمان وکالت با این سیر، فعالیت خود را آغاز کرد و تا پایان عصر غیبت صغرا ادامه حیات داد. وکیلان امامان علیهم السلام اعضای این سازمان بودند. آنان برای احراز این مقام می بایست شروط ویژه ای می داشتند. پس از احراز مقام وکالت، امام علیه السلام وظایفی ویژه بر دوش آنان می نهاد، ولی در این میان، عده ای انگشت شمار، راه خیانت و انحراف و فساد را در پیش می گرفتند و بعضی از افرادی که وکیل نبودند، به دلیل انگیزه هایی، ادعای دروغین وکالت را سر می دادند و به ناچار امامان شیعه علیهم السلام با آنان مقابله می نمودند. شایسته است هر یک از این مباحث به گونه ای جدا بررسی شود تا شناخت تفصیلی دربارة این سازمان به دست آید.

شد امامان علیهم السلام برای نگاه بانی و توسعة این سازمان و اعضای آن همت بگمارند، از پایه در این بحث است. این عوامل را تحت عناوین زیر می توان یادآور شد:

گسترش و توسعه آن می تواند باشد. لذا در عصر امامان کاظم و هادی علیهما السلام فعالیت این سازمان اوج گرفت.

است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، امام علی علیه السلام و دیگر امامان هدی علیهم السلام تا عصر امام صادق علیه السلام، هر یک دارای نمایندگانی بوده اند که برای کارهایی ویژه تعیین می شدند، نصوص تاریخی و قراین موجود و زمینه های حاکم بر عصر ائمه علیهم السلام تا عصر امام صادق علیه السلام، هرگز وجود سازمان وکالت را در این دوره ها تأیید نمی کنند.

وانگهی محققان دربارة آغاز شروع به کار این سازمان از عصر امام صادق علیه السلام و یا امام کاظم علیه السلام، هم نظر نیستند. برخی معتقدند که آغاز به کار این سازمان با برنامه ای گسترده، از عصر امام کاظم علیه السلام بوده و لذا حتی وجود وکیلانی برای امام صادق علیه السلام (به معنای اصطلاحی آن در این بحث) را انکار می کنند. برای مثال، عبدالرحمان بن حجّاج را در کتاب الغیبة شیخ طوسی او را از شمار وکیلانی برشمرده که امام صادق علیه السلام او را ستوده، از شمار وکیلان امام کاظم علیه السلام دانسته اند(1) و یا معلّی بن خُنَیس را که به دلیل وکالت برای امام صادق علیه السلام به شهادت رسید، تنها به عنوان وکیل مالی حضرت قلمداد کرده اند.(2) از سوی دیگر، برخی از محققان تأکید دارند که نخستین امامی که به تشکیل سازمان وکالت اقدام نمود، امام صادق علیه السلام بوده است، گرچه که توسعه و گسترش فعالیت این سازمان را در دوره های بعد، به ویژه دورة امام کاظم علیه السلام انکار نمی کنند.(3)

شاید با نگاه به نصوص و شواهد موجود با نظر دوم بتوان موافقت نمود؛ چراکه در منابع ما به نام وکیلانی برای امام صادق علیه السلام تصریح شده است؛ وکلایی مانند عبدالرحمان بن حجّاج، مُعلَّی بن خُنَیس، نصر بن قابوس لخَمی و دیگران.(4) از سوی دیگر، به دلیل وضعیت سیاسی آن عصر می توان پذیرفت که امام صادق علیه السلام زمینه هایی برای تشکیل چنین سازمانی داشته است؛ چراکه عصر آن حضرت از نظر فشارهای سیاسی، از عصر امام کاظم علیه السلام دشوارتر نبوده، و سازمان وکالت در عصر امام کاظم علیه السلام فعالیتی گسترده یافته است. شمار شیعیان نیز هر چند شاید در عصر امام کاظم علیه السلام رو

ص: 146

به فزونی نهاده شد، با عصر امام صادق علیه السلام چندان متفاوت نیست. امام صادق علیه السلام برای امور اجتماعی هم چون گردآوری وجوه مالی مانند زکوات، نذورات، هدایا و اوقاف و از سوی دیگر، برآوردن نیازهای دینی، فکری، سیاسی و... شیعه در هنگامة فقدان امام علیه السلام می بایست چنین سازمانی تأسیس می کرد. هم چنین برخی نصوص روایی و تاریخی، بر ارتباط مالی امام علیه السلام با شیعیان در دورترین نقاط گواهی می دهد. برای نمونه، به توطئه منصور عباسی در فرستادن جاسوسی به منزلة شیعه ای از خراسان به نزد امام صادق علیه السلام و برخی سران علویان می توان اشاره کرد تا به ظاهر با دادن وجوه شرعی و گرفتن رسید، برای اقدامات خود بر ضدّ امام علیه السلام و علویان دست آویزی فراهم کند.(1)

پس نقطه آغازین فعالیت سازمان وکالت را عصر امام صادق علیه السلام می توان دانست. این سازمان پیاپی افت و خیزهایی داشته است، به این معنا که کار آن، در عصر هیچ یک از امامان بعدی علیهم السلام به تعطیلی کشیده نشد. و عصر غیبت صغرا یکی از حسّاس ترین و مهم ترین دوران فعالیت این سازمان بوده است؛ چراکه با غیبت امام معصوم علیهم السلام وکیلان و نایبان آن حضرت تنها پناهگاه و مرجع شیعیان، بودند. بنابراین، سازمان وکالت با قدرت و در مقیاس وسیع به کار خود ادامه داد. این فعالیت تا سال 329 قمری، هم زمان با تاریخ وفات چهارمین سفیر و نایب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، ادامه داشت. در این سال با شروع دوران غیبت کبرا و قطع ارتباط حضرت به واسطة سفیران و باب ها با شیعیان، کار سازمان وکالت به یک معنا به پایان رسید؛ چراکه سازمان وکالت تا این زمان از کسانی گرد آمده بود که خود امام معصوم علیه السلام مستقیم آنان را به وکیلی برمی گزید، ولی با شروع عصر غیبت کبرا وظایف وکیلان بر دوش فقیهان جامع شرایط سپرده شد و چنین نبود که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف فقیه یا فقیهانی ویژه را به وکیلی خود برگزیند. لذا اگرچه وکالت امام علیه السلام به معنای عام، برای فقیهان در عصر غیبت وجود دارد، زیر مباحث سازمان وکالت نمی گنجد. پس محدوده زمانی فعالیت این سازمان را از عصر امام صادق علیه السلام تا پایان عصر غیبت صغرا می توان دانست.

ص: 147

درباره محدوده جغرافیایی فعالیت این سازمان بایستی پذیرفت که با توجه به حضور شیعیان در دوران فعالیت این سازمان در دورترین نقاط جهان اسلام مانند خراسان بزرگ، سیستان، مناطق جبال تا همدان، و از اهواز تا بصره، کوفه، واسط، بغداد، سامرا، مداین، قرای سواد، و از مدینه تا یمن، مصر و شاید مغرب، طبیعی به نظر می رسد که این سازمان محدوده فعالیت خود را به سراسر این مناطق گسترده باشد؛ چراکه هر چه مناطق شیعه نشین از دسترسی مرکز استقرار رهبری و امامت دورتر بود، امکان دسترسی و ملاقات با امام کمتر و ضرورت وجود نماینده یا وکیلی از جانب امام علیه السلام در آن مناطق، بیشتر خودنمایی می کرد. بنابراین، با قطع نظر از شواهد تاریخی نیز این سازمان، فعالیت خود را به پهنای مناطق شیعه نشین و مراکز تجمع شیعیان، می بایست گسترده باشد. بنابر گزارشات تاریخی نیز این حدس تأیید می شود؛ چراکه در منابع نخستین تاریخی و رجالی، وکیلانی را می توان یافت که هر یک در ناحیه خود به فعالیت مشغول بوده اند. اکنون با توجه به شواهد موجود، به ذکر این نواحی و برخی از وکیلان فعال، می پردازیم:

صادق علیه السلام بوده، در حالی که وکالتش بر کسی جز خواص معلوم نبوده است.(1)

در عصر امام کاظم علیه السلام، یونس بن یعقوب(2) و مفضّل بن عمر جعفی را وکیلان آن حضرت در مدینه می توان یادآور شد. مفضل بن عمر نقش وکیل ارشد را داشت و بنا به امر حضرت، دیگر وکیلان باید به نزد او می رفتند. او را باب امام کاظم علیه السلام نیز یاد کرده اند.(3)

هشام بن ابراهیم عباسی همدانی راشدی نیز در عصر امام رضا علیه السلام وکیل ارشد حضرت در مدینه بوده است.(4)

ابوعلی محمد بن احمد بن حمّاد مروزی محمودی نیز در عصر غیبت صغرا به عنوان وکیل ناحیه مقدسه، در مدینه مشغول به کار بوده است.(5)

احتمال وکالت حسن بن فضل یمانی و برخی دیگر در این ناحیه می رود.(1) علاوه بر این، گاهی اهالی یمن با سفر به استقرارگاه رهبری سازمان وکالت، به گونة مستقیم اموال و وجوه شرعی خود را به امامان شیعه علیهم السلام یا «وکیل الوکلای» آنان تقدیم می داشتند. ملاقات گروهی از اهالی یمن با امام عسکری علیه السلام نمونه ای بر این نکته است که حضرت در این ملاقات، عثمان بن سعید عمری را به آنان شناساند و تأکید فرمود که اموال را به وی تحویل دهند و از آن پس با او در ارتباط باشند.(2)

در عصر امام عسکری علیه السلام، عروة بن یحیی معروف به دهقان، به منزلة وکیل ارشد آن حضرت در بغداد به کار مشغول بوده است، ولی بعدها راه خیانت در پیش گرفت.(1)

بغداد در طول دوران غیبت صغرا، مرکز اقامت نایبان اربعه بوده و همواره محل رفت و آمد و سکونت شیعیان و فعالیت وکیلان ناحیه مقدّسه بوده است. نخستین سفیر آن ناحیه، به امر امام عجل الله تعالی فرجه الشریف محل فعالیت خود را به بغداد منتقل کرد. او در آن جا به هم راه سه تن از دست یارانش به نام های محمد قطّان، حاجز بن یزید و احمد بن اسحاق، امور سازمان را اداره می کرد. پس از وی، فرزندش محمد بن عثمان نیز بغداد را به مرکز رهبری سازمان تبدیل کرد و به هم راه ده تن از دست یارانش در بغداد، فعالیت وکلای نواحی را هدایت می کرد. حسین بن روح، از این دست یاران بود که به امر امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از سفیر دوم به رهبری سازمان منصوب شد. او نیز در بغداد فعالیت های مخفی سازمان را پی گرفت. پس از وی سفیر چهارم نیز در آن شهر ادامه فعالیت داد.(2)

سامرا تا اوایل عصر غیبت صغرا محل فعالیت دو امام هادی و عسکری علیهما السلام به شمار می رفت، ولی به دلایلی پایگاه نواب اربعه از سامرا به بغداد منتقل شد، گرچه در بخشی از عصر غیبت صغرا، که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در سامرا می زیست، فعالیت های سازمان همواره از این شهر نظارت می شد.

قرارند: فضل بن سنان که وکیل حضرت رضا علیه السلام در نیشابور بوده،(1) ابراهیم بن عبده که وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام در نیشابور و بیهق و دیگر نواحی مجاور بوده(2) و همین طور ایوب بن ناب که به وکالت آن حضرت به نیشابور روانه شد.(3)

در عصر غیبت صغرا، محمد بن شاذان بن نُعیم شاذانی وکیل در نیشابور و علی بن حسین بن علی طبری وکیل در سمرقند و حسین بن علی بن محمد قمی معروف به ابوعلی بغدادی وکیل ناحیه مقدسه در بخارا بوده اند.(4)

جعفر القمی العطّار که وکیل امام عسکری علیه السلام در آن جا بوده،(1) احمد بن اسحاق قمی که وکیل آن امام و در عصر غیبت صغرا، وکیل ناحیه مقدسه در امور اوقاف قم بوده(2) و احمد بن حمزه بن الیسع القمی از وکیلان ناحیه مقدسه برای این شهر در عصر غیبت صغرا و به عنوان باب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این منطقه مطرح بوده اند.(3)

آوه نیز از مناطق شیعه نشین نزدیک به قم و مرتبط با سازمان وکالت بوده است. گرچه حضور مستقل وکیلان در این ناحیه معلوم نیست و شاید وکیلان قم بر این منطقه نیز وکیل بوده اند،(4) شواهدی بر ارتباط اهالی این منطقه با دفتر مرکزی سازمان در سامرا و بغداد گواهی می دهند.(5)

است شواهد تاریخی این مدعا را تأیید می کنند. چراکه اگر این سازمان هرگز فعالیت سیاسی نداشت، نبایستی حکومت ها بارها و بارها بدان می تاختند و همچنین نمی بایست امامان علیهم السلام آن را به گونة پنهانی اداره می کردند. از این رو، می توان گفت که حتی دریافت و ارسال اموال و وجوه شرعی و حقوق الهی نیز هدف سیاسی داشته و انگیزه اصلی، تقویت جانب ایمان در برابر کفر بوده است، چنان که اهداف دینی و معنوی و نشر اصول و فروع مکتب را نیز از قلمرو اهداف سازمان وکالت نباید خارج نمود. با توجه به این مقدمه، به وظایف این سازمان بنابر نصوص برآمده از تاریخ و روایات اشاره می گردد:

هدایای مالی، صدقات، نذورات، موقوفات و گاه خمس بود.(1)

در برهه هایی از زمان که برخی شیعیان از پرداخت وجوه شرعی سستی می ورزیدند، امامان شیعه علیهم السلام به آنان هشدار می دادند. برای نمونه، گویا در عصر امام عسکری علیه السلام برخی از شیعیان نیشابور در پرداخت خمس اندکی سستی ورزیدند و لذا آن حضرت، در نامه ای از مسامحه آنان در این باره گله خود را ابراز نمود و به آنان فرمود: «اگر برای رستگاری، سعادت و نجات اخروی آنان نبود، هرگز چنین اصراری نداشتم.»(2)

شیعیان در عصر غیبت صغرا، برای پرداخت خمس و دیگر وجوه مالی بسیار می کوشیدند. صاحب وسائل الشیعة سبب فزونی در پرداخت وجوه مالی را چنین آورده است: «علت فراوانی پرداخت خمس در این عصر، وجود وکلایی است که پرداخت وجوه شرعی به آنان لازم بود و همین طور، افراد محتاجی وجود داشتند که از سادات بودند و کفایت و سرپرستی آنان بر امام علیه السلام واجب بود، ولو از نصیب خودش.»(3)

وجود وکیلان فراوان از «ناحیه مقدسه» در دور دست ترین نقاط جهان اسلام علاوه بر «نواب اربعه» موجب شده بود، شیعیان برای پرداخت این وجوه عذری نداشته باشند و بهانه نبود دسترسی به شخص امام، با وجود وکیلان آن حضرت، پذیرفتنی نبود.

کیفیت دریافت وجوه شرعی توسط وکیلان در عصر غیبت، گاهی با اظهار کرامت و خرق عادت هم راه بوده تا از این رو، حقانیت آن وکیلان و نایبان برای همگان یقینی شود. برای نمونه، محمد بن ابراهیم بن مهزیار مال هنگفتی را به فرستاده امام علیه السلام سپرد، آن گاه که فرستاده، از اوصاف و ویژگی های پنهان آن مال خبر داد. ماجرایی چنین درباره احمد بن محمد دینوری نیز گفته شده

ص: 159

است.(1) دربارة حسین بن روح نوبختی نیز روایت شده که وی پس از تحویل گرفتن وجوه مالی پیرزنی از اهل «آوه» از ایران، با وی به لهجه فصیح آوجی سخن گفته است.(2)

در برهه ای از دوران غیبت صغرا، دریافت اموال بدون پرداخت قبض و رسید صورت می گرفت که به نظر می رسد به دلیل وجود خفقان برآمده از حکومت عباسیان بوده است. از جمله، در اواخر عصر سفارت محمد بن عثمان عَمری که به دلیل خطرناک بودن وضعیت سیاسی، برای اموال هیچ گونه رسیدی داده نمی شد و حتی گاه آورنده اموال آنها را در جایی می گذاشته و به راه خود ادامه می داده است. در موردی، یکی از کسانی که اموالی را به حسین بن روح که در عصر سفیر دوم به عنوان دستیار وی انجام وظیفه می کرد تحویل داد و او از دادن رسید خودداری نمود، مسئله را با سفیر در میان نهاد و او نیز کار «ابن روح» را تأیید کرد و به فرد مزبور فهماند که این کار با توجه به وضعیت خاص سیاسی انجام می شود.(3)

اموالی که به نزد ائمه هدی علیهم السلام فرستاده می شد، در راه های مختلف به مصرف می رسیدند که از جمله آنها، مصارف بیت امامت، تأمین مالی وکیلان و ابواب، کمک به نیازمندان از سادات و بنی هاشم و غیر آنان و مصالح عمومی شیعیان، نظیر رفع اختلافات مالی آنان و غیر آن بود.

سفیر اوّل و دوم به دلیل رعایت جهات امنیتی، اموال فرستاده شده را در ظروف روغن نگاه می داشتند. عثمان بن سعید عَمری در عصر امام عسکری علیه السلام شغل روغن فروشی را برگزیده بود تا نامه ها و اموال را در ظروف روغن نزد امام علیه السلام ببرد. محمد بن احمد بن جعفر قطّان از دست یاران این دو سفیر نیز شغل پارچه فروشی را برگزیده بود تا اموال را در میان طاقه های پارچه به نزد سفیر ببرد.(4)

ص: 160

شیعه در عصر غیبت صغرا، به ناگاه با وضعیت تازه ای رو در رو گردید؛ فاجعه عدم امکان دسترسی مستقیم به امام معصوم علیه السلام . طبیعی است که فضای حیرت و سر در گمی به مراتب فراگیرتر از هنگام وفات یک امام بوده باشد. در چنین فضایی باز سازمان وکالت مرجع و پناه گاه افراد نیازمند برای ارشاد و راهنمایی به شمار می رفت. برای نمونه، پس از رحلت نخستین نایبِ حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف که مردم دربارة جانشین او سر در گم بودند، ابوجعفر عَمری، نایب دوم، وظیفه ارشاد و رفع سر در گمی شیعیان را بر دوش داشت. جریان ابوالعباس احمد دینوری سرّاج مؤید این سخن است.(1)

بنابر شواهدی فراوان، امامان علیهم السلام، شیعیان و حتی نمایندگان را برای شناخت حق، در هنگام عدم امکان دسترسی به امام به وکیلان سرشناس خود ارجاع می دادند. دستور امام هادی علیه السلام به احمد بن اسحاق قمی دربارة مراجعه به عثمان بن سعید عَمری، به هنگام عدم امکان دسترسی به امام علیه السلام، گویاترین این نمونه هاست.(2)

وکیلان و نایبان امام علیه السلام در مسائل کلامی و اعتقادی به خصوص در عصر غیبت، مرجع تعیین کننده حقّانیت عقاید یا انحرافی بودن آنها بوده اند. برای نمونه، وقتی جامعه شیعه از عَمری، نایب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، درباره مفوضّه و عقایدشان پرسید، او در پاسخ، دیدگاه مفوضّه را در نسبت دادن خلق و رزق به امامان علیهم السلام تکذیب کرد و آن را به ذات مقدّس باری تعالی مربوط دانست.(3) با این کلام، موضع رسمی نایبان امامان علیهم السلام همان عقیده توده علاقه مندان به اهل بیت علیهم السلام و جامعه شیعه در این موضوع

ص: 162

تأیید شد. همین گونه وقتی حسین بن روح نوبختی، پرسش یکی از شیعیان را درباره علّت تسلّط دشمنان بر امام حسین علیه السلام شنید، چنان پاسخی تفصیلی و قانع کننده داد که راوی این جریان می گوید: «من در این که او این پاسخ ها را از جانب خود بگوید، تردید نمودم، ولی بدون آن که سخنی بگویم او رو به من کرد و گفت: اینها از اصل (حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف) شنیده شده است.»(1)

گفت وگو و مناظره با مخالفان ویژة وکیلان امامان علیهم السلام نبوده، ولی این مأموریت گاه به وکیلان واگذار می شده است. برای نمونه، عبدالرحمان بن حجّاج که وکیل ارشد امام صادق و سه امام بعدی علیهم السلام بوده، از جانب امام صادق علیه السلام مأمور گفت وگو با اهل مدینه شده است. آورده اند که حضرت به او می فرمود:

یا عبدالرحمن! کَلّم اهلَ المدینة فإنّی احبّ أن یُری فی رجال الشیعة مثلُک؛(2)

ای عبدالرحمان! با مردم مدینه گفت وگو کن زیرا خوش دارم مانند تو در میان مردان شیعه دیده شود.

گاهی وکیلان امامان علیهم السلام، محدّثان معتبر شیعی را برای رفع شبهات و تردیدها به کمک می گرفتند. برای نمونه، حسین بن روح نوبختی کتابی را که از نظر اعتبار مشکوک بود، برای محدّثان قم فرستاد تا در آن نظر کنند و اگر چیزی برخلاف نظرات خود یافتند، به او بگویند. وکیلان، شیعیان را به عقاید حق تنها در زمینه های فکری و اعتقادی ارشاد نمی کردند، بلکه گاه به مسائل شخصی نیز می پرداختند.(3)

از دید حاکمان بنی عباس فعالیتی سیاسی تلقی می گردید.(1) از همین رو، منصور و هارون امام صادق و امام کاظم علیهما السلام را به جمع اموال برای کمک به مخالفان حکومت عباسی متهم می نمودند. این نوع حساسیت دربارة امام هادی علیه السلام از متوکّل عباسی نیز به چشم می خورد. او پس از آگاهی از فعالیت گسترده وکیلان امام هادی علیه السلام، در صدد قلع و قمع این سازمان و دست گیری اعضای آن برآمد و حتی بعضی از یاران و وکیلان آن حضرت مانند علی بن جعفر همانی را دست گیر کرد و برخی را مانند ابوعلی بن راشد، عیسی بن عاصم و ابن بند را به شهادت رساند و یا زیر شکنجه قرار داد تا شهید شدند.(2)

تلاش فراوان حاکمیت عباسی در عصر غیبت، برای شناخت اعضای «سازمان وکالت»، از دیگر قراین وجود نقش سیاسی برای این سازمان است.(3)

وجود این همه حسّاسیت دربارة این سازمان، خطری سیاسی را می نماید که حاکمیت عباسی را دربر گرفته بوده است. در کنار این نکات، وجود اصل پنهان کاری، تقیّه و سرّی بودن این سازمان، خود بهترین دلیل و گواه است که این

ص: 164

تشکیلات سیاسی بوده و از نظر حکومت عباسی، رها کردن آن به حال خود، بسیار خطرآفرین می توانسته باشد.

مضمون توقیعات، شامل اموری مانند پاسخ به سؤالات شرعی، دستور کارکردهای مختلف به وکیلان، رسید وجوه شرعی، اعلام نصب وکیل به وکالت، اعلام خطر سیاسی دربارة سازمان وکالت و بیان راه حل، اعلان لعن، عزل و طرد وکیلان خائن و فاسد یا مدّعیان دروغین وکالت، معرّفی شخصیت بعضی از وکیلان و رفع اتّهام از آنان، حلّ مشکلات شخصی افراد و رفع اختلافات، تردیدها و شبهات بوده است.(1)

شیعیان می نماید.(1)

سازمان وکالت در عصر غیبت تنها پناه گاه شیعیان بود. از این رو، مراجعه به نزد سفیران و ابواب ناحیه مقدسه، و راهنمایی های آنان و گاه فراهم آوردن مقدّمات دیدار افراد با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به واسطة سفیران، بهترین کمک ها برای شیعیان در این عصر شمرده می شود.

نموده باشد. وانگهی اگر کسی در یک مورد جزئی و خاص به وکالت منصوب شده باشد، البته وکالت را ملازم وثاقت یا عدالت وی نمی توان دانست.

گاهی امامان علیهم السلام به منزلة رهبری سازمان وکالت، وثاقت وکیلان خود را به شیعیان اعلام می کردند تا جایگاه آنان برای شیعیان مشخص شود و شیعیان با اطمینان به آنان مراجعه کنند. باری امام عسکری علیه السلام احمد بن اسحاق، علی بن جعفر همانی، ایوب بن نوح و ابراهیم بن محمد همدانی را توثیق نمود(1) و بار دیگر وثاقت عثمان بن سعید و جایگاه والای او را به شمار بسیاری از سران شیعه اعلام فرمود که در جلسه حاضر بودند.(2)

بسیار پیش آمده که امامان علیهم السلام وکیلی را به منطقه ای اعزام می کرده اند و هم راه با وی به شیعیان منطقه نامه ای می نوشته اند و اطمینان و اعتماد خود را از وکیل اعزامی نیز اعلام می کرده اند. برای نمونه، امام عسکری علیه السلام به شیعیان نیشابور نامه ای نوشت و ابراهیم بن عبده را وکیل اعزامی به آن منطقه معرّفی نمود.(3)

وثاقت جانشین سفیر در عصر غیبت صغرا نیز به واسطة سفیر قبلی و به امر امام علیه السلام به شیعیان ابلاغ می شد. برای نمونه، به معرّفی جایگاه رفیع حسین بن روح توسط محمد بن عثمان عَمری، سفیر دوم، به جمعی از سران شیعه می توان اشاره کرد.(4)

رازداری، به شهادت رسید، انتقاد داشتند.(1)

دو سفیر اول و دوم در عصر غیبت صغرا که پنهان کاری در سازمان وکالت با توجه به حساسیت آن دوران در اوج خود بود و سفیران و وکیلان در نهان کاری شدید به فعالیت مشغول بودند، به روغن فروشی می پرداختند. حسین بن روح نوبختی نیز به زیرکی در کار و بسیاری رازداری و پنهان کاری معروف بوده است، چنان که گاهی برای رعایت جهات امنیتی پس از دریافت وجوه شرعی، قبض و رسیدی تحویل نمی داد و یا باری دربان خود را به دلیل شماتت و بدگویی به معاویه اخراج کرد.(2)

افزون بر آن چه گذشت، دیگر صفات لازم برای وکیلان امامان علیهم السلام از این قرارند: زیرکی، کاردانی، نظم در امور، امانت داری، دوری از دل بستگی به دنیا و غرور و تک روی، حسادت، شهرت طلبی، خیانت، غلوّ، جهل، تعصّب باطل و گرایش به باطل و ظلم، زهد دو چندان، احترام به خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، شناخت امام علیه السلام، حفظ تشکیلات سازمان وکالت، هجرت به وقت لزوم، علم به کتاب خدا، سنّت و حقوق امامان علیهم السلام و قدرت بر اعجاز و کرامت به وقت لزوم.

و کیفیت برخورد با حکومت عباسی، تأمین مالی وکیلان، و ردّ اتهامات نادرست بر آنان، همه بر عهده امام علیه السلام بوده است.(1)

بن الحسین بن عبد ربّه وکیل ارشد عراق در عصر امام هادی علیه السلام بوده اند.(1) ابوالحسین اسدی رازی در عصر غیبت صغرا، کار نظارت بر فعالیت وکلای نواحی شرقی ایران را بر عهده داشت. حاجز بن یزیدوشّاء نیز در بغداد تحت نظارت سفیر اول و دوم قرار داشت و خود نیز بر کار برخی از وکیلان ایران نظارت می کرد.(2)

عباسیان و با توجه به نظارت دقیق و پیاپی حاکمان عباسی بر فعالیت های امامان هدی علیهم السلام و شیعیان آنان، به گونة پنهان فعالیت می کرده است. از این رو، این سازمان به جز شماری از پیش آمدهای اندک، از خطر برملا شدن و نابودی بازماند، بیداری و هشیاری رهبر سازمان و فداکاری اعضای، اصل سازمان را نگاه می داشت و خطر را تنها متوجه برخی از اعضا می کرد. برای نمونه، معلّی بن خنیس وکیل امام صادق علیه السلام، حتی پس از تهدید به قتل در پاسخ به داوود بن علی که از وی خواسته بود نام اصحاب امام علیه السلام را فاش نماید، گفت: «مرا تهدید به قتل می کنی! به خدا قسم اگر زیر پایم باشند، پایم را بر نمی دارم.»(1) دیگر وکیل امام صادق علیه السلام، نصر بن فابوس لخمی نیز بیست سال پنهانی وکالت امام علیه السلام را بر عهده داشته است.(2) هم چنین محمد بن ابی عمیر، وکیل امام کاظم علیه السلام در بغداد، با وجود شکنجه های فراوان، نام پیروان آن حضرت را فاش نکرد.(3)

امام عسکری علیه السلام در راستای همین اصل، باری برای ارسال نامه هایی به وکیل الوکلای خود، عثمان بن سعید عَمری، آنها را در درون چوبی دایره شکل جا کرد و به داوود بن اسود سپرد تا به او برساند، در حالی که حتی داوود نیز از درون چوب بی خبر بود.(4)

در عصر غیبت صغرا نیز وقتی عبیدالله بن سلیمان، وزیر عباسی، از فعالیت مخفی وکیلان آگاه شد، با مشورت خلیفه، تصمیم به شناسایی آنان گرفت. لذا افرادی را به منزلة شیعیانی که قصد پرداخت وجوه شرعی دارند، به نزد کسانی فرستاد که احتمالِ وکالتشان می رفت، ولی در اقدامی به هنگام، توقیعی از ناحیه مقدسه، صادر شد و همه وکیلان از اخذ هر گونه وجهی بازداشته شدند. محمد بن احمد قطّان از جمله این وکیلان بود که وقتی یکی از جاسوسان حکومتی به نزد او آمد و مدعی شد که قصد تحویل وجوهِ مالی را دارد، در پاسخ گفت: «اشتباه آمده ای من با این امور سر و

ص: 172

کاری ندارم.» و تا زمان رفع کامل خطر، وکیلان بدین گونه عمل می کرده اند.(1)

از همین رو، حسین بن روح، سفیر سوم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، معروف بود که بر عمل به تقیّه شدت می ورزد و عثمان بن سعید و پسرش محمد، سفیران اوّل و دوم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت به دلیل سرپوش نهادن بر فعالیت های وکالت روغن می فروختند. برای اثبات وجود اصل تقیّه و پنهان کاری در سازمان وکالت نمونه های بسیاری وجود دارد.(2) از این رو، دکتر جواد علی، عنوان «التنظیم السرّی» را برای تشکیلات وکالت به کار برده است. فعالیت های مخفی سفیران در عصر غیبت صغرا گاه بدان اندازه بود که برای ملاقات با وکیلان و کارگزاران سازمان، خرابه های بغداد را قرارگاه می گزیدند. بنا به نقل صدوق، محمد بن عثمان بن سعید عَمری برای دیدار با دست یارش متیلی، و ارائه نامه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به او، به خرابه های عباسیه بغداد رفت و سپس نامه را پاره کرد. همین طور، تحویل ندادن هرگونه رسیدی به آورندگان وجوه شرعی و بهره گیری از تاجران عادی برای حمل اموال، از نمونه های رعایت این اصل در عصر دومین سفیر به شمار می رود.(3)

بهره گیری از پیک ها و نمایندگان سیّار از دیگر ابزار ارتباطی در سازمان وکالت بوده است. البته گاه این پیک ها خود از محتوای مأموریتشان بی اطلاع بوده اند، و گاه از افراد عادی و غیر مرتبط با سازمان وکالت برای این کار بهره می گرفتند. از نمونه های فرستادن پیک برای ایجاد ارتباط، به پیک «عراق» می توان اشاره کرد که ناحیه مقدسه برای اعلام تاریخ درگذشت قاسم بن العلاء وکیل آذربایجان به این دیار اعزام کرد و یا دو نماینده ارسالی امام جواد علیه السلام به قم، برای برقراری ارتباط با زکریا بن آدم، وکیل قم، که پیش تر بدان اشاره شد.(1) مراسم حج نیز دیگر وسیله ارتباطی در سازمان وکالت بوده که وکیلان در قالب آن با یک دیگر دیدار می کرده اند.

این امر مقام علمی و نزدیکی او را به امام علیه السلام نشان می دهد. وی هم چنین نزد امام کاظم علیه السلام منزلتی عظیم داشته است. آن حضرت در وصف او فرموده است: «إنّه لثقیل علی الفؤاد» که به فرموده مرحوم آیة الله خوئی، به این معناست: «او در قلب من دارای مکانت و عظمت است.»(1)

پیک ها و مأمورانی بهره می گرفت که به آنان اطمینان می کردند.(1)

بوده است. کتاب های رجالی از وی به بزرگی یاد کرده اند و فضایل او را برشمرده اند.(1) احمد بن اسحاق در دوره سفیر اوّل و دوم به بغداد منتقل و به عنوان یکی از مهم ترین دست یاران آنان به فعالیت مشغول شد و در راه بازگشت از حج در «حُلوان» درگذشت.(2)

افزون بر افراد یاد شده، نام تعداد دیگری از وکیلان امامان علیهم السلام در منابع آمده که برای رعایت اختصار به همین میزان بسنده می شود.

در عصر غیبت صغرا، افزون بر وکیلان و «نوّاب اربعه»، بسیاری از وکیلان عام در نواحی گوناگون وجود داشته اند که نامشان در منابع آمده است و نام برخی از مهم ترین آنان در فصلی ویژه اشاره خواهد شد.

وجود برخی از جریان های انحرافی در سازمان وکالت یا از خیانت و فساد کسانی برآمده که امامان علیهم السلام آنان را به وکالت نصب کرده بودند و یا از ادعای دروغین مدّعیان وکالت و بابیت سرچشمه می گرفته است.

از آن جا که این گونه جریان ها در عصر غیبت، بیشتر پدید آمده، در مباحث عصر غیبت صغرا، به این جریان ها و شناساندن آن شخصیت ها بیشتر خواهیم پرداخت.

انگیزه ها و روی کرد ائمه علیهم السلام به سازمان یا نهاد وکالت به منزلة جریانی فعّال در کنار دیگر فعالیت های امامان شیعه علیهم السلام پرسشی مهم است که در بخشی از مباحث، به پاسخ آن اشاره شد. با نگاه به وجود جوّ خفقان و اختناق و فشارهای شدید بر امامان شیعه علیهم السلام و نبود امکان ارتباط آزادانه و مستقیم آنان با شیعیان، ضروری می نمود که گروهی نقش واسطه بین امام به عنوان رهبر جامعه و شیعیان را بر عهده داشته باشند. افزون بر آن، اگر چنین فضایی نیز وجود نداشت، با توجه به گستردگی جهان اسلام در آن عصر و وجود شیعیان در مناطق مختلف و پراکنده و لزوم ارتباط آنان با امام علیه السلام، تشکیل چنین سازمانی ضروری می نمود. علاوه بر این دو موضوع، مسئله آماده سازی شیعه برای پذیرش شرایط عصر غیبت، که در آن عصر چاره ای جز مراجعه به نزد وکلا نبود، خود بُعدی دیگر از سلسله انگیزه های تشکیل سازمان وکالت را می نماید. هم چنین رفع بلاتکلیفی شیعه در عصر غیبت صغرا، از دیگر نتیجه های وجودی این سازمان بوده است.

محدوده زمانی فعالیت این سازمان با توجه به ویژگی های موجود در عصر امام صادق علیه السلام اعم از فراوانی شیعیان، گستردگی مناطق اسلامی، وجود شیعیان در مناطق دوردست، لزوم حضور نمایندگان امام در آن مناطق و وجود نصوص تاریخی دربارة وکیلان آن جناب، از آن عصر شروع و تا پایان عصر غیبت صغرا ادامه داشته است.

محدوده جغرافیایی فعالیت این سازمان به گستره مناطق شیعه نشین بوده است؛ هر نقطه ای که در آن، شیعیان به طور چشم گیری حضور داشته اند، تحت پوشش فعالیت این سازمان بوده است. به این ترتیب، مناطقی مانند حجاز، عراق، ایران، یمن، مصر و شاید مغرب، تحت پوشش این سازمان قرار داشته است.

برخی از پژوهندگان تنها وظیفه این سازمان را پرداختن به امور مالی و اخذ وجوه شرعی دانسته اند، ولی با نگاه به قراینی، وظایف دیگری مانند وظیفة ارشادی، علمی، فرهنگی، سیاسی، ارتباطی (در غیر موارد گردآوردن وجوه مالی)، رفع مشکلات شیعیان، انجام امور شخصی و خاص برای امامان علیهم السلام و بعضی امور دیگر را از وظایف و کارکردهای سازمان وکالت می توان برشمرد، گو این که اهمیت تأثیر مالی این سازمان را نیز نمی توان ناگفته گذاشت.

ص: 184

بنابر روایات، ویژگی هایی برای وکیلان امامان علیهم السلام به دست می آید که در رأس آنها، وثاقت، امانت داری و درست کاری است. چنان که گذشت، مراد از وثاقت، چیزی فراتر از وثاقت در امور مالی است. علاوه بر این صفات، ویژگی هایی مانند رازداری، نهان کاری، زیرکی، نظم و کاردانی نیز از صفات آشنای وکیلان بوده است.

ص: 185

ص: 186

ط) وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی شیعه در عصر غیبت صغرا.

سوم. المکتفی بالله (289- 295 قمری)؛(1)

چهارم. المقتدر بالله (295 - 320 قمری)؛(2)

ص: 189

پنجم. القاهر بالله (320- 322 قمری)؛(1)

ششم. الراضی بالله (322- 329 قمری).(2)

ص: 190

ویژگی های وضعیت سیاسی این دوران به مانند ویژگی های دوره گذشته است؛ همان ویژگی های دوره پیش از غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در جهان اسلام، مانند غلبه و استیلای موالی به ویژه ترکان بر اوضاع سیاسی جهان اسلام. اینان چه به عنوان وزیر و والی و چه به عنوان فرماندهان نظامی، روز به روز بیشتر قدرت می گرفتند و بر اوضاع جهان اسلام بیشتر تسلّط می یافتند.

برابر با این استیلای رو به فزونی موالی و ترکان، حکومت مرکزی روز به روز ضعیف تر می گردید. هر چه زمان می گذشت خلیفه در اداره امور مملکت بیشتر ناتوان می شد، کارها را دیگران در دست می گرفتند و حکومت مرکزی در اداره کشور به ویژه در نظارت بر مرزها بیش از گذشته توان خود را از دست می داد.

در زمان مقتدر مرزبان های دریایی، در مناطقی مانند «ارزن»، «ملطیه»، «میافارقین»، «آمُد» و... چنان ضعیف و ناتوان شده بودند که قدرت مرزبانی و جلوگیری از نفوذ دشمن را نداشتند، آنان با فرستادن گزارشی به بغداد، از حکومت مرکزی و خلیفه عباسی تقاضای کمک نمودند و تهدید کردند که اگر به آنان کمکی نرسد، خود را به رومیان تسلیم کنند ولی به سخن آنان توجّهی نشد و به همین دلیل شکست خوردند و مأیوسانه بازگشتند.(1)

هم چنین به دلیل ضعف دستگاه خلافت و غلبه ترکان و موالی بر اوضاع سیاسی

ص: 191

جهان اسلام، خلیفه تدبیر امور را نمی توانست در دست بگیرد. او پیاپی از اهرم های فشار که در دست دیگران بود، وحشت داشت.

گاهی به زور خلیفه را وادار می کردند فردی را از ولایت عهدی خلع کند و فرد دیگری را به جای او بنشاند. برای مثال، معتمد عباسی در سال 279 قمری بر اثر فشارهای گوناگون مجبور شد پسرش را از ولایت عهدی عزل کند و برادرزاده اش معتضد را به جانشینی برای خود برگزیند.(1)

گاهی افسران ترک، خلیفه را دست گیر و از خلافت خلع می نمودند و او را شکنجه می دادند. برای نمونه، در سال 322 قمری برخی از افسران ترک بر القاهر، خلیفه عباسی شوریدند و قصرش را محاصره کردند. او وقتی که سر و صدا را شنید، از خواب بیدار شد، در حالی که آثار مستی در وی نمایان بود. او را دست گیر کردند و شکنجه دادند و چشمانش را از حدقه درآوردند.(2)

گاهی بر اثر جنگ قدرت میان عباسیان، خلیفه برای حفظ و دفاع از جان خود ناتوان می شد. برای نمونه، در سال 267 قمری بین معتمد و برادرش موفّق، درگیری رخ داد و موفّق پیروز شد و برادرش معتمد، را که خلیفه بود، زندانی کرد.(3)

بنابه نوشته مسعودی، موفّق او را در «فم الصلح» زیر نظر قرار داد و برخی را هم برای نگاهبانی وی گماشت. پیش از این، وی به موصل گریخته بود و موفّق توانسته بود به واسطه «صاعد» وزیرش، او را بازگرداند.(4)

گاهی چنان ارکان خلافت عباسی در هم می ریخت که خلیفه نمی توانست به فردی اعتماد کند و پست وزارت را به وی واگذارد. گاهی پیش می آمد که خلیفه عباسی فردی را به وزارت نصب می کرد و او تنها به مدت دو روز وزیر بود و روز سوم وی را عزل می نمود. در همین باره، مسعودی می نویسد: «المقتدر بالله»، هیجدهمین خلیفه عباسی، شانزده بار وزرای خود را تعویض نمود و یا القاهر بالله،

ص: 192

نوزدهمین خلیفه عباسی، در طول یک سال و اندی از خلافتش، چهار بار وزیر خود را جابه جا نمود.

این عزل و نصب های پی درپی، گویای این واقعیت است که خلافت و حکومت مرکزی عباسیان رو به ضعف نهاده بود و خلیفه، در اوضاع حکومت تأثیر زیادی نداشته است. حتی گاهی دربارة همین عزل و نصب های پی درپی، خلیفه تحت تأثیر القائات زنان قرار می گرفت و شخصی را از مقامش عزل و زندانی می کرد. بنابه نقل موّرخان «سیده» مادر مقتدر، در همه کارهای دولت مداخله می کرد و علی بن عیسی، وزیرش را در سال 304 قمری، با مداخلة وی برکنار کرد؛ وزیری که بنابه نوشته سیوطی باتقوا و عفیف بود و در جهت عدالت و برقراری احکام اساسی گام بر می داشت.(1)

ابن اثیر می نویسد:

«ام موسی» ندیمه «سیده» مادر «مقتدر» به خانه وزیر رفت تا درباره مخارج و لباس خدمت گزاران قصر گفت وگو کند. وزیر خوابیده بود. نگهبان وزیر گفت: قدری درنگ کن تا وزیر از خواب بیدار شود. او خشمگین شد و با ناراحتی تمام برگشت و به «سیده» مادر «مقتدر» شکایت کرد. وقتی وزیر از خواب برخاست و از آمدن «ام موسی» باخبر شد، نگهبان و فرزند خود را برای عذرخواهی به نزد «ام موسی»، پیش خدمتِ مادرِ خلیفه فرستاد، اما ندیمه این عذرخواهی را نپذیرفت و به نزد «مقتدر» رفت و از وزیر بدگویی کرد و خلیفه عباسی او را از وزارت خلع و سپس دست گیر و زندانی نمود.(2)

و نیز او توانست ابوالعباس خصیب را از پُست وزارت عزل نماید.

مداخله های سیده خود نشانه ای از ضعف خلیفه در امور مملکتی و به گونه ای عامل ضعف و کاهش اقتدار روز افزون خلیفه بوده است.

با همه ضعف هایی که بیان شد، خلفای عباسی همیشه بر مردم مسلمان بیشتر ظلم می کردند، آنان برای ادامه حکومت خود از هیچ جنایتی فروگذاری نمی کردند. فضای

ص: 193

اختناق و وحشت با شدت تمام در سراسر این دوره حاکم بود، به ویژه در دوره معتضد (279- 289 قمری) که به تعبیر شیخ طوسی، در این دوره بسیار سخت و دشوار، از شمشیرها خون می چکید.(1)

آن چه بیان شد، دربارة ویژگی ها و وضعیتی بود که از عصر قبل از غیبت صغرا جریان داشت و در این دوره نیز برقرار بود.

اکنون به بیان ویژگی ها و حوادثی می پردازیم که در دوره غیبت صغرا پیش آمد:

سال بر مردم ستم کردند. اینان چنان خشن و سفّاک بودند که هیچ سپاهی تاب روبه رو شدن با آنان نداشت. احتمال هجوم قرامطه به منطقه ای بس بود تا در میان مردم رعب و وحشت انگیزد.

این گروه که مذهبی ویژه داشتند و جان و مال و ناموس دیگر مسلمانان را مباح می دانستند، حملات خود را از کوفه آغاز نمودند و در عراق، سوریه و بحرین به مردم ستم هایی فراوان روا داشتند.

قرامطه در سال 294 قمری به رهبری زکرویه به کاروان حجّاج خراسان حمله کردند و آنان را کشتند.

در سال 311 قمری قرامطه به رهبری ابوطاهر، سلیمان ابی سعید خجری قرمطی در بصره به جان مردم بی گناه افتادند و هفده روز تا توانستند مردم را کشتند و اموال آنان را غارت بردند و به نوامیس مردم تجاوز کردند.

در سال 312 قمری سپاه ابوطاهر به کاروان حاجیان حمله نمود و اموال آنان را غارت کرد. سپاهیان ابوطاهر در این غارت گری در حالی که تمامی اموال، آب و غذای حاجیان را گرفته بودند، آنان را در بیابانِ سوزان واگذاشتند تا آن که همه آنان از گرسنگی و تشنگی جان دادند.

قرامطه در سال بعد، یعنی سال 313 قمری، جلو حرکت کاروان حاجیان را گرفتند و در برابر گرفتن باج، به آنان اجازه رفتن به مکه دادند. در سال 317 قمری این سپاه، وحشیانه به مسجدالحرام حمله کردند، حاجیان را کشتند و جنازة آنان را در چاه زمزم انداختند. ابوطاهر، پرده کعبه را از جا کند و پاره پاره کرد و در میان سپاهش پخش نمود. او خانه های مکه را غارت کرد، حجرالاسود را از جا کند و آن را به هَجَر (بحرین) برد. این گروه سی سال حجرالاسود را در بحرین نگه داشتند.

همین شخص در سال 315 قمری به کوفه هجوم برده، کشتار زیادی کرد و اموال مردم را به غارت برد.

این جریان ناامنی، سرانجام در سال 318 قمری با کشته شدن سلیمان فروکش کرد.(1)

ص: 195

- قیام اطروش؛ حسن بن علی معروف به «اطروش» در سال 301 قمری در منطقه طبرستان و دیلم که «سیاه جامگان» را از آن منطقه بیرون راند؛ اطروش پس از پاک سازی منطقه طبرستان و دیلم به سوی ری پیش روی کرد. از این رو، حاکم آن جا را گریزاند و سرانجام حسن بن علی در یکی از جنگ ها به دست دست نشاندگان خلیفه عباسی در سال 304 قمری کشته شد.(1)

- قیام حسن بن قاسم، معروف به «حسن داعی» در سال 317 قمری که با سپاه بسیاری از گیل و دیلم به سوی ری حرکت کرد و بر مناطق وسیعی از ری، قزوین، زنجان، قم، ابهر و دیگر شهرهای پیوسته به ری تسلّط یافت؛

- قیام احمد بن محمد طالبی در مصر که با سپاه احمد بن طولون جنگید و کشته شد.(2)

- دولت مستقل صفاریان که یعقوب بن لیث صفاری در خراسان و شرق ایران تشکیل داد. یعقوب بن لیث صفاری که حاکمان بغداد او را در سال 254 قمری به ولایت خراسان بزرگ برگزیدند، در آغاز، حرکت استقلال گرایانه خود را آشکار نکرد. همان گونه که در فصل سوم گذشت، او به خلفای عباسی وفاداری می نمود و تنها در هنگام مرگش در سال 265 قمری دوستی اش با آنان را اظهار نمود. برادرش عمرو بن لیث بعد از او ادعایش را پی گرفت و حکومت مستقل صفاریان را رهبری نمود که این حرکت استقلال گرایانه تا سال 290 قمری ادامه داشت.(1)

- دولت مستقل سامانیان در ماوراءالنهر، خراسان و بخشی از ایران مرکزی به دست سامان خدات و پسرانش تشکیل شد. آنان توانستند از سال 261 تا سال 389 قمری در مناطق یادشده، دولت مستقل برقرار کنند.(2)

- عبیدالله مهدی دولت فاطمی را در مصر و بلاد مغرب در سال 296 قمری تشکیل داد و این دولت تا سال 567 قمری پابرجا ماند.(3)

- دولت خودمختار و مستقل آل حمدان یا حمدانیان در موصل و حلب که ناصرالدوله حَمدانی آن را در سال 319 قمری تشکیل داد و تا سال 394 قمری ادامه یافت.(4)

- سه فرزند بویه به نام های علی، حسن و احمد دولت انقلابی آل بویه را در طبرستان، ری، همدان، اصفهان، نواحی اطراف ایرانِ جنوبی و قسمتی از عراق کنونی، در سال 320 قمری تشکیل دادند و آن دولت تا سال 338 قمری پابرجا ماند.(5)

- دولت اخشیدیه که محمد بن طعج الأخشید آن را در مناطق مصر و شام در سال 323 قمری تشکیل داد و تا سال 334 قمری پابرجا ماند.(6)

ص: 199

این وضع تنها در بغداد و یا سامرا و مرکز خلافت نبوده، بلکه در حوزۀ فعالیت والیان و حکومت های خودمختار نیز جاری بوده است. امیران طولونیه مصر غرق در بساط عیش و نوش بوده اند.

«خُماروَیه»، حاکم طولونی مصر خانه ای از طلا ساخت و آن را به برپایی بساط طرب و عیش و نوش اختصاص داد.(1)

کشتند، بدنش را قطعه قطعه کردند و برخی از غلامان، گوشت بدن او را بریدند، به سیخ کشیدند و خوردند.(1)

دربارۀ عروسی «قَطرالندی» دختر خُماروَیه طولونی که زن معتضد عباسی شده بود، گفته اند: خُماروَیه که همۀ بیت المال مصر را در اختیار داشت، بی حساب در عروسی دخترش خرج کرد. به گفتۀ «دقماق» مورّخ آن عصر، خمارویه با دختر خود چیزهایی را برای جهاز فرستاد که نه کسی آن را دیده و نه شنیده بود. ابن خلکان می نویسد: مهریۀ عروس یک میلیون درهم بود و این به قیاس آن جهازِ گران قیمت بسیار ناچیز می نمود. گویند ابن جصاص که مسئولیت تهیۀ جهاز با او بود، پس از همة خریدهای که کرد، چهارصدهزار دینار به جا گذارد که خمارویه همه را به او بخشید.(2)

به مناسبت این عروسی در بغداد و مصر، جشن های پر هزینۀ متعدّدی برپا شد و چه بسیار زنان عباسی و حاکمان عراق و مصر که با لباس های گران قیمت در این بساط عیش و نوش شرکت کردند. گویا زر و زیورهای دنیا در انحصار این عده بوده و این عده هم در اختیار هواهای نفسانی قرار داشته اند. آنان جز ارضای هواهای نفسانی هدفی نداشته اند.

خُماروَیه، افزون بر این مصرف های بی رویه، ماهانه 23 هزار دینار برای مصرف آشپزخانۀ خود اختصاص داده بود.(3)

اینها تنها نمونه هایی است از صدها و هزاران مورد که خلفا، وزیران، حاکمان و والیان و اشراف، در آن زمان برای این گونه کارها صرف می کرده اند. گفتنی است این کارها بازتاب های اجتماعی و ناهنجاری هایی مانند آشوب زنگیان به دنبال داشت.(4)

ص: 204

گرداند و بر شالوده های مکتب اهل حدیث مکتب جدیدی بنا نهاد که این مکتب جدید به نام بنیان گذارش، ابوالحسن اشعری، (مکتب اشعری یا اشاعره) معروف شد. شکل گیری این مکتب با حمایتِ «مقتدر» خلیفۀ عباسی بود که در دورۀ 25 سالۀ زمام داری اش در سال های 295 تا 320 قمری با مکتب اعتزال به ستیز برخاست و از اهل حدیث و اشاعره حمایت کرد.(1) اعتزال از این تاریخ به بعد به صورت مکتبی فکری، از میان رفت و مکتب اشعری بی رقیب ماند.(2)

سوم. الجامع الصحیح، معروف به سنن ترمزی، نوشتة محمد بن عیسی بن سوره ترمزی (209- 297 قمری)؛

چهارم. سنن نسایی، نوشتة احمد بن شعیب نسایی (214 یا 215 - 303 قمری).

افزون بر این کتاب ها ده ها بلکه صدها کتاب پر ارزش در همین دوره تدوین شد که از آن جمله کتاب های زیر را می توان نام برد:

یکم. فتوح البلدان و انساب الاشراف، نوشتة بلاذری (متوفای 289 قمری)؛

دوم. اخبار الطوال نوشتة دینوری (متوفای 282 قمری)؛

سوم. تاریخ یعقوبی نوشتة احمد ابن واضح یعقوبی، (متوفای 284 قمری)؛

چهارم. تاریخ طبری و تفسیر طبری نوشتة ابن جریر طبری (متوفای 310 قمری)؛

پنجم. الفتوح نوشتة احمد بن اعثم کوفی (متوفای 314 قمری)؛

ششم. الکافی (اصول، فروع و روضه) نوشتة محمد بن یعقوب کلینی، (متوفای 329 قمری)؛

هفتم. بصائر الدرجات نوشتة محمد بن حسن بن صفار، (متوفای 290 قمری)؛

هشتم. المحاسن نوشتة ابوعبدالله احمد بن محمد خالد برقی (متوفای 274 یا 280 قمری).

2. برخی همانند شیخ مفید، آغاز غیبت صغری را از هنگام ولادت آن حضرت می دانند.(1) این نظریه بر خلاف نظر مشهور است و اکثر علمای امامیه آن را نمی پذیرند.

3. نظر سوم این که، آغاز غیبت صغری از هنگام شهادت ابومحمد، امام حسن عسکری علیه السلام و آغاز سفارت نخستین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، عثمان بن سعید عَمروی از تاریخ هشتم ربیع الاول سال 260 قمری، آغاز شد و این دوره تا تاریخ پانزدهم شعبان سال 329 قمری هنگام درگذشت آخرین نایب خاص حضرت، علی بن محمد سَمَری به مدت 69 سال و اندی ادامه داشت.(2)

علمای امامیه این دیدگاه را می پذیرند.(3) دورۀ پنهان بودن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان پدر گرامی اش امام حسن عسکری علیه السلام از غیبت صغرای آن حضرت به شمار نمی آید؛ زیرا غیبت صغرا، از عصر امامت آن حضرت آغاز شد و در طول غیبت صغرا، حضرت چهار سفیر داشته است.

به بیان دیگر، دو ویژگی در دورۀ غیبت صغرا وجود داشته:

یکی امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و دیگر سفارت و نیابت نوّاب اربعه است که با توجه به این دو ویژگی دورۀ پنهان بودن حضرت جزء غیبت صغرا به حساب نمی آید؛(4) چون که هیچ یک از این دو ویژگی در دورۀ پنهان بودن ایشان وجود نداشته است.

ص: 208

ابومحمد علیه السلام را تعظیم و احترام می کنند و او را در فضیلت، بر همۀ علویان و عباسیان پیش می دارند. از این جهت، در پی قتل آن حضرت برآمد و زهر کشنده ای را به وی خوراند.(1)

تمام بدن شریف امام علیه السلام همین که آن زهر را خورد، مسموم شد و در بستر بیماری افتاد و به درد شدیدی دچار گردید.

معتمد به پنج نفر از خواص و درباریانش از آن جمله به «نحریر» دستور داد که مواظب خانۀ امام علیه السلام باشند و تمام امور و جریان ها را زیر نظر بگیرند. هم چنین به پزشکان دستور داد که هر صبح و شام از حال امام علیه السلام خبر بگیرند. روز دوم که فرا رسید به معتمد خبر دادند بیماری حضرت وخیم شده است. معتمد به پزشکان فرمان داد که حق ندارند از منزل امام بیرون روند و به دلیل این که حال امام عسکری علیه السلام رو به وخامت نهاده بود، گفت: از کنار بستر او جدا نشوند. معتمد، حسین بن ابی شوارب، قاضی القضاة را به همراه ده نفر به منزل امام فرستاد و به آنان دستور داد که شب و روز در آن جا باشند و جریان ها را زیر نظر بگیرند و بعد شهادت دهند که امام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. با وجود این، به جز پزشکان مأمور خلیفه، پانزده نفر دیگر از نزد معتمد خلیفۀ عباسی در خانۀ حضرت بودند.

امام عسکری علیه السلام در شب رحلت در اتاقی، به دور از چشم مأموران حکومت، نامه های بسیاری به نقاط مختلف شیعه نشین نوشت و آنها را به وسیلۀ پیکی ارسال نمود.(2) حال امام بدتر شد، پزشکان از او ناامید شدند و هر لحظه به زمان شهادت امام نزدیک تر می شد. امام علیه السلام در لحظات آخر زندگی، همواره ذکر خدا می گفت و او را ستایش می کرد و لب های مبارکش از تلاوت قرآن مجید باز نمی ایستاد. سرانجام امام علیه السلام رو به سمت قبله نمود و روح پاکش به پیش گاه خدا پرواز کرد.

این حادثۀ جانگداز، روز جمعه هشتم ربیع الاول سال 260 قمری پس از نماز صبح اتفاق افتاد.

ص: 210

ارتحال نابهنگام آن امام بزرگوار ضایعۀ بزرگی بود که در آن روزگار بر مسلمانان وارد شد و آنان رهبر و پیشوای محبوب و مصلح بزرگ خود را از دست دادند؛ کسی که همواره غم خوار ضعیفان و یتیمان و مستمندان بود.

ناله و شیون از خانۀ امام علیه السلام بلند شد و کم کم صدای ضجّه و نالۀ زنان و مردان و کودکان آل علی علیه السلام در سراسر سامرا طنین انداخت.

خبر شهادت امام علیه السلام در سراسر شهر سامرا پیچید. این خبر هم چون صاعقه ای هولناک بود که تمام مسلمانان را به سرعت به منزل امام علیه السلام رسانید. همگی می گریستند و نوحه سرایی می کردند. تمام ادارات دولتی شهر تعطیل شده، مردم به احترام امام علیه السلام بازارها را بستند و در شهر عزاداری کردند. گویی شهر سامرا صحرای قیامت شده بود.(1)

سامرا در تاریخ خود چنان تشییعی را ندیده بود که امواج خروشانی از انسان ها از طبقات مختلف با گرایش ها و عقاید گوناگون همه را گرد هم آورد و همگی سخن از فضایل، ویژگی ها و صفات امام بزرگوار حسن عسکری علیه السلام می گفتند و دربارۀ خسارت و زیان جبران ناپذیری که به مسلمانان وارد شده بود، بحث می کردند.(2)

عثمان بن سعید عَمروی متصدی امر غسل، کفن و دفن حضرت شد.(3) این سخن با اعتقاد شیعه به این که امام را باید امام بعدی غسل دهد، کفن کند و نماز بخواند، منافاتی ندارد؛ زیرا نخست آن که این امر در حالت عادی است، نه در شرایط سخت و تقیه، دوم آن که عثمان بن سعید عَمروی به نیابت از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عهده دار این کار بود و سوم آن که ممکن است در همین اوضاع به صورت مخفی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به این کار پرداخته باشد، اما به جهت اوضاع خفقان و تقیه عثمان بن سعید عَمروی به ظاهر تصدی این امر را بر عهده گرفته باشد. در هر حال عُبیدالله بن خاقان می گوید:

ص: 211

وقتی جنازه امام علیه السلام آماده دفن شد، خلیفه برادر خود ابوعیسی بن متوکل را فرستاد تا بر جنازۀ آن حضرت نماز بگزارد. هنگامی که جنازه را برای نماز بر روی زمین گذاشتند، ابوعیسی نزدیک شد و صورت آن حضرت را باز کرد و آن را به علویان، عباسیان، قاضیان، نویسندگان و دیگر شاهدان نشان داد و گفت: این ابومحمد عسکری است که به مرگ طبیعی درگذشته است و فلان و فلان از قضات و پزشکان و خدمت گزاران خلیفه نیز شهادت می دهند. بعد روی جنازه را پوشاند و بر او نماز خواند و فرمان داد که جنازه را برای دفن ببرند.

این شیوۀ حاکمان عباسی دربارة امامان شیعه علیهم السلام بوده و مردم به ویژه شیعیان نیز کم و بیش با این شیوه آشنایی داشته اند.

بنا به نقل شیخ صدوق پیش از اقامۀ این نماز، نمازی دیگر بر بدن آن حضرت در درون خانه خواندند. «عقید خادم» از منزل خارج شد و به جعفر که بر در خانه ایستاده بود و شیعیان به او تعزیت می گفتند، گفت: «یا سیدی کفن اخوک فقم للصلاة علیه؛ سرورم برادرت را کفن کردند. پس بر او نماز بخوان.» ناگهان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جلو آمد و گفت:

تأخّر یا عمّ! فإنّا أحقّ بالصّلاة علی أبی؛

عمو عقب بایست! من سزاوارترم که بر جنازۀ پدرم نماز بخوانم.(1)

بنابر نقل مشهور، امام عسکری علیه السلام در اوّل ماه ربیع الاول 260 قمری با زهری که معتمد برای آن حضرت فراهم کرده بود، بیمار شد و در هشتم همان ماه رحلت کرد. بنابراین، امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از همین تاریخ آغاز شد و آن حضرت تا به امروز در پس پردۀ غیبت بوده است!

فرعون که از ولادت موسی بن عمران می ترسید، از تولّد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امام دوازدهم شیعیان نگران بودند که نکند ظهور کند و بساط حکومت و خوش گذرانی آنان را برهم زند.

از همین روی، امام عسکری علیه السلام را در محاصره قرار دادند و در پی آن بودند که اگر فرزندی از او به دنیا آمد، او را به قتل برسانند و نگذارند «مهدی» دوازدهمین امام شیعیان به امامت برسد و مشکلی برای آنان به وجود آورد.

امامان اهل البیت علیهم السلام با دانش برتری که داشتند، پیشاپیش غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را خبر داده و این نقشۀ عباسیان را باطل کرده بودند. به همین جهت، خبر ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مخفی نگه داشته شد و تنها برخی از خواص شیعه به این موضوع آگاه بودند.

کم کم این خبر پس از شهادت امام عسکری علیه السلام پخش شد که از آن امام علیه السلام پسری متولد شده و او امام دوازدهم و «مهدی موعود» است.

پخش این خبر موجب هراس در بین عباسیان شد؛ چرا که معلوم شد از ابومحمد، پسری به جا مانده است. از این رو، به دستور معتمد عبّاسی عده ای از مأموران وارد منزل امام علیه السلام شدند و اثاث منزل آن حضرت را بازرسی و سپس مهر و موم کردند و درصدد یافتن فرزندش برآمدند، ولی موفّق نشدند.

معتمد دستور داد که عده ای از قابله ها، زنان و کنیزان آن حضرت را معاینه کنند و اگر اثری از حمل در آنان مشاهده کردند، به خلیفه گزارش دهند.

روایت شده است که یکی از قابله ها احتمال داد، یکی از کنیزان حضرت حامله است. این خبر به گوش خلیفه رسید و او دستور داد تا آن کنیز را در محلی زیر نظر داشته باشند. پس یکی از درباریان و پیش کاران مخصوص خلیفه به نام «نحریر» به همراه تعدادی از زنان مراقب حال وی شدند تا درستی و یا نادرستی این گزارش معلوم شود. مدتی مراقب آن کنیز بودند تا سرانجام روشن شد که این گزارش درست نبوده و اثری از حمل وجود ندارد.(1)

ص: 213

هم چنین نوشته اند که نرجس خاتون مادر گرامی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همواره تحت نظر بود تا این که حوادث گوناگونی، حاکمان عباسی را به خود مشغول کرد و از آن بانو برای دست یابی به حضرت دست کشیدند. آن حوادث از این قرار است:

یکم. درگیری با یعقوب بن لیث صفّاری که پس از غلبه بر فارس به سوی بغداد حرکت کرد و در درگیری با «موفق»، پسر متوکل شکست خورد و به فارس عقب نشینی کرد؛

دوم. خروج معتمد و متوکل از سامرا و سفر به بغداد برای غائلۀ یعقوب لیث؛

سوم. مرگ عبیدالله بن یحیی بن خاقان، وزیر معتمد در سال (263 قمری)؛

چهارم. مرگ قاضی القضاة، حسین بن ابی شوارب در سال 261 قمری که او مأمور زیر نظر نگه داشتن نرجس خاتون و دیگر زنان بود؛

پنجم. ادامۀ قیام صاحب زنج یا زنگیان که مشکلات زیادی برای عباسیان به وجود آورد.

ظاهر شد و فرمود:

تأخّر یا عمّ! فإنّا احقّ بالصّلاة علی أبی؛(1)

ای عمو! کنار برو، من شایسته ترم که بر جنازۀ پدرم نماز بخوانم.

پس از ناامیدی از این که خود را جانشین برادر قرار دهد، کوشید امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به حاکمان عباسی بشناساند. این ماجرا پس از ناکام شدن وی در برابر هیئت قمی ها بود. جعفر از پاسخ دادن به آنان فرو ماند و برای سعایت از آنان به نزد خلیفه رفت و خلیفه هم به هیئت قمی ها گفت: پول هایی که برای ابومحمد آورده اید، به جعفر بدهید. آنان گفتند: ما تنها با شروطی این پول را تحویل می دهیم؛ زیرا مردمی که این پول ها را به ما داده اند، چنین شرطی را قرار داده اند. جعفر خواست که خلیفه آنان را زندانی کند، اما خلیفه به خواستۀ جعفر پاسخ نداد و آنان را آزاد کرد.

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خادمش را در خارج از شهر به سوی آنان فرستاد و با دادن نشانی و گزارش هایی که حضرت بیان داشت، آنان اموال را تحویل دادند.

جعفر دوباره به نزد معتمد خلیفۀ عباسی رفت و گفت: هیئت قمی ها اموال را به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تحویل داده اند. به این ترتیب، مقدّمات هجوم به بیت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم شد. آنان منزل امام را غارت کردند. امام عجل الله تعالی فرجه الشریف از غفلت آنان استفاده کرد و از منزل خارج شد، اما مادر گرامی حضرت را دست گیر و بازجویی کردند و ... .

تا او را دست گیر کنند و آن حضرت که در آن هنگام در سرداب بود، از دیده ها پنهان شد و تاکنون در آن جا بدون آب و غذا زندگی می کند و روزی از آن جا ظهور خواهد کرد. این داستان چنان شهرت یافته که وی را «صاحب سرداب» لقب داده اند.

با وجود این، هیچ نامی از «سرداب» در منابع شیعی و کتاب های امامیه نیامده است. نویسندگان اهل سنّت در نوشته های خود بر این نکته اصرار می ورزند و متأسفانه این سخن دست آویزی برای حملۀ برخی از آنان به تشیّع گردیده است.(1)

آنان پنداشته اند که شیعیان در میان سرداب، امام خود را می جویند و ظهورش را از آن جا انتظار می کشند. از این جهت، تهمت هایی به شیعه می زنند و در این زمینه حتی به منابع شیعه نیز نگاهی نمی افکنند.

با وجود این، براساس تاریخ و روایات شیعه، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از هنگام ولادت پنهانی به سر می برد و بنا به مصالحی تولد و زندگی ایشان آشکار نبوده و غیبت صغرای آن حضرت بعد از رحلت پدر گرامی شان آغاز شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بعد از نمازگزاردن بر پیکر پاک پدر و تدفین آن حضرت وارد منزل شدند و دیگر کسی آن حضرت را در اجتماع و در میان مردم ندید.(2)

بنا به روایات شیعی، آن حضرت در میان مردم زندگی می کند و در موسم حج حاضر می شود، ولی مردم او را نمی شناسند.(3)

خانه ای که از آن سخن گفته می شود، دو قسمت داشته است: یک قسمت برای مردان و قسمت دیگر برای زنان و یک سردابی هم زیر اتاق ها داشته که اهل خانه در روزهای گرم در آن سرداب زندگی می کرده اند.

شیعه این خانه و این سرداب را محترم می دارد؛ زیرا امامانشان در این خانه زندگی می کرده اند و در همین خانه، امام هادی علیه السلام، امام عسکری علیه السلام و نیز امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خداوند سبحان را عبادت می کرده اند. امری معقول و طبیعی است که به

ص: 217

جهت علاقه مندی به پیشوا و رهبر دینی، آن چه متعلّق به او است، محترم داشته شود. همة پیروان ادیان و مذاهب نیز چنین می کنند و شیعه از احترام گزاری ها به مکان های مقدّس و مشاهد مشرف دفاع می کند و آن را از مصادیق «فی بیوتٍ اذن الله ان ترفع» می داند اما این احترام غیر از آن تهمت های مخالفان به شیعه است.

در حقیقت، داستان غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در سرداب سامرا و زندگی کردن آن حضرت در این مکان، دروغ و بهتانی بیش نیست و هیچ یک از بزرگان شیعه، چنین باوری نداشته و ندارند.(1)

حکومت در آغاز خلافت معتضد عباسی، در سال 279 قمری دو بار خانۀ امام عسکری علیه السلام را تفتیش کرد:

نخستین بار معتضد سه نفر را به صورت مخفیانه به خانۀ حضرت فرستاد و فرمان داد: هر کسی را که در آن خانه یافتید، بکشید و سرش را برای من بیاورید. این سه نفر وارد خانه شدند و یک اتاق مخفی یافتند که پرده ای زیبا داشت. هنگامی که پرده را بالا زدند، گویا دریایی پر از آب دیدند که در انتهای آن مردی با بهترین هیئت، روی حصیری بر آب ایستاده بود و نماز می خواند. دو نفر وارد آب شدند و آن گاه که نزدیک بود، غرق شوند با اضطراب از آن خارج شدند. ساعتی بی هوش ماندند. سرانجام سرپرست آنان از فرد نمازگزار عذرخواهی کرد، ولی آن فرد نمازگزار بی توجه به آنان نمازش را ادامه داد. این سه نفر پیش خلیفه رفتند و آن چه را دیده بودند، برای او بیان کردند. خلیفه گفت: این سخن را به هیچ کس نگویید!

بار دیگر، معتضد حملۀ دیگری را ترتیب داد و گروه بیشتری را به خانۀ امام عسکری علیه السلام فرستاد. این گروه وقتی وارد خانه شدند، از درون سرداب صدای قرائت قرآن شنیدند. پس بر در سرداب ایستادند و مراقب بودند تا کسی از آن جا خارج نشود. فردی که درون سرداب بود (گویا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) از غفلت آنان استفاده کرد و از سرداب خارج شد. وقتی رئیس آنان آمد، گفت: داخل سرداب شوید و فردی را که قرآن می خواند، دست گیر کنید. گفتند: مگر او را ندیدی که خارج شد؟ گفت:

ص: 218

پس چرا او را دست گیر نکردید؟ گفتند: گمان کردیم تو او را دیده ای. بنابراین، اقدامی نکردیم.(1)

تنها موردی که نام سرداب دربارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در روایات شیعی وجود دارد، این دو مورد است که به نوزده سال پس از شروع غیبت صغری برمی گردد؛ آن هم با این مضمون که آن حضرت از سرداب خارج شد. این داستان کجا و داستان ساختگی شروع غیبت از سرداب و بقای حضرت در آن سرداب و اجتماع شیعه در آن مکان در هر صبح و شام و انتظار خروج حضرت کجا؟

قرار دارد. غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف با آمادگی و انتظار مردم گره خورده است. به همین جهت، آمادگی و انتظار ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از اعمال بافضیلت شیعیان در عصر غیبت به شمار می آید.(1)

از بهترین دلایلی که بر حقانیت و اصالت مبانی مذهب حقۀ شیعۀ امامیه (اثناعشری) می توان برشمرد، این است که امامان معصوم علیهم السلام در طول سال های پیاپی غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را پیش گویی کرده اند و در برابر واقفیه که با همة توان به تضعیف روایات و جرح راویان روایت ها دربارة غیبت می پرداختند و بسیاری از آن روایات را مجعول و ساختة آن گروه می خواندند، مبارزه کردند و سرانجام گردش ایام درستی آن احادیث شریف و پیش گویی امامان اطهار علیهم السلام را بر آنان ثابت نمود و غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با همان ویژگی هایی که از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یکایک امامان پیشین بیان شده بود، به وقوع پیوست تا کسی در آینده نتواند ادعا کند شیعیان اثناعشری برای درستی مدعای خود دربارۀ غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف احادیثی جعل کرده اند.

البته می توان این مسئله را خواست و لطف و عنایت خداوند دانست که بر ایشان ارزانی داشته است.(2)

اما حکمت و فلسفة غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چه بوده است؟ چرا حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مانند دیگر امامان در میان مردم آشکارا زندگی نکرده است؟ با نگاه به آن رخ دادها و حوادث طبیعی و عادی، فشارهای روزافزون عباسیان بر طالبیان(3) به ویژه بر بنی فاطمه و امامان معصوم علیهم السلام را علّت غیبت و پنهان بودن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهیم یافت.

به عبارت روشن تر، امامان علیهم السلام در برابر این سیاست عباسیان از تاکتیک اختفا و غیبت یاری گرفته بودند تا وجود مقدّس امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از گزند حوادث زمان مصون و محفوظ بماند و در فرصت مناسب به میان مردم آید و مردم از وجود مقدّسش بهره مند گردند. فشارهای سیاسی که از زمان امام جواد علیه السلام بر امامان

ص: 220

معصوم علیهم السلام وارد می شد، همواره افزایش می یافت. این فشارهای رو به افزایش موجب شد که فعالیت های امام یازدهم علیه السلام به حداقل برسد تا جایی که زمینۀ مساعد برای رهبری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به کمتر از حدّ نصاب خود رسید. در این هنگام خواست و مشیت خداوند به غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تعلّق گرفت.

دکتر جاسم حسین در این باره می نویسد:

مقامات حکومت عباسی خواستار ایجاد محدودیت در فعالیت های ائمه علیهم السلام بودند، از این رو، آنان را به دربار خود می بردند و تحت نظر می گرفتند تا آن که دیگر نتوانند فعالیت های خود را در میان پیروان خویش انجام دهند.

محدودیت هایی که از زمان حضرت رضا علیه السلام بر ائمه علیهم السلام تحمیل شد تا زمان امام یازدهم، حضرت عسکری علیه السلام ادامه یافت. در نتیجه ائمه علیهم السلام نیز سیاستی اتخاذ کردند تا آخرین وصی خود را از شرایط مشابه مصون دارند.

امامان علیهم السلام به این نتیجه رسیدند که پسر امام یازدهم علیه السلام از چشمان عباسیان پنهان شود تا بتواند فعالیت های خود را ناشناخته به انجام برساند تا احادیثی که وجود امامی را پیش بینی می کند که از نظرها پنهان باشد و سیاست های خود را در خفا، در میان پیروان خویش به مورد اجرا خواهد گذاشت را ترویج و نقل کند. این امام، دوازدهمین امام است. چنین اقداماتی از پیش صورت می گرفت تا امامیه را به قبول سفیران به عنوان واسطه های ائمه علیهم السلام آماده سازد.(1)

همین تفسیر و فلسفة غیبت در روایات اسلامی نیز به گونه ای دیگر بیان شده است.

برخی روایات اسلامی دربارة حکمت غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در پی می آید:

یا جابر! إنّ هذا الامر من أمرالله و سرّ من سرّ الله، مطوّی عن عباده؛(1)

ای جابر! این امر الهی و رازی از رازهای خداوندی است که بر بندگان پوشیده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

إنّ لصاحب هذا الأمر غیبة لابدّ منها یرتاب فیها کلّ مبطل، فقلت: و لم جعلت فداک؟ قال: لأمرٍ لم یؤذن لنا فی کشفه لکم، قلت: فما وجه الحکمة فی غیبته؟ قال: وجه الحکمة فی غیبته وجه الحکمة فی غیبات من تقدّمه من حجج الله - تعالی ذکره - إن وجه الحکمة فی ذلک لاینکشف الّا بعد ظهوره کما لم ینکشف وجه الحکمة فیما اتاه الخضر علیه السلام من خرق السفینة و قتل الغلام و اقامة الجدار لموسی علیه السلام الی وقت إفتراقهما؛(2)

همانا برای «صاحب الامر» غیبتی تخلّف ناپذیر است. هر جویندۀ باطلی در آن به شک می افتد و اجازه نداریم علّت آن را بیان کنیم. حکمت غیبت او همان حکمتی است که در غیبت های پیشین وجود داشت و پس از ظهور، روشن خواهد شد، همانند حکمت کارهای خضر علیه السلام از کشتن پسربچه و برپاداشتن دیوار شکسته، اینها وقتی برای موسی علیه السلام روشن شد که آن دو، از هم جدا شدند. غیبت امری از امور الهی و رازی از رازهای اوست.

به خدا قسم، من و این دو فرزندم (حسن و حسین) شهید خواهیم شد، خداوند در آخرالزمان مردی از فرزندانم را به خون خواهی ما برخواهد انگیخت و او مدتی غایب خواهد شد تا مردم آزمایش شوند و گمراهان جدا گردند، تا جایی که افراد نادان می گویند: خداوند دیگر به آل محمد کاری ندارد.

امام حسین علیه السلام فرمود:

له غیبة یرتدّ فیها اقوام و یثبت علی الدین فیها آخرون فیودّون و یقال لهم متی هذا الوعدان کنتم صادقین. امّا إن الصابر فی غیبته علی الاذی و التکذیب بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم؛(1)

برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف غیبتی است. در این غیبت برخی از دین برمی گردند و برخی ثابت قدم می مانند. هر که در این غیبت صبر کند و بر مشکلاتی که دشمنان پدید می آورند، استقامت نماید، به قدری از اجر خداوند بهره مند می گردد که انگار در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با شمشیر بر دشمنان جنگیده است.

امام پنجم علیه السلام در پاسخ به این پرسش که فرج شما کی خواهد بود، فرمود:

هیهات هیهات لایکون فرجنا حتی تغربلوا، ثم تغربلوا، ثم تغربلوا؛(2)

فرج و ظهور حضرت اتفاق نمی افتد، مگر آن که شیعیان به شدّت در امتحان الهی شرکت کنند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

غیر أن الله - عزوجل - یحبّ أن یمتحن الشیعة؛(3)

غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امتحان شیعه است.

امام هفتم، موسی بن جعفر علیه السلام نیز در این باره فرمود:

إنّما هی محنة من الله - عزوجل - إمتحن بها خلقه؛(4)

ص: 223

این غیبت خود مایۀ امتحان بندگان خداوند بزرگ است.

هر کدام از ما در زمان خود بیعت حاکمان و طاغوت های زمان را از روی تقیه به عهده گرفته ایم، مگر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که عیسی بن مریم به امامت آن حضرت نماز می گزارد. خداوند ولادت او را مخفی نگه دارد و برای او غیبتی در نظر گرفته تا زمانی که قیام می کند، بر گردنش بیعت حاکمی نباشد.

روایات دیگری نیز از دیگر امامان معصوم علیهم السلام رسیده است، مانند روایتی از امام سجاد علیه السلام که فرمود:

و لیس لأحد فی عنقه بیعة؛(1)

بیعت با کسی بر گردن او نیست.

و یا سخن امام هشتم علیه السلام در این باره که فرمود:

لئلّا یکون لأحد فی عنقه بیعة اذا قام بالسیف؛(2)

برای آن که هنگام قیام با شمشیر بیعت با کسی بر گردن او نباشد.

هم چنین توقیعی از ناحیۀ مقدسه برای اسحاق بن یعقوب، توسط محمد بن عثمان عَمروی صادر شد. حضرت در این توقیع فرمود:

و امّا علّة ما وقع الغیبة فانّ الله - عزوجل - یقول: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ». إنّه لم یکن لأحد من آبائی علیهم السلام ألّا قد وضعت فی عنقه بیعة لطاغیة زمانه و إنّی أخرج حین أخرج و لا بیعة لأحد من الطواغیت فی عنقی؛(3)

اما این که چرا غیبت واقع شده است، خداوند - عزوجل - فرمود: «ای مؤمنان! از چیزهائی که اگر پاسخش را بدانید، خوش آیند شما نیست، پرسش نکنید.» همۀ پدران من تقیه نمودند و با طاغوتیان زمان بیعت نمودند، ولی من در پس پردۀ غیبت قرار گرفته ام تا بیعت طاغوتیان بر گردنم نباشد و در هنگام خروج آزادانه قیام نمایم.

ص: 225

یکم. زمان غیبت صغری محدود است و از نظر زمانی نزدیک به هفتاد سال طول کشید. برای همین محدودیت و کوتاهی زمان، از آن به غیبت صغری تعبیر نموده اند، بر خلاف غیبت کبری که زمانش طولانی است و مدت آن را جز خداوند کسی نمی داند؛

دوم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ غیبت صغری همیشه از دیده ها پنهان نبوده، بلکه با وکیلان و سفیران خاص ارتباط داشته و گاهی سفیران آن حضرت، اسباب ملاقات برخی از افراد را با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم می کرده اند.(1)

مردم پرسش های خود را به وسیلۀ سفیران چهارگانه، با امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان می گذاشتند و پاسخ های خود را دریافت می کردند. توقیعاتی در این دوره از ناحیۀ مقدسه و با واسطۀ سفیران چهارگانه برای شیعیان صادر می شده است.(2)

اما این رابطه در دورۀ غیبت کبری و بعد از درگذشت سَمَری، قطع شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چند روز قبل از درگذشت سَمَری، نزدیک بودن زمان مرگ قریب الوقوع او را به وی خبر می دهد و آن گاه به او فرمودند که این ارتباط های هفتاد ساله، در دورۀ غیبت کبری وجود نخواهد داشت.

این توضیح امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در بحث های آینده (سفیر چهارم) خواهد آمد.

سوم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ غیبت صغری، چهار وکیل و یا نماینده داشت که برای تک تک آنان و یکی پس از دیگری، حکم وکالت صادر می نمود و دیگر نمایندگان حضرت از طرف این چهار نفر مأموریت داشتند. اما پس از پایان این دوره، فرد خاصی به نیابت ویژۀ آن حضرت مشخص نشد، بلکه به فرمودۀ ائمه علیه السلام هر کس شرایط وکالت را داشته باشد، وکیل و نمایندۀ عام آن حضرت می تواند باشد. بنابراین، دورۀ بعد از غیبت صغری را دورۀ رهبری، یا وکالت فقیهان می توان نامید.

چهارم. شاید برخی از افراد در دورۀ غیبت صغری آن حضرت را می دیدند و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را می شناختند، ولی در دورۀ غیبت کبری کسی ایشان را نمی بیند و اگر هم

ص: 227

ببیند نمی شناسد.(1) اگر هم برخی از خواص، حضرت را ببینند و بشناسند، اجازه ندارند آن را برای دیگران بازگو نمایند،(2) مگر با اجازۀ خود حضرت و یا به افراد مورد اطمینان.

گردد، حال اگر امام یازدهم پسر نداشته باشد، در امامتش تردید می شود. چنان که نوشته اند: بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام پیروان آن حضرت به چهارده یا پانزده فرقه منشعب شدند،(1) بلکه بنا به نقل برخی از مورخّان، پیروان آن حضرت بیست فرقه شدند.(2)

پنهان بودن ولادت و زندگی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از یک سو و ادعای امامت جعفر از سوی دیگر موجب شد تا شیعیان در این عصر پریشان شوند. دیگر مذاهب اسلامی با وجود این پریشانی فکری و عقیدتی، با شدّت فراوان بر شیعۀ امامیه تاختند. معتزله، اصحاب حدیث، زیدیه، و به ویژه عباسیان در تاختن بر شیعۀ امامیه از هیچ کاری دریغ نکردند.

در واقع، پس از رحلت امام عسکری علیه السلام از جهت شک و تردید و تفرقه در مذهب، دوره ای برای شیعه یافت شد که در تاریخ بی نظیر یا کم نظیر بود. به همین جهت، این عصر را عصر آشفتگی و حیرت شیعیان می توان نام گذارد.

همین که شیعیان آن حضرت از راه های گوناگون و افراد موثّق، از ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مطمئن شدند، تمامی آنان به امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گرویدند و همۀ فرقه هایی که در این مقطع زمانی پدید آمده بودند، (جز مذهب امامیۀ اثناعشری) نابود شدند. امروزه برای این فرقه ها هیچ پیروی وجود ندارد و تنها در کتاب ها آنها را رویدادی تاریخی یاد می کنند، حتی در زمان شیخ مفید نیز این فرقه ها وجود خارجی نداشتند. شیخ مفید در این باره می نویسد: در این سال 373 قمری و در زمان ما، دیگر هیچ اثری از این گروه ها نمانده است و همه از بین رفته اند.(3)

ص: 229

مهم ترین فرقه هایی که بعد از شهادت امام عسکری علیه السلام یافت شد، بدین قرار است:

کتاب ها، دانش ها، جنگ افزار و آن چه را امت اسلامی بدان نیازمند بود، به وی سپرد و به او وصیت کرد که هر گاه مرگ پدرش؛ یعنی امام هادی علیه السلام فرا رسید، همۀ آنها را به برادرش جعفر بسپارد.

این گروه امامت امام حسن عسکری علیه السلام را قبول نداشتند و می گفتند که پدرش او را جانشین خود قرار نداده بود، بلکه محمد بن علی امام یازدهم بود و بعد از او جعفر امام شد.

این گروه معتقد بودند اگر امام در هنگام مردن فرزندی نداشته باشد، او «مهدی قائم» است و رواست که بر زنده بودن او درنگ نمود و شیعیان او ناچارند چشم به راه وی باشند تا بازگردد؛ زیرا امام بی فرزند و بدون جانشین را مرده نتوان پنداشت و باید گفت: او غایب شده است.

دوم. گروه دوم بر این باور شدند که حسن بن علی امام عسکری علیه السلام رحلت نموده، سپس زنده شده و زندگی خویش را از سر گرفته، او مهدی و قائم است؛ زیرا بنا به روایتی، قائم کسی است که پس از مرگ برخیزد و قیام کند و فرزندی از او نمانده باشد. اگر او فرزندی داشت، به ناچار مرگ او درست است و بازگشتی برای وی نبود و امامت از او به فرزندش منتقل می شد. حسن بن علی علیه السلام درگذشت و در مردن او گفت وگویی نیست و از آن جا که برای او فرزندی نبود و جانشینی نداشت و کسی را به جای خود برنگزید، او زندگی را پس از مرگ از سر گرفت و اکنون از دیده ها پنهان است و سرانجام آشکار خواهد شد و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.

تفاوت این گروه با گروه قبلی این است که این گروه می گفتند: او مرده و سپس زنده شده است و در پس پردۀ غیبت قرار گرفته، در حالی که گروه قبلی می گفتند: آن حضرت بدون این که رحلت نماید، از دیده ها پنهان شده است.

می رسد. او هم فرزند داشت و هم رفتارش پسندیده بود. به ناچار او امام، مهدی و قائم است. او زنده است و پیشوایی وی را باید پذیرفت و گرنه بایستی به بطلان اصل امامت معتقد شد و این درست نیست.

3. کیفیت ارتباط نوّاب اربعه با شیعیان؛

4. وظایف و مسئولیت های نوّاب اربعه.

شیخ طوسی در کتاب رجال خود، عثمان بن سعید را هم از اصحاب امام هادی علیه السلام برشمرده و هم از اصحاب امام عسکری علیه السلام .

کشّی دربارۀ سابقۀ خدمت عثمان بن سعید در بیت امامت می نویسد: «او از یازده سالگی به خدمت گزاری نزد امام هادی علیه السلام مشغول بوده است.»

برخی هم نوشته اند: وی از یازده سالگی خدمت گزار ابوجعفر امام جواد علیه السلام بوده است.(1)

در هر حال، آن چه بی گمان عثمان بن سعید عَمروی از همان دورۀ جوانی و یا نوجوانی در بیت عصمت و امامت، افتخار خدمت داشته است. او خدمت گزار چند امام بوده، و در ده سال آخر زندگی امام هادی علیه السلام وکیل ایشان بوده و رهبری سازمان زیر زمینی وکالت را به عهده داشته است.(2) او رئیس وکلای امام عسکری علیه السلام بوده و تمامی وجوهاتی که پیروان امام عسکری علیه السلام توسط وکیلان می فرستاده اند، به عثمان تحویل داده می شد و وی به نوبت آنها را به خدمت امام می برد.(3) سپس وکیل ویژه و نائب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شد.

شیخ طوسی در این باره می نویسد: احمد بن اسحاق بن سعد قمی(4) می گوید:

ص: 236

«روزی به محضر امام هادی، ابوالحسن علی بن محمد علیه السلام رسیدم و عرض کردم: من گاهی غایب و گاهی حاضرم [یعنی گاهی در این جا هستم و گاهی در نقطۀ دور دستی هستم] و نمی توانم مسائل شرعی خود را از شما بپرسم و وقتی هم که حاضرم همیشه نمی توانم به حضور شما برسم. سخن چه کسی را بپذیرم و از چه کسی فرمان ببرم؟»

امام فرمود: «این ابوعَمرو (عثمان بن سعید عَمروی) فردی موثّق و امین است. او مورد اعتماد و اطمینان من است، آن چه به شما می گوید، از جانب من می گوید و آن چه به شما می رساند، از طرف من می رساند.»

بعد از آن که امام هادی عجل الله تعالی فرجه الشریف رحلت نمود، در یکی از روزها به نزد فرزندش امام حسن عسکری علیه السلام شرف یاب شدم و همان سؤال را که نزد امام هادی علیه السلام بیان داشته بودم، از امام عسکری علیه السلام پرسیدم. حضرت همان پاسخ امام هادی علیه السلام را تکرار نمود و فرمود: «این ابوعمرو (عثمان بن سعید عَمروی) مورد اعتماد و اطمینان امام پیشین و نیز مورد اطمینان من در زندگی و پس از مرگ من است. آن چه به شما بگوید از جانب من می گوید و آن چه به شما برساند، از جانب من می رساند.»(1)

این سخن حضرت دربارۀ عثمان بن سعید عَمروی در میان شیعیان شایع شد و شیعیان او را با عظمت یافتند.

عبدالله بن جعفر(2) می گوید: بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام در یکی از سال ها برای زیارت خانۀ خدا به مکه مشرّف شدیم و با احمد بن اسحاق برخورد کردیم و دیدیم که عثمان بن سعید عَمروی همراه با احمد بن اسحاق است. به عثمان بن سعید عَمروی رو کردیم و گفتیم: احمد بن اسحاق در نزد ما بزرگوار و مورد اعتماد است. ایشان دربارة مقام و منزلت شما از امام هادی و نیز از امام عسکری علیهما السلام چنین و چنان

ص: 237

گزارش داده اند. آن دو روایت را برایش ذکر کردم.

هنگامی که عثمان بن سعید عَمروی این سخنان امام هادی و امام عسکری علیهما السلام را دربارۀ خود شنید، برای قدردانی از لطف خدا که چنین مورد عنایت امام قرار گرفته است، به خاک افتاد و خدا را به شکرانۀ این نعمت سجده کرد. با مشاهدۀ این حالت از عثمان بن سعید عَمروی، احمد بن اسحاق و همۀ آنانی که در مجلس بودند، گریستند.

عبدالله بن جعفر می گوید: سپس از او پرسیدم: اکنون که تو مورد اعتماد همۀ شیعیان هستی و دو امام هادی و عسکری علیهما السلام از وثاقت و اعتماد تو خبر داده اند، تو را به خدا و این دو امام سوگند می دهم، آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را با چشم خود دیده ای؟

در این هنگام به ناگاه اشک بر چشمانش حلقه زد و گریست، سپس گفت: بله من آن حضرت را مشاهده کرده ام و ویژگی هایش این چنین است. اما مادام که من زنده ام این خبر را از من به دیگران نقل نکن.(1)

شیخ طوسی می نویسد: عثمان بن سعید عَمروی، به دستور حضرت عسکری علیه السلام اموالی را که جمعی از شیعیان یمن آورده بودند، از آنان تحویل گرفت. امام عسکری علیه السلام در برابر اظهارات حاضران دربارة این که با این اقدام، آنان بیشتر بر عثمان بن سعید عَمروی اعتماد می کنند و احترام وی افزایش یافته است، فرمود: «بله، گواه باشید عثمان بن سعید عَمروی وکیل من است و پسرش محمد نیز وکیل پسرم مهدی خواهد بود.»(2)

بنا به روایت دیگری، امام عسکری علیه السلام جانشین خود را به چهل نفر از شیعیان مورد اعتمادش مانند حسین بن ایوب، علی بن بلال، احمد بن هلال و عثمان بن سعید معرفی کرد. آن حضرت به این گروه چهل نفره فرمود: دیگر او را نمی توانند ببینند. آن گاه دستور داد تا در طول غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از عثمان، نمایندة او، اطاعت کنند.(3)

ص: 238

پس از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام، عثمان بن سعید عَمروی مراسم تغسیل، تکفین و تدفین آن حضرت را عهده دار شد. این خود بر مقام والای عثمان بن سعید دلالت می کند. توقیعات امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز توسط او به دست شیعیان می رسیده است.

پس از رحلت امام عسکری علیه السلام گروهی از شیعیان قم و دیگر نقاط ایران اموالی برای امام یازدهم، به سامرا آوردند. وقتی به سامرا رسیدند به ایشان گفتند: امام عسکری علیه السلام رحلت نموده است. گروهی جعفر را جانشین امام عسکری علیه السلام معرّفی کردند. جعفر از آنان خواست اموال را به او تحویل دهند، ولی هیئت قمی ها تحویل اموال را مشروط به پاسخ گویی سؤالات قرار دادند و او پاسخ پرسش ها را نتوانست بدهد تا اموال را دریافت کند. بنابراین، بدون این که اموال را به جعفر تحویل دهند، از سامرا برگشتند. در بیرون از شهر پیک مخفیانة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آنان را به حضرت راهنمایی کرد و امام عجل الله تعالی فرجه الشریف یکایک خصوصیات و نشانه های اموال را بیان فرمود و آنان مال ها را تحویل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دادند. آن گاه امام علیه السلام فرمود: دیگر اموال را به سامرا نیاوردید. از این به بعد آنها را به وکیل و نمایندۀ من (عثمان بن سعید) در بغداد بدهید.(1)

عثمان بن سعید بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام از سامرا به بغداد رفت و در منطقۀ «کَرخ» (محل سکونت شیعیان) ساکن شد و در آن جا تا پایان زندگی، امور دفتر نیابت را سرپرستی می کرد. او به شیوۀ دوران امامت امام عسکری علیه السلام نامه ها و اموالی را که شیعیان برای ناحیۀ مقدسه ارسال می داشتند، دریافت می نمود.(2)

شیخ طوسی در این باره می نویسد:

توقیعات صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف، توسط او و فرزندش محمد به شیعیان و خواص پدرش می رسید. این توقیعات شامل اوامر و منهیات امام و پاسخ مسائل شیعیان بود. دست خط توقیعات عیناً مشابه دست خط نامه های امام حسن عسکری علیه السلام بود. شیعیان بر عدالت هر دو نفر اتفاق نظر دارند.

ص: 239

پس از درگذشت عثمان بن سعید،(1) فرزندش محمد او را غسل داد و در قسمت غرب مدینة السلام در خیابان میدان در جهت قبله مسجد الذرب دفن نمود... و ما آشکارا از هنگام ورود به بغداد در سال 408 قمری تا 430 قمری او را زیارت می کردیم، سپس آن جا را ابومنصور بن فرج بازسازی کرد و قبر به صورت نیکویی درآمد. بر بالای آن ضریحی در زیر سقفی قرار دارد. همسایگان محل به زیارت او می آیند و از وی تبرّک می جویند. گویند که او مردی صالح بوده و نیز مشهور است که برادر رضاعی امام حسن علیه السلام بوده است و از حقیقت امر خبر ندارند و آن همین طور است تاکنون که سال 444 قمری است.(2)

عثمان بن سعید عَمروی نخستین سفیر و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است؛ زیرا نخست آن که در خانۀ امام عسکری علیه السلام موقعیت ویژه ای داشته و حضرت بر وثاقت او تأکید کرده اند.

دوم آن که امر تکفین، تغسیل، تدفین و نماز بر پیکر مطهر امام عسکری علیه السلام را بر عهده داشته، در حالی که به اعتقاد شیعیان امام باید امام را تجهیز کند و چون امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در اختفا به سر می برده، نایبش به نمایندگی از آن حضرت این مسئولیت را عهده دار شده است؛

سوم آن که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز امام عسکری علیه السلام نیابت عثمان را به گروهی ابراز داشته اند؛

چهارم آن که توقیعات حضرت توسط عثمان بن سعید، عرضه می شده است؛

پنجم آن که در برخی موارد به نمایندگی از حضرت، کراماتی از او ظاهر می شده است.

با وجودی که عثمان بن سعید عَمروی جایگاه مهمی در تاریخ شیعه داشته، ولی هیچ کس تاریخ مرگ او را گزارش نکرده است. مورخّان بعدی کوشیده اند تا تاریخ های جالب توجهی را ارائه دهند.

ص: 240

هاشم معروف الحسنی می نویسد: سفارت عثمان بن سعید تا سال 265 قمری ادامه داشته، ولی هیچ مأخذی را ذکر نمی کند.

جواد علی می نویسد: بیست سال پس از غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف نخستین سفیر در سال 280 قمری درگذشت.(1)

برخی گفته اند: درگذشت ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمروی، بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام و قبل از سال 267 قمری روی داده؛ زیرا احمد بن هلال که از مدّعیان دروغین نیابت است، در زمان محمد بن عثمان که بعد از سفیر اوّل به مقام سفارت نایل شد، با او مخالفت کرده، و نیابت او را نپذیرفته است. احمد بن هلال در سال 267 قمری فوت کرد. پس بی گمان عثمان بن سعید عَمروی قبل از این تاریخ درگذشته است.(2)

دارای پیشینه ای نیکو و پسندیده و خدمت گزار به خاندان عترت و طهارت علیهما السلام بوده و در زمان پدر بزرگوارش در نهاد وکالت، حضوری فعّال داشته، برای این که بتواند اعتماد بزرگان امامیه و وکیلان سازمان مخفی وکالت را به سفارت خویش جلب نماید، قراین و شواهدی به همراه داشته که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

یکم. از سویی امام عسکری علیه السلام، او را ستایش می کرده است. آن حضرت فرموده است:

العَمروی و ابنه ثقتان...؛(1)

عَمروی و پسرش (محمد بن عثمان) مورد اعتماد من هستند.

دوم. از سوی دیگر، امام عسکری علیه السلام افزون بر وثاقت محمد بن عثمان به وکالت او از طرف فرزندش امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از پیش اشاره نموده بود:

واشهدوا علی أن عثمان بن سعید العَمروی وکیلی و أنّ ابنه محمّداً وکیل ابنی مهدیکم؛(2)

شهادت دهید که عثمان بن سعید عَمروی وکیل من است و پسرش محمد وکیل فرزندم مهدی است.

سوم. سفیر اوّل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وصیت نمود و فرمود: بعد از من پسرم «محمد» نایب ویژة ناحیۀ مقدسه است و شما به او رجوع کنید.

چهارم. سفیر اوّل وصیت می کند و بر طبق آن محمد غسل، کفن و دفن سفیر اوّل را به عهده می گیرد. این خود شاهد گویایی در نزد امامیه است که امام باید بدن امام را تجهیز نماید. پدرش به نیابت از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تجهیز بدن مطهر امام عسکری علیه السلام را عهده دار شد و خودش مسئولیت تجهیز جنازۀ پدر را بر عهده گرفت.

پنجم. از همه مهم تر این که سفیر دوم از ناحیۀ مقدّسه توقیعاتی را در اختیار مردم قرار داده و این توقیعات با همان خط و خصوصیات گذشته بوده است. وکیلان می توانسته اند از طریق این خط به صداقت ارتباط بین محمد بن عثمان با امام

ص: 242

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پی ببرند.

ششم. گاهی نیز ملاقات برخی از وکیلان با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را ترتیب می داده و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به آنان فرموده است:

محمد بن عثمان سفیر من است.

شیخ صدوق در کتاب الغیبة بعد از بیان این امور می نویسد: این امور در نزد شیعه دلالت خوبی دارد که محمد بن عثمان بعد از پدرش به عنوان سفیر حضرت شناخته شود.(1)

همو با سندی معتبر گزارش می دهد که عبدالله بن جعفرحمیری می گوید:

از محمد بن عثمان عَمروی رضی الله عنه پرسیدم: آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده ای؟ گفت: بلی! آخرین باری که حضرت را زیارت کردم، در مکه نزد خانۀ خدا کعبه بود و می گفت: «اللهم انجزلی ما وعدتنی» و نیز محمد بن عثمان رضی الله عنه گفت: دیدم که آن حضرت در مستجار به پرده های کعبه چسبیده و می گوید: «الله انتقم لی من اعدائک.»(2)

ابونصر، هبة الله(3) می گوید: ابوجعفر، محمد بن عثمان کتاب هایی در فقه تصنیف نموده است. او همۀ مطالب را از امام عسکری و امام زمان علیهم السلام و پدرش عثمان بن سعید که او نیز از امام هادی و عسکری علیهما السلام اخذ کرده بود، جمع آوری و تدوین نموده بود. این کتاب بر طبق وصیت محمد، به حسین بن روح، سومین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، تحویل داده شد و بعد از او به دست ابوالحسن، علی بن محمد سمری، چهارمین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف افتاد.(4)

محمد بن عثمان حدود چهل سال وکیل و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بود. او توانست در زمان خود که ادعای دروغین نیابت شایع شده بود، مدعیان را مغلوب

ص: 243

کند و سرانجام بعد از آن همه فعالیت های خالصانه برای پیش برد مکتب امامیه در آخر ماه جمادی الاولی در سال 305 قمری رحلت نمود.

او به مدت دو ماه قبل از مرگش با راهنمایی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف زمان مرگ خود را دانسته بود. از این رو، برای خود قبری حفر کرد و در روز موعود چشم از دنیا فروبست.(1)

بنابر وصیت او و با دستور حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی سومین وکیل و نایب خاص ناحیۀ مقدسه معرفی شد.(2)

بود و هنگامی که سفارت و نیابت خاص از حضرت به او رسید سال 305 قمری، بیش از شصت سال از عمر شریفش می گذشته است. این فاصلۀ زمانی چندان زیاد نیست تا از نظر عادی و طبیعی، دور به نظر برسد و برخی بگویند: چون بین زمان سفارت حسین بن روح با زمان امام عسکری علیه السلام حدود پنجاه سال فاصله بوده، بنابراین بعید است که وی از اصحاب امام یازدهم علیه السلام بوده باشد.(1)

او در زمان حیات محمد بن عثمان، سفیر دوم امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یکی از کارگزاران وی بوده و در چند سال آخر از نزد محمد بن عثمان، به سر وکیلی، واسطۀ بین او و دیگر وکیلان و نیز نظارت بر اموال وی می پرداخته است.(2)

حسین بن روح در میان شیعیان بغداد از موقعیت اجتماعی خوبی بهره مند بود و حتی نفوذ و احترام فراوانی نزد مقامات بالای مملکتی داشت و آنان وی را کمک های مالی می کردند.

ام کلثوم، دختر محمد بن عثمان عَمروی می گوید:

حسین بن روح سال های طولانی وکیل محمد بن عثمان و ناظر املاک او بود و اسرار او را به سران شیعه می رساند و از نزدیکان خاص وی بود، به طوری که به واسطۀ نزدیکی و معاشرتی که با هم داشتند، اسرار خانه اش را برای او نقل می کرد. پدرم ماهانه سی دینار حقوق به وی می داد و این مبلغ غیر از وجوهی بود که وزیران و سران شیعه مانند آل فرات و دیگران به علت مقام و احترام و جلالتی که نزد آنان داشت، به او می دادند. بدین جهت، حسین بن روح در قلوب شیعیان جایگاه والایی یافت؛ زیرا آنان می دانستند که او از نزدیکان پدرم است و نزد شیعیان از وی توثیق نموده بود و فضل و امانتش همه جا منتشر شده بود. مقدّمات کار او در زمان پدرم آماده شده بود تا آن که پدرم به دستور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مأمور شد که او را به جانشینی خود برگزیند و از هیچ کس جز آنان که از روز نخست پدرم را نمی شناختند در خصوص نیابت وی اختلافی پدید نیامد و کسی تردید ننمود و من یک نفر از شیعه را نمی شناسم که دربارۀ وکالت او شک داشته باشد.(3)

ص: 245

شیخ صدوق از محمد بن علی اسود روایت می کند که گفت:

من اموالی از موقوفات را که در اختیار داشتم، پیش محمد بن عثمان می بردم و او هم از من می گرفت. در یکی از روزهای آخر زندگی محمد بن عثمان، مقداری از این اموال را به نزدش بردم، ولی او دستور داد تا آن را به حسین بن روح تحویل دهم. من آنها را به ابن روح تحویل دادم و رسید آن را از او درخواست نمودم... حسین بن روح بابت این تقاضا به محمد بن عثمان شکایت کرد و او هم دستور داد که از او رسید مطالبه نکنم و سپس فرمود: آن چه به دست حسین بن روح می رسد، مانند این است که به دست من می رسد. بعد از این هر وقت اموالی را به نزدش می بردم، رسیدی مطالبه نمی کردم.(1)

در واقع محمد بن عثمان بن سعید عَمروی با این کار سفارت آیندۀ حسین بن روح را برای وکیلان و مردم بیان نمود؛ چرا که اموالی را که مردم به وکیل می دادند، قبض دریافت می کردند، ولی سفیران به آنان قبض نمی دادند.

او در روزگاری که با محمد بن عثمان همکاری می کرد، به دلیل جایگاه خوبی که داشت، به دست گیری از مستمندان شیعه می پرداخت. برای نمونه، شیخ صدوق می نویسد:

یکی از علویان به نام «عقیقی» به جهت رفع مشکل مادی با وزیر، علی بن عیسای جراح، دیداری داشت، ولی وزیر به خواستۀ او پاسخ مثبتی نداد. این خبر به حسین بن روح رسید و او پیامی فرستاد و مشکل وی را حل کرد.(2)

جعفر بن محمد بن متیّل می گوید: من هنگام احتضار محمد بن عثمان عَمروی حاضر بودم. در این هنگام، محمد بن عثمان گفت: بعد از من حسین بن روح متصدّی منصب نمایندگی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.(3)

با تمهیداتی که محمد بن عثمان به دستور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای سفارت حسین بن روح به وجود آورده بود، شیعیان و به ویژه وکیلان و کارگزاران سازمان وکالت با

ص: 246

حسین بن روح مشکلی نداشتند. تنها مشکلی که در این زمینه نقل کرده اند، گزارشی است که شیخ طوسی بیان کرده:

ابوعبدالله حسن وجنا» یکی از ده وکیل بغداد فعالیت های خود را در «نصیبین» و موصل انجام می داد. او در سال 307 قمری با شخصی به نام محمد بن فضل موصلی دیدار کرد و دانست که او سفارت حسین بن روح را منکر است. حسن وجنا کوشید تا او را متقاعد سازد که حسین بن روح نوبختی وکیل و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است، ولی محمد بن فضل موصلی آن را نپذیرفت و برای پذیرش آن خواهان کرامتی شد، همانند کرامات سفیر اوّل و دوم.

حسن وجنا او را به بغداد آورد و او در آن جا با چشمان خود کرامتی را از ابن روح مشاهده کرد و فوری او را به رسمیت شناخت و از برخورد خود پشیمان شد و معذرت خواهی نمود.(1)

حسین بن روح بعد از وفات محمد بن عثمان، به گونة رسمی کار سفارت را شروع کرد و امور سازمان وکالت را در دست گرفت.

در همین آغاز کار، «ذکاء» خادم ابوجعفر محمد بن عثمان عَمروی به نزدش آمد و امانت هایی از قبیل عصا و کلید صندوقچۀ ابوجعفر را به حسین بن روح تحویل داد و گفت: ابوجعفر به من فرمود: این اشیا را بعد از خاک سپاری من به ابوالقاسم، حسین بن روح جانشین من تحویل بده. در این صندوق چه مُهرها و خاتم های امامان علیهم السلام است.(2)

در زمان سفارت حسین بن روح با به قدرت رسیدن ابوالحسن، علی بن محمد معروف به ابن فرات به عنوان وزیر مقتدر خلیفۀ عباسی، تا حدودی شیعیان آزادی داشتند. خود حسین بن روح نوبختی هم در بین مقامات حکومتی موقعیت و نفوذ ویژه ای داشت. این دو چیز باعث شد تا بر خلاف سفارت دو سفیر گذشته، سفارت حسین بن روح تا حدودی بین شیعیان به صورت آشکار مطرح شود و حکومت هم هیچ مشکلی برای او به وجود نیاورد.

ص: 247

تنها موردی که در تاریخ پیش آمده این است که در سال 311 قمری قرامطه که شیعه معرفی شده بودند، به کاروان حاجیان حمله کردند. این حمله موجب شد تا فضای بغداد بر ضدّ شیعیان گردد و ابن فرات و فرزندش را دستگیر و سپس اعدام نمایند. در همین سال، حسین بن روح پنهانی به سر می برد و در سال بعد دستگیر و به مدت پنج سال زندانی شد و سپس در سال 317 قمری آزاد گردید و دوباره موقعیت گذشتۀ خود را یافت.

حسین بن روح از سال 305قمری تا سال 326 قمری به مدت 21 سال منصب سفارت ناحیۀ مقدسه را بر عهده داشت و در تاریخ هیجدهم شعبان همان سال چشم از دنیا فروبست. پیکر این سفیرِ گرامی حضرت را در بغداد در سوق الشورجه به خاک سپردند و مقبره اش زیارت گاه شیعیان است.(1)

بنا به وصیت وی و به دستور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مقام نیابت خاص بعد از او، به ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری رسید.(2)

او از خاندانی دین دار و شیعه بود که در سازمان وکالت امامیه به حسن خدمت گزاری شهرت داشتند. همین گذشتۀ نیکوی وی و حسن اعتماد و امانت داری او، موجب شد شیعیان و به ویژه کارگزاران در سازمان وکالت مشکلی نداشته باشند. وکیلان و خواص شیعه او را سفیر رسمی و راستین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می شناختند و وجوهات شرعی خود را به وی تحویل می دادند تا او آن را به ناحیۀ مقدسه برساند.(1)

بنا به نقل شیخ حرّ عاملی، بسیاری از اعضای خاندان سَمَری؛ مانند حسن و محمد، فرزندان اسماعیل بن صالح و علی بن زیاد در بصره املاک زیادی داشته اند. آنان نیمی از درآمد آن را وقف امام عسکری علیه السلام نموده اند و هر ساله درآمد آن را به آن امام بزرگوار ارسال می نموده اند.(2)

ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری فرصت زیادی برای فعالیت نداشت؛ هم به جهت کوتاه بودن مدت نیابت و هم به جهت وضعیت خاصِ سیاسی نتوانست فعالیت های گسترده ای انجام دهد و یا اگر هم به فعالیت های گسترده ای موفّق شده بود، آن فعالیت ها به جهت شدّت رعایت تقیه و احتیاط و استتار، برای آیندگان نقل نشده است.

آخرین توقیع از ناحیۀ مقدسه، شش روز پیش از درگذشت علی بن محمد سَمَری صادر شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع زمان درگذشت سمری را پیش گویی کرده و اعلام نموده بود که بعد از این، سفیر و نایبی برنمی گزیند و با مرگ سَمَری دورۀ غیبت صغری به پایان می رسد و غیبت کبری آغاز می شود. آن توقیع شریف بدین قرار است:

بسم الله الرحمن الرحیم، یا علی بن محمد السمری أعظم الله أجر اخوانک فیک فإنّک میّت ما بینک و بین ستّة أیّام فاجمع أمرک و لاتوص إلی أحد یقوم مقامک بعد وفاتک، فقد وقعت الغیبة الثانیة [التامة] فلاظهور إلاّ بعد اذن الله - عزوجل - و

ص: 249

ذلک بعد طول الأمد و قصوة القلوب و امتلاء الارض جوراً و سیأتی شیعتی من یدّعی المشاهدة ألا فمن إدّعی المشاهدة قبل خروج السفیانی و الصیحة فهو کاذب مفتر، و لا حول و لا قوّة إلا بالله العلیّ العظیم؛(1)

به نام خداوند بخشندۀ مهربان. ای علی بن محمد سَمَری! خداوند پاداش برادران دینی تو را در مصیبت مرگ تو بزرگ دارد. تا شش روز دیگر خواهی مرد، پس امر حساب و کتاب خود را مرتب کن و دربارۀ جانشینی این مقام نیابت، به هیچ کس وصیت مکن تا به جای تو بنشیند؛ زیرا غیبت دومی (غیبت کامل یا غیبت کبری) فرا رسیده است. تا آن روزی که خداوند - عزّوجلّ - بخواهد، ظهوری نخواهد بود و آن پس از مدت درازی خواهد بود که دل ها را سختی و قساوت فراگیرد و زمین از ستم و بی داد پر گردد. به زودی کسانی برای شیعیان من ادّعای مشاهده خواهند نمود.(2) بدان هر کسی که پیش از خروج سفیانی و برآمدن صیحه ای (بانگی) از آسمان، ادّعای دیدن من نماید، دروغ گوست. قدرت و توان مندی از آنِ خداوند بلند مرتبت است.

شیخ صدوق به نقل از ابومحمد، حسن بن احمد مکتّب می نویسد:

ما در سال درگذشت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری در مدینة الاسلام بغداد بودیم. چند روز قبل از درگذشت او به حضورش رسیدیم. او این توقیع حضرت را به ما نشان داد و ما از روی آن نوشتیم و نسخه برداری نمودیم و از نزدش خارج شدیم و چون روز ششم، روز موعود فرا رسید، به نزد سَمَری رسیدیم و او را در حالت احتضار مشاهده کردیم. دیدیم که در حال جان دادن است. به وی گفتند که وصیّ و جانشین تو چه کسی است؟ بعد از تو چه شخصی نایب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است؟ او در پاسخ گفت: خدا را مشیّتی است که خود انجام خواهد داد (دورۀ غیبت صغری به پایان رسیده است و کسی در دورۀ غیبت کبری نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست و این خود از مشیّت الهی است.) این مطلب را گفت و آن گاه جان به جان آفرین تسلیم نمود. این آخرین سخنی بود که از او شنیده شد.(3)

ص: 250

ارتباط نوّاب خاص با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از این تاریخ به بعد به پایان رسید و دورۀ غیبت کبری آغاز شد.

مشهور است که رحلت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری در پانزدهم شعبان سال 329 قمری اتفاق افتاده، ولی شیخ صدوق رحلت این نایب بزرگوار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را پانزدهم شعبان سال 328 قمری ذکر نموده است.(1)

نکاتی چند دربارة آخرین توقیع ناحیۀ مقدسه در زیر می آید:

یکم. در این توقیع امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شش روز قبل از درگذشت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری، درگذشت وی را خبر داده است. و مرگ وی در روز موعود، فرا رسید. این پیش گویی و تحقّق آن در روز موعود از نظر امامیّه دلیل قاطعی است که این توقیع را حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف صادر کرده است؛

دوم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به ابوالحسن سَمَری دستور داد کسی را در امر نیابت، جانشین خود قرار ندهد. این جمله به روشنی دلالت دارد که راه ارتباط مستقیم بین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نوّاب خاص به پایان رسید و از این تاریخ به بعد مردم با واسطۀ آنان پرسش های خود را با آن امام نمی توانند در میان بگذارند؛

سوم. در این توقیع، زمان پایانی غیبت صغری و آغاز غیبت کبری بیان شده است؛

چهارم. ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به اذن خداوند است و معلوم نیست که در چه تاریخی ظاهر خواهد شد؛

پنجم. دو نشانه برای ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع ذکر شده است: قیام سفیانی و دیگر صیحۀ آسمانی.

امامان معصوم علیهم السلام براساس حکمت رفتار می کنند و قطعاً برای این نصب ها معیارها و ملاک هایی داشته اند. با وجود آن که می دانیم که این ملاک ها در راستای ملاک های ارزشی اسلام است، شاید هرگز به آنها دست نیابیم.

ایمان، علم، تقوا و بندگی خداوند بزرگ در رأس همۀ ملاک ها قرار دارد و وجود ایمان، دانش، تقوا و درایت، در هر کس که به مقام وکالت امامان معصوم علیهم السلام می رسید، طبیعی می نمود. اما نوّاب خاص و سفیران چهارگانه که در عهد غیبت صغری از ناحیۀ مقدس به این مقام نایل شدند، آن ویژگی ها را در حد بالاتری دارا بوده اند.

افزون بر ملاک های یاد شده، چند ویژگی در آنان اهمیت ویژه ای داشته است:

یکم. حسین بن روح نوبختی بسیار از تقیه و رازداری در آن شرایط سخت و دشوار استفاده می کرد، به گونه ای که علمای مذاهب اسلامی هر یک حسین بن روح را به خود منتسب می کردند و این نبود جز رعایت تقیه و رازداری.

او برای رعایت و حفظ تقیه، یکی از خدمت گزاران خود را تنها به این دلیل که معاویه را لعن نموده بود، عزل و اخراج کرد.(1)

حسین بن روح در مجلسی برای تقیه، خلفای راشدین را به نیکی یاد کرد. این سخن موجب شگفتی یکی از دوستانش شد و ناخواسته از این سخن لبخندی زد. ابن روح به وی اخطار کرد که چرا در مجلس خندیدی؛ چه بسا این گونه برخورد کردن روش رعایت کامل تقیه را به خطر اندازد.(2)

عثمان بن سعید، سفیر اول امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، برای رعایت تقیه می کوشید تا خود را از بازرسی های رژیم عباسی دور نگه دارد. او بدین منظور، در هیچ بحث و مجادلۀ مذهبی و یا سیاسی به صورت آشکار درگیر نمی شد.(3)

دوم. از آن جا که کار سفیران بسیار مهم بود و دشمن برای دست یابی به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می کوشید، هرگونه ضعف و سستی نایبان و سفیران خاص امام عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص: 252

خطرناک می نمود. از این رو، سفیران امام عجل الله تعالی فرجه الشریف از دیگران مقاوم تر و بردبارتر بودند.

برخی از ابوسهل نوبختی پرسیدند: چرا تو نایب خاص حضرت نشدی و به جای تو ابوالقاسم، حسین بن روح متصدی منصب سفارت شد؟ او در پاسخ گفت: آنان (امامان علیهم السلام) بهتر از همه می دانند که چه کسی لایق این مقام است. من آدمی هستم که با دشمنان رفت و آمد دارم و با آنان مناظره می کنم. اگر آن چه ابوالقاسم، حسین بن روح دربارۀ مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می داند، من می دانستم، شاید در جدال و لجاجت با دشمنان برای آن که دلایل بنیادی بر وجود امام پیش کشم، محل اقامت امام را نیز آشکار می کردم. اما اگر ابوالقاسم حسین بن روح امام را زیر عبای خود پنهان داشته باشد، اگر بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا امام عجل الله تعالی فرجه الشریف را نشان دهد، هرگز عبای خود را کنار نمی زند و امام را نشان نمی دهد.(1)

سوم. شیخ طوسی در کتاب گران سنگ الغیبة روایاتی را نقل می کند که به خوبی دلالت دارد که سفیران و نایبان خاص حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بسیار زیرک، فهمیده و با درایت بوده اند.(2)

چهارم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در انتخاب نایبان خاص افرادی را برمی گزید که حسّاسیتی در دستگاه ظالمان عباسی برنینگیزند؛ چون نیابت خاص بسیار پنهان و با اهمیت و به تعبیر دیگر، محرمانه و یا فوق سرّی بوده است. برای نمونه، سفیر حضرت ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمروی، به «زیات» و «سمّان» معروف بود. ابوعَمرو با روغن فروشی کارهای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را انجام می داد و هرگز حکومت نمی پنداشت که وی سفیر خاص حضرت است. دومین سفیر، ابوجعفر محمد بن عثمان هم به مانند پدرش «سمّان» و روغن فروش بود و نایب سوم از خاندان بنی نوبخت بود و با دربار ارتباط داشت و از نفوذ خوبی بهره مند بود. آنان هرگز چنین نمی پنداشتند که وی با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ارتباط باشد.

از این روست که به قول سید محمد صدر:

ص: 253

«مسئلة سفارت در دورۀ غیبت صغری به کلی از علویان بریده شد و به دیگران واگذار گردید، با این که در آن روز در بین علویان افراد برجسته ای از نظر علم و فقاهت و عبادت وجود داشت. سرّ این مطلب کاملاً روشن است، به طوری که تاریخ زندگانی علویان از زمان نهضت امام حسین علیه السلام تا عصر و زمانی که دربارۀ آن بحث می کنیم، مطلب را به خوبی روشن می سازد؛ زیرا این مدت تاریخ، نهضت ها و سرکشی بر ضدّ فساد و ظلم و طغیان به دست علویان افتاد. از این رو، دید کلّی دولت نسبت به علویان این بود که آنان از یک سو طرف دار ائمه علیهم السلام هستند و از سوی دیگر، پرچم داران مبارزه بر ضدّ ظلم و بی دادگری. به دیگر سخن، حکومت می دانست که تنها علویان بی پروا در پی مبارزه بر ضدّ آنانند. وقتی گروهی و یا شخصی در نظر حکومت چنین وانمود کند، او دایم تحت مراقبت شدید دولتی قرار می گیرد و نمی تواند کار مهمی همانند سفارت ناحیۀ مقدسه را به خوبی عهده دار شود.(1)

وکیلان در این ارتباط واسطه بودند. مردم خواسته های خود را با ایشان در میان می گذاشتند و یا وجوهات شرعی خود را به آنان می پرداختند و وکیلان آنها را به سفیر و نایب امام عجل الله تعالی فرجه الشریف منتقل می کردند و با واسطۀ سفیر از ناحیۀ مقدسه پاسخ پرسش های خود را دریافت می نمودند. سفیر در این ارتباط به منزلۀ رأس هرم، وکیلان و خواص وسط و بدنۀ هرم و مردم به منزلۀ قاعدة هرم با هم در ارتباط بودند.

در آغاز تقریباً این ارتباط هرمی در بین شیعیان «بغداد» برقرار بود و سپس فراگیر شد. ابوجعفر محمد بن عثمان ده وکیل در بغداد داشت که از جملۀ آنان حسین بن روح بود. این عده به ظاهر وکیل شخصی ابوجعفر محمد بن عثمان در امور تجاری بودند، ولی در واقع وکیل در اموال امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بودند و برای سازمان وکالت شیعی فعالیت می کردند.

در آغاز کار حتی عالمان برجستۀ شهرستان ها از جانشینی امام عسکری علیه السلام اطلاعی نداشتند. برای مثال، بنا به روایت مجلسی در بحارالانوار و شیخ طوسی در کتاب الغیبة، محمد بن ابراهیم مهزیار اهوازی پس از رحلت امام عسکری علیه السلام حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف را نمی شناخت. او پس از چند سال که از رحلت امام یازدهم علیه السلام گذشته بود، به منظور شناخت جانشین آن حضرت به عراق مسافرت کرد.(1)

مردم «دینور» بعد از گذشت یکی دو سال از رحلت امام عسکری علیه السلام سرگردان بودند که وجوهات شرعی را به چه کسی بدهند. به نزد احمد بن محمد دینوری رفتند و او گفت:

یا قوم هذه حیرة و لا نعرف الباب فی هذا الوقت؛

ای مردم الان وضع معلوم نیست. نمی دانیم سفیر و نایب خاص حضرت در این وقت چه کسی است.(2)

این ارتباط در آغاز فعالیت نوّاب اربعه در دورۀ غیبت صغری برقرار نبود؛ زیرا

ص: 255

مسئله نیابت خاصه باید پنهان می ماند. فعالیت های استتاری سازمان وکالت بازتاب و واکنش ظلم حاکمان بود.

کم کم شیعیان به صورت پنهانی نام و نشانی سفیر را از وکیلان و خواص گرفتند و توانستند با آنان تماس مستقیم برقرار کنند. این کار بیشتر از زمان سفارت دومین سفیر شروع شد و ادامه یافت.

شیخ طوسی دربارۀ این نوع ارتباط می نویسد: عده ای از افراد مورد اعتماد به نزد سفیران امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می رفتند و با دادن نامه و یا بیان خواسته های خود پاسخ آن را از ناحیۀ مقدسه و توسط سفیران دریافت می کردند.(1)

گاهی در این ارتباط مستقیم پاسخ هایی به صورت کتبی دریافت می کردند؛ نامه می دادند و بعد از چند روز پاسخ آن را دریافت می کردند.

برخی از روایات چنین آورده اند:

فلما کان بعد ثلاثة أیّام قال لی صاحبی الا نعود الی ابی جعفر؛(2)

پس از گذشت سه روز رفیقم به من گفت: برویم نزد ابوجعفر محمد بن عثمان تا جواب نامه را دریافت نماییم.

در روایت دیگر آمده است:

ثم أخبرنی بعد ذلک بثلاثة ایّام؛(3)

پس از سه روز پاسخ نامه ام را داد.

گاهی هم به صورت شفاهی پاسخ داده می شد، چنان که حسین بن روح به برخی از پرسش کنندگان گفت: شما مأموریت دارید: به «حائر» بروید.(4)

این وظیفه در دوره عثمان بن سعید عَمروی که آغاز غیبت صغری بود، بیشتر بر دوش وی سنگینی می کرد؛ چرا که مسئلۀ امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیابت سفیران در زمان نیابت دیگر سفیران اندکی برای شیعیان ثابت شده بود. در دورۀ نیابت محمد بن عثمان هم اندکی شک و حیرت دربارة وجود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف زدوده شد. به همین جهت، در این باره از محمد بن عثمان نیز روایاتی نقل شده است.(1)

اموال امام را نگاه می داشتند. این شبکه و یا سازمان پنهانی وکالت با درگذشت امام عسکری علیه السلام هم چنان با سرپرستی نوّاب اربعه پویا ماند.

آنان در این مسئولیت بزرگ وظیفه داشتند که سازمان وکالت را از نفوذ دشمن به دور دارند تا دشمن با وارد شدن در سازمان، وکیلان و مسئول سازمان (سفیر) را نتواند بشناسد و این راه ارتباطی میان امام و شیعیان را قطع کند. گاهی برای این هدف خود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز به کمک آنان می شتافت. برای نمونه، آن گاه که عبیدالله بن سلیمان، وزیر معتضد، خلیفۀ عباسی، به درون تشکیلات سازمان وکالت رخنه کرد تا با ارسال وجوه شرعی به یکی از وکیلان حضرت، آنان را شناسایی کند، ناحیۀ مقدسه توقیعی صادر فرمود که هیچ یک از وکیلان تا زمانی از مردم وجوهات نگیرند. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عَمروی این فرمان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به وکیلان رساند و بدین وسیله، توطئة وزیر نقش بر آب شد.(1)

می کردند و محتوای استدلال را از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دریافت می نمودند و آن را ابلاغ کردند.(1)

معروف به ابودلف کاتب، اسحاق احمر، باقطانی ابومحمد شریعی، محمد بن نصیر نمیری و احمد بن هلال کرخی. نوّاب اربعه با آنان به مبارزه برخاستند و از ناحیۀ مقدسه توقیعاتی با واسطۀ آنان صادر شد و شیعیان امامیه با روشن شدن ماهیت آنان، از این نوع انحرافات مصون ماندند و به وکالت و سفارت نوّاب اربعه بیشتر اعتماد کردند و مسائل شرعی خویش را از این طریق با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان گذاشتند و رهنمودهای لازم را دریافت داشتند.

برای نمونه، برخی از این توقیعات درپی می آید:

یکم. آن گاه که احمد بن هلال کرخی منحرف شد و برخی از ضروریات دینی را انکار نمود و خود به جای محمد بن عثمان عَمروی ادعای نیابت کرد، توقیعی از ناحیۀ مقدسه صادر شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع خطاب به محمد بن عثمان عَمروی فرمود:

و نحن نبرأ الی الله تعالی من ابن هلال - لا رحمة الله - و ممن لا یبرأ منه، فاعلم الاسحاقی و أهل بلده ممّا أعلمناک من حال هذا الفاجر و جمیع من کان سئلک و یسئلک عنه؛(1)

ما از ابن هلال و هر کس که از او دوری نکند، بی زاریم. خدا او را نیامرزد، تو به اسحاقی و هم وطنان او آن چه را گفتیم، اعلان کن و هر کس از تو دربارۀ ابن هلال پرسیده و یا می پرسد، جریان را بگو!

هم چنین آن گاه که انحراف ابومحمد، حسن شریعی که در زمان نیابت محمد بن عثمان بن سعید عَمروی ادعای نیابت نمود، روشن گردید، توقیعی از ناحیۀ مقدسه صادر شد و ماهیت او برای شیعیان روشن گردید.(2)

سازمان وکالت زیر نظر ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمروی فعالیت می کردند. این وکیلان پس از رحلت امام عسکری علیه السلام زیر نظر نایب اوّل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عثمان بن سعید عَمروی تلاش می کردند و پس از آن زیر نظر محمد بن عثمان بن سعید عَمروی نایب دوم به فعالیت خود ادامه دادند. گاهی که برخی از وکیلان منحرف می شدند و به سوی خیانت می غلتیدند و از وظایف اصلی خود روی می تافتند و برای سازمان پنهانی وکالت مشکلاتی به وجود می آوردند و گاهی که وکیلی از مردم، اموال امام علیه السلام و وجوه شرعی را جمع می کرد و آنها را به واسطۀ نوّاب اربعه برای «ناحیۀ مقدسه» نمی فرستاد و در نزد خود نگه می داشت، نوّاب اربعه هر کدام در زمان نیابت خود مسئولیت پیدا می کردند تا با آن وکیل خائن مبارزه کنند. گاهی نیز ناحیۀ مقدسه توسط یکی از سفیران چهارگانه، توقیعی را منتشر و خیانت وکیل خائن را آشکار می فرمود و مردم از گمراهی نجات پیدا می کردند.

سید محمد صدر در این باره می نویسد:

هدف اساسی از سفارت دو چیز است:

1. آماده کردن اذهان و افکار برای «غیبت کبرا»ی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و عادت دادن گام به گام مردم بر مسئلۀ دوری و محجوب بودن از امام و احساس ناراحتی نکردن از این موضوع؛ زیرا عدم آمادگی ممکن بود منجر به انکار مطلق امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گردد.

از این رو، می بینیم که چگونه عسکریین [امام هادی و امام عسکری علیهما السلام ] مسئلۀ احتجاب را تدریجاً آغاز کردند و امام عسکری علیه السلام شخصاً و به صورت رسمی خود را بیشتر، از مردم پوشیده می داشت.

پس دوران سفارت نیز یکی از همان مراحل تدریجی برای آمادگی ذهنی مردم برای پذیرش غیبت کبری به شمار می آید.

2. قیام به مصالح اجتماعی و ارکان اساسی طرف داران ائمه علیهم السلام، مصالحی که طبعاً با دوری از امام و پنهان بودن ایشان از صحنۀ زندگی از دست می رود؛ نه تنها در این جا، بلکه در هر موردی با از میان رفتن رهبر اجتماعی، مصالح آن اجتماع به خطر می افتد.

از این رو، سفارت قرار داده شده است تا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گرچه شخصاً و به صورت رسمی رهبری را در دست ندارد، ولی با رهنمودها و فرمان خود، اجتماع را به صورت غیررسمی رهبری نماید. این هدف را همۀ سفیران به نحو احسن انجام دادند، به طوری که در حدّ امکان در آن جوّ پر تلاطم و کنترل شدید، برای حفظ مصالح اجتماعی، قیام و اقدام نمودند و از آن جوّ اختناق و فشار بیش از این بازده، نمی توان توقّع داشت.(1)

اسلامی و حتی بنابر برخی قراین، در بغداد یعنی محل اقامت نوّاب اربعه فعالیت می کرده اند. طبیعی است که در عصر غیبت صغری با توجه به غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و از سویی بیشتر شدن شمار شیعیان و مناطق شیعه نشین، لازم بود وکیلان و نمایندگان سازمان وکالت به دست یاری نوّاب خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وظیفۀ ارتباط شیعیان با بغداد را به عهده گیرند. قراین موجود دالّ بر فزونی این وکیلان است. با وجود این که شمار این وکیلان در مناطق شیعه نشین فراوان بوده، متأسفانه اسامی آنان به گونة کامل در منابع رجالی و روایی و تاریخی ضبط نشده است. شیخ طوسی در کتاب الغیبة دربارۀ وکیلان عام عصر غیبت صغری چنین فرموده است:

و قد کان فی زمان السفراء المحمودین أقوام ثقات ترد علیهم التوقیعات من قبل المنصوبین للسفارة من الاصل؛(1)

همواره در زمان سفیران ستوده شده، مردمانی ثقه بوده اند که توقیعاتی از جانب سفیران ویژه دریافت می کرده اند.

سپس به ذکر نام تنها چند تن از آنان بسنده کرده است، با این که در عبارت فوق عبارات «أقوام» به کار رفته که فراوانی این وکیلان را نشان می دهد.

به هر حال، با توجه به این که وجود این وکیلان در این عصر نیز هم چون اعصار پیشین، برای پیش برد اهداف سازمان وکالت ضروری بوده، امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به تعیین و نصب آنان اقدام می نموده است. قراین موجود نشان می دهد که خود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف به این کار می پرداخته است. نصب محمد بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی به فرمان حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف به وکالت در ناحیۀ اهواز به جای پدرش، شاهد بر این سخن، است. حضرت در این انتصاب در پیامی به او فرمود:

قد أقمناک مقام أبیک؛(2)

تو را به وکالت به جای پدرت نصب نمودیم.

همان گونه که گذشت، نام این وکیلان به گونة کامل در منابع ما وجود ندارد، ولی

ص: 264

با جست جویی در منابع رجالی، نام شماری از آنان به دست می آید که همراه با شرح اجمالی از شخصیت آنان در پی می آید:

در زمان قاسم بن محمد در همدان، به همراه وی ابوعلی بسطام بن علی و العزیز بن زهیر که یکی از «بنی کشمرد» بود، هر سه در یک موضع در همدان به وکالت مشغول بودند و در این باره به ابومحمد، حسن بن هارون بن عمران همدانی مراجعه و کسب تکلیف می کردند. پیش از وی نیز به نزد پدرش ابوعبدالله بن هارون می رفتند و فرمان می گرفتند و ابوعبدالله و پسرش ابومحمد هر دو وکیل بوده اند.(1)