دین

RELIGION

موسوی گرمارودی، سید محمد صادق، 1330-

فرهنگ عاشورا / هیئت تحریریه سید محمد صادق موسوی گرمارودی، مهدی وحیدی صدر، سعید سپهری نیک. ویراستار فرهاد طاهری. - تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1384.

هشت، 703 ص.

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

پشت جلد به انگلیسی:

ISBN 964-422-506-6

Encyclopedia of Ashura

1. عاشورا - دايرة المعارف ها. 2. واقعه کربلا، 61 ق. دايرة المعارف ها. الف. وحيدی صدر، مهدی، 1350۔ ب. سپهری نیک، سعید، 1348 - ج. طاهری، فرهاد، ویراستار. د. ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ و انتشارات. ه. عنوان.

4 ف 3 و BP5/2

1384

کتابخانه ملی ایران

297/953403

11228- 82 م

ص: 2

فرهنگ عاشورا

Encyclopedia of Ashura

پدیدآورندگان: سید محمد صادق موسوی گرمارودی، مهدی وحیدی صدر، سعید سپهری نیک

ویراستاری: فرهاد طاهری

تهران 1384

ص: 3

سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

فرهنگ عاشورا

Encyclopedia of Ashura

پدیدآورندگان: سید محمد صادق موسوی گرمارودی مهدی وحیدی صدر، سعید سپهری نیک

ویراستار: فرهاد طاهری

طرح جلد: آزاده حمید خانی

لیتوگرافی، چاپ و صحافی: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

چاپ اول: بهار 1384

شمارگان: 2000 نسخه

تمامی حقوق چاپ و نشر این اثر در انحصار سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.

شابک 6-506-422-964

ISBN 964-422-506-6

چاپ خانه، انتشارات و پخش:

کیلومتر 4 جاده مخصوص کرج - نبش سه راه شیشه مینا - تهران 1397815311

تلفن: (چهار خط) 4513002 نمابر: 4514425

انتشارات: 4525495 پخش: 4529601 نمابر پخش: 4529600

فروشگاه شماره یک:

خیابان امام خمینی - نبش خیابان شهید میردامادی (استخر) - تهران 1137913145- تلفن: 6702606

فروشگاه شماره دو:

نشر زلال - خیابان انقلاب - خیابان 16 آذر - تهران 1417935814- تلفن: 6419778

فروشگاه شماره سه:

نشر کارنامه - خیابان شهید باهنر (نیاوران) - روبروی کامرانیه شمالی - شهر کتاب - تلفن: 2285969

فروشگاه شماره چهار:

فروشگاه سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور - خیابان صفی علی شاه - تلفن: 3276032

فروشگاه شماره پنج:

ونک - ملاصدرا - خیابان شیخ بهایی - ساختمان لادن - تلفن: 56-8041750 (داخلی 286)

نشانی سایت اینترنتی:

WWW.PPOIR.COM

ص: 4

ص:6

خداوند او را مجازات کرد و به او فرمود: از آسمان بیرون برو، زیرا تو از رحمت ما رانده شده ای و لعنت شامل حال تو است تا روز قیامت. شیطان از پروردگار خواست که او را تا روز قیامت مهلت دهد و زنده بدارد. خداوند درخواست او را پذیرفت و به او فرمود: تا روز معیّن از مهلت داده شدگانی.

هنگامی که درخواستش پذیرفته شد از احسان خدا تشكّر نکرد، بلکه نعمت حق را با کفران جواب داد و گفت: برای این که مرا گمراه ساختی بر سر راه بندگانت می نشینم و برای گمراه ساختن آن ها در کمین هستم و کوشش می نمایم. سپس از پیش رو و از پشت سر و از راست و چپ نزد بندگانت می آیم و بیشتر آن ها را شکرگزار خود نخواهی یافت.

خداوند شیطان را از درگاه خود راند و خواسته های او را پذیرفت و به وی گفت: اینک به راهی که انتخاب کردی برو، و هر یک از ایشان را که توانستی با صدای خود مضطرب و پریشان کن و با لشکریان سواره و پیاده خود بر آن ها بتاز و در اموال و اولاد با آنان شریک شو، و آنان را با وعده های دروغ سرگرم کن و با آرزوهای دور و دراز مشغول ساز ولی هرگز در گمراه ساختن بندگان با اخلاص خود تو را آزاد نخواهم گذاشت و بر آنان مسلّط نخواهم کرد، زیرا دلشان و گوششان به حرف تو بی توجه است.

امّا تصمیمی که در گمراهی آدمیان گرفتی، پس کیفر تو در برابر این گناه، سخت و مجازات تو بسیار بزرگ خواهد بود و من دوزخ را از تو و پیروانت پر خواهم کرد.

فرشتگان آدم را سجده کردند و به مقام ارجمند او در پیشگاه پروردگار اعتراف نمودند، ولی آن ها گمان می کردند که از نظر علم و فهم از آدم برترند، بدین سبب خداوند متعال از علم خود به آدم (علیه السلام) عنایت کرد و او را به نور خود منوّر گردانید و نام های مخلوق خود را به او یاد داد، «فَتَلَقَّ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ»، آن گاه برای این که عجز ملائکه آشکار شود و بفهمند که حکمت خدا مقتضی بود، کائنات را به آن ها ارائه داد و فرمود: اگر راست می گویید نام های این آفریدگان را به من بگویید. فرشتگان مبهوت از جواب دادن عاجز شدند و به ناتوانی علم خود اعتراف کردند و گفتند: پروردگارا، ما جز آن چه از تو آموخته ایم چیزی نمی دانیم. همانا عالم و حکیم مطلق تویی. چون آدم از دریای فیض پروردگار قطره ای و از پرتو علم او بهره ای برداشته بود، خداوند به او دستور داد که آن چه فرشتگان ندانستند و از جواب دادنش عاجز ماندند به ایشان خبر دهد، تا با این وسیله فضیلت آدم و حکمت استخلاف او آشکار گردد. آدم به آن ها خبر داد و سپس خداوند به آن ها فرمود: آیا به شما نگفتم که من اسرار آسمان ها و زمین را می دانم و بر کارهای آشکار و پنهانتان آگاهم؟ در این

هنگام فضیلت آدم بر ملائکه معلوم شد و راز آفرینش وی و حکمت استخلاف او را دیدند.

خداوند نعمت خود را از شیطان بازگرفت و از رحمت خود در کرد. آن گاه آدم و همسرش را در بهشت جای داد و به وی گفت: نعمتی که به تو عطا کرده ام به یاد داشته باش، تو را به خلقتی بدیع آفریدم و بشری که می خواستم به وجود آوردم و از روح خود در تو دمیدم و فرشتگانم را به سجده تو واداشتم و بهره ای از علم خود را به تو بخشیدم و ابلیس را از رحمتم مأیوس کردم و چون از فرمان من سرپیچی کرد او را لعنت کردم و بهشت را که خانه ای جاوید است جایگاه تو قرار دادم؛ اگر مرا اطاعت کنی تو را برای همیشه در بهشت جای خواهم داد و اگر پیمان مرا بشکنی تو را از خانه ام بیرون و به آتش خود معذّب خواهم کرد. بیدار باش که شیطان با تو و همسرت دشمن است. شما را از بهشت بیرون نکند که به بدبختی مبتلا می شوید.

خداوند به آدم و همسرش اجازه داد که با خاطری آسوده از نعمت های بهشت استفاده کنند و هر میوه ای را که خواستند بچینند، ولی آنان را از نزدیک شدن به درختی از درختان بهشت نهی کرد و برای آن که پرده ابهام برداشته شود و آن درخت را بشناسد، به آن درخت اشاره فرمود و آنان را از نزدیک شدن به آن بیم داد که اگر به آن نزدیک شوند یا از میوه آن بخورند از زمرهٔ ستمکاران خواهند بود و هم چنین وعده داد که اگر از آن دوری کنند نعمت های بهشت را برای آنان دائمی و جاوید گرداند و هرگز روی گرسنگی و برهنگی را نبینند و تشنگی و سختی به آن ها نرسد.

برای شیطان خیلی دشوار بود که آدم و همسرش در رفاه و خوشی باشند و او دور از بهشت به سر برد. بدین خاطر تصمیم گرفت کاخ سعادت آن ها را واژگون و نعمت را از ایشان سلب کند. و او را از مقام عالی و ارجمندش به زیر آورد و از نعمت و رضای خدا دور کند و به واسطهٔ همین آدم بود، که سرکشی و نابکاری شیطان آشکار شد. اینک باید انتقام بکشد و با نیرنگ او را مذموم سازد. آهسته آهسته وارد بهشت شد و در آشکار و نهان با آدم سخن گفت. خود را دوست پاکدل و ناصح و با اخلاص معرّفی و برای به دست آوردن دل آدم تلاش فراوان کرد. از هر دری درآمد

ص: 2

و از هر راهی وارد شد. علاقه خود را به آدم و همسرش ابراز کرد و غرض خود را در از دست رفتن نعمت های آن ها اظهار داشت و گفت: خداوند شما را از خوردن میوۀ این درخت نهی نکرده است اگر بخورید دو فرشته می شوید یا در بهشت جاودان خواهید بود.

شیطان دید آدم و همسرش از پذیرفتن سخن او متوحّش و از مشورت او گریزانند و به حرف او گوش نمی دهند و نصیحتش را نمی پذیرند. پس برای ایشان قسم خورد که من خیرخواه شمایم، قصد زیان و بدبختی شما را ندارم، و بدون تردید برای گمراه کردن آن دو، پافشاری و اصرار بسیار کرد و نیرنگ خود را با این ترتیب به کار برد. بالاخره آدم و همسرش فریفته شدند و از آن ها لغزش بزرگی به وجود آمد.

چون آدم و حوّا از فرمان خدا بیرون رفتند، خداوند نعمت خود را از ایشان گرفت و بهشت را بر آن ها حرام کرد و به آن ها فرمود: مگر من شما را از نزدیک شدن به این درخت نهی نکردم و نگفتم که شیطان دشمن آشکار شماست؟

آدم و و همسرش به درگاه خداوند بازگشتند و توبه کردند و از کرده خود پشیمان شدند و گفتند: پروردگارا، ما به خویشتن ستم کردیم و اگر تو ما را نیامرزی و بر ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود. خداوند فرمود: بیرون روید، منزل و جایگاه شما در زمین است و تا روز قیامت دشمن یک دیگر خواهید بود.

خداوند توبه آنان را پذیرفت و فرمان داد تا از بهشت بیرون روند و به آن ها اطلاع داد که دشمنی بین ایشان و شیطان ادامه خواهد داشت.

وقتی آدم (علیه السلام) در اطراف زمین سیر می کرد به سرزمین کربلا رسید. پایش به چیزی خورد. سپس بر زمین افتاد و خون از پایش جاری شد، آن گاه سر به آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا، آیا گناهی از من سرزد که این گونه مرا معاقب فرمودی؟ وحی رسید: نه، ولکن فرزندت، حسین (علیه السلام)، در این مکان کشته می شود. پس خون تو موافق خون او جاری شد. عرض کرد: چه کسی قاتل اوست؟ وحی آمد که یزید ملعون، پس او را لعن کن. پس از آن که آدم او را لعن کرد به سوی جبل عرفات روانه شد.

آية من آيات الله، نک: زینب (سلام الله علیها)

ابو حفص، نک: عمر بن علی بن ابیطالب (علیه السلام)

ابورزین، نک: سلیمان غلام امام حسین (علیه السلام)

ابو عبدالله، نک: حسین (علیه السلام)

ابوموسی، نک: موقع بن ثمامه اسدی صیداوی

ابراهیم را خداوند متعال برای راهنمایی مردم گمراه و بت پرست فرستاد و او را به مقام شامخ پیامبری و نبوّت مفتخر فرمود. ابراهیم دلی مملوّ از ایمان به خدا داشت و ذره ای شک و تردید در مورد قدرت پروردگار نداشت، ولی برای این که حقایق اشیا بر او روشن شود و بصیرتش افزون گردد، از خدا خواست که به او بنمایاند چگونه مردگان را زنده می کند. خطاب آمد که مگر تو ایمان به بعثت نیاورده ای؟ ابراهیم گفت: چرا، ایمان آورده ام ولی مایل هستم ببینم تا اطمینان و یقینم کامل شود. چون ابراهیم غرضش در حقیقت اطمینان خاطر بود، خداوند بر او وحی کرد که چهار پرنده بگیر و پس از کشتن آن ها همه را در هم بکوب و سپس به چند قسمت تقسیم کن و هر قسمتی را بر سر کوهی بگذار و یک یک آن ها را بخوان، تا به اذن خدا زنده شوند و نزد تو آیند.

ابراهیم فرمان خدا را به کار بست و پس از کشتن و کوبیدن و تقسیم کردن گوشت های در هم آمیخته پرندگان، آن ها را صدا زد. از هر طرف جزئی جمع آمد و به هم متّصل گردید و جان در آن دمیده شد و پرندگان دیگر بار زنده شدند.

ابراهیم مأموریت الهی و آسمانی خود را شروع کرد و در آغاز کار، عمویش، آزر، را به خدا و پرستش پروردگار یگانه دعوت و دلایل توحید را با منتهای ادب به آزر گوشزد کرد. آزر با تندی و خشونت به او پاسخ داد و او را از نزد خود راند. ابراهیم که در ابتدای کار با شکست مواجه شده بود، با دلی افسرده از نزد آزر بازگشت ولی رفتار آزر او را سست نکرد، بلکه تصمیم او را در راهنمایی و هدایت قوم محکم تر ساخت. ابراهیم نزد قوم خود آمد و برای این که به آنان بفهماند که بت پرستی راه خطا و گمراهی است نخست از آن ها پرسید: شما چه چیز را می پرستید؟ قوم گفتند: معبود ما بت ها هستند که آن ها را می پرستیم و حوایج خود را از آن ها می خواهیم و در هنگام بروز حوادث ناگوار به آن ها پناه می بریم.

ابراهیم پرسید: آیا بت ها سخنان شما را می شنوند و نفع و ضرری از آن ها بر می آید؟ گفتند: نه، چون پدران ما بت ها را می پرستیدند ما هم به پیروی از روش آن ها بت می پرستیم. ابراهیم گفت: هم شما و هم پدران شما در گمراهی آشکار بوده اید و این بت های سنگی و چوبی که سود و زیانی ندارند شایستگی پرستش را ندارند. پرستش مخصوص پروردگار یگانه ای است که خالق آسمان ها و زمین و مدّبر امور آن هاست.

سپس ابراهیم قدرت خداوند را بیان کرد و گفت پروردگار بزرگ آن کس است که مرا آفریده است، پس او مرا هدایت می کند و اوست که مرا آب و غذا می دهد و چون بیمار شوم مرا شفا می بخشد و اوست که مرا می میراند و سپس زنده می کند و اوست که امیدوارم در روز قیامت مرا بیامرزد.

ابراهیم با این بیانات مردم را به پرستش خداوند دعوت کرد، ولی قوم در برابر دلایل ابراهیم، حرف های بیهوده و پوچ زدند و حاضر نشدند از بت پرستی دست بردارند. از این رو، ابراهیم خواست بت ها را بشکند و عملاً به مردم نادان بفهماند که این بت های بی جان و ناتوان، پرستیدنی نیستند.

نمرودیان عیدی داشتند که همه ساله در آن روز مراسم مخصوصی را در خارج از شهر اجرا می کردند، چون عید فرا رسید. ابراهیم به بهانه کسالت نرفت و در شهر ماند.

شهر از ساکنین خالی شد و همۀ مردم به خارج شهر رفتند. ابراهیم چون شهر را خالی و بتکده را بدون نگهبان دید قدم در بتکده گذاشت و در آن سالن مجلّل که انواع بت ها بر حسب رتبه و مقام در جایگاه خود قرار داشتند، با تمسخر و تحقیر نگریست، و آن ها را شکست و تنها بتی که از تبر ابراهیم در امان ماند، بت بزرگ بود و آن را هم به این منظور سالم گذاشت که پایه استدلال های آینده و موجب تبرئه و نجات او باشد.

قوم پس از اجرای مراسم عید، به شهر بازگشتند و چون وضع در هم ریخته معبد و بت های شکسته را دیدند بی اندازه ناراحت و خشمناک شدند و از اهانتی که نسبت به بت ها انجام گرفته بود سخت عصبانی شدند و درصدد به دست آوردن مجرم برآمدند و با هم گفتند: چه کسی این عمل را با خدایان ما کرده است؟! همانا او از ستمکاران است.

بالاخره فهمیدند که این کار ابراهیم است. ابراهیم شناخته شد و در محلّی که بت پرستان جمع آمده بودند برای محاکمه احضار شد. از ابراهیم پرسیدند آیا تو این کار را نسبت به خدایان ما انجام داده ای؟! ابراهیم با بیانی محکم گفت: بت بزرگ این بلا را بر سر بت ها آورده است، از او بپرسید. نمرودیان در برابر این منطق، جز این که به عجز و ناتوانی آن بت اعتراف کنند چاره ای نداشتند. ابراهیم هم جز این انتظاری نداشت لذا وقتی که قوم گفتند: بت بزرگ نمی تواند حرفی بزند و جوابی بدهد. ابراهیم بلافاصله با گفتن جمله ای اساس بت پرستی را در هم ریخت و آن ها را سرزنش و ملامت کرد و گفت: اُف بر شما و بر آن چه می پرستید.

نمرودیان برای انتقام گرفتن از ابراهیم و یاری دادن به خدایان

ص: 5

خود، تصمیم به سوزاندن ابراهیم گرفتند و چون جرم ابراهیم به عقیدۀ آنان جنبه عمومی داشت، باید عموم طبقات در این راه شریک می شدند و از این ثواب بهره می بردند. از این رو، همهٔ مردم هیزم گرد آوردند و چند روزی نگذشت که کوهی از هیزم فراهم آمد و آتشی برافروختند و شعلهٔ آن به آسمان بالا رفت. آن قدر هیزم زیاد بود که آتشی عظیم و خطرناک در بیابان شعله ور شد و حرارت آتش به حدّی بود که هیچ کس را یارای نزدیک شدن به آن نبود.

ابراهیم را با مَنجنیق میان آتش پرتاب کردند و به این کار آتش دل خود را فرو نشانیدند. ابراهیم در میان شعله های آتش از دیدگان مردم ناپدید شد و غریو شادی از مردم برخاست.

هنگامی که ابراهیم میان آتش پرتاب می شد جبرئیل خود را به او رسانید و گفت: ای ابراهیم آیا حاجتی داری؟ گفت: به تو حاجتی ندارم ولی به خداوند چرا. سپس از خدا خواست که مرا از آتش نجات بده. آتش به فرمان خداوند بر ابراهیم سرد و سلامت گردید و خطر آتش و حرارت از او برداشته شد.

نمرودیان که این صحنه را مشاهده می کردند با اعجاب و تحسین بر این منظره خیره شدند. مردم که این آیت بزرگ الهی را دیدند، به حقّانیّت دعوت ابراهیم پی بردند و بر آن ها ثابت شد که راه راست، همان است که ابراهیم به آن دعوت می کند، امّا عناد و دشمنی و هم چنین حُبّ جاه و مال مانع شد که به ابراهیم ایمان آورند. بدین سبب اکثر مردم در بت پرستی باقی ماندند و فقط چند نفر انگشت شمار به آن حضرت گرویدند.

هنگامی که حضرت ابراهیم سوار بر اسب از سرزمین کربلا عبور می کرد، اسبش به زمین خورد و ابراهیم از اسب افتاد، سرش شکست و خون او جاری شد. آن گاه عرض کرد: پروردگارا؛ چه خطایی از من سر زد؟ در آن وقت اسبش به سخن در آمد و گفت: یا خلیل الله، از تو بسیار خجالت می کشم، بدان که در این زمین فرزند خاتم انبیاء (امام حسین (علیه السلام)) کشته می شود، از این رو خون تو جاری شد تا موافق خون آن جناب شود.

شده بود. ابراهیم بن محمّد با وسوسه عمر بن سعد، شبث بن ربیعی، زید بن حارث و شمر بن ذی الجوشن، و با دسیسه ای از پیش تعیین شده، مختار بن ابو عبید ثقفی را دستگیر کرد و به زندان افکند.

شد و در همان جا تحصیل کرد و در همان شهر نیز وفات یافت و مدفون شد. تاریخ ولادت و وفات او معلوم نیست. از اشعاری که او دربارهٔ واقعه عاشورا سروده است می توان به چند بیت اشاره کرد:

أُنِيخَتْ لَهُمْ عِنْدَ اَلطُّفُوفِ رِكَابٌ *** وَ نَادَاهُمْ دَاعِي اَلْقَضَا فَأَجَابُوا

يَقُودُونَ لِلْحَرْبِ اَلْعَوَانِ شَوَازِباً *** لَهَا بَيْنَ اَرْجَاءِ اَلْفَضَاءِ هِبَابٌ

تَقُلْ عَلَيْهَا مِنْ لُؤَى فَوَارِسِ *** شِدَّادٌ عَلَى وَقْعِ اَلنِّصَالِ صِلاَبٌ

اِذا جَانِبُ اَلْهَنْدَى فِى اَلْحَرْبِ غمده *** فَمَا اَلْغِمْدُ اِلاّ هَامَّةٌ وَ رقاب

عَسَى اَنْ يُغِيثَ اَلدِّينَ فِي اَللَّهِ ثَائِرٌ *** بِهِ اَلْحُكْمُ فَصَلٌ وَ اَلْمَقَالُ صواب

فَعَدَلَ وَ لاَ عَفْوٌ وَ قَتْلٌ وَ لاَ فِدا *** وَ أَمِنَ بِهِ اَلْفُ اَلسَّوَامِ ذئاب

مرکب هایشان در زمین طف توقف کرد و آن ها به ندای دعوت کننده به مرگ، پاسخ دادند؛

به عزم پیکار بر اسب های اصیل سوار شدند، که از حرکت آن ها همه جا را غبار گرفته بود؛

آن ها سوارکارانی از نسل لُوَی بودند که با شمشیر، ضربه های سهمگینی بر دشمن فرود می آوردند؛

هر شمشیر هندی که از غلافش بیرون می آمد، بر یک سر یا یک گردن فرود می آمد و آن را غلاف خود می کرد؛

به آرزوی روزی که کسی به یاری دین خدا بیاید و قضاوت نهایی و حرف عادلانه و درست را با خود بیاورد؛

در آن روز عدل همه جا را فرا می گیرد و عفوی در کار نیست و گروهی کشته می شوند بدون آن که خون بهای آن ها گرفته شود و امنیّتی برقرار خواهد شد که ستوران با گرگ ها الفت می یابند.

ابراهیم مخزومی عاملی (1221 - 1284 ق)

شيخ ابراهيم بن شیخ صادق مخزومی عاملی در یکی از نواحی جبل عامل متولّد شد و در همان جا درگذشت. او مردی عالم بود و اشعار فراوانی از وی دربارهٔ واقعه عاشورا نقل شده است.

وَ اماثِل شَرِبُوا بِاقْدَاحِ اَلْوَلاَ *** صَافَى اَلْمَوَدَّةَ مِنْ عُيُونِ يَقِينٍ

سَبَقُوا بِجَدِّهِمُ اَلْوُجُودَ وَ آدَمُ *** مَا بَيْنَ مَاءٍ فِي اَلْوُجُودِ وَطَينِ

لاَ عَيْبَ فِيهِمْ غَيْرَ اِنَّهمْ لَدَى اَلي *** لَدَى اَلْيَهِيْجَاءِ لاَ يَخْشَوْنَ رَيْبَ منون

(آنان) بزرگوارانی بودند که جام های زلال دوستی را از چشمه یقین نوشیدند؛

در آن هنگام که خمیر آدم سرشته نشده بود، جدّ آن ها در آفرینش بر آدم (علیه السلام) پیشی گرفته بود؛

آن ها هیچ عیب و نقصی نداشتند مگر این که در جنگ از مرگ نمی هراسیدند.

ابن ابى الحدید (586 - 656 ق)

عزالدین عبدالحميد بن هبة الله مداینی مشهور به «ابن ابی الحديد». ادیب و مورخ عرب از نزدیکان ابن علقمی بود. و اثر مشهور خود، شرح نهج البلاغه را به نام وی تألیف کرد. او دربارهٔ امام حسین (علیه السلام) چنین نوشته است:

سرور مردانی که دارای حسن امتناع بوده اند، آن کسی که حمیت به مردم آموخت و به آنان فهماند که زیر سایه شمشیر مردن از پستی و مذلت بهتر است، حسین بن علی (علیه السلام) است که به او و یارانش پیشنهاد امان شد نپذیرفت و زیر بار ذلت نرفت و گفت آگاه باشید که ناکسِ فرومایه ای به من اتمام حجت فرستاده و مرا میان کشته شدن و تسلیم شدن مخیر ساخته، لیکن ذلت از آستان من به دور است.

نه خدا راضی است که من ذلیل شوم و نه پیامبر و نه مردان با ایمان دنیا و نه آن پاکی که مرا پرورش داده و نه آن روح با مناعت که من دارم. من هرگز طاعت لئیمان را بر کشته شدن به شرافت ترجیح نخواهم داد.

ابن احدوث، نک: عمر بن جندب حضرمی

گوید: شهم بن عبدالرحمان از طایفه جهنی و ابن اسماء بن بشیر قابضی از جمله کسانی بودند که در واقعه عاشورا نقش فعالی داشتند و در شهادت رساندن عبدالرحمان بن عقیل، پسر عموی امام حسین (علیه السلام)، شرکت داشتند و دستشان به خون اهل بیت (علیهم السلام) آغشته بود.

در زمان قیام مختار آن دو از ترس دستگیری متواری شدند. عبدالله کامل که از معاونان مختار بود، با گروهی مسلح به هنگام عصر جلوی مسجد محله بنی دهمان مستقر شدند و به طایفه بنی دهمان اعلام کردند و قسم خوردند که: اگر ابن اسماء بن بشیر قابضی و شهم بن عبدالرحمان را تحویل او ندهند، همه را از دم شمشیر خواهد گذراند.

ما که کاملاً در محاصره بودیم، گفتیم: به ما مهلت بده تا آنان را پیدا کنیم و تحویل دهیم. افرادی از ما همراه مأموران مختار، به جست و جوی آن دو قاتل فراری حرکت کردند تا این که آن دو را در میدان خروجی شهر یافتند که قصد داشتند به جزیره (شمال عراق) فرار کنند، مأموران آن دو را دستگیر کردند و نزد عبدالله کامل - فرمانده گروه اعزامی مختار - آوردند.

ابن كامل خطاب به ابن اسماء گفت:

سپاس خدایی را که مؤمنین را در نبرد یاری داد، اگر این دو پیدا نمی شدند، ناچار به منزلش حمله می کردیم. خدا را شکر که مرا بر شما چیره ساخت. سپس ابن کامل، آن دو را به طرف چاهی به نام «جعد» برد و گردن هر دو را زد و به سوی مختار بازگشت و گزارش مأموریت خود را تقدیم مختار کرد.

مختار که نسبت به آن دو خبیث، سخت حساسیّت داشت، فرمان داد تا آن دو جسد را دفن نکنند و هر دو جسد را با آتش بسوزانند.

ابن الصّيفى (متوفی: 574 ق)

شهاب الدّین ابوالفوارس سعد بن محمّد تمیمی، فقیهی عالم و شاعری ادیب بود و گفته اند که او داناترین فرد در شناخت اشعار و معانی لغات عرب بوده است. در بغداد درگذشت و در مقابر قریش مدفون شد.

مُلِكِنَا فَكَانَ اَلْعَفْوُ مِنَّا سَجِيَّةً *** فَلَمَّا مَلَكْتُمْ سَالَ بِالدَّمِ أَبْطَحَ

وَ حَلَلْتُمْ قَتْلَ اَلْأُسَارَى وَ طالما *** غَدَوْنَا عَنِ اَلْأَسْرَى نَعَفٌ وَ نصفح

فَحَسْبُكُمْ هَذَا اَلتَّفَاوُتُ بَيْنَنَا *** وَ كُلُّ إِنَاءٍ بِالَّذِي فِيهِ يَنْضَح

هنگامی که ملک به دست ما افتاد، روش ما عفو و بخشایش بود و چون شما به قدرت رسیدید، خون ما را چون سیل جاری کردید؛

و کشتن اسیران را حلال شمردید در حالی که ما اسیران شما را می بخشیدیم و آن ها را آزاد می کردیم؛

همین قدر تفاوت میان ما و شما بس، آری هر چه در ظرف باشد همان بیرون می تراود.

تقرب داشت. او از راه زراعت کسب معاش می کرد. دیوان اشعار و خاوران نامۀ او 22000 بیت است و قصاید او در منقبت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت شهرت دارد. او در خوسف مدفون است. از جمله اشعار او که در رسای امام حسین (علیه السلام) سروده است می توان به این شعر اشاره کرد:

دلم شکسته و مجروح و مبتلای حسین *** طواف کرد شبی گرد کربلای حسین

طراز طرّة مشكين عنبر افشانش *** خضاب کرد به خون، خصم بی وفای حسین

قَدَر چو واقعه کربلا مشاهده کرد *** ز چشم چشمۀ خون راند بر قضای حسین

نشسته بر سر خاکستر آفتاب مقیم *** کبود پوش به سوگ از پی عزای حسین

جمال روشن خورشید را غبار گرفت *** که در غبار نهان شد مه لقای حسین

به روز واقعه ای ظالم خدا ناترس *** بیا ببین که چها کرده ای به جای حسین

خدای قاضی و پیغمبر از تو ناخشنود *** چگونه می دهی انصاف ماجرای حسین

حسین، جان گرامی فدای امّت کرد *** سزاست امّت اگر جان کند فدای حسین

به روز حشر ببینی به دست پیغمبر *** کلید گنج شفاعت به خون بهای حسین

غبار گرد مناهی به دامنش نرسد *** ز عصمت گهر پاک پارسای حسین

سحاب، قطره باران، حسین، سر بخشید *** عطای ابر کجا و کجا عطای حسین؟

اگر رضای خدا و رسول می طلبی *** متاب روی ارادت تو از رضای حسین

به باغ منقبت آل مصطفى امروز *** منم چو بلبل خوش خوان، سخن سرای حسین

خموش «ابن حسام» این سخن نه لایق توست *** ستایش تو کجا و کجا ثنای حسین؟

مهیمنا، به دعایی که خواند پیغمبر *** که یاد کرد در او صفوت و صفای حسین

کز آفتاب قیامت مرا پناهی ده *** به زیر سایه دامن کش لوای حسین

دارای دو زبان و دو چهره اند؛

او بر عترت پیامبر (صلی الله علیه و آله) هدایت کننده مردم، خیانت کرد و آنان را پراکنده کرد. چنان که دو تن از آنان را در کنار هم نمی بینی؛

بعضی از آنان در طیبه مدفون هستند و بعضی در کربلا و برخی در دو محل به نام غرّی؛

برخی در توس و سامرا و بغداد نیز دو ماه از آنان را در کنار گرفته است؛

تا مادامی که خورشید در صبح و شب طلوع و غروب می کند، خدا بر آنان رحمت فرستد.

***

بگذار تا نوحه سرایی کنم و کسانی را که همانند من بر قتل حسین (علیه السلام) گریه و نوحه می کنند شاد کنم؛

سر او بر بالای نیزه به همه جا اشراف دارد و مانند خورشید از فراز نیزه ها نورافشانی می کند؛

ای آقای من، تا هنگامی که ستاره در آسمان نور می افشاند، خدا بر شما درود فرستد.

به زودی دشمنان حسین (علیه السلام) و پیروانشان (نتیجه کار خود را) خواهند دانست و آن هنگامی است که به عرصه رستاخیز فراخوانده شوند؛

روزی که فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در حالی که سپاه فرشتگان همراه اویند به عرصه رستاخیز وارد می شود.

روزی که جامۀ خونین حسین (علیه السلام) را که از خون رنگین رگ هایش جاری است در دست دارد؛

در حالی که فرشتگان بر فاطمه (سلام الله علیها) می گریند، ندا دهنده ای از سوی خدا ندا می دهد که یزید کجاست؟

در آن حال یزید و گروهش را بر زمین می کشند و می آورند و صورت هایشان سیاه است؛

آن گاه پروردگار من آنان را در درون آتشی جاوید که جای ستمگران است جای می دهد.

دادن آن هستند لازم است و گمان کرد خود او به سبب شایستگی و داشتن شوکت و نیرومندی خانوادگی بر این امر تواناست.

ابن زرقاء، نک: مروان بن حکم

ابن زیاد، نک: عبیدالله بن زیاد

ابن سعد، نک: عمر بن سعد ابی وقّاص

نیروهای مختار بن ابو عبید ثقفی، حضوری فعال داشت.

ابن مرجانه، نک: عبیدالله بن زیاد

طهارت حکایت می کند.

نمونه ای از اشعار او در مدح مختار چنین است:

سِر اَلنَّبِيِّ بِاخِذِ اَلثَّارِ مِنْ عَصَبٍ *** بَاوُوا بِقَتْلِ اَلْحُسَيْنِ اَلطَّاهِرِ

قَوْمٌ غَذُّوا بِلُبَانِ اَلْبُغْضِ وَ يُحْهِمُ *** لِلْمُرْتَضَى وَ بَنِيهِ سَادَةَ اَلاِمْم

حَازَ اَلْفَخَّارُ اَلْفَتَى مُخْتَارٌ اِذْ قَعَدَتْ *** عَنْ نَصْرِهِ سادَةُ الاِعرابِ وَ اَلْعَجَمُ

جادته مِنْ رَحْمَتِهِ اَلْجَبَّارِ سَارِيَّةً *** تُهْمَى عَلَى قَبْرِهِ مَنْهَلَةَ اَلدِّيم

پیامبر از انتقام گرفتن خون شهدا از گروهی که دستشان به خون حسین پاک و پاکیزه آغشته بود شاد شد؛

گروهی که از شیر بغض و عداوت اهل بیت تغذیه کرده بودند. و وای بر آن ها به آن چه نسبت به علی مرتضی و فرزندانش روا داشتند؛

مختار به این افتخار نائل شد آن زمانی که سران عرب و عجم از یاران حسین کناره گرفتند و رحمت پروردگار شامل حال او شد و بر قبرش همیشه این رحمت می بارد.

ابو اسحاق، نک: مختار بن ابوعبید ثقفی

ابو الاحرار، نک: حسین (علیه السلام)

کربلا را تحلیل است.

نیز نک: حسین (علیه السلام).

«غریب» بود و قبرش در شیراز و مشهور به «سید حاجی غریب» است.

عبیدالله بن على بن ابراهيم بن حسن بن عبيدالله بن عباس (علیه السلام) از علمای عصر خود بود. او به تمام شهرها مسافرت کرد و کتابی پیرامون فقه اهل البیت به نام جعفریه جمع آوری کرد. و در سال 312 ق در مصر از دنیا رفت.

ابراهيم بن محمد بن عبد الله بن حسن بن عبيدالله بن عباس (علیه السلام) در قزوین کشته شد و گویا قبرش در قزوین است.

ابو على حمزة بن قاسم بن على بن حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس که قبرش نزدیک «حله سیفیه» است. وی که مردی بسیار گران قدر و بزرگوار و عالمی بزرگ بود، شاگردان زیادی تربیت کرد. و کتاب های زیادی هم چون: کتاب توحید، مناسک، زيارات و ... داشته است.

حسن بن عبیدالله بن عباس (علیه السلام) پنج پسر داشت: 1- عبیدالله بن حسن که قاضی و امیر مکه و مدینه بود؛ 2- عباس بن حسن که سخنوری فصیح بود؛ 3- حمزة بن حسن؛ 4- ابراهيم بن حسن؛ 5- فضل بن حسن.

حضرت امام سجاد (علیه السلام) درباره شخصیت استثنایی حضرت عباس (علیه السلام) می فرماید:

﴿ وَ اَنَّ لِلْعَبَّاسِ (علیه السلام) عِنداللَّهِ عز وَجَلُ مَنْزِلِهِ يَغْبِطُهُ بِهَا جَمِيعُ اَلشُّهَدَاءِ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ. ﴾

(حضرت عباس (علیه السلام) آن چنان مقامی نزد خداوند دارد که همه شهیدان در روز قیامت به آن غبطه می خورند).

از حضرت امام صادق (علیه السلام) نیز چنین حدیثی با اندکی تفاوت نقل شده است. و در جای دیگر امام سجاد (علیه السلام) راجع به حضرت ابوالفضل (علیه السلام) چنین می فرماید: خداوند عمویم عباس بن علی را بیامرزد که ایثار کرد و خوب کار کرد و جانش را فدای برادرش کرد. دستانش را بریدند و خدای متعال به جای آن ها دو بال می دهدش تا با آن ها در بهشت با فرشتگان پرواز کند. چونان که برای جعفر بن ابی طالب کرد و به روز قیامت عباس را نزد خدای تبارک و تعالی جایگاهی است که شهیدان جملگی به او رشک می برند.

و نیز حضرت امام حسین (علیه السلام) هنگام شهادت آن بزرگوار فرمودند:

﴿ اَلاَّنُ اِنْكَسَرَ ظَهْرِي وَ قَلَّتْ حيلتي. ﴾ (اکنون کمرم شکست و رشته تدبیر و چاره من گسست).

هم چنین در زیارت ناحیه مقدّسه سلام و ستایش حضرت امام زمان (علیه السلام) دربارۀ حضرت ابوالفضل (علیه السلام) آمده است:

آن حضرت آن چنان شجاع و دلیر بود که هرگاه دشمنان، یاران امام حسین (علیه السلام) را احاطه می کردند، وی بر دشمنان هجوم می آورد و یاران امام را می رهانید. او در همه جا خود را سپر امام (علیه السلام) می کرد.

بنا به نقل منتهی الآمال حضرت عباس (علیه السلام) چنان جمال دلارا و طلعتی زیبا داشت که او را «ماه بنی هاشم» می نامیدند، و آن چنان درشت اندام و بلند قامت بود که هرگاه بر پشت اسبی قوی می نشست، پایش بر زمین کشیده می شد.

از آن جایی که آن حضرت با پنج معصوم زیسته بود، از محضر آنان، به خصوص دو برادر بزرگوارش امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) بهره معنوی بسیاری برد و از این رو مقام علمی و اخلاقی بالایی داشت.

مرحوم مامقانی در این باره می گوید:

وَ قَدْ كَانَ مِنْ فُقَهَاءِ اِوْلاَدُ اَلاَئِمِهْ (علیهم السلام) وَ كَانَ عَدْلاً ثِقَةً تَقِيّاً نَقِيّاً. حضرت عباس (علیه السلام) از فقها و مجتهدین فرزندان ائمه (علیهم السلام) و عادل و موثق و متقی و پاکیزه بود.

سقّای کربلا در شجاعت و ایثار، در بالاترین رتبه بود و باید ذکر او در مجالس بیان شود، ولی دیگر ویژگی های شخصیت آن بزرگوار از جمله مقام علمی، ادبی و عبادی وی نیز نباید فراموش گردد؛ چرا که آن بزرگوار با تمام اوصافشان سر مشق شیعیان می باشند.

روایت کرده اند ام البنین روزی دید امیرمؤمنان (علیه السلام) نشسته و ابوالفضل (علیه السلام) را بر دامن خود نهاده و دستانش را بالا زده و می بوسد و می گرید، تعجب کرد و از همسرش دلیل گریه اش را پرسید. گفتش این دست ها در راه حسین (علیه السلام) قطع خواهند شد. ام البنین گریست. بعد امام (علیه السلام) به جایگاه فرزندش در نزد خدا مژده داد که خدای سبحان به جای دستانش او را دو بال خواهد داد تا با آن ها در بهشت پرواز کند. چونان که با عمویش جعفر چنین کرد. پس جان ام البنین آرام یافت.

و پاره ای، روایاتی پراکنده بازگفته اند که دلبستگی عباس را به حسین (علیه السلام) به کمال شرح می دهد. او از زمان کودکی آن چه برادرش می خواست زود فراهم می کرد. چون حسین (علیه السلام) را تشنگی در می گرفت عباس سوی جام آب می دوید و می آورد و بدو می دادش. و در طول زندگانیش برادرش را «برادر» نخواند.

ص: 18

بنا بر نقل بحار الانوار، آن گاه که یاران و بستگان امام حسین (علیه السلام) همگی شهید شدند، و امام (علیه السلام) تنها ماند، حضرت ابوالفضل العباس (علیه السلام) از برادرش اجازه جهاد خواست. امام (علیه السلام) از این خواسته به شدت گریست.

عباس (علیه السلام) گفت: برادر، سینه ام تنگ شده و از زندگی سیر شده ام و می خواهم از این منافقان انتقام بگیرم.

امام (علیه السلام) فرمود: حال که چنین است مقداری آب برای کودکانِ تشنه بیاور، سپس به میدان برو. سقّای کربلا برای آوردن آب به سوی دشمن رفت و آنان را موعظه کرد و از عاقبت کارشان ترساند تا شاید اجازه دهند که مشکی آب برای کودکان تشنه ببرد؛ ولی سخنان روان تر از آب و برنده تر از شمشیر بر آن سنگدلان اثری نکرد. بدان گونه که شمر و شبث فریاد زدند: اگر تمام زمین پرآب باشد قطره ای از آن را به شما نخواهیم داد مگر آن که با یزید بیعت کنید.

عباس که چنین دید به سوی امام (علیه السلام) برگشت و آن چه را آنان گفته بودند برای امام (علیه السلام) بیان کرد. کودکان چون سخن عباس را شنیدند، ناله زدند و فریاد «العطش»، «العطش» آنان بلند شد.

سقّای کربلا با شنیدن صدای «العطش»، به آسمان نگاهی کرد و گفت: ای خدای من، کوشش خواهم کرد تا برای این کودکان، مشکی را از آب پرکنم و بیاورم. سپس نیزه خود را برداشت و مشک را به دست گرفت و این چنین رجز خواند:

اُقَاتِلِ اَلْيَوْمَ بِقَلْبٍ مُهْتَدًى *** اِذْب عَنْ سِبْطِ اَلنَّبِيِّ اِحْمَدْ

اِضْرِ بِكُمْ بِالصَّارِمِ اَلْمُهَنَّدِ *** حَتَّى تَحِيدُوا عَنْ قِتَالِ سَيْدَى

اِنّى اَنَا اَلْعَبَّاسُ ذُو اَلتَّوَدُّدِ *** نَسْلٌ عَلَى اَلْمُرْتَضَى اَلْمُوَيَّدِ

امروز با قلبی هدایت شده می جنگم، از فرزند پیامبر احمد دفاع می کنم؛

با شمشیر هندی به شما ضربه می زنم تا از جنگ با سرورم بگریزید؛

همانا من عباس هستم دوستدار آل پیامبر، از نسل علی مرتضی تایید شده و قوت داده شده.

عمر سعد چهار هزار سرباز را به نگهبانی فرات گماشته بود تا نگذارند کسی از یاران امام حسین (علیه السلام) به آب نزدیک شود. آنان وقتی که دیدند، عباس (علیه السلام) به سوی فرات می رود، از هر سو او را محاصره کردند. حضرت ابوالفضل (علیه السلام) فریاد زد:

ای مردم، آیا شما کافرید یا مسلمان؟! آیا در مذهب و دین شما جایز است حسین (علیه السلام) و فرزندانش را از آشامیدن آب باز دارید؟ در حالی که همه موجودات از آن می آشامند ولی حسین (علیه السلام) و کودکان و خاندانش از تشنگی به مرز هلاکت رسیده اند. آیا تشنگی قیامت را به یاد نمی آورید؟

نگهبانان که سخن عباس (علیه السلام) را شنیدند، جلو آمدند و پانصد نفر از آنان ایستادند و او را تیرباران کردند.

امّا آن شیر بیشه شجاعت به سوی آنان هجوم برد و این گونه رجز خواند:

لاَ أَرْهَبُ اَلْمَوْتَ اِذا اَلْمَوْتُ رقا *** حَتَّى اُوَارَى فِي اَلْمَصَالِيبِ لَقِيَ

نَفْسِي لِنَفْسِى اَلْمُصْطَفَى اَلطُّهْرُ وَقَا *** اِنّى اَنَا اَلْعَبَّاسُ اُغْدُو بِالسِّقَا

وَ لاَ اِخَافِ اَلشَّرَّ يَوْمَ اَلْمُلْتَقَى

از مرگ نمی ترسم وقتی که مرگ ما یه سربلندی است، تا که در آن زمان در میان شمشیرهای برهنه پنهان شوم؛

جانم فدای آن برگزیدۀ پاک، منم عباس مشهور به سقّا؛ از آسیب و گزند در روز جنگ نمی ترسم.

سپس هجوم برد و 80 نفر را به خاک انداخت تا این که به فرات رسید. در آن حال خواست که مشتی از آب بنوشد، که تشنگی امام (علیه السلام) و خاندانش را به یاد آورد. آب را ریخت و با خود گفت: به خدا سوگند آب نمی نوشم، وقتی که برادرم، حسین (علیه السلام) و کودکان و خاندانش تشنه هستند. هرگز این کار را نخواهم کرد.

پس مشک را از آب پرکرد و بر شانه خود گرفت و اشعار زیر را زمزمه کرد:

بَا نَفْسٍ مِنْ بَعْدِ اَلْحُسَيْنِ هونى *** فَبَعْدَهُ لاَ كُنْتَ اَنْ تَكُونِى

هَذَا حُسَيْنٌ شَارِبُ اَلْمَنُونِ *** وَ تَشْرَبِينَ بَارِدَ اَلْمُعِينِ

هَيْهَاتَ مَا هَذَا فَعَالُ دِينِي *** وَ لاَ فَعَّالَ صَادِقٌ اَمِينُ

ای نفس بعد از حسین (علیه السلام) خوار باش؛ و بعد از او سزاوار نیست که زنده باشی. این حسین (علیه السلام) است که مرگ را می نوشد؛

و تو می خواهی آب سرد بنوشی؟

ص: 19

دور باد! این نه شیوه دینداری من است، و نه کار کسی که راستگو و امین باشد.

بنابر روایت ابی مخنف: ﴿ ثُمَّ صَعِدَ مِنَ اَلْمَشْرَعَةِ فاخذه اَلنَّبْلُ مَنْ كَانَ مَكَان حَتَّى صَارَتْهُ دِرْعُهُ كَالْقُنْفُذِ فَحَمَلَ عَليه ابرص بنُ شَيْبَانَ فَضَرَبَهُ عَلَى يَمِينِهِ ... ﴾

سپس از فرات برگشت و تیرها هم چنان از هر سو به او پرتاب می شد، آن چنان که زره از انبوه تیرها هم چون خارپشت به نظر می رسید. جنگ سختی درگرفت و حضرت عباس (علیه السلام) به سپاهیان هجوم می برد و آنان را فراری می داد و خود به سوی خیمه ها حرکت می کرد انبوه سپاهیان او را رها نمی کردند و نبرد هم چنان ادامه داشت تا این که ابرص بن شیبان دست راست آن بزرگوار را قطع کرد. بر اساس روایتی دیگر، نوفل بن ازرق یا زید بن ورقا به کمک حکیم بن طفیل دست راست او را قطع کردند. حضرت ابوالفضل مشک را به دوش چپ انداخت و شمشیر را به دست چپ گرفت و حمله کرد و این رجز معروف را خواند:

وَ اَللَّهِ اَنْ قَطَعْتُمْ يَمِينِى *** اِنِّي احامِي اَبَداً عَن دِينِي

وَ عَنْ امام صَادِقُ اَلْيَقِينِ *** نَجْلِ اَلنَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) اَلطَّاهِرِ الامِينِ

نَبِيُّ صَدْقٍ جَائِناً بِالدِّينِ *** مُصَدِّقاً بِالوادِ الامين

به خدا قسم اگر دست راستم را قطع کنید - من همیشه از دین خود حمایت می کنم؛

و از امامی که صادق الیقین است، فرزند پیامبر (صلی الله علیه و اۀه) پاک و امین حمایت می کنم؛ پیامبر راستگویی که برای ما دین آورد، در حالی که تصدیق کننده خدای یکتای امین بود.

سپس آن قدر جنگید تا این که بدنش ضعیف و سست شد. در این هنگام حکیم بن طفيل يا عبدالله بن یزید شیبانی پشت نخلی کمین کرد و دست چپ آن حضرت را جدا نمود. حضرت عباس (علیه السلام) مشک را به دهان گرفت و به سپاه کفر حمله کرد، و این رجز را خواند:

يا نَفْسُ لا تَخْشَ مِنَ اَلْكُفَّارِ *** وَ اِبْشِرَى بِرَحْمَةِ اَلْجَبَّارِ

مَعَ النَّبِيِّ سَيِّدِ الابْرَارِ *** مِن جُمْلَةِ السَّادَاتِ وَ الابْرَارُ

قَدْ قَطَعُوا بِبَغْيِهِم يَسارِي *** فاصِلُهم يا رِب حَرَّ النَّارِ

ای نفس! از کفار هراس نداشته باش، مژده باد تو را رحمت خدای جبار؛

همراه با پیامبری که سرور خوبان است، با گروهی از بزرگان و نیکوکاران؛ ظالمانه دست چپ مرا قطع کردند، پس ای پروردگار من، آنان را در آتش سوزان بیفکن!

سپس مشک را به دندان گرفت و در حالی که از دست های مبارکش خون سرازیر بود و سستی بدنش را فراگرفته بود به دشمنان هجوم برد. دشمنان از هر سو به او حمله کردند. یکی از دشمنان تیری به مشک زد که مشک سوراخ شد و آب بر زمین ریخت و دیگری تیری به سینه آن حضرت زد. ناگهان حکیم بن طفیل گرزی آهنین بر فرقش کوبید که سرش را شکافت و آن حضرت بر زمین افتاد و فریاد زد: ﴿ يَا اِبْاعِبْداللَّهُ عَلَيْكَ مِنِّي اَلسَّلاَمُ. ﴾

ای برادر مرا دریاب!

امام که صدای عباس را شنید رعد آسا خود را به او رساند و عباس (علیه السلام) را با تن پاره پاره و دست های قطع شده برزمین افتاده دید، گریست و فرمود:

﴿ اَلاَّنُ اِنْكَسَرَ ظَهْرِي وَ قَلَّتْ حيلتي. ﴾

اکنون کمرم شکست و رشته تدبیرم گسست.

و بنا به روایتی امام حسین (علیه السلام) در رثای عباس (علیه السلام) آن گاه که او را بر خاک افتاده دید این شعر را خواند:

تَعَدَّيْتُمْ يَا شَرَّ قَوْمٍ بِبَغْيِكُمْ *** وَ خَالَفْتُمُوا فِينَا اَلنَّبِيَّ مُحَمَّداً

اَمَّا كَانَ خَيْرُ اَلْخَلْقِ اَوْصَاكُمْ بِنَا *** اَما كَانَ جَدًى خِيَرَةَ اَللَّهِ اِحْمَدَاً

اَمَا كَانَتِ اَلزَّهْرَاءُ امى وَ والِدى*** عَلِيّاً اَخا خَيْرَ الاِنامِ مُسَدَّداً

لُعِنْتُمْ وَ اُخْزِيتُمْ بِمَا قَدْ جَنْتِيمُ *** سَتَصِلَوْنَ نَاراً حَرُّها قَدْ تَوَقَّداً

ای بدترین مردم! با سرکشی خود تجاوز کردید؛ و به خاطر ما با محمد (صلی الله علیه و آله) پیامبر اسلام مخالفت کردید؛ آیا بهترین مردم در حق ما به شما وصیت نکرد؟، آیا جد من همان احمد انتخاب شده خدا نبود؟

آیا مادرم زهرا (علیها السلام) نبود، پدرم علی (علیه السلام) که برادر نیکوترین مردم و راست کردار بود (خیر الانام و مسدد دو صفت حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) می باشند).

ملعون و خوار شدید با چنین جنایتی که کردید؛

به زودی با گرمای آتشی که برافروخته شده رو به رو

ص: 20

می شوید.

حضرت عباس آخرین سخنانش را این گونه به برادرش گفت: برادر، مرا به خیمه گاه کودکان مبر! از آن ها خجالت می کشم که نتوانستم برایشان آب بیاورم.

آن گاه چشمانش را برای همیشه بست.

در روایت تاریخی آمده است پس از واقعه کربلا چون امام زین العابدین (علیه السلام) و دیگر اسیران به مدینه منوره داخل شدند امام بُشر شاعر را فرمود تا پیش سواران برود و خبر مصیبت حسین (علیه السلام) را به مردم مدینه برساند. ام البنین پیش دوید و راهش را گرفت و از احوال امام حسین (علیه السلام) پرسید.

بشر گفتش: «ای ام البنین، خداوند در مصیبت فرزندت عبدالله صبرت دهاد».

ام البنین گفت: از حسین خبرم ده.

بشر گفت: خداوند در مصیبت فرزندت جعفر صبرت دهاد.

ام البنین گفت: ای بشر، از حسین خبرم ده.

بشر دوباره گفت: خدا در مصیبت فرزندت عثمان صبرت دهاد.

ام البنین باز از بشر پرسید: ای بشر، از حسین خبرم ده.

بشر گفتش: خداوند در مصیبت فرزندت عباس صبرت دهاد. با مهر بسیاری که ام البنین در دل به فرزند ارشدش، ابوالفضل عباس، داشت، آن گاه که بشر از کشته شدن عباس خبر داد باز از حسین پرسید و گفت: ای بشر، از سرورم و مولایم حسین خبر بده. و بشر گفت: ای فاطمه، خداوند در مصیبت حسین صبرت دهاد. این زمان بود که چهره خراشید و بر صورت کوفت و بانگ زد: واویلا و واحسینا.

اولین کسی که در سوک حضرت عباس (علیه السلام) مرثیه سرود مادرش، حضرت ام البنین (علیها السلام) بود که به نقل مقاتل الطالبين به قبرستان بقیع می رفت و در حرمان پسرانش مرثیه های جانگدازی می سرود و اشک می ریخت. مردم هم برای شنیدن اشعار حزن آورش جمع می شدند. مویه هایش آن چنان جانسوز بود که مرد سنگ دلی هم چون مروان بن حکم (دشمن معروف اهل بیت (علیهم السلام)) را نیز متأثر می کرد:

لا تَدَعونی وَ یک أَمْ البنین *** تُذَکِّرِینِی بِلِیُوثِ الْعَرِینِ

كَانَتْ بَنُونَ لِي ادَّعَى بِهِمْ *** وَ الْيَوْمِ أَصْبَحْتَ وَ لَا مِنْ بَنِينَ

أَرْبَعَةُ مِثْلَ نسور الرُّبَّى *** قَدْ وَ اصِلُوا الْمَوْتِ بِقَطْعِ الْوَتِينَ

تَنَازَعَ الخِرصانَ أشْلائَهُمْ *** فَكُلُّهُمْ أَمْسَى صَرِيعاً طِينٍ

بَا لَيْتَ شِعْرِي اَكْمَا خَبِّرُوا *** بَانَ عَبَّاسَا قَطِيعُ اَلْيَمِينِ

مرا دیگر ام البنین (مادر پسران) نخوانید، که شیران بیشه ها را به یادم می آورید؛

پسرانی داشتم که به خاطر آن ها من را ام البنین می خواندند، و امروز دیگر پسری ندارم؛

چهارتن هم چون عقاب کوهسار، که با بریدن رگ هایشان کشته شدند؛

بر پیکر آن ها نیزه ها به هم افتاد، و تمامشان از ضربت نیزه ها به زمین افتادند؛

کاش می دانستم آیا آن چنان که خبر دادند بود؟ - که دست راست عباسم قطع شده بود.

به نقل مرحوم سماوی از ابوالحسن اخفش، حضرت ام البنین (علیها السلام) هر روز به سوی بقیع می رفت و عبیدالله، فرزند حضرت ابوالفضل (علیه السلام)، را با خود می برد و برای فرزندان شهیدش مرثیه های جانگداز می سرود:

يَا مَنْ رَأَى اَلْعَبَّاسَ كَرَّ *** عَلَى جَمَاهِيرِ اَلنَّقْدِ

وَ وَرَاهُ مِنِ اِبْنَاءِ حَيْدَرٍ *** كُلُّ لَيْثٍ ذِي لِبَدٍ

اُنْبِئَتِ انَّ اِبْنِي اُصِيبُ *** بِرَأْسِهِ مَقْطُوعَ يَدٍ

وَيلى عَلَى شبلى أَمَالَ **** بِرَأْسِهِ ضَرْبَ اَلْعَمْدِ

لَوْ كَانَ سَيْفُكَ فِي يَدَيْكَ *** لَمَادَّنَا مِنْكَ اُحْدَ

ای کسی که عباس را دیدی آن گاه که حمله می کرد، بر گروهی از فرومایگان و ولگردان؛

و به دنبال او فرزندان حیدر (علیه السلام) همه چون شیران یالدار حمله می کردند؛

با خبر شدیم که ضربت به سر پسرم خورد، در حالی که دستش قطع شده بود؛

وای بر من! برای فرزندی چون شیر - که از ضربت گرز، سرش پیچیده شد؛

پسرم، اگر شمشیرت در دستت بود هرگز کسی به آن نزدیک نمی شد.

ترجمه زیارت نامه حضرت عباس بن علی (علیه السلام):

سلام خدا و سلام فرشتگان مقربش و پیامبران فرستاده اش و بندگان شایسته اش و همۀ شهیدان و راست کرداران و گزیدگان پاکیزه جان در هر صبح و شب بر تو ای پسر امیرمؤمنان. درباره تو به تسلیم و باور وفاداریت و دوستی با جانشین پیامبر فرستاده و فرزند برگزیده و رهنمای دانشمند و وصایت دار ابلاغ کنند. و

ص: 21

مظلوم ستم دیده شهادت می دهم.

خداوند با پیامبرش و امیرمؤمنان و حسن و حسین، صلوات الله عليهم، بهترین پاداش را از بهر آن چه بر او صبر کردی و امید پاداش داشتی و یاری کردی بدهد که خوش خانه آخرتی برای تو باشد. نفرین خدا بر آن که خود را میان تو و آب فرات انداخت. شهادت می دهم که تو مظلوم کشته شدی و خدا به آن چه وعده داده وفا خواهد کرد. تا به سوی تو آمدم ای پسر امیرمؤمنان که فرستاده ام و قلبم تسلیم و پیرو شما است و من نیز پیر و شمایم و یاریم برای شما مهیّاست. تا خدا حکم فرماید و او بهترین حکم فرماست. و با شمایم. با شما؛ نه با دشمنانتان. من به شما و باز آمدنتان ایمان دارم و با آن کس که با شما جنگید رودر رویم. خداوند مردمانی را بکشد که با شما به دست و زبان جنگیدند.

سلام بر تو ای بنده شایسته سرسپرده خدا و رسولش و امیرمؤمنان و حسن و حسین (علیهم السلام). سلام و مهر خدا و برکتش و بخشایش و بهشتش بر تو و بر روحت و بر تنت. من شهادت می دهم و خدای را به شهادت می خوانم که تو از راهی گذشتی که بدریان و مجاهدان راه خدای، اهل خلوص در جنگ با دشمنانش، کوشندگان به یاری اولیایش، و پاسداران دوستانش بر آن گذشتند. خدای پاداشت دهاد. برترین پاداش و بیشترین پاداش، و فراوان ترین پاداش. و ماندنی ترین پاداش که به کسی از پایداران بر بیعتش و پاسخ دهندگان دعوت فرمانبران ولیّ امرش می دهد. شهادت می دهم که تو در دوستی خالصت بسیار کوشیدی و سعی کردی به تمام. خداوند میان شهیدان برانگیزاندت و روحت را همدم روح سعادتمندان کند و از بهشتش گشاده ترین جای و نیکوترین خانه ها را دهد و نامت را در فراز بهشت بلند گرداند و با پیامبران و راست کرداران و شهیدان و شایستگان محشور کند که اینان خوش دوستانی هستند. شهادت می دهم که تو نه سستی نشان دادی و نه بدعهدی کردی؛ و تو با بینش از کار خود در گذشتی؛ پیرو شایستگان بودی و دنباله روی پیامبران. خدای ما و تو و پیامبرش و اولیایش را در جایگاه اهل اطمینان و خشوع جمع کند که او

مهربان ترین مهربانان است.

خدایا بر محمد و خاندان او درود فرست و در این جایگاه به کرامت ستوده و شهادتگاه سترگ بهر من گناهی که نابخشوده ای و اندوهی که ناگشوده ای و بیماریی که شفایش نداده ای و کاستیی که نپوشیده ای و روزی یی که نگشاده ای و ترسی که آرام نکرده ای و پراکندگیی که جمع نکرده ای و (یار) غایبی که نگاهش نداری و (به من) نزدیکش نکنی و خواسته ای از خواسته های دنیا و آخرت - که بدان راضی باشی و مرا در آن خیری باشد - که برنیاوریش باقی مگذار، ای مهربان ترین مهربانان.

سلام بر تو ای ابوالفضل العباس، پسر امیرمؤمنان. سلام بر تو ای پسر اولین گروندگان به اسلام و پیش ترینشان به ایمان و پاینده ترینشان بر دین خدا و درست ترینشان در اسلام. شهادت می دهم در دوستی خدای و پیامبرش و برادرت خلوص ورزیدی و بهترین برادر یاری کننده بودی. نفرین خداوند بر مردمانی که کشتندت و نفرین خداوند بر مردمانی که بر تو ستم کردند و نفرین خداوند بر مردمانی که از تو حلال شمردن حرام ها را خواستند و با کشتنت حرمت اسلام را شکستند. ای بهترین شکیبای جهادگر حمایت کننده یاور، و برادر مدافع برادرش، و اجابت کننده فرمان پروردگارش، و شتابنده به آن چه دیگران از آن دوری جویند، از ثواب بزرگ و (یا از) ستایش زیبا. و خداوند به جایگاه پدرانت در بهشت خوشگوار رساندت. بار خدایا، به زیارت اولیایت از سر میل به ثوابت و امید به بخشایشت و احسان بزرگت شتافتم؛ و از تو می طلبم که بر محمد و خاندان پاکش درود فرستی و روزیم را به (عنایت) ایشان بسیار کنی و خوشیم را با ایشان برقرار و زیارتم را از (عنایت) ایشان پذیرفته و زندگیم را با (حضور) ایشان پاکیزه کنی و مرا تا مرتبت اکرام شدگان برسانی، و از آنان قرارم دهی که از زیارت شهادتگاه دوستانت

دگرگون شوند و رستگار و حاجت روا و در خور بخشایش گناهان و پوشش کاستی ها و زدودن غم ها. که تو اهل تقوا و اهل بخشایشی.

به خدا می سپارمت و از او می خواهم که نگاهت دارد و سلامت می رسانم. به خدای و پیامبرش و کتابش و آن چه از نزد خداوند آمده است ایمان داریم. پس بار خدایا ما را در شاهدان بنگار. خدایا این را آخرین باری نکن که به دیدار قبر پسر برادر پیامبرت (صلی الله علیه و آله) می آیم. و دیدارش را تا هر گاه که باشم روزیم کن. و با او و با پدرانش در بهشت محشورم کن و میان من و او و پیامبرت و اولیایت آشنایی بینداز. بار خدایا بر محمد و خاندان محمد درود فرست و بر ایمان به خودت و بر تصدیق پیامبرت و ولایت علی بن ابی طالب و امامان زادهٔ او (علیه السلام) بمیرانم و بر بیزاری از دشمنانش. بار آفریدگارِ من، هان که من بدین راضی شدم. و خداوند بر محمد و خاندان محمد درود فرستد.

ص: 22

ابو القاسم، نک: ابو الفضل العباس (علیه السلام)

برای گریه هم فرصت ندادند آل احمد را *** مسلمانی نگه کن، رسم مهمان پروری بنگر

حسین را کشته بود و خون بها می داد مشتی زر *** ببین کار یزید بی حیا، زشت اختری بنگر

خدا محبوب خود را غرقه در خون دید «لاهوتی» *** نکرد این دهر را نابود، صبر داوری بنگر

ابو القربة، نک: ابو الفضل العباس (علیه السلام)

«امّ ولد» بود. برخی مورخین نام مادر ابوبکر را نفیله یا نجمه گفته اند.

او از مدینه همراه عمویش امام حسین (علیه السلام) به کربلا آمد و در روز عاشورا پس از شهادت قاسم بن حسن خدمت سيّدالشهدا آمد و اجازه میدان طلبید و به میدان رفت و پس از نبردی دلاورانه به شهادت رسید. شهادت او را بعد از شهادت قاسم بن حسن (علیه السلام) دانسته اند.

ابوبكر بن حسن (علیه السلام) هنگام شهادت شانزده ساله بود. طبق روایت مورّخین ایشان خوش چهره و زیبارو بود، در صحنه مبارزه و کارزار بسیار شجاع بود. در مبارزه چنین می سرایید:

من فرزند امامی هستم که پسر علی می باشد؛ *** و تا کند شدن شمشیر با شما مبارزه می کنم؛

ما خاندان خدا به پیامبر نزدیک تر هستیم؛ *** به شما با نیزه در میان میدان ضربه خواهم زد.

ابوبکر وارد کارزار شد و میمنه و میسره (چپ و راست) سپاه دشمن را در هم ریخت و بسیاری از دشمنان را به قتل رساند. سپس به سوی امام حسین شتافت و در حالی که چشمانش از عطش فرو رفته بودند، فریاد برآورد: ای عمو، آیا آب در دسترس دارید تا جگر خود را خنک کرده و قدرت تازه ای بازیابم تا بتوانم با دشمنان خدا و رسولش، مبارزه کنم؟ امام حسین فرمودند: ای برادرزاده ام، لختی صبر کن تا با جدت (پیامبر) دیدار کنی و با آب بهشت تو را سیراب کند تا دیگر تشنه نشوی، این نوجوان به سوی دشمنان شتافت و چنین سرود:

اندکی صبر کن شهادت پس از عطش فرا می رسد؛ *** و روحم در جهاد فشرده می گردد؛

هراسی ندارم، اگر چه مرگ وحشتناک باشد؛ *** و در هنگام دیدار با مرگ نخواهم لرزید.

سپس به سوی دشمنان یورش برد و تعدادی از آنان را کشت و هم چنان رجز می خواند. دشمنان او را محاصره و شهید کردند.

ابوجعفر (حضرت امام باقر (علیه السلام)) ذکر می کند که حرمله بن کاهل الاسدی، ابوبکر را به شهادت رساند و برخی گفته اند عبدالله بن عقبه الغنوی قاتل فرزند امام حسن (علیه السلام) بوده است.

نام این شهید بزرگوار در زیارت ناحیه مقدّسه آمده است.

بروی، کثیر باز هم قبول نکرد و برگشت.

بنا به نقل مناقب، ابو ثمامه هنگام مبارزه این رجز را قرائت می کرد:

عَزاء لاَل اَلْمُصْطَفَى وَ بَنَاتُهُ *** عَلَى حَبْسِ خَيْرِ اَلنَّاسِ سِبْطَ مُحَمَّدٍ

عَزَاءً لزهرا اَلنَّبِيِّ وَ زَوْجِهَا *** خِزَانَةِ عِلْمِ اَللَّهِ مِنْ بَعْدِ اِحْمَد

عَزاءً لاَهَلَّ الشَّرقِ وَ الغَربِ كُلِّهُمْ *** و حَزنا عَلَى حبسِ اَلْحُسيْنِ اَلْمُسَدَّدِ

فَمَنْ مُبْلِغِ عَنَى اَلنَّبِيَّ وَ بِنْتَهُ *** يَان اِينكُمْ فِي مَجْهَدِ اَى مَجْهَدِ

تعزیت می گویم به آل پیامبر و دخترانش، به خاطر گرفتاری پیامبر (صلی الله علیه و آله) که بهترین انسان ها هستند؛ تعزیت بر حضرت زهراء سلام الله عليها و همسرش که خزانه علم الهی بود بعد از پیامبر.

تعزیت بر همه مردمان مشرق زمین و مغرب زمین، محزونم برای گرفتاری حسین راستگو و درست کردار؛ کیست رساننده این پیام از من به حضرت نبی (صلی الله علیه و آله) و دخترش، که فرزندتان در رنج و سختی است، و چه رنج و سختی بزرگی.

ابوثمامه علاوه بر سعادت شهادت در کربلا، سعادت سلام حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زیارت ناحیه نیز شامل حالش شده است: ﴿ اَلسَّلاَمُ عَلَيَّ ابي ثِمَامِهِ عُمَرُ بْنُ عَبْدِاللَّهِ اَلصَّائِدَى. ﴾

مرحوم سماوی می نویسد: ابو ثمامه بعد از نماز ظهر عرض کرد یا اباعبدالله (علیه السلام) قصد کرده ام که به دوستان شهیدم ملحق شوم، ولی فکر تنهایی تو و خانواده ات مرا رنج می دهد.

امام (علیه السلام) فرمود: قدم در راه شهادت بگذار، من هم بعد از ساعتی به تو ملحق خواهم شد.

آن گاه ابو ثمامه تا آخرین نفس شمشیر زد و سرانجام به دست پسر عمویش به شهادت رسید. وی جزء آخرین سه نفری بود که از یاران امام تا عصر عاشورا زنده مانده بود. برخی گفته اند که در اثر جراحت های بسیار بر زمین افتاد، خویشانش او را به دوش کشیدند و از میدان به در بردند و مدت ها بعد از دنیا رفت.

ذکر شدنی است که اشعار زیبای ابو ثمامه در آن شرایط سخت از موقعیت بالای علمی و فرهنگی او خبر می دهد و الاّ هر کسی که عرب زبان باشد نمی تواند در آن شرایط، اشعاری چنین زیبا و متین بسراید.

ابوثمانه صیداوی، نک: ابو ثمامه عمر و بن عبدالله صائدی

ابو جحل، نک: مسلم بن عوسجه

ابو جعفر عبسی، نک: یحیی بن حکم

مثنىّ بن حسن (علیه السلام) بود که پس از اسارت اهل بیت (علیهم السلام) حسن را که جزء اسرا بود از میان اسیران بیرون آورد. عمر بن سعد نیز حسن را به ابوحسّان سپرد.

هستیم. تو وصی من، جانشين من، وزير و وارث من، و پدر گرانمایه فرزندانم هستی و رهروان راه تو، رهروان راه من هستند.

ابو سعيد عقیصا از برخی از یاران خود، دیدار امام حسین (علیه السلام) را با عبدالله بن زبیر در مکّه و در خانه خدا در حالت احرام روایت می کند.

علّامه وی را از یاران امیرمؤمنان شمرده و ذهبی نیز در میزان الاعتدال با تأیید این مطلب می گوید: او فردی معتمد و پیرو خاندان وحی و رسالت بود. نامش دینار بود و در سال 125 ق از دنیا رفت.

میان مسلمانان و نیروهای فارس در گرفت به شهادت رسید. از آن جا که این نبرد در کنار پُل دجله واقع شد آن را جنگ «یوم الجسر» نامیدند.

ابن نمای حلّی از او نام می برد و درباره اش می گوید: ابو عمرو مردی شب زنده دار و عابد بود و نماز بسیار به جای می آورد.

اوضاع حاضره نتیجه ای گرفت که نظیر آن در تاریخ بشر شاید دیده نشده باشد. از طرف دیگر، چون ایرانیان بر شیعه و سنّت قدیم، امر نبوّت را از سلطنت تمییز نمی کردند و چنان که سلطنت به اولاد و اصفار به ارث می رسید و تعرّض به این ناموس، نوعی تعرض به مقدّسات ملی بود، ابو مسلم از این سنّت جاریهٔ ایرانیان نیز استفاده کرد و بنی امیّه را چون قومی غاصب و خاین به کسان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نشان داد و محرومیت خاندان و رسول هم مدد و دستیار دیگر این مقصود بود. ابو مسلم به همه این وسایل چنگ زد و بهترین نتایج را حاصل کرد.»

وی رهبر سیاه جامگان بود و لباس سیاه می پوشید تا هم با بنی امیّه مخالفت کرده باشد، هم در دید بیننده هیبت یابد، سیاه جامگان لباس مشکی را در عزای شهدای کربلا و زید بن علی و یحیی بن زید می پوشیدند.

ضمن شایسته خواندن او، روایت او را در سنن آورده و در شرح معتزلی نیز از او روایت شده است.

از اشعار اوست دربارهٔ واقعه کربلا:

یا شاه نجف، نه سیم و زر می خواهم *** نی لعل و نه یاقوت و گهر می خواهم

خواهم که شود مدفن من كرب و بلا *** از هر دو جهان همین قدر می خواهم

اردو زد و نیروهای مسلح فوج فوج به او پیوستند. ابن شميط نیروها را سازماندهی کرد و مقدمه لشکر را به عبدالله بن کامل شاکری سپرد و سپس او را به فرماندهی میمنه لشکر انتخاب کرد و میسره لشکر را به عبدالله بن وهب جشمی داد و فرماندهی سواره نظام را به رزین بن عبد سلول واگذار و فرماندهی پیاده نظام را به کثیر بن اسماعیل کندی داد. و فرماندهی ارتش موالی ایرانیان را به کیسان ابو عمره رئیس شحنگان مختار سپرد و فرماندهان نیروهای خود را سازماندهی کردند و همه در آرایش نظامی کامل بودند.

نیروها حرکت کردند تا به مذار رسیدند و در آن جا ارتش دشمن نیز به فرماندهی مصعب بن زبیر در مقابل آنان اردو زد. عبدالله وهب، که فرمانده جناح چپ لشکر بود، خود را به فرماندهٔ كل (ابن شميط) رساند که در میان پیاده نظام بود و پیشنهاد کرد که ایرانیان و موالی و بردگان زیادند و بسیاری از آنان سواره نظام می باشند. من به پایمردی و استقامت آنان چندان خوش بین نیستم، می ترسم اگر جنگ شروع و ضربات نیزه و شمشیر بر آنان زیاد شود، با اسب های خود فرار کنند و تو را در میان نیروهای پیاده تنها گذارند. چه بهتر که آنان را در نیروهای پیاده قرار دهی و تعداد کمی از آنان سواره باشند و اگر پیاده باشند ناچار مقاومت خواهند کرد. این سخن عبدالله خیرخواهانه نبود زیرا وی خود عرب بود و دل خوشی از ایرانیان و بردگان نداشت و در کوفه با آنان خوب رفتار نمی کرد. و قصد او این بود که اکثر کشته شدگان از بردگان باشند و آنان را سپر بلا قرار دهد. اما ابن شمیط به خاطر اعتمادی که به وی داشت سخن او را خیر خواهانه دانست و بدان عمل کرد. بنابراین فریاد زد: ای گروه آزاد شدگان پیاده شوید و با من در جنگ شرکت کنید. آنان نیز از فرمانده اطاعت کردند و به نیروهای پیاده

پیوستند و اغلب در کنار پرچم ابن شميط مستقر شدند.

نیروهای انقلاب، به فرماندهی ابن شمیط و نیروهای ضد انقلاب به فرماندهی مصعب بن زبیر در آماده باش نظامی در منطقه مذار با هم روبه رو شدند. قبل از اعلام حمله مصعب یکی از معاونان خود را به طرف ارتش مختار فرستاد و پیامی برای آنان آورد. این مرد عباد بن حصین فرمانده سواره نظام ابن زبیر بود. وی به عنوان مأمور پیام، نزد ابن شمیط آمد و پیشنهاد خود را چنین مطرح کرد:

ما شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر او و بیعت با امیرمؤمنان عبدالله زبیر دعوت می کنیم اگر بپذیرید جنگی با شما نداریم.

ابن شميط هم به او چنین گفت:

ما هم شما را به خدا و اطاعت از رسول خدا و بیعت با امیر مختار دعوت می کنیم و اگر پذیرفتید مسئله خلافت را به شورایی مرکب از افراد خاندان رسالت واگذار می کنیم و اگر پیشنهاد ما را قبول کردید که چه بهتر، در این صورت جنگی نداریم و اگر نپذیرفتید ما از شما بیزاریم و با شما جهاد خواهیم کرد.

عباد به نزد مصعب بن زبیر برگشت و پیام ابن شمیط را به وی گفت. مصعب که پی برد یاران مختار در عقیده خود محکم هستند دیگر درنگ را جایز ندانست و فرمان حمله را صادر کرد و به عباد فرمانده سواره نظام خود چنین دستور داد: زودباش، برگرد و با نیروهایت به آنان حمله کن.

عباد حمله کرد و ابن شمیط و افرادش حمله او را دفع کردند و کاری از پیش نبرد و به مقّر خود بازگشت.

فرمانده دلیر مصعب نیز، مهلب بن ابو صفره، که فرمانده جناح چپ لشکر بود، به جناح راست لشکر ابن شمیط که تحت فرماندهی عبدالله بن کامل بود، یورش برد و جنگی سخت در گرفت و عبدالله پیاده شد و جانانه حمله دشمن را دفع کرد و دو طرف تلفاتی دادند، مهلب هم کاری از پیش نبرد و به مقر خود بازگشت. سپس مهلب به نیروهای تحت فرمانش فریاد زد که حمله ای مردانه کنید، که این قوم در شما طمع کرده اند.

حمله ای سخت و وحشتناک از طرف نیروهای مهلب آغاز شد و نیروهای این کامل ضربه خوردند و عده زیادی نیز فرار کردند. اما عبدالله، مردانه پایمردی کرد و یک قدم عقب نشینی نکرد و طایفه حمدان در کنار او مردانه مقاومت کردند.

عبدالله کامل شاکری، با شجاعتی فوق العاده مقاومت می کرد و این شعار را بر لب داشت:

من جوان شاکریم، من جوان شبامیم، من جوان ثوریم. عمر بن عبیدالله از ناحیه لشکر مصعب با عبدالله بن انس شاکری مدتی درگیر شد و سپس به مقر خود بازگشت.

سپس همه نیروهای مصعب به جناح ابن شميط، فرمانده کل نیروهای مختار، حمله کردند. ابن شمیط و افرادش، که اغلب پیاده بودند، با سواران مصعب درگیر نبردی شدید شدند. عده بسیاری از پیادگان ابن شمیط به شهادت رسیدند و جمعی نیز تاب مقاومت در مقابل سواران را نداشتند و فرار کردند، اما ابن شميط تا آخرین نفس جنگید تا به شهادت رسید.

ص: 35

احوص پاسخ رجز آن مرد را چنین داد:

يَابْنَ الَّذِى قَاتَلَ فِى الصَّفِّينَا *** وَ لَم يَكُنْ في دينِهِ غَبَيْنَاً

كَذَبْتَ قَدْ كَانَ بِهَا مغبوناً *** مُذَبْذَباً فِي اَمْرِهِ مَفْتُونٌاً

لاَ يَعْرِفُ اَلْحَقَّ وَ لاَ اَلْيَقِيناً *** بُؤْساً لَهُ لَقَدْ مَضَى مَلْعُوناً

ای فرزند کسی که در صفیّن جنگیده است و مدعی است که در دین و عقیده خودش ضعیف نبوده است.

دروغ گفتی، بلکه ضعیف بوده و پابرجا نبوده و در کارش فریب خورده است که نه حق را می شناسد و نه بریقین است. بدا بر او که ملعون رفت.

سپس این دو به یکدیگر حمله ور شدند و این بار نیز احوص با ضربتی جانانه این مرد شامی را به قتل رساند و با پیروزی به لشکرگاه خود بازگشت.

وین چنین با دشمنان کینه ور ارجوزه خواند

***

کای ضلالت پیشگان، فرزند پیغمبر منم *** قرّة العين بتول و زاده حیدر منم

گوشوار عرش یزدان، قوت قلب علی *** آن که دایم بود در آغوش پیغمبر منم

دین منم، ایمان منم، دنیا منم، عقبا منم *** معنی قرآن منم، بگزیده داور منم

معنى طه منم، و التّين و الزّيتون منم *** سدره و طوبی منم، جنّت منم، کوثر منم

آن که پیش آستانش بهر تعظیم جلال *** روز تا شب گشته پشت آسمان چنبر منم

روز محشر چون کنید آخر که خصمی می کنید *** با من مظلوم، چون خود شافع محشر منم

خلق را چون آورند آن روز از بهر حساب *** دوست را آن جا جزا و خصم را کیفر منم

بر رخ من می کشید از کینه تیغ کین چرا؟ *** سعی دارید از برای کشتنم چندین چرا؟

در موقع دَنی فَتَدلّی که شد دراز *** دست خدا به بستن پیمان مصطفی

پیمانه ای ز خون جگر برنهاد حق *** بعد از قبول پیمان بر خوان مصطفی

یعنی بنوش که شب و روزت این غذاست *** خون خورهمی که خون ترا خون بها خداست

***

گر سر کنم مصیبتی از شاه کربلا *** ترسم شرر ب-ه ع-رش زند آه کربلا

لرزد زمین ز کثرت اندوه اهل بیت *** سوزد فلک ز ناله جانکاه کربلا

ای بس شبان تیره که بالید بر فلک *** خاک از فروغ مشتری و ماه کربلا

گر یوسفی فتاد به کنعان درون چاه *** صد یوسف است گمشده در چاه کربلا

ای ساربان، به کعبه مقصود، محملم *** گر می بری بران شتر از راه کربلا

وی رهنمای قافله، این کاروان بکش *** تا پایه سریر شهنشاه کربلا

شاید که من به کام دل خود، مشام جان *** تر سازم از شمیم سحرگاه کربلا

آه از دمی که آتش بیداد، شعله زد *** بر آسمان ز خیمه و خرگاه کربلا

گوش کلیم طور ولا، از درخت عشق *** بشنید بانگ «این أنا الله» کربلا

پر تو فکند مهر تجلّی ز شرق عشق *** موسای عقل، خیره شد از نور برق عشق

لبّیک ای پدر که منت یار و یاورم *** در یاری تو نایب عبّاس و اکبرم

مدهوش بادۀ خم میخانه غمم *** مشتاق دیدن رخ عمّ و برادرم

آب ار نمی رسد به لب لعل نازکم *** شیراز نمانده در رگ پستان مادرم

در آرزوی ناوک تیر سه شعله ام *** در حسرت زلال روان بخش کوثرم

خواهم به شاخ سدره نهم آشیان فراز *** تا بنگری که عرش خدا را کبوترم

با دست های کوچک خود، جان خسته را *** در کف گرفته ام که به پای تو بسپرم

شاه شهید، در طرب از این ترانه شد *** او را به بر گرفت و به میدان روانه شد

آه از حسین و داغ فزون از شماره اش *** وان دردها که کس نتوانست چاره اش

فریادهای العطش آل و عترتش *** تبخال های لعل لب شیر خواره اش

آن اکبری که گشت به خون غرقه عارضش *** آن اصغری که ماند تهی گاهواره اش

آن سر که بر فراز نی از کوفه تا به شام *** بردند با تبیره و کوس و نقاره اش

آن کودکی که درگه یغمای خیمه گاه *** از گوش برد، دست ستم گوشواره اش

آن بانوی حریم جلالت که چشم خصم *** می کرد با نگاه حقارت نظاره اش

آن خسته علیل که با بند آهنین *** بردند گه پیاده و گاهی سواره اش

آن دست بسته طفل یتیمی که خسته گشت *** پای برهنه از اثر خار و خاره اش

داغی که کهنه شد به یقین بی اثر شود *** این داغ هر زمان اثرش بیشتر شود

به کربلا چو دهان حسین ازو بچشید *** همی دهند زبان ها یزید را دشنام

***

مشکن دل، ارچه عهد تو بشکست روزگار *** کی داشت عهد نیک بر اهل زمین، زمن؟

دانی که بر علیّ و حسین و حسن چه کرد *** عهد بد زمانه، چه در سرّ، چه در علن؟

***

هجران تو دشت کربلا بود *** زو حصّه من همه بلا شد

وز خون دو دیده، رویم اینک *** چون حلق شهید کربلا شد

بود و از او فرزندی به وجود نمی آمد. چون می دید شوهر مهربان و باوفایش در آرزوی فرزند به سر می برد غمگین و متأثر می شد، زیرا سنين عمرش به حدّی رسیده بود که دیگر امید فرزند آوردن از خود نداشت؛ بدین جهت کنیز خود هاجر را به همسری ابراهیم برگزید. هاجر حامله شد و فرزندی آورد که او را اسماعیل نامیدند، این نوزاد دیده و دل پدر را نوری بخشید و قلب او را سرشار از شادی کرد ولی در دل ساره آتش غیرت شعله ور شد و سخت ناراحت و رنجور گردید. رفته رفته کار به جایی رسید که دیگر ساره تاب دیدن هاجر و اسماعیل را نداشت و از ابراهیم درخواست کرد که هاجر و فرزندش را به یکی از دورترین نقاط ببرد تا دیگر خبری از آن ها نشود.

ابراهیم به دستور خداوند، درخواست ساره را قبول کرد و هاجر و اسماعیل را با خود برداشت و به راهنمایی خداوند به راه افتاد تا به سرزمین مکّه رسید و به فرمان خداوند، آن ها را در آن سرزمین فرود آورد و خود به نزد ساره بازگشت.

زنی بینوا، با یک فرزند شیرخوار در یک بیابان بی آب و علف و دور از آبادانی تنها ماند، ولی هاجر زنی بود که توکّل و اتّکاء به خدا را از ابراهیم فراگرفته بود و با یک دنیا ایمان و توکّل به خداوند، صبر را پیشه خود ساخت و از آب و غذایی که داشت صرف می کرد تا توشه اش تمام شد و گرسنگی و تشنگی بر او غلبه کرد و شیر در سینه اش خشک شد. هاجر در اطراف آن بیابان به جستجو پرداخت تا شاید آبی پیدا کند و جان فرزند عزیزش را نجات دهد امّا متأسفانه هر چه بیشتر جست کم تر یافت، نزد اسماعیل برگشت و او را گریان و پریشان دید.

گریه طفل قلب مادر بینوا را متأثر می کرد ولی او هم راه به جایی نداشت. دیگر باره در آن بیابان وحشت آور به کوشش و جستجو پرداخت تا یکسره از یافتن آب ناامید شد، با چشم گریان نزد فرزندش باز آمد. حال طفل بسیار خطرناک شده بود و گویا آخرین لحظات زندگی را طی می کرد، هاجر کنار فرزندش ایستاده به آن منظره جانگداز می گریست که ناگاه چشمهٔ آب زلالی از زیر پای اسماعیل بجوشید و دل هاجر را غرق شادی و شعف کرد. مادر کنار فرزند، روی زمین نشست و از آن آب، کام خشکیده کودک را تازه کرد و خود نیز جانی دوباره یافت.

کم کم به واسطهٔ چشمهٔ آب پرندگان در آن سرزمین خشک پیدا شدند و در آن هنگام قبیلهٔ جرهم که در آن حوالی سکونت داشتند از پرواز پرندگان متوجّه آن چشمه شدند و در کنار آن سکونت کردند. هاجر به آن ها انس گرفت و وحشت تنهایی از او زایل گردید و بدین ترتیب دعای ابراهیم درباره آن ها مستجاب شد؛ زیرا ابراهیم در هنگام حرکت از آن سرزمین و وداع با هاجر، روی به درگاه خدا آورد و گفت: «پروردگارا، من بعضی از خاندان و ذرّیّه خود را در سرزمینی بی آب و علف کنار خانه محترم تو سکونت دادم، تا نماز را برپا دارند. پروردگارا، دل های مردم را به سوی ایشان متمایل گردان و از میوه ها، به ایشان روزی بده، امید است سپاسگزار باشند.

هاجر با فرزندش اسماعیل در کنار چشمه و در مجاورت طایفه جرهم روزگار را به خوشی می گذرانید و گاهگاهی هم ابراهیم برای دیدار زن و فرزندش به آن جا می آمد. اسماعیل رشد کرد و به سنّ جوانی رسید، ابراهیم در خواب دید که خدا او را فرمان می دهد که با دست خود، فرزندش اسماعیل را قربانی کند.

ابراهیم می دانست که خواب او الهامی است از طرف خدا و از وساوس شیطانی دور است؛ بنابراین، با قلبی سرشار از ایمان، آماده شد که فرمان خداوند را اجرا کند. نخست به دیدار اسماعیل شتافت و به وی گفت: فرزندم، من در خواب دیدم که تو را سر می برم، نظر تو چیست؟ اسماعیل، که از سلاله آن دودمان و فرزند آن پدر بود، بدون تردید و نگرانی گفت: ای پدر، مأموریّت خود را انجام بده که به خواست خدا مرا از زمره صابرین خواهی یافت.

در بیابان مِنی، گونه فرزند دلبند خود را بر خاک نهاد و کارد را به دست گرفت، وقتی که آماده قربانی شد، اسماعیل گفت: پدرجان، ریسمان را محکم ببند تا هنگام جان دادن دست و پا نزنم زیرا بیم آن دارم که از اجرم کاسته شود. لباس های خود را از من دور نگهدار، مبادا قطره های خونم به جامه های تو بریزد و مادرم آن را ببیند و عنان صبر از کفش بیرون رود. دم کارد را تیز کن و با سرعت سر از بدنم جدا کن تا تحمّل آن بر من آسان تر باشد؛ زیرا مرگ، بسیار سخت و دشوار است. ابراهیم گفت: فرزندم، تو برای اجرای فرمان خدا، نیکو یاوری. سپس کارد را بر گلوی اسماعیل نهاد و به گردش درآورد ولی کارد، به فرمان خداوند از بریدن بازماند و آزاری به گلوی اسماعیل نرساند و از جانب حق تعالی به او وحی رسید: ای ابراهیم، همانا تو انجام وظیفه کردی و خواب خود را، به تمامی و درستی، اجرا کردی و اخلاص و تسلیم خود را اظهار داشتی. سپس گوسفندی به عنوان فدیه اسماعیل از جانب پروردگار رسید و ابراهیم کارد بر گلوی گوسفند نهاد و او را به جای فرزند خود قربانی کرد.

ص: 41

اسماعیل در آن سرزمین ازدواج کرد و خداوند فرزندانی به او ارزانی داشت و هاجر، مادر اسماعیل، پس از چندی در همان سرزمین از دنیا رفت.

در یک نوبت که ابراهیم به حجاز آمده بود، به فرزند خود اظهار کرد که من از طرف خداوند مأمورم در این بیابان خانه ای بنا کنم، اسماعیل اطاعت و آمادگی خود را اعلام کرد؛ و سپس با اتّکا به نیروی خداوندی وسایل لازمه را برداشتند و به محّل مأموریّت رفتند و با عزمی راسخ شروع به کار کردند و در آن هنگام با خدای خود می گفتند: پروردگارا، این خدمت را از ما بپذیر؛ زیرا که تو دانا و شنوایی. پروردگارا، ما را توفیق بده که مسلم باشیم و از ذرّیه ما امّتی مسلمان بوجود آور و مناسک حج را به ما تعلیم بده و توبه ما را بپذیر زیرا تویی خداوند توبه پذیر مهربان. اسماعیل از بیابان سنگ می آورد و ابراهیم به ساختمان خانه مشغول بود تا دیوارها بالا آمد.

جبرئیل، فرشته مقرّب خداوند که در تمام حالات راهنمای ابراهیم بود، جایگاه حجر الأسود را نشان داد، زمین را حفر کردند و حجر را بیرون آوردند و ابراهیم با دست خود، آن را در محلّی که اکنون هست نصب کرد و برای کعبه دو در تعبیه کرد: یکی به سوی مشرق و دیگری به جانب مغرب و چون بنای کعبه تمام شد ابراهیم و اسماعیل اعمال حج را به جا آوردند و سپس ابراهیم دست به دعا برداشت و گفت: پروردگارا، این زمین را محلّ امن و امان قرار ده و اهل آن را از میوه ها روزی عنایت فرما.

***

هنگامی که حضرت اسماعیل (علیه السلام) گوسفندان را به شریعه فرات فرستاد، چوپان برای او خبر آورد چند روز است که گوسفندان آب نمی آشامند، آن گاه اسماعیل (علیه السلام) سبب آن را از خداوند سؤال کرد. وحی رسید که از گوسفندان سؤال کن. آن وقت اسماعیل (علیه السلام) از گوسفندان پرسید که چرا آب نمی آشامید؟ گوسفندان به زبان فصیح گفتند: حسین فرزند محمّد مصطفی (صلی الله علیه و آله) در این جا با لب تشنه کشته می شود و ما به خاطر حزن بر او آب نمی آشامیم.

اسماء بنت عمیس احادیثی را نقل و روایت کرده اند.

هر صبح اشک ریز بود دیده سپهر *** ای دیده سپهر به گیتی چه دیده ای؟

ای چشم روزگار به صحرای کربلا *** دانم چه دیده ای که مبیناد دیده ای

ذرّات کاینات بود جمله در خروش *** ای گوشِ هوشِ دهر همانا شنیده ای؟

در عرش و فرش این همه افغان و شور و شین *** باشد به ماتم شه لب تشنگان حسین

اصغر بن على بن ابيطالب - محمّد بن علىّ بن ابيطالب

تا قیامت قطع استبداد کرد *** موج خون او چمن ایجاد کرد

بهر حق در خاک و خون غلتیده است *** پس بنای لا اله گردیده است

راز ابراهيم و اسماعيل ب-ود *** یعنی آن اجمال را تفصیل بود

عزم او چون کوهساران استوار *** پایدار و تند سیر و کامکار

خون او تفسیر این اسرار کرد *** ملّت خوابیده را بیدار کرد

تیغ لا چون از میان بیرون کشید *** از رگ ارباب باطل خون کشید

نقش الّا الله بر صحرا نوشت *** سطر عنوان نجات ما نوشت

رمز قرآن از حسین آموختیم *** ز آتش او شعله ها افروختیم

شوکت شام و فر بغداد رفت *** سطوت غرناطه هم از یاد رفت

تار ما از زخمه اش لرزان هنوز *** تازه از تکبیر او ایمان هنوز

ای صبا ای پیک دور افتادگان *** اشک ما بر خاک پاک او رسان

پس از شهادت انسیه حورا فاطمه زهرا (سلام الله علیها) حضرت علی ابن ابیطالب (علیه السلام) برادرش عقیل بن ابیطالب (علیه السلام) را که آشنا به انساب عرب بود، فراخواند و از او خواست برایش همسری از تبار دلاوران برگزیند تا پسری دلیر برای مولا به ارمغان آورد که سالار شهیدان حسین بن علی (علیه السلام) را در کربلا یاری کند.

عقيل، امّ البنین کلابیّه (سلام الله علیها) را برای حضرت علی (علیه السلام) برگزید که قبیله و خاندانش بنی کلاب، در شجاعت بیمانند بودند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) این انتخاب را پسندید و عقیل را به خواستگاری نزد پدر امّ البنین (سلام الله علیها) فرستاد. پدر، خشنود از این وصلت مبارک، نزد دختر شتافت و او نیز با سربلندی و افتخار پاسخ مثبت داد و پیوندی همیشگی بین او و مولای متّقیان علیّ بن ابیطالب (علیه السلام) برقرار شد. امام (علیه السلام) در همسرش ایمانی استوار، عقلی سرشار، آدابی والا و صفاتی نیکو مشاهده کرد و او را گرامی داشت و از صمیم قلب در حفظ حرمت او کوشید.

امّ البنین بر آن بود که جای خالی فاطمه (سلام الله علیها) را در زندگی دو سبط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دو ریحانه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و دو سرور جوانان بهشت، امام حسن و امام حسین (علیه السلام) پرکند؛ مادری که در اوج شکوفایی پژمرده شد و آتش به جان فرزندان خردسال خود زد. امّ البنین (سلام الله علیها) فرزندان دخت گرامی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) را بر فرزندان خود، که نمونه های والای کمال بودند، مقدّم می داشت و بخش عمدۀ محبّت و علاقه خود را متوجّه آنان می کرد.

گویند همان روز که پای در خانه مولا گذاشت، حسنین (علیهما السلام) هر دو مریض و در بستر افتاده بودند. اما عروس تازۀ ابوطالب (علیه السلام) به محض آن که وارد خانه شد خود را به بالین آن دو عزیز عالم وجود رسانید و هم چون مادری مهربان به دلجویی و پرستاری آنان پرداخت. چنان که گفته می شود خود نیز پس از چندی به مولا پیشنهاد داد که به جای فاطمه، که اسم قبلی و اصلی او بوده، او را امّ البنین صدا زند، تا حسنین (علیهما السلام) از ذکر نام اصلی او به یاد مادر خویش، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیفتند و در نتیجه خاطره تلخ فراق در ذهنشان تداعی نگردد و رنج بی مادری آن ها را آزار ندهد.

این بانوی بزرگوار نزد مسلمانان جایگاه ویژه دارد، و بسیاری از آنان معتقدند که او نزد خداوند منزلتی والا دارد و اگر دردمندی او را به درگاه حضرت باری تعالی شفیع و واسطه قرار دهد، غم و اندوهش بر طرف خواهد شد. لذا به هنگام سختی ها و درماندگی ها، این مادر فداکار را شفیع خود قرار می دهند.

فرزندان امّ البنین همگی در زمین کربلا شهید شدند و نسل امّ البنین (سلام الله علیها) از طریق عبیدالله بن قمر بنی هاشم بسیارند. چون بشیر به فرمان امام زین العابدین (علیه السلام) وارد مدینه شد تا مردم را از ماجرای کربلا و بازگشت اسرای آل الله باخبر سازد، در راه، امّ البنین (سلام الله علیها) او را ملاقات کرد و فرمود: ای بشیر، از امام حسین (علیه السلام) چه خبر داری؟ بشیر گفت: ای امّ البنین، خدای تعالی تو را صبر دهد که عباس تو کشته گردید. امّ البنین (علیها السلام) فرمود: از حسین (علیه السلام) مرا خبر ده. بدین گونه، بشیر خبر قتل یک یک فرزندانش را به او داد، اما امّ البنین (علیها السلام) پیاپی از امام حسین (علیه السلام) خبر می گرفت. او گفت: فرزندان من و آن چه در زیر آسمان است، فدای حسینم باد. و چون بشیر خبر قتل آن حضرت را به او داد صیحه ای کشید و گفت: ای بشیر، رگ قلبم را پاره کردی؛ و صدا به شیون بلند کرد.

مامقانی گوید: این شدّت علاقه دلیل بلندی مرتبۀ او در ایمان و قوّت معرفت او به مقام امامت است که شهادت چهارجوان خود را که نظیر ندارند در راه دفاع از امام زمان خویش سهل می شمارد.

به نوشتهٔ علامه سماوی در ابصارالعین، امّ البنین (سلام الله علیها) همه روزه به بقیع می رفت و مرثیه می خواند به نوعی که هر کسی که از آن جا عبور می کرد از ناله و گریه امّ البنین (سلام الله علیها) به گریه می افتاد.

هنگامی که زن ها او را با عنوان امّ البنین خطاب می کردند و به وی تسلیت می دادند، این ابیات را می سرود:

لاَ تَدْعُونِي وَ يكُ امّ اَلْبَنِينَ *** تَذْكُرِينِى بِلُيُوثَ اَلْعَرِينِ

كَانَتْ بَنُونَ لى ادَّعى بِهِمْ *** وَ اليَوْمَ اصْبَحْتَ وَ لا مِن بَنِينَ

أرْبَعَةٌ مَثْلُ نُسُورِ اَلرُّبَّى *** قَدْ وَ اصَلُوا اَلْمَوْتَ بِقَطْعِ اَلْوَتِينِ

تَنَازَع الخرصَان أشلاَّئهمْ *** فَكُلُّهُمْ أَمْسَوْا صرِيعاً طَعِينٌ

يَا لَيْتَ شِعْرَى أَكُمَا أَخْبَرُوا *** بِأَنَّ عَبَّاسا قَطِيعُ اَلْيَدَيْنِ

ای زنان مدینه، دیگر مرا امّ البنین نخوانید و مادر شیران شکاری ندانید. مرا فرزندانی بود که به سبب آن ها امّ البنینم می گفتند، ولی اکنون دیگر برای من فرزندی نمانده و همه را از دست داده ام. آری، من چهار باز شکاری داشتم که آن ها را هدف تیر قرار دادند و رگ گردن آن ها را قطع کردند و دشمنان با نیزه های خود بدن های طیّبه آن ها را از هم متلاشی کردند و در حالی روز را به پایان بردند که همۀ آن ها با جسد چاک چاک بر خاک افتاده بودند. ای کاش می دانستم آیا این خبر درست است که دست های فرزندم عبّاس را از تن جدا کردند؟

و نیز:

ص: 46

يَا مَنْ رَأَى اَلْعَبَّاسَ كُرَّ *** عَلَى جَمَاهِيرِ اَلنَّقْدِ

وَ وَرَاهُ مِنِ اِبْنَاءِ حَيْدَرٍ *** كُلُّ لَيْثٍ ذِي لِبْدٍ

أُنْبِئْتُ إِنَّ اِبْنِي اُصِيبُ *** بِرَأْسِهِ مَقْطُوعٌ يَدٌ

وَيْلَى عَلَى شُبْلَى أَمَالٍ *** بِرَأْسِهِ ضَرْبُ اَلْعَمْدِ؟

لَوْ كَانَ سَيْفُكَ فِي يَدٍ *** يَكُ لِمَا دُنِيَ مِنْكَ اَحَدٌ

چه کسی عبّاس را دید که به انسان های پست حمله می کرد. در آن هنگام که فرزندان حیدر در کارزار چون شیران در پشت سر وی بودند؛

شنیدم در هنگامی که دستش قطع شده بود، فرقش به ضربت (شمشیر) آزرده شد.

وای بر من، آیا بر فرق شیر شجاع من عمود فرود آمد و سر او را کج کرد؟

(پسرم) اگر شمشیر در دستت بود، احدی جرأت نداشت به تو نزدیک گردد.

مجتهد خطا کند معذور است، نتیجه می گیرد که یزید در خطای خود معذور بوده است و حتی فتوی می دهد که لعن یزید جایز نیست.

امامه، نک: سکینه

حسین (علیه السلام) از گوینده ای، که او را ندیدم، این اشعار شنیدم.

وَ اَللَّهِ مَا جِئْتُكُمْ حَتَّى بَصُرْتْ بِهِ *** بِالطَّفِّ مُنْعَفِرَ اَلْخَدَّيْنِ مَنْحُوراً

وَ حَوْلَهُ فِتْيَةٌ تَدْمَى نُحُورُهُمْ *** مِثْلَ اَلْمَصَابِيحِ يَغْشَوْنَ اَلدُّجَى نُوراً

وَ قَدْ رَكَضْتُ رِكَابِي كَيْ اُصَادِفْهُ *** مِنْ قِبَلِ يَلْثِمَ وَسَطَ اَلْجَنَّةِ الْحَوْرَا

فَرَدَّنِي قَدْرَ وَ اَللَّهُ بَالِغُهُ *** وَ كَانَ اَمْرُ قَضَاءِ اَللَّهِ مَقْدُوراً

كَانَ اَلْحُسَيْنُ سِرَاجاً بِسَتَضَاءَ بِهِ *** وَ اَللَّهُ يَعْلَمُ اِنِّي لَمْ اُقْلَّ زُوراً

امّ كلثوم می فرماید: او را سوگند دادم تا بگو کیستی؟ گفت: ملکی از ملوک جن ام، که با گروه خویش آمدم تا امام حسین (علیه السلام) را نصرت کنم. ولی وقتی رسیدم که او را کشته بودند.

سپهر در ناسخ التواریخ می نویسد: چون آن حضرت به درجه رفیع شهادت رسید و چون امّ کلثوم صدای شیهه ذوالجناح را شنید، این اشعار را با سوز و گداز قرائت کرد:

مُصِيبَتِي فَوْقَ أَنْ ارْثَى بِاشْعَارِي *** وَ اَنْ يُحِيطَ بِهَا عِلْمِي وَ اِفْكَارِيٌ

فَالْيَوْمَ اُنْظُرْهُ بِالتُّرْبِ مُنْجَدِلاً *** لَوْ لاَ اَلتَّحَمُّلُ طَاشَتْ فِيهِ اِفْكَارِي

كَأَنَّ صُورَتَهُ فِي كُلِّ نَاحِيَةٍ *** شَخْصٌ يُلاَيِمُ أَزْمَانِي وَ اِخْطَارَى

جَاءَ اَلْجَوَادُ فَلاَ اِهْل بِمُقْدَمِهِ *** اِلاّ لِوَجْهِ حُسَيْنٍ طَالِبِ اَلثَّارَى

مَاللَّجَوَادِ لَحَاهُ اَللَّهُ مِنْ فَرَسٍ *** اَنْ لاَ يُجَنَدَلُ دُونَ اَلضَّيْغَمِ اَلضَّارَى

يَانْفَسَ صَبْراً عَلَى اَلدُّنْيَا وَ مِحْنَتُهَا *** هَذَا اَلْحُسَيْنِ قَتِيلاً بِالْعُرَى عَارَى

و چون ذوالجناح، بازین واژگون و کاکل غرقه به خون، به در خیمه ها رسید، امّ کلثوم سخت بگریست و با اشاره به خواهر خود، زینب این مرثیه را سرود:

لَقَدْ حَمَلْتَنِي فِي اَلزَّمَانِ نَوَّابُهُ *** وَ مَزَّقْنَا اِنْيَابَهُ وَ مَخَالِبَهُ

وَ أَخْنَى عَلَيْنَا اَلدَّهْرُ فِي اَلدَّارُ غُرْبَةٌ *** وَ دِنْتَ بِمَا نَخْشَى عَلَيْنَا عَقَارِبَهُ

وَ أَفْجَعْنَا بِالاِقْرَبِينَ وَ شَتَّتَتْ *** يَدَاهُ لَنَا شَمْلاً عَزِيزاً مَطَالِبُهُ

وَ اودى اخى وَ اَلْمُرْتَجَى فِي اَلنَّوَائِبِ *** وَ عَمَّتْ رَزَايَاهُ وَ جَلَّتْ مَصَائِبُه

حُسَيْنُ لَقَدِ امْسَى بِهِ اَلتُّرْبَ مُشْرِقاً *** وَ اظْلِمْ مِن دِينِ الالهِ مَذاهِبُهُ

وَ يَحْزَنُنِى انى اعيش وَ شَخْصُهُ *** مُغَيَّبٌ وَ فِى تَحْتَ اَلتُّرَابِ تَرَائِبُهُ

فَكَيفَ يُعَزَّى فَاقدَ شَطرَ نَفسِهِ *** فَجَانِبُهُ حَيٌ وَ قَدَ مَاتُ جَانِبِهِ

فَلَمْ يَبْقَ لَى رُكْنِ اَلْوَذِّ بِرُكْنِهِ *** اِذَا غَالنِى فِى اَلدَّهْرِ مَا لاَ اُغَالِبُهُ

تَمَزَّقُنَا ايدَى اَلزَّمَانُ وَ جَدْنَا *** رَسُولُ الَّذِي عَمَّ اَلانامَ مَوَاهِبُهُ

هم چنین در ناسخ التواریخ آمده است: چون سپاه کوفه و شام به غارت خیام طاهرات پرداختند عمر سعد از راه رسید، زنان اهل بیت پیش روی او صیحه زدند، عمر سعد فرمان داد کسی به خیمه زنان وارد نشود و آن جوان بیمار را کسی تعرض نکند و هیچ کس از این خیام بیرون نشود. اهل بیت گفتند: حکم کن که آن چه از ما برده اند بازگردانند تا بتوانیم سر و روی خویش را بپوشانیم، عمر سعد حکم کرد که هر چه برده اند بازگردانند، ولی ابداً کسی چیزی رد نکرد. (و عمر سعد به هیچ یک از خواسته های اهل بیت (علیهم السلام) پاسخ نداد و عمل نکرد) امّ کلثوم بگریست و این اشعار را بسرود:

قَدْ نَقَضْتُ مُنَى الْحَياةَ وَ أَصْبَحْتُ *** عَلَى فُجَّاجِ اَلاَرْضِ مِنْ بَعْدِكُمْ سِجْناً

قِفُوا وَ دَعَوْنَا قَبْلَ بَعْدِكُمْ عَنَّا *** وَ داعاً فَاِنَّ الْجِسْمَ مِنْ اَجْلِكُمْ مُضنّى

سَلامٌ عَلَيْكُمْ ما امرُ فِراقِكُم *** فَيالِيْتَنا مِنْ قَبْلُ ذاالِيومَ قَدْ مِتْنَا

وَ اَنَّى لاَرَثى لِل غَرِيبِ وَ اُنْنِى *** غَرِيبٌ بَعِيدُ الدَّارِ وَ الاَهْلِ وَ الْمُغَنَّا

اِذا طَلَعَتْ شَمْسُ النَّهارِ ذَكَرْتُكُمْ *** وَ اِنْ عَزَبْتُ جَدَّدْتُ مِنْ اَجْلِكُمْ حُزْناً

لَقَدْ كَانَ عَيْشِي بِالاِحِبَةِ صَافِياً *** وَ مَا كُنْتُ اُدْرِي اِنَّ صُحِبَتَنَا تَفْنَى

ص: 49

فَوَ اَللَّهِ قَدْ ضَاقَ اِشْتِيَاقِي اِلَيكُم *** وَ لَمْ يَدَعِ اَلتَّغْمِيضَ لِي بَعْدَكُمْ جَفْناً

وَ قَدْ بَارَحَتْنِي لَوْعَةُ اَلْبَيِّنِ وَ الاسى *** وَ قَدْ صِرْتُ دُونَ اَلْخَلْقِ لَى مَفْزَعاً سِنّاً

وَ قَدْ رَحَلُوا عَنَى احْبَّةً خاطري *** فَمَا اِحِدٌ مِنْهُمْ عَلَى غُرْبَتَى حنا

سیّد بن طاووس در لهوف می نویسد: بعد از ذکر خطبه بانوی محترم فاطمه بنت الحسين (علیه السلام) امّ كلثوم این خطبه را قرائت کرد:

﴿ قَالَتْ: يا اَهْلَ الْكُوفَةِ سَوْأَةً لَكُمْ مَا لَكُم خَذَلْتُمْ حُسَيْناً وَ قَتَلْتُمُوهُ وَ انْتَهَبْتُمْ أَمْوَالَهُ لَكُمْ خَذَلْتُم حُسَيناً وَ قَتَلْتُمُوهُ وَ انْتَهَبْتُمْ أَمْوَالَهُ وَ وَرِثتُموهُ وَ سَبَيْتُمْ نِسَاءَهُ وَ نَكَبْتُمُوهُنَّ فَتَبّاً لَكُمْ وَ سُحْقاً وَ يْلَكُمْ أَتدَرُونَ أَى دواه دَهتْكُمْ؟! وَ اي وِزْرٍ عَلَى ظَهْرَتِكُمْ حَمَلْتُمْ؟! وَ اَيُّ دِماءٍ سَفَكْتُمُوها؟ وَ اَي اموال نَهَبْتُموها؟ وَ ايَّ كَرِيمَةٍ سَبَيْتُمُوهُنَّ؟ وَ اِى صبيَّة سَلِبتُمُوهُنَّ؟ قَتَلْتُمْ خَيْرَ رِجَالاَتٍ بَعْدَ اَلنَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) وَ نُزِعَتِ اَلرِّحَّةُ مِنْ قُلُوبِكُمْ! اِلاّ اَنَّ حِزْبَ اَللَّهِ هُمُ اَلْفَائِزُونَ وَ حِزْبُ اَلشَّيْطَانِ هُمُ اَلْخَاسِرُون. ﴾ ثُمَّ قَالَتْ:

قَتَلْتُمْ اَخِي صَبْراً فَوَيْلٌ لاَمكم *** سَتُجْزَوْنَ نَاراً حَرُّهَا يَتَوَقَّدُ

سَفَكْتُمْ دِمَاءً حَرَّمَ اَللَّهُ سَفْكَهَا *** وَ حَرَّمَهَا اَلْقُرْآنُ ثُمَّ مُحَمَّدٌ

اِلا فَابْشِرُوا بِالنَّارِ اَنَّكُمْ غَداً *** لَفِي سَقَرٍ حَقّاً يَقِيناً مُخَلَّدٍ

وَ اِنى لابْكِي فِي حَوِيَّتِي عَلَى اَخِيٍ *** عَلَى خَيْرِ مَنْ بَعْدَ اَلنَّبِيِّ مولد

بِدَمْعٍ غَزِيرٍ مُسْتَهَلٍ مُكَفْكَفٍ *** عَلَى اَلْخَدِّ مِنًى دَائِماً لَيْسَ يجمد

یعنی: ای اهل کوفه! قبیح باد چهره هایتان! شما را چه پیش آمد که از نصرت حسین دست بازداشتید و او را مخذول کردید، تا این که او را شهید کردید و اموال او را به غارت بردید و آن را میراث خود شمردید و عیالات او را اسیر کردید و آن ها را برهنه و دچار بدبختی نمودید؟ اف باد بر شما، و دور باد رحمت حق از شما! ای وای بر شما آیا می دانید چه مصیبت بزرگی برپا کردید و چه گناه عظیمی مرتکب شدید و چه خون پاکی را ریختید و چه اموالی را غارت کردید و چه دختران پرده نشین و بانوان آل طه و یس را اسیر کردید!

شما کسی را کشتید که بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بهتر از همه جهانیان بود؛ و از سوء کردار شما رحمت از دل های شما جدا شد و دچار قساوت و ضلالت شدید. همانا حزب خداوند فائز و رستگارند و حزب شیطان خاسر و زیانکار. مادرانتان به عزایتان بنشینند که برادرم را با شکنجه کشتید. به زودی به آتشی که خاموشی ندارد جزا داده خواهید شد. شما خونی را ریختید که خداوند متعال و قرآن و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را حرام کرده بود. همانا به شما بشارت می دهم که فردای قیامت در قعر جهنم مخلد خواهید بود! و من تا زنده هستم، بر برادرم، که بهترین مولود پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود، خواهم گریست، به اشکی که چون سیل به صورت من جاری و متراکم باشد و هرگز خشک نشود.

سپهر می نویسد: چون سخنان زینب (سلام الله علیها) در مجلس ابن زیاد پایان یافت، امّ کلثوم سخن آغاز کرد و فرمود: ﴿ يابْنَ زِياد! انْ كانَ قَرَّتْ عَيْنُكِ بِقَتْلِ اَلْحُسَيْنِ فَقَدْ كَانَتْ بِعَيْنِ رَسولِ اَللَّهِ قَرَّتْ بِرُؤيَتِهِ وَ كَانَ يُقَبِّلُهُ وَ يَمُصُّ شَفَتَيْهِ وَ يَحْمِلُهُ هُوَ وَ أَخُوهُ عَلَى ظَهْرِهِ فَاسْتَعَدَّ غَداً لِلْجَوَاب. ﴾

یعنی: ای پسر زیاد! اگر چشم تو به قتل حسین روشن گردید، (بدان که) هر آینه چشم رسول خدا به دیدار او خرسند و حضرتش پیوسته حسین را می بوسید و لب های او را می مکید و او را در آغوش می کشید و گاهی او را با برادرش، حسن، بر دوش خود سوار می کرد؛ پس خود را آماده پاسخگویی در روز قیامت (و در برابر محکمه عدل الهی) ساز.

مسلم جصّاص گوید: مردم کوفه را دیدم که بر حال اطفال اهل بیت (علیهم السلام) رقّت آورده و از فراز بام نان و خرما به ایشان اطعام می کردند و کودکان نیز گرفته، بر دهان خود می گذاشتند. امّا امّ كلثوم آن نان پاره ها و گردوها و خرماها را از دست و دهان کودکان می ربود و می افکند. پس بانگ بر اهل کوفه زد و فرمود: ﴿ يَا اَهْلَ كوفه انَّ اَلصَّدَقَةَ عَلَيْنَا حَرَامٌ. ﴾

یعنی: ای اهل کوفه (دست از بذل این چیزها بازگیرید) همانا صدقه بر ما اهل بیت حرام است.

و نیز زمانی که امّ کلثوم زنان کوفه را دید که بر کاروان اسرا زار زار می گریند، سر از محمل بیرون کرد و گفت: ﴿ يَا اَهْلَ كُوفُهُ تَقْتُلُنَا رِجَالُكُمْ وَ تَبْكِينَا نِسَاؤُكُمْ؟! فَالْحَاكِمُ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمُ اَللَّهُ يَوْمَ فَصْلِ اَلْقَضَاءِ. ﴾

یعنی: ای اهل کوفه، مردان شما مردان ما را می کشند و زنان شما بر حال ما گریه می کنند! در فردای قیامت، خداوند متعال بین ما و شما حکم خواهد فرمود.

ص: 50

قِنَسّرِین نام بلدی است در یک منزلی حلب، که مردم آن همه از شیعیان علی (علیه السلام) بودند. آنان دروازه ها را بسته، از فراز بام، مردم آن جماعت را پیاپی لعن می کردند و آن ها را با سنگ طرد می کردند و می گفتند: ای قاتلان اولاد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اگر همگان نیز کشته شویم یک تن از شما را به این شهر راه نمی دهیم. در این وقت امّ كلثوم با دیده خونبار و دل داغدار اشعار زیر را سرود:

كَمْ تَنْصِبُونَ لَنَا اَلاِقْتَابَ عَارِيَّةً *** كَانَنَا مِنْ بَنَاتِ اَلرُّومِ فِي البلد

أَلَيْسَ جَدَّى رَسُولُ اَللَّهِ وَ يلكم *** هُوَ اَلَّذِى دَلَّكُمْ قَصْداً الى اَلرُّشْدِ

يَا اُمَّةَ اَلسَّوْءِ لَاسْقِيا لِرَبْعِكُمْ *** اِلاّ عَذَاباً كَمَا أَخْنِي عَلَى لبد

سپهر در ناسخ التواریخ گوید: چون اهل بیت رسول خدا را به سیبور (نام شهری نزدیک کفر طاب) کوچ دادند، اهل سیبور، از پیر و جوان، گرد آمدند. سپس شیخی سالخورده، که زمان خلافت عثمان را درک کرده بود، از میانشان برخاست و گفت: فتنه برنینگیزید که همانا این سرها را در تمام امصار و بلدان گردانیده اند و کسی از در منع سخن نکرده است، بگذارید تا از شهر شما هم بگذرانند. جوانان گفتند که و الله هرگز نمی گذاریم این قوم پلید شهر ما را به قدوم خویش آلوده سازند. در زمان، بشتافته و پل روی آب را که از آن عبور می شد، قطع کردند و ساختهٔ جنگ شدند. در پی این ماجرا، حرب در پیوست و رزمی سخت بر پای ایستاد، چندان که ششصد تن از لشکر ابن زیاد دستخوش تیغ فولاد شدند و جماعتی از جوانان سیبور به خاک افتادند. در این وقت امّ کلثوم فرمود: نام این بلد چیست؟ گفتند: سیبور است. فرمود: أَعْذَبَ اَللَّهُ شَرَابَهُمْ وَ أَرْخَصَ أَسْعَارِهُمْ وَ رَفَعَ أَيْدَى اَلظَّلَمَةِ عَنَهُم.

ابو مخنف گوید: از اثر دعای امّ کلثوم، اگر جهان همه انباشته ظلم و جور بودی، در اراضی ایشان جز آیت نعمت و بذل و رایت قسط و عدل افراشته نگشتی.

نیز صاحب ناسخ التواریخ گوید: چون اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به بعلبک نزدیک کردند، به حاکم بعلبک نوشتند که اینک سرهای خوارج و اهل بیت ایشان است که به درگاه اميرالمؤمنین یزید حمل می دهند، علف و آذوقه مهیّا کن و به استقبال ما بيا.

حاكم بعلبک فرمان داد تا جای آسایش و آرامش از بهر ایشان مهیّا ساختند و از سویق و سکر و دیگر مشروبات و مأكولات فراهم آوردند و دف ها بنواختند و رایت ها برافراختند و در بوق ها بدمیدند و آن کافران را استقبال کردند و به شهر در آوردند. در این وقت امّ کلثوم فرمود: نام این بلد چیست؟ گفتند: بعلبک. پس گفت فقالت: أَبَادَ اللَّهُ تَعَالَى خُضَرَائَهُمْ وَ لاَ أَعْذَبَ اللَّهُ شَرَابَهُمْ وَ لا رَفَعَ اللَّهُ أَيْدِى اَلظَّلَمَةِ عَنْهُمْ. قَالَ ابو مِخْنَفٍ: وَ لُو انَّ الدُّنيا كانَتْ مَمْلُوَّةً عَدْلاً وَ قِسْطاً لِمَا أَنَا لَهُمْ اِلاّ ظُلْماً وَ جُوراً.

یعنی: (آن مخدّره در حق آن ها نفرینی کرد که) خدای تعالی نابود کند وسعت معیشت شما را و خوشگوار نگرداند آب شما را و دست ظالمان را از سر شما کوتاه نکند، و ابو مخنف گوید: اگر همه دنیا را عدالت و رفاه فرا گیرد، در بعلبک جز آثار ظلم و بیچارگی چیز دیگر نیست.

سیّد بن طاووس در لهوف گوید: چون کاروان اهل بیت (علیهم السلام) دیک دروازه شام رسیدند، ام کلثوم شمر بن ذی الجوشن را طلب کرد و فرمود: مرا با تو حاجتی است. گفت: حاجتت چیست؟ فرمود: اینک شهر دمشق است، ما را از دروازه ای داخل کن که مردمان در آن کم تر انجمن باشند و بگو سرهای شهدا را از میان محمل ها دور کنند تا مردم به نظاره سرها مشغول شده، به حرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ننگرند.

شمر، که عامل اصلی شرارت بود، چون مقصود آن مخدّره بدانست یک باره بر خلاف مقصود آن مخدّره کمر بست و فرمان داد تا سرهای شهدا را در خلال محمل ها جای دهند و ایشان را از دروازه ساعات، که مجمع رعیت و رعات بود، به شهر در آوردند تا مردم بیشتر بر آن ها نظاره کنند.

و سپهر در ناسخ التواریخ ادامه می دهد که در آن حال، شمر حامل سر حضرت امام حسین (علیه السلام) بود و پیوسته می گفت: ﴿ أَنَا صَاحِبُ رُمْحٍ طَوِيلٍ أَنَا قَاتِلُ اَلاصِيلِ أَنَا قَتَلْتُ اِبْنَ سَيِّدَالُوصِيِّينَ وَ اَتَيْتُ رَأْسَهُ الى يَزِيدَ اميرالمُؤْمِنِين. ﴾

امّ کلثوم چون بشنید که شمر به عمل خویش افتخار کرده، چنین می گوید: من صاحب نیزه بلند و کشنده فرزند ارجمند سید اوصیا و قتال کننده با دین اصیل بلند پایه ام؛ یک باره آتش خشمش بانه کشید و فرمود: ﴿ وَ فِيكَ الْكَثْكثُ يَا لعين بْنَ اَللَّعِينِ أَلاَ لَعْنَةُ اَللَّهِ عَلَى اَلظَّالِمِينَ يَا و يلُكَ أتَفتَخِرُ عَلَى يَزِيدَ اَلْمَلْعُونِ بْنِ اَلْمَلْعُونِ بِقَتْلِ مَنِ اغاهُ فِي اَلْمَهْدِ جَبْرَئِيلُ وَ مَنِ اِسْمُهُ مَكْتوبٌ عَلَى سُرَادِقِ عَرْشِ اَلْجَلِيلِ وَ مَنْ خَتَمَ اَللَّهُ بِجَدِّهِ المُرْسَلِينَ وَ قَمَعَ بِأَبِيهِ اَلْمُشْرِكِينَ فَأَيْنَ مِثْلُ حدى مُحَمَّدٍ اَلْمُصْطَفَى وَ أَبَى اَلْمُرْتَضَى وَ أَمَّى فَاطِمَةُ اَلزَّهْرَاءُ صَلَوَاتِ

ص: 51

اللَّهُ وَ سَلَامُهُ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ. ﴾

یعنی: خاک بر دهانت باد ای ملعون! لعنت خداوند بر ستمکاران باد! وای بر تو! آیا فخر می کنی بریزید ملعون که به قتل رسانیدی کسی را که جبرئیل در گهواره برای او ذکر خواب می گفت و نام گرامیش در سرادق عرش جلیل پروردگار، مکتوب است؟ کُشتی کسی را که خداوند متعال پیامبری را به جدّ وی، رسول خدا، خاتمه داد. آیا افتخار تو این است که به قتل رسانیدی کسی را که پدرش نابود کنندهٔ مشرکین بود؟ کجا جدی و پدری و مادری مثل جدّ و پدر من پیدا خواهد شد؟

خولی اصبحی که نگران این بیانات بود، به امّ کلثوم گفت: تأبين الشَّجَاعَةَ وَ أَنْتَ بِنْتِ الشُّجَاعَ، یعنی: تو هرگز از شجاعت سر برنتابی، همانا تو دختر مرد شجاعی هستی!

در جلد دهم بحار الانوار (چاپ کمپانی) روایت شده است که چون یزید خواست عيال الله را روانه مدینه نماید اموال و اثقال و عطایا را بر روی هم نهاد ... تا آن جا که گوید:

آن گاه روی به مدینه نهادند، چون دیوارهای مدینه نموداه گردید، امّ کلثوم با دلی پر از اندوه، سیلاب اشک از دیده جاری ساخته به قرائت این مرثیه پرداخت و زمین و آسمان را منقلب ساخت:

مَدِينَةَ جَدِّنَا لاَتَقْبَلِينَا *** فَبِالْحَسَرَاتِ وَ الاَحزان جِئْنَا

أَلاَ أُخْبِرَ رَسُولَ اَللَّهِ عَنَّا *** بَاناً قَدْ فُجَعْنَا فِي اخينا

این شعر منسوب به امّ کلثوم (سلام الله علیها) در کتب مقاتل مفصل آمده است.

آن گاه بر سر قبر مادرش، فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، آمد و از بانگ ناله و عویل، شور محشر برپا کرد. مردم گریبان ها چاک زدند، صورت ها خراشیدند و ناله واحسيناه به چرخ برین رسانیدند. در آن وقت امّ کلثوم (سلام الله علیها) با چشم پر آب و قلب کباب، بر سر قبر مادر، این مرثیه را بگفت که سنگ را آب و آب را کباب کرد.

أَفَاطِمُ لَوْ نَظَرْتَ الى السَّبَايَا *** بَنَاتُكَ فِي اَلْبِلاَدِ مُشَتَّتِينَا

أَفَاطِمُ لَوْ نَظَرْتَ الى الحبارى *** وَ لَوْ اَبْصَرْتِ زَيْنَ اَلْعَابِدِينَا

أُفَاطِمُ لَوْ رَأَيْتَ بِتْنَاً سَهَارَى *** وَ مِنْ سَهَرِ اَلْمَيَالِي قَدْ عَيَّنَا

أَفَاطِمَ مَا لَقِيتُ مِنْ عِدَاكَ *** فَلاَ قِيرَاطَ مِمَّا قَدْ لَقِينَا

فَلَوْ دَامَتْ حَيَاتُكَ لَمْ تَزَالَى *** الى يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ تَنْدُبِينَا

در بحر المصائب گوید که امّ کلثوم چون وارد مدینه شد (بعد از واقعهٔ جانسوز کربلا) بعد از چهار ماه از این سرای پربلا به رحمت خداوند لایزال پیوست، بنا به قول علّامه حلّی در منهاج الصلاح و شیخ کفعمی در مصباح و شیخ مفید در ارشاد که می فرمایند: با توجه به این که ورود اهل بیت به مدینه بیستم شهر صفر بوده است، وفات آن بانوی بزرگوار باید تقریباً در اواخر جمادی الثانی 62 باشد. مدفن این بانوی بزرگ، به استناد منابع، در مدینه است.

محمّد (صلی الله علیه و آله) ادامه بده، عبدالله به سوی او آمد و او را به طرف زنان راند. امّ وهب دامن پیراهن او را گرفت و گفت: تو را رها نمی کنم تا همراه تو بمیرم. حسین (علیه السلام) به او خطاب کرد و فرمود: پاداش خیر از اهل بیت من به تو رسید، بازگرد به سوی زنان و با آنان بنشین که جهاد بر زنان واجب نیست. پس به سوی زنان بازگشت. بعد از شهادت همسرش به طرف جسد او رفت و در کنار سرش نشست و در حالی که خاک را از آن می زدود گفت: هَنِيئاً لَكَ اَلْجَنَّة: بهشت برتو گوارا باد.

شمر بن ذى الجوشن به غلام خویش، که رستم نام داشت، دستور داد: با عمود بر سرش بزن و او با عمود بر سر امّ وهب زده، سرش را شکافت و او در همان مکان جان سپرد.

آن که دادی بوسه بر روی و قفای او رسول *** گرد بر رویش نشست و شمر ملعون در قفا

وان که حیدر گیسوان او نهادی بر دو چشم *** چشم او در آب غرق و گیسوان اندر دما

روز محشر داد بستاند خدا از قاتلانش *** تو بده داد و مباش از حبّ مقتولان جدا

آزاده را به مهر تو در گردش است خون *** زین خوب تر نداشت جهان، خون بهای تو

ما را بیان حال تو بیرون ز طاقت است *** در حیرتم ز طاقت حیرت فزای تو

هر جا پر از وجود تو، در گفتگوی توست *** هر چند از وجود تو خالی ست جای تو

آن کشته نمرده تویی، کز نبرد خویش *** مغلوب توست، دشمن غالب نمای تو

هر کس به خاک پای تو اشکی نثار کرد *** زین به چه گوهری ست که باشد سزای تو؟

پیدا ز آزمایش اصحاب پاک توست *** تعویذ حق به بازوی مرد آزمای تو

هرگز فنا نیافت بقای تو، زان که یافت *** آزادگی بقای دگر از فنای تو

شایان اقتفای جهانی به همّتند *** یاران پاک باز تو در اقتفای تو

غم نیست گر به چشم شقاوت نمای خصم *** کوتاه بود، عمر سعادت فزای تو

«چون صبح، زندگانی روشندلان دمی ست *** امّا دمی که باعث احیای عالمی ست»

***

ای کفر و دین فریفته حق گزاری ات *** وی عقل و عشق، شیفته جان سپاری ات

آموخت دستگیری افتادگانِ راه *** دست بریده از کرم دستیاری ات

دشمن به خواری تو کمر بسته بود لیک *** با دست خود، به عزّت حق کرد یاری ات

خورشید خون گریست به دامان صبح و شام *** خون شد دل سپهر هم از داغداری ات

چون قلب بی قرار که جان برقرار ازوست *** حق را قرار تازه شد از بی قراری ات

نشنید گوش هیچ کسی زاری تو را *** ما زان سبب به جای تو داریم زاری ات

زان رو ز حد گذشت غم بی شمار تو *** تا هر دلی کند به غمی غمگساری ات

غافل که ساخت کار خود از زخم جان خویش *** آن سنگ دل که زد به جگر زخم کاری ات

هم پای مرگ رفت ز جای از صلابتت *** هم چشم صبر، خیره شد از برد باری ات

زان در کنار نعش جگرگوشه ماندنت *** وان از میان خون جگران بر کناری ات

زان در کمال حلم و سکون، کار سازی ات *** وان با لهيب سوز درون، سازگاری ات

هم اختیار زندگی ات دور از اضطرار *** هم اضطرار مرگ و حیات، اختیاری ات

وجه امید ما به تو این بس که حق فزود *** با ناامیدی از همه، امّیدواری ات

ای دل فدای مهر تو از مهربانی ات *** وی جان نثار جان تو از جان نثاری ات

پر کاری از کسالت ما، عیش و طیش تو *** غم خواری از مصیبت ما، نوش خواری ات

مظلوم حق، شهید فتوّت، قتيل عدل *** میزان دین، صراط هدایت، دلیل حق

***

کو غم رسیده ای که شریک غم تو نیست؟ *** یا داغدیده ای که به دل محرم تو نیست

الّا تو خود که سوگ و سرورت برابر است *** یک اهل درد نیست که در ماتم تو نیست

هر دردمندِ زخم درون را علاج درد *** با یاد محنت تو، به از مرهم تو نیست

جان داروی تسلّی از اندوه عالمی *** الّا که در تصوّری از عالم تو نیست

با جان نثاری ات گل باغ بهشت نیز *** شایسته نثار تو و مقدم تو نیست

ملک تو را به ملک سلیمان چه حاجت است؟ *** دیو جهان، حریف تو و خاتم تو نیست

هفت آسمان، مسخّر هفتاد مرد توست *** خیل زیاد، مردِ سپاه کم تو نیست

از بس به روی باز، پذیرای غم شدی *** گفتی که غم حریف دل خرّم تو نیست

ص: 55

با شادیی که از تو عیان دید وقت مرگ *** پنداشت پیر حادثه، کاین غم، غم تو نیست

چون خون پاک، کآمد و رفت نفس ازوست *** ما را دمی که هست بجز از دمِ تو نیست

عصیان نداشت جنّت هفتاد آدمت *** در جنّت خدا هم، چون آدم تو نیست

آزاده را ز مؤمن و کافر، هوای توست *** یک سرفراز نیست که سر در خم تو نیست

پرچم ز کاکل پسر افراشتی به رزم *** یک مو به هیچ بیرقی از پرچم تو نیست

در راه حق، چنین قدمی نیست غیر را *** ور هیچ هست چون قدم محکم تو نیست

حاجات ما رسیده اشک عزای توست *** برگی ز کِشته دل ما بی نم تو نیست

دایم نشسته بر گل داغ تو اشک ما *** از آفتاب حشر، غم شبنم تو نیست

رمزی ز پرده داری باطل به جا نماند *** کز نور حق عیان به دل ملهم تو نیست

ای دل به حق سپرده که محبوب هر دلی *** منظور حق همین نه، که محسود باطلی

***

ای جسته نور پاک خدا از روان تو *** وی بسته جان عزّت و همّت به جان تو

دنیا به خصمی اش اثر از خان و مان نهشت *** آن را که بود، خصم تو و خان و مان تو

چون باطل از مقابلهٔ حق به جای ماند *** نام و نشان خصم، زنام و نشان تو

گوش تو گر فغان جگرگوشگان شنید *** نشنید گوش پیر فلک هم فغان تو

با خصم هم مقابله با مهر کرده ای *** اى جان فدای جان و دل مهربان تو

سرمشق ما، مربّی ما، رهنمای ماست *** احوال تو، حکایت تو، داستان تو

درسی زجلب عزّت و سلب مذّلت است *** هر نکته ای که می شنویم از زبان تو

مظلوم هر زمان ز تو آموخت دفع ظلم *** آیینه دار دور زمان شد، زمان تو

زان داغ ها که بر دل و جان تو نقش بست *** مهر قبول یافت ز حق، امتحان تو

خوان ها ز جود خویش فکندی به هر طرف *** کز هر کنار، بهره برد میهمان تو

وان «روضه ها» که آبش دادی ز خون خویش *** تا روضه بهشت شود طرف خوان تو

نان تو می خورند جگر پارگان غیر *** از سوز دست پختِ جگر پارگان تو

کس را بجز تو، زین همه میرندگان نبود *** مرگی که بود زندگی جاودان تو

از مهد خاک، جا به دل پاک کرده ای *** چون عرش حق، جهان دگر شد جهان تو

مظلوم و تشنه کام گذشتی که حق گذاشت *** سرچشمه حیات ابد در دهان تو

در سایهٔ جهان تو بود این که در نبرد *** فرقی نبود پیر تو را با جوان تو

در حیرتم که چون دل دشمن چون سنگ ماند *** جایی که آب شد دل سنگ از بیان تو

صد عندلیب در چمنت آشیان گرفت *** هر چند سوخت خار و خس آشیان تو

چون آستان قرب خدا آشیان توست *** ما راست آستان دعا، آستان تو

هر چند خود امان ز بدِ ما نیافتی *** ما را بس است از بدِ عالم، امان تو

روی دل «امیر» مگردان ز سوی خویش *** ای کعبه دل همه کس در ضمان تو

شاید که سرکشد به فلک، هم چو بیت من *** بیتی که یابم از تو به قرب جنان تو

لا، بل که بس به هر دو جهانم از آن چه هست *** اشک روان به ماتم خون روان تو

از تو قبول از من و از اشک چشم من *** وز من سلام بر تو و بر دودمان تو

ص: 56

امینه، نک: سکینه

اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ خَيْرُ مُرْسَلٍ

من انیس فرزند معقل هستم، در دستم تیغِ آهنیِ شمشیرِ صیقل داده شده هست، در وسط گرد و غبار میدان جنگ سرهار با آن می زنم، دفاع می کنم از حسین صاحب مجد و بزرگواری و فضیلت، او فرزند بهترین رسول الله (صلی الله علیه و آله) است.

انیس بعد از رجزخوانی به دشمن حمله کرد و جمع کثیری از آنان را به هلاکت رسانید و سپس به شهادت رسید.

در کتاب های مقتل، نام او در شمار شهدای کربلا آمده است. ابن شهر آشوب، خوارزمی و سید امین، نیز، نام او را ذکر کرده اند.

خون حسین آن که پی لعل و دُر بریخت *** آن لعل و دُر شد آتش و در مخزنش گرفت

این نور چشم شاهسواری ست کآسمان *** کحل نظر ز گرد سم توسنش گرفت

در خون نشست ساکن نُه مسکن فلک *** از رستخیز گریه که در مسکنش گرفت

آن کو امان نداد به خون حسین و آل *** فریاد الامان همه در مأمنش گرفت

بر اهل بیت و آل علی مرحمت نکرد *** شمر لعین که لعنت مرد و زنش گرفت

زیر زمین ز مکمن غیبش عذاب هاست *** تنها نه دست مرگ درین مکمنش گرفت

همسایه هم ز پهلوی او سوخت زیرخاک *** زان آتش عذاب که در مدفنش گرفت

***

ماه محرّم است و شد، دجله روان ز چشم ما *** بهر حسین تشنه لب، شاه شهید کربلا

با شهدای کربلا، لاف وفا هر آن که زد *** گرنه شهید گریه شد، مدّعی است و بی وفا

بس که ز آتش جگر، گریه گرم می کنم *** مردمک دو دیده ام، سوخته شد درین عزا

دشمن آل مرتضی، پرده خویش می درد *** پنجه شیر حق کجا، روبه حیله گر کجا؟

بندهٔ اهل بیت شد، اهلی از آن همیشه است *** روی نیاز بر زمین، دست امید بر دعا

انگشت رفت در سرانگشتری به باد *** شد گوش ها دریده پی گوشواره ها

سبط شهی که نام همایون او برند *** هر صبح و ظهر و شام فراز مناره ها

در خاک و خون فتاده و تازند بر تنش *** با نعل ها که ناله بر آمد ز خاره ها

نبرد مصعب بن زبیر علیه مختار، به هنگامی که مختار و تعدادی از نیروهایش در دارالحکومه کوفه محاصره شده بودند، بحیر بن عبدالله خطاب به محاصره شدگان در قصر گفت:

ای قوم، دیروز امیرتان رأی و نظر درست را به شما گفت و به شما یادآور شد که با او بجنگید و از خود دفاع کنید و اینک شما پشیمان شده اید. ای کاش امیر را اطاعت کرده بودید حال اگر هم تسلیم دشمن شوید آنان شما را مانند گوسفند سر می برند. بیاییم و همت کنید. اکنون نیز دیر نشده است و با شمشیرهایتان، همه با هم، از قصر خارج شوید و به دشمن یورش برید. و بجنگید تا حداقل شرافتمندانه بمیرید.

اما آنان به سخنان بحیر اهمیت ندادند و به امید نجات ذلت بار خود حاضر به همراهی وی نشدند و به بحیر گفتند: کسی که بیشتر از تو امر او را اطاعت می کردیم و اندرز او را می پذیرفتیم همین پیشنهاد را کرد ولی ما قبول نکردیم، خیال می کنی از تو اطاعت می کنیم!

پس از دستگیری بحیر بن عبدالله او را دست بسته پیش مصعب بردند. وی خطاب به مصعب گفت: حمد خدای را که ما را در اسیر تو کرد و تو را در معرض عفو و بخشش قرار داد. دو مقام است که یکی مایهٔ رضای خدا و یکی مایه خشم اوست. هر کسر ببخشد خدای او را می بخشد و عزتش را زیاد می کند و هرکس عقوبت کند از قصاص در امان نماند. ای پسر زبیر، ما مسلمانیم و اهل قبیله شما و از ملت شماایم. نه ترکیم و نه دیلم. اگر برادران هم شهری ما با من مخالفت کردند یا ما به صواب بوده ایم (یا آن ها) چنان که مردم شام با هم دیگر نبرد کرده اند و اختلاف داشتند، سپس با هم برادر شدند، مردم بصره نیز با هم نبرد کردند و بعد با هم صلح و سازش نمودند. شما که اکنون امیری پیروزید و بر ما مسلط، بر ما منت نهید و تساهل کنید و عفو با قدرت را پیشه خود سازید.

مصعب و اطرافیان تحت تأثیر سخنان بحیر قرار گرفتند و مصعب خواست آنان را آزاد کند که ناگهان عبدالرحمان بن محمد اشعث، جلو آمد و اعتراض کرد و به مصعب گفت: رهایشار می کنی ای پسر زبیر؟ یا ما را داشته باش یا آن ها را.

و محمد بن عبدالرحمان حمدانی بلند شد و گفت: پدر من با پانصد نفر از طایفهٔ حمدان و بزرگان عشیره به دست اینان کشته شدند و تو آنان را که با ما هم خون اند و خون ما در شکمشان موج می زند رها می کنی؟ یا ما را نگهدار یا آنان را. بدین ترتیب هر یک از سران کوفه و اشراف ضد انقلاب، که از مختار و یاران او بیزار بودند، سخن گفتند و چون مصعب فشار و اصرار آنان را دید دستور داد همه محاصره شدگان را از دم شمشیر بگذرانند و فرمان قتل همه را صادر کرد. فریاد و سر و صدای دستگیر شدگان بلند شد و آنان فریاد می زدند: ای پسر زبیر ما را نکش فردا ما پیشمرگان لشکر تو خواهیم شد و به ما احتیاج پیدا خواهی کرد. اگر ما در جنگ با دشمنانت کشته شویم باز آنان را ضعیف کرده ایم و اگر پیروز شویم پیروزی برای تو و یارانت خواهد بود. مصعب با قساوت قلب نپذیرفت و تسلیم درخواست سران فراری کوفه شد.

هنگامی که دستگیر شدگان فهمیدند که همه کشته خواهند شد بحیر مسلمی به مصعب گفت: تقاضای من از تو این است که مرا همراه این گروه نکشی زیرا من به آنان قبلاً گفته بودم که تسلیم نشوند و با شمشیرهایشان از قصر خارج شوند و دفاع کنند اما آنان تن به این ذلت دادند و از من اطاعت نکردند. دلم نمی خواهد خون من با خون آنان مخلوط شود. مصعب دستور داد تا بحیر را به گوشه ای دورتر بردند و گردن او را زدند.

گواه گرفتید فراموش کرده اید؟ وای بر شما که اهل بیت پیغمبر خود را به اصرار به عراق دعوت نمودید و گمان کردید که جان نثاران آن ها خواهید بود!

و آن گاه که روز امتحان رسید دست از یاری آن ها باز داشتید و آب فرات را بر روی آن ها بستید، بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با فرزندانش چه بدرفتار کردید، شما را چه می شود؟ خدا رو قیامت سیرابتان نکند چه بد مردمی هستید!

در جواب او گفتند: ما نمی دانیم چه می گویی ای بریر، پس او گفت: شکر خدا را، که شما را به خوبی شناختم، خدایا از کارها زشت این مردم بیزارم.

و او به سوی امام (علیه السلام) بازگشت، تا این که خود آن حضرت پیش رفت و خطبه خواند.

اعمال و گفتار بریر در آخرین ساعات عمرش حاکی از ایما قوی او است، و در کلامی زیبا خطاب به امام حسین (علیه السلام) می گوید: وَ اَللَّهِ يابنَ رَسُولَ اَللَّهِ لَقَدْ مَنَّ اَللَّهُ بِكَ عَلَيْنَا أَنْ نُقَاتِلَ بَيْنَ يَدَيْكَ تُقَطَّعُ فِيكَ اعضائنا حَتَّي يَكُونَ جَدُّكَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ بَيْنَ يَدَيْنَا شَفِيعا.

به خدا سوگندای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که خداوند بر ما وجود تو منت گذاشت و توفیق جهاد در محضرت را به ما عطا کرد که در راه تو قطعه قطعه شده، و به توفیق شفاعت جدت (صلی الله علیه و آله) نائل شویم.

نام بریر در زیارت رجبیه مذکور است. ولی در زیارت ناحیه مقدسه نامی از این شخصیت مهم نیست.

اوضاع عراق را از او پرسید. او پاسخ داد: دل ها با تو ولی شمشیرها علیه توست.

بغض و عداوت در دوران ائمه نیز ادامه داشت. یزید چون حسین (علیه السلام) را به شهادت رسانید و اهل بیت او را به اسارت گرفت، در مجلس جشن، با چوب خیزران بر لب های حسین (علیه السلام) می زد و این اشعار را می خواند:

لَعِبَتْ هَاشِمٌ بِالْمُلْكِ فَلاَ *** خَبَرٌ جَاءَ وَ لاَ حَيٌ نَزَلَ

بنی هاشم با ملک و سلطنت بازی کردند، نه خبری آمد نه وحیی نازل شد.

وقتی امام حسین (علیه السلام) تصمیم گرفت از مدینه خارج شود، جمع بني هاشم بر کاغذی چنین نگاشت: به نام خداوند بخشنده مهربان، این نامه از حسین بن علی بن ابی طالب برای بنی هاشم نوشته می شود. هر کس از شما در این راه به من ملحق شود کشته خواهد شد؛ و هر کس با من نباشد به پیروزی نخواهد رسید.

در دست آنان قرار گیرد. امّا چون بامداد فرا رسید پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: پسر عمّم، علی (علیه السلام)، کجاست؟ گفتند: در چشم چنان او را از پا درآورده است که قدرت حرکت ندارد. فرمان داد آن حضرت را حاضر کنند و چون مولا آمد، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آب دهان مبارک بر چشم های آن بزرگوار مالید و بلافاصله شفا یافت. آن گاه پرچم را بد و عنایت کرد و او چونان شیری غضبناک خود را به قلب سپاه دشمن زد. در آن میان، چون در برابر مرحب، که با هزار دلاور برابر بود، قرار گرفت این رجز را خواند:

أَنَا اَلَّذِي سَمَّتْنِي اُمِّي حَيْدَرَةُ *** ضِرْغَامُ آجَامٍ وَ لَيْثٌ قَسْوَرَةٌ

و سپس چنان ضربتی بر سر او زد که دندان هایش را شکافت و در نتیجه مرحب نقش بر زمین شد و بعد شجاعان دیگر را به خاک هلاکت کشاند و ربیع و عنتر خیبری و صواب را چنان با ضربتی حیدری از پا درآورد که بینندگان را متحیّر ساخت.

فرزند برومند و دلاور رشید اميرالمؤمنين على بن ابیطالب (علیه السلام)، حضرت ابوالفضل العبّاس (علیه السلام)، این سمت را از پدر بزرگوارش به ارث برد و در قیام عاشورا مقام پرچمداری از طرف سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام)، به او محوّل شده بود.

حضرت ابوالفضل پرچم حسینی را تا آخرین لحظه حیات حفظ کرد و در این مدّت آن را چنان پا برجا و استوار نگه داشت که دشمن را نیز به حیرت و تحسین افکند. پرچم ها و نشانه ها که در اوّل محرّم هر سال، برافراشته می شوند و زینت بخش تکایا و حسینیه ها و بالاخره اجتماعات جهان اسلام است، یادآور همان عَلَمی است که قریب 1400 سال پیش در روز عاشورا حضرت ابو الفضل العبّاس (علیه السلام) در اردوی حسینی (علیه السلام) برافراشت و در راه حفظ آن، دو دست خویش را فدا کرد.

معاصر لهستانی. وی دانش آموختهٔ مطالعات شرقی و آفریقایی لندن و استاد تأتر و تأترشناسی و ادبیّات اسلامی در دانشگاه نیویورک است. او در سال 1962م از طرف مؤسّسه خیریّه آمریکایی در قزوین به فعالیّت های پژوهشی در زمینه تعزیه پرداخت. چلکوفسکی در تعزیه های مختلفی نیز به ایفای نقش پرداخته است. از جمله نقش هایی که بازی کرده، نقش مرد خارجی دربار یزید است.

ص: 69

به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ایمان آورد و با اصحاب آن حضرت و نیکان نشست و برخاست داشت و از آنان ادب آموخته بود که در نتیجه در او اثر شگرفی بر جای گذاشت؛ ولی یزید در شام و در کمال اشرافیت رشد یافت و اخلاقش آن چنان که باید شکوفا نشد و روش سیاستمداری را نیاموخت؛ و همهٔ مساعی خود را صرف عیاشی و خوشگذرانی کرد. علاوه بر این، بین یاران معاویه و یاران یزید نیز اختلاف فاحشی وجود داشت. از بدترین آنان به این افراد می توان اشاره کرد: شمر بن ذی الجوشن، مسلم بن عقبه و عبیدالله بن زیاد و عمر بن سعد که بدترین آنان شمر، آدمی زشت رو بود.

ابو علم در پایان نظریات خود نتیجه می گیرد که امام حسین (علیه السلام)، قصد کربلا کرد تا از یک سو دست به قیام بزند و از سوی دیگر از بیعت با یزید خودداری کند، هر چند که برای او روشن بود که این قیام و امتناع منجر به قتل او خواهد شد؛ زیرا اگر او با یزید بیعت می کرد، یزید در صدد به وجود آوردن تغییرات اساسی در دین اسلام بر می آمد و بدعت های زیادی را بنا می نهاد.

به همین دلیل است که گفته اند: حسین خود، خانواده و فرزندانش را فدای جدش کرد و ارکان حکومت بنی امیه هم جز با قتل او متزلزل نمی شد.

پس، از دیدگاه ابو علم امام حسین (علیه السلام) برای جلوگیری از تغییر و تحریف دین و فرار از بیعت (که در صورت تسلیم به امر بیعت، مهر تأییدی بر اعمال ناشایست یزید زده می شد) و اجرای احکام صلی و اصیل دین قیام کرد. توفیق ابو علم در این زمینه می نویسد: «حسین برای طلب دنیا و مقام و خلافت به سوی کوفه حرکت نکرد بلکه می خواست احکام خدا را به اجرا درآورد و همین عوامل باعث شد تا دست به قیام بزند.

قَدْ عَلِمَتْ حَقّاً بَنُو غِفَارٍ *** وَ خِنْدِفُ ثُمَّ بَنُو نِزَارٍ

بِنَصْرِنَا لاَ حَمْدَ اَلْمُخْتَارِ *** يَاقُومُ حَامُوا عَنْ بَنِي الاطهار

اَلطَّيِّبِينَ اَلسَّادَةِ اَلاِخْيَارِ *** صَلِّ عَلَيْهِمْ خالِق الابرار.

بنی غفار و طایفه خندف و بنی فزار یاری ما را به احمد (صلی الله علیه و آله) که برگزیده خداست، به راستی می دانند.

ای مردم حمایت کنید از فرزندان پاکان و پاکیزه و سرور خوبان که خالق خوبان به آن ها درود فرستاد.

آن گاه جمعی از دشمن را به هلاکت رسانید و خود نیز به شهادت رسید.

لَبَّيْكَ عَلَى اَلْإِسْلاَمِ مَنْ كَانَ باكيا *** فَقَدْ ضَيَّعْتَ اِحْكامَهُ وَ اِسْتَحَلَّتْ

أَلاَ بَلْ مَحَوُا اِنْوَارَهُمْ بِأَكُفِّهِمْ *** فَلاَ سَلَّمْتُ تِلْكَ اَلاِكْفَ وَ شلّت

بگذار هر گریه کننده ای بر اسلام بگرید. زیرا احکام و قوانین آن تباه شده و آن را مباح شمرده اند.

با دست های خود به خاموش کردن نور آن ها پرداختند. امیدوارم آن دست ها سالم نماند و فلج شود.

است، برای این که بین این دو نفر بر اثر تشابه اسمی، اشتباهی رخ ندهد، امام ششم به عنوان جعفر صادق، نامیده شد و این انتخاب پیام آور آن است که امام صادق (علیه السلام) در گفتار و رفتار و همهٔ شیوه های زندگی راستگو و درستکار است.

امام باقر (علیه السلام) فرزندان متعدّدی داشت، که هیچ کدام در فضایل و کمالات هم چون امام صادق (علیه السلام) نبودند. او دست راست پدر بود و همواره به عنوان یار راستین در کنار پدر دیده می شد و در فراز و نشیب ها، به ویژه تربیت شاگرد و نهضت فرهنگی و مبارزه با طاغوتیان، دستیار و پشتیبان محکم و استواری برای پدر بود، و بسیاری از کارهای پدر را بر عهده داشت.

نظر به این که امام صادق (علیه السلام) در سال 114 هجری قمری به امامت رسید، و در سال 148 به شهادت نائل شد، در این مدت (34 سال) با پنج طاغوت اموی و دو طاغوت عباسی روبه رو بود، به این ترتیب:

1. هشام بن عبدالملک، دهمین خلیفه اموی (11 سال)

2. ولید بن یزید بن عبدالملک (حدود یکسال)

3. یزیدبن ولیدبن عبدالملک (پنج ماه و دو شب)

4. ابراهیم بن ولید بن عبدالملک (70 روز از سال 126)

5. مروان بن محمد، مشهور به مروان حمار (حدود شش سال)

6. عبدالله بن محمد، معروف به سفّاح، نخستین خلیفه عباسی (حدود پنج سال)

7. منصور دوانیقی (حدود 11 سال)

سرانجام امام صادق (علیه السلام) در عصر سلطنت منصور دوانیقی در (در سال 148) به شهادت رسیدند و منصور در سال 158 مرد.

امام صادق (علیه السلام) در برابر این طاغوت ها نه تنها تسلیم نشد و روی خوش به آن ها نشان نداد، بلکه با موضع گیری قاطع در برابر آن ها قرار گرفت و آن ها را طاغوت خواند، و با افشاگری های خود، مردم را از پیروی آن ها برحذر داشت.

در عصر امامت امام صادق (علیه السلام) و قبل از آن، قیام ها و نهضت هایی بر ضدّ طاغوتیان وقت روی داد. امام صادق (علیه السلام) به عللی، به طور، مستقیم وارد آن نشد، ولی آن قیام هایی را که بر اساس اصول صحیح اسلامی رخ می داد تأیید می کرد. با توجه به این که تأیید امام، نقش مهمی در پیشرفت و به ثمر رسیدن معنوی آن قیام ها داشت، نمونه هایی ذکر می شود:

1. عبدالله بن حسن مثنّی (نوه امام حسن مجتبی) که به عبدالله محض معروف است، به همراه جمعی با پسر عبدالله به نام محمد (معروف به نفس زکیّه) بیعت کردند، تا برضد طاغوت وقت (بنی امیه) قیام کنند، و بعضی محمد بن عبدالله را همان مهدی موعود می خواندند.

2. زيد بن علی (علیه السلام) عموی امام صادق (علیه السلام) از انقلابیون بزرگ قرن دوم هجری بود که با یاران خود بر ضدّ سلطنت هشام بن عبدالملک (دهمین طاغوت اموی) به خون خواهی امام حسین (علیه السلام) قیام کرد و سرانجام در روز جمعه سوم ماه صفر سال 120 یا 121 ق به شهادت رسید. قیام و شهادت او در عصر امامت امام صادق (علیه السلام) رخ داد. هنگامی که آن حضرت از شهادت زید با خبر شد فرمود: خداوند عمویم، زید، را رحمت کند. او مردم را (در قیام خود) به سوی خشنودی آل محمّد دعوت می کرد. اگر پیروز می شد قطعاً به این دعوت، وفا می نمود.

ممکن است این سؤال مطرح شود که چرا خود امام صادق (علیه السلام) بر ضد حکومت وقت قیام نکرد؟

سدیر صیرفی یکی از شاگردان آن حضرت می گوید: به محضر امام صادق (علیه السلام) رفتم و گفتم: به خدا خانه نشینی برای شما روا نیست.

فرمود: چرا ای سدیر؟

گفتم: به خاطر یاران و دوستان بسیاری که داری، سوگند به خدا اگر امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) آن همه یار و یاور داشت، نمی گذاشت طایفهٔ تیم و عدی به مقام او طمع کنند و حق او را بگیرند. فرمود: ای سدیر به نظر تو من چه اندازه یار و یاور دارم؟ گفتم: صدهزار! فرمود: صد هزار؟ گفتم: بلکه دویست هزار، فرمود: دویست هزار؟! گفتم: بلکه نصف دنیا. حضرت پس از اندکی سکوت، به من فرمود: اگر مایل باشی و برایت سخت نباشد همراه من به ینبع (1) برویم. گفتم: آماده ام. امام دستور فرمود الاغ و استری را زین کردند، من سبقت گرفتم و بر الاغ سوار شدم، تا احترام کرده باشم و آن حضرت سوار بر استر گردد. فرمود: اگر ممکن است الاغ را در اختیار من بگذار گفتم: استر برای شما مناسب تر و زیباتر است. فرمود: الاغ برای من راهوارتر است. من از الاغ پیاده شدم و بر استر سوار شدم و آن حضرت بر الاغ سوار شد و با هم حرکت کردیم تا وقت نماز رسید، فرمود: پیاده شویم تا نماز بخوانیم. سپس فرمود: این جا زمین شوره زار است و نماز در این جا روا نیست. از آن جا رفتیم و به زمینی که خاکش سرخ بود

ص: 75

در آمدیم و آمادۀ نماز شدیم. در آن جا جوانی بزغاله می چرانید، حضرت به او و بزغاله ها نگریست و فرمود: سوگند به خدا ای سدیر اگر شیعیان من به اندازه تعداد این بزغاله ها بودند، خانه نشینی برای من روا نبود (قیام می کردم).

سپس پیاده شدیم و نماز خواندیم. پس از نماز کنار بزغاله ها رفتم و شمردم که هفده عدد بودند.

نظیر این مطلب در ملاقات سهل خراسانی با امام صادق (علیه السلام) در تاریخ آمده است که سهل به امام صادق (علیه السلام) گفت: چرا نشسته ای با این که صدهزار شمشیر زن یار و یاور داری؟ امام دستور داد تا در تنور آتش بیفروزند. آن گاه به سهل فرمود: به درون آتش تنور برو و در آن بنشین. سهل عرض کرد: ای آقای من! مرا در آتش نسوزان، مرا رها کن تا من نیز حرفم را پس بگیرم. امام فرمود: تو را رها ساختم. در همین هنگام هارون مکّی، که یکی از یاران راستین امام صادق (علیه السلام) بود وارد شد. امام به او فرمود: برو در آتش تنور بنشین. او بیدرنگ رفت و در درون آتش نشست، امام صادق (علیه السلام) درباره اوضاع خراسان با سهل گفتگو کرد؛ به گونه ای که گویا در خراسان بوده و همه اوضاع آن جا را از نزدیک دیده است. سپس به سهل خراسانی فرمود: برخیز و ببین چه کسی در میان تنور نشسته است؟ او برخاست و کنار تنور آمد، دید هارون مکّی چهارزانو در میان آتش نشسته است، امام به سهل فرمود: در خراسان چند نفر مانند این شخص (هارون) هست؟.

سهل گفت: به خدا سوگند حتی یک نفر مثل این شخص نیست.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: من خروج و قیام نمی کنم در زمانی که حتی پنج نفر یار راستین برای ما پیدا نشود. ما به وقت قیام آگاه تریم.

دو نمونه مذکور نشان دهنده آن است که امام صادق (علیه السلام) اصل قیام را روا می دانست، ولی یاران راستینی که در خط فکری خاندان رسالت حرکت کنند و قیام را به بی راهه نکشانند نداشت؛ از این رو قیام و نهضت فکری و انقلاب فرهنگی را بر قیام و انقلاب نظامی و مسلحانه ترجیح می داد.

از آن بزرگوار روایات و اخبار متعددی در باب عاشورا روایت شده است که چند نمونه از آن ها در این جا ذکر می شود:

بنابر نقل ابن قولویه از امام صادق (علیه السلام) و هم چنین بنا به نقل محدثان و مورخان دیگر، حسین بن علی (علیه السلام) به مناسبت خوابی که در منزل بطن عقبه دیده بود خطاب به یاران و اصحابش چنین فرمود: من دربارۀ خودم هیچ پیش بینی نمی کنم جز این که به قتل خواهم رسید؛ زیرا در عالم رؤیا دیدم که چندین سگ به من حمله کردند و بدترین و خطرناک ترین آن ها سگی بود سیاه و سفید.

ابو طاهر محمّد حسین برسی در کتاب معالم الدّین از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است: وقتی که کار حسین (علیه السلام) (در کربلا) تمام شد، فرشتگان صدا به گریه بلند کردند و گفتند: ای پروردگار ما! این حسین برگزیده تو، و فرزند برگزیده است، و فرزند دختر پیامبر تو است. خداوند سایه حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را نمایاند و فرمود: انتقام خواهم گرفت.

امام صادق (علیه السلام) دربارۀ شدّت جراحات سیدالشّهدا در کربلا فرمود: در پیکر حسین (علیه السلام) جای 33 نیزه و 34 زخم شمشیر بود.

وَ ثَنَّى ابُو اَلْفَضْلِ اَلْفَوَارِسِ نكصا *** فَرَأَوْا أَشَدَّ ثَبَاتِهِمْ أَنْ يَهْزِمُوا

مَاكِرٌ ذُو بَأْسٍ لَهُ مُتَقَدِّماً *** إِلاَّ وَ فَرَّ وَ رَأْسُهُ اَلْمُتَقَدِّمُ

فلک از گردش باز ایستاد، گویی که او (امام حسین (علیه السلام)) مرکز فلک بود و فلک به دور او می چرخید.

گویی شمشیرها به او تبسّم می کردند و زخم روی گونه سفید او نیز به شمشیرها لبخند می زد.

آنان (یاران امام حسین (علیه السلام)) شمشیرهای هندی را حمایل کرده و شمشیرهایشان از ارادهٔ آن ها الهام گرفته بود زیرا این شمشیرها مانند خود آنان خستگی نمی پذیرفت.

هنگامی که شمشیرهایشان برق می زد، قهرمانان نیرومند دشمن فریاد می زدند و می گریختند و پهلوهایشان دریده می شد.

دشمن از بیم مرگ چهره اش دژم بود و عبّاس (علیه السلام) در میان میدان، تبسّم بر لب داشت.

از چپ و راست و قلب سپاه، نظم لشکر گسیخته شد و عبّاس (علیه السلام) آنان را درو می کرد و می کوبید.

او (عبّاس (علیه السلام)) سواران را در هم کوبید و آنان را به عقب راند و آن ها بالاترین استواری و پایداری خود را در فرار دیدند.

هیچ قهرمانی با او روبه رو نشد مگر این که گریخت و هنگام گریز، سرش از تنش جلوتر می دوید.

چندی به رتبه استادی رسید و سپس به درجه استاد ممتاز ارتقا یافت. او در 1345 ش، به درخواست خود بازنشسته شد.

استاد همایی در تهران درگذشت و در اصفهان به خاک سپرده شد.

برخی از آثار وی عبارتند از: تاریخ ادبیات ایران، نصيحة الملوك (تصحیح)، مصباح الهداية (تصحيح)، التفهيم ابوریحان بیرونی (تصحیح)، دستور زبان فارسی، صناعات ادبی، غزالی نامه، خیامی نامه، و مولوی نامه.

مرحوم همایی دربارۀ نهضت عاشورا می نویسد: اگر به چشم حقیقت بین، عرفانی و معنوی به واقعه کربلا ... بنگریم، این حقیقت بزرگ کشف می شود که حادثه کربلا، قربانی عظمت اسلام و فدیه بقا و احیای اسلام بود که از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) داده شد. باری، هدف اصلی امام (علیه السلام) این بود که دین اسلام را از انحرافی که به سبب حکومت معاویه و یزید و مداخلات بنی امیه و بنی مروان عارض آن شده بود نجات بدهد. او می خواست دستگاه کفر و ظلم یزید و اتباع و اشیاع او را بر عموم جهانیان و، علی الخصوص فریب خوردگان شام و مصر و عراق، نشان بدهد و به طوری آن را رسوا کند که بر عامۀ مسلمانان اتمام حجت شده باشد. خود شما امروز وقتی که یکی مظلوم واقع شود، می گویید خوب است واقعهٔ مظلومیت او را در دنیا اعلام کنیم، چرا؟ برای این که می خواهید بر همه دنیا اتمام حجت شده باشد. قصد حسین بن علی (علیه السلام) ایجاد دستگاه ریاست و سلطنت نبود، و گرنه خوب می دانست که این امر در خود مکه و مدینه و از آن جا که بگذرد در حدود یمن و [جاهایی] که از دسترس یزید و حکام او، دورتر و امن تر است و خيلى سهل الوصول تر، تا در بیابان کربلا و مرکز قدرت

اتباع یزید و در محلی که مردمش به غدر و نفاق و سست پیوندی ضرب المثل بودند و معامله ای که با پدر و برادر او کرده بودند بهترین سرمشق عبرت و اعتبار او بود.

جلال الدّین همایی از جمله شاعرانی است که در مصیبت سیّد و سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) اشعار پرسوز و گدازی دارد. ترجیع بندی از او در مرثیه سيّد الشهدا (علیه السلام) به جای مانده است. همایی در این ترجیع بند به استقبال ترجیع بند محتشم کاشانی رفته، از او پیروی کرده که بند اول آن چنین سروده شده است:

باز این چه نغمه است که دستان سرای عشق *** آهنگ ساز کرده به شور و نوای عشق

آن کاروان کجاست که بانگ درای او *** افکنده است غلغله در نینوای عشق

شور حسینی است مگر کز ره حجاز *** ساز عراق کرده به برگ و نوای عشق

مانا عزيز فاطمه فرزند مصطفی ست *** کوچ از مدینه کرده سوی کربلا عشق

سوداگر خداست که نقد روان به کف *** بگرفته در معامله خون بهای عشق

از سر به راه دوست دویده ست یار صدق *** در نی نوای وصل دمیده ست نای عشق

با بانگ هو هوالحق و آواز دوست دوست *** خوانده به گوش عالمیان ماجرای عشق

از جان و دل نهاده قدم در ره بلا *** يعنى منم شهید بیابان کربلا

و نیز:

زان ماجرا که رفت به میدان کربلا *** عقل است مات و واله و حیران کربلا

دریای عشق حق به تلاطم چو اوفتاد *** جوشید موج خون ز بیابان کربلا

یا رب چه شد که کشتی نوح نجی فتاد *** در لجّه هلاک، به طوفان کربلا

از بازی سپهر، سرِ سروران دین *** افتاد هم چو گوی به میدان کربلا

زان عشق و آن شهادت و آن صبر و آن یقین *** عقل است محو و سر به گریبان کربلا

در منزلت فزون تر و در رتبه برتر است *** از بام عرش پایه ایوان کربلا

فخر حسین و ننگ یزید است تا ابد *** سرلوحۀ جریده دیوان کربلا

***

در کاروان آل نبی قحط آب شد *** از سوز تشنگی دل طفلان کباب شد

در چشم تشنگان حرم، دشت ماریه *** اندر خیال، آب چو موج سیراب شد

میدان جنگ و سوز عطش، تاب آفتاب *** یا رب که از شنیدن آن زهره آب شد

ص: 78

در راه حق که شاه شهیدان به پیش داشت *** آن منع آب و تاب عطش، فتح باب شد

گر نیک بنگریم همان آب و تاب بود *** کز وی بنای دولت مروان خراب شد

از ملّت نبی به نبی زادگان رسید *** جوری که روح کافر از آن در عذاب شد

سر پنجه عروس جفا کار روزگار *** از خون پاک آل پیمبر خضاب شد

یک ذرّه گر ز شرم و ادب داشت آفتاب *** می کرد تا به حشر نهان روی در حجاب

مرض، دولت را به وحشت می انداخت. (از نکات جالب سفرنامه ها این است که هیچ یک از جهانگردان به بوی تعفّن جنازه ها در آن هوای گرم و مسیرهای طولانی اشاره ای نکرده اند که این خود بیان کننده عظمت روح و خلوص نیّت مؤمنینی بوده که پس از فوت به کربلا حمل داده می شدند). گاهی اوقات از کشور ایران هزار جنازه در یک زمان می رسید و با هر جنازه حداقل یک یا دو نفر از نزدیکان متوفی همراه می آمدند. حرم و صحن عباس بن علی (علیه السلام) را از پشت بام های مجاور مشاهده نمودم زیرا از ورود غیر مسلمانان به آن جا ممانعت می کردند.

این اشتباهات او در نتیجه اعتماد به قول خادم ارمنی اش، نوریان، رخ داده است.

جون غفاری، نک: جون بن حوّی

چاپ شده است.

از مخمّس مرثیه اوست:

ای حرم کعبه ات ز حلقه به گوشان *** وی دل دانای تو زبان خموشان

با تو که گفت از حسین چشم بپوشان؟ *** خاصه در آن دم که اهل بیت خروشان

نزدش با اصغر آمدند معجّل

گفتند کاین طفل، کو چو بحر بجوشد *** نیست چو ماکز عطش به صبر بکوشد

اشک بپاشد چنان که خاک بپوشد *** رخ بخراشد چنان که جان بخروشد

جز به کفی آب، عقده اش نشود حل

هی به فغان خود ز گاهواره پراند *** مادر او هم زبان طفل نداند

نه بودش شیر تا به لب برساند *** نه بودش آب تا به رخ بفشاند

مانده به تسکین قلب اوست معطّل

گاهی ناخن زند به سینه مادر *** گاهی پیجان شود به دامن خواهر

باری از ما گذشته چاره اصغر *** یا بنشانش شرار آه چو آذر

یا ببرش همرهت به جانب مقتل

شه از حرمخانه اش ربود و روان شد *** پیر خرد همعنان بخت جوان شد

زان پدر و زان پسر به لرزه جهان شد *** آمد و آورد، هر طرف نگران شد

تا به که سازد حقوق خویش مدلّل

گفت که ای قوم، روح پیکرم است این *** ثانی حیدر، علیّ اصغرم است این

آن همه اصغر بدند، اکبرم است این *** حجّت کبرای روز محشرم است این

رحمی، کش حال بر فناست محوّل

او که بدین کودکی گناه ندارد *** یا که سر رزم این سپاه ندارد

بلکه بس افسرده است و آه ندارد *** جای دهید آنکه را پناه ندارد

پیش کز ایزد برید کیفر اکمل

ناگه از آن قوم از سعادت محروم *** حرمله اش راند تیر کینه به حلقوم

حلق ورا خست و جست بر شه مظلوم *** وز شه مظلوم آن سه شعبه مسموم

ردشد و سرزد ز قلب احمد مرسل

طفلی کز تشنگی به غم شده مدغم *** جست و برآورد دست و خست رخ از غم

گردن و سر، گاه راست کرد و گهی خم *** شه ز گلویش کشید تیر و همان دم

ملک جهان بر جنان نمود مبدّل

***

دیگر از اشعار اوست در مرثیه امام حسین (علیه السلام):

باز ای مه محرّم پرشور، سر زدی *** و اندر دلم شراره عاشور بر زدی

ان سر که چرخ روی به پایش همی نهاد *** بر نوک نی نموده به هر رهگذر زدی

دستی که آستین و را بوسه داد چرخ *** در قطع آن تو دامن کین بر کمر زدی

و خود همان مهی که به پیشانی حسین *** با سنگ جور، نقشه شقّ القمر زدی

بر پیکر امام امم با زبان تیغ *** زخمی دهان نبسته که زخمی دگر زدی

شاهی که خاک مقدم او روح کیمیاست *** بر نیزه سنان، سرش از بهر زر زدی

از کام خشک و چشم تر عترت رسول *** تا حشر شعله در دل هر خشک و ترزدی

از روبهان چند، برانگیختی سپه *** وانگه به حیله پنجه، با شیر نر زدی

زینب که در سِيَر ز علی بود یادگار *** او را به تازیانه هر بد سِیَر زدی

یزید، از فرصت استفاده کرد و کوشید به نام امویان برای خود از مردم بیعت بگیرد و موفق نشد. مردم بصره با یکی از شخصیت های معروف هاشمی به نام عبدالله بن حارث بن نوفل بیعت کرد. او نیز در کار خود، موّفق نشد؛ زیرا شهر دچار آشوب شده بود و این بحران ناشی از درگیری های قبیله ای و شدّت یافتن فشار خوارج بود. مردم بصره ناچار به ابن زبیر نامه نوشتند و ضمن آن، با او بیعت کردند و تقاضا کردند تا فرمانروایی بر ایشان بگمارد، تا خطر خوارج را دفع کند. بحران اوضاع بصره به اوج خود رسیده بود و این خود سبب گردید که بصریان، به اتّفاق، حکومت خلیفه حجاز گردن نهند. ابن زبیر ابتدا حارث بن عبدالله ربیعه را به سوی آنان فرستاد، او در برقراری آرامش منطقه کوشید تا این که مصعب بن زبیر به بصره آمد و به عنوان استاندار جدید رسماً قدرت را به دست گرفت.

شهادت مسلم (علیه السلام) در میان قبیله اش مخفی شد، تا این که از حرکه حضرت امام حسین (علیه السلام) به سوی کوفه آگاه شد و مخفیانه در بین راه به اصحاب امام پیوست و همراه آن حضرت وارد کربلا شد. د روز عاشورا در حمله نخست به شهادت رسید. در بعضی از منابع نام او حباب بن حارث آمده است که شاید منظور همان حباب بن عامر باشد.

مسلم گفت: وصیّت من همه آن است که در راه این مرد (و با دست اشاره به حضرت امام حسین (علیه السلام) کرد) جان دهی. حبیب گفت: به پروردگار کعبه قسم که به گفته ات عمل خواهم کرد، و آن گاه مسلم به شهادت رسید.

حبیب قبل از این که عازم میدان جهاد شود، به همراهی زهیر بن قین، کوفیان را چنین موعظه کرد: ﴿ اما وَ اَللَّهِ لَبِئْسَ اَلْقَوْمُ عِندَ اَللَّهِ غَداً قَوْمٌ يَقْدَمُونَ عَلَيْهِ قَدْ قَتَلُوا ذُرِّيَّةَ نَبيِّهِ عَلَيْهِ السَّلامُ وَ عِتْرَتِهِ وَ اَهْلِ بَيْتِهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ عَبَّادَ اَهْل هَذَا اَلمِصْرِ اَلْمُجْتَهِدِينَ بِالاِسْحارِ وَ اَلذَّاكِرِينَ اَللَّهَ كَثِيراً ﴾ ؛ «هان ای مردم، به خدا قسم در روز حساب نزد خدا، بد قومی خواهند بود آنان که فرزندان پیامبر خود و خویشان و اهل بیت او و مردان خدا پرست این شهر را، که در سحرها به عبادت برخاسته و بسیار به یاد خدا بوده اند، به شهادت برسانند.

نزدیک ظهر روز عاشورا بود که ابوثمامه عمرو بن عبدالله صائدی به امام حسین (علیه السلام) عرض کرد: جانم به فدایت یا اباعبدالله (علیه السلام) وقت نماز ظهر است و من دوست دارم این نماز را به امامت شما بخوانم و بعد خدایم را ملاقات کنم.

امام (علیه السلام) فرمودند: نماز را یادآور شدی و خدا تو را از نمازگزاران قرار دهد، بلی الآن اوّل وقت نماز است، از کوفیان بخواهید دست از جنگ بردارند تا نماز گزاریم.

چون حصین بن تمیم این سخن را بشنید گفت: نماز شما قبول نیست. حبیب جواب داد: ای حمار، خیال می کنی نماز آل رسول (صلی الله علیه و آله) قبول نیست و از تو قبول است. سپس حصین حمله کرد و حبیب بعد از اذن از امام (علیه السلام) به مقابله با او برخاست و رجزهای ذیل را خواند:

اَنَا حَبِيبٌ وَ اِبْنُ مُظَاهِرٍ *** فَارِسُ هَيْجَاءَ وَ حَرْبٌ تُسْعَرُ

وَ اَنتَم عِندَ الْعَدِيدِ اَكْثَرُ *** وَ نَحنُ اعلَى حُجَّةٍ وَ اَظْهَرَ

وَ اَنَتِمْ عِنْدَ الْوَفَاءِ اغْدِرْ *** وَ نَحْنُ اوَ فِيَّ مِنكُم وَ اصْبِرْ

حَقَّاً وَ انْمِى مِنكُمْ وَ اعْذِر

منم حبیب بن مظاهر، سواری جنگی در وقتی که جنگ شعله می کشد. شما در عدد زیاد ترید ولی حق عالی مظاهر با ماست. شما در وفای به پیمان حیله گر و غدارید ولی ما باوفا و بردباریم. حق با ما بوده، تواناتر از شماایم و دلیل ما موجّه است.

حبیب در حالی که به جهاد خود ادامه می داد این اشعار را می خواند:

اِقْسِمْ لَوْ كُنَّا لَكُمْ اَعْدَادا *** اَوْ شَطْرُكُمْ وَ لْيُتِمَّ اِكْتَاداً

يَا شَرَّ قَوْمٍ حَسَباً وَ آدا

سوگند می خورم اگر امکانات ما به اندازه اسباب و نفرات ما به اندازهٔ شما یا نصف آن بود، شما پشت به جنگ کرده، متواری می شدید. ای بدترین قوم در حسب و اصل.

آن گاه حبیب بر حصین حمله کرد و با ضربتی بینی اسب حصین را قطع کرد، اسب جهید و حصین بر زمین افتاد. حبيب خواست سرش را جدا کند ولی کوفیان او را از دستش ربودند. بنا به نقل محمد بن ابیطالب، حبیب 62 نفر از دشمن را به هلاکت رسانید. آن گاه مردی از بنی تمیم بر او با شمشیر حمله کرد که بر سر حبیب اصابت کرد و مردی دیگر از بنی تمیم نیزه ای زد که حبیب افتاد، وقتی که خواست برخیزد، حصین بن تمیم شمشیری بر سرش فرود آورد و او را بر زمین انداخت و بدیل بن مریم سر از بدن حبیب جدا کرد و بدین ترتیب، او به شهادت رسید.

بنا به نقل طبری بین قاتلان حبیب نزاع بود، به طوری که حصین می گفت من کشتم و بدیل می گفت من. تا این که مصالحه کردند به این که حصین چند دقیقه ای سر حبیب را به گردن اسبش بیندازد و در میان لشکر جولانی بدهد تا این افتخار به نام او ثبت شود؛ و بعد بدیل سر حبیب را به گردن اسبش بیندازد و به کوفه آورد تا جایزه را از ابن زیاد دریافت نماید.

وقتی که بدیل سر حبیب را به گردن اسبش آویزان کرد و در کوچه های کوفه حرکت می داد، قاسم پسر حبیب که نوجوان بود دنبال سر پدر حرکت می کرد تا این که بدیل پرسید ای پسر چرا این قدر مرا تعقیب می کنی؟

قاسم گفت: آن سر پدرم است می خواهم دفنش کنم. بدیل گفت: نمی شود، چون ابن زیاد اجازه نمی دهد و من باید جایزه ام را بگیرم. قاسم گفت: خدا به تو بدترین ثواب را بدهد که بهتر از خودت را کشتی.

قاسم، در حالی که گریه می کرد، دست از تعقیب برداشت؛ تا این که چندین سال بعد روزی که قاتل پدرش در سپاه مصعب بن زبیر بود به هنگام ظهر وارد خیمه وی شد و او را به هلاکت رسانید.

خوارزمی نقل می کند که قاسم قاتل پدرش، بدیل، را که سر حبیب را به گردن اسبش آویخته بود، به قتل رسانید و سر پدرش را از دست او گرفت.

ولى قول طبری اصح است؛ چون بلاذری هم نظر طبری را تأیید کرده است و هر دو از مورخان قرن سوم اند ولی خوارزمی

ص: 87

متعلق به قرن ششم است.

بنا به نقل طبری بعد از شهادت حبیب، امام بسیار ناراحت شدند چنان که این ناراحتی در چهره ایشان نمایان بود. امام بعد از استرجاع فرمودند: ﴿ اِحْتَسِبْ نَفْسِي وَ حُمَاةَ اِصْحَابِي. ﴾ او نفس من و حامی اصحابم بود. خوارزمی قول امام را چنین بیان می کند:

﴿ عِنْدَاللَّهِ اِحْتَسَبَ نَفْسِي وَ حُمَاةَ اِصْحَابِي وَ قَالَ اَللَّهُ دَرُّكَ يَا حَبِيبُ لَقَدْ كُنْتَ فَاضِلاً تَخَتِمُ اَلْقُرْآنَ فِى لَيْلَةٍ وَاحِدَةٍ ﴾ ؛ بذل جانم و کشته شدن و حمایت اصحابم در پیشگاه خدا و به حساب و فرمان اوست، یا بذل جان خودم و یارانم را نزد خدای تعالی احتساب خواهم کرد. خدا تو را برکت دهد ای حبیب چه صاحب فضلی بودی که قرآن را در یک شب ختم می کردی!

حبیب در سایه یقینی که داشت قبل از شهادتش در شب عاشورا مزاح و سرور می کرد زیرا به دیدار بهشت بسیار مشتاق بود. نامش در زیارت ناحیه و رجبیّه وارد شده است: ﴿ اَلسَّلاَمُ عَلِيٌ حَبِيبُ بْنُ مُظَاهِرٍ اَلاِسْدَى. ﴾

حبيب بن مظهر ← حبیب بن مظاهر اسدی

مقاتله با دشمن به شهادت رسید.

حجاج بن مرزوق ← حجاج بن مسروق

نِعْمَ اَلْحُرُّ اذ وَاسَا حُسَيْناً *** وَ فَازَ بِالْهِدَايَةِ وَ اَلْفَلاَحِ

آفرین بر حرّ که حسین (علیه السلام) را یاری کرد و به هدایت و رستگاری نائل شد.

او از سران کوفه و بزرگ قبیله اش بود؛ و به سبب همین موقعیت ممتاز بود که عمر بن سعد و عبیدالله بن زیاد او را به فرماندهی هزار نفر در لشکر ابن سعد برگماردند و بعد از عمر بن سعد مهم ترین شخصیت سپاه کوفه محسوب می شد.

ملحق شدن حرّ به امام حسین (علیه السلام) یکی از وقایع برجسته انقلاب کربلاست. او با این حرکتش مثلِ معروف المأمور معذور را باطل کرد. حرّ از مصادیق بارز این حدیث است که تفکر یک لحظه افضل از عبادت هزار سال است. او قهرمان انتخاب برسه راهی (پوچی، پلیدی، پاکی) بود که سرانجام پاکی را برگزید. حرّ قهرمان اختیار بهترین هاست.

فاصله ای که حرّ از سپاه ظلمت ابن سعد به سپاه نور حسین (علیه السلام) پیمود، ظاهراً خیلی کم بود ولی در معنا فاصله ای بود به درازای ابدیت، و از شیطان تا به خدا.

قبل از واقعه عاشورا حرّ به ابن سعد گفت: نمی توانی این کار را به مسالمت ختم کنی؟ او جواب داد: ابن زیاد جز به جنگ رضا نمی دهد. حرّ گفت: پس با این مرد می جنگی؟ ابن سعد جواب داد: آری، جنگی که سرها پران و دست ها قلم شود.

ابن سعد احتمال می داد که ملاقات حرّ با حضرت امام حسین (علیه السلام) در منطقه ذوحسم، سبب تحول روحی او شده باشد؛ لذا او را، که یکی از سران سپاه اموی در کربلا بود و یک چهارم نیروهای قبایل تمیم و حمدان را رهبری می کرد و هم چنین فرماندهی هزار سوار بر عهده او بود تا مانع ورود امام (علیه السلام) به کوفه باشد، در روز هشتم محرم عزل کرد و دیگری را به جای او برگمارد.

حرّ نزد ابو عمران عبدالله بن عامر که از قرّای سبعه بود، قرآن کریم را فراگرفت.

حرّ به اصرار پدر با یزید بن معاویه بیعت کرد؛ زیرا ابن زیاد نام بیعت کنندگان را به یزید خبر می داد و پدر حرّ از ترس جان، پسر را وادار به بیعت کرد.

حرّ از آن به بعد، روز اوّل رجب سال 56 هجری را فراموش نمی کرد. چون برای اولین بار در آن روز مجبور شد کاری بکند که قلبش به آن راضی نبود.

حر پس از مرگ معاویه و به خلافت رسیدن یزید، صاحب منصب شد، اما او از سمت خود راضی نبود؛ زیرا خود را در مقابل حسین (علیه السلام) می دید. حرّ پس از این که دریافت امام حسین (علیه السلام) بی گناه است به سپاه نور ملحق شد.

حرکت شجاعانه حرّ در تاریخ دنیا از وقایع استثنایی است. زیرا فراد سپاه کوفه برای نیل به مال و مقام به جنگ وصیّ و فرزند پیامبرشان آمده بودند، در حالی که حرّ قبل از کربلا صاحب مال فراوان و مقام بلندی بود. اما او از دنیایی که در فرهنگ قرآنی متاع قلیل است، دست برداشته و به آخرتی که به قول قرآن و ما عِنْدَاللَّهِ خَيْرٌ وَ ابقَ وَ بالاتر از آن وَ اللَّهُ خَيْرٌ وَ اِبْقَ است رو آورد.

بنا به قولی، حرّ به اتفّاق پسرش، علی، برادرش، مصعب، و غلامش، عروة، به سپاه امام (علیه السلام) ملحق شد که همگی به شهادت رسیدند.

چگونگی پیوستن حرّ را به حسین (علیه السلام) این گونه آورده اند که او به بهانه آب دادن اسب، از سپاه ابن سعد دور شد و به سپاه امام حسین (علیه السلام) نزدیک شد. مهاجر بن اوس به حرّ گفت چه اراده ای داری؟ آیا هدفی داری؟ آیا قصد داری بر لشکر حسین حمله کنی؟ پس حرّ را لرزه به اندام افتاد. مهاجر به او گفت کار تو مرا به شک انداخت. قسم به خدا در هیچ مکانی تو را به این حالت ندیدم و اگر از من از شجاع ترین اهل کوفه سؤال می کردند، هر آینه از تو تجاوز نمی کردم. پس این چه حالتی است که از تو مشاهده می کنم؟ حرّ به او گفت: قسم به خدا که من خود را مخیّر در میان دوزخ و بهشت می بینم به خدا سوگند اختیار نمی کنم بر بهشت چیزی را، اگر چه پاره و سوزانده شوم. بنا به روایت لهوف: حر تازیانه ای بر اسب خود زد در حالتی که قصد سپاه امام حسین (علیه السلام) را کرده بود، یک دست خود را بر سر خود گذاشته (چنان که طریقه گناهکاران عرب در آن زمان بود) و می گفت: خداوندا به سوی تو بازگشت کردم، پس توبه مرا بپذیر که دل دوستان تو را به درد آوردم و اولاد پیامبر تو را ترساندم. آن گاه خدمت امام حسین (علیه السلام) رسید؛ در حالی که سر به زیر بود، آن حضرت فرمود

سرخود را بلند کن.

بنا به روایت ارشاد: حرّ گفت: فدای تو شوم ای پسر پیغمبر. منم آن کسی که نگذاشتم برگردی؛ و به همراه تو آمدم و در این مکان تو را حبس کردم و گمان نداشتم که این قوم کار تو را به این جا می رسانند. اگر می دانستم، چنین گناهی را مرتکب نمی شدم و من توبه کننده ام به سوی خدا از آن چه کردم. پس آیا توبه مرا می پذیری؟

ص: 90

امام (علیه السلام) فرمود: بلی، خدا توبه تو را قبول می کند. از اسب پایین بیا. حرّ عرض کرد: بر اسب باشم بهتر است تا این که پیاده شوم؛ ساعتی روی اسب با ایشان مقاتله می کنم و سپس از اسب پیاده خواهم شد.

حرّ خطاب به سپاهیان ابن سعد گفت:

ای اهل کوفه، مادرتان به عزایتان بنشیند و به جای اشک، خون از دیدگان بریزید. مگر شما نبودید که این بنده شایسته خدا را به شهر کوفه دعوت کردید؟ اکنون که به سوی شما آمده و درخواست شما را پذیرفته است، شما در برابر او می ایستید و با او مبارزه می کنید و بر او می تازید؟ آب را بر او و فرزندان او می بندید؟ در حالی که در نخستین روز او به ما آب داد. هزار بر یک به جنگ او ایستاده اید تا آن ها را و خاندان حسین (علیه السلام) را سر ببرید و بدنشان را قطعه قطعه کنید و زنان و اطفال او را زیر شلّاق قرار دهید؟ من این ها را، که دستور محرمانه ابن زیاد است، می دانم و از او و از همۀ شما ننگ دارم و بیزارم؛ من به سوی حسین می روم و در راه او با شما می جنگم.

حرّ بعد از آن که توبه اش قبول شد با اجازه امام (علیه السلام) بر اصحاب ابن سعد چون شیر غضبناک حمله کرد و شعر عنتره را خواند:

مَا زِلْتُ اِرْمِيهِمْ بِثَغْرَةِ نَحْرٍ *** وَ لَبَّانِهِ حَتَّى تَسْرِيلَ بِالدَّمِ

پیوسته تیر زدم بگودی گلو و سینه او تا حدی که خون مثل پیراهن بر بدنش احاطه کرد و پیراهن خود نمود.

و این رجز را هم خواند:

اِنّى اَنَا اَلْحُرُّ وَ مَاوَى الضيف *** اِضْرِبْ فِي اَعْنَاقِكُمْ بِالسَّيْفِ

عَنْ خَيْرِ مَنْ حَلَّ بِارِضِ الخيف *** اِضْرَّ بِكُمْ وَ لاَ اَرَى مِنْ حَيْفٍ

منم حر پناهگاه برای دفاع از بهترین شخصی که به زمین مکه وارد شد، گردن شما را می زنم و ستمی در این کارم نمی بینم.

راوی گفت: دیدم اسب حرّ را که ضربت بر گوش و ابرویش وارد شده بود و خون از او جاری بود. حصین بن تمیم رو کرد به یزید بن سفیان و گفت ای یزید، این همان حرّ است که تو آرزوی کشتن او را داشتی، اینک به مبارزه با او بشتاب.

گفت: بلی، و به سوی حرّ شتافت و گفت ای حرّ آیا با من می جنگی؟

حرّ گفت بلی پس با هم نبرد کردند. حصین بن تمیم گفت به خدا قسم مثل آن که جان یزید در دست حر بود او را فرصت نداد و به قتل رسانید.

حرّ پیوسته جهاد می کرد تا این که عمر سعد به حصین امر کرد که با پانصد کماندار، اصحاب امام (علیه السلام) را تیر باران کنند و در نتیجه زمانی طول نکشید که اسب های ایشان هلاک شدند و سواران پیاده گشتند. پس حرّ از روی اسب مانند شیر جست و شمشیر بران در دستش بود و می گفت:

اَنْ تَعقِروا بِي فاِنا اِبْنَ اَلْحُرِّ *** اِشْجَعْ مِنْ ذِى لِبَدٍ هِزَبْرٍ

اگر پی کنید اسبم را پس من حرّ، زاده حرّ هستم - از شیر دلاور دلير ترم.

راوی گوید: ندیدم احدی را هرگز مانند حرّ سر از تن جدا کند و لشکر را هلاک نماید. او هم چنان مبارزه می کرد و رجز می خواند:

آلَيْتُ لاَ اُقْتُلْ حَتَّى اُقْتُلاَ *** اِضْرِ بِكُمْ بِالسَّيْفِ ضَرْباً مُعْضَلاً

لاَ نَاقِلاً عَنْهُمْ وَ لاَ معللا *** لَاحَاجِزاً عَنْهُمْ وَ لَا مُبَدِّلاً

اِحْمَى اَلْحُسَيْنُ اَلْمَاجِدُ اَلْمُؤْمِنَا

سوگند یاد کردم تا نکشم، کشته نشوم، ضربات سختی با شمشیر بر شما می زنم، نه بر می گردم و نه سرگرم چیزی می شوم، نه از آن ها دفاع می کنم و نه جای خود را به دیگری می دهم؛ حسین بزرگواری را که امید جهانیان به اوست یاری می کنم.

حرّ چنان عرصه را بر لشکر کوفه تنگ کرده بود که ابن سعد به کمانداران دستور داد تا تیر بارانش کردند، حرّ اندکی پیاده جنگید سپس به شهادت رسید. ایوب بن مسرح از جمله قاتلین حرّ بود.

بعضی گفته اند که امام حسین (علیه السلام) به پیش او آمد و هنوز خون ز او می ریخت. امام (علیه السلام) دستمالی به سر حرّ بست تا خون بند آمد (هنوز آن دستمال سالم می باشد و داستان شاه اسماعیل در مورد این دستمال معروف است که می خواست دستمال را بردارد که خون فوران کرد و دوباره بر جایش بست.) پس فرمود:

به به حرّ تو حرّی هم چنان که نام گذاشته شدی به آن. حرّی در دنیا و آخرت، پس اشعار زیرا را خواند:

لَنِعْمَ اَلْحُرُّ حَرِبَنِي رِيَاحٌ *** وَ نِعْمَ اَلْحُرُّ عِنْدَ اَلْمُخْتَلَفِ اَلرِّمَاحِ

وَ نَعْمَ عَمُّ اَلْحُرِّ اِذْ نَادَى حُسَيْناً *** فَجَادَ بِنَفْسِهِ عِنْدَ اَلصِّيَاحِ

چه مرد نیکی بود حرّ از دودمان ریاح - چه مرد نیکی بود حرّ

ص: 91

هنگام به هم ریختن نیزه ها - چه مرد نیکی بود که حسین را خواند (به او پیوست) و جان خودش را در طبق اخلاص گذاشت هنگام خواستن.

بنا به روایت ابن نما: حرّ به امام حسین (علیه السلام) عرض کرد: چون ابن زیاد مرا به سوی تو روانه کرد، از قصر بیرون آمدم پس ندایی از پشت سرم شنیدم که می گفت:

يَا حُرُّ اِبْشِرْ بِالْجَنَّةِ؛ اى حرّ مژده باد تو را به بهشت. برگشتم، کسی را ندیدم. پس گفتم قسم به خدا که این مژده نیست، حال این که من به جنگ حسین می روم.

امام به او فرمود: هر آینه به اجر و خیر رسیدی. مرحوم مامقامی از ابن جوزی روایت می کند که امام به حرّ فرمود: آن بشارت دهنده حضرت خضر (علیه السلام) بوده است.

در حدیث معتبر هست که بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می رسد. و لذا شهدای کربلا در همین دنیا جایگاه خود را در بهشت ملاحظه کردند و قابل ذکر است که نام حرّ دو مرتبه در زیارت رجبیّه و یک مرتبه در زیارت ناحیهٔ مقدّسه به فیض سلام حضرت امام زمان (علیه السلام) نائل گشته است:

﴿ اَلسَّلاَمُ عَلَى اَلْحُرِّ بْنِ يَزِيدَ اَلرَّيَاحِي. ﴾

ایشان در روز سه شنبه نیمۀ ماه مبارک رمضان سال دوم هجری دنیا را به نور جمالش منوّر کرد و در دامن پاک و مطهّر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) پرورش یافت. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اسمش را حسن و کنیه اش را ابا محمّد گذاشت. لقب آن حضرت مجتبی بود.

پیامبر اکرم امام حسن (علیه السلام) را پس از تولد در آغوش کشید و اذان به گوش راست و اقامه به گوش چپش گفتند.

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) او را به، امّ الفضل، همسر عبّاس بن عبدالمطلب سپردند تا او را شیر دهد؛ زیرا امّ الفضل پیش از تولّد امام در خواب دیده بود که عضوی از اعضای رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در کنار اوست. پیغمبر اکرم خوابش را تعبیر فرموده بودند که حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) پسری می آورد که تو خدمتگزار او خواهی بود.

حضرت مجتبی (علیه السلام) بسیار زیبا بود. پوست صورتشان سفید و کمی گلگون، چشم های مبارکشان سیاه و درشت بود. گونه هایشان نرم و محاسنشان پرپشت بود، موی سرشان مجعّد، گردنشان نقره ای، شانه هایشان پهن و اندامشان مناسب بود؛ و در ملاحت و جذّابیت و زیبایی کسی مانند آن حضرت نبود. وقتی به در خانه می نشستند عابران از رفتن باز می ماندند و می ایستادند و کوچه از جمعیّت پر می شد، همه مبهوت جمال مبارکشان بودند.

در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که جز خدا هیچ نبود، پس خداوند پنج نور را از جلال و عظمت خود آفرید و برای هر یک از آن انوار، اسمی از اسمای الهی بود. خدا حمید است و این در محمد (صلی الله علیه و آله) ظهور یافت؛ و خدا اعلی است که در اميرالمؤمنین علی (علیه السلام) متجلّی شد؛ و خدا صاحب اسمای حسنی است که نام حسن و حسین (علیه السلام) از آن اسما مشتق است و از اسم فاطر خداوند نام زهرای اطهر، یعنی فاطمه، مشتق شد. پس وقتی که آن انوار را آفرید، این ها را در میثاق قرار داد، پس در طرف راست عرش جا گرفتند. خدا فرشتگان را از نور آفرید و چون فرشتگان به این انوار نظر کردند، امر و شأن این ها را بزرگ شمردند و تسبیح را (از آن ها) فراگرفتند و این مطابق با گفته فرشتگان است که در قرآن آمده است: به حقیقت ما (در انتظار اوامر الهی در تدبیر عالم) صف کشیده ایم؛ و به راستی ما تسبیح کننده ایم، و آن هنگام که آدم را آفرید آدم به سوی این انوار از طرف راست عرش با دقت نظر کرده عرض کرد: ای صاحب اختيار من، آنان کیستند؟ خدای متعال در پاسخ فرمود: ای آدم، آن ها برگزیدگان من و خواص من اند، این ها را از نور عظمت و بزرگی ام آفریده ام و از

اسم های خودم اسمی را برایشان برگرفتم. پس عرض کرد: ای پروردگارم. به حقی که تو بر این ها داری اسم های این ها را به من بیاموز. پس خدای متعال فرمود: ای آدم، این اسم ها نزد تو امانت باشد (که) سرّ و رازی از راز من است. غیر تو نباید بر آن آگاه شود جز به اذن من. عرض کرد: پروردگارم، قبول کردم. خداوند پس از گرفتن این پیمان، اسم های آنان را به آدم (علیه السلام) تعلیم داد؛ و به فرشتگان عرضه کرد. هیچ کدام به آن ها عالم نبودند، پس در پاسخ قول خدای متعال، که فرمود: مرا از نام های این ها خبر دهید اگر راست می گویید، عرض کردند: منزّهی تو، برای ما علمی نیست جز آن چه به ما آموخته ای. همانا تو عالم و دارای حکمتی. (آن گاه خداوند) فرمود: ای آدم، فرشتگان را به اسم های آن انوار خبر ده. پس وقتی که این ها را به اسما خبر داد، فرشتگان دانستند که این مطلب (در نزد آدم) به امانت گذاشته شده و آدم به سبب آگاهی از آن، فضیلت و برتری یافته است. سپس به سجده آدم (علیه السلام) امر شدند؛ زیرا که سجده ملائکه، فضیلتی برای آدم و عبادت برای خدای متعال بود. چون که سجده ملائکه، سزاوار آدم بود.

حضرت امام مجتبی (علیه السلام) صاحب صفات نیکویی بود که خدای تعالی او را برای مردم جهان الگو قرار داده بود. او در دوران عمرش همیشه طرفدار حق بود و نمی خواست و نمی گذاشت کسی به کسی ظلم کند. او بیشتر از همه خدا را در کارها منظور می فرمود و از خشیت و خوف خدا می لرزید و شب ها مشغول عبادت و بندگی خدا بود و همه اعمالش مرضیّ پروردگار متعال بود. او وقتی از قرآن جملهٔ يا اَيُّهَا اَلَّذِينَ اُمنُوا را تلاوت می کرد، می گفت: لَبَّيْكَ اَللَّهُمَّ لَبَّيْكَ و به خدای تعالی این گونه پاسخ می داد و ابراز محبّت می کرد. او 25 مرتبه پیاده از مدینه به مکّه مسافرت فرمود و خانه خدا را زیارت کرد. او در بعضی اوقات ایثار می کرد و یعنی اموالش را در مواقع خاص به بعضی از فقرا می بخشید. ایشان وقتی وضو می گرفت و می خواست با خدای تعالی راز و نیاز کند، رنگ از چهره شان می پرید و از خوف خدای تعالی اعضای وجودش می لرزید.

از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسیدند: در میان فامیل و اهل منزل چه کسی از همه نزد شما محبوب تر است؟ فرمود: حسنم و حسینم. آن ها را خیلی دوست دارم و هر که آن ها را دوست داشته باشد من هم آن ها را دوست دارم و بدانید هر که را من دوست داشته باشم

ص: 95

خدا هم او را دوست دارد و روز قیامت او را به بهشت می برد و هر کس با آن ها دشمنی کند با من دشمنی کرده و کسی که با من دشمنی کند با خدای تعالی دشمنی کرده و هر کس دشمن خدا باشد و خدا او را دشمن بدارد وارد جهنّم می شود.

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مکرّر می فرمود: حسنم و حسینم دو سیّد و دو آقای جوانان بهشت اند.

علی (علیه السلام) فرمود: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: محبّت حسن و حسینم آن چنان مرا شیفته کرده که محبت دیگران را فراموش کرده ام و خدایم به من امر کرده که من آن ها را و کسانی که آن ها را دوست داشته باشند دوست داشته باشم.

امام باقر (علیه السلام) فرمود: حضرت امام حسین (علیه السلام) در مقابل حضرت امام حسن (علیه السلام) به خاطر احترامی که برای آن حضرت قایل بود حرف نمی زد.

امام حسن (علیه السلام) بسیار مقیّد بودند که فرزندانشان را خوب تربیت کنند؛ لذا فرزند ارشدشان حضرت زید بن الحسن به قدری جلیل القدر و با عظمت بود که او را متولّی موقوفات و صدقات پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) قرار داده بودند. بنی اميّه دائماً با ایشان خصومت و دشمنی می کردند؛ لذا وقتی سلیمان بن عبدالملک بر سرکار آمد به نمایندهٔ خود در مدینه نوشت به مجرّد آن که نامۀ من به دستت رسید زیدبن الحسن را از تولیت صدقات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) معزول کن و به فلانی (که یکی از بنی امیه و از اقوامش بود) بسپار. تولیت صدقات پیغمبر در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز، به سفارش وی به والی مدینه، دوباره به زید برگردانده شد.

نمونه دیگر از فرزندان عالی قدر حضرت مجتبی (علیه السلام) حسن بر الحسن مثنّی است. او مرد دانشمند و با تقوایی بود که مردم از علومش استفاده و به او اعتماد می کردند. او داماد امام حسین (علیه السلام)، عموی گرامیش، بود. فاطمه دخت گرامی امام حسین (علیه السلام) همسر حسن مثنّی بود. حسن مثنّی در کربلا در محضر سیدالشّهدا بود مجروح و اسیر گردید ولی اسماء بنت خارجه از عمر سعه درخواست کرد که او را با خود به قبیله اش ببرد و از او پرستاری کند.

حضرت قاسم بن الحسن یکی دیگر از نمونه های تربیت شده حضرت امام مجتبی (علیه السلام) است که در کربلا شهید شد. نیز نک: قاسم بن الحسن.

حضرت عبدالله بن حسن فرزند دیگر حضرت امام مجتبی (علیه السلام) است که آن چنان به عموی گرامی خود، حضرت سیدالشّهدا، علاقه مند بود که در کربلاجان خود را فدای آن حضرت کرد و تا آخرین قطره خون خود یار و یاور ایشان بود.

دیگر از فرزندان امام مجتبی (علیه السلام) حضرت عمرو بن الحسن است که در کربلا از خود رشادت های بسیاری نشان داد تا آن که به گفته بعضی شهید شد. او با آن که بیش از یازده سال از سنّش نمی گذشت، به گفتهٔ بیشتر مورّخان اسیر شد و به قدری در آن سنّ شجاع بود که وقتی یزید به او گفت: حاضری با فرزندم خالد زور آزمایی کنی؟ گفت: نه، ولی اگر یک خنجری به دست او بدهی و هم به دست من با هم جنگ می کنیم و می بینی که کدام یک از ما دو نفر موفّقیم. یزید گفت: از چنین پدری جز این چنین فرزندی متولّد نمی شود.

حضرت امام مجتبی (علیه السلام) به قدری با هیبت و جلالت بودند که معاویه می گفت: هیچ گاه نشد که من حسن بن علی (علیه السلام) را ببینم و از او و از جلالت مقامش مرعوب نشوم و همیشه از او می ترسیدم که به من عیب و ایرادی بگیرد.

نقل است که روزی امام (علیه السلام) در کوچه های مدینه با لباسی فاخر به همراه غلامانی سوار بر اسبی قیمتی، می رفت. مرد یهودی فقیری در کنار مردم مسلمان سر راه آن حضرت ایستاده بود و جلالت و عظمت آن حضرت را نگاه می کرد. مرد یهودی به نزد حضرت رفت و گفت: از شما سؤالی دارم. امام مجتبی (علیه السلام) فرمودند: بپرس. یهودی گفت: جدّ شما فرمود که دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است؛ و حال آن که شما، با همۀ ایمانتان چنین راحت زندگی می کنید و من که کافرم و در بهشت دنیا زندگی فلاکت باری دارم! این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) چه معنی دارد؟

امام مجتبی (علیه السلام) فرمودند: تو اگر مقام و نعمت هایی که در قیامت، خدا برای مؤمنین در نظر گرفته می دیدی و آن نعمت های بهشتی را مشاهده می کردی متوجه می شدی که من با همه این نعمت ها نسبت به آن الطافی که خدای تعالی در قیامت به من عطا خواهد کرد، در زندان ام و اگر عذاب های خدا را به کفّار می چشیدی، می فهمیدی که زندگی دنیا با همه فقر و پستی که دارد برای تو بهشت است.

برخی معتقدند که صلح امام حسن (علیه السلام) با معاویه ناشی از اخلاق و رفتار ملایم ایشان است؛ و آن چه موجب قیام امام حسین (علیه السلام) شد، سختگیری آن حضرت در اداره امور جامعه بود. اما باید خاطر نشان کرد که این یک عقیده و نظر سطحی است؛ زیرا امامان معصوم به لحاظ جوهر وجودی هیچ تفاوتی با

ص: 96

یکدیگر ندارند و تمام این بزرگواران دارای یک هدف واحداند. امامان معصوم ما انواری اند که از یک سرچشمه الهی نشأت گرفته اند و تفاوت عملکرد آن ها در ظاهر هیچ ارتباطی به این امر ندارد؛ بلکه علت اصلی آن گوناگونی شرایط زمانی و شرایط جامعه است. به همین لحاظ اگر هر یک از معصومین (علیهم السلام) در موقعیت زمانی و شرایط اجتماعی امام حسن (علیه السلام) قرار می گرفتند همان کاری را می کردند که آن بزرگوار کرد. برای این که قضیه صلح امام حسن (علیه السلام) بهتر شناخته شود در این جا چگونگی این موضوع را به تفصیل بیان می کنیم:

معاویه، بعد از شهادت حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) منافقانی را با پول و وعده اعطای قدرت، که در ظاهر از اصحاب اميرالمؤمنین و امام مجتبی (علیه السلام) بودند، تطمیع و آن ها را به جاسوسی در کوفه و سایر ممالک اسلامی وادار می کرد؛ مثلاً مرد ناشناسی از قبیلهٔ حمیر جاسوس معاویه در کوفه بود که امام مجتبی (علیه السلام) او را دستگیر فرمودند و گردن زدند. در بصره نیز فرد دیگری به جاسوسی پرداخته بود که به دستور کتبی امام (علیه السلام) دستگیر و کشته شد. بعضی از طرفداران آن حضرت در ابتدا، مخالف معاویه بودند ولی بعدها به خاطر تبلیغات معاویه، علیه آن حضرت قیام کردند.

حضرت مجتبی (علیه السلام) بعد از شهادت علی بن ابیطالب (علیه السلام) دو ماه در کوفه بودند و مردم مسلمان فکر می کردند که آن حضرت به فکر جمع آوری لشکر و حرکت به طرف شام برای سرکوبی معاویه است. مردم از طولانی شدن انتظار دلتنگ شدند؛ لذا عبدالله بن عبّاس نامه ای به حضرت مجتبی (علیه السلام) نوشت که خلاصه اش این است:

مردم مسلمان شما را خلیفه و ولیّ امر خود بعد از علی بن ابیطالب پذیرفته اند و اوامر شما را اطاعت کرده اند. پس مهیّای جنگ باشید و با دشمن جهاد کنید. اصحاب خود را جمع کنید و بزرگان اصحابتان را احترام گزارید؛ زیرا جمعی از مردم حقّ و عدالت را نمی پسندند و به چیزی محبت دارند که مایۀ ظلم و ستم و ذلت مؤمنين و مایه عزت کفار و فاجران است. از پیشوایان عدل پیروی کنید. دروغ روا نباشد مگر در جنگ یا در اصلاح بین مردم و شما، البته، بهتر آگاهید. بدانید که علی بن ابیطالب (علیه السلام)، پدرتان، غنیمت را در بین مردم، اعمّ از شخصیت ها و مردم عادی، مساوی تقسیم می فرمود و از همین رو مردم از او روگرداندند و جانب معاویه را گرفتند. بدانید با کسی که جنگ می کنید از ابتدای ظهور اسلام با خدا و رسولش جنگ می کرد تا امر الهی ظاهر شد و اسلام و دین عزت و قوت گرفت و این ها بعد از آن که به ظاهر ایمان آوردند آیات قرآن را با تمسخر می خواندند و با بی توجهی و کسالت نماز می خواندند و با اکراه به واجبات عمل می کردند ولی زمانی که متوجه شدند که جز اهل تقوا در اسلام کس دیگری عزت ندارد خود را به سیمای صالحان درآوردند.

وقتی نامۀ ابن عباس به حضرت مجتبی (علیه السلام) رسید و دانستند که مردم خواهان جنگ با معاویه اند، تصمیم گرفتند که به طرف شام بروند اما جاسوسان معاویه، که مراقب اعمال امام (علیه السلام) بودند، مانع حرکت ایشان شدند؛ لذا حضرت مجتبی (علیه السلام) نامه ای به معاویه نوشتند که خلاصه اش این است:

تو جاسوسانت را بر من می گماری تا مکر و حیله کنند و به من ضرر برسانند گویا خواسته ات این است که با من جنگ کنی. بدان که من هم به اراده خداوند، آمادۀ پیکارم. شنیده ام که غیبت من می گویی و مرا به چیزی شماتت می کنی که عقل آن را نمی پسندد. والسلام.

وقتی نامۀ امام مجتبی (علیه السلام) به دست معاویه رسید در جواب آن حضرت نوشت: نامه شما را خواندم. از مضمونش نه خوشحال شدم و نه محزون. من هیچ گاه شما را شماتت نکرده و غیبت شما نگفته ام. پدر شما، علی بن ابیطالب (علیه السلام)، در عظمت و بزرگواری همان گونه است که اعشی (از بنی قیس بن ثعلبه) در اشعارش گفته و آن حضرت را مدح کرده است.

حضرت مجتبی (علیه السلام) نامۀ دوم را به معاویه می نویسند که در آن ملایمت و مسالمت اظهار می دارند و در آن نامه متذکر می شوند که بعد از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بر سر زمامداری و خلافت در اسلام نزاع شد و اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را کنار گذاشتند و ما خود را در نزاع آن ها کنار کشیدیم. ما در تعجب بودیم که چگونه آن ها حق ما را تصاحب کردند و خلافت را غصب نمودند. ای معاویه، امروز تعجب ما بیشتر است که تو عهده دار کاری شده ای که اهل آن نیستی، نه فضیلتی داری و نه تأثیری در اسلام و پیشرفت آن گذاشته ای. تو پسر لشکر احزاب و دشمن رسول خدایی. به هر حال حضرت علی بن ابیطالب (علیه السلام) از دنیا رفت (خدا رحمتش را بر او نازل کند) و مردم مسلمان با من بعد آن حضرت بیعت کردند و من این نامه را که برای تو می نویسم برای اتمام حجّت است. می خواهم نزد خدای تعالی عذری داشته باشم و بگویم که وظیفه ام را انجام داده ام؛ اگر بپذیری فایده زیادی برده ای و خون مردم مسلمان را به هدر نداده ای. ای معاویه، به موضوع خاتمه

ص: 97

بده و تو هم مثل سایر مسلمانان با من بیعت کن و از گمراهی بیرون بیا. تو می دانی که من در نزد خدا و خلق در خلافت بر تو مقدّمم. از آن روزی که خدا را ملاقات خواهی کرد بترس و نگذار خون مردم مسلمان به گردنت بیفتد. اگر لجاجت کنی و نصیحت مرا نپذیری و در گمراهی خود بمانی بدان که به زودی با لشکر بزرگی به طرف تو خواهم آمد تا ببینم خدای تعالی بین ما چگونه حکم می کند.

حضرت مجتبی (علیه السلام) این نامه را به جندب ازدی و حارث تمیمی دادند تا به معاویه برسانند. معاویه وقتی نامه را مطالعه کرد با کمال بی حیایی جواب نامۀ آن حضرت را طوری داد که می خواست بگوید: اولاً شما به ابوبکر و عمر و اصحاب رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و مردان خوب مهاجر و انصار تهمت زده اید و من نمی خواستم که شما این چنین کنید. ثانیاً با آن که فضایل خاندان پیغمبر و سابقهٔ شما در دین بر هیچ کس پوشیده نیست، ولی چون مردم بر سر خلافت با هم نزاع می کردند لازم بود که بزرگان امت پیغمبر مردی را که قبل از همه ایمان آورده و با پیامبر اکرم قرابت داشته و خدا را بهتر می شناخته است، برای خلافت انتخاب کنند؛ لذا ابوبکر را انتخاب کردند. ثالثاً شما مرا به بیعت با خود دعوت کرده ای این هم مثل همان مسئله خلافت ابوبکر است. اگر من تو را در نظم امور مسلمین و اصلاح کار آن ها و سیاست مملکت داری و جمع آوری بودجه مملکتی و دفع دشمن از خودم بهتر می دانستم، بیعت تو را قبول می کردم ولی خودت می دانی که من بیشتر از تو بر مردم حکومت کرده، تجربه ام بیشتر و سنّم از تو زیادتر است. بنابراین من از تو می خواهم که با من بیعت کنی.

حضرت مجتبی (علیه السلام) نامۀ معاویه را مطالعه فرمودند و با کمال حلم و بردباری در جواب نامۀ او مطالبی در فضایل اهل بیت پیغمبر نوشتند و بازهم متذکر شدند که:

علاوه بر آن که خدا، رسول و علی بن ابیطالب مرا به عنوان خلیفه تعیین کرده اند، مسلمانان هم مرا به عنوان ولیّ امر مسلمین انتخاب نموده اند، پس ای معاویه، از خدا بترس و باعث ریختن خون مردم مسلمان مشو و با تسلیم در برابر حق اصلاح امور مسلمانان را فراهم کن.

معاویه باز هم با کمال وقاحت در جواب نامه حضرت مجتبی (علیه السلام) همان مسائل قبلی را تکرار کرد.

حضرت مجتبی (علیه السلام) وقتی نامۀ معاویه را دیدند در نامه ای به او نوشتند:

من دیگر نامه ات را به سبب عصیانت جواب نمی دهم. ای معاویه، تابع حق و حقیقت باش و بدان که من هر چه می گویم و می کنم حق است و من اهل حقّم و اگر دروغ بگویم گناهش به گردن خودم خواهد بود. و السلام.

معاویه با عکس العمل امام متوجه می شود که ایشان بنای جنگ با او را دارد؛ لذا با مکر و حیله به تمام سران و والیان ممالک، و به خصوص عمّال خودش، نامه ای به عنوان بخشنامه بدین ترتیب می نویسد: از بنده خدا معاویه امیرالمؤمنین به عامل من و همۀ مسلمانانی که این نامه به دست آن ها می رسد. شکر می کنم خدایی را که کشندگان خلیفهٔ شما، عثمان را نابود کرد و خداوند به کرم خود مردی از بندگانش را وادار کرد که با حیله علی بن ابیطالب (علیه السلام) را بکشد و اصحابش را متفرق کند؛ و اکنون، بزرگان اصحاب او نامه هایی برای ما نوشته اند و التماس می کنند که ما به آن ها و قبیله شان امان دهیم. من از شما می خواهم که به محض دریافت این نامه بی درنگ با تمام لشکر و افرادتان نزد من بیایید. شکر خدا را که خون عثمان را طلب کرده و به آرزویتان رسیده اید خدای تعالی متجاوزان و دشمنان را هلاک کرده است. و السلام.

وقتی استانداران و فرماندهان معاویه در شهرهای تحت نفوذ او نامه اش را دیدند همه با لشکریانشان به سوی شام حرکت کردند و معاویه از دمشق رفت و بیرون شهر اردو زد؛ و ضحاک بن قیس فهری را در شام جانشین خود کرد. لشکریان معاویه به شصت هزار نفر رسیده بود. وقتی این خبر به امام مجتبی (علیه السلام) رسید، آن حضرت فرمان دادند که مردم در مسجد جمع شوند و به حجر بن عدی دستور فرمودند که مردم را مهیّا کند تا برایشان سخن بگوید. سعید بن قیس حمدانی به حضرت مجتبی (علیه السلام) خبر داد که مردم مهیا شده اند و منتظر سخنان شمایند. حضرت بر منبر تشریف بردند و بعد از حمد و ثنای الهی فرمودند:

خدای تعالی بر خلقش جهاد را نوشته و به مجاهدان با ایمان فرموده است تا در مقابل فشارهای جنگ و جهاد بردبار باشند؛ زیرا خدای تعالی با صابران است. شما ای مردم، به هیچ وجه به آن چه دوست دارید، نخواهید رسید مگر با تحمّل آن چه کراهت دارید. به من خبر داده اند که به معاویه خبر رسیده که ما قصد جنگ با او را داریم و به سوی او حرکت کرده ایم او هم لشکرش را مهیا کرده است. بنابراین همه حرکت کنید و در خارج شهر، در محل نخیله، جمع شوید تا تصمیم بگیریم.

ص: 98

وقتی سخنان حضرت به پایان رسید مردم ساکت نشستند. این بی توجّهی برای ترس از معاویه و اعمال زشت او بود. عدی بن حاتم، چون مردم را ساکت دید، از جا برخاست و فریاد زد که من پسر حاتم طایی ام. سبحان الله، این چه رفتاری است که با امام زمانتان و پسر دختر پیامبرتان دارید؟ چرا به او جواب نمی دهید؟ کجایند آن هایی که خوب حرف می زدند و زبان گویا و طبع گوینده ای داشتند؟ اکنون که روز جنگ و سختی است مانند روباه حیله می کنید؟! آیا از خدا و عذاب او و از ننگ و عار اعمالتان نمی ترسید؟ سپس رو به امام مجتبی (علیه السلام) کرد و گفت: خدا سایه شما را بر سر ما مستدام بدارد. همۀ سخنان شما به جا و صحیح است و خدای تعالی شما را از آفات و ناراحتی ها حفظ کند و شما را موفّق بدارد؛ زیرا دستورات و اعمال شما پسندیده و صحیح است ما سخنان شما را شنیدیم و به دستوراتتان دقیق شدیم و به فرمانتان گوش داریم و مطیع ایم. من به طرف لشکرگاه نخیله می روم، هر که می خواهد با من بیاید. سپس عدی بن حاتم حرکت کرد و از مسجد بیرون رفت و بر اسبش سوار شد و به طرف نخیله رفت؛ و به غلامش دستور داد که وسایل سفرش را مهیا کند تا منتظر امر امام زمانش باشد که اگر دستور دهد به

طرف شام برود آمادگی داشته باشد. او اوّل کسی بود که به لشکرگاه نخیله رسید. بعد از او جمعی از سران اصحاب امام مجتبی (علیه السلام) به پیروی از عدی بن حاتم برخاستند و سخنانی گفتند و در مقابل آن حضرت سرِ تعظیم فرود آوردند که از جملهٔ آن ها جناب قيس بن سعد بن عباده انصاری و معقل بن قیس ریاحی و زیادبن صعصعه تمیمی بودند. حضرت مجتبی (علیه السلام) وقتی اظهار توجه آن ها را شنید و محبّتشان را دریافت به آنان فرمودند: راست می گویید. خدا شما را رحمت کند. من همیشه شما را به وفاداری و حسن نیت و فرمانبرداری می شناخته ام. خدا شما را جزای خیر دهد.

سپس از منبر پایین آمدند و به طرف لشکرگاه رفتند. مردم به دنبال حضرت دسته دسته به طرف لشکرگاه نخیله حرکت کردند. حضرت مجتبی (علیه السلام) نوفل بن حارث بن عبدالمطلب را در کوفه جانشین خود کردند، و به او دستور دادند که مردم را به جنگ برانگیزاند و آن ها را به نخیله بفرستد. یاران حضرت به دستور ایشان به دیر عبدالرحمن رفتند و سه روز در آن جا ماندند، تا همهٔ سپاه آن حضرت که نفراتشان به چهار هزار می رسید، گردهم آمدند. امام ابن عباس را به حضور خواستند و به او گفتند: پسر عمو، تو را با دوازده هزار نفر از مردان شجاع به سمت سربازان معاویه می فرستم. از تو می خواهم از لشکریانت مواظبت کنی و با آنان به ملایمت رفتار کنی؛ زیرا آنان نزد پدرم معتمد بوده اند. وقتی به شط فرات رسیدید و لشکر معاویه را دیدید در مقابل آن ها مانند سدّ آهنین باشید. نگذارید یک قدم جلو بیایند. با معاویه وارد جنگ نشوید تا من برسم و من پشت سر شما خواهم آمد و روز به روز گزارش کارهای خودت را بنویس و ...

ابن عباس با لشکر عظیم به سوی شام حرکت کرد. از اراضی شینور گذشت و در سرزمین مسکن، در مسیر لشکریان، معاویه اردو زد و در اطراف، دیده بان ها گذاشت تا از آمدن لشکر معاویه مطلع شود. از سویی دیگر، امام مجتبی (علیه السلام) مردی از قبیلهٔ کنده موسوم به حکم با 4000 نفر به طرف شهر انبار فرستادند و به او فرمودند که در آن شهر بمان تا وقتی که به تو دستور دهم. حکم طبق دستور آن حضرت به طرف شهر انبار رفت و در آن جا فرود آمد و منتظر دستور حضرت مجتبی (علیه السلام) ماند. ولی معاویه وقتی شنید که حکم کندی در شهر انبار با لشکرش اردو زده نامه ای بدین مضمون به او نوشت: اگر نزد من بیایی، من حکومت یکی از شهرهای اطراف شام و جزیره را به تو می دهم. معاویه به همراه نامه پانصد هزار در هم طلا برای او فرستاد. حکم کندی تطمیع شد و با دویست نفر از خواص و دوستانش به معاویه ملحق شد. وقتی این خبر به حضرت مجتبی (علیه السلام) رسید، حضرت در میان مردم ایستاد و فرمود: این مرد کندی ما را فریفت و به معاویه پیوست من مکرّر به شما گفته ام که شما وفا ندارید، شما بنده دنیا اید. من فرد دیگری را به جای او می فرستم؛ ولی می دانم که او نیز همان کاری را خواهد کرد

که او کرد. و ...

سپس امام مجتبی (علیه السلام) فردی را از قبیله بنی مراد طلبیدند و فرمودند: با چهار هزار نفر به شهر انبار برو و در آن جا بمان تا دستورات لازم را برای شما بفرستم. حضرت در حضور مردم از او تعهّد گرفت و او قسم یاد کرد که اگر کوه ها تکان بخورند، من در این راه تکان نخواهم خورد. حضرت در جواب فرمودند: این هم با ما مکر و حیله خواهد کرد. بنی مراد وقتی وارد شهر انبار شد و معاویه برای او نیز دعوتنامه ای با پانصد هزار درهم فرستاد و او را به حکومت در اراضی شام وعده داد. مردِ بنی مرادی با عجله خود را از انبار به شام رساند و تسلیم معاویه شد.

معاویه، که از اردوی ابن عباس در مسکن باخبر شده بود، خود را به آن جا رساند و با ابن عباس نبرد کرد. سپاه اسلام در این نبرد پیروز شد. معاویه، پس از شکست، به فکر حیله ای افتاد؛

ص: 99

کسی را به نزد ابن عباس فرستاد و نامه ای نوشت که در آن گفته بود: حسن بن علی (علیه السلام) نامه ای برای من نوشت و با من صلح و خلافت را به من واگذار کرده است اگر همین امشب به نزد من بیایی و از من اطاعت کنی هر چه بخواهی، اجابت می کنم؛ و اگر نیایی بازهم قلّاده فرمانبرداری مرا به گردن می گذاری. اگر دستور را بپذیری یک میلیون درهم طلا به تو اعطا می کنم؛ نصف آن را الان به تو می دهم و نصف دیگر را وقتی وارد کوفه شدیم به تو خواهم داد.

ابن عباس وقتی این جمله را شنید، بدون آن که به کسی بگوید به نزد معاویه رفت و آن پول را، که معاویه وعده کرده بود، گرفت. صبح روز بعد وقتی مردم عراق برخاستند و منتظر بودند که عبدالله بن عباس، فرماندۀ آن ها، بیاید و به نماز بایستد، او را پید نکردند؛ لذا قیس بن سعد بن عباده با آن ها نماز خواند و بعد از نماز سخنانی بر منبر برای مردم بیان و عمل ابن عباس را تقبیح کرد و لشکر را به صبر در جهاد و جنگ با دشمن وصيّت فرمود. مردم او را احترام کردند و گفتند باید به طرف دشمن، به نام خدا حرکت کنیم. مردمان قیس بن سعد را تشویق کردند و خود را مطیع و فرمانبردار او خواندند. قیس از منبر پایین آمد و سپاه را صف آرایی کرد و آماده جنگ شد. معاویه بسربن ارطات را دستور داد که فریاد بزند و بگوید ای لشکر عراق، این چه کاری است که می کنید؟ فرماندهٔ شما، ابن عباس، در لشکر ما حاضر است و امام زمان شما حسن بن علی با ما صلح کرده. شم می خواهید با ما جنگ کنید و خود را در مقابل شمشیر و نیزه قرار دهید. قیس بن سعد به لشکرش گفت که شما از دو کار یکی را باید انتخاب کنید یا با این گمراهان بیعت کنید و دینتان را به دنیایتان بفروشید و یا با دشمنان دین خدا جنگ

کنید. لشکر متّفقاً گفتند: ما پیرو این گمراهان نخواهیم بود و تا جان در تن داریم با آن ها می جنگیم؛ سپس حمله کردند و جنگ سختی در میان آن ها در گرفت و لشکر شام را شکست دادند و به اردوگاه خود برگشتند. پیروزی قیس بن سعد برای معاویه بسیار سنگین تمام شد؛ لذا کسی را به نزد قیس بن سعد فرستاد تا شاید او را به پول فریب دهد؛ ولی قیس قبول نکرد و برای معاویه این کلمات را نوشت: به خدا قسم هرگز با من روبه رو نخواهی شد مگر بین من و تو نیزه و شمشیر باشد.

وقتی معاویه از فریب دادن قیس مأیوس شد این نامه را به او نوشت: تو یهودی، پسر یهودی ای. خود را به زحمت می اندازی و خود را به کشتن می دهی در آن چه که فایده ای برای تو ندارد. اگر لشکرت غلبه کنند تو را ذلیل خواهند کرد و تو را کنار می گذارند و اگر دشمنانت غلبه کنند تو را به بیچارگی و بدبختی خواهند کشاند، پدرت سعد بن عباده را قومش کشتند و در سرزمین شام تنها و غریب مرد.

قيس بن سعد بن عباده وقتی نامه معاویه را خواند به او نوشت: تو بت پرست، پسر بت پرستی که به اجبار و ترس اسلام را پذیرفته ای و به اجبار، هم، اسلام را ترک خواهی کرد؛ در حالی که از آن بهره ای نداری. مردم از نفاق تو اطلاعی ندارند و همیشه با خدا و رسول خدا جنگ کرده ای و از دسته مشرکان بوده ای. تو پدر مرا به بدی یاد می کنی؛ قسم به جانم که پدرم همیشه طرفدار حق بود و تیر و شمشیرش به سوی دشمنان اسلام بود. کسی نمی تواند کارهای خوب او را ببیند و عظمت او را نستاید. تو مرا یهودی و پسر یهودی می خوانی، همۀ مردم می دانند که من و پدرم از دین قبلی خود بیرون آمده، دین مقدس اسلام را یاری کرده ایم و راه و رسم اسلام را انتخاب نموده ایم.

چون این نامه به معاویه رسید، بسیار غضبناک شد و خواست تا نامه ای دیگر به او بنویسد که عمرو بن عاص مانع شد.

فرماندهان و سرداران لشکر امام مجتبی (علیه السلام) با نامه هایی که معاویه به آن ها می نوشت و پول هایی که برایشان می فرستاد فریب می خوردند و یک یک به طرف معاویه می رفتند؛ آن چنان که امام مجتبی (علیه السلام) بسیار خشمگین شدند و در برابر کسانی که به او اطاعت می کردند، می فرمود:

به خدا قسم دروغ می گویید. شما وفادار به کسی که بهتر از من بود نبودید (یعنی علی بن ابیطالب) چگونه می توانید به من وفادار باشید؟ و من چگونه به شما می توانم اعتماد کنم؟ اگر راست می گویید وعده من و شما در لشکرگاه مداین باشد، آن جا هم دیگر را می بینیم.

حضرت مجتبی (علیه السلام) به طرف مداین حرکت کردند و جمعی هم به دنبال حضرت به مداین رفتند. جمعی دیگر از لشکریان حضرت در کوفه ماندند و پیروی از امام زمانشان نکردند و عهد خود را شکستند. امام مجتبی (علیه السلام) در میان آن عده از اصحابشان که در مداین جمع شده بودند ایستادند و فرمودند:

«شما پیمانتان را با علی بن ابیطالب (علیه السلام)، که قبل از من خلیفهٔ شما بود، شکستید آن چنان که پیمان مرا می شکنید. شما بعد از من با رهبری چه امامی می خواهید با دشمن بجنگید؟ آیا شما امامی

ص: 100

را انتخاب می کنید که کافر و ظالم است و حتی یک لحظه به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایمان نیاورده است. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر از بنی امیه تنها پیرزنی باقی بماند، همان پیر سال خورده دین خدا را از محور اصلیش خارج می کند.

سپس حضرت مجتبی (علیه السلام) لشکر را از مداین به قریه ساباط حرکت دادند تا در آن جا لشکرش را بیازماید و بداند تا چه حد فرمانبرداراند و دوست و دشمن خود را بشناسد. از سویی دیگر به آن حضرت اطلاع داده بودند که معاویه دویست هزار درهم طلا و فرماندهی لشکر و ازدواج با یکی از دخترانش را برای کسی که آن حضرت را بکشد تعیین کرده است. از این رو، حضرت مجتبی (علیه السلام) دائماً زیر لباس هایشان زره می پوشیدند؛ و حتی یک بار به طرف ایشان تیراندازی شد که به زره اصابت کرد. سرانجام حضرت مجتبی (علیه السلام) در ساباط افراد لشکر را سامان داد و به منبر رفتند و بعد از حمد و ثنای الهی و درود به خاتم انبیا فرمودند:

به خدا قسم من امید دارم صبح که از جا بر می خیزم خدای تعالی را ستایش کنم و نعمت های او را سپاسگزارم؛ و مخلوق خدا را به رعایت کردن مخلوق خدا سفارش و نصیحت کنم. دوست نمی دارم که وقتی صبح بر می خیزم بر مسلمانی کینه خود و بدی را تحمیل و مشکلی ایجاد کنم. ای مردم، بدانید هر چه باعث اجتماع و اتحاد مسلمانان باشد (اگر چه شما آن را نپسندید) بهتر از آن چیزی است که سبب تفرقه و دودستگی بین مسلمانان باشد (اگرچه آن را شما دوست داشته باشید). آگاه باشید که نظر من دربارۀ صلاح و خیر شما بهتر از نظر خودتان است. پس با من مخالفت نکنید و نظر و رأی مرا بپذیرید. خدا ما و شما را بیامرزد و خدا من و شما را به آن چه دوست دارد و مرضیّ اوست راهنمایی و ارشاد فرماید.

وقتی حضرت مجتبی (علیه السلام) این خطبه را خواندند و از منبر پایین آمدند اصحابشان به یکدیگر نگاه کردند و گفتند: او منظورش از این سخنان چه بود؟ جمعی از آن ها گفتند: به خدا قسم او می خواهد با معاویه صلح کند و خلافت را به او تسلیم نماید. جمع دیگری گفتند: به خدا قسم او کافر شده است.

حضرت مجتبی (علیه السلام) با این سخنان می خواست آن ها را بیازماید؛ و نفاق را از آنان دور کند تا تحت تأثیر نیرنگ های معاویه قرار نگیرند. ولی آن ها، چون امام شناس نبودند و ولایت را به درستی نشناخته نشناخته بودند؛ و نیز جمعی از منافقان و خوارج با آن ها در آمیخته بودند، از راه امام منحرف شدند تا آن جا که به آن حضرت حمله کردند و سجاده را از زیر پای امام برکشیدند.

عبدالرحمن ازدی، که مردی منافق بود بر آن حضرت حمله کرد و ردای آن حضرت را برداشت و آن حضرت در خیمه، بی ردا در حالی که تکیه به شمشیرشان داده بودند نشستند، امام مجتبی (علیه السلام) به ناچار، از آن جا حرکت کردند و وقتی می خواستند از محل تاریکی در قریهٔ ساباط عبور کنند مردی به نام جراح بن سنان لجام اسب آن حضرت را گرفت و در حالی که تکبیر می گفت، فریاد زد: ای حسن، تو مشرک شده ای، آن چنان که پدرت قبل از تو مشرک شده بود و سپس پای حضرت را به سختی مجروح کرد و سرانجام به دست یاران امام به هلاکت رسید. در این بین یکی از مأموران مخفی معاویه، که در بین اصحاب آن حضرت بود، فریاد زد که لشکر عراق که در اراضی مسکن بودند شکست خوردند و قیس بن سعد کشته شد و لشکر شام نزدیک است به ما برسد.

مردم حضرت مجتبی (علیه السلام) را بر سریری گذاشتند و آن حضرت برای معالجه به مداین، به خانه سعد بن مسعود ثقفی که از سوی اميرالمؤمنين (علیه السلام) والی مداین بود، بردند.

پس از ملحق شدن ابن عباس به معاویه، سران ارتش امام مجتبی (علیه السلام) یکی پس از دیگری به معاویه نامه می نوشتند و خود را تسلیم معاویه می کردند.

شیخ مفید در کتاب ارشاد می نویسد: در همان ایام که امام مجتبی (علیه السلام) مشغول مداوای جراحات خود بود جمعی از رؤسای سپاه امام مجتبی (علیه السلام) پنهانی نامه ای دسته جمعی به معاویه نوشتند و در آن اظهار کرده بودند که ما گوش به فرمان توایم و از تو می خواهیم که هر چه زودتر به کوفه بیایی؛ و ما متعهّد می شویم که امام مجتبی (علیه السلام) را دست بسته به تو تحویل دهیم و اگر اجازه بدهی او را می کشیم.

سرانجام کار به آن جا کشید که معاویه با مکر و حیله نامه ای با ملاطفت و محبت به این مضمون به امام مجتبی (علیه السلام) نوشت: ای پسر عمو، نسبتی که بین من و تو است قطع مکن. مردم به تو خیانت و خدعه کردند؛ آن چنان که قبل از تو با پدرت همین کار را کردند.

معاویه این نامه را با نامه های زیادی که اصحاب امام به معاویه نوشته بودند و به او خود را تسلیم کرده بودند و یا اجازه کشتن امام و یا دست بسته تسلیم کردن او را به معاویه خواسته

ص: 101

بودند با یک هیئت سه نفره (مغيرة بن شعبه، عبدالله بن عامر، عبدالرحمن بن حکم) به خدمت امام مجتبی (علیه السلام) فرستاد؛ و این نامه مقدّمه صلح امام مجتبی (علیه السلام) بود.

امام با خواندن نامۀ معاویه و تسلیم نامه های اصحابشان، که به معاویه نوشته بودند، یارانشان را جمع کردند و به آن ها فرمودند: ای مردم وای بر شما، معاویه به عهدش، در مقابل کشته شدن، من وفا نخواهد کرد و من مطمئنم که اگر دستم را در دستش بگذارم و تسليم او شوم، مرا به حال خود نمی گذارد که بتوانم در راه و روش جدّم در میان مردم باشم و باید تنها در گوشه ای بنشینم و عبادت پروردگارم را به جا آورم. اکنون می بینم که فرزندان شما بر در خانه فرزندان آن ها ایستاده اند. آب و غذایی که حقّشان است از آن ها می خواهند و آن ها آب و غذا را به آن ها نمی دهند. پس ننگ باد بر آن چه کرده اید و زود باشد که ظالمان به نتایج کردار بدشان برسند و بدانند که به کجا بر می گردند.

حضرت مجتبی (علیه السلام) در ضمن این خطبه کوتاه به آن ها فهماند که از اعمال زشتشان و ارتباطشان با معاویه کاملاً مطلع است و به آنان هشدار داد که اگر دین ندارید و برای آب و نان به این بیابان آمده اید بدانید که اگر با معاویه جنگ نکنید حتی به همان آب و نان هم دست نخواهید یافت.

سخنان امام مجتبی (علیه السلام) بر دل مردهٔ مردم اثری نگذاشت و لذا آن حضرت موضوع صلحی را که معاویه پیشنهاد کرده بود مطرح کردند و فرمودند:

معاویه ما را به موضوعی خوانده است که در آن نه عزّت و جوانمردی است و نه عدل و انصاف؛ و آن صلح با اوست. حالا شما اگر آماده فداکاری و شهادتید پیشنهاد صلح او را رد می کنیم و او را با شمشیر به جهنّم می فرستیم و اگر زندگی دنیا را طالبید هر چه می خواهید بکنید.

سرانجام، مردم او را تنها گذاشتند و حضرت مجبور شد که با معاويه صلح کند. لذا در جواب نامۀ معاویه، که با هیئت سه نفره برای آن حضرت فرستاده بود، نوشت:

اما بعد، هدف من احیای حق و از بین بردن باطل است. اما حوادثی که پیش آمد امید من به یأس کشیده شد ولی هدف تو به مقصود رسید. من می خواستم با بدعت گذاران و مفسدان بجنگم و احکام اسلام و سنّت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و کتاب خدا را زنده نگه دارم و تفرقه را از بین مردم ببرم ولی مردم کوفه فریب تو را خوردند و مرا تنها گذاشتند و دین خود را به دنیای تو فروختند. لذا من ضمن شرایطی خود را از مقام خلافت کنار می کشم و حکومت را به تو وا می گذارم. اما این کناره گیری من و رسیدن تو به آرزویت برای تو زیان خواهد داشت که تلخی آن را پس از مرگ خواهی چشید. بنابراین از این پیروزی ظاهری که نصیبت شده خیلی خوشحال نباش زیرا روزی پشیمان خواهی شد و این پشیمانی برای تو سودی نخواهد داشت، و السّلام.

وقتی نامۀ امام مجتبی (علیه السلام) به دست معاویه رسید، او خیلی خوشحال شد و فوراً کاغذی برداشت و پایین آن را مهر و امضا کرد و برای آن حضرت فرستاد و گفت: شما هر شرطی را که می خواهید بالای این کاغذ بنویسید.

امام مجتبی (علیه السلام) قرارداد را نوشتند و امضا کردند. مندرجات حضرت در این قرارداد بین مورّخان اختلاف است. مطالبی که صاحب کتاب صلح حسن نوشته و حضرت آیت الله خامنه ای در کتاب صلح امام حسن ترجمه فرموده اند چنین است (قرارداد صلح در پنج ماده تنظیم شده که اکثر مورّخان آن را تأیید کرده اند):

مادۀ اوّل: حکومت به معاویه واگذار می شود به شرطی که به کتاب خدا و سنت پیامبر و سیرهٔ خلفای شایسته عمل کند؛

مادۀ دوم: پیش از معاویه حکومت متعلّق به حسن است و اگر برای او حادثه ای پیش آید متعلّق به حسین. معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند؛

مادۀ سوّم: معاویه باید ناسزا گفتن به امیرالمؤمنین (علیه السلام) و لعنت بر او را در نمازها ترک کند و علی (علیه السلام) را جز به نیکی یاد ننماید؛

مادۀ چهارم: بیت المال کوفه، که موجودی آن پنج میلیون در هم است مستثنی است و تسلیم خلافت به معاویه شامل تسلیم این مبلغ به او نمی شود و معاویه باید هر سال دو میلیون درهم برای حسین بفرستد و بنی هاشم را در بخشش ها و هدیه ها بر بنی امیه امتیاز دهد و یک میلیون در هم نیز در میان بازماندگان شهدایی که در رکاب امیرالمؤمنین در جنگ های جمل و صفین کشته شده اند تقسیم کند و این ها همه باید از خراج دار ابجرد (شهر داراب در فارس) تأدیه شود؛

ماده پنجم: مردم در هر گوشه ای از زمین خدا (شام یا عراق یا یمن یا حجاز) باید در امن و امان باشند و سیاه پوست و سرخ پوست از امنیّت برخوردار باشند و معاویه باید لغزش های آنان را نادیده بگیرد. و مردم عراق را به کینه های گذشته نگیرد. اصحاب علی (علیه السلام) در هر نقطه ای که هستند در امن و امان باشند و کسی از شیعیان آن حضرت نباید آزار ببینند؛ و نباید یاران علی بر

ص: 102

جان و مال و ناموس و فرزندانشان بیمناک باشند و کسی ایشان را تعقیب نکند و صدمه ای بر آنان وارد نسازد و حقّ هر حق داری به او برسد و هر آن چه در دست اصحاب علی (علیه السلام) است از آنان بازگرفته نشود. به قصد جان حسن بن علی و برادرش حسین و هیچ یک از اهل بیت رسول خدا توطئه ای در نهان و آشکار چیده نشود و در هیچ یک از آفاق عالم اسلام ارعاب و تهدیدی نسبت به آنان صورت نگیرد.

اکثر مورّخان نوشته اند که معاویه در زیر قرارداد چنین نوشت: به عهد و میثاق خدایی و به هر چه خداوند مردم را بر وفای به آن مجبور ساخته بر ذمّه معاوية بن ابی سفیان است که به مواد این قرارداد عمل کند.

این صلح نامه در تاریخ 25 ربیع الاول سال 41 هجری قمری مصادف با دهم مرداد 40 هجری شمسی و مطابق با 29 ژوئیه 661 میلادی امضا شد و عده ای از شخصیت های دو طرف به عنوان شهود زیر آن را امضا نمودند.

از ابو جعفر محمد بن بابویه قمی در کتاب امالی نقل است که از مفضّل بن عمرو و او از امام صادق (علیه السلام) و امام از پدرش و ایشان از جدّش نقل کرده است:

روزی حسین بن علی (علیه السلام) به منزل امام حسن (علیه السلام) رفت، و چون به او نظر کرد گریست. امام حسین پرسید: چرا گریه می کنی؟ پاسخ داد: گریه ام برای رفتاری است که با تو می شود.

امام حسن (علیه السلام) فرمود: پیشامد و ظلمی که بر من وارد می شود، زهری است که در کام من می ریزند و مرا به قتل می رسانند، ولی ای اباعبدالله، هیچ روزی مانند روزِ (شهادت) تو نیست ﴿ لاَ يَوْمَ كَيَوْمِكَ يا اباعبْداللَّهِ ﴾ در آن روز سی هزار نفر، که همگی ادّعا می کنند از امت جدّمان محمد (صلی الله علیه و آله) و مسلمان اند، تو را محاصره می کنند و برای کشتن و ریختن خون تو و هتک احترامت و اسیری فرزندان و زنان تو و تاراج اموال تو هم دست می شوند. در چنین وقتی، خداوند متعال بنی امیّه را لعنت می کند. آسمان باران خون و خاکستر فروریزد و همه چیز حتی حیوانات وحشی بیابان و ماهی های دریا به حال تو گریان شوند.

گوشت شیران برای گرگ ها آسان شده بود.

چه شگفت است که سر آن ها را (بالای نیزه) جابه جا می کنند! در حالی که از فضایل آنان که در قرآن آمده حرف می زنند.

بنابراین در میزان روز قیامت گناه مشرکان از آن ها سبک تر است.

فرصتی مناسب، از مدینه به شام رفت و عبدالملک مقدم او را گرامی داشت. عبدالملک سبب آمدن او را پرسید. حسن حکایت حجاج را به شرح بازگفت. عبدالملک گفت: این حکومت از برای حجاج نیست و او اجازه تصرف در این کار را ندارد. من کاغذی برای او می نویسم که از شرط وقف تجاوز نکند. پس کاغذی برای حجاج نوشت و حسن را صله ای نیکو داد و رخصت مراجعت داد. حسن با عطای فراوان و اکرام زیاد از نزد او بیرون شد. در كتاب مقاتل الطالبيين آمده است: حسن فرزند امام حسن (علیه السلام) برای خواستگاری یکی از دختران امام حسین (علیه السلام) خدمت ایشان رسید. امام حسین (علیه السلام) فرمودند: فرزندم، یکی از آن ها را که مایلی انتخاب کن. حسن خجالت کشیده و پاسخی نداد. امام حسین (علیه السلام) فرمودند: من فاطمه دخترم را برای تو انتخاب کردم، زیرا شباهت زیادی به مادرم فاطمه دخت پیامبر (صلی الله علیه و آله) دارد.

حسن همانند دیگر افراد بنی هاشم و علویان و فرزندان حضرت فاطمه زهرا از مدینه منوره به همراه عمویش امام حسین (علیه السلام) به سوی کربلا رهسپار شد؛ و در حماسه عاشورا شرکت کرد و به شدّت زخمی شد.

یکی از دشمنان خواست تا وی را به قتل برساند ولی پسر دایی هایش در صحنه حاضر بودند و از فرمانده خود خواستند تا حسن المثنی را مداوا کنند. بدین ترتیب اسیر گردید و به مدینه منوره بازگردانده شد و همسرش فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام) به وی ملحق گردید.

دربارهٔ سرانجام حسن بن مثنی روایت دیگری ذکر شده است:

چون حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) شهید شد و اهل بیت آن حضرت را اسیر کردند حسن نیز دستگیر شد. اسماء بن خارجه فزاری، که خویش مادری حسن بود، او را از میان اسیران اهل بیت بیرون آورد و گفت: به خدا قسم نمی گذارم که به فرزند خوله بدی و سختی برسد. عمر سعد نیز امر کرد که حسن، فرزند خواهر ابی حسان، را به او واگذارید.

به اعتبار بعضی اقوال حسن جراحت بسیار نیز در بدن داشت. اسماء در کوفه زخم های او را مداوا کرد و پس از سلامتی به مدینه رفت.

ظللت أَبَتُ اَلْوَجْدِ حَتَّى كَأَنَّنِى *** لِشَجْوَى عَلِمْتِ اَلْحَمامُ بِكائيا

عَبَّاسٍ هَذَى جُيُوشُ اَلْكُفْرِ قَدْ زَحَفَتْ *** نَحْوِي بِشَارَاتٍ يَوْمَ اَلدَّارِ تَطْلُبُنِى

نَصَبْتَ نَفْسَكَ دُونِي للقنا غَرَضاً *** حَتَّى مَضَيْتُ نَق اَلتَّوْب مِنْ دَرَنٍ

كُسِرَتْ ظَهْرِي وَ قَلَّتْ حِيلَتِي وَ بِمَا *** قَاسَيْتُ سِرْتُ ذُو وَ اَلْأَحْقَادُ وَ اَلظَّغْنُ

حزن و اندوهم را پیوسته منتشر کرده ام تا آن جا که گریه کردن را به کبوترها یاد دادم.

اى عبّاس، لشکریان کفر برای گرفتن خون بهای قتل عثمان در یوم الدّار به سوی من آمده اند.

تو در پیش من هدف نیزه قرار گرفتی تا این که پاکدامن از دنیا گذشتی.

پشت مرا شکستی و (بعد از تو) چاره ام از دست رفت. با این پیشامد، کسانی که کینه مرا دارند خوشحال شدند.

شیر این بیشه در میان انگار *** با تن زخمدار افتاده است

***

گوییا تشنه کام عشق شده ست *** از لب تیغ و دشنه ها سیراب

بانگی از قتلگاه می آید *** «هان برادر، برادرت در یاب»

سرخ و گلگون و چشمان گریان و بال های گسترده، عرض کردند: ای محمد (صلی الله علیه و آله) به زودی برای فرزندت، حسین پسر فاطمه، همان پیش آید که برای هابیل از ناحیهٔ قابیل پیش آمد، و به زودی مانند اجر هابیل به او داده خواهد شد و بر قاتلش مانند جزای قابیل پیش خواهد آمد. و در آسمان ها فرشته ای باقی نماند جز این که پیامبر نازل شد و همگی سلام داده و در مصیبت حسین (علیه السلام) به او تسلیت گفتند؛ و او را به ثوابی که خدا به وی عطا می کند خبر داده و تربت او را به حضرتش عرضه کردند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: خدایا خوارکننده حسین را خوار کن، و قاتل او را بکش.

راوی گوید: چون 2 سال از ولادت حسین (علیه السلام) گذشت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به سفری، که برایش پیش آمده بود، رفت. در جایی راه ایستاد و فرمود: انالله و انّا اليه راجعون و گریست. وقتی علت گریه را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: این جبرئیل است که مرا از سرزمینی در کنار شطّ فرات خبر می دهد، به آن جا کربلا گفته می شود، که در آن سرزمین، فرزندم حسین پسر فاطمه کشته می شود. کسی پرسید: ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، چه کسی او را به شهادت می رساند؟ فرمود: مردی به نام یزید؛ و گویی به قتلگاه و مرقدش می نگرم. سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) با حالتی غمناک از سفر برگشت و بالای منبر رفت و، در حالی که حسن و حسین در مقابل حضرت بودند، خطبه خواند و وعظ و اندرز گفت. وقتی سخنرانی تمام شد، دست راست خود را به سر حسن و دست چپ را بر سر حسین گذاشت، سپس سر به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: خدایا، همانا محمّد بنده و فرستاده تو است. این دو پسر پاک ترین فرد خاندان من و برگزیدهٔ فرزندان و خانواده من اند. بعد از خود ایشان را در میان امتّم به جانشینی می گمارم. همانا جبرئیل به من خبر داد که این پسرم (حسین (علیه السلام)) کشته و خوار خواهد

شد. پروردگارا، جانبازی او را مبارک فرما؛ و وی را از سروران شهیدان قرار بده؛ و بر قاتل و خوار کننده اش برکت عطا مفرما.

صدای گریه مردم در مسجد بلند شد و ناله و فریاد سر دادند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آیا بر حسین گریه می کنید و او را یاری نمی کنید؟ سپس با رنگی افروخته و چهره ای گلگون برگشت. خطبه کوتاه دیگری خواند؛ و در حالی که از دیدگانش به شدّت اشک می ریخت فرمود: ای مردم، من در میان شما دو چیز وزین و گران بها می گذارم: کتاب خدا و عترتم؛ یعنی خاندان و نسل من؛ کسانی که با آب و گِل من آمیخته شده و میوه دل من اند، این دو از هم جدا نمی شوند تا بر من در کنار حوض کوثر در آیند. بدانید و آگاه باشید که من از شما چیزی نمی خواهم به جز آن چه را پروردگارم به من دستور داده تا از شما بخواهم؛ و آن دوستی نزدیکان من است. مراقب باشید و بترسید از این که فردای قیامت مرا در کنار حوض ببینید، در حالی که خاندان مرا دشمن داشته یا ستم کرده و یا ایشان را کشته باشید.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) همواره امام حسن و امام حسین (علیه السلام) را اکرام و دوستی آن دو بزرگوار را به مردم گوشزد می کرد و می فرمود: این دو سرور جوانان اهل بهشت اند. و گاه راجع به امام حسین(علیه السلام) می فرمود: ﴿ حُسَيْنٌ مِنِّي وَ اَنَا مِنْ حُسَيْن ﴾ ؛ حسین از من است و من از حسینم. این کلمات و گفتارهای دیگر حضرت حاکی از شأن و منزلت والای سالار شهیدان است.

از ابو جعفر محمد بن بابویه قمی در کتاب امالی نقل می کنند، از مفضّل بن عمرو و او از امام صادق (علیه السلام) و امام از پدرش و پدر، از جدّش نقل کرده است:

روزی حسین بن علی (علیه السلام) به منزل امام حسن (علیه السلام) رفت، و چون به او نظر کرد، گریست. امام حسین پرسید: چرا گریه می کنی؟ پاسخ داد: گریه ام برای رفتاری است که با تو می شود.

امام حسن (علیه السلام) فرمود: پیش آمد و ظلمی که بر من وارد می شود، زهری است که در کام من می ریزند و مرا به قتل می رسانند؛ ولی ای اباعبدالله، هیچ روزی مانند روزِ شهادت تو نیست؛ لاَ يَوْمَ كَيَوْمِكَ یا اباعبدالله. در آن روز 30000 نفر، که همگی ادّعا می کنند از امت جدّمان محمد (صلی الله علیه و آله) و مسلمان اند، تو را محاصره می کنند و برای کشتن و ریختن خون تو و هتک احترامت و اسیری فرزندان و زنان تو و تاراج اموال تو هم دست می شوند. در چنین وقتی، خداوند متعال بنی امیّه را لعنت می کند. آسمان باران خون و خاکستر فروریزد و همه چیز حتی حیوانات وحشی بیابان و ماهی های دریا به حال تو گریان شوند.

بعد از شهادت امام حسن (علیه السلام) شیعیان عراق به حرکت درآمدند و نامه ها خدمت حضرت امام حسین (علیه السلام) نگاشتند که معاویه را از خلافت خلع و با شما بیعت خواهیم کرد. اهل کوفه نیز بر همین عقیده بودند و حضرت آن ها را به صبر امر می کرد.

زندگانی امام حسین (علیه السلام) مصادف بود با اقداماتی که امویان برای انتقام خواهی از اسلام و دشمنی با اصول و مبادی عادلانه انسانی آغاز کردند. او پیوسته به چشم خود می دید که شیعیان برگزیده پدر و برادرش، که از تیغ ستم جان به در برده اند، گروه گروه در مرج عذرا و کاخ خضراء به دست دژخیمان و جلادان

ص: 108

شهید می شوند.

آن حضرت همه این انحراف ها و ستمگری ها را می دید. نگرانی سرتاسر وجودشان را فرا می گرفت و درد و اندوه برای سرنوشت رسالت و انسانیّت، که نتیجه ظلم و ستم معاویه و امویان بود، او را بی تاب می کرد. امویان می کوشیدند تا تشخّص و هویت اسلامی امت را ریشه کن کنند تا مطمئن شوند که اعمال خودسرانه آن ها نفرت و انزجار توده های مردم را بر نمی انگیزد. آنان می خواستند تا احساس و تشخیص گناه را، که فرد مسلمان را به قیام بر ضدّ ستم و ستمگر وا می دارد، از وجدان و ضمیر توده ها دور سازند.

امویان در راه ریشه کن ساختن روح و هویت اسلامی علاوه بر صرف مال و به کارگیری همه وسایل تهدید و ارعاب، مکاتب راویان و محدثان و افسانه سرایان را نیز برای این منظور به خدمت خود گرفتند. ابو هريره، سمرة بن جندب كعب الاحبار و دیگران در رأس مکاتبی قرار داشتند که معاویه آن ها را برای جعل احادیث تأسیس کرده بود. مکاتب مذکور احادیث گوناگونی را ساخته و پرداخته کرده به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نسبت دادند که عمده ترین آن ها به قدح و عیب جویی نسبت به امیرمؤمنان (علیه السلام) و خاندان او مربوط می شد.

دلایل و انگیزه های قیام بر ضدّ حکومت اموی در دوران معاویه و امام حسین (علیه السلام) بسیار بود. آن حضرت آن ها را درک می کرد و می شناخت و در مجالس و اجتماعات و در همه مناسبت ها و فرصت ها بیان می داشت؛ و در نامه هایی که گهگاه به سوی معاویه می فرستاد صریح و روشن آن ها را ذکر می کرد. در یکی از این نامه ها چنین آمده است:

هيهات هیهات ای معاویه، هر آینه روشنی صبح سیاهی شب را رسوا ساخته و تابش خورشید بر روشنایی چراغ ها غلبه یافته است. سخن گفتی تا آن حدّ که زیاده روی کردی؛ به خود اختصاص دادی تا آن اندازه که ستم روا داشتی؛ دست بازداشتی تا بخل ورزیدی؛ ستم کردی تا از حدّ گذشتی؛ و به هیچ دارنده حقّی از حقّش بهره ای ندادی تا آن گاه که شیطان بیشترین بهره و بزرگ ترین نصیب خود را از تو گرفت.

در نامه دیگری، که در پاسخ نامه معاویه مرقوم داشته، آمده است:

نامه ات به من رسید. در آن بیان کرده ای که اموری از من به تو گوشزد شده است که از شنیدن آن ها روگردان بوده ای و من در نزد تو به اموری غیر از آن ها سزاوارم. همانا تنها خداوند سبحان است که انسان را به کارهای نیک هدایت و ارشاد می کند؛ و این که ذکر کرده ای که من آن ها را به تو گفته ام، جز این نیست که این ها را چاپلوسان سخن چین تفرقه انداز به تو رسانیده اند؛ و بی شک گمراهان دروغ گفته اند. بدان که من خواهان جنگ و مخالفت با تو نیستم؛ و در ترک این ها و داشتن عذری در این مورد، نسبت به تو و دوستان ستمکار ملحد تو، که حزب ستمگران و دوستان شیطانند، از جانب خداوند بیمناکم. آیا تو کشنده حجر بن عدی کندی و یاران نمازگزار و پارسای او نیستی؛ همان هایی که ستمگری را محکوم می کردند و بدعت ها را زشت می شمردند؛ و امر به معروف و نهی از منکر می کردند؛ و در راه حق از سرزنش هیچ نکوهشگری بیم نداشتند؟ با این همه تو پس از دادن اطمینان و سوگندهای سخت و میثاق های مؤكّد که آنان را به سبب آن چه میان تو و آن ها گذشته است مؤاخذه نکنی، از روی ستم و عدوان کشتی و بر خدا گستاخ شدی و عهد و احکام او را سبک شمردی. ای معاویه، آیا تو کشنده عمروبن حمق بنده

شایسته و یار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیستی؟ او را در حالی کشتی که به او امان داده بودی ...

این نامه ها و موضعگیری های دیگر امام حسین (علیه السلام) در برابر معاویه نمایانگر این است که آن حضرت وی را از پسرش یزید بدتر و خطرش را برای اسلام و مسلمانان بزرگ تر می دید.

با مرگ معاویه در نیمۀ ماه رجب سال 60 هجری یزید پسر وی به خلافت رسید و بلافاصله طی نامه هایی که به استانداران و فرمانداران در نقاط مختلف نوشت مرگ معاویه و جانشینی خویش را، که از دوران پدرش پیشبینی و از مردم برای او بیعت گرفته شده بود، به اطلاع آنان رسانید و در ضمن ابقای هر یک از آنان در پست خویش دستور گرفتن بیعت مجدد از مردم را به آن ها صادر کرد. او نامه ای نیز به ولید بن عتبه، که از طرف معاویه استاندار مدینه بود، نوشت. به همراه این نامه توصیه نامه ای همراه من که در آن چنین نوشته بود: در بیعت گرفتن از حسین و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر شدت عمل به خرج بده و هیچ رخصت و فرصتی به آنان مده.

وليد بن عتبه با رسیدن نامه در اول شب، مروان بن حکم، استاندار سابق معاویه، را خواست و با وی درباره نامه و فرمان یزید مشاوره کرد. او پیشنهاد کرد که هر چه زودتر این چند نفر را به مجلس خود دعوت کن و تا خبر مرگ معاویه در شهر منتشر نشده است از آنان برای یزید بیعت بگیر. ولید بی درنگ مأمور

ص: 109

فرستاد تا این عده را برای طرح یک موضوع مهم و حساس به پیش خود دعوت کند.

کسانی که سخنان امام حسین (علیه السلام) با ولید بن عتبه را نقل کرده اند، گفته اند: صبح فردای آن شب، که روز سوم شعبان سال 60 بود، امام حسین (علیه السلام) به قصد مکّه حرکت کرد، و بقیه ماه شعبان و نیز ماههای رمضان و شوال و ذی القعده را در آن جا ماند. اما به استناد منابع تاریخی امام قبل از شروع این حرکت بارها به زیارت جد بزرگوارش نائل شده بود. بنا به نقل خطیب خوارزمی همان شب که امام از مجلس ولید خارج شد به حرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شد و در کنار قبر آن حضرت قرار گرفت و با این جملات به زیارت آن حضرت پرداخت: درود بر تو ای رسول خدا، من حسین فرزند تو و فرزند زاده توام. و من سبط و (فرزند شایسته توام) که برای هدایت و رهبری امت، مرا جانشین خود قرار داده ای. ای پیامبر خدا، اینک آن ها مرا تضعیف کرده و آن مقام معنوی مرا حفظ نکرده اند و این است شکایت من به پیشگاه تو تا به ملاقات تو بشتابم.

امام پس از تصمیم گیری به حرکت، شب دوم و برای دومین بار به زیارت قبر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) رفت. بنا به نقل خوارزمی، امام آن شب را تا صبح در کنار قبر پیامبر مشغول عبادت و مناجات با پروردگار بود.

پس از آن که مخالفت امام در موضوع بیعت و تصمیم وی به مبارزه و حرکت از مدینه در میان افراد معروف و مخصوصاً، در میان خاندان و قوم خویش آن حضرت معلوم گردید، چند تن از آنان که از وظیفهٔ مقام امامت و رهبری بی اطلاع و علاقه مند به وجود امام بودند، به حضور حضرت رسیدند و سازش با یزید را به امام پیشنهاد کردند.

یکی از این افراد عمر اطرف، فرزند امیر مؤمنان (علیه السلام) بود. وی موضوع را با برادرش این گونه مطرح کرد:

برادر، برادرم حسن مجتبی از پدرم امیرمؤمنان (علیه السلام) بر من چنین نقل کرده است که تو را به قتل خواهند رسانید و من فکر می کنم مخالفت تو با یزید بن معاویه منجر به کشته شدن تو گردد و آن خبر تحقق پذیرد. ولی اگر با یزید بیعت کنی این خطر برطرف خواهد شد و شما از کشته شدن مصون خواهید ماند.

امام در پاسخ وی فرمود: پدرم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خبر کشته شدن خویش و هم چنین کشته شدن مرا برای من هم نقل کرد، و پدرم در نقل خویش این جمله را نیز اضافه کرد که قبر من در نزدیکی قبر او قرار خواهد گرفت. آیا گمان می کنی چیزی را که تو می دانی من از آن بی اطلاع ام؟ ولی به خدا قسم که من هیچ گاه به زیر بار ذلت نخواهم رفت و در روز قیامت مادرم فاطمه زهرا از ایذا و اذیتی که فرزندانش از امت جدّش دیده اند به جدّ خویش شکایت خواهد برد و کسی که با اذیت فرزندان فاطمه زهرا (سلام الله علیها) موجب رنجش و اذیت وی گردد داخل بهشت نخواهد گردید.

از جمله کسانی که از تصمیم امام اظهار ترس و وحشت می کرد می نمود محمد حنفیّه، یکی دیگر از فرزندان امیرمؤمنان (علیه السلام) بود، که بنا به نقل طبری و مورخان دیگر به خدمت حسین بن علی (علیه السلام) رسید و چنین گفت:

برادر، تو محبوب ترین و عزیزترین مردمی؛ و من آن چه را که خیر و صلاح تشخیص می دهم، موظفم که به تو بگویم. من فکر می کنم شما فعلاً تا آن جا که امکان پذیر است در شهر معینی اقامت نکنید و خود و فرزندانت در نقطه ای دور دست از یزید و دورتر از این شهرها قرار بگیرید و از آن جا نمایندگانی به سوی مردم گسیل داری و حمایت آنان را به سوی خود جلب کنی که اگر با تو بیعت کردند خدا را سپاس می گزاری و اگر دست بیعت به دیگران دادند باز هم لطمه ای به تو وارد نگردیده است ولی اگر به یکی از این شهرها وارد گردی می ترسم در میان مردم اختلاف به وجود بیاید؛ گروهی از تو پشتیبانی کرده، گروه دیگر علیه تو قیام کنند و کار به قتل و خونریزی منجر گردد و در این میان، تو نیز هدف تیر بلا گردی. آن وقت است که خون بهترین افراد این امت ضایع و خانواده ات به ذلت نشانده شود.

امام فرمود: مثلاً به عقیده تو به کدام ناحیه بروم؟ محمد حنفیه گفت: فکر می کنم وارد شهر مکه شوی و اگر در آن شهر اطمینان نبود از راه دشت و بیابان از این شهر به آن شهر حرکت کنی تا وضع مردم و آیندۀ آن ها را در نظر بگیری. امیدوارم با درک عمیق و نظر صائبی که در تو سراغ دارم همیشه راه صحیح در پیش پایت قرار بگیرد و مشکلات را با حزم و احتیاط یکی پس از دیگری برطرف سازی.

امام (علیه السلام) در پاسخ محمد حنفیه چنین فرمود: ﴿ أَخِي لَوْلَمْ يَكُنْ فِي الدُّنيا مَلْجَاً وَ لا مَأوى ... ﴾؛ برادر، اگر در تمام این دنیای وسیع هیچ پناهگاه و ملجأ و مأوایی نباشد باز هم من با یزید بن معاویه بیعت نخواهم کرد.

در این هنگام که اشک محمد حنفیه به صورتش روان بود،

ص: 110

امام (علیه السلام) به گفتار خویش چنین ادامه داد:

برادر، خدا به تو جزای خیر دهد که وظیفه خیرخواهی و صلاحدید خود را انجام دادی و اما من تصمیم گرفته ام که به مکه حرکت کنم و من و برادرانم و فرزندان برادرم و گروهی از شیعیانم مهیا و آمادۀ این سفریم؛ زیرا این عده با من هم عقیده اند و هدف و خواسته آنان همان هدف و خواسته من است؛ و اما وظیفه ای که بر تو محول است این است که در مدینه بمانی و در غیاب من آمد و رفت و حرکت مرموز دستیاران بنی امیه را در نظر بگیری و اطلاعات لازم را در اختیار من قرار بدهی.

امام پس از گفت وگو با محمد حنفیه به طرف مسجد و حرم پیامبر (صلی الله علیه و آله) حرکت کرد و در طول راه این دو بیت یزید بن مفرغ را - که در مقام حفظ شخصیت خویش سروده ولو با هر خطر جدی مواجه باشد - می خواند:

﴿ لا ذَعَرْتُ السَّوَامَ في فَلَقِ الصُّبْح ... ﴾

من از چوپانان به هنگام صبح و با شبیخون زدن خویش ترسی ندارم و نباید مرا یزید بن مفرغ بخوانند؛

آن گاه که از ترس مرگ دست ذلت بدهم و خود را از خطراتی که مرا هدف قرار داده اند کنار بکشم.

ابوسعید مقبری گوید که من چون این دو بیت را از امام (علیه السلام) شنیدم از مضمون آن پی بردم که آن حضرت هدفی عالی و برنامه ای مهم و عظیم دارند.

امام (علیه السلام) هنگام حرکت از مدینه به مکه این وصیتنامه را نوشت و با مهر خویش ممهور کرد و آن را به برادرش، محمد حنفیه، داد: بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، این وصیت حسین بن علی است به برادرش محمد حنفیه. حسین گواهی می دهد به توحید و یگانگی خداوند و گواهی می دهد که برای خدا شریکی نیست و شهادت می دهد که محمد (صلی الله علیه و آله) بنده و فرستادهٔ اوست و آیین حق (اسلام) را از سوی خدا (برای جهانیان) آورده است و شهادت می دهد که بهشت و دوزخ حق است و روز جزاء بدون شک به وقوع خواهد پیوست و خداوند همه انسان ها را در چنین روزی زنده خواهد نمود.

امام در وصیتنامه اش پس از بیان عقیده خویش دربارهٔ توحید و نبوت و معاد، هدف خود را از این سفر این چنین بیان کرد.

و من از روی خودخواهی و یا برای خوشگذرانی و برای فساد و ستمگری از مدینه خارج نمی شوم، بلکه هدف من از این سفر امر به معروف و نهی از منکر و خواسته ام از این حرکت، اصلاح مفاسد امت و احیا و زنده کردن سنت و قانون جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و راه و رسم پدرم علی بن ابی طالب (علیه السلام) است. پس هر کس این حقیقت را از من بپذیرد (و از من پیروی کند) راه خدا را پذیرفته و هر کس رد کند (و از من پیروی نکند) من با صبر و استقامت (راه خود را) در پیش خواهم گرفت تا خداوند در میان ن و این افراد حکم کند که او بهترین حاکم است. برادر، این است وصیت من بر تو و توفیق از خداست. بر او توکل می کنم و بازگشتم به سوی اوست.

حسین بن علی (علیه السلام) روز یکشنبه دو روز به آخر ماه رجب مانده به همراه فرزندان و افراد خانواده اش به سوی مکه حرکت کرد، هنگامی که شهر مدینه را پشت سر می گذاشت، این آیه شریفه را که شأن نزول آن برای حرکت موسی بن عمران از مصر و آمادگی وی برای مبارزه با فرعونیان نازل گردیده است، قرائت کرد ﴿ فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفاً يَتَرَقَبُ ... ﴾

موسی از مصر با حال ترس و انتظار و نگرانی خارج شد و چنین می گفت: پروردگارا از این مردم ظالم و ستمگر نجاتم بخش.

حسین بن علی (علیه السلام) در حرکت خویش برخلاف عبدالله بن زبیر، که حاضر به ملاقات نشد و شبانه و مخفیانه مدینه را به سمت مکّه ترک کرد، همان راه عمومی و معمولی را که همهٔ سافرها و کاروان ها از آن استفاده می کنند انتخاب کرد. یکی از یاران آن حضرت چنین پیشنهاد کرد که بهتر است شما نیز مانند عبدالله بن زبیر یکی از راه های فرعی و کوهستانی را انتخاب کنید اگر افرادی از طرف کارگزاران یزید در تعقیب شما باشند و هدف ضربه زدن به شما را داشته باشند، نتوانند به هدف خود دست یابند.

امام (علیه السلام) در پاسخ این پیشنهاد چنین فرمودند: ﴿ لا و الله لا اُفَارَقُهُ ... ﴾ ؛ نه، به خدا سوگند که مسیر معمولی خود و جادۀ عمومی را ادامه خواهم داد و به کوه و دشت و کوره راه ها منحرف نخواهم گردید تا به آن مرحله ای برسم که خواسته خداست.

پیش از آن که امام (علیه السلام) به مکه وارد شود، عبدالله بن عمر برای عمره مستحب و انجام کارهای شخصی در مکه به سر می برد. او در همان روزهای اول ورود حسین بن علی (علیه السلام) به حضور امام (علیه السلام) رسید و به آن حضرت پیشنهاد کرد تا با یزید بیعت کند. او امام (علیه السلام) را از عواقب خطرناک مخالفت با طاغوت و اقدام به

ص: 111

جنگ برحذر داشت و - بنا به قول خوارزمی - چنین گفت: یا اباعبدالله، چون مردم با این مرد بیعت کرده اند و درهم و دینار در دست اوست قهراً به او روی خواهند آورد و با سابقهٔ دشمنی که این خاندان با شما دارد، می ترسم در صورت مخالفت با وی کشته شوی و گروهی از مسلمانان نیز قربانی این راه شوند. من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: حسین کشته خواهد شد و اگر مردم دست از یاری و نصرت وی بردارند، به ذلت و خواری مبتلا خواهند گردید. پیشنهاد من این است که مانند همۀ مردم، راه بیعه و صلح را در پیش بگیری و از ریخته شدن خون مسلمان بترسی.

امام (علیه السلام) که در گفتگوهایش با افراد مختلف به هر یک از آنان سخنی متناسب و پاسخی در حدود درک و بینش و طرز تفکر طرف خطاب ایراد می فرمود، در مقابل پیشنهاد عبدالله بن عمر این چنین پاسخ داد:

ای ابو عبدالرحمان، مگر نمی دانی که دنیا آن چنان حقیر و پست است که سر بریدۀ (انسانی برگزیده و پیامبری عظیم الشاًن مانند) يحيى بن زکریا به عنوان هدیه و ارمغان به فرد ناپاک و زناکاری از بنی اسرائیل فرستاده می شود. مگر نمی دانی که بنی اسرائیل (با خدای بزرگ آن چنان به مقام مخالفت بر آمدند که) در اول صبح هفتاد پیامبر را به قتل می رساندند سپس به خرید و فروش و کارهای روزانه خویش مشغول می شدند؛ گویی که کوچک ترین جنایتی مرتکب نگردیده اند. خداوند به آنان مهلتی داد ولی سرانجام به سزای اعمالشان رسانید و انتقام خدای قادر منتقم، آن ها را به شدیدترین وجهی فراگرفت؟

امام (علیه السلام) سپس چنین فرمود: یا ابو عبدالرحمان، از خداوند بترس و دست از نصرت و یاری ما بر مدار.

ابن قولویه در کامل الزیارات نقل می کند که حسین بن علی (علیه السلام) از مکه به سوی برادرش محمد بن حنفیه و سایر افراد بنی هاشم این نامه را نوشت:

«بِسمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحيم: از حسین بن علی به محمد بن علی و افراد دیگر خاندان هاشم که در نزد وی هستند. اما بعد: هر یک از شما که در این سفر به من ملحق شود به شهادت نائل خواهد آمد و هر یک از شما که از همراهی با من خودداری ورزد به فتح و پیروزی دست نخواهد یافت و السلام.

گرچه سید بن طاووس (رحمه الله علیه) از کلینی (رض) نقل می کند که این نامه از حسین بن علی (علیه السلام)، پس از آن که آن حضرت از مکه حرکت کرد، صادر گردیده است، ابن عساکر و ذهبی همان نظریهٔ ابن قولویه را تأیید و اضافه می کنند که پس از رسیدن این نامه به مدینه عده ای از فرزندان عبدالمطلب به سوی آن حضرت حرکت کردند و محمد بن حنفیه نیز در مکه به آنان ملحق گردید.

بنا به نقل طبری، امام (علیه السلام) پس از ورود به مکه، نامه ای، که متن آن از نظر گذشت، به سران قبایل شهر بصره مانند مالک بن مسمع بكرى، مسعود بن عمرو، منذر بن جارود و ... مرقوم داشت که ترجمه آن چنین است:

اما بعد، خداوند محمد (صلی الله علیه و آله) را از میان مردم برگزید و با نبوتش بر وی کرامت بخشید و به رسالتش انتخاب فرمود. سپس در حالی که او وظیفهٔ پیامبری را به خوبی انجام داد و بندگان خدا را هدایت و راهنمایی کرد به سوی خویش فراخواند. و ما، خاندان اولیا، اوصیا و وارثان وی و شایسته ترین افراد نسبت به مقام او از میان تمام امت بودیم؛ ولی گروهی این حق را از ما گرفتند و ما نیز با علم و آگاهی بر تفوق و شایستگی خویش نسبت به این افراد، برای جلوگیری از هر فتنه و اختلاف و تشتت و نفاق در میان مسلمانان و جلوگیری از چیره شدن دشمنان بر آن چه پیش آمده بود، رضا و رغبت نشان داده، آرامش مسلمانان را بر حق خویش مقدم داشتیم. اما اینک پیک خود را به سوی شما می فرستم، شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر دعوت می کنم؛ زیرا در شرایطی قرار گرفته ایم که دیگر سنت پیامبر (یکسره) از میان رفته و جای آن را بدعت فراگرفته است، اگر سخن (دعوت) من را بشنوید به راه سعادت و خوشبختی هدایتتان خواهم کرد، درود و رحمت و برکت خدا بر شما باد.

امام (علیه السلام) این نامه را به دست یکی از دوستانش به نام سلیمان به بصره فرستاد و سلیمان در بصره پس از انجام مأموریت خویش و رسانیدن نامۀ آن حضرت، دستگیر شد. ابن زیاد یک شب پیش از حرکت به سوی کوفه دستور داد که او را به دار آویزند.

چون مردم کوفه از مخالفت حسین بن علی (علیه السلام) با مسئله بیعت و از آمادگی آن حضرت برای مبارزه با فساد و از ورود آن حضرت به شهر مکه مطلع گردیدند پیک ها و نامه های انفرادی و طومارهای فراوانی به آن حضرت فرستادند که مضمون همه آن نامه ها و سفارشات این بود:

اینک که معاویه به هلاکت رسیده و مسلمانان از شرّ وی آسوده شده اند ما خود را نیازمند امام و رهبری می دانیم که ما را از حیرت و سرگردانی برهاند و کشتی شکسته ما را به سوی ساحل

ص: 112

نجات، هدایت و رهبری کند و اینک ما، مردم کوفه، با نعمان بن بشیر، فرماندار یزید در این شهر، در مقام مخالفت برآمده و هر نوع همکاری را با او قطع کرده ایم و حتی در نماز وی شرکت نمی کنیم و منتظر تشریف فرمایی شماییم. آن چه در توان داریم در پیشبرد اهداف شما به کار خواهیم بست و از بذل مال و نثار جان در راه تو کوتاهی نخواهیم کرد.

حسین بن علی (علیه السلام) در پاسخ این نامه ها که بنا به نقل بعضی از مورخان تعداد آن ها به دوازده هزار بالغ می گردید چنین مرقوم داشت:

بِسمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحيم؛ از سوی حسین بن علی به بزرگان و سران اهل ایمان شهر کوفه. اما بعد، آخرین نامه شما به دست هانی و سعید به من رسید و من به آن چه شما در نامه های خود تذکر و توضیح داده اید پی برده ام و درخواست شما در بیشتر این نامه ها این بود که ما امام و پیشوایی نداریم به سوی ما حرکت کن تا خداوند به واسطه تو، ما را به سوی حق هدایت کند. اینک، من برادر و پسر عموی خویش (مسلم بن عقیل) و کسی را که در میان خانواده ام معتمد من است به سوی شما گسیل داشتم و به او دستور دادم که با افکار شما از نزدیک آشنا شده، نتیجه را به من اطلاع دهد، که اگر خواسته اکثریت مردم و نظر افراد آگاه کوفه همان بود که در نامه های شما منعکس گردیده و فرستادگان شما حضوراً بازگو کرده اند، من نیز ان شاءالله بی درنگ به سوی شما حرکت خواهم کرد. سوگند به جانم که پیشوای راستین و امام به حق کسی است که به کتاب خدا عمل کند و راه قسط و عدل را پیشهٔ خود سازد و از حق پیروی و وجود خویش را وقف فرمان خداکند، و السلام.

بنا به نقل طبری و دینوری، امام (علیه السلام) نامه را به دست هانی و سعید، دو پیک مردم کوفه، به آن ها ارسال داشت، ولی به نقل خوارزمی، امام (علیه السلام) نامه را به مسلم بن عقیل داد تا به همراه خود به کوفه ببرد؛ و به وی چنین فرمود: من تو را به سوی مردم کوفه می فرستم و خدا تو را به آن چه موجب رضا و خشنودی اوست موفق بدارد. حرکت کن. خدا پشت و پناهت. امیدوارم من و تو، به مقام شهدا نائل گردیم؛ ﴿ وَ اَنَا اَرْجُو اَنْ اَكُونَ اَنَا وَ اَنْتَ فِي دَرَجَةِ الشُّهَدَاءِ. ﴾

مسلم بن عقیل در نیمۀ ماه مبارک رمضان، طبق فرمان حسین بن علی (علیه السلام) به قصد کوفه از مکه حرکت کرد و در مسیر خود وارد مدینه گردید و با زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و تجدید عهد با اقوام و عشیره اش به همراه دو نفر راهنما از قبیلهٔ قیس به سوی کوفه رفت. این مسافران پس از آن که مقداری از مدینه فاصله گرفتند، راه را گم کردند و در بیابان های وسیع و شنزار حجاز سرگردان شدند. پس از تلاش فراوان هنگامی راه را پیدا کردند که همراهان سلم در اثر گرمای شدید و تشنگی، جان خود را از دست دادند. مسلم بن عقیل توانست خود را به محلی به نام مضیق، که محل سکونت یک قبیلهٔ بیابان گرد بود برساند و از مهلکه نجات یابد.

مسلم بن عقیل ضمن نامه ای به امام حسین (علیه السلام) خبر این پیشامد را به حضرت رساند و به راه خود ادامه داد.

در اوایل ماه ذیحجه امام مطلع گردید که به دستور یزیدبن لعاويه، عمرو بن سعد بن عاص به ظاهر به عنوان امیر حاجیان ولی در واقع به منظور اجرای مأموریت خطرناکی وارد مکه شده است و از سوی یزید مأموریت دارد تا در هر کجا و در هر نقطه ای از مکه که امکان داشته باشد، امام را ترور کند؛ لذا آن حضرت تصمیم گرفت، به خاطر مصون ماندن احترام مکه، بدون شرکت در مراسم حج و با تبدیل اعمال حج به عمره مفرده در روز سه شنبه هشتم ذیحجه از مکه به سوی عراق حرکت کند.

امام قبل از حرکت این خطابه را در میان افراد خاندان بنی هاشم و گروهی از شیعیان خویش که در مدت اقامت آن حضرت در مکه بدو پیوسته بودند، ایراد فرمود:

سپاس برای خداست، آن چه خدا بخواهد همان خواهد بود و هیچ نیرویی حکم فرما نیست مگر به اراده خداوند درود خداوند ر فرستاده خویش. مرگ بر انسان ها لازم است؛ همانند گردن بند که لازمه گردن دختران است. من به دیدار نیاکانم بسیار مشتاقم؛ مانند اشتیاق یعقوب به دیدار یوسف. برای من قتلگاهی معین گردیده است که در آن جا فرود خواهم آمد و گویا با چشم خود می بینم که درندگان بیابان ها (لشکریان کوفه) در سرزمینی در میان نوامیس و کربلا اعضای مرا قطعه قطعه و شکم های گرسنه خود را سیر و انبان های خالی خود را پر می کنند. از پیشامدی که با قلم قضا نوشته شده است، چاره و مفرّی نیست. بر آن چه خدا راضی است ما نیز راضی و خشنودیم. در مقابل بلا و امتحان او صبر و استقامت می ورزیم و اجر صبر کنندگان را بر ما عنایت خواهد کرد. در میان پیامبر و پاره های تن وی (فرزندانش) هیچ گاه جدایی نخواهد افتاد و در بهشت برین در کنار او خواهند بود؛ زیرا آنان مایۀ خوشحالی و روشنی چشم پیامبر بودند و وعده او نیز (استقرار حکومت الله) به دست آنان تحقق خواهد

ص: 113

پذیرفت. آگاه باشید که هر یک از شما که حاضر است در راه ما از خون خویش بگذرد و جانش را در راه شهادت و لقای پروردگار نثار کند آماده حرکت با ما باشد که من فردا صبح حرکت خواهم کرد ان شاءالله [تعالى].

آن گاه که حسین بن علی (علیه السلام) حرکت خویش را به سوی عراق اعلان نمود، عده ای با این حرکت مخالفت کردند و به آن حضرد پیشنهاد نمودند که به سمت کوفه نرود. دلیل همۀ این خیرخواهان و دوراندیشان در این پیشنهاد روح پیمان شکنی و بی وفایی حاکم بر مردم کوفه بود و همه به یک صدا معتقد بودند که کوفیان خوش استقبال و بد بدرقه اند و همه این افراد چنین پیش بینی می کردند که این سفر به کشته شدن امام و به اسارت خاندان و منجر خواهد گردید.

یکی از افرادی که پس از اعلان حرکت از سوی حسین بن علی (علیه السلام) به خدمت آن حضرت رسید و پیشنهاد خودداری از این سفر را بر وی نمود عبدالله بن عباس بود. او گفتارش را با این جمله آغاز کرد:

پسر عمو، من در مفارقت تو نمی توانم شکیبا باشم؛ زیرا ترس آن را دارم که تو در این سفر کشته شوی و فرزندانت به اسارت دشمن در آیند؛ چون مردم عراق مردمانی پیمان شکن اند و نباید آنان اطمینان کرد.

ابن عباس سپس چنین گفت: چون تو سید و سرور حجاز و میان مردم مکه و مدینه محترمی به عقیده من بهتر است در همین مکه اقامت گزینی و اگر مردم عراق، همان گونه که اظهار می دارند، واقعاً خواستار تو و مخالف حکومت یزیدند، بهتر است اول استاندار یزید و دشمن خویش را از شهر خود برانند، سپس به سوی آنان حرکت کنی.

ابن عباس ادامه داد: و اگر در خارج شدن از مکه اصرار دار بهتر است به سوی یمن حرکت کنی؛ زیرا گذشته از این که در آن منطقه پدرت شیعیان زیادی دارد نقطه ای است وسیع و دارای دژهای محکم و کوه های مرتفع و دور دست و می توانی دور از قدرت حکومت به فعالیت خود ادامه دهی و با نامه ها و پیک ها مردم را به سوی خویش دعوت کنی و امیدوارم از این رهگذر، بدون ناراحتی به هدف خویش نائل گردی.

امام (علیه السلام) در پاسخ وی فرمود: پسر عمو، به خدا سوگند می دانم که این پیشنهاد تو از راه خیرخواهی و شفقت و مهربانی است ولی من تصمیم گرفته ام که به سوی عراق حرکت کنم.

ابن عباس با شنیدن این پاسخ، دریافت که امام تصمیم قطعی گرفته و دربارۀ خود آن حضرت هر پیشنهادی بی اثر است؛ لذا بر عقیدۀ خود اصرار نکرد و چنین گفت: حالا که تصمیم به این سفر گرفته ای زنان و اطفال را به همراه خود نبر؛ زیرا می ترسم تو را در برابر چشم آنان به قتل برسانند.

امام در پاسخ این پیشنهاد ابن عباس هم، چنین فرمود: به خدا سوگند؛ این ها دست از من برنمی دارند مگر این که خون مرا بریزند و چون به این جنایت بزرگ دست یازیدند خداوند کسی را بر آنان مسلط می کند که آن ها را آن چنان به ذلت و زبونی بکشاند که پست تر و ذلیل تر از کهنه پارۀ زنان گردند.

عبدالله بن زبیر، نیز از مخالفان رفتن امام به کوفه بود.

بنا به نقل طبری و ابن اثیر از امام سجاد (علیه السلام) چهارمین کسی که به حسین بن علی (علیه السلام) پیشنهاد می نمود که از سفر عراق منصرف گردد و بر پیشنهاد خود اصرار می ورزید، عبدالله بن جعفر بود که پس از حرکت امام (علیه السلام) از مکه طی نامه ای که به دست دو فرزندش، عون و محمد به حضور امام ارسال داشت، چنین نگاشت:

امّا بعد، به خدا سوگندت می دهم که با رسیدن این نامه از سفری که در پیش گرفته ای منصرف و به شهر مکه مراجعت کنی؛ زیرا می ترسم که تو در این سفر کشته شوی و فرزندانت مستأصل شوند؛ و با کشته شدن تو که پرچم هدایت و امید مؤمنانی نور خدا خاموش گردد. در حرکت خود تعجیل نکن که من نیز متعاقباً خود را به تو می رسانم.

عبدالله بن جعفر پس از ارسال این نامه بلافاصله با عمروبن سعید - که از سوی یزید بن معاویه به جای ولید استاندار معزول مدینه به استانداری منصوب و به ظاهر به عنوان امیر حاج ولی در واقع برای اجرای مأموریت ترور امام در مکه به سر می برد - ملاقات و از وی درخواست کرد که امان نامه ای برای امام (علیه السلام) بنویسد که شاید در مراجعت آن حضرت مؤثر افتد و برای تأکید موضوع و اطمینان بیشتر رضایت عمروبن سعید را جلب کرد که برادرش یحیی بن سعید را در رساندن امان نامه به همراه عبدالله به خدمت امام (علیه السلام) اعزام کند.

چون عبدالله با همراهی یحیی در بیرون مکه به قافله امام (علیه السلام) رسید در ضمن تسلیم امان نامه تقاضای خود و یحیی بن سعید را حضوراً مطرح و انصراف امام را از تصمیم مسافرت عراق درخواست کرد.

ص: 114

آن حضرت در پاسخ عبدالله و یحیی بن سعيد فرمود من رسول خدا را در خواب دیدم. در این خواب به دستور وی به امر مهمی مأموریت یافته ام که باید آن را انجام دهم؛ خواه به نفع من تمام بشود یا به ضرر من.

عبدالله دربارۀ این خواب و مأموریتی که امام به آن اشاره کرد، توضیح بیشتری خواست که آن حضرت چنین پاسخ داد: من این خواب را به کسی نگفته ام و تا زنده ام با کسی در میان نخواهم گذاشت.

امام (علیه السلام) نامۀ ذیل را در پاسخ امان نامه عمرو بن سعید نگاشت: اما بعد، راه مخالفت با خدا و پیامبر نپیموده است کسی که دعوت خدا و رسولش را اجابت کند و عمل صالح انجام دهد و تسلیم اوامر حق گردد. امان نامه ای فرستاده ای و در ضمن آن وعده ارتباط صمیمی و صلح و سازش نسبت به ما داده ای ولی بهترین امان ها، امان خداوند است و کسی که در دین، ترس از خدا نداشته باشد در آخرت از امان او برخوردار نخواهد بود. از پیشگاه خداوند در خواست توفیق خوف و خشیت در این دنیا داریم تا در آخرت مشمول امانش گردیم، و اگر منظور تو از این امان نامه واقعاً خیر و صلح و صفا باشد در دنیا و آخرت مأجور خواهی بود و السلام.

بنا به نقل بلاذری و طبری و ابن اثیر چون جعفر بن عبدالله و يحيى بن سعید از پیشنهاد خود مأیوس شدند و امام را در تصمیم و ارادۀ خویش قاطع و جدی دیدند، به مکه برگشتند. عمروبن سعید نیز، چون از راه صلح آمیز مأیوس گردید دوباره به برادرش مأموریت داد که با گروهی مأمور مسلح، خود را به حسین بن علی برسانند و او را وادار و مجبور به مراجعت کنند. این عده چون به قافلهٔ امام رسیدند به هم دیگر حمله کردند. یحیی و یارانش تاب مقاومت نیاورده، به مکه برگشتند.

پنجمین پیشنهاد انصراف از سفر عراق به حسین بن علی (علیه السلام) از آنِ فرزدق، شاعر معروف عرب بود، آن گاه که حسین بن على (علیه السلام) عازم حرکت از مکه به سوی عراق بود و فرزدق نیز برای انجام عمل حج به طرف مکه می آمد، در خارج از شهر به خدمت آن حضرت رسید و دربارۀ حرکت وی سؤال کرد. امام (علیه السلام) در پاسخ فرزدق سخنانی ایراد کرد.

فرزدق می گوید: من در سال 60ق با مادرم عازم مکه و مراسم حج بودم. به هنگامی که داخل محدوده حرم شدم و افسار شتر مادرم را به دست گرفته و می کشیدم به قافله حسین بن علی (علیه السلام)، که از مکه به سوی عراق در حرکت بود، برخوردم؛ و به حضورش شتافتم. پس از سلام و تعارفات عرضه داشتم: یا بن رسول الله، پدر و مادرم به فدای تو. مَا اِعْجَلَكَ عَنِ اَلْحَجِّ؟؛ انگیزه تو در این عجله و خارج شدن از مکه قبل از انجام مراسم حج چیست؟ امام فرمود: اگر تعجیل نمی کردم دستگیرم می کردند.

فرزدق می گوید: امام از من پرسید تو کیستی؟ عرض کردم مردی از ملت عرب. سپس پرسید نظر مردم (عراق) نسبت به اوضاع چگونه است؟ گفتم: آگاهانه می گویم که دل های مردم با شما و شمشیرهایشان علیه شما و مقدرات در دست خداست که هر طور بخواهد انجام دهد.

امام در پاسخ من چنین فرمود: فرزدق درست گفتی. مقدرات در دست خداست و او هر روز فرمان تازه ای دارد که اگر پیشامدها بر طبق مراد باشد در مقابل نعمت های خداوند سپاسگزاریم و هموست مددکار در سپاس و شکرگزاری تنها برای اوست؛ و اگر حوادث و پیشامدها در میان ما و خواسته هایمان حایل گردید و کارها طبق مرام ما به پیش نرفت؛ باز هم آن کس که نیتش حق باشد، و تقوا بر دلش حکومت کند از مسیر صحیح خارج نمی شود.

آن گاه چند مسئله دربارۀ حج و غیر آن سؤال کردم و امام پس از پاسخ این سؤال ها مرکب خود را حرکت داد و خداحافظی کرد و از هم دیگر جدا شدیم.

وقتی حسین بن علی (علیه السلام) در مسیر خود به سوی کوفه به منزلی به نام حاجز وارد شد، این نامه را خطاب به مردم کوفه و در پاسخ نامۀ مسلم بن عقیل نگاشت و به دست قیس بن مسهر صیداوی به آنان ارسال داشت:

اما بعد، نامۀ مسلم بن عقیل را، که مشعر به اجتماع و هماهنگی شما در راه نصرت و یاری خاندان ما و مطالبه حق ما بود، دریافت کردم. از خداوند مسئلت دارم که آیندۀ همۀ ما را به خیر و شما را موفق و در این اتحاد و اتفاق بر شما ثواب و اجر عظیم عنایت فرماید. من هم روز سه شنبه هشتم ذیحجه از مکه به سوی شما حرکت کرده ام. با رسیدن پیک من، به کارهای خویش سروسامان بخشید که خود نیز بزودی خواهم آمد.

ابن کثیر دمشقی و ابن نما، به نقل از مذری، که اهل کوفه بود، آورده اند که من پس از آن که اعمال حج را به جا آوردم به سرعت به کوفه رفتم و در مسیر خود به چند خیمه برخوردم. از صاحب آن خیمه ها پرسیدم. گفتند این خیمه ها متعلق به حسین بن علی

ص: 115

است. با شنیدن این جمله و به اشتیاق زیارت فرزند پیامبر حرکت کردم و به خیمهٔ اختصاصی آن حضرت رسیدم. او را در قیافه مردی که دوران پیری را شروع کرده باشد، دریافتم و دیدم مشغول قرائت قرآن است و قطرات اشک از صورت و محاسن شریفش سرازیر است. عرض کردم: پدر و مادرم فدای تو باد ای فرزند دختر پیامبر، چه انگیزه ای تو را به این بیابان بی آب و علف کشانده است؟

امام در پاسخ چنین فرمود: از طرفی بنی امیه مرا تهدید می کنند و از سویی دیگر، کوفیان مرا می طلبند؛ و البته، می دانم که مردم کوفه مرا به قتل خواهند رسانید؛ و چون دست به این جنایت زدند و احترام دستورات و اوامر خدا را در هم شکستند خدا نیز کسی را بر آنان مسلط خواهد کرد که آن ها را به قتل برساند و آن چنان خوار و ذلیلشان کند که ذلیل تر از کهنه پارۀ زنان گردند.

قافله حسین بن علی (علیه السلام) پس از خزیمیه و زرود به منز ثعلبیه وارد شد و در این منزل، سه گفتار از امام (علیه السلام) نقل شده است که یکی به مناسبت شهادت حضرت مسلم و دو سخن دیگر در پاسخ دو نفر سؤال کننده است این سه سخن عبارتند از:

سخن اول درباره شهادت مسلم بن عقیل است که طبری و مورخان دیگر آن را از عبدالله بن مسلم، مشروحاً، نقل کرده اند که خلاصه آن چنین است: ابن سلیم، که از مردم کوفه است، می گوید: من و همراهم مذری پس از مراسم حج، همت خود را به کار بستیم که هر چه زودتر به کاروان حسین بن علی (علیه السلام) برسیم و سرانجام کار او را بدانیم. در منزل زرود بود که به قافلهٔ آن حضرت رسیدیم. در آن جا به مسافری به نام بکیر، که از کوفه می آمد، برخوردیم و خبر شهر خود را از وی جویا شدیم. او از قتل مسلم بن عقيل وهانی بن عروه به ما خبر داد، چنان که بدن های آن دو شهید را در بازار کوفه بر زمین می کشاندند.

عبدالله می گوید که پس از دریافتن این خبر، به قافلهٔ حسین بن علی (علیه السلام) پیوستیم و هنگام غروب به منزل ثعلبیه وارد شدیم. در این منزل از نزدیک با امام ملاقات کردیم و خبر شهادت مسلم و هانی را به اطلاع وی رساندیم.

ابن سلیم می گوید که امام با شنیدن این خبر گفت: انا لله الیه راجعون. آن گاه اشک به صورتش جاری گردید. همراهان امام (علیه السلام) و بنی هاشم نیز گریه کردند و صدای شیون زن ها نیز به گوش می رسید. پس از آرامش مجلس، عبدالله و همراهش به امام (علیه السلام) عرضه کردند: یا بن رسول الله، کشته شدن مسلم و هانی نشان داد که شما در کوفه طرفدار و هواخواه ندارید و بهتر این است که از همین جا مراجعت کنید. فرزندان عقیل مخالفت کردند و گفتند: به خدا سوگند که ما از پای نمی نشینیم مگر این که خون مسلم را از کشندگان وی بگیریم یا همانند او به خون خود بغلتیم.

گفت و گو در میان عبدالله و همراهش از یک طرف و فرزندان عقیل از سویی دیگر به درازا کشید؛ هر یک دلایلی می آوردند و منتظر بودند تا امام اظهار نظر کند و تصمیم نهایی را بگوید. حضرت چنین فرمود:

﴿ لاَ خَيْرَ فِى اَلْعَيْشِ بَعْدَ هؤلاء ﴾ ؛ پس از این ها (مسلم و هانی و پس از مردان و جوانانی مانند فرزندان عقیل) دیگر در زندگی، خیر و سودی نیست.

امام (علیه السلام) که با نزدیک شدن به محیط عراق، هر روز با افراد مختلف از مردم کوفه و عراق روبه رو می شد، پس از پشت سرگذاشتن منزل ثعلبیه و با ورود به منزل دیگری به نام شقوق با مردی، که از سوی کوفه می آمد، دیدار کرد و از چگونگی اوضاع کوفه و افکار مردم آن جا پرسید.

آن مرد گفت: یابن رسول الله مردم عراق در مخالفت شما متحد و هماهنگ گردیده و بر جنگ با شما هم پیمان شده اند.

امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود: ﴿ انَّ الاَمرَ اَللَّهُ يَفْعَلُ مَا يشاء ... ﴾ پیشامدها از سوی پروردگار است و آن چه خود صلاح بداند انجام می دهد و خدای بزرگ هر روز (به مقتضای زمان) ارادهٔ خاصی دارد.

قافله حسین بن علی (علیه السلام) پس از حرکت از منزل زباله به منزل دیگری به نام بطن عقبه وارد گردید و به روایت ابن قولویه از امام صادق (علیه السلام) و هم چنین بنا به نقل محدثان و مورخان دیگر، حسین بن علی (علیه السلام) به مناسبت خوابی که در این منزل دیده بود، خطاب به یاران و اصحابش چنین فرمود: من دربارهٔ خودم هیچ پیش بینی نمی کنم جز این که به قتل خواهم رسید؛ زیرا در عالم رؤیا دیدم که سگ ها به من حمله کردند؛ و بدترین و درنده ترین آن ها سگی بود سیاه و سفید.

بنا به نقل مرحوم مفید در ارشاد، پیرمردی از قبیلهٔ عکرمه، موسوم به عمروبن لوذان که در منزل بطن عقبه به قافله امام (علیه السلام) رسیده بود، مقصد حضرت را از ایشان پرسید.

امام مقصدشان را کوفه گفتند.

عمر و بن لوذان گفت: به خدا سوگندت می دهم که از همین جا برگردی؛ زیرا من فکر می کنم در این سفر به جز نیزه و شمشیر با چیز دیگری مواجه نخواهی شد.

ص: 116

امام در پاسخ وی چنین فرمود: این مطلبی که تو درک می کنی برای من نیز واضح و روشن است ولی اراده خدا تغییر پذیر نیست. این ها دست از من بر نمی دارند مگر خون مرا بریزند؛ و خداوند نیز کسی را بر آنان مسلط خواهد کرد که طعم تلخ ذلت را به آنان بچشاند و از همه ملت ها ذلیل ترشان بگرداند.

قافله نور و کاروان حسینی پس از پشت سرگذاشتن بطن عقبه به منزل شراف درآمد. پس از ورود امام، حربن یزید ریاحی با هزار مرد جنگجو - که تحت فرماندهی وی مأموریت جلوگیری از حرکت امام (علیه السلام) را به عهده داشتند - بدین منزل وارد شد. در این منزل امام (علیه السلام) با دو سخنرانی کوتاه موقعیت خویش و موقعیت خاندان بنی امیه و انگیزۀ سفرش را به لشکریان حرّ، بیان کرد.

امام پس از ورود به منزل شراف دستور داد تا جوانان، پیش از طلوع صبح، به فرات بروند و بیش از نیاز روزانه، آب به خیمه ها ببرند. هنگامی که حربن یزید ریاحی به همراه هزار نفر از سپاهیانش به منزل شراف رسید، امام به یاران خویش دستور داد که آن ها و اسب هایشان را سیراب کنند.

یکی از سپاهیان حر، به نام علی بن طعان محاربی، می گوید: من بر اثر تشنگی و خستگی شدید پس از همه سربازان و پشت سر سپاهیان توانستم به منطقه شراف، یعنی محل اردوی سپاه، وارد شوم. در آن هنگام چون همۀ یاران حسین سرگرم سیراب کردن لشکریان بودند کسی به من توجه نکرد. ناگهان دیدم که مردی خوشخو و خوش سیما که بعداً دانستم حسین بن علی (علیه السلام) است، از کنار خیمه ها متوجه من است. ایشان با مشک آب به سوی من آمدند و فرمودند: اِنْخُ اَلرَّاوِيَةَ؛ (شترت را بخوابان).

من به علت ناآشنایی به زبان حجاز منظورشان را نفهمیدم. ایشان دوباره فرمودند: اُنْخِ اَلْجَمَلَ (شتر را بخوابان)؛ مرکب را خواباندم. خواستم تا آب بخورم، ولی بر اثر تشنگی شدید آب به سر و صورتم می ریخت و نمی توانستم آب بخورم. امام فرمود: اِخْنِثِ اَلسِّقَاءَ (مشگ را فشار بده). من باز هم منظور او را درک نکردم. امام، که مشک را به دست گرفته بود، با دست دیگرش دهانه آن را گرفت تا بتوانم به راحتی سیراب شوم.

چون وقت نماز ظهر فرارسید، امام به حجاج بن مسروق، مؤذن مخصوصش، فرمود: تا اذان بگوید.

امام به حر فرمود با ما نماز می خوانی یا مستقل و با سپاهیانت می خوانی؟ عرض کرد ما هم با شما و در یک صف به نماز می ایستیم.

پس از تمام شدن نماز، حضرت رو به طرف مردم ایستاد و خطاب به آنان فرمود:

مردم، سخنان من اتمام حجت است بر شما و ادای وظیفه و رفع مسئولیت در پیشگاه خدا. من به سوی شما نیامدم؛ مگر آن گاه که دعوتنامه ها و پیک های شما به سوی من سرازیر شد که نوشتید: ما امام و پیشوا نداریم، دعوت ما را بپذیر و به سوی ما حرکت کن تا خداوند به دست تو ما را هدایت و رهبری نماید. اگر بدین دعوت ها وفادار و پایبندید، اینک که نزد شما آمده ام باید با من پیمان محکم ببندید و در همکاری و همیاری با من از اطمینان بیشتری برخوردارم سازید و اگر از آمدن من ناراضی اید حاضرم برگردم.

سپاهیان حر در برابر گفتار امام (علیه السلام) سکوت اختیار کردند.

بعد از اتمام نماز ظهر و سخنرانی امام (علیه السلام) نماز عصر را نیز هر دو سپاه به امامت حسین بن علی به جا آوردند. آن گاه امام سخنرانی دوم خود را بعد از نماز عصر خطاب به سپاهیان حر چنین ایراد فرمود:

مردم، اگر از خدا بترسید، در می یابید که حق باید در دست اهل حق باشد و موجب خشنودی خداوند خواهد گردید. ما اهل بیت پیامبر، به ولایت و رهبری مردم از این ها (بنی امیه)، که به ناحق مدعی این مقامند و همیشه راه ظلم و فساد و دشمنی با خدا را در پیش گرفته اند، شایسته تریم؛ و اگر در این راهی که در پیش گرفته اید پافشاری کنید و از ما روی بگردانید و حق ما را نشناسید و برخلاف خواسته تان، یعنی دعوت از من، رفتار کنید، من از همین جا مراجعت می کنم.

چون سخن امام (علیه السلام) به پایان رسید، حر اظهار داشت که ما از این دعوتنامه ها خبری نداریم.

امام به عقبة بن سمعان دستور داد تا دو خورجین، که مملو از نامه های مردم کوفه بود، بیاورد حر از این نامه ها اظهار بی اطلاعی کرد و با امام در این موضوع گفت و گو کرد.

چون حر دید که امام (علیه السلام) در تصمیم خود قاطع است و حاضر نیست از مأموریتش صرف نظر کند، چنین گفت: حال که شما تصمیم به حرکت گرفته اید بهتر است مسیری را برای خود انتخاب کنید که نه به کوفه وارد شوید و نه به مدینه بازگردید تا من از فرصت استفاده کنم و نامه ای صلح آمیز به ابن زیاد بنویسم، شاید خداوند مرا از درگیری با تو نجات بخشد.

سپس گفت: ﴿ اِنِّي اُذْكُرُكَ اللَّهَ فِي نَفْسِكَ فَاِنِّي اَشْهَدُ لَئِنْ قَاتَلْتَ

ص: 117

لَتُقْتَلَنَّ ﴾ ؛ این نکته را نیز یادآوری می کنم و هشدارت می دهم که اگر دست به شمشیر ببری کشته خواهی شد.

امام پس از گفتار و هشدار توام با تهدید حر فرمود ﴿ افبالِمو تُخَوِّفُني وَهَل يَعدوبُكُمُ الخَطْبُ اَنْ تَقْتُلُونِي ... ﴾ آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ و آیا بیش از کشتن من نیز کاری از شما ساخته است؟ من در پاسخ تو همان چند بیت را می خوانم که برادر مؤمن اوسی آن گاه که می خواست به یاری پیامبر بشتابد و در جنگ شرکت کند به پسر عمویش که مخالف حرکت وی بود انشاد کرد:

من به سوی مرگ خواهم رفت که مرگ برای جوانمرد ننگ نیست آن گاه که او معتقد به اسلام و هدفش حقّ باشد ...

حر با شنیدن این پاسخ قطعی با خشم و ناراحتی، رفت.

پس از حرکت از منزل شراف هر دو قافله به موازات و نزدیکی هم دیگر در حرکت بودند. آن ها در منازل و در محل ها که دسترسی به آب و استراحت بهتر فراهم بود فرود می آمدند. یکی از این منازل بیضه بود که در آن جا فرصتی به امام دست داد تا باز هم با سپاهیان حر سخن بگوید و حقایقی را با آنان در میان بگذارد و علت قیام و حرکت و انگیزه مبارزۀ خویش را تشریح کند. امام حسین (علیه السلام) سخنان خود را این گونه آغاز کرد:

مردم، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود که هر مسلمانی با سلطان زورگویی، که حرام خدا را حلال کند و پیمان الهی را در هم بشکند و با سنت و قانون پیامبر از در مخالفت درآید و در میان بندگان خدا راه گناه و معصیت و دشمنی در پیش گیرد، مواجه شود و با عمل یا با گفتار مخالفت نکند، به جایگاه همان طغیانگر، یعن آتش جهنم گرفتار خواهد آمد.

مردم، آگاه باشید که اینان (بنی امیه) اطاعت خدا را ترک و از شیطان پیروی می کنند؛ فساد را ترویج می دهند و حدود الهی را تعطیل می کنند. غنائم (فئ) مخصوص به خاندان پیامبر را به خود اختصاص و حلال و حرام و اوامر و نواهی خداوند را تغییر داده اند من به رهبری جامعه مسلمانان از این مفسدین که دین جدم را تغییر داده اند، شایسته ترم.

علاوه بر این حقایق، مضمون دعوتنامه هایی که از شما به دست من رسیده و پیک هایی که از سوی شما به نزد من آمده اند، این بود که شما با من بیعت کرده و پیمان بسته اید که مرا در مقابل دشمن تنها نگذارید و دست از یاری من برندارید. اینک اگر بر این پیمان خود باقی و وفادار باشید به سعادت و ارزش انسانی خود دست یافته اید؛ زیرا من حسین فرزند دختر پیامبر و فرزند علی ام که وجود من با شما مسلمانان در هم آمیخته و فرزندان و خانواده شما همانند فرزندان و خانواده من است. بنابراین، واجب است که از من پیروی کنید و مرا الگوی خود قرار دهید؛ و اگر پیمان شکنی کردید و بر بیعت خود باقی نماندید، به خدا سوگند که این کار شما تازگی ندارد؛ زیرا با پدرم و برادرم و پسر عمویم مسلم نیز این چنین رفتار کردید. پس آن کس گول خورده است که به حرف شما اعتماد کند و به پیمان شما مطمئن شود. شما مردمانی خطا کارید که در به دست آوردن نصیب اسلامی راه خطا پیموده و سهم خود را به رایگان از دست داده اید. هرکس پیمان شکنی کند ضرر خواهد دید. امید است خداوند مرا از شما بی نیاز کند.

در ادامه راه و در منزلگاه رهیمه مردی از مردم کوفه، به نام ابوهرم، به خدمت حسین بن علی (علیه السلام) رسید و عرض کرد: چه انگیزه ای تو را واداشت که از حرم جدت بیرون بیایی؟.

امام (علیه السلام) در پاسخ وی چنین فرمود: ای اباهرم، بنی امیه با فحاشی و ناسزاگویی احترام مرا در هم شکستند، اما من صبر و شکیبایی کردم. آنان ثروتم را از دستم ربودند، بازهم شکیبایی کردم؛ ولی چون خواستند خونم را بریزند از شهر خود خارج شدم. به خدا سوگند که اینان (بنی امیه) مرا خواهند کشت و خداوند آن ها را به ذلت فراگیر و شمشیر برنده مبتلا خواهد کرد و کسی را بر آنان مسلط می کند که به ذلت و زبونیشان بکشاند و به قتلشان برساند و ذلیل تر از قوم سبأ گرداند که یک زن به دلخواه خود بر مال و جانشان حکومت و فرمانروایی کرد.

طبری می گوید: چهار تن به نام عمروبن خالد، سعد، مجمع و نافع بن هلال به همراهی طرماح بن عدی از کوفه حرکت کرده بودند که در منزل عذيب الهجانات با حسین بن علی (علیه السلام) دیدار کردند. یکی از آنان عرض کرد: یابن رسول الله، طرماح در طول راه این اشعار را تکرار می کرد و به جای حُدی برای شتران چنین می خواند:

شتر من، از زجر و فشار ناراحت نباش و پیش از صبح و هر چه زودتر مرا حرکت بده. بهترین سوارت را بهترین مسافرت را، [حرکت بده] تا به مردی برسانی که آقایی و کرامت در سرشت و نژاد اوست. آقاست و آزاد مرد است؛ و دارای سعه صدر که خداوند او را برای اجرای بهترین امور به این جا رسانده است. خدایش، تا آخر دنیا، نگهدارش باد.

چون اشعار طرماح، که حاکی از اشتیاق فراوان او به درک حضور امام (علیه السلام) بود در حضور آن حضرت خوانده شد، امام (علیه السلام) در

ص: 118

پاسخ آنان چنین فرمود:

به خدا سوگند، امیدوارم اراده و خواست خدا درباره ما خیر باشد خواه کشته شویم یا پیروز گردیم. آن گاه امام (علیه السلام) از این مسافران عقیده و طرز تفکر مردم کوفه را سؤال کرد. آنان عرض کردند: یا بن رسول الله، بزرگان و سران قبایل کوفه با اخذ رشوه های فراوان از ابن زیاد فریب خورده اند، چنان که قلبشان با شما و شمشیرشان علیه شماست. سپس چگونگی کشته شدن قيس بن مسهر صیداوی (پیک امام) را به آن حضرت اطلاع دادند. امام با شنیدن این خبر تأسف بار، این آیه را خواند: ﴿ فَمِنْهُمْ مَنْ قُضِيَ نَحْبَهُ ... ﴾ گروهی از مؤمنان به پیمان خود (شهادت در راه خدا) وفا کردند و گروه دیگر در انتظار به سر می برند و عهد و پیمان خویش را تغییر نداده اند. آن گاه امام (علیه السلام) چنین دعا کرد: خدایا، بهشت را برای ما و آنان قرار بده و ما و آنان را در پایگاه رحمتت به مرغوب ترین ثواب های ذخیره شده ات نائل بگردان.

سپس طرماح چنین گفت:

یا بن رسول الله، من به هنگام خروج از کوفه در کنار این شهر، گروه زیادی را دیدم که اجتماع کرده بودند. چون انگیزه این اجتماع را پرسیدم، گفتند: این مردم برای مقابله با حسین بن علی و جنگ با او آماده می شوند. یا بن رسول الله، تو را به خدا سوگند که از این سفر برگرد؛ زیرا من مطمئن نیستم که حتی یکی از کوفیان به کمک و یاری شما بشتابد. اگر تنها همین گروه، که من دیدم، در جنگ با تو شرکت کنند، شکست تو قطعی است؛ و حال آن که هر روز و هر ساعت بر نیروی انسانی و تسلیحات جنگی آنان افزوده می شود.

طرماح سپس چنین پیشنهاد کرد: یابن رسول الله، من فكر می کنم که شما و من به سوی احبا که منطقه سکونت قبیلهٔ ما طی و دامنه کوه های سر به فلک کشیده است، حرکت کنیم؛ زیرا این منطقه آن چنان از امنیت برخوردار و از تعرض دشمن به دور است که در طول تاریخ قبیلهٔ ما در مقابل سلاطین عسان و همۀ سفید و سیاه مقاومت کرد. هم چنین به علّت دارا بودن وضع جغرافیایی ویژه ای که دارد هیچ دشمنی به این نقطه دست نیافته است؛ گذشته از موقعیت جغرافیایی، اگر شما 10 روز در این نقطه توقف کنید، تمام افراد قبیلهٔ طی، سواره و با پای پیاده، به یاری شما خواهند شتافت. من خود تعهد می کنم که بیست هزار نفر شمشیر به دست و افراد شجاع قبیله ام را به یاری تو برانگیزم که در پیشاپیش شما با دشمن بجنگند تا هدف شما تحقق یابد.

امام در پاسخ به پیشنهاد طرماح فرمود: خدا به تو و به افراد قبیله ات جزای خیر بدهد. در میان ما و مردم کوفه عهد و پیمانی بسته شده است که امکان برگشت نیست. چون طرماح تصمیم قاطع امام را دید، اجازه خواست تا از حضور آن حضرت مرخص شود و آذوقه ای که برای فرزندانش تهیه کرده است در کوفه به آنان برساند و هرچه سریع تر برای یاری امام به او، ملحق گردد. امام نیز به او اجازه داد.

طرماح با عجله به خانواده اش سرزد و در مراجعت، قبل از رسیدن به کربلا، از شهادت امام (علیه السلام) و یارانش مطلع گردید.

در منزل بنی مقاتل به امام اطلاع دادند که عبیدالله بن حرّ جعفی در این منزل اقامت گزیده است. امام (علیه السلام) نخست حجاج بن مسروق را به نزد وی فرستاد، حجاج گفت: ای فرزند حر! هدیه گرانب ها و ارمغان ارزشمندی برای تو آورده ام، اگر بپذیری، اینک حسین بن علی (علیه السلام) به این جا آمده است و تو را به یاری می طلبد. به او بپیوند تا به ثواب و سعادت بزرگی نائل گردی که اگر در رکاب او بجنگی به ثواب بی حدی رسیده ای و اگر کشته شوی به شهادت نائل شده ای.

عبیدالله بن حر گفت: به خدا سوگند که من در حالی از شهر کوفه بیرون آمدم که اکثر مردم خود را به جنگ او و سرکوبی شیعیانش آماده می کردند. برای من مسلم است که حسین (علیه السلام) در این جنگ کشته خواهد شد. من توانایی یاری و کمک او را ندارم، بنابراین دوست ندارم که او را ببینم و یا این که او مرا ببیند.

حجاج به نزد امام (علیه السلام) بازگشت و پاسخ ابن حر را به عرض وی رسانید. امام، خود با چند تن از اصحابش به نزد عبیدالله آمد او از امام استقبال کرد و خوش آمد گفت.

عبیدالله این ملاقات را چنین توصیف کرده است: چون چشمم به آن حضرت افتاد، دیدم من در دوران عمرم زیباتر و با ابهت تر از او ندیده ام. بر او بسیار متأثر شدم، چنان که هیچ کس، به اندازۀ او دلِ مرا متأثر نساخته بود. هیچ گاه نمی توانم آن منظره را فراموش کنم که وقتی آن حضرت حرکت می کرد چند کودک نیز دور او را گرفته بودند. چون چهره امام (علیه السلام) را نگریستم، محاسنش را مشکی یافتم. پرسیدم که رنگ طبیعی است یا از خضاب استفاده کرده اید؟ امام پاسخ داد: ای ابن حر، پیری من زودرس بود. از این گفتار امام فهمیدم که رنگ خضاب است.

به هر حال، پس از تعارفات و سخنان معمولی که میان عبیدالله و آن حضرت رد و بدل شد امام خطاب به وی چنین فرمود: ﴿ يَا اِبْنَ

ص: 119

الْحُرُّ اَنْ اَهْلَّ مِصْرُكُمْ ﴾ ؛ پسر حر، مردم شهر شما (کوفه) به من نوشته اند. آنان بر نصرت و یاری من متحد شده و پیمان بسته اند و از من درخواست کرده اند که به شهرشان بیایم ولی حقیقت امر برخلاف آن است که آنان به من نگاشته اند. تو در دوران عمرت گناهان زیادی را مرتکب شده و خطاهای فراوانی از تو سرزده است آیا می خواهی توبه کنی و از آن خطاها و گناه ها پاک گردی؟.

عبیدالله گفت: مثلاً چگونه توبه کنم؟ امام فرمود: ﴿ تَنْصُرُ اِبْنَ بِنْتِ نَبِيِّكَ وَ تُقَاتِلُ مَعَهُ ﴾ ؛ فرزند دختر پیامبرت را یاری کنی و در رکاب وی با دشمنان او بجنگی.

عبیدالله گفت: به خدا سوگند که هر کس از فرمان تو پیروی کند، به سعادت و خوشبختی ابدی نائل می شود ولی من احتمال نمی دهم که یاری من به حال تو سودی داشته باشد؛ زیرا در کوفه کسی را ندیدم که مصمم به یاری و پشتیبانی شما باشد، به خدا سوگندت می دهم که از این امر معافم بداری؛ زیرا من از مرگ سخت گریزانم. اینک اسب معروف خود ملحقه را به حضورت تقدیم می کنم؛ اسبی که در تعقیب دشمن و یا گریز از خطر بی نظیر است.

امام (علیه السلام) در پاسخ وی فرمود:

حالا که در راه ما از نثار جان امتناع می ورزی، ما نیز نه به تو نیاز داریم و نه به اسب تو؛ زیرا من از افراد گمراه چیزی نمی گیرم.

اکنون تو را پندی می دهم، هم چنان که تو مرا پند دادی.

تا می توانی خود را به جای دور دستی برسان تا صدای استغاثه ما را نشنوی و جنگ ما را نبینی؛ زیرا به خدا سوگند! اگر صدای استغاثه ما به گوش کسی برسد و به یاری ما نشتابد خدا او را در آتش جهنم قرار خواهد داد.

عبیدالله از این سخنان پندآمیز امام پند نگرفت و به سپاه وی نپیوست ولی تا آخر عمر از این موضوع اظهار ندامت و پشیمان می کرد و برای از دست دادن چنین سعادتی ابراز تأسف و تأثر می کرد.

باز در همان منزل بنی مقاتل بود که عمروبن قیس مشرقی به همراه پسر عمویش به حضور حسین بن علی (علیه السلام) شرفیاب شد. آن حضرت پرسید: آیا برای نصرت و یاری من آمده اید؟ عرض کردند نه؛ زیرا از طرفی ما فرزندان زیادی داریم و از سوی دیگر مال التجاره مردم در نزد ماست و نمی دانیم سرنوشت شما به کجا خواهد انجامید و صلاح نیست که مال مردم در دست ما تلف و ضایع گردد.

امام (علیه السلام) خطاب به آن دو چنین فرمود: از این منطقه دور باشید تا صدای استغاثه من به گوش شما نرسد و اثری از من نبینید؛ زیرا هرکس صدای استغاثه ما را بشنود یا اثری از ما ببیند ولی به استغاثه ما جواب مثبت ندهد و به فریاد ما نرسد خداوند او را با ذلت تمام در جهنم سرنگون خواهد کرد.

در منزل قصر بنی قاتل، در اواخر شب، امام دستور داد جوانان مشک ها را پر از آب کردند و به سوی منزل بعدی حرکت کردند. هنگامی که قافله در حرکت بود، صدای امام به گوش رسید که کلمه استرجاع (انَا لِلَّهِ واناً اليهِ رَاجِعُونَ وَ اَلْحَمْدَلَلُهُ رَبُّ اَلْعَالَمِينَ) را مکرر بر زبان می راند.

حضرت علی اکبر، فرزند دلیر و شجاع آن حضرت، از انگیزه این استرجاع پرسید.

امام پاسخ داد: من سرم را به زین اسب گذاشته بودم که خواب خفیفی مرا فرا گرفت. در این موقع صدای هاتفی به گوشم رسید که می گفت: این جمعیت در این هنگام شب در حرکتند و مرگ نیز در تعقیب آن هاست. برای من معلوم گردید که این خبر مرگ ماست.

حضرت علی اکبر عرض کرد: ﴿ لاَ اَرَاكَ اَللَّهُ بِسُوءِ أَلْسِنَا عَلَى اَلْحَقِّ؟ ﴾ ؛ خدا حادثه بدی پیش نیاورد، مگر ما برحق نیستیم؟.

امام فرمود: بلی به خدا سوگند که ما به جز در راه حق قدم بر نمی داریم.

علی اکبر عرض کرد: ﴿ اذاً لانْبالِى اَنْ نَمُوتَ مُحِقِّينَ ﴾ ؛ اگر بناست در راه حق بمیریم ترسی از مرگ نداریم.

امام او را دعا کرد و چنین فرمود: خداوند بهترین پاداش را به تو عنایت کند.

قافلهٔ امام (علیه السلام) و به موازات سپاهیان حر، به حرکت خود ادامه دادند تا به نینوا رسیدند. در این منزل با مردی مسلح، که سوار بر اسب تندرو بود، مواجه شدند. او پیک ابن زیاد و حامل نامه ای از سوی وی به حر بود. متن نامه چنین است: با رسیدن این نامه حسین بن علی را مجبور کن تا در بیابانی بی آب و علف و بی دژ توقّف کند.

حر نیز متن نامه را برای امام (علیه السلام) خواند و آن حضرت را از مأموریت خویش آگاه کرد.

امام فرمود: پس بگذار ما در بیابان نینوا و یا غاضریات یا شفیه فرود آییم.

ص: 120

حر گفت: من نمی توانم با این پیشنهاد شما موافقت کنم؛ زیرا من دیگر در تصمیم گیری خود آزاد نیستم چون همین نامه رسان، جاسوس ابن زیاد است و جزئیات اقدامات مرا زیر نظر دارد.

در این هنگام زهیر بن قین به امام (علیه السلام) پیشنهاد داد که برای ما جنگ کردن با این گروه کم، آسان تر است از جنگ کردن با افراد زیادی که در پشت سر آن هاست. به خدا سوگند که لشکریان زیادی به پشتیبانی دشمن خواهند رسید که ما تاب مقاومت در برابر آنان را نخواهیم داشت.

امام در پاسخ پیشنهاد زهیر چنین فرمود: ﴿ مَا كُنْتُ لِأَبْدَأَهُمْ بِالْقِتَالِ ﴾ ؛ من هرگز شروع کننده جنگ نخواهم بود.

آن گاه امام (علیه السلام) خطاب به حرّ فرمود: بهتر است کمی دیگر حرکت کنیم تا محل مناسب تری برای اقامت خود برگزینیم. حرّ موافقت کرد و به حرکت خود ادامه داد تا به سرزمین کربلا رسیدند. حرّ و یارانش این محل را به دلیل نزدیکی به فرات مناسب دانستند و از پیشروی امام جلوگیری کردند.

وقتی حسین بن علی (علیه السلام) تصمیم گرفت در آن سرزمین فرود آید، از نام آنجا سؤال کرد. پاسخ دادند که این جا را طف می گویند.

امام پرسید نام دیگری نیز دارد؟ عرض کردند: کربلا هم نامیده می شود.

امام با شنیدن اسم کربلا گفت: ﴿ اَللَّهُمَّ اَعُوذْ بِكَ مِنَ اَلْكَرْبِ وَ اَلْبَلاَءُ ﴾ ؛ خدایا، از اندوه بلا به تو پناه می آورم. سپس فرمود: این جاست محل فرود آمدن ما؛ و به خدا سوگند، همین جاست محل قبرهای ما و به خدا سوگند از این جاست که در قیامت محشور و منشور خواهیم گردید؛ و این وعده ای است از جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و در وعده او خلافی نیست.

حسین بن علی (علیه السلام) در دوّم محرم الحرام سال 61 ق وارد کربلا شد. ایشان پس از توقف کوتاه در میان یاران و فرزندان و افراد خاندان خویش قرار گرفت و این خطبه را ایراد کرد:

اما بعد، پیشامد ما همین است که می بینید. اوضاع زمان دگرگون گردیده؛ زشتی ها آشکار و نیکی ها و فضیلت ها از محیط ما رخت بربسته است. از فضایل انسانی باقی نمانده است مگر اندکی مانند قطرات ته مانده ظرف آب. مردم در زندگی ننگین و ذلت باری به سر می برند که نه به حق عمل می کنند و نه از باطل روی گردانند. شایسته است که در چنین محیط ننگین، شخص با ایمان و با فضیلت، فداکاری و جانبازی کند و به سوی فیض دیدار پروردگارش بشتابد. من در چنین محیط ذلت باری مرگ را جز سعادت و خوشبختی و زندگی با این ستمگران را چیزی جز رنج و نکبت نمی دانم. این مردم برده های دنیایند و دین لقلقه زبانشان است. حمایت و پشتیبانیشان از دین تا آن جاست که زندگیشان در رفاه است و آن گاه که در بوته امتحان قرار گیرند، دینداران کم خواهند بود.

ابن قولویه در کامل الزیارات از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند که حسین بن علی (علیه السلام) پس از ورود به کربلا نامه ای خطاب به محمد حنفیه و افراد قبیله بنی هاشم، که با امام (علیه السلام) هم سفر نشده بودند، نگاشت. متن نامه چنین است:

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ. از سوی حسین بن علی به محمد بن علی و افراد بنی هاشم که نزد وی به سر می برند: گویا دنیایی وجود نداشته (و ما هم در این جهان نبوده ایم) همان گونه که آخرت همیشگی است (و ما از بین نخواهیم رفت) و السلام.

حرّ بن یزید در نامه ای ورود حسین بن علی (علیه السلام) را به ابن زیاد اطلاع داد و او این نامه را به امام (علیه السلام) نوشت:

اما بعد، من از ورود شما به سرزمین کربلا مطلع گردیدم و امیرمؤمنان یزید بن معاویه به من دستور داده است که سر به بالین راحت نگذارم و شکم از غذا سیر ننمایم تا تو را به قتل برسانم؛ یا این که به فرمان من و به حکومت یزید گردن بگذاری، و السّلام.

امام (علیه السلام) چون نامۀ ابن زیاد را خواند، آن را بر زمین انداخت و چنین فرمود: رستگار مباد مردمی که خشنودی خلق را بر غضب خدا مقدم داشتند.

نامه رسان پاسخ نامه را درخواست کرد. امام در جواب او این جمله را فرمود: نامه ابن زیاد در پیش ما پاسخی ندارد؛ زیرا عذاب خدا بر وی ثابت گردیده است.

بنا به نقل خطیب خوارزمی، حسین بن علی (علیه السلام) توسط یکی از یارانش، به نام عمر و بن قرظهٔ انصاری به عمر بن سعد پیام فرستاد تا با هم دیگر ملاقات و گفت و گو کنند. عمر سعد با این پیشنهاد موافقت کرد و آن حضرت شبانه با 20 تن از یاران خویش به سوی خیمه ای که در وسط دو لشکر برپاشده بود، حرکت کرد؛ و دستود داد تا یارانش، به جز برادرش ابوالفضل و فرزندش علی اکبر، وارد خیمه نشوند. عمر سعد هم به یارانش که تعداد آن ها نیز 20 تن بود، همین دستور را داد و تنها فرزندش حفص و غلام مخصوصش به همراه او وارد خیمه شدند.

امام در این مجلس خطاب به عمر سعد چنین گفت: فرزند

ص: 121

سعد آیا می خواهی با من جنگ کنی در حالی که مرا می شناسی و می دانی پدر من چه کسی است؟ آیا از خدایی که برگشت تو به سوی اوست نمی ترسی؟ آیا نمی خواهی با من باشی و از این ها (بنی امیه) دست برداری؟ که این عمل به خدا نزدیک تر و مقبول تر است.

عمر سعد در پاسخ امام عرض کرد: می ترسم که خانه مرا در کوفه ویران کنند.

امام فرمود: من به هزینهٔ خودم برای تو خانه ای می سازم.

عمر سعد گفت: می ترسم باغ و نخلستانم را مصادره کنند.

امام فرمود: من در حجاز بهتر از این باغ ها، که در کوفه داری، به تو می دهم.

عمر سعد گفت: زن و فرزندم در کوفه است و می ترسم آن ها را به قتل برسانند.

امام (علیه السلام) چون بهانه های او را دید و از توبه و بازگشت وی مأیوس گردید، در حالی که این جمله را می گفت، از جای خود برخاست:

چرا این قدر در اطاعت شیطان پافشاری می کنی، خدایت هر چه زودتر در میان رخت خوابت بکشد و در روز قیامت از گناهت در نگذرد. امیدوارم که از گندم عراق نصیبت نگردد مگر به اندازه کم (یعنی عمرت کوتاه باد).

عمر سعد نیز از روی استهزا گفت: جُویِ عراق برای من بس است.

بنا به نقل طبری عصر پنجشنبه نهم محرم، عمر سعد فرمان حمله داد و لشکر به حرکت در آمد. امام (علیه السلام) در آن ساعت در بیرون خیمه به شمشیرش تکیه کرده خواب خفیفی بر چشمانش مستولی شد.

چون زینب کبری (سلام الله علیها) فریاد لشکر عمر سعد را شنید و جنب و جوش آن ها را دید به نزد امام آمد و عرض کرد: برادر، اینک دشمن به خیمه ها نزدیک شده است.

امام (علیه السلام) سر برداشت و این جمله را گفت: اینک جدم رسول خدا را در خواب دیدم که به من فرمود: فرزندم به زودی به نزد ما خواهی آمد.

سپس برادرش ابوالفضل (علیه السلام) را خطاب کرد و چنین گفت: جانم به قربانت، سوارشو و با این ها ملاقات کن و انگیزه و هدف آنان را بپرس.

طبق فرمان امام (علیه السلام) حضرت ابوالفضل با 20 تن، که زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر نیز در میان آنان دیده می شد، به سوی دشمن حرکت کرد و در مقابل آنان قرار گرفت و انگیزۀ حرکتشان را پرسید.

لشكريان عمر سعد در جواب او گفتند: اینک از سوی امیر (ابن زیاد) حکم تازه ای رسیده است که باید شما بیعت کنید والاً وارد جنگ خواهیم گردید.

حضرت ابوالفضل به سوی امام برگشت و پیشنهاد آنان را به عرض آن حضرت رسانید.

امام در پاسخ وی چنین فرمود: به سوی آنان بازگرد و اگر توانستی همین امشب را مهلت بگیر و جنگ را به فردا موکول کن تا ما امشب را به نماز و استغفار و مناجات با پروردگارمان بپردازیم؛ زیرا خدا می داند که من به نماز و قرائت قرآن و استغفار و مناجات با خدا علاقه شدید دارم.

ابوالفضل (علیه السلام) برگشت و یک شب مهلت تقاضا کرد. عمر سعد چون در قبول این پیشنهاد مردد بود موضوع را با فرماندهان لشکر مطرح کرد و نظر آنان را خواست.

یکی از فرماندهان، به نام عمرو بن حجاج، گفت: سبحان الله، اگر این ها از ترک و دیلم بودند و چنین مهلتی از تو درخواست می کردند بایستی به آنان جواب مثبت می دادی تا چه رسد به این که این ها فرزندان پیامبرند.

قيس بن اشعث یکی دیگر از فرماندهان، گفت: به عقیده من هم باید به این درخواست حسین جواب مثبت داد؛ زیرا این درخواست وی نه برای عقب نشینی از جبهه و نه برای تجدید نظر است زیرا آنان به جنگ مصمّم اند و فردا پیش از تو جنگ را شروع می کنند.

سرانجام، پس از مشورت ها، عمر سعد به حضرت ابوالفضل (علیه السلام) گفت که ما امشب را به شما مهلت می دهیم، اگر تسلیم شدید و به فرمان امیر گردن نهادید، شما را به نزد او می بریم و اگر امتناع کردید ما هم شما را به حال خود باقی نخواهیم گذاشت و جنگ است که سرنوشت شما را تعیین خواهد کرد.

بدین گونه با درخواست امام (علیه السلام) موافقت شد و شب عاشورا به وی مهلت داده شد.

حسین بن علی (علیه السلام) نزدیک غروب تاسوعا و پس از آن که مهلت یافت (و یا پس از نماز مغرب) در میان افراد بنی هاشم و یاران خویش قرار گرفته این خطابه را ایراد کرد:

خدا را به بهترین وجه ستایش می کنم و در شداید و آسایش و

ص: 122

رنج و رفاه، در برابر نعمت هایش سپاسگزارم. خدایا، تو را می ستایم که بر ما، خاندان نبوت، کرامت بخشیدی و قرآن را به ما آموختی و به دین و آیین مان آشنا ساختی و بر ما گوش (حق شنو) و چشم (حق بین) و قلب (روشن) عطا فرموده ای و از گروه مشرک و خدا نشناس قرار ندادی. من اصحاب و یارانی بهتر از یاران خود ندیده ام و اهل بیت و خاندانی با وفاتر و صدیق تر از اهل بیت خود سراغ ندارم. خداوند به همه شما جزای خیر دهد. آن گاه فرمود: جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خبر داده بود که من به عراق فراخوانده می شوم و در محلی به نام عمورا و یا کربلا فرود آمده، در همان جا به شهادت می رسم، و اینک وقت این شهادت رسیده است. به اعتقاد من همین فردا، دشمن جنگ خود را با ما آغاز خواهد کرد. شما آزادید. من بیعت خود را از شما برداشتم و به همه شما اجازه می دهم که از این سیاهی شب استفاده کرده دست یکی از افراد خانواده مرا بگیرید و به سوی آبادی و شهر خویش حرکت کنید، و جان خود را از مرگ نجات دهید؛ زیرا دشمنان فقط مرا تعقیب می کنند؛ و اگر بر من دست بیابند با دیگران کاری نخواهند داشت. خداوند به همۀ شما جزای خیر و پاداش نیک عنایت کند.

اولین کسی که پس از سخنرانی امام (علیه السلام) لب به سخن گشود، برادرش عباس بن علی (علیه السلام) بود. او چنین گفت: ﴿ لاَ اَرَانَا اَللَّهُ ذَلِكَ اَبَداً ﴾ ؛ خدا چنین روزی را نیاورد که ما تو را بگذاریم و به سوی شهر خود برگردیم.

اصحاب آن حضرت گفتار حضرت ابوالفضل را تأیید کردند. امام نگاهی به فرزندان عقیل کرد و چنین گفت: ﴿ حَسْبُكُمْ مِنَ اَلْقَتْلِ بِمُسْلِمٍ اِذْهَبُوا قَدْ اَذِنْتُ لَكُمْ ﴾ ؛ کشته شدن مسلم برای شما بس است، من به شما اجازه دادم بروید.

آنان در پاسخ امام چنین گفتند: در این صورت اگر از ما سؤال شود که چرا دست از مولا و پیشوای خود برداشتید چه بگوییم؟ نه، به خدا سوگند که هیچ گاه چنین کاری نخواهیم کرد؛ و ثروت و جان فرزندانمان را فدای راه تو کرده تا آخرین مرحله در رکاب تو می جنگیم.

حسین بن علی (علیه السلام) با شنیدن کلمات و جملات مسئولانه بنی هاشم و ارادت آن ها به مقام امامت چنین فرمود: ﴿ اِنّى غَداً اُقْتُلْ وَ كُلُّكُمْ تُقْتَلُونَ ... ﴾ ؛ من فردا کشته خواهم شد و همه شما و حتی قاسم و عبدالله شیرخوار نیز با من کشته خواهند شد.

همۀ یاران آن حضرت با شنیدن این بیان یک صدا چنین گفتند: ما نیز به خدای بزرگ سپاسگزاریم که به یاری تو به ما کرامت و با کشته شدن در رکاب تو بر ما عزت و شرافت بخشید. ای فرزند پیامبر، آیا ما نباید خشنود باشیم از این که در بهشت با تو هستیم؟

طبق نقل خرائج راوندی امام پرده را از جلوی چشم آنان کنار زد و یکایک آنان محل خود و نعمت هایی که در بهشت برایشان مهیا شده است مشاهده کردند.

مرحوم مقرم نقل می کند که امام (علیه السلام) در شب عاشورا و در میان تاریکی از خیمه ها دور شد. نافع بن هلال، که یکی از یاران آن حضرت بود، خود را به امام (علیه السلام) رسانید و انگیزه بیرون شدن از محیط خیمه ها را سؤال کرد و گفت: یابن رسول الله، آمدن شما به سوی لشکر این مرد طاغی مرا سخت نگران کرد و ترساند.

امام (علیه السلام) در پاسخ وی فرمود: آمده ام تا پستی و بلندی اطراف خیمه ها را بررسی کنم که مبادا برای دشمن مخفیگاهی باشد تا از آن جا خود را برای حمله و یا دفع حمله آماده کند.

آن گاه امام (علیه السلام) در حالی که دست نافع در دستش بود چنین فرمود: ﴿ هِيَ وَ اَللَّهِ وَعْدٌ لاَ خُلْفَ فِيهِ ﴾ ؛ امشب همان شب موعود است، و عده ای است که هیچ تخلف در آن راه ندارد.

سپس امام (علیه السلام) رشته کوه هایی را که در مهتاب از دور دیده می شد به نافع نشان داد و فرمود: نمی خواهی در این تاریکی شب به این کوه ها پناهنده شوی و خود را از مرگ برهانی؟.

نافع بن هلال خود را به قدمهای آن حضرت انداخت و عرضه داشت مادرم به عزایم بنشیند. من این شمشیر را به هزار درهم و اسبم را هم به هزار در هم خریده ام، سوگند به آن خدایی که با محبت تو بر من منت گذاشته است بین من و تو جدایی نخواهد افتاد مگر آن وقت که این شمشیر کند و این اسب خسته شود.

مقرم از نافع بن هلال چنین نقل می کند که امام (علیه السلام) پس از بررسی بیابان های اطراف، به سوی خیمه ها برگشت و به خیمهٔ زینب کبری (سلام الله علیها) وارد شد. من در بیرون خیمه کشیک می دادم، زینب کبری (سلام الله علیها) عرض کرد: برادر آیا یاران خود را آزموده ای و به نیت و استقامت آنان پی برده ای؟ مبادا در موقع سختی دست از تو بردارند و در میان دشمن تنهایت بگذارند.

امام (علیه السلام) چنین فرمود: آری، به خدا سوگند که آن ها را آزمودم و نیافتم مگر دلاور و غرّنده (شیروار) و با صلابت و استوار (کوهوار). آنان به کشته شدن در رکاب من مانند اشتیاق طفل شیر خوار به پستان مادر مشتاقند.

نافع می گوید: من چون این سؤال و جواب را شنیدم، گریه

ص: 123

گلویم را گرفت و به نزد حبیب بن مظاهر آمدم و آن چه از امام و خواهرش شنیده بودم بدو گفتم.

حبيب بن مظاهر گفت: به خدا سوگند که اگر منتظر فرمان امام (علیه السلام) نبودیم، همین امشب به دشمن حمله می کردیم، گفتم حبیب، اینک امام در خیمه خواهرش است و شاید زنان و اطفال حرم نیز در آن جا باشند؛ بهتر است تو با گروهی از یارانت به کنا خیمهٔ آنان رفته، مجدداً اظهار وفاداری کنید تا دلگرمی این بانوان بیشتر شود.

حبیب با صدای بلند یاران امام را، که در میان خیمه ها بودند، دعوت کرد، همه آنان از خیمه ها بیرون آمدند. حبیب به افراد بنی هاشم گفت: از شما درخواست می کنم که به درون خیمه های خود برگردید و به عبادت و استراحت خویش بپردازید سپسر گفتار نافع را برای بقیه صحابه نقل کرد.

آنان پاسخ دادند: سوگند به خدایی که بر ما منت گذاشته و بر چنین افتخاری نائل کرده است اگر منتظر فرمان امام نبودیم، همین حالا با شمشیرهای خود به دشمن حمله می کردیم.

حبیب بن مظاهر در ضمن دعا به آنان پیشنهاد کرد که با هم به کنار خیمهٔ بانوان رفته به آنان نیز اطمینان خاطر بدهیم.

چون به کنار خیمه بانوان بنی هاشم رسیدند، حبیب در خطاب به آنان چنین گفت: ای دختران پیامبر و ای حرم رسول خدا، اینان جوانان فداکار شما و این ها شمشیرهای برّاقشان است که همه سوگند یاد کرده اند این شمشیرها را در غلافی جای ندهند مگر در گردن دشمنان شما و این نیزه های بلند و تیز در اختیار غلامان شماست که هم قسم شده اند آن ها را فرو نبرند مگر در سینه دشمنان شما.

در این هنگام یکی از بانوان به آنان چنین پاسخ داد: اَيّهَا الطَّيِّبُونَ حامُوا عَنْ بَنَاتِ رَسُولِ اَللَّهِ وَ حَرَائِرِ اَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ؛ اى پاک مردان، از دختران پیامبر و زنان خاندان امیرمؤمنان دفاع کنید.

چون سخن این بانو به گوش این افراد رسید، با صدای بلند گریه کرده به سوی خیمه خویش بازگشتند.

از امام سجاد (علیه السلام) نقل شده است که در شب عاشورا پدرم در میان خیمه با چندتن از یارانش نشسته بود و در حالی که جون، غلام ابوذر شمشیر امام (علیه السلام) را صیقل می داد، حضرت به این اشعار مترنّم بود:

ای دنیا، اف بر دوستی تو که صبحگاهان و عصرگاهان چه بسیار کسان را به کشتن می دهی. و بر این کار قناعت نمی کنی. همانا همه کارها بر عهده خدای بزرگ است و هر زنده ای سالک راه اوست.

امام سجاد (علیه السلام) می گوید: من از این اشعار به هدف امام (علیه السلام)، که خبر مرگ و اعلان شهادت بود، پی بردم و چشمانم پر از اشک گردید ولی از گریه خودداری کردم. اما عمّه ام زینب که در کنار بستر من نشسته بود با شنیدن این اشعار و با متفرق شدن یاران امام، خود را به خیمهٔ آن حضرت رسانید و گفت: وای بر من، ای کاش مرده بودم و چنین روزی را نمی دیدم، ای یادگار گذشتگانم، و ای پناهگاه بازماندگانم، گویا همه عزیزانم را امروز از دست داده ام که این پیشامد، مصیبت پدرم علی و مادرم زهرا و برادرم حسن (علیه السلام) را زنده کرد.

امام (علیه السلام) به زینب کبری تسلی داده و او را به صبر و شکیبایی سفارش کرد و چنین گفت: خواهر، راه صبر و شکیبایی را در پیش بگیر و بدان که همۀ مردم دنیا می میرند و آنان که در آسمان ها هستند زنده نمی مانند. همه موجودات از بین می روند مگر خدای بزرگ که دنیا را با قدرت خویش آفریده است و همه مردم را مبعوث و زنده خواهد کرد؛ و اوست خدای یکتا. پدر و مادرم و برادرم حسن بهتر از من بودند که همه به جهان دیگر شتافتند و من و آنان و همۀ مسلمانان باید از رسول خدا پیروی کنیم که او نیز به جهان بقا شتافت. خواهرانم، ام کلثوم، فاطمه، رباب، پس از مرگ من گریبان چاک نکنید و صورت خود را نخراشید و سخنی که از شما شایسته نیست بر زبان نرانید.

صاحب نَفَس المهموم از مرحوم صدوق نقل می کند که در ساعت های آخر شب عاشورا خواب سبکی چشم امام (علیه السلام) را فراگرفت و چون بیدار گردید خطاب به یاران و اصحابش فرمود: من در خواب دیدم که چندین سگ بر من حمله می کنند و درنده ترین آن ها سگی بود به رنگ سیاه و سفید و این خواب نشان دهندۀ آن است که از میان این افراد کسی که به مرض برص مبتلاست قاتل من خواهد بود.

امام (علیه السلام) سپس فرمود: و پس از این خواب، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را با گروهی از یارانش دیدم که به من فرمود: تو شهید امتی و ساکنان آسمان ها و عرش برین، آمدن تو را به هم دیگر مژده و بشارت می دهند. تو امشب افطار را در نزد من خواهی بود، عجله کن و تأخير روا مدار و اینک فرشته ای از آسمان فرود آمده است تا خون تو را در شیشه سبز رنگی جمع آوری کند.

ص: 124

بنا به نقل ابن قولویه و مسعودی، حسین بن علی (علیه السلام) آن گاه که نماز صبح را به جای آورد، رو به سوی نمازگزاران کرده پس از حمد و سپاس خداوند به آنان چنین فرمود: خداوند به کشته شدن شما و کشته شدن من در این روز اذن داده است و برشماست که صبر و شکیبایی در پیش گرفته، با دشمن بجنگید.

مرحوم شیخ صدوق از امام سجاد (علیه السلام) مطلبی بدین مضمون نقل می کند که در روز عاشورا چون جنگ شدت گرفت و کار بر حسین بن علی (علیه السلام) سخت شد بعضی از یاران آن حضرت متوجه شدند که تعدادی از اصحاب و یاران امام (علیه السلام) در اثر شدت جنگ و با مشاهدهٔ بدن های قطعه قطعه شده دوستانشان و رسیدن نوبت شهادتشان رنگشان متغیر و لرزه بر اندامشان مستولی شده است. اما حسین بن علی (علیه السلام) و تعدادی از خواص یارانش برخلاف گروه اول هر چه فشار بیشتر و فاصلهٔ آنان با شهادت نزدیک تر می شود رنگشان گلناری گشته و از آرامش و سکون خاطر بیشتری برخوردار می گردند که یاران حضرت از این منظره جالب و شهامت فوق العاده متعجب شده در حالی که به قیافه روحانی و سیمای گلناری حسین بن علی (علیه السلام) اشاره می کردند به دیگر یاران گفتند:

به حسین بن علی (علیه السلام) نگاه کنید که از مرگ و شهادت کوچک ترین ترسی به خود راه نمی دهد.

آن حضرت چون این جمله را از آنان شنید به یاران خود چنین گفت:

ای بزرگ زادگان، صبر و شکیبایی به خرج دهید که مرگ چیزی جز یک پل نیست که شما را از سختی و رنج عبور داده به بهشت پهناور و نعمت های همیشگی آن می رساند. چه کسی است که نخواهد از یک زندان به قصری انتقال یابد؟ و همین مرگ برای دشمنان شما مانند آن است که از کاخی به زندان و شکنجه گاه منتقل گردند. پدرم از پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر من نقل کرد که می فرمود: دنیا برای مؤمن همانند زندان و برای کافر همانند بهشت است. مرگ پلی است که این گروه مؤمن را به بهشتشان می رساند و آن گروه کافر را به جهنمشان. آری، نه دروغ شنیده ام و نه دروغ می گویم.

آن حضرت پس از این بیان، صفوف لشکر خویش را، که بنا به مشهور 72 تن بودند، منظم کرد؛ میمنهٔ سپاه را به زهیر بن قین و میسره را به حبیب بن مظاهر و پرچم را به برادرش عباس بن علی (علیه السلام) سپرد و خود و افراد خاندانش در قلب سپاه قرار گرفتند.

در این هنگام عمر بن سعد نیز به آرایش و تنظیم صفوف شکر خویش مشغول بود و چون چشم امام (علیه السلام) به انبوه جمعیت شکر دشمن افتاد و در مقابل خویش سیلی عظیم و موجی فروشان از دشمن را دید دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و این دعا را خواند: خدایا، تو در هر غم و اندوه پناهگاه و در هر پیشامد ناگوار مایهٔ امیدی؛ و در هر حادثه ای سلاح و ملجأ من. به بسیار غم های کمر شکن که دل ها در برابرش آب و راه هر چاره در مقابلش مسدود می گردد! غم های جانکاهی که با دیدن آن ها، دوستان دوری جسته و دشمنان زبان به شماتت می گشودند. در چنین مواقعی تنها به پیشگاه تو شکایت آورده و از دیگران قطع امید کرده ام و تو بودی که به داد من رسیده و این کوه های غم را از میان برداشته ای و از این امواج اندوه نجاتم بخشیده ای. خدایا تویی صاحب هر نعمت و تویی آخرین مقصد و مقصود من.

امام (علیه السلام) پس از تنظیم صفوف لشکر خویش، بر اسب سوار شد و از خیمه ها قدری فاصله گرفت و با صدای بلند و رسا خطاب به شکر عمر سعد چنین فرمود: مردم، حرف مرا بشنوید و در جنگ و خونریزی شتاب نکنید تا من وظیفه خود را که نصیحت و موعظه شماست، به انجام برسانم و انگیزه سفر خود را به این توضیح بدهم. اگر دلیل مرا پذیرفتید و با من از راه انصاف در آمدید راه سعادت را دریافته، دلیلی برای جنگ با من ندارید و اگر دلیل مرا نپذیرفتید و از راه انصاف نیامدید همه شما دست به دست هم بدهید و هر تصمیم و اندیشه باطل که دارید درباره من به اجرا بگذارید و مهلتم ندهید ولی به هر حال امر بر شما پوشیده نماند، یار و پشتیبان من خدایی است که قرآن را فرو فرستاد و اوست یار و یاور نیکان.

بنا به نقل کتب تاریخ، چون سخن امام (علیه السلام) به آخرین فراز این بخش رسید، صدای گریه بعضی از زنان و دختران، که به سخنان آن حضرت گوش می دادند، بلند شد و لذا امام (علیه السلام) سخن و خطابه خویش را قطع کرد و به برادرش عباس و فرزندش علی اکبر مأموریت داد تا آن ها را به سکوت و آرامش دعوت کنند و این جمله را نیز اضافه کرد که آنان گریه های زیادی در پیش دارند.

چون بانوان و اطفال آرام شدند، امام دو مرتبه شروع به سخن کرد و پس از حمد و سپاس خداوند خطبه دیگری ایراد کرد.

بندگان خدا، از خدا بترسید و از دنیا برحذر باشید که اگر بنا بود همۀ دنیا به یک نفر داده شود و یا یک فرد برای همیشه در دنیا بماند پیامبران برای بقا سزاوارتر و جلب خشنودی آنان بهتر و

ص: 125

چنین حکمی خوشایندتر بود؛ ولی هرگز چنین نیست؛ زیرا خداوند دنیا را برای فنا خلق کرده که تازه هایش کهنه و نعمت هایش زایل و سرور و شادیش به غم و اندوه مبدل خواهد گردید؛ دون منزلی است و موقت خانه ای. پس برای آخرت خود توشه ای برگیرید و بهترین توشه آخرت تقوا و ترس از خداست. مردم، خداوند دنیا را محل فنا و زوال قرار داد. مغرور و گول خورده کسی است که گول دنیا را بخورد و بدبخت کسی اس که مفتون آن گردد.

مردم، دنیا شما را گول نزند که هر کس بدو تکیه کند ناامیدش سازد و هرکس بر وی طمع کند به یأس و ناامیدیش کشاند و شما اینک به امری هم پیمان شده اید که خشم خدا را برانگیخته و به سبب آن، خدا از شما اعراض کرده و غضبش را بر شما فرستاده است. چه نیکوست خدای ما! و چه بد بندگانی اید شماها که به فرمان خدا گردن نهاده و به پیامبرش ایمان آوردید و سپس برای کشتن اهل بیت و فرزندانش هجوم کردید! شیطان بر شما مسلط گردیده و خدای بزرگ را از یاد شما برده است. ننگ بر شما و ننگ بر ایده و هدف شما. ما برای خدا خلق شده ایم و برگشتمان به سوی اوست.

امام در بخش سوم خطبه، در ضمن معرفی خویش به موعظه و نصیحت آنان می پردازد و چنین می فرماید:

مردم، بگویید من کیستم؟ سپس به خود آیید و خویشتن را ملامت کنید و ببینید آیا قتل من و در هم شکستن حریم من برای شما جایز است؟ آیا من فرزند دختر پیامبر شما نیستم؟ آیا من فرزند وصی و پسر عموی پیامبر شما نیستم؟ مگر من فرزند کسی نیستم که پیش از همه مسلمانان به خدا ایمان آورد و، پیش از همه، رسالت پیامبر را تصدیق کرد؟ آیا حمزه سیدالشهدا عموی پدر من نیست؟ آیا جعفر طیار عموی من نیست؟ آیا شما سخن پیامبر را در حق من و برادرم نشنیده اید که فرمود: این دو، سروران جوانان بهشتند؟ اگر مرا در گفتارم تصدیق کنید این ها حقایقی است که کوچکترین خلافی در آن نیست؛ زیرا از روز اول دروغ نگفته ام؛ چون دریافته ام که خداوند به اهل دروغ غضب کرده و ضرر دروغ را به گویندۀ آن بر می گرداند. اگر مرا تکذیب می کنید، اینک در میان مسلمانان از صحابه پیامبر کسانی اند که می توانید از آن ها سؤال کنید: از جابر بن عبدالله انصاری، ابو سعید خدری، سهل بن سعد ساعدی، زید بن ارقم و انس بن مالک بپرسید که همۀ آنان گفتار پیامبر را دربارهٔ من و برادرم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیده اند و همین یک جمله می تواند مانع شما از ریختن خون من باشد.

شمر بن ذی الجوشن، که یکی از فرماندهان و سران لشکر کوفه بود، متوجه گردید که ممکن است سخنان امام در سپاهیان مؤثر واقع شود و آنان را از جنگ منصرف سازد و لذا خواست سخن امام را قطع کند و با صدای بلند داد زد: او در ضلالت است و نمی فهمد چه می گوید.

حبیب بن مظاهر هم از سوی لشکر آن حضرت بدو پاسخ داد: این تویی که در گمراهی و ضلالتی. راست می گویی که سخن او را نمی فهمی؛ زیرا قلب تو از درک حقایق عاجز است.

امام (علیه السلام) سپس ادامه داد: اگر در گفتار پیامبر درباره من و برادرم تردید دارید، آیا در این واقعیت نیز شک می کنید که من پسر دختر پیامبرم؟ و در همۀ دنیا و در میان شما و دیگران پیامبر خدا فرزندی جز من ندارد؟ وای بر شما، آیا کسی از شما را کشته ام که در مقابل خون وی مرا به قتل می رسانید؟ یا مال کسی را گرفته ام و یا جراحتی بر شما وارد ساخته ام تا مستحق مجازاتم بدانید؟.

گفتار حسین بن علی (علیه السلام) که بدین جا رسید، سکوت کامل بر سپاه کوفه حکم فرما بود و هیچ عکس العمل و پاسخی از طرف آنان مشاهده نمی گردید که امام چند تن از افراد سرشناس کوفه را که از آن حضرت دعوت کرده و در میان لشکر ابن سعد حضور داشتند، خطاب کرد و چنین فرمود:

ای شبث بن ربعی و ای حجار بن ابجر و ای قیس بن اشعث و ای یزید بن حارث، آیا شما برای من نامه ننوشتید که میوه هایمان رسیده و درختانمان سرسبز و خرم است و در انتظار تو دقیقه شماری می کنیم؟ و در کوفه لشکریانی مجهز و آماده در اختیار تو است.

آنان در مقابل گفتار امام پاسخی نداشتند جز انکار و گفتند ما چنین نامه ای به تو ننوشته ایم.

در این جا قیس بن اشعث با صدای بلند گفت: یا حسین، چرا با پسر عمویت بیعت نمی کنی (تا راحت شوی)؟ که در این صورت با تو به دلخواهت رفتار خواهند کرد و کوچک ترین ناراحتی متوجه تو نخواهد گردید.

امام در پاسخ وی فرمود: به خدا سوگند که نه دست ذلت در دست آنان می گذارم و نه مانند بردگان از صحنه جنگ و از برابر دشمن فرار می کنم.

ص: 126

سپس آیه ای را، که گفتار حضرت موسی را در مقابل عناد و لجاجت فرعونیان نقل می کند، قرائت نمود: من به پروردگار خویش و پروردگار شما پناه می برم که گفتار مرا دور می افکنید. پناه می برم به پروردگار خویش و پروردگار شما از هر شخص متکبری که ایمان به روز جزا ندارد.

خوارزمی دومین سخنرانی امام (علیه السلام) را در روز عاشورا و در سرزمین کربلا چنین توصیف کرده است که: پس از آن که هر دو سپاه کاملاً آماده گردید و پرچم های عمر سعد برافراشته شد و صدای طبل و شیپورشان طنین افکند و سپاه دشمن از هر طرف دور خیمه های حسین بن علی را فرا گرفته و مانند حلقه انگشتری در میان خویش گرفتند، حسین بن علی (علیه السلام) از میان لشکر خویش بیرون آمد و در برابر صفوف دشمن قرار گرفت و از آنان خواست تا سکوت کنند و به سخنان وی گوش فرا دهند. ولی آن ها هم چنان سر و صدا و هلهله می کردند که حسین بن علی (علیه السلام) با این جملات به آرامش و سکوتشان دعوت کرد: وای بر شما، چرا گوش فران می دهید تا گفتارم را - که شما را به رشد و سعادت فرا می خوانم - بشنوید، هر کس از من پیروی کند خوشبخت و سعادتمند است و هرکس عصیان و مخالفت ورزد از هلاک شدگان است و همۀ شما عصیان و سرکشی کرده، با دستور من مخالفت می کنید که به گفتارم گوش فرا نمی دهید. آری، در اثر هدایای حرامی که به دست شما رسیده و در اثر غذاهای حرام و لقمه های غیر مشروعی که شکم های شما از آن انباشته شده، خدا این چنین بر دل های شما مهر زده است، وای بر شما، آیا ساکت

نمی شوید؟.

چون سخن امام (علیه السلام) بدین جا رسید لشکریان عمر سعد همدیگر را ضمن ملامت به سکوت فراخواندند. چون سکوت بر صفوف دشمن حاکم شد، امام (علیه السلام) در ادامه سخنانش چنین فرمود: ای مردم، ننگ و ذلت و حزن و حسرت بر شما باد که با اشتیاق فراوان ما را به یاری خود خواندید و آن گاه که به فریاد شما جواب مثبت داده و به سرعت به سوی شما شتافتیم، شمشیرهایی را که از خود ما بود علیه ما به کار گرفتید و آتش فتنه ای را که دشمن مشترک برافروخته بود، علیه ما شعله ور ساختید. به حمایت و پشتیبانی دشمنانتان و علیه پیشوایان بپاخاستید، بدون این که این دشمنان قدم عدل و دادی به نفع شما بردارند و یا امید خیری در آنان داشته باشید مگر طعمهٔ حرامی از دنیا که به شما رسانیده اند و مختصر عیش و زندگی ذلّت باری که چشم طمع به آن دوخته اید.

قدری آرام، وای بر شما، که روی از ما برتافتید و از یاری ما سرباز زدید بدون این که خطایی از ما سر زده باشد و یا رأی و عقیده نادرستی از ما مشاهده کنید. آن گاه که تیغ ها در غلاف و دل ها آرام و رأی ها استوار بود، مانند ملخ از هر طرف به سوی ما روی آوردید و چون پروانه از هر سو فروریختید. رویتان سیاه که نما از سرکشان است و از ته ماندگان احزاب فاسدید که قرآن را پشت سر انداخته اید؛ از دماغ شیطان در افتاده اید؛ و از گروه جنایتکاران و تحریف کنندگان کتاب و از نابودکنندگان سنن خدایید که فرزندان پیامبران را می کشید و نسل اوصیا را از بین می برید. شما اذیت کنندگان مؤمنان و فریادرس پیشوای استهزا کنندگانید که قرآن را استهزا و مسخره خویش قرار می دهند ... .

بعد از این سخنان، امام حسین (علیه السلام) موارد دیگری را به سپاهیان عمر سعد گوشزد کردند.

طبق نقل مورخان، در روز عاشورا و پس از سخنرانی ها و هدایت های امام (علیه السلام) سه نفر شخصاً با آن حضرت مواجه گردیدند و در لجاجت و انکار حقیقت کار را به آخرین مرحله رسانیدند که امام (علیه السلام) این سه نفر را نفرین کرده، بلافاصله نفرین آن حضرت درباره آنان مستجاب شد که دو تن از آنان در همان ساعت و سومی به فاصله کمی پس از عاشورا به سزای عمل ننگین خود رسیدند.

امام (علیه السلام) پس از سخنرانی دوم، عمر سعد را خواست و او، با این که از این ملاقات اکراه داشت و نمی خواست با آن حضرت مواجه گردد بالاخره، به جلو آمد و حسین بن علی (علیه السلام) برای آخرین بار با وی اتمام حجت کرد و خطر و عواقب وخیم اقدام و تصمیم او را دربارهٔ جنگ بدو تذکر داد و چنین فرمود:

تو خیال می کنی با کشتن من و با ریختن خون من به یک جایزه بزرگ و ارزنده و به استانداری ری و گرگان نائل خواهی شد؟ نه، به خدا سوگند که چنین ریاستی به تو گوارا نخواهد شد و این، پیمانی است محکم و پیش بینی شده، اینک آن چه از دستت بیاید انجام بده که پس از من نه در دنیا و نه در آخرت روی خوش و راحتی نخواهی دید و در هر دو جهان معذب و دچار خشم خدا خلق خدا خواهی گردید و؛ چندان دور نیست آن روزی که سر بریده تو را در همین شهر کوفه بر بالای نی بزنند و کودکان این شهر سر تو را اسباب بازی قرار دهند و سنگبارانش کنند.

عمر سعد با شنیدن سخنان امام بدون این که جوابی داده باشد،

ص: 127

از آن حضرت روی برگرداند و با قیافهٔ خشمگین، خود را به صف سپاهیان رسانید.

پس از خطابه و سخنرانی امام (علیه السلام) و گفت و گوی آن حضرت با عمر بن سعد و برگشت او به سوی لشکریانش، عمر سعد مجدداً از میان صفوف لشکریانش بیرون آمده، تیری به سوی خیمه های حسین بن علی رها کرد و خطاب به سپاهیانش چنین گفت: ﴿ اِشْهَدُو الى عِنْدَ الاَمِيرِ اَنّى أَوَّلُ مَنْ رُمِيَ ﴾ ؛ در نزد امیر گواهی بدهید که من اول کسی بودم که به سوی خیمه های حسین بن علی تیراندازی کردم.

مردم کوفه با دیدن این صحنه تیرها را به سوی خیمه ها رها کردند و چوبه های تیر از سوی دشمن مانند قطرات بارانی به خیمه ها سرازیر گردید. می گویند در این لحظه از یاران امام (علیه السلام) کم تر کسی باقی ماند که از رسیدن تیر به بدنش مصون بماند.

در این هنگام امام (علیه السلام) به یاران خویش چنین فرمود: برخیزید ای کرام، ای بزرگ منش ها برخیزید به سوی مرگ که چاره ای آن نیست که این تیرها پیک های مرگ است از طرف این مردم به سوی شما.

سپس فرمود: به خدا سوگند که در میان این مردم با بهشت و دوزخ فاصله ای نیست مگر همین مرگ که پل ارتباطی است؛ شما را به بهشت می رساند و دشمنانتان را به دوزخ.

بنا به نقل لهوف، در این هنگام یاران امام (علیه السلام) حمله دسته جمعی کردند و جنگ شدیدی در میان سپاه حق و باطل به وقوع پیوست. هنگامی که این حمله خاتمه یافت و گرد و خاک فرونشست پنجاه تن از یاران امام (علیه السلام) به شهادت رسیده بودند.

پس از جنگ مغلوبه و کشته شدن گروهی از یاران حسین علی (علیه السلام) آن حضرت محاسن شریفش را به دست گرفت و فرمود: خشم خدا بر یهودیان آن گاه سخت گردید که برای او فرزندی قاتل شدند و خشم خدا بر مسیحیان آن گاه شدید شد که به خدایان سه گانه قایل گردیدند و غضب خداوند بر آتش پرستان وقتی بیشتر شد که به جای خدا آفتاب و ماه را پرستیدند و غضب الهی بر قوم دیگری آن گاه شدیدتر شد که بر کشتن پسر و دختر پیامبرشان متحد و هماهنگ گردیدند.

حسین بن علی (علیه السلام) سخنانش را با این جمله به پایان رسانید: آگاه باشید، به خدا سوگند که من به هیچ یک از خواسته ها این ها جواب مثبت نخواهم داد تا در حالی که به خون خویش خضاب شده، به لقای خدایم نائل گردم.

سپس با صدای بلند فرمود: آیا فریادرسی نیست که به فریاد ما برسد، آیا کسی نیست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟ چون صدای امام (علیه السلام) به گوش زنان و دختران آن حضرت رسید، صدای گریه آنان بلند شد. و بنابر نقلی از لشکریان کوفه دو برادر به نام سعد و ابوالحتوف با شنیدن استغاثه امام تغییر عقیده دادند و به جای جنگ با حسین بن علی (علیه السلام) به صف لشکریان او پیوستند و به شهادت نائل شدند.

حسین بن علی (علیه السلام) در آخرین ساعت های زندگی یارانش آن ها را، در راه شهادت و جانبازی که انتخاب کرده بودند، تشویق و ترغیب می کرد و در مناسبت های مختلف به هنگام وداع آن ها و یا موقعی که در قتلگاه و در بالینشان و در کنار جسد خون آلود و نیمه جانشان حاضر می گردید با جملاتی دلنشین و یا با عکس العملی مهر آمیز که نشان دهندهٔ کمال محبت و عاطفه امام (علیه السلام) نسبت به آنان بود، به دلجویی و تسلی خاطر آنان می پرداخت.

عمرو بن كعب معروف به ابوثمامه صائدی، یکی از یاران حسین بن علی (علیه السلام)، چون متوجه گردید که اول ظهر است، به آن حضرت عرض کرد: جانم به فدایت، اگرچه این مردم به حملات پی در پی خود ادامه می دهند ولی به خدا سوگند که تا مرا نکشته اند نمی توانند به تو دست بیابند. من دوست دارم آن گاه به لقای پروردگار نائل گردم که این یک نماز دیگر را نیز به امامت تو به جای آورده باشم.

امام (علیه السلام) در پاسخ وی فرمود: نماز را به یاد ما انداختی خدا تو را از نمازگزارانی که به یاد خدایند قرار بدهد. آری اینک وقت نماز فرا رسیده است از دشمن بخواهید که موقتاً دست از جنگ بردارد تا نماز خود را به جای آوریم. و چون به لشکر کوفه پیشنهاد آتش بس موقت داده شد، حصین یکی از سران لشکر باطل گفت: اِنَّهَا لاَ تُقْبَلُ؛ نمازی که شما می خوانید مقبول پروردگار نیست.

حبیب بن مظاهر به او پاسخ گفت که باعث جنگ شدید و منجر به کشته شدن وی شد.

پس از آن که پیشنهاد آتش بس موقت از سوی امام برای ادای فریضهٔ ظهر پذیرفته نشد، آن حضرت بدون توجه به تیرباران دشمن به نماز ایستاد و چند تن از یاران آن حضرت از جمله سعید بن عبدالله و عمروبن قرظهٔ کعبی در پیش روی امام ایستادند و سینۀ خود را سپر کردند که پس از تمام شدن نماز در اثر تیرهایی

ص: 128

که به بدنشان رسیده بود به شهادت رسیدند.

یزید بن زیاد، معروف به ابوشعساء کندی یکی از تیراندازان معروف کوفه و از لشکریان عمر سعد بود که پس از سخنرانی امام (علیه السلام) خود را به خیمه های امام رسانیده و جزو فداکاران آن حضرت گردید.

ابو شعساء اول سواره به میدان رفت و پس از آن که اسبش پی گردید به سوی خیمه ها بازگشت و در مقابل خیمه ها زانو بر زمین گذاشت و صد تیر که به همراه داشت همه را به سوی لشکر کوفه انداخت.

امام (علیه السلام) چون توبه و شهادت او را دید، چنین دعا کرد: ﴿ اَللَّهُمَّ سَدِّدْ رَمْيَتَهُ وَ اِجْعَلْ ثَوَابُهُ اَلْجَنَّةُ ﴾ ؛ خدایا، او را در تیراندازی محکم و قوی بگردان و اجر و مزدش را بهشت برین قرار بده.

بنا به نقل ابن اثیر، حرّ پس از آن که خود را از سپاه عمر سعد، به کنار کشید و برای توبه به خدمت امام (علیه السلام) رسید، عرض کرد: من فکر نمی کردم که این مردم کار را بدین جا خواهند کشید که با تو بجنگند و الا هیچ گاه با آنان همراهی نمی کردم. اینک به عنوان توبه از آن چه از من نسبت به شما سر زده است و مانع از حرکت شما بوده ام به حضورتان آمده ام و تصمیم دارم تا پای مرگ از شما حمایت کنم و در پیش رویت کشته شوم، آیا توبه من پذیرفته است؟

امام (علیه السلام) در پاسخ وی فرمود: آری، خدا توبه تو را می پذیرد و گناهانت را می بخشد.

بنا به نقل طبری و ابن کثیر، حر پس از کشته شدن حبیب و قبل از نماز ظهر به همراه زهیر به دشمن حمله کرد که هر یک از آنان در محاصره دشمن قرار می گرفت، دیگری حلقه محاصره را می شکست و از دشمن نجاتش می داد تا بالاخره اسب حر را پی کردند. او به ناچار، پیاده به جنگ ادامه داد و پس از آن که بالغ بر 40 تن از دشمن را کشت یک گروه پیاده از دشمن بر وی حمله کرده و او را از پای درآوردند. در این موقع چند تن از یاران حسین بن علی (علیه السلام) نیز به آنان حمله کردند و بدن نیمه جان حرّ را از میان قتلگاه به طرف خیمه ها حمل کرده در کنار خیمهٔ اجساد شهدا قرار دادند.

امام (علیه السلام) نیز در همین جا و در کنار پیکر نیمه جان حرّ که هنوز رمقی از حیات در وی بود، قرار گرفت و با دیدن جسد خون آلود این جمله را مکرر بر زبان جاری کرد و می فرمود:

﴿ قَتْلَةً مِثْلَ قَتَلَةِ اَلنَّبِيِّينَ وَ آلُ اَلنَّبِيِّينَ ﴾ ؛ اين مردم کوفه قاتلان و کشندگانی اند همانند قاتلان پیامبران و فرزندان پیامبران.

سپس در بالای سر حرّ نشست و در حالی که خاک و خون را از سر و صورتش پاک می کرد، چنین فرمود: تو حر و آزاد مردی، همان گونه که مادرت تو را حُر نامیده است. و تو آزاد مردی در این جهان فانی و در آن جهان پایدار و ابدی.

پس از آن که یاران و اصحاب حسین بن علی (علیه السلام) شربت شهادت نوشیدند و نوبت به افراد خاندان آن حضرت رسید، اول کسی که قدم به میدان گذاشت و در راه اسلام و قرآن تیرها و نیزه و شمشیرها را به جان خرید علی اکبر فرزند رشید حسین بن علی (علیه السلام) بود. خوارزمی می گوید: علی بن الحسین (علیه السلام) که در سن هیجده سالگی بود، در روز عاشورا پیش از همه افراد خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) به میدان شهادت رفت و آن گاه که می خواست با پدرش وداع کند و از خیمه ها حرکت کند حسین بن علی (علیه السلام) نظر محبت آمیزی به قیافهٔ زیبا و قامت رسای وی افکند و صورت و محاسنش را به سوی آسمان نمود و چنین گفت:

﴿ اَللهُمَّ اَشهَدَ عَلَى هؤلاءِ القَوم ... ﴾ خدایا! تو خود علیه این مردم گواه باش که به سوی آنان جوانی حرکت می کند که از نظر خلقت و خلق و خو و نطق و سخن گفتن شبیه ترین مردم است به پیامبر تو و ما هر وقت مشتاق لقای سیمای پیامبر بودیم به صورت وی تماشا می کردیم. خدایا، این مردم ستمگر را از برکات زمین محروم و به تفرقه و پراکندگی مبتلایشان بگردان، صلح و سازش را از میان آنان و فرمانروایشان بردار که ما را با وعده یاری و نصرت دعوت کردند و سپس به جنگ ما برخاستند.

امام (علیه السلام) سپس این آیه را خواند: خدا آدم و نوح و فرزندان ابراهیم و فرزندان عمران را بر عالمیان برگزید؛ نسل هایی که از یک دیگرند و خداوند شنوا و داناست. آن گاه که حضرت علی اکبر خواست از خیمه ها جدا شود حسین بن علی (علیه السلام) به عمر سعد چنین خطاب کرد: مالک؟ قَطعُ اللهَ رَحمَکَ کَما قَطَعَت رَحمی ... ﴾؛ چه شده است بر تو؟ خدا نسل تو را قطع کند همان گونه که تو شاخهٔ مرا بریدی، و رابطهٔ قوم و خویشی مرا با پیامبر نادیده گرفتی و خدا کسی را بر تو مسلط کند که در میان رختخواب تو را ذبح کند.

علی اکبر آن گاه که در مقابل صفوف دشمن قرار گرفت این اشعار را می خواند:

منم علی، پسر حسین بن علی و سوگند به کعبه که ما اولی به پیامبریم؛

و به خدا قسم که نباید این فرزند فرومایه بر ما حکومت کند.

ص: 129

این نیزه را آن چنان بر شما فرود می آورم که خم شود؛

و این شمشیر را آن چنان بر شما می زنم تا در هم بپیچید مانند شمشیر زدن جوان هاشمی علوی.

خوارزمی می گوید: با این که تشنگی بر وی اثر عمیق گذاشت بود اما آن چنان جنگ کرد و حملات شکننده بر صفوف دشمن وارد ساخت و از افراد دشمن کشت که فریاد آن ها بلند شد. تعدا کشته شدگان به دست او به 120 نفر بالغ گردید. علی اکبر در حمله دوم به خاک افتاد و با صدای بلند عرض کرد: پدرجان، اینک جدم رسول خدا با جام بهشتی سیرابم کرد که پس از آن تشنگی نیست ...

حسین بن علی (علیه السلام) چون بالای سر وی قرار گرفت فرمود: خدا بکشد مردم ستمگری را که تو را کشتند. فرزندم این ها چقدر بر خدا و به هتک حرمت رسول الله جری شده اند! پس از تو اف بر این دنیا!.

پس از شهادت حضرت علی اکبر، عبدالله، فرزند مسلم بن عقیل که جوانی کم سن و مادرش رقیه دختر امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود، به دشمن حمله برد. از سپاه دشمن مردی به نام یزید بن رقّاد، تیری به سوی وی رها کرد. عبدالله برای جلوگیری از خطر، دست به پیشانی خویش گذاشت ولی تیر به دست وی اصابت کرد و دستش را به پیشانیش دوخت و بر خاک افتاد. مردی دیگر از سپاه دشمن به وی حمله کرد و او را به شهادت رسانید. یزید بن رقاد تیر را از پیشانی عبدالله درآورد ولی پیکان هم چنان در پیشانیش باقی ماند.

در این هنگام چند تن از نوجوانان هاشمی و آل ابو طالب، مانند محمد و عون، فرزندان عبدالله جعفر و محمد بن مسلم دسته جمعی به دشمن حمله کردند؛ چون امام (علیه السلام) این گروه را دید که عقاب وار به سوی دشمن در حرکت اند، خطاب به آنان فرمود: عموزادگان من و خاندان من، در مقابل مرگ، صبر و و استقامت کنید که به خدا سوگند، پس از امروز، روی ذلت و خواری نخواهید دید.

پس از شهادت گروهی از جوانان اهل بیت، قاسم، فرزند اما مجتبی (علیه السلام) که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود، تصمیم گرفت تا جنگ کند و شهید شود. او با رشادت به دشمن تاخت و پس از نزاع با کافران، عمرو بن سعد بر وی حمله کرد و او را بر زمین انداخت. قاسم عموی خویش را به یاری خواست. امام (علیه السلام)، که ناظر واقعه بود، سریعاً به بالین قاسم آمد و چون چشمش به چهره خون آلود و بدن پاره پارۀ وی افتاد چنین گفت: دور باد رحمت خدا از گروهی که تو را به قتل رسانیدند، جدت، رسول خدا و علی امیرمؤمنان، در روز رستاخیز دشمن شان باد. به خدا قسم بر عموی تو سخت است که او را به یاری بخوانی و نتواند به تو جواب بدهد و یا آن گاه جواب بدهد که سودی به حالت نبخشد. به خدا سوگند، استمداد تو صدای استمداد کسی است که کشته شدگان از اقوام وی زیاد و یار و ناصرش کم باشد.

طبری می گوید: امام (علیه السلام) جنازهٔ قاسم بن حسن را به سمت خیمه ها برد و در میان خیمه شهدا و در کنار جنازه فرزندش، علی اکبر، قرار داد؛ سپس مردم کوفه را این چنین نفرین کرد:

خدایا، همۀ آنان را گرفتار بلا و عذاب خویش بگردان و هیچ گاه آنان را مشمول مغفرت خویش قرار مده.

پس از کشته شدن یاران حسین (علیه السلام) و زنده ماندن زنان و اطفال و امام سجاد (علیه السلام) استغاثه آن حضرت بلند شد:

آیا کسی هست که از حرم پیامبر خدا دفاع کند؟ آیا خدا ترسی هست که از خاندان پیامبر شرم کند؟ آیا یاری کننده ای هست که ما را یاری دهد؟

خوارزمی می گوید: با شنیدن استغاثه امام (علیه السلام) صدای گریه و ناله زنان و اطفال از خیمه ها بلند شد. امام (علیه السلام) به سوی خیمه ها برگشت و فرمود: فرزندم علی را بیاورید تا با وی نیز وداع کنم. هنگامی که امام فرزند خردسالش را در آغوش گرفته بود، حرمله با تیر او را به شهادت رسانید. امام خون گلوی او را گرفت و به سوی آسمان پاشید.

در لهوف آمده است: امام (علیه السلام) پس از آن که خون گلوی فرزندش را به آسمان پاشید، این جمله را گفت: ﴿ هَوِّنْ عَلَى مَا نَزَلَ بِي اِنَّهَ بِعَيْنِ اَللَّهِ ﴾؛ این مصیبت نیز بر من آسان است زیرا که خداوند بیناست.

حضرت ابوالفضل (علیه السلام) در روز عاشورا خواستار رفتن به میدان مبارزه بود. امام، نیز در برابر اصرارش، می فرمود:

تو پرچمدار من هستی و شهادت تو دلیل شکست سپاه حق و نشانه پیروزی سپاه شیطان است.

سرانجام چون تمام یاران آن حضرت به شهادت رسیدند امام (علیه السلام) با درخواست ابوالفضل موافقت کرد.

در ابصارالعین آمده است که عباس بن علی (علیه السلام) پس از اصرار بسیار برای رفتن به میدان جنگ و مخالفت امام، چنین گفت: دیگر سینه ام تنگ شده و از زندگی سیر گشته ام.

ص: 130

امام (علیه اسلام) فرمود: حال که تصمیم به جنگ گرفته ای مقداری آب تهیه کن. عباس حرکت کرد و پس از در هم ریختن صفوف دشمن، به فرات رسید و چون مشک را پر کرد و خواست از آب آن بنوشد، به خود آمد و آب را به فرات ریخت و در خطاب به خود چنین گفت:

يا نَفْسُ مِن بَعْدِ الحُسَيْنِ هَوْنِى *** وَ بَعْدَهُ لاَكُنْتُ انْ تَكونى

هذا اَلْحُسَيْنَ وَارِدَ اَلْمَنُونِ *** وَ تشر بَيْنَ بَارِدِ اَلْمَعِينِ

تَاللَّهِ مَا هَذَا فَعَالَ دِينِى

ای نفس پس از حسین ذلت و خواری بر تو باد و پس از وی زنده نباشی گرچه زندگی را خواهانی.

اینک حسین وارد میدان جنگ شده است و تو آب سرد و گوارا می نوشی.

به خدا سوگند آیین من چنین اجازه ای را نمی دهد. او که با عشق فراوان به خیمه ها آب می رساند، ناگهان در برابر حمله ناجوانمردانه زیدبن رقاد، که پشت درخت خرمایی کمین کرده بود، دست راستش را از دست داد. و با رشادت چنین گفت:

وَ اللَّهِ اِنْ قَطَعْتُمْ يَمِينى *** اِنِّي اُحامِي أَبَداً عَنْ دِينِى

وَ عَنِ امامٍ صادِقِ اليَقينِ *** نَجلِ النَّبِيِّ الطّاهِرِ الأمينِ

به خدا سوگند، اگر چه دست راست مرا بریدید، تا زنده ام، از آیین خود دفاع خواهم کرد و از امام و پیشوایم، که در ایمان خود صادق است و فرزند پیامبر پاک و منزّه و امین است، پاسداری خواهم کرد.

حضرت ابوالفضل با حمله ناجوانمردانه حکیم بن طفیل دست چپش را، نیز، از دست داد و سرانجام، پس از این که آماج تیرها قرار گرفته بود، با ضربه گرز دشمن بر سرش به شهادت رسید.

حضرت ابوالفضل هنگامی که بر زمین افتاده بود، چنین گفت: ﴿ عَلَيْكَ مِنِّي اَلسَّلاَمُ يَا اِباعِبْداللَّهِ. ﴾ امام (علیه السلام) با شنیدن صدای برادر، خود را به بالین وی رساند و در رثای او خطاب به مردم گفت:

شما ای بدترین مردم، از راه دشمنی و ستم تجاوز کردید و با ما و فرمان پیامبر مخالفت کردید.

آیا پیامبر، آن بهترین موجودات، ما را به شما سفارش نکرده بود؟ آیا جدّ من، احمد، منتخب و رسول خدا نبود؟ آیا فاطمه زهرا مادر من نبود و علی، آن برادر نیکوترین مردم و برادر پیامبر خدا، پدر من نبود؟

شما مردم، بر اثر جنایتی که مرتکب شدید ذلیل خواهید شد و به زودی آتش شعله ور شما را فراخواهد گرفت.

آخرین وداع حسین بن علی (علیه السلام) از بانوان حرم و از حضرت سجاد (علیه السلام) بوده است. که از سخت ترین لحظات و غم انگیزترین دقایق عاشورا به شمار می آید؛ زیرا دختران پیامبر با تنها مأوایشان و امام و پیشوایشان وداع می کنند؛ فراقی که دیگر بازگشتی در آن نیست.

امام حسین (علیه السلام) هنگامی که خواهر خود را محزون و بی قرار دید این اشعار را خواند:

تُحْرِقْ قَلْبِي بِدَمْعِكَ حَسْرَتاً *** مَادَامُ مُنَى اَلرُّوحِ فِي جُثْمَانَى

فاذا قتلت فأنت اولى *** بِالْبُكَا يَا خِيَرَةَ اَلنِّسْوَانِ

سَيَطُولُ بِعْدَى يَا سُكَيْنَةُ فَاعْلَمَى *** مِنْكَ اَلْبُكَاءُ إِذَا اَلْحَمَّامُ دُهَّانٌ

تا جان در بدن دارم دلم را از اشک حسرت خویش مسوزان؛ ای بهترین زنان، هنگامی که کشته گردم، تو برای گریستن بر من سزاوارتری؛

زودا که بر مصیبت مرگ من گریه های طولانی در پیش داری. امام حسین (علیه السلام) برای دومین بار با اهل حرم وداع کرد و آنان را صبر و شکیبایی بر روزهای سخت و غمبار سفارش کرد؛ و آنان را به سرانجام راحت و پرنعمت امیدوار کرد و دشمنان را به عاقبت ناگوار بشارت داد.

امام، پس از وداع با بانوان حرم، برای وداع با امام سجاد (علیه السلام) به خیمهٔ آن حضرت رفت. وداع حسین بن علی با فرزند و جانشینش و سخنانی که میان آن ها گفته شد، به درستی معلوم نیست.

مسعودى، وداع امام حسین (علیه السلام) را با حضرت سجّاد نقل کرده است که به اختصار چنین است:

حسین بن علی (علیه السلام) به هنگام وداع با امام سجاد (علیه السلام) وصایای خاص امامت را بر ایشان بیان کرد و دستور داد که میراث مخصوص امامت را، از قبیل صحف و سلاح و غیره، که در نزد ام سلمه است، پس از مراجعه به مدینه، تحویل بگیرد.

به گفته خوارزمی، دشمن با دیدن روحیه شدید مبارزه و رشادت های جسورانه حسین بن علی، تصمیم گرفت که به خیمه های حضرت، که اهل حرم وی در آن بودند، حمله کند؛ تا این کار بتواند روحیه حضرت را ضعیف سازد. امام (علیه السلام) چون حمله ناجوانمردانه دشمن را دید، فریاد زد:

ص: 131

ای پیروان خاندان ابی سفیان، اگر دین ندارید و از روز جزا نمی هراسید، لااقل در زندگی آزاد مرد باشید و اگر خود را عرب می پندارید به نیاکان خود بیندیشید و شرف انسانی خود را حفظ کنید. من با شما می جنگم و شما با من می جنگید و این زنان گناهی ندارند، تا من زنده ام به اهل بیت من تعرض نکنید و از تعرض یاغیان جلوگیری کنید.

شمر با شنیدن گفتار امام (علیه السلام) سربازان را از حمله به حرم حضرت منع کرد و آنان را به جنگ با امام (علیه السلام) برانگیخت.

به گفتۀ شیخ طوسی در مصباح المتهجد و سيد بن طاووس در اقبال، حسین بن علی (علیه السلام) در آخرین دقایق زندگیش چشم ها را باز کرد و به آسمان نگریست و برای آخرین بار با پروردگار خویش چنین مناجات کرد:

ای خدایی که مقامت بس بلند، غضبت شدید و نیرویت بالاتر از هر نیروست؛ ای آن که از مخلوقات خویش مستغنی و در کبریا و عظمت فراگیری؛ و به آن چه بخواهی توانایی، رحمتت بر بندگان نزدیک، و عده ات صادق، نعمتت شامل، امتحانت زیبا و بر مخلوقات توانایی. هر کس توبه کند پذیرایی. بر آن چه اراده کنی توانایی و آن چه را که بخواهی، می یابی. کسی را که شکرگزار تو باشد شکرگزاری. یادکننده ات را یادآوری. اکنون، من تو را خوانم که نیازمند توام و به سوی تو روی آرم که درمانده توأم. ترسان به پیشگاهت می نالم، غمگین در برابرت می گریم. از تو مدد می طلبم که ناتوانم. خود را به تو وا می گذارم که بسنده ای. خدایا، در میان ما و قوم ما داوری کن که آنان از راه مکر و حیله درآمدند و دست از یاری ما برداشتند و ما را، که فرزند پیامبریم. به قتل رسانیدند؛ پیامبری که به رسالت خویش انتخاب کرده ای و امین خویش قرار داده ای. ای خدا، ای مهربان ترین، در حوادث، بر ما گشایش و در پیشامدها، بر ما رهایی عنایت کن. مقابل قضا و قدر تو شکیبایم ای پروردگاری که بجز تو خدایی نیست. ای فریادرس دادخواهان که مرا جز تو پروردگاری و معبودی نیست. بر حکم و تقدیر تو صابر و شکیبایم.

ای فریادرسِ آن که فریادرسی ندارد، ای همیشه زنده ای که پایان ندارد، ای زنده کنندۀ مردگان، ای خدایی که هر کسی را با اعمال می سنجی، در میان من و این مردم حکم کن که تو بهترین حکم کنندگانی.

هنگامی که امام حسین (علیه السلام) بر اثر جراحات وارده از پای درآمد، صالح بن وهب مزنی ملعون، چنان نیزه ای بر گلوی حضرت زد که آن بزرگوار از روی اسب با گونه راست به زمین افتاد.

حضرت زینب (سلام الله علیها) با دیدن این صحنه از خیمه بیرون دوید و فریاد می زد: وای برادرم، وای آقایم، ای کاش آسمان بر زمین فرود می آمد، و ای کاش کوه ها بر بیابان ها می پاشید.

شمر به لشکریانش دستور داد تا امام (علیه السلام) را شهید کنند.

زرعة بن شریک ملعون ضربه ای بر شانه چپ حضرت زد. امام حسین (علیه السلام)، نیز، ضربه ای بر زرعه زد و او را به زمین انداخت. امام از شدت جراحات و خستگی اندام تحمل ایستادن نداشت و هر بار که بر می خاست به زمین می افتاد.

سنان بن انس نخعی ملعون نیزه ای در گلوی حضرت فرو کرد، سپس نیزه را بیرون کشید و بر استخوان های سینه امام زد؛ و سرانجام تیری بر گلوی حضرت زد. حضرت به سختی برخاست و روی زمین نشست. دو دست خون آلودۀ خویش را بر سر و محاسن خود کشید و آن را به رنگ خون خضاب کرد و فرمود: این گونه که آغشته به خونم و حقّم را غصب کرده اند، خداوند را ملاقات می کنم.

و آن گاه که صورت به خاک می گذاشت، گفت: ﴿ بِسْمِ اَللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فى سَبِيلِ اَللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اَللَّهِ. ﴾

صاحب لهوف می نویسد: عمر بن سعد دستور داد آخرین ضربه را به امام (علیه السلام) بزنند و او را شهید کنند. سپس سنان بن انس سر مقدس حضرت را از بدن جدا کرد. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که بر پیکر حسین (علیه السلام) جای زخم 33 نیزه و 34 ضربه شمشیر بود.

ابوطاهر محمّد حسین برسی در کتاب معالم الدّین از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که وقتی حسین (علیه السلام) به شهادت رسید، فرشتگان با صدای بلند گریستند و گفتند: پروردگارا! این حسین برگزیده تو، و فرزند برگزیده و فرزند دختر پیامبر توست. خداوند سایه حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را نمایاند و فرمود: به دست این مرد، انتقام خواهم گرفت.

آورده اند که چون امام شهید شد غبار شدیدی توأم با تاریکی و توفان سرخ، که امکان دیدن به هیچ چشمی نمی داد، آسمان را فراگرفت، به طوری که کفّار گمان کردند عذاب آن ها نازل گردیده است.

هلال بن نافع گوید: من همراه یاران عمر بن سعد ایستاده بودم که فردی فریاد کشید: ای امیر بشارت، این شمر است که حسین را

ص: 132

کشت. من از صف لشکریان خارج شدم و مقابل حسین ایستادم، او را در حال جان دادن دیدم. به خدا سوگند که هرگز کشته به خون آغشته ای را ندیدم که زیباتر و نورانی تر از او باشد. من چنان محو چهره نورانی و زیبای او شده بودم که نفهمیدم او را چگونه کشتند. در آن حال جرعه آبی خواست. مردی در پاسخ به حسین گفت: به خدا هرگز آب ننوشی تا این که وارد جهنّم شوی و از آب گرم بنوشی.

امام حسین (علیه السلام) به او فرمود: چنین نیست. من خدمت جدّم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بهشت خواهم رسید و در منزل او در جایگاه صدق و پیشگاه سلطان مقتدر ساکن شوم، و از شراب پاک خواهم نوشید؛ و شکایت کردار شما را نسبت به خودم به حضرتش خواهم کرد. همه لشکریان، یکباره، بر آن حضرت شوریدند، چنان که گویی خداوند ذرّه ای رحمت در دل هیچ یک از آن ها قرار نداده است. پس سر مطهّرش را جدا کردند، در حالی که با ایشان سخن می گفت. من از بی رحمی آن ها تعجب کردم و گفتم: قسم به خدا که در هیچ کاری با شما شرکت نخواهم کرد.

کافران پس از شهادت امام علی (علیه السلام) لباس های حسین (علیه السلام) را غارت کردند؛ اسحاق بن حويه حضر می لباس حضرت را برد، وقتی پوشید گرفتار بیماری بَرَص شد و تمام موهای بدنش ریخت.

بحر بن کعب تیمی ازار حضرت را برد. و روایت شده که وی زمین گیر شد و هر دو پایش از حرکت بازماند. عمامه حضرت را اَخنس بن مرثد بن علقمه حضرمی، و به روایتی دیگر جابربن یزید اودی، به غارت برد که چون بر سر گذاشت دیوانه شد. نعلین حضرت را اسود بن خالد برد. و انگشتر را بجدل بن سلیم کلبی برداشت. او انگشت امام (علیه السلام) را همراه انگشتر قطع کرد. قطیفه حضرت را قیس بن اشعث غارت کرد.

زره بترا را (که متعلق به پیامبر بود) عمر بن سعد برداشت و چون عمر کشته شد، مختار آن زره را به قاتل عمر، ابی عمره، بخشید.

شمشیر امام (علیه السلام) را جمیع بن خلق اودی، و به روایت ابن سعد، فلافس نهشلی، برداشت. محمد بن زکریا آورده است که شمشیر حسین (علیه السلام)، سرانجام به دختر حبیب بن بدیل رسید.

روایت شده است که مردم برای غارت خیمه های فرزندان پیامبر و نورچشمان زهرای اطهر از هم سبقت می گرفتند. حتی چادر زنان را می بردند. در این حال دختران و زنان خاندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خیمه ها بیرون شدند و همگی می گریستند و در فراق بزرگان و عزیزان خویش نوحه سرایی می کردند.

سپاهیان عمربن سعد زنان را از خیمه ها بیرون کردند و خیمه ها را به آتش کشیدند، و زنان را با خواری و ذلت اسیر کردند.

زینب (سلام الله علیها) با دلی سوزان و صدایی اندوهگین بر حسین (علیه السلام) می گریست و صدا می زد: ای محمد، ای کسی که آفریننده و اختیار دار آسمان بر تو درود می فرستد، این است حسین که پیکر برهنه اش به خون آغشته و اعضایش از هم جدا شده است. این ها دختران اسیر تواند که به درگاه الهی شکایت آورده اند و استغاثه آن ها به محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) و علی مرتضی (علیه السلام) و فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و حمزه سیدالشهدا بلند است. ای محمد، این است حسین که با بدن برهنه به روی ریگ های گرم کربلا افتاده و به دست ظالمان کشته شده است. آه و افسوس و اندوه بر تو ای ابو عبدالله. ای اصحاب محمد (صلی الله علیه و آله)! اینان فرزندان پیامبرند که اسیرشان کرده، می برند.

بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام)، عمر بن سعد به یارانش گفت: کیست که داوطلب شود و بر بدن حسین اسب بتازد؟

10 نفر از ظالمان داوطلب شدند که عبارت بودند از: 1. اسحاق بن حويه 2. اخنس بن مرثد 3. حكيم بن طفيل سبيعی 4. عمر بن صبيح صیداوی 5. رجاء بن منقذ عبدی 6. سالم بن خيثمه جعفی 7. صالح بن وهب جعفى 8. واحظ بن ناعم 9. هانی بن ثبیت حضر می 10. اسید بن مالک. لعنهم الله. اینان کسانی بودند که با سم اسبان پیکر مطهّر حسین (علیه السلام) را پایمال کردند و استخوان سینه و پشت و پهلوی حضرت را در هم شکستند.

به گفته ابو عمر زاهد این 10 تن حرام زاده بودند.

از طایفه بنی اسد نیز روایت شده است که وقتی بدن مطهّر امام حسین (علیه السلام) را دفن می کردند، دیدند که پشت آن حضرت پینه های بسیار دارد. آنان از امام زین العابدین علت را پرسیدند. حضرت فرمود: این ها اثر کیسه هایی است که شب ها پدرم طعام و غذا برای فقرا و یتیمان برده است.

طلب خیر نمود. سپس نامه ای در جواب نامه های آن ها به همراه هانی بن هانی و سعید بن عبدالله به این مضمون فرستاد:

﴿ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيم. مِنَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىِّ الَىَّ الملاٍ مِن الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُسْلِمِينَ. أَمَّا بَعْدُ فَانٍّ هانياً وَ سَعِيداً قُدُماً عَلَىَّ بكتبکم وَ كَانَا أَخَّرَ مَنْ قَدِمَ عَلَىَّ مَنْ رُسُلُكُمْ وَ قَدْ فَهِمْتُ كُلَّ الَّذِي قَصَصتُم ذَکَرتُمَّ وَ مَقَالَةُ جلّكم أَنَّهُ لَيْسَ عَلَيْنَا أَمَامٌ فَأَقْبَلَ لَعَلَّ اللَّهَ يَجْمَعُنَا بِكَ عَلَى الْهُدَى وَ الْحَقِّ. وَ قَدْ بَعَثْتُ اليكم اخی وَ ابْنِ عمّی وَ ثَقَتی مِن أَهْلُ بَيْتِى وَ أَمَرْتُهُ انَّ يُكْتَبُ الَىَّ بِحالِكُم وَ أَمْرِكُمْ وَ رَأْيُكُمْ فَانٍ كَتَبَ أَنَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ رَأْىُ ملاكم وَ ذَوِى الْفَضْلِ وَ الْحِجَى مِنْكُمْ عَلَيَّ مِثْلُ ما قَدِمَ علیّ بِهِ رُسُلُكُمْ وَ قَرَأْتُ فِي كُتُبُكُمْ اقْدَمْ عَلَيْكُمْ وَ شِيكاً انَّ شاء اللَّهِ فَلَعَمْرِى مَا الامام الاّ الْعَامِلُ بِالْكِتَابِ وَ الْآخِذُ بِالْقِسْطِ وَ الدّائن بِالْحَقِّ وَ الحابس نَفْسَهُ عَلى ذَاتِ اللَّهِ وَ السَّلَامُ. ﴾

از سوی حسین بن علی به بزرگان و سران اهل ایمان شهر كوفه. اما بعد: آخرین نامۀ شما را هانی و سعید به دست من رساندند و من به آن چه شما در نامه های خود تذکر و توضیح داده اید پی برده ام و درخواست شما در بیشتر این نامه ها این بود که ما امام و پیشوایی نداریم به سوی ما حرکت کن تا خداوند به وسیلهٔ تو، ما را به سوی حق هدایت کند.

و اینک، من برادر و پسر عموی خویش (مسلم بن عقيل) و کسی را که در میان خانواده ام معتمد من است به سوی شما فرستادم و به او دستور دادم که با افکار شما از نزدیک آشنا شود و نتیجه را به اطلاع من برساند که اگر خواسته اکثریت مردم و نظر افراد آگاه کوفه همان بود که در نامه های شما منعکس شده است و فرستادگان شما حضوراً بازگو نموده اند، من نیز ان شاءالله سریع به سوی شما حرکت خواهم نمود. به جان خودم سوگند، پیشوای راستین و امام به حق کسی است که به کتاب خدا عمل کند و راه قسط و عدل را پیشهٔ خود سازد و از حق پیروی وجود خویش

را وقف و فدای فرمان خدا کند، والسلام.

بنا به نقل طبری و دینوری، امام (علیه السلام) نامه را به وسیلۀهانی و سعید، دو پیک مردم کوفه به آن ها ارسال داشت، ولی به نقل خوارزمی، امام (علیه السلام) نامه را به مسلم بن عقیل داد تا به همراه خود به کوفه ببرد.

حسین بن علی بیهقی، نک: ملاحسین واعظ کاشفی

مرگ در جنگ را شادمانی خود می دید؛

آن ها سوار بر اسب های میان باریکی که نعلشان از هلال ماه بود، برای جهاد با سرعت پیش می رفتند؛

در شگفتم که این اسب های لاغر چگونه با سرعت می دویدند، در حالی که بر پشت آنان کوه های بلند قرار گرفته بود؛

اسب ها با سایه های خود مسابقه می دادند و از شدّت غباری که بر می انگیختند پرنده شباهنگ گمراه می شد.

محمّد سر از غرفه آرد برون *** ببیند جگر گوشه را غرق خود

نفری بود که بر بدن مطهّر سیّدالشهدا (علیه السلام) اسب تاختند.

او، هم چنین، در روز عاشورا دست چپ حضرت ابوالفضل را از تن جدا کرد.

حکیم بن طفیل، سرانجام به دستور مختار به سزای اعمال جنایت کارانه اش رسید و به سختی کشته شد.

لعنت دادگر بر آن کس باد *** که مر او را کند به نیکی یاد

من نیم دوستدار شمر و یزید *** زان قبیله منم به عهد، بعید

هر که راضی شود به بد کردن *** لعنتش، طوق گشت در گردن

***

داستان پسر هند مگر نشنیدی *** که از او و سه کس او به پیمبر چه رسید

پدر او دُر دندان پیمبر بشکست *** مادر او جگر عمّ پیمبر بمکید

او به ناحق، حق داماد پیمبر بستد *** پسر او سر فرزند پیمبر ببرید

بر چنین قوم، تو لعنت نکنی؟ شرمت باد *** لَعنَ الله يَزيداً وَ عَلَى آل یَزید

ایّام در هم است ازین ماجرا هنوز *** دارد به یاد، واقعه کربلا هنوز

دارد ازین معامله روح نبی ملال *** در ماتمند سلسله انبیا هنوز

چون گل نشد شكفته لب لعل مصطفى *** چون غنچه در هم است دل مرتضا هنوز

چرخ کبود، جامه نیلیش دربر است *** بیرون نیامده ست فلک زین عزا هنوز

در ماتم حسین و شهیدان کربلاست ***خاکی که می کند به سر خود صبا هنوز

ابری که مرتفع شده از خون اهل بیت *** بارد سر بریده به خاک، از هوا هنوز

در ظلمت است معتکف از شرم روی او *** بنگر سیاهپوشی آب بقا هنوز

خبر سلامتی و بازگشت او را بدهد.

ح- گزارش مجلس شوم ابن زیاد و چوب زدن لب و دندان حسین (علیه السلام) و اعتراض شجاعانه زید بن ارقم؛

ط- ورود دخت قهرمان امیر مؤمنان به مجلس عبید و سخنان مستبدانه و خودکامه اموی و پاسخ شایسته و شجاعانه زینب به او و واماندگی عبید؛

ی- سخنان ابن زیاد با حضرت سجّاد و پاسخ دلیرانه و حکیمانه امام به او و تلاش ابلهانه آن عنصر پلید برای به شهادت رسانیدن تنها یادگار حضرت حسین و ایستادگی و دفاع قهرمانانه عمه گران قدرش از جان گرامی او؛

ک- خطبه سراپا دروغ و بی اساس عبید در مسجد کوفه و پاسخ شجاعانه عبدالله بن عفيف به او و شهادتش به جرم حقگویی و حق پویی و افشای ماهیّت پلید رژیم اموی و عملکرد تبهکارانه آن.

واسطهٔ این اخبار و رویدادها سلیمان بن ابی راشد است و اوست که این اخبار را، از حمید ابن مسلم به ابو مخنف گزارش کرده است. برای هر پژوهشگری روشن می شود که ابو مخنف این اخبار را به مناسبت های گوناگون تقطیع می کند و نیز آشکار است که روایات سلیمان از رفتن شمر به کربلا، آغاز می شود و ضمن ترسیم مجلس عبید و شهادت عبدالله بن عفیف به پایان می رسد.

نکته دیگری که از این روایات دانسته می شود، این است که راوی این اخبار به همراه سپاه شمر بوده است. این دریافت با توجه به چگونگی نقل اخبار و نیز گفتگوهای مکرّر او با شمر و نکوهش کارهای ضد انسانی شمر از جانب او، و نیز حضور او در اردوگاه نور و خیمه های سالار شهیدان پس از شهادت آن حضرت، آشکار است؛ چرا که می دانیم جز شمر و رجّاله های او کسی به خیمه های امام حسین، پس از شهادتش، یورش نبرد.

پس از این تاریخ، سلیمان بن ابی راشد را در قیام توّابین و به همراه آنان می نگریم.

او مختار را در زندان دیدار می کند امّا سلیمان بن صرد او را از یاری رسانی به مختار بر حذر می دارد و به او خبر می دهد که مختار مردم را از یاری او باز می دارد و سلیمان هم با روی گردانی از او، با گروه هایی از توّابین، شکست خورده باز می گردد. او دوست ابراهیم، فرزند اشتر نخعی بود که با او رفت و آمد داشت و هر شامگاه به همراه او پس از ماجرای توّابین به نزد مختار می رفت و تا سپیده دم دربارۀ آنان می اندیشید و آن گاه باز می گشت.

او در شب سه شنبه، که مصادف با شب قیام مختار در کوفه بود، پس از تاریک شدن هوا به همراه دوست خویش ابراهیم در میان یک گروه 100 نفری از رزم آوران و طرفداران خویش از خانه اش به سوی خانه مختار حرکت کرد. او و یارانش در حالی که شمشیرهای آخته را برای پیکار آماده ساخته و زیر لباس های خویش زره پوشیده بودند، برای یاری رسانی به مختار وارد خانهٔ او شدند. امّا وقتی دریافت که مختار تصمیم گرفته است که کشندگان پیشوای شهیدان و یاران باوفای او را نابود سازد به همراه عبدالرّحمن بن مخنف ازدی بر ضدّ مختار قیام کرد.

عمر بن سعد در همان روز که روز عاشورا بود سر مقدس حسین (علیه السلام) را با خولی بن یزید اصبحی و حمید بن مسلم ازدی به سوی عبیدالله بن زیاد فرستاد.

در کتاب ارشاد، شیخ مفید می گوید: حمید بن مسلم روز عاشورا پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) با شمر، بر سر آتش زدن خیمه ها مجادله داشت. او از جمله گروهی بود که سر حسین (علیه السلام) را به کوفه برد. او در لشکر توّابین هم حضور داشته است؛ و بیشتر وقایع کربلا در تاریخ طبری و برخی منابع دیگر از قول او نقل شده است.

حمید بن مسلم، در زمان قیام مختار متواری شد. مختار نیز خانه او را ویران نمود و اموال او را مصادره کرد.

حمید بن مسلم، از جمله کسانی بود که در جریان نهضت امام حسین (علیه السلام) از اول تا آخر حضور داشت. از او نقل شده است که: مختار سائب بن مالک اشعری را با گروهی مسلح به سراغ ما فرستاد. من خارج کوفه به طایفه عبدالقیس پناه بردم و عبدالله و عبدالرحمان فرزندان اصلخب نیز به دنبال من به آن جا آمده و مخفی شدیم. نیروهای سائب، آن دو نفر را تعقیب کردند و من از فرصت استفاده کردم و موفق شدم فرار کنم اما آن دو نفر دستگیر شدند و فرد دیگری از عاملان کربلا به نام عبدالله بن وهب از طایفه حمدان نیز دستگیر شد. و همه را دسته جمعی به نزد مختار بردند، مختار که خوب به جرم آنان آگاه بود بلافاصله دستور داد در مقابل بازار آنان را اعدام کنند.

حمید بن مسلم گوید: این شعر را درباره نجات خود از چنگ مختار سرودم:

دیدی که چگونه از آن وحشت، نجات یافتم در حالی که من خود امیدی به نجات نداشتم.

ص: 140

بود، گسیل داشت. عمّال بن زبیر از راه کوفه، حرکت کردند و از منطقهٔ «شوره زار» گذشتند و نزدیک نیروهای مثنی مستقر شدند. مردم درهای خانه خود را به روی آنان بستند و هیچ کس به یار عباد نیامد؛ و حتّی کسی که از او سؤالی بکند در آن حوالی نبود، عباد فریاد زد: کسی از بنی تمیم این جا نیست؟

مردی به نام حنیفه الاعور گفت: امیر آن جا خانه ورّاد، از طایفه عبد شمس، است. بدین گونه حنیفه الاعور منزل ورّاد، يكى از دوستان عباد بن حصین را به او نشان داد.

غَرِيباً أَرَى يَا غَرِيبَ اَلطُّفُوفِ *** تَوَسَّدْ خَدَّكَ كُثْبَانُهَا

وَ قَتَلَكَ صَبْراً أَبُوكَ *** ثَناها وَ كَسْرُ أوثانِها

يَلْقَ اَلْكَتِيبَةَ مُفْرَداً *** فَتَفِرُّ دَامِيَةَ اَلْجِرَاحِ

وَ بِهَامِهَا اِعْتَصَمَتْ مُخاً *** فَةٌ بَأْسُهُ بَيْضُ اَلصِّفَاحِ

وَ تَسَتَّرْتُ مِنْهُ حَيّاً *** ء فى اَلْحَشَا سُمْرُ اَلرِّمَاحِ

مَازَالٌ يُورِدُ رُمْحَهُ *** فِي اَلْقَلْبِ مِنْهَا وَ الْجَنَاحُ

وَ حُسَامُهُ فِي اَللَّهِ يس *** فحَّ مِنْ دِمَاءِ بَنَى اَلسِّفَاحَ

حَتَّى دَعَاهُ اِلَيهِ أَنْ *** يَغْدُو فَلَبَّى بِالرَّوَاحِ

عَفِيراً مَتَى عَايَنَتْهُ اَلْكُمَاةُ *** يَخْتَطِفُ اَلرُّعْبُ أَلْوَانَهَا

فَمَا أَجَّلْتِ اَلْحَرْبُ عَنْ مِثْلِهِ *** قَتِيلاً يَجْبُنُ شُجْعَانَهَا

شمشیرش آن قدر بر سرها فرود آمد تا کند شد، امّا قبضهٔ شمشیر هم چنان در دست توانای او استوار ماند؛

گویی شمشیر، برادر وفادار او بود که تا قطعه قطعه نشد از یاری او در جنگ دست نکشید؛

خدای من، گویی دل او یکپارچه شکیبایی بود که اگر سنگ هم در برابر این مصائب قرار می گرفت می ترکید؛

برای بوسیدن طفلش خم شد امّا قبل از او تیر گردن طفل را بوسید؛

آن طفل و مرگ همزادند. قبل از این که پدر در گوشش اذان بگوید، تیر در گوش او تکبیر گفت؛

چگونه است که وقتی با گروهی مسالمت می کنم، آن ها با من کینه می ورزند؟ اگر من آن ها را سلامت بگذارم، دست روزگار مرا امان نمی دهد؛

اسب ها از ماندن در اصطبل خود بیزار و غلاف شمشیرها از پوشاندن آن ها خسته شده اند؛

پناه به خدا می برم که شمشیر تو زنگ بگیرد و همّ و غمّ را با آن از بین نبری؛

برای آن ها ننگ نبود که در جنگ با شکیبایی کشته شوند و تا آخر باقی نمانند؛

این جنگ خود نیز می داند که اگر آن ها کشته شدند، همّت هایشان پا بر جا مانده است؛

همین درد برای من کافی است که با قتل امام حسین (علیه السلام) دل های پر کینه آل مروان شفا یافته است؛

ای غریب طف، چه شگفت است که می بینم گونه تو بر روی شن ها قرار گرفته، و کشته شدن صبورانه تو به خاطر مجاهدات پدرت بود که کمر آن ها را خم کرد و بت های آن ها را شکست؛

به تنهایی با یک لشکر مبارزه می کرد و همۀ آن لشکر مجروح می شدند و می گریختند؛

و شمشیرها از ترس او خود را در داخل سرها مخفی می کردند؛

و نیزه ها از شرم او در داخل شکم ها مخفی می شدند؛

نیزه او پیوسته در دل و پهلوهای آن ها فرو می رفت؛

و شمشیر او در راه خدا خون زنازادگان را می ریخت؛

تا زمانی که خدا او را خواند و او اجابت کرد و به سوی خدا رفت؛

هنگامی که قهرمانان، این کشته را بر روی زمین به خاک آلوده دیدند، از ترس رنگ از چهره شان پرید؛

هیچ گاه در پایان جنگ دیده نشده که کسی که کشته شد، شجاعان را بترساند.

دربار ایران را خواند، بلادرنگ ابراهیم پاشا را به سرکوبی وهابيان مأمور کرد. سپاهیان پاشا ابتدا شهر درعیّه را ویران کردند و سپس عبدالله بن مسعود امیر وهابی را به زنجیر کشیده به استامبول، پایتخت دولت عثمانی، فرستادند. پادشاه عثمانی نیز دستور قتل او را صادر کرد و سفیر ایران از راه شام وارد شهر تبریز شد و گزارش خود را به عرض عباس میرزا نایب السلطنه رسانید.

ص: 144

تصرّف مسجد الحرام بدان دلیل بود که نیروهای ابن زبیر محمّد و یاران او را در تونل زمزم زندانی کرده بودند؛ از این رو نیروهای مختار آن جا را تصرف و محمّد بن حنیفه و یاران او را آزاد کردند.

در بحر شرع، لولوی شهوار و هم چو بحر *** در خویش غرقه گشته زپاکیزه گوهر

اقرار کرده حرّ یزیدش به بندگی *** خط باز داده روح امینش به چاکری

لب خشک و دیده تر، شده از تشنگی هلاک *** وانگه طفیل خاک درش خشکی و تری

از کربلا بدو همه کرب و بلا رسید *** آری همین نتیجه دهد ملک پیروی

گلگون هنوز چنگ پلنگان کوهسار *** از خون حمزه، شاه شهیدان روزگار

***

دیشب از آهم حمایل در برِ جوزا بسوخت *** وز نفیر سوزناکم، کلّهٔ خضرا بسوخت

چون نسوزم کز غم سبطين سلطان رسل *** جان منظوران این نُه منظر مینا بسوخت

آتش بیداد آن سنگین دلان چون شعله زد *** ماهی اندر بحر و مه بر غرفه بالا بسوخت

چون چراغ دیده زهرا بکشتندش به زهر *** زهره را دل بر چراغ دیده زهرا بسوخت

چون روان کردند خون از قرّة العین نبی *** چشم عیسی خون ببارید و دل ترسا بسوخت

دیده تر دامن، آن روزش بیفکندم ز چشم *** کان نهال باغ، پیغمبر ز استسقا بسوخت

بس که دریا ناله کرد از حسرت آن تشنگان *** گوهر سیراب را جان بر دل دریا بسوخت

دیو طبعان بین که قصد خاتم جم کرده اند *** بغض اولاد علی را نقش خاتم کرده اند

از حديث شهدا مختصری می شنوی *** از غم روز قیامت خبری می شنو

تو چه دانی که چه آمد به سر شاه شهید؟ *** بر سر نیزه بیداد سری می شنو

چاک پیشانی اش از دامن ابر و بگذشت *** تو همین معجز شقّ القمری می شنو

از جگر سوختگان لب آبت چه خبر؟ *** این قدر هست که بوی جگری می شنو

غافلی وقت جدایی چه قیامت برخاست *** تو وداع پسری با پدری می شنو

خبرت نیست ز حال دل بیمار حسین *** در ره شام همین در به دری می شنو

تاب خورشید و تن خسته و پا در زنجیر *** حال رنجور چه دانی؟ سفری می شنو

گریه سیلی شد و بنیاد صبوری برکند *** تو همین زینبی و چشم تری می شنو

داوری راست دم غصّه فزایی، ورنه *** این همان قصّه بود کز دگری می شنو

***

چون دور روزگار، ستم را ز سر گرفت *** رسم و ره جفا به طریقی دگر گرفت

در دودمان احمد مرسل شراره ای *** از آتش یزید در افتاد و در گرفت

بر شاه دین زمانه چنان تنگ شد که او *** هم مهر از برادر و هم از پسر گرفت

رو در حرم نهاد و ز دشمن امان نیافت *** ناچار راه مشهد پاک پدر گرفت

دردا که راه بادیه گم کرد خسروی *** کش عقل رهنمای به ره راهبر گرفت

بس نامه ها از کوفه نوشتند و هر کسی *** روز و شبان ز مقدم پاکش خبر گرفت

خواندند سوی خویش و به یاریش کس نرفت *** جز تیر چارپر که شتابید و پرگرفت

چون دید خلق را سر نامهربانی است *** بر مرگ دل نهاد و دل از خلق برگرفت

آمد به دشت ماریه، گفت این زمین کجاست؟ *** آسوده گشت چون که بگفتند نینواست

چون دید بر خلاف مراد است کارها *** فرمود کز شتر بفکندند بارها

افراشتند خیمه و بر رفع کینه خصم *** برگرد خیمه گاه نشاندند خارها

چون اهل کوفه ز آمدن شه خبر شدند *** دشمن دو اسبه سوی شه آمد هزارها

گرد ملک دو رویه گرفتند فوج فوج *** از پا برهنگان عرب وز سوارها

بگذشت لشکر و عمر سعد شوم بخت *** سردار لشکر و سر خنجر گذارها

برگرد شیر بچّهٔ حق، بیشه ساختند *** از نیزه های شیر فکن نیزه دارها

شه در میان بادیه محصور دشمنان *** وز تیغ های تیز به گردش حصارها

بر روی شاه، آب ببستند و ای دریغ *** از هر کنار موج زنان جویبارها

افراشتند آتش کین از سنان و تیغ *** بر روزن سپهر برآمد شرارها

بر گرد شه چو لشکر دشمن هجوم کرد *** یک باره زو کناره گرفتند یارها

روز نهم ز ماه محرم چو شد تمام *** خورشید بخت آل علی کرد رو به شام

چون نوبت قتال به سلطان دین فتاد *** تب لرزه بر قوای-م ع-رش برین فتاد

گرد ملال بر رخ کرّوبیان نشست *** زنگ هراس بر دل روح الامين فتاد

از بیم رفت خنجر مرّیخ در نیام *** وز دست مهر، تیغ به روی زمین فتاد

چون شیرِ بچّه کشته بیاورد رو به خصم *** وز بیم لرزه بر دل شیر عرين فتاد

بر هر سری که تیغ شه آورد سر فرود *** دوپاره پیکرش ز یسار و یمین فتاد

گفتی که تیغ شاه شهابی بود کزو *** هر سو به خاک معرکه دیوی لعین فتاد

دشت نبرد چون فلک پر ستاره شد *** از بس که قبّه از سپر آهنین فتاد

ص: 150

بس مغز پر زباد که از باد تیغ شاه *** از زین بلند با شده کز پشت زین فتاد

بس دست زورمند که با تیغ آهنین *** از آستین برون شد و بی آستین فتاد

یک باره بسته شد ره آمد شد سوار *** از بس به خاک پیکر مردان کین فتاد

آمد ندا از حق که به هیجا چه می کنی؟ *** بردی زیاد و عده ما را چه می کنی؟

***

چون قوم بنی اسد رسیدند *** یک دشت تمام کشته دیدند

شه کشته، همه سپاه کشته *** یک طایفه بی گناه کشته

صحرا همه لاله زار گشته *** یک کشته، دو صدهزار گشته

باغی گل و سرو بار داده *** گل ریخته، سروها فتاده

گل ها همه خون ناب خورده *** افسرده و آفتاب خورده

هر گوشه تنی هزار پاره *** صد پاره یکی هزار باره

هر سوی که شد کسی خرامان *** خون شهدا گرفت دامان

سرها ز بدن جدا فتاده *** سرگشته به پیش پا فتاده

گفتند که یارب این چه حال است؟ *** این واقعه خواب یا خیال است؟

اینان که ز سر گذشتگانند *** آدم نه، مگر فرشتگانند

گر آدمی، از چه سر ندارند؟ *** ور خود ملک، از چه پر ندارند؟

بی دست نبوده این بدن ها *** یا این همه چاک پیرهن ها

این پاکه ز تن جدا فتاده ست *** یا رب بدنش کجا فتاده است؟

این جسم بریده سر کدام است؟ *** تا کیست پدر، پسر کدام است؟

شه کو، به کجاست شاهزاده؟ *** وان تازه خطان ماهزاده؟

زین چاک تنیّ و بی لباسی *** کند است نظر ز حق شناسی

ماندند به کار خویش حیران *** یک چاک بدن، یکی به دامان

کز دور بلند گشت گردی *** آمد ز میان گرد، مردی

دیدند. به ره شتر سواری *** خورشید وشی، نقابداری

ماتمزده سیاه جامه *** آشفته، به سر یکی عمامه

پیش آمد و زار زار بگریست *** چون ابر به نوبهار بگریست

گفت ای عربان میهمان دوست *** مهمان نشناختن نه نیکوست

ابن تشنه لبان پیرهن چاک *** نشناخته چون نهید در خاک؟

اکنون که به خاک می سپارید *** می دانمشان برِ من آرید

گفتند چنین که ره نمودی *** وين عقده کار ما گشودی

ایزد به تو رهنمای بادا *** ای مزد تو با خدای بادا

هرگز نشوی چو این عزیزان *** در داغ عزیز، اشک ریزان

خویشان تو این بلا نبینند *** اين قصّه کربلا نبینند

رفتند و زهر طرف دویدند *** هر یک بدنی به بر کشیدند

بردند تنی به پیش رویش *** جسمی شده چاک چارسویش

خونش به دل فگار بسته *** وز خون به کفش نگار بسته

ص: 151

تن کوفته، سینه چاک گشته *** نارفته به خاک، خاک گشته

سرکوفته، پا به گل نشسته *** تا فرق به خون دل نشسته

گفتند که این شکسته تن کیست؟ *** این نوگل چاک پیرهن کیست؟

گفت این تن قاسم فگار است *** پورحسن است و تاجدار است

کش دیده ز چرخ آبنوسی *** یک روز چه مرگ و چه عروسی

دیدند تنی چو نونهالی *** بر خاک فتاده پایمالی

باریک میان، ستبر بازو *** پا شیر سپهر هم ترازو

تیر آژده پای تا به دوشش *** گلگون تن ارغوان فروشش

پیکان به برش به سر نشسته *** تیر آمده تا به پر نشسته

شمشیر نموده در دلش راه *** از سینه دریده تا تهیگاه

دل جسته برون که جای من نیست *** این خانه دگر سرای من نیست

گفتند که این جوان کدام است؟ *** کآب از پس مرگ او حرام است

صد پاره تنش کبابمان کرد *** ز آب مژه غرق آبمان کرد

مادرش میاد با چنین سوز *** تا کشته ببیندش بدین رو

چون چشم سوار بر وی افتاد *** آتش بگرفت و از پی افتاد

می گفت و ز دیده اشک می ریخت *** وز دیده به رخ دو مشک می ریخت

کاین پاره پسر که ریز ریز است *** در پیش پدر بسی عزیز است

این نوگل گلشن امام است *** فرزند حسین تشنه کام است

از نسل مهین پیمبر است این *** ناكام علیّ اکبر است این

جمعی دگر آمدند جوشان *** رخساره پر آب و دل خروشان

گفتند تنی به پای آب است *** کآب از لب خشک او کباب است

دست از سر دوش ها گسسته *** بس دست ز خون خویش شسته

چون دیده به دام پای بستش *** مرگ آمده و گرفته دستش

قد سرو، تنی چو سرو صد چاک *** چون سایه سرو، خفته بر خاک

از زخم سنان و خنجر و تیر *** صد پاره تنش شده زمین گیر

بگسسته میان و یال و کتفش *** از جای نمی توان گرفتش

گفت این تن میر نامدار است *** عبّاس دلیر نامدار است

می گفت ز هر تنی نشانی *** گردش عربان به نوحه خوانی

هر گوشه نشان شاه می جست *** در خیل ستاره، ماه می جست

تا بر تن شه گذارش افتاد *** رفت از خود و در کنارش افتاد

گفت ای تن بی سر، این چه حال است؟ *** ای کشته خنجر، این چه حال است؟

ای پیکر پاک، این چه روز است؟ *** ای خفته به خاک، این چه سوز است؟

ای کشته، سرت کجا فتاده است؟ *** بی سر بدنت کجا فتاده است؟

برتن ز چه پیرهن نداری؟ *** پیراهن چه، که تن نداری؟

نه دست و نه آستین، نه جامه *** سر داده به خصم با عمامه

قدرتمندی بود که کسی را یارای مقابله با او نبود. سرانجام وی به دست یکی از افراد شجاع سپاه مختار به هلاکت رسید. جریان به هلاکت رسیدن وی چنین بود: در میان ارتش شام مردی شجاع به نام ابن ضبعان کلبی بود، او وسط میدان آمد و فریاد زد: ای پیروان مختار کذاب و ای پیروان فرزند اشتر گمراه جلو بیایید. و این رجز را می خواند:

اَنَا ضِبْعَانُ اَلْكَرِيمِ اَلْمُفْضِلِ *** مِنْ عُصْبَةٍ يَبَرُّونَ مِنْ دَيْنٍ عَلَى

كَذَالِكَ كَانُوا فِي اَلزَّمَانِ اَلاُوْلِ

من فرزند ضبعان بزرگ و بزرگوارم. از خانواده ای که از دین علی بیزارند و از قدیم بر این عقیده استوار بوده اند.

با شنیدن این سخنان احوص بن شداد از یلان لشکر ابراهیم، جلو آمد و در مقابل آن مرد خبیث شامی ایستاد. او از طایفهٔ حمدان و از شیعیان مخلص و شجاع عراق بود. وی با فریادی بلند در جواب آن مرد هتاک شامی این رجز را خواند:

اَنَا بْنُ شَدَّادٍ عَلَى دِينٍ عَلَى *** لَسْت لِعُثْمَانَ بْنِ اروي بِوَلِيٍ

لاصِلين اَلْقَوْمِ فِيمَنْ يَصْطَلَى *** بِحَرِّ نَارِ اَلْحَرْبِ حَتَّى تَنْجَلِي

من فرزند شدادم که بر دین علی است؛ و از عثمان فرزند اروی بیزارم؛

امروز، چنان بر گروهی که جلوی من بیایند ضربت خواهم زد تا آن وقتی که آتش جنگ زبانه می کشد.

ابن شداد، سپس خطاب به آن مرد شامی گفت: خودت را معرفی کن.

مرد شامی با غرور و نخوت گفت: نام من منازل الابطال (کوبنده پهلوانان) است. احوص در جواب او گفت: نام من نیز مقرب الاجال (نزدیک کننده مرگ است) سپس به مرد شامی حمله کرد و ضربتی بر او فرود آورد که وی را نقش بر زمین ساخت و او را به درک واصل کرد.

احوص با کشتن مرد شامی مبارز طلبید که یکی از سران شام به نام داوود دمشقی در مقابل او آمد و این رجز را خواند:

اِنَا بنُ قَاتِلٍ فِى اَلصَّفِّينَا *** قِتَالَ قَرْنٍ لَمْ يَكُنْ غَبَيْنَاً

بَلْ كُلٌ فِيهَا بَطْلاً جُرُوناً *** مُجَرَّباً لَدَى اَلْوَغَى كَمِينَاً

من فرزند کسی ام که در جنگ صفین جنگیده است، جنگ جنگاوری پیروز، بلکه با هر قهرمانی درگیر شده ام که در هنگامهٔ نبرد با تجربه بوده است.

احوص پاسخ رجز آن مرد را چنین داد:

يَابنَ اَلَّذِى قَاتَلَ فِى اَلصَّفِّينَا *** وَ لَمْ يَكُنْ فِي دِينِهِ غَبيناً

كَذَبْتَ قَدْ كَانَ بِهَا مغبُوناً *** مُذَبْذَباً فِي اَمْرِهِ مَفْتُوناً

لاَ يَعْرِفُ اَلْحَقَّ وَ لاَ اَلْيَقِينا *** بَوَسٍ لَهُ لَقَدْ مَضَى مَلْعُوناً

ای فرزند کسی که در جنگ صفین جنگیده است و مدعی است که در دین و عقیده خودش ضعیف نبوده است؛

دروغ گفتی، بلکه ضعیف بوده و پابرجا نبوده و در کارش فریب خورده است که نه حق را می شناسد و نه بر یقین است بدا بر او که ملعون رفت!

سپس این دو به یکدیگر حمله ور شدند و این بار نیز احوص با ضربتی جانانه این مرد شامی را به قتل رساند و با پیروزی به لشکرگاه خود بازگشت.

تُرَاثٌ بِلاَ قُرْبِي وَ مُلْكٌ بِلاَ هَدْيٍ *** وَ حَكَمٌ بِلاَ شُورَى بِغَيْرِ هداة

فَكَيْفَ يَحْسَبُونَ اَلنَّبِىَّ وَ رَهْطَهُ *** وَ هُمْ تَرَكُوا أَحْشَاءَ هُمْ وَ غَرَّاتٌ

أُفَاطِمُ لَوْ خِلْتُ اَلْحُسَيْنَ مُجَدَّلاً *** وَ قَدْ مَاتَ عَطْشَاناً بِشَطِّ فُرات

اِذاً لَلَطَمْتِ اَلْخَدَّ فَاطِمُ عِنْدَهُ *** وَ أَجْرَيْتُ دَمْعَ اَلْعَيْنِ فِي اَلْوَجَنَاتِ

يَا آلَ أَحْمَدَ مَالِقِيتُمْ بَعْدَهُ؟ *** مِنْ عَصْبَةٍ هُمٍ فِى اَلْقِيَاسِ مَجوس

صَبْراً مُوَالِينَا فَسَوْفَ نُدِيلُكُمْ *** يَوْماً عَلَى آلِ اَللَّعِينِ عَبُوسٌ

يَا اُمَّةَ اَلسَّوْءِ مَا جَازَيْتِ أَحْمَدُ فِي *** حُسْنُ اَلْبَلاَءِ عَلَى اَلتَّنْزِيلِ وَ السّور

لَمْ يَبْقَ حَى مِنَ اَلْأَحْيَاءِ نعلمه *** مَنْ ذَى يَمَانٍ وَ لاَ بَكْرٍ وَ لاَ مُضَرٌ

اِلاّ وَ هُمْ شُرَكَاءُ فِي دِمَائِهِمْ *** كَمَا تُشَارِكُ أَيْسَارٌ عَلَى جُزَرٍ

قَتْلاً وَ أَسْراً وَ تَخْوِيفاً وَ مَنْهَبَةٌ *** فِعْلِ اَلْغُزَاةِ بِأَهْلِ اَلرُّومِ وَ الخزه

قَبْرَانِ فِي طُوسَ خَيْرُ اَلنَّاسِ كُلَهُمْ *** وَ قَبْرٌ شَرِّهِمْ هَذَا مِنَ العبر

مَا يَنْفَعُ اَلرِّجْسُ مِنْ قُرْبِ اَلزَّكِيُّ وَ مَا *** عَلَى اَلزَّكِيِّ بِقُرْبٍ مِنَ اَلرِّجْسِ ضرر

چگونه و به چه وسیله ای (جز توسل به اهل بیت) بعد از نماز و روزه طالب نزدیکی به خدایی؟

در حالی که هند و سمیّه و فرزندانش ریشه کفرند و در اسلام فساد کرده اند؛

ارث آنان بدون نسب و سلطنت آنان بدون ارشاد به آنها رسیده و حکومتشان استبدادی و بدون مشورت است؛

پس چگونه پیامبر و بستگان او را دوست دارند در صورتی که پهلوهای خاندان او را شکافتند؟

ای فاطمه، اگر می دانستی که حسین (علیه السلام) با کام تشنه در کنار فرات سر به خاک شهادت نهاده،

جز لطمه بر صورت نمی زدی و غیر از اشک بر گونه نمی ریختی؛

ای خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله)، پس از او از قومی که در مقایسه مانند گبرانند، بر شما چه گذشت؟

آقایان من، شکیبا باشید؛ به زودی روزی فرا می رسد که بر آن دودمان لعنتی بسیار سخت باشد؛

ای مردم بد، پاداش شما برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) در برابر امتحان خوبی که داد و قرآن را برایتان آورد، چه بود؟

تمام قبایل عرب، از ذی یمان و بکر و مضر و کسانی که ما می شناختیم هیچ یک باقی نمانده اند؛

مگر این که همان گونه که در تقسیم نذرهای زمان جاهلی شرکت می کردند، در ریختن خون شهدای نینوا هم شرکت داشته اند؛

همان طور که غزاة به اهل روم و خزر حمله بردند، آن ها هم در قتل و اسارت و ترساندن و یغمای مردم دخالت داشته اند؛

برای بنی امیّه در قتل و کشتن (آل علی (علیه السلام)) بهانه و دستاویزی می بینم ولی هیچ عذری برای بنی عبّاس نمی یابم؛

دو قبر در توس هست که یکی قبر بهترین مردم دنیاست و دیگری قبر بدترین مردم، آری این یک عبرت است.

اگر ناپاکی و پلیدی در نزدیکی پاکی و طهارت واقع شود هیچ سودی برایش ندارد و این نزدیکی به پاکی هم هیچ ضرری نمی رساند.

که به او پیشنهاد می شد نمی پذیرفت. شبی در خواب می بیند که یک نفر به او می گوید: برو «دومه زیبا» را بگیر که پشیمانی ندارد. و او همان است که می خواهی. دومه دختر وهب بن عمر بن معيب بود و به خاطر وجاهت و دیگر محسناتش او را دومه الحسنا لقب داده بودند. بدین ترتیب ابو عبید با آن دختر ازدواج کرد. دومه می گوید: هنگامی که حامله بودم شبی در خواب دیدم که گوینده ای در عالم رؤیا این سرود را برایم خواند:

اِبْشَرَى بِالْوَلَدِ *** اِشْبَهْهُ شَيْءٌ بِالاِمَّةِ

اِذَا اَلرِّجَالَ فِي كَبِدٍ *** تَقَاوَلُوا عَلَى لِبْدٍ

كَانَ لَهُ حَظُّ اَلاِسْدِ

مژده به یک پسر، پسری مثل شیر در گرماگرم نبرد، او بهره کاملی از شجاعت دارد.

و سرانجام پس از چندی خداوند نوزادی پسر به ابوعبید عطا فرمود و او نامش را مختار نهاد.

در آخرین نبرد مصعب بن زبیر علیه مختار بن ابوعبید ثقفی، هنگامی که مختار و تعدادی از یارانش در قصر دارالحکومه کوفه محاصره شده بودند، از جمله کسانی که از خاندان مختار در دارالاماره محاصره شد، مادر مختار دومه الحسناء بود. وی در آن هنگام پیرزنی سال خورده بود. مردی به نام ابو عجین گوید: در آن روزی که تعدادی از یاران و نزدیکان مختار در محاصره قصر کشته شدند و مردم شکست خوردند، من به مادر مختار پیشنهاد کردم که: بیا تا تو را بر دوش بگیرم و از معرکه نجاتت دهم. وی با شجاعت تمام گفت: به خدا قسم اگر دستگیر شوم و اسیرم کنند، برایم بهتر است که مرا به دوشت سوار کنی و نجاتم دهی.

اُحْبَّهُمَا وَ اُبْذُلْ جَلَّ مَالِي *** وَ لَيسَ لِعاتِبٍ عِندى عَتَّابٍ

اشعاری در رثای سالار شهیدان از او نقل شده که این ابیات از آن جمله است:

انَّ الَّذِي كَانَ نُوراً يُسْتَضَاءُ به *** بِكَرْبَلاَءَ قَتِيلٌ غَيْرُ مَدْفُونٍ

مَنْ لِلْيَتَامَى وَ مَنْ لِلسَّائِلِينَ وَ مَنْ *** يعْنى وَ يَأْوى اليهْ كُلَّ مَسكينْ

همانا نوری که به همه جا پرتو می افکند در کربلا شهید شد و بی دفن بر زمین ماند؛

کسی که پناه یتیمان و نیازمندان بود و هر درمانده ای به او پناه می برد.

ربة خدر القدس، نک: زینب

قاجار لقب خان و امیرالشعرا یافت و در زمان محمد شاه قاجار به دستور او تربیت عباس میرزا را بر عهده گرفت و به لله باشی نیز معروف گردید.

پس از کناره گیری و چندی عزلت، در عهد ناصرالدین شاه به سفارت خوارزم ترکستان مأمور شد و همزمان با عزل امیر کبیر به تهران بازگشت و به معاونت وزیر علوم و معارف و ریاست دارالفنون گمارده شد و 15 سال در این سمت باقی بود. در همیر مدت به دستور شاه، مأمور شد تا تاریخ روضة الصفاء را تکمیل کند.

مهم ترین آثار او عبارتند از: مجمع الفصحا، تذكر رياض العارفين، مدارج البلاغة در علم بدیع، روضة الصفای ناصری، أجمل التواريخ يا فهرست التواريخ، دیوان اشعار، مثنوی های انوار الولاية، أنيس العاشقين، بحر الحقايق، هدايت نامه، و منهج الهداية.

رضا قلی خان هدایت از جمله شاعرانی است که در مصیبت سید و سالار شهیدان، امام حسین (علیه السلام) اشعار پرسوز و گدازی دارد. ترجیع بندی در مرثیه سیدالشهدا (علیه السلام) از او به جای مانده است. رضا قلی خان هدایت در این ترجیع بند به استقبال ترجیع بند محتشم کاشانی رفته و از او پیروی نموده که بند اوّل آن چنین سروده شده است:

دیگر چه شد که زد شه این نیلگون طبق *** در خم نیل جامه و شد طشت خون شفق

رخ هاست پر ز ژاله سرهاست پر ز خاک *** جان هاست پر ز ناله و دل هاست پر قلق

گیسو گشاده شام و گریبان دریده صبح *** دیدی به حال لیل و نظر کن سوى فلق

گویی ز بس به فرق فشاندند خلق خاک *** پوشیده ماند چهره خورشید در غسق

تا عرش کردگار، خروش ملائک است *** یا رب، عزای کیست که صاحب عزاست حق؟

در خدمت عزای وی از بهر افتخار *** جویند قدسیان همه بر یکدیگر سبق

باشد بلی عزای امامی که قتل او *** بر باد داده دفتر دین را ورق ورق

نوباوه رياض نبی فخر عالمین *** لب تشنه شهید سر از تن جدا حسین

دیگر قدرت مقابله با مصائب را ندارند، همگی به فدای تو باد؛

اگر تعداد لشکریان تو کم است، جدّ تو امام حسین (علیه السلام) با هفتاد نفر به رویارویی لشکری بی شمار رفت؛

در روزی که با گروهی که سعی در خاموش کردن نور خدا داشتند مبارزه و مجاهده کرد؛

گروهی که حقّ حسین (علیه السلام) را انکار کردند، قبل از آن هم حقّ پدرش مرتضی را منکر شده بودند؛

گروهی از آنان گرد آمدند و همه جا را اشغال کردند. آن ها به همین تعداد نیز پشتیبان دارند؛

او به همراه قهرمانانی به دشمن حمله برد که هرگاه شمشیرهای آنان برق می زد، باران مرگ می بارید ولی صدای رعد بلند نمی شد؛

از چپ و راست میدان جنگ حمله کردند و حقّ آقای خود را ادا کردند. آن هم در موقعیّتی که پدر، فرزند را رها می کند.