ص: 2

سِرَّ سرفرازی

ص: 3

سِرَّ سرفرازی

از سری کتاب های اخلاق اسلامی

ناشر: معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه

لیتوگرافی، چاپ و صحافی: سازمان چاپ و انتشارات

قطع: پالتویی

نوبت چاپ: اول

شمارگان: 10000

سایت سازمان: www.awqaf.ir

سایت معاونت: www.mfso.ir

سایت مجتمع: www.mfpo.ir

آدرس: تهران، خ نوفل لوشاتو، سازمان اوقاف و امور خیریه، معاونت فرهنگی و اجتماعی

آدرس مجتمع: قم، خ صفاییه، کوی ممتاز، کوی 7، پلاک 32 مجتمع فرهنگی پژوهشی معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه

تلفن: 7746431 -0251

نمابر: 7737131 -0251

ص: 4

دبیرخانه گسترش اخلاق اسلامی به عنوان پاسخی به فرمایشات امام خامنه ای (مدظله العالی)، در معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه استقرار یافته و تلاش دارد تا گام هایی در مسیر ترویج اخلاق در جامعه بردارد. یکی از این اقدامات تهیه و تولید کتاب های کم حجم با موضوع رذائل و فضائل اخلاقی است که نمونه ای از آن پیش روی شما قرار دارد. در این اثر سعی شده تا با تکیه بر آیات و روایات و كلمات بزرگان دین، و در عین حال با رعایت اختصار، یک موضوع مهم اخلاقی، بررسی شود. در این جا لازم است از پژوهشگران موسسه فرهنگی دار الهدی که در تهیه این آثار، دبیرخانه را یاری داده اند تشکر نماییم. ضمنا از خوانندگان محترم درخواست می شود که با انتقادات و پیشنهاد های خود، ما را در تهیه آثار بهتر یاری نمایند.

دبیرخانه گسترش اخلاق اسلامی

معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه

ص: 7

به همین علت در حالی که ظاهراً آزاد است، حقیقتاً در زندان زندگی می کند. تنها و غریب است. کم تر کسی دوستش دارد؛ ولی خودش نمی خواهد قبول کند که راه را اشتباه رفته است.

آن چه خواندید حالات و رفتار انسان های متکبر است. شاید این حالات در ما به این شدت نباشد، اما چه بسا درجات کم ترش در رفتار ما وجود داشته باشد. در نظر داشته باشیم کسانی که به این درجه از تکبر رسیده اند، آرام آرام و تدریجاً تا این حد متکبر شده اند. آنچنان این تغییر رفتار تدریجی بوده که خودشان متوجه آن نشده اند. اگر الان به آن ها بگویید که متکبر هستند، قبول نمی کنند. ممکن است ما هم اگر دیر بجنبیم دچار این روحیه بشویم. از کجا بفهمیم متواضع هستیم یا متکبر؟ تکبر و تواضع چه آثار و نتایجی در بر دارد؟ چرا افتادگی بهتر است؟ راه های تقویت خاکساری و تواضع چیست؟ در کجا تواضع زشت است؟ در برابر گناهکاران و کافران هم باید تواضع کرد؟ این ها سؤالاتی است که اگر همراه ما باشید، در این نوشتار پاسخ آن ها را با هم مرور خواهیم نمود.

ص: 9

اما تو را برای حسابرسی نگه دارند؛ مگر داستان جادوگران موسى علیه السلام را نخوانده ای؟» (1)

منظور ساحرانی بودند که در ابتدا قصد کمک به فرعون و غلبه بر حضرت موسی را داشتند، اما پس از مشاهدۀ معجزه حضرت موسی، ایمان آوردند و در راه خدا شهید شدند.

تکبر از آن جهت زشت و زننده است که در واقع دروغی عملی است. انسان متکبر با رفتار خود بیان می کند که بزرگ، با عظمت و بی نیاز و... است. در حالی که انسان هر چه هم ثروتمند، قدرتمند و عالم باشد، از جهات متعدد ضعیف و ناتوان است. علاوه بر این، انسان های دارا نیازشان به خدا بیش تر از انسان های ضعیف است؛ چراکه بیش تر از او عنایت گرفته اند و نیاز بیش تری دارند تا خداوند عنایتش را به ایشان ادامه دهد. انسانی که عین فقر و نیاز به خدا است، هر قدر هم که بزرگ شود، باز نیازمند و فقیر است؛ مانند تصویر روی پرده سینما که هر چه بزرگ تر باشد، نیاز دارد تا از دستگاه پروژکتور نور بیش تری را دریافت کند.

صفت، آدمی بر خود بزرگی می بیند که او را از تواضع و حلم، و قبول نصیحت، و ترک حسد و غیبت و امثال این ها منع می کند. بلکه خُلق بدی نیست مگر این که صاحب تکبر محتاج به آن است به جهت محافظت عزت و بزرگی خود. و هیچ صفت نیکی نیست، مگر این که از آن عاجز است به سبب بیم فوت برتری خود. (1)

این آیه شریفه اشاره به این دارد که تواضع و فروتنی در برابر مؤمنان و صلابت و سرسختی در مقابل کافران، باعث جلب محبت و رحمت خدا خواهد شد.

در سوره فرقان خصوصیات بندگان خدا این چنین بیان شده است: ﴿وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً؛﴾ (1)

بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی تکبر بر زمین راه می روند و هنگامی که جاهلان آن ها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آن ها سلام می گویند (و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند).

این آیه نیز بر تواضع و فروتنی در برابر دیگران تأکید دارد و بیان می دارد بندگان خداوند رحمان، راه و رفتارشان متواضعانه است و در برخورد با دیگران حتی اگر جاهل باشند، با رحمت و شفقت و تواضع برخورد می کنند.

تواضع و فروتنی، به قدری در نظر خداوند متعال محبوب و دوست داشتنی است که به برترین و عزیزترین بنده خود، یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله دستور می دهد در برخورد با دیگران تواضع و فروتنی داشته باشد:

﴿وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنين؛﴾ (2) «و بال و پر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می کنند بگستر!»

تعبير لطيف قرآن که می فرماید: «بال خود را برای مؤمنان بگستران»، بیانگر این است که حضرت حق، حتی از بهترین و بالاترین بنده خود نیز اوج تواضع و فروتنی را انتظار دارد. علاوه

ص: 14

بر این، این آیه نشان دهندۀ شدت علاقۀ خداوند متعال به بندگان مؤمن خویش است؛ تا جایی که به عزیز ترین بنده خود دستور می دهد که بال و پرش را برای بندگان با ایمان پهن کند.

در سخنان اهل بیت علیهم السلام هم روایات فراوانی در تأکید و سفارش به تواضع، و نکوهش تکبر وارد شده است. از جمله، امیرالمؤمنين علیه السلام به فرزند گرامی شان می فرمایند:

﴿عَلَيْكَ بِالتَّوَاضُعِ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْظَمِ الْعِبَادَةِ؛﴾ (1) «بر تو باد که همیشه متواضع باشی؛ چراکه تواضع از عظیم ترین عبادات الهی است».

آن زمان که انسان برای خدا در برابر بندگان خدا فروتنی کند، گویا به نماز ایستاده و به عظیم ترین عبادت خدا مشغول است.

در خطبه زیبای متقین، حضرت علی علیه السلام خلق و خوی متقین را چنین ترسیم می کنند:

﴿مَشيُهُمُ التَّواضُعُ؛﴾ (2) «مشى و مرامشان متواضعانه است».

در نقطۀ مقابل، اهل بیت علیهم السلام هشدارهای تکان دهنده ای دربارۀ تکبر داده اند. به چند نمونه از این گونه احادیث که از حضرت على علیه السلام نقل شده است اشاره می کنیم:

*﴿إيَّاكَ والكِبرَ؛ فإنَّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُيوبِ وَ هُوَ حِليَةُ إبليسَ؛﴾ (3) بپرهیز از تکبر که آن بزرگ ترین گناه و دردناک ترین عیب ها و زیور ابلیس است.

*﴿اِحْذَرِ اَلْكِبْرَ؛ فَإِنَّهُ رَأْسُ اَلطُّغْيَانِ وَ مَعْصِيَةُ اَلرَّحْمَانِ؛﴾ (4) از تكبر حذر کن؛ چرا که آن ریشه طغیان و نافرمانی خدای مهربان است.

ص: 15

*از کاری که خدا با ابلیس کرد پند گیرید. آن گاه که به خاطر لحظه ای تکبر، کار طولانی و کوشش طاقت فرسای [عبادی] او را بر باد داد! پس، بعد از ابلیس [با آن همه مقامی که داشت] کیست که با معصیتی چون معصیت او از خشم و کیفر خدا ایمن باشد؟ (1)

*فرجام ناگوار تکبر را در نظر بگیرید که بزرگ ترین دام و سترگ ترین نیرنگ شیطان است و چونان زهرهای کشنده در دل های مردان فرو می رود. هرگز چیزی مانع نفوذ آن ها نمی شود و هیچ کس از آن ها در امان نیست؛ نه عالِم به خاطر علمش و نه تهی دست به سبب جامه فرسوده اش. (2)

*﴿مَنْ كَانَ مُتَكَبِّراً لَمْ يَعْدَمِ اَلتَّلَفُ؛﴾ (3) کسی که متکبر باشد از تلف شدن در امان نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روایت ذیل، ضمن هشدار دربارۀ کبر، معنای آن را روشن فرمودند:

«کسی که ذره ای کبر در قلبش باشد وارد بهشت نمی شود. اصحاب عرض کردند: یا رسول الله، گاهی برخی از ما دوست دارد که رفتارش یا لباسش [در نظر دیگران] بهتر باشد. [آیا این کبر است؟] حضرت فرمودند: خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد. تکبر این است که در برابر حق سرکشی نمایی و مردم را تحقیر کنی». (4)

ص: 16

اگر چنین بودی عاقل ترین مردم خواهی بود.

حقارت می کنم. من وقتی با این چهره ها مواجه می شوم و این قلب هایی که به واسطه توجه به خدای تبارک و تعالی این طور در چهره ها اثر گذاشته است، احساس حقارت می کنم. من غیر از دعا که بدرقه شما کنم، چیزی ندارم که به شما بکنم. من چطور به این احساسات خداگونه و به این توجهاتی که شما به خدای تبارک و تعالی دارید، و به این عزم راسخ شما و این شجاعت بی نظیر شما، چطور من می توانم از شما ستایش کنم؟ (1)

ایشان در جایی دیگر فرمودند:

«من دست و پای شما را که دست خدا بالای آن است می بوسم و بر این بوسه افتخار می کنم».

زمانی که خبر شهادت نوجوانی سیزده ساله ای را به او دادند که با کمال رشادت جان خود را فدای انقلاب و اسلام کرده بود، به یک باره چنان خود را در مقابل این از خود گذشتگی حقیر دید که اظهار داشت:

«رهبر من این پسر سیزده ساله است».

ایشان خطاب به همه علمای اسلام فرمودند:

«من که این جا نشسته ام دست تمام مراجع را می بوسم؛ تمام مراجع این جا، نجف، سایر بلاد، مشهد، تهران، هر جا هستند. دست همه علمای اسلام را من می بوسم». (2)

«روحانیون با هم هستند. من باز تمام روحانیین را تعظیم می کنم؛ دست تمام روحانیین را می بوسم. آن روز اگر دست مراجع را بوسیدم، امروز دست طلاب را هم می بوسم [گریه حضار]. من امروز دست بقال

ص: 19

را هم می بوسم [گریه شدید حضار]». (1)

«اگر به من خدمتگزار بگویند، بهتر از این است که رهبر بگویند». (2)

روزی یکی از شاگردان ایشان به نام آقا شیخ علی در جلسۀ درس اشکالی را مطرح کرد و از جواب استاد قانع نشد و آن را رد کرد. حضرت آقای بروجردی از این کار ناراحت و قدری عصبانی شدند.

بعد از نماز مغرب و عشاء خدمتکار استاد پیش من آمد و گفت که ایشان خواسته است تا نزد آیت الله بروجردی بروم. بنده هم نماز عشاء را با عجله تمام کردم و به خدمتشان رسیدم. به من فرمودند: این چه حالتی بود که از من صادر شد؟ یک نفر عالم را رنجاندم. الان باید بروم و دستش را ببوسم و از شیخ علی بخواهم که از من بگذرد و بعد نماز مغرب و عشاء را بخوانم.

عرض کردم: ایشان تا دو ساعت دیگر به منزل نمی آیند. بگذارید به ایشان اطلاع دهم که آقا فردا به خانه شما می آید. آقا نظر مرا قبول کرد و وقتی که صبح شد، بعد از برگشتن از حرم دیدم حضرت استاد منتظر من هستند. در معیت ایشان به منزل آقا شیخ على رفتیم. وقتی وارد منزل شدیم، آیت الله بروجردی خواست تا دست آقا شیخ علی را ببوسد؛ ولی ایشان مانع شد. حضرت استاد با نهایت تواضع فرمودند: آقا از من بگذرید، از حالت طبیعی خارج شدم و به شما پرخاش کردم. آقا شیخ علی گفت: شما سرور مسلمین هستید، برخورد شما باعث افتخار من بود. آقا دوباره تکرار کردند، از من بگذرید! مرا عفو کنید! (1)

ص: 21

خود بگذارد؛ لذا حرکت نمی کند.

افرادی هم که خود را ببینند (مقام خود، منافع خود، قبیله خود، حزب خود و...) حاضر نمی شوند پا روی آن بگذارند؛ به همین علت حرکت و تکاملی ندارند. کسی که خود را ببیند، از دیدن کمالات دیگران هم عاجز می شود. (1)

***

یکی قطره باران زابری چکید *** خجل شد چو پهنای دریا بدید

که جایی که دریا است من کیستم *** گر او هست حقا که من نیستم

چو خود را به چشم حقارت بدید *** صدف در کنارش به جان پرورید

سپهرش به جایی رسانید کار *** که شد نامور لؤلؤ شاهوار

بلندی از آن یافت کو پست شد *** درِ نیستی کوفت تا هست شد

***

مرجعی نود ساله حمد و سوره اش را برای تصحیح نزد جوانی کم سن و سال می خواند. (1)

هر گاه انسان جاهلی با آن ها برخورد می کند، آن ها با کمال متانت و آرامش برای او سلامت و امنیت آرزو می کنند. از این رو خیلی کم تر درگیر شده، از اعصاب راحت تر و آرامش فکری بیش تری برخوردار هستند.

عزت، ذلت، آبرو، توجه مردم، همه و همه دست خدا است؛

چنان که در قرآن می فرماید:

﴿وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزَّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم؛﴾ (1) «هر چه هست خزاین آن نزد ما است و ما جز به اندازه ای معیّن آن را فرو نمی فرستیم».

خدا هم اراده فرموده که انسان های فروتن را بلند و انسان های متکبر را در دنیا و آخرت ذلیل کند.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرمایند:

هر که برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بالا برد. پس او در نظر خودش ناچیز باشد و در چشم مردم بزرگ. و هر که بزرگی فروشد، خداوند او را پست گرداند. پس او در چشم مردم کوچک باشد و در نظر خودش بزرگ. چنین کسی در نظر مردم حتی از سگ و خوک هم پست تر باشد. (2)

**

تواضع سرِ رفعت افرازَدَت *** تکبر به خاک اندر اندازدت

**

چه بسیار افرادی که در طول تاریخ به عزت و سربلندی رسیدند، در حالی که ذره ای کبر نداشتند و اساس رفتارشان جز بر تواضع و فروتنی نبوده است. هیچ کس در دنیا، پادشاهی و تاج و تخت حضرت سلیمان علیه السلام را نداشته است. «با این حال دربارۀ این پیامبر الهی چنین نقل شده است: سلیمان پیغمبر علیه السلام هر صبح بر بزرگان و اغنیا و اشراف می گذشت تا می آمد به نزد مساکین. پس با ایشان می نشست و می گفت: مسکینی هستم با مساکین نشسته». (3)

ص: 26

**

هر که شد خاک نشین، برگ و بری پیدا کرد *** سبز شد دانه، چو با خاک سری پیدا کرد

**

حرکت نماند. حالات معنوی برای عده ای سرعت در سیر و چابکی به بار می آورد؛ از این رو بیش تر به او می دهند. ولی اگر کسی را مغرور و محجوب کرد، خداوند روی لطف و رحمتی را که به او دارد، قطع می کند تا چابک شود و از حرکت نماند. (1)

شاید بپرسید که سوختن آتش چه معنی دارد؛ اما باید توجه داشت که آتش هم دارای درجات متفاوتی است. آتش ممکن است از حرارت 100 درجه تا حرارت چند هزار درجه داشته باشد. لذا حرارت های بالا می توانند حرارت پایین تر را آزار دهند.

بالاترین و کامل ترین نعمت ها، به متواضع ترین افراد تعلق می گیرد. در بین انسان ها متواضع تر از اهل بیت علیهم السلام نداریم؛ لذا بالاترین نعمت ها به ایشان اختصاص یافته است.

دارد، در معرض خطر کبر است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «از تکبر بپرهیزید؛ زیرا گاهی با پوشیدن یک ردا [لباس مخصوص]، به انسان کبر دست می دهد». (1)

***

بر مال و جمال خویشتن غره مشو *** کان را به شبی برند و این را به تبی

شادی مکن از زادن و شیون مکن از مرگ *** زین گونه بسی آمد و زین گونه بسی رفت

***

این حالت، کبر است. و چون این حالتِ قلبی در مُلک بدن ظاهر شود، سرکشی و سرفرازی کند و بر دیگران در ظاهر نیز بزرگی فروشد؛ و این تکبر است. (1)

مرحوم امام رحمه الله علیه در جای دیگر یکی از ریشه های دیگر تکبر انسان را «کم ظرفیتی» می داند:

بدان که از موجبات تکبر کردن، به واسطه آن اموری که ذکر شد، یکی کوچکی دِماغ و ضعف قابلیت و پستی و کم حوصلگی است. و بالجمله، چون ظرفیتش کم است، به مجرد آن که یک کمالی در خود می بیند و یک امتیازی در خود مشاهده می کند، گمان می کند دارای مقام و مرتبه ای است. با آن که اگر به نظر اعتبار و انصاف نظر کند، به هر رشته ای که وارد است و به هر کمالی که متصف است، می فهمد که آن چه را که کمال گمان کرده و به آن افتخار و تکبر نموده، یا اصلاً کمال نبوده، یا اگر بوده در مقابل کمالات دیگران قدر قابلی نداشته. (2)

گاهی تکبر ریشه در عقده های روحی و حقارت نفسی دارد که شخص در وجود خود از کودکی به ارث برده است؛ لذا سعی دارد با گردن افرازی روی کمبودها و ضعف خود سرپوش بگذارد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

﴿مَا مِنْ رَجُلٍ تَكَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلَّا لِذِلَّةٍ وَ جَدَهَا فِي نَفْسِهِ؛﴾ (3)

«هیچ بنده ای نیست که تکبر یا زورگویی کند، مگر به خاطر ذلتی که در وجود خود احساس می کند».

ص: 33

*خیلی دوست دارد که مشهور شود و دیگران به او توجه و احترام ویژه کنند.

*از این که دیگران پشت سرش راه بروند لذت می برد و اگر از او جلوتر حرکت کنند، ناراحت می شود.

*حتماً باید بهترین و زیباترین لباس را بپوشد. اگر کمی لباسش چروک داشته باشد و چشم پُرکن نباشد، از مهمانی رفتن خودداری می کند.

*از این که دیگران در برابرش بایستند و او بنشیند و با آن ها حرف بزند لذت می برد.

*اذان گفتن و کار در مجالس اهل بیت علیهم السلام و پول جمع نمودن برای فقرا برایش سخت است.

*راه رفتنش هم مخصوص است. شانه ها را بالا می گیرد، كتف ها را باز می کند، از کنار چشم به دیگران نگاه می کند و با ابهت با دیگران صحبت می نماید.

*کمک نمودن به دیگران به خصوص کمک بدنی برایش خیلی مشکل است. بر خلاف افراد فروتن که از این کار لذت می برند.

در نقطه مقابل، انسان های متواضع بر خلاف این روش عمل می نمایند. برای نمونه به داستان ذیل توجه فرمایید:

حضرت سرگرم خدمت به مسافران بود که فردی از آن میان او را شناخت و به اهل کاروان گفت: آیا می دانید این شخص کیست؟ گفتند: نه. گفت: این على بن الحسین علیه السلام است. مسافران گرد آن حضرت حلقه زدند، دست و پای ایشان را بوسیدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله، آیا می خواهید ما دوزخی شویم؟ اگر خدای نخواسته ما به شما بی ادبی می کردیم، بدبخت می شدیم. چه سبب شده که شما چنین کنید؟ آن حضرت فرمود: من با گروهی مسافرت نمودم که من را می شناختند، از این رو به احترام پیامبر صلی الله علیه وآله آن قدر به من خدمت کردند که من خود را مستحق آن نمی دیدم. از بیم آن که مبادا شما نیز چنین کنید، ناشناخته با شما همراه شدم. چرا که این گونه برای من دوست داشتنی تر است. (1)

انسان متکبر خود را از همه یا برخی از بندگان خدا بهتر می داند.

راه دوم تشخیص کبر این است که انسان به آینه نگاه کند تا خصلت های خود را بشناسد. مؤمن آینه مؤمن است. اگر انسان در سیره و رفتار مؤمنان واقعی و کامل نگاه کند، می تواند با سنگ محک آن ها خود را بسنجد. بهترین آینه ها رفتار اهل بیت علیهم السلام است. اکنون از باب نمونه با بیان زیبای مرحوم امام خمینی (رحمه الله علیه) سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله را با هم مرور می کنیم:

رسول خدا، صلی الله علیه و آله که علمش از وحی الهی مأخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات ملیون ها مليون بشر کرد - تمام عادات

ص: 36

جاهلیت و ادیان باطله را زیر پا گذاشت و نسخ جمیع کتب کرد و ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد، سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود به اذن الله - تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیش تر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می شد پایین می نشست. روی زمین طعام میل می فرمود و روی زمین می نشست و می فرمود: من بنده ای هستم، می خورم مثل خوردن بنده و می نشینم مثل نشستن بنده.

از حضرت صادق علیه السلام نقل است که پیغمبر صلی الله علیه و آله دوست داشت بر الاغ بی پالان سوار شود و با بندگان خدا در جایگاه پست طعام میل فرماید، و به فقرا به دو دست خود عطا فرماید. آن بزرگوار سوار الاغ می شد و در ردیف خود بنده خود یا غیر آن را می نشاند. در سیره آن سرور است که با اهل خانه خود شرکت در کارِ خانه می فرمود. به دست مبارک خویش گوسفندان را می دوشید و جامه و کفش خود را می دوخت، و همراه با خادم خود آسیا می کرد و خمیر می نمود، و بضاعت خود [نیازهای منزل] را به دست مبارک می برد، و مجالست با فقرا و مساکین می کرد و [با آنان] هم غذا می شد. این ها و بالاتر از این ها، سیره آن سرور و تواضع آن بزرگوار است. در صورتی که علاوه بر مقامات معنوی، ریاست و سلطنت ظاهری آن بزرگوار نیز به کمال بود. (1)

ص: 37

نتیجه: کبر و غرور دارای درجات شدید و ضعیف است. اگر به مواردی که ذکر شد خوب دقت کنیم، خواهیم دید که اکثر ما حداقل به مراتب و درجات ضعیف تکبر مبتلا هستیم که باید آن را درمان کنیم.

ص: 38

مسئلۀ فرار پشه با آمدن باد است و این که نمی شود هم پشه باشد هم باد. معرفت خدا و خود بزرگ بینی هم همین طور است، با هم یک جا جمع نمی شوند. هر چه معرفت الهی بیش تر شود، کبر و غرور و عجب انسان بیش تر برطرف می گردد.

کوچک از ایران بزرگ است. ایران بزرگ قسمت کوچکی از قاره آسیا است. قاره آسیا نسبت به کل کره زمین چقدر است؟ تازه کره زمین جزء کوچکی از منظومه شمسی است. منظومه شمسی هم یک جزء بسیار کوچک از کهکشان راه شیری است که در این عالم هزاران بلکه میلیون ها کهکشان وجود دارد. تازه این وضعیت عالم ماده است. در حالی که در روایت داریم كل عالم ماده نسبت به عالم برزخ مانند یک انگشتر در یک بیابان است. حال ما چی هستیم و چقدر هستیم؟ ذره ای از ذره ای از ذره ای. ما به بودن نزدیک تریم یا نبودن و نیستی؟ آیا اگر بگوییم سر سوزنی بیش نیستیم، گزاف گفته ایم؟ این همه تکبر و غرور و خودبینی، به غیر از جهل و نادانی، می تواند نشانۀ چیز دیگری باشد؟

**

پیش دانا از تمام علم ها بالاتر است *** خویش را با دانش بسیار، نادان ساختن

**

که اصلاً نبودیم، حتی نامی از ما نبود. بعد که به صورت قطره ای نجس (نطفه) در آمدیم. سپس لختی خون و قطعه ای گوشت شدیم. بعد نوزادی که حتی قدرت نداشت مگسی را از خود دور کند. حالا بزرگ شده ایم، با اندکی سرما یا گرما یا با یک ویروس از پا در می آییم. گاهی یک درد ما را مانند کودکی به ناله در می آورد. اگر چند ساعتی آب یا غذا به ما نرسد، باید با زندگی خداحافظی کنیم. به تعبیر بزرگان، حمّال نجاسات هستیم و باز تکبر می کنیم. کافی است خدا اراده نماید، با چند ثانیه زلزله، تمام هستی و نیستی خود را از دست می دهیم.

**

نظر بپوش زخود تا نظر توانی یافت *** بشوی دست ز جان تا گهر توانی یافت

غبار دامن صحرایِ خاکساری شو *** که تاج رفعت از این رهگذر توانی یافت

**

ابر مرد عالم، امام علی علیه السلام که نامش آرامش بخش دل هاست می فرماید: «در شگفتم از آدمی زاده که آغازش نطفه ای است و فرجامش لاشه ای و در این میان انبار غائط است و با این همه تکبر می ورزد». (1)

آینده هم که هر چه پیش برویم ضعیف تر از این آینده هم می شویم؛ تا جایی که مانند برخی کهنسالان قدرت نداریم کوچک ترین کارهای خود را انجام دهیم. بعد هم که می میریم، می گندیم و بدبو می شویم و می پوسیم و از بین می رویم. حال این کبر و غرور جز جهل و نادانی چیز دیگری می تواند باشد؟ این «من»، «من» کردن ها زشت و بی جا نیست؟

ص: 43

**

اگر شیری اگر ببری اگر گور *** سرانجامت بُوَد جا در تِه گور

تنت در گور گردد سفره گستر *** به گِردش موش و مار و عقرب و مور

**

بر هم قطار خود پیدا کن، تو برخلاف میل آن رفتار کن. اگر تأنّف [خودداری] می کند از مجالست با فقرا و مساکین، تو دماغ او را به خاک مالیده با فقرا مجالست کن، هم غذا شو، همسفر شو، مزاح کن. (1)

خدمت در مجالس اهل بیت علیهم السلام مانند پذیرایی کردن، پیش سلام بودن، اعتراف به اشتباه، انجام برخی کارهای منزل مثل جارو کردن به خصوص در برابر دیگران و مواردی از این قبیل، رفتارهای مناسبی هستند که با انجام آنان می توانیم بیماری کبر خود را درمان کنیم.

آری، نتیجه شیرین عبادت و بندگی واقعی خدا، خضوع و خشوع دل است که این ویژگی، سختی ها و سنگلاخ های سرزمین دل را نرم می کند. در واقع نمود عینی و بیرونی عبادت، فروتنی در برابر مردم است.

انسان متکبر مانند کسی است که پشت به منبع نور نموده و سایه خود را می بیند. این شخص هر چه از نور فاصله بیش تری بگیرد، سایه خود را بزرگ تر می بیند. در حالی که سایه ای بیش نیست و با دیدن خود از دیدن نور و رشد در پرتو نور محروم می شود. در مقابل، کسی که به نور نگاه کند، خود را نمی بیند و از نور بهره بیش تری می برد. تواضع، یعنی خود را ندیدن و به بالا نگاه کردن.

یاد خدا و توجه به نور عظمت الهی، دل ها را خاشع و نرم می کند و می تواند شفای همۀ دردهای روحی و حتی جسمی باشد؛ چنان که در دعای کمیل می خوانیم: ﴿يَا مَنِ اِسْمُهُ دَوَاءٌ وَ ذِكْرُهُ شِفَاءٌ﴾. از این رو سجده ها و رکوع های طولانی، روزه داری و تحمل گرسنگی، نشستن در ردیف دیگر مسلمانان در نماز جماعت، پوشیدن لباس احرام و تراشیدن موی سر و سعی در آن سرزمین نورانی و... درمان های مؤثری برای مرض تکبر هستند.

داشتن اهداف بلند و تمرکز بر روی آن ها مانع از غرور می شود؛ چرا که در این صورت انسان همواره راه نپیموده را در نظر دارد و احساس کمبود به او دست می دهد. اما اگر اهداف بلند نداشته باشد یا در صورت داشتن به آن پشت و فقط به راه طی شده توجه کند، دچار غرور و کبر می شود.

به او نیست؛ بلکه چون بر روی وزنه سنج قرار گرفته است بلندتر به نظر می رسد. سایر افراد هم نباید خود را کوتاه تر از او بدانند؛ چون بر روی وزنه سنج قرار نگرفته اند. حال چرا آن یک نفر روی وزنه سنج قرار گرفت؟ برای این که وزن دقیقش مشخص شود. پیش از این که بر روی وزنه سنج برود، وزن او نه برای خودش و نه برای دیگران روشن نبود. آیا به مجرد این که بر روی وزنه سنج قرار گرفت، وزن دقیق او مشخص می شود؟ خیر، بلکه به علت نوسان صفحه، گاهی وزن را کم تر و گاهی بیش تر نشان می دهد. باید برای مدت کوتاهی استقرار یابد تا وزن دقیق او روشن شود. به محض این که وزن روشن شد، پایین می آید و اگر نیاید او را پایین می کشند. حال تمامی این اعتبارات و امتیازات و دارایی های دنیوی مانند شهرت، قدرت، ثروت و اعتبار، در حکم وزنه سنج هایی است که زیر پای انسان ها قرار داده می شود تا وزن دقیق ایمان و اعتقاد آن ها مشخص شود. انسان تا زمانی که روی این وزنه سنج ها قرار نگرفته معلوم نیست که تا چه میزان معتقد و مؤمن است. (1)

سؤال: به افراد کافر و فاسق، چگونه بنگریم. آیا می توانیم خودمان را برتر از آن ها بدانیم؟

پاسخ: چون عاقبت افراد را نمی دانیم، نباید عجولانه قضاوت کنیم. چه بسا افراد فاسق که توفیق توبه پیدا کردند و حتی شهید از دنیا رفتند و چه بسا انسان های مؤمن که بد عاقبت شدند؛ مانند شیطان که با شش هزار سال عبادت منحرف شد. پس باید صبر کرد تا ببینیم عاقبت آن ها و ما چه می شود.

ص: 48

این احترام، پاداش الهی است یا می خواهد او را فریب دهد و آن چه را دارد از دستش درآورد. (1)

امام صادق علیه السلام هم در این زمینه می فرمایند:

هر مؤمنی که در برابر دولتمردی یا در برابر کسی که مخالف دین او است به قصد رسیدن به چیزی از آن چه او دارد کرنش کند، خداوند او را پست گرداند و بر او غضب کند و وی را به خودش واگذارد و اگر به چیزی از دنیای آن کس برسد و چیزی از او به دست آورد، خداوند برکت را از آن بگیرد و اگر از آن چه به دست آورده است در راه حج یا عمره یا آزاد کردن بنده خرج کند، پاداشی به او ندهد. (2)

امام علی علیه السلام نیز فرموده اند:

«چه نیکو است فروتنی توانگران در برابر تهی دستان به قصد رسیدن به عطاهای الهی و نیکوتر از آن، بی اعتنایی و سرفرازی فقیران است در برابر توانگران به خاطر اعتماد به خداوند». (3)

را نکنند؛ زیرا که فروتنی و ذلت از برای کسی که متکبر باشد، موجب پستی و ذلت خود است و باعث گمراهی آن متکبر، و زیادتی تکبر او می شود. و بسا باشد که اگر مردم تواضع او را نکنند و بر او تکبر کنند، متنبه شود و تکبر را ترک کند.

و از این جهت است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود:

«هر گاه متواضعان امت مرا ببینید، از برای ایشان تواضع کنید. و هرگاه متکبران را ببینید، بر ایشان تکبر کنید. به درستی که این، باعث مذلت و حقارت ایشان می شود». (1)

همچنین اهل بیت علیهم السلام به خانم ها سفارش نموده اند که با مردان نامحرم با حالت تکبر و محکم برخورد کنند. از این رو تواضع خانم ها در برابر مردان نامحرم امر پسندیده ای نیست. و ممکن است مقدمه بسیاری از مشکلات اخلاقی و خانوادگی گردد. چنانچه قرآن به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش می کند که:

﴿يا نِساءَ النَّبِيَّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النَّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذى فى قَلْبِهِ مَرَضُ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا.﴾ (2) ای زنان پیامبر، شما همانند دیگر زنان نیستید، اگر از خدا بترسید. پس به نرمی سخن مگویید تا آن مردی که در قلب او مرضی هست به طمع افتد. و سخن پسندیده بگویید.

همچنین خداوند متعال در سطح روابط بین الملل از ما می خواهد که با کفار و متکبرین و ظالمین، با بزرگی و تکبر و محکم برخورد نماییم نه از موضع ضعف و ترس و انفعال.

﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله وَ الَّذينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُم﴾ (3)

ص: 51

محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند.

11. محدث نوری، مستدرک الوسائل، 18 جلد، قم: مؤسسه آل البيت (عليهم السلام)، 1408ق.

12. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، نسخه نرم افزاری.

13. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1413ق.

14. ورام بن ابی فراس، مجموعۀ ورام، قم: مكتبه الفقيه.

15. شیخ حر عاملی، وسائل الشيعۀ، 29 جلد، قم: مؤسسه آل البيت (عليهم السلام)، 1409ق.

ص: 55