همایش سراسری علمی - پژوهشی بررسی جلوه های عملی و نظری امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی (مشهد: 1390)

همایش سراسری علمی - پژوهشی بررسی جلوه های عملی و نظری امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی (مجموعه مقالات) / برگزار کننده: ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر، خراسان رضوی - مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، 1390.

ISBN 978-964-971-595-7

552 ص.

فيپا.

1. امر به معروف و نهی از منکر - کنگره ها - 2. علی بن موسی الرضا علیه السلام، امام هشتم، 153 - 202 ق. - احادیث - امر به معروف و نهی از منکر خراسان رضوی. ب. عنوان.

1390 ه- / 4 / 226 BP

297 / 3775

484687

کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

همایش سراسری علمی - پژوهشی

بررسی جلوه های عملی و نظری

امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی علیه السلام

(مجموعه مقالات برگزیده)

ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر خراسان رضوی

ویراستاران: احسان بذرگری، سمیه امینی قره قوینلو و محمدرضا نجفی

چاپ اول: 1500/1391 نسخه، وزیری / قیمت 110000 ریال

چاپ و صحافی: مؤسسهٔ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی

بنیاد پژوهش های اسلامی مشهد صندوق پستی 366-91735

مراکز توزیع:

تلفن و دورنگار واحد فروش بنیاد پژوهش های اسلامی: 2230803

فروشگاه های کتاب بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد: 2233923، قم: 7733029

www.islamic-rf.ir

info@islamic-rf.ir

حق چاپ محفوظ است

ص: 2

امام رضا علیه السلام و شیوه های امر به معروف و نهی از منکر/ دکتر مرتضی رحیمی...232

آسیب شناسی آمران و ناهیان / دکتر مریم رشیدی میان رودی...263

شناسایی روش های روزآمد امر به معروف و نهی از منکر برای مقابله با تضعیف اعتقادات و باورهای دینی در بین دانش آموزان شهر مشهد/ احمد رمضانی فرخد - دکتر محمود مرویان حسینی...300

ارزشمندی امر به معروف و نهی از منکر از انگیزش تا بازدارندگی / دکتر امیر سلمانی رحیمی...352

امر به معروف و نهی از منکر مردم نسبت به یکدیگر در سیره رضوی / زهرا شیخوند دکتر اکرم مرادی...368

نقش رسانه ها در ترویج امر به معروف و نهی از منکر با تأکید بر سیره رضوی / سمیه صادقی...400

نقش رسانه ها در ترویج امر به معروف و نهی از منکر / دکتر شهلا عزیزی...435

کارکرد امر به معروف و نهی از منکر در مبارزه با بزهکاری / طاهره غلامی سرملی - نجمه سادات حسینی...480

رفتارشناسی امام رضا علیه السلام در امر به معروف و نهی از منکر / رمضان قوامی در بندی...496

شرایط امر به معروف و نهی از منکر در آموزه های رضوی و فتوای مراجع / سیدمهدی نریمانی زمان آبادی...531

ص: 4

احیای امر به معروف و نهی از منکر با الگوگیری از سیره رضوی در 13 مهر ماه 1390 همزمان با دهه کرامت در مشهد مقدس برگزار شد.

علاقه مندان و پژوهشگران از سراسر کشور حدود 200 مقاله به این همایش فرستادند که تمامی این مقالات را کمیته داوری مرکب از استادان حوزه و دانشگاه ارزیابی کردند و تعداد 105 چکیده مقاله (1) در کتاب چکیده مقالات چاپ شد که در روز برگزاری همایش در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرار گرفت. اکنون مقالاتی را که دو داور یا حداقل یک داور شایسته چاپ تشخیص داده اند در این کتاب در اختیار محققان پژوهشگران و احیاگران امر به معروف و نهی از منکر قرار می گیرد.

ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر خراسان رضوی از همه فرهیختگان و محققانی که برای این همایش مقاله ارسال نموده اند و نیز از سازمان ها و نهادها و کسانی که در برگزاری همایش همراهی و همکاری کرده اند صمیمانه تشکر و سپاسگزاری می نماید و از خداوند متعال اجر عظیم برای آنان مسئلت می کند.

ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر خراسان رضوی

ص: 6

مسئله امر به معروف و نهی از منکر که در عناوین و موضوعات مختلف در مقالات تهیه شده هم بسیار زیبا ترسیم و هم بسیار فصیح بیان شده است و همچنین تحلیل زیبایی در ضمن مقالات وجود دارد و نسبت به واقعیت و ابعاد مختلف امر به معروف و نهی از منکر در ضمن مقالات توجه شده است اما چیزی که جریان امر به معروف و نهی از منکر را به سیره مقدس زندگانی امام هشتم علیه السلام پیوند می دهد یک نقطه خاص است که می شود این نقطه خاص را به عنوان یک جریان دقیق در سیره اهل بیت علیهم السلام به ویژه ساحت مقدس ثامن الحجج علیه السلام دانست. من برای تحلیل این اهل نکته دقیق ابتدا یک مقدمه را از باب تذکر خدمت شما برادران و خواهران عرض می کنم در عظمت و اثر بخشی امر به معروف و نهی از منکر در نقش های سازنده شئون اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر و در تهذیب گری های این فریضه الهی در زندگی فردی و اجتماعی تمامی مباحث روشن، مشخص و مدوّن است. اما با همه عظمتی که این فریضه الهی دارد و با توجه به خطیر بودن این فریضه الهی به ویژه در بحران های گوناگون اجتماعی تاریخ اسلام تاکنون این فریضه آن چنان که باید و شاید اجرا نشده است و در همه زمان ها مشکل امر به معروف و نهی از منکر، اجرای این فریضه به وسیله مکلفان و انسان های متعهد بوده است.

ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر چندین سال است که در این کشور تشکیل شده است. تأکیدات و توصیه های پیاپی مقام معظم رهبری (مدظله) همچنین افراد و عناصر ارزش مدار و همه امکانات و قدرت های دولتی و حکومتی با انگیزه هایی قوی و نیرومند فعالیت این ستاد را تأیید می کنند. امر به معروف و نهی از منکر مانند نماز و روزه یک فریضه واجب بر فرد فرد مسلمانان است؛ مشکل اصلی در اجرای ،آن این است که دل مشغولی نسبت به دین در انسان ها یعنی در شخصیت فردی و اجتماعی ما وجود ندارد و قبل از این که دل مشغولی دین بخواهد در جامعه و در مدیریت اجتماعی سیاسی ما ایجاد شود مسائل دیگری ذهن مسئولان ما را به خود مشغول داشته است و در نتیجه طبیعی است که عدم وجود دل مشغولی باعث می شود که اقدام و حرکتی در مقابل جریان های ضد ارزشی در مقابل حرکت های غیر دینی و در مقابل منکرات شرعی صورت نگیرد و همچنین هیچ حساسیتی در مدیریت های

ص: 8

اجتماعی سیاسی ما به وجود نیاید.

امام رضا علیه السلام در لحظه حرکت از مدینه به خانواده خود اطلاع می دهد که مرا در این سفر به شهادت می رسانند پس به غربت من گریه کنید و این نکته امام یک جهت نداشته بلکه چند جهت داشته یک جهت سیاسی یعنی خنثی کردن توطئه مأمون و یک جهت دینی وقتی امام رضا علیه السلام از همه چیز زندگی خود برید و دل مشغولی ایشان مسئله دین شد باید در یک عرصه فرهنگی بجنگد. تمام جریان های دگراندیشی در کشور را نابود کند و در عرصه سیاسی نه تنها مأمون را شکست بدهد بلکه حاکمیت غیر امامت را تا ابد و برای همیشه از رسمیت بیندازد و این گونه بود را که امام رضا علیه السلام ولایت مطلقه الهی را به پای دین ریخت و امیرالمؤمنین علیه السلام دوم شد و همه بقاع دین و معارف دین را نهادینه کرد. اگر ما پیرو و دنباله رو امام رضا علیه السلام هستیم و اگر سر بر آستانه ایشان نهاده ایم باید این دل مشغولی دینی را از سیره امام هشتم علیه السلام بیاموزیم و با این دل مشغولی به عرصه های گوناگون جامعه وارد شويم. دل مشغولی نسبت به مسائل دینی موجب می شود فریضه امر به معروف و نهی از منکر در زندگی فردی و اجتماعی ما به می دان بیاید. امیدواریم که عزیزان ما در ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر با یک دل مشغولی دینی قاطع کار خودشان را ادامه بدهند و موفق باشند.

و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته

ص: 9

ص: 10

در این مقاله بر آن هستیم با سیری در قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی خلاها و کاستی های موجود در جهت اجرای امر به معروف و نهی از منکر را بررسی نماییم از آن جا که اجرای امر به معروف و نهی از منکر انگیزه قیام حسینی در عاشورای 60 قمری و زمینه ساز قیام امام خمینی قدس سره در سال 1357ش می باشد، شایسته است با گذشت سال از عصر درخشان حکومت اسلامی امکانات قانونی در راستای اجرای این فریضه را مطالعه نماییم.

منکر معرفی می نمایند. (1)

بسیاری از فرهنگ ها در قبال این سؤال که وظیفه فرد نسبت به ترویج نیکی و بازداشتن از بدی در اجتماع چیست، هیچ پاسخی ندارند اما اسلام امر به معروف و نهی از منکر را یک وظیفه دینی می داند که همۀ افراد جامعه باید به آن پایبند باشند. (2)

مطالعه مذاهب و فرق مختلف اسلامی نشان می دهد در اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر بین آن ها اختلافی نیست بلکه بحث بر این است که این وظیفه بر چه کسانی واجب است وجوب آن بر مبنای وحی است یا عقل، انجام آن محدود به عالمان و حاکمان است یا عامه مردم مکلف به انجام آن می باشند، آیا فقط صالحان و بی گناهان می توانند امر و نهی کنند یا گناهکاران نیز موظف به این وظیفه هستند، چه کسی را باید امر و نهی ،کرد نهی استاد و پدر و مادر باید چگونه انجام گیرد و....؟

آیه، دوستی مؤمنان و علاقه آنان به سرنوشت یکدیگر آنان را به سمت امر به نیکی و بر حذر کردن از بدی ها سوق می دهد. (1)

علاوه بر آیات روایات متعددی نیز بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر تأکید می نماید از حضرت رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا همواره می فرموده: ﴿إِذَا أُمَّتِي تَوَاكَلَتِ الأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ، فَلْيَأْذَنُوا بِوِقَاعٍ مِنَ اللهِ تَعَالَى﴾؛ اگر روزی بر امتم برسد که امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر واگذار کنند در آن روز باید با خدای متعال اعلان جنگ کنند.

همچنین روایت شده که امام رضا علیه السلام به مأمون نامه نوشت و فرمود: اسلام خالص توحید است، تا آن که فرمود: «امر به معروف و نهی از منکر در صورتی که قدرت و توانایی فراهم باشد و ترس بر جان نباشد واجب هستند.» (2)

علاوه بر مبنای نقلی امر به معروف و نهی از منکر می توان گفت این فریضه از مبانی عقلی محکمی نیز برخوردار می باشد. خرد و عقل انسانی حکم می نماید که نظم زندگی بیشتر باید پایدار بوده و در برابر عوامل تهدید کننده و برهم زننده حفظ شود. به همین جهت است که عقل به لزوم تدارک همه اموری که در حفظ نظام نقش دارد حکم می کند و همه عوامل و ضروریات آن را واجب می داند. (3)

یکی از این عوامل مهم که مانع از اختلال نظام حاکم بر جامعه بشری می گردد امر به معروف و نهی از منکر می باشد که در پایداری زندگی اجتماعی و آسیب ناپذیری آن تأثیر جدی داشته و از این رو به عنوان مقدمه یک واجب عقلی، واجب می باشد. (4)

یکی دیگر از وجوهی که ضرورت عقلی امر به معروف و نهی از منکر را صحه می گذارد این است که عقل همان گونه که معصیت را قبیح می شمارد، جلوگیری از معصیت را نیز ضروری می شمارد حضرت امام خمینی قدس سره فقیه بزرگ معاصر با تکیه بر این استدلال می فرماید یکی از احکام مستقل عقل آن است که باید از معصیت

ص: 14

نسبت به مولی و تخلف از دستورات او جلوگیری نمود. بنابر حکم عقل، در شیوه های جلوگیری از معصیت مانند نهی لسانی و اقدامات عملی تفاوتی نیست همه قبول دارند که اگر انسانی چه مکلف و چه نامکلف به اقدام ناپسندی مبادرت می ورزند باید مانع او شد و ملاک عمل وقوع کاری است که مورد نفرت و بغض است. حضرت امام استدلال را تا آن جا پیش می برند که می فرمایند اگر انسان شاهد باشد حیوانی در حال ورود آسیبی است وظیفه جلوگیری دارد و بی تفاوتی اش قبيح می باشد تا آن جا که چنین فردی قابل مؤاخذه است؛ زیرا در برابر مبغوض اقدامی نکرده است. (1)

از طرفی حکم عقل ایجاب می نماید انسان در برابر خداوند سر تسلیم فرود آورد، به اوامرش گردن نهد و از نواهاش پرهیز نماید و نسبت به رفتار دیگران نیز آن جا که به هتک حرمت مولی روی آورند بی تفاوت نباشد انسان در مقام بندگی مکلف است، هر آن چه را که مبغوض خداوند می بیند نهی نماید و هر چه را که مورد پسند او می داند امر نماید و در این راستا با احساس تکلیف اقدام کند.

آدمی در برابر نقض حقوق و حدود کسانی که آن ها را محترم می شمارد سکوت نکرده لب به اعتراض می گشاید؛ پس چگونه می تواند در برابر نقض حدود الهی سکوت کرده، در برابر نادیده انگاشتن حدود خداوند تسامح ورزد؟ کسی که با در اختیار داشتن قدرت و امکانات در برابر شیوع منکر و ترک معروف اقدامی نکند، رضایت خود را در قبال این شرایط بیان می کند عقل سلیم با توجه به قبح فردی و اجتماعی منکر، انسان را به سالم سازی محیط و برحذر داشتن از گناه فرمان می دهد. زندگی بشر بر بقای اجتماع استوار است و بنابراین انسان ها متأثر از اندیشه ها، عملکرد و رفتار یکدیگر هستند طبع مدنی انسان ها، سرنوشت آن ها را به هم پیوند می زند و زمینه ای را فراهم می سازد که سقوط یک فرد همه افراد اجتماع را ساقط نماید.

آیت الله مطهری در تعبیری زیبا می فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر، ایجاد

ص: 15

نوعی تعهد و مسئولیت اجتماعی در افراد نسبت به سرنوشت اجتماع است.» (1)

این تعهد اجتماعی که مسئولیت اجتماعی برای انسان در پی می آورد، برخاسته از دیدگاه خلیفة اللهی به انسان می باشد انسان در مقام جانشینی خداوند بر زمین مکلف است در ارتقای ارزش های الهی و حفظ کرامت جامعه بشری تلاش نماید و از هر آن چه که در پاکسازی محیط انسانی تأثیر گذار است دریغ نورزد.

با این وصف روشن می شود امر به معروف و نهی از منکر برای پیکره جامعه اسلامی به مثابه جریان خون است که بازایستادن آن، مرگ و انحطاط جامعه را در پی خواهد داشت از این رو انتظار می رود با تشکیل حکومت اسلامی در جامعه امر به معروف و نهی از منکر نیز جایگاه اصیل و حقیقی خود را بازیابد، در قالب قانون نهادینه شده و ضمانت اجرا بیابد چرا که زندگی اجتماعی بدون قانون سامان نیافته و هر آن چه که فاقد ضمانت قانونی ،باشد قابل اقامه نیست.

مردم و مردم نسبت به دولت شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می کند. ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر﴾ (1)

در همان جلسه نمایندگان مخالف بر این عقیده بودند که شرایط امر به معروف و نهی از منکر در فقه اسلامی روشن است و باید یک وزارتخانه به آن اختصاص داده شود و لزومی ندارد شرایط و حدود آن به قوانین بعدی موکول گردد، اما از آن جا که اکثریت بر تصویب اصل به همین سیاق رأی دادند این اصل به تصویب رسید و قرار بر این شد که شرایط حدود و کیفیت این تکلیف همگانی توسط قوانین بعدی که به تصویب مجلس شورای اسلامی می رسد تعیین گردد با وجود این طی سال ها انتظار هیچ کار جدی در راستای قانون گذاری در این زمینه انجام نشده است.

البته در سال 1372ش بنا به تأکیدات رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای، ستاد امر به معروف و نهی از منکر به ریاست آیت الله جنتی تشکیل شده و شروع به کار نموده است که هدف از آن احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر در سطوح مختلف جامعه اسلامی می باشد.

برای نهاد آموزش و پرورش به رسمیت شناخته است. قانون خط مشی کلی و اصول برنامه های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مصوب 1361 نیز در ماده 40 مقرر می دارد: در جهت تحقق رسالت «امر به معروف و نهی از منکر» در جامعه صدا و سیما باید روحیه انتقاد سالم و سازنده و انتقاد پذیری متواضعانه را در مردم مسئولین و دست اندرکاران ایجاد کند انتقادات مردم از مسئولین و توقعات آن ها از مردم را بازگو نماید و با نفی روش های تخریبی و ضد اسلامی زمینه مناسبی برای جلسات بحث و گفت و گوی آزاد و برخورد سالم اندیشه ها فراهم آورد تا مردم خود به انتخاب «احسن» بپردازند.

همچنین در ماده 106 قانون برنامه چهارم توسعه نیز چنین آمده است:

دولت مکلف است به منظور تعمیق ارزش ها، باورها، فرهنگ، معنویت و نیز حفظ هویت اسلامی ایرانی اعتلای معرفت دینی و توسعه فرهنگ قرآنی اقدام های ذیل را انجام دهد:

بسط آگاهی ها و فضائل اخلاقی در میان اقشار مختلف مردم و زمینه سازی اقدام های لازم برای ایجاد فضای فرهنگی سالم و شرایط مناسب برای احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر و اهتمام به آن و ....

در تدوین قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب 1361 در ماده 31 یکی از عوامل موجه جرم، امر به معروف و نهی از منکر بود به طوری که در این ماده مقرر شده بود در صورتی که ارتکاب عمل به عنوان امر به معروف و نهی از منکر باشد این عمل جرم محسوب نمی شود. به عبارتی قانون گذار بر آن بود که از آمرین به معروف و ناهیان از منکر حمایت کیفری به عمل آورده و وصف مجرمانه را از عمل آن ها بزداید. قانون گذار به ذکر شرایط امر به معروف و نهی از منکر به طوری که بتواند توجیه گر عمل مجرمانه باشد نپرداخته و به اجمال از آن گذشت، نتیجه آن شد که این ماده مورد انتقادات حملات شدیدی قرار گرفت و حتی قضات نیز علاقه چندانی و به استناد به این ماده نشان ندادند استدلال مخالفان این بود که قانون جزا باید صراحت داشته باشد و از کلی گویی و ابهام پرهیز ،نماید اما این ماده از چنان روشنی و صراحتی که لازمه یک مقرره کیفری است بهره مند نبوده و ممکن است منجر به آن

ص: 18

گردد که افراد با تعرض به حوزه خصوصی دیگران ایراد ضرب و جرح و حتى قتل به این ماده متوسل شده، تعرض به حقوق اشخاص دیگر را در قالب امر به معروف و نهی از منکر توجیه نمایند.

همچنین استدلال شد که در حکومت اسلامی افراد تنها موظف به امر به معروف و نهی از منکر لسانی هستند و بقیه اقدامات باید به دولت و نهاد دولتی واگذار گردد. از طرف دیگر بنابر متون فقهی نیز امر به معروف شرایط و آداب خاصی را می طلبد که نمی توان بدون احراز آن ها فرد را آمر به معروف و ناهی از منکر قلمداد کرد امر به معروف و نهی از منکر گاه با حریم خصوصی افراد تعارض پیدا کرده و حیطه آزادی های فردی را نقض می نماید بنابراین زدودن وصف مجرمانه از یک عمل کیفری ذیل عنوان امر به معروف و نهی از منکر مستلزم دقت و صراحت در قانون می باشد و وقتی که قانون گذار هنوز تعریف صحیحی از این مقوله ارائه نکرده حیطه معروف و منکر را مشخص ننموده و شرایط و کیفیت آن را تعیین نکرده است، چگونه به حمایت کیفری از آمرین و ناهیان می پردازد؟ آیا مرز معروف و منکر همان واجبات و محرمات است؟ آیا افرادی که امر به معروف و نهی از منکر می نمایند باید دارای شرایط خاصی باشند؟ آیا زنان می توانند مردان را امر به معروف و نهی از منکر نمایند؟ و ده ها سؤال دیگر در این زمینه که همه و همه از منظر قانونی بدون پاسخ هستند. این انتقادات و ایرادات منجر به آن شده است که در قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 که جایگزین قانون راجع به مجازات اسلامی 1361 شده است، این بند در قانون گنجانده نشود و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان عامل زایل کننده وصف مجرمانه معرفی نگردد؛ بنابراین قوانین فعلی صراحتاً از آمران به معروف و ناهیان از منکر حمایت کیفری به عمل نیاورده و برخلاف قانون سابق امر به معروف و نهی از منکر هر چند وظیفه ای شرعی است که فروع هفتم و هشتم مذهب تشیع را تشکیل می دهد اما رافع مسئولیت کیفری نمی باشد.

تصویب این قانون در سال 1361 و نسخ آن در سال 1370 نه تنها در قانونمند سازی امر به معروف و نهی از منکر مؤثر نبوده است بلکه چگونگی اجرای آن از سوی اشخاص حقیقی و نهادهای دولتی را در ابهام بیشتر فرو برد و از طرفی طرح یا

ص: 19

لایحه ای که به تشکیلات و سازماندهی این نهاد شرعی بپردازد به مجلس شورای اسلامی تسلیم نشد اما اهمیت بحث و تأکیدات حضرت امام خمینی قدس سره مبنی بر ضرورت تشکیل وزارتخانه امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه جدی با فساد اصلاح مطبوعات و رادیو و تلویزیون و اسلامی سازی کشور به ویژه در سالهای اول انقلاب مورد توجه حضرتشان بود از سوی رهبر معظم انقلاب پیگیری شده و با عنایات معظم له ستاد امر به معروف و نهی از منکر در سال 1372 تأسیس شده است.

نمود؛

5. تدوین خط مشی های اساسی ترویج امر به معروف و مبارزه با منکر؛

6. اولویت بندی مصادیق امر به معروف و نهی از منکر با توجه به اقتضائات جامعه.

در سال های گذشته، این ستاد تنها متولی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه بوده است که در قالب کمیته های کارشناسی و معاونت های اداری فرهنگی، مردمی و اجرایی عمل کرده و سعی در ساماندهی این واجب شرعی در جامعه داشته است. اما از آن جا که هیچ مستند قانونی که مبنای عملیات و اقدامات قانونی این ستاد باشد تصویب نشده همواره خلاهای قانونی در این حوزه احساس می شده است.

است حدود و کیفیت این تکلیف شرعی و قانونی را مشخص کرده و از آمران و ناهیانی که در چارچوبی غیر از نهادهای دولتی به ادای وظیفه می پردازند حمایت نماید. البته همان طور که بیان شد پیش از این امر به معروف و نهی از منکر در قوانین مختلف به صورت پراکنده مورد توجه قانون گذار قرار گرفته و همچنین در راستای گسترش فرهنگ آن، ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر نیز تأسیس شد که در تقویت این نهاد دینی مؤثر بوده اند اما هیچ یک از آن ها نتوانسته اند به درستی وظیفه ای را که قانون اساسی معین کرده به انجام برسانند و از این رو طرح مورد بحث در مجلس شورای اسلامی تهیه شده است.

2. اهمیت دیگر این طرح از بابت تشکیلات سیاست گذار در حوزه امر به معروف و نهی از منکر است که در این طرح پیش بینی شده است ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر هر چند بنا به تأکیدات مقام معظم رهبری تشکیل شد، اما دارای اساسنامه ای که به تأیید رهبری یا به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده باشد نبوده است. ستاد که به عنوان اصلی ترین تشکیلات سیاست گذار در این حوزه می باشد دارای جایگاه مستحکم قانونی نیست و همین مسئله چالش های متعددی را در اجرای این فریضه ایجاد می نماید.

اما طرح مذکور که بر دخالت حداقلی حکومت در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، حمایت حداکثری از آمران و ناهیان غیر دولتی استوار است زمینه ای را برای گسترش اجرای این فریضه در تمامی سطوح جامعه فراهم می نماید. در ماده یک این طرح آمده است به منظور تحقق و اجرای اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر که وظیفه ای است مشفقانه و خیرخواهانه در جهت نظارت عمومی که موجب کمال و تعالی انسان ها و رشد و بالندگی و افزایش کارآمدی نظام خواهد شد، در چارچوب این طرح صورت می پذیرد.

در ماده 2 اصطلاحات معروف و منکر هر گونه فعل یا ترک فعلی تعریف شده که در قوانین و مقررات و یا شرع مورد امر قرار گرفته و یا منع شده باشد. همچنین توضیح داده شد که در موارد اختلاف در احکام شرعی، نظر ولی امر مسلمین ملاک

ص: 22

عمل خواهد بود.

در ماده 3 نیز تأکید شده است در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، ترک معروف و انجام منكر بايد لزوماً علنی شده و یا بروز اجتماعی پیدا کرده باشد. در واقع این ماده برای حفظ حریم خصوصی افراد و منع تجسس در حوزه شخصی افراد درج شده است. همچنین در ماده 4 تأکید می شود عموم افراد مکلف به امر و نهی لسانی، کتبی، رفتاری و در نهایت ارائه گزارش و شکایت به مراجع ذی صلاح می باشند، اما امر و نهی یدی تنها به حکومت اختصاص دارد.

در ماده 5 نیز تأکید می شود افراد را نمی توان به پذیرش عقیده ای خاص اکراه کرد. در واقع این ماده تضمین کننده اصل 23 قانون اساسی است که مقرر می دارد تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمی توان به صرف داشتن عقیده ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.

بنابر ماده 5 طرح مذکور عقاید افراد تا زمانی که بروز عملی و اجتماعی نیافته باشد، محترم است و نمی توان آن را مورد قضاوت قرار داد.

ماده 6 طرح نیز مؤید اصل 22 قانون اساسی می باشد که حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص را از تعرض مصون دانسته است. ضمن این که مقصود از امر و نهی حل مسئله است نه مسئله سازی و شخص امر و نهی شونده نیز حقوقی دارد که باید به آن احترام گذاشت از این رو باید منطق «الأيسر فالأيسر» را رعایت کرد. امام خمینی رحمه الله حتی با احتمال به هدف رسیدن در مرتبه ای تجاوز از آن را حرام می شمارد. (1) بنابر این اصل ماده ششم مقرر داشته است در اجرای امر به معروف و نهی از منکر نمی توان متعرض حیثیت جان، مال، مسکن، شغل، حریم خصوصی و حقوق اشخاص گردید. (2)

در ماده 7 نیز تأکید می شود امر به معروف و نهی از منکر نباید مستمسک اعمال مجرمانه از قبیل توهین، افترا، تهدید، جرح و ضرب و قتل قرار گیرد همان طور که در ماده 4 گفته شد آن چه که وظیفه همگانی تلقی شده است امر و نهی لسانی و ارائه

ص: 23

گزارش است نه فراتر از آن.

در فصل دوم این طرح حوزه های امر به معروف و نهی از منکر را تبیین می سازد و شئون و حدود ،اسلامی عفت عمومی خانواده امنیت اجتماعی گران فروشی و کم فروشی بهداشت عمومی حقوق شهروندی رباخواری رشوه و اموال عمومی را مشمول در این حوزه معرفی می نماید. در توضیح این ماده باید گفت اولاً احصای ده مورد فوق حصری نبوده و جنبه تمثیلی دارد بنابراین موارد دیگری نیز می تواند به آن اضافه شود از طرف دیگر این حوزه ها بسیار کلی بوده و خود تعریف روشنی ندارند؛ به عنوان مثال شأن اسلامی، عفت عمومی یا امنیت اجتماعی مفاهیم گسترده ای هستند که می توانند مورد تفاسیر مختلف قرار گیرند بنابراین شایسته است قانون گذار این مفاهیم را نیز تعریف کرده و امکان تفاسیر شخصی و سلیقه ای را کمتر سازد.

در ماده 12 نیز موضوعاتی را نام برده است که مردم در صورت مشاهده از نهادهای دولتی می توانند امر به معروف و نهی از منکر نمایند. این موارد شامل فساد اداری مفاسد مالی و اقتصادی نظم و انضباط و شئون ،اداری رعایت وجدان کاری حفظ بیت المال تجمل گرایی حقوق و کرامت ارباب رجوع و رشوه خواری می باشد. هر چند این موارد نیز از ایراد فوق مبرا نبوده و بسیار کلی و گاه مبهم می باشند، اما درج این ماده در واقع تضمین گر حق و تکلیف مردم به امر و نهی در مقابل دولت می باشد. به عبارتی بنابر قانون اساسی نه تنها مردم نسبت به یکدیگر و دولت نسبت به مردم وظیفه امر و نهی دارند مردم در قبال دولت نیز مکلف به امر به معروف و نهی از منکر می باشند و بنابراین حق دارند به صورت علنی و غیر علنی عملکرد دولت را نقد کنند و بنابر ماده 13 طرح نمی توان به این دلیل کسی را مورد تعقیب قرار داد.

همان طور که تأکید شد یکی از مزایای این طرح تأسیس تشکیلات قانونی برای سیاست گذاری در زمینه فریضه امر به معروف و نهی از منکر و گسترش فرهنگ آن در جامعه می باشد این تشکیلات که فصل چهارم طرح از ماده 24 به بعد به آن اختصاص یافته است شورایی را با عنوان شورای سیاستگذاری امر به معروف و نهی از منکر پیش بینی کرده است اعضای این شورا بنابر ماده 25 عبارت اند از:

ص: 24

نماینده مقام معظم رهبری به عنوان رئیس شورا یکی از معاونان رئیس جمهور، یکی از معاونان رئیس قوه قضائیه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رئیس سازمان صدا و سیما و یکی از اعضای شورای عالی حوزه علمیه وظایف این شورا بنابر ماده 26 عبارت اند از تعیین اولویت های مصادیق معروف و منکر نظارت بر حسن اجرای سیاست های مصوب در جامعه و ایجاد هماهنگی برای انجام تبلیغ و اطلاع رسانی و همچنین ارائه گزارش سالانه به مقام معظم رهبری در واقع این شورا جایگزین ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر می گردد و بنابر ماده 28 تشکیلات فعلی ستاد احیا پس از تصویب قانون به عنوان دبیرخانه شورا ایفای وظیفه خانه شورا ایفای وظیفه می نماید که وظایف آن در ماده 29 مقرر شده است. در این ماده دبیرخانه تدوین سیاست های لازم و ارائه آن به شورا ایجاد زمینه ها و سازوکارهای قانونی برای اعمال نظریات مؤثر پژوهش و تحقیق در این زمینه، کمک به تشکیل انجمن های مردمی به هدف امر به معروف و نهی از منکر نشر و حمایت آثار ذی ربط و.... را عهده دار می باشد.

قانون حمایت قضایی از آمران و ناهیان تسریع در رسیدگی و اختصاص شعبات معین به این موضوع اقدام ورزد.

شایان تأکید است که در فرهنگ اسلامی تشکیلات قضایی اهمیت ویژه ای در اجرای امر به معروف و نهی از منکر دارد، چنان که بسیاری از بزرگان و نامداران فقهای شیعه و سنّی بر این حقیقت تصریح کرده اند. (1)

2. عدم حمایت کافی از آمر و ناهی در ماده 7 این طرح مقرر شده است هر کس نسبت به آمر و ناهی توهین یا تعرضی را مرتکب شود حسب مورد به مجازات مربوط در قوانین محکوم خواهد شد. این ماده در صیانت از آمر و ناهی اقدام مؤثری انجام نمی دهد و حمایت ویژه ای از آن ها به عمل نمی آورد. ماده اعلام می دارد، هر نوع توهین و تعرض به آن ها حسب مورد به مجازات مقرر در قوانین محکوم می شود. پس میان یک شهروند که در شرایط عادی مورد تعرض قرار گرفته و فردی که در راستای امر به معروف و نهی از منکر آسیبی متحمل شده است تفاوتی وجود ندارد در سال های اخیر بارها شاهد بوده ایم که آمران و ناهیان مورد ضرب و شتم و حتی قتل قرار گرفته و آسیب های جبران ناپذیری به آن ها وارد شده است که حاکی از عدم حمایت کافی از این افراد می باشد. فردی که برای حفظ اصول شرع دیگری را از منکری باز می دارد باید از نوعی حمایت مثبت قانون گذار بهره مند گردد بنابراین می توان فردی را که مبادرت به عمل مجرمانه نسبت به آمر و ناهی می نماید به حداکثر مجازات تعزیری مقرر در قانون محکوم کرد تا به این ترتیب میان شهروند عادی و شهروندی که در جایگاه امر به معروف و نهی اقدام می نماید تفاوتی وجود داشته باشد.

3. ایراد سوم به حوزه های امر به معروف و نهی از منکر وارد می گردد. در این طرح از یک سو کلیاتی نظیر شئون اسلامی و عفت عمومی مطرح شده و از سوی دیگر مصادیق بسیار جزئی مانند گران فروشی و کم فروشی تعیین گردیده که این مسئله از یکنواختی ماده می کاهد. بنابراین بهتر است این مصادیق کمی اصلاح شوند و در صورت نیاز برخی از آن ها حذف گردند احکام اسلامی جایگزین عبارت «شئون

ص: 26

اسلامی» گردد و ضوابط معاملات و فعالیت های اقتصادی جایگزین مصادیق کم فروشی و گرانفروشی شود حفظ محیط زیست نیز به سبب اهمیت ویژه آن در این موارد گنجانده شود. همچنین به نظر می رسد یکی از مهم ترین حوزه هایی که در این ماده از قلم افتاده است قوانین و مقررات جاری کشور می باشد که لازم است به صورت جداگانه در این ماده مورد تأکید قرار گیرد.

4. در حوزه مصادیق امر و نهی دولتی نیز به نظر می رسد برخی مصادیق مبهم و زائد هستند. می توان حفظ بیت المال را جایگزین گزینه تجمل گرایی نمود و گزینه رشوه خواری را حذف نمود؛ چرا که پرهیز از فساد اداری خود مشتمل بر این مورد نیز می باشد و ضرورتی به تأکید دوباره آن نمی باشد.

5. ضرورت تأکید ویژه بر نقش رسانه ملی در ماده 17 بر نقش دستگاه های تبلیغاتی و رسانه ای در راستای زمینه سازی اجرای امر به معروف و نهی از منکر و ارتقای سطح آگاهی های عمومی تأکید شده اما به نظر می رسد با توجه به اهمیت رسانه لازم است به طور خاص بر اهمیت این سازمان تأکید شود. به ویژه آن که بنا به ماده 40 قانون خط مشی صدا وسیما این نهاد موظف به تحقق رسالت امر به معروف و نهی از منکر می باشد و باید زمینه های آن را در جامعه فراهم سازد.

6. پیشنهاد دیگری که در راستای ارتقای این طرح می توان مطرح نمود افزودن برخی دیگر از نمایندگان دستگاه های اجرایی مؤثر به فهرست اعضای شورا می باشد. شایسته است وزیر کشور وزیر علوم و تحقیقات و فناوری وزیر آموزش و پرورش، فرمانده نیروی انتظامی و یک عضو به نمایندگی از شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به این فهرست اضافه شوند تا روند سیاستگذاری و اجرای آن ها تسهیل گردد. البته به رغم تمام موارد بیان شده و ضرورت تصویب قانون جامع و کامل در راستای اجرای امر به معروف و نهی از منکر نباید از نظر دور داشت که قانون به تنهایی نه می تواند فرهنگ سازی نماید و نه می تواند فرهنگ رایج را منسوخ سازد. امر به معروف و نهی از منکر نیازمند زمینه فرهنگی و اجتماعی لازم است (1) و قانون تا جایی که با اقتضائات فرهنگی همخوانی داشته باشد قابلیت اجرا و دوام می یابد.

ص: 27

است این طرح به رغم ابهامات و کاستی ها گام شایسته ای است که می تواند اجرای این اصل را در جامعه تسهیل نماید انتظار می رود نمایندگان مجلس شورای اسلامی نسبت به این دغدغه مهم اجتماعی حساسیت بیشتری نشان داده طرح مذکور را با لحاظ داشتن نظریات کارشناسانه و حقوقی قوی تر مجدداً در دستور کار مجلس قرار دهند.

ص: 28

امر به معروف و نهی از منکر جوهره نظام اسلامی است و اگر به درستی در جامعه اجرا شود و عمومیت یابد، مدل زیبایی از دموکراسی اسلامی را به نمایش خواهد گذاشت؛ (1) چراکه این حکم مبین نقش فعال افراد در جامعه بوده، به نظارت همگانی که از مؤلفه های اساسی مردم سالاری است عینیت می بخشد.

13. ظهیری، عباس، «حدود آزادی از نگاه کلام و فقه و عرفان»، مجله حکومت اسلامی پاییز 1379 شماره 17

14. فاضل مقداد، النافع ليوم الحشر في شرح باب الحادى عشر، کتابفروشی علامه، 1368ش.

15. لک زایی، شریف، «آیت الله مطهری و نظارت عمومی»، مجله حکومت اسلامی، بهار 1383، شماره 31

16. مطهری ،مرتضی سلسله یادداشت ها، تهران صدرا، 1379ش.

17. نمایی، احمد، «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی»، مجله حکومت اسلامی، پاییز 1383، شماره 33.

18. قوانین مورد استفاده.

19. اساسنامه ستاد احیای امر به معروف و نهی از معروف.

20. قانون اهداف و وظایف آموزش و پرورش.

21. قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی.

22. قانون خط مشی کلی و اصول برنامه های صدا و سیما.

23. قانون فعالیت احزاب.

24. قانون مجازات اسلامی.

ص: 31

می شود.» (1)

مکانیسم نظارت اجتماعی زمانی می تواند از ظرفیت و توانایی خود بهره مند باشد که خود سازمان یافته باشد.

ربرت فریس در فرهنگ علوم اجتماعی، سازمان اجتماعی (Organization Social) را این گونه تعریف می کند: «در علوم اجتماعی سازمان اجتماعی یعنی مجموعه نسبتاً ثابتی از روابط متقابل کارکردی میان عناصر تشکیل دهنده آن (اشخاص یا گروه ها) و واجد خصوصیاتی است که در خود این عناصر وجود ندارد و این امر سبب ایجاد ذات و هستی خاصی می گردد». (2)

بنابراین بحث درباره نظارت اجتماعی زمانی می تواند مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد که بتوان آن را در قالب سازمان تبیین کرد بر این اساس شکل سازمان یافتگی آن در این نوشتار مطلوب است.

در نهایت شکل سازمان نظارت اجتماعی در جامعه دینی در این نوشتار مبتنی بر فرهنگ دین اسلام ترسیم گردیده و براساس متون دینی که در این زمینه وجود دارد، تحلیل های جامعه شناسی سازمان نظارت اجتماعی تبیین خواهد گشت.

بر این اساس دین اسلام نیز یکی از هنجارهای جاری را امر به معروف و نهی از منکر قرار داده است که در دو قالب هنجار تجویزی و تحذیری ظهور پیدا کرده است و بدین وسیله نظارت های اجتماعی به شکل سازمانی در بین آحاد مسلمین اشاعه می یابد فقدان این عنصر اساسی موجب زوال یا اختلال در نظام اجتماعی مسلمین می گردد چنان که در آیات 110-104 سوره آل عمران چنین تعریف شده است. نظارت های اجتماعی به مثابه اهرمی برای نگهداری و بقای جوامع است که اختلال در آن، موجب زوال وحدت اجتماعی می شود.

علاوه بر آیات متعددی که به این هنجار اشاره می کند روایات بسیاری نیز در این زمینه وجود دارد امام باقر علیه السلام می فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه بزرگ الهی است که بقیه فرایض با آن ها بر پا می شوند و به وسیله این دو راه ها امن می گردد و کسب و کار مردم حلال می شود حقوق افراد تأمین می گردد، و در سایه آن زمین ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته می شود و در پرتو آن همه کارها رو به راه می گردد». (1)

چنان که در این روایت به آن اشاره شده هنجارها و نیازهای بسیاری می تواند در سایه تحقق مکانیسم نظارت اجتماعی تأمین گردد.

از دیگر سو تحقق این مکانیسم در قالب سازمان نیز مورد توجه شریعت بوده است چنان که در آیه 122 سوره توبه آمده است: «و سزاوار نیست که مؤمنان همگی رهسپار [جهاد] شوند؛ اما چرا از هر فرقه ای از آنان گروهی رهسپار نشوند که دین پژوهی کنند و چون به نزد قومشان بازگشتند ایشان را هشدار دهند تا پروا پیشه کنند؟»

«بنابراین آیه فوق، دلیل روشنی است بر این که همواره گروهی از مسلمانان به عنوان انجام یک واجب کفایی باید به تحصیل علم و دانش در زمینه تمام مسائل اسلامی بپردازند و پس از فراغت از تحصیل برای تبلیغ احکام اسلام به نقاط مختلف، مخصوصاً به قوم و جمعیت خود بازگردند و آن ها را با مسائل اسلامی آشنا

ص: 34

سازند.» (1)

طبیعی است که انجام این مهم می تواند سازمانی صورت گیرد، چنان که سازماندهی آموزش ها و اعزام مبلغان دین از تاریخ تأسیس حوزه های شیعه، در راستای جامه عمل پوشیدن به این آیه شریفه بوده است.

بر شما به کار گمارده می شوند در این حالت دعای نیکان شما مستجاب نمی گردد.» (1)

مجموع گزاره های قابل برداشت از باب اول عبارت اند از:

- در تقسیم بندی ارزش ها و هنجارها، کنترل اجتماعی و جامعه پذیری از با ارزش ترین هنجارها شمرده می شود.

- واداشتن دیگران در عمل به هنجارها و بازداشتن آنان از کجروی ها، هنجاری الزامی برای جامعه مسلمین است.

- کنترل و نظارت اجتماعی از بنیادی ترین مسائل مورد نیاز یک جامعه است که عدم توجه صحیح به استمرار آن می تواند جامعه را به تباهی، انحطاط و فروپاشی بکشاند.

- استمرار حیات دینی در جامعه از طریق امر به معروف و نهی از منکر ممکن می شود و ترک آن می تواند به تضعیف دین و خداباوری بینجامد.

- بقای جامعه در گرو اجتماعی کردن و نظارت اجتماعی است و به ایجاد جامعه ای سالم و متعادل کمک می کند.

- یکی از ویژگی های پایبندان به باورهای دینی بازداشتن دیگران از کجروی و ناهمنوایی است.

- همه اعضای جامعه حتى صاحبان ،قدرت باید تحت نظارت و کنترل اجتماعی قرار گیرند.

- در جامعه اسلامی باید تمهیدات مناسب برای اجرای نظارت های اجتماعی فراهم آید که بقای دین و جامعه در گرو حضور و وجود قدرتمندانه آن در جامعه در سطح فردی و اجتماعی است.

- عدم توجه و برنامه ریزی مناسب برای استمرار اجتماعی شدن و نظارت های اجتماعی، راه را برای فراگیری و گسترش نابهنجاری ها و جایگزینی فرهنگ بیگانه فراهم می سازد.

- تضعیف نهادهای اجتماعی کننده و نظارت اجتماعی زمینه ساز گرایش به فرهنگ بیگانه می شود.

ص: 36

- رشد و توسعه جوامع در گرو توجه کافی به مکانیسمهای نظارت اجتماعی مؤثر است.

- نهادینه کردن مکانیسم های نظارت اجتماعی در جامعه تنها یک هنجار فردی نیست بلکه با پیشرفت و پیچیدگی جوامع سازمان ها، نهادهای واسط و... نیز باید در این امر مهم و خطیر دخالت کنند.

- با توجه به ضرورت مکانیسم نظارت اجتماعی در جوامع مختلف باید با توجه به سطوح متفاوت پیشرفت آن ها روش ها، وسائل و کارهای مناسب برای این مهم با توجه به شرایط اجتماعی تعیین شود.

- عدم توجه به اقامه نظارت اجتماعی باعث افزایش تعارضات و کاهش همبستگی اجتماعی و افزایش احتمال فروپاشی اجتماعی می گردد.

- با استمرار فرایند نظارت ،اجتماعی هزینه نابهنجاری ها افزایش می یابد و عملاً زمینه توسعه کجروی از بین خواهد رفت.

- تداوم نظارت اجتماعی توسعه هنجارها را فراهم می کند.

- عدم توجه به امر به معروف و نهی از منکر به منزوی شدن نیروهای کارآمد و دلسوز جامعه می انجامد و عرصه برای روی کار آمدن افراد ناکارآمد فراهم می شود.

- برخی از آثار اعمال نظارت اجتماعی، امنیت عمومی، قانونمندی بازرگانی و اقتصادی و اجرای عدالت اجتماعی است.

- ترک کنترل اجتماعی و جامعه پذیر کردن اولاً موجب رشد نیروهای کجرو و ناهم نوا در لایه های مدیریتی جامعه می شود و ثانیاً هم نوایان مورد بی اعتنایی قرار گرفته، منزوی می شوند.

مخلوقات به این گونه تقسیم کرد که در فردی یک دهم جزء و در فرد دیگری دو دهم جزء و.... بنابراین کسی که به او یک دهم جزء رسیده است توان آن را ندارد مثل فردی باشد که به او دو دهم رسیده است و همین طور... لذا اگر مردم بدانند که خداوند آن ها را این گونه آفریده است هیچ گاه کسی دیگری را سرزنش نمی کرد». (1)

بنابراین آن چه قطعی است و از روایات متعددی که در این زمینه وجود دارد و می توان از آن بهره برد این است:

الف) وضع هنجارهای دینی برای اعضای جامعه باید مطابق توان آن ها باشد، چنان که در فقه اسلامی نیز وضع مناسک دینی تدریجی بوده است.

ب) در فرهنگ دینی انسان ها در پذیرش ارزش ها و هنجارهای دینی توان یکسان ندارند لذا از حيث همنوایی و پایبندی به هنجارهای دینی در درجات مختلفی قرار دارند.

ج) ترویج فرهنگ مطابق توان اعضای جامعه و پذیرش فکری آنان رشد فرهنگی جامعه را در پی دارد.

د) تحمیل ارزش ها و هنجارهای دینی بر کنشگرانی که توان آن را ندارند نتیجه ای معکوس به دنبال دارد و موجب بی توجهی آن ها به هنجارها و روی گردانی آنان از فرهنگ دینی می شود.

ه) در فرهنگ شیعی، الگوهای عمل پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام از بالاترین میزان پایبندی برخوردارند و پس از ایشان شیعیان سپس دیگر مسلمانان قرار دارند. و مروجان فرهنگ دینی و عوامل نظارت اجتماعی شایسته است به توان افراد به تفکیک میزان اهمیت هنجارها آگاهی و اشراف کامل داشته باشند تا بتوانند براساس آن، عملکردی موفق داشته باشند.

ز) مروجان فرهنگ دینی که از پایبندی بیشتری برخوردارند شایسته است با کنشگرانی که از پایبندی کمتری برخوردارند مدارا کرده راه پذیرش باورها، ارزش ها و هنجارهای دینی را برای آنان تسهیل کنند.

ح) دیندارانی که از درجات بالاتر همنوایی با فرهنگ برخوردارند، نباید به

ص: 38

تخریب منزلت کنشگرانی که در درجه کمتری از همنوایی با فرهنگ دینی هستند بپردازند.

ط) تساهل ورزیدن با بندگان خداوند در فرهنگ دینی ارزش شمرده می شود.

نتایج نُه گانه یاد شده با استفاده از باب چهاردهم کتاب امر به معروف و نهی از منکر (با عنوان استحباب مدارا با مؤمنان در امر آنان به مستحبات و اکتفا بر اموری که بر آنان سنگین نیاید و آن ها را از دین گریزان نکند) ارائه شد.

هدایتی را پایه گذاری کند پاداشی چون پاداش عامل به آن را خواهد داشت بدون این که از پاداش عمل کنندگان چیزی کاسته شود هر یک از بندگان خدا که شیوه ای گمراه کننده پایه ریزی کند او نیز گناهی همچون گناه عامل به آن خواهد داشت بدون این که از گناه دیگران کاسته شود». (1)

از مجموع روایات باب شانزدهم نتایج زیر قابل برداشت است:

- ترویج و آموزش هنجارها امری پسندیده است و پاداشی جاویدان دارد.

- کنشگر مسلمان باید به دنبال جاودانه بودن آثار کنش های خود باشد.

- پاداش مروجان به هنجارها به اندازه پاداش همه کسانی است که به آن عمل می کنند.

- ترویج کجروی ها ناپسند است و مروجان کجروی ها همچون عمل کنندگان به آن مؤاخذه خواهند شد.

- آثار کنش هایی که به توسعه فرهنگی بینجامد برای کنشگر جاودانه خواهد بود. تغییر نظام ارزشی و هنجاری جامعه با جایگزینی ارزش ها و هنجارهای دیگر صورت می پذیرد.

- هنجارهای دینی بهترین روش رسیدن به اهداف اند.

- ارزشمندترین کنش ها کنش های مبتنی بر ارزش هاست.

- ارزش ها و هنجارهای دینی در جامعه اسلامی دارای مراتب اند.

- محور ارزش و ضد ارزش در فرهنگ دینی خدامحوری است.

- کنش های عاطفی یا مبتنی بر ستیز باید بر خدا محوری استوار باشد.

- از مهمترین ارزش ها در جامعه دینی انسجام درون گروهی مبتنی بر خدا محوری است و باید به هنجارها تبدیل شود.

از لوازم پایبندی به دین برقراری رابطه عاطفی گرم با مؤمنان است.

- باید با برقراری کنش های عاطفی گرم میان پایبندان به دین، ترویج واکنش های مبتنی بر ستیز حذف شود.

- کنشگرانی که با مؤمنان کنش عاطفی برقرار می کنند پاداش معنوی دریافت خواهند کرد.

- کنشگرانی که با مؤمنان کنش مبتنی بر ستیز برقرار می کنند مجازات اخروی خواهند دید.

- تعاملات عاطفی یا ستیزه جویانه هنگامی ارزش محسوب می شود که مبتنی بر باورهای دینی باشد.

- کنش عاطفی یا ستیزه جویانه هنگامی ارزش محسوب می شود که مبتنی بر باورهای دینی باشد.

- معیار برای درون گروهی و برون گروهی بودن مؤمنان، میزان پیوند عاطفی با الگوهای مرجع دینی و پیروان آن هاست.

- احیای نمادهای دینی، جزء ارزش های دینی است.

- برقراری کنش عاطفی با پایبندان به دین و ستیز با دشمنان دین، جزء هنجارهای الزامی دینی است.

روایت 21507- عمر بن یزید به نقل از امام صادق علیه السلام می گوید: حضرت فرمود: «با کسانی که اهل بدعت هستند و امور غیردینی را وارد دین کرده و می گویند این ها از دین است هم سخن نشوید و با آنان همنشینی نکنید که نزد مردم از آنان شمرده می شوید پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مرد به دین دوست و همنشین خود است.» (1)

ص: 41

نتایج قابل برداشت از باب سی و هشتم عبارت اند از:

- یکی از چیزهایی که موجب تحقق «ما» می شود پیوندهای عاطفی است و این امر می تواند با همنشینی ها و حضور در مجالس مشترک محقق شود.

- هنجارگذارانی که به ترویج هنجارهای غیردینی می پردازند، باید از سوی دینداران منزوی شوند.

- پیوندهای فکری بر پیوندهای خویشاوندی تقدم دارد لذا در انزوا قرار دادن کجروان هر چند نسبت خونی داشته باشند هنجار شمرده می شود.

- افرادی که کنش های غالب گفتمانی ،آن ها تخریب فرهنگ دینی یا تخریب منزلت پایبندان به فرهنگ دینی است باید تحت فشار هنجاری قرار گیرند.

- گروهی که به ترویج الگوهای عمل کجروان پرداخته الگوهای عمل دینی را به فراموشی بسپارند باید منزوی شوند.

- هرگونه همگامی و همدلی مشترک با دشمنان آشکار امامان، مطرود است.

- تخریب فرهنگ شیعه و تخریب منزلت امامان، آثار ناخواسته ای دارد و همه افرادی که در آن مجالس شرکت دارند اعم از همنوایان و ناهمنوایان را در بر می گیرد.

- در صورت تخریب فرهنگ دینی و امکان دفاع فرهنگی، این امر از وظایف همگانی است.

از قرآن به عنوان فرهنگ مکتوب دین اسلام باورها ارزش ها و هنجارهای دینداران گرفته می شود. لذا با هتاکان به این کتاب مقدس باید برخورد صورت گیرد. ترک تعاملات عاطفی با کسانی که عضو گروه ایمانی هستند کجروی محسوب می شود.

- برقراری روابط عاطفی با افراد کجرو موجب سرایت کجروی های او به کنشگر می شود.

- تعامل عاطفی با خرده فرهنگ های منحرف و تخریب کنندگان هنجارهای دینی باید ترک شود.

- برقراری کنش های عاطفی گرم با دشمنان دین و کنش های سرد با پایبندان به

ص: 42

فرهنگ دینی، کجروی محسوب شده موجب خروج از دین می شود.

در وجوب بیزاری از بدعت گذاران در دین و دشنام دادن آن ها و ترساندن مردم از آن ها و ترک بزرگداشت آن ها.

روایت 21530- محمد بن جمهور عمی به نقل از معصوم می گوید: «هر که نزد بدعت گذاران دین برود و آن ها را بزرگ شمارد، در نابودی اسلام تلاش کرده است». (1)

نتایج قابل برداشت از این باب عبارت اند از:

- در مواجهه با افرادی که در دین شک ایجاد کرده و بدعت گذاری می کنند باید از آن ها بیزاری جست و مردم را از آن ها ترساند تا از بدعت های آن ها چیزی نیاموزند.

- تعامل گفتمانی با تخریب کنندگان فرهنگ دینی باید مبتنی بر قهر و ستیز باشد.

اجتماعی بالا می رود.

مکانیسم پاداش و تنبیه برای حاکمیت ارزش ها از اهمیت شایانی برخوردار است.

دارد.

- همدلی با تغییر دهندگان فرهنگ دینی و کسانی که به دنبال نفوذ در فرهنگ دینی هستند کجروی است.

- تعاملات عاطفی با کجروان و جنایتکاران و ترفیع منزلت آن ها، مجازات الهى به دنبال دارد.

- تعاملات عاطفی با بدعت گذاران دین از سوی دینداران به نابودی فرهنگ دینی می انجامد.

- ترفيع منزلت کارگزاران فرهنگی که به دنبال ایجاد تغییر در پایه ها و اساس فرهنگ دینی هستند با خروج از دین همسان است.

- پایبندی به ارزش ها و باورها از سوی کسانی که عهده دار امر نظارت اجتماعی هستند شرط بهگشت اجتماعی و فرهنگی جامعه است.

- رابطه اجتماعی و بهگشت اجتماعی با ناپایبندی به ارزش ها و باورهای اسلامی دیالکتیک بوده، اثر متقابل بر یکدیگر دارد در صورتی که نظارت اجتماعی وجود داشته باشد پایبندی به ارزش ها و باورها نیز وجود دارد و بالعکس.

- نظام اسلامی بهترین نظام اجتماعی است؛ زیرا دارای مکانیسم نظارت اجتماعی و ارزش ها و باورهای اسلامی است.

عدم پایبندی به ارزش ها و باورها عامل بازدارنده پویایی و توسعه جامعه است در این صورت مکانیسم نظارت اجتماعی می تواند مانع ناپایبندان شود و توسعه و پویایی را برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد.

ص: 46

کمتر بها دهند در عین رعایت مسائل مهم هنجار شکن معرفی شوند مصداق بارز «پوستین وارونه اسلام» را شکل می دهند؛ چنان که در سخن امیر مؤمنان علیه السلام آمده است ﴿لُبِسَ اَلْإِسْلاَمُ لُبْسَ اَلْفَرْوِ مَقْلُوباً﴾. (1)

قرآن کریم از کسانی که عمل به کارهای اهم و مهم را در یک سطح از ارزش گذاری قرار می دهند، سخت انتقاد می کند و حتی چنین یکسان نگری در مقایسه را کاری ظالمانه می داند ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحاجِّ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جاهَدُوا فى سَبيل الله بأمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ (2)، آيا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟ [نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگاران اند.

و ایمنی از ضرر بر خود یا دیگران. (1) در مورد یک شرط نیز بین فقیهان اختلاف نظر وجود دارد و آن عامل بودن خود فرد به معروف و تارک منکر بودن اوست هر چند بیشتر فقیهان، آن را نپذیرفته اند. (2)

از سوی دیگر، برخی از فقیهان تصریح کرده اند که در امر به معروف و نهی از منکر، رعایت اولویت ها و تقدیم اهم بر مهم لازم است. (3) به گونه ای که اگر کسی تنها قادر بر یکی از دو کار باشد امر به معروفی خاص یا نهی از منکری خاص، یا صرفاً احتمال تأثیر در یکی از آن دو وجود داشته باشد نه هر، دو ملاحظه اهمیت واجب است.

نیک روشن است که لزوم تقدیم موارد اهم، نیازمند آگاهی از موارد اهم است؛ چه هرچند تشخیص پاره ای از اولویت ها برای بسیاری از افراد ممکن است موارد بسیاری وجود دارد که تشخیص اهم از مهم نیازمند تخصص یا مراجعه به متخصصان است. برای نمونه، در مورد تزاحم بين امور ذیل و عدم امکان جمع بین آن ها، کدام یک مقدم است؟

- ترک نماز و ترک روزه. - عدم پرداخت خمس و نپرداختن زکات. - بی نمازی و بی حجابی یا بدحجابی. - نپرداختن بدهی مردم و ترک حج. - رباخواری و شرب خمر. - آزردن مردم و بی نمازی.

براین اساس مدعای ما آن است که تشخیص اولویت ها و شناخت اهم نیز به هنگام امر به معروف و نهی از منکر از شرایط وجوب آن می باشد تا در موارد تزاحم، امر به مهم به جای اهم، و نهی از منکر مهم به جای نهی از منکر اهم صورت نپذیرد که این خود، مانع رسیدن به هدف و مقصود خواهد بود این موضوع ممکن است در نخستین شرط پیش گفته از سوی فقیهان داخل باشد بدین معنا که آگاهی فرد از معروف و منکر هم شامل شناخت اصل معروف و منکر و هم شامل شناخت اهم و

ص: 50

مهم آن باشد، لیک فقیهان بر این نکته تصریح نکرده اند. به هر حال، شرط یادشده در ضمن شرط نخست یا به صورت جداگانه لازم می نماید.

به هر حال، با توجه به این که امر به معروف و نهی از منکر در اسلام به هدف نهادینه سازی فرهنگ اصیل اسلامی در جامعه تشریع شده اند ضرورت می یابد که آمران به معروف و ناهیان از منکر پیشتر با اولویت های فرهنگ دینی آشنا بوده، در امر و نهی خود نیز آن ها را مقدم بدارند.

اکنون باید دید با چه معیارهایی تشخیص اهم و مهم در شریعت امکان پذیر .است. آن چه در پی می آید نگاهی گذرا به این معیارها و نیز بررسی مواردی از امور اهم بر اساس آن ها می باشد.

شده اید دوری گزینید بدی های شما را از شما می زداییم و شما را در جایگاهی ارجمند در می آوریم.

در روایات، شیوه ای برای تشخیص گناهان کبیره بیان شده است: هر گناهی که خداوند بر آن و عده آتش داده است (1) از نظر مصداقی، روایاتی متعدد، گناهان کبیره را هفت مورد برشمرده اند در حالی که در روایاتی دیگر، شمار بیشتری ذکر شده است. (2) لیک به نظر می رسد بین گناهان کبیره نیز مراتبی وجود دارد و هفت گناه یادشده، در درجه نخست زشتی و در اولویت اجتناب می باشد. مؤید این نکته آن است که در برخی روایات برای این دسته از گناهان تعبير اكبر «الكبائر» به کار رفته است. (3)

بنابراین، دیگر گناهان کبیره در رتبه ای پس از این دسته قرار می گیرند چنان که برخی از فقیهان نیز بر این نکته تصریح کرده اند. (4)

در بین سخنان حضرت رضا علیه السلام روایت مفصلی وجود دارد که مرحوم کلینی و شیخ صدوق آن را نقل کرده اند در این روایت شماری از گناهان کبیره به همراه آیاتی که بر آن ها وعده آتش داده شده است ذکر شده که در بین آن ها هفت گناه کبیره مورد اشاره نیز وجود دارد. (5)

اکنون گناهان هفت گانه یاد شده که به هنگام نهی از منکر نیز باید در اولویت قرار یادشده، گیرند و در قرآن بر همگی آن ها و عده آتش داده شده است براساس روایت ابوبصیر از امام صادق علیه السلام (6) ذکر می شود و آن گاه با سایر گناهانی که در روایت امام رضا علیه السلام یا دیگر روایات ذکر شده تکمیل می گردد. گناهان هفت گانه عبارت اند از:

1- شرک به خدا که در آیات متعدد، بر آن وعده آتش داده شده است؛ از جمله: ﴿إنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتاب وَالْمُشْرِكِينَ في نار جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيها أُولئِكَ هُمْ شَرُّ

ص: 52

الْبَريَّة﴾؛ (1) کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیده اند و [نیز] مشرکان در آتش دوزخ اند، [و] در آن همواره می مانند؛ اینانند که بدترین آفریدگان اند.

﴿إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصار﴾، (2) هر کس به خدا شرک آورد، قطعاً خدا بهشت را بر او حرام ساخته و جایگاهش آتش است، و برای ستمکاران یاورانی نیست.

همچنین شرک تنها گناهی است که بدون توبه عفو نمی شود و بدین سبب در روایات پیش گفته به عنوان اکبر الکبائر از آن یاد شده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظيماً﴾، (3) مسلماً خدا، اين را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید، و هر کس به خدا شرک ورزد، به یقین گناهی بزرگ بربافته است.

روشن است که مقصود از شرک شرک جلی می باشد. یادکردنی است یکی از گناهان کبیره با عنوان «تعرب بعد از هجرت» در روایت مورد بحث، داخل در شرک به شمار رفته و در برخی روایات به صورت مستقل آمده است. (4) مصداق این تعبیر در صدر اسلام، این بود که فرد پس از هجرت از بادیه ای که به دور از فرهنگ اسلامی یا مانع از ایفای وظایف شرعی بود مجدداً به آن جا بازگردد و به طور طبیعی از ایمان یا انجام عبادات و تکالیف خود باز ماند. در عصر تکالیف خود باز ماند. (5) در عصر ما ممکن است به شکل اقامت در محیط کفر یا جهل نمود یابد که همان اثر را در پی دارد آیات آن را بنگرید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمى أنْفُسِهِمْ قالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ الله واسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فيها فَأُولئِكَ مَأواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَت مَصيراً﴾؛ (6) کسانی که بر بر خویشتن ستمکار بوده اند [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: «در چه

ص: 53

[حال] بودید؟» پاسخ می دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» می گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است.

﴿الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلا يَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللهُ عَلى رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَکیمٌ﴾ (1)، بادیه نشینان عرب، در کفر و نفاق [ از دیگران] سخت تر و به این که حدود آن چه را که خدا بر فرستاده اش نازل کرده ندانند، سزاوارترند. و خدا دانای حکیم است.

2- قتل عمدی مؤمن از سر ظلم: ﴿وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فيها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظيماً﴾، (2) و هر کس عمداً مؤمنی را بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد بود و خدا بر او خشم می گیرد و لعنتش می کند و عذابی بزرگ برایش آماده ساخته است.

3- رباخواری: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلَّا كَما يَقُومُ الَّذى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عَادَ فَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُون﴾ (3) کسانی که ربا می خورند [از گور] برنمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس آشفته سرش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست» و حال آن که خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است. پس، هر کس اندرزی از جانب پروردگارش بدو رسید و [از رباخواری] باز ایستاد، آن چه گذشته از آن اوست و کارش به خدا واگذار می شود و کسانی که [به رباخواری] بازگردند، آنان اهل آتشاند و در آن ماندگار خواهند بود.

4- خوردن مال یتیم از سر ستم: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعيراً﴾؛ (4) در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم

ص: 54

می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.

5- قذف (نسبت ناروا دادن) به پاک دامن: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةَ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ﴾؛ (1) بی گمان، کسانی که به زنان پاکدامن بی خبر [از همه جا] و با ایمان نسبت زنا می دهند در دنیا و آخرت لعنت شده اند، و برای آن ها عذابی سخت خواهد بود.

6- عقوق والدين: ﴿قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوَالِدَيْنِ إحْساناً...﴾؛ (2) بگو: «بیایید تا آن چه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید...».

﴿وَ قَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً ...﴾، (3) و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید... .

﴿وَ بَراً بوالِدَتي وَ لَمْ يَجْعَلْنى جَبَّاراً شَقِيًّا﴾، (4) و مرا نسبت به مادرم نیکوکار کرده و زورگو و نافرمانم نگردانیده است.

7- فرار از جنگ: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفَاً فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ * وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتال أوْ مُتَحَيِّزاً إلى فِئَة فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ﴾؛ (5) ای کسانی که ایمان آورده اید، هر گاه [در می دان نبرد] به کافران برخورد کردید که [به سوی شما] روی می آورند به آنان پشت مکنید و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند- مگر آن که [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد- قطعاً به خشم خدا گرفتار خواهد شد، و جایگاهش دوزخ است و چه بد سرانجامی است.

ص: 55

دست، که بی گمان خود نیازمند نهی از منکر می باشد.

2- چنان که اشاره شد، به جز گناهان هفت گانه گناهان کبیره دیگری نیز وجود دارد که در آیات و روایات بیان گردیده است و طبعاً در درجه دوم از اهمیت - نسبت به دسته اول - قرار می گیرد؛ از جمله:

- قطع صله رحم: ﴿وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾، (1) و کسانی که پیمان خدا را می گسلند و در پس از بستن آن می شکنند و آن چه را خدا به پیوستن ان فرمان داده زمین فساد می کنند بر ایشان لعنت است و بد فرجامی آن سرای ایشان راست.

- دوستی با دشمنان خدا ﴿ولا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَ لَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ۚ أُولَٰئِكَ حِزْبُ اللَّهِ ۚ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، (2) قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند هر چند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیره آنان باشند دوست بدارند. در دل این هاست که [خدا] ایمان را نوشته و آن ها را با روحی از جانب خود تأیید کرده است و آنان را به بهشت هایی که از زیر [درختان] آن جوی هایی روان است در می آورد همیشه در آن جا ماندگارند خدا از ایشان خشنود و آن ها از او خشنودند. اینانند حزب خدا ،آری حزب خداست که رستگاران اند.

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ ۙ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي ۚ تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ ۚ وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾، (3) ای کسانی که ایمان آورده اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی بر مگیرید [به طوری] که با آن ها اظهار دوستی کنید، و حال آن که

ص: 57

قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکّه] بیرون می کنند که [چرا] به خدا، پروردگارتان ایمان آورده اید اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده اید [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می کنید، در حالی که من به آن چه پنهان داشتید و آن چه آشکار نمودید داناترم و هر کس از شما چنین کند قطعاً از راه درست منحرف گردیده است.

تأکید قرآن در این باره بسیار قابل توجه است. بی تردید از منکرات مهم موجود در جهان اسلام رابطه بسیاری از حاکمان مدعی اسلام و حتی مدعی خدمت به حرم خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله با دشمنان کینه توز اسلام و مسلمانان به ویژه اسرائیل است.

- یأس از رحمت خدا و در امان دانستن خود از مکر او، آن سان که در روایات پیش گفته از حضرت رضا علیه السلام این بدان تصریح شده است. در قرآن در این باره آمده است: ﴿وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْكَافِرُون﴾، (1) و از رحمت خدا نومید مباشید، زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی شود.

﴿ أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُون﴾، (2) آیا از مکر خدا خود را ایمن دانستند؟ [با آن که] جز مردم زیانکار [کسی] خود را از مکر خدا ایمن نمی داند.

- زنا: ﴿وَ الَّذِينَ... وَلَا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً * يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَة وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً * إِلا مَنْ تاب...﴾؛ (3) و [عباد الرحمان] کسانی اند که... زنا نمی کنند، و هر کس این ها را انجام دهد سزایش را دریافت خواهد کرد برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می شود و پیوسته در آن خوار می ماند مگر کسی که توبه کند... .

- خيانت: ﴿وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ﴾، (4) و هر کس خیانت ورزد، روز قیامت با آن چه در آن خیانت کرده بیاید. آن گاه به هر کس [ پاداش] آن چه کسب کرده به تمامی داده می شود و بر آنان ستم نرود.

ص: 58

این دو مورد نیز در سخن پیش گفته از امام رضا علیه السلام آمده است.

کریم قرار گرفته است آن جا که در مورد نزاع افراد بر سر تعداد اصحاب کهف، چنین می فرماید: ﴿سَيَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رابعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُل رَبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما يَعْلَمُهُمْ إِلا قَلِيلٌ فَلا تُمار فيهمْ إِلا مِرَاءً ظاهِراً وَ لا تَسْتَفْتِ فِيهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً﴾؛ (1) به زودی خواهند گفت: «سه تن بودند [و] چهارمین آن ها سگشان بود.» و می گویند: «پنج تن بودند [و] ششمین آن ها سگشان بود.» تیر در تاریکی می اندازند و [عده ای] می گویند: «هفت تن بودند و هشتمین آن ها سگشان بود.» بگو: «پروردگارم به شماره آن ها آگاه تر است، جز اندکی [کسی شماره] آن ها را نمی داند.» پس درباره ایشان جز به صورت ظاهر جدال مکن و در مورد آن ها از هیچ کس جویا مشو.

ب: در عرصه اخلاق و رفتار. در میان ارزش های اخلاقی و رفتاری به دو مورد اشاره می کنیم که به نظر می رسد بیش از دیگر موارد از اهمیت برخوردار است و در عين حال، در جامعه کنونی ما در عرصه نظر، عمل و رسانه، مورد غفلت قرار گرفته است:

نخست: صداقت و امانت. نگاهی گذرا به آموزهای دینی نشان می دهد در نظام ارزش گذاری اسلام، صداقت و راستی جایگاهی بس فرازمند دارد و در مقایسه با بسیاری از ارزش ها و به ویژه در مقام تزاحم اهم و مهم اهمیت و تقدم از آن این اصل است. قرآن کریم صداقت مردان و زنان با ایمان را از ویژگی های برجسته آنان برشمرده که موجب آمرزش و پاداش بزرگ الهی است ﴿إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ... وَ الصَّادِقِينَ وَالصَّادِقات... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظيما﴾، (2) مردان و زنان مسلمان... و مردان و زنان راستگو... خدا برای [همه] آنان آمرزشی و پاداشی بزرگ فراهم ساخته است. (3)

در نقطه اوج ارزش گذاری صداقت، قرآن هنگام بیان عملی که در جهان آخرت

ص: 60

سودمند است، تنها از صداقت یاد می فرماید: ﴿قالَ اللهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدقُهُمْ﴾، (1) خدا فرمود: «این، روزی است که راست گویان را راستیشان سود بخشد.»

در نقطه مقابل، در قرآن تقابل معناداری میان «دروغ» و «ایمان» برقرار شده و بی ایمانی منشأ سخنان افترا آمیز و دروغ بیان شده است: ﴿إنَّما يَفْتَرَى الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾؛ (2) تنها کسانی دروغ پردازی می کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغ گویان اند.

در روایات نیز از یک سو دروغ کلید همه بدی ها معرفی شده امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿اِنَّ اللهَ عزوجلّ جَعَلَ لِلشَّرِّ اَقفالاً وَ جَعَلَ مَفاتیحَ تِلکَ الاَقفالِ الشَّرابَ. وَالکِذبُ شَرٌ مِنَ الشَّرابِ﴾؛ (3) به راستی خداوند برای بدی، قفل هایی نهاد و شراب را کلیدهای آن قفل ها قرار داد و دروغ از شراب بدتر است.

تحلیل حدیث می تواند این باشد که در جامعه بشری مفاسد مترتب بر دروغ در مجموع قابل قیاس با مفاسد مترتب بر شراب خواری نیست؛ چه، پیدایش آیین های انحرافی - برای نمونه - زائیده دروغ و انتشار آن است و گاه یک دروغ، موجب ویرانی شهرها، کشته شدن افراد بی گناه و هتک حرمت هایی بسیار می شود که در مجموع، می تواند از مفاسد شرب خمر فزون تر باشد. (4)

از سوی دیگر، بر تقابل معنادار بین دروغ و ایمان تصریح شده است:

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: ﴿سُئِلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : یَکُونُ اَلْمُؤْمِنُ جَبَاناً قَالَ نَعَمْ قِیلَ: وَ یَکُونُ بَخِیلاً؟ قَالَ نَعَمْ قِیلَ وَ یَکُونُ کَذَّاباً؟ قَالَ: لاَ﴾؛ (5) از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد: [آیا ممکن است] مؤمن ترسو باشد؟ فرمود: آری. گفته شد [ممکن است] بخیل باشد؟ فرمود: آری. گفته شد و دروغ گو باشد؟ فرمود: نه.

امیر مؤمنان علیه السلام نیز ترجیح دادن راستی بر کذب را از نشانه های ایمان برشمردند:

ص: 61

﴿عَلَامَهُ الْإِیمَانِ أَنْ تُؤْثِرَ الصِّدْقَ حَیْثُ یَضُرُّکَ عَلَی الْکَذِبِ حَیْثُ یَنْفَعُکَ﴾؛ (1) نشانه ايمان آن است که راستی را آن جا که به تو زیان رساند بر دروغی که تو را سود دهد، ترجیح دهی.»

از سوی سوم، در روایات تأکید شده که معیار ارزیابی افراد - برای گزینش ها و اظهار نظرها - نه انجام عبادات فراوان، که راست گویی و امانت داری است امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿لاَ تَغْتَرُّوا بِصَلاَتِهِمْ وَ لاَ بِصِیَامِهِمْ فَإِنَّ اَلرَّجُلَ رُبَّمَا لَهِجَ بِالصَّلاَهِ وَ اَلصَّوْمِ حَتَّی لَوْ تَرَکَهُ اِسْتَوْحَشَ وَ لَکِنِ اِخْتَبِرُوهُمْ عِنْدَ صِدْقِ اَلْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ اَلْأَمَانَهِ﴾؛ (2) به نماز و روزه آنان فریفته نگردید؛ چه آدمی گاه به نماز و روزه عادت می کند چونان که اگر آن را رها سازد وحشت نماید بلکه آنان را هنگام راستی سخن و ادای امانت بیازمایید.

دوم: امر به معروف و نهی از منکر، که به تصریح امیر مؤمنان علیه السلام فوق تمامی واجبات و ارزش هاست ﴿مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَهٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ﴾؛ (3) تمامی کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چونان قطره ای بر دریای مواج و پهناور است.

در سخنان امام رضا علیه السلام نیز بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر تأکید شده است محمد بن عرفه گوید: شنیدم ابوالحسن الرضا می فرمود: ﴿كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله يَقُولُ: إِذَا أُمَّتِي تَوَاكَلَتِ الأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ، فَلْيَأْذَنُوا بِوِقَاعٍ مِنَ اللهِ تَعَالَى﴾ (4)؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: هر گاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر وانهند، با جنگ با خدای تعالی روبه رو خواهند شد.

ج: در عرصه سیاست. در این عرصه اهتمام فوق العاده اسلام نسبت به وحدت امت اسلامی، بسیار قابل توجه است اهمیت فراوان حفظ اتحاد را از این آیه قرآنی

ص: 62

می توان دریافت که هارون در غیبت موقت موسی علیه السلام برای جلوگیری از گوساله پرستی آن ها، به اقدام شدیدی دست نزد و اجازه داد به طور موقت به این کار ادامه دهند تا مبادا بين صفوف بنی اسرائیل تفرقه ایجاد شود: ﴿قالَ یا هارون ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا * ألا تَتَّبَعَن أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِى * قالَ يَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَولی﴾؛ (1) [موسی] گفت: «ای هارون، وقتی دیدی آن ها گمراه شدند چه چیز مانع تو شد که از من پیروی کنی؟ آیا از فرمانم سر باز زدی؟» گفت: «ای پسر مادرم، نه ریش مرا بگیر و نه [موی] سرم را من ترسیدم بگویی: میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سخنم را مراعات نکردی.»

این موضوع نشان می دهد برای حفظ اتحاد امت اسلامی برجسته نمودن نقاط اختلاف بین فرقه های مسلمان روا نیست و اهانت هر فرقه ای به نمادهای مقدس فرقه ،دیگر جزء منکرات بزرگ به شمار می رود.

از سوی دیگر- چنان که پیشتر اشارت رفت - قرآن نسبت به برقراری رابطه دوستی با دشمنان سخت هشدار می دهد و به صراحت مجاهدان راه خدا را بر دیگر خدمت کاران به مسلمانان برتری می دهد ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الْحاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرام كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ... الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾؛ (2) آيا سيراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟... کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگاران اند.

در آیه ای دیگر می فرماید:

﴿لا يَسْتَوِي الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللهِ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدِينَ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَىٰ الْقاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللهُ الْحُسْنىٰ وَفَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدِينَ عَلَىٰ الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً * دَرَجَاتِ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ كانَ اللهُ

ص: 63

غَفُوراً رَحِيماً﴾؛ (1) مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند یکسان نمی باشند خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند به درجه ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده، و [لی] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است؛ [پاداش بزرگی که] به عنوان درجات و آمرزش و رحمتی از جانب او [نصیب آنان می شود] و خدا آمرزنده مهربان است.

مصداق بارز این آیه در عصر حاضر از یک سو حکومت وابسته آل سعود در عربستان است که خود را خادم حرمین شریفین و قیم مسلمانان می داند و از سوی دیگر حزب الله لبنان و نظام اسلامی در ایران است که راه جهاد و پایداری را برگزیده اند.

د: در عرصه عبادات. تردیدی نیست که نماز و زکات قرآنی (یعنی هرگونه کمک مالی به نیازمندان) در رأس واجبات است آنسان که از آیات برمی آید. از جمله، آن جا که عوامل سقوط به دوزخ را بی توجهی به آن ها می داند: ﴿ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَكَ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْکین﴾؛ (2) «چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟» گویند: «از نمازگزاران نبودیم و بینوایان را غذا نمی دادیم.»

با این حال، مواردی از تزاحم در این زمینه وجود دارد که نیازمند تحلیل متون و اجتهاد است و نمونه آن در بحث بعدی خواهد آمد.

ه- : در عرصه تبلیغ. نیک روشن است که هر آن چه در مقام نظر و عمل اولویت دارد، در تبلیغ نیز باید در اولویت قرار گیرد بنابراین نهادهای مسئول امر تبلیغ همچون سازمان روحانیت و صدا و سیما باید تبلیغ موارد پیش گفته را در اولویت قرار دهند. با این حال یادکرد نکته ای سزامند است قرآن کریم تبلیغ یکی از ارزش ها را فرمان داده و نسبت به بی توجهی به آن سخت هشدار داده و تهدید نموده است و آن تشویق مردم به کمک مالی و رسیدگی به محرومان می باشد. بنگرید:

ص: 64

﴿وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنى لَمْ أُوتَ كِتابية * ... خُذُوهُ فَغُلُوهُ * ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِي سِلْسِلَة ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُكُوهُ * إِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ لَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ * فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هَاهُنا حَمِيمٌ * وَ لا طَعامُ إِلا مِنْ غِسْلينٍ * لا يَأْكُلُهُ إِنَّا الْخاطِؤُونَ﴾، (1) و اما کسی که کارنامه اش به دست چپش داده شود، گوید: ای کاش کتابم را دریافت نکرده بودم..... [گویند] «بگیرید او را و در غُل کشید. آن گاه میان آتشش اندازید. پس در زنجیری که درازی آن هفتاد گز است وی را در بند کشید. چرا که او به خدای بزرگ نمی گروید. و به اطعام مسکین تشویق نمی کرد. پس امروز او را در این جا حمایتگری نیست و خوراکی جز چرکابه ندارد که آن را جز خطاکاران نمی خورند.»

این آیات، از کسی که دیگران را به اطعام مسکین ترغیب نمی کند، سخت انتقاد کرده و این ویژگی را در کنار ایمان نداشتن به خدا سبب گرفتار آمدن در عذاب های دوزخی و حسرت های قیامت دانسته است؛ چرا که آیات ﴿إِنَّهُ كَانَ لا يُؤْمِنُ ... وَلا يَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْكين﴾ تعليل آيات پیشین می باشد. در آیاتی دیگر نیز چنین مطلبی بازگو شده است. (2)

باری افراد در جامعه اسلامی پیوسته بخشی از درآمد خود را برای رضای خدا و کسب پاداش های اخروی به امور معنوی اختصاص می دهند، ولی به سبب ناآشنا بودن با اولویت های مورد نظر شرع و ضعف یا کوتاهی نهادهای فرهنگ ساز به ویژه صدا و سیما، شاهد افراط و تفریط های فراوانی در موارد تخصیص آن هستیم. برای مثال تبلیغات غیر سازمان یافته موجب گشته بسیاری از افراد هزینه های فراوانی را برای رفتن مکرر به حج یا عمره اختصاص دهند و با این کار مشکلات متعددی را برای افراد واجد شرایط وجوب و اعزام به حج پدید آورند، به گونه ای که در خصوص حج واجب مدت انتظار برای اعزام طی سه سال اخیر، به حدود بیست سال رسیده است. این در حالی است که از یک سو براساس روایات عهده دار شدن هزینه زندگی حتی یک خانوار نیازمند از ده ها حج غیر واجب، فضیلت فزون تری

ص: 65

دارد. (1) و از سوی دیگر، سوگمندانه رسانه های عمومی کم ترین تبلیغات را نیز در این عرصه ها ساماندهی و مدیریت نمی کنند/

حال به راستی آیا نهادهایی همچون صدا و سیما به آن اندازه که مستقیم یا غیر مستقیم از بازیگران و ورزشکاران و.... و حتی سفرهای زیارتی تبلیغ می کنند که نتیجه آن، موج احساسات عظیم و گاه مخرب و مهار نشدنی است که در سطح جامعه به راه می افتد آیا نسبت به موضوع مهم رسیدگی به محرومان تلاش می نمایند؟

و: در عرصه علمی و آموزشی. تأکید آموزه های اسلامی از یک سو بر فراگیری علم و دانش و از دیگر سو بر مفید بودن علم مورد طلب مسلمانان است. پناه بردن به خدا از علم غیر نافع در قالب «ادعیه اعوذ بک من علم لاينفع» (2) نشان از لزوم تمرکز نظام آموزشی و مطالعات افراد بر دانش های سودمند دارد؛ دانشی که به پیشرفت مادی، صنعتی و دنیوی بینجامد یا به کشف حقایق عالم و دستیابی به اسرار طبیعت منتهی گردد و یا به سود آخرت و معنویت فرد باشد.

توجه به این امر از یک سو لزوم بازنگری در متون درسی به هدف کارآمدسازی بیشتر آن ها را نمایان می سازد و از دیگر سو مسئولیت نویسندگان در ارائه مطالب سودمند برای جامعه را نشان می دهد باشد تا بار دیگر تفوق علمی مسلمانان مسلمانان بر جهان آن گونه که مطلوب اسلام است تحقق یابد.

و اكل مال یتیم و بی توجهی به حقوق مردم رواج داشته باشد، مردم از دروغ گویی و تظاهر و دادن نسبت هایی ناروا به افراد ابایی نداشته باشند رسیدگی به محرومان و تبلیغ برای آن کمرنگ ،باشد بی نظمی، جهل و بی سوادی و عقب ماندگی در آن موج ،زند در برقراری رابطه با دشمنان خدا تردیدی به خود راه ندهند و در عین حال تفرقه و نزاع در بین آنان حکم فرما باشد و... آیا صرفاً با نام اسلامی بودن یا تظاهر به برخی شعائر مذهبی و سرگرم شدن به مباحث کم اهمیت فکری می توان آن را جامعه اسلامی و قرآنی دانست؟ و آیا ترسیم چنین تابلوی از سوی برخی مسلمانان، خود منکری بزرگ نیست که چهره اسلام را در جهان مخدوش می سازد و نیازمند نهی از منکر دلسوزان و آگاهان می باشد؟!

متن مقاله حاضر به اختصار بررسی گردید.

4- برای تحقق شناخت عمیق و مستند از اولویت ها از یک سو تحقیقات دقیق مبتنی بر قرآن، روایات و فقه و توجه به شرایط کنونی جامعه و جهان و از دیگر سو تلاش نهادهای تبلیغی و رسانه ها برای انتقال آن ها به عموم مردم، ضرورت دارد.

ص: 68

1365ش.

15. علامه حلّی، حسن بن یوسف قواعد الاحكام، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، 1413ق.

16. -، منتهى المطلب، تبریز، حاج احمد، 1323.

17. کرکی، على بن حسين، جامع المقاصد في شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البيت علیهم السلام، 1408ق.

18. کلینی، محمد بن يعقوب، الكافي، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ سوم تهران دار الكتب الاسلامیه، 1367ش.

19. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ سوم بيروت مؤسسة الوفاء، 1403ق.

20. محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام تحقیق سید صادق شیرازی، چاپ دوم تهران، انتشارات الاستقلال، 1409ق.

21. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه تحقیق عباس علی زارعی سبزواری، چاپ دوم قم، بوستان کتاب، 1424ق.

22. مفيد محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، جامعه مدرسین، 1410ق.

23. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، چاپ دوم: دار الكتب الاسلامیه 1365ش.

ص: 70

در دین زرتشت و مسیح به حوزۀ نظری مربوط می شود (1) بررسی های تاریخی نشان می دهد این امر حتی در جوامع اولیه و منهای مذهب نیز به صورت های مشابهی و گاهی با اندک اختلاف وجود داشته و دارد. (2)

این اصل در اسلام در شمار فروع دین است و بالذات به حوزه عمل تعلق دارد و در ابتدا به ابتکار معتزله وارد حوزه کلام اسلامی و مباحث نظری شد و در قرون بعد توسط دیگران به صورت یک سنت درآمد. (3) مسئله امر به معروف از همان روزهای اوّل بعثت در مکه مورد عنایت اسلام بوده است قرآن اولین وظیفه همه انبیاء را امر به معروف و نهی از منکر می داند. (4) می فرماید: «ما در میان هر امتی، پیامبری را مبعوث کردیم که مهمترین وظیفه آن ها دو چیز بود یکی امر به یکتاپرستی که بزرگ ترین معروف هاست و دوم نهی از اطاعت طاغوت ها که بزرگ ترین منکرهاست». (5)

آیات و روایات بسیاری، از جهات متعدد و متنوع این وظیفه اجتماعی، دینی و سیاسی را مورد تأکید قرار داده و ابعاد مختلف آن را گوشزد نموده اند علت برتری امت اسلامی بر دیگر امت ها نیز عمل به همین فریضه دانسته شده است:

﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ؟﴾ (6) شما مسلمانان به سبب این که به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام می کنید و به خداوند ایمان دارید بهترین امت های جهان می باشید.

امام رضا علیه السلام در مورد اهمیت این فریضه فرمود اگر مردم آن دو وظیفه را ترک کنند عذاب سخت پروردگار آن ها را فراگیرد و خداوند نیکان را در محیط بدان هلاک سازد. (7)

همچنین یکی از نشانه های برتری یک فرد نسبت به فردی دیگر همین مسئله

ص: 72

است. کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند نزد خداوند، شریف تر و عزیزتر از کسانی هستند که به این دو فریضه عمل نمی کنند. (1)

امر به معروف و نهی از منکر از مهمترین فرائض اسلامی است ولی فقهای بزرگ ما که پرچم های اسلام و پاسداران احکام هستند، با این که برای بررسی و تبیین و اقامه دلیل و آسان کردن محل اخذ دلائل احکام تلاش فراوانی نموده اند، درباره این دو فريضه مهم ،الهی در باب و مورد خود به طور مشروح و کافی همچون دیگر امور فقهی بحث و بررسی نکرده اند. (2)

بنابراین برای حفظ و تداوم انقلاب اسلامی باید هویت آن را که باورهای دینی است تقویت نمود و لازمه این امر احیای امر به معروف و نهی از منکر به عنوان محور فرائض دینی است برای احیای این دو فریضه بزرگ ضروری است که آن را در قالب اصول برگرفته از تعالیم قرآن و بیانات اولیای دین به شکلی جذاب، نو و متفاوت به اجرا درآورد و با پدیده هایی همچون بحران هویت، بالا رفتن سن ازدواج، گرایش برخی از جوانان به بی بندوباری آلودگی های اخلاقی و مصرف مواد مخدر رفتارهای ضد اجتماعی و هنجار شکن .... که ذهن اندیشمندان و دست اندرکاران امور فرهنگی و اخلاقی و تربیتی جامعه را سخت به خود مشغول نموده است به مقابله برخاست. (3) شاید بتوان گفت اولین گام برای احیای این دو اصل بزرگ اسلام، طرح مباحث آن در کتب درسی از دوره دبستان به بعد است. لازم است کودکان و نوجوانان و جوانان به خوبی با این مسائل آشنا و به جایگاه عظیمی که این دو واجب در اسلام دارند واقف گردند. در دوره دانشگاه نیز مقتضی است مهمترین مسائل آن در یکی از کتب دروس عمومی که همه دانشجویان موظف به خواندن آن هستند تبیین گردد. (4)

نتایج پژوهشی با عنوان «نظر سنجی از اقشار فرهنگی پیرامون امر به معروف و نهی

ص: 73

از منکر» نشان می دهد که در مقام اجرا تمایل، جامعه نسبت به امر به معروف و نهی از منکر در جایگاه پایین تری قرار گرفته است مهمترین مانع تحقق امر به معروف و نهی از منکر مسائل فرهنگی و آموزشی است. همچنین در مجموع 62/4% از افراد مورد بررسی نسبت به اصل فریضه نگرش مثبتی نشان داده اند. (1)

ملک پور افشار و پور ابراهیمی (1379ش) در بررسی میزان دانش و نگرش دانش آموزان راهنمایی و دبیرستان شهر کرمان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر نشان دادند که 46/33 همۀ پاسخ دهندگان آگاهی لازم را نسبت به این فریضه دارند و 53/67 دانش و آگاهی لازم را ندارند بین نگرش کلی دانش آموزان دختر و پسر تفاوت معنی داری وجود نداشت از حداکثر نگرش (معیار از 0 تا 20) میانگین نگرش همۀ دانش آموزان پاسخ دهنده 7/26 بوده است. همچنین تفاوت معنی داری بین نگرش دانش آموزان راهنمایی و متوسطه وجود دارد به طوری که دانش آموزان مقطع راهنمایی دارای نگرش مثبت تری نسبت به امر و نهی هستند.

محمدیان و عباسی (1387 ش) تحقیقی را با عنوان مطالعه جامعه شناختی فریضه امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه اسلام و عوامل مؤثر بر میزان گرایش شهروندان تبریزی نسبت به این فریضه الهی با هدف بررسی دیدگاه اسلام در مورد امر به معروف و نهی از منکر و نیز سنجش میزان گرایش افراد به این فریضه در جامعه انجام دادند روش مطالعه در این تحقیق پیمایشی بوده و از دیگر روش های تحقیق مانند اسنادی نیز استفاده شده است. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که به طور کلی ویژگی های فردی مانند سن، جنس و تأهل یا مجرد بودن تأثیری در گرایش آنان به امور معروف نداشته و متغیرهای دیگری همانند وضعیت اقتصادی آموزشی، گروه دوستان و نیز تشکل های مردمی و هیئت های مذهبی بر گرایش افراد به امور معروف تأثیر مثبتی را دارا می باشند. گفتنی است که در بین گروه های مرجع نیز گروه های روحانیت خانواده گروه دوستان و نیز گروه های فرهنگیان تأثیر مثبت و شایان ذکری را بر روی گرایش افراد به امور معروف دارا می باشند.

غدیری خسروی نژاد و آزادبخت (1387ش) تحقیق بررسی موانع احیا و ترویج

ص: 74

امر به معروف و نهی از منکر را با هدف بررسی موانع و احیای این فریضه انجام دادند این تحقیق از نوع تحلیلی - توصیفی با روش پرسش نامه ای از 300 نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی خرم آباد در مقاطع تحصیلی مختلف با گرایش های تحصیلی متفاوت با توزیع تصادفی انجام شده است از جمله یافته های این پژوهش این بود که نگرش 66/8. نمونه نسبت به این فریضه مثبت بوده است و با افزایش میزان آگاهی سن و تحصیلات میزان تمایل به انجام این فریضه افزایش می یابد.

شرفی (1388ش) تحقیقی را با عنوان مطالعات روش شناختی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر با هدف مشخص ساختن روش های کارآمد و مؤثر متکی به اصول مدوّن در حوزه امر به معروف و نهی از منکر انجام داد این پژوهش از نوع بنیادی و بر اساس روش توصیفی و تحلیلی انجام شد و 10 اصل و 20 روش امر به معروف و نهی از منکر را تبیین ساخت.

مزیدی، شیخ الاسلامی و احمدی (1388ش) تحقیقی با عنوان «بازتولید امر به معروف و نهی از منکر در گستره رشد» را با هدف توصیف و توجیه عملی روش های امر به معروف و نهی از منکر در انطباق با نظریه رشد روانی - اجتماعی اریکسون انجام دادند در این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی - تطبیقی به بررسی متون موجود دربارۀ امر به معروف و نهی از منکر پرداخته و در تطابق با مبانی نظری رشد روانی - اجتماعی اریکسون روش های امر به معروف و نهی از منکر را در مراحل مختلف رشد انسان نشان دادند بر این اساس می توان با استفاده از یافته های علم روان شناسی امر به معروف و نهی از منکر را به عرصۀ عمل وارد نمود و پی ریزی تربیت دینی را در پدیده امر به معروف و نهی از منکر آشکار کرد.

بحث پیرامون امر به معروف و نهی از منکر از دیرباز مورد توجه محققان و صاحب نظران بوده است؛ اما به دلیل گستردگی موضوع و مقتضیات زمان، در هر عصری ابعاد مختلفی از این دو فریضه الهی مورد پژوهش قرار می گیرد در نظام آموزش و پرورش کشور ما برنامه درسی مدارس یکی از اساسی ترین منابع و مراجع یادگیری دانش آموزان محسوب می شود و اکثر فعالیت ها در چارچوب برنامه های درسی قرار می گیرد موضوع بررسی میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در

ص: 75

برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی موضوع تازه ای است که تا به حال پژوهشی پیرامون آن صورت نگرفته است آن چه مسئله پژوهش حاضر را تشکیل می دهد این است که در اهداف و محتوای برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی، چه میزان مفاهیم مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن ارائه شده است تا از این طریق بستر مناسبی برای تجدید نظر و ارائه پیشنهادهای لازم برای بازنگری و تغییر در برنامه درسی فراهم شود.

از نظر کریپندورف (1) (1980م) و وبر (2) (1990م) تحلیل محتوا عبارت است از تکنیک نظام مند تبدیل عبارت ،متن به طبقات خاص بر اساس قوانین صريح کدگذاری به منظور تعیین تأکیدات افراد، گروه ها و پیام های مندرج متن تحلیل همچنین برای پژوهشگران امکان تلفیق داده ها را با استفاده از مجموعه ای از روشها فراهم می سازد

هولستی (3) (1969م) تحلیل محتوا را تکنیکی عینی و نظام مند برای استنباط پیام های موجود در یک متن تعریف می کند که می توان آن را در حوزه های دیگری مانند تحلیل نقاشی تا تحلیل فعالیت های مشاهده شده در یک نوار ویدئویی به کار برد.

در این پژوهش با استفاده از سیاهه های تحلیل محتوا که بر اساس مطالعات نظری در مرحله اول تنظیم شد اهداف و محتوای کتاب درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی مورد تحلیل قرار گرفت تا میزان انطباق آن با مؤلفه های امر به معروف و نهی از منکر مشخص شود.

نظریات آن ها تجدید نظرهایی به عمل آمد و فهرست نهایی آن تنظیم شد. به منظور اطمینان از پایایی تحلیل محتوا، سیاهه ها در اختیار یک کارشناس ارشد برنامه ریزی درسی قرار داده شد که به صورت موازی و همگام برنامه درسی مذکور را تحليل محتوا نماید. مقدار ضریب توافق بین اندازه گیری های مستقل دو محقق حدود 0/93 برآورد شد که نشان از پایایی ابزار مورد استفاده دارد.

روش تحلیل داده ها

به منظور تحلیل داده های حاصل از سیاهه های تحلیل کتاب درسی از روش تحلیل محتوا استفاده شد. واحد تحلیل، جملات موجود در متن کتاب درسی بود. پس از مطالعه هر صفحه، جملات مربوط به مؤلفه های مورد نظر مشخص گردید و در سیاهه های مربوط وارد شد و در نهایت نسبت به محاسبه ،فراوانی درصد و میانگین و تفسیر و تحلیل یافته ها اقدام شد.

یافته های پژوهش

پژوهش مورد نظر میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی بود.

سؤال کلی پژوهش آن بود که در برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی به چه میزان و چگونه به امر به معروف و نهی از منکر توجه شده است؟

جدول شماره 1: میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های آسمانی موقعیت مورد تحلیل

عکس

ص: 78

جدول شماره 2: میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در ابعاد شناختی، عاطفی و عملکردی

عکس

در پاسخ به سؤال کلی پژوهش، میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در اهداف و محتوای کتاب پیام های آسمانی اول راهنمایی مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول شماره (1) گویاست چنین جمع بندی شد که از 52 جمله مندرج در ،اهداف 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر و از 2171 جمله محتوا، 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر بوده است بنابراین 40/38 درصد از جملات اهداف و 21/92 درصد از جملات محتوای کتاب مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

همچنین میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در ابعاد شناختی، عاطفی و عملکردی در اهداف و محتوای برنامه درسی «پیام های آسمانی» مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول (شماره 2) گویاست از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف 6 جمله به بُعد شناختی، 7 جمله به بعد عاطفی و 8 جمله به بعد عملکردی پرداخته است. بنابراین از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف 28/6 درصد به بعد شناختی، 33/3 درصد به بعد عاطفی و 38/1 درصد به بعد عملکردی پرداخته است و از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا 253 جمله مرتبط با بعد شناختی، 121 جمله مرتبط با بعد عاطفی و 102 جمله مرتبط با بعد عملکردی می باشد. بنابراین از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 53/2 درصد در ارتباط با بعد شناختی، 25/4 درصد در ارتباط با بعد عاطفی و 21/4 درصد در ارتباط با بعد عملکردی می باشد.

میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در اهداف برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی

اولین سؤال فرعی پژوهش آن بود که در اهداف برنامه درسی «پیام های آسمانی»

ص: 79

اول راهنمایی به چه میزان و چگونه به امر به معروف و نهی از منکر توجه شده است؟

جدول شماره 3: میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در اهداف برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی

عکس

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول (شماره 3) گویاست از 52 جمله مندرج در اهداف 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر بوده است که 40/38 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در محتوای کتاب «پیام های آسمانی» اول راهنمایی

سؤال دیگر پژوهش این بود که در محتوای کتاب پیام های آسمانی اول راهنمایی

ص: 80

به چه میزان و چگونه به امر به معروف و نهی از منکر توجه شده است؟

جدول شماره 4: میزان توجه به امر به معروف و نهی از منکر در محتوای کتاب پیام های آسمانی اول راهنمایی

عکس

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در محتوای کتاب «پیام های آسمانی» براساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول (شماره 4) گویاست از 2171 جمله مندرج در محتوا، 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر بوده است که 21/92 درصد از جملات مندرج در محتوا مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

میزان توجه به بعد شناختی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی

سؤال دیگر پژوهش این بود که به چه میزان به بعد شناختی امر به معروف و نهی

ص: 81

از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی توجه شده است؟

جدول شماره 5: میزان توجه به بعد شناختی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های پیام های آسمانی اول راهنمایی

عکس

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول (شماره 5) گویاست، از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف، 6 جمله به بعد شناختی پرداخته است که 28/6 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در ارتباط با بعد شناختی می باشد همچنین جملات مندرج در محتوای کتاب «پیام های آسمانی» بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار

ص: 82

گرفت. همان طور که جدول (شماره 5) گویاست از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 253 جمله به بعد شناختی پرداخته است که 53/2 درصد از جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا مرتبط با بعد شناختی می باشد.

میزان توجه به بعد عاطفی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی

سؤال دیگر پژوهش این بود که به چه میزان به بعد عاطفی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی توجه شده است؟

جدول شماره 6: میزان توجه به بعد عاطفی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی

عکس

ص: 83

عکس

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت همان طور که جدول (شماره 6) گویاست از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف 7 جمله به بعد عاطفی پرداخته است که 33/3 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در ارتباط با بعد عاطفی می باشد همچنین جملات مندرج در محتوای کتاب پیام های آسمانی بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول (شماره 6) گویاست از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 121 جمله به بعد عاطفی پرداخته است که 25/4 درصد از جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا مرتبط با بعد عاطفی می باشد.

میزان توجه به بعد عملکردی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی

سؤال دیگر پژوهش این بود که به چه میزان به بعد عملکردی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی توجه شده است؟

جدول شماره 7: میزان توجه به بعد عملکردی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی

عکس

ص: 84

عکس

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت همان طور که جدول (شماره 7) گویاست، از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف 8 جمله به بعد عملکردی پرداخته است که 38/1 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در ارتباط با بعد عملکردی می باشد. همچنین جملات مندرج در محتوای کتاب پیام های آسمانی بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که جدول (شماره 7) گویاست از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 102 جمله به بعد عملکردی پرداخته است که 21/4 درصد از جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا مرتبط با بعد عملکردی می باشد.

ص: 85

نهی از شرکت در جلسات گناه، نهی از سوءظن و تجسس و غیبت و نهی از سخن چینی رد بی توجهی قرار گرفته است. در تبیین این سؤال می توان بیان داشت که میزان توجه به این فریضه در اهداف متوسط و در سایر مؤلفه ها ضعیف می باشد.

سؤال دیگر پژوهش این بود که در محتوای کتاب «پیام های آسمانی» اول راهنمایی چه میزان و چگونه به امر به معروف و نهی از منکر توجه شده است؟

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در محتوای کتاب پیام های آسمانی بر سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که در دول (شماره 4) مطرح شد از 2171 جمله مندرج در محتوا 476جمله مرتبط با امر معروف و نهی از منکر بوده است که 21/92 درصد از جملات مندرج در محتوا بط با امر به معروف و نهی از منکر می.باشد چنان که گویاست، بیشترین فراوانی را امر به اقامه نماز داراست که فراوانی آن 189 مورد و 39/7 درصد می باشد و مولفه های نهی از خرافات نهی از تبعیض در احکام ،دین نهی از مدپرستی و تقلید کورانه مورد بی توجهی قرار گرفته است در تبیین این سؤال می توان بیان داشت میزان توجه به این فریضه در محتوا ضعیف و از بین مؤلفه ها میزان توجه به مؤلفه ز در حد متوسط و بقیه مؤلفهها ضعیف می باشد

سؤال دیگر پژوهش این بود که به چه میزان به بعد شناختی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی پیام های آسمانی اول راهنمایی توجه شده است؟

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که در جدول (شماره 5) مطرح شد، 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف، 6 جمله به بعد شناختی شناخته است که 28/6 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از در ارتباط با بعد شناختی می باشد. بنابراین کمترین توجه نسبت به سایر ابعاد در بعد شناختی می باشد و بیشترین فراوانی امر به اقامه نماز، امر به صبر و استقامت، امر به وحدت، امر به احترام به والدین و بزرگترها، نهی از تهمت و آبروریزی، نهی از بی تفاوتی نسبت به دیگران که هر یک با فراوانی 1 مورد می باشد و مولفه های امر به احسان و نیکوکاری امر به عدالت ورزی امر به حیا و عفت نهی از

ص: 87

خرافات، نهی از تبعیض در احکام دین نهی از مدپرستی و تقلید کورکورانه، نهی از شرکت در جلسات گناه نهی از سوء ظن و تجسس و غیبت، نهی از سخن چینی مورد بی توجهی قرار گرفته است. همچنین جملات مندرج در محتوای کتاب «پیام های آسمانی» بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که در جدول (شماره 5) مطرح شد از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 253 جمله به بعد شناختی پرداخته است که 53/2 درصد از جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا مرتبط با بعد شناختی می باشد. بنابراین بیشترین توجه نسبت به سایر ابعاد در محتوا به بعد شناختی می باشد از مؤلفه های مطرح شده در محتوا بیشترین توجه به امر به اقامه نماز با فراوانی 100 مورد و 39/5 درصد و کمترین توجه به نهی از شرکت در جلسات گناه با فراوانی 1 مورد می باشد و مؤلفه های نهی از خرافات نهی از تبعیض در احکام دین، نهی از مدپرستی و تقلید کورکورانه و نهی از سخن چینی مورد بی توجهی قرار گرفته است در تبیین این سؤال می توان بیان داشت که میزان توجه به بعد شناختی امر به معروف و نهی از منکر در اهداف ضعیف و در محتوا متوسط می باشد در محتوا از میان مؤلفه ها میزان توجه به بعد شناختی مؤلفه نماز متوسط و میزان توجه به بعد شناختی سایر مؤلفه ها ضعیف است.

سؤال دیگر پژوهش این بود که به چه میزان به بعد عاطفی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی توجه شده است؟

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که در جدول (شماره 6) مطرح شد، از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف، جمله به بعد عاطفی پرداخته است که 33/3 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در ارتباط با بعد عاطفی می باشد که بیشترین توجه به مؤلفه امر به احترام به والدین و بزرگترها با فراوانی 2 مورد و 28/57 درصد می باشد و مؤلفه های امر به احسان و نیکوکاری امر به عدالت ورزی امر به حیا و عفت نهی از خرافات نهی از تبعیض در احکام دین نهی از مدپرستی و تقلید کورکورانه نهی از شرکت در

ص: 88

جلسات گناه، نهی از سوء ظن و تجسس و غیبت نهی از سخن چینی مورد بی توجهی قرار گرفته است همچنین جملات مندرج در محتوای کتاب «پیام های آسمانی» بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت. همان طور که در جدول (شماره 6) مطرح شد از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 121 جمله به بعد عاطفی پرداخته است که 25/4 درصد از جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا مرتبط با بعد عاطفی می باشد و بیشترین فراوانی مربوط به مؤلفه امر به اقامه نماز با فراوانی 46 مورد و 38 درصد می باشد و مؤلفه های امر به وحدت نهی از خرافات نهی از تبعیض در احکام دین نهی از مدپرستی و تقلید کورکورانه نهی از شرکت در جلسات گناه و نهی از تهمت و آبروریزی مورد بی توجهی قرار گرفته است در تبیین این سؤال می توان بیان داشت که میزان توجه به بعد عاطفی امر به معروف و نهی از منکر در اهداف متوسط و در محتوا ضعیف می باشد در محتوا از میان مؤلفه ها میزان توجه به بعد عاطفى مؤلفه نماز متوسط و میزان توجه به بعد عاطفی دیگر مؤلفه ها ضعیف است.

سؤال دیگر پژوهش این بود که به چه میزان به بعد عملکردی امر به معروف و نهی از منکر در برنامه درسی «پیام های آسمانی» اول راهنمایی توجه شده است؟

در پاسخ به این سؤال جملات مندرج در اهداف بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت همان طور که در جدول (شماره 7) مطرح شد از 21 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف، 8 جمله به بعد عملکردی پرداخته است که 38/1 درصد از جملات اهداف مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در ارتباط با بعد عملکردی می باشد بنابراین بیشترین توجه نسبت به دیگر ابعاد در اهداف به بعد عملکردی می باشد. در این بعد بیشترین توجه به مؤلفه های امر به احسان و نیکوکاری و امر به احترام به والدین و بزرگترها و هر کدام با فراوانی 2 مورد و 25 درصد می باشد. همچنین جملات مندرج در محتوای کتاب پیام های آسمانی بر اساس سیاهه امر به معروف و نهی از منکر مورد تحلیل قرار گرفت همان طور که در جدول شماره 7 مطرح شد از 476 جمله مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر 102 جمله به بعد عملکردی پرداخته است که 21/4 درصد از

ص: 89

جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در محتوا مرتبط با بعد عملکردی می باشد و کمترین میزان توجه نسبت به دیگر ابعاد در محتوا به بعد عملکردی می باشد. بیشترین توجه به مؤلفه امر به اقامه نماز با فراوانی 43 مورد و 42/1 درصد می باشد و مؤلفه های امر به وحدت نهی از خرافات نهی از تبعیض در احکام دین نهی از مدپرستی و تقلید کورکورانه نهی از شرکت در جلسات ،گناه نهی از سوءظن و تجسس و غیبت مورد بی توجهی قرار گرفته است در تبیین این سؤال می توان بیان داشت که میزان توجه به بعد عملکردی امر به معروف و نهی از منکر در اهداف متوسط و در محتوا ضعیف می باشد و در محتوا از میان مؤلفه ها میزان توجه به بعد عملکردی مؤلفه نماز متوسط و میزان توجه به بعد عملکردی دیگر مؤلفه ها ضعیف است.

بیشترین فراوانی جملات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در اهداف به ترتیب در بعد عملکردی عاطفی و شناختی می باشد در صورتی که در محتوا بیشترین فراوانی به ترتیب در بُعد شناختی، عاطفی و عملکردی می باشد و این دقت برنامه ریزان را در تهیه و تدوین اهداف و محتوا می طلبد با توجه به اهمیت مؤلفه امر به حیا و عفت لازم است در ایجاد نگرش مثبت و درونی کردن اهمیت حجاب و عفاف برای نوجوانان توجه بیشتری مبذول گردد همچنین با زیاد شدن مدپرستی در جامعه و تقلیدهای کورکورانه نوجوانان، بهتر است برای آشنایی بیشتر نوجوانان اهمیت بیشتری در برنامه درسی به این مؤلفه داده شود با توجه به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از فروع دین پیشنهاد می شود درسی با این عنوان برای آشنایی دانش آموزان با این فریضه به عنوان یکی از واجبات لحاظ گردد و این دقت بیشتر برنامه ریزان را می طلبد.

ص: 90

Methodology. Beverly Hills.

19. Weber, R. Ph. (1990). Basic Content Analysis. Newbury park. C. A. Sage.

20. The amount of attention paid to commanding right and forbidding wrong in the first grade of the secondary school curriculum of Payamhaye Asemani.

21. Abstract.

22. The aim of this research was studying the amount of attention paid to commanding right and forbidding wrong in the first grade of the secondary school curriculum of Payamhaye Asemani."This is a descriptive research based on content analysis. The subject of this research was curriculum of Payamhaye Asemani in the Iranian highschool which was totally analyzed. The instruments for this research were the table of certified goals for Payamhaye Asemani; the table for Payamhaye Asemani textbook analysis which has been written after the theoretical bases and legal grounds were studied Validity of the instruments was certified by educational sciences experts in university; also, the reliability of the instruments were estimated as 0.93. Unit of analysis were sentences in the body of

the curriculum elements (goals, content). The results showed that the 40/38 percent and 21/92 percent of the sentences related to commanding right and forbidding wrong in the content is denied. More

attention to functional as well as the objectives and content in the most attention are cognitive.

Keywords: Commanding Right Forbidding Wrong, Payamhaye Asemani Curriculum, Content Analysis.

ص: 92

اسلامی واحد خرم آباد، 1387ش.

9. قائمی، علی، جوان و نظارت اجتماعی ،تهران ستاد امر به معروف و نهی از منکر سازمان صدا و سیما 1382 ش.

10. قرائتی، محسن، امر به معروف و نهی از منکر ،قم مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1377ش.

11. کوک، مایکل، امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی، ترجمه احمد نمایی، مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1386ش، سال تألیف اثر به زبان اصلی 2002م

12. محمدیان، مهرداد - عباسی کاظم، مطالعه جامعه شناختی فریضه امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه اسلام و عوامل مؤثر بر میزان گرایش شهروندان تبریزی نسبت به این فریضه الهی مجموعه مقالات همایش ملی نظارت همگانی، خرم آباد دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد، 1387ش.

13. مزیدی، محمد - شیخ الاسلامی، راضیه - احمدی ساره، بازتولید امر به معروف و نهی از منکر در گستره رشد، مجموعه مقالات مفهوم شناسی، نظریه پردازی و نوآوری در حوزه امر به معروف و نهی از منکر شیراز، مرکز پژوهش های اسلامی دانشگاه شیراز و ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر استان فارس، 1388ش.

14. مشکینی علی نصایح سخنان چهارده معصوم علیهم السلام، ترجمه احمد جنتی. قم، نشر الهادی، 1372ش.

15. ملک پور افشار عزت الله - پورابراهیمی، فاطمه. میزان دانش و نگرش دانش آموزان راهنمایی و دبیرستان شهر کرمان نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از ،منکر چکیده مقالات نخستین اجلاس پژوهش امر به معروف و نهی از منکر ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر، 1379ش.

16. نوری همدانی، حسین. امر به معروف و نهی از منکر ترجمه محمدمهدی اشتهاردی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1379ش.

17. Holesti, Ole. R(1969). Content analysis for Social science and humanities. Reading-MA: Addison Wesley.

18. Krippendorff, k. (1980). Content analysis: An Introduction to its

ص: 93

موهون ساخته دشمنان خدا را به پیروی از خود دعوت می نماید» (1)

از این بیان روشن می شود که عقل و خرد برای حفظ سعادت اجتماع که ضامن سعادت فرد نیز هست بر لزوم امر به معروف و بازداری از منکر به طور اجمال حکم می کند کند؛ یعنی یعنی آن جا که آن جا که اگر سهل انگاری شود، سعادت جامعه و خود انسان دستخوش اختلال می گردد و چون تشخیص موارد آن به صورت دقیق روشن نیست از باب مقدمه در همه جا باید در اجرای این دو اصل کوشش کرد تا غرض اصلی تحقق پذیرد.

تردید در وجوب عقلی این دو فریضهٔ سعادت بخش، نوعی شک در امور بدیهی است. آنان که در وجوب عقلی این دو فریضه تردید می کنند به زندگی افراد از دیدگاه کسانی می نگرند که عقیده دارند هر فردی برای خود زندگی مستقلی دارد؛ ولی اگر به زندگی انسان ها از دیدگاه اجتماعی بنگرند و این که سعادت انسان ها کاملاً به یکدیگر بستگی دارد و اگر در جامعه کار خوبی صورت گیرد همگان از آن بهره مند می شوند و اگر کار بدی تحقق پذیرد دامن همه را می گیرد قطعاً در گفتار خود تجدید نظر می کنند به سبب چنین وابستگی است که آزادی های فرد در اجتماع حد و مرز پیدا می کند.

در این نوشته این حکم اجمالی عقل را در استناد به تعامل انسان ها و تکیه به اولویت ها و نیازمندی های آن ها و احراز آزادی های اجتماعی افراد مورد مطالعه قرار می دهیم.

اساس فهم حقايق هستی و چگونگی مراحل خلقت و چیستی و ماهیت انسان در ارتباط بخشی میان مبدأ و معاد چرایی و چگونگی گذر از معبر دنیا و ناسوت را تحلیل نموده و در مراحلی از وقوف در دار دنیا وجوب امر و نهی انذار و تبشیر تنبیه و تشویق و تحذیر و تشجیع را دریافته و ضرورت عقلی آن امور را برای طی مراحل کمال و کسب منازل تعالی تفسیر و تبیین نموده، آن گاه با استناد به آموزه های نقلی کمیت کیفیت شرایط و لوازم اجرا و اعمال آن ها را در می یابد. سپس عقل عملی راهبر انگیزه شده عمل به یافته های عقل نظری را که راهنمای اندیشه است وجهه کار خود می سازد.

در مرحله کاربست عقل نظری غلبه بر وسوسه های حس و وهم و خیال لازم و ضروری و بلکه اساس تعقل است و در مرحله کاربست عقل عملی غلبه بر شهوت و غضب کارگشاست.

بررسی حکمی و عقلی این دو فریضه مستلزم تبیین مطالبی است که در ادامه خواهد آمد؛ اما پیش از آن توجه به معنا و ضرورت این هر دو بایسته می نماید.

نهی از منکر نیز عبارت است از بازداشتن و نهی دیگران از انجام افعال یا داشتن صفاتی که از سوی خداوند و عقل و شرع زشتی آن ها معلوم شده است؛ مانند شرک نفاق دنیامداری، غفلت، جهالت، فسق و فجور ظلم به هر نحوی و به هر کسی، عهدشکنی بی تقوایی بی نظمی ،بیکاری بی حیایی و بی سوادی.

است و عذاب و عقاب.

5. زندگی انسان در هیچ حالی چه در جنبه فردی و چه در حوزه اجتماعی، هرگز بی تأثیر از علل و عوامل گوناگون و به عبارتی علل بیرونی نیست.

ما خواه ناخواه، تحت تأثیر عوامل بیرون از خودمان قرار می گیریم. دانه خوب داشتن یک طرف است، خاک، آب، هوا و نور مناسب هم طرف دیگر. دانه خوب در خاک نامناسب رشد مناسب ندارد و چه بسا اصلاً رشد نکند. حال اگر این عوامل بیرونی مثبت باشند تأثیرشان بر روح و روان و زندگی فردی و اجتماعی مفید بوده، در راستای به سعادت رسیدن ما نقشی سازنده ایفا می کنند و اگر این عوامل منفی باشند نیز بر ما اثر گذاشته مانعی برای رسیدن به سعادت ایجاد می کنند یا حداقل ما را از دسترسی به مراتب بالای سعادت محروم می سازند.

اکنون با نگاهی دیگر به موارد یاد شده می توان دریافت که هر یک از انسان ها اگر سعادت اخروی و بهره مند از رحمت ایزدی و دخول در بهشت سرمدی را می خواهد دو وظیفه مهم را برعهده دارد:

اول: بازداشتن نفس خود از سرکشی و خودپرستی و پیمودن راه تقوا ایمان عبادت و بندگی حق تعالی.

دوم: بازداشتن جامعه از خدا، فراموشی گناه خلاف و در یک کلمه منکرات و تلاش در جهت گسترش خیرها، خوبی ها، خدا پرستی توجه به معاد و در یک واژه نیکی ها و خلاصه ساختن بستری مناسب برای رشد و تعالی عقلی و روحی خود و دیگران.

از این جاست که اهمیت و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر روشن می گردد با نگاهی دقیق می توان دریافت که ارسال رسل و انزال کتب و تشریع دین نیز در راستای بسترسازی برای همین دو مهم است. مگر نه این که امام علی علیه السلام به ما توصيه فرمود: ﴿تَخَلَّقُوا بِاَخْلاقِ اللّه﴾؛ (1) به اخلاق الهى متصف و متخلق شوید.

ص: 98

و از بابت غایت نیز متصل به مرجع ابدی است که این ارتباط ظرفیت تفصیلی و فعلیت او را برای تحمل اسماء و صفات الهی بیان می نماید در انسان شناسی دینی موارد ذیل را نیز باید لحاظ کرد.

1. وجود انسان فقط جسم و ماده نیست بلکه ما روحی داریم که رو به کمال دارد و به سوی تجرد تام و تمام می رود تا آن جا که از قالب تن بیرون شود و به عالم دیگر رخت برکشد و در آن جا برای همیشه یا برخوردار از نعمت فضل و رحمت الهی گردد، یا معذب به قهر و غضب و عدل الهی.

2. دوران زندگی انسان محدود به عالم ماده و دنیای فانی زودگذر و ناماندگار نیست، بلکه ورای این جهان عوالم دیگری نیز هست که در پیش داریم و به آن ها خواهیم رسید؛ همان عوالمی که در تعابیر دینی به نام برزخ و قیامت و بهشت و جهنم و معاد خوانده شده اند و در حدیثی از علی علیه السلام وارد است که فرمود: دنیا برای آخرت آفریده شده است. (1)

3. غایت هستی انسان رسیدن به سعادت است که ماهیت آن اکتسابی است نه اهدایی یعنی برای رسیدن به آن باید مراحل و منازلی را با سختی طی کرد.

4. سنت همیشگی الهی چنین است که انسان برای رسیدن به هر چیزی به ویژه جاودانگی و سعادت و نعیم اخروی باید خود تلاش کند و شرایط و لوازم و عوامل حصول سعادت را به دست آورد؛ چنان که در قرآن می خوانیم: ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى * و اَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى﴾؛ (2) برای آدمی چیزی جز نتیجه کوشش او نیست که البته این نتیجه را به زودی خواهد دید.

و از رسول اعظم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود دنیا مزرعه آخرت است. (3) این دنیا محل اعظم کشت و زرع است و آخرت محل برداشت و استفاده هر کس در جان و روح خود تخم خوبی و تقوا و عبادت و بندگی حق را کاشت، در آخرت نصیب بهشت می برد و هرکس دانه زشتی و گناه و خودپرستی را کاشت در سرای دیگر بهره اش آتش

ص: 99

حضرت علی علیه السلام می فرماید ﴿وَلا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَک اللّه حُرّا﴾؛ (1) برده دیگری مباش، که خدا تو را آزاد آفرید.

این آزادی پایه، هم قابل ترقّی است و هم قابل تنزل اگر انسان بر دانش خود بیفزاید و گرایش های فطری خود را تقویت کند به اوج آزادی خواهد رسید. اما اگر از نظر گزارش های علمی جاهل و از بابت گرایش های فطری دچار فقر باشد با آزادی حقیقی خویش بسیار فاصله پیدا خواهد کرد؛ چون جهل علمی و فقر گرایش های فطری از سنگین ترین مصادیق جهل برای انسان می باشند که زندگی او را تباه می سازند.

قرآن کریم در این باره می فرماید:

﴿كُلُّ نَفْس بمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ * إِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ﴾، (2) هر کس در گرو اعمال خویش است، مگر اصحاب یمین.

این آیه بیانگر این است که رهن گیری از ،نفس او را از آزادی باز می دارد؛ یعنی کسی که حقوق الهی یا مردمی را ادا نکرده است مدیون است و در رهن می باشد و کسی که در بند و رهن و اسارت است اجازه و حق هیچ گونه تصرفی را در جان خویش ندارد ریشه کوتاهی در حقوقی که انسان را به اسارت خویش درآورده است «بما كسبت» است؛ یعنی آن چه او خود برای خویش کسب کرده است و این بندگی بزرگ ترین نوع اسارت به شمار می آید؛ چون در این جا جان انسان به اسارت در آمده است.

به عبارت دیگر، جهل علمی و فقر عملی همچون میله های آهنی از طبیعت نفس انسان سر برآورده برای خود نفس قفسی می سازند و او را کاملاً در احاطه خود در می آورند یعنی انسان که در فطرت خویش آزاد آفریده شده است گاه با اعمال و افکار خویش خود را اسیر و در بند می کند؛ بدون این که بداند یا متوجه این اسارت شود؛ چرا که جسم او که وجود ظاهر اوست در ظاهر آزاد است اما روح و روان او که در باطن است گرفتار و از آن جا که معمولاً انسان علم به ظاهر دارد و از باطن در

ص: 101

غفلت به سر می برد ﴿يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَوة الدُّنْيَا وَهُمْ عَن الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ﴾ (1) این اسارت را در نمی یابد، مگر این که کسی او را از اسیر بودنش مطلع و آگاه سازد: ﴿الَّذِینَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَن الْمُنكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُواْ بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، (2) همانان که از این فرستاده پیامبر درس نخوانده که [نام] او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند پیروی می کنند (همان پیامبری که) آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند و از [دوش] آنان قید و بندهایی را را که بر ایشان بوده است بر می دارد؛ پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاری اش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند آنان همان رستگاران اند.

این همان نکته ای است که حکیم سهروردی در کتاب قصه غربت غربی به صورت رمزی آن را مورد توجه قرار داده است:

لازمه تحقق آزادی برای انسان پذیرش محدودیت هایی است؛ چون آزادی برای انسان نمی تواند مطلق باشد چرا که اوصاف هر موجودی تابع خود آن موجود است. موجود محدود، وصف محدود دارد و موجود نامحدود وصف نامحدود دارد و از آن جا که انسان موجودی است محدود، به ناچار اوصاف کمالی او نیز مانند حیات، علم، آزادی، قدرت، اراده و.... محدود و متناهی می باشد بنابراین ممکن نیست که انسان محدود آزادی نامحدود داشته باشد و وصفش تابع او نباشد. خداوند اگرچه انسان را آزاد آفریده و به او اراده و اختیار داده است اما اراده و اختیاری محدود نصیب او نموده است و لذا انسان این قدرت و توانایی را ندارد که با اراده خود هر آن چه را که می خواهد محقق سازد؛ و همسان همین محدودیت طبیعی و تکوینی وقتی که انسان در محیط اجتماعی خود زندگی می کند محدودیت قانونی و حقوقی

ص: 102

و اجتماعی نیز جلو رهایی مطلق و آزادی بی قید و حصر او را می گیرد چگونه ممکن را است که هر فردی در اجتماع از آزادی نامحدود برخوردار باشد و در عین حال چنین جامعه ای دچار هرج و مرج نگردد و به سعادت و کمال شایسته خویش نایل گردد؟ (1)

اگر انسان را به طبیعت او واگذار کنیم او هیچ حدی را برای آزادی خود قائل نخواهد بود و خواستار آزادی مطلق خواهد شد و روشن است که فراهم آمدن آزادی مطلق برای موجود محدود همراه با شکستن و در هم ریختن حدود و حقوق دیگران است. در این صورت غیر از هرج و مرج و فساد نصیب انسان نمی شود.

پس از این که دانسته شد انسان آزاد است و آزادی او همراه با حدود و قیودی است که در محدوده آن ها آزادی جایگاه انسانی خود را پیدا می کند، سخن از این است که مرجع تعیین کننده حدود آزادی انسان در شئون اعتقادی، حقوقی، اعمال احوال و ... کیست؟ پاسخ منطقی و درست به این پرسش آن است که تنها کسی می تواند و مرز آزادی انسان را معین سازد، که برای اصل هستی او حد و مرز قرار داده و او را محدود و متناهی آفریده است: ﴿خُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا﴾. (2)

اسلام در عین حال که حریت را ارج می نهد و از آن حمایت می کند رهایی را نمی پذیرد و عنان گسیختگی را زیانبار می داند: ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى﴾، (3) آيا انسان گمان می کند بی هدف رها می شود.

معنای دیگر محدود بودن انسان این است که وجود و سرشت او با هر چیز و هر امری سازگاری و توافق ندارد. نه با هر عقیده ای هماهنگ است و نه با هر خلق و رفتاری همساز.

تفکیک بین آزادی که حق است و یاوگی که باطل است مایهٔ استقبال از فریضه امر به معروف و نهی از منکر و طرد توهم ناسازگاری این دو حکم الهی با حریت است، چنان که توجه به شرایط و احکام ویژه این فریضه الهی مانع ادعای خشونت گرایی اسلام است؛ زیرا این دستور دینی نه حقی را از کسی سلب می کند و نه مانع رسیدن

ص: 103

صاحب حق به حق مشروع خود خواهد بود. چنان که اجرای حدود و تعزیرات قضایی نیز صبغه خشونت گرایی ندارد؛ یعنی درمان بیمار یا علاج بیماری فردی یا اگر با قطع عضو فاسد همراه باشد مهری است به صورت قهر و وصلی است جمعی در جامۀ فصل و رحمتی است در کسوت غضب، که روا بودن آن بر محققان پوشیده نیست. (1)

در واقع در هنگام امر به معروف مخاطب به چیزی نزدیک و آشنا و دعوت می گردد که با فطرت و سرشت متکامل او سازگاری دارد و در راستای فلاح و صلاح اکبر یا اصغر اوست و به هنگام نهی از منکر مخاطب از چیزی نهی و بازداشته می شود که با وجود و فطرت او تنافی دارد و در راستای هلاک اکبر یا اصغر اوست به تعبیر دیگر، امر به معروف و نهی از منکر نه مخالف آزادی انسان، بلکه به طور دقیق موافق و به مسیر درست انداختن آزادی واقعی و معنوی اوست.

در غیر این صورت نامطلوب و ممنوع است. در واقع هر یک از راه ها و کارهای انسان در حوزه زیست اجتماعی او اگر در جهت موافق هدف زندگی باشد، خوب و شایسته است و اگر در جهت مخالف آن باشد، بد و ناشایست خواهد بود؛ چون افعال اجتماعی انسان هم بخشی از افعال اختیاری اوست و میزان خوبی هر فعل اختیاری، متناسب با میزان نزدیک کنندگی آن به کمال غایی است و مقدار بدی هر فعل اختیاری نیز با مقدار دور کنندگی آن از کمال نهایی تناسب دارد.

به دیگر سخن انسان دو زندگی مستقل و دارای هدف های جداگانه ندارد بلکه زندگی اجتماعی جزئی از حیات انسان است. بنابراین، همان هدف كل حيات باید هدف زندگی اجتماعی هم باشد. (1)

پس میزان و نحوه استفاده از حقوق مانند حقوق فردی و جنبه های دیگر حقوق، هم متصف به خوب و شایسته و بد و ناشایست است و هم نیازمند حراست و آسیب شناسی و آفت زدایی.

برای رسیدن به سعادت نیازمند توجه به جنبه های فردی و اجتماعی هستیم زندگی بشر به نظم و قانون نیاز دارد. انسانی که در یک جامعه فاسد زندگی کند دچار بدبختی و هلاکت می شود؛ یعنی سعادت فرد و جامعه از هم جدا نیست. دین اسلام برای سعادت بشر و جامعه برنامه و دستور و احکام دارد. از جمله امر به معروف و نهی از منکر که سرنوشت هر مسلمانی با مسلمان دیگر در ارتباط است و هیچ کس چشم خود را بر اعمال دیگران نمی بندد؛ چرا که می داند زندگی جمعی چون سفر با یک کشتی است که هرگونه آسیبی که منجر به غرق شدن یا انحراف یا توقف کشتی گردد، همه در آن شریک اند؛ چه مایل به آن نتیجه باشند و چه نباشند؛ چه بدانند و چه ندانند.

توضیح مطلب این که برای قوام و دوام جامعۀ انسانی که آحاد جامعه بتوانند فرصت کمال را پیدا کنند بعد از ارسال رسل انزال کتب و تشریع شرایع وظیفه و مسئولیت متقابل شهروندان در قبال یکدیگر سه چیز است که با حفظ مراتب هر کدام و ایفای آن توسط آشنایان به هر مورد با لحاظ شرایط باید به طور صحیح انجام

ص: 105

گیرد و البته این هر سه وظیفه با عقل سلیم نیز دریافت می شود؛ هر چند در شرع قویم نیز تبیین شده است. آن سه وظیفه به ترتیب عبارت خواهند بود از:

1. برای کسانی که با حقوق و تکالیف عقلی و نقلی خود آشنا نیستند دعوت به خیر و تفسیر و تعلیم بایسته است. در این جا نمی توان و نباید کسی را قبل از علم داشتن مکلف ساخت یا در مورد او تنبیه و تعزیری روا داشت مگر این که مانع هدایت دیگران شود.

تأیید نقلی این کلام در آیاتی از قرآن از جمله در توضیح اهداف انبیاء آمده است.

2. بعد از فهم حقایق و علم پیدا کردن به خیر و شر و معروف و منکر، دچار غفلت شد یا در آستانه پیروی از گام های شیطان نفس، ابلیس هوا و هوس و وسوسه خناسان قرار گرفت و معروفی را ترک نمود یا منکری را مرتکب شد، امر به معروف متروک و نهی از منکر معمول لازم و ضروری است تا زندگی فرد یا جمع به مسیر خلاف و هرج و مرج و تباهی نیفتد.

ضمن این که اجرای این فرایض به لحاظ مخاطبان، گستره ای از خود تا خانواده خویشان و عموم مردم را شامل می شود:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا﴾، (1) ای کسانی که ایمان آورده اید خودتان و کسانتان را از آتش [جهنم] حفظ کنید.

﴿أتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾؛ (2) آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید با این که شما کتاب [خدا] را می خوانید؟ آیا [هیچ] نمی اندیشید؟

﴿الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلوةَ وَ آتَوُا الزَّكَوةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَن الْمُنكَر وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُور﴾، (3) همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وامی دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست.

ص: 106

یعنی اولاً به عبادت و عبودیت خدای متعال و تقویت و تحکیم پیوند با او اهتمام دارند. ثانیاً نیازمندی های مادی و اقتصادی دیگران را پیش چشم دارند و در رفع آن ها می کوشند و ثالثاً نظارت و مراقبت سخت و مؤكّد دارند تا مبادا مردم به انحراف و کج روی در عقیده اخلاق و عمل دچار شوند می توان گفت که همه ویژگی های جامعه آرمانی اسلامی از این سه خصوصیت اصلی، متفرع می گردد. (1)

مسلّم است امر و نهی زمانی تأثیرگذار خواهد بود که شخص آمر و ناهی واقعاً معتقد و مقید به آن چه می گوید باشد. بنابراین شکی نیست که کم ترین مرتبه در هر مرحله، ناخشنودی درونی شخص آمر و ناهی از ترک معروف و انجام منکر توسط خود یا دیگران است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس از شما منکری را دید اگر می تواند با دستش آن را رد کند و اگر نمی تواند با زبانش و اگر نمی تواند با قلبش؛ زیرا برای او بس است که خداوند بداند او با قلبش آن را نمی پسندد» (2)

که امام صادق علیه السلام فرمود: «در عزت مؤمن همین بس هرگاه منکری را دید آن را با قلبش انکار کند». (3)

3. برای کسانی که به رغم آگاهی و تذکر و امر و نهی اضرار به نظام اجتماعی و افساد در جامعه انسانی را به صورت حداقلی یا حداکثری پیشه خود کردند و به گونه ای مانع آزادی و اختیار ورزی دیگران شدند اجرای حدود، دیات، تعزیرات و قصاص حیات بخش جامعه خواهد شد.

تأیید نقلی این کلام نیز در آیاتی از قرآن وجود دارد.

بنابراین در جامعه دینی، نظارت همگانی ضامن دوام و بقای جامعه و نیروی عظیمی برای مبارزه با مفاسد است و اگر همه مسلمانان با اعمال این نظارت جامعه را سالم ،سازند می توانند بزرگ ترین مشکلات را حل کنند و موانع کمال را از میان ببرند.

ص: 107

رمز بقای تمدن ها و حکومت ها ادای این وظیفه مهم است و ملت هایی که به این وظیفه نپرداختند، نابود شدند؛ چنان که سرنوشت اقوام گذشته مثل عاد و ثمود و لوط این گونه بود.

در قرآن فرمود:

﴿وَلَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، (1) و باید دسته ای از شما باشند که مردم را به سوی کارهای نیک فرا خوانند و از بدی ها بازدارند و این دسته جزء رستگاران اند.

در هر جامعه ای عده ای ساکت اند و به دیگران کاری ندارند و مسئولیت نمی پذیرند. این گونه افراد هم در بین عوام و هم در میان خواص وجود دارند و از این رو ضربه های ناگواری از سوی این ها به جامعه وارد می شود اینان به دلیل منافع شخصی خود تماشاگر اضمحلال جامعه در اثر رواج فساد بوده اند. قرآن در مورد اینان ماجرای عبرت آموزی دارد:

﴿وَاسْألْهُمْ عَنِ القَرْیَهِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَهَ البَحْرِ إذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إذْ تَأتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَیَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأتِیهِمْ کَذَلِکَ نَبْلُوهُمْ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ * وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً شَديداً قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُون * فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَن السُّوء وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ * فَلَمّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئینَ﴾ (2)

و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود از ایشان جویا شو آن گاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز می کردند آن گاه که روز شنبه آنان، ماهی هایشان روی آب می آمدند و روزهای غیرشنبه به سوی آنان نمی آمدند. این گونه ما آنان را به سبب آن که نافرمانی می کردند می آزمودیم آن گاه که گروهی از ایشان گفتند: «برای چه قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است، یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد پند می دهید؟» گفتند: «تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند». پس هنگامی که تذکراتی که به آن ها داده شد فراموش کردند نهی کنندگان را از

ص: 108

بدی رهایی بخشیدیم و آن ها را که ستم کردند به عذاب شدیدی به خاطر نافرمانیشان گرفتار ساختیم. هنگامی که در برابر فرمانی که به آن ها داده شده بود سرکشی نمودند، به آن ها گفتیم به شکل میمون درآیید و طرد شوید.

کمال جو بودن انسان به حکم فطرتش معنای دیگری هم دارد این که انسان زیاده طلب و زیاده خواه است؛ زیادتی در لذت، زیبایی، حیات، قدرت، تفوّق، آزادی و اختیار و هر امر دیگری که از شؤون انسانی است لکن این زیاده خواهی همچون دیگر موارد اگر کنترل ناشده و بی حد باشد به ضد خود تبدیل می گردد. در نظام آفرینش الهی هم چنین است که است که هر قضایی مبتنی بر قدری است چه رسد به شئون و امور انسانی که بی توزین و تقدیر به عدالت و کمال نمی انجامند زیادی در نور چشم را می زند و نمی انجامند. زیادی در تیرگی سوی آن را می برد چون همه طالب قدرت اند اگر مرزی نباشد تداخل و تعارض قدرت به ویرانی جامعه می انجامد همین گونه است ،آزادی که هر کس طالب آزادی بیاندازه باشد؛ یعنی نفی آزادی دیگری و در نتیجه نفی آزادی خود را رقم می زند.

در جامعه شناسی به هرگونه خطر فرا روی افراد جامعه که ادامه حیات آنان را با مخاطره روبه رو سازد آسیب گفته می شود. بعضی از آسیب ها در اختیار انسان است؛ مثل مواردی که ناشی از بی توجهی و اهمال کاری افراد در توجه به امور زندگی است و بعضی دیگر از آسیب ها به ظاهر جنبه اختیاری ندارند و ناشی از سوانح و حوادث زمینی و آسمانی است. اما بر اساس جهان بینی اسلامی اعمال و رفتار انسان ها در همان موارد نیز اثر گذار است. هم پدید آمدن، هم از بین رفتن و هم تسریع و تأخیر آن ها به گونه ای متأثر از رفتار انسان هاست.

﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُون﴾، (1) به سبب آن چه دست های مردم فراهم آورده فساد در خشکی و دریا نمودار شده است تا [سزای] بعضی از آن چه را که کرده اند به آنان بچشاند؛ باشد که بازگردند.

تازه این بخشی از نتیجه اعمال انسان هاست و خداوند بسیاری از آن را می بخشاید.

ص: 109

﴿وَ مَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَة فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَن كَثِير﴾. (1)

نیکی ها هم چون بدی ها در زایش و افزایش نعمت ها تأثیر گذارند:

﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتِ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلكِن كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ﴾، (2) و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم ولی تکذیب کردند؛ پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم.

رهیدن از جهالت و ضلالت و رسیدن به هدایت و معرفت نیز در گرو خواست و عمل خود انسان هاست و جبری در هیچ یک نیست.

﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ كُنتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَة مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾. (3) و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آن گاه که دشمنان [یکدیگر] ،بودید، پس میان دل های شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید این گونه خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند؛ باشد که شما راه یابید.

بسیاری از آسیب هایی که اقوام گذشته را به هلاکت رساند ناشی از اعمال و رفتار خود آنان بود. قوم عاد و ثمود و لوط و اصحاب حضرت نوح از این جمله اند و حتی پسر نوح که با بدان بنشست، خاندان نبوتش گم شد.

﴿ فَلَوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِكُمْ أُولُواْ بَقِيَّة يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الْأَرْضِ إِلَّا قَلِيلًا مِّمَّنْ أَنجَيْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ فِيهِ وَكَانُواْ مُجْرِمِينَ * وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ * وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ﴾ (4)

پس چرا از نسل های پیش از شما خردمندانی نبودند که [مردم را] از فساد در

ص: 110

زمین بازدارند؟ جز اندکی از کسانی که از میان آنان نجاتشان دادیم و کسانی که ستم کردند به دنبال ناز و نعمتی که در آن بودند رفتند و آنان بزهکار بودند و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردمش اصلاحگرند به ستم هلاک کند. و اگر پروردگار تو می خواست قطعاً همه مردم را امت واحدی قرار می داد، در حالی که پیوسته در اختلاف اند.

به هر صورت در آسیب های اجتماعی هم فرد و هم جامعه نقش دارند و با رفتارهای صحیح می توان بسیاری از آسیب ها را کنترل کرد.

اگر رفتار افراد جامعه از هنجارهای رایج و عمومی جامعه جدا شود، به شخص كجرو گفته می شود اما اگر کجروی او زیاد شد انحراف است و انحراف اجتماعی یعنی رفتاری که با معیارهای جامعه سنخیت و همخوانی ندارد و مانع زندگی عادی افراد جامعه است. بعضی آسیب ها و انحرافات کاملاً محسوس است، ولی بعضی آشکار نیست و خزنده حرکت می کند. مفاسد اجتماعی که پنهانی صورت می گیرد در ادامه، آثاری زیان بار بر جای می گذارد در هر حال انحراف چه کم و چه زیاد، چه پنهان و چه آشکار از عوامل سقوط جامعه است و بر عهده حاکمان و مردم است که نه تنها جلو آن را بگیرند بلکه افراد جامعه را واکسینه کرده، از وقوع و بروز آن ها پیشگیری نمایند؛ مثلاً وقتی گفته می شود حجاب پیشگیری است تا درمان یا جلوگیری از تولید و ورود مواد مخدر پیشگیری است از اعتیاد در این گونه موارد باز بحث محوری، مسئله امر به معروف و نهی از منکر است که در انحرافات اجتماعی نقش اصلی را دارد چه برای پیشگیری و چه درمان جامعه ای که افراد نسبت به رفتار دیگران بی تفاوت باشند خادم تشویق و خائن مجازات نشود، خادم دست از خدمت بر می دارد و خائن در خیانت کردن جسور می شود.

امام رضا علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: «پیوسته امت من در طریق صلاح و خیر و رفاه است مادامی که با یکدیگر دوستی می کنند و به هم ارمغان می دهند و امانت را ادا می کنند و از حرام اجتناب و دوری می نمایند مهمان را گرامی می دارند نماز جماعت را بر پا می دارند و حقوق مالی زکات را می پردازند و چنان چه در این امور سستی کنند و آن ها را انجام ندهند به خشکسالی و گرانی و تنگی معیشت دچار

ص: 111

می گردند». (1)

مسئولان سلامت جامعه در ابعاد روان و جسم و محیط باید وظیفه خود را با برنامه ریزی انجام دهند و نظارت عمومی و همگانی هم به عنوان وظیفه شرعی و انسانی و اجتماعی مانع ایجاد و رسوخ ضد ارزش ها و انحرافات در جامعه شود.

جریان درآمدن معروف و نهی و طرد منکر از مسیر زندگی انسان است. که انسان این حقیقت را به عقل فطری خود می باید؛ هر چند در تعیین مصادیق معروف و منکر نیاز دیگری و راه دیگری در پیش روی او گشوده می شود که حل مسئله و معرفی راه باید بر عهده ادیان الهی قرار گیرد.

کوتاه سخن این که بر اساس انسان شناسی حقیقی بشر پیوسته در نوسان و دغدغه دریغ کردن از دیگران و بازماندن خود و رعایت کردن دیگران و مراعات خود، رشد دادن دیگران و به فعلیت رسیدن خود امر و نهی به دیگران و عمل و پرهیز خود، در حرکت است و این انسان شناسی انسان شناسی عینی و واقعی است که در عمل و عکس العمل سالم خود و دیگران شکل می گیرد و ساخته می شود.

خداوند سبحان در این باره می فرماید:

﴿مَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّة أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَة مِائَةٌ حَبَّة وَاللّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴾، (1) مثل کسانی که اموالشان را در راه خدا اتفاق می کنند مثل دانه ای است که هفت خوشه از آن روییده و هر خوشه هم صد دانه داشته باشد. خداوند به هر آن کس که بخواهد افزون تر می دهد و خداوند فزونی دهنده آگاه است.

شاید بتوان چکیدۀ همۀ سخن را در آیات کوتاه و گویای سوره عصر دید که روال عادی زندگی انسان را ملازم با زیان معرفی می کند مگر این که کسی از لاک خویشتن بیرون آید و به نور ایمان زنده شود و با انجام عمل صالح به حضرت حق نزدیک گردد و با سفارش به حق و لزوم تحمل دشواری های حق مداری سعادت را برای خود مهیا سازد. در واقع سورۀ «عصر» می فهماند که تارک امر به معروف و نهی از منكر اهل خسارت است.

برای تحقق موارد چهارگانه مذکور در سوره عصر، اسلام کار درون سازی را در راستای کار برون سازی و تعمیرات روبنایی و ساختاری به گونه ای توصیه کرده که تحولات و تغییرات روحی و فکری و ارادی جامعه، تغییرات روبنایی و ساختاری را فراهم آورد و برعکس توجه به ساختار و روبنا موجب تغییر در بطن و زیربنا گردد.

ص: 113

در این محدوده است که شناخت و اجرا و عینیت بخشی دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر جایگاه حقیقی خود را پیدا کرده به تحولات ساختاری و محتوایی جدیدی در عرصه جامعه و فرهنگ و تثبیت معنویات خواهد انجامید.

اندیشه و اراده آزاد انسان در ساختار زیرین حیات اجتماعی و روابط انسان ها با یکدیگر به عنوان یک امت واحد حفظ و حراست این سرمایه عظیم و به فعلیت آوردن آن به دست اراده آزاد انسان در تکیه به شناخت واقع گرایانه از آزادی و اراده و اندیشه و حقایق مندرج در روابط اجتماعی، ضرورت امر به معروف و نهی از منکر را به روشنی تبیین می نماید به طوری که اگر این فریضه از حیات اجتماعی انسان حذف شود یا از آن غفلت شود انسان در حوزه حیات درونی و بیرونی خود متزلزل شده ساختار درونی و بیرونی زندگی انسان نیز ویران خواهد شد.

از این رو امام رضا علیه السلام فرمود: «اگر کسی بپرسد چرا خداوند بندگان را امر و نهی فرموده؟ پاسخ این است که بقا و دوامشان و صلاح و امنیتشان وابسته به امر و نهی و جلوگیری و بازداشتن از فساد و چپاول اموال بود». (1)

و نیز فرمود: «اگر کسی بپرسد چرا خداوند آنان را به عبادت و بندگی فرمان داد گفته می شود: تا او را از یاد نبرند و آیین او را رها نکنند و امر و نهی اش را به بازی نگیرند؛ زیرا در آن آرامش و دوام ایشان است. اگر بندگان بدون دستور عبادات رها می شدند و روزگار بر آنان دوام می یافت دل هایشان سخت شده، بی رحم و سنگدل می گشتند». (2)

اساساً انسان با اعمال خود بهشت یا جهنم را خلق می کند؛ زمین را آباد می کند؛ فرشتگان را تعلیم می دهد؛ وساطت در ولایت، خلافت، خلقت، حکومت، ربوبیت، رزاقیت .... پیدا می کند؛ یعنی به اذن الله کار خدایی انجام می دهد. این ها همه حکایت اختیار انسان است که از خالق خویش به امانت دارد.

انسان در قبال آزادی و اختیار نسبی خود چهار نوع مسئولیت بر عهده دارد: مسئولیت در پیشگاه خداوند مسئولیت نسبت به خود مسئولیت نسبت به جامعه و

ص: 114

مسئولیت نسبت به دیگر موجودات و مخلوقات خداوند از قبیل حیوان، گیاه و جماد.

در اسلام هیچ کس بدون مسئولیت نیست و راه فرد از درون جامعه می گذرد این دستور در کنار نماز و روزه و دیگر عبادات برای سعادت فرد و جامعه آمده و جزء احکام عملی دین اسلام است و سهل انگاری در ادای این وظیفه موجب تباهی جامعه و اعضای آن یعنی افراد می شود.

چنان که یاد شد در جامعه اسلامی نظارت عمومی و همگانی ضامن دوام و بقای جامعه و نیروی عظیمی برای مبارزه با مفاسد است و اگر همه مسلمانان با انجام آن جامعه را سالم سازند، می توانند بزرگ ترین مشکلات را حل و دشمن را منکوب کنند. بالاخره این که عزت و عظمت امت اسلام در گرو امر به معروف و نهی از منکر است. (1)

عقلی پیدا می کند ضمن این که این دو فریضه تنظیم اختیار ورزی و بهره گیری از نعمت آزادی انسان را در مسیر صحیحی که منجر به کمال گردد، بر عهده دارد.

اجرا و احیای امر به معروف و نهی از منکر به افراد جامعه این امکان را می دهد که در فضایی سالم به شکوفایی ویژگی ها و استعدادهای فطری خود بپردازند و به امری مشغول شوند که سعادت اخروی آنان در گرو آن است و از نعمت ها و استعدادهای خدادادی خود در راستای عبودیت حق تعالی بهره ببرند تا وجود ناقص و فقیر آن ها به سوی کمال و غنا در سیر و حرکت قرار گیرد.

ص: 116

هر عملی که با احکام الهی در تعارض باشد. (1)

معروف و منکر به این مفهوم اولین بار در قرآن و سپس در روایات به کار رفته است. با بررسی آیات مربوط این نکته به دست می آید که مصادیق معروف و منکر در آیات قرآنی و حتی روایاتی که در این باره از پیامبر اسلام و ائمه معصومين علیهم السلام صادر شده است سه حوزه را در بر می گیرد اعتقادی و فکری، اخلاقی، فقهی و رفتاری که در ادامه این نوشتار به برخی از مهمترین این مصادیق خصوصاً در آیات قرآنی اشاره می شود.

با توجه به کاربرد دو واژه معروف و منکر در آیات و روایات و مصادیقی که برای آن دو ذکر شده است می توان این دو مفهوم اصیل دینی را این گونه تعریف نمود:

الف- امر به معروف: کنشی است برای تحقق آن چه مطابق تعالیم دین و عرف دینداری آشنا و پسندیده است.

ب- نهی از منکر: واکنشی برای از میان بردن آن چه در عرف دینداری ناآشنا و نکوهیده است. (2) بر این اساس معروف خوبی هایی است که «همه کس شناس» است و منکر بدی های «همه کس شناس» است؛ از همین جا در می یابیم اسلام آیینی است که از روش معروف و منکر همه کس شناس بهره می گیرد نه معروف و منکرهایی که متغیر و تابع عرف است؛ عرفی که تابع ازمنه و امکنه است. چنین معروف و منکرهایی نمی توانند از جمله خوب و بدهای همه کس شناس باشد، خوب و بدهای همه کس شناس با فطرت انسان به هم تنیده است و اقتضای فطرت بیدار، همیشه و همه جا یکسان است؛ مثلاً یکی از معروف های عرف دینداری اعتقاد به خداست و این اعتقاد تابع سلایق و علایق و نظامات و فرهنگ ها نمی باشد همان گونه که نمی باشد، در دعای جوشن کبیر نیز آمده است: «یا خیر معروف عرف». پس در این نوشتار امر به معروف به معنای اموری که مطلوب طبع عموم است و امر به منکر به معنای اموری که مطرود طبع عموم است نمی باشد. اگر طبع به معنای فطرت لحاظ شود سخنی

ص: 119

نیست؛ اما اگر به معنای عرف متغیر و لرزان جوامع منظور شود از قلمرو بحث این نوشتار خارج است.

در ذیل به موارد قرآنی و روایی امر به معروف و نهی از منکر اشاره می شود:

- امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْىَ عَن الْمُنْكَر ... لَا يُقَربان مِنْ - الا أجَل وَ لَا يَنْقُصَان مِنْ رِزْق﴾، (1) همانا امر به معروف و نهی از منکر ... مرگ را نزدیک نمی کند و از روزی انسان نمی کاهد.

پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم می فرماید: ﴿أُمْرُكَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْيُكَ عَن الْمُنْكَرِ صَدَقَة﴾، (2) امر تو به معروف و نهی تو از منکر صدقه است.

- آن حضرت همچنین می فرماید: ﴿الدَّالُ عَلَى الْخَيْر كَفَاعِلِه﴾؛ (3) راهنمایی کننده بر خیر (مانند امر به معروف و نهی از منکر) همانند انجام دهنده آن [در برخورداری از ثواب] است.

این امر مهم از آثار و برکات فراوانی برخوردار است که در این مختصر نمی گنجد بنابراین به چند مورد از آن ها فقط اشاره می شود.

مشمول عزّت و رحمت خدا شدن تأييد مؤمنان و ذلت فاسقان نجات از عذاب عمومی، به خیر دنیا رسیدن جانشین خدا و رسول شدن، بهترین مردم بودن حکم شهید را داشتن، در مسیر حق قرار داشتن و.....

عواقب و آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر نیز فراوان است که تنها به ذکر برخی از آن ها بسنده می شود:

- پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرنَا وَ لَمْ يُوَفَّرْ كَبيرنَا وَلَمْ يَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ يَنْهَ عَن الْمُنْكَر﴾؛ (4) از ما نیست کسی که به صغیر ما رحم نکند و احترام بزرگ ما را پاس نمی دارد و امر به معروف و نهی از منکر نمی کند.

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: ﴿إِذَا رَأَى الْمُنْكَرَ فَلَمْ يُنْكِرْهُ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ

ص: 120

فَقَدْ أَحَبَّ أَنْ يُعْصَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُعْصَى اللَّهُ فَقَدْ بَارَزَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بالْعَداوة﴾؛ (1) هر گاه کسی منکری را مشاهده کند و آن را انکار نکند، در حالی که قدرت بر آن دارد در حقیقت دوست دارد که خدا معصیت گردد، و کسی که دوست داشته باشد نافرمانی خدا شود با خدا به مبارزه پرداخته و دشمنی کرده است.

امام رضا علیه السلام فرموده است ﴿لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَن الْمُنْكَر أَوْ لَيُسْتَعْمَلَنَّ عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ فَيَدْعُو خِيَارُكُمْ فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ﴾، (2) یا امر به معروف و نهی از منکر می کنید، یا این که خداوند شما افراد بدی از میان خودتان مسلط خواهد کرد؛ پس هر چه خوبان شما دعا می کنند مستجاب نخواهد شد.

2- ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَر وَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ يُطِيعُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللهُ إِنَّ اللهَ عَزِيز حَكِيمٌ﴾، (1) و مردان و زنان مؤمن همه سرپرست و مسئول یکدیگرند همواره مردم را به کار نیکو امر می کنند و از کار زشت باز می دارند و نماز را بر پا می دارند و زکات را می پردازند و از خدا و رسولش اطاعت می کنند. اینان همان هایی هستند که خداوند به زودی به آنان ترحم می نماید و خدا عزیز و حکیم است.

در این آیه جالب توجه است که اولاً امر به معروف و نهی از منکر را فرع بر ولایت معرفی کرده است و این نشان می دهد که اگر چنین ولایتی در کار نبود کسی حق نداشت چنین امر و نهی کند. ثانیاً قبل از اقامه نماز و پرداخت زکات آمده و این امر نشانه اهمیت آن است.

در آیه دیگری در همین سوره آن جا که از منافقان سخن به میان می آورد می فرماید ﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِنْ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمُنكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَن الْمَعْرُوفِ..﴾، (2) مردان و زنان منافق همه در داشتن صفات ناپسند و ارتکاب کارهای ناروا مانند یکدیگرند. آنان به کار ناروا فرمان می دهند و از کار پسندیده باز می دارند...

در این آیه چند نکته قابل توجه است: اولاً منافقان را در مقابل مؤمنان قرار داد و نه کافران را ؛ چرا که فعالیت منافقان در درون جامعه دینی است و مراقبت از اعمال آنان و سرکوب دشمن داخلی مقدم بر دیگران است. ثانیاً خداوند زنان و مردان منافق را از هم معرفی می کند نه ولی بر هم چون در این نفاق از هم تأثیر پذیرفته اند؛ در حالی که نباید این اتفاق می افتاد و اینان هیچ ولایتی بر هم ندارند، نه همدیگر را دوست می دارند و نه نسبت به هم احساس سرپرستی می کنند. ثالثاً اینان برعکس مؤمنان عمل می کنند؛ یعنی امر به منکر و نهی از معروف می کنند.

﴿وَلْكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَن الْمُنكَرِ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، (3) و باید از شما گروه و جمعیتی باشند که مردم را به خیر دعوت کنند و

ص: 122

امر به نیکی و نیکوکاری کنند و از بد و بدکاری نهی کنند و اینان همان رستگاران اند.

در این آیه اولاً اگر «مِن» را بعضیه بگیریم امر به معروف و نهی از منکر، وظیفه بعضی از مردم می شود و اگر من را بیانیه بگیریم امر به معروف و نهی از منکر، یک وجوب همگانی می شود. ثانیاً كلمة ولتكن فعل امر است و امر، وجوب را می رساند ثالثاً ذکر امر به معروف و نهی از منکر پس از دعوت به خیر از قبیل ذکر خاص بعد از عام است و نشان می دهد که امر و نهی یکی از مصادیق خیر است. رابعاً حصر رستگاران در دعوت کنندگان به خیر و آمران به معروف و ناهیان از منکر جلوه خاصی به این امر بخشیده است.

در حدیثی وارد شده است که راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال شد: آیا امر به معروف و نهی از منکر بر همه واجب است؟ امام فرمود: نه. سؤال شد: چرا؟ فرمود: تنها برای افراد مقتدر، مطاع و عالم به معروف و منکر واجب است؛ نه بر ضعیف و ناتوانی که خود، راه را از چاه باز نمی شناسد و نمی داند از کجا به کجا می رود؟ از حق می گوید یا از باطل؟ و دلیل بر این مطلب آیه شریفه است که می فرماید: ﴿وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَر...﴾ (1) که خاص می باشد نه عام. (2) همان طور که خداوند فرمود: ﴿وَمِن قَوْمِ مُوسَی اُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ﴾ (3) و خدا نفرموده: بر موسی یا بر کل قوم موسى (4) .....» (5)

4- ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوراة والإنجيل يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَر و... فَالَّذِينَ ءَامَنُواْ بِهِ وَ عَزَرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِى أُنزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾؛ (6) همان ها که از این فرستاده و پیامبر امی پیروی می کنند، پیامبری که صفاتش را در تورات و انجیلی که نزدشان است می یابند؛ آن ها را به

ص: 123

معروف دستور می دهد و از منکر باز می دارد... پس کسانی که به او ایمان آوردند، و حمایت و یاری اش کردند و از نوری که با او نازل شده (قرآن) پیروی نمودند، آنان رستگاران اند.

در این آیه امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مصادیق دعوت انبیاء معرفی شده است که نتیجه تبعیت از آن رستگاری است.

5- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ ...﴾؛ (1) اى کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده هایتان را از آتشی که هیزمش مردم و سنگ ها خواهند بود، نگه دارید... .

در این آیه نگه داشتن اهل و عیال از آتش جهنم بر شخص واجب شده است و این کار بدون امر به معروف و نهی از منکر امکان ندارد.

6- ﴿يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَوةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَن الْمُنكَ ...﴾؛ (2) ای پسرک من! نماز را به پا دار و به کار شایسته فرمان ده و از کار ناشایست نهی کن... .

در این آیه امر به معروف و نهی از منکر در ردیف نماز قرار داده شده است که نشان از اهمیت آن دارد.

7- ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَن الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ (3)، توبه کنندگان، عبادت کنندگان حمدکنندگان جابه جاشوندگان برای عبادت، رکوع کنندگان سجده کنندگان و آمران به معروف و ناهیان از منکر و حافظان حدود الهی (مؤمن اند) و به مؤمنان بشارت ده.

در این آیه امر به معروف و نهی از منکر از لوازم ایمان به شمار آمده و به آن بشارت داده شده است.

8- ﴿الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَوةَ وَآتَوُا الزَّكَوةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَن الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُور﴾، (4) آنان که اگر در زمین به ایشان قدرت دهیم، نماز را به پا

ص: 124

می دارند و زکات را می پردازند و به آن چه شایسته است فرمان می دهند و از آن چه ناشایسته است نهی می کنند و فرجام امور به دست خداست.

در این آیه نیز امر به معروف و نهی از منکر در ردیف نماز و زکات ذکر شده است که نشان از اهمیت آن دارد همچنین به لزوم تشکیل حکومت اشاره رفته تا بتوان به این فرائض الهی، جامه عمل پوشاند.

9- ﴿لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾، (1) چرا علمای نصاری و یهود ملت خود را از گفتارهای گناه و حرام خواری بازنمی دارند؟ راستی چه رفتار بدی است که می کنند.

این آیه علما را مسئول کارهای مردم معرفی کرده سکوت آنان را در برابر اعمال زشت تقبیح می کند. از دیدگاه قرآن، علمای هر مذهب مسئولیت دارند که خیر و صلاح امت ها را در نظر بگیرند و آنان را به سوی رستگاری رهنمون شوند وگرنه ملعون و مبغوض خدا و مردم قرار خواهند گرفت. بدیهی است لازمه انجام چنین مسئولیت بزرگی برخورداری از نوعی ولایت نسبت به مردم است که اولاً در شئونات آنان دخالت کنند و ثانیاً مردم نیز موظف باشند از علماء حرف شنوی داشته باشند و اینان را اطاعت کنند.

10- ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَان دَاوُودَ وَعِيسَى ابْن مَرْيَمَ ذلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ * كَانُواْ لَا يَتَنَاهَوْنَ عَن مُنكَر فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾، (2) از میان بنی اسرائیل آنان که کافر شدند بر زبان داوود و عيسى بن مريم لعنت شدند این بدان سبب بود که آنان نافرمانی کردند و همواره از حدود الهی تجاوز می کردند و هرگز از کارهای ناپسندی که انجام می دادند باز نمی ایستادند و به راستی کارهایی که می کردند، بد بود.

در این آیه آنان به خاطر این که نهی از منکر را نمی پذیرفتند، مستحق لعن شده اند.

11- ﴿فَلَوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُون مِن قَبْلِكُمْ أُولُواْ بَقِيَّة يَنْهَوْنَ عَن الْفَسَادِ فِي الْأَرْضِ إِنَّا قَلِيلاً مِّمَّنْ

ص: 125

أَنجَيْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مَا أَتْرفُواْ فِيهِ وَكَانُواْ مُجْرِمِينَ﴾، (1) شگفت است که چرا از امت هایی که پیش از شما می زیستند گروهی نبودند که قومشان را از فسادگری در زمین بازدارند و از عذاب برهانند؟ آری عده ای اندک باقی ماندند همانان که چون عذاب فرا رسید نجاتشان دادیم و کسانی که ستم کردند، از پی لذت ها و نعمت هایی رفتند که در آن غوطه ور بودند در حالی که گناهکار بودند.

در این آیه آمده است کسانی که از فساد در زمین نهی نمی کردند نابود شدند و عده اندکی که از این وظیفه سر باز نمی زدند مورد عنایت خدا قرار گرفتند.

12- ﴿ فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ أَنجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَن السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَاب بَئِيس بمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ﴾، (2) پس چون گناهکاران آن چه را که بدان تذکر داده شده بودند به فراموشی سپردند کسانی را که از گناه نهی می کردند نجات بخشیدیم و کسانی را که ستم کردند به سزای این که از اطاعت خدا خارج شدند به عذابی ناگوار دچار کردیم.

در این آیه نیز خودداری از نهی از فساد در زمین، عامل هلاکت و نهی از عمل سوء، عامل نجات از عذاب الهی معرفی شده است.

13- ﴿... مِنْ أَهْل الْكِتَاب أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُونَ * يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ (3) ... از میان اهل کتاب گروهی هستند که به ایمان و اطاعت خدا پایدارند و در ساعاتی از شب، آیات خدا را تلاوت می کنند و سر به سجده می نهند. به خدا و روز جزا ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان می دهند و از کار ناپسند باز می دارند و در انجام کارهای نیک شتاب می کنند و آنان از شایستگان اند.

در این آیه اولاً امر به معروف و نهی از منکر جزء اعمال نیک اهل کتاب معرفی شده است که معلوم می شود در شرایع سابق نیز بوده است. ثانیاً عمل به این فریضه جزء مصادیق خیر و صلاح است.

ص: 126

14- ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَيْناً لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾؛ (1) به سراغ عون بروید که او طغیان کرده است و به نرمی با وی سخن بگویید؛ شاید که پند برد یا بترسد.

در این آیه، موسی و هارون مأموریت یافته اند که برای امر به معروف و نهی از منکر فرعون به سراغ وی بروند و با وی به نرمی سخن بگویند.

قومی که امر به معروف و نهی از منکر نکنند قوم بدی هستند. کسانی که آمران به معروف و ناهیان از منکر را مورد تهمت قرار می دهند، بد مردمانی هستند. بد هستند کسانی که برای خدای متعال به عدل قیام نکنند...». (1)

4- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «همانا خداوند عزّ و جلّ مؤمن سست را که دین ندارد دشمن می دارد، عرض کردند: ای رسول خدا! مؤمنی که دین ندارد، کیست؟ فرمود: کسی است که از کارهای ناشایست منع نمی کند. (2) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 5، ص 59. (3)

5- ابوعبیده جراح از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کرد: روز قیامت، عذاب چه کسی از همه سخت تر است؟ فرمود: ﴿رَجُلٌ قَتَلَ نَبِیّاً أَوْ رَجُلاً أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهَی عَنْ مُنْکَرٍ﴾. (4) در این حدیث آمر به معروف و ناهی از منکر در ردیف انبیاء قرار گرفته است.

6- از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: ﴿إنَّ اللّهَ عز و جل لا یُعَذِّبُ العامَّهَ بِعَمَلِ الخاصَّهِ حَتّی یَرَوُا المُنکَرَ بَینَ ظَهرانَیهِم وهُم قادِرونَ عَلی أن یُنکِروهُ فَلا یُنکِروهُ، فَإِذا فَعَلوا ذلِکَ عَذَّبَ اللّهُ الخاصَّهَ وَالعامَّهَ﴾؛ (5) خداوند عموم مردم را به خاطر عمل خواص عذاب نمی کند مگر هنگامی که مردم منکرات را بین خود آشکار ببینند و با وجود قدرت، امر به معروف و نهی از منکر نکنند که در این صورت خواص و هم عموم مردم را عذاب می کند.

7- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: ﴿لا تَزَال أُمَّتِي بِخَيْرٍ مَا أَمَرُوا بِالمَعْرُوفِ و نَهَوْا عَنِ المُنْكَرِ، و تَعَاوَنُوا عَلى البِرِّ والتَّقْوَى، فَإِذَا لمْ يَفْعَلوا ذَلكَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ البَرَكَاتُ و سُلطَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ ولمْ يَكُنْ لهُمْ نَاصِرٌ فِي الأَرْضِ ولا فِي السَّمَاءِ﴾.

8- از امام علی علیه السلام نقل شده که در وصیت به فرزندش محمد بن حنفیه آورده ﴿یَا بُنَیَّ اِقْبَلْ مِنَ اَلْحُکَمَاءِ مَوَاعِظَهُمْ، وَ تَدَبَّرْ أَحْکَامَهُمْ وَ کُنْ آخِذَ اَلنَّاسِ بِمَا تَأْمُرُ بِهِ، وَ أَکَفَّ اَلنَّاسِ عَمَّا تَنْهَی عَنْهُ، وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ، فَإِنَّ اِسْتِتْمَامَ اَلْأُمُورِ عِنْدَ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اَلْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیُ عَنِ اَلْمُنْکَرِ﴾. (6)

ص: 128

9- على علیه السلام فرمود: امر به معروف، برترین اعمال مردم است. (1)

10- همچنین فرمود هدف و غایت دین، امر به معروف و نهی از منکر و بر پا داشتن حدود الهی است. (2)

11- امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿وَ مَا أَعْمَالُ اَلْبِرِّ کُلُّهَا وَ اَلْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ عِنْدَ اَلْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیِ عَنْ اَلْمُنْکَرِ إِلاَّ کَنَفْثَهٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ ..﴾؛ (3) همه اعمال نیکو به انضمام جهاد در راه خدا نزد امر به معروف و نهی از منکر چیزی نیست جز قطره ای در مقابل دریای پهناور امر به معروف و نهی از منکر نه اجلی را نزدیک می کند و نه از مقدار روزی می کاهد از همۀ این ها برتر، گفتن سخن حق در پیش روی حاکمی ستمکار است.

12- از امام علی علیه السلام نقل شده که در یکی از خطبه هایش پس از حمد و ثنای خدا فرمود: ﴿ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَیْثُمَا عَمِلُوا مِنَ اَلْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ اَلرَّبَّانِیُّونَ وَ اَلْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ وَ أَنَّهُمْ لَمَّا تَمَادَوْا فِی اَلْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ اَلرَّبَّانِیُّونَ وَ اَلْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ نَزَلَتْ بِهِمُ اَلْعُقُوبَاتُ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ اِنْهَوْا عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ اِعْلَمُوا أَنَّ اَلْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ لَنْ یُقَرِّبَا أَجَلاً وَ لَنْ یَقْطَعَا رِزْقاً﴾ (4)

13- در روایت دیگری می فرماید به واسطهٔ امر به معروف و نهی از منکر نقص برطرف می شود یا کمال افراد فزونی می گیرد یا هر دو به دست می آید.

14- و در جای دیگر می فرماید: ﴿أَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ وَالنَّصِيحَةُ فِي الْمَشْهَدِ وَالْمَغِيبِ﴾. (5)

15- در خطبه معروف حضرت زهرا علیها السلام آمده است: ﴿فَجَعَلَ الإيمانَ تَطهيراً لَكُم مِنَ الشُّرْك ... وَالأْمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعامَّةِ﴾.

16- امام باقر علیه السلام می فرماید امر به معروف و نهی از منکر، واجبی عظیم است که

ص: 129

دیگر واجب های الهی با آن بر پا می شود امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روش صالحان است؛ واجب بزرگی است که به وسیلهٔ آن دیگر فریضه ها اقامه، راه ها امن، درآمدها حلال، مظالم بازگردانده، زمین آباد و حق از دشمنان گرفته و کارها مستقیم می شود.

17- از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: مردی از قبیلهٔ خثعم نزد پیامبر آمد و گفت: ﴿يَا رَسُولَ اللهِ! أَخْبِرْنِي مَا أفْضَلُ الإِسْلامِ؟ قَالَ: الإِيمَانُ بِاللهِ. قَالَ: ثُمَّ مَاذَا؟ قَالَ: صِلَةُ الرَّحِمِ. قَالَ: ثُمَّ مَاذَا؟ قَالَ: الأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ. قَالَ: فَقَالَ الرَّجُلُ: فَأَخْبِرْنِي أَيُّ الأَعْمَالِ أَبْغَضُ إِلَى اللهِ؟ قَالَ: الشِّرْكُ بِاللهِ. قَالَ: ثُمَّ مَاذَا؟ قَالَ: قَطِيعَةُ الرَّحِمِ قال: ثم ماذا؟ قال: الأمرُ بالمُنكر و النهى عَنِ المُعْروفِ﴾. (1)

18- مسعدة بن صدقه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: ﴿کَیْفَ بِکُمْ إذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُکُمْ وَ لَمْ تَاْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَلَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ؟! فَقِیلَ لَهُ وَ یَکُونُ ذَلِکَ یا رَسُولَ اللَّهِ؟! فَقَالَ: نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ، کَیفَ بِکُمْ إذَا أمَرْتُمْ بِالْمُنْکَرِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ؟! فَقِیلَ لَهُ یارَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَکُونُ ذَلِکَ؟! قَالَ: نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ، کَیفَ بِکُمْ إذَا رَأیْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعروفاً؟!﴾. (2)

بدی ها فطرت کافی است یا منابع دیگری نیز در این راستا نقش دارند.

معرفتی و ایمانی: معروف ها و منکرهای این حوزه را می توان در موارد ذیل مورد تأمل قرار داد:

عکس

ص: 132

اخلاقی: معروف ها و منکرهای اخلاقی در آیات قرآنی بسیار است، اما مهم ترین آن ها را می توان این گونه برشمرد:

عکس

ص: 133

ص: 134

ص: 135

بهره مند گردم و در این مسیر هیچ مانع و محدودیتی نباید باشد. در این منظر، گویی فرد به جز نیازها و خواسته های غریزی و نفسانی هیچ نیاز دیگری را نمی شناسد. موانع احتمالی در این مسیر دین یا دولت یا خانواده است از این رو دین باید خود را با من وفق بدهد در غیر این صورت یا این دین باید از سر راه من کنار رود یا آن را از سر راهم کنار خواهم زد؛ دولت نیز باید خواسته های مرا از هر رنگ و نوع و جنسی که باشد به عنوان حقوق من به رسمیت بشناسد و جزء حقوق قانونی محسوب گردد و حتی زمینه را تمهید نماید تا به تدریج به هنجار تبدیل گردد؛ در زمینه خانواده نیز یا من تشكيل خانواده نمی دهم یا طرف من باید تعهد نماید که مزاحم خواسته های آزاد من نشود، در غیر این صورت از حریم خانواده نیز عبور خواهم نمود. از این رو در مکتب فردگرایانه لیبرالیستی آزادی های فردی بر هنجارها و قوانین جمعی یک جامعه تحمیل می شود و اصولاً هنجارشکنی در جوامع لیبرالیستی یک اصل برای پیشرفت قلمداد می شود؛ مثلاً همجنس گرایی در این جوامع امروزه به عنوان یک هنجار و حق شخصی مطرح است که باید واجد حقوق قانونی نیز باشد یا تغییر شکل خانواده از گسترده به هسته ای و در شکل هسته ای تجربه کردن انواع خانواده، مانند خانواده های یک نفره (زن تنها و مرد تنها) یا خانواده های دو نفره (زن و مرد بدون بچه، زن و زن، مرد و مرد) در راستای همین اندیشه است که «من به عنوان یک انسان حق دارم هر چه را بخواهم امتحان کنم».

که انسان مجاز است چه اموری را تجربه کند و تجربه چه اموری مجاز نیست قرآن آن چه را خداوند بدان امر نموده است؛ یعنی تجربه کنید و این تجربه اسباب صلاح و نجات و فلاح آدمی است و از آن چه خداوند نهی نموده است؛ یعنی تجربه خوبی خوب ها و بدی بدها را فی الجمله با هدایت فطری و به طور عقلی در می یابد اما به هر روی انسان در قبال اوامر و نواهی الهی در انتخاب خویش آزاد است همان طور که در قرآن می خوانیم ﴿إِنَّا هَدَيناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكراً و إمّا كَفُوراً﴾ (1) یعنی انسان در تجربه کردن یا نکردن آزاد است و همین اراده آزاد اوست که سرشت و سرنوشت او را رقم و قلم می زند اگر اراده آزاد با نیروی تعقل و ارشاد وحی همراه شود، نتیجه مبارک و میمونی در پی دارد.

نکته دوم: در نگاه ماکیاولیستی و لیبرالیستی از یک سو انسان در جسم و ماده و نیازهای جسمانی خلاصه شده است و از سوی دیگر در این دو منظر برای انسان هیچ ارزش ثابت و مطلقی دیده نشده است. از این رو در بن نگاه حاکم بر این دو رویکرد نگاه جامع و متوازن و واقع گرایانه ای نسبت به انسان وجود ندارد.

مرحله دوم، امر به منکر و نهی از معروف است قرآن چنین رویکردی را رویه منافقان معرفی می کند و می فرماید: ﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَر وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾. (1) تا بر جامعه ای غبار نفاق ننشیند و زن و مرد این جامعه در صفت نفاق یک رنگ و هماهنگ نگردند و به نوعی وحدت روحی نرسند جامعه وارد فاز غلبه بر معروف نمی گردد. (2) از دیدگاه قرآن تکذیب آیات الهی (انعام 147 -148)، استکبار (جاثیه/ 31)، نفاق (توبه/67) و افترا به دروغ (یونس/ 17) همه جرم است و مصداق نهایی مجرم تقریباً بی بی هیچ تغییری همیشه کفر است (3) پس هر منافقی کافر است.

جامعه منافق جامعه ای است که از یاد خدا اعراض نموده و به خدا فراموشی دچار شده است؛ از این رو خدا نیز آن ها را فراموش کرده و آن ها را به حال خودشان رها نموده ،است چنین جامعه ای چون از عبادت مهمی مانند امر به معروف و نهی از منکر که تجلی ذکر و یاد خدا و حافظ نام و یاد اوست دور افتاده از نتیجه ذکر که آرامش است محروم گردیده است؛ چنان که در قرآن می خوانیم: ﴿أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾. (4)

جامعه ای که از آرامش و حتی احساس آرامش بی نصیب شده است از تمرکز و تفکر بر اهداف و عواملی که باعث اوج و عروج آن جامعه است نیز محروم می گردد. در این جا یک سؤال اساسی و مهم رخ می دهد و آن این که چگونه در جامعه اسلامی امر به منکر و نهی از معروف امکان دارد؟ آیا اصولاً ممکن است در یک جامعه اسلامی متعلق امر و نهی دگرگون گشته جای معروف و منکر عوض شود؟

در پاسخ باید گفت: قطعاً منافق امر به منکر به حمل اولی نمی کند؛ یعنی به صراحت نمی گوید کار بد بکنید و کار خوب نکنید، بلکه منافقان با استفاده از روش های مغالطه ای و عوام فریبی مردم را به منکر امر می کنند؛ از این رو آن ها:

ص: 139

1- نخست زمینه را فراهم می کنند که یک سری از کارها «خوب» وانمود شود؛

2- در مرحله بعد از مردم می خواهند که این کارهای به ظاهر خوب و در واقع بد را انجام دهند؛

3- از سوی دیگر روی برخی کارهای خوب چنان تبلیغ منفی می کنند که وانمود شود این کار بد است اگر چه در واقع خوب است؛

4- سرانجام به مردم می گویند این کارهای بد را که در واقع همان مصادیق کارهای خوب است انجام ندهید؛ مثال یکی از مفاهیم ارزشی مشترک برای زن مرد صفت حیاء است، به ویژه این صفت برای زنان یک صفت برجسته است حال برای نهی زنان از آراسته شدن به این صفت ابتدا باید زمینه یک استحاله مفهومی را ایجاد کرد، بدین سان که منافق می گوید: 1- شرم و حیاء از سنخ و جنس خجالت است؛ 2- زن با حیاء برابر است با زن خجالتی؛ 3- خجالت صفت بدی است و انسان خجالتی انسانی ناموفق است؛ 4- خجالت مانع از آن است که انسان خواسته ها و نیازهای خود را ابراز کند و از حقوق خود دفاع نماید؛ 5- پس زن نباید از مرد خجالت بکشد و حیاء داشتن امر پسندیده ای نیست و باید حیاء را کنار گذاشت و بی حیایی را باید تمرین کرد تا برای انسان ملکه شود؛ 6- ملکه شدن این صفت خود به خود یعنی شکسته شدن حریم معاشرت و آزاد شدن روابط زن و مرد. (1)

در این جاست که به صورت غیر مستقیم امر به منکر رخ داده است؛ از این رو تا زمینه فرهنگی این موضوع فراهم نشود و از راه تکرار و تلقین و تقلید زمینه رسوخ و نفوذ آن مهیا نگردد؛ امر به منکر معنا پیدا نمی کند در این جاست که جامعه به فرموده پیامبر گرامی اسلام وارد مرحله سوم می شود.

مرحله سوم، معروف را منکر دیدن و منکر را معروف دیدن است. در این مرحله نوعی دگرگونی در نگرش افراد جامعه پدید آمده دروغ گویی و کلاهبرداری و میانبر زدن نشان زندگی و خردمندی به شمار می آید در چنین جامعه ای دیگر قباحت منکر برای افراد مسئله محسوب نمی شود مانند سهل انگاری نسبت به عبادات دینی بی تفاوتی مردم نسبت به رواج اخلاق ناپسند، رواج یافتن نوعی شکاکیت معرفتی و اعتقادی و

ص: 140

دینی، روابط آزاد پسر و دختر و بی مبالاتی در روابط محرم و نامحرم؛ شفاف نبودن مرز حلال و حرام، دین گریزی و بی تفاوتی نسبت به دین، مال پرستی، همجنس گرایی، رواج ربا و رشوه، تفاخر به مال و پوشاک و امکانات ظاهری زندگی، عینی شدن بدی هایی مانند فسق، حرام خواری، زنا، و... مباح شدن اموال، تحقیر عالمان، خود فروشی، فزونی یافتن حرمت غنی بر مؤمن، ریاست طلبی، بی اهمیت شدن خون ریزی، ازدیاد، طلاق و از هم گسیختگی ارکان خانواده، تزلزل شخصیتی، (شباهت مردان به زنان و بالعکس) فرج و شکم، همت و محور زندگی واقع شدن و....(1) حال این پرسش در این جا قابل طرح است که جامعه ای که به دلیل غفلت یا نسیان یا ترک امر به معروف نهی از منکر در چنین وضعیتی دست و پا می زند، چه سرانجام و فرجامی در انتظار اوست؟

ناخواسته در دام آتشی می افتد که شراره های آن خشک و تر را با هم می سوزاند؛ مانند آن چه در مورد قوم شعیب (یوشع بن نون) به وقوع پیوست که خداوند به شعیب علیه السلام فرمود: من صد هزار نفر از قوم را هلاک می کنم؛ چهل هزار نفر از آن ها اهل گناه اند و شصت هزار نفر هم از خوبان هستند وقتی حضرت شعیب پرسید چرا خوبان عذاب می شوند؟ خداوند فرمود: ﴿ أَنَّهُمْ دَاهَنُوا أَهْلَ اَلْمَعَاصِی وَ لَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی﴾؛ زيرا ايشان با اهل معصیت سازش نمودند (بی تفاوت بودند) و در موردی که من بر مردم غضب داشتم این ها غضب نکردند. (1)

از مضمون این روایت نکته دیگری نیز فهمیده می شود و آن این که نه تنها بی تفاوتی نسبت به سرنوشت جامعه انسان را گرفتار عذاب جمعی می کند، بلکه این بی تفاوتی با روح یکی دیگر از فروعات دینی مذهب تشیع یعنی «تولی و تبری» نیز منافات دارد؛ زیرا در تولی و تبری مرز جاذبه ها و دافعه ها، دوست و دشمن، پاسداران و شکنندگان حدود و حریم های الهی مشخص است اما هنگامی که جمع کثیری نیک مرد در میان نگون بختان و اشراری باشند اما «با دیگران دشمنی نکنند و از خوردن و خاستن و معاملت کردن با ایشان حذر ننمایند» (2) به سرنوشتی مبتلا می شوند که سزاوار بدان و تیره بختان است از این رو آن ها نیز خود را در معرض عذاب و هلاکت الهی قرار داده اند و در این هنگام راه خروجی برای ایشان نیست. از همین روست که در تعالیم ،اسلامی تربیت انسانی در کانون توجه است که خودخواه و خودبین نباشد، خوبی ها و فضائل را فقط برای خود نخواهد دوری و اجتناب از زشتی ها را اختصاصی نکند، بلکه باید بکوشد تا خوبی ها را در قلمرو خود، خانواده خود، جامعه خود، کشور خود و حتی در جهان گسترش دهد همین اصل است که می تواند جامعه اسلامی و انسانی را به پیکر واحدی تبدیل کند که اگر روزگاری عضوی را به درد آورد، دیگر اعضا از آن درد بیقرار نمانند در این فرهنگ خدامدارانه است که دیگر از نگاه فردگرایانه لیبرالیستی «به من چه» و «به تو چه» خبری نیست. در این فرهنگ

ص: 142

و جامعه شهروند غیر مسئول وجود نخواهد داشت از همین روست که در نگاه قرآنی مؤمنان بر یکدیگر ولایت دارند همچنان که در آیه زیر می خوانیم: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. (1)

از این آیه که پس از بیان وضعیت منافقان در مورد امر به معروف و نهی از منکر (توبه/67) آمده است نکات مهمی استخراج می گردد.

1- لازمه ایمان، ولایت مؤمنان نسبت به یکدیگر است؛ ولایت را خواه به معنای محبت و رابطه دوستی بگیریم یا به معنای نوعی تسلط و حق قانونی. شاید در این آیه از هر دو معنا بتوان استفاده کرد.

2- لازمه ولایت آن است که مؤمنان امر به معروف و نهی از منکر کنند؛ یعنی هم می توان گفت:

2-1) مؤمنان چون یکدیگر را دوست دارند دلسوز یکدیگرند و یکدیگر را به خوبی ها ارشاد می کنند و از بدی ها باز می دارند

2-2) مؤمنان به حکم قانون نوعی تسلط و حق ثانوی دارند که به واسطه آن می توانند یکدیگر را امر به معروف نهی از منکر کنند.

3- ولایت داشتن مؤمنان در امور یکدیگر به گونه ای است که همه سطوح و مراتب جامعه را در بر می گیرد و نسبت به همۀ افراد قابل اجراست؛ از ضعیف ترین تا قدرتمندترین سطوح جامعه هیچ کس از دایره امر به معروف و نهی از منکر بیرون نیست؛ هر چند اعمال این امر و نهی مناسب با سطح و رتبۀ افراد است.

از سویی این حکم در همه زمان ها قابل اجراست اگر چه در هر برهه مرتبه خاص خود را ه و حداقل در بعد ایمانی و قلبی می تواند همیشه و همه جا سریان و جریان داشته باشد اما بقیه مراحل و مراتب اجرایی آن به موقعیت و مخاطبان و.... بستگی دارد.

4- لازمه امر به معروف و نهی از منکر برپایی نماز و توسعهٔ معنویت و همچنین ادای زکات و دستگیری از ضعیفان و مستمندان است نماز و زکات دو رکن وثیق در

ص: 143

دین اسلام است. نماز رکن عبادات غیر مالی است که رابطه میان خدا و خلق است؛ پس در امر به معروف و نهی از منکر از امور معنوی و عبادی فرد که حاکی از ارتباط شخص با خداوند است نمی توان غافل شد زکات نیز که رابطه ای است که در معاملات میان فرد و دیگر افراد جامعه حاکم است از قلمرو اصل امر به معروف بیرون نهاده نمی شود. از همین رو در می یابیم دایره امر به معروف و نهی از منکر همه احکام و مسائل شرعی اجتماعی، فردی و اجتماعی را در بر می گیرد.

5- از دیگر لوازم امر به معروف و نهی از منکر «اطاعت خدا و رسول» است. اطاعت از خدا شامل تمام احکام شرعی می شود و اطاعت از رسول همه احکام ولایتی را که پیامبر در اداره امور امت و اصلاح شئون ایشان دارد از قبیل دستورهای جنگی و احکام قضایی و اجرای حدود و امثال آن را در بر می گیرد؛ به بیان دیگر، این اصل علاوه بر در بر گرفتن احکام فردی و اجتماعی ابعاد سیاسی و حکومتی و فرهنگی و اخلاقی را پوشش می دهد. (1)

6- لازمه همه این امور نزول رحمت های بی پایان الهی است؛ یعنی در این جاست که قضای الهی شامل حال چنین افرادی می شود و مشمول رحمت الهی می گردند و برخورداری جامعه از چنین رحمتی هیچ منافاتی با عزت و سلطنت الهی ندارد و به هیچ وجه حکمت خداوند را دچار اختلال و وهن و گزاف نمی کند. (2)

پس مؤمنان نسبت به اندیشه ها و ارزش ها و کردارهای ساری و جاری در جامعه خود ساکت و خاموش نمی نشینند و نسبت به امور یکدیگر کمال اهتمام و توجه را دارند و بر اجتماع مؤمنان نوعی وحدت و همدلی حاکم است که همین وحدت استیلای بدان را بر جامعه ناممکن می سازد. جامعۀ تارک معروف و عامل به منکر یک جامعه ایمانی و مؤمنانه نیست بلکه جامعه ای است که ارزش های اسلامی و ایمانی در آن سطحی و ظاهری است. در چنین جامعه ای است که بر اساس آیه 67 سوره توبه:

1- نوعی خدا فراموشی و خداگریزی و خودناآگاهی حاکم است و در جامعه ای که

ص: 144

خدا در کانون واقعیت ها و ارزش ها قرار ندارد هر کاری مباح است و خبری از ارزش های ثابت و مطلق نیست. در چنین جامعه ای مدار و محور همه چیز انسان و خواسته ها و نیازهای اوست حتی اگر به معنویت و دین هم گوشه چشمی شود نوع نگاه و نگرش انتفاعی و ابزاری است؛ یعنی دین در خدمت دنیاست.

2- در این جامعه دیگر خبری از رابطه ولایی میان انسان ها نیست بلکه سخن از ﴿بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ﴾ (1) است. هر کسی به فکر منفعت خود است. اگر منافع شخص تأمین نشود حتی به حذف یا ترور یکدیگر نیز مبادرت می نمایند. اگر در این اجتماع و مشارکت ظاهری که ﴿تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى﴾ (2) تزاحمی پدید آید و منافع شخصی به خطر افتد، همه چیز تمام می شود.

3- استیلای بدان و اشرار از دیگر آثار سستی و مداهنه در قبال امر به معروف و نهی از منکر است؛ آن هم استیلایی که هر چه دست به دعا برداشته شود دعا مستجاب نمی شود یکی از موارد عدم استجابت دعا همین جاست. در موردی که راه معلوم است و انسان می داند که برای حصول نتیجه باید از کدام راه برود، دعا کردن روا نیست و اگر کسی هم دعا کند دعای او شنیده نخواهد شد. برای کنار رفتن سایه شوم و سیاه اشرار باید به اجرای اصل امر به معروف و نهی از منکر مبادرت کرد و تا این راه طی نشود، دستیابی به مقصود و مطلوب ممکن نیست.

4- از دیگر آثار ترک این فریضهٔ مهم که حتى اقامه دیگر فرائض در گرو آن بوده و غایب دین معرفی شده است (غرر الحکم) عبارت اند از:

الف) رنگ باختن آیات نبوت و سست شدن ارکان شریعت؛ (3)

ب) ابتر ماندن و به کمال و تمام منتهی نشدن کارها؛ (4)

ج) آسیب پذیری مسلمانان و جامعه اسلامی؛ (5)

د) مجال و میدان یافتن انسان های منافق و سبکسر و مست از باده ملاهی و

ص: 145

معاصی؛ (1)

ه-) ناامنی راه و روش ها رواج حرام خواری، زورگیری و حق شکنی، خرابی جامعه، جری و جسور شدن دشمنان؛ (2)

و) همسو شدن با ظالم و تقسیم و توزیع ناعادلانه ثروت عمومی و نابجا هزینه شدن اموال عمومی؛ (3)

ز) فرو رفتن در گناهان و گرفتاری به عذاب عمومی و سلب شدن برکات و محروم شدن از حامی و یاور؛ (4)

ح) محرومیت دانا و نادان از رحمت الهی نادان به سبب ارتکاب گناهان و دانا به سبب ترک نهی از منکر؛ (5)

ط) رواج شرک و قطع پیوند با خویشاوندان. (6)

شاید برای اهمیت و جایگاه این فریضه الهی اشاره به دو روایت زیر از پیامبر اسلام کفایت کند که فرمودند:

«هر گاه امت من در امر به معروف و نهی از منکر سستی و کوتاهی کنند به خدا اعلان جنگ داده اند». (7)

«همه کارهای نیکو در جنب غزا و (جهاد) کردن چون قطره ای است در دریای عظیم و غزا (و جهاد) کردن در جنب امر به معروف چون قطره ای است در دریای عظیم هر سخن که آدمی گوید همه بر ضد اوست مگر امر به معروف و نهی از منکر و یادکرد خدای تعالی» (8)

ص: 146

روش ها و ابزارهای متناسب و مشروع کمک گرفت در راستای تحقق هر چه بهتر این اصل بر حسب شیوه ای که اتخاذ نموده ایم به محصول ویژه ای می رسیم که متناسب با آن شیوه است. از این رو در طراحی مقاصد بسیار عالی و عظیم نباید از تأمل در باب روش غفلت نمود از همین روست که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: «کسی که به کار خوبی فرمان می دهد باید این کار را با شیوه خوبی انجام دهد». (1)

تحولات اجتماعی عظیم در جهان جدید می طلبد شیوه های زمینه سازی و تحقق این امر مورد بازبینی قرار گیرد.

3- استفاده از شیوه های غیر مستقیم هم اندیشانه به صورت پرسش و پاسخ مباحثه ای مقدم داشتن اصل ترغیب بر تخویف تقدم داشتن چگونه گفتن بر چه گفتن، تقدم اصل ارتباط عاطفی و صمیمانه بر ارتباط رسمی و دستوری؛ توجه به این نکات خصوصاً در مجامع علمی و دانشگاهی می تواند ترویج و تأثیر و تحقق هرچه بهتر این اصل را دو چندان کند.

4- اعتمادآفرینی: تا مخاطب صداقت گفتاری و رفتاری را در مروج معروف نیابد، به سمت او جذب نمی شود.

5- الگوسازی: مروّج معروف باید خود نقشی الگو داشته باشد، آن هم الگویی غنی و متناسب با فرهنگ جامعه؛ در روایات آمده است که آمر و ناهی باید خود فردی عامل به معروف و تارک منکر باشد و در این مسیر از عدالت و ملایمت و مدارا خارج نشود. (2) از این رو این کار به عهده کسانی است که قدرت داشته باشند، اثر گذار اثرگذار باشند دانا به خوب بد باشند (3) و در همان حال روش به کار گرفته شده در راستای تحقق این اصل «منطقی و مبتنی بر اصول علمی علم النفسي و اجتماعي باشد». (4) از جمله اصولی که به صرف گفتن و جنجال کردن و اعمال زور و فشار به نتیجه نتیجه نمی رسد همین اصل است. (5)

ص: 148

6- تکریم شخصیت اقامه معروف به عنوان یک هدف عالی باید به دور از هرگونه رفتار اهانت آمیز و مغایر با کرامت نفس باشد در این باره امام خمینی رحمه الله به آمر و ناهی چنین توصیه هایی دارند:

1- مرتکب گناهانی مانند ،دروغ توهین و تحقیر نشود؛ 2- مانند طبیبی مهربان و پدری رئوف باشد؛ 2- رعایت مصلحت طرف را بکند؛ 4- از خودستایی بپرهیزد؛ 5- قصدش فقط برای رضای خدا باشد؛ 6- خود را منزه از گناه و برتر از گناهکار نبیند؛ 7- چه بسا گناهکار، دارای صفات و اعمالی نیک و نزد خدا محبوب تر باشد؛ 8- چنان چه بداند یا احتمال دهد که امر به معروف و نهی از منکر با تکرار مؤثر است تکرار واجب می شود. (1)

7- تأکید بر جنبه های مثبت مخاطب با اهرم تشویق و تقدیر بهتر می توان استعدادهای خفته را بیدار و در دل ها نفوذ نمود و افراد را به سوی معروف سوق داد.

8- رعایت مقتضیات زمان و مکان نسل امروز به ویژه نسل تحصیل کرده و دانشگاهی زبان خاص خود را می طلبد عدم توجه به مهارت ها و فنون مرتبط در این زمینه کار را قرین توفیق نخواهد نمود، خصوصاً امروزه در ارتباطات باید علاوه بر لحاظ نمودن زمینه ها و توجه به ابعاد روانی و ظرفیت مخاطب از فنون هنری نیز غافل نبود و در این راستا از جدیدترین امکانات هنری و تبلیغی نهایت استفاده را نمود

9- درآمیختن معروف با زندگی واقعی مخاطب.

10- زمینه سازی و فراهم آوردن بستر احیای معروف تا مخاطب از حیث روانی و عاطفی آماده نشود و نوعی خودانگیختگی در او بیدار نگردد و فرد به نوعی باور و آگاهی و خودفهمی و خودانگیزی نرسد و درون او آماده پذیرش معروف و کنار نهادن منکر نگردد هرگونه اقدامی در این راستا ابتر خواهد بود. از این رو تا بسترهای لازم برای اجرای این امر پیش بینی نشود و جامعه به مرحله معروف پذیری و منکرناپذیری نرسد توصیه به امر به معروف و نهی از منکر ابتر و عقیم خواهد بود؛ پس باید زمینه های تحقق این مهم را به خوبی فراهم کرد و تمهید این زمینه بر عهده حکومت اسلامی است و برای آماده سازی و تحقق این امر باید روابط و قوانین حاکم

ص: 149

بر جامعه و انسان را شناخت.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: ﴿إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَهً وَ إِقْبَالاً وَ إِدْبَاراً. فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ اَلْقَلْبَ إِذَا أُکْرِهَ عَمِیَ﴾. (1)

11- در احیاء و ترویج معروف باید از توسل به هرگونه اجبار و اکراه و تنبیه و تحمیل یا دادن پاداش های افراطی پرهیز نمود، تا زمینه هر چه بیشتر برای درونی شدن ارزش ها فراهم آید.

12- طبقه بندی کردن معروف ها و منکرها و اولویت بندی معروف ها و منکرها؛ معروف و منکر فکری و ،ایمانی معروف و منکر ارزشی و اخلاقی، معروف و منکر رفتاری هرگونه اصلاحی در ناحیه رفتارها و اخلاقیات نیازمند اصلاح در ناحیه باورها و نوع نگاه فرد است و تا نگاه اصلاح نشود راه عوض نمی شود و این اصلاح امری تدریجی و زمان بر است.

از سوی دیگر باید معروف ها و منکرات بنیادی و اساسی را از معروف ها و منکرات غیر بنیادی و روبنایی جدا کرد؛ از این رو شناخت خوبی ها و بدی های بنیادی و اصلی به تخصص و علم و آگاهی ویژه خود نیازمند است.

13- باید در احیای معروف و دور شدن از منکر بر خوب و بدهای همه کس شناس تأکید داشت و تا این همه کس شناسی لحاظ نشود جامعه در این راستا مجاب نمی شود و در این مسیر حرکت جدی و اساسی را آغاز نمی کند به بیان دیگر، اگر معروف و منکرهای اجتهادی و سلیقه ای و شخصی و غیر مسلم مورد توجه قرار گیرد. چنین حرکتی به وحدت انسجام جامعه نمی انجامد.

2- ظاهر بینی: توجه بیش از حد به ظواهر و غفلت از حقایق و واقعیت ها.

3- رفتارگرایی محض یا معنی گرایی صرف را دنبال نمودن.

4- نگرش غیر جامع و ناموزون در احیای این اصل.

5- پراکنده نگری و عدم نگرش سیستمی.

6- عوام زدگی و غفلت از مرتبه مخاطب و جزم اندیشی.

7- سنت زدگی: خلط معرفتی آداب و رسوم محلی قومی یا ملی با شاخص های دینی و تأکید بر قالب ها و روش های سنتی محض.

8- تجدد زدگی فاصله گرفتن از شاخص ها و معیارهای دینی.

9- شتاب زدگی: انتظار نتایج سریع و فوری از تلاش های خود داشتن با روح امر به معروف و نهی از منکر منافات دارد و چه بسا منکراتی باشد که به قول سعدی «بیرون نمی توان کرد الا به روزگاران»؛ چه این که یک منکر ریشه دار نیز در طی روزگاران در دل یک جامعه راسخ شده و ریشه دوانده است.

10- برخورد بخشنامه ای با موضوع به ویژه در مجامع علمی و دولتی.

8- فقدان نظام آماری و اطلاع رسانی دقیق در این حوزه.

9- تقدم تفکر آموزشی بر تربیتی در محیط های آموزشی.

10- سیاست زدگی بینش از حد مراکز علمی، خصوصاً دانشگاه ها.

11- عدم پاسخ گویی صحیح نسبت به شبهات دینی.

12- ضعف تولیدات فرهنگی نهادهای دینی.

13- آمیخته شدن فرهنگ دینی با برخی اغراض شخصی و سیاسی.

14- فقدان نظام برنامه ریزی صحیح فرهنگی برای نسل جوان به علت نبودن مدیریت واحد فرهنگی و عدم وجود یک استراتژی.

15- سرگرمی به درگیری های سیاسی و غفلت از مردم و پیامدهای سوء درگیری های سیاسی.

16- انفعال دستگاه های دینی و کاهش کارایی آن ها به علت توسعه شبکه های اطلاع رسانی و جهانی شدن.

17- اولویت یافتن منافع فردی و حزبی و گروهی و نهادی در برابر منافع جمعی.

18- کم رنگ بودن فرهنگ پژوهش در این راستا در نهادهای دینی.

19- شفاف نبودن حریم حقوق خصوصی و عمومی و خلط نظارت ها.

20- به جای استفاده نظام مند از اهرم های باوراننده برانگیزاننده و بازدارنده، معکوس حرکت کردن.

21- نوع تلقی و گفتمان رایج در جامعه از ماهیت معروف و منکر و مصادیق و روش های ترویج و تبلیغ آن ها.

22- عدم تبيين نوع نسبت عقلانیت جدید با عقلانیت دینی.

23- عدم بازبینی دائمی شیوه های امر به معروف و نهی از منکر با لحاظ نمودن تحولات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی عظیم در جهان.

24- افراط یا تفریط در مواجهه با ماهیت فرهنگ و تمدن جدید غرب و عدم تلاش برای شناخت صحيح غرب (غرب پذیری یا غرب گریزی یا غرب ستیزی).

25- عدم تلاش برای تفکیک و تشخیص معروف و منکر بنیادی و اصلی.

ص: 152

پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1379ش.

16. مطهری، مرتضی، ده گفتار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363ش.

17. مکدرموت مارتین، اندیشه های کلامی شیخ مفید ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1372ش.

18. نراقی، احمد معراج السعاده، قم، انتشارات هجرت، 1387ش.

19. نراقی، مهدی، علم اخلاق اسلام (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه جلال الدين مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت 1366ش.

ص: 154

مقررات، مدیریت های استبدادی و بسیاری معضلات دیگر که علاوه بر غیراخلاقی بودن، مخالف تمامی توصیه ها و تأکیدات دین مبین اسلام است. حال آن که اصل نظارت ملی و حس مسئولیت عمومی نسبت به نظام توان آن را می بخشد که سطح آگاهی مردم و قدرت خود کنترلی به طور مداوم تا آن حد بالا رود که هرگز قدرتی در ورطه فساد نیفتد.

از جمله تلاش ها برای ایجاد سازوکارهای مشارکتی مراجعان با دستگاه های دولتی و نهادینه ساختن موضوع نظارت همگانی بر نظام های اداری می توان به «طرح ارتقاء و حفظ کرامت مردم در نظام اداری» اشاره داشت که شورای عالی اداری کشور آن را در تاریخ 1381/1/25 تهیه و به کلیه وزارتخانه ها، سازمان ها و مؤسسات دولتی ابلاغ کرد. اما با گذشت حدود ده سال از آن شاهدیم که به واسطه ضعف در نگرش مدیران به امر به معروف و نهی از منکر (به عنوان یک ضرورت علمی دنیای حاضر یا فریضه ای دینی در مواجهه با مشکلات جامعه)، وضع مقررات فوق راه به جایی نبرده است. تلقی تخریب، توهین، توطئه، سیاه نمایی و... از جمله برداشت های بسیار شایع در مدیران نسبت به مقوله امر به معروف و نهی از منکر یا انتقاد از عملکرد مدیریتی آن هاست. (1)

با وجود سوءبرداشت های مذکور بر مبنای آیه ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر﴾ (2) نظارت ملی نیرومندترین اهرم کنترل قدرت حفظ آن در نظام اسلامی است اصل نظارت ملی و حس مسئولیت همگان نسبت به نظام نشان می دهد که انتقاد صحیح هدفدار خداپسندانه، منطقی و دلسوزانه نه تنها حق که وظیفه و تکلیفی بر دوش شهروندان است. شاید گذاردن چنین تکلیف عظیمی بر عهده شهروندان در هیچ یک از نظام های حقوقی و سیاسی سابقه نداشته باشد.

با توجه به تعارضات مورد اشاره مقاله حاضر پاسخ به پرسش های اساسی زیر را دنبال خواهد کرد:

1. در جوامع حاضر ضرورت های علمی نظارت ملی یا همگانی چگونه توجیه

ص: 156

می شود؟

2. دین اسلام درباره نظارت ملی یا همگانی چه تأکیدات خاص و متمایزی دارد؟

3. بر مبنای پشتوانه های مذکور و امام رضا علیه السلام راهکارهای احیاء نظارت ملی یا همگانی چیست؟

جهان نوین باشد. (1) به نظر وی، حوزه های وسیعی از زندگی انسانی برحسب علایق نظام علمی، سیاسی و اقتصادی مسلط یعنی عقلانیت دنیای مدرن بازسازی شده است. نتیجه سلطه این نظام از دست رفتن معانی تزلزل هویت جمعی، بیگانگی و شیء شدگی جامعه است عقلانیت کنش ارتباطی راه حلی است که هابرماس برای مسئله کنش معقول و هدف مدار پیشنهاد می کند. عقلانیت ارتباطی مستلزم رهاسازی و رفع محدودیت های ارتباط است و تنها در این صورت است که می توان یک جامعه آزاد و رها از سلطه را ایجاد نمود.

به دنبال گسترش عقلانیت ارتباطی کنش های افراد درگیر نه از طریق حسابگری های خودخواهانه موفقیت بلکه از طریق کنش های تفاهم آمیز هماهنگ می شود افراد دخیل در کنش ارتباطی اساساً در بند موفقیت شخصی شان نیستند بلکه اهدافشان را در شرایطی تعقیب می کنند که بتوانند برنامه های کنشی خود را بر مبنای موقعیت مشترک هماهنگ سازند. (2) از جمله آمال وی «موقعیت آرمانی گفتاری» است که در آن نیرو و قدرت برنده را تعیین نمی کند بلکه تنها استدلال بهتر پیروز خواهد بود. بر این مبنا ارتباطات تحریف شده موجود را نیز می توان تحلیل انتقادی کرد؛ لذا وی به آن ساختارهای اجتماعی توجه دارد که ارتباط را تحریف می کنند.

با مرور بخشی از نظریات هابرماس که هدف سیاسی اش استقرار جامعه ای با امکان ارتباط تحریف نشده ،است به ضرورت مشارکت همگانی در امور مختلف اداری می توان پی برد؛ مشارکتی که نمی تواند در خلاً وقوع یابد و به فضایی نیازمند است که در دیدگاه هابرماس، «حوزه عمومی» عنوان می گردد این حوزه حائل میان دولت و حوزه خصوصی زندگی افراد است و در آن تصمیم گیری های جمعی از طريق مشارکت فعالانه شهروندان در شرایطی آزاد و برابر صورت می گیرد.

حوزه عمومی نیازمند انجمن های داوطلبانه و مستقل شهروندان و دستگاهی نهادینه است که اجازه انتشار بدون محدودیت اطلاعات و اندیشه ها را بدهد بنابراین انواع گوناگون سازمان ها از انجمن های اولیا و مربیان و باشگاه های محلی گرفته تا

ص: 158

اتحادیه های کارگری سازمان های حقوق بشر سازمان های محیط زیست و غیره - جزء جدایی ناپذیر آنند. آگاهی شهروندان درباره مسائل اساسی روز و فراهم ساختن وسایل بیان انواع گوناگون دیدگاه ها و نگرش ها درباره مسائل و موضوعات مورد اختلاف نیز همین گونه اند. (1)

در واقع هابرماس تأکید دارد که شهروندی واقعی با مشارکت تمامی اعضای جامعه در نهادهای حکومتی امکان پذیر می شود بر اساس اصول دموکراسی افراد یک جامعه نمی توانند زندگی و کار کنند اما از فرصت اتخاذ تصمیمات در مورد آینده خود و جامعه شان برخوردار نباشند؛ زیرا عضویت در یک جامعه سیاسی افزون بر حقوق دربردارنده مسئولیت ها و وظایفی نیز می باشد که بدین سان برخورداری از حقوق، تعهدات متقابل را به وجود می آورد. (2)

در کار خیر و عدم تعاون بر گناه و زشتی سفارش می کنند که به خوبی نشانگر اهمیت و جایگاه مشارکت افراد در تعیین سرنوشت جامعه است.

در تحلیل بیشتر امر مذکور قابل ذکر است که نظام های حقوقی به طور کلی شامل دو دسته حقوق بشری (غیر دینی یا سکولار) و حقوق الهی (دینی یا مذهبی) می شوند. دسته حقوق دینی نیز به نوبۀ خود دو صورت را شامل می شوند یکی آن که تمام یا بیشتر قواعد خود را از متن دین گرفته؛ دیگر آن که تنها کلیات و قواعد خود را از دستورات دینی گرفته (مانند نظام حقوقی مسیحیت) و به طور حداقلی، کلیات آن مورد تأیید دین باشد. (1) در ادامه سعی خواهد شد تا برخی مبانی حقوق اجتماعی اسلام بررسی شود تا در پرتو آن چارچوب حاکم بر حوزه عمومی و حقوق شهروندی اسلام روشن تر گردد.

فرد دارد، حقوق شهروندی بر مدار توحید و معرفت و قرب به خداوند تفسیر می شود. ارتباط انسان با خداوند خود دیگران و عالم هستی درون مایه شکل گیری حقوق را پیریزی می کند و از این رو هندسه حقوق شهروندی در درون چهار رکن خود خداوند شهروندان و عالم هستی معنا می.یابد غفلت از هر رکن مذکور به مثابه از دست دادن یک بعد از ابعاد انسان و در نتیجه ارائه ناقص از حقوق شهروندی است؛ همان اتفاقی که در غرب رخ داده است. در این چارچوب است که حقوق شهروندی سطوح مختلفی از حقوق تا اخلاق را در بر می گیرد و به طور دقیق تر، نظام حقوقی بر پایه نظام اخلاقی استوار است از این رو تفکیک مرز اخلاق از حقوق در سیستم دین اسلام امکان پذیر نیست.

آن چه درباره پیوند حقوق و اخلاق عنوان گردید منافاتی با مرزبندی های این دو علم ندارد؛ زیرا در اسلام دو نوع حقوق وجود دارد یک دسته از ،حقوق که از آن ها به حقوق اخلاقی یاد می شود و در صورت عدم رعایت شخص را مستوجب عذاب اخروی می گردانند؛ و دسته دیگر که از آن ها به حقوق وضعی تعبیر می گردد، در صورت عدم رعایت شخص را مستوجب مجازات حکومتی می گردانند. حقوق دسته نخست بیشتر فردی و حقوق دسته دوم بیشتر اجتماعی است. (1)

تاحدی که هرگز قدرتش به فساد کشیده نشود. (1) از همین روست که اصل هشتم قانون اساسی چنین مقرر می دارد که در جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر و نهی از منکر وظیفه ای همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت که شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می کند.

پرسش را زمینه ساز گسترش شبهات و مقدمه شک و بی اعتقادی می دانستند و در مواجهه با آن دچار گسست فکری می شدند حضرت رضا علیه السلام به جای نقل حکایت به درک و درایت استقبال از تضارب آرا و طرح مسائل نوین دین شناسی پرداختند.

ایشان با استفاده از فرصت های فراهم آمده در مباحث و احاطه علمی بر مبانی ادیان و مذاهب دیگر تاریخ اسلام را دچار تحول علمی نمودند. و با نوسازی قالب ها و روش های مناظره در عصر خویش که به دنبال ترجمه کتب فلسفی یونان و تغییر ظاهری علمی در جوامع اسلامی صورت داده شد یک انقلاب علمی ایجاد نمودند.

ایشان شیوه تفکر و اندیشه ورزی را به پیروان خود این گونه آموزش می دهد که ابتدا باید سخنان را شنید آن گاه با تجزیه و تحلیل اطلاعات و مطابقت آن ها با معیارهای درست و با استقلال کامل سره را از ناسره بازشناخت. با توجه بیشتر به اشارات موجود در روش عالمانه حضرت رضا علیه السلام برای مواجهه با تضارب آراء و اعتقادات موجود در جامعه نکات اجتماعی بسیاری را می توان یافت که می بایست سرلوحه افراد و مخصوصاً مدیران در گسترش عقلانیت ارتباطی قرار گیرد.

هرگز سخنی ناشایست نگفت». (1)

همچنین یاسر، خدمتگزار امام عنوان می نماید: «امام رضا علیه السلام هر وقت فرصت پیدا می کرد، تمامی خدمتگزاران از کوچک و بزرگ را دور خود جمع می کرد. با آنان گفت و گو می کرد و مأنوس می گشت و آنان هم با او انس پیدا می کردند. هرگاه سر سفره می نشست از هیچ کدام آنان غفلت نمی کرد چه کوچک و چه بزرگ، حتی اصطبل دار و حجامت گر را هم کنار خودش بر سر سفره می نشاند». (2)

شایان یادآوری است امام در شرایطی چنین برخوردهایی با زیردستان داشت که به ظاهر نفر دوم حکومت بود و در منصب ولی عهدی قرار داشت.

و هلاکت هر چه بیشتر را رقم می زند». (1)

در جایی دیگر حضرت رضا علیه السلام تأکید می نمایند: «خداوند بر بندگان خود پیروی کسی که می داند بر آن ها ستم کرده و گمراهشان می نماید را واجب نکرده؛ پس دستورات مدیری که از مسیر شرع و دیانت، قانون و عدالت خارج گردیده قابل اطاعت و اجرایی کردن نمی باشد و بر نیروی انسانی که در اختیار چنین مدیری می باشند فرض است که از پیرامونش پراکنده شوند مردم نیز نباید از توصیه ها بخشنامه های باطل و بیهوده و ظالمانه چنین مدیری متابعت کنند». (2)

آن حضرت در سخنی نیکو والی مسلمانان و مدیر امت مسلمان را به ستون خیمه تشبیه کرده و فرموده اند: «آیا نمی دانی که والی مسلمانان همچون ستون میان خیمه است (که اولاً تمام بار سقف بر روی آن استوار است و ثانیاً مانند نقطه مرکزی دایره شعاعش نسبت به همه جوانب یکسان است) به طوری که هر کس در هر زمان و از هر طرف که اراده کند به او دسترسی خواهد داشت». (3)

افتاده و بلا دیدگان را سامان دهند». (1)

در سخن دیگری، ایشان از این واقعیت بیشتر پرده برداشته و با صراحت افزون تری مسئولیت کارگزاران مسلمان را مطرح می فرمایند: «اگر زمام حکومت را در دست گیرم غذای ساده تر و کم ارزش تری (نسبت به زمان زمامداری) خواهم خورد و لباس خشن و زبر (پس از لباس های نرم) دربر خواهم کرد و (پس از آسایش) با سختی و مشقت خواهم زیست». (2)

همواره ایشان به رسیدگی اوضاع مسلمانان تأکید داشتند از نظر ایشان هر فردی از کارگزاران با مردمان تحت قلمرو خویش برادر دینی است و از این منظر باید با آنان در هر چیزی که برابری در آن رواست به برابری و برادری رفتار کند. (3)

عبارت اند از:

• برخورد منطقی با وجود تضارب اندیشه ها در جامعه

• فراهم آوردن فرصت طرح اندیشه های مقابل

• تحمل اندیشه های مقابل در هنگام طرح آن ها

• ژرف کاوی عقلی و تدبر در اندیشه های طرح شده

در مروری بر سیره امام رضا علیه السلام دریافتیم که آموزه های ایشان تنها به پاره ای پند و موعظه ختم نشده و ایشان در میدان عمل نیز پیشتاز و تجسم بخش تعالیم خویش ،بوده اند چنان که در سیره عملی ایشان علاوه بر دیدگاه انتقادی منصفانه و جسارت در مواجهه با فرادستان (تصمیم گیرندگان و مدیران سازمان ها) شاهد معیارهایی جهت ارتباط با فرودستان (کارکنان سطوح اجرایی سازمان ها) و آحاد جامعه (شهروندان یا ارباب رجوع سازمان ها) تحت عنوان حقوق شهروندی هستیم. این معیارها که جهت احیا یا زنده نگه داشتن امر نظارت همگانی در جامعه ضرورت دارند و اسلام بر آن بسیار تأکید کرده است؛ عبارت اند از:

• حقوق مفروض برای افراد بدون هیچ گونه تبعیضی بر مبنای جنسیت، سن، زبان، مذهب، عقیده، ریشه قومی یا نژادی به طور یکسان تضمین شود. (معیار برابری و عدم تبعیض)

• هر فرد شهروندی حق دارد که در برنامه ریزی، مدیریت، کنترل و توسعه سازمان ها و ادارات مرتبط با خود سهیم باشد (معیار مواجهه دموکراتیک)

• عملکرد اجتماعی سازمان ها باید معطوف به تضمین بهره مندی تمام ذی نفعان توزیع منصفانه و سود از اقتصاد، فرهنگ و منابع موجود باشد. (معيار شفافيت عملکرد)

• افراد و گروه های آسیب پذیر حق بهره مندی از شرایط ویژه جهت حفظ یکپارچگی را دارند تا از این راه با فراهم آمدن خدمات اولیه بر آنان با تبعیض مبارزه شود. (معیار حمایت های ویژه)

موارد و معیارهای مذکور که هر یک نیازمند توضیحات مبسوطی جهت عملیاتی ساختن در بستر جامعه هستند نشان دهنده توجه شایسته ائمه - و به خصوص امام

ص: 167

رضا علیه السلام- به توسعه عقلانیت ارتباطی و همت ایشان به اداره امور برمبنای نظام مدیریت مشارکتی هستند. لذا به دنبال احساس نیاز برای برون رفت از مشکلات عدیده جوامع حاضر که در نظریات هابرماس بدان اشاره گردید و تحقق نظارت همگانی یا ملی، جای آن دارد که علما و اندیشمندان از پیشینه غنی سیره ائمه به نحو روزآمد و کاربردی تری استفاده نمایند تا آن چه را خود داریم، از بیگانه تمنا نکنیم.

ص: 168

روایات آن حضرت، نگرش کلی و برنامه عملی ایشان را در موضوع امر به معروف و نهی از منکر به طور خلاصه بیان نماییم برای نیل به این مهم، مقاله ای که در ذیل ارائه خواهد شد دارای بخش های زیر می باشد:

• تحلیل فضای سیاسی و اجتماعی دوران امامت حضرت رضا علیه السلام،

• رفتارشناسی حضرت رضا در زمینه امر به معروف و نهی از منکر

• شناسایی مراتب انواع و شیوه های امر به معروف در رفتار امام رضا علیه السلام

• نتیجه گیری

• موضوعات پیشنهادی برای پژوهش های آینده

1. فرقه واقفیه (1) که پس از شهادت حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام با هدف ایجاد دو دستگی در شیعیان اعلام وجود نمود و حمایت حکومت را یافت.

2. شناسایی و تطمیع برخی سادات و شیعیان دنیاطلب جهت تخریب چهره تشیع.

3. رواج عقاید انحرافی نظیر معرفی حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به عنوان قائم موعود.

4. قتل شیعیان و سادات در زندان های مخفی.

5. حمایت از فرقه های کلامی و سایر مذاهب اسلامی برای تضعیف تشیع.

6. حمایت از رشد و شکوفایی نهضت ترجمه که از زمان بنی امیه آغاز گردیده بود و به عنوان بازوی فرهنگی دولت عباسی در پوشانیدن ضعف معرفتی دولت هارون در قبال تشیع به شمار می رفت.

موضع حضرت رضا علیه السلام در این اوضاع سیاسی، تقیه و مبارزه فرهنگی برای رفع آثار مخرب فعالیت های ضد دینی دستگاه عباسی بود.

پس از هارون فرزندش امین که مورد حمایت عباسیان بود به حکومت رسید که این دوران مصادف با پنج سال از امامت امام هشتم علیه السلام بود امین که هرگز به اقتدار هارون دست نیافت نتوانست ادامه فعالیت های وی را در سرکوب آشوب ها دنبال نماید و همین امر سبب شد تا علویان در گوشه و کنار قلمرو دولت عباسی اقدام به قیام های متعددی نمایند این قیام ها علاوه بر اختلاف امین با مأمون و عزل وی از مقام ولایت عهدی، سبب شد تا فشارها بر شیعیان کمتر شده و موقعیت مناسبی برای حضرت رضا علیه السلام جهت روشنگری و تربیت نفوس پدید آید.

با شکست امین توسط مأمون و کشته شدن وی، حکومت به یکی از سیاس ترین خلفای بنی عباس عبدالله مأمون رسید. وی که دارای هوش سرشار و قریحه ای دانش دوست بود توانست اوضاع عباسیان را ساماندهی نماید. وی در ادامه راه هارون مسیر مبارزه فرهنگی را با شیعیان در پیش گرفت. بنا بر اقوال مشهور مأمون حتی در

ص: 172

مجالس عمومی اظهار به تشیع و محبت اهل بیت علیهم السلام می نمود و در خفا برای تثبیت حکومت خود از هیچ عملی برای تضعیف پایگاه دینی مردم فروگذار نمی نمود. این دوران که مقارن با پنج سال پایانی عمر با برکت حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام بود به لحاظ سیاسی و اجتماعی مهمترین و تأثیرگذارترین بخش امامت حضرت را شامل می شود.

این عصر را باید آغاز تحول فکری مسلمانان و دوره آشنایی با معارف بیرونی نامید، اگرچه نهضت ترجمه از دوران اموی شروع شده و در عصر عباسی به اوج رسیده بود تا پیش از خلافت مأمون ترجمه ها عمدتاً به متون حوزه های غیرفلسفی مربوط می شد. (1) و (2) او اما در این عصر تشکیل بیت الحکمه (3) در مرکز حکومت اسلامی (4) و گردآمدن ،اندیشمندان محققان و مترجمان در این مرکز علمی و دستیابی به مکتوبات دگر اندیشان، فرصت و موقعیتی بی سابقه برای تقابل آرا و افکار پدید آورد، ضمن این که وجود دو جریان فکری افراطی یکی خردگرایی معتزلی و دیگری ظاهرگرایی اهل حدیث و رویارویی دشمنانه آنان با هم یکی دیگر از عوامل بحران ساز است که این عصر را اهمیت و حساسیتی ویژه می بخشد. علاوه بر این برخورداری عقل گرایان معتزلی از قدرت سیاسی (5) باعث شد راه، برای عرضه اندیشه های گوناگون فلسفی و کلامی باز شود و فضایی برای جولان اندیشه های مختلف ایجاد گردد که این امر خود پدیدآورنده فرصت ها و تهدیدات فراوانی بود که حضرت رضا علیه السلام از آن به بهترین وجه استفاده فرمودند. (6)

ص: 173

می توان گفت یکی از مهمترین ویژگی های این عصر تنوع و تکثر دینی و قرائت ها از دین بوده است. اندیشمندانی مانند رأس الجالوت يهودى جاثلیق مسیحی، نسطاس رومی، فرنبغ مجوسی یزدانبخت مانوی و متکلمانی چون عمران صابی و سلیمان مروزی هر یک با آخرین برگ برنده و تیغ برنده خود از استدلال منطقی گرفته تا شبه استدلال مغالطه و سفسطه به میدان کارزار آمدند، در این میان دستگاه عباسی سعی داشت تا با حمایت از نحله ها و جلسات بحث به این تکثرگرایی معرفتی دامن زند و به این وسیله اسلام ناب را که توسط اهل بیت علیهم السلام ارائه می گردید از رونق بیندازد و به حاشیه براند.

در این عصر اندیشه اصیل اسلامی، که در مکتب اهل بیت علیهم السلام ظهور یافته بود، با چالش های فکری و اعتقادی چندگانه در داخل حوزه اسلامی و خارج از آن روبه رو .بود. اگر اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری عصر ظهور نحله های کلامی و شکل گیری مباحث درون دینی و در نتیجه پیدایش نوعی تکثر دینی است، در عصر حضرت رضا علیه السلام علاوه بر تکثر، تنوع و تعمیق این مباحث، چالش های برون دینی و ظهور تكثر معرفتی بر آن افزوده شد. در چنین شرایطی امام علیه السلام باید از یک سو شبهاتی را که اصل اندیشه دینی را زیر سؤال می برد پاسخ دهد و از اصالت و حقانیت آن دفاع کند و از سوی دیگر تعارض های درون حوزه تفکر دینی را حل کند حضرت رضا علیه السلام کوشیدند در کشاکش دو جریان عقل گرایی افراطی و ضدیت با عقل با ایجاد موازنه میان عقل و نقل و تبیین نحوه تعامل آن دو اعتدال و عقلانیت اسلام را توأمان به اثبات برسانند.

حضرت امام رضا علیه السلام و در مواجهه با چنین فضایی پیش و پس از ولایت اجباری شیوه مناظره و گفت وگو با صاحبان افکار و پیروان ادیان را برگزیدند و با سعه صدر و آرامش خاصی به پاسخگویی به شبهات و اشکالات پرداختند.

ایشان پس از سفر به خراسان نیز از شرایط تحمیلی و تهدیدات آن بهترین فرصت ها را برای آگاه سازی جامعه اسلامی و قوام نهضت علمی تشیع ایجاد نمودند و همچنین در مقاطع مختلف با امر به معروف و نهی از منکر مأمون و اطرافیان، شرایط اصلاح جامعه را فراهم ساختند.

ص: 174

با مردم مراوده می نمودند از ایشان همواره بوی خوش به مشام می رسید و همواره تبسم می نمودند. (1)

نمونه این توجه را می توان در اهتمام ایشان به شرکت در مناظرات و بحث های علمی (1)، خداحافظی با خویشان در هنگام عزیمت به خراسان، (2) حديث سلسلة الذهب، (3) ماجرای بیعت مردم، (4) ماجرای محاکمه درویش سارق توسط مأمون، (5) نماز عید سعید فطر (6) و نماز باران (7) مشاهده کرد.

به عنوان مثال حضرت رضا علیه السلام از مناظرات و مجالس بحثی که حکومت برپا می داشت، به مثابه تریبون اختصاصی برای تبلیغ فرهنگ و عقلانیت تشیع بهره بردند یا در مسئله عزیمت به خراسان مراسم وداع نمادینی را ترتیب دادند. همچنین در واقعه سلسلة الذهب به نقل تواریخ مسئله ولایت را به عنوان والاترین معروف در مقابل جمعیت کثیری بیان فرمودند. (8)

خود بوداند و همواره ایشان را با نصایح خیرخواهانه خویش مورد تفقد قرار می دادند، نمونه ای از این مطلب در روایتی که از ایشان در برخورد با خدمتکاران رومی نقل شده است، به چشم می خورد. (1)

مرقدش را با گچ نمی آراست.... متعرض کسانی که کتب فلسفی و مانوی را تدریس می کردند نمی شدند ولی هر شیعه ای سرانجام به قتل می رسید...» (1)

وجهه دوم سیاست عباسیان که بالاخص در دوران مأمون به ظهور رسید مکاتب و جریان های التقاطی و انحرافی بودند که بر حیات فکری اسلام و تشیع ضربه وارد می ساختند این جریان ها همواره مورد حمایت حکومت مأمون واقع می شدند و در سایه ترویج حکمت و عقل گرایی نوعی کثرت گرایی دینی و مذهبی را در جامعه اسلامی دامن می زدند.

در واقع مهمترین منکری که در این عصر حیات علمی جامعه اسلامی را تهدید می نمود فرقه گرایی و تشتت آرای صاحب نظران دینی بود و حضرت رضا علیه السلام در ادامه راه پدران بزرگوارشان علیهم السلام وارد عرصه روشنگری دینی گردیدند تا حقیقت دین را از گزند تحریفات و انحرافات محفوظ دارند شیوه و سیره حضرت رضا علیه السلام را در مواجهه با این شرایط می توان در موارد زیر خلاصه نمود:

مأمون در تخریب چهره امامت (با بها دادن به فرق مختلف) بود روایت زیر نمونه ای از این مجالس و تأثیر آن را بیان می دارد:

«صدوق رحمه الله به دو طریق از عبدالسلام هروی نقل کرده که گفت: به مأمون خبر رسید که ابوالحسن علی بن موسی علیه السلام مجالسی علمی مربوط به اصول دین و مذهب تشکیل می دهد و مردم فریفته مقام علمی او شده اند. مأمون محمد بن عمرو طوسی حاجب خود را مأمور کرد که مردم را از شرکت در این مجالس مانع شود، و آن حضرت را احضار کرد و چون چشمش به او افتاد پرخاش نمود و بی احترامی کرد...» (1)

• هر بذ بزرگ، عالم زرتشتیان (1)

• سلیمان مروزی، متکلم بزرگ خراسان (2)

• نسطاس، عالم رومیان (3)

• علی بن محمد جهم (4)

• يحيى بن ضحاک سمرقندی (5)

• عمرو بن هداب ناصبی (6)

البته ایشان در کنار مناظرات به تربیت شاگردان خاصی نیز مشغول بودند که دامنه این روشنگری ها را بسیار گسترده می ساخت از این میان می توان به مناظرات افراد زیر که از تربیت شدگان حضرت رضا علیه السلام بودند اشاره نمود:

• مناظرات علی بن میثم با ابوهذیل علاف و.... (7)

• مناظرات فضل بن شاذان (8)

کوشش گاه به شکل آگاه سازی عمومی گاه در مجالس خصوصی و گاه به وسیله اثبات ناتوانی دستگاه حکومتی و بی کفایتی مأمون صورت می پذیرفت. در این خصوص در اخباری که از ایشان به دست ما رسیده است روایاتی به چشم می خورد که همگی در بردارنده اوامر و نواهی و پندها و تذکرات حضرت رضا علیه السلام به مأمون است و عجز او را در برابر قدرت معنوی و نفوذ کلام امام علیه السلام نشان می دهد؛ از جمله این روایات می توان به ماجرای بیعت و شرمساری مأمون از نداشتن روش بیعت رسول خدا صلی الله علیه و آله (1) ماجرای پیشنهاد خلافت توسط مأمون به حضرت رضا علیه السلام که با برهان حضرت مبنی بر جایز نبودن بخشش چیزی که مالک آن نیست؛ (2) ماجرای درویش سارق که در آن حضرت رضا علیه السلام مأمون را تلویحاً سارق اموال مسلمين خواندند (3) و حکایت فتح کابل و تذکر حضرت رضا علیه السلام به مأمون در خصوص وضع بد مسلمانان و ظلم و ستم فرمانداران (4) اشاره نمود.

می آمد.

روزی حضرت رضا علیه السلام بر مأمون وارد شد. دید مشغول وضو گرفتن است و غلام آب بر دست او می ریزد حضرت رضا علیه السلام از عمل بر خلاف شرع او متأثر شده، فرمود: «در عبادت خدا انبازی اختیار مكن مأمون ناچار ظرف آب را از غلام گرفته و خود وضو را تمام کرد و این سخن امام که «حق تلخ است» بر کینه و عداوت درونی او افزود و ناراحت تر شد». (1)

راهکارهای اجرای این فریضه را در رفتار حضرت رضا علیه السلام مورد بحث قرار می دهیم.

روایاتی از حضرت رضا علیه السلام در زمینه امر به معروف و نهی از منکر نقل گردیده است که بیانگر میزان اهمیت و اهتمام این فریضه در نزد ایشان است؛ از جمله این روایات می توان به موارد زیر اشاره نمود:

ایشان در قسمتی از دستورالعمل هایی که برای مأمون در خصوص اسلام واقعی، دستورات دین و مطالبی از جوامع علوم نگاشته بودند می فرمایند: «... امر به معروف و نهی از منکر (به زبان) واجب است...». (1)

از ایشان نقل است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می فرمودند: «هرگاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند بایستی آماده عذاب خداوند متعال باشند». (2)

در روایتی از ایشان دفاع از حق در مراتب امر به معروف و نهی از منکر آمده و حضرت ادامه دفاع را تا کشته شدن در این راه جایز دانسته اند. (3)

ایشان در حدیثی کسانی را که در برابر منکرات راه بی تفاوتی را در پیش می گیرند، در عذاب مرتکبین به معاصی شریک می دانند. (4)

ایشان در پاسخ به سؤال کسی که در خصوص آیه 6 سوره تحریم سؤال نمود، فرمودند: «یعنی ایشان را بدانچه خداوند امر فرموده امر کنید و از آن چه خداوند نهی فرموده، بازدارید». (5)

همچنین از ایشان روایت شده که می فرمایند: ﴿إِنَّمَا یُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْهَی عَنِ اَلْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَسْتَیْقِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَیَتَعَلَّمُ أَمَّا صَاحِبُ سَیْفٍ وَ سَوْطٍ فَلاَ ﴾. (6) و (7)

ص: 184

با توجه به روایات یاد شده و مطالعات ارائه شده در بخش های گذشته می توان سیره امام رضا علیه السلام را در امر به معروف و نهی از منکر به صورت زیر تشریح نمود:

بیدار نمودن اهل حرمشان برای برپایی فرائض و نوافل (1) یا جلوگیری از ورود عیسی جلودی به منزلشان در ماجرایی که در مدینه رخ داد (2)، ملاحظه کرد.

معروف و نهی از منکر بکنید یکی از راه های آن این است که خودتان صالح و با تقوا باشید. وقتی خودتان این طور بودید مجسمه ای خواهید بود از امر به معروف و نهی از منکر». (1)

تشتت آراء و عقاید مذهبی و دینی بود.

سیاست حکومت وقت در دوره ایشان سیاست تزویر و اظهار دوستی و کشاندن جنگ به جبهه فرهنگی و تبلیغاتی بود.

از مهمترین منکرات اجتماعی در این زمان می توان از نشر تعالیم ضد اسلامی به نام دین و آزادی بیان فرقه گرایی ایجاد تفرقه در میان مسلمانان، غصب خلافت و سوء استفاده از نسبت با رسول خدا صلی الله علیه و آله نام برد.

• شیوه برخورد امام علیه السلام را با منکرات در این عصر (در موارد فردی و در ساحت اجتماعی) می توان به صورت زیر خلاصه و طبقه بندی نمود:

• امر و نهی آرام

• امر و نهی تند

شیوه نوشتاری

شیوه عملی

شیوه فردی و جمعی

شیوه تدریجی

15. خوانساری، آقا جمال، دفاع از تشیع، قم، امیرالمؤمنین، اول، 1377ش.

16. شهید اول، ابو عبدالله محمد بن مكى الدرة الباهرة من الاصداف الطاهره، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم، زائر اول، 1379ش.

17. طبرسی، احمد بن على الاحتجاج على اهل اللجاج ترجمه بهزاد جعفری، تهران، اسلامیه، اول، 1381ش.

18. عطاردی، عزیز الله مسند الامام الرضا علیه السلام، مشهد، آستان قدس، اول، 1406 ق.

19. اخبار و آثار حضرت امام رضا علیه السلام علیه السلام، تهران، کتابخانه صدر، اول، 1397ق.

20. زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، تهران، اسلامیه اول، 1390ق.

21. مالکی علی بن محمد بن احمد الفصول المهمه تهران اعلمی

22. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، اسلاميه.

23. محرمی، غلام حسن، جلوه های اعجاز معصومین اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، دوم، 1378ش.

24. مسعودی، محمد اسحاق، آموزش ملی امر به معروف و نهی از منکر، تهران، پیام آزادی، اول، 1386ش.

25. مشایخ، فاطمه، قصص الانبیا تهران، فرحان، اول، 1381ش.

26. مطهری، مرتضی مجموعه آثار استاد شهید مطهری (18)، تهران، صدرا، پنجم، 1385ش.

27. مفيد، الارشاد في معرفة حجج الله على العباد، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران اسلامیه دوم

28. نیشابوری، فتال، روضة الواعظين وبصيرة المتعظين، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، اول، 1366ش.

29. پایگاه اینترنتی طرح مطالعه توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا علیه السلام، مصاحبه با دکتر محمدحسین رجبی دوانی در خصوص شرایط سیاسی عصر امامت حضرت رضا علیه السلام

ص: 192

چیست؟ یکی از آفات بزرگ در حوزه امر به معروف و نهی از منکر که در سخنان اهل بیت علیهم السلام بیان شده است «تواکل» می باشد تواکل چیست؟ ریشه های آن کدام است؟ آثار آن چیست؟ نویسنده در این تحقیق در جهت پاسخ به پرسش های پیرامون تواکل گام بر می دارد.

اعتماد شیعیان جهان (کافی و تهذیب الاحکام) و سایر کتب ارزشمند حدیثی شیعه نقل گردیده است. روشن است که تمام احادیث امامان علیهم السلام از طریق پیامبر خدا با وحی الهی پیوند دارد و گاهی در آغاز حدیث به این ارتباط و اتصال در بیان اهل بیت تصریح شده است. در «حدیث تواکل» امام رضا علیه السلام یادآوری نموده اند آن چه می گویند از پیامبر خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و به صراحت فرموده اند: «كان رسول الله يقول» پیامبر خدا گفته است. پس حدیث تواکل حدیث رضوی است که در آن امام رضا علیه السلام منبع حديث و گوینده آن را که وحی و پیامبر خداست، معرفی کرده اند. با توجه به صحت و اعتبار سند «حدیث تواکل» باید محتوای حدیث را شناخت و از آن بهره برد.

«حدیث تواكل» هم پیام و نکته ای دارد و هم درس و سنت و قانونی را بیان می کند و راهنمای همه مسلمانان است. در موضوع امر به معروف و نهی از منکر و در آسیب شناسی اجرای آن سزاوار است محتوای حدیث تواکل واکاوی گردد و تمام آن چه در آن نهفته است، استخراج شود و هشدارهای آن مورد توجه جدی همگان قرار گیرد.

ابوالحسن احمد بن فارس زکریا در وجه تسمیه وکیل نوشته است: «سمّى الوكيل لانه توكل اليه الامر» (1)، وكيل ناميده شده است زیرا امر به او واگذار می شود. ابن منظور می گوید: «وکیل الرجل الذى يقوم بأمره ، سمّى وكيلاً لأن موكله قد وكل اليه القيام بأمره فهو موكول اليه الأمر و الوكيل على هذا القول فعيل بمعنى مفعول» (2) ؛ وكيل مرد کسی است که به اجرای فرمان او می ایستد وکیل نامیده شده، چون وکیل گیرنده اش قیام به امرش را به او واگذار کرده است. پس وکیل فردی است که امر به او موکول شده است و وکیل بر این قول فعیل به معنای مفعول می باشد.

سعید خوری شرتونی لبنانی می نویسد: «وكل اليه الأمر: سلمه و فوضه اليه واكتفى به» (3) امر را به او موکول نمود یعنی به او تسلیم نمود و به او تفویض کرد و واگذاشت و به او اکتفا نمود فؤاد افرام البستانی گفته است: «وكل اليه الأمر»؛ (4) آن مطلوب یا آن کار را موکول به او کرد و به او سپرد در کاری او را وکیل خود قرار داد، کار را به او حواله کرد.

ناصر علی عبدالله وکالت را به نمایندگی ترجمه کرده است. (5)

حسن عمید در معنای وکیل می نویسد: «گماشته، نماینده، کسی که به او اعتماد کنند و کاری را به او بسپارند کسی از طرف کس دیگر برای انجام دادن کاری تعیین شود». (6)

ماده «وکل» به باب تفاعل برود «تواکل» می گردد و آن چه در ثلاثی مجرد آن یک طرفه جاری بود در ثلاثی مزید آن در باب تفاعل به صورت دو طرفه جاری می شود، چون در باب تفاعل هر دو طرف فاعلاند و معنا و مفهوم ماده هر فعل به دو طرف نسبت داده می شود معنای وکیل هر چه باشد در تواکل در دو طرف هست.

ص: 196

راغب اصفهانی می گوید: «تواكل القوم اذا اتكل كل على الآخر»؛ (1) قوم تواكل کردند زمانی به کار می رود که هر یک بر دیگری اتکال نماید و کار را به دیگری واگذار کند ابن منظور نیز در تعریف مواکله می نویسد: «هو من الاتكال في الامور و ان يتكل كل واحد منهما على الآخر» (2) آن از واگذار نمودن امور است و این که هریک از آن دوکار را بر دیگری واگذار نماید.

ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری گفته است از ماده وکل، تواكلوا ساخته شده است و هم معنا هستند ولی در تواکل هر دو طرف یکدیگر را وکیل می گیرند. (3) سعید خوری شرتونی لبنانی تواکل و مواکله را به یک معنا شمرده و نوشته است: «تواکله الناس تركوه و لم يعينوه فيما نابه و تواكلا الكلام: اتكل كل واحد على صاحبه فيه»؛ (4) مردم در آن تواکل نمودند یعنی آن را ترک کردند و رها نمودند و او را در آن چه نایب گرفته بود، یاری و کمک نکردند و آن دو در کلام تواکل کردند یعنی هر یک از آن دو بر دیگری در آن کلام اتکال کرد و به او واگذار نمود.

علی اکبر غفاری در تعلیق بر این حدیث در تصحیح کتاب المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء نوشته است: «تاکلوا ای تقاعدوا و تواكل القوم اى اتكل بعضهم على بعض» (5) تواكلوا یعنی دست برداشتند و نشستند. و تواكل القوم یعنی برخی بر برخی اتکال نمودند و کار را به یکدیگر واگذار نمودند.

علی اکبر دهخدا در معنای تواکل می نویسد: «ترک دادن ترک گفتن کسی و یاری نکردن، بر یکدیگر اتکال کردن، بر یکدیگر اعتماد کردن». (6) فؤاد افرام البستاني می گوید «تواکل القوم»؛ یعنی این قوم به یکدیگر اعتماد و تکیه کردند و کارهای یکدیگر را به هم سپردند و «تواکلوه» یعنی او را ترک کردند و به او کمک نکردند و «تواكلوا الكلام» یعنی هر یک بیان سخن را به دیگری احاله کردند و از یکدیگر

ص: 197

خواستند سخن را بیان کند. (1)

با توجه به مفهوم وکالت و تواکل در کتب لغت روشن می شود «تواکل» درباره امر به معروف و نهی از منکر به معنای موکول کردن انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر به یکدیگر به هم سپردن، همدیگر را وکیل گرفتن، یکدیگر را نماینده قرار دادن، از یکدیگر خواستن، به هم حواله دادن، بر عهده یکدیگر گذاشتن، به گردن یکدیگر انداختن، از انجام کار شانه خالی کردن، مسئولیت را به یکدیگر واگذار نمودن، اظهار ناتوانی نمودن، ترک کردن و رها نمودن است. تواکل در زمینه امر به معروف و نهی از منکر در امت رسول الله روی می دهد تواکل کار دشمنان دین و دشمنان پیامبر خدا و مخالفان مذهب نیست بلکه چیزی است که در بین مدعیان امت پیامبر پیدا می شود در جامعه اسلامی و در میان پیروان پیامبر و اهل بیت علیه السلام و با ادعای اسلام و تشیع جامعه گرفتار آسیب تواکل می گردد. تواکل درون امت پیامبر و در جامعه اسلامی پدید می آید گرچه دشمنان دین در راه فراهم ساختن بستر تواکل و زمینه سازی برای تواکل و بهره برداری از تواکل تلاش می کنند بدون اقدامات دشمنان خارجی نیز امکان دارد در جامعه اسلامی در ارتباط با مسئولیت بزرگ امر به معروف و نهی از منکر تواکل روی دهد باید ریشه های بیماری تواکل را شناخت و تواكل را ریشه کن ساخت تا امت اسلامی از ناهنجاری تواکل نجات یابد و امر به معروف و نهی از منکر احیا گردد و جامعه اسلامی و مردم جهان از آثار و برکات امر به معروف و نهی از منکر برخوردار گردند.

نهی از منکر رها شده است؟ چرا و چگونه دیانت و ترک امر به معروف و نهی از منکر با هم سازگار شده اند؟ چه چیزهایی مسلمانان را از امر به معروف و نهی از منکر باز می دارد؟ باید اسباب و علل این وضعیت غیر اسلامی و سیاه در حوزه اجرا و عمل به مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر را شناسایی نمود تا ریشه های تواكل روشن گردد. با پاسخ به این پرسش ها علل تواکل بازشناسی می شود. آسیب شناسی و آسیب زدایی جامعه اسلامی شیعی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر وابسته به تواکل شناسی و توانمندسازی مسلمانان در تواکل زدایی .است علل تواکل بسیار است. از این رو مبارزه با تواکل کاری سخت و پر زحمت و رنج است و اراده و همتی عالی را می طلبد.

«ضعف ایمان و تقوا و باورهای دینی»، «ضعف وجدان بیدار اخلاقی»، «ناامیدی از تأثیر و تغییر»، «فشارهای خردکننده اقتصادی و دل مشغولی و گرفتاری به تأمین نیازهای اساسی زندگی»، «غرب زدگی و تقلید از فرهنگ غرب»، «پیروی از هوای نفس و وسوسه های شیطانی»، «ناآگاهی از پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر»، «بی خبری از آثار و برکات بی نظیر امر به معروف و نهی کننده از منکر»، «سقوط اعتبار و پایگاه و احترام اجتماعی امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر»، «عدم صبر و پایداری»، «احساس تنهایی»، «حرص و آز»، «سختی ها و رنج ها و مشکلات عمل به مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر»، «بی اطلاعی از اجر و پاداش فراوان تلاش در امر به معروف و نهی از منکر»، «سودجویی و مصرف گرایی و رفاه طلبی»، «جوزدگی و همرنگی با جماعت»، «ترس از جنگ روانی و نکوهش و سرزنش دیگران»، «توسعه ارتباطات و رسانه ها در دهکده جهانی»، «افزایش ناهنجاری ها و رواج منکرات» و «حیای حماقت آمیز و شرم ناروا» از عوامل تواکل و ترک امر به معروف و نهی از منکر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در ریشه یابی تواکل فرموده اند: ﴿غَشِیَتکُمُ السَّکرَتانِ: سَکرَهُ حُبِّ العَیشِ، وحُبِّ الجَهلِ، فعِندَ ذلکَ لا تَأمُرونَ بِالمَعروفِ ولا تَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ﴾؛ (1) دو مستى شما را فرا گرفته است مستی عشق زندگی و مستی عشق به نادانی. با این دو مستی

ص: 199

امر به معروف و نهی از منکر نمی کنید.

ماده «غشی» زمانی به کار می رود که چیزی پدید آید و تمام فکر و ذکر انسان را مشغول کند و فرا بگیرد و چیزهای دیگر را بپوشاند. (1) علاقه انسان ها به عیاشی و عشق به زندگی آرام و بی دغدغه و بی دردسر و میل به آرامش و رفاه طلبی و خوش گذرانی و عشق به نادانی و رهایی از مسئولیت های آگاهی عامل تواکل و ترک امر به معروف و نهی از منکر است.

قطعاً گرفتار عذاب الهی می شوند؛ چون با تواکل خود اذن نزول عذاب را صادر کرده اند اهل تواکل در جنگ با خدا قرار دارند؛ چون با تواکل تکلیف شرعی بزرگ خویش را رها و ترک کرده اند. بازتاب تواكل تجسم و تحقق عذاب الهی بر بشریت است. محمد بن عرفه راوی حدیث تواكل، در حدیثی دیگر ضرر و زیان تواکل و ترک امر به معروف و نهی از منکر را از قول امام رضا علیه السلام آورده است. وی گفته است شنیدم امام رضا علیه السلام فرمود: ﴿لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكرِ أَوْ لَيسْتَعْمَلَنَّ عَلَيكمْ شِرَارُكمْ فَيدْعُو خِيارُكمْ فَلَا يسْتَجَابُ لَهُمْ﴾؛ (1) باید امر به معروف و نهی از منکر کنید تا بدانتان بر شما حاکم نشوند که در این صورت خوبانتان دعا می کنند و دعای آنان مستجاب نگردد.

مطابق بیان امام رضا علیه السلام اثر تواکل و ترک امر به معروف و نهی از منکر، سلطه اشرار و نابودی دین و سنت های الهی و کنار گذاشتن خوبان و بی اثر شدن دعای آنان است.

اجتماعی مسلمانان در امر به معروف و نهی از منکر تواکل و خطر آن را گوشزد نموده اند این هشدار رضوی راهنمای دلسوزان و اهل ایمان و تقوا و عامل بیداری و توفیق در آسیب شناسی است شناخت آسیب و درد راه آسیب زدایی و درمان درد را به روی انسان می گشاید با خشکاندن ریشه های تواکل روح و نشاط و شوق در عمل به امر به معروف و نهی از منکر رواج خواهد یافت و اجرای این فریضه گسترش می یابد.

ص: 202

1403ق/1983م.

12. عبدالله ناصر على المعجم البسيط فرهنگ روان عربی به فارسی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم، 1380ش.

13. عميد حسن فرهنگ فارسی ،عمید ،تهرن ،امیرکبیر، چاپ اول، 1362ش.

14. فیض کاشانی محمد بن مرتضی، المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه چاپ دوم، بی تا

15. کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، دار صعب و دارالتعارف للمطبوعات، چاپ سوم 1401ق.

16. المتقى، على بن حسام الدين كنز العمال في سنن الأقوال و الافعال، تحقیق محمود عمر الدمياطى بيروت منشورات محمد على بيضون، دار الكتب الاسلامیه، چاپ اول، 1419ق./ 1998م.

17. مجلسی محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار علیهم السلام، بيروت، مؤسسة الوفاء - دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق/ 1983م.

ص: 204

از منکر ضرورت پیدا می کند و موقعیت اساسی و بنیادی آن در صحنه حیات اجتماعی انسان جلوه می کند.

امر به معروف و نهی از منکر در آموزه های دینی از جایگاهی بس بلند و ویژه برخوردار است. اساس نبوت پیامبران الهی بر امر به معروف و نهی از منکر استوار بوده است. از این رو قرآن کریم نخستین وظیفه همه انبیا را امر به معروف و نهی از منکر معرفی کرده است. «ما در هر امتی رسولی برانگیختیم که خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید خداوند گروهی را هدایت کرد و گروهی ضلالت و گمراهی دنبالشان را گرفت پس در روی زمین بگردید و ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چگونه بود». مبنای وجوب «امر به معروف و نهی از منکر» متون دینی یعنی قرآن و روایات معصومین علیهم السلام می باشد. اگر درصدد احصای اوامر و نواهی خداوند در قرآن کریم باشیم، می بینیم که خداوند در موضوعات مختلف امر و نهی فرموده است. بنابراین خداوند خود به عنوان اولین آمر به معروف و ناهی از منکر گام برداشته است. (1)

است و اقامه آن یکی از ادله لزوم تشکیل حکومت اسلامی است و بالاخره این که جایگاه آن برتر از جایگاه جهاد در راه خدا می باشد لذا جای آن دارد که زوایای مبهم آن مورد کنکاش دقیق قرار گرفته و این مسئله و جایگاه آن در قرآن و سنت بیش از پیش روشن گردد. (1)

امر به معروف و نهی از منکر از مهمترین فروع دین مبین اسلام و واجب کفایی است. اما متأسفانه در جامعه چندان مورد توجه قرار نمی گیرد و مردم از این امور مهم و شیوه اجرای آن آگاهی چندانی ندارند. گاهی چنان برخورد می کنند که فرد مقابل را به نشان دادن عکس العمل منفی وادار می نمایند و گاهی این وظیفه را از دوش خود برداشته و بار خود را به اصطلاح سبک می کنند و در برابر منکراتی که در جامعه رخ می دهد، می گویند به ما مربوط نیست و هر کس اختیار کار خودش را دارد.

امروزه ما در جامعه شاهد افزایش برخی منکرات مخصوصاً در قشر جوان (مانند: بی حجابی، دوستی های نامشروع، به کار بردن الفاظ زشت و ... ) می باشیم که در این زمینه نه تنها امر و نهی آمران و ناهیان تأثیر چندانی بر رفتار انحرافی این گونه افراد ندارد، بلکه در برخی موارد سبب جبهه گیری و افزایش رفتار انحرافی می شود.

لذا با توجه به موارد ذکر شده دربارهٔ اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و همچنین با رویکرد به ساختار جمعیتی کشور ما که کشور جوانی می باشد در این تحقیق برآنیم به بررسی علل اجتماعی - فردی عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر در بین جوانان (دانشجویان) بپردازیم.

امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی است که اگر افرادی - به قدر کفایت - به انجام آن اقدام کنند از دیگران ساقط می شود و اگر همۀ افراد آن را ترک کرده باشند چنان چه شرایط آن موجود باشد همۀ آن ها ترک واجب کرده اند. (1)

هستند که با سبک های شایسته زندگی و بر اساس احترام اجتماعی که دیگران برایشان قائل هستند، به همدیگر وابستگی پیدا می کنند به عبارت دیگر منزلت اجتماعی، یک ارزیابی است که بر پایه معیارهای ارزش اجتماعی معتبر در جامعه از موقعیت یک شخص در ذهن دیگران به عمل می آید و نشان می دهد که موقعیت یک شخص نسبت به اشخاص دیگر در فضای اجتماعی کجاست. (1)

عکس

ابزار تحقیق

ابزار تحقیق پرسشنامه محقق ساخته (32 شامل سؤال با طیف لیکرت) می باشد که برای سنجش پایایی پرسشنامه از روش کرونباخ استفاده شد ضریب پایای به دست آمده برای هر یک از متغیرهای تحقیق به شرح زیر می باشد:

جدول1: میزان اعتبار متغیرهای تحقیق

عکس

مشاهده می شود که آلفای تمامی معرفها بالای 70 درصد می باشد که نشان روایی قابل قبولی می باشد. همچنین آلفای کل به دست آمده برابر با 78 درصد می باشد.

برای سنجش اعتبار گویه ها از روش سنجش اعتبار محتوای س. اچ. لاوشه استفاده شد و ضریب اعتبار 72 درصد به دست آمد با توجه به نمره به دست آمده پرسشنامه دارای اعتبار لازم می باشد. در ادامه داده های جمع آوری شده، براساس نرم افزار رایانه ای SPSS مورد تحلیل قرار گرفته و با استفاده از جدول و نمودارها و انواع آزمون های آماری روابط متغیرها بررسی شده اند.

چارچوب نظری

در چارچوب نظری تحقیق به صورت تلفیقی از نظریات امام رضا علیه السلام، امام

ص: 210

خمینی رحمه الله و شهید مطهری استفاده شده است و سعی گردیده با استفاده از نظریات فوق فرضیات تحقیق طراحی شوند.

بجاست که میان تحمیل عقیده و «تحمیل عمل در برخی امور» تفاوت وجود دارد. در قرآن کریم می خوانیم ﴿لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ﴾: هیچ اجباری در دین نیست. در صورتی که تحمیل عمل در برخی از موارد که مصلحت بالاتری وجود دارد نه تنها جایز بلکه ضروری می باشد؛ به عنوان مثال وقتی معلمی دلسوز، دانش آموز خود را به انجام پاره ای تکالیف و ادار می سازد هیچ گاه نمی خواهد تحمیل عقیده نماید بلکه به خاطر در نظر گرفتن صلاح و مصلحت دانش آموزش به وی نوعی عمل را اجبار می کند و چه بسا همان دانش آموز پس از رسیدن به مدارج عالی علمی از کار معلم بسیار خشنود و دلشاد گردد.

در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر حضرت امام رضا علیه السلام می فرمایند: «وقتی امت من از امر به معروف و نهی از منکر شانه خالی کردند و آن را به یکدیگر واگذار کردند، حتماً بدانند که با هلاکت و عذاب الهی روبه رو خواهند شد».

همچنین در جایی دیگر می فرمایند: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید. اگر چنین نکنید بدهای شما بر شما مسلط می شوند پس هر چه خوبانتان دعا کنند مستجاب نمی شود».

نمونه ای از سیره عملی حضرت امام رضا علیه السلام در مورد امر به معروف و نهی از منكر:

به دستور مأمون علمای برجسته از فرقه های گوناگون در مجالس مناظره حاضر می شدند و حضرت امام رضا علیه السلام با آن ها مناظره و بحث می کردند. در یکی از این مجالس «عمران صابی» که یکی از دانشمندان بزرگ بود، حاضر شد و درباره توحید خدا با حضرت امام رضا علیه السلام به بحث پرداخت هر سؤالی که او مطرح می کرد امام علیه السلام با استدلال های روشن و قطعی جواب می داد. بحث و مناظره به اوج خود رسیده بود که هنگام نماز ظهر فرا رسید. حضرت امام رضا علیه السلام به مأمون فرمودند، وقت نماز فرا رسیده است. «عمران صابی» گفت: ای آقای من پاسخ سؤال من را قطع نكن. اكنون قلب من نازک گشته است (یعنی آمادگی پذیرش حقیقت را یافته است). حضرت امام رضا علیه السلام تحت تأثیر احساسات عمران صابی قرار نگرفت و فرمود، نماز می گزاریم و سپس باز می گردیم. حضرت امام رضا علیه السلام با همراهان برخاستند و نماز

ص: 212

خواندند و پس از نماز به همان مجلس بازگشتند و به بحث و بررسی ادامه دادند.

«در اخبار وارد شده که امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله دارد مرحله قلب مرحله زبان مرحله يد و عمل ما معمولاً از مرحله قلب به جای آن که اخلاص و حسن نیت و علاقه به سرنوشت مسلمانان را درک کنیم جوش و خروش و عصبانیت های بی جا می فهمیم، و از مرحله زبان به جای آن که بیان های روشن کننده و منطقى بفهمیم که قرآن می فرماید: ﴿وَ اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ﴾، موعظه ها و پندهای تحکم آمیز می فهمیم؛ و از مرحله ید و عمل هم به جای این که تبلیغ عملی و حسن عمل و همچنین تدابیر عملی بفهمیم، تنها این مطلب را فهمیده ایم که باید اعمال زور کرد». (1)

«ما چند جهت را باید در نظر بگیریم یکی این که در مرحله قلب، آمر به معروف و ناهی از منکر باشیم؛ یعنی عمل از عمق ضمیر ما سرچشمه بگیرد و دارای اخلاص و دلسوزی و علاقه باشد امر به معروف ما برای ترویج یک شخص و یا یک صنف معین نباشد. دوم مرحلهٔ زبان یعنی بیان ما حقیقت روشن کن و هادی باشد نه تحکم و آمریت و کور شو و ببین و کر شو و بشنو و دیوانه شو و بفهم. سوم مرحله عمل و ید البته نه به معنای زور بلکه به معنای پیشقدمی در راه خیر و استباق که در قرآن آمده است». (2)

«امر به معروف چون تنها گفتن و بیان نیست بلکه اجراست، باید دید از چه طریقی بهتر اجرا می شود. شک نیست که جلو افتادن در عمل و پیشقدمی در عمل بهترین طریق اجراست. باید جلو افتاد و مردم را تشویق کرد در نهی از منکر هم باید مبارزه با فساد باشد نه با فاسد مبارزه با فاسد معنایش این است چرا آن شخص مرتکب شده نه این شخص اگر مسلمانان می خواهند امر به معروف بکنند باید مثلاً مؤسسات نشر کتاب به وجود آورند مدارس مفید به وجود بیاورند، بیمارستان تأسیس کنند، بنگاه حمایت یتیمان و مؤسسه خیریه اطفال فلج به وجود بیاورند، مردم در عمل ببینند که دین در این جا بیمارشان را و جاهلشان را و یتیمشان را نجات داد». (3)

ص: 214

نمی کنم مگر قبلاً خودم آن را انجام می دهم و از هیچ کار خلافی باز نمی دارم مگر این که پیش از شما از آن دوری جسته ام». امام خمینی در سخنرانی های خود مکرر به این جهت اشاره می فرمودند که برای موفقیت در اصلاح دیگران قبل از هر چیز خودتان را اصلاح کنید.

معروف و نهی از منکر رابطه وجود دارد.

- به نظر می رسد بین میزان هویت دینی دانشجویان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر توسط آن ها رابطه وجود دارد.

- به نظر می رسد بین نوع گروه های دوستی و معاشرت (دانشجویان) و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر (توسط آن ها) رابطه وجود دارد.

مدل تحلیل نظری:

عکس

شیوه امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

آیات زیادی در قرآن وجود دارد که مخاطب خود را به «امر به معروف و نهی از منکر» دعوت می کند خداوند کریم در این آیات به آثار حیات بخش این فریضه در دنیا و آخرت اشاره می فرماید اما در کنار این آیات آیاتی نیز هستند که به شیوه امر به معروف و نهی از منکر می پردازند. در زیر به برخی از این آیات اشاره شده:

﴿وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الذَّینَ یَمْشُونَ عَلَی الْاَرضِ هَوْناً و اِذا خاطَبَهُمُ الجاهِلوُنَ قالُو سَلاماً﴾: و بندگان خاص خدا آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه می روند و هرگاه مردم جاهل به آن ها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش)

ص: 217

جواب دهند. (1)

﴿فَقُولا لَهُ قَولًا لَيّناً لَعَلّهُ يَتَذَكّرُ أَو يَخشي﴾:

اما به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود یا (از خدا) بترسد. (2)

- آیه بر شرایط تأثیر امر به معروف و نهی از منکر دلالت می کند و برای این که امر و نهی مؤثر باشد باید با زبان خوش و مهربانی باشد تا فرد مقابل آن را بپذیرد و در وی تنفر به وجود نیاورد.

- پیامدهای جهل به نیازهای امر به معروف و نهی از منکر نتیجه بد عمل کردن است و نفرت به دنبال خواهد داشت.

- داشتن شناخت و علم و آگاهی نسبت به نیازهای امر به معروف و نهی از منکر در سریع تر پذیرفته شدن آن کمک می کند و محقق می یابد. (3)

﴿وَ لَتَكُن مِنكُم أُمَّةٌ يَدعُونَ إِلَى الخَيرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَ يَنْهَونَ عَن المُنكَرِ وَأُولئِكَ هُمُ المُفْلِحُونَ﴾:

و باید از میان شما گروهی مردم را به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وا دارند و از زشتی باز دارند و آنان همان رستگاران اند. (4)

از آیه بالا به روشنی در می یابیم که باید گروهی ویژه باشند تا امر به معروف و نهی از منکر کنند این گروه باید دارای یک سری امکاناتی باشند که تأثیر امر به معروف و نهی از منکر را دو چندان کنند. حساب این گروه از حساب بقیه افراد جداست و دارای امکاناتی چون زبان گویا، علم کافی، قدرت و... می باشند.

﴿وَأمُرْ أهْلَكَ بالصَّلاة واصْطَبِرْ عَلَيْهَا لا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى﴾.

خانواده خود را به نماز فرمان ده؛ و بر انجام آن شکیبا باش، از تو روزی نمی خواهیم؛ بلکه ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک برای پرهیزکاران است. (5)

همان گونه که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله مأمور شد تا دعوت خودش را از خانواده و

ص: 218

خویشاوندان خود شروع نماید، آمران به معروف و ناهیان از منکر نیز باید آن گونه عمل نمایند. (1)

3- استفاده از زور برای جلوگیری از منکر و برپایی واجب. (1)

«بنا بر فتوای حضرت آیة الله خامنه ای مواردی که امر به معروف و نهی از منکر متوقف بر چیزی بیشتر از امر و نهی زبانی باشد، اگر در سرزمینی باشد که دارای نظام و حکومت اسلامی است و به این فریضه اسلامی اهمیت داده می شود احتیاج به اذن حاکم و مسئولان ذیربط و پلیس محلی و دادگاه های صالح دارد». (2)

مسلمان شد. (1)

7- انتقاد از کار نه از شخص

اگر خلافکار احساس کند شخصیت دارد و محبوب است و تنها نقطه ضعف او کار خلافش است به راحتی آن را ترک می کند در روایات می خوانیم: «چه بسا خداوند افرادی را دوست دارد اگر چه از عمل آن ها ناخشنود است». (2)

شخصی از امام کاظم علیه السلام پرسید: یکی از یاران شما شراب خورده است. آیا از او دوری جویم؟ امام فرمود: «از کارش دوری جویید، نه از خودش» (3)

8- توجه به خصوصیات اخلاقی هر فرد

در حدیثی از امام حسین علیه السلام آمده است کسی که امر به معروف می کند... باید بداند که هر کس خلق و خویی دارد و با هر کس باید به طور خاصی سخن گفت». (4)

تحلیل داده ها

فرضیه اول: به نظر می رسد بین منزلت اجتماعی آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه وجود دارد.

جدول شماره 1: تا اوبی

عکس

با توجه به جدول شماره 1 مقدار تا اوبی محاسبه شده 0/007 = T و سطح معناداری آن (0/994) که بیشتر از 0/05 = sig می باشد در نتیجه بین منزلت اجتماعی آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه معناداری وجود

ص: 222

ندارد، در نتیجه فرضیه فوق اثبات نمی شود (محاسبه شده 0/994 = sig)

فرضیه دوم: به نظر می رسد بین صداقت آمران و ناهیان (در گفتار و رفتار) و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه وجود دارد.

جدول شماره 2: تا اوبی

عکس

با توجه به جدول شماره 2 مقدار تااوبی محاسبه شده 3/569 =T و سطح معناداری کمتر از (0/05=sig) است در نتیجه بین صداقت آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه معنادار و معکوسی وجود دارد. به نحوی که با افزایش صداقت آمران در گفتار و کردار میزان عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر کاهش می یابد و بالعکس در نتیجه فرضیه فوق اثبات می شود محاسبه شده (0/049 = sig)

فرضیه سوم: به نظر می رسد بین کاربرد زور توسط آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه وجود دارد.

جدول شماره 3: تا اوبی

عکس

با توجه به جدول شماره 3 مقدار تا اوبی محاسبه شده 4/023 T و سطح معناداری (0 / 000) که کمتر از (0/05 = sig) می باشد در نتیجه بین کاربرد زور توسط آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه معنادار مستقیم و مثبتی وجود دارد به نحوی که با افزایش کاربرد زور در امر و نهی میزان عدم پذیرش

ص: 223

امر به معروف و نهی از منکر افزایش یافته است در نتیجه فرضیه سوم نیز مورد رد تأیید قرار می گیرد. (محاسبه شده 0/00 = sig)

فرضیه چهارم: به نظر می رسد بین موقعیت و نحوه بیان آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه وجود دارد

جدول شماره 4: تا اوبی

عکس

با توجه به جدول شماره 4 مقدار تا اوبی محاسبه شده 3/029 = 7 و سطح T معناداری آن (0/002) که کمتر از 0/05 = sig می باشد در نتیجه بین موقعیت و نحوه بیان آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه معناداری وجود دارد. در نتیجه فرضیه فوق اثبات می شود. (محاسبه شده 0/002 = sig)

فرضیه پنجم: به نظر می رسد بین میزان هویت دینی دانشجویان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر (توسط آن ها) رابطه وجود دارد.

جدول شماره 5: تا اوبی

عکس

با توجه به جدول شماره 5 مقدار تا اوبی محاسبه شده 3/983 =T و سطح معناداری آن (00/ 0) که کمتر از (0/05 = sig) می باشد در نتیجه بین میزان هویت

ص: 224

دینی دانشجویان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه معنادار معکوس و منفی وجود دارد به نحوی که با افزایش هویت دینی دانشجویان از میزان عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر توسط آن ها کاهش یافته است و بالعکس. در نتیجه فرضیه پنجم تحقیق نیز مورد تأیید قرار می گیرد. (محاسبه شده 0/00 = sig)

فرضیه ششم: به نظر می رسد بین نوع گروه های دوستی و معاشرت (دانشجویان) و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر (توسط آن ها) رابطه وجود دارد.

جدول شماره 6: تا اوبی

عکس

با توجه به جدول شماره 6 مقدار تااوبی محاسبه شده 3/219 =T و سطح معناداری آن (0/034) که کمتر از (0/05 = sig) می باشد در نتیجه بین نوع گروه های دوستی و معاشرت دانشجویان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه معناداری وجود دارد در نتیجه فرضیه ششم تحقیق مورد تایید قرار می گیرد. (محاسبه شده 0/034 = sig).

نصیحت آمران و ناهیان (شامل اعضای خانواده روحانیان، استادان دانشگاه، دوستان و همکلاسی ها) توجه و عمل نموده اند.

همچنین با توجه به آمار استنباطی نتایج آزمون فرضیه اول نشان داد که رابطه معناداری بین منزلت اجتماعی آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منكر وجود ندارد. در بین گروه های آمران و ناهیان (شامل: اعضای خانواده، روحانيان، استادان دانشگاه، دوستان و همکلاسی ها) دانشجویان نصیحت دوستان خود را بیشتر مورد توجه قرار داده و کمترین عدم پذیرش امر و نهی را از گروه های روحانیان و استادان دانشگاه داشته اند در این باره می توان گفت با توجه به شرایط حساس دوران جوانی و میزان توجه ای که در این سنین نسبت به گروه های دوستی وجود دارد دانشجویان بیشتر تحت تأثیر دوستان خویش قرار دارند. همچنین تبلیغات گسترده رسانه ای کشورهای غربی که سعی در تغییر ارزش های جوانان و تخریب چهره های دینی و دانشگاهی دارد می تواند در این مسئله تأثیر گذار باشد.

فرضیه دوم که بیانگر وجود رابطه بین صداقت آمران و ناهیان (در اعمال و گفتار) و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر بود مورد تأیید قرار گرفت و ارتباط معکوسی سی بین میزان صداقت آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر و نهی در بین دانشجویان مشاهده شد به نحوی که با افزایش صداقت آمران (در گفتار و رفتار) میزان عدم پذیرش امر و نهی کاهش نشان می دهد به بیانی دیگر با افزایش صداقت آمران و ناهیان میزان مقبولیت امر و نهی نیز در بین دانشجویان افزایش می یابد.

اگر صدق کردار سالم در باورها و اعتقادات (آمران و ناهیان) نباشد جوان احساس دوگانگی می کند و نمی تواند به یک روحیه فعال و با نشاط و توانمندی دست یابد. از این روست که گاه عصیان می نماید و هنجارهای دینی و شرعی را کنار می گذارد؛ برای نمونه نماز نمی خواند و یا روزه نمی گیرد و به دنبال یادگیری و آموزش تعالیم اولیا و بزرگان دین نمی رود حجاب و پوشش دینی را نمی پذیرد و حتی مسخره می کند.

طبق داده های جدول ،تا اوبی فرضیه سوم پژوهش مبنی بر وجود ارتباط بین کاربرد زور توسط آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر مورد تأیید

ص: 226

قرار داد و مشخص شد بین کاربرد زور توسط آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر و نهی رابطه ای مستقیم و مثبت وجود دارد به نحوی که با افزایش کاربرد زور و فشار در امر به معروف و نهی از منکر میزان عدم پذیرش امر و نهی در بین دانشجویان نیز افزایش پیدا کرده است در بین برخی جوانان و دانشجویان تعاریف خاصی نسبت به برخی از ارزش های جامعه وجود دارد و برخی از ارزش های فرهنگی و مذهبی از دید آن ها اهمیت کمتری دارد در این جا باید فرق بین ارزش و هنجار مشخص شود. ارزش های اجتماعی مقوله ای فرهنگی هستند که روح و فکر و ایدۀ حاکم بر هنجارهای اجتماعی را تشکیل می دهند. ارزش ها به اصطلاح نشانه های ذهنی امور مطلوب و مورد پسند و علاقه مردم می باشند و به عنوان ملاک و معیارهای شکل گیری هنجارهای اجتماعی عمل می کنند هنجارهای اجتماعی «قالب ها» و «مسیرها» و بسترهایی برای انجام فعالیت ها وظایف و رفتارهای اجتماعی مردم در موقعیت «نقش ها و منزلت های» اجتماعی می باشند (1) به عنوان مثال ارزش حجاب زن مسلمان یک الگوی ذهنی و فکری را القا می کند که در عمل اجتماعی زنان در جامعه خود را با خط مشی (هنجار) پوشش اسلامی آراسته می نمایند با توجه به موارد ذکر شده می توان گفت تا زمانی که برخی هنجارهای موجود در جامعه برای جوانان ارزش نشود کاربرد زور در امر و نهی تأثیر چندانی نخواهد داشت.

فرضیه چهارم پژوهش که به نظر می رسد بین موقعیت و نحوه بیان آمران و ناهیان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر رابطه وجود دارد نیز مورد تأیید قرار گرفت. امر و نهی در زمان و مکان نامناسب ممکن است نه تنها مفید واقع نشود بلکه اثر منفی نیز در برداشته باشد.

در مورد فرضیه پنجم: یعنی وجود ارتباط بین میزان هویت دینی دانشجویان و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر (در بین دانشجویان) رابطه معنادار و معکوس مشاهده شد به طوری که با افزایش میزان هویت دینی دانشجویان میزان عدم پذیرش امر و نهی توسط آن ها کاهش می یابد و بالعکس.

تغییر در ارزش ها و هنجارهای فرهنگی امری است که در هستی اجتماعی گاه کم

ص: 227

یا زیاد اتفاق می افتد و گاه عوارضی دارد؛ به عنوان مثال (مدها و هوس های اجتماعی) به ویژه در حال حاضر که تأثیر الگوهای فرهنگی در آن فراوان است، زمینه مستعدی را برای تغییر در سبک پوشش افراد فراهم می نماید. آراسته شدن به این گونه مدهای پوششی گاه جوانان را در معرض تضاد و گسیختگی با نظام فرهنگی سنتی و الگوهای اخلاقی و تربیتی خانواده قرار می دهد که اگر اولیای خانواده به جریان «مدها در جامعه» توجه نداشته باشند و با فرزندانشان برخوردهای تند و خشن و منفی کنند قهراً جوانان را در شرایط تعارض و گسستگی و دافعه قرار می دهند که ممکن است عوارضی منفی داشته باشد. (1)

فرضیه ششم تحقیق، وجود ارتباط بین نوع گروه های دوستی و معاشرت (دانشجویان) و عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر (توسط آن ها) نیز مورد تأیید قرار گرفت. نوع گروه های دوستی دانشجویان و نوع معاشرت آن ها تأثير مستقیمی با پذیرش و یا عدم پذیرش امر و نهی دارد.

امروزه با توجه به جهانی شدن رسانه ها و افزایش استفاده از ماهواره اینترنت و.... مخصوصاً در بین جوانان معیارهای هویتی در حال تغییرند و رسانه های فوق الذکر با استفاده از برنامه های هدفمند و جذاب خود سعی در کمرنگ کردن و از بین بردن ارزش های فرهنگی و مذهبی دارند وقتی که هویت ملی و مذهبی در بین جوانان کمرنگ شود و توجه به ارزش های غربی و فرهنگ مصرفی در بین جامعه افزایش یابد، در آن صورت امر به معروف و نهی از منکر از سوی هر آمر و ناهی که صورت گیرد و به هر نوعی که اجرا شود تأثیر چندانی در عمل این گونه افراد نخواهد داشت و در آن صورت پذیرش امر و نهی با مشکل اساسی مواجه خواهد شد. با توجه به شرایط فوق در ابتدا باید با شناخت نیازهای جوانان سعی شود هنجارهای جامعه را در نزد آن ها به ارزش تبدیل نماییم که در این صورت افراد جامعه بدون نیاز به امر و نهی سعی در رعایت ارزش ها می نمایند در مرحله بعد می توان در صورت عدم رعایت ارزش ها با کاربرد صحیح امر به معروف و نهی از منکر همان گونه که در سیره انبیا و امامان علیهم السلام آمده است و رعایت کامل شرایط آن نسبت به اصلاح افراد و

ص: 228

دعوت به معروف اقدام نمود.

15. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، (تصحیح ) محمدباقر بهبودی ابراهیم میانجی، تهران، نشر کتابچی، 1386ش.

16. محمد کرمی، مجید، بیانات آسمانی، مقاله، فصلنامه روزنه، 1376ش.

17. محمدی، محسن، امر به معروف و نهی از منکر و نقش آن در جامعه، تهران، انتشارات خجسته، 1385ش.

18. مطهری مرتضی، ده ،گفتار، تهران، انتشارات صدرا، 1375ش.

19. مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1389ش.

20. یادداشت ها، تهران، انتشارات صدرا، 1369ش.

ص: 231

افراد گوناگون و عدم استفاده از روش های مناسب امر به معروف و نهی از منکر نتیجه عکس را موجب می شود یعنی موجب نهی از معروف یا امر به منکر می گردد. از همین روی در متون اسلامی اعم از قرآن و روایات به روش های مناسب امر به معروف و نهی از منکر توجه خاص شده است.

از جمله مواردی که اهمیت استفاده از روش های مناسب امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه متون اسلامی را نشان می دهد آن است که در ذیل تفسیر آیه ﴿ وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَاتَّقُوا الله لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛ کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید بلکه نیکی آن است که تقوا پیشه کنید و از در خانه ها وارد شوید و از خدا بپرهیزید تا رستگار شوید (1)، از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرموده اند: ﴿یَعْنِی أَنْ یَأْتِیَ اَلْأُمُورَ عَنْ وَجْهِهَا، فِی أَیِّ اَلْأُمُورِ کَانَ﴾ يعنى كارها را هر نوع که باشند از راه شایسته و مناسب آن انجام دهند. (2) نیز فرموده اند: ﴿اِیتُوا اَلْأُمُورَ مِنْ وَجْهِهَا﴾ یعنی کارها را از راه درست و مناسب آن ها انجام دهید. (3)

بر اساس پاره ای از شأن نزول های بیان شده در مورد آیه مورد بحث، مردم در جاهلیت و آغاز اسلام در حال احرام از در وارد حیاط خانه و چادر و اتاق نمی شدند اگر شهرنشین بودند سوراخی در پشت خانه کنده و از آن جا رفت و آمد می کردند، صحرانشین از پشت خیمه و چادر وارد می شد و تا خروج از احرام، دخول از در خانه و خیمه را گناه می دانستند مگر این که از طوایف قریش و کنانه و خزاعه و ثقيف و خثعم و بنو عامر بن صعصعه و بنونضر بن معاویه باشد که به مناسبت تعصب و پایداری در مراسم دینی حمس» نامیده می شدند. (4)

با توجه به روایت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه مورد بحث، آیه یادشده مفهومی وسیع و فراگیر دارد و از هر کاری که از راه درست و منطقی آن انجام نشود نهی

ص: 233

می کند. بدیهی است که امر به معروف و نهی از منکر از طریق روش های غیر منطقی و نابجا و نادرست نیز از مصادیق آیه است. از همین روی اسلام در تبلیغ خود روش های معین و محدودی را مشخص نکرده بلکه بر اساس مقتضیات زمان و مکان آن را به عهده مسلمانان نهاده و ائمه علیهم السلام و اصحاب ایشان در موقعیت های گوناگون از روش های مختلف در امر به معروف و نهی از منکر بهره می گرفتند. خواهیم دید که تنوع روش ها در سیره و سخنان امام رضا علیه السلام نیز به خوبی مشهود است.

نظر به اهمیت توجه و به کارگیری روش های مناسب در امر به معروف و نهی منكر، طبرسی در ذیل تفسیر آیه ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَن الْمُنْكَر﴾ (1) در خصوص معنای حرف «من» در «منکم» به دو دیدگاه تبعیضی و تبیینی بودن «من» اشاره نموده و در فرض تبعیضی بودن «من» به نقش و اهمیت روش در وجوب کفایی امر به معروف و نهی از منکر توجه نموده و گفته است: «من، برای تبعیض است؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر از واجبات کفایی است و فقط کسی صلاحیت آن را دارد که: اولاً معروف و منکر را بشناسد و ثانیاً روش امر به معروف و نهی از منکر را بداند؛ زیرا اگر به این دو شرط جاهل باشد، بسا ممکن است به منکر امر و از معروف نهی کند». (2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به اهمیت و لزوم به کارگیری بهترین و مناسب ترین روش ها در امر به معروف و نهی از منکر اشاره نموده و فرموده است ﴿مَن أمَرَ بِمَعروفٍ فلیَکُنْ أمرُهُ ذلکَ بِمَعروفٍ﴾؛ هر كس امر به معروف می کند باید شیوه اش نیز معروف باشد. (3) و در جای دیگر فرموده اند: ﴿مَن رَأی مِنکُم مُنکَراً فَلْیُغَیِّرْهُ بِیَدِهِ ، فإن لَم یَستَطِعْ فبِلِسانِهِ ، فإن لَم یَستَطِعْ فبِقَلبِهِ وذلکَ أضعَفُ الإیمانِ﴾؛ اگر کسی از شما منکری دید، باید آن را با دست خویش دگرگون سازد. اگر نتوانست، پس به زبان خویش، پس اگر باز هم نتوانست با دل خویش، و آن کمترین درجه ایمان است. (4)

ص: 234

در خصوص شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره امام رضا علیه السلام تحقیق مستقلى وجود ندارد اما در منابع نگارش یافته دربارۀ آن حضرت و نیز از سخنان و اقوال ایشان و منابع تاریخی می توان به مواردی دست یافت از این روی در تحقیق حاضر به اهمیت شیوه و نیز شیوه های گوناگون امر به معروف و نهی از منکر در اقوال و سیره امام رضا علیه السلام علیه السلام اشاره شده است.

مبعوث فرمود که نیکوکاران را بشارت و بدکاران را بیم دهند، (1) اشاره نمود.

در سیره و سخنان امام رضا علیه السلام به اهمیت تشویق به عنوان یکی از روش های مؤثر در تغییر رفتار یا امر به معروف و نهی از منکر به ویژه درباره کودکان تصریح و اشاره شده است چنان چه زکریا بن آدم گفته که خدمت امام رضا علیه السلام بودم که حضرت جواد علیه السلام را نزد ما آوردند. وی که حدود چهار ساله بود دست ها را بر زمین نهاد و به سوی آسمان سر بلند کرد و به فکر فرو رفت امام رضا علیه السلام به وی فرمود: جانم به فدایت در چه موضوعی چنین اندیشه می کنی؟ امام علیه السلام جواد فرمود: در آن چه نسبت به مادرم فاطمه علیها السلام انجام داده اند. به خدا قسم، آن ها را از قبر بیرون می آورم، می سوزانم و خاکسترشان را به دریا می ریزم، امام رضا علیه السلام او را به خود نزدیک ساخت، بین دو چشمش را بوسید و فرمود: پدر و مادرم به فدایت باد، تو برای امامت شایستگی داری. (2)

تشویق در خصوص معروف ها و ارزش ها، همچون قرآن خواندن، احترام به پدر و مادر و... نیز در سیره و سخن امام رضا علیه السلام به چشم می خورد؛ چه آن که تشویق به قرآن موجب آگاهی و شناخت ارزش ها و معروف ها و منکرها می گردد و احترام به والدین گذشته از توصیه های مکرر قرآن و روایات به آن می تواند در الگوپذیری و تغییر رفتار مؤثر باشد، امام رضا علیه السلام فرموده اند: ﴿اَلنَّظَرُ فِی ثَلاَثَهِ أَشْیَاءَ عِبَادَهٌ اَلنَّظَرُ فِی وَجْهِ اَلْوَالِدَیْنِ وَ فِی اَلْمُصْحَفِ وَ فِی اَلْبَحْرِ﴾. (3)

تشویق به صور گوناگون قابل تصور است. مدح و تعریف کارهای خوب و افرادی که کارهای خوب انجام می دهند نوعی تشویق تلقی شده و در تغییر رفتار دیگران نقش به سزا دارد از همین روی افراد خوب بارها در قرآن و روایات از طریق مدح و تعریف تشویق شده اند بارها امام رضا علیه السلام با مدح و تعریف ارزش ها و انسان های خوب به تشویق خوبی ها و تشویق دیگران به انجام کارهای خوب اقدام نموده اند.

ص: 236

تردیدی نیست که تأثیر و کارآمدی هر روش منوط به رعایت آداب مخصوص همان روش است. تشویق نیز آداب و شرایطی دارد که باید رعایت شود تا نتیجه بخش گردد. تشویق و تنبیه باید به عمل و ویژگی های نیک و بد افراد تعلق گیرد تا برانگیزاننده و نیز بازدارنده باشند و موجب غرور و خودخواهی شخص نیکوکار و یأس و سرخوردگی فرد بدکار نشوند. به علاوه تشویق و تنبیه باید متناسب با کمیت و کیفیت عمل نیک و بد اتخاذ شود این دو ابزارهایی در جهت ترغیب افراد به اعمال نیک و پسندیده و بازداشتن از اعمال بد و ناپسند هستند. نباید این شیوه ها و ابزارها جایگزین هدف قرار گیرند.

آيه ﴿فَتَعْسًا لَهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾، کسانی که کافر شدند مرگ بر آنان، و اعمالشان نابود باد (محمد/ 8) و مشابه آن فرموده اند: «آیا بر چنین چیزی توانایی و دسترسی دارند که بتوانند وی را برگزینند یا فرد منتخب آنان چنین اوصافی را دارد تا او را بر دیگران را مقدم دارند؟ به کعبه سوگند از حق تجاوز کردند و قرآن را پشت سر انداختند گویا نمی دانند که در کتاب الهی شفا و هدایت است و ایشان آن را کنار نهادند و از هوای نفس خویش پیروی کردند پس خداوند آنان را نکوهش نمود و دشمن دانست و تباهشان کرد. (1) در جای دیگر فرموده اند: ﴿مَنْ لَقِیَ فَقِیراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ خِلاَفَ سَلاَمِهِ عَلَی اَلْأَغْنِیَاءِ لَقِیَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ ﴾؛ هر که فقیر مسلمانی را ببیند و او را متفاوت با سلام ثروتمندان سلام نماید، در روز قیامت خدا را در حالی ملاقات کند که بر وی خشمگین است. (2)

در برخی از موارد امام رضا علیه السلام از راه تنبیه عملی در تغییر رفتار بعضی از خطاکاران کوشیده اند چنان چه امام عسکری علیه السلام فرموده اند: «هنگامی که مأمون امام رضا علیه السلام را به ولایت عهدی خود برگزید خادمش نزد ایشان آمد و گفت: گروهی دم در هستند و می گویند ما از شیعیانیم امام فرمودند من امروز مشغول هستم به آن ها بگویید بروند خادم گفت و آن ها هم رفتند ایشان روز دیگر آمدند و مانند روز گذشته اذن ورود خواستند، بار دیگر آن ها را برگرداندند مدت دو ماه در رفت و آمد بودند تا آن که مأیوس شده و به حاجب گفتند به مولایمان بگو ما از شیعیان پدرت هستیم، ما را راه بدهید چنان چه ما بدون ملاقات شما از این جا برویم مردم ما را شماتت می کنند و دیگر رو نداریم به شهر و خانه خود برگردیم؛ زیرا همواره مورد سرزنش مردم خواهیم بود. در این هنگام امام دستور داد که به ایشان اجازه ورود داده شود آن ها وارد شده و سلام کردند و امام هم به ایشان اجازه نشستن داد. آن ها همچنان که ایستاده بودند گفتند یا ابن رسول الله! این چه جفای بزرگی بود که درباره ما روا داشتید و ما را سبک کرده و به ما اجازه ملاقات ندادید؟ ما بعد از این چگونه در میان مردم حاضر شویم و به خانه و کاشانه خود مراجعت کنیم؟ برای

ص: 238

ما آبرویی باقی نماند امام رضا علیه السلام فرمود شما این آیه شریفه را بخوانید: «هر مصیبتی که به شما برسد به وسیلهٔ خودتان به دست آمده و خداوند از بیشتر گناهان شما در می گذرد» (1) من در این جا به خدای خود اقتدا کردم و از رسول خدا و امیرالمؤمنین و پدران خود اسلام پیروی نمودم. گفتند یا ابن رسول الله چرا چنین کردی؟ فرمود چون شما مدعی هستید که شیعیان امیرالمؤمنين على بن ابى طالب هستید وای بر شما! شیعیان او حسن و حسین و ابوذر و سلمان و مقداد و عمار و محمد بن ابی بکر هستند که در هیچ جا با او مخالفت نکردند و اوامر و نواهی او را انجام دادند. شما ادعا دارید که از شیعیان آن ها می باشید در حالی که در کارهای خود با آن ها مخالفت می کنید کنید و در واجبات کوتاهی می کنید و در کمک به برادران خود سستی می ورزید در جایی که تقیه لازم نیست تقیه می کنید و در جایی که باید تقیه کنید تقیه نمی کنید. شما باید بگویید ما از دوستان او هستیم دوستان او را دوست می داریم و با دشمنان آن ها دشمنی می کنیم من از این گفتار شما ناراحت نیستم ولی شما مقام بزرگی را ادعا می کنید و اگر گفتارتان با کردار مطابقت نکند هلاک می گردید مگر این که رحمت خداوند شما را دریابد.

گفتند: یا ابن رسول الله ما استغفار نموده و از گفته خود توبه می کنیم و همان طور که فرمودید ما دوستان شما و دوستان دوستان شما هستیم و با دشمنان شما دشمن می باشیم. امام علیه السلام فرمود: اکنون خوش آمدید و اینک برادران و دوستان من هستید، بیایید در بالا قرار گیرید.

آن ها اندک اندک جلو رفتند تا نزدیک آن حضرت رسیدند، پس از آن، امام رضا علیه السلام به حاجب خود فرمود این ها چند بار در خانه ما آمدند و اذن ملاقات داده نشد؟ حاجب گفت: ایشان شصت بار برای زیارت شما آمدند و توفیق نیافتند. امام علیه السلام فرمود: شما هم شصت بار به دیدار آنان برو و سلام مرا به ایشان برسان؛ آن ها در گفته خود استغفار کردند و خداوند هم از آن ها در گذشت و شایسته کرامت شدند. اینک به دلیل آن که ایشان ما را دوست می دارند به آن ها احسان کن و مشکلاتشان را

ص: 239

برطرف نما تا به زندگی خود برسند سند». (1)

در جای دیگر همنشینی با بدان را نکوهش نموده و فرموده اند: ﴿مُجَالَسَةُ الْأَشْرَار تُورثُ السوء [سُوءَ الظَّنِّ بِالْأَخْيَار]﴾؛ همنشینی با بدان موجب بدگمانی به خوبان می گردد. (2) بدیهی است که ترک همنشینی با برخی افراد به نوعی تنبیه آن ها تلقی شده و در تغییر رفتار آن ها مؤثر بوده و موجب تشویق افراد خوب به کارهای خوب و تغییر رفتار بدکاران است.

امام رضا علیه السلام از روش تنبیه برای تارکان امر به معروف و نهی از منکر نیز بهره جسته و از طریق گفتار ایشان را به عواقب سوء دنیوی و اخروی هشدار داده است چنان چه به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و اله فرموده اند: ﴿کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يقول: إِذَا أُمَّتِی تَوَاکَلَتِ اَلْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ فَلْیَأْذَنُوا بِوِقَاعٍ مِنَ اَللَّهِ.﴾ رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: هرگاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر واگذار کنند باید خود را برای حوادثی از جانب خداوند آماده کنند». (3) و در جای دیگر فرموده اند: ﴿لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ اَلْمُنْکَرِ أَوْ لَیُسْتَعْمَلَنَّ عَلَیْکُمْ شِرَارُکُمْ فَیَدْعُو خِیَارُکُمْ فَلاَ یُسْتَجَابُ لَهُمْ﴾ باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه خدا بدان شما را بر نیکانتان مسلط می.کند و چون چنین شود، هر چه نیکان دعا کنند دعایشان مستجاب نمی شود. (4) امام صادق علیه السلام می فرمود: باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه خداوند بدهایتان را بر شما مسلّط می گرداند و هر چه نیکان شما دعا کنند دعایشان مستجاب نشود.

همین روی پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده اند: ﴿اَلرِّفْقَ یُمْنٌ وَ اَلْخُرْقَ شُؤْمٌ﴾؛ رفق میمنت دارد و خرق و عنف شوم است. (1) با رفق و مدارا ممکن است انسان تصرف در قلوب مردم نموده و آن ها را خاضع و رام کند. ممکن نیست با شدت و عنف، موفقیت نسبت به کاری حاصل شود بر فرض که با شدت و سلطه اطاعتی از فردی صورت گیرد چون قلب وی همراهی نکرده هر آن احتمال خیانت وی است، ولی رفق و دوستی، دل را رام کند و کند و با رام شدن دل تمام قوای ظاهری و باطنی رام شده و فتح قلوب حاصل گردد.

در قرآن به اهمیت رفق و مدارا اشاره شده چنان چه خداوند به حضرت موسی و هارون علیهما السلام توصیه نموده که پیش فرعون رفته و او را دعوت و ارشاد کرده و با او با نرمی و مدارا سخن بگویند: ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى﴾ (2)

در همین باره امام صادق علیه السلام ضمن بیان داستانی که در آن مسلمانی همسایه نصرانیاش را مسلمان نموده و پس از آن به دلیل روش های سخت گیرانه همچون وضو گرفتن نیمه شب وادار کردن آن نصرانی به نمازهای طولانی نافله تلاوت قرآن، روزه، کارهای مستحبی، و.... موجب زدگی وی شده بود، فرمود: ﴿أمَا عَلِمْتَم أَنَّ إِمَارَةَ بَنِی أُمَیَّةَ کَانَتْ بِالسَّیْفِ وَ الْعَسْفِ وَ الْجَوْرِ وَ أَنَّ إِمَامَتَنَا بِالرِّفْقِ وَ التَّأَلُّفِ وَ الْوَقَارِ وَ التَّقِیَّةِ وَ حُسْنِ الْخُلْطَةِ وَ الْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ فَرَغِّبُوا النَّاسَ فِی دِینِکُمْ وَ فِی مَا أَنْتُمْ فِیهِ ﴾؛ آيا نمی دانید که روش سیاست اموی بر سخت گیری و عنف و شدت است ولی راه و روش ما بر نرمی و مدارا، حسن معاشرت به دست آوردن دل ها، وقار، تقيه، ورع و کوشش است؟ تا می توانید کاری کنید که مردم متمایل به دین گردند و فراری نشوند. (3)

علی علیه السلام بر تأثیر نرم گویی در تغییر رفتار دیگران تأکید نموده و آن را وسیله صید دل ها دانسته و فرموده اند: ﴿لينُ الكَلامِ قَيدُ القُلوبِ﴾؛ نرم گویی دل ها را به بند

ص: 241

می کشد (1) و در جای دیگر از آن به سنت خوبان تعبیر نموده و فرموده اند: ﴿سُنَّةُ الاَخْيارِ لِيِنُ الْكَلامِ وَ اِفْشاءُ السَّلامِ﴾ (2) و در جای دیگر در تأثیر نرمگویی و سلام در افزایش دوستان و کاهش دشمنان فرموده اند: ﴿عَوِّدْ لِسَانَکَ لِینَ اَلْکَلاَمِ وَ بَذْلَ اَلسَّلاَمِ یَکْثُرْ مُحِبُّوکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضُوکَ﴾؛ عادت بده زبان خود را به نرمی گفتار و دادن سلام تا دوستانت بسیار شوند و دشمنانت کاهش یابند. (3)

امام خمینی قدس سره در اهمیت این روش فرموده اند: «در باب امر به معروف و نهی از منکر یکی از مهمات همین رفق نمودن و مدارا کردن است ممکن است اگر انسان مرتکب معصیت یا تارک واجبی را با شدت و عنف بخواهد جلوگیری کند کارش از معصیت کوچک به معاصی بزرگ یا به رده و کفر منتهی شود؛ در ذائقه انسان امر و نهى تلخ و ناگوار است و غضب و عصبیت را تحریک می کند. آمر به معروف و ناهی از منکر باید این تلخی و ناگواری را با شیرینی بیان و رفق و مدارا و حسن خُلق، جبران کند تا کلامش اثر کند و دل سخت معصیت کار را نرم و رام نماید». (4)

نرم گفتاری سیره همه معصومان علیهم السلام و از جمله حضرت رضا علیه السلام است که علاوه بر پایبندی عملی به نرم گفتاری و مدارا خود به آن توصیه نموده و آن را شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله و از ویژگی های مؤمن بر شمرده و فرموده است ایمان مؤمن به درجه کمال نرسد مگر آن که در وی سه منش پدیدار شود شیوه و طریقه ای از خداوندش، و راه و رسمی از پیغمبرش و روشی از ولی و رهبرش. اما راه و رسم پروردگارش راز پوشی است که خداوند عزوجل فرموده: ﴿عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً * إِنَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول﴾ او دانای پوشیده و غیب است و احدی را بر آن آگاه نگرداند، مگر آن کسی را که پسندیده و برگزیده باشد از پیغمبران. (5) اما شیوه پیامبرش با مردم به نرمی و ملاطفت رفتار کردن است چون پروردگار پیامبرش را به مدارا با مردم دستور داده و به او فرموده: ﴿خُذِ اَلْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجاهِلِینَ ﴾؛ فراگیر صفت

ص: 242

بخشودگی را و دستور ده مردم را به نیکویی و از نادانان روی گردان. (اعراف/ 199) و اما روشی که از امام خود باید آموخت شکیبایی نمودن در سختی و زیان است، خداوند می فرماید: ﴿وَ الصَّابرینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾؛ و بردباران در سختیهای سهمگین و در تنگدستی و رنجوری و هنگام گیر و دار ،نبرد آنان کسانی هستند که راست گفتند و ایشان همان پرهیزکاران می باشند (بقره / 177)

در جای دیگر فرموده اند: ﴿أَنَّ اَلْمُؤْمِنَ آخِذٌ عَنِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْکِتْمَانَ وَ عَنْ نَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُدَارَاهَ اَلنَّاسِ وَ عَنِ اَلْعَالِمِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اَلصَّبْرَ ﴾، مؤمن از خداوند عزوجل کتمان و از پیامبر صلی الله علیه و آله مدارا کردن با مردم و از امام شکیبایی در گرفتاری ها (جنگ ها) و ناراحتی ها را گرفته است. (1) در جای دیگر از مدارا در مورد دوستان و غیردوستان سخن گفته و در پاسخ عقل چیست؟ آن را نشانه عقل دانسته و فرموده اند: ﴿انه سأل ما العقل؟ فقال علیه السلام: اَلتَّجَرُّعُ لِلْغُصَّهِ وَ مُدَاهَنَهُ اَلْأَعْدَاءِ وَ مُدَارَاهُ اَلْأَصْدِقَاءِ﴾. از امام رضا علیه السلام پرسش شد که عقل چیست؟ فرمود: «غصه خوردن (تحمل سختی ها) و با دشمنان مسامحه نمودن و با دوستان مدارا کردن» (2)

منظور از غصه خوردن در روایت اخیر با توجه به کلمه «التجرع»، تحمل سختی ها و مشکلات و عدم انتقام و اقدام عجولانه و نسنجیده و در انتظار فرصت مناسب بودن است. از سویی، مداهنه اظهار چیزی است بر خلاف آن چه در درون انسان می باشد. (3) از این روی کلمات مدارا و مداهنه از نظر معنا به هم نزدیک هستند.

در زیارت جامعه کبیره نیز در مورد همه معصومان علیهم السلام گفته شده که ﴿وَ سَجِیَّتُکُمُ الْکَرَمُ، وَ شَأْنُکُمُ الْحَقُّ وَالصِّدْقُ وَالرِّفْقُ ﴾؛ اخلاق شما بزرگواری و منزلتتان حقیقت و راستی و مهربانی و مدار است. (4) بدیهی است که جملات یاد شده و دیگر موارد مذکور در زیارت یاد شده در مورد همه معصومان علیهم السلام از جمله امام رضا علیه السلام صادق است، از

ص: 243

همین روی از سویی در موارد عدیده در خصوص همه ائمه علیهم السلام از جمله امام رضا علیه السلام به جملات این زیارت استناد می شود و از طرفی در همه زیارت ها به زیارت یادشده توصیه شده است. از سویی در سیره عملی امام رضا علیه السلام در برخورد با زیردستان و دیگر افراد رفق و مدارا به خوبی مشهود است.

جمله زیبای بِأبی أنْتَ وَ اُمّی»؛ پدرم و مادرم فدایت باد، نشان می داد و زمانی ایشان را در آغوش می گرفت و می فشرد. (1) هنگامی که حضرت رضا علیه السلام در بستر شهادت بود، با ورود حضرت جواد علیه السلام حضرت از جای برخاست و به سوی جواد علیه السلام رفت و دست بر گردن ایشان انداخت و او را به سینه خود فشرد و میان دو چشمش را بوسید. گاهی از محبت به خویشان و تأثیر صله رحم در ایجاد محبت سخن می گفت و گاهی رفتارهای محبت آمیز نسبت به زیردستان و بردگان و دیگر افراد جامعه نشان می داد.

با توجه به نقش و تأثیر روش یادشده در امر به معروف و نهی از منکر و تغییر رفتار امام رضا علیه السلام به محبت نسبت به مردم توصیه نموده و آن را نیمی از عقل دانسته و فرموده اند: ﴿اَلتَّوَدُّدُ إِلَی اَلنَّاسِ نِصْفُ اَلْعَقْلِ﴾. (2)

از جمله مواردی که استفاده امام رضا علیه السلام از روش محبت و روش تنبیه را در تغییر رفتار دیگران نشان می دهد آن است که نقل شده که حضرت دستور دادند تا سفرهای انداخته شود و خدمتکاران، غلامان، سیاهان و غیر ایشان همگی بر سر آن سفره بنشینند و غذا میل کنند مردی بلخی به حضرت گفته است برای ایشان سفره جداگانه می انداختید و حضرت به وی فرموده اند ساکت باش پروردگار همه یکی است و پاداش و جزا فقط به عمل بستگی دارد. (3)

ماجرای یاد شده از یک سو نشان می دهد که امام رضا علیه السلام در مورد نهی از منکر نمودن مرد بلخی از روش تنبیه گفتاری استفاده نموده اند و از طرفی از طریق محبت عملی به زیردستان تواضع و فروتنی و عدم غرور و احترام به دیگران را به عنوان کارهای خوب امر نموده اند.

جمله نوشتن مقالات در مجلات و روزنامه ها و... تألیف کتاب ها، تذکرات و یادآوری ها و نصب آن ها در مکان های قابل دید مخاطبان، نوشتن آیات یا روایات یا سخنان بزرگان دین استفاده از اینترنت و نامه و دیگر اشکال نوشتاری نمود یابد.

این روش به لحاظ پوشاندن زشتی ها عدم اشاعه آن ها و تأثیرگذاری از اهمیت به سزا برخوردار است و از سویی به دلیل عدم رویارویی با فاعل منکر و تارک معروف می تواند مفید باشد. از همین روی اهل بیت علیهم السلام فراوان از این روش بهره گرفته اند، چنان چه رسول خدا صلی الله علیه و آله به پادشاهان ایران و روم و.... نامه نوشته و قسمت مهمی از نهج البلاغه را نامه های علی علیه السلام به افراد مختلف همچون معاویه و... تشکیل می دهد. دیگر معصومان علیهم السلام نیز از این روش بهره گرفته اند چنان چه امام رضا علیه السلام با همین روش به نهی از منکر منحرفان زمان خویش همچون واقفیه اقدام نموده اند چنان چه علی بن عبدالله زبیری گفته در ضمن نامه ای به حضرت رضا علیه السلام از ایشان در خصوص واقفیه پرسش نمودم. ایشان در پاسخ نوشتند واقفی ها از حق منحرف هستند، و آلوده به گناه می باشند، چنان چه با این حال بمیرند، جایگاهشان دوزخ است که بدجایگاهی می باشد. (1) و در موردی دیگر فردی از آن حضرت در خصوص زکات دادن به واقفیه پرسش نموده و حضرت در پاسخ فرموده اند: «به آن ها زکات ندهید، چون آن ها کافر، مشرک، منکر و ملحد هستند». (2)

هر چند امام رضا علیه السلام از طریق نوشته به تنبیه منحرفان (واقفیه) اقدام نموده اند و از این روی می توان از آن در روش تنبیه نیز سخن به میان آورد از آن جا که استفاده از نوشته برای تشویق نیز ممکن است و نیز از آن جا که در عصر حاضر که به برکت پیشرفت های روزافزون بشری جهان به دهکده ای کوچک تبدیل شده، استفاده از انواع نوشتار اهمیت خاص دارد می توان از روش نوشتاری به عنوان روشی مستقل یاد نمود، به ویژه آن که در امر به معروف و نهی از منکر استفاده از روش های روز و جدید ضروری است. در عین حال در این روش باید خدا و اخلاقیات را در نظر گرفت و با شرایط درست از آن استفاده کرد به گونه ای که استفاده از آن موجب ارتکاب منکر و

ص: 246

ترک معروف دیگری نشود.

نامه های امام رضا علیه السلام به امام جواد علیه السلام نیز در این باره حایز اهمیت است، چه آن که از نامه های مزبور نکات تربیتی جالبی همچون احترام و محبت به فرزندان و کودکان، نوجوانان، جوانان و... قابل استفاده است که در امر به معروف و نهی از منکر می توانند کارساز و راهگشا باشند.

کرده وقتی به شهر خود رسیدم آن چه به من عنایت فرموده ای از طرف شما صدقه می دهم؛ من خود نمی توانم از صدقه استفاده کنم حضرت فرمود: خدا رحمتت کند بنشین. شروع کرد با مردم به صحبت کردن تا همه متفرق شدند آن مرد با سلیمان جعفری و جثیمه و من باقی ماندیم فرمود اجازه می دهید من وارد اندرون شوم. سلیمان عرض کرد خدا شما را موفق کند امام علیه السلام وارد اتاق شد و ساعتی در آن جا بود. بعد در را باز نمود و پشت در ایستاد دست خود را خارج کرد و از بالای در فرمود خراسانی کجاست؟ عرض کردم من این جا هستم، فرمود: این دویست دینار را بگیر و از آن برای مخارج خویش استفاده کن و به آن تبرک بجو. نمی خواهد از طرف من صدقه بدهی برو که مرا نبینی و من تو را نبینم. آن مرد خارج شد، سلیمان عرض کرد خیلی به او لطف کردید و مورد شفقت خویش قرارش دادید، چرا صورت خود را از او پوشانیدی؟ فرمود ترسیدم خواری سؤال را در چهره اش مشاهده کنم کسی که کار بد را شیوع دهد خوار است و هر که پنهان نماید خدایش او را می آمرزد نشنیدهای این شعر شاعر را؟

متی آته يوماً لاطلب حاجه *** رجعت إلى أهلى و وجهى بمائه (1)

روزی حلال به عنوان یک معروف، تأثیری عمیق و ریشه دار در واقعیت وجود انسانی و در ساختن بدن و روح آدمی دارد و در جهت شکفتن استعدادهای نیک و حصول تصميم ها و نیت های خوب در انسان از نقشی سرنوشت ساز برخوردار است. از همین روی امام صادق علیه السلام فرموده اند: ﴿لاتَدْع طلبَ الرِّزقِ مِنْ حِلِّهِ، فَاِنَّه عونٌ لکَ فی دینِکَ﴾ طلب روزی حلال را فرومگذار که روزی حلال تو را در دینداری کمک می کند (2) همچنین در پاره ای از روایات اشاره شده که طلب روزی حلال یکی از سه چیزی است که اساس اخلاق نیک را تشکیل می دهند، چنان چه علی علیه السلام فرموده اند: ﴿حُسْنُ اَلْخُلُقِ فِی ثَلاَثٍ اِجْتِنَابُ اَلْمَحَارِمِ وَ طَلَبُ اَلْحَلاَلِ وَ اَلتَّوَسُّعُ عَلَی اَلْعِیَالِ﴾؛ نیک خلقی در سه چیز است دوری از گناهان، در پی حلال بودن و گشایش

ص: 248

بر خانواده. (1)

با توجه به نقش مهم روزی حلال در اخلاق نیک، امام رضا علیه السلام آن را به عنوان یک معروف مهم تشویق و سفارش کرده و حتی برای آن دعا نموده اند، چنان چه فرموده اند: ﴿مَنْ رَضِیَ بِالْیَسِیرِ مِنَ اَلْحَلاَلِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ و نُعِّمَ أَهْلُهُ وَ بَصَّرَهُ اللَّهُ دَاءَ الدُّنْیَا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا سَالِماً إِلَی دَارِ السَّلَامِ﴾؛ و هر که به روزی اندک خدا خشنود باشد خدا نیز عمل اندک او را بپذیرد و هر که به روزی حلال اندک قانع و راضی باشد، هزینه او سبک است و خانواده اش در نعمت باشند و خدا او را به درد دنیا و درمان آن بینا سازد و او را سالم از آن برون برد و به دارالسلام رساند. (2) به نقل از امام رضا علیه السلام در طلب روزی حلال فرموده اند که امام باقر علیه السلام به شخصی که در طلب روزی حلال می گفت: ﴿اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ رِزْقِکَ اَلْحَلاَلِ﴾، فرمودند: قوت پیامبران را درخواست کردی بگو: ﴿اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رِزْقاً وَاسِعاً طَیِّباً مِنْ رِزْقِکَ﴾. (3)

امام رضا علیه السلام نسبت به منکرهای اقتصادی نیز حساسیت نشان داده است، چنان چه روزی متوجه شدند که غلامانش میوه ای را نیم خورده بیرون انداخته اند، حضرت ناراحت شده و فرمودند: ﴿إِنْ كُنتُمْ اسْتَغْنَيْتُمْ فَإِنَّ أُناساً لَمْ يَسْتَغْنُوا أَطْعِمُوهُ مَنْ يَحْتَاجُ إِلَيْهِ﴾؛ اگر سیر شده اید و به آن نیازی ندارید برخی از مردم به این میوه محتاج هستند، آن را به نیازمندان بدهید و این گونه اسراف نکنید (4) در این عبارات امام رضا علیه السلام از یک بیماری و منکر رایج در جوامع سخن گفته اند و آن بیماری و منکر اسراف و تبذیر است که اتلاف و نابود کردن مواد غذایی یکی از مظاهر آن می باشد.

همچنین در بیان آثار سوء رباخواری به عنوان یک منکر شرعی و نقش آن در تعطیلی و ترک کارهای خوب فرموده اند: «و سر تحریم ربای قرضی آن است که کار خیر از میان می رود و اموال تلف می شود و مردم به بردن منفعت بی تلاش مایل می شوند و دادن قرض الحسنه از بین می رود و قرض دادن از نیکوکاری ها است و

ص: 249

صمیمی باشد. (1)

نصیحت به اقتضای موارد مختلف در اشکال گوناگون ظاهر می شود. چنان چه نصیحت نسبت به خداوند با نصیحت نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام يا نسبت به مؤمنان از نظر مصداق متفاوت می باشند همچنین نصیحت پدر نسبت به فرزند با نصیحت فرزند نسبت به پدر فرق دارند. هر چند همه آن ها از مصادیق خیرخواهی بوده و از نظر محتوا و مفهوم یکی هستند ولی از نظر شکل متمایز می باشند. از همین روی محدث قمی گفته است: «نصیحت در مورد کتاب خدا تصدیق کردن و عمل به آن است و نصیحت رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به معنای تصدیق آن ها و پیروی از اوامر و اجتناب از نواهی ایشان است و نصیحت مردم به معنای ارشاد کردن آنان به مصالح و مفاسد دنیوی و اخروی ایشان است». (2)

در روایات اسلامی اشاره شده که اساس و بنیان دین را نصیحت تشکیل می دهد، چنان چه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: ﴿ الدِّينَ النَّصِيحَةُ﴾ كمال دين خیرخواهی است. (3) و نیز فرموده اند: ﴿رأس الدين النصيحة لله و لدينه وَ لِرَسُولِهِ، وَ لِكِتَابِهِ، وَ لأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِينَ عَامَّة﴾؛ اساس دین خیرخواهی برای خدا و دین خدا و پیغمبر خدا و کتاب خدا و پیشوایان مسلمانان و همه مسلمانان است. (4)

جملاتی از امام رضا علیه السلام نیز نشان دهنده تفاوت معنای کلمات موعظه و نصیحت و دخیل بودن معنای خیرخواهی در نصیحت است، چنان چه فرموده اند: ﴿حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ أَنْ یَمْحَضَهُ النَّصِیحَةَ فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِیبِ کَنَصِیحَتِهِ لِنَفْسِهِ﴾؛ حق مؤمن بر مؤمن آن است که در نهان و آشکار خیرخواه خالص وی باشد، مثل آن که خیرخواه خودش است. (5) نیز فرموده اند: ﴿مَنْ مَشَی فِی حَاجَهِ أَخِیهِ فَلَمْ یُنَاصِحْهُ کَانَ کَمَنْ حَارَبَ اَللَّهَ وَ رَسُولَهُ﴾؛ هر که برای رفع نیاز برادرش قدم بردارد و خیرخواهی وی نکند، مثل

ص: 250

از برای فساد و ستمی است که به قرض گیرنده می شود و نابودی و بر باد رفتن ثروت ها است.» (1) در در عین حال آن حضرت در پیش از عبارات یادشده به حرمت و منکر بودن ربای معاملی که در آن از خرید و فروش سخن به میان می آید همچنین به فلسفه تحریم و علت منکر بودن آن نیز اشاره نموده اند.

آن است که به جنگ با خدا و رسولش اقدام نموده است. (1) در جای دیگر به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: ﴿ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ شَهِیدٌ وَ عَبْدٌ مَمْلُوکٌ أَحْسَنَ عِبَادَهَ رَبِّهِ وَ نَصَحَ لِسَیِّدِهِ وَ رَجُلٌ عَفِیفٌ مُتَعَفِّفٌ ذُو عِبَادَهٍ﴾. (2) در عبارت یادشده نصیحت به معنای خیر خواهی است و با توجه به قرینه ،سید معنا شدن این کلمه به صورت پند و اندرز نامعقول به نظر می رسد.

می توان گفت که موعظه تذکر دادن به خیر و عواقب امور است. به گونه ای که موجب نرم شدن دل و تنبه آدمی گردد. در اصطلاح قرآن موعظه هم امر به نیکی ها را شامل می شود و هم نهی از بدی ها را ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدل وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَ يَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْى يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾. (3) در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کارهای زشت و ناپسند و ستم باز می دارد به شما اندرز می دهد باشد که پند گیرید [تذكّر يابيد]. معنای تذكّر و بیدار شدن و توصیه به رعایت اوامر و نواهی خداوند و عبرت آموزی از سرگذشت و فرجام شوم اقوام و ملل پیشین و ترساندن و انذار و سخنی که به قلب نرمی و رقت می بخشد و عواطف را تحریک می کند همه در معنای قرآنی موعظه اشباع شده است. (4) «موعظه را می توان یک روش تربیتی برگرفته از قرآن دانست؛ چرا که طی آن واعظ درصدد هدایت و وادار کردن مخاطب به انجام کارهای پسندیده و برحذر داشتن او از کارهای ناپسند است و این همان چیزی است که مربی درصدد انجام آن است». (5)

روش موعظه تا حد زیادی در تربیت دینی مردم از سوی معصومان علیهم السلام از جمله امام رضا علیه السلام به کار گرفته شده که نشانگر اهمیت آن در تربیت دینی است.

بر این اساس تردیدی دربارهٔ موعظه به عنوان یک روش تربیتی کارآمد و روش مؤثر در امر به معروف و نهی از منکر و تغییر رفتار در منابع اسلامی و در سیره

ص: 252

عملی پیشوایان معصوم علیهم السلام وجود ندارد. البته شکی نیست که هر موعظه ای مؤثر نبوده و ممکن است نقش تربیتی نداشته باشد به همین دلیل است که در قرآن کریم از «موعظه حسنه» سخن به میان آمده است. (1) منظور از موعظه حسنه آن است که روش تربیتی و امر به معروف و نهی از منکر باید به گونه ای باشد که بتواند در دل طرف مقابل وارد شود شیوه امام حسن و امام حسین علیهما السلام در امر به معروف و نهی از منکر کردن پیرمردی که وضویش نادرست بود یکی از بهترین نمونه های موعظه حسنه است؛ زیرا آن پیرمرد به نادرستی وضوی خود و درست بودن وضوی حسنین علیهما السلام پی می برد.

با توجه به آن چه گذشت چنان چه شرایط لازم برای موعظه رعایت شود، این روش می تواند به عنوان یک روش تربیتی کارآمد در کلیه امور و به ویژه در امر به معروف و نهی از منکر مورد استفاده قرار گیرد در موقعیت هایی که انسان دچار غفلت می شود و مسئولیت های انسانی خود را فراموش می کند این روش می تواند نقش مؤثری در برطرف کردن غفلت ها و بیداری ضمیر و زنده شدن قلب داشته باشد. علی علیه السلام می فرماید: ﴿أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ﴾. [فرزندم] دل خود را به اندرز [و موعظه] زنده دار. (2)

برای این که موعظه تأثیر مطلوب را در مخاطب ایجاد کند، باید موعظه گر خود از صمیم قلب به آن چه به عنوان موعظه مطرح می کند ایمان داشته و عامل به آن باشد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «هرگاه عالم به علمش عمل نکند، موعظه اش بر [سطح] دل ها می لغزد [و در آن ها نفوذ نمی کند] چنان که باران بر [سطح] سنگ» (3) موعظه گر باید به احکام دین آگاهی داشته باشد تا اموری را که در مرتبه واجبات و محرمات نیستند، در مرتبه واجب و محرم قرار ندهد و باعث تحریف دین و انحراف مردم شود. برای وعظ نیز شرایطی مانند در نظر گرفتن حساسیت فکری و شخصیتی مخاطب در وعظ، ارتباط دادن موعظه با مسائل زندگی مخاطب به منظور تأثیرگذاری

ص: 253

آن، ایجاد زمینه مناسب برای موعظه، استفاده از موقعیت های مناسب برای موعظه کردن، موعظه کردن به طور پنهانی و عدم سرزنش موعظه شونده، لحاظ شده است. (1) موعظه شونده (متّعظ) نیز باید موعظه پذیر و به اصولی مانند؛ خدا، پیامبر صلی الله علیه و آله و معاد که موعظه دینی به استناد آن ها صورت می گیرد اعتقاد داشته باشد. برخی علاوه بر این ویژگی ها از ویژگی های دیگری در واعظ مانند صداقت و راستی خیرخواهی تواضع و نرمش، محبت و احترام و تکریم موعظه شونده سخن گفته اند. (2) امام صادق علیه السلام به لزوم باور و ایمان موعظه پذیر (متعظ) به مواردی همچون ایمان به اصول دین اشاره نموده و فرموده اند: ﴿إِنَّمَا یُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْهَی عَنِ اَلْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَتَّعِظُ﴾ امر به معروف و نهی از منکر با مؤمنی است که پند گیرد. (3)

امام رضا علیه السلام ضمن استفاده مکرر از این روش در امر به معروف و نهی از منکر به صور گوناگون موعظه پنهانی را مورد تشویق و ترغیب قرار داده اند، چنان چه فرموده اند: ﴿مَنْ وَعَظَ أَخَاهُ سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلاَنِیَهً فَقَدْ شَانَهُ﴾؛ هر که برادر دینی خود را مخفیانه موعظه کند او را زینت داده و هر که او را آشکارا نصیحت کند شرمنده اش نموده است. (4) امام رضا علیه السلام بارها از روش پنهانی موعظه برای امر به معروف مأمون و دیگر افراد استفاده نموده است چنان چه درباره ایشان گفته شده هرگاه آن حضرت با مأمون خلوت می نمود وی را بسیار موعظه می نمود و او را در مورد کارهای زشتش سرزنش می کرد و از عذاب الهی هشدارش می داد. مأمون در ظاهر می پذیرفت ولی در باطن ناراحت می شد. روزی امام رضا علیه السلام بر مأمون وارد شد و دید که وضو می گیرد و غلامش به دست وی آب می ریزد حضرت به وی فرمودند: ای رئیس مؤمنان هیچ کس را در عبادت خدا شریک قرار نده مأمون ناچار ظرف آب را از غلام گرفته و خود وضو را تمام کرد و این سخن امام «که حق تلخ است» بر کینه و عداوت درونی او افزود و ناراحت تر شد. (5)

ص: 254

با توجه به تأثیر شگرف موعظه پنهانی، امام رضا علیه السلام نه تنهانی موعظه پنهانی را تعویق می نمود و عملاً در پنهان اقدام به موعظه می نمود، بلکه پخش کردن هر نوع را نکوهش و نهی نموده اند چنان چه فرموده اند ﴿االْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ يَعْدِلُ سَبْعِينَ حَسَنَةً وَ الْمُذِيعُ بِالسَّيِّئَةِ مَخْذُولٌ وَ الْمُسْتَتِرُ بِالسَّيِّئَةِ مَغْفُورٌ لَهُ﴾ هر که کار خوبی را انی انجام دهد ثوابش معادل هفتاد کار خوب است و هر که کار زشت را پخش کند، خوار گردد، و هر که کار زشت را پنهان سازد مورد آمرزش خداوند قرار گیرد. (1) با توجه به نقش تربیتی موعظه امام رضا علیه السلام علیه السلام موعظه حسنه را از وظایف امام پس خود برشمرده و فرموده است ﴿وَ يَدْعُو إِلَى سَبِيلِ رَبِّهِ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ﴾ به روش پروردگارش به حکمت و موعظه نیکو دعوت می کند. (2)

علاوه بر روش های گذشته مواردی در سخنان و سیره امام رضا علیه السلام به چشم می خورند که می توان از آن ها به عنوان روش های مؤثر در تغییر رفتار تعبیر نمود، از جمله:

صفات زشت و نکوهیده دانسته شده است اما حسن خلق به معنای اخص به معنای برخورد با مردم با گفتار خوش و روی شاد و چهره گشاده و پرهیز از خشونت در گفتار و ترش رویی و درشت خویی و دیگر خصوصیات لازم در اخلاق اجتماعی است.

اخبار و روایاتی که حسن خلق را تشویق و ترغیب و از سوء خلق نکوهش و مذمت و نهی می کنند بیشتر حسن خلق و سوء خلق به معنای دوم یا معنای اخص آن ها را مورد توجه دارند. (1) از همین روی علامه طباطبایی در ذيل آيه ﴿إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ گفته است: «آیه یاد شده گرچه به خودی خود حسن خلق پیامبر صلی الله علیه و آله را ستوده و بزرگ می شمارد اما از نظر سیاق به اخلاق اجتماعی پیامبر صلی الله علیه و آله که ناظر به معاشرت با مردم است مانند پایداری بر حق شکیبایی بر آزار مردم و جفای فرومایگان، گذشت و اغماض، فراگیری بخشش، رفق و مدارا، فروتنی و غیره اشاره دارد». (2)

برای برخی دیگر به صورت الگو و سرمشق در می آیند. «کودکان با مشاهده رفتار والدین، آن را الگوی رفتار خود قرار می دهند و از آن ها تبعیت می کنند بدون تردید اگر مدل و سرمشق یعنی والدین دارای رفتار مناسبی باشند رفتار کودک درست شکل می گیرد». (1) از همین روی بر معاشرت های افراد با یکدیگر حساسیت نشان داده شده و از برخی معاشرت ها و دوستی ها نهی شده و به برخی از دوستی ها و معاشرت ها سفارش گردیده است چنان چه امام رضا علیه السلام از شفاعت چهار گروه خبر داده اند از جمله افرادی که به دلیل دفاع از ذریه ایشان (سادات و علوی ها) با شمشیر کشته شوند، آنان که رفع نیاز ایشان می کنند آنان که در رفع نیاز ایشان می کوشند و کسانی که ایشان را دوست دارند. (2)

امام خمینی قدس سره در مورد اهمیت روش الگوسازی فرموده اند: «از عظیم ترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر و شریف ترین و دقیق ترین و شدیدترین آن ها از نظر تأثیر و دلنشین ترین آن ها مخصوصاً اگر آمر و ناهی از علمای دین و رؤسای مذهب - اعلی الله كلمتهم - باشد، آن است که از شخصی صادر شود که خودش لباس معروف - چه واجب و چه مستحبش- را پوشیده (و به آن عمل کرده) باشد و از منکر، بلکه از مکروه دور باشد و به اخلاق انبیاء و اهل معنویت متخلق باشد و از اخلاق بی خردان و اهل دنیا منزه باشد تا آن که با کار و روش و اخلاقش آمر و ناهی باشد و مردم به او اقتدا نمایند و اگر - العیاذ بالله - خلاف این باشد و مردم ببینند عالمی که ادعای جانشینی انبیاء و رهبری امت را دارد به آن چه می گوید عمل نمی کند این وضع موجب ضعیف شدن عقیده مردم و جرأت آنان بر گناهان و بدگمانی آن ها به پیشینیان صالح می شود». (3)

شهید مطهری رحمه الله نیز در این باره گفته است: «شما اگر بخواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف کنید یکی از راه های آن این است که خودتان صالح و باتقوا باشید خودتان اهل عمل و تقوا باشید وقتی خودتان این طور بودید، مجسمه ای

ص: 257

خواهید بود از امر به معروف و نهی از منکر هیچ چیز بشر را بیشتر از عمل تحت تأثیر قرار نمی دهد شما می بینید مردم از انبیاء و اولیاء زیاد پیروی می کنند ولی از حکما و فلاسفه آن قدرها پیروی نمی کنند چرا؟ برای این که فلاسفه فقط می گویند فقط مکتب دارند، فقط تئوری می دهند؛ در گوشه حجرهاش نشسته است پی در پی کتاب می نویسد و تحویل مردم می دهد ولی انبیاء و اولیاء تنها تئوری و فرضیه ندارند، عمل هم دارند. آن چه می گویند اول عمل می کنند. حتی این طور نیست که اول بگویند بعد عمل کنند، اول عمل می کنند بعد می گویند. وقتی انسان بعد از آن که خودش عمل کرد گفت، آن گفته اثرش چندین برابر است». (1)

در سخنان و سیره امام رضا علیه السلام بر اخلاق در معنای خاص آن و حسن خلق و نقش آن در تغییر رفتار و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر نیز زیاد تأکید شده است، زیرا ایشان علاوه بر آن که بر اساس تصریح «باب اخلاق الرضا» در منابع حدیثی همچون عیون اخبار الرضا الگو و سرمشق کاملی برای شیعیان و دیگر افراد جامعه زمان خود و پس از آن بوده اند فرموده اند: ﴿عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ فِی الْجَنَّهِ لَامَحَالَهَ وَ إِیَّاکُمْ وَ سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ فِی النَّارِ لامَحالَةَ﴾ بر شما باد حسن خلق که حسن خلق به ناگزیر در بهشت است و حذر کنید از بدی خلق که به ناگزیر در جهنم خواهد بود. (2) در جای دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: ﴿أَکْمَلُ اَلْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ إِنَّمَا اَلْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ اَلْمُسْلِمُونَ مِنْ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ﴾. کامل ترین مؤمنان کسی است که بهترین اخلاق را دارد و به راستی مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست وی آسوده باشند. (3) همچنین فرموده اند: ﴿عَجِبْتُ لِمَنْ يَشْتَرى العَبيدَ بمَالِهِ فَيُعْتِقُهُمْ كَيْفَ لَا يَشْتَرى الْأَحْرَارَ بحُسْن خُلُقِه﴾؛ در شگفتم از کسی که با مال خویش بنده را خریده و آزاد می کند اما با اخلاق خویش آزاده ها را نمی خرد». در جای دیگر در تأثیر گشاده رویی و حسن برخورد با دیگران در تغییر رفتار ایشان فرموده اند: ﴿إِنَّکمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلاقَهِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ﴾؛ شما با اموالتان هرگز به دل دیگران راه نمی یابید پس

ص: 258

گشاده رویی و حسن برخورد با ایشان به دل آن ها راه یابید. (1) نیز در سخنی دیگر از شیوه های برخورد متفاوت با دوست دشمن حاکمان و عموم مردم سخن گفته و همراهی نمودن با مردم را با روی خوش «اصحب.... العامة بالبشر» توصیه نموده اند. (2)

امام رضا علیه السلام از شیوه برخورد منطقی و داشتن سعه صدر در مناظرات خود با افرادی همچون جاثليق رأس الجالوت و.... بهره گرفته و به نوعی در تغییر رفتار و دیدگاه ایشان کوشیده اند از همین روی در مناظره با ایشان به متن انجیل و گفته های حواریون استناد جسته است این امر می تواند یکی از مصادیق اخلاق اجتماعی یا حسن خلق باشد.

خمینی، چاپ اول، 1377ش.

15. خوانساری، جمال الدین شرح غرر الحکم تهران انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، سال 1366ش.

16. داودی، محمد، سیره تربیتی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، بی جا، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ اول سال 1385ش.

17. دلشاد تهرانی، مصطفی، تربیت در نهج البلاغه، تهران، انتشارات دریا، چاپ اول، سال 1379ش.

18. ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، ترجمه اسباب النزول، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1383ق.

19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات في غريب القرآن، بیروت، دارالعلم الشامية، چاپ اول، 1404ق.

20. ری شهری، محمد، ميزان الحكمة قم دار الحدیث، چاپ اول، 1375ش.

21. ساعد خراسانی، محمدباقر ترجمه الارشاد في معرفة حجج الله على العباد شيخ مفيد، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ ،اول 1380ش.

22. شیخی، حمیدرضا، نثر اللئالی سخنان درر بار امام علی علیه السلام، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، سال 1380ش.

23. ابن بابويه، محمد بن على فقه الرضا، قم، مؤسسه آل البيت علیهم السلام، چاپ اول، سال 1406ق.

24. عيون اخبار الرضا، بيروت، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، چاپ اول، سال 1404ق.

25. الامالی، بیروت، ناشر اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

26. طباطبایی، محمد حسین، المیزان في تفسير القرآن، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم، چاپ پنجم، 1417ق.

27. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول 1418ق.

28. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم.

29. طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش.

30. عطاردی، عزیزالله، ترجمه ایمان و کفر بحار الانوار ،تهران، انتشارات عطارد، چاپ اول، سال 1378ش.

ص: 261

31. اخبار و آثار امام رضا علیه السلام، تهران، انتشارات کتابخانه صدر، چاپ اول، سال 1397ق.

32. مسند الامام الرضا علیه السلام، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول سال 1406ق.

33. غازی داود بن سليمان، مسند الرضا علیه السلام، تحقیق محمد جواد حسینی جلالی، بی جا، مركز النشر التابع لمكتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1418ق.

34. غفاری، علی اکبر و حمیدرضا، مستفید ترجمه عيون اخبار الرضا، تهران، نشر صدوق، چاپ ،اول 1373 ش.

35. قائمی مقدم، محمدرضا، دو فصلنامه علمی تخصصی تربیت اسلامی، سال دوم پاییز و زمستان شماره سوم

36. قمی، عباس، سفينة البحار، نجف، چاپخانه علمی، 1352ش.

37. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الكتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.

38. لويس، معلوف، المنجد، بيروت، المكتبة الشرقية، 1986م.

39. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت مؤسسة الوفاء چاپ دوم، سال 1403ق.

40. مدنی ،شیرازی سید علیخان رياض السالكين بی جا دفتر انتشارات اسلامی چاپ اول، سال 1409-1411ق.

41. مسعودی، ابوالحسن، اثبات الوصاية للامام على بن ابى طالب، قم، انتشارات انصاریان چاپ سوم

42. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، بی جا، بی تا.

43. مینوی، جلال الدین علم اخلاق اسلامی بی جا چاپ چهارم، سال 1377ش.

44. نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بی جا، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث چاپ اول، سال 1408ق.

ص: 262

نابسامانی ها در حوزه عدم رعایت هنجارها و ارزش ها در جامعه توسط برخی افراد ناآگاه یا گاه ناآشنا از اهمیت به سزایی برخوردار است که البته هر یک از موارد عنوان شده، در جایگاه خود شایسته تأمل و ارزیابی است اما تنها در این جا قصد داریم موقعیت افرادی را ترسیم نماییم و دربارۀ آنان سخن گوییم که در کنار سایر افراد متخصص مجرب کارآزموده و متعهد قصدشان تنها سالم سازی و نهادینه نمودن قالب های مثبت رفتاری گفتاری و.... در جامعه است؛ افرادی که ایمان اعتماد و عزم راسخ تا حدود بسیاری در وجودشان رسوخ کرده است. این گروه شامل همه عالمان، مبلغان، محققان، داعیان و از آن جمله «آمران به معروف و ناهیان از منکر» هستند که به رغم میل باطنی در ترویج و بسط ارزش ها خود با برخی از آسیب ها و چالش ها مواجه شده اند که در نوشتار پیش روی به شکل مبسوط آسیب شناسی آن انجام خواهد شد.

جسمانی است». (1)

اما آسیب شناسی اصطلاح جدیدی در حوزه اندیشه دینی است و به مفهوم «شناخت آسیب ها و اشکالاتی است که به اعتقادات و باورهای دینی و یا به آگاهی و معرفت دینی و علمی در یک جامعه دینی وارد می شود و یا ممکن است وارد شود». (2) شاید بتوان گفت که استاد مطهری اولین کسی است که اصطلاح آسیب شناسی دینی را وارد حوزه اندیشه دینی کرد و در آثار خود از آن بهره برد.

آسیب شناسی دینی حوزه های متعددی را شامل می شود مانند: آسیب شناسی عقاید دینی، آسیب شناسی دینداری آسیب شناسی نهادهای دینی آسیب شناسی جامعه دینی و آسیب شناسی معرفت دین شناسان.

تعریف دیگری که می توان به طور مختصر از این اصطلاح ارائه داد عبارت است از: «مطالعه عدم انطباق کنش و عمل دینداری با هنجارهای دینی آسیب شناسی دینی». (3)

آسیب شناسی دینی نتیجه کژوی در عرصه روابط عملی و حاصل کج اندیشی در مقام نظر است. با توجه به تعامل و درهم تنیدگی عمل و نظر، آسیب ها شکل بسيط نظری یا عملی ندارند بلکه به صورت بافت های پیچیده و تو در تو آشکار می گردند که در اعمال و اندیشه ها یکدیگر را تأیید و تقویت می کنند.

حال مقصود از آسیب در این جا شکل بالفعل يا بالقوه آسیب های موجود در شخصیت آمران و ناهیان در گفتار رفتار و کردار و.... ایشان است.

این لفظ «آسیب» از «موانع» که معمولا به آسیب های خارجی گفته می شود و «آفت ها» که معمولاً به آسیب های داخلی اطلاق می گردد، اعم است.

در مجموع می توان گفت مقصود از «آسیب شناسی» در این نوشتار شناخت مجموعه آفات و مشکلاتی است که ممکن است به شکل بالفعل یا بالقوه با شاخص غیر مستقیم و مستقیم در ،رفتار ،کردار شیوه و روش آمران و ناهیان شکل گرفته باشد که در تأثیرگذاری این فریضه ارزشی و با اهمیت می تواند نقش مهمی را ایفا نماید.

ص: 265

واقع به این نکته توجه کرده ایم که رویدادها و روابط بین عناصر آن چیز به صورتی پویا و به طور مداوم در حال تغییر است آغاز و پایان ندارد یک تسلسل ایستا از رویدادها وجود ندارد و اصولاً فراگرد چیزی ایستا نیست بلکه پویاست. این امر کاملاً بر فریضه ای چون امر به معروف و نهی از منکر که توسط آمران و ناهیان صورت می گیرد منطبق است.

مفهوم فراگرد چه از دیدگاه علمی و چه حقیقت تجربی حالتی مارپیچی و به هم بافته دارد. دنیای اطراف ما فرایندهایی شناخته شده و ناشناخته است و ما در محیطی پر از فراگرد غوطه می خوریم که به طور آگاه و حتی ناخودآگاه، در بسیاری از آن ها ایفای نقش می.کنیم جنس این فرایندها متفاوت است؛ گاه سیاسی، گاه اقتصادی زمانی صنعتی است و هنگامی اجتماعی نشان می دهد البته بخش عظیم فرایندهای اطراف ما فراگردهای ارزشی - معنوی است و ما در این چرخه های ارزشی زندگی می کنیم و دنیای خود را می سازیم.

گاهی در بعضی از مراحل باید کار فرهنگی کرد در حالی که در مراحل دیگر باید کار سیاسی کرد و چه بسا در مرحله دیگر باید به عمل خیر روی آورد و بدین ترتیب اگر در یک مرحله میان کارها خلط شود طبیعی است که در اسلوب ها و دریافت نهایی ثمرات از آن مسئله دچار سرخوردگی می شویم.

جهان اسلام امروزه نیاز به نگاه فرایندی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر دارد راهی که دشمنان ما در جهت شیوع ضد ارزش ها مدت ها قبل شروع کرده و گوی سبقت را از ما ربوده اند. سال های سال است که مانور دادن بر ضد ارزش ها که در بین دشمنان ما به عنوان یک پدیده فرایندی نهادینه شده است، حرکت های سازمانی و تشکیلات فرایندهای برنامه ریزی شده و تعیین اهداف در سطوح مختلف چینش آدم ها، دسته بندی مخاطبان، سنجش ابزار و ساماندهی تخصصی رسانه ها و... همه و همه اجزای فراگردهای امروزین کار فرایندی آنان است. این نیازها را حضرت امام رحمه الله به طور کلی در دوران انقلاب اسلامی این چنین بیان فرمودند: «اگر شما صد تا اعلامیه صادر کنید و صد تا نطق بکنید و صد تا محکوم بکنید، بعدش دنبالش را نگیرید این تمام می شود یک صحبت کردید یک زحمتی کشیدید، نتیجه ای هم نبرده اید». (1)

نگاه فرایندی به این فریضه در بیانات مقام معظم رهبری نیز کاملاً مشهود است. رهنمودهای ایشان می تواند ما را به کار ارزشی آمران و ناهیان که توانایی برنامه ریزی های اساسی را جهت تغییرات در جامعه دارند، رهنمون سازد. (2)

را از دست می دهد، زیرا آمر و ناهی به دنبال فرد یا گروهی هستند که بتوانند در فرایندی آن چه را که در دستورات دینی آمده است و آنان رعایت نمی نمایند، به ایشان منتقل کنند و به تعبیر صحیح تری درصدد هستند که شریکی برای اجرای ارزش ها در جامعه جهت دنبال نمودن این رسالت انتخاب نمایند پس اگر این وجه مخاطب روشن نباشد، اساساً کار آمر و ناهی نیز به یک مجموعه رفتار بیهوده و نامشخصی تبدیل می.شود لذا اهمیت این بخش بسی روشن است.

یک سخن ارزشی هر قدر هم عالی و دارای شرایط نفوذ و اثر باشد و آمران و ناهیان با شیوه هایی بدیع آن را نشر دهند، چنان چه زمینه کار یا واقع بینی خاص فراهم نباشد، چیزی جز سنگ بر سندان کوفتن و بذر در زمین شوره زار پاشیدن نیست قرآن کریم به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: ﴿إِنَّكَ لا تُسْمِعُ المُوْتى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرينَ﴾؛ همانا تو (با آن که پیغمبر به حق و هادی مطلق می باشی، باز) نتوانی که مردگان (و مرده دلان کفر) را سخنی بشنوانی و یا کران (باطن) را که (به گمراهی) از گفتارت روی می گردانند به حقیقت شنوا کنی. (1) در مقابل از وضع نفسانی و زمینه مساعدت مخاطب تعبیر به «خشیت» می کند: ﴿فَذَكِرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِكْرَى * سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى * وَ يَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى﴾؛ پس به آیات الهی خلق را یادآوری کن اگر سود دهد. البته آن که خشیت دارد متذکر شود و آن که بدبخت ترین است از آن دوری کند. (2)

در این نگاه در می یابیم که علاوه بر عنصر آمر به معروف و ناهی از منکر که با فعالیت و تلاش خود می تواند نقش رکنی در فرایند امر به معروف و نهی از منکر ایجاد کند، طرف دیگری نیز وجود دارد که آن هم به عنوان یک عنصر فعال دیگر باید در میدان حضور پیدا کند تا فریضه امر به معروف و نهی از منکر هویت خود را کسب کند.

این اثر وجودی در نظام ارتباطاتی فقط زمانی نقش خود را می یابد که بتواند به ایفای نقش رکنی از زاویه ای که ما مطرح کردیم بپردازد. در کلمات امام و مقام معظم رهبری به این مطلب توجه شده است؛ از جمله مقام معظم رهبری می فرمایند: «اگر

ص: 269

بخواهیم بی دغدغه به سرمنزل جمهوری اسلامی و حکومت واقعی الهی برسیم، باید مردم ما هر چه بیدارتر هوشیارتر و آگاه تر باشند». (1)

این نقش زمانی بیشتر عیان می شود که ما مفهوم مخاطب را گسترش داده و از مخاطب فردی به مخاطب جمعی برسیم در این شرایط میزان فعالیت و اثرگذاری عنصر مخاطب بیشتر جلوه می کند که عده ای نقش آن را برابر و حتی بیشتر از آمران به معروف و ناهیان از منکر می دانند زیرا امر به معروف و نهی از منکر هرگز به یک دایره بسته و در قلمرو کوچک محدود نمی شود و دامنه نفوذ آن به همه عرصه های زندگی جامعه گسترش می یابد.

پس مخاطب به فرد گروه یا جامعه ای اطلاق می شود که نظام معروف ها به منظور اثر پذیری و تغییر (بینشی، گرایش، کنشی) در آن شکل می گیرد.

معمولاً به جای مخاطب از واژه هایی چون «گروه هدف»، «آماج» یا «گیرنده پیام»، «آموزه»، «متربی» نیز استفاده می شود که هر کدام از این واژه ها را در علم خاص خود به کار می برند، اما باید بدانیم که این لغات هر کدام یکی از وجوه مخاطب را مدنظر قرار می دهند.

معمولاً واژه گروه هدف و آماج در جنگ روانی اطلاق می شود. گیرنده پیام در ارتباطات، آموزه در آموزش و متربی در علوم تربیتی و البته همان گونه که تأکید کردیم مخاطب نیز در امر به معروف و نهی از منکر و اموری از این قبیل که برای حاكم نمودن، بسط و توسعه ارزش های دینی اسلامی است، استفاده می شود.

تلاش و سعی خویش را به کار می گیرد.

پس با توجه به تعریف فوق می توان کسی را که تماماً مشغول کار امر می شود آمر و کسی را که هم جزیی از زندگی اش را صرف دعوت به ارزش ها می نماید نیز آمر ،نامید با این تفاوت که فرد نخست آمر کامل تری است.

شاید بتوان آمر را نوعی دعوت کننده به سوی خیرها، خوبی ها و ارزش ها نیز بدانیم. با این اوصاف او فردی است که به سوی اوامر مطلوب و حق دعوت می کند: «و داعياً الى الله» نه به سوی دنیا و نه به سوی مجد و بزرگی دنیایی و نه به سوی شرف قومی و تعصبات جاهلی و نه زرق و برق های دنیایی و جاه و مقام و.... بلکه او تنها دعوتگری به سوی خدا و ارزش های خدایی است که تنها در راهی که به خدا منتهی شود و فقط ارزش های الهی تبیین و اجرا شود گام می گذارد ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِيرًا * وَ دَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُنِيرًا﴾. (1)

حال «ناهی» یعنی «بازدارنده و نهی کننده از زشتی ها و ضدارزش ها» در همه امور و از آن جمله امور دینی و معنویات که مانع حاکمیت و تثبیت امور معنوی در زندگی انسان ها محسوب می شود ناهی از منکر همچون آمر به معروف در پی تحقق هنجارهای دینی و آرمان های عالی اسلام در جامعه است و می کوشد آن چه را مایه تضعیف این امور می شود از میان بردارد؛ چرا که او در واقع شخصیتی است که ایمان و مقتضیات آن را در زندگی اش عملی نموده است پس خود را موظف به نهی نمودن افراد از هر آن چه زشتی و ناهنجاری خوانده می شود می داند تا بدین وسیله افراد را به کمال عزت و بیدار نمودن ایمان خفته درونشان رهنمون شود.

در مجموع می توان آمران و ناهیان را مسلمانان مکلف مسئول وظیفه شناس و حساس به اصول و ارزش های اساسی دین قلمداد نمود که به منظور ادای فریضه و وظیفه دینیشان به امر و نهی در حد توانایی و وسع خویش اقدام می نمایند.

اتخاذ دین در برنامه عملی زندگی آنان به عنوان منهج زندگی و تطبیق آن در حیات عملیشان می باشد اما چون آمران به معروف و ناهیان از منکر حاملان برنامه هایی اند نه صرفاً عقلی، بلکه برنامه ای فکری - عملی از یک طرف و از طرف دیگر جوهر امر یا نهی ایشان تطبیق عملی آن در زندگی است بنابراین امر یا نهی آن ها به تنهایی در کارشان کافی نیست و نخواهد بود هر چند که لازمه و اصل برنامه هایشان را تشکیل می دهد.

آن چه مقتضیات فرایند امر و نهی آمران و ناهیان به منظور دگرگونی، تغییر و تحول و اصلاح را تشکیل می دهد قبل از هر چیزی عملی کردن و تطبیق آن موارد در زندگی فردی و سپس فراخواندن و درخواست از دیگران بر تمسک به آن و تلاش در جهت عملی کردن آن در حیاتشان می باشد.

فرمان دهندگان و وسیلهٔ هدایت افراد به سوی ارزش ها و معروف هایند که تمام تلاش خویش را نیز در این راستا به کار می بندند پس آنان صادق ترین مردم و راهشان بزرگ ترین راه و در نتیجه اعمالشان مستمد از دستورات و فرامین الهی است و این چنین است که در قرآن جایگاهشان با آیات الهی مورد تقدیر قرار گرفته شده است «بهشت گرفتن بر شما مبارک باشد و خود به این معامله بشارت دهید که رستگاری بزرگی است». (1) سپس در ادامه می فرماید: «این مؤمنان جان برکف هم از لغزش های خود توبه می کنند، هم خدا را می پرستند و ستایش می کنند و هم اهل روزه رکوع و سجودند، این افرادند که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و حدود الهی را پاس می دارند و بشارت ده مؤمنان را». (2)

در حقیقت، آمران به معروف و ناهیان از منکر سخن علی علیه السلام را در رسیدن به این جایگاه باور داشته اند که ﴿إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ لَخُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ﴾؛ امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از صفات خداست» (3) و چه زیبا آنان این فرمایش رسول اکرم صلی الله علیه و آله را پیرامون جایگاه خود عینیت بخشیده اند که: «کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند جانشین خداوند در زمین و جانشین رسول خدا و جانشین کتاب خدا می باشد». (4)

آمران به معروف و ناهیان از منکر نمی خواهند برکت از زمین گرفته شود: «امت من همواره در خیر و نیکی است تا آن گاه که یکدیگر را به معروف امر کنند و از منکر باز دارند و یکدیگر را در انجام نیکی ها یاری نمایند و اگر چنین نکردند، از آنان برکت گرفته می شود» (5) و چه ارزشمند است جایگاه این آمران به معروف و ناهیان از منکر؛ چرا که دنیا و آخرتشان سالم است زیرا این کلام علی علیه السلام است که: «هرکس سه خصلت در او باشد، دنیا و آخرتش سالم می ماند: 1. امر به معروف کند و خود نیز بدان عمل نماید، 2. نهی از منکر نماید و خود هم ترک نماید، 3. عامل و حافظ

ص: 273

حدود خداوند بزرگ باشد». (1)

پیشگیری از آن نیست». (1)

پایداری در دین به قوت یقین بسته است»، (1) همچنین: ﴿بِالْیَقینِ تَتِمُّ الْعِبادَهُ﴾؛ «عبادت، با يقين كمال یابد». (2)

نکته مهم این است که یقین چیزی غیر از علم (شناخت) محض است و از این رو نباید آن را با معلومات دینی و انباشتن آن ها در ذهن آمران و ناهیان یکسان دانست. حفظ کردن و به خاطر سپردن امور و آگاهی از آن ها هیچ گاه به معنای یقین به آن ها نیست. یقین مرتبه ای از معرفت است که شدیداً با عمل و احساس پیوند دارد؛ چه با وجود يقين است که شک از قلب و روح آدمی رخت بر می بندد. با این بیان جای تعجبی نیست که هرکس آمر به معروف و ناهی از منکر در ترویج ارزش ها باشد، اما این علوم در عمل و احساس او بروز نیابد و در هنگامه های خطیر تردید او را فراگیرد، حتی شخص غیر مذهبی نیز می تواند دانش بسیاری دربارهٔ ارزش های اسلامی اندوخته باشد در آموزه های اسلامی نیز تردید از شاخصه های آسیب مندی در این زمینه است که حکایت از فقدان دینداری به معنای درونی نشدن آموزه ها و ارزش های دینی در روح و روان آمران و ناهیانی می کند که می خواهند برای هدایت جامعه گام بردارند ﴿فَاقِدُ اَلدِّینِ مُتَرَدِّدٌ فِی اَلْکُفْرِ وَ اَلضَّلاَلِ﴾؛ «بی دین در میانه کفر و ضلالت در تردید است». (3)

دینی، سستی روا می دارند و به تعبیری با اعمال و مناسک دینی تنها با جنبه ابزاری دین و شعارگونگی در توصیۀ مردم به ارزش ها برخورد می کنند و پاره ای اوقات نیز این گروه به برخی از تکالیف ارزشی که آن ها را خوشایند خود می دانند، عمل می نمایند و از بخش دیگر این امور که انجام دادن آن ها را ناخوشایند می دانند، دوری می نمایند از باب نمونه سرزدن برخی رفتارها از این گروه در بعضی مراسم مذهبی یا نمازهای جمعه و جماعات که تنها به امر و نهی مردم بعضاً با برخوردهای تند و نامناسب پرداخته و به هنگام ادای فریضه واجب (مثلاً نماز) نه تنها با مردم همراه نمی شوند که گاه با آشفته و شلوغ کردن جو و پُرگویی های بیهوده و بی مورد، دیگران را نیز از انجام صحیح فریضهٔ واجب باز می دارند و پس از اتمام مراسم در حالتی که ادای واجب را ننموده اند از جماعت و حتی جلوتر از مردم صحنه را ترک می کنند؛ به واقع نوجوان یا جوانی که به تازگی در این گونه مراسم جذب شده اند چه برداشتی از برخورد این افراد به عنوان آمران و ناهیان و مبلغان ترویج ارزش های ناب و اصیل اسلامی می نمایند؟

بدون تردید چنین رفتارهایی از سوی آمران و ناهیان علاوه بر تأثیرگذاری منفی در جامعه، نشان از دینداری ناقص و ثمره تربیت دینی ناصواب ایشان است. «تهاون در دین» از مواردی است که در کلام امام على علیه السلام شديداً نكوهش شده است: ﴿مَا أَوْهَنَ اَلدِّینَ کَتَرْکِ إِقَامَهِ دِینِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَضْیِیعِ اَلْفَرَائِضِ﴾؛ «هیچ چیز مانند ترک برپایی دین خدا و ضایع کردن فرایض دین را خوار نمی کند». (1)

می داند. در آموزه های اسلامی نیز به این مسئله به صراحت تأکید شده است که نه تنها اخلاقیات فاسد مانع تکوین و بروز دینداری حقیقی و بسط و توسعه و نهادینه شدن ارزش هاست بلکه آمران و ناهیانی (که موضوع بحث ما هستند) که از اخلاق صحیح بی بهره اند به معنای حقیقی کلمه دیندار هم نیستند ﴿لاَ أَمَانَهَ لِمَنْ لاَ دِینَ لَهُ﴾؛ «برای بیدین امانتی (اعتمادی) نیست» (1) و نیز: ﴿مَنْ لاَ دِینَ لَهُ لاَ مُرُوَّهَ لَهُ﴾ «بی دین، مروت ندارد» (2)

از این رو هرگاه رفتار آمران و ناهیان با ضعف اخلاق حسنه در میان ایشان همراه بود باید در صحت فرایند تربیتی ایشان تردید کرد.

به ویژه وصلت با افراد با ایمان از خانواده های اصیل و ریشه دار شده است، به این دلیل است که پایبندی به ارزش های دینی از مهم ترین شاخص های ارثی پس از تولد افراد محسوب می شود به همین جهت پیش زمینه های ارثی نامناسب نخستين شاخص های غیر مستقیم در بعد شخصیتی و شخصی در آسیب شناسی پیرامون آمران و ناهیان همچون سایر افراد محسوب می شود چنان که در آموزه های اسلامی نیز اشارات روشنی به این امر وجود دارد ﴿إِذَا کَرُمَ أَصْلُ اَلرَّجُلِ کَرُمَ مَغِیبُهُ وَ مَحْضَرُهُ﴾؛ «وقتی اصل و ریشه ،انسان شریف باشد نهان و آشکارش نیز شریف خواهد بود». (1) همچنین: ﴿حُسْنُ الْأَخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الْأَخْلاقِ﴾ «نیکویی اخلاق، دلیل پاکی و فضیلت در ریشه خانوادگی است» (2)

امام خمینی رحمه الله هم در این زمینه می فرمایند: «تا اصلاح نکنید نفوس خودتان را از خودتان شروع نکنید و خودتان را تهذیب نکنید شما نمی توانید دیگران را تهذیب کنید...» (1) پس رمز تقدم تربیت نفس بر تربیت نفوس در این زمینه (امر به معروف و نهی از منکر) توسط آمران و ناهیان را با توجه به بیانات حكيمانه مولا علی علیه السلام و حضرت امام رحمه الله می توان به دلایل ذیل تبیین نمود:

1. آمران و ناهیانی که راه و رسم خودسازی را آموخته و در شخصیت خویش آن را تحقق بخشیده اند بیشتر می توانند در جامعه در جهت ترویج و بسط ارزش ها و نهی از ضد ارزش ها تأثیر گذار باشند.

2. آمران و ناهیانی که مشقت ها و سختی هایی را در مراقبت نفس تحمل کرده اند، آن چنان از جاذبه کلام برخوردار هستند که گاهی یک تذکر لسانی، پند، توصیه و نصیحتشان دل های مشتاقان و جویندگان راه فضیلت را سرشار از جذبه و عشق به تعالی می کند.

3. آمر و ناهی خودساخته در طریق مبارزه با نفس به مراحلی می رسد که نشان از موفقیت او در این وادی دارد پس در این موفقیت جهت عملی شدن فریضه امر به معروف و نهی از منکر به جلب اعتماد دیگران نیز قادر خواهد بود.

که قصد کرده و هدف قرار داده است». (1) تأثیر نیت تا آن حد است که انسان به صرف هواداری از گروهی در ثواب و عقاب با آن ها شریک می شود و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز می فرماید» «در روز قیامت مردم بر طبق نیات خود برانگیخته می شوند». (2)

بنابراین یکی دیگر از بایسته های با اهمیتی که برای آمران و ناهیان توجه به آن ضروری و ارزش آفرین است، پاکسازی نیت و دوری از ریا و ظاهرسازی است؛ چرا که نبود آن تبدیل به آسیبی جدی در اعمال گفتار و کردارشان خواهد گشت. پس توصیه به ارزش ها و احیای شعائر الهی امری عبادی است و عبادت بدون قصد قربت و خلوص نیت هیچ گاه پذیرفته نمی شود؛ از این رو لازم است آمران و ناهیان اخلاص را که جوهر خدایی است در خود پدید آورند و فقط برای رضای خداوند و خشنودی پیامبر و امامان معصوم و نیز ترویج فرهنگ ارزشی آنان رفتار نمایند تا عمل بی شائبه ایشان نزد خدا مقبول واقع شود؛ در غیر این صورت هیچ تأثیری در قلوب برجای نخواهد گذاشت.

مورد خطاب قرار دهند؛ چرا که اگر عفت، متانت، وقار و تواضع را در این گونه برخوردها مراعات نکنند نه تنها ارزش ها را ترویج نداده اند، بلکه موجب دفع آنان (مخاطبان) از ارزش ها و سوق دادن ایشان به ضد ارزش ها و نیز سبب به وجود آوردن آسیب جبران ناپذیری نیز شده اند.

پس آمران و ناهیان حتی باید در راه رفتن در نوع برخورد با دیگران نشستن و برخاستن و بالاخره در تمام شئون زندگی خویش کمال فروتنی و افتادگی را رعایت نمایند و بدانند که به فرمایش امام حسن عسکری علیه السلام «تواضع و فروتنی، نعمتی است که هیچ گاه مورد حسادت قرار نمی گیرد» (1)

الگوهایی برای آمران و ناهیان جهت زدودن این آسیب در این وادی قرار بگیرند.

یکپارچگی در فرهنگ اسلامی از چنان جایگاه بالایی برخوردار است که برخی ضرورت آن را با استناد به قرآن، امری فطری و لازمه فطرت پاک انسان تلقی می کنند. (1) قرآن مجید، امت اسلامی را به عنوان «امتی واحد» می ستاید (2) و حتی فراتر از ،این همه انسان ها را با همۀ گونه گونگی شان دارای اصلی واحد و مشترک می داند.

پس آمران و ناهیان باید بدانند در این وادی نیز رسالت خطیری بر عهده ایشان است و در بیان تذکرات لسانی خویش بسیار محتاطانه عمل نمایند و طوری سخن نگویند که این وحدت و انسجام را از میان ببرند.

را نیز در نظر نمی گیرند و در این راستا با تلاش بیهوده سعی در اقناع اجباری افراد می نمایند و استدلالاتی غیر معقول غیر منطقی و ناموجه را در طرح موارد ارزشی خویش به کار می گیرند و شاید در این لحظات به خاطر بی توجهی آمر و ناهی نسبت به حالت مخاطب (مثلاً عصبانيت) حتى کار به درگیری و فراتر از این هم برود. پس این مسئله یعنی بی توجهی به وضعیت روانی مخاطب را می توان نخستین و مهمترین آسیب در شیوه های ناصحیح رفتاری از سوی آمران و ناهیان دانست.

تحلیل و هدایت شنونده به روشنی و آگاهی سازگار است ﴿هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾؛ این قرآن بصیرت هایی است برای مردم و هدایت و رحمتی است برای گروهی که یقین آورند (1)؛ «بگو راه من این است که من و پیروانم با بصيرت كامل همه مردم را به سوی خدا می خوانیم خدای یکتا منزه است و من از مشرکان نیستم». (2)

تنها با اعمال چنین شیوه ای از سوی مروجان ارزش ها و ناهیان از زشتی هاست که دین چارچوب پیدا می کند و مردم می توانند از اختیارشان استفاده کنند؛ در نتیجه دین و عمل به ارزش های آن نیز صبغه اجبار و الزام به خود نمی گیرد و همان گونه که افراد تعالیم و ارزش های دیگر را یاد می گیرند این ارزش های آمیخته با حکمت و تحلیل را هم فرا گرفته و در زندگی خویش عملی می سازند.

تأثیر منفی نیز در پی دارد؛ چه رسد به رواج معروفی یا ترک منکری. جای بسی تأسف است که در برخورد بسیاری از آمران و ناهیان هنوز هم روش مستقیم بسی شایع تر است و در زمینه روش های غیر مستقیم به ندرت چاره اندیشی، برنامه ریزی و اعمال رفتاری از سوی ایشان مشاهده می شود گویا تنها راه نیل به مقصود در این عرصه برای برپایی این فریضه با ارزش بیان توصیه ها و امر و نهی های صریح و تند اخلاقی است و آمران و ناهیان غافلند از آن که سبک های غیر مستقیم که امروزه در جهان رواج دارد، کارآمدی ویژه دارد.

مقصود از امر به معروف و نهی از منکر غیر مستقیم آن است که آمران و ناهیان به عنوان کسانی که درصدد اصلاح و تغییر جامعه هستند مخاطب خود را مورد خطاب مستقیم قرار نمی دهند به فرموده امام صادق علیه السلام با آن که خطاب های قرآن به پیامبر صلی الله علیه و آله است، ولی به واقع مؤمنان مورد خطاب .هستند قرآن (به سبک به در بگو تا دیوار بشنود) است: ﴿نَزَلَ اَلْقُرْآنُ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اِسْمَعِی یَا جَارَهِ﴾؛ «قرآن به سبک این ضرب المثل عربی نازل شده است که می گوید به تو می گویم ولی ای همسایه تو بشنو» (1) امام صادق علیه السلام در جای دیگر می فرماید: «هر جا خداوند عزوجل پیامبرش را سرزنش کرده، مقصودش دیگران است؛ مانند آن چه در سوره اسراء آمده که می فرماید: اگر ما تو را ثابت قدم نمی کردیم نزدیک بود که به سوی آنان (کافران) متمایل شوی». (2)

آمران و ناهیان آموزه های رفتاری مخاطبان به عادات سلوکی تبدیل نمی شود لذا شیوه مورد استفاده توسط آمران و ناهیان در بسیاری از موارد به گونه ای است که در یک مقطع خاص به کار گرفته می شود و نه زمان اقناع فکری و نه تربیت تا نیل به تثبیت قلبی و درونی سازی آن تا ارزش ادامه یابد. غافل از آن که حرکت ایشان در جاده نهادینه سازی امر به معروف و نهی از منکر مثل طی مسیری پر فراز و نشیب به سوی قله بلندی است که به رغم فراز و فرودهای تپه های بین راه سرانجام به قله ای مرتفع منتهی می شود؛ به این جهت اگر مخاطبان پیش از طی یک فراز رها شوند امکان ندارد به عقب بازگردند و به دامنه سقوط کنند. اصل استمرار، شیوه نزول وحی و سبک آموزگاران الهی بوده است که بسیاری از آمران و ناهیان متأسفانه آن را به بهانه این که ممکن است توصیه ها تأثیر گذار نباشند و ... رها می نمایند. در حالی که خداوند در یک دستورالعمل کلی خطاب به همگان می فرماید: ﴿وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾؛ و به تحقیق که ما قرآن را پیوسته فرستادیم، باشد که متذکر شوند. (1)

با این که سال هاست که آمران به معروف و ناهیان از منکر در جامعه با مردم همراهند، اما این جریان به درونی سازی ارزش ها و رفتارها در آن ها منجر نشده است.

روشن سازد و این همان روش مهمی است که از سوی آمران و ناهیان چندان به آن توجه نمی شود و با گویش پراکنده از محور ،بحث به امر به معروف و نهی از منکر اقدام می نمایند.

توحیدی احتجاج کنند و عقل های مدفون را برانگیزانند و آیه های دقیق و سنجیده ای را در خداشناسی برایشان به نمایش گذارند». (1)

امام علیه السلام در این جا وظیفه انبیاء، آموزگاران دین و مروجان ارزش ها را در بیدارسازی فطرت خفته آدمیان ذکر کرده است.

برخی از آمران و ناهیان نظمی از پیش تعیین شده برای بحث ارزشی خویش آماده نمی کنند و هرچه به ذهنشان ،آید در لحظه دیدن ناهنجاری مطرح می کنند. برخی نیز ضمن سخن به دلیل غفلت از اصل موضوع رشته کلام را در تذکر و توصیه گم می کنند و از نظم منطقی خارج می شوند؛ در نتیجه کلامی ارزشی اما غیر منسجم ارائه می دهند. هماهنگی در کلام را می توان از قرآن که متن آموزش و تربیتی دین است، فرا گرفت. نخستین امام همام که آموزگاری تمام و مثالی بی مثال است، قرآن را کتاب منسجمی توصیف می فرماید که بخش های مختلف آن هر یک مفسر، مؤید و مرتبط با دیگری است ﴿کِتَابُ اللّهِ ... یَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ، وَ یَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ﴾ «كتاب خدا پاره ای از آن پاره ای دیگر را تفسیر می کند و برخی از آن بر برخی دیگر گواهی می دهد». (1)

نظر گرفتن مفاهیم مأنوس اذهان مخاطبان بر اساس واژه های ذهنی خود سخن می گویند و به نظام واژگانی متناسب سن و فرهنگ آنان جهت جذب به ارزش ها و نهادینه شدن آن ها توجه ندارند وجود این آسیب در گفتار آمران و ناهیان در آموزش باورهای مهم و ارزشی که بعضاً حاوی مفاهیم انتزاعی و دیر فهم در باب اصول و فروع اعتقادی اخلاق نظام اجتماعی و سیاسی است مشکل مخاطبان (به ویژه مخاطبان باسطح سواد کم و اطلاعات محدود) را مضاعف می سازد. منظور از نظام واژگانی مأنوس در فرهنگ ،خاص مفاهیمی است که در زندگی، محیط و فرهنگ مربوطه کاربرد بیشتری دارد.

کم نیستند آمران و ناهیانی که در دستگاه واژگانی در ترویج ارزش ها و انتقال مفاهیم مربوطه تابع خصوصیات ذکر شده نیستند در حالی که قرآن کریم به همگان و از آن جمله آمران و ناهیان می آموزد که به جای استفاده از دستگاه واژگانی فلاسفه، منطقیون، دانشمندان و اهل علوم خاص از قبیل برهان، قیاس جزیی، کلی، علت، معلول، وجود، ماهیت و.... از واژه های مأنوس سهل قابل فهم و درک استفاده نمایند. قرآن از همین روش جهت جذب قلوب و هدایت بشر و تربیت او و تبیین راه های سعادت دنیوی و اخروی استفاده کرده است. اگر سایر لغات برای بسیاری ممکن است ناآشنا باشد، ولی این مفاهيم و لغات، مأنوس اذهان مختلف و آشنای اقوام گوناگون است که آمران و ناهیان باید در گفتارهای ارزشی خویش جهت تأثیر گذاری اصلاح و تغییر آنان (مردم) از این شیوه یاری جویند.

جهت تعالی و سعادت و رشد انسان دستخوش تحریف و آسیب می نماید لذا:

آن گاه که از این فرایند (امر به معروف و نهی از منکر) سخن می گوییم معنای رسالتی آمر و ناهی به عنوان انسان هایی مهذب و متعهد در راه معرفی و ترویج ارزش های اصیل و برحذر دارنده از زشتی ها و ناصافی ها برایمان تداعی می شود که به نیکی فرایند امر به معروف و نهی از منکر را با بینش عمیق و منطقی در فهم دینی کارآمد با عنصر عقل، عشق، خرد و معنویت گره زدهاند تا در تبیین ارزش ها و نهی از ضد ارزش ها کارشناسانه و آگاهانه گام بگذارند و از این طریق راه را بر هرگونه شبهه، پرسش و وسوسه ببندند.

بنابراین از آن جا که ساده ترین برنامه ها نیاز مبرم به اعمال و ارکان دارد، این فرایند نیز مستثنی از سایر امور نخواهد بود لذا اگر از یک سو آمران و ناهیان توانا، متعهد و دلسوز و وظیفه شناسی را می طلبد که به خوبی از جایگاه خویش آگاهند (قرآن و سنت) از سوی دیگر نیز مخاطبانی تیزهوش زیرک و مشتاق را داراست که هر سخن و رفتار پندآموز توصیه محور و تذکر گرا را بدون دلیل و علت پذیرا نیستند؛ پس اگر گروه نخست (آمران و ناهیان) که در طی پژوهش به آسیب شناسی آنان پرداختیم به خوبی و مهارت تمام سخنان ارزش محور خویش را با رعایت زمینه های شخصیتی و شخصی و نیز امور سیاسی و اجتماعی با کلیدواژه های زیباشناختی از ارزش های فضیلت محور اسلام و ظرایف و دقایق هوشمندانه در روش ها و شیوه های گفتاری و رفتاری مستقیم به مخاطب خود نرسانند قطعاً آسیب هایی را ایجاد می نمایند که دارای تأثیرات نامطلوب و فراوانی بر روی مخاطبان و از آن جمله جامعه هست زیرا همان گونه که گفته شد بی توجهی به شاخص های آسیب شناسی در زمینه های شخصیتی و شخصی و... نخستین چالش فراروی آمران و ناهیانی است که در فرایند امر به معروف و نهی از منکر به عنوان حاملان این رسالت ارزشمند محسوب می شوند. از سوی دیگر در بعد مستقیم این مسئله (آسیب شناسی آمران و ناهیان) در صورت نداشتن هندسه معرفتی و جامع و متناسب با مقتضیات زمان و مکان از سوی ایشان پیرامون شیوه های صحیح رفتاری و نیز روش های غلط گفتاری هم به سادگی نمی توان گذشت؛ زیرا این امور هم حکایتگر عدم نگرش جامع و مهندسی استراتژیک و راهبردی آمران و ناهیان در حوزه رسالتشان است.

ص: 296

پس اگر این نیروهای ارزشی که مروج فرهنگ و معارف اصیل اسلامی هستند، سعی در به حاشیه راندن رسالت اصلی خویش که بسط توسعه و گسترش فضایل و ارزش های اخلاقی - انسانی و نفی از ضدارزش ها و رذایل اخلاقی (جهت تشکیل جامعه ای متعالی و آرمانی) داشته باشند آن گاه تمامی عناصر و ماهیت رسالت ارزش محور ایشان، اعم از ظاهر و شاکله یا باطن و محتوای گفتار رفتار و کردار ایشان لبریز از ضدارزش هایی خواهد گشت که صد درصد با آموزه های کاربردی و ارزشی اسلامی ناسازگار است و راه ورود بیگانگان، دشمنان و دزدان ارزش ها که امروزه در صدد به چالش کشیدن حقیقت ناب اسلامی و از آن جمله ارزش های متعالی آن هستند را باز نموده و بدین ترتیب میدان مبارزۀ فرهنگی را به آنان واگذار خواهند کرد. پس:

آمران و ناهیان به یاد داشته باشند که سخن گفتن از ارزش ها آموزه ها و گزاره های دینی و پند و توصیه یا نهی و اجتناب از آن ها نخست بدون توجه به مهمترین نشانه های آسیب مندی در شخصیت خویش و سپس بررسی شاخص آسیب با زیرساخت ها و زمینه های شخصیتی و شخصی و سپس عدم به کارگیری شیوه ها و روش شناسی رفتاری و گفتاری، پیامدهای منفی بر مخاطبان و به ویژه نسل جوان را متضمن خواهد شد و چه بسا ایشان را با اصل ارزش و سخنان مطروحه، بی اعتماد سازند و ترویج ارزش مورد نظر نه تنها نتیجه ای را به دست ندهد که عکس العمل معکوسی را نیز در برداشته باشد بنابراین آمران و ناهیان این دستورالعمل قرآنی را فراموش ننمایند که ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾؛ اى کسانی که ایمان آورده اید چرا چیزی را می گویید که عمل نمی کنید. گفتن آن چه عمل نمی کنید دشمنی بزرگی نزد خداست، (1) تا این که رستگاری وعده داده شده و بهشت برین برایشان محقق شود. (2)

ص: 297

16. غرر الحکم و دررالکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی، نشر مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بی جا، 1407ق.

17. عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، نشر جاویدان، 1354ش.

18. العياشي، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی تحقیق: هاشم رسولی محلاتی تهران، نشر المكتبة العلمية الاسلاميه بي تا.

19. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، نشر دارالکتب العلميه، 1388ق.

20. گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی عمومی ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، 1377ش.

21. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، قم، نشر دار الكتب الاسلاميه، 1408ق.

22. محسنیان راد، مهدی، ارتباط شناسی، تهران، نشر سروش، بی تا.

23. نراقی، ملا احمد مثنوی طاقدیس، تهران، نشر فرهومند، بی تا.

ص: 299

هستیم که یک مجموعه از کشورها با تکیه بر قدرتی که دارند با تدارک مجموعه ای از برنامه ها و فعالیت های سیاسی یا اقتصادی و با هدف هجمه به بنیان های فرهنگی یک ملت برای دستیابی به مقاصد شوم سیاسی و به منظور ریشه کن کردن فرهنگ ملی از طریق فراگیر کردن بی قیدوبندی فرهنگی هرزگی اخلاقی و فروپاشی ارزشی سعی در نابودی هویت ملی دارند به طوری که در طول دهه گذشته نظام سلطه جهانی برای رسیدن به این اهداف (1) در سطح وسیعی ابزارهای متعدد خود را در تهاجم به بنیان های فرهنگی و اعتقادی مسلمانان به کار گرفته است و تحقیر جریان ادب، هنر، فرهنگ انقلابی، اخلاق اسلامی، اعتماد به نفس، توکل به خدا، ایمان، جهاد، شهادت، ایثار و ولایت را در کشورهای اسلامی خصوصاً در کشورمان به گونه ای جدی دنبال می کند تا در نتیجه آن انزوای عناصر فرهنگی، ادیب و هنرمند و نیز منصرف کردن جوانان مؤمن از پایبندی متعصبانه به ایمان و اعتقادات خود که یکی از اهداف مهم تهاجم فرهنگی است، محقق شود. (2)

در این بین بی تردید قشرهای نوجوان و جوانان بیشتر مورد خطر آسیب این پدیده شوم هستند که این امر از دو جهت قابل تبیین است یکی از جهت محدودیت تجربه و دیگری غلبه احساسات بر فرد جوان و ،نوجوان که از این روی احساسات ملكه وجود آدمی می شود و با قدرت تمام او را مسخر خود می نماید. نوجوانان و جوانان حوادث و رویدادها را از دریچه عواطف می بینند و تفسیر می کنند و در محاسبات آنان جاذبه ها و کشش ها جایگاه خاصی را اشغال می کند از سوی دیگر فقدان تجربیات اجتماعی موجب می شود که این گروه سنی نتواند معادلات پیچیده محیط ارتباطی خود را به دقت ارزیابی نموده و تحلیل کند، لذا در مواجهه با این گونه مسائل به ساده اندیشی و خوش بینی افراطی کشیده می شود. در همین راستا فرهنگ مهاجم غرب با استفاده از این ویژگی های تبلیغی روانشناسانه سعی در

ص: 301

فروپاشی نظام اعتقادی و فکری نسل جوان داشته و از طریق تهی ساختن آن ها از درون زمینه جذبشان را به مبانی فرهنگی بیگانه فراهم می آورد. بنابراین این مسئله بیش از هر عنصر دیگری تهدید جدی برای کشور و ملت ما به شمار می آید و اهمیت این موضوع تا به حدی بوده است که مقام معظم رهبری بارها با اشاره به تهاجم فرهنگی و مقولات شبیخون فرهنگی، (1) ناتوی فرهنگی (2) و جنگ نرم (3) لزوم بررسی این مسئله را به مسئولان گوشزد کرده و همواره از این مسئله به عنوان دغدغه دیرینه خود یاد می کنند. (4)

گرچه رهنمودهای رهبر فرزانه انقلاب در طول این سال ها سبب شده که هر روز شاهد برنامه های مختلف و تلاش های فراوانی در جهت اعتلای سطح فرهنگی جامعه و افزایش پایبندی اقشار مختلف جامعه و بالخصوص نوجوانان و جوانان به اعتقادات دینی باشیم، این که این برنامه ها و تلاش ها چقدر در برابر هجوم انبوه برنامه های مبتذل

ص: 302

و صرف میلیون ها دلار هزینه برای انحراف و کجروی جوانانمان توسط استعمارگران از طریق رسانه ها ماهواره ها (1) ورود کالاهای ،مستجهن راه اندازی سایت های ضداخلاقی و.... ثمربخش باشد قابل بحث و بررسی است. بنابراین بدون تردید امروزه مبارزه با تهاجم فرهنگی به عنوان عامل تضعیف کننده اعتقادات دینی و مذهبی در بین جوانان یکی از برنامه های مهم و اساسی مدیران سازمان ها، نهادها پژوهشگران عرصه های اجتماعی و بالخصوص مدیران سازمان آموزش و پرورش محسوب می شود. برای تحقق این مهم ایجاد و به کار بستن راهکارهای روزآمد کاربردی و مناسب برای حفظ جامعه در برابر این تهاجم بسیار مهم ضروری می باشد.

بی شک در این راستا نهادینه کردن فریضه امر به معروف و نهی از منکر با توجه به سفارش های اکید قرآن (2) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام می تواند بهترین راه حل باشد به طوری که این اصل را می توان اصل مشارکت اجتماعی برای دفع منکرات و اجرای خوبی ها نام نهاد (3) در این بین باید به یک مسئله اساسی پرداخت و آن روزآمد کردن روش های امر به معروف و نهی از منکر (4) (به عنوان راهکار اصلی مقابله

ص: 303

تضعیف اعتقادات دینی به خصوص در حوزه جوانان) می باشد زیرا بدون تردید مقابله با روش های مدرن و جدید این پدیده شوم روش های کارآمدی می طلبد که توان مقابله با تهاجم فرهنگی غربیان را داشته باشد لذا سؤال اصلی ما در این تحقیق بررسی و کشف روش های روزآمد جدید و کاربردی امر به معروف و نهی از منکر برای مقابله با تضعیف اعتقادات دینی در بین دانش آموزان دبیرستانی شهر مشهد می باشد.

كمال طلب وجویای زیبایی هاست و از زشتی ها و منکرات اجتناب می ورزد.

ادیان الهی بر اساس اهمیت فطرت، مطابق و هماهنگ با آن پیریزی شده است و پیامبران الهی برای بیدار کردن همین فطرت، برانگیخته شده اند؛ چراکه فطرت انسان بر اثر عوامل بیرونی (مظاهر حیات مادی سرگرمی های روزگار) و عوامل درونی (هواهای نفسانی، فراموشی) دچار سردرگمی و ضلالت می گردد. خداگرایی، خداشناسی، حقیقت جویی، گرایش به فضایل انسانی و کارهای خیر تمایل به زیبایی و كمال مطلق از جمله گرایش های فطری و غیر اکتسابی بشر به حساب می آیند. (1) سرشت انسان بر خیر و راستی و درستی نهادینه شده است و آگاهانه یا ناآگاهانه خواستار آن است اگرچه به آن توجه و التفات نداشته باشد. فطرت سلیم در شناخت معروف و منکر خوب و بد بهترین ملاک و روشن ترین معیار است. ﴿وَ نَفْس وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا﴾ (2)

است در وسط اتاق». (1)

البته از نظر شیعه، عقل به تنهایی قادر به تحصیل سعادت انسان نیست عقل با هدایت وحی می تواند در تشخیص مصالح و مفاسد زندگی به کار گرفته شود.

کشیده تا به صورت کنونی واجب گشته است. در تاریخ تشریع این فریضه دو مرحله اساسی وجود دارد:

الف- دوره مکی، قبل از هجرت؛ ب دوره مدنی، بعد از هجرت.

سوره های مکی، معمولاً درباره مسائل و اصول اساسی دعوت و دین اسلام از قبیل ایمان به خدا، توحید، نبوت، مبارزه با بت پرستی، باورها و اخلاق سخن گفته است و برعکس در سوره های مدنی بر وظایف فردی و اجتماعی از جمله زکات جهاد امر به معروف و نهی از منکر اخوت و برادری تأکید شده است.

امر به معروف و نهی از منکر در دوره مکی زمینه سازی شده و در توصیف و تمجید آن به صورت غیر مستقیم سخن رفته است اما در دوره مدنی که حکومت و جامعه اسلامی شکل گرفته بود به صورت دو حکم و فریضه الهی به تصویب نهایی رسیده و همه مسلمانان مکلف به انجام آن شده اند. (1)

تدریجی بودن تشریع امر به معروف و نهی از منکر بیانگر آن است که این مسئله از اهمیت و عظمت خاصی برخوردار است که پذیرش و اجرای آن برای مردم سنگین بوده و لذا شارع مقدس ابتدا با تشویق به آن و گوشزد به عواقب ترک آن، دل های مسلمانان را آماده پذیرش نموده، سپس آن ها را ملزم به اجرای آن می نماید.

ایمان هنگام دیدن معصیت خداوند به هم خورد مگر آن که آن را تغییر دهد». (1)

از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نقل شده است وای بر مردمی که متعبد و متدین به امر به معروف و نهی از منکر نمی باشند». (2)

حضرت علی علیه السلام در نامه ای به حسنین علیهما السلام می فرماید: «خدا را! خدا را! در جهاد در راه خدا، با مال، جان و زبان مورد توجه قرار دهید بر شما باد تا روابط خود را حفظ کنید و در راه خدا بخشش کنید و از قطع رابطه و اختلاف برحذر باشید. امر به معروف و نهی از منکر را وامگذارید که بدترین شما حکمرانی شما را به دست گیرند»! (3)

باز در جای دیگر می فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از صفات خدا هستند این دو قطعاً نه مرگ انسان را نزدیک می کنند و نه از رزق و روزی می کاهند». (4)

از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود امر به معروف و نهی از منکر دو آفریده از آفریده های خدای عزوجل هستند. هرکس این دو را یاری نماید خداوند وی را عزیز کند و هرکس این دو را ترک کند، خدای عزوجل خوارش گرداند. (5)

موضوع مورد مطالعه انتخاب می کند در پژوهش حاضر نیز با توجه به شرایط و موضوع مورد بررسی از روش تحقیق کیفی و از روش تغییرات اجتماعی برنامه ریزی شده برای رسیدن به اهداف پژوهش خود استفاده کردیم.

عکس

نمودار 1- تغییرات برنامه ریزی شده در حالت ایستا

عکس

نمودار2- تغییرات برنامه ریزی شده در حالت پویا

بررسی و اندازه گیری خصوصیات و روابط در جامعه مورد مطالعه است به دنبال معنای واقعیت بوده و به همین جهت معرف بودن در تحقیق ما کاربرد.

بررسی چندانی نداشته است. به عبارت دیگر اندک بودن تعداد نمونه های مورد بررسی در این روش، ارزش آن را مخدوش نکرده بلکه یک نمونه تحقیق خود می تواند نشانگر یک مقوله یا صفت مفهومی باشد و داشتن چند مورد بیشتر می تواند این نشانه ها را تأیید کند. (1) محقق در این مقاله با توجه به موضوع تحقیق و با توجه به حساسیت موضوع مورد مطالعه، حجم نمونه خود را انتخاب نموده است که شامل مصاحبه با کارشناسان و صاحب نظر امر به معروف و نهی از منکر می گردد.

مدیران فرهنگی شهر مصاحبه کنیم تا به اشباع نظری (دوباره گویی در راهکارهای پیشنهادی) برسیم.

عکس

یافته های تحقیق

تمامی راهکارها و یافته های استراتژی های تغییر در راستای مقابله با تضعیف اعتقادات دینی به صورت جدول مطرح گردیده است.

عکس

ص: 315

عکس

ص: 316

عکس

ص: 317

عکس

ص: 318

عکس

ص: 319

عکس

ص: 320

عکس

ص: 321

عکس

ص: 322

عکس

ص: 323

عکس

ص: 324

عکس

ص: 325

عکس

ص: 326

عکس

ص: 327

عکس

ص: 328

عکس

ص: 329

عکس

ص: 330

عکس

ص: 331

عکس

ص: 332

عکس

ص: 333

عکس

ص: 334

عکس

ص: 335

عکس

ص: 336

عکس

ص: 337

عکس

ص: 338

عکس

ص: 339

عکس

ص: 340

- جمعبندی استراتژی های تغییر در راستای مقابله با تضعیف اعتقادات دینی

عکس

ص: 341

جدول 3- جدول تقسیم بندی استراتژی تغییر بر اساس شاخص تضعيف اعتقادات دینی

عکس

تجزیه و تحلیل برنامه های ترویجی بر اساس استراتژی پیشگیرانه، استراتژی مداوا

همان گونه که در جدول 3 مشاهده می شود تجزیه و تحلیل برنامه های ترویجی مقابله با شاخص تضعیف اعتقادات و باورهای دینی اسلامی و انقلابی نشان که از مجموع 32 برنامه ترویجی، 16 برنامه و راهکار به استراتژی پیشگیرانه و 20 راهکار و برنامه ترویجی به استراتژی مداوا اختصاص دارد که این خود حاکی از آن است که اولاً مسئله تضعیف اعتقادات دینی در دبیرستان های دخترانه و پسرانه شهر مشهد یک شاخص عینی و قابل مشاهده است. در همین راستا جهت مقابله با این پدیده شوم باید از برنامه ها و راهکارهای مداوا بهره جست. در ثانی از دید صاحب نظران شاخص تضعيف اعتقادات دینی و مذهبی در بین دانش آموزان شهر مشهد در حال گسترش می باشد بنابراین متخصصان برنامه های ترویجی با استراتژی پیشگیرانه را برای مقابله با آن مطرح کرده اند.

جدول 4- جدول تقسیم بندی استراتژی تغییر شاخص تضعیف اعتقادات دینی بر اساس نوع کانال ارتباطی

عکس

همان گونه که در جدول 4 مشخص گردیده است از مجموع برنامه های ترویجی که در راستای مقابله با شاخص تضعیف اعتقادات و باورهای دینی از دیدگاه صاحب نظران معرفی گردیده است استفاده از کانال های شخصی (برگزاری جلسات بحث و گفت و گو ،مشاوره ساعات درسی اردوها و... ) با بیش از 60 درصد از بیشترین کاربرد برای مقابله با شاخص تضعیف اعتقادات و باورهای دینی اسلامی و انقلابی برخوردار است همچنین (استفاده و بهره برداری از کانال های ارتباطی جمعی با 29 درصد استفاده از تلویزیون سینما فیلم بردهای تبلیغاتی) و کانال های رایانه ای با 11 درصد (استفاده از سایت، ایمیل، وبلاگ و....) از دیگر کانال های ارتباطی به شمار می روند.

نتایج این یافته مشخص می سازد که برگزاری جلسات بحث و گفت وگو، مشاوره، ساعات درسی اردوها و... که به طور مستقیم در آن بین ،معلم مربی و سایر مسئولان با دانش آموزان ارتباط دوسویه برقرار می شود و سبب شکل گیری عقاید در بین دانش آموزان می گردد مهمترین ابزار و کانال ارتباطی برای مقابله با شاخص تضعیف اعتقادات و باورهای دینی اسلامی و انقلابی در بین دانش آموزان شهر مشهد به شمار می رود هر چند نباید از برنامه های ترویجی که از طریق کانال های ارتباط جمعی و رایانه ای نیز اجرا می گردد، غافل ماند.

ص: 343

می آید، بلکه مهمترین سازمان متولی کارهای فرهنگی و مذهبی با هدف افزایش پایبندی به اعتقادات دینی و مذهبی نیز می باشد هر چند برای رسیدن به این مهم نقش کارگزاران دیگر مانند مدیران مدرسه (13 مورد) مربیان پرورشی (9 مورد) و سایر معلمان دلسوز نیز قابل تأکید می باشد.

شناسایی پرکاربردترین ابزارهای برنامه های ترویجی تضعیف اعتقادات دینی در بین دانش آموزان

همان گونه که در جدول 7 مشاهده می گردد برگزاری مراسم سخنرانی، گفت وگو صمیمانه کرسی آزاداندیشی تریبون آزاد (7 برنامه ترویجی) از مهم ترین ابزارهایی است که تأکید صاحب نظران برای مقابله با پدیدهٔ تضعیف اعتقادات و باورهای دینی در دبیرستان های شهر مشهد قرار گرفته است بعد از این ابزارها می توان از برگزاری مسابقات فرهنگی ورزشی و هنری ویژه دانش آموزان (5 برنامه ترویجی) و الگوسازی یا ایجاد گروه مرجع هدفمند (4 برنامه ترویجی) نام برد.

جدول 7- پرکاربردترین ابزارهای برنامه های ترویجی مقابله با مسئله تضعیف اعتقادات دینی

عکس

ص: 346

عکس

نکته قابل توجه این است که سه ابزار اصلی مقابله با شاخص فوق در حوزه کانال های ارتباطی شخص قرار می گیرد که به موجب آن عقاید دانش آموزان مورد تغییر قرار می گیرد و برای تغییر عقاید آنان اکثریت زودپذیر از کارایی بالایی برخوردارند، هر چند ابزارهای تولید نمایش و نقد فیلم و انیمیشن (2 برنامه) و نصب برد و روزنامه دیواری و تلویزیون در مدارس و... (1 برنامه) که از کانال های ارتباط جمعی به تغییر دانش می پردازند از تأکید کم تری برخوردارند.

دنبال راهکارهای روزآمد و جدیدی بود که یارای مقابله با حملات جدید غرب را داشته باشد در همین راستا توانستیم به 32 برنامه ترویجی و استراتژی تغییر دست یابیم که همگی آن ها در حوزه مفهوم امر به معروف و نهی از منکر قرار دارد:

بر اساس اهداف اصلی این تحقیق می توان به نتایج زیر اشاره کرد:

1. از مجموع برنامه های ترویجی استفاده از کانال های شخصی (برگزاری جلسات بحث و گفت و گو، مشاوره، ساعات درسی، اردوها و...) با بیش از 60 درصد از بیشترین کاربرد برای مقابله با تضعیف اعتقادات و باورهای دینی برخودار است همچنین استفاده و بهره برداری از کانال های ارتباطی جمعی با 29 درصد (استفاده از تلویزیون، سینما فیلم، بردهای تبلیغاتی) و کانال های رایانه ای با 11 درصد (استفاده از سایت، ایمیل، وبلاگ و....) از دیگر کانال های ارتباطی به شمار می روند.

2. از مجموع برنامه های ترویجی برای مقابله با پدیده تضعیف اعتقادات دینی در دانش آموزان مشهدی 60 درصد آن از استراتژی ترغیبی بهره گرفته اند، بدین معنا که برای مقابله با مسئله باید تلاش کرد تغییری را از طریق روش هایی به وجود آورد که در آن ها تعصب وجود دارد به عبارت دیگر در استراتژی ترغیبی تلاش شد تغییر را از طریق دلیل ،آوردن اصرار و تشویق به وجود آوریم همچنین 33% از برنامه های ترویجی بر پایه استراتژی باز آموزی که همان بیان بی تعصب حقیقت به قصد توجیه عقلی است به کار رفته است اما کم ترین تأیید بر برنامه هایی ترویجی است که بهره گیری از استراتژی های قدرتی را توصیه کرده اند که این خود نشان می دهد که مسئولان اجرایی و فرهنگی کشورمان باید راهکارهای امر به معروف و نهی از منکر خود را بیشتر بر پایه اصول و استراتژی های ترغیبی و بازآموزی بنا کنند، نه استراتژی های قدرتی که کم ترین تأثیرگذاری را دارند.

3. از مجموع برنامه های ترویجی برای مقابله با تضعیف اعتقادات و باورهای دینی مشخص گردید که مهم ترین کارگزار بیشک سازمان آموزش و پرورش است، به نوعی که در 16 برنامه ترویجی دست اندرکار و کارگزار اصلی طرح بر عهده این نهاد بوده است هر چند در این راستا نباید از جایگاه مدیران مدرسه با 13 برنامه ترویجی و مربیان پرورشی با 9 برنامه ترویجی غافل ماند. بنابراین این نتیجه قابل احصاست

ص: 348

که ستون اول مقابله با پدیده تضعیف اعتقادات دینی و باورهای مذهبی در سطح دبیرستان های شهر مشهد از داخل مجموعه آموزش و پرورش است. بنابراین در این قسمت سازمان آموزش و پرورش مدیر مدرسه مربیان پرورشی از مهم ترین کارگزاران داخلی برنامه های ترویجی به شمار می روند در بین کارگزاران خارجی، هنرمندان، روان شناسان، سپاه پاسداران، شهرداری سازمان تبلیغات اسلامی، صدا سیما و اداره ارشاد اسلامی مهمترین کارگزارانند.

از مجموع برنامه های ترویجی مشخص گردید که برگزاری مراسم سخنرانی، گفت و گو صمیمانه کرسی آزاداندیشی تریبون آزاد (7 برنامه ترویجی) از مهم ترین ابزارهایی است که مورد تأکید صاحب نظران برای مقابله با پدیده تضعیف اعتقادات دینی در دبیرستان های شهر مشهد قرار گرفته است بعد از این ابزارها می توان از برگزاری مسابقات فرهنگی ورزشی و هنری ویژه دانش آموزان (5 برنامه ترویجی) و الگوسازی یا ایجاد گروه مرجع هدفمند (4 برنامه ترویجی) نام برد. نکته قابل توجه این است که سه ابزار اصلی برای مقابله با پدیده ضعف اعتقادات و باورهای دینی در حوزه کانال های ارتباطی شخص و ارتباطات دوسویه قرار می گیرد که به موجب آن عقاید دانش آموزان مورد تغییر قرار می گیرد و برای تغییر عقاید دانش آموزان اکثریت زودپذیر از کارآیی بالایی برخوردارند هر چند ابزارهایی همچون استفاده از اینترنت و فضای مجازی چاپ کتاب و تولید نمایش و نقد فیلم و انیمیشن در مراحل بعدی، پرکاربردترین ابزارها هستند. با استفاده از کانال ارتباط جمعی به تغییر دانش پرداخته می شود که از جمله استراتژی های مهم برای تغییر اقلیت دیرپذیر به شمار می آیند.

ص: 349

1388ش.

14. صانعی، اشرف السادات - نیکبخت نصر آبادی علی رضا، روش شناسی تحقیقات کیفی در علوم پزشکی تهران انتشارات برای فردا، 1383ش.

15. طبرسى، على، مشكاة الانوار انتشارات طوس،

16. طریحی، شیخ فریدالدین مجمع البحرین، ج 3، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

17. عاملی زین الدین (شهيدثاني)، الروضة البهية، تصحيح سيد محمد کلانتر لبنان بيروت، انتشارات دار العالم الاسلامى

18. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان ترجمه موسوی همدانی تهران دفتر انتشارات اسلام.

19. فولادیان، مجید بررسی اصول و فروع دین در نزد جوانان شهر مشهد طرح پژوهشی شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1389ش.

20. کاشانی، مولا محسن، المحجة البيضاء، ج 4، دفتر انتشارات اسلامی.

21. مصباح یزدی، محمدتقی تهاجم فرهنگی، برگرفته از سایت: www. mesbahyazdi. org

22. آذرخش دیگر از آسمان کربلا، تهران انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1386ش.

23. مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، انسان و ایمان، انتشارات صدرا 1389ش.

24. ملکی میانجی، محمد باقر، توحید الاماميه، انتشارات مؤسسه نبأ.

25. یعقوبی، جعفر، آموزش سپاه جلد اول اداره آموزش ستاد مشترک، 1381ش.

ص: 351