اسرار حج

آیت الله حاج شیخ محمد رضا مهدوی دامغانی رحمةُ الله

ناشر: امور فنی و رایانه ای : مؤسسه پژوهشی روضة العبّاس علیه السَّلام

چاپ:

شابک:

شمارگان:

قیمت:

مراکز پخش:

حق چاپ محفوظ است

ص: 2

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم

ص: 3

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

اَلْحَمْدُ للهِ وَصَلَّى الله عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّد

اَللهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلى آبائِهِ

في هذِهِ السّاعَةِ وَفي كُلِّ ساعَةِ وَلِيّاً وَحافِظاً وَقائِداً وَناصِراً

وَدليلاً وَعَيْناً حَتَّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فيها طَويلاً.

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله ربّ العالمين والصلاة والسلام على محمّد وآله الطاهرين ولعنة الله على أعدائهم أجمعين.

هم چنین روایت شده که حضرت امام محمد باقر علیه السَّلام فرمود:

بنى الإسلام على خمسة أشياء على الصلاة والزكاة والحج والصوم والولاية؛

این روایت شریف بیانگر جایگاه این رکن مهم و اساسی اسلام است. در روایت دیگری حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلام فرمود:

من سوّف الحج حتى يموت بعثه الله يوم القيامة يهودياً او نصرانياً؛

هر کس امروز و فردا کند و حج را به تأخیر بیندازد تا بمیرد، خداوند او را در روز قیامت یهودی یا نصرانی برمی انگیزد.

با عنایت به اهمیت و عظمت حج، هیچ استاد محققی و نویسنده توانایی قادر نیست که تمام ابعاد و زوایای این ضیافت الله را آن گونه که در حقیقت هست به تصویر بکشد و به قلم جاری کند و آن مقداری هم که میسور می شود باید به لطف و عنایت ویژه پروردگار متعال و ذوات مقدسه معصومین علیهم السَّلام و استمداد از کلام و روایات آنان باشد.

از عالمان و اندیشمندانی که با بیان عالمانه، کلام محققانه و گفتار حکیمانه و خردمندانه خود به دفاع از مکتب اسلام و ولایت ائمه اطهار علیهم السَّلام پرداخته است و عمری را در این زمینه سپری نموده و خود عاشق و فانی در بیت الله و حرمین شریفین بوده _ به گونه ای که هر کس ایشان را ولو اندک بشناسد علاقه و ارادت خالصانه او را نسبت به فریضه حج و مناسک بیت الله الحرام تصدیق می نماید _ فقیه اهل بیت عصمت و طهارت مرحوم حضرت آیت الله آقای حاج شیخ محمد رضا مهدوی دامغانی قدس سره الشريف بود.

ص: 22

کتاب حاضر برگرفته از بیانات گهربار و پر محتوای معظم له در جلساتی است که تحت عنوان «اسرار حج» در سال 1373 شمسی برای جمعی از مؤمنان و فرهیختگان ارائه فرموده اند. این بیانات مورد توجه و استقبال فراوان قرار گرفت؛ به گونه ای که نوارهای جلسات سخنرانی ایشان در طی سال های گذشته بنا به در خواست های مکرر، به صورت گسترده، تکثیر شد و برای افاده و استفاده در اختیار فضلا، محققان و دانش پژوهان علوم دینی قرار گرفت.

حقیر به عنوان ارج نهادن به مقام رفیع علمی و معنوی و تجلیل از عظمت روحی آن فقیه عالیقدر و مفسر والامقام قدس الله نفسه الزكيه و حسب الأمر پدر بزرگوارم أدام الله ظله الشريف _ که ورود به این عرصه بدون ارشادات علمی و حمایت های معنوی ایشان میسّر نمی شد _ بر خود وظیفه دانستم به جمع آوری و تهیه این اثر اقدام نمودم.

و از همه عزیزانی که در انجام آماده سازی این کتاب نقش داشته اند کمال تشکر و سپاس را دارم و برای آنان سعادت و حُسن عاقبت را از درگاه ایزد متعال خواهانم و از همه خوانندگان محترم تقاضا دارم خطاها و کاستی های احتمالی این بنده کمترین را به دیده اغماض و لطف بنگرند.

امیدوارم این تلاش مقبول درگاه حضرت احدیت جلت عظمته و مورد توجه و رضایت حضرت بقية الله الأعظم امام زمان نفسي فداه و عجل الله تعالى فرجه الشريف قرار گیرد.

محمد جواد مهدوی دامغانی

ص: 23

ص: 24

نیای اکبرم مرحوم ملا محمدرضا، پدر مرحوم عزیز محمد، پدر ملا محمدتقی، پدر آخوند ملا علی اکبر، پدر آیت الله حاج شیخ محمد کاظم دامغانی، پدر والد معظم آیت الله حاج شیخ محمدرضا مهدوی دامغانی بوده است.

ملا محمدرضا فرزندی دیگر به نام محمد حسین (پدر آخوند ملا عباس، پدر حاج ملا بمانعلی، پدر واعظ نامی ایران حاج شیخ عباسعلی محقق پدر گرامی استاد دکتر مهدی محقق حفظه الله وابقاه) داشته است.(1)

جد عالی مقام و مشهورم فقیه اهل بیت عصمت و طهارت و استاد نامی حوزه علمیه مشهد مقدس حضرت آیت الله العظمی حاج شيخ محمدکاظم مهدوی دامغانی (1316 _ 1401 ق) فرزند عالم جلیل ملاعلی اکبر مهدوی دامغانی بود.

وی در ماه جمادی الثانی 1316 ق، در روستای «شمس آباد» واقع دریک فرسنگی شهر دامغان دیده به جهان گشود و در نوجوانی پدر و مادر خود را از دست داد و سرپرستی خواهر و برادر خود را بر عهده گرفت. با این حال به تحصیل علوم دینی روی آورد و علوم ادبی فارسی و عربی و کتب متداول آن زمان را خواند و برای ادامه تحصیلات با پای پیاده و نیتی پاک به عزم مجاورت آستان مقدس و نورانی ثامن الحجج امام رضا علیه السَّلام الالها مشهد مقدس شد.

ایشان از همان بدو ورود به مشهد مقدس به سال 1331 ق در مدرسه «دو درب» ساکن شد و با جدّیت و سعی فراوان به تکمیل ادبیات نزد اساتیدی هم چون

ص: 26

مرحوم آقا شیخ عبدالجواد ادیب نیشابوری و فاضل بسطامی پرداخت، سپس کتاب قوانین الاصول را نزد مرحوم استاد شهرستانی آموخت. آن گاه سطوح عالی را نزد اساتیدی هم چون مرحوم شیخ حسن بُرسی، شیخ محمد قوچانی، آقا بزرگ حکیم شهیدی رحمه اله و آقا شیخ محمد نهاوندی (صاحب تفسیر) آموخت.

ایشان مدت 14 سال در درس آیت الله العظمی حاج میرزا محمد آقا زاده خراسانی، 10 سال در محضر آیت الله العظمی حاج میرزا مهدی اصفهانی، سه سال در محضر آیت الله العظمی حاج آقا حسین قمی و یک سال در محضر مرحوم آیت الله حاج شیخ موسی خوانساری حضور یافت و به تکمیل خارج فقه و اصول پرداخت.

آیت الله حاج شیخ محمدکاظم مهدوی دامغانی از اساتید پر آوازه خود، آیات عظام: میرزای نائینی (1)، آقا سید ابوالحسن اصفهانی، مرحوم آقا ضیاء الدین عراقی و مرحوم حضرت آقای حجت کوه کمره ای به اخذ اجازات اجتهاد نائل شد و از مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی، علامه شیخ محمد صالح حائری سمنانی، آیت الله العظمى بروجردی و بعضی دیگر از بزرگان به اخذ اجازه روایی مفتخر گردید.

ایشان از سال 1336 ق تا سال 1356 ق به تدریس علوم حوزوی و تربیت طلاب فاضل و دانشمند همت گماشت و از آن پس در منزل خود انزوا گزید. ایشان در تأسیس حوزه علمیه مشهد در سال 1360 ق ( 1320 شمسی) نقش بسزایی داشت.

به خاطر دارم پس از فوت مرحوم حضرت والد که توفیق تشرّف به عتبات عالیات دست داد، محضر مبارک حضرت آیت الله العظمی سیستانی برای تشکر از

ص: 27

الطاف ایشان شرفیاب شدم که ایشان ضمن توصیه به حقیر برای اقامت در مشهد مقدس، فرمودند: جد شما احیاگر حوزة علمیه مشهد در شهریور 1320 بود.

و بعد اضراب فرمودند: جد شما و مرحوم آقای حاج شیخ احمد کفایی رحمة اللهُ حوزه مشهد را پس از تعطیلی حوزه احیاء نمودند.

نویسنده فاضل و دانشمند کتاب «گنجینه دانشمندان: که از شاگردان جد فقیدم آیت الله شیخ محمدکاظم مهدوی دامغانی بوده و محضر ایشان را درک کرده بود درباره ویژگی های ایشان چنین می نویسد:

«علامه دامغانی دارای سجایای اخلاقی و محامد آداب و محاسن اخلاق و صراحت لهجه و مُعرض از مقامات و هرگونه تظاهرات و حتی فتوا دادن می باشد.

ایشان در سال 1381 ق مسجد جامع دامغان را که خراب شده بود تعمیر و شبستان بزرگی به مساحت 1200 متر مربع ساخته و حتی تعیین امام نفرمودند. معتمدین و امناء مسجد، پنج سال متوالی اصرار کردند که اسم ایشان را بالای سر در مسجد منقوش نمایند، ایشان نپذیرفته، تا بالاخره به این چند کلمه راضی شدند: این عبد ذلیل را خدای توفیق داد (رَبِّ اجْعَلْني مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ).(1)»

هم چنین در همین کتاب علاوه بر تقدیر از مراتب علمی و مقام استادی آیت الله دامغانی، خلوص عارفانه و عشق ولایت مدارانه ایشان به خاندان عصمت و طهارت علیهم السَّلام ؛ به ویژه در مشاهد مشرفه و اماکن مقدسه را می ستاید و از حالات

ص: 28

عاشقانه و خالصانه ای که در عرفات، طواف و حرم ائمه هدی علیهم السَّلام به ایشان دست می داد سخن می گوید و چنین می نویسد:

«در سال 1381 ق که از سفر حج مراجعت کردند در ایام عاشورا به عراق آمده، برای زیارت اعتاب مقدسه و شب عاشورا مشرّف به حرم مطهر حضرت حسین علیه السَّلام شده و بعد از اداء فریضه با پای برهنه از خیابان حضرت علی اکبر علیه السَّلام به طرف حرم مبارک حضرت ابوالفضل علیه السَّلام حرکت نمودند، از دور مرحوم علامه مجاهد آقای امینی صاحب الغدیر را دیدند سربرهنه، بدون عبا، گل آلود با حال مخصوص، هنگامی که این دو مرد بزرگوار به یکدیگر رسیدند هر دو با صدای بلند مشغول گریه شدند و دست در گردن هم انداخته وگریستند».(1)

در کتابی که به تازگی از آیت الله العظمی شبیری زنجانی به چاپ رسیده و خاطرات ایشان در این کتاب گردآوری شده، از مقام علمی و عظمت روحی آیت الله دامغانی نیز سخن به میان آمده است. ایشان در ضمن خاطرات خود به ذکر خاطره اجازه روائی مرحوم جدم از حضرت آیت الله العظمی بروجردی می پردازد که ایشان می فرمود:

«خدمت آقای بروجردی آمدم و اجازه روایی خواستم. تعبیر دقیق آقای بروجردی یادم نیست شاید فرموده بود: من تاکنون اجازه کتبی نداده ام.(2) آقای آشیخ کاظم گفت: شما اگر شفاهی هم مرحمت بفرمایید. کافی است.

ص: 29

آقای بروجردی فرمود: بسیار خوب و شروع کرد اسناد خود را ذکر کردن. حدّثنی شیخی فلان، عن شيخه فلان، عن ... و حدود بیست یا سی واسطه را از حفظ ذکر کرد تا به معصوم علیه السَّلام برسد و می خواست روایتی را هم تبرّکاً با طریق خودش نقل کند تا این که رسیدند به: قال الصادق علیه السَّلام. من منقلب شدم و نتوانستم تحمل کنم و بی اختیار گریه ام گرفت».(1)

در خاطرم هست که مرحوم جدم مکرر از جلسه اجازه دو نفر از اعلام یکی از مجلس اجازه اجتهاد میرزای نائینی اعلی الله مقامه الشریف و دیگری از مجلس اجازه روائی حضرت آیت الله بروجردی طاب ثراه نقل می فرمودند که من و ایشان و جمع حاضر همه منقلب می شدیم و مجلس حال معنوی خاصی داشت.

مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد کاظم مهدوی دامغانی، در نهم تیرماه 1360ش (27 شعبان المعظم 1401 ق) دعوت حق را لبیک گفت و پس از تشییع باشکوه در دار الزهد حرم مطهر حضرت امام رضا علیه السَّلام به آغوش آن خاک معطر سپرده شد.(2)

از آن مرحوم فرزندان برومندی برجای ماند، که عبارتند از:

.1 استاد بزرگوار و دانشمند عالی مقدار، محقق مدقق، ادیب اریب، استاد حوزه و دانشگاه ، پژوهشگر توانا جناب آقای دکتر احمد مهدوی دامغانی دامت برکاته الشريفه (متولد : صفر الخیر 1345 ق برابر با 1305 شمسی) که سال های متمادی در راه خدمت به دین و علم از هیچ کوشش و تلاشی فروگذار نکرده و اکنون مورد توجه خواص و عوام از انام است که به یاد دارم در جلسه ای که با شيخنا الاستاذ

ص: 30

حضرت آیت العظمی وحید خراساني متع الله المسلمين وإيّانا بطول بقائه الشريف ذکری از ایشان شد، ایشان فرمودند: اکنون آقای دکتر، مرجع و ملجأ برای شیعیان آن سرزمین ( خارج از کشور) است.

2. حضرت آیت الله آقای حاج شيخ محمدرضا مهدوی دامغانی (متولد: 1352ق / 1312 ش). والد معظم این جانب که ذکر احوال و سجایای اخلاقی ایشان در ادامه خواهد آمد.

3. دانشمند عالی مقام، محقق و مورخ توانا ، استاد دانشگاه، مترجم و پژوهشگر جناب استاد دکتر محمود مهدوی دامغانی دامت برکاته (متولد 1355 ق / 1315ش)

4. جناب مستطاب فاضل ارجمند آقای حاج حسینعلی مهدوی دامغانی دامت تأییدانه (متولد 1366 ق / 1326 ش)؛ از کسبه متدین و خوشنام مشهد مقدس است.

والد معظم:

مرحوم پدرم فقیه وارسته، مفسر عالیقدر حضرت آیت الله حاج شيخ محمد رضا مهدوی دامغانی فرزند آیت الله العظمی حاج شیخ محمدکاظم دامغانی طاب ثراهما و نورالله مثواهما از علمای مشهور مشهد مقدس و خاک پای ائمه اطهار علیهم السَّلام بود.

ایشان در شب شهادت سلطان سریر ارتضاء ابو الحسن على بن موسى الرضا علیه السَّلام _ آخر ماه صفر الخیر 1352 ق _ زاده شد و بدین مناسبت ایشان را محمدرضا نامیدند. ایشان سوّمین فرزند پدر و مادرش (صبیه محترمه مرحوم آقای حاج محمدتقی خان که از اخیار بود) می باشد. ایشان از همان دوران کودکی خوش درخشید و این به سبب امتیازاتی بود که در وی گرد آمده بود.

ص: 31

یعنی حافظه قوی (که اشعار را با شنیدن، حفظ می شد)، قدرت بیان و سخنوری، سرعت انتقال و استعداد فوق العاده از ایشان کودکی ساخته بود که آینده درخشانی را برایش نوید می داد.

وی قرآن را در 6 سالگی، در مدّت کوتاهی نزد خانم «گلیم خانم» که 50 سال به آموزش قرآن اشتغال داشت و هزاران نفر نزد وی، در خانه محقرش قرآن می خواندند _ فرا گرفت. سپس به مدرسه رفت و تا ششم ابتدایی را در مدرسه آموخت و در آن جا در زمره شاگردان تیزهوش و خوش فکر و نامی مدرسه بود؛ به گونه ای که بارها او را از کلاس اول و دوم به کلاسهای بالاتر می بردند و علم و سواد او را به شاگردان دیگر نشان می دادند.

در پایان امتحانات ششم ابتدایی او در مشهد، در تمام مدارس ابتدایی شاگرد اول شد و به ایشان جوایزی اهدا گردید که هم اکنون موجود است.

مرحوم آیت الله میرزا مهدی غروی اصفهانی که استاد والد معظم ایشان بود با دیدن این نبوغ و استعداد از وی خواست که او را وارد حوزه علمیه نماید.

ایشان در همان سال 13 سالگی 1365 ق / 1325 ش) همراه پدر به عتبات عاليات مشرف شدند و در سفر سامراء، پدر با نیت خالصانه و ادعیه فراوان و تضرع خاص، در سرداب مقدس نوکری او را از حضرت ولی عصر روحی فداه و عجل الله تعالى فرجه الشريف درخواست کرد.

پدرم می فرمود: فراموش نمی کنم که در آن وقت مرحوم ابوی مرا به دنبال خود می کشید و می گفت: میخواهم تو را تقدیم حضرت نمایم و باید تمام عمر خود را صرف نوکری حضرت بنمایی؛ به گونه ای که اگر دیدی مرا در خیابان کتک

ص: 32

می زنند تو باید به دنبال درس و بحث باشی و درست را هیچ وقت به خاطر این امور تعطيل مكن.

در همان سال در مدرسه «دو درب» مشهد مقدس مشغول تحصیل شدند، ایشان ادبیات را نزد ادیب نیشابوری و منطق را نزد حاج شیخ محمد عیدگاهی فراگرفت و چنان بروز و ظهوری در درس از خود نشان می داد که مرحوم ادیب احياناً جواب مسائل علمی طلاب را به ایشان احاله می فرمود.

در همان اوان به تدریس حاشیه ملا عبد الله، سیوطی و مغنی پرداخت و شاگردان فراوانی در دروس وی حاضر می شدند (به گونه ای که گاهی دروس ادیب را تحت الشعاع قرار داده بود). وی پس از تکمیل ادبیات به فراگیری سطوح از محضر آیات آن زمان پرداخت.

مرحوم والد معظم، معالم را نزد مرحوم رضوی، شرح لمعه را محضر مرحوم آیت الله حاج میرزا احمد مدرس یزدی، قوانین را نزد مرحوم آیت الله آقا شيخ عبد النبی کجوری آموخت.

ایشان رسائل، مکاسب و کفایه را نزد پدر بزرگوارشان حضرت آیت الله آقای حاج شیخ محمد کاظم دامغانی و حضرت آیت الله آقای حاج شیخ هاشم قزوینی تلمذ کرد و نیز به طور مکرر توفیق تدریس این کتب برایشان فراهم شد و شاگردان زیادی پرورش دادند.

وی بسیار مورد توجه اساتیدش قرار داشت؛ به گونه ای که مرحوم حاج میرزا احمد مدرس، نوه خود _ صبیه محترمه فرزندش عالم زاهد مهذب آیت الله حاج سید محمد جلال رحمة الله _ را به ازدواج ایشان درآورد و با توجه به این که حاج شیخ هاشم قزوینی پسر نداشت. ایشان را به منزله پسر خود می دانست و اهل البیت ایشان شده بود.

ص: 33

معظم له در سال 1373 ق به عتبات عالیات عرش درجات، مشرف گردید و حضرت آیت الله العظمی خویی طاب ثراه پیشنهاد ماندن در نجف را به ایشان داد، اما آیت الله العظمی شاهرودی _ که سابقه رفاقت و دوستی با جد بزرگوارم مرحوم آقای حاج شیخ کاظم را در مشهد داشت _ ایشان را ترغیب به بازگشت و ادامه تدریس در مشهد نمود. مرحوم والد به کربلا و محضر آیت الله العظمی میلانی مشرف شدند.

آقای میلانی مژده حرکت و اقامت در مشهد را به وی داد و او که می دید علم و فقاهت نجف به سوی مشهد می آید و جمع بین نظر آقای خویی و آقای شاهرودی می شود، بازگشت به مشهد را برگزید و سال ها در دروس خارج فقه و اصول پدرش و آیت الله العظمی میلانی (22 سال) شرکت کرد و در همان سال ها از آیات عظام شاهرودی و بجنوردی به دریافت اجازه اجتهاد مفختر گردید.

پدرم همزمان با حضور در دروس آیت الله میلانی، به تدریس سطوح عاليه پرداخت که برخی از شاگردان ایشان در سطوح مختلف عبارتند از حضرات آیات و حجج اسلام:

1. آقای حاج سید مهدی طباطبائی،

2. مرحوم آقای حاج سید مهدی عبادی،

3. آقای حاج سید جعفر طباطبائی،

4. آقای حاج شیخ محمدحسن رمزی،

5. آقای حاج سید حسن افتخار زاده سبزواری،

6. مرحوم آقای حاج سید صابر جباری،

7. آقای حاج شیخ مرتضی صدوقی مازندرانی،

8. آقای حاج شیخ مهدی مروارید،

ص: 34

9. آقای حاج شیخ عباسعلی سلیمانی،

10. آقای حاج شیخ عبدالنبی موحد دامغانی،

11. آقای حاج سید حسن ساجدی،

12. مرحوم آقای حاج غلامحسین نوری زابلی،

13. مرحوم آقای حاج سید عسکر علوی نجفی،

14. آقای حاج شیخ منصور معلمی،

15. آقای حاج شیخ علی نصرتی،

16. آقای حاج شیخ مهدی اسکندری شاهرودی،

17. آقای حاج شیخ محمد مروارید،

18. مرحوم آقای حاج نوروز علی حاجی آبادی،

19. آقای حاج شیخ محسن شیخانی،

20. آقای حاج سید محمد حسینی تبادکانی،

21. آقای حاج شیخ حسن مهدوی دامغانی،

22. آقای حاج شیخ علی رضا جابری بیرجندی،

23. آقای حاج شیخ محمد علی ریاضی بیرجندی،

24. مرحوم آقای حاج شیخ محمد فانی

25. آقای حاج شیخ علی اعتمادی،

26. مرحوم آقای حاج شیخ باقر علم الهدى،

27. آقای حاج شیخ عبدالحمید حسینی تبریزی،

28. آقای حاج شیخ حسن احمدی مازندرانی،

ص: 35

29. آقای حاج شیخ محمد صبحی تبریزی،

30. آقای حاج شیخ محمد حسن بیاتی

31. مرحوم آقای حاج شیخ محمود عبادی،

32. آقای حاج شیخ حسن نادری تبریزی،

33. آقای حاج شیخ حسینعلی حسین پور،

34. این بنده کمترین و...

زمانی که حضرت آیت الله میلانی درس خارج اصول خویش را تعطیل کرد به مرحوم والد امر فرمود که به تدریس خارج اصول ( 1390 قمری)، سپس خارج فقه (کتاب اجاره) را آغاز کند. ایشان بیش از سی سال، یعنی تا پایان عمر شریف و پر برکت خویش به این کار ادامه داد.

معظم له علاوه بر تدریس، سالیان فراوان به اقامه جماعت در مسجد «الحجة» مشهد مقدس و تفسیر قرآن و نهج البلاغه پرداخت و نسلی متدین از جوانان مؤمن را تربیت نمود. در دهه های چهل و پنجاه شمسی؛ یعنی دوره ای که درهای بسیاری از مفاسد به روی جوانان باز بود و عدّه ای از آنان مجذوب ظواهر فریبنده مفاسد فرهنگی و اجتماعی شده بودند و کانون نشر حقایق دینی رو به سردی و تعطیلی می رفت، مسجد الحجة آغوش خود را به روی طالبان دانش و اخلاق و معرفت گشود و محل اجتماع جوانان دین باور و مؤمن و متعبد شد.

بسیاری از جوانان به عشق حضور در جلسات تفسیر و اعتقادات ایشان به سوی مسجد الحجة می شتافتند و جلسات سخنرانی ایشان به اندازه ای شلوغ می شد که مردم در پیاده روهای اطراف مسجد اجتماع می کردند و برخی از آن ها امروز از مسؤولان مهم کشوری می باشند.

گروهی دیگر از تربیت شده گان پدرم در بلاد غرب به تأسیس کانون های دینی

ص: 36

پرداخته اند.

این جلسات در دهه های 60 و 70 هجری شمسی به «المكتبة المهدويه» واقع در محل سکونت ایشان انتقال یافت که «بعدها مدفن خود ایشان در آنجا قرار گفت، که این جلسات حدود 40 سال به طول انجامید».

مرحوم والد در طول سالیان متمادی شب شنبه ها در همين المكتبه المهدويه نماز مغرب و عشا را اقامه می کرد و پس از آن به تفسیر قرآن و نشر احکام و وعظ می پرداخت. نکته های عالمانه و سلوک فاضلانه و نگاه ادیبانه و تیزبینی وی در مسائل اجتماعی باعث می شد شیفتگان ایشان هر هفته به این جلسه بیایند و پس از اقامه نماز و گوش جان سپردن به تفسیر قرآن به روضه حضرت سیدالشهدا علیه السَّلام که حاج آقا بسیار مقید به آن بودند، گوش فرا دهند و بهره گیرند.

ایشان یکی از عابدان، شب زنده داران و متهجدان بود. حافظ بسیاری از ادعیه و سوره های قرآن مجید بود، دعای ابو حمزه ثمالی را در قنوت نماز شب در ماه مبارک رمضان قرائت می کرد. دعای عرفه را ایستاده می خواند و می فرمود: حضرت سيد الشهداء روحی فداه این دعا را ایستاده خوانده است، ما هم باید ایستاده بخوانیم.

ایشان سالیان متمادی روزهای ماه رجب و شعبان را به ماه مبارک رمضان متصل می کرد و همه آن ها را روزه می گرفت و جمع بسیاری را در این راستا با خودش همراه کرده بود که این سیره هم اکنون نیز ادامه دارد. حالت تضرّع و گریه های ایشان در نمازها و دعاها و نیز در مشاهد مشرفه زبانزد خاص و عام بود.

به خاطر دارم در هنگام سحری از ماه مبارک رمضان که توفیق تشرف برای عتبه بوسی حضرت ثامن الحجج حضرت على بن موسى الرضا علیه السَّلام علیه برای این جانب حاصل شده بود، با یکی از اکابر اعلام (که به جهتی مناسب نمی بینم نام شریفشان را ذکر کنم) ملاقات کردم و ایشان ضمن تجلیل از مقام علمی و خصوصیات اخلاقی

ص: 37

مرحوم والد ، خاطره ای را نقل کردند که مضمون آن چنین است:

«مرحوم حضرت آیت الله والدتان بر من حق زیادی دارند، من آن زمان در سنین نوجوانی بودم، وقتی برای زیارت به حرم مطهر رضوی علیه السَّلام مشرف می شدم می دیدم که ایشان دعای ابو حمزه را در قنوت نمازشان از حفظ می خواندند و به پهنای صورت اشک می ریختند.

من در آن زمان مجذوب حالت معنوی ایشان می شدم و به برکت تأثیر ایشان در من تحوّلی ایجاد شد و تصمیم گرفتم ادعیه را حفظ کنم. اکنون هرگاه دعای ابوحمزه را در نماز می خوانم، ایشان را یاد می کنم».

معظم له ارادت بسیار به ساحت مقدس رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله داشت و اعمال مستحبی خود را به نیابت از آن حضرت به جای می آورد و فرزندان و دوستان خود را به این امر تشویق می کرد تا آن جا که اگر کسی از نزدیکان و دوستان به مکه و عتبات مشرف می شدند، پدرم می فرمود: به نیابت از رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآلخ مشرف شوید.

او بارها در رؤیا به خدمت پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله مشرف می شد و سیزده بار حج نیابی به نیت آن حضرت انجام داد و تمام روزه های رجب و شعبان را به نیابت از آن حضرت به جای آورد.

به خاطر دارم یکبار ایشان را در حالی که به شدّت گریه میکرد، از خواب بیدار کردیم و ایشان اظهار تأسف کردند و فرمودند: چرا مرا بیدار کردید؟ من در مدینه و در محضر رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله بودم.

در چند سال آخر عمر به کرّات این حالت از ایشان دیده شد که البته دیگر مزاحم حال وی نمی شدیم.

ایشان مورد توجه علما و مراجع قم و نجف بودند و مرشح مرجعیت که در کمال

ص: 38

تواضع و فروتنی آن را به دیگران ارجاع می داد.

محقق توانا حجت الاسلام والمسلمین آقای ناصرالدین انصاری درباره ایشان این گونه می نویسد: «پس از وفات آیت الله العظمی خویی، گروهی از مؤمنین از او درخواست رساله عملیه نمودند که او با مناعت طبع از آن صرف نظر کرد و آنان را به مراجع دیگر ارجاع می داد.»(1)

بسیاری از تقریرات دروس و جلسات ایشان در موضوعات مختلف، اعم از فقه و اصول و تفسیر و اخلاق به شکل خام موجود است.

مناعت طبع و پرهیز از مقامات و شهرت و شدت تواضع باعث می شد از گردآوری و چاپ تقریرات دروس و ثبت نظرات و دیدگاهای خودشان که بس ظریف و دقیق و عالمانه و موشکافانه بود، خودداری کند و هر وقت از ایشان می پرسیدیم: چرا کتابی تألیف نمی کنید تا طالبان علم و فضیلت بهره مند شوند؟ می فرمود:

«در همه زمینه ها کتاب هست، آیا من می خواهم نظری برتر و والاتر از علمای سلف وفقها و فضلای گذشته ارائه کنم؟! اگر طالب علمی وجود داشته باشد همان تألیفات کفایت می کند».

آن عالم بزرگوار و مفسر عالیقدر و فانی در ولایت ائمه هدی علیهم السَّلام در شب شهادت رئیس مذهب حضرت امام جعفر صادق ، در شب 25 شوال المکرم 1424 ( 28 آذر 1382) بر فراز منبر به دیار معبودش شتافت و طبق وصیت در همان مكان كتابخانه خویش ( المكتبة المهدوية) به خاک سپرده شد.

ص: 39

و سلام عليه يوم ولد ويوم يموت ويوم يبعث حيّاً. (1)

حوزه علمیه قم

علی مهدوی دامغانی

عید غدیر 1435 ق

ص: 40

ص: 42

در حدیثی پیامبر رحمت می فرماید:

مَن أَحَبَّ دُنياه أَضَرَّ بِآخِرَتِهُ، و مَن أَحَبَّ آخِرَتَهُ أَضَرَّ بِدُنياهُ فَآثروا ما يَبْقَى عَلى ما يَفْنى؛(1)

هر که دنیا را دوست دارد، به آخرت خود زیان زند، و هر که آخرت را دوست دارد به دنیای خویش زیان زند، پس آنچه را باقی است بر آن چه فانی است ترجیح دهید.

به رغم آن که افراد در حج مهمان خدای سبحان هستند، سفر حج ، سفر پر مشقتی است؛ البته این مهمانی از نوع مهمانی های صوری و بدنی نیست که پست ترین نوع مهمانی هستند.

عباد بن صهیب می گوید: از امام صادق علیه السَّلام شنیدم که در ضمن حدیثی می فرمود: إِنَّ ضَيْفَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلٌ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ فَهُوَ ضَيْفُ اللَّهِ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى مَنزِلِهِ...؛(2)

همانا مهمان خدا کسی است که حج و عمره به جای آورده است. او تا وقتی که به منزلش برگردد مهمان خداست...

در روایت دیگری امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

مَا مِنْ سَفَرٍ أَبْلَغَ فِي لَحْمٍ وَلَا دَمَ وَلَا جِلْدٍ وَلَا شَعْرٍ مِنْ سَفَرٍ مَكَّةَ وَمَا أَحَدٌ يَبْلُغُهُ حَتَّى تَنَالَهُ الْمَشَقَةُ؛ (3)

هیچ سفری نیست که تأثیر آن در گوشت، خون، پوست و مو، از سفر مکّه عمیق تر و رساتر باشد. و هیچ فردی نیست که این آثار به او برسد، مگر آن که سختی به او برسد.

ص: 44

خدای متعال می توانست خانه اش را در خوش آب و هواترین مکان دنیا قرار دهد؛ اما آن را در جای گرم و خشکی قرار داد. خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:

(وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ)؛(1)

و چارپایان بارهای شما را به شهری می برند که جز با سختی بدن ها بدان نمی توانستید برسید. به یقین پروردگار شما رئوف و مهربان است.

در ذیل این آیه کریمه روایاتی وجود دارد که منظور از این آیه، بار سفر بستن به سوی بیت الله الحرام است. برای نمونه عبد الله بن یحیی کاهلی می گوید:

از امام صادق علیه السَّلام شنیدم که دربارۀ فضیلت حج و پاداش آن سخن می گفت و در ضمن سخن فرمود: رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله فرمود:

هُوَ أَحَدُ الْجِهَادَيْنِ هُوَ جِهَادُ الضُّعَفَاءِ وَنَحْنُ الضُّعَفَاءُ.

أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ شَيْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْحَجِّ إِلَّا الصَّلَاةُ وَ فِي الْحَجِّ لَهَاهُنَا صَلَاةٌ وَ لَيْسَ فِي الصَّلَاةِ قِبَلَكُمْ حَجَّ لَا تَدَعِ الْحَجَّ وَ أَنْتَ تَقْدِرُ عَلَيْهِ.

أَ مَا تَرَى أَنَّهُ يَشْعَثُ رَأْسُكَ وَ يَفْشَفُ فِيهِ جِلْدُكَ وَ يَمْتَنِعُ فِيهِ مِنَ النَّظَرِ إِلَى النِّسَاءِ.

وَ إِنَّا نَحْنُ لَهَاهُنَا وَ نَحْنُ قَرِيبٌ وَ لَنَا مِيَاهُ مُتَّصِلَةٌ مَا نَبْلُغُ الْحَجَّ حَتَّى يَشُقَّ عَلَيْنَا فَكَيْفَ أَنْتُمْ فِي بُعْدِ الْبِلَادِ؟

وَ مَا مِنْ مَلِكِ وَ لَا سُوقَةٍ يَصِلُ إِلَى الْحَجِّ إِلَّا بِمَشَقَّةٍ فِي تَغْيِيرِ مَطعَم، أو مَشْرَبٍ أَوْ رِيحٍ، أَوْ شَمْسٍ لَا يَسْتَطِيعُ رَدَّهَا، وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: ﴿وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيم﴾ (2)،(3)

ص: 45

حج خانۀ خدا، یک نوع جهاد در راه خداست که جهاد مردم ناتوان محسوب می شود و ما خاندان رسول، از زمرهٔ همین مردم هستیم.

هان که هیچ طاعتی با ارج تر از حج خانۀ خدا نیست، مگر نماز. با این تفاوت که در این جا، هم مرسم حج بر پا می شود، و هم نماز فریضه اقامه می گردد، ولی در آن جا که وطن شماست، نماز فریضه بر پا می شود، اما از مراسم حج خبری در میان نیست.

مگر نمی بینی که در مراسم حج سرت ژولیده و پوستت چروکیده می شود و از تماشای همسرانت نیز محروم می شوی؟

ما که در حجاز هستیم و با مکّه فاصلۀ چندانی نداریم و در مسیر راهمان هماره به آب گوارا دسترسی داریم، در عین حال، جز با سختی به مکّه نمی رسیم، پس شما که از راه دوری به مکه می آیید، چه حالی دارید؟

هیچ پادشاه و رعیتی به خانۀ خدا نمی رسد، جز با سختی و ناگواری در آب و غذا و مبارزۀ با طوفان ها و تابش خورشید. این همان سخن خدای عزیز است که دربارۀ مسافرت از شهرهای دور می فرماید: «چارپایان بارهای شما را به شهری می رسانند که اگر این چارپایان نبودند، شما جز با سختی جان کندن به مقصد نمی رسیدید. به یقین که پروردگار شما رئوف و مهربان است».

به نظر میرسد علت سختی های چنین سفری این است که انسان ها احساس نکنند که کاری انجام نداده اند و در پرتو این مشقت و سختی، به تهذیب نفس بپردازند و به دوری و رویگردانی از رفاه، خو بگیرند.

اینک برای بهره وری از چنین مراسم با عظمتی به بحث در رمز و رازهای آن می پردازیم که در این زمینه راه گشای معنوی حج گزاران و عمره گزاران باشیم.

ص: 46

ص: 48

آیا ممکن است کسی در عرفه باشد و از انوار آن حضرت بهره و نصیبی نبرد؛ به ویژه آن که از دوستان آن حضرت باشد و دست توسل به ذیل عنایات آن بزرگوار داشته باشد؟

کسانی که به حج مشرّف می شوند و در عرفه حضور می یابند، شرف حضور در جمعی را پیدا می کنند که امام زمان علیه السَّلام در آن است.

ما نمی دانیم امام زمان در کجای عرفه حضور دارند، اما یقین داریم که در آن جا تشریف دارند. همین کافی است که انسان تمام تلاش خود را به کار گیرد تا در موسم حج حضور یابد و با چنین محبوبی هم جلسه شود.

موسى بن اسماعیل از پدرش از جدش روایت جالبی را نقل می کند. بنابراین روایت حضرت امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

امام حسن مجتبی علیه السَّلام دوستی شوخ طبع داشت. چند روزی نزد آن حضرت نیامده بود. روزی به خدمت امام مجتبی علیه السَّلام،آمد حضرت به او فرمود: حالت چطور است و شب را چگونه به بامداد رساندی؟

عرض کرد: صبح کردم به خلاف آن چه خود دوست دارم، آن چه خدا دوست می دارد و آن چه شیطان دوست میدارد.

امام حسن علیه السَّلام خندید، آن گاه فرمود: چگونه چنین حالتی ممکن است؟ گفت: چون خدای متعال دوست دارد وی را اطاعت نمایم و از او نافرمانی نکنم، و من چنان نیستم. شیطان دوست می دارد معصیت خدا را انجام دهم و فرمان بردار خدا نباشم و چنان نیستم. من دوست دارم نمیرم و چنان نخواهد شد.

حضرت امام صادق علیه السَّلام در ادامه می فرماید:

در این هنگام مردی بپاخاست و عرض کرد: ای پسر پیامبر خدا! چرا ما از مرگ بیزاریم و آن را دوست نمی داریم؟

امام حسن مجتبی علیه السَّلام فرمود:

لِأَنَّكُمْ أَخْرَبْتُمْ آخِرَتَكُمْ وَ عَمَّرْتُمْ دُنْيَاكُمْ وَأَنْتُمْ تَكْرَهُونَ النُّقْلَةَ مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَى الْخَرَاب ؛(1)

به خاطر این که شما سرای آخرت خویش را ویران ساخته اید. و دنیای فانی خود را آباد کرده اید و مایل نیستید از آبادی به ویرانی جابه جا شوید.

ص: 51

نماز مصداق بارز حسنه است که بدی ها و معاصی را از بین می برد؛ حسنه ای که در زمان های معیّنی بر مؤمنان واجب شده است:

(إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا):(1)

نماز بر مؤمنان در وقت های معین واجب گشته است.

علاوه بر نمازهای واجب، نمازهای فراوان مستحبی وارد شده که اگر کسی بخواهد همۀ آنها را بخواند، تمام اوقات شبانه روزش را در برمی گیرد.(2)

نماز همانند نَفَس برای حیات معنوی انسان است؛ از این رو باید پیوسته و با فاصله کم از یکدیگر ، اقامه شود؛ چنان که قرآن کریم می فرماید:

(وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ)؛ (3)

و در دو طرف روز [آغاز و پایان آن] و نخستین ساعات شب، نماز را برپا دار. بنابراین، نماز، عبادتی است که باید روزانه انجام گیرد.

همان محرومیت بزرگی است که در دعای شب های ماه مبارک رمضان، از آن به خدا پناه می بریم و می گوییم:

أعوذُ بِجَلالِ وَجْهك الكريم أن يَنْقَضِيَ عَنِّي شَهْرُ رَمَضان أو يَطْلُعَ الفَجْر مَنِ لَيْلَتِي هَذِهِ وَلَكَ قِبَلِي ذَنْبٌ أَو تَبِعَة تُعَذِّبَني عَلَيْهِ؛(1)

به جلال وجه کریمت پناه می برم که ماه رمضان بر من بگذرد یا سپیده دم این شب بر من برآید و من در پیشگاه تو بر خود گناه یا پیگردی داشته باشم که مرا بر آن عذاب فرمایی.

رمضان ضیافتی عمومی است که پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله درباره آن می فرماید:

شَهْرٌ دُعيتُمْ فِيهِ إِلى ضِيافَةِ الله... فَإِنَّ الشَقِيَ مَن حَرَمَ غُفْران الله في هذا الشَهرِ العظيمِ؛(2)

ماهی که در آن به مهمانی خداوند دعوت شده اید... پس بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش الهی محروم بماند.

اگر کسی از این ضیافت عمومی استفاده نکند ، بخشیده نخواهد شد.(3)

تعبیری، فقط دربارۀ حج وارد شده است. خدای سبحان از پیامبر صلَّی اللهُ علیه وآله به رحمت تعبیر کرده و در قرآن کریم می فرماید:

﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ ﴾:(1)

و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.

دربارۀ حج نیز تعبیر فوق العاده عجیبی در قرآن کریم وارد شده است. خدای متعال می فرماید:

﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا ﴾؛(2)

و هنگامی که خانه کعبه را برای مردم محل رجوع و بازگشت و جای امن ساختیم.

خدای متعال خانۀ خود را به قصد ثواب رساندن به مردم خلق فرموده و از همان ابتدای خلقت بشر، کعبه این ویژگی را داشته است. هنگامی که حضرت آدم علیه السَّلام آن ترک اولی را مرتکب شد، خدای سبحان به او فرمود که به کعبه بیاید و طواف انجام دهد.(3)

خدای متعال توبۀ حضرت آدم علیه السَّلام را در حطیم که بین حجر الاسود و درِ کعبه قرار دارد ، پذیرفت. ابوبلال مکّی می گوید:

حضرت امام صادق علیه السَّلام را دیدم که طواف کعبه را انجام داد سپس بین درِ کعبه و حجر الاسود دو رکعت نماز گزارد. به آن حضرت گفتم: ندیده ام کسی در این موضع نماز بخواند.

ص: 55

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

هَذَا الْمَكَانُ الَّذِي تِيبَ عَلَى آدَمَ فِيهِ؛(1)

این مکانی است که توبۀ حضرت آدم در آن پذیرفته شد.

خدای متعال نظر خاصی به خانۀ خود دارد؛ به طوری که پیامبران و رسولانش در کمال تواضع و فروتنی، به طواف آن می آمدند.

کعبه، انعکاس کوچکی از بیت المعمور است که مرکز عنایات حضرت حق است و فرشتگان مقرّب، احکام و دستورهایشان را از آن دریافت می کنند. بیت المعمور نیز انعکاس جزئی از عرش کریم است.(2)

فرشتگان و مقرّبان درگاه الهی، پیرامون عرش طواف می کنند؛ چنانکه قرآن کریم می فرماید:

﴿وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ)؛ (3)

و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگار خود، تسبیح می گویند.

دستۀ دیگری از مخلوقات، در سدرة المنتهی هستند. گروه دیگر، انسان ها هستند که به دور کعبه می گردند.

ص: 56

مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ حَيْثُ قَامَ عَلَى الْحَجَرِ فَأَثَرَتْ فِيهِ قَدَمَاهُ...(1)

از جمله مقام ابراهیم؛ از آن رو که ابراهیم خلیل بر روی سنگی ایستاد و پاهای مبارک او در آن سنگ اثر نهاد...

کسانی که کوته فکرند، ملاک ها و معیارهای مادی را در قیمت گذاری و ارزشمندی مؤثر می دانند؛ از این رو طواف به گرد سنگ های سیاه، برایشان سخت و سنگین است.

در صدر اسلام نیز افرادی که چنین تفکراتی داشتند، اعتراض می کردند که چرا بر دو مرد بزرگ مکه و طائف؛ یعنی ولید بن مغيره و عروة بن مسعود وحى نمی شود.(2)

قرآن کریم از قول آنان می فرماید:

(وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِّنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ﴾؛(3)

و گفتند: چرا این قرآن بر مرد بزرگی از این دو شهر (مکه و طائف) فرود نیامده است.

البته خدای متعال می داند که رسالتش را در کجا قرار دهد:

(اللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾؛(4)

خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد.

ص: 59

ملاک های خدای بزرگ برای ارزش گذاری با ما تفاوت دارد. هنگامی که یک سنگ مورد عنایت خدای سبحان قرار می گیرد، بر اساس حساب و کتاب خاصی است که ما از آن چیزی نمی دانیم.

عنایت و نظر خاص خداوند موجب شرف و برتری کعبه و حجر الاسود شده است. آن گونه که خداوند به آنها نظر کرده، به هیچ شیء دیگری عنایت نکرده است. خداوند کعبه را وسیله ثواب قرار داده:

﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنا )؛(1)

و هنگامی که آن خانه کعبه را برای مردم محل رجوع و بازگشت و جای امن ساختیم.

و در آن خاصیتی گذاشته است که هر کس که به آن جا می رود، تشنه تر برمی گردد و همواره آرزو دارد که بار دیگر به حج مشرّف شود.

انسان هر چه بیشتر به کعبه خیره می شود، شوق کعبه در او شعله ورتر می گردد و هر چه به آن بیشتر می نگرد، احساس نیاز و تشنگی بیشتر به او دست می دهد.

به سخن دیگر، حالت انسان هنگام نگاه به کعبه، مصداق این شعر است:

يَزيدُكَ وَجهه حُسْناً ***إذا ما زِدْتَه نَظَراً (2)

البته شاید برخی با یک یا دو سفر به درک فیوضات حج موفق نشوند؛ اما اگر کسی با آن انس بگیرد، دیگر رهایش نمی کند.

انس انسان با کعبه همانند انس با قرآن کریم است. کسی که با قرآن کریم انس پیدا کرده، هرگز چیز دیگری را بر آن ترجیح نمی دهد و همواره ملازم قرآن خواهد بود.

ص: 60

منهال قصّاب می گوید: امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَهُوَ شَابٌ مُؤْمِنْ اخْتَلَطَ الْقُرْآنُ بِدَمِهِ وَ لَحْمِهِ وَ جَعَلَهُ اللَّهُ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ:(1)

هر کس در دوران جوانی قرآن را تلاوت کند، قرآن با گوشت و خون او بیامیزد و خدا او را با فرشتگانی که سفیر حضرت حقند و بزرگوار و نیکوکارند، همراه کند.

چنین کسی افاضات و عنایاتی را از حضرت حق دریافت می دارد که کسی که گهگاه قرآن می خواند، از آنها بی بهره است. مطمئناً این دو، یکسان نخواهند بود. قرآن کریم نیز می فرماید:

(أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ)؛(2)

(آیا چنین فردی ارزش دارد) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول و در حال سجده و قیام است، از عذاب جهان آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟ بگو: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند.

ص: 61

گاهی از چاه آب می کشند؛ اما آب از مجرایی دوباره به چاه باز می گردد. به آن جا «مثاب» می گویند. همان طوری که آب به گودی و محلی که از آن جا آمده است، تمایل دارد؛ مردم نیز به خانۀ کعبه تمایل دارند.

کسی که به مکه می رود و مورد عنایت حضرت حق قرار می گیرد، دوست دارد همواره آن جا باشد و با حالت حسرت آن جا را ترک می کند و اگر هزار بار هم به آن جا برود، عطش او فرو نمی نشیند و همواره دوست دارد که به مکه بازگردد.

کسانی که می گویند «مثاب» به این معناست که حج هر سال تکرار شود، معنای عمومی حج را در نظر گرفته اند.

به سخن دیگر، از وقتی که این بیت بنا شده تاکنون حج ترک نشده، و اگر حج ترک شود، دین از بین می رود و تا زمانی که کعبه پابرجاست، دین باقی و پابرجاست. اگر _ خدای ناکرده_ به جهتی از جهات، کعبه و حج مهجور واقع شود، خبری از دین نخواهد بود.

در روایتی یونس بن ظبیان می گوید: امام صادق علیه السَّلام در ضمن حدیثی فرمود: وَ إِنَّ الله لَيَدْفَعْ بِمَنْ يَحُجُّ مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يَحُجُّ وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَى تَرْيِ الْحَجِ لَهَلَكُوا.

وَ هُوَ قَوْلُ الله عَزَّ وَجَلَّ: ﴿وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلكِنَّ الله ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾.(1)

فَوَ الله مَا نَزَلَتْ إِلَّا فِيكُمْ وَ لَا عَنَى بِهَا غَيْرَكُم؛(2)

ص: 63

به راستی خدا به وسیله کسی از شیعیان ما که حج را انجام می دهد بلا را از کسی که حج انجام نمی دهد، دور می کند. اگر همه شیعیان ما حج را ترک کنند، البته نابود خواهند شد.

و این است گفتار خدای عز و جل که می فرماید: «و اگر نبود بر کنار کردن خداوند برخی را به برخی دیگر البته زمین تباه می شد، ولی خدا بر همهٔ جهانیان دارای فضل است».

به خدا سوگند، این آیه جز دربارۀ شما نازل نگشته و دیگری جز شما از آن مقصود نیست.

گفتنی است که در سال دویست و هشتاد و پنج، قرامطه به کعبه حمله بردند و حجر الاسود را ربودند. حدود بیست و دو سال، کعبه فاقد حجر الاسود بود تا این که سرانجام به جای اصلی خود بازگشت. متأسفانه اهل تسنن این واقعه را به شیعه نسبت می دهند و می گویند: شیعیان قرمطی هستند.(1)

در دورۀ اخیر نیز عدّه ای مسجد الحرام را تصرّف کردند و من نیز شخصاً جزء محبوسین در مسجد بودم. در این مورد امام جمعه مدینه گفت:

يا الله أهذه قرمطة ثانوية؟

ای خدا! آیا این هم قرامطه دوم است؟

بعدها مشخص شد که کار شیعیان یا قرامطه نبوده است.

ص: 64

عبّاد بصری آیه را ادامه داد و گفت:

(التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الأمرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحَافِظُونَ لِحُدُودِ الله وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛(1)

همان توبه کنندگان و پرستندگان و ستایندگان سپاسگزار و روزه داران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان و امرکنندگان به کار نیک و بازدارندگان از کار زشت و نگهبانان مرزهای خدا، و به مؤمنان مژده ده.

امام سجاد علیه السَّلام فرمود:

اذَا رَأَيْنَا هَؤُلَاءِ الَّذِينَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ فَالْجِهَادُ مَعَهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْحَجِّ؛(2)

هر گاه کسانی را یافتی که چنین ویژگی هایی داشته باشند، جهاد با ایشان از حج برتر است

روشن است که در زمان ظهور امام زمان ارواح العالمين له الفداء باید به کمک آن حضرت شتافت؛ حتی اگر با ترک حج باشد.

امیرمؤمنان علی علیه السَّلام در مدت خلافتش حج به جای نیاورد؛ ولی اگر جهاد با آن شرایط فراهم نبود، عبادتی بهتر از حج وجود ندارد.

می گوید: به امام صادق علیه السَّلام عرضه داشتم:

حَجَّةٌ أَفْضَلُ أَوْ عِتْقُ رَقَبَةٍ؟

قَالَ: حَجَّةً أَفْضَل.

قُلْتُ: فَثِنْتَيْن.

قَالَ: فَحَجَّةٌ أَفْضَلُ.

قَالَ مُعَاوِيَةُ: فَلَمْ أَزَلْ أَزِيدُ وَ يَقُولُ حَجَّةٌ أَفْضَلُ حَتَّى بَلَغْتُ ثَلَاثِينَ رَقَبَة.

فَقَالَ: حَجَّةً أَفْضَلُ: (1)

حج افضل است یا یک بنده آزاد کردن؟

حضرت فرمود: حج.

گفتم: دو بنده آزاد کردن افضل است یا حج؟

حضرت فرمود: حج.

معاویه می گوید: من به شمار بنده ها می افزودم و حضرت می فرمود که حج افضل است تا آن که به سی بنده آزاد کردن رسانیدم.

حضرت فرمود: یک حج از سی بنده آزاد کردن بهتر است.

برای درک بهتر این روایت باید این نکته را در نظر بگیریم که پول این تعداد برده در آن زمان، مبلغ هنگفتی می شده است. به این روایت از حضرت امام مجتبی علیه السَّلام توجه کنید:

ابو طفیل می گوید: امام حسن مجتبی علیه السَّلام بعد از شهادت حضرت امیرمؤمنان على علیه السَّلام سخنرانی کرد و دربارۀ آن حضرت فرمود:

خَاتَمُ الْوَصِيِّينَ، وَصِيُّ خَاتَمِ الْأَنْبِيَاءِ، وَ أَمِيرُ الصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ.

ص: 68

آنگاه فرمود:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ! لَقَدْ فَارَقَكُمْ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ، وَ لَا يُدْرِكُهُ الْأَخَرُونَ، لَقَدْ كَانَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ يُعْطِيهِ الرَّايَةَ فَيُقَاتِلُ جَبْرَئِيلُ عَنْ يَمِينِهِ، وَ مِيكَائِيلُ عَنْ يَسَارِهِ فَمَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ الله عَلَيْهِ، مَا تَرَكَ ذَهَباً وَلَا فِضَّةٌ إِنَّا شَيْئاً عَلَى صَبِيّ لَهُ، وَمَا تَرَكَ فِي بَيْتِ الْمَالِ إِلَّا سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ، فضَلَتْ مِنْ عَطَائِهِ، أَرَادَ أَنْ يَشْتَرِي بِهَا خَادِماً بأم کلثُومٍ؛(1)

على خاتم الوصيين، وصى خاتم الأنبياء ، امير صدیقین و شهیدان و نیکوکاران بود.

ای مردم! مردی از شما مفارقت نموده که کسی از گذشتگان بر او سبقت نگرفته و احدی از آیندگان او را درک نخواهد کرد. پیامبر اسلام عَلَم را به دست علی علیه السَّلام می داد و جبرئیل از طرف راست و میکائیل از طرف چپ آن حضرت می جنگیدند، علی علیه السَّلام را باز نمی گشت تا این که فاتح و غالب می شد. علی علیه السَّلام طلا و نقره ای به جای ننهاد، مگر یک چیز جزئی برای کودکی که داشت. از بیت المال چیزی به جای نگذاشت، مگر هفتصد درهم که از بخشش های آن حضرت زیاد آمده بود و می خواست غلامی برای ام کلثوم خریداری نماید.

آری، آن بزرگوار هیچ طلا و نقره ای از خودش باقی نگذاشت، مگر هفتصد درهم که از عطایای خودش بود و می خواست با آن یک غلام بخرد؛ ولی به قدر پول یک غلام نبود.

ص: 69

بنابراین، در آن زمان هزینه خرید برده زیاد بوده است. در این روایت می گوید: من سی برده بخرم و آزاد کنم افضل است یا به حج بروم؟

امام در پاسخ فرمود: یک حج افضل و برتر است.

در روایت دیگری ابی بصیر میگوید: امام باقر علیه السَّلام فرمود:

لَأَنْ أَحْجَ حَجَّةٌ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ رَقَبَةٌ، وَ رَقَبَةٌ، وَ رَقَبَةٌ حَتَّى انْتَهَى إِلَى عَشَرَةٍ وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى انْتَهَى إِلَى سَبْعِينَ؛(1)

اگر یک بار حج به جا آورم برای من دوست داشتنی تر است از این که بنده ای و بنده ای و مانند آن را آزاد کنم؛ تا به ده شماره برسد و باز مانند آن و مانند آن تا به هفتاد برسد.

قُلْتُ : لا أَتَفَرَّغُ لِذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ! أَتَصَدَّقُ بِخَمْسِمِائَةٍ مَكَانَ ذَلِكَ.

قَالَ: الْحَجُّ أَفْضَلُ.

قُلْتُ: أَلْفٍ.

قَالَ: الْحَجُّ أَفْضَلُ.

قُلْتُ: فَأَلْفٍ وَخَمْسِمِائَةٍ.

قَالَ: الْحَجُّ أَفْضَلُ.

قُلْتُ: أَلْفَيْنِ.

قَالَ: أَ فِي أَلْفَيْكَ طَوَافُ الْبَيْتِ؟

قُلْتُ : لا .

قَالَ: أَ فِي أَلْفَيْكَ سَعْيٌّ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ؟

قُلْتُ : لا .

قَالَ: أَ فِي أَلْفَيْكَ وُقُوفٌ بِعَرَفَةَ؟

قُلْتُ : لا .

قَالَ: أَ فِي أَلْفَيْكَ رَمْيُ الْحِمَارِ؟

قُلْتُ : لا .

قَالَ: أَ فِي أَلْفَيْكَ الْمَنَاسِكُ؟

قُلْتُ : لا .

قَالَ: الْحَج أَفْضَلُ؛(1)

یک سال من به حج میروم و یک سال شریکم.

فرمود: ای ابراهیم! چه چیزی تو را از انجام حجّ باز میدارد؟

ص: 71

عرض کردم: قربانت گردم! به خاطر شغلی که دارم موفّق نمی شوم، ولی به جای آن پانصد درهم صدقه می دهم.

فرمود: حجّ بهتر است

عرض کردم: هزار درهم؟

فرمود: حج بهتر است.

عرض کردم: هزار و پانصد درهم؟

فرمود: حج ّبهتر است.

عرض کردم: دو هزار درهم؟

فرمود: آیا در دو هزار درهم تو طواف کعبه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمود: آیا در آن، سعی میان صفا و مروه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمود: آیا در آن، وقوف در عرفه هست؟

عرض کردم: نه.

فرمود: آیا در آن رمی جمره های سه گانه هست؟

گفتم نه.

فرمود: آیا در آن دو هزار درهم تو مناسک هست؟

عرض کردم: نه.

فرمود: پس در این صورت همان حجّ بهتر است.

ص: 72

يَعْنِي شَاةٌ لِيَسَعَ لَهُ الْقَوِيُّ وَ الضَّعِيفُ.

وَكَذَلِكَ سَائِرُ الْفَرَائِضِ إِنَّمَا وُضِعَتْ عَلَى أَدْنَى الْقَوْمِ قُوَّةٌ فَكَانَ مِنْ تِلْكَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِداً ثُمَّ رَغَبَ بَعْدُ أَهْلَ الْقُوَّةِ بِقَدْرِ طَاقَتِهِم؛(1)

اگر کسی بپرسد: چرا مسلمانان در تمام عمر یک مرتبه به حج مأمور شده اند نه بیشتر، گفته می شود: برای این که خدای متعال واجبات را به ملاحظۀ حال پایین ترین فرد از حیث قدرت و توانایی قرار داده است، چنان که خود فرموده: «قربانی حجّ آن چه میسّر است».

یعنی یک رأس گوسفند، تا هم غنیّ و هم ضعیف المال بتوانند انجام دهند، و هم چنین باقی واجبات همگی غیر این نیست که به ملاحظۀ کم ترین فرد از نظر قدرت تعیین شده است، و یکی از واجبات، حجّ است که یک مرتبه در تمام عمر واجب شده، و بعد خدای متعال ثروتمندان و متمکّنان را به قدر استطاعتشان به حج ترغیب کرده است.

بنابراین، مؤمن باید شوق حج و عمره داشته باشد و چنانچه توانست، هر سال به حج رود و اگر نتوانست، هرگاه که امکانش فراهم شد، به حج رود.

سجاد علیه السَّلام تا به آنها فرمود:

ويُحكُمْ أَغَيْرَ اللهِ تَسْأَلُونَ فِي مِثْلِ هَذَا الْيَوْمِ إِنَّهُ لَيُرْجَى فِي هَذَا الْيَوْمِ لِمَا فِي بُطُونِ الْحَبَالَى أَنْ يَكُونَ سَعِيداً؛(1)

وای بر شما، در چنین روزی از غیر خدا درخواست می کنید؟ در این روز امید آن می رود که بچه هایی که در شکم مادرند، خوشبخت شوند.

آری، عدّه ای این گونه اند با آن که به حج می روند، هم چنان نگاهشان به خلق است و از خالق غافل هستند. گویا قرار نیست هیچ گاه از خواب غفلت بیدار شوند و مصداق این آیه گردند:

﴿أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ)؛(2)

آیا وقت آن نرسیده است که دل های کسانی که ایمان آورده اند، در برابر ذکر خدا و آن چه از حق نازل شده است، خاشع گردد؟

حجّ و عمره دو بازار از بازارهای جهان آخرت هستند که ملازم آن دو در ضمان خدای متعال است. اگر خدا او را زنده نگهدارد، به خانواده اش بازگرداند و اگر او را بمیراند او را به بهشت می برد.

تعبیر روایت جالب است، نفرموده که مکه و مدینه دو بازار هستند؛ بلکه حج و عمره را بازار دانسته است تا به شیعیان بفهماند که جنبۀ اخروی و معنوی حج را در نظر داشته باشند.

البته به مقدار ضرورت و رفع حاجت، می توان در حج تجارت کرد. قرآن کریم به این نکته تصریح دارد، آن جا که می فرماید:

(لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّنْ رَّبِّكُمْ...)؛(1)

اگر به هنگام حج طالب روزی خدا باشید، مرتکب گناهی نشده اید...

با وجود آن که پس از احرام می توان به تجارت دست زد، (2) بهتر آن است که انسان مشغول امور دنیوی نگردد و به امور معنوی توجه داشته باشد که خدای متعال فرمود:

(وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى)؛(3)

و برای خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه پرهیزکاری است.

کعبه بازار تقوا، تکمیل ایمان و تهیه مقدمات تحصیل بهشت است.

همان طور که مقصود اصلی از وجوب روزه، ایجاد تقواست، چنان که خدای

ص: 76

متعال در این زمینه می فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)؛(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار گردید.

او با خانه خدا بیتی که اشرف البیت است، پیوند دارد و اینگونه سخن می گوید و نبیره او چنان است که وقتی می خواهد حجره الاسود را استلام کند، حجر الاسود می خواهد دستش را ببوسد.

در نقلی آمده:

سالی هشام بن عبد الملک از پادشاهان بنی امیه به حج رفت. وقتی خواست طواف کند، چنان ازدحام جمعیت شد که نتوانست طواف کند.

ناگاه دید جوانی طواف می کند و مردم به کناری می روند و به وی راه می دهند. تعجّب کرد و با انکار گفت: این جوان کیست؟

در این هنگام فرزدق در پاسخ او، بالبداهه این اشعار را سرود:

هذَا الّذي تَعرِفُ البطحاء وَطأته *** وَالبَيتُ يَعرِفُهُ وَالحِلُّ وَالحَرَم

كادُ يُمسِكه عرفان راحَتِه *** رُكنُ الحَطيم اذا ما جاء يَستَلِم(1)

این کسی است که بطحا راه رفتن او را می شناسد، و کعبه و حلّ و حرم او را می شناسند.

چون حجر الاسود کف دست وی را می شناسد، نزدیک است که او را بگیرد وقتی که او می آید که آن را استلام کند.

آری، خدای متعال اینگونه از کعبه محافظت می کند؛ اما پیامبرانش کشته می شدند و از آن ها دفاعی نکرد.

برای نمونه حضرت زکریا علیه السَّلام به داخل تنۀ درخت رفت، شیطان به دشمنان آن حضرت دستور داد با اره درخت را قطع کنند.(2)

ص: 78

در گلوی حضرت جرجیس مس گداخته ریختند، (1) سر حضرت یحیی علیه السَّلام را بریدند. (2) در تمام این موارد، خدای متعال به دفاع از پیامبران خود برنخاست.

در مورد امام حسین علیه السَّلام روایت بیان می دارد که هر سنگی را برمی داشتند، از زیر آن خون می یافتند. (3) با این حال ابابیل برای دفاع از آن حضرت نیامد.

معلوم می شود که خدای متعال به بیتش تعلّق خاطر خاصی دارد.

مطلب دیگری که نشان دهندهٔ عظمت کعبه است، اضافه شدن آن به نام خدای سبحان است؛ یعنی «بیت الله».

خدای سبحان فقط یک خانه دارد و آن هم کعبه است. قرآن کریم در این باره می فرماید:

(طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ)؛(4)

خانۀ مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان سجده گزار پاک سازید.

حضرت عباس علیه السَّلام و شهدای کربلا را می گیرد. فریاد «منم، شمشیر انتقام الهی» از کعبه به جهان طنین انداز می گردد.

در روایتی آمده: هنگامی که قائم آل محمد عجل الله تعالى فرجه الشريف ظهور می کند، بین رکن و مقام می ایستد و فریاد می زند:

ألا يا أهلَ العالَم! أَنَا الإمام القائم،

ألا يا أهل العالم! أنا الصمصام المُنتَقِمُ،

ألا يا أهلَ العالَم! إنّ جَدّي الحُسين علیه السَّلام قَتلوه عطشاناً،

ألا يا أهلَ العالَم! إنّ جَدّي الحسين علیه السَّلام طَرحوه عُرياناً،

ألا يا أهلَ العالَم إنّ جَدّي الحسين علیه السَّلام سَحقوه عدواناً

هان ای مردم جهان! من همان امام قیام کننده هستم.

هان ای مردم جهان! من همان شمشیر انتقام گیرنده هستم.

هان ای مردم جهان! به راستی جدم امام حسین علیه السَّلام را با لب تشنه کشتند.

هان ای مردم جهان! به راستی جدم امام حسین علیه السَّلام را برهنه رها کردند.

هان ای مردم جهان! به راستی جدم امام حسین علیه السَّلام را از روی دشمنی پایمال نمودند.

کعبه، خانۀ خدای سبحان و محل تولد حضرت امیر مؤمنان علی علیه السَّلام است و برای مقدم آن حضرت، فرمان ساخت آن داده شد. از این رو شیعیان به طواف کعبه از دیگران شایسته تر هستند. ضمن اینکه از رکن یمانی دری به بهشت برای شیعیان باز است که تا روز قیامت بسته نمی شود.

ص: 80

در روایتی زیبا امام حسین علیه السَّلام می فرماید:

الرُّكْنُ الْيَمَانِيُّ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ لَمْ يَمْنَعْهُ مُنْذُ فَتَحَهُ...؛(1)

رکن یمانی دروازه ای از دروازه های بهشت است از روزی که گشوده شده، بسته نشده است...

خداوند متعال از بین مردم، حضرت ابراهیم علیه السَّلام را به دوستی برگزید و به او مقام خلّت بخشید. سپس به دوست خود تکلیف کرد که خانه اش را برای طواف کنندگان _ اعم از گنهکار و بی گناه _ پاک کند.

خضوع وارد شویم و قبل از آن با گفتن تکبیر و گرفتن اذن، خود را آمادۀ ورود به حرم امن الهی کنیم. در ضمن کفش از پای خود درآوریم که هم علامت انکسار و تواضع است و هم نشانۀ احترام به آن مکان مقدّس.

در دعای هنگام ورود به حرم می خوانیم:

اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْحَرَمَ حَرَمُكَ وَ الْمَقَامَ مَقَامُكَ...(1)

خدایا! این حرم، حرم تو و این مقام، مقام توست...

حضرت یونس لبیک گویان از سنگستان «روحا» گذشت... (1)

«روحا» منزلی بین مکه و مدینه است که اندکی بعد از مسجد شجره قرار دارد.(2)

در آن صخره های خاصی وجود دارد که در گذشته از آن جاده ای می گذشته که عبور و مرور از آن سخت بوده است.

بنا بر روایات، مستحب است انسان پس از احرام در مسجد شجره و حرکت به سوی مکه، در هر سرپایینی و سربالایی، تلبیه بگوید. در این زمینه در آینده مطالبی خواهیم گفت.

امامت نیز طبیعتاً از آن جا شروع شد و انتشار عدل و گسترش دادگری در تمام زمین، از آن جاست؛ چرا که حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه الشریف به کعبه تکیه می زنند و خود را معرفی می کنند.

در روایات ما آمده : امام مهدی علیه السَّلام به کعبه معظمه تکیه می دهد؛ گویی می فرماید که من به کعبه متصل هستم و بین من و بیت و صاحب بیت، هیچ فاصله ای نیست.

در روایتی طولانی امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

وَ سَيِّدُنَا الْقَائِمُ علیه السَّلام مُسْنِدٌ ظَهْرَهُ إِلَى الْكَعْبَةِ وَ يَقُولُ:

يَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ! أَلَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى آدَمَ وَ شَيْءٍ فَهَا أَنَا ذَا آدَمُ وَشَيْتُ ... (1)

ص: 85

در آن وقت آقای ما قائم به خانه خدا تکیه می دهد و می گوید:

هان ای اهل عالم! هر کس می خواهد آدم و شیث را ببیند، بداند که من همان آدم و شیث هستم...

آری، اگر در گذشته ها، بنا به مصالحی، دین مبین اسلام اظهار نشد و تکمیل نگشت، قائم آل محمد علیهم السَّلام و آن را بدون هیچ پرده پوشی و تقیه ای ابراز خواهد کرد. مگر نه این است که قرآن کریم می فرماید:

(هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ ِدينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كلِّهِ وَ كَفَى بِاللَّهِ شَهيداً :(1)

او کسی است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همهٔ ادیان پیروز کند و کافی است که خداگواه این موضوع باشد.

در آیه دیگری می فرماید:

﴿هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ ِدينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ):(2)

ص: 86

او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد، تا آن را بر همهٔ آیین ها غالب گرداند ، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.

ابو بصیر می گوید: امام صادق علیه السَّلام در تفسیر این آیه کریمه فرمود:

وَ اللَّهِ مَا نَزَلَ تَأْوِيلُهَا بَعْدُ وَ لَا يَنْزِلُ تَأْوِيلُهَا حَتَّى يَخْرُجَ الْقَائِمُ علیه السَّلام فَإِذَا خَرَجَ الْقَائِمُ علیه السَّلام لَمْ يَبْقَ كَافِرُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ لَا مُشْرِكْ بِالْإِمَامِ إِلَیهّا كَرِهَ خُرُوجَهُ حَتَّى أَنْ لَوْ كَانَ كَافِراً أَوْ مُشْرِكَاً فِي بَطْنِ صَخْرَةٍ لَقَالَتْ: يَا مُؤْمِنُ! فِي بَطْنِي كَافِرٌ فَاكْسِرْنِي وَ اقْتُلُهُ؛ (1)

به خدا سوگند، هنوز تأویل این آیه فرود نیامده تا قائم علیه السَّلام ظهور کند و آن گاه قائم علیه السَّلام ظهور کند کافری به خدای بزرگ به جا نماند و هیچ مشرکی به امام نباشد جز آن که از ظهور او بدش آید تا آن جا که اگر کافر یا مشرکی در دل سنگی باشد، آن سنگ فریاد کشد:

ای مؤمن! در دل من کافری است، مرا بشکن و او را بکش.

هنگام نماز به سوی کعبه رو می کنیم؛ زیرا قرآن کریم می فرماید:

﴿وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ﴾؛ (1)

و هر جا که باشید، روی به جانب آن کنید.

صورت میت را در قبر به سوی قبله می گذارند.

هنگام خوابیدن، دعاکردن و خواندن قرآن کریم، مستحب است که به سوی قبله باشیم.

بنابراین، اتصال ما به کعبه، یک اتصالی موقتی نیست؛ بلکه در تمام لحظه های زندگی، چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، رو به سوی کعبه داریم.

با توجه به اهمیت فوق العادۀ حج، کسانی که تاکنون مشرّف نشده اند، با ترک گناه و توسل و دعا، سعی کنند توفیق آن را از خدای متعال کسب کنند. افرادی که توفيق تشرّف داشته اند نیز باید بسیار مواظب باشند که آلوده نشوند و پاک و پاکیزه برگردند و از حمام حج، طوری برنگردند که مصداق این شعر گردند :

آن یکی پرسید که اشتر را که هی *** از کجا می آیی ای فرخنده پی

گفت از حمام کوی تو *** گفت: این پیداست از زانوی تو

قاعده این است که انسانی که خود را برای حج آماده می نماید، از گناهان دوری کند. اگر هم بدون کسب معرفت مشرّف شد، تا حد ممکن به کسب معرفت بپردازد تا از کعبه و حج، دست خالی برنگردد.

الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ يَمِينُ الله فِي الْأَرْضِ ...(1)

حجر الاسود دست راست خدا در روی زمین است....(2)

بنابراین وقتی حجر الاسود را می بوسیم یا استلام می کنیم، همانند این است که با خدای متعال بیعت کرده ایم. از آن جا که بیعت شکستن کاری ناپسند و بسیار مذموم است، نباید بیعت با خدا را بشکنیم؛ یعنی نباید با صورتی که به حجر الاسود مالیده شده، گناه کرد؛ نباید با لبی که حجر الاسود را بوسیده، معصیت کرد؛ ریشی که با حجر الاسود تبرّک شده، نباید با گناه آلوده شود.

رفتار پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله با عبدالله بن ابی سرح نیز جایگاه والای کعبه را نشان می دهد.

عبدالله بن سعد بن ابی سرح، برادر مادری عثمان بود. او به ظاهر اسلام آورده بود؛ از این رو به مدینه آمد. از آن جا که خط زیبایی داشت، کاتب وحی شد؛ اما در نوشتن آن چه به پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله وحی می شد، دست می برد و آن را تحریف می کرد.

برای مثال هنگامی که پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله می فرمود: (سَمِيعٌ بَصِيرٌ) می نوشت:«سميع عليم».

یا هنگامی که پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله می فرمود: ﴿وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) به جای «خبیر» می نوشت: «بصیر».

حضرت محمد صلَّی اللهُ علیه وآله دستور دادند که هر جا او را دیدند، به قتل برسانند.

هنگامی که این دستور صادر شد، عبدالله به مکه فرار کرد.

در قضیه فتح مکه ، عثمان دست او را گرفت و خدمت حضرت رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله آورد و به پیامبر گفت: او را ببخشید.

پیامبر سکوت کردند.

عثمان خواستۀ خود را دوباره تکرار کرد.

حضرت باز سکوت کردند.

عثمان برای بار سوم درخواست خود را بازگو کرد.

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله فرمودند: او برای تو باشد.

هنگامی که عثمان و عبدالله رفتند، پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله به اصحاب فرمودند:

ألَم أَقُل مَن رَآهُ فَلَيقتله ؟

آیا نگفتم هر که او را دید، به قتل برساند؟

ص: 90

یک نفر از اصحاب عرضه داشت: من به شما چشم دوخته بودم و منتظر بودم به او اشاره کنید تا به قتل برسانیم.

حضرت رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله فرمودند:

إنّ الأنبياء لا يقتلون بالإشارة، فَكانَ من الطلقاء (1)

پیامبران با اشاره به قتل نمی رسانند ، پس او از آزاد شدگان است.

جالب این که همین عبدالله که برادر مادری عثمان بود ، موجب کشته شدن عثمان شد.

به این ترتیب پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله شخص واجب القتلی را به احترام کعبه و مسجد الحرام بخشیدند.

هنگامی که پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله چنین برخوردی دارند، قطعاً خدای متعال که ارحم راحمین است، نظر لطفش را شامل حال بنده گنهکارش خواهد کرد.

هم چنین قرآن کریم دربارۀ انسان های با ایمان می فرماید:

(إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا ﴾؛(1)

کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دل ها] قرار می دهد.

ص: 93

روز دحو الأرض، اعمال مخصوصی دارد که در مفاتیح الجنان ذکر شده است.(1)

همچنین امیرمؤمنان علی علیه السَّلام در خطبۀ اشباح که از خطبه های بزرگ و جلیل ایشان است، ضمن اشاره به اصناف فرشتگان، مخلوقات شگفت انگیز و چگونگی آفرینش آن ها، بیان می دارد که زمین از زیر کعبه گسترش یافت و به این ترتیب، برای آن، مرکزیت قائل هستند.(2)

يُقاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِين)؛(1)

و آن ها (بت پرستان جنایتکار) را هر جا یافتید، به قتل برسانید و از آن جا که شما را بیرون ساختند (مکّه) آنها را بیرون کنید و فتنه از کشتار هم بدتر است و با آن ها، در نزد مسجد الحرام، جنگ نکنید. مگر این که در آن جا با شما بجنگند. پس اگر در آن جا با شما پیکار کردند، آن ها را به قتل برسانید. سزای کفرورزان این گونه است.

خدای متعال در آیه دیگری می فرماید:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءً مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَساكِينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ عَفَا الله عَمَّا سَلَفَ وَ مَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ وَالله عَزِيزٌ ذُو انْتِقام(2)

ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال احرام، شکار نکنید و هر کس از شما از روی عمد آن را به قتل برساند، باید کفّارهای معادل آن از چهارپایان بدهد؛ کفّاره ای که دو نفر عادل از شما، معادل بودن آن را تصدیق کنند و به صورت قربانی به حریم کعبه برسد؛ یا به مستمندان اطعام کند؛ یا معادل، آن روزه بگیرد، تا کیفر کار خود را بچشد. خدا گذشته را عفو کرده، ولی هر کس تکرار کند، خدا از او انتقام می گیرد و خدا، توانا و صاحب انتقام است.

ص: 95

در تفسیر این دو آیه کریمه روایاتی نقل شده است (1) که به دو نمونه اشاره می کنیم.

عبد الله بن سنان می گوید: از امام صادق علیه السَّلام در باره این آیه پرسیدم که ﴿وَ مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنَا) الْبَيْتَ عَلَى أَمِ الْحَرَمَ؟

«هر کس وارد آن جا شود، از هر گونه تعرّضی در امان خواهد بود» خدا از این آیۀ قرآن، خانۀ کعبه را منظور کرده است، یا حرم مکّه را؟

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

مَنْ دَخَلَ الْحَرَمَ مِنَ النَّاسِ مُسْتَجِيراً بِهِ فَهُوَ آمِنْ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ، وَ مَنْ دَخَلَهُ مِنَ الْوَحْشِ وَ الطَّيْرِ كَانَ آمِناً مِنْ أَنْ يُهَاجَ أَوْ يُؤْذَى حَتَّى يَخْرُجَ مِنَ الْحَرَم؛(2)

هرکس به حرم خدا وارد شود و در آن جا پناه بگیرد، از خشم خدا در امان خواهد بود و هر حیوان وحشی و یا پرندۀ آسمانی به حرم خدا درآید، در امان خواهد بود که او را رم ندهند و آزار نکنند تا آن هنگام که از حرم خدا بیرون شود.(3)

ص: 96

ص: 97

در دعای عظیم الشأن عرفه نیز این درخواست به زیبایی مطرح می شود. دعای عرفه، در مضامین توحیدی بی همتاست، به طوری که بالاتر از آن متصوّر نیست. امام حسین علیه السَّلام در پایان این دعا، به خدای متعال اینگونه عرضه می کند:

يَا مَوْلَايَ! حَاجَتِي الَّتِي إِنْ أَعْطَيْتَنِيهَا لَمْ يَضُرَّنِي مَا مَنَعْتَنِي وَإِنْ مَنَعْتَنِيهَا لَمْ يَنْفَعْنِي مَا أَعْطَيْتَنِي أَعْطِنِي فَكَاكَ رَقَبَتِنِي مِنَ النَّار؛(1)

مولای من! خواستۀ من چیزی است که اگر آن را به من عطا کنی، محرومیتم از غیر آن، ضرری به من نمی رساند و اگر آن را از من دریغ داری، اعطای دیگر چیزها نفعی برایم ندارد. آن خواسته، رهایی از آتش دوزخ است.

مضامینی از این دست، در روایات ما فراوان است. امیرمؤمنان علی علیه السَّلام در نصایحی به فرزندشان می فرمایند:

وَمَا خَيْرٌ بِخَيْرٍ بَعْدَهُ النَّارُ وَمَا شَرٌّ بِشَرِ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ كُلٌّ نَعِيمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْفُورٌ وكُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِيَةٌ ...؛(2)

خیری که در پی آن آتش باشد، خیر نیست و شری که در پی آن بهشت باشد، شر نیست. هر نعمتی جز بهشت ناچیز است و هر بلایی جز آتش،سلامتی...

اگر چیزی موجب جهنّمی شدن ما شود، آن چیز خیر نیست. در واقع هیچ خیری موجب جهنّمی شدن انسان نمی شود.

ص: 99

در مقابل، هر بدی، مثل ذلّت، کوتاهی عمر و فقر، چنانچه به بهشت ختم شود، بدی محسوب نمی شود. از این رو افراد اهل معنا و دقت، مشکلات و سختی های راه حج را نادیده می گیرند.

این افراد، حاجی واقعی هستند که شمارشان در مقابل حاجی های دروغین، اندک است.

ابو بصیر می گوید: به حضرت امام باقر علیه السَّلام عرض کردم: چقدر حاجی زیاد است و صدای داد و فریاد همه جا را گرفته.

امام باقر علیه السَّلام فرمود:

بَلْ مَا أَكْثَرَ الصَّحِيحَ وَأَقَلَّ الْحَجِيجَ أَ تُحِبُّ أَنْ تَعْلَمَ صِدْقَ مَا أَقُولُهُ وَ تَرَاهُ عِيَاناً؛

داد و فریاد زیاد است، ولی حاجی چقدر کم است. علاقه داری راستیِ سخن مرا با چشم خود ببینی؟

در این موقع با دست روی دو چشمم کشید و دعایی خواند و فرمود:

الظرْ يَا أَبَا بَصير! إلى الحجيجِ؛

اکنون به حاجی ها نگاه کن.

نگاه کردم دیدم بیشتر مردم به شکل بوزینه و خوک هستند و مؤمن چون ستاره درخشان در شب تار در میان آن ها از دور دیده می شود. عرض کردم: صحیح می فرمایید، حاجی کم است....(1)

حاجی واقعی به قصد تطهیر خود، تکمیل ایمان و رضای صاحب خانه به حج مشرّف می شود؛ ولی دیگر حاجیان، به قصد خود خانه و پرده آن به حج می آیند.

ص: 100

در روایتی امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

يَفْقِدُ النَّاسُ إِمَامَهُمْ يَشْهَدُ الْمَوَاسِمَ فَيَرَاهُمُ وَ لَا يَرَوْنَه؛ (1)

مردم امامی را گم می کنند که در موسمه ای حجّ حاضر می شود و ایشان را می بیند، ولی آنان او را نمی بینند.

چه بسا تا به حال ما آن بزرگوار را در طواف، عرفه یا منی دیده باشیم و نشناخته باشیم. ما او را نمی شناسیم، ولی او ما را می شناسد.

حتّى شاید با ما هم سخنی گفته باشد. مهم این است که مورد الطاف و دعایش قرار گرفته باشیم.

آرزوی هر انسان مؤمن و حاجی وارسته این است که با ولی امر همنشین شود و همراه او به درگاه خدای متعال تضرّع و زاری کند.

چه بسا تا کنون با گوش خود صدای حضرت را شنیده باشیم. چه می دانی، شاید در خیمه ای که تو هستی، حضرت هم تشریف داشته باشند.

اگر دلت درست باشد که حتماً سر زده و حتّی ممکن است به طریق عادی با تو مکالمه کرده باشد، ولی تو او را نشناخته باشی.

در آن جا در این فکر نباش که چه جنسی را بخری تا سود کنی.

ای بنده خدا! کجا هستی؟ چه می کنی؟ به چه فکر می کنی؟

آن جا در این فکر این باش که اصلاح شوی و با اصلاح خود، خود را در معرض نفحات رحمانی و عواطف جلال سبحانی قرار دهی؛ همان نفحاتی که در دعای پس از نماز شفع می گوییم:

ص: 102

إِلَهِي تَعَرَّضَ لَكَ فِي هَذَا اللَّيْلِ الْمُتَعَرِّضُونَ وَ قَصَدَكَ فِيهِ الْقَاصِدُونَ وَ أَمَّلَ فَضْلَكَ وَ مَعْرُوفَكَ الطَّالِبُونَ وَ لَكَ فِي هَذَا اللَّيْلِ نَفَحَاتٌ وَ جَوَائِزُ وَ عَطَايَا وَ مَوَاهِبُ تَمُنُّ بِهَا عَلَى مَنْ تَشَاءُ مِنْ عِبَادِكَ وَ تَمْنَعُهَا مَنْ لَمْ تَسْبِقُ لَهُ الْعِنَايَةُ مِنْكَ.

وَهَا أَنَا ذَا عَبْدُكَ الْفَقِيرُ إِلَيْكَ الْمُؤَمِّلُ فَضْلَكَ وَ مَعْرُوفَكَ.

فَإِنْ كُنْتَ يَا مَوْلَايَ! تَفَضَّلْتَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ عَلَى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ وَ عُدْتَ عَلَيْهِ بِعَائِدَةٍ مِنْ عَطْفِكَ. فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ الْخَيْرِينَ الْفَاضِلِينَ وَ جُدْ عَلَيَّ بِفَضْلِكَ وَ مَعْرُوفِكَ وَكَرَمِكَ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ الْخَيْرِينَ الْفَاضِلِينَ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.

اللَّهُمَّ إِنِّي أَدْعُوكَ كَمَا أَمَرْتَنِي فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَ اسْتَجِبْ لِي كَمَا وَعَدْتَنِي إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعاد؛(1)

خدای من! روی آورندگان در این شب به درگاه تو روی آورده اند، و قاصدان آهنگ تو کرده اند و طالبان به فضل و احسان تو امید بسته اند، برای تو در این شب نسیم های رحمت و جوائز و عطاها و بخشش هایی است که بر هر یک از بندگانت بخواهی می بخشی و از آن کس که عنایت تو دستگیرش نشده، دریغ می داری.

هان که من همان بنده نیازمند تو و آرزومند به فضل و احسان تو هستم.

ص: 103

اینک ای مولای من! اگر بناست در این شب بر کسی از آفریدگانت بخشش کنی و با بهره ای از کرمت به او روی آوری؛ پس نخست بر محمد و خاندان پاک و پاکیزه و بهترین و برترین وی درود فرست، سپس به احسان و نیکی ات بر من جود نما ای پروردگار عالمیان! و درود خدا بر محمد خاتم پیامبران و آل پاکش؛ همانان که خداوند هرگونه پلیدی را از آنان زدوده و پاک و پاکیزه شان ساخته است. همانا خداوند ستوده و صاحب مجد و بزرگواری است.

خداوندا! همان گونه که فرموده ای تو را خواندم؛ پس همان طور که وعده داده ای پاسخم گو که تو خلاف وعده نمی کنی.

ابي الصباح کنانی می گوید: از حضرت امام صادق علیه السَّلام در باره آیه ای که می فرماید: «و هر که بخواهد در آن جا به ستم از حق منحرف شود، او را از عذابی دردناک می چشانیم» پرسیدم.

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

كُل ظلم يَظْلِمُهُ الرَّجُلُ نَفْسُهُ بِمَكَّةَ مِنْ سَرِقَةٍ أَوْ ظَلَم أَحَدٍ أَوْ شَيْ ءٍ مِنَ الظُّلم فَإِنِّي أَرَاهُ إِلْحَاداً وَ لِذَلِكَ كَانَ يُتَّقَى أَنْ يُسْكَنَ الْحَرَمُ (1)

هر ستمی که انسان در مکه به خویشتن بنماید، همچون سرقت یا در آن جا به کسی ستم نماید، من آن را الحاد می دانم. از این روست که از سکونت و اقامه در حرم نهی شده است.

عَامِي هَذَا وَ فِي كُلِّ عَامٍ وَ اغْفِرْ لِي تِلْكَ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ فَإِنَّهُ لَا يَغْفِرُهَا غَيْرُكَ يَا رَحْمَانُ يَا عَلَّامٍ؛

ای خدا ای پروردگار ماه رمضان که در این ماه قرآن را نازل کردی و بر بندگانت روزه را واجب فرمودی، بر محمد و آل محمد درود فرست و به من حج بیت الحرامت را در این سال و در همه سال نصیب گردان و آن گناهان بزرگ مرا بیامرز که آن گناهان را جز تو ای خدا بخشنده دانا، کسی نمی آمرزد.

در روایت دیگری محمّد بن مسلم می گوید: حضرت امام باقر علیه السَّلام فرمود:

لَا يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ أَنْ يُقِيمَ بِمَكَّةَ سَنَةٌ؛

سزاوار نیست که انسان یک سال در مکّه مقیم شود.

راوی می گوید: عرض کردم: پس انسان در مکه چه وظیفه ای دارد؟

حضرت فرمود:

يَتَحَوَّلُ عَنْهَا وَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَرْفَعَ بِنَاءٌ فَوْقَ الْكَعْبَةِ؛ (1)

از آن جا به مکان دیگر منتقل شود.

همچنین سزاوار نیست که انسان خانه خود را بلندتر از کعبه بسازد.

ص: 110

حاجی باتقوا و زرنگ، آن کسی است که علاوه بر مواهب دنیوی، فیوضات اخروی حج را نیز نصیب خود می کند.

کسانی که فقط به بهره های دنیوی بسنده می کنند، باید بدانند که خیری که پس از آن آتش باشد، خیر نیست.

پیش تر اشاره شد که امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در وصیت به فرزند عزیزشان حضرت امام حسین علیه السَّلام می فرماید:

.. أَيْ بُنَيَّ! مَا شَرٌّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ بِشَرٍ وَلَا خَيْرٌ بَعْدَهُ النَّارُ بِخَيْرٍ، وَكُلُّ نَعِيمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْفُورٌ وَكُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِيَةٌ ....(1)

... ای فرزندم! آن عملی که ظاهرش شرّ نماید، ولی عاقبتش رفتن به بهشت باشد شرّ نیست، و آن خیر ظاهری که سرانجامش جهنّم باشد خیر نیست، هر نعمتی بجز بهشت، کوچک است، و هر بلائی غیر از جهنّم سلامتی است.

بنابراین، کسی که در نهایت به دوزخ می رود، حتی اگر در دنیا لذتی هم برده باشد، آن لذت در مقابل عذاب ابدی برایش حکم صفر را پیدا خواهد کرد.

این شخص مانند کسی است که به مهمانی می رود و غذای لذیذی می خورد، اما در راه بازگشت تصادف شدیدی می کند و می میرد، یا همانند گوسفندی است که به آن علف زیاد می دهند تا چاق شود و سرش را ببرند.

چنین مهمانی و چنین خوردنی ارزشی ندارد.

بنابراین اگر کسی هم در ضیافت خانۀ دنیا و هم در آخرت متنعم شود، به سعادت بزرگی دست یافته است.

ص: 112

علت آنکه از دنیا به ضیافت خانه تعبیر کردیم، این روایت امام صادق علیه السَّلام است که می فرماید:

إِنَّ اللهَ خَلَقَ دَاراً وَخَلَقَ لَهَا أَهْلًا وَهِيَ الدُّنْيَا وَجَعَلَ أَوْلِيَاءَهُ أَضْيَافاً عَلَيْهِم؛ (1)

به راستی خدا خانه ای آفرید و برای آن خانه اهلی خلق نمود که آن خانه، دنیاست و خدا اولیای خود را به عنوان مهمانانی بر اهل دنیا قرار داد.

از سوی دیگر، اگر انسان در این دنیا در نعمت و رفاه باشد، اما در جهان آخرت در عذاب به سر ببرد، این نعمت های دنیوی برای او هیچ سود و فایده ای نخواهد داشت.

کافران جزء این دسته هستند؛ یعنی فقط دنیا را دارند و در جهان آخرت بی بهره هستند. خدای متعال می فرماید: اگر مؤمنان ناراحت نمی شدند، سقف خانه های کفار را از طلا قرار می دادم. به این آیه توجه کنید!

(وَلَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقْفاً مِنْ فِضَّةٍ وَمَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ * لِبُيُوتِهِمْ أَبْواباً وَسُرُراً عَلَيْهَا يَتَّكِؤُن * وَزُخْرُفاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَالآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِين)؛(2)

اگر تمکّن کفرورزان از نعمتهای مادی سبب نمی شد که همۀ مردم امت واحد شوند، ما برای کسانی که به خدای رحمان کافر می شدند، خانه هایی قرار می دادیم با سقف هایی از نقره و نردبانهایی که از آن بالا روند، و برای خانه هایشان درها و تختهایی زیبا و نقره ای قرار می دادیم که بر آن تکیه کنند و انواع زیورها؛ ولی تمام این ها، بهرهٔ زندگی دنیاست، و آخرت نزد پروردگار تو از آنِ پرهیزکاران است.

ص: 113

سعید بن مسیّب میگوید: از حضرت امام سجاد علیه السّلام از تفسیر این آیه شریفه پرسیدم.

حضرت فرمود:

عَنَى بِذَلِكَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ أَنْ يَكُونُوا عَلَى دِينٍ وَاحِدٍ كُفَّاراً كُلُّهُمْ (لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَمَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ).

وَلَوْ فَعَلَ ذَلِكَ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلّى الله عليه وسلم لَحَزِنَ الْمُؤْمِنُونَ وَغَمَّهُمْ ذَلِكَ وَلَمْ يُنَاكِحُوهُمْ وَ لَمْ يُوَارِثُوهُمْ؛(1)

مقصود در این جا امت حضرت محمد صلّی اللهُ علیه وآله هستند که اگر آن ها همگان به دین واحد و کفر گرایش پیدا نمی کردند، ما برای آن ها که خدا را ناسپاسی می کنند، خانه هایی قرار می دادیم که سقف آن ها از نقره بود.

اگر خدا این وضع را برای امت حضرت محمد صلّى الله عليه وآله پیش می آورد، مؤمنان از این جهت ناراحت و محزون می شدند و غم و اندوه آنان را فرا می گرفت، به طوری که خود را از مردم دور می کردند، با آن ها ازدواج و زناشویی نداشتند از دارایی آنان ارثی برنمی داشتند.

هم چنین مهلت دادن به کفر ورزان نیز برای آن است که گناهان بیشتری مرتکب شوند تا عذاب بیشتری نصیب آن ها شود.

خدای متعال در چندین جای قرآن کریم دربارۀ مهلت دادن به کفر ورزان سخن به میان آورده است. در آیه ای می فرماید:

ص: 114

﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهين)؛(1)

کسانی که کافر شدند، گمان نکنند اگر به آنان مهلت می دهیم، به سود آن هاست؛ ما به آنان مهلت می دهیم فقط برای این که بر گناهان خود بیفزایند و برای آن ها، عذاب خوارکننده ای آماده شده است.

در آیه دیگری می فرماید:

(فَمَهْلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدا )؛(2)

حال که چنین است کافران را اندکی مهلت ده.

قُلْتُ: نَعَمْ.

قَالَ: فَإِنْ فَعَلْتَ ذَلِكَ فَأَيْقِنْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ؛ (1)

به امام صادق علیه السَّلام گفتم: من تصمیم گرفته ام که هر سال با مال خودم، یا خود حج به جا آورم، یا یکی از اعضای خانواده ام را به حج بفرستم.

امام فرمود: آیا چنین تصمیم گرفته ای؟

گفتم: آری.

حضرت فرمود: اگر چنین کنی، یقین بدان که مالت افزایش خواهد یافت.

آری، کسی که مال و دارایی خود را در راه حج مصرف کند، خدای متعال به اموال و دارایی او برکت و فزونی عطا می کند. خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:

(قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِين)؛(2)

بگو: پروردگارم روزی را برای هر کس بخواهد و سعت می بخشد و برای هرکس بخواهد تنگ و محدود می سازد و هر چیزی را در راه او انفاق کنید، جای آن را پُر می کند و او بهترین روزی دهندگان است.

با عنایت به این آیات و روایات، بیت الله و بار سفر به سوی آن بستن، حساب دیگری دارد که شاعر زیبا سروده:

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم *** سرزنش ها گر کند خار مغیلان غم مخور

ص: 116

اگر حاجی زنده بماند، نزد اهلش بر می گردد و اگر از دنیا برود، داخل بهشت می شود که مرگ در راه مکه، توفیق بزرگی است که باید آن را از خداوند بخواهیم.

فرشتگان در ملأ اعلی که هیچ چیزی بین آن ها و حضرت حق و مرکز تدبیر عالم حائل نیست. همچون پروانه هایی که دور شمع و چراغ می چرخند، برگرد عرش طواف می کنند.

ما نیز به دور کعبه می گردیم و با این کار اعلام می داریم که فقط از خدای سبحان اطاعت می کنیم حاجیان حقیقی همانند پروانه که دیوانه وار به دور شمع می گردند، عاشقانه به گِرد خانۀ دوست می چرخند و با او راز و نیاز می کنند. و یا این عمل سازنده در درون خود دگرگونی دیگری احساس می کنند. و به راستی به سوی کمال انسانی خود گام برمی دارند.

شیوه امیر مؤمنان علی علیه السَّلام به هنگام اقامت در کوفه این بود که هرگاه نماز عشا را می خواند، سه مرتبه با صدای بلند مردم را مورد خطاب قرار می داد _ به گونه ای که همه می شنیدند_ و می فرمود:

أَيُّهَا النَّاسُ! تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيل؛

ای مردم، بار ببندید _ خدا شما را رحمت کند_ و برای مرگ آماده شوید که اینک بانگ مرگ دمیده شده است.

آن گاه می فرمود:

فَمَا التَّعَرُّجُ عَلَى الدُّنْيَا بَعْدَ نِدَاءٍ فِيهَا بِالرَّحِيلِ؟

تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ وَ انْتَقِلُوا بِأَفْضَلِ مَا بِحَضْرَتِكُمْ مِنَ الزَّادِ وَ هُوَ التَّقْوَى. وَاعْلَمُوا أَنَّ طَرِيقَكُمْ إِلَى الْمَعَادِ وَ مَمَرَّكُمْ عَلَى الصِّرَاطِ وَ الْهَوْلَ الْأَعْظَمَ أَمَامَكُمْ وَ عَلَى طَرِيقِكُمْ عَقَبَةٌ كَنُودٌ وَمَنَازِلُ مَهُولَةٌ مَخُوفَةٌ لَا بُدَّ لَكُمْ مِنَ الْمَمَرِّ عَلَيْهَا وَ الْوُقُوفِ بِهَا؛ فَإِمَّا بِرَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ فَنَجَاةٌ مِنْ هَوْلِهَا وَعِظَمِ خَطَرِهَا وَفَطَاعَةِ مَنْظَرِهَا وَشِدَّةِ مُخْتَبَرِهَا، وَ إِمَّا بِهَلَكَةٍ لَيْسَ بَعْدَهَا انْجِبَارُ؛ (1)

شما چگونه به دنیا دل بسته اید، در حالی که مرگ همواره دنبال شماست؟ خداوند شما را رحمت کند بار ببندید و از بهترین چیزهایی که در اختیار دارید انفاق کنید و قبل از فرا رسیدن مرگ برای خود بفرستید و هر چه می توانید از تقوا و پرهیزکاری توشه تهیه کنید.

ص: 121

و بدانید که روز قیامت در محضر خدا حاضر خواهید شد و از صراط عبور خواهید کرد و عقبات را خواهید دید. شما در راه خودگردنه های صعب العبور و منازل و حشت آور دارید. شما باید از این گردنه ها و منازل هول انگیز عبور کنید. شما با رحمت خدا می توانید از این طرق سخت و ناهموار بگذرید، و باید آزمایش نیکو بدهید تا به مقام رضوان برسید؛ ولی اگر رحمت خدا شامل شما نگردد، هلاک می شوید.

بهترین توشه و مجهزترین تجهیزات، کلمة «لا اله الا الله» است که انسان صادقانه آن را محکم و استوار بر زبان جاری سازد؛ همان کلمه طیبه ثابت و استواری که قرآن کریم درباره اش می فرماید:

﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً كَلِمَةٌ طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِي السَّماء)؛ (1)

آیا ندیدی چگونه خدا «کلمۀ طیبه؛ گفتار پاکیزه» را به درخت پاکیزه ای تشبیه کرده که ریشهٔ آن ثابت و شاخهٔ آن در آسمان است؟!

اسحاق بن راهویه می گوید:

هنگامی که پیشوای هشتم، علی بن موسی علیهما السَّلام به نیشابور وارد شد، روزی که از آن جا به سوی مأمون خارج می شد، محدّثانی که در آن دیار بودند، فرا راه آن بزرگوار آمدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا! از میان ما می روی و ما را به حدیثی از احادیث جدّ بزرگوارت رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله که از آن بهره مند شویم، آگاه نمی سازی؟

در آن هنگام حضرت امام رضا علیه السَّلام که در کجاوه نشسته بود، سر مبارک خود را از

ص: 122

کجاوه بیرون آورد و فرمود:

از پدرم موسی بن جعفر شنیدم که می گفت: از پدرم جعفر بن محمّد شنیدم که می گفت: از پدرم محمّد بن علی شنیدم که می گفت: از پدرم علی بن الحسین شنیدم که می گفت: از پدرم حسین بن علی شنیدم که می گفت: از پدرم امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السَّلام شنیدم که می گفت: از رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله شنیدم که می گفت: از جبرئیل شنیدم که می گفت: از خداوند عزیز شنیدم که فرمود:

لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي؛

كلمۀ «لا إِلَهَ إِلَّا اللهُ» دژ محکم و استوار من است. پس هر کس به دژ استوار من وارد گردد، از عذاب من ایمن خواهد بود.

ابن راهویه می گوید: هنگامی که کجاوه حرکت کرد، آن حضرت با صدای بلند فرمود:

بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا؛(1)

این امر شروطی دارد، و من خود از شروط آن هستم.

عالم بزرگوار شیخ صدوق؛ بعد از نقل این حدیث نورانی می نویسند:

از شروط اقرار به کلمۀ «لا إِلَهَ إِلَّا اللهُ» اقرار به امامت حضرت امام رضا علیه السَّلام است که از جانب خدای متعال معیّن شده و اطاعت از آن بزرگوار بر همگان فرض و واجب است.

ص: 123

«لا اله الا الله» کلمۀ بزرگی است که حضرت امام رضا علیه السَّلام از اجداد بزرگوارش نقل می کند که رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله فرمود:

إِنَّ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» كَلِمَةٌ عَظِيمَةٌ كَرِيمَةٌ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ قَالَهَا مُخْلِصاً اسْتَوْجَبَ الْجَنَّةَ، وَ مَنْ قَالَهَا كَاذِباً عُصِمَتْ مَالُهُ وَ دَمُهُ وَكَانَ مَصِيرُهُ إِلَى النار؛(1)

به راستی کلمه «لا اله الا الله» در نزد خدای متعال مقام بزرگ و ارجمندی دارد. هر کس از روی عقیده و اخلاص این کلمه را بر زبان جاری سازد، بهشت بر او واجب می گردد و هر کس به دروغ و ریا آن را بر زبان جاری سازد، جان و مالش در دنیا از تعرّض مصون و محفوظ خواهد بود؛ ولی در آن جهان جایگاه او در دوزخ خواهد بود.

اگر حاجی با این معرفت و با چنین حالت توحیدی به مکه برود و به هنگام دیدن کعبه، کلمه توحید را فریاد زند، می تواند در کوه های مکه زلزله بیندازد و بر هیبت و عظمت کعبه بیفزاید؛ چنان که پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله در فتح مکه، این ذکر را می خواندند و می فرمودند:

لا إِلَهَ إِلَّا الله وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَنَصَرَ عَبْدَهُ وَغَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ. (2)

بنا بر آنچه بیان شد، از مهمترین ثمرات حج، تقویت روحیه توحیدی و یکتاپرستی انسان هاست. حتی پیامبری همچون ابراهیم علیه السَّلام، باید زن و فرزندش را در آن جا تنها بگذارد و به خدای سبحان بسپارد.

ص: 124

هدف حضرت ابراهیم علیه السَّلام از این کار، این بود که فرزندش نمازگزار شود. از این رو در دعای خود به خدای سبحان این گونه عرض کرد:

(رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ)؛ (1)

پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی آب و علفی، در کنار خانه ای که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را بر پا دارند.

حضرت ابراهیم علیه السَّلام کهن سال بودند که خدای متعال به ایشان اسحاق و اسماعیل را عنایت فرمود. بر اثر ناراحتی ساره، مجبور شدند هاجر و اسماعیل را به مکه بیاورند و آنها را در آن جا رها کنند.(2)

این آیه ارتباط بین نماز و کعبه را نشان می دهد؛ و نه تنها هنگام نماز، بلکه هنگام دعا نیز مستحب است که رو به قبله باشیم و میت را نیز در قبر رو به قبله می گذارند؛ چرا که جذبه هایی از ناحیه کعبه است. این عنایت خاص خدای متعال، به برکت حضرت محمد مصطفی صلَّی اللهُ علیه وآله نصیب ما شده است. آری، همواره باید رو به سوی کعبه داشته باشیم. قرآن نیز به ما چنین دستور می دهد:

(وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَةٌ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ﴾؛ (3)

و از هر جا خارج شدی، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن کنید.

ص: 125

در آن هنگام، کعبه و مکه در بیابان بی آب و علفی قرار داشتند و هیچ فردی در آنجا سکونت نداشت؛ از این رو حضرت ابراهیم علیه السَّلام که پدری مهربان است؛ نگران فرزند خردسال و همسر جوانش می شود و از خدای کریم چنین درخواست می کند: ﴿فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ)؛(1)

پس دله ای مردم را چنان کن که هوای آنها کنند و از هر ثمره ای روزی شان ده باشد که سپاس گزارند.

فراز امر دین و بلندترین مرتبه آن و کلید آن و درِ هر چیزی و خشنودی خدای رحمان، فرمان پذیری از امام، پس از شناختن اوست؛ زیرا خدای متعال می فرماید: «هر که از رسول اطاعت کند در واقع از خدا اطاعت کرده و هر که رویگردان شود، ما تو را نسبت به او نگهبان نفرستادیم.(1)

آن گاه به او می گویند:

أَمَّا مَا قَدْ مَضَى فَقَدْ غُفِرَ لَكَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ؛ (1)

تا این جا هر چه گناه کردی، بخشیده شد، پس عمل از سرگیر.

آری، ای حاجی! تا این جا که آمدی حساب هایت صاف شد؛ گویی تازه متولد شده ای، دیگر خود را به گناه آلوده نکن.

در روایت دیگری آمده: آن دو فرشته به پشت شانه حاجی می زنند و به او می گویند:

يَا هَذَا! أَمَّا مَا مَضَى فَقَدْ غُفِرَ لَكَ، وَ أَمَّا مَا يَسْتَقْبِلُ فَجِد؛ (2)

فلانی! تا این جا هر چه گناه کردی، آمرزیده شد. مراقب و مواظب ادامهٔ عمرت باش و در عمل بکوش.

به سخن دیگر، دو فرشته می گویند: ای حاجی! تاکنون هر چه کارهای خلاف انجام دادی، تمام شد. این مدت باقی مانده زندگی ات که ممکن است زمانش هم کم باشد، زیاد جدیت کن که _ ان شاء الله _ به برکت زیارت بیت الله الحرام، تمام جهات زندگی تو اصلاح شود. پیشوای رؤوف حضرت امام رضا علیه السَّلام تعبیر دیگری دارند. وَشَّا می گوید: حضرت امام رضا علیه السَّلام فرمود: حضرت امام صادق علیه السَّلام فرمود:

إِذَا أَفَاضَ الرَّجُلُ مِنْ مِنِّى وَضَعَ يَدَهُ مَلَكُ فِي كَتِفَيْهِ ثُمَّ قَالَ: اسْتَأْنِفْ؛ (3)

هنگامی که انسان اعمالش را در منی به پایان می رساند و می خواهد از آن مکان خارج شود، فرشته ای دستش را روی شانه های او می گذارد و آن گاه به او می گوید: اعمال خود را از سرگیر.

ص: 128

یعنی ای انسان! اینک صحیفهٔ گناهان تو پاک شد، اعمال خود را از سرگیر که اعمالت در دفتر جدید ثبت می شود.

بدون شک خدای متعال، حاجی خانواده و خویشان و کسانی را که او در باقی ماندۀ ذی حجّه و محرّم و صفر و ربیع الاول و ده روز ابتدای ربیع الثانی برای آنان استغفار کند، می آمرزد.

امام صادق علیه السَّلام در روایتی به کسانی که در این مراسم باشکوه بار سفر می بندند، این گونه مژده می دهد و می فرماید:

مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ كُورَةٍ وَقَفَ بِعَرَفَةَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّا غَفَرَ اللهُ لِأَهْلِ تِلْكَ الْكُورَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛ (1)

هیچ مردی از مؤمنان یک آبادی نیست که در عرفه وقوف کند، مگر اینکه خداوند همۀ اهل ایمان آن آبادی را بیامرزد.

گفتنی است که عده ای مخالف روایاتی از این دست هستند؛ روایاتی که بیان می دارند خداوند متعال گناهان افراد را به خاطر یک عمل می آمرزد.

روشن است که آن عمل علت تامه نیست؛ بلکه مقتضی است. بنابراین کسانی که این دست روایات را انکار می کنند، جاهل هستند.

اگر آن کار را که موجب غفران الهی شده، علت تامه بدانیم، حق با این افراد است؛ زیرا با آیات و روایات دیگر منافات دارد، اما اگر علت تامه نباشد، بلکه مقتضی باشد، این قبیل روایات پذیرفتنی است.

حج یک مهمانی بسیار ارزشمند الهی است و حاجی مهمان محترمی است. او در این مهمانی چنان جایگاه خوبی دارد که اقتضا دارد به احترام او، همۀ خانواده او مورد احترام قرار گیرند.

ص: 131

نمونه این گونه احترام ها در عرف نیز مرسوم و معمول است.

در تاریخ آمده:

حسن بن سهل در عروسی دختر خود با مأمون، کاغذهایی را لوله کرده بود و آن ها را بر سر عروس و داماد می ریخت.

هنگامی که آن ها را گشودند، دیدند که هر کدام، سند یک روستا است.

مأمون از این کار ناراحت شد و گفت: در اسراف، خیری وجود ندارد.

حسن بن سهل که فرد زیرکی بود و این کار را برای تقرّب به مأمون انجام داده بود، گفت: در خیر، اسراف نیست.(1)

اینک می گوییم: حسن بن سهل که خود بنده بود، برای خشنودی بندۀ دیگر، چنین هزینه کرد. حال اگر خدای متعال بخواهد بنده ای را خشنود سازد، چه می کند؟

بنابراین کسانی که این روایات را انکار می کنند، شأن، منزلت و کرامت خدای متعال را کوچک شمرده اند.

خدایی که امامان معصوم علیهم السَّلام را دوست می دارد و به خاطر آنان دوستداران آن ها را نیز می بخشاید؛ چنان که عاشق، به خال هندوی معشوق، سمرقند و بخارا را می بخشد.

به ادامه روایت دقت کنید! حضرت امام صادق صلوات الله علیه می فرماید:

وَمَا مِنْ رَجُلٍ وَقَفَ بِعَرَفَةٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّا غَفَرَ اللهُ لِأَهْلِ ذَلِكَ الْبَيْتِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛ (2)

و هیچ مردی از مردان مؤمن یک خانواده نیست که در عرفه وقوف کند، مگر این که خداوند اهل ایمان آن خانواده را بیامرزد.

ص: 132

اگر خدای متعال افراد روستای یک فرد روستایی مؤمن را که در صحرای عرفات وقوف کند، ببخشد، به یقین افراد خانوادۀ آن شخص را نیز می آمرزد. چراکه اگر در این خانواده مرد عزیزی باشد، نسبت به خانواده عطوف است و همه از زیر دست اون ان او نان می خورند. این که خودش بخشیده شود، اما زیر دستان و فرزندانش بخشیده نشوند، از لطف و کرم خدای بخشاینده به دور است.

اکنون برای فهم بیش تر مطلب به این روایت دقت کنید. این روایت را از حضرت آیت الله آقای حاج سید هادی میلانی رحمة الله نقل می کنم. من سند آن روایت را نیافتم؛ ولی نقل آن سید بزرگوار حجت است. ایشان از اساتید و مشایخ اجازه من هستند و من حدود بیست و دو سال، شبانه روز در خدمت ایشان بودم.

ایشان چنین نقل کردند:

روزی حضرت موسی علیه السَّلام برای مناجات به کوه طور می رفت. در بین راه کسی نشسته بود و وضع بدی داشت. او از حضرت موسی علیه السَّلام پرسید: کجا می روی؟

حضرت موسی علیه السَّلام فرمود: می خواهم به مناجات با خدا به کوه طور سینا بروم. او گفت: می شود پیغام مرا به خدا برسانی؟

حضرت موسی علیه السَّلام فرمود: چرا نشود.

گفت: به خدا بگو سر قلم را کج کن، وضع ما بد است.

حضرت موسی علیه السَّلام رفت و برگشت و آن شخص پرسید: چه شد، مطلب مرا به خدا رساندی؟

فرمود: آری، مطلب را رساندم؛ ولی خدای متعال فرمود که به شما ابلاغ کنم که قضا و قدر الهی چنین گذاشته و مقدّر تو همین است.

ص: 133

او گفت: دفعه دیگر که به مناجات می روی بگو: خدایا! تو در اختیار قضا و قدر هستی یا قضا و قدر در اختیار توست؟

وقتی حضرت موسی علیه السَّلام پیغام را رساند، خطاب آمد: بندۀ ما درست گفته، قضا و قدر در اختیار ماست. قرآن نیز می فرماید:

(يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ)؛ (1)

خدا هر چه را بخواهد محو یا اثبات می کند و ام الکتاب نزد اوست.

اگر خدای مهربان شخصی را بیامرزد، اما خانوادۀ او در دوزخ باشند، غفران و آمرزش الهی به طور کامل شامل حال او نشده است؛ از این روست که گاهی خدای متعال اهل یک خانواده را به خاطر یک شخص می آمرزد. این کار بر خدای سبحان بسیار آسان است.

خدای متعال بر انجام دادن هر کاری قادر است. پس می تواند گناهان هر کس را که خواست، ببخشاید.

مگر نه این است که در قرآن کریم می فرماید:

(إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ الله سَيِّئَاتِهِمْ حَسَناتٍ وَكَانَ الله غَفُوراً رَحيما)؛ (2)

مگر آن کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند، خدا گناهانشان را به نیکی ها بدل می کند و خدا آمرزنده و مهربان است.

امام سجاد علیه السَّلام نیز در صحیفه سجادیه، به این حقیقت اشاره می کند و در دعا

ص: 134

برای پدر و مادر می فرماید:

اللَّهُمَّ وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُكَ لَهُمَا فَشَفَعْهُمَا فِيَّ، وَإِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُكَ لِي فَشَفْعْنِي فِيهِمَا حَتَّى نَجْتَمِعَ بِرَأْفَتِكَ فِي دَارِ كَرَامَتِكَ وَمَحَلٌ مَغْفِرَتِكَ وَرَحْمَتِكَ، إِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ وَالْمَنِّ الْقَدِيمِ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِين؛ (1)

خدایا! اگر آن ها (پدر و مادرم) را پیش از من آمرزیدی، پس ایشان را شفیع من ساز و اگر مرا پیش از آنان آمرزیدی، پس مرا شفیع آنان کن تا در پرتو مهربانی تو در سرایی که خانۀ کرامت و محل مغفرت و رحمت توست، گردآییم؛ زیرا تو صاحب فضل عظیم و نعمت قدیمی، و تو مهربان ترین مهربانان هستی.

از سوی دیگر خدای متعال در آیه ای از قرآن کریم تصریح کرده که خانوادۀ بهشتیان را به آنان ملحق خواهد کرد، آن جا که از آنان پیروی می فرماید:

﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُم بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُم مِّنْ عَمَلِهِم مِّن شَيْءٍ كُلُّ امْرِىءٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينُ﴾؛ (2) کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان در ایمان، از آنان پیروی کردند، فرزندانشان را به آن ها ملحق می کنیم و از پاداش عملشان هیچ نمی کاهیم که هر کسی در گرو کار خویش است.

بنابراین آیه کریمه، خدای متعال بدون اینکه از عمل افراد کم کند، فرزندانشان را به آنها ملحق خواهد کرد تا بخل، مانع نزدیکی افراد یک خانواده به یکدیگر نشود.

ص: 135

در تفسیر این آیه روایاتی نقل شده که بیانگر موضوع ماست که به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم.

در روایتی عبد الرحمان بن کثیر می گوید: امام صادق علیه السَّلام در تفسیر این آیه کریمه فرمود:

الَّذِينَ آمَنُوا بِالنَّبِيِّ وَأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَالذُّرِّيَّةِ الْأَئِمَّةِ وَالْأَوْصِيَاء علیهم السَّلام أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَلَمْ نَنْقُصْ ذُرِّيَّتَهُمْ مِنَ الْحُجَّةِ الَّتِي جَاءَ بِهَا مُحَمَّدٌ صلوات الله عليه فِي عَلِيّ، وَحُجَّتُهُمْ وَاحِدَةً وَطَاعَتُهُمْ وَاحِدَةً؛(1)

کسانی که به پیامبر صلّی اللهُ علیه وآله و امیر مؤمنان علی و فرزندان ائمه و اوصیا صلوات الله علیهم ایمان آورند، فرزندانشان را به آن ها ملحق می کنیم و حجّتی را که محمد صلّی اللهُ علیه وآله درباره علی علیه السَّلام آورد، نسبت به فرزندانش کاهش نمی دهیم و هم حجت همه یکی است و هم طاعتشان یکی است.

پیشوای ششم امام صادق علیه السَّلام در این باره در حدیثی دیگر می فرماید:

قَصَرَتِ الْأَبْنَاءُ عَنْ عَمَلِ الأَبَاءِ فَأَلْحَقُوا الْأَبْنَاءَ بِالدُّبَاءِ لِتَقَرَّ بِذَلِكَ أَعْيُنُهُمْ؛ (2)

فرزندان از عمل پدران قاصر بودند؛ از این رو خدای متعال فرزندان را به پدران ملحق گردانید تا چشمهای ایشان به آن روشن شود. (3)

ص: 136

در روایت دیگری امام باقر و امام صادق علیهما السَّلام در تفسیر این آیه کریمه می فرمایند:

يُمَثَلُ أَعْمَالُ آبَائِهِمْ وَيُحْفَظُ الْأَطْفَالُ بِأَعْمَالِ آبَائِهِمْ كَمَا حَفِظَ اللهُ الْغُلَامَيْنِ بِصَلَاحِ أَبِيهِمَا؛ (1)

کودکان و فرزندان به واسطه اعمال صالح پدران محافظت می شوند و مورد لطف و عنایت پروردگار قرار می گیرند؛ چنان که خدای تعالی، مال و دفینه دو فرزند را به جهت ایمان و تقوا و صلاح پدر به دست خضر علیه السَّلام محافظت کرد.(2)

ص: 137

قطعاً خدا در میان خانواده اش جانشین او خواهد بود، در اموری که بر عهدۀ خودش بوده است؛ اما در کارهایی که اگر خودش هم حاضر بود، توانایی دور ساختن آن را نداشت، خدا جانشین او نیست.

به سخن دیگر، این اتّفاقات در صورتی که حاجی در خانۀ خود بود، نیز رخ می داد. اما مواردی را که اگر حاجی در میان خانواده اش بود، رخ نمی داد، خدای متعال مانع از آن اتّفاقات خواهد شد.

خدای مهربان کریم تر از آن است که مهمانی را دعوت کند، اما اهل و خانواده آن مهمان را به حال خود رها سازد.

هنگامی که حاجی به میقات می رسد، غیر از دو فرشته ای که اعمالش را می نویسند، دو فرشتۀ دیگر مأمور حفظ او هستند.

حسن بن فضّال می گوید: امام رضا از نیاکان بزرگوارش علیهم السَّلام این گونه نقل می فرمود:

امام حسن علیه السَّلام در لحظه های پایانی زندگی خویش گریه می کرد. به او عرض شد: پسر پیامبر! شما چراگریه می کنید در صورتی که نزد رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله هم چنان مقامی دارید؟! و پیامبر درباره شما چنین و چنان فرموده، و بیست بار پیاده به حج رفته اید، و سه بار تمام دارایی _ حتی کفشت _ را نصف کرده اید و در راه خدا به فقرا داده اید؟

امام حسن علیه السَّلام فرمود:

إِنَّمَا أَبْكِي لِخَصْلَتَيْنِ: لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ؛ (1)

من فقط برای دو مطلب می گریم: بیم موقف روز قیامت و جدایی از دوستان.

بنا بر روایتی حج _ البته به شرطی که پیوسته صورت گیرد _ باعث نجات از ترس های روز رستاخیز است. امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

عَلَيْكُمْ بِحَجِّ هَذَا الْبَيْتِ فَأَدْمِنُوهُ، فَإِنَّ فِي إِدْمَانِكُمُ الْحَجَّ دَفْعَ مَكَارِهِ الدُّنْيَا عَنْكُمْ وَأَهْوَالِ يَوْمِ الْقِيَامَة؛ (2)

بر شما باد انجام حج خانۀ خدا، آن را ادامه دهید که با ادامه آن مکاره دنیا و هراس های روز قیامت از شما دفع می گردد.

هراس های روز قیامت را آیات بسیاری به تصویر کشیده اند که در آیه ای می خوانیم:

ص: 140

(فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُون * يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُون * خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذي كانُوا يُوعَدُون)؛ (1)

آنان را به حال خود واگذار تا در باطل خود فروروند و بازی کنند تا آن گاه که روزی را که به آنان وعده داده شده ملاقات نمایند. همان روز به سرعت از قبرها خارج می شوند، گویی به سوی بت ها می دوند. در حالی که چشمهای شان از ترس به زیر افتاده و پرده ای از خواری آن ها را پوشانده است ،این همان روزی است که به آن ها وعده داده می شد.

حضرت زهرا علیها السَّلام نیز از آخرت خود بیمناک بودند و اظهار نگرانی می کردند. خدای متعال در قرآن کریم می فرماید:

﴿وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ؛ لَها سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءً مَقْسُومٌ)؛ (2)

و به راستی دوزخ ، میعادگاه همۀ آنهاست. هفت در دارد و برای هر دری، گروه معیّنی از آنها تقسیم شده اند.

در روایتی آمده:

وقتی این آیه بر پیامبر صلَّی اللهُ علیه وآله نازل شد، ناگاه رسول خدا صلوات الله عليه به گریه افتادند و از شدّت گریه ایشان، بقیه اصحاب نیز به گریه افتادند، آنان نمی دانستند که این آیه نازل شده و نمی توانستند با پیامبر صحبت کنند.

ص: 141

ولی اصحاب می دانستند که رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله با دیدن حضرت زهرا علیها السَّلام مسرور می شوند. از این رو تعدادی از آنان به خانه حضرت زهرا علیها السَّلام رفتند و حضرت را از این قضیه با خبر ساختند. ایشان چادر وصله دار خود را بر سر نمود و با عجله به سوی مسجد روان شد. زمانی که وارد مسجد شد، به پدر بزرگوارشان فرمود:

يَا أَبَتِ! فَدَيْتُكَ مَا الَّذِي أَبْكَاكَ؟

ای پدر! فدایت شوم، چه چیزی شما را گریان ساخته است؟

حضرت رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله دختر گرامی خود را از نزول آن دو آیه باخبر ساخت. با شنیدن این خبر، حضرت زهرا علیها السَّلام با صورت بر زمین افتاد ،در حالی که می فرمود:

الْوَيْلُ ثُمَّ الْوَيْلُ لِمَنْ دَخَلَ النَّارَ ...؛ (1)

وای و وای بر حال کسی که به آتش وارد شود...

فَيَطْلُبُونَهُ فَلَا يُصِيبُونَهُ فَيَقُولُونَ: اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ حَبَسَهُ دَيْنٌ فَأَدٌ عَنْهُ أَوْ مَرَضٌ فَاشْفِهِ أَوْ فَقْرٌ فَأَغْنِهِ أَوْ حَبْسٌ فَفَرِّجْ عَنْهُ أَوْ فِعْلٌ فَافْعَلْ بِهِ.

وَ النَّاسُ يَدْعُونَ لِأَنْفُسِهِمْ وَهُمْ يَدْعُونَ لِمَنْ تَخَلَّفَ؛ (1)

هر گاه کسی همه ساله در مراسم حجّ شرکت کند و یک سال نتواند در آن مراسم شرکت کند، فرشتگان موکل بر زمین به فرشتگانی که موکل بر کوه ها هستند، می گویند: ما صدای فلانی را نمی شنویم.

می گویند : در پی او بروید!

فرشتگان در پی او می روند، ولی او را نمی یابند. می گویند: خداوندا! اگر او به علّت بدهکاری نتوانسته در مراسم حج شرکت کند، بدهی او را ادا کن، اگر به واسطهٔ بیماری است، او را شفاده، اگر به علّت فقر و تنگدستی است، او را بی نیاز گردان، اگر در زندان است او را نجات ده و اگر به خاطر شغل و کاری است، برای او کارسازی کن (تا خاطر او آسوده شود).

این در حالی است که مردم برای خود دعا می کنند و فرشتگان برای کسانی دعا می کنند که از سفر حجّ بازمانده اند.

در روایتی دیگر امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

مَنْ حَجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ فَقَدْ حَلَّ عُقْدَةٌ مِنَ النَّارِ مِنْ عُنُقِهِ، وَ مَنْ حَجَّ حَجَّتَيْنِ لَمْ تزلُ فِي خَيْرٍ حَتَّى يَمُوتُ، وَ مَنْ حَجَّ ثَلَاثَ حِجَجٍ مُتَوَالِيَةٍ ثُمَّ حَجَّ أَوْ لَمْ يَحُجَّ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ مُدْمِنِ الْحَج؛(2)

ص: 143

کسی که حجة الاسلام _ یعنی حجّ واجب _ را بجا آورد، گرهی از آتش دوزخ را از گردن خویش گشوده است، و کسی که دو بار حجّ کند، تا پایان عمر و هنگام وفات همچنان در خیر به سر می برد، و کسی که سه بار پیاپی به حجّ رود، و از آن پس حجّ بجای آورد یا نیاورد، به منزلۀ شخص مدمن الحجّ خواهد بود.

طاووس یمانی می گوید:

روزی از کنار حجر می گذشتم و دیدم شخصی راکع و ساجد است. در او دقّت کردم، ديدم على بن الحسین علیه السَّلام است. با خود گفتم: مردی شایسته از اهل بیت نبوت است،به خدا سوگند، دریافت دعایش غنیمتی است. منتظر شدم تا نمازش به پایان رسید.

ایشان بعد از نماز دو کف دست خود را بلند کرد و با خدا این گونه مناجات می کرد:

سَيِّدِي سَيِّدِي وَ هَذِهِ يَدَايَ قَدْ مَدَدْتُهُمَا إِلَيْكَ بِالذُّنُوبِ مَمْلُوَّةٌ وَ عَيْنَايَ إِلَيْكَ بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَةٌ وَ حَقٌّ لِمَنْ دَعَاكَ بِالنَّدَمِ تَذَلُّنَا أَنْ تُجِيبَهُ بِالْكَرَمِ تَفَضُلا.

سَيِّدِي أَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ خَلَقْتَنِي فَأُطِيلَ بُكَائِي، أَمْ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ خَلَقْتَنِي فَأَبَشِّرَ رَجَائِي.

سَيِّدِي أَ لِضَرْبِ الْمَقَامِعِ خَلَقْتَ أَعْضَائِي، أَمْ لِشُرْبِ الْحَمِيمِ خَلَقْتَ أَمْعَائِي. سَيِّدِي لَوْ أَنَّ عَبْداً اسْتَطَاعَ الْهَرَبَ مِنْ مَوْلَاهُ لَكُنْتُ أَوَّلَ الْهَارِبِينَ مِنْكَ لَكِنِّي أَعْلَمُ أَنِّي لَا أَفُوتُكَ...

آقای من، آقای من، این دو دست من است که پرگناه به درگاهت برآوردم و این دو چشم من است که پر از امید به تو خیره است. آن که به پشیمانی و خواری به درگاهت دعا کند، حق دارد که به کرم و تفضل پاسخش دهی.

ای سید من، آیا مرا بدبخت آفریدی تا گریه طولانی کنم یا وشبخت آفریدی تا مژده امیدبخش دریابم؟

آقای من، آیا اعضای مرا برای گرز خوردن آفریدی یا روده هایم را برای نوشیدن حمیم؟

آقای من، اگر بنده ای می توانست از مولای خود بگریزد، من اول گریزان از تو بودم؛ ولی من می دانم که از دست تو بیرون نمی روم.

ص: 145

طاووس می گوید: من از این مناجات آن بزرگوار گریستم تا ناله ام بلند شد. آن حضرت به من توجه کرد و فرمود:

مَا يُبْكِيكَ يَا يَمَانِيُّ! أَوَ لَيْسَ هَذَا مَقَامَ الْمُذْنِبِينَ؟

ای یمانی! چرا گریه می کنی، آیا این موقعیت گنهکاران نیست؟

گفتم: حبیبم، به خدا شایسته است که دعای تو را رد نکند با آن که جدت حضرت محمد صلَّی اللهُ علیه وآله است... (1)

بنابراین، نباید خانۀ کعبه و حج را دست کم گرفت؛ به خصوص آن که خداوند متعال در قرآن کریم تعبیرات عجیبی دربارۀ خانه اش به کار برده است. که پیش تر به مواردی اشاره کردیم.

چرا امسال حج نکردی؟

عرض کردم: کارها و معاملاتی با مردم داشتم که مانع شد حج به جا آورم و چه بسا خیر در این باشد.

حضرت فرمودند: به خدا سوگند چنین نیست. در ترک حج خیری وجود ندارد.

آنگاه فرمودند: هیچ کس از این خانه ممنوع نمی شود مگر به سبب گناهی که از او صادر شده است. و آن چه را خدای متعال عفو می فرماید، بیش از آن چیزی است که به آن بازخواست می کند.

آری، همان طوری که امام صادق علیه السَّلام فرمود، گناه علت عدم توفیق راه یابی به است.

در روایتی آمده:

أَنَّ الْجَبَّارَ جَلَّ جَلَالُهُ يَقُولُ: إِنَّ عَبْداً أَحْسَنْتُ إِلَيْهِ وَ أَجْمَلْتُ إِلَيْهِ فَلَمْ يَزُرْنِي فِي هَذَا الْمَكَانِ فِي كُلِّ خَمْسِ سِنِينَ لَمَحْرُوم؛ (1)

خدای جبّار جلّ جلاله می فرماید: به راستی بنده ای که من دربارۀ او احسان کرده ام، و نسبت به او رفتاری زیبا داشته ام، و با وجود این در هر پنج سال یک بار در این مکان به زیارت من نیاید، فردی محروم است.

آری، بنده ای که خدای سبحان دستش را باز گذاشته، اموال و دارایی به او داده، رفتار خوبی با او داشته و به او امکانات داده و وضع و حال خوبی دارد؛ اگر هر پنج سال یک بار در این محل مبارک به زیارت خدا نرود و او را زیارت نکند، انسان بسیار محرومی است؛ چرا که دیدار کعبه همان دیدن خدای متعال است.

نظیر این روایت از امام باقر علیه السَّلام نیز نقل شده است. آن حضرت می فرماید:

إِنَّ لله مُنَادِياً يُنَادِي: أَيُّ عَبْدٍ أَحْسَنَ اللَّهِ إِلَيْهِ وَ أَوْسَعَ عَلَيْهِ فِي رِزْقِهِ فَلَمْ يَفِدْ إِلَيْهِ فِي كُلِّ خَمْسَةِ أَعْوَامٍ مَرَّةٌ لِيَطْلُبَ نَوَافِلَهُ إِنَّ ذَلِكَ لَمَحْرُوم (2)

خداوند ندادهنده ای دارد که ندا می دهد: هر بنده ای که خدا به او نیکی نموده و در روزی او توسعه داده، ولی هر پنج سال یک مرتبه برای کسب رحمت و عطای آن به حج نیاید، محروم است.

ص: 148

گفتم: سبحان الله، کور محشور می شود؟!

امام فرمود:

أَعْمَاهُ الله عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ طَرِيقِ الْخَيْرِ ؛(1)

خدای متعال او را از پوییدن راه خیر کور کرده است.

حضرت فرمود:

نَعَمْ إِنَّ الله سَيَقْضِي عَنْهُ إِنْ شَاءَ الله؛ (1)

آری ان شاءالله خداوند قرض او را ادا خواهد کرد.

در حدیث دیگری موسی بن بَکر می گوید: به امام کاظم علیه السَّلام عرض کردم:

هَلْ يَسْتَقْرِضُ الرَّجُلُ وَ يَحُجُّ إِذَا كَانَ خَلْفَ ظَهْرِهِ مَا يُؤَدَّى عَنْهُ إِذَا حَدَثَ بِهِ حَدَتُ؟

قال: نَعَمْ؛ (2)

اگر کسی بدهکار باشد، آیا می تواند باز هم قرض کند و به حج برود، البته اگر پشتوانۀ مالی داشته باشد؟

فرمود: آری.

در این زمینه روایات بسیاری نقل شده است که ما به همین مقدار اکتفا کردیم.

مگر می توان ثواب حج را با پول خرید؟

گاهی شیطان انسان را به انجام گناه تشویق نمی کند، بلکه او را از کار خیر به کار خیر دیگری منصرف می کند. برای مثال شیطان به برخی افراد القا می کند که به جای رفتن به حج، مال خود را به فقرا دهند.

روایتی که در ادامه می آید، آشکار می سازد که نمی توان ثواب حج را با پول خرید. امام صادق علیه السَّلام از پدران گرامی خود این گونه نقل می کند:

ص: 151

رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله عرب بادیه نشینی را ملاقات کرد. آن مرد به پیامبر عرضه داشت: من به قصد حج از خانۀ خود حرکت کردم، اما حج را درک نکردم. از آن جا که مردی ثروتمند هستم، امر فرمایید با پولم کاری انجام دهم تا اجری همانند اجر حاجیان داشته باشم.

حضرت به او نگاهی کرد و فرمود:

انْظُرْ إِلَى أَبِي قُبَيْسٍ فَلَوْ أَنَّ أَبَا قُبَيْسٍ، لَكَ ذَهَبَةٌ حَمْرَاءُ أَنْفَقْتَهُ فِي سَبِيلِ الله مَا بَلَغْتَ مَا يَبْلُغُ الْحَاجُّ.

به کوه ابوقبیس نگاه کن. اگر به اندازۀ این کوه طلای سرخ در راه خدا انفاق کنی باز هم ثواب حاجیان را درک نخواهی کرد.

رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله فرمود:

إِنَّ الْحَاجَّ إِذَا أَخَذَ فِي جَهَازِهِ لَمْ يَرْفَعْ شَيْئاً وَ لَمْ يَضَعْهُ إِلَّا كَتَبَ اللهِ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَيِّئَاتٍ وَرَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ.

فَإِذَا رَكِبَ بَعِيرَهُ لَمْ يَرْفَعْ خُفّاً وَ لَمْ يَضَعْهُ إِلَّا كَتَبَ الله لَهُ مِثْلَ ذَلِكَ.

فَإِذَا طَافَ بِالْبَيْتِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ.

فَإِذَا سَعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ.

فَإِذَا وَقَفَ بِعَرَفَاتٍ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ.

فَإِذَا وَقَفَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ.

فَإِذَا رَمَى الْجِمَارَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ؛

هنگامی که حاجی بار سفر می بندد، هیچ چیزی را بلند نمی کند و فرونمی گذارد، مگر این که خداوند برای او ده حسنه می نویسد و ده گناه را محو می کند و او را ده درجه بالا می برد.

هنگامی که بر مرکبش سوار شود، هیچ قدمی برنمی دارد و بر زمین

ص: 152

نمی نهد، مگر این که همان ثواب ها را برای او خواهند نوشت.

چون طواف کعبه کند، از گناهانش بیرون می آید.

چون سعی بین صفا و مروه انجام دهد، از گناهانش بیرون می آید.

چون در عرفات وقوف کند، از گناهانش بیرون می آید.

چون در مشعر وقوف کند، از گناهانش بیرون می آید.

و چون رمی جمره نماید، از گناهانش بیرون می آید.

امام صادق علیه السَّلام و در ادامه حدیث میفرماید:

پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله همه مواقف را نام برد و فرمود: حاجی در این مواقف از گناهانش خارج می شود.

سپس به آن مرد فرمود:

أَنَّى لَكَ أَنْ تَبْلُغَ مَا يَبْلُغُ الْحَاجُ؛ (1)

چطور می توانی به ثواب حاجیان برسی؟

است و شخصی که حج به جا آورده، تا زمانی که خود را به گناهی نیالاید، بر نور حج است (و نور حج بر او و می درخشد).

البته انفاق یکی از کارهای خیر است و کمال حج در این است که حاجی انفاق بکند و اموالش را به فقرا ببخشد. واجبات مالی؛ یعنی خمس و زکات را نیز باید بپردازد تا حجش صحیح باشد. ما نباید در انفاق بخل بورزیم؛ زیرا خدای متعال می فرماید:

(مَّنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً)؛ (1)

کیست که به خدا وام نیکو دهد تا چندین برابرش افزون کند؟

از سوی دیگر به ما نوید داده اند که هر چه انفاق کنیم، به ما بازگردانده خواهد شد.

قرآن کریم می فرماید:

﴿وَمَا أَنفَقْتُمْ مِّنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ ﴾؛ (2)

و هر چه انفاق کنید، عوضش را او می دهد.

در سخنی زیبا امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

منْ أَنفق برْهَا فِي الْحَج كَانَ خَيْراً لَهُ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ دِرْهُم يُنفِقُها في حَقٍ؛ (3)

کسی که یک در هم در راه حجّ انفاق کند، برای او بهتر از صد هزار درهمی است که در راه حقّی انفاق نماید.

در روایت دیگری حضرتش می فرماید:

ص: 154

أَنَّ دِرْهَمَا فِي الْحَجِّ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ أَلْفِ دِرْهَم فِي غَيْرِهِ، وَ دِرْهَمْ يَصِلُ إِلَى الإِمَامِ مِثلُ الفِ الفِ دِرْهَم فِي حَجٍّ:(1)

در همی در حجّ بهتر از هزار هزار در هم در غیر آن است و در همی که به امام برسد، مانند هزار هزار درهم در حجّ است.

الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ.

فَرَحِمَ اللهُ مُؤْمِناً كَسَبَ طَيِّباً وَأَنفَقَ مِنْ قَصْرٍ أَوْ قَدَّمَ فَضلا؛(1)

هیچ هزینه ای نزد خدای عزیز و جلیل محبوب تر از هزینه میانه و اعتدال نیست و خدا با اسراف و زیاده روی را دشمن می دارد؛ مگر در حج و عمره. پس خداوند مؤمنی را رحمت کند که اموالی از راه پاک و حلال به دست آورد و با اعتدال مصرف کند و یا مازاد را پیش فرستد.

هیچ اتفاقی جای ثواب حج را نمی گیرد؛ اما کسانی که توانِ مالی ندارند که به حج روند، می توانند از طریق دیگر در اجر حاجیان شریک شوند. امام صادق علیه السَّلام به نقل از امام سجاد علیه السَّلام فرمودند:

يَا مَعْشَرَ مَنْ لَمْ يَحُجَّ اسْتَبْشِرُوا بِالْحَاجِّ وَ صَافِحُوهُمْ وَ عَظْمُوهُمْ، فَإِنَّ ذَلِكَ يَجِبُ عَلَيْكُمْ تُشَارِكُوهُمْ فِي الْأَجْرِ؛ (1)

ای کسانی که در حج شرکت نکرده اید! بر شما بشارت باد به حاجیانی که برمی گردند با آنان مصافحه کنید و گرامیشان دارید؛ زیرا این کار موجب می شود که در اجر و پاداش آنان شریک گردید.

همچنین امام صادق علیه السَّلام در روایتی دیگر فرمودند:

مَنْ عَانَقَ حَاجَاً بِغُبَارِهِ كَانَ كَأَنَّمَا اسْتَلَمَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ؛ (2)

کسی که با حاجی غبارآلود معانقه کند،چنان است که حجر الاسود را استلام کرده باشد.

آری، اگر نتوانستیم به حج مشرّف شویم، می توانیم در ثواب حاجیان شریک شویم. به این صورت که اگر کسی که به حج یا عمره رفته فرزند خردسالی دارد، تا زمانی که از حج بر می گردد. از طفل او مراقبت کنیم. اگر نگران خانواده اش است، از خانوادۀ او مراقبت و مالش را حفظ کنیم. در این صورت اجر کسی را خواهیم داشت که کعبه و حجر الاسود را لمس کرده است.

ابو هریره و عبد الله بن عباس می گویند:

ص: 157

رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله در ضمن آخرین سخنرانی خود در مدینه فرمود:

وَ مَنْ خَلَفَ حَاجَاً أَوْ مُعْتَمِراً فِي أَهْلِهِ بِخَيْرٍ بَعْدَهُ كَانَ لَهُ أَجْرٌ كَامِلٌ مِثْلُ أَجْرِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَجْرِهِ شَيْءٍ؛ (1)

کسی که خانوادۀ کسی را که به سفر حج یا عمره رفته است، سر پرستی کند، پاداشی کامل، به سان پاداش همان شخصی که به حج یا عمره رفته، خواهد داشت، بی آن که از پاداش حج گزار یا عمره گزار چیزی کم شود.

در روایتی زیبا امام سجّاد علیه السَّلام می فرماید:

مَنْ خَلَفَ حَاجَاً فِي أَهْلِهِ وَ مَالِهِ كَانَ لَهُ كَأَجْرِهِ حَتَّى كَأَنَّهُ يَسْتَلِمُ الْأَحْجَارَ؛ (2)

کسی که سرپرستی خانوادۀ حاجی را به خوبی انجام دهد، از اجری برابر اجر و پاداش او برخوردار خواهد شد؛ چندان که گویی سنگ ها (ی ارکان بیت) را استلام می کند.

این موضوع در عبادات دیگر نیز جاری است؛ یعنی اگر کسی را در امر خیری یاری دهیم، در ثواب آن کار خیر، شریک هستیم.

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله برای تشویق مردم به افطاری دادن در ماه مبارک رمضان در ضمن سخنانی فرمود:

أَيُّهَا النَّاسُ! مَنْ فَطَّرَ مِنْكُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِي هَذَا الشَّهْرِ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبِهِ؛

ای مردم! هر کس در این ماه مؤمن روزه داری را افطار دهد، برای او نزد

ص: 158

خداوند، ثواب آزاد کردن یک برده خواهد بود و گناهان گذشته اش آمرزیده خواهد شد.

گفته شد: ای رسول خدا! توانِ چنین کاری را نداریم.

پیامبر صلَّی اللهُ علیه وآله فرمود:

اتَّقُوا النَّارَ وَلَوْ بِشِقٍ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَلَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاء؛ (1)

خود را از آتش حفظ کنید، هر چند به تکه ای از خرما باشد. خود را از آتش حفظ کنید، هر چند به جرعه ای از آب باشد.

بنابراین، اگر کسی توفیق نداشت به حج مشرّف شود، ناراحت نباشد و دلگیر نشود؛ چراکه با کمک به حاجی و خانوادۀ او، در ثواب حج شریک خواهد بود.

چه بسا کسانی که در شهر خود هستند و حاجی محسوب می شوند و چه بسا افرادی که به مکه بروند و دست خالی بر می گردند.(2)

فرمود: نه، همین امسال نباید بروی.

گفتم: معذورم؛ زیرا نذر کرده ام.

فرمود: نذرت را باطل می کنم.

گفتم: ظاهراً من فرزند شما هستم، نه عیال شما.

پدرم خندید و فرمود: مقصود چیست؟

گفتم: پدر حق ابطال نذر فرزند را ندارد. اگر از ابتدا امر می کردید که نذر نکنم، نذرم منعقد نمی شد. ولی حالا که نذر کرده ام، دیگر نمی شود آن را باطل کنید؛ مخصوصاً این که من احتمال نمی دادم شما از حج رفتن من ناراحت شوید و مرا منع بفرمایید.

ایشان طبق مبانی فقهی خود استدلال کردند که پدر می تواند نذر فرزندش را باطل کند.

من هم بر اساس مبانی فقهی خودم استدلال ایشان را رد کردم. از آن جا که خود صاحبِ نظر بودم، نمی توانستم از ایشان متابعت کنم.

پدرم اعتقاد داشتند که فرزند و همسر در نذر، حکم یکسان دارند.

شما دعا بفرمایید من در رفتن به حج موفق نشوم.

در این هنگام اشک از دیدگان پدرم سرازیر شد و گفت: من این طور دعا نمی کنم.

گفتم: پس اگر اجازه می فرمایید من دعا می کنم، شما آمین بگویید.

من این طور دعا کردم: خدایا به بیت عتیق سوگند، هر چه امسال جدیت کنم، نتوانم به حج مشرّف شوم.

پدرم با گریه گفتند: خدایا! پسرم این طور دعا کرد، من هم آمین می گویم.

آن سال هر چه تلاش کردم، نتوانستم به حج بروم. به پدرم گفتم: به خدا سوگند، خوشحالم که به رغم تمام تلاش هایم، موفق نشدم به حج بروم؛ زیرا شما ناراحت می شدید.

من برای این حج انجام نداده، حساب جداگانه ای باز کرده ام و آن را معادل

ص: 160

حج های دیگرم نمی دانم.

نمود و با پای پیاده بیست حج به جای آورد.(1)

علت آن که آن حضرت پیاده به حج مشرّف می شدند، فضیلت آن بود؛ نه آن که حضرت بخواهند با پیاده رفتن در مخارج صرفه جویی کنند.

در روایتی می خوانیم: حضرت امام محمد باقر صلوات الله علیه فرمود:

عبدالله بن عباس می گفت: من به چیزی پشیمان نشدم همانند پشیمان شدن از این که پیاده به حج نرفتم؛ زیرا از حضرت رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله شنیدم که می فرمود:

مَنْ حَجَّ بَيْتَ اللهِ مَاشِياً كَتَبَ اللهُ لَهُ سَبْعَةَ آلَافِ حَسَنَةٍ مِنْ حَسَنَاتِ الْحَرَمِ؛

هر که پیاده حج خانۀ خدا به جا آورد، حق سبحانه و تعالی برای او هفت هزار حسنه از حسنات حرم بنویسد.

گفته شد: ای رسول خدا! حسنات حرم کدام است؟

حضرت فرمود:

حَسَنَتُهُ أَلْفُ أَلْفِ حَسَنَةٍ؛

هر حسنه از آن هزار هزار حسنه است.

همچنین حضرت فرمود:

فَضْلُ الْمُشَاةِ فِي الْحَجِّ كَفَضْلِ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ؛ (2)

فضیلت پیاده روان در حج بر سواره روان مانند فضیلت ماه چهارده (بر سایر ستارگان) است.

در روایت دیگری در برتری حج پیاده چنین می خوانیم:

ص: 162

مَا تَقَرَّبَ عَبْدٌ إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنَ الْمَشْيِ إِلَى بَيْتِهِ الْحَرَامِ عَلَى الْقَدَمَيْنِ، وَإِنَّ الْحَجَّةَ الْوَاحِدَةَ تَعْدِلُ سَبْعِينَ حَجَّةٌ.

وَمَنْ مَشَى عَنْ جَمَلِهِ كَتَبَ اللهُ لَهُ ثَوَابَ مَا بَيْنَ مَشْيِهِ وَرُكُوبِهِ.

وَالْحَاجُّ إِذَا انْقَطَعَ شِسْعُ نَعْلِهِ كَتَبَ اللهُ لَهُ ثَوَابَ مَا بَيْنَ مَشْيِهِ حَافِياً إِلَى مُتَنَعّل؛(1)

هیچ بنده ای به خدای متعال تقرب نجسته به چیزی که نزد او از پیاده رفتن به سوی کعبه محبوب تر باشد و به راستی یک حج پیاده با هفتاد سواره برابر است.

کسی که اندک زمانی از مرکب خود پیاده شود خدای سبحان برای ثواب پیاده رفتن او تا سوار شدن در نامه عملش می نویسد.

و هر گاه بند کفش های حاجی گسیخته شود و پابرهنه رود تا خود را به کفش رساند، ثواب پا برهنه رفتن این مقدار از زمان را در نامه عملش می نویسد.

در مجموع، پیاده رفتن به حج از سواره رفتن افضل است؛ به شرطی که این پیاده، رفتن از روی خسّت نباشد.

ابو بصیر می گوید:

از حضرت امام صادق علیه السَّلام سؤال کردم: پیاده رفتن به حج افضل است یا سواره؟ حضرت فرمودند:

إِذَا كَانَ الرَّجُلُ مُوسِراً فَمَشَى لِيَكُونَ أَقَلَّ مِنْ نَفَقَتِهِ فَالرُّكُوبُ أَفْضَلُ؛ (2)

هر گاه شخصی پول داشته باشد و از جهت بخل و خشت پیاده رود تا

ص: 163

هزینه اش کمتر باشد، در این صورت سواره افضل است.

البته سواره رفتن به حج نیز ثواب خاص خود را دارد؛ چنانکه حضرت رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله سواره طواف کردند و چوب دستی خود را به حجر الاسود زدند.

در روایتی رفاعة بن موسی نخّاس می گوید: از حضرت امام صادق علیه السَّلام پرسیدم: آیا حج سواره افضل است یا پیاده؟

حضرت فرمود:

بَلْ رَاكِباً، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلَّی اللهُ علیه وآله حَجَّ رَاكِبا؛ (1)

بلکه حجّ سواره افضل است، زیرا رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله سواره حجّ به جا آورد.

در برخی روایات حج پیاده افضل شمرده شده و در بعضی دیگر، حج سواره.

شاید در ابتدا به نظر برسد که بین این دو دسته از روایات تضاد وجود دارد؛ اما با اندکی تأمل در می یابیم که تضادی وجود ندارد و این امر به نیّت و وضعیّت حاجی بستگی دارد.

اگر این قضیه را با احادیث خضاب کردن مقایسه کنیم، علت تضاد ظاهری در روایات را در می یابیم.

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله حدود بیست تار موی سفید داشتند.

در روایتی آمده:

در سر و محاسن مبارک حضرت محمد صلَّی اللهُ علیه وآله هفده _ و به نقلی دیگر بیست _ تار موی سفید به وجود آمده بود و آن حضرت می فرمود:

شَيَّبَتْنِي هُودُ وَالْوَاقِعَةُ وَالْمُرْسَلَات وَعَمَّ يَتَسَاءَلُون؛ (2)

مرا سوره های هود، واقعه مرسلات و نبأ پیر کردند.

گفتنی است که هیبت عذاب الهی که در این سورها واقع شده موجب پیری

ص: 164

حضرت شده است.

امیرمؤمنان علی علیه السَّلام نیز با آن که موی سفید داشتند، ولی خضاب نمی کردند؛(1)در حالی که روایات فراوانی دربارهٔ استحباب خضاب وارد شده است.

حسن بن جَهم می گوید: روزی به خدمت امام کاظم صلوات الله عليه شرف یاب شدم. آن حضرت محاسن مبارک را به سیاهی رنگ کرده بود. عرض کردم: محاسن خود را به سیاهی رنگ کرده اید؟

حضرت فرمود:

إِنَّ فِي الْخِضَابِ أَجْراً وَ الْخِصَابُ وَ التَّهْيِئَةُ مِمَّا يَزِيدُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي عِفَّةِ النِّسَاءِ، وَلَقَدْ تَرَكَ النِّسَاءُ الْعِفَّةَ بِتَرْكِ أَزْوَاجِهِنَّ لَهُنَّ التَّهْيِئَةَ؛

در خضاب اجر عظیم هست و خضاب کردن و خود را نیکو داشتن از چیزهایی است که خدای تعالی به وسیله آن به عفت و پاکدامنی زنان فزونی می بخشد. به راستی که بسیاری از زنان به جهت آن که شوهرهایشان خود را نیاراستند، عفت و پاکدامنی را ترک کردند.

عرض کردم: به ما روایت شده که حنا سبب زیادی سفیدی مو می شود و مو را سفید و پیر می کند.

حضرت فرمود:

أَيُّ شَيْءٍ يَزِيدُ فِي الشَّيْبِ؟ الشَّيْبُ يَزِيدُ فِي كُلِّ يَوْمٍ، (2)

چه چیز پیری را زیاد می کند؟ پیری هر روز زیاد می شود.

امام حسين علیه السَّلام نیز خضاب می کردند. راوی می گوید: سر مطهر حضرت را

ص: 165

هنگامی که به کوفه می بردند، دیدم. محاسن آن حضرت به رنگ مشکی بود و رنگ خضاب از آن رفته بود. در توصیف سر مطهر و نورانی امام حسین علیه السَّلام در تاریخ چنین می خوانیم:

وَهُوَ رَأْسٌ زُهْرِيُّ قَمَرِيٌّ أَشْبَهُ الْخَلْقِ بِرَسُولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وآله وَ لِحْيَتُهُ كَسَوَادِ السَّبِّحِ قَدِ انْتَصَلَ مِنْهَا الْخِصَابُ وَ وَجْهُهُ دَارَةٌ قَمَرٍ طَالِعٍ وَ الرُّمْحُ تَلْعَبُ بِهَا يَمِيناً وَ شِمَالًا؛ (1)

سری بود نورانی، نظیر ماه، شبیه ترین مردم به رسول خدا صلَّى اللهُ عليه وآله عليه وسلمه بود، محاسن شریف امام حسین علیه السَّلام نظیر شبه مشکی و رنگ خضاب از آن رفته بود. صورت آن حضرت مثل ماه تابان و گرد بود نیزه سر و محاسن آن امام مظلوم را به طرف راست و چپ حرکت می داد.

این جمله نشان می دهد که امام حسین علیه السَّلام خضاب می کردند.

جمع بین این روایات اینگونه است که اگر به قصد حفظ هیبت در مقابل دشمن باشد، خضاب استحباب دارد؛ (2) ولی اگر به قصد فریب و جوان نشان دادن است، کراهت دارد و نباید حتّی یک موی سفید را کَند.(3)

حضرت ابراهیم علیه السَّلام نخستین کسی بود که موی سفید درآورد. هنگامی که موی سفید را دید، به خدای متعال عرضه داشت:

مَا هَذَا يَا رَبِّ؟

قَالَ لَهُ: هَذَا وَقَارُ.

ص: 166

فَقَالَ: يَا رَبِّ زِدْنِي وَقَاراً؛(1)

ای پروردگار! این چیست؟

خداوند به او فرمود: این وقار است.

ابراهیم گفت: ای پروردگار! بر وقارم بیفزای.

حضرت فرمود :

نَعَمْ حَتَّى يَكُونَ مَسْخُوطاً عَلَيْهِ فَيُغْفَرُ لَهُ أَوْ يَكُونُ مُضَيَّقاً عَلَيْهِ فَيُوَسَّعُ عَلَيْهِ؛

آری، حتی ممکن است مورد خشم و غضب خدا باشد و به وسیله ثواب حج، مورد مغفرت قرار بگیرد یا اگر در تنگنا باشد، وسعت و گشایش یابد.

گفتم: مُرده ای که در تنگنا بوده باشد، می فهمد که این گشایش و وسعت از کجا به او رسیده است؟

حضرت فرمود: آری.

گفتم: اگر کسی باشد که با مذهب حق به دشمنی و ستیزه می پرداخته، باز هم ثواب حج برای او مفید واقع می شود؟

حضرت فرمود:

نَعَمْ يُخَفَّفُ عَنْهُ؛ (1)

آری، عذاب او تخفیف می یابد.

همچنین در روایت دیگری هِشام بن حَکَم می گوید به امام صادق علیه السَّلام گفتم: اگر انسان پدر و برادر یا خویشاوندش را در حج خود شریک سازد، چه صورت دارد؟

حضرت فرمود:

إِذا يُكْتَبَ لَكَ حَجٌ مِثْلُ حَبِّهِمْ وَ تَزْدَادَ أَجْراً بِمَا وَصَلَّت؛ (2)

در آن صورت، یک حج در نامه عمل تو ثبت می کنند و مانند آن را در نامه عمل آنان ثبت می کنند و تو اجر و پاداش زائدی دریافت می کنی بدین

ص: 168

جهت که صله رحم کرده ای. (1)

اگر چنین کسی در میان خویشاوندان یافت نشد، سراغ بیگانگان برویم. این یک اصل در کارهای نیک است که خویشاوندان بر بیگانگان اولویت دارند.

در روایتی سالار شهیدان امام حسین علیه السَّلام می فرماید: از جد بزرگوارم رسول صلَّی اللهُ علیه وآله شنیدم که می فرمود:

ابْدَأُ بِمَنْ تَعُولُ أُمَّكَ وَ أَبَاكَ وَأُخْتَكَ وَ أَخَاكَ ثُمَّ أَدْنَاكَ فَأَدْنَاکَ؛ (2)

در پرداخت صدقه (و انجام اعمال خیر) از کسی که مخارج ایشان را تأمین می کنی؛ مادرت، پدرت، خواهرت و برادرت شروع کن. سپس هر که نزدیک تر است.

اگر توفیق پیدا کردیم کسی را به حج یا عمره بفرستیم، از او بخواهیم که به نیابت از یکی از امامان حج یا عمره گزارد. در این صورت ثواب بیشتری برای ما منظور می شود و حضرات معصومان علیهم السَّلام طرف مقابل ما می شوند؛ نه افراد معمولی و عادی.

ما با این کار، ادب خود را به امامان نشان می دهیم؛ وگرنه آنان هیچ نیازی به حج ما ندارند.

هنگامی که شخص کوچکی به دیدن انسان بزرگی می رود، با خود تحفه و هدیه ای می برد تا ادب و احترام خود را به آن بزرگ نشان دهد. ما نیز با این کار، علاقه، محبت و ادب خود را عملاً به ائمه اطهار علیهم السَّلام نشان می دهیم.

در عید قربان، کشتن گوسفند از طرف پیامبر استحباب اکید دارد.

روایت بسیار زیبایی دربارۀ حج نیابتی از طرف معصومان علیهم السَّلام وارد شده است. موسی بن قاسم می گوید: به امام جواد علیه السَّلام گفتم: من می خواستم به نیابت از شما و پدر بزرگوارتان ابو الحسن الرضاء علیه السَّلام طواف کنم. مردم گفتند: اوصیا به طواف نیازی ندارند. آیا درست است؟

امام جواد علیه السَّلام فرمود:

بَلْ طَفْ مَا أَمْكَنَكَ فَإِنَّهُ جَائِز؛

بلکه، هرچند که ممکن باشد به نیابت از اوصیا طواف کن که نیابت از اوصیا جایز است.

چند سال بعد به امام جواد علیه السَّلام گفتم: من سه سال پیش از شما اجازه گرفتم که به نیابت از شما و پدر بزرگوارتان امام رضا علیه السَّلام طواف کنم، و مدت ها از جانب شما طواف کردم. بعد فکری در خاطرم گذشت که به آن عمل کردم.

امام جواد علیه السَّلام فرمود: چه فکری؟

گفتم: یک روز به نیابت از رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله طواف کردم.

امام جواد علیه السَّلام فوری سه مرتبه فرمود:

ص: 170

صَلَّى اللَّهُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ؛

صلوات خدا بر رسول خدا باد.

گفتم: روز دوم به نیابت از امیر مؤمنان علی علیه السَّلام طواف کردم، روز سوم به نیابت از امام حسن مجتبی علیه السَّلام، روز چهارم به نیابت از سید الشهداء علیه السَّلام، روز پنجم به نیابت از علی بن الحسين امام سجاد علیه السَّلام، روز ششم به نیابت از ابو جعفر محمد بن على الباقر علیه السَّلام، روز هفتم به نیابت از ابو عبد الله الصادق علیه السَّلام، روز هشتم به نیابت از جدّت موسی بن جعفر علیه السَّلام، روز نهم به نیابت از پدرت علی بن موسی علیه السَّلام و روز دهم به نیابت از شما ای سرور من! این اوصیا همان رهبرانی هستند که من با ولایت آنان، دین خدا را بندگی می کنم.

امام جواد علیه السَّلام فرمود:

إِذَنْ وَ اللَّهِ تَدِينَ اللَّهَ بِالدِّينِ الَّذِي لَا يَقْبَلُ مِنَ الْعِبَادِ غَيْرَهُ؛

در این صورت خدا را با دین و آیینی بندگی می کنی که خداوند، غیر آن را نمی پذیرد.

گفتم: گاه می شود که به نیابت از مادر ارجمندتان حضرت فاطمه علیها السَّلام طواف می کنم و گاه می شود که طواف نمیکنم.

امام جواد علیه السَّلام فرمود:

اسْتَكْثِرُ مِنْ هَذَا، فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مَا أَنْتَ عَامِلُهُ إِنْ شَاءَ اللَّه (1)

هر چه بیشتر به نیابت از مادرم فاطمه علیها السَّلام یا طواف کن که بهترین اعمال است؛ ان شاء الله.

بنا بر آن چه گذشت فرستادن افراد به حج، نه تنها ثواب دارد، بلکه افزایش مال و ثروت نیز می شود.

ص: 171

اسحاق بن عمّار می گوید: به امام صادق علیه السَّلام گفتم: من تصمیم گرفته ام که همه ساله در کار حج باشم، و این کار را یا خود انجام دهم، یا مردی از خانوادۀ خود را با سرمایۀ خویش به حج بفرستم.

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

وَ قَدْ عَزَمْتَ عَلَى ذَلِكَ؛

آیا بر این کار تصمیم جدّی داری؟

گفتم: آری تصمیم جدّی دارم.

فرمود:

إِنْ فَعَلْتَ ذَلِكَ فَأَيْقِنْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ؛

اگر چنین کنی پس بر افزون شدن ثروتت یقین داشته باش.

یا فرمود:

أَبْشِرْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ؛ (1)

مژده باد تو را به فراوانی مال.

يَسْأَلُهُ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَ مَالَهُ مِنْ حَلَالٍ أَوْ حَرَامٍ؛

هر کس که سه مؤمن را به حج بفرستد، خود را از خدای متعال خریده است و خداوند از او نمی پرسد که مالش را از چه راهی به دست آورده؛ از راه حلال یا از راه حرام.

شیخ صدوق رحمة اللهُ پس از نقل این روایت ، آن را توجیه می کند و می فرماید:

يَعْنِي بِذلِک أَنَّهُ لَمْ يَسْأَلُهُ عَمَّا وَقَعَ فِي مَالِهِ مِنَ الشُّبْهَةِ وَ يُرْضِي عَنْهُ خُصَمَاءَهُ بِالْعِوَض؛(1)

یعنی از شبهاتی که در مالش واقع شده، نمی پرسد و طلبکارانش را از جانب خود راضی می کند.

درک این روایت و روایاتی از این دست برای برخی دشوار است. در توضیح این روایت می گوییم:

خدای متعال در این باره می فرماید: اموال حرام و شبه ناکی را که در مال و دارایی چنین کسی واقع شده، محاسبه نکنید که من عوض آنها را می دهم.

هم چنین خدای سبحان کسانی را که به گردن او حق دارند، راضی می کند.

این توجیه شیخ صدوق رحمة الله است که می گوید: «خدای متعال می فرماید: با اوکار نداشته باشید، من عوضش را می دهم».

برای فهم بهتر این حدیث فرض کنید شما مهمان های محترمی دارید. او جعبه ای را از یکی از مهمان ها بر می دارد. شما به آن مهمان می گویید: جعبه مال من است. به او چیزی نگو، من جعبه شما را می دهم.

ص: 173

در بعضی از روایات وارد شده: اگر کسی امام حسین علیه السَّلام را زیارت کند، خدای سبحان تمام گناهانش را می آمرزد.

حسین بن ثویر بن ابی فاخته می گوید: امام صادق علیه السَّلام به من فرمود:

يَا حُسَيْنُ! إِنَّهُ مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ يُرِيدُ زِيَارَةَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِي علیها السَّلام إِنْ كَانَ مَاشِياً كُتِبَ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةٌ وَ مُحِيَ عَنْهُ سَيِّئَةٌ .

فَإِنْ كَانَ رَاكِباً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ حَافِرٍ حَسَنَةٌ وَ حَطَّ بِهَا عَنْهُ سَيِّئَةٌ حَتَّى إِذَا صَارَ فِي الْحَائِرِ كَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُفْلِحِينَ الْمُنْجِحِينَ حَتَّى إِذَا قَضَى مَنَاسِكَهُ كَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَائِزِينَ حَتَّى إِذَا أَرَادَ الِانْصِرَافَ أَتَاهُ مَلَكٌ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلَّی اللهُ علیه وآله يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَيَقُولُ لَكَ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ مَا مَضَى؛(1)

ای حسین! هر کس به قصد زیارت قبر حسین بن علی علیها السَّلام از خانه اش بیرون آید، اگر پیاده باشد، خداوند به ازای هر گامی که برمی دارد حسنه ای برایش ثبت و گناهی از او پاک می کند.

و اگر سواره باشد، خداوند به ازای هر قدمی که مرکبش بر می دارد، حسنه ای برای او می نویسد و گناهی از او پاک می سازد. و هنگامی که به حائر حسینی برسد، خداوند او را از رستگاران و حاجت رواشدگان منظور می فرماید.

و چون اعمالش را تمام کند، خداوند او را از افراد پیروز ثبت می کند و هنگامی که می خواهد به شهر و دیار خود باز گردد، فرشته ای به نزد او

ص: 174

می آید و به او می گوید: رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله به تو سلام میرساند و می فرماید:

عملت را از نو آغاز کن که خداوند گناهان گذشتۀ تو را بخشید.(1)

در روایت دیگری مالک جُهَنی می گوید: حضرت ابی جعفر علیه السَّلام به من فرمود:

يَا مَالِكُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمَّا قُبِضَ الْحُسَيْنُ علیه السَّلام بَعَثَ إِلَيْهِ أَرْبَعَةَ أَلْفِ مَلَلٍ شُعْتَاً غُبْراً يَبْكُونَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.

فَمَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَكَتَبَ لَهُ حِجَةٌ

ص: 175

وَ لَمْ يَزَلْ مَحْفُوظاً حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى أَهْلِهِ؛(1)

ای مالک! هنگامی که خدای تعالی حضرت امام حسین علیه السَّلام را قبض روح کرد، چهار هزار فرشته بر سر قبرش گسیل داشت که همگی ژولیده، غبارآلود و گرفته بودند و تا روز قیامت بر او می گریند.

پس کسی که او را زیارت کند و به حقّش معرفت داشته باشد، خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد و برای او یک حج می نویسد و پیوسته محفوظش می دارد تا به اهلش مراجعت کند.

جالب است بدانیم در برخی از روایات آمده که اگر کسی امام رضا علیه السَّلام را زیارت کند ، خداوند تمام گناهانش را می آمرزد.

برای نمونه در روایتی ایّوب ابن نوح می گوید: از امام جواد علیه السَّلام شنیدم که می فرمود:

مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِي فِي طُوسَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نُصِبَ لَهُ مِنْبَرُ بِحِذَاءِ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلَّی اللهُ علیه وآله حَتَّى يَفْرُغَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ حِسَابٍ عِبَادِه؛ (2)

هر کس قبر پدرم را در طوس زیارت کند، خدا گناهان گذشته و آینده او را می آمرزد. چون روز قیامت شود برای او منبری به مقابل منبر رسول الله صلَّی اللهُ علیه وآله بگذارند و روی آن می نشیند تا آن که خدا حساب بندگان خود را به پایان برساند.

همان طوری که گفتیم عّده ای این دست روایات را انکار می کنند؛ زیرا آنان جایگاه والا و کرم و بزرگواری امام را درک نکرده اند.

ص: 176

بنابراین روایات، امام الحسین علیه السَّلام در روز رستاخیز به مأموران الهی می فرماید: از این فرد دست بردارید، او زائر من است. من زیارت او را قبول کردم. پرونده او به عهده من است، هر کس از او طلب دارد، نزد من بیاید.

این کار، به خصوص از امام حسین سید الشهداء علیه السَّلام ساخته است. به این روایت دقت کنید!

اسامة بن زید پسر زید بن حارث است که پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله او را بسیار دوست می داشت. او همان کسی است که پیامبر او را بر لشکری که ابوبکر و عمر و دیگران در آن بودند، امیر قرار دارد. اما اسامه عاقبت به خیر نشد؛ چرا که با امیر مؤمنان علی، حضرت امام حسن مجتبی و حضرت سیدالشهداء علیهم السَّلام به خوبی رفتار نکرد.

اسامة بن زید، با آن که با امیرمؤمنان علی علیه السَّلام، امام حسن و امام حسین علیهما السَّلام به خوبی رفتار نکرد، اما مشمول عنایت و لطف سيد الشهداء علیه السَّلام شد.

هنگامی که به بستر بیماری افتاد، امام حسین علیه السَّلام به عیادت او رفت. اسامه گفت: وای از غم و اندوه .

امام حسین علیه السَّلام به او فرمود:

وَمَا غَمُّكَ يَا أَخِي؟

ای برادرم! علت غمت چیست؟

اسامه گفتش: صت هزار درهم بدهکارم.

امام حسین علیه السَّلام فرمود:

هُوَ عَلَيَّ؛

من بدهی تو را می پردازم.

اسامه گفت: می ترسم بمیرم

امام فرمود:

ص: 177

لَنْ تَمُوتَ حَتَّى أَقْضِيَهَا عَنْكَ

تو نخواهی مرد تا من بدهکاری تو را بپردازم.

راوی می گوید: هنوز اسامه زنده بود که امام حسین علیه السَّلام بدهی های او را پرداخت نمود.(1)

آری، آن بزرگواران چنین لطف و کرمی دارند . وقتی با کسی که رفتار خوبی با آن ها نداشته اینگونه کریمانه رفتار می کنند. به یقین دوستان و زائران خود را از آتش نجات خواهند داد و نخواهند گذاشت که زائرانشان در آتش بسوزند.

سفر اولشان تمتع باشد و «هَدْی؛ قربانی» داشته باشند. (1)

ص: 179

آمده اند.

یک گروه از جهت مال و خاندان خود بیمۀ ایمنی دریافت می کنند.

این کم ترین پاداشی است که یک حاجی دریافت می کند.

لِّلْعَالَمِينَ ﴾؛(1)

به راستی نخستین خانه ای که برای عبادت مردم نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک، و برای جهانیان مایه هدایت است.

کعبه نه تنها موجب هدایت انسان ها؛ بلکه مایهٔ هدایت جهانیان است. خداوند سبحان خانۀ کعبه را وسیله ای برای قیام مردم قرار داد. قرآن کریم می فرماید:

(جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِّلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ)؛ (2)

خداوند کعبه بیت الحرام را وسیله به پاداشتن مصالح مردم قرار داده و همین طور ماه حرام و قربانی های بی نشان و قربانی های نشان دار را به همین منظور قرار داده. این برای آن است تا بدانید که خدا آن چه را در آسمان ها و آن چه را در زمین است می داند، و خدا بر هر چیزی داناست.

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ، شَوَّالٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ، فَمَنْ أَرَادَ الْحَجَّ وَفَرَ شَعْرَهُ إِذَا نَظَرَ إِلَى هِلَالِ ذِي الْقَعْدَةِ، وَ مَنْ أَرَادَ الْعُمْرَةَ وَفَرَ شَعْرَهُ شَهْراً؛(1)

فصل حج چند ماه مشخص است: ماه شوال، ذی القعده و ذى الحجّه. هر کس عازم حج باشد، موقعی که هلال ذی القعده رؤیت شد، باید موی سر خود را انبوه کند، و هر کس عازم عمره باشد، از یک ماه قبل باید موی سر خود را انبوه کند و از اصلاح آن خودداری نماید.

همچنین در روایتی دیگر امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

لَا يَأْخُذُ الرَّجُلُ إِذَا رَأَى هِلَالَ ذِي الْقَعْدَةِ وَ أَرَادَ الْخُرُوجَ مِنْ رَأْسِهِ وَ لَا مِنْ لِحْيَتِهِ؛(2)

اگر کسی هلال ذی القعده را دید و خواست به حج برود، موی سر و ریشش را اصلاح نکند.

همچنین در روایتی دیگر امام صادق به عبدالله بن سنان می فرماید:

أَعْفِ شَعْرَكَ لِلْحَجِ إِذَا رَأَيْتَ هِلَالَ ذِي الْقَعْدَةِ وَ لِلْعُمْرَةِ شَهْراً؛ (3)

بعد از آن که هلال ذی القعده رؤیت شد ، برای شرکت در مراسم حج، موی سرت را انبوه کن و برای شرکت در مراسم عمره، از یک ماه قبل، موی سرت را انبوه کن.

در گزارش دیگری امام باقر علیه السَّلام می فرماید:

ص: 184

مَنْ أَرَادَ الْحَجَّ فَلَا يَأْخُذْ مِنْ شَعْرِهِ إِذَا مَضَتْ عَشَرَةٌ مِنْ شَوَّالٍ: (1)

کسی که می خواهد حج برود، از دهم شوال به بعد، موی سرش را کوتاه نکند.

بنابراین روایات، کسی که می خواهد به مکه مشرّف شود و اعمال حج را انجام دهد. باید از ابتدای ماه ذی القعده موهایش را اصلاح نکند تا با شور و حال خاصی در پیشگاه حضرت احدیت حاضر شود.

برخی از فقها فتوا داده اند که کسی که عازم مکه است، اگر بعد از بیست ذى القعده مویش را اصلاح کند، قبل از احرام باید گوسفند بکشد و بعضی گفته اند که مستحب است که گوسفند بکشد. (2)

أَطْلُبُ حَاجَتِي إِنَّا مِنْكَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ.

وَأَسْأَلُكَ بِفَضْلِكَ وَرِضْوَانِكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ أَنْ تَجْعَلَ لِي فِي عَامِي هَذَا إِلَى بَيْتِكَ الْحَرَامِ سَبِيلًا حِجَّةٌ مَبْرُورَةٌ مُتَقَبَّلَةٌ زَاكِيَةٌ خَالِصَةٌ لَكَ تُقِرُّ بِهَا عَيْنِي وَتَرْفَعُ بِهَا دَرَجَتِي.

وَتَرْزُقَنِي أَنْ أَغْضَ بَصَرِي وَأَنْ أَحْفَظَ فَرْجِي وَأَنْ أَكُفَّ بِهَا عَنْ جَمِيعِ مَحَارِمِكَ حَتَّى لَا يَكُونَ شَيْءٍ آثَرَ عِنْدِي مِنْ طَاعَتِكَ وَخَشْيَتِكَ وَالْعَمَلِ بِمَا أَحْبَبْتَ وَ التَّرْيِ لِمَا كَرِهْتَ وَنَهَيْتَ عَنْهُ وَ اجْعَلْ ذَلِكَ فِي يُسْرٍ وَيَسَارٍ وَعَافِيَةٍ وَمَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ.

وَأَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ وَفَاتِي قَتْلًا فِي سَبِيلِكَ تَحْتَ رَايَةٍ نَبِيِّكَ مَعَ أَوْلِيَائِكَ.

وَ أَسْأَلُكَ أَنْ تَقْتُلَ بِي أَعْدَاءَكَ وَ أَعْدَاءَ رَسُولِکَ.

وَ أَسْأَلُكَ أَنْ تُكْرِمَنِي بِهَوَانِ مَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِكَ وَ لَا تُهِنِّي بِكَرَامَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِكَ.

اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِي مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا حَسْبِيَ اللهُ مَا شَاءَ اللهُ:(1)

خدایا! من به وسیله تو و از تو حاجتم را درخواست می کنم، و هرکه حاجت خویش از مردم بخواهد، همانا من حاجتم را جز از تو نمی خواهم، یگانه ای، شریکی برای تو نیست.

به حق فضل و رضوانت از تو می خواهم که بر محمّد و اهل بیتش درود فرستی، و در این سال برای من راهی به سوی کعبه قرار دهی؛ با حجی

ص: 186

پاک و پذیرفته، پاکیزه و خالص برای خویش، که دیده ام به آن روشن گردد و مرتبه ام با آن بالا رود.

خدایا! به من روزی کن که دیده ام را از حرام فرو بندم، شهوتم را نگاه دارم و خود را از همۀ حرام هایت بازدارم، تا آن جا که چیزی نزد من از طاعت و خشیتت، عمل به آن چه واجب کردی و ترک آن چه نپسندیدی و از آن نهی نمودی برتر نباشد ، و همۀ این ها را در کنار آسانی و فراوانی و تندرستی و آن چه به من نعمت دادی قرار ده.

از تو می خواهم مرگم را کشته شدن در راهت در زیر پرچم پیامبرت همراه با اولیایت قرار دهی.

و از تو میخواهم که به وسیله من دشمنان خود و رسولت را به قتل رسانی .

و از تو درخواست می کنم که مرا گرامی داری با خوار کردن کسی از آفریدگانت که خود خواهی ، و مرا به گرامی داشتن احدی از اولیایت خوار نکنی.

خدایا! برای من همراه پیامبر راهی (به خوشبختی) قرار ده. خداوند مرا کافی است. آن چه خدا بخواهد، انجام می شود.

بنابراین دعا، ما فقط به خدای متعال امید داریم و از او حاجتمان را می خواهیم. اگر پیامبر امامان معصوم و امام عصر علیهم السَّلام را واسطه قرار می دهیم ، مقصد خدای سبحان است. خدای متعال آن ها را شفیع ما قرار داده است؛ از این رو به پیامبر و امامان معصوم علیهم السَّلام می گوییم: شما در پیشگاه خدا برای ما شفاعت کنید.

خدای مهربان مقام شفاعت را برای آن بزرگواران قرار داده است. قرآن کریم

ص: 187

می فرماید:

(... مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ)؛ (1)

... کیست آن کس که جز به اذن او بتواند در پیشگاهش شفاعت کند؟

البته خدای متعال به بندگان خود نزدیک تر است؛ چنانکه می فرماید:

﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريد )؛ (2)

و به یقین ما انسان را آفریدیم و وسوسه های نَفْس او را می دانیم و ما به او از رگ گردنش که به کبد و قلب متصل است، نزدیک تر هستیم.

آری، خدای سبحان می فرماید که ما به بنده هایمان از رگ گردنشان نزدیک تریم، در عین حال برای بندگانمان اسباب قرار می دهیم.

البته بنده نباید از تلاش و کوشش دست بردارد و متوجه باشد که خداوند متعال کارهایش را از طریق اسباب خاص خود به پیش می برد.

چنین بنده ای می گوید: من علت و مقصد نهایی را خداوند متعال می دانم و فقط از او درخواست می کنم. در عین حال که در پی کسب روزی هستم، او را روزی دهنده می دانم و به دنیا و اموال آن دل نمی بندم؛ همانند ملا مهدی نراقی رحمة اللهُ که با وجود ثروت و اموال فراوان، دل بستۀ آن ها نبود.

ملا احمد رحمة اللهُ و ملا مهدی نراقی رحمة اللهُ، از علمای بزرگی بودند که در کاشان اقامت داشتند. این دو عالم که پدر و پسر بودند، استاد شیخ انصاری هرحمة اللهُ بودند. ملامهدی

ص: 188

صاحب کتاب معراج السعاده ، علاوه بر فضیلت های معنوی، از مادیات نیز بهره مند بود.

روزی در حمام، یک درویش به او می گوید: من از دنیا فقط یک کشکول دارم و حال آن که شما دارای خدم و حَشَم و باغ و خانه هستید. زیبندۀ شما نیست که با چنین مقام علمی، دارای چنین اموالی باشید.

ملا مهدی چیزی نمی گوید. پس از آن که حمام تمام می شود و لباس هایش را می پوشد، ملا مهدی نراقی می گوید: دلم برای حضرت سید الشهداء علیه السَّلام تنگ شده است. بیا با هم به کربلا برویم.

هر دو به سمت کربلا حرکت می کنند. وقتی مقداری راه رفتند، درویش می گوید: من باید به کاشان برگردم؛ یادم رفت کشکولم را بردارم.

در این جا ملامهدی نراقی می گوید: من تمام اموالم را در کاشان رها کردم و عازم کربلا شدم، اما تو از یک کشکول هم نتوانستی بگذری.

بنابراین، درخواست از خداوند متعال و اتّکای بر او به معنای رها کردن تلاش و کوشش نیست. در روایات ما تلاش برای به دست آوردن روزی بسیار تأکید شده و تنبلی بسیار مذمّت و نهی شده است.(1)

در روایتی آمده: امام حسن مجتبی علیه السَّلام فرمود:

اعْمَلْ لِدُنْيَاكَ كَأَنَّكَ تَعِيشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لاَخِرَتِكَ كَأَنَّكَ تَمُوتُ غَداً؛ (2)

برای دنیای خود به گونه ای تلاش کن که گویی تا ابد زنده ای و برای آخرت خود طوری عمل کن که گویی فردا مرگت فرامی رسد.

باید در عین حال که به جهان آخرت توجه داشت و از آن غافل نبود، امور دنیایی

ص: 189

را سر و سامان بخشید. امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در آخرین وصیت های خود به امام حسن و امام حسین علیهما السَّلام فرمود:

أُوصِيكُمَا وَجَمِيعَ وُلْدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللهِ وَنَظْمِ أَمْرِكُمْ...؛ (1)

شما دو تن و تمام فرزندانم و هر که وصیتم به او می رسد، به تقوای خداوند و نظم در امور سفارش می کنم.

باید کارهای ما به قدری دقیق باشد که اگر امشب مرگمان فرا رسید، تمام حساب هایمان به طور کامل مشخص و معلوم باشد.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُوا اللهَ وَابْتَغُواْ إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ )؛(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای خدا پیشه کنید و وسیله ای برای تقرّب به او بجویید.

هم چنین در جای دیگر می فرماید:

(وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّابًا رَّحِيْماً )؛ (2)

و اگر آن ها هنگامی که به خود ستم کردند، نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند، و پیامبر نیز برای آنان استغفار می کرد، خدا را بسیار توبه پذیر و مهربان می یافتند.

این آیات، توسل به امامان معصوم علیهم السَّلام را تأیید می کنند در توسل به امام عصر علیه السَّلام _ طبق دعایی که امام زمان علیه السَّلام به فرد زندانی یاد دادند _ می گوییم:

... يَا مَوْلَانَا يَا صَاحِبَ الزَّمَانِ الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِي؛(3)

ای مولای ما ای صاحب الزمان، از شما امان می خواهیم، به فریاد ما برس، ما را دریاب...

شفاعت از واژه «شفع»، به معنای جفت شدن است؛ یعنی اگر استغفار ما با استغفار پیامبر پیوند خورد و یکی شود، خداوند ما را خواهد آمرزید و اگر امام عصر علیه السَّلام واسطه شود، خدای سبحان مشکل ما را حل خواهد کرد.

ص: 191

این نکته را هم فراموش نکنیم که روایاتی که در باب شفاعت وارد شده، به این معنا نیست که هر گناهی خواستیم، مرتکب شویم و به شفاعت دل خوش کنیم.

ضمن این که محبت به اهل بیت علیهم السَّلام با محبت خداوند متعال منافات ندارد.

البته محبت و عشق به خداوند متعال، قابل مقایسه با هیچ محبت دیگری نیست و اگر کسی، مخلوقی را بیشتر از خداوند دوست داشت، منتظر عذاب باشد. قرآن کریم می فرماید:

(قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةً تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُم مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ)؛ (1)

بگو: اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما و اموالی که به دست آورده اید و تجارتی که از کساد شدنش می ترسید، و خانه هایی که به آن ها علاقه دارید، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راه او محبوب تر است، در انتظار این باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند و خداوند گروه فاسقان را هدایت نمی کند.

این آیه در صدد نفی علاقه به همسر و خویشان نیست؛ چراکه خود قرآن کریم می فرماید:

﴿وَإِذْ أَخَذْنا ميثاقَ بَني إِسْرائيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ وَبِالْوالِدَيْنِ إحساناً...)؛ (2)

ص: 192

و (به یاد آورید) روزی را که ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید...

داده و هر شرحی را علم و دانشی قرار داده، و هر علمی را دری و حجتی ناطق قرار داده (که سخن گوید)، و هر کس آن در را شناخته، شرح و علم را شناخته، و هر که آن در را نشناخته، این را نیز نشناخته و این علم و در، رسول خدا صلَّى اللهُ عليهِ وآلِه و ما هستیم.

هم چنین در روایت دیگری می فرماید:

قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَى اللهِ وَأَسْبَابُهَا بَعْدَ اللهِ الْعِبَادُ تَجْرِي عَلَى أَيْدِيهِمْ. فَمَا قَضَى اللهُ مِنْ ذَلِكَ فَاقْبَلُوا مِنَ اللهِ بِالشُّكْرِ وَمَا زَوَى عَنْكُمْ مِنْهَا فَاقْبَلُوهُ عَنِ اللهِ بِالرّضَا وَالتَّسْلِيمِ وَالصَّبْرِ، فَعَسَى أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ خَيْراً لَكُمْ، فَإِنَّ اللهَ أَعْلَمُ بِمَا يُصْلِحُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ (1)

روا شدن حاجت ها به دست خداست و پس از خدا، اسبابش بندگان هستند که به دست آنها صورت گیرد. پس آن حاجت را که خدا برآورد، با تشکر از او بپذیرید و آن چه دست نیامد، با رضایت خاطر و تسلیم و صبر گردن نهید. شاید که این محرومی برایتان بهتر است. چرا که خدا صلاح شما را بهتر می داند و شما خود نمی دانید.

در روایت دیگری رسول خدا صلوات الله علیه می فرماید:

الْحَوَائِجُ إِلَى اللهِ وَأَسْبَابُهَا فَاطْلُبُوهَا إِلَى اللهِ بِهِمْ فَمَنْ أَعْطَاكُمُوهَا فَخُذُوهَا عَنِ اللهِ بِصَبْر؛(2)

همۀ نیازها اسبابش به درگاه خداوند است. آن ها را از ته دل از خدا درخواست نمایید و هر کس نیاز شما را برآورده ساخت، شما آن را از جانب خداوند بدانید و آن را با شکیبایی بگیرید.

ص: 194

خداوند متعال حضرت عیسی علیه السَّلام را بدون پدر متولد کرد. حال کسی بگوید: من هم ازدواج نمی کنم، اما خداوند به من فرزندی عطا کند، هیچ گاه خواسته اش اجابت نخواهد شد.

گاهی از پیامبر اکرم صلَّى اللهُ عليهِ وآلِه درخواست معجزه می کردند، آن حضرت با آن که می توانستند و قادر بودند که معجزه ای بیاورند. این کار را نمی کردند؛ زیرا معجزه نیز اصول و اساسی دارد. ضمن این که آن حضرت می دانستند، اگر برای برخی معجزه بیاورند، به آن حضرت تهمت سحر می زنند.

خدای متعال در آیه کریمه ای می فرماید:

(أ كانَ لِلنَّاسِ عَجَباً َأنْ أَوْحَيْنَا إِلى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْكَافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبين﴾؛ (1)

آیا برای مردم شگفت آور است که به مردی از خودشان وحی کردیم که مردم را بیم ده و به کسانی که ایمان آوردهاند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان پیشینه نیکی است؟ کفرورزان گفتند: این مرد به یقین افسونگری آشکار است.

هرگاه از خداوند متعال چیزی می خواهیم، باید از فضل و رحمتش بخواهیم، نه بر اساس استحقاق خودمان. باید از ناحیه فضل و عنایتش وارد شویم؛ چنان که در قرآن کریم می فرماید:

﴿قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُواْ هُوَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ) ؛(1)

بگو: تنها به فضل خدا و رحمت او باید خوشحال شوند؛ که این از تمام آن چه گردآوری می کنند، بهتر است.

بِوَلَايَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السَّلام هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُ هَؤُلَاءِ مِنْ دُنْيَاهُمْ؛ (1)

به ولایت محمد و آل محمد علیهم السَّلام شاد باشند که آن، بهتر است از آن چه این گروه از دنیای خویش جمع می کنند.

در سخن دیگری رسول اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله به امیر مؤمنان على علیه السَّلام فرمود:

وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيَّا، مَا آمَنَ بِي مَنْ أَنْكَرَكَ، وَ لَا أَقَرَّبِي مَنْ جَحَدَكَ، وَ لَا آمَنَ بِاللَّهِ مَنْ كَفَرَ بِكَ، وَ إِنَّ فَضْلَكَ لَمِنْ فَضْلِي، وَ إِنَّ فَضْلِي لِفَضْلِ اللَّهِ وَهُوَ قَوْلُ رَبِّي عَزَّ وَجَلَّ: ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ)؛ (2)

فَفَضْلُ اللَّهِ نُبُوَّةُ نَبِيِّكُمْ، وَرَحْمَتُهُ وَلَايَةٌ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السَّلام.

(فَبِذَلِكَ) قَالَ: بِالنُّبُوَّةِ وَ الْوَلَايَةِ (فَلْيَفْرَحُوا)؛ يَعْنِي الشَّيعَةَ (وَهُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾؛ يَعْنِي مُخَالِفِيهِمْ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فِي دَارِ الدُّنْيَا...؛ (3)

به خدایی که مرا به نبوت مبعوث نمود، سوگند به من ایمان نیاورده کسی که منکر تو (علی علیه السَّلام) باشد و به نبوتم اقرار ندارد کسی که مخالف تو (على علیه السَّلام) باشد و کافر به تو به خدا نیز ایمان ندارد. فضل تو از فضل من و فضل من از فضل خداوند است. این همان سخن پروردگارم است که می فرماید:

ص: 197

«بگو؛ تنها به فضل خدا و رحمت او باید خوشحال شوند؛ که این از تمام آن چه گردآوری می کنند، بهتر است».

فضل خدا، نبوت پیامبر شماست و رحمتش ولایت علی بن ابی علیه السَّلام طالب علیه السَّلام. «پس به این»، یعنی به نبوت و ولایت «خوشحال شوند». شیعه باید شاد باشد «این از تمام آن چه گردآوری می کنند، بهتر است»؛ این اعتقاد بهتر است از قبیله و عشیره و مال و فرزندی که مخالفان علی علیه السَّلام در دنیا بر هم انباشته می کنند.

بدیهی است که باید به اهل بیت معصوم علیهم السَّلام دل خوش بود، نه به اعمال خود. البته فضل خدا در اهل بیت معصوم علیهم السَّلام منحصر نیست؛ بلکه انواع و اقسام و شاخه ها و برگ هایی دارد. خدای سبحان فضل بی شمار دارد. قرآن کریم می فرماید:

(وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ اللهَ لَغَفُورٌ رَحيم﴾؛ (1)

و اگر نعمت های خدا را شماره کنید، آن را نمی توانید بشمارید. به راستی خدا آمرزنده مهربان است.

فرمود:

مَنْ دَخَلَ الْحَرَمَ مِنَ النَّاسِ مُسْتَجِيراً بِهِ فَهُوَ آمِنْ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ مَنْ دَخَلَهُ مِنَ الْوَحْشِ وَ الطَّيْرِ كَانَ آمِناً مِنْ أَنْ يُهَاجَ أَوْ يُؤْذَى حَتَّى يَخْرُجَ مِنَ الْحَرَم ؛ (1)

هر بشری به حرم خدا درآید و در آن جا پناه بگیرد، از خشم خدا در امان خواهد بود. و هر حیوان وحشی یا پرندۀ آسمانی به حرم خدا درآید، در امان خواهد بود که او را رم ندهند و آزار نکنند تا آن هنگام که از حرم خدا بیرون شود.

چند چیز است که حتی وقتی انسان از احرام بیرون می آید، آن ها حلال نمی شود. شکستن و کندن گیاهان حرم و صید حیوانات هیچ گاه حلال نمی شود؛ اعم از اینکه انسان از احرام بیرون آمده باشد یا نه. (2)

من بارها دیده ام که در مکه، در مکان هایی که زباله وجود دارد، گنجشک و گربه و سگ در کنار یکدیگر مشغول غذا خوردن هستند که نشان دهندۀ امنیت فوق العاده آن جاست.

به حق فضل و رضوانت از تو می خواهم که بر محمّد و اهل بیتش درود فرستی، و در این سال برایم راهی به سوی کعبه قرار دهی.

آری بهترین درخواست و دعا، درخواست حج است؛ زیرا اگر به حج مشرّف شویم، تمام کارهایمان به فضل الهی اصلاح می شود.

برای اینکه دعایمان به هدف اجابت نزدیک شود، با عرض تحیّت و ارادت به ساحت قدس خاندان عصمت و طهارت علیهم السَّلام در ابتدای آن صلوات می فرستیم؛ زیرا صلوات دعایی مستجاب است از آن جا که خداوند متعال بخیل نیست، همۀ دعاها را مستجاب می کند؛ از این رو در پرتو صلوات، دعای ما به هدف اجابت می رسد.

در این زمینه احادیث فراوانی از اهل بیت معصوم علیهم السَّلام رسیده که به چند حدیث اشاره می کنیم.

در حدیثی نورانی حضرت امام جعفر صادق علیه السَّلام می فرماید:

مَنْ كَانَتْ لَهُ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ فَلْيَبْدَأُ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، ثُمَّ يَسْأَلُ حَاجَتَهُ ثُمَّ يَخْتِمُ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يَقْبَلَ الطَّرَفَيْنِ وَ يَدَعَ الْوَسَطَ إِذَا كَانَتِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَا تُحْجَبُ عَنْهُ؛ (1)

هر که را به سوی خدای تعالی حاجتی باشد، باید که با صلوات بر محمد و آل محمد آغاز کند، بعد از آن حاجت خود را سؤال نماید، پس با صلوات بر محمد و آل محمد آن را ختم کند؛ زیرا خداوند، کریم تر از آن است که دو

ص: 200

طرف را که اوّل و آخر است، بپذیرد و میان را واگذارد؛ چرا که صلوات بر محمد و آل محمد از خداوند محجوب نمی شود و به سوی او بالا می رود.

در حدیث دیگری که مناسبت بیش تری با سخن ما دارد، عبدالسّلام بن نعیم می گوید:

به امام جعفر صادق علیه السَّلام عرض کردم: من داخل خانه کعبه شدم و دعایی در ذهن و خاطرم نبود، مگر صلوات بر محمد و آل محمد صلّی اللهُ علیه وآله.

حضرت فرمود:

أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَخْرُجْ أَحَدٌ بِأَفْضَلَ مِمَّا خَرَجْتَ بِهِ؛(1)

آگاه باش که هیچ کس از کعبه بیرون نیامده به چیزی که بهتر و افزون تر باشد، از آن چه تو به آن بیرون آمده ای.

هم چنین در حدیث دیگری امام صادق می فرماید:

كُلُّ دُعَاءٍ يُدْعَى اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَحْجُوبٌ عَنِ السَّمَاءِ حَتَّى يُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ (2)

هر دعایی که خداوند متعال به آن خوانده شود، از آسمان محجوب است و به سوی آن بالا نمی رود تا زمانی که بر محمد و آل محمد صلوات فرستاده شود.

از آن جا که تمام برکات خدای متعال از ناحیه پیامبرش به ما می رسد، ما نیز در صلوات، تقاضا می کنیم که خدای متعال عنایت ها، رحمت ها و برکت های بی پایان خود را بر آن حضرت فروفرستد.

ص: 201

صلوات، با توجه به معنای رفیع آن، درخواستی مستجاب است؛ از این رو شایسته است انسان در ابتدا و انتهای خواسته اش صلوات بفرستد تا دعایش مستجاب شود.

به راستی اگر دعاهایی را که از امامان معصوم علیهم السَّلام رسیده بررسی کنیم، می بینیم که بیشتر دعاها به خصوص دعاهای صحیفۀ سجادیۀ با صلوات شروع می شوند و با آن به پایان می رسند.

برای نمونه در دعای شریف مکارم الاخلاق این گونه می خوانیم:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِيمَانِي أَكْمَلَ الْإِيمَانِ، وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ، وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ، وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ ...(1)

خدایا! بر محمد و خاندانش درود بفرست و ایمان مرا به کامل ترین درجات ایمان، یقین مرا به برترین مراتب یقین، نیّت مرا به نیکوترین نیت ها و عمل مرا به بهترین اعمال رابرسان.

که در سال بیش از یک حج نمی توان به جا آورد، ولی می توان هر سال آن را تکرار کرد؛ از این رو از خداوند متعال بخواهیم که هر سال آن را نصیبمان کند.(1)

خداوند کریم است و به راحتی خواستۀ ما را می پذیرد. در روایتی آمده:

امام صادق علیه السَّلام می فرماید: امیر مؤمنان علی علیه السَّلام فرمود: از رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله شنیدم که می فرمود:

الْمُؤْمِنُ غِرُّ كَرِيمٌ، وَالْمُنَافِقُ خَبُّ لَئِيمٌ، وَ خَيْرُ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ كَانَ مَالَفَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ، وَ لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يَأْلَفُ وَ لَا يُؤَالَفُ؛(2)

مؤمن ارجمند و بلندنظر، و منافق فریبکار و فرومایه است و بهترین افراد با ایمان کسانی هستند که با مؤمنان انس می گیرند و آنکه با دیگران انس نگیرد و دیگران با او مأنوس نشوند، در او خیری نیست.

هنگامی که مؤمن این گونه است، به یقین خداوند متعال نیز کریم تر و بزرگوارتر است؛ از این رو از خدای کریم بخواهیم که هر سال حج را روزی ما کند.

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله در شب معراج از خداوند متعال تقاضا کرد که گناهان اُمّت را ببخشاید و خداوند رحیم نیز پذیرفت.

البته این سخن به این معنا نیست که پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله از خداوند متعال مهربان تر است. این اصرار پیامبر مبنی بر بخشش امت، جلوه و پرتوی از مهر و رحمت خدای مهربان است؛ چراکه مهربانی فوق العاده پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله نسبت به اُمّت، به واسطۀ رحمت الهی ایجاد شد؛ چنانکه قرآن کریم می فرماید :

ص: 203

(فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ)؛ (1)

به سبب رحمت الهی در برابر مؤمنان نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند. پس آن ها را ببخش و برای آن ها آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکل کنندگان را دوست می دارد.

تمام رحمتها و مهربانی هایی که در دنیا مشاهده می کنیم جلوه ای از رحمت بی منتهای خداوند مهربان است. خدای سبحان کعبه را ساخت تا بهانه ای برای مهربانی به آفریدگانش باشد؛ خدا دل زن و مرد را نسبت به یکدیگر مهربان و عطوف قرار داد؛ همو محبت فرزند را در دل پدر و مادرش قرار داد.

بنابراین، شفاعت پیامبر رحمت در حق اُمّت و مهربانی ایشان در قبال آن ها، نشانه ای از رحمت بیکران الهی است و این گونه نیست که پیامبر از خداوند متعال مهربان تر باشد.

خدا آن را طلب کرد و فرمود

رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي﴾؛ (1)

پروردگارا! سینه ام را گشاده کن.

خداوند، رحمان، رحیم و کریم است و اگر از بنده اش بارها خطا و گناه سرزند، باز هم توبه اش را می پذیرد. ما نیز باید پوزش دیگران را بپذیریم و از آنان درگذریم.

مهربانی خداوند در حق بندگانش، همانند مهربانی مادر در حق فرزندش است. اگر اطرافیان و حتی پدر یک کودک، از شیطنت های او ناراحت و دل آزرده شوند؛ ولی مادر کودک، هیچ گاه از او خسته و دلتنگ نمی شود.

خداوند رحیم نیز هیچ گاه از بنده اش سیر نمی شود و او را رها نمی کند و او، بسیار توبه پذیر است.

در سخنی امام باقر علیه السَّلام به محمد بن مسلم می فرماید:

يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ! ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ مِنْهَا مَغْفُورَةٌ لَهُ فَلْيَعْمَلِ الْمُؤْمِنُ لِمَا يَسْتَأْنِفُ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَالْمَغْفِرَةِ.

أَمَا وَاللَّهِ إِنَّهَا لَيْسَتْ إِنَّا لِأَهْلِ الْإِيمَانِ؛

ای محمد بن مسلم ! اگر مؤمن از گناهان خود توبه کند! برایش آمرزیده می شود. بنابراین، باید مؤمن بعد از توبه و آمرزش عمل را از سرگیرد.

بدان و آگاه باش، به خدا سوگند، این آمرزش فقط برای اهل ایمان است.

محمد بن مسلم می گوید: عرض کردم: پس اگر مؤمن بعد از توبه و استغفار از گناهان، دوباره گناه کند و باز توبه نماید، چه حال دارد؟

ص: 205

حضرت فرمود:

يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ! أَتَرَى الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ يَنْدَمُ عَلَى ذَنْبِهِ وَيَسْتَغْفِرُ مِنْهُ وَيَتُوبُ ثُمَّ لَا يَقْبَلُ اللهُ تَوْبَتَهُ؛

ای محمد بن مسلم! آیا چنان می پنداری که بندۀ مؤمن بر گناه خود پشیمان می شود و از خدای متعال برای آن آمرزش می خواهد و توبه می کند و خدای متعال با وجود این ها، توبۀ او را نمی پذیرد؟

عرض کردم: پس اگر چندین مرتبه چنین کند که مرتکب گناه شود و بعد از آن، توبه کند و آمرزش طلبد؟

حضرت فرمود:

كُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالاسْتِغْفَارِ وَالتَّوْبَةِ عَادَ اللهُ عَلَيْهِ بِالْمَغْفِرَةِ وَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عن عباده وَيَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ). (1)

فإيَّاك أن تقتط الْمُؤْمِنِينَ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ؛ (2)

إِنَّ اللهَ تَعَالَى أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَزَادَهُ فِي لَيْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذَلِكَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِينَ وَجَدَهَا،(3)

در هر زمان که مؤمن به استغفار و توبه بازگردد، خدای متعال از او می پذیرد و به آمرزش بر او بازمی گردد و تفضّل می فرماید. به راستی که خدای متعال

ص: 206

آمرزنده ای است مهربان که توبه را می پذیرد و از گناهان در می گذرد.

پس بپرهیز از آن که مؤمنان را از رحمت خدای متعال نومید گردانی.

به راستی خوشحالی خداوند متعال نسبت به توبه بنده خود شدید تر است از مسافری که در شب تاریک کاروانش را گم کرده باشد و بعد آن را پیدا کند.

البته منظور این نیست که بنده به امید کرم و رحمت خداوند سبحان گناه کند؛ بلکه در عین حالی که از گناه پرهیز می کند، فقط به رحمت او امید داشته باشد، نه اعمال خود.

خدایا! از تو می خواهم در ضمن حج و بعد از حج به من توفیق بدهی چشمانم را از حرام بپوشانم. به هر ترتیبی که تو صلاح می دانی؛ یا به وسیله حلالی که برای من فراهم می کنی که بی نیاز شوم، یا حالتی در من ایجاد کن که پاک باشم. من از تو می خواهم که چشمم آلوده نباشد.

حفظ چشم از دیدنی های حرام، خواستۀ بزرگ و مهمی است؛ زیرا نگاه حرام، تیری از تیرهای شیطان است.

در روایتی علی بن عقبه می گوید: پدرم گفت: از امام صادق علیه السَّلام شنیدم که می فرمود:

النَّظَرُ سَهْمُ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ مَسْمُومٌ وَكَمْ مِنْ نَظرَةٍ أَوْرَقَتْ حَسْرَةٌ طَوِيلَة؛ (1)

نگاه و چشم چرانی، تیری از تیرهای زهرآلود ابلیس است، و چه بسا یک نگاه کوتاه، حسرت و اندوه طولانی را به همراه داشته باشد.

خداوند چشمی را که از حرام پُر شده باشد، از آتش آکنده خواهد کرد. در روایتی رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله می فرماید:

مَنْ مَلَأَ عَيْنَيْهِ حَرَاماً يَحْشُوهُمَا اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَسَامِيرَ مِنَ النَّارِ ثُمَّ حَشَاهُمَا نَاراً إِلَى أَنْ تَقُومَ النَّاسُ، ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ؛(2)

هر کس چشم های خود را از دیدن حرام سیر گرداند، خدا او را در روز قیامت در حالی برمی انگیزاند که در چشم او میخهای آتشین باشد. پس چشم او از آتش پر خواهد بود تا آن که خدا میان مردم داوری کند. بعد از آن فرمان صادر خواهد شد که او را به دوزخ بیندازید.

ص: 208

حفظ چشم، مقدمۀ پاکدامنی است؛ از این رو پس از این خواسته، از خداوند متعال می خواهیم که عفت و پاکدامنی را نصیب ما کند:

وَأَنْ أَحْفَظَ فَرْجِي

و شهوتم را نگاه دارم.

خدایا! نیرویی به من ارزانی دار که بتوانم با آن قوای جنسی خود را کنترل کنم و به این وسیله، پاکدامنی خود را حفظ نمایم.

بنابراین باید عفت و پاکدامنی را از خداوند متعال درخواست کنیم. این دعا هنگامی به کمال می رسد که از تمام گناهان به خداوند پناه ببریم و از او بخواهیم که ما را از گناهان حفظ کند؛ از این روست که در این دعا می گوییم:

وَأَنْ أَكُفَّ بِهَا عَنْ جَمِيعِ مَحَارِمِکَ؛

و خود را از همۀ حرام هایت بازدارم.

بهترین حالت برای انسان، حالتی است که از همۀ گناهان دوری کند و به چیزی جز رضای پروردگارش نیندیشد.

امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در سخنی زیبا می فرماید:

إِنَّ عَمَلَ الْجَنَّةِ كَرْهُ كُلُّهُ وَ ثَقِيلٌ، وَ إِنَّ عَمَلَ النَّارِ خِفٌ كُلُّهُ وَ حَبِيبٌ إِنَّ الْجَنَّةَ لَا يَدْخُلُهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ الَّذِينَ صَبَرُوا أَنْفُسَهُمْ عَلَى فَرَائِضِ اللهِ وَ أَمْرِهِ؛(1)

به راستی که همه اعمال برای نیل به بهشت، سنگین و بر انسان ناگوار است و همه اعمال برای سقوط به دوزخ سبک و بر انسان گواراست. جز شکیبایان به بهشت وارد نمی شوند؛ همانهایی که خود را بر فرمان خدا و آن چه بر آنان واجب ساخته پایدار داشتند.

قرآن کریم که آخرین کتاب آسمانی و کلام خداوند سبحان است، شنیدن این کلام الهی برای برخی سنگین و ملال آور است. عدّه ای نیز از آن فقط برای شفای بیماران، گرفتن استخاره و تبرک جستن استفاده می کنند. حال آن که قرآن، کتاب تدبر، (2) تعقل و تفکر است. آیات قرآن نیز بیانگر آن است که باید در آن تفکر نمود.

در آیه ای از آن می خوانیم:

(كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴾؛ (3)

کتابی که آیاتش هر مطلبی را در جای خود بازگو کرده و قرآنی است فصیح برای جمعیتی که آگاه هستند.

در آیه دیگری آمده:

إِنَّهُ لَقَوْلُ فَصْلٌ * وَمَا هُوَ بِالْهَزْلِ ﴾؛ (4)

سخنی است که حق را از باطل جدا می کند و هرگز شوخی نیست.

ص: 211

در آیه دیگری می فرماید:

أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا )؛ (1)

آیا آن ها در قرآن تدبر نمی کنند یا بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است؟

در آیه دیگری می خوانیم:

(وَإِذَا قُرِى عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ ﴾؛ (2)

و هنگامی که قرآن بر آنان خوانده می شود، سجده نمی کنند؟

کسانی که دلهایشان بر اثر گناهان دگرگون شده، قرآن در آنها اثر نمی کند که این، نشان می دهد که دلهای آنان از سنگ سخت تر شده است؛ زیرا اگر قرآن را بر کوهی بخوانند، از خوف خداوند متعال متلاشی خواهد شد:

(لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَّرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُّتَصَدِّعًا مِّنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴾؛ (3)اگر این قرآن را بر کوهی فرومی فرستادیم به یقین آن کوه را از بیم خدا فروتن و از هم پاشیده می دیدی و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند.

در این فراز، از خداوند می خواهیم که در این حج به گونه ای باشیم که هیچ چیز به اندازۀ اطاعت او برایمان محبوب نباشد و حتی اگر اطاعت بر خلاف میل ما بود، به آن مبادرت بورزیم.

ص: 212

در روایتی آمده: امام صادق علیه السَّلام فرمود: امیر مؤمنان على علیه السَّلام خویش می فرمود:

هر کس اقامه بگوید و پیش از گفتن تکبیرة الاحرام بگوید:

يَا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاكَ الْمُسِيءُ وَ قَدْ أَمَرْتَ الْمُحْسِنَ أَنْ يَتَجَاوَزَ عَنِ الْمُسِيءِ وَأَنْتَ الْمُحْسِنُ وَأَنَا الْمُسِيءُ، فَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَ تَجَاوَزْ عَنْ قَبِيحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّي؛

ای نیکوکار! بدکار به درگاهت آمده، و خود امر فرمودی که نیکوکار از بدکار درگذرد، تو نیکوکاری و من بدکارم، پس به حقّ محمد و آل محمّد، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و از اعمال زشتم که خود آگاهی، در گذر.

خداوند متعال می فرماید:

مَلَائِكَتِي اشْهَدُوا أَنِّي قَدْ عَفَوْتُ عَنْهُ وَ أَرْضَيْتُ عَنْهُ أَهْلَ تَبِعَاتِهِ؛ (1)

ای فرشتگان من! شاهد باشید که من او را عفو نمودم و کسانی را که حقّی بر او دارند، خشنود نمودم.

چه شایسته و بجاست که حاجی در عرفات خداوند متعال را به نام «محسن» بخواند و بگوید:

يَا مُحْسِنُ! مِنْکَ وَ لَکَ؛

ای خداوند محسن! تو مرا به این جا آوردی و تمام اعمالم برای توست؛ پس مرا بیامرز و ببخش.

در دعای عرفه نیز این گونه می خوانیم:

يَا مَوْلَايَ!

أَنْتَ الَّذِي أَنْعَمْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَحْسَنْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَجْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِي

ص: 214

أَفْضَلْتَ، أَنْتَ الَّذِي مَنَنْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَكْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِي رَزَقْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَعْطَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَغْنَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَقْنَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي آوَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي كَفَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي هَدَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي عَصَمْتَ، أَنْتَ الَّذِي سَتَرْتَ، أَنْتَ الَّذِي غَفَرْتَ...؛

ای مولای من! تویی که نعمت دادی، تویی که نیکی کردی، تویی که زیبا نمودی، تویی که افزون نمودی، تویی که احسان کردی، تویی که کامل کردی، تویی که روزی دادی، تویی که عطا کردی، تویی که بی نیاز نمودی، تویی که ثروت بخشیدی، تویی که پناه دادی، تویی که کفایت نمودی، تویی که راهنمایی فرمودی، تویی که حفظ کردی، تویی که پرده پوشی نمودی تویی که آمرزیدی...

آن گاه به به درگاه خدا اقرار می کنیم و می گوییم :

ثُمَّ أَنَا يَا إِلَهِي! الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِي فَاغْفِرْهَا لِي، أَنَا الَّذِي أَخْطَأْتُ، أَنَا الَّذِي أَغْفَلْتُ، أَنَا الَّذِي جَهِلْتُ، أَنَا الَّذِي هَمَمْتُ، أَنَا الَّذِي سَهَوْتُ، أَنَا الَّذِي اعْتَمَدْتُ، أَنَا الَّذِي تَعَمَّدْتُ، أَنَا الَّذِي وَعَدْتُ، أَنَا الَّذِي أَخْلَفْتُ، أَنَّنَا الَّذِي نَكَثْتُ، أَنَا الَّذِي أَقْرَرْت... ؛(1)

سپس من ای خدای من! اعتراف کننده به گناهانم هستم، پس مرا بیامرز، منم که بد کردم، منم که خطا کردم، منم که غفلت ورزیدم، منم که نادانی نمودم، منم که قصد گناه کردم، منم که اشتباه کردم، منم که به غیر تو اعتماد کردم، منم که در گناه تعمّد داشتم، منم که وعده کردم، منم که وعده شکستم، منم که پیمان شکنی نمودم، منم که اقرار کردم ...

ص: 215

دلاوری هایش در جنگ ها، صفحات تاریخ را پر کرده، از خوف خداوند متعال بیهوش می شد. (1)

رشادت های امیر مؤمنان علی علیه السَّلام عجیب و بسیار خارق العاده بوده است. با این حال از خوف خداوند متعال چنان بیهوش می شد که شبی ابو دردا گمان کرد آن حضرت از دنیا رفته اند. از این رو شتابان خود را به خانۀ فاطمه زهرا علیها السَّلام رساند و خبر رحلت آن حضرت را به دختر پیامبر داد.

برترین بانوی بانوان جهان، پس از شنیدن این واقعه، به ابو دردا فرمود:

هِيَ وَ اللَّهِ يَا أَبَا الدَّرْدَاءِ الْغَشْيَةُ الَّتِي تَأْخُذُهُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ؛ (2)

به خدا سوگند، این حالت غشی است که از بیم خداوند او را فرامی گیرد.

شمشیرِ بُران امیر دلاور اسلام، علی علیه السَّلام هم چون برق، دشمن را به دو نیم می کرد. وقتی آن دلیرمرد عضلانی و قوى الاراده از میدان مبارزه برمی گشت، مردم می گفتند: برای چه آقا از میدان برگشت؟

بعد از آن که حضرت چند قدم کنار می آمد، می دیدند حریف با بدن نیم شده از اسب بر زمین می افتاد. مردم حرکت شمشیرش را که همانند برق الخاطف فرود می آمد، نمی دیدند.

اگر چیزی زودتر از یک بیست و پنجم ثانیه واقع شود، چشم حرکت آن را نمی بیند. چشم انسان حرکت شمشیر را در صورتی که زودتر از یک بیست و پنجم

ص: 217

ثانیه رخ دهد، نمی بیند؛ بلکه به شکل دیگری می بیند، مثل آتش گردونی که انسان آن را دایره می بیند، در صورتی که دایره نیست؛ بلکه آتشی است که می چرخد، ولی به جهت سرعت زیاد، انسان آن را به صورت دایره آتشین می بیند.

بنا بر روایتی امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در روز شورا به برتری خویش استدلال کرد و با اشاره به شجاعت خود، فرمود:

نَشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ قَتَلَ مِنْ بَنِي عَبْدِ الدَّارِ تِسْعَةٌ مُبَارَزَةٌ غَيْرِي كُلُّهُمْ يَأْخُذُ اللَّوَاءَ ثُمَّ جَاءَ صُوَّابٌ الْحَبَشِيُّ مَوْلَاهُمْ وَ هُوَ يَقُولُ وَ اللَّهِ لَا أَقْتُلُ بِسَادَتِي إِنَّا مُحَمَّداً قَدْ أَزْبَدَ شِدْقَاهُ وَ احْمَرَّتَا عَيْنَاهُ فَاتَّقَيْتُمُوهُ وَحُدْتُمْ عَنْهُ. وَ خَرَجْتُ إِلَيْهِ فَلَمَّا أَقْبَلَ كَأَنَّهُ قُبَّةٌ مَبْنِيَّةً فَاخْتَلَفْتُ أَنا وَ هُوَ ضَرْبَتَيْنِ فَقَطَعْتُهُ بِنِصْفَيْنِ وَ بَقِيَتْ رِجْلَاهُ وَ عَجُزُهُ وَ فَخِذُهُ قَائِمَةٌ عَلَى الْأَرْضِ يَنْظُرُ إِلَيْهِ الْمُسْلِمُونَ وَ يَضْحَكُونَ مِنْه...؛ (1)

آیا در میان شما جز من کسی هست که در میدان نبرد نُه تن از مبارزان بنی عبد الدار را که همگی پرچمدار بودند، کشته باشد. آنگاه غلام آنان، صواب حبشی به میدان کارزار قدم نهاد و در حالی که می گفت: به خدا سوگند، در عوض سَروران خودم جز محمّد را نخواهم کشت. دو لبش کف کرده و چشمانش سرخ شده بود، شما همگی ترسیده و از مبارزه با او کناره گرفتید، در این هنگام من گام به مبارزه با او برداشتم، وقتی رو به من کردگویی گنبدی ساخته شده و استوار بود، با آغاز نبرد دو ضربه میان من و او ردّ و بدل شد، من با ضربه ای از کمر او را دو نیم کردم که نیم تنۀ پایین او همچنان بر روی دو پایش ایستاد که مسلمانان به او نگریسته و از آن منظره می خندیدند؟...

ص: 218

این رادمرد الهی با این اعضای نیرومند و با این توان فوق العاده، از ترس و خشیت خدا بیهوش می شود، به طوری که ابو دردا بعد از معاینه دقیق به مرگ آن بزرگوار یقین پیدا کرد و برای تسلیت به درِ خانۀ حضرت زهرا آمد!

این اتفاق در زمان پیامبر یا اندکی بعد از رحلت آن پیامبر عظیم الشأن رخ داد؛ چون بی بی دو عالم حضرت زهرا علیها السَّلام این مطلب را فرموده و آن بانوی با عظمت بنا بر نقل تاریخ مدت 45 روز _ یا 70 روز یا 75 روز و یا 95 روز _ بعد از پیامبر زنده بود و از طرفی حضرت امیر مؤمنان علی علیه السَّلام نیز در آن دوران حدود 33 سال داشتند.

در آن تاریخ آن رادمرد نیرومند چنان حال خشیتی داشت که بی بی دو عالم می فرماید: او از این حالات زیاد دارد. من خبر دارم.

امیر مؤمنان علی علیه السَّلام امام المتقین بود. پیامبر رحمت صلَّی اللهُ علیه وآله در این باره فرمود:

لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ عَهِدَ إِلَيَّ رَبِّي فِي عَلِيَّ ثَلَاثَ كَلِمَاتٍ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ !

فَقُلْتُ: لَبَّيْكَ رَبِّي.

فَقَالَ : إِنَّ عَلِيّاً إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ وَيَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِينَ؛(1)

آن گاه که مرا به آسمان بردند پروردگارم در باره علی به من سه کلمه سفارش کرد و فرمود: ای محمد! گفتم بله پرووردگارم.

فرمود: به راستی علی امام پرهیزکاران، پیشوای روسفیدان و سرور مؤمنان است.

ص: 219

هیچ بنده مؤمنی نیست، جز آن که در دلش دو نور است: نور خوف و نور رجا که اگر این وزن شود، و زنش از آن بیش تر نباشد و اگر آن وزن شود، وزنش ازاین بیش تر نباشد.

خدای سبحان در سوره زمر می فرماید:

(أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَ قَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾ :(1)

(آیا چنین کسی با ارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟ بگو: «آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟ تنها خردمندان متذکر می شوند!»

امامان معصوم علیهم السَّلام با آن که هیچ گناهی را مرتکب نشده بودند و همواره در حال عبادت بودند، همیشه حالت خوف بر آن ها حاکم بود.

سیدالساجدین زین العابدین امام سجاد علیه السَّلام می خواستند تلبیه بگویند، اما نمی گفتند.

به ایشان عرضه داشتند: چرا تلبیه نمی گویید؟

فرمود: می ترسم از جانب خداوند جواب منفی بیاید.

آن امام همام همواره به یاد پدر بزرگوارش سالار شهیدان امام حسین علیه السَّلام بود و حالت حزن و اندوه برایشان حاکم بود و همیشه وقتی می خواست غذا میل کند، آن قدر می گریست که نمی توانست غذا بخورد و آنگاه که آب می نوشید، می گریست.

ص: 221

طبق روایتی امام جعفر صادق علیه السَّلام می فرماید:

حضرت امام زین العابدین علیه السَّلام مدت چهل سال در حالی که روزها روزه و شب ها به عبادت مشغول بود، در عزای امام حسین گریه کرد.

هنگامی که وقت افطار فرامی رسید، غلام آن بزرگوار خوراکی و آشامیدنی حضرتش را حاضر می کرد و در مقابل آن بزرگوار می نهاد و می گفت: ای مولای من! افطار کن.

حضرت امام سجاد علیه السَّلام می فرمود:

قُتِلَ ابنُ رَسولُ اللهِ جائِعاً، قُتِلَ ابنُ رَسولُ اللهِ عطشاناً؛

پسر پیامبر خدا گرسنه کشته شد، پسر پیامبر خدا با لب تشنه شهید شد.

آن بزرگوار همچنان این سخنان را می گفت و گریه می کرد تا اینکه غذای آن حضرت به وسیله اشک چشمش تر می شد و آب آشامیدنی آن بزرگوار با اشک چشمش ممزوج می گردید.

حضرت امام سجاد علیه السَّلام همیشه این حال را داشت تا اینکه به شهادت رسید.(1)

برای دستیابی به حج مبرور و مقبول، باید قبل، بعد و در حین حج، احکام و نکاتی را رعایت کرد و مد نظر قرار داد. بدون در نظر گرفتن این موارد، حج انسان پذیرفته نخواهد شد و حاجی بهره ای مناسب از حج نخواهد برد. (1)

در روایتی ابوبصیر می گوید: به حضرت امام باقر علیه السَّلام عرض کردم: چقدر حاجی زیاد است و صدای داد و فریاد همه جا را گرفته.

حضرت فرمود:

بَلْ مَا أَكْثَرَ الصَّحِيجَ وَأَقَلَّ الْحَجِيجَ أَتُحِبُّ أَنْ تَعْلَمَ صِدْقَ مَا أَقُولُهُ وَ تَرَاهُ عِيَاناً؟

ضجه زنندگان چه بسیارند و حاجیان (حقیقی) چه اندک! علاقه داری راستی سخن مرا با چشم خود ببینی؟

ابوبصیر می گوید: در این موقع امام علیه السَّلام دست مبارک خود را روی دو چشمم کشید و دعایی خواند که بینا شدم. آن گاه فرمود:

انْظُرْ يَا أَبَا بَصِيرٍ! إِلَى الْحَجِيجِ؛

اکنون ای ابوبصیر! به حاجی ها نگاه کن.

نگاه کردم، دیدم بیشتر مردم به شکل بوزینه و خوک هستند و مؤمن چون ستاره درخشان در شب تار در میان آن ها از دور دیده می شود. عرض کردم: صحیح می فرمایید، حاجی کم است ...(2)

ص: 223

سپس گدا نزد آن جوان رفت و سؤال کرد، جوان چیزی از زمین برداشت و به او داد. گدا او را دعا کرد و زیاد و جدّی هم دعا کرد.

سپس جوان برخاست و از نظر ما پنهان شد. ما نزد آن سائل رفتیم و به او گفتیم: عجبا!! به تو چه عطا کرد؟

او به ما ریگ طلای دندانه داری نشان داد که قریب بیست مثقال بود.

من به رفیقم گفتم: مولای ما نزد ما بود و ما ندانستیم.

آنگاه به جستجویش برخاستیم و در تمام موقف جستجو کردیم، اما او را نیافتیم. از جمعیتی که اطرافش بودند، از اهل مکه و مدینه، درباره او پرسیدیم، گفتند:

شَابٌ عَلَوِيٌّ يَحْجُ فِي كُلِّ سَنَةٍ مَا شِياً؛ (1)

او جوانی است علوی که هر سال پیاده به حج می آید.

هارون بن خارجه می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود:

الْحَجُّ حَجَّانِ:

حَجَّ لِلَّهِ،

وَ حَجٌ لِلنَّاسِ،

فَمَنْ حَجَّ لِلَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللَّهِ الْجَنَّةَ،

وَ مَنْ حَجَّ لِلنَّاسِ كَانَ تَوَابُهُ عَلَى النَّاسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ (1)

حج بر دو نوع است:

حج برای خدا،

حج برای مردم.

از این رو اگر کسی حج را برای خدا بجای آورد ثواب او بر عهدۀ خدا است که همان بهشت است،

و کسی که حج را برای مردم بجای آورد، ثواب او در روز قیامت با مردم خواهد بود.

در روایت دیگری سیف تمّار می گوید: از امام صادق علیه السَّلام شنیدم که می فرمود:

مَنْ حَجَّ يُرِيدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُرِيدُ بِهِ رِيَاءٌ وَ لَا سُمْعَةٌ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الْبَيَّة؛ (2)

کسی که حج را از روی نیّت پاک به جای آورد و منظورش خشنودی خدا باشد و حج او برای نشان دادن به مردم و شهرت و آلودۀ به ریا نباشد، خداوند متعال به یقین او را می آمرزد.

ص: 227

حج مقبول حجی است که انسان را بهشتی کند. در روایتی آمده: عیسی بن حمزه می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود:

أَيُّ بَعِيرٍ حُجَّ عَلَيْهِ ثَلَاثَ سِنِينَ جُعِلَ مِنْ نَعَمِ الْجَنَّةِ.

وَرُوِيَ سَبْعَ سِنِين؛ (1)

هر شتری که با او سه سال _ و بنا بر روایتی دیگر، هفت سال _ به حج رفته شده باشد از چهار پایان بهشتی می شود.

به راستی شتری که سه سال با آن به حج بروند، جزو نعمت های بهشتی قرار می گیرد. اگر ما به حج رویم و بهشتی نشویم، از شتر هم پایین تر می آییم و مصداق این آیه می شویم که می فرماید:

﴿ وَلَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ آذَانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُوْلَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ ﴾؛ (2)

به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ پدید آوردیم؛ آن ها دل هایی دارند که با آن نمی فهمند و چشمانی که با آن نمی بینند و گوش هایی که با آن نمی شنوند. آنها هم چون چهار پایانند؛ بلکه گمراه تر. اینان همان غافلان هستند.

امام سجاد علیه السَّلام شتری داشتند که با آن بیست حج انجام دادند و طی این مدت، حتی یک تازیانه هم به آن نزدند. هنگامی که آن بزرگوار، شهید شدند، آن شتر نزد

ص: 228

قبر آن حضرت می آمد. آن را به خانه بازگرداندند، اما دوباره به بقیع رفت تا آن که امام باقر علیه السَّلام دستور دادند که آن شتر را به حال خود رها کنند. پس از سه روز شتر جان داد. (1)

ص: 229

در روایتی دیگر آمده:

سه مرتبه شتر را به خانه بردند، باز برگشت. در مرتبه سوم حضرت فرمودند:

او را رها کنید که از عمرش چیزی نمانده است.

شتر پس از سه روز از دنیا رفت.(1)

در آیات دیگری از قرآن کریم نیز زمین لرزه های روز رستاخیز ترسیم شده است.(1)

در آن روز مردم اعمالشان را می بینند. خوشا به حال کسی که در آن روز عمل حجش می گوید: پیش من بیا.

آری، اگر ما حج را به نحو احسن انجام دهیم، همین عمل در قبر به صورت انسان خوش چهره ای برای ما نماز می گزارد و ثواب آن نمازها به ما می رسد. البته این نمازها، نمازهای عادی نیست؛ بلکه هر رکعتش معادل پنجاه _ و بنابه روایتی، پانصد _ رکعت نماز ماست.

این قضیه هم شرط حج مبرور یعنی شرط مقدمۀ بهشت است و هم شرط ذى المقدمه ؛ یعنی شرط خود ورود به بهشت است. همان طور که عیب و نقص جسمی آنها زدوده می شود، هر نوع کینه و دشمنی نیز از دل های آنها محو می شود. قرآن کریم می فرماید:

(وَنَزَعْنا ما في صُدُورِهِمْ مِنْ غِلَّ إِخْواناً عَلَى سُرُرٍ مُتَقَابِلين﴾؛ (1)

و هرگونه غلّ (حسد و کینه و دشمنی) را از سینهٔ آنها می زداییم؛ در حالی که همه برادرند و بر تخت ها روبه روی یکدیگر قرار دارند.

همان گونه که ناخالصی های آهن در کوره از بین می رود و آهن خالص می شود، دل های بهشتیان نیز خالص و بی غش می شود تا در بهشت با یکدیگر، در کمال محبت و صمیمیت رفتار کنند.

این موضوع در آن دنیا کاملاً طبیعی است. در این دنیا نیز هنگامی که می خواهیم به مهمانی برویم، لباس های تمیز و زیبا می پوشیم و با لباسهای آلوده، به مهمانی نمی رویم.

بهشتیان نیز مهمان خداوند هستند و باید از لحاظ باطنی و ظاهری در نهایت لطافت و نظافت باشند.

حج نیز از این قاعده مستثنا نیست. کسانی که می خواهند به حج مشرّف شوند، باید قبل از آن خود را از انواع کینه ها و حسادت ها پاک کنند و همان طور که حج گناهان را می شوید و از بین می برد (2) حاجی سعی کند کینه ها و بداخلاقی ها را در خود از بین ببرد تا به نتیجه و به مقصود مطلوب برسد.

ص: 232

در این صورت، حج در حاجی اثر می گذارد و آثار معنوی حج در چهره او مشهود خواهد بود؛ چنان که آثار مادی آن نیز در حاجی نمایان است و از گوشت و پوست و موی او می کاهد.

در روایتی امام صادق علیه السَّلام می فرماید

مَا مِنْ سَفَرٍ أَبْلَغَ فِي لَحْمٍ وَلَا دَم وَلَا جِلدٍ وَلَا شَعْرٍ مِنْ سَفَرٍ مَكَّةَ وَمَا أَحَدٌ يَبْلُغُهُ حَتَّى تَنَالَهُ الْمَشَقَّةُ،(1)

تأثیر هیچ سفری همچون سفر مکه در گوشت، خون، پوست و مو عمیق تر و رساتر نیست و بدون سختی این آثار به هیچ فردی نمی رسد.

روی اصل زاینده آثار حج، برخی افراد در حج چنان تغییر می کنند که پس از بازگشت از حج ، نمی توان آن ها را بازشناخت.

باید نیّت ها را بسیار خالص کنیم که پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله می فرماید:

إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ؛ (1)

همانا اعمال با نیات سنجیده می شوند.

اخلاص در عمل در حج بسیار مهم و ضروری است؛ چنان که پیش تر گذشت که بنا به روایت امام صادق علیه السَّلام اگر کسی از روی اخلاص حج گزارد، به یقین خداوند متعال او را می آمرزد.(2)

خدای سبحان در آیه نورانی دیگری می فرماید:

(إلا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِالله وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لله فَأُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللهُ الْمُؤْمِنينَ أَجْراً عظيما)؛ (1)

مگر آن ها که توبه کنند، و جبران و اصلاح نمایند، به خدا، چنگ زنند، و دین خود را برای خدا خالص کنند. آن ها با مؤمنان خواهند بود و خدا به مؤمنان، پاداش عظیمی خواهد داد.

می کند که امیر مؤمنان على علیه السَّلام فرمود:

الدُّنْيَا كُلُّهَا جَهْلٌ إِنَّا مَوَاضِعَ الْعِلْمِ، وَالْعِلْمُ كُلُّهُ حُجَّةٌ إِلَّا مَا عُمِلَ بِهِ، وَالْعَمَلُ كُلُّهُ رِيَاءٌ إِلَّا مَا كَانَ مُخْلَصاً، وَالْإِخْلَاصُ عَلَى خَطَرٍ حَتَّى يَنْظُرَ الْعَبْدُ بِمَا يُخْتَمُ لَهُ؛(1)

دنیا به طور کامل جهل است؛ مگر مواضع علم، و علم به طور کامل بر انسان حجّت است مگر آن چه به آن عمل شود و عمل به طور کامل ریاست مگر آن چه خالص باشد، و اخلاص هم در معرض خطر است تا اینکه انسان ببیند عاقبت و پایان کارش چه می شود.

در روایت دیگری سِندی میگوید: امام باقر علیه السَّلام فرمود:

مَا أَخْلَصَ عَبْدُ الْإِيمَانَ بِاللَّهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً... إِلَّا زَهَّدَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ بَصَّرَهُ دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا وَ أَثْبَتَ الحِكْمَةَ فِي قَلْبِهِ وَأَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ...؛ (2)

هر کس چهل روز برای خداوند با اخلاص عمل کند، خداوند او را در دنیا زهد عطا می کند، و او را به بیماری ها و داروهای آن بینا می گرداند، و حکمت را در دل او جای می دهد و زبانش را به آن گویا می گرداند...

در روایت دیگری امام صادق علیه السَّلام از اسرار اخلاص پرده بر می دارد و می فرماید:

الْإِخْلَاصُ يَجْمَعُ حَوَاصِلَ الْأَعْمَالِ وَ هُوَ مَعْنِّى مِفْتَاحُهُ الْقَبُولُ وَ تَوْقِيعُهُ الرّضا، فَمَنْ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ وَرَضِيَ عَنْهُ فَهُوَ الْمُخْلِصُ وَإِنْ قَلَّ عَمَلُهُ.

وَ مَنْ لَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنْهُ فَلَيْسَ بِمُخْلِصِ وَ إِنْ كَثرَ عَمَلُهُ؛(3)

ص: 236

اخلاص همۀ حاصل اعمال را جمع می کند، اخلاص کلید قبولی اعمال و امضای رضایت خداوند را در بردارد، هر کس اعمالش مورد قبول قرار گرفت و خداوند از وی خشنود شد او مخلص است؛ اگر چه عملش اندک باشد.

اما کسی که اعمالش مورد پذیرش قرار نگیرد، مخلص نخواهد بود، اگر چه عملش زیاد باشد...

در سخن دیگری امام جواد علیه السَّلام می فرماید:

أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الْإِخْلَاصُ؛ (1)

برترین عبادت اخلاص است.

البته در این زمینه احادیث نورانی فراوانی نقل شده که ما به همین مقدار بسنده کردیم.

در حدیثی پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله می فرماید:

يا عَلِيُّ! لَوْ أَنَّ عَبْداً عَبَدَ اللهِ مِثْلَ مَا قَامَ نُوحٌ فِي قَوْمِهِ وَكَانَ لَهُ مِثْلُ أُحُدٍ ذَهَباً فَأَنْفَقَهُ فِي سَبِيلِ الله، وَمُدَّ فِي عُمُرِهِ حَتَّى حَجَّ أَلْفَ عَامٍ عَلَى قَدَمَيْهِ ثُمَّ قُتِلَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ مَظْلُوماً ثُمَّ لَمْ يُوَالِكَ يَا عَلِيُّ! لَمْ يَشَمَّ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ وَلَمْ يَدْخُلُهَا؛ (1)

ای علی! اگر عبادت کننده ای خدای متعال را به اندازۀ عمر نوح عبادت کند و برای او هم وزن کوه اُحد طلا باشد و آن را در راه خدا انفاق کند و یک هزار سال پیاده به مکه رود و عمل حج انجام دهد، آن گاه در بین صفا و مروه در راه خدا مظلومانه شهید شود؛ ولی ای علی! تو را دوست نداشته باشد، بوی بهشت را نخواهد شنید و وارد بهشت نخواهد شد.

در گزارش دیگری جعفر بن عمر کلبی می گوید: امام صادق علیه السَّلام به هنگام طواف در مراسم حج فرمود:

يَا عُمَرُ! مَا أَكْثَرَ السَّوَادَ؛ يَعْنِي النَّاسَ؛

ای عمر! چقدر سیاهی لشکر زیاد شدند.

عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! سیاهی لشکر چیست؟

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

أَمَا وَالله مَا يَحْجُ لله غَيْرُكُمْ وَلَا يُؤْتَى أَجْرَهُ مَرَّتَيْنِ غَيْرُكُمْ.

أَنْتُمْ وَالله رُعَاةُ الشَّمْسِ وَالْقَمَرِ.

وَأَنْتُمْ والله أَهْلُ دِينِ الله، مِنْكُمْ يُقْبَلُ وَلَكُمْ يُغْفَرُ؛ (2)

ص: 238

به خدا سوگند، جز شما کسی حج انجام نخواهد داد و اجر و مزد دو برابر نخواهد گرفت.

به خدا سوگند شما مراعات کنندگان امر آفتاب نبوّت (و ماه امامت) هستید.

به خدا سوگند، شما اهل دین خدا هستید، اعمال شما پذیرفته می شود و گناهان شما آمرزیده می گردد.

با عنایت به این روایات و روایات فراوانی که در این زمینه رسیده است (1) اصحاب پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله به صرف این که در خدمت آن جناب بوده اند، اعمالشان پذیرفته نیست و چنانچه به گفته های آن حضرت؛ به خصوص دربارۀ ولایت، عمل کرده باشند اعمالشان پذیرفته است.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

(كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ)؛ (2)

همه کسی مرگ را می چشد و به تحقیق شما در روز قیامت پاداش خودتان را به طور کامل دریافت خواهید کرد و هر کس از آتش دور شده و به بهشت وارد شود، به پیروزی رسیده است، و زندگی دنیا جز کالایی فریبنده نیست.

ص: 239

واژه «زحزاح» به معنای بیرون کشیدن چیزی با زور و زحمت است. بیرون کشیدن مو از چیز رقیقی مثل ماست، زحزاح نیست. قرآن کریم با به کار بردن واژه «زحزاح»، بیان می دارد که شخص به واسطۀ اعمالش مستوجب آتش است؛ اما به زحمت از دوزخ نجات می یابد.

آنان در پاسخ گفتند: به خدا سوگند، ما هرگز از یاری تو دست بر نخواهیم داشت.

پدرم فرمود:

إِنَّكُمْ تُفْتَلُونَ غَداً كُلُّكُمْ؛

همۀ شما فردا کشته خواهید شد، کسی از شما زنده نخواهد ماند.

آنان گفتند: خدا را سپاس که ما را به وسیلهٔ شهید شدن با تو شریف قرار داد. سپس پدرم در حق آنان دعای خیر کرد و فرمود:

ارْفَعُوا رُءُوسَكُمْ وَ انْظُرُوا؛

اکنون سرهای خود را بلند کنید و بنگرید!

ایشان سر بلند کردند و جایگاه خویش را در بهشت مشاهده نمودند.

امام حسین علیه السّلام به هر یک از آنان می فرمود: ای فلان! این منزل توست در بهشت.

از این رو آنان در آن روز با سینه و صورت خود از نیزه و شمشیرها استقبال می کردند تا به منزلگاه بهشتی خود وارد شوند. (1)

دشواری به دست آوردن اخلاص بنابر آن چه گذشت، اخلاص کلید قبولی اعمال است. اخلاص؛ یعنی جدا شدن از هر چیز غیر خدایی. البته به زبان گفتن آن آسان است، اما در عمل است که «افتاد مشکل ها».

به هر روی نباید ناامید بود؛ چنانچه دل خود را از اغراض غیر الهی صاف کنیم، خداوند متعال ما را کمک می کند. کسانی که استقامت می ورزند، فرشتگان الهی بر

ص: 241

آنان نازل می شوند و به آنان بهشت را بشارت می دهند.

(إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ)؛(1)

به راستی آنان که گفتند: پروردگار ما الله است و پایداری ورزیدند، فرشتگان فرود می آیند که نترسید و غمگین نباشید، و مژده باد بر شما به بهشتی که وعده داده بودند.

بدون عنایت حضرت حق، هیچ کس نمی تواند به مقام اخلاص دست یابد. با توکل بر خداوند متعال، جای هیچ نگرانی و ترسی وجود ندارد؛ اما در عین حال، باید مواظب و مراقب بود؛ چرا که بدون اخلاص هیچ عملی پذیرفته نیست.

به دست آوردن اخلاص دشوار است، از این رو باید برای غلبه بر مشکلات، از خداوند متعال کمک خواست و این آیه را زیاد خواند:

(فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللهُ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ ﴾. (2)

پس اگر باز گردند، بگو: خدا برای من کافی است، خدایی جز او نیست، بر او توکل کردم و او پروردگار عرش بزرگ است.

نصیبِ ما کند. برای او هیچ مانعی ندارد که فرد آلوده ای را به کمال مطلوب انسانی برساند، و نه تنها به کمال مطلوب برساند ، بلکه گناهانش را به ثواب تبدیل کند؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللهُ غَفُورًا رَّحِيْما ﴾؛ (1)

مگر آن کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند، خدا گناهانشان را به نیکی ها بدل می کند و خدا آمرزنده و مهربان است.

خداوند متعال اعمال بد و حالات این افراد را به اعمال خوب تبدیل می کند عمل زشتی که در حال غفلت انجام داده اند؛ به عمل حسنه تبدیل و پذیرفته می شود.

سلیمان بن خالد می گوید: من در کجاوه مرکب خود قرآن تلاوت می کردم، در این هنگام امام صادق علیه السَّلام فرمود: ای سلیمان! آیات را تلاوت کن.

من آیات پایانی سورۀ فرقان را می خواندم که می فرماید:

(وَ الَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهَا آخَرَ وَ لَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾؛ (2)

و کسانی که معبود دیگری را با خدا نمی خوانند و انسانی را که خدا خونش را حرام شمرده، جز به حق نمی کشند و زنا نمی کنند و هر کس چنین کند، مجازات سختی خواهد دید.

ص: 243

امام علیه السَّلام فرمود: این آیات دربارۀ ماست. خداوند متعال ما را موعظه کرده، در حالی که می داند ما زنا نمی کنیم ای سلیمان! قرائت کن!

من آیات را خواندم تا به این آیه رسیدم که می فرماید:

(إِلَّا مَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحاً فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ)؛ (1)

مگر آن کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند، خدا گناهانشان را به نیکی ها بدل می کند.

در این هنگام امام علیه السَّلام فرمود:

قِفْ! هَذِهِ فِيكُمْ إِنَّهُ يُؤْتَى بِالْمُؤْمِنِ الْمُذْنِبِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُوقَفَ بَيْنَ يَدَيِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ فَيَكُونُ هُوَ الَّذِي يَلِي حِسَابَهُ فَيُوقِفُهُ عَلَى سَيِّئَاتِهِ شَيْئاً فَشَيْئاً. فَيَقُولُ: عَمِلْتَ كَذَا وَكَذَا فِي يَوْمٍ كَذَا فِي سَاعَةِ كَذَا.

فَيَقُولُ: أَعْرِفُ يَا رَبِّ!

قَالَ: حَتَّى يُوقِفَهُ عَلَى سَيِّئَاتِهِ كُلِّهَا كُلَّ ذَلِكَ يَقُولُ: أَعْرِفُ.

فَيَقُولُ: سَتَرْتُهَا عَلَيْكَ فِي الدُّنْيَا وَأَغْفِرُهَا لَكَ الْيَوْمَ أَبْدِلُوهَا لِعَبْدِي حَسَنَاتٍ.

قَالَ : فَتُرْفَعُ صَحِيفَتُهُ لِلنَّاسِ، فَيَقُولُونَ: سُبْحَانَ الله، أَ مَا كَانَتْ لِهَذَا الْعَبْدِ وَلَا سَيِّئَةٌ وَاحِدَةُ؟!

فَهُوَ قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَجَلَ (فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنات )؛ (2)

ص: 244

از قرائت دست باز دار. این آیه دربارۀ شماست. روز قیامت مؤمن گناهکار را برای حساب می آورند، مقابل خداوند قرار می دهند و خداوند خود به حساب او رسیدگی می کند، او را نگه می دارند و گناهان او را یک یک می شمارند.

او می گوید: ای پروردگار من! به همه این گناهان اقرار می کنم.

در این هنگام هر چه گناه کرده یک یک شمرده می شود و او تصدیق می نماید تا آن که همۀ گناهان روشن می شوند.

خداوند متعال بعد از این می فرماید: من در دنیا این گناهان را از تو پوشانیدم، و امروز همۀ آنها را به تو می بخشم و تو را عفو می کنم: امروز گناهان بنده مرا به حسنات تبدیل کنید.

در این هنگام نامه اعمال او را برای دیدن مردم بالا می برند و مردم می گویند سبحان الله! این بنده حتی یک گناه ندارد.

این است معنای آیه شریفه که می فرماید: «خدا گناهان آن ها را به حسنات تبدیل می کند».

اگر قلب و جان ما این ندا را بشنود، چنان به طرف حق پرواز می کند که توصیف ناپذیر است. (1)

البته حقیقت تلبیه به همین معناست که خداوند متعال ما را به خانۀ خود دعوت کرده است. وقتی به آن جا می رویم، از تمام مادیّات دست می شوییم تا تمام توجهمان به حضرت حق باشد. لباس هایمان را در می آوریم، ظاهرمان را پاک و تمیز می کنیم و باطنمان را با استغفار تطهیر می کنیم. به این ترتیب برای لبیک گفتن به ندای حق آماده می شویم. اگر با این حالت و توجه تلبیه بگوییم، آثار شگفت و عجیب آن را درخواهیم یافت.

گفتنی است که ما در بحث تلبیه به این موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.

ظَهْرَهُ مِنْ مَخَافَةِ النَّارِ وَيُذِيبُ عِظَامَهُ شَوْقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ يُرِقُ قَلْبَهُ مِنْ هَوْلِ مَلَكِ الْمَوْتِ وَ يُخَفِّفُ جِلْدَهُ عَلَى بَدَنِهِ بِتَفَكَّرِ الْآخِرَةِ.

فَهَذَا أَثَرُ التَّوْبَةِ وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الْعَبْدَ عَلَى هَذِهِ الصِّفَةِ فَهُوَ تَائِبُ نَاصِحُ لِنَفْسِه؛ (1)

اگر اثر توبه در توبه کننده ظاهر نشود ، جزء توبه کاران محسوب نمی شود. او باید خواهندگان را راضی کند، نمازهایش را اعاده نماید، میان خلایق فروتنی کند، از شهوت ها پرهیز نماید، گردن خود را به روزه های روز باریک گرداند، رنگ خود را به قیام شب زرد گرداند، شکم خود را به کم خوردن تهی سازد، کمان پشت خود را از ترس دوزخ کمان گرداند، استخوان خود را به شوق بهشت بگدازد، دل خود را از ترس فرشته مرگ نرم کند، و پوست بدن خود را با فکر آخرت خشک گرداند.

این همان اثر و نشان توبه است. هنگامی که بنده ای را دیدید این گونه توبه می کنند، او توبه کننده و خیرخواه خود است.

در روایت دیگری امیر مؤمنان على علیه السَّلام فرمود:

... إِنَّ الإِسْتِغفار دَرَجَةُ العِلّيّينَ وَ هُوَ إِسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ:

أَوَّلُها: النَّدَمُ عَلى ما مَضى .

وَ التّاني: العَزْمُ عَلَى تَرْكِ العَوْدِ إِلَيْهِ أَبَداً .

وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَى المَخْلُوقينَ حُقُوقَهُمْ حَتَّىٰ تَلْقَى اللَّهَ أَمْلَسَ لَيْسَ عَلَيْكَ تَبِعَةٌ .

وَ الرّابِعُ: أَنْ تَعْمَدَ إِلى كُلِّ فَرِيضَةٍ عَلَيْكَ ضَيَّعْتَها فَتُؤَدِّي حَقَّهَا.

وَ الحَامِسُ: أَنْ تَعْمَدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِي نَبَتَ مِنَ السُّحْتِ فَتُذِيبَهُ بِالْأَحْزَانِ

ص: 247

حَتَّى يَلْصَقَ الجِلْدُ بِالعَظمِ وَ يَنْشَأَ بَيْنَهُما لَحْمٌ جَديدٌ.

وَ السّادِسُ : أَنْ تُذيقَ الجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ كَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ المَعصِيَةِ... (1)

... استغفار درجهٔ علیین و نامی برای شش چیز است:

اوّل: پشیمانی برگذشته.

دوّم: تصمیم بگیری که در آینده هرگز به گناه بازنگردی.

سوّم: حقوق مردم را ادا کنی، به گونه ای که با حالتی پاک و خالص و بی آن که حقّی به گردنت اشد، خدا را دیدار نمایی.

چهارم: هر فریضه ای را که از دست داده ای و ضایع کرده ای، انجام دهی و حق آن را ادا کنی.

پنجم: گوشت هایی که از گناه و در حال انجام گناه بر تن تو روییده، با حزن و اندوه آب کنی تا پوستت به استخوان بچسبد و گوشت تازه ای بروید.

ششم: به بدن خود رنج و درد فرمانبری را بچشانی، آن سان که شیرینی گناه را چشانده ای.

در این آیه از «إنّما» استفاده شده که از ادات حصر است؛ یعنی خداوند متعال فقط از متقین می پذیرد.

بدین منظور ، باید حق الله و حق الناس بر ذمه ما نباشد و قبل از حج ، توبه کنیم که توبه، شرط پذیرش هر عمل خیری است.

چنانچه تقوا را رعایت کنیم، خداوند اعمالِ کم ما را می پذیرد؛ ولی اگر بی تقوا شویم، اعمالِ زیاد ما فایده ای برای ما نخواهد داشت.

سپس امیر مؤمنان علی علیه السَّلام به اصحاب خود رو کرد و فرمود:

أَمَا وَاللهِ، لَوْ أَذِنَ لَهُمْ فِي الْكَلَامِ لَأَخْبَرُوكُمْ أَن خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى؛ (1)

هان بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، به شما خبر می دادند که بهترین زاد و توشه، تقوا و پرهیزکاری است.

می گشاید و می فرماید:

مَنْ أَقَامَ فَرَائِضَ اللهِ وَاجْتَنَبَ مَحَارِمَ اللهِ وَأَحْسَنَ الْوَلَايَةَ لِأَهْلِ بَيْتِ نبيّ علیهم السَّلام وَتَبَرَّأَ مِنْ أَعْدَاءِ اللهِ عزّ وجلّ فَلْيَدْخُلْ مِنْ أَيِّ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ السلام الثَّمَانِيَةِ شَاء؛ (1)

کسی که واجبات الهی را برپا دارد و از محرّمات دوری نماید و نسبت به اهل بیت رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله به نیکی ولایت داشته باشد و از دشمنان خدا (و دشمنان اهل بیت علیه السَّلام)، برائت و بیزاری بجوید، پس از هر کدام از هشت درِ بهشت که بخواهد ، وارد بهشت می شود.

از امام صادق علیه السَّلام در تفسیر تقوا سؤال شد حضرت در جواب فرمود:

أَنْ لَا يَفْقِدَكَ اللهُ حَيْثُ أَمَرَكَ وَلَا يَرَاكَ حَيْثُ نَهَاکَ؛ (2)

این است که هنگام اوامر الهی، غائب نباشی و در مواردِ نهی شده، هرگز دیده نشوی.

سرانجام هنگامی که پدرم دید اصرار فایده ای ندارد، چاره ای اندیشید و به ایشان عرضه داشت: پسرم، محمدرضا را نصیحت فرمایید.

آقا سید جمال گلپایگانی رحمة اللهُ با آن که وضعیت خوبی نداشتند و رو به قبله بودند، خطاب به بنده مطالبی را فرمودند.

خلاصه و جان مایه کلامشان این بود که مبادا شیطان تو را با اعمال مستحبی فریب دهد و از واجبات باز دارد. یا به انجام دادن مکروهات عادت کنی و محرّمات را نیز انجام دهی.

آری، گاهی کثرتِ اعمال مستحبی انسان را فریب می دهد و به او امید واهی می دهد و فقط از روی عادت اعمال مستحبی را انجام می دهد و به این ترتیب، انسان از عملِ واجب الهی که تزکیه نفس و تقواست، غافل می شود.

در روایتی امام صادق علیه السَّلام درباره چنین افرادی می فرماید:

لَا تَنْظُرُوا إِلَى كَثْرَةِ صَلَاتِهِمْ وَصِيَامِهِمْ، فَإِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ اعْتَادُوهُ، فَإِنْ تَرَكُوهُ اسْتَوْحَشُوا، وَلَكِنِ انْظُرُوا إِلَى صِدْقِ الْحَدِيثِ وَأَدَاءِ الْأَمَانَة؛ (1)

به زیادیِ نماز و روزۀ آن ها نگاه نکنید که همانا این کار، چیزی است که به آن عادت کرده اند و اگر آن را ترک کنند، دچار اضطراب و وحشت می شوند، ولی به راستی در گفتارِ آن ها و ادای امانت نگاه کنید.

چیزی کخ در پیشگاه خداوند متعال ارزش دارد، تقوا و مبارزه با عاداتِ سوء است. امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در این باره می فرماید:

جَاهِدٌ شَهْوَتَكَ وَ غَالِب غَضَبَكَ وَ خَالِفْ سُوءَ عَادَتِكَ تَزْكُ نَفْسُكَ وَ يَكْمُلْ عَقْلُكَ، وَ تَسْتَكْمِلْ ثَوَابَ رَبِّك؛ (2)

ص: 253

با شهواتِ حرام خود مبارزه کن، بر خشم خود غلبه نما و با عاداتِ سوء مخالفت کن تا نفسِ تو تزکیه و پاکیزه شود و عقلت کامل گردد و ثواب پروردگارت به طور کامل، شاملِ حالِ تو گردد.

و خدا کسانی را که تقوا پیشه کرده اند، به پاس کارهایی که مایه رستگاری شان بوده، نجات می دهد. عذاب به آنان نمی رسد و غمگین نخواهند گردید.

این آیات و آیات فراوان دیگر در قرآن کریم دربارۀ تقوا، نشان دهندۀ اهمیت والای تقوا هستند. (1)

حدود اسلام را جاری می کنیم. هیچ کس بر دیگری برتری ندارد مگر به تقوا.

آگاه باشید! پرهیزکاران نزد خداوند برترین ثواب و بهترین پاداش و عاقبت را دارند.

التَّقْوَى، مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ أَعَزَّ النَّاسِ فَلْيَتَّقِ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ؛

آن خصلت تقوا است. هر کس می خواهد عزیز ترین مردم باشد، باید تقوای خدا پیشه کند.

آن گاه پیامبر رحمت این آیه را تلاوت فرمود:

﴿وَ مَنْ يَتَّقِ اللهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ ﴾؛ (1)

و هر کس تقوای الهی پیشه ،کند خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد. (2)

هنگام حج نیز در حالت غفلت به سر می برند و مرتکب گناه می شوند.(1)

این وضعیت غفلت و بی خبری در آخر الزمان تشدید می شود. پیامبر خدا صلّی اللهُ علیه وآله در حدیثی طولانی حج گزاران در آن زمان را به سه گروه تقسیم می کند و می فرماید:

وَ عِنْدَهَا حَجُّ أَغْنِيَاءِ أُمَّتِي لِلنُّزْهَةِ، وَ يَحُجُّ أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَةِ، وَيَحُجُّ فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّيَاءِ وَ السُّمْعَة...؛ (2)

در آن زمان، ثروتمندان امّت من برای گردش و تفریح، طبقۀ متوسط برای تجارت و فقیران برای ریا و خودنمایی به حج می روند.

این روایت نشان می دهد که در آخر الزمان تقوا حتی از میان حاجیان نیز رخت بر می بندد. این جاست که خدای مهربان در آن مکان بسیار مهم و مقدس، خردمندان را مورد خطاب قرار می دهد و می فرماید:

(وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى وَ اتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ)؛ (3)

و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکاری است و از من بپرهیزید ای خردمندان.

ای خردمندان! من همه جا حاضرم و به اعمال شما ناظر.

و تو ای انسان! اگر این نکته را در نظر بگیری که خداوند متعال همواره تو را می بیند و حتی به ضمیر تو نیز آگاه است، هیچ گاه گناه نخواهی کرد. خداوند متعال به بندگان خود چنین هشدار می دهد:

ص: 260

(للَّهِ ما فِي السَّمَاواتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُواْ مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاء وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاء وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ (1)

آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است، از آنِ خدا است، و اگر آن چه در دل های خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه می کند. آن گاه هر که را بخواهد می بخشد و هر که را بخواهد عذاب می کند و خداوند بر هر چیزی تواناست.

هم چنین در جای دیگر می فرماید:

(إِنْ تُبْدُوا شَيْئًا أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا)؛ (2)

اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید، به یقین خدا به هر چیزی داناست.

حال که خداوند متعال بر مکنونات قلبی انسان به طور کامل آگاه است، با عشق حج برویم که خداوند جز از عاشقان باتقوا و بیدار دل نمی پذیرد.

در حدیثی دیگر پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله به این بیان، تفصیل داده و می فرماید:

مِنْ عَلَامَةِ قَبُولِ الْحَجِّ إِذَا رَجَعَ الرَّجُلُ رَجَعَ عَمَّا كَانَ عَلَيْهِ مِنَ الْمَعَاصِي، هَذَا عَلَامَةُ قَبُولِ الْحَجِّ وَ إِنْ رَجَعَ مِنَ الْحَجِّ ثُمَّ انْهَمَكَ فِيمَا كَانَ عَلَيْهِ مِنْ زِنِّى أَوْ خِيَانَةٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ فَقَدْ رُدَّ عَلَيْهِ حَجُّه؛ (1)

نشانه قبول حج، بازگشت از گناهان گذشته است و اگر کسی از حج بازگشت، امّا بر گذشته گناهان خود همچون زنا، خیانت و نافرمانی اصرار ورزید، حجّش مردود است.

بر تو باد فرمان بری از پدر و نیکی به او، و تواضع و خشوع و احترام او، و پایین آوردن صدای خود در حضور او؛ زیرا پدر اصل فرزند است و فرزند فرع او. اگر او نبود خدا فرزند را مقدر نمی کرد، در راه آنان مال و جاه و جان را فدا کنید.

من روایت می کنم که تو و مالت از آن پدر توست. بنابراین جان و مال را از آن او دانسته شده، در دنیا به خوشی و با حق شناسی پیرو آنان باشید و پس از مرگ برایشان دعا کنید و بر آن ها رحمت خواهید؛ زیرا روایت شده که هر کس در زندگی از پدرش حق شناسی کند و پس از مرگش برای او دعا نکند، خدا او را عاق نامیده است. استاد خوب و مسائل دین، مقامی همانند مقام پدر دارد و احترام به او همانند احترام به پدر واجب است. پس حق او را بشناسید.

و بدان که حق مادر واجب تر و لازم تر است؛ زیرا او کسی را برداشته که کسی، دیگری را برنمی دارد و با خوشحالی و خرّمی با گوش و دیده و همۀ اندام خود از او نگهبانی کرده، و همه ناگواری ها را به جان خریده کسی بر آن ها شکیبا نمی شود، خواسته خودش گرسنه باشد و فرزندش سیر و تشنه باشد، او سیراب و برهنه باشد و فرزندش لباس بپوشد، فرزندش در سایه باشد و او برابر آفتاب.

بنابراین باید تا می توانی با نیکی و نرمش از او، سپاسگزاری کنی و اگر چه جز به کمک خدا طاقت ادای حقش را ندارید، خدای بزرگ حق او را قرین حق خود ساخت و فرمود: «برای من و برای پدر و مادرت تشکر کن که بازگشت به سوی من است».(1)

حضرت امام صادق علیه السَّلام در تفسیر این آیه کریمه می فرماید:

لَوْ عَلِمَ اللَّهُ شَيْئاً أَدْنَى مِنْ أُيّ لَنَهَى عَنْهُ وَ هُوَ مِنْ أَدْنَى الْعُقُوقِ وَ مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ يَنْظُرَ الرَّجُلُ إِلَى وَالِدَيْهِ فَيُحِدَّ النَّظَرَ إِلَيْهِمَا؛ (1)

اگر خداوند چیزی را (در آزردن پدر و مادر) کمتر از اُف میدانست، از آن نهی می کرد، و آن کم ترین مراتب آزردن است و از جملۀ آزردن است که کسی به پدر و مادر خود خیره نگاه کند.

در روایت دیگری ابی وَلاد حنّاط می گوید: از امام صادق علیه السَّلامپرسیدم: خداوند متعال می فرماید: «و باید به پدر و مادر احسان کنید»، این احسان چیست؟

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

الْإِحْسَانُ أَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُمَا، وَ أَنْ لَا تُكَلِّفَهُمَا أَنْ يَسْأَلَاكَ شَيْئاً مِمَّا يَحْتَاجَانِ إِلَيْهِ، وَ إِنْ كَانَا مُسْتَغْنِيَيْنِ. أَلَيْسَ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: (لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ)؛ (2)

احسان؛ یعنی در معاشرت با آنان حق ادب را بجا آورید و در رفع نیازمندی های آنان بکوشید، پیش از آن که دست طلب به سوی شما دراز کنند؛ گرچه خود دولتمند باشند. مگر نه این است که خدا می فرماید: «هرگز به کار نیک دست نیابید تا آن که از دوست داشتنی های خود در راه خدا انفاق کنید». (3)

ص: 268

بنا بر فرمایش امام صادق علیه السَّلام نیکی به پدر و مادر آن است که پیش از آن که آن ها دستور دهند و از انسان بخواهند، خواسته شان را پاسخ دهی و حتی بیشتر و فراتر از خواستۀ آنها را برآورده کنی.

با توجه به اهمیت حقوق پدر و مادر، می توان گفت که عاق والدین گرفتاری و بدبختی عجیبی است که اگر کسی به آن مبتلا شود، عواقب ناگواری در انتظارش خواهد بود.

در سخنی حضرت امام باقر علیه السَّلام می فرماید: رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله در ضمن سخنی فرمود:

إِيَّاكُمْ وَ عُقُوقَ الْوَالِدَيْنِ، فَإِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَ لَا يَجِدُهَا عَاقٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ، وَ لَا شَيْخٌ زَانٍ، وَ لَا جَارٌّ إِزَارِهِ خُيَلَاءَ إِنَّمَا الْكِبْرِيَاءُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِين؛ (1)

بپرهیزید از آزردن پدر و مادر؛ زیرا بوی بهشت از مسافت هزار سال شنیده شود، ولی عاق والدین، قطع کنندۀ رحم، پیرمرد زناکار و آن که جامه اش را از روی تکبر و بزرگ منشی بلند کند که بر زمین کشد آن را نشنوند، و جز این نیست که کبریایی و بزرگی از آنِ خدا؛ پروردگار جهانیان است.

در مقابل عاق والدین، کسب رضایت و خشنودی والدین، مایۀ سعادت و خوشبختی عظیمی خواهد بود.

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله می فرماید:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُمَدَّ لَهُ فِي عُمُرِهِ وَيُبْسَطَ لَهُ فِي رِزْقِهِ فَلْيَصِلْ أَبَوَيْهِ، فَإِنَّ صِلَتَهُمَا مِنْ طَاعَةِ الله؛ (1)

هر که شاد می شود که عمرش دراز شود و روزی اش فراوان گردد، باید به پدر و مادر خود نیکی و به آنان رسیدگی نماید؛ چرا که رسیدگی به آنان از طاعت خداست.

صلى الله در حدیثی دیگر پیامبر رحمت صلَّی اللهُ علیه وآله می فرماید:

نَظَرُ الْوَلَدِ إِلَى وَالِدَيْهِ حُبّاً لَهُمَا عِبَادَة؛ (2)

نگاه مهرآمیز فرزند به پدر و مادرش عبادت است.

در حدیثی دیگر که سخن از حج مبرور نیز به میان رفته است. پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله می فرماید:

مَا مِنْ وَلَدٍ بَارٍ يَنْظُرُ إِلَى وَالِدَيْهِ نَظَرَ رَحْمَةٍ إِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حِجَةٌ مَبْرُورَةٌ.

قالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ! وَ إِنْ نَظرَ كُلَّ يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ؟!

قَالَ: نَعَمُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ أَطْيَب؛ (3)

هر فرزند نیکوکاری که با مهر به پدر و مادرش نگاهی کند، به هر نگاه ثواب حج مبروری دارد.

ص: 270

گفتند: ای رسول خدا و اگر چه هر روز صد بار نگاه کند؟!

فرمود: آری، خدا بزرگ تر و پاکیزه تر است. (1)

می نماید و مؤمنی را حفظ می کند؛ سپری برای انسان از آتش جهنم است.

فرزند صالح ارثی است که خداوند متعال از اموال مؤمن برای خود بر می دارد و از سعادت انسان است که فرزندی داشته باشد.

امام رضا علیه السَّلام می فرماید:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً لَمْ يُمِتْهُ حَتَّى يُرِيَهُ الْخَلَفَ؛ (1)

چون خدا خواهد به بنده ای خیری دهد، او را از دنیا نبرد تا فرزند خود را ببیند.

در روایت دیگری آمده:

أَنَّ مَنْ مَاتَ بِلَا خَلَفٍ فَكَأَنْ لَمْ يَكُنْ فِي النَّاسِ، وَ مَنْ مَاتَ وَ لَهُ خَلَفٌ فَكَأَنْ لَمْ يَمُتْ؛ (2)

هر کس بدون فرزند بماند و بمیرد چنان است که در میان مردم نبوده، و هر که بمیرد و فرزندی بگذارد چنان است که نمرده است.

داشتن فرزند به قدری مهم و با ارزش است که حضرت زکریا علیه السَّلام را از خداوند متعال، فرزند خواست. قرآن کریم می فرماید:

(وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ ﴾؛ (3)

و زکریا در آن هنگام که پروردگارش را خواند و عرض کرد: پروردگار من! مرا تنها مگذار و تو بهترین وارثانی.

ص: 272

او خداوند را بهترین وارث می داند و می گوید:

خدایا! تو بهترین وارث ها هستی. من می خواهم تو نیز، وارث من باشی ؛ نه این که فقط همسرم، برادرم و پدرم وارث من باشند.

او چیزی از خدا می خواهد که خدا او را به ارث ببرد و او همان یحیی است.

قرآن کریم می فرماید:

(هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةٌ طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاء)؛ (1)

آن جا بود که زکریا پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا! برای من از جانب خود، فرزندی پاک و پسندیده عطا کن که تو شنونده دعا هستی.

آن گاه زکریا علیه السَّلام را از خدای سبحان، این گونه تعبیر می کند:

(... وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثين)؛ (2)

... و تو بهترین وارثانی.

زیرا به تصریح روایات، فرزند صالح مؤمن ارث خداوند از بنده مؤمن است؛ به این صورت که هر کار خیری که مؤمن انجام می داده، او نیز انجام می دهد.

فضل بن ابی قرّه می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود: رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله در ضمن حدیثی فرمود:

مِيرَاثُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَلَدٌ يَعْبُدُهُ مِنْ بَعْدِهِ.

میراث خدای تعالی از بنده مؤمنش فرزند صالحی است که بعد از پدر خدای تعالی را عبادت کند

ص: 273

سپس امام صادق علیه السَّلام آیه زکریا علیه السَّلام را قرائت کرد:

رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا). (1)

پروردگارا! از خودت به من فرزندی ببخش که وارث من و آل یعقوب شود و خدایا او را مورد رضایت خود قرار بده. (2)

امام صادق علیه السَّلام در سخن دیگری می فرماید:

مِيرَاتُ اللَّهِ مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْوَلَدُ الصَّالِحُ يَسْتَغْفِرُ لَه؛ (3)

میراث خداوند از بندۀ مؤمن خود، فرزند صالحی است که برای او از خداوند طلب آمرزش کند.

هم چنین امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

الْوَلَدُ الصَّالِحُ مِيرَاثُ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِ إِذَا قَبَضَه؛ (4)

فرزند صالح میراث خدا از مؤمن است آنگاه که جان مؤمن را بگیرد.

البته این گونه موارد بیشتر از عهدۀ فرزند پسر ساخته است و از آن جا که پسر توانایی، آزادی و اختیار بیشتری نسبت به دختر دارد، هنگام درخواست فرزند از خداوند متعال، بهتر است که پسر طلب کنیم.

امام سجاد علیه السَّلام هنگام طلب فرزند از خداوند، پس از برشمردن اوصاف فرزند مطلوب به درگاه خدای سبحان، این گونه عرضه می دارد:

ص: 274

... وَ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ مَعَهُمْ أَوْلَاداً ذُكُوراً، وَ اجْعَلْ ذَلِكَ خَيْراً لِي، وَ اجْعَلْهُمْ لِي عَوْناً عَلَى مَا سَأَلْتُكَ؛ (1)

... و مرا از جانب خود افزون بر ایشان، فرزندان پسر ببخش و آن ها را برای من نیک قرار ده و آن ها را در آنچه از تو خواسته ام یاورم گردان.

چه زیباست مؤمنی پسرانی همچون شیر تربیت کند که او را در امر دین یاری نمایند.

به عاق والدین گفته می شود: هر چه خواهی انجام بده که به راستی من تو را نمی آمرزم.

و به نیکی کننده به پدر و مادر گفته می شود: هر چه خواهی انجام بده که به راستی من تو را می آمرزم.

حضرت به من فرمود:

تَصْنَعُ بِهَا مَا ذَا؟

با محبت دنیا می خواهی چه کار بکنی؟

گفتم میخواهم ازدواج کنم، حج به جا بیاورم ، به خانواده ام کمک کنم، به برادران خود بخشش نمایم و صدقه بدهم.

امام علیه السَّلام فرمود:

لَيْسَ هَذَا مِنَ الدُّنْيَا هَذَا مِنَ الأَخِرَة؛ (1)

این ها از کارهای دنیا نیست. این گونه کارها ، از امور جهان آخرت است.

در روایت دیگری امام باقر علیه السَّلام می فرماید:

نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْيَا عَلَى الأَخِرَة؛ (2)

چه یاری گر خوبی است دنیا برای جهان آخرت

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله درباره دنیا فرمودند:

الدُّنْيَا مَزْرَعَةُ الأَخِرَة؛ (3)

دنیا مزرعه آخرت است.

دنیا محل تجارت و بازاری است که در آن میتوان آخرت را خرید. در روایتی آمده: مردی در حضور امیر مؤمنان علی علیه السَّلام دنیا را سرزنش می کرد.

امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در ضمن پاسخ او در سخنی فرمود:

ص: 277

إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا ، وَ دَارُ عَافِيَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا، وَ دَارُ غِنِّى لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا ، وَ دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا.

مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ، وَ مُصَلَّى مَلَائِكَةِ اللَّهِ، وَ مَهْبِطُ وَحْيِ اللَّهِ، وَ مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ اكْتَسَبُوا فِيهَا الرَّحْمَةَ وَ رَبحُوا فِيهَا الْجَنَّةَ فَمَنْ ذَا يَذْمُّهَا؟

وَ قَدْ آذَنَتْ بِبَيْنِهَا وَنَادَتْ بِفِرَاقِهَا وَ نَعَتْ نَفْسَهَا وَ أَهْلَهَا، فَمَتَلَتْ لَهُمْ بِبَلَائِهَا الْبَلَاءَ وَشَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى السُّرُورِ.

رَاحَتْ بِعَافِيَةٍ وَ ابْتَكَرَتْ بِفَجِيعَةٍ تَرْغِيباً وَ تَرْهِيباً وَ تَخْوِيفَاً وَ تَحْذِيراً.

فَذَمَّهَا رِجَالٌ غَدَاةَ النَّدَامَةِ وَ حَمِدَهَا آخَرُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ...؛ (1)

به راستی دنیا خانه صداقت است برای کسی که با دنیا صداقت داشته باشد، خانه عافیت است برای آن هایی که فهم داشته باشند، خانه توانگری است برای کسی که از آن زاد و توشه تهیه کند، خانه پند و اندرز است برای آن هایی که در پی موعظه و پند هستند.

دنیا مسجد دوستان خدا، و نمازگاه فرشتگان، محل وحی خداوند و جای تجارت اولیای خدا است. آن ها در دنیا رحمت به دست آوردند، بهشت را سود بردند. اینک کدام افراد دنیا را سرزنش و نکوهش می نمایند؟

دنیا جدایی خود را اعلان کرده و جدایی اش را به اطلاع همه رسانیده، و خبر از مرگش خبر داده و ساکنان خود را به نابودی آن ها آگاه نموده، و با گرفتاری های خود، آنها را گرفتار ساخته و با خوشحالی خود آنان را خوشحال کرده است.

ص: 278

دنيا عافیت می دهد، گرفتار مصیبت می کند، و ترغیب می نماید، میترساند امید می دهد و رنج می رساند.

از این رو مردانی در فردای پشیمانی، دنیا را سرزنش می کنند، و گروهی روز قیامت از آن ستایش می نمایند...

شیوۀ زندگی پیامبران الهی و پیشوایان معصوم، کسب جهان آخرت در دنیا بوده است. بسیاری از پیامبران الهی ثروت های هنگفت داشتند. حضرت سلیمان علیه السَّلام حشمت و جاه فراوان داشت و «حشمة الله» نامیده شد؛ در عین حال پیامبری از پیامبران خدا بود. (1)

امیرمؤمنان علی علیه السَّلام که نان جو می خورد و بسیار ساده زندگی می کرد، دارای مزارع فراوانی بود؛ به طوری که درآمد سالیانه اش چهل هزار دینار بوده است.

عالم بزرگوار سیّد بن طاووس رحمة اللهُ در کتاب کشف المحجّة می نویسد:

علی علیه السَّلام می فرماید:

تَزَوَّجْتُ فَاطِمَةَ علیها السَّلام وَمَا كَانَ لِي فِرَاسٌ وَ صَدَقَتِيَ الْيَوْمَ لَوْ قُسِمَتْ عَلَى بَنِي هَاشِمٍ لَوَسِعَتْهُمْ؛

من با فاطمه علیها السَّلام یا ازدواج کردم در حالی که جز بستری نداشتم، اما امروز اموالی را صدقه دادم که اگر بر همه بنی هاشم پخش کنم، همه را بس خواهد بود.

هم چنین روایت شده که آن بزرگوار همۀ اموال و دارایی خود را که درآمد آن چهل هزار دینار بود، وقف کرد. با این حال شمشیر خود را فروخت و هنگام فروش

ص: 279

آن می فرمود:

مَنْ يَشْتَرِي سَيْفِي وَلَوْ كَانَ عِنْدِي عِشَاءُ مَا بِعْتُهُ؛

کیست که شمشیر مرا خریداری کند؟ اگر به شام شب نیازم نبود، آن را نمی فروختم.

در روایت دیگری آمده:

روزی امیر مؤمنان على علیه السَّلام فرمود:

مَنْ يَشْتَرِي سَيْفِيَ الْفُلَانِيَّ وَلَوْ كَانَ عِنْدِي ثَمَنُ إِزَارٍ مَا بِعْتُهُ؛

چه کسی فلان شمشیر را خریداری می کند؟ اگر بهای لباسی را داشتم آن را نمی فروختم.

این در حالی است که در آن حال منافع املاک و مزارع امیر مؤمنان علی علیه السَّلام که آن را صدقه می داد، بالغ بر چهل هزار دینار می شد. (1)

و برخی می گویند: پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی عطا فرما و ما را از عذابِ آتش نگاه دار. آن ها از کار خود، نصیب و بهره ای دارند و خداوند سریع الحساب است.

جالب است که این گونه دعا کردن در مراسم حج سفارش شده است. عبدالله بن سنان می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود:

مستحبّ است در بین رکن و حَجَر الأسود این گونه دعاکنی:

اللَّهُمَ آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ فِي الْأُخِرَةِ حَسَنَةٌ وَقِنا عَذابَ النَّارِ؛

خدایا به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی عطا فرما و ما را از عذاب آتش نگاه دار.

به راستی کسی که چنین دعا کند، فرشته ای می گوید: آمین. (1)

آری، باید دنیا را برای جهان آخرت خواست. در روایتی حسن بن ابی الحسن بصری در ضمن سخنی می گوید:

هنگامی امیر مؤمنان علی علیه السَّلام به شهر ما بصره وارد شد به راه افتاد تا به بازار بصره وارد شد. به مردم نگاهی کرد و دید که گرم داد و ستد هستند. آن بزرگوار سخت گریست و آن گاه فرمود:

يَا عَبِيدَ الدُّنْيَا وَ عُمَّالَ أَهْلِهَا؟ إِذَ كُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَ بِاللَّيْلِ فِي فُرُشِكُمْ تَنَامُونَ وَ فِي خِلَالِ ذَلِكَ عَنِ الْأَخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَى تُحْرِزُونَ الزَّادَ وَ تُفَكَّرُونَ فِي الْمَعَادِ؛

ای بندگان دنیا و کارگزاران دنیاداران! حال که شما در روز پیوسته سوگند

ص: 281

می خورید و در شب به بسترهای خود می آرمید، و طبعاً در خلال این حالات از آخرت غافلید، پس چه زمانی به جمع آوری زاد و توشه برخاسته، و در امر معاد اندیشه می کنید؟

مردی گفت: ای امیر مؤمنان! ما ناگزیریم که رزق و روزی به دست آوریم، پس چه کار کنیم؟

امیر مؤمنان على علیه السَّلام فرمود:

إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لَا يَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الْآخِرَةِ. فَإِنْ قُلْتَ: لَا بُدَّ لَنَا مِنَ الِاحْتِكَارِ لَمْ تَكُنْ مَعْذُوراً؛

همانا تحصیل معاش از راه حلال آدمی را از کار آخرت باز نمی دارد. اگر بگویی: ما ناچاریم احتکار کنیم، عذرت پذیرفته نیست.

آن مرد گریه کنان به راه افتاد. امیر مؤمنان علی علیه السَّلام به او فرمود:

أَقْبِلْ عَلَى أَزِدْكَ بَيَاناً؛

به من روی آور تا شرح بیشتری گویم.

آن مرد بازگشت، حضرت فرمود:

اعْلَمْ يَا عَبْدَ اللَّهِ! أَنَّ كُلَّ عَامِلٍ فِي الدُّنْيَا لِلأَخِرَةِ لَا بُدَّ أَنْ يُوَفَّى أَجْرَ عَمَلِهِ فِي الآخِرَةِ، وَكُلٌّ عَامِلٍ دُنْيَا لِلدُّنْيَا عُمَالَتُهُ فِي الْآخِرَةِ نَارُ جَهَنَّمَ؛

بندۀ خدا! بدان که هر کس در دنیا برای آخرت کار کند ناگزیر پاداش عملش به تمام و کمال در جهان آخرت به او داده خواهد شد، و هر کس به امور دنیا به جهت دستیابی به دنیا عمل کند اجر و پاداش وی در آخرت آتش دوزخ خواهد بود.

ص: 282

آن گاه امیر مؤمنان علی علیه السَّلام این آیه ها را تلاوت نمود:

(فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَ آثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى﴾؛ (1)

امّا کسی که سرکشی کند و زندگی دنیا را ترجیح دهد، پس همانا دوزخ جایگاه اوست. (2)

حج مبرور آن است که افکار حاجی را دگرگون کند و موجب شود که او دنیا را برای آخرت بخواهد.

انسان مؤمن تمام دارایی و سرمایه خود را از آنِ خداوند متعال می داند، (3) از این رو همه را در راه او مصرف می کند؛ حتی خود را از آنِ خدا می داند و می گوید:

(إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ )؛ (4)

ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او بازمی گردیم.

اگر شما مغازه ای داشته باشید و شاگردی در آن بگذارید، طبیعی است که از او داشته باشید مطابق میل شما رفتار کند. خدای مهربان نیز از ما انتظار دارد که مطابق ميل او عمل كنيم.

البته دل کَندن از دنیا به معنای رها کردن آن نیست؛ بلکه انسان باید از دنیا برای امور آخرتی خود استفاده کند و به اندازۀ نیاز خود و خانواده اش از آن بهره ببرد و سربار مردم نباشد.

ص: 283

دربارۀ رفع نیازهای خانواده و رفاه آن ها روایات فراوانی از اهل بیت علیهم السَّلام رسیده که به چند مورد اشاره می کنیم.

در روایتی علی بن غُراب می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود: رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله فرمود:

مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ.

مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُول؛ (1)

هر کس بار زندگی خود را بر دوش دیگران تحمیل کند، ملعون ملعون است.

هر کس خانوادۀ خود را ضایع و بی نوا بگذارد، ملعون ملعون است.

در روایت دیگری جناب لقمان به فرزندش این گونه سفارش می کند:

يَا بُنَيَّ! لَا تَدْخُلْ فِي الدُّنْيَا دُخُولا يُضِرُّ بِآخِرَتِكَ، وَ لَا تَتْرُكْهَا تَرْكاً تَكُونُ كَلَّا عَلَى النَّاسِ؛ (2)

ای فرزندم! به دنیا طوری دل نبند که برای آخرت تو زیان داشته باشد و آن را به طور کلی هم ترک نکن که سربار مردم باشی.

پیشوای پنجم امام باقر علیه السَّلام می فرماید:

كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السَّلام يَخْرُجُ فِي الْهَاجِرَةِ فِي الْحَاجَةِ قَدْ كَفَاهَا يُرِيدُ أَنْ يَرَاهُ اللهُ يُنْعِبُ نَفْسَهُ فِي طَلَبِ الْحَلَالِ؛ (1)

امیر مؤمنان علی علیه السَّلام در شدت گرما در پی کاری حاجتی بیرون می شد که دیگران می توانستند انجام دهند، امّا مقصودش از این که خود اقدام کند و به دیگری وانگذارد این بود که خداوند شاهدش باشد که برای روزی حلال خود را به زحمت انداخته و کار می کند.

در روایتی عبد الله بن سنان می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود:

كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السَّلام إِذَا أَصْبَحَ خَرَجَ غَادِياً فِي طَلَبِ الرِّزْقِ.

فَقِيلَ لَهُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ أَيْنَ تَذْهَبُ؟

فَقَالَ: أَتَصَدَّقُ لِعِيَالِي.

قِيلَ لَهُ: أَ تَتَصَدَّقُ؟

قَالَ: مَنْ طَلَبَ الْحَلَالَ فَهُوَ مِنَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقَةٌ عَلَيْهِ؛ (2)

امام سجاد علیه السَّلام اول صبح برای کار و زندگی از خانه بیرون می رفت.

مردی پرسید : در این صبح اول وقت کجا می روید؟

فرمود: می روم تا برای خانواده ام صدقه بگیرم.

آن مرد گفت: می روید صدقه بگیرید؟

امام سجاد علیه السَّلام فرمود: هر کس در جستجو روزی حلالی باشد، از خداوند متعال صدقه دریافت می کند.

ص: 285

در روایت دیگری می خوانیم. عبد الاعلی مولا آل سام می گوید:

روزی امام صادق علیه السَّلام را دیدم که در گرمای تابستان مشغول کار است. به ایشان عرضه داشتم: فدایتان گردم، شما با این مقام و منزلتی که نزد خدا دارید، مشغول کار هستید ؟!

حضرت فرمودند:

يَا عَبْدَ الْأَعْلَى! خَرَجْتُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ لِأَسْتَغْنِيَ عَنْ مِثْلِكَ؛(1)

ای عبد الأعلى! در طلب رزق و روزی بیرون آمده ام برای این که به امثال تو نیازمند نباشم.

چه نیکوست که انسان در پی کسب و کار برود تا رفاه زن و فرزندانش را تأمین کند. در روایتی امام سجاد علیه السَّلام می فرماید:

أَرْضَاكُمْ عِنْدَ اللهِ أَسْبَغُكُمْ عَلَى عِيَالِهِ؛ (2)

پسندیده ترین شما نزد خدا کسی است که برای خانواده خود رفاه بیشتری فراهم آورد.

در روایت دیگری ابن ابی نصر می گوید: امام رضا علیه السَّلام می فرماید:

صَاحِبُ النِّعْمَةِ يَجِبُ عَلَيْهِ التَّوْسِعَةُ عَنْ عِيَالِهِ؛ (3)

بر صاحب نعمت واجب است که عیال خویش را در رفاه قرار دهد.

چه نیکوتر آن که انسان در پی رفاه خودش باشد تا خدا را بهتر عبادت کند.

ص: 286

موسی بن بکر می گوید: حضرت امام موسی بن جعفر علیه السَّلام فرمود:

مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِيَعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِيَالِهِ كَانَ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبيل الله...؛ (1)

کسی که از پیروزی حلال برود تا خود و خانواده خود را بهره مند سازد، پاداش او در پیشگاه الهی مانند پاداش سربازی است که در راه خدا جهاد می کند.

چرا که انسان فقیر و نادار نمی تواند اهل خیر باشد. پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله در سخنی فرمود:

كَادَ الْفَقْرُ يَكُونُ كُفْراً؛ (2)

نزدیک است که فقر به کفر بینجامد.

مقابلۀ با فقر، نفْس بسیار قوی می خواهد. اینکه انسان مشغول عبادت و خیررسانی باشد و به ثروتمندان حسد نورزد و در کارهایش نظم داشته باشد، امری بسیار دشوار است. کمتر کسی دارای چنین نفْس مهذّب و خودساخته ای است.

خداوند متعال دنیا را با تمام زینت هایش برای بندگانش آفریده تا از آن بهره ببرند. در آیه ای از قرآن کریم می خوانیم:

﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ)؛ (1)

بگو: «چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟! بگو: «این ها در زندگی دنیا، برای کسانی است که ایمان آورده اند و در قیامت، خالص (برای مؤمنان) خواهد بود». این گونه، آیات را برای کسانی که آگاهند، شرح می دهیم.

ابواسحاق همدانی می گوید:

هنگامی که امیر مؤمنان علی علیه السَّلام محمد بن ابی بکر را به حکومت مصر و و حومهٔ آن گمارد، نامه ای برایش نوشت و به او دستور فرمود که آن را بر مردم مصر بخواند و به آن چه در آن نامه به وی سفارش فرموده، عمل نماید. در بخشی از آن نامه چنین آمده است:

وَاعْلَمُوا يَا عِبَادَ اللَّهِ! أَنَّ الْمُتَّقِينَ حَازُوا عَاجِلَ الْخَيْرِ وَ آجِلَهُ شَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ وَ لَمْ يُشَارِكْهُمْ أَهْلُ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ أَبَاحَهُمُ اللَّهُ مِنَ الدُّنْيَا مَا كَفَاهُمْ وَ بِهِ أَغْنَاهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ اسْمُهُ: ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ). (2)

ص: 288

سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ وَأَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ شَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، فَأَكَلُوا مَعَهُمْ مِنْ طَيِّبَاتِ مَا يَأْكُلُونَ وَ شَرِبُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا يَشْرَبُونَ، وَ لَبِسُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَلْبَسُونَ وَ سَكَنُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَسْكُنُونَ، وَ تَزَوَّجُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَتَزَوَّجُونَ، وَرَكِبُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَرْكَبُونَ، أَصَابُوا لَذَّةَ الدُّنْيَا مَعَ أَهْلِ الدُّنْيَا وَهُمْ غَداً جِيرَانُ اللَّهِ يَتَمَنَّوْنَ عَلَيْهِ فَيُعْطِيهِمْ مَا تَمَنَّوْهُ وَ لَا يَرُدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لَا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيباً مِنَ اللَّذَّةِ.

فَإِلَى هَذَا يَا عِبَادَ اللَّهِ! يَشْتَاقُ إِلَيْهِ مَنْ كَانَ لَهُ عَقْلُ وَ يَعْمَلُ لَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه...(1)

و بدانید ای بندگان خدا! که پرهیزکاران به تمام نیکی های دنیوی و آخروی دست یافته اند. آنان با اهل دنیا در دنیایشان شریکند، ولی اهل دنیا با آنان در آخرتشان شرکت ندارند. خداوند از دنیا به آن اندازه که کفایتشان کند و بی نیازشان گرداند، برای آنان مباح ساخته و اجازۀ مصرف و استفاده داده و فرموده است: «بگو چه کسی زیورهای خدا را که برای بندگانش آورده و روزی های پاکیزه را حرام کرده، بگو: همۀ این ها در دنیا از آن کسانی است که ایمان آورده اند و در آخرت به طور خالص برای مؤمنان است، این گونه آیات را برای گروهی که آگاهند، شرح می دهیم».

به بهترین وجه در دنیا سکونت جسته اند، به نیکوترین صورت از آن بهره مند شده اند. با اهل دنیا در دنیاشان شریکند، در کنار آنان از پاکیزه ترین خوراک ها می خورند، از تمیزترین نوشیدنی ها، می نوشند، از

ص: 289

بهترین لباس ها می پوشند، در برترین منزل ها سکونت می کنند، بهترین همسران را اختیار می کنند، برترین سواری ها را سوار می شوند، با اهل دنیا و مثل آنان از لذّت دنیا بهره می برند، و فردا روز همجوار خدا هستند. از خدا آرزو و درخواست می کنند و خداوند آرزوهایشان را برآورد، و دعا و درخواستی از آنان را رد نکند، و هیچ بهره ای از لذّت را از آنان دریغ ننماید. پس ای بندگان خدا! به چنین چیزها هر صاحب خردی مشتاق است و برای دستیابی به آن به تقوای الهی عمل می کند، و هیچ حول و قوّه ای جز از جانب خدا نیست.

فَيَرُدُّ ذَلِكَ عَلَى الْعَامَّةِ وَالْخَاصَّةِ وَلَا يَدَّخِرُ _ أَوْ قَالَ: لَا يَدَّخِرُ _ عَنْهُمْ شَيْئاً. فَكَانَ مِنْ سِيرَتِهِ فِي جُزْءِ الْأُمَّةِ إِيثَارُ أَهْلِ الْفَضْلِ بِإِذْنِهِ وَقَسْمُهُ عَلَى قَدْرِ فَضْلِهِمْ فِي الدِّين؛ (1)

ورود پیامبر به خانه با اختیار خویش بود (یعنی از همسران که حق همسری به او داشتند اجازه داشت). هنگامی که به خانه وارد می شد وقت خود را سه قسمت می کرد:

یک قسمت برای خدای متعال، یک قسمت برای اهل بیت،و یک قسمت برای کارهای شخصی.

و وقت اختصاصی خود را دو قسمت کرده بود: برای خود و برای مردم که صرف امور همۀ مردم از عام و خاص می نمود و هیچ چیز را از ایشان دریغ نمی کرد.

یکی از سیره های حضرت این بود که در آن قسمت از وقتش که برای مردم نهاده بود، کسانی را که در دین برتری داشتند، برتری می داد.

در روایت دیگری امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ:

فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ، وَسَاعَةٌ فِيهَا يَرُمُّ مَعَاشَهُ،

ص: 291

وَسَاعَةٌ يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَبَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَيَجْمُلُ...؛ (1)

برای مؤمن سه ساعت است:

ساعتی که در آن با پروردگارش راز و نیاز می نماید، ساعتی که در آن معاش و نیازمندی های زندگی را اصلاح می کند، و ساعتی که بین خویش و بین لذّت و خوشی آنچه حلال و نیکوست آزاد گذارد... (2)

ص: 292

بنا بر روایاتی که بیان شد، لازم است که انسان زمان خود را به چهار قسمت تقسیم کند:

ص: 293

1. انجام عبادتها،

2. محاسبۀ نفس،

3. رفتن به نزد اهل علم،

4. بهره بری از لذتهای حلال،

خوشا به حال کسانی که به ریا آلوده نیستند و خود را به سختی و مشقت بیهوده وادار نمی کنند. خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:

﴿فَلا تُزَكُوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقى)؛(1)

پس خودتان را پاک نشمارید، او به حال کسی که پرهیزگاری نموده، داناتر است.

جَمیل می گوید: از امام صادق علیه السَّلام درباره تفسیر این آیه کریمه پرسیدم.

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

قَوْلُ الْإِنْسَانِ: صَلَّيْتُ الْبَارِحَةَ وَ صُمْتُ أَمْسِ وَنَحْوَ هَذَا...(2)

منظور این است که انسان از روی ریا بگوید: دیشب بیدار بودم و نماز خواندم و دیروز را روزه گرفتم و مانند این حرف ها...

از طرفی در روایات اهل بیت علیهم السَّلام، کسی که عبادت را بر خودش اجبار می کند، سرزنش شده است؛ چه رسد به این که قصد ریا داشته باشد.(3)

بیان شد که عثمان بن مظعون قصد ریا نداشت. او دست پروردۀ پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله و دوستدار على مرتضى علیه السَّلام بود و پیامبر از او به عنوان «سلف صالح» یاد فرمود. (4)

او رفيق ابوذر غفاری بود؛ اما علت آن که در تاریخ از او کمتر اسم برده می شود آن است که او در اوایل هجرت رحلت کرد.

در پی این تصمیم عثمان بن مظعون، همسرش نزد پیامبر خدا صلَّی اللهُ علیه وآله آمد و از این کار او شکایت کرد.

ص: 295

پیامبر بسیار عصبانی شدند و فرمودند که مردم را جمع کنید تا برایشان صحبت کنم. پس از جمع شدن مردم، پیامبر بر فراز منبر قرار گرفت و فرمود:

مَا بَالُ أَقْوَامٍ يُحَرِّمُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمُ الطَّيِّبَاتِ؟

أَلَا إِنِّي أَنَامُ بِاللَّيْلِ وَ أَنْكِحُ وَ أُفْطِرُ بِالنَّهَارِ، فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي...؛ (1)

چراگروهی چیزهای پاک را بر خود حرام می کنند؟

آگاه باشید که من شب ها به خواب می روم و با زنان همبستر می گردم و روزها هم غذا می خورم. پس هر کس از سنت من اعراض کند از من نیست...

پیامبر اکرم صلَّی اللهُ علیه وآله به آن ها هشدار داد که این چه کاری است که شما انجام می دهید؟

این چه وضع دینداری شماست؟ منِ پیامبر روزه می گیرم، بعضی روزها افطار می کنم و این گونه نیست که همیشه روزه بگیرم، یا همیشه بخورم و هیچ وقت به فکر روزه نباشم.

من نیز کار می کنم و این گونه نیست که همواره به عبادت مشغول باشم...

من با خانم هایم ارتباط دارم. این چه رفتاری است که شما دارید و خود را مقدس مآب می کنید و حق دیگری را تضییع می نمایید. همسر شما نیز انسان است و حقی دارد.

با این بیان پیامبر، عثمان بن مظعون از تصمیم خود منصرف شد.

ص: 296

البته کسانی که از نظر تحصیلات و عبادات در سطح بالاتری از زنان خود قرار دارند، باید حال آنان را مراعات بکنند و همانند عثمان بن مظعون بر همسر خود سخت نگیرند.

درست است که شما شخصیت آن چنانی و بالای اجتماعی و غیر اجتماعی دارید و همسر شما دارای چنان موقعیتی نیست، ولی همسر شما نسبت به شما ذی حق است. کسی است که باید به او برسید؛ یعنی شما باید سطح خود را پایین بیاورید و آن امور شرعی که او حق دارد و صلاحش است و مناسب عفت اوست، انجام دهید؛ چراکه:

چون که با کودک سر و کارت فتاد *** پس زبان کودکی باید گشاد

آری، گاهی سخت گیری برخی مقدس مآب ها موجب می شود که همسر و فرزندانشان از دین گریزان شوند.

دارند، کثافات کمتری دارند و چندان به استحمام نیاز ندارند. اما افرادی که غرق در گناهان هستند، باید به حج رو آورند.

در آیه ای از قرآن کریم می خوانیم:

﴿فَفِرُّوا إِلَى اللهِ إِنِّي لَكُمْ مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ)؛ (1)

پس به سوی خداوند بگریزید. من شما را از جانب او بیم دهنده ای آشکارم. یکی از معانی این آیه کریمه این است که به سوی بیت الله الحرام بروید و جا آورید.

در روایتی زید بن علی بن الحسین علیه السَّلام می گوید:

از پدر بزرگوارم سید العابدین علیه السَّلام دربارۀ معنای این آیه کریمه پرسیدم. امام سجاد علیه السَّلام فرمود:

مَعْنَى قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ: ﴿ فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ)؛ يَعْنِي حُبُّوا إِلَى بَيْتِ الله.

يَا بُنَيَّ! إِنَّ الْكَعْبَةَ بَيْتُ الله، فَمَنْ حَجَّ بَيْتَ الله فَقَدْ قَصَدَ إِلى الله، وَالْمَسَاجِدَ بُيُوتُ الله، فَمَنْ سَعَى إِلَيْهَا فَقَدْ سَعَى إِلَى اللهِ وَ قَصَدَ إِلَيْهِ؛ (2)

منظور از خداوند متعال که می فرماید: «پس به سوی خدا بگریزید» این است که به سوی بیت الله الحرام بروید و حج به جای آورید.

ای فرزندم! همانا کعبه، خانهٔ خداست. پس هر که حجّ خانه خدا می کند به منزله آن است که نزد خدا رفته است، و مسجدها نیز خانه های خدا هستند و هر کس به جانب مساجد روی آورد، گویی به سوی خدا روی آورده است.

ص: 298

محمد بن سنان که از راویان معتبر است، روایتی را از ابی الجارود نقل می کند.

ابي الجارود میگوید امام باقر علیه السَّلام دربارۀ این آیه فرمود:

حُجُوا إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ؛ (1)

به سوی خداوند متعال حج گزارید.

انسان به هنگام فرار، از هر چیزی که ترس دارد، فرار می کند؛ از بیماری، فقر، قحطی و.... از تمام ناخوشی ها و هر چه که می ترسد. بنابراین به هنگام ترس از همه این ها باید به حج پناه برد. کسی به حج می رود، در واقع زائر خداوند متعال است و برای هر زیارت شونده ای، واجب است که از زائرش پذیرایی کند. خداوند نیز از زائرش پذیرایی می کند. پذیرایی او همان چیزی است که در ضمن دعای ورود به مسجد الحرام می خوانیم:

.... اللهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ وَزَائِرُكَ فِي بَيْتِكَ وَعَلَى كُلِّ مَأْتِي حَقٌّ لِمَنْ أَتَاهُ وَزَارَهُ وَأَنتَ خَيْرُ مَأْتِي وَأَكْرَمُ مَزُورٍ ...؛ (2)

ثروت و دارایی خود بخل ورزید، و فقیر و بی چیز دین و آیینش را به دنیای دیگری فروخت، بلا و سختی و گرفتاری در دنیا به مردم روی آورد و در جهان آخرت عقاب و کیفر ایشان بزرگ گردد.(1)

می فرماید:

أَشَدُّ مِنْ يُثْمِ الْيَتِيمِ الَّذِي انْقَطَعَ عَنْ أَبِيهِ يُثْمُ يَتِيمِ انْقَطَعَ عَنْ إِمَامِهِ وَلَا يَقْدِرُ عَلَى الْوُصُولِ إِلَيْهِ وَلَا يَدْرِي كَيْفَ حُكْمُهُ فِيمَا يُبْتَلَى بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ.

أَلَا فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا وَهَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمٌ فِي حِجْرِهِ.

أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى؛ (1)

ناگوارتر از یتیمی فردی که پدر از دست داده یتیمی کسی است که از امامش دور افتاده و توان رسیدن به او را ندارد و پاسخ مسائل مورد نیازش را نمی داند.

آگاه باشید که شیعۀ ما که دانای به علوم ماست و افرادی که _ به دلیل عدم دیدار ما _ از علم ما بی خبر مانده اند، هم چون یتیمی در حمایت آن دانشمند هستند.

آگاه باشید جایگاه کسی که چنین یتیمی را هدایت و ارشاد نموده و دستورها و شرائع ما را به او یاد داده، همراه ما در اعلا علّیین خواهد بود.

در سخن دیگری سالار شهیدان حسین بن علی علیه السَّلام می فرماید:

مَنْ كَفَلَ لَنَا يَتِيماً قَطَعَتْهُ عَنَّا مَحَبَّتُنَا بِاسْتِتَارِنَا فَوَاسَاهُ مِنْ عُلُومِنَا الَّتِي سَقَطَتْ إِلَيْهِ حَتَّى أَرْشَدَهُ وَهَدَاهُ قَالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: يَا أَيُّهَا الْعَبْدُ الْكَرِيمُ الْمُوَاسِي! أَنَا أَوْلَى بِالْكَرَمِ مِنْكَ اجْعَلُوا لَهُ يَا مَلَائِكَتِي! فِي الْجِنَانِ بِعَدَدِ كُلِّ حَرْفٍ عَلَّمَهُ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ وَ ضُمُّوا إِلَيْهَا مَا يَلِيقُ بِهَا مِنْ سَائِرِ النِّعَمِ؛ (2)

ص: 302

هر کس کفالت یتیمی از ما _ که رنج غیبت، محبّت و ارتباطش را از ما بریده _ را بر عهده گیرد و با علوم ما او را همراهی کند تا ارشاد و هدایت شود، خداوند متعال به او می فرماید: ای بنده کریم من که به برادرت یاری نمودی! من به کرم از تو سزاوار ترم، ای فرشتگانم! برای او در بهشت ها به شمار هر حرفی که تعلیم داده، یک میلیون کاخ قرار دهید و در آن کاخ ها از دیگر نعمت ها بدان بیفزایید.

در حدیث دیگری پیشوای هفتم امام کاظم علیه السَّلام می فرماید:

فَقِيهُ وَاحِدٌ يُنْقِذُ يَتِيماً مِنْ أَيْتَامِنَا الْمُنْقَطِعِينَ عَنَّا وَعَنْ مُشَاهَدَتِنَا بِتَعْلِيمِ مَا هُوَ مُحْتَاجٌ إِلَيْهِ أَشَدُّ عَلَى إِبْلِيسَ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ، لِأَنَّ الْعَابِدَ هَمُّهُ ذَاتُ نَفْسِهِ فَقَدْ وَهَذَا هَمُّهُ مَعَ ذَاتِ نَفْسِهِ ذَاتُ عِبَادِ اللهِ وَ إِمَائِهِ لِيُنْقِذَهُمْ مِنْ يَدِ إِبْلِيسَ وَ مَرَدَتِهِ، فَذَلِكَ هُوَ أَفْضَلُ عِنْدَ اللهِ مِنْ أَلْفِ أَلْفِ عَابِدٍ وَ أَلْفِ أَلْفِ عَابِدَةٍ؛ (1)

فقیهی که در پی نجات یتیمی از ایتام ما _ که نه ما را دیده و نه به ما دسترسی دارد _ برآید، و او را در حدّ نیازش آموزش دهد، بر ابلیس از هزار عابد سخت تر است. زیرا فرد عابد فقط برای نجات خودش تلاش می کند، ولی فقیه علاوه بر خود به فکر تمام بندگان خداست تا آنان را از دست ابلیس و یارانش نجات دهد. برای همین مقام او در پیشگاه خداوند از یک میلیون مرد و زن عابد برتر است.

بنابراین احادیث، اگر کسی علم و دانشی دارد، باید آن را نشر دهد. امام باقر علیه السَّلام به ابان بن تَغلب فرمود:

ص: 303

اجْلِسْ فِي مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ وَ أَفْتِ النَّاسَ، فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ يُرَى فِي شِيعَتِي مِثْلُكَ؛ (1)

در مسجد بنشین و برای مردم فتوا ده که من دوست دارم در شیعیانم مثل تو را ببینم.

به طور کلی زکات علم و دانش، نشر آن است. پیامبر رحمت صلَّی اللهُ علیه وآله در حدیثی می فرماید:

زَكَاةُ الْعِلْمِ تَعْلِيمُهُ مَنْ لَا يَعْلَمُهُ؛ (2)

زکات علم تعلیم دانش به نادان است.

در سخن دیگری امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

لِكُلِّ شَيْءٍ زَكَاةً وَزَكَاةُ الْعِلْمِ أَنْ يُعَلِّمَهُ أَهْلَه؛ (3)

هر چیز زکاتی دارد و زکات علم این است که به اهل آن آموخته شود.

بنابراین، هر کس هر چه می داند بایستی به دیگران بیاموزد؛ حتی اگر آشپزی و خیاطی باشد. در این صورت شکر نعمت علم را به جا آورده است.

امیر مؤمنان علی علیه السَّلام می فرماید:

شُكْرُ الْعَالِمِ عَلَى عِلْمِهِ أَنْ يَبْذُلَهُ لِمَنْ يَسْتَحِقُه؛ (4)

شکر و سپاس عالم و دانشمند بر علم و دانشش آن است که آن علم را به کسی که سزاوار است بذل نموده و یاد دهد.

ص: 304

شکر نعمت این است که آن نعمت در راه عبادت و اطاعت خداوند متعال مصرف شود و شکر و زکاتِ هر عضوی از بدن این است که آن عضو، در راه اطاعت پروردگار و رضایت او به حرکت درآید و از کارها و جاهای حرام دوری نماید.

به سخن دیگر، شکر نعمت، مصرف کردن آن نعمت در راه خدای سبحان است. (1) چشم، گوش، دهان و.... تمام اعضا و جوارح باید در راهی که رضایت خدا در آن است، استفاده شود.

چشمی که خدا به انسان داده باید با این چشم در راه دیدنی هایی که خدا می خواهد نظر بکند؛ یعنی هماره به ملکوت آسمان ها باز باشد. قرآن کریم می فرماید:

﴿أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ * وَلِسَاناً وَشَفَتَيْن ﴾؛ (2)

آیا برای او دو چشمش قرار ندادیم و زبانی و دو لب؟

یعنی ما برای آدم دو چشم قرار ندادیم که با آن ها به درون چاه بیفتد. ما برای او زبان قرار ندادیم که گنگ باشد. قرآن کریم از چنین افرادی به کفّار تعبیر می کند و می فرماید:

( وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِدَاءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُون )؛ (3)

و مَثَل کفرورزان همچون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی مبهم، چیزی نمی شنود بانگ می زند. آنان کرند، لالند، کورند. و آنان نمی اندیشند.

ص: 305

به راستی آن ها کرند، کورند، گنگاند و نمی فهمند. قرآن کریم در آیه ای دیگر، از جهنمی ها تعبیر خیلی عجیبی دارد و در سوره مبارکه ملک می فرماید:

(وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في أَصْحاب الشعير؛ فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحقاً لِأَصْحاب الشعير)؛ (1)

و آنان گویند: اگر شنیده بودیم یا اندیشیده بودیم در میان دوزخیان نبودیم. پس به گناه خود اقرار می کنند و مرگ باد بر اهل دوزخ.

این گونه افراد در درون آتش می گویند: اگر ما گوش می کردیم یا می اندیشیم...

آری، گوش کردن وسیله عمومی است برای تفکر و تعقل. بنا براین، تعقل کار هر کس نیست، ولی به نصیحت گوش کردن، ساده است. کمتر افرادی هستند که فهمشان در سطح بالا باشد و درست بتوانند تفکر و تعقل کنند. اینها می گویند: اگر ما به حرف افرادی که ما را به راه راست هدایت می کردند، گوش میکردیم و تعقل و تفکر می نمودیم، هرگز جهنمی نبودیم.

این ها اعتراف می کنند که گنهکار هستند. قرآن کریم می فرماید:

(فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ)؛ (2)

پس به گناه خود اقرار می کنند.

به واقع مال و ثروت، بزرگت رین کمی نگاه شیطان است؛ زیرا افراد بسیار اندکی هستند که وقتی به آن می رسند فریب نمی خورند.

در گزارش دیگری حارث اَعْوَر می گوید:

امیر مؤمنان علی علیه السَّلام فرمود: رسول خدا صلَّی اللهُ علیه وآله فرمود:

إِنَّ الدِّينَارَ وَالدِّرْهَمَ أَهْلَكَا مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ هُمَا مُهْلِكَاكُم؛ (1)

به راستی درهم و دینار و دوستی آن ها، کسانی را که پیش از شما بودند هلاک کردند، و همان دو هلاک کنندۀ شما نیز هستند.

در روایت دیگری حَفص بن قُرْط می گوید: امام صادق علیه السَّلام فرمود:

مَنْ كَثُرَ اشْتِبَاكُهُ بِالدُّنْيَا كَانَ أَشَدَّ لِحَسْرَتِهِ عِنْدَ فِرَاقِهَا؛ (2)

هر که بیشتر به دنیا دلبسته باشد، هنگام جدا شدن از آن، افسوس او بیشتر و سخت تر خواهد بود.

بنابراین، مال وسیله ای است برای خیر و به دست آوردن جهان آخرت. در حديثي معصوم علیه السَّلام می فرماید:

نِعْمَ الْمَالُ الصَّالِحُ لِلْعَبْدِ الصَّالِحِ، وَنِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْيَا عَلَى الأَخِرَةِ؛ (3)

مال شایسته برای بنده شایسته چیز خوبی است و دنیا برای به دست آوردن جهان آخرت یاور خوبی است.

ص: 308