اکثر علوم ، بویژه اصول ، فقه ، ریاضی و نجوم بهره کامل و کافی داشت . . » . (1) مرحوم نراقی از علمای طراز اول قرن سیزده هجری و سر آمد آنان بوده ، و در عین داشتن ریاست و شهرت ، در توجه به احوال اشخاص ناتوان و بی بضاعت بسیار کوشا بوده و با شفقت و ملاطفت همواره ملجا مراجعات بوده . تلاش بی وقفه او در تحصیل علم و کمالات ، و اخلاق وارسته او در ارشاد و هدایت ، و اهتمام او به نگهداری از طلاب و اداره زندگی آنها نقشی بسزا در پیشرفت مذهب داشته . آثار گرانبهای علمی او در زمینه های گوناگون ، نشانه جامعیت اوست . و ویژگی دیگراو در پدیدآوردن این اثرهای ارزنده ، پیروی و متابعت او از پدرش می باشد ، زیرا با تلاش او تصانیف پدرش به دنیای علمی معرفی شد . پدرش مرحوم ملا مهدی نراقی در فقه کتاب «معتمد الشیعه» را تالیف نمود و او کتاب «مستند الشیعه» را . پدر کتاب «مشکلات العلوم» را در فنون مختلف به رشته تحریردر آورد ، و پسر کتاب «خزائن» را در تکمیل آن . پدر در علم اخلاق کتاب شریف «جامع السعادات» را بنگاشت ، و پسر کتاب «معراج السعاده» را . او همچنین بسیاری از آثارمرحوم پدر را شرح نموده و بدین وسیله همواره نام و یاد او را در خاطره ها زنده نگه داشت ، و به ادعای بسیاری باعث شهرت پدر گردید . تالیفات مرحوم نراقی ، هم در زمان خودش و هم پس از او مورد عنایت و مراجعه علمابوده ، به طوری که فقیه بزرگ شیعه مرحوم «سید کاظم

ص: 2

یزدی» صاحب «عروه» - رضوان الله تعالی علیه - همیشه سه کتاب مهم فقهی در نزدش عزیز و مورد مراجعه بوده که یکی از آنها مستند مرحوم نراقی است (1) مرحوم نراقی از روحی لطیف و ذوقی سرشار برخوردار بوده ، و اشعار عرفانی و اخلاقی بسیاری سروده که حاوی مضامین توحیدی است و در دو دیوان به نام او جمع آوری شده . یکی «دیوان اشعار» و دیگری دیوان مثنویات او که به نام «طاقدیس» مشهور است و بارهادر ایران چاپ شده . کتاب طاقدیس که به سبک و روش مثنوی ملای رومی است ، شامل قصص و داستانهای اخلاقی و تربیتی است که با نظمی شیوا و دلنشین به رشته تحریر در آمده . او دراشعارش به صفایی تخلص می کرده . از اشعار نغز اوست :

ساقی به یاد یار بده ساغری ز می*** از آن گنه چه باک که باشد به یاد وی

من ژنده پوش یارم و دارم به جان او*** ننگ از قبای قیصر و عار از کلاه کی

تا کی دلا به مدرسه طامات طرهات*** بشنو حدیث یار دو روزی ز نای نی

واعظ مگو حدیث بهشت و قصور و حور*** ماتوسن هوا و هوس کرده ایم پی

ما عندلیب گلشن قدسیم باغ ما*** ایمن بود زباد خزان و هوای دی

زاهد برو چه طعنه مستی زنی که هست*** مست از خیال دوست صفایی نه مست می (2)

یا رب ز بخت ماست که شد ناله بی اثر*** یا هرگز آه و ناله و زاری اثر نداشت

زان بی نشان ز هر که نشان جستم ای عجب*** دیدم چو من ز

ص: 3

هیچ نشانی خبر نداشت

گفتم علاج غم به دعای سحر کنم*** غافل از اینکه تیره شب ما سحر نداشت

دردا که دوش طاعت سی سال خویش را*** دادم به می فروش به یک جرعه برنداشت

دنیا و آخرت همه دادم به عشق و بس*** شادم که این معامله یک جو ضرر نداشت

گر ترک عشق کرد صفایی عجب مدار*** بیچاره تاب محنت از این بیشتر نداشت (1)

ای خدا خواهم برون از هر دو عالم عالمی*** تا ز رنج جسم و جان آنجا برآسایم دمی

این خمار کهنه ما را کجا باشد علاج*** از سبو یا خم دریغا گر ز می بودی یمی

زخم دل را مرهمی جستم طبیبی دید و گفت*** زخم شست قاتلی هست این ندارد مرهمی

آدمی زادی که می گویند ، اگر این مردمند*** ای خوشا جایی که در آنجا نباشد آدمی (2)

مقابله فراهم شد . مؤلف کتاب «تاریخ سیاسی و دیپلماسی» در این زمینه می نویسد : «اجحافات و رفتار بی رویه مامورین دولت روس که باعث تنفر مردم در ایالات متصرفه گردیده و از همان سال 1230 سکنه این نواحی را تکان داد و بالاخره در سال 1241 مبدل به یک شورش و هیجان عمومی گردید» (1) . « . . . ظلم و فجایع دولت روسیه علمای مسلمان را در مشاهد متبرکه سخت مضطرب و نگران ساخته بود . . » . (2) افکار مردم به حد اعلا بر ضد روسیه تهییج شده بود . ملت و روحانیون و اغلب زمامداران تقاضای اعلان جنگ بر ضد دولت روسیه داشتند . در تاریخ 5 ذیحجه 1241 (11 ژوئیه 1829) «آقا سید محمد مجتهد» به همراهی یکصد تن از روحانیون وارد سلطانیه شد . دسته دیگری از اهالی به سرپرستی «ملا احمد نراقی» نزد فتحعلیشاه آمدند و به تظاهرات پرداختند (3) و نتیجه این شد که : در اثر حمله نیروهای ایران به قوای روس که از ذیحجه 1241تا آخر محرم 1242 انجام گرفت تمام نواحی که مطابق «معاهده گلستان» تسلیم روسها شده بود از جانب قوای ایران اشغال گردید .

: فیلسوف به حق ، حکیم مطلق ، جامع معقول و منقول المولی الاعظم و الحبر الاعلم ، استاد البشر و . . . تعبیر کرده (1) عمده تحصیلات محقق نراقی در اصفهان بوده و از اساتیدی بزرگ همچون «ملا اسماعیل خواجویی» ، «حاج شیخ محمد هرندی» ، «ملا مهدی هرندی» و «آقامیرزا نصیر اصفهانی» بهره جسته است و سپس از محضر اساتید بزرگ کربلا و نجف چون «آقا محمد باقر بهبهانی» و «شیخ یوسف بحرانی» (صاحب حدائق) هم استفاده کرده . و پس از مراجعت به ایران در کاشان مسکن گزیده و به برکت وجود شریفش ، آن شهر ، دار العلم و دار التحصیل و مجمع علما گردیده است . (2) مرحوم ملا مهدی نراقی دارای تالیفات زیادی در زمینه فقه ، اصول ، فلسفه ، کلام ، تفسیر ، ادبیات ، ریاضی ، و نجوم می باشد که در اکثر کتب تراجم و رجال به آنها اشاره شده . آقای «حسن نراقی» در مقدمه کتاب «قره العیون» که با تصحیح و تعلیق و مقدمه آقای «سید جلال الدین آشتیانی» بوسیله دانشگاه فردوسی مشهد چاپ شده ، فهرست تفصیلی آثار ایشان را با اشاره به نسخه های آنها ، نگاشته اند .

که این طریق تاثیری بسزا در پیشرفت علمی او داشته . تا اینکه همراه پدر ، سفری به عتبات عالیات رفته و با پدر خود به درس «آقا محمد باقر وحیدبهبهانی» حاضر شده و مدتی بهره جسته (1) . در سال 1212 بار دیگر به عراق رفته و در شهر مقدس نجف مدتی نزد «سیدبحر العلوم» و سپس در محضر «شیخ جعفر نجفی کاشف الغطا» و در کربلا نزد «میرزا محمد مهدی موسوی شهرستانی» و «آقا سید علی طباطبایی» (صاحب ریاض) تلمذنموده و یکی از اجله علما و مشاهیر فقها گردیده و به نراق مراجعت نموده است . و پس از فوت پدرش در سال 1209 هجری مرجعیت عامه به او منتقل شده و موردتوجه عموم قرار گرفته و رئیس علی الاطلاق گردیده است . (2)

او بوده و از وی اجازه روایت داشته اند . صورت اجازات مؤلف از بیست مورد متجاوز است که عینا به خط مولف یا صاحبان اجازات نزد فاضل معاصر جناب آقای «حسن نراقی» که یکی از احفاد مرحوم نراقی است باقی است . (1)

منزله تتمیم و ذیل برای «مشکلات العلوم» مرحوم پدرش تالیف شده . 6- دیوان صفایی نراقی : همانطور که قبلا ذکر شد مرحوم نراقی به صفایی تخلص داشته . و این دیوان غیر از مثنویات اوست که به نام طاقدیس خواهد آمد . 7- رساله الاجازات . شامل : اجازه های مرحوم نراقی به شاگردانش و اجازات مشایخش 8- رساله عملیه (فارسی در عبادات) . 9- سیف الامه و برهان المله : کتابی است فارسی در رد شخصی بنام «هانری مارتین» (1) معروف به «پادری» که مسیحی بوده و شبهاتی در دین اسلام وارد کرده که منجر به تالیف این کتاب شد . این کتاب دوبار در ایران چاپ شده و در اول آن فهرستی مبسوط به قلم فرزند مصنف ملا محمد نراقی متوفای 1297 نوشته شده . 10- شرح تجرید الاصول : متن آن از پدرش می باشد . این کتاب در 7 جلد نگارش یافته و شامل همه مباحث علم اصول است . 11- شرح حدیث جسد المیت و انه لا تبلی الا طینته . 12- شرح رساله ای در حساب (که متن آن را مرحوم پدرش نوشته است) . 13- شرح محصل الهیئه . (متن آن نیز از مرحوم ملا مهدی نراقی پدر مصنف است) . 14- طاقدیس . شامل اشعار عرفانی و اخلاقی به سبک مثنوی مولوی و به زبان فارسی لطیف . این کتاب هم اکنون به همت آقای حسن نراقی به وسیله انتشارات امیر کبیر منتشرمی شود . 15- رساله ای در عبادات . ظاهرا این کتاب غیر از رساله عملیه ای است که نام آن تحت شماره 9 ذکر شد . و مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه به طور

ص: 9

مستقل آن را ذکر کرده است . 16- عوائد الایام من امهات ادله الاحکام . مشتمل بر 88 عائده و آخرین عائده آن در تراجم روات احادیث است و مرحوم شیخ انصاری بر آن حاشیه زده اند . 17- القضا و الشهادات . 18- مستند الشیعه فی احکام الشریعه : کتاب فقهی و استدلالی مرحوم نراقی که در شهرکاشان ده سال قبل از وفاتش پایان یافته ، یعنی سال 1234 هجری قمری . 19- مشکلات العلوم : این کتاب غیر از مشکلات العلوم پدرش و غیر از کتاب خزائن می باشد . 20- مفتاح الاحکام فی اصول الفقه . 21- مفتاح الاصول . 22- مناهج الاحکام : در اصول فقه شامل 2 جلد ، جلد اول مباحث الفاظ و جلد دوم درادله شرعیه . 23- رساله فی منجزات المریض . 24- وسیله النجاه : شامل دو رساله : یکی بزرگ و دیگری کوچک در دو جلد که به در خواست فتحعلیشاه نوشته شده . 25- هدایه الشیعه : رساله ای است در فقه . 26- خلاصه المسائل : رساله ای است در زمینه مسائل طهارت و صلات . 27- الرسائل و المسائل (1) : فارسی است در جواب سؤالات ، در این کتاب از کتابهای پدرش و از کتاب «کشف الغطاء» تالیف استادش مرحوم شیخ جعفر نجفی مطالبی نقل می کند . این کتاب در دو جلد است . جلد اول آن مسائلی است که فتحعلیشاه قاجار و غیره از او سؤال کرده اند و جلد دوم در بیان بعضی از مسائل اصولی و حل بعضی از مشکلات است . تاریخ کتابت آن 1230 می باشد . 28- معراج السعاده (کتاب حاضر) . 29- حاشیه اکر ثاودوسیوس ، (2) به

ص: 10

نقل مؤلف «تاریخ کاشان» (و بر اساس دستخط خودمرحوم نراقی که در مقدمه کتاب طاقدیس گردآوری شده) . 30- جامع المواعظ . (به نقل مؤلف «تاریخ کاشان» و مؤلف «مکارم الاثار» ، ج 4 ، ص 1236) . 31- مناسک حج ، (بر اساس دست نویس مرحوم نراقی در مقدمه طاقدیس) . 32- الاطعمه و الاشربه : فارسی است (به نقل مرحوم سید محسن امین در اعیان الشیعه ، ج 10 ، ص 184) . 33- تذکره الاحباب : فارسی است در فقه (به نقل مؤلف تاریخ کاشان) . 34- کتابی در تفسیر . (به نقل مرحوم سید محسن امین در اعیان الشیعه ، ج 10 ، ص 184) . 35- عین الاصول : اولین کتابی است که مرحوم نراقی تالیف نموده . لازم به توضیح است که : مرحوم شیخ آقا بزرگ بعضی از اجازات فاضل نراقی رادر الذریعه به عنوان کتابی مستقل ذکر کرده که از ذکر آنها خودداری شد ، تنها رساله اجازات ایشان که شامل بیست اجازه است در این مجموعه ذکر گردید .

شب یکشنبه بیست و سوم ربیع الثانی سال 1245 هجری قمری در نراق چشم از جهان فروبست . (1) جنازه اش پیش از دفن به نجف اشرف منتقل و در سمت پشت سر مبارک مولی الموحدین حضرت علی بن ابی طالب - صلوات الله و سلامه علیه - در جانب صحن مطهر مرتضوی در کنار قبر پدرش دفن گردید . صاحب «روضات الجنات» از قول بعضی از شاگردان مرحوم نراقی داستانی را نقل می کند که نمودار علو مقام و درجات مرحوم نراقی است . او می نویسد : در هنگام انتقال جنازه مرحوم نراقی به نجف اشرف در یکی از منازل بین راه به خاطر گرمی شدید هوا می ترسیدیم جنازه متعفن شود ، جنازه بر زمین و قراء در اطرافش مشغول به تلاوت قرآن کریم بودند که من برای اطلاع از این موضوع به نزدیک جنازه رفتم و در صدد تحقیق بر آمدم اما جز رائحه ای طیب که گوئیا بوی مشک ناب بود چیزی استشمام نکردم . و این وضع ادامه داشت تا دم قبر که اصلا تغییری در بدن شریفش حاصل نشد . (2) مرحوم «مدرس تبریزی» صاحب «ریحانه الادب» پس از نقل این داستان از صاحب روضات ، داستانی را که خود شخصا از قول فرد موثقی از استادش که مقداری از شرح لمعه را پیش او خوانده بود شنیده نقل می کند ، بدین مضمون که : استادم آقای سید احمدخسروشاهی نقل کرده ، وقتی جنازه پدرش آقای حاج سید محمد خسرو شاهی را به نجف منتقل کردند خودش به پاس احترام پدر وارد قبر شده که جنازه را بگذارد ، دو جنازه «حاج ملا مهدی» و «حاج ملا احمد نراقی» پدر

ص: 12

و پسر را صحیحا و سالما دیده ، به طوری که هیچ آسیبی متوجه آنها نشده . این داستان در اواخر قرن سیزده و اوائل قرن چهارده واقع شده . و با این فاصله زمانی که از زمان مرگ پدر و پسر گذشته ملاحظه می شود که این امری عجیب و خارق عادت و تنهادر اثر خدمات خالصانه دینی حاصل می شود و بس . (1) فاعتبروا یا اولی الابصار

متنوعی است که از کتاب مزبور وجود دارد . و به ادعای بعضی در بین آثار فارسی و حتی عربی اثری مثل آن نوشته نشده (1) . به طوری که مرحوم نراقی در مقدمه کتاب اشاره کرده اند ، کتاب «معراج السعاده» راکه در واقع ترجمه «جامع السعادات» مرحوم پدرش می باشد به درخواست فتحلعیشاه قاجار به رشته تحریر در آورده . البته با اصلاحات و اضافاتی به خاطر استفاده عموم . بااینکه این کتاب بارها چاپ شده اما متاسفانه چاپی منقح و تحقیق شده که در خور این اثرارزنده باشد از آن در دسترس نبود که خوشبختانه این کار به همت «انتشارات هجرت» تحقق پیدا کرد .

اجمالی اشخاصی که گاهی در کتاب از آنها نام برده شده . 6- ترجمه بعضی از عبارات عربی و آیات و احادیث و اشعار عربی که برای افرادمبتدی سودمند خواهد بود . 7- برای مطالبی که نیاز به شرح و بسط و توضیح بیشتر برای اقناع و استفاده خواننده داشته مصادری معرفی شده . از آنجایی که کتاب معراج السعاده در زمینه مسائل تبلیغی ، کتابی جامع و ارزنده است ، و حتی طلاب عزیز در سفرهای تبلیغی خود می توانند به عنوان مصدری که مطالب متنوع و گوناگون علمی ، اخلاقی و تربیتی را به همراه دارد با خود داشته باشند تا از جمع و حمل کتابهای متنوع بی نیاز باشند ، ابتدا به نظر رسید ، در بیان نام مصادر روایات ، تنها به نام کتاب و شماره روایت یا ذکر آدرس اکتفا نشود ، بلکه به طور کامل عین روایت نقل شودتا افاده و استفاده کامل تر گردد . اما پس از پایان کار به خاطر حجم زیاد کتاب از این کارصرفنظر شد . و این اقدام را به چاپ بعدی کتاب که امیدواریم بزودی در انجام آن موفق شویم موکول کردیم . بدون شک کتاب با آن محتوا به خاطر حجم زیاد در دو جلد چاپ و عرضه خواهد شد . در چاپ 2 جلدی معراج السعاده ، گذشته از بیان اصل روایات ، فهرستهای متنوع علمی و مصادر تحقیق و مراجعه گنجانده خواهد شد . در پایان لازم می دانیم از همه عزیزانی که در فراهم شدن این اثر ارزنده ما را یاری دادند ، بخصوص برادران عزیز و گرامی مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر - ارواحنافداه - که در مراحل مختلف انجام

ص: 15

کار از استخراج مصادر ، تصحیح ، مقابله و ویرایش ازهیچ کوششی دریغ نکردند ، تشکر کنیم . قم - حوزه علمیه محمد نقدی جمادی الثانی 1413 برابر با آذر 1371

السعادات ، چاپ نجف 25- مقدمه خزائن به کوشش علی اکبر غفاری 26- مقدمه کتاب طاقدیس به اهتمام حسن نراقی 27- تاریخ ادبیات ایران تالیف ادوارد براون ، ترجمه رشید یاسمی ، ص 286 28- مقدمه کتاب قره العیون محقق نراقی ازانتشارات دانشگاه فردوسی (از تالیفات پدرمرحوم نراقی) 29- تاریخ اجتماعی کاشان ، ص 161 ، 245 ، 248 ، 283 و 289 30- لغت نامه دهخدا ، ج 20 ص 419 31- طرائف المقال ، ج 1 ، ص 57 32- پاورقیها و اضافات ترجمه روضات الجنات به قلم آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی ، جلد 1 ، ص 144 33- اسناد المصفی ، ص 7 34- فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی ، ج 4 ، ص 320 35- تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران ، انتشارات دانشگاه ، ج 1 و 2 ص 200 ، 206 ، 211 و مقدمه جلد 2 36- سیر فرهنگ در ایران و مغرب زمین ، ص 567 ، 568 ، 569 ، 570 ، 571 ، 572 37- الذریعه (1) ج 1 ص 267 ج 2 ص 4 ، 43 ج 4 ص 364 ج 6 ص 151 ، 376 ج 7 ص 152 ج 9 ص 612 ج 11 ص 12 ، 13 ، 212 ج 12 ص 286 ج 13 ص 172 ، 195 ، 286ج 14 ص 55 ، 134 ، 208 ، 354 ج 17 ص 140ج 21 ص 14 ، 15 ، 66 ، 229 ، 315 ، 317ج 22 ص 340 ، 341 ج 23 ص 16 ج 25 ص 177 ج 26 ص 290 ، 315 38- نقش

ص: 17

روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت ، ص ، 144 ، 145 ، 146 ، 147 و 148

نام نامیش موشح ، غالیه سای نکهت مکارم اخلاقش کریمه «و انک لعلی خلق عظیم» ، و عنوان صحیفه اشفاق بیضاء اشراقش (هو) «بالمؤمنین روف رحیم» ، محمود به محامد اخلاق و شیم ، و ممدوح به محاسن الطاف و کرم ، معلم معالم فروع و اصول ، صاحب فرمان : «و ما محمدالا رسول» .

محمد شافع امت ، قسیم دوزخ و جنت***حبیب حضرت عزت ، شه دین خسرو دنیا

جهان را ناصر و یاور ، جهانبان را پیام آور***کزین پیک جهان داور ، رسول خالق یکتا

پس از سپاس ایزد داور ، و پس از درود جناب پیغمبر - صلی الله علیه و آله و سلم - ، واسطه منقبت در خور سروری است که رفعت کاخ کرامتش از آن بالاتر که : کمندرسای مدارک اوهام بشر به شرف آن تواند رسید ، و عظم رتبه ولایش از آن والاتر که : طوطی شکسته بال مقال ، در ادای شمه ای از شیم ولایش از قفس نفس ، نفس تواند کشید ، صیت مکارم اخلاقش عرصه آفاق را چنان گرفته که منکر حسود را از سستی نطاق ، طاقت ناطقه از عرض حال لال گشته ، و آوازه فضائل ملکاتش در بسیط زمین چنان انتشار یافته که عدوی عنود را از کثرت خجلت جبین ، غرق عرق انفعال مانده ، وسفینه النجاتی که به ناخدائی همت بلندش کشتی به چهار موجه افتاده خلافت از دریای فتنه زای خلاف اندیشی مخالفان ، سالما به کنار آمده ، عین الحیاتی که تشنه کامان رحیق شوق را در ظلمات ضلالت ، خضر هدایت بدان راه نموده ، جامع سعادات سنیه ، و حاوی کمالات

ص: 19

علیه .

شیر خدا شاه ولایت علی*** مظهر اسرار خفی و جلی

درود نا معدود و تحیات غیر محدود بر تتمه ائمه دین و اولاد طاهرین او ، که همگی کیمیای سعادت اند و کلید گنج فیض سرمد ، لمعات خورشید امامت اند و مصباح مشکوه کرامت ، درر غرر خلافت اند و دره غره شرافت ، مطالع لوامع قدس اند و زینت المجالس مجامع انس ، سراج المنیر نهج المسترشدین اند و مفتاح الفلاح ابواب الجنان حق الیقین ، فصلوات الله علیهم اجمعین الی یوم الدین . اما بعد : چنین گوید گرفتار دام آمال و امانی ، و طالب سعادت جاودانی ، احمد بن محمد مهدی بن ابی ذر - لقنهم الله حجتهم یوم العرض الاکبر - که : بر رای ارباب الباب واضح است که : خالق عالم ، و موجد بنی آدم - جلت عظمته - به مقتضای حکمت کامله و قدرت شامله ، قامت قابلیت نوع انسان را در مقام ، «و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا» به تشریف ، «و لقد کرمنا بنی آدم» (1) سرافراز ، و این صدف پاک را به ودیعت نهادن گوهر ادراک و نفس ناطقه ، شرف امتیاز ارزانی داشت . سلطان و الا شان عقل را در مملکت بدن بر سریر مخروطی دل متمکن ساخت ، و معاشر مشاعر و حواس را سر بر خط فرمان وی نهاد ، تا اینکه طاغیان قوای سرکش طبیعی را تحت اطاعت و انقیاد آورده ، به کسب اخلاق حمیده و صفات پسندیده طنطنه کوس کرامت به گوش سکان صوامع جبروت رسانده ، در مضمار سعادت ، گوی سبقت از ملائکه ملکوت رباید .

نه فلک راست مسلم ، نه ملک را

ص: 20

حاصل***آنچه در سر سویدای بنی آدم از اوست

و به حکم محکم عقل ، و نص مستفیض نقل ، بر هریک از افراد سالکین منهج سداد ، و طالبین طریق رشاد لازم است که : اولا از آئینه گیتی نمای دل ، زنگ رذائل ، زایل ، وبعد از آن ، ادهم همت به صورت تحلل به حلل فضائل مایل سازد ، چه بدون تخلیه ، تحلیه میسر نشود ، و انعکاس نقش حبیب ، صورت نبندد .

شستشویی کن و آنگه به خرابات خرام***تا نگردد زتو این دیر خراب آلوده

و خود ظاهر و روشن و ثابت و مبین است که : دفع صفات ناپسند ، و کسب ملکات ارجمند ، موقوف بر شناختن آنها ، و اصول و اسباب هر یک ، و کیفیت و معالجات مقرره است . و متکفل بیان تفاصیل این مطالب ، علمی است که : تعبیر از آن به «علم اخلاق» ، و «حکمت خلقیه» می نمایند . و بهترین نسخ کتب از حیثیت : نظم و ترتیب و حسن ترکیب و تعبیر لایق ، تحقیق رائق ، و اشتمال بر آیات و اخبار وارده در شریعت ، و احتوای بر مقالات ارباب عرفان واساطین حکمت ، که در این فن شریف ، تالیف و تصنیف شده کتاب موسوم به «جامع السعادات» است ، که از تالیفات عالم عامل ، و عارف و اصل ، و حکیم کامل ، و فقیه فاضل ، والد ماجد بزرگوار (1) این ذره بی مقدار - قدس سره - است . و از آنجا که همگی همت سپهر رفعت اعلیحضرت ، پادشاه جم جاه ، ملایک سپاه ، گردون بارگاه ، خدیو

ص: 21

زمان ، قبله سلاطین جهان ، سرور خواقین دوران ، بانی مبانی دین مبین ، و مروج شریعت سید المرسلین ، طغرای زیبای منشور خلافت ، رونق جمال کمال مملکت ، آفتاب تابان فلک سلطنت ، خورشید درخشان سپهر جلالت ، ماحی مآثر ظلم و عدوان ، مظهر ، «ان الله یامر بالعدل والاحسان» خسروی که انجم ، با آنکه همگی چشم شده ، صاحبقرانی چون او در هیچ قرنی ندیده ، و سپهر پیر ، با آنکه همه تن ، گوش گشته ، طنین طنطنه کشور گشائی چنین ، نشنیده .

دارنده تخت پادشاهی*** دارای سپیدی و سیاهی

شاهنشه آفتاب سایه*** کیخسرو کیقباد پایه

قیصر به درش جنیبه داری*** فغفور ، گدای گشت باری

شاهنشاهی که سلاطین روم و فرنگ را آستان عرش اشتباهش پناه ، و پادشاهان هندو خطا را در درگاه جهان پناهش روی امیدواری بر خاک راه .

کمین مولای او صاحبکلاهان*** به خاک پای او سوگند شاهان

عدالت گستری که در چمن عدالتش «صعوه» و «باز» هم پرواز ، و در مرتع عنایتش گرگ با گوسفند ، دمساز ، از بیم سیاستش بره گریخته را ، گرگ ، کشان کشان به سوی شبان آورد . و «نسر» قوی پنجه ، گنجشک گم کرده آشیان را به آشیان رساند . مرحمت پروری که به دوران مرحمتش ، فریاد ، بجز از مرغان چمن برنیاید ، و بیدادگری کس بجز غمزه معشوق نیابد ، فتنه در گوشه چشم خوبان به خواب ، و آشوب در شکن زلف بتان قرارگرفته ، باصیت سخاوتش دعوی جود «معن» و حاتم ، لفظی از معنی بیگانه ، و با آوازه شجاعتش قصه

ص: 22

مردی زال و رستم افسانه ، تیغش قاطعی است به درجه طالع اعدا رسیده ، و آفتابی است که چون به سمت الراس دشمن برسد ، هنگام زوال خود را دیده ، آئینه روشنی است که عروس حسناء ، ملک چهره خود را جز در صفای آن نتواند دید ، و پاک گوهری است از خاندان «و انزلنا الحدید» ، مهیب پیکری که صفت سطوت آن «فیه باس شدید» ، تیرش سهم الموتی است ، که به حسب تسییر ، به خانه نکبت دشمن انجامید ، وهمائی است تیز پر ، که اجل نامه اعدای دولتش بر پای بسته ، پیکی است تندرو که به رسم سفارت از عالم عدم به احضار مخالفان آمده ، چتر عظمتش بر سر آسمانی است که خورشید در سایه آن ، آستانش ایوانی است که «سبع سموات» نردبان هفت پایه آن ، یکران سبک خیزش تند بادی است که سلیمان زمان بر آن سوار ، آسمانی است که خورشید تابان را بر آن قرار ، آب حسام خون آشامش نظارت بخش ریاض شریعت غرای احمدی ، و تاب سنان آتش فشانش فروغ ملت بیضای محمدی ، سپر حمایتش برناو پیراهل اسلام را جنه الامان ، و جوشن حراستش زمره خاص و عام را پشتیبان ، شیر بیشه جلادت ، مرد میدان سعادت ، گوهر کان خلافت ، و تاجداری یکتا ، در صدف سلطنت و شهریاری ، نسیم گلستان عدل و انصاف ، شعله نیستان جور و اعتساف ، مؤسس قوانین معدلت ، مؤکد قواعد رافت و رحمت ، دارای نیک رای ، و اسکندر ملک آرای ، ظل ظلیل آله و المجاهد فی سبیل الله ، صدر نشین محفل عنایات حضرت

ص: 23

آفریدگار ، السلطان ابن السلطان ، و الخاقان ابن الخاقان ، السلطان «فتحعلیشاه» قاجار ، لازالت اطناب دولته الی یوم القیام ممدوده ، و ثغور الاسلام بسیف حراسته مسدوده .

جهانش به کام و فلک یار باد*** جهان آفرینش نگهدار باد

غم از گردش روزگارش مباد*** وزاندیشه بر دل غبارش مباد

دل و کشورش جمع و معمور باد*** زملکش پراکندگی دور باد

که آفتاب خاطر همایونش از بدو طلوع صبح این دولت عظمی ، بر ساحت ترویج شریعت غرا پرتو افکن است . و از رای سعادت مشحونش از حین ظهور نور این سلطنت کبری ، معالم دین مبین و منهاج شرع متین واضح و روشن است . بر صعود کافه انام بر معراج سعادت مصروف ، و عنان عزیمت قضا مشیتش به جانب سلوک خاص و عام بر محجه البیضای طریقه عبودیت معطوف ، دست تربیتش را در تقویت ملت بیضا ، یدبیضایی است باهر ، و انفاس عیسوی آیتش را در احیای علوم ، معجزی است ظاهر ، روزگار فرخنده آثارش مرکافه رعایا را جامع سعادات ، دوران سعادت توامانش مرقاطبه برایا را حاوی فنون کمالات ، جهات صوری و معنوی را با هم قرین نموده ، کشور سعادت جاودان را چون اقالیم جهان مسخر ساخته ، و ممالک دل و جان را از لوث فرنگیان رذایل صفات ، پاک نموده ، دیار مکارم اخلاق را چون ممالک آفاق در قبضه تصرف درآورده ، از میامن التفات آن کشور گشای عالم ، صورت و معنی ساخته ، مقاصد علم اخلاق ، که بقیه جنود جهاد اکبر را متکفل است ، محل عساکر انظار طالبان علوم دین ، و عرصه مباحث این

ص: 24

فن شریف ، که تسویه صفوف مجاهده نفس اماره رامشتمل است ، مضمار فوارس افکار سالکان راه یقین گردید . و مدارس مهجوره آن رارونقی تازه ، و معالم متروکه آن را رواجی بی اندازه به هم رسید . و چون لطف عمیمش مقتضی تعمیم این نعمت عظمی نسبت به کافه انام ، و خلق کریمش مستلزم نشر این سعادت کبری بین الخاص و العام بود ، کتاب مذکور که از جمله کتب مصنفه در این فن ، مقبول طبع اشرف خاقانی ، و منظور نظر عنایت گستر سلطانی شده ، به زبان عربی تعبیر ، و ارباب ایمان و اصحاب ایقان فارسی زبانان را از مواید فواید آن بهره حاصل نبود ، لهذااز مصدر عزت و اجلال ، و محفل حشمت و اقبال ، اشاره لازم البشاره به این دعا گوی دولت مصون از زوال ، صادر گردید که : خلاصه مطالب و جل مقاصد آن را به سیاق فارسی به عبارتی واضح بیان نماید که عموم ناس از فراید فواید آن نفع توانند یافت . بنابرین با وجود عدم بضاعت ، و قلت استطاعت ، و تفرق بال ، و تکسر احوال ، بعداز استعانت از حضرت رب الارباب و استمداد از ارواح مقدسه ائمه اطیاب ، شروع در تالیف این کتاب شد . امید که مقبول طبع اشرف گردیده ، و کافه انام از فواید آن بهره یاب ، و ثوابش به روزگار فرخنده آثار پادشاهی عاید گردد . و آن را مسمی نمود به «معراج السعاده» و آن مشتمل است بر پنج باب : باب اول : مقدمات نافعه باب دوم : قوای نفس انسانی و اخلاق ذمیمه باب سوم

ص: 25

: محافظت اخلاق حمیده از انحراف و . . . باب چهارم : فضائل اخلاق حسنه و کیفیت اکتساب آنها باب پنجم : اسرار و آداب عبادات

بی فایده به این عالم نفرستاده اند ، واین گوهر قیمتی را به بازیچه در صندوقچه بدن ننهاده اند ، و بدین سبب در صدد تحصیل فوائد تعلق نفس به بدن بر می آید ، و خود را به تدریج به سر منزل شریفی که باید می رساند .

و گاه است که گوئی : من خود را شناخته ام ، و به حقیقت خود رسیده ام . زنهار زنهار ، که این نیست مگر از بی خبری و بی خردی . عزیز من چنین شناختن را کلید سعادت نشاید ، و این شناسائی ترا به جائی نرساند ، که سایر حیوانات نیز با تو در این شناختن شریک اند ، و آنها نیز خود را چنین شناسند . زیرا که : تو از ظاهر خود نشناسی مگر سر وروی و دست و پای و چشم و گوش و پوست و گوشت ، و از باطن خود ندانی مگر این قدر که چون گرسنه شوی غذا طلبی ، و چون بر کسی خشمناک شوی در صدد انتقام برآئی ، و چون شهوت بر تو غلبه کند مقاربت خواهش نمائی و امثال اینها ، و همه حیوانات با تو در اینها برابرند .

پس هرگاه حقیقت تو همین باشد از چه راه بر «سباع» (1) و «بهائم» (2) ، مفاخرت می کنی ؟ و به چه سبب خود را نیز از آنها بهتر می دانی ؟ و اگر تو همین باشی به چه سبب خداوند عالم ترا بر سایر مخلوقات ترجیح داده و فرموده :

«و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا»

یعنی : «ما تفضیل دادیم فرزندان آدم را بر بسیاری از مخلوقات خود» (3) .

و حال اینکه در این صفات و عوارض ، بسیاری از حیوانات

ص: 27

بر تو ترجیح دارند .

پس باید که : حقیقت خود را طلب کنی تا خود چه چیزی ، و چه کسی ، و از کجاآمده ای ، و به کجا خواهی رفت . و به این منزلگاه روزی چند به چه کار آمده ای ، تو رابرای چه آفریده اند . و این اعضا و جوارح را به چه سبب به تو داده اند ، و زمام قدرت واختیار را به چه جهت در کف تو نهاده اند .

و بدانی که : سعادت تو چیست ، و از چیست ، و هلاکت تو چیست .

و بدانی که : این صفات و ملکاتی که در تو جمع شده است بعضی از آنها صفات بهایم اند ، و برخی صفات سباع و درندگان ، و بعضی صفات شیاطین ، و پاره ای صفات ملائکه و فرشتگان .

و بشناسی که : کدام یک از این صفات ، شایسته و سزاوار حقیقت تو است ، و باعث نجات و سعادت تو ، تا در استحکام آن بکوشی . و کدام یک عاریت اند و موجب خذلان و شقاوت ، تا در ازاله آن سعی نمائی .

و بالجمله آنچه در آغاز کار و ابتدای طلب ، بر طلب سعادت و رستگاری لازم است آن است که : سعی در شناختن خود ، و پی بردن به حقیقت خود نماید ، که بدون آن به سر منزل مقصود نتوان رسید .

و رگ و پی وغیر اینها . و آن از جنس مخلوقات همین عالم محسوس است ، که عالم جسمانیات است . و اصل آن مرکب از عناصر چهارگانه است که «خاک ، آب ، باد و آتش» است ، وآن را به همین چشم ظاهری می توان دید .

و یکی دیگر «نفس» است که آن را روح و جان و عقل و دل نیز گویند ، و آن جوهری است «مجرد» (1) از عالم ملکوت ، و گوهری ست بس عزیز از جنس فرشتگان و «عقول قادسیه» ، (2) و دری است بس گرانمایه از سنخ مجردات ، که خدای - تعالی - به جهت مصالحی چند - که شمه ای از آن مذکور خواهد شد - به قدرت کامله خود ربطی میان آن و این بدن ظاهری قرار داده و او را مقید به قید علاقه این بدن و محبوس درزندان تن نموده ، تا وقتی معین و اجلی موعود ، که قطع علاقه نفس از بدن می شودرجوع به عالم خود می کند .

و این نفس را به چشم ظاهر نتوان دید بلکه دیده نمی شود مگر به بصیرت باطنیه . وهر گاه حدیث نفس یا روح ، یا جان ، یا دل ، یا عقل مذکور شد همین جزء اراده می شود ، بلکه هرگاه انسان و آدم نیز گفته شود ، به غیر از این ، چیز دیگر مراد نیست ، زیرا - چنانکه مذکور خواهد شد - حقیقت انسان و آدمی همین است .

پس بدن ، آلتی است از نفس که باید به آن حالت به اموری چند که مامور است قیام نماید .

و بدان که :

ص: 29

شناختن حقیقت «بدن» ، امری است سهل و آسان ، زیرا دانستی که آن ازجنس مادیات است و شناخت حقایق مادیات ، چندان صعوبتی ندارد . و اما «نفس» ، چون که از جنس مجردات است به حقیقت او رسیدن و او را به کنه ، شناختن در این عالم میسر نیست ، - رو مجرد شو مجرد را ببین - و از این جهت بود که بعد از آنکه حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم - شرح حقیقت او را خواستند حضرت بیان نفرمود ، خطاب رسید که :

«و یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربی» (1)

یعنی : «از تو از حقیقت روح سئوال می کنند ، بگو که «روح» از امور پروردگار است و از عالم امر (2) است» .

و بیش از این رخصت نیافت که بیان کند .

بلی هر گاه نفس انسانی خود را کامل نموده باشد ، بعد از قطع علاقه از بدن و حصول تجرد از برای آن می تواند شد که آن را بشناسد . بلکه هر گاه در این عالم نیز کسی نفس خود را کامل نموده باشد و بخواهد به سر حد کمال برساند و علاقه او از بدن کم شود ، دور نیست که تواند فی الجمله معرفت به نفس بهم رساند .

که : هر که ساحت دل خود را از غبار عالم طبیعت پاک کند و علایق و شهوات حیوانیت را اندکی از خود دور نماید و آئینه دل را از زنگ کدورات این عالم فی الجمله جلائلی دهد و گاه گاهی در دل را بر روی اغیار نابکار ببندد و با محبوب حقیقی خلوتی نماید و با حضور قلب ، متوجه به عالم انوار شود و با نیت خالص مشغول به مناجات حضرت پروردگار گردد و گاهی تفکر در عجایب ملک و «ملکوت» (1) جمال (2)و «جبروت» (3) قادر ذو الجلال کند ، البته از برای او حالتی نورانی و «بهجتی» عقلی حاصل می شود که به سبب آن یقین می کند که ذات او از این عالم جسمانی نیست ، بلکه از عالم دیگر است .

و راهی دیگر که به سبب آن بتوان دانست که آدمی را غیر از این بدن ، جزئی دیگراست که از جنس بدن نیست ، «خواب» است ، که در خواب ، راه حواس بسته شود و بدن از حرکت بازماند و چشم از دیدن ، و گوش از شنیدن بسته ، و تن در گوشه ای ساکن وبی حس شود و با وجود این ، در آن وقت آدمی در آفاق و اطراف عالم مشغول سیر کردن باشد و با اصناف خلایق در گفتن و شنودن . بلکه اگر نفس را فی الجمله صفائی باشد در عالم ملکوت راه یابد ، و از آنجا امور آینده را ببیند و بشناسد و بر مغیبات ، مطلع شود ، به نوعی که هرگز در بیداری و در وقتی که این بدن در نهایت هوشیاری است نتواند بدان رسید .

و راه دیگر آنکه : آدمی

ص: 31

را قوت معرفت همه علمها و صنعتها است ، و با آنهاپی می برد به حقایق اشیاء و می فهمد اموری چند را که نه از این عالم است و نه می داندکه از کجا این امور داخل قلب او شده و از کجا فهمیده و دانسته . بلکه گاه است که : دریک لحظه ، فکر او از مشرق به مغرب و از «ثری» تا «ثریا» (1) رود ، با آنکه تن او در عالم خاک محبوس و ایستاده .

و بالجمله این مطلب امری است که بر هر که اندکی تامل نماید ، مخفی و پوشیده نمی ماند . و در کتاب الهی و اخبار ائمه معصومین در مقامات متعدده اشاره به آن شده ، مثل قول خدای - تعالی - که خطاب به سید رسل می فرماید :

«قل الروح من امر ربی» (2)

یعنی : «بگو در جواب کسانی که سؤال می کنند از تو ازحقیقت روح انسان ، که : «روح» از جمله کارهای الهی است و از عالم امر است» .

«الا له الخلق و الامر» (3)

«یعنی : عالم امر ، خدا را است ، و عالم خلق خدا را» .

هر چه به مساحت و «کمیت» در آید آن را «عالم خلق» گویند و روح انسانی چون مجرد است آن را مقدار و کمیت نباشد .

و دیگر می فرماید :

«یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه» . (4)

و دیگر می فرماید :

«و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها» . (5)

و از پیغمبر صلی

ص: 32

الله علیه و آله مروی است که فرمودند :

«من عرف نفسه فقد عرف ربه»

یعنی : «هر که شناخت نفس خود را پس می شناسد پروردگار خود را» . (1)

و معلوم است که : شناختن این بدن جسمانی که امری است سهل و آسان ، چندان مدخلیتی در معرفت پروردگار ندارد .

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام مروی است که فرمودند :

«خلق الانسان ذا نفس ناطقه» (2)

یعنی : «انسان خلق کرده شد صاحب نفسی که به سبب آن ادراک معقولات می کند» .

است محسوس و مشاهد ، مرکب از دست ، پا ، چشم ، گوش ، سر ، سینه و سایراعضاء . به این سبب بر هیچ حیوانی فضیلتی ندارد ، و آنچه باعث افضلیت آدمی بر سایرحیوانات می شود آن جزء دیگر است ، که «نفس ناطقه» باشد که حیوانات دیگر را این جزء نیست .

و بدان که بدن ، امری است فانی و بی بقاء که بعد از مردن از هم ریخته می شود ، واجزای آن از یکدیگر متفرق می گردد و خراب می شود ، تا باز وقتی که به امر پروردگار - تعالی - اجزاء آن مجتمع شود ، و به جهت ثواب و حساب و عقاب زنده کرده شود .

اما «نفس» ، امری است باقی ، که اصلا و مطلقا از برای آن فنائی نیست ، و بعد ازمفارقت آن از این بدن و خرابی تن ، از برای آن خرابی و فنائی نیست و نخواهد بود . واز این روست که خداوند - سبحانه - می فرماید :

«و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون» (1)

یعنی :

«گمان نکنی که آن کسانی که در راه خدا کشته شدند و جان خود را درباختند مرده هستند ، بلکه ایشان زنده اند نزد پروردگارشان و روزی داده می شوند» .

و دیگر می فرماید :

«ارجعی الی ربک» . (2)

یعنی : «ای نفس ، رجوع و بازگشت کن به نزد پروردگار خود همچنانکه در اول از نزد او - سبحانه - آمدی» .

و نیز از این روست که پیغمبر خدا - صلی الله علیه و

ص: 34

آله و سلم - در روز بدر به شهدای بدر ندا می فرمود :

«هل وجدتم ما وعد ربکم حقا»

یعنی : «ای کشته شدگان در راه خدا ! آیا آنچه را که پروردگار شما به شما وعده داده بود حق و راست یافتید ؟ » .

آنگاه بعضی از اصحاب عرض کردند : یا رسول الله ایشان مرده اند چگونه آواز می دهی ایشان را ؟

حضرت فرمود : «انهم اسمع منکم» .

یعنی : «ایشان از شما شنواترند و فهم و ادراک ایشان الآن از شما بیشتر است» . (1)

و ظاهر است که شنیدن ایشان در آن وقت نه به همان بدنی بود که در صحرای بدرافتاده بود ، بلکه به نفس مجرده باقیه بود .

می رسد به جائی که با وجود اینکه در این دنیا هست ، هر لحظه ازسیر به عالم بالا با جنبه روحانی «مبادی فیاضه» (1) کسب فیوضات می کند ، و دل او به نورالهی روشن می شود . و هر چه علاقه او از جسم و جسمانیات کمتر می گردد ، روشنائی دل و صفای خاطرش زیاد می شود ، تا زمان مفارقت از این دنیا رسد تمامی پرده های ظلمانی طبیعت از پیش دیده بصیرتش برداشته می شود ، و حجابهای «عوایق هیولانیه» (2) از چهره نفسش دور می گردد ، و در آن وقت از دل او جمیع اندوه ها و المها بیرون می رود ، و از همه حسرتها و محنتها فارغ می شود ، و می رسد به سرور ابدی و راحت سرمدی . هر لحظه او را از اشعه جمال ازل نوری تازه ، و هر دم او را از «مواید» (3) احسان «لم یزل» (4) فیضی بی اندازه حاصل می گردد . و باشد که با وجود بقای در دنیا ، هرگاه ریشه جمیع علایق دنیویه را از زمین دل برکند ، پیش از ارتحال به عالم بقاء ، این حالات ازبرای او حاصل شود ، و در این هنگام مال و عیال بر خود «کل» (5) و وبال می بیند ، مگر به قدر ضرورت . بلکه از تن و بدن خود دلگیر می شود و طالب سفر آخرت می گردد ، و به زبان حال می گوید :

حجاب چهره جان می شود غبار تنم ***خوشا دمی که از این چهره پرده برفکنم

بدن او مقیم خطه خاک ، و دل او مصاحب سکان عالم افلاک ، بجز مراد خدا رانجوید و سخنی که نه از برای اوست نگوید ، و راهی که نه به

ص: 36

سوی اوست نپوید ، تا برسدبه مجاورت ملا اعلا ، و محرم گردد در محفل قرب مولی . و بیابد آنچه را که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به هیچ خاطری خطور نکرده . و ببیند آنچه را که در کتاب الهی اشاره به آن شده که :

«فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین» . (1)

یعنی : «هیچ کس نمی داند آنچه ذخیره شده است از برای ایشان از چیزهائی که دیده ها را روشن می کند» .

قرب حضرت باری ، و باعث نجات و رستگاری است . و تفصیل این امراض و معالجات آنها در «علم اخلاق» است که در این کتاب بیان می شود .

، «سرمدی البقا» ، (1) قامتش سزاوار خلعت خلافت الهیه ، و «تارکش» (2) لایق تاج سلطنت و ریاست معنویه . و می رسدبه بهجتها و لذتهائی که هیچ دیده مانند آن ندیده ، و به خاطر هیچ آفریده نگذشته .

و از این رواست که سید رسل - صلی الله علیه و آله و سلم - فرموده :

«لو لا ان الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السموات و الارض»

یعنی :

«اگرنه این می بود که لشکر شیاطین اطراف دلهای بنی آدم را فرا گرفته اند ، هر آئینه مشاهده می کردند حقایق موجودات «عوالم علویه و سفلیه» (3) را ، و مطلع می شدند بر آثار قدرت کامله حق - سبحانه و تعالی - در آنها» . (4)

همچنان که تطهیر نفس از جمیع صفات خبیثه ، مورث رفع جمیع «پرده های ظلمانیه» ، (5) و کشف حقایق جمیع موجودات امکانیه می گردد . و همچنین ازاله بعضی ازآنها نیز باعث صفائی و روشنایی در نفس می شود . و بالجمله به قدری که آئینه نفس اززنگ کدورات عالم طبیعت پاک می شود صور موجودات عوالم قدس در آن ظاهرمی گردد ، و به همان مقدار سزاوار بساط قرب پروردگار می شود .

مفاسد بیماری نفس و فوائد صحت آن و به این سبب خاتم انبیاء - صلی الله علیه و آله و سلم - فرموده اند :

«ان لی مع الله حالات لا یحتملها ملک مقرب و لا نبی مرسل» . (6)

یعنی :

«مرا با خدای حالاتی چند است که هیچ ملک مقربی و پیغمبر مرسلی طاقت و توانائی آن را ندارد» .

و هر کسی که در

ص: 39

مقام سلوک راه سعادت باشد ، و مراقبت از احوالات خود نماید ، به قدر استعداد و قابلیت خود بر می خورد به آنچه می رسد به او از الطاف ربانیه وفیوضات رحمانیه ، و لیکن فهم ما ادراک فوق رتبه خود را نمی کند اگر چه باید از بابت ایمان به بعثت ، تصدیق و اقرار به آن نماید . همچنان که ما ایمان داریم به نبوت و خواص پیغمبری و لیکن حقیقت آنها را نمی شناسیم . و عقول قاصره ما احاطه به کنه آنهانمی کند ، چنانچه احاطه ندارد جنین به عالم طفل ، و طفل نمی داند عالم ممیز را ، و ممیزعامی نمی فهمد عالم علماء را ، و علماء نمی شناسند عالم انبیاء و اولیاء را .

و به حکم عنایت ازلیه درهای رحمتهای غیر متناهیه الهیه بر روی هر کسی گشاده ، وبخل و «ضنت» (1) از برای احدی نشده ، و لیکن رسیدن به آنها موقوف است به اینکه آئینه دل صیقل داده شود ، و از کدورات عالم طبیعت پاک شود ، و زنگ اخلاق ذمیمه از آن زدوده گردد . پس حرمان از انوار فیوضات الهیه ، و دوری از اسرار ربوبیه ، نه از بخل مبدا فیاض است ، «تعالی شانه عن ذلک» (2) بلکه از پرده های ظلمانیه ذمایم صفات وعوایق جسمانیه است که بدن آدمی را احاطه نموده است .

هر چه هست از قامت ناساز بی اندام ماست***ورنه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست

و مخفی نماند که آنچه از علوم و معارف و اسرار که آدمی به واسطه تطهیر نفس وتصفیه آن می فهمد ، نه مانند این علومی است که از «مزاوله» (3) کتب رسمیه و ادله

ص: 40

عقلیه گرفتاران عالم طبیعت و محبوسان زندان و هم و شهوت می فهمند ، بلکه آنها علوم حقیقیه نورانیه اند که از انوار الهیه و الهامات حقه ربانیه مستفاد شده اند . و چندان ظهورو جلا و نورانیت و صفا از برای آنها هست که قابل شک و شبهه نیستند ، و این علمی است که حضرت فرمودند :

«انما هو نور یقذفه الله فی قلب من یرید» . (1)

«یعنی : علم ، نوری است که حق - تعالی - می افکند آن را در هر دلی که می خواهد» .

و حضرت امیر مؤمنان علیه السلام درکلمات بسیار ، اشاره به این علم فرموده اند ، و از آن جمله در وصف راستین از علمامی فرمایند :

«هجم بهم العلم علی حقیقه البصیره ، و باشروا روح الیقین ، و استلانوا ما استوعره المترفون ، و انسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدنیا بابدان ارواحها معلقه بالمحل الاعلی» (2) .

یعنی :

«علم به ایشان هجوم آورده است ، ایشان به بصیرت و بینائی و به حقیقت روح و یقین رسیده اند . و نرم و آسان شده است از برای ایشان ، آنچه سخت ومشکل است بر دیگران از اهل عیش و تنعم در دنیا ، و یار و انیس شده اند ، آنچه وحشت می کنند از آن جاهلان ، و زندگانی می نمایند در دنیا به بدنهایی که روح آنهاتعلق به عالم اعلی دارد» .

و در مکان دیگر می فرماید :

«قد احیی عقله ، و امات نفسه ، حتی دق جلیله ، و لطف غلیظه ، و برق له لامع کثیر البرق ، فابان له الطریق ، و سلک

ص: 41

به السبیل» . (1)

یعنی :

«زنده کرد دل خود را و میرانید نفس خود را ، تا آنکه ناهمواری و درشتی او لطیف و هموار شد . و درخشید از برای او نوری درخشنده . پس ظاهر و هویدا کرد از برای او راه حق را ، وبرد او را در راه ، تا رسانید او را به مطلوب» .

ولیکن ، مادامی که صفحه دل از نقوش اخلاق ذمیمه پاک نگردد ، این قسم علم ومعرفت در آن مرتسم نشود ، زیرا که علوم و معارف ، عبادت باطنی است ، همچنان که نماز ، طاعت ظاهر است . و همچنان که تا ظاهر از جمیع نجاسات ظاهر ، پاک نباشد نمازصحیح متحقق نمی شود ، همچنین تا از باطن ، جمیع نجاسات باطنیه را که صفات خبیثه است زایل نکنی ، نور علم صحیح مبرا از شوائب شبهات بر آن نمی تابد . و چگونه می تواند شد که دل ناپاک ، منزل علوم حقه شود ، و حال اینکه افاضه علوم بر دلها ازعالم «لوح محفوظ» (2) به وساطت ملائکه مقدسه است که وسائط فیض الهی هستند .

از طریق مجادلات کلامیه و استدلالات فکریه نموده اند ، و از تزکیه نفس از صفات ذمیمه غافل مانده اند ، بلکه دلهای ایشان متعلق به «قاذورات» (1) دنیای دنیه ، و نفوس ایشان منقاد قوه غضبیه و شهویه است ، از حقیقت علم بی خبر ، و سعی ایشان بی ثمر است . و آنچه را تحصیل کرده اند و علم پندارند ، بر خلاف واقع است ، زیرا که علم حقیقی را بهجت و سرور و صفا و نوری است ، و دلی را که نورعلم واقعی در آن داخل شد مستغرق لجه عظمت خداوند جلیل ، و محو مشاهده جمال جمیل می شود ، و التفات به غیر او نمی کند . و غایت همت اکثر این اشخاص تحصیل زخارف دنیا ، و حصول منصب و جاه و شهرت در بلاد ، و تسخیر قلوب عباد است . و نه همین است که صفات خبیثه و اخلاق رذیله ، مانع از طلوع انوار علوم حقیقیه از مطلع فیوضات الهیه باشد و بس ، بلکه بدون تزکیه نفس و تصفیه قلب ، عبادات ظاهریه رااثری ، و طاعات بدنیه را ثمری نیست . و چه فایده مترتب می شود بر آراستن ظاهر وکاستن باطن .

قال الله - سبحانه - :

«ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر»

یعنی :

«نماز ، باز می دارد نمازگزاران را از اعمال زشت و منکر» . (2)

اگر نماز با خباثت باطن و اخلاق سیئه مقبول خداوند بی نیاز بودی ، پس چرا می بینی اکثر مردم را که هر روز نماز پنجگانه به جا می آورند ، و هر ساعت چندین منکر ومعصیت از ایشان صادر می شود ؟ !

و حضرت فرمودند :

ص: 43

«الصلوه معراج المومن»

یعنی :

«به واسطه نماز مؤمن عروج می کند به معارج قرب پروردگار» . (1)

پس اگر آنچه می کنیم نماز باشد چرا بجز تنزل و هبوط از خود نمی یابیم ؟ !

گرنه موش دزد در انبان ماست*** گندم اعمال چل ساله کجاست ؟

اول ای جان دفع شر موش کن ***بعد از آن در جمع گندم جوش کن

و مثال کسانی که مواظبت بر عبادات جسمیه می کنند ، و صفای دل و پاکی آن وظلمت نفس و ناپاکی آن را فراموش کرده اند ، و التفاتی به آن نمی کنند مانند قبور مردگان است که ظاهر آن را زینت نمایند ، و در باطن آن مردار گندیده پنهان است . یامثل خانه ای است ظلمانی و تاریک که چراغی بر بام آن نهند . یا چون مرد دهقانی است که تخمی افکند و آن تخم سبز شود ، و با آن گیاهی که زرع را تباه می کند بروید ، و آن شخص سر آن گیاه را قطع کند و از بیخ آن غافل ماند ، تا آنکه قوت گیرد و همه محصول آن را فاسد و خشک نماید . یا شبیه شخصی است که بدن او را «جرب» (2) فراگرفته باشد ، و طبیب حاذق امر فرماید که : دوائی بنوشد که ماده جرب را از باطن قلع نماید ، و طلائی را بر ظاهر بدن بمالد که اثر آن را از ظاهر دفع کند ، و او دوا را ترک کند و به طلا اکتفا نماید ، و هر چه به طلا دفع شود ، از چشمه باطن «اضعاف» آن منفجرگردد تا او را هلاک

ص: 44

سازد .

در نفس ، همچنان که «انگشت» (1) چون مجاور آتش شود حرارت در آن تاثیر می کند و گرمی در آن ظاهر می شود ، لیکن ضعیف است و به مجرد دور کردن از آتش سرد می شود . و هر گاه مجاورت طول کشیدتاثیر حرارت در آن بیشتر می شود ، و رنگ آتش در آن هم می رسد ، و بعد از آن روشن می شود و آتشی می گردد که هر چه به آن نزدیک شود می سوزد ، و هر چه به آن مقابل شود روشن می کند .

و همین است سبب در سهولت تعلیم اطفال و تادیب ایشان ، و صعوبت تغییر اخلاق مشایخ و پیران . و هرگاه کسی مراقبت احوال خود کند ، و نظری در اعمال و افعال خودکند ، و صفحه دل خود را گشوده و به دیده بصیرت در آن تامل نماید ، بر می خورد به ملکات و صفاتی که در آنجا رسوخ کرده اند ، و اکثر مردم به جهت گرفتاری علایق وکثرت عوایق از نقوش و نفوس خود غافل اند .

اما چون زمان رحلت از این سرای پندار ، و مسافرت به عالم بقا و قرار رسد ، دل ازمشاغل دنیویه فارغ ، و ریشه علایق از مزرع خاطر منقلع ، و پرده طبیعت از مقابل دیده بصیرت برداشته شود ، و نظر او بر لوح دل و صفحه نفس افتد .

چنانکه حق - سبحانه و تعالی - فرموده :

«و اذا الصحف نشرت» . (2)

و در مکان دیگر می فرماید :

«فکشفنا عنک غطائک فبصرک الیوم حدید»

یعنی :

«پس در آن روز پرده از پیش دیده تو برداشته می شود ، و

ص: 46

چشم تو تیز بین می گردد ، و اعمال خود را می بینی» . (1)

پس نتایج اعمال خود را معاینه می بیند ، و ثمرات افکار و افعال خود را مشاهده می کند ، و می رسد به آنچه در کتاب کریم است که :

«و کل انسان الزمناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیمه کتابا یلقیه منشورا اقرا کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا» . (2)

یعنی :

«هر شخصی را لازم ساخته ایم عمل او را از خیر و شر در گردن او مانند «طوق» که از او جدا نمی شود . و در روز قیامت کتابی را که اعمال او در آن ثبت است به جهت او بیرون می آوریم ، در حالی که گشاده باشد و بر او عرضه شود ، آنگاه به او گفته می شود بخوان نامه عمل خود را ، و کافی هستی تو از برای محاسبه خود» .

پس کسانی که در دنیا از احوال خود غافل ، و اوقات خود را صرف لهو و باطل نموده اند ، بی اختیار می گویند :

«ما لهذا الکتاب لا یغادر صغیره و لا کبیره الا احصیها»

یعنی :

«چگونه است این کتاب که باقی نگذارده است از اعمال صغیره و کبیره را مگر اینکه شمرده است آن را» . (3)

اخلاق از برای تهذیب نفس مقرر است ، معلوم می شود که شرف این علم از سایر علوم برتر ، و ثمر و فایده اش بیشتر است .

و چگونه چنین نباشد ، و حال آنکه شرافت هر علمی به شرافت موضوع آن است . وموضوع این علم ، نفس ناطقه انسانیه است ، که اشرف انواع کائنات و افضل طوایف ممکنات است ، و به واسطه این علم از حضیض مرتبه بهائم به اوج عالم ملائکه عروج می نماید .

بلی ، از برای بنی نوع انسان و عرضی است عریض ، اول آن فروتر از عالم چهارپایان ، و آخرش برتر از اقلیم فرشتگان .

در حق اولش فرموده :

«ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا»

یعنی :

«نیستند ایشان مگر مانند چهارپایان ، بلکه پست رتبه تر و گمراه ترند» . (1)

و به این جهت می گویند :

«یا لیتنی کنت ترابا»

یعنی :

«کاش که من خاک بودمی» . (2)

و در شان آخرش رسیده :

«لولاک لما خلقت الافلاک» .

یعنی :

«اگر مقصود تو نبودی آسمانها را خلق نکردمی» . (3)

ای نقد اصل و فرع ندانم چه گوهری ***کز آسمان تو برتر و از خاک کمتری

به این جهت است که سید رسل - صلی الله علیه و آله و سلم - فرموده :

«انی وزنت بامتی فرجحت بهم» .

یعنی :

«مرا با تمام امت موازنه نمودند من بر همه راجح آمدم» . (4)

و این ، خود ظاهر و روشن است که : این تفاوت و اختلاف در میان

ص: 48

افراد این نوع ، نه از جهت جسمیت و لواحق آن است ، زیرا که همه در این شریک هستند ، بلکه به جهت اختلاف در اخلاق و صفات است ، و این علم باعث رسیدن به اعلا مراتب آن است . وکدام علم ، اشرف از علمی است که پست ترین موجودات را به اشرف کاینات می رساند ؟ و به این جهت ، حکمای سلف نام علم را به غیر از «علم اخلاق» حقیقتااطلاق نمی کردند ، و به این سبب آن را «اکسیر اعظم» می نامیدند ، و آن را اول تعلیم خود قرار داده بودند ، و اول به شاگردان خود این علم را می آموختند . و تحصیل سایرعلوم را از برای کسی که تهذیب اخلاق نکرده بی ثمر می دانستند .

آری ، همچنان که بدنی که مواد فاسده و «اخلاط ردیه» (1) در آن مجتمع اند ، ازکثرت غذا بجز فساد اخلاط و زیادتی مرض حاصل نبیند ، همچنین نفسی که مجتمع اخلاق ذمیمه و صفات رذیله باشد ، از تحصیل علوم بجز شر و فساد ثمری نبیند .

و از این روست که : بیشتر کسانی که ملبس به لباس علماء گشته اند ، و خود را از زمره اهل علم می شمرند ، به مراتب حال ایشان از عوام بدتر ، و دل ایشان سیاه تر است . ماه وسال در جمع مال ، خواه حرام و خواه حلال ، و روز و شب در تحصیل جاه و منصب ، و این را ترویج دین و مذهب می دانند . با امثال و اقران در مراء و جدال ، تا اظهارفضیلت خود بر جمعی از عوام کنند ، پای اعتقاد ایشان سست ،

ص: 49

و اصول عقایدشان نادرست ، رسوم شرع و ملت را دور انداخته ، و بدعتی چند از برای خود ساخته وپرداخته ، و آن را مقتضای حکمت نامیده غافل اند از اینکه : حکمت ، حقیقه همان است که در شریعت نبویه مقرر فرموده . و ندانسته اند که : علم بدون عمل گمراهی و ضلال ، وتعلم بدون طاعت ، خسران و وبال است .

همانا قول پیغمبر - صلی الله علیه و آله و سلم - را نشنیده اند که :

«البلاهه ادنی الی الخلاص من فطانه بتراء» .

یعنی :

«ابلهی و نادانی به نجات نزدیکتر است از زیرکی ناقص و ناتمام» .

و گویا به گوش ایشان نرسیده که حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم - فرموده :

«قصم ظهری رجلان : عالم متهتک و جاهل متنسک» .

یعنی

«دو نفر پشت مرا شکستند :

یکی عالمی که پرده شریعت را درد و به علم خود عمل نکند ، و دیگری جاهلی که آداب عبادت را نداند و بدون علم عبادت کند» . (1)

اصلاح بعضی صفات یا در بعضی اوقات ، اگر چه خالی از ثمر نیست ، و لیکن موجب سعادت ابدیه نمی شود . همچنان که صحت بدن و نظام مملکت نیست مگر به دفع جمیع امراض ، و اصلاح جمیع طوایف و اشخاص در تمام اوقات .

، و نه قمرش را با او کاری باشد و نه شمسش را .

«اهل التسبیح و التقدیس لا یبالون بالتربیع و التسدیس و الانسان بعد علو النفس لا یعتنی بالسعد و النحس» .

یعنی :

«اهل ذکر پروردگار را ، از «تربیع و تسدیس» (1) کواکب چه باک است ، و ارباب نفوس قویه را از سعد و نحس فلک چه بیم» .

آری دست «کیوان» (2) فلک از «کنگره» ایوان رفعتشان دور ، و چراغ خورشید در کنج خلوتشان تار و بی نور ، و مشتری خود را شناسد ، و «بهرام» (3) مرد میدان خود را داند ، وساز و نوای زهره در محفل انسشان بی ساز و نوا ، و دف و بربطش در بزم عیششان خالی از صدا . قلم عطارد چون به نام نامیشان رسد سر اندازد ، و ماه نو چون به جمالشان نگردخود را از نظر اندازد . بلکه بسا باشد که انسان در قوت نفس و تجرد به مرتبه ای رسد که تصرف در افلاک ، بلکه در جمیع مواد کائنات نماید ، چنانکه واقعه شق القمر از سیدانبیاء و قصه رد شمس (4) از سرور اوصیاء بر آن شهادت می دهد .

هر یک را خدمتی معین و شغلی مقرر تعیین داده ، و از میان ایشان قوای اربع که :

«عقل» «شهوت» «غضب» و «وهم» باشد ، حکم کارفرمایان و سران لشکر و عمال مملکت دارند ، و سایر قوا ، زیردستان و فرمان برانند .

و شان «عقل» ، ادراک حقایق امور ، و تمیز میان خیرات و شرور ، و امر به افعال جمیله و نهی از صفات ذمیمه است .

و فایده ایجاد «قوه شهویه» ، بقای بدن است ، که آلت تحصیل کمال نفس است ، زیراکه : زیست بدن چند روزی در این دنیا ، موقوف است به تناول غذا ، شراب ، تناکح وتناسل . و احتیاج آنها به قوه شهویه روشن و ظاهر است .

و ثمره «قوه وهمیه» فهمیدن امور جزئیه است ، و دانستن دقایق اموری که به وسیله آنها به مقاصد صحیحه می رسند .

و شغل «قوه غضبیه» آن است که : دفع مضرتهای خارجیه را از بدن نموده ، و نیز اگرقوه شهویه یا وهمیه اراده سرکشی و خودسری کرده ، و قدم از جاده اطاعت عقل بیرون نهند ، ایشان را مقهور نموده ، به راه راست آورد ، و در تحت اقتدار و تسلط عقل بازدارد .

و بدان که هیچ یک از قوای ظاهریه و باطنیه را به غیر از این چهار قهرمان ، در هیچ وقتی خیال فرمانروایی و اندیشه سروری نیست ، بلکه هر یک محکوم حکم حاکم خطه بدن اند .

که روح از مقتضای صوابدید او تجاوز ننموده ، و انقیاد اوامر و نواهی آن را نماید ، تا به حسن کفایت و تدبیر آن ، امر مملکت را «منسق» (1) و مضبوط کند و پادشاه راتهیه اسباب سفر عالم قرب ، سهل و آسان باشد .

و دوم که شهوت است ، مانند عامل خراج است ، و طماع ، دروغزن ، فضول و «تخلیطگر» (2) است ، و هر چه وزیر که عقل است گوید ، شهوت ، هوای مخالفت آن کند ، و همیشه طالب آن است که راه روح را زده و او را محکوم حکم خود نماید . و مانندبهایم و چهارپایان غرق لجه شهوات نموده ، و به هر چه او را امر نماید از مشتهیات «اکل» «شرب» «جماع» «مرکب» «لباس» «مسکن» و امثال آن ، روح بدون آنکه درارتکاب آن با وزیر مشورت نموده و صواب و فساد آن را فهمیده باشد ، متابعت نماید .

و سوم که غضب است ، به «شحنگی» (3) آن شهر منصوب است ، و تند و تیز و بی باک و شریر است ، همه کشتن و بستن و زدن و شکستن و ظلم و ایذاء و عداوت و بغض راطالب است . و در صدد آن است که : پادشاه را که روح است فریب دهد ، تا به آنچه اواشاره نماید ، عمل کند ، و فرمان عقل را اطاعت ننماید ، و او را چون سباع درنده ، همه شغل ، دریدن و ایذاء بوده باشد .

و چهارم که وهم است ، شغل آن مکر ، خدعه«تلبیس» ، (4) خیانت و

ص: 54

فتنه است ، ومی خواهد که سلطان مملکت بدن ، مطیع و منقاد او شود تا به هر چه فرمان دهد ازفریفتن و شیطنت و افساد و مکر ، اطاعت نموده تجاوز نکند .

و به سبب اختلاف هواهای این قوای اربع ، و تفاوت آرای این چهار سرهنگ است که پیوسته مملکت بدن میدان محار به آنها و معرکه تنازع ایشان است . گاهی در آنجاآثار فرشتگان و اعمال قدسیان ظاهر می شود ، و زمانی که افعال بهایم و چهارپایان از آن هویدا می گردد ، و ساعتی مشغول شغل سباع و درندگان است ، و لحظه ای مظهر آثارشیطان می شود . و همیشه چنین است تا اینکه غلبه کلیه از برای یکی از این قوا حاصل شود ، و دیگران مقهور حکم او گردند . در این هنگام پیوسته آثار آن یک از نفس سرمی زند و صاحب آن داخل در عالم آن می شود .

پس اگر سلطنت از برای قهرمان عقل باشد ، در مملکت نفس آثار ملائکه ظاهرمی گردد ، و احوال مملکت انتظام به هم می رساند ، و صاحب آن داخل در صنف فرشتگان می شود ، و همیشه چنین است . و اگر غلبه از برای دیگران باشد ، آثار آنها درآنجا پیدا می شود و مملکت خراب و ویران گشته ، و امر معاش و معاد اختلال به هم می رساند ، و صاحب آن داخل در حزب بهایم یا سباع یا شیاطین می شود ، نعوذ بالله من ذلک .

ظهور رسانند ، و نمی گذارد که نفس را مطیع و منقاد خود سازند ، چون که اعمال و افعال آنها خلاف صوابدید عقل ومخالف مقتضای آن است .

اما آن سه قوه دیگر را با یکدیگر نزاعی نیست ، از این جهت که : هیچ یک به خودی خود منکر فعل دیگری نیستند ، و ممانعت از اعمال دیگری نمی نمایند مگر به اشاره عقل تواند شد که : بالذات یا به جهت بعضی عوارض خارجیه ، بعضی از این قوا راضعفی ، و بعضی را غلبه و قوتی باشد ، و لیکن این نه به جهت معاندتی است که فیما بین ایشان باشد ، بلکه به این سبب است که : در نفوس سایر حیوانات که از قوه عاقله خالی اندمنازعه نیست ، اگر چه مختلف اند در قوه ای که در آنها غلبه و تسلط دارد . همچنان که غلبه در جند شیاطین از برای قوه واهمه است ، و در خیل سباع از برای قوه غضبیه است ، و در حزب بهایم از برای شهویه . و همچنین در نفوس ملائکه نیز منازعه نیست ومجادله راه ندارد ، زیرا که قوه ایشان منحصر است در عاقله ، و از آن سه قوه دیگر خالی هستند ، پس ممانعت و تدافع در آنها نیست .

و از اینجا روشن می شود که : جامع همه عوالم و محل جمیع آثار ، انسان است که ازمیان جمیع مخلوقات ، مخصوص شده است به قوای متخالفه و صفات متقابله ، و از این جهت است که مظهریت اسماء «متقابله الهیه» (1) به او اختصاص دارد . و مرتبه قابلیت «خلافت ربانیه» (2) به او تعلق گرفته ، و عمارت

ص: 56

عالم «صورت و معنی» (1) در خور اوست . وخلعت سلطنت اقلیم غیب و شهود برازنده قامت او . و طایفه ملائکه اگر چه مخصوص اندبه رتبه روحانیت و مبتهج و مسرورند به لذات عقلیه و انوار علمیه ، و لیکن در عالم جسمانیت که یکی از عوالم پروردگار است ایشان را تسلطی نیست .

و اجسام فلکیه اگر چه بنابر قواعد حکماء ، صاحب نفوس مجرده هستند ، (2) اما آنها را از اوصاف متضاده و طبایع مختلفه خبری نیست ، منازل هولناک و راههای خطرناکی طی نکرده اند ، و سنگلاخهای نزاع و جدال قوا را از پیش برنداشته اند ، و بار گران تقلب در «اطوار» (3) نقص و کمال را بر دوش نکشیده اند ، و زهر جانگزای انقلاب صفات واحوال را نچشیده اند ، و بر خلاف انسان اند که چون به مرتبه کمال رسد احاطه به جمیع مراتب نموده ، و سیر در طورهای مختلفه ، کرده و عالم جماد و نبات و حیوان و ملائکه را در نور دیده ، و به مرتبه «مشاهده وحدت» (4) برسد .

پس انسان نسخه ای است جامع ملک و ملکوت ، و معجونی است مرکب از عالم امرو خلق .

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید که : «حق - سبحانه و تعالی - مخصوص گردانید ملائکه را به عقل ، و ایشان را بهره از شهوت و غضب نداد . ومخصوص ساخت حیوانات را به شهوت و غضب ، و آنها را از عقل بی نصیب کرد . ومشرف گردانید انسان را به همه اینها ، پس اگر شهوت و غضب را مطیع و منقاد عقل گرداند افضل از ملائکه خواهد بود ، زیرا که خود را

ص: 57

به این مرتبه رسانیده و با وجود منازع ، و ملائکه را منازع و مزاحمی نیست» . (1)

و از این معلوم می شود که : اگر مطیع شهوت و غضب شود پست تر از حیوانات خواهد بود ، زیرا که اطاعت آنها را نموده با وجود معین و یاوری مثل عقل ، و سایرحیوانات را معینی نیست .

نمی شود و سایر لذات در جنب آنها قدر و مقداری نداردو ابتدای امر آدمی میل او به سایر لذات است ، و هر چند جنبه حیوانیت قوت می گیرداین لذات نیز قوی تر می گردد . و چندان که ضعف در قوه حیوانیت حاصل گردد این لذات نیز ضعیف تر می گردند . و در بدو امر لذات عقلیه از برای آدمی نیست ، زیرا که آنها حاصل نمی شوند مگر از برای نفوس مطهره از رذایل ، و «متحلیه» (1) به فضایل .

و بعد از آنکه آدمی به مرتبه درک لذات عقلیه رسید ، هر چند قوه عقلیه زیادمی شود و تسلط عقل بر سایر قوا زیاد می گردد ، لذات آن هم اتم می شود ، و همه روزه در قوت و شدت است ، و نقص و زوالی از برای آن نیست .

عباداتی عبادت مزدوران و بندگان است ، و امثال این کسان ، ترک کرده اند لذات جسمیه کم را که به بیشتر آن برسند ، و گذارده اند اندک آن را که زیادت را دریابند ؟ و غافل اند از اینکه : امثال این چیزها چگونه کمال حقیقی انسان ، و باعث قرب به پروردگار ایشان است ، و کسی که گریه اش از ترس سوختن آتش ، یا عبادتش از شوق وصال حوران دلکش است ، مقصوداز روزه اش طعامهای الوان ، و از نمازش امید لقای حور و غلمان باشد ، چگونه او را ازاهل بساط قرب خدای - تعالی - می توان شمرد ، و به چه کمال استحقاق تعظیم و توقیردارد ؟ ! آری نیست اینها مگر از غفلت از ابتهاجات روحانیه و لذات عقلیه ، و منحصردانستن لذت و الم در جسمیه . گویا به گوش ایشان نرسیده که سید اولیاء علیه السلام می فرماید :

«الهی ما عبدتک خوفا من نارک ، و لا طمعا فی جنتک ، و لکن وجدتک اهلا للعباده فعبدتک» یعنی : «خداوندا ! من عبادت ترا نمی کنم به جهت ترس از آتش دوزخت ، یا ازطمع شوق در نعیم بهشتت ، و لکن ترا سزاوار پرستش یافته ، پس بندگی ترا می کنم» . (1)

و بالجمله لذتهای جسمانیه را اعتباری ، و در نظر اهل بصیرت قدر و مقداری نیست ، در این لذات انسان با بهایم و حشرات و سایر حیوانات شریک اند ، و چه کمال است درآنچه انسان در آن مشارکت حیوانات عجم باشد ، و در استیفای آنها نفس ناطقه مجرده ، خادم قوه بهیمیه گردد .

و عجب تر آنکه : طایفه ای

ص: 60

که لذات را منحصر در اکل ، شرب ، جماع ، مسکن ، لباس ، حشم ، مرکب ، و جاه و منصب می دانند ، و کسانی را که از اینها بی نصیب اند محروم می شمارند ، و بر آنها افتخار می کنند و بزرگی به آنها می فروشند ، هرگاه به کسی برخورند که ترک شهوات کرده و پشت پا بر لذات دنیویه زده ، در خدمت و نهایت تواضع و فروتنی و مذلت و شکستگی می نمایند و خود را در جنب ایشان از زمره اشقیامی دانند .

و چگونه نیل به لذات جسمیه کمال باشد ، و حال اینکه همگی دامن کبریای خالق عالم را از لوث این لذات پاک می کنند ، و می گویند که : اگر نه چنین باشد نقص لازم خواهد آمد . پس اگر اینها کمال بودی بایستی که از برای مبدا کل نیز ثابت باشد . و اگرنه این است که این لذات قبیح هستند ، چرا صاحب آنها شرم از اظهار آنها دارد ، و سعی در پوشیدن آنها می کند ؟ و چرا اگر کسی را پرخواره و شکم پرست خوانند تغییر درحالش به هم می رسد و حال اینکه هر کسی طالب نشر در کمال خود است . بلکه فی الحقیقه لذات جسمانیه لذت نیستند ، بلکه دفع آلامی چندند که از برای بدن حاصل می شوند .

پس آنچه را در وقت «اکل» ، لذت می دانی نیست مگر دفع الم «گرسنگی» . و آنچه را در وقت «مجامعت» ، لذت می شماری نیست مگر ازاله کردن «منی» . و از این جهت است که : سیر را لذتی از اکل نیست ، و این خود ظاهر است که خلاصی از الم ، غیر

ص: 61

ازمرتبه کمال است .

و چون این معلوم شد و دانستی که : در لذات جسمیه کمالی نیست ، و شناختی که انسان در قوه عاقله و لذات عقلیه شریک ملائکه قدسیه است ، و در قوای غضبیه ، شهویه ، بهیمیه و لذات جسمیه ، شبیه سباع و بهائم و شیاطین است ، بر تو معلوم می شود که هریکی از این قوا در آن غالب و طالب لذات آن می شود ، شریک می شود با طایفه ای که این قوه منسوب به آن است تا آنکه غلبه به سرحد کمال رسد ، در این وقت خود آن می شود ، و داخل در آن حزب می گردد .

پس ، ای جان برادر ! چشم بصیرت بگشا و باهوش باش ، و ببین که خود را در کجاداشته و مرتبه خود را به کجا رسانیده ای .

و بدان که : اگر قوه شهویه تو بر سایر قوا مسلط شده تا اینکه اکثر شوق تو ، و بیشترفکر تو در کار اکل و شرب و جماع و سایر لذات شهویه است ، و اکثر اوقات در آراستن طعامهای لذیذه ، و یا خواستن زنهای جمیله است ، خود را یکی از بهایم بدان و نام انسان بر خود منه .

و اگر تسلط و غلبه در تو از برای قوه غضبیه است ، و پیوسته خود را مایل منصب وجاه ، و برتری بر عباد الله می بینی ، و طالب زدن ، بستن ، انداختن ، شکستن ، فحش ، دشنام و اذیت «انام» (1) هستی ، خویش را سگی گزنده و یا گرگی درنده می دان ، و خود را اززمره انسان مشمار

ص: 62

.

و اگر استیلا و قهر از برای قوه شیطانیه است ، و همیشه در فکر مکر و حیله و تزویر وخدعه و بستن راههای مخفیه از برای رسیدن به مقتضای غضب و شهوت است ، خود راشیطانی دان مجسم و خارج از حزب بنی آدم .

و اگر تسلط و استیلا از برای عقل باشد ، و پیوسته در صدد تحصیل معرفت الهیه ، وکسب ملکات ملکیه باشی ، و فکر تو مقصور بر عبادت پروردگار ، و اطاعت رسول مختار ، و طلب راه سعادت و وصول به مرتبه قرب حضرت آفریدگار باشد ، خود راانسان حقیقی می دان ، که عالم آن از عالم ملائکه مقدسه بالاتر ، و رتبه اش از رتبه ایشان والاتر است .

آنچه بدن را بپوشاند ، و دفع سرما و گرما کند . و اگراز این مرتبه درگذرد به قدری جوید که در نظرها خوار ، و در برابر همگان بی اعتبارنگردد .

و از مجامعت ، نخواهد مگر آنچه به آن حفظ نوع و بقای نفس و نسل متحقق شود .

و بپرهیزد از اینکه غریق لجه شهوات نفسانیه و گرفتار قیود و علائق دنیویه شود ، و ازاین جهت به شقاوت ابد و هلاکت سرمد رسد .

پس ای معشر اخوان و گروه برادران ! از برای خدا بر خود رحمت آرید ، و بر نفس خود ترحم کنید ، بیدار شوید پیش از آنکه همه راهها بر شما بسته شود . و راهی طی کنید قبل از آنکه پای شما شکسته گردد . و دریابید خود را که وقت در گذر است . غافل ننشینید که عمر کوتاه و مختصر است . چاره بسازید پیش از آنکه ریشه اخلاق رذیله مستحکم شود ، و صفات ردیه عادت گردد ، و لشکر شیطان مملکت دل را تسخیر کند ، و تختگاه دل ، مقر سلطان شیطان شود ، و جوانی تو که وقت قوت و توانائی است سپری گردد . بلی«آنا فآنا» (1) تو روی به ضعف و پیری و ناتوانی می روی ، و صفاتی که درنفس تو هست محکم و قوی می گردد .

خاربن در قوت و برخاستن*** خارکن در سستی و در کاستن

تو که در جوانی مقابله با حزب شیطان نکردی ، که هنوز احاطه بر ملک دلت نکرده بودند ، چگونه در پیری با ایشان مجاهده کنی ؟ !

«و لا تیاسوا من روح

ص: 64

الله»

یعنی :

«اما در هیچ حال نومیدی از رحمت خدا روا نیست (1) و در هر وقتی باید به قدر قوه سعی و اجتهاد نمود)» .

منقول است از شیخ کامل فاضل احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه ، (2) که استاداست در علم اخلاق ، و اول کسی است که از اهل اسلام که در این فن شریف تصنیف وتالیف نمود که گفته : «من در وقتی از مستی طبیعت هشیار ، و از خواب غفلت بیدارشدم که مایه جوانی بر باد رفته بود ، و پیری مرا فرا گرفته و عادات و رسوم در من مستحکم گشته ، و صفات و ملکات در نفس من رسوخ کرده بود ، در آن وقت دامن اجتهاد بر میان زدم ، و به مجاهدات عظیمه و ریاضات شاقه ، نفس خود را ازخواهشهای آن باز داشتم ، تا آنکه خداوند عالم مرا توفیق کرامت فرموده و خلاصی ازمهلکات حاصل شد» .

پس ای جان برادر ! مایوس مباش و بدان که درهای فیض الهی گشاده است ، و امیدنجات از برای هر کسی هست . و لیکن چنان نپنداری که صفا و نورانیتی که از نفس فوت می شود به جهت کدورت و تیرگی که از معصیت در حالتی حاصل می شود ، تدارک آن ممکن باشد ، و توان نوعی نمود که صفایی که اگر معصیتی صادر نشده بود حاصل می شد توان تحصیل نمود ، زنهار ، این اندیشه ای است محال ، و خیالی است فاسد ، زیراکه نهایت امر آن است که : آثار این معصیت را به افعال حسنه محو نمایی ، در این وقت نفس مثل حالتی می شود که

ص: 65

آن معصیت را نکرده بود .

پس به این حسنات روشنایی و سعادتی حاصل نمی گردد و اگر معصیت را نکرده بودو این حسنات از او صادر می شد ، از برای او در دنیا صفا و بهجتی ، و در عقبی درجه ای هم می رسید ، و چون ابتدا معصیت کرده بود این صفا و درجه از دست او رفت ، و فایده حسنه ، محو آثار معصیت شد و بس .

چون هر فعلی که از بدن صادر می شود ، افعال جزئیه است ، پس مبدا تحریک بدن در جزئیات افعال به تفکر و رویه قوه وهمیه است ، و از این جهت آن را «عقل عملی» و «قوه عامله» می نامند ، و اولی را «عقل نظری» و «قوه عاقله» .

و شان قوه غضبیه و شهویه تحریک بدن است ، و این دو مبدا تحریک اند . اما غضبیه ، مبدا حرکت بدن است به سوی دفع امور «غیر ملائمه» (1) از بدن ، و شهویه ، مبدا حرکت آن است به سوی تحصیل امور ملائمه .

پس اگر قوه عاقله بر سایر قوا غالب شود ، و همه را مقهور و مطیع خود گرداند ، البته تصرف و افعال جمیع قوا بر وجه صلاح و صواب خواهد بود ، و انتظام در امر مملکت نفس و نشاه انسانیت حاصل خواهد گردید . و از برای هر یک از قوا ، تهذیب و پاکیزگی به هم خواهد رسید . و هر یک را فضیلتی که مخصوص به آن است حاصل خواهد شد .

پس ، از تهذیب و پاکیزگی قوه عاقله ، صفت «حکمت» حاصل می شود ، و از تهذیب قوه عامله ، ملکه «عدالت» ظاهر می گردد ، و از تهذیب غضبیه ، صفت «شجاعت» به هم می رسد ، و از تهذیب شهویه ، خلق «عفت» پیدا می شود . و این چهار صفت ، اجناس اخلاق فاضله اند ، و سایر صفات حسنه مندرج در تحت این چهار ، یعنی : از این چهارصفت ناشی می شوند ، و این چهار صفت مصدر هستند . همچنان که : «حکمت» ، مصدر «فطنت» «فراست» ، (2) حسن تدبیر و توحید و

ص: 67

امثال آن می شود ، و «شجاعت» ، منشا صبر ، علو همت ، حلم ، و قار و نحو اینها می گردد ، و «عفت» ، سبب سخاوت ، حیا ، امانت ، گشاده رویی و مانند اینها می شود .

پس ، سر همه اخلاق حسنه این چهار فضیلت است :

اول «حکمت» : و آن عبارت است از : شناختن حقایق موجودات به طریقی که هستند ، و آن بر دو قسم است : «حکمت نظری» ، و آن علم به حقایق موجوداتی است که وجود آنها به قدرت و اختیار ما نیست . و «حکمت عملی» ، و آن علم به حقایق موجوداتی است که وجود آنها به قدرت و اختیار ماست ، مانند افعالی که از ما صادرمی شود .

دوم «عفت» : و آن عبارت است از : مطیع بودن قوه شهویه از برای قوه عاقله ، وسرکشی نکردن از امر و نهی عاقله تا آنکه صاحب آن از جمله آزادگان گردد ، و ازبندگی و عبودیت هوا و هوس خلاصی یابد .

سیم «شجاعت» : و آن عبارت است از : انقیاد و فرمانبرداری قوه غضبیه از برای عاقله ، تا آنکه آدمی نیفکند خود را در مهالکی که عقل حکم به احتراز از آنها کند ، ومضطرب نشود از آنچه عقل حکم به عدم اضطراب از آنها می کند .

چهارم «عدالت» : و آن عبارت است از : مطیع بودن قوه عامله از برای قوه عاقله ، ومتابعت آن عاقله را در جمیع تصرفاتی که در مملکت بدن می کند ، یا در خصوص بازداشتن آن غضب و شهوت را در تحت اقتدار

ص: 68

و فرمان عقل و شرع .

و بعضی عدالت را تفسیر نموده اند به اجتماع جمیع قوا ، و اتفاقشان بر فرمانبرداری عاقله ، و امتثال اوامر و نواهی آن به نحوی که هیچ گونه مخالفتی از ایشان سر نزند . ووالد ماجد حقیر طاب ثراه در کتاب «جامع السعادات» ، تفسیر اول را اختیار کرده وفرموده اند که : «تفسیر ثانی و سایر تفاسیر دیگر ، که بعضی از علمای علم اخلاق از برای عدالت کرده اند ، از لوازم آن است نه عین آن» . (1)

باعث نمی شود که آن فضیلت را نسبت به قوه عامله دهند ، با وجود اینکه حقیقت مصدر آن ، قوه ای دیگر است . همچنان که هر گاه قوه عامله مطیع عاقله نشده باشد رذایل سایر قوا را نسبت به آن نمی دهند . پس امری ازبرای قوه عامله باقی نمی ماند مگر محض اطاعت و انقیاد از برای عاقله . و ظاهر است که : این خود اگر چه فضیلتی است در غایت کمال ، و عدم آن رذیله است موجب «نکال» ، (1) بلکه همه فضایل و رذایل از لوازم این دو است ، ولیکن موجب فضیلتی دیگرشود و عدمش باعث رذیلتی دیگر گردد ، که تعلق به یکی از این سه قوه دیگر نداشته باشد نمی شود ، بلکه هر صفتی از فضایل یا رذایل متعلق است به قوه عاقله یا غضبیه یاشهویه به توسط قوه عامله . و از برای عامله - بنفسها - فضیلت و رذیلتی دیگر نمی شودمگر محض کارفرمائی ، و اگر این موجب استناد هر فضیلتی که به آن سبب حاصل می شود به قوه عامله بودی ، بایستی جمیع فضایل مستند به قوه عامله باشد ، و همه مندرج در تحت عدالت بوده باشند . و شمردن بعضی از فضایل را از انواع عدالت : بدون بعضی دیگر ، صحیح نخواهد بود .

پس مقتضای نظر صحیح آن است که گفته شود : همه فضایل مندرج اند در تحت آن سه فضیلت دیگر ، که «حکمت» «شجاعت» و «عفت» بوده باشد ، و اضداد آنها متعلق اند به قوای ثلاث «عاقله» «غضبیه» و «شهویه» .

و از این ، ظاهر می شود که : جمیع اخلاق حسنه و صفات ذمیمه ، انواعی هستندمندرجه در تحت سه صفت

ص: 70

مذکوره ، و اضداد آنها متعلق اند به یکی از قوای عاقله ، غضبیه و شهویه ، یا به دو قوه از آنها یا به سه قوه از آنها ، که به کارفرمایی قوه عالمه باشد .

مثال آنکه متعلق به یکی از آنها است : مثل «علم و جهل» ، که متعلق اند به قوه عاقله ، و «حلم و غضب» ، که متعلق اند به قوه غضبیه ، و «حرص و قناعت» ، که متعلق اند به قوه شهویه .

و آنکه متعلق به دو قوه یا سه قوه است به این نحو است که : از برای آن ، اصنافی چندند که بعضی متعلق به قوه ای و بعضی متعلق به قوه ای دیگر است ، مثل «حب جاه» ، که اگر مقصود از آن برتری بر مردم و تسلط بر خلق باشد از مقتضیات قوه غضبیه است .

و اگر مطلوب از آن جمع مال و «تنقیح» (1) امر اکل و جماع باشد از متعلقات قوه شهویه است . و همچنین «حسد» ، اگر باعث آن عداوت باشد از دمائم قوه غضبیه است ، و اگرسبب آن خواهش نعمت محسود باشد از رذائل قوه شهویه است .

یا به این نحو است که : از برای آن ، دو یا سه بالاشتراک مدخلیتی است در نوع آن صفت فضیلت یا رذیلت ، یا در صنفی از اصناف آن ، مانند : حسدی که منشا آن ، عداوت ، یا توقع وصول آن نعمت به حاسند ، بعد از زوال آن از محسود باشد . و مثل غرور ، چنان که آدمی بالطبع مایل به چیزی باشد که خیر او نباشد و از راه

ص: 71

جهل آن راخیر پندارد .

پس اگر آن چیز از مقتضیات قوه شهویه است ، این صفت رذیله خواهد بود و متعلق به قوه عاقله و شهویه ، و اگر مقتضای قوه غضبیه باشد این صفت رذیله متعلق خواهد بودبه قوه عاقله و غضبیه ، و اگر از مقتضیات غضبیه و شهویه باشد ، این صفت رذیله متعلق خواهد بود به سه قوه عاقله ، غضبیه و شهویه .

و مراد از تعلق صفتی به قوای متعدده و بودن از رذائل یا فضائل آنها ، این است که :

از برای هر یک از آن قوا اثری در حدوث و حصول آن صفت بوده باشد ، به این معنی که : از جمله علل فاعلیه آن باشد . پس ، اگر مدخلیت قوه در صفتی مجرد باعثیت باشد ، به این معنی که : آن قوه باعث شده باشد که آن قوه دیگر آن صفت را ایجاد کند که موجد صفت آن قوه ثانیه باشد که اولی باعث باشد ، آن صفت از جمله متعلقات قوه ثانیه شمرده خواهد شد نه اول ، مانند غضبی که حاصل شود از تلف گردیدن یکی از ملایمات قوه شهویه ، که در حقیقت متعلق به قوه غضبیه است ، اگر باعث ایجاد قوه غضبیه این غضب را ، قوه شهویه شده باشد .

و چون دانستی که جمیع فضایل و رذائل متعلق اند به یکی از قوه عاقله یا غضبیه یاشهویه ، یا به دو قوه از آنها یا به سه قوه ، بدان که ما در این کتاب چنان که والد ماجد در «جامع السعادات» ذکر کرده اند ، اول اوصاف حسنه و صفات رذیله

ص: 72

را که متعلق اند به قوه عاقله بیان می کنیم ، و سپس آنچه را که متعلق است به قوه غضبیه ذکر می نمائیم . وپس از آن اوصافی را که منسوب است به قوه شهویه شرح می دهیم ، بعد از آن صفاتی راکه متعلق اند به دو یا سه قوه از این قوا ، بیان می نمائیم .

در سلوک طریقه اوصاف حمیده به منزله حرکت در خط مستقیم ، و ارتکاب رذایل به جای انحراف از آن است . و چون خط مستقیم در میان دو نقطه نیست مگریکی ، و خطوط منحنیه میان آنها لا محاله غیر متناهیه است ، پس استقامت بر صفات نیک نیست مگر بر یک نهج ، و از برای انحراف از آن مناهج بی شماری است .

و این است سبب در اینکه اسباب بدی و شر بیشتر است از اسباب و بواعث خیر ونیکی . و از آنجا که پیدا کردن یک چیز معین در میان امور غیر متناهیه مشکل ، و وسطرا یافتن فیما بین اطراف متکثره مشکلتر است ، پس استقامت بر آن و ثبات در آن «اصعب» (1) از هر دو است ، و لهذا جستن وسط از میان اخلاق ، که آن حد اعتدال است واستقامت بر آن ، در غایت صعوبت است . و از این جهت است که : بعد از آنکه سوره «هود» به برگزیده معبود نازل شد ، و در آنجا امر به آن بزرگوار شد که :

«فاستقم کما امرت»

یعنی : «بایست و ثابت باش همچنانکه ترا امر فرموده ایم» . (2)

فرمود : «شیبتنی سوره هود» یعنی : «پیر کرد مرا سوره هود» . (3)

و مخفی نماند که وسط بر دو قسم است : حقیقی و اضافی . حقیقی آن است که نسبت به آن ، طرفین حقیقتا مساوی بوده باشد . مثل نسبت چهار به دو و شش . و وسط اضافی آن است که نزدیک به حقیقی باشد عرفا . و بعضی تفسیر نموده اند به اینکه نزدیکتر چیزی است به وسط حقیقی که ممکن

ص: 74

است از برای نوع یا شخص . و وسطی که در علم اخلاق معتبر است و امر به استقامت و ثبات بر آن شده آن وسط اضافی است ، زیرا که یافتن وسط حقیقی و رسیدن به آن متعذر ، و استقامت و ثبات بر آن غیر میسراست . و چون معتبر ، وسط اضافی است و اختلاف آن ممکن است ، به این جهت است که : اوصاف حمیده گاه به اختلاف اشخاص و احوال و اوقات مختلف می شود . پس بساباشد مرتبه ای از مراتب وسط اضافی فضیلت باشد به نظر شخصی یا حالی و وقتی ، ورذیله باشد نسبت به غیر آن .

که کار فرمودن فکر است در زاید از آنچه سزاوار است ، و عدم ثبات فکر در موضعی معین ، و این در طرف افراط است .

و دیگری «بلاهت» ، و آن معطل بودن قوه فکریه و کار نفرمودن آن در قدرضرورت یا کمتر از آن است و این در طرف تفریط است . و گاهی از اول به فطانت و ازدوم به جهل بسیط تعبیر می شود .

و دو تا در مقابل شجاعت اند : یکی «تهور» ، که آن رو آوردن به اموری است که عقل حکم به احتراز از آنها می نماید ، و این در طرف افراط است ، و دیگری «جبن» ، وآن روگردانیدن از چیزهایی است که نباید از آنها روگردانید و آن در جانب تفریط است .

و دو تا در برابر عفت اند : یکی «شره» ، که عبارت از غرق شدن در لذات جسمیه است بدون ملاحظه حسن آن در شریعت مقدسه یا به حکم عقل ، و این افراط است ، ودیگری «خمود» ، و آن میرانیدن قوه شهویه است به قدری که ترک کند آنچه را که ازبرای حفظ بدن یا بقاء نسل ضروری است ، و این تفریط است .

و دو تا در ازای عدالت اند : یکی «ظلم» ، که تصرف کردن در حقوق مردم و اموال آنهاست بدون حقی ، و این افراط است ، و دیگری «تمکین ظالم را از ظلم بر خود آن شخص بر سبیل خواری و مذلت با وجود قدرت بر دفع آن» .

و لیکن این در عدالت به معنی مصطلح در میان اکثر مردم است . و اما بنا به تفسیری که گذشت که

ص: 76

عدالت عبارت است از : اطاعت قوه عملیه از برای قوه عاقله و ضبط عقل عملی جمیع قوی را در تحت فرمان عقل نظری ، این از برای عدالت یک طرف خواهدبود که ظلم و جور باشد ، و جمیع صفات رذیله ذمیمه داخل در آن خواهد بود ، ومخصوص نخواهد بود به تصرف در اموال و حقوق مردم بدون جهت شرعیه ، زیرا که عدالت به این معنی جامع جمیع صفات کمالیه است . پس ظلمی که مقابل و ضد آن است شامل جمیع اوصاف نقص خواهد بود .

و مخفی نماند که : آنچه که مذکور شد از اخلاق ذمیمه ، اجناس دو طرف افراط وتفریط فضایل اربع اند ، و همچنانکه از برای فضایل مذکوره انواعی بسیار است که مندرج در تحت آنها هستند ، همچنین از برای هر یک از رذایل نیز انواع بی شماری است که مندرج در آن و ناشی از آن است . همچنانکه از جربزه حاصل می شود : مکر و حیله . واز بلاهت : حمق و جهل مرکب . و از تهور می رسد : تکبر و لاف و گردن کشی و عجب .

و از جبن : سوء ظن و جزع و دنائت . و از شره متولد می شود : حرص و بی شرمی و بخل واسراف و ریا و حسد . و از خمود ناشی می شود : قطع نسل و امثال آن . و علمای اخلاق ، بسیاری از آنها را شرح داده و بیان نموده اند ، و ما نیز آنها را در این کتاب بیان می کنیم .

و دانستی که : بعضی از آنها متعلق است به قوه عاقله ، و برخی به غضبیه

ص: 77

، و طایفه ای به شهویه ، و بعضی به دو یا به سه قوه . پس ما آنها را در چهار مقام بیان می کنیم . و بدان که والد ماجد حقیر - طاب ثراه - ابتدا بر سبیل اجمال ، جمیع اخلاق را از فضایل ورذائل بیان فرموده اند ، و بعد از آن در مقامات اربع ، تفصیل آنها و معانی و معالجات وسایر متعلقات آنها را بیان کرده اند ، (1) و چون فایده ای چندان بر ذکر اجمال مترتب نیست ، ما در این کتاب متعرض آن نشدیم .

و صاحب آن را حکیم نمی نامند ، زیرا که حقیقت حکمت ، منفک نمی شود از اعتقاد جازم و تصدیق قطعی . ویقین چنین شخصی مانند طفلی است که خود را شبیه به مردان کند ، و سخنان ایشان را گوید . یا مثل حیوانی است که بعضی سخنان آدمی را آموخته باشد و حکایت کند ، یابعضی افعال انسان را تعلیم گرفته باشد و به جا آورد .

و اما «عفت» : شناختی که آن عبارت است از اینکه : قوه شهویه در فرمان و اطاعت عقل ، و همه تصرفات آن موافق و مطابق امر و نهی قوه عاقله بوده باشد ، و آنچه متضمن مصلحت معاش و معاد باشد بر آن اقدام نماید ، و هر چه موجب مفسده باشد ازآن دوری کند و کناره جوید ، و هرگز مقتضای صوابدید عقل را مخالفت نکند . و باعث بر این ، فرمانبرداری و اطاعت هم نباشد ، مگر کمال نفس و بزرگی ذات او ، یا تحصیل سعادت دنیا و آخرت . و غرض او فریب مردم یا محافظت آبروی خود نباشد ، و ترس «شحنه» و سلطان او را بر این نداشته باشد .

و بسیاری از کسان اند که ترک دنیا را هم به جهت دنیا نموده اند ، و ترک بعضی لذات دنیویه را نموده اند و مطلب ایشان رسیدن به لذات بالاتر است . پس چنین اشخاص ، صاحب فضیلت عفت نیستند . و همچنین اند آن کسانی که از راه اضطرار والجاء ، یا به سبب بی آلتی ، و بی قوتی ، یا به جهت اینکه از بسیاری از آنها متنفر شده اند ، یابه جهت تشویش حدوث بعضی مرضها

ص: 79

و ناخوشیها ، یا از بیم اطلاع مردمان و خوف ملامت ایشان ترک لذت می کنند . پس چنین کسان را نیز عفیف نتوان گفت . و بسیاری ازاشخاص هستند که بعضی لذات را ترک آنها می کنند . و پیروی بعضی لذات را نمی کنند به جهت آنکه آنها را نفهمیده اند ، و به لذت آنها نرسیده اند . همچنان که در میان بسیاری از بادیه نشینان و اهالی کوهستان مشاهده می شود ، و این نیز صفت عفت نیست . بلکه صاحب عفت کسی است که : با وجود صحت قوی و قوت آنها ، و دانستن کیفیات لذات و مهیا بودن اسباب و آلات ، و عدم تشویش از آفات و مرض ، و بی آنکه مانعی ازخارج بوده باشد ، در استیفای لذات دنیویه پا از جاده اطاعت شرع و عقل بیرون نگذارند .

و اما صفت «شجاعت» : دانستی که عبارت است از اینکه : قوه غضبیه ، منقاد و مطیع عقل بوده باشد ، تا آنچه را که عقل امر به اقدام آن نماید اقدام کند ، و آنچه را نهی کنداز آن حذر نماید . و باید داعی و باعثی در این امر ، غیر از تحصیل کمال و سعادت نداشته باشد . پس کسی که خود را در امور هولناک اندازد ، و بی باک و تنها بر لشکرسهمناک تازد ، و پرواز از زدن و خوردن و کشته شدن و بی دست و پاگشتن نکند به جهت تحصیل جاه و مال ، یا به شوق وصال معشوقه صاحب جمال ، یا از خوف امیر وسردار و بیم پادشاه ذو الاقتدار ، یا به جهت مفاخرت بر امثال و اقران ، یا مشهور شدن

ص: 80

درمیان مردمان ، چنین شخصی را شجاع نتوان گفت ، و او را از ملکه شجاعت نصیبی نباشد ، بلکه منشا صدور این امور از او ، یا شهوت است یا جبن .

پس هر که بیشتر خود را به جهت یکی از این امور به مهالک می اندازد او جبان تر وحریص تر ، و از فضیلت شجاعت دورتر است . و همچنین اند کسانی که از راه تعصب طایفه و خویشان و قبیله و نزدیکان ، داخل در امور مهلکه می شوند .

و بسا باشد که کسی بسیار در مهالک داخل شده ، و در آن غلبه کرده تا اینکه بیم وترس او زایل شده ، و بنابر عادت احتراز نمی کند و همیشه خود را غالب می داند ، چنین شخصی نیز شجاع نیست ، بلکه طبیعت او به جهت عادت بجز غلبه را در نظر ندارد ، وتصور مغلوبیت را نمی نماید . و از این قبیل است : حمله حیوانات درنده و رو آوردن ایشان به یکدیگر یا به غیر جنس خود از انسان یا حیوان بدون عجز و بیم ، و خود ظاهراست که ایشان را قوه عاقله نیست تا غضب در فرمانشان باشد ، و حملات ایشان از ملکه شجاعت بوده باشد ، بلکه طبیعت ایشان بر این «مجبول» (1) است .

و بالجمله شجاع واقعی کسی است که : افعال او به مقتضای عقل باشد و به اشاره عقل صادر شود ، و باعث دنیوی در آن نباشد . و بسا باشد که عقل در بعضی مواضع حکم به حذر می کند ، پس فرار از آن ، منافاتی با شجاعت ندارد ، و از این جهت است که گفته اند : نترسیدن از صاعقه های

ص: 81

قویه و زلزله های شدیده نشانه جنون است نه شجاعت ، و بی سبب رو آوردن به جانوران درنده یا سباع گزنده ، (1) نیست مگر ازحماقت .

و بباید دانست که : در نزد شجاع حقیقی محافظت ننگ و نام ، بالاتر از زندگی چندروزه ایام است ، و چنین کسی مرگ و هلاکت را بر خود پسندد و رسوائی و عار را برخود روا ندارد .

آری ! مردان ، ساغر بلا و مصیبت را لا ابالی وار می نوشند ، و جامع عار و بدنامی رانمی پوشند ، فضیحت اهل و حرم را دیدن ، و از شرف و بزرگی نیندیشیدن به جهت دوروزه حیات ، از مردانگی نیست ، بلکه در پاس زندگانی بی ثبات از سر ناموس و آبروگذشتن دیوانگی است . شجاعان نامدار مردن با نام نیک را مردانگی می دانند ، و «ابطال» (2) روزگار ذکر جمیل را حیات ابد می شمارند . و از این جهت بود که شیر مردان میدان دین و حفظ شریعت ، روی از خنجر تیز و شمشیر خون ریز نگردانیدند ، و به این سبب بودکه یکه تازان معرکه مذهب و آئین در حمایت ملت و گرز گران و تیغ بران را بر فرق خود پسندیدند .

بلی ، کسی که بقای نام نیک را در صفحه روزگار ، و پاداش اعمال را در دار قرار ، وسر آمدن عمر ناپایدار دانست ، البته باقی را بر فانی اختیار می کند ، پس در حمایت دین وشریعت سینه خود را سپر می کند ، و از تیغ ملامت ابنای روزگار حذر نمی کند ، و می داندکه به آئین مردان شیر دل در راه دین در خون تپیدن

ص: 82

، و به سعادت ابد رسیدن ، از دوروزی ذلیل و خوار در دنیا ماندن و عاقبت مردن ، و از مرتبه شهادت دور ماندن ، بسی بهتر و بالاتر است . و از این جهت شیر بیشه شجاعت ، و شاه سریر ولایت ، به اصحاب خود فرمودند که :

«ایها الناس انکم ان لم تقتلوا تموتوا و الذی نفس ابن ابیطالب بیده لالف ضربه بالسیف علی الراس اهون من میته علی الفراش»

یعنی :

«ای مردمان ! به درستی که شما اگر کشته نشوید خواهید مرد ، قسم به خدائی که جان پسر ابوطالب در دست اوست ، که هزارضربت شمشیر بر سر ، آسانتر و گواراتر است از اینکه آدمی در بسترش بمیرد» . (1)

باری ، هر عملی که از صاحب مرتبه شجاعت سر می زند ، در هر وقتی که بوده باشدموافق طریقه عقل و مناسب وقت (2)است ، نه او را از و ضعفی ، و نه از چشیدن زهر «نوائب» (3) و محن ، المی و ملالی است . نه در دلش ازحوادث زمان اضطرابی و حیرتی ، و نه در خاطرش از آفات جهان تشویش و دهشتی است . و آنچه بر دیگران گران است ، در پیش او سهل و آسان است ، و آنچه بر مردمان سخت و دشوار است ، و در نزد او نرم و هموار است ، اگر غضب کند از فرمان عقل بیرون نمی رود ، و اگر انتقام کشد پا از جاده شرع بیرون نمی نهد .

و اما ملکه «عدالت» : معلوم شد که عبارت است از : انقیاد و اطاعت قوه عملیه از برای قوه عاقله ، به

ص: 83

نوعی که هیچ عملی از آدمی سر نزند مگر به فرموده عقل . و این در وقتی حاصل می شود که ملکه در نفس آدمی به هم رسد که جمیع افعال بر نهج اعتدال از اوصادر شود ، بی آنکه او را در آن غرضی یا مطلب دنیوی باشد .

پس کسی که عدالت را بر خود ببندد ، و به مشقت خود را عادل وانمود نماید ، و ازراه ریا اعمال خود را شبیه به اعمال عدول کند ، و مطلب او تسخیر دلهای مردمان ، یاتحصیل مال ایشان ، یا رسیدن به منصب و جاه ، و یا تقرب به وزیر و شاه باشد ، عادل نباشد .

و همچنین است حال در جمیع صفات فاضله ، که در تحت این چهار صفت مندرج اند به تفصیلی که مذکور خواهد شد .

مثلا «سخاوت» ، عبارت است از : ملکه بخشش و عطای اموال بر مستحقین بدون قصد و غرضی . پس بذل مال به جهت تحصیل مالی بیشتر از آن ، یا به سبب دفع ضرری از خود یا به قصد حصول مناصب دنیه ، یا وصول به لذات حیوانیه ، یا به جهت شهرت ونام و مفاخرت بر انام ، سخاوت نیست . و همچنین بخشش به غیر اهل استحقاق ، واسراف در انفاق را سخاوت نگویند . و کسی که مسرف باشد جاهل است به رتبه مال ، ونمی داند که به وسیله مال ، محافظت اهل و عیال ، و تحصیل مرتبه کمال میسر می شود ، وثروت را دخل بسیار است در ترویج احکام شریعت ، و نشر فضایل و حکمت . و از این جهت است که در

ص: 84

صحیفه سلیمانیه وارد است که :

«ان الحکمه مع الثروه یقظان و مع الفقر نائم»

یعنی :

«علم و حکمت با مال و ثروت حکم کسی را دارد که بیدار باشد ، و با فقر و تهی دستی در خواب است» .

و بسا باشد که سبب و منشا اسراف ، جهل به اشکال تحصیل مال حلال است . واغلب کسانی که بدون زحمت تحصیل ، به مالی رسیده اند ، از میراث یا مثل آن چنین اند ، زیرا که زحمت تحصیل حلال را ندیده اند ، و ندانسته اند که راه مداخل حلال و مشاغل طیبه بسیار کم است ، و بزرگان را از ارتکاب هر شغلی مشکل است . و از این جهت است که نصیب آزادگان از دنیا در نهایت قلت است و ایشان همیشه از بخت خود درشکایت اند ، به خلاف دیگران که چون در تحصیل مال بی پروایند ، نه در فکر حلال وحرام اند ، و نه تشویشی از عذاب و وبال دارند ، از هر جا که رسد بگیرند و به هر جا که رسد صرف کنند . بعضی از حکما گفته اند که :

«تحصیل مال مثل این است که سنگ را به قله کوه بالابری ، و خرج آن مثل این است که از آنجا رها کنی» .

چیزی را از مرتبه نقص به کمال می رساند ، یا از قدرت و اختیار ما بیرون است و آن راحرکات طبیعیه گویند مانند نطفه که از زمانی که در رحم قرار می گیرد حرکت می کنددر اطوار مختلفه تا آنکه به مرتبه حیوانیت می رسد . و یا تحت قدرت و اختیار ما است وآن حرکت را حرکت صناعیه گویند ، مانند چوب خشک که به توسط آلات نجارحرکت می کند در صورتهای متفاوته ، تا سریر سلاطین ذوالاقتدار می گردد . و چون حرکات طبیعیه مستند است به مبادی عالیه و مصادر متعالیه ، معلوم است که موافق مصلحت و مطابق حکمت است ، و ترتیب آن اتم و احسن است . پس بر آدمی لازم است که در تحریکات صناعیه اقتدا کند به تحریکات طبیعیه ، و صاحب صناعت متابعت طبیعت را نماید .

و چون این معلوم شد ، می گوییم که : چون تهذیب اخلاق ، و تحصیل فضایل صفات از امور صناعیه است ، که ما به آن ماموریم ، پس لازم است که در ترتیب آن پیروی اطفال طبیعت را کنیم . و شکی نیست که : اول چیزی که از برای طفل به تحریک طبیعت حاصل می شود ، قوه طلب قوت و غذاست ، زیرا در رحم مادر از راه ناف غذا را به خودمی کشد و قوت خود را می طلبد ، و چون از این مرتبه حرکت کرد و قوه طلب در آن زیاد شد ، در وقت غذا خواستن ، صدا به گریه بلند می کند و پستان مادر را می جوید . اینهاهمه از متعلقات قوه شهویه است . پس اولین قوه ای که طبیعت آن را حاصل می کند ، این قوه است ،

ص: 86

و چون این قوه در آن قوت گرفت و به کمال رسید ، آثار قوه غضبیه در اوپیدا می شود ، که از خود ، موذیات را دفع کند ، و خود را از هلاکت و تلف شدن محافظت نماید ، اگر چه به استعانت از پدر و مادر یا غیر ایشان باشد . چنان که مشاهده می شود که : المی که به طفل می رسد به گریه می آید ، تا دیگران مطلع شده دفع الم نمایند . و این قوه ، قوت می گیرد تا در آن میل برتری بر امثال و اقران ، و سروری بردیگران حاصل می شود . و این دومین قوه ای است که طبیعت در آدمی می پرورد ، و بعداز آنکه آثار قوه تمیز و ادراک در او ظاهر می گردد ، و روز به روز زیاد می شود ، تاقابل تعلیم علوم و صناعات می گردد ، در این وقت عمل طبیعت در تدبیر قوی به مرتبه کمال می رسد ، و ابتدای تکمیل صناعی است ، یعنی وقتی است که آدمی نفس خود را تکمیل نموده ، تدبیر قوائی را که طبیعت پرورش داده بنماید ، و آنها را به کمال رساند .

پس اگر کوتاهی کند و خود به تکمیل صناعی نپردازد به همین حال باقی خواهد بود ، وبه کمال حقیقی ، که انسان به جهت آن خلق شده نخواهد رسید ، زیرا که همه کس متصف به جمیع صفات جمیله ، و صاحب نفس قدسیه ایجاد نشده که در استعداد مردم اختلافی باشد .

و چون دانستی که : طبیعت ، اول قوه شهویه را به ظهور آورد ، و بعد از آن غضبیه ، وبعد از

ص: 87

آن قوه عقل و تمیز را ، پس در صناعت باید به این ترتیب تدبیر و تکمیل نمود :

ابتدا در تهذیب قوه شهویه سعی نموده و صفت عفت را که از فضایل این قوه است اکتساب نمود ، و بعد از آن به قوه غضبیه پرداخت و ملکه شجاعت را که از کمالات این قوه است تحصیل کرد ، و سپس در تکمیل قوه عاقله اجتهاد نمود ، و فضیلت حکمت را به دست آورد . چنانچه به این ترتیب آدمی در تحصیل اخلاق حسنه کوشد ، به سهولت و آسانی جام سعادت نوشد .

و ثمر این ترتیب ، تسهیل تهذیب اخلاق و آسانی آن است ، زیرا شکی نیست که :

قوه شهویه به انقیاد و اطاعت از قوه غضبیه نزدیکتر ، و گذشتن از قدر زائد از ضروریات غذا و شهوت ، از ترک جاه و برتری و ریاست و سروری و نیکی در مقابل بدی واغماض از انتقام دشمنان قوی بسی آسانتر است .

پس ، تسخیر قوه شهویه در ابتدا سهل است ، و بعد از تسخیر آن فی الجمله قوتی ازبرای عاقله حاصل می شود ، و ملکه تسخیر از برای او هم می رسد و اسباب قوه غضبیه اندکی کمتر می گردد ، و تسخیر آن نیز به سهولت میسر می شود ، و بعد از تسخیر این دوقوه ، تحصیل ملکه حکمت ، که از آن دو صعب تر است ، به آسانی ممکن می گردد . وکسی که این ترتیب را از دست بدهد اینطور نیست که تکمیل خود و تهذیب اخلاق ازبرای او ممکن نباشد ، و لیکن به دشواری و صعوبت حاصل می شود .

ص: 88

س طالب سعادت ابد ، باید در هیچ حالی دست از طلب ندارد ، و از رحمت خداوند متعال نومید نشود ، و کمر طلب در میان بندد ، و دامن همت بر کمر زند ، و طلب تایید و توفیق از پروردگار شفیق مجید نماید .

از برای طالب پاکی نفس از اوصاف رذیله ، و آرایش آن به صفات جمیله ، اجتناب از چند چیز :

اول : اجتناب از مصاحبت بدان و اشرار را لازم داند . و دوری از همنشینی صاحبان اخلاق بد را واجب شمارد ، و احتراز کند از شنیدن قصه ها و حکایات ایشان ، و استماع آنچه از ایشان صادر شده و سرزده . و با نیکان و صاحبان اوصاف حسنه مجالست نماید ، و معاشرت ایشان را اختیار کند ، و کیفیت سلوک ایشان را با خالق و خلق ملاحظه نماید . و از حکایات پیشینیان و گذشتگان از بزرگان دین و ملت و راهروان راه سعادت مطلع شود ، و پیوسته استماع کیفیت احوال و افعال ایشان را نماید ، زیرا که : صحبت باهر کسی مدخلیت عظیم دارد در اتصاف به اوصاف و تخلق به اخلاق او .

نار خندان باغ را خندان کند*** صحبت نیکانت از نیکان کند

چون طبع انسان دزد است ، و آنچه را مکرر از طبع دیگر می بیند اخذ می کند . و سراین آن است که : از برای نفس انسانی چندین قوه است ، که بعضی مایل به خیرات وفضایل ، و بعضی مقتضی شرور و رذایل هستند ، و پیوسته این قوا با یک دیگر در مقام نزاع و جدال اند ، و از برای هر یک از آنها که اندک قوتی حاصل شد و جزئی معینی به هم رسید ، بر آن دیگری به همانقدر غالب می شود . و نفس را مایل به مقتضای خودمی کند .

و شکی نیست که : مصاحبت با صاحب هر صفتی و شنیدن حکایات و افعال او

ص: 90

واستماع قصص احوال او باعث قوت مقتضی آن صفت می شود ، و به این سبب کسانی که بیشتر اوقات با هم ، همنشین هستند ، یا در اغلب ازمنه به جهت اجتماعی که با یکدیگردارند - مانند شاگردان یک استاد یا بندگان یک مولی و امرای یک پادشاه - غالب آن است که اخلاق ایشان «متلائمه» ، (1) و اوصاف ایشان متناسبه هستند ، بلکه چنین است در اهل یک قبیله یا یک شهر .

و لیکن ، چون اکثر قوای انسانیه طالب اخلاق رذیله است ، انسان زودتر مایل به شرمی شود ، و میل او به صفات بد آسان تر است از میل به خیرات . و از این جهت است که گفته اند : تحصیل ملکات ارجمند به منزله آن است که از نشیب به فراز روند ، و کسب صفات ناپسند چنان است که از فراز به نشیب آیند . و اشارت به این است آنچه حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم - فرموده اند :

«حفت الجنه بالمکاره و حفت النار بالشهوات» (2)

یعنی :

«رسیدن به درجات بهشت به کشیدن جامهای ناگوار منوط ، و دخول آتش جهنم به ارتکاب خواهشهای نفسانی مربوط است» .

دوم آنکه : همیشه مواظب اعمالی باشد که از آثار صفات حسنه است ، و خواهی نخواهی نفس را بر افعالی وا بدارد که مقتصای صفتی است که طالب تحصیل آن ، یادر صدد محافظت بقای آن است ، مثل کسی که خواهد محافظت ملکه سخاوت وجودرا نماید ، یا آن را تحصیل کند ، باید پیوسته اموال خود را به موافق طریقه عقل و شرع به مستحقین بذل نماید ، و

ص: 91

هر وقت که میل خود را به بخل و امساک بیابد نفس خود را درمقام عتاب در آورد . و کسی که در مقام حفظ صفت شجاعت یا در صدد کسب آن باشد ، باید همیشه قدم گذارد در امور هولناک و احوال خطرناک ، که عقل و شرع از آنها منع نکرده باشد ، و چون آثار جبن در خود مشاهده کند با خود در قهر و جنگ بوده باشد ، و این به منزله ریاضت بدنیه است ، که از برای دفع امراض بدن یا حفظ صحت آن به کارمی رود .

سیم آنکه : پیوسته مراقب احوال و متوجه اعمال و افعال خود باشد ، و هر عملی که می خواهد کرده باشد ، ابتدا در آن تامل کند ، تا خلاف مقتضای حسن خلق از او سرنزند ، و اگر احیانا امری از او به ظهور آمد که موافق صفات پسندیده نیست ، نفس خود را تادیب کند ، و در مقام تنبیه و مؤاخذه آن بر آید . به این طریق که : اول خود راسرزنش و ملامت کند ، و بعد از آن متحمل اموری شود که بر او شاق و ناگوار است .

همچنان که اگر کام خود را شیرین کند به لقمه ای که نباید از آن بخورد ، مذاق را تلخ سازد به روزه داشتن ، و اگر غضبی بیجا از او در واقعه ای سرزند ، مؤاخذه کند خود را به صبر کردن در واقعه دیگر و اشد از آن ، یا خود را در معرض اهانتی در آورد که نفس راتحمل آن گران بوده باشد ، و یا تلافی آن را به نذر

ص: 92

و تصدق و امثال آن نماید .

و زنهار ، که در هیچ حال از خود غافل نشود ، و از جد و جهد در کسب صفات نیک یا حفظ آنها باز نماند ، و اگر چه چنان داند که در اخلاق حسنه به مرتبه اعلی رسیده ، زیرا که غفلت موجب کسالت است ، و به سبب کسالت ، فیض ، [عالم قدس] منقطع می شود و ابواب فیوضات بسته می گردد .

اندر این ره می خروش و می خراش*** تا دم رفتن دمی غافل مباش

و از سعی و جهد «یوما فیوما» نفس را صفات تازه حاصل ، و هر لحظه او را ترقی در مرتبه کمالات و صعود به معارج سعادات هم می رسد به مرتبه ای که پرده طبیعت ازپیش بصیرت او برداشته می شود ، و محل اسرار ملک و ملکوت ، بلکه محرم خلوت جبروت می گردد . و باید در امور دنیا و متعلقات این عاریت سرا زیاده از قدر ضرورت سعی نکند ، و بیش از قدر لازم ملتفت آنها نشود ، و خود را به مشقات سرمد گرفتار نسازد .

آری ! چه شقاوتی از آن بالاتر ، که کسی جوهر گرانمایه از عالم قدس را صرف تحصیل «خزف» (1) پاره ای چند در ظلمتکده دنیا نماید ، و یوسف کنعان تجرد (2) را به بهای کلاف (3) پیره زالی فروشد . یا متاعی را که ثمنش ملک ابد باشد به ازای خشت وخاکی دهد ، و سرمایه ای را که سودش پادشاهی سرمد باشد بر سر خاک و خاشاکی نهد .

چهارم آنکه : احتراز کند از آنچه باعث تحریک قوه شهویه یا غضبیه می شود . وچشم را محافظت نماید

ص: 93

از دیدن آنچه غضب یا شهوت را به هیجان می آورد . و گوش را نگاهدارد از شنیدن آنها . و دل را ضبط کند از تصور و تخیل آنها ، و بیشتر سعی در محافظت دل نماید و خیال آنها را در خاطر خود راه ندهد ، زیرا که : از تصور و خیال آتش ، شوق و شعله غضب تیز می گردد ، آنگاه سرایت به اعضا و جوارح می کند ، ومجرد دیدن یا شنیدن ، بدون اینکه دل را مشغول آن کند چندان تاثیری ندارد . و کسی که این دو قوه را از هیجان محافظت ننماید ، مانند کسی است که شیر درنده یا سگ دیوانه یا اسب سرکشی را رها کند ، و بعد از آن خواهد که خود را از آن خلاص کند .

پنجم آنکه : فریب نفس خود را نخورد ، و اعمال و افعال خود را حمل بر صحت نکند ، و در طلب عیوب خود «استقصا» و سعی نماید ، و به نظر دقیق در تجسس خفایای معایب خود بر آید ، و چون به چیزی از آنها بر خورد ، در ازاله آنها سعی کند ، و بداند که هر نفسی عاشق صفات و احوال خود است ، و به این جهت اعمال و افعالش در نظرش جلوه دارد ، و بدون تامل و باریک بینی به عیوب خود بر نمی خورد ، بلکه اکثر مردم ازعیوب خود غافل اند ، و خاری که به پای کسی رود زود می بینند ، ولی شاخ درختی رادر چشم خود بر نخورند .

پس ، طالب سعادت و سالک راه نجات را لازم است که : از اصدقا

ص: 94

و دوستان خودتفحص معایب خود را نماید ، و برایشان است که او را مطلع سازند . بهتر آنکه یکی ازدوستان مهربان را از میان ایشان اختیار کند ، و با او عهد نماید که مراقب احوال او باشد ، که او را از معایب او خبردار کند ، و چون او را بر عیبی آگاه سازد شاد و خوشحال گردد ، و از او منت پذیرد و در صدد دفع آن برآید ، تا آن صدیق را اعتمادی به او به هم رسد ، و چنان داند که نیکوترین هدیه در نظر او عیبی از عیوب اوست (1) ، و لیکن این چنین دوستی «عزیز الوجود» (2) است ، چون اغلب دوستان از خوش آمدگوئی و اغراض فاسده خالی نیستند ، و بسا باشد که : بسیاری از غلطها در نظر غلط بینان هنر نماید ، وبعضی هنرها نزد ایشان عیب باشد . و بسا باشد که : نفع دشمن در این خصوص بیشترباشد ، زیرا که دوست در مقام اظهار عیوب کم بر می آید ، بلکه ، چون نظر او نظر دوستی است گاه هست به عیوب او بر نمی خورد ، و از اینجا گفته اند :

و عین الرضا عن کل عیب کلیله*** و لکن عین السخط تبدی المساویا

یعنی : «چشم دوستی و رضامندی از دیدن عیوب کند است ، و لیکن دیده دشمنی اظهار بدیها را می کند» .

پس دانا کسی است که چون دشمنان او عیبی از او را ظاهر کنند ، در مقام شکرگزاری ایشان بر آید و چاره دفعش کند .

و از جمله چیزهایی که در این باب نافع است آن است

ص: 95

که : دیگران را آئینه عیوب خود کند ، و آنچه از ایشان سرزند تامل در قبح و حسن آن کند ، و به قبح هر چه بر خورد بداند که چون آن عمل از خود او نیز سر زند قبیح است ، و دیگران قبح آن رابر نمی خورند ، و پس سعی در ازاله آن کند . و طالب سعادت را واجب است که در آخرهر شبانه روزی محاسبه اعمال و افعال خود را کند و آنچه از او سر زند به نظر در آورد ، دفتر اعمال آن روز و شب را گشوده سراپایش را مرور کند ، و تفحص نماید از آنچه ازاو صادر شده ، پس اگر بدی از او به وجود نیامده ، و فعل قبیح از او سرنزده حمد خدا رابه جا آورد ، و شکر توفیق او را نماید ، و اگر مرتکب قبیحی شده باشد ، با نفس خودعتاب کند و خود را ملامت کند و توبه و انابه نماید .

معالجه نفوس ، یا در صدد دفع مرض نفس خود است ، این قانون را ملاحظه نماید .

پس ، به جهت تشخیص امراض نفسانیه و تعیین صفات ردیه می گوییم : دانستی که رذایل صفات که امراض روح هستند ، نیست مگر انحراف و تعدی اخلاق از حداعتدال ، و دانستی که قوای انسانیه که اخلاق و صفات متعلق به آنها است ، سه نوع است :

اول : قوه تمیز و ادراک .

دوم : قوه غضب که آن را قوه دفع نیز گویند .

سوم : قوه شهویه که آن را قوه جذب نامند .

و انحراف هر یک از آنها یا در کمیت است ، که از آنچه باید و شاید تجاوز کند ، یادر کیفیت که اصل کیفیت آن نابود ورد می شود اما از حد تجاوز نکند . و انحراف درکمیت بر دو قسم است :

الف : به طرف افراط است که زیاده از حد اعتدال است .

ب : به طرف تفریط است که از حد اعتدال ناقص می باشد .

و مثال این در مرض جسمانی : همچنان که مزاج شخصی در حالت صحت قدرمعینی اشتهای غذا دارد ولی یکبار از حد تجاوز می کند به طرف زیاده ، و ناخوشی جوع حاصل می شود ، و زیاده از قدر اعتدال غذا می طلبد ، بلکه آنچه می خورد سیر نمی شود .

و یک دفعه دیگر به طرف نقص تجاوز می کند ، و سد اشتهای او می شود و طبع او میل به غذا نمی کند ، و این دو انحراف در کمیت است . و یکبار دیگر اشتهای او به

ص: 97

حد اعتدال است ، و لیکن طبع او مایل به چیزهایی است که مزاج صحیح آن را نمی طلبد ، مثل ذغال و گل و خاک و گوشت سوخته و امثال آن .

پس ، امراض این سه قوه نفسانیه بر سه قسم می شود : یا به سبب افراط است ، یا تفریط ، یا پستی و ردائت کیفیت .

اما افراط در قوه و ادراک : مثل صفت جربزه و تجاوز نظر و فکر از حد اعتدال ، وتوقف نمودن در مسائل به سبب شبهات واهیه ، و فکر کردن در اموری که فهمیدن آنهاحد او نیست ، و حکم کردن در مجردات به مجرد و هم و تصورات . و تفریط در آن :

مانند صفت «بلاهت» (1) و نادانی ، و قصور نظر و فکر از فهمیدن ضروریات ، و اجرای احکام مادیات بر «مجردات» . (2)

و نابودی و «ردائت» (3) آن : مثل میل به علومی که درآنها کمالی از برای نفس حاصل نمی شود ، مانند «کهانت» (4) و «شعبده» (5) و تعلیم بازیها وامثال آن . و از این قبیل است : طرق جدل ، و مناظره زیاده از قدر ضرورت .

و افراط در قوه غضبیه : مانند شدت غیظ به حدی که صاحب آن شبیه به سباع درنده شود و در انتقام از حد جایز تجاوز نماید . و تفریط در آن : مثل اینکه اصلا در آن غیرت و حمیت نباشد ، و از هر کسی ذلت و اهانت را متحمل شود . و از این قبیل است که خودرا در اعمال و افعال شبیه به طفلان و زنان کند . و ردائت

ص: 98

آن : مثل اینکه غضب بر جمادات و حیوانات کند ، و کاسه و کوزه خود را بشکند ، و پا بر خود زند و جامه خود را پاره کند .

و افراط در قوه شهویه : مثل اینکه زیاده از حد ضرورت مباشرت کند ، و با وجود مظنه حدوث چندین مرض ، خود را از جماع نگاه ندارد ، و بدون رغبت طعام خورد . وتفریط در آن : مانند اینکه در تحصیل قوه ضروری کوتاهی کند ، و اهل و عیال را ضایع گذارد ، یا ترک مزاوجت نموده ، نسل خود را منقطع سازد . و ردائت در آن : مثل اینکه میل به مقاربت پسران نماید و از لقمه های حرام و شبهه ناک احتراز نکند .

بعضی از امراض ، آدمی راکج خلقی به هم می رسد ، یا ضعف و «فتور» (1) در قوه شهویه پیدا می گردد .

آن است و از آثار صفت حمیده است ، که در مقابل آن است مرتکب شود ، و مواظبت آن افعال کند . و این ، به منزله غذای ضد مرض است ، همچنان که حرارت مزاج به غذاهای «بارده» (1) دفع می شود ، همچنین هر صفت فضیلتی که در نفس حادث [حاصل] شد ازاله ملکه رذیله که ضد آن است می کند .

پس اگر این عمل فایده نبخشید ، در مقام سرزنش و ملامت نفس برآید و در دل وزبان خود را نکوهش کند ، و بدیها و ناخوشیهای آن صفت را در دل بگذراند و تصورکند و به زبان آورد و با خود عتاب و خطاب کند ، و بگوید : ای نفس «اماره» (2) و «مکاره» مرا و خود را هلاک کردی ، و در معرض غضب پروردگار در آوردی ، و ازپادشاهی بی زوال ، خود را محروم ساختی ، و تا چشم بر هم می زنی زمان رفتن و وقت مردن است ، و باید در آتش جهنم با مار و کژدم قرین ، و با اشرار و شیاطین همنشین بود ، و این ، بجای دو او معاجین و شربتها است .

و چنان که اینها نیز فایده نکرد ، مرتکب آثار و اعمال صفت رذیله ای که ضد این رذیله است شود ، مثلا اگر در خود صفت بخل را ملاحظه کرد و به هیچ وجه معالجه نشد ، خواهی نخواهی مال خود را زیاده از اندازه بذل ، و اعمال مسرفین را ظاهر کند . واگر صفت جبن را مشاهده کرد ، خود را به مواضع هولناک بیندازد ، و از محل خوف وخطر احتراز نکند . و

ص: 101

لیکن ، هر گاه استنباط کند که بخل یا جبن نزدیک به زوال رسیده اند ، خود را نگهدارد ، که ملکه اسراف یا صفت تهور در او پیدا نشود . و این ، به منزله زهرهاو سمومی است که به مریض می دهند .

و گاه هست که : باید مرتکب اعمالی شود که از برای صاحبان اخلاق حسنه پسندیده نیست ، بلکه منافی شرف و مردی است . اما همچنان که زهر در معالجه بدن مباح می شود ، این اعمال نیز در معالجه نفس جایز می شود .

و از این قبیل است : متوجه امور جزئیه شدن که در شان او نیست ، مثل آب کشیدن ، و طعام از بازار خریدن و به خانه آوردن ، به جهت رفع صفت تکبر . یا خود را نادان وانمودن و اعتراف به جهل کردن به جهت رفع رذیله عجب و غرور و امثال اینها .

و اگر به این معالجات نیز نفعی حاصل نشد ، در آن وقت شروع کند به تهذیب نفس خود به تکلیفات شاقه و ریاضات صعبه مشکله .

پس به جهت اصلاح قوه شهویه ، منع کند خود را از غذا و آب و استراحت وخواب ، مگر به قدری که در بقای حیات احتیاج به آن است . و همچنین در غضبیه . و این عمل به منزله قطع و داغ است ، و بعد از توقف دفع صفات رذیله به آن ، از ارتکاب آن چاره نیست ، و هر گاه استحکام صفات رذیله به حدی شود که دفع آن موقوف به این اعمال باشد ، باید صاحب آن از ارتکاب آنها مضایقه نکند

ص: 102

، و از سرزنش ملامت کنندگان نیندیشد . و لیکن به شرطی که پا از دایره شریعت مقدسه بیرون ننهد ، و عملی که در شرع اقدس از آن نهی صریح شده مرتکب نشود ، و کاری که فساد آن زیادتر ازفساد رذیله باشد - که در صدد دفع آن است - از او سر نزند ، و از این است که : از برای سالک راه سعادت لابد است از استادی حاذق که علاج هر مرضی را داند ، و قدر معالجه را شناسد .

و عجب آنکه : کسانی که اوصاف بهایم و سباع ، و اخلاق شیاطین ، سرا پای نفس ایشان را فرو گرفته است ، روز و شب در آراستن بدن خود چون زنان ، و شب و روز درفکر غذا و شراب چون چهار پایان ، مسلمین از ایذا و اذیت ایشان در فغان ، و بندگان خدا از ظلم ایشان به جان ، نه حرام می دانند و نه حلال ، و نه از پاداش می ترسند و نه ازوبال ، چنان که اگر به کسی برخورند که به جهت خلاص نفس خود بعضی اعمال که موافق شرف و بزرگی نیست از او سرزند ، مانند خدمت خود و عیال خود ، یا تواضع وفروتنی زیاده از حد شان خود ، یا خود را از بعضی غذاهای مقوی محروم سازد ، زبان ملامت و «تشنیع» (1) به او دراز می کنند و او را از سفیه و بی عقل می شمارند ، غافل از آنکه کدام سفاهت از آنچه مرتکب هستند بدتر و بالاتر است .

و اما معالجات جزئیه هر مرضی پس به تفصیلی است که در باب آینده مذکورمی شود ،

ص: 103

ان شاء الله تعالی .

را هم در یک مقام علی حده بیان می کنیم . پس ، این باب مشتمل است بر پنج مقام به این ترتیب :

مقام اول : در بیان آنچه متعلق به قوه عامله است که عبارت است از عدالت .

مقام دوم : در ذکر اخلاق و صفاتی که متعلق است به قوه عاقله .

مقام سوم : در بیان اخلاق متعلق به قوه غضبیه .

مقام چهارم : در شرح ملکات متعلقه به قوه شهویه .

مقام پنجم : در تفصیل و تبیین اوصاف متعلقه به دو قوه یا سه قوه از قوای ثلاث .

و در هر مقامی از سه مقام آخر صفات رذیله که متعلق به آن مقام است عنوان می کنیم ، و در ذیل آن عنوان ، علامات و اقسام و اسباب و مضرت و علاج آن صفت را ، و ضد آن از صفات حسنه ، و علامات و منفعت و تدبیر تحصیل آن را در فصول چندبیان می کنیم .

.

پس ، جمیع اخلاق فاضله و صفات کامله ، مترتب بر عدالت می شوند . و به این سبب ، افلاطون (1) الهی گفته است که : چون از برای انسان صفت عدالت حاصل شد ، روشن ونورانی می شود ، به واسطه آن جمیع اجزای نفس او ، و هر جزوی از دیگری کسب ضیاءو تلالؤ می کند ، و دیده های نفس گشوده می شود ، و متوجه می شود به جای آوردن آن از او خواسته اند بر نحو افضل ، پس سزاوار بساط قرب مبدا کل - جل شانه - می شود ، وغایت تقرب در نزد «ملک الملوک» از برای او حاصل می شود .

و از خواص صفت عدالت و فضیلت آن ، آن است که : شان او الفت میان امورمتباینه و تسویه فیما بین اشیاء متخالفه است ، غبار انزاع و جدال را می نشاند ، و گردبیگانگی و مخالفت را از چهره کارفرمایان مملکت نفس می افشاند ، و بر می گرداند همه چیزها را از طرف افراط و تفریط به حد وسط ، که امری است واحد ، و در آن تعدی نیست ، به خلاف اطراف که امور متخالفه متکاثره هستند ، بلکه از کثرت به حدی هستند که نهایت از برای آنها نیست ، و شکی نیست که : وحدت ، اشرف از کثرت ، و هر چه به آن نزدیکتر ، افضل و اکمل ، و از حوادث و آفات و بطلان و فساد دورتر است ، و آنچه مشاهده می شود از تاثیر اشعار موزونه ، و نغمه های متناسبه به جهت تناسبی است که میان اجزای آنها واقع ، و نوع اتحادی که فیما بین آنها حاصل است ،

ص: 106

و جذب قلوبی که درصور جمیله و وجوه حسنه است ، به جهت تناسب اعضا و تلایم اجزای آنهاست .

پس اشرف موجودات «واحد حقیقی» (1) است که دامن جلالش از گرد کثرت منزه ، و ساحت کبریائیش از غبار ترکیب مقدس است ، افاضه نور وحدت بر هر موجودی به قدر قابلیتش را ادا نموده ، همچنان که پرتو وجود هر صاحب وجودی از اوست . پس هر گونه وحدتی که در عالم امکان ، متحقق است ، ظل «وحدت حقه» او ، و هر اتحادی که در امور متباینه حاصل ، از اثر یکتائی اوست .

ای هر دو جهان محو خود آرائی تو*** کس را نبود ملک به زیبائی تو

یکتائی تو باعث جمعیت ما ***جمعیت ما شاهد یکتائی تو

و هر چه از ترکیب و کثرت دورتر و به وحدت نزدیک تر ، افضل و اشرف است ، بلکه چنانچه اعتدال و وحدت عرضیه ما ، که پرتو وحدت حقیقیه است نبودی دایره وجودتمام نشدی . چون اگر نوع اتحاد فیما بین «عناصر اربعه» ، (2) که امهاتند هم نرسیدی«موالید ثلاث» (3) از ایشان متولد نگردیدی ، و اگر از برای بدن انسانی اعتدال مزاجی حاصل نشدی«روح ربانی و نفس قدسی» به آن تعلق نگرفتی ، و از این جهت است که :

چون مزاج را اعتدال لایق از دست رفت ، نفس از آن قطع علاقه می نماید ، بلکه نظرتحقیق می بیند که : در هر چه حسن و شرافتی است به واسطه اعتدال و وحدت است ، وآن امری است که مختلف می شود به اختلاف محل . پس در اجزای عنصریه ممتزجه آن را اعتدال مزاجی

ص: 107

گویند ، و در اعضای انسانیه حسن و جمال ، و در حرکات«غنج» و «دلال» ، (1) در نگاه«عشوه» روح افزا ، و در آواز ، نغمه دلربا ، در گفتار فصاحت است ، و در ملکات نفسانیه عدالت ، در هر محل آن را جلوه است و در هر موضعی نامی ، و در هر مظهری که ظهور کند مطلوب ، و به هر صورتی که خود را جلوه دهد محبوب است ، و به هر لباسی که خود را بیاراید نفس به آن عاشق است ، و از هر روزنی که سر برآوردروح به آن گرفتار است .

فانی احب الحسن حیث وجدته*** و للحسن فی وجه الملاح مواقع (2)

آری ! وحدت اگر چه عرضیه باشد ، اما بادی است که بوی پیراهن آشنائی با اوست ، خاکی که نقش کف پای در اوست . از کلام والد ماجد حقیر است در این مقام که فرموده اند : «فی هذا المقام تفوح نفحات القدسیه تهتز بها نفوس اهل الجذبه و الشوق ، و یتعطر منها مشام اصحاب التاله و الذوق ، فتعرض لها ان کنت اهلا لذلک» . یعنی : «در این مقام «نفحات» (3) قدسیه می وزد ، که نفوس اهل شوق را به حرکت و اهتزار می آورد ، ومشام اصحاب ذوق را معطر می سازد ، پس در یاب آن را اگر ترا قابلیت آن هست واستعداد آن داری» . (4)

مجملش گفتم نکردم زان بیان*** ورنه هم لبها بسوزد هم زبان

و چون شرافت عدالت را دانستی ، و یافتی که کار آن تسویه کردن در امور مختلفه است ، و شغل آن برگردانیدن از

ص: 108

طرف افراط و تفریط است به حد وسط و میانه روی ، بدان که : عدالت یا در اخلاق و افعال است ، یا در عطاها و قسمت اموال ، یا در معاملات میان مردمان ، یا در حکمرانی و سیاست ایشان . و در هر یک از اینها عادل کسی است که :

میل به یک طرف روا ندارد ، و افراط و تفریط نکند . بلکه سعی در مساوات نماید و هرامری را در حد وسط قرار دهد . و شکی نیست که : این موقوف است بر شناختن وسط دراین امور ، و دانستن طرف افراط و تفریط . و علم به آن در همه امور در نهایت اشکال است ، و کار هر کسی نیست . بلکه موقوف است به میزانی عدل که به واسطه آن زیاده ونقصان شناخته شود . همچنان که شناختن مقدار هر وزنی بی زیاده و نقصان محتاج به ترازوئی است که به آن وزن نمایند ، و میزان عدل در دانستن وسط هر امری نیست گرشریعت حقه الهیه ، و «طریقه سنیه» نبویه که از سر چشمه «وحدت حقیقیه» صادر شده .

پس آن میزان عدل است در جمیع چیزها ، و متکفل بیان جمیع مراتب حکمت عملیه است . پس عادل واقعی واجب است که حکیمی باشد دانا به قواعد شریعت الهیه و عالم به «نوامیس» نبویه .

عادل اوسط ، و آن سلطان عادل است ، که تابع شریعت مصطفویه بوده باشد ، وآن خلیفه ملت و جانشین شریعت است .

سوم : عادل اصغر ، و آن طلا و نقره است که محافظت مساوات در معاملات رامی نماید . و در کتاب الهی اشاره به این سه عادل شده می فرماید :

«و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم بالقسط و انزلنا الحدید فیه باس شدید و منافع للناس»

یعنی :

«ما فرستادیم قرآن را که مشتمل است بر احکام شریعت ، و ترازوی عدل را که مردم به واسطه آنها بر حد وسط بایستند و از حد خود تجاوز نکنند ، وفرستادیم آهن را که در آن است عذاب شدید و منفعت بسیار از برای مردمان» . (1)

پس قرآن عبارت است از : شریعت پروردگار ، و میزان اشاره به درهم و دینار ، وآهن اشاره به شمشیر سلطان عادل است که مردم را به راه راست وابدارد و از جور وتعدی در جمیع امور محافظت نماید .

و ضد عادل که جابر باشد نیز بر سه وجه است :

اول : جابر اعظم ، و آن کسی است که از حکم شریعت بیرون رود ، و از حکم صاحب شرع سرباز زند ، و متابعت شرع را ننماید و او را کافر دانند .

دوم : جابر اوسط ، و آن شخصی است که از اطاعت سلطان عادل و احکام او سر پیچد ، و آن را یاغی و طاغی خوانند .

سوم : جابر اصغر ، و آن کسی است که به حکم درهم و دینار نایستد و

ص: 110

مساوات آن را ملاحظه نکند ، بلکه زیادتر از آنچه حق او ست بردارد و آنچه حق دیگران است کمتر بدهد . و او را دزد خائن گویند .

شکر نعمت اوست ، و مکافات مخدوم اطاعت و سعی در خدمت او ، و دیگرمکافات ، به دادن مال و قضای حاجت اوست ، و ساحت کبریائی حضرت آفریدگار ازاحتیاج به اعانت و سعی ما منزه ، و عرصه جلالش از ضرورت اعمال و افعال ، مقدس است . و لیکن ، بر بندگان واجب است کسب معرفت و تحصیل محبت او ، و سعی در بجاآوردن فرمان ، و جد در اطاعت پیغمبران او . و انقیاد احکام شریعت و امتثال آداب دین و ملت ، هر چند که توفیق اینها نیز از جمله نعمتهای اوست .

از دست و زبان که بر آید*** کز عهده شکرش به در آید

و لیکن ، چنانچه بنده آنچه را در آن مدخلیتی و اختیاری دارد از وظایف طاعات ودوری از معاصی و سیئات به جا آورد ، از «جور مطلق» ، (1) خارج می شود ، اگر چه اصل اختیار و قدرت هم نعمت او ، بلکه وجود و حیات از فیض موهبت اوست .

دوم : عدالتی که در میان مردم است ، و از بعضی نسبت به بعضی دیگر حاصل می شود ، از ادا کردن حقوق و رد امانات ، و انصاف دادن در معاملات ، و تعظیم بزرگان ، و احترام پیران ، و فریادرسی مظلومان و دستگیری ضعیفان .

و مقتضای این قسم از عدالت ، آن است که : آدمی به حق خود راضی بوده و ظلم به احدی را روا نداشته باشد ، و به قدر استطاعت و امکان ، حقوق برادران دینی خود را به جا آورد ، و هر کسی را از

ص: 112

ابنای نوع خود به مرتبه ای که لایق او باشد بشناسد و بداند که هر کسی را از جانب پروردگار حقی لازم است ، و به ادای آن بشتابد . و در حدیث «نبوی» (1) وارد است که : از برای برادران مؤمن بر یکدیگر سی حق است . که آدمی بری ءالذمه نمی شود مگر با بجا آوردن آنها ، و یا آنکه از او عفو نماید و از تقصیر او در اداءحقش در گذرد .

اول : اگر گناهی در حق او از برادر مؤمن سر زند ، یا تقصیری از او صادر شود از اوبگذرد .

دوم : اگر غریب باشد دلداری او کند و با او مهربانی نماید .

سوم : چنانچه بر عیبی از او واقف باشد بپوشاند .

چهارم : اگر لغزشی از او به وجود آید چشم از او بپوشاند .

پنجم : اگر عذر خواهی نماید عذر او را بپذیرد .

ششم : اگر کسی غیبت برادر مؤمنی را کند او را منع نماید .

هفتم : آنچه خیر او را بداند به او برساند و پند و نصیحت از او باز نگیرد .

هشتم : دوستی او را محافظت کند و شرایط دوستی را به جا آورد .

نهم : حقوق او را منظور داشته باشد .

دهم : اگر مریض باشد او را عیادت کند .

یازدهم : به جنازه او حاضر شود .

دوازدهم : هر وقت او را بخواند اجابت کند .

سیزدهم : اگر هدیه ای از برای او فرستد قبول کند .

چهاردهم

ص: 113

: اگر با او نیکی کند مکافات کند .

پانزدهم : اگر نعمتی از او برسد شکر آن را به جا آورد .

شانزدهم : یاری او را نماید .

هفدهم : ناموس و عرض او را در اهلش محافظت کند .

هیجدهم : حاجت او را بر آورد .

نوزدهم : آنچه از او سئوال نماید رد ننماید .

بیستم : اگر عطسه کند تحیت او نماید .

بیست و یکم : گمشده او را راه نمائی کند .

بیست و دوم : سلام او را جواب گوید .

بیست و سوم : با او به گفتار نیک تکلم نماید .

بیست و چهارم : نعمتهای او را نیکو شمارد .

بیست و پنجم : قسمهای او را تصدیق کند .

بیست و ششم : با او دوستی کند و از دشمنی او احتراز کند .

بیست و هفتم : او را یاری کند ، خواه ظالم باشد یا مظلوم ، و یاری او در وقت ظالم بودن این است که او را از ظلم ممانعت کند و در وقت مظلوم بودن ، آنکه او را اعانت کند .

بیست و هشتم : او را تسلیم دشمن نکند و خوار نگرداند او را به تنها گذاردنش .

بیست و نهم : از برای او دوست داشته باشد آنچه را از برای خود دوست داشته باشداز نیکیها .

سی ام : و از برای او مکروه شمارد آنچه از برای خود مکروه می شمارد از بدیها .

سیم : از اقسام عدالت

ص: 114

، عدالتی است که میان زندگان و ذوی الحقوق ایشان است ازاموات ، مثل اینکه قروض مردگان خود را ادا کنند ، و وصیتهای ایشان را به جا آورند وایشان را یاد کنند به تصدق و دعا .

آن است که : از روی علم و معرفت صادر شود . و باید در عمل متوسط باشی میان حفظ ظاهر و باطن خود ، نه اینکه ظاهر خود را پاکیزه نمائی و آن را به عبادات و طاعات بیارائی ، و باطن به انواع خباثات آلوده باشد . مانندعجوزه کریه منظر زشت لقای دیو سیرت که خود را ملبس به لباس عروسان «حوروش» ، و مزین به زینت «مهوشان» دلکش نماید ، و به انواع «تدلیسات» ، خود را بیاراید ، نه اینکه سعی در نیکی ذات و پاکی باطن خود کنی ، و لیکن بالمره (1) از ظاهر غافل شوی ، و مطلقاملاحظه آن را نکنی ، و به هیچ نوع از ملامت مردم اندیشه ننمائی ، و از کثافات ظاهریه خود را محافظت ننمائی ، مانند دری شاهوار که آن را به انواع قاذورات و نجاسات ملوث سازند . بلکه ، باید ظاهرت آئینه باطنت باشد ، و باطنت از جمیع خباثات و کثافات پاک باشد . و باید در جمیع صفات باطنیه و افعال ظاهریه متوسط میان افراط و تفریطباشی ، به تفصیلی که در این کتاب گوش زد تو خواهد شد .

و همچنین در تحصیل علوم باید میانه روی را اختیار کنی ، و وسط میان علوم باطنیه عقلیه و علوم ظاهریه شرعیه را بگیری ، نه از آن کسان (2) باشی که اقتصار می کنند بر ظواهرآیات و اخبار ، و «جمود» می نمایند بر ترجمه احادیث و آثار ، و از حقایق قرآن و سنت بی خبر ، و از دقایق حکم کتاب و روایت قطع نظر کرده اند . زبان ایشان به مجرد تقلید به مذمت علمای حقیقت دراز ،

ص: 116

و با یکدیگر در طعن و لعن ایشان هم آواز ، و گاهی ایشان را ملحد و کافر می نامند ، و زمانی آنها را زندیق و تارک شریعت می خوانند ، بدون اینکه کلام ایشان را «غور» کنند و مطلب ایشان را بفهمند ، و از طریقه ایشان آگاه شوندو از عقاید ایشان فحص نمایند و تفتیش کنند . و نه از اشخاصی (1) باشی که عمر خود راصرف علوم عقلیه نموده به فضول یونانیان خود را راضی می کنند ، و عقول قاصره خودرا در هر چیزی دلیل و رهبر می دانند ، و هر چه عقل ناقص ایشان آن را نفهمد طرح یاتاویل می کنند ، و آیات و اخبار را تا توانند از ظاهر خود صرف می کنند . و احکام شریعت نبویه در نزد ایشان مهجور ، و از تتبع آیات و اخبار دورند . علمای شریعت رامذمت و بدگویی می کنند ، و به ایشان نسبت بیفهمی و نادانی می دهند ، ورثه انبیاء راجاهل و نادان می شمارند ، و از برای خود که هنوز عقل را از و هم تمیز نداده اند ، زیرکی و فطانت ثابت می کنند . و از این غافل که : عقل بی رهنمایی شرع قدم بر نمی تواند داشت ، و گامی در راه نمی تواند گذاشت . و چون خواهی که جامع میان عقلیات و نقلیات باشی ، باید در هر دو وسط و میانه روی را اختیار کنی .

پس در عقلیات به محض تعصب و تقلید بر یک طریقه خاصی اقتصار نکنی ، نه «متکلم» صرف باشی که به غیر از بحث و جدل چیزی نشناسد ، و نه «مشائی» محض ، که دین را ضایع و شریعت

ص: 117

را مهمل گذارد . و نه صوفی باش که به دعوای بی گواه مشاهده وکشف خود را به استراحت اندازد ، و دست از جمیع علوم بردارد ، بلکه باید جمیع مراتب را جمع نموده وسط همه را اختیار کنی .

پس لازم است بر طالب علم که : ابتدا از صاحب شرع و دین ، چراغ و رهبر جوید ، وعقل خود را از اثر او روانه سازد ، و عصای استدلال را به دست گیرد و نفس خود را به عبادت و طاعت ، و مجاهده و ریاضت تصفیه نموده ، قابل قبول صور علمیه نماید . پس آنچه اینها او را به آن کشانند و دلالت کنند اختیار کند ، خواه موافق طریقه «حکماء» بوده باشد یا «متکلمین» ، (1) و خواه مطابق قاعده «مشائیین» (2) بوده باشد یا «اشراقیین» ، (3) و خواه متحد به اقوال «عرفا» (4) باشد یا «متصوفه» ، (5) و در علوم شرعیات به مجرد تبعیت ، یک طریقه را اختیار نکند ، نه از آن «اخباریین» (6) باشد که قواعد اصولیه عقلیه و نقلیه واجماعات قطعیه را التفات نمی کنند ، و نه از آن اصولیین باشد که در استنباط احکام شریعت قواعد اهل سنت را به کار می برند ، و آراء و ظنون خود را حجت قاطع می شمارند ، و هر ظنی را در ترجیح احکام اعتبار می کنند و به «قیاسات» (7) عامه متمسک می شوند . بلکه جمع میان جمیع طرق نموده ، آنچه عقل صریح و نقل صحیح وی را به ، آن کشاند ، اختیار کند . و همچنین در جمیع امور باطنیه و ظاهریه توسط را اختیار کند ، تا امر معاش و معاد منضبط گردد

ص: 118

، و سعادت ابد را دریابد .

، چنین شخصی قابلیت اصلاح دیگران را دارد ، و سزاوارسروری مردمان است ، و خلیفه خدا و سایه پروردگار است در روی زمین . و چون چنین شخصی در میان مردم حاکم و فرمانروا شد ، و زمام امور ایشان در قبضه اقتدار او درآمد ، جمیع مفاسد به اصلاح می آید ، و همه بلاد روشن و نورانی می شود ، و عالم آباد ومعمور می گردد ، و چشمه ها و نهرها پر آب می گردد ، و زرع و محصول فراوان ، و نسل بنی آدم زیاد می شود ، و برکات آسمان ، زمین را فرو می گیرد ، و بارانهای نافعه نازل می شود .

و از این جهت است که : بالاترین اقسام عدالت ، و اشرف و افضل انواع سیاست ، عدالت پادشاه است ، بلکه هر عدالتی بسته به عدالت اوست ، و هر خیر و نیکی منوط به خیریت او . و اگر ، عدالت سلطان نباشد ، احدی متمکن از اجرای احکام عدالت نخواهدبود . چگونه چنین نباشد ، و حال اینکه تهذیب و تحصیل معارف و کسب علوم وتهذیب اخلاق و تدبیر امر منزل و خانه و تربیت عیال و اولاد ، موقوف است به «فراغ بال» ، و اطمینان خاطر ، و انتظام احوال ، و با جور سلطان و ظلم پادشاه ، احوال مردم مختل ، و اوضاع ایشان پریشان می گردد . و از هر طرفی فتنه بر می خیزد . و از هر جانبی محنتی رو می آورد . و دلها مرده و خاطرها افسرده می شود . و از هر گوشه «عایقی» سربر می آورد . و در هر کناری مانعی پیدا می شود . طالبین سعادت و کمال در

ص: 120

بیابانها وصحراها حیران و سرگردان می مانند . و ارباب علوم و دانش در زوایای خفا و گمنامی منزوی می شوند . نه ایشان را به سر منزل کمال راهی ، و نه از برای شاه ، راه هدایت راهنمائی و آگاهی . آثار «عرصات» (1) علم و عمل مندرس و کهنه می شود ، و در و دیوارمنازل دانش و بینش تیره و تار می گردد . پس ، آنچه لابد است در تحصیل سعادت ازجمعیت خاطر ، و انتظام امر معاش که ضروری زندگانی انسان است ، به هم نمی رسد .

بالجمله «مناط» (2) کلی در تحصیل کمالات ، و وصول به مراتب سعادات ، و کسب معارف و علوم و نشر احکام ، عدالت سلطان است ، و التفات او به اعلای کلمه دین ، وسعی او در ترویج شریعت سید المرسلین .

و از این جهت در اخبار وارد است که : «پادشاه عادل شریک است در ثواب هرعبادتی که از هر رعیتی از او صادر شود ، و سلطان ظالم شریک است در گناه هر معصیتی که از ایشان سرزند» . (3)

از سید انبیاء - صلی الله علیه و آله و سلم - مروی است که فرمودند :

«مقرب ترین مردم در روز قیامت در نزد خدا پادشاه عادل است ، و دورترین ایشان از رحمت خدا پادشاه ظالم است» . (4)

و باز از آن بزرگوار مروی است که :

«عدل ساعه خیر من عباده سبعین سنه» . (5)

یعنی :

«عدالت کردن در یک ساعت بهتر از عبادت هفتاد سال است» .

و سر آن این است که : اثر عدل یک ساعت بسا باشد که به جمیع بلاد مملکت برسدو

ص: 121

در ازمنه بسیار باقی ماند .

و بعضی از بزرگان دین گفته اند که : «اگر بدانم یک دعای من مستجاب می گردد آن را در حق سلطان می کنم ، که خدا او را به اصلاح آورد ، تا نفع دعای من عام باشد وفایده آن به همه کس برسد» .

و رسیده که : «بدن سلطان عادل در قبر از هم نمی ریزد» .

و مخفی نماند که : آنچه در اینجا مذکور شد ، عدالت به معنی اعم است ، و اماعدالت به معنی اخص که مقابل ظلم است ، و اغلب که در مورد سلاطین و حکام مذکور می شود مراد آن است ، که بعد از این در مقام چهارم مذکور خواهد شد .

منجر به الحاد و کفر و فساد عقیده شود . بلکه می رسد به جائی که صاحب آن ، انکار همه اشیاء و نفی حقایق جمیع چیزها را می نماید ، همچنان که طایفه «سوفسطائیه» ، (1) در علوم شرعیه و مسایل عملیه منجر به وسواس می گردند .

و علاج این رذیله ، بعد از آنکه آدمی قبح آن را برخورد ، و دانست که این موجب بازماندن از مراتب علم و عمل و محرومی از فیض معارف و نیل سعادات است ، وآدمی را به درجه هلاکت می رساند ، آن است که : رجوع کند به استدلالات و معتقدات علمای مشهور به استقامت سلیقه ، و معروف به افهام مستقیمه ، و خواهی نخواهی خود را بر مقتضای ادله معتبره در نزد آنها بدارد ، و تجاوز از اعتقادات و اعمال و افعال آنهانکند . و بداند که : بعد از آنکه جمعی کثیر و جمی «غفیر» (2) از علمای اعلام و صاحبان افهام مستقیمه بر این طریقه هستند ، و او به تنهائی در آن طریقه تشکیک نماید ، لا محاله از «اعوجاج» (3) سلیقه یا اعتیاد ذهن اوست به شبهه ، پس نفس خود را به تکلیف بر طریقه آنها بدارد تا عادت کند به ثبات و اطمینان . و در تعلم علوم تعلیمیه ، مانند : حساب وهندسه و هیئت ، مدخلیه تمام است در حصول استقامت ذهن ، و بسیار نادر اتفاق می افتدکه کسی در این علوم «صاحب ید» باشد و «مزاول» (4) آنها باشد ، ولی سلیقه او مستقیم وذهن او «قویم» (5) نباشد .

دوم : جهل بسیط است ، و آن از طرف تفریط است . و عبارت است

ص: 123

از : خالی بودن نفس از علم ، و اتصاف آن به جهل ، بدون اینکه هم چنین داند که می داند ، یعنی بر اومشتبه نشده باشد ، و اعتقاد دانستن را نداشته باشد . و در ابتدای امر ، این صفت ذموم نیست بلکه ممدوح است ، زیرا که آدمی تا به جهل خود بر نخورد و نداند که نمی دانددر صدد تحصیل علم بر نمی آید . بلی باقی بودن بر این مقام و ماندن بر جهل و ثبات برآن ، از رذائل عظیمه است ، که دفع آن لازم و بقای آن از جمله مهلکات است . و کسی که متصف به این صفت باشد باید سعی در ازاله آن کند ، و تامل کند در قبح جهل وحکم عقل به اینکه جاهل ، فی الحقیقه انسان نیست ، و اگر آن را انسان گویند به جهت مشابهت صورت است که با انسان دارد ، زیرا که : انسان در سایر چیزها که بجز علم ودانش است ، از جسمیت و غضب و شهوت و بصر و سمع و صوت و غیر اینها ، با سایرحیوانات شریک است ، و فضیلت انسان بر سایرین ، به علم و معرفت است . پس ، اگر آن رانیز نداشته باشد حیوانی خواهد بود مستقیم القامه . و از این جهت است که : اگر شخصی عامی در مجلس مباحثه علماء و محاورات ایشان بنشیند و از اقوال ایشان چیزی نفهمد ، نسبت به ایشان با چهار پایان فرقی ندارد . و چون این را فهمید تامل کند که چه هلاکتی از این بالاتر ، و چه صفتی از این بدتر که او را از

ص: 124

حدود انسانیت خارج و در زمره بهایم داخل نماید . و بعد از آن تتبع نماید در آیات و اخباری که در مذمت جهل و نادانی رسیده .

و در بعضی از احادیث آن را موجب دخول نار فرموده اند . از حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم - مروی است که :

«شش طایفه به جهت شش چیز ، پیش از محاسبه داخل آتش خواهند بود : یکی ازآنها صحرانشینان و سکنه قرا و مواضعی که از اهل علم خالی است به سبب جهل ونادانی که دارند» . (1)

و بعد از اینها متذکر شرافت علم شود و ملاحظه آنچه در فضیلت آن رسیده بنماید - همچنان که بعضی از آن مذکور خواهد شد - ، پس از خواب غفلت بیدار و سعی واجتهاد در دفع جهل خود نماید و جد و جهد در تحصیل علوم ضروریه از اهل آن کند .

نتوان شد ، و قدم بر بساطقرب حضرت آفریدگار نتوان نهاد و در حکمت حقه ثابت و مبین است که علم وتجرد (1) را دست در گردن یکدیگر است . هر قدر که نفس را صفت علم زیاد می شودتجرد آن نیز زیاد می گردد . و شبهه ای نیست که مرتبه تجرد بالاترین مرتبه ای است که ازبرای انسان متصور است ، زیرا که به واسطه تجرد ، شباهت اهل «عالم ملکوت» ، و موافقت با سکان قدس «عالم جبروت» (2) به هم می رساند .

و از جمله علوم معرفت خداوند - سبحانه و تعالی - است ، که سبب ایجاد عالم «علوی» و «سفلی» است . همچنان که در «حدیث قدسی»(3) وارد است که : «کنت کنزا مخفیافاحببت ان اعرف ، فخلقت الخلق لکی اعرف» (4) یعنی : «گنجی بودم پنهان ، خواستم که شناخته شوم ، پس مخلوقات را خلق کردم تا مرا بشناسند» .

علاوه بر اینکه علم ، خود فی نفسه لذیذ و محبوب و مرغوب و مطلوب است ، لذت و ابتهاجی که از برای اهل معرفت حاصل است هرگز از برای غیر ایشان میسر نیست ، وسرور و انبساطی که از فهمیدن مساله ای از مسائل علمیه هم می رسد از هیچ یک ازلذات جسمیه حاصل نمی شود .

و از جمله فوائد علم در دنیا ، عزت و اعتبار در نزد اخیار و اشرار ، و شرف و احترام در نزد جمیع طوایف انام است . حکم علما در نزد پادشاهان ذوی الاقتدار ، مطاع ، واقوال ایشان در پیش سلاطین کامکار لازم الاتباع . و حکیم مطلق - جل شانه - به حکمت کامله خود«طباع» (5) جمیع خاص و عام را «مجبول» (6) فرموده

ص: 126

است بر تعظیم اهل علم واحترام ایشان و اطاعت و انقیادشان ، بلکه سایر حیوانات از بهایم و سباع که مطیع انسان و مسخر در تحت قدرت ایشان اند نیست مگر به آنچه مخصوص به آن است از قوه ادراک و تمیز . و اگر به دیده تحقیق نظر کنی و از احوال افراد مردم تفحص نمائی می بینی که هر که بر دیگری تفوق و زیادتی دارد خواه در جاه و منصب و خواه در مال و دولت یا غیر اینها ، سبب اختصاص او به زیادتی ادراک و تمیزی است که در اوست اگر چه از بابت مکر و حیله و شیطنت و خدعه باشد .

فقد اوتی خیرا کثیرا» (1)

یعنی : «هر که عطا کرده باشد به او علم و دانشمندی ، به تحقیق که خیر بسیار به او اعطا کرده شده است» .

و از حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم - مروی است که فرموده اند که :

«علماء ورثه انبیاء هستند» . (2)

و در حدیث دیگر است که فرمودند : «خداوندا ! رحمت کن خلفای مرا . بعضی عرض کردند : یا رسول الله کیستند خلفای تو ؟ فرمودند : کسانی که بعد از من بیایند واحادیث و آداب مرا روایت کنند و به مردم برسانند» (3) .

و نیز از آن حضرت مروی است که فرمودند : «یا اباذر ساعتی نشستن در مجلسی که در آن گفتگوی علمی باشد بهتر است در نزد خدا ، و محبوب تر است از بیداری هزارشب ، که در هر شبی هزار رکعت نماز خوانده شود ، و محبوب تر است از هزار جهاد درراه خدا ، و از دوازده هزار مرتبه ختم قرآن ، و عبادت یک سال که روزهای آن را روزه بگیرند و شبهای آن را احیاء بدارند . و هر که از خانه خود بیرون رود به قصد اخذمساله ای از مسائل علمیه به هر قدمی که برمی دارد خداوند عالم می نویسد از برای اوثواب پیغمبری از پیغمبران ، و ثواب هزار شهید از شهدای جنگ بدر ، و به هر حرفی که از عالم بشنود یا بنویسد شهری در بهشت به او عطا می فرماید ، و طالب علم را خدادوست می دارد ، و ملائکه و پیغمبران او را دوست دارند ، و دوست ندارد علم را مگراهل

ص: 128

سعادت .

پس فرمودند : «خوشا به حال طالبان علم ، و نظرکردن به روی عالم بهتر است ازآزاد کردن هزار بنده و هر که دوست دارد علم را بهشت از برای او واجب است وداخل صبح و شام می شود با خوشنودی خدا و از دنیا نمی رود مگر اینکه از شراب کوثربنوشد و از میوه بهشت بخورد و در قبر کرم بدن او را نمی خورد و در بهشت رفیق خضر علیه السلام خواهد بود» (1) .

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام مروی است که فرمودند : «اگر مؤمنی بمیردو از او بماند ورقی که در آن مساله علمیه نوشته شده باشد آن ورق حجابی خواهد بودمیان او میان آتش ، و به هر حرفی که در آن ورق نوشته باشد خداوند عالم شهری به اوعطا خواهد کرد که هفت برابر تمام دنیا باشد» (2) .

و حضرت سید الساجدین علیه السلام فرمودند که : «اگر مردم بدانند آنچه را که در طلب علم هست ، هر آینه به طلب علم خواهند رفت اگر چه باید خونهای ایشان ریخته شود و به دریاها فروروند» . (3)

و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروی است که فرمودند : «عالمی که به علم خود عمل کند بهتر است از هفتاد هزار عابد» . (4)

و از امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که فرمودند : «اگر مردم فضیلت شناخت خدا را بدانند چشم نخواهند انداخت به متاع دنیا و نعمتهای آن ، و دنیا در پیش ایشان کمتر خواهد بود از آنچه بر آن راه می روند که خاک باشد ، و متنعم و متلذذخواهند شد به معرفت خدا مانند تلذذ کسی که همیشه

ص: 129

در روضه های بهشت با اولیاء الله بوده باشد . به درستی که معرفت خدا انیس است از هر وحشتی ، و رفیق است در هر تنهائی ، و نور هر ظلمتی است ، و قوت هر ضعیفی است ، و شفای هر دردی است» . (1)

و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت شده است که : آن حضرت از پدران خود روایت فرمودند که : «حضرت رسول - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند که : برهر مسلمی واجب است طلب علم ، پس بطلبید علم را از جائی که مظنه آن را دارید وکسب کنید آن را از اهلش ، به درستی که تعلیم گرفتن علم از برای خدا حسنه است . وطلب آن عبادت است . و ذکر کردن آن با یکدیگر تسبیح پروردگار است . و عمل کردن به آن جهاد در راه خداست . و یاد دادن آن به کسی که نمی داند تصدق کردن است . ورسانیدن به اهلش تقرب به خداست ، زیرا که به وسیله آن دانسته می شود مسائل حلال وحرام . و به وسیله آن روشن و ظاهر می شود راه بهشت . و آن انیس است در وحشت . ومصاحب و رفیق است در تنهائی و غربت . و همزبانی است در خلوت . و راهنما است درهر حالت . و سلاح است در مقابل دشمنان . و زینت است در نزد دوستان . و به سبب علم خدا مرتبه قومی را بلند می کند و ایشان را راهنمای مردم به سوی خیر می گرداند تا مردم متابعت آثار ایشان را کنند و اقتدا به افعال و اعمال ایشان نمایند . ملائکه رغبت می نمایند

ص: 130

به دوستی و محبت ایشان و می گسترانند بر ایشان بالهای خود را . و هر خشک و تری از برای ایشان طلب آمرزش می کند ، حتی ماهیان دریا و حیوانات صحرا . به درستی که به وسیله علم دلها از جهل زنده می شود . و دیده های بصیرت روشن می گردد .

و بدنهای ضعیف ، قوی می گردد . و علم ، بنده را می رساند به سر منزل اخیار ، و مجالس ابرار ، و به درجات بلند ، و مراتب ارجمند در دنیا و آخرت . و ثواب ذکر علم ، معادل ثواب روزه داشتن است . و درس دادن آن مقابل عبادت شبهاست . اطاعت پروردگار وعبادت او به وسیله علم می شود . و به سبب آن صله ارحام به جا آورده می شود ، وشناخته می شود حلال و حرام . علم پیشرو و امام است ، و عمل تابع آن . خدا الهام می کند علم را به اهل سعادت و محروم می سازد از آن ارباب شقاوت را پس خوشا به حال کسی که خدا او را از حظ علم محروم نگرداند» . (1)

و بدان که در این موضع دو فایده است که باید بیان شود :

دیده باطن هر گاه مبتلابه متابعت هوا و هوس و مصاحبت اهل دنیا باشد از اشعه انوار قدسیه که محل افاضه علوم است بی نصیب است .

دوم اینکه : باعث تعلم محض ، تقرب به خدا و رسیدن به سعادات بی منتها و ترقی ازمرتبه «بهیمیت» (1) و دخول در عالم نسانیت باشد . و مقصود او مراء و جدال یا رسیدن به منصب و مال یا مفاخرت و تفوق بر امثال و اقران نباشد .

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که فرمودند :

«طلبه علم ، سه طایفه هستند ، پس بشناس ایشان را : صنف اول کسانی هستند که : طلب علم می کنند از برای استخفاف به مردم واستهزای به ایشان ، که طریقه جهال است و از برای مراء و جدال با اقران و امثال .

صنف دوم کسانی هستند که : آن را طلب می کنند از برای مفاخرت نمودن و خدعه کردن .

صنف سوم کسانی هستند که : آن را می طلبند به جهت تحصیل بصیرت در دین وتکمیل عقل و تحصیل یقین .

و علامت صنف اول آن است که : در مقام جدال با اقران و امثال بر می آید ودر صدد ایذای ایشان و غلبه بر آنها است ، و در مجالس و محافل متعرض گفتگوی باایشان می شود تا فضل خود را ظاهر سازد و در مجامع ، ذکر علم و بیان صفت حلم رامی کند ، خضوع و خشوع را بر خود می بندد مثل اینکه سر به زیر می افکند و نفسهای بلند می کشد و ناله های ضعیف بر می آورد و گاهی در راه رفتن پشت خود را خم می کند

ص: 132

و گاهی سر می جنباند و دستی حرکت می دهد و دل از ورع خالی ، و باطن او ازتقوی بری ء است . خدا او را ذلیل و خوار کند و بینی او را بر خاک بمالد و او را هلاک و «مستاصل» (1) سازد .

علامت صنف دوم آن است که : صاحب مکر و خدعه و نرمی و همواری است باامثال خود ، از اهل علم تکبر نماید و از برای اغنیائی که پست رتبه هستند تواضع و فروتنی می کند و حلواهای ایشان را می خورد و دین ایشان را ضایع می کند خدا نام او رابر طرف کند و اثر او از میان علما قطع نماید .

علامت صنف سیم آن است که : پیوسته شکسته و محزون است و بیداری را شعارخود ساخته ، جامه عبادت پوشیده و در ظلمتهای شب به عبادت پروردگار کوشیده ، وعبادت می کند از برای خدا ، و از تقصیر خود خائف و ترسان ، و همیشه از اعمال خودمضطرب و لرزان است . خدا را می خواند و می ترسد که دعای او را نشنود . و متوجه است به اصلاح نفس خود . و بیناست به اوصاف اهل زمان . و گریزان است از دوستان وبرادران . خدا محکم کند اعضا و جوارح او را بر عمل کردن . و عطا فرماید به او امان وآسایش در روز قیامت . (2)

سوم آنکه : آنچه را فهمید و دانست به آن عمل کند ، که هر که به علم خود عمل نکرد آنچه را دانسته فراموش می کند ، و هر که به علم خود عمل کند خدا به او کرامت می فرماید علم آنچه را نمی داند .

ص: 133

از حضرت امام زین العابدین علیه السلام مروی است که :

«علمی که به آن عمل نشود زیاد نمی کند از برای صاحبش مگر کفر و دوری از خدا را» . (1)

و از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله مروی است که فرمودند :

«که اهل دوزخ متاذی می شوند از بوی عالمی که به علم خود عمل نکرده باشد . و فرمودند اشد مردم ازجهت حسرت و پشیمانی کسی است که دیگری را به خدا خوانده باشد و او قبول نموده و به آن سبب داخل بهشت شود و آن شخص خواننده خود به جهت ترک عمل به آنچه دانسته بود داخل دوزخ گردد» . (2)

بلی :

چون علمت هست خدمت کن که زشت آید بر دانا*** گرفته چینیان احرام و مکی خفته در بطحا

چهارم آنکه : حقوق معلم خود را بشناسد ، و ادب او را نگاهدارد ، و فروتنی وخشوع نسبت به او به جا آورد ، و در برابر او سخنی را بر او رد نکند ، و به دل او رادوست دارد ، و اگر بد او مذکور شود رد کند ، و اگر نتواند برخیزد ، و حقوق او رافراموش نکند ، زیرا که او پدر معنوی و والد روحانی اوست و حقوق او از سایر آباء بیشتراست . و همچنین ملاحظه ادب و احترام سایر علما را بکند ، خصوصا کسانی که از علم آنها منتفع شده و یا علم آنها با واسطه به او رسیده که آنها نیز پدران با واسطه او هستند .

و به مجرد اینکه چیزی از مطالب آنها به فهم ناقص او نرسد

ص: 134

زبان اعراض و طعن نگشایدو نسبت غلط به ایشان ندهد و اگر بعد از سعی و جهد مطلبی از ایشان در نظر او صحیح نباشد و خواهد اعتراض نماید بر وجهی «مستحسن» و عبارتی مقرون به ادب آن را ادانماید .

پنجم آنکه : نفس خود را از اخلاق رذیله و اوصاف ذمیمه پاک کند ، زیرا که مادامی که «لوح» نفس از نقوش باطله پاک نشود انوار علوم بر او نتابد ، و تا آئینه دل اززنگ صفات رذیله پرداخته و پاک نگردد صور علمیه در آن عکس نیندازد .

در تعلیم ، به قدر فهم او اکتفا کند ، و با نرمی و گشاده روئی بااو سخن گوید و درشتی و غلظت با او نکند .

دوم آنکه : بر متعلم ، مهربان و مشفق باشد و خیرخواهی او را ملاحظه نماید و او رانصیحتهای مشفقانه گوید و در تعلیم ، به قدر فهم او اکتفا کند ، و با نرمی و گشاده روئی بااو سخن گوید و درشتی و غلظت با او نکند .

سوم آنکه : چون او را سزاوار علمی داند از او مضایقه نکند و «ضنت» (1) و بخل نورزد و کسی را که قابل مطلبی نداند آن مطلب را با او در میان ننهد و با او نگوید .

چهارم آنکه : چیزی که خلاف واقع باشد به او نگوید و نخواهد امری را که مطابق واقع نیست به او بفهماند ، بلکه چنانچه شبهه ای وارد شود که نداند ، سکوت کند و تامل نماید تا جواب صحیح به دست آورد و تعلیم کند . و این شرطی است مهم در تعلیم ، زیرا که اگر ملاحظه نشود ، ذهن متعلم به خلاف واقع معتاد می شود ، و سلیقه او اعوجاج به هم می رساند ، و از ترقی باز می ماند .

و آنچه مذکور شد ، شرایط کلی تعلیم و تعلم است ، و یمکن که آداب جزئیه دیگری هم باشد که متفحص در احادیث و علم اخلاق بر آنها مطلع گردد . و کسی که معرفت با اهل این زمان داشته باشد ، می داند که آداب تعلیم و تعلم ، مثل سایر اوصاف کمالیه «مهجور» ، (2) و معلم و متعلم از ملاحظه شرایط دورند ، زمان

ص: 136

و اهل آن فاسد وبازار هدایت و ارشاد «کاسد» (1) گشته ، نه نیت معلم خالص است و نه قصد متعلم ، و نه غرض استاد صحیح است و نه منظور شاگرد ، و از این جهت است که : از هزار نفر یکی را رتبه کمال حاصل نمی شود ، و اکثر در جهل خود باقی مانند ، با وجود اینکه بیشترعمر خود را در مدارس به سر می برند .

فایده دوم : بدان که جمیع علوم اگر چه روح را کمال اند و نفس را جمال ، لیکن متفاوت اند در شرافت و تکمیل و وجوب تحصیل ، زیرا که علوم بر دو قسم اند :

اول : علم دنیا ، و آن علومی است که معظم فایده آن برای دنیاست ، مثل طب ، هندسه«نجوم» ، (2) «عروض» ، (3) موسیقی«هیئت» (4) و حساب . و از این علوم چندان «بهجت» (5) و سعادتی در عالم عقبی حاصل نمی شود و از این جهت تحصیل آنها واجب نیست ، بلی «نادرا» (6) می شود که در تحصیل بعضی مسائل بعضی از این علوم ، واجب کفائی باشد .

دوم : علم آخرت ، که ثمره اصلی آن تحصیل سعادت اخرویه است ، و آن سه علم است که آنها را علم دین گویند . یکی علم الهی ، که به وسیله آن ، اصول و عقاید دین واحوال مبدا و معاد شناخته می شود ، و آن اشرف علوم و افضل آنها است . و دیگری علم اخلاق ، که به وسیله آن ، راه تحصیل سعادت ، و آنچه به واسطه آن نفس نجات می یابدیا به هلاکت می رسد دانسته می شود ، و بعد از علم الهی علمی از

ص: 137

آن اشرف نیست .

سیم : علم فقه ، که به وسیله آن کیفیت عبادات و معاملات و حلال و حرام و آداب و احکام فهمیده می شود . و تحصیل این سه علم ، واجب و لازم است . و همچنین علومی که مقدمات تحصیل این علوم اند مانند : علم لغت عرب و حدیث و تفسیر ، و لیکن وجوب تحصیل آنها از باب مقدمه است .

و ابدی که انتهائی از برایش نخواهد بود . قادر است بر هر چیزی و توانابر هر امری ، هر چه می کند به اراده و اختیار کند ، علم او به جمیع اشیاء احاطه نموده پیش از آنکه آنها را ایجاد نماید ، هر چه را خواهد خلق می کند ، و هر کاری که خواهدمی کند ، و هیچ امری از «کتم عدم» (1) به فضای وجود نمی آید ، مگر به اراده و مشیت او ، حکم او عدل ، و وعده او صدق ، از برای او مثل و مانندی متصور نیست ، بلکه او تام فوق تمام است ، و بالجمله مستجمع جمیع صفات کمالیه است .

و بدانی که : محمد صلی الله علیه و آله پیغمبر و فرستاده اوست و قرآن کلام اوست و آنچه را که پیغمبر صلی الله علیه و آله آورده است ، از تعیین ائمه معصومین - علیهم السلام - و احکام شریعت و دین ، و احوال نشاه آخرت ، از بهشت و دوزخ وثواب و عقاب و حساب و صراط و میزان و نامه اعمال و شفاعت ، تمام ثابت و حق است . و همین قدر کافی است از برای حصول نجات و وصول به سعادات .

و اما فهمیدن کیفیت صفات،از اینکه علم«حضوری» (2) است یا «حصولی» ، (3) یاقدیمی است یا حادث ، و مثل اینها ، و بحث از حقیقت صفات ، و همچنین حقیقت بعضی از احوال نشاه آخرت ، مطلقا لزومی ندارد ، بلکه در بعضی احادیث نهی از آنها شده ، بلکه کافی است که همین قدر اعتقاد نماید که : واجب - تعالی شانه - متصف به

ص: 139

جمیع صفات کمالیه است ، و منزه است از جمیع صفات و نقایص به نحو اشرف ، یعنی اتصاف او به جمیع کمالات ، و تنزه او از نقایص بر وجهی است که از آن اشرف متصور نیست ، کو آن وجه را نفهمد و به حقیقت آن نرسد . و همچنین اعتقاد کند که : آنچه پیغمبر او صلی الله علیه و آله فرموده صدق و مطابق واقع است ، کو تفصیل و حقیقت بعضی ازآنها را ادراک ننموده باشد .

و واجب است ، بر هر مکلفی که اعتقاد جازم و راسخ به جمیع امور مذکوره داشته باشد به نوعی که اطمینان و سکون از برای او حاصل شده باشد ، و مجرد تصدیق به زبان بدون اطمینان قلب ، در نجات اخروی و وصول به مراتب سعادت حقیقیه کمالیه کفایت نمی کند . بلی ، کو از برای حفظ خون و مال و حکم به طهارت و اسلام اینها احکام دنیویه کافی باشد ، و بعد از آنکه اطمینان قلبی حاصل شود ، نجات اخروی و رستگاری حاصل می شود ، اگر چه اعتقاد و اطمینان او از دلایل حکمیه و «براهین» (1) کمالیه نباشد : زیرا که :

از شرع و عرف تکلیف به زیادتر از تصدیق و جزم به اعتقادات مذکوره ثابت نشده . پس اگر از برای کسی اطمینان حاصل شود در اتصاف واجب به صفات کمالیه (2) و تنزه او از اوصاف سلبیه (3) به مجرد اینکه غیر از این نقص است ، و نقص لایق پروردگار نیست کافیست از برای نجات .

و همچنین اگر اعتقاد و اطمینان او از عقاید مذکوره به مجرد این حاصل شود که معلوم است

ص: 140

که : جمیع فرق انبیاء و اساطین حکماء و علماء با وجود عقول قویه و «افهام ثاقبه» (1) بر امری که مخالف واقع باشد اتفاق نمی کنند .

و بسا باشد که اعتقاد و اطمینان : از برای کسی حاصل شود به سبب بعضی حالات ، که از برای خود او روی داده ، از : استجابت دعوات و نجات از خطرات و امثال اینها . وبسیار می شود که اطمینان و جزم از برای کسی به امور مذکوره حاصل است و راه آن رانمی داند و سبب آن فطرتی است که خداوند عالم در او قرار داده ، - همچنان که درحدیث وارد است - . (2)

بلکه ظاهر آن است که : چنانچه عصبیت جاهلیت ، و پیروی آباءو امهات ، آدمی را از فطرت خود بیرون نبرد فطرت او حاکم به وجود صانع عالم است ، اگر چه دلیلی منظور او نباشد ، زیرا که احتیاج مخلوق به خالق ، و حادث به موجد فطری است از برای هر کسی ، اگر چه هنوز به مرتبه تمیز و ادراک نرسیده باشد . همچنان که مشاهده می شود که : اگر سیبی را در نزد طفل خورد سالی گذاریم و کسی آن را بر دارد ، بعد از التفات سئوال می کند که : سیب را که برداشت ؟ پس به فطرت خود حکم می کندکه نبودن سیب به خودی خود نمی شود ، بلکه احتیاج به بردارنده ای دارد .

بلکه ظاهر آن است که : حیوانات نیز بر این مفطورند ، (3) و جبلت (4) آنها به این مطلب حاکم است ، چنان که می بینیم که : اگر کسی آوازی کند در مکانی که

ص: 141

حیوانی در آنجاباشد ، یا سنگی بیندازد آن حیوان التفات می کند و به هر طرف نگاه می کند که آوازکننده و سنگ اندازنده را ببیند . پس جبلت او می فهمد که هر آوازی آواز کننده ای ، وهر سنگی اندازنده ای می خواهد .

«براهین جدلیه» ، (1) بدون تطهیر نفس و مواظبت بر عبادات ، اصلا موجب اطمینان و سکون نفس نمی شود . بلکه بسیار می شود که باعث ازدیاد شبهه و تشکیک می گردد .

و محقق طوسی خواجه نصیر الدین (2) در بعضی فواید خود (3) فرموده که : اقل آنچه واجب است بر هر مکلفی اعتقاد به آن ، معنی قول «لا اله الا الله ، محمد رسول الله» است . وبعد از آن که تصدیق رسول صلی الله علیه و آله را نمود باید تصدیق کند او را در آنچه خبر داده ازصفات خدا و احوال روز جزا و تعیین ائمه هدی ، به نوعی که قرآن مجید مشتمل بر آن است ، بدون آن که چیزی زیاد کند یا در آن محتاج به دلیل دیگر باشد .

اما در صفات خدا ، پس اعتقاد کند که : خدا حی (4) و قادر (5) و عالم (6) و مرید (7) و متکلم (8) است ، و چیزی مثل او نیست ، شنوا و بینا است .

و اما در احوال آخرت ، پس ایمان بیاورد به بهشت و دوزخ و صراط و میزان وحساب و شفاعت و غیر اینها . و واجب نیست بر او که بحث کند از حقیقت صفات خدا ، بلکه اگر آنها را تصور هم نکند و به خاطرش نگذرد و بمیرد با ایمان مرده است .

اگر وقتی شبهه یا شکی از برای او هم رسد پس باید آن را به کلامی نزدیک به فهم دفع کرد اگر چه این کلام نزد ارباب جدل و مناظره و متکلمین ناتمام باشد و احتیاج به ذکرادله و براهین نیست .

و مخفی نماند که

ص: 143

از ادله اجمالیه یا برهانیه ، یا از شواهد عقلیه و قرائن خارجیه اگرچه می تواند که از بعضی مراتب جزم حاصل شود اما هر گاه کسی طالب نورانیت یقین ووضوح عقاید باشد و بخواهد که از نور معارف ربانیه و ضیاء علوم حقیقیه در و دیوارخانه دل متلالی گردد و پرده از پیش بصیرتش برداشته شود و به مرتبه یقین کامل برسدآن هرگز به دلیل و برهان و جدال و کلام حاصل نمی شود ، بلکه موقوف است به ملازمت ورع و تقوی ، و بازداشتن نفس از هوی و هوس ، و پاک کردن آن از صفات ذمیمه ، و قطع علایق دنیویه ، و اشتغال به ریاضات شاقه و مجاهدات صعبه ، و تضرع وزاری به درگاه حضرت باری - عزاسمه - ، و استمداد از مبادی متعالیه ، تا آنکه نور الهی بر روزن دل بتابد و حجاب از پیش دیده برداشته شود .

«و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»

یعنی : «آنان که در راه ما مجاهده کردند راه روشن به ایشان می نمائیم» (1) .

«لیس العلم بکثره التعلم و انما هو نور یقذفه الله فی قلب من یشاء» .

یعنی : «علم ، به کثرت درس خواندن بهم نمی رسد ، بلکه آن نوری است که خدا می اندازد به هر دلی که خواهد».(2)

بدان که اگر چه به ادله و براهین ، تحصیل بعضی از مراتب یقین - همچنان که گذشت - ممکن ، و وصول به مرتبه انکشاف و ظهور تام - چنان که مذکور شد - به مجاهده و ریاضت و تصفیه نفس موقوف است ، و لیکن بعضی مراتب دیگر از برای یقین هست

ص: 144

که از مرتبه اولی بالاتر است و با آن از برای قلب اطمینان و سکون حاصل می شود و ورودانواع شبهات باعث اضطراب و تزلزل آن نمی شود و وصول به این مرتبه نیز به مجرد ادله کلامیه و استدلالات عقلیه دست نمی دهد اگر چه به ریاضات و مجاهدات کثیره هم احتیاج ندارد ، بلکه آن حاصل می شود به اینکه بعد از فرا گرفتن عقاید از تلقین یا دلیل ، مشغول شود به وظایف طاعات ، و اجتناب کند از معاصی ، و مواظبت نماید به مذاکره احادیث و آیات ، و دوری کند از صحبت صاحبان مذاهب فاسده و ارباب هوا و هوس و مانند آنها .

و از آنچه مذکور شد معلوم شد که مردمان در کیفیت تصدیق و ایمان مختلف اند :

بعضی از ایشان در وضوح یقین و ظهور عقاید مانند ضوء (نور) خورشیدند که اگرپرده برداشته شود تفاوتی در یقین ایشان به هم نمی رسد .

و بعضی دیگر از ایشان پست ترند ولیکن اطمینان و سکونی از برای ایشان حاصل است که اصلا اضطرابی از برای ایشان نیست و شبهه ای پیرامون خاطر ایشان نمی گردد .

و بعضی دیگر از این طایفه نیز پست تر و لیکن باز جزم از برای ایشان حاصل است .

و شبهه ای اگر به خاطر ایشان گذرد و باعث اضطرابی شود با دلیل و برهان آن را دفع می کنند یا چندان التفاتی به آن نمی نمایند .

و بعضی دیگر اکتفا به محض تصدیق ظنی یا تقلیدی می نمایند (1) و به هر شبهه ای متزلزل می شوند و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به این اختلاف اشاره کرده و فرموده اند که : «از برای ایمان حالات و

ص: 145

درجات و طبقات و منازل چند است : بعضی از آنها تام اند و به منتهای تمامیت رسیده اند . و بعضی ناقص اند و نقصان آنها واضح است .

و بعضی از آنها راجح اند و رجحان آنها ظاهر است . و شکی نیست که تحصیل جزم ، واجب است و مجرد تصدیق ظنی که به مرتبه اخیره است کافی نیست» . (1)

او قوی تر می گردد ، و به سبب آنچه از ادله قرآنیه و حجتهای معصومیه گوشزد او می شود و به واسطه نوری که به تدریج از عبادات بر دل او می تابد .

و باید اجتناب کند از مصاحبت صاحبان مذاهب فاسده و آراء باطله و ارباب مناظره و جدل و اصحاب تشکیک و شبهات ، بلکه از صحبت اهل هوا و هوس و ابنای دنیا ، ومجالست نماید با اتقیا و صالحین و اهل ورع و یقین ، و ملاحظه نماید طریقه و رفتارایشان را در خضوع و تذلل در نزد پروردگار .

پس ابتداء تلقین عقاید ، مثل انداختن تخم است در زمین سینه و سایر امور ، شبیه به آب دادن و تربیت کردن است تا نمو کند و قوت گیرد و درختی حاصل شود که میوه آن رسیدن به قرب خداوند احد و سعادت ابد است . و باید محافظت کند خود را از شنیدن جدل و کلام شبهات باطله «متکلمین» ، (1) زیرا که فساد مجادله و مناظره کلامیین بیش از اصلاح است و شاهد بر آن چیزی است که می بینیم از عقاید اهل صلاح و تقوی از عوام الناس که مانند کوه پا برجا است و اصلا تزلزل و حرکتی در آنها نیست و به شبهات وتشکیکات اهل جدل و شبهه اعتنا نمی نمایند و از شنیدن آنها اضطرابی به هم نمی رسانند . و اعتقادات کسانی که عمر خود را صرف علم کلام و حکمت متعارفه نموده و روز و شب را به مجادله و مباحثه کلامیه به سر برده اند مانند ریسمانی است که در مقابل باد آویخته باشد و هر ساعتی آن را به طرفی حرکت دهد ، گاهی چنان

ص: 147

رود وگاهی چنین ، و زمانی به شمال میل کند و لحظه ای به یمین ، به هر چه شنیدند متحرک می شوند و به اندک چیزی که عقل قاصرشان رسد متامل می گردند و اگر اعتقادصحیحی داشته باشند همان است که در حالت طفولیت اخذ کرده اند .

و بدان که هر گاه نشو و نمای طفل بر این اعتقاد شود تا به حد رشد و کاردانی رسداگر مشغول امور دنیا گردد و از تحصیل کمال و سعادت بازماند دری دیگر بر او گشوده نمی شود و از این مرتبه ترقی نمی کند ، و لیکن اگر به اعتقادات بمیرد مؤمن مرده است و اگر توفیق او را مساعدت نماید و تایید پروردگار او را دریابد و مشغول عبادت وتقوی و محافظت نفس از هوس و هوا گردد و متحمل مجاهدات و ریاضات و تطهیرنفس از کدورات گردد در هدایت بر او مفتوح می شود و حقایق عقاید بر او معلوم می گردد «ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء» . (1)

آن و طریقه معالجه بیماری آن نماید به وسیله رجوع به کتب اخلاق و حدیث یا استماع از ارباب این فن شریف .

و باید در طریق معالجه آن به آنچه از اخبار و آثار و طریق علماء و اخیار مستفادمی شود رفتار نماید و از بعضی بدعتها و طریقها که طایفه ای از اهل بدع و اهواء ، اختراع نموده اند احتراز نماید .

و اما علم فقه ، پس آن نیز به قدر حاجت و ضرورت هر کس در عبادات و معاملات خود واجب عینی است بر هر کسی و زاید بر آن واجب است کفایه ، یعنی بر بعضی لازم است اکتساب آن تا رفع احتیاج دیگران بشود و طریق اکتساب این علم به اجتهاد واستنباط از مآخذ شرعیه است یا به تقلید از مجتهد زنده . و تارک این دو طریق آثم وگناهکار ، و عذر او غیر مسموع در نزد پروردگار ، - به تفصیلی که در علم اصول فقه محرر و مقرر است - .

و به هر یک از این دو طریق اگر چه علم به مسائل حاصل و عامل به آنها مطیع وممتثل است و لیکن نورانیت و تاثیری که در اخذ به طریق اجتهاد است هرگز در تقلیدیافت نمی شود ، و تکمیلی که از عمل مجتهد هم می رسد مقلد را دست نمی دهد ، و هرکه خواهد به اجتهاد مسائل را بفهمد باید علم به صحت اجتهاد خود حاصل کند و فریب نفس و شیطان را نخورد و به محض فرا گرفتن مسائلی چند خود را از جمله مجتهدین نشمارد . و هر که خواهد به تقلید اخذ کند باید مجتهد را بشناسد و به صفات

ص: 149

و عدالت او بر خورد به طریقی که در علم اصول مبین است .

ای بسا ابلیس آدم روی هست*** پس به هر دستی نباید داد دست

باز می مانند . و همچنین در استنباط مسایل بسا باشد که ماخذ مساله واضح ، و دلیل آن «لایح» ، (1) و ترجیح آن ظاهر ، و در آن دلیل ضعیفی یا «حدیث عامی» (2) یا مثل آن یافت می شود و مدتی عمر خود را در فهم آن دلیل یا توجیه آن حدیث به انواع مختلفه ضایع می کنند . و همچنین در استخراج و استنباط مسائل غیرمهمه و فروض نادره که یقین یا ظن به عدم احتیاج آنها حاصل است ، و طالب کمال وسعادت باید دامن خود را از امثال این امور برچیند و غرض این نیست که باید طالب علم مطلقا در این امور تامل نکند و پیرامون آنها نگردد ، زیرا که شکی نیست که حصول ملکه اجتهاد ، و فهم آیات و اخبار و کلمات علمای ابرار ، موقوف است به تکمیل قوه نظر و «تشحیذ» (3) ذهن و خاطر ، و این امور موجب ازدیاد قوه نظریه وتشحیذ ذهن می گردند .

پس این امور در ابتدا از برای طالب علم فی الجمله مطلوب و سعی در آنها مرغوب است و بسا باشد که لازم باشد ، بلکه مقصود آن است که در این امور نیز به قدرضرورت اکتفا کند و بعد از حصول قوه اجتهاد و وصول به مرتبه فهم ادله و استنباط ، دیگر وقت خود را چندان مصروف این امور نکند و از فهم احکام واجبه ، و «اتیان» به عبادات موظفه باز نماند و الا قوه نظر به هر جا رسد باز قابل زیادتی است . پس تا ممکن باشد تشحیذ مطلوب و تقویت قوه نظر مستحسن باشد باید آدمی همه عمر خود راصرف آن کند .

مرکب است و آن عبارت است از اینکه : کسی چیزی رانداند یا خلاف واقع را بداند و چنان داند که حق را یافته است ، پس او نمی داند ، ونمی داند که نمی داند ، و آن بدترین رذایل است . و دفع آن در نهایت صعوبت است .

همچنان که از حال بعضی طلبه مشاهده می شود و اطباء ارواح اعتراف به عجز ازمعالجه اش کرده اند ، چنانچه اطباء ابدان اقرار کرده اند به عجز از معالجه بعضی مرضهای مزمنه .

و از این جهت حضرت عیسی - علی نبینا و آله و علیه السلام - فرمودند که :

«من ازمعالجه «اکمه» و «ابرص» ، (1) عاجز نیستم ولی از معالجه احمق عاجزم» . (2)

و سبب آن این است که مادامی که آدمی نداند که جاهل است ، به نقصان خودبر نمی خورد و در صدد تحصیل علم بر نمی آید ، پس در ضلالت و گمراهی باقی می ماند . و علامت این صفت مهلکه و کیفیت شناختن آن ، آن است که آدمی ، طایفه ای (برخی) از مطالب و استدلالات خود را بر جمعی از معروفین به استقامت سلیقه ومنزهین از عصبیت و تقلید عرض نموده اگر ایشان او را تصویب نمودند از جهل مرکب بری ء و اگر تخطئه نمودند و او خود «مذعن» (3) نباشد به این مرض مبتلا خواهد بود و به یک مطلب و یک استدلال اکتفا در شناختن این مرض نمی توان کرد . و باعث جهل مرکب و سبب آن ، یا اعوجاج سلیقه و کجی ذهن است ، و بهترین معالجات در این صورت آن است که صاحب آن را بدارند بر خواندن علوم ریاضیه ، از هندسه و حساب ،

ص: 152

زیرا که آنهاموجب استقامت ذهن می شود . و یا خطائی است که در استدلال نموده ، در این وقت باید او را بر این داشت که استدلالات خود را موازنه نماید با استدلالات اهل تحقیق ازعلمای معروفین به استقامت ذهن ، و ادله خود را عرض کند بر قواعد منطقیه با استقصای تمام ، تا به خطای خود برخورد . و یا سبب آن مانعی است از فهمیدن حق در نفس اومثل تقلید یا عصبیت یا محض حسن ظن به شخصی یا نحو آن و علاج آن این است که سعی و اجتهاد کند در ازاله مانع به نحوی که مذکور خواهد شد .

به حقیقت یک طرف حاصل کند . و اگر کسی قادر بر فهم ادله یا تحصیل آنها نباشد باید مواظبت بر طاعات و عبادات و قرائت قرآن نماید ، و اوقات را صرف تتبع احادیث و شنیدن آنها کند و مصاحبت با اهل ورع وتقوی و مجالست با ارباب یقین و صلحا نماید ، و تضرع و زاری به درگاه باری کند تا به سبب نورانیت اینها ظلمت شک بر طرف و مرتبه یقین حاصل شود .

و اگر شک در غیر مطالب متعلقه به ایمان باشد ، اگر چه موجب کفر و رفع آن واجب نباشد ولیکن شکی نیست که مطلق یقین در هر چیزی موجب کمال نفس و صفای آن است و سعی در ازاله آن با وجود امکان اگر امری از آن اهم در پیش نباشد مستحسن ومطلوب است .

نیست چون : حقایق اموری که ایمان بدون آنها تمام و جاهل به آنها از اهل اسلام است .

و چنانکه اشاره شد مطلق علم و یقین خواه در اموری که متعلقه به دین باشد یا غیردین ، شخص نفس انسانی را کمال ، و شاهد روح را حسن و جمال است ، و وصول به سعادات را باعث و دخول در خیل مجردات را «مورث» (1) است .

بلی یقین در مباحث الهیه و مطالب دینیه در تحصیل سعادات اخرویه ، اکمل ، و درتکمیل نفوس انسانیه «ادخل» (2) است ، زیرا که ایمان موقوف بدان ، بلکه اصل آن و عین آن است ، و سایر علوم شاخ و برگ آن ، و رستگاری در آخرت بدون آن غیر حاصل ، وفاقد آن در حزب کفار داخل است . و بالجمله شکی نیست که مرتبه یقین اشرف فضایل ، و افضل کمالات ، و اهم اخلاق ، و اعظم صفات است . کیمیای سعادت و معراج کرامت است . «اکسیر اکبر» (3) و «کبریت احمر» (4) است . تشریفی است که قامت قابلیت هر کس بدان آراسته شد محرم خلوتخانه انس گردید . و افسری است که تارک هر بنده به آن پیراسته شد قدم در حرم قدس نهاد .

و به این سبب سید رسل - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند که : «هر که به او عطاکرده شد نصیب او از یقین و صبر ، چه باک او را از آنچه فوت شود او را از روزه روز وعبادت شب» . (5)

و فرمودند : «الیقین الایمان کله» یعنی : «همه ایمان یقین است» . (6)

ص: 155

و نیز از آن حضرت مروی است که : «هیچ آدمی نیست مگر اینکه از برای او گناهان بسیار است و لیکن هر که عقل او تام و یقین او کامل باشد گناهان ضرر نمی رساند ، زیراکه هر گاه گناهی کند پشیمان می شود و استغفار می کند گناهان او آمرزیده می شود وفضیلتی از برای او باقی می ماند که او را داخل بهشت می کنند» . (1)

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند که : «عمل اندک با دوام و یقین ، بهتر است در نزد خدا از عمل بسیار بدون یقین» . (2)

و بسا باشد که شیطان در مقام فریب انسان بر آید و او را در نزد خود صاحب یقین وانماید و چنان داند که در عقاید از برای او یقین حاصل ، و به آن مرتبه عظمی و اصل است . و حال اینکه نه چنین است ، بلکه از برای صاحب یقین علاماتی چند است که رسیدن به مرتبه یقین از آنها شناخته می شود :

برای او مقدر است به او خواهد رسید . و در این هنگام از برای او تفاوتی نخواهد بودمیان فقر ، ثروت ، مرض ، صحت ، عزت ، ذلت ، مدح ، ذم ، برتری ، پستی ، دولت وتهی دستی . لیکن در این وقت چشم از وسایط پوشیده و منبع همه احوال را از یک سر چشمه می بیند و او را حکیم مطلق و خیر محض می داند .

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که : «هر که یقین او سست واعتقاد او ضعیف باشد خود را راضی می کند که متوسل به اسباب و وسایط شود وپیروی رسوم و عادات و گفتگوهای مردم نماید و سعی در امور دنیا و جمع «زخارف» (1) این اریت سرا کند . به زبان اقرار می کند که هر عطا و منعی از خداست و نمی رسد به بنده مگر آنچه پروردگار قسمت او کرده ، ولی فعل او منافی قولش است و به دل انکارمی کند آنچه را به زبان اقرار می نماید» . (2)

و نیز از آن حضرت مروی است که فرمودند : «هیچ چیز نیست مگر این که از برای او حدی است .

بعضی عرض کردند : حد توکل چیست ؟ فرمودند : یقین .

عرض شد که : حد یقین چیست ؟ فرمود : آن است که با وجود خدا از هیچ چیز نترسد» . (3)

دوم آنکه : در همه اوقات در نهایت ذلت و انکسار در خدمت پروردگار بوده وروز و شب مشغول بجا آوردن خدمت او ، و پنهان و آشکار در بندگی و اطاعت او ، همگی اوامر شریعت حقه را

ص: 157

امتثال نماید ، و از جمله نواهی او اجتناب کند ، خلوت خاطر را از غیر یاد او خالی سازد ، و خانه دل را از جز محبت او پردازد ، و دل او جز یاد حق را فراموش ، و زبانش از غیر نام او خاموش گردد ، زیرا که صاحب یقین خود را پیوسته در پیشگاه شهود حضرت حق حاضر ، و او را به همه اعمال و افعال خود مطلع و ناظرمی بیند .

پس همیشه غریق عرق خجلت و شرمندگی ، و قرین حیا و سرافکندگی خواهد بود ، و بجز آنچه رضای خدا در آن است نخواهد پرداخت . و بالجمله یقین او به اینکه خداوند عالم بر جمیع اعمال و افعال او آگاه و هر عملی را محاسبه و جزائی است همراه ، دائم او را در مقام اطاعت و فرمانبرداری می دارد . و یقین او به آنچه حق - سبحانه و تعالی - به او عطا فرموده از انواع نعمتهای ظاهریه و باطنیه پیوسته او را قرین شرمساری و ردیف شکر گزاری می سازد . و از یقین به آنچه پروردگار در دار قرار از سرور و بهجت و عیش وراحت به بندگان عطا می فرماید همیشه در مقام طمع و امیدواری خواهد بود . و از یقین به اینکه اختیار هر امری در قبضه اقتدار و قدرت حق است و از آنچه از او صادر می شودموافق عنایت و مطابق حکمت و مصلحت است پیوسته در محل صبر و رضا و خوشنودی از قضا ، و از تبدلات احوال ، تغییری در حال او راه نخواهد یافت . و به سبب یقین او به سر آمدن ایام حیات و

ص: 158

آنچه بعد از مردن است از زحمات و عقبات ، روز و شب در حزن و اندوه . و به جهت یقین او به فنای دنیا و پستی آن ، متاع دنیوی در نظر او خوار و بی اعتبارخواهد بود .

همچنان که حضرت صادق علیه السلام فرمودند که : «در گنجی که حضرت خضر به موسی - علی نبینا و آله و علیهما السلام - خبر داد لوحی بود که در آن نوشته بودعجب دارم از کسی که یقین به مرگ داشته باشد چگونه فرحناک می گردد . و عجب دارم از کسی که یقین به قضا و قدر الهی داشته باشد چگونه غمناک می شود . و عجب دارم از کسی که یقین به بی وفایی دنیا دارد چگونه دل به آن می بندد و به آن مطمئن می گردد» (1) و از یقین او به قدرت و عظمت آفریدگار دایم در مقام «دهشت» (2) و «هیبت» (3) و «وحشت» (4) و اضطراب و «خشیت» (5) خواهد بود . و به این جهت خشوع و ذلت و خوف و خشیت سید کاینات - علیه افضل التحیات - به مرتبه ای بود که هر که او را در وقت راه رفتن ملاحظه می نمود چنان گمان می کرد که بر روی در می افتد . و از یقین او به کمالات غیر متناهیه حق و با جمال تام جمیل مطلق همیشه در مقام شوق و محبت ، بلکه در وله و حیرت خواهد بود . و حکایات اصحاب یقین از انبیاء و مرسلین و اولیاء کاملین در خوف و شوق ، و آنچه از برای ایشان رو می داد از تغیر و تزلزل و اضطراب و «وله» (6) و بهجت و «استغراق» ، (7) چه در حال نماز و چه در غیر آن

ص: 159

مشهور و کتب تواریخ و قصص به آنها «مشحون» (1) است . غش های سید کاینات در اوقات مناجات گوشزد خاص و عام گشته و بی خودیهای سید اوصیاء در هنگام صلوه متواتر میان اهل اسلام شده . و چگونه کسی که یقین واقع به خداوند متعال ، و علم به عظمت و جلال او داشته باشد و او را مطلع بر خفایای احوال و دقایق اعمال خود داند معصیت او را می کند و در حالت اشتغال به عبادات او و ایستادن در خدمت او ، وحشت و خشیت و انفعال و خجلت از برای او حاصل نمی شود ؟ ! و حال اینکه مشاهده می کنیم که کسی در حضور شخصی باشد از اکابر دنیا که او را فی الجمله شوکتی بوده باشد با وجود علم او به پستی در ذات آن ، در اول و آخر به نوعی انفعال و دهشت از برای او حاصل می شود که از خود غافل می گردد و جمیع حواس خود را متوجه و ملتفت او می گرداند .

سوم آنکه : مستجاب الدعوه بلکه صاحب کرامات بوده باشد ، زیرا که هر قدر یقین انسان زیاد می شود جنبه تجرد او غالب می گردد و به این سبب قوه تصرف در جمیع موادکائنات که از شان مجردات است به جهت او حاصل می شود .

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که فرمودند : «یقین بنده رامی رساند به هر مرتبه بلند و مقام ارجمند ، همچنان که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - خبر دادند از شان یقین در وقتی که در خدمت آن حضرت مذکور شد که عیسی بن مریم - علی نبینا و آله و علیه

ص: 160

السلام - بر روی آب راه می رفت فرمودند که : هر گاه یقین او زیادتر می بود هر آینه بر روی هوا نیز راه می رفت» . (1)

و از این حدیث شریف مستفاد می شود که هر که را یقین بالاتر ، قدرت او بر کرامات بیشتر . و از آنچه مذکور شد ظاهر گردید که یقین جامع جمیع فضایل و حاوی همه محاسن خصایل است . و بدان که از برای آن سه مرتبه است :

شود . و این مانند یقین کردن به وجود آتش است به معاینه دیدن آن .

مرتبه سوم : حق الیقین است ، و آن عبارت است از اینکه میان عاقل و «معقول» (1) وحدت معنویه و ربط حقیقی حاصل شود ، به نحوی که عاقل ، ذات خود را «رشحه ای» (2) از رشحات فیض معقول و مرتبط به او بیند ، و آنا فآنا اشراقات انوار او را به خود مشاهده نماید ، مانند یقین کردن به وجود آتش به داخل آن شدن . و رسیدن به این مرتبه موقوف است به مجاهدات شاقه ، و ریاضات قویه صعبه ، و ترک رسوم و عادات ، و قطع ریشه شهوات ، و باز داشتن دل از خواطر نفسانیه و افکار ردیه شیطانیه ، و پاک نمودن خود از کثافات عالم طبیعت ناهنجار ، و دوری از علایق و زخارف دنیای غدار .

در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن

شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

و کیف تری لیلی بعین تری بها سواها و ما طهرتها بالمدامع

و تلتذ منها بالحدیث و قد جری حدیث سواها فی خروق المسامع (3)

او را به چشم پاک توان دید چون هلال هر دیده جای جلوه آن ماه پاره نیست بلکه یقین حقیقی نورانی خالی از ظلمات شک و وهم و «شوایب» ، (4) اگر چه در مرتبه اول باشد به محض فکر و استدلال حاصل نمی گردد بلکه حصول آن به تصفیه نفس از کدورات اخلاق ذمیمه منوط ، و حصول آن به ریاضات و مجاهدات مربوط است .

بلی آئینه دل را تا از زنگ عالم رسم و عادات و غبار

ص: 162

خطه طبیعت صیقل ندهی قبول صور حقایق اشیاء نمی کند و مقابله میان او و عقل فعال که محل صور جمیع حقایق است دست ندهد . و تا حایل و موانع حاصله از علایق دنیویه از میان بر طرف نشود و صورموجوده در آن در آنجا منعکس نگردد . و اگر نه این بود که زنگ کدورت معاصی واخلاق ذمیمه آئینه نفس را تار و موانع و علایق و عادات حایل میانه آن و عالم انوارنشده بود هر نفسی به حسب فطرت ، قابل معرفت حقایق ملک و ملکوت بودی . و از این جهت است که خداوند عالم آن را از میان سایر مخلوقات برگزید و او را محل امانتی که سموات و ارضین و جبال از تحمل آن امتناع نمودند گرداند . (1)

و سید رسل - صلی الله علیه و آله و سلم - اشاره به کدورات اخلاق ذمیمه فرموده اندکه : «لو لا ان الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السموات و الارض» یعنی : «هر گاه نه این بود که لشکر شیاطین اطراف قلوب بنی آدم را احاطه کرده اند ، هر آینه حقایق ملکوت آسمانها و زمین را مشاهده می نمودند» . (2)

و اشاره به موانع علائق و عادات فرمودند که : «کل مولود یولد علی الفطره فابواه یهودانه و یمجسانه و ینصرانه» یعنی : «هر کسی متولد می شود بر فطرت سلیم ، و لیکن پدر و مادر او و تبعیت آنها ، او را از فطرت خود باز می دارند و آنها را به راههای غیر مستقیمه می افکنند» . (3)

و مخفی نماند که به هر قدر که از برای نفس ، تزکیه و صفا و علم به

ص: 163

حقایق و اسرار ، و درک عظمت حضرت آفریدگار ، و معرفت صفات جلال و جمال پروردگار حاصل می شود به همان قدر سعادت و بهجت و لذت و نعمت در نشاه آخرت از برای او هم می رسد و وسعت مملکت او در بهشت به حسب معرفت او به عظمت و صفات و افعال خداوند متعال خواهد بود ، به این معنی که معرفت در دنیا باعث استحقاق این مراتب در آخرت خواهد شد .

دوم توحید در وجوب وجود : یعنی واجب الوجود را منحصر کردن در خدا و نفی شریک از برای او در صفت واجبیت وجود کردن . و در این علم بحث از این دو قسم نمی شود .

سوم توحید در تاثیر و ایجاد : یعنی مؤثر در وجود را منحصر در پروردگار دانستن که فاعلی و منشا اثری به غیر از او نیست . و این قسم توحیدی است که در اینجا گفتگو از آن می شود .

پس اگر چه در عالم چیزهای بسیار مشاهده کند و لیکن همه را صادر از یک مصدر می بیند و کل رامستند به واحد حق ملاحظه می کند و این مرتبه مقام مقربین است .

مرتبه چهارم : که «لب لب» باشد آن است که : به غیر از یک موجود نبیند و شریکی ازبرای خدا در وجود قرار ندهد . و این مرتبه را اهل معرفت فناء فی الله و فناء فی التوحیدگویند ، زیرا که صاحب آن ، خود را فانی دانسته . و این مرتبه غایت وصول در توحید است .

و چنان تصور نکنی که وصول به این مرتبه ممکن نیست و با وجود ملاحظه آسمان وزمین و سایر مخلوقات متکثره و موجودات کثیره موجود را منحصر در یکی دانستن معقول نمی باشد ، زیرا که هر گاه از برای دل شدت استغراق در لجه عظمت و جلال واحدحق و غلبه انوار جمال و کمال وجود مطلق حاصل شود و اشعه اشراقات نورواجب الوجود بر آن احاطه کند و آتش محبت و انس ، در کانون ضمیرش افروخته گردد و سایر موجودات ضعیفه از نظر بصیرتش غایب می شوند ، و بالمره از غیر یک وجود ، غافل و «ذاهل» (1) می گردد .

نگویم در آن کس بجز یار نی ولی غیر او کس پدیدار نی

در آن پرتو افکن یکی نور بود که از غیر او دیده ها کور بود

همچنان که کسی که مشغول مکالمه سلطانی و مستغرق ملاحظه سطوت او گرددبسیار می شود که از مشاهده غیر ، غافل می شود . و عاشقی که محو جمال معشوق باشدغیر او را نمی بیند . و

ص: 166

همچنان که ستارگان در روز موجودند ولیکن چون نور آنها در جنب نور خورشید ضعیف و مضمحل است به نظر نمی آیند . و از اینجا ظاهر می شود که کسی را که غیر یک وجود ملحوظ و کثرت مشاهده است در مرتبه توحید ناقص و هنوزنور وجود صرف در روزن او پرتو نیفکنده است . آری :

تا نگشتند اختران از ما نهان دان که پنهان است خورشید جهان

وزیدن باد موافق ، مطمئن به سلامتی کشتی می شود . و از حدوث بعضی نظرات کواکب و اتصالاتشان امید و بیم به حدوث بعضی حوادث به هم می رساند . و از ملاحظه قدرت بعضی از مخلوقات از قهر او خائف و به لطفش امیدوار می گردد ، و کسی که ابواب معارف بر او گشوده شد و امر عالم کما هو حقه بر او منکشف گردید می داند که آسمان وزمین و خورشید و ستارگان و ابر و باد و باران و حیوان و انسان ، و غیر اینها از مخلوقات ، همگی مقهور امر پادشاه بی شریک و وزیر ، و در قبضه قدرت او مسخر و اسیرند . چون زرع را فاسد خواهد ، آمدن باران چه نفع تواند رسانید . و اگر کشتی را غرق دریا پسندد ، باد موافق چه تواند کرد . سری را که او بر خاک افکند که می تواند برداشت ؟

بلند آن سر که او خواهد بلندش نژند (1) آن دل که او خواهد نژندش

گرت عزت دهد روناز می کن و گر نه چشم حسرت باز می کن

مبادا آنکه او کس را کند خوار که خوار او شدن کاریست دشوار

و اگر تو را خواهد به ساحل نجات رساند باد مخالف نیز مخالفت نتواند کرد . و اگر انبارترا آباد خواهد بی باران هم گندم تواند داد .

آنکه او از آسمان باران دهد هم تواند او ز رحمت نان دهد

و التفات آدمی به بعضی از وسائط در نجات و عزت و غنای خود و متوسل به آنهاشدن شبیه است به کسی که : پادشاهی امر به کشتن او فرموده

ص: 168

باشد سپس پشیمان شده و کاتب را امر کند که منشور عفو او را نوشته ارسال نماید . و آن شخص بعد از خلاص شدن ، زبان به مدح و ثنای کاغذ یا قلم یا کاتب گشاید و گوید که : اگر اینها نبودی مرا نجات میسر نگشتی و کسی که دانست که آنچه بر کاغذ رقم شد از قلم بود و قلم خود مسخر دست کاتب و کاتب را یارای آن نیست که بی امر پادشاه چیزی نویسد بجز شکر پادشاه نکند و به غیر از ثنای او نگوید و منت بجز از او نپذیرد .

و شکی نیست که جمیع مخلوقات ، از ماه و خورشید و آسمان و ستارگان و باد و باران و جماد و حیوان ، همگی چون قلم در دست کاتب ، و کاتب در خدمت سلطان ، مقهور و مسخرند . بلکه این از بابت مثالی است که سزاوار آن است گفته شود : «خاک بر فرق من و تمثیل من» قلم کجاست و کاتب کیست ؟

(«و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی») (1)

دیده حق بین کو و دل حق شناس کجاست ؟ هر گاه موری در کاغذی که در دست کاتب است و آن را می نویسد گذر کند از تنگی چشم و خوردی حدقه نمی بیند مگر نیش قلم را که کاغذ را سیاه می کند و نور بصرش را امتداد نیست که انگشت کاتب و یا دست او را ببیند ، چه جای آنکه خود کاتب را بر خورد ، پس چنان تصور می کند که این همه نقش بدیع از قلم سر می زند .

و مخفی نماند که مراد از آنچه مذکور شد آن

ص: 169

است که : کسی که از مرتبه دویم توحید ترقی نموده می داند که منشا جمیع آثار و مصدر همه افعال خداوند متعال است و دیگری منشا هیچ امری نمی تواند باشد . و این در غیر حرکات و افعال انسان است ، زیرا که فی الجمله اختیاری از برای او در افعال و حرکات خود بدیهی ، و اجماع و آیات و اخبار (1) در آن صریح است . گو اختیار تام و اقتدار بالاستقلال نباشد بلکه اختیار او در همین امور تکلیفیه و اعمال خیر و شر باشد که حکیم علی الاطلاق به جهت مصالحی چند که خود به آنها داناتر است چند روزی زمام اختیار در این امور را به دست خود انسان داده و او را به عالم ابتلا و امتحان فرستاده اند .

«انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان» . (2)

پس انسان ، هم مختار است و هم مجبور ، اختیار او در امور تکلیفیه و خیرات و شرور ، و اجبار او در غیر اینها از حیات و ممات و عزت و ذلت و بیماری و صحت و شفا و فقر وغنا و امثال اینهاست .

و ممکن است همین مراد باشد از آنچه در حدیث مشهور وارد شده است که :

«لا جبر و لا تفویض بل امر بین امرین»

یعنی : «از برای انسان نه جبر مطلق است و نه تفویض و اختیار مطلق ، بلکه امری است متوسط میان این دو امر» . (3)

شاید مراد از «امر بین الامرین» ، قدرت و اختیار امکانی بوده باشد ، زیرا که انسان

ص: 170

اگر چه مختار و قادر باشد و لکن اختیار و قدرتش نیز مانند وجودش خواهد بود . «متاع البیت یشبه صاحب البیت» یعنی : «اسباب خانه به صاحب خانه شبیه است» . و وجود انسان ، وجود امکانی است ، نه به مثابه وجود صرف است که وجود واجبی باشد ، و نه عدم صرف ، بلکه وجودی است مشوب به عدم ، و عدمی است مشوب به وجود .

پس همچنین قدرت و اختیاری که خداوند در انسان موجود کرده نه اختیار و قدرت صرف می تواند بود ، زیرا که اختیار صرف مختص پروردگار و عین وجود مقدس اوست ، پس چگونه می تواند شد که از برای دیگری ثابت باشد ؟ ! و چون اختیاری از برای انسان ثابت شده پس بی اختیار صرف هم نیست بلکه امری است میان اختیار مطلق وبی اختیاری محض .

و شاید هم مراد از «امر بین الامرین» ، قدرت و اختیاری باشد که متوسط و بسته به قدرت و اختیار غیر است ، زیرا که انسان اگر چه مختار باشد اما اختیار او از دیگری است و آن دیگری قادر بر سلب اختیارش در عین اختیار هست . و شکی نیست که چنین اختیاری اگر چه از بی اختیاری بالاتر است و لیکن از اختیار مطلق فروتر می باشد ، و مرجع این وجه نیز به وجه دوم است .

و بدان که ثبوت اختیار به هر یک از این سه معنی از برای انسان منافاتی با اختیار مطلق در جمیع امور از برای خدا ندارد ، بلکه همچنان که اختیار مشوب به بی اختیاری فی الجمله از برای انسان ثابت است ، اختیار منزه از شایبه بی اختیاری در همان موارد از برای

ص: 171

خدا نیزهست«یضل من یشاء و یهدی من یشاء» . (1)

و استبعادی نیست در اینکه دو کس را در امری اختیار باشد ، خصوصا با وجوداختلاف در اختیار . و از این معلوم می شود که در جمیع افعال و احوال ، چشم از وسائطپوشیدن و متوسل به صاحب اختیار مطلق شدن منافات با ثبوت نوع اختیاری از برای انسان ندارد ، زیرا که اگر چه در بعضی افعال او را فی الجمله اختیاری باشد اما اختیار خدا بیشترو قدرت او کامل تر است .

پس بر هر کس لازم است که در هر امری که از برای او نوع اختیاری هست به حکم شریعت مقدسه اختیار و قدرت خود را فی الجمله به کار برده و در توفیق و اتمام آن از حضرت آفریدگار استمداد نماید ، و در آنچه از تحت قدرت او بیرون است امیدوار به لطف و کرم پروردگار باشد .

آن از دریای محیط کلام حق است که نهایت ندارد .

«قل لو کان البحر مدادا لکلمات ربی لنفد البحر قبل ان تنفذ کلمات ربی و لو جئنا بمثله مددا» . (1)

و چون که گفتگوی ایشان از اسرار ملک و ملکوت است و هر کسی محرمیت آنها راندارد بلکه قبور اسرار ، سینه آزادگان است و بس ، پس به این جهت با هر کسی به تکلم درنیایند بلکه گفتگوی ایشان با خاصان درگاه و محرمان بارگاه است . و ایشان نیز آنچه می شنوند با دیگران حکایت نکنند .

آری هرگز دیده ای که محرم اسرار سلطان در مقام افشای اسرار او بر آید و در کوچه و بازار به آنچه میان او و سلطان گذشته زبان گشاید ؟ ! و اگر اظهار اسرار روا بودی محرم اسرار حضرت آفریدگار یعنی رسول مختار - صلی الله علیه و آله و سلم - نهی از افشاء سر وراز نکردی و حیدر کرار را مخصوص به بعضی اسرار نفرمودی و نگفتی :

«لو تعلمون ما اعلم لضحکتم قلیلا و لبکیتم کثیرا» یعنی : «هرگاه بدانید آنچه را من می دانم هر آینه کم خواهید خندید و بسیار گریه خواهید کرد» (2) . بلکه آنچه را می دانست نمی گفت تا کم بخندند و بسیار بگریند .

علاوه بر این آنکه : این اسرار معانی چند هستند که الفاظ «ناسوتیه» (3) و حروف صوتیه طاقت تحمل آنها را ندارند و نمی توان به این قالب در آورد ، پس با کسی می توان گفت که با زبان ملکوتی آشنا باشد . و «ابو حامد غزالی» (4) در این مقام ، کلامی ذکر کرده (5) و نسبت به بعضی از عرفا داده و خلاصه آن

ص: 173

تقویت طریقه «اشاعره» ، (1) و استناد جمیع اشیاء و افعال و احوال به مبادی عالیه و اثبات مذهب«مجبّره» (2) است . و والد ماجد حقیر - قدس سره - در «جامع السعادات» (3) آن را نقل کرده اند و در آخر آن اشاره فرموده اند که این کلام وامثال آن ناقص و قاصر ، و ثبوت نوع اختیاری از برای انسان در افعال و حرکات خودبدیهی و ظاهر است . همچنان که ضروری شریعت مقدسه و نص آیات و اخبار کثیره است . و اولی ، اعراض و سکوت از امثال این کلمات و متابعت طریقه شرع مستطاب است . (4)

و چون چندان فایده ای بر نقل آن مترتب نبود بلکه ذکر آن موجب شبهات فاسده از برای کسانی که در فهم رد آن قاصرند می شد در این کتاب متعرض آن نشدیم .

از لطایف الهیه پیوسته معرکه تاختن خیالات و جولانگاه افکار است تا قطع علاقه نفس از بدن شود و از گزند مار و عقرب طبع فارغ شود . وچون هر فکر و خیالی را سببی و منشای ضرور است ، پس منشا خیالات ردیه و افکارباطله ، شیطان ، و باعث خواطر محموده و افکار حسنه ، ملک است .

و اشاره به این است آنچه سید رسل صلی الله علیه و آله فرمودند که : «فی القلب لمتان لمه من الملک ایعاد بالخیر و تصدیق بالحق و لمه من الشیطان ایعاد بالشر و تکذیب بالحق» یعنی : «در دل آدمی دو نوع از افکار و خواطر وارد می شود یکی از جانب ملک ، و آن افکاری است که مشتمل است بر عزم بر امور خیر ، و اراده آنها و تصدیق امورحقه واقعیه . و دیگری از جانب شیطان ، و آن خواطری است که متضمن عزم بر امور شرو تکذیب به امور حقه است» . (1)

خیر یا شر گردد . و آن نیز بر دو قسم است :

اول : خیالات محموده و افکار نافعه . و تفصیل آنها مذکور خواهد شد .

دوم : افکار فاسده و آمال کاذبه . و از برای آن انواع بسیار است ، مانند : آرزو کردن ، یعنی تمنای چیزهائی کردن که به وجود نمی آید . و تصور آنها را کردن مانند اینکه : دردل بگذرانند که کاش فلان کار را نکرده بودم یا فلان کار را کرده بودم . و کاش فلان طفل من نمرده بود و حال بزرگ شده معین و یاور من بود . و کاش فلان چیز را خریده بودم یا فروخته بودم ، و امثال اینها . و مثل متذکر شدن احوالی که از برای او حاصل شده است و به آن شادی کردن یا غمناک شدن ، مانند : خیال فلان لذتی که از برای او اتفاق افتاده . یا غلبه ای که در فلان روز بر اقران و امثال کرده . یا عزتی که بالفعل از برای او هست . یا المی که در روزی به او رسیده . یا ناخوشی که حال دارد . یا اختلالی که در امرمعاش او هست . و از این قبیل است تصور کردن اموال نفیسه ای که دارد ، از مساکن واملاک و دکاکین و باغات و اسبان و اشتران و جواهر و نقود ، و به آن ملتذ شدن . یامتذکر شدن چیزهائی را که ندارد و به آن غمناک گشتن و نحو اینها . و مانند تصورنمودن محاسبه دکان و بازار و شریک و یار و جواب خصماء و برطرف کردن

ص: 176

دشمنان به عذابهای گوناگون ، بدون اینکه این فکر و خیال منشا اثری باشد یا فایده ای بر آن مترتب باشد .

و گاه است خصمی از برای او نیست و گفتگوئی با یکدیگر ندارند بلکه محض خیال و فکر است ، مانند : تصور کردن حالات و اموری که هرگز تحقق آنها در نظر آن شخص نیست و می داند که به وجود نمی آید و تمنا و آرزوی آن را نیز نمی کند بلکه به مجرد تصویر آن ، لذت خیالی می برد . مانند اینکه خیال نبوت و پیغمبری می کند و درذهن خود قواعد و احکامی قرار می دهد و وصی و خلیفه از برای خود تعیین می کند . یاگدائی هشتاد سال تصور سلطنت و پادشاهی و تسخیر ربع مسکون را می نماید ، و هرمملکتی را به وضعی خاص مسخر می نماید ، و امراء و حکام نصب می سازد و قرون بی شمار و سالهای بسیار سروری می کند .

و از جمله آنها است فال بد زدن - که آن را تطیر گویند - و به بعضی از امور اتفاقیه دل را بد کردن و آن را علامت حدوث بعضی مکاره دانستن .

و گاه باشد که به این حال به حدی می رسد که آدمی در نزد خود بعضی امور را دلیل وقوع مکروهی بر خود قرار می دهد و به حدوث آن امر به غایت مضطرب و مشوش می شود ، اگر چه آن امر مطلقا در زبان مردم مشهور به این نباشد .

و بسا باشد که در قوه واهمه ، خباثت و ردائتی حاصل شود که در اغلب اوقات تصور وقوع مکروهات ، و خیال حدوث مصائب و آلام از برای خود می کند ، و هیچ ذهن او

ص: 177

ملتفت خیال اموری که موجب فرح و سرور گردد نمی شود ، مثل تصور کردن مردن اولاد و عیال ، و تلف اموال ، و ابتلاء به انواع بیماری ، و گرفتاری به ذلت وخواری ، و غالب شدن دشمنان و رسیدن اذیت به او از دیگران .

و گاه باشد که بدون سبب ، نوع اعتقادی به وقوع این نوع امور می کند که غم و اندوه از برای او هم می رسد . و بسیار می شود که منشا این نوع ، اختلالی است که در دماغ حاصل می شود .

و از جمله افکار فاسده وسوسه در عقاید است ، به حدی که مؤدی به شک نمی شود ومنجر به شبهه نمی گردد ، بلکه مجرد حدیث نفس باشد ، و الا موجب خروج از ایمان می گردد و قادح در یقین می گردد و داخل در یکی از صفاتی که قبلا گذشت می شود .

امور خارجیه ازمتابعت هوس و هوا ، یا ملازمت ورع و تقوی می شود . پس هر وقت که آدمی میل به مقتضای شهوتی یا غضبی نمود شیطان فرصت می کند و لشکر او داخل خانه دل می شوند و انواع آثار خود را که وساوس و افکار ردیه باشد در آنجا به ظهورمی رسانند .

و هرگاه دل متوجه ذکر خدا و نفس مایل به ورع و تقوی شد مجال شیطان تنگ می گردد ، و از مملکت دل بیرون می رود ، و جنود ملائکه در آنجا می آیند ، و فیوضات ایشان از الهامات و خیالات محموده در آنجا پیدا می شود .

و پیوسته این دو لشکر در آمد و شد و گیر و دار هستند . گاهی ساحت دل منزل لشکرخیریت اثر فرشتگان ، و زمانی محل جولانگاه سپاه روسیاه شیاطین و دیوان باشد ، تاآنکه به امداد و معاونت امور خارجیه ، یکی از این دو سپاه را غلبه و قوت حاصل شودو مملکت نفس را تسخیر نماید ، و آن را وطن خود نموده ، در آنجا رحل اقامت بیفکند . در این هنگام راه آمد و شد از یکدیگر بسته می شود و مجال دخول و خروج در آنجا نمی یابد مگر گاهی به طریق عبور در نهایت تعجیل از آنجا بگذرد .

پس اگر هوا و هوس و غضب و شهوت امداد نمایند ، لشکر شیطان غالب می شود وخانه دل منزلگاه ایشان می گردد و در آنجا آشیانه می سازند ، هر زاویه از زوایای دل ، منزل شیطانی ، و در آنجا ساز و نوائی . و هر گوشه جای ابلیسی ، و در آن خیالی و هوائی پیدا می شود .

ص: 179

و اگر قوه عاقله امداد نمود و ورع و تقوی اعانت کرد ، سپاه ملک غالب می شوند وشهرستان دل را فرو می گیرند و در آنجا نزول اجلال می نمایند و هر لحظه از ایشان نوری تازه ، و هر ساعت فیضی بی اندازه به آنجا می رسد .

و لکن اگر دلها را لشکر شیطان مسخر نموده و مالک شد هر نوع تصرفی که می خواهند در آنجا می کنند . و آن را به «اودیه» (1) وساوس می افکنند .

و سر در این آن است که غالب ماده خلقت و قوه واهمه و غضبیه و شهویه که درانسان موجود هستند و از سرهنگان و کارفرمایان مملکت بدن اند از آتش است و شیطان نیز از آتش صرف مخلوق است ، پس علاقه مناسبت میان این سه سرهنگ مملکت ومیان شیطان لعین مستحکم است .

و به جهت این مناسبت و قرابت ، این سه را میل به تسلط شیطان بیشتر ، و متابعت آن را راغب ترند . به آسانی تن به اطاعت دیگری در می دهند . و به ملاحظه قرابت و نسبت ، از اطراف و جوانب لشکر شیطان را راه می دهند و راهنمائی ایشان می کنند .

و از این جهت است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند که :

«شیطان جاری مجرای خون است در بدن آدمی ، و از جمیع راهها داخل می شود» . (2)

و معذلک چون که شیطان از آتش است و آتش به هر جا که افتاد زود جای خود رامی گشاید و به اندک مایه ای که یافت در هایت سرعت توالد و تناسل می کند ، و ازاطراف و جوانب آن ، آتشهای

ص: 180

دیگر پیدا می شود ، پس به مجرد اینکه اندک راهی درخانه دل یافت جای خود را وسیع می کند و متواتر و پی درپی توالد و تناسل می کند وهر نسلی از آن هم دفعتا نسلی دیگر از آن به هم می رسد و همچنین الی غیر النهایه .

همچنان که مشاهده می شود هرگاه آدمی دل را به خیال فاسدی داد شعب و راه ها به خیال او می رسد . و از خیال معصیتی ، فکر چندین معاصی دیگر متولد می شود ، و هرگزبه جائی منتهی نمی شود .

و علاوه بر همه اینها آنکه هر یک از ملکات و اخلاق و حالات حکم دری دارد به خانه دل و راهی به مملکت نفس ، پس آنچه از اخلاق فاضله و ملکات حسنه و حالات سنیه است دری است که ملائکه از آن داخل می شوند . و هر صفت رذیله و خلق بدی راهی است که شیاطین از آن به ملک بدن می آیند .

و دانستی که اخلاق حسنه حکم وسط و میان را دارند ، و صفات رذیله حکم اطراف و جوانب را دارند . و میان وسط هر چیزی یکی بیشتر نیست اما اطراف و جوانب بی حدو نهایت اند .

و همچنین هر یک از اخلاق حسنه راهی هستند به مقصود ، و راه به هر منزلی یکی است و بیراهه از حد و حصر متجاوز است . پس درهایی که معبر شیطان است از حساب بیرون ، و دری که راه ملک است منحصر در یکی است . و لشکری که راه آن بیشتر ، غلبه آن بیشتر و آسان تر است . و نیز بر این مطلب هم در قرآن تصریح شده

ص: 181

که می فرماید :

«و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله»

یعنی : «این یک راه راست است به سوی من ، پس آن را متابعت کنید و راههای متعدد را متابعت نکنید تا شما را از راه حق جدا نکند» . (1)

و از این جهت است که خداوند - سبحانه - از زبان شیطان لعین حکایت می کند :

«لاقعدن لهم صراطک المستقیم ثم لاتینهم من بین ایدیهم و من خلفهم و عن ایمانهم و عن شمائلهم»

یعنی : «ایشان را از راه راست تو باز می دارم و از پیش رو و پس و راست و چپ ایشان در می آیم» . (2)

و به این سبب روزی حضرت نبوی صلی الله علیه و آله از برای اصحاب یک خطکشیدند و فرمودند : این راه خداست . و بعد از آن خطوط بسیار کشیدند از چپ وراست و فرمودند : اینها راههائی هستند که به هر راهی شیطانی نشسته و آدمی را به خودمی خواند . (3)

هر طرف غول نواخوان جرس جنبانی ست در ره عشق به هر زمزمه از راه مروو با وجود همه اینها ، چونکه فهمیدن راه راست مشکل و محتاج به راهنمائی حاذق است ، به خلاف راههای باطل که بر همه کس روشن و واضح است و مع ذلک میل نفس به باطل اسهل و آسان تر است ، و انقیاد آن از برای حق صعب است . پس دری که از آن فرشتگان داخل می شوند مسدود و بسته و درهای شیطان مفتوح است ، پس مسکین فرزند آدم که باید این درهای گشاده واضح را سد ، و یک در

ص: 182

پنهان بسته را بگشاید .

صد هزاران دام و دانه است ای خدا ما چو مرغان حریص و بینوا

و به این اطمینان شیطان گفت :

«فبعزتک لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین»

یعنی : «قسم به عزت تو که همه فرزندان آدم را گمراه خواهم نمود مگربندگان مخلص تو را» . (1)

علاوه بر اینها آنکه ، این ملعون بسا باشد که تلبیس کند و راه حق و باطل را مشتبه نماید و لشکر خود را به لباس ملک ملبس سازد و آدمی را به نوعی به مهلکه افکند که متفطن به آنها نشود .

و خدعه و کیفیت وصول به شهوات و نیل لذات و پیوسته در باطن مشغول منازعه با خصمان و دفع دشمنان بلکه بسیار می شود که فرض مخالفت وعداوت دوستان خود را نموده و در دل مشغول تنبیه و مواخذه و جواب ایشان می گردندو روز شب خود را صرف می کنند در خیالاتی که دل را سیاه و دین و دنیا را تباه می کندو جمیع اقسام خیالات ردیه و افکار فاسده خواه در مباح و خواه در غیر آن مشترک انددر احداث ظلمت در دل و کدورت در نفس و تضییع وقت و ابطال عمر ولیکن درمعصیت بودن و مترتب شدن عذاب بر آنها متفاوت اند .

پس آنچه تخیل امور مباحه و تفکر در آنها باشد مطلقا گناهی بر آنها مترتب نمی شود و اما در امور غیر مشروعه پس اگر مجرد تخیل و خطور در دل بی اختیار بوده باشد باز مؤاخذه و عقابی بر آن نیست زیرا که تکلیف به امری که از تحت اختیار بیرون است جایز نیست و اگر به قصد باشد و دل را به اختیار مشغول امر مباحی نماید پس اگرخیال اراده آن فعل باشد در دل عازم و مصمم بر بجا آوردن آن شود یا اینکه در دل تاسف خورد بر اینکه چرا فلان معصیت را که در فلان وقت میسر شد نکردم و خیال پشیمانی و ندامت از آن کند عاصی و گناهکار و مستحق مؤاخذه و عقاب خواهد بوداگر چه آن فعل را که مصمم بر آن شده به جهت مانعی که رو دهد نکند .

بلی اگر مصمم شود بر آن ولیکن از خوف خدا ترک کند معصیتی نخواهد داشت بلکه بر آن ترک ثواب خواهد

ص: 184

داشت و از برای او حسنه نوشته خواهد شد و اگر خیال اراده فعلی یا تاسف ترک آن نباشد بلکه به اختیار خود را بر تصور امر غیر مشروعی بدارد که مطلقا اراده آن را ندارد بلکه گاه است می داند که مستحق نخواهد شد چون خیال سلطنت و «نهب» (1) و غارت از برای کسانی که در حق آنها متصور نیست ظاهر آن است که در این هم معصیتی نباشد و این تفصیل موافق و مقتضای جمع میان آیات واخبار مختلفه ای است که در خصوص قصد معصیت وارد شده است .

در ترک شهوات و هواهای نفسانیه باید کرد چنانچه مذکور می شود . و اگر آن خیالات باعث معاصی و قصد گناهی نباشد بلکه افکار ردیه و امانی کاذبه (1) باشد که بدون قصد فعل بلکه بی اختیار به دل گذرد پس خلاصی از آنها بالکلیه در نهایت اشکال بلکه اطباء نفوس اعتراف کرده اند که آن داء عضال (2) است و دفع آن بالمره متعسر بلکه بعضی آن را متعذر شمرده اند و حق آن است اگر چه دفع آنها بالمره صعوبت دارد لیکن ممکن است . و آنچه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مروی است که هر که دو رکعت نماز کند در آنها هیچ چیزی از خواطر نفسانیه به خاطر نگذراند گناهان گذشته و آینده اوآمرزیده می شود (3) بر این شاهد است و سر در صعوبت معالجه این آن است همچنان که در اخبار نبویه وارد است از برای هر کسی شیطانی (4) و خلقت شیطان از آتش صرف است که لحظه ای ساکن نمی تواند شد بلکه همیشه در شعله کشیدن و حرکت است . و دانستی که غالب ماده قوه واهمه و غضبیه و شهویه نیز از آتش است و به این سبب قرابت میان آنها و شیطان متحقق و به این جهت آن را بر اینها تسلط حاصل و اینها به متابعت وپیروی آن مایلند و به جهت آتش مزاجی این سه قوه اینها نیز دایم در هیجان وحرکت اند اگر چه تحرک آنها به جهت آنکه مخلوط به غیر آتش نیز هستند از شیطان کمتر همچنانکه حرکت شهویه نیز از غضبیه و غضبیه از واهمه کمتر است . پس شیطان پیوسته در عروق بنی آدم در حرکت و هیجان و همیشه این قوه را به وسوسه در حرکت می آورد در آنها

ص: 186

جولان می کند و ساعتی از حرکت و وسوسه نمی ایستد زیرا که ایستادن آن و قطع اثر آن نمی شود مگر اینکه مطیع و منقاد آدمی گردد و در نزد او ذلیل وخاضع شود و از وسوسه او بایستد و چگونه آن ملعون مطیع و ذلیل اولاد آدم می شود وحال اینکه با وجود امر صریح الهی به سجده پدر بزرگوار ایشان که گل او به ید قدرت الهی مخمر لعت خلافت الهیه را در برداشت تن در نداد و تکبر و گردن کشی کرد وگفت :

«خلقتنی من نار و خلقته من طین» (1)

مرا از آتش روشن و آدم را از خاک تیره خلق کردی چگونه سر به او فرود آورم و در پیش او ذلیل شوم و قسم به عزت الهیه یاد نمودکه در صدد اغوا و گمراهی همه بر آید . (2)

پس چگونه می شود که دست از وسوسه بدارد ولحظه ای انسان مسکین را فارغ گذارد مگر کسانی که ریشه علایق دنیویه را از زمین دل کنده و آستین همت بر کون و مکان افشانده و به غیر از یک فکر همه هموم را از دل خودبیرون کرده ، خانه دل را به یاد خدا سپرده باشد ، که آن لعین در آنجا راه نیابد . و این کسان از جمله بندگان مخلص هستند که آن ملعون آنها را استثناء کرده و گفته :

«الا عبادک منهم المخلصین» . (3)

فروگرفته . و اگر خواهی قدحی را از هوا خالی نمایی نمی توانی تا آن را از چیز دیگر پر نسازی ، بلکه قدر که از آب مثلا پر گردد از هوا خالی می شود . پس ظرف دل نیز چنین است اگر آن را مشغول به یاد خدا و فکر امری از امور دینیه کردی ممکن است که آمدو شد شیطان لعین از آن کم شود و الا هر لحظه که از خدا غافل ماند در آن دم شیطان باوسوسه اش در آنجا حاضر می شود ، همچنان که خداوند متعال در کتاب کریم تصریح به آن فرموده که :

«و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین» . (1)

یعنی : «هر که از یادخداوند رحمن باز می ماند برانگیزانیم شیطان را که قرین و همنشین او باشد» .

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

«ان الله یبغض الشاب الفارغ» . (2)

یعنی :

«خداوند دشمن دارد جوانی را که بیکار باشد» .

زیرا که کسی که مشغول عمل مباحی نباشد که دل او را مشغول سازد لا محاله شیطان فرصت نموده داخل خانه دلش می گردد و در آنجا آشیانه می سازد و توالد و تناسل می کند و از اجتماع نسل او نیز نسلهای دیگر متولد و همچنین الی غیر النهایه .

پس علاج نیست در دفع وساوس شیطانیه و خواطر نفسانیه مگر قطع همه علایق ظاهریه و باطنیه ، و ترک جاه و مال و اهل و عیال ، و فرار از یار و رفیق و دوست وشفیق ، و در کنج تنهائی نشستن و در به روی آشنا

ص: 188

و بیگانه بستن ، و همه هموم را یکی کردن . و همین هم کفایت نمی کند ، تا آدمی را بصیرتی حاصل نباشد و قوه فکر در آثارعجایب صنع رب العالمین نداشته باشد و در باطن سیر در ملکوت آسمان و زمین نتواندکرد تا اینکه به اشتغال به این افکار ، دل را از دست شیطان نابکار خلاص سازد . و کسی که این بصیرت و قوه از برای او نباشد باید خود را مشغول سازد و بعد از قطع علایق وگوشه نشینی به اوراد و اذکار و مناجات با پروردگار و نماز و دعا و عبادت و تلاوت قرآن با حضور قلب ، زیرا که ذکر ظاهری را بی حضور قلب در دل اثری نیست .

و از آنچه مذکور شد ظاهر شد که اگر علاج قطع وساوس و خواطر بالمره ممکن باشد نمی شود مگر با به جا آوردن سه امر :

اول آنکه : راههای عظیمه شیطان را در دل که رؤوس صفات ذمیمه ، و اصول ملکات رذیله است سد کند ، مانند شهوت و غضب و حرص و حسد و عداوت و عجب و کبر وطمع و بخل و جبن و محبت دنیای دنیه و بیم فقر و فاقه و عصبیت و بد دلی به خدا وخلق و نحو اینها . که هر یک از اینها دری هست وسیع از برای شیطان که چون آن رامفتوح دید داخل دل می شود و مشغول وسوسه می گردد . و بعد از سد آنها راهی نخواهد یافت مگر گاهی بر سبیل گذار و عبور ، از راههای خفیه داخل شود .

دوم : گشودن درهای ملک که اضداد صفات مذکوره

ص: 189

است ، از اخلاق فاضله واوصاف شریفه ، و ملازمت ورع و طاعت و مواظبت بر تقوی و عبادت .

سوم : اشتغال به ذکر خداوند منان در دل و زبان چون که بعد از سد ابواب عظیمه شیطان ، اگر چه سلطنت و تصرفات ظاهره از مملکت دل تمام می شود و لیکن از راههای پنهانی گاه گاه بر سبیل گذار و عبور از آنجا می گذرد . و چنانچه به یاد خدا دفع آن رانکنی گاه باشد که به تدریج راهی وسیع به جهت خود پیدا و در بعضی از زوایای دل ماوی و مسکن کند . و از برای ذکر خدا در دل و خود را بر آن داشتن اگر چه مدخلیت بسیاری است در دفع خواطر و رفع وساوس ، و لیکن هر گاه سد راه شیطان نشده باشد واخلاق ذمیمه و علایق دنیویه را از خود دفع نکرده باشد چندان فایده ای بر آن مترتب نمی شود ، بلکه هر چه به یاد خدا دفع آن می شود زیاده از آن داخل می شود ، مانندحوضی عظیم که از نهرهای عظیم آبی متعفن داخل آن شود و با ظرفی ، آب آن رابیرون ریزی ، زیرا تا سد راه نکنی منع آب را نتوانی کرد و آنچه از ظرفی بیرون ریزی اضعاف آن از نهرها وارد می شود تا حوض را از آب متعفن مملو سازد .

و شیطان را تشبیه کرده اند به سگی گرسنه ، و صفات ذمیمه را به غذاهای سگ ، ازگوشت و نان و امثال آن ، و ذکر خدا را به راندن سگ از دست و زبان . و مادامی که غذاحاضر است سگ از دنبال تو دست بر نمی دارد

ص: 190

و اگر به راندن قدمی پس رود باز برمی گردد .

و همچنین شیطان شباهت به مرض دارد ، و صفات رذیله چون اخلاط فاسده ، و ذکر ، مانند غذاهای مقویه است و غذاهای مقوی وقتی بدن را نافع و مرض را دافع است که ازاخلاط پاک باشد .

پس فایده ذکر هنگامی ظاهر می گردد که دل از شوایب هوس و هوا پاک و از انوارورع و تقوی تابناک باشد . همچنان که خدا می فرماید :

«ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون» . (1)

یعنی :

«کسانی که متقی و پرهیزکارند هرگاه برسد ایشان را وسوسه ای از شیطان هشیار و متذکرخدا می شوند ، پس به واسطه تذکر ، دیده بصیرت ایشان بینا و از چنگ وساوس رهامی گردند» .

هر ذکر و عبادتی در نماز است ، با وجود اینکه هر که ملاحظه حال خود را نماید می یابد که افکار ردیه در حال نماز بیشتر ، بلکه آنچه ازفضول دنیا گمشده در نماز پیدا می شود و آنچه فراموش شده در آن وقت به خاطر می رسد .

و سر در این ، آن است که : چون نماز بالاترین عبادات و مشتمل بر سجده است که شیطان به واسطه ترک آن مطرود و مردود شده در آن وقت عداوت و حسد شیطان به هیجان می آید و لشکر آن اطراف دل را فرو می گیرد و از چپ و راست هجوم ، و ازپیش و پس حمله می کنند و حجره و بازار و دکان و انبار و محاسبه شرکاء و جواب خصماء را بر دل القاء و عرض می کنند که مبادا چنین عبادتی از او به درجه قبول ووصول ، و سجده ای که موجب لعن او شد از او مقبول گردد . و لیکن همچنان که مذکورشد چنان نیست که ذکر زبانی مطلقا بی ثمر و آن را از برای ذاکر اثر نباشد ، بلکه بر آن ثواب مترتب می شود .

و اهل ذکر گفته اند که از برای ذکر چهار مرتبه است ، که همه آنها نافع لکن در مقدارنفع مختلف اند :

اول : ذکر زبانی فقط .

دوم : ذکر زبانی و قلبی باهم ، که ذکر در دل مستقر نباشد بلکه قرار آن موقوف به التفات ذاکر باشد . و چون دل را به خود واگذارد از ذکر خدا غافل ، و به خواطر ووساوس مایل گردد .

سوم : ذکر قلبی که در قلب متمکن و بر

ص: 192

آن مستولی باشد به نحوی که صرف دل به غیرذکر ، محتاج به التفات ذاکر باشد ، و هر وقت که دل را به خود گذارد در ذکر خدا باشد .

چهارم : ذکر قلبی ، که خدا در دل باشد و بس ، و دل بالمره از خود غافل بلکه از اینکه در ذکر هم هست ذاهل باشد و بتمامه مستغرق مذکور و محو او باشد . و اهل این مرتبه التفات به ذکر را حجاب از وصول به مطلوب و مقصود می دانند . و این مرتبه مطلوب ومقصود حقیقی ، و باقی مراتب بالعرض مطلوب اند .

و لیکن همچنان که دانستی خلاصی از چنگ خواطر و وساوس ، موقوف است برتخلیه نفس از رذائل صفات ، و تحلیه آن به شرایف ملکات و مواظبت بر ذکر خدا . و سردر این ، آن است که بعد از تخلیه و تحلیه و دوام ذکر ، نفس را صفائی و بهجتی حاصل ، وقوه عاقله را تسلط و قوتی پیدا می شود و بر سایر قوا مستولی و غالب می گردد . و از کشاکش آنها متاثر نمی شود ، بلکه آنها را به مقتضای مصالح کارمی فرماید . و عنان قوه واهمه و متخیله را ضبط می نماید ، به طوری که آنها را بدون امرو نهی قوه عاقله تصرفی ممکن نمی باشد و خودسرانه به هر وادی که خواهند نمی توانندرفت . و بعد از اینکه این حالت مکرر شد و به مرتبه ملکه رسید این دو قوه را ملکه اطاعت و انقیاد عاقله حاصل می شود و از هرزه گردی و اضطراب باز می ایستد و به غیراز خواطر محموده از خزانه غیب در آن خطور نمی کند . و نفس منقاد عاقله می شود . وتنازع لشکر ملک و شیاطین بر طرف ، بلکه سد ابواب شیاطین شده جند ملک بی متنازع درآنجا قرار می گیرند و نفس در مقام اطمینان مستقر می گردد .

و این نیز معنی دیگر است از برای اطمینان نفس که به سبب یاد خدا و سد خواطرحاصل می شود و آن مستلزم آن است که اشراقات عالم قدس در ساحت دل پرتو افکندو لمعات انوار الهیه از «مشکوه» (1) ربوبیه در آن بتابد و اطمینان در معارف علوم نیزحاصل گردد . و از اهل خطاب مستطاب :

«یا ایتها النفس

ص: 194

المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه» (1)

گردد . یعنی : «ای نفس مطمئنه همچنان که اول از عالم قدس به این عالم آمدی باز گرد به سوی پروردگار ، راضی و خوشنود» .

و چنین نفسی اشرف نفوس ، و صاحب آن از جمله مقربین و صدیقین ، و مقابل آن نفس «منکوسه» (2) است که از صفات خبیثه که مملو به اخلاق رذیله ملوث است . و به این سبب راههای ملائکه از آنجا مسدود ، و درهای شیاطین گشاده و مفتوح می گردد . ولشکر شیطان در آنجا مسکن می سازند . و از آنها دودی سیاه و تیره بر می خیزد و اطراف و جوانب دل را فرو می گیرد ، و از آن نور یقین منتفی و چراغ ایمان خاموش می گردد . وهرگز خیال خیری پیرامون آن نمی گردد ، بلکه پیوسته محل وساوس شیاطین و محل آمد و شد آن لعین است . و اگر گاهی فکری کند که در ظاهر خیر باشد ، چون به غور آن رسی و حقیقت آن را بنگری به غیر از شر محض و از تلبیس شیطان نباشد . و امیدبازگشت به خیر از چنین دلی نیست . و علامت این دل آن است که موعظه و نصیحت درآن تاثیر نکند . و چون سخن حقی شنود دیده بصیرتش از فهم آن کور ، و گوش هوشش از شنیدن آن کر باشد . بلکه اکثر صاحبان این دل پند و نصایح و موعظه را از قبیل سخنان «لا طائل و ترهات» (3) می شمارند . و در آیات متعدده خدای تعالی اشاره به چنین نفسی فرموده اند از آن جمله :

«ا رایت من اتخذ الهه هوایه ا فانت

ص: 195

تکون علیه وکیلا» . (1)

خلاصه معنی آنکه ، خطاب به حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرماید که : «کسی که خدای خود را در هواو هوس خود قرار داد ، یعنی اطاعت آن را نمود آیا تو می توانی آن را به اصلاح بیاوری و دفع فساد از آن کنی ؟ ! » .

و از آن جمله :

«ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصارهم غشاوه» . (2)

یعنی : «محکم کرده است خدا پرده غفلت را بر دلها و گوشها و چشمهای ایشان ، پس حق را نمی فهمند و نمی شنوند و نمی بینند» .

و در جای دیگر می فرماید :

«ان هم الا کالانعام بل هم اضل سبیلا» . (3)

یعنی : «نیستندایشان مگر مثل چهار پایان ، بلکه گمراه ترند» .

و در مکانی دیگر می فرماید :

«سواء علیهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا یؤمنون» . (4)

خلاصه معنی آنکه : «نصیحت و تهدید تو ایشان را سودی نمی دهد و مساوی است خواه بترسانی تو ایشان را یا نه ، ایمان نخواهند آورد» .

و میان این دو نفس ، نفسی است که نه در سعادت مانند اول ، و نه در شقاوت به مثابه ثانی باشد ، بلکه متوسط میان این دو باشد . و این مراتب مختلفه دارد و از برای آن عرض عریضی است و اکثر نفوس عوام مسلمین از افراد این قسم اند .

آن بر شش قسم است ، زیرا که یا مبدا فعلی است از افعال حسنه و محرک آدمی است بر آن ، یعنی تذکر و قصد یکی از اعمال حسنه و تصمیم بر آن . یا مبدا فعلی و عملی نیست و آن پنج قسم است :

اول : ذکر قلبی و یاد خدا در دل .

دوم : تفکر در مسائل علمیه و معارف حقانیه ، از احوال مبدا و معاد و احکام اوامر ونواهی متعلقه به اعمال عباد و صفات اخلاق ایشان و کیفیت خلق و حشر و نشر و امثال آن .

سوم : تذکر بی وفائی دنیا و عبرت گرفتن از گذشتگان و تقلبات و تغیرات احوال این عاریت سرا ، و تصور مرگ خود و آنچه بعد از آن بر آدمی وارد می شود .

چهارم : تامل در عجایب صنع پروردگار و آثار قدرت کامله او در مخلوقات ازآنچه موجب اعتبار و ظهور علم و قدرت پروردگار می شود .

پنجم : تذکر احوال و اعمالی که از خود آن شخص سرزده از آنچه او را به خدانزدیک یا از درگاه از دور می کند و تصور آنچه بر اینها مترتب می شود از راحت وثواب ، یا محنت و عقاب . و سوای این ، اقسام دیگر فکری نیست که محمود و مستحسن باشد و به سبب آن ، دل نورانی و روشن گردد ، زیرا که آنچه ماسوای اینها است از افکارمتعلقه به دنیا است که خاطر از آنها مرده و دل افسرده می گردد .

و شرافت قسم اول که قصد اعمال حسنه باشد و در بیان نیت مذکور خواهد شد .

و

ص: 197

بیان فضیلت دوم ، یعنی ذکر قلبی و کیفیت آن در باب ذکر خواهد آمد .

و اما قسم سوم ، که تدبر در مسائل و معارف و احکام و آداب باشد عبارت است ازتحصیل علوم اخرویه و فضیلت آن ، در بیان علم ، معلوم شد . و اما قسم چهارم ، بیان آن در بیان طول امل و ذکر مذمت دنیا و بیان موت و امثال آنها می شود .

و در این مقام اشاره می شود به شرافت تفکر در عجایب صنایع آفریدگار و تدبر درآثار قدرت کامله پروردگار و کیفیت فضیلت آن و تامل در آنچه متعلق به خود شخص است از اعمال و احوال و چگونگی آن .

اما تفکر در عجایب صنع الهی ، پس شرافت آن امری است که بر هر کسی ظاهراست ، زیرا که تفکر آنها عبارت است از اینکه از راه دل در آیات «آفاق» (1) و «انفس» (2) سیر کنی ، و از آنها پی به آفریننده آنها بری ، و او را بشناسی ، و قدرت شامله و عظمت کامله او را بدانی .

و شکی نیست که غرض از خلقت انسانی نیست مگر همین . و از برای احدی ترقی ازحضیض نقصان ، به اوج کمال ممکن نیست مگر به این . و این سر کلید خزائن اسرار الهیه و مشکوه انوار قدسیه است . گوش هوش به واسطه آن شنوا ، و دیده عبرت بین از آن بینا . و این است که معارف حقه را بجز به واسطه آن نتوان صید کرد . و کمندی است که حقایق ثقلیه را به غیر از دست آویزی آن

ص: 198

به سوی خود نتواند کشید . مرغ دل را پرواز به آشیان قدس به این بال و پر میسر ، و شخص روح را مسافرت به وطن حقیقی به واسطه این مرکب متصور است . ظلمت جهل از آن زایل و نور علم به آن حاصل می شود .

و از این است که آیات و اخبار بسیار در فضل آن وارد شده است چنانچه حق تعالی می فرماید :

«ا و لم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق»

یعنی : «آیا در نزد خود تفکر نکردند که خدا ایجاد نکرده است آسمانها و زمین وآنچه در ما بین آنها هست را مگر به سبب امری که حق است» . (1)

و به لغو و هرزه نیافریده است .

و می فرماید :

«فاعتبروا یا اولی الابصار»

یعنی : «در مخلوقات تامل کنید و از آنهاعبرت بگیرید ای بینندگان» . (2)

و باز فرموده است :

«ان فی خلق السموت و الارض و اختلاف الیل و النهار لایات لاولی الالباب»

یعنی : «به درستی که در خلق کردن آسمانهاو زمین ، علامات قدرت کامله آنها است ، از برای صاحبان هوش و عقل» . (3)

و در موضعی دیگر می فرماید :

«الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض»

یعنی : «آنچنان کسانی که خدا را یاد می کنندایستاده و نشسته و خوابیده و تفکر می کنند در خلقت آسمانها و زمین» . (4)

و از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مروی است که : «تفکر

ص: 199

، حیات دلی است که بصیرت داشته باشد» . (1)

و نیز از آن حضرت روایت شده است که : «تفکر در یک ساعت ، بهتر است از عبادت یک ساله ، و نمی رسد به مرتبه تفکر مگر کسی که خدا او را مخصوص توحید و معرفت کرده باشد» . (2)

و باز از آن جناب مروی است که : «بهترین عبادات ، صرف نمودن فکر است در خداو قدرت او» . (3)

و مراد از «فکر در خدا» ، فکر در عجائب صنایع اوست ، نه در ذات مقدسش ، زیرا که تفکر در ذات ، ممنوع است ، همچنان که مذکور خواهد شد .

و از سید اولیاء - علیه التحیه و الثناء - مروی است که : «تفکر می خواند آدمی را به نیکوئی و عمل به آن» . (4)

و در حدیثی دیگر فرمودند که : «به واسطه تفکر ، دل خود را آگاه کن» . (5)

و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروی است که «به سبب جولان دادن فکر ، فراهم می شود رای پرمنفعت» . (6)

و از امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که : «فکر ، آئینه حسنات است و کفاره سیئات و روشنی دلها و وسعت خلق . و به وسیله آن می رسد آدمی به آنچه صلاح امر معاد است ، و حاصل می شود اطلاع بر عواقب امور و زیادتی در علم . وآن خصلتی است که هیچ عبادتی مثل آن نیست» . (7)

و از حضرت امام رضا علیه السلام مروی است که : «عبادت ، به زیادی نماز وروزه نیست ، بلکه عبادت ، تفکر کردن در امر پروردگار است»

ص: 200

. (1)

و قدم

جنبشی از بحر وجودت ، سپهر*** پرتوی از عکس رخت ، ماه و مهر

نقطه ای از دفتر صنعت فلک*** شحنه ای از عسکر ملکت ملک

و هیچ ذره از ذرات عالم نیست مگر اینکه از انواع عجایب حکمت و غرایب صنعت پروردگار اینقدر در آن یافت میشود که اگر جمیع عقلای عالم و حکمای بنی آدم از بدو آفرینش تا قیام قیامت دامن همت بر میان بندند که ادراک آن را کنند به «عشری از اعشار» (1) و اندکی از بسیار آن نتوانند رسید ، چه جای این که آثار قدرت کامله را در جمیع موجودات توانند فهمید .

و مخفی نماند که موجوداتی که از «کتم عدم» (2) به فضای وجود آمده اند بسیاری ازآنها را ما نمی شناسیم ، نه مجمل آنها را میدانیم نه مفصل ، نه نامی از آنها شنیده ایم و نه نشانی . و دست تصرف اوهام ما از آنها کوتاه ، و قدم اندیشه ما را در نزد آنها راه نیست .

پس از برای ما تفکر در آنها و ادراک عجایب و غرایب آنها ممکن نیست ، بلکه تفکر و تدبر ما منحصر است بآنچه مجملا وجود آنها را دانسته ایم و اصل آنها راشناخته . و آنها بر دو قسم اند : یکی آنچه دیده نمی شود و به حس در نمی آید و آنرا «عالم ملکوت» گویند ، مانند عالم عقول و نفوس مجرده و ملائکه و جن و شیاطین . و ازبرای آنها انواع و طبقات بسیاری که بجز خالق آنها احاطه به آنها نتواند کرد .

و دیگری آنچه محسوس میشود و مشاهده میگردد . و از برای آنها سه طبقه است

ص: 202

.

یکی آنکه : از عالم افلاک مشاهده میشود از ثوابت و سیارات و گردش آنها در لیل و نهار .

دوم : خطه خاک محسوس با آنچه در آن هست از بلندی و پستی و کوه و دریا وبیابان و صحرا و شطوط و انهار و معادن و اشجار و نباتات و حیوانات و جمادات .

سیم : عالم هوا با آنچه در آن مشاهده میشود از رعد و برق و برف و باران و ابر وصاعقه و امثال اینها .

و هریک از این طبقات را انواع متکثره و هر نوعی را اقسام و اصناف غیر متناهیه است که هر یکی را صنعتی و هیئتی و اثر و خاصیتی و ظاهری و باطنی و حرکت وسکونی و حکمت و مصلحتی است که بجز خداوند دانا نتواند ادراک نمود .

و هر یک از اینها را که دست زنی محل تفکر و عبرت ، و باعث بصیرت و معرفت می گردد ، زیرا که همگی آنها گواهان عدل و شهود صدق اند بر وحدانیت خالق آنها وحکمت او و کمال او و قدرت و عظمت او .

برگ درختان سبز در نظر هوشیارهر ورقش دفتری ست معرفت کردگارپس هر که دیده بصیرت بگشاید و به قدم حقیقت گرد سراپای عالم وجود بر آید ومملکت خداوند ودود را سیر کند در هر ذره از ذرات مخلوقات ، عجایب حکمت وآثار قدرت ، این قدر مشاهده می کند که فهم او حیران و عقل او واله و سرگردان می گردد .

و شبهه ای نیست در اینکه طبقات عوالم پروردگار در شرافت و وسعت متفاوت اند وهر عالم پستی را نسبت به مافوق آن

ص: 203

قدر محسوسی نیست پس عالم خاک را که پست ترین عالم خداوند پاک است قدری نیست در نزد عالم هوا ، همچنان که عالم هوارا مقداری نیست به قیاس عالم سموات ، و عالم سموات را نسبت به عالم مثال ، و عالم مثال را نظر به عالم ملکوت ، و عالم ملکوت را نظر به عالم جبروت ، و تمام اینها رانسبت به آنچه ما را راهی به ادراک آن نیست از عوالم الهیه . و آنچه از مخلوقات را که بر روی پست ترین همه این عوالم است که زمین باشد از حیوانات و نباتات و جمادات قدر محسوسی نسبت به اهل زمین نیست . و از برای هر یکی از این اجناس ثلاثه انواع واقسام و اصناف و افراد بی نهایت است . و هر یک از این عوالم مشتمل است بر عجایب بسیار و غرایب بی شمار که تعداد آنها از حد و حصر متجاوز و بنان (1) و بیان از ترقیم (2) آن ابکم (3) و عاجز است .

آنچه فهمیدن از برای ما ممکن است از عجایب ومصالحی که در یک عضو از اعضای یکی از این سه حیوان است نشویم از وضع کتاب بیرون ، و شرح آن از حد افزون می گردد .

پس بر سبیل اختصار و اجمال بعضی از عجایب و حکم آنها را بیان می کنیم تاکیفیت تفکر در صنایع پروردگار دانسته شود . و لهذا می گوئیم :

اما پشه : تامل کن در آن ، که با وجود خردی جثه آن ، خداوند عالم آن را به هیئت فیل ، که بزرگترین حیوانات است خلق نموده و از برای آن خرطومی چون خرطوم فیل قرار داده ، و جمیع اعضائی که از برای فیل است در آن خلق کرده ، به علاوه دو بال ودو شاخ . و این جثه ضعیف را منقسم به اعضای ظاهریه و باطنیه فرموده است ، و دودست و دو پای آن را کشیده و دو چشم و دو گوش آن را شکافت ، و سر و شکم ازبرای آن قرار داد . و در باطن آن موضع غذا مقرر داشت . و جمیع قوائی که در مرمت بدن ضروری است از «غاذیه» (1) و جاذبه و دافعه و ماسکه و هاضمه و نامیه ، به آن عطانموده و آن را به غذائی که خون حیوانات است دلالت کرد . و دو بالش داد که به وسیله آنها به طلب غذا پرواز کند . و خرطومش عطا کرد که از آن خون را به خود بکشد ، وخرطوم آن را با وجود هایت باریکی «مجوف» (2) کرد تا خون صاف از آن بالا رود . وآن را طریقه فرو بردن خرطوم

ص: 205

در بدن حیوان و مکیدن ، تعلیم کرد . و آن را از دشمنی انسان آگاه ساخت و یاد داد که چون انسان دست خود را حرکت دهد قصد آن را دارد ، پس راه فرارش را آموخت . و گوش آن را چنان شنوا گردانید که همهمه حرکت دست را از دور می شنود و راه فرار پیش می گیرد و چون دست ساکن شد باز «معاودت» (1) می نماید . و آن را دو حدقه کرامت فرمود که مواضع غذای خود را ببیند و به سمت آن پرواز کند ، و چون حدقه او کوچک بود و محل «جفن» (2) و مژه در آن نبود که گرد وغبار را از حدقه محافظت کند تعلیم آن نمود که به دو دست خود گرد و غبار را از حدقه دور و آن را صیقل دهد . و به این سبب است که حیوانات خرد مانند مگس و پشه علی الاتصال دستهای خود را به حدقه می زنند . و این قدر قلیلی است از عجایب صنع خدادر آن ، و چنانچه اولین و آخرین جمع شوند که احاطه به جمیع عجایب ظاهریه وباطنیه آن کنند عاجز می گردند .

و اما زنبور : تفکر کن که چگونه خداوند حکیم از آب دهان آن موم و عسل راآفرید که یکی نور و ضیاء ، و دیگری مرهم و شفاست . و آن را تعلیم کرد تا از گلها وشکوفه ها غذای خود را بردارد و از نجاسات و کثافات اجتناب نماید . و از برای ایشان پادشاهی قرار داد و هیئت آن را از دیگران ممتاز کرد و همه را مطیع و منقاد امر و نهی آن گردانید . و آن را

ص: 206

عدل و سیاست آموخت و خیر خواه همه گردانید تا یکی را بر درخانه گماشت که هر کدام که نجس باشد منع کند و بکشد . و به آن وحی نمود که دربلندیها و کوهها و درختها از موم خانه سازد تا از آفات محفوظ باشند .

و نظر کن در کیفیت بنای خانه های ایشان که همه را به شکل مسدس می سازند ، زیرااگر «مستدیر» (1) ساختندی در بیرون خانه ها خلل و فرج «مهمل» (2) ماندی . و اگر مربع بناکردندی زوایای آن در اندرون خالی بودی ، پس شکل مسدس را اختیار کردند که هیچ موضعی از مواضع خارجه و داخله آن ضایع نماند «فسبحان من خالق خبیر و حکیم لطیف و بصیر» .

رسد ، و قائم مقام نطفه مرد شود و منفصل از کلیه چپ به جای نطفه زن شود . و رحم در جذب وامساک ، قوی باشد . در این صورت هم ممکن است که هر گاه از خارج هم قوتی به زن رسد ، از نطفه او به تنهائی فرزند متکون گردد . همچنان که مریم بتول - علیها السلام - که بعد از آنکه روح القدس خود را در نزد او به صورت بشری متمثل کرد ، و امدادروحانی از او به جمیع قوایش رسید ، حضرت مسیح علیه السلام به وجود آمد .

و بالجمله ، بعد از استقرار نطفه مرد در رحم زن و ملصق شدن (1) آن به رحم ، مانندخمیر که بر تنور زده شود ، شروع به خلق جنین شود . پس خدای تعالی خون حیض را ازدفع شدن منع فرموده ، و نطفه بی شعور را قوه داد ، تا خون را از اعماق عروق به جانب خود کشیده ، تا نقطه های دمویه (2) در آن ظاهر گشته و علقه (3) گردید . و بعد از آن ، سرخی آن بیشتر و ظاهرتر گشت ، تا شبیه به خون بسته شد ، و باد گرمی در آن به هیجان آمده مضغه (4) شد .

پس ، خالق بی چون ، به قدرت کامله خود نشان جوارح و اعضاء در آن پیدا ، و هیئت شکل و صورت در آن هویدا گردانید . و با وجود تشابه اجزای آن ، آن را به امورمختلفه ، از رگ و پی و استخوان و گوشت و پیه و پوست منقسم کرد ، و در آن اعضای مختلف الشکل را ظاهر کرد

ص: 208

، سر را مستدیر گردانید ، و چشم و گوش و دهان و بینی وسایر منفذها را شکافت ، و دست و پا را کشید و از برای هر یک پنج انگشت خلق فرمودهر انگشتی را سر انگشتی و ناخنی مقرر فرمود . و در باطن آن دماغ و دل و جگر وسپرز و شش و معده و رحم و مثانه و روده ها و غیر اینها ، از اعضاء که هر یکی را هیئتی خاص و شکلی مخصوص است ایجاد نمود ، و هر کدام را شغلی معین و عملی مشخص داد ، و در جمیع این احوال در ظلمت رحم در کیسه ای محبوس ، و به خون حیض فرورفته ، و کفهای دست بر دو طرف روی ، و مرفقها بر تهیگاه نهاده ، و دو زانوی خود را برسینه جمع کرده و زنخدان (1) را بر سر زانو گذاشته ، و نافش به ناف مادر متصل و از آن غذا می مکد . و پسر را روی به جانب پشت مادر ، و دختر را روی به جانب روی مادر ، نه او را از این نقشهای بدیع که بر او وارد می شود خبر ، و نه پدر و مادر را اطلاعی ، نه در اندرون نقاشی پیدا ، و نه در بیرون مصوری هویدا ، و زبان حال جنین در این حال باخداوند متعال به این مقال گویاست :

بالاتر از آنی که بگویم چون کن***خواهی جگرم بسوز و خواهی خون کن

من صورتم و زخود ندارم خبری***نقاش توئی عیب مرا بیرون کن

حکمتهائی که دربعضی از این اعضاست ، نظر کن در استخوانها ، که چگونه آنها را از نطفه روان در میان آب و خون صلب ، محکم خلق کرده ، و آنها را ستون بدن قرار داده ، به مقدار مختلف و شکل متفاوت ، بزرگ و کوچک ، بلند و کوتاه ، راست و کج ، پهن و باریک ، و مجوف و مصمت ، (1) به نحوی که مقتضای حکمت و مصلحت بود .

و نظر به آنکه انسان ، گاه محتاج به حرکت تمام بدن ، و زمانی محتاج به حرکت بعض اعضا بود ، او را از یک استخوان خلق نکرد ، بلکه استخوانهای بسیار از برای اوقرار داد ، و میان آنها مفاصل مقرر کرد تا هر نوع حرکتی که خواهد از برای او میسرباشد ، و هر استخوانی که در حرکت به آن محتاج نبود آن را مصمت آفرید ، و آنچه درحرکت به آن محتاج بوده مجوف ، خلق کرد تا سبک بوده و به سهولت حرکت نماید . وهر کدام که احتیاج به استحکام آن بیشتر ، تجویف آن را کمتر ، و هر یکی که سبکی آن مطلوبتر تجویف آن را بیشتر قرار داد . و غذای هر استخوانی را که مخ بوده باشد ، درجوف آن معین کرد تا استخوان به جهت حرکت خشک نشود ، و از هم پاشیده نگردد .

و مفاصل استخوانها را به یکدیگر به اوتار وصل نموده ، و در بعضی از آنها زیادتی خلق کرد ، و در بعضی دیگر گودی به هیئت آن زیادتی ، تا داخل شده به یکدیگر منطبق گردند ، و چون استخوان صلب و گوشت رخو

ص: 210

بود ، و اتصال آنها به یکدیگر متعذر ، میان گوشت و استخوان جسمی دیگر آفرید از استخوان نرم تر و از گوشت صلب تر که آن راغضروف نامند تا گوشت متصل به آن و آن ملصق به استخوان گردد .

تامل کن در رگها ، و عجایب حکمتهائی که در آنهاست . و بدان که آنها بر دونوع اند : یکی رگهای متحرک و دیگری ساکنه که اولی را «شرائین» و دومی را «اورده» (1) می باشد .

اما شرائین : رگهای زننده متحرکه هستند ، که از دل روئیده و به سایر اعضاء منتشرگشته اند ، و شغل آنها آن است که : روح حیوانی را از دل که شرچشمه حیات و منبع روح حیوانی و حرارت غریزی است ، به سایر اعضاء و جوارح برسانند ، و دل را از بخارات دخانیه ، که از معده متصاعد می شود ، محافظت نموده و نسیم صافی را از خارج به آنجابرسانند ، و دل را از بخارات جذب کنند . و آنها را دو حرکت است : یکی انقباضی که واسطه آن بخارات را از اطراف دل می افشاند . و دیگری انبساطی ، که از آن ، نسیم را به سوی دل جذب می کند . و چون که این رگها باید همیشه متحرک باشند خداوند حکیم - جل شانه - آنها را دو پوسته آفرید تا محکم بوده و به جهت حرکت ، شکافته نگردند ، وروح رقیق از خلل و فرج آنها بیرون نرود . و پوست داخل را چون ملاقی حرارت غریزیه و مورد حرکت روح بود غلیظتر و محکم تر گردانند تا حرارت از آن بیرون نرودو قوه حرکت آن را نشکافد .

ص: 211

و چون غذای شش از دل باید برسد یکی از این رگها که آن را «شریان وریدی» نامند به آن عمل مامور ، و یک سر آن در دل و سری دیگر در شش فرو رفته و در آنجا فروع و شعب از برای آن حاصل تا غذا را از او برداشته به جمیع اعضای شش رساند ، و چون شش نرم و پوست آن نازک بود این رگ را یک پوسته آفرید تا از صلابت و حرکت آن ، شش متاذی نشود .

و اما اورده : رگهای ساکنه هستند که شغل آنها رساندن غذاست از معده به جگر و ازآنجا به سایر اعضاء ، و چون آنها ساکن هستند و صدمه بر آن ها وارد نمی شود یک پوسته خلق شده اند ، مگر یکی از آنها که آن را «ورید شریانی» گویند که از جگرمنفصل شده و نفوذ در دل نموده و غذائی که باید به شش برسد از جگر به دل می آوردو دل آن را به شریان وریدی می سپارد که حمل و نقل به شش کند به این جهت آن رادو پوسته آفریده تا از صدمه حرکت دل معیوب نگردد . و زهی حکمت بالغه پروردگارآفریننده را ببین که چگونه حکمت را بکار برده و رگی را که حامل غذای شش است تادر قلب نافذ است آن را دو پوسته آفریده که از صدمه حرکت ، شق نگردد ، و چون ازاو تجاوز نمود به جانب شش که طاقت نفوذ صلب را ندارد آن را یک پوسته گردانید .

فسبحانه سبحانه ما اجل شانه و اعظم برهانه .

آن و ببین که آن را از استخوانهای مختلف الشکل مرکب نموده - مانند کره - که باطن آن را مجمع حواس کرده و کاسه سر را از شش استخوان آفریده ، دو استخوان از آن ها بجای سقف و چهارتای دیگر به منزله دیوار است . و همه آن ها را به یکدیگر وصل کرد و در محل وصل آن ها که «شئون» نامند درزهای بسیار قرار داد تا بخاراتی که در دماغ بهم می رسد از آن ها بیرون رود و در باطن سر مکث نکند تا موجب حصول امراض گردد .

و چهار استخوان دیوار را چون صدمات بیشتر بر آن ها وارد می شود صلب تر ازاستخوانهای سقف آفریده . و از این چهار تا یکی را که در پشت سر واقع است محکمترو از دیگران کرد ، زیرا که چون از پیش نظر غایب است دیده را محافظت آن ممکن نیست پس باید استحکام آن بیشتر باشد تا از آفات محفوظ باشد .

و در آنجا دماغ را خلق کرد چرب و نرم ، تا رگهائی که از آن می روید نرم باشد ونشکند و صور محسوسات در آنجا نقش شود ، و مزاج آن را تر و سرد گردانید تا به سبب حرارتی که از حرکات فکریه حاصل می شود نسوزد . و دو پرده بر روی آن کشید : یکی نرم و نازک ، که ملاصق دماغ است . و دیگری صلب و غلیظ که به کاسه سر متصل است و در آن سوراخهای بسیار است که فضلات دماغیه از آن ها بیرون می ریزد . و از برای آن شعبه های بسیار باریک است از درزهای کاسه سر بالا رفته و به آن ها پرده و کاسه به یکدیگر ملصق

ص: 213

شده اند .

و اصل دماغ را منقسم به دو قسم نمود : یکی نرم تر از دیگری . و در میان آن ها پرده نازکی آفرید که نرم از صلب متاذی نگردد . و در تحت دماغ ما بین پرده غلیظ واستخوان ، صفحه فرش گردانید مشبک ، که متکون است از شرائینی که از دل و جگر به سمت دماغ صعود کرده اند و در آن صفحه خون و روحی که به جهت غذاهای دماغ ازدل و جگر بالا می آیند نضج می یابد و برودتی هم می رساند و مناسب مزاج دماغ می گردد و به تدریج غذای آن می شود . و اگر چنین نبودی خون جگر و روح دل به جهت کثرت حرارتی که دارند صلاحیت غذای دماغ را نداشتندی و چون منشا حس وحرکت و مبدا آن دماغ است و سایر اعضاء را به خودی خود حسی نیست پس خدای تعالی از ماده دماغ رگهای بسیار آفرید و از آن رویانید و به سایر اعضاء متصل کرد تا به واسطه آنها اثر حس و حرکت از دماغ به سایر اعضاء برسد . و اگر همه این رگها از اصل دماغ جدا گشتی سر سنگین شدی بلکه از اندازه بزرگتر شدی از این جهت از ماده دماغ رگی سفید که آن را «نخاع» گویند شبیه دماغ آفرید و آن را از سوراخی که در زیر کاسه سر خلق کرد بیرون کرده و داخل استخوان گردن نموده تا صلب کشید . و بسیاری ازرگها که به آنها احتیاج بود از آنها جدا کرده و به سایر اعضاء فرستاد ، پس دماغ به منزله چشمه ، و نخاع بجای نهر بزرگی است که از آن جاری و سایر رگها

ص: 214

چون نهرهای کوچک است .

در منفذ آن گردشهای بسیاری مقرر کرد ، تا اگر حیوانی قصدگوش کند به سهولت داخل نتواند شد ، و با وجود این در آنجا چرکی متعفن خلق کرد ، که حشرات موذی از آن متنفر گردند و داخل گوش نشوند .

که فک زیرین مانند آسیاگردش می کند و طعام را خرد می نماید . و فک بالا را ساکن کرد ، به خلاف آسیا که سنگ بالا در گردش است . حکمت در این آن است که : کاسه سر ، که محل دماغ و حواس است ، بر فک بالا قرار دارد ، چنانچه اگر آن متحرک بود حواس مضطرب و مغشوش می گشت .

و در این دو فک دندانهای بسیار نصب کرد ، چون در منظوم ، با صفهای آراسته وسرهای مساوی و ترتیب «نسق» (1) و لون حسن و بیخ محکم ، و شکلهای آن را به مقتضای مصلحت مختلف گردانید ، بعضی را پهن و عریض ، چون دندانهای آسیا ، تا غذا به سبب آنها «جائیده» (2) گردد . و بعضی را تیز تا هر چه محتاج به پاره کردن باشد با آنها پاره کند ، مانند دندانهای پیش که آنها را رباعیات گویند . و بعضی را متوسط میان اینها ، تا آنچه محتاج به شکستن باشد به آنها بشکند ، و چون جائیدن غذا موقوف به این بود که در زیردندانها گردش کند ، و آنچه جائیده شده به فضای دهن آمده ، و آنچه نجائیده به زیردندان آید ، زبان را دلالت نمود که در آن وقت اطراف و جوانب دهان «طوف» (3) کند ، وغذا را از میان دهان به زیر دندان نقل کند ، و در حلقوم قوه بلع را خلق نمود ، تا بعد ازجائیدن طعام آن را بلع کند ، و چون اکثر غذاها خشک بود و بلع آن ممکن نبود ، در زیرزبان چشمه ای جاری آفرید ، تا آب از آن به

ص: 217

قدر احتیاج به دهان آید ، و غذا به وسیله آن خمیر شده بلع شود . و در اقصای دهان حنجره را خلق کرده ، و حنجره ها را در تنگی وگشادگی و همواری و زبری و بلندی و کوتاهی مختلف گردانید ، تا به آن واسطه صداهائی که بیرون می آید مختلف باشد ، و مشتبه به یکدیگر نگردند . و بعد از آن گردن را کشید و سر را بر آن سوار کرد ، و آن را مرکب ساخت از هفت مهره مجوف منطبقه بریکدیگر ، و چون بیشتر منفعت گردن بر حرکت کردن است مفاصل و مهره های آن راروان خلق کرد ، و آنها را به رگ و پی بسیار بر هم بسته محکم گردانید .

دیگر تقسیم به اعضا شود ، خداوند حکیم رؤف در سمت معده رگهائی آفرید ، که آنها را «ماساریقا» (1) گویند ، و لطیف کیلوس از دهان ماساریقاداخل آنها می شود ، و ماساریقا متصل است به رگی دیگر که آن را باب الکبد گویند ، که یک طرف آن به جگر نفوذ کرده است ، و از سر آن رگهای بسیار مانند مو منشعب گشته ، و در اجزای جگر منتشر است ، و آنها را «عروق لیفیه» (2) خوانند .

پس ، خالص کیلوس به ماساریقا و از آنجا به باب الکبد و از آن به عروق لیفیه می ریزد و از آنجا جگر آن را می مکد و به خود جذب می کند و آن را طبخ دیگرمی دهد ، و از این طبخ چهار چیز از کیلوس حاصل می شود :

یکی مانند کف ، و آن صفراست . و دیگری زردی ، و آن سوداست ، و سوم چون سفیده تخم و آن بلغم است . و چهارم صاف و خالص اینها و آن خونی است آبناک منتشر در عروق لیفیه .

و از آنجا که اگر صفرا و سودا و بلغم و آبناکی مخلوط به خون باشد ، مزاج بدن فاسدمی شود ، خالق حکیم دو کلیه و زهره و سپرز آفرید و هر یک را گردنی داد که گردن خودرا به سوی جگر دراز کرده اند ، و گردن کلیتین متصل است به رگی که از «حدبه» (3) جگرسر بر آورده است ، و کلیتین به وسیله آن گردن ، آن رطوبت و آبناکی را که به خون ممزوج است به جانب خود می کشند ، و اندک خونی که باید غذای کلیتین شود نیز با

ص: 219

آن رطوبت جذب می کند ، و چون آن رطوبت به کلیتین رسید خون و چربی که با آن هست کلیتین به جهت غذای خود ضبط ، و باقی آن را که آب صاف است به مثانه دفع می کندو از آنجا به مخرج بول می ریزد و بیرون می آید .

و گردن زهره و سپرز در جگر داخل است و زهره صفرا را به خود جذب می کند ومی ریزد به «امعاء» ، (1) و چون صفرا «حدتی» (2) دارد امعا را می گزد و آن را می فشرد و به حرکت می آورد تا «دردی» (3) کیلوس را که در معده مانده بود از مخرج غایط دفع کند وآن صفرا نیز با آن دردی دفع می شود ، و زردی غایط به این سبب است .

و «سپرز» (4) از گردن خود سودا را به سوی خود می کشد و در سپرز ترشی و قبضی ازبرای آن حاصل می شود و سپرز هر روز قدری از آن را به دهان معده می فرستد تا معده را از گرسنگی آگاه سازد و خواهش غذا را به حرکت آورد و بعد از آن با دردی کیلوس از مخرج غایط دفع می شود .

و اما خون صاف ، پس از رگی عظیم که از حدوبه کبد روئیده شده و از برای آن شعب بسیار است و هر شعبه نیز شعبی دیگر دارد به اعضا بالا می رود و به آن قسمتی مقرر تقسیم می گردد و از آن گوشت و استخوان و سایر اعضاء متکون می شود .

و اما بلغم در جگر نضج می یابد و خون می گردد . و بلغم همچنان که در جگرحاصل می شود در معده از طبخ اول نیز متکون می گردد و همراه کیلوس به جگرمی رود ،

ص: 220

و می شود که بعضی از آن در امعاء باقی بماند و حدت صفرا آن را پاک کرده باغایط بیرون می آورد . و بعضی از آن باقی با آب دهان دفع می شود . و گاهی از سر فرودمی آید و به سرفه و مثل آن مندفع می گردد .

کف آن را پهن نمود و پنج انگشت نصب فرمود و هر انگشتی را بر سه قسم کرد . و «ابهام» (1) را در یک طرف قرار داد و چهارانگشت دیگر را در طرف دیگر ، به نوعی که ابهام بر آنها محیط می شد . و اگر اولین وآخرین جمع شوند که در وضع انگشتان و درازی و کوتاهی آنها نوعی دیگر فکر کنندکه بهتر از این نوع از جهت زینت و مصلحت باشد یا مثل آن ، نمی توانند ، زیرا که به این ترتیب قابل گرفتن و دادن و سایر مصالح است ، اگر آن را پهن کنی طبقی است نمایان واگر جمع کنی گرزی است گران . و از جمع آنها بعد از پهن کردن هر چه خواهی می گیری و از پهن نمودن بعد از جمع هر چه اراده کنی می دهی ، اگر کفچه خواهی از آن سازی واگر صندوقچه اراده کنی از آن پردازی . اگر ابهام را بر «سبابه» (2) نهی هر چه خواهی به آن پاره کنی و اگر سبابه را راست بداری به آنچه خواهی اشاره کنی . اگر عددی را ضبطخواهی از آن توانی و اگر مکانی را خواهی بروبی میسرت گردد به آسانی و غیر اینها ازمنافع محسوسه .

و سر انگشتان را زینت داد به ناخن تا حافظ آنها باشد و چیزهای خرد را که سرانگشت نمی تواند برچیند از آن بردارد و بدن خود را با آن بخارد . و دلالت نمود دست بی شعور را به مکانی که می خارد ، به نوعی که بی فحص و تجسس ، خود را به آنجامی رساند ، اگر چه در خواب یا حالت غفلت باشد ، و اگر خواهی

ص: 222

آن مکان را به ذی شعوری نشان دهی به آن بر نمی خورد .

روانه فرمود ، و پستان را سری آفرید مطابق دهان طفل شیرخوار ، و چون طفل را توانایی بلع شیر بسیار در یک دفعه نبود در آن سوراخهای بسیار کوچک قرار داد تا شیر به تدریج از آنها به مکیدن برآید . و بنگر که چگونه آن طفل را راهنمائی به پستان و مکیدن آن نمود . و بیرون آمدن دندان را به تاخیر افکند تا از آن ، پستان مادر را المی نرسد . و چون به سبب شیر ، رطوبت بسیار دردماغ او مجتمع می شد گریه را بر آن گماشت تا به سبب آن ، رطوبت دفع شود و نزول به چشم یا عضو دیگر نکند و آن را فاسد کند . و چون چندی از آن گذشت و گوشت اومحکم و طاقت غذاهای غلیظ را به هم رسانید از برای او دندان رویانید بدون آنکه دروقت آن تقدیمی یا تاخیری واقع شود . و تا خود آن طفل متکفل تربیت خودنمی توانست شد پدر و مادر را بر او مهربان گردانید تا آرام و خواب را بر خود حرام کرده به پرستاری او قیام نمایند . و بعد از آن به تدریج او را ادراک و فهم و توانائی وعقل کرامت فرمود و در قوای باطنیه و نفس مجرده او اسراری چند مخزون ساخت که عقول در آن حیران و فهوم واله و سرگردان اند .

می کند .

و متخیله را نگر که این معانی را با هم جمع و ترکیب ، و از میان آنها آنچه موافق مصلحت است جدا می کند .

و بعد از فراغ از سیر عالم بدن و ملاحظه عجایب مملکت تن قدمی در عالم نفس مجرد گذار و نظر کن که با وجود اینکه از آلایش مکان منزه است چگونه احاطه به بدن کرده و مشغول تدبیر امر او گشته با آنکه از شناخت خود عاجز است انواع علوم از برای او حاصل می گردد ، و احاطه به حقایق اشیاء می کند ، و به قوت عقل و عمل تصرف درملک و ملکوت می نماید . و از هنگام تعلق آن به نطفه گندیده تا زمان اتصالش به ملکوت اعلا و احاطه اش به حقایق اشیاء هر روز در تماشای مقامی ونشاه ای و در سیر طوری و درجه ای ، با آنکه خود یک عالم است جمع میان عالم سباع وبهائم و شیاطین و ملائکه کرده و جمیع موجودات «غاشیه» (1) طاعتش بر دوش نهاده ، سباع درنده حکم او را تابع ، و مرغان پرنده در پیش او خاضع و خاشع ، و دیو و جن را به زنجیر خدمتکاری می بندد و کواکب و ارواح را به رشته تسخیر می کشد . او را صوتی هم می رسد که به نغمات خوش ، عقلا را مدهوش ، و حیوانات را بی هوش می سازد . و اورا طبعی حاصل می شود که به اشعار دلکش ، دل می رباید ، به لحظه ای فکر ، صنعتی عجیب اختراع ، و به ساعتی تامل ، حرفتی غریب ابداع می نماید .

چون بدن به خواب رفت به اطراف عالم سیر می کند و باشد که به

ص: 225

جواهر روحانیه متصل و امور آینده را از آنها فرا گیرد . و گاه در قوت به مرتبه ای رسد که در موادکاینات تاثیر کند و هر چیزی را به هر صورتی که خواهد بنماید ، هوا را ابر سازد ، و از ابرباران فرو ریزد ، به التفاتی قومی را نجات دهد ، و به دعائی طایفه ای را هلاک سازد ، باملائکه صحبت دارد . و خود را در یک ساعت به چندین صورت بنماید ، گاهی پادشاهی قهار گردد و ربع مسکون را به زیرنگین در آورد و زمانی پیغمبر مرسلی گردد و از خطه خاک تا محیط افلاک را به «چنبر» (1) اطاعت کشد .

پس ای جان برادر ! اگر از خواب غفلت بیداری و از مستی طبیعت هشیاری ، دیده بصیرت بگشای و قدرت پروردگار عظیم را تماشا کن که نطفه گندیده را که حال آن رادانستی به کجا می رساند و چه حکمتها و چه عجایب در آن ظاهر می سازد .

چو دیدی کار رو در کار کرار (2)*** قیاس کارگر از کار بردار

دم آخر کز آنکس را گذر نیست ***سر و کار تو جز با کارگر نیست

و آنچه اشاره به آن شد از غرایب و مصالح عالم انسانیت اگر چه قطره ای است ازدریای بی پایان عجایب آن ولیکن آگاه می سازد آدمی را از کیفیت تفکر و تامل درصنایع صانع حکیم .

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که فرمودند :

«صورت انسانی بزرگترین حجتهای خداست بر خلق ، و آن کتابی است که به یدقدرت خود آن را نوشته . و هیکلی است که به مقتضای حکمت خود بنا کرده ،

ص: 226

در آن صور جمیع موجودات عالم ملک و ملکوت جمع است . و نمونه ای است از جمیع علومی که در لوح محفوظ ثبت است . و آن گواه و شاهد است بر اموری که از نظر حسی پنهان است . و حجت است بر هر که منکر خالق منان است . و انسان کامل را راهی است راست که به هر چیز می رساند . و صراطی است کشیده میان بهشت و دوزخ» . (1)

ایشان مختل نگردد .

و هر کدام که احتیاج به آن بیشتر بود چون نمک و مانند آن را نزدیکتر و وافرتر آفرید .

ذات خود ، نه افعال خود را می شناسد و نه صفاتش را .

دفاتر بی شمار پرداخته اند و عشری از اعشار آن را نتوانسته اند بیان کنند .

شده ، هنگامه افروز

همه دور شبان روزی گرفته*** به مقصد راه فیروزی گرفته

چنان گرم اند در منزل بریدن*** کزین رفتن ندارند آرمیدن

ز رنج راهشان فرسودگی نه*** میان را در دو بار آسودگی نه

گاهی مجتمع اند و گاهی متصل ، زمانی متفرق اند و زمانی منفصل . هر یکی راحرکتی خاص و رفتاری مخصوص ، چنان بر طبق فلک چیده شده اند که از ترتیب آنهاصور حیوانات و غیر آنها حاصل شده ، (1) بلکه کم صورتی است در زمین که شبیه آن درآسمان یافت نشود .

و تامل کن در رفتار خورشید ، که آن را رفتاری است که به آن دوره فلک را دریکسال تمام می کند و به واسطه آن به وسط السماء نزدیک و از آن دور می شود . ورفتاری دیگر است که به جهت آن طلوع و غروب می کند و دوره را در یک شبانه روزطی می نماید . و اگر حرکت اول نبودی جهان را چهار فصل به هم نرسیدی و نباتات ومیوه ها را نشو و نما حاصل نگشتی . و اگر دوم را نبودی روز و شب از یکدیگر جدانشدی و وقت راحت از هنگام کسب و معیشت ممتاز نگشتی و ماه و سال وساعات و دقایق نبودی . و حساب معاملات ، نظم و نسق به هم نرسانیدی .

به تنهائی ازصد و شصت برابر روی زمین بزرگتر است . و با وجود این ، عظمت آسمان پنجم سه مقابل عظمت آسمان چهارم و آنچه در وسط آن است از آسمانها تا مرکز زمین است .

و کوچکترین ستاره ای که در آسمان مشاهده می کنی هشت مقابل کل زمین است .

و با وجود این بزرگی و عظمت ، سرعت حرکت آنها را ملاحظه کن و ببین که چون ابتدای خورشید از مشرق سر بر آورد به یک چشم بر هم زدن همه آن که صد و شصت مقابل زمین است از افق طلوع می کند . پس سرعت حرکت آنها به نحوی است که در یک طرفه العین مسافت صد و شصت مقابل همه روی زمین را طی می نماید . و از این جهت بود که چون سید رسل صلی الله علیه و آله از روح الامین علیه السلام پرسید که :

وقت زوال داخل شده ؟ گفت : لا نعم ، یعنی نه آری . حضرت فرمود : این چه جواب بود ؟ ! عرض کرد که چون گفتم که نه ، پانصد سال راه را طی کرد و زوال داخل شد . (1)

پس ای برادر ! از خواب غفلت بر آی و مشاهده کن قدرت قادری را که جسمی به این عظمت را در حدقه چشم که از عدسی بیش نیست جای داده . و تفکر کن که کیست که چنین جسمی را مسخر کرده و آسیای آن را به گردش در آورده . اگر دیده بصیرت بینا باشد می بینی که اینها همه بندگانی هستند سرگشته ، کمتر خدمتکاری بر میان بسته ، عشق الهی ایشان را واله و سرگردان کرده و

ص: 232

به یک اشاره پروردگارشان تا قیامت به رقص افتاده گرد کعبه جلالش طوف می نمایند .

خبر داری که سیاحان افلاک*** چرا گردند گرد مرکز خاک

چه می خواهند از این محمل کشیدن*** چه می جویند از این منزل بریدن

ازین آمد شدن مقصودشان چیست*** درین محرابگه معبودشان کیست

همه هستند سرگردان چو پرگار*** پدید آرنده خود را طلبکار

و بالجمله اگر چشم اعتبار بگشائی هر ذره را گواهی بر عظمت پروردگار ببینی . و اگر گوش هوش بداری از زبان حال هر ذره به زبان فصیح ، جلالت آفریدگار را می شنوی .

به هر ذره بدان روئی و راهی است*** بر اثبات وجود او گواهی ست

اگر مخالف این را ملاحظه نمود در صدد علاج آن بر آید . و اگر برخورد که معصیتی از او سر زده به توبه و انابه قضا و تدارک آن کند .

و شکی نیست که این قسم از تفکر ، مجالی واسع دارد ، و قدر ضروری آن مستغرق شبانه روز می گردد و ماه و سال ، کفایت استقصاء آن را نمی کند ، زیرا که قدر لازم بر هرکس آن است که در هر شبانه روز فکر کند در هر یک از صفات مهلکه از بخل و کبر وعجب و ریا و حقد و حسد و جبن و غضب و حرص و طمع ، و غیر اینها از صفات . ونظر بصیرت را گشاده چراغ فکر به دست گیرد و زوایای دل خود را بگردد و از همه این صفات تفحص کند .

پس اگر چنان فهمید که دل او را از همه اینها خالی است در مقام امتحان خود برآید وببیند که شیطان و نفس ، امر را مشتبه نکرده باشند .

مثلا اگر چنان گمان کند که ناخوشی تکبر را ندارد ، امتحان کند خود را به دوش کشیدن خیک آبی از کوچه ، یا پشته ای هیمه از بازار به خانه .

و اگر چنان فهمید که از غضب خالی است ، خود را در معرض اهانت سفیهی در آورد .

و همچنین در غیر اینها از صفات ، به امتحاناتی که گذشتگان از نیکان ، خود راآزمایش کرده اند آزمایش کند تا مطمئن گردد که از ریشه جمیع این صفات و شاخ وبرگ آنها در مزرع دلش اثری نیست . آری نفس ،

ص: 234

مکار ، و شیطان ، حیله گر و غدار است .

گر نماز و روزه می فرمایدت*** نفس مکار است فکری بایدت

نفس را هفتصد سراست و هر سری*** از ثری بگذشته تا تحت الثری

و اگر یافت که چیزی از این صفات در دل او هست سعی کند در خلاصی از آن به موعظه و نصیحت و سرزنش و ملامت و مصاحبت نیکان و مجالست خوبان و ریاضت و مجاهده تا سلب آن صفت بشود . و اگر به آسانی سلب نشود معالجه را مکرر نماید .

و بعد از آن تفکر کند در صفات حسنه ، اگر به گمان خود خود را متصف به آنهایافت در صدد آزمایش خود برآید تا از مکر نفس و تلبیس آن مطمئن شود . و اگر خودرا از یکی از آنها خالی یافت تامل نماید در طریق تحصیل آن .

بعد از آن متوجه هر یک از اعضای خود شود و فکر کند در معاصی متعلقه به آن ، مثلا نگاه به زبان کند که آیا در آن روز غیبتی یا دروغی یا لغوی یا فحشی یا خود ستائی یا سخن چینی از آن صادر شده یا نه . و همچنین گوش و دست و پا و شکم و غیر اینها ازاعضا .

آنگاه تفکر کند در طاعاتی که متعلق به هر یک از این اعضاء هست از واجبات ومستحبات ، پس اگر بعد از فحص یافت که از آنها معصیتی سر نزده و طاعات را به جاآورده اند حمد خدا را کند . و اگر به صدور معصیتی یا ترک طاعتی برخورد اول سبب وباعث آن را بجوید و در

ص: 235

صدد قطع آن بر آید سپس تدارک آن را به توبه و ندامت کند تافردای آن مانند امروز نباشد .

و این قدر از تفکر در احوال خود در هر شبانه روزی لازم است از برای هر دینداری که معتقد نشاه آخرت باشد . و نیکان سلف و اهل تقوی و ورع از گذشتگان را در صبح هر روز یا شام هر شب همین طریقه و عادت بوده . بلکه از برای ایشان طوماری بوده که در آنجا نیک و بد صفات و افعال را ثبت کرده و هر روز و شب حال خود را به آنجامقابله می نمودند ، و چون از زوال صفت رذیله یا اتصاف به فضیلتی مطمئن می شدند درآن طومار قلم می کشیدند و دست از فکر در آن برداشته به بقیه می پرداختند . و چنین می نمودند تا همه را قلم کشند . و بعضی که مرتبه ایشان پست تر و گاهی معصیتی که ازایشان سر می زد معاصی ای که باید خود را از آن باز دارند در طومار می نوشتند چون اکل حرام یا شبهه یا کذب یا غیبت یا مراء یا مسامحه در امر به معروف و نهی از منکر وامثال اینها ، و سعی در خلاصی از هر یک می نمودند .

و بالجمله صالحین سلف را این طریقه و رویه بوده و این را از لوازم ایمان به محاسبه روز قیامت می شمردند .

پس وای بر ما که دست از پیروی و متابعت نیکان برداشته و پرده غفلت را بر دیده خود فرو گذاشته ، فکر محاسبه روز قیامت را فراموش ، و از شراب غفلت و بطالت مست و بیهوش گشته ایم . و چنانچه ایشان رفتار ما

ص: 236

را مشاهده می نمودند حکم می کردندبه کفر ما و عدم اعتقاد ما به روز حساب .

آری چگونه چنین نباشد و حال اینکه اعمال ما به عمل کسی که ایمان به بهشت ودوزخ داشته باشد مشابهتی ندارد . و رفتار ما به رفتار اهل ایمان نمی ماند ، زیرا کسی که از چیزی ترسید از آن می گریزد و شوق به چیزی که داشته باشد در طلب آن بر می آید . وما ادعای ترس از جهنم می کنیم و می دانیم که فرار از آن به ترک معاصی است و غرق لجه معاصی هستیم . و دعوای شوق به بهشت را می نمائیم و می دانیم که رسیدن به آن به اطاعت و فرمانبرداری است و در آن تقصیر و کوتاهی می کنیم ، عمر را به هوا و هوس می گذرانیم . و هوای دخول بهشت داریم و روزگار را به هرزه صرف می کنیم ، و طمع وصال حوران پاک سرشت می نمائیم .

وصال دولت بیدار ترسمت ندهندکه خفته ای تو در آغوش بخت خواب زده و مخفی نماند که : این نوع از تفکر علماء و صالحین است ، و اما فکر مقربین وصدیقین از این بالا ، و شان ایشان ازین والاتر است . بلکه ایشان مستغرق دریای محبت ، و انس به پروردگار ، و به جان و دل متوجه عظمت و جلال آفریدگارند . در فکر جمال و جلال ایزد متعال مدهوش ، و از خود و صفات و اعمال خود بالمره فراموش کرده اند .

و زبان حال ایشان به این ترانه گویاست :

هر چه نه گویا به تو خاموش به*** هر چه نه یاد تو فراموش به

مانند عاشقی که در حال

ص: 237

لقای معشوق واله و حیران ماند . و حصول این حالت بلکه ادنی مرتبه از تلذذ به یاد عظمت و جلال خدا ممکن نمی شود تا ساحت نفس را ازجمیع رذایل پاک نسازی ، زیرا که حال کسی که با وجود اتصاف به اخلاق بد خواهد ازتفکر در جلال و جمال جمیل مطلق ملتذ شود ، حال عاشقی است که با محبوب خودخلوت کند و خواهد از مشاهده جمال او التذاذ یابد و زیر پیراهن او از مار و عقرب مملو باشد و آن را بگزند . زیرا که هر یک از این صفات ، حکم مار یا عقربی دارند که فرو رفتگان علایق طبیعت را گزیدن آنها معلوم نشود تا وقتی که این عالم را بدرود کنند ، در آن وقت مشاهده خواهند کرد که الم هر یک از اینها از مار و کژدم به «مراتب شتی» (1) بالاتر است .

پس ای جان برادر ! از خواب غفلت برخیز و فکری کن از برای روز رستاخیز ، پیش از آنکه چاره امر از دست بیرون رود و چنگال مرگ به کالبد نحیث بند شود .

و بر سبیل قطع و یقین بدان که هر صفتی از صفات و هر عملی از اعمال تو را دروقت رفتن جزائی است ، همچنان که صریح قرآن و نص حدیث پیغمبر آخر الزمان صلی الله علیه و آله است که فرمود : «هر چه را خواهی دوست دار که از آن مفارقت خواهی کرد . و هر چه خواهی زندگانی کن عاقبت خواهی مرد . و هر کاری که خواهی بکن که جزای آن به توخواهد رسید» . (2)

پس ساعتی از اوقات خود را صرف فکر اعمال

ص: 238

خود کن ، و زمانی در عجایب صنع خداوند تامل نمای ، و سعی کن که دل خود را از وساوس خالی کنی ، و تفکر آن را به اقسام شش گانه «محموده» (1) مقصود سازی ، زیرا که : - چنانکه گذشت - غیر از اینها آنچه باشد از افکار متعلقه به دنیای دنیه و از وساوس شیطانیه است .

پس فکر تو باید منحصر باشد در استنباط مسائل علمیه ، یا انجام دادن یکی از اعمال حسنه ، یا در عبرت یکی از دیگران و هنگام رحلت از جهان ، یا در تسبیح و تقدیس پروردگار ، یا در صنایع عجایب آفریدگار ، یا در صفات و اعمال خود .

و اما تفکر کردن در ذات خدا ، بلکه بعضی از صفات او ، در شریعت مقدسه غیرجایز و کسی که این خیال را کند از حد خود متجاوز است . «و ما للتراب و رب الارباب» ، مشتی خاک را با خداوند پاک چه کار ، ذات او از آن بالاتر که کمند اندیشه به کنگره جلال او تواند رسید یا طایر فکر در حوالی او گذر تواند کرد«تعالی شانه عین ذلک علواکبیرا» . (2)

و هم تهی پای بسی ره نوشت*** هم زدرش دست تهی بازگشت

راه بسی رفت ضمیرش نیافت*** دیده بسی جست نظیرش نیافت

.

و از برای مکر ، مراتب بی نهایت است و اقسام بی غایت ، بعضی از آنها چندان خفائی ندارند و کسی را که اندک شعوری باشد به آن متفطن می شود . ولی بعضی چنان پوشیده و پنهان است که زیرکان به آن بر نمی خورند . گاهی شخصی را بر می انگیزاند که اظهاردوستی و محبت با دیگری کند و آن مسکین را غافل نموده او را هلاک سازد . و زمانی آدمی را بر آن می دارد که اظهار امانت و دیانت کند تا مردم مال خود را به امانت یاشرکت یا معامله به او دهند و او صرف خود نماید . و گاهی کسی را می دارد که اظهارعدالت و تقوی نماید تا مردم او را امام و پیشوای خود کنند و دین و دنیای ایشان رابرباد دهد . و غیر اینها از مکر و حیله .

و مخفی نماند که صفت مکر ، از مهلکات عظیمه است ، و چگونه چنین نباشد و حال آنکه بالاترین صفات شیطان و بزرگ لشگر آن است . و معصیت آن زیادتر است ازمعصیت اذیت رسانیدن در علانیه و آشکار ، زیرا که کسی که مطلع شود بر اینکه دیگری در مقام اذیت اوست احتیاط می کند و خود را محافظت می نماید ، و بسا باشدکه دفع اذیت از خود کند . اما غافل بی خبر را احتیاطی از خود نیست ، بلکه اغلب آن است که مکار «محیل» (1) خود را به لباس دوستی و صداقت می آراید و در مقام احسان وخیر خواهی برمی آید و مسکین غافل از او شرمسار و خجل و از خباثت باطن او بی خبرو ذاهل تا به هلاکت رسد .

و از این جهت حضرت رسول

ص: 240

صلی الله علیه و آله فرمودند که :

«از ما نیست هر که مکر کند با مسلمی» . (1)

و جناب امیر المؤمنین علیه السلام فرمود که :

«اگر نه این بودی که عاقبت مکر و خدعه آتش جهنم است من از همه مردمان مکارتر بودمی (2) و مکرر آن سرور آهی بلند می کشیدند و می فرمودند : واویلاه با من مکر می کنند و می دانند که من مکر ایشان را می فهمم و راههای مکر و حیله را بهتر از ایشان می شناسم ، و لیکن چون می دانم که مآل مکر و حیله و خدعه آتش جهنم است بر مکر ایشان صبر می کنم و آنچه را ایشان مرتکب می شوند من مرتکب نمی گردم» . (3)

سبحانه - ریشه این صفت از زمین دل کنده شود .

نماید . و بسا باشد که معالجه این صفت موقوف باشد بر اینکه از بعضی چیزها که احتراز از آن لازم نیست احتراز کند تابه حد وسط بایستد .

کمالیه و افضل ملکات نفسانیه است . و کسی که این صفت را نداشته باشد حقیقتا از جمله زنان است و از مردی بی نشان .

از این جهت که خدای تعالی در وصف نیکان اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید :

«اشدآء علی الکفار» (1)

یعنی : «سخت و شدیدند بر کفار» .

و به این سبب امیر مؤمنان علیه السلام در وصف مؤمن فرمودند که : «دل مؤمن ازسنگ محکم تر است» . (2)

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که : «مؤمن از کوه محکم تر است ، زیرا که سنگ از کوه می ریزد و از دین مؤمن هیچ فرو نمی ریزد» . (3)

و اما انواع صفات رذیله متعلقه به قوه غضبیه بسیار است .

مکر خداست ، و در بیان صفت دوم مذکور خواهد شد .

دوم : خوف مذموم ، و این قسم است که از جمله مهلکات است . و مراد در این موضع ، این قسم است و این قسم از خوف ، نتیجه صفت جبن است .

آبستن است) هر لحظه فلک را گردشی است و روزگار را رنگی ، و پروردگار مهربان را الطاف خفیه از حد بیرون و از نهایت افزون است .

بلی نبود در این ره ناامیدی*** سیاهی را بود روز سفیدی

زصد در ، گر امیدت بر نیاید*** به نومیدی جگر خوردن نشاید

سوم آنکه : خوف او از امری باشد که سبب آن در دست آن شخص باشد اما هنوزسبب آن یافت نشده باشد و از این ترسد که مبادا فلان اثر بر آن مترتب شود . و علاج آن ، آن است که : مراقب احوال خود باشد که این امر از او صادر نشود و مرتکب عملی که از عاقبت آن ترسد نگردد . و در هر کاری عاقبت آن را ملاحظه نماید ، و جانب بدآن را به نظر آورد ، و به محض ملاحظه یک طرف اکتفا نکند . و اگر بعد از صدور آن فعل ، تشویش عاقبت آن را داشته باشد از نوع دوم خواهد بود .

چهارم آنکه : خوف او از چیزهائی باشد که طبع از آن بدون سبب و جهت وحشت می کند ، مثل جن و میت ، خصوصا در شب در حالت تنهائی . و منشا این خوف غلبه قوه واهمه و قصور عقل و مدرک است ، و دلالت بر ضعف نفس می کند .

و بر عاقل لازم است که اندکی با خود تامل کند که امثال این امور به چه سبب باعث تشویش و خوف می شوند . کسی که در زندگانی او با قوت و قدرت از او نمی ترسیدی بلکه از حرب و مجادله او احتراز نمی کردی چگونه از

ص: 246

بدن میت بی حس و حرکت اوخوف می کنی ؟ ! و کجا دیده و یا شنیده ای که مرده بر زنده حمله کرده باشد و بر اوغالب شده باشد ؟ ! و جنی که در میان علما در وجود آن خلاف است تو به چه دلیل یقین بر وجود او کردی ؟ . و بعد از آنکه موجود باشد به چه سبب در مقابل تو در می آیدخود را به تو می نماید ؟ و اگر هم نمود به چه دشمنی و عداوت در صدد ایذاء توبر می آید ؟ و اگر هم در صدد آن برآید به کدام قوت بر تو غالب می گردد ؟ آخر نه انسان اشرف ممکنات و اکثر آنها مطیع و منقاد اویند به چه جهت اشرف کاینات با وجود این همه احتمالات از موجودی ضعیف الوجود و ناقص القوه پست فطرت خوف می کند ؟ ! و صاحب این صفت باید که در شبهای تاریک به تنهائی خصوصا در مواضع موحشه صبر کند و خود را به آنجا بیفکند تا به تدریج این خوف از او زایل گردد . و خوف مرگ نیز در این نوع و نوع اول است .

چنین شخصی از زمره کفار و از دایره اسلام بر کنار است .

و علاج آن تحصیل اصول عقاید و استحکام آنها به ادله و براهین قطعیه ومجاهدات و عبادات است تا اینکه یقین از برای او حاصل شود که مرگ نیست مگراینکه نفس جامه بدن را از خود دور کند و قطع علاقه از بدن نماید .

و بداند که آدمی همیشه باقی و در بهجت و راحت و نعمت ، و یا عذاب و نقمت خواهد بود . علاوه بر اینکه چنانکه العیاذ بالله فرض نمائیم که آدمی به مرگ ، عدم صرف شود این امری نیست که منشا خوف و تشویش باشد ، زیرا که عدم را المی نیست و از چیزی متاثر نمی گردد .

و از این جهت است که یکی از علماء گفته : چنانچه آتشی بیفروزند و گویند هر که داخل آن شود معدوم می گردد من از آن خوف دارم که تا خود را به آن برسانم بمیرم واز معدوم شدن محروم گردم .

دوم آنکه : چنان گمان کند که از مردن نقصی به او می رسد و تنزلی از برای او حاصل می شود . و این نیست مگر از غفلت و جهل به حقیقت مرگ و انسان ، زیرا که هر که حقیقت این دو را شناخت می داند که مرگ باعث کمال رتبه انسان و انسانیت است وآدمی تا نمرده ناقص و ناتمام . نشنیده ای که هر که بمرد ، او تمام و [کامل] شد .

از جمادی مردم و نامی شدم*** مردم از نامی زحیوان سر زدم

مردم از حیوانی و آدم شدم*** پس چه ترسم کی

ص: 248

زمردن کم شوم

بار دیگر هم بمیرم از بشر*** تا بر آرم از ملایک بال و پر

بار دیگر از ملک پران شوم*** آنچه در عقل تو ناید آن شوم

پس انسان کامل همیشه مشتاق مرگ و طالب مردن است . چنانچه سید اوصیاء علیه السلام فرمودند :

«و الله لابن ابیطالب آنس بالموت من الطفل بثدی امه» (1)

یعنی : «به خدا قسم که انس پسر ابی طالب به مرگ و اشتیاقش به آن بیشتر است از انس طفل به پستان مادر»

آری کسی را که عقل کامل باشد می داند که مرگ ، آدمی را از ظلمت سرای طبیعت می رهاند و به عالم بهجت و نور و نعمت و سرور می رساند .

گر بنگری آنچنانکه رایست*** این مرگ نه مرگ ، نقل جایست

از خورد گهی به خوابگاهی*** و زخوابگهی به بزم شاهی

به واسطه مرگ ، از تنگنای زندان «دار بوار» (2) مستخلص ، و در ساحت وسیع الفضای «سرای قرار» (3) داخل می شود . و از محل الم و مرض و خوف و بیم و فقر و احتیاج فارغ ، و در منزل راحت و صحت و امن و غنا متمکن می گردد . و از همنشینی منافقین واشرار و ظالمین دیو سار دور ، و به مرافقت سکان عالم قدس و محرمان خلوتخانه انس مبتهج و مسرور می شود . نیم جانی خسته و دست و پایی بسته و شکسته از تو می گیرند وزندگانی حقیقی و حیات ابدی به تو می دهند .

نیم جان بستاند و صد جان دهد*** آنچه در وهم تو ناید آن دهد

و کدام عاقل ابتهاجات عقلیه و

ص: 249

لذتهای حقیقیه و حیات ابد و پادشاهی سرمد رامی گذارد و در وحشت خانه پر از مار و مور مشوب به انواع مصیبت و بلا و مرض ورنج و عنا ، ساکن می گردد ؟ ! ای جان برادر !

توئی آن دست پرور مرغ گستاخ*** که بودت آشیان بیرون از این کاخ

چو از آن آشیان بیگانه گشتی*** چو دو نان جغد این ویرانه گشتی

بیفشان بال و پر زآمیزش خاک*** بپر تا کنگر ایوان افلاک

پس ای دوستان ! بیایید تا از خواب غفلت بیدار شویم و از مستی طبیعت هشیارگردیم و ساعتی با هم بنشینیم و به یکدیگر نصیحت کنیم و با هم بگوئیم :

که ای بلند نظر شاهباز سدره نشین ***نشیمن تو نه این کنج محنت آبادست

تو را زکنگره عرش می زنند صفیر ***ندانمت که در این دامگه چه افتاده ست

هان هان از وطن اصلی خود یاد آور و زنهار ، که دیار حقیقی خود را فراموش مکن .

آتش شوق را دامن زن ، و شعله اشتیاق به حرکت آور ، و بال و پر روح قدسی را بر هم زن ، گرد و غبار کدورات عالم جسمانیت را از آن بیفشان ، این قفس تنگ خالی رابشکن و به آشیان قدس پرواز کن ، بند گران علایق و عوایق را از پای خود باز کن ، وخود را از تنگنای زندان ناسوت خلاصی ساز ، قدمی در فضای دلگشای عالم لاهوت گذار و در صدر ایوان انس بر مسند عزت قرارگیر !

شاهد دولت در آغوش خود آر*** دست از این معشوق هر جائی بدار

بشکن

ص: 250

این گوهر که مقدارش نماند ***در دو عالم یک خریدارش نماند

مرغ زیرک باش و بشکن دام را*** خاک ره بر سرفکن ایام را

چند چند گرفتار دام طبیعت ، تا به کی محبوس در زندان رنج و زحمت ، هر ساعتی بار غمی تا به کی کشی ، هر لحظه جام المی تا چند نوشی نیش ؟ زهر آلود هم صحبتان منافق تا به چند ، زهر جانفرسای عزای دوستان موافق تا به کی ، پای از این خانه ویران بیرون نه و قدم در گلستان عالم سرور گذار !

چون تو بگذشتی ازین بالا و پست*** گلبنی بینی در آن صحرا که هست

زیر هر برگ گلی خوش اختری*** بیخ آن بگذشته از تحت الثری

شاخ آن از لا مکان سر بر زده*** سایه آن عرش را بر سر زده

یک جهان بینی به معنی صد هزار*** نو عروسان فارغ از رنگ و نگار

دمی از یاران و دوستان پاک (1) یاد آور ، و زمانی از رفیقان آن شهر و دیار را به خاطرگذران .

«فما بالک نسیت عهود الحمی و رضیت بمصاحبه من لا ثبات له و لا وفاء» . (2)

زد سحر طایر قدسم زسر سدره صفیر ***که در این دامگه حادثه آرام مگیر

گاهی باسکان عالم انوار رازی گوی ، و زمانی با همجنسان آن دیار صحبتی دار ، آه سرد از دل پر درد برآور و رفیقان وطن اصلی را به خاطر آور با ایشان خطاب آغازکن و بگو :

این روا باشد که من در بند سخت*** که شما بر سبزه گاهی بر

ص: 251

درخت

این کجا باشد وفای دوستان*** من به بند اندر شما در بوستان (1)

یاد آرید ای مهان زین مرغ زار*** یک صبوحی (2) در میان مرغزار

یاد یاران یار را میمون (3) بود*** خاصه کان لیلی و این مجنون بود

سوم : از اموری که باعث خوف از مرگ می شود ، صعوبت قطع علاقه از اولاد وعیال ، و دشواری گذشتن از منصب و مال است و ظاهر است که این ترس از مرگ نیست بلکه غم مفارقت بعضی از زخارف فانیه و مهاجرت از لذات دنیای دنیه است . و علاج این خوف آن است که تامل کند که چیزی که لا محاله گذاشتی [گذاشتنی] و خانه ای که البته از آن گذشتنی است چگونه عاقل دل به آن ببندد . اگر تو نمیری و آن را به جای گذاری آن خواهد مرد و تو را خواهد گذاشت . پس خواهی نخواهی باید از آن مفارقت کرد و چاره از مهاجرت آن نیست . و کسی را که اندک شعوری باشد چگونه به چنین چیزی مطمئن و دل خود را به آن ساکن می کند . پس باید محبت دنیا و ساکنان آن را ازدل دور کرد تا از این خوف و الم ، فراغت حاصل کرد .

چهارم : خوف از دشمنان و تصور خوشحالی ایشان است . و شکی نیست که این نیست مگر از وسوسه شیطان ، زیرا که شادی و سرزنش ایشان نه به دین ضرر می رساند ونه به ایمان ، و نه به بدن المی از آن حاصل می شود و نه به جان . چون توازین خانه رفتی چیزی که به خاطر تو نمی گذرد امثال این مزخرفات است ، علاوه

ص: 252

بر اینکه شماتت دشمنان و شادی ایشان مخصوص به مرگ نیست . زیرا که انواع بلا و نکبت و عنا ومصیبت از برای هر کسی در دنیا ممکن و دشمن به همه آنها شاد و خرم می گردد . پس هر که کراهت از آن داشته باشد باید چاره دشمنی را کند و دشمنان خود را به نوعی که مذکور خواهد شد دوست گرداند .

پنجم آنکه : خوف ازین داشته باشد که بعد از وفات او اهل و عیال او ذلیل و خار وضایع و پایمال شوند ، و دوستان و اعوان و انصار او هلاک گردند . و این خیال نیز ازوسوسه های شیطانیه و خیالهای فاسده است ، زیرا که هر که چنین خیالی کند معلوم است که خود را منشا اثری می داند و از برای وجود خود مدخلیتی در عزت دیگران یا ثروت و قوت ایشان می پندارد . زهی جهل و نادانی به خداوند عالم و قضا و قدر او ! چگونه چنین خوفی را به خود راه می دهد و حال اینکه مقتضای فیض اقدس آن است که هر ذره ای از ذرات عالم را به کمالی که برازنده و سزاوار آن است برساند ، و هر کسی را به هر چه از برای آن خلق شده و اصل نماید ، و هیچ آفریده ای را حد تغییر و تبدیل آن نیست .

به چشم خود دیده ایم که اطفالی که نگاهبان و پرستار متعدد دارند هلاک شده اند ، و طفلان خودسر و بی پدر و مادر در کوچه و صحرا تنها و بی کس به سلامت مانده اند .

نمی بینی که بسیاری از علما و فضلا سعی ها کردند در تربیت اولاد خود ولی سعی

ص: 253

ایشان اثری نبخشید . و چه قدر از ارباب دولت و اغنیا مالهای بی حد از برای فرزندان خودگذاردند ولی به اندک وقتی از دست ایشان به در رفته ثمری نداد . بسی یتیمان سر و پابرهنه که نه مالی از برای ایشان بود و نه تربیتی ، به واسطه تربیت مربی ازل به اعلی مرتبه کمال رسیدند و اموال بی حد و حصر فراهم آوردند ، بلکه به مراتب عالیه و مناصب جلیله رسیدند .

و غالب آن است که یتیمانی که در طفولیت پدر از سر ایشان رفته ترقی ایشان در دنیاو آخرت بیشتر می شود از اطفالی که در آغوش پدران پرورش یافته اند . و به تجربه رسیده است که هر که خاطر جمع و مطمئن بوده از اولاد خود به جهت مالی که از برای ایشان گذاشته ، یا به شخصی که اولاد خود را به او سپرده عاقبت به فقر و تهی دستی گرفتار گشته و به خواری و ذلت و پستی رسیده اند . بلکه بسیار شده است که آن مال یاآن شخص باعث هلاکت اولاد او شده اند . و هر که کار اولاد و بازماندگان خود را به خدا واگذارد و ایشان را به رب الارباب سپرد البته بعد از او هر روز عزت و قوت و مال و دولت ایشان زیادتر شده .

پس کسی که عاقل و خیر خواه اهل خود باشد باید کار و بار اولاد و عیال خود را به خالق و پروردگار ایشان گذارد و آنها را به مولی و آفریدگار ایشان سپارد .

نعم المولی و نعم النصیر . (1)

ششم آنکه : خوف او از عذاب الهی باشد ، به واسطه معاصی

ص: 254

و گناهانی که از اوصادر شده . و این نوع خوف ، از انواع خوف ممدوح ، و در آیات و اخبار مدح صاحبان آن شده - همچنان که بعد از این مذکور خواهد شد - و لیکن ، باقیماندن بر این ترس ، ودر صدد علاج آن بر نیامدن به توبه و انابه ، و ترک معصیت ، از جهل و غفلت است . وشرح این خوف ، بعد از این بیاید ، علاوه بر این ، خوف حقیقه از مرگ نیست ، بلکه خوف از چیزی است که می ترسد بعد از مرگ حاصل شود .

و از آنچه گفتیم معلوم شد که : خوف از موت ، به سبب یکی از جهات مذکوره ، راهی ندارد . و عاقل نباید آن را به خود راه دهد ، و باید تامل نماید ، که مرگ ، شربتی است که هر کس را چشیدنی است ، و ضربتی است که به هر فرقی رسیدنی است . بلکه درفن حکمت ثابت است که : هر مرکبی البته فاسد می شود . پس بدن ، که مرکب ازعناصر است ، ناچار باید به فساد انجامد . پس آرزوی حیات دائمی و تمنای بقای ابدی از برای بدن ، خیالی است محال ، و عاقل چنین آرزوئی نمی کند ، بلکه یقین می داند که :

هر چه در نظام عالم می شود ، خیر و صلاح است . پس ، خود را به هر چه می شود رضا وخشنود می کند ، و الم و کدورت به خود راه نمی دهد . و اگر تمنا و آرزویش طول عمراست ، تامل کند که اگر طول عمر

ص: 255

را به جهت استیفای لذات جسمانیه می خواهد ، بداندکه : چون پیری او را دریافت مزاج ضعیف می گردد ، و قوا و حواس مختل می شود ، و ازکار باز می ماند ، و صحت که عمده لذات است زوال می پذیرد ، نه از اکل ، لذت می برد ونه از جماع . و لحظه ای از دردی و المی خالی نیست . و روز به روز در تنزل و رو به پستی دارد ، تا به حدی می رسد که در نزد مردمان ، بلکه اهل و عیال خود خوار وبی مقدار می شود . همچنان که در کتاب خداست که :

«و من نعمره ننکسه فی الخلق» (1)

یعنی : «هر که را پیر و معمر کردیم او را در میان مردم خوار و منکوس می گردانیم» .

و علاوه بر اینها ، هر روز مبتلا به عزای فرزندی و صدیقی ، و هر شام گرفتار مرگ دوستی و رفیقی است . و بسا باشد که : گرفتار انواع مصیبت و ناخوشی گردد ، و فقر واحتیاج به او رو آورد . و حقیقه کسی که طالب طول عمر است ، طالب این همه زحمتهاست . و اگر مقصودش از طول عمر ، کسب فضایل و اخلاق حسنه و طاعت وعبادت است ، شکی نیست که : در پیری . تحصیل کمال در نهایت صعوبت است . و کسی که ملکات بد را از خود دفع نکرد تا به پیری رسید ، و ریشه آنها در دل او مستحکم گشت ، کجا می تواند که آنها را زایل کند ، و اخلاق حسنه را تحصیل نماید ، زیرا که بعداز استحکام ریشه آنها ، دفع آنها

ص: 256

موقوف است به ریاضاتی و مجاهداتی ، که در پیری تحمل آنها ممکن نیست .

و از این جهت است که : در اخبار وارد شده است (1) که :

«چون آدمی را سن به چهل سالگی رسید ، و رجوع به نیکی نکرد شیطان به نزد او می آید و دست بر روی اومی کشد ، و می گوید پدرم فدای روئی باد که دیگر برای او هرگز رستگاری نیست» .

با وجود اینکه طالب سعادت ، باید در هر حالی در فکر تحصیل آن باشد ، و صفات بد را که از جمله آنها طول امل است ، از خود زایل کند ، و به عمری که از برای او مقررشده است راضی بوده باشد ، و همیشه به قدر امکان در فکر تحصیل کمال ، و خلاصی اززندان دنیای غدار ، و قطع علاقه از لذات دنیه ، و میل به حیات ابدیه ، روز و شب دراکتساب کمالات ، و مناجات با حضرت خالق الارباب بوده ، تا از قفس طبیعت مستخلص ، و به اوج عالم حقیقت پرواز نماید . و از برای او موت ارادی ، که منشا حیات طبیعی است حاصل گردد . و در این وقت مشتاق مرگ می شود ، و از تقدیم و تاخیر آن روا ندارد . نه او را به این ظلمتکده که منزل اشقیاء و فجار ، و مسکن شیاطین و اشراراست میلی ، و نه این زندگانی فانی را در نظر او اعتباری و وقعی است . خاطرش به عالم اعلی متعلق ، و دلش به مصاحبت مجاوران حرم قدس «شایق» ، (2) همیشه بساط قرب حق را جویا ، و زبان حالش به

ص: 257

این مقال گویاست .

خرم آن روز کزین منزل ویران بروم*** راحت جان طلبم از پی جانان بروم

به هوای لب او ذره صفت رقص کنان*** تا لب چشمه خورشید درخشان بروم

مطمئن تر آن دیگری را مغلوب و مضمحل می سازد . و طریقه تحصیل این صفت تامل کردن است در آنچه مذکور شد . و اندک اندک خود را در مواضع خوف و بیم نگاهداشتن و در «مخاوف» (1) و محل خطر صبر کردن تا به تدریج ملکه حاصل گردد و در دل قوتی و اطمینانی پیدا شود .

مذمت ایمنی ازمکر خدا مستفیض ، (1) و در کتاب کریم وارد است که :

«فلا یامن مکر الله الا القوم الخاسرون» (2)

یعنی : «از مکر خدا ایمن نمی گردند مگر جماعت زیانکاران» .

و به تواتر ثابت شده است که : طایفه فرشتگان و خیل پیغمبران از مکر الهی خائف وترسان اند . همچنان که مروی است که :

«بعد از آنکه از ابلیس سر زد آنچه سر زد ومردود درگاه احدیت شد ، و به آن لعین رسید آنچه رسید ، جبرئیل و میکائیل که ازمقربان بارگاه رب جلیل اند با هم به گریه و زاری نشستند ، خطاب الهی به ایشان رسید که :

چه شده است شما را و به چه سبب گریه می کنید ؟ عرض کردند که : پروردگارا ! از امتحان تو می ترسیم و از ابتلای تو ایمن نیستیم . پس خداوند جلیل فرمود که : همیشه چنین باشید و از مکر من ایمن نگردید» (3) .

مروی است که :

«حضرت رسول صلی الله علیه و آله و جبرئیل امین از خوف خداگریستند ، پس خدا به ایشان وحی فرستاد که چرا می گریید و حال آنکه من شما را ایمن گردانیدم ؟ عرض کردند : کیست که از آزمایش تو ایمن شود» . (4)

گویا که ایمن نشدن ایشان از این راه بود که ایمن نبودند از اینکه خدا فرمودند که :

«من شما را ایمن کردم ، از راه امتحان و آزمایش باشد ، یا اگر خوف ایشان تسکین یابد معلوم شود که ایشان از مکر ایمن گشته اند و وفا به قول خود ننموده اند» .

همچنان که چون

ص: 260

ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام را در منجنیق گذاردند که به آتش افکنند ، گفت : «حسبی الله» یعنی : خدا کافی است مرا در هر حال و هیچ چیز دیگررا اعتنا ندارم . و چون این ادعای بزرگی بود پروردگار عالم او را آزمایش فرمود وجبرئیل علیه السلام را فرستاد تا در هوا به او رسیده گفت : «ای ابراهیم ! اگر حاجتی داری بگو تا بر آرم» . آن بزرگوار گفت : حاجت دارم اما نه به تو . گفت : به آنکه حاجت داری بخواه و طلب کن . گفت :

«علمه بحالی حسبی عن مقالی» .

یعنی : «با وجود علم اوبه حال من ، احتیاج به گفتن من نیست» . (1)

زهی بزرگوار شخصی که در چنین حالی به روح القدس التفات نکرد و ذات شریفش از بوته امتحان ، تمام عیار برآمد و از این هت خدای - تعالی - فرمود :

«و ابراهیم الذی وفی» (2)

یعنی : و ابراهیمی که به گفته خود وفا کرد و به غیر من التفات و اعتنا نکرد» .

پس بنده مؤمن باید در هیچ حال از آزمایش و امتحان خدا غافل ننشیند همچنان که ملائکه و انبیاء ، ایمن نبودند و مؤاخذه و عذاب الهی را فراموش نکند .

ابتلاها می کند آه الغیاث*** ای ذکور از ابتلاهایش اناث

گر تو نقدی یافتی نگشادهان*** هست در ره سنگهای امتحان

و از خوف آزمایش و مکر الله بودی که موسی بن عمران چون ملاحظه سحر سحره را نمود اندکی در باطن ترسید ، چنانکه خدای - تعالی - خبر داده که :

«فاوجس

ص: 261

فی نفسه خیفه موسی» . (1)

و معالجه این صفت - علاوه بر آنچه خواهد آمد از معالجه عجب و غرور - ، آن است که تحصیل صفت خوف از خدا کند که ضد این صفت است .

او

و اگر ذره ای از نور خورشید حقیقت بعضی از صفات او بر دلهای ارباب عقول قویه پرتو افکند خار و خس وجود ایشان را درهم سوزد و تار و پود هستیشان را از هم بگسلاند . و اگر گوشه ای از پرده جمال ازل از برای صاحبان مدارک عالیه برداشته شوداجزای وجودشان از هم پاشیده و دلهای ایشان پاره پاره گردد . و نهایت فهم نفوس قادسیه و عقول عالیه آن است که بفهمند که رسیدن به حقیقت صفات جلال و جمال اومحال است ، و زبان عقل از ادای شمه ای از اوصاف او حقیقه ابکم و لال .

و همین قدر بدانید که دست اندیشه از دامن جلالش کوتاه ، و پای وهم را در ساحت قدسش راه نیست .

کمال حسنش از اندیشه بیرون*** زحد عقل فکرت پیشه بیرون

و فهمیدن این مرتبه نیز به اختلاف عقول و مدارک ، مختلف می گردد . و هر که رامدرک بیشتر و عقل کامل تر است حیرت و سرگردانی بیشتر و عظمت و جلال اوشناساتر و خوف و دهشت او افزون تر است .

و از این جهت پروردگار عالم می فرماید :

«انما یخشی الله من عباده العلماء» (1)

یعنی :

«این است و جز این نیست که خشیت و دهشت از خدا مخصوص بندگانی است که عالم و دانا هستند» .

و سید رسل صلی الله علیه و آله فرمودند :

«انا اخوفکم لله» (2)

یعنی : «ترس من ازخدا از همه شما بیشتر است . »

و البته به گوش تو حکایت خوف طایفه انبیاء و فرقه اولیاء رسیده ، و در هر

ص: 263

شب غشهای پی درپی امیر مؤمنان را شنیده ای ، (1) و سبب این ، کمال معرفت به خدا است ، زیراکه معرفت کامله در دل اثر می کند و آن را به سوزش و اضطراب می آورد ، و اثر آن ازدل به بدن سرایت می نماید و تن را ضعیف و لاغر ، و چهره را زرد ، و دیده را گریان می سازد ، و به جوارح و اعضاء سرایت می کند و آنها را از معصیت باز ، و به طاعت وعبادت می دارد . و کسی که سعی در ترک معاصی و کسب طاعات نکند دل او از خوف خدا خالی و هیچ مرتبه از خوف از برای او حاصل نیست . و از این جهت گفته اند :

خائف کسی نیست که چشم خود را بمالد و گریه کند بلکه کسی است که از عاقبت آنچه می ترسد احتراز کند .

و بعضی از عرفا گفته اند که : بنده در هنگامی از خدا می ترسد که از گناه پرهیز کند ، مانند بیماری که از خوف طول مرض از غذاهای ناسازگار پرهیز می کند . و همچنین به صفات و احوال سرایت می کند و آتش شهوات را فرو می نشاند ، و لذتهای دنیویه راناگوار می سازد ، و طعم معاصی شیرین در کام طبعش تلخ و مکروه می گردد ، همچنان که عسل ناگوار می شود نزد کسی که داند زهر با آن مخلوط است . و در این هنگام دل اواز دنیا و خاشع می گردد . و همت او به کار خود و نظر کردن به عاقبت احوال خودمصروف می شود . و شغلی از برای او به جز مجاهده با نفس و شیطان و مراقبه احوال ومحاسبه اعمال خود نمی ماند

ص: 264

. و یک نفس را از برای خود غنیمت می شمارد و آن را به مصرف بی فایده نمی رساند . و به اوقات و ساعات خود «ضنت» (1) هم می رساند و آن را به عبث خرج نمی کند . و به یک کلمه لغو که از او سر زند ، یا خیال هرزه که به خاطرش گذرد در مقام مؤاخذه نفس و عتاب و خطاب با آن در می آید . و ظاهر و باطن خود رابه چاره آنچه از آن می ترسد مشغول می سازد و هیچ چیز دیگر را به خاطر خود راه نمی دهد ، مانند کسی که به چنگال شیری درنده گرفتار گردد ، یا به دریای طوفانی غرق شود که فکری دیگر بجز خلاصی از آن ندارد و خیالی بجز رهائی از آن نمی کند .

همچنان که از جمعی صحابه و تابعین مشهور ، و از سلف صالحین ماثور است .

و اقل مرتبه خوف آن است که اثر آن در اعمال ظاهر شود و آدمی را از محرمات باز دارد و در این وقت مرتبه ورع حاصل می شود . و اگر از این مرتبه ترقی کند و خوف او به مرتبه ای رسد که او را از شبهات نیز نگاه دارد صاحب تقوی خواهد شد . و اگر ازاین مرتبه نیز ترقی کند و خود را بالکلیه به خدمت پروردگار بدارد و از فضول دنیااعراض کند و نفسی از انفاس خود را صرف غیر خدا نکند داخل زمره و حزب صدیقین می گردد .

متالم و خایف می گردد .

و مکروهاتی که بنده باید از آن بترسد بسیار است ، زیرا که خوف آدمی یا از دروی از بساط قرب ، و حجاب از لذت لقای پروردگار است ، و این بالاترین و بهترین مراتب خوف است . و این درجه خوف مقربین و صدیقین است . و سید اولیاء علیه السلام به این مرتبه اشاره فرموده که :

«فهبنی یا الهی و سیدی و مولای ، و ربی صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک» (1)

یعنی : «ای معبود و آقا و پروردگار و مولای من ! گرفتم که صبر کردم برعذاب تو پس چگونه صبر کنم بر فراق و دوری تو» .

چون از این مرتبه که تنزل کند ، خوف عباد و زهاد است ، و آن نیز انواع دارد .

پس خوف ، یا از سکرات مرگ و شدت آن است ، یا از شدت نکیر و منکر و درشتی و خشونت ایشان ، یا از عذاب قبر و تنهائی و وحدت آن ، یا از هول عرصه قیامت ووحشت آن ، یا از تصور ایستادن در نزد پروردگار و هیبت آن و شمردن گناهان و حیا و خجالت آن ، یا از رسوائی و شرمساری در محشر و بروز کردن باطن در نزد ملک وبشر ، یا در ماندن در محاسبه «مستوفیان» (2) بازار روز قیامت ، یا از الم حسرت و پشیمانی و ندامت ، یا از محرومی از دیدار شفعای روز رستاخیز ، یا از گذشتن صراط باریک تیز ، یا از آتش سوزنده ، و مار و کژدم گزنده ، و یا از

ص: 266

محرومی از نعیم بهشت ، و دوری ازوصال حوران پاک سرشت ، و حرمان از پادشاهی جاودان ، و مملکت بی پایان .

و بسا باشد که ترس از چیزی باشد آدمی را به مکروهی برساند ، اگر چه خود آن چیزفی ذاته مکروه نباشد مانند مردن پیش از توبه یا شکستن توبه یا از تقصیر در وفا به حقوق پروردگار ، یا از غلبه نفس اماره و شیطان مکاره ، یا از فریب خوردن از دنیای دنیه و زخارف فانیه ، یا از اشتغال ذمه به حقوق مردمان ، و کشیدن بار حقوق ایشان ، یااز استدراج به تواتر نعمت و ثروت و عزت و صحت ، یا از ظهور عدم قبول طاعت وعبادت ، یا از سوء خاتمه و بدی عاقبت ، یا از آنچه در ازل به جهت او مقدر شده است ونحو اینها .

: نامهای اهل بهشت و نامهای پدران و قبیله های ایشان تا روز قیامت . سپس دست چپش را برداشته و فرمودند که : آیامی دانید در کف دست من چیست ؟ باز عرض کردند که : خدا و رسولش داناترند . فرمودند که : نامهای دوزخیان و نامهای پدران و قبیله های ایشان تا روز قیامت . پس فرمودند که حکم خداست و حکم خدا عدل است که : «فریق فی الجنه و فریق فی السعیر» یعنی : طایفه ای در بهشت اند و طایفه ای در دوزخ» . (1)

و در حدیثی دیگر وارد است که فرمودند که : «باشد که سعید را در راه اشقیا ببرند تامردم بگویند که مشابه با اهل شقاوت است ، بلکه از خود ایشان است ، ناگاه سعادت اورا دریابد و داخل زمره سعدا گردد . و باشد که شقی را در راه اهل سعادت ببرند تامردمان گویند که این چه مشابه سعد است ، بلکه از ایشان است ، ناگاه شقاوت اورا بگیرد . به درستی که کسی را که خدا از اهل شقاوت نوشت اگر در دنیا به قدر فواق شتری که دست کشیدن به پستان اوست باقی بماند که البته خاتمه او به سعادت ختم نشود» (2) .

است به معرفت او ، و معرفت و محبت و انس هم نمی رسد مگر به فکر و ذکر او ، و مواظبت بر فکر و ذکر نیز متحقق نمی شود مگر به ترک دوستی دنیا ولذتها و شهوتهای آن .

و هیچ چیز مانند خوف ، قلع و قمع لذت و شهوت دنیا را نمی کند . و از این جهت است که آیات و اخبار در فضیلت این صفت متواتر و متکاثرند . و خدای تعالی از برای اهل خوف ، علم و هدایت و رضوان و رحمت را که مجمع مقامات اهل بهشت است جمع نموده و فرموده :

«انما یخشی الله من عباده العلماء» (1)

یعنی : «خوف و خشیت از خدا برای اهل علم است و بس» .

و فرموده : «هدی و رحمه للذین هم لربهم یرهبون» (2)

یعنی : «هدایت و رحمت ازبرای کسانی است که ایشان از پروردگار خود خائف و ترسان اند» .

و دیگر فرموده اند :

«رضی الله عنهم و رضوا عنه ذلک لمن خشی ربه» (3)

یعنی : «خدا از ایشان راضی و خشنود و ایشان از خدا راضی و خشنودند» .

و این مرتبه از برای کسی است که از پروردگار خود بترسد . و از بسیاری از آیات مستفاد می شود که : خوف از خدا از لوازم ایمان است ، و کسی که نترسد از ایمان بی نشان است چنانچه که فرموده اند :

«انما المؤمنون الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم» (4)

یعنی : «جز این نیست که مومنان کسانی هستند که چون نام خداوند مذکور شد دلهای ایشان خوفناک گردد» .

و فرموده اند که : «و خافون ان

ص: 269

کنتم مؤمنین» (1)

یعنی : «اگر از اهل ایمان هستید از من بترسید»

و از برای خائفین ، بهشت را وعده فرموده اند که :

«و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی فان الجنه هی الماوی» . (2)

یعنی : «هر که از پروردگار خود بترسد ، وخود را از هوا و هوس باز دارد ، بهشت ماوی و منزل اوست» .

و می فرماید :

«و لمن خاف مقام ربه جنتان» (3)

یعنی : «هر که از پروردگار خود بترسداز برای او دو بهشت است» .

و در خبر قدسی وارد شده است که : «به عزت خودم قسم ، که بر هیچ بنده دو ترس را جمع نمی کنم ، و از برای هیچ بنده دو امن را قرار نمی دهم . پس هر که در دنیا ایمن باشد از من در روز قیامت ، او را خواهم ترسانید . و هر که در دنیا از من بترسد ، در روزقیامت او را ایمن خواهم ساخت» . (4)

و از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مروی است که

«هر که از خدا بترسد خداهمه چیزها را از او می ترساند . و هر که از خدا نترسد خدا او را از همه چیز می ترساند» . (5)

روزی آن حضرت صلی الله علیه و آله به ابن مسعود فرمودند که :

«اگر می خواهی در روز قیامت با من ملاقات کنی بعد از من از خدا خائف باش» . (6)

از لیث بن ابی سلیم منقول است که گفت : «از مردی از انصار شنیدم که روزی بسیارگرم ، در خدمت جناب

ص: 270

رسول صلی الله علیه و آله در سایه درختی نشسته بودیم که مردی آمد و جامه از بدن خود کند و خود را بر روی ریگ تفتیده افکند ، و بر روی آن می غلطید ، گاهی پشت خود را داغ می کرد ، و گاهی شکم خود را ، و می گفت : ای نفس ! بچش حرارت این ریگ را ، که عذاب خدا از آنچه با تو کردم بالاتر و شدیدتراست . و حضرت رسول صلی الله علیه و آله به او نظر می کرد . پس چون جامه خود راپوشید حضرت به دست مبارک اشاره کرد و او را طلبید و فرمود : ای بنده خدا چه ترا برآن داشت که چنین کردی ؟ عرض کرد که : خوف خدا . حضرت فرمود که : به تحقیق که حق خوف را به جا آوردی ، به درستی که خدا به تو مباهات نمود با اهل آسمان . پس حضرت روی مبارک به اصحاب خود کرد و فرمود که : «نزدیک این مرد روید تا دعاکند از برای شما» . (1)

و نیز از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مروی است که فرمودند :

«هیچ بنده مؤمنی نیست که از چشم او از خوف خدا اشکی بیرون آید اگر چه به قدر سر مگسی باشد و بر روی او ریزد مگر اینکه خدا آتش جهنم را بر روی او حرام می کند» . (2)

و باز فرمودند که :

«چون دل مؤمن از خوف خدا بلرزد ، گناهان او می ریزد ، مانندبرگی که از درخت فرو ریزد» . (3)

و نیز فرمودند که :

«کسی که از خوف خدا

ص: 271

بگرید داخل جهنم نمی شود تا شیری که از پستان دوشد به پستان باز گردد» . (1)

آری :

در پس هر گریه آخر خنده ای است*** مرد آخر بین مبارک بنده ای ست

ز ابر گریان شاخ سبز و تر شود*** نور شمع از گریه روشنتر شود

ای خنک چشمی که آن گریان اوست*** وی همایون دل که آن بریان اوست

از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروی است که :

«در وقتی که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در عراق بودند روزی نماز صبح را با مردم گزاردند ، چون فارغ شدند موعظه فرمودند و گریستند و مردم را گریانیدند از خوف خدا ، سپس فرمودند : به خدا قسم که در عهد خلیل خودم رسول الله صلی الله علیه و آله قومی رادریافتم که صبح و شام گریه می کردند ، ژولیده مو ، غبار آلوده ، با شکمهای گرسنه ، ازکثرت سجده پیشانی ایشان مانند زانوی شتر پینه کرده ، شبها را به سر می بردند در قیام وسجود ، گاهی بر پا ایستاده عبادت می کردند ، و زمانی به سجده می رفتند ، و با پروردگار خود مناجات می کردند ، و خلاصی از آتش جهنم را مسئلت می نمودند ، به خدا قسم که با وجود این حالت ، دیدم که ایشان خائف و ترسناک بودند ، گویا صدای آتش جهنم در گوشهای ایشان بود ، و چون نام خدا در پیش ایشان مذکور می شد می لرزیدند چنانچه درخت می لرزد . پس حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمودند که : دیگرکسی آن حضرت را خندان ندید تا از دنیا مفارقت نمودند» . (2)

و نیز از آن حضرت مروی است

ص: 272

که :

«مؤمن همیشه میان دو ترس است : یکی ترس ازگناهی که کرده است و گذشته است و نمی داند که خدا با او در آن چه خواهد کرد . ویکی دیگر ترس از عمری که باقی مانده است و نمی داند که خود در آن چه خواهدکرد . پس هیچ روزی را صبح نخواهد کرد مگر خائف و ترسان» . (1)

و باز از آن حضرت مروی است که :

«از خدا بترس که گویا تو او را می بینی ، و اگر تو او را نمی بینی او ترا می بیند . و اگر چنین می دانی که او تو را نمی بیند پس کافری . و اگر چنین می دانی که تو را می بیند و باز معصیت او را می کنی پس او در نظر تو از همه بینندگان پست تر است» . (2)

زیرا که اگر دیگری بر معصیت تو مطلع شود البته از معصیت احتراز می کنی .

و اخبار در امر به خوف و فضیلت آن بی شمار و ذکر همه آنها باعث «اطناب» (3) بلکه محتاج به کتاب علی حده ای است .

و آنچه از اخبار که در فضیلت علم و تقوی و ورع و گریه و رجاء وارد شده است (4) دلالت بر فضیلت خوف می کند ، زیرا که بعضی از آنها سبب خوف و بعضی مسبب واثر آن اند ، و بعضی لازم آن . زیرا که علم و معرفت ، سبب خوف است ، و تقوی و ورع و بکاء اثر آن ، و رجاء لازم آن ، زیرا که تا کسی امید به چیزی نداشته باشد خوف ازحرمان آن نمی دارد .

و مخفی نماند که آنچه در فضیلت

ص: 273

و مدح خوف مذکور شد در وقتی است که ازحد تجاوز نکند ، و اگر از حد شایسته تجاوز نماید مذموم است . و توضیح این ، آن است که : خوف از خدا حکم تازیانه دارد که بندگان را می راند به سوی مواظبت بر علم وعمل و طاعت و عبادت ، تا به واسطه آنها به رتبه قرب الهی فایز ، و لذت محبت و انس به خدا ایشان را حاصل گردد . و همچنان که تازیانه ای که به وسیله آن اطفال را تادیب می کنند ، یا مرکب را می رانند حدی دارد معین ، که اگر از آن کمتر باشد در تادیب طفل و راندن مرکب نفعی نمی بخشد و اگر از آن تجاوز کند طفل یا مرکب را هلاک می سازد ، پس همچنین خوف ، که تازیانه خداست حدی دارد ، و آن قدری است که آدمی را به مقصدی که مذکور شد برساند .

پس اگر از آن حد کمتر باشد کم فایده بلکه بی اثر است ، مانند چوب بسیاری باریکی که به مرکب قوی زنند که اصلا متاثر نمی گردد . و این خوف ، مانند رقت قلبی است که ازبرای زنان است ، که به مجرد شنیدن سخن سوزناکی گریان می شوند و تا سخن قطع شد به حالت اول بر می گردند . یا مثل خوف آدمی است که در وقتی که چیز مهیب و هولناکی را مشاهده نماید و به محض اینکه از نظر غایب شد دل از آن غافل می شود . و این خوفی است بی فایده ، و علامت آن ، آن است که گاهی اگر حدیث مرگ و دوزخ راشنید فی الجمله تاثیری در دل او می کند و لیکن اثر در

ص: 274

اعضا و جوارح نمی کند و آنها رامقید به طاعت نمی نماید و از معاصی باز نمی دارد .

و چنین خوفی ، خوف نیست بلکه حدیث نفس و حرکت خاطر است و وجود وعدم آن مساوی است . و اگر از حد خود متجاوز شود و به حد افراط رسد بسا باشد که منجر به ناامیدی و یاس از رحمت خدا گردد ، و این حد ضلال و کفر است . «لا ییاس من روح الله القوم الکافرون» . (1)

و شکی نیست که : چون خوف به این حد رسد آدمی رااز عمل و طاعت باز می دارد ، زیرا که تا امید نباشد خاطر را نشاطی ، و دل را شوقی نیست . و چون نشاط و شوق بر طرف شد کسالت روی می دهد و آدمی از عمل بازمی ماند .

و چنین خوفی محض فساد و نقصان ، و در نزد عقل و شرع مذموم است . بلکه اصل خوف بالحقیقه چون ناشی از عجز و بیچارگی ، و از جهل به عاقبت کار خود حاصل است ، عین نقص و قصور است ، زیرا که کمال حقیقی ، چیزی است که : از برای خدانتوان ثابت کرد ، مانند علم و قدرت و امثال اینها . و لیکن هرگاه واسطه بر طرف شدن نقصی بدتر که ارتکاب معاصی و رسیدن به فضائل دیگر شود به این جهت کمال می شود .

پس هر خوفی که این فواید بر او مترتب نگردد مذموم خواهد بود . بلکه بسا باشد که باعث موت یا مرض یا فساد عقل گردد . و این مانند آن است که : در تادیب هر طفل اورا چنان بزنند که بمیرد

ص: 275

یا عضوی از آن را بشکنند .

می ترسد و می گریزد و چون طفل پدر رامشاهده می کند که می لرزد و راه گریز می جوید ، خوف بر آن طفل نیز غالب می شود وبا پدر فرار می کند .

و کسی که حکایت درندگی شیر را اندکی شنیده و لیکن چون کم شنیده ملتفت نیست هر گاه کسی او را متذکر کند و نقل حمله های شیر و دریدن او را به او تجدید کند خایف می گردد و خود را محافظت می نماید .

و کسی که به قوت یا شمشیر خود مغرور است اگر متذکر این شود که گاه است شمشیر خطا کند یا کارگر نشود ، و قوت او از من زیادتر باشد ، یا حادثه ای روی دهد که باعث ضعف من شود ، در مقام حذر بر می آید .

و چون این را دانستی معلوم می شود که سبب کمی خوف از خدا یکی از سه چیزمی شود :

اول : از بی خبری از عظمت و جلال خدا ، و جهل به مؤاخذه و عقاب روز جزا ، و سستی اعتقاد ، و ضعف یقین در اینها .

دوم : از غفلت و فراموشی از محاسبه روز قیامت ، و بی التفاتی به «اهوال» (1) وعذابهای آن روز پر وحشت .

سوم : از اطمینان و خاطر جمعی به رحمت پروردگار ، یا مغرور شدن به طاعات واعمال خود .

و معالجه هر یک از اینها از مثالی که گفتیم معلوم می گردد .

و خلاصه آنکه به چهار طریق می توان صفت خوف را تحصیل نمود :

اول آنکه : سعی نماید در تحصیل یقین و قوه ایمان به خدا و روز جزا و بهشت

ص: 277

ودوزخ و حساب و عقاب ، و چون یقین درست به اینها تحصیل کرد از دوزخ خائف ، وبه بهشت امیدوار می گردد . و این باعث می شود که در دنیا صبر بر مشقت و زحمت کند .

و چون قوه صبر از برای او حاصل شد او را به مجاهده و ذکر خدا و طاعت و عبادت وا می دارد . و به سبب ذکر و فکر ، انس به پروردگار ، و معرفت او حاصل می شود . ومعرفت و انس ، باعث محبت خدا ، و رضا به مقدرات او می شود . و سایر مقامات مقربین از برای او میسر می شود . پس یقین ، منشا همه صفات حسنه ، و باعث وصول به جمیع مراتب محموده است .

دوم آنکه : پیوسته متفکر اهوال روز حساب ، و متذکر انواع عقاب بوده ، مرگ را درپیش نظر بدارد ، و صعوبت عالم برزخ را تصور نماید ، و مؤاخذه روز قیامت رانصب العین خود سازد ، و اهوال عرصه محشر و جزای گناهکاران را استماع نماید ، واخبار و آثاری که در بیان شداید و اهوال روز حساب رسیده ملاحظه کند .

سوم آنکه : مشاهده اهوال خائفین از خدا را نماید ، و حکایات خوف انبیاء و اولیاءرا گوش کند ، و ملاحظه کند خوف ایشان از پروردگار به چه حد بوده و به فکر کار خودافتد .

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند که :

«هیچ وقت جبرئیل علیه السلام به نزد من نیامد مگر اینکه از خوف پروردگار مرتعش و لرزان بود» . (1)

روزی آن حضرت از جبرئیل

ص: 278

سئوال کرد که :

«چرا میکائیل را هرگز خندان نمی بینم ؟ عرض کرد که : از روزی که آتش جهنم خلق شده میکائیل نخندیده» . (1)

و مروی است که

«ابراهیم خلیل الرحمن که خلعت خلتش در بر ، و افسر کرامتش بر سر بود ، چون به نماز ایستادی صدای دل او به قدر یک میل راه رفتی» . (2)

«از داود پیغمبر ترک اولائی صادر شد تا زنده بود بر خود نوحه می کرد و پیوسته شغل او گریه و زاری بود . روزی متذکر خطای خود شد بی اختیار فریاد کرد و از جای خود جسته دست بر سر نهاد و سر به کوه و بیابان گذاشت و نوحه و گریه می نمود ، به حدی که سباع و درندگان بر دور او جمع شدند . گفت : بر گردید من شما را نمی خواهم ، من طالب کسانی هستم که بر گناه خود گریانند . مردم به او می گفتند که : تا چند می گریی و خود را رنجه می داری ؟ می گفت بگذارید که گریه کنم پیش از آنکه روز گریه کردنم سرآید ، و پیش از آنکه استخوانهایم را خورد کنند و شعله در احشای من افکنده ملائکه غلاظ و شداد را به گرفتن من امر کنند» . (3)

«یحیای معصوم چون به نماز ایستادی چنان گریستی که درخت و کلوخ از گریه او به گریه در آمدی ، و پدر بزرگوارش زکریا بر حال او گریه کردی تا بیهوش شدی . و یحیی همیشه از خوف خدا گریان بود تا از اشک چشمش گوشت روی او ریخت و دندانهایش از زیر پوست نمایان شد ، مادرش دو قطعه کرباس بر دو گونه او

ص: 279

گذاشت تا آب چشمش به جراحت گونه اش نرسد ، چون به نماز ایستادی این قدر گریستی که آن کرباس در آب چشمش غرق شدی ، مادرش آن را برداشتی و فشردی ، چون یحیی می دید که مادرش آنها را می فشارد و آب از دستش جاری است آهی می کشید و می گفت : ای خدا این اشک چشم من است و این مادر من است و من بنده توام و تو ارحم الراحمینی» . (1)

و خوف خاتم انبیاء به مثابه ای بود که قد مبارکش خم شده بود ، چنانکه چون راه رفتی مردمان گمان کردندی که به رو در می افتد . و حتما شنیده ای که سید اولیاء شبی هفتاد مرتبه از خوف خدا بیهوش می شد . و چنانچه فقرات مناجات آن بزرگوار راملاحظه نمائی و عبارات ادعیه سید الساجدین را بشنوی مرتبه خوف و خشیت ایشان راخواهی دانست . پس بعد از آنکه خوف ایشان با وجود مرتبه عصمت به این حد باشدمعلوم است که امثال ما چگونه باید باشیم .

چهارم آنکه : تامل کند که فهمیدن حقایق قضا و قدر الهی و ادراک کند امورخداوندی در قوه بشر نیست و هیچکس را از آنچه در پس پرده است خبر نیست ، پس حکم کردن به آنچه به ظن و تخمین می آید غلط ، چه جای قطع و یقین ، پس به طاعت و ایمان خود خرسند شدن نیست مگر از بیخردی و بیخبری . بلکه اگر کسی همه خیرات از برای او حاصل ، و از دنیا بالمره گسیخته و منقطع باشد ، و بالکلیه در خدمت خدامشغول بوده باشد خاتمه خود را چه می داند ؟ و از آخر کار خود چه خبر دارد ؟

ص: 280

وچگونه مطمئن می شود که دفتر حال او برنگردد ، و احوال او متبدل نشود ؟ ! و حال آن که گفته اند : گردش دل آدمی شدیدتر است از گردش آب جوشان در دیگ . و پروردگارمقلب القلوب می فرماید :

«ان عذاب ربهم غیر مامون» . (1)

خلاصه معنی آنکه : کسی از آدمیان از عذاب خداایمن نیست ، پس انسان بیچاره کجا و اطمینان خاطر کجا ! چه جای نشستن و چه جای خاطر جمع شدن است ! باید بر خود گریه کنیم و بر احوال خویش نوحه نمائیم .

دیده ها بر دیگری چون میگری*** مدتی بنشین به خود خون میگری

هر کجا نوحه کنند آن جا نشین*** زانکه تو اولی تری اندر حنین

وکافر گردد . زیرا که در ابتدا ، اعتقاد او به همه یکسان بود ، پس چون ملاحظه کند که یکی از آنها خطاست اطمینان او از سایر عقاید خود نیز بر طرف می گردد .

چنانکه گویند فخر رازی روزی می گریست . از سبب گریه او پرسیدند . گفت : حال هفتاد سال است که در مساله ای بنوعی اعتقاد داشتم امروز دانستم که باطل بوده ، از کجاکه سایر عقاید من چنین نباشد .

و بالجمله - العیاذ بالله - کسی که به این خطر افتد و پیش از آنکه رفع تشکیک اوبشود و ایمان از برای او حاصل بشود از دنیا برود کافر رفته است . و بلهائی که ایمان به خدا و رسول و روز حساب بر سبیل اجمال دارند و این در قلب ایشان رسوخ کرده است از این خطر دورترند .

و از این جهت است که وارد شده است که :

اکثر اهل بهشت بلها خواهند بود . (1)

و به این سبب در شریعت مقدسه منع شده است از : غور در بحث و نظر در خدا وصفات او . و سر در این ، آن است که بلها آنچه را از شرع رسیده است چون اعتقادکردند و فراگرفتند ، بر آن باقی می مانند . و چون ذهن ایشان از فهمیدن شبهات قاصر ، وبه تشکیک و تردید معتاد نشده اند ، در دل ایشان شک و شبهه خلجان نمی کند .

و خلاف کسانی که در فکر و بحث فرو رفته و عقاید خود را از عقول قاصره خوداخذ کرده اند ، و با فکر سست خود عقیده ای را به

ص: 282

دست آورده اند ، که ایشان را ثبات قدمی در اعتقادی نیست ، زیرا که عقول ناقصه ، از فهمیدن اکثر عقاید دینیه عاجز ، وادله ای را که ترتیب می دهند مضطرب و متعارضند . و از بحث و فکر ، درهای شک و شبهه گشوده می شود . پس ذهن ایشان همیشه معرکه شکوک و شبهات است ، گاهی اعتقادی می کنند و به آن اطمینان بهم می رسانند بعد از آن در دلیلش تشکیک ، و اعتقادایشان ضعیف می شود . و پیوسته در حیرت و اضطراب و تشکیک و اشتباهند .

پس اگر به این حالت سکرات مرگ ، ایشان را دریابد چه استبعاد دارد که در بعضی از عقاید دینیه شک نمایند ؟ ! و ایشان مانند کسی هستند که : در کشتی شکسته نشسته باشدو کشتی او در گرداب افتاده ، موجی آن را به موجی دیگر اندازد . و غالب این است که چنین کسی غرق می شود .

و از نصیر الدین طوسی ، که از اعاظم متکلمین است منقول است که گفت : هفتاد سال در علوم عقلیه فکر کردم و کتابهای بسیار در آنها تصنیف کردم و بیش از این نیافتم که این مخلوقات را خالقی است ، و در این هم یقین عجوزه های قبیله از من بالاتر است .

پس طریق صحیح آن است که : همه کس اصل ایمان و عقاید خود را از صاحب وحی اخذ کند . و باطن خود را از صفات ذمیمه و اخلاق خبیثه پاک سازد . و به اعمال صالحه و طاعات مشغول گردد . و متعرض تفکر در آنچه از طاقت او بیرون است نگردد ، تا الطاف ربانیه او را دریابد

ص: 283

.

دوم : از اسباب سوء خاتمه آن است که : ایمان آدمی ضعیف باشد و به سبب ضعف ایمان و عقیده ، دوستی خدا در دل او کم باشد ، و دوستی دنیا و اهل و عیال و منصب ومال بر دوستی خدا غالب باشد . پس چنین کسی به تدریج محبت دنیا بر او غلبه می کند تابه جائی می رسد که دوستی خدا در نهایت کمی می شود . و از آن ، چیزی که اثری در مخالفت نفس اماره و شیطان کند باقی نمی ماند . و از این جهت دل او تاریک و سیاه می شود . و گرفتگی و افسردگی در آن هم می رسد . و قساوت آن را فرا می گیرد . وتاریکی گناهان بر آن متراکم میشود . و بالکلیه نور ایمان از آن بر طرف می شود .

پس چون سکرات مرگ در رسد ، و بر او ظاهر شود که : حال باید از دنیا مفارقت کند ، و آنچه محبوب اوست از مال و فرزند ، همه را ترک کند ، و این فعل را از خدامی داند ، لهذا آن قلیل دوستی خدا هم که باقی مانده تمام می شود . بلکه مبدل به بغض وانکار می گردد ، زیرا که چنان می داند که : خدا میان او و میان مال و فرزند و اهل و عیال و سایر آنچه دوست دارد جدائی افکنده است . و دوستی بسیار هم با خدا ندارد که به قضای او راضی باشد . پس در دل او انکار و کراهت ، بلکه بغض و عداوت داخل می شود . چنانکه هرگاه کسی یکی از فرزندان خود را اندک دوستی داشته باشد

ص: 284

و مالی داشته باشد ، که در نزد او از آن فرزند عزیزتر باشد و آن فرزند آن مال را تلف کند آن قلیل دوستی او به عداوت مبدل می شود .

پس هر گاه چنین کسی در حالت انکار و بغض بمیرد بر سوء خاتمه مرده است ، ووارد خواهد شد بر خدا مانند بنده گریخته خشمناکی که او را به قهر گرفته باشند و به نزدمولای خود برند .

پس بر هر کسی لازم است که سعی کند که دوستی خدا بر دل او غالب باشد و هیچ چیز را از او دوست تر نداشته باشد تا در وقت مردن از این قسم سوء خاتمه نجات یابد .

و حق - سبحانه و تعالی - به این قسم سوء خاتمه در کتاب کریم اشاره فرموده اند که :

«قل ان کان ابائکم و ابنائکم و اخوانکم و ازواجکم و عشیرتکم و اموال اقترفتموها و تجاره تخشون کسادها و مسکن ترضونها احب الیکم من الله و رسوله و جهاد فی سبیله فتربصوا حتی یاتی الله بامره» (1)

یعنی : «بگو به مردمان که اگر پدران شما و فرزندان شماو برادران شما و زنان شما و اقارب و خویشان شما و مالهایی که کسب کرده اید ، وتجارتی که از کسادی و ناروائی آن می ترسید ، و خانه هایی که آنها را پسندیده اید ، درنزد شما محبوب تر است از خدا و رسول خدا و جهاد کردن در راه خدا پس منتظر باشیدتا امر خدا بیاید» .

یعنی سکرات مرگ بر شما ظاهر شود ، و بیهوشی مرگ شما را فرا گیرد در آن وقت ضرر زیادتی دوستی امور دنیویه

ص: 285

و کمی دوستی خدا و رسول صلی الله علیه و آله معلوم خواهد شد .

سوم : از اسباب سوء خاتمه : کثرت معاصی و پیروی شهوات نفسانیه است ، زیرا که سبب متابعت شهوات ، و فرو رفتن در معاصی و سیئات ، غلبه شهویات ، و رسوخ آنها دردل است . و سبب آن نیست مگر بسیاری الفت و عادت به آنها . و هر چه را که آدمی به آن الفت گرفت و عادت کرد ، در وقت مردن همان به خاطر او می رسد و در نزد اومتصور می شود .

پس اگر بیشتر میل او به طاعت و عبادت باشد در وقت رفتن او از دنیا دل او متوجه طاعت می شود . و اگر اکثر همت او مقصور بر معاصی و گناهان بوده ، یاد آنها در وقت مردن حاضر می شود . و کسی که بیشتر شغل او مسخرگی و استهزاء باشد در آن وقت مشغول آن می گردد . و همچنین در جمیع شغلها و عملهایی که در مدت عمر متوجه آنها بوده .

پس کسی که بیشتر فکر و ذکر او در معصیت و گناه بوده بسا باشد که در وقت مردن ، شهوت گناه بر او غالب ، و دل او متوجه آنها باشد ، و بر این حال قبض روح اوشود . و این حالت ، حجابی شود میان او و میان پروردگار . و کسانی که دل آنها به شهوات مایل ، و معاصی و سیئات بر ایشان غالب است به این خطر نزدیک اند«اعاذنا الله سبحانه منه» . (1)

و سر در این ، آن است که بیهوشی ای که پیش از مرگ حاصل می شود

ص: 286

شبیه به خواب است ، پس همچنان که آدمی در خواب احوالی را که به آنها الفت کرده و عادت نموده می بیند ، و چیزهایی که شباهتی به آنچه در بیداری دیده ، ندارد هرگز در خواب نمی بیند . چنانچه کور مادرزاد هرگز روشنائی و رنگهای مختلفه را در خواب مشاهده نمی کند . و کسی که تازه به حد بلوغ رسیده باشد و محتلم شود ، صورت مجامعت به خواب او نمی آید . و همچنین در وقت سکرات مرگ و بیهوشی پیش از مرگ ، که مشابه خواب است به غیر از آنچه به آن معتاد شده و الفت گرفته به نظر او نمی آید .

و بسا باشد که به واسطه الفت و عادت ، صورت فاحشه در نزد او متمثل می شود ودر آن وقت میل به آن می کند ، و به این خیال قبض روح می شود ، و به سوء خاتمه ازدنیا می رود .

و بدان که همچنان که بسیار می شود که در بیداری چیزهایی به خاطر او می گذرد که سبب آن را نمی داند ، همچنین در خواب و وقت مردن چیزهایی به خاطر او می آید که به باعث آن ملتفت نمی گردد . و گاه است که سبب آنها را بعد از التفات می توان یافت ، مثل اینکه صورت جمیلی را می بیند و به مناسبت آن به فکر صورت خوب دیگر می افتد . یا صورت خوبی را می بیند به ضدیت آن ، صورت بسیار بدی را متذکر می شود .

یا اسبی را ملاحظه می کند و به واسطه آن ، شخصی که وقتی سوار آن بوده به خاطرش می آید .

و بسیار می شود که بعضی چیزها به خاطر می گذرد که هر چند تامل

ص: 287

کند سبب آن رانمی فهمد ، و حالت خواب و سکرات مرگ نیز چنین است .

اگر چه مواظبت بر صلاح و طاعت در این خصوص بی اثر نیست . و از این ، معلوم می شود که اگر آدمی در نفس آخر ، که روح با آن بیرون می رود سالم نماند همه اعمال حسنه او ضایع و بی فایده است . و سالم ماندن در آن نفس ، با اینکه دل جولانگاه خواطر باشد و در امواج افکار مضطرب باشد در نهایت اشکال است .

و به این جهت است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند که :

«مردی پنجاه سال عبادت و عمل اهل بهشت را می کند تا اینکه میان او و بهشت به قدردوشیدن شتری باقی نمی ماند و خاتمه او به آنچه از برای او مقدر شده می شود» . (1)

و معلوم است که در این مقدار وقت ، عملی دیگر که باعث شقاوت شود نمی تواندسر زند مگر افکار ردیه که چون برق خاطف در گذرند .

و به این سبب گفته اند که : «تعجب نمی کنم از کسانی که در دنیا هلاک شدند که چگونه هلاک شدند ، و لیکن تعجب می کنم از کسانی که نجات یافتند که چگونه نجات یافتند» (2) .

و در حدیث رسیده است که : «چون روح بنده مؤمن را بر خیر و اسلام بالا برند ، ملائکه تعجب می کنند و می گویند : چگونه نجات یافت از دنیائی که نیکان ما در آنجا فاسد شدند» . (3)

و از اینجا سر فرموده حضرت ظاهر می شود که فرمودند : «مردم همه اهل هلاکت اند مگر علماء ، و علماء همه اهل هلاک اند مگر عمل کنندگان به علم خود ، و عمل کنندگان همه اهل هلاکت اند مگر مخلصین ، و مخلصین هم بر

ص: 289

خطر عظیم و در محل تشویش و بیم اند» . (1)

و به جهت این خطر عظیم و تشویش و بیم مرتبه شهادت در راه خدا مطلوب ، ومرگ «مفاجات» ، (2) ناگوار است ، زیرا که بسا باشد که مرگ مفاجات ، در وقتی اتفاق افتدکه خاطر آدمی ملتفت به فکر بدی باشد .

و اما در شهادت در راه خدا ، در حالی قبض روح می شود که در دل بجز محبت خداامری باقی نماند ، زیرا که : کسی به امر خدا و رسول رو به میدان کارزار می آورد که مرگ را به جهت رضای ایشان بر خود نوشته است . و از اینجا معلوم می شود که قتلی که سبب شهادتی که مذکور شد نباشد باعث اطمینان از این خطر نمی گردد ، اگر چه به ظلم کشته شده باشد ، یا به جهاد رفته باشد و لیکن مقصود او رضای خدا و رسول او نباشد .

پس بر هر کسی لازم است که سعی نماید که از این خطر عظیم نجات یابد . و خاتمه او به خیر ، و عاقبت او به نیکوئی باشد . و آن به این نوع می شود که در وقت مردن ، دل او متوجه خدا و مملو از حب و انس او باشد ، تا به رستگاری جاوید فایز گردد . و این موقوف است بر مجاهده بسیار ، تا نفس را از شهوات دنیویه باز دارد . و بالمره محبت دنیا را از دل بیرون کند . و از ارتکاب معاصی و ملاحظه احوال عاصیان و تصور و فکردر معصیت ، غایت اجتناب را بکند . و از اهل معصیت ، و شنیدن حکایات ایشان ،

ص: 290

نهایت احتراز را لازم شمارد . و بلکه محبت هر چیزی که غیر از خداست از دل بیرون کند . وخانه دل را بالمره از ما سوی الله بپردازد ، تا یاد خدا ملکه او شود . و بدون این ، مطمئن ازاینکه خاتمه به خیر خواهد بود نمی توان شد .

بلی دانستی که بیهوشی ای که نزدیک مردن هم می رسد حکم خواب را دارد . وملاحظه کن حالت خود را که در اکثر اوقات خوابهائی که می بینی مطلقا در آن حالت در دل خود محبت خدا را نمی بینی . و به خاطرت نمی گذرد که تو را خالقی است به صفات کمال آراسته . بلکه امور باطله و خیالات فاسده ای که به آنها انس گرفته ای درخواب می بینی . و اگر - نعوذ بالله - در هنگام قبض روح ، دل تو مشغول چیزی از اموردنیویه بوده باشد و ملتفت معرفت خدا و در بهجت و سرور از محبت او نباشی بعد ازمردن همیشه بر این حال خواهی بود ، و زیانکاری ابد ، و شقاوت سرمد نصیب توخواهد شد .

پس ای دوست ! از خواب غفلت بیدار ، و از مستی طبیعت هشیار شو . دوستی دنیای دنیه را از دل خود بیرون کن . و دل خود را به محبت انس پروردگار آباد ساز . از دنیائی که خانه عاریت است به قدر ضرورت قناعت کن . و از منزلی که باید رفت ، به مقدارحاجت کفایت نما . از غذا و طعام تو را این قدر بس است که حفظ حیات کند ، و زیاده خوردن آدمی را از قرب پروردگار دور ، و از بساط قرب عزت مهجور می سازد . و

ص: 291

ازجامه به قدری که ساتر بدن باشد تو را کافی است ، و افزون از آن انسان را از کار آخرت باز می دارد . و از مسکن و خانه آن قدر که تو را از باران و آفتاب محافظت کند کفایت می کند ، و ازین بیشتر ، خانه جاوید را خراب می کند .

و اگر به اینها کسی ساخت ، یمکن که به کار آخرت پرداخت . و اگر از این تجاوزنماید شغل او در دنیا بسیار ، و دل او هر لحظه به فکری گرفتار می گردد . و هر دمی غمی ، و هر ساعتی محنتی ، هر نفسی مشغله ای ، و هر زمانی در مرحله ای خواهد بود .

برکات اوقات او به فکر این و آن تلف می شود ، و وقت و فرصت بر طرف .

و بعد از آنکه مشاغل دنیویه را از خود دور کنی متوجه دل خود باش ، و لحظه ای از آن غافل مشو تا به هر وادی نیفتد . و سعی کن که پیوسته در فکر و ذکر خدا باشد و بااو انس گیرد ، که به واسطه آن به بهجت ابدیه و سعادت دائمیه فایز گردد .

و چگونه عاقل دست از چنین مرتبه ای بر می دارد به جهت مشغول شدن به فضول دنیا و امور خسیسه این عاریت سرا ، که نه آن را بقائی ، و نه با کسی وفائی کرده . کسی زیاده از نصیب خود نخورده ، و از اینجا چیزی با خود همراه نبرده .

بند بگسل باش آزاد ای پسر*** چند باشی بند سیم و بند زر

گر بریزی بحر را در کوزه ای*** چند

ص: 292

گنجد قسمت یک روزه ای

مردم را از رحمت خدا نا امید می کرد و ایشان را بسیار می ترسانید . در روز یامت خدا به او خواهد فرمود که : امروزمن تو را از رحمت خود مایوس می کنم ، همچنان که تو بندگان مرا از من ناامیدمی ساختی» . (1)

و همین قدر بس است در مذمت صفت یاس ، که : آدمی را از محبت خدا که سر همه فضایل و بالاترین آنهاست باز می دارد ، زیرا که تا کسی به دیگری امیدوار نباشد او رادوست نمی دارد . و همچنین این صفت باعث بازماندن از طاعت و عبادت می شود ، زیرا که باعث بر عمل ، نشاط خاطر و امیدواری به مکافات آن است .

و آنچه رسیده است در مذمت ظن بد به خدا - چنانکه مذکور خواهد شد - دلالت برمذمت این صفت نیز می کند . پس بر هر کسی لازم است که از این صفت مجتنب باشد . وعلاج آن به تحصیل ضد آن است ، که صفت رجاء و امیدواری به رحمت خداست ، چنانکه بیاید .

آن را رجاء نگویند ، بلکه غرور و حماقت نامند . مانند انتظار گندم از برای کسی که تخم آن را در زمین شوره زاری که بی آب باشد افکنده باشد .

و اگر کسی بعضی اسباب را تحصیل کرده و بعضی را نکرده ، که حصول محبوب مشکوک فیه باشد آن را آرزو و تمنا گویند ، مثل آنکه تخم را به زمین قابلی افکنند امادر آب دادن کوتاهی و تقصیر نمایند .

و چون این را دانستی بدان که دنیا مزرعه آخرت است . و دل آدمی حکم زمین رادارد . و ایمان چون تخم است . و طاعات ، آبی است که زمین را با آن سیراب باید کرد . وپاک کردن دل از معاصی و اخلاق ذمیمه به جای پاک کردن زمین است ازخار و خاشاک و سنگ و کلوخ و گیاهی که زرع را فاسد می کند . و روز قیامت هنگام درو کردن است .

پس باید امید داشتن بنده به آمرزش را قیاس کرد به امید صاحب زرع ، و همچنان که کسی تخم را به زمین پاک افکند و آن را به موقع آب دهد ، و از سنگ و خار و خس پاک سازد ، چون چشم به لطف پروردگار داشته بنشیند و امید گندم به خانه بردن دروقت درو داشته باشد . این امید را رجاء گویند و عقلا از آدمی می پسندند و مدح او را می کنند . همچنین هر گاه بنده زمین دل را از خار و خس اخلاق ذمیمه رفت و درو کرد ، و تخم ایمان را در آن پاشید ، و آب طاعات

ص: 295

را بر آن جاری ساخت ، پس امید به لطف پروردگار داشته باشد که او را از سوء خاتمه نگاهدارد ، و او را بیامرزد . و این امیدواری او رجاء محمود ، و در نزد عقل و شرع مستحسن است .

و همچنان که کسی که از زراعت تغافل ورزد و سال خود را به کسالت و راحت به سر برد ، یا تخم را در زمین شوره که آب به آن نمی نشیند افکند و بنشیند و توقع درو کردن و گندم به انبار کشیدن را داشته باشد این را حمق و غرور گویند و صاحب آن را احمق نامند . همچنین کسی که تخم ایمان و یقین را در زمین دل نیفکند ، یا بیفکندولیکن خانه دل او «مشحون» (1) به رذایل صفات ، و مستغرق لجه شهوات و لذات باشد . و آن را به آب طاعتی سیراب ننماید و چشم [چشم داشت] ایمان و مغفرت را داشته باشد مغرور و احمق خواهد بود .

و از آنچه گفتیم معلوم شد که : امیدواری و رجاء ، در وقتی است که آدمی توقع محبوبی را داشته باشد که جمع آوری اسبابی را که در دست او هست کرده باشد ، ودیگر چیزی نمانده باشد مگر آنچه را که از قدرت او بیرون است ، که فضل و کرم خداست ، که از لطف خود او را از سوء خاتمه ، و ایمان او را از شیطان ، و دل او را ازهوا و هوس محافظت نماید .

پس احادیث و اخباری را که در ترغیب به رجاء و امیدواری به خدا ، و وسعت عفوو رحمت او

ص: 296

رسیده مخصوص است به کسانی که چشم داشت رحمت را با عمل خالص داشته باشند و به دنیا و لذت آن فرو نرفته باشند .

پس جان من ! با هوش باش تا شیطان ترا فریب ندهد ، و از طاعت و عبادت باز ندارد ، و به امید و آرزو ، روزگار تو را نگذراند ، تا زمام کار از دست تو در رود . و نظری به احوال انبیاء و اولیاء و بزرگان بارگاه خدا افکن ، و سعی ایشان را در عبادات ملاحظه نمای ، و ببین که : چگونه عمر خود را در خدمت پروردگار صرف نمودند . و روز وشب ، بدن خود را در رنج افکندند ، و به عبادت و طاعت مشغول شدند . و چشم ازلذات دنیویه پوشیدند ، و شربت محنت و بلا را نوشیدند . و با وجود این ، از خوف خداپیوسته در اضطراب ، و دیده ایشان غرق آب بود . آیا ایشان امید به عفو و رحمت خداوند نداشتند ؟ یا از وسعت کرم او آگاه نبودند ؟ به خدا قسم که آگاهی آنها از من وتو بیشتر ، و امیدواری آنها بالاتر بود و لیکن می دانستند :

نابرده رنج گنج میسر نمی شود*** مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

یافته بودند که امید رحمت بی دست آویزی طاعت و عبادت حمق و سفاهت است .

آری :

شبان وادی ایمن گهی رسد به مراد ***که چند سال به جان خدمت شعیب کند (1)

بعد از آن بیان اینکه رجای بی طاعت ، غرور و حماقت است می نمائیم .

پس می گوئیم بدان که : آیات و اخباری که باعث رجاء و امیدواری می شود وترغیب به آن می نماید بی نهایت است ، و آنها بر چند قسم اند :

قسم اول : آیات و اخباری که در آنها نهی شده است از یاس و نومیدی از رحمت خدا ، چنانچه گذشت .

قسم دوم : احادیثی که به خصوص رجاء و امیدواری رسیده ، چنانکه مروی است که :

«مردی در حالت نزع بود و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام بر بالین او حاضر بودند ، عرض کرد که خود را می یابم که از گناهان ترسان ، و به رحمت پروردگار امیدوارم .

حضرت فرمود که : در این وقت این ترس و امید در دل بنده جمع نمی شودمگر اینکه خدا او را به آنچه امید دارد می رساند و از آنچه می ترسد ایمن می کند» . (1)

و از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مروی است که فرمودند : «در روز قیامت خداوند عالم به بنده می فرماید که : چه چیز مانع شد تو را از اینکه تو منکر را دیدی و نهی از آن نکردی ؟ اگر در این وقت عذر آورد که پروردگارا ! به تو امیدوار بودم و از مردم می ترسیدم . خدا می فرماید که : این گناه ترا آمرزیدم» . (2)

و باز از آن حضرت منقول است که : «مردی را داخل جهنم کنند ، پس در آنجا هزارسال معذب باشد ، روزی فریاد کند که یا حنان یا منان . خداوند عالم به

ص: 298

جبرئیل می فرماید :

برو بنده مرا نزد من آور . پس جبرئیل علیه السلام او را بیاورد و در موقف پروردگاربدارد . پس خطاب الهی رسد که : جای خود را چگونه یافتی ؟ عرض کند که : بد مکانی بود . خطاب رسد که : او را به جائی که داشت برگردانید . آن بنده راه جهنم را پیش گیردو روانه شود و به عقب خود نگاه کند . خدای - تعالی - فرماید که : چرا به عقب نگاه می کنی ؟ عرض کند که : چنین به تو امید داشتم که چون مرا از جهنم بیرون آوردی دیگر به آنجا بر نگردانی . خطاب رسد که : او را بر گردانید و به بهشت برید» . (1)

و نیز از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مروی است که : «خدای - تعالی - فرمودند که : مطمئن نشوند عبادت کنندگان به عبادتی که به امید ثواب من می کنند ، به درستی که اگر غایت سعی خود را در طاعت بکنند و در مدت العمر نفسهای خود را به زحمت بیندازند در بندگی من ، باز مقصر خواهند بود و حق عبادت مرا بجا نخواهندآورد در مقابل آنچه از من می خواهند از کرامات و نعیم بهشت من ، و از درجات عالیه در جوار من . و لیکن باید به رحمت من واثق باشند . و به فضل و کرم من امیدوار باشند . ومطمئن و خاطر جمع به حسن ظن به من باشند ، که هر گاه چنین باشند رحمت من ایشان رادر می یابد ، و خوشنودی و آمرزش خود را به ایشان می رسانم ، و خلعت عفو خود را به ایشان

ص: 299

می پوشانم . به درستی که منم خداوند رحمن و رحیم ، و به این نام خود رانامیده ام» . (1)

و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروی است که : «دیدم در کتاب علی بن ابیطالب - صلوات الله علیه - که نوشته بود حضرت رسول صلی الله علیه و آله دربالای منبر فرمودند که : قسم به آن خدائی که به غیر از او خدائی نیست که به هیچ مؤمنی خیر دنیا و آخرت داده نشد مگر به واسطه حسن ظن او به خدا ، و امیدواریش به او ، وحسن خلق او ، و احتراز کردن از غیبت مؤمنین . و قسم به خدائی که به غیر از او خدائی نیست ، که : خدای تعالی هیچ مؤمنی را بعد از توبه و استغفار عذاب نمی کند مگر به جهت گمان بدی که به خداوند داشته باشد ، و کوتاهی او در امیدواری به خداوند ، و بد خلقی و غیبت مؤمنین . و قسم به خدائی که به غیر از او خدائی نیست ، که : هیچ بنده ، ظن نیکو به خدا نمی دارد مگر اینکه خدا به ظن او با او رفتار می کند ، زیرا که خدا کریم است و همه خیرات در دست اوست ، و شرم دارد که بنده مؤمن گمان نیک به او داشته باشد و گمان او تخلف کند و امید او بر نیاید . پس نیکو کنید گمان خود را به خدا و به سوی او رغبت نمائید» . (2)

قسم سوم : از چیزهائی که باعث امیدواری مؤمنین است آن است : که در آیات قرآنیه و احادیث نبویه تصریح شده

ص: 300

که ملائکه مقربین و انبیاء مرسلین - صلوات الله علیهم اجمعین - از برای طایفه مؤمنین طلب مغفرت می نمایند و از خدا آمرزش ایشان را می طلبند ، و البته دعای ایشان مقبول درگاه پروردگار است .

خداوند عالم می فرماید :

«و الملائکه یسبحون بحمد ربهم و یستغفرون لمن فی الارض» . (1)

خلاصه معنی آنکه : «فرشتگان تسبیح پروردگار خود را می نمایند ، و از اوطلب آمرزش می کنند از برای بندگانی که در زمین هستند» .

و حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند که : «حیات و ممات من از برای شما خیر است . اما در حیات ، از برای شما احکام شریعت را بیان می کنم ، و طریقه وآداب را به شما می آموزم . و اما بعد از ممات من اعمالی که از شما صادر می شود بر من عرضه می کنند ، آنچه را که دیدم نیک است حمد خدا را می کنم ، و آنچه را که دیدم بداست طلب آمرزش آن را از خدا می کنم» . (2)

قسم چهارم آنکه : رسیده است که : چون بنده گناهی کند ملائکه در نوشتن آن تاخیر می کنند که شاید نادم و پشیمان شود و استغفار کند .

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که : «چون از بنده گناهی صادر شود به قدر صبح تا شام نوشتن آن را تاخیر می اندازند ، اگر استغفار نمود نمی نویسند» . (3)

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام منقول است که : «هر که گناهی کندهفت ساعت از روز او را مهلت می دهند ، پس اگر سه مرتبه گفت : «استغفر الله

ص: 301

الذی لا اله الا هو الحی القیوم» آن گناه را ثبت نمی کنند» . (1)

آنکه از برای ایشان چنین عذر خواهان هست .

چه غم دیوار امت را که باشد چون تو پشتیبان ***چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان

قسم ششم : بشارات و مژده هائی است که از برای شیعیان وارد شده است ، که ایشان مخلد در جهنم نخواهند بود ، و دوستی پیغمبر و اهل بیت ، ایشان را از عذاب خلاص خواهد کرد ، هر قدر گناه که داشته باشند ، و هر چه معصیت که کرده باشند . (1)

قسم هفتم : آیاتی که دلالت می کند بر اینکه : خداوند عالم آتش جهنم را به جهت کفار خلق کرده و به غیر از دشمنان خدا کسی داخل جهنم نخواهد شد ، و دوستان خودرا به آن می ترساند و تخویف می کند .

می فرماید : «ذلک یخوف الله به عباده» .

یعنی : «به آتش جهنم ، خدا بندگان خود را می ترساند» . (2)

و نیز می فرماید : «و اتقوا النار التی اعدت للکافرین»

یعنی : «بپرهیزید از آتش جهنم که از برای کفار خلق و مهیا شد» . (3)

و باز می فرماید : «لا یصلیها الا الاشقی الذی کذب و تولی»

یعنی : «به آتش جهنم نمی افتد مگر بسیار شقی ، که تکذیب پروردگار را کند و از او اعراض نماید» . (4)

قسم هشتم : آنچه وارد شده است در خصوص وسعت عفو و مغفرت خداوند ، و وفور مهربانی و رحمت او ، چنانچه فرموده :

«و ان ربک لذو مغفره للناس علی ظلمهم»

یعنی : «به درستی که پروردگار تو صاحب مغفرت و آمرزش

ص: 303

است مردمان را بر گناهانی که کرده اند» . (1)

و مرویست که : «خداوند عالم به حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله وحی فرستادکه من در روز قیامت محاسبه امت تو را به تو وا می گذارم . آن حضرت عرض کرد که :

تو از برای ایشان بهتری از من ، و محاسبه ایشان با تو باشد . خطاب رسید که : هر گاه چنین باشد من هم ترا در حق ایشان مخذول و منکوب نخواهم کرد» . (2)

مرویست که :

«روزی حضرت رسول صلی الله علیه و آله گفت : یا کریم العفو .

جبرئیل علیه السلام عرض کرد که : می دانی معنی کریم العفو را ؟ یعنی بدیهای بندگان را به رحمت خود عفو می کند . بعد از آن ، آنها را به کرم خود مبدل به حسنات می کند» . (3)

و مرویست که :

«هر گاه بنده گناهی کند و استغفار نماید ، خدای - تعالی - به ملائکه می فرماید : ببینید بنده مرا که گناهی از او سر زد ، پس دانست که او را پروردگاریست که گناهان را می آمرزد و به گناه ، مؤاخذه می کند ، گواه می گیرم شما را که من او را آمرزیدم . (4)

و در حدیث قدسی وارد است که :

«من خلق را آفریدم تا از من نفعی ببرند و سودی کنند و نیافریدم ایشان را که من از آنها منتفع گردم» . (5)

مثنوی :

من نکردم خلق تا سودی کنم*** بلکه تا بر بندگان جودی کنم

و مروی است که اگر بندگان ، گناه نکنند خدا خلق

ص: 304

دیگری خواهد آفرید که گناه کنندو ایشان را بیامرزد . (1)

و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند که :

«به آن خدائی که جان من درقبضه قدرت اوست که خدا به بندگان مهربان تر است از مادر مهربان به فرزند خود» . (2)

و در احادیث وارد شده است که : در روز محشر خداوند عالم چنان آمرزش ومغفرت کند که به خاطر هیچ کس خطور نکرده باشد ، تا اینکه شیطان هم به طمع افتد . (3)

و آیات و اخباری که در این معنی رسیده از حد و حصر متجاوز است و بیان ازشرح و ذکر همه آنها عاجز .

قسم نهم : اخباری که رسیده است که : هر بلا و ناخوشی و مرضی که در دنیا به مؤمن می رسد ، حتی پای او که به سنگی بر آید کفاره گناه او می شود .

حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند که :

«تب ، از بوی آتش جهنم است ، و همینقدر نصیب مؤمنین است از آتش جهنم» . (4)

قسم دهم : اخباری که وارد شده است در خصوص اینکه : با وجود ایمان ، گناهی ضرر نمی رساند ، همچنان که با وجود کفر ، هیچ عملی نفع نمی بخشد . (5)

و اینکه گاه است که خدای - تعالی - به جهت مقدار ذره ای از ایمان ، با عمل خوبی از اعمال صالحه ، بنده را می آمرزد و داخل بهشت می کند .

قسم یازدهم : اخباری که رسیده است در ترغیب و امر به حسن ظن به خدا ، - چنانکه شمه ای از آن

ص: 305

گذشت - .

و از آن جمله حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت که : «خدای - تعالی - می فرماید که :

من در پیش گمان بنده خود هستم ، پس هر چه می خواهد به من گمان کند» . (1)

و نیز از آن حضرت مروی است که :

«باید هیچ یک از شما نمیرد مگر به حسن ظن به خدا» . (2)

منقول است که : «یکی از علما (3) را در خواب دیدند به او گفتند که : حق - تعالی - با توچه کرد ؟ گفت : چون قبض روح مرا کردند خطاب رسید که : یا شیخ السوء (ای شیخ بدکردار) چنین و چنان کردی ؟ ! پس به نحوی خوف و دهشت بر من غلبه کرد که حد وپایان نداشت . عرض کردم که به این نحو حدیث از پیغمبر تو به من نرسیده . حق - تعالی - فرمود : به چه نحو رسیده ؟ گفتم : به من رسیده که : پیغمبر تو گفت جبرئیل به من گفت حق - سبحانه و تعالی - می فرماید من در نزد ظن بنده خودم ، به هر نحو که به من گمان برد چنان با او سلوک خواهم کرد . و گمان من این بود که : مرا عذاب نخواهی کرد .

پس حق - تعالی - فرمود که : پیغمبر من راست گفته است ، و جبرئیل راست گفته ، و تو نیزراست گفتی ، ای ملائکه من ! ببرید این را و داخل بهشت کنید و در میان حور و غلمان داخل نمائید» .

در بیان احادیثی که روز

ص: 306

قیامت گناه مؤمنین را به گردن کفار نهاده و آنها را به جهنم می برند .

قسم دوازدهم : احادیثی که وارد شده است که : در روز قیامت ، کفار و دشمنان اهل بیت رسالت ، فدای مؤمنین و شیعیان خواهند شد . و گناهان شیعیان را به پای ایشان نوشته آنها را به عوض ایشان به جهنم خواهند برد .

همچنان که مروی است که : «حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند که :

امت من ، امت مرحومه اند ، و در آخرت از برای ایشان عذابی نیست . و آنچه باید ازعقاب به ایشان رسید در دنیا به واسطه بلاها و محنتها و زلزله ها می رسد ، و چون روزقیامت شود به هر یک از امت من ، مردی از کفار اهل کتاب را بدهند و گویند این فدای تو است از آتش» . (1)

و در احادیث اهل بیت وارد است که :

«ناصبین و دشمنان ما را به سبب ظلمی که به شیعیان ما کرده اند و بدی ایشان را گفته اند فدای ایشان خواهند کرد» . (2)

و از حضرت صادق علیه السلام مروی است که :

«روز قیامت یکی از شیعیان ما راکه دوستی ما را محافظت کرده باشد ، و در دین خود تقیه نموده باشد ، و حقوق برادران مؤمن خود را به جا آورده باشد و لیکن در طاعت و عبادت کوتاهی کرده باشد می آورند و مقابل او صد نفر یا بیشتر ، یا صد هزار از دشمنان ما را می گذارند و می گویند :

اینها فدای تو است از آتش جهنم ، پس آن مؤمنان را به

ص: 307

بهشت می برند و این ناصبین را داخل جهنم می کنند» . (1)

که به آرزو می گذرانند و دروغ می گویند ، رجا و امید ندارند . و به درستی که کسی که امید به چیزی داشته باشد در صدد طلب آن بر می آید . و کسی که از چیزی بترسد از آن می گریزد» . (1)

و شخصی به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد که :

«قومی از دوستان تومعصیت می کنند و می گویند ما امیدواریم . حضرت فرمود : دروغ می گویند ، دوستان ما نیستند . اینها قومی هستند که امانی و آمال ، ایشان را مضطرب کرده است . کسی که امید به چیزی داشته باشد عمل از برای آن می کند» . (2)

و باز از آن حضرت مروی است که :

«مؤمن ، مؤمن نیست تا خوف و امید داشته باشد . و خوف و امید نمی دارد مگر در وقتی که عمل کند از برای آنچه می ترسد و به آن امید دارد» . (3)

مکر الله بوده باشد صلاح او تحصیل صفت خوف است .

و کسی که یاس از رحمت خدا بر او غلبه داشته باشد اصلح از برای او تحصیل صفت رجا است .

و شخصی که غریق بحر معاصی و گرفتار دام شهوات دنیویه بوده باشد باید در صدد تحصیل خوف برآید .

و کسی که معاصی ظاهریه و باطنیه را ترک کرده باشد اصلح از برای او این است که :

ترس و امید او مساوی باشند .

و خلاصه اینکه : هر کدام که آدمی را بیشتر بر تحصیل مقصود وا می دارد ، تحصیل آن اهم است . و اگر در این خصوص مساوی باشند اصلح ، اعتدال این دو صفت وتساوی آنها است .

همچنان که خدای - تعالی - در وصف جماعتی می فرماید :

«یدعون ربهم خوفا و طمعا»

یعنی : «پروردگار خود را می خوانند با ترس و امید» . (1)

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به یکی از اولاد خود فرمودند که :

«ای فرزند ! چنان از خدا بترس که همچنین دانی که اگر طاعات همه اهل زمین را کرده باشی از تو قبول نخواهد کرد . و چنان به خدا امیدوار باش که چنان دانی که اگر گناهان همه اهل زمین را کرده باشی تو را خواهد آمرزید» . (2)

حارث بن مغیره گوید : به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم که : «در وصیت لقمان چه بود ؟ فرمودند که : چیزهای عجیبه در آن بود ، و عجیب تر از همه آنکه : به پسر خود وصیت کرده بود که چنان از خدا

ص: 310

بترس که اگر طاعت «ثقلین» (1) را با خود ببری چنان دانی که تو را عذاب خواهد کرد . و چنان امیدوار به او باش که اگر گناهان ثقلین را با خود ببری چنان دانی که تو را رحم خواهد نمود . و بعد از آن ، حضرت فرمودند که :

پدرم می گفت که : هیچ بنده مؤمنی نیست مگر آنکه در دل او دو نور است : یکی نور خوف ، و یکی نور امید ، که هر کدام را وزن کنی از دیگری زیادتر نیست» . (2)

و از آنچه گفتیم ظاهر شد که : از برای سه کس صفت رجا افضل و اصلح است ازصفت خوف :

یکی : کسی که واجبات خود را به جا آورد و از محرمات اجتناب کند ، و لیکن نفس او در به جا آوردن مستحبات ، و صرف عمر در طاعات کسل باشد . و چنین شخصی باید امید وصول به آنچه خدا وعده فرموده از برای مقربین ، در درجات علیین داشته باشد ، تا نشاطی در خاطر او حاصل شده و او را بر جمیع اعمال صالحه وابدارد .

دوم : کسی که عمر خود را به معصیت صرف کرده باشد ، و صفحه نامه اعمال خودرا سیاه کرده باشد ، و به این جهت ، از خلاصی خود از عذاب الهی مایوس باشد ، وچنانچه توبه و پشیمانی به خاطر او گذرد شیطان او را به ناامیدی بخواند و بگوید : توبه تو کجا قبول می شود ؟ چه فایده بر توبه تو مترتب می گردد ؟ و به این جهت از توبه و

ص: 311

عبادت بازماند . چنین شخصی نیز باید صفت رجا را تحصیل کند و فریب ابلیس رانخورد .

و بدان که : پروردگار عالم را دریای بی منتهای فیض و رحمت است ، و به یک بازگشت ، گناه هفتاد ساله را می بخشد .

راه نومیدی گرفتم رحمتم دل می دهد ***کای گنه کاران هنوز امید عفوست از کریم

سوم : شخصی که چندان خوف بر او غلبه کرده باشد که : مشرف بر هلاکت باشد ، واز کثرت خوف ، مظنه ضرر به بدن او باشد .

و غیر این سه طایفه اگر از اهل معصیت نباشد بهتر تساوی خوف و رجای اوست .

اما کسانی که به فریب شیطان مغرور و روز و شب مشغول لهو و لعب و سرور ، درطاعات و عبادات کسل ، و در معاصی و سیئات ، شجاع و قوی دل ، نه در فکر حرام وحلال ، و نه در اندیشه عقاب و نکال ، مانند اکثر اهل عصر و مانند ابنای این روزگار .

پس دوای صفت رجا به ایشان دادن سم قاتل است ، زیرا که از شنیدن وفور رحمت خدا به غیر از طغیان و جرات ایشان بر عصیان ، چیزی حاصل نمی شود . پس واعظ مردم سزاوار است که : مرض هر شخصی را بشناسد . و علت آن را بداند . و مزاج مردم رابداند . و هر کسی را به چیزی که رفع مرض او را کند معالجه کند ، نه اینکه دوائی دهد که مرض او زیاد گردد .

پس در مثل روزگار ما باید سعی در بیان اسباب ترس و

ص: 312

خوف نمود ، و مردم را ازعذاب الهی ترسانید . نه اینکه قصد از موعظه ، دست آوردن دل مردم ، و چشم داشت آفرین و تحسین از ایشان باشد ، و از این جهت ذکر اسباب امیدواری را کنند و خود ومردم را به هلاکت افکنند .

و اما در مقامی که از این عائله نباشد و باعث جرات بر معصیت نگردد شبهه ای نیست که بندگان را به خدا امیدوار نمودن اولی و افضل است ، زیرا که طاعت با امید ، به مراتب بالاتر و بهتر است از طاعتی که از ترس باشد . و مقرب ترین مردم در نزد خداکسی است که : او را بیشتر دوست داشته باشد . و دوستی و امید به هم می رسد ، نه ترس .

و از این جهت خدا قومی را سرزنش کرده است به بدگمانی به خدا .

و در اخبار پیشینیان رسیده است که :

«خداوند عالم به داود علیه السلام وحی فرستاد که : دوست دار مرا و هر که مرا دوست دارد ، و مردم را دوست من کن . عرض کرد پروردگارا ! چگونه مردم را دوست تو کنم ؟ فرمود که : نیکوئیهای مرا به ایشان ذکرکن و نعمتها و احسان مرا بیان نما و به یاد ایشان بیاور» . (1)

یکی از بزرگان دین همیشه راههای امیدواری به خدا را از برای مردم ذکر می کرد ، وقتی از دنیا رفت او را در خواب دیدند گفت : «مرا بردند در موقف خطاب پروردگارباز داشتند ، خطاب رسید که : چه چیز تو را بر این داشت که پیوسته مردم را به طمع وامیدواری

ص: 313

وامی داشتی ؟ عرض کردم که : خواستم دوستی تو را در دل ایشان جای دهم .

خدای - تعالی - فرمود که : من تو را آمرزیدم» . (1)

بلی چگونه رجاء ، افضل از خوف خدا نباشد و حال آنکه آبخور صفت رجاء ازدریای رحمت است و آبخور صفت خوف از دریای غضب . و کسی که ملاحظه صفات مقتضیه لطف و رحمت را نماید محبت بر او غالب می شود . و مقامی از مقام محبت الهی بالاتر نیست .

و اما خوف ، موقوف است به التفات به صفات مقتضیه غضب ، و از آن محبتی چندان حاصل نمی شود . بلی چون معاصی و غرور بر خلق غالب است - خصوصا به اهل این زمان - پس اصلح به حال ایشان غلبه خوف است ، به قدری که ایشان را به طاعت وابدارد ، و شهوات دنیویه را بر ایشان تلخ کند ، و دل ایشان را از این خانه غروربگسلاند ، و خاطر ایشان را از علایق این عالم سرد کند .

ولیکن تا مادامی که مشرف بر مرگ نشده اند باید چنین باشند ، اما در وقت مردن ، اصلح به حال هر کسی آن است که : صفت رجاء در آن وقت بر او غالب باشد ، زیرا که :

خوف ، تازیانه عمل است ، و در آن هنگام ، وقت عمل سر آمده است . و زمان طاعت گذشته است . و یمکن که خوف در آن وقت باعث کمی دوستی خدا شود .

و باید هر کسی با دوستی خدا از دنیا برود تا شوق لقای او را داشته باشد . و کسی که خدا

ص: 314

را دوست داشته باشد و شایق لقای او باشد شاد و فرحناک از دنیا می رود ، زیرا که :

شادی بالاتر است از اینکه : کسی به نزد محبوب خود رود و او را ملاقات کند . همچنان که هیچ المی بدتر از این نیست که : کسی از محبوب خود مفارقت کند .

پس مسکین و بیچاره کسی که در آن وقت ، دوستی فرزند و عیال و جاه و مال بردل او غالب باشد و همه محبوبهای او در دنیا بوده باشد و دنیا بهشت او باشد ، زیرا که بهشت جائی است که همه آنچه را آدمی دوست دارد در آنجا باشد .

پس با مرگ از بهشت بیرون می رود . و این اول المی است که در وقت مرگ به اهل دنیا می رسد ، علاوه بر آنچه بعد از مرگ به او خواهد رسید . و کسی که دوستی به دنیانداشته باشد و علاقه به آنچه در آنجاست از برای او نباشد ، دنیا از برای او حکم قفس و زندان را خواهد داشت . و مرگ او رهائی از زندان خواهد بود . و این اول بهجتی است که به او می رسد ، علاوه بر چیزهائی که از برای او آماده است .

فراوان و کرامتهای بی پایانی را که در دنیا به بندگان خود نموده ، حتی اینکه هر چیزی که از برای ایشان ضروری است آماده کرده ، اگرچه چیزی باشد که گاهی نادرا به آن احتیاج شود در امور دنیای ایشان .

پس هرگاه عنایت الهیه در خصوص تهیه اسباب دنیویه و آفریدن آنچه وجود آن ضروری یا بهتر است ، کوتاهی نکرده باشد در خانه دنیا ، که حقیقه منزل بلا و محنت است نه خانه سرور و راحت . و راضی نشده باشد که در آنجا محتاج به چیزی باشند که نباشد ، بلکه آنچه مصرف زینت و جمال ایشان می شود نیز خلق کرده باشد . چگونه خود را راضی خواهد کرد که در خانه آخرت که محل فیض و نعمت ، و خانه احسان و راحت است ایشان را مهمل و معطل گذارد ، بلکه گرفتار عذاب ابد و عقاب مخلد سازد .

نار تو اینست نورت چون بود*** ماتمت اینست سورت چون بود

با وجود اینکه خود فرموده است :

«سبقت رحمتی غضبی» (1)

یعنی : «رحمت من برغضبم سبقت گرفته است» .

در دنیا با وجود اشتغال به معاصی و لهو و لعب ، نعمت را باز نگرفت چگونه درآخرت که دست از همه جا کوتاه ، و بجز درگاه او پناهی نیست آدمی را وا می گذارد ؟ بلی :

آنکه جان بخشید و روزی داد و چندین فضل کرد هم ببخشاید چو مشتی استخوان بیند رمیم (2) و بالاترین چیزی که باعث امیدواری بندگان است ، آن است که : خداوند عالم خیرمحض است و هیچ شریتی در او نیست ، و

ص: 316

فیاض علی الاطلاق و بخشنده مطلق ، خلق راآفرید تا بر ایشان جود و احسان کند ، و فضل و کرم خود را ظاهر سازد .

نفرموده است او را که خود را ذلیل و بی قدرکند . آیا نشنیده ای که خدا می فرماید :

«و لله العزه و لرسوله و للمؤمنین»

یعنی : «عزت ازبرای خدا و پیغمبر و مؤمنان است . (1)

پس بنده مؤمن باید خود را عزیز بدارد و ذلیل ننماید . باید مؤمن از کوه محکم تر باشد . از کوه با تیشه می توان چیزی شکست ولی ازدین مؤمن چیزی شکسته نمی شود» . (2)

و علاج این صفت خبیثه ، چنان است که در جبن و خوف مذموم ، و تحصیل کردن ضد آن مذکور گشت .

الحقیقه سر آمد بیشتر صفات و افضل اکثر ملکات است خواری و عزت در نظر او یکسان ، و تهیدستی و ثروت درنزد او «همعنان» ، (1) نه از دوستی ابنای روزگار شاد ، و نه از دشمنی ایشان باک ، نه از مدح ایشان خرم ، و نه از مذمت آنان غمناک می گردد .

چنانکه حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند که : «اگر همه عالم ، شمشیرهاکشند و پشت به پشت یکدیگر داده رو به من آیند ، سر موئی تفاوت در حال من هم نمی رسد» . (2)

بلکه کسی را که این صفت عنایت شد در پیش او مرض و صحت ، بلکه حیات وموت ، بی تفاوت است ، و از گردش روزگار و تقلب لیل و نهار مطلقا متاثر نمی گردد . واز تبدل احوال ، و تراکم اهوال اصلا متزلزل نمی شود .

چیست خود آلاچق ترکمان*** پیش پای نره پیلان جهان

و این ملکه فاضله ، صفتی نیست که هر کسی به آن تواند رسید . و چشمه ای نیست که هر بی سروپائی از آن آب تواند نوشید . سراپرده ای نیست که هر شخصی گرد آن تواندگردید . بلکه میدانی است که بجز یکه سواران معرکه مردانگی ، در آن جولان نکنند . وراهی است که بجز نامداران وادی شیر دلی قدم در آن ننهند .

سالها باید که تا صاحبدلی پیدا شودبوسعید (3) اندر خراسان یا اویس (4) اندر قرن (5) و طریق تحصیل این صفت ، از آنچه در تحصیل صفت شجاعت ، و دفع خوف مذموم گذشت معلوم می شود .

امور عظیمه خطرناک ، و قناعت نمودن نفس به شغلهای پست و اعمال جزئیه .

و این صفت خبیثه نتیجه کم دلی و ضعف نفس است . و ضد این صفت ، علو همت است که عبارت است از : سعی نمودن در مراتب عالیه و مناصب متعالیه ، و طلب کردن کارهای بزرگ .

و کسی که همت او عالی باشد به امور جزئیه سر فرود نیاورد . و به طمع منافع خسیسه دنیویه خود را نیالاید . و از بیم مضرت و خطر ، دست از مطلوب خود باز ندارد .

بلکه دنیا و مافیها در نظر او خوار ، و لذات جسمانیه در پیش او بی اعتبار است . نه ازرو آوردن دنیا به او شاد و فرحناک ، و نه از پشت کردنش محزون و غمناک می شود .

غلام همت رندان (1) بی سر و پایم*** که هر دو کون نیرزد به پیششان یک کاه

بلکه صاحب این صفت ، چون قدم در راه طلب نهاد و در صدد تحصیل مقصودبر آمد نه او را بیم جان است و نه پروای سر ، نه از شمشیر می ترسد و نه از خنجر .

و می گوید :

دست از طلب ندارم تا کام من برآید ***یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید

و می گوید :

ترک جان گفتم نهادم پا به صحرای طلب ***تا در این وادی مرا از تن برآید جان زلب

و چون این صفت به مرتبه کمال رسید صاحب آن طالب مقصد اعلی می گردد وایمان حقیقی از برای او هم می رسد . و مشتاق مرگ می شود

ص: 320

. بلکه همچنان که در اخباروارد شده : «تحفه ای بهتر از مردن در نزد او نیست ، و شادی ای بالاتر از مفارقت از دنیااز برای او حاصل نمی شود» .

گاهی به زبان حال می گوید :

آن مرد نیم کز عدمم بیم آید ***کان نیم مرا خوشتر از این نیم آید

جا نیست به عاریت مرا داده خدا*** تسلیم کنم چه وقت تسلیم آید

و زمانی می گوید :

مرگ اگر مردست گو نزد من آی*** تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ

من از آن عمری ستانم جاودان*** او زمن دلقی (1) ستاند رنگ رنگ

و گاهی می گوید :

این جان عاریت که به حافظ سپرده دوست***روزی رخش ببینم و تسلیم او کنم

و این صفت ، نتیجه بزرگی ذات و شجاعت نفس است . و بالاترین فضایل نفسانیه واعظم مراتب انسانیت است ، زیرا که هر که به جائی رسید و به مراتب ارجمند ، سرافرازگردید به واسطه این صفت شد . آری صاحب این صفت هرگز خود را به مرتبه پست راضی نمی کند و به امور جزئیه دنیه سر فرود نمی آورد .

ز آب خرد ماهی خرد خیزد*** نهنگ آن به که با دریا ستیزد

پس دامن طلب بر میان می زند و کمر همت می بندد تا خود را به مراتب بلند رساند . وخداوند عالم در جوهر انسان و جبلت آن ، چنین قرار داده که به هر کاری کمر بندد ، وبه هر امری که پیشنهاد خود سازد و در آن سعی و اجتهاد کند البته از پیش برمی دارد وبه مطلوب خود می رسد .

به هر

ص: 321

کار کو جست نام آوری*** در آن کار دادش فلک یاوری

«و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»

یعنی : «هرکه در راه ما جهد و سعی کرد ما راه و منزل خود را به او می نمائیم» . (1)

«من طلب شیئا و جد وجد» یعنی : «هر که در طلب چیزی بر آمد و کمر اجتهاد در آن بر میان بست البته آن را می یابد» .

و بدان که شهامت ، که یکی از صفات حسنه است از نتایج علو همت است . و آن عبارت است از : حریص بودن آدمی بر انجام رسانیدن امور عظیمه ، که نام او به مروردهور (2) در صفحه روزگار باقی بماند .

می کند ، و پرهای خود را بر چشمهای او می زند ومی پرد ، و بعد از آن ، روح ایمان از آن مرد مفارقت می کند ، و ملائکه او را دیوث می نامند» . (1)

و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در وقتی که در عراق بودند فرمودند :

«ای اهل عراق ! شنیده ام که زنان شما در راهها با مردان مدافعه می کنند ، یعنی : شانه به یکدیگر می زنند که راه بدهند ، آیا حیا نمی کنید ؟ ! » . (2)

و باز فرمودند که : «چرا حیا نمی کنید و به غیرت نمی آئید که زنان شما به بازارها می روند و با کفار شانه به هم می زنند که راه بیابند ؟ ! » . (3)

و ضد این صفت ، غیرت و حمیت است . و آن نتیجه شجاعت و قوت نفس است ، واز شرایف ملکات و فضایل صفات است .

و کسی که از این صفت خالی است از زمره مردان خارج ، و نام مردی بر او نالایق است .

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که : «خداوند - تبارک وتعالی - غیور است ، و صفت غیرت را دوست می دارد ، و از غیرت اوست که همه اعمال ناشایسته ظاهریه و باطنیه را حرام کرده است» . (4)

دین ، آن است که : سعی کند در رد بدعت کسی که در دین بدعت نهد ، و اهانت کسی که به دین اهانت رساند . و دفع ادعای باطل کنندگان دین . ورد شبهه منکرین . و کشتن کسانی که از دین برگردند ، یا اینکه ضروری دین را انکارنمایند . و در ترویج احکام دین ، جد و جهد لازمه را به عمل آورد . و در نشر مسائل حرام و حلال ، نهایت مبالغه را بکند . و در امر به معروف و نهی از منکر مسامحه نکند .

و با کسانی که مجاهر به معصیت اند بی ضرورت ، مداهنه و دوستی نکند . و با ضرورت هم در دل بر ایشان غضبناک باشد .

و اما غیرت در عرض و حرم ، آن است که : از اهل خود غافل نشود . و اهمال درابتدای امری که عاقبت آن به فساد منجر می شود نکند . پس زنان خود را از دیدن مردان نامحرم محافظت کند ، و ایشان را از رفتن به کوچه و بازار منع نماید .

حضرت رسول صلی الله علیه و آله به حضرت فاطمه - صلوات الله علیها - فرمودندکه : «از برای زنان چه چیزی بهتر است ؟ عرض کرد که : اینکه هیچ مردی را نبیند ، و هیچ مردی هم او را نبیند . پس فاطمه را به سینه خود چسبانید» . (1)

و اصحاب - پیغمبر صلی الله علیه و آله سوراخهای دیوار خانه خود را مسدودساخته بودند که زنان ایشان ، مردان را نبینند . (2)

روزی حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله

ص: 324

فرمودند که : «هر که اطاعت زن خود راکند خدای - تعالی - او را سرنگون به جهنم اندازد . عرض کردند که : در چه چیز اطاعت کند ؟ فرمودند : در اینکه از شوهر خود خواهش کند که به حمامها و عروسیها وعیدگاهها و عزاها برود ، و جامه های نازک بپوشد ، و شوهر راضی شود و او را اذن دهد» . (1)

و آنچه شنیده ای که : در عهد پیغمبر صلی الله علیه و آله زنان به مساجد حاضرمی شدند و حضرت ، ایشان را اذن می دادند ، مخصوص زنان آن عصر بود ، که آن حضرت علم به احوال ایشان داشت و می دانست که فسادی بر آن مترتب نمی گردد .

ولی در این زمان ، منع زنان از حضور در مساجد و رفتن به مشاهد لازم و واجب است ، چه جای کوچه و بازار و حمامها و مجامع لهو و لعب ! مگر زنان عجوزه که از حدفساد گذشته اند .

و از این جهت بعد از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله صحابه آن سرور چنین رفتار می نمودند و گفتند که : هر گاه پیغمبر صلی الله علیه و آله بر حال زنان این زمان مطلع بود منع می فرمود که زنان از خانه بیرون روند .

و از حضرت صادق علیه السلام پرسیدند که : «جایز است که زنان از برای نماز عید و نماز جمعه بیرون روند ؟ فرمودند : نه ، مگر زنیکه پیر بوده باشد» . (2)

و بالجمله هر که اندک اطلاعی از احوال زنان این عصر و امثال آن داشته باشد ، وفی الجمله رگ

ص: 325

مردی و صفت غیرت و حمیت در او باشد زنان را منع می کند از آنچه احتمال فساد و ناخوشی داشته باشد : از نظر کردن به مردان نامحرم و صدای ایشان راشنیدن ، - تا ضرورت شرعیه نباشد - و استماع ساز و نوا ، و شنیدن خوانندگی و غنا ، بلکه از بیرون رفتن از خانه و آمد و شد با بیگانه ، و تردد به حمامها و مساجد ، و حضور درمحافل و مجامع ، - اگر چه مجمع تعزیه حضرت سید الشهداء علیه السلام بوده باشد - و سفر کردن به زیارات مستحبه و امثال اینها . زیرا که غالب آن است که ارتکاب این امور ، از فساد خالی نباشد . و اگر هیچ نباشد نظر به مردان نامحرم می افتد و صدای ایشان را می شنوند ، و این منافی طریقه عفت ، و خارج از شیوه غیرت است .

چو زن راه بازار گیرد بزن*** وگرنه تو در خانه بنشین چو زن

زبیگانگان چشم زن دور باد*** چو بیرون شد از خانه در گور باد

بپوشانش از چشم بیگانه روی*** و گر نشنود چه زن آنگه چه شوی

چو در روی بیگانه خندید زن ***دگر مرد گو لاف مردی مزن

پس در این عصر ، بر مردان صاحب غیرت لازم است که نهایت سعی را در محافظت اهل و حرم خود نمایند و ایشان را از بیرون رفتن از خانه ممانعت نمایند مگر شرعاواجب شده باشد ، مانند سفر حج واجب ، یا رفتن به خانه عالم خداترسی به جهت اخذمسائل واجبه ، هر گاه مردان خود متمکن از اخذ مسایل

ص: 326

و رساندن به ایشان نباشند .

بلی اگر فرض شود که یقین حاصل شود به اینکه رفتن ایشان به یکی از مواضعی که شرعا راجح است ، چون زیارت ائمه ، یا مجمع تعزیه زنان یا امثال اینها که از مفاسدخالی است ضرر ندارد . و همچنین مقتضای صفت غیرت آن است که زنان را منع کننداز شنیدن حکایات شهوت انگیز ، و سخنان عشرت آمیز ، و مصاحبت پیره زنانی که بامردان آمد و شد دارند .

بر پنبه آتش نشاید فروخت ***که تا چشم بر همزنی خانه سوخت

و از این جهت در احادیث ، زنان عرب را منع کرده اند از یاد گرفتن سوره یوسف ، وشنیدن آن . حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند که : «سوره یوسف را به زنان خود تعلیم مکنید و بر ایشان مخوانید ، که به فتنه می افتند . و سوره نور را به ایشان یاددهید ، که مشتمل است بر مواعظ و نصایح» . (1)

و فرمودند که : «زنان را بر زین سوار مکنید» . (2)

و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند که : «زنان را در غرفه ها جای مدهید . و خط نوشتن به ایشان نیاموزید . و ایشان را پنبه رشتن یاد دهید . و سوره نور تعلیم دهید» . (3)

و بدان که : مرد صاحب غیرت را سزاوار آن است که خود را در نظر زن با صلابت ومهابت بدارد تا همیشه از او خائف باشد ، و پیروی هوا و هوس خود را نکند . و هیچ وقتی زن را بیکار نگذارد ، بلکه پیوسته او را مشغول امری سازد از

ص: 327

امور خانه ، یا او را به کسبی بدارد . زیرا که اگر بیکار باشد شیطان او را به فکرهای باطل می اندازد و میل بیرون رفتن و تفرج و خودآرائی و خودنمائی می کند و به لهو و لعب و خنده و بازی رغبت می نماید ، و کار او به فساد می انجامد . و باید مرد صاحب غیرت جمیع ضروریات زن را از خوراک و پوشاک و سایر آنچه به آن احتیاج دارد مهیا سازد تا مضطر به بعضی اعمال و افعال ناشایست نگردد .

و مخفی نماند که : صفت غیرت اگر چه خوب ، و در نظر شرع و عقل مستحسن ومرغوب است ، اما باید که به حد افراط نرسد و آدمی به نحوی نشود که بی سبب به اهل خود بدگمان ، و بر ایشان تنگ بگیرد ، و در صدد تجسس باطن ایشان برآید ، زیرا که همچنان که در حدیث وارد شده است که : «زن مانند استخوان کجی است ، اگر بخواهی او را راست کنی می شکند» . (1)

و از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله مروی است که : «بعضی از انواع غیرت است که خدا و رسول آن را دشمن دارند و آن این است که : مرد بی جهت بر اهل خودغیرت نماید» . (2)

و بالجمله مبالغه در تفحص و تفتیش از احوال اهل و حرم خود نمودن نالایق ، و باطریقه شریعت موافق نیست ، زیرا که در این وقت مرد ، از ظن بد خالی نخواهد بود ، و آن شرعا مذموم است - چنانکه مذکور خواهد شد .

ابتدای امر ، مراقب احوال او باشی . واز برای پرستاری و شیردادن او زنی صاحب عفت و صلاح معین نمائی . و غذای او را ازحلال مهیا سازی ، زیرا که طفلی که گوشت او از شیری که از غذای حرام به هم رسیده متکون شود طبع او خبیث می شود ، و طینت او از خباثت سرشته می گردد . و چون به سرحد تمیز رسد باید او را از آداب نیکان بیاموزی . و آداب خوردن و گفتن و نشستن وبرخاستن و غیر اینها به او یاد دهی .

پس او را بیاموزی که : نخورد مگر با دست راست . و در وقت شروع به چیزخوردن«بسم الله» بگوید . و از نزد خود لقمه برگیرد . و به هر طرف دراز نشود . و پیش از دیگران دست به طعام نبرد . و نیز به طعام و کسانی که طعام می خورند نگاه نکند . و به شتاب غذا نخورد . و لقمه را نیک بجاید . و دست و جامه را به آنچه می خورد آلوده نسازد . و پرخوری و شکم پرستی را عادت نکند . و باید در نزد طفل مذمت پرخوری رانمود . و مدح قناعت و کم خوری را کرد . و او را چنان پرورید که در بند غذا نباشد ، و به هر چه رسد قانع باشد . و او را از خود آرائی و زینت کردن و در بند لباس بودن منع نمائی . و این را در نظر او قبیح سازی ، و به او وانمائی که زینت و خود آرائی طریقه زنان است و مردان از آن عار دارند . و از همنشینی طفلانی

ص: 329

که بر ناز و نعمت و لباس و زینت پرورش یافته اند او را محافظت کنی . و او را به لباس پست و درشت معتاد سازی . وطریقه نشستن و برخاستن و راه رفتن و خوابیدن را به او تعلیم کنی . و یاد دهی او را که در نشستن و برخاستن و ایستادن ، پشت به دیگری نکند . و در حضور مردمان آب دهان نیفکند . و انگشت به بینی نکند . و آب بینی نیفکند ، و اگر ضرور شود پنهان ، بینی راپاک کند . و در برابر مردم خمیازه نکشد . و پا بر روی پا نیفکند . و دست بر زیر «زنخدان» ننهد . و به هر طرف ننگرد . و سر برهنه نسازد . و اطاعت بزرگتر را کند ، و تعظیم ایشان را به جای آورد ، و در حضور ایشان بازی نکند . و او را منع کنی از پرگوئی ودروغ و قسم خوردن - اگر چه راست باشد - و فحش و دشنام و لغو و غیبت و بسیارخندیدن و استهزاء کردن و زیاد مزاح کردن و تیز به مردم نگریستن و ابتدا به سخن کردن .

و عادت ده او را به درستگوئی و با فکر سخن گفتن . و گوش دادن به کسی که با اوتکلم می کند . و برخاستن در پیش پای بزرگ تر از خود . و به دو زانو نشستن وجای دادن و وقار و سکینه و خودداری در جمیع حرکات به او بیاموز . و باید او را ازهمنشین بد ، نهایت محافظت را کنی ، که اصل ادب همین است . و بترسانی او را از اینکه از اطفال

ص: 330

یا مردان چیزی بگیرد . و به او بفهمانی که بزرگی در عطا و بخشش است ، و درگرفتن ، خواری و ذلت است ، و داب سگان است که در انتظار لقمه ای دم خود رامی جنبانند و تملق و چاپلوسی می کنند .

و باید او را به معلمی متدین دانا داد که او را قرآن بیاموزد ، و حکایات نیکان را به اوبخواند . و از سخنان لغو او را منع کند . و باید به او تعلیم کنی که چون معلم او را بزندصبر و تحمل کند و متوسل به این و آن نشود . و به او بگوئی که این طریقه شجاعان ومردان است ، و در آن وقت چون زنان و بندگان فریاد و فغان نکند . و سزاوار آن است که چون از مکتب فارغ شود او را اذن دهی که مشغول بازی و تفرج شود تا دل او نمیردو پژمرده نگردد .

و چون اندکی تمیز او بیشتر شد باید اخلاق نیک به او بیاموزی ، و او را از رذائل صفات بازداری . و در نظر او صفات حسنه ، را جلوه دهی . چون صبر و شکر و توکل ورضا و شجاعت و سخاوت و صدق و صفا و غیر اینها . و صاحبان این صفات را در نزد او ستایش کنی . و اخلاق رذیله ، از حسد و عداوت و بخل و کبر و دزدی و خیانت وامثال اینها را مذمت کنی ، و ارباب این اخلاق را نکوهش نمائی . و او را به طهارت ونماز بداری .

و در بعضی از روزهای ماه

ص: 331

رمضان او را به روزه داشتن امر کنی . و اصول عقاید را به او تلقین نمائی . و آداب شریعت را به او یاد دهی . و چون فعل نیکی از او سرزند یاصفت خوبی از او ظاهر شود او را آفرین گوئی و در برابر مردم تحسین کنی . و به اواحسان نمائی .

نوآموز را ذکر و تحسین و زه (1)*** ز توبیخ و تهدید استاد به

و اگر فعل قبیحی از او سر زد دفعه اول ندیده انگاری و به روی او نیاوری ، و چنان وانمود کنی که کسی جرات نمی کند که چنین کاری بکند ، خصوصا اگر خود طفل بخواهد آن را پنهان کند ، تا جری ء نشود .

پس اگر دوباره آن کار از او سرزند در خفیه او را عتاب و خطاب کنی ، و چنان نمائی که اگر این ، از او ظاهر شود در نزد مردم رسوا می گردد ، و بسیار در مقام عتاب برنیائی . و باید پدر هیبت خود را نگاه دارد و خود را در نظر فرزند بی وقع نسازد . ومادر باید او را از پدر بترساند و او را از اعمال ناشایست منع کند .

و چون تمیز او بیشتر شد او را به عبادت بداری . و دنیا را در نظر او خار سازی . و اورا به پروردگار امیدوار نمائی . و آخرت را در نظر او جلوه دهی . و عظمت خدا را به اوذکر کنی . و چون چنین نمائی این اخلاق در دل طفل راسخ می شود و بعد از بلوغ داخل زمره اخیار و از برای پدر و مادر از باقیات صالحات

ص: 332

خواهد بود .

و اگر بر خلاف این باشد و در تادیب او مسامحه کند تا طفل به هرزگی پرورش یابدو بی شرمی و فحش و شکم پرستی و امثال آن را معتاد شود خبیث النفس می گردد وو بال پدر و مادر ، بلکه باعث بر رسوائی و عار ایشان می شود . و خود در دنیا به سختی ونکبت و زحمت ، و در عقبی به عذاب مبتلا می شود .

بسا روزگارا که سختی برد*** پسر چون پدر نازکش پرورد

هر آن طفل چون جور آموزگار*** نبیند جفا بیند از روزگار

پس بر پدر مهربان لازم است که سعی در تادیب فرزند نماید و بداند که : این امانتی است از خدا در نزد او . و دل او پاک ، و جوهر او صاف است . و قابل هر نیک و بدی هست . و به هر چه تعلیم دهد نشو و نما می کند . و پدر هم در ثواب و وبال او شریک است ، پس او را ضایع و مهمل نگذارد و از او غافل نشود .

و دختر را نیز باید مانند پسر تربیت داد ، مگر در چیزهائی که تفاوت میان پسر ودختر است . پس باید او را پرده نشینی و حیا و حجاب و عفت و امثال اینها آموخت .

و بعد از آنکه این آداب را به فرزند آموخت ملاحظه کند که قابلیت و استعداد کدام علم و صنعت را دارد ، پس او را به آموختن آن بدارد و نگذارد که مشغول امری شودکه استعداد آن را ندارد تا عمر او ضایع نگردد .

اما غیرت در مال ، آن است که : بدانی که هر کس مادامی که در دار دنیاست به مال محتاج ، و تحصیل آخرت به آن موقوف است ، زیرا که که معرفت و طاعت ، به بقاء بدن وحیات منوط ، و بقاء آنها به غذا و قوت مربوط است .

پس عاقل باید که بعد از آنکه از مداخل حلال ، تحصیل آن را نمود ، سعی درمحافظت آن کند ، به این نحو که بی مصرف آن را خرج نکند . و به مصرفی که فایده اخروی یا دنیوی ندارد نرساند . و به غیر مستحق ندهد . و به ریا و مفاخرت بر باد ندهد . وبه خودنمائی و خود فروشی خرج نکند . و از دزدان و اهل خیانت آن را محافظت کند .

و تا تواند ظلمه را بر آن مسلط نسازد . و تمکین ایشان در بردن مالش ندهد . و غیر ازاینها از مصارفی که شرعا رجحانی نداشته باشد . و عوض آن از برای آن در دنیا وآخرت نیست . بلکه مقتضای غیرت آن است که : تا خود زنده است اموال خود را به مصرفی رساند که فایده اش به خودش عاید شود . و از برای وارث نگذارد مگر آنکه اورا فرزند خلفی باشد که از جمله اخیار بوده باشد ، که وجود او نیز به منزله وجود خوداوست و در ثواب او شریک است .

و چگونه صاحب غیرت و حمیت خود را راضی می کند که مالی را که روز و شب در تحصیل آن تعب کشیده ، و در جمع کردن آن ، عمر خود را

ص: 334

تلف کرده ، و درعرصات محشر از عهده حساب آن باید برآید از برای شوهر زن خود بگذارد تا آن رابخورد و قوت گیرد و با زن او جماع کند . و منتهای مطلب آن زن خبیثه این باشد که ازآن مال ، غذاهای مقوی ترتیب دهد که شوهرش در مجامعت کردن قوی تر گردد .

و حقیقت آن است که این «مخنثی» (1) است که «قلتبان» (2) و دیوث خود را به آن راضی نمی کند چه جای صاحب غیرت و حمیت .

و همچنین است گذاشتن مالی از برای سایر ورثه که حق آن میت بیچاره را نمی شناسند ، و از او یاد نمی کنند مانند پسران بدگهر ، و شوهران دختر ، و برادران ، وبرادر زادگان ، و عم و عمه و خال و خاله و غیر اینها . و ایشان اگر چه مثل شوهر زن نیستند ، اما هرگاه از اهل خیر و صلاح نباشند مال از برای ایشان گذاشتن به غیر ازوزر و وبال و فحش و دشنام ، دیگر ثمری ندارد ، همچنان که در اهل این عصر مشاهده می کنیم .

کارها از جانب خداوند منان» . (1)

و در روایات وارد است که :

«چون عیسی بن مریم علیه السلام متولد شد همه شیاطین به پیش ابلیس - که رئیس ایشان است - رفتند و گفتند امروز همه بتها سرنگون شده . ابلیس گفت : البته حادثه ای واقع شده است بایستید تا تفحص کنیم . پس به پروازآمد و مشرق و مغرب را طوف کرد و چیزی نیافت ، تا رسید به موضعی که عیسی علیه السلام متولد شده بود دید ملائکه دور او را فرا گرفته اند ، پس برگشت به نزدلشکر خود و گفت : امشب پیغمبری به دنیا آمده است ، و هیچ زنی آبستن نشده و وضع حمل او نگردید مگر اینکه من در نزد او حاضر بودم بجز این شخص ، و امید برگیرید ازاینکه بعد از این دیگر کسی بت پرستی کند ، و لیکن راه فرزندان آدم را به شتابکاری وسبکی و بی وقعی بزنید» . (2)

و اخبار در مذمت این صفت از حد متجاوز است . (3)

و سر در شدت مذمت آن ، آن است که : عمل هر کس باید به بصیرت و بینائی باشد ، و عاقبت آن را ملاحظه کند ، و این موقوف ست بر تامل و تانی . و این صفت مانع تامل است .

و مکرر به تجربه رسیده است که : هر امری که بی تامل از آدمی سرزد باعث خسران و زیان ، و فاعل آن نادم و پشیمان می شود . و هر کاری که به تثبت و تانی کرده می شودهیچ پشیمانی در آن نیست . و همین در مذمت این صفت بس است که : هر

ص: 336

عجول سبکی در نظرها خوار و در دلها بی وقع و بی اعتبار است . و کسی که اندک تامل نماید می فهمدکه باعث کلی ، در فروختن دین به دنیا ، و معاوضه کردن نعیم آخرت و پادشاهی ابد به مزخرفات این عاریت سرا ، شتابکاری و عجله است ، زیرا که چون نفس انسانی از «عالم امر» (1) برخاسته و در سلسله ایجاد ، اقرب مخلوقات است به موجد کل ، پس بالاترین لذات از برای او لذت غلبه و برتری و استیلا و سروری است ، که از صفات کمالیه حضرت آفریدگار است . و هر کسی پیوسته طالب استعلا و بزرگی است .

و چنین نیست که این طلب از او ناپسندیده و مذموم باشد ، بلکه هر بنده باید درتحصیل پادشاهی باشد که زوال از برای آن نیست . و سعادتی را طلبد که آخری نداشته باشد . و بقائی جوید که فنائی به آن راه نیابد . و عزتی خواهد که در عقبش ذلت نباشد . وغنائی کسب کند که به فقر نینجامد . و کمالی جوید که از نقص عاری باشد .

و همه اینها از صفات خدائی ، و طالب آن طالب علو و کمال است . و چگونه چنین طلبی ناپسندیده می باشد ؟ ! پس مذمتی که در طلب ریاست و استیلاء رسیده است به واسطه اشتباهی است که کرده و غلطی که از او واقع شده در فهمیدن ریاست به فریب شیطان - لعین - ، زیرا که :

چون به واسطه سجده نکردن بر آدم ، آن لعین مطرود درگاه ، و از عالم امر رانده شدحسد او را بر این داشت که در صدد اغوای

ص: 337

فرزندان او برآید ، و ایشان را نیز همچون خودش از عالم امر ، و بارگاه قرب ، دور افکند .

پس ایشان را به شتابکاری فریب داده ، و در نظر ایشان ریاست عاجله فانی ، وسروری و بزرگی چند روزه را که به انواع آلام مشوب (1) است جلوه داد . و ایشان را ازسلطنت ابد و پادشاهی مخلد که از همه کدورات مصفا ، و از زوال و فنا مبراست محروم ساخت . و مسکین و مخذول فرزند آدم ، چون عجول و شتابکار خلق شده بود شیطان لعین از این راه برآمد و به عجلت - که مقتضای طبع انسان بود - متوسل شده و متاع حاضر را در نظر او زینت داده . و در باب آخرت به امیدواری از خدا او را مغرور کرد .

و آن بینوای بیچاره نیز فریب او را خورده به طلب دنیا و مزخرفات آن مشغول گردید وسلطنت و پادشاهی بی زوال را از دست داد . و مسکین بخت برگشته فکر نکرد که ریاست دنیا و پادشاهی آن ، سروری و کمال نیست ، بلکه عین نقص و وبال است . و فریب دشمن مطرود دیرینه خود را خورد ، سبحان الله تعالی .

لعاب عنکبوتان مگس گیر ***همائی (2) را نگر چون گرد نخجیر (3)

پس هر که به حقیقت امر ، جاهل ، و از خدعه آن مردود ، غافل است به وساوس اوفریفته می گردد و سروری و پادشاهی مؤبد را به متاع خسیس چند روزه دنیا می فروشد ، و چه ارزان می فروشد .

آری :

زیانکاران که جنس جان فروشندچنین جنسی عجب ارزان فروشندو اما

ص: 338

کسی که از باطن کار آگاه ، و توفیق ربانی او را همراه ست با ریسمان آن ملعون به چاه نمی رود و پیروی آن را نمی کند . و چون آن ملعون از افراد انسان به یک ودو اکتفا نکرد و دام مکر و حیله را در راه همه کس گسترد ، به این جهت خداوند عالم پیغمبران و رسولان فرستاد تا ایشان را از خدعه آن مکار خبردار سازند . و دل ایشان رااز این خانه مجازی بپردازند . و «صلای» (1) دعوت پروردگار را در دهند . و بندگان را به جانب مملکت حقیقی و وطن اصلی بخوانند .

پس پیغمبران آمدند و دامن همت بر میان زدند و یک تنه به دعوت خلق برخاستند وبه آواز بلند که اقطار عالم را فرا گرفت ندا کردند :

«یا ایها الذین آمنوا ما لکم اذا قیل لکم انفروا فی سبیل الله اثاقلتم الی الارض ا رضیتم بالحیوه الدنیا من الاخره فما متاع الحیوه الدنیا فی الاخره الا قلیل»

خلاصه معنی آنکه :

«ای طایفه ای که به خدا و پیغمبر او گرویده اید ! چه شده است شما را که چون به شما امرمی شود که کوچ کنید در راه خدا ، سنگین می شوید و خود را به زمین می چسبانید ؟ آیا دل خوش کرده اید به زندگانی دنیا ، و از آخرت گذشته اید ؟ پس بدانید که متاع چندروزه دنیا در پیش آخرت نیست مگر چیز کم و بی قدری» . (2)

و زبان به مذمت دنیا و اهل آن گشودند و مردم را وعده و وعید کردند و به زبان حال با هر یک از فرزندان آدم گفتند :

بال بگشا و صفیر

ص: 339

از شجر طوبی زن ***حیف باشد چو تو مرغی که اسیر قفسی

پس غرض کلی از بعثت انبیا خواندن خلق است به مملکت بی پایان ، تا در آنجا برتخت پادشاهی نشینند . و تاج سروری بر سر نهند . و به زندگی ای فایز گردند که مرگ ندارد . و به عزتی رسند که ذلت در قفایش نیست .

و شیطان ایشان را به شتاب می اندازد و ایشان را به سروری دنیا می خواند . و چون می داند که این را بقائی نیست و این چند روزی هم که هست از هم و غم و نزاع وکدورت خالی نیست تا به این سبب از یاد آخرت غافل شوند ، و از فکر تحصیل ملک باقی بیرون روند . بلکه از زهد و سبکباری در دنیا که پادشاهی نقد است باز مانند و بنده غضب و شهوت خود گردند و به پرستش شکم و فرج خود مشغول شوند . پس چون چارپایی شود که افسار او در دست شکم و فرجش باشد و او را به هر طویله و آخوری که خواهند بندند .

پس چه مغرور و بی عقل است فرزند آدم که مملوک شهوت خود می شود و چنان پندارد که پادشاه است . و بنده خواهش نفس می گردد و چنان گمان می کند که خداونداست - معاذ الله - . و از آنچه مذکور شد معلوم شد که منشا خسران در دنیا و آخرت عجله و شتابکاری است .

و چون بدی این صفت را دانستی پس بدان که طریق علاج آن ، آن است که : یادفساد و سوء عاقبت آن کنی . و متذکر آن شوی که باعث سبکی و خفت و بی قدری وذلت در

ص: 340

نظر مردمان است . و موجب ندامت و پشیمانی است . پس متذکر شرافت ضدآن ، که وقار و طمانینه است گردی . و بدانی که این صفت انبیاء و اولیاء است . پس باخود قرار دهی که دیگر هیچ فعلی را بی تامل نکنی . و طمانینه و سکون را در باطن وظاهر ، در جمیع احوال [افعال] و حرکات و سکنات ، شعار خود سازی . و خواهی نخواهی خود را چندی بر این بداری تا عادت تو شود و صفت خبیثه عجله از تو رفع شود و وقار و طمانینه از برای تو حاصل گردد .

«مؤمن البته متصف به صفت وقار است و در نظر مردم هیچ صفتی آدمی را مانند این صفت ، شریف و عزیز نمی کند» . (1)

پس سزاوار مؤمن آن است که پیوسته شرافت و نیکی این صفت را در نظر داشته وخود را در اعمال و افعال و اقوال بر آن بدارد ، تا عادت و ملکه او گردد .

مسلم و دست اندازی به حریم و عرض او نموده . و شکی نیست که هر که در باطن ، بد به دیگری برد و اورا به شر و فساد نسبت دهد در ظاهر به نظر حقارت او را می بیند ، و اکرام او را «کماینبغی» (1) بجا نمی آورد . و در حقوق او کوتاهی می کند . بلکه مضایقه از غیبت ، و اظهارآنچه گمان به او برده نمی کند . و همه این امور منشا هلاکت او می شود .

و شبهه ای نیست در اینکه هر که ظن بد به مسلمانان می برد خبیث النفس و بدباطن است ، و هر کسی را مثل خود می داند . و خباثت باطن او به ظاهرش نیز سرایت می کند . ودل هر مؤمن پاک طینتی نسبت به همه خلایق ، پاک و صاف است و ظن بد به احدی نمی برد .

آری ، آری : از کوزه همان برون تراود که در اوست .

مرا پیر دانای مرشد شهاب*** دو اندرز فرمود بر روی آب

یکی آنکه : بر خویش خوش بین مباش*** دگر آنکه : بر خلق بدبین مباش

و سر اینکه ظن بد به مردم بردن علامت خباثت نفس است و شارع از آن نهی فرموده آن است که : آن نمی باشد مگر از القای شیطان خبیث ، زیرا که بجز علام الغیوب احدی از باطن دیگری آگاه نیست ، و هیچ دلی را به دل دیگر راه نمی باشد .

پس چگونه می تواند شد که : کسی چیزی را ندانسته ، و به چشم خود مشاهده نکرده ، و از گوش خود نشنیده ، در حق غیر اعتقاد کند ؟ پس ظن

ص: 343

بدی که آدمی می کندامری است که از راهی که نمی داند به دل او افتاده . و نیست آن راه ، مگر راه شیطان . پس شیطان آن گمان را به دل او انداخته و به آنچه گمان برده و خبر داده . و آدمی چگونه خبری که شیطان داده باشد قبول می کند و حال آنکه شیطان از هر فاسقی فاسق تر است .

و خدا می فرماید :

«ان جاءکم فاسق بنبا فتبینوا»

یعنی : «اگر فاسقی شما را خبری آوردتبین کنید و آن را قبول نکنید» . (1)

پس از برای اهل ایمان جایز نیست که تصدیق آن لعین را کنند - اگر چه بعضی قراین خارجیه به آن ضم شود - تا به سرحد یقین رسد .

پس هر گاه عالمی را در خانه امیر ظالمی ببینی شیطان به گمان تو می اندازد که : او به جهت طمع به آنجا رفته ، تو باید آن را به دل خود راه ندهی ، زیرا که شاید باعث رفتنش اعانت مظلومی باشد . و اگر از دهن مسلمانی بوی شراب یابی باید جزم به اینکه او شراب حرام نوشیده است نکنی ، زیرا که می شود که مزمزه کرده باشد و ریخته باشد ، یا برآشامیدن آن مجبور بوده باشد ، یا به تجویز طبیب حاذقی به جهت مداوائی آشامیده باشد . و بالجمله باید حکم تو بر افعال مسلمین چون حکم و شهادت بر اموال ایشان باشد . و همچنان که در مال حکم نمی کنی مگر به آنچه دیده ای ، یا با اقرار شنیده ای ، یادو شاهد عادل در نزد تو شهادت داده اند ، همچنین در افعال ایشان باید چنین

ص: 344

باشی .

و اگر عادل ، بدی از مسلمی نقل کند باید توقف کنی نه تکذیب آن عادل را کنی ، و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند که : «هر که خود را در محل تهمت در آورد ملامت نکند کسی را که به او بدگمان شود» . (1)

و از حضرت امام زین العابدین علیه السلام مروی است که : صفیه دختر حی بن اخطب ، حرم محترم حضرت رسول صلی الله علیه و آله حکایت کرد که : «وقتی حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در مسجد معتکف بودند من به دیدن او رفتم و بعداز شام از پیش آن حضرت مرخص شده روانه منزل شدم . آن عالی جناب قدری راه همراه من آمد و تکلم می کرد ، شخصی از انصار برخورد و گذشت ، حضرت او را آوازداده فرمود : این زن من صفیه است . آن شخص عرض کرد چه جای این سخن بود ، حاشاکه من به شما ظن بد برم . حضرت فرمود : شیطان در رگ و خون بنی آدم جا دارد ترسیدم بر شما داخل شود و باعث هلاک شما شود» . (2)

و در این فعل پیغمبر صلی الله علیه و آله دو ارشاد عظیم از برای امت است : یکی اینکه : باید نهایت احتراز از ظن بد کرد . دوم اینکه : هر کسی اگر چه مثل پیغمبر خدا باشدباید خود را از محل تهمت نگاه دارد .

پس کسی که عالم پرهیزکار باشد و در میان مردم معروف به صلاح و دیانت باشدمغرور نشود که کسی به من ظن بد نمی برد ، و به این

ص: 345

جهت خود را از محل تهمت محافظت نکند ، زیرا که : هر فردی از انسان اگر چه اورع و اعلم جمیع مردم باشد همه کس او را به یک نظر نمی بیند . بلکه اگر جمعی کثیر او را ظاهرا و باطنا خوب دانند و همه افعال او را حمل بر صحت نمایند ، جمعی دیگر هستند که طالب عیب او باشند و اعتقادتمام به او نداشته باشند و ایشان البته در محل تهمت زدن به او می باشند .

و عین الرضا عن کل عیب کلیله*** و لکن عین السخط تبدی المساویا

یعنی : چشم دوستی از دیدن هر عیبی کند است ، اما چشم عداوت و دشمنی ، بدیها راظاهر می کند .

و هر دشمن حسودی نگاه نمی کند مگر به چشم دشمنی . پس آنچه خوبی که ازآدمی دید می پوشاند و در تجسس بدیها برمی آید . و هر بدی ، البته به دیگران گمان بد می برد و ایشان را چون خود می داند . و هر معیوب رسوائی ، دیگران را مانند خود رسواو عیبناک می خواهد ، عیوب ایشان را در میان مردم ظاهر می کند تا مردم از فکر او بیرون روند و زبان ایشان از او کوتاه گردد . «و البلیه اذا عمت طابت» یعنی : «هر بلائی که عمومیت هم می رساند گوارا می شود» .

پس بر هر مؤمنی لازم است که خود را از مواضع تهمت دور دارد تا بندگان خدا گمان بد به او نبرند و به معصیت نیفتند و این شخص هم در معصیت ایشان شریک باشد ، زیرا که هر که سبب معصیت دیگری شود او هم در گناه با او شریک خواهد

ص: 346

بود .

و از این جهت خداوند عالم فرموده : «دشنام مدهید به کسانی که غیر خدا رامی خوانند ، که ایشان هم خدا را دشنام دهند» . (1)

و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که : «چگونه می بینید حال کسی را که پدر و مادر خود را دشنام می دهد ؟ عرض کردند که : آیا کسی پدر و مادر خود را دشنام می دهد ؟ فرمود : بلی کسی که پدر و مادر غیر را دشنام دهد ، آن غیر هم پدر و مادر او رادشنام دهد» . (2)

تو از نصیحت او خلاص کردن او از هلاکت باشد . و هر گاه چنین رفتار نمائی از برای تو ثواب حزن بر خطای او و ثواب نصیحت کردن او و ثواب نجات او هر سه جمع خواهد شد .

و احتیاط را به جای آورد ، و امور دین ودنیای خود را به او وانگذارد ، تا ضرر و خسران به او مترتب نگردد .

زردمی شود .

و مخفی نماند که : مردمان در قوه غضبیه بر سه قسم اند :

بعضی در طرف افراط هستند ، که در وقت غضب فکر و هوشی از برای ایشان باقی نمی ماند و از اطاعت عقل و شرع بیرون می روند .

و طایفه ای در طرف تفریط اند ، که مطلقا قوه غضبیه ندارند . و در جائی که عقلا و یاشرعا غضب لازم است مطلقا از جا بر نمی آیند .

و گروهی بر جاده اعتدال مستقیم اند ، که غضب ایشان به موقع ، و غلظت ایشان به جاست . و در هنگام غضب از حد شرع و عقل تجاوز نمی کنند .

و شکی نیست که حد اعتدال آن ، مرغوب و مطلوب است . بلکه آن فی الحقیقه غضب نیست ، بلکه شجاعت و قوت نفس است . و طرف تفریط آن نیز اگر چه غضب نباشد اما مذموم و قبیح ، و نتیجه جبن و خواری است . و بسا باشد که از غضب بدتر بوده باشد ، زیرا که کسی را که هیچ قوه غضبیه نباشد بی غیرت و خالی از حمیت است .

و از این جهت گفته اند : «کسی که در موضع غضب به غضب نیاید خر است» . (1)

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام مروی است که :

«حضرت پیغمبر - صلی الله علیه و آله - از برای دنیا هرگز به غضب نمی آمد . اما هرگاه از برای حق ، غضبناک می شد احدی را نمی شناخت ، و غضب او تسکین نمی یافت تا یاری حق را نمی کرد» . (2)

و از آنچه گفتیم معلوم شد که : غضب

ص: 350

مذموم ، آن است که : در حد افراط باشد ، زیرا که : اعتدال آن ، ممدوح است . و تفریط آن غضب نیست ، اگر چه از صفات ذمیمه است .

باز از آن حضرت مروی است که : «غضب ، دل مرد دانا را هلاک می کند» . (1)

و نیز آن حضرت فرموده است که : «کسی که قوه غضبیه خود را مالک نباشد عقل خود را نیز مالک نیست» . (2)

و مخفی نماند که : علاوه بر اینکه خود غضب از مهلکات عظیمه و از صفات خبیثه است ، لوازم و آثاری چند نیز بر آن مترتب می شود که همه آنها مهلک و قبیح است ، مانند : فحش و دشنام و اظهار بدی مسلمین و شماتت ایشان و سر ایشان را فاش کردن وپرده ایشان را دریدن و سخریه و استهزاء به ایشان کردن و غیر اینها از اموری که از عقلاصادر نمی گردد .

و از جمله لوازم غضب آن است که : البته بعد از تسکین «نایره» (3) آن ، آدمی پشیمان و افسرده خاطر می گردد . و غضبناک و غمناک و شکسته دل می شود . و باعث دشمنی دوستان و شماتت دشمنان ، و شادی ایشان و سخریه و استهزای اراذل و اوباش ، و تالم دل و تغیر مزاج ، و بیماری تن می گردد .

و عجب این است که : بعضی چنان توهم می کنند که : شدت غضب از مردانگی است ، با وجود اینکه افعالی که از غضبناک سر می زند افعال اطفال و دیوانگان است نه کردارعقلا و مردان . همچنان که مشاهده می شود کسی که : شدت غضب بر او مستولی شدحرکات قبیحه و افعال ناشایسته ، از : دشنام و هرزه گوئی و سخنهای رکیک از اوسر می زند . و بسا باشد که : دشنام به ماه و خورشید

ص: 352

و ابر و باد و باران و درخت و جماد وحیوان می دهد . و می رسد به جائی که کاسه و کوزه خود را می شکند و با حیوانات وجمادات به سخن درمی آید . و چون دست او از همه جا کوتاه شود جامه خود را می دردو بر سر و صورت خود می زند و خود و پدر و مادر خود را دشنام می دهد . و گاهی چون مستان و مدهوشان به هر طرف دویدن می گیرد . و بسا باشد که بیهوش می شود و به زمین می افتد . آری :

خشم و شهوت مرد را احول کند ز استقامت روح را مبدل کند

و چگونه امثال این افعال نشانه مردی و شیردلی است و حال اینکه پیغمبر خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند که : «شجاع ، کسی است که : در حالت غضب خودرا تواند نگاه داشت» . (1)

اخبار و احادیثی گردد که در مدح و ثواب نگاهداشتن خود ازغضب وارد شده است ، و فوائد آن را به نظر درآورد .

همچنان که از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله مروی است که : «هر که غضب خود را از مردم باز دارد ، خداوند - تبارک و تعالی - نیز در روز قیامت عذاب خود را از او باز می دارد» . (1)

و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروی است که : «در تورات نوشته شده است که : از جمله چیزهائی که خدا به موسی علیه السلام فرمود این بود که : نگاهدارغضب خود را از کسی که من تو را صاحب اختیار او کرده ام ، تا من نیز غضب خود را ازتو نگاه دارم» . (2)

و حضرت صادق علیه السلام فرمودند که : «خدا وحی فرستاد به بعضی ازپیغمبران خود که : ای فرزند آدم ! در وقتی که غضبناک گردی مرا یاد کن تا من هم تو رایاد کنم و در وقت غضبم و تو را هلاک نسازم» . (3)