برکرانه ی ادب قرآن: درسنامه تفسیر آموزشی ادبی (صرف، نحو، بلاغت، لغت)

تقدیم :

به پیشگاه امید دوران

بقیة اللّه الأعظم مهدی صاحب زمان

(عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف)

ص: 4

فهرست مطالب

یادداشت مؤلّف.......... 21

درس اول: اهمیت کلام الهی در نگاه اهل بیت (علیهم السلام) و بزرگان.......... 24

مقدمه.......... 27

دلائل لزوم یادگیری ادبیات عرب.......... 28

آیات قرآن.......... 28

الف: آیات نزول قرآن به زبان عربی.......... 28

ب: آیات تحدّی.......... 28

ج: آیات تدبّر.......... 28

دلائل روایی.......... 28

بنای عقلاء.......... 29

زبان عربی زبان قرآن.......... 29

فصل اول: علم صرف.......... 31

درس دوم.......... 33

پیشینه ی علم صرف.......... 36

فواید علم صرف.......... 37

ضرورت مراجعه به علم صرف در تفسیر .37

راه های تشخیص حروف اصلی از زائد.......... 38

موازنه.......... 38

ص: 5

یادداشت مؤلّف:

مزایای این چکامه از این قرار است:

1. اثر حاضر از معدود فعالیت های انجام گرفته در حوزه ی نقش ادبیات در تفسیر قرآن کریم می باشد که هر چهار علم مهم مورد نیاز قرآن پژوه که شامل صرف، نحو، بلاغت و لغت می باشد در آن مورد بررسی قرار گرفته است.

2. از مزایای مهم این اثر، می توان به عملیاتی شدن مباحث نظری این علوم با استناد به حدود 600 آیه از قرآن کریم اشاره کرد که برای تنظیم این اثر نزدیک به 600 ساعت فعالیت پژوهشی انجام گرفته است.

3. از دیگر مزایای آن می توان به مباحث جدیدی که به صورت محدود در کتاب های ادبیات مرسوم به برخی از آنها پرداخته شده است مانند: باء تبعیض، باء بدلیت، تضمین، افعال با دو کارکرد لازم و متعدی، معادل فارسی افعال و دیگر موارد، با نمونه های مختلفی از قرآن کریم اشاره کرد. موضوعی بودن و پرهیز از اطاله ی کلام در مباحث ارائه شده از ملول شدن مخاطب جلوگیری می کند.

4. ارجاعات فراوان در هر بخش و هم چنین کثرت منابع مورد مراجعه، از دیگر مزایای قابل توجه این اثر است.

5. از ویژگی های این اثر، درسنامه ای بودن آن می باشد که بهره وری از این اثر را افزایش می دهد.

ص: 21

درس اول

در این درس به تشویق و ترغیب یادگیری زبان عربی از طریق استدلال به آیات، احادیث معصومان(صلوات الله علیهم) و بنای عقلاء، به همراه کلیاتی پیرامون علم صرف مانند تاریخچه و فوائد، پرداخته می شود.

ص: 23

اهمیت کلام الهی در نگاه اهل بیت (علیهم السلام) و بزرگان

در این قسمت به احادیثی از اهل بیت (علیهم السلام) اشاره خواهد شد که به تشویق و ترغیب مخاطبان برای یادگیری قرآن کریم و تدبر در آن پرداخته شده است و در ادامه کلماتی از بزرگان دین و برخی مستشرقان در اهتمام به قرآن از نگاه خواننده خواهد گذشت.

در روایتی پیامبر گرامی اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) در تشویق به یادگیری قرآن بحث شرافت بخشیدن به انسان را مطرح کرده می فرماید:

« إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ مَأْدُبَةُ اللَّهِ تَعَالَى فَتَعَلَّمُوا مِنْ مَأْدُبَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَإِنَّهُ النُّورُ الْمُبِينُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ، تَعَلَّمُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ يُشَرِّفُكُمْ بِتَعَلُّمِه»(1)؛

قرآن سفره خداست، پس تا می توانید از میهمانی او فرا گیرید، آن نور روشن و درمان سودمند است، آن را فرا گیرید؛ چرا که خدا با آموختن آن به شما شرافت می بخشد.(2)

اميرمؤمنان على(علیه السلام) در توصيف اين كتاب آسمانى چنين مى فرمايد:

ص: 24

مقدمه

قرآن کتاب الهی است که از طرف خداوند بر پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) نازل شده تا پاسخ گوی نیازهای بشر تا روز قیامت باشد. بنابراین بر مسلمان ها لازم است با تدبر و تعقل در آیات آن ارتباط و انس با آن را سرلوحه ی زندگی خود قرار دهند. تدبر در آیات نیازمند شناخت است و تا انسان نتواند معنای آیات را بفهمد نمی تواند در آنها تدبّر کند. شناخت کامل هر موضوعی نیازمند بهره گیری صحیح از منابع اطلاعاتی و ابزاهای مهم آن موضوع است که فهم کلام الهی نیز جدای از این قاعده نخواهد بود. به خصوص قرآن که عدم فهم صحیح آیات آن موجب تفسیر به رأی و برداشت های نادرست از آن می شود.

در میان ابزار و منابع فهم قرآن منابع ادبی از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا اولین مرحله از فهم قرآن منوط به برداشت صحیح از متن آن است که این امر جز با فراگیری ادبیات عرب ممکن نخواهد بود.

از بیان بالا این نکته به دست می آید که فهم دقیق و عمیق معارف دین در همه حوزه های علوم دینی نیازمند چیرگی و تسلط کافی به شناخت زبان عربی است.

علاوه بر دلیل عقلی بیان شده در قسمت قبل از سه منبع آیات، روایات و بنای عقلاء نیز بر لزوم یادگیری ادبیات عرب می توان بهره جست که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

ص: 27

دلائل لزوم یادگیری ادبیات عرب

بنای عقلاء

روش متداول در فهم سخن هر گوینده ای مبنا قرار دادن ادبیات آن سخن است و این آیه از قرآن نیز این بنای عقلاء را تأیید می کند (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ)؛(2) «و ما هيچ پيامبرى را جز به زبان قومش نفرستاديم تا [بتواند به وسيله آن زبان، پيام وحى را به روشنى] براى آنان بيان كند.»

فصل اول :علم صرف

درس دوم

پیشینه ی علم صرف

گفته شده نخستین کسی که این دانش را وضع کرده و در مورد آن بحث مستقلی ارائه نموده است دانشمند شیعی معاذ بن مسلم الهرّاء از شاگردان امام صادق (علیه السلام) است.(1)

دانش صرف در ابتدا آمیخته با نحو بوده و دانشمندان مباحث این علم را در کنار مباحث نحوی مطرح می کردند و با تألیف اولین کتاب در نیمه ی نخست قرن سوم قمری توسط ابو عثمان بکر بن محمد مازنی (م249ق) علم تصریف از نحو جدا گردید. پس از وی ابن جنی (م392) کتاب التصریف الملوکی را تدوین کرد. بعد از ایشان تألیف کتاب در زمینه ی صرف ادامه پیدا کرد و دانشمندان در صدد شرح و بسط این علم برآمدند. از مهم ترین آثار در این زمینه می توان به کتب ذیل اشاره کرد:

نزهة الطرف فی علم الصرف؛ احمد بن محمد میدانی (م518)

الشافیة فی التصریف؛ ابوعمرو عثمان بن عمر معروف به ابن حاجب (م646)

العِزی فی التصریف؛ عبد الوهاب بن ابراهیم بن عبد الوهاب زنجانی (م655)

الممتع الکبیر فی التصریف؛ ابن عصفور اندلسی (م670)

إیجاز التعریف بعلم التصریف؛ ابن مالک (م672)

عقود الجواهر؛ احمد بن محمود بن عمر الخجندی (م700)

النجاح فی التصریف؛ حسام الدین حسین بن علی سِغناقی (م711)

العُنقود الزواهر فی نظم الجواهر؛ علی بن محمد مشهور قوشجی (م879)

التعریف فی نظم التصریف؛ حسین بن علی حصنی (م971)(2)

ص: 36

فواید علم صرف

از تعاریف و ویژگی های مختلفی که توسط دانشمندان در مورد علم تصریف بیان گردیده(1) می توان فواید این علم را چنین برشمرد:

1. آگاهی به ساختار (بناء) کلمات عرب و معانی آنها

2. کسب توانایی در ساختن کلمات مناسب برای معانی مورد نظر

3. شناخت تغییراتی که در کلمات عرب صورت پذیرفته است.(2)

4. آشنایی به ترجمه دقیق واژه های عربی

راه های تشخیص حروف اصلی از زائد

برای تشخیص حروف اصلی از حروف زائد در زبان عربی راه کارهایی وجود دارد که عبارتند از:

شناخت حروف زائد (عدم الغلبه)

حروف س، آ، ل، ت، م، و، ن، ی، ه، ا که با عبارت «سألتمونیها» شناخته می شوند حروف زائد هستند و معمولاً حروف اصلی کلمه از این حروف نیستند مانند «الف» در کلمه ی«ظافر».(1)

پرسش

1. نخستین دانشمندان علم صرف چه کسانی بودند؟

2. اهمیت علم صرف را در کلام ابن عصفور بیان کنید.

3. به چه دلیل یادگیری علم صرف برای مفسّر ضرورت دارد؟

4. دو مورد از راه های تشخیص حروف اصلی از زائد را بیان کنید.

درس سوم

مصدر و اسم مصدر

یادسپاری:

شاید تعدّد مصدر در این فعل (کتاب، کَتْب) برای این است که کتاب، می تواند مصدر باب مفاعله (کاتب، یکاتب، کتاباً) باشد اما کَتْب و کتابت مصدر اختصاصی است پس جعل مصادر دیگر برای پرهیز از مشابهت مصدر ثلاثی مجرد این فعل با مصدر ثلاثی مزید (باب مفاعله) می تواند باشد.

کارکردهای مصدر

مصدر می تواند به معنای اسم فاعل و یا اسم مفعول نیز بیان شود. مصدر به معنای اسم فاعل مانند: (وَ كَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ)(1) که در این آیه «بَياتاً» مصدری است که معنای اسم فاعل (بائتین) دارد.(2) و مصدر به معنای اسم مفعول مانند: (تَنْزيلَ

الْعَزيزِ الرَّحيم)(3)، در اینجا «تَنْزيلَ» مصدری است که معنای اسم مفعول «منزَّل» را افاده می کند.(4)

یادسپاری:

در گفتار روزمره، کاربرد واژه گان به صورت مفرد و جمع، معیاری جز شمارش معدود ندارد اما در قرآن کریم ممکن است یک واژه مفرد با جمع آن تفاوت معنایی داشته باشد.

مانند واژه ی «ریح» که جمع آن معمولاً در مورد رحمت الهی کاربرد دارد (وَ هُوَ الَّذي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ)(5) و مفرد آن در عذاب الهی (بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ ريحٌ فيها عَذابٌ أَليم)(6) استعمال شده است.(7)

ص: 46

اسم مصدر

اسمی که بر حاصل و نتیجه مصدر دلالت می کند با این توضیح که اگر نظر به انتساب فعل به فاعل باشد به آن مصدر می گویند و اگر نظر به خود فعل باشد بدون در نظر گرفتن انتساب به فاعل آن را اسم مصدر گویند.مصدر(محبة؛ دوست داشتن)، اسم مصدر (حبّ؛ دوستی)(1)

در توضیح کلام فوق می توان گفت: اسم معنی(2)

را گاه می توان مستقل و گاه می توان با لحاظ انتساب به غیر در نظر گرفت. وقتی گوینده ای واژه ی پرسیدن را به کار ببرد، در ذهن انسان، پرسیدن شخصی از چیزی ترسیم می شود، یعنی هم جنبه ی فاعلی و هم جنبه ی مفعولی در آن لحاظ شده است اما هرگاه گوینده بخواهد تمام ذهن مخاطب را متوجه حدث کند بدون انتساب آن به غیر از اسم مصدر (پرسش) استفاده می کند.

برخی بر این عقیده اند که اسم مصدر همان معنای مصدر را دارد و فقط تفاوت ظاهری با هم دارند.

عده ای دیگر حاصل معنای مصدر و نتیجه ی آن را در تعریف اسم مصدر بیان نموده اند.(3)

واضح ترین اسماء مصدر مواردی است که بر معنای مجرد دلالت داشته باشد لکن فعلی از لفظ خود ندارد مانند «قهقری» به معنای نوعی از رجوع که فعلی از لفظ خود ندارد.(4)

ص: 47

مصدر و اسم مصدر در زبان فارسی

علامت مصدر در زبان فارسی «تن» و «دن» می باشد و علامت اسم مصدر در کلماتی مانند دانش، خواهش و آموزش حرف «شین» و در کلماتی مانند خوانندگی و سازندگی حروف «گی» و در رفتار، کردار و گفتار حروف «ار» علامت اسم مصدر هستند.(1)

درس چهارم

وجوه ابهام صرفی (اوزان مشترک)

گاهی در زبان عربی یک هیأت و ساختار، وجوه مختلفی را در بر می گیرد مانند وزن مفعَل که مشترک بین اسم مکان، اسم زمان(1)

و مصدر میمی(2)

می باشد که این خود باعث مشتبه شدن معنای وزن مذکور می گردد مانند: (يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرّ)(3).

برای نمونه ترجمه آقای خسروانی معنای مصدر میمی و معنای اسم مکان را لحاظ کرده است: انسانى (كه تكذيب قيامت را می كرد) گويد امروز فرار يا فرارگاه كجاست؟ (يعنى به كجا مي توان امروز فرار كرد).

(فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُوم)(4)

در ترجمه استاد مشکینی هر سه مورد اسم مکان، زمان و مصدر میمی لحاظ شده است: پس سوگند به جايگاه ستارگان (در جوّ وسيع) و به زمان غروب و سقوط آنها، و به اوقات نزول أجزاء قرآن.

هیأت و ساختار مفعول در افعالی که بیش از سه حرف اصلی داشته باشند نیز از وزن های مشترک بین اسم مکان، اسم زمان، مصدر میمی و اسم مفعول است.(5)

ص: 50

فعیل (وزن مشترک بین فاعل و مفعول)

گاهی وزن فعیل به معنای مفعول مانند قتیل به معنای مقتول و نیز گاهی به معنای فاعل می آید مانند علیم به معنای عالم(6)

و در غیر ثلاثی مجرد بر وزن مُفعَل برای اسم مفعول و بر وزن مُفعِل برای اسم فاعل مانند «ألیم به معنای مؤلِم» به کار می رود.(7) نا گفته نماند که این وزن در مبالغه نیز کاربرد دارد(8) مانند واژه ی «حکیم» در آیات متعددی از قرآن که مبالغه در حکمت را می رساند.(9)

ص: 51

مساوی بودن وزن جمع و مفرد

گاهی برخی از واژه ها در عربی برای مفرد و جمع به یک وزن و ساختار استعمال می شوند مانند واژه ی فلک(5)، طفل(6)، ضیف(7):

(وَ الْفُلْكِ الَّتي تَجْري فِي الْبَحْرِ)(8)، (ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً)(9)، (وَ نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَيْفِ إِبْراهيمَ)(10).

در این آیات با توجه به سیاق کلام، معنای جمع اراده شده است.

ص: 52

ابهام در صیغه (صیغه های مشترک)

گاهی یک واژه ممکن است بین صیغه های مختلف مشترک باشد مانند واژه های لا تضارّ(1)و لا یضارّ(2) که هر دو صیغه مشترک بین معلوم و مجهول می باشد.(3)

در آیه ی ذیل نیز واژه ی «تقاسموا» می تواند بین صیغه ی سوم ماضی و سوم امر حاضر مشترک باشد.(4) (قالُوا تَقاسَمُوا بِاللَّه)(5)

ص: 53

پرسش

1. راه تشخیص رفع ابهام از صیغه های مشترک چیست؟

2. کارکردهای وزن فعیل را بیان کنید.

3. بیان کنید واژه ی «مواقع» ذیل آیه ی (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُوم)(1) در چه مشتقاتی وزن مشترک دارد؟

درس پنجم

معادل عربی انواع ماضی و مضارع زبان فارسی

فعل ماضی به ماضی ساده (مطلق)، نقلی، بعید، استمراری، التزامی و ملموس قابل تقسیم است.

ناگفته نماند که در زبان فارسی، فعل از نظر زمانی به اقسام مختلفی مانند بعید، استمراری، التزامی و مانند آن تقسیم می شود. در زبان عربی معادل معنایی هریک از افعال مذکور وجود دارد اما به عناوین بعید، التزامی و مانند آن شناخته شده نیستند.(1)

ماضی نقلی:

فعلی است که بر وقوع کار یا حالتی که کاملاً گذشته باشد دلالت می کند یعنی در گذشته، آغاز و پایان یافته باشد.(4)

روش ساخت در فارسی: صفت مفعولی+شناسه← رفته ام، رفته ای، رفته است....

روش ساخت در عربی:

حرف قد+ ماضی ساده← قد ذهبتُ: رفته ام....

(وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا)(5)

روش منفی کردن:

1. لمّا+فعل مضارع مجزوم← لمّا أذهب: نرفته ام....

(وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذينَ جاهَدُوا مِنْكُم)(6)

2. لم+ فعل مضارع مجزوم← لم أذهب: نرفته ام....

ص: 57

ماضی بعید:

فعلی است که انجام گرفتن کاری یا وقوع امری را در زمان گذشته ی دور می رساند.(1)

روش ساخت در فارسی:صفت مفعولی+ ماضی ساده بودن+ شناسه← نوشته بودم، نوشته بودی، نوشته بود....

روش ساخت در عربی:

1. فعل ناقصه کان به مقتضای صیغه+ قد(2)+

فعل ماضی(3)← کان قد ذهب، کنتَ قد ذهبتَ، کنتُ قد ذهبتُ....

2. فعل ماضی+ فاعل یا مفعول معرفه+ واو حالیه+ قد+ فعل ماضی(4) مانند: (إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُر)(5) در میان مترجمان جناب آقای مجتبوی، اشرفی و فارسی در ترجمه ی خود از فعل ماضی بعید استفاده نکرده اند.(6)

روش منفی کردن:

1. «ما» نافیه+ کان+ فعل ماضی← ما کان قد ذهب: نرفته بود

2. لم+ مضارع مجزوم کان+ قد+ فعل ماضی← لم یکن قد ذهب: نرفته بود. و مانند (لَمْ تَكُنْ آمَنَت)(7)که مترجمان محترم معمولا به ماضی بعید توجه نداشته اند.

3. لم+ یکاد+ فعل مضارع+ حتی+ فعل بعدی

4. «ما»نافیه+ کاد+ فعل مضارع+ حتی+ فعل بعدی(8)

ص: 58

ماضی استمراری

ماضی استمراری(1):

فعلی است که بر انجام گرفتن کاری یا وقوع امری در زمان گذشته، همراه مفهوم ادامه، عادت، تکرار، آرزو، لزوم، شرط و جزای شرط و مانند آن دلالت می کند.(2)

روش ساخت در فارسی: می+ ماضی ساده← می رفتم، می رفتی، می رفت

روش ساخت در عربی:

1. فعل ماضی کان یا عاد+ فعل مضارع(3)← کنتُ أذهب: می رفتم، کنتَ تذهب: می رفتی

(عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا)(4) مترجمان محترم در این آیه ماضی استمراری را در نظر گرفته اند.(5)

2. لو+ فعل شرط و جواب شرط

(لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَكُم)(6)در این نوع مثال هر دو فعل به صورت ماضی استمراری ترجمه می شود.

3. فعل ماضی+ فاعل یا مفعول معرفه+ واو حالیه+ مبتدا+ خبر (فعل مضارع)

(وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُون)(7) در ترجمه فعل مضارع می بایست از فعل ماضی استمراری استفاده نمود.

4. فعل ماضی+ فاعل یا مفعول نکره+ جمله ی وصفیه ای که فعلش مضارع باشد.(8)

ص: 59

انواع مضارع:

مضارع التزامی:

پرسش

1. دو نمونه ی قرآنی از ماضی ساده بیان کنید.

2. دو نمونه ی قرآنی از ماضی استمراری بیان کنید.

3. دو نمونه ی قرآنی از ماضی نقلی بنویسید.

4. دو نمونه ی قرآنی از ماضی بعید بیابید.

درس ششم

قاعده ی دلالت زیادت مبنی بر زیادت معنی

جمله ی معروف زیادة المبنی تدل علی زیادة المعنی به این قاعده اشاره دارد.

توضیح: اگر به کلمه ای حرف یا حروفی اضافه گردد همان گونه که در لفظ زیادت اتفاق افتاده در معنی نیز موجب زیادت می شود.(1)

مانند واژه ی «غافر» که به معنای بخشنده می باشد ولی وقتی تبدیل به «غفّار» می شود یک حرف به آن اضافه می گردد و در معنی نیز تأکید ایجاد می شود یعنی بسیار بخشنده.

می توان گفت اولین کسی که این مبحث را مطرح نموده است خلیل بن احمد فراهیدی می باشد.(2)این

مبحث در کلمات ابن جنی ادامه پیدا کرده و به اوج خود رسیده است.(3)

نمونه های بیان شده در ذیل را می توان از مصادیق آن قلمداد نمود.

الف: نون تاکید:

نون خفیفه برای بیان تأکید است و نون ثقیله همان طور که حرف بیشتری دارد از تأکید بیشتری نیز برخوردار است.

ب: اسم اشاره:

اسم اشاره ذا برای اشاره به نزدیک، ذاک برای اشاره به متوسط و ذالک مربوط به اشاره به دور می باشد.

ص: 64

پرسش و پاسخ:

سؤال دیگری که به ذهن می رسد این است که آیا این اضافه شدن ها امری قیاسی است و مثلاً آیا می توان هر فعل لازمی را با اضافه نمودن همزه به اول آن و بردن به باب إفعال متعدی نمود؟(1)

رضی الدین استر آبادی می نگارد:

هیچ یک از این افعالی که به باب رفته اند قیاسی نیستند و تمام آنها مربوط به سماع از عرب است و شخص نمی تواند فعلی را بدون اینکه از عرب شنیده باشد به باب های ثلاثی مزید ببرد برای نمونه شما نمی توانید «ظَرُفَ» را به «أَظرَفَ» و یا «نَصَرَ» را به «أَنصَرَ» تبدیل کنید چون از عرب شنیده نشده است.(2)

برخی از آیاتی که این قاعده در آن جریان دارد:

(وَ راوَدَتْهُ الَّتي هُوَ في بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْواب)(3)

برخی مفسران در تفسیر خود ذیل آیه می نویسند: مشدّد شدن عین الفعل در «غَلَّقَتِ» دلالت بر کثرت وقوع این فعل دارد یعنی تک تک درب ها را بست.(4)

ناگفته نماند که آلوسی ذیل واژه «راوَدَتْهُ» یکی از احتمالاتی که چرا فعل «رود» به این باب رفته است را مبالغه دانسته است.(5)

تفاوت اسطاعوا و استطاعوا

(فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْبا)(2)

علت اینکه در ابتدای آیه از واژه ی «اسْطاعُوا» استفاده نموده و در آخر آیه از واژه ی «اسْتَطاعُوا» که از حروف بیشتری برخوردار است استفاده نموده شاید این باشد که صعود و بالا رفتن از سدّ به مراتب آسان تر از سوراخ و رخنه کردن در آن است بنابراین در واژه ی دوم از حرف بیشتری استفاده نمود تا شدت و سخت تر بودن کار را برساند.(3)

البته تفنّن در عبارت را نیز برخی احتمال داده اند.(4) گویا مرادشان پرهیز از تکرار است.

(سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْويلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرا)(5)

در این آیه شریفه از واژه ی «تَسْتَطِعْ» استفاده شده است و در ادامه ی آیات(6) واژه ی «تَسْطِعْ» را به کار برده است.

برخی علت تخفیف در واژه ی «تَسْطِعْ» را چنین بیان کرده اند: چون جناب خضر، حضرت موسی (علیهما السلام) را از علت کارها با خبر ساخت امر بر آن حضرت آسان شد از این رو، واژه با تخفیف بیان شده است.(7)

واژه ی «توّابین» در آیه ی (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ)(8) نسبت به واژه ی «تائب» و واژه ی

ص: 67

یادسپاری:

در مورد قاعده ی ذکر شده اختلاف نظرهایی وجود دارد برخی کلّیت این قاعده را نپذیرفته و آن را غالبی دانسته اند،(3) عدّه ای به کلی منکر این این قاعده شده(4) و برخی نیز کلّیت این قاعده را ملتزم شده اند.(5)

بیشترین گفت و گو در این قاعده پیرامون تفاوت «الرحمن» با واژه ی «الرحیم» ذیل «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم»(6) واقع شده است.(7)

ص: 68

پرسش

1. دو مثال دیگر برای ماضی استمراری از قرآن بیابید.

2. موصول اسمی و موصول حرفی را در آیات ذیل، مشخص کنید.(1)

(يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ كُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فيهِ)(2)

(وَ والِدٍ وَ ما وَلَد)(3)

(الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ)(4)

(إِنَّ الَّذينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ كُبِتُوا كَما كُبِتَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِم)(5)

(لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكيلاً)(6)

(الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ)(7)

3. توضیح دهید که آیا هر زیادت در لفظ، موجب زیادت در معنی می شود؟ چرا؟

4. آیا می توان هر فعل ثلاثی مجرد را به باب های ثلاثی مزید بُرد؟

ص: 69

پژوهش

1. با مراجعه به البیان فی تفسیر القرآن /440 علت مخالفت آیة اللّه خویی (قده) با قاعده زیادة المبنی تدلّ علی زیادة المعنی را بیان کنید.

2. با مراجعه به کلمات بزرگان، سه مثال دیگر برای این قاعده بیابید.

ص: 70

درس هفتم

معانی أفعال ثلاثی مزید

هر فعل ثلاثی مجرد که به ابواب ثلاثی مزید ورود پیدا می کند همان گونه که لفظ آن دست خوش تغییر می شود معنای آن نیز تغییر و یا دگرگون می شود. و این تغییر و دگرگونی نیز مطابق قاعده ی «زیادة المبنی تدلّ علی زیادة المعنی» می باشد و گرنه اگر معنی تغییر نکند چه انگیزه ای وجود دارد که فعل از ثلاثی مجرد به ثلاثی مزید تبدیل شود.(1) و این یکی از امتیازات و و یژگی های زبان عربی است این ضابطه در قرآن کریم نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است به خاطر اینکه افعال مزید تقریبا یک دهم از مجموعه افعال قرآن کریم را به خود اختصاص داده است.(2) این نکته نیز قابل ذکر است که طبق پژوهش های انجام شده افعال مزید موجود در قرآن کریم تنها در ابواب مشهور به کار رفته است و دو باب إفعال و تفعیل در میان أفعال مزید بیشترین استعمال را در قرآن دارند.(3)

ورود افعال ثلاثی مجرد به باب های ثلاثی مزید سماعی بوده و طبق قاعده و قیاس نیست برای نمونه نمی توان فعل «دَخَلَ» را به باب تفعیل برده و تبدیل به «دَخَّلَ» کرد و همچنین استعمال فعل در معنای معیّن نیز سماعی بوده و نمی توان از فعل «أَذهَبَه» معنای «أزال عنه الذهاب» را برداشت کرد،(4)

زیرا چنین مواردی استعمال نشده است.

ص: 72

باب إفعال

باب إفعال در میان دیگر ابواب مزید بیشترین کاربرد را در قرآن کریم دارد به گونه ای که طبق آمار برخی از پژوهشگران قرآنی 3443 صیغه از 258 ماده از این باب در قرآن کریم به کار رفته است.(1)

معروف ترین معنای باب إفعال، «تعدیه» فعل لازم است. و این باب غالباً برای تعدیه استفاده می شود و در دیگر معانی به صورت کمتر استعمال می گردد.(2)

فعل ثلاثی مجرد لازم اگر به باب إفعال رود متعدی می گردد و اگر در ثلاثی مجرد یک مفعولی باشد باب إفعال آن را دارای دو مفعول می کند و اگر خود دو مفعولی باشد باب إفعال آن را به فعل سه مفعولی تبدیل می کند.

مانند فعل «عاد» که لازم است اما وقتی به باب إفعال رود متعدی می گردد مانند (إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعيدُوكُمْ في مِلَّتِهِم)(3)

(وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُم)(4)؛ فعل «نَسُوا» یک بار در این آیه به صورت ثلاثی مجرد به کار رفته و یک مفعول «اللَّهَ» گرفته است و یک بار نیز به صورت مزید «باب افعال» استعمال شده است و دو مفعول «هُمْ» و «أَنْفُسَهُم» را اتّخاذ کرده است. در آیه ی دیگر نیز این فعل به صورت مزید استعمال شده و دو مفعول گرفته است: (اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّه)(5).

ص: 73

وجدان صفت

وجدان صفت(1) (فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَه)(2) در این آیه شریفه واژه ی «کبر» به باب افعال رفته و صیغه ششم فعل ماضی از این باب می باشد. راغب اصفهانی این واژه را به صورتی ترجمه کرده است که معنای «وجدان صفت» را افاده می کند. اکبرت الشیء: رأیته کبیراً(3). بدین ترتیب معنای آیه چنین می شود: چون او را ديدند بزرگش يافتند.(4)

***

(وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَه)(5) در این آیه نیز نیشابوری در تفسیر خود معنای «وجدان صفت» را برای واژه ی «أَغْفَلْنا» برگزیده است. یعنی تبعیت نکن از کسی که دلش را غافل یافتیم.(6)

واجدیت

این معنی نیز در باب إفعال مانند مورد قبل متعدی نیست و واجدیت یعنی دارا شدن فاعل چیزی را مانند آیه ی (كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَر)(2)؛ «از ميوه و محصول آنها هنگامى كه به ثمر نشست بخوريد.»(3) که «أَثْمَر» یعنی دارای میوه شدن و این معنای واجدیت می باشد.

باب تفعیل

همان گونه که ذکر شد باب تفعیل نیز از موارد پر کاربرد در قرآن کریم می باشد به طوری که 1333 صیغه از 162 مادّه از این باب در قرآن استعمال شده است.(3) معنای غالبی این باب نیز مانند باب إفعال تعدیه می باشدمانند: (مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْض)(4) که واژه ی «مکن» لازم است(5)

چون به این باب رفته متعدی شده و در مفعول عمل کرده است(6) لیکن معانی تکثیر، تدریج، مبالغه، ضد معنای افعال، سلب و مانند آن را نیز افاده می کند.(7)

برای نمونه در سوره کهف،14 مورد از باب تفعیل استفاده شده که در همه ی موارد به گونه ای معنای مبالغه در نظر گرفته شده است.(8)

ص: 76

پرسش و پاسخ:

در این آیه شریفه ممکن است این سؤال مطرح شود که چرا درباره ی قرآن از واژه ی «نَزَّلَ» و کتب آسمانی دیگر را از واژه ی «أَنزَلَ» استفاده کرده است؟

در جواب باید گفت: یکی از معانی باب تفعیل «تدریج» است و واژه ی «نَزَّلَ» نیز همین معنی را افاده می کند بنابراین معنای مذکور، نشان دهنده ی این است که نزول قرآن به تدریج صورت گرفته است.(2)

***

(وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَك)(3)

واژه ی «غلق» در این آیه به باب تفعیل رفته تا مفید معنای تکثیر(4) یا مبالغه(5) باشد.

***

باب تفعیل در آیات ذیل نیز مفید معنای تکثیر یا مبالغه می باشد.

(فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُن)(6)؛ چون او را ديدند بزرگش شمردند و (واله جمالش شدند به حدى كه) دست هايشان را سخت بريدند.(7)

ص: 77

معنای خلاف باب إفعال

(قالُوا يا حَسْرَتَنا عَلى ما فَرَّطْنا فيها)(5)

واژه ی «فَرَطَ» معنای تقدم و پیشی گرفتن را افاده می کند همان گونه که در آیه (قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنا)؛(6) «گفتند: پروردگارا! ما مى ترسيم كه [پيش از دعوت كردنش به حق] با سخت گيرى و شكنجه بر [ضد] ما پيشى گيرد» به این معنی اشاره دارد(7) و باب افعال او معنای زیاده روی در پیشی گرفتن را در بردارد(8) ولی زمانی که در باب تفعیل استعمال شود ضد معنای باب افعال را افاده می کند.(9)مانند آیه ی (أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ في جَنْبِ اللَّهِ)(10) كه واژه ی «فَرَّطْتُ» مفید معنای «کوتاهی کردن» می باشد.

ص: 78

مفاعله

بر اساس پژوهش های انجام شده، از این باب در قرآن کریم 341 مرتبه در 64 ماده استعمال شده است. معروف ترین و رایج ترین معنای آن مشارکت است.(1) دانشمندان علم صرف باری این باب معانی را برشمرده اند که عبارتند از: مشارکت، تعدیه، تکثیر، معنای ثلاثی مجرد با تأکید و دیگر موارد.

(يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذينَ آمَنُوا)(2)

ممکن است گفته شود که «يُخادِعُونَ» باب مفاعله است و این باب، دلالت بر انجام فعل بین دو نفر را دارد و این از خدای متعال به دور است و همچنین از مؤمنان نیز این کار قبیح است.

در جواب باید گفت که در اینجا فعل «يُخادِعُونَ» به معنای ثلاثی مجرّد آن است و در آن حاصل شدن فعل بین دو نفر قصد نشده است و فقط نسبت به ثلاثی مجرّد آن دارای مبالغه است.(3) مثال دیگر آن آیه ی (قاتَلَهُمُ اللَّه أَنَّى يُؤْفَكُون)(4) که در اینجا نیز باب مفاعله معنای ثلاثی مجرد به همراه مبالغه را افاده می کند.(5)از نمونه های دیگر می توان به (وَ إِذْ واعَدْنا(6)

مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَة)(7)، (وَ قاسَمَهُما(8) إِنِّي لَكُما لَمِنَ النَّاصِحِين)(9) اشاره کرد.

ص: 79

افتعال

باب افتعال 950 مرتبه از 98 ماده در قرآن کریم استعمال شده است که شایع ترین معنای آن بنابر نظر دانشمندان علم صرف «مطاوعه» می باشد و علاوه بر این معنی در مشارکت، جهد، تعدیه و دیگر موارد نیز به کار برده شده است.(4)

(وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنات)(5)

(وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما)(6)

اربابان لغت واژه ی «اقتتال» را مفید معنای مشارکت دانسته اند.(7)

ص: 80

تفعّل

باب تفعّل نیز از باب های پرکاربرد در قرآن کریم می باشد این باب 422 مرتبه از 88 ماده در قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است رایج ترین معنای این باب مطاوعه ی باب تفعیل است ومعانی تکلّف، تدریج، اتّخاذ و مانند آن را نیز افاده می کند.(3)

(يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكادُ يُسيغُه)(4)

برخی از مفسران و لغویان این فعل را مفید معنای تکلّف و یا تدریج دانسته اند.(5)

استفعال

باب استفعال نیز از موارد پر کاربرد قرآنی می باشد به گونه ای که 367 مرتبه از 71 ماده از این باب در قرآن به کار رفته است. معروف ترین معنای این باب «طلب» می باشد و در معانی وجدان الصفة، مطاوعه و موارد دیگر نیز استعمال می شود.(3)

واژه های ذکر شده در ذیل، مربوط به معنای «طلب» در باب استفعال می باشد.

يَسْتَحْيُون،(4) اسْتَهْوَتْه،(5) يَسْتَحِبُّون،(6) مُسْتَسْلِمُون،(7) يَسْتَوْفُون (8)

پژوهش

1. (إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفيها)(1)

با رجوع به تفسیر التحریر و التنویر ذیل کریمه ذکر شده در بالا، معنای «سلب» در واژه ی

«أُخْفيها» را بر اساس دیدگاه ابوعلی فارسی، توضیح دهید.

2. با جستجوی عبارت «للمبالغة» در تفسیر التحریر و التنویر مواردی دیگری که این مفسّر صیغه ی باب مفاعله را مفید معنای ثلاثی مجرد به همراه مبالغه دانسته است را بیابید. (حدأقل دو مورد)

3. با جستجوی عبارت «للمطاوعه» در تفسیر التحریر و التنویر، مواردی را که باب افتعال مفید معنای مطاوعه است را بیابید.

4. (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ما لَكُمْ إِذا قيلَ لَكُمُ انْفِرُوا في سَبيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْض)(2)

با مراجعه به تفاسیر مختلف مانند الکشاف و یا التحریر و التنویر معنای «اثَّاقَلْتُمْ» را توضیح دهید.

5. (فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا)(3)

با مراجعه به تفاسیر اطیب البیان، الکشاف و التحریر و التننویر ذیل واژه ی «اسْتَيْأَسُوا» در آیه ی بالا، وجه تفاوت نظر هریک از مفسران را در معنای این واژه بیان نمائید.

ص: 83

نکات ناب

نقد و بررسی:

با توجه به این قسمت از فراز صلوات ماه شعبان (وَ

أَنْزَلْتَنِي دَارَ الْقَرَارِ وَ مَحَلَ الْأَخْيَار)(1) ، ظرف مکان و مفعول فیه مورد تایید قرار گرفته است لیکن احتمالات دیگر نفی نشده است.

قَصَص جمع یا مصدر

این واژه در آیه (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَص)(1) و سه آیه ی دیگر(2)

بیان شده است. برخی آن را جمع تصور کرده اند(3) در حالی که قصص مصدر است (4)(قصه

گفتن) و اگر جمعِ قصه بود باید به کسر قاف (قِصص) بیان می شد.(5)

نا گفته نماند که برخی اسم مفعول بودن را نیز احتمال داده اند.(6)

تفاوت موصول اسمی با موصول حرفی (مصدری) در واژه ی «ما»

هر گاه «ما»، موصول حرفی باشد با صله ی خود به تأویل مصدر می رود(4) و نیازی به عائد ندارد مانند: (لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِساب)(5)

در این آیه حرف «ما» جمله ی بعد از خود را به تأویل مصدر می برد یعنی: بسبب نسیانهم...(6)

فصل دوم علم نحو

ص: 89

درس هشتم

ضرورت مراجعه به علم نحو در تفسیر

إعراب، مهم ترین علم در میان علوم قرآن است زیرا تمام بیان ها به آن نیازمند است و این دانش است که پرده از الفاظ دارای اغلاق و پیچیدگی بر می دارد و مفاهیم را از پوسته ی الفاظ بیرون می کشد و آن معیار کلام است که کاستی و برتری کلام جز با آن دانسته نمی شود.

درس نهم

نقش حروف جرّ

حروف جرّ از حروف عامل در زبان عربی است که در اسم عمل کرده و آن را مجرور می کند و مشهورترین آنها عبارتند از: من- إلى- حتّى- خلا- عدا- حاشا- فى- عن- على- مذ- منذ- ربّ- لام- كى- واو- تاء- كاف- باء- لعلّ- متى،(1) در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود.

تذکّر:

باء تبعیض گاهی تبعیض اجزائی است مثل آیه ی وضو که مراد مسح بخشی از روی سر است و گاهی تبعیض افرادی است مانند (وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ)(3)یعنی برخی روسری های خود را بر گریبان های خود بیفکنید.

نقد و بررسی احتمالات دیگر:

احتمال های دیگری نیز در این آیه پیرامون معنای حرف «باء» ذکر شده است:

احتمال دوم: و من یکفر بما یجب الإیمان به(7)

ص: 101

حروف گوناگون و زائد

(وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ في ضَلالٍ مُبين)(2)

سؤال در مورد آیه ی ذکر شده این است که چرا هر دو عبارت لعلی هدی و فی ضلال، با حرف جرّ یکسان بیان نشده است؟ مثلا نفرمود لعلی هدی أو علی ضلال مبین.

علامه طباطبایی (قده) ذیل این آیه می نگارد:

اختلاف تعبير براى اشاره به اين نكته است كه «هدایت شده و راه يافته» مانند كسى مى ماند كه بر بالاى بلندی قرار دارد، و راه و پايان کارش را مى بيند، كه به سعادت او منتهى مى شود، از این رو فرمود: «لَعَلى هُدىً؛ بر بالاى هدايت است»، ولى گمراه از آنجا كه فرو

ص: 102

تغییر معنای یک فعل با حروف جرّ مختلف

واژه ی «استوی» با حروف جرّ مختلف و بدون حرف جر، معانی متفاوتی را افاده می کند.

الف: (هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلا) (هود/24)

در اینجا واژه ی «يَسْتَوِيانِ» چون بدون حرف جرّ به کار رفته معنای «تساوی» را افاده می کند.

ص: 103

پرسش

1. توضیح دهید به چه علت صنعت تضمین در آیه ی (وَ لا تَشْتَرُوا بِآياتي ثَمَناً قَليلاً) کاربرد ندارد؟

2. بر اساس مطالب خوانده شده، باء بدلیت را توضیح دهید؟

3. نقد احتمالات گوناگون ذیل آیه ی (وَ مَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإيمان) را بیان کنید.

4. دیدگاه علامه طباطبایی (قده) را پیرامون علت بیان حروف جر مختلف (علی و فی) ذیل آیه ی (لَعَلى هُدىً أَوْ في ضَلالٍ مُبين) بنویسید.

5. واژه ی «استوی» با چه حروفی متعدّی می شود و چه معنایی را افاده می کند؟

6. با مراجعه به معاجم لغوی بیان کنید واژه ی «ضرب» با چه حروفی بیان شده و مفید چه معنایی می باشد؟

ص: 105

پژوهش

(إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ)؛(1) صدقات، فقط ويژه نيازمندان و تهيدستان [زمين گير] و كارگزاران [جمع و پخش آن] و آنانكه بايد دل هايشان را [براى تمايل به اسلام] به دست آورده شود، و براى [آزادى] بردگان و [پرداخت بدهى] بدهكاران و [هزينه كردن] در راه خدا [كه شامل هر كار خير و عام المنفعه مى باشد] و در راه ماندگان است.

1. چرا در چهار مورد اخیر از حرف «لام» به حرف «فی» عدول شده است؟ و چرا در مورد آخر حرف «فی» تکرار شده است؟(2)

2. با مراجعه به تفسیر ابن عاشور علت اختلاف حروف جرّ در آیه ی بالا را بنویسید.

3. با توجه به واژه ی «مَسْحاً» در آیه ی (رُدُّوها عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ)(3) بیان کنید حرف «باء» برای تبعیض است یا زائده؟

ص: 106

درس دهم

عطف

یکی از توابع در دانش نحو، عطف است که حکم متبوع (معطوف علیه) را به تابع (معطوف) سرایت می دهد. اما در برخی موارد ممکن است در عبارتی مصداق معطوف علیه به درستی مشخص نگردد و باعث اشتباه در برداشت از معنی شود.

(قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ في أَمْوالِنا ما نَشؤُا)(1)

در اینجا حرف عطف، «أو» و معطوف، جمله ی (أَنْ نَفْعَلَ في أَمْوالِنا ما نَشؤُا) می باشد. اما برخی از مترجمان و مفسران در معطوف علیه این عبارت دچار سهو شده اند و آن را جمله ی «أَنْ نَتْرُكَ» پنداشته اند و حال آنکه عطف بر این عبارت از نظر معنایی صحیح به نظر نمی رسد زیرا در این صورت مفهوم آیه این است که حضرت شعیب (علیه السلام) به آنها دستور داده که در اموال خود هر کاری می خواهند انجام دهند.(2)

معطوف علیه در آیه شریفه واژه ی «ما» در عبارت «ما يَعْبُدُ» می باشد که در این صورت فعل «نَتْرُكَ» بر «أَنْ نَفْعَلَ» داخل می شود.(3)

ص: 108

مثال دیگر:

(فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْن)(1)

این بار اختلاف در آیه به خاطر جمله ای است (معطوف علیه) که عبارت (وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْن) به آن عطف شده است.

اگر معطوف علیه عبارت ذکر شده در بالا، جمله ی (فَاغْسِلُوا

وُجُوهَكُمْ) باشد که حکم فقهی آن موافق با نظر اهل تسنن است که قائل به شستن پا در وضو هستند و اگر عطف بر (وَامْسَحُوا

بِرُؤُسِكُمْ) شود حکم فقهی آن موافق با نظر شیعه می باشد که مسح پاها را لازم می دانند.

ناگفته نماند که علمای شیعه کلام اهل سنت را به دلیل وجود فاصله ی زیاد بین معطوف و معطوف علیه و نیز به دلیل انتقال از جمله ی (فَاغْسِلُوا

وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ) به جمله ی دیگر (وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ) قبل از تمام شدن فراز پایانی جمله ی نخست (وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْن)، موجب دو پهلویی و اجمال کلام و مخالف با فصاحت کلام خدا می دانند.(2)

تقدیم معطوف بر معطوف علیه

اصل این است که معطوف بعد از معطوف علیه قرار بگیرد اما گاهی به خاطر برخی از اغراض بلاغی مثل: تقدیم أهمّ، أفضل، أنفع، أقرب، أشدّ، أضرّ و مانند آن، معطوف مقدّم بر معطوف علیه بیان می شود.مانند: (وَ الَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً)(3) مقدم شدن سجود بر قیام در این آیه به خاطر اهمیت سجده می باشد و گرنه در اعمال نماز قیام بر سجده مقدم می باشد.(4) مگر اینکه این آیه به غیر نماز ناظر باشد در این صورت سُجّداً بر اهمیت حالت سجده به حالت قیام اشاره دارد.

***

(الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ * وَ الَّذينَ في أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ * وَ الَّذينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ)(5)

مرحوم علامه ذیل این آیات علت مقدم شدن نماز بر سایر اعمال را شرافت نماز نسبت به دیگر اعمال می داند.(6)

ص: 111

واو عطف یا استیناف

(وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِه)(1)

اختلاف در این است که اگر واو عاطفه دانسته شود معنای آیه این است که افزون بر خداوند متعال، راسخان در علم نیز از تأویل متشابه آگاه هستند.اما اگر استینافیه بودن آن ترجیح داده شود مفهوم آیه این است که علم به متشابهات در انحصار خدای متعال است و کسی را از این علم آگاهی نیست.(2)

***

(إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ النَّصارى وَ الصَّابِئينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر)(3)

(إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصارى مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ)(4)

در نگاه اول این چنین به نظر می رسد که در این دو آیه اشتباه رخ داده است(5) زیرا در آیه اول واژه ی «الصَّابِئينَ» منصوب نگاشته شده و در آیه ی دوم مرفوع نوشته شده است در حالی که ظاهراً هر دو واژه در یک موقعیت از نظر نحوی قرار دارند.

ص: 112

پرسش

1. توضیح دهید از لحاظ مفهومی چه تفاوتی میان عطف عبارت «أَنْ نَفْعَل» بر جمله ی «أَنْ نَتْرُك» و «ما يَعْبُد» می باشد؟

2. چرا اصل این است که میان معطوف و معطوف علیه باید مغایرت وجود داشته باشد؟ آیا این اصل در آیه ی رحمن/68 رعایت شده است؟ توضیح دهید.

3. با مراجعه به تفاسیر، بیان کنید حرف «واو» در (وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ) عطف است یا استیناف؟

4. در آیه ی (آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ)(4) با مراجعه به تفاسیر قرآن، مشخص کنید حرف «واو» در «وَ الْمُؤْمِنُونَ» عطف جمله بر جمله است یا عطف مفرد بر مفرد؟

ص: 113

پژوهش

1. کلام مزبور نظریه ی اکثر مفسران و ادیبان ذیل آیه شریفه است ولی جناب ابن عاشور از ادیبان و مفسران نامی اهل سنت، نظر دیگری ارائه داده است؛ آن نظریه را استخراج نموده و برای دوستانتان بیان کنید.

2. با مراجعه به تفاسیر بررسی کنید که راز مقدّم شدن سجود بر قیام در آیه ی فرقان/64 چگونه تبیین شده است.

3. با مراجعه به تفسیر المیزان بیان کنید که حرف «واو» در این آیه استینافه است یا عاطفه، و یا اینکه ایشان دیدگاه سومی را اختیار کرده است؟

ص: 114

درس یازدهم

ثبوت اسم و تجدّد فعل

از خواص فعل این است که دلالت بر تجدد و حدوث می کند ولی اسم بر ثبوت و استمرار دلالت دارد.(1)

برای درک بهتر مطلب به کلام «ابن عاشور» ذیل آیه شریفه (يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ)(2) توجه فرمایید:

برای خارج کردن زنده از مرده جمله را به صورت فعل مضارع (يُخْرِجُ) و برای بیرون آوردن مرده از زنده اسم (مُخْرِجُ) آورده است زیرا بارزترین صفت موجود زنده تجدد و حرکت است پس ساختار فعل مضارع آورد تا تجدّد و حدوث را برساند اما موجود مرده و بی جان در حالت جمود و سکون است بنابراین از ساختار اسم استفاده شده است تا دلالت بر ثبوت را منتقل نماید.(3)

در حقیقت فارق بین اسم فاعل و اسم مفعول و مشتقات دیگر با معنای فعل در همین حدوث و ثبوت است که فعل دلالت بر حدوث مبدأ دارد و از این روی چون حدوث در زمانیات، نیاز به زمان دارد گفته می شود دلالت بر زمان گذشته، حال یا آینده دارد ولی اسم فاعل و دیگر مشتقات دلالت بر ثبوت معنایی برای ذات دارند. زید ضارب و الضارب زید

ص: 116

کاربست جمله فعلیه و جمله اسمیه

جمله فعلیه دلالت بر اهتمام به شأن فعل دارد نه فاعل و این در حالی است که جمله اسمیه دلالت بر اهتمام به شأن فاعل دارد. این نکته با قاعده ی تقدیم و تأخیر نیز مطابق است به این معنا که عرب زبانان آنچه را که اهمیت بیشتری دارد مقدم می کند مانند: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنين)(5)

تعبیر «آمَنَّا» نشان دهنده ی اهتمام به شأن فعل است زیرا معرفت و ایمان را از آنها طلب کرده بو دند ولی «ما هُمْ بِمُؤْمِنين» به صورت اسمیه می آید تا دلالت بر اهتمام به شأن فاعل

ص: 119

استمرار در فعل

(إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً)(3)

ممکن است اشکال شود که در آیه ی فوق، فعل مضارع به کار رفته است که زمان گذشته را در بر نمی گیرد و دلالت دارد که عصمت در زمان حال و آینده برای آنان واقع شده است.

در پاسخ می توان گفت: فعل مضارع در این آیه دلالت بر جریان و استمرار دارد و این گونه نیست که فقط دلالت بر زمان آینده داشته باشد. مانند آیه ی (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِي)(4)، معنی آیه این نیست که درود قبل از آن نبوده و در آینده محقق می شود بلکه معنای آن استمرار این عمل است در آیه ی تطهیر نیز مضارع استمراری است و فعل مضارع منسلخ از زمان بوده و بیان گر سنّت و مشیّت الهی است. مانند آیه ی (وَ مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً

ص: 120

پرسش

1. با توجه به مطالبی که فراگرفته اید مبحث ثبوت اسم و تجدد فعل را با ذکر یک مثال بیان نمائید.

2. آیا جمله ی اسمیه معنای ثبوت را افاده می کند؟ چرا؟

3. با توجه به نکات ادبی، توضیح دهید ذیل کریمه ی احزاب/33 چگونه عصمت برای اهل بیت (علیهم السلام) در همه ی زمان ها جاری است؟

درس دوازدهم

مرجع ضمیر

ضمیر جانشین اسم است از این رو برای فهمیدن مراد از ضمیر باید به آن اسمی که جانشین ضمیر شده است و به آن مرجع گفته می شود توجه کرد.

مرجع ضمیر به اعتبار تقدّم و تأخّر

مرجع ضمیر را به اعتبار تقدّم و تأخّر می توان بر چهار قسم تقسیم کرد:

الف: مرجع ضمیر بر ضمیر خود در لفظ و رتبه، مقدّم است. (كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ)(1)

ب: مرجع ضمیر در رتبه، مقدّم است ولی در لفظ، مؤخّر از ضمیر است. (فَأَوْجَسَ في نَفْسِهِ خيفَةً مُوسى)(2) ضمیر «ه» به موسی که فاعل است و رتبه ی آن مقدّم بر قید «في نَفْسِهِ» است باز می گردد.

ج: مرجع ضمیر در لفظ، مقدّم و در رتبه، از ضمیر خود مؤخّر است. (وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهيمَ رَبُّهُ)(3) رتبه ی مرجع ضمیر (إِبْراهيمَ) - که مفعول است - مؤخّر از «رَبُّهُ» - که فاعل است - می باشد.

د: مرجع ضمیر از ضمیر خود در لفظ و در رتبه، مؤخّر است.

گاهی فاعل افعال مدح و ذمّ، ضمیر مستتر است که به اسم مخصوص بعد از خود باز می گردد: (بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلا)(4) در این مثال ضمیر مستتر در «بِئْسَ» را اسم مخصوص «بَدَلا» تفسیر می کند.(5)

گاه نیز ضمیر، مبتدا بوده و مرجع آن، خبرش می باشد. (وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا)(6) در این مثال ضمیر «هِيَ» به خبر خود که «حَياتُنَا» است بر می گردد.(7)

ص: 126

یادسپاری:

قسم چهارم در ادبیات عرب، به جز در سه مورد بالا کاربرد ندارد.

پرسش

1. مرجع ضمیر «هو» در آیه ی (وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُم)(1) چیست؟

2. مرجع ضمیر مذکور غیر صریح را با ذکر مثال توضیح دهید.

3. اقسام مرجع ضمیر را به اعتبار تقدّم و تأخّر بیان کنید.

4. کاربرد قاعده ی «الأقرب یمنع الأبعد» را در انتخاب مرجع ضمیر توضیح دهید.

درس سیزدهم

انواع فاء

2. فاء رابطه و جزای شرط

فاء شبه جزای شرط

منظور از شبه جزا جمله ای است که در جواب موصول می آید(3) مانند: (إِنَّ الَّذينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَريقِ)(4)، شبه جواب در جمله اگر چه ادات شرط نیست ولی دربردارنده ی معنای شرط است مانند فاء درجواب موصول.

بايد دانست الفاظى شبه شرط هستند كه داراى معناى عام و مبهم همانند ادات شرط، بوده و بعد آن، جمله و يا شبه جمله اى ذكر مى شود كه علّت وقوع فعل ديگرى باشد كه اين فعل ديگر به عنوان شبه جواب ذكر مى شود و اين الفاظ كه داراى معناى شبه شرط هستند دو قسم مى باشند كه عبارتند از:

1- اسم موصول به شرط اينكه جمله صله آن جمله فعليه باشد و فعل آن چه مذكور باشد و چه مقدر، معناى استقبالى داشته باشد.

2- اسم نكره اى كه بعد از آن جمله اى به عنوان صفت آمده كه فعل آن معناى استقبالى دارد.

لازم به ذكر است كه آن موصول و اسم نكره در جمله، مبتدا بوده و صله و صفت اين دو، سبب وقوع خبر براى آن مبتدا مى باشد. به همين جهت كه مضمون خبر، لازم و حتمى و

ص: 133

سببیت:

در اینجا مراد، حرف «فایی» است که محض سبب بوده و فاقد معنای عطف است(2) مانند (إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ* فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ)(3) حرف «فاء» در اینجا معنای عطف را افاده نمی کند زیرا انشاء به خبر و خبر به انشاء عطف نمی شود. ناگفته نماند که هرگاه حرف «فاء» دربردارنده ی معنای سببیت باشد معنای نتیجه، تفریع یا تعلیل را نیز افاده می کند.(4)

پرسش

1. انواع «فاء» در آیات زیر را مشخص کنید.

(لَآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ * فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُون)(1)

(الَّذي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ)(2)

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعامُ مَساكينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزيزٌ ذُو انْتِقام)(3)

(وَ نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْني مِنْ أَهْلي)(4)

ص: 135

پژوهش

با رجوع به تفسیر التحریر و التنویر ذیل (فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آياتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمين)(1) نوع «فاء» را مشخص کرده و آن را توضیح دهید.

ص: 136

درس چهاردهم

تضمین

از تعاریف ادیبان عرب بر می آید که تضمین، دو قسم است:(1)

الف: تضمین أخذ و رفض فعل یا شبه فعل، معنای فعل یا شبه فعل دیگر را بگیرد به طوری که معنای اول ملحوظ نباشد و تنها معنای فعل دوم لحاظ شود، و احکام آن فعل را در تعدیه و لازم بودن تبعیت کند. مثل آنکه گفته شود: (لا تَجْزي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً)(2) و معنای آن چنین باشد لا تؤدّی نفس عن نفس شیئا یا لا تدفع نفس عن نفس شیئا من الضرر و العذاب.(3)

ب: تضمین أخذ و أخذ فعل یا شبه فعل، معنای فعل یا شبه فعل دیگری را در بر گیرد (به طوری که هر دو معنی ملحوظ باشد)، و احکام آن فعل یا شبه فعل دیگر را در تعدیه و لازم بودن تبعیت می کند. برای مثال «قام إلیها» معنای «قام مشتاقا إلیها» یا «مستقبلا إلیها» را افاده می کند، یعنی مشتاقانه به سوی او برخاست.(4)

ص: 138

قرینه ی تضمین

الف: ذکر غیر منتظره حرف جرّ

شاهد بر تضمین، حرف جرّ یا متعدّی شدن فعل لازم می باشد -که در تعاریف معمولا به این نکته اشاره نشده است- در ضمن متعلّق حرف جر، فعل یا شبه فعل مقدر می باشد. بنا براین در مثال مذکور «قام إلیها» حرف «إلی» متعلّق به واژه«مشتاقاً» و مانند آن می باشد.(1)

ب: حذف غیر منتظره حرف جرّ(2)

اگر در موردی فعل بدون حرف جرّی که با آن متعدی می شود بیان شود می توان گفت که این فعل متضمّن معنای فعل دیگری نیز خواهد بود. مانند واژه ی «هدی» که در (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيم)؛(3) «ما را به راهِ راست هدايت كن» دو مفعول گرفته است در حالی که «هدی» یک مفعولی است و بر سر معمول بعدی با حرف جرّ می آید مانند: (الْحَمْدُ

لِلَّهِ الَّذي هَدانا لِهذا)؛(4) «همه ستايش ها ويژه خداست كه ما را به اين [نعمت ها] هدايت كرد» بنابراین چون این فعل در حمد/6 بدون حرف جرّ آمده است پس «اهْدِنَا» متضمّن فعل دیگری است که دو مفعول می گیرد.(5)

روش ترجمه تضمین

بنابر گفته ی برخی ادیبان، نحوه ی ترجمه ی هر دو فعل با هم در مبحث تضمین بدین صورت است که یکی از دو فعل به صورت اصلی و دیگری به صورت حال نوشته می شود مانند: (فَلْيَحْذَرِ الَّذينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِه)(3)؛ فلیحذر الذین یخالفون مُعرضین عن أمره یا فلیحذر الذین یُعرِضون عن أمره مُخالفین.(4) برخی از نحویان علت حال گرفتن در تضمین را چنین بیان می کنند:

ص: 140

فرق قاعده ی تضمین با منصوب به نزع خافض

اولاً منصوب به نزع خافض در سه موضع (قبل از أن، أنّ، کَی) قیاسی است و در غیر از این سه مورد سماعی می باشد در حالی که قاعده ی تضمین به نظر بیشتر عالمان دانش نحو، قیاسی است.(4)

ثانیاً در منصوب به نزع خافض حرف جرّ، حذف می گردد و فعل لازم، به عنوان فعل متعدی تلّقی می شود در حالی که این دو عمل را دانشمندان نحو از موارد نادر می دانند ولی تضمین را قیاسی می دانند.(5)

ثالثاً باب تضمین در بحث فصاحت و بلاغت از جایگاه ویژه ای برخوردار است.(6)

ص: 141

اهمیت تضمین

این مبحث از اهمیت خاصی در فهم قرآن برخوردار است به گونه ای که در برخی پژوهش های انجام گرفته حدود 500 آیه با این صنعت ارتباط پیدا کرده است(1) به طوری که در برخی آیات، سه مرتبه این صنعت به کار رفته است مانند آیه (وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها في شَكٍّ وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَفيظٌ) که فعل «علم» به همراه حرف جرّ «من» دربردارنده ی معنای «تمییز»، فعل «أمن» به همراه حرف جرّ «باء» متضمن معنای «اعتراف» و در فعل «حفظ» با حرف جرّ «علی» معنای «مراقبت» اشراب شده است.

پرسش

1. برای ضمیر شأن و قصه سه مثال قرآنی (غیر از مثال کتاب) بیان کنید.

2. در باره ی باب تضمین به سؤالات مطرح شده در ذیل پاسخ دهید.

الف: شناخت فعل مضمّن فیه از چه طریقی صورت می گیرد؟

ب: روش ترجمه در باب تضمین چگونه خواهد بود؟

ج: قرائن در باب تضمین چیست؟

درس پانزدهم

فعل مجهول

یکی از ساختارهای قرآن جمله های مجهول است که اگر به دیده ی ظرافت و دقت به آنها نگریسته شود پی بردن به برخی از حکمت های آن دور از دسترس نخواهد بود به گونه ای که جمله های معلوم قادر به تبیین این ظرافت ها نخواهد بود.

پر واضح است که در ساختار فعل مجهول، فاعل، حذف و مفعول، جانشین آن می شود. و این حذف فاعل به خاطر انگیزه هایی است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود.

1. نیازی به ذکر فاعل نیست چون کاملا مشخص است و یا اینکه عظمت فاعل سبب حذف آن گردیده است. (وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعيفاً)(1) ، (وَ غيضَ الْماءُ وَ قُضِيَ الْأَمْر)(2) در این مثال فاعل به خاطر عظمت آن حذف گردیده است.(3) ناگفته نماند که برخی این آیه را از بلیغ ترین آیات قرآن دانسته اند و برخی دیگر صناعات ادبی و بلاغی مختلفی را برای آن برشمرده اند.(4)

2. ذکر فاعل فائده ای دربر ندارد. (وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها)(5)

ص: 146

انگاره ی مرد سالاری درقرآن

1. چرا در قرآن برای اشاره به خداوند متعال از ضمایر مذکر استفاده شده است؟ با اینکه در قرآن به طور مکرّر، مسأله تساوی مرد و زن در کسب فضائل وارزش ها از آیات قرآن برداشت می شود.(3)

برخی با استفاده از این شبهه، در صدد القاء مرد سالاری در قرآن برآمده اند که قرآن کریم برای جنس مؤنث چندان اهمیتی قائل نیست.

در جواب باید گفت: از نظر ادبی ضمیر «هو» اعم از ضمیر «هی» می باشد زیرا «هو» در دو مورد به کار می رود: الف: موجود مذکّر چه حقیقی و چه مجازی ب: موجودی که نه مذکّر است و نه مؤنث. ولی ضمیر «هی» تنها یک کاربرد دارد و آن هم خصوص مؤنث است.

با توجه به آنچه گفته شد هنگام اطلاق «هو» بر خداوند نباید گمان شود که مرجع ضمیر، مذکّر است یا مؤنث؛ زیرا خداوند جنسیت ندارد نه مذکّر است نه مؤنث و نه چیز دیگری شبیه به این موارد (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ء)(4) اما قرآن مجید به زبان عربی نازل شده است و باید قواعد ادبیات عرب در آن رعایت گردد.(5)

ص: 148

مروری به کلام استاد حضرت آیة اللّه جوادی ذیل آیه ی نحل/97

(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً)(1)

در این آیه سه لفظ را بیان فرموده که هر سه به صورت مذکر آمده است، اما در اثنای آیه، خداوند می فرماید خواه زن باشد خواه مرد، و این نه با قسمت قبل آن هماهنگ است نه با قسمت بعد آن، زیرا در اول آیه آمده است (مَنْ عَمِلَ صالِحاً) که هر دو لفظ من و عمل به صورت مذکر بیان شده است، و بعد در ادامه آیه می فرماید: (مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ) که در اینجا نیز لفظ (مُؤْمِنٌ)، ضمیر (هُوَ) و ضمیر مفعولی در (فَلَنُحْيِيَنَّهُ) به صورت مذکر آمده است، و در حقیقت چهار لفظ مذکر در آیه ذکر شده است. بنابراین باید دید جمله ی (مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى) بیان چیست؟

پاسخ آن است که در اینجا ذات اقدس إله می خواهد به ما بفهماند، من که به صورت مذکّرتعبیر می کنم بر اساس فرهنگ محاوره است، نه این که عمل و حیات طیّب مخصوص مرد باشد. قرآن کریم در عین حال که ما را به عظمت آن معنی آشنا می کند ما را به خصوصیت فرهنگ محاوره نیز آشنا می کند می فرماید اگر سخن از مذکّر است نه برای این است که وصف مذکّرهاست بلکه برای این است که در مقام لفظ چنین تعبیر می شود.(2)

درس شانزدهم

حروف زائد

در ابتدا این سؤال مطرح می شود که آیا در قرآن حرف زائدی وجود دارد یا خیر؟ اگر جواب، مثبت باشد این سؤال مطرح می شود آیا وجود حرف زائد در قرآن کریم با فصاحت قرآن سازگاری دارد؟

پرسش و پاسخ

ممکن است این سؤال به ذهن تداعی کند که چرا این حروف نیاز به متعلق ندارند؟

دانشمندان نحوی این گونه پاسخ می دهند:

تعلّق داشتن و زائده بودن، دو چیزِ متعارض هستند زیرا تعلق، ارتباط معنوی بین عامل ناقص المعنی و اسم مجروری است که معنای آن را کامل می کند و این حاصل نمی شود مگر به واسطه ی حروف جرّ اصلی، اما حروف جرّ زائد فقط برای تأکید کلام بیان می شوند نه ربط بین اسم مجرور و متعلق. بنابراین ارتباطی بین مجرور و عامل وجود ندارد.(4)

از لحاظ اعراب در جمله، مجرور این حروف، در لفظ مجرور هستند و در محل ممکن است مرفوع، منصوب و یا مجرور باشند و این امر، بستگی به عامل موجود در کلام دارد.

مانند (كَفى بِاللَّهِ حَسيباً)(5) که واژه ی «الله» به خاطر حرف جر «باء» مجرور است و در محل نیز به خاطر فاعل بودن، مرفوع می باشد.(6)

ص: 154

فائده:

حروف زائد علاوه بر فایده ی معنوی تأکید و تقویت کلام دو فایده ی لفظی نیز دارد و آن عبارتند از: تزیین کلام و اینکه وزن شعر یا حُسن سجع به واسطه ی آن، از قوام بهتری برخوردار است.(1) البته ذکر این نکته لازم است که این فوائد مربوط به حروف زائدی است که زائده بودن آنها قطعی باشد ولی در حروفی که زیادت آنها اختلافی است دربردارنده ی نکات دیگری می باشد مثل «لا» در آیه (لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ)(2) که برخی گفته اند: معنای آیه این است که قسم نمی خورم یعنی نیازی به قسم خوردن نمی بینم.(3)

حرف باء:

حرف «باء» در موارد زیر اگر استفاده شود زائده است:

الف: اگر حرف «باء» بر خبر لیس یا خبرهای شبیه به لیس مانند «ما مشبّه به لیس» به کار رود زائده است.

(أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَه)،(5) (وَ ما رَبُّكَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبيد)،(6) (وَ ما نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنين)،(7) (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون)،(8) (أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمينَ)(9)

ب: اگر فعل «کفی» به معنای «حَسْب» باشد در این صورت لازم است و بر فاعل آن حرف «باء» داخل می شود که زائده می باشد: (وَ كَفى بِاللَّهِ شَهيدا)(10)

ذکر این نکته لازم است که اگر فعل «کفی» متعدی باشد بر فاعل آن حرف «باء» داخل نمی شود مانند: (وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ الْقِتالَ)(11)

ص: 156

حرف لام:

دانشمندان نحوی داخل شدن حرف «لام» بر معمول أفعال و یا شبه فعل هایی که در عمل ضعیف هستند را زائده می دانند: (لِلَّذينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُون)،(3) (مُصَدِّقاً لِما مَعَكُم)،(4) (فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّه)،(5)

(وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُون)،(6) (كُلٌّ لَهُ قانِتُون)(7)

این «لام» در زبان دانشمندان علم نحو، به «لام» تقویت معروف است.(8)

حرف لا:

1. یکی از موارد پرکاربرد زیادت حرف «لا» به همراه فعل قسم می باشد:(1) (لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ)،(2)

(لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَة)(3)

2. مورد دیگر عطف «لا» بر کلامی که در حیّز نفی می باشد:(4) (صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّين)،(5) (وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصيرُ * وَ لاَ الظُّلُماتُ وَ لاَ النُّورُ)،(6)

(وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَة)(7)

3. واقع شدن «لا» بعد از «أن» مصدری:(8) (قالَ ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُك)(9)

ص: 159

پرسش

1. حروف زائد چه حروفی هستند؟

2. احتمالات جمله ی «ما أتانی رجل» را بیان کنید.

3. چرا حروف جرّ زائد نیاز به متعلّق ندارند؟

4. آیا وجود حروف زائد در قرآن کریم مخلّ به فصاحت قرآن کریم نیست؟ توضیح دهید.

5. دو مورد از حروف جرّ زائد را با مثال بیان کنید.

ص: 160

درس هفدهم

کلّ

لفظ کل در زبان عربی از ادات عام می باشد یعنی از الفاظی است که دلالت بر عموم می کند اگر به کتب مختلف نحوی و اصولی رجوع شود اقسام لفظ کل در مواجهه با اضافه شدن به معرفه و نکره را بیان کرده اند که در صورت اضافه شدن به معرفه دلالت بر اجزاء مرکب می کند و اگر به نکره اضافه شود مفید دلالت بر افراد می باشد.(1)

باید توجه داشت که در کتب ادبی و اصولی دانشمندان متقدم به معادل فارسی واژه ی «کل» در اضافه شدن به معرفه و نکره توجه نشده است اما در کتاب های اصولی برخی از دانشمندان متأخّر به معادل هریک از آنها در فارسی نیز اهتمام شده است.

لفظ «کل» دلالت بر عموم می کند. حال این سؤال مطرح می شود که این عمومیتی که لفظ «کل» آن را افاده می کند عام استغراقی است و یا عام مجموعی؟

پاسخ این سؤال را می توان با استفاده از کلمات برخی اساتید این گونه بیان کرد:

کل در حالت اضافه، یا اضافه به معرفه می شود یا به نکره. اگر اضافه به معرفه شود ظهور در عام مجموعی دارد که معادل فارسی آن واژه ی «همه» می باشد مانند: (كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَني إِسْرائيل)(2)

ص: 162

سه نکته

نکته دوم

مخفی نماند که واژه ی «کل» دائم الاضافه است؛اما گاه ممکن است در لفظ اضافه نشده باشد بلکه در معنی اضافه شده یعنی مضاف الیه آن حذف گردیده باشد در این صورت باید از سیاق کلام استفاده کرد و فهمید که آیا «کل» معنای «همه» یا «هر» را افاده می کند مانند: (كُلٌّ لَهُ قانِتُون)(2) که چون «قانِتُون» به صورت جمع بیان شده بنابراین «کل» مفید معنای «همه» می باشد.

لعلّ

لعلّ در کلام الهی و بیان دیدگاه ها

لعلّ در قرآن مجید به معنای تعلیل و استفهام وارد شده است:

مثال تعلیل: (ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون)(2)در اینجا «لعلّ» معنای تعلیل را افاده می کند.(3)

مثال استفهام: در برخی آیات نیز بنابر گفته ی برخی نحویان معنای استفهام را در بردارد(4) مانند: (وَ ما يُدْريكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى)(5)

اشفاق:

در برخی آیات نیز «لعلّ» مفید معنای اشفاق است که آیات آن عبارتند از: هود/12، کهف/6 و شعراء/3، در این موارد نیز بنابر گفته ی ادیبان محل انتظار، تغییر پیدا می کند.(3)؛(4)

در این آیات به نظر می رسد واژه ی «مبادا» معادل «لعلّ» باید قرار داده شود.

ص: 167

پرسش

1. لفظ کل در صورت اضافه شدن به اسم معرفه و یا نکره مفید چه معنایی خواهد بود؟

2. در چه صورت واژه ی «کل» معنای تمام را افاده می کند؟

3. یکی از معانی پر کاربرد واژه ی «لعلّ» در قرآن کریم ترجّی می باشد، توضیح دهید ترجّی با علم خداوند چگونه سازگار است؟

ص: 168

درس هجدهم

وزن «أفعل» صفت مشبهه یا اسم تفضیل

این شبهه از آن جا آغاز شد که در برخی موارد استعمالات وزن أفعل در قرآن کریم معنای تفضیل و برتری رعایت نشده و یا فاقد شرائط عمل کردن است.(1) برخی کلماتی که بر وزن أفعل استعمال شده و در معنای أفعل تفضیل بودن آن اختلاف است عبارتند از:

واژه ی أعلم در آیه ی (إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَبِيلِه)(2)؛ گفته شده چون بعد از «أَعْلَمُ» حرف جرّ «من» ذکر نشده هر دو احتمالِ دارا بودن معنای تفضیل و خالی بودن از معنای تفضیل را دارد.(3)

نقد و بررسی:

به نظر می رسد در آیه ی اخیر بر اساس واقع امر سخن گفته شده اما در آیه ی قبل که تعبیر «أَهْوَنُ عَلَيْه» به کار رفته است به حَسَب دید انسان که کار دارای سابقه را آسان تر برمی شمارد سخن گفته شده است.

واژه های دیگری نیز وجود دارد مانند «أطهر»،(5)

«أحسن»(6) و مانند آن که در برخی از آیات در معنای تفضیلی آنها اختلاف وجود دارد.

اما شاید بتوان گفت که جنجالی ترین واژه در این زمینه کلمه ی «خیر» است. زیرا کسانی که معتقدند این واژه أفعل تفضیل نیست اشکالشان این است که واژه «خیر» بر وزن أفعل

ص: 171

نقد و بررسی:

در صحت این مطلب تردید وجود دارد؛ به خاطر اینکه اگر کلمه ی «خیر» مخفّف «أخیر» می بود باید همه قواعد جاری در أفعل تفضیل نیز در آن جریان می یافت یعنی مشتقاتی چون أفاضل، فُضلی و فضلیات از آن اشتقاق می یافت در حالی که مشتقات آن خیره، أخیار و خیرات می باشد همان گونه که مشتقات واژه ی «شیخ» که به طور قطع أفعل تفضیل نیست بلکه صفت مشبّهه است همانند وزن مشتقات کلمه ی «خیر» بیان می شود: شیخه، أشیاخ و شیخات.(3)

نقد و بررسی نهایی:

به نظر می رسد این سخن تمام نیست زیرا اگر «خیر» صفت مشبهه است چرا در آیه (لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر)(7) با مبتدا مطابقت نکرده است و این در حالی است که أفعل تفضیل اگر بدون الف و لام ذکر شود با حرف جرّ «من» تمام می شود و دائما به صورت مفرد مذکر بیان می گردد.(8)

ص: 173

نقد و بررسی:

با توجه به اینکه واژه ی «خیر» گاهی صفت مشبهه واقع می شود و معنای مختار و برگزیده دارد بنابراین می توان «خیر الناصرین» را برگزیده ی ناصران معنی نمود. و در جمع

ص: 174

حالت فاعلی و مفعولی أفعل تفضیل

نکته بعدی در مورد اسم تفضیل که در کتاب های ادبی به آن اشاره نشده این است که اسم تفضیل گاه حالت فاعلی دارد و گاه مفعولی مانند واژه ی «حُبّ» در آیه ی شریفه ی (وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه)(1) که حالت فاعلی دارد یعنی مؤمنان حبّ خدا را بیشتر در دل دارند اما در آیه ی (قُلْ إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ أَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ في سَبيلِهِ)(2)محبوب های غیر خدایی مانند پدران و فرزندان، محبوب تر از خداوند هستند در نزد این افراد؛ بنابراین «أَحَبَّ» حالت مفعولی را نشان می دهد.

مثال دیگر آن واژه ی «أهدی» می باشد که در آیات (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ أُوتُوا نَصيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذينَ آمَنُوا سَبيلا)(3) و (قُلْ فَأْتُوا بِكِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدى مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقين)(4)

ص: 175

پرسش

1. چگونه ممکن است أفعل التفضیل معنای تفضیل خود را از دست دهد؟

2. دلایل اثبات أفعل التفضیل بودن واژه ی «خیر» و انکار آن را بنویسید.

3. در چه صورتی واژه ی «خیر» صفت مشبهه خواهد بود نه أفعل التفضیل؟

درس نوزدهم

تغلیب

تغلیب نوعی مجاز لغوی است و به معنای اعطا کردن حکم لفظی به لفظ دیگر است به گونه ای که یکی از الفاظ، غالب و دیگری مغلوب واقع شود و لفظ غالب، در هر دو به کار رود.(1)

زرکشی معتقد است که علت مجاز بودن تغلیب این است که لفظ در جای خودش استعمال نشده است.(2)

مثال های معروف قرآنی آن عبارتند از:

الف: (قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ)(3)

با اینکه حضرت اسماعیل (علیه السلام) عموی حضرت یعقوب (علیه السلام) است و در زمره ی پدران ایشان نیست ولی از باب غلبه ی لفظ أب بر عمّ، از واژه ی «آبائِكَ» استفاده شده است.(4)

ب: (وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتينَ)(5)

ص: 178

استثناء

استثناء، مصدر باب استفعال از ماده «ثنی» و در لغت به معنای باز داشتن و کنار زدن بیان شده است(5)و در اصطلاح نحو، عبارت است خارج کردن آنچه داخل در حکم سابق بوده است به وسیله ی «إلّا» و مانند آن.

استثناء به اعتبار وجود ارتباط و علاقه بعضیّت بین مستثنی و مستثنی منه و عدم آن، به متصل و منقطع تقسیم می شود.

در تفاوت استثناء متصل از منقطع می توان گفت که در متصل همیشه اخراج از حکم است مثلا وقتی گفته می شود جاء القوم إلا زیداً، زید از حکم آمدن استثناء شده است اما در

ص: 180

استثناء مفرّغ

استثناء به اعتبار ذکر مستثنی منه در جمله و عدم آن به تام و مفرّغ تقسیم می شود.

ص: 181

پرسش

1. تغلیب چیست و به چه دلیل آن را از انواع مجاز برشمرده اند؟

2. تغلیب را در قالب یک مثال قرآنی توضیح دهید؟

2. تفاوت استثناء متصل و منقطع در چیست؟

3. توضیح دهید استثناء در آیه ی حجر/31 متصل است یا منقطع؟

ص: 182

درس بیستم

نکات ناب

توضیح:

مراد خلقت جبری اعمال نیست بلکه انتساب خلقت اعمال به خداوند متعال از باب نظام طولی است.

موصوله: وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تعملونه: خداوند شما و آنچه عمل می کنید (و می سازید یعنی بت ها) را آفریده است.(3) در این صورت با آیه ی پیشین خود هماهنگ است.

استفهامیه: خداوند شما را خلق کرد و شما چه می کنید؟ در این صورت استفهام در اینجا توبیخی است.(4)

نافیه: خداوند شما را خلق کرد و عملی در حقیقت برای شما نیست و شما هیچ کاری انجام نمی دهید.(5)

«ما» موصوله

روزی جمعی به حضور پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) رسیدند و پرسیدند آیا تو فرستاده ی خدا هستی؟ حضرت فرمود بله.

آنها ادامه دادند این قرآن که آورده ای از طرف خداوند است؟ حضرت بازهم فرمودند بله. آنها گفتند پس به ما از این آیه خبر بده: (إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُون)؛(7) [به آنان گويند:] به يقين شما و معبودانى كه به جاى خدا مى پرستيديد،

ص: 186

تکرار شدن اسم نکره

یکی از کاربردهای الف و لام تعریف (عهد ذکری)، زمانی است که اسم نکره در مرتبه ی دوم تکرار می شود که به وسیله الف و لام تعریف به صورت معرفه بیان می شود. مانند: (كَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ رَسُولاً * فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُول)(3) «الرَّسُول» در این آیه به همراه الف و لام تعریف بیان شده است به خاطر اینکه در آیه ی قبل، ذکر آن به میان آمده است.(4)

ص: 187

جستاری در باب محذوف

نکته:

سؤالی در رابطه با دو آیه ی فوق ممکن است مطرح شود و آن این است که چرا آیه ی اول به همراه ادات شرط «إذا» ذکر گردیده ولی در آیه ی دوم از ادات شرط استفاده نشده است.

آیه ی اول درباره ی کافران است و گمان آن می رود که آنان از کفر خود دست برداشته و به سوی حق آمده باشند از این رو از ادات شرط استفاده شد تا نشان دهد که آنها بر کفر خود اصرار دارند در مقابل، آیه ی بعد درباره مؤمنان است و گمان آن نمی رود که آنان از ایمان خود دست برداشته باشند از این رو آیه بدون ادات شرط بیان شده است.(2)

قال له

حرف جرّ «لام» اگر همراه «قال» و مشتقات آن استعمال شود گاهی به معنای «لام» تبلیغ و گاه به معنای «لام» تعلیل است.

لام تبلیغ: معادل آن در فارسی واژه ی «به» می باشد. یعنی زمانی که در عربی گفته شود

ص: 190

تثنیه

اسم در تقسیم بندی خود بر اساس عدد به مفرد، مثنی و جمع تقسیم می شود.

اسم مثنی یا منفرد است و یا غیر منفرد.

مثنای منفرد آن اسمی است که وقتی علامت تثنیه از اسم حذف شود بتوان آن را به هر دو اسم اطلاق کرد مانند کتابان، اگر علامت تثنیه از آن حذف شود واژه ی کتاب بر هردو قابل اطلاق است و همچنین مانند بسیاری از مثناهای قرآنی: (جَنَّتانِ)،(3) (رِجْلَيْن)،(4) (حَوْلَيْنِ كامِلَيْن)،(5) (شَفَتَيْن)،(6) (طائِفَتان)(7)

ص: 191

ذکر جمع و اراده ی مثنّی

اگر دو اسم مثنی به یکدیگر اضافه شود از اوّلی به لفظ جمع تعبیر می شود(5) مانند: (إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما)(6) در اینجا سخن از دو همسر پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) است که افشای راز کردند اما از واژه ی جمع (قُلُوب) استفاده نمود به خاطر اینکه به ضمیر تثنیه (کُما) اضافه شده است.

ص: 192

اولویت مراعات خبر از مراعات مرجع در دوران امر بین خبر و مرجع

اولویت مراعات خبر از مراعات مرجع در دوران امر بین خبر و مرجع:(1)

(فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ) (انعام/78)

چرا در این آیه، اسم اشاره ی هذا به صورت مذکر بیان شده، در حالی که مشارٌ الیه آن مؤنث می باشد؟

مفسران سعی کرده اند مشکل را با بیانات مختلف برطرف کنند:

1. قرآن كريم مى خواهد بفهماند حضرت ابراهيم (علیه السلام) در اين بحث واقعا آفتاب را نمى شناخته، يا خود را به جاى كسى فرض كرده كه اصلا آفتاب را نديده و نمى داند كه اين ستاره يكى از اجرام آسمانى است كه در هر شبانه روزى يك بار طلوع نموده و غروب مى كند، و نمى داند كه پيدايش شبانه روز و فصول چهارگانه، مستند به آن است، و آثار ديگرى نيز دارد. چون استعمال اسم اشاره مذكر براى كسى كه نوع مشار اليه را تشخيص نمى دهد راحت تر است.(2)

2. در بیشتر زبان های غیر عربی فرقی میان ضمیر و اسم اشاره ی مذکر و مؤنث نیست، و در این آیه قرآن کریم از زبان حضرت ابراهیم (علیه السلام) که غیر عربی است حکایت می کند.(3)

3. بعضی گفته اند چون اشاره به شمس با لفظ «هذا» صحيح نيست، باید آن را تأویل کرد و مشارٌ الیه «هذا» در اینجا «ضیاء» (جسم نورانی) یا «طالع» (طلوع کننده) است.(4)

4. به نظر می رسد به خاطر مراعات خبر که مذکر است، اسم اشاره نیز مذکر آمده است چنانچه برخی از ادیبان و مفسران اشاره نموده اند.(5)

همان گونه که ملاحظه شد قاعده ی ادبی ذکر شده در مورد اخیر، تعارض ابتدایی در آیه را برطرف نمود.

ص: 193

خصوصیات کان

1. فعل «کان» به همراه فعل مضارع، معنای ماضی استمراری را افاده می کند.(3) (كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ)(4)

2. فعل «کان» در برخی موارد منسلخ از زمان است.(5)

3. فعل «کان» اگر در کلام منفی به کار رود مبالغه ی در نفی را افاده می کند. به این صورت که اگر دو عبارت «ما قام» و «ما کان قام یا ما کان قائما» با هم مقایسه شود در عبارتی که فعل «کان» به کار رفته است معنای نفی مبالغه ی بیشتری دارد زیرا «کان» دلالت بر اتصاف اسم به خبر در زمان ماضی دارد از این رو نفی فعل در زمان گذشته مبالغه ی بیشتری خواهد داشت و بر این امر دلالت دارد که انتفاء فعل از اسم امری اصیل و سابق و قدیم است مانند: (فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدين)(6) تعبیر «ما كانُوا مُهْتَدين» به جای «ما اهتدوا» به این دلیل است.(7)

ص: 194

ضمیر شأن و قصّه

شأن و قصه ضمیر مفرد غایبی است که به وسیله ی جمله ی بعد از خود توصیف می شود این ضمیر می تواند به صو رت منفصل مرفوع، متصل منصوب و به صورت مقدّر بیان شود. در ترجمه این ضمیر از عبارت «شأن و قصه» و یا «امر چنین است» استفاده می شود و در قرآن کریم بیشتر برای بزرگداشت امری به کار رفته است. در ادامه بعضی از آیاتی که در آنها این ضمیر به کار رفته است بیان می شود.

(مِنْ أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلى بَني إِسْرائيلَ أَنَّهُ(1)

مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْس)(2)

(إِنَّهُ(3) مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّة)(4)

به نظر می رسد استفاده از ضمیر شأن در این دو آیه به خاطر اهتمام به جمله ی بعد از آن است.(5) آیاتی دیگری نیز وجود دارد که در آنها ضمیر شأن به کار رفته است که به خاطر طولانی نشدن کلام از بیان آنها صرف نظر گردید.(6)

بر اساس تحقیق صورت گرفته در این زمینه حدود 52 مورد در قرآن به عنوان ضمیر شأن و قصه دانسته شده که درباره ی 28 مورد آن اتفاق نظر وجود دارد و 24 مورد دیگر اختلافی است.(7)

پرسش

1. اقسام حرف «ما» را در آیه ی (قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ * وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُون)(1) توضیح دهید؟

2. جواب ابن عاشور ذیل آیه ی 52 بقره پیرامون مفرد ذکر شدن کاف خطاب در واژه ی «ذلک» را بیان کنید.

3. لام تعلیل را با مثال قرآنی آن توضیح دهید.

4. اقسام مثنی را با ذکر مثال بیان کنید.

5. قاعده ی «اذا دار الامر بین الخبر و المرجع فمراعاة الخبر أولی من المرجع» را با ذکر یک مثال توضیح دهید.

6. توضیح دهید چگونه فعل «کان» در برخی موارد منسلخ از زمان است؟

ص: 197

پژوهش

1. چرا در آیه ی (وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَة)(1)؛ «و پروردگارشان بر آن دو بانگ زد: آيا من شما را از آن درخت نهى نكردم» با اینکه شجره مفرد است از اسم اشاره مثنی «تِلْكُمَا» برای اشاره به آن استفاده شده است؟

2. مثال دیگر بحث ذکر جمع و اراده ی مثنی را با مراجعه به آیه ی مائده/38 بیان نمائید.َ

3. با توجه به اینکه در آیه ی (إِلاَّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُم)(2) بازگشت ضمیر «تَكُونَ» به «أکل» است، بیان کنید علت تأنیث آن چیست؟

4. آیا مفسران دیگر ذیل آیه ی (وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقينَ)(3) دیدگاهی موافق با ابن عاشور ارائه کرده اند؟

ص: 198

فصل سوم :علم معانی و علم بیان

اصول بلاغت:

1. رعایت مقتضای حال

2. ارائه ی یک معنی با روش های گوناگون

3. جذاب نمودن سخن با استفاده از آرایه های علم بدیع

ص: 202

پیشینه

به عقیده ی بسیاری از محققان کتاب البدیع عبد الله بن معتزّ (کشته شده296)(2)

نخستین کتاب بلاغی در زبان عربی است.

تا قرن پنجم مباحث این علم در ضمن علوم ادبی و مباحث قرآنی مطرح می شد مانند کتاب النُّکَت فی إعجاز القرآن ابو الحسن علی بن عیسی الرّمانی (م384) و مجازات القرآن شریف رضی (م406)، تا اینکه شیخ عبد القاهر جرجانی (م471) کتاب های دلائل الإعجاز و أسرار البلاغة را تصنیف و علم معانی و بیان را پایه گذاری کرد.

در قرن ششم زمخشری تفسیر الکشاف را با نگاه اعجاز بلاغی قرآن تدوین کرد. در قرن هفتم به غیر از مفتاح العلوم اثر یوسف بن ابی بکر سکاکی خوارزمی (م626) کتاب ارزنده ی دیگری به نام المثل السائر فی أدیب الکاتب و الشاعر از ابن اثیر ضیاء الدین أبو الفتح (م629) تألیف گردید.

اما پس از این قرن، کم کم ابتکارات و نو آوری در فنون بلاغی رو به سستی نهاد و آثار عرضه شده تلخیص و یا شرح آثار پیشین بود مانند تلخیص المفتاح خطیب قزوینی (م739) و مطوّل و مختصر المعانی ابو سعد الدین تفتازانی (م791).

ص: 203

حقیقت

حقیقت در لغت به معنای ثبوت و در اصطلاح، معنایی که از وضع کلمات در مقام تخاطب برداشت می شود را حقیقت می گویند.(2)

مانند (إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْض)(3) که در این مثال تمام کلمات در معنای اصلی و وضع شده ی خودشان به کار رفته اند.

اغراض مجاز

زمانی که لفظ در معنای مجازی به کار می رود باید هدف ها و غرض هایی را به دنبال داشته باشد تا از تاثیری عمیق تر بر شنونده برخوردار باشد و اگر این هدف ها و غرض ها نباشد دیگر مجاز نخواهد بود.

ابن جِنّی در کتاب خود اغراض مجاز را اتّساع، تأکید و تشبیه می داند.(2)

به نظر می رسد اغراض مجاز به این سه قسم که ابن جِنّی برشمرد ختم نمی شود بلکه می توان اغراضی مانند مبالغه، زیبایی، اختصار گویی را نیز به آن اضافه کرد. به طور کلی اغراض می تواند مختلف و گوناگون باشد فقط باید آن دو شرطی که در بالا در رابطه با مجاز ذکر شد (تناسب و قرینه ی صارفه و معیّنه) را دارا باشد.

عقلی

مجاز عقلی: عبارت است از نسبت دادن فعل یا اسم فعل به غیر از فاعل یا نائب فاعل آن؛ البته به شرط علاقه(2) به گونه ای که آن غیر فاعل از وابسته های فاعل یا نائب فاعل به حساب آید.(3) این قسم از مجاز در جمله توسط عقل تشخیص داده می شود و ارتباطی با لغت ندارد. مانند آیه شریفه (أُولئِكَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدين)؛(4) که در آن اسناد فعل «رَبِحَتْ» به «تِجارَتُهُمْ» مجاز عقلی است زیرا فاعل حقیقی آن (سود برنده) تجارت نیست بلکه منافقانند.(5)

در قسمت قبل، مجاز لغوی به دو نوع مرسل و غیر مرسل تقسیم شد. در این قسمت علاقه هایی که باعث مجاز می شوند بیان می شود.

ص: 206

علاقه های مجاز

3. جزئیّت (استعمال جزء و اراده ی کلّ)

گاهی در عبارت واژه ای به کار می رود که جزئی از شیء است ولی کلّ آن شیء، در عبارت منظور است.

مانند آیه ی (فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَة)(1) که «رقبه» در لغت به معنای «گردن» است اما مراد از رقبه در آیه ی شریفه، برده می باشد.(2)

5. لحاظ زمان گذشته (لحاظ حالت سابق)

ذکر کردن اسم به اعتباری که در زمان گذشته داشته است.

(وَ آتُوا الْيَتامى أَمْوالَهُم)؛(1) یتیم به کسی گفته می شود که پدر خود را تا قبل از زمان بلوغ از دست بدهد(2) ولی در این آیه به افرادی که به حد رشد رسیدند نیز اطلاق یتیم شده است.(3)

(وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجا)؛(4) زوجیت با فوت یکی از همسران از بین می رود ولی در آیه شریفه به خانمی که همسرش از دنیا رفته است اطلاق زوج شده است.

(وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما)؛(5) دو گروه مسلمانی که با هم قتال و جنگ می کنند ناگریز یکی از آنها ظالم و متجاوز است بنابراین از ایمان خارج می شوند ولی آیه شریفه به اعتبار اینکه در قبل با ایمان بودند از آنها به «طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ» یادکرده است.

پرسش

1. اهمیت علم بلاغت را با بیان کلام زمخشری توضیح دهید؟

2. پیشینه ی علم بلاغت را به طور خلاصه بنویسید.

3. آیا حقیقت نیز مانند مجاز نیازمند قرینه می باشد؟ توضیح دهید.

4. با چه شرائطی لفظ می تواند در معنای مجازی به کار رود؟

5. قرینه ی صارفه چیست؟

6. مجاز عقلی را با ذکر مثال قرآنی توضیح دهید.

7. علاقه های سببیت و کلیت و لحاظ آینده را با ذکر مثال توضیح دهید.

ص: 211

پژوهش

1. با مراجعه به تفاسیر ادبی بیان کنید چه علاقه هایی در آیات زیر به کار رفته است.

(وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ)(1)

(يا بَني آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُواري سَوْآتِكُمْ وَ ريشاً)(2)

(وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ)(3)

2. برای علاقه های حالّیت و محلّیت مثال قرآنی بیابید.

3. برخی در آیه ی (وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما)(4) قتال را سبب خروج از ایمان به قلمداد کرده اند. با رجوع به تفاسیر شیعی بررسی کنید این برداشت صحیح است یا نادرست؟

ص: 212

درس بیست و دوم

تشبیه

بیان مشارکت یک شیء با شیئی یا اشیاء دیگر به وسیله ی یکی از ادات تشبیه را تشبیه می نامند.(1)

ارکان تشبیه

مُشَبَّه: چیزی است که به چیز دیگری تشبیه شود.

مُشَبَّه به: طرف دیگر تشبیه است و آن چیزی است که مُشَبَّه، به آن تشبیه شده است. و غالبا صفتی که باعث تشبیه است در مُشَبَّه به قوی تر و نمایان تر است مانند «لُؤْلُؤٌ مَكْنُون» در آیه ی (وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُون)(2)

حروف تشبیه

ذکر و حذف ادات تشبیه

گاهی ممکن است ادات تشبه از کلام حذف شوند. اگر ادات تشبیه در کلام ذکر شود به آن تشبیه «مرسل» و اگر از کلام حذف شود به آن تشبیه «موکّد» گفته می شود.(1)

3. تشبیه مؤکّد مفصّل

تشبیهی که با وجود ذکر وجه شبه، أدات تشبیه از آن حذف گردیده است.

دو طرف تشبیه

مُشَبّه و مُشَبّه به یا هر دو حسّی، یا هر دو عقلی و یا یکی حسّی و دیگری عقلی می باشد.

مُشَبَّه عقلی و مُشَبَّه به حسّی

باید گفت: امور معنوی متّصف به کلیّت هستند و با امور حسّی واقعی که متّصف به جزئیت می باشند قابل تعریف نیستند بنابراین برای شناساندن آن از تشبیه به امور حسّی استفاده می شود.(4)

مثال معروف آن تشبیه علم به نور است. همان گونه که نور باعث شناخت اشیاء وتفصیل بین آنها می شود علم نیز باعث رسیدن به مطلوب و جداسازی بین حقّ و باطل می شود.(5)

(مَثَلُ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتا)(6)

در این آیه عبادت بت ها توسط مشرکان به خاطر بی فایده بودن آن به خانه ساختن عنکبوت تشبیه شده است. زیرا عنکبوت با این همه تلاش برای ساختن خانه دارای سست ترین خانه ها در جهان است.

ص: 219

مُشَبَّه حسی و مُشَبَّه به عقلی

این نوع تشبیه در قرآن کریم واقع نشده است زیرا که عقل مستفاد از حسّ است پس تشبیه محسوس به معقول جایز نیست به خاطر اینکه علوم عقلی برگرفته از حسّ هستند بنابراین محسوس اصل معقول هستند و تشبیه محسوس به معقول مستلزم آن است که اصل، فرع و فرع، اصل قرار داده شود و این جایز نیست.(4)

ص: 220

پرسش

1. برای هر یک از ادات تشبیه دو مثال قرآنی بیان کنید.

2. تشبیه را از لحاظ ذکر و حذف ادات و وجه شبه بررسی کنید.

3. اقسامی که برای دو طرف تشبیه متصور است را بیان کنید.

4. چرا این نوع از تشبیه (مُشَبَّه حسی و مُشَبَّه به عقلی) در قرآن واقع نشده است؟

ص: 221

پژوهش

1. با مراجعه به تفاسیر بیان کنید مثال های زیر مربوط به کدام یک از اقسام تشبیه است.

(مَثَلُ الَّذينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ في يَوْمٍ عاصِف)(1)

(وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ)(2)

(خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِر)(3)

(وَ ما أَمْرُنا إِلاَّ واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ)(4)

2. با مراجعه به تفاسیر مشخص کنید «حسبان» و «تخییل» در دو آیه ی ذیل به معنای تشبیه است یا امر دیگر؟

(وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقاظاً وَ هُمْ رُقُود)(5)

(یخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِم أَنَّها تَسْعى)(6)

ص: 222

فصل چهارم :علم لغت

ص: 223

درس بیست و سوم

ضرورت مراجعه

از آنجا که زیر بنایی ترین مرحله در فراگرفتن متون دینی، فهم مفردات و کلمات آن است. برای کسب دقیق معنای هر واژه، آشنایی با مبانی و مسائل علم لغت و رجوع علمی به معاجم از اصلی ترین ابزار می باشد. فیروز آبادی درباره ی اهمیت علم لغت می نویسد: بر هر طالب علمی واجب است که از علوم ادبی آگاهی داشته باشد از جمله علم نحو، صرف و به ویژه، به دانستن علم لغت اهتمام بیشتری داشته باشد. زیرا مفاد علوم ادبی غالبا با

ص: 226

جایگاه لغت شناسی در بین علوم ادبی

هدف از یادگیری ادبیات عربی، فهم دقیق معانی متن های عربی می باشد. در این میان دو علم نحو و بلاغت درباره ی کلام و معنای حاصل از آن بحث می کند و علم صرف و لغت شناسی از کلمه سخن می گوید، با این تفاوت که در علم صرف، از هیأت کلمه و معنای حاصل از آن بحث می شود و در لغت شناسی از معنای به دست آمده از ترکیب هیأت و ماده کلمه سخن گفته می شود، و با استفاده از مجموع این علوم می توان معنای کلام عربی را تحلیل کرد.(2)بنابراین

فراگیری علم لغت از آن جهت اهمیت دارد که فهم صحیح معنای آیات و روایات، بلکه کلام عرب، متوقف بر فهم درست معنای مفردات آن است.

پیشینه معاجم لغت

مهم ترین کتاب های معاجم عبارتند از:

العین؛ خلیل بن احمد فراهیدی (م175)

الجیم؛ اسحاق بن مرار ابو عمر الشیبانی (م206)

الاضداد؛ ابن سِکِّیت (م246)

جمهرة اللغة؛ ابن دُرَید (م321)

تهذیب اللغة؛ محمد بن احمد ازهری (م370)

المحیط فی اللغة؛ صاحب بن عباد (م385)

الصحاح؛ اسماعیل بن حماد الجوهری (م393)

ص: 228

مبانی لغت شناسی

منظور از مبانی لغت شناسی، گزاره هایی است که با مراجعه و استناد به آنها می توان قواعد و مسائل دانش لغت را استخراج یا ارزیابی کرد. این گزاره ها در منابعی مانند آیات قرآن و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) و نیز متون اشعار عربی و معاجم لغوی و متون ادبی دیگر

ص: 229

اشتراک لفظی

در ابتدا باید گفت چند معنایی یا اشتراک به دو صورت قابل طرح است:

1. واژه ای دارای چند معنی و در هر کاربرد در یکی از معانی اش به کار رفته است. مانند واژه ی «قضی» که در (وَ قَضَيْنا إِلى بَني إِسْرائيل)(1) به معنای خبر دادن، در (وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاه)(2) به معنای فرمان دادن، در آیه ی (فَوَكَزَهُ

مُوسى فَقَضى عَلَيْه)(3) به معنای کشتن و میراندن و در (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَه)(4) به معنای انجام دادن پیمان، بیان شده است.

2. یک واژه در متن به گونه ای به کار رفته که آن متن را برخوردار از چند معنی کرده است. مانند واژه ی «جمل» در (وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ في سَمِّ الْخِياط)(5) که به جمله قابلیت دو معنای مختلف را اعطاء کرده است.

آیا استعمال لفظ در بیش از یک معنی جایز است یا خیر؟

ب: امکان استعمال لفظ در بیش از یک معنی و عدم وقوع آن

طرفداران این نظریه قائل اند به اینکه این نوع استعمال امکان عقلی دارد ولی در کلام و زبان عرب واقع نشده است زیرا بر خلاف عادت رایج میان اهل زبان است. غزالی طرفدار این نظریه است.

مشترک لفظی در لغت

در باب اشتراک لفظی در لغت دو نظر وجود دارد:

الف: بیشتر الفاظ، مشترک هستند. زیرا همه حروف، مشترک میان چند معنی هستند. افعال نیز مشترک اند مانند فعل مضارع که مشترک میان حال و استقبال می باشد. اسماء نیز بیشتر آنها مشترک لفظی هستند.

(علاوه بر اسماء، حروف و افعال ، اشتراک در هیأت و وزن کلمات نیز وجود دارد مانند واژه ی لایضارّ )

ب: انکار وجود هرگونه مشترک لفظی به ویژه در قرآن کریم مانند تعریف ذیل از مشترک لفظی توسط برخی از دانشمندان معاصر:

مشترک لفظی عبارت است از هر لفظ مفردی که با ترتیب حروف و حرکاتش بر دو معنی یا بیشتر دلالت کند و این دلالت باید در محیط واحد و عصر و زمان واحد باشد و لازم است که میان آن معانی متعدد هیچ گونه رابطه ی معنوی یا بلاغی نباشد.(1)

بنابراین با ذکر قید محیط واحد در تعریف بالا، کلماتی که در قبایل و ملت های مختلف برای معانی متفاوت وضع شده مشترک محسوب نمی شوند.

قید زمان واحد نیز کلماتی را که در یک مقطع از زمان در معنایی به کار رفته و در مقطعی دیگر در معنایی دیگر و سپس هر دو معنی برای آن لفظ ثابت و برای ما گزارش شده از دایره مشترک لفظی خارج می کند.

با قید عدم وجود رابطه ی بلاغی نیز الفاظی که دارای معانی مجازی، استعاری، کنایی و نظیر اینها هستند ذیل عنوان مشترک لفظی قرار نمی گیرند.

پرسش

1. هدف از یادگیری علم لغت چیست؟

2. اهمیت فرا گرفتن علم لغت را با استناد به کلام فیروز آبادی بیان کنید.

3. مبانی لغت شناسی کدامند؟

4. اشتراک لفظی ذیل آیه ی اعراف/40 را بیان نمایید.

5. با ذکر یک مثال قرآنی بیان کنید آیا استعمال لفظ در بیش ازیک معنی واقع شده است یا خیر؟

6. عوامل اشتراک لفظی چیست؟

ص: 235

درس بیست و چهارم

ترادف

ترادف در لغت به معنای آمدن چیزی در پی چیز دیگر است.(1)

در اصطلاح اهل لغت، ترادف صفت دو یا چند واژه است که در عین تفاوت حروف اصلی و ساختار صرفی، معنای یکسانی داشته باشند. (در معنای اصطلاحی ترادف اختلاف است به نظر می رسد منشأ اختلاف نظر میان دانشمندان در وجود و عدم ترادف در زبان، حاصل اختلاف تعریف ها از ترادف الفاظ است.(2)

حلف و قسم

حلف؛ سوگند همراه الزام و تعّهد را گویند: (يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُم)(1) اما قسم؛ فقط بر سوگند اطلاق می شود: (أَ هؤُلاءِ الَّذينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَة)(2) بنابراین این دو با هم متفاوت هستند.(3)

موافقان ترادف

یادسپاری:

به نظر می رسد نزاع بین مخالفان و موافقان ترادف نزاع لفظی است زیرا مراد موافقان ترادف، ترادف نسبی است یعنی به نقطه ی اشتراک دو واژه توجه نموده اند، اما مخافان ترادف، به نقطه ی افتراق دو واژه نظر داشته اند.

ص: 242

اشتقاق

پرسش

1. ترادف را در لغت و اصطلاح توصیح دهید.

2. ادله مخالفان ترادف را بیان کنید.

3. تفاوت لغت غیث با مطر و امرأه با زوجه را بنویسید.

4. ادله موافقان ترادف چیست؟

درس بیست و پنجم

راه باز شناسی فعل لازم از متعدی

3. تضمین

به نظر می رسد در آیه ی مذکور، همزه ی باب افعال، عامل تعدیه نیست بلکه باء جرّ عامل تعدیه ی خاص است و معنای «را»ی مفعولی را افاده می کند.

3. باب استفعال

یکی از موارد تعدیه در زبان عربی باب استفعال است. اگر فعل لازمی به این باب رود ممکن است متعدی شده و مفعول بگیرد مانند: (ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخيهِ)(1) که فعل «خرج» لازم است و چون به این باب رفته ضمیر منصوبی «ها» را به عنوان مفعول نصب داده است.

5. حرف جارّ

از بین حروف جرّ فقط حرف «باء» معنای «را» که علامت مفعول به در فارسی است را افاده می کند.

فعل لازم به وسیله ی داخل شدن حرف جرّ «باء» بر آن، تبدیل به فعل متعدی می شود مانند فعل (ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ)(1) در قرآن کریم.

یادسپاری:

مواردی که در بالا ذکر شد تمام موارد متعدی کردن فعل لازم نیست فقط بخشی از آن که مربوط به اهداف این کتاب است یادآوری شده است.(2)

ص: 250

پرسش

1. راه های شناخت فعل لازم رابیان کنید.

2. توضیح دهید چگونه صنعت تضمین، فعل متعدی را تبدیل به فعل لازم می کند.

3. روش های تبدیل فعل لازم به متعدی رابیان کنید.

4. کدام یک از روش های متعدی کردن فعل لازم، می تواند فعل لازم را متعدی به دو مفعول کند؟ با ذکر مثال توضیح دهید.

ص: 251

پژوهش

1. با جستجوی فعل «ذهب» و صیغه های مختلف آن در قرآن کریم، مواردی را که این فعل به واسطه ی حرف جرّ «باء» متعدی شده است را گزارش کنید.

2. برای روش های تبدیل فعل لازم به متعدی، مثال های قرآنی دیگری بیان کنید.

ص: 252

درس بیست و ششم

افعالِ با دو کارکِرد لازم و متعدی

افعالِ با دو کارکِرد لازم و متعدی(1)

در این قسمت با برخی از افعالی که در قرآن کریم به صورت لازم و متعدی استعمال شده اند آشنا می شوید.

برخی افعال در زبان عربی وجود دارند که گاهی به صورت لازم و گاه نیز به صورت متعدی بنفسه استعمال شده اند مانند فعل «سار» که به صورت لازم استعمال شده یعنی به مفعول نیازی ندارد مانند « سِرْت» و گاهی به صورت متعدی استعمال شده که در این صورت برای کامل شدن معنایش نیاز به مفعول دارد مانند «سِرتُهُ» و گاه نیز این فعل متعدی شدنش به وسیله ی حرف «باء» صورت می گیرد مانند «سِرتُ بِفُلان» و در برخی موارد به باب تفعیل رفته و بدون واسطه شدن حرف جرّ متعدی می شود مانند: «سَيَّرْتُه» و نیز مانند (أَسْرى بِعَبْدِه)(2) می تواند به باب إفعال رفته و به واسطه ی حرف جرّ متعدی شود.(3)

در قرآن کریم نیز از این قبیل افعال وجود دارد در بررسی فعل «سار» که در بالا بیان شد قسمت اول (سار)، سوم (سِرتُ بِفُلان)، چهارم (سَیَّرتُه) و پنجم (أَسْرى) در قرآن استعمال شده است.

ص: 254

نمونه های قرآنی

غَاضَ

لازم: (اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى وَ ما تَغيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْداد)(2)

متعدی: (وَ قيلَ يا أَرْضُ ابْلَعي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعي وَ غيضَ الْماءُ)(3)

متعدی بدون حرف جرّ و متعدی به همراه حرف جرّ

متعدی بدون حرف جرّ و متعدی به همراه حرف جرّ(1)

خَافَ

متعدی بنفسه: (إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين)(1)

متعدی به حرف مِن: (وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً)(2)

رَغِبَ

متعدی بنفسه: (وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ)(1)

متعدی به حرف:

عن: (وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهيمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ)(2)

إلی: (وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَب)(3)

سَئِمَ

متعدی بنفسه: (وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغيراً أَوْ كَبيراً إِلى أَجَلِه)(1)

متعدی به حرف مِن: (لا يَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَيْر)(2)

عَضَّ

متعدی بنفسه: (وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَيْظ)(2)

متعدی به حرف علی: (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى يَدَيْه)(3)