شاعران فارسی سرا

پیشگفتار

بسم الله الرحمن الرحيم

بسیارند شاعرانی که در تذکره ها نام و نشانی ندارند و احوال آنان در منابع شاعر شناسی نیامده است ولی در نوشته های پراکنده می توان نام و نشان و عصر عده ای از آنان و گاهی شرح حال کامل بعضی از آن گمنامان را یافت، اگر طی مطالعات و کاوش های تحقیقی متفرقه آن چه را که انسان در رابطه با آنان می یابد یادداشت کند و در مجموعه ای گرد آورد .

این کمترین، به پیروی از روشی که دارم و معتقدم باید از فرصت های زودگذر استفاده کرد گه گاه که به چنین معلوماتی دست می یافتم در برگه ائی ثبت و ضبط می کردم. از این نوشته های بی سر و ته، تذکره حاضر بدست آمد و امید می رود که گامی مثبت برای شناخت گروهی از فرهنگ سازان ادبیات زبان شیرین فارسی باشد.

در این تذکره شاعرانی یاد می شوند که در تذکره های فارسی از آنان یادی نیامده یا عالمان و دانشمندانی که به عنوان شاعری و شعر سرائی معروف نیستند ولی دارای شعر می باشند. این یادداشت ها مختصر و به نمونه ای از نظم بسنده شده بقدری که نمایانگر عصر و احوال و توانائی شعری یادشدگان باشد و از سخن پردازی و آوردن جمله های تکراری بی محتوا پرهیز می شود .

ص: 7

مقدمه ای بر تذکره «شاعران فارسی سرا »: علامه ادیب سید ناصر میبدی

بیگاه شد بیگاه شد خورشید اندر چاه شد *** خیزید ای خوش طالعان وقت طلوع ماه شد

شعر چیست و شاعر کیست ؟

ب- شاعر کیست ؟:

در لغت داننده، آگاه، گوینده، پیوند دهنده سخن و... و بهره مند از لطف طبع و قافیه گری و آن که در مقابل نعیم باشد را شاعر می گویند.

علامه دهخدا می نویسد: در نزد علمای عربیت شاعر کسی را گویند که بزبان شعر یا گفتار موزون سخن گوید:

عبدالرحمن بن خلدون شاعر را کسی می داند که از قوۀ حافظه بالائی برخوردار بوده و می گوید شاعر کسی است که حداقل دواوین فحولی مانند ابن ابي ربيعة، كثُيَّر، ذى الرُّمَه ، جریر، ابی نواس، حبیب، بحتری رضی و ابی فراس را در حفظ داشته باشد.

نگارنده گوید: به راستی کسی را شاعر می توان گفت که سرچشمه الهام در وجودش جاری شده باشد نه تنها به وزن و قافیه چون صنعت گران لغاتی را ترکیب نموده و در قالب های شعری

ص: 11

تذکره چیست؟

در لغت هر آن چه را که به معنی یاد کردن و یادآوری باشد تذکره گویند و در اصطلاح اهل ادب کتابی می باشد که مشتمل بر شرح حال و بیان آثار اندیشمندان و شاعران و نویسندگان و غیرهم می باشد .

در ادبیات فارسی شاید قدیمی ترین تذکره ای که تألیف شده است کتاب گران سنگ «لباب الالباب» سدید الدین محمد عوفی باشد که مربوط به قرن هفتم است. بعدها این سیره در محققین و تاریخ نگاران از قرن نهم هجری به بعد رواج پیدا نمود و شاید بتوان گفت در عصر صفویه تا پایان حکومت قاجار به اوج رسید. البته بعد از روزگار قاجار تا عصر حاضر تذکره های فراوانی نوشته شده است اما کمتر اثری دیده می شود که به صولت آثار گذشتگان برسد، آثاری چون «تذکره نصر آبادی» ، «تذکره میخانه » ، «آتشکده آذر » ، « مجمع الفصحاء » رضا قلی خان هدایت، مصطبه خراب» ، «تحفه سامی» ، « مآثر الكرام» ، «حديقة

ص: 12

اهمیت تذکره نویسی:

در بررسی علوم تاریخی ادبی خصوصاً تذکره نویسی می بینیم که شناخت صحیح از رجال علمی ادبی به طور طبیعی باز گوی فرهنگ و حیات ادبی ملل مختلفه بوده و می باشد و تاریخ خصوصاً تاریخ ادبیات ریشه ای عمیق در فرهنگ جوامع دارد و هر جامعه ای با معرفی گذشتگان علمی خود به ویژه در ادب و آداب و رسوم می خواهد برتری خویش را نسبت به جامعۀ اخلاقی دیگران بمنصه اثبات برساند.

بدرستی که این مفاهیم علمی ادبی است که در تمدن های گونه گون هم چنان ستاره ای بر تارک اقوام و ملل مختلف می درخشد و اگرچه امروزه با این آشفتگی عظیم فکری که در ادبیات و اخلاق ادبی معاصر رسوخ نموده و اندیشه های فرا مدرنیته گاهی تا سر حدّ پوچ بی رحمانه ادب فکری گذشته را نشانه رفته است و انواع افکار جدید عصر مکاشفه را حتی در جوامع اروپایی پایمال نموده و با ظاهر فریبی عملی بیداری را در بُعدی برتر از اسب چوبین تروا به وسیله روشنفکران «به اصطلاح آل احمد» غرب زده به ملل محروم اهداء می کند.

اما هنوز موضوعات کلاسیک گذشته در اوج اندیشه های درست جایگاه والایی داشته و دارد و ارجی برای فهم داده های نادرست حتی در جوامع غربی قائل نیست.

امروزه نگارنده معتقد است که پیش از هر چیز اندیشمندان متعهد باید روش بهتر دانستن را برای نسل های آینده بازگو و بر این مبنی تأکید داشته باشند که مبادی فکری ادبی هر جامعه ای متضمن مطالب نابی است که در آثار گذشتگان آمده است و در راه رسیدن به این هدف عالی می توان دریافت که چگونه ادبیات سخنور گذشته مفاهیم عالی ادبی را برای ما به امانت گذاشته است و در مرور زمان افکار جدید ناقدان منصف و شاعران نوسرای متعهد چه

ص: 13

تذکرۀ « شاعران فارسی سرا»:

اگر چه از دیر باز نوشتن کتبی با عنوان تذکرة الشعراء در بين اهل ادب ملل گوناگون شایع بوده و اکثر کشورها به گونه های جهانی وطنی و حتی محدودۀ شهری دارای چنین تألیفاتی هستند و از قرون و اعصار گذشته تألیفات گرانسنگی در این زمینه بجای مانده است، اما بی تردید در بین تذکره های معاصر کتاب تذکره « شاعران فارسی سرا » اثر استاد اشکوری یکی از برجسته های عصر حاضر است که متضمن فواید بسیاری است و در اوراق زرین آن دیدگاه های تازه ای مشاهده می شود

این تألیف برجسته در روزگاری برشته تحریر درآمده که خود فریبی های عصر نوین با همه مفاخر فریبنده اش نتوانسته است ردپائی در او داشته باشد

استاد اشکوری با سیره قدمای اهل ادب به تألیف این تذکره پرداخته و یادگاری شایسته را به گلزار ادب فارسی اهدا نموده است

او از اقیانوس عظیم ادب و بحر بیکران شعر مرواریدهای لطف و احساس را صید و در اختیار گوهرشناسان زبان پارسی قرار داده است و در یک جمله تذکره حاضر کلیدی بر گنجینه ادبیات کلاسیک این سرزمین است.

و براستی جامعۀ ادبی ایران به داشتن چنین تألیف نفیسی افتخار می نماید و خود را بی نیاز از آن نمی داند و به حق می توان ادعا نمود تأخیر در چاپ و نشر آن برای فرهنگ ما نوعی غبن فاحش محسوب می شود

تذکره « شاعران فارسی سرا » بخشی از تاریخ ادبیات و فرهنگ ما ایرانیان می باشد که در آن شرح حال شعرائی آمده است که اکثراً نام و نشانی در تحریرات تذکره نویسان نداشته و ندارند و این کوشش عالی خدمتی ارزنده به پژوهشگران ادبیات بشمار می رود.

روی تو کس ندید و هزارت رقیب هست *** در غنچه ای هنوز و صدت عندلیب هست

ص: 14

سبک نگارش در تذکره حاضر:

سیاهه این مجموعه از ویژگی خاصی برخوردار است و بی گمان شاید همان گونه که اشاره شد شیوه نوینی در تذکره نویسی باشد و نگارش آن از اهمیت بسیاری نیز برخوردار می باشد.

نگارشی که نشان دهند پیوند فرهنگ بارور ایران با اعلام دینی و مقدسات اسلامی است. این تذکره نشان گر آن است که نه تنها متشرعین و فقهای اسلام از شعر و شاعری تبری نجسته اند بلکه با رغبتی شایسته هم طراز اولین های شعر و ادب پا به عرصه شعر نهاده و در میادین کلام موزون درهای خیال را در وادی حکمت و معرفت به ادب دوستان تقدیم نموده اند و در توصیف جلال و جمال حضرت دوست عز و جل در وادی کمال نکته نکته زبان گویای حال را در دار الوصال بازگو بوده اند و در فصاحت و بلاغت دین را محور عشق قرار داده و احساسات دلنشین مذهب را به نظم کشیده اند.

در این تذکره ، امّهات و ارکان تذکره نویسی رعایت شده و شیوه های صحیح معاصر در آن بکار رفته است در آن جنبه های ادبی و نکات اصلی نگارش مطرح و اصول ادبی به شیوه احسن بکار رفته است و از تفاصیل بیهوده و زیاده گوئی های بی ثمر پرهیز گردیده و دستور زبان در حد توان بکار گرفته شده و این از نمونه های شیوای نظم و نثر استاد اشکوری در آئین نگارش می باشد و به حق می توان گفت در این موضوع تعدادی از آثار معظم له سرمشق نیکوئی برای پژوهشگران معاصر بشمار می رود.

باری، آثار حضرت استاد راه و روشی بخصوص بوده و ره آوردی است برای آنان که در سیره نویسی شناخت را در حقایق جستجو می کنند در خاتمه این مبحث خدا را شاکرم که نویسنده تذکره حاضر از دو لغزش فاحش در اکثر تذکره های موجود مبراست زیرا در این راستا دو مورد را نباید نادیده گرفت

اول : آن که با سیری کوتاه در بعضی از تذکره های موجود خصوصاً معاصر می بینیم برای قطردار کردن حجم کتاب گاهی شرح حال کسانی به عنوان شاعر اطلاق شده است که نمی توان آنان را به عنوان شاخص شعری معرفی نمود؛ زیرا سُرایش چند کلام موزون دال بر

ص: 15

انگیزه استاد اشکوری از تألیف تذکره «شاعران فارسی سرا»:

انگیزه اصلی حضرت استادی معرفی شاعران و اعلامی است که گه گاه کلامی به مصداق « إن من الشعر لحكمة » سروده اند و در تذکره ها نام و نشانی ندارند و احوال آنان در منابع شعری نیامده است گمنامانی که سال های سال است بدست فراموشی سپرده شده اند و اگر تلاش های محققینی چون معظم له نبود شاید نام و خاطره آن ها کلاً بدست فراموشی سپرده می شد و برای همیشه از یادها محو می گردید و این دُرهای معانی در اعماق تیره جهل مدفون می گشت.

ص: 16

عناصر و مآخذ تذکره:

بیش تر مطالب این گنجینه نفیس را حضرت استاد اشکوری از لابلای اوراق پراکنده نسخ خطی و کاوش های متفرقه بدست آورده و در این باره می نویسد:

«این کم ترین به پیروی از روشی که دارم و معتقدم باید از فرصت های زودگذر استفاده کرد گهگاه که به چنین معلوماتی دست می یافتم در برگ هائی ثبت و ضبط می کردم از این نوشته های بی سر و ته تذکره حاضر بدست آمده که شرح حال جمعی از نادره های علمی ادبی است».

نسب و نسبت:

سید احمد فرزند سید علی فرزند سید حسن حسینی اشکوری نسب شریفش به حضرت امام محمد باقر بن على بن الحسين بن على بن أبى طالب عليهم السلام منتهی می شود. ستارۀ اقبالش آن چنان که اصحاب تاریخ و رجال ضبط نموده اند در لیله سیزدهم ربیع الأول 1350 هجری قمری در نجف اشرف طلوع نموده است.

مراحل تحصیلی را نزد اساتید برجسته حوزه پربرکت نجف و در جوار باب مدینه علم علی علیه السلام با جدّ تمام طی نموده و از بزرگان علم و دانش بهره های وافر علمی برده است

مشایخ اجازات علمی روایی معظم له از طریق علمای امامیه جمعی از اعلام شیعه می باشند که می توان در میان آنان به شیخ الباحثین علامه آقا بزرگ تهرانی - قدس الله نفسه الزكيه - اشاره نمود. و نیز از طریق اعلام زیدیه جمعی می باشند که ما در این مقدمه چون بنا را بر اختصار داریم فقط به نام علامه نام آور سید مجد الدین مؤیدی حوثی اشاره می نمائیم.

اساتید و بزرگانی که از معظم له اجازه حدیثی گرفته اند نیز جمع کثیری می باشند که ذکر نام

ص: 18

شاعران فارسی سرا

آثم

گویا از شاعران سده سیزدهم ، نام و احوال او را نیافتم شعر نیکو می سرود و دارای غزلیات و قصائدی است با تخلص «آثم».

از اوست :

ناظر روی بتی گشتم بت زنار کو *** کافر عشقش شدم من مثل من کفار کو

هیچ می دانی که ساغر بر کف ساقی چه گفت *** گفت حاضر شد نی و می مفلس خمار کو

جان بلب آمد ز هجر روی آن آرام جان *** قاصد از بهر خدا ده مژده وصل یار کو

هرکجا دیدم چه خود عاشق هزاران برگلی *** ليك باشد تا ابد خرم چنین گلزار کو

آه سرد و روی زرد و ناله شب اشك صبح *** جمع شد یک جا رفیقان مثل من افکار کو

آتشم زد آتش شمع رخش پروانه وار *** سوختم یاران چه کوه طور آن دیدار کو

اثم ( آثم ) مظهر عفو غفور غافر است *** نا امید از رحمت حق مجرمی یک بار کو

اختر: محمد حسین فرزند محمد شفیع، اختر

ادیب فاضل با اخلاص به خاندان رسالت دارای اشعاری است با تخلص «اختر»، خط نستعلیق شکسته را نیکو می نوشت.

این دو بیت را در مدح مولا به سال 1307 از خود نوشته است:

گویند گروهی که علی عین خداست *** بالله خدا خواندن او عین خطاست

هر چند خدا علی است لیکن بخدا *** اختر بيقين بدان على عين خداست

و گویا از او است:

در منقبت علی نه چونست و نه چند *** در خانه حق زاده بجانش سوگند

بی فرزندی که خانه زادی دارد *** شك نیست که باشدش بجای فرزند

شاید محمد حسین اختر مازندرانی باشد.

ادیب: میرزا محمد حسین ادیب آزاد

از شاعران متأخر، شوخ طبع و گویا، در مشهد مقدس سکونت داشت، خود را «ادیب آزاد » و « ادیب التجار » لقب داده و در شعر « ادیب» تخلص می نمود با دیوان های شاعران قدیم و معاصر خود الفت داشت و «گنجینه ادب» را از شعر نیکوی آنان انتخاب کرده است. بعضی اشعار وی به سال 1347 به نظم کشیده شده.

از او است:

بوسه از آن لعل لبم آرزو است *** و از لب شیرین رطبم آرزو است

ص: 27

استرابادی: ملا عاشور استرآبادی

عارف فاضل ادیب، در ترجمه ابیاتی عربی گفته است:

آفریننده اشیا در خود *** مجمع جامع اشیا باشد

بی نهایت کند او خلق وليش *** ذات بی چون و چرا باشد

ص: 28

استرآبادی: میر محمد رضا بن کمال الدین حسینی استرابادی

فاضل عارف عالم به دانش های دینی و ادبی بر نسختی از تفسیر علی بن ابراهیم قمی حواشی نیکو نوشته که گویای مقام علمی بلند پایه وی می باشد.

بدیهه این شعر را در سال 1122 سروده:

الهی سه چیز از تو خواهیم و بس *** عطا كن بما وقت قطع نفس

یکی رحمت بی کرانم دهی *** ز شیطان و قومش امانم دهی

دوم خاك سازم بجان حسين *** سیم کن برونم زهر شین و دین

امیدم اگر از تو باشد رضا *** که قرب محمد کنم خلد جا

بمیران خدایم بحب على *** که تا حق شود بر عدو منجلی

اشرف: میرزا اشرف علی

از شاعران فارسی سرای هند با تخلص «اشرف» ، خوش نویس خط خفی و جلی ، در سده سیزدهم روزگار می گذرانده است

در تاریخ چاپ «دیوان بدر الدین چاچی» گوید:

طبع شد این طرفه نظم بدر چاچ *** گشت در تصحیح آن بسیار کد

طبع اشرف از پی تاریخ سال *** گفت از این بحر مضامین موج زد (1)

اصفهانی: میرزا ابوطالب فرزند محمد بيك تبریزی اصفهانی

اصلاً آذربایجانی و پدرش از اصفهان به هند رفته و وی به سال 1166 در لکهنو زاده شده و در کلکته اقامت داشت.

ادیب شاعر تاریخ دان، از راه مطالعه و کتاب خوانی دانش اندوخت و مؤلفاتی چون «خلاصة الأفكار» و « احوال ملك هند» و «اخلاق» و «موسیقی » و « عروض و قافیه » و «طب » و «تاریخ مختصر» پرداخت.

او راست :

تا از نظر آن دُر شهوار برفت *** هر لحظه نمی ز چشم خون بار برفت

صد روز دراز روشنش نتوان کرد *** کوته شبی آن چه زانده تار برفت

اصفهانی: ملا عبد المطلب فرزند حسن فرزند محمد اصفهانی

ادیب منشی نیکو انشا، متبحر در دانش های دینی، شاعر نیکوسرا، از عالمان سده دوازدهم، دارای آثاری چون «نهج البر في ادعية السر» و « هدية الأجلة في ادعية رؤية الأهلة » و « ذريعة المآرب» و جز اين ها .

در نعت حضرت پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» گوید:

محمد نور چشم اهل بینش *** چراغ دودمان آفرینش

مدار آفرینش را سبب او *** مراد از اختلاف روز و شب او

حیات جاودانی داد دینش *** ادیب عقل شد شرع متینش

نموده در حریم قرب آن شاه *** نشیمن در بساط «لی مع الله»

مدیحش ذات انسان کی تواند *** شهی کو را خدایش مدح خواند

و در مدح حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام گوید:

على مخزن علم و دریای جود *** کزو مفتخر گشت اصل وجود

ز بستان صنع خداوندگار *** چنین نخل هستی نیامد ببار

چو او شهر علم نبی را در است *** بسوی خدا خلق را رهبر است

خرد فضل او را یکی از هزار *** نیاورده در حيطه انحصار

ز ما بر روانش هزار آفرین *** که منصوب حق است و یعسوب دین

ص: 32

اصفهانی: سید محمد حسین فرزند سید محمد صادق حسینی اصفهانی

از عالمان برجسته اصفهان، امام جماعت مسجد جامع عباسی، ادیب نیکو تحریر و شاعر فاضل، کتاب «مشرق التوحید» را به سال 1237 ساخته و پاره ای از اشعار خود را در آن پرداخته است.

در تولد پیامبر گرامی اسلام «صلی الله علیه و آله » گوید:

ای پدر آدمیان مژده باد *** روح همایونت از این مژده شاد

چشم تو روشن که زمین و زمان *** گشت منور ز رسول جهان

و نیز گوید:

ز عکس جمال جهان تابش آدم *** ز نور رخ عالم آراش حوا

نکردی اگر طلعت خود منوّر *** نکردی اگر طینت خود مصفا

هنوز آن ببزم قدم داشت منزل *** هنوز این بکتم عدم داشت مأوى

اظهر: اظهر رانکوهی املش

ادیب عارف شاعر با تخلص «اظهر» و نامش به دست نیامد از شاعران اواخر سده سیزدهم، چنان که خود گوید وظیفه خوارخان های املش

او راست :

ذلت از ما لذت از اغیار ما *** پس گره افتاد اندر کار ما

ص: 34

افتخاری: میرزا علی اکبر حکیم افتخاری سبزواری

اصلاً از سبزوار و در شیراز سکونت داشت عالم فاضل و به طب اشتغال می نمود، کتاب هائی را بخط خود در سال 1086 نوشته است

از اوست :

ای رحمت تو روح مرا سرمایه *** وز ذات تو یافت جسم من پیرایه

من از تو جدا نیم چو شمع از پرتو *** تو دور نه ای ز من چو نور از سایه

و نیز گوید :

يا رب چو من امروز تباهی نبود *** عصیان زده نامه سیاهی نبود

هر چند گناه من گرانست چو کوه *** در جنب تفضل تو کاهی نبود

امین: محمد امین

ادیب شاعر، از شاعران سدۀ یازدهم خط نسخ و نستعلیق را زیبا می نوشت و بعضی از نوشته هایش را به سال های 1082 - 1085 نوشته است

او راست :

افسوس که شد برون چو گل زین گلزار *** فخر علما زبده دین شیخ کبار

تاریخ چنین گفت خرد با دل زار *** افتاد ز پا نهال دین دیگر بار

ص: 36

امینی: ابراهیم امینی

ادیبی دانشمند است که به فارسی و عربی نگارش های نیکو دارد، «ترجمه مناجات امیرالمؤمنین » و « شرح دعای صباح » و «نظم جواهر» از آثار وی و همه را در دهه دوم و سوم سده دهم نگارش داده است.

در تاریخ نظم جواهر خود گوید:

چو غواص کلکم در این بحر راز *** نهاد از سر ترجمانی قدم

پی نام و تاریخ این ترجمه *** کتاب مناجات کردم رقم

اوحدی: شیخ محمد صادق فرزند غلامرضا اوحدی زهانی

به سال 1320 در زهان چشم بدین جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات ابتدائی به مشهد مقدس رفت و از استادان آن حوزه دانش بیندوخت و به وطن بازگشت و به ارشاد و هدایت پرداخت و به سال 1410 درگذشت عالمی است متبحر در دانش های اسلامی ادیب اریب، در شعر فارسی «اوحدی » تخلص می نمود و گاهی به عربی نیز اشعاری می سرود به فرهنگی در ضبط لغات و نام ها شروع کرد ولی ناتمام ماند.

او راست :

سوی هر چیز که دل شیفته و دمساز است *** که از آن روزنه ای جانب جانان باز است

ص: 38

باغبادرانی: میرزا عبد الجواد فرزند عبد الرحیم باغبادرانی اصفهانی

اصلاً مازندرانی و در اصفهان سکونت گزید واعظ سخنور عارف ، دارای اشعاری متوسط مؤلفاتی بسیار نگاشته و همه در مواعظ و تواریخ امامان می باشد چون «نسايم الرحمه» و «الصاحب » و « مقتل الآل » و « موقظ الغافلين » و « بحر المعجزات » و « ریاض المناقب » .

او راست :

زینب چو دید رأس برادر بطشت زر *** نالان کشید آه شرر بار از جگر

در بر درید جامه صبر و شکیب را *** گاهی بسینه می زد و می زد گهی بسر

می گفت ای شهید غرقه بخون یا حسین *** ای گوشه پاره جگر سید البشر

ای نور چشم حیدر و ای زاده بتول *** جسمت جدا فتاده و رأست بطشت زر

باقر: محمد باقر فرزند عبدالملك [ لاهیجانی ]

ادیب منشی شاعر با تخلص «باقر»، گویا از ادیبان سده سیزدهم، لاهیجانی است یا

ص: 41

بدر لاهیجی: سید احمد لاهیجی

از دانش های عقلی بهره داشت، عارف صوفی شاعر با تخلص «بدر»، شعرهایش انتقادی و خالی از طنز و شوخی نیست از دانشمندان اوایل سده چهاردهم و دیوان خود را به سال 1310 گرد آورد.

از او است:

به رهروان محبت دهید تسلیتی *** که می رسد ز در دولت پيك موهبتی

شکایت از غم دنیا چه می کنی بشکیب *** که هیچ حادثه نبود بدون مصلحتی

در این خرابه که بنیان آن بود بر آب *** چگونه در پی تعمیر و فکر تمشیتی

ز عز و جاه که حاصل شود ز خلق چه سود *** چو نیستت بر معبود قدر و منزلتی

ز عمر خویش ملولم که این گران مایه *** برای توشه عقبی نداشت خاصیتی

چه سود خدمت آن کس که نیست از سر صدق *** چه مزد طاعت آن را که نیست معرفتی

بکار خویش اگر خواجه پی برد بیند *** که بی مضرت عقبی نیافت منفعتی

ص: 42

بروجردی: میرزا ابوالقاسم فرزند علی نقی طباطبائی بروجردی

از عالمان برجسته عصر خود، ادیب فاضل شاعر، دارای کتابخانه ای غنی و بعضی از نسخه ها را بخط خود نوشته شب سه شنبه یازدهم ربیع الاول 1230 متولد شده و به سال 1277 درگذشت.

در سوگ حضرت امام حسین علیه السلام گوید:

ز چه رو شور فتاد است بعالم بکر *** وز چه ره گشته چنین مرغ فرح سوخته پر

یا رب این غلغله و دهشت و غوغا از چیست *** این همه آه و فغان از چه عیان گشته دگر

وجد و شادی و طرب گشته بعالم نایاب *** غم و اندوه وبلا تا به ثریا بی مر

بلبلان چاک گریبان همه در آه و فغان *** مطربان کرده ز غم خاك مصيبت بر سر

گو بیا باد صبا بی خود و لا يعقل و مست *** بدیار غم و اندوه و بلا کرده گذر

پس از آن ناله کنان غرقه بخون عالم را *** از مصیبات شه تشنه لبان داده خبر

شافع روز قیامت و شفاعان دربان *** شده از ظلم اعادی تن پاکش بی سر

بروجردی: شیخ عبد الله فرزند نوروز علی بروجردی

از شاعران سده سیزدهم دارای اطلاع در حدیث و تاریخ و دانش های دینی دو کتاب «تنبيه المغرورين» و «سرور الشیعه» را از او دیده ام.

این رباعی از او است :

بشنو ز گذشتگان ترا گر گوشی است *** می گیر عزای خود به سر گر هوشی است

امروز به دوش تو است تابوت کسان *** فرداست که تابوت تو هم بردوشی است

بسطامی: آخوند ملا عبد المؤمن فرزند ابومحمد بسطامی

در میامی نزدیك سال 1260 بدنیا آمد و در سبزوار و مشهد مقدس دانش آموخت، به فارسی و عربی شعر گفته ولی شعرش استوار نیست دارای کتاب های چندی است که از آن ها «عقائد الناصريه » و «كفاية المؤمنين » و « نتائج الحكمة » و « اوصاف الأشراف » و « مشكاة المصابیح » را نام می بریم.

بنابجوئی: محمد فرزند حسین بنابجوئی مهرآبادی

ادیب فاضل ، اصلاً از بنابجوی از توابع مراغه می باشد احادیثی به سال 1127 در جنگی گرد آورده و این دو بیت را از خود دانسته است:

چون شدم در درگه حق رو سیاه *** بعد از این باید کشم صد گونه آه

بخشد از جرم مرا آن قدر نیست *** من گدا و او کریم و پادشاه

بیات: میرزا حسنعلی فرزند جعفر علی بیات

از دانشمندان سده سیزدهم مقیم در هند، گویا «بیات» تخلص وی بوده پاره ای از اشعار خود را در کتابش «خوارق المعصومین » آورده است.

بیدار: حاج حسین تبریزی

به فارسی و عربی و ترکی شعر می سرود بیشتر شعرهایش عرفانی و در مدح و مراثی حضرات معصومین علیهم السلام می باشد شعر عربی را سست و گاهی مغلوط می گفت دیوان خود را به سال 1312 فراهم آورده است.

او راست :

من در آیینه دل بس که جلا می بینم *** چون نظر می کنم عکس شما می بینم

طعنه برمن مزن ای پیر کهن باده فروش *** هم چو موسی ز جبل نور خدا می بینم

گر چه موسی ز عصی جسته تقرب ز همه *** وی عصی دیده و من دست خدا می بینم

کو سکندر که دهم مژده بوی زاب حیات *** معدن چشمه حیوان بقا می بینم

با غم فردوس هم حوری و غلمان و قصور *** همه در حب علی نور خدا می بینم

گریه بر فرقت جنت مکن ای آدم و حوا *** من کلید همه ابواب هدی می بینم

چنگ امید بزن خاك در یار بیار *** دیده عقل تو کور است و شفا می بینم

هر که اکسیر بخواهد بود آن حب علی *** چار اجزاء دگرش زیر کسا می بینم

گرچه ( بیدار ) نبود است در آن روز بلی *** کرده بیعت بهمان روز وفا می بینم

بیدل: میرزا محمد مهدی فرزند باقر شریف معلم

گویا در مدرسه حکیم اصفهان سکونت داشت و به دانش اندوزی می پرداخت ، ادیب شاعر با تخلص «بیدل » ، از شاعران سده سیزدهم

این قصیده از اوست و در نسخه خالی از تشویش نبود:

خواهی که درگه تو مناص جهان شود *** زنهار از آشنائی دونان بكن حذر

بالله کسی که معتقد قول رذل شود *** خونش بود بفتوی اهل خرد هدر

بشنو ز من ، کنج خمولای عزیز من *** می میر و نام دوستی سفله گان مبر

توضیح این سخن نکنم گر بگوش هوش *** می نیوشی و قبول کنی از من ای پسر

چندی بسفله ای شدم از جهل مختلط *** و از این که کو نیست دونی کی بدم خبر

می گفت بارها که چو من دوستی صدیق *** نی بوده و نه آمده در دهر سر بسر

طامات این قبیل بسی گفت و بنده هم *** می خواستم که تا بدهم در دلش مقر

دیرینه دوستان را نارم دگر بیاد *** وز دل محبت دگران را کنم بدر

ص: 49

بيضا: بیضا

نام او را نیافتیم و «بیضا » تخلص شعری وی می باشد از آثار اوست شانزده بند در واقعه کربلا و مصایب حضرت امام حسین علیه السلام و در بند شانزدهم گوید:

(بيضا) خموش باش که د لها کباب شد *** دریا ز خون دیده پر از خون ناب شد

زين شعر سوزناك زبان را دگر ببند *** کز سوز آن بسینه جگرها کباب شد

از دیدهای كلك تو تا ريخت اشك شور *** بنیاد هم چو صبر بنای حباب شد

هر نکته ای ز قول تو چندین حدیث گشت *** هر مصرعی ز نظم تو چندین کتاب شد

هر فصل از این خطاب جگر سوز آبدار *** هر لوح هر کلام چو فصل الخطاب شد

هر کس شنید ناله زار ترا ز غم *** زرد و ضعیف و زار چوتار رباب شد

بيضا زبان ببند که از آب شعر تو *** عالم تمام غرقه دریای آب شد

باشد عروس شعر ترا آن چنان خیال *** کز عکس عارضش رخ مه در نقاب شد

وقت دعاست لب بدعا بر گشا بگو *** بیضا در این زمان که دعا مستجاب شد

یا رب بحق آن که همه خاك كربلا *** از خون او چو لاله حمرا خضاب شد

كين خسته را بروز قیامت خجل مکن *** در نزد خلق روسیه و منفعل مكن

ص: 50

پاچناری: شيخ عبد الرحیم فرزند کرم علی پاچناری اصفهانی

دانشمند فاضل، عارف صوفی، شاعر سست، شعر در نگارش هایش بسیاری از اشعار صوفیان را می آورد دارای رسائلی است که بعضی از آن ها را به سال 1294 ساخته، چون «رساله نخلیه » و «رساله کلبیه » و « رساله رؤیتیه » و « رساله عصمتیه » و « رساله تبرائیه » .

پیرایه: میرزا محمد فرزند اسد الله لك سلماسی

صوفی ذهبی، فاضل ادیب شاعر با تخلص « پیرایه » ، از اشعار خود این قصیده را با

ص: 52

تائب: محمد خان بیرجندی

از شاعران بیرجند در سده دوازدهم، دارای اشعاری است فارسی نه چندان نیکو با تخلص «تائب» و اندکی اشعار عربی سست و گاهی نادرست می سرود پاره ای از شعر خود را به سال 1162 نوشته است.

از اوست :

چون دُر دل من بسته براه نجف است *** چشم از هجر رشك چاه نجف است

هر کس ز دری کند گدایی در دهر *** تائب بجهان گدای شاه نجف است

و نیز گوید :

ص: 53

تبریزی: میرزا احمد تبریزی

دانشمندی است مجتهد، ادیبی است فاضل، به سال 1240 زنده بود، به فارسی و عربی شعر می سرود پدر میرزا لطف علی امام جمعه تبریزی

تدریسی: محمد حسین تدریسی

فاضل ادیب سخنور، به تعلیم و آموزگاری اشتغال داشت و بدین جهت در شعر «تدریسی » تخلص می نمود به زبان فارسی و لری شعر می سرود در سال 1365 پیامد رباعیات بابا طاهر عریان چند غزل لری از سروده های خود آورده و عریان را بدین ابیات فارسی می ستاید:

طاهرا وه نيك بسرودی سخن *** نيك تر ز اوای بلبل در چمن

گر بیانت بوده با لحن لری *** ليك پنهان در غزل هایت دُری

هر کسی قابل شود نور خدای *** دل از او چون آینه آرد جلای

ایزدا کن نعمت عشقت نصیب *** تا رسم بر کوی جانان ای مجیب

ص: 55

تسلیم: میرزا حسن اصفهانی، صدر الأفاضل

از شاعران اوایل سده چهاردهم به فارسی و عربی شعر می سرود، دیوان فارسی وی بیش از پنج هزار بیت است.

تویسرکانی: آقا ضیاء الدین فرزند محمد نبی تویسرکانی

از شاعران نیمه اول سده چهاردهم جنگی پرداخته است دارای حوادث تاریخی و منتخبات ادبی

تویسرکانی: محمد مقیم تویسرکانی

ادیب فاضل از شاعران سدۀ یازدهم تاریخ اتمام «فرهنگ جعفری» خود را به سال 1040 چنین سروده است:

زیبد که از وجازت فرهنگ جعفری *** ختم اللغه بگویمش ار نيك بنگری

چون کردم ابتدا و تمامش بهشت ماه *** در سال (ختم) هجرت ختم پیامبری

دارم امید ان که چو بینی خطای من *** بر من خطا نگیری و بی باک بگذری

ور زان که خشم داری و پرخاش می کنم *** تسلیم می کنم که داری و داوری

ثریا: میرزا حیدر علی فرزند حسین طهرانی ، مجد الأدباء

در کرمانشاه به سال 1250 زاده شد در جوانی به طهران آمد و به تحصیل علوم دینی

ص: 60

ثمر: میرزا حسین فرزند محمد علی انصاری اصفهانی

ادیب اریب، منشی مورخ، دارای آثاری بسیار به نظم و نثر، واقف به بعضی از زبان های اروپائی، بعضی از مجلدات کتابش «تاریخ جنگ شرق اقصی» را به سال 1329 بپایان برد.

جابری: شیخ محمد حسن فرزند محمد علی جابری انصاری استرآبادی

عارف دانشمند ادیب، از شاعران اواخر سده سیزدهم دوست شیخ محمد قاسم کاظمینی معروف به ابن الوندی

او راست :

دل آگه بسان خانه ای هست *** یقین میدان در او جانانه ای هست

برای دل شدی کعبه مشرف *** که تا داند که صاحب خانه ای هست

ز شوق کعبه خون از دل چه ریزی *** بغیر از کعبه هم کاشانه ای هست

مشو اندر شکست دل تو زنهار *** نه بینی تا در او بتخانه ای هست

همه مردم بقید خود گرفتار *** مگر در قید او دیوانه ای هست

و نیز گوید :

در ظلمت شب زفیض فالق اصباح *** بی درد چرا تو غافلی از آن راح

از بهر گشود باب صبح انجاح *** بر گیر برای خود تو مفتاح فلاح

جاوید: میرزا حیدر قلی فرزند نور محمد خان سردار کابلی

از دانشمندان برجسته عصر خویش بود در کابل به سال 1293 چشم بدین جهان گشود و در کرمانشاه به سال 1372 درگذشت. در نجف اشرف و کاظمین و کرمانشاه دانش بیندوخت و به زبان فارسی و عربی و انگلیزی و سانسکریت و عبری تسلط کامل داشت و از دانش های مختلف بهره برده بود. در علوم غریبه و ریاضیات استاد و بیش از سی و پنج کتاب تألیف نمود که از آن هاست « تحفة الأجلة » و « ترجمه انجیل برنابا» و «مطلع الفجر در علم جفر» و «مناهج الوفاق » در علم اعداد و أوفاق.

به فارسی و عربی شعر می گفت با تخلص «جاوید» در شعر فارسی، دارای دیوانی است برای هر یک از دو زبان

در تخمیس شعری از شیخ بهاءالدین عاملی گوید:

تا لعل شکر خای تو بوسیده ام امروز *** تا حرف روان بخش تو بشنیده ام امروز

تا سیب زنخدان تو بوئیده ام امروز *** تا سرو قباپوش ترا دیده ام امروز

در پیرهن از شوق نگنجیده ام امروز

ای زهره جبینی که بود ماه غلامت *** سروی به چمن نیست بسان تو به قامت

مست توام و نیست مرا روی ندامت *** هشیاریم افتاد به فردای قیامت

زان باده که از دست تو نوشیده ام امروز

تا در حرم عشق تو گردیده مرا جا *** از کشور لا روی نمودم سوى الا

شد خلعت فخرم ببر از عالم بالا *** صد خنده زند بر حلل قیصر و دارا

این ژنده پر بخیه که پوشیده ام امروز

هان شانه مزن بر سر آن زلف سمنبوی *** ترسم که رود بوش بهر سمت و بهر کوی

جانا تو اگر چین زنی از ناز بر ابروی *** افسوس که برهم زده خواهد شود از ان روی

شیخانه بساطی که فرو چیده ام امروز

ص: 63

جعفر: ملا جعفر سبوئی رودباری

گویا از شاعران سده سیزدهم به نام خود «جعفر» تخلص داشت. از اوست:

یا رب به جلال و قدر احمد *** یا رب به رسالت محمد

یا رب به علی آل عمران *** آن مظهر حق و سر سبحان

یا رب به بتول و عز و جاهش *** هم محسن طفل بی گناهش

یا رب به حسن شهيد الماس *** یا رب به حسین و هم به عباس

یا رب به على عز و تمکین *** یا رب به علوم باقر دین

یا رب به خدا بحق جعفر *** هم موسی کاظم مطهر

یا رب به شهید دانه نار *** یا رب به تقی و شاه ابرار

یا رب به نقی شه زمانه *** هم عسکری آن در یگانه

یا رب به امام ختم مطلق *** یابد ز ظهورش شرع رونق

بخشی ز کرم تو جرم یاران *** یعنی گنه گناه کاران

(جعفر) که مجرمی است دربند *** محتاج به رحمت خداوند

امید وی از خدای اکبر *** بخشد گنهش به روز محشر

جلال: جلال الدین محمد فرزند ابوتراب مرودشتی اصطخری شیرازی

از عالمان مشهد مقدس در نیمه اول سده چهاردهم دارای اجازه روایتی از شیخ محمد باقر بیرجندی، ادیب شاعر به فارسی و عربی، شعر فارسی وی با تخلص «جلال»، خط نسخ و نستعلیق را نیکو می نوشت جنگی دارد که بعضی فواید آن را به سال 1332 نگاشته است.

در مدح و منقبت امام زمان «عجل الله تعالی فرجه الشریف » گوید:

عاشق روی تو صاحب نظری نیست که نیست *** عاکف کوی تو هر با بصری نیست که نیست

غائبی از نظر و در بر ارباب نظر *** پرتو روی تو بر بوم و بری نیست که نیست

گرچه ای کنز مطلسم تو نهانی لیکن *** از تو در علوی و سفلی اثری نیست که نیست

ص: 65

جناب: ابوالقاسم فرزند احمد جناب

گاهی محمد قاسم نیز نامیده می شد، از فضلا و شاعران فارسی سرای اواخر سده سیزدهم و گویا اوایل سده چهاردهم، «دبستان سخن» را در چند جلد تألیف کرده و جلد سوم آن را به سال 1289 پرداخته است.

ص: 66

جوهر: نور الدین غلامحسین خان فرزند محمد صادق قریشی

عارف عالم فاضل، فارسی و عربی و هندی را نیکو می دانست و به فارسی و اردو شعر می گفت، در «محمدآباد - بیدر » هند سکونت داشت ، کتاب های «فضایل مرتضوی » و « جوهر دانش» از اوست و دومین را به سال 1212 پرداخته است.

در مدح پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله » گوید:

فرستاده درگه کردگار *** نماینده راه پر استوار

برایش همه چیز آمد ببود *** خداوند او را چها وا ستود

هیی پیشوای فرستادگان *** برارنده کام آزادگان

رساننده نامه کردگار *** پی بند و بست همه روزگار

***

چه هند وچه سند و چه روم و چه زنگ *** ز کیشش همه تازه با آب و رنگ

***

زهی پیشوای مهان و کهان *** بزرگ و شهنشاه شاهنشهان

شهنشاه باداد و دانش دلیست *** سپه دار با فر و بینش دلیست

ز انگشت مه راد و پیکر نمود *** هلال ابروش چون خدنگ آزمود

چو بود او همی سایه کردگار *** نبوده از آن سایه اش آشکار

غباری ز خاک رهش بی گمان *** بود سرمه دیده سروران

حائری: شیخ محمد حسین فرزند ابراهیم حائری ، فخر المتکلمین

در کربلا زاده شد و در نجف علم بیندوخت و در ساری سکونت گزید، واعظ نیکو سخن دارای انشائی استوار ، لقب «فخر المتكلمين» و «ملك المتكلمين» و «الفاضل النجفي » بخود می داد کتاب هائی تألیف نموده است چون «کنز الجواهر » و « فرادیس القدس » و «فردوس الأطائب» و «سراج وهاج» و «قانون انسانیت » و جز این ها .

این دو بیت از اوست:

نایافته بر هر آن که آمد برگشت *** گر کشت نمود یا که شد ناظر دشت

ای آن که قدم نهی در این باغ دُوار *** میدان که بهار وی خزان خواهد گشت

حزینی: سید میر محمد فرزند ابوطالب موسوی استرآبادی

دانشمندی است جامع، ادیب نیکو نگارش، از شاعران سده دهم، دوستدار اهل بیت علیهم السلام ، دارای تألیفاتی متعدد چون « تفسیر آیة الکرسی » و « سرور النساء » و « حدائق الیقین» و «حديقة الرياحين » و «شرح خطبة البيان».

از اوست :

از بعد دلایل الهی *** با شرح و بیان آن کما هی

معلوم شدت کمال آن شه *** کز رفعت او شدی تو آگه

یعنی که على ذى المعالى *** دین پرور و سرور اعالی

غواص لآلى معارف *** نقاد جواهر عوارف

لطف حق و مظهر عجایب *** مستظهر مظهر غرایب

آن کس که به او کند تولا *** مؤمن بود و از اهل تقوی

صد باره اگر کنی تولا *** مؤمن نشوی تو بی تبرا

و در ترجمه گفتار مولا امیرالمؤمنین « أنا یعسوب الدین» گوید:

منم سلطان دین و شاه مردان *** امام و پیشوای اهل ایمان

ص: 69

حسامی: زیب العلما فرزند حسام حسامی

در محضر سید جعفر دارابی کشفی علم بیندوخت سالیانی در تبریز سکونت گزید و در آن دیار با بزرگان اروپائی آشنائی بهم رساند و با آنان گفتگوهائی مذهبی داشت، شعر نیکو می گفت با تخلص «حسامی» ، «شرح قصیده حمیری» را به سال 1271 پرداخت.

حسنی: معین الدین حسنی

ادیب شاعر ، ترجمه دو بیت منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام «و كن مؤمناً براً اميناً و لا تخن ..» را چنین سروده:

می باش امین و مؤمن و نیکوکار *** زیرا که امین راست امان روز شمار

ور اهل خیانتی مباش ایمن از انك *** خاین باشند بیشتر اهل النار

حسینی: ابوطالب حسینی

از شاعران اوایل سده دوازدهم از آثار او «جذبه حیدری» در بیش از پنج هزار بیت می باشد ، در فضایل و مناقب مولا امیرالمؤمنین علیه السلام سروده و در آغاز آن گوید:

بنام خدا می کنم حمد او *** چه نام بزرگست نام خدا

جهان داوری را ستایش سزا *** کش این هفت لشکر بزیر لوا

حسینی: سید محمد رحیم حسینی

ادیب شاعر، از شاعران اوایل سده چهاردهم

این رباعی از اوست:

در هر دو جهان یار وفادار یکی است *** یاری که بود مرا سزاوار یکی است

از دیده و دل بغیر از او دیده نشد *** دایم ز دو دیده ام نمودار یکی است

حکیم قبلی: محمد فرزند عبد الغفور خوئی تبریزی

پزشك خاص ناصرالدین شاه قاجار جامع بین طب قدیم و جدید، اصلاً خوئی و در تبریز سکونت گزید و به «حکیم قبلی» نام بردار بود دارای انشائی نیکو و اشعاری بلند، کتاب های «انوار الناصريه » و «مجمع الحکمتین و جامع الطبين » و « تعلیم نامه» و «درّ مکنون» و «قرابادین» و «شرح قصیده بانت سعاد» از اوست .

در آغاز ترجمه قصیده بانت سعاد گوید :

شد دور ز من سعاد آن سرو بلند *** دل در تپش امروز سقیم است و نژند

مغلول و مقید است زان سان که ورا *** کس فدیه نداده تا رهاندش از بند

ص: 74

خائف: شیخ عبدالرزاق فرزند علی اصغر قمی

فاضل ادیب، سال ها در صحن مقدس حضرت معصومه «علیها السلام» به بیان مسائل شرعی و وعظ اشتغال داشت. به سال 1370 ) (یا 1375) درگذشت.

خاك: سید میر محمد فرزند عبدالحسین قزوینی

در قزوین به سال 1283 چشم بدین جهان گشود، از خاندان علمی برخواسته، ادیب فاضل شاعر با تخلص «خاك » ، ملقب به «صدر الاسلام» و «صدر الصدور » بود، کتاب «شرح الصدور في حقائق الأمور» از اوست.

خاوری: سید اسماعیل خاوری

*خاوری: سید اسماعیل خاوری(1)

غزل و رباعی را نیکو سراید با تخلص «خاوری » ، گویا در اصفهان سکونت داشته که آن شهر را نکوهش کند و آرزوی رفتن به شیراز دارد:

تنگدل گشته کنون خاوری از اصفهان *** خیزای بخت مرا جانب شیراز رسان

او راست :

طعنه بجام جم زند نرکس مست یار ما *** دفع خمار غم کند باده بی خمار ما

باده بی خمار ده ساقی بی شمار ده *** آن چه بود بکارده باده کشی است کار ما

دسته گذار سینه را باز کن این سفینه را *** تا نگری سفینه را پر ز غم نگار ما

ص: 77

خبازان: حاجی ملا خبازان خوئی

اشعاری که از وی دیده شد در شأن اهل بيت عليهم السلام و مخصوصاً مراثی می باشد، تفصیل احوال او را نیافتم. شخصی پاره ای از اشعارش را با لقب «سلطان الشعرا» در منزلش

ص: 78

خراسانی: محمد جعفر فرزند محمد طاهر کرمانی خراسانی اصفهانی

عالمی است جامع علوم عقلی و نقلی، دانش را از محضر علامه مجلسی در اصفهان فرا گرفته و از وی اجازه حدیث دارد سال 1080 ولادت و 1175 در گذشته است. کتاب های «طباشير» و «فواید الأخیار» از نگارش های او می باشد ، در کتاب هائی که در سال های آخر عمر تألیف کرده سخنانی آمده است که از دید مذهبی بر وی خرده گرفته اند.

این ابیات از اوست:

غرقیم در گنه نظری کن بسوی ما *** ما را امید آن که نیاری بروی ما

خود گفته ای چو عهد شکستی بیا بیا *** کس نا امید باز نگردد ز کوی ما

رفتیم از درت چه ندیدیم روی کس *** باز آمدیم رفته ز رو آبروی ما

دست تهی و نامۀ عصیان شده سیاه *** از آب رحمتت بنما شستشوی ما

از خاک آمدیم و سراپای ما خطاست *** عفو است کار دوست گر اینست خوی ما

خفائی: میرزا حسن فرزند علی طبیب طهرانی، لسان الأطباء

در طهران اقامت داشت و بیش تر اشتغالش به پزشکی، در ادبیات ماهر و دارای انشاء نیکو و شعر خوب با تخلص «خفائی» یا « حكيم » ، لقب «لسان الأطباء » را بخود می داد.

کتاب های «زبدة التجارب » و « شرح قصیده فخر القضاة «رازی» از تألیفات وی و جنگی به سال های 1279 - 1311 گرد آورده است.

در مطلع قطعه ای گوید:

تا بحق روی نیاز و دل ریش آوردیم *** لعل نوشینش بلب بیغم نیش آوردیم

خلخالی: ملك سعيد فرزند محمد خلخالی

عارف صوفی وحدت وجودی، اصلاً آذربایجانی و در شیراز سکونت داشت، او را تکفیر کردند و از اشاعره دانستند در رد این تهمت كتاب « التحفة العلويه » را پرداخت ، به فارسی و لری شعر می گفت به سال 1013 در شیراز چشم از این جهان فرو بست

این رباعی از اوست:

تا طی بساط ملك هستی كردیم *** بی نقص خودی خداپرستی کردیم

بر ما می وصل نیک می پیمودند *** تف بر رخ ما که زود مستی کردیم

در پاسخ آنان که او را تکفیر کردند گفته :

بر ما فقیه نسبت چندین گناه کرد *** بر ما گذشت و نامه خود را سیاه کرد

منصور را نبود گناهی جز این که او *** آیینه را بآینه دار اشتباه کرد

خلیلی: درویش خلیل اصفهانی

بیشتر شعرش در فضایل و مناقب حضرات معصومین علیهم السلام گفته شده با تخلص «خلیلی». قصیده ای بس طولانی به سال 1145 در مدح و منقبت حضرت امام رضا علیه السلام سروده که در پایان آن گوید:

بزرگوار خدایا بآن امام شهید *** که او بغربت غم جام زهر را نوشید

بغربت و بغریبی مقام و منزل کرد *** بکام خویشتن او زهر غصه داخل کرد

بحق آن دو لب نازنین زهر آلود *** که جام زهر جفا را چه شهد می پالود

که بگذر از سر عصیان امتان رسول *** صحيفة عمل جمله را بکن تو قبول

ص: 85

خوئی: میر فتح الله فرزند محمد رضا شریف حسینی خوئی

دانشمند والا مرتبت، شیخ الاسلام خوی، در علم کلام و عقاید متبحر ، معروف به آقا ، از دانشمندان نیمه اول سده سیزدهم با پدر به «قره قوش» رفت و از وی در ابیاتی اجازه خواست تا به دیدن دوستان برود در این ابیات بعضی اصطلاحات ترکی مخصوص قره قوش آمده و خالی از شوخی نیست:

امروز دو روز است که اندر قره قوشم *** در آتش هجرت چو خم باده بجوشم

هر ساعتم از هجر تو بر دیده چو سالی است *** با آن که قِراق (1) از رخ خوبت شده دوشم

دل گویدم هر دم که شوم باز بکویت *** از خوف پدر ليك زبان بسته خموشم

از حال دل خسته شنو چند بگویم *** دانی که چه آید بسر اندر قره قوشم

بیدار مرا دیده خونبار چو پروین *** از كيك بود تا بسحر جوش و خروشم

از بوی قغ و كرمه (2) دماغم شده نا خوش *** از صوت خر و گاو کچی(3) کر شده گوشم

باكرك (4) پر از كيك بيك گوشه خانه *** از یاد تو گه شاد که از هجر تروشم

ص: 86

خواجوئی: ابوالقاسم خواجوئی

فارسی را نیکو می نوشت و دارای فضل و مطلع بر بعضی دانش های عصر خود بود، کتابی دارد بنام «تحفة الم» از اوست:

ستایش سزاوار ذاتی که هست *** بر قدرتش آسمان چیز پست

خداوند خلاق انسان و جان *** که افلاک و انجم همه صنع آن

خداوند صنعت گر آب و خاك *** روان بخش اجسام اجرام پاك

خداوند انوار و عقل أثير *** خداوند کیوان و بهرام و تیر

خداوند خورشید و ناهید و ماه *** خداوند گردون و این ناوگاه

پس از حمد ایزد درود و ثنا *** بود لایق خاتم انبیا

حبيب خدا رهنمای امم *** كريم السجايا حميد الشيم

دگر در خور جانشین رسول *** که بودش نبی عم و زوج بتول

پس آن گه امامان شرع انتساب *** ز نسل جناب ولایت مآب

خوشدل: شیخ علی فرزند محمد جعفر شریعت مدار استرآبادی

در سال 1242 چشم بدین جهان گشود و سال 1316 درگذشت، در علوم دینی متبحر و خود را «سیف الدین» لقب می داد به فارسی و عربی شعر می گفت و چند منظومه علمی عربی سروده است، «جنة الأمان و جنة الايمان» از مؤلفات وی است.

از اوست:

جاروب صحن خانه اخبار کار ماست *** تنضيف شمعدان سند از شعار ماست

اصلاح شمع متن چه خدام می کنیم *** اشراق نور جمله دلالت ز نار ماست

گل گیری تعارض اخبار کرده ایم *** صندوق راجح متعادل مزار ماست

مائیم خادمان گلستان دین و کیش *** حصن حصین دار شریعت مدار ماست

خوش دل بجز ولای علی نیست خانه ای *** در خانه شو که باز نگوید شکار ماست

داعی: ابوالقاسم فرزند محمد حسین خوانساری

ادیبی است شاعر و خطاطی است ماهر مجموعه ای بخط زیبای وی دیدم که به سال 1282 نوشته بود.

دبیلی: عبد الوهاب فرزند عبد الرحمن دبیلی شیرازی

حنفی مذهب و به راهنمائی ملا عبدالعلی شیرازی به سال 1042 بمذهب تشیع گرایید أديب منشى فاضل متبحر در گفتگوهای اعتقادی ، ملقب به «جدید الایمان»، در شهرهای هند برای بیان حقایق مذهبی به سیاحت پرداخت و در سال 1073 در شاه جهان بود.

در مدح مولا امیرالمؤمنین علیه السلام گوید:

علی کرد ما را ز دوزخ خلاص *** که غیر از علی نیست ما را مناص

علی برد ما را به راه صواب *** برآورد ما را ز حزب دواب

علی برد ما را به سوی بهشت *** دلم راه غیر علی را بهشت

علی کرد ما را دلالت به خیر *** از آن شسته شد از دلم نقش غیر

علی داد ما را نوید بهشت *** چو یزدان به مهرش گلم را سرشت

علی برد ما را به راه نجات *** چشانید ما را زلال حیات

علی برد ما را به راه رشاد *** به نور هدایت دلم را گشاد

فکند از کرم بر سرم سایه ای *** دلم یافت زان سایه سرمایه ای

سزد گر کند خور به صد التماس *** چو مه نور حق از دلم اقتباس

علی را من از جان و دل بنده ام *** ز عمر تلف کرده شرمنده ام

به نور علی چون ره حق جلی است *** خوش آن کس که راهش بسوی علی است

علی آن که عینش بود عین علم *** که هر موج آن هست صد کوه حلم

زلامش چه پرسی كه يك لجه است *** علوم ملايك ازان موجه است

ز یا نور عرفان او ایمنی است *** که مهتاب شب خیز او شبنمی است

على آن که مهرش بود فرض عین *** به هر غایب و حاضر آید چو دین

منور ز مهرش بود ماه عید *** کند رستگارم به روز وعید

علی را چو یزدان ولی خوانده است *** ز طور خفي بل جلی خوانده است

ص: 91

دردی: میرزا اسماعیل دردی اصفهانی

اصلاً ایرانی و در حیدر آباد سکونت داشت، گویا او را در ایران کار دولتی ندادند به هند رفت و با زردشتیان آمیخت و «شرح حال پارسیان» را نگاشت و از حقوقشان دفاع کرد

قصیده ای طولانی به دربار ناصر الدین شاه فرستاد که این چند بیت از آن است:

بملکی برد حمله گر دشمنی *** زانسان بود یا ز اهریمنی

سپاهی به از خلق دلشاد نیست *** قوی تر ز مردان آزاد نیست

رعیت چو آزاد و خرم زید *** اگر خصم شیر است از هم درد

مسلمان و هندو بيك چشم بین *** که هندو وطن جویدت در زمین

یهود و مسلمان بيك پایه دار *** که ملکت شود تا ابد پایدار

چنان کن که تا روز باشد بجا *** باینسان بود ملک ایران بپا

به تاریخ گیتی بگویند دیر *** که از ناصرالدین شد این طفل پیر

دزفولی: میر سید علی فرزند مرتضی طبیب دزفولی

از دانشوران سده دوازدهم فقیه عالم فاضل ادیب، در دزفول اقامت داشت و کتاب «مصباح المتهجدين» را به سال 1184 پرداخت.

در مدح حضرت پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله » گوید:

محمد که باشد رسول کریم *** که قدرش بود مثل عرش عظیم

بخلوت سراى فلك چون عروج *** ملك شد تماشاکنان از بروج

لوای عبادت برافراخته *** جهان را به پشت سر انداخته

چراغ ریاضت بر افروخته *** چه پروانه در آتشش سوخته

ز فیض سحرها و آه نفس *** همه سوخته خارهای هوس

و در مدح مولا امیرالمؤمنین «علیه السلام » گوید:

ولی خدا و وصی رسول *** امام هدى زوج و جفت بتول

ص: 93

دعاء: سید علی فرزند محمد قطب الدین نیریزی شیرازی

عارف صوفی، در فارس تربیت یافته و به نجف رفته، بیشتر بهره های علمی و عرفانی وی از پدرش بود، ادیب نیکو انشا، شعرش متوسط، كتاب «جامع الكليات» را در کربلا به سال 1183 پرداخته است.

دماوندی:جلال الدین ید الله قاضی دماوندی

متبحر در علم جفر و علوم غریبه و حساب و علوم ریاضی، ادیب فاضل شاعر .

در تطبیق بینه حسن با جمله «هادی زمن» و «بینه «حسین» با «هادی زمان» گوید:

وصف حسن ز من شنو و مدحت حسین *** تا باشی از عقوبت دارین در امان

از بینات نکته از گوش می کنی *** این هادی ز من بد و آن هادی زمان

و در تطبیق بینه «جعفر» با « امامی هادی » گوید :

اگر دین و آئین جعفر بدانی *** بدانم که در اصل نیکو نهادی

اگر شمه ای واقف از بیناتی *** بدانی که جعفر امامی است هادی

دیوانه: شیخ علی اکبر فرزند ابراهیم قراچه داغی

گویا به وعظ و ارشاد اشتغال داشت قاضی قراچه داغ بود شعر را نیکو با تخلص «دیوانه» می گفت ، جنگی به سال های 1273 - 1286 پرداخته است .

از اوست:

جان بود آن چه شود صرف به راه جانان *** نتوان گفت که جز دادن جان کاری هست

سر و جان گر طلبد یار شود با مقدار *** ورنه در این دو نگویند که مقداری هست

عاشق آن است که ناگفته به جانان جان داد *** آن نه عشق است گرش حاجت اظهاری هست

راجی: محمد علی خورشاهی

فاضل ادیب عارف شاعر با تخلص « راجی » ، پاره ای از شعرش را به سال 1181 در جنگی نگارش داده .

ص: 97

رازی: بهبود علی فرزند ابوالحسن رازی

فارسی را نیکو و ادیبانه می نوشت، از شاعران آغاز سده دوازدهم و جلد سوم کتاب «روضة

ص: 98

راغب الشعراء: میرزا علی اکبر فرزند احمد فرزند ابوالقاسم فرزند محمد خان فرزند حیدر حسن یزدی مصلائی

از شاعران شهر یزد با تخلص «راغب الشعراء » ، خود و پدرانش را «بنا» لقب می دهد و گویا حرفه آنان بوده است قرآن کریم را چند بار بخط خود نوشته و سیزدهمین نسخه را هشتم ذی الحجه 1343 بپایان برده است.

این ابیات از اوست:

می پروری عاقل ز چه این ملک تنی را *** در گور کزو راست در آخر وطنی را

گیر آخرت و توشه وی ساز بهمره *** افکن بزمین دولت دنیای دنی را

ص: 99

رجائی: حاج محمد محسن قندهاری

در ادب و شعر متبحر و به طب و پزشکی نامبردار، در بغداد سکونت گزید عارف وارسته، در شعر «شباب» تخلص می نمود و اخیراً به «رجائی».

این رباعی از اوست:

مردان خدا روی بهر سو نکنند *** جز سوى خدا بهیچ سو رو نکنند

غیر از گل معرفت زگلزار جهان *** تا فصل خزان رسد گلی بو نکنند

رستم: سید محمد هاشم صفوی اصفهانی ، رستم الحكماء

فاضل ادیب پر ادعا، به عربی و فارسی شعر می گفت و شعرهای عربی وی سست و گاهی مغلوط است، از کیمیا و علوم غریبه اطلاع داشت، القاب غریبی بخود می داد خط نسخ و نستعلیق و طغرا را نیکو می نوشت دارای تألیفاتی است چون «رستم التواریخ» و «قانون السلطنة » و « مجموعة الفضائل » و «شمس الملوکی » و « معمانامه » .

رشتی: شیخ محمد فرزند شیخ عبد الحسین رشتی

از علمای فاضل نجف اشرف در آن جا به سال 1337 دیده بدین جهان گشود و تحصیلات حوزوی را نزد پدر بزرگوارش و دیگر علما و مراجع طی نمود علاقه به علوم ادبی داشت و گاهی اشعاری فارسی با تخلص «رشتی» می سرود در سال 1391 به ایران آمد و در مشهد مقدس اقامت گزید و پس از چند سال درگذشت.

از اوست :

دوشینه یارم سر زده آمد بمنزل در زده *** رویش چو ماه چارده زلفش بر آن چنبر زده

ص: 102

رضوان: سید ابوالقاسم فرزند نظام الدین پشت مشهدی کاشانی

عالمی است متبحر تحصیلات دینی را در کاشان و اصفهان گذراند، در تفسیر و ادبیات عرب چیره و شعر فارسی را با تخلص «رضوان» نیکو می سرود حدود سال 1360 در کاشان درگذشت.

رضوی: سید محمد حسن علوی رضوی

فاضل ادیب شاعر، از شاعران سده سیزدهم

رفعت: میرزا یوسف فرزند خداداد افشار ، رفعة الملك

مؤرخ ادیب شاعر نيكو انشا زیبا خط، نزديك سال 1280 زاده شده، عربی و بعضی زبان های دیگر را می دانست از جوانی در مطالعه و تألیف کوشا بود کتاب های «دریای معرفت» و «تاریخ رفعتی» از نگارش های وی است

از اوست :

چه بگذشت عمر من از بیست و پنج *** درون شد پر از اندوه و درد رنج

دریغا جوانی که بر باد گشت *** یکی نام نیکو در عالم نهشت

ص: 106

روحانی: غلام رضا روحانی:

شاعری شوخ طبع، از حالات وی اطلاعی در دست نیست جز این که دهم ذی الحجه 1314 چشم بدین جهان گشوده است.

این ابیات از شعر وی نقل شده است:

ما بدین در نه پی خوردن سور آمده ایم *** نه پی فاتحه اهل قبور آمده ایم

خوردنی هر چه بود زود بیاور بحضور *** کز پی خوردنش اکنون به حضور آمده ایم

در سر سفره خود اطعمه رنگ برنگ *** ساز آماده که ما جور بجور آمده ایم

ریاض: ملا جعفر همدانی

دانشور نیکو انشا زیبا خط، در آغاز جوانی از همدان رخت بربست و به اصفهان و قزوین و طهران و بعضی از شهرهای دیگر اقامت گزید با استغناء طبع روزگار گذراند و دست احتیاج به کسی نبرد با این که نیازمند و تهی دست بود گروهی در علوم مختلف از محضر وی بهره بردند و مخصوصاً در پزشکی و ریاضی بسیار تدریس کرد شعر فارسی و عربی نیکو می گفت و دارای انشائی استوار بود پس از سال 1269 و پیش از پنجاه سالگی درگذشت.

از نگارش های وی «ریاض الأدب» و «گنج شایگان» و «تعلیقات قانون» و «تعلیقات تحریر اقلیدس » را می شناسیم

زیوانی: شیخ حبیب الله فرزند زین العابدین زیوانی قمی

در محضر دانشمندان قم و طهران دانش اندوخت به ادبیات علاقه داشت و گاهی اشعاری می سرود به سال 1359 درگذشت.

او راست :

چون که خلاق زمین و آسمان *** بود یکتا کنز مخفی نهان

خواست تا ظاهر شود بر ما سوی *** تا شناسندش عباد و انبیا

پس تکلم کرد و نوری آفرید *** که از آن نور محمد شد پدید

بعد از آن روحی هویدا ساخت حق *** روح احمد بود آن در ماسبق

نور با آن روح چون ممزوج شد *** آشکارا احمد و محمود شد

ساقی: ملا محمد زمان فرزند کلب علی جلایر خراسانی

دانشمند ادیب فاضل، شاعر با تخلص «ساقی»، از شاعران سده سیزدهم و به سال 1286 درگذشت.

این قصیده از اوست:

ای شده در مرحله داد و دین *** مرحله پیمای سپهر برین

آمده در انجمن کائنات *** انجمن آرای کهین و مهین

ای زده بر بام فلك بارگاه *** جمع در اورده بزیر نگین

دست تو در سلسله کاینات *** سلسله جنبان کمین و مکین

ای شده خلاق معانی بفن *** آمده بر گنج امانی امین

مزرع جاوید ترا دانه خورد *** خرمن خورشید ترا خوشه چین

فارس اقبال ترا هم عنان *** کافل آمال ترا همنشین

همدم تقدیس تو روح القدس *** همره تشریف تو روح الأمين

ديده افلاك براه تو باز *** چشم كواكب بقرانت قرين

صرف وجوهات وجود تو شد *** حاصل أيام شهور و سنين

يك دم از این دام ببالا خرام *** در گذر از دامگه هفتمین

تا بیمین آوردت از یسار *** قافله سالار يسار و يمين

قابل معراج سماوات شو *** چند شوی سخره مهد زمین

خلع بدن خواه که بر جان ترا *** می رسد از جان جهان آفرین

بوم و بر توست نه این آب و گل *** ما حضر توست نه این آب و طین

سحاب: شیخ عبد الحسین فرزند عیسی رشتی

دانشمند جامع در علوم اسلامی آغاز تحصیل وی نزد پدرش بود، پس از آن ده سال در تهران علوم عقلی و نقلی را بیندوخت پس از آن به نجف اشرف آمده و در محضر مرحوم ملا محمد کاظم آخوند خراسانی به تکمیل دانش های دینی پرداخت در حال انزوا به تدریس و تربیت طلاب و بحث و تحقیق پرداخت و از همه شؤن ریاستی دوری می جست با این که شایستگی مرجعیت داشت. در کربلا سال 1292 زاده شده و در نجف اشرف به سال 1373 درگذشت.

«شرح كفاية الأصول » و « حاشيه اسفار » و « الأطوار » و « الثمرات » و «کشف الاشتباه » بعضی از نگارش های وی است. دارای غزلیاتی است نغز با تخلص «سحاب » .

او راست :

بی خبر از همه کون و مکان مستانند *** غافل از مرحله سود و زیان مستانند

نیست اندر خور زاهد بجز از دلق ریا *** خرمن حرص وامل سوختگان مستانند

ص: 113

سحری: عبد الرحیم سحری ، محمد

نامش محمد و به عبد الرحیم مشهور ، عالم عارف و فاضل دانشمند نیکو نگارش، از دانشمندان و شاعران سده سیزدهم، «حلاوة المناجاة » وی دارای شور و حالی است.

چنین گوید:

تعالى الله زهى فياض مطلق *** بَرِ او مستحق چون صاحب حق

خوش آن رهرو که درد خویش داند *** بران دار الشفا خود را رساند

غریبی را که باشد مبتلایش *** باستقبال می آید دوایش

ص: 114

سرابی: حاج سید مصطفی خراسانی سرابی سجادی

ادیب فاضل شاعر سخنور ، دارای جایگاهی محترم دو شنبه یازدهم مرداد ماه 1350ش درگذشت و حسام الدین دولت آبادی و استاد جلال الدین همائی در تاریخ مرگش دو قطعه سروده اند همائی در آغاز شعرش گوید:

چون خطیب فاضل شاعر سرابی شهیر ***آن که بود از منطق او مایه ارشاد ما

سرمست: میرزا عبد الکریم خان فرزند محمود روحی

عارف صوفی مسلک، در اصفهان اقامت گزید و در دستگاه ظل السلطان اشتغال داشت، ملقب به «روحی» و در شعر «سرمست» تخلص می نمود «حديقة الانصاف » را در سال های 1279 - 1307 پرداخت.

سعدی: آقا مهدی سعدی

بمناسبت درگذشت سید مجتبی سجادی در سال 1352 ش در سن بیست و هشت سالگی بعلت خرابی سقف خانه بر وی هنگامی که قصد زیارت عتبات را داشت ، این ابیات را در سوگ وی سروده است:

در این خراب رباطی که نیست پایه و پی *** زنده نمانده کسی گر چه او کاوه و کی

غرور و كبر و منيت عزیز من تا چند *** هوا پرستی و مستی و بی هشی تا

چه حاصل از دف و مزمار و تار و چنگ رباب *** نتیجه چیست ز ساقی و ناز و مطرب و می

چه مجتبی خلف مرتضی سجادی *** یگانه عالم و عابد که بود زآل تقی

به چنگ گرگ گرسنه اجل دچار شوی *** اگر شهنشه رومی و گر حکومت ری

یکی نهال ز بستان فاطمی افتاد *** که سروهای جهان را بهار کش دی

بحكم محکم دادار امر «كن فيكون» *** بزیر سقف شدی اسب آرزویش پی

شب ششم که بر آمد ز ماه ذی قعده *** پس هشت پس از بیست عمر او شد طی

نمود عزم ره کربلا ولی از شوق *** بسوی خلد برین کرد توسن خودهی

ص: 117

سلیم: شیخ علی فرزند محمد سلیم مازندرانی

در «هندوکلا» از توابع آمل به سال 1214 زاده شد و در اصفهان دانش اندوخت، به سال 1272 بزیارت مشهد و عتبات و حج رفت جامع علوم دینی و معارف اسلامی بود، «مقالید البيان » و « بيت الأحزان » و « وسيلة الفيوضات » از نگارش های اوست .

گوید:

نه آرام بر من نه خوابی بچشمم *** ز پهلو بپهلو همی دیده هِشتم

همی عرض کردم که من اهل دردم *** بدردم برس از ره سرنوشتم

سمرقندی: ملا عبد الله فرزند عبد الجبار سمرقندی

دارای خطی زیبا و انشائی نیکو به فارسی و عربی بود شرح دیوان امیرالمؤمنین علیه السلام را به سال 961 در کلکته نوشت و این دو بیت را در تاریخ آن سرود:

در دهر بدین نوع کسی نامه ندید *** دیدن چه محال بلکه هرگز نشنید

گویم بتو از روی خرد تاریخش *** در نهصد و شصت و يك باتمام رسید

سمنانی: حاج محمد ابراهیم فرزند محمد علی سمنانی

عالم اخباری مسلک، از دانشمندان شهر سمنان، گویا تا اوایل سده چهاردهم زنده بود، به فارسی و عربی شعر می گفت، دارای «ارجوزة فى الصلاة » و « منظومه عرفانی» و «منظومة فى المراتب الأربع للذرية » و جز اين ها.

سیفی: شيخ عبد الحسین فرزند علی جان سیفی کابلی

اصلاً از کابل و در مشهد مقدس سکونت داشت از فاضلان و شاعران سده چهاردهم در نظم تواریخ کوشا و «تاریخچه خراسان» از اوست گویا واعظ و سخنور بود.

سیوجانی: سید ابراهیم فرزند یعقوب موسوی سیوجانی

شاعری است در فن نظم تاریخ به عربی و فارسی استاد، تاریخ درگذشت شیخ حسین سیوجانی قائنی را چنین بنظم آورده:

بس که بود از معدن فیضش نصیب *** گشت تاريخ وفاتش (الغريب) (1243)

شائق: عبد الواسع فرزند محمد هادی قاری ، ابوطالب

عارف عالم ادیب اریب، در علوم عقلی متبحر و دقیق ، از شاعران سده سیزدهم، شعرش نیکو با تخلص « شايق » ، «شرح كلمة التوحید » تألیف وی و جنگی به سال های 1222 - 1228 گرد آورده است .

در تغزل گوید:

هر عهد به هر کسی که بستم *** در عهد تو ای صنم شکستم

دادم دل و دین به عشوه اول *** سر رشته جان و دل گذشتم

خورشیدی و سایه ات نباشد *** من سایه و مهر خور پرستم

لعل لب تو روان جان ها *** از یاد لبت مدام مستم

من ذره تو آفتاب تابان *** گه ذره به خور رسد که هستم

بر آینه صورتت میفکن *** شیداتر از آن منم که مستم

هر کس که تو را بدید گوید *** حیران جمالت از اَلستم

ای مرغ سحر ز سوز دل گوی *** با صبح من عاشق از نخستم

شوق رخ تو روان ( شایق ) *** جز شوق تو از جهان نرستم

ص: 123

شائق: ملا محمد فرزند علی نیشابوری خراسانی

دارای اشعاری است نه چندان استوار بیشتر گفته هایش در مصایب حضرت امام حسین عليه السلام و یاران با وفایش و واقعه کربلا می باشد تخلصش «شایق» و گاهی « ذاکر» بوده، اصلاً نیشابوری و به بیشتر شهرهای ایران به سال 1266 - 1282 رفته و به روضه خوانی اشتغال می ورزید چندی در عراق برای زیارت عتبات عالیات و سوریه به سیاحت پرداخت در نیشابور محلۀ « بالا گودال » سکونت داشت.

این دو بیت از اوست:

گل رخی بینم حیرت کنم از سرو قدش *** بار الها بنگهدار تو از چشم بدش

گر نظر بر من مسکین کند از روی وفا *** جان شیرین بنمایم بفدای دو لبش

شاهد: شیخ محمد حسن فرزند ابراهیم زارع عمرو آبادی اراکی

بیشتر تحصیلات علمی را در اراک نزد عالمان بزرگ آن سامان گذرانده چندی در سامرا و نجف اشرف در محضر مراجع به فراگیری فقه و اصول پرداخت پس از آن به اراک بازگشت و به کارهای علمی اشتغال ورزید و در سال های پایان عمر به عمرو آباد رفت و گوشه نشینی را بر معاشرت با مردم ترجیح داد تا به سال 1363 درگذشت.

ادیب شاعر با تخلص «شاهد» ، بسیاری از شعرش در کتاب هایش پراکنده آمده است.

دارای مؤلفاتی است سودمند در ارشاد و آموزش های اخلاقی چون «چهل حدیث » و « تذكرة الغافلین» و « تنبيه الغافلین» و «مجمع الأديان» و «نور الایمان و الهدایه» و چند کتاب دیگر

در ترجمه فرمایش مولا أمير المؤمنين عليه السلام «اليد العليا خير من اليد السفلی » گوید:

دست بالا برتر است از دست زیر *** دست سوی حق ببر از حق بگیر

دست خود کوته کن از خلق لئيم *** دست حاجت بر سوی حیّ کریم

چشم از مخلوق بر پوش و گریز *** تا بنزد خلق گردی تو عزیز

عزت دنيا بعزّ مَن قَنَع *** ذلت دنيا بذلّ مَن طَمَع

چون تو را با خلق باشد سوزکار *** لقمه نانی تو را بنموده خوار

عزت ار خواهی قناعت پیشه کن *** آبروی خود تو اندر شیشه کن

ص: 125

شربتدار: محمد ابراهیم شربتدار

ادیب نیکو انشاء از شاعران سده دوازدهم و پس از سال 1133 درگذشته است، «رساله شاهی» و «قصیده مصنوع » و « حل معمیات» و «مرآة الخیال » را ساخته .

در معما گوید:

چون دو بمؤلفه بشش بار شود *** جوئی وسط از بخت مددکار شود

بی حد چو وسط بر آن دو یابد تقدیم *** نام خوش آن یار وفادار شود

شریفی: میرزا علی محمد فرزند محمد علی شریف اژه ای اصفهانی

از دانشمندان اوایل سده چهاردهم ، ادیب فاضل شاعر با تخلص «شریفی»، به سال 1324 این شعر را از خود نوشته است:

خدایا به حق بنی فاطمه *** مرا با خودت آشنائی بده

که خورسند باشم به وقت رحیل *** مرا دستگیری کن ای من دخیل

همه عمر ضایع چه من کرده ام *** ز اعمال و کردار شرمنده ام

به حق حقانیتت ای خدا *** کنی رحم بر ما به هر دو سرا

تو توفیق ده تا که مردانه وار *** گذشتی کنم من از این روزگار

همه حال من حال مجذوب کن *** که امر تو باشد یکن بعد کن

(شریفی) چو همیان عصیان شد است *** ندارد به جز رحمت تو به دست

شفیق: شیخ علی اکبر فرزند غلامعلی کرمانی خراسانی ، مروج الاسلام

عالم فاضل متبحر در علوم دینی، گاهی با تخلص « شفیق » شعر می گفت ، از دانشمندان سده چهاردهم در مشهد مقدس سکونت گزید، و كتاب » هدية المحدثین » را به سال 1348 پرداخته است.

در تاریخ اتمام این کتاب گوید:

چو مرحمت بمروج ز حی داور شد *** بجمع آوری این کتاب یاور شد

پس از فراغ عزیزی ز لطف با من گفت *** جزای تو بخدای علی اکبر شد

بگو (شفیق ) تو تاریخ سال تألیفش *** پی جواب مرا پیر عقل رهبر شد

سر حيا و ادب پیش بردم و گفتم *** هدیه بهر اساتید اهل منبر شد

شوریده: میرزا احمد فرزند محمد رضا زنجانی

عالمی است با اطلاع از دانش های حوزوی از شاگردان میرزا عبدالله و تقریر بحث او را به سال 1329 نگاشته، به فارسی و ترکی شعر می سرود با تخلص «شوریده » ، « حاشیه خلاصة الحساب » و « مجموعه متفرقات » از تألیفات وی است.

در نکوهش پادشاه عصرش گوید:

عالم عشق پر از شور و فتن می بینم *** در ریاض ملکی زاغ و زغن می بینم

هر که را می نگرم عاشق يك خال و خط است *** جمله این غلغله از میر چمن می بینم

گر چه گویند که دل جای یکی بیش نی است *** دل خود از پی صد وجه حسن می بینم

چشم بلبل بره گل همه جا منتظر است *** کار (شوریده) همه زار و حزن می بینم

و نیز گوید :

مژده ای دل که مسیحا نفسی می آید *** بوی گل از دهن غنچه وشی می آید

چون قرار است بهر عسر شود يك يسرى *** منتظر باش سحر خوش خبری می آید

تا توانی بنما صبر بکش درد فراق *** پيك خوش خوان وصال از طرفی می آید

چکنم گر نکنم ناله و فریاد و فغان *** صوت الغوث بگوش از چمنی می آید

ناله نصفه شبی عشوه ( شوریده) شده است *** گر قبول افتد از او بوی خوشی می آید

شهسواری: میرزا اسماعیل فرزند محمد فرزند افراسیاب کرمانشاهی

ادیب شاعر سده سیزدهم با تخلص «شهسواری » ، اشعارش فقط در مدایح و فضایل اهل بیت علیهم السلام می باشد و هیچ گاه ثناگوی قدرتمندان نبوده به خاندان پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله » ارادت و اخلاص خاص داشت و بدین خصیصت افتخار می نمود «نور الموافقین در قصاید و غزلیات مدایح معصومین و «ظلمت المنافقین» در نکوهش دشمنان اهل بیت، از اوست و دومین را به سال 1238 در پنجاه و پنج سالگی پرداخته است.

این غزل از اوست:

اگر چه سرو شبیه قدت بود یارا *** چسان بسرو کنم احتمال بالا را

وگر غلط نکنم نور می توانم گفت *** من این شمایل اندام روح افزا را

چرا بدشت دل ما غمت نمی آید *** مگر گرفته کسی آن غزال رعنا را

بیا بضربت تیغ تو آرزومندم *** چه دردمند به دنیا امید عقبا را

کشیده است تمنا مرا به رسوائی *** خدا خراب کند خانه تمنا را

غلام همت حُسنم که از تجمل ناز *** گدای کوچه یوسف کند زلیخا را

شب فراق به امید دیدنت گردم *** چه فرقه دین و ثریا سواد بینا را

میان دیده من بر نشین و منزل کن *** ببین ز جنبش هر قطره موج دریا را

ز مهر و مه طبقی ساخت آسمان افشاند *** بنظم (شاهسواری) در ثریا را

در منقبت حضرت أمير المؤمنين عليه السلام از قصیده ای گوید:

ص: 131

شهیدی: شهیدی

از شاعران سده چهاردهم نامش بدست نیامد و گویا در مشهد مقدس سکونت داشته است.

در میلاد حضرت امام حسین علیه السلام گوید:

ص: 132

شیخ الاسلام: آقا نصر الله زنجانی، شیخ الاسلام

از شاعران اواسط سده سیزدهم شوخ طبع و نیکو شعر در سال طاعون زنجان 1246 به بعضی از دهات اطراف رفته بود، بدین بهانه بعضی از شاعران با وی گفتگوهائی داشتند

در پاسخ غزل ملا محمد علی قانع تنکابنی گوید:

صبا بگو ز من آن قانع خوش الحان را *** رفیق مهر کسل یار سست پیمان را

تو را که قانعی از برج بیشتر ندهند *** به بلبلی نتوان داد يك گلستان را

مکن شکایت هجران و روزگار جدائی *** حدیث زلف مخوان خاطر پریشان را

کنون که فصل بهار است و موسم گلزار *** مده به خاطر خود راه درد هجران را

تو را که شوق دگر هست و مهر تازه بدل *** مکن بهانه و بدنام رحل قرآن را

خوشا تلاوت قرآن و گوشه خالی *** ندیده صحبت اتراك و رنج یاران را

کسی که او بسر آرد شبی درین منزل *** دگر نمی کشد او آرزوی دوران را

شیرازی: حاج ابراهیم فرزند زین العابدین شیرازی

فاضل ادیب شاعر در کرمانشاه سکونت داشت و كتاب «بقية الأنساب من ذكر الأصحاب » را در آن شهر پرداخت.

در سوگ حاج آقا احمد بهبهانی کرمانشاهی گوید:

قطب اقطاب زمن بحر مواج علوم *** مرشد ارباب حال و مفتی اصحاب قال

چون شنید از هاتف غیب او ندای ارجعی *** در زمان لبيك گویان بست بار ارتحال

از کفن احرام کوی دوست بربست و بشد *** واله و شیدا و مست و بی خود از شوق وصال

دام بگسست و قفس بشکست و رست از قید تن *** گر چه او در قید تن هرگز نبود از بدو حال

هم چو او نامد بعالم تا که آمد روز و شب *** شبه او ناید بگیتی تا که آید ماه و سال

عالم عامل بعلم و ساعی هر امر خیر *** حامی درویش و منعم ماحی کفر و ضلال

از فرح بالید جهل و از الم نالید فضل *** لامع آن شد هم چو بدر لاغر این شد چون هلال

ص: 135

شیرازی: سید ابوطالب فرزند محمد علوی حسینی موسوی شیرازی خراسانی

واعظ سخنگو و ادیب شاعر، از شاعران اوایل سده چهاردهم، «مطلوب الذاکرین» از تألیفات وی می باشد.

شیرازی: میراز محمد تقی فرزند محمد حسن شیرازی

تاجر پیشه و به ادبیات و شعر می پرداخت از تاریخ و دانش های اسلامی با اطلاع بود، قصیده ای طولانی در مدح مولا امیرالمؤمنین علیه السلام سرود و از شیخ عبدالله بهبهانی درخواست نمود که با کتابش « ولاية الأئمه » چاپ کند.

در آغاز قصیده گوید :

رستگاری گر بجوئی از سر صدق و یقین *** دست زن بر دامن سلطان دين حبل المتين

حیدر کرار شیر حق على مرتضى *** روح ایمان نفس پیغمبر امير المؤمنين

باب علم مصطفى و شاهد يتلوه منه *** و الى ملك سلوني عروة الوثقاى دين

ص: 137

شیرازی: شیخ محمد رضا فرزند ضیاء الدین فرزند عبد النبی شیرازی

عالمی واقف بر علوم عقلی و نقلی دارای جایگاهی بلند در تقوا و تهذیب نفس ، ادیب اریب نیکو سرشت زیبا تحریر و تقریر نگارنده کتاب هائی استوار و سودمند از دانشمندان شهر شیراز و پیش از سال 1290 درگذشته است.

در کتاب «نخبة الشهاده» این چند بیت را از خود دانسته است:

قبول عشق نبود هر هوسناك *** نبندد عشق هر صیدی بفتراك

نه هر دل کاشف اسرار باشد *** نه هر جان عارف اطوار باشد

نه هر تن می کشد بار محبّت *** نه هر کس داند اسرار محبّت

محبّت مایۀ فتح و فتوح است *** محبّت صیقل مرآتِ روح است

ص: 139

شیرازی: محمد صادق فرزند محمد حسین شیرازی

ادیب فاضل عارف نیکو انشا، گویا از شاعران اوایل سده، چهاردهم جنگی دارد بنام «طومار مطوله و مجموعه محموده» .

او راست :

در روی زمین وفا ندیدم *** با خلق جهان صفا ندیدم

نيك و بد من همه مرا باد *** انگار که خلق را ندیدم

صادق: سید صادق علوی حسینی، امیر الشعراء

ادیب فاضل، ملقب به امیرالشعراء، از شیخ محمد حسین طبیب حافظ الصحة کتابی در صحن حضرت امام حسین علیه السلام به سال 1310 خرید و آن را بوی بخشید و این ابیات را از خود بر کتاب نوشت:

چار شنبه صباح یازدهم *** از مه فرخ ربیع دوم

بود سال هزار و سیصد و ده *** رفته از هجرت رسول الله

در مکان خجسته حائر *** که بدم جد خویش را زائر

رفتم اندر میان صحن نفیس *** دیدم آن جا نشسته شیخ رئیس

حافظ الصحت خجسته منش *** کرد از این بنده کمین خواهش

که خریدار این کتاب شوم *** بلکه زین علم کامیاب شوم

من هم از فضل رحمت باری *** کردم این نسخه را خریداری

قیمتش گشت يك مجیدی و نیم *** که نمایم بشيخنا تسلیم

زان سپس كرد حافظ الصحت *** وجه آن را قبول از منت

چون بدین گونه ماجرا شد طی *** پیش کش کردم این کتاب بوی

زان كه من كان همت و كرمم *** آفتاب مکارم و هممم

آفرین بر چنین وجود شگرف *** که بود بر مثال نسخه ژرف

پول نستانم و کتاب دهم *** ماه نو گیرم آفتاب دهم

بنده خاندان مصطفوی *** احقر الساده صادق العلوى

ص: 141

صافی: شیخ محمد باقر فرزند محمد حسن بیرجندی قائنی

از عالمان مشهور و فقیهان معروف از بیست و شش سالگی به تألیف شروع کرد و کتاب های بسیاری پرداخت به عربی و فارسی شعر می گفت با تخلص «صافی» یا «عاصی ». به سال 1352 درگذشت.

منظومه ای چون «نان و حلوا» شیخ بهائی دارد و این ابیات از آن است:

تا بکی هستی گرفتار خیال *** تا بکی مأنوس با این قیل و قال

تا بکی گوئی صحیح او أعم *** تا بکی این حرف ها بافی بهم

تا بکی اوراق را بر هم زنی *** تا زاصل مثبت اندك دم زنی

تا بکی این رنج های بی قیاس *** تا شود معلوم تو حال قیاس

صورت است این ای جناب مستطاب *** بی ثبات است هم چو نقشی روی آب

جمله وهم است و خیال است و بدع *** جمله مکر است و مکید است و خدع

گر تو را معنی از آن مقصود و لب *** گر تو را مقصود از آن کشف حجب

پس چرا آثار آن آثار زشت *** گند آن پر کرده هر بام و کنشت

با خیال غیر حق این ای فلان *** می رساند در جحیمت بی گمان

گر که چشم باطنت بیند عیان *** آب این سوزان تر است از نار آن

صبا: میرزا یحیی فرزند محمد علی ساروی مازندرانی

عالم جلیل متبحر در علوم دینی و عقلی، ادیب عارف مطلع به علوم غریبه ، تخلصش «مهجور» بود و از سال 1225 به «صبا» تغییر داد کتاب های «مجمع المتفرقات » و «شرح عوامل ملا محسن» را پرداخته .

از اوست :

گرفتار کمند نازنینی *** شده صید دلم در سرزمینی

اگر زاهد رخ یارم ببینی *** ز تو ناید دگر خلوت نشینی

صديق: یوسف صدیق

شیخی مسلک و از اتباع حاج کریم خان کرمانی بود، ادیب شاعر با تخلص «صدیق ». در ترجیع بندی در مدح مولا امیرالمؤمنین علیه السلام گوید:

فرمود نبی بصدر منبر *** من شهر علومم و علی در

یعنی که مرا از او بجوئید *** دزد است کسی که ناید از در

از دولت مهر چهارده تن *** اندیشه چرا کنم ز محشر

در روز حساب شاد و خندان *** خود را بکشم بحوض کوثر

يا رب بكريميت عطا کن *** توفیق زیارتم مکرر

تا هر نفسی بجای آرم *** هفتاد هزار حج أكبر

(صدیق) می گشت بر در دوست *** دل بسته به التفات قنبر

روزی که قلم گرفت معبود *** لوحش كف مرتضی علی بود

صفا: محمد علی فرزند حسن بیرجندی

گویا از واعظان و سخن گویان بود و در بیرجند سکونت داشت، ادیب شاعر با تخلص «صفا» ، کتاب هایش را به سال 1322 وقف کرد.

او راست :

ای کرب و بلا عجب صفائی داری *** به به چه حسین تو رهنمائی داری

ای کرب و بلا ز عرش باشی برتر *** چون اکبر خورشید لقائی داری

ضيا: آقا ضیاء الدین فرزند محمد باقر بیرجندی

از شاعران سده چهاردهم در شعر به «ضیا» تخلص داشت در فرا رسیدن ماه محرم گوید:

مه غم سر زد و دل ها همه لبریز غم است *** نوبت ماتم سلطان ملايك خدم است

این مه آورده خبر باز ز کنعان بلا *** یوسف آل نبی کشته تیغ ستم است

زین عزا گرد مصیبت نشسته است بعرش *** لوح گریان و چه نی شور نوا در قلم است

انبیا را همگی رخت عزا گشته به بر *** قامت ختم رسل از غم و اندوه خم است

مادرش نعره زنان با همه افواج ملك *** حوریان موی کنان سینه زنان از الم است

آن يك عباس علی گوید و دیگر قاسم *** وز غم اکبر ناشاد در ایشان سقم است

حجت عصر در این ماتم عظمی بخدا *** عوض اشك روان از مژه سیلاب دم است

محتشم گر چه لب از مرثیه بنموده خموش *** در عزای تو شهنشاه ( ضیا ) محتشم است

طالب: سید طالب فرزند محمد طالب مازندرانی

ادیب شاعر با تخلص نام خود «طالب» ، جنگی بخط خود به سال 1119 گرد آورد.

در سوگ امام حسین علیه السلام گوید

در محرم می زند تا روز محشر فاطمه *** از غم آن نوجوانان سنگ بر سر فاطمه

قطره آبی بجز خونابه دل خوردن نداشت *** زین مصیبت در کنار آب کوثر فاطمه

نیست فارغ ساعتی از ناله و فریاد و آه *** با دل پر اضطراب و دیده تر فاطمه

....................... *** .....................

در گلستان جنان دارد دل محنت فزا *** زین عزا بی مونس و بی یار و یاور فاطمه

از جفای آن ستمکاران بی شرم و حیا *** داغ ها دارد بدل تا روز اکبر فاطمه

ریخت خون دل بجای اشك در گلزار خلد *** از برای ماتم آل پیمبر فاطمه

در ریاض خلد می گرید مدام از سوز دل *** زین مصیبت از غم اولاد حیدر فاطمه

جامه صبر از گریبان تا بدامان چاک زد *** زین عزا از فعل آن قوم ستمگر فاطمه

آه از آن روزی که (طالب) با جميع قدسیان *** شد پریشان حال و بی سامان و مضطر فاطمه

طالع: ملا سميع طبيب

از پزشکان و شاعران نیمه سده سیزدهم شعر را نسبتاً نیکو می گفت، این شعر را که به سال 1260 نگاشته بود بخط وی دیده ام

چشم ما را بی رخ تو نور نیست *** در دو عالم جز توام منظور نیست

جذبه کویت کشد هر سو مرا *** حاجتم دیگر بکوه طور نیست

گر برندم سوی جنت بی رخت *** هم نشینی یک دمم با حور نیست

شد تنم کاهیده از هجران تو *** جز منت در عاشقی مهجور نیست

شاد و خرم هر طرف دل ها ز تو *** جز دل من کز غمت مسرور نیست

چند کوشی در علاجم ای طبیب *** درد عشق است و دوا دستور نیست

جز شمیم مرگ تو هنگام مرگ *** حاجتم بر سدر و بر کافور نیست

می بری دل ها ز کف گاه خرام *** خواهم آیم از عقب مقدور نیست

چند بر خود بنگری از عُجب و کبر *** کس بخود چون تو بخود مغرور نیست

از چه آخر ای سلیمان جهان *** هیچ گاهت یک نظر با مور نیست

چاره ای نبود بجز افتادگی *** کار عشق است عشق جای زور نیست

تو کجا و همنشینی با رقیب *** هم نشینت هست اما جور نیست

یک دمی با ما نشین ای بی وفا *** چشم ما هم این قدرها شور نیست

دیده معشوقه مخمور از خوش است *** دیده کس این چنین مخمور نیست

(طالعا) بس كن سخن از وصف یار *** آن چه گوئی تو ز وصفش دور نیست

ص: 149

طاير: سید محمد فرزند سعید موسوی گلپایگانی

ادیب شاعر با تخلص «طایر»، در تقريض كتاب « منبع الحياة » میرزا ابوالحسن علی ز نوزی خوئی به سال 1265 گوید:

این کتاب مستطاب از فرط نور *** جلوه گر گردیده هم چون نخل طور

بسکه با لطف معانی آمده است *** آیت سبع المثانی آمده است

این کتاب از عالمی دارد خبر *** علم لوح آمد در او مضمر مگر

یاد کرده از اسیران بلا *** جان نثاران شه کرب و بلا

عالمی را زین عزا بر هم زده است *** سکه غم بر دل عالم زده است

این کتاب مستطاب از يك فسون *** بسته دل ها را بزنجیر جنون

جای چون یوسف بدل ها کرده است *** جلوه حسن زلیخا کرده است

نکته های عشق افشا کرده است *** رخنه در دل های شیدا کرده است

ناز عشق و عاشقی سر کرده است *** دامنم را پر ز گوهر کرده است

بر سرم شوری عجب افتاده است *** از تعب جان در طرب افتاده است

حسن یوسف را نموده آشکار *** شهره کرد این قصه را در هر دیار

تا زلیخا را ملامت کم کنند *** مهر خاموشی همی بر لب نهند

طبيب: میرزا محمد طبیب اصفهانی

ادیب نیکو نگارش، در خط ماهر و در هنر تزیین و تذهیب استاد، کتاب «زاد المعاد» را سال 1244 نوشته و فتحعلی شاه قاجار را در پایان آن به نظم و نثری شیوا ستوده و تاریخ اتمام را چنین گفته است:

سال اتمامش محمد زد رقم تاریخ گفت *** شد تمام از لطف حى زاد المعاد مؤمنان

طهرانی: میرزا محمد حائری طهرانی

دانشمند فاضل آشنا به علوم دینی و عقلی و ادبی، عارف صوفی، از دانشمندان نیمه اول سده چهاردهم و در طهران اقامت داشت، از مؤلفات وی «الجبر و القدر» و «الصراط المستقيم » و «مرصاد السالکین» و «مفتاح الأسرار » می باشد.

از اوست :

بیش از این تحقیق و توضیح مرام *** نیست مقدور ای برادر والسلام

بیش از این گفتن ز اسرار قدر *** کشف این سر خفی مستتر

نیست ممکن نزد هر با باصره *** خاصه ارباب عقول قاصره

این قدر هم بود از لطف اله *** تا رسانم طالبان را سوی راه

ظریف: احمد فرزند عبد الکریم نوری طهرانی

در طهران چشم بدین جهان گشود و در «ساری» سکونت داشت ، تخلصش «ظریف» و در بعضی نگارش هایش بخود لقب «محدث» می داد بیشتر شعرش را به سال 1326 گرد آورد و تا سال 1341 زنده بود.

از او است :

آن صاف دلان پاک بی عیب و علل *** وان دردکشان جام سرشار ازل

در کرب و بلا بگرد هم جمع شدند *** هفتاد و دو جرعه نوش بی نقص و زلل

عارف: سید میر داود فرزند محمد مخدوم تفریشی

نیکو می نوشت و به دو زبان فارسی و عربی شعر می گفت دانشمند عارف، در علوم عقلی تبحر داشت رساله ای در «اثبات واجب» به سال 1170 پرداخت.

از او است:

شاهد کثرت نشان کرده به صد عز و شان *** از حجب اختفا پرتو هستی عیان

ص: 154

عارفچه: میرزا حسین فرزند ملا اسماعیل طبسی اصفهانی

مولد وی در اصفهان و در علوم دینی از علما و دانشمندان آن جا بهره ها برد، مخصوصاً در علوم حدیث تبحر تام بهم رسانید بیشتر اشتغالش به وعظ و ارشاد بود دارای اشعار بسیاری است با تخلص «عارفچه » لقبی که امام جمعه وقت اصفهان بد و داده بود به مدایح و مراثی اهل بيت عليهم السلام اهتمام وافر داشت کتاب های «زاد المواقف » و « زاد العارفین » و « زاد الواعظين » و « انيس الواعظین» از آثار چاپ شدۀ وی می باشد به سال 1322 در اصفهان درگذشت و در تخت فولاد به خاک سپرده شد.

در مدح و منقبت حضرت امام باقر علیه السلام گوید:

امام پنجمین قطب مفاخر *** یگانه سرور اسلام باقر

فلك باشد غلام رفعت او *** مَلَك دايم بطوف تربت او

مقام و جاه آن حضرت رفیع است *** مزار پاک او اندر بقیع است

به امرش باشد از مه تا بماهی *** ورا می زیبد آری پادشاهی

زبان عاجز که اوصافش کند نقل *** کجا بر کنه ذاتش پی برد عقل

ثنای او خداوند وفی گفت *** دُر مدحش رسول ابطحی سفت

محمد طینت است آن حجت رب *** نسب دارد ز حیدر از ام و اب

خوش آن کو پیرو آن ذوالمقام است *** فلك فرمانبر وی چون غلام است

از او شد جمله احکام خدا نشر *** شفیع دوستان اندر صف حشر

چون آن نور امامت در جهان تافت *** به آسانی رموز علم بشکافت

چو او بشکافت علم دین سراسر *** شریعت یافت از او زیب و زیور

شکافنده علوم دین هم او بود *** نماینده رسوم دین همو بود

تولایش بجو کاین اصل دین است *** بحق حق که قول حق همین است

نجات از هول و بیم روز محشر *** چه باشد مهر آن شاه فلك فر

ص: 156

عارفچه: میرزا محمد علی فرزند محمد حسین فرزند اسماعیل طبسی اصفهانی

اصلاً از طبس و پدرش در اصفهان سکونت گزید، انواع شعر را با تخلص «عارفچه» می سرود قصیده و غزل و مسمط و مستزاد و ترجیع بند و ترکیب بند و رباعی فراوان گفته و بیشتر آن ها در مدایح و فضایل و مراثی حضرات معصومین علیهم السلام می باشد ، در آغاز تذكرة الشعراء نام بیست و دو تن شاعران معاصر خود را می آورد که حق تعلیم او را داشته اند(1) «تحفة المعصومين» و « منتخب كبير » و « زبدة القصايد » و « تذكرة الشعراء » نیز از آثار چاپ شده اوست در سال 1373 زنده بود.

از گفته های اوست:

خیز ای دل که دمی بر رخ جانان نگریم *** پر و بالی بگشائیم و بکویش بپریم

شاهد غیب که چون جان ز نظر پنهان است *** چشم جان باز نمائیم و برویش نگریم

زنگ کثرت بزدائیم از آیینه دل *** كسوت شرك و ریا را بتن خود بدریم

یا که چون خاك مقیم در جانان باشیم *** یا که چون باد صبا بر سر کویش گذریم

که اقرار نمائیم به یکتائی او *** تا ز لوح دل خود نقش دوئیت ببریم

دیده جان چو ببیند بجز از چهره دوست *** حق بود این که بگوئیم که صاحب نظریم

خیز ای دل ز پی دار بقا فکری کن *** پیش از آنی که از این دار فنا در گذریم

چون بدانیم که حق را صفت ستاری است *** ما که باشیم که تا پرده مردم بدریم

رفتگان را بود این زمزمه با تو شب و روز *** منشین شاد که در راه فنا همسفریم

تا نهادیم ز جان پا بدر خانه عشق *** از شرف بر سر شاهان جهان تاج سریم

تا که با آهوی چشمان بتان خو کردیم *** مور بودیم از این پیش کنون شیر نریم

ما که دادیم دل و جان بهوای رخ دوست *** در ره دوستیش تیر بلا را سپریم

از پی خدمت او تا که به بستیم میان *** بی نیاز از چه ز سلطانی و تاج و کمریم

ص: 157

عاشق: سید علی فرزند محمد علی میبدی یزدی

عالمی است جامع علوم عقلی و نقلی، به سال 1260 در میبد یزد چشم بدین جهان گشود پس از طی مراحل کودکی و جوانی به عتبات عالیات رفت و از بزرگان علماء آن سامان بهره های فراوان علمی برد سال 1287 به کرمانشاه آمده و بدرخواست گروهی در آن جا اقامت گزید، عمر خود را در ارشاد دینی و تدریس و تألیف گذراند بیش از پنجاه کتاب و رساله از تألیفات او را نام برده اند که معروف ترین آن ها «کشکول» و «نقل محفل » و «بديع اللغة » می باشد به سال 1313 در کرمانشاه درگذشت

دارای اشعار بسیاری است به عربی و فارسی بیشتر در موضوعات دینی و عرفانی با تخلص « عاشق » در شعر فارسی

او راست :

تا عیان کرد این جهان از صورت بی نور نور *** شد فزون از چار سو بر هر سر پر شور شور

باده پیمایان کویش گرد جامش گشت مست *** در خیال جَعْد مُشكينش نشد مخمور مور

عاشقان را روی گلگونش زهر سو شد پدید *** کرد شمع قامتش در ظلمت دیجور جور

غمزهای دلشکافش برد هوش از مهوشان *** چشم جادویش نمود اندر جنان مسحور حور

ص: 158

عاصی: شیخ حسین بن عبد العلی کرمانی، مؤمن

در کرمان چشم بدین جهان گشود و در طهران تربیت یافت و در یزد اقامت گزید از محضر شیخ احمد احسائی علم بیندوخت و به وعظ اشتغال ورزید، کتاب هایش مجالسی است برای واعظان و سخن گویان و بعضی از آن ها گرد آورده شده از سخنان وی در مسجد گوهرشاد - مشهد مقدس بسال های 1300 - 1306 می باشد.

ص: 159

عاصی: حاج سید محسن فرزند مؤمن مؤمنی قزوین

از واعظان و سخنوران معروف قزوین در علوم دینی متبحر و به «محدث» نامبردار ، در تقوا و دینداری مشهور ، گویند یک صد و هفده سال عمر داشت و به سال 1375 در قزوین درگذشت ، کتاب های «منتخب الأسرار » و « مفاتيح المنبر » و « الأربعون مجلساً » از اوست

در مناجات گوید:

الهی واقفی از حال و کارم *** همی دانی که جز توکس ندارم

الهی کرده ام بسیار تقصیر *** ز درگاهت بغایت شرمسارم

الهی گر بخوانی ور برانی *** تو دانی بنده امیدوارم

عاصی: نظر علی فرزند ابوالحسن اسدی حبیبی

از اولاد حبیب بن مظاهر اسدی، در مشهد مقدس سکونت داشت و در کتابخانه آستان قدس رضوی به تحریر اسناد و ارقام اشتغال می ورزید، کتاب «هداية الأمه» و «جنگ » متفرقات از آثار اوست دارای اشعاری می باشد با تخلص «عاصی » .

در جلالت و مقام حضرت زهرا علیها السلام در آغاز قصیده ای گوید:

من بقربان جلال و رفعت خير النسا *** کو بود بهتر ز مخلوق جهان نزد خدا

قدر خاتون قیامت را خدا داند و بس *** عرش و کرسی و بهشت و حور و غلمان زو بپا

می شناسد جاه و قربش را پیمبر باب او *** عارفست اندر مقامش بهترین اولیا

گر خدا ایجاد ذاتش را نمی کرد از نخست *** خلقت کون و مکان و خلق ما فيها كجا

وصف او خواهى بيك يك آيه قرآن بخوان *** سورة رحمن وكوثر قدر و فجر و هم نسا

خوان کسا را تا ببيني يك مقام عاليش *** فاطمه آمد مقدم خالقش کرد این ندا

نام های نامیش هر يك بود سری عجیب *** در حروف فاطمه شد عقل ها حيران زفا

گر شود دریا مرکب ور قلم اشجار کون *** خلق عالم منشی آیند زابتدا تا انتها

کی توانند صد يك از اوصاف زهرا را نوشت *** عاجزند زاوصاف یک سر جمله در بحر فنا

ص: 161

عاملی: میرزا احمد عاملی

به هند اقامت گزید و به درگاه پادشاهان آن جا تقرب داشت، در بارگاه سلطان عبدالله قطب شاه دارای منزلتی رفیع بود کشکول بهاء الدین عاملی را به فارسی برگرداند و در وصف آن گوید:

مجلدی است مرتب ز روی فضل و کمال *** که رشك صورت مانی و لعبت چین است

دقیقه های معانیش در لباس حروف *** چه در سیاهی شب خوشه های پروین است

ز پای تا سر آن يك بيك تأمل كن *** ببین چگونه همه نغز و خوب آیین است

عزلتی: حافظ عزلتی

گویا از شاعران سدۀ یازده یا دوازدهم بود؛ عارف مطلع بر دانش های دینی روزگار خود به فارسی و ترکی شعر می سرود

او راست :

مرا بشناس من مرآت اویم *** نمودی از صفات ذات اويم

به صورت صنعتش را می نمایم *** به معنی نسخه آیات اویم

به من شد مهر توحیدش نمایان *** که من نفی خود و اثبات اویم

منم خوان وجود حق تعالى *** پر از نعمات بی غایات اویم

ص: 163

عقیل: میر عقیل

گویا از شاعران سدۀ یازدهم، اطلاعی از احوال وی در دست نیست

این دو بیت از وی نقل شده:

از بس که دلم خون شد از خوردنت ای افیون *** هر شب کنم اندیشه تا دل ز تو برگیرم

از بس که بود جانم مشتاق طلوع تو *** چون صبح شود روشن مهر تو ز سر گیرم

علی آبادی: میرزا تقی علی آبادی

از شاعران سده سیزدهم، اطلاعی از تاریخ زندگی وی نداریم

هنگام درگذشت فتحعلی شاه قاجار گفته است:

چو پنجاه شد از هزار و دویست *** ستاره ابر خاکیان خون گریست

جهان باز بازیچه نو نمود *** شهی بر نشاند و شهی در ربود

چو فتحعلی شه پرداخت گاه *** محمد شه آراست تاج و کلاه

همی باصفهان ترك شاهی بگفت *** بخاك قم آن درب شاهی بخفت

بسی ناپسند است و ناریکش است؟ *** جهانی که فتحعلی شه کش است

مبندان دلی را که دلبند نیست *** بدیری که رای خردمند نیست

بدارای نو باد گیتی بکام *** بشاه کهن ملك دار السلام

علی نقی: علی نقی فرزند رمضان علی

عالم فاضل ادیب شاعر، از شاگردان علامه مجلسی ملا محمد باقر اصفهانی که او را به سال 1071 اجازه داده.

این رباعی از اوست:

ای آن که به بزم احدیت یکتای *** جز احمد مرسل تو نداری همتای

مداح تو در لجۀ غم غوطه خورد *** دستش ز کرم گیر بگو با ما آی

غفاری: حاج محمد غفاری

ادیب شاعر جامع، از دانشمندان سده دهم، در تاریخ تألیف کتاب «روضات الجنان » شیخ حسین کربلائی گوید:

بحمد الله که این سربسته اسرار *** تمام از فیض ارباب وفا شد

بصورت هر که يك ره دید در وی *** اگر بیگانه بود او آشنا شد

در او از روی معنی گر نظر کرد *** درونش مخزن سر خدا شد

چه پرسیدم ز تاریخش خرد گفت *** زیارات قبور اولیا شد (975)

غمناك: شیخ عبد الحسین فرزند محمد فومنی

خطیب شاعر کم دانش، کتاب « غمناك» را به سال 1328 در شهادت حضرت امام حسین علیه السلام و واقعه کربلا نگاشته است.

فانی: لطف علی فانی

ادیب فاضل، به فارسی و عربی شعر می گفت با تخلص «فانی» در شعر فارسی، مجموعه ای به سال 1288 خرید و بعضی اشعار خود را در آن نوشت.

این بیت از او است:

آتش شهوت چو شود شعله گر *** حور صفت جلوه کند کره خر

فدا: محمد حسین اصفهانی

ادیب توانا و منشی بلند پایه، خط نسخ را زیبا می نوشت از شاعران سده سیزدهم با تخلص «فدا» یا «خیالی »، بعضی کتاب ها را به سال 1263 نوشته است.

فنائی: شیخ محمد حسن فرزند علی محمد بیهودی قائنی

عالمی عارف، در قائن به سال 1282 پای بدین جهان نهاد، و پس از تحصیل در نجف اشرف به زادگاه بازگشت و به ارشاد پرداخت و مؤلفاتی چون «ترجمه و شرح لهوف» و «تنزيهات الاصول » و «شرح دعای کمیل» و «شرح دعای سحر» از خود به یادگار گذاشت.

اشعاری دارد نیکو با تخلص « فنائی» ، بیشتر در مدایح و مراثی حضرات معصومین علیهم السلام.

در مثنویی گوید:

چون که رنگین می شود بازار عشق *** دست و پا از خون شود گلنار عشق

بس فنائی وقت قیل و قال نیست *** تشنگان وصل را احوال نیست

از برون گویند کو آب فرات *** وز درون پویند کو آب حیات

صد هزاران شط جو در دستشان *** آب باشد مست چشم مستشان

گر چه خواهم بگذرم زین گفتگو *** نیست ممکن چون که می گوید بگو

دفعه دیگر سخن آغاز کن *** چون که گشتی مست کشف راز کن

کنز مخفی بود چون محبوب کل *** زان شدش لازم ز خلق آن رسل

از محبت چید این دستگاه را *** تا ببیند عاشقان راه را

خواست خودبینی کند چون بر ملا *** لازم آمد داستان کربلا

چون که بحر حب او طغیان نمود *** عاشقان وصل را عطشان نمود

کار عاشق زان عطش بگرفت اوج *** آرمیده بحر از آن آمد بموج

زان عطش آن بحر طغیان ها کند *** آن چنان جوشد که طوفان ها کند

ص: 173

قائنی: ملا صالح فرزند محمد فرزند محمد صالح قائنی هروی

اصلاً قائنی و در هرات زاده شد و در کرمانشاه سکونت گزید در پزشکی به گفته های پزشکان بسنده نمی کرد و به تجربه و آزمایش اهمیت می داد از علوم دینی و ادبیات بهره داشت نیکو می نوشت و شعر می گفت «تحفة الصالح » و « عمل صالح » و «منظومه ای در طب» دارد. در سده دوازدهم می زیست.

قاسم: ملا قاسم سامنی ملایری

از فاضلان نیمه اول سده چهاردهم، بیشتر اشتغالش به ادبیات عرب بود، ادیب شاعر و به نامش «قاسم » تخلص داشت کتاب های «حاشية البهجة المرضية » و « حاشية مغني اللبيب » و « حاشية الفوائد الضيائية » از اوست.

قاصد: شیخ محمد فرزند علی سلماسی

از فقه و اصول اطلاعی داشته و گویا در نجف اشرف دانش اندوخته است کتابی به سال 1252 بخط خود نوشته دارای اشعاری سست به عربی و فارسی می باشد با تخلص «قاصد» در شعر فارسی.

قانع: ملا محمد علی تنکابنی

از شاعران اواسط سده سیزدهم در شعر «قانع » تخلص می نمود

در سال طاعون زنجان 1246 به دوست خود شیخ الاسلام زنجانی نوشت:

گزیده ای بجهان جای خویش دوران را *** بدرد هجر فکندی چرا تو یاران را

مگر ز صحبت ما خاطرت ملول شده *** که اختیار نمودی ز وصل هجران را

روا بود که نشینم بکنج تنهائی *** انیس خویش نمایم مدام قرآن را

اگر مراد که از ناخوشی به پاپاست *** بهشت دان که در او هست امن ایمان را

هزار بار برانی مرا اگر از در *** که بر خودم نپسندم خلاف امکان را

چرا که برج دلم جای تو است می دانی *** فضای باغ سخن تنگ نیست یاران را

بیا که (قانع) مهجور از فراق تو مرد *** روا مدار ز هجرت بیرون کند جان را

قزوینی: حاج سید تقی قزوینی

عالمی است ادیب، مدرسه علمیه ای در قزوین ساخته و در آن مدرسه مجموعه ای بخط خود در سال 1265 نوشته است.

قصیده حضرت امام رضا علیه السلام را ترجمه کرده است بدین مطلع:

ناسازگاری فلك و ریب روزگار *** سوز سرشك كرد ز چشمان ما روان

قزوینی: محمد رفیع فرزند محمد شفیع قزوینی

از دانشمندان اوایل سده دوازدهم فاضل مطلع بر دانش های اسلامی، منشی شاعر، کتاب «محیی القلوب» را به سال 1117 پرداخته است.

این ابیات از اوست:

مپندار این ها ز خود گفته ام *** دُر و معرفت پیش خود سفته ام

ز هر میختنی نکته ای دیده ام *** ز هر خرمنی خوشه ای چیده ام

زهر باغ آورده ام میوه ای *** ز هر گلستان گل غنچه ای

ز هر داستان نقطه نکته سنج *** ز هر مخزنی گرد آورده گنج

همه با دلیل و سند منتخب *** شده از کتاب عجم وز عرب

اگر زاید و حشو یا ناقصی *** و يا سهو و نسیان ببیند کسی

ز خود دور گرداند او دارگیر *** ببخشد گناه فقیر و حقیر

قمصری: میرزا عبدالله قمصری

حاجی سیاح در خاطرات خود، او را به نیکی و سخاوت و مردانگی یاد کرده و کارهای انسانیش را بسیار ستوده و این رباعی را از شعر وی نقل نموده است:

ص: 180

قمی: شیخ حسن علی فرزند محمد قمی طهرانی

اصلاً قمی و در طهران سکونت داشت، دانشمندی جلیل و متتبع بود نیکو می نوشت و اشعاری می سرود ، کتاب «منتخب المصائب» و «منتخب العلل» از تألیفات وی و دومین را به سال 1322 پرداخته است.

در ارزش معارف پروری گوید:

از همه خوبان بچشم مردم دانا *** نیست بخوبی به از نگار معارف

مملکتی در جهان نکرد ترقی *** تا نفتادی در آن گذار معارف

هیچ مدار از مدار کار امیدی *** تا نشود منتظم مدار معارف

قدرت هر ملتی ز علم و عمل شد *** بین همه آثار اقتدار معارف

هست همه اعتبار ملت و دولت *** در گرو قدر و اعتبار معارف

بود معارف امانتی ز خداوند *** که آدم خاکی کشید بار معارف

از همگان برتر آمد آدمی از جان *** شد زتن و جان چو جان نثار معارف

جهل غم آرد اگر تو شادی خواهی *** از دل و جان باش غم گسار معارف

مردن آن قوم به ز زنده که ماند *** در اثر جهل شرمسار معارف

قمی: ملا محمد علی فرزند محمد رشید قمی

صوفی ادیب نیکو نگارش، مدعی مراقبات و سیر و سلوک و این که در مراقبه ای لقب «لسان العارفین » بدو داده اند، اخباری مسلک و از مریدان میرزا محمد اخباری نیشابوری بود به علوم غریبه اشتغال می ورزید با اعتراف به این که از حدود شریعت بیرون می باشد ، کتاب «گرداب عمیق» از اوست.

ص: 182

کازرونی: حکیم ابوالقاسم فرزند ابوحامد انصاری کازرونی

دانشمندی است فاضل، عارفی است آشنا با فلسفه و علوم عقلی از دانشمندان اوایل سده یازدهم، نثرش نیکو و تألیفاتش سودمند می باشد چون «سلم السماوات » و «خطاب الغائبين ».

در وصف بعضی از کتاب هایش گوید:

شدند اهل سخن اما سخن ماند *** نباشد از سخن به یادگاری

غرض زین جمع و زین تألیف آنست *** که گیرم از فراموشان شماری

آریم یاران را از آن پیش؟ *** که بعد از ما بماند روزگاری

کاشانی: میر حیدر کاشانی

از شاعران سده دهم، در نظم تاریخ و معما بسیار توانا و رساله ای در معما دارد گویند شاه طهماسب صفوی انگشتری بوی داد بداهتاً گفت «انگشتری داد»، انگشتر دومی بدو داد في الحال گفت «دو انگشتر داد» و این هر دو موافق تاریخ بخشش بود.

كدخدا: میرزا ابراهیم حسینی ، کدخدا

در جنگی بتاریخ 12 ربیع الثانی 1320، این شعر را از خود نوشته:

از بهر تو ای نگار اندر نارم *** می سوزم می سازم دم در نارم

تا دست بگردن تو اندر نارم *** آغشته بخون چه داند اندر نارم

ص: 185

کربلائی: شیخ حسین قزوینی تبریزی کربلائی

عالم ادیب منشی، عارف صوفی بر طریقه عبداللهی، دارای جایگاهی برجسته نزد علما و دانشمندان، در دمشق سکونت داشت، کتاب «روضات الجنان» را به سال 975 پرداخت

بر مزار اسامة بن زید ثقفی گفت:

شهید قله عرفان اسامه غازی *** که قاف قرب و را مسکن است و منزلگاه

سری ز روی ارادت بر آستانش نه *** هر آن چه می طلبی از جناب او می خواه

کرمانی: میرزا تقی کرمانی

از شاعران سده سیزدهم، در کرمانشاه به درجه شهادت رسید.

در آغاز ترجیع بندی در منقبت حضرت پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله » گوید:

چو اراده شه ذوالکرم بظهور داشت تعلقی *** بکمال داشت شه قدم بجمال خویش تعشقی

که توجه صمدیتش به تجلی احدیتش *** ازليتش ابدیتش بکمال داشت تحققی

از لبش بدیع عبارتی ز مژه لطیف اشارتی *** بظهور داد بشارتی بكمال لطف تأنّقى

شه مطلقی مه عز و شان بکمال جان جهانیان *** ز نهان عیان شدش آن چنان که نماند راه تطرقی

بجناب حضرت خاص رب بكمال مسكنت و نصب *** به ثنا و حمد بگوش لب به تضرعی به تملقی

سوی حق چو کرد انابتی بگشود لب به شفاعتی *** ز حضور یافت کرامتی ببهار قاب تغرقی

چو خرد نموده اجابتش چو قبول کرده شفاعتش *** ز حیا رخ با لطافتش بنموده رشح تعرّقی

ز فيوض رشحه آن عرق فيضان قطرة ما خلق *** که بخلق حضرت مات حق بکمال داشت تخلّقی

رشحات روی بدیع او لمعات خوى شفيع او *** لمحات کوی رفیع او به تمام داده تصدقی

تو کجا و وصف جلال او تو کجا و حرف جمال او *** تو کجا و نعت خصال او که تمام ضعف و ترققی

ص: 187

کرمانی: سید عبد الرزاق فرزند عبد النبی شریف کرمانی

در طب و پزشکی ماهر و گاهی به شعر می پرداخت مجموعه ای به سال 1245 در کرمان خرید و این رباعی را از خود در آن ثبت کرد:

وه وه که بتن مرا روان می آید *** هی هی که بجسم مرده جان می آید

گویا که بکام تشنه ام آب حیات *** از منبع بحر بیکران می آید

کرمانی: محمد رحیم فرزند حاج کریم خان کرمانی

از پدرش دانش اندوخت، منشئات و اشعاری به عربی و فارسی دارد ولی در شعر عربی ضعیف و سست می نماید دارای کتاب «الرد علی رد الشیخیه» و جنگی در خطب و منشئات خود می باشد.

او راست :

راه عقبی گیر دنیا را بهل *** دست بر زن بار بیرون کش ز گل

هر چه جز پیمان ایمان بر شکن *** هر چه جز پیوند پاکان بر گسل

گوش سر بگذار بگزین گوش سِرّ *** چشم تن بر بند و بگشا چشم دل

نوبتی هم صحبت از حور و قصور *** چند نام از لعبت چین و چکل

چند از آن پهن دشت خوش جوار *** داد از این باريك راه پر محل

ده ده از این کشته گردد پایمال *** نخ نخ از این رشته آید منفصل

هر کس از کوشش نیفزاید بهوش *** چل بس چل تر شود درسی و چل

دیده را زین فتنه به رنج رمد *** سینه را زین کینه به آسیب سل

دوستا خود کیست جز والی وقت *** آن که بپذیرد ز ما جهد المقل

کشمیری: ملا عبد الصمد فرزند عبد الباقی شریف کشمیری

اصلاً از مردم کشمیر و در مشهد مقدس سکونت داشت و به سال 1127 در اصفهان بود، عالم فاضل نیکو نگارش از اوست:

سلامی چون گل سوری معطر بسان*** مشك از فر روح پرور

نثار خاک پای مصطفی باد *** بجنت باد روح آل او شاد

على مرتضی شاه مکرم *** ملاذ اولیا در هر دو عالم

دگر آن قرة العين نبوت *** دُر بحر كرم كان فتوت

حسن كز حُسن خلق و فرط احسان *** جهان را جسم پاکش بود چون جان

دگر مهر سپهر دین حسین است *** که در چشم خرد چون نور عین است

دگر سجاد و باقر بود و صادق *** که بر اعداء دین بودند فائق

دگر موسی که هادی امم بود *** بكظم خشم در عالم علم بود

دگر آن شمع محراب نبوت *** رضای خیل اصحاب کرامت

دگر آن مقتدای اهل تقوی *** سمی آفتاب برج بطحا

دگر هادی هم نام علی بود *** دلش سرچشمه فیض جلی بود

دگر آن دُر درج فضل و احسان *** حسن آن پیشوای اهل عرفان

دگر مهدی امام روح پرور *** که آمد حامی دین پیمبر

ص: 190

کشمیری: مولوی عبد الغنی فرزند ابی طالب کشمیری

در علوم دینی متبحر و از علوم ادبی بی بهره نبود از دانشمندان هند در سده دوازدهم شاگرد ملا محمد صالح آقا بزرگ اصفهانی در سال 1161 به تألیف کتاب «الجامع الرضوى » پرداخته است.

در وصف کتاب خود گوید:

شکر الله کزین مروج دین *** یافت تألیف این خجسته کتاب

حبذا حاوى مسائل شرع *** که کند رهبری براه صواب

این چنین یادگار در عالم *** دیده کم ديدة أولى الالباب

یا رب این نخل باغ فضل و کمال *** تا ابد بارور شود به ثواب

یارب این معدن جواهر علم *** طالبان را همیشه باد مآب

باشد این شمع محفل فتوى *** روشنی بخش تا بروز حساب

چون مسمی به جامع الرضوی است *** سال آغازش از همان دریاب

کمالی: سید علی فرزند رضی الدین کمالی دزفولی

در هفدهم ذی الحجه 1330 در دزفول چشم بدین جهان گشود، پس از مقداری تحصیلات جدید به حوزه علمیه پیوست و از دانشمندان همان شهر علوم دینی بیاموخت چون مدارج علمی را طی نمود به وعظ و خطابه اشتغال ورزید و بیش از چهل کتاب نگارش داد که مهمتر از همه «تفسیر قرآن کریم برای همه» هفت جلد و «سیمای دزفول» در ده جلد می باشد.

دارای اشعاری است با تخلص «کمالی» بیشتر آن ها نیکو و استوار در حدود هشتاد سالگی این قصیده را سروده است:

پیمانه ام به جرعه آخر رسیده است *** پایان شام تار و طلوع سپیده است

پستان زندگی که پر از شیر و شکّرست *** طفل دلم به قطره آخر مکیده است

هر دانه ریخت در قفس من شکارچی *** ریز و درشت مرغ گرفتار چیده است

خواندم کتاب شادی و غم را به روزگار *** آن خواندنم بصفحه آخر رسیده است

آن قد هم چو تیر که بس بود استوار *** از بار زندگی چو کمانی خمیده است

آن مرغ خوش نواز که خواندی سرود عشق *** از شاخسار زندگی من پریده است

پیش از دراز خواب بظلمت سرای گور *** از جنب و جوش پیکر من آرمیده است

مرگ و حیات خویش نه در اختیار ماست *** می راند ان که روز ازل آفریده است

دیدیم با بصر نه بصیرت در این جهان *** باشد که پیک مرگ مرا نوردیده است

آواز « الرّحيل» شنیدی بپای خیز *** خرّوب بین که از کف مسجد دمیده است

رهوار خسته را تو رها کن که مردنی است *** تن را که جان او به لبانش رسیده است

شد پنبه آن چه را که چو جولاهه بافتیم *** دیدیم عاقبت که گره ها بریده است

آن خود بزرگ بینی و آن شعله غرور *** خاموش افتاده چو طبل دریده است

بر ذروه خیال اگر بال و پر گشود *** آن مرغ سر بریده به گوری طپیده است

ص: 192

کمالی: شیخ محمد علی کمالی

دانشمند ادیب، به فارسی و عربی شعر می سرود تقریظی با حروف بی نقطه بر کتاب «اقوال الأئمه » محب الاسلام به دو زبان در سال 1341 ش نوشته و این ابیات از آنست :

ماه عمل مهر ولا صدر حلم *** حامی اسلام و همه راد مرد

سرور و سالار همه اهل دل *** مهد کمال و مدد اهل درد

همدم او اهل علوم و همه *** همره او در عمل مهر و عهد

لاله حلم وکرم و مهر و داد *** سرو علوم و گل هر کار سعد

کوثر: سید فتاح فرزند نظام الدین اردبیلی

عارف صوفى نعمة اللهی دارای اشعاری متوسط ، کتاب «مفاتیح الاعجاز» را به سال 1284 بخط خود نوشت و تاریخ اتمام آن را چنین بنظم کشید:

در مه شوال روز بیست و پنج *** با هزاران محنت و اندوه و رنج

یک هزار و دو صد و هشتاد و چار *** شرح گلشن را نوشتم یادگار

در مه شوال با صد اضطرار *** ماند از فتاح این خط یادگار

کوثر آن پور نظام العارفین *** سید عالی نسب از هشت و چار

در طریق نعمت اللهی است قطب *** در صراط المستقیم است برقرار

لاری: عبد الكريم لاری

فاضل ادیب شاعر او راست:

منم زایر هشت درّ امامت *** که هستند هر يك شفیع قیامت

هران کس که پیچد بدامانشان دست *** بود او بفردای محشر سلامت

و نیز گوید :

جان من کاهید در تن از طپیدن های دل *** هم چو ساعت در بغل دارم دل بی تاب را

لاریجانی: سید زین العابدین فرزند محمد یوسف حسینی لاریجانی مازندرانی

فقیه متبحر در علوم دینی نیکو نگارش، در اصفهان می زیست و در اواخر عمر به رشت سکونت گزید، کتاب های «کشف المطلوب» و «تحفة «الكرام» را پرداخت و دومین کتاب در سال 1209 نگارش یافته است.

از او است :

بیا زن پنجه اخلاص در پنج *** که این پنج آخرت باشد تو را گنج

مگو چار از خردمندی که ناچار *** شوی با چار یاری در غم و رنج

لطف الله: حاج لطف الله فرزند محمد معصوم

عالم متبحر در علوم عقلی و نقلی و ادبی پس از 1271 درگذشته است شعر را به روش فلاسفه و عرفا می گفت.

در آغاز قصیده ای طولانی گوید:

شبی بعالم فکرت بخاطری پر غم *** شدم به پیر خرد هم چو جسم و جان توأم

بگفتمش که تو آنی که در سرای وجود *** ز بهر علت ایجاد گشته ای محرم

اگر نبود وجودت نداد عالم کون *** بروز عالم تقدیر بر زبان قلم

اگر نبود وجودت مفيض فيض وجود *** نیافت خلعت ایجاد قامت عالم

اگر نه مخزن سر و لسان حق بودی *** که داد وقت تكلم جواب لا و نعم

که بود مظهر نور ازل اگر نشدی *** لوای شعشعه ای نور بخش کتم عدم

نهان به خلوت امکان مخدرات الست *** نمی زدی بفضای بلی اگر تو قدم

لطفی: لطفی شیرازی

ادیب خوش خط دیوان منوچهری را به سال 1283 نوشت و آن را با شعر خود با تخلص « لطفی » ستود.

مازندرانی: شیخ صالح فرزند محمد تقی جرجانی مازندرانی

عالم جليل و ادیب فاضل به فارسی و عربی شعر می گفت از دانشمندان اوایل سده چهاردهم، با برادر و شاگردش شیخ عبد الكريم معتدى مكاتبات ادبی و شعری داشت.

مجدى: مجد الدین مجدی

دانشمند، ادیب، در اصفهان اقامت داشت و بخشی از کتاب «الاستبصار » را به سال 1070 نوشت و تاریخ کتابت را در نه بیت با تخلص «مجدی » بنظم کشید

محروق: مصفی قلی خان فرزند حیدر قلی خان شاملو عبد اللو

به سال 1222 چشم بدین جهان گشود با کسب دانش علاقه فراوان به شکار داشت روزگار خود را در خدمت سران دولت تهران و هرات و مشهد گذراند و سال های آخر عمر را در مشهد اقامت گزید و بنا بگفته اش هیچ گاه خود را به محرمات نیالود

ادیب شاعر با تخلص «محروق » ، پاره ای از شعرش دینی و باقی غزلیات و نظم تاریخ می باشد. دیوان خود را با خط نستعلیق پخته به سال 1276 گرد آورده است .

او راست :

ای شب تو مگر سحر نداری *** خون شد جگرم خبر نداری

ای آه نمی کنی تو کاری *** وی ناله مگر اثر نداری

ای داغ ز داغ یار می سوز *** جز داغ تو در جگر نداری

ای درد بگو بصبح صادق *** سر بر زن اگر حذر نداری

از بار فراق قامتم خم *** ای عشق جز این ثمر نداری

از محنت هجر كام من تلخ *** شیرینی اگر شکر نداری

( محروق ) ز فراق یار می نال *** جز ناله تو راهبر نداری

ص: 201

محزون: میرزا الله قلی فرزند شاه میرزا سلماسی

از علم و فضل دارای بهره و در ادبیات با اطلاع بود کتاب « مصائب الأبرار و نوائب الأخیار» از تألیفات وی و گاهی اشعار خود را در آن آورده است، روز جمعه دوم ربيع الأول 1230 درگذشت

محزون: عبد القادر بسطامی اصفهانی

ادیب نیکو انشاء، شاعر با تخلص «محزون» ، دارای «گلشن خیال» و جنگی که به سال های 1111 - 1118- فراهم آورده است.

مداح: محمد صالح یزدگردی بروجردی

گویا از واعظان اوایل سده چهاردهم، ادیب فاضل شاعر با تخلص « مداح » ، بیشتر شعرش را به مدایح و مراثی حضرات معصومين عليهم السلام اختصاص داده است.

از او است:

بر درد غریب مرهمی جز غم نیست *** بالين غريب غير غم همدم نیست

سهل است غم اسیری و درد فراق *** یاران بخدا درد غریبی کم نیست

مدرس: میر سید علی فرزند محمد صادق خواتون آبادی اصفهانی

از دانشمندان اصفهان، ادیب نیکو انشاء شاعر ، «ترجمه تنبیهات علیه» از اوست ، به سال 1309 درگذشت.

این بیت از اوست:

اگر آن شوخ بازاری نبودی *** کسی را با کسی کاری نبودی

مرعشی: سید فتح الله فرزند محمد رضا حسینی مرعشی شوشتری

دانشمند متتبع ماهر در طب و نجوم، فاضل ادیب شاعر، جامع علوم دینی و عقلی به سال 1249 به حج رفت، در مسیر راه دزدان آن چه داشت به غارت بردند. این چند رباعی یادگار این سفر و واقعه است:

در کعبه رسیدیم چو از لطف اله *** کردیم سفید از حجر این روی سیاه

در عمره و حج و روضه پیغمبر *** جای همه بود خالی اما نه به راه

***

گر مشتاقی به کعبه ای محرم راز *** زنهار مرو تو از ره نجد و حجاز

کز قلت آب و كثرت جور عرب *** مشکل عجمی ز مکه برگردد باز

***

« زُلفی» به مراجعت چو شد منزل ما *** جز غصه و غم نشد در آن حاصل ما

جمّالان دروغ گویش همه را *** یا رب تو کباب کن ز غم چون دل ما

ص: 206

مركب: میرزا محمد علی فرزند محمد مقیم لاریجانی

دانشمند متتبع در علوم دینی، فاضل ادیب نیکو انشا، به خط و ادوات آن همت می ورزید تخلصش در شعر «مرکب» بود دارای کتاب «صحيفة الأنام» و رساله «مرکب سازی » و جنگی که بعضی فواید آن را به سال 1236 نوشته

از اوست :

کار بسیار است در پیش قلم *** گشته لیکن قوت تحریر

باد الطاف الهی رهبرم *** خامة تحرير بادا یاورم

تا دهم این داستان را اختتام *** رو نهم سوی دگر حسب المرام

مضطر: میر یحیی فرزند میر مصطفی نوری تبریزی

اصلاً از نور مازندران و در تبریز سکونت داشت، ادیب فرزانه با اطلاع از دانش های ریاضی، دارای اشعاری است با تخلص «مضطر » ، کتاب «گلزار بهار» را به سال 1305 نگاشته است

در ستایش حضرت الله گوید:

او بنای چرخ را محکم نهاد *** آفریده آب و آتش خاك و باد

بانی این چرخ و این افلاک اوست *** خالق آدم زآب و خاك اوست

اوست چون که قادر و حی و قدیم *** در قیامت محیی عظم رمیم

آفرید از صنع خود لوح و قلم *** بر وجود آورد ما را از عدم

و در منقبت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گوید:

رسول خدا افضل كاينات *** که بی مهر او نیست کس را نجات

خوشا آن کسی در کف همتش *** بود از محبت مر او را برات

مظفر: مظفر علی فرزند عبد الرسول اصفهانی

عالم ادیب شاعر با تخلص «مظهر» ، از دانش های دینی بهره کافی داشت و علوم ادبی را نیکو می دانست در اواخر سده سیزدهم می زیست و یادداشتی به سال 1298 نگاشته است. خط و ربطش دل پسند و در رساله «عقل و ذوق» خود پند و اندرزهای دینی و عرفانی را زیبا و به روشی ابتکاری عرضه داشته است.

در پایان آن رساله گوید:

توای در قید هستی پای بند *** تا توانی دل بغیر از حق مبند

حق طلب تا حق طلبکارت شود *** این جهان و آن جهان یارت شود

دل ز صورت خانه نقش اول است *** گر خدا را خانه ای باشد دل است

آشنا شو خو به بیگانه مکن *** خانه حق را صنم خانه مکن

آشنا جو دل به بیگانه مده *** شیشه را بر دست دیوانه مده

کز تغافل بر زمینش می زند *** ور برنجانیش ریشت می کند

ص: 209

معتدی: شيخ عبد الکریم فرزند محمد تقی گرگانی مازندرانی

سال 1255 چشم بدین جهان گشود آغاز تحصیلاتش در گرگان پس از آن در نجف اشرف بود، دانشمندی فقیه و به فارسی و عربی شعر می گفت «الهداية المهدية في فقه الامامية » و « هدية الأصحاب فى حجية الاستصحاب » و جنگی متفرقه از اوست.

مفجع: میرزا محمد فرزند محمد تقی ارباب قمی

از دانشمندان بزرگ قم، مخصوصاً در علم حدیث و فقه معروف بوده و به سال 1341 درگذشته است، به فارسی و عربی شعر می گفت با تخلص «مفجع » ، کتاب های «تشیید البنیان لفتاوى البيان » و « حاشية الذکری» از اوست.

مقری: میرزا صادق مکتب دار، ابوعلی همدانی

از شاعران سده چهاردهم دارای اشعاری است عرفانی با تخلص «مقری » ، در همدان سکونت داشت و به مکتب داری اشتغال می ورزید.

در ترجیع بندی گوید:

جز خداوند را مجو فیاض *** غیر او از تمام کن اعراض

زان که او هست دافع الأقسام *** غیر وی کیست شافي الأمراض

کرم لطف او بود به عباد *** روح و ریحان از او و راض ریاض

وه چه نیکوست دوستی با دوست *** من که بر خود نمودم استقراض

درد خود را دوا کن از آن در *** نبض خود بین اگر توئی نباض

عهد با کس مکن اگر کردی *** عهد را از کجاست استنقاض

عیب جوئی مکن اگر مردی *** از عیوبات خلق کن اعراض

حسد و کینه ره مده در دل *** دامن مهر را مکن مقراض

دیو را سوی خویش راه مده *** گر زایمان ترا بود معراض

تا حقیقت نباشد اندر کار *** کی رسد بر مراد خود مرتاض

تو که مانند گل فرح بودت *** رو ترش کرده از چه چون حماض

دل خود بر جهان دون بستیم *** هست ما را از این که استمراض

حالیا روی کن بسوی خدا *** هوی را کن باین ترانه بیاض

که یکی هست و نیست غیر اله *** وحده لا اله الا الله

ص: 212

منزوی: علی اکبر منزوی، حزین

عارف شاعر، لقبش «حزین» و «منزوی» تخلص داشت، بعضی از اشعارش را در سال 1338 نوشته است.

در مناجات گوید:

از گنه کاری هلاکم ای خدا *** رحم كن يك مشت خاکم ای خدا

من ندارم طاقت نار جحيم *** بگذر از جرمم توئی رب رحیم

یا ربا بگذر سیه رو بنده ام *** عاصيم عاصی بسی شرمنده ام

شرم دارم گویمت بگذر گنه *** این من و این جرم و این روی سیه

کی بگویم من عبادت کرده ام *** مجرمم مجرم خیانت کرده ام

يا الهي رحم بر روی سیاه *** هم ترحم کن باين حال تباه

ای خدا چون بنده ای شرمنده ام *** بگذر از جرمم که من درمانده ام

از غلط هایم گذر دستم بگیر *** شرمسارم باریا عذرم پذیر

رو سیاهی دارم از عصیان خویش *** سر فکنده گشتم از طغیان خویش

با همه باشد امیدم بس دراز *** درگه حی غفور کارساز

(منزوی) بس ابتهال از سرگذشت *** آه جان سوزت ز بحر و بر گذشت

مختصر ساز ای ظلوم و ای جهول *** دست زن بر دامن آل رسول

موسوی: سید محمد موسوی

دانشمند عارف ادیب با اطلاع از دانش های عقلی گویا از شاعران سده سیزدهم

در آغاز کتاب «معارف الایمان» خود گوید:

یا ازلى الظهور یا ابدى الخفا *** نورك فوق النظر حسنك فوق الثنا

نور تو بینش گذار حسن تو دانش کسل *** فکر تو اندیشه گاه کنه تو حیرت فزا

دانش و بینش همه کرد رها در رهت *** چشم ارسطو نظر عقل فلاطون ذكا

نکته توحید تو آن چه پسند آمده است *** عقل نگیرد فرو کشف نیابد فرا

فرقة اشراقیان در غمت آشفته سر *** زمره مشائیان در رهت افگار پا

علم تو آن جا که شد پرده نشین بطون *** نیست مطالب درست نیست دلائل رسا

مهذب: مهذب الدین احمد فرزند عبدالرضا بصری

از دانشمندان بنام اوایل سده دوازدهم، ادیب فاضل، شاعر به فارسی و عربی با تخلص «مهذب» در شعر فارسی، دارای بیش از پنجاه کتاب و رساله می باشد چون «مهذب المقال فى علم الرجال » و « عمدة الاعتماد » و «التحفة الصفوية » و « التحفة العلوية » و « غوث العالم » و « المنهج القويم » .

از اوست در پایان بعضی از رساله هایش:

برآور دو دستت بصد عجز و زاری *** برویت کن اشکی چو یاقوت جاری

دعا کن ز اخلاص با کردگارت *** چنین ای مهذب بليل و نهارت

الهى بمركز محیط نبوت *** الهى بماه سماء فتوت

الهى بفاطم که زهرای اکبر *** الهى بسبطین نفس پیمبر

الهی الهی به اهل هدایت *** الهی الهی به اهل ولایت

بده يك رحيقى ز جام کرامت *** ز مینای توفیق وفق سلامت

بدست (مهذب ) که عاصی و جانی *** بد کو ضعیف است و بالی و فانی

بکن از کرامت بکارم الهی *** که جز فيض فضلت ندارم الهی

ص: 216

مهندس: محمد خلیل فرزند حسن علی مهندس

از ادیبان و شاعران سده یازدهم ادیب شاعر با تخلص «مهندس» ، بیشتر مهارت وی در ستاره شناسی و علوم ریاضی بود.

تاریخ اتمام اسطرلاب سید رضی را چنین گفته :

آمد تمام تحفه سطرلاب این چنین *** از سعی سیدی که چو خورشید با ضیاست

(سید رضی ) که از پی قدرش بدست چرخ *** ربع مجیب مه و خورشید سال هاست

ترتیب یافت از پی ساعات روز و شب *** این لوح کز صفا گل رعنای مدعاست

ساعات معوجش همه چون ابروی بتان *** ساعات مستویش چو دعوای عشق راست

نجمی است بی نحوست و مهریست بی کسوف *** ماهی است بی خسوف شهری بمدعاست

قلب سپهر حلقه بگوش علاقه اش *** کرسی نشین عضاده اش از راه غیب نماست

خورشید عنکبوت زوایای حجره اش *** از صفحه اش صفحه تعلاس باصفاست

فکر (مهندس) از پی تاریخ زد رقم *** ( آیینه سکندر و جام جهان نماست )

نادر: میرزا اسد الله فرزند عبد الغفار اشرفی مازندرانی

در فلسفه و کلام متبحر و در ادیان و عقاید پر اطلاع، نگارشش نیکو و شعرش بلند پایه، دارای جایگاهی والا نزد عالمان برجسته روزگار خود «ریاض الأخبار » و « عبرة الناظرين و استبصار المستبصرين» و « خصائل الملوك» از تألیفات او است و کتاب اخیر را به سال 1255 نگاشته است.

ناطق: میرزا محمد صادق ناطق

از شاعران اوایل سده چهاردهم، ادیبی است در نظم تاریخ استاد گویا «ناطق » تخلص داشت ، قصیده ای دارد هر شطر آن تاریخ 1318 را نشان می دهد ، « بحر الألفاظ » را در قواعد نظم تواریخ پرداخته است

ناکام: میرزا علی اکبر ناکام

از شاعران اواخر سده سیزدهم و احتمالاً در اوایل سده چهاردهم می زیسته.

از گفته او است در مولود سبط دوم سید الشهدا عليه السلام:

باز می خواهد که طبعم گوهر افشانی کند *** دیده ها را روشن از آن لعل رمانی کند

عرش اعلی بهر زهرا نور بارانی کند *** مرغ روح امروز از مولدش شبخوانی کند

***

تا بیان سازم ز اوصاف شه گلگون قبا *** هست از نام خوشش درد نهانی را دوا

چون که باشد طینتم با تربت او آشنا *** مور را نبود عجب وصف سلیمانی کند

***

گوهر منظوم در هر سینه از لطف خداست *** ابلهان را کیمیا دادن يقين عين خطاست

همت روح القدس بر نیت خالص رواست *** عاشقان خویش را ارشاد عرفانی کند

***

می رسد از تربتش هر دم شمیمی بر مشام *** بسته راه کربلا از دور گویم السلام

شور عشق مرقدش باشد مرا بر سر مدام *** تا برای شیعیان روزی به آسانی کند

ص: 221

نجمی: نجمی ایروانی

ادیب شاعر متبحر در علوم و فنون ، اصلاً از ایروان و به آذربایجان آمده، از شاعران سده سیزدهم بوده، «نجمی » تخلص وی و نامش را نیافتیم

در مدح مولا امیرالمؤمنین علیه السلام گوید:

در چمن باز شور مرغان است *** هایهوی هزار دستان است

روح را روح و انبساط و سرور *** چهچه بلبل خوش الحان است

باغ رشك نگارخانه چین *** ساحت راغ باغ رضوان است

صحن گلزار و صفحه صحرا *** پر ز عطر و شمیم ریحان است

بتقاضای فصل فروردین *** ابر گریان و غنچه خندان است

بهمن زار و باغ و صحن و چمن *** باد گلبیز و عنبر افشان است

از شکوفه نسیم سیم فشان *** سنبل از باد صبح لرزان است

در سر شاهدان حجله باغ *** چتر زرکش زمهر رخشان است

از بنفشه چمن عبیر آگین *** پر ز گل دامن بیابان است

بر گلستان ز ابر نیسانی *** دور تا دور نور باران است

تا این که گوید:

نظم عالم باين بساط و شکوه *** با وجود علی عمران است

والضحى روئی و هل أتى افسر *** حکم فرمای کون و امکان است

ص: 222

نداف: نداف کاشی

شاعری است شوخ طبع شعرش آمیخته به طنز ولی اخلاقی ، گویا از شاعران اوایل سده سیزدهم ، نام وی و تاریخ زندگیش بدست نیامد.

این حکایت از اوست:

مرد پیری بست عقد دختری *** در سپهر حسن زیبا اختری

شب چو پیر آمد بر دخت جوان *** از کهانت شد چنین افسانه خوان

کای گرفته از همه خوبان خراج *** مقدمت بر تارك من هم چو تاج

بخت بیدارت نگر چون کار کرد *** با خودِ مندی ترا چون یار کرد

شد سر و کارت بچون من کاملی *** پای تا سر دانشی اهل دلی

نه زبان بر ناسزائی آخته *** نه به ملك ظلم توسن تاخته

ص: 223

نسیم: ملا محمد هادی نسیم

از شاعران نیمه اول سده چهاردهم با تخلص «نسیم»، این مخمس را که گویا از اوست به سال 1312 به خط خود نوشته است:

چه باك اركه من مجرمم ارکه یار *** که باشم به لطف تو امیدوار

چه خوش گفته سعدی ماه اقتدار *** کرم بین و لطف خداوندگار

گنه بنده کرد است و او شرمسار

نصر آبادی: محمد مؤمن نصرآبادی

ادیب شاعر، در تاریخ وفات میر ابوالقاسم فندرسکی گوید:

تا شد ز جهان خرد فوج دانش *** شد بحر جهان تهی ز موج دانش

تاریخ وفاتش زخرد جستم گفت *** صد حیف ز آفتاب اوج دانش (1049)

نطنزی: سید ابوتراب فرزند ابوالقاسم حسینی نطنزی

از دانش های دینی بهره ای داشته، در سال 1239 رسائلی را بخط خود نگاشته، در شعر نیز طبع آزمائی می کرد گوید:

و نیز گوید :

منم بیچاره و درمانده در کار *** به دام معصیت گشته گرفتار

امیدم نیست جز عفوت چو دانم *** که وهابی و ستاری و غفار

و نیز گوید:

الهى منم بنده رو سیاه *** غریقم به گرداب بحر گناه

منم عاصی و بی عمل اسیر زمان *** فسوس و دریغم بود در زبان

گذشته است عمرم به جهل و غرور *** رسیده است ایام کهل و فتور

زمام شبابم بشد ز اختیار *** دریغا که رفته است دستم زکار

نظام: شیخ محمد علی فرزند محمد حسین سبزواری، نظام الدین

اصلاً از سیستان و در سبزوار سکونت داشت، با فقر و نیاز شدید روزگار می گذراند ، خالی از فضل نبود و اشعارش سست با تخلص «نظام»، دارای تألیفاتی است چون «انموذج العلوم » و «تهذیب الكلام» و «جامع الاعراب» و «اصول العقائد» و جز این ها نزدیک 1361 درگذشت.

در مدح مولا امیرالمؤمنین علیه السلام گوید:

أيا طوطی طبع شیرین سخن *** نوا را برافراز اندر چمن

بكن مدح شاه ولایت علی *** که ماند نشان از تو اندر زمن

خدايا عطا کن من بی نوا *** هزاران زبانم تو اندر دهن

که تا مدح شاهنشه خافقین *** بگویم بجمع خلايق علن

توئی شیر حق رهنما و دليل *** توئی مقتدا ای امام مبین

توئی بعد پیغمبر تاجدار *** وصی و خلیفه بروی زمین

کنم فخر بر هر دو عالم که من *** بمدحت بدین گونه رانم سخن

نوائی: محمد صادق خان نوائی

گویا از شاعران سده دوازدهم یا اوایل سده سیزدهم باشد و نوائی تخلص می کرد محمد جعفر نائی نوری پاره ای از شعر او را به سال 1229 نوشته است

او راست :

رنجور بود هر آن که عاشق باشد *** غم در دل او طبیب حاذق باشد

جام دلم از خون جگر لبریز است *** آب رخ من گواه صادق باشد

و نیز گوید :

عهدی کردم که چندی بگدائی سازم *** با تقوی و زهد و پارسائی سازم

از فیض نوای تو گذشتم ای چرخ *** یک چند به کنج بی نوائی سازم

نهاوندی : مولانا علی فرزند عبد الله نهاوندی

عالم فاضل ادیب اریب گویا در کربلا مراحل تحصیل را پیمود از شاعران سده دوازدهم با طنز در شعرهایش از معاصران خود نکوهش می کند کتاب های «فواید علیه » و «سنگ محك » و «اوضاف الناس» از اوست.

نیازی: سید محمد رضا فرزند محمد علی حسینی میبدی ، حکیم نیازی

از دانشمندان و شاعران اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم در روزگار جوانی به تحصیل دانش پرداخته مولدش در یزد بود و چندی نیز در شهرهای ایران مخصوصاً تهران رحل اقامت افکند و با بزرگان عصر خود روابط ادبی و اجتماعی داشت، گویا در سال های آخر عمر در کرمانشاه برای همیشه توطن گزید دیوانی از وی به یادگار مانده است با تخلص «نیازی» و گاهی «حکیم» یا «حکیم نیازی».

او راست :

نیست در چشم من بی سر و پا خواب چرا *** رود از چشمه چشمم همه شب آب چرا

بجز از عشق مرا نیست گناه دگری *** به غم و غصه قرینم به همه باب چرا

می زند صدمه مرا حالت هشیاری من *** ندهد ساقی سرمست می ناب چرا

شادمان آمده اعدا همه در مجلس عیش *** می خورم غصه که محرومی احباب چرا

ماه من گشته همه روشنی بزم رقیب *** بی نصیبم من بیچاره ز مهتاب چرا

از گل عارض او بستر من خار ستم *** مدعی تکیه کند بر خز و سنجاب چرا

ص: 230

نیاکی: سید نعمة الله نیاکی

فاضل ادیب شاعر، گویا از شاعران سده سیزدهم

او راست :

اين اشك عزاكز جگر سوزان است *** این گوهر تر که رشته اش مژگان است

هر چند بهشت است بهایش اما *** چون بهر حسین است عجب ارزان است

و نیز گوید:

گفتی که علی غالب هر غالب بود *** پس حق و را چون دگری غاصب بود

از مهلت فرعون برو پندی گیر *** حق خود نه از کم ابن ابی طالب بود

واعظ: شيخ عبد الکریم فرزند محمد علی تربتی خراسانی

اصلاً از تربت حیدری و گاهی در مشهد مقدس برای تحصیل اقامت نمود و در طهران و ری ساکن و به وعظ و ارشاد اشتغال داشت، ملقب به «قاضی» و در شعر « واعظ » تخلصش بود، منظومه «نان و سرکه» را به سال 1245 سرود و در این سال عمرش به شصت رسیده بود.

واهب: محمد هادی فرزند محمد سعید شیرازی

گویا اصلاً از ری و در شیراز سکونت داشت در نجوم و تقویم ماهر بود، ادیب شاعر با تخلص « واهب » ، کتاب «اشراق الأنوار » از اوست .

وفا: حاجی حسین علی فرزند علی اصغر مازندرانی

از خاندانی که به تجارت و زراعت اشتغال داشتند برخواسته و خود به عمل دیوانی در طهران چندی پرداخت و گاهی در هند روزگار می گذراند و با بزرگان آن دیار حشر و نشر داشت با اهل فضل و دانش معاشرت نمود تا بنا بگفته اش فی الجمله روشنی در دیده و صفائی در دل و تزکیه ای در نفس بهم رسانید.

در نگارش استاد و دارای قصاید و غزلیات و اشعاری پراکنده در هجویات و تواریخ و مراثی می باشد نمونه اشعار وی را با کتاب «وصایای وفا» که به سال 1296 برای فرزندش «محمد» پرداخته، در نسخه ای دیدم

در غزلی گوید:

گل رفت و عندلیب لب از گفتگو به بست *** لب از حدیث عاشقی و رنگ و بو به بست

یک صد هزار رشته محکم بپای دل *** آن سرو ناز من ز یکی تار مو به بست

بیداد خصم و لشکر غم هجر دوستان *** از شش جهت رسید و ره از چار سو به بست

وی ماه من ز چهره خود پرده برفکند *** خورشید سرفکند و خجل گشت و رو به بست

افغان و ناله دل و آه جگر چنان *** بگرفته کار تنگ که ره در گلو به بست

سروی کنار او بنشانند هر که او *** از دیده تا بدامن خود یک دو جو به بست

شاید نظاره ای ز سر مهربر (وفا) *** زیرا که دل ز خلق گسست و بر او به بست

ص: 234

وفائی: محمد هادی کاشانی

از شاعران نیمه اول سده سیزدهم با تخلص « وفائى » ، متتبع در دواوین شاعران و کتاب های ادب فارسی، «قرابادین شفائی» را به خط خود در سال 1252 نوشته و گویا به طب و پزشکی اشتغال داشت.

هنگام درگذشت فتحعلی شاه قاجار بدیهتاً گفته:

چو فتحعلی شاه فیروز بخت *** فرو هشت تاج و رها کرد تخت

به مخروبه قم بتربت درش *** نهادند خشتی بزیر سرش

زن و گنج و فرزند و ملکت گذاشت *** نه شامش مهیا ز مطبخ نه چاشت

چو بشنید این عارفی در نهفت *** ببین تا چسان سخته و پخته گفت

ص: 235

هجران: محمد تقی فرزند محمد معروف به عراقی

شاعر ادیب، از شاعران سده سیزدهم، گویا از اهالی تارم بود

در سال 1243 جنگی ادبی شعری فراهم آورده و تاریخ پایان یافتن آن را چنین گفته است:

ختم الله يختم بالتوفيق *** كانتها گشت این کتاب انیق

گلشنی گشت هم چو خلد برین *** هر نقط اندرو گلی رنگین

غزلش جمله چون غزال ختن *** که نیاراست وصف آن گفتن

شعرش از شعر طره جانان *** بسته با نافه ختن پیمان

بیت او چون بیوت دار نعیم *** اهل معنی در او بگشته مقیم

ص: 236

هدایت: شيخ هداية الله هدایت مهدوی فراهانی

از شاعران اوایل سده چهاردهم مردی متدین و شوخ طبع و اهل طیبت بود با علم منطق و حکمت و فلسفه مخالف، اشعارش دینی در فضایل و مناقب اهل بيت عليهم السلام و پیرامون صفات اخلاقی می باشد دیوانش را به سال 1301 نوشته است.

همدانی: شیخ حسین فرزند محمد حسن کرمانشاهی همدانی

برای دانش اندوزی به حوزه های مختلف رفت چندی در اصفهان به تحصیل اشتغال داشت و فنون گوناگون را تکمیل کرد در دانش ها تبحر داشت و از فلسفه نکوهش می نمود بیش از صد کتاب در علوم دینی و ادبی و تاریخی نگارش داد در سال 1324 در اصفهان درگذشت.

در احوال خود گوید:

مرگ مرا روبروی نشسته *** می نتوانم سخن کنم کم و افزون

مدت سی سال کنجکاوی کردم *** قول ارسطو و فکرهای فلاطون

مشكل من حل نکرد با همه کوشش *** بر سخن من گواست ایزد بی چون

من که چنینم قیاس کن دگران را *** وان که ندارند بجز شواهد مطعون

عیسویان آگهند اگر که از این رمز *** از پی گفت و شنود حاضرم اکنون

جز سخنان خدا و گفت پیمبر *** باقی دیگر فسانه دیدم و افسون

این نه قیاسی است ناپسنده و مطعون *** این نه دلیلی است نارسنده و مظنون

کیست بداند سپهر پر شده خود چیست *** یا ز چه او گشته است علت گردون

باغ چرا در بهار خرم و سبز است *** یار فسرده ز چیست در مه کانون

ص: 238

یزدی: شیخ عبد الخالق فرزند عبد الرحیم یزدی

اصلاً قزوینی و گاهی در یزد سکونت داشت و سال های آخر عمر در مشهد مقدس اقامت گزید، از شاگردان شیخ احمد احسائی و به سال 1268 درگذشت دارای مؤلفاتی بود چون «اصول دین» و «انفسنا » و «فضل علم » و «معین الطلاب» و «تعریف تحصيل العلم» و جز این ها.

از اوست:

شرح این بنیان و این بیت الشرف *** با لسان الغیب گردد منکشف

من عيان سازم بسی اسرار آن *** گر بیابم گوش قدس از هر طرف

یزدی: رفیع الدین محمد خادم یزدی

از شاعران سده یازدهم، در ساخت تاریخ استاد بود، گویا از خادمان روضه رضوی و در مشهد مقدس سکونت داشت.

تاریخ جلوس شاه صفی دوم صفوی را چنین به نظم کشیده:

ای شهنشاه جهان وی زیب تخت خسروی *** پادشاه صورت و مالك رقاب معنوی

نام و تاریخ جلوست خواستم گفتا خرد *** پادشاه کامران سلطان صفی موسوی (1077)

و تاریخ تولیت میرزا شاه تقی محمد فرزند میرزا باقر رضوی را چنین سروده :

شکر کز فیض فضل سبحانی *** صاحب رتبه جلی آمد

خلف مرتضی وکیل رضا *** نایب شاه دین صفی آمد

صاحب رتبه رفيع منيع *** میرزای جهان تقی آمد

بهر تاریخ این موقع شریف *** مصرعی خواستم جلی آمد

سر دشمن فتاد چون گفتی *** متولی متقی آمد (1)

ص: 240

یوسف: یوسف فرزند محمد قاضی

از شاعران سده سیزدهم، از قزوین بوده یا در آن شهر اقامت داشته است، در علم حدیث متبحر و دارای نگارشی نیکو و شعری استوار بود، گویا در شعر به نامش «یوسف» تخلص می نمود ، «تحفة الأحاديث » و « ترجمه تحفة الأحادیث » از اوست.

در قصیده ای گوید:

به پستی و بلندی گر بگردم *** نه بینم جز غبار و گردت ای دوست

بگلزار و گلستان گر شوم من *** نمی بویم بغیر بویت ای دوست

بدشت و کوه و صحرا پا گذارم *** نه بینم جز نشان پایت ای دوست

به آبادی گذر افتد مرا راه *** نه بینم هر که بینم جز تو ای دوست

زبان گر بر همه ذکرها گشایم *** همه لغو است بغیر ذکرت ای دوست

هر آواز خوشی گوشم بیاید *** نیاید گوش من جز صوتت ای دوست

شعاع آفتاب و ماه بینم *** همه ذره به پیش نورت ای دوست

بیا تا دست و پایت من ببوسم *** بگردم من بلا گردانت ای دوست

بخواهم عرض حاجاتم بگویم *** بدارم روی خود بر رویت ای دوست

ص: 241

نام شاعران

آثم. نامش معلوم نیست...25

آقا بابا اصفهانی ثابت...59

ابراهیم امینی...37

ابراهیم حسینی، کدخدا...185

ابراهیم، میرزا...25

ابراهيم بن زین العابدین شیرازی...135

ابراهيم بن محمد حسین اولیاء سمیع شیرازی، صفا...145

ابراهيم بن يعقوب موسوی سیوجانی...122

ابو البقاء تفریشی...56

ابوتراب بن ابوالقاسم حسینی نطنزی...226

ابوالحسن بن محمد کاظم جاجرمی62

ابو طالب حسینی...72

ابو طالب بن محمد بيك تبریزی اصفهانی...31

ابو طالب بن محمد علوی شیرازی...136

ابوالقاسم خواجوئی...87

ابو القاسم بن ابی حامد انصاری کازرونی...183

ابو القاسم بن ابو الحسن هزار جریبی مازندرانی...237

ابو القاسم بن عبدالحمید تفریشی، شائق...122

ابو القاسم بن علی اشرف شیرازی ، وفا233

ابو القاسم بن علی نقی طباطبائی بروجردی...43

ابو القاسم بن محمد، جناب...66

ابوالقاسم بن محمد حسین خوانساری، داعی...90

ص: 243