ماه هشتم : شناخت نامه امام علي بن موسى الرضا عليه السلام

فهرست مطالب

مقدمه 11

بانویی از حبشه 13

پدر و مادر 17

تولد 19

نام و شهرت 21

ویژگی های شخصی 23

توجه ویژه پدر 25

خواهران و برادران 27

بهترین برادران 29

بهترین خواهر 31

همسر 33

فرزندان 35

همراه قرآن 37

امام و دعا 39

عبادت شبانه روزی 41

اخلاق رضوی 45

ص: 5

مقدمه

اللهم صل على على بن موسى الرضا؛

شخصیت امام رضا علیه السلام یکی از نقاط مشترک همه ایرانیان با هر عقیده، مذهب و دین است. ارادت ایرانیان به خاندان پیامبر خدا علیهم السلام

سال ها پیش از تشریف فرمایی حضرت علی بن موسی الرضا به ایران نیز در میان جهان اسلام آن روز شهره بوده است .

با ورود کاروان آفتاب که از شلمچه تا سرخس و سپس مرو، همه جا را نورانی ساخت، این ارادت فزونی یافت. و از آن روز که طوس و سناباد

مفتخر شدند تا میزبان مضجع شریف رضوی شوند، تا امروز هر ایرانی به خود می بالد که ولی نعمتش عالم آل رسالت است.

اینک ای خوب فصل غریبی سرآمد

چون تمام غریبان تو را می شناسند

كاش من هم عبور تو را دیده بودم

کوچه های خراسان تو را می شناسند

پس از وجود سراسر نور پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله ، کتاب امامت گشوده شد. هر فصل این کتاب نمایی از تلاش ها و مظلومیت های یک حجت الهی

ص: 11

بانویی از حبشه

کشتی مسافران شمال آفریقا، در بندر جده کناره گرفت مسافران، بخش قابل توجهی از شمال آفریقا را از مسیر خشکی گذرانده و از دورترین مناطق مغرب به حبشه آمده بودند و سپس از راه سفر دریایی از حبشه خود را به حجاز رسانده بودند.

چند روز گذشت و کاروان آن ها در مدینه مستقر شد. تحمل راه طولانی و دشواری های پیش آمده برای همه سنگین بود به ویژه برای بانوان. یکی از تاجران کهنه کار کاروان، ده کنیز را برای فروش به مدینه آورده بود. افراد مختلفی برای خرید کنیزان به بازار می آمدند.

موسی بن جعفر از هشام، یکی از یاران خویش، پرسید: آیا از مغرب تاجری به مدینه نیامده؟ هشام که تازه از بازار آمده بود، جوابش منفی بود.

امام که گویی منتظر ورود فرد ویژه ای باشد فرمود: باید آمده باشد. تاجری سرخ روی و مغربی! بیا تا با هم به بازار برویم.

وقتی به بازار رسیدند، پس از جستجویی نه چندان اندک، تاجر مغربی را پیدا کردند. از او خواستند تا کنیزان را نشان دهد. امام

ص: 13

پدر و مادر

«تُكْتَم» به منزل امام ششم وارد شد. بانو حمیده مصفا، همسر امام صادق علیه السلام و مادر امام کاظم علیه السلام که خود از اشراف و بزرگان عجم بود به نیکی از بانوی تازه وارد استقبال کرد. کنیز، بسیار عفیف و محجوب بود و به عنوان کمک کار بانوی خانه در منزل خدمت می کرد. تُكْتَم از نظر عقل و دین و احترام به بانویش، حمیده، در شمار بهترین زنان بود، به گونه ای که از زمانی که در ملک وی درآمد، از روی احترام و ادب، در مقابل آن بانو نمی نشست. اهل خانه تصمیم گرفتند که نام وی را نجمه بگذارند و از این پس او را با این نام بخوانند. چیزی نگذشت که حمیده دریافت کمالات بسیاری در کنیزک وجود دارد.

در همین ایام بانو حمیده، خواب حضرت رسول صلی الله علیه وآله را می بیند که آن حضرت به وی می فرماید: ای حمیده، نجمه را به پسرت موسی ببخش؛ زیرا از او فرزندی به دنیا خواهد آمد که بهترین انسان روی زمین خواهد بود.

حمیده به فرزندش، موسی بن جعفر علیه السلام ، درباره ازدواج با نجمه سخن گفت و بیان داشت: پسرم! این دختری است که بهتر از او

ص: 17

تولد

مدتی بعد بانو نجمه حامله شد. او در یادکرد آن ایام می گوید: وقتی

فرزندم علی را حامله شدم، سنگینی حمل را حس نمی کردم. گاه در هنگام خواب از شکم خود صدای تسبیح و تمجيد و لا اله الا الله گفتن را می شنیدم این صدا مرا به هراس می انداخت و وقتی بیدار می شدم، چیزی نمی شنیدم .

سر انجام مدت حمل پایان یافت و حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در روز پنجشنبه، یازدهم ذیقعده سال 148 هجری در شهر مدینه به دنیا آمد. تاریخ ولادت ایشان به تقویم شمسی دهم دی ماه سال 144 هجری شمسی است .

نخستین کسی که به نجمه تبریک گفت، موسی بن جعفر علیه السلام بود. ایشان خطاب به همسر خویش فرمود: ای نجمه گوارا باد بر تو این کرامت الهی!

آن گاه امام کاظم علیه السلام ، طفل را که در پارچه و لباسی سفید پیچیده شده بود از مادرش گرفت و در گوش راست اذان و در گوش چپش اقامه گفت و آب فرات خواست سپس قطره ای از آب فرات را در کام

ص: 19

نام و شهرت

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرزندش را «علی» نام نهاد و «رضا» لقبش داد و هرگاه درباره فرزندش می خواست سخنی بگوید از او با عنوان «رضا» یاد می کرد والبته اگر فرزندش حاضر می بود او را با کنیه «ابالحسن» خطاب می کرد .

بعدها - وشاید پس از شهادت امام رضا علیه السلام - در میان مخالفان شایع شده بود که مأمون چون علی بن موسی را برای ولایت عهدی خویش پسندیده بود، به او لقب رضا داده است. امام جواد علیه السلام این توهم را با سخنان قاطع خویش خنثی کرد و فرمود: به خدا سوگند آن ها دروغ می گویند، خلاف می گویند، بلکه خداوند - تبارک و تعالی - او را «رضا» نامید؛ زیرا او برای خداوند - عزّوجلّ - در آسمانش، و برای رسولش و ائمه بعد از او علیهم السّلام در زمینش مرضی بود. (1)

ص: 21

ویژگی های شخصی

امام نه کوتاه قد بود و نه بلندقامت. قد ایشان متوسط بود. چهره مبارک امام نیز بیش تر به سیه چردگی نزدیک بود ولی سیه چرده نبود. شاید بتوان گفت که سبزه بود. ایشان کم غذا بود و معمولاً غذای سبک می خورد. در تابستان، روی حصیر و بوریا و در زمستان، روی گلیم و نمد می نشست.

لباس ایشان، زبر و خشن بود؛ اما وقتی در میان مردم حضور پیدا می کرد خود را می آراستند .

و لباسی سنگین در بر می فرمود. همواره از عطر و عود استفاده می کرد و حتی عطرهای گران قیمت نیز تهیه می کرد.

هیبت و وقار حضرت به گونه ای بود که دیگران - از دوست و دشمن - در برابرش متواضع بودند. کسانی که ایشان را می دیدند، به او احترام می کردند. وقتی با مردم می نشست و یا گفتگو می کرد، به دلیل هیبت و عظمتی که داشت، هیچ کس نمی توانست صدایش را بلند کند. (1)

ص: 23

توجه ویژه پدر

على بن موسى علیه السلام حتی پیش از آن که به امامت برسد، از جهت علم و دانش در میان فرزندان موسی بن جعفر علیه السلام شاخص بود. امام صادق سال ها پیش از تولد نوه اش، علی بن موسی الرضا، بشارت تولد وی را به فرزندش امام کاظم داده بود. از این رو علی بن موسی علیه السلام از همان

کودکی همواره مورد عنایت ویژه پدر بود.

امام کاظم علیه السلام ، پیوسته فرزندان دیگر خویش را برای کسب علم و دانش به پسرش علی بن موسی علیه السلام ارجاع می داد و می فرمود: این برادرتان، علی بن موسی، عالم آل محمّد صلّى الله علیه و اله است. مسائل دین خود را از او بپرسید، و آنچه را به شما می گوید دربر گیرید؛ زیرا من بارها از پدرم، جعفر بن محمّد، شنیدم که می فرمود: عالم آل محمّد در صلب توست، و ای کاش من او را دیدار می کردم. و او با امیرالمؤمنین علی همنام است. (1)

ص: 25

خواهران و برادران

امام کاظم علیه السلام فرزندان بسیاری داشته است. تعداد فرزندان آن امام را 37 نفر ثبت کرده اند. بنابراین امام رضا علیه السلام خواهران و برادران متعددی داشته، که البته بیش تر آن ها ناتنی و از مادر جدا - بوده اند.

اسامی برادران امام هشتم - که هجده نفر بودند - عبارتند از:

ابراهیم، عباس، قاسم، حمزه، اسماعیل، جعفر، هارون، حسن، احمد، محمد، سلیمان، عبدالله، اسحاق، عبیدالله، زید، حسن، فضل و حسین.

اسامی خواهران امام - که آن ها نیز هجده نفر بودند از این قرار است:

فاطمه کبری، فاطمه صغری، رقیه، حکیمه، ام ابیها، رقیه صغری، ام جعفر، لبابه، زینب، خدیجه، علیه، آمنه، حسنه، بریهه، عایشه، ام سلمه، میمونه و ام کلثوم .

در میان تمام فرزندان حضرت موسی بن جعفر علیه السلام ، فرزند بزرگش، حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا علیه السلام از همه بزرگوارتر و عالی قدرتر و داناتر و فاضل تر بوده است. (1)

ص: 27

بهترین برادران

احمد بن موسی - که در ایران به شاهچراغ مشهور است . در میان برادران امام از همه برتر و والاتر بوده است. وی مردی کریم، بزرگوار و

پرهیزکار بوده و امام کاظم وی را بسیار دوست می داشت و بر سایر فرزندان مقدم میداشت و باغی را به او بخشیده بود .

احمد بن موسی بین سال های 201 تا 203 ق برای دیدار برادرش عازم خراسان بود که توسط عامل مأمون در خان زنیان نزدیک شیراز راه بر وی مسدود شد و به شهادت رسید.

اسماعیل بن موسی، یکی دیگر از برادران امام، می گوید: هرگاه ما با پدرمان بیرون می رفتیم و برادرمان احمد همراه ما بود، علاوه بر این که غلامان پدرم از احمد مراقبت می کردند، خود پدرم نیز لحظه ای از وی غفلت نمی کرد و همواره او را زیر نظر داشت.

گویند: احمد، هزار بنده در راه خدا آزاد کرد.

«محمد بن موسی» یکی دیگر از برادران امام است که مردی فاضل و نیکوکار بوده است. در احوالات وی گفته اند که «محمد» اهل طهارت و نماز بود و تمام شب را به وضو و نماز می گذرانید و صدای

ص: 29

بهترین خواهر

فاطمه کبری، مشهور به حضرت معصومه علیها السلام ، را می توان سرآمد خواهران امام هشتم دانست. آن بزرگوار در اول ذیقعده سال 173 هجری به دنیا آمد. پس از آن که امام رضا علیه السلام به خراسان سفر کرد، حضرت معصومه به سال 201 هجری برای رسیدن به برادر خویش از مدينه حرکت کرد. وقتی در بین راه به ساوه رسید، مریض شد و از همراهان خواست تا ایشان را به قم ببرند. مردم قم وقتی از حرکت ایشان آگاه شدند، به استقبال آن حضرت رفتند و موسی بن خزرج افتخار یافت تا میزبانی ایشان را عهده دار شود. شانزده یا هفده روز بعد حضرت فاطمه معصومه از شدت بیماری، در سن بیست و هشت سالگی وفات یافت. مردم ولایت دوست ،قم از همان ابتدا بر مزار ایشان بنایی ساختند و بعدها نوه دختری امام جواد (بنت زینب بنت الجواد) علیه السلام گنبدی بر مقبره ایشان قرار داد.

امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام فرمودند: پاداش کسی که او را زیارت کند، بهشت است. وقتی سعد، از دانشمندان شهیر قم، در خراسان نزد امام رضا علیه السلام رفت، امام به ایشان فرمود: در نزد شما

ص: 31

همسر

نام تنها همسر امام رضا علیه السلام ابتدا «درة» بوده که آن حضرت پس از ازدواج نام وی را به «خیزران» تغییر دادند او از خاندان ماریه قبطیه - همسر پیامبر خدا - بود. نام های دیگر وی را «سبیکه نوبیه»، «ریحانه» و کنیه اش را «ام محسن» گفته اند. افتخار مادری امام جواد علیه السلام از آن خیزران بوده است. او اصالتاً از اهالی سودان بوده است. (1)

ص: 33

فرزندان

امام رضا علیه السلام تنها یک فرزند داشته که همان امام جواد علیه السلام است این نظر در میان تاریخ نویسان از شهرت بسزایی برخوردار است. البته برخی دیگر از تاریخ نویسان تعداد فرزندان امام را بیش از یک فرزند نگاشته اند.

مادر امام جواد علیه السلام بانو خیزران بود. وقتی وی حامله شد، امام رضا علیه السلام به وی این بشارت را داد که فرزندش از اوصیاء الهی است و شایسته است که رعایت بیش تری کند. از سوی دیگر امام از خواهر بزرگوارشان حکیمه خواست تا هنگام تولد فرزند همراه و همیار بانو خیزران باشد.

انتظار به سررسید و محمد بن علی علیه السلام در روز جمعه 10 رجب سال الا 195 ق در شهر مدینه به دنیا آمد. سرور و شادمانی در چشمان پدر موج می زد. نوزاد را از مادر گرفت و در گوش راست اذان و در گوش چپ اقامه را گفت و سپس در گهواره نهاد. خبر تولد این مولود مبارک شیعیان را نیز شادمان کرد؛ چه این که برخی از دشمنان شایعاتی را منتشر کرده بودند که شیعه را بیمناک کرده بود. امام نوزاد خویش را به موسی و عیسی علیهما السلام شبیه دانست و به شيعيان فرمود: إنّ الله قد

ص: 35

همراه قرآن

امام رضا علیه السلام که خود روح قرآن است، پیوسته با این کتاب عزیز مأنوس بود. سخن و منش امام قرآنی بود و دوست و دشمن بر این که آن حضرت تجسم بارز کتاب خدا بود اتفاق نظر دارند. ابراهیم بن عباس صولی (م 247 ق) از عالمان و شاعران بزرگ اهل سنت، مدتی در خدمت امام هشتم علیه السلام بوده است. او می گوید: مأمون با سؤالات گوناگون و متعدد خود می خواست تا دانش علی بن موسی را آزمایش کند. امام نیز تمام سؤالات را به صورت کامل با استناد به قرآن پاسخ می داد. پاسخ ها، سخنان، و مثال های علی بن موسی همگی از آیات قرآن بود.

هر روز صبح پس از تعقیبات نماز صبح به تلاوت قرآن مشغول می شد و می فرمود: شایسته است که بعد از تعقیب نماز صبح، دست کم پنجاه آیه از قرآن مجید خوانده شود.

شب ها نیز پیش از آن که به بستر خواب برود، بسیار تلاوت قرآن می کرد و در هنگام قرائت قرآن، هر گاه به آیه ای که در آن ذکری از بهشت یا دوزخ بود می رسید می گریست، و از خداوند درخواست بهشت

ص: 37

امام ودعا

بخش قابل توجهی از زندگی امام رضا علیه السلام ، دعا کردن بود. آن حضرت بسیار دعا می کرد و همواره زبان مبارک ایشان به دعا مشغول بود. ده ها دعای زیبا از آن حضرت در آثار روایی به یادگار مانده است. امام نه تنها خود دعا می کرد بلکه دیگران را نیز به دعا کردن ترغیب می فرمود.

جمله ای را بارها به یارانش می فرمود. آن جمله این بود: بر شما باد

سلاح پیامبران. کسی پرسید: سلاح پیامبران چیست؟ فرمود: دعا. صلوات یکی از دعاهای همیشگی حضرت بود و می فرمود: کسی که نمی تواند کاری کند که به سبب آن گناهانش زدوده شود، بر محمد و

خاندان او بسیار درود فرستد؛ زیرا «صلوات» گناهان را ریشه کن می کند.

امام به یکی از شیعیان که به ایشان التماس دعا گفته بود، فرمود: «مگر من شما را دعا نمی کنم؟ وقتی اعمال شما را می بینم برایتان دعا می کنم. به خدا سوگند، کردار و اعمال شما ،مردم هر روز و هر شب به من عرضه می شود.

ص: 39

عبادت شبانه روزی

رجاء بن ابی ضحاک، از طرف مأمون مأمور بود تا علی بن موسی علیه السلام را از مدینه به خراسان بیاورد. او گزارش طولانی را برای مأمون بیان داشته است. خلاصه ای از این گزارش چنین است :

مأمون سفارش نمود که من شخصاً مراقب و مواظب او باشم و مرا امر کرد که از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دهم نه راه قم، و شبانه روز هم از او جدا نشوم و محافظ او باشم تا وی را بر مأمون وارد کنم، و من پیوسته با او بودم و جدا نمی شدم از مدینه تا مرو، و به خدا قسم احدی را ندیدم که از او متقی تر نسبت به خدای تعالی باشد، و یا از او بیش تر یاد خدا باشد و ذکر خدا گوید، در تمامی اوقاتش، و یا خداترس و پارساتر از او باشد، و چون سپیده می دمید نماز به جای آورده، در سجده گاه خود می نشست و مشغول گفتن سبحان الله و الحمد لله، و لا اله الّا الله، و تکبیر و صلوات بود تا آفتاب بدمد، سپس به سجده می رفت و در سجده بود تا آفتاب بالا آید، آن گاه بر می خاست و به مردم می پرداخت، و آنان را حدیث می کرد و موعظه و پند می داد تا نزدیک زوال ظهر سپس تجدید وضو کرده، به محل نماز خویش باز می گشت،

ص: 41

اخلاق رضوی

«ابراهیم بن عبّاس صولی» شاعر و نویسنده ای توانمند در عصر امام هشتم بوده و مدتی در خدمت آن حضرت بوده است. او با دقت در رفتار آن حضرت، بخشی از سیره اخلاقی - عبادی ایشان را این گونه روایت کرده است:

هرگز ندیدم ابوالحسن الرضا علیه السلام با کلامی در گفتارش به کسی جفا و یا درشتی کند، و هیچ گاه ندیدم سخن کسی را قطع کند. او صبر می کرد تا سخن طرف مقابل تمام شود و سپس اگر لازم می دید کلامی می گفت. ندیدم کسی از او کاری یا مبلغی بخواهد و در توان آن حضرت باشد و آن خواسته را رد کند. و هرگز نزد کسی پای خود را دراز نمی کرد،

و در برابر همنشینان تکیه نمی داد، و هرگز ندیدم از خدمتکاران و

کارگزاران خود کسی را بد بگوید و دشنام دهد و یا در پیش چشم کسی آب دهان بیندازد .

و هرگز ندیدم در خندیدن قهقهه کند، بلکه خندهاش تبسم بود؛

و چون خلوت می شد و سفره غذا برای او می گستردند، همه غلامان و خدمتکاران را بر سر سفره می خواند، حتی دربان خانه و

ص: 45

انفاق همیشگی

امام کاظم علیه السلام به سخاوت مشهور بود. فرزندش امام رضا علیه السلام نیز از پدر این صفت را به ارث برده بود .

یکی از دانشمندان سُنّی که هم عصر امام رضا علیه السلام بود، از انفاق آن حضرت چنین یاد می کند: او بسیار صدقه و احسان می کرد و همواره در نهانی انفاق می کرد و انفاق مخفیانه اش در بین مردم معروف بود. بیش تر این صدقات را خودش در شب های تاریک انجام می داد و هر کس ادعا کند مانند او را در این فضائل دیده، او را تصدیق نکنید.

صفوان بن یحیی، دانشمند بزرگ شیعه، می گوید: روزی در منزل امام رضا علیه السلام بودم. یکی از غلامان ایشان وارد شد. امام پرسید: امروز چیزی انفاق کرده ای؟

غلام پاسخ منفی داد. امام فرمود: پس خداوند چگونه به ما چیزی مرحمت کند؟ انفاق کن اگر چه یک درهم باشد.

در ایامی که در خراسان بود، خبر دار شدند که غلامان، فرزند ایشان را در مدینه از درب کوچک منزل بیرون می برند تا ایشان از مکانی خلوت رفت و آمد کنند. در نامه ای به فرزند عزیزشان امام جواد

ص: 47

گریه برسید الشهداء

یاد امام حسین علیه السلام و همچنین توجه ویژه به محرم و تربت حسینی، در زندگی امام هشتم نمود ویژه ای داشت. اهتمام ویژه امام به بزرگداشت دهه اول محرم سبب شد تا شیعیان این ایام را همیشه در سوگ سیدالشهداء بنشینند. علی بن موسی الرضا علیه السلام می فرمود: پدرم که درودهای خدا بر او باد وقتی ماه محرم می رسید، خندان دیده نمی شد و اندوه، بر او چیره می شد تا این ده روز به پایان برسد.

وقتی روز دهم می رسید، آن روز، روز عزا و اندوه و گریه اش بود و می فرمود: این، همان روزی است که حسین که درودهای خدا بر او باد، در آن کشته شد.

ریان بن شبیب که از شاگردان قمی امام رضا علیه السلام بود، روایات بسیاری درباره محرم و امام حسین از امام هشتم شنیده است. امام به او فرمود:

ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه می کنی، برای حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام گریه کن. او، همانند قوچ، سر بریده شد و هجده مرد از خانواده اش همراه او کشته شدند. این کشته شدگان هیچ همانندی در زمین نداشتند.

ص: 49

بشارت ظهور

شیعیان باید آهسته آهسته با مفهوم غیبت امام آشنا می شدند. حتی برای بسیاری از شیعیان، غایب شدن یک امام و چگونگی برخورداری از نعمت امامت در دوران غیبت چندان روشن نبود. اما روزگار به سویی حرکت می کرد که امامان نمی توانستند به راحتی به هدایت مردم بپردازند. از این رو امام هشتم نیز از فرصت های مختلف برای معرفی جایگاه امامت سود جستند و گاهی نیز بشارت تولد امام مهدی علیه السلام و هم چنین ویژگی های ایشان را برای برخی از شیعیان درجه یک بیان می داشتند. ایشان بدین سان مردم را برای عصر غیبت آماده می ساختند. دعبل خزاعی، از شاعران شیعی زمان بود که پس از آن که امام ولایت عهدی را پذیرفت، خود را به خراسان رساند و اشعاری را در مدح اهل بیت سرود. نام یکی از این اشعار «مدارس آیات» بود. دو بیت از اشعار دعبل درباره قائم آل محمد علیهم السلام بود. او بدون این که اطلاعات چندانی در این باره داشته باشد این ابیات را سروده بود :

ص: 51

بزرگداشت غدیر

بزرگداشت غدیر به مثابه یکی از اعیاد مهم شیعه، از تلاش های امام هشتم به شمار می رود. آن حضرت همراه با خادمان منزل در روز هجدهم ذیحجه با لباس هایی نو و زیبا در منزل می نشست و منتظر حضور شیعیان بود شیعیان نیز برای شادباش در مجلس رضوی شرکت

می کردند. گاهی بعضی از شیعیان را نیز امام برای افطار دعوت می کرد.

در روزهای عید غدیر امام در یک سخنرانی برخی از ابعاد این روز را برای مخاطبان بیان می داشت. در پایان جلسه نیز امام هدایایی - نظیر غذا ، لباس، انگشتر، کفش و... - را به حاضران و حتی برای خانواده های آن ها اهدا می کرد .

امام در یکی از این جلسات به احمد بن محمد بزنطی، یار صمیمی خویش که در عراق زندگی می کرد، فرمود: ای ابن ابی نصر! روز غدیر، هر کجا بودی، نزد مزار امیر مؤمنان حاضر شو، که خداوند در این روز، گناهان شصت ساله هر مرد و زن با ایمان و مسلمان را می آمرزد و دو برابر کسانی که در ماه رمضان و شب قدر و شب عید فطر از آتش رهانیده. آزاد می سازد و انفاق یک درهم در آن روز به

ص: 53

دورویی ممنوع

شیعیان در سفر به حج، مقید بودند که به مدینه بروند و امام رضا علیه السلام را ملاقات کنند. امام نیز در ایام حج جلسات متعددی برای زائران شیعه برپا می کرد و از آنان به گرمی پذیرایی میکرد. روزی گروهی از شیعیان خراسان که در جلسه امام حضور داشتند، پس از پایان سخنرانی، آنان نسبت به آن حضرت بسیار ابراز ارادت و محبت کردند. امام نیز آنان را مورد تفقد قرار داد.

یکی از خراسانیان به عنوان نماینده گروه خراسانیان از امام خواست تا جمع حاضر را از پرداخت خمس معاف دارد. امام از دورویی آنان ناراحت شد و فرمود: این چه نیرنگی است؟ با زبان خود به ما اظهار دوستی و اخلاص می کنید ولی خمس - این حق الهی را که خدا برای ما قرار داده است - از ما دریغ می دارید! اجازه نمی دهیم، اجازه نمی دهیم، اجازه نمی دهیم، هیچ یک از شما را معاف نمی داریم. (1)

ص: 55

دانش الهی

مدینه در قرن دوم از مراکز علمی جهان اسلام به شمار می رفت. امام رضا علیه السلام در دوران جوانی و ایامی که پدر بزرگوارشان امامت شیعه را عهده دار بود، در این شهر بزرگ به تدریس فقه می پرداخت و طلاب خوشه چین خرمن دانش ایشان بودند .

مالک بن انس (م179 ق) رئیس یکی از چهار مذهب اهل سنت، در مدینه به تدریس فقه اشتغال داشت و اهل سنت در درس های وی شرکت می کردند. درست در همین ایام امام رضا علیه السلام که دوران جوانی خود را می گذراند و هنوز سی سال نداشت مشغول تربیت شاگردان متعدد بودند. این تلاش ارزشمند امام برای عالمان سنّی بسیار شگفت انگیز می نمود. ذهبی، از دانشمندان پرآوازه اهل سنت، در این باره می نویسد: او (علی بن موسی) در دانش و دین و آقایی دارای جایگاه والایی بود. گفته شده است که او در دوران مالک بن انس فتوا می داد، در حالی که جوان بود.

ص: 57

زبان دانی

امام رضا علیه السلام با تمام زبان های آن زمان به خوبی آشنا بود. اباصلت هروی، یار همراه امام در خراسان می گوید: هرگاه حضرت رضا علیه السلام با مردم به زبان مادری خودشان صحبت می کرد، به خدا سوگند فصیح ترین و شیرین گفتارترین مردم بود نسبت به هر زبان و لغتی. روزی از ایشان پرسیدم: من در شگفتم از اینکه شما تمام این زبان ها را با اختلافاتی که در واژگان و یا لهجه های آن ها هست، به خوبی می دانید!

امام فرمود: ابا صلت! من حجت خدا بر مردمم. خداوند کسی را حجت خویش بر مردم قرار نمی دهد که زبان آن ها را نداند. آیا نشنیده ای که امیر المؤمنين علیه السلام فرمود: به ما «فصل الخطاب» داده اند و «فصل الخطاب» یعنی همین دانستن زبان های مختلف .

امام چند غلام رومی و صقلبی (بین بلغار و استانبول) داشت که گاه با آ نها به زبان مادری ایشان سخن می گفت. امام به زبان فارسی و سندی نیز سخن گفته است.

گذشته از این که آن حضرت زبان های مختلف را می دانست، کلام حیوانات را نیز درک می کرد. سلیمان علوی می گفت: درون باغ بودیم

ص: 59

تشویق به حدیث آموزی

امام رضا علیه السلام در جهت ترویج حدیث، شیعیان را به فراگیری و آموزش حدیث برمی انگیخت. شاید نقل روایت مشهور نبوى ﴿مَنْ حَفِظَ عَلَى أُمَّتِي أَرْبَعِينَ حَدِيثًا يَنْتَفِعُونَ بِهَا بَعَثَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَقِيها عَالِماً﴾؛ هرکس از امت من که چهل حدیثی را حفظ کند که مردم از آن احادیث استفاده کنند، خداوند او را روز قیامت فقیه و دانشمند مبعوث خواهد کرد» توسط امام رضا علیه السلام با همین هدف صورت گرفته باشد.

با توجه به گسترش کلاس های حدیثی اهل سنت و گروه های کلامی منحرف در این دوران، امام رضا علیه السلام شیعه را به دقت در اخذ حدیث توصیه می کرد که مبادا آنان روایات نبوی را از قصه پردازان راوی نمای عامه و یا متکلمان دور از مکتب اهل بیت برگیرند؛ چه این که آنان سفهاء هستند. امام به شاگرد بسیار ملازمش، اباصلت هروی می فرمود: خدا رحمت کند کسی را که امر ما اهل بیت را زنده نگه دارد. اباصلت که خود علاقه مند به زنده نگه داشتن امر ولایت است، از چگونگی این مهم پرسش می کند و از امام این گونه می شنود : ﴿يتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ يعَلِّمُهَا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا﴾؛

ص: 61

جلسات حدیثی

امام رضا علیه السلام جلسات علمی بسیاری را در مکان های مختلف، نظیر مدینه ، مکه، منا، کوفه و خراسان برگزار می کرد. در این جلسات گاهی تنها به بیان احادیثی از پیامبر خدا اکتفا می فرمود و گاه به پاسخگویی به پرسش های مردم مشغول می شد. موضوع بعضی از این جلسات فقه، تفسیر قرآن و یا موعظه بوده است. علیرغم حرکت انحرافی واقفیان، و لطمه به هویت و همبستگی شیعیان، گزارش های متعددی حاکی از مراجعات گسترده در این زمان به منزل امام و به طور کلی مجامع حضور ایشان است. این گزارش ها نشان از آن دارد که مردم در جلسات امام مشتاقانه شرکت می کردند .

محمد بن عیسی، یکی از اصحاب امام هشتم علیه السلام است. او تعدادی از این جلسات را گزارش کرده است. برای نمونه وی می گوید: من و يونس بن عبد الرحمن خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدیم. نزدیک درب منزل آن حضرت گروهی اجتماع کرده بودند و از آن حضرت اجازه ورود می خواستند .

در این هنگام اجازه ورود داده شد و ما بعد از چند نفر وارد شدیم. پس از این که سلام کردیم و امام رضا علیه السلام اجازه نشستن داد، یونس بن

ص: 63

حدیث طلايي (سلسلة الذهب)

در آن زمان نیشابور از مراکز حدیثی اهل سنت به شمار می رفت.

دانشمندان و محدثان بسیاری همچون اسحاق بن راهويه، استاد بخاری (نویسنده مهم ترین کتاب حدیثی اهل سنت، در این شهر حضور داشتند.

بیش تر مردم این شهر اهل سنت بودند. البته در گوشه و کنار شماری از شیعیان نیز زندگی می کردند .

امام در طول سفر تبعیدی خویش، مدتی در نیشابور سکونت گزید و از موقعیت این شهر برای برپایی چند جلسه بهره برد. مهم ترین جلسه امام در نیشابور به درخواست بزرگ ترین دانشمندان سُنّی برگزار شد.

یکی از حاضران این جلسه را این گونه گزارش کرده است:

على بن موسى الرضا علیه السلام هنگامی که وارد نیشابور شد، در کجاوه ای قرار گرفته بود که ساز و برگ آن از طلا و نقره بود.

در این هنگام چند نفر از حافظان بزرگ حدیث و دانشمندان، در شلوغ ترین مکان یعنی مرکز شهر (وسط بازار) جلو مرکب آن حضرت را گرفتند و گفتند: تو را به حق پدرانت و دودمان بزرگوارت، چهره مبارکت را برای ما باز کن و از پدرانت برای ما حدیثی نقل کن!

ص: 65

مناظره

دویست سال از بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله گذشته بود و در این مدت طولانی، جهان اسلام با اندیشه های مختلف غیر اسلامی آشنا شده بود. گسترش مرزهای جغرافیایی از یک سو، و آمدوشد عالمان و بازرگانان ادیان و مذاهب بلاد دیگر به شهرهای مسلمانان سبب شده بود تا شبهات متعددی در مقابل اندیشمندان مسلمان بروز کند. از سوی دیگر اندیشه مکتب اهل بیت با ولایت عهدی امام رضا علیه السلام بیش از هر زمان دیگر رسانه ای شده بود و شبهات و سؤالات از شیعه بسیار علنی گردیده بود. دستگاه خلافت عباسی نیز با تشویق مترجمان به برگردان سازی کتب

غیر عربی به عربی، نهضت ترجمه را راه اندازی کرده بود. این امور، سبب شد تا شبهات اعتقادی افزایش یابد و از این رو مراجعات دانشمندان شیعی و غیر شیعی در مسائل اعتقادی به امام فزونی یابد.

بسیاری از این بحث ها به صورت مناظره ای دوجانبه بین امام و دانشمندان و یا طرفداران مذاهب و ادیان مختلف در می آمد. بیش تر مناظرات امام رضا علیه السلام در مسئله توحید و سپس امامت است. در میان جلسات مناظره امام، دو جلسه بسیار تابناک تر از دیگران می نماید.

ص: 69

حدیث رضوی

در دوران امامت امام رضا علیه السلام اقبال عمومی به حدیث خوانی و گردآوری احادیث پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در جامعه اسلامی رونق پیدا کرده بود. شیعیان نیز افزون بر گردآوری روایات نبوی به حدیث نویسی احادیث امامان پیشین اهتمام می ورزیدند. از این رو در این دوران دانشمندان شیعه کتاب های حدیثی بسیاری را تألیف کردند. امام رضا علیه السلام از این فرصت علمی به خوبی استفاده کرد و احادیث بسیاری را در میان جامعه منتشر ساخت. گاهی امام سخنان خود را در قالب پاسخ به یک نامه یا کتابچه می نوشت و آن را برای شیعیان می فرستاد و گاه مطالبی را املا می کرد. ایشان به شیعه آموخته بود که سخنان اعجاب آمیز درباره اهل بیت یا مطالب دینی مبهمی را که می شنوند به ایشان عرضه کنند تا از درستی یا نادرستی آن اطمینان یابند. امام می فرمود: غلوکنندگان روایاتی را در موضوعاتی چون جبر و تشبیه، از ناحیه ما ساخته اند که عظمت الهی را کوچک کرده اند». از این رو ضروری بود که روایات مبهم به ایشان عرضه شود.

نیاز جامعه و همچنین شیوع اینگونه روایات ساختگی سبب شد که امام رضا علیه السلام مطالب گسترده ای را در تبیین جایگاه توحید و مسئله

ص: 71

یارانی دانشمند

یکی دیگر از تلاش های ارزشمند امام رضا علیه السلام پرورش شاگردانی بزرگ و عالمانی توانمند بود. بیش تر شاگردان ایشان فقیهان و حدیث شناسان بزرگی بوده اند. در کتاب های معتبر، اسامی بیش از سیصد نفر از شاگردان امام آمده است.

شاگردان امام نیز به خوبی دریافته بودند تا هر آنچه را آموختنی است ثبت کنند. آنان حرکات امام را در سخن گفتن و حتی عبادات ایشان به دقت زیر نظر داشتند و آن را گزارش می کردند. راویان شیوه دعا کردن امام، طواف ایشان در حج، چگونگی وداع بیت، چگونگی نماز خواندن و همچنین شیوه زیارت کردن ایشان در نجف اشرف را روایت کرده اند.

برخی از راویان شهیر امام رضا که روایات بسیاری را از ایشان شنیده اند، عبارتند از:

احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، محمد بن سنان، فضل بن شاذان، محمد بن اسماعیل بن بزيع، حسن بن على الوشاء، حسن بن علی بن فضال تیمی، صفوان بن یحیی، یونس بن عبدالرحمان،

ص: 73

بزنطی، دلباخته امام

بی تردید یکی از بهترین یاران امام هشتم علیه السلام أبو جعفر أحمد بن محمد أبی نصر، معروف به بزنطی، است. او که تا سال 221 ق زنده بوده، افتخار شاگردی سه امام را داشته است: امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام . اما شاید همراهی وی با امام هشتم بسیار چشمگیر بوده که در برخی روایات از وی با عنوان «صاحب الرضا» یاد شده است.

وی روایات متعددی را از امام هشتم علیه السلام گزارش کرده است. او دانشمندی فقیه و محدث و مؤلف و همواره مورد تأیید اهل بیت بوده است.

بزنطی در نزدیکی کوفه در منطقه ای به نام قادسیه زندگی می کرده است. بی شتر ساکنان کوفه ایرانی بودند و بزنطی نیز اصالتاً ایرانی بوده است امام [ احتمالاً در جریان سفرش به خراسان ] مدتی را در قادسیه ساکن می شوند. بزنطی در این مدت تهیه مسکن در کاروانسرا و

همچنین اقلام مورد نیاز ایشان را عهده دار می شوند. امام نیز علاوه بر

پرداخت هزینه های انجام شده هدایایی را برای بزنطی ارسال می کنند که از جمله آن ها یک جلد کلام الله مجید بوده است.

ص: 75

یونس بن عبدالرحمان، فقیهی آگاه

سه بار فرمود: بهشت را برای او تضمین می کنم. این سخن را امام برای احدی با این همه تأکید نفرموده بود. با این حال حتی در میان شیعیان برخی بودند که با وی دشمنی می کردند. امام رضا علیه السلام به اندازه ای به یونس بن عبدالرحمان اطمینان داشت که نمایندگان خود را برای پرسش های علمی به ایشان ارجاع می داد. یونس کتاب های متعددی نگاشت. «کتاب عمل الیوم و اللیله» یکی از کتاب های او بود که مجموعه ای از ادعیه و اعمال را در برداشت. این کتاب در بیش تر خانه های شیعیان وجود داشت. امام حسن عسکری علیه السلام - سال ها پس از وفات یونس - این کتاب را ملاحظه کرد. از اول تا آخر آن را ورق زد و دید. کتاب را اثری شایسته دانست و برای یونس این گونه دعا کرد: خداوندا! در برابر یکایک حروف این کتاب، در روز قیامت به یونس نورانیتی ویژه عنایت فرما .

او نه تنها در میدان علم پیشتاز بود که در میدان عمل نیز بسیار ممتاز بود. او که اهل عراق بود 54 مرتبه - در 54 سال - به سفر حج و عمره رفته بود. امام رضا علیه السلام نیز یک بار از خراسان برای وی هدیه ای فرستاد و به وی فرمان داد که یک حج نیز به نیابت امام انجام دهد. او مطیع کامل ولایت

ص: 79

اباصلت، از آخرین یاران

عبدالسلام بن صالح، مشهور به اباصلت هروی، از یاران مشهور امام رضا علیه السلام است. او اصالتاً ایرانی و اهل هرات، ولی متولد مدینه است. اباصلت بخش قابل توجهی از عمر خود را در میان دانشمندان عامه گذراند و در شمار عالمان ایشان بود و با ورود امام به خراسان به تدریج توفیق ره یافتن و پذیرش اندیشه شیعی یافت.

همراهی او در خراسان با امام هشتم، از او فردی والا مقام و ارزشمند در اذهان شیعیان به تصویر کشانده است. این همراهی سبب شد تا تمام آن چه را در حوزه های حدیثی اهل سنت آموخته بود، بازخوانی و به امام رضا علیه السلام عرضه کند تا درستی آن ها را دریابد. او پیش از آن که شیعه شود، روایاتی در مدح خلفا بیان می کرد، اما پس از آن که شیعه شد، نادرستی گفته های پیشینش را دریافت و روایات زیبایی را درباره جایگاه امامت و ولایت اهل بیت علیهم السلام گزارش کرد. مأمون نیز برای وی احترام ویژه ای قائل بود. شاید به همین جهت بود که تنها به وی اجازه داده شد تا در ایام زندانی امام در سرخس با ایشان ملاقات کند.

اباصلت هروی خاطرات بسیاری را از امام رضا علیه السلام گزارش کرده است. او می گوید:

ص: 83

انتقال امامت

هشام بن حَكَم و علی بن یقطین، دو تن از بهترین یاران امام کاظم علیه السلام بودند. یاران دیگر امام نیز آن دو را همواره به عنوان دانشمندان بسیار مؤمن می شناختند. روزی آن دو در زمان حیات امام کاظم علیه السلام در میان جمع شیعیان در بغداد نشسته بودند که علی بن يقطين لب گشود و گفت: من نزد عبد صالح (امام هفتم) نشسته بودم که پسرش رضا وارد شد. امام به من فرمود: ای علی بن یقطین! این علی سید اولاد من است من کنیه خود (ابوالحسن) را به او بخشیدم. گویا اصحاب، مقصود امام را متوجه نشده بودند. هشام بن حکم تا این سخن را شنید، کف دست خود را به پیشانیاش کوبید و گفت: وای بر تو ای علی بن یقطین! این چه سخنی بود که گفتی؟

علی بن یقطین گفت: به خدا سوگند، آنچه را که گفتم از او شنیدم.

هشام بن حکم گفت: می دانی معنای این سخن چیست؟ یعنی این که امر امامت بعد از آن حضرت با علی بن موسی است.

حسن کاشی، یکی از شعرای قرن هشتم، در شعری به این جریان اشاره کرده است :

ص: 87

بیست سال امامت

جمعه بیست و پنجم ماه رجب سال 183 هجری بود که امام کاظم علیه السلام در سن پنجاه و پنج سالگی دعوت حق را لبیک گفت. این واقعه دردناک با دستور هارون در زندان سندی بن شاهک به وسیله سم به وقوع

پیوست و آن حضرت در مقابر قریش بغداد رخ در نقاب خاک آسود.

در این سال تنها 35 بهار از عمر پر برکت على بن موسى الرضا - بزرگ ترین فرزند امام هفتم - سپری شده بود که باید به سوگ پدر می نشست. امام رضا علیه السلام پس از پدر مسئولیت سنگین امامت شیعه را به امر الهی عهده دار شد و شیعیان تا سال 203 ق که آن حضرت در طوس به شهادت رسید از امامت ایشان برخوردار بود.

امام هشتم، در دوره بیست ساله امامت خویش، هفده سال و نیم را در مدینه و حدود دو سال و نیم را در خراسان سپری کرد. (1)

ص: 89

پایداری در برابر انحراف

سال های پایانی عمر امام هفتم علیه السلام بیش تر در زندان سپری می شد. ارتباط شیعیان با آن حضرت بسیار دشوار شده بود. همچنین پراکندگی

جغرافیایی شیعه نیز در سرزمین پهناور حکومت اسلامی، سبب شده بود تا ارتباط حضوری با امام برای بسیاری از شیعیان ناممکن شود. از این رو امام کاظم علیه السلام برای آن که شیعیان بتوانند با ایشان ارتباط پیدا کنند سازمان وکالت را سامان دادند. امام با وکیل نمودن افراد مورد اعتماد، آن ها را پل ارتباطی بین شیعه و امامت معرفی کرد. شیعیان نامه ها، سؤالات و وجوهات شرعی خویش را از طریق وکیلان به امام می رساندند. بیش تر وکیلان امام افرادی متدین، شناخته شده و مورد اعتماد بودند. هزاران دینار از وجوهات در اختیار آنان بود تا به مصارفی که امام آن ها را مأمور کرده بود برسانند.

اما همین که امام کاظم علیه السلام در زندان هارون به شهادت رسید، چند نفر از وکیلان پول دوست و مقام طلب تصمیم گرفتند تا شهادت امام هفتم را انکار کنند و بدین سان پول های گردآوری شده مردم را تصاحب کنند. این چند وکیل منحرف، با رشوه دادن یا پیشنهاد رشوه به

ص: 91

سران منحرفان

فتنه انگیزان واقفیه تنی چند از کارگزاران امام کاظم علیه السلام بودند. آنان که در شهرهای مختلف حضور داشتند خزانه داران اموالی بودند که شیعیان به عنوان خمس یا هدیه برای امام هفتم علیه السلام ارسال می کردند.

سه نفر در این ماجرا، عروسک گردانان اصلی بودند علی بن أبی حمزه بطائنی، زیاد بن مروان قندی، و عثمان بن عیسی رواسی .

از طرف حکومت، امام کاظم علیه السلام متهم بود که از اطراف بلاد اسلامی برای ایشان پول فرستاده می شود تا ایشان سپاهی را تجهیز و علیه نظام عباسی قیام کند. از این رو تمام کارهای مالی حضرت به شدت از ناحیه جاسوسان رصد می شد سیره امامان این گونه بود که اموال دریافتی را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می کردند. اما جو منفی به وجود آمده شد تا امام اموال را به صورت مستقیم دریافت نکند و از تقسیم آن نیز خودداری کند. وکیلان متعدد امام که به عنوان کارگزار ایشان در شهرها حضور داشتند وظیفه دریافت اموال را عهده دار بودند. آنان پس از امامت امام رضا علیه السلام اموال را به ایشان بازگرداندند. اما سه نفر یادشده مبالغ هنگفتی در اختیار داشتند و از بازگرداندن آن اموال به

ص: 93

حاکمان عصر امام ؛ نخست هارون

دوران امامت امام هشتم علیه السلام، همزمان با حاکمیت «هارون الرشید»، و دو فرزند او «امین» و «مأمون» بود. هارون و مأمون را می توان از مشهورترین خلفای عباسی دانست.

هارون به یاری وزیران توانمند برمکی، مقتدرانه توانست آرامش نسبی را بر مناطق اسلامی حاکم کند و با رصد دقیق، هر مخالفی را به شدّت سرکوب کند. بی تردید در یک حکومت کاملاً نظامی و دیکتاتوری، زندگی یک گروه عقیدتی مخالف، مانند علویان، بسیار دشوار می نمود و بیش از همه، حرکت های پیشوای شیعیان یعنی امام کاظم علیه السلام نیز به شدت کنترل می شد. در چنین حکومتی، دستگیری ها و زندانی شدن های گوناگون امام هفتم علیه السلام و سرانجام به شهادت رساندن ایشان، امری اعجاب آور نمی نمود. تعبیر رسای یکی از یاران امام هشتم، یعنی محمد بن سنان، از شخصیت هارون به خوبی بیانگر آن است که در قلمرو بسیار گسترده حکومت عباسی جز خفقان چیز دیگر حکمفرما نبوده است. او می گوید از شمشیر هارون همواره خون می چکد.

ص: 95

جنگ قدرت پس از هارون

هارون در سال 193 ق در طوس مُرد. او اگرچه بسیار مقتدر و در کشورداری توانمند بود، اما بی تردید در تعیین جانشین خویش دچار سوء تدبیر شد. او مدیریت کشور پهناور اسلامی را بین سه فرزند خویش (امین، مأمون و مؤتمن) تقسیم کرد و حکومت هر بخش را به یکی از ایشان سپرد. هارون همچنین وصیت کرده بود که پس از او ابتدا فرزند کوچک و بی تدبیرش امین، خلیفه و پس از او مأمون و سپس مؤتمن خلیفه شود. این ترفند غلط سبب شد که بین آن ها تا هفت سال جنگ و خونریزی رخ دهد. سرانجام در سال 198 ق سپاه مأمون بر سپاه امین

ظفر یافت و با قتل امین، نزاع در بین عباسیان فروکش کرد. (1)

ص: 97

خلافت مأمون

مأمون که تنها سی سال داشت پس از کشتن برادرش، به عنوان هفتمین خلیفه عباسی وارث تاج و تخت پدر شد .

امین در سال 195 ق در نتیجه اختلافات پیش آمده، برادرش مأمون را از ولایت عهدی عزل کرد و همین سبب لشکرکشی مأمون از خراسان به بغداد شد.

تاریخ از بیان دقیق و تبیین زوایای گوناگون جهت گیری های امام رضا علیه السلام در مدت حکومت هارون و حتی دوران پنج ساله درگیری امین و مأمون باز مانده است ولی پیامد عملکرد ایشان، حفظ مکتب تشیع از گزند دشمنان بوده است؛ چراکه دشمنان شیعه درگیر اختلافات خویش

بودند و از شیعه غافل شده بودند.

تاریخ نگاران، شخصیت مأمون را در بین خلفای عباسی برتر از دیگران دانسته و او را فردی بردبار، عالم، زیرک، شجاع و دوراندیش معرفی کرده اند. البته وی در عین حال اهل مجالس عیش و نوش و همچنین لهو و لعب بوده است. بیش ترین دل مشغولی مأمون، بازی شطرنج، موسیقی و شراب بوده است.

ص: 99

قیام ها و نا آرامی ها

حکومت نوپای مأمون پس از گذر از فتنه عباسیان در بغداد و کشتن امین با مشکلات جدیدی روبه رو شد بی ثباتی در حاکمیت از یک سو و گستردگی حکومت عباسی از سوی دیگر سبب شده بود که برخی از ناراضیان سیاسی در اندیشه قیام باشند .

در پی این قیام ها، هرج و مرج و ناامنی شدید در بسیاری از جغرافیای جهان اسلام رخ نمود. بخشی از این قیام ها را علویان عهده دار بودند. شعار بسیاری از این قیامها «الدعوة الى الرضا من آل محمد - یعنی دعوت به کسی که خاندان پیامبر او را قبول دارند» بوده است. این قیام ها اساس حکومت عباسی را با خطر جدی سقوط روبه رو کرده بود. فهرست وار به برخی از آن ها اشاره می شود :

در سال 198 چند قیام نسبتاً بزرگ رخ داد. در ذیحجه این سال حسن بن هرش با شعار دعوت به «الرضا من آل محمد» در منطقه مصر و ساحل نیل سپاهی را گرد آورد.

در همان سال حلب و اطراف آن شاهد نهضتی بودند که «نصر بن شیث عقیلی»، راهبر آن بود در همان سال قیامی دیگر در موصل با

ص: 101

وداع با مدینه

پیک خلیفه، هر از چند گاهی دعوتنامه ای جدید را از سوی مأمون برای دعوت امام به خراسان می آورد. پاسخ های مکرر و منفی امام سبب شد که خلیفه دو تن از مسئولان حکومت را همراه با کاروان حکومتی برای آوردن امام، به مدینه بفرستد رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم، کارگزاران عباسیان بودند که در رأس این کاروان وارد مدینه شدند. آن ها دستور داشتند تا با احترام، امام را تا مرو همراهی کنند. دیگر گریزی از این سفر اجباری نبود. آثار ناخشنودی در چهره امام نمایان بود.

اگرچه مأموران حکومت می خواستند این سفر را معمولی و یا نهایتاً تشریفاتی جلوه دهند، اما امام رضا علیه السلام که از پایان این سفر آگاه بود، خانواده خویش و مردم مدینه را نیز از بی بازگشت بودن سفر آگاه فرمود. آن حضرت چند بار با مرقد مطهر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وداع کرد در حالی که صدای گریه اش بلند و حزنش آشکار بود. ایشان به برخی از مردم مدینه که گمان می کردند این سفری معمولی است فرمود: من از جوار جدم خارج می شوم و در غربت از دنیا خواهم رفت و در کنار هارون دفن خواهم شد. ایشان در خراسان به یار خویش حسن بن على وشاء

ص: 103

از مدینه تا مرو

بنا به دستور مأمون سفر امام از راه بصره اهواز و فارس انجام پذیرفت؛ زیرا او تأکید داشت امام از راهی که از شهرهای شیعه نشین کوفه و قم می گذرد عبور نکند.

بنابر پژوهشی که در سال های اخیر انجام شده است امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، این مناطق را پشت سر گذاشته است: (معدن نقره)، نباج، بصره، اهواز، بهبهان، شیراز ،اصطخر، ابرقو، ده شیر، یزد، خرانق، رباط پشت بادام، نیشابور، ده سرخ، کوه سنگ تراشان (کوهسنگی)، توس (طوس)، نوغان، سرخس و سپس مرو، گزارش های تاریخی از وقایع پیش آمده در طول این سفر بسیار اندک است. (1)

ص: 105

ولایت عهدی

ولایت عهدی، یعنی حاکمیت و خلافت بر مردم پس از وفات خلیفه. این منصب که بالاترین مقام پس از خلافت بوده است همواره برای نزدیک ترین افراد خلفا در نظر گرفته می شد. در تاریخچه زندگانی امام هشتم علیه السلام می خوانیم که در سال های پایان عمر خویش منصب ولایت عهدی مأمون، خلیفه عباسی را پذیرفته اند. این رخداد در زندگی هیچ یک از معصومان نبوده است. به خوبی روشن است که شخصیت بزرگی چون امام رضا علیه السلام که از عصمت برخوردار است، به طور عادی هیچ گاه ولایت عهدی ستمکاری چون مأمون را نخواهد پذیرفت.

مأمون پس از چیرگی بر برادرش امین، عهده دار حکومتی شد که آمیخته با چالش های داخلی بود. اگرچه مأمون، فاقد اقتدار پدر بود، ولی در زیرکی و سیاستمداری در میان خلفا کم نظیر و شاید بی نظیر بود. از مهم ترین مشکلات پیش روی وی قیام های علویان، رویگردانی ایرانیان و نارضایتی همیشگی شیعیان از حکومت عباسی بوده است. سیاست مأمون ایجاب می کرد تا علی بن موسی الرضا علیه السلام را به عنوان جانشین خود معرفی کند .

ص: 107

چرایی پذیرش ولایت عهدی

پس از آن که امام رضا علیه السلام به مرو وارد شد مأمون منصب خلافت و حکومت را به ایشان پیشنهاد داد. موضوع «پیشنهاد خلافت» به امام در جلسات متعددی طی دو ماه در مرو توسط مأمون انجام گرفت و در تمام این جلسات امام از پذیرش آن خودداری کرد. اطرافیان مأمون از این همه اصرار وی تعجب کرده، این حرکت او را خلاف مصالح حکومت می دانستند. فضل بن سهل، وزیر ایرانی و سیاستمدار وی، به شدت از اصرار مأمون ناخرسند بود و می گفت: تا کنون خلافت را ضایع تر از این ندیده بودم. در آخرین جلسه، خلیفه برای چندمین بار به امام چنین عرض کرد: من در نظر دارم خود را از خلافت خلع کنم و این مقام را به تو بسپارم و با تو بیعت کنم. این بار امام پاسخ محکمی به او داد که مأمون را بسیار خشمگین کرد. امام رضا علیه السلام رو به مأمون کرد و فرمود: اگر این خلافت از آن تو است پس خدا برای تو قرار داده است، و جایز نیست که لباس و خلعتی را که خداوند به قامت تو پوشانیده از تن بیرون کنی، و به دیگری بپوشانی، و واگذار نمایی، و اگر این مقام از آن تو نیست پس حق این که چیزی را که از تو نیست به من واگذاری نداری. این سخن، غاصبانه بودن حکومت، عدم مشروعیت خلافت مأمون و همچنین پافشاری بر عقیده نصب الهی امامت را آشکار می ساخت .

ص: 109

بیعت با امام

بنابر شواهد تاریخی، مردم خراسان و لشکریان حکومت با «علی بن الرضا علیه السلام» در روز شنبه پنجم ماه مبارک رمضان سال 201 موسی هجری (1) به عنوان ولی عهد حکومت عباسی بیعت کردند.

به دستور مأمون پیش از دیگران فرزندش «عباس» با امام بیعت کرد. تمام عباسیان و امیران لشکر و مردم مرو با امام بیعت کردند. در جلسه بیعت، خلیفه و امام هر یک سخنرانی کردند و سپس شاعران و خطیبان به مدح امام و خلیفه پرداختند.

خلیفه به پاس پذیرش ولایت عهدی امام، جشن بزرگی را در بلاد اسلامی سامان داد. وی حقوق یک سال سربازان را به صورت کامل پرداخت و لباس سیاه عباسیان را از تن در آورد و لباس سبز بر تن کرد و دستور داد که سکه های طلا و نقره (درهم و دینار) به نام امام رضا علیه السلام زده شود. برخی از این سکه ها امروزه در دو موزه برلین [ به شماره 1295] و بریتانیا در لندن [ به شماره 289] موجود است.

ص: 111

چرایی پیشنهاد ولایت عهدی

پرسش اصلی این جاست که چرا مأمون جایگاه بسیار مهمی همچون ولایت عهدی را به یکی از مخالفان خویش پیشنهاد کرد. این حرکت زیرکانه از شخص سیاستمداری چون مأمون، بی تردید دارای دلایلی بوده است پاسخ های متعددی به این پرسش در طول تاریخ داده شده است.

برخی بر این باور بودند که مأمون شیعه بود و یا تمایلات شیعی داشت و از این رو به خلافت و حقانیت امام رضا علیه السلام را باور داشت.

برخی دیگر معتقدند که مأمون در سخت ترین شرایط نبرد با سپاه امین نذر می کند که اگر به خلافت دست یابد آن را به صاحبان اصلی اش باز گرداند و پیشنهاد ولایت عهدی، وفایی به نذر پیشین او بوده است.

گروهی می گویند با این حرکت، خلیفه توانست ناآرامی های داخلی را - که بیش تر از ناحیه علویان بود - مدیریت کند. آنان که قیام های خود را با شعار دعوت به راضی من آل محمد سامان می دادند با این حرکت خلیفه ساکت می شدند .

ص: 113

همکاری نکردن با حکومت

مأمون در ابتدا به پذیرش خلافت و سپس به پذیرش ولایت عهدی اصرار کرد. اما در هر دو مورد با انکار واقعی امام رضا علیه السلام مواجه شد. مأمون که تحقق سیاست های خویش را در گرو پذیرش ولایت عهدی از جانب امام می دید، به ناچار آن حضرت را به مرگ تهدید کرد و ایشان را

بین پذیرش ولایت عهدی و مرگ مختار کرد. امام در پاسخ فرمود: خداوند مرا از اینکه خود را به هلاکت اندازم نهی فرموده، اگر امر بدین منوال است هر کار که به نظرت رسیده انجام ده، و من آن را می پذیرم به شرط آن که در عزل و نصب احدی دخالت نکنم، و رسمی را تغییر ندهم و شیوه های پیشین را دگرگون نسازم و از دور مشاور و راهنما باشم.

این شروط، یعنی چشم پوشی از تمام اختیارات حکومتی و این گونه بیان کردن، خود دلیلی بر الزام و ناچار بودن در پذیرش ولایت عهدی است.

امام پس از پذیرش ولایت عهدی حاضر نشد در قصر ساکن شود و این اعجاب همگان را برانگیخت. همچنین بارها مأمون از امام کمک

ص: 115

شعرا در خراسان

رسم چنین بود که اگر کسی ولی عهدی و یا خلافت را می پذیرفت، شاعران بزرگ در وصف وی اشعاری می سرودند. این اشعار نیز معمولاً در تاریخ ماندگار شده است. بسیاری از شاعران مشهور آن دوره، نظیر

ابراهیم بن عباس صولی، دعبل بن علی خزاعی، رزین بن علی خزاعی و ابو نواس در خراسان حضور یافته. در رثای اهل بیت علیهم السلام اشعاری سرودند که برای همیشه ماندگار شد. دعبل خزاعی که خود شیعه بود، قصیده ای در رثای امام رضا و اهل بیت علیهم السلام سرود که به «مدارس آیات» مشهور شد. این اشعار که از صنایع ادبی ویژه ای برخوردار بود، در همان ایام حضور امام در خراسان در بسیاری از مناطق منتشر شد.

شاید بتوان گفت که شعرسرایی ابونواس (146- 198 ه-)، بزرگ ترین شاعر زمانه در مدح اهل بیت علیهم السلام ، از مهم ترین رخدادهای ادبی عصر امام هشتم علیه السلام است.

ابونواس که برخی وی را سرآمد شاعران پس از اسلام می شمارند، در جلسه شعرسرایی ولی عهد شرکت نمی کند. روز بعد مأمون به ابونواس گفت: تو یگانه شاعر زمان هستی و نظیری نداری. چرا در جلسه

ص: 117

نماز عید

خلیفه خودش همیشه نماز عید را برپا می کرد. وقتی امام را مجبور به پذیرش ولایت عهدی کرد، در یکی از عیدها از امام خواست تا نماز عید را اقامه کند. امام نپذیرفت. اما خلیفه اصرار داشت. امام در پاسخ به پیغام ها و اصرارهای خلیفه در نهایت فرمود: ای امیر! اگر مرا از این کار عفو کنی البته بیش تر دوست دارم، لکن اگر نمی پذیری پس ناچارم که من مانند رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی بن ابی طالب نماز عید را برگزار کنم.

مأمون پذیرفت. در مرو خبر اقامه نماز توسط امام منتشر شد. صبح عید قربان شد. امام از نمازگاه خود برخاست و غسل کرد. عمامه ای سفید بر سر بست و یک سوی آن را به روی سینه اش آویخت و سوی دیگر را به پشت رها کرد. ساق پاها را هم برهنه کرد. وارد صحن خانه شد جمعی از یاران و علاقه مندان در حیاط ایستاده بودند. امام رو به ایشان کرد و فرمود: همگی لباس هایتان را همانند من کنید.

آن گاه عصایی به دست گرفت و از اطاق بیرون آمد. امام با پای برهنه حرکت کرد و در حالی که سر به سوی آسمان برده بود، بلند چهار مرتبه «الله اکبر» گفت .

ص: 119

شکست سیاست بازی

حقیقت آن است که مأمون نتوانست به تمام اهداف خویش در ولایت عهدی امام رضا علیه السلام دست یابد. او از سویی بنی عباس را از دست داده بود و از سوی دیگر نتوانست بنی هاشم و علویان را به خود متمایل سازد. خراسان - منطقه ای در شرق عالم اسلامی آن روز - نمی توانست برای همیشه پایتخت کشور اسلامی باشد. از این رو او باید به بغداد،

مرکز حکومت باز می گشت. اما در مقابل خویش موانع متعددی می دید. او باید با امام رضا علیه السلام چگونه برخورد می کرد؟

سه راه در مقابل او بود: نخست آنکه امام رضا علیه السلام را همراه خود به بغداد ببرد. دوم و سوم آنکه امام رضا را در خراسان و یا مدینه ساکن کند.

پر واضح بود که اگر امام در مدینه یا خراسان همراه بخشی از سپاه و لشکر می ماند - که لازمه همراهی یک ولیعهد بود - برای حکومت بسیار خطرناک می نمود. چه این که دولتی مستقل برای علویان و پناهگاهی برای شیعیان می شد .

از سوی دیگر خلیفه از نظر سیاسی نمی توانست وارد بغداد شود، و امام رضا علیه السلام را به همراه خود داشته باشد؛ زیرا همین امر موجب بروز

ص: 121

زندان سرخس

در ایامی که امام در خراسان حضور داشت، برای مدتی از طرف حکومت، ایشان را در خانه ای واقع در سرخس زندانی کردند. به خوبی روشن نیست که این زندانی شدن در کدام مقطع زمانی و به چه دلیل رخ داده است. آیا این اتفاق پیش از پذیرش ولایت عهدی است یا پس از آن. آن چه مسلّم است شهر سرخس در راه مرو بوده و آن حضرت پس از نیشابور به قصد سرخس حرکت کرده است. همچنین این شهر در راه بازگشت کاروان حکومتی به بغداد نیز قرار داشته است.

تنها کسی که امام را در زندان ملاقات کرده است، اباصلت هروی است. او می گوید: وقتی در سرخس به خانه ای که علی بن موسی علیهما السلام را در آن زندانی کرده بودند رفتم، دیدم که دست و پای ایشان در زنجیر است. از زندانبان درخواست ملاقات کردم، ولی او نپذیرفت. زندانبان وقتی اصرار مرا دید، گفت: ممکن نیست بتوانی با او ملاقات کنی چون علی بن موسی علیه السلام در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند، و تنها ساعتی در اوّل روز، همچنین نزدیک زوال و نزدیک غروب و زردی آفتاب نماز نمی گذارد. ولی در همین ساعات هم از جای

ص: 123

غروب آفتاب

اباصلت یار باوفای امام رضا علیه السلام ، کسی است که در واپسین روزهای عمر امام همراه ایشان بوده است. او جریان شهادت امام رضا علیه السلام را در کتابی به نام «وفاة الرضا» نوشته بود. او می گوید: امام رضا به من فرمود: ای اباصلت! فردا من بر این فاجر وارد می شوم، پس اگر از آن جا سر برهنه خارج شدم با من سخن گوی و من پاسخت را خواهم داد، ولی اگر در بازگشتن، سرم را پوشیده بودم با من سخن مگو.

... چون صبح شد لباس خود را بر تن کرد و در محراب عبادتش منتظر نشست، و همین طور انتظار می کشید که ناگهان غلام مأمون وارد شد ، و گفت: امیر شما را احضار می کند. حضرت کفش خود را پوشید و ردای خود را بر دوش افکند، برخاست و حرکت کرد و من در پی او می رفتم تا بر مأمون وارد شد. در پیش روی مأمون طبقی از انگور بود و طبق هایی از میوه جات و در دست او خوشه انگوری بود که مقداری از آن را خورده بود، و مقداری از آن باقی بود، چون چشم او به آن حضرت افتاد از جای برخاست و با او معانقه کرد و پیشانی اش را بوسید و آن حضرت را در کنار خود نشاند، و خوشه انگوری که در دست

ص: 125

پیام برای شیعیان

حضرت عبدالعظیم حسنی، از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام و از شاگردان چند امام بود. او بیش تر راوی روایات امام هادی علیه السلام و پدر ایشان بود. عبدالعظیم در جوانی خدمت امام رضا علیه السلام رسید. امام مطالبی را به ایشان فرمود و خواست تا این پیام را به شیعیان حضرت برساند. پیام امام چنین بود :

ای عبدالعظیم! دوستانم را از جانب من سلام برسان و به آنان بگو که شیطان را به خود راه ندهند؛ و ایشان را به راستگویی و امانتداری سفارش کن. به آنان توصیه کن که خاموشی گزینند و بحث و جدل های بیهوده را رها کنند ،

به یکدیگر روی آورند و به دیدن هم بروند؛ زیرا که این امور، باعث نزدیک شدن به من می شوند. خود را سرگرم تکه پاره کردن یکدیگر نکنند؛ زیرا من به جان خودم سوگند یاد کرده ام که هرکس چنین کند و دوستی از دوستان مرا خشمگین سازد، از خدا بخواهم که در دنیا، سخت ترین عذاب را به او بچشاند و در آخرت، از زیان کاران باشد.

ص: 129

فضیلت زیارت و زمان های آن

روایات بسیاری از پیامبر و معصومان علیهم السلام درباره ثواب زیارت امام رضا علیه السلام گزارش شده است. این روایات شیعیان را به زیارت آن امام غریب در خراسان ترغیب می کند. با نگاهی به مجموعه روایات مربوط به ثواب زیارات معصومان، در می یابیم بیش ترین روایاتِ ترغیب به زیارت، از روایات زیارت امام حسین علیه السلام ، مربوط به زیارت امام رضا علیه السلام است. در این روایات آمده است که اگر زائر حرم رضوی عارف به حق امام و مطیع آن حضرت باشد، خداوند در مقابل این زیارت پاداش های بسیاری را برای وی فراهم خواهد آورد.

برخی از این پاداش ها عبارت اند از: بخشش گناهان قدیم و جدید، ثواب شهدای بدر، ثواب یک میلیون حج، رفتن به بهشت، برآورده شدن حاجت ها و فریادرسی امام رضا علیه السلام در سه موقف ترسناک قیامت: هنگامی که کتاب ها (نامه های اعمال) به دست های راست و چپ داده می شوند، در هنگام عبور از صراط و به هنگام سنجش اعمال.

فردی از امام جواد علیه السلام پرسید که حج واجبش را انجام داده است ولی دوباره توفیق حج یافته است؛ حال بهتر است به حج برود یا به زیارت امام رضا علیه السلام؟

ص: 131

ضامن آهو

شیخ صدوق (م 381 ق) از دانشمندان بزرگ شیعه در قرن چهارم است. وی کتابی حدیثی ویژه امام هشتم علیه السلام با عنوان «عیون اخبار الرضا علیه السلام » در دو جلد نگاشته است. آخرین باب این کتاب به کرامت ها و معجزاتی که پس از شهادت امام از ناحیه قبر مطهر ایشان صادر شده اختصاص دارد. در این باب سیزده جریان را بیان داشته است.

یکی از این داستان های حقیقی چنین است :

حاکم رازی از شیعیانی بود که برای زیارت به طرف حرم رضوی عازم بود. میزبان او ابو منصور بن عبد الرّزّاق - از بزرگان طوس - بود. ابو منصور برای حاکم رازی چنین نقل می کند: خوب گوش کن! کرامتی را از این زیارتگاه مقدّس برایت بگویم. من در ایام جوانی نادان بودم و زوار و اهل این مشهد را آزار می دادم و بارها راه را بر زوّار بسته، اموال آنان را می ربودم. گاهی نیز شکار می رفتم. روزی در حوالی مشهد به آهویی برخورد کردم. سگ شکاری خود را به دنبال آهو فرستادم. سگ او را تعقیب کرد تا این که آهو وارد حیاط حرم شد. آهو ایستاد و

ص: 133

آداب زیارت

مستحب است هنگام زیارت قبر امام رضا علیه السلام در مشهد، پیش از خروج از منزل غسل زیارت کنند و پاکیزه ترین لباس ها را بپوشند و شایسته است که زائر هنگام خروج از منزل و حرکت به سوی حرم نیز پیوسته اذکار الهی را بر لب داشته باشد و با وقار و آرامش حرکت کند و قدم هایش را کوتاه بردارد و بگوید الله اكبر، لا إله إلا الله، سبحان الله و الحمد لله. از جمله زیارت های کوتاه آن حضرت که امام جواد علیه السلام آموزش داده اند، صلوات خاصه است. شایسته است در مقابل قبر آن حضرت این گونه خوانده شود:

﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِي بْن مُوسَى الرّضَا الْمُرْتَضَى الْإِمَامِ التَّقِى النَّقِى وَ حُجَّتِكَ عَلَى مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَى الصِّدِّيقِ الشَّهِيدِ صَلَاةً كَثِيرَةً نَامِيةً زَاكِيةً مُتَوَاصِلَةً مُتَوَاتِرَةً مُتَرَادِفَةً كَأَفْضَلِ مَا صَلَّيتَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أوْليائِكَ﴾: خداوندا درود و رحمت فرست بر علی بن موسی الرضا که: آن حضرت فردی پسندیده و پیشوایی پرهیزکار و پاک بوده. او حجت تو است بر آنچه فوق و تحت زمین هستند، بسیار راستگو و شهید است، درود و رحمت های بسیار و عظیم و پاکیزه و متصل و دنبال و ردیف هم همچون برترین رحمت هایی که بر یکی از اولیاء و دوستانت فرستادی». (1)

ص: 135

کتابنامه

1. الإحتجاج، أحمد بن على بن أبى طالب طبرسی، تعلیق: سید محمد باقر الخرسان، منشورات طبع في مطابع النعمان النجف الأشرف، 1966 م.

2. أخبار إصبهان، حافظ ابو نعيم أصبهانی(م430)، بریل - لیدن، 1934م.

3. الاختصاص، منسوب به شیخ المفید (م 413 ق) تحقیق: علی أكبر غفّارى، مؤسسة النشر الإسلامي قم، چاپ چهارم 1414 ق.

4. الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، أبو عبد الله محمد بن نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید (م 413 ق) تحقیق و نشر: مؤسسة آل البيت علیهم السلام لإحياء التراث قم، چاپ اول 1413ق.

5. اعلام الوری باعلام الهدى، فضل بن حسن طبرسی، موسسه آل البيت قم، موسسه آل البيت ، 1417ق.

6. الأمالي صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381 ق) تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة قم، چاپ اول 1407 ه-.

ص: 136