مجموعه مقالات کنگرۀ بین المللی امام خمینی (سلام اللّه علیه) و فرهنگ عاشورا - دفتر اول

ناشر: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (سلام اللّه علیه)

حروف چینی و صفحه آرایی: سازمان خدمات پژوهشی حضور - قم

لیتو گرافی چاپ و صحافی: مؤسسۀ چاپ و نشر عروج

تیراژ: 5000 جلد

نوبت چاپ: اول

قطع: وزیری

تاریخ چاپ: خرداد ماه 1374

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم زهرا روؤفی

ص: 2

تربیت یافتگان فرهنگ عاشورا/ مهندس مهتاب رضا پور...185

تأثیر فرهنگ عاشورا بر هنر های نمایشی ایران/ حجة الاسلام یعقوب علی برجی...219

عاشورا قبل از اسلام و حادثه کربلا/ حجة الاسلام و المسلمين رضا استادی...137

بررسی دیدگاه اجتماعی امام خمینی (رضوان اللّه علیه) دربارۀ نهضت عاشورا و جایگاه آن در اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه/ حجة الاسلام و المسلمين غلام رضا صديق اورعى...261

بازتاب فرهنگ عاشورا در اندیشه و رفتار سیاسی امام خمینی (رحمة اللّه علیه) با تکیه بر بررسی مردم و نخبگان در دو حرکت / دکتر زهرا رهنمود...271

با عاشورا/ حجة الاسلام و المسلمین احمد آکوچکیان...277

قیام جاودانه/ استاد محمد رضا حكيمى...327

امام خمینی (سلام اللّه علیه) و احیاء نگرش سیاسی به عاشورا/ حجة الاسلام و المسلمين محمد سروش...353

عاشورا، راه گشای تشیع/ دکتر سید جعفر شهیدی...375

تطبیق قیام امام حسین (علیه السلام) با موازین فقهی/ حجة الاسلام و المسلمین نعمت اللّه صالحی نجف آبادی...379

پویایی جامعه و دگرگونی در گفتمان عاشورا/ دکتر سید هاشم آقاجری...429

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ملاک های مورد توجه هیأت داوران علمی در ارزیابی مقالات عبارتند از:

- وضوح حوزه و موضوع تحقیق

- رسایی عنوان تحقیق

- تصویر روشن از الگوی تحقیق

- نو شناسی، نو آوری و خلاقیت در طرح بحث

- نظم و ترتیب منطقی تحلیل

- اتقان و استدلال

- ارجاعات و مستندات و مآخذ مورد نیاز

- موضع روشن نسبت به دیگر آراء و نظرات در باب موضوع تحقیق

- رعایت قواعد نگارش (اصول واژه بندی، نشانه گذاری و دیگر قواعد دستوری) و شیوایی نگارش

- تناسب فصل ها و بخش های تحقیق

- کیفیت چکیده مقاله

- رعایت کمیت حجم مورد نیاز تحقیق

- کیفیت نتیجه گیری

نکاتی چند که ذکر آن ها لازم به نظر می رسد:

1- مقالات رسیده به کمیتۀ علمی کنگره نزدیک به 300 مقاله از داخل و خارج کشور می باشد.

2- فرهنگ عاشورا و تعالیم عاشورایی امام (سلام اللّه علیه)، دو گرایش عمده در تدوین مقالات بوده اند.

3- در ویراستاری مقالات حتی المقدور کوشش بر آن بوده است تا به کم ترین تغییرات مورد نیاز، اکتفا شود.

4- در سازمان دهی مقالات در هر دفتر تنوع هماهنگ موضوعات (فرهنگ عاشورا، تعاليم عاشورایی امام (سلام اللّه علیه) و دیدگاه ها (کلامی، اجتماعی، سیاسی، فقهی و هنری) مورد توجه بوده اند.

کنگرۀ بین المللی امام خمینی (سلام اللّه علیه) و فرهنگ عاشورا

ص: 16

ادعای مذکور از آن حضرت استدلال نمودیم. از آن جمله:

1- خبر دربارۀ ضربتی که بر سر مبارکش اصابت خواهد کرد و خون سرش، ریش مبارکش را خضاب خواهد کرد.

2- خبر دربارۀ قتل امام حسین (علیه السلام).

3- اخباری دربارۀ کربلا و حادثه ای که در آن روی خواهد داد، در موقع عبور از آن جا به طرف صفین. منابع اخبار از شهادت امام حسین (علیه السلام) را در آخر این مبحث می آوریم. (1)

4- خبر دربارۀ ملک (سلطنت) معاویه بعد از وفات خود.

5- خبری در توصیف معاویه و دستور او به سبّ امیر المؤمنین (علیه السلام).

6- خبر دربارۀ حجّاج بن يوسف.

7- خبر دربارۀ یوسف بن عمر.

8- خبر دربارۀ مارقین - امر خوارج در نهروان.

9- اخبار دربارۀ کشته شده های خوارج و آنان که به دار کشیده خواهند شد.

10- اخبار دربارۀ ناکثین (طلحه و زبیر و پیروان شان) که جنگ جمل را به راه انداختند.

11- اخبار دربارۀ قاسطين (معاویه و عمرو بن عاص و دار و دستۀ آن دو).

12- خبر دربارۀ شمارۀ سپاهی که از کوفه به آن حضرت وارد شدند در آن هنگام که آن حضرت آمادۀ حرکت به بصره برای جنگ با اصحاب جمل گشته بود.

13- خبر دربارۀ عبد اللّه بن زبیر: «چیزی را می خواهد که به آن نخواهد رسید او طناب [دام] دین را برای شکار دنیا می گستراند. (در این جملات در توصیف عبد اللّه بن زبیر آمده است: «حُبّ ضبّ يروم أمرا و لا يدركه و هو بعد مصلوب قریش» (حیله گر و کینه توز) امری را می خواهد و آن را در نخواهد یافت به اضافۀ این که به دار کشیده شده قریش است.)

14- خبر دربارۀ هلاکت و غرق شدن بصره در آب.

15- خبر دربارۀ هلاکت بصره، بار دیگر به وسیلهٔ صاحب زنج که خود را علی بن محمد بن احمد بن عیسی بن زید نامیده است.

16- اخبار دربارۀ ظهور پرچم های سیاه از طرف خراسان و تصریح فرمودن ایشان به قومی از اهالی آن که بنی زریق معروف بودند و آنان آل مصعب بودند که از جملهٔ آنان طاهر بن الحسين و فرزندش و اسحاق بن ابراهیم می باشند که آنان و گذشتگان شان از دعوت کنندگان به دولت عباسی

ص: 17

بوده اند.

17- اخبار دربارۀ ظهور پیشوایانی از فرزندانش در طبرستان مانند النّاصر و الدّاعی (1) و غیر از آن ها که در بعضی از سخنان شان فرموده اند:

و ان لآل محمّد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بالطّالقان لكنزاً سيظهره اللّه اذا شآءَ دعائه حتى يقوم باذن اللّه فيدعُوَ الى دين اللّه

(و قطعاً برای آل محمّد (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) در طالقان خزانه ای است که خداوند آن را اگر بخواهد ظاهر می سازد، دعای او [دعوت او] حقّ است تا این که با اذن خداوندی قیام می کند و به دین خداوندی دعوت می نماید.)

18- خبر دربارۀ کشته شدن نفس زکیّه در مدینه (2) و این که در نزد سنگ های زیت کشته می شود.

19- خبر دربارۀ برادر نفس زکیه (ابراهیم) که در باب حمزه کشته می شود:

﴿ يُقتلُ بعد اَنْ يَظهرَ و يُقهرُ بعد أَنْ يَقُهر﴾

(کشته می شود پس از آن که ظهور کند و مغلوب می شود پس از آن که غلبه می کند.)

20 - خبر در سبب قتل ابراهیم که فرموده است:

﴿ يأتيهِ سهمٌ غربٌ﴾

(تیری به او اصابت می کند که تیر اندازش معلوم نمی شود).

﴿ يكون فيه منيّتُهُ فيابُؤساً لِلرَّامى شلَّت يدُهُ و وَ هَن عضدُهُ﴾

(مرگ ابراهیم در آن تیر خواهد بود، ای بدا به حال تیر انداز، دستش شل و بازویش سست باد).

21- خبر او دربارۀ کشته شدگان و ج (و ج به طائف گفته شده است که آخرین جهاد پیامبر در آن جا روی داده است) و این کلمه قطعاً غلط است بلکه فخ است که فرمودند بهترین مردم روی زمین بودند.

22- اخبار او دربارۀ مملکت علوی در غرب و تصریح او به نام کتامه و آنان کسانی بودند که ابو عبد اللّه الدّاعی معلم را یاری کردند.

23- خبر دربارۀ ابو عبد اللّه المهدی که اولین شخص از آنان بوده است صاحب قَيْروان چشم پوش و خوش رنگ [یا کسی که از چشمش آب بیاید] دارای نسب ناب برگزیده از نسل کسی که دربارۀ او بداء واقع شد و در عباء خوابیده شد. و عبید اللّه المهدی سفید رنگی بود مایل به سرخی و

ص: 18

فربه و دارای عضلات نرم بود و مقصود از ذو البداء، اسماعیل بن جعفر بن محمد (علیه السلام) است و اوست خوابیده شده در رداء زیرا وقتی که اسماعیل از دنیا رفت پدرش ابو عبد اللّه امام جعفر صادق (علیه السلام) او را در عبا پیچید [خوابانید] و بزرگان شیعه را به او وارد کرد، تا او را ببینند و بدانند که او از دنیا رفته است و شبهه از وضع او منتفی گردد.

24- خبر دربارۀ بنی بویه و دربارۀ آنان فرموده است: و از بنو الصّیّاد دیلمان ظهور می کنند که اشاره به بنی بویه است، پدر بزرگ آنان با دستش ماهی شکار می کرد و با قیمت آن، زاد توشۀ خود و عائله اش را آماده می نمود و خداوند از فرزندان صلبی (اصلی) او سه پادشاه بوجود آورد و نسل آنان را منتشر ساخت تا جائی که ملک و سلطنت آنان ضرب المثل شد و هم چنین سخن امام دربارۀ آنان که فرمود: «امر آنان گسترش می یابد تا آن جا که زوراء (بغداد) را مالک می شوند و خلفاء را از مقام شان بر کنار می کنند.» گوینده ای پرسید:« یا امیر المؤمنین زمان سلطهٔ آنان چه مقدار است؟» امام فرمود:« صد یا مقداری کم یا بیش از صد.»

25- خبر دربارۀ مترف بن اجذم از بنی بویه که در کنار دجله به دست پسر عمویش کشته خواهد شد و او اشاره به عزّ الدّوله بختيار بن معزّ الدّوله ابو الحسین است و معزّ الدّوله به جهت....دست بریده بود .. اما این که فرموده است خلفاء را خلع خواهند کرد، زیرا معزّ الدّوله، المستكفى باللّه را بر کنار نمود و به جایش المطیع للّه را نصب کرد و بهاء الدّوله ابو نصر بن عضد الدّوله الطّالع را خلع و القادر را بجای او نشاند و مدت ملک آنان همان مقدار بود که امام (علیه السلام) خبر داده بود.

26- خبری که به عبد اللّه بن عباس دربارۀ انتقال امر زمام داری به فرزندانش داده بود. «هنگامی که علی بن عبد اللّه متولد شد، پدرش او را پیش علی(علیه السلام) برد، آن حضرت مقداری از آب دهانش را در دهان فرزند عبد اللّه وارد کرد و با خرمائی که آن را جویده بود، زیر چانۀ او را بست و به عبد اللّه بر گرداند و فرمود: «ای پدر ملوک، بگیر این را.» روایت صحیحه بدین ترتیب بود که نقل کردیم. این روایت را ابو العباس مُبرَّد در کتاب الکامل آورده است و آن روایتی که عدد فرزندان عبد اللّه بن عباس را هم متذکر شده است، صحیح نیست و چه فراوان است خبر های غیبی مانند قضایائی که گفتیم از امیر المؤمنین (علیه السلام) که اگر بخواهیم همۀ آن ها را یاد آوری کنیم صفحات فراوانی را باید برای این کار اختصاص بدهیم و سیر به طور مشروح آن ها را در بر دارد.» [شرح نهج البلاغه - ابن ابی الحدید، ج 7 از ص 47 تا ص 50]

27- اخبار مربوط به موقعیت و حوادثی که در انتظار امیر المؤمنین (علیه السلام) بوده است.

ص: 19

28- اخبار مربوط به آیندۀ کوفه و این که حوادث بسیار تندی در کوفه بروز خواهد کرد.

29- اخبار مربوط به مروان بن حکم و فرزندانش که امت اسلامی روز خونینی از آنان خواهد دید.

30- اخبار مربوط به بنی امیه، مدتی کوتاه از دنیا بهره مند می شوند و سپس همۀ آن چه را که به دست آورده بودند از دست می دهند.

31- خبر مردی گم راه در شام که عربده خواهد کشید و پرچم هایش را در حومه های کوفه نصب خواهد کرد.

32- خبر مغول و این که تاخت و تاز و خون ریزی ها به راه خواهند انداخت.

اخبار شهادت امام حسین (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و امیر المؤمنین (علیه السلام) در کتب شیعه و سنی مجموعاً فوق تواتر است. کثرت ناقلان این اخبار در حدی است که اگر برای کسی یقین آور نباشد، آن شخص از هیچ خبر متواتر نمی تواند یقین حاصل کند. به عنوان نمونه:

كامل الزياره - احقاق الحق - ملحقات احقاق الحق - امالی شیخ طوسی به نقل از تاریخ الخميس - بحار الانوار - ينابيع المودة - مودة القربي - المعجم الكبير طبراني - ابن حجر عسقلانی در تهذيب التهذيب - الفصول المهمة - ابن صباغ مالکی ج 1 و 2 - مقتل خوارزمی - مقتل عوالم خصائص کبری سیوطی - كفاية الطالب -گنجی - شافعی - مجمع الزوائد هیتمی- کنز العمال مولی علی هندی- ارشاد مفيد - البدايه و النهايه ابن كثير - مسند احمد بن حنبل ج 1- تاریخ اعثم کوفی - قاموس الرجال ج 1 - لهوف سيد ابن طاووس - كشف التعمد ج 2 - وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى طبقات ابن سعد - صواعق ابن حجر - ذخائر العقبى - تذكرة الخواص - اسد الغابه - نور الابصار - الاخبار الطوال دینوری- حياة الحيوان ج 1- السيرة النبوية ج 3 - شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 2 .

در این نظریه دو سؤال وجود دارد:

سؤال یکم: آیا با علم به کشته شدن در یک حادثه، تصمیم و اقدام برای ورود به آن حادثه مشروع است؟ کسانی که فرقی میان اشخاص و میان حوادث نمی گذارند، و برای آنان مرگ و کشته شدن معمولی و شهادت در راه دفاع از جان ها و ارزش ها ضروری حیات مادی و معنوی یکی است می گویند: بدان جهت که زندگی مطلوب مطلق در عرصۀ هستی است و هیچ مطلوبی از نظر عظمت به درجۀ زندگی نمی رسد لذا با وجود علم به کشته شدن در یک حادثه، اقدام به ورود به آن حادثه، از دیدگاه عقل و شرع ممنوع است. حتی با توجه به اهمیت فوق العادۀ حیات گفته می شود: اقدام به یک

ص: 20

عمل با احتمال خطر مرگ، نیز نا مشروع است، چه رسد با یقین به مرگ. پاسخ این سئوال با شناخت معنای زندگی در این قضیه که «زندگی مطلوب مطلق در عرصۀ هستی است» روشن می گردد:

خود کامه نداریم. روی سخن ما با کسانی است که برای حیات بشری، فوق خوردن و خوابیدن و اشباع شهوات و فوق حرکت بر مبنای «من هدف و دیگران وسیله»، معنایی والا معتقدند. و بدیهی است که دفاع و جهاد، یعنی حرکت در مرز زندگی و مرگ. شما اگر سخنان پیش تازان قافله انسانیت و رشد یافتگان نوع بشری را مورد مطالعه و تحقیق قرار بدهید، خواهید دید این کمال یافتگان، مرگ را بر زندگی ذلت بار و محدود و غوطه ور در جنب و جوش حیوانی، چنان ترجیح می دهند که حیات را بر مرگ، زیرا زندگی پست از نظر آنان بد تر از مرگ است. از جمله سخنان امام حسین (علیه السلام) در ذی حسم رو به کوفه چنین است: ﴿ فَإِنّی لا أری المَوتَ إلّاسَعادَهً وَ الحَیاهَ مَعَ الظّالِمینَ إلّا بَرَماً﴾ [نفس المهموم ص 116] ( من نمی بینم مرگ را مگر سعادت و نمی بینم زندگی با ستم کاران را مگر دل تنگی و اضطراب و ملالت.)

فرهنگ ادبی اقوام و ملل دنیا، بطور فراوان، این حقیقت را گوش زد کرده اند:

مرگ سرخ به از زندگی ننگین است

حقیقت این است که مشاهدۀ یک حقیقت اعلا در زندگی است که این زندگی را قابل تحمل و تفسیر و توجیه می نماید:

ما را به میزبانی صیاد الفتيست *** ورنه به نیم ناله قفس می توان شکست

همه می دانیم که:

روزگار و چرخ و انجم سر بسر بازیستی *** گرنه این روز دراز دهر را فرداستی

بنابراین، تنها اعتقاد به ابدیت و حکمت عالیۀ وجود است که بازی بودن روزگار و چرخ و انجم را منتفی می سازد (17) و با این دریافت صحیح و منطقی است که انسان های شریف و با فضیلت و آگاه پاسخ برای سؤالات شش گانه (من کیستم؟ از کجا آمده ام؟ به کجا آمده ام؟ با کیستم؟ برای چه آمده ام؟ به کجا می روم؟) را آماده نموده و از «حیات معقول» بر خوردار می شوند.

سئوال دوم: علم به کشته شدن در یک حادثه، چگونه می تواند با فعالیت و اندیشه های مربوط به زندگی و رسیدن به هدف در آن جادثه، سازگار باشد؟ یعنی کسی که می داند در آن حادثه کشته خواهد شد، چگونه می تواند با اندیشه با هدف گیری و وصول به هدف از آن حادثه، فعالیت نماید و بیندیشد! حال، فرض این است که حضرت امام حسین (علیه السلام) می دانست که در واقعۀ کربلا شهید خواهد گشت، با این فرض چگونه به قصد وصول به هدف که اقامۀ حکومت عادله در جامعۀ اسلامی بود، از جایگاه سکونت خود که مدینه بود حرکت کرد و با کمال دقت به انتخاب وسائل و توجه به نامه های

ص: 22

دعوتی که از کوفه برای او رسیده بود و فرستادن حضرت مسلم بن عقیل پیش از خود برای آماده کردن زمینه و تنظیم دقیق امور نظامی با سپاه 72 نفری در روز عاشورا و غیر ذلک، پرداخته است؟

برای حل این مسئله، باید یک بررسی اجمالی دربارۀ درک انسان ها در ارتباط با زندگی و مرگ داشته باشیم:

ما در این مبحث، مطالبی را مطرح می کنیم که ممکن است در حل مسئله علم امام به شهادت خود مفید بوده باشد.

3- دسته ای از مردم یقین به مرگ دارند، ولی تردید و ابهامی که در عالم پس از مرگ دارند، نمی توانند زندگی را به طوری تنظیم و توجیه نمایند که مرگ و پس از مرگ، یک روشنائی نتیجه بخش به زندگی آنان بیندازد.

این سه گروه در زندگی ابهام انگیز با یک دیگر مشترکند. اینان غالباً در حال حاضر زندگی می کنند، نه با گذشته کاری دارند و نه با آینده، مگر در آن حدود که به حال حاضر آنان مربوط باشد، یعنی رشته عمر آنان مانند حلقه های گسیخته از هم، ولی یکی پس از دیگری می گذرند، لذا حقیقتی به نام زندگی قابل تفسیر و توجیه در مجموع عالم هستی که مرگ مانند جزء مکمل زندگی در آن است، برای این سه گروه مطرح نیست. با این حال، مرگ برای هر سه گروه اگر توجهی به آن داشته باشند به جهت عوامل مختلف غم انگیز و نگران کننده می باشد. عوامل این اندوه و نگرانی را ابن سینا در رساله ای خاص (رسالة في دفع الغم من الموت) (رساله ای در دفع اندوه از مرگ) بررسی نموده است. مراجعه شود.

گروه هایی دیگر نیز با نظر به اختلاف درک آنان دربارۀ «زندگی و مرگ» وجود دارند که در این مبحث نیازی به بیان مشروح آن ها نیست. و با توجه به اشتراک همۀ آنان در نقص معرفتی که دربارۀ زندگی دارند، همۀ آنان مشمول ﴿ يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ﴾ (18) (آنان) نمودی از زندگی دنیوی را می دانند و آنان از آخرت (زندگی اخروی) غافلند) می باشند و متأسفانه مسائلی را هم بر مبنای همین آگاهی ناقص مطرح می کنند و آن ها را علوم انسانی می نامند!

بنابراین، برای درک و فهم حقیقت زندگی، لازم است که اطلاعی از اصول کلی این کیهان بزرگ که پدیدۀ زندگی به عنوان جزئی بسیار با اهمیت از آن محسوب می شوند، داشته باشیم، مانند حدوث و قانون مندی و تحول و شکوه و ارتباط فوق طبیعی و حکمتی که در این کیهان وجود دارد. سپس ضروری است که با مقداری از قواعد و اصول خود پدیدۀ زندگی و آن قوانین و جریاناتی که در بوجود آمدن آن در این مجموعهٔ کیهان مؤثر بوده است، آشنایی لازم به دست بیاوریم. بالا تر از همۀ این ها، یک معرفت عالی در هدف اعلای این زندگی ضرورت دارد که با عبور از پل مرگ آمادۀ وصول به آن می گردیم.

با به دست آوردن این آشنائی و معرفت است که «زندگی و مرگ» دو جزء مکمل یک دیگر در متن مجموعۀ این جهان بزرگ تلقی می شوند، لذا برای رشد یافتگان دیدگاه و افقی بالا تر وجود دارد که پدیدۀ مرگ به هیچ وجه به عنوان فنا و نیستی و نابودی و زوال برای آنان مطرح نیست زیرا آن چه که واقعیت دارد این است که زندگی (حیات) حقیقتی است با مشیت و حکمت بالغۀ خداوند که از کانال مواد و قوانین عالم کیهان عبور کرده و مدتی در وجود آدمی فعالیت های خود را در آماده ساختن شخصیت [نفس، یا من، یا جان] او، انجام می دهد و برای ورود به منزلگه نهایی خود که سرای ابدیت است از پل مرگ می گذرد.

حقیقت دوم: که با پیشرفت و افزایش رشد شخصیت آدمی کشف می شود این است که زندگی با این که نمود یک واحد مستمر را دارد، مانند ذرات نور در جریان انفصالی است.

در ابیات زیر دقت کنیم:

هر نفس نو می شود دنیا و ما *** بی خبر از نو شدن اندر بقا

عمر هم چون جوی نو نو می رسد *** مستمری می نماید در جسد

چنان که:

شاخ آتش را بحنبانی به ساز *** در نظر آتش نماید بس دراز

این درازی مدت از تیزی صنع *** می نماید سرعت انگیزی صنع

پس ترا هر لحظه مرگ و رجعتی است *** مصطفی فرمود دنیا ساعتی است .جلال الدین مولوی

این حقیقت با توجه به اصل دوام فیض خداوندی برای بقاء موجودات، مخصوصاً پدیدۀ زندگی کاملاً روشن می گردد. هم چنین برای بیش تر روشن شدن این حقیقت، توجه به آن حدیث مشهور، بسیار

ص: 25

مفید است که امام (علیه السلام) فرمود:

﴿ اِعْمَلَ لِدُنْياكَ کانّک تعیش ابداً و اعمل لآخرتك كَانَك تَمُوتُ غَداً﴾

برای دنیای خود چنان عمل کن که گویی برای همیشه زنده خواهی ماند و برای آخرت خود چنان عمل کن که گویی فردا خواهی مرد.

با درک این حقیقت است که شخصیت آدم رشید همواره در مرز طبیعت و فوق طبیعت (حیات و فوق حیات) حرکت می کند.

این نوع زندگی که فوق زندگی طبیعی معمولی است، در عین حال که عوامل و لوازم زندگی را جدّی منظور می دارد، لوازم و نتایج قطع شدن آن را که مرگ نامیده می شود، نیز شهود می نماید. هر لحظه ای از لحظات چنین زندگی هم مسیر است هم مقصد، چنان که هم وسیله است هم هدف. این زندگی بر مبنای احدی الحسنیین (زندگی سعادت مندانه و مرگ سعادت مندانه) است که مستند است به ﴿ إِنَّ صلوتي وَ نُسُكِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ (قطعاً نماز و عبادت و زندگی و مرگ من از آن خدا پروردگار عالمیان است) و بدیهی است که زندگی قانونی با احتمال وصول به هدف که اولین حُسنی است مقدم بر شهادت است که دومین حُسنی است بنابراین، امام حسین (علیه السلام) با علم به شهادت که یکی از دو سعادت حقیقی است از مسیر زندگی بر مبنای احساس تکلیف و فعالیت لازم برای چنین زندگی حرکت کرده است، گویی هر یک از لحظات این زندگی که به زودی به پایان خواهد رسید یک حیات ابدی است که انسان رشد یافته باید حداکثر تلاش را برای بهره برداری از آن در راه تحصیل سعادت انجام بدهد. در این جا باید یک نکتۀ بسیار مهم را در نظر بگیریم و آن این است که:

علم یک انسان رشد یافته به بقاء زندگی در یک زمان معین، یا علم او به مرگ یا شهادت در یک زمان معین، آن علم مطلق نیست که مختص خداوند است.

انبياء و ائمه (عليهم السلام)، بلکه حتی بعضی از مخلصین اولیاء اللّه، با توجه به صفا و تهذب باطنی که از تأدب به آداب اللّه و تخلق به اخلاق اللّه ناشی می گردد، می توانند بعضی از حقایق غیبی را [چنان که در مبحث گذشته اثبات نمودیم] درک کنند. که پایان زندگی (مرگ یا شهادت) هم از آن جمله است. با این حال، این یک علم مطلق نیست که مساوی علم مطلق و به اصطلاح منابع اسلامی، علم مخزون خداوندی بوده باشد. لذا ممکن است امامان شهادت خود را در یک زمان معین بر مبنای علم امامت و ولایت بدانند، ولی درجهٔ این علم هرگز به علم مخزون خداوندی که منشأ «بداء» ﴿ يَمْحُوا

ص: 26

اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾ [الرعد آیۀ 39] (خداوند آن چه را که بخواهد محو می کند و آن چه را که بخواهد اثبات می نماید و کتاب اصل در نزد اوست) است نرسد. همین احتمال فوق علم امامت است که همۀ تصمیم ها و اقدامات مربوط به تکالیف زندگی را ضروری می نماید.

توضیح و بررسی مشروح که در مورد مباحث ذیل مطرح شده است به خوبی می تواند امکان علم امام حسین (علیه السلام) به شهادت در حادثۀ کربلا را اثبات نماید:

1- آیا امام حسین می دانست در این قیام بزرگ شهید می شود؟

2- اخبار غیبی پیامبر اکرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم)

3- دو سؤال در مورد نظريۀ علم امام حسین (علیه السلام) به شهادت خود:

سؤال يكم - آیا با علم به کشته شدن در یک حادثه، تصمیم و اقدام برای ورود به آن حادثه مشروع است؟

سؤال دوم - علم به کشته شدن در یک حادثه چگونه می تواند با فعالیت و اندیشه های مربوط به زندگی و اهداف آن، سازگار باشد؟

و پاسخ به این دو سؤال

4- مقدمه ای بر درک سازگار بودن علم به شهادت، با تلاش برای زندگی قانونی. با افزایش رشد شخصیت آدمی، دو حقیقت مهم دربارۀ زندگی و مرگ را باید در نظر گرفت:

حقیقت یکم - زندگی و مرگ دو جزء مکمل یک دیگر در مجموعۀ منظم عالم هستی است.

حقیقت دوم - زندگی با این که نمود یک واحد مستمر را دارد، مانند ذرات نور، در جریان انفصالی است.

5- علم یک انسان رشد یافته به بقاء زندگی در یک زمان معین، یا علم او به مرگ یا شهادت در یک زمان معین، آن علم مطلق نیست که مختص خداوند است.

مجموع مباحث فوق به خوبی می تواند امکان علم امام حسین را به شهادت در حادثۀ کربلا، مانند علم امیر المؤمنین (علیه السلام) به قاتل و زمان ورود ضربت جان گداز بر سر مبارکش که شب نوزدهم ماه رمضان بوده است اثبات نماید، نهایت امر، نه مانند آن علم مطلق و مخزون خداوندی که مخصوص ذات اوست. با این مباحث که آن همه دلائل و شواهدی که علم امام حسین (علیه السلام) به شهادت خود در حادثۀ کربلا را اثبات می نماید، نادیده گرفته نمی شود. چنان که قیام آن حضرت برای همیشه بهترین الگو برای انسان هایی خواهد بود که احساس تکلیف دربارۀ اصلاح و سعادت جامعه دارند.

ص: 27

امام حسین (علیه السلام) به سوی مکه حرکت فرمود و این آیه را می خواند: ﴿ فَخَرَجَ مِنْها خائِفا یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ﴾ موسى (علیه السلام) از شهر خارج شد در حالی که بیمناک و در انتظار حوادث ناگوار بود گفت: پروردگارا مرا از گروه ستم کاران نجات بده و جادۀ بزرگ را پیش گرفت. اهل بیت آن حضرت به او پیشنهاد کردند که از راه دیگری [که امنیتش بیش تر است] حرکت کنند. آن حضرت امتناع نموده و در پاسخ آنان چنین فرمود: «نه، سوگند به خدا، از همین راه می رویم، تا قضای خداوندی چه باشد.» این آیه دربارۀ حضرت موسی آن هنگام که از مصر خارج شد، بیمناک و انتظار حوادث نا ملایم داشت و می گفت: پروردگارا، مرا از گروه ستم کاران نجات بده.

همان طور که در مبحث پیشین گفتیم، حرکت امام حسین (علیه السلام) در متن زندگی طبیعی بر مبانی قانون زندگی بود، به همین جهت بود که هنگامی که نزد ولید بن عتبه رفت، یارانی از دودمانش را که می توانستند در صورت احتمال خطر جانی برای آن حضرت، دفاع نمایند، به همراه خود برد. ممکن است گفته شود: اگر امام حسین (علیه السلام) می دانست که در کربلا شهید خواهد گشت، نمی بایست آیۀ فوق را در راه مکه قرائت نماید. پاسخ این سؤال، این است که منظور آن حضرت از آیۀ شریفه همۀ اجزاء مجموعۀ حوادث حرکت از مدینه تا آخر داستان قیام بود، یعنی در همۀ آن حوادث و طول زمانی که برای پایان یافتن حوادث وجود داشت، حیات قانونی خود را که اولین حُسنی (سعادت الهی) در صورت اقامۀ حکومت حق و عدالت بود، با احتمال مربوط به فوق علم امامت (علم مخزون الهی که منشأ بداء است) در خطر نابودی به وسیلهٔ خدا نشناسان ضد بشر می دید، اگر چه از دست دادن حیات قانونی (شهادت) هم مطلوب حسین (علیه السلام) بود، ولی بدیهی است که مطلوبیت شهادت در درجۀ بعد از به ثمر رساندن قیام که با حیات قانونی صورت می گرفت، قرار داشت.

با توجه به این که حسین (علیه السلام) از هر گونه وسیلۀ دفاع برای حفظ جان خود و یاران و دودمان خود بهره برداری می کرد، روشن می شود که می دانست در صورت حرکت از جادۀ معمولی خطری وجود ندارد و اگر خطری پیش بیاید مربوط به عللی است که از علم امامت او بالا تر و مستند به علم مخزون الهی می باشد.

ندارد، زیرا این حادثه، حادثۀ انسان است که روشن ترین عرصۀ رویارویی دو گروه متضاد در برابر یک دیگر می باشد: 1- گروه حمایت گران حق محض 2- گروه حمایت گران باطل محض.

2- امام حسین (علیه السلام) و ایران: کورت فریشلر، ص 262، ترجمۀ ذبیح اللّه منصوری.

3- معنای اصل «احدى الحسنيين» عبارتست از یا «زندگی با کرامت و شرف و عزت» و یا «مرگ با افتخار و سر بلندی در راه وصول به هدف اعلای حیات».

4- البته تلخی و ناگواری مرگ، با نظر به احساس و روابط نفس با خواص زندگی طبیعی است و اما با نظر به بعد فوق طبیعی آن، که شهادت نامیده می شود، همان سعادت است که خود آن سرور شهیدان فرمود: ﴿ إِنِّی لاَ أَرَی اَلْمَوْتَ إِلاَّ سَعَادَهً وَ اَلْحَیَاهَ مَعَ اَلظَّالِمِینَ إِلاَّ بَرَماً﴾ (من مرگ را جز سعادت و زندگی با ستم کاران را جز زجر و شکنجه نمی بینم.)

5- نفس المهموم - محدث قمی (رحمة اللّه) نقل از مناقب ابن شهر آشوب، ص 43

6- (اگر برای شما دینی نیست و از معاد نمی ترسید، [اقلاً] آزاد مردانی در دنیا باشید.)

7- نفس المهموم، مرحوم محدث قمی، ص 149

8- نفس المهموم، مرحوم محدث قمی، ص 113

9- بزرگ ترین نقصی که پهلوی هم چیدن رویداد های بعنوان تاریخ در علوم انسانی دارد اینست که علت اغلب نمود های رفتاری فیزیکی که از بشر صادر می گردد، منحصر به یک چیز مشخص نیست، بلکه یکی یا چند علت از علل محتمل می تواند آن ها را به وجود بیاورد. بعنوان مثال ما در تواریخ می خوانیم جنگ هایی میان ایران و یونان به وقوع پیوسته است. آیا این جنگ ها علت اقتصادی داشته یا علت انتقام جوئی، یا تضاد های ایدئولوژیکی با اختلافات زمینی و یا غرور و کبر زمام داران و یا سلطه جوئی... حال برای فهم حقیقت این جنگ ها کدام یک از علل مزبور را باید بحساب بیاوریم.

10- همان مآخذ ص 151 و 152 نقل از معانی الاخبار از امام محمد محمد باقر (علیه السلام)

11- مراجعه شود به تفسیر المیزان - تفسیر دو آیۀ فوق در سورۀ الجن.

12- دلائل النبوة، ص 202 ؛ الجامع الصغير : جلال الدین سیوطی، ج 1، ص 12 و نقل از حلیة الاولیاء.

13- رجوع شود به ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 299 - 294 .

14- حسن بن على الناصر و حسن بن زید ملقب به داعی.

15- محمد بن عبد اللّه المحض.

ص: 29

16- اصطلاح «حيات معقول» مأخوذ از سه توصیف دربارۀ حیات حقیقی است که در قرآن مجید آمده است:

توصیف یکم – ﴿ مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً﴾ (النحل آیۀ 97 ) (هر کس از صنف مرد یا زن عمل صالح انجام بدهد در حالی که با ایمان است، او را با حیات طیبه احیاء می کنیم.)

توصیف دوم - ﴿ لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيَى مَنْ حَيَّ بَيِّنَةٍ﴾ (الانفال آیۀ 42) (تا آنان که هلاک می شوند، هلاکت آنان و آنان که توفیق حیات (حقیقی) می یابند مستند بر دلیل روشن گردد.)

توصیف سوم - ﴿ قُلْ اِنَّ صَلوتی وَ نُسُکی وَ مَحْیَایَ وَ مَمَاتی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمینَ﴾ (الانعام آیۀ 162) (به آنان بگو نماز و عبادات و زندگی و مرگ من از آنِ خداوند پرورندۀ عالمیان است.﴾

17- این حقیقتی است که دانش مندان آگاه و خردمند شرق و غرب، در آن اتفاق نظر دارند. به عنوان نمونه سانتهیلر در مقدمۀ ترجمۀ اخلاق نیکوماکس ارسطو می گوید: «اگر ابدیتی پشت سر این دنیا پذیرفته نشود، این زندگانی معمایی ناگشودنی خواهد ماند» آناتول فرانس در کتاب باغ اپیکو ص 3 می گوید: «قدرت و نیکو کاری ادیان است که به آدمی علت وجود و عواقب کار را به وی تعلیم می دهد. وقتی که اصول عقائد فلسفۀ الهی را طرد نماییم، چنان که تقریباً ما همه در این عصر علم و آزادی فکر چنین می کنیم، وسیلهٔ دیگری باقی نمی ماند که بدانیم چرا به دنیا آمده و به چه کار به این جهان قدم گذاشته ایم. راز سر نوشت، ما جملگی را در اسرار نیرومند خود احاطه کرده است و واقعاً باید به هیچ چیز نیندیشیم تا ابهام غم انگیز زندگی را احساس نکنیم. و در جهالت مطلق از علت وجودی ما است که ریشۀ غم و اندوه در ما وجود دارد. آلام جسمی و روحی، شکنجه های روح و احساسات و خوش بختی سفلگان، نکبت و ادبار درست کاران، همۀ این ها باز قابل تحمل می شد چنان چه به فلسفۀ آن ها پی می بردیم و به یک مشیت الهی معتقد بودیم. شخص مؤمن از شکنجه ها و عذاب های روحی خود لذت می برد و بیداد گری ها و سختگیری هایی که دشمنان نسبت به او روا می دارند [البته در مواردی که توانایی دفاع از خویشتن نداشته باشد] دل چسب و گوارا جلوه می کند. حتی خطا ها و گناهانی که از او سر می زند از وی سلب امید نمی کند. اما در دنیایی که هر گونه شعلۀ ایمان خاموش شده درد و مرض حتی معنای خود را هم از دست داده و دیگر به جز شوخی های زشت و مسخرگی های شومی تلقی نمی شود.»

18- الروم آیۀ 7.

ص: 30

«قبله» شان کدام است، در کدام «صف» می ایستند، به «اسفل سافلین» خود میل می کنند یا به «حقیقت» خویش روی می نمایند. در این وجه است این سخن بلند:

﴿ مِثْلِي لَا يُبايِعُ لِمِثْلِيهِ﴾ (1)

هم چون منی با چون او (یزید) بیعت نمی کند.

«حسین بن علی (علیه السلام) وقتی سخن می گوید: نمی فرماید من با یزید بیعت نمی کنم، بلکه در نوع مواقع حساس چنین می گوید که مثل من، با مثل یزید بیعت نمی کند. یعنی این قضایا، قضایای شخصی نیست، بلکه تا تاریخ هست، این مبارزات هم هست. هر کسی که مثل من فکر کند، با کسی که مثل یزید فکر می کند بیعت نمی کند». (2) این سخن که چون منی با چون یزیدی بیعت نمی کند، دعوت همۀ مردمان است در همه زمان ها و مکان ها به رویارویی با ستم و ستم گران و عدم مداهنه و سازش با ایشان. این سخن فراتر از تاریخ و جغرافیا است.

در این وجه «کربلا» و «عاشورا» مکتبی سیّار است و حقیقتی فراتر از «زمین» و «زمان»:

﴿ كُلُّ يَوْمٍ عَاشُورَا وَ كُلُّ أَرْضِ كَرْبَلًا.﴾ (3)

هر روز عاشوراست: مگر هر روز قیام است؟

همه جا کربلاستک مگر همه جا از خون گلگون است؟

آری: «کربلا» و «عاشورا» یعنی ظهور جلوه های زیبای حقیقت آدمی در عالم خاکی. «کربلا» و «عاشورا» دعوت به این امر است. پیام ملکوتی «عاشورا» این است. همگان نیازمند «کربلا» و «عاشورا» هستند. نیازمند خروج از «ظلمات» به سوی «نور». «حقیقت آدمی» به این می خواند. رسالت همۀ انبیا و اولیای الهی همین بوده است. «کتاب» و «دعوت» و «مبارزه» برای همین است.

﴿ كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾. (4)

[این] کتابی است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا مردم را به خواست و فرمان پروردگار شان از تاریکی ها[ی گم راهی] به روشنایی [هدایت] بیرون آری، به راه آن توانای بی همتا و ستوده.

همۀ تلاش ها و ارسال رسل و انزال کتب برای آن است که این موجود خاکی از ظلمت ها خارج شود و به سوی نور، به سوی حقیقت خود روی کند.

«تمام انبیا، موضوع بحث شان، موضوع تربیت شان، موضوع علم شان، انسان است. آمده اند، انسان را تربیت کنند. آمده اند، این موجود طبیعی را از مرتبۀ طبیعت به مرتبۀ عالی ما فوق الطبيعه، ما فوق الجبروت برسانند. تمام بحث انبیا در انسان است. از اوّل، هر یک از انبیا که مبعوث شدند، برای انسان

ص: 32

و برای تربیت انسان مبعوث شدند ... انبیا آمدند که ما را هشیار کنند، تربیت کنند؛ انبیا برای انسان آمدند و برای انسان سازی آمدند. کتب انبیا، کتب انسان سازی است؛ قرآن کریم کتاب انسان است؛ موضوع علم انبیا انسان است. هر چه هست حرف با انسان است. انسان منشأ همۀ خیرات است؛ و اگر انسان نشود، منشأ همۀ ظلمات است. این موجود در سر دو راهی واقع است؛ یک راه، راه انسان و یک راه، راه منحرف از انسانیت است تا از چه حیوانی سر بیرون آورد.» (1)

«کربلا» و «عاشورا» گشودن راه انسانیّت است؛ دعوتی است به خروج از مرتبۀ اسفل سافلین به سوی حقیقت اعلا عليّين. «کربلا» و «عاشورا» یعنی می توان این گونه خروج کرد و کربلایی شد و رو به حق نمود و عاشورایی زیست. «کربلا» و «عاشورا» دعوت پیوستۀ سیر از مُلک به ملکوت است. این شأن حقیقی«کربلا» و «عاشورا» است.

خود و خود خواهی هاست، همین است.

دیگر سو آنان که متصف به صفات و کمالات خداوند هستند و به مقصدی که آدمیان برای آن آفریده شده اند رسیده اند؛ و آنان که در جهت این مقصد از چاه خود و خود خواهی ها خارج شده اند در راه کمال سیر می کنند.

﴿ وَ مَن يَخْرُجُ مِن بَنِيهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللّهِ﴾ (1)

و هر که از خانۀ خویش هجرت کنان به سوی خدا و پیامبرش بیرون آید سپس مرگ او را در یابد، همانا اجرش بر خدا باشد.

امام خمینی(رحمة اللّه) درباره این آیه شریفه می فرماید:

«یک احتمالش این است که این هجرت، یک هجرت از خود به خدا باشد، بیت نفس خود انسان باشد. یک طایفه ای هستند که حرج شدند، هجرت کردند از این بیت ظلمانی، از این نفسانیت ﴿ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ﴾؛ تا رسیدند به آن جایی که ﴿ أَدْرَكَهُ الْمَوْتُ﴾. به مرتبه ای رسیده اند که دیگر از خود چیزی نیست، دیگر مهات مطرح نیست، فقط اللّه است. آن که از بیت نفسانیتش خروج پیدا کرد، حرکت کرد و مهاجرت کرد ﴿ إِلَى اللّهِ وَ إِلَى رَسُولِ اللّهِ﴾ که آن هم ﴿ إِلَى اللّهِ﴾ است، ﴿ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ﴾؛ و پس از این هجرت به مرتبه ای رسید که ﴿ أَدْرَکه الْمَوْتُ﴾؛ دیگر از خودش هیچ نیست، هر چه هست از اوست. این را مشاهده کرد در این هجرت، اجرش هم ﴿ عَلَی اللّهِ﴾ است. یک طایفه ای هستند که این طورند که هجرت کرده اند و به منتهی هم رسیده اند، اجر شان هم ﴿ عَلَی اللّهِ﴾ است. همیشه هم آنان در هجرتند. یک طایفه ای هستند که هجرتی کرده اند اما نرسیده اند به غایت هجرت که ﴿ أَدْرَكَهُ الْمَوْتُ﴾ باشد. یک طایفه هم مثل ما هستند. اصلاً هجرتی نیست در کار. ما در همین ظلمت ها هستیم. ما ها به دنیا به دنیا و به طبیعت و بالا تر از او به انانیّت خودمان در این چاه محبوسیم. ما در بیت هستیم یعنی در بیت نفسانیّت. روی این احتمال، نمی بینیم الاّ خودمان را. هر چه می خواهیم برای خودمان می خواهیم. خود است، غیر از خود هیچ نیست.» (2)

«کربلا» و «عاشورا» عرصهٔ ظهور چهره های آدمی است. یک سو آن تباه گران و خون ریزان؛ و دیگر سو: «خلیفهٔ خدا» و «هجرت کنندگان به سوی خدا و خلیفۀ او»؛ آنان که مقصد قرار گرفتن آدمی بر زمین هستند.

﴿ وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً، قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدَّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ. قَالَ إِنِّى أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ (3)

ص: 34

آن گاه که پروردگار تو به فرشتگان فرمود: من در زمین خلیفه قرار می دهم. گفتند: آیا کسی را در آن قرار می دهی که در آن تباهی کند و خون بریزد، و ما با ستایشت تو را منّزه می داریم و برای تو تقدیس می کنیم. فرمود: من چیزی را می دانم که شما نمی دانید.

این آیه مقصدی را که انسان به خاطر آن به سوی دنیا پایین آمد و نیز حقیقت خلافت انسان در زمین و آثار و خواص آن را بیان می کند. (1) این سخنی است دربارۀ نوع آدمی؛ فرا تاریخی و فرا جغرافیایی. این بحث درباره نوع انسان است و شایستگی خلافت از نظر استعدادی مربوط به نوع این موجود است و برتری انسان بر سایر موجودات به همین جنبۀ اوست و هر کس در این جنبه بهرۀ بیش تری داشته باشد، درجۀ بالا تری در میان نوع انسان خواهد داشت. (2) «خلیفه» به معنای جانشین است و جانشین هر کس باید عین مستخلف باشد تا عنوان «خلیفه» بر او صدق کند. (3) «خلیفه» باید متصف به صفات و کمالات مستخلف باشد و آثار و تجلیات مستخلف را در خود ظاهر سازد؛ باید آیینۀ تمام نمای مستخلف باشد؛ باید بتوان کمالات و آثار علم و قدرت مستخلف را در او مشاهده کرد. و

خداوند اعلام می دارد که می خواهد چنین موجودی را در زمین قرار دهد. موجودی که خلیفۀ اوست، جلوۀ تمام عیار اوست، آیینۀ اوست.

از نظر فعلیّت، بعضی از افراد این نوع به مرتبه «خلیفة اللّهی» دست می یابند و نه همه نه این که امکان آن برای شان نباشد، بلکه آن را در خود محقّق نمی سازند - وعدّه ای مظهر فعلی آن می شوند و هر کس استعداد تحقّق آن را در خود بیش تر داشته باشد، مقامش بالا تر است و مرتبه اش عالی تر (4) در این جا فرشتگان به مرتبه ای از مراتب انسان که مرتبۀ حیوانیت اوست اشاره کردند و مزاحم مرتبۀ خلافت یافتند. زیرا مرتبۀ خلافت همان گونه که از نام آن مشخص است، تمام نمی شود مگر آن که خلیفه در تمام شئون وجودی و آثار و احکام و تدابیر نماینده و نمایش گر مستخلف باشد؛ و خدای سبحان که مستخلف این خلیفه است، در وجودش مسما به اسمای حسنا و متصف به صفات علیا، اعم از صفات جمال و جلال است، و در ذاتش منزّه از هر نقصی، و در فعلش مقدّس از هر شر و فسادی است.

خدای سبحان در پاسخ فرشتگان، این امر را که آدمی در زمین تباهی می کند و خون می ریزد، نفی نکرد و نفرمود این موجود خون ریزی نخواهد کرد و تباهی نخواهد نمود بلکه مطلبی دیگر را عنوان فرمود و آن این که در این میان امری هست که فرشتگان قادر به حمل آن نیستند ولی این خلیفهٔ زمینی قادر به حمل و ایفای آن است. آری، انسان از خدای سبحان کمالاتی را نمایش می دهد و اسراری را

ص: 35

تحمل می کند که در وسع و طاقت فرشتگان نیست؛ و این امر آن قدر ارزنده و والاست که امر تباهی و خون ریزی را جبران می کند. (1) پس یک سو چهرۀ انسانی است ملکوتی، متصف به همۀ صفات و كمالات الهی، و آنان که در این جهت از خانۀ خویش خروج کرده اند و دیگر سو چهره آدمیانی که در مرتبۀ حیوانی متوقف شده، پستی و درنده خوبی را به نمایش گذارده اند. «کربلا» و «عاشورا» عرصه ای است که در آن، این چهره ها به تمامی نمود می یابد.

مقصد آفرینش این است که آدمی از مرتبۀ ملکی خارج شود و به مرتبۀ حقیقی خود واصل گردد. مظهر همۀ اسماء و صفات الهی شود. «معلَّم به همۀ اسماء» شود، «خلیفة اللّه» گردد؛ همان گونه که خداوند در اثبات شایستگی خلیفهٔ زمینی به فرشتگان فرمود:

﴿ وَ عَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا﴾ (2)

و خداوند همۀ اسماء را به آدم تعلیم کرد.

همۀ فضایل و شایستگی ها و برتری های انسان در علم به اسماء است زیرا خداوند در پاسخ به پرسش فرشتگان و در بیان این امر که چرا این موجود را خلیفۀ خویش قرار می دهد فرمود: ﴿ وَ عَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾. پس این بیان تعلیل سخن پیشین است که: ﴿ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾.

چرا انسان - در مرتبۀ حقیقت خود - خلیفهٔ خداست و چرا فرشتگان با همۀ مقام تقدیس و تسبیح خود به این مرتبت دست نیافتند؟ این راز در «علم به تمامی اسماء است». این علم در حقیقت نحوه ای و مرتبه ای از وجود است و این که فرمود خداوند تمامی اسماء را به آدم تعلیم کرد، یعنی او را آن سان آفرید که واجد تمامی اسماء باشد، مظهر ذات مقدس الهی به جمیع كمالات باشد زیرا در آن مرتبه بحث از الفاظ و اسامی و علم لغات آن گونه که ما می شناسیم نبود، (3) بلکه ظهورات الهی و تجلیات و کمالات او بودند و واجدیت و مظهریت این اسماء مورد نظر بود و همۀ شایستگی و شرافت انسان به سبب وجودش است که به گونه ای آفریده شده است که می تواند مظهر همۀ اسماء و صفات الهی باشد. (4) در تبیین این امر امام خمینی (رحمة اللّه) - بنا بر مشرب حکمای اُنسی - نکته ها فرموده اند که بدان اشاره ای می شود.

«ذات اقدس الهی هیچ گاه بر موجودی ظاهر نمی شود مگر در حجاب اسمی از اسمائش و صفتی از صفاتش. زیرا غیب هوّیت و ذات احدیّت برای هیچ کس بجز در حجاب تعیّن اسمی ظهور نمی کند و در هیچ عالمی بجز در نقاب تجلی صفتی ظاهر نمی شود.» (5)

كنه ذات بدون حجاب اسماء و صفات بر احدی آشکار نمی شود، به بیان عارف شیرازی:

ص: 36

عنقا شکار کس نشود دام بازچین *** کان جا همیشه باد به دست است دام را (1)

دست انسان از آن مرتبۀ ذات کوتاه است و آن مرتبۀ ذات را کسی نمی شناسد غیر از خود ذات مقدس (2)

زهی دل شاد مرغی کو مقامی یافت اندر عشق *** به کوه قاف کی یابد مقام و جای جز عنقا (3)

آن چیزی که بشر می تواند به آن دسترسی پیدا کند اسماء اللّه است. (4) و همه موجودات در همۀ مراتب وجود، مظاهر اسماء و صفات الهی هستند و هیچ چیز از مظهریت اسماء و صفات الهی خارج نیست. سلسلۀ وجود و مراتب آن و دایرۀ شهود و مدارج و درجات آن، همگی اسماء الهی می باشند، زیرا اسم به معنای علامت است و هر آن چه از حضرت غیب، قدم به عالم وجود گذاشته علامتی است از برای خلاق خود و مظهری است از مظاهر پروردگارش (5) همۀ عالم اسم اللّه است، تمام عالم، چون اسم نشانه است، همۀ موجوداتی که در عالم هستند این ها نشانۀ ذات مقدّس حق تعالی هستند. (6)

در تعریف اسم گفته اند: اسم عبارت است از ذات با صفت معینی از صفاتش و تجلّی مخصوصی از تجلیّاتش؛ اسم یعنی ذات در حال اتصاف به صفتی از صفات. یعنی وقتی ذات به همراه صفتی از صفات در نظر گرفته شود، اسم حاصل می شود، مثلاً «الرحمن» عبارت است از ذاتی که با رحمت منبسط تجلّی کرده باشد و «رحیم» عبارت از ذاتی است که با رحمتی که بسط کمال است تجلّی کند؛ (7) ذات به همراه صفت «علم» می شود اسم «عالم» و با صفت قدرت می شود اسم «قادر» و...

اسماء الهی از نظر محیط و محاط بودن و وسعت و تنگی دامنۀ خود، با یک دیگر متفاوتند و بعضی فوق بعضی و بعضی شامل بعضی دیگرند. محیط بودن و محاط شدن و رئیسی بودن و مرئوس شدن در میان اسماء الهیه بر قرار است. چه بسا که اسمی از اسماء الهی به اسماء جمال احاطه دارد مانند «الرحمن» و چه بسا که اسمی از اسماء الهی به اسماء جلال محیط است مانند «المالک و «القّهار». (8)

همان گونه که اسماء الهی از نظر محیط بودن و مراتب مختلفند، این حقیقت دربارۀ موجودات که مظاهر اسماء هستند نیز واقع است و حیطۀ وجودی و مرتبۀ هر موجودی به اسمی بستگی دارد که این موجود مظهر آن اسم است در میان اسامی خداوند، اسم «اللّه» جامع همهٔ اسم های دیگر است. «اللّه» یک جلوۀ جامع است، یک جلوه ای از حق تعالی است که جامع همۀ جلوه هاست. (9) و از همین رو

ص: 37

آن را برای ذات پروردگار عَلَم می گیرند و می گویند اسم «اللّه» بجای عَلَم است برای ذات مستجمع جمیع کمالات و یا آن را اسم جامع گویند که شامل همه اسماء دیگر است. پس در حقیقت سایر اسماء الهى تفصيل اسم «اللّه» است و اسم «اللّه» اعظم اسماء اللّه است. (1) از آن جا که هر اسمی مظهری دارد، اسم «اللّه» نیز مظهری دارد؛ مظهر اسم «اللّه» انسان است و همان طور که اسم «اللّه» جامع کمالات همۀ اسماء است، حقیقت انسان نیز جامع همۀ کمالات تمام موجودات و مخلوقات است. و چون آدم مظهر اسم اللّه اعظم بود لیاقت خلافت اللّه را در همۀ عوالم به دست آورد. (2) انسان از چنین حقیقتی برخور دار است و همۀ تلاش ها برای این بوده است که این حقیقت ظهور یابد و انسان از «اسفل سافلین» به «احسن تقویم» خود سیر کند:

﴿ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ﴾ (3)

ما انسان را در بهترین هیئت و صورت وجودی آفریدیم، بعد او را به مراتب پایین و به اسفل سافلین نازل کردیم.

آدمی قوس نزولی را طی کرده است و باید قوس صعودی را طی کند، و این سیر جز یا در «هجرت» و «جهاد» میسّر نیست. رسالت همۀ انبیا و اولیای الهی خارج ساختن انسان از بت خانۀ خودش و سیر دادن او از «خانۀ طبیعت» او به «خانۀ حقیقت» اوست. امام خمینی (رحمة اللّه) در این باره می فرماید:

«تمام انبیا که مبعوث شده اند، تمام کتب آسمانی که آمده اند، برای این است که این انسان را از این بت خانه بیرونش بیاورند و این بت را بشکنند و خدا پرست بشوند. همۀ انبیا آمدند برای این که این عالم را الهی اش کنند بعد از این که یک عالم شیطانی است، یک عالمی است که حکومت، حکومت شیطان است. در ما آن که حکم فرما است، شیطان است، ما تابع شیطان هستیم؛ هوای نفس از جلوه های شیطان است و حکومت در ما، حکومت شیطان است. هر عملی هم که می کنیم عمل شیطانی است؛ و هر کاری بکنیم مادامی که آن شیطان بزرگ که نفس است، نفس امّاره است، مادامی که او هست، هر کاری که ما انجام بدهیم با یک انانیّت انجام می دهیم، روی انانیّت که انجام دادیم تبع شیطانیم. سلطنت شیطان الان بر ما مستولی است. آن وقت که «هجرت» بکنیم و به تعلیم انبیا، و به تعلیم اولیا، «هجرت» بکنیم از این منزل، و پشت بکنیم به این انانیّت، از این چاه داریم می رویم آن طرف ... کسی که بخواهد کمال پیدا کند باید این «هجرت» را بنماید. کسی که بخواهد از انانیّت بیرون برود باید با«مجاهده»، این «هجرت» را بکند؛ «مجاهدت» کند و این «هجرت» را بکند.» (4)

ص: 38

جان می خریدند. آنان از ایمان نیاوردن مردمان چندان دچار غم و اندوه می شدند که نا گفتنی است. خدای رحمان در بیان شدّت شفقت و مهربانی رسول بزرگوار اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلم) بر تمام افراد بشر فرموده است:

﴿ لَعَلّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾ (1)

گویی می خواهی جان خود را از شدّت اندوه از دست دهی به خاطر این که آن ها ایمان نمی آورند. و نیز خطاب به آن حضرت فرمود:

﴿ فلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفاً﴾ (2)

گویی می خواهی خود را از غم و اندوه به خاطر اعمال آن ها هلاک کنی، اگر آن ها به این گفتار ایمان نیاورند.

عشق و علاقه رسول رحمت به بندگان خدا تا این اندازه بود که همۀ آنان را چون فرزندان دل بند و پارۀ تن خود می دانست و خیر و سعادت ایشان را می خواست و چون می دید به راه گم راهی می روند سخت اندوهگین می شد و این اندوه چندان جان فرسا بود که خداوند با آیات یاد شده آن حضرت را دل داری و تسلّی داد. (3) امام خمینی(رحمة اللّه) درباره این حقیقت چنین می نویسد:

«راستی چرا پیمبر خاتم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) از ایمان نیاوردن مشرکان آن گونه تأسف و تأثّر جان فرسا داشت که مخاطب شد به خطاب ﴿ لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفاً﴾. جز آن که به همۀ بندگان خدا عشق می ورزید و عشق به خدا، عشق به جلوه های اوست. او از حجاب های ظلمانی خود بینی ها و خود خواهی های منحرفان که منجر به شقاوت آنان و منتهی به عذاب الیم جهنم که ساخته و پرداختۀ اعمال آنان است رنج می برد و سعادت همه را می خواست؛ چنان که برای سعادت همه مبعوث شده بود. مشرکان و منحرفان کور دل با او که برای نجات آنان آمده بود، دشمنی می کردند.... و اهل معرفت می دانند که شدّت بر کفّار که از صفات مؤمنین است و قتال با آنان نیز رحمتی است و از الطاف خفیّه حق است و کفّار و اشقیا در هر لحظه که بر آنان می گذرد بر عذاب آنان که از خود شان است افزایش کیفی و کمّی «الى ما لانهاية له» حاصل می شود. پس قتل آنان که اصلاح پذیر نیستند، رحمتی است در صورت غضب و نعمتی است در صورت نقمت؛ علاوه بر آن رحمتی است بر جامعه، زیرا عضوی که جامعه را به فساد کشاند چون عضوی است در بدن انسان که اگر قطع نشود او را به هلاکت کشاند.» (4)

گم راهی و شقاوت و بد بختی یزیدیان بر حسین (علیه السلام) نیز همانند جدّش گران بود و او را سخت

ص: 40

رنج می داد. استاد شهید مرتضی مطهری دربارۀ این چهرۀ حماسۀ حسینی یاد آور می شود:

«بد بختی دشمنان پیغمبر بر پیغمبر گران بود. آن ها خود شان که نمی فهمیدند. این بد بختی ها بر ابا عبد اللّه گران بود. یک دفعه سوار شتر می شود و می رود، باز می گردد، عمامه پیغمبر را به سر می گذارد، لباس پیغمبر را می پوشد، سوار اسب می شود و به سوی آن ها می رود بلکه بتواند از این گروه شقاوت کاران کسی را کم کند. در این جا می بینیم حسین یک پارچه محبّت است، یک پارچه دوستی است که حتّی دشمن خودش را هم واقعاً دوست دارد.» (1)

آن حضرت سرا پا مهر و رحمت بود و برای نجات فرو رفتگان در غفلت و ظلمت تلاش می کرد.

من خدا چهرم، شما ابلیس چهر *** من همه مهرم، شم- شما غافل ز مهر

رحمت من در مثل هم چون هماست *** سایه اش گسترده بر فرق شماست

چون کنم چون؟ نفس کافرمای تان *** می کند محروم از این سایه تان

غیر کافر کس ز من محروم نیست *** از هما محروم غیر از بوم نیست (2)

دعوت ﴿ هَلْ مِنْ نَاصِرٍ يَنْصُرُنِي﴾ حسين (علیه السلام) تلاشی است برای خارج ساختن خفتگان در بستر شقاوت به سوی سعادت. او همۀ فرو رفتگان در غفلت را ندا می دهد؛ به عدم بیعت با یزید می خواند. یزید در چهرۀ حاکمان جور و زمام داران خود سر، یزید در چهرۀ سرمایه داران خون آشام، یزید در چهرهٔ مزوّران دنیا طلب، یزید در چهرۀ پرستندگان خویش. و تا انسان از چاه ظلمانی خود خواهی و دنیا طلبی خارج نشود، دستش در دست یزیدیان است و آلوده به خون حسینیان. «کربلا» و «عاشورا» به خروج از همۀ این نسبت ها فرا می خواند.

«عاشورا» یعنی دریدن غفلت ها و زدودن حجاب ها.

«عاشورا» یعنی طرد اباحی گری.

«عاشورا» یعنی شکست تقدم منطق طلب سود و نتیجه بر منطق ادای تکلیف و وظیفه.

«عاشورا» یعنی شکست اصالت دادن به کمیّت.

«عاشورا» یعنی خروج از ذلّت بندگی غیر و رو کردن به عبودیّت حق و رسیدن به عزّت ربوبیّت.

«کربلا» و «عاشورا» دعوت و قیامی است همیشگی برای آزادی انسان ها از غل و زنجیر های باز دارنده از شکوفایی حقیقت آدمی.

ص: 41

﴿ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الَّا غَلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِى أُنزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.﴾ (1)

و بار گران و بند و زنجیر شان را از آن ها فرو می نهد؛ پس کسانی که به او گرویدند و او را بزرگ و گرامی داشتند و یاریش کردند و از آن نوری که با او فرو آمده (قرآن) پیروی نمودند، ایشانند رستگاران.

آنان که به حسین (علیه السلام) بگروند، آزادی حقیقی را می یابند که او از خاندانی است که رسالت شان آزاد کردن است؛ او مولاست.

کیست مولا آن که آزادت کند *** بند رقّیت زپایت وا کند (2)

حماسۀ حسینی، حماسۀ آزاد شدن از اسارت ها و تلاش در جهت ظهور حقیقت آدمی است. و امروز بیش از هر زمان به «کربلا» و «عاشورا» نیاز است زیرا آدمی سخت در اسارت است. همه چیز را رنگ مادی زده و در سیطرۀ کمیّت آورده است. بشر امروز:

«دچار بیماری مادی گری افراطی است که عبارت از عاری کردن اشیا از هر گونه جنبۀ معنوی است. این مادی گری در مغرب زمین نخست حکومت و قدرت را به صورت حکومت و قدرت دنیوی و غیر روحانی تلقّی کرد، هر چند که در قرون وسطی و حتّی در دوران های بعد از آن، تا وقتی که نهاد های سیاسی سنّتی و میراثی، نیمه جانی داشت حتّی همان مادیت نیز از اهمیتی معنوی برخور دار بود. پس از حکومت، تفکر نیز شکل علم و فلسفۀ مادی به خود گرفت. بعد از آن نوبت به هنر و شاخه های آن رسید و سر انجام اکنون زمان خود «مذهب» فرا رسیده است. طغیان رنسانس، این جریان را به صورت سیر تدریجی به سوی کسب کمال آزادی وا نمود کرد، اما اینک که همان جریان به چنین وضع خطرناکی رسیده است، عدۀ بسیاری تصدیق می کنند که در حقیقت، پس از رنسانس، بشر آزاد شد تا تنها آزادی واقعی ممکنی را که در کف داشت از دست بدهد و این آزادی همان حریت معنوی بود، و بجز این، هر آن چه به ظاهر آزادی محسوب شود، در حقیقت هیچ نیست، مگر اسارتی که یا به دست قوای طبیعی بیرونی و یا به زنجیر شهوات درونی بشر ایجاد گشته است.» (3)

شأن «كربلا» و «عاشورا» حریت بخشیدن است و هر که گام در «کربلا» نهاد و «عاشورا» را پذیرا شد، حر شد و از دوزخ رست و به بهشت آزادگی پیوست. همان گونه که «حر بن یزید ریاحی» چنین شد.

«حر» در میان پرت گاهی قرار گرفته بود و حسین (علیه السلام) نجاتش داد. او میان «آزاد» بودن و «آزاده»

ص: 42

بودن، آزادگی را اختیار کرد. آن که خود را به دنیا فروخت «آزاد = اباحی» است و آن که خود را در اختیار حق قرار داد «آزاده = حر» است. آن گونه که «حر» خود را در اختیار قرار داد. زمانی که اوضاع و احوال بر حسین (علیه السلام) تنگ شد، «حر» خود را میان انتخابی سخت یافت. او که هرگز در هیچ میدانی نهراسیده بود، او که از دلاور ترین مردم کوفه بود، لرزه بر اندامش افتاد: خود را در پرت گاه جهنّم می دید. «مهاجر بن اوس» که او را چنین یافت، گفت: «من در کار تو درمانده ام، تو را چه می شود؟ این چه حالی است که تو پیدا کرده ای، حال آن که دلاور ترین افراد کوفه ای؟» «حر» پاسخ داد:﴿ وَ اللّهِ إِنِّى أَخَيْرُ نَفْسِى بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، فَوَ اللّهِ لَا أُخْتَارُ عَلَى الْجَنَّةِ شَيْئاً، وَ لَوْ قَطَعْتُ وَ حُرِّقْتُ.﴾ (به خدا سوگند خود را مخیّر میان بهشت و دوزخ می یابم، و به خدا سوگند هر چند که پاره پاره شوم و پیکرم به آتش سوزد، جز راه بهشت را اختیار نخواهم کرد). آن گاه به سوی امام خویش رفت و از امامت کفر و باطل جدا شد. با حالی زار تقاضای توبه کرد. حسین (علیه السلام) فرمود: ﴿ نَعَمْ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْكَ﴾. (آری، خدا توبه تو

را می پذیرد). (1)

و این چنین «حر» بودن، رفتن و به دوست پیوستن را انتخاب کرد. پس از آن که آتش جنگ شعله ور شد و جمعی کشته شدند، «حر» حمله آورد و به دنبال نبردی سخت و قهرمانانه به شهادت رسید. حسین (علیه السلام) درباره اش فرمود:

﴿ أَنْتَ الْحُرُ كَمَا سَمَّنَكَ أُمَّكَ حُرِّاً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ﴾ (2)

هم چنان که مادرت تو را نامید، تو واقعاً در دنیا و آخرت حرّ هستی.

«حر»، این چنین «آزاده» گشت و آنان که در صف مقابل ایستادند، کسانی بودند که خود را از تعهّد الهی آزاد ساخته بودند و با نفس امّارۀ خویش پیمان بسته بودند؛ لذا خود را به بهای اندک فروختند.

﴿ وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَيْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْيَا وَ بَاعَ حَقَّهُ بِالارْذَلِ الارْنَى وَ شَرِى آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الأَركَسِ﴾. (3)

و آنان که بر ضد آن حضرت هم دست شدند، کسانی بودند که دنیا فریب شان داد و بهرۀ خود را در ازای بهایی نا چیز فروختند و آخرت خود را مقابل بهایی اندک از دست دادند.

حسین (علیه السلام) قیام کرد تا همگان را از غل و زنجیر های جهالت و گم راهی برهاند، همگانه را «حر» سازد:

﴿ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنْ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلَالَةِ.﴾ (4)

ص: 43

او جان (خون قلب) خود را در راه تو داد تا بندگانت را از جهالت و نادانی و سر گردانی در گم راهی برهاند

امّا آنان هوس و گم راهی را برگزیدند:

﴿ وَ تَعْطَرَسَ وَ تَرَدَّى فِي هَوَاهُ.﴾ (1)

و بزرگی کردند و خود را در چاه هوا و هوس سر نگون ساختند.

نجات دهد، او را از مرتبۀ حیوانی خارج سازد و به سوی حقیقتش بکشاند که شأن انسان و اصل به حقیقت، جز این اقتضا ندارد. اما او نخواست، امام (علیه السلام) چون از توبه و باز گشت وی مأیوس شد برخاست در حالی که چنین می فرمود: [چرا این قدر در اطاعت شیطان پا فشاری می کنی] خدایت در بسترت تو را بکشد و در قیامت گناهت را نبخشاید. به خدا سوگند امیدوارم از گندم عراق نصیبت نگردد مگر به اندازۀ کم (عمرت کوتاه باد)». [و چنین شد]. «عمر سعد» از سر استهزاء گفت: «جو عراق برای من بس است.» (1) امام (علیه السلام) پس از ورود به کربلا، این شأن (دنیا طلبی) را که مانع نجات انسان هاست معرفی فرمود:

﴿ النَّاسُ عَبِيدُ الدُّنْيَا وَ الَّذِينَ لَعِقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ مَادَرَّتْ مَعَابِشُهُمْ.﴾ (2)

مردم بندگان دنیا هستند و دین لقلقۀ زبان شان، حمایت و پشتیبانی شان از دین تا آن جاست که زندگی شان در رفاه است.

آدمی هر چه را دوست بدارد، گرد آن طواف می کند و بر مدار آن سیر می نماید. امام صادق (علیه السلام) در بیان نورانی خویش این حقیقت را این گونه ترسیم کرده است:

﴿ إِذَا رَأَيْتُمُ الْعَالِمَ مُحِبَّا لِدُنْيَاهُ فَاتَّهِمُوهُ عَلَى دِينِكُمْ، فَإِنَّ كُلَّ مُحِتٍ لِشَيْءٍ يَحُوطُ مَا أَحَبَّ.﴾ (3)

چون عالم را دنیا دوست دیدید، او را نسبت به دین تان متهم دانید (از او دین تان را نگیرید و بدانید که دین داریش فریب است) زیرا دوست دار هر چیزی گرد محبوبش می گردد.

دعوت حسین (علیه السلام) دعوت به دل کندن از دنیا و رفع مانع کمال و خروج از مدار «انیّت» و «اناتیّت» و دخول در مدار «توحید» و «عبودیّت» است؛ رفع «اسارت» و «حریّت» یافتن است: کنار گذاشتن «ذلّت» و دست یافتن به «عزّت» است.

این دعوت هم چنان به گوش می رسد و هر که را که بدان لبیّک می گوید حیات می بخشد و حقیقت وجودی اش را شکوفا می کند. درود و سلام خدا و فرشتگان و بندگان صالح بر او باد.

چون خلافت رشته از قرآن گسیخت *** حریّت را زهر اندر کام ریخت

خاست آن سر جلوۀ خیر الامم *** چون سحاب قبله باران در قدم

بر زمین کربلا بارید و رفت *** لاله در ویران ها کارید و رفت

تا قیامت قطع استبداد کرد *** موج خون او چمن ایجاد کرد

بهر حق در خاک و خون گردیده است *** پس بنای لا اله گردیده است

مدعایش سلطنت بودی اگر *** خود نکردی با چنین سامان سفر

ص: 45

دشمنان چون ریگ صحرا لاتعد *** دوستان او به یزدان هم عدد

سر ابراهیم و اسمعیل بود *** یعنی آن اجمال را تفصیل بود

عز او چون کوه ساران استوار *** پایدار و تند سیر و کام کار

تیغ بهر عزّت دین است و بس *** مقصد او حفظ آیین است و بس

ما سواله را مسلمان بنده نیست *** پیش فرعونی سرش افکنده نیست

خون او تفسیر این اسرار کرد *** ملت خوابیده را بیدار کرد

نقش الاّ اللّه بر صحرا نوشت *** سطر عنوان نجات ما نوشت

رمز قرآن از حسین آموختیم *** ز آتش او شعله ها اندوختی

شوکت شام و فر بغداد رفت *** سطوت غرناطه هم از یاد رفت

تار ما از زخمه اش لرزان هنوز *** تازه از تکبیر او ایمان هنوز

ای صبا ای پیک دور افتادگان *** اشک ما بر خاک پاک او رسان (1)

تحقیق رضا استادى، مكتبة بصيرتي، قم، 1405 ق، صص 451 - 64؛ عبد الرزاق الموسوى المقرّم (ت 1391 ق)، مقتل الحسين، الطبعة الخامسة، مكتبة بصيرتي ، قم، 1394 ق. صص 136-455.

4. در احادیثی چند از قول رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلم) امیر مؤمنان (علیه السلام)، حضرت حسین (علیه السلام)، و حضرت رضا (علیه السلام) «کربلا» سر زمین «ک ب» و «بلا» یعنی سر زمین اندوه و مصیبت نامیده شده است. ر.ک: محمد بن سعد (ت 230 ق)، ترجمة الامام الحسين و مقتلة، تحقيق السيّد عبد العزيز الطباطبائي، الطبعة الاولى، مؤسّسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، 1415 ق، صص 49-68؛ ابو القاسم سلیمان بن احمد الطبرانی (ت 360 ق)، مقتل الحسین بن على بن أبى طالب، حقّقه و علّق عليه محمد شجاع ضيف اللّه، الكويت، 1412 ق، ص 43؛ شمس الدين ابو المظفر يوسف بن فرغلى المعروف بسبط بن الجوزی (ت 654 ق)، تذکرة الخواس، مؤسّسة اهل البيت، بيروت، 1401 ق. ص 225 ؛ نفس المهموم، صص 205-206؛ محمد باقر المجلسی (ت 1110 ق)، بحار الانوار الجامعة لعلوم الائمّة الأطهار، الطبعة الثالثة، دار احياء التراث العربی، بیروت، 1403 ق. ج 28، صص 39 - 40؛ ج 32، ص 420؛ ج 36، ص 253؛ ج 44، ص 339؛ ج 44، صص 253 - 254، 264، 284، 315، 328، 383.

5. ر.ک: محسن رشید، شمع وجود، چاپ اوّل، مؤسّسۀ نشر و تحقیقات ذکر، 1367 ش. ص 10 .

6. فتوح ابن أعثم، ج 5، ص 18؛ اللهوف، ص 23 («بمثله» آمده است)؛ بحار الانوار، ج 44، ص 325 «مثله» آمده است.

7. عرفان و حماسه، ص 71

8. شعاری مشهور درباره عاشورا و کربلا و جاری بودن آن در پهنۀ زمین و زمان.

9. قرآن، ترجمه و توضیح سیّد جلال الدین مجتبوی، چاپ اوّل، انتشارات حکمت، 1371 ش، ابراهيم 1.

10. امام روح اللّه خمینی (ت 1368 ش)، تفسیر امام خمینی، حزب جمهوری اسلامی، صص 103-101 .

11. قرآن، بقره / 30.

12. همان.

13. قرآن، نساء/ 100 .

14. امام روح اللّه خمینی، تفسیر سورۀ حمد، انتشارات پیام آزادی، صص 47 - 48 .

ص: 47

15. قرآن، بقره / 30.

16. سيّد محمد حسین طباطبایی (ت 1360 ش)، الميزان في تفسیر القرآن، دار الكتاب الاسلامی، قم، 1393 ق، ج 1، ص 114.

17. السيّد حيدر الاملي (ت 782 ق) ، نصّ النصوص في شرح فصوص الحكم (المقدّمات)، با تصحیحات و مقدمه و فهرست ها: هانری کوربن و عثمان یحیی، قسمت ایران شناسی انستیتو ایران و فرانسه، تهران، 1353 ش. ص 49.

18. همان، صص 48 - 49 .

19. ر.ک: همان، صص 49 - 50.

20. تفسیر المیزان، ج 1، صص 115 - 116.

21. قرآن، بقره / 31.

22. ر.ک: تفسیر المیزان، ج 1، صص 116 - 117 .

23. ر.ک: نصّ النصوص، صص 48 - 49 .

24. امام روح اللّه خمینی، شرح دعای سحر، ترجمۀ سیّد احمد فهری، نهضت زنان مسلمان، 1359 ش. صص 139 - 140.

25. حافظ شیرازی، شمس الدین محمد (ت 792 ق)، دیوان اشعار، به اهتمام انجوی شیرازی، انتشارات محمد علی علمی، 1346 ش. ص 8.

26. تفسیر سورۀ حمد، ص 20.

27. جلال الدین محمد بلخی(مولوی) (ت 672 ق)، کلیات دیوان شمس تبریزی، مقدمه بدیع الزمان فروزان فر، تصحیح و حواشی م. درویش، سازمان انتشارات جاویدان، 1346 ش. ص 31.

28. تفسیر سورۀ حمد، ص 20؛ و نیز ر.ک: شرح دعای سحر، ص 140؛ مصباح الهداية الى الخلافة و الولاية، مقدمه سيّد جلال الدین آشتیانی، چاپ اوّل، مؤسّسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372 ش. صص 13 ، 28 - 30 .

29. شرح دعای سحر، ص 144.

30. تفسیر سورۀ حمد، ص 21.

31. شرح دعای سحر، ص 142.

32. مصباح الهداية، ص 81.

ص: 48

33. تفسیر سورۀ حمد، ص 28.

34. عبد الرزاق لاهیجی (ت 1072 ق)، گوهر مراد، چاپ سنگی، طهران، 1301 ق، ص 92.

35. شرح دعای سحر، صص 143 - 144.

36. ر.ک: همان، صص 102 - 103 .

37. تفسیر سورۀ حمد، صص 52-51.

38. تاریخ الطبری، ج 5، ص 403؛ فتوح ابن أعثم، ج 5، ص 145؛ مقتل الخوارزمی، ج 1، ص 235 («بِیّ» آمده است)؛ عزّ الدين أبو الحسن علی بن محمد المعروف بابن الاثیرا (ت 630 ق)، الكامل فى التاريخ، دار صادر، بیروت. 1385 ق، ج 4، ص 48؛ نفس المهموم، ص 190 ؛ مقتل المقرّم، ص 218 .

39. مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32 .

40. قرآن، توبه/ 128.

41. صحیفۀ نور، چاپ اوّل، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361 - 1371 ش. ج 20، ص 140 .

42. قرآن، شعراء/3.

43. قرآن، کهف/ 6.

44. أبو الفتوح حسین بن علی رازی (از عالمان قرن ششم)، تفسیر روح الجِنان و روح الجّنان، مكتبة المرعشي النجفي، قم، 1404 ق، ج 4، ص 115.

45. جلوه های رحمانی، چاپ اوّل، معاونت فرهنگی هنری بنیاد شهید انقلاب اسلامی، 1371 ش. صص 34-35.

46. مرتضی مطهری (ت 1358 ش) حماسۀ حسینی، چاپ دوم، انتشارات صدرا، 1363 ش، ج 1، صص 299 - 300.

47. گنجینۀ اسرار، ص 62.

48. قرآن، اعراف / 157 .

49. جلال الدین محمد بلخی (مولوی) (ت 672 ق)، مثنوی معنوی، به اهتمام و تصحیح رینولد نیکلسون، لیدن، 1925 م. افست مؤسّسۀ مطبوعاتی علمی، دفتر ششم، ج 3، ص 535.

50. سید حسین نصر، اهمیت اسلام در جهان معاصر، ترجمۀ غلام علی حداد عادل، نشریه

ص: 49

انجمن اسلامی دانش جویان دانش کدۀ ادبیات دانشگاه تهران شماره 1 ، انسان و جهان، 1350 ش. صص 27-28.

51. تاريخ الطبری، ج 5، صص 427 - 428؛ الارشاد، ص 219.

52. همان.

53. شیخ عباس قمی (ت 1359 ق)، مفاتیح الجنان، ترجمۀ الهی قمشه ای، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364 ش. ص 856 (زیارت اربعین).

54. همان.

55. همان.

56. ﴿ حُبَّ الدَّنْيَا رَأْسُ كُلَّ خَطِيئَةِ.﴾ رسول اكرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم): أبو جعفر محمد بن علی بن الحسين بن بابويه القمى (الشيخ الصدوق) (ت 381 ق)، الخصال، صحّحه و علّق عليه علی اکبر الغفّاری، مكتبة الصدوق، طهران، 1389 ق، ج 1، ص 25.

﴿ فِيمَا نَاجىَ اللّهُ تَعَالَى بِهِ مُؤسسى: ... وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ فِتْنَةٍ بَدْرِهَا حُبُّ الدُّنْيا﴾. امام صادق (علیه السلام): بحار الانوار، ج 13، ص 354

57. تفسیر سورۀ حمد، ص 56

58. مقتل الخوارزمی، ج 1، ص 245

59. أبو محمد الحسن بن علی بن الحسين بن شعبة الحرّانی (از عالمان قرن چهارم)، تحف العقول عن آل الرسول (صلی اللّه علیه و آله و سلم)، مكتبة بصیرتی، قم، 1394 ق، ص 174؛ مقتل الخوارزمی، ج 1، ص237؛ نفس المهموم، ص 209 .

60. أبو جعفر محمد بن یعقوب الکلینی (ت 328 ق) ،الکافی، صحّحه و علّق عليه علی اکبر الغفّاری، دار الكتب الاسلامية، طهران، 1388 ق. ج 1 ، ص 46.

61. محمد اقبال لاهوری (ت 1317 ش)، کلیات اشعار فارسی، با مقدمه احمد سروش، کتاب خانۀ سنایی، تهران، 1343 ش. ص 75.

ص: 50

خیر؟

2- آیا مفهوم این عبارت منطبق بر مبانی و اعتقادات اسلامی هست؟

به منظور یافتن پاسخ درست و استوار برای پرسش نخستین، به بسیاری از متون و منابع اصیل و متعبر اسلامی مراجعه شد، (1) و بر ارباب تحقیق پوشیده نیست که چنین پژوهشی در دریای گستردۀ فرهنگ اسلامی و ادب عربی چه مایه صعب است و با آن که کار های عظیمی از جانب شرق شناسان و محققان و دانش مندان مسلمان به ویژه در سال های اخیر در زمینۀ فهرست نگاری برای کتاب های متون اسلامی و عربی انجام شده، هنوز نشانه ها و راهنما های کافی برای تحقیق در چنین مواردی وجود ندارد.

اکنون به لحاظ آن که بتوانیم در پایان این تحقیق، پاسخ روشنی به دو سئوال مطرح شده داده باشیم و هم چنین از دامنۀ گسترش این کلام و تفاسیر متفاوتی که از آن به عمل آمده، آگاه شویم ضروری است که در آغاز آن چه را در کتاب ها، مقالات و سخنرانی ها در باب این کلام ابراز شده و ما تا کنون بدان ها دست یافته ایم، با رعایت ترتب تاریخ نشر آن ها، عرضه کنیم.

مقدمه در چهار بخش ارائه می شود:

1- کسانی که به نقل عبارت ﴿ إِنَّ الحَیَاهَ عَقِیْدهٌ وَ جِهَادُ﴾ پرداخته اند بی آن که آن را به کسی منسوب نمایند.

2- کسانی که بدون ارائه مأخذ عبارت «ان...» را به امام حسین (علیه السلام) نسبت داده اند.

3- کسانی که عبارت «ان...» را از امام حسین (علیه السلام) نمی دانند.

4- کسانی که عبارت «ان...» را از شوقی می دانند.

1- کسانی که به نقل عبارت ﴿ إِنَّ الحَیَاهَ عَقِیْدهٌ وَ جِهَادُ﴾ پرداخته اند بی آن که آن را به کسی منسوب نمایند.

1- شیخ عبد اللّه العلايلي مصرى.

«... بدین سان شجاعانه تن به مرگ داد. امام [حسین (علیه السلام)] در راه عقیدۀ خود شرافتمندانه و مجاهدانه گام نهاد.

قف دون رأيك فى الحيوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد

امام به جهاد نیز پرداخت تا اعلام دارد که زنده ای کامل است، نه نیم زنده:

عقیدۀ بدون جهاد، و جهاد (2) بدون عقیده است. جهاد بی عقیده عبارت می گردد از توحش

ص: 52

و ایجاد وحشت و راه زنی هم چنان که عقیدۀ بدون جهاد، وجدانی است که در کالبد مرده ای خفته و هر یک از آن دو، تنها می توانند از معنایی پرده بردارند که کامل نیست...» (1)

2- روز نامۀ الحياة

﴿ إِنَّ الحَیَاهَ عَقِیْدهٌ وَ جِهَادُ﴾ (2)

3- استاد جعفر سبحانی.

«... و حیات حقیقی و زندگی واقعی را در چهره و پیشانی نورانی مرگ مشاهده می کنند و این جمله را میان دو لب زمزمه می نماید که ﴿ انما الحيوة عقيدة و جهاد﴾ (3)

یک محقق و یک انجمن دیگر که مشخصات آن را در این جا ذکر می کنیم بدون آن که عبارت ﴿ إِنَّ الحَیَاهَ عَقِیْدهٌ وَ جِهَادُ﴾ را به کسی منسوب کنند در نوشتۀ خود از این کلام سود برده اند:

1- انجمن اسلامی دانش جویان آمریکا و اروپا (4)

2- بنی صدر (5)

2- کسانی که بدون ارائه مأخذ عبارت ﴿ إِنَّ الحَیَاهَ عَقِیْدهٌ وَ جِهَادُ﴾ را به امام حسین (علیه السلام) نسبت داده اند.

1- ابو القاسم سحاب

«و به دیگران نشان می داد که او [حسین (علیه السلام)] روی عقیده راسخ و استوار و ایمانی کامل، ثابت و پایدار است و بدین گونه خویشتن را می ستود که:

قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد

2- زين العابدين رهنما

«... ارینب: ... آری او را [حسین بن علی (علیه السلام)] را دیده ام.

... حتی این شعر او را هم که موافق احساسات دل و روح من است حفظ کرده ام.

در زندگی رزم کنان بر ایمانت تکیه بده *** زیرا زندگی عبارت از عقیده و جهاد است

قف دون رأيك فى الحيوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد (6)

3- مهندس مهدی بازرگان

«... جوان برومند این مکتب و شهید صادق آن حسین بن علی است که در طلیعۀ قیام کربلا اعلام می نماید: ان الحيوة عقيدة و جهاد...» (7)

4- استاد یحیی نوری

ص: 53

«در این کتاب (فلسفۀ انقلاب حسین) به اندیشه های (عقاید) حسینی و چگونگی جهاد در راه عقیده واقف می شویم. و به حقیقت گفتار بلند و عميق امام: انما الحيوة عقيدة و جهاد» ضمن بررسی کردار او آگاه می گردیم. (1)

5- خسرو گل سرخی

«ان الحيوة عقيدة و جهاد»، «سخنم را با گفته ای از مولا حسین، شهید بزرگ خلق های خاور میانه آغاز می کنم. من که یک مارکسیست - لنینیست هستم برای نخستین بار عدالت اجتماعی را در مکتب اسلام جستم و آن گاه به سوسیالیسم رسیدم». (2)

6- حسین انصاریان

«انسان و مبارزه: «جمله ای را از امام سوم، پیشوای مجاهدین و مبارزین نقل می کنند که حضرت فرمود: ان الحيوة عقيدة و جهاد» زندگی سراسر ایمان عشق و مبارزه و کوشش است» (3)

7- احمد رضائی

«... که بر حسب آن امام (علیه السلام) مفهوم حیات را جز عقیده و جهاد در راهش نمی دانست و می گفت. «ان الحيوة عقيدة و جهاد»» (4)

8- محمد حسین مشایخ فریدنی

«.... در صورتی که اسلام دین آهن و کتاب، عقیده و جهاد است و مسیحیت دین انزوا و رهبانیت...» حسین بن علی فرموده است: «ان الحياة عقيدة و جهاد». «زندگی یعنی جهاد در راه عقیدت بشرط آن که قصد مجاهد نشر توحید و اعلای کلمة اللّه باشد ولی اگر برای کشور گشائی و تصرف اراضی دیگران باشد حرام است». (5)

9- شهید محمد علی رجائی

«... همه به این جملۀ امام حسین (علیه السلام) عقیده داریم که می فرماید: «ان الحيوة عقيدة و جهاد» (6)

برای پرهیز از طولانی شدن این مقاله از نقل نظر های دیگر کسانی که بدون ذکر مأخذ شعار مورد بحث این تحقیق را به امام حسین (علیه السلام) منسوب کرده اند خودداری کردیم اما به دست دادن اسامی این گروه و مشخصات مآخذ کار آن ها را ضرور می بینیم:

غلام حسین شیرازی واعظ (7) ، احمد شریعتی «بیدار» (8) ، مجلۀ مکتب تشیع (9) ،محمد رضا صالحی کرمانی (10) ، مجلهٔ مکتب اسلام (11) ، محمد جواد با هنر (12) ، دکتر فضل اللّه

ص: 54

صلواتی (1) ، نعمت اللّه قاضی (2) ،محمد باقر راست گو (3) ، ناشر کتاب مبارزه با نفس یا جهاد اکبر (4) ، عباس راسخی (5) ، جواد محدثی (6) ، حسن نامی (7)، احمد پیر نیانی (8) ،حسن قاضی (9) ، دکتر محمد مهدی کرانی (10) ، حسین باهر (11) ، م. رهرو (12) ، عبد الحسین ساشادین (13) ، واحد تبلیغات حزب جمهوری اسلامی بابلسر (14) ، شهدای پاک باز (15) ، دکتر سمنانی (16) ، طه حجازی (17) ، مدرسۀ عالی شهید مطهری (18) ، ویژه نامۀ کیهان (19) ، روز نامۀ جمهوری اسلامی (20) ، عزت اللّه راد منش (21).

3- کسانی که عبارت «ان الحيوة عقيدة و جهاد» را از امام نمی دانند.

1- أبو حازم احمد الشرباصی

«الحياة عقيدة و جهاد»

«... این گفتار در حقیقت شعاری است ارزنده و عالی از جمله شعار های امت متعهد و موحدی که می خواهد با عزت و شرف زندگی کند و خود را «از هر گزند و آسیب پذیری» مصون و در امان نگه دارد و یکی از سرایندگان مؤحد این شعار را در بیتی تضمین نموده (22) چنین گوید:

2- شهید دکتر علی شریعتی

«زندگیت بصورتی در می آید که اوجش را حسین «علیه السلام» تعریف می کند و برای ما قابل تصور نیست».

«زندگی، عقیده است و مبارزه [این جمله مصراع یک شعر است از شاعری متأخر، اما مضمون آن در سخن حسین هست] (23) و دیگر هیچ، که چنین تعریفی در عمل بسیار شگفت انگیز است.» (24)

3- رضا گل سرخی

«این گفتار [ان الحيوة عقيدة و جهاد] در برخی از نوشته های فارسی به رهبر آزادگان حضرت امام حسین (علیه السلام) نسبت داده شده است با این که جملهٔ بسیار محکم و متینی است ولی تا کنون ما در متنی از متون حدیث بر نخورده ایم که این گفتار را از آن امام بزرگوار نقل کرده باشند». (25)

4- استاد شهید محمد مفتح

«... از استاد شهید مطهری خاطرات زیادی دارم از جمله روزی خدمت ایشان بودم دربارۀ عبارت «ان الحيوة عقيدة و جهاد» می گفت: این جملۀ معروف «ان...» از معصوم نیست، سند ندارد و محتوی هم درست نیست». (26)

ص: 55

5- استاد شهید مرتضی مطهری

«یک جمله منسوب شده است به امام حسین (علیه السلام)، این جمله نه معنایش درست است و نه در هیچ کتابی وجود دارد که این از امام حسین (علیه السلام) باشد و این چهل یا پنجاه سال هم بیش تر نیست که در دهان ها افتاده است می گویند امام حسین (علیه السلام) فرموده است: «ان الحيوة عقيدة و جهاد» حیات یعنی یک عقیده داشتن و در راه آن عقیده هم جهاد کردن این با فکر غربی ها و فرنگی ها جور در می آید که انسان بایستی یک عقیده ای داشته باشد و در راه عقیده اش هم بایستی بجنگد، قرآن سخن حق را به میان می آورد، جهاد در قرآن و حیات از نظر قرآن این است که حق پرستی و جهاد در راه «حق»، نه عقیده و جهاد در راه عقیده».

عقیده ممکن است حق باشد و ممکن است باطل باشد عقیده انعقاد است، این یک مکتب دیگری است که می گویند انسان بالاخره بایستی یک عقیده ای یک آرمانی و یک ایده ای داشته باشد و در راه آرمانش هم بایستی کوشش بکند حالا آن عقیده چه باشد هر چه می خواهد باشد.

من در یک جلسه ای گفتم که این جمله ای که اخیراً معروف شده به نام امام حسین (علیه السلام) که «ان الحيوة عقيدة و جهاد» در هیچ مدرکی از مدارک اسلامی چنین مطلبی نقل نشده است، بنابراین سند ندارد معنایش هم درست نیست با منطق امام حسین (علیه السلام) جور در نمی آید، منطق اسلام این نیست که زندگی این آدم یک عقیده ای و جهادی در راه عقیده، صحبت عقیده در اسلام نیست، صحبت حق است در اسلام، زندگی این است که انسان حق را پیدا کند و در راه آن جهاد کند، این مسئله که در راه عقیده باید جهاد کرد این یک فکر فرنگی است که بعد ها در میان مسلمین آمده است...

من می گویم این جمله از امام حسین (علیه السلام) نیست، صدی نود و نه یقین دارم که نیست حال اگر کسی پیدا کرد مدرکش را من قول می دهم که بالای همین منبر اعتراف کنم که اشتباه کرده ام...» (1)

6- شهید محمد حسین بهشتی

«... ما نخواستیم بگوئیم که این کلامی است از امام (علیه السلام)، چون این را در هیچ سندی نیافتیم. این کلامی است از یکی از نویسندگان مصری که شیفتۀ امام حسین (علیه السلام) بود و دربارۀ او می نوشت و می گفت و این شعار «ان الحيوة عقيدة و جهاد» این را در یک شعر کوتاه آورده با همین تعبیر «ان الحيوة عقيدة و جهاد». ولی این روایت نیست البته، اما درایت هست.

به این معنی که برداشت بنده این است که زندگی انسان اصلاً وقتی انسانی است که به یک

ص: 56

آرمانی معتقد و دل بسته باشد و در راه او تلاش شبانه روزی بکند.

حالا اگر این آرمان، آرمان الهی باشد، انسان ملکوتی است، اگر آرمان زمینی باشد، انسان خاکی است ولی بالاخره از حیوان بخور و بخواب فراتر رفته، در مقابل انسان روزمرگی...» (1)

7- استاد محمد تقی جعفری

«عبارت «ان الحيوة عقيدة و جهاد» مصراع بیت زیر است:

قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد

و از امام حسین «علیه السلام» نیست، معنای آن با بیت زیر (که از یک تن از بنی الاوس- است و امام در کربلا خوانده) هماهنگی دارد. (2)

سأمضى و ما بالموت عار على الفتى *** اذا مانوى حقاً و جاهد مسلماً (3)

8- آية اللّه علی مشگینی

«آن چه من می گویم جمله ای است از آن حضرت [حسین بن علی(علیه السلام)] و آن این که از حضرت معروف است «ان الحيوة عقيدة و جهاد» البته من این روایات را جائی نیافته ام که در کتاب های خودمان مستند بوجود اقدس آن حضرت باشد اما این استناد را من معتقدم و درست است زیرا این جمله، جمله ای است با عظمت و پر محتوی و با مقام شامخ امام می خورد چون معنی این جمله این است که زندگی سراسر اعتقاد است و تلاش باور است و کوشش این دو معنی را دارد...» (4)

4- کسانی که عبارت «ان الحيوة عقيدة و جهاد» را از احمد شوقی می دانند.

1- أحمد الجندى

قف دون رأيك فى الحيوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد (5) «شوقی»

2- الدكتور محمد صبرى

«شعار الجهاد»

صدرت (الجهاد) للصحفى الكبير توفيق دياب في 17 سبتمبر سنة 1931 و كان شعارها:

قف دون رأيك فى الحيوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد (6)

3- نصوح بابیل

«... گویی زبان من به تکرار این سرودۀ شوقی می پردازد که:

قف دون رأيك في الحيوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد (7)

ص: 57

شوقی...» نقل کردیم، از نظر می گذرانیم:

«شعار الجهاد»

صدرت (الجهاد ) للصحفى الكبير توفيق دياب توفيق دياب في 17 سبتمبر سنة 1931 و كان شعارها:

قف دون رأيك فى الحيوة مجاهداً *** ان الحيوة عقيدة و جهاد

که ترجمۀ عبارت فوق چنین است:

شعار مجلۀ «الجهاد»

مجلۀ (الجهاد) به سر دبیری روز نامه نگار بزرگ توفیق دیاب بیت زیر را [از احمد شوقی] در تاریخ 17 سپتامبر سال 1931م. به چاپ رساند که شعار الجهاد شد.

در زندگی نسبت به عقیدۀ خود استوار و پا بر جا باش و به جهاد برخیز که زندگی عقیده (آرمان مقدس) و جهاد است.

از این نوشته بر می آید که شاعر بزرگ مصر، امیر الشعرا احمد شوقی (1868 - 1932 م.) بیت بالا را برای توفیق دیاب ساخته و به او تقدیم کرده است. توفیق دیاب که سر دبیری مجلۀ الجهاد را عهده دار بود، این بیت را در 17 سپتامبر 1931 م. شعار مجله ساخت. توفیق دیاب از وفادار ترین دوستان احمد شوقی و از معدود کسانی بود که در واپسین روز های حیات وی در کنارش بود.

بنابراین، به استناد چنین مأخذب معتبر، باید گوینده و سراینده بیت «ان...» را احمد شوقی بدانیم. در میان کسانی که این شعر را از امام حسین (علیه السلام) ندانسته اند، استاد مطهری با ذکر این عبارت از همه بیش تر به واقعیت نزدیک شده است آن جا که می گوید: «... این جمله... چهل یا پنجاه سال هم بیش تر نیست که در دهان ها افتاده است...»

اما در پاسخ سئوال دوم یعنی معنا و مفهوم مصراع و انطباق آن با موازین اسلامی باید گفت: از مجموع نظر های ابراز شده، دو گونه برداشت متمایز بدست می آید، که هر کدام به نوعی شایسته دقت و تأمل است: نخستین آن دو، که متکی بر معنای اصطلاحی کلمهٔ «جهاد» است، (1) نظر کسانی است که معتقدند: مراد گویندۀ این عبارت از عقیده «عقیدۀ توحید» و از «جهاد» «جهاد دینی» بوده است، زیرا لفظ جهاد (جهاد دینی) در این شعار، خود قرینه است بر این که گوینده از «عقیده» «عقیدۀ توحید» را در نظر داشته، به عقیده بطور عام را. و اگر کلمهٔ «عقیده» را در این جا بطور مطلق در نظر بگیریم، در آن صورت نیز، مطابق یک اصل پذیرفته شده که می گوید: هر گاه لفظی مطلق، بدون قید

ص: 59

و قرینه ذکر شود، منصرف به معنی کامل و تام آن لفظ است و با توجه به این که در میان عقاید و عرف مسلمین هم کامل ترین معنی عقیده «عقیدۀ توحید» است لذا باید گفت هر جا کلمۀ «عقیده» بدون قيد و قرینه ذکر شود، مراد «عقیدهٔ توحید» است. با این حال و با توجه به معنای لغوی این دو کلمه نمی توان آن را در این معنای اصطلاحی منحصر دانست. ولی می توان گفت: هر گاه چنین برداشتی از این عبارت داشته باشیم: آن گاه شعار «ان الحياة عقيدة و جهاد» با موازین اعتقادی اسلام منطبق است.

برداشت دوم که بر معنای لغوی کلمهٔ «عقیده» و «جهاد» متکی است، نظر کسانی است که معتقدند منظور گوینده «عقیده و مبارزه بطور عام» است نه «عقیده ای خاص». آن چه این نظر- نظر متکی بر معنای لغوی - را تأییر می کند، این استدلال است که گفته شود: این که شاعر از سرودن این بیت چه نیت و کدامین مقصود را منظور نظر داشته است اولاً روشن و مشخص نیست ثانیاً نمی تواند ملاک معنی برای ما باشد. مهم این است که آن چه از ظاهر و منطوق این مصراع و عبارت بر می آید چیست؟ زیرا هیچ شاعری نمی تواند شخصاً بدنبال گفته خود برود و آن چه در دل داشته در تکمیل سخن خود بیان دارد، بلکه سخن وقتی به میان مردم رفت به سان سندی باید گویای مکنونات قلبی شاعر باشد، بنابراین آن چه از این شعار مستفاد می شود «عقیده و مبارزه بطور عام» است، نمونه هایی از این نوع برداشت را در متن مقاله - از جمله در عبارت منقول از استاد مطهری - خواندید. حال کدام یک از این دو نظر و رأی بطور قطع مورد نظر گویندۀ این شعار بوده است، اصولاً برای ما ملاک عمل نیست، نکتۀ در خور دقت این است که ببینیم «تلاش در راه هر عقیده» از نظر اسلام «مقدس» است، یا نه ؟

با استناد به بعضی نظر ها در این تحقیق، که مبین موازین اسلامی در این زمینه است بطور اختصار می توان گفت: تفاوت زندگی انسان با حیوان منوط به داشتن عقیده است. بر این اساس، انسان در این مقطع از حیات خود، به عقیده ای پای بند می شود و در راه آن مبارزه می کند. اگر به برداشت دوم از این عبارت عنایت ورزیم، شعار مذکور باز گو کنندۀ چنین واقعیتی است. با آن که چنین انسانی - انسان عقیده مند و مبارز - بر انسان فاقد عقیده برتری دارد، انسان ملکوتی و ایده آل اسلامی نیست، زیرا در اسلام مبارزه تنها در راه «عقیدۀ توحید» و اعلای آن «مقدس» است.

به دیگر سخن: در اسلام، مفهوم زندگی، ایمان داشتن به خداوند یگانه و تلاش در راه جلب رضای او «مقدس» است، لا غیر.

ص: 60

ص 65، 73 و 59

17- روز نامۀ میزان، ش 95 (1360)، ص 2

18- خون های مقدس، 1338 ص 205

19- مجلۀ مکتب اسلام، س 4، ش 6 (تیر ماه 1341)، ص17

20- مکتب تشیع (سالانه) اردیبهشت 1341: 2 - 7

21- الفبای فکری امام حسین (چاپ 2، 1384 ه- ق) ص 13

22- مجلۀ مكتب اسلام، س 6، ش 8، صفحۀ عنوان و س 16، ش 2 ، پشت صفحۀ عنوان، خرداد 1344

23- مكتب اسلام (1340)، س 3، ش 10، ص 20

24- سلام بر عاشورا (1347) ص 35 - 36، 169

25- تاریخ سیاسی اسلام 1349 ص 413

26- کتاب برای چشم هایت، تهران، 1349، ص 29

27- مبارزه با نفس یا جهاد اکبر (سخنرانی امام خمینی)، نقل از مقدمۀ ناشر کتاب، ص 5، 1392 ق.

28- علل قيام حسین، قم، ص232

29- اسیر آزادی بخش (مجموعۀ شعر) تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص16-17

30- مجلۀ استعمار، تهران (1397 ه- ق) ص 130 و 213

31- مجلۀ مكتب اسلام س 20 ش 5، 1356

32- کتاب جهاد، 1357 ص 330،149

33- شهادت، رستگاری، 1357 ص 17

34- ایدئولوژی، تهران، سازمان برنامه و بودجه (1362) دفتر سوم، ص 9

35- مكتب مبارز: نشریۀ اتحادیه انجمن های اسلامی دانش جویان در اروپا، ش 15 ص 87 - 1357،89

36- سیمای محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) نوشتۀ علی شریعتی، ترجمۀ به انگلیسی (قسمت یادداشت ها) 1358 ص 77

37- نشریۀ «از عاشورا تا اربعین» ش 4 پنج شنبه چهار دی 1359

ص: 62

38- انتشارات سپاه پاسداران، ص 24

39- مجلۀ سروش، س 3 ش 123 ص 34، آذر 1360

40- کیهان، ویژه نامه عاشورای حسینی، 14 آبان 1360، ص 4

41- روز نامۀ جمهوری اسلامی، یک شنبه دوم آبان 1361، ص 1

42- ویژه نامۀ کیهان، 19 بهمن 1360، ص 8

43- روز نامۀ جمهوری اسلامی، ش 866 (سال سوم، پنج شنبه ششم خرداد 1361)

44- قرآن جامعه شناسی اتوپیا ،تهران، امیر کبیر، 1361، ص 19

45- از این نظر الشرباصی که می گوید «یکی از سرایندگان موحد این شعار را در بیتی تضمین نموده». استنباط می شود که وی جملهٔ «ان....» را از امام حسین (علیه السلام) نمی داند. [م]

46- يسألونك فى الدين و الحياة، چاپ 2، 1972 م، ص 546 (چاپ اول 1970)

47- مجموعۀ آثار دکتر شریعتی، ج 1، ص 225 و ج 16 (تاریخ تحریر 51 - 1350) ص 172 (و نیز دیده شود: مجموعه آثار شریعتی ج 3، ص11؛ ج 12، ص 247؛ ج 19، ص 207 و ص 384)

48- خوب است در این جا متذکر شویم با آن که دکتر شریعتی بدون ارائه مأخذ در بعضی از نوشته های خود عبارت «ان الحيوة عقيدة و جهاد» را به امام (علیه السلام) نسبت داده، در حاشیۀ کتاب اسلام شناسی «که در متن خواندید» متذکر می شود: «این جمله مصراع یک شعر است از شاعری متأخر، اما مضمون آن در سخن حسین (علیه السلام) هست» با این تذکر، بر خلاف عده ای از نویسندگان که بصراحت این بیت را از امام حسین (علیه السلام) می دانند، او از امام (علیه السلام) نمی داند، و نظر خود را مبنی بر این که «اما مضمون آن در سخن حسین (علیه السلام) هست» روشن نمی سازد یعنی نشان نمی دهد که در کجای سخن امام (علیه السلام) چنین مضمونی را یافته است، مگر آن که بگوئیم که زندگی امام خود «عقیده و جهاد» بوده است که البته این سخن، با توجه به شناختی که از زندگی و روش فکری او داریم سخن درستی است.[م]

49- مبارزه ای در قالب صلح ،قم، شفق، 1357، ص 8

50- بخشی از سخنرانی استاد محمد مفتح در مجلسی که به مناسبت شهادت استاد مطهری، در دانش کدۀ الهیات (1358/2/17) تشکیل گردیده بود.

51- انسان کامل، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، 1362 ، ص 105 - 106 - 190

ص: 63

52- ظاهراً منظور شهید بهشتی، شیخ عبد اللّه العلایلی مصری است که کتاب ها و مقالات زیادی دربارۀ امام حسین (علیه السلام) تألیف کرده و از بیت مورد بحث ما نیز در آثار خود سود برده است.

53- سلسله درس های شناخت، درس پنجم، پخش از سیمای جمهوری اسلامی ایران، روز یک شنبه چهارم اردیبهشت 1361

54- این نظر استاد محمد تقی جعفری را شخصاً گرفته ام. [م]

55- شعری که امام در کربلا خوانده - بنا به نقل شیخ مفید - سه بیت زیر است:

سأمضى و ما بالموت عار على الفتى *** اذا مانوى حقاً و جاهد مسلماً

و واسى الرجال الصالحين بنفسه *** و فارق مثبوراً و خالف مجرماً

فان عشت لم اندم و ان مت لم الم *** کفی بک ذلاً ان تعیش و ترغما

(الارشاد، اصفهان، 1364 ق، ص 206).

56- روز نامۀ جمهوری اسلامی، حدود بهمن ماه 1362

57- (کتاب) ذكرى سعد اللّه الجابرى، قدم له و أشرف على طبعه أحمد الجندى، (سوريا)، طلاس، (1981 م) ص 9

58- الشّوقيّات المجهولة، آثار شوقى، التى لم يسبق كشف ها و نشر ها، دراسات و أضواء جديدة على حياة الشاعر و عصره و أدبة، الجزء الثانى (1904 - 1932) بقلم الدكتور محمد صبرى. طبعة ثاينة منقحة، بيروت، دار المیسیرة، 1399 ه- ق. ص 247

59- كتاب صحافة و سياسة، سورية في القرن العشرين، تأليف نصوح بابيل، لندن، ریاض الرّيس للكتب و النشر، 1987 م، ص 26

60- در این جا به بعض کتاب ها و مجله هایی که در رابطه با این تحقیق از نظر گذرانده ام اشاره می شود:

1- کتاب های مقاتل و سر گذشت نامه ها (در 89 جلد) 2- صحاح سته، کتب اربعه و دیگر متون احادیث (170 جلد) 3- متون شعر عربی (156 جلد) 4- مجله ها و روز نامه های عربی و فارسی (526 عنوان) 5- صحیفه نور (16 جلد)

61- هر کتاب فقهی مهمی با کتاب «الطهارة» آغاز می گردد و غالباً حاوی کتابی در باب «جهاد» نیز هست.

ص: 64

لذا با اذعان به نا رسایی قلم و ناتوانی زبان، در عبارات ذیل سایه روشنی از احساسات و علائق نسلی از بندرسته را نسبت به مرشد و مرادی بزرگ به رشته تحریر می آوریم که به رهبری او، فراز و نشیب های دوران پر ماجرای چهل ساله اخیر را پسِ پشت نهاده است و به دم گرم مسیحائیش جانی تازه یافته و با تولد های دیگر، زمینه ساز انقلاب شکوه مند اسلامی مان گشته است:

- او به منزله «آفتاب» حیات بخشی بود که در سیاه ترین روزگار ستم گری طاغوتیان، و دوران خفقان حکومت ستم شاهی، بر قلب های افسرده محرومان نور امید پاشید و آنان را به پیکار با تاریکی ها بر انگیخت، تا جامعه شرق و غرب زده ما را از ظلمت به سوی نور و از «شب تاریک و بیم موج و گردابی چنان هائل» (1) به سواحل امن و جمع سبک باران آزاده، هدایت کرد.

- سراسر زندگی و لحظه لحظه از عمر پر برکت او در راه تحقق آرمان های والای اسلامی و اجرای قوانین الهی و مبارزه با ظلم و ظالم گذشت.

- او پیش رو بیدار گران اقالیم قبله و شاخص ترین چهره تاریخ پس از انبیاء و معصومین (علیهم السلام)، بت شکن تاریخ توحید، تندیس استقامت و صبر، مظهر صلابت و سازش نا پذیری با دشمنان خدا و خصم مستکبران جهان خوار بود.

- وی، ایمان و فرزانگی جدّش - خاتم پیامبران، که درود خدا بر او و خاندانش باد - شجاعت و سخت کوشی پدرش - علی (علیه السلام) پیشوای پرهیز گاران - و جوان مردی و ایثار گری کاروان سالار شهیدان كربلا را به همراه داشت.

- دلش مالامال از عشق، و سرش آکنده از شور عدالت خواهی و فضیلت جوئی بود.

- او به گونۀ آتش فشانی گدازان، از کانون جوشان حوزه ها، و از بستر خروشان توده های ظلم ستیز داد خواه بر آمد و چونان صخره ای عظیم و استوار بر سر بد خواهان فضیلت و آنان که به واسطۀ جمود فکری و تحجّر ذهنی، همیشه سدّ راه ترقی اسلام و اسلامیان بوده و در طول تاریخ، در لباس «شریح قاضی» ها و مفتیان هم کاسه و هم سوی با طاغوت ها، آب به آسیای دشمنان دین ریخته اند؛ فرود آمد و در فرخنده ایام بهمن 1357، به یاری مردم قهرمان ایران کاخ پوشالی دو هزار و پانصد ساله ستم شاهی را در هم کوبید.

- وی با دین به دنیا فروشان بی بصر از خدا بی خبر و: «روحانی نما های ریا کار» (2) هم چنین با شیطان بزرگ و چپاول گران بی فرهنگ و ضد بشر شرق ملحد و غرب فاسد و: «هم آخور های اسرائیل جنایت کار» (3) مبارزه ای بی امان کرد، و در این ره گذر توان ابر قدرت های جنایت کار را در هم شکست. و

ص: 66

جامعۀ اسلامی را به هویت اصلی و به خویشتن خویشش باز گرداند و سر انجام با اعمال سیاست: «نه شرقی نه غربی، بل اسلامی» بند های بردگی و رعب و ترس از استعمار گران جهان خوار را از دست و پای مردم مظلوم خود باز کرد و به استقلال شان رسانید.

او به مردان جامعۀ از بند رستۀ ما، اعتماد به نفس و شهامت بخشید، و زنان مسلمان را از سقوط به منجلاب فسادی که مزدوران غرب زدۀ بی گانه به دست خاندان فاسد پهلوی - برای تباهی شان فراهم آورده بودند، نجات داد. و با برقراری سنت اسلامی حجاب، عفت و پاکی رأی و دامن را برای آنان تأمین کرد و با شرکت دادن ایشان در صحنه های زندگی فرهنگی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، به نیمی از پیکرۀ اجتماع مان حیاتی تازه بخشید و از این ره گذر حقوق طبیعی و انسانی زنان را تضمین کرد.

- تحمل باز داشت ها، تبعید ها، در بدری ها، زخم زبان شنیدن های آن قائد بزرگ از خناسان زمان و اندر بلا های سخت بودن او که منجر به «فرّ و بزرگ مردی و سالاریش» گردید، قصه ای است پر غصه، و مبارزات خستگی نا پذیر وی در راه دفاع از حقوق مستضعفان و اعتماد و اتکاء دائمی اش به الطاف حق و کوشش در تأمین رضای خداوند و پیروی از رهبران راستین دین، قولی است که جملگی بر آنند.

- بر جسته ترین ابعاد روح متعالی امام خمینی (سلام اللّه علیه): اخلاص، ایمان راسخ به حق و بی اعتنائی به زخارف فریبای دنیا بود و بدین دلیل قدرت های مادی و ظاهری را همواره حقیر می شمرد و تکیه کلام همیشگی اش این حدیث نورانی نبوی بود که: ﴿ حُبُّ الدُّنیا رَأسُ کُلِّ خَطیئَهٍ﴾ (1)

- او در رعایت فرمان های الهی و امانت داری مصداق و مَثَل اعلای این کلام خداوندی بود که فرموده است: ﴿ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ﴾ (2) و در عین حال که اراده ای به استواری و توان مندی یک سردار شجاع و نظامی داشت - و در مقام فرمان دهی کل قوا همواره چونان بنیانی مرصوص در برابر دشمنان شرف و آزادی پای می فشرد و در مواقع لازم به سر کوبی آنان فرمان می راند، احساس و عاطفه ای به رقّت یک عارف داشت و دلش به مانند قلب عاشقی پاک باخته، آکنده از شور و شوق و عشق به حقیقت بود، چنان که این ویژگی های روحی او را از مجموعه اشعاری که در دیوان مستطابش گرد آورده اند، از جمله از غزل عارفانه و زیبای ذیل که در آن ضمن بیان درد مهجوری و شرح آرزومندی خود - لسان الغیب وار - راز گشائی ها فرموده است، به خوبی می توان دریافت:

آید آن روز که خاک سر کویش باشم *** ترک جان کرده و آشفتۀ رویش باشم

ساغر روح فزا از کف لطفش گیرم *** غافل از هر دو جهان، بستۀ مویش باشم

ص: 67

سر نهم بر قدمش بوسه زنان تا دم مرگ *** مست تا صبح قیامت ز سبویش باشم

هم چو پروانه بسوزم بر شمعش همه عمر *** محو، چون می زده در روی نکویش باشم

رسد آن روز که در محفل رندان سر مست *** راز دار همه اسرار مگویش باشم

یوسفم گر نزند بر سر بالینم سر *** هم چو یعقوب دل آشفتۀ بویش باشم (1)

... استقبال بی نظیر تاریخی که به هنگام ورود او به خاک وطن - پس از پانزده سال تبعید - در دوازدهم بهمن ماه سال 1357 ، از طرف میلیون ها انسان مشتاق بی قرار به عمل آمد، و سیل میلیونی امّت عزادار سوگوار همراه با طوفانی از صجه و ناله و اشک، در لحظات وداع با پیکر پاکش در مصلای بزرگ تهران و در مراسم تشییع و تدفین او که در شانزدهم خرداد 1368 جاری و بر پا شد، خود نشانه ای است از محبوبیت بی همال و خصال شایستۀ وی و بر حق بودن مکتبی که به عشق آن زیست و برای سر بلندی و گسترش آن مبارزه کرد و با عشق آن جان سپرد.» (2)

***

و اما بررسی: «تأثیر فرهنگ عاشورا و نمونه های عینی آن در اندیشه و زندگانی امام خمینی (رحمة اللّه)» که موضوع مقالت حاضر است، از مطالعۀ اجمالی قیام آن بزرگ مرد علیه رژیم فاسد پهلوی، با توجه به اهداف متعالی و رهبری ایشان در جریان انقلاب اسلامی ایران که فراهم شدن زمینۀ آن به سال ها قبل از رویداد 15 خرداد سال 1342 می رسد، قابل توجیه و تبیین است. چه بی گمان میان افکار و مقاصد و عملکرد امام خمینی (رضوان ﷲ علیه) با اهداف و آرمان های مقدس و شیوۀ رفتار حضرت امام حسین (علیه السلام) در قیام عاشورا، هم سانی ها و هم سوئی های آشکاری وجود دارد و به تعبیری دیگر، شاید به جرأت بتوان گفت: که این در واقع حماسۀ بزرگ کربلاست که الهام بخش، توان دهنده و انگیزۀ اصلی رهبر و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران در ایجاد حرکت های ضد طاغوتی و مبارزات ایشان با سلسلۀ پهلوی و مآلاً بر اندازی حکومت دو هزار و پانصد سالۀ ستم شاهی ایران در 22 بهمن ماه 1357 می باشد.

توجه به رخدادی که ذیلاً از تاریخ خونین کربلا نقل می گردد، شاید ما را در روشن گری و تحلیل موضوع مذکور، راهنما و مدد کاری بایسته باشد:

حضرت سید الشهداء (علیه السلام)، پس از نخستین دیداری که با حرّ بن یزید ریاحی فرستاده و پیش قراول لشگر عبید ا... بن زیاد، حاکم کوفه - در محل «بیضه» دارند، و طی خطبه ای تکان دهنده که با این عبارات آغاز می شود، ظلم ستیزی خود و دلیل نهضت و مخالفت شان را در برابر حکومت

ص: 68

یزید بن معاویه، چنین اظهار می فرمایند:

﴿ أیُّهَا النَّاسُ إنِّ رَسُولُ اللّهِ (صلى الله علیه و آله و سلم) قال: مَنْ رَأَى سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لِحُرُمِ اللَّهِ نَاكِثاً لِعَهْدِ اللَّهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ يَعْمَلُ فِي عِبَادِ اللَّهِ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ ثُمَّ لَمْ يُغَيِّرْ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ كَانَ حَقاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ﴾ (1) : [اى مردم! رسول اکرم - که درود خداوند بر او و خاندانش باد - فرموده است: اگر کسی زمام دار ستم گری را ببیند که به حقوق الهی و احکام دین تجاوز می کند و پیمان خداوند را می شکند و با سنت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم) مخالفت می ورزد و با بندگان خدا به ظلم و گناه رفتار می نماید، و او برای تغییر و بر اندازی چنین زمام دار بیداد گری، با گفتار و کردار خود اقدام نکند، حقاً خداوند وی را به همان جایی خواهد برد که آن ستم کار را می برد.]

و به دنبالهٔ عبارات مذکور، ضمن بیان این حقیقت که: ﴿ ألا و إنَّ هؤُلاءِ قَد لَزِموا طاعَةَ الشَّیطانِ،و تَرَکوا طاعَةَ الرَّحمنِ،و أظهَرُوا الفَسادَ،و عَطَّلُوا الحُدودَ،وَ استَأثَروا بِالفَیءِ،و أحَلّوا حَرامَ اللّهِ،و حَرَّموا حَلالَهُ،و أنَا أحَقُّ مَن غَیَّرَ ... فَأَنَا الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ،وَ ابنُ فاطِمَةَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ (صلی اللّه علیه و آله و سلم)... فَلَکُم فِیَّ اسوَةٌ... الخ﴾ (2) : [آگاه باشید! همانا اینان (عمّال حکومت یزید) پیروی شیطان را نصب العین و برنامۀ خود قرار داده اند و اطاعت خداوند را ترک کرده و فساد را آشکار ساخته و مروّج آن شده اند و حدود مقررات دین را تعطیل نموده و خزانۀ کشور اسلامی را به خود اختصاص داده، حرام خدا را حلال و روای آن را نا روا ساخته اند و من از هر کسی شایسته ترم که وضع نا بسامان موجود را تغییر دهم... من حسین، فرزند علی (علیه السلام) و پسر فاطمه، دختر رسول خدا هستم... پس لازم است که شما از روش من - در مبارزه با حکومت ظلم - پیروی کنید. زیرا عمل من برای مسلمانان حجت و سر مشق است.. الخ]

لذا آن امام همام با ایراد خطبۀ مزبور، احساس مسئولیت و ایفای وظیفه و یا تکلیف شرعی خویش را علیه یزید - به منظور پاس داری از حریم دین خداوند و احیای سنت های سنیۀ پیامبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و از بین بردن بدعت هایی که توسط خاندان بنی امیّه و خلیفه غاصب زمان و حامیان او به وجود آمده بود، اعلام می دارند و مسلمانان را به مبارزۀ با او تحریض می کند.

شایان ذکر است که آن حضرت، قبل از واقعۀ غم انگیز نینوا، در جایی دیگر نیز ضمن نگارش نامه ای به بزرگان بصره، اوضاع زمانه و عملکرد سوء حکومت یزید را از لحاظ پدیدار کردن بدعت ها و از بین بردن راه و روش پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم) این گونه توجیه کرده و حجت را بر دین باوران غیرت مند تمام فرموده بودند: ﴿ فَاِنَّ السُّنَّهَ قَدْ اُمیتَتْ و اِنَّ البِدْعَهَ قَدْ اُحْیِیَتْ.﴾ (3) [همانا طریقه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم) - در روزگار ما - مرده است و رسم ها و عقاید تازۀ بر خلاف دین به وجود آمده است.] و در واقع زبان حال شان از بیان

ص: 69

این واقعیت تلخ آن است که می خواهند بگویند: نا گزیر هدف من از قیام علیه پسر معاویه از بین بردن این بدعت ها و زنده کردن اسلام راستین و سنت های پسندیده جدّم خاتم پیامبران محمد بن عبد اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلم) است.

بر این قیاس، در زندگی سیاسی و اندیشه های مذهبی رهبر و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران - حضرت امام خمینی (رحمة اللّه) - و مبارزاتی که معظم له از دوران جوانی شان علیه یزید زمان خود - محمد رضا پهلوی - آغاز کردند، دقیقاً همین احساس وظیفه و نمود های عملی اهداف سالار شهیدان کربلا مشاهده می شود، زیرا ایشان در برابر حکومتی به پا خاستند که با ارائه و کاربرد بدعت هایی چون کشف حجاب، رواج بی بند و باری ها در معاشرت زنان با مردان، دائر کردن مراکز فحشاء و فساد و شرب خمر و دیگر منکرات، وضع قوانین خلاف دین، به باد دادن خزانۀ کشور از طریق ول خرجی ها، عياشی ها و حیف و میل هایی نظیر بر پایی جشن های دو هزار و پانصدمین سال حکومت ستم شاهی و تاج گذاری و ترویج فرهنگ مبتذل غرب و.... در واقع رهسپار همان راه ضلالت و شیطانی بود که یزید بن معاویه و هوا داران او - به روزگار امام حسین (علیه السلام)- در آن گام بر می داشتند.

به گواهی اسناد موجود در تاریخ معاصر ایران و مشاهدات عینی نسلی که دوران چهل سالۀ اخیر را درک کرده و شاهد بر رویداد ها و حوادث سیاسی بوده که در کشور مان پیش آمده است، حکومت خود کامۀ محمد رضا پهلوی - به پشتیبانی شیطان بزرگ (آمریکا) و دولت اسرائیل غاصب و ارتشی که تا بنِ دندان به سلاح های آمریکایی و انگلیسی مسلح و مجهز بود و توسط مستشاران آمریکایی اداره می شد - هر فریاد تظلم و اصلاح طلبی را که به منظور دفاع از حق و جانب داری از دین و حمایت از مردم مظلوم، از طرف مصلحی کشیده می شد، در گلوی او خفه می کرد و روشن فکران غیرت مند ظلم ستیز را اسیر سیاه چال ها و زندان های مخوفی کرده بود که به دست دژخیمان سازمان به اصطلاح اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) اداره می شد. حکومتی که حضرت امام خمینی از سران آن، این گونه یاد کرده اند: «استبداد محمد رضا و پدر رو سیاهش روی سلاطین مستبد را سفید کرده است. این پدر و پسر جنایت هائی در ایران کرده اند که ما نمی توانیم عشر آن، حتی صد یک آن را بیان کنیم، این ها ملت ما را به اسارت کشیدند، قبرستان های ما را آباد و شهر های مان را خراب کردند. لذا اگر ایران بخواهد اصلاح شود، محمد رضا و سلسلهٔ خبیثۀ

پهلوی باید از میان برود و دست سه ابر قدرت جنایت کار: آمریکا، روسیه و انگلستان باید از ایران قطع گردد.» (1)

از آن جا که توصیف وضع نا بسامان حکومت و رژیم فاسدی که حضرت امام (رحمة اللّه) با یاری مردم

ص: 70

قهرمان و شهید پرور ایران علیه آن قیام کردند، از حوصلۀ نوشتار حاضر خارج است و در واقع به مجال کافی دیگر نیاز دارد، لذا برای پرهیز از اطناب در سخن، شاید بی مناسبت نباشد که تحلیل موضوع مورد بحث را در بیان خاطره و گزارش ذیل خلاصه کنیم و خوانندگان گرامی را به منظور آگاهی از تفصیل آن به کتاب ها و مقالاتی احالت دهیم که تاکنون دربارۀ انقلاب اسلامی ایران و حرکت و نهضت امام خمینی (رضی اللّه عنه) و علل سقوط سلطنت خاندان پهلوی نگاشته شده است:

در نخستین روز های بهمن ماه 1357 شمسی یا در آستانه پیروزی انقلاب و باز گشت امام از تبعید پانزده ساله شان به ایران که نظام ستم شاهی سلسله پهلوی، در حصاری از حکومت نظامی و فضایی آکنده از خون و آتش، آخرین نفس های حیات نکبت بار خود را می کشید و شاه معدوم چونان غریقی در حال نزع، برای ادامۀ زندگی اش به هر حشیشی چنگ می زد و به هر جنایتی دست می یازید، نگارنده این سطور که مانند ملیون ها ایرانی دردمند دیگر، هر لحظه سپری شدن دوران تاریک استبداد و فرا رسیدن صبح آزادی را انتظار می کشید، ضمن چکامه گونه ای با عنوان «پنجاه سال شوم» - که ابیات ذیل بخشی از آن منظومه است - خطوط برجسته سیمای ظالمانه حکومت محمد رضا را که امام خمینی با الهام از قیام کربلا، در بر اندازی او همت گماشته بودند چنین ترسیم و توصیف کرده است:

طوفان خشم ملت مظلوم بر کند *** نخل ستم ز جای و بسوزد بر و برش

ظالم که نقشه ها کشد از بهر جان خلق *** با دست خویش می کند او چه به مغبرش

آه یتیم و نالۀ زندانی اسیر *** آسان کند اثر، که به خرمن در آذرش

«پنجاه سال شوم» بر این بوم و بر گذشت *** با حیله و دروغ و تباهی، سراسرش

بس وعده های پوچ و دروغین بداد و داشت *** آن گرگ در لباس شبان، خدعه در سرش

روزی به نام غم خوری از «برزگر»، گرفت *** آب و زمین ز «مالک» و شد فتنه بر درش

در سود «کار خانه» به ظاهر شریک کرد *** «مزدور» را و کرد تبه، رنج و باورش

بنیاد «علم» و خانۀ «فرهنگ» شد خراب *** ز آن «دانشی سپاه» ابو جهل پرورش

آزادی و فضیلت و هم مردمی بکشت *** دین خوار گشت و «عالم دین» شد به شش درش

«خائن» به روزگار وی ارج و مقام یافت *** «فاسد» عزیز گشت و گرامی و سرورش

«منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا» (1) *** ز افعال خاندان فرو مایه گوهرش

«هر عاقلی به زاویه ای گشت ممتحن» (2) *** هر فاضلی به خاک سیه، جای و بسترش

ص: 71

آزادگان به بند و به زندان اسیر و خوار *** فرزانگان حقیر و زبون، در برابرش

... سرمایۀ طبیعی کشور به باد داد *** از «نفت» و «گاز» و آهن و پولاد و هم زرش

القصه، او هر آن چه به دوران خویش کرد *** از جهل و از خیانت و سفّاکی و شرش،

چشم زمانه هیچ ندیده است آن چنان *** در زیر آبی فلک و سقف اخضرش

و در ادامۀ این ابیات، اشارتی چنین شده است به قیام پیامبر گونه امام خمینی در بر اندازی حکومت پهلوی و شکوفائی انقلاب و پیروزی مردم از بندرسته ایران:

اینک به پایمردی نستوه مرد حق *** فرزند مصطفای «خمینی» که از فرش

دشمن به اضطراب و دل دوست شادمان *** رایات دین بلند و سر افراز هم، سرش

مردم بسیج گشته و فریاد «انقلاب» *** آید به گوش، صوت خوش روح پرورش

اینک به پاسداری آزادی و شرف *** با اتکاء به قدرت خلاق داورش

چون کوه با صلابت و توفنده هم چو باد *** چون بت شکن نیای خود و هم پیمبرش

کاخ ستم به لرزه در آورد و داد خلق *** بگرفت با عنایت حق از ستم گرش

آری، حضرت امام (رحمة اللّه) با «اتکاء به قدرت خلاق داور» و برخور داری از «عنایت حق» و حمایت مردم تحت ستم ایران، کاخ ظلم یزید زمانه را به لرزه در آورد و زمینه نهضتی همگون و هم سو با قیام عاشورا را در کربلای ایران فراهم کرد.

شایستۀ یاد آوری است که سابقه مبارزات حسین گونه امام خمینی (رحمة اللّه) علیه ستم و فساد و بی دینی، به سال ها قبل از شکوفائی انقلاب اسلامی بهمن 57 می انجامد و در واقع مراحل عملی آن با نگارش کتاب «کشف الاسرار» - بعد از واقعه شهریور 1320 شمسی و سر نگونی رضا خان، با این گونه افشا گری ها که: «احکام صادره از سوی رژیم رضا خانی بی اعتبار است و باید به دور ریخته شود» (1) - آغاز می گردد و پس از کودتای آمریکائی 28 مرداد 1332، در جریان ساله ای خفقان زای سلطه حکومت محمد رضا شاه - به ویژه در دهه چهل - که وی با یاری ایادی آمریکا و نیروی جهنمی ساواک، به نام اصلاحات و انقلاب سپید، هدف اصلی اش دین زدائی از فضای فرهنگ و دانش گاه های ایران است، پیکار مقدس امام متناسب با شرایط زمان و مقتضای رویداد هایی که اتفاق افتاد، در مقاطع مختلف به اشکال ذیل ادامه می یابد:

- مخالفت با قانون «تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی» که در مهر ماه 1341، به تصویب هیئت دولت وقت (کابینه اسد الله علم) رسیده بود و در آن قید «دیانت اسلام» از شرایط

ص: 72

انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان در انجمن های مذکور حذف گردیده و «سوگند خوردن نمایندگان به قرآن» مبدل به قسم ایشان به «کتاب آسمانی» شده بود.

- مخالفت با لوایح شش گانه انقلاب سپید در بهمن ماه 1341، و پرهیز دادن امام، علمای قم را از ملاقات با شاه که قرار بود روز چهارم بهمن همین سال عملی شود و دور داشتن روحانیت از کشیده شدن به منجلاب هم کاری با دربار پهلوی.

- اعلام عزای عمومی در نوروز 1342 به عنوان واکنش منفی در برابر هیئت حاکمه وقت، به منظور متوجه کردن افکار عمومی به جنایات و ستم کاری های رژیم، که این حرکت امام نهضت خونین پانزدهم خرداد را در همین سال در پی دارد.

- تقبیح و مردود دانستن احیای قانون کاپیتولاسیون (Capitulation) - قانونی که برای اتباع خارجی مقیم ایران، مخصوصاً آمریکایی ها - حقی را بدین صورت قائل می شد که اگر احیانا جنایتی را در ایران انجام می دادند، محاکم قضایی یا نظامی کشور مان، حق محاکمه، باز جویی و پیگرد آنان را نداشتند و مآلاً باید در داد گاه های مربوط و وابسته به دولت خود باز خواست می شدند. این قانون در سیزدهم مهر ماه 1342 در کابینه علم تصویب گردید و بعداً به ترتیب: به هنگام نخست وزیری حسن علی منصور در مرداد 1343 در مجلس سنا و در تاریخ 21 مهر ماه همین سال در مجلس شورای ملی به تصویب نمایندگان رسید.

- مخالفت امام با برگزاری جشن های مبتذل دو هزار و پانصد سالۀ ستم شاهی (1) ، در سال 1349 و تقبیح باستان گرانی های شاه، از جمله تبدیل تاریخ هجری اسلامی به تقویم واهی شاهنشاهی، هم چنین غیر قانونی شمردن حزب رستا خیز که به فرمان او در سال 1352 تشکیل گردید.

- صدور پیام های انقلابی و ایراد سخنرانی های شور انگیز امام در دوران پانزده ساله تبعید شان از ایران، که به صورت نوار ها، اطلاعیه ها، شب نامه ها، به سرعت در میان مردم پخش می شد و هر کدام از آن ها عامل مؤثری بود در روشن گری و بر انگیختن آن ها به مقابله با کج روی های رژیم و ...

اما بی گمان، اوج شکوفایی و تبلور کامل فرهنگ ظلم ستیز عاشورا را، قبل از انقلاب در سخنرانی تاریخی که امام عصر روز عاشورای سال 1342 ش یا دهم محرم 1383ق پس از حادثه حمله دژ خیمان رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه در قم ایراد کرده اند، می توان مشاهده کرد. در عظمت این سخنرانی انقلابی و عمق و میزان تأثیری که در اذهان عمومی می گذارد، همین بس که از هنگام ایراد آن، صفت «بت شکن بزرگ تاریخ» از طرف مردم حق شناس ایران برای آن عبد صالح، بر صحایف

ص: 73

تاریخ انقلاب، جاودانه، ثبت شد و در واقع این رویداد فرخنده به منزلهٔ آیینه ای گردید که نمود های عینی تأثیر قیام عاشورا را در افکار و شخصیت امام، به روشنی می توان در آن ملاحظه کرد.

عبارات ذیل، بخشی است از این نطق تاریخی متهورانه و سر نوشت ساز:

«بسم اللّه الرحمن الرحيم. الان عصر عاشوراست. گاهی که وقایع روز عاشورا را از نظر می گذرانیم، این سئوال برایم پیش می آید که اگر بنی امیه و دستگاه یزید بن معاویه تنها با حسین (علیه السلام) جنگ داشتند، آن رفتار وحشیانه و خلاف انسانی چه بود که در آن روز نسبت به زن های بی پناه و اطفال بی گناه مرتکب شدند؟! زنان و کودکان او چه تقصیر داشتند؟! طفل شش ماهه حسین (علیه السلام) چه کرده بود؟!

به نظر من آن ها با اساس کار داشتند. بنی امیه و حکومت یزید با خاندان پیغمبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم) مخالف بودند. بنی هاشم را نمی خواستند، و غرض آن ها از بین بردن این شجرۀ طیبه بود. همین سئوال این جا مطرح می شود که اگر دستگاه حکومت جبار ایران با مراجع سر جنگ داشت، با علمای اسلام مخالف بود، به قرآن چه کار داشتند که در روز حمله به مدرسه فیضیه آن را پاره پاره کردند؟! به مدرسه فیضیه و به طلاب علوم دینیه چه کار داشتند؟! به این نتیجه می رسیم که این ها با اساس، کار دارند، با اساس اسلام و روحانیت مخالفند. این ها نمی خواهند این اساس موجود باشد.

این ها نمی خواهند صغیر و کبیر ما زنده باشد. اسرائیل نمی خواهد در این مملکت قرآن باشد، نمی خواهد در این کشور علما و احکام اسلام باشد... اسرائیل می خواهد آن چیز هایی که سدّ راه هستند از سر راه برداشته شود. قرآن سد راه است باید برداشته شود. روحانیّت سدّ راه است باید شکسته شود. مدرسۀ فیضیه و دیگر مراکز علم و دانش سدّ راه است یابد خراب شود. طلاب علوم دینیه ممکن است بعد ها سدّ راه بشوند باید کشته شوند، از پشت بام پرت شوند، باید سر و دست آن ها شکسته شود، برای این که اسرائیل به منافعش برسد، دولت ایران به تبعیت از اغراض و نقشه های اسرائیل به ما اهانت کرده و می کند.

شما اهالی محترم قم! ملاحظه فرمودید که آن روز که آن رفراندوم غلط، آن رفراندوم مفتضح انجام گرفت - رفراندومی برای تأیید تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی و دام فسادی که از طرف رژیم به نام به اصطلاح حقوق زنان و تشکیل جامعۀ آزاد زنان، برای آنان گسترده شده بود - آن رفراندومی که بر خلاف مصالح ملت ایران بود و با زور سر نیزه اجرا شد. در کوچه ها و خیابان های قم، در مرکز روحانیت، در جوار حضرت معصومه علیها سلام، مشتی اراذل و اوباش را راه انداختند، در

ص: 74

اتومبیل ها نشاندند و گفتند: مفت خوری تمام شد! آیا این طلاب علوم دینیه که سراسر عمر شان را، مواقع نشاط شان را در این حجرات می گذرانند و ماهی چهل الی صد تومان بیش تر ندارند، مفت خورند؟! یا آن هایی که یک قلم در آمد شان هزار میلیون تومان است ؟! مفت خور کسانی هستند که بانک های دنیا را از دسترنج مردم فقیر انباشته اند، کاخ های عظیم را بنا کرده اند و در عین حال باز هم ملت را رها نمی کنند، باز هم دنبال این هستند که منافع این کشور را به جیب خود و اسرائیل برسانند. باید دنیا قضاوت کند، باید ملت قضاوت کند که مفت خور کیست؟!

ای شاه ! من به تو نصیحت می کنم، دست از این اعمال و رویه بردار! من میل ندارم که اگر روزی ارباب ها بخواهند تو بروی، مردم شکر گزاری کنند. من نمی خواهم تو مثل پدرت بشوی!

سازمان امنیت می گوید: از شاه صحبت نکنید، از اسرائیل صحبت نکنید، آیا به نظر سازمان امنیت، شاه اسرائیلی و یهودی است؟! آقای شاه! شاید این ها می خواهند تو را یهودی معرفی کنند تا من بگویم تو کافری و از ایران بیرونت کنند؟! و به تکلیفت برسند؟! تو نمی دانی که اگر یک روز صدایی در بیاید و ورق بر گردد، هیچ کدام از این ها که اکنون دور تو را گرفته اند، با تو رفیق نخواهند بود. این ها رفیق دلارند، این ها دین و وفا ندارند. دارند همه چیز را به گردن توی بی چاره می گذارند.

... مطالب زیاد است، بیش تر از آن است که شما تصور کنید، حقایقی در کار است، مملکت ما، اسلام ما، در معرض خطر است. آن چیزی که در شرف تکوین است سخت ما را نگران و متأسف ساخته است. از وضع ایران، این مملکت خراب، از وضع این هئیت دولت و از وضع سردمداران حکومت نگران و متأسف و متأسف هستیم و از خداوند بزرگ اصلاح امور را خواهانیم.» (1)

با این تفصیل، آن چه مسلم است این است که امام خمینی (رضی اللّه عنه) در سراسر عمر پر برکت خود، با استفاده از هر فرصت مناسب و بهره مندی از سنگر خطابه و اسلحه قلم و بیان، قاطبه مسلمانان - به ویژه ملت مسلمان - ایران را به ادامه راه و روشی که شهیدان کربلا در مقابله با حکام جابر بنی امیه اتخاذ کردند، فرا خواند و با تکیه دائمی بر این واقعیت که: «کلّ یوم عاشورا و کلّ ارض کربلا» و بیان این حقیقت که هر چه داریم از امام حسین علیه السلام و عاشورای عبرت آموز انسان ساز اوست، و این: «محرم و صفر است که اسلام را تاکنون نگه داشته است» (2) مردم را به قیام علیه حکومت خاندان پهلوی و ایادی مزدور و خائن دربار آنان (3) و حامیان بیگانه شان بر انگیختند. انگیزش و نهضتی که در فرجام به طوفان عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در 22 بهمن سال 1357 منجر شد، و شعله های خشم برخاسته از این طوفان، کاخ ستم طاغوتیان را سوزانید و سر نشینان آن را به زباله دان

ص: 75

تاریخ افکند.

***

اینک با ارائه عبارتی از سخنان امام خمینی درباره قیام مقدس حسینی که ضمناً ارتباطی تنگاتنگ با نمود های عینی دارد که در رفتار و شخصیت ایشان از فرهنگ عاشورا متجلی است، مقاله حاضر را حسن ختام می بخشیم و از خداوند بزرگ برای همۀ فضیلت جویان ظلم ستیز - به ویژه برای مسئولان و برگزار کنندگان محترم «کنگره بین المللی امام خمینی (سلام اللّه علیه) و فرهنگ عاشورا» - موفقیت روز افزون را در راه نشر ارزش های این فرهنگ متعالی مسئلت داریم:

- سید الشهداء (سلام اللّه علیه)، از همان روز اول که قیام کردند، چون انگیزه شان اقامه عدل بود، فرمودند: می بینید که به «معروف» عمل نمی شود و به «منکر» عمل می گردد. انحرافات همه از منکرات است. جز خط مستقیم توحید هر چه هست «منکرات» است و باید از بین برود. بنابراین، ما که تابع حضرت سید الشهدا هستیم باید ببینیم که ایشان در زندگی چه وضعی داشتند. قیام شان، انگیزه شان نهی از «منکر» بود و این که هر «منکری» باید از بین برود، و از جمله «حکومت جور» باید از بین برود.» (1)

- حضرت امام حسین (علیه السلام)، تمام اصحاب و جوانان خود، همه مال و منال و هر چه را داشتند، در راه خدا دادند و برای تقویت اسلام و مبارزه با ظلم قیام کردند و با فداکاری بی نظیر و نهضت الهی خود واقعه بزرگی را به وجود آوردند که کاخ ستم کاران را فرو ریخت و مکتب اسلام را نجات داد.... و اگر شهادت جوان مردانه ایشان نبود، اسلام در خفقان رژیم ظالمانه بنی امیه وارونه معرفی می شد و زحمات نبی اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و اصحاب فداکارش از بین می رفت.» (2)

- «محرم ماهی است که عدالت در مقابل ظلم، و حق در مقابل باطل قیام کرده و به اثبات رسیده است که در طول تاریخ، همیشه حق بر باطل پیروز شده است.» (3)

- «سلام بر حسین بن علی (علیه السلام) که با یاران معدود خویش، برای بر چیدن بساط ظلم غاصبان خلافت به پا خاست و از نا چیز بودن عِدّه و عُدّه به خود خیال سازش با ستم گر را راه نداد، و كربلا را قتل گاه خود و فرزندان و اصحاب معدودش قرار داد و فریاد: ﴿ هَیهاتَ مِنَّا الذِّلَّهُ﴾ اش را به گوش حق طلبان رسانید». (4)

ص: 76

14 و 15 - این دو مصرع سروده سنایی غزنوی است در قصیده 47 بیتی معروف او با مطلع:

منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا *** زین هر دو نام مانده چو سیمرغ و کیمیا

ر ک: دیوان اشعار حکیم ابو المجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی، به سعی و اهتمام: مدرس رضوی، تهران، 1320 ش، انتشارات شرکت طبع کتاب صفحات 45 تا 48

16- ر ک: حرکت امام خمینی و تجدید حیات ایشان، نوشته: راشد الغنوشی: ترجمه: سید هادی خسرو شاهی، تهران، 1372 ش، انتشارات مؤسسه اطلاعات، ص 52

17- امام خمینی ضمن پیام شجاعانه و هوش یاری بخشی که برای زائران خانه خدا - در مراسم حج سال 1349 ش فرستادند، با بیان عبارات ذیل، انزجار خود را از لجام گسیختگی ها و ول خرجی های حکومت پهلوی و مخالفت شان را با بر گزاری جشن های دو هزار و پانصد سالۀ ستم شاهی ابراز داشته اند: «دستگاه جبار (پهلوی) صد ها ملیون تومان از سرمایه این مملکت را صرف جشن های ننگین می کند. جشن های تولد این و آن، که خدای می داند چه مصیبت و سیه روزی برای مردم و چه وسیله اخاذی و غارت گری را برای عمال استعمار به بار آورده است. بودجه هنگفت و سر سام آوری که در این امر مبتذل صرف می شود اگر برای سیر کردن شکم های گرسنه و تأمین زندگی سیه روز ها خرج می شد، تا اندازه ای از مصیبت ها می کاست. لیکن استفاده جویی و خود کامگی نمی گذارد که این ها به فکر ملت باشند. دستگاه جبار با پول ملت مسلمان برای شاهانی که در هر عصر، ملت ها را زیر چکمه های نظامی خود خرد کرده اند، شاهانی که همیشه با مذاهب حقه دشمنی داشته اند. شاهانی که دشمن سر سخت اسلام بوده و نامۀ مبارک حضرت رسول را پاره کردند. شاهانی که نمونه آنان در عصر حاضر پیش چشم همه است، جشن می گیرد و چراغانی می کند.»

ر.ک: نهضت امام خمینی، تألیف سید حمید روحانی (زیارتی)، چاپ تهران، 1372، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، جلد 3، صفحه 548

18- مأخذ پیشین، ج 1، صفحات 456 تا 460.

19- ر ک: قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی (رحمة اللّه)، تبیان، آثار موضوعی، دفتر سوم - تهران 1373 ش، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص96

20- آماری که از دولت مردان و کار گزاران رژیم محمد رضا پهلوی از جمله: «از وابستگی های افراد شناخته شده هئیت وزیران کابینه های: هویدا، آموزگار، شریف امامی و ازهاری به دست آمده است، حکایت از آن دارد که از هر یک صد نفر از آن ها، نود و پنج نفر شان: 38٪ فرماسون، 24% عضو

ص: 78

سيا ( C.I.A) و 21% عضو ساواک بوده اند. و هم در این دوران است که عمال «سیا» و «ساواک» رسماً و عملاً دیوان سالار می شوند و در منصب وزارت قرار می گیرند و ملک داری می کنند بی عفت ترین زنان حامی حقوق بشر و مدافع آزادی زن می گردند و بی غیرت ترین مردان دم از مردانگی و جوان مردی می زنند و زبون ترین و فرو مایه ترین اشخاص، به طراحی نظام «عدل پهلوی» همت می گمارند و حقیر ترین و ذلیل ترین مردمان به قانون گذاری می پردازند و جبون ترین و عاجز ترین صاحب منصبان بر مسند حکم روائی می نشینند. و بی سواد ترین و ابله ترین کسان بر کرسی ریاست دانش گاه تکیه می زنند.» ر ک: انقلاب ایران و مبانی رهبری امام خمینی نوشته: سیروس پرهام، تهران 1357 ش، انتشارات مؤسسه امیر کبیر، ص26

21 تا 24 - ر ک: قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی (رضی اللّه عنه) -همان- صفحات 38، 39، 42، 48، 49، 96 و 23.

ص: 79

ص: 80

تحریری نو از فلسفۀ شهادت، تصاویری نوین از شهادت سرور شهیدان (علیه السلام)، فهرست و شناسائی شهیدان، فهرست و شناسائی حرامیان.

بوده و در تورات دهمین روز از ماه تشرین اول است؛ روزی که بنی اسرائیل به کفاره گناه گوساله پرستی، آن روز را روزه گیرند. (1) در اسلام دهم ماه محرم را که امام حسین بن علی (علیه السلام) به شهادت رسید، عاشورا گویند.

ادبیات عاشورا: از آن جا که فرهنگ عقیدتی - سیاسی تشیع با عاشورا و از عاشورا آغاز شده و در دورۀ حضور امامان (علیهم السلام) توسط آن حضرات انشاء و املا و توسط اصحاب تدوین و تألیف گردیده و در ادامه همان عصر و نسل از سوی پیروان امامان خصوصاً و از سوی سایر مسلمانان عموماً در همان راستا مطالبی به نثر و نظم ابراز و ایرادی شده، بنابراین منظور از ادبیات عاشورا بطور اخصّ کلیه زیارات و ادعیه و روایات مربوط به آن هاست و بطور اعم کلیه مراثی و مقاتل و مباحث مربوط به عاشورا می باشد.

در همین جا توجه و تأکید بر این مهم، ضروری است که ادبیات عاشورا (زیارات و ادعیه) پشتوانه عقیدتی - فلسفی - کلامی تشیع امامیه در طول تاریخ و در همۀ شرایط و اوضاع روزگار می باشد، بنابراین توجه و پرداختن به آن ها یک ضرورت حیاتی و سر نوشت ساز است.

این واقعیت بدیهی است که ادبیات کلامی - سیاسی شیعه امامیۀ دورۀ حضور، ادبیات رادیکال بوده است و به همین دلیل بخش بزرگی از این میراث های عقیدتی در طول دورۀ بسیار بحرانی عصر حضور دست خوش حوادث شده و از میان رفته و بخش دیگری از ادبیات عاشورا در مقطع انتقال به عصر غیبت، توسط خط اعتدال بایگانی و از رده خارج گردیده و به دلائلی محو شده است، و آن چه از گزند حوادث مصون مانده و به دورۀ غیبت راه یافته، در قرون چهارم و پنجم هجری تدوین و تألیف شده و بصورت مجموعه های روائی، زیارتی، مقاتل و ادعیه در آمده است. تصفیه این منابع و استخراج ادبیات اصیل عاشورا، رسالتی بس بزرگ و کاری عظیم است که ضرورت آن امروز بیش از پیش احساس می شود.

را در بر دارد، در حوزۀ داخلی و در رابطه با فرد نوعی ادبیات اعترافی نیز هست که هدفش احیاء فرد و باز سازی شخصیت انسانی او و قرار دادن وی در مدار تکامل است. در این بخش، با ادبیاتی انفسی - اعترافی روبرو می شویم که ناشی از آگاهی، شناخت و شعور فرد است (ن.ک: دعای مکارم الاخلاق و مناجات خمس عشر).

سبک یا روش گویش و انشاء ادبیات عاشوراء سبک والای عقیدتی تعلیمی - تبلیغی است که جملات آن كاملاً متناوب و متصل می باشند. نثر ادبیات عاشورا، عموماً نثر تعلیمی است و از یکسانی همانندی در سبک و سیاق و ریتم برخور دار است و طبعیت آن مقید به رعایت صناعات لفظی خاصی نیست اما برخی مضامین عالیه آن با نثری کاملاً بدیع و بلیغ و آراسته به صناعات لفظی، وزن، قافیه و سجع است (ن.ک: زیارت جامعۀ ائمة المؤمنین و دعای عالیة المضامين).

در ادبیات عاشورا به ریتم توجه خاصی شده زیرا هدف انتقال حالات عاطفی و روحی و القاء مضامین عالیه بوده است. بنابراین ریتم ادبیات عاشورا ریتم تندی است که از وقار خاصی برخور دار است و حاصلش بی قراری و سبک بالی می باشد؛ نمونه:

﴿ السلام علیک یا ثار اللّه و ابن ثاره و الوتر الموتور، السلام علیک و علی الارواح التی حلّت بفنائک، عليكم منى جميعاً سلام اللّه ابداً ما بقيت و بقى الليل و النهار.... لقد عظمت الرزية و جلت و عضمت المصيبة بك علينا و على جميع اهل الاسلام ... فلعن اللّه امة اسست اساس الظلم و الجور عليكم اهل البیت و... اشهدانک طهر طاهر مطهر، من طهر طاهر مطهر طهرت و طهرت ارض انت بها ...﴾

در ادبیات عاشورا نگاه و زاویه دید بگونه ای است که روزنه ای به حقیقت و واقعیت تاریخی - زمانی حادثه پیش روی می گشاید؛ نمونه:

﴿ لعن اللّه من رماک، لعن اللّه من طعنك، لعن اللّه من احتزّ رأسك لعن اللّه من حمل رأسك، لعن اللّه من نكت بقضيبه بين ثناياک و... السلام على الشيب الخضيب، السلام على الخدّا التّريب، السلام على البرن السّليب، السلام على الرأس المرفوع ، السلام على الاجسام العاريه في الغلوات...﴾

این بدیهی است که هر اثر ادبی باید از عدالت ادبی برخور دار باشد، در ادبیات عاشورا، عدالت ادبی بگونه ای است که اوصاف مثبت و منفی مطابق با واقعیت تاریخی - زمانی است یعنی شهیدان و شاهدان بگونه ای توصیف شده اند که بوده اند و دژ خیمان و حرامیان اوصاف شایسته خویش را دارند. و دقیقاً به همین دلیل در ادبیات عاشورا مبالغه، اغراق و غلو در صفت و موصوف وجود ندارد.

حماسه عاشورا قلمرو جهانی - تاریخی دارد و حماسۀ انسانی است و نه پهلوانی و المپیائی و

ص: 84

اودیسه ای، ترسیم حوادث و تصاویر آن منطبق با واقع است، پس زبان حماسه کاملاً رئالیستی است.

حماسه عاشورا، تراژدی به معنای ارسطوئی کلمه نیست بلکه اگر نقطه اوج آن را تراژدی تلقی کنیم یک تراژدی صرفاً انسانی است که تأثیر عقیدتی - سیاسی تاریخی مثبت بر جای هشته و می نهد.

ادبیات عاشورا غم نامه نیست چرا که عاشورا فاجعه از نوع تراژدی که با مرگ قهرمان تحقق می یابد نیست بلکه تجدید حیات حق و حقیقت و تضمین جاودانه و جهانی آن است.

در ادبیات عاشورا شکوائیه بصورت نقد عقیدتی، سیاسی - اجتماعی و نکوهش انسانی و اعتراض تاریخی علیه وضع موجود هر عصر و نسل تجلی کرده است. نمونه:

﴿ لعن اللّه امة دفعتكم عن مقامكم و ازالتكم عن مراتبكم التي رتبكم اللّه فيها و لعن اللّه امة قتلتكم و لعن اللّه الممهدين لهم بالتمكين من قتالكم، برئت الى اللّه و اليكم منهم و اشياعهم و اتباعهم و اوليائهم... انى سلم لمن سالمكم و حرب لمن حاربكم الى يوم القيامة... و بالبرائه ممن اسست اساس ذلک و بنی علیه بنیانه و جرى فى ظلمه و جوره عليكم و على اشياعكم... اللهم العن كل غاصب و ظالم...﴾

مراثی عاشورا در عین حال که در بر دارنده تألمات روحی و احساسی و عقیدتی شیعه است در عین حال فریاد اعتراضی است علیه جور و جهل موجود هر عصر و نسل در طول تاریخ.

در ادبیات عاشورا تداعی معانی فراوانی است؛ تداعی فلسفی،کلامی، تاریخی، سیاسی؛ تداعی تاریخی غصب، تداعی تاریخی استبداد، تداعی تاریخی تزویر. در ادبیات عاشورا اصولاً از سمبولیسم و شیوه های ادبی آن اثری نیست ولی نماد های تاریخی جریان غصب و خیانت بصورت سمبلیک بیان شده تا علاوه بر مصداق مشخص زمانی - عینی، رهنمود و مفهوم سیاسی- تاریخی عام خود را حفظ کرده باشد.

نمونه: ﴿ اللّهم خصّ انت اول ظالم باللعن منى و ابدأ به أولاً ثم الثانى و الثالث و الرابع و ... و ...﴾

در ادبیات عاشورا شیوه بیان حدیث نفس است که گاه به صورت اول شخص مفرد و گاه بصورت اول شخص جمع ظاهر می شود. در ادبیات عاشورا تکرار به معنای تأکید بسیار است و از حسن تعبیر ویژه ای برخور دار است. آن گونه که حسن تناسب در روایت حادثه مشهود می باشد یعنی گزارش حادثه بر اساس حقیقت تاریخی است و شیوه روایت ادبیات عاشورا مراسله ای است یعنی از مصدر خاصی به مخاطب یا مخاطبان انشاء شده است.

ص: 85

ویژگی منحصر بفرد ادبیات عاشورا خلوص است یعنی یک رنگی و بی غل و غشی گزارش حادثه و آموزش و تبلیغ تعالیم و مفاهیم و پیام های تاریخی آن که از خلوص مطلق برخور دار می باشد و به همین دلیل ادبیاتی درون حسی است که فرد خود را با آن چه می خواند هم درد و هم زمان احساس می کند.

ویژگی دیگر ادبیات عاشورا پویائی و کارائی تاریخی آن است، یعنی با وجود گذشت زمان و دسترسی عوام، عوام زده، کهنه، بی خاصیت و حالت و روح نشده و هم چنان اصالت، عظمت، اهمیت، معنویت، قداست و حقیقت خود را حفظ کرده و بکر و تازه است.

جوهره، فکر اصلی، مضمون و روح مسلط بر ادبیات عاشورا، آگاهی بخشی، ایمان، آزادگی، آزادی، قسط انسانی و عدالت اجتماعی است.

استفاده شده است: الاول، الثاني، الثالث، الرابع، ولد س اب ع = عباس. (ن .ک: کامل الزیارات، 198. باب 79).

کلیشه های تاریخی ادبیات عاشورا شامل مضامین و مفاهیم زمان شمول و تاریخی می باشند؛ نمونه:

«قتل اللّه من قتلک بالايدى و الالسن، لعن اللّه من قتلک و من اشرک فی دمک و من بلغه ذلک فرضی به، اللّهم العن اول ظالم ظلم حق محمّد و آل محمد و آخر تابع له على ذلك. اللهم العن كل ظالم و غاصب. اشهد انک امرت بالقسط و دعوت اليه و انك ثار اللّه فی ارضه حتى يستشير لك من جمیع خلقه، و انک ثار اللّه فى الارض من الدم الذى لا يدرك ثاره من الارض الا باوليائك. اللّهم العن الجبت و الطاغوت و العن اشياعهم و اتباعهم، اللّهم اجعل ما اقول بلسانى حقيقة في قلبي و شريعته في عملي، اللهم توفني مسلماً و اجعل لي قدماً مع الباقين الوارثين الذين يرثون الارض من عبادك الصالحين، اللّهم حبب الى مشاهدهم و شهادتهم حتى تلحقنی بهم. اشهدانک قد بلغت... و مضیت للذى كنت عليه شهيداً و مستشهداً و شاهداً و شهوداً. فوزتم و اللّه، فليت انى معكم فافوز فوزاً عظيماً، اللّهم العن جوابيت هذه الامة و العن طواغيت ها و العن فراعنت ها، اشهد ان الجهاد معک جهاد و انّ الحق معک و الیک، اشهدانکم قد بلغتم و نصحتم و صبرتم و قتلتم و غصبتم و اسئ اليكم فصبرتم، لعنت امة قتلتكم و امة خالفتكم و امة جحدت ولايتكم و امة ظاهرت عليكم و امة شهدت و لم تستشهد.﴾ (ن.ک: کامل الزيارات 193 - 200)

قرن سوم هجری؛ نمونه:

1- على بن اسباط / كتاب المزار. (1)

2- سعد بن عبد اللّه اشعری / کتاب المزار. (2)

3- محمد بن رهبان /كتاب المزار. (3)

4- محمد بن حسن صفار / كتاب المزار. (4)

5- محمد بن احمد بن یحیی اشعری / کتاب المزار. (5)

6- محمد بن اورمه / کتاب المزار. (6)

7- محمدبن عباس بنی عیسی / کتاب زيارة ابی عبد اللّه (علیه السلام). (7)

8- حسين على الخراز قمی / کتاب الزيارات. (8)

9- داود الرقى/ المزار. (9)

میراث های قرون اولیه راه یافته به قرن چهارم و پنجم هجری؛ نمونه:

1- ابن قولويه /كتاب الزيارات * [= كامل الزيارة]. (10)

2- محمد بن احمد بن ابی داود / کتاب المزار. (11)

3- محمد بن علی بن فضل / كتاب الزيارات. (12)

4- محمد بن علی بابویه قمی / کتاب الزيارات * (13)

5- محمد بن عبد اللّه بهلول / کتاب مزار الحسین (علیه السلام). (14)

6- محمد بن نعمان المفيد / كتاب المزار. (15)

7- محد بن مسعود عیاشی / کتاب المزار. (16)

8- محمد بن علی کراجکی / کتاب المزار. (17)

9- احمد بن محمد القمی / کتاب الزيارات. (18)

10- موسی بن بابویه قمی / کتاب المدينة و زيارات النبي و الائمه. (19)

11- حسن بن احمد زیرویه قمی / کتاب المزار. (20)

12- حسین بن عبید اللّه/ كتاب المزار. (21)

13- عبید اللّه بن ابی زید انباری / کتاب المزار. (22)

14- محمد بن الحسن الطوسی / کتاب المزار. * (23)

15- عبد اللّه بن محمد الغاضری / مزار ابی عبد اللّه الحسین (علیه السلام). (24)

ص: 88

16- محمد بن ابی قرة غيثائى / كتاب المزار. (1)

همان طور که اشاره شد بسیاری از این مصادر از گزند حوادث دورۀ حضور و مقطع انتقال به عصر غیبت مصون نمانده و آن چه به دورۀ غیبت راه یافته و دچار حادثه نگشته می تواند در مجموعه های زیارتی خطی و چاپی موجود یافت شود از جمله: کامل الزیاره ابن قولویه، مزار مفید مندرج در مقنعه، مزار طوبی مندرج در تهذیب الاحکام (ج 6)، مصباح طوسی، مزار شهید، مزار ابن مشهدی، اقبال ابن طاووس، مصباح المتهجد، مصباح کفعمی، ثواب الاعمال، و مزار مجلسی (بحار الانوار جلد های 100، 101، 102).

در کتاب خانه مرحوم آیة اللّه نجفی مرعشی این مجموعه خطی زیارتی موجود است:

مزار خطی شماره 245، مزار مشهدی خطی 4903، مزار خطی 365، مزار خطی 129، مزار خطی 3331، مزار قدیم 462، مزار خطی 245، مزار خطی 4062، مزرا خطی 4542، زاد السالک 82، 1430، 6835، زاد الروح 7951، زاد المؤمنین 6711، مصباح المؤمنين 7532.

8- جابر بن حيان /كتاب الدعا. (1)

9- علی بن حسن طائى/ كتاب الدعا. (2)

10- ابو طاهر رازی / کتاب الدعا. (3)

11- محمد بن هارون /كتاب الدعا. (4)

12- ابو يعقوب فقيه /كتاب الدعا. (5)

13- السراجي/ كتاب الدعوات المأثوره. (6)

قرن چهارم و پنجم هجری:

1- حميد بن زياد/ كتاب الدعا (7)

2- سعد بن عبد اللّه اشعری/ کتاب الدعا. (8)

3- محمد بن مسعود عیاشی/ كتاب الدعا. (9)

4- محمد بن عبد اللّه بهلول/ كتاب الدعا. (10)

5- ابراهيم بن سليمان/ كتاب الدعا. (11)

6- احمد بن محمد بن حسین قمی/ کتاب الدعا. (12)

7- احمد بن عبد العزيز/ كتاب الدعا. (13)

8- محمد بن عباس/ كتاب الدعا. (14)

9- محمد بن الحسين/ كتاب الدعا. (15)

10- محمد بن یعقوب کلینی/ كتاب الدعا. (16)

11- محمد بن عمران/ كتاب الدعا. (17)

12- ابراهيم العلوى/ ادعية الامام زین العابدین (علیه السلام). (18)

مصادر ادعیه شیعۀ امامیه نیز همان سرنوشت زیارات و دیگر کتب را داشته و طبعاً دچار حادثه گردیده است، ولی خوش بختانه نورانی ترین بخش ادعیه شیعه یعنی صحیفه شریفه سجادیه که بحق پشتوانه معنوی نیرومند شیعه در طول تاریخ بوده و می باشد از گزند حوادث مصون مانده و در دسترس است و معرف روح و فرهنگ دعاء شیعی می باشد بخش دیگری از ادعیه در کتب دعاء شیعه گرد آوری شده از جمله در: امالی صدوق، امالی مفید، امالی طوسی، مصباح الشريعة، معانی الاخبار، تهذيب، استبصار، مصباح کفعمی، اقبال الاعمال، مصباح الزائر، ثواب الاعمال، مكارم الاخلاق، بلد الامين، منهج الدعوات و ... و گزیده ای از مصادر دعاء شیعه در کتاب الدعاء مرحوم

ص: 90

مجلسی: بحار الانوار جلد های 93، 94، 95 تدوین و تألیف گردیده است.

6- محمد بن عبد العزيز السوسي (م 370 ه-)/ له مراثی. (1)

7- ابو الحسن على بن احمد الجوهرى (م 380 ه-)/ له مراثی. (2)

8- صاحب بن عباد (م 385 ه-)/ له مراثى. (3)

9- طلحة بن عبد اللّه ابى عون (م 390 ه-)/ له مراثی. (4)

10- على بن الحسين الدوادى/ له قصيدة طويله. (5)

11- احمد بن الحسین همدانی (مسموم 398 ه-)/ له مراثی. (6)

12- احمد بن منصور قطیعی (م 480 ه-) / له مراثى. (7)

13- شریف مرتضى/ له مراثى. (8)

14- شریف رضى/ له مراثى. (9)

15- ابو العلا، موی/ له مرثية. (10)

16- عبد السلام بن رغبان (دیک الجن)/ له مراثى. (11)

5- واقدى/ مقتل الحسين. (1)

6- موفق بن احمد مکی خوارزمی/ مقتل الحسين. (2)

استبداد سیاسی خلافت می باشند و به معرفی اصحاب و تیپ های گوناگونی که پیرامون امامان بوده اند می پردازند. در این روایات تأکید می شود که در سخت ترین شرایط، زیارت امام حسین (علیه السلام) نباید ترک شود، و نیز نشان می دهد که هر چه دایرۀ محاصره از سوی دشمن تنگ تر می شده، امامان بیش تر به ترغیب و تشویق شیعیان می پرداخته اند و تأکید بسیاری بر زیارت امام حسین (علیه السلام) داشته اند. در این بخش از روایات تأکید شده که هر اندازه که شرایط هولناک و مشهد امام حسین (علیه السلام) در محاصره و جاسوسان خلافت در کمین باشند، زیارت امام حسین (علیه السلام) سالی یک مرتبه واجب است. تأکید فوق العاده بسیار امامان (علیه السلام) بر زیارت امام حسین (علیه السلام) مبین این واقعیت است که برای رژیم های خلافت، یاد و نام امام حسین (علیه السلام) بسیار خطرناک و مرگ بار بوده است و به همین دلیل دستگاه تبلیغاتی دشمن زیارت امام حسین (علیه السلام) را بدعت و ضلالت معرفی می کرده است. (1)

و نیز پیداست که زائران بسیاری در راه زیارت شهید می شده اند و امامان به این واقعیت واقف بوده اند.

روایات تعلیمی زائر؛ در این بخش از روایات بر صحت عقیدتی، سلامت اخلاقی و معرفت و اخلاص زائر تأکید بسیار شده است و چنین می آموزد که زائر باید مزور را به درستی بشناسد و لیاقت و شایستگی لازم را برای زیارت داشته باشد و بطور نسبی در ایمان و عمل با مزور هماهنگ باشد. در این روایات به زائر آموزش داده می شود که از چهار چوب حرکت تشکیلاتی شیعۀ امامیه و استراتژی امامان نباید تخطی کند و از هر گونه تظاهر که موجب شناسائی و تعقیب و دست گیری او و سایرین شود خود داری نماید. در این روایات زائر می آموزد که زیارت او نوعی جهاد است و این که چگونه باید اخلاص در نیت و حرکت و عمل داشته باشد و از هر گونه شائبه دنیوی پیراسته باشد، در این روایات نیز شرایط اجتماعی - سیاسی شیعه عصر حضور بخوبی روشن می گردد و نشان می دهد که زیارت امام حسین (علیه السلام) کار بسیار دشوار و سختی بوده و شیعیان بر اساس یک حرکت تشکیلاتی سازمان یافته و رعایت کلیه مسایل امنیتی به زیارت می رفته اند و نیز نشان می دهد که گاه وضع آن چنان سخت و شرایط آن چنان هولناک بوده که زائر از فاصلۀ دور و شبانه زیارت می کرده است. در بخش دیگری از این روایات به زائر آموزش داده شده که

چگونه و در چه زمانی زیارت کند. این روایات نشان می دهند که امامان می کوشیده اند تا هر طور شده فرهنگ و مفاهیم و پیام های عاشورا را به شیعیان منتقل کنند. در این بخش از روایات به زائر آموزش داده می شود که چگونه غسل کند. و چگونه حرکت نماید و در صورت لزوم تاکتیک تقیه را رعایت کند و هنگام غسل و حرکت چه

ص: 95

دعا هائی بخواند و هر چه به مشهد امام حسین نزدیک می شود چه آداب و اعمالی را انجام دهد: نکته بس مهم و قابل توجه در کلیه این روایات این است که امامان کوشش بسیار و تأکید زیاد نموده اند که زیارت، عوام زده، تفریحی- تعیشی نشود. بلکه از آغاز تا انجام یک حرکت عقیدتی باشد نه یک سفر تجارتی. در این روایات بر نظافت و طهارت جسمی و روحی زائر تأکید بسیار شده و از هر گونه خود آرائی نهی گردیده است. دسته سوم روایات مرویه از امامان (علیهم السلام) می کوشند تا عاشورا و فرهنگ آن را در زندگی روزانۀ شیعیان تعمیم دهند. از این رو است که می بینیم در تمام ایام سال و به مناسبت های مختلف تأکید شده که زیارت عاشورا و زیارت امام حسین و زیارات و ادعیۀ مربوطۀ دیگر خوانده شود و در صورت امکان مشهد امام (علیه السلام) زیارت گردد. و شگفت آن که با توجه به استبداد خون بار خلافت و ممنوعیت مطلق شیعۀ امامیه، امامان (علیهم السلام) می کوشیده اند تا شیعیان را به بزرگ داشت روز عاشورا و زیارت امام حسین در آن شب و روز تشویق کنند و در این رابطه دستور العمل هایی صادر کرده اند. این تعلیم و تعمیم و تأکید تا آن جاست که سر زمین کربلا حریم الهی و وحول و حوش شهادت گاهامام، حائر حسینی و خاک آن بس مقدس و شفا بخش معرفی می گردد. و از این جاست که کام کودکان شیعه امامیه با تربت مقدس امام حسین (علیه السلام) برداشته می شده و می شود و این سنت سخت پر معنا، پر معنا در زندگی و سرنوشت عقیدتی اجتماعی شیعیان بسیار تعیین کننده بوده و می باشد. و براستی که در آن روز گاران سیاه و سخت و در همۀ تاریخ، یاد و نام و تربت مقدس امام حسین (علیه السلام) پشتوانه معنوی نیرومند و شکست نا پذیر شیعه امامیه بوده و می باشد و خواهد بود. و شگفتا که شیعه با داشتن تربت امام حسین (علیه السلام) و با یاد و نام او چگونه یک تنه به قلب حوادث می تاخته و می تازد!

﴿ السّلام على الحسين و على الارواح الّتى حلّت بفنائه طوال التاريخ الدّموىّ المضطرب﴾

عهد و پیمان با امام معصوم و امامت منصوص و اعلام آمادگی برای جهاد مسلحانه در رکاب امام معصوم. ایجاد ایجاد حسرت شهادت و رسیدن به رستگاری جاودانه.

در زیارات مطلقه و مخصوصۀ امام حسین (علیه السلام) آموزه های نابی وجود دارد که بسیاری از تحریفات کلامی- تاریخی را محو می سازد و چهرۀ حق و حقیقت را آشکار می نماید. از جمله این که در این زیارات شیعه می فهمد که قیام امام حسین (علیه السلام) یک قیام کاملاً عقیدتی بوده و هدف غائی و نهائی آن نجات و احیاء توحید و اسلام محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) از مرداب الحاد خلافت غصب و رژیم امویان و اشباه و اخلاف تاریخی آن و تضمین جاودانه و تاریخی حقیقت بوده است و نیز می آموزد که قیام آن حضرت، سیرت و صورت حکومتی قدرت طلبانه نداشته بکله قیام ذاتاً ضد سلطه بوده و چنین می رساند که اصولاً تشیع امامیه تئوری قدرت نیست بلکه در تمام ذات و بنیان فلسفی-کلامی خود منادی آزادی و عدالت است؛ جا نمایه ای پر جاذبه و ایده آل و سخت حسرت آفرین، لبریز از آرمان های متعالی انسانی و سر شار از آگاهی عرفانی، روح و روانی مسلط بر انسان و تاریخ که تحقق عینی جامع و مانع آرمان های خود را مشروط و منوط به تکامل عقلانی انسان در قیام قائم موعود می داند و پیش از آن در چهار چوب استراتژی تاریخی اصل امر به معروف و نهی از منکر، حرکتی است ستم ستیز و ستم سوز و فریاد اعتراضی است علیه جور و جهل حاکم بر زمین و زمان و حذف و محو آن. دعوت و بیت با امام حسین (علیه السلام) به معنای ارزیابی آگاهی و آمادگی جامعه اسلامی است و گرنه امام آگاه تر از آن است که در چنان زمان و زمینه ای به فکر تأسیس حکومت باشد. چه در اسلام حکومت فرع است و وسیله ای در خدمت تعالی انسان. و آنک اسلام و انسانیت در شرف انهدام تاریخی بود و می رفت تا فروغ توحید در مرداب جاهلیت شرک محو شود و نجات و احیاء و تبرئه حقیقت از زندان اتهام واقعیت به چنان شهادتی شکوهمند و تاریخی مشمول محتاج بود.

در این زیارات، شیعه می فهمد که جوابیت و طواغیت تاریخی می توانند در زیر اسم و رسم اسلام پنهان شوند و نسبت به این فاجعه کاملاً آگاه و هوشیار می گردد و نیز در می یابد که بر اسلام محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) چه گذشته و می گذرد. فضای آموزشی زیارات بگونه ای است که زائر گذشته را در حال می بیند و این ویژگی منحصر بفرد زیارات است. یعنی تصاویر زیارات سه بعدی هستند و گذشته در حال و آینده رخ می نماید.

زیارت وارث به زائر می آموزد که اسلام امامت، رسالت تاریخی ادیان توحیدی را بر دوش دارد و به همین دلیل خاتم الادیان و پیامبرش خاتم الانبیاء است و در این جاست که معنای امامت را می یابد.

ص: 97

زائر در این زیارت رسالت همۀ پیامبران بزرگ تاریخ توحید را بر دوش امام حسین (علیه السلام) می یابد و چنین می فهمد که گویی عاشورا نقطه اوج نبرد همۀ توحید تاریخی با همۀ شرک تاریخی است.

در مجموعۀ زیارات عاشورا و امام حسین (علیه السلام) شیعۀ امامیه به روشنی هر چه تمام می آموزد که تحریف سیرت و سیمای انسانی تشیع که تجلی عینی اسلام محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) است به معنای کشتن مذهب و حقیقت امام حسین و دیگر امامان معصوم (علیه السلام) است، لذا با تمام وجود فریاد می زند: ﴿ قَتَلَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَكَ بِالاَیْدی وَالاَلْسُنِ، اَللّهُمَّ الْعَنِ الَّذِينَ كَذَّبُوا رَسُولَكَ... وَ حَرَّفُوا كِتَابَكَ... وَ أَفْسَدُوا عِبَادَكَ وَ اسْتَذَلُّوهُمْ﴾ (1)

اصول مشترک کلیه زیارات عبارت است از:

1- توحید ناب؛ یعنی تمام زیارات با اوراد و اذکار و شعائر توحیدی خالص آغاز و پایان می یابد.

2- اسلام شناسی؛ در کلیه زیارات بر اصول اساسی و زیر بنائی اسلام (آگاهی، ایمان، شناخت، آزادی، آزادگی، عدالت، عدالت خواهی و ...) تکیه و تأکید شده است.

3- امام شناسی؛ در تمام زیارات جهان بینی متعالی، گسترده و زمان شمول امامان معصوم اسلام نمودار می شود و افق های بلند دید انسانی و تاریخی آن حضرات، زائر را به وجد می آورد و حقیقت وجودی آن بزرگواران را به درستی هر چه تمام می شناسد و به پیروی از آنان افتخار می کند.

4- مشخصه های تاریخی باطل و ترسیم دقیق دشمن سه چهرۀ تاریخی در کلیه زیارات آمده است.

5- همۀ زیارات آموزه های اخلاقی - تربیتی، انسانی هستند که زائر را در اقیانوسی از طهارت نفسانی و خلوص فکری و ذهنی و فضای روحانی و ملکوتی قرار می دهند و او را آن چنان سبک بار و سبک بال می سازند که احساس بی قراری می کند.

کلامی- فلسفی و یأس سیاسی - اجتماعی مصون ساخت. شیعه با تکیه بر صحیفه هرگز شکست را نپذیرفته و نمی پذیرد و در بحران های حاصله از خیانت و غصب منفعل و مایوس نمی شود و در سیاه ترین ایام و دشوار ترین شرایط، به پیروزی و رستگاری امیدوار است. دعا های صحیفه و ادعیه دیگر ائمه در روزگار سرد و سیاهی انشاء شده که شیعه بودن جرم و ممنوع بوده، در دورانی که خلافت غصب و رژیم های حاصله از آن و متحدان ترک و تاتار آن زمین و زمان را بر شیعه تنگ ساخته بودند، در چنان روزگاری حیات و بقاء تشیع و شیعیان مرهون همین ادعیه است.

مجموعه دعا های اصیل شیعی مرویه از امامان (علیهم السلام)، هر کدام علاوه بر جوهره عرفانی خاص خود، مجموعه ای است از معارف توحیدی و اصول اعتقادی اسلام که خواننده را ضمن آموزش سخت بی قرار می سازد. این بخش از ادعیه اصیل شیعه امامیه دارای عالی ترین مضامین خدا شناسی، خود شناسی و انسان شناسی می باشد و همین اصول، روح، محور، جهت و هدف ادعیه را تشکیل می دهند.

می دانیم که اصولاً که اصولاً تشیع امامیه سر چشمه جوشان عرفان ناب توحیدی است و نیز می دانیم که عاشورا با نیایش آغاز می شود؛ از نیایش امام حسین (علیه السلام) در عرفات تا شب و روز عاشورا و تا واپسین لحظه شهادت و آخرین کلماتی که از لبان سرور شهیدان در تاریخ پیچیده است. از این رو، دعا چاشنی معنوی زندگی روزانه شیعه است و سراسر زندگی عقیدتی شیعه را فرا گرفته، شیعه از همان آغاز در تمام عرصه های زندگی شخصی، اجتماعی و سیاسی در نبرد با ستم و مظاهر آن با دعا و نیایش حرکت کرده است؛ دعا های روزانه، دعا های ویژهٔ هر ماه، دعا های ویژۀ روز های خاص سال، و بدین سان فرهنگ عاشورا حضور نیرومند خود را در حیات معنوی شیعه اعلام می کند. بنابراین ادعیه اصیل شیعه را می توان به دو دسته و موضوع تقسیم کرد:

1- ادعیه نیایشی خاص. 2- ادعیه نبایشی عام. [ن.ک: بخش تعالیم ادبیات عاشورا]

حضور گسترده دعا و نیایش در فرهنگ و ادبیات عالیه شیعه امامیه در واقع چیزی جز تفسیر و تبیین و آموزش بخش دعا و نیایش قرآن نیست چرا که قرآن از سوئی خود کتاب نیایش است و آیات بسیاری دعوت به دعا و ذکر خداوند دارند.

از جوهره و جهت دعا ها در بخش تعالیم ادبیات عاشورا باید سخن گفت. در این جا به همین بسنده می شود که جوهره، روح، جهت و هدف دعا های اصیل شیعی آموزش، تزریق و تعمیم توحید در بستره وجود و تصفیۀ آن از شرک ذهنی و آماده سازی عقیدتی، روحی، روانی، شخصیتی - تربیتی فرد

ص: 99

در جهت مبارزه با شرک عینی است.

در میان مجموعه ادعیه شیعی، متونی وجود دارد که از یک سو مبین سر نوشت و سر گذشت شگفت شیعه امامیه در دورۀ حضور و دیگر ادوار سخت و سیاه تاریخ است و از دیگر سو نشان دهنده قدرت ایمان و توکل مطلق امامان (علیهم السلام) و شیعیان به خداوند متعال می باشد. در کتب دعاء شیعه متونی با عنوان تعویذات و احراز ثبت شده است. تعویذات و احراز به مثابه کمر بند های ایمنی معنوی و سنگر ها و دژ های ناگشودنی بوده که پیشوایان معصوم و پیروان شان در همۀ شرایط محاصره و تعقیب و گریز و بر خورد با دشمن بکار می برده اند. این متون دارای مضامین عالیه توحید ناب است و در آن ها جان مایه های متعالی توحید و توکل به خداوند آمده است؛ نمونه:

﴿ اللَّهُمَّ بِکَ أَسْتَعِینُ وَ بِکَ أَسْتَغِیثُ وَ عَلَیْکَ أَتَوَکَّلُ وَ أَنْتَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ خَلِّصْنِی مِنْ کُلِّ مُصِیبَهٍ نَزَلَتْ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهِ وَ فِی جَمِیعِ الْأَیَّامِ... اللَّهُمَّ بِکَ أَسْتَفْتِحُ وَ بِکَ أَسْتَنْجِحُ وَ بِمُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم إِلَیْکَ أَتَوَجَّهُ وَ بِکِتَابِکَ أَتَوَسَّلُ أَنْ تَلْطُفَ لِی بِلُطْفِکَ الْخَفِیِّ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ...﴾ (1)

این صدر و ذیل تاریخی کاملاً بدیهی و قابل فهم است؛ در آن جا فرمان سمبلیک ذبح اسماعیل مفاهیم، معانی و آموزه های زیر بنایی خاص خود را دارد، در آن جا اسماعیل مظهر علائق و عواطف انسانی ابراهیم است و تضادی است ناسازگار میان خدا و خود، که باید ابراهیم یکی را انتخاب کند، و این آموزه اخلاص در پرستش و در رابطه با خدا از خود گذشتن است. یعنی ستیز تاریخی توحید با شرک ذهنی و ابراهیم اسوه و آموزگار نبرد با شرک ذهنی و عینی است. و در این جا همان آزمون در سطح تاریخی و جهانی با افق های بسیار گسترده و نتایج تام و تمام دیگر عینیت می یابد. به این صورت که در یک ترسیم هندسی دقیق؛ حرکت تاریخی و سیر صعودی توحید و نقطه اوج آن از یک سو، و حرکت مدار بسته تاریخی شرک و تورم تام و گرانی گاه آن از دیگر سو، یک نقطه تلاقی تاریخی دارند و آن دهم محرم سال 61 هجری است. یعنی پیشینۀ تاریخی «احقاد بدر و تراث احد» در این مقطع تاریخی به تورم نهایی خود رسیده و می خواهد بر توحید غلبه کند، لذا این مقطع تاریخی فصل تعیین سرنوشت است؛ فصل سر نوشت حق و باطل، توحید و شرک، اسلام و کفر، و امام حسین بن علی (علیه السلام) وارث همۀ پیامبران بزرگ تاریخ توحید از آدم تاابراهیم و از ابراهیم تا محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم)، باید به شرک و کفر تاریخی پایان دهد [ن.ک: زیارت وارث].

چنین رسالتی تاریخی مستلزم شهادتی تاریخی و آن چنان حساب شده و مظلومانه به معنای کلامی، فلسفی، انسانی کلمه است. شهادتی که بصورت یک قانون مندی حاکم بر زمان، تاریخ و حیات انسان هم چون بهاری در پی هر خزان سرد و سیاه فرا رسد و شکوفه های آگاهی و ایمان و امید و انسانیت بروید و حیات طیبه انسانی را تضمین تاریخی نماید. این است که امام حسین (علیه السلام) در تاریخ اسلام و انسان یک اسوه، اصل و استثنا است. بنابراین سخن گفتن از شهادت او در پگاه ولادتش کاملاً قابل هضم و فهم و تحلیل و تبیین است؛ باید همه بدانند که موضوع چیست و می بینیم که پیامبر اسلام می کوشد تا همه را از این موضوع با خبر سازد و می سازد و می بینیم که در خانه ام سلمه، عایشه، زینب، فاطمه و در حضور اصحاب و مسلمانان در سال گرد ولادت حسین، جشن شهادت او را می گیرد و همه را از حادثه و چگونگی و مکان آن آگاه می سازد. این موضوع در دورۀ حیات پیامبر اسلام آن چنان شایع بوده که بخش بزرگی از ادبیات تاریخ اسلام را بخود اختصاص داده و منابع سنیان بیش از منابع شیعیان به این موضوع پرداخته اند.

بنابراین شهادت امام حسین (علیه السلام) با چنین صدر و ذیلی، تراژدی و ملو درام نیست، یک فلسفه است، فلسفۀ تاریخ توحید. خاصیت شهادت، آشکار کردن حق و حقیقت و حقایق انکار شده و

ص: 101

تحریف گشته است: ﴿ اشهادات استظهاراً للمجاحدات﴾ (1)

و دوست و دشمن معترف است که چگونه آن شهادت شکوه مند تاریخی حقایق انکار شده را آشکار کرد و نقاب از چهره باطل فرو افکند و رسوایش ساخت و توحید را در سیر تاریخی و انسانی آن تضمینی جاودانه نمود و آرمان های توحیدی را که خدا پرستی، آگاهی، ایمان، آزادی، عدالت و انسانیت هست، زنده ساخت و حقیقت آن ها را بیمه نمود.

ارتداد سیاسی؛ برسمیت نشناختن کودتا و کودتا چیان از سوی مسلمانان، ارتداد کلامی: باز گشت برخی از اسلام. یأس فلسفی و اعتزال سیاسی: کناره گیری بسیاری از اصحاب از مسائل اجتماعی- سیاسی. (1) بایکوت مطلق اقتصادی - اجتماعی امام علی و آل او و تصرف فدک. (2) شهادت دردناک حضرت فاطمه (علیها السلام). (3) آغاز کشور گشائی برای انحراف اذهان از اوضاع داخلی و رسیدن به اهداف بان عربیستی و مطامع اقتصادی. (4)

13 تا 23 هجری:

سرکوب و قلع و قمع مخالفان سیاسی، ادامه قتل عام کسانی که کودتا را برسمیت نشناختند (5) ، گسترش هر چه بیش تر کشور گشائی (6) ، فعالیت سری و گاه علنی حزب امویان به رهبری ابو سفیان، تقویت پان عربیسم، تدوین فکر و فرهنگ کودتا، وارونه سازی اسلام، تحریف حقایق (7) ، بخش نامه های سری ضد شیعه، شناسائی، دست گیری و کشتار پیروان امام علی در بلاد، بایکوت اصحاب وفادار به امام علی. (8)

24 تا 35 هجری:

اقتدار کامل حزب امویان، زمینه سازی در جهت انتقال و تمرکز قدرت در خاندان اموی، (9) مالکیت های بزرگ، شدت تحریف هر چه بیش تر اسلام، رنج و شکنجه و تبعید و شهادت اصحاب وفادار به امام علی بن ابی طالب تنها نماینده و سخن گوی اسلام محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم)، (10) انقلاب اجتماعی مردم.

35 تا 40 هجری:

ظهور ناکثین (حزب طلحة و زبیر به رهبری عایشه)، (11) غارت و تهاجم نظامی علنی و رسمی قاسطین (حزب امویان)، (12) ظهور مارقین و حوادث حرروا نهروان، (13) شهادت امام علی بن ابی طالب (علیه السلام). شهادت عمار ياسر.

40 تا 61 هجری:

ادامه و گسترش و شدت تبه کاری های قاسطین، (14) صلح شرافت مندانه امام حسن بن علی(علیه السلام)، پیمان شکنی آشکار معاویه و کودتای سلطنتی او، (15) بخش نامه های سراسری معاویه مبنی بر قتل عام پیروان امام علی، (16) تعقیب و دست گیری و شکنجه و اعدام شیعیان در سراسر قلمرو خلافت، (17) اقتدار کامل پان عربیسم افسار گسیخته جاهلی، (18) بخش نامه معاویه مبنی بر سب و لعن آشکار علی و آل بر فراز منابر و خطبه ها و... (19) شهادت امام حسن بن

ص: 103

علی (علیه السلام)، (1) شهادت حجر بن عدی و یارانش، شهادت عمرو بن حمق، شهادت رشید هجری، شهادت جويرية بن مسهر، (2) و ...

22- نجاشی 90 + الذريعه 77/12 + 317/20 + امل الامل 172/2.

23- نجاشی 272 + الفهرست 136 + معالم العالم، 99 + امل الامل 240/2 + الذريعه 80/12.

24- نجاشی 272 + الذريعه 78/12.

25- نجاشی 277 + الذريعه 322/20 + 78/12 + من لا يحضره الفقیه 361/2 - 369.

26- نجاشی 281.

27- نجاشی 285 + الذریعه 328/20 + المقنعه 71 - 75 (چاپ سنگی).

28- نجاشی 250 + الغربت 137 + ابن النديم 275 + معالم العلماء 99 + الذريعه 20 / 320.

29- معالم العلماء 119 + امل الامل 287/2.

30- نجاشی 110 + الذريعه 77/12.

31- نجاشی 217 + الذريعه 79/12.

32- نجاشى 151 + الذريعه 317/20.

33- الذريعه 317/20.

34- نجاشی 161 + الذريعه 321/20.

35- نجاشی 251 + الذریعه 322/20 + تهذيب الاحكام 6/ كتاب المزار 119- 1.

36- الذريعه 322/20.

37- الذريعه 324/20 .

38- با همین عنوان مجموعه هائی با عنوان: الصحيفة السجادية الثانية و الثالثة و الرابعة و الخامسة و السادسة به ترتیب از سوی هر عاملی، میرزا عبد اللّه افندی، میرزا حسین نوری، محسن عاملی و فضل اللّه مازندرانی گرد آوری شده است.

ن .ک: الذریعه 18/15. برخی از این مجموعه ها اخیراً در قم چاپ شده است.

39- نجاشی 292 - 293 + الذريعه 185/8.

40- نجاشی 169 - 171 + الذريعه 181/8.

41- الذريعه 8/ 186 + امل الامل 334/2

42- معالم العلماء 131.

ص: 105

43- نجاشی + 178 + الذريعه 181/8.

44- نجاشی 112 + الذريعه 181/8 .

45 - نجاشی 241.

46- نجاشی + 251 + الذريعه 181/8.

47- نجاشی 265.

48- نجاشی 282 + الذريعه 8/ 185.

49- الذريعه 185/8 + النجاشی 307.

50- الذريعه 181/8.

51- الذريعه 181/8.

52- الذريعه 186/8.

53- الذریعه 186/8.

54- معالم العلماء 137 + الذريعه 8/ 200.

55- معالم العلماء 144.

56- نجاشی 96 + الذریعه + 181/8 + امل الامل 2/ 250

57- نجاشی 126 + الذريعه 181/8

58- نجاشی 247 - 250 + الذریعه 185/8.

59- نجاشی 282-281

60- نجاشی 181 + الفهرست 82 + الذريعه 181/8

61- نجاشی 82 + الذريعه 181/8

62- نجاشی 83 + الذريعه 181/8

63- الذریعه 8/ 185

64- الذريعه 185/8

65- الذریعه 185/8

66- الذریعه 8/ 185

67- الذریعه 396/1

68- الفهرست 38 + الذريعه 23/22

ص: 106

69- الذریعه 23/22.

70- الفهرست 79 + نجاشی 133 + معالم العلماء 57 + الذریعه 22/ 24.

71- نجاشی 171 + الذریعه 24/22.

72- نجاشی 302.

73- نجاشی 263.

74- نجاشی 214.

75- الفهرست 129 + نجاشی 245 + معالم 94 + الذریعه 21/22، 20، 24، 26، 289/21

76- الفهرست 7 + نجاشی 14 + معالم 7 + الذريعه 23/22.

77- نجاشی 273.

78- الفهرست 171 + نجاشی 302 + معالم العلماء 126 + الذریعه 26/22

79- نجاشی 244.

80- الفهرست 5 + نجاشی 13 + معالم 3 + الذريعه 22/22

81- نجاشی 182 + الذريعه 22/22.

82- النجاشي 189 + الذریعه 24/22

83- نجاشی 245.

84- نجاشی 246 + الذریعه 22/ 24.

85- معالم 112 + الذریعه 24/22.

86- الفهرست 161 + معالم 185 + الذریعه 24/22.

87- نجاشی 318 + الذریعه 21/22 + 374/21.

88- نجاشی 218 + الذريعه 25/22.

89- خوارزمی (م 568 ه-)، مقتل الحسین 125/2 - 126. ابن شهر آشوب از خوارزمی گرفته و مجلسی نیز بدون ذکر مآخذ ولی با ذکر اساتید آن آورده است. ن.ک: مناقب 117٫4: معدان. بحار 45 /273 : عفران.

90- خوارزمی 152/2.

91- خوارزمی 130/2 + معالم العلماء 150.

ص: 107

92- بحار 45/ 285، 287 - 288

93- خوارزمی 151/2 - 152 + ادب الطف 60/1.

94- خوارزمی 153/2 + الشعر و الشعراء 503.

95- الشعر و الشعراء 471.

96- خوارزمی 149/2، 152 + مناقب 4/ 117 + بحار 45/ 244، 245، 290، 291، 293 + ادب الطف 1/ 48 - 50

97- خوارزمی 144/2- 145 + مناقب 4 /118 + بحار 45/ 286 - 287. + ادب الطف 192/1 .

98- خوارزمی 147/2 - 149 + ادب الطف 208/1 - 209 + الشعر و الشعراء 859 ش 200.

99- خوارزمی 152/2+ مناقب 4/ 116 + ادب الطف 181/1 + معالم العلماء 150 + الشعر و الشعراء 581

100- نجاشی 102.

101- الذريعه 293/20 + بحار 261/45 - 266.

102- الذريعه 293/20 + ادب الطف 298/1

103- مناقب 4 /86 ،114 + ادب الطف 198/1. و نیز فهرست شعراء اهل بیت قرن اول و دوم. ن.ک: معالم العلماء 147 - 151 + ادب الطف 1 / تمام کتاب: 52-338.

104- خوارزمی 137/2 - 139

105- خوارزمی 2/ 120 -133، 144 + مناقب ،4 /116 ، 126 ، 127 + بحار 45 / 243، 275 - 277، 288 + معالم العلماء 150.

106- خوارزمی 2/ 153 + مناقب 83/4، 117 + بحار 45/ 244 + مناقب 49/4.

107- خوارزمی 2/ 153 + مناقب 4/ 116 + بحار 243/45

108- خوارزمی 2 /145 - 147

109- مناقب 2/ 153 - 154، 118،117/4 ، 119 + بحار 244/45 + مناقب 53/4

110- خوارزمی 134/2 - 137 + مناقب 118/4 + بحار 278/45-279 + مناقب 60/4

111- خوارزمی 139/2 - 141، 150 - 151 ، 156 + مناقب 83/4، 114 - 115.

ص: 108

112- مناقب 3 /155 - 156 ، 24/ 28 + بحار 246/45

113- بحار 281/45

114- خوارزمی 142/2 - 143 + مناقب 78/4 - 79 ، 90.

115- خوارزمی 126/2 - 128 + مناقب 121/4 + بحار 274/45

116- مناقب 82/4 ، 84 - 87، 121 + بحار 249/45

117- خوارزمی 134/2 - 135 + مناقب 112/4، 122 - 123 + بحار 277،249/45 + دیوان رضی.

118- خوارزمی 157/2 - 158 + مناقب 4/ 55 + بحار 288/45

119- دیوان دیک الجن + ادب الطف 283/1 - 289

120- الاصفهانی/ مقاتل الطالبیین (چاپ نجف 1318 ه-).

121- مؤلفا الذیدیه 468/1 .

122- مؤلفات 1 /90

123- مؤلفات 2/ 84

124- الذريعه 8 / 185

125- الهفت الشريف (چاپ بیروت 1964 م). 121 - 126.

126- خوارزمی 129،128،126/2 + مناقب 124/4 - 125 + بحار 273،253/45 -274 + ادب الطف 214/1 .

127- الذريعه 25/22

128- الذريعه 21/22، 22

129- الذريعه 25/22 - 289/21

130- الذریعه 25/22.

131- الخوارزمی/ مقتل الحسین (چاپ مكتبة المفيد، قم. سال؟).

132- قرآن 32/24.

133- قرآن 33 /33 : ﴿ انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ...﴾.

134- ن.ک: زیارت جامعۀ کبیره

135- بحار 101/ 58 ح 26 .

ص: 109

136- کامل الزیارات 216

137- ن .ک: بحار 337/94؛ مهج الدعوات 29 - 34

138- منابع شیعی: کامل الزیارات 55 -66 + بحار 218/44 - 250. منابع سنیان: ن.ک: الامينى/ سيرتنا و سنتنا (تمام کتاب) منابع سنيان: احمد بن حنبل/ المسند 3/ 242 + ابو نعيم/ الدلائل 2/3 20 + ابن سعد/ الطبقات 5 /115 + خوارزمی/ مقتل 159/1. و....

139- در این جا شهادات به معنای عام است و نه تنها گواهی شفاهی و کتبی. ن .ک: نهج البلاغه 1081

140- الامینی/ دیر 102/1 به بعد

141- سلیم 72 - 73

142- سلیم 69 ،74 + ابن هشام 306/4 ، 310 - 311 + ابن سعد/ طبقات 272/2 - 281 + الغدير 77/7 - 28 + طبری 1881/3/2 - 206 + ابن اثیر 325/2 - 326

143- الغدير 77/7 - 78

144- سلیم 81 - 83

145- سلیم 137 - 138

146- مسعودی/ مروج 301/2 + النوبختى / الفرق 9،8

147- سليم 83 - 84 + الغدیر 7/ 76 - 78

148- سلیم 86، 113، 114، 117 - 165.

149- سلیم 92، 108 - 110 + ابن هشام 4/ 306 - 311 + ابن سعد 282/2 + طبری 199/3/2-206 + یعقوبی 82/10/1 - 85 + نوبختی 7 - 9.

150- الصدر/ فدک فی التاریخ 25 - 33 .

151- سلیم 83، 84

152- التنبيه 250 + بلاذری/ فتوح 14- 20 + طبری 208/3/2 + ابن اثیر 384/2 .

153- ابن اثیر 342/2 - 378 + طبری 216/2 - 263

154- بلاذری/ همان.

155- سلیم 108، 109، 110، 132 - 175 + الغدير 255/10 - 272 .

156- سلیم 139، 176 - 177، 178.

ص: 110

157- الغدير 10/ 86 - 236

158- سليم 108 - 109 - 110.

159- سلیم 109، 130 + طبری 163/5/3 - 226 + یعقوبی + 125/1/1 - 156 + ابن اثیر 201/3.

160- سلیم 109 ،130 + طبری 236/5/3 - 242 + یعقوبی 135/1/1 + ابن اثیر 276/3.

161- سلیم 109، 130 + طبری 3 /37/6 - 40 + یعقوبی 145/1/1 + ابن اثیر 375/3-326

162- سلیم 108 + طبری 80/6/3

163- الغدیر 10/ 118 - 236 + طبری 402/5/3 - 404 + التنبیه 260 + ابن اثیر 404/3

164- سلیم 138 ، 139 ، 172 - 175 + ابن ابی الحدید 3/ 15 - 17.

165- سلیم 108 - 110 ، 138 - 175 + ابن ابی الحدید 3 /16 - 17.

166- سلیم 138 - 140 + الغدير 241/8 - 257 .

167- سلیم 108 - 110 + الغدير 257/10 - 272 + ابن ابی الحدید 15/3 - 18

168- التنبيه 260 + سلیم 109 + طبری 95/6/3 - 100 + ابن اثیر 3/ 458.

169- الغدير 32/11 - 37،36 - 70 + طبری 141/6/3 - 156 + ابن اثیر 472/3-503.

ص: 111

ص: 112

این فرهنگ و حماسه، در برخی سنّت ها، مراسم، عکس العمل ها، ابزار و وسائل، روز ها و اماکن و... نمود و تجلّی یافت. برخی از این نمود ها از این قرار بود:

- گریه بر امام حسین (علیه السلام)

- زیارت کربلا

- عزاداری محرّم و سینه زنی و زنجیر زنی و قمه زنی

- مجالس سوگواری بر حسین (علیه السلام) در طول سال

- تشکیل و تأسیس هیئت های عزاداری و توسّل

- ساختن تکیه ها و حسینیه ها و عزا خانه ها

- نذر و وقف برای ابا عبد اللّه الحسین (علیه السلام) و عزا داری

- نوحه خوانی و مرثیه سرایی و پرده خوانی

- وعظ و خطابه در محافل حسینی و روضه خوانی

- توسل به شهدای کربلا

- بر پایی و اجرای تعزیه و شبیه خوانی

- سقایی و یاد تشنگی حسین (علیه السلام)

- نام گذاری اماکن، مساجد، تکیه ها و هیئت های متوسلین به نام شهدای کربلا

- قداست تربت امام حسین (علیه السلام) و مهر کربلا

- لقب «کربلایی» برای زائر سید الشهداء، و چاووش خوانی

- الهام بخشی فرات، قبر شش گوشه و گودال قتل گاه و قنداق اصغر (علیه السلام)

- مقتل نویسی

- گرامی داشت اربعین

- علمات و پرچم و توق و کتل

- و ... بسیاری از این گونه محور ها و موضوعات، که شرح و بسط تاریخی همۀ این ها و تحلیل نقش آن ها در زنده نگه داشتن حماسۀ عاشورا و شکل دادن به «فرهنگ عاشورا»، کتابی عظیم خواهد شد. در این نوشته، تنها به توضیحی پیرامون برخی روش ها که در فرهنگ اسلامی در راستای پاس داری از مکتب خون و حماسۀ حسینی نقش داشته و دارد، می پردازیم.

ص: 114

پروردگار، شاهد و شنوای سخنت بودند و چون ما و بیش از ما گریستند، خداوند، بهشت را بر تو لازم کرد و تو را آمرزید. سپس افزود:

﴿ ما مِن أحدٍ قالَ في الحسين (علیه السلام) شعراً فبكى و ابكى بِهِ الاّ اَوْجَبَ اللّه له الجّنة و غفر له.﴾ (1)

هیچ کس دربارۀ حسین (علیه السلام) شعری نگفت که بگوید و بگریاند، جز آن که خداوند، او را خشوده و بهشت را بر او واجب گرداند.

به کار گیری عنصر شعر، به لحاظ «تأثیر عاطفی» و «گسترش سریع»، گامی اساسی در ثبت حماسه های عاشورا در دفتر تاریخ بوده است. مردم نیز، اشعار مدح و مریشه را می خواندند، حفظ می کردند، حتی به فرزندان خود می آموختند. تعالیم عاشورا، در خلال همین سروده ها نسل به نسل، زنده می ماند و خو گرفتگان به مدایح و مراثی، در سایۀ محتوای این اشعار، با فرهنگ اهل بیت می زیستند.

امام امت (قدس سره) فرموده است:

«با این هیاهو، با این گریه، با این نوحه خوانی، با این شعر خوانی، با این نثر خوانی، ما می خواهیم این مکتب را حفظ کنیم، چنان چه تا حالا هم حفظ شده.» (2)

را بستایند و برای ما مرثیه سرایند...» (1)

در حدیث دیگری، امام باقر (علیه السلام) این گونه به پیروان خویش، دستور می دهد:

«بر حسین (علیه السلام) ندبه و گریه کنند، و به اهل خانه دستور داده شود که بر حسین بگریند و در خانه ها، مراسم گریه و عزا داری و ناله سردادن در غم حسین (علیه السلام) باشد و اهل خانه و شیعیان، به یک دیگر تعزیت و تسلیت گویند...» (2)

این ها، سبب «احیاء امر» و زنده نگه داشتن «خط اهل بیت» می شود و در نتیجه، تضمینی بر بقای مکتب است.

امام خمینی «رحمة اللّه» می فرماید: «این مجالسی که در طول تاریخ بر پا بوده و با دستور ائمه (علیهم السلام) این مجالس بوده است.... ائمه این قدر اصرار کردند به این که مجمع داشته باشید، گریه بکنید، چه بکنید، برای این که این حفظ می کند کیان مذهب ما را ...» (3)

بر پایی این گونه مجالس، هر چند مخفیانه و درون خانه ها باشد، صدای اعتراضی است بر ضد دشمنان و استغاثۀ مظلومیتی است، علیه ظالمان. هر خانۀ علوی که داغ دار و شهید داده است، وقتی در سوگ سالار شهیدان اشک می ریزد، حس عدالت خواهی و انتقام جویی از ستم گران در جانش شعله می کشد. این، خاصیت هر گریه و عزا داری در عصر خفقان است، که تبدیل به کانونی برای افشا گری، الهام گیری، خط دهی، تجمع نیرو ها، شناخت افراد و شناساندن چهره های پاک است.

امام خمینی «رحمة اللّه» می فرماید: «مسأله، مسأله گریه نیست، مسأله، مسأله تباکی نیست، مسأله، مسأله سیاسی است که ائمه با همان دید الهی که داشتند، می خواستند که این ملت ها را با هم بسیج و یک پارچه کنند، از راه های مختلف، این ها را یک پارچه کنند تا آسیب پذیر نباشد.» (4)

و می فرماید: «گریه کردن بر شهید، نگه داشتن، زنده نگه داشتن نهضت است». (5)

آن چه که بعنوان «بُعد سیاسی» در عزا داری و گریه مطرح است، همان زنده نگه داشتن روحیه مبارزه با ستم و تشکل انقلابیون با محوریت کربلاست، آن همه ثواب و اجر هم، علاوه بر جهات تربیتی و اخروی، به لحاظ آثار و برکات اجتماعی نیز می باشد. حضرت امام، دربارۀ ثواب های فراوانی که برای عزا داری سید الشهداء وارد شده، می فرماید:

«این که برای عزا داری، برای مجالس عزا، برای نوحه خوانی، برای این ها این همه ثواب داده شده است، علاوه بر آن امور عبادیش و روحانیش، یک مسأله مهم سیاسی در کار بوده است. آن روز که این روایات، صادر شده است، روزی بوده است که این فرقۀ ناجیه، مبتلا بودند به حکومت اموی و

ص: 117

بیش تر عباسی و یک جمعیت بسیار کمی، یک اقلیت کمی در مقابل قدرت های بزرگ. در آن وقت، برای سازمان دادن به فعالیت سیاسی این اقلیت، یک راهی درست کردند که این راه، خودش سازمان ده است.... شیعیان با اقلیت آن وقت، اجتماع می کردند و شاید بسیاری از آن ها هم نمی دانستند مطلب چه هست، ولی مطلب، سازمان دهی به یک گروه اقلیت در مقابل آن اکثریت ها و در طول تاریخ، این مجالس عزا که یک سازمان دهی سرتاسری کشور ها هست، کشور های اسلامی هست، و در ایران که مهد تشیع و اسلام و شیعه هست، در مقابل حکومت هایی که پیش می آمدند و بنای بر این داشتند که اساس اسلام را از بین ببرند، اساس روحانیت را از بین ببرند، آن چیزی که در مقابل آن ها، آن ها را می ترساند، این مجالس عزا و این دستجات بود.» (1)

آن چه به این برنامه، غنا و تأثیر می بخشد، گذر از جنبۀ شکلی آن و پرداختن و رسیدن به محتوا و جهت و حقیقت آن است، اولیاء دین نیز پیوسته با هشدار های شان در این راه، ارشاد کرده اند، تا عزا داری و سوگواری، الهام بخش «فرهنگ جهاد و شهادت» باشد و بصورت یک موج تبلیغی، مبارزاتی و حماسی در آید و در عزا داری، «احساس» به کمک «شعور» آید و شعور، پشتوانۀ احساس عاطفی گردد، تا این گونه مجالس و شعائر و سنت ها از محتوا تهی نشده و به تشریفاتی کم اثر، یا بی اثر تبدیل نگردد.

عزا داری، مفهومی گسترده دارد، هم برنامه های وسیع شیفتگان سید الشهداء را در دو ماه محرم و صفر در همۀ قلمرو کشور های اسلامی شامل می شود، هم آن چه را که محدود و ساده، هر روز، در هر گوشه ای، خانه ای، مسجدی برگزار می شود و یاد «اهل بیت» زنده نگه داشته می شود.

این گونه بوده است که اشک های داغ داران و دیده های گریان، پاسدار پیام خون شهیدان بوده است، چون که گریستن بر شهادت حسین (علیه السلام) و یارانش، امضای راه خونین آنان و تجدید بیعت با «کربلا» و فرهنگ شهادت است و اشک، خون می پرورد و گریستن، حماسه می آفریند.

ائمه شیعه، شهادت و گواهی اشک را بر صداقت عشق، پذیرفته و از آن ستایش و نسبت به آن تشویق کرده اند. در این زمینه، روایات بسیاری است که نقل آن ها در این نوشته نمی گنجد.

امام رضا (علیه السلام) فرموده است:

﴿ مَنْ تَذَکَّرَ مُصَابَنَا فَبَکَی وَ أَبْکَی لَمْ تَبْکِ عَیْنُهُ یَوْمَ تَبْکِی اَلْعُیُونُ وَ مَنْ جَلَسَ مَجْلِسا یُحْیی فیهِ اَمْرُنا لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ یَمُوتُ الْقُلُوبُ﴾ (1)

هر کس مصیبت های ما را به یاد آورد و بگرید و بگریاند، هرگز چشمانش در روزی که دیده ها گریان است، نمی گرید و هر کس در مجلسی نشیند که امر ما در آن احیا و زنده می شود، در روز مرگ دل ها، دلش نمی میرد.

در سلسلۀ اشک بود گوهر مقصود *** گر هست ز یوسف خبر، این قافله دارد

در سخن مفصلی که امام رضا (علیه السلام) دربارۀ فضیلت و ارزش و آثار گریستن بر امام حسین (علیه السلام) به «ریان بن شبیب» فرموده است، این احیا گری و یاد آوری نسبت به حادثۀ جان گداز کربلا به چشم می خورد. حضرت به او می فرماید:

«ای پسر شبیب! اگر بر چیزی گریه می کنی، بر حسین (علیه السلام) گریه کن، که او را هم چون گوسفند، سر بریدند، همراه هیجده نفر از دودمانش که همه از کسانی بودند که روی زمین بی نظیر بودند، آسمان ها و زمین ها در شهادت او گریستند...» (2)

حضرت رضا (علیه السلام) شاید به اقتضای شرایط روزگار، تأکید بیش تری نسبت به مسأله دارد. از جمله در روایتی بلند، می فرماید» «در این ماه (محرم) دشمنان، خون ما را به نا حق ریختند و هتک حرمت ما نمودند و فرزندان و بانوان ما را به اسارت گرفتند و خیمه های ما را به آتش کشیدند و غارت کردند... عاشورا، روز حسین «علیه السلام»، پلک های ما را مجروح و اشک های مان را جاری ساخت و ما از سر زمین کربلا، گرفتاری و رنج به میراث بردیم. پس باید بر کسی هم چون حسین (علیه السلام) گریه کنندگان بگریند، که گریه بر او، گناهان بزرگ را فرو می ریزد...» (3)

این گریستن که «شرکت در حماسۀ او و هماهنگی با روح او و موافقت با نشاط و حرکت اوست» (4) و این نثار اشک ها بر دامن احساس و در راه حق، مورد قدر دانی و رحمت خواهی از

ص: 119

سوی امامان قرار می گرفت و به نوعی نصرت جبهۀ حق و تقویت خط امامان محسوب می شد.

امام امت (رحمة اللّه) در تحلیل اجتماعی مسأله گریه و عزا داری برای امام حسین (علیه السلام)، بیانات بلند و ارزش مندی دارد. از جمله می فرماید:

«ثواب های بسیار برای عزا داران او مقرر کرد، تا مردم را بیدار نگه دارند و نگذارند اساس کربلا که پایه اش بر بنیان کندن پایه های ظلم و جور، و سوق مردم به «توحید» و «معدلت بود، کهنه شود، با این حال، لازم است که برای عزا داری که شالوده اش بر این اساس ریخته شده، چنین ثواب هایی مقرر شود که مردم با هر فشار و سختی هم که هست، از آن دست بر ندارند، و گرنه با سرعت برق زحمت های امام حسین (علیه السلام) را پایمال می کردند، که با پایمال کردن آن زحمت های پیغمبر اسلام و کوشش هایی که برای تأسیس اساس تشیع کرده بود، بکلی پایمال می شد...» (1)

هم چنین دربارۀ نقش گریه و عزا داری در حفظ مکتب عاشورا می فرماید:

«سید الشهداء را این گریه ها حفظ کرده است مکتبش را، این مصیبت ها و داد و قال ها حفظ کرده، این سینه زنی ها و این دستجات حفظ کرده ... هر مکتبی هیاهو می خواهد. باید پایش سینه بزنند. هر مکتبی تا پایش سینه زن نباشد، تا پایش گریه کن نباشد، تا پایش توی سر و سینه زن نباشد، حفظ نمی شود.... ما باید برای یک شهیدی که از دست مان می رود، علم بپا کنیم، نوحه خوانی کنیم، گریه کنیم، فریاد کنیم ...» (2)

به یاد کربلا، دل ها غمین است *** دلا! خون گریه کن، چون اربعین است

مرام شیعه در خون ریشه دارد *** نگهبانی ز خط خون، چنین است (3)

حضرت امام، در سخنرانی دیگری فرموده است:

«گریه کردن بر عزای امام حسین، زنده نگه داشتن نهضت و زنده نگه داشتن همین معنی است که یک جمعیت کمی در مقابل یک امپراطور بزرگ، ایستاد امام حسین با عدۀ کم، همه چیزش را فدای اسلام کرد، مقابل یک امپراطوری بزرگ ایستاد و «نه» گفت. هر روز باید در هر جا این «نه» محفوظ بماند و این مجالس که هست، مجالسی است که دنبال همین است که این «نه» را محفوظ بدارد... آن ها از همین گریه ها می ترسند، برای این که گریه ای است که گریه بر مظلوم است، فریاد مقابل ظالم است.» (4)

و فرموده است:

«همین گریه ها نگه داشته ما را... همین ها هست که مملکت را حفظ کرده ... تا ابد هم اگر برای

ص: 120

سید الشهداء گریه کنیم، برای سید الشهداء نفعی ندارد، برای ما نفع دارد.... ما این سنگر را نباید از دست بدهیم.»

ائمه، همواره از گریه، بعنوان سند افشا گر و فریادی علیه ظلم، استفاده کرده اند، تا مظلومیت حسین و راه عاشورا فراموش نشود.

هر چند نیست درد دل ما نوشتنی *** از اشک خود، دو سطر به ایما نوشته ایم (1)

تجمع ها و تن ها را به هم پیوند داده است و خود، نوعی مبارزه با دشمن و انسجام یافتن نیرو های خودی و تقویت کنندۀ روح جمعی بوده است. به قول شهید پاک نژاد:

«... با نیم متر چوب و نیم متر پارچۀ سیاه، می توان موجی از احساسات بی دریغ دربارۀ بزرگ سالار شهیدان مشاهده کرد که در هیچ جا نمونه ای از آن دیده نمی شود. در حالی که برای تشکیل اجتماع حتی کوچکی باید متحمل زحمات زیادی گردید، صرف نظر از املاک موقوفۀ حسینی، ساختمان حسینیه ها، اطعام و اکرام ها، نذر ها و زیارت رفتن ها و اجتماعات مذهبی و کلّیه مخارجی که طی ده ماه سال بعناوین مختلف در راه این سرباز فداکار به مصرف می رسد.» (1)

منابر حسینی و جلسات وعظ دینی، همه به ذکر مصیبت و یادی از عاشورا ختم می شود و با گریستن چشم ها و سوختن دل ها، تعالیم مکتب در دل ها بیش تر رسوخ می یابد و این سبب ریشه دواندن حماسۀ کربلا در عمق جان ها و ژرفای تاریخ می گردد.

امام امت (قدس سره) در زمینۀ نقش این مجالس و منابر و مواعظ نیز، تعابیر ارزنده ای دارد که تنها به چند نمونه اکتفا می شود:

«الآن هزار و چهار صد سال است که با این منبر ها، با این روضه ها و با این مصیبت ها و با این سینه زنی ها ما را حفظ کرده اند، تا حالا آوردند اسلام را.» (2)

«... قدرت های بزرگ، از این سازمانی که بدون این که دست واحدی در کار باشد که آن ها را مجتمع کند، خود به خود ملّت را به هم جوشانده اند، در سراسر یک کشور... و اگر یک مطلبی بخواهد برای اسلام خدمتی بکند و شخصی بخواهد که مطلبی را بگوید، سرتاسر کشور به واسطۀ همین گویندگان و خطبا و ائمه جمعه و جماعت یک دفعه منتشر می شود و اجتماع مردم در تحت این بیرق الهی، این بیرق حسینی، اسباب این می شود که سازمان داده شده باشد.» (3)

می شود، و محبت و معرفتش افزون می گردد و بر مائده شرف و فضیلت می نشیند و بهره های روحی و تربیتی می برد و بسیاری آثار و نتایج دیگر.

سنّت «زیارت»، که توصیۀ پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) است، همواره در بستر زمان جریان یافته و تحول ها و سازندگی ها و آثار احیا گرانۀ فراوانی داشته است. زائران کربلا، در طول تاریخ از مرقد حسینی الهام می گرفتند، در این مدار قرار گرفته، بر گرد این محود چرخیده، از این مکتب آموخته و از این زمزم سیراب می شوند.

برای زیارت هیچ امامی به اندازۀ زیارت حسین بن علی (علیه السلام) در کربلا، تأکید و توصیه نشده و در روایات، برای زیارت سید الشهداء (علیه السلام) پاداشی برابر ده ها و صد ها حج و عمره بیان شده است و راز آن، همان احیا گری این زیارت نسبت به فلسفۀ قیام عاشورا و زنده نگه داشتن فرهنگ شهادت و میثاق با شهیدان است.

رفتن به زیارت حسین بن علی (علیه السلام) برای شیعیان او و پیروان مکتب عاشورا، در حکم یک تکلیف مکتبی و مرامی است. امام صادق (علیه السلام) فرموده است: هر کس به زیارت حسین (علیه السلام) نرود تا بمیرد، هر چند خود را شیعه پندارد، ولی شیعه و پیرو ما نیست و اگر اهل بهشت هم باشد، مهمان بهشت یان است:

﴿ مَنْ لَمْ یَأْتِ قَبْرَ الْحُسَیْنِ وَ هُوَ یَزْعُمُ أَنَّهُ لَنَا شِیعَهٌ حَتَّی یَمُوتَ فَلَیْسَ هُوَ لَنَا بِشِیعَهٍ...﴾ (1)

و نیز، زیارت آن حضرت را برای هر که حسین (علیه السلام) را بعنوان پیشوای الهی پذیرفته است، لازم و واجب می داند:

﴿ زيارة الحسين بن على واجبه على كلّ من يُقّر للحسينِ بالأمامة مِنَ اللّه عزّ و جلّ﴾ (2)

و این که: «هر که تا هنگام مرگ، به زیارت حسین (علیه السلام) نرود، دین و ایمانش نقصان دارد.» (3)

تشویق به زیارت قبر سید الشهداء بیش از آن است که در این مختصر بگنجد. آن چه احیا گری این سنّت دینی و نقش اجتماعی و سیاسی آن را نشان می دهد، دعوت به این زیارت، حتّی در شرایط خوف و خطر از دشمنان و کنترل راه ها و سختی گری بر زائران است و این که هر چه در این راه، خطر و آسیب بیش تر باشد، ثواب زیارت هم افزون تر است. این نشان دهندۀ موضع ائمه است که زیارت را بعنوان گامی در راه احیاء عاشورا و مقابله با سیاست «فراموشاندن کربلا» می دانستند.

«ابن بکیر» به امام صادق (علیه السلام) عرض می کند: دلم مرا به زیارت قبر پدرت سید الشهداء می کشد و آن گاه که از خانه و دیار خود به قصد زیارت بیرون می روم، همواره خائف و بیمناکم تا آن که بر گردم

ص: 123

و این بخاطر ترس از حکومت و جاسوسان گزارش گر و مأموران نگهبان است.

حضرت می فرماید: ای ابن بکیر! آیا دوست نداری که خداوند، تو را در راه ما ترسان ببیند؟ آیا نمی دانی که هر کس به خاطر ما در هراس و بیم افتد، خداوند، او را در سایۀ عرش خویش قرار می دهد؟... (1)

در حدیث دیگری «زراره» از امام باقر (علیه السلام) می پرسد: دربارۀ کسی که خائفانه پدر تان را زیارت کند چه می گویید؟

امام پاسخ می دهد: خداوند، او را در روز شدّت و گرفتاری بزرگ در قیامت، ایمن می سازد... (2)

و امام صادق (علیه السلام) به محمد بن مسلم دربارۀ به زیارت حسین (علیه السلام) رفتن در شرایط بیمناک و خائفانه، می فرماید:

«هر چه این مسأله دشوار تر و پر مخاطره تر باشد، پاداش زیارت هم به اندازۀ آن هراس است. هر کس در راه زیارت، حسین (علیه السلام) به هراس افتد، خداوند در روز هول انگیز قیامت، او را از ترس و وحشت ایمن می سازد:

﴿ ما کان من هذا أشدّ فالثواب فیه علی قدر الخوف ، و مَن خاف فی إیتانه آمَنَ اللّهُ رَوْعَتَهُ یوم القیامه ، یوم یقوم الناس لرب العالمین﴾ (3)

و این تعلیم شگفت و آموزنده، ترسیم کننده خط مشی امامان در زنده نگه داشتن کانون الهام بخش کربلا و عاشورا ست و آن گونه که در حدیث آمده است، این تکلیف و فرضیه، هرگز به خاطر «ترس» نباید ترک شود:

﴿ واجبهٌ مفترضهٌ ... و انّها لا تُتْرَکُ لِلخوف﴾ (4)

این حرکت عملی و حضور در کنار قبر سالار شهیدان، حتی در شرایط بیم و تقیه، نشان دهندۀ عمق این «خط استراتژیک» در گرامی داشت حماسۀ عاشورا است و امام صادق (علیه السلام) ترک آن را نوعی جفا به خط امامت دانسته و زیارت سالانۀ کربلا را مورد تأکید قرار داده است:

﴿ إِیتُوا قَبْرَ الْحُسَیْنِ کُلَّ سَنَهٍ مَرَّهً﴾ (5)

آن چه مسلم است، زیارت کربلا همیشه آزاد نبوده، بلکه با گرفتاری ها و محدودیت هایی همراه بوده است و تاریخ، گویای این حقیقت است و گاهی زائران، در همان روزگار ائمه، در تاریکی شب و پیش از روشن شدن هوا و حضور مأموران مسلح بنی امیه در منطقۀ کربلا به زیارت می رفتند، چون

ص: 124

گشتی های حکومت شام، مانع زیارت می شدند. (1)

معاوية بن وهب نقل می کند که امام صادق (علیه السلام) پس از نماز خویش، برای زائران قبر حسین (علیه السلام) و مصون ماندن شان از شرّ جباران سر کش و ستم گر و شیاطین آشکار و نهان دعا می کرد، از جمله این که:« .... خدایا! دشمنان ما، این زائران را به خاطر این سفر ملامت کردند، ولی این سرزنش ها هرگز پیروان ما را از این زیارت مانع نگشت، آمدند تا با مخالفان ما مخالفت کرده باشند!... خدایا آن چهره هایی را که آفتاب در این راه، تغییر داد، رحمت کن، آن صورت هایی را که بر تربت حسین قرار گرفت، مورد لطف قرار بده، آن چشم هایی را که در راه ما اشک ریخت، آن دل هایی که برای ما و تشنگی ما سوخت، آن ناله هایی که برای ما سر داده شد، رحمت کن....» (2)

از امام صادق (علیه السلام) روایت است که: خواستار سکونت در بهشت، باید زیارت «مظلوم» را رها نکند.

می پرسند: مظلوم کیست؟ می فرماید: حسین است. هر کس با شوق به او و محبت به رسول اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و فاطمه (سلام اللّه علیها) و علی (علیه السلام) او را زیارت کند، بر سفره های بهشتی، مهمان اهل بیت خواهد بود. (3)

تأکید امام بر عنصر «مظلومیت» در زیارت سید الشهداء انگیزۀ حمایت از مظلوم و مبارزه با ظالم و احیاء یاد حماسۀ ظلم ستیزی، عاشورا را نشان می دهد. گر چه نسبت به زیارت همۀ ائمه و قبور پاک شهدای آل محمّد «صلی اللّه علیه و آله و سلم» تکیه شده است، اما زیارت حسین (علیه السلام) سمبل دفاع از حقیقت مظلوم و حماسۀ مجسم است دشمنان نیز، بیش از همه با نام و یاد و مزار مظلوم کربلا سرِ ستیز داشته اند، زیرا کربلا در نظر شان سمبل مقاومت مخالفان بوده است.

توجه و روی آوردن به مزار سید الشهداء ، تکرار و یاد آوری همه روزه و هموارۀ حق مظلومیت، تکلیف و تعهد بود، تا دل ها همه «عاشورایی» و امت اسلام، «کربلایی» و فکر و ذکر شیعه، «حسینی» گردد.

قبلۀ اهل حقیقت، کربلاست *** کربلا، او قبلۀ اهل ولاست

آداب و سنن مربوط به زیارت نیز، سرشار از رهنمود هایی است که ضمن احیاء آن حماسه، جهات تربیتی و الهام گیری را هم در بر دارد.

مرحوم نراقی در توجه دادن به شهید کربلا و مدفون در آن تربت، چنین می نویسد:

«... در زیارت کربلا، به یاد آور که فرزند رسول خدا «صلی اللّه علیه و آله و سلم» در این سر زمین به شهادت رسیده و

ص: 125

امام حسین (علیه السلام) و اولادش و نزدیکان و یارانش در همین جا شهید شده اند. اندوه را بر قلبت تجدید کن و به کربلا با چهرۀ ژولیده و غبار آلود و دلی شکسته و محزون داخل شو... وارد حرم که شدی و چشمت بر ضریح منور آن حضرت و دیگر شهیدان در رکابش که در جوارش آرمیده اند افتاد، آن اشخاص را در نظرت مجسم کن، یکایک آن حوادث و وقایع را از نظر بگذران و پیش چشم خود مجسم ساز...» (1)

نقش زیارت در پاسداری از فرهنگ عاشورا، در طول تاریخ هم چنان زنده و فعال بوده است و هم اکنون نیز، عشق زیارت کربلا، میلیون ها دل مشتاق را در حال و هوای کربلا به شور و طپش وا می دارد و الهام بخش روحیۀ عدالت خواهی و ظلم ستیزی است.

نهضت توابین کربلا، به رهبری «سلیمان بن صرد خزاعی» که در سال 65 هجری اتفاق افتاد، خاست گاه آن قبر حسین (علیه السلام) بود. بر سر تربت امام عاشقان و شهیدان گرد آمدند و گریستند و ضجه زدند و بر قاتلانش نفرین کردند و پیمان بر انتقام بستند و حماسه و فریاد «یا لثارات الحسین» خویش را از کنار آن تربت خونین آغاز کردند. موجی بودند که بر ضد بنی امیه سرا زیر شدند، و آرزوی شان نیز کشته شدن در راه خون خواهی امام حسین (علیه السلام) بود. حتی قیام مختار هم با الهام از زیارت قبر او بود. وی پس از باز گشت از سفر حج، به کربلا آمد و بر حسین (علیه السلام) سلام گفت و قبر او را بوسید و گریه کرد و سوگند یاد نمود که «غذای خوب نخواهم خورد، تا از قاتلان تو انتقام بگیرم» (2) و به دنبال همین میثاق خونین بود که قیام خویش را در سال 66 هجری آغاز و با سیطره یافتن بر عراق، از قاتلان حسین (علیه السلام) و مسببان جنایات عاشورا انتقام گرفت.

الهام بخشی «کربلا» برای مبارزان، از سخت گیری های پس از قیام، دربارۀ زیارت می توان فهمید، که از سوی سلطۀ جابران اعمال می شد. پس از خروج و قیام زید بن علی در کوفه و شهادتش در سال 121 هجری، منع و مراقتب و کنترل زیارت حسین (علیه السلام) در کربلا زیاد تر شد و هشام بن عبد الملک، مأمورانی را برای کنترل گماشته بود. (3)

پیروان فرهنگ عاشورا، همواره این «مزار» را، پیش از آن که قبه و حرمی داشته باشد، علامت می گذاشتند، تا با آن نشانه ها مدفن سالار شهیدان را گم نکنند و «کربلا» را همواره بعنوان پایگاه انقلاب، حفظ کنند. این بود که کربلا دانشگاه انقلاب شد و قتل گاه، مرکز الهام. بار ها در زمان هارون الرشید و متوکل مزار حسین بن علی (علیه السلام) را تخریب کردند و از زیارت مردم جلو گیری به عمل آوردند، در زمان هارون الرشید، حتی درخت سدری را که در آن حوالی، نشانۀ قبر حسین (علیه السلام) بود،

ص: 126

قطع کردند تا مردم جای قبر را ندانند و پراکنده شوند. (1) به دستور متوکل 17 بار قبر حسین (علیه السلام) را خراب کردند. (2) ولی آن همه سخت گیری و ایجاد مانع و آسیب رساندن به زائران، اثری در کاهش علاقه و اجتماع مردم بر سر تربت کربلا نداشت. به متوکل خبر می دادند که مردم در سرزمین «نینوا» برای زیارت قبر حسین (علیه السلام) جمع می شوند و از این ره گذر، جمعیت انبوهی پدید می آید و کانون خطری تشکیل می شود، او هم مأموران خود را می فرستاد تا مردم را متفرق و آثار قبر را ویران سازند و در کمین کسانی بنشینند که به زیارت مرقد امام حسین (علیه السلام) می روند. (3)

غافل از آن که با تخریب قبر، نمی توان الهام معنوى تربت سيد الشهداء و جهت بخشی زیارت سید الشهداء را از میان برد و «خط عاشورا» را کم رنگ ساخت.

توصیه های ائمه و سیرۀ عملی آنان سر چشمه گرفته است. امام صادق (علیه السلام) کیسه ای داشت که در آن تربت سید الشهداء بود و هنگام نماز، آن تربت را در موضع سجودش می ریخت و بر آن سجده می کرد. (1) و می فرمود:

﴿ السُّجودُ علی تُربَهِ الحُسینِ (علیه السلام) یَخرُقُ الحُجُبَ السَّبعَ﴾ (2)

سجده بر تربت حسین (علیه السلام) حجاب های هفت گانه را کنار می زند.

در پی همین تعلیمات بود که حتی از تربت قبر سید الشهداء، تسبیح ساختند و با آن ذکر می گفتند. (3) امامان، سفارش کرده اند که کام فرزندان خود را پس از ولادت، با تربت قبر حسین بن علی (علیه السلام) بردارید. به این مضمون روایات متعددی نقل شده است از جمله این حدیث امام صادق (علیه السلام):

﴿ حَنِّکُوا أَوْلاَدَکُمْ بِتُرْبَهِ اَلْحُسَیْنِ فَإِنَّهُ أَمَانٌ﴾ (4)

این آشنا ساختن نوزادان از لحظۀ تولد با «کربلا» و تربت شهید است و اثر تربیتی دارد، شهید مطهری در تحلیل این رهنمود ها مطالبی دارد، از جمله این که:

«پیشوایان ما گفته اند حالا که باید بر خاک سجده کرد، بهتر است که آن خاک، از خاک تربت شهیدان باشد، اگر بتوانید از خاک کربلا برای خود تهیه کنید، که بوی شهید می دهد. تو که خدا را عبادت می کنی، سر بر روی هر خاکی بگذاری نمازت درست است، ولی اگر سر بر روی آن خاکی بگذاری که تماس کوچکی، قرابت کوچکی، همسایگی کوچکی با شهید دارد و بوی شهید می دهد، اجر و ثواب تو صد برابر می شود...» (5)

نهر «فرات» نیز همین قداست و یاد آوری و الهام بخشی را دارد و در قاموس فرهنگ شیعه، بار معنوی و محتوایی فرهنگی دارد و راز دار بزرگ و مقدسی است که امواجش، حماسۀ کربلا و آن رشادت ها، عطش ها، ایثار ها، و ایمان ها را به یاد می آورد. فرات، از نهر های بهشتی به حساب آمده است. (6) و غسل کردن از آن برای زیارت امام حسین (علیه السلام) و غیر آن فضیلت بسیار دارد و وضو گرفتن و غسل کردن از آن برای زیارت حرم حسینی سفارش شده است. (7) هم چنین برداشتن کام نوزاد با آب فرات و چشاندن این آب مقدس و نهر بهشتی به نوزادان، نوعی «تربیت عاشورایی» آنان است که به دستور ائمه انجام می گرفته است و برداشتن کام نوزاد با آب فرات و نوشیدن از آن، عشق اهل بیت را ایجاد می کند. امام صادق (علیه السلام) فرموده است:

﴿ مَنْ شَرِبَ مِنْ مَاءِ اَلْفُرَاتِ وَ حُنِّکَ بِهِ فَإِنَّهُ یُحِبُّنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ﴾ (8)

این گونه است که فرات، آب حیات جان های مستعد می گردد و در خط صحیح می کشاند و

ص: 128

هدایت می کند. فرات، حتی در جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران و دفاع رزمندگان هم الهام بخش بود، چرا که ایثار عباس بن علی (علیه السلام) را تداعی می کرد. وقتی رزمندگان اسلام، در باتلاق های هور العظیم پیشروی کرده، به محل التقای دجله و فرات رسیدند، شور دیگری در امت ما و حماسه آفرینان جبهه پدید آمد و در رسانه های خبری اعلام شد که: «رزمندگان از آب دجله و فرات، «وضو گرفتند!» و این، سوژۀ زیبایی برای برخی شعر ها شد که شاعران انقلاب و جبهه سرودند.

امام امت (قدس سره) نیز از فرهنگ نهفته در این کلمه، استفاده فرمود و در پیام خویش به ملت عراق و دعوت به قیام بر ضد حکام بعثی فرمود:

«ای عشایر غیور دجله و فرات! ای رزمندگان و سلحشوران! بپا خیزید و از اسلام، دفاع کنید» (1)

«ای عشایر دلیر دجله و فرات! فرصت را از دست ندهید و دشمن اسلام و میهن عزیز خود تان را با قیام قهرمانانه از پای در آورید و دِین خودتان را به اسلام و قرآن مجید ادا کنید.» (2)

به هر حال، درس گرفتن از «تربت» و «فرات»، در مکتب زیارت و عشق میسر است و راز گویی «خاک» و «آب» با جان های آگاه، بسیار زیبا و عمیق است و «کربلا»، قبلۀ جهاد و مبارزه است که در محراب جهاد، باید رو به قبلۀ کربلا ایستاد. امامان شیعه، کوشیده اند تا با رهنمود های شان، این گونه «فرهنگ عاشورا» را در نمود هایی چون زیارت، تربت، فرات، اشک، عزا، مرثیه، حسینیه و... زنده نگه دارند.

مرحوم کاشف الغطاء می نویسد:

«... آغاز بیرون آمدن دسته های عزا داری برای سید الشهداء پیش از هزار سال، در زمان «معز الدوله» و «رکن الدوله» بود، که دسته های عزا داران، در حالی که برای حسین (علیه السلام) ندبه می کردند و شب، مشعل هایی به دست داشتند، بغداد و راه هایش یک باره پر از شیون می شد. و این، به نقل «ابن اثیر» در تاریخ خویش، اواخر قرن چهارم بود... و اگر بیرون آمدن این موکب ها در راه ها نبود، هدف و غرض از یاد آوری حسین بن علی (علیه السلام) از بین می رفت و ثمره فاسد می شد و راز شهادت حسین بن على (علیه السلام) منتفی می گشت.» (1)

گر چه نقل او، بیش تر به تاریخ عراق مربوط می شود، ولی هر گاه دسته ای و موکبی در هر جا که راه می افتد، پیشا پیش آن، پرچمی در اهتزاز است. پرچم ها نشان یک گروه منسجم و مجموعه ای از لشکر است. بر افراشتن پرچم در این هیأت های زائر و عزا دار، نوعی سازمان دهی نیرو های عاشورایی و لشکر حسینی، تحت پرچم کربلاست. قبلۀ کربلا، چنان جاذبه ای دارد که دل های توده های وسیعی از علاقه مندان را به آن «کوی عشق» و «مکتب شهادت» می کشد. شکوه این دسته های سوگوار، موجی از احساسات سازنده را بر می انگیزد و دل ها را با فرهنگ عاشورا پیوند می زند و اشک های جاری در این هیأت ها، آن مودت و پیوند را امضا می کند.

شهید قاضی طباطبایی در ترسیم محتوای این هیأت ها، بخصوص در ایام اربعین حسینی در کربلا و نجف، می نویسد:

«... در ایام اربعین در عراق، بیش تر از یک میلیون نفوس، با مواکب حسینی، برای زیارت قبر مطهر، وارد کربلا می شوند و اجتماع عظیم محبت آمیز، مشتمل بر تعارفات مهر انگیز و اتحاد آور و مودت خیز، فراهم می آید و آن شهرستان مقدس، یک پارچه عزا و ناله و ضجه و نوحه و ندبه بر سید مظلومان می گردد و مواکب، از حرم حضرت سید الشهداء خارج شده، به حرم حضرت ابو الفضل، قمر بنی هاشم هجوم آور می شوند. و در آن روز، اثرات نهضت حسینی در جلوی چشم انسان مجسم می شود.» (2)

این تأثیر عمیق و برد وسیع شعاع عاشورا را نشان می دهد که امت اسلامی را این گونه در همه جا بر گرد محمود عاشورا تجمع و تشکل می بخشد. از این تجمعات همواره در راه حق، استفاده شده و می شود. نقش آن را در نهضت و انقلاب اسلامی ایران هم شاهد بودیم. امام امت رضوان اللّه علیه، شاهد صادقی است که از تأثیر این دسته ها و هیأت ها و تجمعات حسینی می گوید:

ص: 130

«مهم، آن جنبۀ سیاسی است که ائمه ما در صدر اسلام نقشه اش را کشیده اند که تا آخر باشد و آن، این اجتماع تحت یک بیرق، اجتماع تحت یک ایده، و هیچ چیز نمی تواند این کار را به مقداری که عزای حضرت سید الشهداء در او تأثیر دارد، تأثیر بکند.» (1)

و دربارۀ نقش هماهنگ سازی شیعه در سراسر جهان توسط این هیأت ها و دسته های عزا داری می فرماید:

«از این هماهنگ تر چه؟ شما در کجا سراغ دارید که یک ملتی این طور هماهنگ بشود؟ کی این ها را هماهنگ کرده؟ این ها را سید الشهداء هماهنگ کرده است. در تمام کشور های اسلامی، ملت های اسلامی در روز عاشورا و تاسوعا و مثلاً هشتم و چندم، این دستجات با آن عظمت، با آن محتوا همه جا، کی می تواند یک هم چنین اجتماعی درست کند؟ در کجای عالم شما سراغ دارید که این مردم این طور هماهنگ باشند؟ بروید هندوستان، همین بساط، بروید پاکستان همین بساط، بروید اندونزی همین بساط، بروید عراق همین بساط، بروید افغانستان همین بساط. هر جا بروید همین بساط. کی این ها را هماهنگ کرده؟ این هماهنگی را از دست ندهید.» (2)

و دربارۀ نقش آن در شکل دهی انقلاب اسلامی چنین می فرماید:

«شما گمان نکنید که اگر این مجالس عزا نبود و اگر این دستجات سینه زنی و نوحه سرایی نبود 15 خرداد پیش می آمد! هیچ قدرتی نمی توانست 15 خرداد را آن طور کند مگر قدرت خون سيد الشهداء...» (3)

تأکید حضرت امام (رحمة اللّه) بر حفظ دسته ها و هیأت ها و سنت عزا داری بعنوان عامل نگه دارندۀ انقلاب و ضامن بقای این روحیه هایی که انقلاب را پدید آورد، فراوان بود. از جمله این که:

«ما باید حافظ این سنت های اسلامی، حافظ این دستجات مبارک اسلامی که در عاشورا، در محرم و صفر و در مواقع مقتضی به راه می افتند، تأکید کنیم که بیش تر دنبالش باشند... زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون، از طرف خطبا با همان وضع سابق و از طرف توده های مردم با همان ترتیب سابق که دستجات معظم و منظم، دستجات عزا داری بعنوان عزا داری راه می افتاد. باید بدانید که اگر می خواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت ها را حفظ کنید.» (4)

و نیز می فرماید:

«در این عاشورا به همان سنت های سابق عمل کنند، دستجات به همان قوت خودش باقی باشد و دستجات سینه زنی و نوحه خوانی به همان قوت خودش باشد و بدانید که حیات این ملّت به همین

ص: 131

ص: 132

فیلم سازان) تلاش کرده اند که فلسفۀ نهضت حسینی و اهداف حرکت عاشورا را تبیین کنند و آن قیام را سر لوحۀ مبارزات عدالت خواهان و سرمایۀ پیکار با ستم گران قرار دهند. در این زمینه تألیفات ارزشمند نویسندگان و تحلیل های شان از قیام عاشورا، ستودنی و یاد کردنی است. در همین جا نیز باید از کسانی که هوشیارانه به «تحریف زدایی» از فرهنگ عاشورا پرداخته اند، چه در تبیین موارد نادرست از آن چه به نام عاشورا مطرح می شود، و چه در زدودن خطوط انحرافی و خرافی از چهرۀ تابناک قهرمانان کربلا، یاد کرد و تلاش شان را ارج نهاد.

پایان مقال را، سخنی از بزرگ احیا گر فرهنگ عاشورا در عصر حاضر، حضرت امام خمینی (سلام اللّه علیه) قرار می دهیم که بحق، هم در سخن و رهنمود، هم در قیام و عمل هم در پای فشردن بر سنت های احیا گر آن حماسه و حفظ میراث عاشورا، اسوۀ بی بدیل همگان است:

«... دستور آموزندۀ «کلّ یومٍ عاشورا و کلّ ارضٍ کربلا» باید سر مشق امت اسلامی باشد. قیام همگانی در در هر روز و در هر سرزمین. عاشورا، قیام عدالت خواهان با عددی قلیل و ایمانی و عشقی بزرگ در مقابل ستم گران کاخ نشین و مستکبران غارت گر بود، و دستور آن است که این برنامه، سر لوحۀ زندگی امت در هر روز و در هر سر زمین باشد. روز هایی که بر ما گذشت، عاشورای مکرر بود و میدان ها و خیابان ها و کوی و برزن هایی که خون فرزندان اسلام در آن ریخت، کربلای مکرر و این دستور آموزنده، تکلیفی است و مژده ای. تکلیف از آن جهت که مستضعفان اگر چه با عده ای قلیل علیه مستکبران، گر چه با ساز و برگ مجهز و قدرت شیطانی عظیم، مأمورند چونان سرور شهیدان قیام کنند. و مژده که شهیدان ما را در شمار شهیدان کربلا قرار داده سات و مژده که شهادت، رمز پیروزی است. هفده شهریور، مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکررِ شهدای کربلا و مخالفان ملت ما مكرر یزید و وابستگان او هستند. کربلا، کاخ ستم گری را با خون در هم کوبید، کربلای ما کاخ سلطنت شیطانی را فرو ریخت. اکنون وقت آن است که ما که وارثان این خون ها هستیم و باز ماندگان جوانان و شهدای به خون خفته

هستیم، از پای ننشینیم، تا فداکاری آنان را به ثمر برسانیم و با ارادۀ مصمم و مشت محکم، بقایای رژیم ستم کار و توطئه گران جیره خوار مشرق و غرب را در زیر پای شهدای فضیلت، دفن کنیم.» (1)

***

امید است که «فرهنگ عاشورا» همواره بال و پر خویش را بر سر ساکنان کوی شهادت و ایثار، عطر افشان سازد و «انقلاب اسلامی» به «انقلاب جهانی مهدوی» متصل گردد، تا آرمان های کربلا،

ص: 133

تجلی و تحقق یابد.

آن روز است که آلام روح های مجروح و دل های داغ دار تسکین می یابد و جان ها از زمزم حضور و کوثر نور، در عصر ظهور، سیراب می شود.

در کوی عشق، درد و بلا کم نمی شود *** از باغ خلد، برگ و نوا، کم نمی شود

تیغ شهادت است دل گرم را علاج *** این تشنگی به آب بقا، کم نمی شود

قاصد، تسلّی دل عاشق نمی دهد *** شوق حرم، به قبله نما، کم نمی شود (1)

19- صحیفه نور، ج 10 ص 31.

20- صائب تبریزی.

21- بحار الأنوار، ج 44 ص 282

22- همان، ج 71 ص 352

23- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، شهید پاک نژاد، ج 2 ص 40.

24- صحیفه نور، ج 8 ص 69.

25- همان، ج 16 ص 208

26- وسائل الشيعه، ج 10 ص 336 حدیث 11.

27- همان، ص 346 حدیث 5.

28- بحار الأنوار، ج 98 ص 4

29- كامل الزيارات، ص 126، وسائل الشيعه، ج 10 ص 356.

30- وسائل الشيعه، ج 10 ص 356

31- كامل الزيارات، ص 127، بحار الأنوار، ج 98 ص 11.

32- سفينة البحار، ج 1 ص 564

33- بحار الأنوار، ج 98 ص 13.

34- نمونۀ روشنی از این شیوه در بحار الأنوار، ج 98 ص 57 و 59 آمده است.

35- كامل الزيارات، ص 116، وسائل الشيعه، ج 10 ص 320 .

36- وسائل الشيعه، ج 10 ص 387.

37- جامع السعادات، مهدی نراقی، ج 3 ص 403.

38- تاريخ النياحة على الأمام الشهيد، سيد صالح شهرستانی، ج 1 ص 126.

39- همان، ص 131

40- تاریخ الشیعه، محمد حسین المظفری، ص 89

41- تتمة المنتهى، محدث قمی، ص 241

42- تراث كربلا، سلمان هادی طعمه، ص 34

43- سیرتنا و سنتنا، علامۀ امینی، ص 166

44- فتخبا لتواریخ، ص 298 به نقل از «مصباح المتهجرين».

ص: 135

45- بحار الأنوار، ج 82 ص 153 و 334.

46- همان، ص 333 و 341

47- وسائل الشيعه، ج 10 ص 410. روایات مربوط به تربت سید الشهداء، برداشتن کام نوزاد با تربت کربلا، سجده بر تربت و ذکر و با تسبیح تربت قبر حسین (علیه السلام) و... را در منابع زیر مطالعه کنید: وسائل الشیعه، ج 10 ص 408 تا 420 و ج 3 ص 607، مصباح، شیخ طوسی، ص 510، بحار الأنوار، ج 98 ص 118.

48- شهید «ضمیمۀ: قیام و انقلاب مهدی» ص 127

49- وسائل الشيعه، ج 17 ص 215.

50- همان، ج 10 ص 377 ، احادیث 1، 3، 6، 7، 8، 9 و 10.

51- همان، ج 10 ص 314، حدیث 2، 7 و 9

52- صحیفۀ نور، ج 13 ص 111.

53- همان، ص 120

54- المواكب الحسینیه، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، ص 15.

55- تحقیق دربارۀ اولین اربعین سید الشهداء، قاضی طباطبایی، ص 559

56- صحیفه نور، ج 16 ص 218

57- همان، ج 10 ص 217

58- همان، ج 16 ص 219

59- همان، ج 15 ص 204.

60- همان، ص 208.

61- همان، ج 9 ص 57 (پیام به مناسبت سالگرد 17 شهریور).

62- کلیات صائب تبریزی، غزل 1533

ص: 136

سر رشتۀ امور مسلمان ها را به دست نا اهلان می داد، و ما می دانیم که حکومت در اسلام پایه و اساس اجرایی کلّ تعالیم و معارف اسلام و ضامن حفظ و اجرای صحیح آن ها است، و اینک توضیح:

همان طور که همه می دانیم در دوران خلفای اربعه یا بنا به اصطلاح معروف (خلفای راشدین) نظام حکومت در اسلام بر اساس یک نوع شورا و نظر سنجی از (اهل حلّ و عقد) و بیعت عمومی مسلمان ها قرار داشت. هر چند در کمّ و کیف آن شورا سخن بسیار است که آیا حقیقتاً در آن حکومت ها شورا و آراء عمومی نقش عمده را داشته است یا خیر؟ و هر چند شیعیان خاص اهل بیت از روز نخست و تا کنون باصل اعتبار شورا در نظام حکومتی اسلام نسبت به انتخاب حاکم اسلامی حرف داشته و دارند.

شیعیان می گویند در حکم رانی اسلام، شورا وجود دارد و از وظایف حاکم است که پس از بدست گرفتن زمام امر، باید با صاحب نظران (اهل حلّ و عقد) مشورت کند و آیۀ ﴿ وَ شَاوِرْهُمْ في الأَمْرِ...﴾ همان طور که رسول اکرم را به شورا مکلف می نماید جانشینان او هم به این دستور صریح مکلّف هستند.

اما ملاک مشروعیت و اعتبار اصل حکومت در اسلام، شورا نیست و حاکم با رأی مردم و نظر اهل حلّ و عقد انتخاب نمی گردد بلکه تعیین حکم ران منوط به نص خدا و رسول است و از آن به (امامت) تعبیر می کنند و برای آن شرایطی قایلند.

با همۀ این حرف ها که در جای خود صحیح و مستند به دلیل است، مع الوصف شکی در این نیست که طرف دارانِ خلافت در صحت و اعتبار خلیفه، شورا و آراء عمومی را شرط می دانستند و نسبت به خلفای راشدین ادعا بر این است که این شرط رعایت شده است.

حتی از جای جای نهج البلاغه و سخنان دیگر ائمه بدست می آید که اگر در تعیین حاکم به نص عمل نکردند به عنوان ثانوی، نظام شورایی از باب ضرورت، اعتبار دارد و علی علیه السلام بر همین اساس با خلفای پیش از خود قهراً مماشات می فرمود این بود وضعیت ظاهری خلافت تا دوران علی علیه السلام.

و حتی خود حضرت علی (علیه السلام) هم با همین معیار روی کار آمد و نه بر اساس «نصّ» که عدّۀ معدودی از یاران و صحابۀ خاص آن حضرت، بدان متعهد بودند و او را خلیفه و امام منصوص می دانستند، اما عموم مسلمان ها که با علی (علیه السلام) بیعت کردند او را بر معیار شورا خلیفۀ بر حق می دانستند، و تنها طرف داران داد خواهی از خون عثمان در جنگ جمل و صفین از خلافت علی (علیه السلام)

ص: 138

سر باز زدند و با او بیعت نکردند.

اما پس از شهادت علی (علیه السلام)، سر انجام معاویه با پیروزی بر علی در مسألۀ تحکیم و عدم توفیق علی در جنگ صفّین به استناد صلح با امام حسن (علیه السلام) خلافت را قبضه کرد و همان صلح را یک نوع موافقت اهل حلّ و عقد به شمار می آورد و خلافت خود را مشروع می دانست و به همین جهت آن سال را (عام الجماعة) نامیدند یعنی سالی که همۀ مسلمین دور یک خلیفه گرد آمده اند.

و در هر حال، پس از نشستن معاویه بر اریکۀ خلافت (و به تعبیر صحیح تر سلطنت) شیعیان، مجال مبارزه با وی را نسبت به اصل خلافت نداشتند و به احترام امام حسن و قرار داد صلح او هر چند مورد رضایت عدّه ای از حامیان خاص اهل بیت نبود، قیام نمی کردند. حرکت های رشید حجری، حجر بن عدی، میثم تمّار و دیگران هم، جهت انکار سب و لعن علی (علیه السلام) بود، و نه قیام علیه خلافت معاویه، باز به همین علت امام حسن (علیه السلام) و پس از وی امام حسین (علیه السلام) تا پایان حیات معاویه علیه او قیام نکردند، هر چند به کار های خلافت او از جمله سبّ و لعن علی (علیه السلام) اعتراض داشتند.

تا این که برای اولین بار و به طور بی سابقه بدعت تورات مقام خلافت و مسألۀ تعیین ولیعهد اجباری از سوی معاویه با بیعت گرفتن از مسلمان ها برای خلافت پسرش یزید مطرح گردید، این خود مسألۀ دیگری و بدعت نوی بود بجز قبضه کردن خلافت با نیرنگ و توطئه و بالاخره با صلح تحمیلی معاویه، تحمیل یزید شراب خوار و قمار باز بر گردۀ مسلمین و پایه گذاری یک نوع سلسلۀ سلطنت، در اسلام، بدعت جدیدی بود پس از انحراف اوّل مسلمان ها و عدول از معیار نص، به معیار شورا، این بدعت بد تر و زیان بار تر از انحراف اوّل بود و وظیفۀ امام بود که در برابر آن قیام کند.

این بدعت، نه با معیار نص خدا و رسول سازگار بود و نه با شورا که ملاک مشروعیت خلافت های قبل از آن شمرده می شد و در عقد صلح هم قید نشده بلکه بر خلاف شرایط صلح بود زیرا در متن قرار داد صلح قید گردیده بود که معاویه باید بعد از خود امر خلافت را به شورای مسلمین وا گذارد. و بیعت گرفتن برای یزید بر خلاف این شرط بود.

بنابراین مشروعیت قیام حسین علیه السلام در برابر این بدعت جدید، به شیعیان و طرف داران (نصّ) در خلافت و امامت، اختصاص نداشت، بلکه با همهٔ معیار های اسلامی از جمله معیار شورای (اهل حلّ و عقد) مخالف بود، و لهذا همۀ مسلمان ها باید آن قیام را مشروع می دانستند و با امام حسین (علیه السلام) هم گام می شدند، و کم و بیش قیام های بعدی بخصوص قیام فرقه های خوارج عمدةً به

ص: 139

همین انگیزه بوده است.

شاید سخن فرزدقِ شاعر که در بین راه کوفه هنگامی که امام از وی وضعیت کوفه را سؤال کرد گفت: «دل های مردم با تو است ولی شمشیر های آنان علیه تو است» مبیّن همین مشروعیت قیام حسین (علیه السلام) در انظار عمومی باشد.

هر چند اکثریت اهل عراق، علاوه بر این که می باید در حمایت از خلافت شورایی قیام می کردند، اصولاً با معاویه و طرف دارانش دشمن بودند و علاقۀ خاصّی به علی و خاندانش داشتند و این همان تشیّع به معنی عامّ است در قبال تشیّع به معنی خاص یعنی اعتقاد به امامت منصوص علی و فرزندانش که خاصّ طایفۀ شیعه بود.

پس قیام حسین (علیه السلام)، چه به استناد قرار داد صلح و چه از نظر مکتب خلافت شورایی، کاملاً صحیح و منطقی بود، و در حقیقت پاسخ مثبت به تقاضای باطنی و میل قلبی همۀ مسلمان ها حتی فرقهٔ خوارج به شمار می رفت و همان طور که گفتیم، مسلماً انحراف جدید (توارث سلطنت) از اصلِ انحرافِ خلافت از (نصّ) به شورا زیان بخش تر بود و سیر حوادث هم این ادّعا را تأیید کرد.

پس قیام امام حسین (علیه السلام)، مبارزه با انحرافی بود که با سر نوشت کلّ اسلام و مسلمین مربوط می گردید، و دست آن ها را جهت دخالت در امر سرنوشت ساز حکومت می بست. و همین امر، قیام و شهادت حسین را در صدر قیام ها و شهادت های دیگر قرار می داد و به همۀ مسلمین ارتباط پیدا می کرد و نه فقط با شيعيان. لهذا همۀ علما و عقلای مسلمین از شهادت حسین نا راضی بوده و هستند و نباید افراد انگشت شماری از نواصب و دشمنان اهل بیت را به حساب همۀ مسلمان ها گذاشت.

عبد المجید سلیم از فاجعۀ کربلا بشدت ناراحت بود و می گفت: این فاجعه لکۀ ننگی است بر دامن اسلام، و ای کاش چنین حادثه ای در تاریخ اسلام رخ نداده بود. شیخ عبد المجید سلیم، شیخ اسبق جامع الازهر و استاد شیخ محمود شلتوت و یکی از طرف داران جدی تقریب مذاهب اسلامی، و از جملۀ پایه گذاران «دار التقريب بين المذاهب الاسلامية» قاهره بود و با مرحوم آیة اللّه بروجردی مکاتبه داشت.

برای بزرگ داشت واقعۀ عاشورا در دوران شیخ شلتوت - شیخ از هر وقت - در محوطۀ (جامع از هر) در روز عاشورا مجلس عزا داری برگزار کردند و به خاطر دارم در همان موقع، روز نامه های ایران، این خبر را نشر دادند.

عزا داری امام حسین، اختصاص به شیعیان ندارد، و در اکثر جوامع اسلامی قبلاً رواج داشته و هنوز هم آثار آن دیده می شود.

در سفر چند ماه قبل به کشور مغرب (مراکش) آقای دکتر خطیب یکی از رهبران انقلابی حرکت اسلامی مغرب به من گفت:«خدا لعنت کند فرانسوی ها را که در دوران سیطرۀ خود بر مغرب عزا داری امام حسین (علیه السلام) را بر انداختند، من در دوران جوانی آن مجالس را درک کرده ام».

مرحوم دکتر عبد اللطیف سعدانی استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فاس و دانشگاه رباط که در کنگرۀ هزارۀ شیخ طوسی در حدود 23 سال پیش از این شرکت کرده بود و من با وی آشنا شدم، برای آن کنگره سخنرانیی به زبان عربی تحت عنوان «نمود های تشیع در مغرب» تهیه کرده بود که در جلد دوم یاد نامۀ شیخ طوسی چاپ شده است در آن جا نوشته است: «بمجرد این که ماه محرم شروع می شود، حزن و اندوه مردم مغرب را فرا می گیرد و تا آخر ماه صفر ادامه دارد، مجالس عروسی تعطیل می گردد، اما غالباً مردم علت آن را نمی دانند» در حالی که مردم مغرب سنی مالکی هستند ولی از دوران روی کار آمدن سلسلۀ علوی «ادارسه» تا کنون که بیش از هزار و دویست سال می گذرد همواره یکی از سلسله های سادات، بر آن ها حکومت می کردند و محبت و احترام خاصی نسبت به اهل البيت دارند. سلسلۀ پادشاهان علوی کنونی در مغرب نزدیک به چهار صد سال است که فرمانروایی می کنند و نسبت ایشان به «محمد نفس زکیه» می رسد.

در شبه قارۀ هند، در ترکیه، در آلبانی، آذربایجان، و سایر کشور های آسیای میانه وضعیت به همین منوال است.

ص: 141

جریان را به اطلاع یزید رسانید، یزید پاسخ داد: بگویید زینب به هر کجا مایل است برود و در مدینه نماند، حاکم مدینه این فرمان را به اطلاع زینب رسانید، زینب فرمود مایلم به مصر بروم و لهذا با عده ای از زنان اهل بیت، راهی مصر شد و داستان اقامت او در خانۀ فرمانروای مصر و وفات آن حضرت در مصر به تفصیل در این کتاب آمده است.

حال، اگر این داستان اصل داشته باشد خود گواه است بر اصالت (زینبیه) مصر و طبعاً (زینبیه) شام مربوط به زینب دیگری بجز زینب کبر است، سخن در این باب فراوان است.

باری، عزا داری و مرثیه خوانی امام حسین (علیه السلام) در حضور ائمه اهل بیت، در کتاب ها فراوان آمده است از جمله داستان (دعبل خزاعی) (148 - 246) و قصیدۀ وی دربارۀ شهدای اهل بیت که در محضر حضرت رضا (علیه السلام) خوانده است شهرت دارد.

این ها قبلاً بوده است ولی عزا داری عمومی و رسمی، مسلماً از عصر آل بویه در بغداد و سایر شهر های زیر فرمان آنان آغاز گردیده است و شرح آن در کامل التواریخ جا بجا آمده است، و هم چنین در مصر در عصر فاطمیان رواج داشته تا برسیم به دوران صفویه که یکی از وسایل تبلیغی آنان و از مظاهر قطعی تشیع شمرده می شد و تا کنون ادامه دارد و هرگز بر نیفتاده است، حتی در عصر رضا خان که شدیداً با عزاداری حسینی ستیز می کرد، بخاطر دارم که عزا داری پشت در های بسته و در نیمه های شب در مشهد و تهران و دیگر شهر ها برگزار می گردید تا این که با فرار وی این مراسم آزاد شد.

است که خود بتوانند صحیح را از نا صحیح تشخیص دهند.

در کتاب آیین سخن وری (محمد علی فروغی) راجع به سخنرانی مذهبی آمده است که: «به عقیدۀ نویسنده حتی مقتل را باید علمای بزرگ و مجتهدین بخوانند نه دیگران»

راجع به روضه ها و مراثی دروغ، مرحوم محدث بزرگ حاج میرزا حسین نوری (رضوان اللّه تعالی علیه) در کتاب «لؤلؤ و مرجان» داد سخن داده و لازم است همهٔ مرثیه خوانان، آن کتاب را بخوانند و بدان عمل کنند. مسلماً مصیبت دروغ خواندن کار مطلوبی نیست و مصیبت های راست، ما را از دروغ ها کفایت می کند. و ثواب اخروی هم مسلماً در خواندن همین مصائب راست است.

حتی در مورد مشعاری که به عنوان زبان حال سروده می شود باید دقت کنند تا با اوضاع و احوال واقعه و شأن امام حسین (علیه السلام) و سایر شهدا انطباق داشته باشد. در این خصوص مرحوم آیة اللّه میرزا علی اکبر نوغانی (رحمة اللّه علیه) از علمای مبّرز مشهد مقدس می فرمود: «این که می خوانند (على اکبر فدای کاکل بی استخوانت)، این زبان حال کد خدای ده است نه زبان حال امام حسین».

از سیرۀ ائمه و عموم شیعیان و علما بدست می اید که مسلماً ذکر مصیبت و مرثیه خوانی هر دو مطلوب است، یعنی هم واعظ و روضه خوان در منبر می تواند با شرح وقایع و ذکر مصائب عاشورا مردم را بگریاند و هم مرثیه خوانان و مداحان، با خواندن اشعار که محتوای صحیح دارد. هر دو مصداق قطعی عزا داری مرضی ائمه است.

اما مراسم دیگر عزا داری از قبیل سینه زدن و زنجیر زدن و جز آن تا آن جا که موازین شرعی رعایت شود مانعی از آن نیست و تاکنون کسی از علما از آن منع نکرده است، و هر اندازه این عزا داری ها مجلل تر و پر محتوا تر و با حفظ همۀ حدود الهی از جمله پوشیدن بدن از نا محرمان صورت گیرد مسلماً به نفع دین است و احساسات مردم را علیه دشمنان اهل بیت بر می انگیزد و حزن و اندوه و گریه بر اهل بیت، خود باعث كسب فيوضات و تلطیف احساسات و مزید علاقه و محبت به اهل بیت و در نتیجه موجب شایستگی بیش تر برای پیروی بهتر از آن بزرگواران است.

و همین است هدف اصلی از عزا داری که مردم را در راه هدف اهل بیت و اقامۀ شریعت و برقراری عدل و احسان در جامعه و خلاصه به امر به معروف و نهی از منکر وادار نماید، یعنی همان چیزی که امام حسین (علیه السلام) در وصیت نامۀ خود به برادرش محمّد بن حنفیه به عنوان انگیزۀ قیام خود نوشته است.

پس شیوۀ عزا داری صحیح آن است که در راه اهداف امام حسین (علیه السلام) و به کرسی نشاندن دین

ص: 144

باشد و اگر نتیجه ای بجز این داشته باشد و یا خدای نخواسته ضد آن را نتیجه دهد مسلماً مطلوب نیست.

حال، اگر هدف از عزا داری صرفاً گریه کردن و اظهار حزن و محبت نسبت به اهل بیت باشد مطلوب است و قهراً شیوۀ خاصی هم دارد.

ولی اگر منظور احیاء اهداف اصلی امام حسین (علیه السلام) باشد حتماً باید علاوه بر گریه و حزن و اندوه، عزا داری دارای پیام باشد، یعنی مردم را بر ضد ظلم و جور و ظالمان و طاغیان بشوراند بینش مردم را نسبت به اوضاع و احوال اسلام و مسلمین و محیط زندگی خود شان زیاد کند و حتی مردم را به قیام علیه ظالمان و ستم کاران و مبارزه در راه احیاء دین و بسط عدل و داد وا دارد.

ما چه آنان که قبل از انقلاب در ایران حکم رانی داشتند و چه آنان که هم اکنون در کشور های اسلامی حکم رانی دارند و نیز ابر قدرت های جهان خوار همۀ آن ها باید مورد نظر باشند و مورد هجوم واقع شوند.

و بنا به سخن «الكفر ملة واحدة» ظالمان و طاغیان همه یک گروهند و از یک قماش و سر و ته یک کرباسند. قیام انبیاء و اولیاء و حضرت امام حسین (علیه السلام) برای از میان بردن یک دسته از ستم کاران نبوده و شامل همۀ ستم کاران جهان می شود. این حرکت، مقطعی نبوده و در همه جا و همه وقت باید ادامه داشته باشد:

كل يوم عاشورا و کل ارض کربلا

اکنون که انقلاب اسلامی در صدد صدور انقلاب به همۀ اقطار اسلامی و بلکه غیر اسلامی می باشد پس عزا داری ها هم باید مرز های دور تر و فرا تر و ستم کاران و جانیان بزرگ تر و همۀ جهان را هدف قرار دهد و مسلمان ها را علیه همۀ جنایت کارن بشوراند.

این عزا داری با آن چه پیش از انقلاب وجود داشت با هم تفاوت بیّن و آشکاری خواهد داشت.

این هماهنگی بین انقلاب و عزا داری حسین باید در همۀ ابعاد فرهنگی و علمی و تبلیغی ما وجود داشته باشد، درس های دوران گذشته برای عصر انقلاب کافی نیست و نیاز انقلاب را بر نمی آورد باید هم محتوا و هم شکل درس ها و بحث ها و تبلیغات عوض شود و به همان روش مقدس صدر اسلام بر گردد که انقلاب اسلامی تجدید حیات همان اسلام محمدی راستین و همان اسلام و تشیع حسینی و زینبی است.

سخن در این باب زیاد است و به همین قدر فعلاً اکتفا می شود.

علمای دین بر جواز آن اتفاق نظر داشته باشند و یا کسی مردم را به آن ترغیب نماید. بلکه روش علما در قبال این پدیده گوناگون بوده است.

برخی از افراد خوش عقیده ولی سطحی و غیر مسؤول می گفتند: دربارۀ امام حسین (علیه السلام) هر چه بشود خوب است و کسی حق ندارد مراسم عزا داری امام حسین (علیه السلام) را محدود کند. من در عمر خود چنین عالمانی را دیده ام اما آنان در این نظر، مانند عوام مردم صرفاً تسلیم عواطف و احساسات خود بودند و هیچ دلیلی ارائه نمی کردند.

عدۀ دیگر، تنها به سکوت در برابر آن اکتفا می کردند حال یا از باب عوام زدگی یا ترس از احساسات مردم و جلو گیری از ایجاد فتنه و اختلاف در صفوف عزا داران امام حسین (علیه السلام)، چیزی نمی گفتند اما سکوت این دسته از علما که در مجالس خصوصی و در خفا اظهار عدم رضایت می کردند ابداً دلیل بر رضایت آن ها نیست. البته اگر واقعاً سکوت آنان صرفاً برای جلب نظر عوام و مرید ها باشد، مسلماً خطای بزرگی است ولی اگر از روی ملاحظات دیگر و مصلحت اندیشی باشد، طبعاً شاید تقصیر شمرده نشود و من در این سخن قاطع نیستم، زیرا هر حرف حقی یک عده مخالف دارد و عالم و پیشوا باید شجاعت تحمل این واکنش ها و عکس العمل ها را داشته باشد و بالاخره ترس از اختلاف و فتنه همیشه و در همه جا عذر موجه شرعی شمرده نمی شود.

برخی مانند عالم معروف اصفهان مرحوم ششهانی اند که گفته بود: «این کار، کار عشق است ربطی به دین ندارد» اما برخی دیگر می گفتند: «در صورتی که ضرر جانی نداشته باشد و باعث وهن دین نباشد جایز است». بنا به قول این گروه، طبعاً تشخیص ضرر جانی با پزشک است اما وقتی عالم دین با آن سیطرۀ روحانی از ترس مردم سکوت می کند یا سخن دو پهلو می گوید پزشک بی چاره چطور می تواند صریحاً اظهار نظر منفی کند. اصولاً قمه زن ها به حرف پزشک گوش نمی دهند کما این که در ادوار گذشته به حرف عالمان دین هم گوش نمی دادند، داستان آیة اللّه بروجردی و دسته جات عزا داری قم معروف است که وقتی آن مرجع بزرگ، از مراسم «شبیه» قم اظهار عدم رضایت فرمود، آنان پیغام دادند: «در دورۀ سال، ما از شما تقلید می کنیم، در روز عاشورا شما از ما تقلید کنید!!»

اما تشخيص وهن داشتن این عمل برای اسلام و تشیع با عقلای مردم و بخصوص علمای دین است که در عصر ما با این همه روابط بین کشور ها و ملت ها و سرعت پخش اطلاعات از راه رسانه های گروهی سمعی و بصری و مطبوعاتی ظاهراً تردیدی در آن نباشد و نه تنها ملل دیگر که بسیاری از اقشار درس خواندۀ خودمان هم آن را عملی جاهلانه و خارج از کار های عقلانی می دانند، حال این

ص: 147

ضرر اگر از ضرر جانی مهم تر نباشد از آن دست کمی ندارد.

عاقلان می گویند این گروه مردمی احساساتی و ساده لوحند، این کار چه فایده ای برای دین و اجتماع دارد، کدام عاقل چنین عملی انجام می دهد. بلی می گویند شمشیر هایی که باید بر فرق دشمنان دین و وطن فرود آید اکنون به سر خود شما فرود می آید.

در این زمینه بجا است داستان عالم جلیل القدر و علامۀ متتبع سوریه مرحوم سید محسن امین جبل عاملی را بخاطر بیاوریم وی که از اعاظم علمای شیعه و در شام پایتخت بنی امیه مرز دار مذهب بود فتوا به حرمت قمه زنی داد، این فتوا عکس العمل شدیدی در عراق به وجود آورد که برخی بر رد او کتاب نوشتند و به او اهانت کردند و حتی یکی از مراجع تقلید نجف تصمیم گرفته بود صریحاً او را محکوم کند. اما مرحوم آیة اللّه العظمی سید ابو الحسن اصفهانی (رضوان اللّه علیه) به آن مرجع معاصر خود پیغام داد که سید محسن عالمی است مانند ما مجتهد و غم خوار دین است بگذارید بیاید به نجف ببینیم چرا چنین فتوایی صادر کرده است؟ به هر حال انتظار کشیدند تا مرحوم سید محسن به نجف آمد. آیة اللّه اصفهانی استقبال شایانی از او به عمل آورد و آن گاه نقطه نظر سید محسن را جویا شدند. وی فرمود: شیعیان در شام عدۀ کمی هستند اکثر اهالی، اهل سنت اند، و جماعتی از یهود و نصاری هم در آن جا زندگی می کنند هنگامی که شیعیان در کوچه و بازار به قمه زنی مشغول می شدند این کار در نظر دیگران مسخره و نیز باعث وهن شیعه بود، من وظیفۀ خود دانستم که جلو این عمل جاهلانه و وهن آور را بگیرم. با این

توضیحات همۀ علمای نجف حق را به سید محسن دادند.

آن مرحوم، برای رشد فکری و فرهنگی شیعیان مدارس مخصوصی تأسیس کرد که من یکی از آن ها را دیده ام. بنا به قول مرحوم آیة اللّه حاج سید هاشم نجف آبادی که غالباً هر سال به حج می رفت و از راه شام و عراق مراجعت می کرد می فرمود: من مقید بودم که دهۀ اول محرم را در شام بمانم و در مجلس عزا داری که مرحوم سید محسن امین در مدرسه برگزار می کرد حاضر شوم زیرا از نظم مجلس و مصیبت های صحیح که روضه خوان می خواند و کلمه ای بر خلاف مقتل اضافه نمی کرد، لذت می بردم. خود مرحوم نجف آبادی هم با بسیاری از روضه خوانی ها و عزا داری های بی منطق و خلاف واقع سخت مخالف بود، حتی می فرمود پس از نماز من کسی آمد بنا بر معمول فریاد زد برای سلامتی آقا صلوات بفرستید من او را منع کردم و گفتم دیگر به این جا نیاید.

مرحوم امین برای مصائب حضرات معصومین و در سایر موضوعات کتاب های مفیدی نوشته که از بهترین کتاب ها در موضوع خود است و در رأس آن ها کتاب نامی «اعیان الشیعه» است او با این

ص: 148

کتاب عظیم به مذهب شیعه آبرو داده است.

2- اصول کافی، ج 1، ص 54

3- همان مأخذ، ص 32

ص: 150

اگر با سبک و سیاق قرآن بیش تر آشنا باشیم با وضوح کامل پیش گویی و طراحی دیگری را در سورۀ عادیات شاهد و ناظر می شویم. این سورۀ قرآن نیز با سبک و اسلوبی که دارد بی شک در مکه نازل شده است و با وجود این، فصل اول آن از هجوم سی و شش تن سوار زبدۀ تیز تک خبر می دهد که سال ها بعد از هجرت در سریهٔ ذات السلاسل صبح گاهان به فرمان دهی امیر مؤمنان بر دشمن تاخت بردند و آنان را قلع و قمع نمودند.

اما آیات سورۀ احقاف:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ . أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ.﴾ (13 - 14)

آن کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند رحمان است و بعد از ادای شهادت در راه ایمان و طاعت استقامت ورزیدند در دنیا بر آنان ترسی نیست و در آخرت غمین و محزون نمی شوند. اینان یاران بهشت پر نعمتند که جاودانه در آن خواهند ماند. بهشت برین پاداش دستاورد آن ها است.

قرآن مجید در این فصل مقدمةً معتقدان به مکتب توحید را با شعار ویژهٔ توحید ستایش می کند و استقامت آنان را در برابر فشار مشرکان می ستاید و به آنان نوید می دهد که هماره مورد الطاف ربوبی و تحت حمایت الهی قرار دارند و بهشت برین پاداش آن ها است.

نظیر این آیه در سورۀ فصّلت نازل شده است که می گوید:

﴿ إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمْ الْمَلَائِکَهُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ . نَحْنُ أَوْلِیَآؤُکُمْ فِی الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ فِی الْأَخِرَهِ ..﴾ (30 - 31)

آن کسانی که گفتند: پروردگار ما همان خداوند رحمان است: ایمان آوردند و راه طاعت گرفتند و بر عقیدۀ خود پایداری کردند فرشتگان گروه گروه بر آنان نازل می شوند که از گذشته ها بیمی به دل راه مدهید و بر آیندۀ خود غمین مباشید. شادمان باشید به آن بهشتی که شما را به آن وعده می گرفتند. ما در دنیا یار و یاور شما خواهیم بود و در آخرت نیز یار و کار پرداز شما خواهیم بود.

***

﴿ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْكَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ أُولئِكَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی كانُوا

ص: 152

یُوعَدُونَ.﴾ (احقاف، 65-16)

یعنی: ما به زادۀ انسان سفارش کردیم که نسبت به پدر و مادر خود نیک اندیش باشد. مادرش او را با کراهت خاطر آبستن شد و با کراهت خاطر بر زمین نهاد. از آن رو که نسبت به سر نوشت او نگران بود. از آغاز آبستنی او تا پایان شیر خوارگی سی ماه گذشت. آن پسر رشد کرد تا آن که برومند شد و چون به استقامت جسم و جان رسید سپس به چهل سالگی رسید. در راز و نیاز خود گفت: پروردگارا مرا در جهان نگه دار تا آن زمان که فرصت یابم و شکر نعمتت را بگزارم: آن نعمتی که به من و به پدر و مادرم عطا کردی. مرا در جهان نگه دار تا آن چنان دستاورد شایسته ای تقدیم در گاهت نمایم که مورد رضای تو باشد. پروردگارا و این شایستگی را در خاندان من برقرار کن. من به سوی تو رو می آورم. من در جملۀ سایرین تسلیم فرمانم. این هایند که در جمع بهشت یان بهترین دستاورد شان را می پذیرم و از بدی های شان در می گذرم. وعدۀ درستی که به آن نوید می گرفتند.

قرآن مجید در این فصل ابتدا یک تن از سران مکتب توحید و صاحبان عزم و استقامت را تمثیل می کند که برای احیاء مکتب و تجدید حیات مذهب قیام می کند و بالا ترین حماسۀ تاریخ را رقم می زند سپس جماعتی از خاندان و یارانش را می ستاید که در رکاب او قیام می نمایند و با آغوش باز به استقبال شهادت می روند. به آنان وعده می دهد که بهترین دستاورد شان را که شهادت و جان بازی است بپذیرد، بی آن که بر خطا های پیشین عتاب شان فرماید گر چه مانند حرّ بن یزید ریاحی به حمایت از ناب کاران راه را بر سرور آزادگان گرفته باشند. و یا مانند زهیر بن قین سراسر عمر خود را در حمایت از عثمان طی کرده باشند.

***

﴿ وَ الَّذِی قَالَ لِوَالِدَیْهِ أُفٍّ لَّکُمَا أَتَعِدَانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِن قَبْلِی وَ هُمَا یَسْتَغِیثَانِ اللَّهَ وَ یْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَیَقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ. أُولَئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ﴾ (احقاف، 17 - 18)

یعنی: و آن پسر دیگر که با نا سپاسی به پدر و مادرش گفت: اف بر شما باد. آیا به من وعده می دهید که بعد از مرگم از دل خاک سر بر آورم با آن که پیش از من امت هایی به زیر خاک شدند و برون نشدند. پدر و مادر با درماندگی از خداوند خود یاری طلبیدند و به فرزند خود گفتند: وای بر تو. به روز قیامت ایمان بیاور که وعدۀ خدا درست است. و آن پسر هماره می گفت: وعدۀ قیامت اسطورۀ پیشینیان است. این هایند که نام دوزخی بر جبهات آنان نقش شد و در جمع امت هایی از جن و انس

ص: 153

در آمدند که پیش از آنان دوزخی گشتند. اینان در بازار ایمان، هستی خود را از کف دادند و زیان بار شدند.

قرآن مجید در این فصل که نقطۀ مقابل فصل قبلی است یک تن از فریب کاران دغل را تمثیل می کند که در خفا وعدۀ رستا خیز را هم به مسخره می گیرد ولی در ظاهر دعوی حق جوئی ظلم ستیزی دارد و هم زمان با قیام حسینی در رأس جماعتی از خاندان و یارانش قیام می کند تا فرصت یابد و چند صباحی بر سریر خلافت و أریکۀ قدرت تکیه زند و لذا است که کیفر او و یارانش به دوزخ حوالت می شود.

***

اینک بحث اصلی خود را که شرح و تفسیر فصل دوم است آغاز می نمائیم:

﴿ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً﴾.

واژهٔ «انسان» دارای یک مفهوم کلی است و همۀ انسان ها را شامل می شود ولی در قسمت های بعدی تخصیص می خورد و دقیقاً ناظر به یک فرد شاخص می شود که شکر و احسان را دربارۀ والدین خود به حد کمال رعایت کرده است، و شکر نعمت الهی را نیز تا سر حد جان بازی و شهادت و فدا کاری.

واژۀ «إحساناً» بنا بر قرائت مشهور عاصم و مطابق رسم الخط قرآن های متداول این دیار مصدر باب إفعال است و تقدیر آیه چنین خواهد بود: ﴿ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً أن یحسن إلیهما إحسانا﴾. اين کلمه به صورت اسم مصدر ثلاثی: «حُسنا» نیز قرائت شده است و تا حدی به عنوان شاذّ تلقی می شود زیرا با رسم الخط قرآن مطابق نیست ولی چون راویان این قرائت چهار تن از قاریان مکه و مدینه و شام ند شاید مصاحف آنان نیز بدین صورت بوده است که این کلمه را «حسناً» قرائت کرده اند. به هر حال تقدیر آیه چنین خواهد بود: ﴿ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ أی یَفْعلُ بهما حُسْناً﴾.

این توصیه و این فرمان عمومی و کلی که هر انسان مؤمنی باید به پدر و مادر خود نیکی کند گر چه مؤمن نباشند، در همۀ ادیان سابقه دارد و در شمار اصول اولیه احکام است و لذا قرآن مجید در جای جای خود و از جمله آن جا که ده فرمان الواح را حکایت می کند در آغاز آن می گوید: ﴿ قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَنْ لاَ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانا﴾. و بعد از آن که ده فرمان را ابلاغ می کند می گوید: ﴿ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ثُمَّ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ تَماماً عَلَى الَّذِي أَحْسَنَ...﴾ (انعام، 151 - 154). یعنی: خداوند پروردگار تان شما را به این ده فرمان توصیه می کند باشد که راه

ص: 154

تقوا را بیابید. ما در ابتدای رسالت موسی همین ده فرمان را به او عطا کردیم سپس کتاب تورات را به او موهبت کردیم تا عطای خود را کامل کرده باشیم...

این توصیه و این فرمان در آیات متعددی تکرار شده است و از جمله در سورۀ بنی اسرائیل، سورۀ عنکبوت و سورۀ لقمان که تفسیر جامعی هم از واژهٔ «احسان» بدست می دهند. این آیات در جای خود باید مورد دقت قرار بگیرند ولی به بحث ما چندان ربطی ندارند مگر از جنبۀ تفسیر احسان و لذا به ایراد آن آیات اکتفا می نمائیم و به بحث کوتاهی بسنده می نمائیم.

1- ﴿ وَ قَضَی رَبُّکَ اَن لَّا تَعبُدُوا اِلَّا اِیَّاهُ وَ بِالوَالِدَینِ اِحسَاناً إمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الکِبَرُ أحَدُهُما أوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلا کَریماً وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلٍّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّی ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیراً ﴾. (بنی اسرائیل، 23 - 24).

یعنی: پروردگارت فرموده است که جز او را نپرستید. فرموده است که نسبت به پدر و مادر خود نیک اندیش و نیک خواه باشید: اگر یک تن آنان و یا هر دو تن چندان زنده بمانند که در کنارت به سال خوردگی برسند با گفتن افّ اظهار ملال مکن و با خشونت آنان را از خود مران. با آنان چنان سخن کن که با ادب و کرامت هم راه باشد. از روی مهربانی بال و پرت را زیر پای شان بگستر و بگو: پروردگارا پدر و مادرم را در رحمت خود جای ده، آن سان که مرا در کودکی با مهر و عطوفت پروریدند.

2- ﴿ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (عنكبوت، 8).

یعنی: ما به انسان توصیه کردیم که با پدر و مادرش نیک رفتاری پیشه کند ولی تذکار می کنیم که حق پروردگارت مقدم بر حق والدین است. پس اگر پدر و مادرت مشرک بودند و تلاش کردند خدائی را که نمی شناسی با من شریک و همتا بنامی اطاعت مکن. باز گشت شما به سوی من است. آن روز شما را به نتیجۀ دستاورد تان با خبر خواهم ساخت.

چنان که اشاره شد در صدر این آیه، مسئلۀ نهی از شرک مطرح نیست ولی ذیل آن که می گوید: ﴿ وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما﴾ مسئلۀ نهی از شرک را استدراک می کند و به منزلهٔ آن است که گفته باشد: ﴿ و وصینا الانسان أن لا يشرك بربه شيئا و بالوالدین حسنا.﴾

ذیل آیه با مفهومی که دارد افاده می کند که اطاعت پدر و مادر از مصادیق احسان است گر چه مشرک باشند و تنها در صورتی طاعت آنان به منزلۀ شرک به اللّه تلقی می شود که انجام خواسته های

ص: 155

آنان به فرمان خدا حرام شده باشد.

3- ﴿ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَ هْنَا عَلَى وَ هْنٍ وَ فِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ. وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَ ضاحِبُهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَتَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. (لقمان، 14 – 15).

یعنی ما به انسان توصیه کردیم که نسبت به پدر و مادرش - خصوصاً مادرش که با فزودن سستی بر سستی بار وجود او را به دل بر داشت سپس تا دو سال او را در آغوش خود فشرد و با شیر خود پرورید سپس او را از شیر خود او گرفت و بر سفره نشانید - توصیه کردیم که به ربوبیت مرا شاکر باش و نعمت پدر و مادرت را نیز سپاس بگزار که پرورش تو را با مهربانی بر عهده گرفتند. باز گشت شما همگان به سوی من است و من از همۀ شما باز پرسی خواهم کرد. و اگر پدر و مادرت مشرک بودند و تلاش کردند تا خدایی را که نمی شناسی با من شریک و همتا بنامی از آنان فرمان مبر. ولی مادام که زنده باشند با آداب مذهبی اجتماعی در خدمت آنان باش و راه آن یک را دنبال کن که توبه کنان به سوی من باز آمده است. به فرجام زندگی، باز گشت شما همگان به سوی من است و من به شما خواهم گفت که دستاورد شما در دنیا چه سان بود.

ملاحظه می کنید که در متن این توصیه نه واژۀ «إحساناً» به کار رفته است و نه واژهٔ «حسناً» بلکه با استفاده از واژهٔ «شکر» متن وصیت با این تعبیر آمده است ﴿ أَنِ اشْكُرْ لِی وَ لِوالِدَیْكَ﴾. در نتیجه شکر نعمت پدر و مادر با شکر نعمت ربوبی قرین شده است.

جملهٔ بعدی که می گوید: «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَ هْنًا عَلَی وَ هْنٍ» قید احترازی نیست زیرا همۀ مادر ها از آغاز آبستنی تا روز وضع حمل، روز به روز بر سستی و فتور اعصاب و پوکی استخوان ها می افزایند. ولی جملۀ بعد از آن که می گوید: «و فصاله فی عامین» سیاق دیگری دارد و در صورت قید احترازی جلوه می کند. در این صورت فقط پدران و مادرانی مستوجب شکر گزاری می شوند که فرزند خود را دو سال کامل شیر داده باشند.

این آیۀ کریمه که ایجاب شکر می کند با آیات قبلی که ایجاب احسان می کرد متقابل نیست. زیرا شکر گزاری بالا تر از احسان است. در واقع آن جا که قرآن مجید احسان را با قید و شرطی مشروط و مقید نمی کند همۀ پدر ها و مادر ها را مستوجب احسان می شناسد و این جا که یک دوره شیر دادن کامل را قید می کند پدران و مادران را هم مستوجب احسان می داند و هم مستوجب تمجید و سپاس و اعتراف به حق نعمت.

ص: 156

اینک به بحث اصلی باز می گردیم:

﴿ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً.﴾

واژۀ «کرهاً» به دو صورت قرائت شده است. برخی با فتحه به صورت مصدر قرائت کرده اند که قرائت نافع مدنی و ابن کثیر مکی و ابو عمر و بصری و کسائی کوفی است و در قرآن های چاپ لیبی و مراکش منعکس است. برخی با ضمّه به صورت اسم مصدر قرائت کرده اند که قرائت عاصم و حمزۀ کوفی و ابن عامر شامی است و در قرآن های چاپ ایران و مصر و هند مشهود است.

فرّاء نحوی در واژۀ «کره» گفته است که: ﴿ أَن الکُرْهَ ما أَکْرهْتَ نَفْسَک علیه، وَ الکَرْه ما أَکْرَهَکَ غیرُکَ﴾. یعنی اگر انجام کاری که ناخوشایند طبع است به وسیلهٔ دیگران بر انسان تحمیل شود، در آن جا باید «کره» را با فتحه بیارایند و اگر به وسیلهٔ خود انسان به انجام آن اقدام شود باید در آن جا «کره» را با ضمه بیاورند.

علامۀ طبرسی در آیۀ 216 از سورۀ بقره می گوید: «کره» با فتحه آن مشقتی است که بر طبع انسان تحمیل شود و «کره» با ضمه نام همان مشقت است چه آن که بر نفس انسان تحمیل بشود یا نشود. و بنا بر گفتۀ جمعی دیگر «کره» با فتحه یعنی کراهت خاطر و «کره» با ضمه یعنی مشقت. چه بسا که انسان کار بی مشقتی انجام دهد و نا خرسند باشد و یا کار پر مشقتی انجام دهد و خرسند باشد».

ولی باید توجه داشت که این تفاوت ها جنبۀ اعتباری دارند و در رابطه با متعلق کراهت قابل اعتبار خواهند بود. یعنی آن فعل مکروهی که انجام می شود گاهی از خارج تحمیل می شود و گاهی با اراده و اشتیاق نفسانی انجام می پذیرد. گاهی مکروه است و بی مشقت گاهی نا مکروه است و پر مشقت. ولی هماره واژۀ کراهت و رضایت بر معنای اصیل خود باقی است.

اكثر لغويين نیز از قدیم و جدید هر گونه فرقی را مردود شناخته اند و با صراحت گفته اند: «کَره و کُره مانند ضَعف و ضُعف از نظر معنی فرقی ندارند جز آن که «کَره» را مصدر بدانیم و «کُره» را اسم مصدر بشناسیم». از جمله بزرگ مرد ادب احمد بن یحیی ثعلب می گوید: «میان کَره و کُره نه از حيث ضوابط ادب تفاوتی وجود دارد که سخن فرّاء تأیید شود و نه از حیث سنت قرائت اجماعی وجود دارد که واجب الاتباع باشد. قاریان قرآن در چند مورد واژۀ واحدی را به اختلاف قرائت کرده اند.»

گویا به همین دلیل است که علامۀ طبرسی در سورۀ نساء آیۀ 19 سخن قبلی خود را وا می نهد

ص: 157

و می گوید: ﴿ الْكُرْهِ وَ الْكُرْهِ لُغَتَانِ مِثْلَ الضَّعفِ وَ الضَّعفِ وَ الفَقْرِ وَ الفَقرِ وَ الدَّفِّ وَ الدَّف﴾ و در سورهٔ احقاف همین آیه ای که مورد بحث ما است یک بار دیگر سخن خود را وا می نهد و مطابق قول مشهور می گوید: ﴿ اما الكُرْهُ بِالْفَتْحِ فَهُوَ اَلمَصْدَرُ وَ الكُرْهُ بالضَّمِّ اَلاِسْمُ كَأَنَّهُ الشئى اَلْمَكْرُوه﴾.

به هر حال جملۀ «حملته امه کرهاً و وضعته کرهاً» مادری را نشان می دهد که در اولین لحظۀ احساس بارداری دچار تشویش و نگرانی شده است و به هنگام وضع حمل عوض آن که از تشویش و اضطراب در آید مجدداً به تشویش و اضطرابی دیگر دچار شده است.

البته همگان فکر می کنند و خانم ها خود شان اعتراف دارند که هیچ مادری از آبستنی و زایمان ملال خاطر نمی گیرد مگر این که آبستنی و زایمان مسئله ساز باشد.

آبستنی در صورت های مختلف و موارد مختلف مسئله ساز می شود ولی اغلب به این صورت اتفاق می افتاده است که زائو بعد از دورۀ نفاس بلا فاصله و یا با فاصلۀ کم مجدداً آبستن شود که به آن «شیرزا» می گفته اند. یعنی در حالی که مادر نوزاد خود را شیر می دهد به کودک دیگری آبستن شود.

طبیعی است که این آبستنی بی موقع شوق هر مادری را به کدورت و محنت مبدل سازد خصوصاً که از دیر باز به تجربه دریافته بودند و هم اینک تأیید می کنند که آبستنی در شیر مادر اثر سوء می گذارد و تغدیۀ فرزند شیر خواره با چنین شیری که عرب به آن «غَیل» می گوید باعث ضعف و بیماری و رنجوری شیر خوار می گردد.

در چنین شرائطی و با داشتن امکانات مالی خانم ها فرزند خود را به دایه می سپردند و این نیز مایۀ کدورت خاطر بود چرا که دایه کودک را با خود می برد و مادر مدت ها از دیدن روی فرزند خود محروم می ماند و در صورت عدم امکانات، مادر ها مجبور می شدند که با نگرانی و اندوه باری موقتاً پستان به دهان شیر خوار خود بگذارند و در ضمن او را به غذا عادت دهند و یا با شیر گاو و بز پرورش دهند و با همۀ مشکلات بسازند.

زایمان نیز در صورت های مختلف و موارد مختلف مسئله ساز می شود از جمله آن که نوزاد ناقص و معیوب باشد که موارد آن نادر بوده است و یا آن که زایمان هشت ماهه صورت بگیرد که شانس زنده ماندن کودک کم تر است و یا کودک شش ماهه به دنیا بیاید که شانس زنده ماندن او نادر است مگر با خرق عادت آن چنان که دربارۀ مسیح گفته اند.

با قید اول که آبستنی مادر با کراهت و اندوه توأم شود، مصادیق آیه محدود می گردد و با قید دوم که زایمان نیز با کراهت و اندوه توأم گردد مصادیق آن محدود و محدود تر می گردد. ولی با

ص: 158

اعتراف اکثر مفسرین، قرآن مجید نمی خواهد با این قیود و شرائط حکم کلی «احسان به پدر و مادر» را تخصیص دهد و به مواردی محدود سازد که دارای چنین شرائطی باشند بلکه می خواهد روی یک فرد شاخص انگشت بگذارد بی آن که نام و نشان شخصی او را اعلام نماید.

نگارندۀ این سطور با تتبعی که دارد ضمن وارسی تاریخ و حدیث متنبّه شد که شرایط این آیه فقط با میلاد سرور آزادگان سید الشهدا مطابقت دارد چرا که حضرت زهرا (سلام اللّه علیها) بعد از ولادت امام مجتبی به فاصلهٔ ده روز به سید الشهدا آبستن شد و بعد از شش ماه زایمان کرد. و اینک شواهد آن:

1- ﴿ مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَزْرَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قال: «کانَ بَینَ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ طُهرٌ،و کانَ بَینَهُما فِی المیلادِ سِتَّةَ أشهُرٍ و عَشراً.﴾ (صحیح کافی رقم 152).

یعنی امام صادق (علیه السلام) گفت: «بعد از ولادت امام حسن مجتبی به فاصلۀ ده روز (دورۀ نفاس) نطفۀ امام حسین سید الشهدا بسته شد. فاصله میان میلاد آن دو بزرگوار شش ماه و ده روز بود».

2- ﴿ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قال: «إِذَا سَقَطَ لِسِتَّهِ أَشْهُرٍ فَهُوَ تَامٌّ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وُلِدَ وَ هُوَ ابْنُ سِتَّهِ أَشْهُرٍ﴾. (تهذيب الاحكام، طوسی ج 1، ص328).

یعنی امام صادق گفت: «اگر جنین شش ماهه سقط شود، نارس محسوب نمی شود چرا که حسین بن علی شش ماهه به دنیا آمد و زیست کرد.»

3- ﴿ في الاستيعاب: روى جعفر بن محمد عن أبيه قال: لَمْ یَکُنْ بَیْنَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ إِلاَّ طُهْرٌ وَاحِدٌ.﴾ (تاريخ الخميس، ج 1، ص 464).

یعنی جعفر بن محمد از پدرش محمد بن علی بن الحسین روایت کرده است که فاصلۀ زمانی بین میلاد حسن و حسین فقط یک دوره طهارت ده روزه بود.

4- ﴿ قال ابن الدارع فى كتاب مواليد أهل البيت: «لم يكن بين الحسن و الحسين إلاّ حمل البطن و كان مدة حمل البطن ستة أشهر». و قال: «لم يولد مولود قط لستة أشهر فعاش إلا الحسين و عيسى بن مريم﴾. (ذخائر العقبى، ص 118؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 417).

یعنی فاصله میان میلاد حسن بن علی و میلاد حسین بن علی یک دورۀ آبستنی بود. و آن دوره

ص: 159

فقط شش ماه بود. نوزادی شش ماهه زنده نماند جز حسین بن علی و عیسی بن مریم.

5- ﴿ أخبرنا عبيد اللّه بن عمر بن شاهين الواعظ قال: قال لى أبى: «أما مولد الحسين فانه كان بينه و بين أخيه الحسين طهر.﴾ (تاريخ بغداد، ج 1، ص 142؛ تهذیب التهذيب ابن حجر، ج 2، ص345).

﴿ وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً﴾

در این جمله، دورۀ حمل به اضافهٔ دوران شیر خوارگی سی ماه کامل به حساب آمده است. در صورتی که حمل کودک شش ماه باشد دورۀ شیر خوارگی دو سال کامل خواهد بود. این دورۀ دو ساله هماره مورد تأکید قرآن بوده و هست. لذا آن جا که گفت: ﴿ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَ هْنًا عَلَی وَ هْنٍ وَ فِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ﴾ (لقمان، 14). رۀ حمل را به زمان معیّنی مقید و محدود اما دورۀ شیر خوارگی را به دو سال کامل مقید و محدود کرد، یعنی امکان دارد که دورۀ حمل، شش ماه و یا هفت ماه و یا هشت ماه باشد و یا چند روزی کم تر و بیش تر، اما در هر حال و به هر صورت دورۀ شیر خوارگی باید همان دو سال باشد: کودک را دو سال کامل شیر بدهند و بعد از آن از شیر وا بگیرند.

قرآن مجید نسبت به این دورۀ دو ساله تأکید دارد حتی به بانوانی هم که طلاق می گیرند توصیه کرده و می فرماید: ﴿ وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ - لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ﴾ (بقره، 233) یعنی مادرانی که از شوهر خود طلاق می گیرند فرزند خود را دو سال کامل شیر می دهند - این تکلیف دو ساله برای آن پدر و مادری است که بخواهند دورۀ رضاع و شیر خوارگی را به تمام و کمال برسانند.

به هر حال محور بحث ما آیۀ سورۀ احقاف است و از آن چه گفته آمد معلوم شد که قرآن مجید با اصرار تمام می خواهد کودکی را معرفی کند که شش ماهه به دنیا می آید و دو سال کامل شیر می خورد. در این مورد سندی قاطع نیز در دست داریم که این مراتب را تثبیت و تأیید می کند.

اخبرنا ابو عبد اللّه الحسين بن ابراهيم القزويني أخبرنا أبو عبد اللّه محمد بن وَهبان الهُنائي البصرى حدثني احمد بن ابراهيم بن احمد - و هو ابو بشر ابن المعلّى القُمى - أخبرني أبو محمد الحسن بن على بن عبد الكريم الزعفرانى حدثنى أحمد بن محمد بن خالد البرقى أبو جعفر حدثني أبي عن محمد بن أبي عمير عن هشام بن سالم عن أبي عبد اللّه (علیه السلام) قال: حمل الحسين (عليه السلام) ستة أشهر و أرضع سنتين و هو قول اللّه عزّ و جلّ: «و وصينا الانسان بوالديه إحسانا حملته أمه كرهاً و وضعته كرهاً و حمله و فصاله ثلاثون شهراً». (امالی طوسی، ج 2، ص 274، ط نجف).

این حدیث را شیخ طوسی از روی نسخهٔ هشام بن سالم در نجف به سال 457 بر شاگردان

ص: 160

خود املاء کرده است و آنان برای خود نسخه برداشته اند. راویانی که فاصلهٔ شیخ طوسی را تا هشام بن سالم پر کرده اند مورد اعتمادند و تنها ابو جعفر برقی و پدرش ابو عبد اللّه برقی معروف به تسامح بوده اند ولی چون شیخ طوسی فقط حدیث اول را با سند کامل املاء کرده است و 36 حدیث بعدی را با اشارۀ به سند املاء کرده و می گوید: «و بهذا الاسناد عن هشام بن سالم عن أبی عبد اللّه (عليه السلام)» معلوم می شود که راویان وسط همگان به عنوان شیخ اجازه و اتصال سند یاد شده اند و اعتبار نسخه با ضعف مشایخ اجازه مخدوش نخواهد شد.

﴿ حَتّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً...﴾

در صدر این جمله، متعلّق «حتی» مقدر است. یعنی بعد از دو سالگی زمان بر این کودک گذشت و گذشت تا به سن کمال رسید باز هم زمان بر او گذشت و گذشت تا به چهل سالگی رسید. در این قسمت آیه باید ابتدا دریابیم که «بلوغ اشد» چیست و در چه دورانی از عمر بشر حاصل می شود؟، سپس دریابیم که چرا روی این زمان مشخص انگشت نهاده اند با آن که هر کس به چهل سالگی برسد حتی از مرز «بلوغ اشد» می گذرد و بالاخره باید دریابیم که چرا روی چهلمین سال عمر او تکیه کرده اند؟

«بلوغ اشدّ» از نظر لغت، زمانی را اقتضا می کند که جسم و جان به توان کافی برسد و خرد و بصیرت رشد لازم را دریابد. طبیعی است که این زمان نسبت به طبقات جامعه و احراز مشاغل مختلف متفاوت باشد. قرآن مجید «بلوغ اشد» را در مورد دو صنف از اصناف جامعه عنوان می کند و برای هر یک زمان مشخصی را یاد می کند:

1- در مورد ایتامی که می خواهند ادارۀ اموال خود را شخصاً به عهده بگیرند، حد بلوغ جنسی (13 سالگی) به اضافهٔ رشد اقتصادی منظور شده است.

2- در مورد انبیا و فرمانداران الهی که می خواهند ادارۀ امور جامعه را به عهده بگیرند، حدّ کمال روحی منظور شده است به اضافهٔ ارتباط با عالم وحی که اغلب در سنین سی سالگی به بعد حاصل می شود و نادراً مانند یحیی بن زکریا در سن صباوت بدان نائل می شوند.

آیاتی که دربارۀ ایتام آمده است از این قرار است:

1- ﴿ وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ﴾ (اسری، 34؛ انعام، 152). یعنی جز به عنوان کفایت و نیک اندیشی در اموال ایتام تصرف مکنید مگر آن گاه که یتیم به حد کمال برسد و بتواند صاحب اختیار اموال خود شود.

ص: 161

2- ﴿ وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ﴾ (نساء، 6). یعنی شما باید به تربیت ایتام تحت کفالت خود ادامه دهید و تا روزی که بالغ شوند آنان را بیازمائید. اگر بعد از بلوغ جنسی احساس کردید که رشد اقتصادی دارند و می توانند در جدال زندگی مقاوم بمانند و در کسب و کار خود موفق باشند اموال آنان را به دست خود شان بسپارید تا استقلال خود را باز یابند. وگرنه از تسلیم اموال آنان خود داری نمائید.

آیۀ اول اعلام می دارد که ایتام با رسیدن به حد کمال (بلوغ أشدّ) باید مستقل شوند و آیۀ دوم اعلام می دارد که ایتام با رسیدن به حد بلوغ جنسی و رشد اقتصادی باید مستقل شوند. از انطباق این دو آیه به وضوح در می یابیم که منظور قرآن از «بلوغ اشد» و کمال ایتام، همان بلوغ جنسی و رشد اقتصادی است که در سنین 13 سالگی به بعد حاصل می شود.

احادیث اهل بیت هم به این تفسیر صراحت دارد و «بلوغ اشد» را دربارۀ ایتام همان بلوغ جنسی و رشد اجتماعی اقتصادی می داند. از جمله به این حدیث توجه نمائید:

﴿ حدثنا أبي عن سعد بن عبد اللّه عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ الْخَادِمِ - و هو آدم بن المتوكّل - بَیَّاعِ اَللُّؤْلُؤِ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ (علیه السلام) قال: «سَأَلَهُ أَبِی وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ اَلْیَتِیمِ مَتَی یَجُوزُ أَمْرُهُ؟» قال: «حِینَ یَبْلُغُ أَشُدَّهُ» قال أبى: «و ما أشدّه؟» قَالَ: «اَلاِحْتِلاَمُ.» قالت: «قد يكون الغلام ابن ثماني عشرة سنته او اقل أو اكثر و لا تحيلم؟» قال: «إذا أتت عليه ثلاث عشرة سنة و كتب عليه الشيء جاز أمر.ه إلا ان يكون سفيها أو ضّعيفا.» فقال: «و ما السفيه؟» قال: «الذى يشترى الدرهم بأضعافه.» قال: «و ما الضعيف؟» قال: «الابله.»﴾ (فصال صدوق، 495؛ تهذیب طوسی، ج 9، ص 182 و 184 ؛ کافی کلینی، ج 7، ص 68 - 69؛ فقیه صدوق، ج 4، ص221).

یعنی من با پدرم در محضر امام صادق (علیه السلام) شرفیاب بودیم. پدرم پرسید: یتیم در چه سن و سالی صاحب اختیار اموال خود می شود؟ امام صادق گفت: «حتی یبلغ اشدّه» یعنی یتیم از تصرف در اموال خود محجور است تا به سر حد کمال (بلوغ اشد) برسد. پدرم پرسید: حد کمال و «بلوغ اشدّ» چیست؟ امام صادق گفت: بلوغ جنسی و احتلام پسران. من گفتم: پسر ها گاهی به سن 18 سالگی می رسند و یا کم تر و بیش تر ولی محتلم نمی شوند. امام صادق گفت: بعد از آن که به سن سیزده سالگی برسند و قلم تکلیف بر آنان جاری شود صاحب اختیار اموال خود خواهند بود. مگر آن که سفیه و یا ضعیف باشند. پدرم پرسید: سفیه کدام است؟ امام صادق گفت: کسی که متاع یک درهمی را به چند درهم می خرد. پدرم پرسید: ضعیف کدام است؟ امام صادق گفت: گول و کم خرد.

ص: 162

در این آیه سن سی و سه سالگی مشخص کرده اند چونان که در آیات متعلق به انبیاء مانند سورۀ یوسف و سورۀ قصص سن سی و سه سالگی را اعلام نمودند.

بنابراین برای درک این مطلب که چرا قرآن مجید باید روی سن سی و سه سالگی و چهل سالگی انگشت بگذارد، باید صفحات تاریخ را ورق بزنیم و یک فردی را بیابیم که در سراسر عمر خود مراقب اوضاع بوده باشد و هماره از حوادث نا مطلوب متأثر شده باشد خصوصاً در سن سی و سه سالگی و سپس در سن چهل سالگی با مسائل حادّی مواجه شده باشد که عزم خود را برای انجام یک عمل صالح جزم کرده باشد. عمل صالحی که بتواند آن آثار سوء و پلید را بزداید و حیات مكتب اسلام را تجدید کند.

قهری است که شناسائی چنین فردی ممکن نخواهد بود مگر آن که سال تولد او را بدانیم سپس حوادث سی و سومین و چهلمین سال عمر او را از نظر بگذرانیم و این خود مستلزم آن است که جملات قبلی و نشانه های صدر آیه راهنمای ما باشد. و چون نشانه های صدر آیه را با سید الشهدا منطبق یافتیم به راحتی در می یابیم که در سی و سومین سال عمر آن سرور که سال 37 هجری است چه سان سر نوشت جامعۀ اسلامی بازیچۀ دست ابو موسی منافق و عمرو عاص دغل می شود و در چهلمین سال عمر او معاویه با زیاد بن عبید برادر می شود و مسئلۀ استحاق و زنا زادگی را مشروع جلوه می دهد و فرمان رسول خدا را که فرمود: ﴿ الولد للفراش﴾ علناً زیر پا می گذارد.

﴿ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ﴾

واژۀ «وزع» در اصل لغت به معنای کف و حبس و پاسبانی است. قرآن مجید دربارۀ سلیمان می گوید: ﴿ وَ حُشِرَ لِسُلَیْمنَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الاْنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ﴾ (نمل، 17). یعنی سپاه سلیمان مرکب از جن و انس و طیر برای سفر به وادی مورچ گان بسیج شد. آن سپاه را به خاطر فراهم بودن و فرار نکردن پاسبانی می کردند و گرد هم نگه می داشتند.

در آیۀ مورد بحث بحث ما «أوزعنی» از باب افعال است و معنای آن با توجه به ریشۀ لغت چنین خواهد بود: پروردگارا مرا پاسبانی کن و در جهان بر جا نگه دار تا فرصت یابم و شکر نعمتت را بگزارم.

عین این درخواست، درست با همین الفاظ و عبارات، از زبان سلیمان پیامبر نیز حکایت شده است. قرآن مجید دربارۀ او می گوید: ﴿ فَتَبَسَّمَ ضاحِکا مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ اَوْزِعْنی اَنْ اَشْکُرَ نِعْمَتَکَ

ص: 164

الَّتی اَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ اَنْ اَعْمَلَ صالِحاتَرْضهُ﴾ (نمل، 19).

تطابق و عینیت این دو درخواست که قرآن به حکایت آن مبادرت کرده است حاکی از احساس و انگیزۀ مشابهی است که برای این دو تن مرد الهی حاصل شده است. در این صورت وارسی درخواست سلیمان ما را به شناخت درخواست سید الشهدا نیز کمک خواهد کرد.

سلیمان با سپاهی مجهز عازم وادی مورچگان شد تا از معادن طلای آن جا بهرۀ کافی بگیرد و هزینۀ لازم را برای اتمام هیکل، یعنی ساختمان معبد بیت المقدس فراهم آورد (تفسیر قمی، ص 767). در وادی مورچگان، موریانه ای صلا داد که ای موران به لانه های خود در شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش بی خبرانه شما را زیر پا در هم بکوبند. سلیمان از اخطار به جا و به موقع موریانه شادان شد و با حالت التجا گفت: بار پروردگارا مقصد من از این سفر اتمام معبد است. پروردگارا مرا در این جهان چندان بر پا بدار تا به شکرانۀ این نعمت و حشمتی که بر من و بر پدر و مادرم انعام کرده ای کار معبد را که پدرم آغاز کرد و نا تمام بر جا ماند به پایان ببرم و به فرموده ات ﴿ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً﴾ معبد بیت المقدس را چنان عظیم و مجلل، پر شکوه و با عظمت بر آورم که ابّهت و جلال معبد، رضای خاطرت را فراهم آورد.

به خاطر همین تقاضا بود که خداوند عزت جنازۀ او را چندان بر سر پا نگه داشت تا ساختمان معبد به پایان رسید. در این اثنا موریانه عصای او را جوید. عصا در هم شکست و سلیمان در غلتید و سپاهیان جن و انس و طیر آزاد شدند.

البته جمعی از لغویین واژۀ «أوزعنی» را در متن قرآن به معنای: «ألهمنی» گرفته اند. علت آن است که از متن دعا تصویر دیگری در ذهن خود پرورانیده اند که ناچار، کلمه را از ریشۀ اصلی آن خارج کرده اند، با تصویری که در بالا از نظر خوانندگان گذشت و شکر و سپاس را با شکر و سپاس عملی تطبیق داد ﴿ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً﴾، همان معنای پاسبانی کردن و بر جا نگه داشتن مناسبت بیش تری خواهد داشت.

به هر حال، با توجه به مقام سلیمان و تطابق درخواست او با درخواست سید الشهدا سلیمان زمانی باید مقام سید الشهدا متناسب با مقام و حشمت سلیمانی باشد و عمل صالحی که تقدیم می کند مانند معبد سلیمان پایداری مکتب را تضمین نماید و این همه نیز در کنار سایر شواهد تأیید می کند که مصداق آیۀ کریمه جز سید الشهدا سرور آزادگان جهان شخص دیگری نخواهد بود و عمل صالحی که منظور نظر داشته است همان حماسۀ عاشورالی خونین است که مکتب اسلام را احیاء کرد به یک

ص: 165

حیات جاوید نه هم چون معبد سلیمان که بعد ها به دست دشمنان خدا ویران شد و با ویرانی معبد کیان مکتب در هم ریخت.

نکتۀ دیگری که باید مورد توجه باشد این است که حضرت سلیمان می خواست ساختمان معبد را بسیار مجلل و با شکوه بسازد و چون خائف بود که مبادا چشم بر جهان فرو بندد و باز هم کار معبد ناقص بماند تقاضای مهلت و فرصت کرد تا خداوند عزت او را زنده بدارد تا کار معبد تمام شود ولی خداوند در موعد مقرر و اجل قطعی جان او را گرفت ولی جسم او را بر سر پا نگه داشت تا کار معبد پایان پذیرفت.

اما سید الشهدا که در چهل سالگی تقاضای مهلت کرد، چرا باید تا سال شصتم و شصت و یکم مدارا کند و قیام خود را تأخیر بیندازد. علت آن است که سید الشهدا در کنار برادرش امام مجتبی پیمان صلح را امضا کرده بود و تا معاویه در قید حیات باقی می ماند باید سکوت می کرد و پابند قرار صلح می ماند. لذا در دعای خود از خداوند تقاضا کرد که تا معاویه را در قید حیات بر قرار می دارد، او را هم زنده بدارد تا پس از مرگ معاویه قیام حماسی خود را پی ریزی نماید.

﴿ وَ أَصْلِحْ فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾.

قید «لی» در متن این در خواست و دعا صلاحیتی را تداعی می کند که تنها با سید الشهدا مطابقت دارد زیرا صلاحیت رهبری و احراز مقام امامت فقط در نسل او بر قرار شد. جملهٔ بعدی که می گوید: ﴿ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ﴾ توبۀ ابتدائی است که بندگان خاص خدای رحمان بدین وسیله استدعای توجه و تقرب بیش تری دارند نه آن که توبه از گناه و خطا باشد و گرنه باید در صدر دعا قرار گیرند در پایان دعا.

***

در خاتمه باید متذکر شویم که اکثر مفسرین اسلامی آیۀ کریمه را ناظر به فردی شاخص تلقی کرده اند گر چه در شناخت آن فرد راه دیگری پیموده اند. این تصور کاملاً برخاسته از ظاهر آیات است که شرح آن از نظر خوانندگان گذشت. همین که می بینیم مفسرین اسلامی از شیعه و سنی تلاش کرده اند تا مصداق آیه را بیابند قاطعیت دارد که آیه را انحصاری تلقی کرده اند.

علت این که برخی دیگر انحصاری بودن آیه را منکر شده اند و یا با سکوت و تأمل از کنار آن گذر کرده اند آن است که نتوانسته اند الفاظ آیه را با فرد شاخصی تطبیق بدهند و یا احادیث وارده را قابل پذیرش نمی دانسته اند. خصوصاً احادیث اهل سنت که مصداق آیه را سعد وقاص و یا خلیفهٔ اول

ص: 166

معرفی می نمایند. به هر حال کسانی که انحصاری بودن آیه را نپذیرفته اند باید پاسخ گوی اشکالاتی باشند که قبلاً طرح شد و لااقل پاسخ بدهند که آیا این یک تکلیف همگانی است که مؤمنین در چهل سالگی دعای سلیمانی را ورد زبان سازند و یا هم پایه با عمل صالح او عمل صالحی انجام دهند که با ساختمان بیت المقدس هم طراز بوده باشد؟

جالب است که می بینیم امام فخر رازی با فرض و احتمال شرایط، آیه را با ابو بکر خلیفۀ اول تطبیق می دهد و از جمله می گوید: « یمکن أن يكون ابو بكر كان حمله و فصاله هذا القدر» سپس هم نوا با محدثین اهل سنت ادعا می کند « إن أبا بكر اسلم والداه و لم يتفق لأحد من الصحابة و المهاجرين اسلام الابوین إلا له» یعنی هیچ یک از صحابه و مهاجرین را نمی یابیم که پدر و مادرش نیز ایمان آورده باشند تا مصداق «... و علی والدیَّ» قرار بگیرند جز خلیفۀ اول که پدر و مادرش هر دو ایمان آورده اند.

آیا شما خوانندۀ عزیز تصور می کنی که امام فخر رازی و کسانی که با او هم نوا شده اند، نمی دانسته اند که این دعا در سن چهل سالگی از در گاه خدا خواستاری شده است و هر کس مصداق آیه باشد باید پدر و مادرش لااقل در سن چهل سالگی مسلمان باشند و حق نعمتی هم بر گردن او داشته باشند؟ آیا نمی دانسته اند که وقتی ابو بکر خلیفۀ اول چهل ساله بود پدر و مادرش مؤمن نبودند تا چه رسد که بر گردن او حق ولایت داشته باشند؟ پدر ابو بکر در سال هشتم هجرت ایمان آورد و در آن سال ابوبکر 59 ساله بود. مادرش أمّ الخیر در سال ششم بعثت ایمان آورد و در آن سال ابو بکر خلیفۀ اول چهل و چهار ساله بود، پس چگونه امکان دارد که منظور آیه کریمه خلیفۀ اول باشد؟

ص: 167

ص: 168

جان بازی را هم «شهادت» معرفی کرده اند. بسیاری از مکاتب سیاسی نیز دفاع از اهداف سیاسی را مقدس و جان بازی در راه آن ها را «شهادت» می دانند. حتی بعضی مکاتب سیاسی کاملاً مادی نیز، به این شهادت معتقد می باشند؛ ولی ویژگی انسان در آمادگی برای جان بازی در دفاع از معنویات و اهداف، مستقیماً، غیر مادی است. مکاتب مادی که جان بازی در راه اهداف سیاسی مادی را درست و مشروع می دانند، در حقیقت اهداف معنوی را به لباس مادی در می آورند و از آن ها دفاع می کنند و در راه آن ها جان بازی را تجویز می کنند، در حقیقت، شهادت در راه دفاع از اهداف معنوی را تجویز می کنند. اگر چگوارا (Cheguavara) و طرف داران اسطوره ای وی، مانند: تانیا (Tanya) در چهار چوب ایدئولوژی مادی کمونیستی جان بازی کردند، در حقیقت، در فکر انسانی خود، برای این ایدئولوژی مادی، توجیه ایدئولوژیکی غیر مادی و معنوی داشتند تا توانستند جان خود را در راه دفاع از این هدف معنوی - که دفاع از شرف، عزت و آزادگی انسان ها بود - فدا کنند. انسان های بزرگ، از آن نظر که انسانند، تنها جان بازی در راه دفاع از امور غیر مادی را درست می دانند؛ وگرنه هیچ گونه توجیهی برای جان بازی در راه اهداف غیرمادی، برای آنان وجود نداشت و ندارد.

در این جا لازم است یاد آوری شود که اهداف معنوی قابل دفاع و جان بازی ضرورتاً لازم نیست، عیناً اهداف دینی باشد. معنویات قابل دفاع در چهار چوب های ایدئولوژی غیر دینی نیز قابل فهم است. نباید تصور کرد که معنویات در انحصار ادیان و یا ادیان رسمی می باشند.

داستان خود کشی حدود دویست نفر از پیروان یک فرقه نو خاسته در کشور گیانا، در اواسط دهه هفتاد، در راه دفاع از ایده های خود، این مطلب را روشن می کند. جان بازی بسیاری از پیروان مکتب مارکسیستی در راه دفاع از اهداف خود در بسیاری از مناطق دنیا، در زمان معاصر، نمونه های دیگری از این جان بازی در راه معنویات به ظاهر مادی را به ما نشان می دهند.

با توجه به آن چه گفته شد، فدا کاری جانی نه مخصوص انسان و نه مخصوص پیروان ادیان است. البته ادیان هر نوع فداکاری را شهادت نمی دانند؛ ولی در برابر، مکاتب غیر دینی نیز، هر نوع شهادت را فداکاری نمی دانند. به هر صورت، اصطلاحی که ادیان برای فدا کاری به کار می گیرند «شهادت» است. در این مقطع از بحث لازم است یاد آوری شود که شهادت در انحصار دین اسلام نیست. ادیان دیگر، بویژه مسیحیت نیز شهادت را تایید می کند و تاریخ مسیحیت از شهدای فراوان یاد می کند. حقیقت اصطلاحی که در مسیحیت معاصر برای شهادت به کار گرفته می شود، حتی با معنای لفظی «شهادت» تطبیق می کند. این اصطلاح مارتیر دوم (Martyrdom) که به معنی لفظی شهادت

ص: 170

(گواهی، دیدار، نظاره) است و اسم فاعل آن مارتیر (Martyr) به معنای شاهد، ناظر، گواه و «شهید» است.

کلمه مارتیر Martyr شهید، شاهد، گواه که در مسیحیت به کار می رود، اصلاً یک کلمه یونانی است و در یونانی مرادف بود با گواه Witnees در معنای قانونی و مشاهده.

این کلمه ابتدا به وسیله حواریون در مورد عیسی (علیه السلام) به کار گرفته شد (1) . این کلمه یونانی بعداً هم چنین اطلاق شد و به کار گرفته شد در مورد افرادی که در صدر مسیحیت و پس از به صلیب کشیدن عیسی (علیه السلام)، مرگ داوطلبانه را بر ترک دین و ایمان خود ترجیح دادند و از این راه بر اعتماد به حقیقت و ایمان خود گواهی دادند. کلمه مارتیر (شهید) یا ویتنس (گواه) برای اوّلین بار به وسیله حواریون در مورد عیسی (علیه السلام) به کار رفت؛ هر چند مسیحیت، به طور کلی عیسی (علیه السلام) را مصلوب می داند و نه شهید. در مسیحیت شهیدان به سه گروه تقسیم می شوند:

1. شهیدان اراده، ایمان و عمل مانند: استفن مقدس.

این گروه کسانی بودند که با اراده، مرگ را پذیرفتند؛ از دین و ایمان خود دفاع کردند و عملاً کشته شدند.

2. شهیدان اراده و ایمان و نه عمل مانند: لوچیای مقدس.

این گروه کسانی بودند که از مرگ نجات یافتند.

3. شهیدانی که اراده بر فدا کاری نداشتند و مرگ را آگاهانه انتخاب نکردند، ولی به خاطر دین خود به مرگ رسیدند.

به هر صورت لیستی از تغییر و تحوّل این کلمه فقط در مورد افرادی که بر اساس ایمان و اراده خود به مرگ رسیدند به کار رفت. همان طور که یاد آوری شد با ازدیاد تعداد شهیدان در مسیحیّت، کتاب های مهم و فراوانی در شرح حال شهدا به رشته تحریر در آمد و این کار «شهید شناسی» یا مارتیر لوژی martyrology نام گرفت در کلیسای کاتولیکی 14000 نفر به عنوان شهید شناخته می شوند و مورد احترام رسمی می باشند. تاریخ بزرگ داشت شهدای مسیحیت به قرن دوم میلادی منتهی می شود.

آرام گاه شهدا از احترام خاص برخور دار بود و محل دعا و نیایش گردید. (2)

سپس کلیسا ها بر فراز مزار آنان بر پا شد که به مارتیریوم martyrium یا «شهادت گاه» شهرت

ص: 171

این نکته قابل توجه است که همان طور که کلمه شهید در اسلام به معنای گواه و الگو نمونه هر دو به کار رفته است، در مسیحیت نیز مارتیر ها گواه و الگو، هر دو، شناخته می شدند و مسیحیان شهیدان خود را نمونه های کامل مسیحیت می دانستند. (1) رنگ سرخ، که رنگ خون بود، شعار شهادت معرفی شد و در کلیسای کاتولیکی تا سال 1969 شعار شهادت و رنگ سرخ مورد توجه و احترام خاص بود. روز شهادت شهیدان، روز آغاز زندگی جاودانه آنان تلقی می شد و به همین جهت به عنوان جشن میلاد آنان شناخته می شد.

در ادبیات کاتولیکی، شهدا بر اولیا تقدم داشتند.

برای مقایسه مفهوم شهادت در اسلام و مسیحیت، لازم است ابتدا، به اختصار، نقشی را که این پدیده در این دو دین داشته است و سپس نقاط اشتراک و اختلاف این دو دین را در این مورد، بررسی کنیم. بررسی اصطلاح کاملاً مشابهی که این دو دین برای این پدیده انتخاب کرده اند، تا حد وسیعی یگانگی پایگاه این دو دین را در مورد شهادت نشان می دهد.

در این مورد لازم است خاطر نشان شود که همان گونه که کلمه شهادت (از ریشه ش ه- د) بر دو معنای دیدن، نظارت و گواهی ظاهری (به وسیله حواس) و باطنی (به وسیله دل و درون) به کار می رود و کلمه شهادت بر اساس معنای لغوی آن یک اصطلاح شرعی اسلامی شده است، کلمه مارتیر دوم martyrdom نیز چنین تحولی را پیموده است.

کلمه مارتیر دیدن و گواهی دادن در عهد جدید، مکرراً به معنای دیدن و گواهی دادن بر یک واقعه (نه ایده) به کار رفته است (واقعه حضرت عیسی). در این رابطه یوحنا John چنین می نویسد:

«آن چه را ما با چشمان خود دیده ایم، آن چه را مشاهده کرده ایم و آن چه را با دستان خود لمس کرده ایم به شما نیز اعلام می داریم.» (2)

نه عهد قدیم و نه عهد جدید، شهادت و گواهی Witness را در غیر معنای ظاهری دیدن و گواهی به کار نبرده اند. از این نظر، شهادت دارای مفهومی قانونی است (شاهد شدن و گواهی دادن).

تحول مفهوم شهادت در مسیحیت و انجیل در حد وسیعی تحت تأثیر مفهوم آن در یهودیت و تورات می باشد. در یهودیت عهد تورات و پس از آن، شهادت، عمل انفرادی مبتنی بر تقوا و مقاومت در برابر شیطان تلقی می شد. هدف از شهادت در یهودیت، تکامل و تقویت مبانی اخلاقی و معنوی مردم و جامعه بود. این تحول در هدف شهادت در یهودیت، نسبتاً، رشد یافته و دوره بعد به وجود آمد و مسیحیت در این رابطه از مفهوم شهادت تکامل یافته در دوران یهودیت رشد یافته متأثر شد. (3) پس

ص: 172

از آن که مسیحیت شهیدان فراوانی را عرضه کرد، این مفهوم حتی تکامل بیش تری یافت. شهیدان مسیحیت، خود را مقلد عیسی تلقی می کردند و در تحمل رنج و مشقت و پذیرش شهادت از او تقلید می کردند. یکی از شهدای اولیه مسیحیت ایگناتبوس Ignatius اسقف انطاکیه (متوفی 108 میلادی) بود. در نظر وی، شهید کسی بود که از عیسی، در تحمل مشقت، تقلید کند. (1)

لازم است توجه شود که چون مفهوم تکامل یافته شهادت در چهار چوب ایدئولوژیکی قابل پذیرش است و از آن جا که عیسی در مسیحیت خدای فرزند God the Son تلقی می شود و بنابراین شهادت در مسیحیت به معنای فدا کاری جانی در راه عیسی و برای تقرب به وی و جلب رضایت وی بوده است. (2)

به هر صورت، با زیاد شدن تعداد شهدا در مسیحیت، فرهنگ و ادبیات شهادت در مسیحیت به وجود آمد و رشد کرد. در نتیجه، مقابر شهدای مسیحیت مورد احترام وسیع در مسیحیت بعدی قرار گرفت و شکل شهید پرستی به خود گرفت. رشد فرهنگ خاص شهادت سبب شد که روز شهادت شهدا، روز تولد آنان تلقی شود. (3) این نظریه که شهدا هرگز نخواهند مرد، بلکه برای همیشه زنده اند نیز در مسیحیت مورد توجه بود و شاید به همین دلیل بود که روز شهادت آنان روز تولد شان تلقی می شد. البته شاید در فرهنگ بت پرستی نیز روز مرگ بسیاری از اسطوره ها روز جشن و سرور بود و شاید مسیحیت از این نظر که روز شهادت را روز تولد جدید و روز سرور تلقی می کرد، از فرهنگ بت پرستی متأثر بود. (4) خون شهید و در خون غلطیدن شهید یک نوع غسل تعمید دوم baptism تلقی می شد. جانبازان یا کسانی که از قتل رهایی می یافتند مورد احترام فوق العاده قرار می گرفتند و از امتیازات ویژه ای برخور دار می شدند. (5) بدون تردید پرستش مردگان در فرهنگ بت پرستی قبل از مسیحیت، در مسیحیت تأثیر

فراوان گذاشت و سبب شد که نوعی پرستش شهدا در مسیحیت به وجود آید. به همین علت بود که یکی از مسایل مورد اختلاف و درگیری بین مسیحیت کاتولیکی و مسیحیت پرتستانی همین مسأله پرستش شهدا بود. در دوره اصلاح طلبی مسیحیت Reformation به وسیله پرتستان ها این مسأله پرسش بسیار جدی تلقی می شد. به همین دلیل بود که مسیحیت کاتولیکی به طور مکرر در صدد تبیین مفهوم صحیح شهادت و شهید بر آمد. (6)

با توجه به آن چه تا کنون بیان شد، روشن می شود که پدیده و مفهوم شهادت در انحصار اسلام نیست؛ بلکه ادیان دیگر، مخصوصاً ادیان جهانی، بویژه مسیحیت نیز دارای این پدیده و مفهوم می باشد. در این جا لازم است توجه شود که پدیده، مفهوم و فرهنگ شهادت در مسیحیت، مخصوصاً، با مفهوم،

ص: 173

پدیده و فرهنگ شهادت در اسلام شیعی شباهت فراوان دارد.

در قسمت اول بحث نشان دادیم که فداکاری جانی ویژه انسان نیست و در حیوانات نیز وجود دارد؛ بنابراین نمی تواند به تنهایی مفهوم شهادت را تشکیل دهد و تعریف کند.

در قسمت بعد بحث نشان داده شد که فداکاری جانی برای دفاع از معنویات نیز، به تنهایی نمی تواند عامل تشکیل دهنده پدیده شهادت شود؛ زیرا بسیاری از مکاتب مادی نیز فداکاری جانی را برای دفاع از معنویات، در لباس مادی، پذیرفته اند. بنابراین نتیجه گرفته شد که فداکاری جانی در دفاع از معنویات باید بر اساس ایمان به حقیقت باشد (اصل ایمان و حقیقت). در قسمت بعد روشن شد که چون ادیان مختلف، بویژه مسیحیت فداکاری جانی در دفاع از معنویات را، بر اساس ایمان به حقیقت، پذیرفته اند، ولی چون حقیقت را با شبه حقیقت اشتباه کرده اند و چون عیسی (علیه السلام) را خدای فرزند تلقی کرده و تنها برای وصول به حقیقت (که از نظر آنان عیسی است) و برای رضای وی و نزدیکی به او فداکاری را انجام می دهند، نمی توان این فداکاری را، حقیقتاً، شهادت شناخت. ضمناً در مسیحیت، چون شهادت بر اساس ارزش خود رنج و تحمل مشقت صورت می گیرد، در کیفیت فداکاری نیز اشتباه صورت گرفته است؛ اما در اسلام، شهادت عبارت است از:

1. فداکاری جانی در دفاع از حقیقت، بر اساس ایمان به آن و تنها برای جلب رضایت حق.

2. کیفیت این فداکاری نیز باید همان باشد که با حقیقت سازش داشته باشد، نه تضاد. بنابراین هدف وسیله را توجیه نمی کند و هر نوع فداکاری جانی هر چند بر اساس ایمان به حقیقت باشد، شهادت شناخته نمی شود و مثلاً انتحار بر اساس ایمان به حقیقت، شهادت شناخته نمی شود.

3. هدف از شهادت باید تنها دفاع از حق و حقیقت باشد، نه رنج بردن و کشته شدن (چنان که در مسیحیت است) و نه اهداف دیگر. شهدای مسیحیت کسانی بودند که تحت شکنجه انفرادی برای حفظ دین انفرادیِ خود جان دادند؛ ولی شهدای اسلام کسانی هستند که در نتیجه جهاد در راه خدا جان دادند.

4. بررسی تطبیقی تاریخ شهادت در مسیحیت و اسلام ما را به این فرضیه رهبری می کند که شهدای مسیحیت افرادی بودند که برای حفظ دین انفرادی خود (بجز در جنگ های صلیبی که جنبه سیاسی داشت) به مرگ تن در دادند و اکثر شهدای اسلام افرادی بودند که در جریان جهاد و مبارزه در راه استقرار عدالت، حق و صلح، شهید شدند.

البته در اسلام نیز شهدای انفرادی که برای حفظ دین شخصی خود جان دادند، بودند؛ مانند:

ص: 174

سُمیّه که اولین شهید اسلام و زن بود و بلال که اولین شهید اسلام و سیاه پوست بود.

با این ترتیب در حالی که شهادت در مسیحیت قبل از رسمیت یافتن و جهانی شدن مسیحیت شکل گرفت، شهادت در اسلام پس از آن که اسلام به صورت نظام کامل دینی، سیاسی و اجتماعی در آمد شکل گرفت و شاید به این علت است که برای شهادت در مسیحیت معاصر نقشی وجود ندارد در حالی که شهادت در اسلام، تا زمان معاصر، اهمیت خود را کاملاً حفظ کرده است.

5. جهاد، شهادت و جنگ در اسلام بیش از آن که مسائلی صرفاً ایدئولوژیکی باشند، به صورت مسایل حقوقی و فقهی در آمدند، به صورتی که فقها و حقوق دانان مسلمان، مسایل، پیامد ها، ویژگی ها، آثار، شرایط و احکام آن ها را تعیین کردند. این مسأله در مورد جهاد و جنگ، کاملاً روشن تر است. با توجه به این که شهادت در مسیحیت، بیش تر، جنبه ایدئولوژیکی صرف دارد و از بعد حقوقی برخور دار نیست می توان نتیجه گرفت که جهاد و شهادت و جنگ در اسلام و هم چنین امر به معروف و نهی از منکر، که در حقیقت زیر بنای آن هاست، مسایلی حقوقی، اجتماعی، سیاسی می باشند نه صرفاً مذهبی - ایدئولوژیکی و برای تحمیل دین، مذهب و ایدئولوژی.

در درجۀ اوّل ،اسلام، از ریشه س ل م (سلم) به معنی صلح و تسلیم است. تسلیم کامل و همه جانبه در برابر تمام حقیت (اللّه) و آمادگی برای هر گونه فداکاری در استقرار حاکمیت این حقیقت. بنابراین، شهادت اعتبار و ارزش اساسی خود را مدیون اصل اساسی «توحید» است.

در درجه دوّم، شهادت عبارت است از جان نثاری بر اساس جهاد و مبارزه.

بسیاری از اسلام شناسان غیر مسلمان به اشتباه جهاد را به «جنگ مقدس مذهبی» که ترجمه اصطلاح «هولی وار» Holy War است تعریف کرده اند (1)؛ در حالی که ممکن است اصطلاح «جنگ مذهبی» در مسیحیت به کار رود و به کار بردن آن در مورد اسلام، قطعاً، بر اساس مقایسه آن با مسیحیت است و درست نیست؛ زیرا اسلام هرگز جنگ را برای تحمیل دین و مذهب تجویز نکرده است و علاوه، جهاد دارای مفهومی، کاملاً گسترده تر از جنگ نظامی است و تمام مبارزه در راه استقرار حق و عدالت و صلح را فرا می گیرد (2) . این اسلام شناسان ضد اسلام، شهادت و جهاد را نفهمیده اند.

مفهوم «شهادت» در اسلام، تنها در صورتی فهمیده می شود که مفهوم «جهاد» درست فهمیده شود و مفهوم «جهاد» نیز به نوبه خود، تنها در صورتی درست درک می شود که مفهوم «امر به معروف و نهی از منکر» درست فهمیده شود و مفهوم امر به معروف و نهی از منکر نیز، در صورتی فهمیده می شود که معروف و منکر، درست و نادرست، صحیح و غلط، حق و باطل، عدل و ظلم، حقیقت و حقیقت نما درست فهمیده شود. مفهوم شهادت در اسلام - مانند مفاهیم دیگر اسلامی - بایستی در چهارچوب کل اسلام تجزیه و تحلیل شود. مقایسه مفهوم شهادت در اسلام با مفهوم شهادت در مسیحیت یا ادیان دیگر، در حالی که بسیار مفید است، ولی در مقابل، ممکن است محقق را به این اشتباه رهبری کند که تصور کند این دو یکی است. بدون تردید اصطلاحات: شهادت، جهاد و جنگ در اسلام دارای مفاهیم ویژه ای می باشند که کاملاً با ادیان دیگر و با مسیحیت متفاوت می باشند.

شاید علت اصلی اشتباه اسلام شناسان غیر مسلمان در مورد مفاهیم شهادت، جهاد و جنگ در اسلام، عبارت است از مقایسه سطحی این مفاهیم اسلامی با مشابه آن ها در ادیان دیگر، مخصوصاً، مسیحیت.

به همان نسبت که ترجمه جهاد به جنگ مقدس، (هولی وار Holy War) نادرست است، ترجمه شهادت به مفهوم آن در مسیحیت نیز نادرست است؛ زیرا:

ص: 176

1. جهاد منحصر به جنگ نیست.

2. در قرآن جهاد با مال، اکثراً، با جهاد نفس همراه است.

3. جهاد جانی (جنگ) در اسلام مقدمه جهاد نفسانی است؛ به گونه ای که اولی جهاد اصغر و دومی جهاد اکبر شناخته شده است.

4. جهاد از فروع امر به معروف و نهی از منکر است و به تنهایی فرعی مستقل از فروع دین نیست؛ در حالی که جنگ مقدس در مسیحیت، بر این اساس استوار نیست.

5. جهاد به معنای جنگ نیز منحصر در جنگ دینی نیست؛ چه جنگیدن برای استقرار عدل، حقیقت، حفظ امت اسلامی، دفاع از ناموس، مال و جان، دفاع از حکومت اسلامی و بسیاری جنگ های دیگر، جهاد و دفاع اسلامی شناخته می شوند و جان دادن در راه حفظ این اهداف و اهداف دیگر شهادت است. با این ترتیب، مجاهد، شهید زنده است و شهید، مجاهد جان سپرده». اگر آن چه در زندگی کسی صورت می گیرد جهاد شناخته شود (هر چند جنگ نظامی نباشد) جان نثاری ناشی از آن شهادت است؛ هر چند به صورت کشته شدن نباشد.

کلمه شهید و مشتقات دیگر از ریشهٔ ش ه- د، در حدود پنجاه بار در قرآن به کار رفته است. (1) در اکثر این موارد، این کلمه در معانی متفاوت به معنای گواه، نمونه و ناظر به کار رفته است. از آن جا که رابطه بین شهید و شهادت، به معنای اصطلاحی و جهاد و مجاهد در اسلام و قرآن بسیار روشن است، لازم است یاد آوری شود که کلمه جهاد و مشتقات دیگر ج ه- د در قرآن، در حدود چهل بار به کار رفته است. (2)

مجدداً، در اکثر این موارد، این کلمه به معانی متفاوت کوشش و مبارزه به کار رفته است. (3) کلمه جهاد نیز مانند کلمه شهادت، با مرور زمان به صورت اصطلاح دینی در آمد (منقول شرعی)؛ یعنی با این که دو کلمه جهاد و شهادت در معنای متفاوت لغوی به کار می روند، هم زمان به صورت اصطلاح ویژه دینی نیز به کار می روند.

به هر صورت، شهادت در معنای لغوی قرآنی عبارت است از دیدن، گواهی دادن و نمونه و الگو سازی. معنای شهید کسی است که می بیند، گواهی می دهد و نمونه می شود. (4) از آن جا که رابطه بین معنای لغوی و اصطلاحی در اصطلاحات و منقولات شرعیه و دینی همیشه مراعات می شود، به نظر می رسد که شهید حقیقت را می بیند و مشاهد می کند و با جهاد و زندگی خود به آن گواهی می دهد و با شهادت و جان نثاری خود الگو می شود و برای امت سر مشق و نمونه کامل انسان

ص: 177

حقیقت شناس می شود.

کلمۀ شهادت و شهید در قرآن به معنای اصطلاحی به کار نرفته است. کلمه ای که در قرآن در معنی شهادت و شهید به معنای اصطلاحی به کار رفته است، قتل و مقتول فی سبیل اللّه است (1) (کشته در راه خدا). شاید علت این است که قرآن نخواسته است شهادت و شهید را تنها در مبارزه منتهی به مرگ به کار برد.

کلمه ای که در قرآن برای جنگ به کار گرفته شده است «حرب» و قتل (محاربه و مقاتله) است. (2) بررسی بیلانی و کیفیت رشد اصطلاحات شهادت، جهاد و جنگ در اسلام، ما را به این حقیقت رهبری می کند که جهاد در اسلام، اصلاً، به معنای جنگ مقدس (هولی وار Holy War) برای تحمیل ایدئولوژی و دین نیست؛ چه این موضوع در چهارچوب ایدئولوژیکی اسلام جایی ندارد و با آزادی عقیده دینی، که خاص اسلام است، سازش ندارد و قرآن آن را طرد می کند. (3)

هم چنین تصور این جهاد عبارت است از جنگ در راه تحمیل اسلام و شهادت عبارت است از جان نثاری در راه تحمیل اسلام و عقیده، کاملاً غیر اسلامی است.

همان گونه که در فقه اسلامی برای جهاد شرایط فراوان قرار داده شده است، برای شهادت نیز شرایطی لازم است:

1. شهادت می بایستی یک انتخاب مبتنی بر جهاد باشد، هر چند خود جان دادن لازم نیست انتخابی باشد. به هر صورت شهادت نمی تواند تصادفی و اتفاقی و خارج از چهارچوب صورت گیرد. این انتخاب در حقیقت انتخاب جهاد است نه مرگ. شهید با مرگ می جنگد و مبارزه می کند و از آن فرار می کند. (4)

2. این انتخاب می بایستی بر معرفت و شناخت جهاد، اهداف و کیفیت آن استوار باشد. (5) فداکاری جانی تنها در چهار چوب جهاد قابل توجیه است. بنابراین، بعضی اعمال به ظاهر انتحاری نیز، در حقیقت شهادت هستند.

3. جهاد و شهادت هر دو بایستی اهدافی را خارج از خود مرگ، برای مرگ تعقیب نمایند. در این رابطه مرگ بدون جنگ نیز، در موارد خاص، شهادت شناخته می شود.

4. این اهداف باید اهدافی مقدس و مرود تأیید اسلام باشد و شهادت و جهاد باید در راه تأمین این اهداف صورت گیرد. بنابراین باید هم وسیله (جهاد و شهادت) و هم اهداف هر دو از تأیید اسلامی برخور دار باشد. (6)

ص: 178

5. در اسلام هدف وسیله را توجیه نمی نماید و بنابراین هر گونه مبارزه و مرگ طلبی جهاد و شهادت نیست.

6. جهاد و شهادت هر دو باید بر اساس نیت خاص نهایی تقرب به خدا و جلب رضایت او باشد. بر اساس این شرایط و شرایط دیگر است که شهادت از مرگ غیر شهادتی متفاوت می شود؛ زیرا شهادت مرگ نیست. (1)

مرگ بر گونه های مختلف است : (2)

1. مرگ طبیعی ناشی از علل طبیعی، چون کهولت.

2. مرگ تصادفی ناشی از تصادفات، چون بیماری های واگیر، زلزله، سیل و تصادف های شغلی و صنعتی.

3. مرگ جنایی ناشی از قتل.

آن چه در این سه نوع مرگ، مشترک است این است که انتخاب در این مرگ ها راه و نقشی ندارد و شهادت از این نظر با این گونه مرگ ها متفاوت است.

4. مرگ انتحاری، مرگ انتخابی است، ولی تنها بر اساس پایان دادن به زندگی (نه هدف دیگر) صورت می گیرد. در این گونه مرگ، انتخاب وجود دارد، ولی شرایط دیگر شهادت وجود ندارد.

5. مرگ شهادتی، مرگی است که بر اساس تمام شرایط لازم در شهادت صورت می گیرد.

آن چه شهادت را در اسلام اهمیت داده است، نه مرگ است و نه مرگ انتخابی؛ زیرا نه مرگ و نه حیات به تنهایی و به خودی خود، نه خوب است و نه بد. مرگ چیزی جز پایان حیات نیست و حیات غیر مفید چیزی جز مرگ نیست. آن چه زندگی را ارزش مند می کند جهاد و مبارزه برای استقرار و تحکیم حقیقت، عدل و خوبی هاست. بنابراین، آن چه حیات و مرگ را ارزش مند می کند ارزشی است که در هر یک از زندگی و مرگ وجود دارد. کسی که زندگی خود را در راه تأمین هدفی مقدس مصرف می کند و با فداکاری، مبارزه و ایثار زندگی می کند، در زمان حیات مجاهد است و اگر در این راه جان سپارد شهید است. مجاهد، شهید زنده است و شهید، مجاهد کشته. مجاهد برای تأمین هدف مقدس زندگی می کند و شهید با تأمین این هدف، به زندگی ابدی می رسد. (3)

شاید به این علت است که شهید همیشه زنده است و جهاد هرگز شکست پذیر نیست. (4)

شاید به همین جهت است که امام حسین (علیه السلام) با شهادت خود هدفی را تأمین کرد که با ادامه حیات خود در آن شرایط امکان تأمین نداشت.

ص: 179

شهید کسی است که یکی از دو انتخاب را که به طور مساوی ارزش مند است اختیار کرده است؛ بدون آن که لازم باشد به مرگ برسد.

اگر فردی به اجبار در جریان مبارزه خود، بدون قدرت انتخاب کشته شود، ما می توانیم وی را شهید در راه دفاع از حق بدانیم و نه جهاد در راه حق. به هر صورت عامل انتخاب نهانی در جهاد و شهادت ضروری است.

مبارزه بر دو نوع است:

1. جهاد و مبارزه برای استقرار حقیقت.

2. دفاع در راه حفظ حقیقت.

در جهاد احتمال پیروزی ظاهری بسیار ضرورت دارد. در صورتی که در دفاع این احتمال چندان ضروری نیست.

برای درک مفهوم جهاد و شهادت در اسلام، لازم است توجه شود که انسان موجودی سه بعدی است:

1. حیوانیت.

2. انسانیت.

3. روحانیت.

امکانات جسمانی، حیوانیت وی را تقویت می کند و امکانات حیوانی وی انسانیت وی را رشد می دهد و امکانات انسانی وی روحانیت وی را تحکیم می بخشد.

همیشه امکانات قبلی امکانات بعدی را تکامل می بخشد و سر انجام هدف اصلی از رشد انسان ها وصول و تأمین اهداف عالی روحانی و معنوی است.

در بسیاری موارد جهاد و دفاع صلح جویانه و مسالمت آمیز است و مرگ را، ضرورتاً، به دنبال ندارد. شهدا تنها کسانی نیستند که در میدان جنگ از پای در می آیند. علی (علیه السلام) پس از ضربت در بستر جان سپرد.

منابع و ادبیات اسلامی، گروه های مختلفی را شهید معرفی کرده است از جمله:

1. کسی که در راه دفاع از شرف خود و خانواده کشته شود. (1)

2. کسی که در دفاع از مال و ناموس خود کشته شود. (2)

3. کسی که در دفاع از دین خود کشته شود. (3)

ص: 180

4. کسی که در دفاع از حقوق خود کشته شود. (1)

5. کسی که در دفاع از جان خود و خانواده خود کشته شود. (2)

6. کسی که در دفاع از عدل و مبارزه با ظلم کشته شود. (3)

7. کسی که در مهاجرت در راه خدا کشته شود. (4)

8. کسی که در دفاع و مبارزه در راه حق کشته شود. (5)

9. کسی که با ایمان کامل از دنیا برود. (6)

10. کسی که با حب اهل البيت جان سپارد. (7)

11. کسانی که در انتظار حاکمیت اللّه و استقرار عدل (فرج) جان سپارند. (8)

12. کسی که در حال تحصیل و تعلیم و تعلم جان سپارد. (9)

13. کسی که در غربت جان سپارد. (10)

14. کسی که در جهاد و دفاع مجروح شود و سپس جان سپارد.

15. زنانی که در جریان بارداری و وضع حمل جان سپارند. (11)

16. کسی که در طهارت کامل و خلوص و اخلاص کامل جان سپارد. (12)

17. کسی که در جریان انجام یک تکلیف دینی جان سپارد. (13)

18. کسی که در جریان امر به معروف و نهی از منکر جان سپارد. (14)

Scribners Sons (1917) Vol.XI, pp.52ff.

10. همان مرجع.

11. همان مرجع.

12. A. Ezzati, The Spread of Islam, Inlcoduction

13. Ibid

14. Ibid

15. «المعجم الفهرس لالفاظ القرآن».

16. «همان مدرک»

17. «سورۀ بقره»، آیه 143

18. موارد متعدد استعمال کلمه شهادت و شهداء در قرآن، از جمله: سورۀ بقره آیه 143

19. «سورۀ بقره»، آیه 154؛ «سورۀ آل عمران»، آیه 156

20. موارد متعدد استعمال کلمه قتل و حرب در قرآن.

21. «سورۀ بقره»، آیه 256

22. «سورۀ یوسف»، آیه 108؛ «سورۀ انعام»، آیه 104.

23. «همان مدرک».

24. «سورهٔ مؤمن»، آیه 40، 19؛ «سورۀ اسراء»، آیه 124؛ «سورۀ نساء»، آیه 112؛ «سورۀ حجرات»، آیه 15؛ «سورۀ نساء» آیه 15، 59

25. «سورۀ آل عمران»، آیه 169

26. «شهادت و شهید»، نوشته شهید مطهری، 11

27. «سورۀ آل عمران»، آیه 169

28. «ارشاد القلوب»، مفيد / 199.

29. «وسائل الشیعه»، ج 2 / 63

30. «همان مدرک»، / 29، 63

31. «نهج الفصاحه»، / 589

32. «وسائل الشيعه»، ج 2.

33. «همان مدرک»، / 35

ص: 182

34. «نهج البلاغه».

35. سورۀ نساء، آیه 100.

36. «آل عمران»، آیه 157

37. «سفينة البحار»، ج 1 / 720

38. «وسائل الشيعه»، ج 2/ 21.

39. «همان مدرک»، 514

40. «نهج الفصاحه»، 637

41. «همان مدرک»، / 624

42. «سفینة البحار»، ج 1 / 720

43. «همان مدرک».

44. «غرر الحکم». / 234.

45. «سفينة البحار»، ج 1 / 720

ص: 183

ص: 184

محرم و روز سرخ عاشورا و برای مردم ما، هشت سال دفاع مقدس...

رزم آوران اسلام از بسیجیان تا شهدا و تا آزادگان، دانش آموزان مکتب عاشورایند و معلمان کلاس کربلا...

در کلاس عاشورا، زانوی تعلّیم و تعبد زده تا از حسین بن علی (علیه السلام) تا زینب کبری (سلام اللّه علیها)، از قاسم تا حبیب بن مظاهر، از رقیه (سلام اللّه علیها) تا علی اصغر تا ابو الفضل عباس تا ... بیاموزند و به گوش جان بسپارند، آموختند و آموخته ها را با رگ و پی خویش پیوند زدند و با مرکّبی از خون پیمان بستند و تا پای جان بر سر این پیمان ایستادند، هم گام با علی اکبر (سلام اللّه علیه) به جهاد رفتند و در تنگۀ چزابه جنگیدند، دوشا دوش ابو الفضل العباس بر سر علقمه تشنه ماندند و دشت عباس را گلگون کردند و در عملیات رمضان با لب شتنه شهید شدند، هم چون حضرت زینب (سلام اللّه علیها) به اسیری رفتند و اسارت گاه های موصل و بغداد را تجربه کردند، ایستادند و در بارگاه شام، عکس امام را بوسیدند و بر چشم گذاشتند.

و این همه را وامدار عاشورا بودند...

عاشورا بود که به مردم ما آموخت که اگر چه تعداد اندک باشد و تجهیزات و قدرت ظاهر محدود و با هر گروه سنی و در هر موقعیتی تکلیف از دوش ما در برابر ظالم و متجاوز ساقط نیست. عاشورا الگوی عملی برای مجاهده و مبارزه بود، از زن و مرد، از خرد و کلان، دیدیم آن ها که به این کلاس رفتند چگونه آموخته ها شان را در هشت سال امتاحن الهی باز پس دادند و سر افراز ماندند.

«اینان همان فرزندان محرم و عاشورایند، عاشورای پانزده خرداد، نهضت دوازدهم محرم و پانزدهم خرداد، در مقابل کاخ ظلم شاه و اجانب به پیروی از نهضت مقدس حسین چنان سازنده و کوبنده بود که مردانی مجاهد و فداکار تحویل جامعه داد که با تحرک و فداکاری، روزگار را بر ستم کاران و خائنان سیاه نمودند و ملت بزرگ را چنان هوشیار و متحرک و پیوسته کرد که خواب را از چشم بیگانه و بیگانه پرست ربود.» (1) مردانی که ارتفاع ایمان شان به دست متبرک امام (سلام اللّه علیه) رسم شده، مردانی که ندای هل من ناصر حسین را از پس قرن ها پاسخ گفتند، گویی ظهر عاشورا، در آن روز غریب، آن لحظه که تا شهادت دمی نمانده بود، حسین اینان را مخاطب قرار داده بود که: هل من ناصر ینصرنی؟

و نیز...

نشان دادند که حسینی بودن و حسین گونه زیستن نا ممکن نیست، اگر چه جهان امروز، جهان دسیسه ها و مکر های پنهان و آشکار و در عین حال هزار توی شامیان است، اگر چه شمر های امروز

ص: 186

سپاه یزید دیگر شمشیر و خنجر ندارند، بلکه سر تا با مسلح اند و از دار الخلافه شام مرگ آور ترین ابزار ها را هدیه گرفته اند و برای سلاخی و بی رحمی آموزش های پیچیده دیده اند، اگر چه عمر سعد های امروزِ سپاه یزید، در اتاق های اسرار آمیز و فوق سری جنگ در تدارکات ظهر عاشورایند و اگر چه خولی های امروز سازماندهی شده اند و اگر چه... اما سپاه امام حسین، بسیجیان خمینی (سلام اللّه علیه) نشان دادند که کربلا، عاشورا و شهادت حسین و یارانش تنها قصه ای نیست که بر سر گودال قتل گاه پایان یابد، بلکه، درسی است برای زیستن، الگویی است برای خوب زیستن، خوب ماندن، خوب رفتن، روشی است برای ساختن، ساختن دنیا و مردم.

در این مقال همان طور که گفته شد، در دو بخش به بررسی می پردازیم. در بخش اول به سیر و سلوک فکری و روحی این سپاهیان حضرت ابا عبد اللّه می پردازیم و به قصه فلاح و رویش اینان از تفکر و تأمل تا بینش، از آگاهی تا شعور، و از انتخاب تا عشق و طاعت و ولایت نگاهی می افکنیم و در این راستا آن چه برای طی این مسیر وامدار عاشورا و محرم هستند را مورد بررسی قرار می دهیم. در بخش دوم، در کلاس این فرهیختگان مکتب عاشورا زانو می زنیم، آن جا که اینان به باز سازی و زنده کردن تاریخ عاشورا می پردازند و به ذکر نمونه هایی در این زمینه خواهیم پرداخت.

آن انتخاب و هدف نهایی است از فکر و اندیشه تا توش و توان بدن. مرحله نهایی «ولایت» است. کسی که خود را شناخت و دانست که کیست و از کجا آمده و به کجا می رود و وظیفه او در این میان چیست و طاعت حق را گردن نهاد، در نهایت همه چیز را از او می بیند و به دنبال رضای خداوند و اولیاء او حرکت می کند و در این بین حتی از جان و هستی خود برای رسیدن به هدفش می گذرد.

در این بخش سعی شده که این جریان رشد را در طی حوادث «هشت سال دفاع مقدس» و در زندگی رزمندگان اسلام و پیوندی که با محرم، عاشورا و عشق به ابا عبد اللّه (علیه السلام) دارد مورد بررسی قرار دهیم و در این راستا از خاطرات رزمندگان اسلام و زندگی نامه شهدا مدد جسته ایم و برای هر یک از مراحل رشد نمونه های موجود در آثار بررسی شده را ارائه کرده ایم تا دلیلی باشد برای این که حرکت رزمندگان اسلام در طی هشت سال دفاع مقدس حرکتی کور کورانه و سطحی و یا حرکتی که بر اساس موج تبلیغات به وجود آمده باشد، نبوده، بلکه حرکتی بوده که به دنبال یک حرکت و جریان آگاهی و رشد از ابتدایی ترین و در عین حال اساسی ترین مرحله رشد آغاز شده و در نهایت به بالا ترین درجات آگاهی و شعور رسیده و در این میان نهضت عاشورا نقش اساسی را در این جریان رشد به عهده داشته است.

مقر ها قرآن، مفاتیح و زیارت نامۀ عاشورا و سجاده و مهر نماز و پرچم های سه گوش سبز رنگ یا ابو الفضل و قرمز یا حسین مظلوم بود. (1)

- یاد خدا خودش بهترین نیرو و عامل تسکین و آرامش قلب بود. زیارت عاشورا و دعای توسل و اشک و حال هم جای خود را داشت. (2)

- سیّد (شهید سید محمد جواد امامیان، فرمانده گروهان عابس بن شیب شاکری از گردان حبیب لشگر 27 حضرت رسول (صلی اللّه علیه و آله و سلم) به کسی کاری نداشت. بیش تر اوقات فراغتش به تلاوت قرآن و خواندن زیارت عاشورا می گذشت و با صدای دل نشین بچه ها را مست می کرد... (3)

بیهوده نیست که آنان را شیران روز و زاهدان شب می خواندندک

- حال و هوای جبهه، هنگام عملیات، وضع عجیبی پیدا می کند، مراسم نماز های جماعت و دعای توسل و کمیل و زیارت عاشورا به گونه ای عجیب بر پا می شد... (4)

آن جا که جوانان و نوجوانان رزمنده ایران مرگ را به سخره می گیرند، شاید معنا و مفهوم شناخت رنگ دیگری به خود بگیرد و دانسته ها از ایمان به ایقان برسند:

- در میان راه های پر پیچ و خم و صعب العبور غرب کشور، به سوی خط مقدم جبهه ره می سپردیم، با قله هایی سر به فلک کشیده و پوشیده از برف. با خودم فکر می کردم که آدم گاهی چیز های زیادی می بیند و می شنود و حتی برای دیگران به عنوان یک اصل و حقیقت نقل می کند، اما گاهی خدا فرصت هایی را برای او پیش می آورد که همۀ دانستنی ها و گفتنی ها و شنیدنی ها را غیر از گونه ای که می دانست و می گفت و می شنید، در می یابد. (5)

انسانی که در شروع حرکت خویش، خود را می بیند و عظمت خویش را می یابد، نیاز اساسی خود را، نیاز به رشد می بیند و می یابد که برای این حرکت و رشد خویش مایه های اولیه و مصالحی را که در بهره گرفتن از آن ها به رشد می رسد، نیاز دارد. این مایه ها همان رزق ها و نعمت هایی است که خداوند به ما داده است از امکانات و استعداد های درونی خویش، تا امکاناتی که در همه هستی و جهان برای ما هست و هم رزق هایی که خداوند مستقیماً به انسان می دهد. انسان وقتی رشد را خواستار شد، وسعت رزق ها را خواستار می شود که: «الهی اوسع علیّ فی رزقی» اندازه رزق های ما بسته به این است که ما چقدر از آن ها بهره بگیریم، که این بهره گرفتن، در لغت قرآن، یعنی «شکر» که هر چه بیش تر شکر داشته باشیم خداوند رزق بیش تری به ما می بخشد، رزق هایی از خداوند مخصوص آن هایی است که در برابر رزق شکر دارند:

ص: 189

- هر وقت یک دیگر را می دیدیم، می گفتیم: بیایید سر به سجده بگذاریم و از این که خداوند توفیق حضور در جبهه را به ما عنایت فرموده سپاس گزار باشیم. (1)

- ای خدا بزرگ تو را شکر می کنم که در این زمان هستم و رهبری این چنین دارم و جان و ممات مرا با حق عجین نمودی و به من لیاقت دادی که در چنین شرایط سختی از حق دفاع کرده و همۀ وجود خود را در این راه فدا نمایم. خدای بزرگ تو را شکر می کنم دوستان مؤمن ما، مجاهدین راه حق، رزمندگان عزیز و این امت شهید پرور را در این امتحان سخت موفق کردی و به آن ها فرصت دادی که همۀ سختی ها، مشقت ها، فشار ها و شهادت ها را تحمل نمایند و به پیکار بی امان خود ادامه دهند و لحظه ای از طریق حق منصرف نشوند. (2)

خداوند رحمت کند آنان را که این رزق ها را شناختند و با زبان و با جان و مال و دست و بدن شکر آن ها را به جا آوردند. از این رزق و نعمت از ما سئوال می شود و ما در برابر آن مسئولیم، در برابر شهیدان مان، آزادگان مان، جان بازان مان و رزمندگان مان مسئولیم و مسئولیت ما: یکی فهم آرمان و راه زندگی ایشان و نیت و انگیزۀ حرکت ایشان؛

دوم انتخاب راهی که برگزیدند و آن گاه گام زدن در آن راه یعنی همان خوب بودن، پاک بودن، رشد کردن و هدایت حق را در متن زندگی خویش تحقق بخشیدن.

در کار نیست، محل و مأمنی است برای اندیشه های ناب و تفکرات خالص و بی شائبه و فکر و ذکر و حرف آخر بچه ها با دوست و صاحب و مولای شان. بعضی از جا ها و مکان ها مثل «تپه حاجت» در قلاجه - حد فاصل اسلام آباد و باختران - آن روز ها خلوت گاه خاص و عام بود. (1)

همراه بودن در ذکر خویش، با خود و با هستی و با حق، ذکر و هم راهی از رنج و مرگ و معاد و با طی این سه مرحله یعنی : تفکر، محاسبه و ذکر به بینش می رسد.

در بر می گرفت که اگر حل نا شده باقی می ماند آن ایثار ها و رشادت ها نا ممکن می نمود:

- (شهید مرتضی غفاری گفت): یادت هست دیشب که دعای کمیل رفته بودیم، آن دعا خوان چه حرف هایی برای ریاء و این که ما نباید برای اسم و رسم به جبهه آمده باشیم، می گفت ؟ راستش حرف های او در لابلای قطعه های پر سوز دعا، مرا به عالمی برده بود. با خود می گفتم که با چه هدفی آمده ام ؟ نکند یک وقت همان جور که او می گوید باشد. بعد از خدا کمک خواستم، از او خواستم که اگر برای ریاء و خود نمایی به این جا آمده ام مرا به شهر خودم بر گرداند، کاری کند که دیگر نتوانم این جا باشم، چرا که ضررش بیش تر از نفعش می شود. اگر هم واقعاً به قصد او آمده ام یک طوری آن را نشانم بدهد و گرنه این شک و تردید، سستم می کند و دیگر نمی توانم کارم را درست انجام بدهم... (1)

به راستی اگر آن چرا ها بی پاسخ می ماند و اگر اصل حرکت، هدفش و باید و نبایدش مشخص نمی شد آیا آن حکایت ها که شاهد بودیم و بودید بوقوع می پیوست؟ آیا آن سخنرانی ها و سر افرازی ها را از آزادگان مان در حین اسارت و یا آن جنگ اوری ها و سلحشوری ها را از رزمندگان مان می دیدیم؟

- در روز اول اسارت، ما را به داخل یک زمین ورزشی بردند... آن روز هوا بسیار گرم بود... عرق مثل باران از سر و صورت اسرا می ریخت. زمین سیمانی به قدری داغ شده بود که آدم را به یاد تنور نانوایی می انداخت... صورت های شان (بچه های آزاده) سوخته و لب ها ترک خورده بود. همه از فرط تشنگی به قوطی های آب چشم دوخته بودند... گروهی از داخل ماشین ها پیاده شدند، آنان خبر نگارانی بودند که برای تهیه گزارش به این اردوگاه آمده بودند. نیرو های حزب بعث، به محض ورود آنان قوطی های آب را بر روی زمین ریختند، ولی بچه ها با آن که بسیار تشنه بودند به روی خود نیاوردند. در میان اسرا، بسیجیان کم سن و سالی نیز وجود داشتند... یک خبر نگار زن مصری.... به طرف یکی از بسیجیان... رفت و از او پرسید: آیا دوست داری دوباره نزد خانواده ات بر گردی؟... اسیر جواب داد: پدرم در جماران برای ما دعا می کند و من از این که به زیارت ابا عبد اللّه (علیه السلام) مشرف شدم، بسیار خوشحال هستم... (2)

و از آگاهی به شعور می رسد، و شعور آگاهی دقیق با هماهنگی فهم و ایمان و زندگی خویش و معرفت دقیق به رابطۀ این سه با راه و حرکت خویش است. شناسایی دقیق و نظارت بر راه خویش، نیت خویش و احساس خویش و کار خویش و از هدف خود و این که چگونه باید برای خدا بود... و با این شعور است که به مرحله انتخاب می رسد:

ص: 192

انتخابی که دشمن سوز می شود، انتخابی که این جسم و جان خاکی را بنیانی مرصوص می سازد:

- در شهر بانه نیرو های دشمن چهار برابر نیرو های ما بود و فرماندهی آن را جلال حسینی برادر عز الدین حسینی، به عهده داشت و بزرگ ترین قدرت منطقه به شمار می رفت. ما ساعت شش بعد از ظهر وارد بانه شدیم و او ساعت چهار بعد از ظهر یعنی دو ساعت قبل از ورود ما از بانه گریخت و به عراق رفت. با این که نیروی آن ها چهار برابر نیروی ما بود، ولی می ترسیدند که با ما درگیر شوند، زیرا می دانستند با کسانی روبرو می شوند که به استقبال شهادت آمده اند و از مرگ نمی ترسند. کسانی هستند که آمده اند تا فرمان امام را پیاده کنند و بنابراین هیچ قدرتی در مقابل آن ها نمی تواند دوام بیاورد. (1)

نمی داد و باعث نمی شد که کار فرماندهی اش را فراموش کند یا این که به بچه ها توجهی نداشته باشد. آن روز ... آمد و گفت: حاج آقا من دیگه تمام موانع شهادت و از سر راهم برداشتم، تنها گریه کم دارم. (1)

آن شعور و آگاهی و انتخاب به این عشق منتهی می شود که نیازش اشک است تا سنگ دل را صیقل زند و امام چه خوب امت خود را درک کرده بودند که فرمودند: «گمان نکنید که ما یک امت گریه هستیم. ما یک ملتی هستیم که با همین گریه ها یک قدرت دو هزار و پانصد ساله را از بین بردیم.» (2) نیازی که اشک است و اشکی که عزت و شرف و افتخار می آفریند، اشکی که لرزه بر اندام شب صفتان می اندازد، «آن ها از همین گریه ها می ترسند، برای این که گریه ای است که گریه بر مظلوم است، فریاد مقابل ظالم است.» (3) آن جا که خمپاره های شعور و آگاهی منفجر می شود و ترکش داغ و درد آور عشق بر دل ها نشیند، دیگر مرز های عرفی سن و جنس از میان برداشته می شود، دیگر دل باخته آن می شود که غم غربت انسان قرن را به دوش می کشد و امانت سنگین حضرت آدم را «بلی» می گوید:

- (در قطار) صدا از خارج کوپه است... چهار پنج نفر از هم سفرانت و دو سه نفر رزمنده پشت در کوپه، کف راهرو پهن شده اند. سر ها را بر زانو گذاشته اند و بی صدا اشک می ریزند... از داخل کوپه، صدای دل نشین نوجوانی می آید. دارد دعا می خواند. دعای توسل با چه سوزی می خواند! صدایش غم غربت بزرگ هزاران سالۀ انسان را به خاطر می آورد، غم همۀ انسان های غمگین دنیا را، انگار غم نالۀ انسان همیشه تاریخ است که از این حنجرۀ جوان بیرون می آید... تا بوده و نبوده، نوجوانی، زمان شور و شر و حرکت و ماجراجویی و شادی و شیطنت های کودکانه بوده، غم و ناله از هجر و مویه اگر بوده، مربوط به سنین بالا تر بوده... همین کنجکاویت را بیش تر بر می انگیزد... داخل کوپه تماشایی است: سه نوجوان بین پانزده تا شانزده سالۀ بسیجی... یکی از نوجوانان بسیجی که سیمایی نورانی دارد، دعا می خواند و بقیه هم زیر لب زمزمه می کنند... وسط های دعا گریزی به صحرای کربلا زده می شود و از آن جا به کربلای ایران. نوجوان بسیجی، در میان نوحه اش، یادی از یک دوستش می کند، دوستی به نام سعيد... سعید به جبهه می آید و شهید می شود... گمان می کنم راز آن غم نهفته در صدای نوجوان را دریافته ام. بیهوده نیست که آن قدر بر شنونده تأثیر می گذارد. بیهوده نیست که احساس می کنی چیزی سوای نوحۀ نوحه خوان های حرفه ای است... یک آن به خود می آیی و می بینی پهنای صورتت خیس اشک است... (4)

ص: 195

و آیا هرگز تو ناله از کوه شنیده ای، بدن های مطهری که در تطهیر با زلال عشق آب دیده شده اند و بنیانی مرصوص گشته اند و اگر بر ایشان سنگی و یا زخمی زنند جز صدای عشق صدایی بر نمی خیزد:

- ظاهرش (برادر جانباز مدنی) مثل بچه مظلوم هاست. به قول بچه ها هیکل عقیدتی دارد، لاغر و نحیف، با چشم هایی گود رفته و صورتی استخوانی، پیش آدم های عادی حکایت فیل و فنجان است، چه رسد به آدم های غیر عادی... اما موقعی که (آدم) می فهمد او فرمانده گردان است، آن هم یک گردان زرهی، نا باورانه زیر لب زمزمه می کند که جلّ الخالق... انفجار شدید است... چقدر زجر آور است! این فریاد، فریاد مدنی است، فریادی که شاید هیچ وقت به دلیل غرور و متانت او از حنجره اش بیرون نیامده بود و چه زود معنای حقیقی اش را باز می یابد: یا ابو الفضل ... يا ابو الفضل ... (1)

- وقتی به اردوگاه عنبر رسیدیم... بدن های ما را زیر ضربات شدید کابل قرار دادند... آن قدر زدند تا خسته شدند، به حدی که خون از کابل های دولای آنان جاری شد. فضای اردوگاه را بوی خون فرا گرفت. صدای یا حسین و یا ابو الفضل بچه ها در فضا طنین انداز شد... (2)

- ... داشتی به سنگر های دشمن نگاه می کردی صفیر گلوله ای فضا را شکافت و صدای «یا حسین مظلوم» از گلوی تو بر خاست. خون مانند فواره ای از پیشانیت جوشیدن گرفت، تو را در آغوشم گرفتم خون بود که بر سر و رویم می ریخت و با اشک هایم یکی می شد. لبخندی زدی و بال کشیدی و مرا تنها گذاشتی... (3)

عشقی که زبانی جز زبان معمول ما دارد زبانی که با عشق حسین و با یاد عاشورا می گردد و حاجت می طلبد بیانی و رای فهم ما خاکیان دارد:

- ... اصغر (شهید اصغر طاهر) اما همیشه حالت صداقت و سادگی اش برای بچه ها سر مشق بود... این قدر صفا و اخلاص داشت که در قنوت نمازش، دعا ها را به عربی و فارسی مخلوط می خواند. توی اکثر قنوت هایش می خواند: «اللّهم ارزقنا در دنیا زیارت حسین و در آخرت شفاعت حسین... بچه ها اگر چه می دانستند که اشکالی ندارد، ولی از سر شوخی می گفتند: چرا این جوری دعا می کنی؟ و او با همان صداقت جواب می داد: خدا که عرب نیست به هر زبونی باشد قبول می کند. (4)

و این عشق بود که جبهه را نورانی کرد، آن جا که زندگی به استقبال مرگ با افتخار می رفت و شاید این مرگ بود که از عزم راسخ دل باختگان می گریخت :

- بر سر جنازه قطعه قطعه شان که رسیدیم... یکی از بچه ها گریه کنان کاغذی را که لکه های خون رنگینش کرده بود به دستم داد: تاریخ نوشته از شب جمعه، شب عملیات، یعنی همین شب

ص: 196

گذشته بود، بالای کاغذ (شهید محمد ضیایی) نوشته بود که: این حرف ها را با خدا می زنم:... خدایا دیگر تا کی صبر کنم، امکانش هست که امشب مرا شهید کنی، امکان دارد فراغ ما را از بین ببری، می شود دیگر از داغ بچه ها آتش نگیرم و راحت شوم، خدایا می شود امشب، آخر زندگی من باشد، امشب دیگر بیایم پیش تو... (1)

این خاک مطهر است که شایستۀ سجده می باشد:

- می خواهم خاک شلمچه را به خانه ببرم... برای این که مهر درست کنم و به دوستانم هدیه کنم. این خاک کیمیاست. خون هزاران شهید مظلوم در آن جاری است. (2)

این عشق است که اسارت گاه شامیان را مدینۀ فاضله می سازد تا نشان دهد که نیاز واقعی این انسان دور از اصل خویش ماند، نان و مال و نام و خاک نیست:

- بچه های مذهبی و اهل نماز و روزه و دعا به جز چند مورد اختلاف سلیقه که با هم داشتند، در محیط اردوگاه چنان با هم با صفا و صمیمیت و دوستی و برادری زندگی می کردند که به جرأت می توان گفت در کم تر جای روی زمین، انسان ها این چنین با تفاهم زندگی می کنند. (3)

ما و او مانعی نیست و این بود که هر چه می خواستیم به او می گفتیم و او در سختی ها یار و یاور مان بود. (1)

و در عین حال تقیدی که آنان نسبت به انجام طاعات و عبادات داشتند آن هم درست بر طبق احکام شرع مقدس :

- یکی از نیاز های مبرم اسراء اطلاع داشتن از احکام شرعی بود، نه رساله ای در اختیار داشتیم و نه منبع معتبری.... تا این که بچه ها تصمیم گرفتند از طریق نامه مسائل شرعی را از خانواده ها شان در ایران بپرسند. نامه ها از زیر سانسور رد می شد و بعد از چندی جواب نامه ها آمد... این نامه ها جمع آوری شد و به دست مسئول احکام شرعی اردوگاه داده شد. او خودش طلبه ای بود از مشهد که تسلط زیادی بر احکام داشت. با استفاده از مطالعات قبلی و نامه ها مجموعه ای درست کرد که چیزی مثل رساله شد و بدین ترتیب مقداری از مسائل حل شد. (2)

و این تقید نه فقط در میدان نبرد و نه در اسارت بلکه با تن مجروح و تا آخرین لحظات نیز با آنان همراه بود:

- ... محسن (شهید حاج محسن الشريف) و برادرش شیمیایی می شوند... دیدم تمام بدنش سوخته است و چشمانش دیگر نمی بیند به سختی نفس می کشید و وقتی احوال او را پرسیدم گفت: الحمد للّه، آفتاب رفته است یا نه؟ من هنوز نماز نخوانده ام! از هوش و حواس و تقیدش به احکام اسلامی در شگفت بودم... (3)

ایمانی که با شناخت و آگهی برگزیده شود، با روح و جان انسان پیوند می خورد و در قلب انسان ریشه می دواند و ورای باور های معمولی است که با ترسی و هولی و یا دردی از یاد برود و یا با نشاطی و شوقی فراموش شود، این ایمان در بزنگاه ها و در گردنه های هراسناک زندگی، آن جا که باید انتخابی صورت بگیرد حرف اول را می زند و فلاح و رستگاری و رشد و رویش را به ارمغان می آورد:

- در میان برادران مجروحی که به بیمارستان منتقل شدند، صورتی سوخته که از سوختگی فراوان قابل شناسایی نبود به چشمم آشنا خورد... ترکش خمپاره به بدنش (شهید بیات) اصابت کرده بود. تمام بدنش مانند آبکش سوراخ سوراخ و قسمتی از اعضای درون شکم او به بیرون ریخته بود... پاسداری که روزه بود و می خواست افطارش را در کنار معلم بزرگوارش، معلم شهادت حسین بن علی (علیه السلام) باز کند. چندین بار آب خواست با آن که در حال مرگ بود دستانش را از هم باز می کرد... اما هر بار که آب را به لبان سوخته اش نزدیک می کردیم مانع این کار می شد و با دستش آب را کنار

ص: 198

می زد. یکی از دکتر ها می گفت: چیزی که باعث شده است او با این همه سوختگی و جراحت زنده بماند شوقی است که او در روزه بودن دارد. (1)

- ... من سعی در خنثی سازی مین داشتم که ناگهان انفجار شدیدی رخ داد، به عقب پرتاب شدم و دیگر هیچ نفهمیدم وقتی به خودم آمدم متوجه شدم به روی زمین افتاده ام... روی صورتم احساس سنگینی می کردمT دندان هایم به هم جفت نمی شد و دهانم کج مانده بود. دستی به صورتم کشیدم و متوجه ورم آن و و سوراخی بر روی صورتم شدم. برخاستم و به سوی نیرو های خودی دويدم ... من که هر لحظه درد صورتم بیش تر می شد، فریاد زدم: حالم خوب است به سوی این نا نجیب ها بروید... ناگهان صدای ناله سربازی را شنیدم... سلاحش را برداشتم تا به جلو بروم، علی پور دستم را گرفت و خواهش کرد که به خاطر خون ریزی صورتم منصرف شوم؛ ولی نمی توانستم بمانم لذا برای حرکت آماده شدم، علی پور زخم صورتم را پانسمان کرد بعد به راه افتادم... (2)

و این چنین طاعتی است که تفسیر تحمل درد ها و مصائب می شود:

- ... سپس صحبت رساء و جذاب برادر «حکیم» فرمانده ستاد: برای چه بود این اسارت؟ این همه سختی؟ جوابش روشن است، پیروی از سخن خدا و رسول او و بر پایی دین خدا و در یک کلمه تكليف... (3)

تحمل نبود، هر بیننده ای را دیوانه می کرد، هر اعصاب پولادین را خرد می نمود، فاجعه ای با این شدت و با این عمق مصیبت... و گلولۀ دشمن نیز هم چنان بر ما می بارید ولی کسی دیگر به مرگ توجهی نداشت... من (دکتر چمران) نیز برای لحظه ای آن قدر منقلب شدم که دنیا در نظرم تیره و تار شد... ولی یک باره در مقابل مسئولیت بزرگی که به عهده داشتم، از کنترل پاسداران و هدایت دوستان و جلو گیری از خطرات احتمالی آینده، به خود آمدم و تصمیم گرفتم که دریچۀ احساسات خود را ببندم! سنگ شوم!... و در مقابل به خدا توکل نمایم، و با آغوش باز به استقبال سر نوشت بروم و قضا و قدر را هر چقدر هم که وحشتناک و درد آلود باشد با رضا و رغبت بپذیرم و در این آزمایش بزرگ که تاریخ و عالم برای من مهیا کرده است، وظیفۀ خود را با سر بلندی انجام دهم. تنها قدرتی که در آن لحظات سخت و مهلک مرا کمک کرد، نیروی ایمان و عرفانی بود که مرا از عالم و زندگی و حساب بود و نبود جدا کرد، فقط خدا را می دیدم که شاهد اعمال من است و مسئولیتی را بر دوش خود احساس می کردم که باید این وظیفۀ دردناک و سرنوشت ساز را در این لحظات پر مصیبت با صبر و تحمل و توکل به پایان برسانم و جایی برای گفت وشنود و ذکر و فکر و تأمل و سکوت و انتظار نیست. باید فوراً وارد عمل شد... (1)

و آن چه که می رسد از اوست، که اوست ولی و نصیر رهروانش:

- مدت ها بی رادیو ماندیم، حسابی کلافه شده بودیم. بی اطلاعی از دنیای خارج به ویژه از وضع جبهه ها همه را دمغ کرده بود، همه در تلاش به دست آوردن رادیویی بودند تا این که... . بالاخره ما حالا یک رادیو داشتیم... بچه ها از آن روز اسم رادیو را «مائدۀ آسمانی» و «سفره ابو الفضل» گذاشتند. (2)

آن دل باختگان کوی حسین به خوبی دریافته بودند که: ظهر عاشورا، زمانی که دیگر هیچ یاری باقی نمانده بود، آن روز که حضرت ابا عبد اللّه (علیه السلام) فریاد بر آوردند و «هل من ناصر ینصرنی» گفتند، تاریخ را به پرسش گرفتند و آنان را مخاطب قرار داده اند، آنان دریافته بودند که فریاد هل من ناصر خمینی در امتداد همان فریاد حضرت حسین است و از این رو بود که او را ولی جان و مال خویش دانستند و در راهش جان و روح و تن دادند و حتی آن لحظه که دیگر توانی برای حرکت نداشتند با دل و زبان همراهیش می کنند و خالصانه ترین حاجت ها را از درگاه الهی برای او می خواهند:

- ... وقتی به واسطه جراحت شدید محسن (شهید محسن الشریف) را به تهران منتقل کردند... اکثر جا های بدن محسن سوخته شده و تمامی پوست بدنش تاول های درشت زده بودند گاز های

ص: 200

شیمیایی در درون ریه های او نفوذ کرده و نفس کشیدن را برای وی دشوار کرده بود. دهانش نیز كاملاً تاول های درشت زده، گلو و دهانش جراحت های عمیق برداشته بود به حدی که قادر به حرف زدن نبود. چشم هایش هر دقیقه بیش از پیش در هم فرو کشیده و بیش تر بسته می شدند. به او گفتم: محسن جان تو باید خیلی دعا کنی و بعد منتظر شدم تا دعا کند دیدم دستان مجروحش را بلند کرد و دعا کرد نه برای سلامتی اش و نه هیچ کس دیگر، «خدایا امام را تا انقلاب حضرت مهدی (علیه السلام) زنده نگه دار...» و فقط همین دیگر هیچ. (1)

در سخت ترین لحظات زندگی و درگاه اسارت و در مقابل دژ خیمان حرمتش را پاس می دارند و نام او را بالا تر از جان خویش می دارند:

- ... با خشونت به داخل سلول پرت شدم و بلافاصله جریان شدید برق تمام بدنم را لرزاند... می فهمیدم که دارم بی هوش می شوم ... مدتی که گذشت مرا از سلول بیرون بردند و تا اتاق باز جویی متحمل ضربات بی رحمانه می شدم. به محض این که چشم سرگرد به من خورد، لبخند وقیحی صورتش را پر کرد و گفت: خب بالاخره باز هم اومدی، حالا به خمینی فحش بده! نمی دانستم خصلت آدم است یا چیز دیگری که شرایط هر چه دشوار تر و جان فرسا تر می شود، لجاجت مقدسی، به ویژه در این گونه موارد آدمی را فرا می گیرد. احساس کردم باید جواب سرگرد را بدهم: ابن سید لباس پیامبر را بر تن دارد و من هرگز به او توهین نمی کنم. (2)

ولایت واژه ای نیست که بتوان آن را در قالب الفاظ خشک و قانونمند تعریف کرد، بلکه باید آن را در عمل دید، چشید و به باور نشست. در طی هشت سال دفاع مقدس، بودند بسیاری از رزمندگان که ولایت خود را به ابا عبد اللّه در عمل باور کرده بودند و به یقین می دانستند که سالار این قافله کیست و لبیک گویان به سوی حرم او می شتافتند:

- برادر حسین محمدی اعزامی از ورامین بود. محمدی می گفت: - این بار سوم است که به جبهه می آیم. دفعه پیش چشمم را تقدیم ابو الفضل العباس کردم این بار می خواهم به اذن خداوند جانم را فدای سید الشهدا کنم... در یک سمت نماز خانه، عکس بزرگی از امام حسین بود که خیلی جلب توجه می کرد.... برادر محمدی... آهی کشید و گفت: من این عکس را همیشه با خود دارم هر وقت که به این چهره خیره می شوم، یک باره احساس می کنم که در صحرای کربلا هستم... یک هفته از اقامت ما در نقاهت گاه گذشت در این مدت بار ها برادر حسین محمدی نزد فرمانده رفت و تقاضای اعزام به خط مقدم را کرد... ولی فرمانده می گفت: برادر محمدی شما مجروح هستید و دین خود را به انقلاب ادا

ص: 201

کرده اید... وقتی که از خواب بیدار شدم حسین را دیدم که نشسته و اشک می ریزد... به آرامی گفت دیشب خواب عجیبی دیده ام... آقایم مرا می خواهد و من هر چه زود تر باید بروم... (و رفت)... یک هفته از رفتن حسین گذشت یک روز صبح آمبولانسی آژیر کشان وارد محوطه نقاهت گاه شد... و در یک لحظه من توانستم صورت مجروح را ببینم. وای این صورت خون الود حسین بود... و خداوند تقدیم جان را نپذیرفته بود... (1)

و دور نیست اگر بگوییم که حضرت نیز آنان را چون انصار خویش قبول داشتند و هم چون روز عاشورا، در هر عملیات و در هر سنگر در کنار شان بودند و تسلی بخش دل ها شان می گشتند و در وقت شهادت بر بالای سر شان حاضر بودند:

- ... هم رزم نزدیک مجروح سر دوست خود را گرفت تا از زمین بلند. اما ناگهان صدای ضعیفی از مجروح بلند شد... هم رزمش سر خود را خم کرد تا بفهمد که در این آخرین لحظات هم رزمش (مجروح) چه تقاضایی دارد ... که صدای دوستش بلند شد: «چرا سرم را بلند کردید؟ چرا نگذاشتید سرم همان جا باشد؟ ... آخر برادر شما نمی دانی که سرم روی پای چه کسی بود! سرم روی پای آقا ابا عبد اللّه الحسین (علیه السلام) بود، سرم روی پای عزیز فاطمه بود، چرا نگذاشتید همان جا بمانم...» رزمنده این را گفت و در حالی که زبان خود را برای سلام به حضرت، به زحمت حرکت می داد، به لقاء اللّه پیوست... (2)

شهادت با آن سپیده نورانی خود روح شان را پرواز می داد. در آن صبح طراوت صورت شان هزار سخن دیگر با اهل دل داشت... به آرامی به قتل گاه عشق وارد می شدند، وضو می گرفتند و با دوستان خدا حافظی کرده مشتاقانه به بستر مرگ شیرین تر از عسل می شتافتند. (1)

شهید آن بود که شناخت و عاشق شد و اطاعت کرد و ولایت پذیرفت و چون دیگر این جهان گنجایش روح پر عظمت او را نداشت پر کشیده و رفت، بی هیچ بهانه ای:

- آزاده ابراهیم بیگی می گفت: رفیقی داشتم اهل اصفهان، وقتی به جبهه آمد خیلی کوچک بود، هر چه خوبان همه داشتند او تنها داشت... پیش برادران روحانی که می رفت تقاضا می کرد که برایش از قیامت و حساب و کتاب و مکافات عمل حرف بزنند... به یکی از هم شهری هایش گفته بود: تو به زودی به ایران بر می گردی ولی من از دنیا می روم... یک شب که از کربلا آمده بودیم در خواب دیدم که همه دور ضریح امام حسین (علیه السلام) می گردند و او در کناری ایستاده و نظاره می کند. در این فکر بودم که چرا طواف نمی کند که ناگهان دیدم که ضریح آقا دارد دور او می گردد... همین که از خواب پریدم دیدم که او در قنوت نماز شب است و می گرید... ما نگران حال او بودیم با این که می دانست ولی طوری زندگی می کرد که انگار صد سال دیگر زنده خواهد بود. در کار ها فعالانه شرکت می کرد، درس می خواند، ورزش می کرد و به نظافت و شست شو می پرداخت.

- ... آن روز به جمع بازی کنان فوتبال رفت، نیمه اول که تمام شد برای استراحت کنار دیوار نشست، لحظه ای بعد قلبش از کار ایستاد و سرش به زمین خورد... آن روز فهمیدم که چرا شب قبل بیش از شب های دیگر عبادت کرد و تا صبح خوابش نبرد. پرواز زود رس او نه تنها دل ما بلکه دل سنگین عراقی ها را هم سوزاند. (2)

چفیه در دستش بود.... رفت دم منبع آب و یک یک چفیه را خیس کرد و با تنها دستش آن ها را چلاند تا آبش گرفته شود. راه افتاد به سوی چادر شان، خیلی آرام وارد چادر شد، چفیه ها را روی بچه ها که در خواب بودند انداخت تا شاید به این وسیله کمی خنک شوند. از خودم خجالت کشیدم. نمی دانم چرا یاد این رجز قمر بنی هاشم افتادم که: ﴿ وَ اللَّهِ إِنْ قَطَعْتُمُوا یَمینی إِنِّی أُحامِی أَبَداً عَنْ دِینی﴾ (1)

آموخت که چگونه مرگ مان را انتخاب کنیم، اگر چه معلم ما طفلی شش ماهه باشد:

- بعد از شهادت او (شهید سید جعفر حجازی) بچه ها دفترچه خاطراتش را آوردند روز ورود مان به فاو... روز سوم شعبان، میلاد امام حسین (علیه السلام) را ثبت کرده بود و نوشته بود: خدایا مرا مثل علی اصغر حسین بپذیر ... وقتی در عملیات به پیش می تاخت ترکشی گلویش را درید و او هم رفت... (2)

آموخت که چگونه هجرت کنیم و شهید شویم تا همراه ساز باشیم، آموخت که چگونه در غم پرواز یاران و هم رزمان خود را دل داری دهیم و آموخت که چگونه به اسارت برویم و استوار باشیم، این زیارت عاشورا بود که روح های متعالی را پرورش می داد، قلب ها را محکم و استوار می کرد، هم درد و هم درمان بود. هم از درد می گفت و هم درمان دل های داغ دیده بود:

- نماز تمام می شود و پشت بندش زیارت عاشورا: - السلام علیک یا ابا عبد اللّه - به قول جیودی، نمک سفرۀ عبادت است این زیارت. (3)

- ... و به قول بچه ها آدم یک وقت هایی احساس می کند به گریه احتیاج دارد، دوست دارد دعای توسلی، زیارت عاشورایی، گیر بیاورد و در تاریکی شب هوار بکشد و عقده هایش را بریزد بیرون... (4)

این عاشورا بود و این عشق حضرت ابا عبد اللّه بود که غم دوری از وطن را در سال های متمادی اسارت برای اسیران آسان تر می کرد، اگر به خاطرات آزادگان مراجعه شود، آن چه که در اکثر قریب به اتفاق این خاطرات می توان یافت، خاطراتی است که این عزیزان در رابطه با محرم و برگزاری مراسم عاشورای حسینی دارند و علیرغم شدت عمل نیرو های بعثی و ضرب و شتم های شدید و زندان رفتن و شکنجه شدن باز هم چنان به برگزاری این مراسم می پرداختند:

- شب های محرم دوران اسارت، فراموش نشدنی است دور از چشم نگهبانان مراسم نوحه خوانی و حتی تعزیه بر پا می کردیم، شب عاشورا قرار گذاشتیم رأس ساعت نه تکبیر بگوییم. سر ساعت، بانگ «اللّه اکبر» تمام سالن های اردوگاه را به لرزه انداخت. چند دقیقه بعد، بعثي ها هراسان، هجوم

ص: 204

آوردند و باتوم خوران مفصلی راه افتاد. (1)

- با دیدن تکه پارچۀ سیاه و تفتیش بی سابقۀ بچه های آسایش گاه به قدری عراقی ها حساس شدند که در روز تاسوعا و عاشورا جلو هر اتاقی یک نگهبان گذاشتند... اما مگر می شود عشق حسین و شهدای کربلا را از دل شیعه، به ویژه شیعیان ایران خارج کرد؟... بچه ها از اتاق ها با پای برهنه خارج شدند و در حالی که روی زمین اردوگاه قدم می زدند، ذکر می گفتند و هر چند نفر برای هم مصیبت ابا عبد اللّه را زمزمه می کردند. کم کم حرکت خود جوش بچه ها شکل منظمی به خود گرفت و به سمت زمین بازی راه افتادند و به دو دسته تقسیم و مشغول عزا داری شدند. تقریباً عزاداری علنی شده بود و بچه ها سینه می زدند... کنترل جمعیت از دست عراقی ها خارج شده بود... آن روز حالت معنوی بی سابقه ای در محوطهٔ اردوگاه محسوس بود. (2)

و باز می بینیم در حین اسارت و در اوج سختی ها و مرارت هایی که اسرا متحمل می شدند، عشق به زیارت حرم ابا عبد اللّه (علیه السلام) هنوز در دل های شان موج می زد و آن چه که اندوهگین شان می سازد بیش از هر چیز غم غربت آن حضرت است:

- ... همین که اولین اتوبوس در چند صد متری حرم آقا ابا عبد اللّه (علیه السلام) توقف کرد، در اتوبوس باز شد، اولین نفر با سینه و صورت خود را به زمین کوبید و در حالی که اشک می ریخت، خود را کشان کشان به سمت حرم یار رساند، نفر دوم و سوم و چهارم و... نیز به اولین نفر اقتدا کرده، چنین کردند. مردم کربلا که در پیاده رو ها جمع شده بودند، شدیداً تحت تأثیر قرار گرفته، اشک می ریختند. سربازان عراقی که وضعیت را این گونه دیدند سعی کردند مانع این حرکت بچه ها شوند، اما دیگر کار از کار گذشته بود... وارد صحن و سرای آقا که شدیم، قلب مان به درد آمد. مانده بودیم برای شهادت آقا گریه کنیم یا برای عزای.... ضریح را آن قدر گرد و خاک گرفته بود که دست بچه ها سیاه می شد و.... چند نفر از بچه ها سریع پیراهن خود را در آوردند و مشغول غبار روبی ضریح آقا شدند... (3)

* * * * *

و این چنین است که حماسۀ هشت سال دفاع مقدس بنابر خاطرات آنان که در آن سهیم و دخیل بودند با حماسۀ عاشورای حسینی پیوند می خورد و به بار می نشیند.

نهضت ها و جنگ های متعددی نیز رخ داده که یا به خون خواهی خاندان اهل بیت و سید الشهداء (علیه السلام) بوده و یا به پیروی از ایشان و به جهت مبارزه با ظلم، اما شاید هیچ کدام از این مبارزات ویژگی های حماسۀ هشت سال دفاع مقدس را از جهت شباهت و الگو گیری از نهضت عاشورا را نداشته باشد و از سویی طول مدت این جنگ و حضور رهبری بی مانند یعنی حضرت امام (سلام اللّه علیه) در رأس این جنگ، این حماسه را نسبت به بسیاری از جنگ ها و مبارزات تاریخ اسلام برتری می دهد. در قسمت اول این مقاله، آن چنان که رفت نشان داده شد که در طی این هشت سال، رزمندگان اسلام با الگو گیری از مکتب حسین بن علی (علیه السلام) توانستند مبارزه کنند، شهید شوند و یا به اسارت بروند و عاشورا، به خلاف آن چه که برخی نا آگاهان و یا غرض ورزان آن را در هاله ای از اسطوره و ابهام و خرافات پوشانده اند و معتقدند که عاشورا واقعه ایست که هرگز تکرار نمی شود، درسی است که در هر عصری و در هر مصری می شود آن را آموخت و بنابراین ملاک برای حرکت و جهاد باید انجام تکلیف باشد، آن چنان که امام می فرمایند:

«سید الشهداء (سلام اللّه علیه) وقتی که می بیند که یک حاکم ظالمی، جائری، در بین مردم دارد، حکومت می کند، تصریح می کند. حضرت که اگر کسی ببیند که حاکم جائری در بین مردم حکومت می کند، ظلم دارد به مردم می کند، باید مقابلش بایستد و جلو گیری کند. هر قدر که می تواند، با چند نفر، با چندین نفر که در مقابل آن لشگر هیچ نبود، لکن تکلیف بود آن جا که باید قیام بکند و خونش را بدهد تا این که این ملت را اصلاح کند، تا این که علم یزید را بخواباند و همین طور هم کرد و تمام شد. خونش را داد و خون پسر هایش را داد و اولادش را داد و همه چیز های خودش را داد برای اسلام. مگر ما، خون ما، رنگین تر از خون سید الشهداء است...» (1)

امام خمینی (سلام اللّه علیه) در سخنرانی های متعدد، تکلیف را برای امت خود روشن کردند و یاد آور این بودند که نهضت ما در امتداد آن نهضت حسینی است:

«تکلیف ما ها را حضرت سید الشهداء معلوم کرده است، در میدان جنگ از قلت عدد نترسید...» (2)

و دیدیم که چقدر خوب این امت آن درس ها را آموختند و خود که بهترین شاگردان این مکتب بودند، معلمان مکتب عاشورا شدند تا به نسل ها و عصر های بعد بیاموزند و حجت را بر همه تمام کنند که نهضت سید الشهداء می تواند سر لوحۀ تمام امور قرار گیرد و به این جهت همان طور که حضرت ابا عبد اللّه از یاران و هم راهان خویش تقدیر می کند و می فرماید:

«همانا من یارانی با وفا تر از یاران خود سراغ ندارم، و بهتر از ایشان را نمی شناسم و خاندانی

ص: 206

نیکو کار تر و مهربان تر از خاندان خود ندیده ام، خداوند از جانب من بهترین پاداش را به شما عنایت فرماید.» (1)

امام (سلام اللّه علیه) نیز از امت خود تقدیر می کند:

«من با جرأت مدعی هستم که ملت ایران و تودۀ میلیونی آن در عصر حاضر بهتر از ملت حجاز در عهد رسول اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و کوفه و عراق در عهد امیر المؤمنین و حسین بن علی (صلوات اللّه و سلامه علیهما) می باشند.... و آن مسلمانان عراق و کوفه که با سید الشهداء (علیه السلام) آن شد که شد و آنان که در شهادت دست آلوده نکردند یا گریختند از معرکه و یا نشستند تا آن جنایت تاریخ واقع شد. اما امروز می بینیم که ملت ایران از قوای مسلح نظامی و انتظامی و سپاه و بسیج تا قوای مردمی از عشایر و داوطلبان و از قوای در جبهه ها و مردم پشت جبهه ها با کمال شوق و اشتیاق چه فداکاری ها می کنند و چه حماسه ها می آفرینند...» (2)

و شاید بالا تر که امام وثوق و اطمینانی بی مانند به امت خود داشت:

«قدرت ها و ابر قدرت ها و نوکران آنان مطمئن باشند که اگر خمینی یکه و تنها هم بماند به راه خود که راه مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت پرستی است ادامه می دهد و به یاری خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام، این پا برهنه های مغضوب دیکتاتور ها، خواب راحت را از دیدگان جهان خواران و سر سپردگانی که به ستم و ظلم خویشتن اصرار می نمایند سلب خواهد کرد.» (3)

و این بر همۀ امت روشن بود که این جنگ به اتهام مسلمان بودن ما بر ما تحمیل شده و جز با لبیک به امام عصر نمی توان انجام تکلیف کرد و از این روست که وصیت نامۀ شهدای این جنگ، رنگ و بوی زیارت عاشورا را می دهد:

«خدایا تو محال را ممکن نمودی. تو به من فرصت دادی که در مقابل زور بایستم و بر خلاف سیل شنا کنم و در میان طوفان، کلمۀ حق را ادا نمایم. اماما، پیام شما را شنیدم و چون جز خون خویش چیزی نداشتم، نثار اسلام نمودم. باشد که با خون نا قابلم بتوانم گامی مثبت برای اسلام عزیز بردارم، برادران مؤمنم باید انقلاب حسینی را دنبال نماییم تا انقلاب خمینی استمرار داشته و به انقلاب مهدی (عجل اللّه تعالی فرجه) برسد. همان طور که یاران حسین شهید شدند تا انقلاب خمینی پا بر جا بماند، ما نیز باید شهید شویم تا این انقلاب به انقلاب حضرت مهدی (عجل اللّه تعالی فرجه شریف) متصل شود. برادران مؤمنم... برای نابودی تمامی ابر شیطان ها به ندای «هل من ناصر ینصرنی» امام لبیک بگویید... مادرم برای من گریه مکن و اگر خواستی گریه کنی بر حسین و یارانش اشک بریز تا صبر بر تو ببارد و آرامش جایگزین

ص: 207

ناراحتی های شما شود... و در آخر چند وصیت با همه می نمایم:.... 3- بچه های تان را با شهادت آشنا نمایید و درس شهادت را به آن ها بدهید تا مجاهد شوند. 4- دست از امام بر ندارید که اهل کوفه می شوید و تا ابد پشیمان خواهید شد... ( 10 )

و از این جهت بود که جبهه ها را کربلا می دیدند:

- به شلمچه رسیده ام، مقتل یاران حسین (علیه السلام)... (1) و شب های عملیات را هم چون شب عاشورا به صبح می رساندند:

- در سراسر منطقه بانگ اللّه اکبر طنین افکند، بعثی ها دست و پای خود شان را گم کرده بودند، چرا که بچه های گریه و دعا و نیاز دیشب، حالا داشتند مثل شیر بر دشمن پنجه می انداختند... (2)

نشان دادند که شهادت طلبی شوقی است که بر زندگی کردن و ماندن برتری دارد:

- شب پرواز و شب رفتن به حجله بود، عروس شهادت در انتظار شان بود. حاج علی فرمانده گردان آمد... چند لحظه به بچه ها نگاه کرد و بعد: می دونم که الان چه حالی دارید. می دونم که الان برای بعضی ها تداعی کننده شب عاشور است... شما که غواصان دریای عشقید، خط شکنان این عملیات هستید، امام منتظر کار شماست...

نشان دادند که عمری «یا لیتنا کنا معک» را به لقلقۀ زبان نگفته اند:

-... فرمانده سپاه پاسداران کردستان برادر «ناصر کاظمی» از همان ابتدای سخنانش گفت:... حضور در این عملیات از همین لحظه جنبۀ داوطلبانه دارد. آن کسانی که احساس می کنند نمی توانند و یا آمادگی شرکت در عملیات را ندارند می توانند از همین مکان بر گردند و آن کسانی که عزم جزم نموده اند ما را یاری کنند، بدانند که در این عملیات امکان باز گشت بسیار کم است... ما با دشمنی می خواهیم درگیر شویم که ... مقابله با آن ها فداکاری شما عزیزان را می طلبد... (3)

و به راستی اگر بودند در کربلا و بودند در ظهر عاشورا آنان نیز تن شان را حصار ابا عبد اللّه (علیه السلام) می کردند تا از گزند تیر ها محفوظ بماند و چون امروز هستند و در عاشورای خمینی حاضر، امروز نیز همان می کنند که باید انجام دهند تا بیاموزانند که نهضت عاشورا درسی برای همۀ عصر ها و نسل هاست:

- ... عبد اللّه (عبد اللّه پستچی، فرمانده گردان حبیب از لشگر 27 حضرت رسول (صلی اللّه علیه و آله و سلم)) در برابر گروهان ایستاد و آرام شروع به صحبت کرد: برادر ها، جایی که امشب قراره کار کنیم... گردان ما هم چندان شانسی ندارد، ما فقط بر حسب تکلیف می رویم توی دشت که قدم بگذاریم، دوشکا های

ص: 208

عراقی هستند و ما نمی دانیم چند نفر بر می گردند، اما این را بگویم که شاید هیچ کس نتواند بر گردد. هوا تاریک است، هر کس نمی خواهد بیاید همین جا بماند، این جا امن است. عجب شبی بود! عبد اللّه جلوی ستون به راه افتاد و شصت نفر هم به دنبالش... ناگاه عراقی ها نارنجک انداختند و او (عبد اللّه) قدش خمید، یکی از کنارم فریاد زد: ای وای... خدایا ... برادر عبد اللّه! و در میان صخره ها دوید. مبهوت مانده بودم یک نگاهم به او بود و یک نگاهم به سنگر عراقی. شبحی شوم بالای سنگر آمد و اسلحه اش را به طرف عبد اللّه گرفت فریاد در دل دشت پیچید: عبد اللّه... عبد اللّه و آن که از کنار مان دویده بود، خود را روی عبد اللّه انداخت و گلوله ها بر بدنش باریدن گرفت... عبد اللّه را که هنوز نیمه جانی داشت به شیاری در کنار یک تخته سنگ کشاندیم.... اما اگر شهید خان زاده که خود را سپر بالای فرماندهش کرده بود، می خواست از عبد اللّه بنویسد، به راستی چه می نوشت؟ (1)

امت اسلامی ایران نشان دادند که هنوز می شود از حبیب بن مظاهر درس گرفت، هنوز می شود از حضرت قاسم (سلام اللّه علیه) درس گرفت، هنوز درسی را که آن ها داده اند تازه است و هر جا که ظالمی باشد می شود سراغ از آن ها گرفت و چه زیبا گفت امام که «ما را سید الشهداء این طور هماهنگ کرد.» (2)

- از خاطرات دکتر چمران در قضایای پاوه: در پاوه پیرمردی 60 ساله با ریش سفید به سراغم آمد و درخواست کرد که او را به صف اول معرکه بفرسم تا به شهادت برسد، از او پرسیدم که چه تعلیماتی دیده است که چنین آرزویی دارد؟ با التماس و تضرع می گفت: افتخار شهادت را از من سلب نکنید، مرا برای پاسداری راه ها و کوه ها نفرستید، من فقط به امید شهادت آمده ام و راستی اشک می ریخت و با الحاح خواستار شهادت بود، جوان دیگری به سراغم آمد، که تک و تنها فاصله کرمانشاه - پاوه را طی کرده بود و به هیچ گروهی و کمیته ای وابستگی نداشت، مسلح هم نبود و حتی تعلیم نظامی نیز ندیده بود. می گفت که یکه و تنهاست، هر کس وابسته به جایی است، گروهی یا کمیته ای دارد، اما او در این دنیا هیچ چیزی ندارد، حتی اسلحه هم ندارد، و تنها چیزی که دارد یک جان است آمده است که جان خود را با اخلاص تقدیم انقلاب بکند. سخنان او آن قدر موثر و خالصانه بود که مرا آب کرد... (3)

در جبهه ها برای نبرد از هم پیشی می گرفتند و از قلت عدد ها شان نمی ترسیدند، اگر چه یزید زمان شان بسیار قوی تر از اجداد خود بود، اما ایمان و عشق آنان کم از ایمان و عشق آباء و اجداد شهید شان نداشت.

ص: 209

- ... مسئول دسته بودم... و (این) وا دارم می کرد که با نیرو ها صادق و روراست باشم. رو به بچه ها گفتم: «برادر ها توجه کنید! توجه کنید که دشمن داره نزدیک می شه الآن موقع اینه که بفهمیم چقدر ایمان داریم ما جمع نیرو های دسته مان هفتاد نفر و اونا در حدود دو گردان ما. راه دیگری نداریم به جز مقاومت کردن. پس دلتون رو به خدا بسپارید و ذکر بگید و انگشتان تان را از روی ماشه بر ندارید... (1)

هم چون عباس علم دار و علی اکبر رجز خوان به طلب حریف می رفتند و تنها با عشق خدا و به خاطر خدا و توسل و توکل بر او بود که شمشیر می زدند و می رزمیدند:

- دوازده نفر سر چهار راه سنگر گرفته بودیم که چهار دستگاه تانک دشمن با اجرای آتش شدید شروع به حرکت به سوی ما کردند یکی از برادران سپاهی با تنها گلوله آر- پی - جی که داشت به طرف تانک اولی حرکت کرد و پشت بشکه ای... موضع گرفت... و با صدای بلند فریاد زد: «ای خدا، ای کس بی کسان تو خود می دانی که همین یک گلوله است و عزت دین تو در خطر، خدایا خودت یاری کن»، دود و خاک و آتش اطراف برادر پاسدار را گرفت و متعاقب آن صدای انفجار، اولین تانک دشمن تبدیل به جهنمی شد... (2)

و جای تعجب نیست که هم چون علی اکبر (سلام اللّه علیه) لب تشنه در آغوش فرمانده خود به شهادت می رسند فرماندهی که خود نیز عاقبت تشنه و مظلوم به شهادت رسید:

- در جریان عملیات ناگهان چشم سعید (پاسدار شهید سعید درخشان فرمانده گردان اهواز) به برادر مجروحی می افتد که خون زیادی از او رفته است، مجروح با نالۀ ضعیفی به فرمانده می گوید: برادر آب نداری؟ من مجروح شدم و خیلی هم تشنمه سعید دست به قمقمۀ خود می برد تا مجروح را در آخرین لحظات عمر سیراب کند، اما می بیند که خودش هم آب ندارد، با حالت غمگینی به او گفت: شرمنده ام من هم آب ندارم... برادر حالا که تو هم آب نداری تا در این لحظات آخر سیرابم کنی لااقل زبانت را در دهانم بگذار تا شاید کمی از تشنگی و سوز عطشم بر طرف شود. سعید می ماند که چه بگوید، اما فوراً تصمیم خودش را می گیرد و در حالی که قطرات اشک صورت هر دو آن ها را پر کرده است چند بار صورت مجروح را می بوسد و به سر و صورتش دست می کشد. مجروح با نگاه بی رمق خود به او خیره می شود، سعید خم می شود و با بغض، زبان خود را در دهان مجروح می گذارد، کسی چه میداند که در آن لحظات، بر آن ها چه می گذارد؟ چند لحظه بعد، رزمنده مجروح در آغوش سعید و در حالی که زبان او را به کام دارد جان به جان آفرین تسلیم می کند... در چند ساعت بعد سعید روی

ص: 210

موتور نشسته است... که ناگهان گلوله مستقیمی به پیشانی اش اصابت می کند و او را به ابدیتی پیوند می دهد که ساعاتی دوست مجروحش به آن پیوسته بود. (1)

فرماندهانی که غربت و مظلومیت سربازان شان را درک کرده اند، هم چون حضرت سیّد الشهداء که تا آخرین دم بر بلندایی رجز می خواند تا اهل حرم بدانند که هنوز پشتیبان و یاوری دارند و هنوز فرمانده شان زنده است:

- صدایم را بلند می کنم... خب منم می خواهم بیام پیشت... با التماس می گوید (شهید فرمانده سعید سعیدی): عراقیا دارن میان جلو، از بچه ها دیگه کسی نمونده، همه ریختن روی زمین خودت که داری می بینی، تا عصر خدا می دوند چی می خواد بشه، بگذار ... بگذار حداقل یکی یکی شهید بشیم... بگذار بچه ها بی کس نمونن... (2)

پدرانی که نشان دادند: سال هایی که در زیر علم حضرت ابا عبد اللّه (علیه السلام) سینه زدند و نوحه خواندند و اشک ریختند به واقع در این عزا و ماتم محزون بودند و عشق حسین (علیه السلام) در قلب آن ها ریشه دوانده و برگ و بر آن پسرانی هستند که امروز تا مرز شهادت می تازند و این پدران هستند که حسین وار و زینب گونه بر سر فرزند شهید خویش خطبه می خوانند:

- پدر شهید الشریف می فرماید: مرگ برای همه بخصوص اگر دوست و آشنا باشد سخت، ولی می توان تحمل کرد اما مرگ فرزند آن هم ناکام و جوان سخت و ناگوار است و حتی اگر بگوییم از اعظم مصائب است به افراط نرفته ایم ولی... این خود بسی افتخار و عظمت برای مکتب ماست که واژۀ شهید و شهادت پس از گذشت هزار و چهار صد سال به همان ترتیب که در صدر اسلام از زبان پیامبر و معصومین نقل شده هم اکنون نیز آن طراوت و تازگی خود را داراست و این خون هایی که هم اکنون ریخته می شود خود مبین حقانیت اسلام و جنگ تحمیلی است. (3)

- ... تعدادی از رزمندگان با ورود به میادین مین و خنثی کردن آن ها راه را برای عبور دیگران هموار کردند. گروهی شهید و تعدادی مجروح به جای مانده بود امداد گران هم چون فرشتگان نجات به کمک مجروحین شتافتند در بین امداد گران پیرمردی بود که بیش از همه تلاش می کرد.... در همین حال متوجه شد که یکی از مجروحین پسر خودش است... فرزندش را ده غرق خون بود در آغوش گرفت تا به پشت جبهه منتقل. که روح پاکش (پسرش) به طارم اعلی پرواز کرد، پدر نیز در حالی که اشک می ریخت سر بر آسمان برداشت و گفت: خداوندا این قربانی را از من قبول کن. امیدوارم که در تربیت آن کوتاهی نکرده باشم. (4)

ص: 211

خاطراتی این چنین که به صورت های گوناگون و به تعداد زیاد از رزمندگان اسلام نقل شده است نشان می دهد که حماسۀ عاشورا، تنها قصه ای نبوده که با هر محرم زنده شود و تنها مناسبتش اشک و عزا باشد، بلکه عاشورا، درسی است برای چگونه خوب زیستن، خوب رشد کردن و به فلاح و رستگاری رسیدن. به آن میزان که حادثۀ کربلا تفسیر شود، به همان میزان برداشت ها و آموخته ها از آن افزایش می یابد و این امکان را فراهم می آورد که الگوی فردی و اجتماعی کامل تری برای مذهبی و اسلامی زیستن حاصل شود. و جالب این جاست که رزمندگان اسلام چون آن جریان فکری و روحی و آن سیر و سلوک خاص را (که در بخش اول ذکر شد) دنبال کردند و چون به دانسته های خویش عمل کردند و با عاشورا نفس کشیدند، انتخاب کردند و زیستند و مردند، اعمال شان و افکار شان تداعی کننده رزمندگان صحنۀ عاشورا می باشد؛ به دیگر معنا، هر گاه انسان از مبداء شناخت آغاز کند و مذهب را بستر رویش قرار دهد، انتخاب هایش، عشق هایش، طاعت هایش حسین گونه می شود و در این مرحله است که کلام، «كلّ يومٍ عاشورا و کلّ ارض کربلا»، تفسیر زندگی او می گردد، چراکه کسی که حسین گونه می اندیشد و عمل می کند لاجرم در مقابل ظلم و ظال و مُنکَر سکوت نمی کند و بسته به ابعاد آن ظلم و منكر قلباً و زباناً و تماماً قیام می کند و به جهاد می رود.

و باز در خاطرات آزادگان بسیار می بینیم که این پرورش یافتگان مکتب عاشورا، چگونه از حضرت زینب (سلام اللّه علیها) می آموزند و چگونه خود به جهانیان می آموزند که چگونه همواره و در همه جا، حتی در اسارت از حق دفاع کنند، دشمنی که از آباء و اجداد خود چیزی کم ندارد و شاید مسلّح تر، جاهلانه تر و جسور تر از آن ها هم عمل می کند، شاید این مهر از زمان عاشورا بر دل این ها نهاده شد که این چنین پس از گذشت صد ها سال باز همانند اجداد خود آب را بر روی اسرا می بندند و حرمت اسیر را نگه نمی دارند:

- ... فکر کردیم نیرو های خودی هستند،... وقتی جلو تر آمدند، دیدیم عراقی اند... تصمیم مشکل بود، در همان حل به یاد اسارت خانم زینب (سلام اللّه علیها) افتادم، دیگر اسیر شده بودیم... (1)

- گاهی اوقات، دشمن برای تحت فشار قرار دادن اسراء، آب اردوگاه را قطع می کرد... (2)

تشنگی امان مان را بریده بود هر چه اصرار می کردیم، آب نمی دادند، می گفتند: ماه صیام، حرام! حرام! نمی دانم چه سنتی است بین این قوم و ندادن آب؟ بعداً که به بصره منتقل شدیم، دیدیم که اکثر شان نوشابه می خوردند. (3)

حدود پنجاه اتوبوس و پانزده ماشین ایفا آوردند و ما را داخل آن ها نشاندند... و به این ترتیب ما

ص: 212

را داخل شهر بغداد به گردش در آوردند... ما را از ساعت یازده تا پنج بعد از ظهر در خیابان ها گرداندند. از فرط تشنگی، چهار نفر از برادران اسیر داخل همان ماشین ها به شهادت رسیدند. (1)

- ما را سوار ماشین های ایفا کردند و به پشت جبهه انتقال دادند، به پشت جبهه که رسیدیم، باز جویی آغاز شد.... بعد از آن ما را ساعت ها در شهر بغداد گرداندند و مردم کوفی صفت عراق با انداختن دمپایی، شیشۀ نوشابه، گوجه فرنگی و آب دهان از ما پذیرایی و استقبال کردند. (2)

شاید عشق به ابا عبد اللّه (علیه السلام) از بدو تولد در دل رزمندگان ریشه دوانده که هم چون اهل حرم حضرت سید الشهداء به اسارت می روند و در هر حال از ذکر خدا غافل نمی شوند و بر قضای او رضایت می دهند:

- فکرم مغشوش بود و آشفته: خدایا این چه وضعی است؟ این چه سرنوشتی است؟ اما باز پیش خودم گفتم: خدایا شکرت رضیَّ برضاک. (3)

- هنگام خروج از آسایش گاه، عراقی ها هر کس را که میل شان بود به کتک و ناسزا می گرفتند. آن روز بچه ها با صورت های سرخ و سیلی خورده سوار اتوبوس ها شدند. هر کس... می نشست روی صندلی و می گفت:... الهی رضیَّ برضاک صبراً علی بلائک... (4)

هم چون عباس علم دار بر سر رود فرات به حرمت یاران تشنه لب، لب تشنه می مانند و همانند زینب (سلام اللّه علیها) در بارگاه شامیان و کوفیان خطبه می خوانند و در اسارت حماسه می آفرینند:

- مرا با چند نفر از برادران مجروح دیگر به وسیله یک خودرو عراقی به پشت جبهه منتقل کردند... مرا به سنگر فرماندهی برد... بعد از آن گفتم: «یک تقاضا دارم» گفتند: چی هست؟ گفتم: بچه ها خیلی تشنه هستند، کمی آب بدهید و مقداری هم باند تا زخم بچه های مجروح را ببندیم... در جواب گفتند: خواسته ای را انجام می دهیم که برای خودت باشد. هر چه می خواهی بگو، با خودم گفتم که این ها حتماً منتظرند تا من بگویم آب و آن گاه با مشروب از من پذیرایی کنند. تشنگی را بر این ننگ ترجیح دادم برادرانم بیرون از سنگر، زیر آفتاب، تشنه افتاده بودند، چگونه می توانستم به تنهایی آب بنوشم. به همین خاطر هر چه اصرار کردند، گفتم: هیچ خواسته ای برای خودم ندارم فقط باند و آب برای دوستانم می خواهم. ناگاه یکی از آن نامرد ها، با چوبی که در دست داشت به سرم کوبید،.... بعد هم مرا با سر و کله مجروح از سنگر بیرون انداختند. (5)

- ... از جمله افراد شاخص اتاق ما، برادری بود اهل تهران به نام «علی هادکی» که به علت توحش و بی شرافتی عراقی ها دو چشم خود را از دست داده بود... یک روز خبر ضرب و شتم چند تا

ص: 213

از بچه ها به گوش علی رسید: شب که نگهبانان برای آمار آمدند او بلند شد و اجازه خواست تا با ناظم (سرباز عراقی) صحبت کند. علی در حالی که تنها ایستاده بود، شروع به سخنرانی کرد و گفت: «امام حسین (علیه السلام) می فرماید: اگر دین ندارید، لااقل آزاده باشید. شما چطور وجدان تان قبول کرد که در حمام، ده نفری یک اسیر را بزنید و در زیر ضربات کابل و شلنگ بدنش را کبود کنید؟ مگر شما انسان نیستید؟ این ها اسیرند! اگر راست می گوئید، بروید توی حمام یک نفر از شما یک نفر هم از ما، آن وقت قدرت نمایی کنید. این که هنر نیست یک اسیر دست و پا بسته را بیندازید وسط و چند نفری ... شجاعت علی را فقط کسانی که اسیر بودند می فهمند و بس. (1)

و این چنین بود که پس از پایان قطع نامه 598 و پایان جنگ، بر خلاف انتظار عموم جهانیان، ایران یک پارچه اشک شد و تنها پیام جانسوز امام (سلام اللّه علیه) توانست آبی بر این آتش باشد، پیامی که خود برای تفسیر مقالی جداگانه می طلبد.

خاکریز کمان ابرویی - محمد غلام پور- ص 43

(10) معراج، یاد وارۀ شهید محسن الشريف - ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی - 1367 - قسمتی از وصیت نامۀ شهيد الشريف - ص 57

(11) خاکریز کمان ابرویی - روز های پر خون - علی شاهانی - ص 93

(12) فرهنگ جبهه - آداب و رسوم 1 - سید مهدی فهیمی - حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی - تهران - 1369 - خلوت و تفکر - ص 95

(13) هشت روز مقاومت - انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی – تهران – 1366 - هشت روز مقاومت - بهروز نیک بین – ص 21

(14) تیپ 83 - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات 26 - تهران - 1372 – حرف های صادق - راوی: طلبه مسعود تاج آبادی - ص 98 و 99

(15) تیپ 83 - یک ساقه و یک گل - راوی: طلبه احمد کردی - ص 70

(16) رنگ زخم - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات آزادگان 39 - تهران - 1373 - پدر و مادرم مرا به خدا سپرده اند - آزاده احمد علی فلاح – ص 74-76

(17) دیوار های بغداد جلد (2) - جواد محمد پور - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات آزادگان 14 - تهران - 1372 – ص 52 و 51

(18) تیپ 83 - آن لحظه های پاکی و بی باکی - راوی: طلبه علی شفیعی - ص 26 و 27

(19) کردستان - دکتر مصطفی چمران - بنیاد شهید چمران - تهران - 1364 - صص 106 و 108

(20) تیپ 83 - تا آن طرف موانع - راوی طلبه: مسعود تاج آبادی – ص 49-51

(21) صحیفه نور - جلد 16 - صص 207 - 210

(22) صحیفه نور - جلد 16 - صص 207-210

(23) سفر به جنوب - رضا رهگذر - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - گزارش 5 - تهران - 1370 - صص 46-48

(24) مردان درد - روز عاشورا بر می گردم - رحیم مخدومی - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات / 14 - تهران - 1370 - ص 23 و 29

(25) رنگ زخم - شب سیاه - آزاده محمد غلامی – ص 12

ص: 215

(26) بهشت برای تو - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات / 31 - تهران - 1370 - یاد ها و درد ها - محمود جوان بخت - ص 98

(27) تیپ 83 - قنوت اخلاص - راوی: طلبه مهدی عزیزان - ص 66

(28) تیپ 83 - نامه درخواست - راوی: طلبه مسعود تاج آبادی - ص 106 و 107

(29) ییلاق سنگر ها - حسن قدمی – ص 40

(30) دیوار های بغداد (جلد 2) - جواد محمد پور - ص 108

(31) وحشت گاه اسارت - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات آزادگان/ 18 - تهران - 1372 – با خدا بی فاصله - لطف اللّه روشن دل – ص 77

(32) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات آزادگان/ 14 - تهران - 1370 - ص 35

(33) معراج، یاد واره شهید محسن الشريف - صص 26 و 27

(34) برگزیده ها (2) وزارت ارشاد اسلامی - اداره کل انتشارات و تبلیغات - 1365 – آسمان گریه می کند - میترا بیات - صص 166 و 167

(35) دخمه - انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی - تهران - 1366 – مین یاب - محمد مسعود بهمنی - ص 21

(36) ییلاق سنگر ها - حسن قدمی – ص 30

(37) سفر به جنوب - رضا رهگذر - ص 27

(38) کردستان - دکتر چمران - ص 64 و 66

(39) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - ص 51 و 52

(40) معراج - یادواره شهید محسن الشريف – ص 34

(41) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - ص 23

(42) مثل پرنده - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات/ 53 - تهران – 1372 – به دنبال آقا - جانباز عیسی چاه کار - صص 19-16

(43) روایت عشق - حسین (علیه السلام) به بالین شهدا می آید - صص 32 و 33

(44) جدال در زیویه - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات/ 29 - تهران - 1370 - یک بال و صد پرواز - شهید محمد تقی مشکوری - ص 15 و 16

ص: 216

(45) ییلاق سنگر ها - محمد حسن قدمی – ص 23 - 25

(46) بهشت برای تو - دست خدا - عبد اللّه عوایدی - ص 15 و 16

(47) تیپ 83 - خواست های سید - راوی: طلبه مهدی عزیزان - ص 93

(48) ییلاق سنگر ها - محمد حسن قدمی – ص 27 و 28

(49) مردان درد - غریبه آشنا - مخدومی - ص 16

(50) مثل پرنده - هنر زندان بعث - جانباز آزاده مجید غلبنی - ص 13

(51) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - صص 118 و 119

(52) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - ص 145 - 147

(53) صحیفه نور - جلد 2 - ص 208

(54) صحیفه نور - جلد 17 - ص 58 - 62

(55) ارشاد مفید (ترجمه شده) - ج 2 - ص 92 و 93

(56) صحیفه انقلاب (وصیت نامه سیاسی - الهی امام خمینی) - ص 12

(57) فریاد برائت - وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی - ص 13 و 14

(58) ییلاق سنگر ها - حسن قدمی - ص 38

(59) مثل پرنده - نور آبی - جانباز ناصر نعیمی راد - ص 48

(60) بهشت برای تو - بهشت برای تو - مرتضی کساییان - ص 9 و 10

(61) جدال در زیویه - جدال در زیویه - عباس پاسیار - ص 35 و 36

(62) فرمانده من (دفتر دوم) - عبد اللّه گل علی بابایی - ص 21 - 25

(63) صحیفه نور - جلد 10 - ص 218

(64) کردستان - شهید دکتر مصطفی چمران - ص 82 و 85

(65) بهشت برای تو - پاتک سایه ها - عباس وطن خواه - ص 13

(66) جنگ بولدوزر ها - روز اول - استوار یکم رضا اسدی - ص 14

(67) روایت عشق - کربلا تکرار شد - ص 46-48

(68) فرمانده من (دفتر دوم) - فرمانده آن روز - احمد دهقان - ص 16

(69) معراج - یادواره شهید محسن الشريف - ص 51

(70) حدیث جبهه - ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی، واحد ثبت

ص: 217

وقایع جنگ با هم کاری نشر فرهنگی رجاء - 1367 - خاطره برادر رزمنده محمود سیف صص 20-21

(71) ییلاق سنگر ها - حسن قدمی - خاطره از آزاده غلام رضا جو کار - ص 83

(72) رنگ زخم - شبانه روزی یک استکان - غلام حسین کهن - ص 27

(73) وحشت گاه اسارت - جدایی بسیجی ها و ارتشی ها - غلام رضا مهربان - ص 35

(74) رنگ زخم - عطش، شهادت، غصه مکرر - آزاده اسماعیل عباسی - صص 43 و 44

(75) رنگ زخم - بغداد، یاد آور کوفه و شام - آزاده ناصر کریمی - ص 51

(76) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - ص 37

(77) دیوار های بغداد - جواد محمد پور - ص 17

(78) رنگ زخم – عباس و علقمه - علی مرادی - ص 38 و 39

(79) آخرین دیده بانی - دفتر ادبیات و هنر مقاومت - خاطرات آزادگان/ 18 - تهران - 1370 - آخرین دیده بانی - عباس ابراهیمی - ص 31 و 32

ص: 218

اوژن فلاندن که در سال 1228 شمسی شاهد برگزاری مراسم تعزیه در ایران بوده می نویسد:

«منظره ای که بیش تر مرا جلب کرد، جنگی بود که میان پیروان خاندان حسین و لشگر یزید اتفاق افتاد و این منظره چنان اثر می کرد که انسان به شک می افتاد که نکند حقیقی باشد. جنگ جویان پیوسته شدت حرکات خود افزوده کوشش و مجاهدت را بجایی می رساندند که باید طرف کشته شود.» (1)

در دورۀ سلسله قاجاریه، تعزیه خوانی هم از نظر محتوی و هم از نظر کیفیت و هم از نظر نحوه برگزاری محل آن به اوج تکامل رسید. کنت گوبینو می نویسد:

«مشهور ترین این نمایش ها در ماه محرم اجرا می شود و موضوع آن قتل فرزند علی و خانواده اش در صحرای کربلا است. این نمایش که تعزیه نام دارد ده روز طول می کشد و هر روز سه چهار ساعت اجرا می شود.» (2)

مهم ترین تکیه ای که در دوره قاجاریه در آن نمایش تعزیه اجرا می شد، تکیه دولت بود که در سال 1248 شمسی به دستور ناصر الدین شاه و مباشرت دوست علی خان مشیر الممالک با گنجایش 20 هزار نفر و صرف معادل 150 هزار تومان ساخته شد. بعد از ناصر الدین شاه تکیه دولت و تعزیه خوانی در آن جا از جلوه افتاد و بعد از خلع محمد علی شاه دیگر استفاده از تکیه دولت برای تعزیه خوانی به کلی ممنوع شد و با رواج رادیو و تلویزیون و سینما و پدیدار گشتن انواع سرگرمی های مدرن شبیه خوانی برای ادامه حیات خود به روستا های کشور پناه برد.

لزّيه كما هو الحال فى هذه التشبيهات و فيه استدركنا ذالك اخيراً في حواشينا على العروة الوثقى. نعم يلزم تنزيها ايضاً من المحرمات الشرعيّة و ان كانت على فرض وقوعها لاتسرى حرمتها الى التشبيه كما تقدم.» (1)

ظاهر این است که هیچ اشکالی در جواز تشبّهات و تمثّلات که چند قرن است میان شیعیان به منظور به پا داشتن عزای سید الشهداء (علیه السلام) و گریاندن و تباکی بر آن حضرت رایج شده، وجود ندارد گر چه متضمن پوشیدن مردان لباس زنان باشد. علی الاقوی. گر چه ما پیش از این در جواز آن اشکال داشتیم و در فتوائی که چهار سال پیش صادر نمودیم حکم به جواز را مقید ساختیم و لکن چون دوباره به ادله مراجعه نمودیم بر ما آشکار شد که روایات دال بر حرمت تشبّه مرد به زن، موردی را شامل می شود که مرد از زِیّ مردان بیرون آمده و زِیّ زنانه پیدا نماید، نه این که صرفاً در مدت اندکی بدون هیچ تبدلّ در زِیّ و رفتار لباس زنانه به تن نماید چنان که در این گونه شبیه خوانی ها وجود دارد. و این حکم را اخیراً در حواشی خود بر عروة الوثقی استدراک نمودیم، آری پاک کردن تعزیه خوانی را از محرمات شرعی لازم می دانیم گر چه در صورت ارتکاب حرام، حرمت آن به اصل شبیه خوانی، سرایت نمی نماید.

پس از آن که این فتوای محکم و متین از طرف مرحوم میرزای نائینی صادر گردید به محضر بقیه علما و مراجع عرضه شد و هر کدام نظر خود مبنی بر جواز تعزیه خوانی را ذیل آن مرقوم فرمودند از جمله کسانی که فتوای فوق را مورد تأیید قرار دانند عبارتند از محسن طباطبائی حکیم (2) ، سید محمود حسینی شاهرودی (3) ، محمد حسین آل كاشف الغطاء (4) ، سید ابو القاسم موسوی خوئی (5) و ... حضرت امام خمینی (رحمة اللّه) نیز در پاسخ استفتایی که از محضر مبارک شان در باب

شبیه خوانی شده مرقوم فرموده اند:

«شبیه خوانی اگر مشتمل بر محرماّت و موجب وهن مذهب نباشد مانع ندارد اگر چه روضه خوانی بهتر است و عزا داری برای سید مظلومان از افضل قربات است.» (6)

در مقابل تعدادی از علما به خاطر مشتمل بودن تعزیه خوانی های متعارف بر یک سری اشکالان شرعی با اجرای این گونه نمایش ها به مخالفت برخاستند نظیر شیخ جعفر شوشتری (7) و شیخ هادی نجم آبادی (8) که از ناصر الدین شاه تقاضا کردند که شبیه خوانی را موقوف نماید و شاید مخالفت های این دسته از علماء باعث شد که امیر کبیر صدر اعظم شاه از اجرای تعزیه خوانی جلو گیری نماید. بعضی از نویسندگان معاصر این حرکت امیر کبیر را یک حرکت اصلاحی و خرافات زدایانه

ص: 222

معرفی نموده اند. جناب آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور محترم می نویسد:

«امیر کبیر با بعضی از مظاهر عزا داری که مناسب با روح اسلام هم نیست مخالفت کرد ... و یا با خرافاتِ دیگر که مانند ننگ و عار دین است مبارزه کرد ... و نیز درصدد بود که وضع روضه خوانی و تعزیه داری را به صورت آبرو مند و دنیا پسندی در آورد». (1)

«كلبس الرجل السوار و الخلخال و الثياب المختصه بها عادة و يختلف ذالك باختلاف الأزمان و الأصناع ... و كلبس المرأة ما يختص بالرجل كالمنطقه و العمامة» (1)

مانند این که مرد النگو، خلخال و لباس هائی که بطور عادی مخصوص زنان است بپوشد و این به اختلاف زمان ها و مکان ها مختلف می شود و مانند پوشیدن زن لباس مخصوص به مرد را مانند کمربند و عمامه. فقیهان پس از این دو محقق فرزانه تفسیر فوق را پسندیده و فتوا به حرمت پوشیدن هر یک از زن و مرد، لباس مختص به دیگری را داده اند.

نظر دیگری نیز در این مسأله وجود دارد که در میان فقیهان معاصر شهرت به سزائی پیدا نموده و آن عبارت است از عصر حرمت تشبّه و پوشیدن هر یک از زن و مرد لباس مخصوص به دیگری را. ظاهراً اولین کسی که به ادله حرمت تشبّه خدشه وارد نموده مرحوم مقدس اردبیلی است، وی می نویسد:

«و لعّل دليله الأجماع و انه نوع غش و هو محرم والاجماع غير ظاهر فيما قيل و كذا كونه غشّاً و هو ظاهرٌ» (2)

شاید دلیل حرمت تشبه اجماع باشد و این که آن نوعی غش است و غش حرام است اجماع که ظهوری در حرمت تشبه ندارد و نیز غش بودن هم ظهوری در مسأله ندارد. مرحوم مقدس اردبیلی اشاره ای به روایاتی که در باب تشبّه وارد شده نکرده است و شاید به نظر ایشان روایات به خاطر ضعف سند قابل استدلال نمی باشند مرحوم شیخ یوسف بحرانی (3) ، شیخ انصاری (4) ، سید طباطبائی یزدی (5) ، حکیم (6) ، خوئی (7) ، شاهرودی (8) و .... از طرف داران این دیدگاه محسوب می گردند.

در میان فقیهان اهل سنت نیز همین دو نظر وجود دارد و لكن نظر غالب در میان آنان حرمت تشبه مردان به زنان و بالعکس است. ابن حجر مکی رستمی پس از آن که تشبه را در شمار کبائر آورده می نویسد:

«عد هذا من الكبائر واضح لما عرفت من هذه الاحادث الصحيحه و ما فيها من الوعيد الشديد. و الذى رأيته لأنمتنا ان ذلك التشبه فيه قولان احدهما انه حرام و صححه النودى بل صوبه و ثانيهما انه مکروه و صححه الرافعى في موضع» (9)

تشبه را از کبائر شمردن روشن است بخاطر آن چه شناختی، از دلالت احادیث صحیح بر حرمت و آن چه در آن روایات بود از وعید شدید. به نظر می رسد رهبران ما در باب تشبّه دو قول دارند یکی

ص: 224

این که تشبّه حرام است این نظر را نودی تصحیح کرده و صواب شمرده است و دوم این که آن مکروه است و این را رافعی در موضعی تصحیح نموده است.

«عن ابی خدیجه عن ابی عبد اللّه قال: لعن رسول اللّه المتشبهين من الرجال بالنساء و المتشبهات من النساء بالرجال و هم المخنثون و اللّاتى ينكحن بعضهن بعضاً» (1)

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلم) مردانی را که خود را شبیه زنان و زنانی که خود را شبیه مردان گردانند لعنت نموده و آنان عبارتند از مردانی که ملوط واقع می گردند و زنانی که مساحقه می کنند.

تعدادی از فقهاء همانند مرحوم ایروانی (2) ، سید محمد کاظم یزدی (3) با این که حصر وارده در روایت ابی خدیجه را می پذیرند با این وصف سعی می کنند آن را به گونه ای توجیه نمایند که با حمل نبوی بر معنای عامش منافاتی نداشته باشد لذا سید یزدی می نویسد:

«و قوله في رواية خديجه «هم المخنثون ...» و ان كان ظاهراً فى الحصر الّا انه يمكن من باب ذكر الفرد الأعلى مع امكان دعوى تعدد النبوى ففى احدهما ارادة خصوص هذ المعنى و في الآخر الاعم فتأمل» (4)

روایت ابی خدیجه که می فرماید: آنان مخنثان هستند گر چه سخن پیامبر را منحصر به این معنی می کند. جز آن که امکان دارد ذکر این گروه از باب ذکر فرد اعلی باشد. افزون بر این که امکان ادعای تعدد نبوی نیز وجود دارد که در یکی تنها این معنا (تخنث) اراده شده و در دیگری معنای عام تشبه اراده شده باشد.

مرحوم آیة اللّه خوانساری نیز از طریق تعدد روایت خواسته عموم نبوی را حفظ نماید (5) ، امّا آن چه این بزرگواران در باب تعدد روایت فرموده اند ادعائی بیش نیست و افزون بر این که خلاف ظاهر نیز هست زیرا ظاهر این است که امام صادق و امام باقر به یک روایت نظر داشته اند. سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (6) و آیة اللّه خوئی (7) تفسیر دیگری از روایت نبوی دارند که بخاطر اختصار از نقل آن صرف نظر می نمائیم. تا این جا روشن شد که روایت نبوی دلالتی بر حرمت تشبّه به معنای مورد نظر ندارد بلکه منظور از تشبه در روایت نبوی ملوط واقع گردیدن مردان و مساحقه زنان می باشد به قرینه روایت ابی خدیجه.

دسته دوم از روایات روایاتی است که دلالت بر حرمت تشبه به معنای مورد نظر ما دارد. و دلالت بر حرمت تشبه در خصوص لباس می نماید. در این زمینه دو روایت نقل شده.

1- روایت سماعه عن ابی عبد اللّه فى الرجال يجر ثيابه قال انى لأكره ان يتشبه بالنساء» (12)

امام صادق (علیه السلام) در مورد مردی که جامه اش از بلندی بر زمین کشیده می شد فرمود من از تشبه

ص: 226

به زنان کراهت دارم.

2- عن ابی عبد اللّه (علیه السلام) عن آبائه (علیه السلام) قال كان رسول اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلم) يزجر الرجل ان يتشبه بالنساء و ينهى المرأة ان تتشبه بالرجال في لباسها. (1)

پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلم) مردان را از تشبه به زنان و زنان را از تشبه به مردان در لباس نهی می نمودند.

این دو روایت از نظر سند مرسله هستند و قابل استدلال نمی باشند و از نظر دلالت بر حرمت نیز مورد مناقشه واقع شده اند خصوصاً روایت اولی به قرینه مورد دلالت دارد که منظور از کراهت وارده در روایت همان کراهت اصطلاحی است و آن قرینه این است که ما از خارج می دانیم که (جر التّوب - کشیده شدن جامه به زمین) از محرمات شرعی نمی باشد.

دسته سوم: تعدادی از فقیهان به روایات شهرت (2) نیز برای اثبات حرمت تشبه استدلال کرده اند به این تقریب که پوشیدن لباس زنان موجب اشتهار مردان است و در روایات از پوشیدن هر لباسی که موجب شهرت باشد نهی شده.

بررسی:

در این باب فقط یک روایت صحیح وجود دارد و آن روایت «ابی ایوب الخزاز» است از امام صادق که آن حضرت فرمودند:

﴿ إِنَّ اَللَّهَ یُبْغِضُ شُهْرَهَ اَللِّبَاسِ﴾ (3)

خدای متعال لباس شهرت را دشمن دارد.

و این روایت هیچ دلالتی بر حرمت تشبه ندارد زیرا این روایت می گوید لباس شهرت مبغوض است و اگر پوشیدن لباس زنان موجب شهرت مردان یا پوشیدن لباس مردان موجب شهرت زنان می گردد در این صورت حرمت از باب شهرت خواهد بود نه از باب تشبّه در نتیجه عنوان تشبه خودش از عناوین حرام نخواهد بود بلکه تحقق شهرت خواهد بود که از عناوین حرام است.

تاکنون ثابت گردید که تشبه از عناوین محرم شرعی نیست بنابراین بر پوشیدن مردان لباس زنان را و بالعکس در نمایش ها و تعزیه خوانی ها فرضاً عنوان تشبه صادق باشد، حرام نخواهد بود، مرحوم آیة اللّه خوئی (رحمة اللّه) می نویسد:

«و قد تجلى مما ذكرناه انه لاشك في جواز لبس الرجال لباس المرأة لإظهار الحزن و تجسم

ص: 227

قضيّة الطّف و اقامة التعزية سيد شباب اهل الجنة (علیه السلام) و توهم حرمته لأخبار النهي عن التشبه ناشي من الوساوس الشيطانيه فانك قد عرفت عدم دلالتها على حرمة التشبيه» (1)

از گذشته معلوم گشت که در جواز لبس مردان لباس زنان را برای اظهار حزن و تجسّم قضیه کربلا و اقامه تعزیه برای سید جوانان بهشت شکی نمی باشد و توهم حرمت آن بخاطر نهی از تشبه که در روایات آمده ناشی از وسوسه های شیطانی است زیرا عدم دلالت آن ها بر حرمت پیش تر شناختی. افزون بر آن که بر فرض تسلیم و قبول دلالت ادله حرمت تشبه بر آن هیچ دلالتی بر ممنوع بودن ایفاء نقش جنس مخالف در نمایش ها نمی نماید. و این قبیل ایفاء نقش ها از مصادیق تشبه محسوب نمی گردد زیرا تشبّه از مفاهیم عرفی است و از نظر عرفی در جائی این عنوان صادق است که مردان بر خلاف متعارف زمان خود و بدون هیچ داعی و انگیزه عقلانی شکل و شمایل زنانه به خود گرفته و لباس مخصوص زنان را بپوشند و یا زنان لباس های ویژه مردان را به تن کرده و به شکل و شمایل آنان خود را در آورده و این عمل را زیّ و روش زندگی خود قرار دهند. حضرت آیة اللّه خوئی به همین معنائی که که عرض شد در تفسیر تشبّه تصریح دارند و مرحوم نائینی نیز به مطلب اشاره نموده می نویسد:

ان المحرم من تشبيه الرجال بالمرأة هو ما كان خروجا عن زيّ الرجال رأساً و اخذاً بزىّ النساء دونما اذا تلبس بملابسها مقداراً من الزمان بلا تبديل لزيّه كما هو الحال في هذه التشبهات» (2)

آن چه از تشبیه مرد به زن حرام است موردی است که مرد از زِیّ مردان بیرون آمده و زیّ زنانه به خود گیرد نه این که صرفاً در مدت اندکی از زمان بدون هیچ گونه تبدّل در زیّ، لباس زنان را به تن نماید. چنان که در این نوع شبیه خوانی ها وجود دارد.

مرحوم میرزای قمی (رحمة اللّه) در پاسخ این سؤال که: آیا جایز است در ایام عاشورا تشبیه به صورت امام یا دشمنان اهل بیت به جهت گریانیدن مردم؟ می نویسد:

«در تشبیه به معصوم و نیکان راه منعی در نظر نیست و عمومات رجحان بكاء و ابكاء و تباکی بر سید الشهداء و تابعان ایشان بر آن دلالت دارد و شکی نیست که اعانت بر بّر است» (1)

مرحوم شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء می نویسد:

«مباح فى ذاته و ان كان بتشبيه الادنى بالاعلى و السافل بالسامى و الشريف بالعامي و ذي الميزه بالعادی» (2)

تشبه به امامان (علیهم السلام) ذاتاً مباح است، اگر چه از نوع تشبیه پست به عالی و شریف به عامی و افراد صاحب امتیاز به افراد عادی باشد.

از جمله فقیهانی که بطور صریح در این موضوع ابراز عقیده نموده مرحوم حضرت آیة اللّه خوئی (رحمة اللّه) است که ذیلاً سؤال و پاسخ را نقل می نمائیم:

«هل يجوز عمل اخراج فیلم تاریخى عن النبى (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و عن الأئمه و ما الحكم بالنسبه الى اظهارهم فى الممثلين؟ هل لاىّ ممثل ان يمثل دور هم، ام ينبغي أن يكون مؤمناً ؟ و ما الحكم في اظهار الطاهرين غير المعصومین کالعباس و سلمان و ابی طالب و غیرهم و ما الحكم في اظهار الأنبياً السّابقين کذالک؟

ج: المناط فى الجميع واحد و الحكم سوى و هو الجواز ولا بأس اذا لم يكن العمل هتكاً ولا مؤدياً يوماً الى هتكهم و هتک اولیاء الدین، فاذا كان هذا الشرط مضموناً فانه يجوز» (3)

«آیا جایز است تهیه فیلم تاریخی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام)؟ و بازی نمودن در نقش آنان چه حکمی دارد؟ آیا هر کس می تواند در نقش آنان بازی نماید یا این که باید مؤمن باشد؟ و نیز بازی کردن در نقش انسان های پاک غیر از معصومان نظیر عباس، سلمان و ابی طالب و غیر آنان چه حکمی دارد؟ و نیز بازی کردن در نقش پیامبران گذشته چگونه است؟ پاسخ: در همه مناط یکی است. همه در حکم به جواز مساوی هستند. و اگر این اعمال هتک آنان و یا موجب هتک نگردد باکی در آن نیست. در صورت تضمین این شرط این نمایش ها جایز است.

مرحوم شیخ جعفر كاشف الغطاء و سید علی یزدی نیز از جمله فقیهانی هستند که بر جواز تشبّه به امامان و اعداء آنان تصریح کرده اند. علاوه حکم به جواز را از فتوای آن دسته از فقیهانی که بطور کلی حکم به جواز شبیه خوانی داده اند، می توان به دست آورد، زیرا تشبه به امامان و دشمنان آنان

ص: 229

از ارکان مهم شبیه خوانی های متعارف است و حکم به جواز شبیه خوانی در حقیقت امضاء این گونه تشبّه ها نیز می باشد.

دارد و ادله قبلی اگر دال بر جواز نباشد حداقل مؤید جواز خواهند بود.

یا زنان دیگر در محفل مردان باشد یا تشبیه بعض مؤمنان به یزید و شمر باشد و همراه با نواختن طبل و بعض آلات لهو انجام پذیرد همه این امور جایز است. و اگر غرض از انجام این امور و نیز مطلق تشبیه و امثال آن از جهت موافقت با عمومات نباشد ترکش اولی خواهد بود. همه این امور که ذکر شد و مشابه آن ها اگر به قصد خصوصیت باشد تشریع خواهد بود و اگر ملاحظه شود رحجان آن از جهت عموم مانعی نخواهد داشت.

2- تشبه افراد عادی به امامان معصوم (علیهم السلام) و بازی در نقش آنان موجب هتک حرمت اولیاء دین است و موجب پائین آوردن شخصیت امامان تا سر حد افراد معمولی است و هتک حرمت آنان به نص کتاب و سنت حرام است.

مرحوم میرزای قمی در پاسخ این شبهه می نویسد:

«گاه است که تو هم شود که این موجب هتک حرمت بزرگان دین است. این توهم فاسد است زیرا که مراد تشبیه نفس به نفس و شخص به شخص نیست بلکه تشبیه صورت و زی و لباس است محض از برای تذکره احوال ایشان.» (1)

3- در خصوص تشبه به دشمنان دین اشکال دیگری نیز مطرح است و آن این است که در نصوص از تشبه به آنان منع شده است.

مرحوم سید علی یزدی در پاسخ این شبهه نوشته:

«نهی از تشبیه نه در مجرد هیئت و صورت است بلکه مراد تشبّه در اعمال و افعال است که تشبّه خود را از آنان و عداد آنان قرار دهد و یا مراد از تشبه مودت و رفاقت و تزئین طریقه و استحسان رویه آن هاست و بر تقدیر تسلیم گوئیم نسبت میان این خبر و عمومات ابكاء، عموم من وجه است و ترجیح از برای ثانی است با اعتضاد به اصل پس حق جواز است به مقتضای اصل.» (2)

در خصوص تشبه به مجوس روایتی است که توجیه فوق نمی تواند در آن پیاده شود:

روى الصدُق باسناده عن اسماعيل بن مسلم عن الصادق (علیه السلام)

انه قال (علیه السلام): ﴿ أوحی اللّهُ إلی نَبِیٍّ مِن انبیائِهِ قُل لِلمؤمِنینَ لا یَلبَسوا لِباسَ أعدائی... فَیَکونوا أعدائی کَما هُم أعدائی﴾ (3)

خداوند به پیامبری از پیامبرانش وحی کرد به مؤمنان بگو نپوشند لباس دشمنان من را... که هم دشمن من خواهید شد چنان که آنان دشمن بودند.

ص: 232

بررسی:

آیا روایت بر منع پوشیدن لباس دشمنان ولو چند لحظه و با غرض عقلانی می کند یا نه؟ مسلّم چنین دلالتی ندارد زیرا این قبیل روایات به عرف القأ شده و روشن است که از نظر عرفی به چنین کسی گفته نمی شود که ملبس به لباس دشمنان گشته. افزون بر این که مسأله با صیغه مضارع بیان شده و صیغه مضارع دلالت بر نوعی استمرار و عادت دارد بنابراین روایت ناظر به کسانی است که بطور مستمر لباس دشمنان دین را پوشیده و به ری آنان در آمده باشند.

علمی و فرهنگی.

2- سفر نامه دروویل، سرهنگ گاسپال / 140 بنگاه مطبوعاتی گوتمبرگ، تهران.

3- سفر نامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نور صادقی / 118 انتشارات اشراقی، تهران

4- سفر نامه کنت ژوزف دوگوبینو (سه سال در آسیا) ترجمه عبد الرضا هوشنگ مهدوی / 431 کتاب سرا، تهران.

5- جامع الشتات، ابو القاسم قمی معروف به میرزائی قمی / 816 کتاب المتفرقات - چاپ نا معلوم.

6- كشف الغطاء عن مبهات شريعة العزاً، شيخ جعفر كاشف الغطاء/ 53 انتشارات مهدوی، اصفهان

7- عزا داری از دیدگاه مرجعیت شیعه، علی ربانی خلخالی / 47 انتشارات مكتب الحسين، قم.

8- همان منبع.

9- همان منبع / 57

10- همان منبع.

11- استفتائات از محضر امام خمینی ج 27/2 دفتر انتشارات اسلامی، قم.

12- [از سوی مؤلف ذکر نشده است].

13- [از سوی مؤلف ذکر نشده است].

14- امیر کبیر قهرمان مبارزه با استعمار. اکبر هاشمی رفسنجانی / 146 و 158 انتشارات فراهانی، تهران.

15- شرایع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام، محقق حلّی ج 1-4/ 264 دار الهدی للطباعة و النشر، قم.

16- نهاية الاحكام في معرفة الأحكام، علامه حلی ج 469٫2 دار الأضواء، بيروت.

17- الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية - شهيد ثانى ج 216/3 دار العالم الاسلامی بیروت

18- جامع المقاصد في شرح القواعد، شیخ علی بن الحسين الكركي ج 25/4، مؤسسه آل اللبيت، قم.

19- مسالك الافهام في شرح شرایع الاسلام - شهید ثانی ج 130/1 - دار الهدى للطباعة و

ص: 234

النشر، قم.

20- الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية ج 216/3.

21- جامع المقاصد ج 25/4 .

22- مجمع الفائدة و البرهان في شرح ارشاد الاذهان - مقدس اردبیلی ج 85/8، مؤسسة النشر الاسلامي.

23- الحدائق الناضره فى احكام العترة الطاهره، شيخ يوسف بحرانی ج 198/18 - دار الأضواة، بيروت.

24- کتاب المکاسب، شیخ انصاری ج 173/1، لجنة تحقيق تراث الشيخ الأعظم، قم.

25- حاشية المكاسب، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی / 16 اسماعیلیان، قم.

26- مستمسک العروة الوثقی، سید محسن طباطبائی حکيم ج 394/5، مكتبة آية اللّه المرعشي النجفي، قم.

27- مصباح الفقاهه، خوئی ج 207/1 ، انتشارات وجدانی، قم.

28- حواشی عروة الوثقی، سید یزدی ج 568/1، مكتبة العلمية الاسلاميه، تهران.

29- الزواجر عن اقتراف الكبائر. ابن حجر المكى اليتمى ج 256/1 ، دار الكتب العلميه، بيروت

30- وسائل الشيعه، شیخ حر عاملی ج 211/12 ب 87 ابواب مايكسب به حدیث 1 المكتبه الاسلامیه، تهران.

31- رجال النجاشي، احمد بن على النجاشي، تحقيق محمد جواد نائینی ج 132/2.

32- الحدائق ج 198/18.

33- مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامه - محمد جواد حسینی عاملی ج 60/4 مؤسسه آل البيت، قم.

34- کتاب المكاسب ج 173/1.

35- مصباح الفقاهه ج 207/1.

33- الحدائق ج 198/18.

34- كتاب المكاسب ج 173/1.

35- وسائل الشيعه ج 262/14 ب 24 ابواب النكاح المحرم حديث 6.

36- حاشية الكماسب، میرزا علی الایروانی/ 19 مطبعة رشدیه، تهران

ص: 235

37- حاشية المكاسب، سید محمد کاظم یزدی/ 16.

38- همان منبع.

39- جامع المدارك في شرح المختصر النافع، سید احمد الخوانساری ج 34٫3، اسماعیلیان، قم

40- حاشية المكاسب، سید محمد کاظم یزدی/ 16.

41- مصباح الفقاهه ج 210/1.

42- وسائل الشيعه ج 354/3 ب 13 ابواب احكام الملابس حدیث 1.

43- همان منبع ج 2

44- همان منبع ب 12 احادیث 1 و 2 و 3 و 4.

45- همان منبع ج 1 .

46- مصباح الفقاهه ج 1/ 210 .

47- عزا داری از دیدگاه مرجعیت شیعه / 47 .

48- جامع الشتات / 816.

49- الآيات البينات في قمح البدع و الضلالات، محمد حسین آل كاشف الغطاء/ 20 مطبعة علویه، نجف اشرف.

50- منية المسائل خوئی / 212 مطبعه ،علمه، طبع سوم.

51- وسائل مظفری / 171 مطبعه شاهنشاهی طبع سال 1320 ه.ق

52- جامع الشتات / 816

53- وسائل مظفری/ 171

54- كشف الغطاء /43

55- جامع الشتات / 816

56- وسائل مظفری /171

57- وسائل الشيعه ج 279/3 ب 19 لباس مصلی حدیث 8

ص: 236

فاما عاشوراء فعلى فاعولاء و قد حكى على هذا الوزن خابوراء موضع و لم يجيء في كلامهم غيره - و ستراه في اللفيف ان شاء اللّه - و العاشوراء قد تكلموا به قديماً و كانت اليهود تصومه؛ فقال النبي (صلی اللّه علیه و آله و سلم): ﴿ نحن احقّ بصومه.﴾ (1)

4- نهاية اللغة ابن اثير: و فيه (اى فى الحديث) ذكر عاشوراء هو اليوم العاشر من المحرم و هو اسم اسلامي. و ليس في كلامهم فاعولاء بالمدّ غيره. و قد ألحق به تاسوعاء و هو تاسع المحرم. و قيل ان عاشوراء هو التاسع، مأخوذ من العشر في اوراد الابل - و قد تقدم مبسوطاً في حرف التاء -

فيه (اى فى الحديث): «لئن بقيتُ الى قابل لأصومنّ تاسوعاء» هو اليوم التاسع من المحرم. و انما قال ذلک کراهةً لموافقة اليهود؛ فانهم كانوا يصومون عاشوراء و هو العاشر؛ فاراد ان يخالفهم و يصوم التاسع.

قال الازهری: اراد بتاسوعاء عاشوراء، كانّه تاوّل فيه عشر ورد الابل. تقول العرب: وردت الابل عِشراً اذا وردت اليوم التاسع.

و ظاهر الحديث يدل على خلافه؛ لانّه قد كان يصوم عاشوراء و هو اليوم العاشر؛ ثم قال: «لئن بقيت الى قابل لأصومنّ تاسوعاء»؛ فكيف يعد بصومٍ قد كان يصومه؟ (2)

5- مقاييس اللغة ابن فارس: عاشوراء: اليوم العاشر من المحرم. (3)

6- لسان العرب ابن منظور: عاشوراء و عشوراء ممدودان: اليوم العاشر من المحرم. و قيل التاسع - (4)

7- صحاح اللغة جوهري: يوم عاشوراء و عشوراء ايضاً ممدودان. و التاسوعاء قبل يوم العاشوراء، و اظنّه مولّداً. (5)

8- قاموس اللغة فيروز آبادی: العاشوراء و العشوراء و يقصران و العاشور: عاشر المحرم او تاسعه؛

التاسوعاء: قبل يوم عاشوراء؛ مولّد. (6)

9- تاج العروس زبيدي: (العاشوراء) قال شيخنا: قلت: المعروف تجرّده من ال (و العشوراء ممدودان و تقصران و العاشور عاشر محرم) - و قد ألحق به تاسوعاء، قلت: هذه و الالفاظ الاربعة التى ذكر ها الازهرى يستدرك بها على ابن دريد حيث قال في الجمهرة: «ليس لهم فاعولاء غير عاشوراء لا ثاني له.» قال شيخنا: «و يستدرک علیهم حاضوراء.» و زاد

ص: 238

ابن خالويه (1) ساموعاء (أو تاسعه) و به اوّل المزنىُّ الحديث: «لاصومن التاسع.» فقال: يحتمل ان يكون التاسع هو العاشر - (2)

10- الغريبين هروى: و في حديث ابن عباس: «لئن بقيت الى قابل لاصومنّ التاسع.» قال ابو منصور یعنی عاشوراء. كانّه تاول فيه عشر الورد انها تسعة ايام و العرب تقول: «وردت الابل عشرا.» اذا وردت يوم التاسع - و يحتمل ان يكون كره موافقة اليهود؛ لانهم يصومون اليوم العاشر؛ فاراد ان يخالفهم و يصوم اليوم التاسع. (3)

11- السامي في الاسامي ميداني: فصل فى مشاهير ايام العرب فى السنة: يوم عاشوراء و عشوراء: روز دهم از محرم. (4)

12- مختار الصحاح رازى: يوم عاشوراء و عشوراء ايضاً ممدودان؛

التاسوعاء بالمدّ: قبل يوم العاشوراء؛ و اظنّه مولّداً. (5)

13- مصباح المنير فيّومي: و عاشوراء عاشر المحرم - و فيها لغات: المدّ و القصر القصر مع الالف بعد العين و عشوراء بالمدّ مع حذف الألف.

و قوله (عليه الصلاة و السلام: «لاصومن التاسع.» مذهب ابن عباس و اخذ به بعض العلماء انّ المراد بالتاسع يوم عاشوراء؛ فعاشوراء عنده تاسع المحرم، و المشهور من اقاويل العلماء سلفهم و خلفهم انّ عاشوراء عاشر المحرّم و التاسوعاء تاسع المحرّم استدلالاً بالحديث الصحيح انّه عليه الصلاة و السلام صام عاشوراء فقيل له: «انّ اليهود و النصاری (6) تعظّمه.» فقال: «فاذا كان العام المقبل صمنا التاسع.» فانّه يدل على انّه كان يصوم غير التاسع؛ فلا يصح ان یعد بصوم ما قد صامه. و قیل اراد ترک العاشر و صوم التاسع وحده خلافاً لاهل الكتاب، و فيه نظر لقوله (عليه الصلاة و السلام) في حديث: «صوموا يوم عاشوراء و خالفوا اليهود؛ صوموا قبله يوماً و بعده يوماً.» و معناه صوموا معه يوماً قبله او بعده حتّى تخرجوا عن التشبيه باليهود في افراد العاشر. و اختلف هل كان واجباً و نسخ بصوم رمضان او لم يكن واجباً قطّ. و اتفقوا على انّ صومه سنّة.

و امّا تاسوعاء فقال الجوهرى اظنّه مولّداً. و قال الصغانی (7) مولّد. فينبغي ان يقال اذا استعمل مع عاشوراء فهو قياس العربي لاجل الازدواج، و ان استعمل وحده فمسلم ان كان غير مسموع. (8)

14- مجمع البحرين طريحي: التاسوعاء: قبل يوم العاشوراء، قال الجوهري: و اظنّه مولداً.

ص: 239

يوم عاشوراء بالمد و القصر : و هو عاشر المحرم و هو اسم اسلامی، و جاء عشوراء بالمدّ مع حذف الألف التي بعد العين - (1)

15- منتهی الارب صفی پور (سده سیزدهم): عاشوراء بالمد: دهم محرم یا نهم آن. و در آن لغات است: عشوراء بالمد و عاشوری و عشوری مقصورین و عاشور - و قال بعضهم: عاشوراء معرفة لا يدخل عليها الالف و اللام و لا يوصف بها اليوم و لكن يضاف اليها.

تاسوعاء روز نهم محرم؛ مولّد است. (2)

16- معيار اللغة محمد علی شیرازی (سده سیزدهم): العاشور ككافور و العاشوراء بالممدود و العشوراء كصبور بالممدودة و تقصران: عاشر المحرّم؛ قتل فيه الحسين بن على (عليهما السلام).

التاسوعاء ككافور بالممدودة: التاسع من المحرم. (3)

17- ترجمه قاموس اللغة محمد یحیی قزوینی (سده دوازدهم): عاشوراء بر وزن باحوراء و عشوراء بر وزن صفوراء و هر دو به قصر هم آمده و عاشور بر وزن کافور: دهم ماه محرم یا نهم محرم است.

تاسوعاء به مد آخر: روز پیش از عاشوراست. و جوهری گوید که گمان من این است که مولّد است. (4)

18- منتخب اللغة شاه جهانی، تالیف سید عبد الرشید حسینی مدنی: عاشور: دهم روز محرم یا نهم روز؛ و آن را عاشوراء و عشوراء نیز خوانند. (5)

19- اقرب الموارد شرتوتى لبنانى: العاشور و العاشوراء و العاشوری و العشوری: عاشر المحرم و قیل تاسعه، و المشهور انّ عاشوراء عاشر محرم و تاسوعاء تاسعه.

التاسوعاء: اليوم التاسع من الشهر؛ و عليه رواية: «لئن بقيت الى قابل لاصومن تاسوعاء.» (6)

20- دستور العلماء، تالیف قاضی عبد النبی احمد نگری (سده دوازدهم): عاشوراء هو اليوم العاشر من المحرم؛ يوم عظيم حدثت فيه حوادث عظيمة الشان عجيبة البيان، كخلق آدم (عليه السلام) و اخراجه من الجنان و قبول توبته و مغفرته عن العصيان، و طوفان نوح (علیه السلام) سيّما شهادة الامام الهمام المظلوم المعصوم الشهيد السعيد ابی عبد اللّه الحسين (رضی اللّه عنه) ابن اسد اللّه الغالب على بن ابى طالب (كرّم اللّه وجهه) و سيحدث فيه امور عظام جسام او مهولة

ص: 240

مخوفة كخروج الامام الهمام محمد المهدی (رضی اللّه تعالى عنه) و نزول عيسى (عليه السلام) من السماء و خروج الدجّال و دابّة الارض خصوصاً قيام القيامة كما اخبر بها المخبر الصادق الصدوق نبیّ آخر الزّمان (عليه و على آله الصلاة و السلام) من اللّه الملك المنّان. و استحسن الفقهاء فيه عشرة أعمال كما قال واحد من الاكابر:

عليكم يوم عاشوراء قومي *** بأن تأتوا بعشر من خصالٍ

بصوم و الصلاة و مسح ايدٍ *** على راس اليتيم و الاغتسال

و صلح و العيادة للاعلّاء *** و توسيع الطعام على العيال

و ثامنها زيارة عالميكم *** و تاسعها الدعاء مع اكتحال

و لم تثبت هذه الاعمال من الاحاديث الصحيحة؛ فانّ الاحاديث المنقولة فيها موضوعات. نعم الصوم و توسيع الطعام على العيال فى اليوم المذكور ثابت بالاحاديث الصحيحة.

و انّما سمّى عاشوراء لان اللّه تعالى اعطى لعشرة من الانبياء عشر كرامات في ذلك اليوم: آدم و ادریس و نوحاً و یونس و ایّوب و یوسف و موسی و عیسی و ابراهیم و محمّد (صلوات اللّه عليهم اجمعين). و هذا يوم من أطاع اللّه تعالى فيه نال جزيل الثواب و من عصاه فيه عوقب باشدّ العقاب و العذاب؛ كقاتل حسين بن على (رضی اللّه تعالى عنهما) بل من امر بقتله و استبشر به.

و في اليواقيت (1) : يجب على الابوين ان يامر الصبّي بصوم يوم عاشوراء اذا كان لا يلحقه ضرر؛ لانّه روى فى الاخبار انّ النبيّ المختار (عليه السلام) كان يدعو الحسن و الحسين (رضى اللّه تعالى عنهما) وقت السحر و يلقى البزاق فى فيها و كان يقول لفاطمة (رضى اللّه تعالى عنها): «لا تطعميها اليوم شيئاً؛ فانّ هذا يوم تصوم الوحوش و لا تاكل.» (2)

و في الملتقط (3) روی ابو سعید الخدرى (رضى اللّه تعالى عنه) عن النبيّ (عليه الصلاة و السلام) انّه قال: «من صام يوم عاشوراء كان كفّارة لذنب سَنَة ، و من وسّع النفقة على عياله یوسّع اللّه عليه الرزق سنة.»

و في الشريعة (4) : يستحب ان يصوم قبل يوم عاشوراء يوماً و بعده يوماً خلافاً لاهل الكتاب. و اعلم انّ الفقهاء و العبّاد يلتزمون الصلاة و الادعية في هذا اليوم و يذكرون فيها الاحاديث و لم يثبت شيء منها عند اهل الحديث غير الصوم و توسيع الطعام (5) كما مرّ. (6)

از مطالبی که از این بیست کتاب نقل شد استفاده می شود:

ص: 241

1- در زبان عربی واژه ای که بر وزن «عاشوراء» باشد یا نداریم و یا بسیار کم است.

2- این واژه به چهار وزن دیگر هم استعمال شده است: عاشور، عاشوری، عشوراء، عشوری.

3- بعضی گفته اند این کلمه معرفه است و الف و لام بر سر آن در نمی آید و صفت یوم قرار نمی گیرد؛ بلکه یوم به آن اضافه می شود.

4- صاحب جمهرة اللغة و صاحب نهاية اللغة و صاحب مجمع البحرین گفته اند: این واژه اسم اسلامی است و قبل از اسلام نبوده است. اما ظاهراً این مطلب درست نیست؛ زیرا در نقل های متعدد از عاشوراء قبل از اسلام سخن رفته است که در همین مقال قبلاً یاد شد و بعد هم خواهد آمد. مگر این که گفته شود: قبل از اسلام مصداق عاشوراء - یعنی دهم یا نهم محرم - مطرح بوده است؛ نه واژه عاشوراء.

5- با این که در تاریخ حادثه کربلا و مطالب مربوط به آن، هر جا واژه عاشوراء به کار برده شده می شود مقصود دهم محرم است، اما در موارد دیگر احتمال داده شده که مقصود از عاشوراء نهم محرم باشد و با تاسوعاء فرقی نداشته باشد. اما ظاهراً این احتمال ناشی از استفاده نادرست از برخی روایات باشد؛ زیرا معنی روایت: «لاصومنّ التاسع» افزودن روزه روز نهم به روز دهم است (همان طور که در روایات آمده و در آینده نقل خواهد شد) نه این که مقصود از نهم ماه، عاشوراء باشد.

فیّومی در مصباح المنیر گوید: المشهور من اقاويل العلماء سلفهم و خلفهم ان عاشوراء عاشر المحرم و التاسوعاء تاسع المحرم. (1)

علاوه بر این ماده ع ش ر بر این مطلب گواهی می دهد.

6- کسانی که احتمال داده اند مقصود از عاشوراء نهم محرم باشد گفته اند: هنگامی که شتر نه روز آب استفاده کند یعنی وارد روز نهم شود، گفته می شود: «وردت الابل عِشراً.» و این به خاطر آن است که تتمه روز اول و ابتداء روز آخر را به حساب می آورند و مجموعاً ده می شود و بنابر این اطلاق عاشوراء بر روز نهم بی اشکال است. (2)

و واضح است که این مطلب یک توجیه است که اگر اصل استعمال عاشوراء در روز نهم مسلّم بود، می توانستیم این طور توجیه نماییم؛ نه این که این مطلب را دلیل برای اثبات استعمال بدانیم.

7- جوهری در صحاح اللغة گوید: التاسوعاء قبل يوم العاشوراء و اظنّه مولّداً، یعنی گمان می کنم استعمال واژه تاسوعاء عربی اصیل نباشد. (3)

و همین مطلب را در برخی از لغت نامه های دیگر هم می بینیم. صاحب منتهی الارب گوید:

ص: 242

تاسوعاء: روز نهم محرم مولّد است. (1)

و صاحب مصباح المنیر گوید: تاسوعاء: قال الجوهرى اظنّه مولّداً.

و قال الصغاني: مولّد. فينبغي ان يقال اذا استعمل مع عاشوراء فهو قيال العربي لأجل الازدواج و ان استعمل وحده فمسلّم ان كان غير مسموع. (2)

8- تا کنون در میان روایاتی که از رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) و امیر مؤمنان (علیه السلام) و امام مجتبی (علیه السلام) در ارتباط با اخبار از شهادت امام حسین (علیه السلام) در عراق و کربلا نقل شده، روایتی که لفظ عاشوراء در آن باشد، یعنی خبر داده باشند که شهادت حضرت حسین علیه السلام روز عاشوراء واقع می شود، ندیده ام؛ بلکه فقط خبر از اصل شهادت و مکان شهادت داده اند؛ نه زمان آن. بله فقط از میثم تمّار نقل شده که خبر از شهادت حضرت حسین (علیه السلام) در دهم محرم داده است. (3)

9- بسیار موجب شگفتی است که در غالب کتاب های اهل تسنن اعم از لغت و حدیث و غیره هنگامی که واژه عاشوراء و معنی و مقصود از آن را بیان کرده اند اشاره ای به وقوع حادثه شهادت حضرت ابی عبد اللّه (علیه السلام) در این روز نکرده اند؛ با این که در همین کتاب ها بار ها و بار ها به مناسبت، به حوادث خیلی بی اهمیت اشاره شده است. و این گونه برخورد را باید کم لطفی و بی لطفی آنان، یا خدای نکرده کتمان حقائق و سانسور مطالب لازم بشمار آورد.

10- واژه عاشوراء بعد از شهادت حضرت امام حسین (علیه السلام) با همین واژه قبل از حادثه کربلا در مکتب تشیع و نیز نزد آگاهان از اهل تسنن، زمین تا آسمان تفاوت دارد؛ زیرا قبل از شهادت امام حسین (علیه السلام) مقصود از «عاشوراء» دهم یکی از ماه های قمری یعنی محرم الحرام بود؛ اما پس از واقعه کربلا «عاشوراء» به عنوان یک شعار بسیار پر محتوی، یک تابلوی گویای سلسله ای از حقائق تاریخی اسلام و یک مفهوم سازنده و آموزنده و آگاهی دهنده می باشد و همان طور که گفته شده، ردیف بعثت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله) و غدیر امیر مؤمنان (علیه السلام) است.

پس معلوم می شود روز عاشورا نزد یهود از روز های بزرگی بوده که در آن روز روزه می گرفته اند.

در کتاب سنن دارمی از ابن عباس نقل شده که او گفت: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله) هنگامی که به مدینه آمد، دید که یهودیان روز عاشورا را روزه می گیرند. (1) آن حضرت سؤال کرد که چرا روزه می گیرید.گفتند زیرا این روزی است که موسی بر فرعون غالب شد. پس رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله) به مسلمانان فرمود: «شما به موسی (علیه السلام) اولی هستید؛ پس روز عاشورا را روزه بگیرید.» (2)

و همین روایت با مختصر تفاوتی در سنن ابن ماجه نیز نقل شده است. (3)

در کتاب محلّی ابن حزم از عطاء نقل شده که او گوید از ابن عباس شنیدم که می گفت با یهودیان (در روزه روز عاشورا) مخالفت کنید؛ هم نهم را روزه بگیرید و هم دهم را (تا معلوم باشد این روزه روزه آن ها نیست). (4)

در کتاب صحیح بخاری و نیل الاوطار از ابو موسی نقل کرده اند: کان يوم عاشوراء تعظّمه اليهود و تتخذه عيداً. فقال رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله: ﴿ صوموه انتم.﴾ (5)

در جمرة اللغة آمده: و العاشوراء قد تكلموا به قديماً و كانت اليهود تصومه؛ فقال النبي (صلى اللّه علیه و آله) ﴿ نحن أحقُّ بصومه.﴾ (6)

و در صحیح مسلم آمده: كان اهل خیبر (یهودی بودند) يصومون يوم عاشوراء و يتخذونه عيداً و يلبسون نسائهم فيه حليهم و شارتهم. فقال رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله: ﴿ فصوموه انتم﴾ (7)

عاشور است و قریش این روز را در جاهلیت روزه می گرفتند. پس هر کدام شما (مسلمین) دوست دارد روزه بگیرد، بگیرد و هر کدام دوست دارد روزه را ترک کند، ترک کند.» (1)

در کتاب موطأ مالک آمده: ان عائشة قالت كان يوم عاشوراء يوماً تصومه قريش في الجاهلية و كان رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله) يصومه في الجاهلية ... (2)

در صحیح بخاری نقل شده: ان قريشاً كانت تصوم يوم عاشوراء في الجاهلية. ثم امر رسول اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلم) بصيامه حتى فرض رمضان ... (3)

در کتاب نیل الاوطار آمده: ان اهل الجاهلية كانوا يصومون يوم عاشوراء و ان رسول اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلم) صامه و المسلمون قبل او يفرض رمضان ... (4)

فلما نزّل رمضان لم نؤمر به.» (1)

و در همان کتاب: عن قيس بن سعد قال: «كنا نصوم عاشوراء قبل ان ينزل علينا صوم رمضان... فلما نزل لم نؤمر به و لم نُنْه عنه و نحن نفعل.» (2)

از این تاریخ است که روزه روز عاشورا به دو عنوان می توانست انجام شود:

1- بعنوان این که از ایام اللّه است؛ مانند این که قبل از حادثه کربلا روز عاشورا را روزه می گرفتند یا بعنوان واجب و یا مستحب.

2- بعنوان این که چون یزید امام حسین (علیه السلام) را ظاهراً از بین برده باید روزه گرفت و از همین تاریخ است که امامان معصوم ما با روشن گری، و احیاناً نهی از روزه روز عاشوراء، و حتی با بیان این که تا نزدیک غروب چیزی نخورید و نیاشامید؛ اما نزدیک غروب قدری چیز بخورید تا روزه اصطلاحی نباشد با این فکرِ کفری که ریشه در دشمنی اهل بیت (علیهم السلام) دارد مبارزه و مخالفت کردند.

امام صادق (علیه السلام) به عبد اللّه بن سنان فرمود:

﴿ لاَ تَجْعَلْهُ صَوْماً کَمَلاً وَ لْیَکُنْ إِفْطَارُکَ بَعْدَ صَلاَهِ اَلْعَصْرِ بِسَاعَهٍ عَلَی شَرْبَهٍ مِنْ مَاءٍ ...﴾ (1)

زراره از امام صادق و امام باقر (عليهما السلام) نقل کرده که به او فرمودند:

﴿ لاَ تَصُمْ یَوْمَ عَاشُورَاءَ ...﴾ (2)

جعفر بن عیسی گوید: سالت الرضا (علیه السلام) عن صوم یوم عاشوراء و ما یقول الناس فیه. فقال (علیه السلام): ﴿ عَنْ صَوْمِ ابْنِ مَرْجانَهَ تَسْئَلُنی؟ ذلِکَ یوْمٌ صامَهُ الاَدْعِیاءَ مِنْ آلِ زِیادٍ لِقَتْلِ الْحُسَینِ (علیه السلام) وَ هُوَ یوْمٌ یتَشائَمُ بِهِ آلُ مُحَمَّدٍ وَ یتَشائَمُ بِهِ اَهْلُ الاِسْلامِ و اليوم المتشأم به الاسلام و اهله لا يصام فيه ولا يتبرك به ... وَ یوْمُ عاشُورا قُتِلَ الْحُسَینُ (علیه السلام) وَ تَبَرَّکَ بِهِ ابْنُ مَرْجانَهَ و تشأم به آل محمد (علیهم السلام) فَمَنْ صامَهُما (3) اَوْ تَبَرَّکَ بِهِما لَقِی اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی مَمْسُوخَ الْقَلْبِ وَ کانَ حَشَرَهُ مَع الَّذینَ سَنُّوا صَوْمَهُما وَ التَّبَرُّکَ بِهِما.﴾ (4)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: ﴿ مَنْ صَامَهُ کَانَ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِ ذَلِکَ اَلْیَوْمِ حَظَّ اِبْنِ مَرْجَانَهَ وَ آلِ زِیَادٍ.﴾ قال الراوی: قلت و ما كان حظهم من ذلك اليوم؟ قال: ﴿ اَلنَّارُ أَعَاذَنَا اَللَّهُ مِنَ اَلنَّارِ وَ مِنْ عَمَلٍ یُقَرِّبُ مِنَ اَلنَّارِ.﴾ (5)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: ﴿ أَمَا إِنَّهُ صِیَامُ یَوْمٍ مَا نَزَلَ بِهِ کِتَابٌ وَ لاَ جَرَتْ بِهِ سُنَّهٌ إِلاَّ سُنَّهُ آلِ زِیَادٍ بِقَتْلِ اَلْحُسَیْنِ (عليهما السلام).﴾ (6) ظاهراً مقصود، روزه آن طور که بنی امیه می گفتند می باشد.

و چند روایت دیگر نیز به همین مضمون در روایات باب صیام عاشوراء در کتاب های حدیثی مانند جامع احادیث الشیعه نقل شده است. (7)

ص: 247

بنابر این جمع بین این دو گروه روایت (یعنی روایاتی که دلالت بر مطلوبیت صوم عاشورا و روایاتی که دلالت بر عدم مطلوبیت آن دارد) بسیار روشن است.

مرحوم مقدس اردبیلی در کتاب شرح ارشاد در شرح فتوای علامه حلی به استحباب روزه عاشورا به شرط این که به خاطر محزون بودن از شهادت امام حسین (علیه السلام) باشد فرموده است: روایات در این مورد مختلف است برخی دلالت بر استحباب دارد و می گوید روزه عاشورا کفاره گناه یک سال است و روزه تاسوعا و عاشورا کفاره گناه یک سال است و رسول خدا این روز را روزه گرفته است. و برخی دیگر از روایات دلالت بر کراهت بلکه حرمت دارد مانند روایتی که می گوید روزه این روز سنت آل زیاد و روزه ابن مرجانه است...

برای جمع بین این دو گروه روایت می توان گفت... گروه دوم مربوط به روزه عاشورا به عنوان تبرّک و شکر به خاطر شهادت امام حسین (علیه السلام) است و روزه به این منظور حرام می باشد. و اگر به این منظور هم نباشد ممکن است به خاطر این که سنت دشمنان اهل بیت است و روزه دار در این روز به آنان شباهت پیدا می کند مکروه باشد کما این که اتصاف به اوصاف یهود و نصاری مکروه است و این که علامه حلی فرمود در صورتی که به خاطر حزن باشد مستحب است مقصود اینست که هیچ به کار بنی امیه که به خاطر سرور و شکر روزه می گرفتند، نداشته باشد. (1)

صاحب جواهر هم در شرح قول محقق: «يستحب صوم عاشوراء على وجه الحزن». فرموده است: «لا ان يكون على جهة التبرك و الشكر و بذلك جمع الشيخان و غير هما بين الروايات الدالة على المطلوبية و النصوص المتضمنة للنهي عن صومه...» (2)

مرحوم محدث قمی (رحمة اللّه) در ماده عشر سفينة البحار مطلب شگفت آوری در این زمینه از یکی از علمای اهل تسنن، «شیخ عبد القادر جیلانی» نقل کرده است، که خواندنی است.

السنة و التفاخر بالملابس المنتخبة و المظاهرة بتطيب الابدان... من اسباب الافراح و المَسرّات و اعتذارهم في ذلك بانه يوم ليس كالايام و انه خصوص بالمناقب العظام و يدّعون ان اللّه عزّ و جلّ تاب فيه على آدم فكيف وجب ان يقضى فيه حق آدم فيتّخذ عيداً و لم يجب ان يقضى حق سید الاولين و الآخرين محمد خاتم النبيين (صلی اللّه علیه و آله و سلم) في مصابه بسيطه و ولده و ریحانته و قرّة عينه و باهله الذين اصيبوا و حريمه الذين سبوا و هتكوا؟...» (1)

تهذيب الاحکام شیخ طوسی از امام باقر (علیه السلام): «لزفت السفينة يوم عاشوراء على الجودى فامر نوح (عليه السلام) من معه من الجن و الانس ان يصوموا ذلك اليوم.» و قال ابو جعفر (عليه السلام):« اتدرون ما هذا اليوم ؟ هذا اليوم الذي تاب اللّه عز و جل فيه على آدم و حوا (عليهما السلام)، و هذا اليوم الذي فلق اللّه فيه البحر لبنى اسرائيل فأغرق فرعون و من معه، و هذا اليوم الذى غلب موسى (علیه السلام) فرعون، و هذا اليوم الذي ولد فيه ابراهيم (علیه السلام) و هذا اليوم الذى تاب اللّه فيه على قوم يونس، و هذا اليوم الذي ولد فيه عيسى بن مريم (علیه السلام)، و هذا اليوم الذى يقوم فيه القائم (علیه السلام).» (2)

دعائم الاسلام قاضی نعمان مصری: عن جعفر بن محمد (عليها السلام) انه قال: «استوت السفينة يوم عاشوراء على الجودى فامر نوح (علیه السلام) من معه من الانس و الجنّ بصومه و هو اليوم الذي تاب اللّه فيه على آدم (علیه السلام) و هو اليوم الذى يقوم فيه قائمنا اهل البيت (علیهم السلام).» (3)

شفاء الصدور حاج میرزا ابو الفضل طهرانی: شیخ صدوق از جبلّه مکیه نقل کرده که شنیدم از میثم تمار- رضی اللّه عنه - که فرمود: و اللّه می کشند این امت پسر پیغمبر خود را در محرم در روز دهم. و هر آینه اعداء حق سبحانه و تعالی این روز را روز برکت قرار دهند و همانا این کار شدنی است و پیشی گرفته است در علم خدای تعالی و من می دانم او را به عهدی که از مولایم امیر المومنین (علیه السلام) به من رسیده - تا آن جا که جبله می گوید - گفتم چگونه مردم روز قتل حسین را روز برکت قرار دهند؟ پس میثم بگریست و فرمود: حدیثی وضع کنند که او روزی است که خدای تعالی در او توبه آدم را قبول کرد - با این که خدای تعالی در ذی حجه توبه آدم را قبول کرد - و گمان می کنند که او روزی است که خدای تعالی یونس را از شکم ماهی بیرون آورد - با این که خدای تعالی یونس را در ذی قعده از شکم ماهی بر آورد - و گمان می کنند که او روزی است که سفینه نوح بر جودی قرار گرفت - با این که استواء سفینه در روز هجدهم ذی حجه بود - و گمان می کنند که او روزی است که خدا دریا را برای موسی بشکافت - با این که این کار در ربیع الاول بود. (4)

ص: 249

در مجله «الهادی» که سال های قبل از پیروزی انقلاب در قم منتشر می شد شماره دوم سال هفتم در مقاله ای پیرامون عاشورا و روزه یهود در این روز بحث شده است نویسنده آن مقاله معتقد است تمام روایاتی که دلالت بر روزه گرفتن یهودی ها در عاشورا دارد جعلی است و این قبیل روایات در راستای کار بنی امیه بوده که موضوع کربلا و حادثه عاشورا را لوث کنند. وی می نویسد: