برگزار کنندگان کنگره :

• سازمان تبلیغات اسلامی استان مازندران

• صندوق قرض الحسنه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بابل

• نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی منطقه 3

• دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی بابل

از غدیر تا عاشورا

مقالات برگزیده کنگره علمی از غدیر تا عاشورا

گردآورنده : دبیرخانه کنگره از غدیر تا عاشورا

ناشر : انتشارات وثوق (7735700-0251)

صفحه آرایی : سجاد - قم 09112510620

چاپ : نهضت

نوبت چاپ : اول، زمستان 1381

تیراژ : 1500 جلد :

قیمت : 2500 تومان

شابک : 1 - 40 - 7250-964 1 - 40 - 7250 - 964 :ISBN

همه حقوق محفوظ است

ص: 2

ص: 4

باسمه تعالی

ویژگی دیگر این کنگره تبیین مفاهیم، مبانی، مصادیق عزت و افتخار حسینی و نکته ها و پیام های نام گذاری سال جاری به سال عزّت و افتخار حسینی می باشد.

آنچه در کتاب حاضر بدان همت گمارده شده، مجموعه مقالات برتر «از غدیر تا عاشورا» توسط صاحبان قلم و اندیشه و خرد از حوزه و دانشگاه می باشد که نگارندگان ماهر و فهیم مقالات، زوایای زیبا و برهه های عبرت آموز از حماسه های بزرگ و بی مانند غدیر و عاشورا را با کمال شیوایی تدوین و در تبیین وقایع درس آموز تاریخ اسلامی و مطابقت و تحلیلی موزون آن با رویکرد زمامداران و زعمای کنونی در بلاد اسلامی به ویژه ایران پرداختند.

با اظهار امتنان وافر از همۀ پژوهشگران و شعرای متعهد که نسبت به تدوین و ارسال مقالات و آثار ادبی صمیمانه بذل توجه داشتند و بر غنای این محفل نورانی افزودند، وظیفۀ خود می دانم از خدمات و زحمات مخلصانه اعضای بزرگوار هیأت علمی اساتید مجرب و برجسته و صاحبان قلم و اندیشه حوزه و دانشگاه که حقا و انصافا با حضور جدی و امعان نظر کافی به بررسی و مطالعه دقیق مقالات رسیده پرداخته اند نهایت تقدیر و تشکر را بنمایم .

در خاتمه اینجانب، برخود فرض و لازم می دانم از تلاش و مساعی همه عزیزانی که ما را در برپایی هر چه باشکوه تر این همایش آسمانی یاری نموده اند علی الخصوص از عنایت ویژه مؤسسه بابرکت صندوق قرض الحسنه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بابل، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی منطقه سه و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی بابل و عوامل اجرایی خصوصاً برادر پرتلاش حاج مهدی نوری کمال امتنان را بعمل آورم، امید است مشمول عنایت ویژه صاحبان این کنگره حضرت امیرالمؤمنین علی و سیدالشهداء علیهما السلام در دنیا و آخرت واقع شویم.

از درگاه خداوند سبحان خاضعانه مسألت دارم تا این ناچیز تحفه را از همه تلاشگران و مخلصان و ارادتمندان به اهل بیت علیهم السلام قبول فرموده و مجموعه حاضر را ره توشه ای مناسب برای رهروان ولایت و پویندگان اسلام ناب محمدی و عامل افزایش بصیرت و هوشیاری جامعه اسلامی خصوصا جوانان عزیز ثبت و توفیق خدمت و تلاش بیش از پیش در جهت اشاعه فرهنگ غنی اسلام ناب محمدی صلی الله علیه وآله وسلم و فرهنگ حیات بخش اهل بیت عصمت و طهارت با عنایت فرماید.

اللهم وفقنا لما تحب وترضى واجعلنا من المتمسكين

بولايه على ابن ابيطالب والائمة المعصومين علیهم السلام

ناصر شكريان

دبیر کنگره - اسفند 1381

ص: 6

را تنها از او مطالبه نمایند تا سهمی از عزت نصیب آنان نماید. ﴿ مَنْ كانَ يُرِيدُ العِزَّةِ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً ﴾ همان طوری که همین کار را با ایمان آورندگان انجام داده و سهمی از عزتش را به آنان عطا فرمود: ﴿ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ ﴾ (1) عزت خاص خداوند و رسول او و مؤمنین است.

اگر پیامبر و مؤمنین عزیزند، این عزت را در پرتو عزت خداوند کسب نموده اند؛ زیرا بندگی و اطاعت از خداوند عزیز عزّت آفرین است.

لذا در حدیثی از پیامبر اکرم نقل شده است که فرمود: ﴿ انَّ رَبُّکُم يَقُولُ كُلَّ يَوْمٍ أَنَا الْعَزِيزِ ، فَمَنْ أَرَادَ عَزَّ الدَّارَيْنِ فَلْيُطِعِ العَزِیز ﴾ (2) پروردگار شما همه روزه می گوید منم عزیز و هر کس عزت دو جهان خواهد باید اطاعت عزیز کند.

در آیه دیگری نیز عزّت و ذلت انسان را به دست خدا می داند و می فرماید: ﴿ الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ اَيَبتِغُونَ عِنْدَهُمْ العِزَّةِ فَاِنَّ العِزَّةِ لِلَّهِ جَمِیعاً ﴾ (3) آنان که به جای مؤمنین کفار را ولی و دوست خود بر می گزینند و عزت خود را در نزد آن ها جستجو می کنند این را بدانند که عزّت تنها به دست اوست.

عزت حقیقی و جاودانه، عزت خداوند و پیامبر و مؤمنان است و عزّتی که کافران از آن بهره مندند «تعزّز» است نه عزت؛ یعنی در حقیقت ذلت و خواری است. چنان چه رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ﴿ كُلُّ عَزَّ لَيْسَ بِاللَّهِ فَهُوَ ذَلَّ ﴾ (4) هر عزتی که از خدا نیست ذلت است.

و در آیه دیگر راه دستیابی به عزت و نیز راه ذلّت و زبونی را بیان فرمود: ﴿ مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً اِلَيهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ ﴾ (5) راه عزت تنها ایمان و عمل صالح است و غیر از این راه، ذلت و خواری است: ﴿ انَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنالُهُمْ غَضَبُ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذُلُّهُ فِي الحَيوةِ الدُّنْيَا ﴾ (6) لذا بنی اسراییل را که از راه ایمان و عمل صالح فاصله گرفته اند،

ص: 9

به عنوان افرادی که ذلیل شده اند نام می برد ﴿ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذله وَ الْمَسْكَنَةِ ﴾ (1)

پس هر کس که از راه عبودیت و بندگی خدا عزت را جستجو نماید، قطعاً به عزت حقیقی دست خواهد یافت. ﴿ فَاِنَّهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِاِعزازِ مِنْ أَعِزَّةَ ﴾ (2) خداوند عزت بخشیدن هر که او را عزیز دارد بر عهده گرفته است.

اساساً فرهنگ قرآنی انسان مسلمان را از پذیرفتن هر نوع ذلّت و خواری، تسلیم فرومایگان شدن اطاعت از کافران و فاجران نهی می کند؛ تا آنجا که حتی در فقه ما یکی از موارد جواز تیمم با وجود آب آن جاست که اگر انسان بخواهد از کسی آب بگیرد، همراه با منت، ذلت و خواری باشد، در اینجا نمازگزار می تواند بجای وضو تیمم نماید تا ذلّت طلب آب از دیگری را تحمل نکند. (3)

اگر در قرآن کریم، تمسخر و تحقیر دیگران فحش و ناسزاگویی، منت گذاشتن و امثال آن ممنوع اعلام شده است، همه برای آن است که عزت و کرامت انسان ها در هم نشکند. و این که بر اساس آداب اسلامی انسان مسلمان حق ندارد نقاط ضعف عیوب و گناهان خود را نزد کسی افشا و اظهار نماید بخاطر حفظ عزت نفس است.

اگر قرآن می فرماید عزّت خواستن از غیر خدا ممنوع است ﴿ اَیَبتِغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةِ ﴾ و نيز تعریف و تمجید ستمگران از گناهان کبیره شمرده شده است، بخاطر این است که افراد ناشایست عزیز نشوند و افراد شایسته ذلیل نگردند .

در بینش اسلامی ریشه همه زشتی ها ستمگری ها، تبهکاری ها و گناهان «ذلّت نفس» معرفی شده و بهترین راه اصلاح این امور نیز عزت بخشی به جامعه اسلامی و عزت آفرینی در افراد جامعه است. امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿ مِنْ هَانَتْ عَلَیهِ نَفْسِهِ فَلا تَرجُ خِیَّرَة ﴾ (4) کسی که گرفتار پستی و ذلت نفس باشد، به خیرش امیدی نداشته باش. و امام صادق علیه السلام در روایتی فرمود: ﴿ انَّ اللَّهِ تَبارَک وَ تَعالی فَوَّضَ الَىَّ الْمُؤْمِنِ كُلَّ شَيىٍ الَّا اَذلالِ نَفْسِهِ ﴾ (5) خداوند همه امور را

ص: 10

به خود مؤمن واگذار نمود جز آنکه خود را به ذلت و خواری بکشاند.

لازم به ذکر است که در فرهنگ قرآن عزت بر دو گونه است:

الف - عزت ممدوح و شایسته چنانکه ذات پاک خدا را به عزیز توصیف می کنیم.

ب - عزت مذموم و آن نفوذ ناپذیری در مقابل حق و تکبّر از پذیرش واقعیات می باشد، و این عزّت در حقیقت ذلّت است .

﴿ وَ اذا قِيلَ لَهُمْ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ العِزَّةَ بِالاِثمِ فَحَسْبُهُمْ جَهَنَّمَ وَ لَبِيسِ الْمِهادُ ﴾ (1) .

قرآن برای بیدار ساختن این مغروران غافل، از تاریخ و سرنوشت اقوام متکبر مثال می آورد. ﴿ وَ کم أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ ﴾. (2)

برآورد که: «لا اعطيكم بیدی اعطاء الذلیل» (1) هیچ گاه همانند انسان های پست و ذلیل، دست بیعت با شما نخواهم داد.

امام علیه السلام در یکی از شور انگیزترین سخنانش در کربلا فرمود: «الدّعى و ابن الدّعى قدر کزنی بین اثنتین، بين السلّه و الذله، هيهات منا الذله» (2) يزيد بن معاويه مرا میان کشته شدن و ذلت مخيّر نمود، ولی من هرگز جانب ذلت و خواری را نمی گیرم. بعد در ادامه فرمود: این را خدا و رسول و دامان پاک عترت و نفوس با عزّت نمی پذیرند. من هرگز اطاعت از ستمگران را بر شهادت عزت بخش ترجیح نخواهم داد. به خدا قسم آنچه را از من می خواهند، نخواهم پذیرفت (ذلت و خواری) را تا این که خدا را آغشته به خون خویش دیدار نمایم.

این سخن بلند و حیات بخش اوست که در رجزخوانی های روز عاشورایش می فرمود: «الموت اولی من ركوب العار» (3) مرگ نزد من از ننگ و خواری برتر است. و باز می فرمود: «موت في عزّ خیر من حیاه فی ذلّ» (4) مرگ با عزت از زندگی همراه با ذلت برتر و بالاتر است. و در دعاهای بلندشان به ما آموختند که چگونه طلب عزت نماییم: «اللهم و في صدور الكافرين فعظَمني و في اعين المؤمنين فجللني و في نفسي و اهل بيتي فذللنی» (5) خداوندا مرا در نزد بیگانگان عظیم و عزّتمند و در نزد مؤمنین بزرگوار و در نزد خودم حقیر و بدور از تکبر گردان در دعای روز عرفه، از فرزندش امام سجاد علیه السلام می خوانیم «ذللنی بین یدیک و اعزّنی عند خلقک وارفعنی بین عبادک... » (6)

خدایا مرا نزد خودم حقیر گردان؛ و نزد مردم عزیز گردان؛ و بین بندگان خود رفعت بخش. در فرهنگ عاشورا آموختیم که اگر دستیابی به عزّت راهی جز مرگ و کشته شدن نداشته باشد باید این راه را پیمود تا به ساحل شرافت و عزّت برسیم. لذا امام علیه السلام پس از برخورد با سپاه حرّ فرمود :

«من از مرگ، پاکی ندارم، مرگ راحت ترین راه برای رسیدن به عزت است. مرگ با

ص: 12

عزت، حیات ابدی است و زندگی ذلت بار، مرگ واقعی است. آیا مرا از مرگ می ترسانید؟ چه خیال باطلی، هرگز از ترس مرگ، ظلم و ذلت را تحمل نمی کنم. درود بر مرگ در راه خدا شما با کشتن من نمی توانید شکوه و عزت و شرافت مرا از بین ببرید، هیچ هراسی از مردن ندارم.» (1)

امام حسین علیه السلام این روحیه زیبای عزتمند را به اصحاب و یاران و فرزندانش نیز منتقل نمود. لذا می بینیم قاسم ابن الحسن در آن بیان زیبایش می گوید :

«وقتی زمامداران نظام ما افراد فاسدی همچون یزید و ابن زیاد باشند در این صورت مرگ برای من از عسل شیرین تر و زندگی با ستمگران مایه ننگ و خواری خواهد بود.» (2)

و برادرش عباس ابن علی پذیرفتن امان نامه ابن زیاد را ننگ و ذلت ابدی تلقی نموده و به شدت رد می نماید. در صورتی که اگر می پذیرفت جان سالم بدر می برد، فریاد برآورد: مرگت باد ای شمر! نفرین خدا بر تو و امام تو باد. از من می خواهی که زیر بار ستم و ذلت تو بروم و از یاری امامم دست بردارم؟ (3)

امام علیه السلام در آخرین لحظات وداع نیز خطاب به کودکان خردسالش فرمود:

«پس از من دشمن شما را اسیر می کند، ولی هرگز ذلیل نمی شوید. او شما را به اسارت می برد ولی نمی تواند به ذلّت بکشاند؛ شما خاندان عزت، کرامت و شرافت هستید». (4)

و فرزندش امام سجاد علیه السلام در خطبه آتشین شام خطاب به رژیم بنی امیه فرمود:

«ای یزید! خیال کرده ای با اسیر گرفتن ما و به این سو و آن سو کشیدنمان، ما خوار و ذلیل شده ایم و تو عزیز و شریف گشته ای؟! به خدا قسم نه یاد ما محو می شود؛ و نه وحی ما می میرد؛ و نه ننگ این حادثه از دامان تو پاک می گردد.» (5)

یکی از درس های حیات بخش عاشورایی این است که هم فرد مسلمان باید عزیز زندگی کند و هم جامعه اسلامی باید با عزت و سربلندی به پیش برود عزّت فردی را خود فرد باید

ص: 13

پاسداری نماید و عزّت اجتماعی را در درجه نخست حاکمان و زمامداران جامعه باید حفظ نمایند. در تفکر عاشورایی نه فرد حق دارد عزت و آقایی خود را بفروشد و زیر بار حقارت و ذلّت برود و نه جامعه. فلسفه جهاد در اسلام همانا حفظ عزّت جامعه اسلامی است. «جعل الله الجهاد عزّاً للاسلام» (1) و یکی از فلسفه های دعا و نیایش نیز برای حراست از عزت و آبروست، تا از غیر خدا طلب نکینم و همه حوایج و نیازهایمان را تنها از خداوند مطالبه نماییم .«اطلبوا الحوايج بعزه الانفس.» (2)

جمعی از اصحاب خدمت رسول گرامی اسلام عرض نمودند: بهشت را برای ما ضمانت نما فرمود: «ان لا تسأل الناس شيئاً» (3) به شرط اینکه هیچ گاه دست نیاز به سوی مردم دراز نکنید و عزت و کرامت نفس خود را از دست ندهید.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم هنگامی که سوار بر مرکب بود، هرگز اجازه نمی داد کسی پیاده پشت سرش حرکت نماید و این را نوعی تحقیر نفس بحساب می آورد.

در تفکر اسلامی هر چیزی که زمینه ساز ذلت می شود مورد نهی قرار گرفته است. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «ما احب ان لى بذل نفسى حمر النعم» (4) دوست ندارم دارای شتران سرخ مو (ثروت کلان) باشم ولی در برابر تحصیل آن لحظه ای تن به ذلت بدهم.

در تفکر حسینی، شکستی که برای دست یابی به عزّت باشد، شکست نیست، بلکه پیروزی واقعی است. لذا در روز عاشورا می فرماید: «... و ان نغلب فغیر مغلبینا» (5) اگر شکست بخوریم و کشته شویم، هرگز شکست نخورده ایم، در این راه ما را شکستی نیست.

آن آموزگار بزرگ عزّت و افتخار در اولین خطبه ای که هنگام ورود به کربلا ایراد نمود، چنین فرمود:

«فانّى لا ارى الموت الاسعاده والحيوة مع الظالمين الا برما» (6)

ص: 14

من مرگ را جز سعادت و خوشبختی نمی دانم و زندگی با ستمکاران را جز ملامت نکبت و بدبختی نمی بینم .

او مرگ باعزت را زندگی واقعی می دید و زندگی با ذلت را مرگ و نابودی می دانست. (1)

ابن ابى الحديد معتزلی می گوید: حسین علیه السلام چون نمی خواست تن به ذلت بدهد و می دانست که ابن زیاد اگر هم او را نکشد، به خواری و ذلتش خواهد کشاند، شهادت را بر چنین زندگی برگزید. او شخصیتی بود که ستم پذیری را ننگ و عار می دانست. (2)

حديث عزتمندی و شرافت مداری حسین ابن علی علیه السلام از آغاز نهضت کربلا تا پایانش این بود که می فرمود: «و انه لا اعطى الدنيه من نفسي ابداً» (3) من هرگز تن به ذلت نخواهم داد و زیر بار پستی نخواهم رفت.

از اشعار حماسه آفرینی که همواره زمزمه زیر لب آن برترین نمونه عزّت و شرف تاریخ بشریت بود. این سروده بلند بود که می فرمود:

و ان تكن الا بدان للموت انشئت *** فقتل امریی بالسيف فى الله افضل

اقدم نفسى لا اريد بقاءها *** لتقلى خميساً في الهياج عرمرها (4)

اگر بدن های انسان ها برای مرگ و مردن آفریده شد پس کشته شدن انسان با شمشیر در راه خدا برتر و شرافت مندانه تر است من جان خود را فدا می کنم و ماندن را نمی خواهم و بزودی در نبردی سخت با خصمی بزرگ به مقابله خواهم پرداخت.

این جملات و اشعار، اوج عزتمندی پیشوای بزرگ شیعه را می رساند که با کشته شدنش به شیعیانش آموخت که فلسفه زندگی و حیات چیست و پیروزی نهایی از آن کیست؟

شیعه حسین بن علی علیه السلام باید معنای مرگ و زندگی را از مولایش بیاموزد که، چگونه وقتی لشکر ابن زیاد راه را بر کاروان آن حضرت بست، و او را به مرگ تهدید نمود فرمود:

ص: 15

«ما اهون الموت على سبيل نيل العزّ و احياء الحق، ليس الموت في سبيل العزّ الا حياه خالد. و ليست الحياه مع الذل الّا الموت الذى لاحياه معه» (1)

چگونه مرگ و مردنی که برای دستیابی به عزت و شرف و احیاء دین باشد، راحت و سبکی است. مرگ در راه شرافت و عزت جز زندگی ابدی و جاوید نیست و زندگی همراه با خواری و ذلّت جز مرگ و فنا نیست .

ص: 18

طبعاً دين به عنوان یک سازه اصیل در درون یک سیستم به هم مرتبط از خاستگاه و جایگاه بلند مرتبه ای برخوردار است. از این رو هر گونه دگرگونی و تغییری که در عرصه هایی چون اقتصاد، سیاست و فرهنگ پدید می آید بر دین نیز تأثیر می گذارد. همچنین اصلاحاتی که در معرفت دینی و نوع نگرش به دین رخ می دهد، بر تمامی حوزه های دیگر هم تاثیر می گذارد و هم مسبوق به اصلاحات حوزه های یاد شده می باشد همین ترابط و تعامل دو سویه میان دین و سایر شؤون حیات انسانی فضا و وضعیتی را پدید آورده است که: فربه شدن دیگر بخش ها بدون فربه شدن دین کارساز نخواهد بود. از این رو در چنین جوامعی اصلاحات دنیوی باید بر محور و مبنای اصلاحات دینی صورت پذیرد و گرنه چالش های ویران گری را تجربه خواهند کرد. زیرا در این فرض اصلاحاتی که در حوزه های دیگر انجام می پذیرد، به بار نخواهد نشست. (1) چنان که در سخن مولا علی علیه السلام می خوانیم: «لا يترك الناس شيئاً من امر دينهم لاستصلاح دنياهم الا فتح الله عليهم ما هم اضرّ منه» یعنی مردمی که دین را برای اصلاح دنیای خود ترک نمودند جز این نیست که خداوند ضررهای بزرگ تری را بر آن ها وارد آورده است.

ویژگی هایی که مقوم اصلاحات در حیات انسانی به شمار می آیند:

رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِهِ وَ انَّ الجنه وَ النَّارَ حَقُّ وَ انَّ الساعه آتِيهِ لَا رَيْبَ فِيهَا وَ انَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ وَ أَنِّى لَمْ اخْرُجْ أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ أَنَّمَا خَرَجَتْ لِطَلَبِ الاِصلاحِ فِي أُمِّهِ جدى وَ شَيِّعْهُ أَبِي عَلِىُّ بْنُ أَبِيطَالِبٍ ﴾ (1)

یعنی این وصیت حسین بن علی بن ابیطالب است به برادر خود محمد معروف به «ابن حنفیه» من که حسین بن علی (علیهما السلام) هستم شهادت می دهم که خدا یکی است و به یکتایی او اقرار و اعتراف دارم او خدایی است که شریک و نظیر ندارد و نیز شهادت می دهم که محمد بنده ی او و فرستاده اوست و از جانب پروردگار براستی و درستی و حق و حقیقت به رسالت برخاست.

گواهی می دهم که بهشت و دوزخ حق است و روز رستاخیز یعنی روزی که تمام آفریدگان در برابر میزان عدل الهی بر خود می لرزند قابل انکار نیست؛ در آن روز است که همه، سر از خاک گور بر می دارند و در محضر عدل الهی پیشانی تضرع بر خاک می سایند و خداوند قهار میان بندگانش داوری می کند. من شهادت می دهم که قیام و نهضت من برای حرص به مقام و خوش گذارانی یا دامن زدن بر آتش ظلم و فساد نیست و من ستم کار و مفسد و تباهکار نیستم، بلکه برخاسته ام تا زنجیر بدبختی و اسارت را از دست و پای ستم دیدگان باز کنم .

برخاسته ام تا پیروان جد ارجمندم «محمد بن عبدالله صلی الله علیه وآله وسلم » و پدر بزرگوارم «علی» را از زیر بار شکنجه ها و مصیبت ها رهایی بخشم.

در واقع رؤوس کلی و مبانی معرفتی و اندیشه رهبری آن در قیام عاشورا و نهضت حسینی در محورهای زیر خلاصه می شود.

1- جهان بینی توحیدی : یعنی جهان و همه اجزای آن بر محور حق حرکت می کند و درستی و نادرستی هر حادثه بر این مبنا سنجیده می شود. مبارزاتی الهی است که، بر پایه حق شکل گرفته باشد. از هر نوع که باشد: اعتقادی، سیاسی و یا نظامی و زیستن و شهادت در این مسیر فرق نمی کند.

2- جامعیت و کمال دین: دین اندیشه ای الهی، راهی کامل، برنامه ای همه جانبه و نظامی فراگیر برای زندگی انسان است و هرگونه تحلیل و تفسیر یک پدیده دینی تنها در ذیل چنین

ص: 21

تعریفی معنی می یابد .

3- امامت : امامت استمرار رهبری الهی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در جهت پاسداری از دستاوردهای مکتب، تبیین و تفسیر آن، حفظ حاکمیت دین بر جامعه و ایستادگی در برابر هر گونه تحریف و انحراف بوده تمامی اعمال و حرکات امام علیه السلام در هر میدان و به هر شکلی، بر این پایه قابل بررسی است.

4- حکومت: نظامی است که در راستای حاکمیت حق بر همه شؤون و مقررات و تلاش های همه جانبه خود قرار می دهد. در این نوع حکومت: دین و دنیا با یکدیگر گره خورده، هر نوع تلاش و مبارزه در این مسیر جز حرکت در مسیر کلی حق هویت دیگری ندارد .

5- امر به معروف و نهی از منکر و جهاد : از نصیحت و خیرخواهی تا برخورد قهرآمیز با هر گونه فساد و تبهکاری، تحریف و انحراف به عنوان یک وظیفه شناخته شده و تعریف شده دینی و پیروزی و شهادت در اندیشه توحیدی دو فرد از کلی است. (1)

او بخاطر نبود توازن در ساختار حکومت عصر خویش و معرفی عدم مشروعیت آن ها به روشن گری و اصلاحات در حوزه های معرفت دینی و فرهنگی و سیاسی و.... دست زد.

حضرت در محلی به نام «بیضه» حر و یارانش را مخاطب قرار داد و بعد از شکر و سپاس خداوند فرمود: ای مردم! جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هر یک از شمار فرمان روای ستکمار بدکار و قلدری را بنگرد که به حقوق خداوند تجاوز می کند و پیمان او ا می شکند و با فرامین الهی و روش پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم او مخالفت می ورزد و در میان مردم به تعدی و تجاوز حکومت می کند و با این همه او را از زشتکاری باز ندارد، بر خدا واجب است که چنین کسی را به آتش غضبش بسوزاند این چنین فرمانروایان جایر و شریر، بندگان شیطاند و از بندگی پرودرگار سر باز زده اند.

این ها در زمین فساد می کنند و حدود و فرامین خداوندی را زیر پا می گذارند و هر چه از اموال و غنایم است برای خود گرد می آورند حلال خدا را حرام می کنند و حرام خدا را حلال می شمارند و این چنین دیو سیرتان بدسرشت شایسته حکومت و فرماندهی نیستند.

من از هر کسی برای رهبری و قیادت مسلمانان شایسته ترم، زیرا از نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم هستم. «وانى احق بهذا الامر لقرابتي من رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم». (1)

امام علیه السلام از یک منظر شاهد رشد ناموزون دین بود او می دید که دین در عرصه اجتماع و سیاست کم پیدا و پنهان است و چنین ناموزونی را هم برای دین و هم برای جامعه دینی زیان بار و فساد آور می دانست از این رو حرکت اصلاحی را در راستای تثبیت و حضور دین در تعاملات سیاسی و اجتماعی پی گرفت .

در نهضت امام حسین علیه السلام یک درک قوی و یک بصیرت نافذ وجود داشت که پشت پرده ظواهر را می بیند؛ و به عبارت معروف «در خشت خام می بیند چیزی را که دیگران در آینه نمی بینند» یعنی جریان پشت پرده ضد اسلامی امویان را که مردم ظاهر بین نمی دیدند، می دید.

دیدگاه حزبی و سلطنتی ابوسفیان در مورد حکومت خواندنی است. او در خانه عثمان می گوید: «یا بنی امیه تلقفوها تلقف (2) الكره اما و الذى يحلف به ابوسفيان لا جنه و لا نار و مازلت

ص: 23

ارجوها لكم ولتصيرن الى ابناء كم وراثة» يعنى ای بنی امیه! توپ ملک و سلطنت را نگذارید از تیپ شما خارج شود (به همدیگر پاس بدهید و نگذارید از میان شما خارج شود) حق و بهشت و جهنم همه دروغ است و حکومت و سلطنت را موروثی کنید.

و موضوع ولایت عهدی یزید و بیعت گرفتن از مردم و در پیشاپیش همه، از امام حسین علیه السلام ، جامه عمل پوشاندن به تفکر خطرناک ابوسفیانی یعنی تفکر حزبی بود. ولی مردم ظاهربین و گول تظاهر خور و حمل به ظاهر کن، هیچ گونه توجهی به این امور نداشتند. (1)

مردم باید داشته باشند. (علم حفظ و ضبط کلیات است و عقل قوه تجزیه و تحلیل است)

امام حسین علیه السلام در گفتاری در نکوهش مردم کوفه می فرماید: «مرگ بر شما باد ای جماعت خون خوار و خون ریز که مانند گرگ دهان باز کرده اید، مگر شما نامردهای پست نبودید که به من نامه نوشتید و استغاثه و التماس کردید تا به سوی شما بیایم؟ اکنون که دعوت شما را اجابت کرده و به سوی شما شتافته ام برخلاف عهد و پیمان شمشیر های خود را از نیام به روی من کشیده اید و آتشی را که می باید برای دشمنان خدا برافروزید برای سوختن ریشه و بنیان پسر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و نور چشم فاطمه زهرا علیها السلام برافروخته اید.

شما بودید که دم از دین و شریعت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم می زدید، چه شد که صفحه حیاتتان ورق خورد و با دوستان خود دشمنی ورزیدید و به نفع دشمنانتان برای منکوب کردن دوستان خود آستین بالا زدید؟ (1)

یعنی ای ابا هرم! بنی امیه به آبروی من لطمه زدند و من صبر کردم، مال و اموالم را گرفتند شکیبایی ورزیدم، ولی آنان به این اعمال هم اکتفا نکردند و خواستند خونم را بریزند از این رو از دست آنان گریختم، ولی به خدا سوگند که عاقبت اینها مرا می کشند. ولی چیزی نمی گذرد که خداوند جامه ننگ و ادبار و خواری و فرومایگی را بر قامت منحوس و نازیبای آنان می پوشاند و شمشیر برنده ای بر سر آنان فرود می آورد و کسی را بر این طایفه گمراه مسلط می کند که یک یک آنان را از سریر قلدری به خاک خواری و پستی بکشد، تا اینکه از قوم «سبأ» هم که زنی بر آنان حکومت می کرد و بر مال و جانشان تسلط داشت پست تر و ذلیل تر شوند.

و همچنین هنگامی که حضرت با عیال و خاندان خود وداع می کردند و همه را به صبر و شکیبایی دعوت نمودند و این سخنان را ایراد فرمودند:

«استعدّوا للبلاء واعلموا ان الله حامیکم و حافظکم و سینجيكم من شر الاعداء و يجعل عاقبه امركم الى خير و يعذب عدوكم بانواع العذاب و يعوّضكم عن هذه البليه بانواع النّعم و الكرامه فلا تشكوا ولا تقولوا بالسنتكم ما ينقص عن قدركم» یعنی برای تحمل رنج ها و مصیبت ها و ناکامی ها و ناروایی ها، خویش را آماد کنید و دل قوی دارید که قادر یکتا، پشتیبان و نگهبان شماست و تنها اوست که شما را از شر دشمنان بداندیش نجات می بخشد. خدای مهربان شما را سرافراز خواهد کرد و سرانجام پیروزی از آن شما خواهد بود.

شما بردباری به خرج دهید و صبور باشید و در محنت ها و اسارت ها پای ثبات خویش را نلغزانید این مصیبت های زودگذر تمام شدنی است، ولی به پاداش این جان فشانی ها به نعمت های ابدی و جاویدان خداوندی خواهید رسید و بر سر کرامت و بزرگواری تکیه خواهید زد. اگر می خواهید در مقام و عظمت شما خللی وارد نشود،

هیچ گاه زبان به شکایت نگشایید و د رهر لحظه و هر مقام که اندوه سینه شما را می فشارد خاموشی گزینید. آری در بلاها بردبار باشید.

اهداف اصلاحات: هر نظام و حرکت و جریانی نمی تواند بدون تعیین هدف یا اهدافی به حیات و وجودش ادامه دهد و چنان که گفته شد اصلاحات فرآیند و جریان تغییر دهنده و.... می باشد. که قهراً هدف یا اهدافی فراسوی آن وجود دارد و همین اهداف جایگاه و ارزش آن

ص: 26

را مشخص می کند.

اصلاحات در هر قلمر و اهداف یا هدف متناسب به همان حوزه را دارد. همچنین رسیدن به هدف هر قلمرو (سیاست، دین، اقتصاد ، فرهنگ و....) شیوه و روش خاص و مناسب آن را می طلبد. آنچه در فرآیند اصلاحات از ارزش و کارکرد بالایی برخوردار است، شناخت و استفاده از شیوه و روش های منطقی و کارآمد است.

در نگاه امام حسین علیه السلام در کنار اهداف میان مدت و کوتاه مدت که برای اصلاحات معین شده است بلند مدت ترین و اساسی ترین هدف اصلاحات درد و چیز تبلور و نمود دارد:

1 - تامين حقوق الهى

2 - تامین حقوق انسانی

امام علیه السلام در بخشی از جواب نامه به معاویه می فرماید: «فترکت سنه رسول الله تعمداً و تبعت هواک بغير هدى من الله» یعنی تو به عمد پشت پا به سنت و روش پیامبر بزرگوار زدی و آنچه طبع هوس باز و دماغ پر نخوتت خواست آنچنان کردی و از راه خداوند سرپیچیدی.

و در خطبه ای که به نام امر به معروف و نهی از منکر معروف است می فرماید: «شما با چشمان خود بخوبی می بیند که حقوق خداوندی ادا نمی شود و پیمان او را می شکنند و دم بر نمی آورید ولی برای پشیزی حقوق از دست رفته پدرانتان فریاد می کشید و ضجه می زنید. حقوق رسول خدا را پامال می کنند و به یغما می برند، هزار کر و کور و بینوا در شهرستان ها از بینوایی ناله می زنند و شما به این مناظر شگفت انگیز می نگرید.»

و امام علیه السلام در دفاع از حقوق انسانی و مسلمانان در همان جواب به معاویه می فرماید: «ثم سلّطه على اهل الاسلام يقتلهم و يقطع ايديهم وأرجلهم و يسمل اعينهم و يصلبهم جذوع النخل کانك لست من هذه الامه وليسوامنک »

یعنی باز به همین اکتفا نکردی و یک خطازاده خطاکار را بر مسلمانان حکومت دادی تا خونشان را بریزد و دست و پای آن ها را از پیکرشان جدا سازد و چشمان آن ها را کور کند و امت ارادتمند محمد صلی الله علیه وآله وسلم را، به شاخه های درخت خرما به چهار میخ بکشد، ای معاویه! گویی که تو از این امت نیستی و این امت هم از تو نیستند.

عدالت، برابری، آزادی، استقلال و دینداری که در پاره ای از سخنان آن حضرت به مثابه اهداف آمده اند، همه در نهایت برای تحقق و هدف یاد شده می باشند عدالت دینداری و.... از

ص: 27

آن جهت مطلوبند که بوسیله آن ها حقوق الهی و انسانی تامین می گردد.

راز نگاه کلان حضرت امام حسین علیه السلام به هدف اصلاحات در نهضت خودش برخاسته از آن است که: حوزه ها و قلمروهایی که باید اصلاح شوند در ارتباط زنجیره ای قرار دارند: اصلاحات سیاسی جدای از اصلاحات اقتصادی دست یافتنی نیست، چنان که اصلاحات اقتصای بدون اصلاح حوزه سیاست، کارآمد نخواهد بود. اصلاحات سیاسی، اقتصادی نیز بدون اصلاحات فرهنگی و اجتماعی ره به جایی نمی برند.

در نگاه آن حضرت پیوند اصلاحات فرهنگی و اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و... به صورت روشن آمده است. در یک جامعه دینی که نظم و تعامل اجتماعی بر مبنای دین سامان می یابد، طبعاً دین به عنوان یک سازه اصیل و اصلی در دورن سیستم به هم مرتبط، از خاستگاه و جایگاه بلند مرتبه ای برخوردار است.

به عبارت دیگر پهنا و گستره میدان اصلاحات در منظر امام حسین علیه السلام به وسعت ابعاد و شخصیت وجودی انسان است. یعنی شخصیت فردی و معنوی و شخصیت مادی و معنوی جامعه خاستگاه اصلاحات می باشد. تمامی ابعاد شخصیتی انسان و میدان های یاد شده در نگاه امام حسین علیه السلام در ترابط و تعاملند. از این رو اصلاحات در یک بخش به بخش های دیگر نیز سرایت می کند در این مقاله از میان همه میدان ها تنها میدان سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی مورد بحث قرار می گیرد.

می گردید.

لذا حضرت اصلاحات را متوجه دو امر نموده است: 1- مشروعیت 2- کاردانی و تخصص. در بیانات حضرت عدم تعهد دینی و شغلی در کادر رهبری جامعه اسلامی به مثابه آفت بزرگی تشخیص داده شده که باید آفت زدایی شود و معیارها و روش های نادرست رسیدن به رهبری را در جامعه اسلامی باز نمایانده، اصلاحات را در آن ها لازم می بینند. (1)

امام حسین علیه السلام در بخشی از جواب نامه به مردم کوفه بعضی از معیارهای رهبری را در جامعه اسلامی اشاره می فرماید و می گوید:

« فلعمرى ما الامام الا الحاكم (2) بالكتاب القايم بالقسط، و الداين بدين الله الحاسب نفسه على ذات الله و السلام» (3)

یعنی به جان خودم سوگند، هیچ کس شایسته نیست بر مسند پیشوایی و امامت بنشیند، مگر آنکه با کتاب آسمانی آشنایی داشته باشد و بر طبق احکام قرآن حکومت کند امام و پیشوا کسی است که تکیه بر مسند عدالت بزند و داد ستم دیده را از ستم کار بازستاند و امام و پیشوا کسی است که دینش دین خدا باشد و در راه خدا و دین خدا از سر جان برخیزد والسلام .

حضرت در جواب یکی از نامه های معاویه نوشته است :

اما بعد: نامه ای از تو به من رسید و در آن نامه نوشته بودی که کار حکومت و خلافت به تو محول شده و من نزد تو سزاوار آن نیستم و نیز یادآور شده ای که جمعی از قول من سخنانی به تو گفته اند.

ای معاویه! آنان که این مطلب را به تو باز گفته اند مردمی چاپلوس و متملق و خبرچین و فتنه انگیزند که کارشان نمامی و سخن چینی است و می خواهند سنگ تفرقه در میان جمع بیندازند اینان دروغگو و گمراه کننده اند.

... تو و دوستان و یاران تو حزب و فرقه ای ستم کارید که دست دوستی به سوی شیطان دراز کرده اید آیا تو قاتل «حجر بن عدی» و یاران نمازگزار و خداپرست او نیستی؟ ... تو چنین

ص: 29

مردان پاک سرشت و پاکدل را از دم شمشیر گذراندی .

تو آنان را به سوگندهای غلاظ و شداد و پیمان های محکم و استوار مطمئن کردی و پس از آن به عهد و پیمان خداوند هم پشت پا زدی و پیمان او را ناچیز شمردی ... وای.... که تو چه گستاخ و بی پروایی.

آیا تو کشنده «عمروبن الحمق» همنشین پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم خدا نبودی؟ آیا هیچ می دانی خون چه نازنین مردی را بر خاک ریختی؟ او پارسا مردی بود که در عبادت خدا جسمش نحیف و لاغر و رنگش زرد شد.

آیا تو قاتل «حضرمی» نیستی؟ «زیاد بن سمیه» به تو نوشت که «حضرمی» بر دین علی بن ابيطالب است و تو خونخوار جبار در پاسخ او نوشتی که هر که بر روش علی علیه السلام است او را از دم شمشیر بگذرانید؛ و او هم به امر تو چنین کرد و خون پاک حضرمی و دیگر یاران علی را بیرحمانه بخاک ریخت و پیکر آن آزاد مردان مسلمان را قطعه قطعه کرد .

ای معاویه! دین علی همان دین پسر عمش پیغمبر بزرگوار است. تو محمد بن عبدالله را می شناسی و می دانی که او کیست؟ او همان کسی است که تو اکنون به نام او بر جایگاهش تکیه زده ای و بر جان و مال مسلمانان حکومت می کنی.

ولی ای بدبخت فرومایه تو و خاندان تو این بزرگواری و شرافت را ندارید که بر مسند پیشوای مسلمانان و بزرگ ترین رادمرد جهان یعنی محمد تکیه بزنید. بلکه تونیز باید مانند پدرانت از این شهر به آن شهر کوچ کنی و به سوداگری بپردازی .

ای معاویه به تو می گویم هر چه بخواهی بر ضد من حیله گری کن من از حیله جنبنده ناچیزی چون تو باک ندارم و بخدا امیدوارم و می دانم که حیله گری ها و مکاری های تو کوچک ترین آسیبی به من نمی تواند برساند.

... همین تویی که بندگان شایسته و صالح خدا را با گمانی بی اساس می گیری و در بند می افکنی و با تهمتی ناروا ریششان را به خونشان خضاب می کنی.

تو گستاخ بی حیا دوستان خدا را از خانه هایشان و از کنار زن و فرزندانشان به شهرهای دوردست و ناشناس تبعید می کنی تا برای پسر نادان شراب خوار و سگ بازی بیعت بگیری. تو به گفته های نابخردانه «عمر و عاص» سفیه، گوش فرا می دهی و پرهیزگاری و پاکدامنی را ناچیز می شماری. (1)

ص: 30

در دوران بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم رویکرد و تلقی بخش بزرگی از مسئولان و کارگزاران از سیاست، ابزاری و شغلی می شود؛ و چنین رویکردی آفاتی فراوان را به همراه دارد که برخی از آن ها را می توان نام برد :

1- مفاهیم و واقعیت های حقوقی مثل حقوق الهی و حقوق اساسی و حقوق اجتماعی و حقوق طبیعی به بازی گرفته می شود.

2- سیاست به مثابه یک ابزار به کار گرفته شده از هویت معرفتی و علمی تهی می گردد.

3- توجه و همت زمامداران به افزودن درآمد و حفظ قدرت است تا ارایه خدمت .

4- تملق، چاپلوسی، دروغ، فریب، زبان بازی، قومیت و زور به عنوان شیوه و معیار ورود در حوزه سیاست، جایگاه ویژه ای دارند.

5- دین و مردم از ساز و کارهای مبانی مشروعیت و مقبولیت نظام سیاسی محسوب نمی شوند. به عبارت دیگر یک مبنای ثابت (خواه دین و خواه مردم) مشروعیت و مقبولیت نظام سیاسی وجود ندارد. (1)

از منظر نگاه امام حسین علیه السلام نظام سیاسی نظامی است که معرفت دینی ریشه و اساس آن را می سازد و خادم بودن این نظام را سمت و سوی الهی می دهد به هیمن جهت بازی با واقعیت های حقیقی و حقوقی، نگاه شغلی و ابزاری به سیاست، ابهام و تزلزل مبانی مشروعیت نظام، روابط گرایی به جای شایسته سالاری و ضوابط پذیری و... در چنین نظامی از لحظا تیوریک مفقود و مردود است و از حیث عملی دارای کم ترین ارزش برخوردار نیست که سرنوشت محتوم آن نابودی در دراز مدت است.

از روش هایی که حضرت علیه السلام در فرآیند اصلاحات برگزیده اصلاحات همه جانبه بود اصلاحات همه جانبه به روش های مختلفی اطلاق می شود از جمله اینکه برنامه اصلاحی را به طور آشکار به همه اعلام کند یا اصلاحات را به طور ضربتی به پیش ببرد و یا این که اصلاحات را به طور همزمان در تمامی حوزه های حیاتی آغاز کند. سالم و صحیح شدن همه جانبه کارگزاران و مسئولان بلند پایه سرچشمه اصلاح جامعه است و استقامت جامعه پرورش دهنده رهبران و کارگزاران سالم و صلاح می باشد.

امام علیه السلام در قسمتی از خطبه ای به نام امر به معروف و نهی از منکر در خطاب به مردم و

ص: 31

برخی از خواص جامعه این چنین می فرماید: بزرگ ترین مصیبت و رنج از آن شماست که دست از وظایف خود کشیدید و در اجرای احکام حلال و حرام خداوند کوتاهی ورزیدید... رشته کار از دست شما در رفت و به دست زورگویان ستم پیشه افتاد و شما نشسته اید و به فجایع نگاه می کنید و احکام و امور خداوند را تسلیمشان کرده اید و این ستم گران خیره سر در پی شهوت رانی و کام جویی خویشند. شما برای اینکه از مرگ می ترسید و برای اینکه به چند روز عمر گذران علاقمندید خدا را فراموش کرده اید و با ستمکاران مماشات روا می دارید. آنان به ستم خویش مشغول هستند و شما سرگرم زندگانی آلوده و بی حقیقت خود هستید. از حقوق بدبختان دفاع نمی کنید و مشتی بیچاره ها از پا افتاده را زیر دست و پای جابرین قلدرها رها کرده اید.

و این ستم کاران خدا ناشناس گروهی ضعیف بینوا را به اطراف و اکناف تبعید می کنند، کشور با آراء ناصوابشان زیر و رو می شود و گروهی بزرگوار در برابر خودرایی و خیره سری آنان خوار می شوند.

چند تن مداح و چاپلوس برای سیم و زر در شهرها و ولایات بر فراز منبرها می روند و در تحسین و تمجید این ستمگران فریاد می زنند و گلو پاره می کنند، شگفتا که این سنگ دلان چه ظلم هایی در زمین می کنند و حکام و نمایندگان آنان چه زورهایی به مردم می گویند، بالاخره خداوند عادل بین ما و ایشان حکم می کند. (1)

با توجه به روش یاد شده، روشی که از هر گونه مبانی معرفتی (فلسفی، علمی، منطقی، عرفانی، تاریخی و...) تهی می باشد، به ظاهر بینی و جمود فکری و یا آنارشیسم معرفتی می انجامد و همین طور اگر پر از مبانی معارف بشری باشد به دور از مبنای وحیانی سر از تفسیر و فهم به رأی بیرون می آورد؛ و این هر دو شیوه ناکارآمد و ناتوان از درک عمیق معانی و مصادیق کلام خداوند متعال می باشند؛ و بدین منظور، حضرت، اصلاحات روش فهم قرآن و دین را در برنامه هایش گنجانده بود.

1- اصلاحات از بالا: که عمدتاً شامل رهبران دینی، و سلاطین و کارگزاران می شود و می باید کسانی که در این بدنه قرار دارند و یا قرار می گیرند هم فهم درستی از دین داشته باشند و هم دین در اعمال و رفتار آن ها بروز یابد. قصد حضرت علیه السلام بیان فساد و انحراف فرهنگی و دینی در سطوح بالای جامعه است و قیام حضرت به خاطر زدودن چنین انحرافات و فسادهایی است؛ تا دین آرام گیرد و استوار گردد. و این دو مهم جز با فهم درست از دین و نیز حضور فعال و کارکرد عینی دین به دست نمی آید.

رویکرد به اصول اخلاقی و به اصطلاح کار فرهنگی با جامعه می شناسد زیرا تا مبانی اخلاقی جامعه عوض نشود، هم چنان گزینش ها بر معیارهای غیر اخلاقی انجام خواهد شد و یا دست کم پس از اندکی به ابشخور عصیان و طغیان و فساد بر خواهد گشت. امام علیه السلام می داند که مسئولان امور جامعه منتخبان همان جامعه هستند و اگر فرهنگ عمومی جامعه ای دارای ارزش ها و هنجارهای نفسانی و حیوانی باشد، حاکمان و متصدیان امور کسانی نخواهند بود که از فضایل اخلاقی و مکارم عادات و آداب برخوردار بوده و دم از حق و عدل و انصاف بزنند و از آن حمایت کنند.

بخاطر همین است که می بینیم بخش بزرگی از بیانات و سخنان امام، پند و اندرز و توجه دادن به معارف الهی و در جهت انسان سازی است. لذا امام خواهان ایجاد یک تحول عظیم و فراگیری است که قبل از هر چیز بتواند فرهنگ جامعه اسلامی را از نو بسازد و خرابی آن را بازسازی نماید و دادن علم و آگاهی صحیح به مردم از مهم ترین ابزار اصلاحاتی است که امام حسین علیه السلام پرداختن به آن را در رأس برنامه های خود قرار می دهد.

امام برای انجام اصلاحات فرهنگی جامعه معمولاً بر روش قولی و زندگی عملی خویش تکیه می نمود و با عمل خویش درس آموز دیگران و تثبیت کننده سخن خویش در مردم بود و در این راه نسبت به دیگران پیش قدم بود. تعدادی از بیانات امام علیه السلام که به گونه خطابه، وعظ، نصیحت و در قالب بیان و یا مکتوب آمده است در مجموعه خود دستورالعمل و راهکارهای عملی است که در آن روزگار جنبه اصلاحی داشته است و برای همیشه زندگی در همه عصرها و مکان ها جنبه «منشور» زندگی دارد.

امام حسین علیه السلام در خطبه ای که تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر معروف است ضمن ارشاد مردم گروهی از خواص و بزرگان قوم را مخاطب قرار داده است و می فرماید:

... خداوند این شوکت و قدرت را به شما ارزانی داشت که از حقوق خداوند دفاع کنید، ولی شما آسوده خاطر نشسته اید و جنبش نمی کنید.

حق ضعفا و بینوایان تضییع میشود و شما تماشاگر هستید و دم بر نمی آورید، ولی تا حق خودتان به مخاطره می افتد به دست و پا می افتید و به هر سو می روید و حاضر نیستید در راه خدا جزیی مخاطره ای شما را تهدید کند فقط در فکر جلب نفع برای خود و فامیل خود هستید و با این حال آرزو دارید در قیامت شعله عذاب الهی دامان شمار را نگیرد و بهشت را

ص: 37

مالک شوید و همنشین پیامبران باشید.

ای راحت طلبانی که بهشت را آرزو می کنید من می ترسم که در روز جزا به جای شهد نعمت زهر عذاب و درد به شما چشانده شود و این آرزوهای بی جای شما سرابی بیش نباشد می ترسم که با این بی اعتنایی به احکام خداوند عاقبت در معاصی بمانید در آرزوی زلال

نجات با لب تشنه به هر سو بدوید و عاقبت در کویر بدنامی و ناکامی جان بسپارید. (1)

به نظر حضرت آنچه محرومیت ها را در جامعه سبب شده و هر روز دامنه آن را گسترده تر می سازد قبل از آن که ریشه در مسایل اقتصادی داشته باشد ریشه در بینش ها، باورها و ارزش های فرهنگی جامعه دارد. به عنوان مثال در جامعه ای که نظام طبقاتی و ارزش های برخاسته از فرهنگ تبعیض نژادی و عصبیت های حزبی و قومی حاکم است و این نوع گرایش خود به خود فقر و محرومیت را برای گروهی و رفاه و آسایش و ثروت را برای دسته ای فراهم می سازد. از این رو به نظر حضرت راه حل آن تغییر باورهای غلط و از بین بردن فرهنگ جاهلیت اشرافی در جامعه است.

ولی سرانجام پس از این همه فساد و تباهی موضع آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم در برابر دشمنان قرآن و سنت دوباره موضع قیام شد و از این پس امام حسین علیه السلام به سوی بر پا کردن مشعل عاشورا روان گشت و در روزگاران بعد فرزندان آن حضرت و فرزند زادگان او یکی پس از دیگری مشعل «حماسه جاوید» را به دوش کشیدند خون خود را تقدیم آستان اسلام کردند و در دل تاریکی ها روشنی آفریدند به گفته استاد دانشگاه اسکندریه دکتر علی سامی النشار مصرى:

«و بدأ ابناء فاطمه يكتبون بدمائهم اكبر الملاحم»

فرزندان فاطمه رفتند تا با خون خویش بزرگ ترین حماسه ها را رقم زنند .

و بدین گونه بود که پس از روز «بعثت» روز بلوغ، روز «غدیر» روز بلوغ حق، روز سوم پدید آمد، یعنی روز «عاشورا» روز بلوغ خون و حماسه.

(2)

ص: 38

ص: 40

برپا کرد که با محتوای اصیل و جامع اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین آسمانی، برای همه زمان ها و مکان ها و همه مردم تناسب داشت. وی با نفی افکار، آیین ها و ارزش های ظالمانه جاهلی و قومی و قبیله ایی، خونی و نژادی، مالی و طبقاتی و شرک و بت پرستی، و در هم شکستن ساختارها و مناسبات مبتنی بر آن ها، اساس نظمی عادلانه، نو و انقلابی را پی ریخت. نهضت او که یک انقلاب تمام عیار بود به تغییرات عمیق و اساسی در ذهنیت ها و عینیت های حاکم انجامید. پیامبری که به تعبیر علی علیه السلام سیره اش میانه روی و اعتدال و سنتش رشد و تکامل و سخنش جدا کننده حق از باطل و حکم و فرمانش به عدل و درستکاری بود. (1)

پیامبر اسلام در قبل و بعد از بعثت دارای حس عدالت خواهی عمیقی بود و هدف توحیدی وی نفی تبعیض های ظالمانه جاهلی آنروز و برقراری قسط و عدل بود. جامعه ای که رعایت عدالت در آن فقط به گونه سلبی همانند تلافی و مجازات و پرداخت خون بها صورت می گرفت و از شکل عدالت مثبت (انصاف، میانه روی، و توازن) خبری نبود. رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با شعار «انی بعثت لاتمم مكارم الاخلاق» و با هدف تکمیل و تتمیم مکارم اخلاقی، اجرای عدالت را سر لوحه رسالت خویش قرار داد و مساوات و برابری و اخوت را محقق ساخت اما فقط به جنبه اخلاقی و نصیحت و دعوت ایمانی بسنده نکرد، بلکه موجبات کینه ها و حسدها و انتقام جویی ها، یعنی تبعیضات حقوقی را از بین برد و وحدت و الفت و یگانگی اجتماعی را در جامعه ای متوازن بوجود آورد.

پیامبر بعد از دعوت به توحید و نفی شرک، متعاقب آن نیز مستند به آیات قرآن تاکید کرد که «گروهی گروه دیگر را غیر خدا ارباب نگیرند» (2) لذا مساوات و برابری را پیشنهاد کرد مساواتی که بنا به آیات الهی تعریف می شد و بر مبنای آن تقوا (3) ، علم (4) و جهاد (5)، مایه برتری فرد یا افراد بر دیگران میگشت بیان پیامبر در حجه الوداع؛ در حقیقت منشور مساوات و ضد تبعیض نژادی است آنجا که اظهار می دارد :

«ای مردم بدرستی که پروردگار شما یکی است و بدرستی که پدر همه شما یکی است،

ص: 43

همه شما فرزند آدم هستید و آدم نیز از خاک بوجود آمده است (پس همه از خاکید) عرب بر غیر عرب هیچ فضل و برتری ندارد و برتری فقط به تقوا است» (1)

سیره عادله نبوی و مساوات خواهی پیامبر جنبه های عینی و عملی فراوانی داشت مثلاً عنایت داشت که در مجالس، اصحاب گرد و حلقه وار به دور هم بنشینند، و مجلس بالا و پایین نداشته باشد، دستور می داد و تأکید می کرد که هر وقت وارد مجلس می شوید هر جاکه خالی است همان جا بنشینید و نقطه ایی معین را برای مکان خودتان تعیین نمایید اگر ایشان وارد مجلسی می شد خوشش نمی آمد که جلوی پای وی بلند شوند و این کار را منع می کرد. حاضر نمی شد وقتی سواره هست پیاده ای همراهش حرکت کند، آن پیاده را سوار می کرد و یا به او می گفت جلوتر یا بعد از وی حرکت کند بدین ترتیب همواره حرکت پیادگان را رکابش نهی می کرد. نبی مکرم اسلام به روی خاک می نشست و با دست خودش از بز شیر می دوشید (2) کما اینکه می فرمود:

«خداوند خوش ندارد که بنده اش را ببیند در حالی که او در میان یارانش برای خود امتیازی نسبت به دیگران قایل شده است» (3)

و یا می فرمود :

«کدام بنده از من بنده تر است.» (4)

این سیره مساوات جویانه که نافی سنت های تبعیض گذار جاهلی بود در حوزه عملی و اجرایی در عصر پیامبر باعث شد که غلامان و غلامزادگان دانشمند و متقی از جمله عبدالله بن مسعود به سیادت و بزرگواری برسند و شخصیت های نالایق عصر جاهلیت مانند ابو جهل ها و ابولهب ها و ولید بن مغیره ها به خاک ذلت رسیده و سرافکندگی شامل آن ها شود.

بدین ترتیب سیره نبوی بر محوریت توحید و عدالت، با بهم ریختن نظم جاهلی سابق، نظام و توازن جدیدی برپا ساخت و فرودست های سابق به نیروی لیاقت، علم و تقوی به فرادستی رسیدند همچنان که پیامبر به یکی از اصحاب فقیر و سیاه پوستش بنام جویبر

ص: 44

می فرماید:

«جویبر! خداوند به سبب اسلام ارزش ها را تغییر داد. بهای بسیاری چیزها را که در سابق پایین بود بالا برد و بهای بسیار چیزها را که در گذشته بالا بود پایین آورد. بسیاری از افراد در نظام غلط جاهلیت محترم بودند و اسلام آن ها را سرنگون کرد و از اعتبار انداخت و بسیاری در جاهلیت حقیر و بیارزش بودند و اسلام آن ها را بلند کرد. امروز مردم همان طور شناخته می شوند که هستند. اسلام به آن چشم به همه نگاه می کند که سفید و سیاه و قرشی و غیر قریشی و عرب و عجم همه فرزند آدماند و آدم هم از خاک آفریده شده اند.» (1)

یکی از مقاطع مهم در دوره رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فتح مکه است. با وارد شدن مکه در حوزه دارالاسلام، قریش اسلام را پذیرفت. گرچه این پذیرفتن در برخی موارد به هیچ روی از روی صمیمیت و اعتقاد قلبی نبود. در چنین وضعی جمعیت زیادی با حفظ ساختارهای قبیله ای، عرفیات عربی جاهلی و با انگیزه هایی که عمدتاً نا استوار و غیر صمیمی بود به حوزه اسلام وارد شده بودند. یکی از مشکلات دولت نبوی در مدینه، حسادت برخی از قبایل متنفذ بود که اساساً تصورشان از اسلام پیروزی قبیله ای خاص بر قبایل دیگر بود؛ درست به همان صورت که زمانی برخی از قریشیان، مطرح شدن اسلام را بهانه ای از سوی بنی هاشم برای غلبه بر دیگر خاندان های قریشی تلقی می کردند. حتی در سال های آخر حیات پیامبر، شورش هایی مانند شورش «اسود عنسی»، «مسیلمه» بر مبنای همین تصورات و انگیزه های جاهلی برپا شد مسیلمه در نامه خود خطاب به پیامبر خواهان مشارکت در نصف حکومت نبوی شد و غلبه اسلام را غلبه قریش تلقی می نمود. از سویی برخی قبایل مانند بنی عامر از همان دوران بعثت در اندیشه جانشینی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بودند و حتی اسلام آوردن خود را منوط به این می دانستند که پیامبر پس از خویش «امر» و حکومت را به آنان تفویض کند. گرچه عامه مهاجران و تمامی انصار هیچ تردید نداشته اند که پس از رحلت پیامبر، علی علیه السلام صاحب امر خواهد بود. اما آنچه مسلم است رقابت های آشکار و نهانی حتی در بین صحابه جهت تصاحب جانشینی مزبور وجود داشته است. (1)

پیدایش نبوت در میان بنی هاشم، نه تنها بنی امیه بلکه سایر تیره های مهم قریشی مکه را نیز به حسادت واداشت. این حسادت تا حدی بود که رسما به نبوت پیامبر اعتراض کرده و کسان دیگری را مستحق نبوت می دانستند. این گونه مسایل پیش بینی بود که قریش، یا به تعبیری اکثریت قریش، و یا حتی به تعبیر بهتر بنیامیه و برخی از هم پیمانان آن مثل بنی مخزوم را، در برابر اسلام قرار داد. اینان که نماینده شان پس از کشته شدن سران آن ها در بدر ابوسفیان بود، هنگام فتح مکه ایمان آوردند و روشن بود که فقط مصالح موقت بود که آنان را به پذیرش اسلام و ادار کرده بود. این دسته را «طلقا» می نامیدند، این نامی بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم برای آنان برگزیده بود.

ص: 46

مغضوبیت بنی هاشم در نزد همه جناح های قریش بویژه بنی امیه افزون بر سوابق تاریخی پیش از اسلام بواسطه به هلاکت رسیدن بسیاری از افراد و سران این جناح ها بدست علی علیه السلام و حمزه عموی پیامبر هم بود. دشمنی های میله ایی و جاهلی مزبور با بنی هاشم و امام علی علیه السلام در دمادم ارتحال پیامبر افزونی بیشتری یافت و شرایط چنان گشت که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم در اظهار فرمان الهی درباره امامت و جانشینی علی علیه السلام با دشواری ها و بیم هایی مواجه گشت. همچنان که گرچه رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم ، علی 0ع) را در غدیر به جای خویش تعیین کرد و «نص» بر امامت او را از سوی خدای تبارک و تعالی اعلام نمود اما تلاش آن حضرت به ثمر نرسید و مانع تراشی و توطئه های فراوان دیگری مانع از اجرای «نص» شد.

حادثه دوم، رخداد واقعه «یوم الخمیس» است که اکثر کتب معتبر اهل سنت آنرا نقل کرده اند بنابه این روایت؛ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در دو ماه پایانی حیات خویش فرمود: کتاب و دواتی برایم بیاورید تا چیزی بنگارم که پس از من گمراه نشوید» در این میان خلیفه دوم برخاست و گفت: «آن مرد گرفتار تب شده (و هذیان می گوید)؛ کتاب خدا ما را کفایت می کند» (1) پس از این مخالفت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «برخیزید و بروید که نباید در حضور پیامبری ندای اختلاف برخیزد». بنا به نقل بخاری و ابن سعد، ابن عباس در حالی که اشک چونان سیل بر گونه هایش جاری بود، می گفت: «تمام مصیبت و بدبختی همان است که با اختلاف و شلوغ کاری خود، مانع از نوشتن کتاب، توسط رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم شدند و گفتند که رسول خدا هذیان می گوید» (2) این در حالی بود که بر همگان آشکار بود که نبی اسلام قصد داشت به صراحت نام علی علیه السلام را جهت جانشینی خود مکتوب نماید. بعد از این واقعه خلیفه دوم در گفت گویی با ابن عباس، بیانی دارد که نشان می دهد وی این دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را تصمیمی خلاف مصلحت و غیر قابل اطاعت تلقی کرده است. وی به ابن عباس درباره امام علی علیه السلام می گوید:

«آری از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم درباره وی مطلبی بود که حجت نتواند بود آن حضرت در هنگام بیماری، سر آن داشت تا به اسم او تصریح کند، اما من به خاطر اسلام از این کار ممانعت کردم، زیرا هیچ گاه قریش بر او «اجتماع» نمی کردند و اگر او بر سر کار می آمد عرب از سراسر نقاط

ص: 47

به مخالفت با او می پرداخت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم از تصمیم درونی من آگاه شد و از این کار خودداری کرد.» (1)

ابو جعفر نقیب، استاد ابن ابی الحدید، بر این باور است که صحابه (با ریاست افرادی مانند خلفای اول و دوم) خلافت را همچون نماز و روزه از معارف دینی نمی دانسته و پیروی از «نص رسول الله» را در این مورد در صورت تشخیص عدم مصلحت در اطاعت از آن ها لازم نمی دیدند. او می افزاید که صحابه متفقاً بسیاری از «نصوص» رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را با توجه به مصلحتی که تشخیص می دادند ترک کردند. (2) همچنین عدم اطاعت از تنصیص امامت علی علیه السلام از سوی پیامبر در حالی است که ایشان در نصوص و توصیه های فراوانی مانند «حدیث ثقلین» نسبت به حفظ اهل بیت در کنار قرآن و ضرورت دوست داری و تولی آن ها بارها تأکید کرده بود.

عدم اطاعت از فرمان های پیامبر به همین جا ختم نمی شود در 26 صفر یعنی چند روز قبل از ارتحال پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، ایشان از باب ضرورت و جهت تثبیت ولایت امام علی علیه السلام دستور اعزام سپاه به فرماندهی جوانی بیست ساله بنام «اسامه» بسوی «موته» را صادر نمودند با این حال بسیاری از صحابه و از جمله دو خلیفه اول از این دستور ابا کردند و کم سنی فرمانده مزبور را دلیل آوردند. رخداد دیگر انکار رحلت پیامبر در زمان درگذشت ایشان توسط خلیفه دوم بود که با مدعای جلوگیری از آشوب و بر مبنای این باور جاهلی که پیامبر پس از تمامی اصحابش خواهد مرد شکل گرفته بود.

موضوع دیگری که در روزهای پایانی حیات پیامبر شکل گرفت قصه نماز خواندن ابوبکر بجای پیامبر و استناد به آن برای تنصیص خلافت خلیفه اول است که در حقیقت نوعی نص سازی برای استخلاف وی از سوی متأخرین بوده است. امام علی در این باره بر این باور بود که عایشه به ظاهر از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم گفته بود که خلیفه اول به جای او نماز بخواند. (3) مجموعه این رخدادها، آشفته سازی اوضاع سیاسی در ارتباط با مسأله جانشینی، توسط مخالفین زعامت امام علی علیه السلام و توقف و انحراف سیاسی نهضت نبوی را نشان می دهد.

ص: 48

نامش محسن بود. (1)

از سویی وقتی با ابوبکر بیعت کردند و او به منبر رفت حسنین علیهما السلام با جماعتی از بنی هاشم خلافت او را در همانجا انکار کردند و از جمله حسنین گفتند: «این مقام جد ماست و تو سزاوار آن جایگاه نیستی» و چون وفات ابو بکر نزدیک شد، گفت کاشکی خانه فاطمه را ترک می کردم و هرگز آن را نمی گشودم. (2)

شایان ذکر است که امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهما السلام تلاش زیادی برای بازگرداندن امر خلافت از خلیفه اول و بیعت با امام علی علیه السلام کردند اما تلاش آن ها ثمری نبخشید. علی علیه السلام مدت شش ماه یعنی تا زمانی که حضرت فاطمه زنده بود بیعت نکرد ولی پس از وفات او و فقدان یاوری از سوی مردم و اجبار موجود، بیعت نمود.

خلفای راشدین و خلفای متعاقب ایشان، به عنوان جانشینان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بوده است.

می توان اضافه نمود آنان با استناد به نحوۀ به خلافت رسیدن خلیفه اول «اجماع اهل حل و عقد» را مبنای تعیین خلیفه گرفته اند و با نظر به نصب و تعیین خلیفه دوم توسط خلیفه ماقبل، رویه «استخلاف» را اختیار کرده اند و همچنین به روش گزینش «شورایی» با ترکیب انتصابی نیز که در تعیین خلیفه سوم بکار رفت، صحه گذارده اند، و در حالی که نسبت به «بیعت عمومی» که طریقه به خلافت گزیدن خلیفه چهارم حضرت علی علیه السلام بود سکوت اختیار می نمایند و در تلاش برای توجیه خلافت اموی و عباسی که با مهر و غلبه محقق گردید به مشروعیت «خلافت و استیلا» نیز گردن نهاده اند. (1)

خلافت «شوکت و استیلا» یا رهبری «تغلبیه» و «امامت قهریه» از بعد از دوره ،راشدین در حوزه نظریه نظریه فراگیر «رهبری تغلبیه و استیلا»ی اهل سنت برای آنکه بتواند به کمک براهین نقلی و فقهی، مشروعیت اقتدار مسلط را به هر شکل ممکن اثبات نماید، وجوب احراز هرگونه صنعت و شرط خاص از جمله عدالت برای حاکم را منکر شد و با طرح نظریه «عدالت صحابه» و عادل شمردن بسیاری از صحابه دروغین، و نقل بسیاری از روایات کاذب توسط آن ها به چند منظور مهم جهت توجیه حکام جور دست یافت. از سویی مستند شرعی و روایی لازم جهت این توجیه را فراهم ساخت و از سوی دیگر احادیث واقعی پیامبر و ائمه علیهم السلام را محجور نمود، سپس خلفای جایری مانند معاویه و یزید و حجاج بن یوسف را صحابی پیامبر و عادل شمرد، یعنی با حذف اسوه های واقعی عدالت، جرثومه های خودکامگی و جور را به عنوان اسوه معرفی نمود و آن ها را لازم الاتباع جهت سایر خلفاء دانست. بدین سان شرط عدالت حاکم و سایر مناصب شرعی وی، در نظریه امامت تغلبیه و فقه حکومتی اهل سنت در محافظه کاری به اصطلاح واقع گرایانه آن ها محو شد و ایشان عدالت را به نفع امنیت ادعایی خویش عقب راندند و برد و عنصر «اقتداء» و «اطاعت» تصریح نمودند. اساس این دیدگاه بر تصویب همه خلفاء و تأکید بر اقتدار و ولایت الهی آنان است که از نظر کلامی بر نظریه جبر و لزوم اطاعت جامعه مسلمانان از متولیان قدرت استوار است.

بهای «واقع گرایی» مزبور و انعطاف مسلمانان یاد شده در قبال خودکامگی جایرین، همانا تقدیس استبداد بود که بزودی آموزه سیاسی غالب در میان اکثر مسلمانان شد و دوره های

ص: 51

طولانی استبداد بر پاگشت. سپس یک دوره طولانی رخوت و رکود در اندیشه سیاسی و بواقع در اکثر فعالیت های فکری پیش آمد و از شکوفایی مسلمانان در تمام زمینه ها جلوگیری نمود، که با برچیده شدن خلافت عثمانی در دهه دوم قرن بیستم پایان یافت. محور این رکود و رخوت، تبدیل فقه غالب فرق تسنن به فقه الخلافه یا فقه الحكومه یا ایدیولوژی خادم حکومت بود. آن گونه که در نتیجه آن، امنیت و حفظ نظام بر شرط عدالت و تأمین آن در همه مواضع ترجیع یافت و واقع گرایی زور خور جانشین آرمانگرایی سعادت محور گردید.

همچنین ذهبی روایت می کند که عمر سه نفر را محبوس کرد، ابن مسعود و ابوالدراء و ابو مسعود انصاری گفت شما از پیامبر خیلی حدیث نقل کرده اید. (1)

مکتب خلفاء چنان که اشاره شد، پس از منع نقل حدیث از پیامبر به فتح باب پردازندگان اسرائیلیات و احادیث جعلی توسط صحابه دروغین پرداخت که از جمله آن ها «تمیم داری»، «راهب نصرانی» و ««کعب الاحبار» یهودی است که با توسعه اسلام، بظاهر مسلمان شدند. آن ها با تقرب به خلفاء اجازه جعل احادیث را یافتند. «خلیفه عمر برای «تمیم داری» در هر هفته ساعتی معین کرد که پیش از نماز جمعه در مسجد پیامبر حدیث بگوید و عثمان نیز در عهد خود، این مدت را به دو ساعت در روز افزایش داد (2) عجیب تر آن است که صحابه ای مانند انس بن مالک و ابی هریره و عبدالله بن زبیر... از این دو نقل روایت کرده اند.

بدین گونه احادیث ساختگی بسیار و بهتان شایع در همه جا بوسیله صحابی های به اصطلاح عادل پدید آمد و «فقیهان و قاضیان و فرمان روایان با این احادیث انجام وظیفه می کردند و در این میان بلای قاریان ریاکار و تحت سلطه ای که کمال خشوع و احترام را در برابر قدرت ها داشتند، بیش از این همه بود، اینان حدیث می ساختند تا از حاکمان بهره برند و به آن ها تقریب جویند و جاه و ثروت یابند و املاک و منازل به دست آورند. (3)

بسیاری از احادیث نبوی که در پشتیبانی سلاطین جائر و عدم جواز حق شورش علیه آن ها توسط اهل سنت نقل می شود از جمله احادیث مجعول پیش گفته است.

این دوره که یکی از سه دوره مهم اندیشه سیاسی اهل سنت می باشد و به نام دوره نص گرایی صحابه مشهور است، (4) با رحلت پیامبر بزرگ اسلام و تحقق خلافت مدینه آغاز می شود «مهم ترین ویژگی این مرحله از تاریخ تفکر مسلمین، فقدان یک منظومه یا نظریه سیاسی منسجم، و نقش برجسته صحابه در داوری نهایی منازعات و تصمیم گیری های سیاسی است. افکار عمومی تقریباً بر محور صحابه دور می زند و اظهار نظرها و مواضع آنان ملاک نهایی مشروعیت حاکمان بود و در فقه الخلافه اهل سنت مواضع سیاسی صحابه را

ص: 53

کاشف از ولایت حاکم اصلح و نه لزوماً افضل می دانستند. (1)

با چنین نقش برجسته ای که صحابه و تابعین در حوزه مشروعیت سیاسی حکام داشتند تلاش در جهت عادل شمردن و افزایش کمیشان بخوبی قابل توجیه است و هر چند با افزایش مناقشات مذهبی و ترور امام علی علیه السلام دوره نص گرایی صحابه به پایان رسید ولی همچنان اصحاب و تابعین و شاگردان آن ها از جایگاه تقدس ویژه ای بخصوص جهت توجیه حکومت و خلافت جور بهره مند بودند. البته ملوک و خلفای اموی و عباسی نیز با گام نهی در این مسیر تلاش نمودند با افزایش شأن صحابه و سعی در گسترش دامنه کمی ایشان و همواره عادل شمردنشان، اهداف متعدد و مهم سیاسی را مطمح نظر گیرند از جمله اولاً با بالابردن منزلت فوق العاده آن ها، می توانستند مناقب و فضایل علی علیه السلام و اهل بیت را به عنوان زمامداران صالح بالقوه و رقبای سیاسی بالفعل، کم رنگ جلوه دهند و ثانیاً با جعل اسرائیلیات و احادیث مجعول، مشروعیت و اقتدارشان را تضمین کنند. در تایید این مدعاها گفته معاویه قابل نقل است که همواره می گفت: «هیچ فضیلتی از ابو تراب را که هر مسلمانی نقل کرده، و امنهید مگر آنکه ضد آن را در شأن صحابه برایم بیاورید.» (2)

به نوشته علامه عسگری «سیاست معاویه اقتضاء می کرد، توجه مردم را از مدرسه اهل بیت علیهم السلام منحرف و به مدرسه خلفاء جلب کند، و بعلاوه معاویه نیاز شدید داشت که دیدگاه مسلمانان را از امام علی علیه السلام پیش تر از پیش تغییر دهد. چرا که تلقی مسلمانان از حاکم و زمامدار اسلامی اول یعنی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم یک نمونه کامل انسانی بود که از هیچ گناهی سر نمی زد، و به دنبال هوای نفس نبود. و این تلقی افراد امت را به استثنای منحرفان، از اینکه دنبال معاویه بروند باز می داشت و مانع از آن بود که یزید را که علناً شراب می خورد و تجاهر به فسق می کرد، به ولایت عهدی بپذیرند، و روی این اصل بود که معاویه نیاز داشت، این تلقی مردم را از پیامبر و حاکم که (برترین نمونه انسانی بود)، تغییر دهد، و بدین لحاظ احادیثی پیدا شد که پیامبر خدا را در سطح یزید و معاویه تنزل می داد و انحراف و پیروی از

ص: 54

هوا و هوس را به او نسبت می داد. (1)

امام علی علیه السلام در فقرات متعددی به تشریح این اوضاع اسفبار پیش از خود پرداخته است از جمله در نامه خود به مالک اشتر می فرماید:

«این دین در دست اشرار اسیر بود که در آن به هوس می راندند و به نام دین دنیا خواهی می کردند.» (1)

یا در جای دیگر می فرماید:

«امروز ما از آن روی با برادران مسلمانمان وارد جنگ شده ایم که انحراف، کجی، شبه و تأویل در اسلام وارد شده است.» (2)

تا قبل از زعامت و قبول حکومت توسط امام علی علیه السلام ، رفاه، زدگی غنایم فراوان به دست آمده در اثر فتوحات، باندبازی و سلطه عناصر ناشایست و فرومایه منجر به تضعیف آرمان های دینی و الهی اسلامی و از جمله عدالت اجتماعی شده و باعث احیای مجدد رسوبات و سنت های غلط جاهلی و چیرگی فرومایگان بی بندوبار بر سرنوشت امت اسلامی گشته بود. تعبیر امام علی علیه السلام در تشریح این وضعیت تیره و تار چنین است:

«بدانید خدایتان رحمت کند، شما در زمانی به سر می برید که گوینده حق در آن اندک است و زبان از گفتن راست ناتوان، آنان که همراه حق اند خوارند و مردم به نافرمانی گرفتار و در برقراری مداهنه با یکدیگر سازگار، جوانشان بدخو و پیرشان گنهکار، عالمشان منافق و قاریشان سودجو، نه خردسان سالمند را حرمت نهد و نه توانگرشان مستمند را کمک کند.» (3)

امام علی علیه السلام، رخ دادن چنین وضعیتی را در خلافت کسانی می داند که «اسلام را از روی طوع و رغبت پذیرا نشدند بلکه به ضرب شمشیر تسلیم شدند و کفر را مخفی کردند و چون بر آن یارانی یافتند آن را آشکار ساختند» (4)

پس از خلیفه سوم، امام علی علیه السلام با اصرار فوق العاده مردم منصب حکومت را در

ص: 56

چهار سال و نه ماه و اندی پذیرفتند اما واقعیت آن است که پس از انحراف بزرگ در سقیفه، و تحزب و قطب بندی های سیاسی - اقتصادی اشراف قریش و سران بنی امیه با آن همه کارشکنی ها و تحمیل جنگ های متعدد به دست قاسطین، ناکثین و مارقین. موجب شد تا تلاش فکری و عملی امام علی علیه السلام و حرکت اصلاحی ایشان برای برگرداندن مسیر ارتجاعی جامعه و انقلاب به سوی اسلام اصیل دوره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و قانون الهی (قرآن) به نتیجه نرسد و توسعه، تعمیم و حاکمیت نیابد. البته در این میان کوتاهی مردم در همراهی امام نیز مؤثر بود زیرا اکثر مردم زمانه ایشان، فاقد فهم و انگیزه کسب سعادت و فرزانگی بودند و همچنان در گمراهی های عصر جاهلی غوطه ور به دنبال هوا و هوس های خود سیر می کردند و به همین خاطر امام علیه السلام از آنان این گونه شکایت می کند :

«پروردگارا ! من آنان را خسته کردم. آنان نیز مرا خسته کردند! آنان از من به ستوه اند و من از آنان دلشکسته. پس ای خدا! به جای آنان بهترشان را به من عنایت فرما و بدتر از من را نصیبشان فرما!» (1)

پس از ترور و شهادت مظلومانه آن حضرت، نظام خلافت به نظامی ارتجاعی و قبیله ای تر یعنی به سلطنت موروثی استبدادی مطابق الگوی «قیصرها» و «کسراها» آنهم با سردمداری اموی ها و سپس عباسی ها تبدیل شد.

ابن خلدون نیز از این تبدیل خلافت به سلطنت در یک روند تدریجی سخن گفته و فصلی را با عنوان «در تحول و تبدیل خلافت به پادشاهای» در «مقدمه» اختصاص داده است. (1) اما سلطنت که اسم از آن سلطان است، در لغت به معنی تسلط و فرو گرفتن است و حدود 35 بار با مشتقات خویش در قرآن به کار رفته است. پس از صدر اسلام این عنصر جدید به نام «سلطنت» و یا «ملک» در جهان اسلامی و حتی احادیث و منقولات تاریخی وارد شد. در تاریخ آمده است که وقتی خلیفه دوم بر سر راه خود به فلسطین از کناره های شام عبور می کرد به سواران مجلل و محتشمی برخورد. رئیس این سواران معاویه بود. عمر با دیدن جاه و جلال او اظهار تعجب کرد و گفت: «این وضع آیا محمدی صلی الله علیه وآله وسلم است یا کسروی؟»

معاویه پاسخی نداشت اما از روی سیاست فوراً گفت: «چون من در مرزهای اسلامی زندگی می کنم جاه و جلال من نشانه عظمت و حشمت اسلام است».

مورخان می گویند: عمر به ظاهر از این جواب راضی شد ولی همچنان معاویه را به قناعت و سادگی پند داد. (2) اما حقیقت این است که با افتادن کار به دست معاویه (بنی امیه و بنی مروان) آن سادگی و زهد و معنویت زندگی سیاسی صدر اسلام رخت بربسته بود.

آغاز این وضع حتی در زمان عثمان مشهود بود، زیرا معروف است که ابوذر غفاری نزد معاویه رفت و او را در مورد ساختن کاخ سبز رنگ خود ملامت کرد؛ معاویه گفت: «ترا به کار خلفا چه کار است؟» اما ابوذر ساکت نشد و گفت: این کاخ را یا از بیت المال می سازی که جور است نسبت به مسلمانان، و یا از مال خودت میسازی که آن نیز اسراف است و خدا از آن نهی کرده است» می گویند معاویه به عثمان نامه نوشت و از تعرض ابوذر شکایت کرد. عثمان ابوذر را به مدینه احضار کرد و مورد عتابش قرار داد. ابوذر در جواب عثمان گفت: «آغاز زوال اسلام فرا رسیده است. عثمان گفت «چرا؟» گفت: «برای اینکه من در نصیحت امیری از امرای تو قرآن و حدیث می خوانم و تو که خلیفه مسلمینی منعم می کنی؟ عثمان دستور داد که ابوذر را به ربذه تبعید کردند. (3)

این وضع یعنی پرداختن به حکومت دنیوی ملوکانه و بریدن از سنت نبوی روز به روز

ص: 58

شدت گرفت چنان که در تمام دوران حکومت بنی امیه و بنی مروان به استثنای روزگار عمر بن عبدالعزیز و همینطور تمام دوره عباسی، شیوه سلطنت شاهنشاهان ساسانی و امپرتوران رومی در بلاد اسلامی رایج شد.

عناصر و شاخصه های اصلی ملوکیت و سلطنت معاویه و سپس اموی ها که انحراف جامعه اسلامی را بیش از پیش نمود عبارت بودند از: سلطه و استبداد مطلق، موروثی شدن سلطنت، امتیازان و تبعیضات نژادی و سیاست های نژاد پرستانه عربی علیه غیر عرب، شکنجه، قتل و کشتار مسلمانان طوایف مختلف و سرکوب آزادی ها، غارت بیت المال، شخصی کردن اراضی دولتی ناشی از فتوحات، رواج رشوه و فساد و تباهی های فراوان مالی، سیاسی، اخلاقی، شکاف و اختلافات طبقاتی شدید، اخذ مالیات های سنگین به عناوین مختلف از مسلمانان و غیر مسلمانان، تفرقه و تشتت آرای مذهبی، نارسایی ها و نابسامانی های ناشی از حاکمیت استبدادی و همچنین شهادت منادیان اصلاح انقلابی و بازگشت به اسلام دورهٔ پیامبر و قرآن و پس از آن سرکوب سلسله قیام های داخلی شیعیان خوارج، شعوبیه و امثال آن، تمرکز ثروت و تکاثر آن .

این عوامل باعث توقف نهضت اصیل اسلامی و تثبیت مجدد ساختارها و مناسبات غلط گذشته و انحراف بیشتر آن به سبک نظام های طبقاتی و اشرافی ایران و روم شد. توسعه طلبی های اراضی در این دوره بجای ملل اسلام خواهانه، اهداف جاه طلبانه و سلطه جویانه یافت. (1)

در دوران معاصر اندیشمند اهل تسنن پاکستانی یعنی ابوالاعلی مودودی، در کتاب خویش با عنوان «الخلافه و الملک» (2) خلافت و ملوکیت - در مقام مقایسه دو نظام مزبور به ریشه یابی معضلات جهان اسلام پرداخته و به عواملی اشاره دارد که در حقیقت می توان از آن ها به عنوان پاره ای از عناصر اصلی انحراف سیاسی و دینی در بعد از رحلت پیامبر و بویژه در دوره معاویه و امویان یاد کرد این عوامل با تشریح بیشتر نگارنده این سطور بدین قرارند:

ص: 59

در حق غیر تازیان کوتاهی نورزیدند و بار برده گونه با آن ها این ذهنیت را در آنان ایجاد کردند که ایشان حتی پس از تشرف به اسلام نیز از حقوق مساوی با تازیان مسلمان برخوردار نیستند. این رفتار موهوم باعث باروری تخم کینه در دل غیر تازیان نسبت به اعراب گشته و مایه ظهور نهضت های مانند شعوبیه گردید.

تبعیت تمام و کمال و اطلاعت کورکورانه مردم از حکومت بنی امیه بود.

از سویی معاویه به جعل احادیثی در منقبت خود پرداخت از وی نقل شده که گفت است: «نحن شجره رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم» (1) یعنی ما از شجره رسول خدا هستیم. او همچنین با عنوان کاتب وحى و خال المومنین کوشید تا موقعیت دینی خود را تحکیم کند. کسانی از راویان حدیث را نیز وا داشت تا ده ها حدیث در فضیلت او بسازند و رواج دهند (2) گفته اند نخستین کسی که «مالک یوم الدین» را «ملک یوم الدین» خواند معاویه بود. (3) وی به کرات جمله «انا اول الملکوک» را تکرار می کرد و حدیث مشکوک در انتساب به پیامبر، که «خلافت سی سال است و پس از آن ملوکیت می باشد.» (4) را ترویج می کرد.

جایر و گنهکار بوده و بر لزوم اطاعت از وی و صحت اقتدای نماز به او و بیزاری از قیام پای می فشردند و بعدها نیز این فرقه بشدت مطلوب دستگاه و حکومت های جوربیشه وقت گردید. این مذهب با سکوت و تسلیم و اهل رضا بودن، و با آسان گیری و خشونت گریزی و بی اعتنایی به سیاست، حق قضاوت در مورد خلیفه را نفی می کردند. دو خلیفه امر به معروف و نهی از منکر را قبول نداشتند و قیام علیه معاویه و سپس امویان را نامشروع محسوب می نمودند، از دید آن ها پیامبر برای حفظ وحدت و مصالح امت، جانشینی انتخاب نکرد و چون امامت تنها با اجماع کل جامعه برقرار می شود و خلفای پس از پیامبر هم که همان مصالح را دنبال نموده و مورد اجماع امت بودند باید مورد اطاعت قرار گیرند. لذا آنان با این اعتقادات و جدی نگرفتن حیات، از تشهیر سیف و قیام برضد معاویه طفره می رفتند و حتی قیام علیه او را نفی می کردند و ارتکاب معاصی وی را به خدا ارجاع می دادند و ایمان زبانی و نه عملی را برای همه و از جمله معاویه کافی دانسته و به همین دلیل وی را مؤمن و لازم الاتباع به شمار می آوردند. لذا این فرقه هم کار و تکیه گاه معاویه و موجه خلافت ملوکانه و سایر اسلاف جایر وی گردید. خلیفه ایی که امارت ملوکانه خود را عطیه الهی به خویش قلمداد می کرد و آن را مطابق جبر الهی تفسیر می نمود همچنان که اذعان می داشت به خدا سوگند مقاتله و جنگ من برای اقامه نماز، گرفتن روزه و گذاردن حج و دادن زکات نبود. اینها را که شما انجام می دادید، من با شما جنگیدم تا بر شما امارت یابم و خداوند آن را به من داد در حالی که شما از آن ناخشنود بودید. (1)

عنوان خلیفه اسلامی سپری گشت، بالاخره در ماه رجب سال شصت هجری در حالی وفات یافت که با تبدیل خلافت به ملوکیت، فرایند انحراف اساسی نخستین در سقیفه را کامل کرد و با حذف اسوه های هدایت و تمهید روی کار آمدن فرزندش یزید، جهان اسلام را مبتلا به رنج ها و مصیبت هایی نمود که آثار آن تا به امروز باقی است.

عنوان سید جوانان اهل بهشت، (1) گل بوستان نبوی، (2) برخوردار از شرافت نسبی (3)، میوه شجره طیبه (4)، مصداق بارز آیه تطهیر (5)، محبوب خدا و رسول او (6)، چراغ هدایت، کشتی نجات، مایه عزت و فخر، دریای دانش و ذخیره الهی (7) و... می تواند بهترین الگو برای همه انسان ها در همه ابعاد زندگی باشد. امروز سخن گفتن از آن حضرت، منحصر به مذهب تشیع و دین اسلام نیست، بلکه بعد جهانی و فرا دینی پیدا کرده، تا جایی که اندیشمندان و عدالت خواهان جهان، آن حضرت را به عنوان انسانی کامل، هادی بشر، پیشوای همه آزادگان و کسی که حاضر شد برای دفاع و احیای ارزش های انسانی و الهی از جان خود و عزیزانش بگذرد، به دیگران معرفی می کنند. حسن ختام مقدمه را با بیانی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به پایان می برم، حضرت فرمودند :

«من احب ان يركب سفينه النجاه و يستمسک بالعروه الوثقى و يعتصم بحبل الله المتين فليوال علياً بعدى وليعاد عدوه ولياتم بالهداه من ولده، فانهم خلفایی و اوصیایی و حجج الله علی الخلق بعدی و ساده امتی و قاده الاتقياء الى الجنه حزبهم حزبی و حزبی حزب الله عزوجل و حزب اعدايهم حزب الشيطان.» (8)

یعنی: هر کس که خواهد سوار کشتی نجات شده و به دست آویز محکم چنگ اندازد و به ریسمان استوار الهی در آویزد، باید پس از من ولایت علی علیه السلام را بپذیرد و با دشمن اش دشمن باشد و به فرزندان هدایت گر او اقتداء کند چه این که آنان جانشینان و اوصیای من و حجت های خدا در میان خلق پس از من می باشند آنان بزرگان امت و رهبران پرهیزکاران در هدایت به سوی بهشت هستند. حزب آنان

حزب من است و حزب من حزب خداوند عزوجل است؛ و حزب دشمنان آنان، حزب شیطان است.

ص: 68

حال در تکمیل آنچه گذشت، در این قسمت از بحث به ذکر نمونه هایی از ابعاد مختلف عزت و افتخار حسینی علیه السلام می پردازیم :

معاوية بن ابی سفیان که پس از شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام یکه تاز عالم اسلام بود و در کمال خود کامگی بر مسلمانان فرمان می راند، چون به امام حسین علیه السلام می رسید و با وی روبرو می شد، تغییر حالت می داد و در برابر آن حضرت فروتنی می نمود و از گفتار انتقادی و اعتراضی آن حضرت خشم خود را فرو می برد و جز تسلیم و تواضع چاره ای در خود نمی دید. (1)

در مقاتل نقل شده است که امام حسین علیه السلام هنگامی که در گودی قتلگاه افتاده بود و بر اثر زخم تیر، نیزه و شمشیرهای دشمنان اسلام توان از کف داده و رمقی در تن نداشت، آن هایی که قصد کشتن آن حضرت را در سر می پروریدند، شمشیرها را کشیده و به نزدیکی آن

حضرت می رفتند، ولی وقار و شکوه مجسمه تقوا و یقین حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السلام لرزه بر اندامشان می انداخت و بی اختیار به عقب باز می گشتند . (2)

ب - از لحاظ علمی امام حسین علیه السلام به فرموده رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دریای دانش و ذخیره الهی (3) بود؛ و بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و حضرت علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام تنها مرجع علمی، فقهی، تفسیری و کلامی دانشمندان، فقیهان، مفسران و متکلمان بشمار می رفت. در ارتباط با مقام علمی امام حسین علیه السلام روایات زیاد است که ذکر همه آن ها از حوصله این نوشتار خارج می باشد، (4) عنوان نمونه به یک مورد اشاره می شود:

امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود :

«خدا را دو شهر است در مغرب و مشرق و هر یک از آن دو را دیواری آهنین احاطه کرده است. در هر یک از این دو شهر هزار هزار (یک میلیون) مصراع و در هر مصراعی هزار هزار لغت قرار داده شده که هر لغتی با لغت دیگر متفاوت است. من به تمامی آن لغات و آنچه در این دو شهر و مابین آن هاست، آگاهم و به جز من و برادرم حسین، بر این دو شهر حجت دیگری نیست.» (5)

ج - علاوه بر عظمت شخصیتی و علمی عبادت امام حسین علیه السلام نیز در حد اعلاء و کمال

ص: 71

بود. حضرت در همه حال حتی در میدان نبرد از یاد خداوند غافل نبود و در گرماگرم جنگ و درگیری با دشمن به راز و نیاز با معبود خویش و استعانت از ذات مقدس حق مبادرت می جست. به عنوان نمونه در عصر نهم ماه محرم سال 61 هجری پس از آن که عمر بن سعد از مصالحه با امام حسین علیه السلام و پایان دادن مسالمت آمیز مخالفت آن حضرت با یزید بن معاویه مأیوس شد، دستور حمله فراگیر لشکریان به خیمه گاه اباعبدالله الحسین علیه السلام را صادر کرد. امام حسین علیه السلام به برادرش عباس فرمان داد: «به سوی آنان برو و به آنان بگو امشب را تأمل کنند و این جنگ را به فردا موکول نمایند تا امشب - به عنوان آخرین شب عمرمان - بیش تر نماز به جای آوریم و خدای خود را بخوانیم و از وی طلب مغفرت کنیم. خدا می داند که من چه قدر به نماز، تلاوت قرآن نیایش، استغفار و راز نیاز با معبود بی همتا علاقه مندم.» (1)

نمونه دیگر: امام حسین علیه السلام در روز عاشورا با این که بسیاری از عزیزان و یاران خود را از دست داده بود و درگیری شدیدی نیز با دشمن داشت، اما همین که ابوثمامه صیداوی موقع ظهر حضرت را به یاد نماز می اندازد، امام علیه السلام فرمود: نماز را به یاد آوردی، خداوند تو را از نمازگذاران و ذاکران قرار دهد. آری، اینک هنگام نماز است. از این قوم بخواهید که زمانی دست از نبرد بردارند تا ما نماز بگذاریم.» دشمنان به خواسته حضرت اعتنایی نکرده و به جنگ خود شدت بخشدند اما حضرت تصمیم خود را گرفت و نماز را به صورت نماز خوف اقامه کرد. به این ترتیب که یاران وی دو دسته شدند؛ دسته ای به آن حضرت اقتداء کرده و دسته ای دیگر به دفاع مشغول شدند و پس از دقایقی جای یکدیگر را عوض نمودند. بدین ترتیب بازماندگان از یاران امام حسین علیه السلام نیز نماز ظهر را به امامت آن حضرت به جای آوردند. (2)

خود باشد، نه وزیری دارد که او را نگه دارد و نه پشتیبانی که از او دفاع کند.» (1)

امام حسین علیه السلام هیچ گاه شخصیت خود را برای رسیدن به رفاه مادی خوار نکرد، به همین جهت هر مالی که به وی می رسید، نمی پذیرفت مگر این که حلال بودن آن بروی معلوم گردد.

الف - روایت شده که معاویه سالی به مکه معظمه رفت. در آن سال امام حسین علیه السلام نیز برای زیارت خانه خدا به مکه رفته بود. معاویه برای آن حضرت مال فراوانی از قبیل در هم و دینار، پارچه و لباس های رنگارنگ به عنوان هدیه فرستاد، اما امام حسین علیه السلام با متانت طبع همه آن ها را برگرداند و هیچ کدامشان را قبول نکرد. (2)

ب - امام حسین علیه السلام نسبت به دنیا به دیده ابزار و وسیله می نگریستند نه به دیده غایی و هدف اصلی. از این رو با اینکه از همه نعمت های مادی و رفاهی خدادادی برخوردار بود اما لحظه ای به دنیا و زندگی مادی دل نبست و بزرگ زاهد عصر خویش بود. روایت شده که آن حضرت بارها پیاده از مدینه به مکه رفت تا حج گذارد و این در حالی بود که شتران و محمل ها را از پشت سر او می آوردند. (3) امام حسین علیه السلام در ایام کودکی و نوجوانی از غذای مخصوص پدرش امیرمؤمنان علی علیه السلام یعنی نان جوین می خورد و در اعراض از دنیا و تحمل سختی معیشت به پدرش اقتداء می کرد. (4) حضرت در اعراض از دنیاگرایی این اشعار را انشاد فرمود

وان و ان تكن الدنيا تعد نفيسه *** فدار ثواب الله اعلى و انبل

و ان تكن الابدان للموت انشات *** فقتل امرء بالسيف فى الله افضل

و ان تكن الارزاق قسما مقدراً *** فقله حرص المرء في الكسب اجمل

و ان تكن الاموال للترك جمعها *** فما بال متروک به المرء يبخل (5)

- و اگر چنین است که دنیا نفیس به شمار می آید پس باید دانست که آخرت که خانه ثواب و مزد الهی است بسی بلند پایه تر و شریف تر است.

- و اگر چنین است که بدن های آدمیان برای مرگ آفریده و انشاء شده، پس باید دانست که کشته شدن با شمشیر در راه خدا بسی برتر است.

باید

ص: 73

- و اگر چنین است که روزی های خلایق به مقدار معین تقسیم گردیده است، پس باید دانست که کمتر حریص بودن مردم در کسب روزی جمیل تر و نیکوتر است.

- و اگر چنین است که نتیجه اندوختن اموال ترک نمودن آن است، پس چیزی که متروک خواهد شد چه ارزش دارد که آدمی بدان بخل ورزد.

ج - یکی از نکات بر جسته در زندگی امام حسین علیه السلام همدمی و هم نشینی با فقراء و طبقات ضعیف جامعه، شرکت در مجالس شان وجود و بخشش نسبت به آن ها بود. آن حضرت چون خود در زندگی دنیوی ،قانع ساده زیست و متواضع بود، از این رو از نشست و برخاست با مستمندان و بیچارگان هیچ گونه ابایی نداشت و چه بسا آنان را به خانه خود دعوت می کرد و ایشان را اطعام می کرد.

روایت شده روزی امام حسین علیه السلام از مسیری عبور میکرد که عده ای از فقراء نان خشک در عبا ریخته و می خوردند. آن ها تا حضرت را دیدند او را دعوت به خوردن غذا کردند. حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام با مهربانی در کنار آن ها نشست و با آن ها هم غذا شد، آنگاه فرمود: ﴿ انَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ ﴾ (1)، خداوند گردن کشان و متکبران را دوست ندارد. سپس فرمود: من دعوت شما را اجابت کردم، شما هم دعوت مرا بپذیرید و به میهمانی من حاضر شوید. آن ها به خانه حضرت آمدند و امام علیه السلام دستور داد تا از آن ها با تهیه انواع غذا بهترین پذیرایی به عمل آید و آن ها را با اطعام و اکرام خویش خوشنود ساخت. (2)

رسول خدا این دو پسران تو هستند، آنان را چشم روشنی. میراثی عطا فرما. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «آری، آنان پسران من هستند. و قار و شکوه و بردباری را به حسن وب بخشندگی و گشاده دستی و مردانگی و دلیری را به حسین عطاکردم». (1)

الف - روایت شده که روزی بادیه نشینی وارد مدینه شد و سراغ کریم ترین انسان ها را گرفت. او را به خانه امام حسین علیه السلام هدایت کردند. امام علیه السلام که مشغول عبادت بود پس از پایان نماز به قنبر فرمود: آیا از آنچه از حجاز رسیده چیزی باقی مانده است؟ قنبر گفت: بلی، چهار هزار دینار باقی است. امام حسین علیه السلام فرمود: آن ها را بیاور و به کسی که نسبت به آن سزاوار است بده. آنگاه حضرت دینارها را در پارچه ای کتانی پیچید و از پشت در به اعرابی داد تا مبادا مرد اعرابی هنگام گرفتن آن شرمسار گردد. امام حسین علیه السلام حین دادن دینارها شعری سرود و از کم بودن آن ها عذرخواهی کرد!! اعرابی دینارها را گرفت و به شدت گریه کرد. حضرت پرسید : آیا آنچه به تو بخشیدم تو را کفایت نمی کند؟ اعرابی گفت: گریه من به علت کمی دینارها نیست، بلکه از این گریه می کنم که خاک چگونه «پس از شهادتت» بزرگواری و بخشندگی تو را فرو می برد و به فراموشی می سپارد . (2)

ب - روزی یکی از خدمت گزاران امام حسین علیه السلام مرتکب خطا و جرمی شد که مستوجب کیفر گردید. امام حسین علیه السلام جهت تادیب وی دستور داد او را شلاق بزنند. خدمت گزار حضرت با حالت تضرع این بخش از آیه را قرائت کرد: ﴿ وَ الکاظِمِینَ الغَیظِ ﴾. امام حسین علیه السلام به احترام آیه شریفه فرمود: از او دست بردارید. آنگاه گفت: مولای من ﴿ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ ﴾. حضرت فرمود: من نیز به پاس این آیه از تو گذشتم. سپس گفت: مولای من ﴿ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ (3) امام حسین علیه السلام فرمود: تو آزادی، من تو را در راه خدا آزاد کردم و از این پس دو برابری مقرریات به تو می پردازم. (4)

ج - «عصام بن مصطلق» از ساکنان شام و تربیت شده مکتب شیطانی معاویه روزی وارد مدینه شد و با مردی روبرو گردید که رفتار پسندیده و جمال دلربا داشت از اطرافیان نام او را پرسید. گفتند: او حسین بن علی علیه السلام است. عصام گفت: من تا نام حسین علیه السلام و نام پدرش

ص: 75

علی بن ابیطالب علیه السلام را شنیدم، زخم کهنه دشمنی و عداوت شامیان با اهل بیت علیهم السلام در من زنده شد، نزد آن حضرت رفتم و پرسیدم ایا تو پسر ابو ترابی؟ امام علیه السلام فرمود: آری، من حسين فرزند امیر مؤمنان هستم. عصام گوید: به او و پدرش دشنام دادم و در این کار زیاده روی کردم. امام حسین علیه السلام که بدون هیچ گونه ناراحتی به سخنان ناپسند من گوش می داد، نگاه مهربانی به من کرد و فرمود: ﴿ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ : خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اعْرِضْ عَنِ الجاهِلِین ﴾ (1) گذشت را پیشه کن و به کار پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.

عصام گوید: امام حسین علیه السلام پس از خواندن آیه فوق به من فرمود: «شتاب مکن و کارت را آسان و سبک گردان و از خدای بخشنده برای خودت طلب آمرزش کن».

آنگاه فرمود: «ای مرد تازه وارد اگر از ما یاری بخواهی یاری ات می کنیم و اگر دهش ما را خواسته باشی تو را بی نیاز می کنیم و اگر از ما ارشاد و راهنمایی بجویی، ارشادت کرده و قلبت را صاف می گردانیم».

سپس حضرت به عصام فرمود: آیا تو از شامی؟ گفت: آری امام علیه السلام فرمود: «این بدعتی است که معاویه آن را پایه گذاری کرده و مردم را به آنان عادت داده است. به هر حال امروز هر حاجتی داری بازگو تا در حد امکان آن ها را برآورده کنیم، چرا که چیزی بهتر از آنچه می پنداشتی نزد ما می یابی» عصام گوید: امام حسین علیه السلام با این رفتار بزرگوارانه چنان مرا خلع سلاح کرد که دیگر قدرت سخن گفتن نداشتم و از آن خطای بزرگی که از من سرزده بود، بسی پشیمان بودم و از خدا میخواستم که زمین دهان گشاید و مرا فرو برد. به ناچار از نزد آن حضرت خارج شدم و طوری از او دور گردیدم که متوجه من نگردد. من در حالی که خود را در میان مردم گم کرده بودم، دوستی شگفت آوری از علی علیه السلام و اولاد اطهار او در قلبم احساس می کردم، گویا هیچ کس را بیش از آن ها دوست ندارم. (2)

د - هنگامی که امام حسین علیه السلام به دعوت کوفیان عازم کوفه شد، عبیدالله بن زیاد تمامی راه های بین حجاز و عراق را از لشکریان مزدور خود آکنده ساخت تا از ورود آن حضرت به كوفه جلوگیری کنند. از جمله این نیروها سپاهی به استعداد یک هزار نفر و به فرماندهی

ص: 76

«حر بن یزید ریاحی» بود که به یکی از آن معبرها فرستاد. این سپاه نخستن گروه از لشکریان عبیدالله بود که در بین راه مکه و کوفه، در نزدیکی کوه «ذو حسم» به آن حضرت رسید. امام حسین علیه السلام منازل متعددی را طی کرده بود تا به منزل «شراف» رسید و در آنجا دستور داد که یارانش آب زیادی با خود بردارند. پس از حرکت از شراف، در بین روز لشکر حربن یزید - که مامور تعقیب آن حضرت بودند - روبرو شدند و آثار خستگی و تشنگی مفرط در چهره سپاه حر آشکار بود. امام حسین علیه السلام بدون هیچ گونه توجه به نیات پلید آنان که آمده بودند تا راه را بر حضرت ببندند - از روی مهربانی و دلسوزی دستور داد که به لشکریان تشنه کام و مرکب های خسته و تشنه آن ها آب داده و سیرابشان کنند.

«علی بن طعان محاربی» از جمله یاران حربن یزید بود که در برخورد اباعبدالله الحسین علیه السلام از دلجویی آن حضرت برخوردار گردید. وی گفت: من آخرین نفری بودم که به لشکرگاه امام حسین علیه السلام رسیدم و تشنگی به شدت من و اسبم را بی تاب کرده بود. امام حسین علیه السلام چون حال مرا دید فرمود: «یابن الاخ انخ الجمل»؛ برادر زاده آن شتری که آب بار او است بخوابان و از آن آب خودت را سیراب گردان. من شتر را خواباندم و مشک آبی را برداشته و از آن نوشیدم، اما از شدت تشنگی و شتاب زدگی نمی توانستم به خوبی آب بیاشامم و آب از دهنه مشک به زمین می ریخت. حضرت به آرامی جلو آمد و دهنه مشک را گرفت و مرا سیراب کرد، سپس دستور داد که از همان آب به مرکب تشنه ام نیز آب دهم و سیرابش کنم . (1)

کوفه از ولایت و تشیع دفاع می کرد و در برابر عاملان زبون معاویه و بدگویی های آنان، ساکت نمی نشست و با آنان به مشاجره و مناظره بر می خاست، آنان را در جمع مردم تحقیر و پیوسته از امیرمؤمنان علی بن ابیطالب علیه السلام به نیکی سخن گفته و از او تمجید می کرد. سرانجام به دست مزدوران زیاد بن ابیه - عامل معاویه در کوفه - دستگیر گردید و همراه تعدادی از یارانش به شام فرستاد شد و به دستور معاویه بن ابی سفیان به شهادت رسیدند. (1)

پس از این واقعه، معاویه با امام حسین علیه السلام ملاقات کرد و درباره جنایت خود نسبت به حجر بن عدی گفت: ای اباعبدالله، از آن چه نسبت به حجر و یاران او - که از اصحاب پدرت على بن ابيطالب 0ع) بودند - انجام دادم و آنان را به قتل رساندم خبری به تو رسید؟ امام حسینعلیه السلام فرمود: نه! معاویه گفت: ما آنان را کشتیم، سپس بدون آن ها را تجهیز کرده و بر آنان نماز گزاردیم. امام حسین علیه السلام تبسمی کرد و فرمود: «ای معاویه آن گروه در روز قیامت با تو مخاصمه خواهند کرد. بدان به خدا سوگند که اگر ما بر گروه تو دست یابیم و آنان را بکشیم، نه آن ها را کفن کرده و نه بر آن ها نماز می خوانیم. از آنچه نسبت به پدرم روا داشتی و هم اکنون مرتکب آن می شوی و بر بنی هاشم عیب می گیری با خبرم. به خدا سوگند که تو از کمان خود تیر نمی اندازی و هدف خود را نشانه نمی زنی و دشمنی را از نزدیک فرا گرفته ای همانا از مردی - یعنی عمرو بن عاص - که نه ایمان او پیشینه دارد و نه نفاق او جدید است، پیروی کرده ای، در حالی که او نظر دوستی به تو ندارد. پس در کردار خود بیاندیش یا این - عمروبن عاص - را رها کن.» (2)

در این گفتگو و مناظره امام حسین علیه السلام ضمن تبیین عدم مشروعیت حکومت معاویه نزدیکی معاویه با عمرو بن عاص را عامل توطئه و جنایت می داند و از معاویه می خواهد که از این شخص فاصله گیرد، شاید از شدت جنایت و خیانتش کاسته شود و به فکر عزت و مصلحت جامعه اسلامی باشد .

ب - امام حسین علیه السلام پس از شهادت برادرش امام حسین مجتبی علیه السلام با معاویه بن ابی سفیان دیدارهایی داشته و نامه هایی بین طرفین رد و بدل گردید. در تمامی این دیدارها و نامه ها، امام حسین علیه السلام تلاش می کرد که معاویه را از کردارهای ناپسندش باز دارد و او را وادار کند که

ص: 78

در جامعه اسلامی به عدالت رفتار نماید. لیکن این فریب کار و دروغ پیشه به تمام وعده ها و پیمان های خود خیانت می ورزید و به هیچ کدام از آن ها پایبند نبود. مهمترین خلف وعده و خیانت او زیر پاگذاشتن صلحنامه امام حسن علیه السلام بود. امام حسین علیه السلام با نوشتن نامه تاریخی به معاویه، وی را در برابر کردار و رفتارهایش نکوهش نمود. مضمون نامه امام علیه السلام چنین است :

«اما بعد، نامه تو به دستم رسید. نوشته ای که خبرهایی از من به تو رسیده است که به گمان تو هیچ پوقت زیبنده من نبود؛ و تو آن ها را درخور شأن من نمی دانسته ای ! باید بگویم تنها خداوند است که انسان را به کارهای نیک هدایت نموده و توفیق اعمال خیر را به انسان می دهد. اما آنچه از ناحیه من به تو رسید یک مشت سخنان بی اساس است، که چاپلوسان و سخن چینان تفرقه انداز و دروغ پرداز از خود ساخته و پرداخته اند. من نه تدارک جنگی بر ضد تو دیده ام و نه قصد خروج علیه تو را داشته ام . این نه به دلیل ترس و بیم عذرخواهی از تو و یا دوستان ستمگر و بی دین تو است، که آنان پیروان حزب ستمگران و برادران شیطانند. بلکه به سبب ترس از خدا است. (1) آیا تو نبودی که «حجربن عدی» و یاران او را که همه از نمازگزاران و پرستش کنندگان خدا بودند کشتی؟ آیا حجر و یارانش گناهی غیر از این داشتند که با ظلم مبارزه می کردند، بدعت ها را ناروا می شمردند، امر به معروف و نهی از منکر می نمودند و در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کنندهای باک نداشتند، توبه حجر و یارانش امان دادی و سوگندهای اکیدی یاد کردی و به آنان اطمینان کامل دادی که به جهت حوادث گذشته آزارشان نکنی، ولی پس از آن همه امان ها و سوگندها، دست به خون پاک آن ها آلودی و مرتکب ستم و تجاوز شدی و در پیشگاه خدا به خود جرأت گناه دادی و سوگند خدایی را سبک شمردی .

صلى الله آیا تو قاتل «عمر و بن حمق» یار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و بنده پاکدامن خدا نیستی که پس از دادن امان، او را به قتل رساندی؟ آیا این تو نبودی که زیاد پسر سمیه را - که از بستر

ص: 79

آلوده چند تن از فرومایگان ثقیف به وجود آمده بود - برادر خود و پسر ابوسفیان خواندی و فرمایش پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را که «الولد للفراش و للعاهر الحجر» (1) زیر پا گذاشته چشم از هدایت الهی فروبستی و از هوی و هوس خود پیروی کردی؟ ای کاش جریان به همین جا خاتمه می یافت، اما چنین نشد، بلکه زیاد پسر سمیه را پس از برادر خواندگی بر ملت مسلمان مسلط ساختی و او با اتکاء به قدرت مسلمانان را کشت، دست ها و پاهایشان را قطع کرد، چشم هایشان را نابینا ساخت وبر شاخه های نخل به دار اویخت. خلاصه آن که عرصه را چنان بر مسلمانان تنگ کردی که انگار تو از این امت نبوده ای و این ملت از تو نبوده اند! آیا تو نبودی که به جرم دوستی على علیه السلام فرمان قتل مردم «حضر موت» (2) را صادر کردی؟ و هنگامی که پسر سمیه به تو اطلاع داد که مردم حضرت موت پیرو دین علی علیه السلام هستند، به وی نوشتی که هر کس پیرو دین علی علیه السلام است بکش؟ پسر سمیه - زیاد بن ابیه - نیز به دستور تو آن ها را کشت و مثله نمود و حال آن که دین علی علیه السلام اسلام است و برای همان دین بود که شمشیر او بر فرق تو و پدرت فرود می آمد و به نام همان دین پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم است که اکنون بر اریکه حکومت و قدرت تکیه زده ای!

ای معاویه! یکی از سخنان تو این بود که من مواظب رفتار و دین خود و است محمد صلی الله علیه وآله وسلم باشم و در میان این امت ایجاد اختلاف و فتنه نکنم. من هیچ فتنه ای بزرگ تر از حکومت تو بر این امت، سراغ ندارم! من وقتی که به وظیفه خود می اندیشم و به دین خود و امت محمد صلی الله علیه وآله وسلم نظر می افکنم، وظیفه ای بزرگ تر از این نمی دانم که با

تو بجنگم. ای معاویه! یکی دیگر از سخنان تو این بود که اگر من به تو بدی کنم، با من بدی خواهی کرد؛ و اگر با تو دشمنی کنم دشمنی خواهی نمود. به تو اعلام می کنم هر قدر می توانی دشمنی کن، چه آن که امیدوارم دشمنی تو زیانی به من نرساند و زیان بداندیشی های تو بیش از همه متوجه خودت گردد. تو بر مرکب جهالت سوار شده و

بر پیمان شکنی حریص گشته ای. به جانم سوگند تو در همه عمرت حتی به یک شرط خود عمل نکرده ای! پس از آن همه صلح و سازش و امان و پیمان، تعهدات

ص: 80

خود را زیر پا گذاشتی و این عده بیگناه را کشتی؛ و همه می دانند که آن ها را فقط به جرم این که فضیلت و عظمت ما را بیان نموده و احترام ما را نگه می داشتند، به قتل رساندی. خداوند هرگز این سیاه کاری های تو را فراموش نخواهد کرد که اشخاص بی گناه را به صرف تهمت و گمان مؤاخذه می کنی، بندگان نیک خدا را با اتهامات بی اساس می کشی و اولیای خدا را از خانه و کاشانه گرم خود به غربت تبعید می کنی.» (1)

ج - معاویه با اینکه در صلح خود با امام حسن مجتبی علیه السلام متعهد شده بود که خلافت اسلامی پس از او به امام حسن علیه السلام و در نبود حضرت به امام حسین علیه السلام - و بنا به روایتی به شورای مسلمانان - واگذار گردد، اما پس از شهادت امام حسن علیه السلام همیشه در این اندیشه بود که خلافت را از خاندان خود خارج نسازد. از این رو مسئله ولایت عهدی یزید را مطرح کرد و با تطمیع و تهدید، بزرگان و سرشناسان شهرهای اسلامی را وادار به پذیرش آن نمود، اما امام حسین علیه السلام ولایت عهدی یزید را مغایر با شریعت اسلام می دانست و آن را در مجالس و محافل مردمی و یا در مکاتبات خود با معاویه به استهزاء می گرفت. (2)

امام حسین علیه السلام یک سال پیش از مرگ معاویه، در مراسم حج اعتراض خود را نسبت به ولايت عهدى يزيد فراگیر کرد و به اطلاع بزرگان مهاجر و انصار، تابعین و نمایندگان سرزمین های اسلامی رسانید. آن حضرت مردم را در «منی» گردآورد و در حضور نزدیک به

یک هزار تن از حاضران برخاست و خطبه بلیغی را ایراد کرد. امام علیه السلام پس از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و اهل بیت علیهم السلام در بخشی از خطبه خود فرمود: «اما بعد همانا این سرکش (معاویه) نسبت به ما و شعیان ما رفتار و کرداری را مرتکب شد که شما دیدید و دانستید و بر آن شهادت می دهید. من می خواهم از شما چیزهایی بپرسم، اگر راست گفتم تصدیقم کنید و اگر دروغ گفتم تکذیبم نمایید. سخن مرا بشنوید و گفتار مرا بنویسید، سپس به شهرها و

قبایلتان برگردید. هر کس را که امانت دار و مورد اطمینان یافتید، آنچه از حق ما اهل بیت علیهم السلام می دانید بر ایشان بخوانید و آن ها را آگاه گردانید. زیرا می ترسم این امر - دین ناب محمدی - مندرس شده و وارونه گردد. خداوند متعال کامل کننده نور و هدایت خود است، اگر چه

ص: 81

کافران را ناخوش آید.» آنگاه امام حسین علیه السلام در ادامه این خطبه حقایق زیادی را برای مردم بیان کرد و آنان را با دروغ پردازی ها و خیانت کاریهای معاویه آشنا نمود. (1)

د - بعد از مرگ معاویه یزید به عامل خود ولید بن عتبه در مدینه فرمان داد که از مخالفان از جمله حسین علیه السلام بیعت بگیرد و هر کس بیعت نکرد سرش را برای او ارسال نماید. (2) ولید پس از مشورت با مروان بن حکم افرادی را به سراغ امام حسین علیه السلام فرستاد و پیام ولید را به حضرت ابلاغ کردند. حضرت با عده ای از یاران خود وارد خانه والی مدینه شد. در آنجا مروان بن حکم نیز حضور داشت و با ولید مشغول گفتگو بود. امام حسین علیه السلام پس از تعارفات مرسوم، علت احضار خود را پرسید؟ ولید خبر مرگ معاویه را به امام حسین علیه السلام داد و نامه یزید را برای وی خواند و از او درخواست بیعت با یزید را نمود. امام حسین علیه السلام فرمود: «ای امیر، ما خاندان نبوت و معدن رسالتیم. ماییم که فرشتگان به خانه ما آمد و شد دارند. خداوند رحمت خود را با ما آغاز نموده و با ما نیز به پایان خواهد برد. اما یزید فردی است فاسق، شرابخوار، خون ریز، متجاهر به فسق و شخصی مانند من با چون او هرگز بیعت نمی کند، ولی شما امشب را به صبح برسانید. و ما نیز شب را به صبح می بریم. شما نیک بنگرید و ما هم تأملی در کار خود می کنیم که کدامیک از ما برای مقام خلافت شایسته تریم؟» (3)

روز بعد مروان به امام حسین علیه السلام عرض کرد: من به تو سفارش می کنم که با یزیدبن معاویه بیعت کنی، زیرا این کار برای دنیا و آخرت تو بهتر است!

امام حسین علیه السلام فرمود: «انا لله و انا اليه راجعون و على الاسلام السلام اذقد بليت الامه براع مثل يزيد. و لقد سمعت جدی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم يقول : الخلافه محرمه على ال ابی سفیان»؛ (4) ما همه از خداییم و به سوی او باز خواهیم گشت. هر گاه امت اسلام به حاکمی مانند یزید مبتلا گردد، باید فاتحه اسلام را خواند. من از جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمود: «خلافت بر فرزندان ابوسفیان حرام است».

ه- - پس از مخالفت امام حسین علیه السلام با بیعت یزید، حضرت مدینه را برای ماندن مناسب ندید و تصمیم گرفت به مکه هجرت کند. آنگاه امام علیه السلام کاغذ و قلم درخواست کرد و وصیت

ص: 82

نامه ای به شرح ذیل برای محمد بن حنفیه نوشت:

«به نام خداوند بخشنده مهربان. این وصیت من حسین بن علی بن ابیطالب علیه السلام به برادرش محمد معروف به پسر حنفیه است. به راستی حسین گواهی می دهد که خدایی جز خدای یکتا نیست، او تنها و بی شریک است. محمد صلی الله علیه وآله وسلم بنده و فرستاده اوست که از جانب حق و به راستی و حقیقت آمده است و بهشت و جهنم حق است و روز قیامت که تردیدی در آن نیست خواهد آمد و خدا همه آنانی را که در گورهای خویش خفته اند، بر می انگیزاند. همانا من برای شرارت، دهشت، فساد و ستم خروج نکرده ام، بلکه خروج و قیام من برای اصلاح در امت جدم محمد صلی الله علیه وآله وسلم است. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم و سیره جدم محمد صلی الله علیه وآله وسلم و پدرم علی بن ابیطالب علیه السلام را در پیش گیرم. هر کس مرا به پذیرش حق پذیرفت خداوند سزاوار به حق است و هر کسی مرا در این امر رد کرد و نپذیرفت شکیبایی می نمایم تا خدای سبحان میان من و این مردم به حق داوری کند، چه اینکه او بهترین داور است. ای برادر این وصیت من به تو است. توفیقی برایم نیست جز از سوی خدا، به او توکل کرده و به سوی او انابه می نمایم.» (1)

و - هنگامی که حربن یزید ریاحی مانع حرکت امام حسین علیه السلام به کوفه و نیز مراجعت وی به مدینه شد، حضرت در «ذی حسم» بپا خاست و پس از حمد و ثنای خداوند، فرمود :

«اما بعد این شدت و بلایی که بر ما فرود آمده است شما در مرای و مسمع خود می بینید، دنیا و جریان امور روزگار واژگونه شده و چهره زشت و کریه خود را نشان داده است ، نیکویی های دنیا همه پشت کرده اند و دنیا بر همین روش شتابان می گذرد و چیزی از آن نمانده است مگر اندکی که مانند قطرات آب در ته ظرف جمع شود، یا زندگی پست و ناچیزی که چون چراگاه درو شده، خراب و درهم باشد. آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود؟ و از باطل جلوگیری به عمل نمی آید؟! و در این صورت حتماً باید مؤمن حق جو، طالب دیدار خدا و لقای حق بوده باشد. من مرگ را جز سعادت نمی بینم و زندگی با ستم کاران را جز ملالت و خستگی و کسالت نمی نگرم.» (2)

ص: 83

آنگاه اصحاب خود و اصحاب حر را در «بیضه» جمع نموده و فرمود:

«ای مردم رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هر کس ببیند سلطان ستمگری را که حرام خدا را حلال شمرد و عهد خدا را بشکند و خلاف سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم رفتار کند و در میان بندگان خدا به گناه و ستم عمل کند و آن شخص بیننده سکوت اختیار کند، و نه از راه کردار و نه از راه گفتار او را سرزنش نکند و در مقام انکار و عیب گویی برنیاید، بر خداوند واجب است که او را به همان جایی ببرد که آن سلطانی جائر را می برد. آگاه باشد که این طایفه ستمگر و حکام جایر بنی امیه پیوسته از شیطان پیروی نموده و طاعت او را برخود لازم دانستند، اطاعت خداوند رحمان را ترک گفتند و زشتی و فساد را ظاهر نمودند، حدود خدا را تعطیل کردند و غنایم وفیی را که متعلق به همه مسلمین است، به خود اختصاص دادند، حرام خدا را حلال شمردند و حلال خدا را حرام شمردند... و شما با من بیعت کرده اید که مرا تسلیم دشمن نکنید و مرا تنها و بی یاور نگذارید و مخذول و منکوب ننماید!! حال اگر بر بیعت خود پایداری می کنید، راه رشد و صواب همین است....و هر کس که پیمان بشکند عواقب وخیم و عکس العمل پیمان شکنی بر عهده خود اوست.» (1)

خود نمود، چنین مرقوم فرمود:

« و اني لا اعلم فتنه اعظم على هذه الامه من ولايتك عليها و لا اعلم نظرا لنفسى و لديني ولامه محمد صلى الله عليه و اله علينا أفضل من أن اجاهدك، فان فعلت فانه قربه الى الله و ان تركته فانى استغفر الله لذنبى و أساله توفيقه لارشاد امری...» . (1)

«همانا من فتنه ای بزرگ تر از حکومت تو بر این امت نمی شناسم و دیدگاهی روشن تر از این برای خودم، دینم و امت محمد صلی الله علیه وآله وسلم که برتر از مبارزه با تو باشد، نمی دانم. پس اگر با تو به مبارزه برخیزم، کاری است که موجب قرب به خدای سبحان می گردد و اگر مبارزه با تو را کنار گذاشته و تن به سازش دهم، باید برای گناهم از حضرت احدیت طلب آمرزش کنم. از خداوند بزرگ مسیلت دارم که توفیقش را رفیق را هم قرار دهد.»

ب - فرزدق می گوید: پس از مدتی درنگ در کوفه، امام حسین علیه السلام مرا در راه بازگشت دیدار کرد و فرمود: ای ابو فراس! پشت سرت چه خبر بود؟ گفتم: راستش را به تو بگویم؟! فرمود: آری، من راستش را می خواهم. گفتم: دل های کوفیان همه با توست ولی شمشیرهایشان همه بر کمک و مساعدت بنی امیه است و یاری و نصرت هم از جانب خداست. امام علیه السلام فرمود:

«آری، این سخنی است که تو از روی صدق و راستی گفتی! مردم همگی بردگان و بندگان مال دنیا هستند و تلفظ به دینداری فقط کلام لغو و بی محتوایی است که بر سر زبان هایشان جاری است. پاسداری از دینشان فقط در محدوده ای است که در پرتو آن معیشت های فراوان به دست آورند و چون با غربال امتحان و ابتلاء آزمایش شوند معلوم می شود که دین داران واقعی چه بسیاراند کند.» (2)

ج - عبدالله بن حوزه تمیمی در کربلا نزد امام حسین علیه السلام رفت و گستاخانه حضرت را به نام صدا زد: حسین! حسین! امام علیه السلام پاسخی نداد ولی او چند بار این کار را تکرار کرد. آنگاه امام حسین علیه السلام فرمود: منم حسین، چه کاری با من داری؟

ص: 85

گفت: آمدم تو را به آتش دوزخ بشارت دهم! حضرت فرمود: هرگز این چنین نیست، من به حضور پروردگار مهربان خود می شتابم و من شفیع مطاع امت در روز قیامت هستم. سپس پرسید: این مرد کیست؟ یاران گفتند: این فرومایه «ابن حوزه» است. امام حسین علیه السلام دست به آسمان برداشت و عرض کرد: بارالها! وی را در آتش دوزخ خود معذب گردان! در این هنگام ابن حوزه با عصانیت از نزد آن حضرت خارج و سوار بر مرکب خود شد، ولی چندان راهی نپیمود که اسبش در عبور از جویی لغزید و ابن حوزه از زین سرنگون شد و یک پای وی در رکاب گیر کرد و پای دیگرش رها بود. اسبش چون سوار خود را چنین دید، چموشی کرد و سوار خود را به هر سویی می برد. بنا به روایت شاهدان ماجرا، آن قدر سر و بدن نحس این پلید به سنگ ها و تنه درختان اصابت کرد که سر، دست، استخوان های سینه، قدم و ران بر اثر اصابت به سنگ و درخت خرد و تکه تکه شد. مقداری از یک طرف بدنش در رکاب ماند و اسب آن را برای عبرت دیگران به هر سو می برد. گروهی با دیدن این ماجرا به خود آمده و لشکر کفر و ضلالت را رها کردند. (1)

د - پس از صلح تحمیلی امام حسن علیه السلام با معاویه مروان بن حکم از سوی معاویه به فرمانداری مدینه منصوب شد. در یکی از روزهای جمعه امام حسن مجتبی علیه السلام وارد مسجد پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم شد. در آن حال مروان مشغول برگزاری نماز جمعه بود و در خطبه نماز به مقام

شامخ امیر مؤمنان علیه السلام و امام حسن مجتبی علیه السلام اهانت می کرد. «عمر بن اسحاق» که راوی این حدیث است گوید: مروان بن حکم نه تنها از گفتار ناپسندش در نماز جمعه ناراحت نبود، بلکه پس از نماز فردی را به همراه پیامی نزد امام حسن علیه السلام فرستاد و در آن پیام به مقام شامخ آن حضرت و پدر و مادر ارجمندش اهانت کرده و به آنان ناسزا گفته بود. امام حسن علیه السلام به آن شخص فرمود: به سوی مروان برگرد و به او بگو: «من سوگند به خدا یاد کرده ام که هرگز از تو در نمی گذرم. روزی خواهد رسید که من و تو در محضر خداوند حاضر شویم و باید پاسخ گوی کردار و گفتارمان باشیم. اگر در آن روز معلوم شد که تو راست گو بوده ای، خدا به پاس راست گویی به تو پاداش نیک عطا می کند و اگر معلوم شد که دروغ گو، بدزبان و بی ادب بوده ای، بدان که عذاب الهی شدید است.» هنگامی که امام حسین علیه السلام متوجه ماجرا گردید بسیار ناراحت شد و توسط آن شخص برای مروان به این مضمون پیام فرستاد که تو و پدر تو

ص: 86

و طایفه تو سزاوار همان چیزهایی هستید که به ما نسبت داده ای و بر توست که از بین من و خودت، برشانه کسی دست بگذاری که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم وی و پدرش را لعنت کرده است. (1)

برخوردهای قهرامیز و پاسخ های دندان شکن امام حسین علیه السلام مروان را در میان مسلمانان و مؤمنان رسوا میکرد و بر حقارت و فرومایگی او می افزود.

ه- - امام حسین علیه السلام در مسیر خود به کوفه، در بین راه در محل «تنعیم» به کاروانی برخورد کرد که از یمن به سوی شام در حرکت بود. این کاروان حامل کالاهای ارزشمند «بحیرین ریسان حمیری» عامل یمن برای یزید بن معاویه در شام بود. امام حسین علیه السلام که امام امت بود و طبق صلحنامه معاویه پس از شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام و هلاکت معاویه بن ابی سفیان باید خلیفه مسلمانان گردد و با حرکت خود از مدینه به مکه و از مکه به سوی کوفه اعتراض خود را نسبت به حکومت غیر قانونی یزید نیز ابراز کرده بود، به عنوان امام مسلمانان اموال عامل یمن را مصادره کرد. آن حضرت به قافله سالار و نگهبانان کاروان فرمود: «هر یک از شما اگر بخواهید با ما باشید، ما به سوی عراق می رویم، هم مزد شما را می دهیم و هم همراهان خوبی برای شما خواهیم بود، و هر یک از شما که قصد بازگشت دارد، مزدان مقدار راهی را که تا اینجا پیموده به او می دهیم و همه شما را به خدا می سپاریم.» تعدادی از آنان کرایه خود را گرفته و از آن حضرت جدا شدند و عده ای دیگر کرایه خود را گرفته ولی از آن حضرت جدا نشده و با امام حسین علیه السلام رهسپار عراق شدند. (2) در حقیقت امام حسین علیه السلام با این اقدام، عدم مشروعیت حکومت وقت و وظیفه مسلمانان در برخورد با آن را به مسلمین متذکر شدند.

دلسوزی برای دیگران، ایثار و از خودگذشتگی است، به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می شود :

الف - امام حسین علیه السلام در روز عاشورا پس از صف آرایی سپاه و تنظیم امور دفاعی، دست به دعا برداشت و عرضه داشت:

«پروردگارا در تمام پیش آمدهای ناگوار پشتیبان من هستی و در هر سختی به تو امید دارم و تو در هر اتفاقی که برای من روی دهد یار و یاور منی و اطمینان من به توست. چه بسیار اندوه هایی که به من روی می آورد قلب را ناتوان می کند، را چاره را مسدود می سازد، دوست را خوار و دشمن به جهت آن شماتت می نماید. همه را برخود هموار ساختم و به جز تو با دیگری در میان نگذاشتم و به جز وصول به حضرت تو به دیگری اعتنایی ننمودم و تو در گشایش را برای من بازی کردی و صاحب همه نعمت ها و همه نیکی ها هستی و تمام خواسته ها به درگاه تو می باشد.» (1)

ب - امام حسین علیه السلام هنگامی که نبرد طرفین را قریب الوقوع دید، برای اتمام حجت و هدایت و راهنمایی ملت گمراه و فریب خورده، سوار بر مرکبی شد و به سپاه دشمن نزدیک گردید و با صدای بلند به طوری که همگی آن را میشنیدند خطبه بلیغی را ایراد نمود. آن حضرت فرمودند:

«ای مردم! گفتار مرا بشنوید! و شتاب نکنید تا آنچه حق شما بر من است از اندرز و موعظه، شما را بدان پند دهم و عذر خود را در حرکت از مکه به سوی شما برای شما بیان کنم! پس اگر از در انصاف در آیید و عذر مرا بپذیرید که البته نیک بخت باشید! و دیگر راه مقاتله و جنگ با من برروی شما بسته میگ ردد و اگر عذر مرا نپذیرید و حجت مرا کافی ندانید! پس در آن هنگام رأی خود و شریکان خود را روی هم گرد آورده، تا این که کار شما و امر شما بر شما پوشیده نماند، سپس بدون هیچ مهلتی به من بپردازید و کار خود را یک سره کنید بدانید که صاحب اختیار و ولی من خداست که قرآن کریم را فرستاد و او زمام امور مردمان صالح را در دست دارد. ای مردم خوب توجه کنید و ببینید که من کیستم و با چه کسی نسبت دارم، آنگاه به خود خواهید آمد

ص: 88

و خویشتن را سرزنش خواهید کرد! آیا کشتن من برای شما سزاوار است؟ آیا هتک حرمت من بر شما جایز است؟ مگر من پسر دختر پیامبر شما نیستم؟ مگر من پسر وصی پیغمبر و پسر عموی او که او مؤمن و تصدیق آورندهٔ به رسول الله و به آنچه از جانب او نازل شده بود نیستم؟ آیا حمزه سیدالشهداء عموی من نیست؟ آیا جعفر طیار که با دو بال خود در بهشت پرواز می کند، عموی من نیست؟ آیا این حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم درباره من و برادرم حسن مجتبی علیه السلام به شما نرسیده است که فرمود: «این دو سید جوانان اهل بهشت اند.» آیا این اوصاف برای شما کافی نیست تا از نبرد با من و ریختن خون من بپرهیزید... وای بر شما آیا کسی از شما را کشته ام که به طلب قصاص گرد آمده اید؟ یا مالی را از شما تملک نموده ام؟ یا جراحتی و زخمی زده ام که برای تلافی آمده اید؟»

در این هنگام سکوت سنگینی بر سپاه عمر بن سعد حاکم گردید و همه سرافکنده به فکر فرو رفته بودند و کسی پاسخ آن حضرت را نمی داد. آنگاه امام حسین علیه السلام با صدای بلند فرمود: «ای شبت بن ربعی و ای حجاربن ابجر و ای قیس بن اشعث و ای یزید بن حارث آیا شما به من در نامه ننوشتید که: میوه های درختان رسیده است! و اطراف زمین سرسبز گردیده است! اگر به سوی ما بیایی، به سوی لشکری آمادۀ معاونت و کمک در تحت فرمان خود، خواهی آمد؟!» قيس بن اشعث گفت: ما نمی دانیم تو چه می گویی؟ ولی حکم و فرمان پسر عمویت - یزید - را بپذیر، آنان برای تو نمی خواهند مگر آنچه را که تو بپسندی! حضرت سید الشهداء علیه السلام در این حال فرمود: «نه، سوگند به خدا چون ذلیلان دست ذلت به شما ندهم و مانند بردگان بار ظلم و ستم شما را به دوش نمی کشم». سپس فرمود :

«ای بندگان خدا! من پناه می برم به پروردگار خودم و پروردگار شما از این که مرا سنگ باران کنید! و من پناه می برم به پروردگار شما از هر متکبری که به روز پاداش و حساب ایمان ندارد.» (1)

ج - هم چنین امام حسین علیه السلام در روز عاشورا در حالی که با مرگ فاصله ای نداشت و جز تن دادن به خواسته های دشمن راهی برای گریز از مردن نمی دید، در برابر لشکر آراسته عمر بن سعد ایستاد و خطبه بلیغی ایراد نمود، در بخشی از آن فرمود:

ص: 89

«آگاه باشید که آن زنازاده پسر حرام زاده، ما را بر سر دو راهی مردن و ذلت پذیری قرار داده است، هیهات که ما زیر بار ذلت برویم، زیرا پست منشی از ما بدور است و خداوند و پیامبرش و مؤمنان و دامن های مقدسی که ما را پرورش داده اند، نمی پذیرند که ما ذلت را بپذیریم و طاعت لئیمان پست فطرت را بر جانبازی راد مردان ترجیح دهیم». (1)

د - هنگامی که لشکر ابن زیاد امام حسین علیه السلام را در پره گرفتند در حالی که آن حضرت را از آب منع کرده و همه اصحاب او را به شهادت رساندند، تیری به سوی طفل صغیر آن حضرت آمد و او را به شهادت رساند. امام حسین علیه السلام علی اصغرش را به خون هایش آغشته کرد و با شمشیر چاله ای کند و او را در آن مدفون ساخت، سپس در مقابل لشکر دشمن ایستاد و با خواندن رجز مفصلی، حمله جانانه ای نمود؛ در بخشی از آن چنین آمده است:

«این جماعت کافر شدند و از زمان پیشین از ثواب خداوند که پروردگار جن و انس است، اعراض کرده و روی گردانیده اند. این گروه علی بن ابی طالب را کشتند و پسر او حسن را نیز که از ناحیه پدر و مادر، بزرگوار و کریم بود کشتند. آن ها از روی حقد و کینه ای که در دل داشتند؛ گفته اند: «جمع شوید تا همگی اینک بر حسین یورش بریم» این کینه توزی و سلطه جویی آنان، نه از جهت جرم و جنایتی است که از من سرزده است، بلکه تنها به جهت افتخار من به دو ستاره فروزان است، یعنی علی بن ابیطالب علیه السلام که بهترین افراد روی زمین بعد از پیامبر است و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم که هم از ناحیه پدر و هم از ناحیه مادر قرشی است... و فاطمه زهرا علیها السلام مادرم که پسندیده ترین و برگزیده ترین مردم است.... حال ببینید که این امت بدسرشت و بدکردار با عترت پاک پیامبر نیکو کردار و علی بن ابیطالب چه کردند.»

در این هنگام چهار هزار نفر تیر انداز آن حضرت را احاطه کرده و بین او خیام حرمش جدایی افکندند. حضرت سیدالشهداء علیه السلام فریاد زد: «ای شیعیان و پیروان ال ابی سفیان! اگر برای شما دینی نیست و رویه شما این است که از معاد نیز نمی ترسید!

پس در زندگانی دنیای خود از آزادگان باشید و اگر هم چنان که می پندارید از طایفه عرب هستید به حسب های خود برگردید و از اعمال ناجوان مردانه احتراز کنید.» (2)

ص: 90

19- علامه عسکری، سید مرتضی، معالم المدرستين، تهران، المجمع العلمى الاسلامی، 1416 ق.

20- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.

21- الفرشی، باقر شریف، حياة الامام الحسن بن علی علیه السلام ، نجف اشرف، مطبعه الادب، 1393 ق.

22- همو حياه الامام الحسین بن علی علیه السلام ، نجف اشرف، مطبعه الادب، 1396 ق.

23- قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1338 ش.

24- کلینی رازی، محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، دار التعاريف.

25- معاونت فرهنگی شورای سیاست گذاری ائمه جمعه، یاد ایام ، تهران، شورای سیاست گذاری ائمه جمعه، چاپ اول، 1375 ش.

26- مقدم، سید محمد تقی، وقایع عاشورا، مشهد مقدس، مقدم، 1315 ش.

27- واردی، سیدتقی، پرتوی از عترت، تهران، بیمه ایران 1379 ش.

ص: 92

به گفته ایشان، تحلیل این رویدادها یک جنبه تاریخی دارد (که نگارنده نیز اعظم همت خود را مصروف آن ساخته است) و یک جنبه تطبیقی با شرایط امروز شکل گیری رویدادهای بین دو فصل مهم غدیر تا عاشورا نیز بر دورکن خواص و عوام جامعه استوار است. از بین این دورکن نیز نگارنده به لحاظ اهمیت خواص و نقش موثر موضع گیری های آنان بیش تر به تحلیل عملکرد آن ها پرداخته است.

صراحت قرآن مجید از بازگشت به دوران جاهلیت ابا کنند. اما آیا چنین شد؟ بررسی وقایع آن هنگام و تأثیری که بر رویدادهای مهم بعد از خود نهاد خلاف این را می گوید. البته برخی محققان نیک اندیش پرسش های متعددی را در این خصوص مطرح کرده اند و ضمن آن می گویند آنان که در آن روز چنان راهی را پیش پای مسلمانان نهادند غم دین داشتند یا بیم فرو ریختن حکومت؟ یا امارت مسلمانان را چون ریاست قبیله می دانستند؟

«آیا اصل حکومت و انتخاب زمامدار را می توان از دین جدا ساخت؟ به خصوص که شارع اسلام خود این اصل را تثبیت کرده باشد؟ هر چه باشد سخن شهرستانی در الملل والنحل ج 1، ص 16 سخن بسیار پر معنی است که می گوید: «در اسلام در هیچ زمان هیچ شمشیری همچون شمشیری که به خاطر امامت کشیده شد بر بنیاد دین آمیخته نگردید.» (1)

حوادث نشان می دهند که متأسفانه بسیاری از خواص جامعه از آزمایش الهی فوق الذکر موفق بیرون نیامدند. حادثه عجیب هجوم به بیت پیامبر (که بعدها جوازی مشابه در کربلا یافت) حاکی از پای مال کردن حقوق حقه خواص مثبت جامعه، آن هم به دلیل تعداد اندکشان می باشد، و حتی نحوه به خاکسپاری صدیقه طاهره علیها السلام بر ملا کننده بسیاری از وقایع و ادعاها می باشد چرا «حضرت علی علیه السلام صورت قبر یا بیش تر را ترتیب داده بود تا قبر فاطمه علیها السلام مشخص نباشد.» (2)

در این گونه مقاطع حساس تاریخی و تأثیر گذار، موضع گیری خواص بسیار حایز اهمیت است چراکه می تواند سرنوشت توده های انبوه را نیز رقم زند در برابر اقدامات خواص جامعه موضع علی علیه السلام چه بود؟ ایشان و حدت کلمه و عدم تضعیف قدرت مرکزی را، آن هم در حالی که امثال ابوسفیان چشم به دو دستگی مسلمانان داشتند، بر هر امر دیگری مقدم داشتند. اما در به خلافت رسیدن ابوبکر، می بینیم نخستین کسی که با او بیعت کرد سالاری از سالارهای قبیله خزرج یعنی بشیر بن سعد، و پس از او اسید بن حضیر بزرگ قبیله اوس است که نخستین ایشان به واسطه رشک و دیگری به واسطه بیم از فزونی گرفتن قدرت سعد بن عباده با ابوبکر بیعت کردند، و چون ایشان بیعت کردند دیگران نیز، و به خصوص همه افراد قبیله اوس، بی تأمل بیعت کردند. به قولی :

ص: 95

«در واقع رأس ها، رأی ها را آورد، و دست ها کورکورانه بر دست رؤسا قرار گرفت، و این حرکت، بازگشتی تمام عیار به جاهلیت و تبعیت کور از بزرگان بود.» (1)

لذا کافی است نگاهی به فهرست اسامی بزرگان این حرکت بیاندازیم. در سقیفه سعد بن عباده (آنهم در حالی که بیمار بود و سخنانش را برای جمعیت دوباره گویی می کردند) گروه انصار را به بیعت با خود دعوت کرد، اسید بن خضیر بزرگ قبیله اوس و رقیب وی نیز تلاش می کرد تا به هر وسیله ای او را از کسب مقام خلافت مانع شود. در این بین عویم بن ساعده اوسی، و معن بن عدی که نسبت به سعد بن عباده حسادت و کینه داشتند. شتابان ابوبکر و عمر را مطلع ساختند، و آنان نیز همراه گروهی از مهاجران مانند ابو عبیده جراح، خود را به سقیفه رساندند، و پس از مشاجرات لفظی، بشیر بن سعد (پسر عموی سعد بن عباده) در رقابتی قومی و قبیله ای، شتابان با ابوبکر بیعت کرد.

پس از کودتای سقیفه، تلاشی همه جانبه صورت گرفت تا این حرکت توفیقی عمومی و توده ای پیدا کند و در این هدف از هر وسیله ای من جمله ارعاب، تطمیع، تهدید، تحبیب و تحریف بهره گرفته شد.

استفاده از گروهی چماقدار جهت ارعاب مردم عادی (که این گروه افراد قبیله بنی اسلم بودند و برای تهیه خواروبار به شهر مدینه آمده بودند، و عمر کمک هزینه تهیه مایحتاج را در قبال اجبار مردم به بیعت تعهد کرد) و یا تطمیع افراد ذی نفوذ نظیر عباس بن عبدالمطلب با قول قرار دادن بهره ای از حکومت (که البته وی نپذیرفت) و در نهایت تهاجم به مرکز مقاومت یعنی خانه دختر پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم ، بخشی از تحرکات آشکار خواص جامعه بود. در این بين حتى «آنان برای کسب آرای بخشی از جامعه، شیوه ای تازه به کار بردند، و اموالی میان زنان تقسیم کردند تا از حمایت آنان نیز برخوردار باشند». (2)

به عبارتی دادن رشوه، و خریدن دین مردم، در کنار اقدامات دیگر، نشانه های سیاست

ص: 96

دنیوی، به جای حکمت دینی بود، و خواص به خود اجازه می دادند تا با ارایه مخلوطی از معیارهای دینی (نظیر سبقت در جهاد، وادی واجبات و ...) سیاست مورد نظر خود را برای تحکیم قدرت، به هر نحو که صلاح می دانستند، اجرا نمایند حرکتی که به تعبیر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم چون فتنه های شب تار بود که امت اسلامی را فرا گرفت، و ادامه این منش بدعت گونه، بعدها به خویشان عثمان، یعنی بنی امیه میدان داد تا توده خو گرفته به سیاست بازی بزرگان را، آن گونه که می خواهند در اختیار بگیرند و با نام اسلام ریشه آن را بزنند.

فضایل بی شمار علی علیه السلام و به خصوص سازش ناپذیری او دربارهٔ اقامه حق علاوه بر دشمنان آشکار دین که کینه و بغض او را در دل داشتند بر خواص جامعه اسلامی نیز گران می آمد، و رؤسای قبایل که صراحت و صداقت و قاطعیت علی علیه السلام را بر نمی تافتند، سیادت بر اعراب را تنها راه به فراموشی سپردن فضایل ایشان بر می شمردند. که رویداد سقیفه نیز بهترین موقعیت را برای این گروه فراهم نمود، و بر رقابت ها و حسادت های قبیله ای مهر تأیید زد.

عوامل زمینه ساز موفقیت سیاست بازان سقیفه، بنابر واقعیت های جامعه آن روز، چند حوزه مهم بودند که اجازه استحمار خواص از عوام مردم را فراهم نمود. حوزه های فرهنگ جاهلی و بقایای محسوس و نامحسوس آن، حزب گرایی و قبیله گرایی و ناپایداری توده مردم در اقامه حق از آن جمله اند. برای مثال استناد خواص به کم تجربه بودن علی علیه السلام و جانبداری آنان از تیره و حزب خود، نشان می دهد که معیارهای فرهنگ جاهلی، همچنان مطرح بوده است. فراتر از این، اقدام به سرکوبی مخالفان و یا ترور آن ها (نظیر کشتن سعد بن عباده و نسبت دادن آن به جنیان!!) از آماده بودن مردم برای عوام فریبی و یا پذیرایی رعب و هراس خبر می دهد.

سرعت عمل گردانندگان سقیفه نیز ضمن آنکه از هماهنگی های پشت پرده خبر می دهد، نگذاشت برخی تصمیمات خواص مثبت برای هدایت توده مردم ثمر دهد.

«سرکردگان جنبش تشیع در جمع بزرگان و توده مسلمانان سخن ها گفتند و آشکارا حقایق را بیان کردند: اما حرکتی در جامعه ایجاد شد برخی مانند: سلمان، ابوذر، عباده بن صامت، ابو الهيثم بن تيهان، عمار بن یاسر و حذیفه بن یمان، شبانه جلسه ای مخفی برپا کردند تا امر خلافت را به شورایی ترکیب یافته از مهاجران باز گردانند که این اقدام نیز میسر نشد. زیرا با

ص: 97

سقیفه مناسباتی جدید در عرصه فرهنگ، سیاست، حکومت و جامعه پدید آمده بود که صورتی از دین و حقیقتی از جاهلیت داشت.» (1)

البته نباید بپنداریم که حرکات خواص، مثبت و مثمر ثمر نبود، بلکه بازگو کردن حقایق و اتمام حجت برای نسل های آینده، جبهه ولایت را تقویت می کرد. این حرکت ها به خصوص از جانب کسانی بود که همواره به شعله فروزنده غدیر خم استناد می کردند مثلاً «مالک بن نویره، رئیس قبیله بنی خلیفه در نزدیکی مدینه، و از حاضرات در غدیر، پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به مدینه آمد و با تعجب ابوبکر را بر منبر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دید. لذا خطاب به او گفت: ای ابوبکر! بیعت با علی علیه السلام را در روز غدیرخم فراموش کرده ای؟ این منبر جای تو نیست که بر آن خطابه می خوانی. ابوبکر نیز به عنوان انتقام، خالدبن ولید را با لشکری فرستاد و مالک و اصحابش را کشتند و زنانشان را اسیر کردند و به مدینه آوردند دوازده شخص دیگر نیز با اجازه امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نماز جمعه مقابل ابوبکر به اقامه اعتراض برخاستند، و مطالبی به عنوان اتمام حجت گفتند. بلال حبشی، ابو الهيثم بن تیهان، ابی بن کعب و که استناد تمام ایشان به واقعه غدیرخم و حقانیت آشکار علی علیه السلام بود.» (2)

اما علی رغم تمامی این اقدامات من جمله خطبه حضرت زهرا علیها السلام عصبیت های جاهلی و تفوق جمعی قبایل، مستقر شد، و البته انحرافات متعددی را در جامعه ایجاد کرد. مانند:

- انحراف در جهت گیری اعمال و خلط آن ها با مقاصد دنیوی (نظیر جهاد).

- اجتهاد غیر صواب و گشودن باب فرقه گرایی مذهبی و فکری و کلامی .

- منزوی کردن اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم (و ناقلان حدیث) و میدان دادن به خواص منفی.

این چند مورد شاخص تنها سرفصل هایی از یک بستر سازی نوین فرهنگی محسوب می شوند. چرا که موارد بدعت بیش از این هاست و عجیب این که خواص سعی در اصلاح اشتباهات نکردند، مانند سعد بن ابی وقاص، که خدمات وافری برای گردانندگان سقیفه انجام داد، و علی رغم اقرار به واقعه غدیر حتی پس از قتل عثمان با علی علیه السلام بیعت نکرد.

این نبود مگر آنکه بسیاری از خواص جامعه - و به تبع و پیروی ایشان توده عوام نیز - آلوده مطامع دنیوی، مانند جاه طلبی و ثروت اندوزی شده بودند و گرنه چرا فاتح ایران

ص: 98

(ابی وقاص) ضمن اقرار به حقانیت غدیر، تن به ولایت علی علیه السلام نداد؟ به راستی چگونه مسلمانانی که برای رضای خدا از مال و خانمان می گذشتند، و به شکنجه ها و هجرت ها تن می دادند، در برابر حقایق مسلم تسلیم نمی شدند؟ به دلیل بدعت ها چنان که «جهاد در زمان امیرالمؤمنین علیه السلام (مانند جهاد زمان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم) جهاد در راه دین بود، اما از آنجا که جهاد در زمان خلفا چنین معنا شده بود که جهاد می کردند تا گنجینه های کسری و قیصر را به دست آورند، دین و دنیا برایشان جمع شده بود. از این جهت چون حضرت امیر علیه السلام اجازه نمی داد اموال مسلمانانی را که با آن حضرت جنگیده بودند بگیرند در آخر خلافتش، آن حضرت را اجابت نمی کردند. چراکه مردم نزدشان جهاد برای احیای دین بدون دنیا مفهومی نداشت.» (1)

به عبارت دیگر، با خلع ولایت علی بن ابیطالب علیه السلام ، تنها صورتی از مناسک دینی بر جای ماند تا بر طبق خواسته خواص جامعه اجرا شود. توده مردمان نیز در غزا و صوم و صلوه حاضر می شدند، لکن همراه آن شبهاتی را هم که از جانب افراد به اصطلاح صحابی بر پیکره معرفت دینی رسوخ کرده بود، به مرور جذب می کردند.

«ما واقعیت ها را بپذیریم یا خود را به خوش باوری بزنیم که همه یاران پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در یک درجه از پرهیزگاری و اخلاص بوده اند، حقایق را دگرگون نمی سازد. مجریان حکومت برای استقرار اهداف خود باید قدرت را یکپارچه می کردند، و برای تأمین این قدرت باید هرگونه مخالفت و یا اندیشه ای سرکوب گردد و یا تعدیل گردد، و این دگرگونی شرایط، مستلزم دگرگونی در منطق و معتقدات نیز می شود.» (2)

برای به دست گرفتن قدرت است که عمرو بن عاص و ابوسفیان نیز به کار حکومت دعوت می شوند، والا چگونه می توان پذیرفت که اینان نیز غم دین داشته اند؟ بلکه تغییر شرایط قدرت، تغییر منطق و گفتگو را نیز ایجاب می کرد، حتی در ضبط آیات و احادیث «همراه با نزول قرآن، بیان و تفسیرش نیز بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم وحی می شد، و پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نیز بر اصحاب تعلیم می فرمود. و صحابه تفسیر آیه ای مثل ﴿ وَالشَّجَرَةِ الطَعُونَهِ فِي الْقُرْآنِ وَ نَخوَ فَهُمْ فَما يَزِيدُهُمْ الَّا طُغْياناً كَبِيراً ﴾ (3) را که خطاب به بنی امیه است حفظ و ثبت می کردند. اما سیاست خلفا

ص: 99

مبتنی شد بر نوشتن قرآن بدون تفسیر و این کار از همان زمان ابوبکر شروع شد.» (1)

حادثه فدک نیز نشان داد که حاکم مسلمانان به مقتضای رأی و اجتهاد خود فدک را که در تصرف پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم بود، جزء بیت المال مسلمانان می داند! و از اینجا اصول قرآنی و سیره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نیز که باید توسط آگاهان، بی غرض تفسیر می شد، دستخوش شبهه گردید.

برای مثال در قرآن کریم امروز تأکید بر اقامه نماز وادی حج وجود دارد، اما اینکه اینگونه نیایش و مناسک چگونه باید انجام گیرد، تنها با مراجعه به سیره رسول اکرم صلى الله عليه وسلم و امامان به حق (راسخان در علم دین) و یا احادیث منسوب به ایشان به دست می آید. ولی اکنون در غربت خواص اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و منع آنان از تفسیر و ضبط حدیث، بازگشت به روش های جاهلیت نیز بعید نبود. چنانکه «دستور عمر صادر شد تا حدیث پیامبر را ننویسند و قسمتی از احادیث را هم که صحابه نوشته بودند سوزاندند. برخی احکام نیز مانند زمان جاهلیت شد. نظیر به جا نیاوردن حج و عمره با هم که رسمی در عهد پیش از اسلام بود، و پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در حجه الوداع از جانب خداوند دستور داد تا حج و عمره را با هم انجام دهند و چنین شد.» (2)

چند دهه بعد که معاویه حکومت خود را در شام مستحکم می سازد، برای علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام ، فرصت و فراغتی نیست تا هم به زدودن رسوبات این گونه انحرافات عقیدتی به طور کامل بپردازند، و هم با سیاست مزدورانه معاویه بستیزند، و هم توده خو گرفته به جهل و بدعت را با آموزه های راستین دین آشتی دهند. به تعبیر علی علیه السلام اسلام چون پوستین وارونه ای بر تن جامعه پوشانده بود، و به قول پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم این بدعت متوجه خواص بود. چنان که ابن عساکر، بخاری (در صحیح) و... روایت می کنند که حضرت رسول صلى الله عليه وسلم فرمود:

هنگامی که از دنیا رفتم، قبل از شما به حوض کوثر وارد می شوم، در قیامت گروهی از مردم بر من وارد خواهند شد، لیکن آنان را به طرف حوض راهنمایی نمی کنند و بین من و آن ها جدایی می اندازند. می گویم خداوندا اینان اصحاب من هستند. خداوند می فرماید: اینان پس از تو بدعت ها ایجاد کردند، مرتد شدند و به عقاید و مذهب گذشتگان خود برگشتند!»

بدون شک این بدعت ها اجتماعی و موجب انحرافات عمیق و شقاق در جامعه اسلامی حسوب می شوند، و نه کژروی های فردی. لذا می توان گفت: واقعه سقیفه که روز اول یک

ص: 100

چهره داشت به چهره هایی مانند جمل، صفین، نهروان و یا منجر به پیدایی حوادثی مانند قتل عثمان، و پیدایی حکمیت و اختلاف نظر وسیع بین مسلمانان و انحرافات بسیار غیر منتظره تبدیل شد. مثلاً خوارج نظر به نام سردسته های خود به چندین فرقه تقسیم شدند و تا پانزده فرقه از آنان نام برده شد. الارزقيه، النجداف، العجاره، الخارميه، الثعالبه، الجروديه، الصفريه، الاباضيه و... از آن جمله اند.» (1)

اگر خوارج پس از جریان حکمیت، ولایت علی علیه السلام و حکومت معاویه و بنی امیه هر دو را مخالف بودند: اما گروه های مختلف دیگری با شبهات و منازعات جدید هویدا شدند که مرجیه با بنی امیه موافق بودند، و چون عقیده آنان با وضع دینی خلفاء بنی امیه که از هیچ کبیره احتراز نداشتند موافق بود. لذا همواره مورد حمایت حکام اموی قرار داشتند گرچه مرجیه خود به فرق متعددی تقسیم شدند!! و اگر بر این منوال بخواهیم از فلسلفه سیاسی و تاریخ بدعت های فکری و نظری سخن بگوییم، فهرست طویلی از فرقه های دیگر مانند: قدریه، مجبره، اشاعره، ماتریدیده، و - که باز هر یک از آن ها نیز به گروه های دیگری تقسیم می شوند - را پیش رو خواهیم داشت.

البته یک نکته مسلم را باید در نظر داشته باشیم و آن این که آشنایی مسلمانان با طرز تفکر همسایگان جدید اجتناب ناپذیر بوده است، چنان که مثلاً پیدایش بحث درباره قضا و قدر و جبر و اختیار پس از برخورد عقیدۀ اسلامی با علم کلام ملت های نو مسلمان برای نخستین بار در کوفه پدید آمد؛ اما این که هواخواهان هر فرقه می کوشیدند برای اثبات نظریه سیاسی، حزبی یا علمی خود از قرآن و احادیث پشتوانه درست کرده و این امر را نیز به افراد کشیدند، بس خطرناک بود.

چنان که «در نتیجه یافتن گریزگاه های کلامی مرحله در دوره اموی تا آنجا پیش رفت که برای مرتکبان گناهان بزرگ مامنی یافت، و یزید نیز کشتن امام را با آیات قرآن تقدیر خدا می شمرد» (2)

مجموع این تحولات جامعه آن روز را به ستمی برد که در آن خبر شگفت آمده است:

«طبرانی از ابوبرزه روایت می کند که حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: پس از من امامانی

ص: 101

خواهند آمد که اگر از آنان اطاعت کنید شما را خواهند کشت. آن ها امامان کفر و روسای ضلال هستند.» (1)

به عبارتی گردانندگان سقیفه که توده مسلمانان را معتقد کردند اسلام همان است که آن ها معرفی کنند، میراثی برای بنی امیه باقی گذاشتند که دین داری را در اطاعت از خلفا جلوه می داد و بس؛ و از همین خاستگاه توانستند برای یزید نیز بیعت بگیرند!!

بدین ترتیب روند تحولات اجتماعی پس از حادثه یا کودتای سقیفه، به گونه ای پیش رفت که معاویه توانست بقایای حکومت دینی اسلامی را به قول مورخانی چون ابن خلدون و یعقوبی به حکومت سیاسی دنیوی تغییر دهد. بدعتی آشکار که حتی داینهادت پیتر

دوزی، مستشرق هلندی و از علمای بزرگ زبان عرب (1883-1820) می نویسد:

«فیروزی بنی امیه در حقیقت فیروزی فرقه یی بود که قلباً با اسلام دشمنی داشت، و اولاد سرسخت ترین و قدیمی ترین اعدای پیغمبر، اکنون بی آنکه قلباً تغییری کرده باشند، مدعی خلافت و نیابت حقه پیامبر شدند، و کسانی را که جرأت می کردند ضد بدعت های آنان زمزمه یی آغاز کنند با شمشیر ساکت می کردند.» (2)

بنی امیه در کار سیاست و حکومت روش خاصی داشتند که از افکار بنیان گذار آن نشأت می گرفت، و شرح نیرنگ ها و فریب کاری های سیاسی آنان در این مجال مقدور نیست، اما به نظر یک مورخ آگاه مسیحی یعنی جرجی زیدان (1914-1861م) در کتاب نفیس «تاریخ تمدن اسلام» در همان چند دهه نخست هجری و با تغییر اوضاع سیاسی، اسلام به تقسیمات مختلفی مبتلا شد، یعنی :

1- پیدایش جوامع نسبی و قومی، مانند: اعراب مصر و یمن

2- پیدایش وطن جامع، مانند: اعراب عراق و شام و حجاز .

و جامعه مذهبی، مانند: سنی، ناصبی، معتزله و چه بسا که دو نفر دارای تمام این اختلاف ها بودند.» (3)

به عبارت روشن تر، اساس بقای حکومت بنی امیه تقویت شاخصه های غیر دینی، و دامن زدن به اختلافات ارث رسیده از غاصبان سقیفه، و به ویژه هدم اسلام با چهره ای

ص: 102

اسلام گرایانه و مذهبی بود و البته به اعتقاد کلیه تحلیل گران تاریخ، شوم ترین ضربه ای که معاویه بر اسلام وارد، آورد اقدام به جعل احادیث و روایات جهت دفن کردن نور اسلام و نام پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و احکام ایشان بود. دو رکن زر و زور پادشاهی معاویه به دستگاهی تبلیغی نیاز داشت که سرکوب های خشن شیعیان علی علیه السلام را نزد عوام توجیه کند، و تفسیری مطابق سیاست خود از اسلام ارایه نماید. چنان که «معاویه چهار صدهزار در هم از بیت المال به سمره بن جندب داد تا وی برای مردم شام خطبه بخواند و آیه شریفه: ﴿ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الحياه الدُّنْيَا وَ شَهیدَ اللهِ عَلى ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ وَ اذا تَوَلَّى سَعْيُ فِي الارض لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾ (درباره خودش) را درباره علی علیه السلام تفسیر و تأویل کند. و او هم این عمل را انجام داد». (1)

بنابراین اگر از جبارانی مانند: بسر بن ارطا، حجاج، زیاد و .... بگذریم، باید از جاعلانی مانند مغیره بن شعبه یاد کنیم که تحریف اسلام را به یک فرهنگ و نسبت تبدیل کردند و در ادامه باید از ابن حجر (تطهير الجنان و یا به عبارت کامل کتاب «صواعق محرقه و تطهیر الجنان» از اوست) و دیگر عاملان دستگاه سیاسی بنی عباس نام برد، و حتی دامنه نفوذ این جریانی را در آثار ابن حزم اندلسی (که تأثیر برخی عقاید خوارج در نوشته هایش منعکس است) پیگیری کرد. برای مثال، خلفای بنی عباس نیز هرگاه خود را در معرض خطر سیادت علویان می دیدند از این حربه به یادگار ماند. از امویان بهره می جستند. چنان که 150 سال بعد از شهادت امام حسین علیه السلام «منصور دوانیقی که نگران قیام سادات حسنی بود، به وسیله علی بن عبدالله بصری مداینی (م 225) به تهمت کثرت زنان امام توسل جست تا وجهه اجتماعی علویان را بکاهد. حال آن که نویسنده فوق حتی به قول علمای اهل سنت نامعتبر است.» (2)

چنان که تصریح شد مبارزه با دین آنهم در یک چهرۀ دینی خطرناک ترین حربه ای بود که جامعه مسلمین را به قهقرای جاهلیت بازگرداند. چرا که جاهلیت چیزی جز عدم تفقه در دین محسوب نمی شود؛ و هرگز دین حنیف اسلام تقلید صرف را به عنوان ایمان و باور قلبی نمی پذیرد. نتیجه رواج جاهلیت دینی انحرافات عجیبی است که عاشورا پرده نهایی آن

ص: 103

محسوب تواند شد چرا که «معاویه مسلمانان را چنان تربیت کرده بود که دین را تنها در اطاعت از خلیفه می دانستند، مثلاً در سال دوم حکومت یزید، فرمانده لشکر او به مدینه یورش برد، و آنگاه عازم مکه شد تا آنجا را به منجنیق ببندد. در راه، به هنگام مرگ گفت: خدایا اگر بعد از اطاعت از خلیفه و کشتار اهل مدینه مرا به جهنم ببری معلوم می شود که من خیلی بدبختم. یعنی او کشتار اهل مدینه را در راه اطاعت خلیفه انجام داده، و بدان وسیله به خدا تقرب جسته بود. شمر بن ذی الجوشن نیز وقتی که بعد از شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام مورد سرزنش قرار گرفت، گفت: وای بر شما، کار ما اطاعت خلیفه بود. اگر ما اطاعت خلیفه وقت را نمی کردیم، مثل این چهار پایان بودیم.» (1)

چنین دین بر ساخته ای، چنان که گفته شد توسط انبوهی از و اعضان و جاعلان احادیث رواج داده شد، و به قول جلال الدین سیوطی (م 911 ق) «عامر شعبی، نعمان بن راشد جزری، زهوی، مسور و... همگی از دشمنان آشکار حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم و علی علیه السلام و یا افرادی بسیار ضعیف الایمان بودند.» (2)

این جریان البته توسط خواص سقیفه آغاز شد و به دو جریان عمده در اسلام انجامید. یعنی با دو دیدگاه عمده رو به روییم: فرهنگ مسلط جاهای با نشانه های دینی: (والبته از درون متشتت و منحط) در مقابل معرفت عمیق از سنت و قرآن در پرتو ولایت لذا در طی نیم قرن، جامعه اسلامی علی رغم پیشرفت های خیره کننده در فتح بلاد و ترویج اسلام، از درون فاقد انسجام و اتفاق نظر، و عدم آمادگی برای انجام جهش های انقلابی بود و حتی انتظار رعایت موازین اخلاقی نیز آسان نبود. اختلاف و تفرقه و جناح بندی نشانه آشکار جامعه، و عدم فهم حقیقت قیام حسینی دلیل آن چنان که تفاوت بارز - اما در ابتدا نامعلوم - این دو دیدگاه در این جاست که مثلاً «شکایت حسین علیه السلام از دوره حکومت معاویه این بود که بدعت زنده شد و سنت مرد؛ و هر چند گروهی از مردم عراق نیز به خاطر عرق دینی طالب تجدید سنت عصر پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم بودند، اما سران قبیله ها و اشراف که سر رشته کارها به دست آنان بود از این حسن نیت عاری بودند و بیشتر می خواستند عراق پیروز شوند تا کینه های سیاسی و دنیوی خود را با سلطنت شام تسویه کنند.» (3)

ص: 104

به عبارتی نشانه های فرهنگ جاهلی در سلطنت شام کاملاً بارز و نزد اعراب حجاز و عراق آغشته به سیاست دنیوی دینی بنیان گذاران سقیفه بود. سنت تفرقه تنها در دو جبهه بارز دیده نمی شود؛ بلکه در همه سطوح یک جبهه نیز رسوخ کامل دارد. مثلاً شمر در صدد تضعیف موقعیت عمر بن سعد است تا خود امیر لشکر شود. عمر سعد موقعیت شناس برای از دست ندادن مقام، شعاری را که پدرش سعد بن ابی وقاص علیه غیر مسلمانان به کار می برد علیه خاندان پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم به کار می گیرد: یا خلیل الله ارکبی و ابشری! بنابراین در چنین جامعه خفقان گرفته آکنده از رقابت های ناسالم است که فاجعه عاشورا رخ می دهد، زیرا بستر جامعه غیر دینی است و «در چنین نظامی، انسان ها به مثابه مهره اند، که باید برای کاری و فرمانی نقش بازی کنند و حداکثر ارزش ها، ارزش های قبیله ای، آنهم در حوزه ای حزبی است.» (1)

حاضر نیز مانع از تحقق اهداف عالیه اسلام شده است.

البته حکومت مثالی و آرمانی امیرالمؤمنین علیه السلام همراه حکمت سیاسی امام حسن علیه السلام و اقدام نظامی اباعبدالله الحسین علیه السلام ، به منزله یک جریان هماهنگ توانست اسلام را نجات بخشد. اما به گواهی تاریخ نیرو و بهایی غیر قابل سنجش در این راه به کار گرفته شد. م

الف - شناسایی آن حضرت با بررسی رفتار و گفتار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و امامان علیهم السلام درباره ایشان .

ب - مراجعه به تاریخ زندگانی حضرت زینب علیها السلام و درک کلام و بررسی رفتار ایشان .

او پس از بان این دو راه کوشش می کند که از راه اول با موضوعات متعددی نظیر نامگذاری حضرت زینب علیها السلام توسط پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ، زینب علیها السلام و محدثه و معصومه بودن، و در راه دوم با موضوعاتی نظیر آگاهی از آینده، تفسیر قرآن توسط زینب کبری علیها السلام ، تهجد، و شب زنده داری و تقبل به نماز شب، عشق به اهل بیت علیهم السلام و حمایت از امامان، در راه معرفی حضرت زینب علیها السلام گام بردارد.

نسل جوان در جامعه امروز ایران اسلامی دنبال الگو می گردد و نیازمند شناخت انسان کامل و اسوه حسنه است. باید الگوهای عالی و نمونه های کامل انسانیت را به او شناساند! در جهان اسلام و در جامعه اسلامی چه کسانی باید اسوه قرار گیرند و سرمشق و الگو باشند؟ روشن است که معصومان علیهم السلام ، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، امامان علیهم السلام و حضرت زهرا علیها السلام، و آنان که در مکتب اهل بیت رشد یافته و با پیروزی از این نمونه ها، انسان کامل شده اند، بهترین الگوها و عالی ترین اسوه ها هستند، و التزام عملی به پیروی از این الگوهای جاویدان، انسان را به سعادت و رستگاری و درجات عالی تکامل می رساند.

از ستارگان درخشان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت زینب کبری علیها السلام است. او در خانه علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام، تربیت شد و در شعاع هدایت معصومین علیهم السلام رشد یافت و انسان کامل و نمونه شد. بنابراین او برای همه مسلمین و مردم جهان «اسوه» است؛ و همه باید از او پیروی کنند. اگر کسی بگوید زینب بهترین الگو برای زنان است فقط نیمی از حقیقت را بیان کرده است. آری زینب از آن جهت که زن است در اخلاق ویژه بانوان، بهترین سرمشق برای آنان است؛ اما در اخلاق انسانی و بشری و فضایل و کمالات الهی برای همگان اسوه است.

در مثل مناقشه نیست، در صدر اسلام، شاعره ای به نام خنساء بوده که در ادبیات عرب و سرودن شعر، بسیار توانا و زبر دست است او از شعرایی است که در اصطلاح ادباء محضرم یا مخضرم نامیدهشده اند. این اصطلاح برای کسانی که جاهلیت و اسلام، هر دو را درک کرده و در هر دو مرحله شعر سروده اند به کار می رود. دیوان شعری دارد که در لبنان، بیروت چاپ شده است. طبع شعری بسیار قوی داشته و اشعار عجیب و غریبی دارد. در عصر جاهلیت در

ص: 108

مکانی به نام سوق عكاظ، هیأت داوران و متخصصین در ارزیابی اشعار، بهترین شعر و شاعر سال را تعیین و معرفی می کرده اند. در یک برنامه معرفی شاعر سال، خنساء حاضر بوده است. شعری را از شاعر سال می خوانند و خنساء به یک بیت آن، شش ایراد می گیرد. هیأت داوران با دیدن توانایی خنساء، که بر بهترین شعر سال شش اشکال اساسی می خوانند به او گفتند: انت اشعر النساء حقا، تو به حق بهترین شاعر در بین زنان هستی! خنسا تا این جمله را شنید ناراحت شد و گفت: بل انا اشعر الناس حقاً، من بهترین شاعر در بین همه مردم هستم! بنا ندارم کسی را با حضرت زینب کبری مقایسه نمایم فقط خواستم این حقیقت را روشن کنم که رسالت و کار بزرگ زینب و فضایل و مناقب او که در تاریخ بی نظیر است، برای همگان شایسته پیروی می باشد و زندگی این الگوی الهی برای مردان و زنان در ابعاد مختلف، درس و پیام دارد. پس باید زینب را شناخت و شناساند و پیام های زندگانی او را برای نسل انقلاب بازیافت و ارایه کرد .

امروز نوجوانان و جوانان، باید با رسالت و کار زینب در نهضت حسینی، به ویژه داوران پس از شهادت ابا عبدالله علیه السلام و یاران باوفایش، آشنا گردند و همان گونه که او یک لحظه از دفاع و حمایت از آرمان شهیدان کربلا و سیدالشهداء علیه السلام ، و ادامه راه آنان کوتاهی نکرد، این ها نیز با سعی و کوشش همه جانبه در راه شناخت آرمان شهیدان و امام شهداء انقلاب اسلامی، با پاسداری از آرمان شهیدان و ادامه راه آنان، در صراط مستقیم تداوم انقلاب اسلامی گام بردارند. پیامبر اسلام فرمودند: ﴿ عِنْدَ ذِکرَ الصَّالِحِینَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ ﴾. در هنگام یادآوری صالحین و سخن گفتن از آنان و شناختن و شناساندن آنان رحمت الهی نازل می گردد. مرحوم مولی محسن فیض کاشانی این حدیث را نقل کرده و سپس به شرح حدیث و تبیین منظور آن روی آورده و با تأکید بر تأثیر پذیری انسان از «الگوها» به علت و راز نزول رحمت به هنگام یادکردن صالحان می پردازد و می نویسد: رحمت، ورود به بهشت و لقاء الله است، و با یادآوری نیکان و صالحان عین این رحمت نازل نمی شود و روی نمی دهد، ولی سبب آن پدید می آید و آن رغبت قلبی و تحرک و اراده برای اقتداء و تأسی به «الگوها» است. پس مبدأ رحمت، فعل خیر است و همین معنای نزول رحمت می باشد. (1)

ص: 109

حضرت زینب کبری علیها السلام عصاره فضایل بود در خاندانی به دنیا آمد که «وقار»، «عفاف»، علم و «شجاعت» را زیور زندگی ساخته بودند. در دامان مادری همچون «فاطمه» تربیت شد که زینت آفرینش و مرور همه زنان عالم بود. برادرانی چون حسن و حسین علیهما السلام داشت. خلقت و طبیعت همه شرایط را برای رشد و بالندگی او و رسیدن به مرحله «اسوه» برای شیرزنان جهان فراهم ساخته بود و این همه با تدبیر و حکمت ازلی آفریدگار بود....

باری ....زینب است و یک وسعت تاریخ حریت و شجاعت. زینب است و یک آغوش معطر عفاف وحیا. زینب است و یک دهان فریاد و خروش بر ضد ستم و افشاگری برضد سلطه فریب! مردانمام از او درس جوانمردی می آموزند، زنانمان در مکتب او الفبای دینداری و حق مداری و دفاع از امام و رهبر و پرستاری از روح ها خسته و دل های آزرده می آموزند. (1)

بازماندگان شهیدان دارد. در اینجا «فهرست وار» امتیازات، ویژگی ها، درس ها و مؤلفه های «فرهنگ زینبی» بیان می گردد .

-1 پاسداری از دین و دفاع همه جانبه و با تمام توان از مکتب اسلام و قرآن و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم.

2- امر به معروف و نهی از منکر و کوشش در راه مبارزه با فساد و تلاش برای اصلاح ساختار کلی جامعه و حکومت زمامداران و فداکاری برای تشکیل حکومت اسلامی .

3- رساندن پیام قیام امام حسین علیه السلام و تبیین فلسفه انقلاب عاشورا و معرفی سیمای تابناک اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم .

4- مبارزه با تحریف و تلاش برای خنثی نمودن تبلیغات مسموم و گمراه کننده یزیدیان و اقدامات فریبکارانه و مزورانه اربابان زر و زور و تزویر.

5- حق گویی و حق گرایی و دفاع از حق و اعلام موضع صریح و شفاف در برابراهل باطل.

6- شجاعت و شهامت و قاطعیت در برخورد با دیکتاتوری و استبداد رژیم سلطنتی فاسد سوی و کارگزاران حکومت طاغوتی

7- حضور در صحنه سیاست و اجتماع بر پایه دیانت، پویایی سیاسی با زیربنای اسلامی، تحرک و فعالیت سیاسی با اخلاص و تقوا و انگیزۀ الهی، پیوند دین و سیاسیت.

8- بهره گیری از فرصت ها برای بیدارگری و هوشیاری خفتگان و هدایت ارشاد نا آگاهان .

9- هوشیاری سیاسی و دشمن شناسی و رویارویی با دشمنان اسلام ناب محمدی صلی الله علیه وآله وسلم و درک نقشه های دشمنان فرهنگ عاشورا و خنثی نمودن توطئه های آنان و بهره گیری از مجلس جشن پیروزی دشمن برای افشای ماهیت آنان .

10- مدیریت آرمانی و ارزش در شرایط بحرانی و مهار خشونت دشمنان و تأمین حداقل سازهای اسیران با عزت و سرافرازی و بازگرداندن آنان با سلامت و عافیت و با آبرو و عظمت به مدینه .

11- شکست ناپذیری صبر و استقامت و پایداری در راه رسیدن به اهداف مقدس و مشروع.

12- شهادت طلبی و شهید پروری و تربیت فرزندان مؤمن شهادت طلب و افتخار به شهادت در راه خدا.

13- آموزش راه زنده و جاوید شدن نام و یاد و خاطره شهیدان کربلا، ستارگان

ص: 111

روشنایی بخش ماندگار و اسوه های پایدار و دفاع از راه و آرمان و شخصیت شهیدان.

14- رسیدگی به بازماندگان شهیدان و تعظیم و تکریم و تجلیل از آنان و رفع مشکلات و سرکشی و دلداری دادن و تقویت روحیه آنان .

15 - اسوه عالی و الگوی چگونه بودن و رفتار و گفتار مطلوب و مناسب برای مادران و خواهران و همسران و عمه ها و بازماندگان و تبار «شهیدان».

16- ارزش و اهمیت «حجاب اسلامی» و حضور زنان در «سیاست» و اجتماع و مبارزه و انقلاب و سازندگی با رعایت عفت و حجاب کامل و پاکی.

17- ناامید نشدن از شکست های ظاهری و ناملایمات و سختی ها و رنج ها و بهره گیری از آن ها در راه پیروزی و عزت و سربلندی.

18 - مهارت و تدبیر در تبدیل و تعویض شرایط اسارت و تبعید به رهایی و آزادگی و نشان دادن سیمای اسیر آزادی بخش .

19- توانایی در رویش جوانه های دلبستگی به انقلاب عاشورا و خونخواهی شهیدان کربلا و هدایت و نجات غافلان و جاهلان.

20- نهراسیدن از زیادی امکانات پیروان باطل و زیادی و فراوانی جمعیت دشمنان و اکثریت داشتن یاران شیطان و آشکار نمودن اینکه نه تنها «رأی اکثریت» بلکه حضور علنی و فیزیکی «اکثریت» و گرایش آنان به یک عقیده و روش، نشانه و دلیل و معیار «حقانیت» نیست.

سرزمینی که آمده ای، پیام شهیدان کربلا را بشنو، بشنو که گفته اند: کسانی می توانند خوب زندگی کنند که می توانند خوب بمیرند. بگو ای همه کسانی که به پیام توحید، به پیام قرآن، و به راه علی و خاندان او معتقدند، خاندان ما پیامشان به شما، ای همه کسانی که پس از ما می آیید، این است که این خاندانی است که هم هنر خوب زیستن را به بشریت آموخته است و هم هنر خوب مردان را، زیرا هر کس انچنان می میرد که زندگی می کند؛ و پیام اوست به همه بشریت که اگر دین دارید، «دین» و اگر ندارید «حریت» - آزادگی بشری - مسؤولیتی به دوش شما نهاده است، که به عنوان یک انسان دیندار یا انسان آزاده، شاهد زمان خود و شهید حق و باطلی که در عصر خود درگیر است باشید؛ که شیهدان ما ناظرند آگاهند زنده اند و همیشه حاضرند و نمونه عمل اند و الگوی اند و گواه حق و باطل و سرگذشت و سرنوشت انسان اند. و شهید یعنی به همه این معانی!

هر انقلابی دو چهره دارد: خون و پیام. و هر کس اگر مسؤولیت پذیرفتن حق را انتخاب کرده است، و هر کسی که می داند مسؤولیت شیعه بودن یعنی چه مسؤولیت انسان ازاده بودن یعنی چه باید بداند که در نبرد همیشه تاریخ و همیشه زمان و همه جای زمین - که همه صحنه ها کربلاست و همه ماه ها محرم و همه روزها عاشورا - باید انتخاب کند: یا خون را یا پیام را، یا حسین بودن را، یا زینب بودن را، یا آنچنان مردن را یا این چنین ماندن را، اگر می خواهد از صحنه غایب باشد ... چگونه می توان از چنین معجزه ای که حسین در تاریخ شر ساخته است و زینب پرداخته است، سخن گفت؟ آنچه می خواستم بگویم حدیث مفصلی است که در این مجمل می گویم به عنوان رسالت زینب، پس از شهادت برادر که:

«آن ها که رفتند کاری حسینی کردند، و آن ها که ماندند باید کاری زینبی کنند، وگرنه یدی اند!» (1) از حضرت زینب علیها السلام دو خطبه گویا و کوبنده در جریان وقایع بعد از عاشورا کافی است که آرامش ناجوان مردانه مردم را به هم زد و آسایش ظالمانه حاکمان را آشفت. این دو خطبه نه تنها از لحاظ واژگان و گفتار بلکه از آن جهت که محصول حرکت عاشورا و چکیده جهاد و صبر اهل بیت بوده قابل توجه است، و بخشی از ادب عاشورایی به شمار می رود. دو خطبه ای که شورآفرین ترین اندیشه ها را به بار آورد و اذهان خفته را اندیشناک کرد. خطبه نخست در کوفه بود و خطابه های کوبنده علی علیه السلام پدر زینب علیها السلام را به یاد مرده

ص: 114

می آورد و خطابه دوم خطاب به یزید و درباریان او در دارالحکومه شام. تاریخ شاهد است که این دو خطبه غیرت آفرین، چگونه خواب گناه آلود مردم را بر هم زد و حرکت ها ایجاد نمود و دربار یزید را آشفته کرد. (1)

ترسیم خط سرخ شهادت و آزادی «هیهات منا الذله» و «كل يوم عاشورا و کل ارض کربلا» پیام جاویدان و ماندگار نهضت حسینی است. اما برای ابلاغ این پیام و به دیگر سخن تکمیل و به ثمر رساندن قیام عاشو را به پیام رسانی نیاز بود تا ضمن آگاه کردن توده های عصر خویش حقایق نهضت را که بر اثر تبلیغات گسترده، دستگاه بنی امیه در پرده ای از ابهام قرار داشت برای ثبت در تاریخ و آگاهی آیندگان بر ملا سازند، و این رسالت عظیمی بود که پس از حادثه کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام و خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام بر عهده اهل بیت آن حضرت قرار گرفت؛ که در رأس آنان حضرت علی بن الحسين سيد الساجدین و شیرزن کربلا حضرت زینب کبری علیها السلام قرار داشتند؛ و این رسالت را به گونه ای ایفا کردند که با گذشت

زمانی کوتاه از حادثه کربلا، حقیقت ماجرا روشن شد و بسیاری از مردم به هدف مقدس حضرت امام حسین علیه السلام از قیام و نیز چهره منافقانه یزید و هواداران خودفروخته و دنیا پرستش به خوبی پی بردند و زمینه های مساعدی برای قیام های بعدی به وجود آمد و کاخ پوشالی امویان را از بیخ و بن برکند. (2) ایفای نقش توسط حضرت زینب علیها السلام در انقلاب عاشورا با تدبیر امام حسین علیه السلام صورت گرفت به همراه آوردن اهل بیت علیهم السلام مهم ترین اقدام امام حسین علیه السلام به منظور «رساندن پیام» و معرفی فلسفه قیام و سیمای اهل بیت و «خنثی نمودن تبلیغات» ناجوانمردانه بنی امیه و افشای ماهیت یزیدیان بود.

استاد شهید مطهری در این زمینه می گوید: «ابا عبد الله علیه السلام اهل بیت خودش را حرکت می دهد برای این که نقش مستقیمی در ساختن این تاریخ عظیم داشته باشند، با قافله سالاری زینب علیها السلام بدون آنکه از مدار خودشان خارج شوند.» (3)

ص: 115

شهید مطهری در توصیف نقش تبلیغی زینب کبری علیها السلام می گوید: «مقام شامخ زینب در «تبلیغ» بروز کرد. شما ببینید اهل بیت امام حسین علیهم السلام چه ماهرانه تبلیغ کرده اند....»

کار اباعبدالله حساب شده بود، یعنی این سفر را به دست دشمن درست کرد. دشمن این سفر را به وجود آورد. دشمن به خیال خودش اسیر حمل می کند، اما در حقیقت دارد «مبلغ» می فرستد. (1) او در زمینۀ تأثیر قیام و حماسه حسینی بر حضرت زینب می گوید: در «حماسه حسینی» آن کسی که بیش از همه این درس را آموخت و بیش از همه این پرتو حسینی بر روح مقدس او تابید خواهر بزرگوارش زینب علیها السلام بود.

راستی که موضوع عجیبی است زینب با آن عظمتی که از اول داشته است و آن عظمت را در دامن زهرا علیها السلام و از تربیت علی علیه السلام بدست آورده بود در عین حال زینب بعد از کربلا با زینب قبل از کربلا متفاوت است. یعنی زینب بعد از کربلا یک شخصیت و عظمت بیشتری دارد. (2) ایشان اعتقاد دارد که حوادث روزهای تاسوعا و عاشورا و روحیه قوی و نیرومند امام حسین علیه السلام و دستورالعمل های حسینی بود که حضرت زینب علیها السلام را زینب دیگری کرد، زینب اسیر رنج دیده و رنج کشیده در مجلس یزید چنان موجی در جمعیت ایجاد نمود که یزید لال و ساکت شد و حضرت زینب علیها السلام توانست در شام «انقلاب» به وجود آورد. (3)

جواد محدثی می نویسد: «ای حسین ... ای عارف مسلح! کربلای تو، عشق را معنی کرد و انقلاب تو اسلام را زنده ساخت و شهادت تو، حضور همیشگی در همه زمان ها و زمین ها بود. نه تنها تو، که خانواده ات نیز، پا به پای تو در تمام لحظه ها و صحنه ها و حادثه ها در این «رسالت» شریک بودند و با «اسارت» خویش، به جنگ «اسارت مردم» رفتند. خواهر قهرمانت «زینب» آن شیرزن، آن «اسیر آزادی بخش» از خون تو پتکی ساخت و بر سر خفتگان «شهر افسوس» یزید ساخته فروکوفت و پیام آن «ثار»های جوشان و مقدس را به گوش همه بی خبران و اغفال گشتگان رساند و.... فرزندت «زین العابدین» با تیغ بیانش در شب خفقان و سانسور به چنان حمله ای دست زد که خیمه های فریب و تزویر و ارعاب و

ص: 116

ترور، دریده شد و سوخت در شعله اش خفتگان بیدار شدند.» (1)

او در بخش پایانی کتاب «خون خدا» نیز پیرامون رسالت «پیامبری» زینب کبری علیها السلام چنین می نگارد: «حسین کشته می شود ولی بار سنگینی را که بر دوش دارد به پایان نمی برد. مسؤولیتی بزرگ و فداکاری تاریخی می بایست انجام گیرد، و یک گام مثبت و تحول آفرین در این نقطه عطف تاریخی و در این تنگنای باریک تر از موی، زمانی لازم بود که برداشته شود. .. این مسؤولیت انجام می گیرد و آن گام برداشته می شود و حسین با «شهادت» و زینب با «اسارت» زینب که قافله سالار اسیران است همراه دیگر کاروانیان در حالی که چتر کبود آسمان بالای سرشان است و سینه گسترده دشت خون گرفته کربلا به زیر پایشان، «رسالت» خود را آغاز می کند و او «پیامبر» خون های کربلاست و می رود تا خلق ها را بیا گاهاند، اینان در بامداد این روز همه چیز داشتند ولی اینک در شامگاه هیچ ندارند. نه! بلکه همه چیز را اکنون دارند، آینده از آن اینانست و حق همیشه پیروز است و مگر خورشید می میرد؟ «زینب» در به ثمر رساندن و پیروز ساختن نهضت کربلا، نقشی دارد بس بزرگ و حیاتی. (2)

دکتر سید جعفر شهیدی اعتقاد دارد: اثری که سخنان خواهران امام حسین علیه السلام در اجتماع کوفه و شام نهاد کمتر از اثر کشته شدن خود او نبود. (3)

محقق دیگری می نویسد: «با دست خود چنان مقدماتی فراهم کردند که اسیران کربلا همه فضایل خود و وقایع طف و تمام رسوایی ها و ستم های کشندگان امام علیه السلام را به مردم تبلیغ کردند. در کوچه ها در بازارها میدان ها دروازه ها هر جا که شنونده ای یافتند، خودشان را

معرفی نمودند؛ و بنی امیه را رسوا ساختند. حتی مجلس ابن زیاد و کاخ یزید و مسجد دمشق نیز ولو به طور موقت صحنه تبلیغ آن مبلغان توانا شد... عترت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم درضمن اسارت خود تاریخ صحیح عاشورا را مو به مو در سینه های مردم ثبت کردند. دستگاه خلافت دیگر نتوانست جنایات و رسوایی های خود را از یاد مسلمانان ببرد.» (4)

ص: 117

آری زینب در کربلا، در کوفه در شام و در بین راه با خطبه ها و سخنرانی های خویش موجب بیداری و هوشیاری مسلمانان گشت؛ و در راه تبیین اهداف انقلاب حسینی و معرفی سیمای واقعی الگوهای بزرگ و بی نظیر گام برداشتند جلوه هایی از آثار بیدارگری زینب در مکتب تاریخ آمده است. زینب کبری علیها السلام در همان سرزمین کربلا با نگاه به میدان جنگ و بدن های بی سر شهیدان و کاروان اسیران در مقام شناساندن حسین بن علی علیه السلام و شهیدان اهل بیت و اسیران و نخستین ذکر مصیبت برای آنان فرمود :

«يا محمداه صلی علیک ملیک السماء هذا حسين بالعراء مرمل بالدماء مقطع الاعضاء يا محمداه و بناتک السبايا و ذریتک مقتله تسفى عليها الصبا»

«ای محمد صلی الله علیه وآله وسلم! فرشتگان آسمان بر تو درود فرستند. این حسین علیه السلام است که در هامون فتاده، در خون غلتیده است، پیکر او پاره پاره است. ای محمد صلی الله علیه وآله وسلم! دختران تو اسیر شده اند، فرزندانت کشته شده اند و باد صبا بر آنان می ورزد.» (1)

نوشته اند هنگامی که نگاه خانواده پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ، علی بن الحسين علیه السلام و زنان و کودکان بر اجساد شهیدان بود و زینب علیها السلام سخن می گفت : همه دوست و دشمن می گریستند و هیچ کس قرار نداشت. شاعر متعهد دعبل می گوید:

كيف القرار ؟ وفى السبايا زينب *** تدعاً بفرط خرارع یا احمد

هذا حسين بالسيوف مبضع *** متلطخ بدمایه مستشهد

چگونه می توانستند قرار و آرام یابند در حالی که در میان اسیران، زینب علیها السلام با همه گرمی دل و جانش فریاد می زد که: «یا احمد! این حسین توست که با شمشیرها پاره پاره شده است و در خون خود غلتیده و شهید گردیده است.» (2)

شید مطهری می گوید :

زینب سلام الله علیها خودش را می رساند به بدن مقدس اباعبدالله علیه السلام ، آن را به یک وضعی می بیند که تا آن وقت ندیده بود. بدنی می بیند بی سر و بی لباس، با این بدن معاشقه می کند و سخن می گوید: آن چنان دل سوز ناله کرد که «فقد ابکی والله کل عدو او صدیق» یعنی کاری کرد که اشک دشمن جاری شد دوست و دشمن را به

ص: 118

گریه درآمدند مجلس عزای حسین را برای اولین بار زینب ساخت.» (1)

حذیم بن شریک اسدی که از اصحاب امام زین العابدین علیه السلام شناخته شده است (2) می گوید: در ماه محرم سال شصت و یک وارد کوفه شدم و آن هنگامی بود که حضرت علی بن الحسین علیه السلام را با زنان اهل بیت وارد کوفه می کردند و لشگر بن زیاد اطراف آنان را گرفته بود و مردم کوفه از منازل خود برای تماشا بیرون آمده بودند و اهل بیت را بر شتران بی روپوش و برهنه سوار کرده بودند، علی بن الحسین علیهما السلام را دیدم که از بیماری، رنجور و ضعیف گشته و غل و زنجیر بر گردن آن حضرت نهاده و دست هایش را به گردنش مغلول کرده بودند. «نظرت الى زينب ابن على علیه السلام يوميذ ولم ار حفره انطق منها كانها تفرع عن لسان امیر المؤمنين على بن ابی طالب علیه السلام» آن روز زینب دختر علی را دیدم و توجه من را به سوی خود جلب نمود و زنی با حیاء و شرم، گویاتر از او ندیده بودم. گویا از زبان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام سخن می گوید، و کلمات علی علیه السلام از زبان او فرو می ریزد. «وقد اشارت الى الناس بان انصتو فارتدت الانفاس وسكنت الاجراس» حضرت زینب به مردم اشاره کرد که گوش بدهند، پس نفس ها آرام و در سینه ها حبس گردید؛ و صداها قطع گشت و زنگ ها در گردن مرکب ها ساکن شد.

حذیم بن شریک اسدی پس از اینکه به بیان رسا و فصاحت و حیاء و شرم حضرت زینب علیها السلام اشاره می کند، و زبان علی علیه السلام را در کام او می بیند، متن خطبه ارزنده و روشن گر و پیام رسان آن حضرت را می آورد و در پایان بازتاب آن خطبه و عکس العمل فوری آن را چنین ترسیم می نماید:

فوالله لقد رأيت الناس يوميذ خياري يبكون و قد وضعوا ايديهم في افواههم و رأيت شيخاً واقفا الى جنبى يبكى حتى اخضلت لحيته و هو يقولک بابی انتم و امی کهو لكم خير الكهول و شبابكم خير الشباب و نسایكم خير النساء و نسلكم خیر نسل لا يخزى و لايبزى.

به خدا سوگند دیدم مردم، آن روز حیران و سرگردان می گریستند و دست هایشان را در هانشان نهاده بودند - دست ها را به دندان می گزیدند - دیدم پیرمردی در کنارم ایستاده گریه می کرد تا اینکه ریشش به گریه ها تر شد و او می گفت : پدر و مادرم فدایتان باد!

ص: 119

پیرانتان بهترین پیران و جوانانتان بهترین جوانان و زنانتان بهترین زنان، و نسل و خویشاوندانتان بهترین خویشاوندان است؛ که نه ذلیل و خوار میگردد و نه شکست می پذیرد. (1)

جاحظ در کتاب «البیان والتبیین» پس از آوردن متن خطبه زینب کبری در کوفه از قول خزیمه اسدی چنین آورده است :

ورأيت نساء الكوفه يوميذ قياما يندبن متهتكات الجيوب.

زنان کوفه را در آن روز دیدم که ایستاده بر شهدای کربلا ندبه و زاری و شیون می کردند، در حالی که گریبان می دریدند. (2)

درباره تأثیر سخنان حضرت زینب علیها السلام در کوفه، «اللهوف علی قتلی الطفوف» وضعیت حضار در پایان سخنرانی را چنین گزارش می کند :

فارتفعت الاصوات بالبكاء والخيف و قالوا حسبک با ابنه الطيبين فقد احرقت قلوبنا و انفجت فحورنا و اضرمت اجوافنا فسكتت.

صداها به گریه و شیون بلند شد و گفتند: ای دختر پاکان! بس کن که دل های ما را آتش زدی و گلوهای ما را سوزاندی و درون ما را شعله ور نمودی. پس حضرت زینب ساکت شد و آرام گرفت. (3)

شهید مطهری در گزارشی از وضعیت حضرت زینب علیها السلام در زمان ایراد سخنرانی در کوفه می گوید: راوی گفت به خدا قسم «ما رأیت خطره» این «خطره» خیلی ارزش دارد. خطره یعنی زن باحیا. این زن نیامد مثل یک زن بی حیا حرف بزند. زینب آن خطابه را در نهایت عظمت القا کرد. در عین حال دشمن می گوید «ما رأیت خطره» یعنی آن حیای زنانگی از او پیدا بود.

ص: 120

شجاعت علی با حیای زنانگی در هم آمیخته بود.... این است نقش زن به شکلی که اسلام می خواهد. شخصیت در عین حیا. عفاف، عفت، پاکی و حریم. تاریخ کربلا به این دلیل مذکر - مؤنث است. تاریخی که در ساختن آن هم جنس مذکر عامل مؤثری است و در مدار خودش و هم جنس مؤنث در مدار خودش این تاریخ به دست این دو جنس ساخته شد. (1)

آیت الله خوانساری در نسخه خطی روضه های خود نوشته اند: مرحوم حجه الاسلام حاج سیداسدالله اصفهانی پسر مرحوم حاج سید محدباقر رشتی، شبی در خواب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف را دید. حضرت فرمودند: از آن روزی که زینب کبری علیها السلام از دنیا رفتند همه روزه

فرشتگان آسمان خطبه او را در کوفه خوانده بود، می خوانند و شورش و شیون می کنند. (2)

بیدارگری و روشنگری و رساندن پیام شهیدان کربلا به مردم، رسالت الهی کاروان اسرای انقلاب عاشورا بود در شام و در بین راه و در شام اهداف قیام و حماسه حسینی را به زیبایی تبیین نمودند. «وضع شام بر اثر سخنان امام سجاد علیه السلام و خطبه آتشین زینب کبری علیها السلام در بارگاه یزید چنان آشفته شد که مردم یزید را دشنام داده و نکوهش کردند. (3)

عباس محمود عقاد می نویسد: یزید را افراد خانواده او بیشتر از همه سرزنش و نکوهش می کردند. (4) و کار به جایی رسید که عمادالدین طبری می گوید: مردم دمشق خواستند به خانه یزید ریخته و او را بکشند. مروان بن حکم که متوجه این وضع آشفته شد بود به یزید گفت: دیگر ماندن این اسیران در شام به صلاح تو نیست. (5)

سخنان حضرت زینب علیها السلام در برابر یزید بن معاویه آن چنان مؤثر و سرنوشت ساز بود که حتی کتاب هایی که به اشاره از زینب کبری سخنی گفته اند، از خطبه او در برابر یزید و قدرت روح و بیان او تمجید کرده اند. «ابن حجر» در الاصابه و «ابن اثیر» در اسدالغایه می گویند: «سخن زینب در برابر یزید به خردمندی و نیرومندی روح او دلالت می کند.» (6)

زینب کبری علیها السلام پس از بازگشت به مدینه نیز همواره پیام آور عاشورا است و کار او ابلاغ

ص: 121

آرمان شهیدان کربلا و زنده نگه داشتن نام و یاد و خاطره شهیدان نینوا و رساندن پیام خون شهدای طف بود؛ و شعله های بیداری را بر می افروخت. حاکم مدینه نامه ای برای یزید نوشت و شرایط پیش آمده در مدینه و نقش زینب کبری علیها السلام در امواج بیداری و مقاومت مردم را به او گزارش داد؛ یزید که طعم سخن زینب علیها السلام را چشیده و اراده پولادین و بزرگی روح او را در دربار خود دیده بود، به حاکم مدینه نوشت که باید زینب کبری علیها السلام را از مدینه اخراج و تبعید کند. وقتی پیام یزید را حاکم مدینه به زینب علیها السلام رساند آن حضرت فرمود: خداوند می داند که یزید با خانواده پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم چگونه رفتا کرده است. خوبان ما را کشته است و ما را بر شتران برهنه به اسارت برده است. ما از مدینه خارج نخواهیم شد حتی اگر بخواهند خون ما را بر خاک بریزند. (1)

عبیدلی می گوید که زینب کبری علیها السلام در مدینه صریحاً مردم را به قیام علیه یزید فرا می خواند و می گفت: باید حکومت یزید تاوان عاشورا را بپردازد. (2)

شهید آیت الله قاضی طباطبایی به تردید و اشکال برخی از نویسندگان برگزارش عبیدلی در اخبار الزینبات مبنی به این که «آیا نقش زینب کبری علیها السلام در نهضت مدینه و دعوت و برانگیختن مردم به قیام علیه یزید و سخنرانی برای مردم مدینه با مقام شامخ آن بانوی عصمت تناسب و هم خوانی داشته است؟» چنین پاسخ داده است: معلوم می شود صاحب این کلام از اشخاصی است که: تحت نفوذ استعمار نشو و نما یافته و تصور کرده که انسان باید انزوا را در امور اجتماعی اختیار کرده و در خانه نشسته و در کنج عزلت به سر برده، نه امر به معروفی انجام دهد، و نه در راه نهی از منکر قدمی بردارد، و اگر بتواند روزها مانند خفاش در گوشه ای خزیده و شب ها بیرون آمده، پرواز کند که عین خواسته دشمنان دین و ستم کاران روزگار است. (3)

ص: 122

جمیلا» رفتن یک انسان کامل شهادت یک انسان کامل در نظر اولیاء خدا جمیل است، نه برای این که جنگ کرده و کشته شده، برای اینکه جنگ برای خدا بوده است، قیام برای خدا بوده است. (1) امام خمینی در وصیت نامه سیاسی الهی خویش نیز اقدامات ارزشمند مادران شهیدان انقلاب اسلامی و سایر زنان بزرگوار و فداکار در دوران جنگ تحمیلی را «زینب گونه» نامیده و نوشته اند: آنان که توان جنگ ندارند در خدمت پشت جبهه به نحو ارزشمندی که دل ملت را از شوق و شعف به لرزه در می آورد و دل دشمنان و جاهلان بدتر از دشمنان را از خشم و غضب می لرزاند اشتغل دارند و ما مکرر دیدیم که زنان بزرگواری «زینب گونه» فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر و می دانند آنچه به دست آورده اند، بالاتر از جناب نعیم است. چه رسد به متاع ناچیز دنیا. (2)

بانوی اندیشمند اهل سنت، دکتر عایشه بنت الشاطی، این نقش زینب علیها السلام در رساندن حماسه حسینی و پاسداری از خون شهیدان و بیدارگری را اینگونه ترسیم نموده است: «زینب از فردای روزی که برادرش امام حسین علیه السلام، کشته شد به طور مهیجی ضایع شدن حقوق شهدای خاندان رسالت را در نظر اهل کوفه مجسم نمود؛ و با سخنرانی های خویش، احساسات دردناک آنان را که توأم با رنج حسرت و خواری و ندامت بود برانگیخت و بعد آنان را ترک نمود و رفت. اما طنین صدای زینب برجای ماند و پیوسته در گوش آنان صدا می کرد و فضای اطرافشان را پر نموده و گناهان دلخراش آنان را به یادشان می آورد؛ و این طنین همچنان پایدار ماند و با پیش آمدهایی که بعد از کشتار کربلا به وقوع پیوست از بین نرفت؛ و بالاخره انتقام شهدا را گرفت... و در حقیقت از همان ابتدای کار که بانوی قهرمان کربلا وظیفه دردناک و پرشور و مهیج خویش را بر عهده گرفت، آنان نیش ندامت و پشیمانی را در قلب خویش احساس نمودند... زینب بود که پس از شهادت حسین سرگذشت غم انگیز او را ابدیت بخشید و من نمی توانم که کدامیک از ایشان در بوجود آوردن مذهب تشیع مؤثرتر بودند. (3) زینب بود که از شب عاشورای محرم برای اظهار حزن و اندوه، سوگواری

ص: 124

سالیانه را بر پا نمود که هنوز هم نوادگان توابین در روز عاشورا برای زیارت به شهر مقدس کربلا می شتابند تا به این وسیله داستان غم انگیز کربلا را زنده و مجسم کنند. (1)

حضرت زینب حافظه ای نیرومند داشته که اخباری را از مادرش حضرت فاطمه علیها السلام روایت می کرده است، شیخ طبرسی رحمه الله علیه در «اعلام الوری با اعلام الهدی» در وصف زینب علیها السلام می نویسد:

و قد روت زينب عن امها فاطمه أخباراً. زینب از مادرش فاطمه اخباری را روایت نموده است. (2)

بنابراین او از همان کودکی در خانه فاطمه برای دفاع از حق و مبارزه ظلم و جور آماده می شده است، لذا «خطبه فدک» مادرش زهرا علیها السلام را که برای گرفتن حق و مبارزه با ظالمین و غاصبین ایراد گردید، حفظ کرده و برای دیگران نقل کرده است. ابو الفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبین» در شرح حال عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب فرزند حضرت زینب که در کربلا شهید شد می نویسد: زینب همان زنی است که ابن عباس خطبه فدک فاطمه علیها السلام را از او روایت کرده، و در و در آغاز خطبه می گوید: عقیله ما زینب دختر علی علیه السلام برای من روایت کرد... (3)

که اسراء در کوفه وارد بر مجلس ابن زیاد شدند حضرت زینب در گوشه ای نشست ابن زیاد پرسید: این زنی که در آن گوشه نشست کیست؟ زینب پاسخی نداد. دوباره پرسید، یکی از اسیران گفت: هذه زینب بنت فاطمه بنت رسول الله!

این زن، زینب دختر فاطمه علیها السلام دختر پیامبر خدا است! ابن زیاد رو به زینب کرده گفت:

الحمدالله الذى فضحكم وقتلكم واكذب احدوثتكم. سپاس خدایی را که شما را رسوا ساخت و کشت! و خبر و حدیث شما را و آنچه شما گفتید. دروغ دانست!

زینب علیها السلام، در پاسخ ابن زیاد گفت: الحمد لله الذى اكرمنا بنبيه محمد صلی الله علیه وآله وسلم و طهرنا من الرجس تطهيراً، انما يفتضح الفاسق و يكذب الفاجر و هو غيرنا. الحمد لله. ستایش خدایی را که ما را به پیامبرش حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم گرامی داشت و ما را از هر گونه پلیدی پاک ساخت، فقط

فاسق رسوا می شود و فاجر دروغ می گوید و او غير ما است. الحمد لله.

ابن زیاد گفت: کیف رأيت صنع الله باخیک و اهل بیتک؟ کار خدا را در باره برادرت و اهل بیتت چگونه دیدی؟

زینب علیها السلام گفت: ما رأیت الا جميلا... ثکلتک امک یا ابن مرجانه جز خیر و خوبی و نیکویی زیبایی ندیدم، آن ها افرادی بودند که خداوند شهادت را برای آنان مقدر کرده بود، آنان به آرامگاه های ابدی رفتند و به زودی خداوند در روز قیامت، میان تو و آنان جمع کند تا تو را محاکمه نمایند، پس نگاه کن که در آن محکمه فوز و رستگاری و پیروزی از کیست؟ مادرت تو را از دست دهد و در مرگت بنشیند ای پسر مرجانه!

ابن زیاد خشمگین شد آن چنان که گوی تصمیم به کشتن زینب گرفت که حضار او را از این کار بازداشتند، و در ادامه باز هم ابن زیاد اهانت کرد و امام حسین علیه السلام را نعوذ بالله طاغوت و اهل بیت را کنهکاران و سرکشان نامید؛ و زینب نیز پاسخ او را داد و ماهیت او را افشا نمود. (1) شهید مطهری پس از نقل این گفتگو می گوید: «این مقدار شهامت و ایمان عملی، این امر به معروف و نهی از منکر است». (2)

ص: 126

به نقل ابی مخنف هنگامی که کاروان اسیران بر ابن زیاد وارد شدند او به راست و چپ نگاه می کرد و زنی را دید که رهبری آنان را بر عهده دارد گفت: من هذه؟ این زن کیست؟ قيل له: هذه زينب اخت الحسين علیه السلام! این زینب خواهر حسین علیه السلام است. از حضرت زینب خواست با او سخن بگوید و حضرت زینب فرمود:

ما تريد منا يا عدو الله و رسوله لقد هتكتنا بین البر والفاجر چه می خواهی از ما ای دشمن خدا و پیامبر خدا ! همانا تو ما را بین نیکوکار و بدکار هتک حرمت کردی.

ابن زیاد به آن حضرت توهین روا داشت و با بیشر می گفت: کیف رأيت صنع الله بک و باخیک اذا اراد ان يأخذ الخلافه من يزيد فخیب امله و قطع رجاه و امكننا الله تعالى منه. كار خدا را نسبت به خودت و برادرت چگونه دیدی، هنگامی که خواست خلافت را از یزید بگیرد پس به آرزویش نرسد و امیدش ناامید شد و خدای متعال امر او را بر ما ممکن کرد؟

حضرت زینب در پاسخ او فرمود: و یلک یا بن مرجانه ان کان اخى طلب الخلافه فميراثه من ابيه و من جده و اما انت فاستعد لنفسک جوابا اذا كان القاضى الله تعالى والخصم محمداً صلی الله علیه وآله وسلم والسجن جهنم. وای بر تو ای پسر مرجانه! اگر برادرم خلافت را طلب کرد پس میراث او از جانب پدر و جدش بود؛ و اما تو پس برای خودت جوابی آماده کن برای زمانی که قاضی خدای متعال و خصم حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم و زندان جهنم است. (1)

در این گفتگوها شجاعت و شهامت حضرت زینب علیها السلام آشکار است. در آغاز سخن خود، از ابن زیاد ستمگر و فاسد با عنوان «دشمن خدا و پیامبر خدا» یاد می کند و سپس به اهانت ها و تهمت های او پاسخ می دهد. ابن زیاد کوشش کرد اقدام امام حسین علیه السلام را صرفاً به درگیری برای کسب قدرت و گرفتن حکومت از یزید محدود کند و آنچه بر امام حسین علیه السلام گذشت را خواست خدا بخواند حضرت زینب علیها السلام حقیقت امر را نشان داد که اگر در اهداف امام حسین علیه السلام سرنگونی یزید و گرفتن حکومت وجود داشت حق امام و میراث پدر و جد او بود. ولی ابن زیاد باید برای محاکمه در دادگاه الهی در پیشگاه پیامبر و سرانجام عذاب در جهنم آماده گردد. این سخنان زینب علیها السلام صحنه را کاملاً تغییر داد، درست در شرایطی که عبیدالله بن زیاد می خواست مردم کوفه را با نمایش پیروز مرعوب سازد و خانواده پیامبر را تحقیر شده و

ص: 127

رنجدیده و خرد و خسته کند، با سخنان حضرت زینب صدای گریه و ضجه مردم بلند شد و این فریاد پشیمانی آنان و صدای شکست و ناراحتی درون بود. حالا این مردم کوفه اندک چهره خود را می پوشانند مبادا در برابر نگاه پرشماتت فرزندان پیامبر قرار گیرند. (1)

بیان وقایعی که در کربلا اتفاق افتاد و ماجراهایی که در روز عاشورا گذشته بود، معرفی شهیدان و اسیران، بهترین شکل مبارزه با حاکمیت یزید بود. در آن فضای آلوده به تبلیغات زهرآگین و پرفریب و تحریفات دستگاه حکومتی امویان، زینب کبری به طور دقیق خاندان

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و شهیدان و اسیران را معرفی نمود؛ و تبار و ریشه یزید و معاویه را شناساند؛ و گمراهان را به تأمل و پریشانی و درماندگی رساند.

در بین راه کوفه تا شام در یکی از منازل بین راه که کارگزاران یزید و ابن زیاد با تبلیغات زهرآگین و ناروا مردم را به دیدن «سر» یک خارجی که بر حکومت اسلامی! یزید خروج کرده و کشته شده است دعوت می کردند، و اسیران را بستگان همین خارجی معرفی می نمودند، زینب کبری علیها السلام در چنین شرایطی گریست و این ابیات را انشاء کرد :

اتشهرونا في البريه عنوه *** و والدنا اوحى اليه جليل

كفرتم برب العرش ثم نبيه *** كان لم يجيكم فى الزمان رسول

لكم فى لظى يوم المعاد عويل *** الحاكم اله العرش يا شرامه

آیا ما را به خشونت و زورگویی در بین مردم مشهور کردید در حالی که خدای جلیل به پدر و مادر ما وحی نمود؟

به پروردگار و خدای عرش سپس پیامبر او کافر شدید به گونه ای که گویا در این زمان فرستاده ای شما را نیامده است.

برای حاکم خدای عرشای بدترین امت! برای شما روز قیامت در جهنم و دوزخ شیون و گریه و زاری است. (2)

روزی که اهل بیت علیهم السلام بر مجلس یزید بن معاویه در شام وارد شدند یزید فرمان داد تا سر مبارک امام حسین علیه السلام را در طشتی در پیش روی او نهادند و اهل بیت را در پشت سر نشاندند تا به سر حسین علیه السلام نگاه کنند و یزید با چوب دستی که در دست داشت به دو دندان بالا و

ص: 128

دو دندان پایین آن حضرت میزد و با خواندن اشعاری اظهار خوشحالی و سرور می کرد. نظر حضرت زینب که بر سر مقدس آن حضرت افتاد، با ناله ای جانسوز و صدای حزینی که دل ها را جریحه دار می کرد، صدا زد :

«ای حسین، ای حبیب رسول خدا و ای فرزند مکه و منا ای فرزند دلبند فاطمه زهرا سرور بانوان، ای فرزند دختر مصطفی!»

مورخین درباره این صحنه نوشته اند: «فابکت والله كل من كان فى المجلس و يزيد (عليه لعان الله) ساکت». به خدا سوگند، زینب هر که را در مجلس بود به گریه درآورد و یزید (لعنت خدا بر او باد) ساکت بود. (1)

به دنبال این سخنان کوتاه زینب بود که زمینه اعتراض مردم به یزید فراهم شد؛ و از میان مردم ابو برزه اسلمی یزید را نکوهش کرد، که یزید فرمان داد او را بر روی زمین کشیدند و از مجلس بیرون انداختند. (2)

در همان مجلس، به نقل مقاتل معتبر : «فقامت زينب بنت علی بن ابی طالب و امها فاطمه بنت رسول الله وقالت الحمد لله رب العالمین...» زینب، دختر علی بن ابی طالب که مادرش فاطمه دختر پیامبر خدا است، بپا خاست و خطبه مفصلی خواند.

در بخشی از آن خطبه گفت امن العدل يابن الطلقاء؟ تخدیرک حرایرک و اما یک و سوقک بنات رسول الله سبایا. آیا از طریق عدالت است ای پسر طلقاء (3) که زنان و کنیزان خود را در پس پرده داری و دختران رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را اسیران! و در ادامه نفرین کرد: «اللهم خذلنا بحقنا و انتقم ممن ظلمنا و احلل غضبک بمن سفک دماینا و قتل حماتنا». بارالها بگیر حق ما را و انتقام بگیر از هر کس به ما ستم کرد و نازل گردان غضب خود را بر هر که خون ما را ریخت و حامیان

ص: 129

ما را کشت. (1)

در بخشی از سخنرانی به یزید چنین هشدار می دهد :

و سیعلم من سول لک امکنک من رقاب المسلیمن بیس للظالمين بدلاً وايكم شر مكانا و اضعف جندا و لین جرت على الدواهى مخاطبتك مع انى و الله یا عدو الله وابن عدوه لاستصغر قدرک و استعظم تقریع و استکثر توبیخک لكن العيون عبرى والصدور حرى، الا فالعجب كل العجب لقتل حزب الله النجباء بحزب الشيطان الطلقاء، فهذه الايدى تنطف من دماينا والافواه تتحلب من لحومنا.

کسی (معاویه) که تو را گمراه کرد و فریب داد و تو را بر مسلمانان مسلط ساخت به زودی خواهد دانست که برای ستمگران (تو و او و دیگران!) جزای بدی است؛ و کدام یک از شما مکان و جایگاهش برتر و لشگرش ضعیف تر و ناتوان تر است؛ و گرچه اندوه ها و پیشامدهای روزگار مرا به سخن گفتن با تو واداشت؛ با اینکه همانا من ای دشمن خدا و فرزند دشمن خدا! به خدا سوگند هر آینه قدر و اندازه تو را کوچک و ناچیز می شمارم و ملامت کردن تو را بسیار می دانم (تو را حتی قابل ملامت نمی دانم) و توبیخ و سرزنش تو را بسیار می دانم، ولی افسوس که چشم ها پر از اشک و سینه ها سوزان است.

آگاه باش و به خود آی! ای شگفتا و جای بسیار شگفتی است برای کشته شدن لشگر خدا که نجباء و گرامی اند، به دست لشگر شیطان که آزاد شدگان اند. پس از این دست ها، خون های ما می چکد، و از این دهان ها گوشت های ما سرازیر می شود.

در ادامه خطبه خویش می فرمایند:

فکدکیدک واسع سعیک و ناصب جهدک فوالله لا تمحو ذكرنا و لا تميت و حینا و لا تدرک آمدنا و لا تدحض عنك عارها .

پس ای یزید! از مکر و فریب و کید خود دست برندار و سعی و کوششت را به کارگیر و تمام عداوت و دشمنیات را به کار گیر؛ پس به خدا سوگند نمی توانی ذکر و یاد ما را نابود کنی و و حی ما را از بین ببری و بمیرانی؛ و پایان کار ما را که سعادت همیشگی است نمی یابی و عیب و ننگ کارهایت را نمی توانی از خودت دور کنی. (2)

ص: 130

حضرت زینب با این سخنان خویش ماهیت معاویه و یزید را افشا می نماید و آنان را «ستمگران» و «دشمنان خدا» و از حزب شیطان می داند؛ و آنان را چنان تحقیر می کند و کوچک می شمارد که حتی قابل توبیخ و سرزنش نمی شمارد؛ قدرت یزید را نامشروع و غاصبانه و ننگین و به زور و فریب معاویه بر مردم تحمیل شده است می شناسد؛ و اهل بیت علیهم السلام را «نجباء» و «حزب الله» و «مهبط وحی الهی» و الگوی جاویدان که یادشان ماندگار خواهد بود توصیف نموده است.

در مجلس یزید، مردی سرخ روی از مردم شام به جناب فاطمه بنت الحسین علیها السلام نظر کرد و از یزید درخواست کرد: هب لي هذه الجاريه این دخترک را به من ببخش .

جناب فاطمه بنت الحسین می گوید: چون این سخن را شنیدم به خود لرزیدم و گمان کردم چنین کاری خواهد شد؛ پس جامه عمه ام زینب را گرفتم و گفتم: عمه یتیم شدم و اکنون باید کنیز مردم شوم.

در این شرایط حضرت زینب رو به آن مرد شامی کرد و گفت: کذبت والله و لؤمت، والله ما ذاک لک و لاله. به خدا سوگند دروغ گفتی و ملامت کرده شدی؛ و خود را پست کردی! به خدا سوگند این کار برای تو و یزید صورت نبندد؛ و هیچ یک اختیار چنین امری ندارید! «فغضب یزید و قالک کذبت. ان ذلک لی و لو شيت ان افعل لفعلت». یزید خشمگین شد و گفت: دروغ گفتی! آن کار برای من رواست، اگر بخواهم انجام خواهم داد.

زینب علیها السلام فرمود: لا والله ما جعل الله ذلك لك الا تخرج من ملتنا و تدین بغیر دیننا. آگاه باش سخن باطل و نادرست گفتی. هرگز چنین نیست، به خدا سوگند خداوند آن را برای تو قرار نداده، مگر آنکه از ملت ما بیرون روی و به دینی غیر از دین ما در آیی! «فاستطار یزید غضباً و قال: ایای تستقبلين بهذا الكلام؟»

خشم یزید زیادتر شد و گفت: با این سخن به من روی می آوری؟ در پیش روی من چنین سخن می گویی؟ پدر و برادرت از دین خارج شدند.

فقالت زینب: بدین ابی و اخی اهتديت انت و ابوک و جدک ان کنت مسلماً.

زینب فرمود: به دین پدر و برادرم. تو و پدر و جدت هدایت شدید. اگر مسلمان باشی! یزید گفت: دروغ گفتی ای دشمن خدا.

ص: 131

حضرت زینب علیها السلام فرمود: ای یزید اکنون تو امیر و پادشاهی و هرچه می خواهی از روی ستم، فحش و دشنام می دهی و ما را مقهور می داری. گویا یزید شرم کرد و ساکت شد. (1)

آن مرد شامی دوباره سخن خود را اعاده کرد، یزید گفت: دور شو خدا مرگت دهد. آن مرد شامی از یزید پرسید: ایشان کیستند؟ یزید گفت: آن فاطمه دختر حسین و این دختر علی است .

مرد شامی گفت: حسین پسر فاطمه و علی پسر ابو طالب؟ یزید گفت: بلی مرد شامی گفت: لعنت خداوند بر تو ای یزید! عترت پیغمبر خود را می کشی و ذریه او را اسیر می کنی؟ به خدا سوگند من گمان می کردم اینان از اسیران روم هستند. یزید گفت: به خدا سوگند تو را نیز به ایشان می رسانم. و امر کرد او را گردن زدند. (2)

در همه این صحنه ها، خط بیدارگری، افشاگری، رسوا کردن دشمنان و پاسخ گویی به آنان، مبارزه با یاوه گویی های آنان و آثار و پیامدهای آن روشن و آشکار است .

بانوی متفکر اهل سنت، دکتر عایشه بنت الشاطی درباره این نقش زینب علیها السلام در افشارگری و درگیری با ستم گران و نابودی آنان، چنین می نویسد: بانو زینب بعد از برادر شهیدش بیش از یک سال و نیم زندگی نکرد. ولی در همین مدت کوتاه، توانست جریان تاریخ را تغییر دهد. در صورتی که بنی امیه گمان می کردند که کشته شدن حسین و تمام خاندان او آخرین فصل داستان شیعیان او بوده است؛ و این گمان از راه مبالغه یا نادانی نبود، زیرا پس از این که مردان ایشان نابود شده و از آنان غیر از دختران یتیم و بیوه زنان کسی باقی نمانده بود. هرگز گمان نمی رفت که باز، کسی از خاندان علی قیام کند... زینب نگذاشت که یزید و ابن زیاد و بنی امیه، لذت پیروزی را احساس کنند؛ و قبل از وفات خویش، قطرات زهر کشنده را در جام پیروزمندان فروریخت. لذا شادی آنان دوامی نیافت و پیروزی شان موقتی و ناپایدار شد؛ و طولی نکشید که بالاخره به شکست و هزیمت و برچیده شدن دولت بنی امیه منتهی گردید.

هنوز زینب از مجلس یزید خارج نشده احساس نمود که شادی و سروری که از

ص: 132

کشته شدن حسین به یزید دست داده بود مبدل به گرفتگی نهایی شده است؛ و همین ملال خاطر بود که بعدها رو به ازدیاد نهاد تا این که به ندامت و پشیمانی مبدل گردید و سه سال تمام صفای زندگی او را تیره و مکدر ساخت و از آن آفت بسیاری به ابن زیاد رسید. (1)

معمار بزرگ انقلاب اسلامی امام خمینی رحمه الله علیه در ترسیم مبارزات زینب کبری می گویند:

«فردا روز زن است، روز زنی که عالم به او افتخار دارد، روز زنی است که دخترش در مقابل حکومت های جبار ایستاد و آن خطبه را خواند و آن حرف را زد، آن حرف ها را زد که همه می دانید. زنی که در مقابل یک جباری ایستاد که مردها نفس می کشیدند همه را می کشتند، ایستاد و محکوم کرد حکومت را، یزید را محکوم کرد، به یزید فرمود: تو قابل آدم نیستی، تو انسان نیستی، زن یک همچو مقامی باید داشته باشد.» (2)

اسلام صلی الله علیه وآله وسلم هم با بهره گیری از وحی الهی نام زینب را برای نوزاد تعیین کردند. (1)

دکتر عایشه بنت الشاطی در کتاب «بطله کربلا» در زمینه نام گذاری حضرت زینب چنین اظهار می دارد: زینب نام دختر بزرگ پیغمبر اسلام بود که با ابوالعاص بن ربیع ازدواج کرد. او در بین راه مکه و مدینه بر اثر حادثه ای از دنیا رفت. آن حادثه این بود که یکی از کفار ضربه ای به شکم زینب زد و بر اثر آن جنینی را که در رحم داشت سقط کرد. مرگ زینب، پیغمبر خدا را آزرده و غمگین ساخت. هنگامی که نوه دختری آن حضرت به دنیا آمد او را به نام دختر خویش، زینب نامید. (2)

مکانه» هرگاه زینب علیها السلام امام حسین علیه السلام را زیارت و دیدار می نمود آن حضرت برای تعظیم و بزرگداشت خواهرش بپا می ایستاد و او را در جای خود می نشاند. (1)

علامه سید جعفر آل بحر العلوم طباطبایی در کتاب «تحفه العالم» درباره زینب علیها السلام چنین اظهار می دارد: و یکفی فی جلاله قدرها و نباله شأنها ماورد فى بعضى الاخبار من انها دخلت على الحسين علیه السلام و كان يقرأ القرآن فوضع القرآن على الارض وقام لها اجلالاً. در جلالت قدر و بزرگی و برتری مقام و شأن او کافی و بس است، آنچه در برخی اخبار رسیده که زینب بر حسین علیه السلام وارد شده و امام قرآن می خواند، پس حضرت (چون دید زینب آمد) قرآن را بر زمین نهاد و برای اجلال و بزرگداشت او بپا ایستاد. (2)

کننده و فهمیده ای هستی که کسی به تو نفهمانده است. (1) این جمله امام معصوم می رساند که حضرت زینب «محدثه» بوده و از جانب خدای متعال به او الهام می شده و از علم لدنی برخوردار بوده است. (2)

مرحوم علامه مامقانی در کتاب «تنقیح المقال» می نویسد: «زینب و ما زینب و ما ادریک ما زینب؟ هی عقیله بنی هاشم....» زینب و کیست زینب و چه می دانی زینب کیست؟ او عقیله و بانوی بزرگوار و گرامی فرزندان بنی هاشم است. او صفات حمیده و ویژگی های پسندیده ای را دارا بود که پس از مادرش فاطمه زهرا علیها السلام کسی دارا نبوده است. به گونه ای که شایسته است گفته شود: او صديقه صغری است و او در حجاب و عفاف در سطحی قرار داشت که هیچ کس از مردان در زمان پدر و برادرانش تا روز طف و کربلا، او را ندیده است. او در صبر و ثبات قدم و قدرت ایمان و تقوی یکتا و بی نظیر است. او در فصاحت و بلاغت گویا از زبان امیرالمؤمنین سخن می گفت: «ولو قلنا بعصمتها لم يكن لاحد ان ينكر ان كان عارفا باحوالها بالطف و ما بعده كکیف...» اگر ما بگوییم زینب علیها السلام دارای مقام عصمت بوده و معصوم است کسی نمی تواند انکار کند اگر به احوال او در طف و بعد آن آشنا باشد. چگونه چنین نباشد؟ اگر این نبود، امام حسین علیه السلام مقدار و بخشی از بار سنگین امامت را روزگاری که امام سجاد علیه السلام بیمار بود به او واگذار نمی کرد و امام سجاد علیه السلام او را در بیان احکام و آنچه که از آثار و نشانه های ولایت و امامت است، جانشین خویش و نایب خاص قرار نمی داد. (3)

احمد ابوکف از جاحظ نقل می کند که : زینب علیها السلام در صفا و لطف مانند مادرش زهرا علیها السلام و در دانش همچون پدرش علی علیه السلام بود. (4)

شیخ جعفر نقدی پس از نقل نظر امام سجاد علیه السلام و دربارۀ علم حضرت زینب علیها السلام می نویسد: پرورش زینب علیها السلام در دامان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و علی علیه السلام و زهرا علیها السلام و همراهی با امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و سرانجام امام سجاد علیه السلام او را در نقطه ای از دانش قرار داده بود که فراتر از علم ظاهری و دانش آموختنی بود. (5)

ص: 137

از آن خبر دارم نموده است، تا مرا برای فردا آماده نماید. (1)

یاری می خواست که بر اثر آه و ناله او هیچ یک از ما نخوابید. (1)

گفته اند که امام حسین علیه السلام در آخرین وداع به خواهرش زینب علیها السلام فرمود: «يا اختاه لا تنسينى فى نافله اللیل». ای خواهر، مرادر نافله شب فراموش نکن. (2) از دعایی که از زینب علیها السلام به یادگار مانده است می تواند دریافت که دریای دل او چه امواج مصیتبی را تحمل کرده است؛ و کوهسار اراده پولادین او در برابر چه توفان های کوبنده ای ایستاده است. با خدای خود می گوید :

«يا عماد من لا عمادله و يا سند من لاسند له يا من سجد لک سواد اللیل و بیاض النهار و شعاع الشمس و خفيف الشجر و اوى الماء یا الله یا الله یا الله.»

ای پناهگاه کسی که جز تو پناهی ندارد. ای تکیه گاه کسی که جز تو پشتوانه ای نمی شناسد ای خدایی که سیاهی شب و سپیدی روز و روشنایی خورشید و صدای آرام درخت و آب برای تو سجده می کنند. ای خدا! ای خدا! ای خدا! (3)

نکشت؟ امام فرمود: برادری داشتم به نام علی بن الحسین که مردم او را کشتند. ابن زیاد گفت: خدا او را کشت. امام فرمود: خداوند جانها را هنگام مرگ می گیرد. ابن زیاد گفت: هنوز جرأت پاسخ به من را داری؟ «اذهبوا به فاضربوا عنقه» او را ببرید و گردنش را بزنید! هنگامی که حضرت زینب علیها السلام این دستور را شنید گفت: «یا ابن زیاد! انک لم تبق منا احداً فان كنت عزمت على قتله فاقتلنی معه». ای پسر زیاد تو کسی از ما را باقی نگذاشتی. اگر تصمیم بر کشتن او داری من را هم با او بکش.

ابن زیاد به زینب نگریست و گفت: عجب است از علاقه رحم و پیوند خویشاوندی! به خدا سوگند که من چنان یافتم که زینب از روی واقع می گوید و دوست دارد با او کشته شود، دست از او بردارید که او را همان بیماری اش کافی است. (1)

امام سجاد علیه السلام به عمه فرمود: آرام و ساکت باش! تا من به او سخن بگویم. سپس به ابن زیاد روکرده و فرمود: «ابا لقتل تهددنی یابن زیاد! اما علمت ان القتل لنا عاده وكرامتنا الشهاده» ای پسر زیاد! آیا به کشتن مرا تهدید می کنی و می ترسانی؟ آیا نمی دانی، کشته شدن عادت و روش ما است و شهادت مایه سربلندی بزرگواری و کرامت ما است. (2)

در کوفه زمانی که زینب در میان سرهای شهیدان که بر نیزه کرده بودند سر نورانی برادر را بر نیزه دید که آن را به طرف راست و چپ می گردانید روی علاقه و محبت به برادر پیشانی را چنان بر جلوه کجاوه زد که خون بر صورت آن حضرت جاری شد و از زیر مقنعه و روسری بیرون زد که تکه پارچه ای روی آن زخم نهاد. (3)

در کربلا هنگامی که علی اکبر به شهادت رسید زینب علیها السلام از خیمه بیرون آمد و با اضطراب و سرعت به سوی نعش علی اکبر شتافت و بر فرزند برادر ندبه می کرد تا خود را به او رساند و خویش را روی او افکند که امام حسین علیه السلام آمده و سر خواهر را از روی جسد فرزند خویش بلند کرد و به خیمه بازگردانید. (4)

ص: 141

زینب کبری علیها السلام در دوران رهبری انقلاب حسینی همراه با سرپرستی کودکان، زنان و یتیمان، از امام سجاد علیه السلام نیز پرستاری کرده است؛ که خود امام فرموده اند: «عمتی زینب تمرضنی». عمه ام زینب بیمارداری کرده و از من پرستای می کرد. (1)

هنگامی که امام حسین علیه السلام از اسب به روی زمین افتاد و گونه راست آن حضرت روی خاک قرار گرفت و فرمود: «بسم الله و بالله و على ملة رسول الله»

راوی می گوید: «خرجت زينب من باب الفسطاط و هي تنادی و اخاه !واسیداه! و اهل بیتاه! ليت السماء اطبقت على الارض وليت الجبال تدكركت على السهل». زینب از در خیمه ها بیرون آمد و ندا می داد: ای وای برادرم! ای وای آقا و سرورم! ای وای اهل بیتم! ای کاش آسمان بر زمین فرو می ریخت و ای کاش کوه ها به بیان ها پاشیده می شد. (2)

به نقل سیدبن طاووس، علی اکبر امام حسین علیه السلام که شهید شد «خرجت زينب بنت علی علیه السلام تناوی یا حبیباه! یا ابن اخاه! و جایت فاکبت عليه فجاء الحسين علیه السلام فاخذها و ردها الى النساء» زینب دختر علی علیه السلام خارج شد و ندا می داد: «ای محبوب و دلبندم! ای فرزند برادرم!» آمد و خود را روی جنازه برادر زاده شهیدش افکند و امام حسین علیه السلام آمد و خواهر را گرفته و به سوی زنان برگرداند. (3)

جواد محدثی می نویسد: فصل «پس از عاشورا فصلی دردآگین بود و رنجنامه زینب در این سفر اسارت جانکاه و طاقت سوز! معصوم ششم و امام چهارم، حضرت سجاد در این دوره دست به گریبان تب و بیماری بود شمع وجود زینب بود که در راه حفظ جان حجت خدا، خود را به آب و آتش می زد از کودکان سرپرستی می نمود در تحمل دردهای سخت شهادت یاران حسین در آن معرکه خون همدم برادر بود و در فدا کردن دو پسر در رکاب شهادت، همدوش با حسین، حادثه به آتش کشیدن خیمه های اهل بیت را شنیده ایم و جانفشانی زینب را در نجات جان حضرت سجاد، آوارگی کودکان را عصر عاشورا در دشت و صحرای کربلا شنیده ایم و پناهندگی آن طفلکان معصوم را به دامن زینب، مجلس ابن زیاد و یزید را در تاریخ خوانده ایم و سپر بلا شدن این بانوی بزرگ را در مقابل تصمیم قتل حضرت سجاد علیه السلام . (4)

ص: 142

امکانی بود که زینب در برابر خیمه علی بن الحسین علیه السلام ایستاد و از جان او مراقبت کرد. در كوفه، عبیدالله بن زیاد می خواست علی بن الحسین علیه السلام را به این جرم که او بالغ است و پاسخ ابن زیاد را داده بود، بکشد؛ که زینب علیها السلام علی بن الحسین علیه السلام را در آغوش گرفت و مانع کشته شدن او شد.

در شام شرایط آن چنان دگرگون و صدای مردم آنقدر به گریه و پشیمانی بلند بود که یزید نتوانست علی بن الحسين علیه السلام را به شهادت برساند. نمی بایست در مدینه بنی امیه چنین امکانی پیدا کنند و سلسله ولایت قطع شود.

زینب علیها السلام احکام و فتاوی را بیان می کرد و محور مراجعه مردم بود. (1)

شهید مطهری می گوید: از عصر عاشورا زینب تجلی می کند. از آن به بعد، به او واگذار شده بود. رئیس قافله اوست. (2)

خداوند دست ها و پاهایت را قطع کند و به آتش دنیا پیش از آتش آخرت بسوزاند.

ابو مخنف در ادامه این سخنان حضرت زینب می نویسد: روزها گذشت و مختار بن ابی عبیده ثقفی به خون خواهی امام حسین علیه السلام قیام کرد و این ملعون دستگیر شد و مختار به او گفت: ما صنعت یوم کربلا؟ روز کربلا چه کردی؟ گفت: به خیمه علی بن الحسین رفتم پوست را از زیر پایش کشیدم و مقنعه و گوشواره های زینب را گرفتم مختار گریست و گفت: ما قالت لک؟ زینب چه گفت؟

پاسخ داد: گفت خداوند دستان و پاهایت را قطع نماید و به آتش دنیا پیش از آخرت بسوزاند.

مختار گفت: «فوالله لاجيبن دعوه الطاهره المظلومه عليها السلام» به خدا سوگند دعای آن طاهره مظلومه را اجابت می کنم! سپس دستان و پاهای او را قطع کرد و او را با آتش سوزاند. (1)

هنگامی که زینب کبری علیها السلام با کاروان آزادگان به مدینه بازگشتند و به مسجد النبی صلى الله عليه وسلم و زیارت قبر شریف پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آمدند صدای زینب علیها السلام به گوش رسید که می گفت: «یا جداه انی ناعیه الیک اخی حسین علیه السلام» ای جد ما ای رسول خدا ! همانا من خبر کشته شدن و شهادت برادرم حسین علیه السلام را آورده ام. (2)

شهید بزرگوار کربلا عباس، جعفر، عبدالله و عثمان (1) شتافت و پس از آن هم تا زنده بود همواره روزهای عید نیز از وی دیدار می کرد. (2)

17- حسین بن علی علیه السلام مردمان فوق انسان، سید علی اکبر قریشی، قم. مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1355 .

18 - حسین وارث آدم، علی شریعتی، مجموعه آثار، ج 19، تهران فروردین 1360 .

19 - حماسه حسینی، استاد شهید مرتضی مطهری، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، محرم 1403 ه- . ق.

20- خاتون دوسراء، سید علی نقی فیض الاسلام، تهران، 1400 ه- .ق.

21- خون خدا، جواد محدثی، بی تا، بی جا، چاپ دوم 1360 .

22- روایت انقلاب، جواد محدثی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ج 1، چاپ چهارم 1374 .

23 - زینب بانوی قهرمان کربل،ا دکتر عایشه بنت الشاطی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ شانزدهم 1373 .

24- زينب الكبری، جعفر النقدی، نجف، منشورات دارالبیان، 1367 ه- . ق - 1947 م.

25- ستارگان درخشان، محمد جواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ج 2، چاپ پنجم، 1362.

26- محجه البيضاء في تهذيب الاحياء، مولى محسن فیض کاشانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ج 4 .

27- مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی، امام خمینی و فرهنگ عاشورا، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی چاپ اول بهار 1376.

28- عجم رجال الحدیث، ابو القاسم الخويى، بيروت - لبنان، دارالزهراء للطباعة والنشر والتوزيع، ج 4، بی تا.

29 - مع الحسين فى نهضه، اسد حیدر، بیروت، دارالمتعارف، 1399 ه- .ق.

30 - مقاتل الطالبين، ابو الفرج اصفهانی، ترجمه هاشم رسولی محلاتی، طهران، کتابفروشی صدوق، 1390 ه- . ق. 1349 ه- . ق.

31- مقتل الحسين علیه السلام ، ابى محنف، قم. منشورات الرضی، چاپ دوم، 1362 .

32- مقتل الحسین علیه السلام ، سید عبدالرزاق الموسوى المقوم، بيروت، دار الکتاب السلامی، 1979م.

33 - منتهى الآمال في تاريخ النبى والآل. حاج شیخ عباس قمی، ج 3.

34 - صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی. تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، بهمن 1361، ج 6، ج 17، ج 20 و ج 21 .

35 - نهايه الارب فى فنون الادب، شهاب الدین احمد نوبری، ترجمه محمد مهدوی دامغانی، تهران، امير كبير.

ص: 148

در قیام کربلا همه گروه ها ابتدا بر اثر جو عمومی ایجاد شده در شهر از قیام امام پشتیبانی کردند ولی وقتی ابن زیاد وارد کوفه شد و نسبت به آنان سخت گیری کرد به جز تعداد معدودی شیعه اعتقادی، بقیه کناره گیری کردند.

2- عامل دیگر در عدم یاری امام حسین علیه السلام به ویژگی های روانی و خلقیات کوفیان باز می گردد .

«نظام ناپذیری» و «دنیاطلبی»، «احساساتی بودن»، «فریبکاری»، «عجول بودن» «زود رنج بودن» در کنار «زود قانع شدن» «زود تسلیم شدن» «و زود سرکشی کردن» از روحیات آنان به شمار می رود. این ویژگی ها موجب گردید که کوفیان با مرگ معاویه برای مبارزه با یزید که برای مردمی چون کوفه تحملش کمی مشکل می نمود. روی به امام حسین علیه السلام آورند ولی چون بر پایه روحیات فوق چنین تصمیمی را گرفته بودند، وقتی اوضاع تغییر کرد و ابن زیاد مسلط بر اوضاع کوفه گردید، آنان هم نظر خود را تغییر دادند.

3- ابن زیاد برای دور کردن کوفیان از اطراف مسلم و بسیج بر ضد امام حسین علیه السلام از نفوذ اشراف و سران قبایل استفاده کرد. نقش دوگانه و خیانت آمیز کوفیان در قیام کربلا ارتباط تنگاتنگی با عملکرد اشراف و بزرگان قبایل دارد. در این حادثه منافع شخصی رهبران قبیله ای مورد بهره برداری امویان قرار گرفت و آنان برخلاف اصول مذهبی و ارزش های دینی خود، در کنار ابن زیاد قرار گرفتند و مردم را برای کشتن امام حسین علیه السلام بسیج کردند.

4- کوفیان از نظر عطاء و مقرری وابسته به حکومت بنی امیه بودند. تطمیع به افزایش و تهدید به قطع عطا و مقرری توسط عبیدالله بن زیاد، آنان از اطراف مسلم پراکنده و برای مبارزه با امام حسین علیه السلام بسیج شدند.

در کنار آن ها، کوفه جایگاه موانع، ناامیدها، محرومیت ها و حتی خیانت و شکست آرزوهای شیعیان از طرف کسانی بود که نمی توانستند خاندان علوی علیه السلام را در فرمانروایی جامعه اسلامی ببینند. بررسی اوضاع اجتماعی و شرایط خاص حاکم بر آن، علل عدم موفقیت ظاهری امام حسین علیه السلام را روشن می کند .م

مهم ترین حادثه ای که در تاریخ تشیع ارتباط مستقیمی با کوفه دارد، قیام کربلا است. کوفیان جزو دعوت کنندگان امام حسین علیه السلام بودند و از طرف دیگر لشکری که امویان در روز عاشورا برای کشتن امام علیه السلام بسیج کردند، همه از آنان بود .

این مقاله در پی پاسخ به این عملکرد متضاد کوفیان در برخورد با قیام کربلا است. در این مقاله برای مردم شناسی کوفه در زمان قیام کربلا، پیشینه کوفه، بافت جمعیتی از نظر نژادی و عقیدتی، روحیه کوفیان و نقش اشراف و روسای قبایل، بررسی و تحلیل شده است.

آن چه در زمان قیام امام حسین علیه السلام در کوفه اتفاق افتاد. جدای از پیشینه شهر و عملکرد قبلی کوفیان نیست و بدون بررسی پیشینه کوفه، محقق نمی تواند، تحلیل جامعی از مردم شناسی کوفیان در قیام امام حسین علیه السلام بدست آورد.

خلافت خویش کرد و تا پایان عمر به مدینه بازنگشت. برخی از عواملی که موجب شد امیرالمؤمنان علی علیه السلام کوفه را به عنوان مرکز خلافت برگزیند عبارتند از:

1- حضور بسیاری از اصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم در این شهر که در هیچ یکی از شهرهای دیگر به این تعداد نبودند. در جنگ صفین دو هزار و ششصد نفر از صحابه ی مقیم کوفه همراه امام علیه السلام بودند.

2- موقعیت خاص نظامی این شهر در برابر شام و سرکشی معاویه .

3- حضور نام آورترین قبایل و شخصیت های مسلمان از شهرهای حجاز، یمن و دیگر شهرها در کوفه .

4- بی توجهی و عدم علاقه دیگر شهرها نسبت به اهل بیت علیهم السلام.

5- از نظر جغرافیایی در قلب جهان اسلام آن روزگار جای داشت و بر ایران، حجاز، مصر و جزیره مسلط بود.

از زمان ورود امام علی علیه السلام به کوفه، این شهر اهمیتی خاص یافت. کوفه تا زمان شهادت امیرالمؤمنان علیه السلام به سال چهلم هجری، مرکز تحولات نظامی، سیاسی و اجتماعی جهان اسلام بود. سرکشی کوفیان از رویارویی با لشکریان معاویه، غارت های ضحاک بن قیس، نعمان بن بشیر، سفیان بن عوف غامدی (1) از جمله وقایعی هستند که به کوفه و کوفیان مربوط می شود.

بعد از شهادت امام علی علیه السلام ، کوفیان با امام حسن علیه السلام بیعت کردند. سستی مردم کوفه در برابر ترفندهای بنی امیه از عواملی بود که امام حسن علیه السلام مجبور به صلح با معاویه شد (2) پس از صلح امام حسن علیه السلام و ترک کوفه توسط ایشان خاطر معاویه از درگیری با سپاهی منظم در عراق آسوده شد.

در این دوران معاویه، تا آنجا که توانست از آزار کوفیان دریغ نکرد. بسیاری از مردم دیندار را با مکر و حیله و دادن امان به دام انداخت و سپس برخلاف مسلمانی، دستور کشتن آنان را داد و چه بسیار تحقیرها که در حضور شامیان بر بزرگان کوفه روا نداشت. (3) اندک اندک

ص: 152

کوفیان از تحمل این همه ستم ها و تحقیرها به جان آمدند و همین که معاویه مرد، کوفیان احساس کردند، فرصتی مناسب برای اقدامی تازه بدست آمده است. در این موقعیت تنها ایالتی که سرنگونی رژیم اموی را می خواست و برای اجرای این منظور عملاً دست بکار شد، کوفه بود. نامه های زیادی برای امام حسین علیه السلام نوشته شد و از او دعوت شد که به طرف کوفه حرکت کند (1) امام بر اساس خواست مردم کوفه به طرف آن شهر حرکت کرد ولی برخلاف نامه های خویش، اکثریت کوفیان به امام خیانت کردند و وی را در مقابل امویان تنها گذاشتند.

می خواندند اصطلاحی که دلالت بر مرتبه پایین پایگاه اجتماعی داشت. با وجودی که اینان در صحنه های نظامی نقش فعالی داشتند بجز زمان امام علی علیه السلام حقوق آنان مورد توجه نبود. برخورد دون پایه اشراف عرب با آنان موجب شده بود که نفرتی بین آنان و اشراف عرب بوجود آید. توجه امام علی علیه السلام به حقوق آنان موجب گرایش آنان به خاندان علوی شد. الغارات می نویسد: در روز جمعه ای، امام علی علیه السلام بر روی منبری آجری خطبه می خواند. اشعث بن قیس کندی از اشراف یمنی به نزد امام آمد و گفت: این سرخ رویان (ایرانیان) جلو روی تو بر ما غلبه کرده اند و تو جلو این ها را نمی گیری، سپس در حالی که خشم گرفته بود، گفت: من امروز نشان خواهم داد که عرب چکاره است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: این شکم گنده ها خودشان روزها در بستر نرم استراحت می کنند، و آن ها (موالی ایرانی) روزهای گرم به خاطر خدا فعالیت می کنند و آنگاه از من می خواهند که آن ها را طرد کنم تا از ستمکاران باشم . (1)

این گونه برخوردها رابطه نزدیکی بین موالی کوفه و اهل بیت علیهم السلام ایجاد کرد. این موالی نقش برجسته ای در تاریخ سیاسی، مذهبی کوفه بخصوص در نهضت های شیعه ایفاء کردند.

خوارج در پیوند مخالفشان با نظم قبیله ای موجود بود.

شیعیان موجود در کوفه شامل دو دسته می شدند :

الف - برخی از «نخستین مهاجران» به کوفه که از هواداران امیرالمؤمنان علیه السلام بودند. اینان نقشی در حکومت یا سازمان قبیله ای نداشتند. از این جمله، حجر بن عدی کندی است که كاملاً تحت الشعاع اقتدار محمد بن اشعث کندی است.

ب - «مهاجرین جدید» که تا زمان امام علی علیه السلام به کوفه نیامده بودند.

اینان به امید بهبودی وضع شان در برابر قدرت قبیله ای مسلط ایستادگی می کردند. بعضی از دسته هایی که در آغاز به عنوان پرشورترین حامیان امیرالمؤمنان ظاهر شدند و بعداً حمایت خود را از امام حسین علیه السلام نشان دادند، از این گروه بودند. شیعیان درصد قابل توجهی از کوفیان را تشکیل می دادند .

ابوالفرج اصفهانی می نویسد: وقتی زیاد در بصره بود، حجر و یارانش در مسجد، یک سوم و یا نصف آن را اشغال کرده و به مذمت و بدگویی معاویه می پرداختند (1) این مساله نشان از گروه قدرتمندی از شیعیان در بین کوفیان داشت.

این شیعیان به دو دسته تقسیم می شدند :

1 - شیعیان سیاسی : که اکثریت شیعیان کوفه از این دسته بودند. آنان از امام علی علیه السلام و بعد از آن از فرزندش امام حسین علیه السلام به خاطر ملاحظات سیاسی و اقتصادی حمایت کردند. حمایت آنان از علویان به خاطر دشمنی با استیلای شامیان بود. در واقع آنان فقط در مسایل سیاسی، همراهی معینی با اولاد علی علیه السلام داشتند.

این گروه از توده های وسیع کوفی بودند. اکثر از قبایل یمنی و موالی غیر عرب بودند که ظاهراً متمایل به آرمان های رهبری شیعیان بودند ولی از مواجهه با هر خطری که امکان وقوع آن وجود داشت گریزان بودند. هرگاه، امید موفقیتی در یکی از افراد اهل البیت علیهم السلام می دیدند، با شور و هیجان در اطراف او جمع می شدند و زمانی که امیدهای موفقیت رو به زوال می گذاشت، او را رها می کردند، آنان فاقد شجاعت و شهامت لازم یا ثبات قدم در مرحله امتحان بودند.

این دسته در حوادث زمان امام علی علیه السلام ، اصلاح امام حسن علیه السلام ، قضیه مسلم بن عقیل و امام

ص: 155

حسین علیه السلام چون قدرت سیاسی. نظامی بنی امیه را برتر احساس کردند، از اطراف اهل بیت علیهم السلام پراکنده و بعضاً دسته دسته به سوی بنی امیه فرار کردند.

2 - شیعیان اعتقادی: آنان کسانی بودند که قایل به امامت امام علی علیه السلام و فرزندانش از طریق نص بودند و معتقد بودند امامت و رهبری مسلمانان بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم باید از طریق وحی الهی و از خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم باشد. اینان خود را تسلیم وجود مقدس امام علی علیه السلام و فرزندان معصوم او کرده بودند. این گروه نسبت به دسته اول کم تر بودند. به فرموده ی امام باقر علیه السلام در میان یاران امام علی علیه السلام و بیعت کنندگان کمتر از پنجاه نفر معرفت حقیقی نسبت به او و مقام امامت او داشتند. (1)

ایالات مختلف اسلامی نشان دهنده آن است که ارادتمندان راستین اهل بیت علیهم السلام تنها در کوفه بوده اند، چنان که شهیدان رکاب آن حضرت در کربلا شماری چشم گیر کوفی بودند. (2)

کوفیانی که از امام حسین علیه السلام بعد از مرگ یزید بن معاویه برای رفتن به شهرستان دعوت کردند، تنها از شیعیان اعتقادی و راستین نبودند، بلکه از همه گروه هایی که نام بردیم بودند. اکثریت دعوت کنندگان با توجه به بافت جمعیتی اعتقادی شهر از گروه های غیر شیعی اعتقادی بودند. تصویری که از مردم و شرایط کوفه در آستانه خلافت یزید می توان بدست آورد، آن است که چون مردم کوفه روی ملاحظات سیاسی، اقتصادی و مذهبی حکومت بنی امیه و شخص یزید برای آنان غیر قابل تحمل بود، با مرگ معاویه بن ابی سفیان و روی کار آمدن یزید شروع به مخالفت کردند.

نقطه آغاز این مخالفت از جانب شیعیان کوفه بود. بدنبال مخالفت شیعیان، دستجاب دیگر کوفیان هم که جانشین مناسبی برای یزید نداشتند، بر اثر جو عمومی بوجود آمده، امام حسین علیه السلام را برگزیدند و همراه هواداران شیعی حسین بن علی علیه السلام شدند. در کنار اظهار علاقه شیعیان به آمدن امام علیه السلام به کوفه، کسانی که موقعیت خود را در خطر می دیدند، تحت تأثیر

ص: 156

رویه دیگر مردم، اظهار حمایت از حسین بن علی علیه السلام کردند. جوی به خاطر خلاء سیاسی پس از مرگ معاویه، در کوفه ایجاد شده بود که بنی امیه نیز نتوانستند جای آن را پرکند.

در واقع، همه کسانی که امام علیه السلام را به کوفه دعوت کردند و آن دوازده یا هیجده هزار نفری (1) که با فرستاده اش، مسلم بن عقیل، بیعت کردند، احساس مذهبی نداشتند، بلکه به دلایل سیاسی، هوادار خاندان رسول الله صلى الله عليه وسلمه بودند. این نکته در درک روحیه مردم کوفه در برخورد با قیام کربلا، حتماً باید مورد نظر قرار گیرد. کوفیان صدها نامه به امضاهای گروهی (2) به سوی حسین بن علی علیه السلام فرستادند و وقتی که مسلم بن عقیل به کوفه رسید، در اطراف او گرد آمدند، ولی این اقدام برای اکثر آنان بیان آرزوهایشان یعنی سقوط استیلای شامیان بر کوفیان معنی می داد. اهدافی که به نظر آنان در آن موقعیت زمانی، امکان دسترسی بدان تنها از طریق امام حسین علیه السلام ساخته بود.

این وضعیت با وجود حاکم سهل گیری مثل نعمان بن بشیر بیشتر گسترش یافت. (3) مردم در اثر عدم شدت عمل حاکم کوفه و جو ایجاد شده، به راحتی اظهار هواداری از امام کردند. عوض شدن حاکم و جایگزین شدن عبیدالله بن زیاد که مردم کوفه و روحیات آنان را خوب می شناخت و به خاطر سیاست ماهرانه و مکارانه اش معروف بود اوضاع را به کلی تغییر داد. (4) اتخاذ اقدامات شدید و افراطی، توسط ابن زیاد، به منظور سرکوبی نهضت کوفیان، بسیاری از آنان را به هراس افکند و کسانی که زود رنج و عجولانه تصمیم گیری می کردند، خود را از ناحیه ابن زیاد، در معرض خطر دیدند. در اثر تهدید وی مبنی بر آمدن قریب الوقوع شام (5) افرادی که روی ملاحظات سیاسی، اقتصادی، نه اعتقادی از امام دعوت کرده بودند، خود را به

ص: 157

کلی باختند و عقب نشینی کردند ویژگی عدم قاطعیت کوفیان بر افکار سیاسیشان چیره شد. از این رو آنان خود را به واقعیت موجود تسلیم کردند و حاضر نشدند، خود را به مخاطره بیندازند .

اشرافیت قبیله ای که اکنون اطمینان به حکومت اموی کوفه داشتند و تثبیت امویان را آشکار می دیدند، به حمایت از امویان پرداختند. ابن زیاد برای سرکوبی قیام از آنان سود جست و آنان را نزد قبایل خود فرستاد تا مردم را از اطراف مسلم پراکنده کنند. (1) این رگان به میان مردم رفتند و آنان را پراکنده کردند. بسیاری از مردم که مخالفت با روسای قبایل را چندان به مصلحت نمی دیدند، از اطراف مسلم پراکنده شدند. وقتی که مسلم به قصر ابن زیاد حمله کرد، همین اشراف با تهدید و تطمیح، یاران او را به حداقل رساندند و قدرت خود را بر مهار مردم خویش نشان داد.

در مقابل آنانی که به حسین بن علی علیه السلام پشت کردند، گروه کوچکی از کوفیان بودند که از نهضت نواده پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم خالصانه و با احساسات عمیق مذهبی حمایت می کردند. این گروه، به مجردی که خبر ورود امام علیه السلام را به کربلا شنیدند، علی رغم وجود همه موانع (2) ، به هر طریقی ترتیب رساندن خود را به کربلاد دادند. آنان جان خود را در مقابل امام حسین علیه السلام و یا هر کس از اعضای خاندان آسیب دیده او نهادند. عده ای از این دسته به خاطر دستگیر شدن و یا راه بندان و مراقبت شدید جادهها نتوانستند در کربلا حضور یابند .

مردم این شهر در مقاطع مختلف، مواضع متفاوتی داشتند. ترکیب قبایلی شهر بر این تغییر مواضع سریع موثر بود. حساسیت های قبیله ای آن ها را گرفتار روحی تندخویانه کرده بود به طوری که با دیدن حادثه ای مقطعی تصمیم می گرفتند. این تصمیمات عمدتاً در جهت منافع قبیله ای آنان بود و این کار مشکلی برای عدم یک پارچگی کوفیان به حساب می آمد، چیزی که بنی امیه بارها از آن بهره گرفتند.

روحیه ترس و وحشت از دشمن و خودباختن در مقابل نیروی مخالف از ویژگی های دیگر آنان بود. این مسأله همیشه در شکست ها و مغلوب شدن ها اثر مهمی داشته است.

دستخوش احساسات تند شدن، قابلیت تحریک آنی، عاقبت نیندیشی، اخذ تصمیم سریع و پشیمانی از تصمیم گرفته شده، تذبذب. نظام ناپذیری، دنیاطلبی، تناقض در رفتار، فریب کاری، تمرد بر والیان از مختصات کوفیان است. بسیاری از نامه هایی که به امام حسین علیه السلام نوشته شد، (1) برخاسته از همین ویژگی های روانی بود.

آنچه به گوش این مردم کمتر فرو می رفت، سخنی بود که از واقع بینی و خیرخواهی بر می خواست و آنچه را که به گوش جان می خریدند، گفتاری بود که عاطفه و احساس را تحریک کند.

از پایان خلافت عثمان تا موقعی که مرکز خلافت به بغداد منتقل شد و حتی بعد از آن، کوفه آرام ننشست. هرگاه حاکمی ستمکار و با اقتدار بر سر آنان بود، در خانه ها می خریدند و هرگاه ضعف حکومت بر آنان آشکار می گشت به دسته بندی و توطئه و سرانجام قیام و شورش بر می خاستند. کوفه تنها زمانی آرام می گرفت که افرادی چون زیاد یا پسرش عبیدالله يا حجاج بن یوسف ثقفی بر آن حکومت می کردند. که با سیاست خشن و وحشتناک که خود نفس هاشان را در سینه خفه می کردند. بدین گونه تنها استبداد موجب فروکش کردن تنش های سیاسی این شهر بود و این ویژگی را در قیام کربلا به روشنی و وضوح می بینیم، تا وقتی نعمان بن بشیر حاکم سهل گیر بر کوفه حکومت می کرد، کوفیان در سر هوای شورش بر علیه بنی امیه داشت. (2) ولی وقتی عبیدالله بن زیاد بر آنان وارد شد اکثریت کوفیان خود از نهضت کنار کشیدند .

ص: 159

تعبیرات امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به روحیات کوفیان، بسیار گویای واقعیت آنان است. امام علی علیه السلام در قالب خطبه ای دوگانگی شخصیت کوفیان و تذبذب آنان میان حقیقت و ایمان و نفاق و دورنگی را ترسیم می کند. محتوای این خطبه چهره جامعه کوفه را می نمایاند. در نگاه امام علیه السلام کوفیان به خواری تن در داده بودند و خواری ایشان را دوایی نبود :

«ای مردمی که به تن فراهمید و در خواهش ها مخالف همید. سخنانتان تیز، چنان که سنگ خاره را گدازد و کردارتان کند، چنان که دشمن را درباره شما به طمع اندازد.....» (1)

در خطبه ای دیگر امیرالمؤمنین روحیات کوفیان را تشبیه به زن حامله ای می کند که پس از تحمل درد و رنج دوران حمل در نهایت بچه خود را سقط می کند. (2) و بار دیگر آن ها را به شتران بی سرپرستی تشبیه می کند که هرگاه از یک سو گردهم آیند از سوی دیگر پراکنده می شوند. (3) این روحیه، طبیعتاً نمی توانست یک والی و زمامدار آرام و اصلاح طلب آن هم پایبند به راه های منطقی و انسانی را تحمل کند. از این روست که امام علی علیه السلام در اواخر کار، هرچه به این مردم، اصرار می کند تا علیه شام متحد شوند، آن ها حتی برای دفاع از خود عراق نیز تلاشی نمی کنند. آن وقت است که زبان ملامت امام علی علیه السلام به روی آن ها گشوده می شود :

«ای گروهی که وقتی دستوری دهم اطاعت نکرده و وقتی دعوت می کنم اجابت نمی کنید. شما را به خدا قسم آیا دینی نیست که شما را وحدت بخشد؟ آیا جمعیتی نیست که شما را به خدا تحریک کند؟ آیا تعجب نیست که معاویه، بیانگردان جاهل را بدون پول فرا می خواند و او را متابعت می کنند و من شما را دعوت می کنم در حالی که باقی مانده اسلام هستید اما نسبت به هیچ کدام از دستورات رضایت بخش من تن در نمی دهید و علیه هیچ فرمان مورد خشم من فراهم نمی آیید.» (4)تذبذب کوفیان در قیام کربلا بعد از تسلط عبیدالله بن زیاد بر اوضاع کوفه آشکار گردید. این روحیه موجب گردید که اشرافیت کوفه را در همکاری پنهانی با بنی امیه و نادیده گرفتن عصبیت های پیشین تشویق کند. در واقع آن تذبذب و این خیانت برای سلطه ی همه جانبه

ص: 160

یزید بر کوفه تعامل کارسازی یافتند یعنی تسلط مردی که کوفیان تا دیروز از سر غیرت و حمیت و گاه ایمان و اعتقاد او را دشمن خویش می شمردند.

بلای تسلط ابن زیاد، حاصل تذبذب و سستی اراده های کوفیان بود. این روحیه آنان موجب گردید که همه شمشیرها از کوفه بر ضد امام حسین علیه السلام به حرکت درآید، در حالی که رضای خود مردم در این کار نبود. کلام فرزدق به امام حسین علیه السلام گویای این روحیه کوفیان است.

«قلوبهم معک و سیوفهم علیک» (1) و «دل های آنان به تو هستند ولی شمشیرهایشان بر ضد تو هستند» و یا گفتار دیگرش «انت احب الناس الى الناس و القضاء في السماء والسيوف مع بنی امیه» (2) «تو محبوب ترین مردم در نزد مردم هستی اما قضا در آسمان است و شمشیرها در کنار بنی امیه» در توضیح این جمله به گفتار مجمع بن عبدالله العايذی، یکی از کوفیانی که به امام ملحق شد، می توان استناد کرد که گفت: اشراف همگی بر ضد تو هستند، اما بقیه مردم قلوبشان با توست. هر چند فردا روی تو شمشیر خواهند کشید. (3)

نیروهای نظامی و رسیدگی به حقوق و غنیمت های جنگی بود. این گروه بندی مدت نوزده سال ادامه داشت تا زمانی که امیرالمؤمنان علیه السلام در سال 36 هجری به کوفه آمد و تغییرات دیگری در آن داد. امام علی علیه السلام در حالی که گروه ها را در همان هفت گروه نگاه داشت، تغییراتی ژرف در ترکیب و صورت خارجی آن ها پدید آورد. (1) آخرین تغییر در اداره کوفه چهارده سال بعد، وقتی که زیاد بن ابیه، به عنوان والی در سال 50 به کوفه آمد، ایجاد شد. نظام قبیله ای که زیاد در کوفه پایه گذاری کرده بود، در زمان قیام امام حسین علیه السلام در آن حاکم بود. تغییر شکل در تقسیم بندی قبیله ها، متناسب با مصالحی بود که حکام در نظر می گرفتند.

با توجه به ماهیت قبیله ای کوفه در بسیاری از موارد، قدرت روسای قبایل بیش از قدرت حاکمان شهر بود و همین موجب می شد که اغلب حکام ملاحظه روساء و بزرگان قبایل را بکنند.

در حوادث قبل از قیام کربلا، مثل جنگ صفین، صلح امام حسن علیه السلام و قیام حجر بن عدی رهبران قبایل نقش مهمی ایفا کردند. رهبران قبیله ای در کوفه در دوران حاکمیت امام علی علیه السلام چون علاقمند به نگهداری و برقراری موقعیت های سیاسی و امتیازات انحصاری اقتصادی بودند و با پیروزی و موفقیت امام علیه السلام موقعیت آنان در خطر جدی قرار می گرفت. نسبت به امام علی علیه السلام بی تفاوت و به طرف معاویه متمایل شدند، زیرا در معاویه تامین موقعیت های ممتاز و منافع بی شمار خود را می دیدند. در عین حال این رهبران مردد بودند که آشکارا خود را به معاویه تسلیم کرده و بدین صورت، موقعیت جنگ و ستیز خود را از دست بدهند. به همین واسطه بود که به صورت ظاهر، در زمره ی لشکریان امیرالمؤمنان علیه السلام باقی ماندند ، در حالی که بر معاویه فشار می آوردند تا امتیازاتشان را تضمین کند. آنان چنین وانمود می کردند که از هواداران و حامیان شیعی هستند. همین رهبران قبیله ای و طایفه ای در دوران کناره گیری، امام حسن علیه السلام وقتی که معاویه بر کوفه استیلاء یافت، به خدمت گزاری در ساخت قدرت ایالت به عنوان میانجی عمل کردند. اشرافیت قبیله ای در کوفه در دوران معاویه که رویکرد گسترده ای به نظام قبیله ای داشت، موقعیت مهمی در بین مردم خود به دست آوردند.

ص: 162

در قیام حجر بن عدی، رهبران قبیله ای که بعضی نیز از دوستان قدیمی حجر به حساب می آمدند، به عنوان میانجی بین او و حاکم کوفه، زیاد بن ابیه عمل کردند. زیاد که نفوذ رهبران قبایل را می دانست، برای پایان دادن به قیام حجر بن عدی به تطمیع و تهدید اشراف و رهبران قبایل به خصوص یمنی ها پرداخت و خطاب به آنان گفت: اگر از حمایت حجر دست برندارید، نیروهای شامی را برای سرکوبی کامل همگی شما فرا می خوانم. آنان همچنین تهدید شدند که اگر حجر را تسلیم نکنند به مرگ محکوم خواهند شد و اموالشان مصادره خواهد شد. در نهایت زیاد به یاری اشرافیت قبیله ای یاران حجر را پراکنده کرد. (1)

نقش دوگانه و خیانت آمیز کوفیان در قیام امام حسین علیه السلام ارتباط تنگاتنگی با عملکرد اشراف و رهبران قبایل دارد. در این حادثه منافع شخصی رهبران قبیله ای مورد بهره برداری امویان قرار گرفت و آنان را وادار کردند که علیه اصول مذهبی و ارزش های دینی خود قیام کنند بنی امیه همچنین در این حادثه از رقابت های قبیله ای به نفع خود سود جست.

ابن زیاد برای سرکوبی قیام مسلم بن عقیل از نفوذ روساء قبایل و اشرافیتی که خواهان وضع موجود خود بودند و در نتیجه به راحتی در برابر تهدید و تطمیع حکام سر فرود می آوردند، بهره گرفت. فرهنگ قبیله ای حاکم بر جامعه کوفه به گونه ای بود که عموم مردم ناچار پیرو اشراف و روسای قبایل خود بودند، تعصب و رقابت قبیله ای نیز بر این امر دامن می زد و منجر به تبلیغات وسیعی گردید که در پراکندگی مردم از اطراف مسلم نقش مهمی داشت. عدم همکاری سران قبایل با مسلم و حتی مخالفت آنان با ایشان حاکی از درک آنان نسبت به مصلحت هایی بود که با منافع قبیله ای سازگاری بیشتری داشت.

عبدالله بن حازم ازدی در مورد نقش روسای قبایل در پراکنده ساختن همراهان مسلم می گوید: سران قبایل از بالا بر ما ظاهر شدند، کثیر بن شهاب قبل از همه آغاز سخن کرد و گفت: ای مردم نزد افراد خودتان روید و به کار شر شتاب نیاورید که خویشتن را در معرض کشته شدن قرار می دهید. سپاهیان یزید در راهند و فرا می رسند، امیر قرار نهاده که اگر امشب به جنگ اصرار ورزید و شبانگاه نروید، باقی ماندگان شما را از عطاء محروم دارد و جنگیانتان را بی مقرری در نبردگاه های شام پراکنده سازد. سالم را به جای بیمار بگیرد و حاضر را به

ص: 163

جای غایب تاکسی از عصیان گران باقی نماند مگر اینکه سزای کار خویش را دیده باشد». (1)

اشرافی که ابن زیاد برای سرکوبی قیام مسلم از آنان سود جست و آنان را نزد قبایل خود فرستاد تا مردم را از کنار مسلم دور کنند، عبارت بودند از: کثیر بن شهاب حارثی، محمدبن اشعث بن قیس کندی، قعقاع بن شور ذهلی، شبث بن ربعی تمیمی، حجار بن ابجر عجلی و شمر بن ذی الجوشن عامری. این اشراف به میان مردم رفتند و مردم را پراکنده کردند. (2)

با همدستی اشراف، مردم از اطراف مسلم پراکنده می شدند. مردان و زنان دست فرزندان و برادران خود را گرفته و آن ها را با خود می بردند تا جایی که چون مسلم نماز مغرب خواند تنها سی نفر همراه وی بودند. هنوز از مسجد جامع نشده بودند که عده همراهانش به ده نفر نمی رسید و چون از مسجد بیرون آمد، هیچ کس با وی نبود (3).

در حادثه کربلا هم اشرافیت یمن و نزاری کوفه برای کشتن امام حسین علیه السلام بسیج شدند. عبیدالله بن زیاد ضمن اعلان حکومت نظامی در کوفه از اشراف و سران کوفه همچون كثير بن شهاب حارثی محمد بن اشعث کندی، قعقاع بن سوید منقری و اسماء بن خارجه فزاری برای بسیج مردم و حرکت آنان به طرف کربلا استفاده کرد. (4) فرماندهی سپاه انبوهی که ابن زیاد برای جنگ با امام حسین بسیج کرد به عهده ی جمعی از اشراف و سران قبایل بود. هر کدام از این ها چندین هزار نیرو تحت فرمان داشتند. (5)

این فرماندهان از همان دعوت کنندگان پیمان شکنی بودند که از روی خدعه و مکر از امام حسین علیه السلام برای آمدن به کوفه دعوت نمودند و اکنون در صف مقابل امام برای جنگ با ایشان فرمانده سپاه بودند. در روز عاشوراء به سیدالشهداء علیه السلام به دروغ پاسخ دادند که «ما نامه نوشتیم....» (6) امام علیه السلام درباره آنان فرمود: «آنان از روی خدعه و مکر به قصد نزدیکی به یزید نامه برای من نوشتند». (7)

ص: 164

«ما عندالله من العطاء خير لكم» (1) «آنچه در نزد خداست برای شما بهتر است» اما کسی به سخن امام علیه السلام توجه نکرد.

تهران، انجمن آثار ملی، 1354 .

17- جعفری، سید حسین محمد: تشیع در مسیر تاریخ. ترجمه سید محمد تقی ایت اللهی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373 .

18 - الدينوري، ابو حنيفه احمد بن داود: اخبار الطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الشريف الرضي، 1370.

19- الطبری، محمد بن جریر: تاریخ الطبری، بیروت، موسسه الاعلمى للمطبوعات، بی تا.

20 - الطوسی، ابو جعفر محمدبن حسنک رجال، تحقيق محمد صادق بحر العلوم، نجف، المطبعه الحيدريه، 1381 ق.

21 - الطوسی، ابو جعفر محمد بن حسن: اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الكشي. تصحيح حسن المصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348 .

22 - قمی، شیخ عباس: سفینه البحار، تهران، انتشارات فراهانی، بی تا.

23 - المسعودي، ابو الحسن: مروج الذهب، بيروت دار الاندلس، 1966 م.

24- مفيد محمد بن النعمان: الارشاد: ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه السلامیه، بی تا.

25- ولهاوزن جوليوس: تاريخ الدوله العربيه من ظهور اسلام الى نهايه الدوله الامويه، نقله الى العربيه عبدالهادی ابوریده و حسین مؤنس 1958 م.

26- یاقوت حموی، ابو عبدالله شهاب الدین: معجم البلدان، بیروت، داراحياء التراث العربي، 1399ق.

27- الیعقوبی، احمد بن واضح: تاريخ اليعقوب، بیروت، دار صادر، بی تا.

ص: 168

زنده به گور کنند البته قرآن می فرماید: عاقلان آگاه باشند که آن ها بسیار بد می کردند، (1) و هنوز هم هستند کسانی که این موجود لطیف و موهبت بزرگ الهی، موجب آرامش خاطر و مودت و رأفت عالی ترین مراتب دوستی و صفا را به بازیچه ای مبدل کرده و او را ملعبه دست هوس رانان بی مروت قرار می دهند.

این گونه بهره برداری خودخواهانه نمونه ای دیگر از همان جاهلیت است که شکل مدرن به خود گرفته و هستی پرارزش زن را به کالایی فاقد ارزش مبدل نموده است و از این اشرف مخلوقات (انسان) موجودی پوچ و بی هویت ساخته است، مگر نه این است که زن هرزه در روزگار امروز در هر جامعه و هر طرز فکری که باشد، حتی در نزد مردان هرزه، کالایی یک بار مصرف تلقی می شود، این وضع نابسامان جامعه مدرن امروز در رابطه با زن بهتر از زنده بگور کردن دختران در عصر جاهلیت نیست!

استفاده ابزاری از زن در امورات مختلف اجتماعی از قبیل تبلیغات، سینما و حتى بکارگیری در اشتغال ها بدون رعایت کرامت های والای انسانی او که متأسفانه در بعضی جوامع اسلامی هم دیده می شود یک نوع نابود ساختن زنان است.

آن ها که شخصیت والای زن را از وی ستانده اند و او را پست و حقیر و لجام گسیخته در تصرف بی چون و چرای مردان هرزه قرار داده اند، در حقیقت مُهر عدم بر وجود زن زده اند، آیا این گونه نگاه به زن تفاوتی با نگاه به کالاهای مصرف دارد؟

ارزش زن به همت والای او بستگی دارد که خویشتن را بشناسد و با درک شخصیت خود به هویت ارزشمند انسانی خویش که در قرآن بدان اشاره شده، پی ببرد و بفهمد که در مرتبه ای واحد با مردان قرار دارد به شرط آنکه مسؤولیت خود را بداند و در زندگی به آن عمل کند. قرآن مجید به شکل هم طراز و مساوی با مرد بیان واقعیت کرده. مردان مسلمان و زنان مسلمان و مردان مؤمن و زنان مؤمنه و مردان و زنان اهل طاعت و عبادت و مردان و زنان راست گوی و مردان و زنان صابر و مردان و زنان خداترس خاشع و مردان و زنان خیرخواه مسکین نواز و مردان و زنان با حفاظ خوددار از تمایلات حرام و مردان و زنانی که یاد خدا بسیار کنند خدا برای همه آن ها مغفرت و پاداش بزرگ مهیا ساخته است. (2)

ص: 170

خلاصه، طبق رهنمود قرآن، زن برای رسیدن به قله منبع شرافت چیزی از مرد کم ندارد (1) بلکه در تراژدی تکامل بشر نقش ارزنده تر از مرد را دارد زیرا مردان برجسته تاریخ از دامان زنان پاکدامن به اوج کمال رسیده اند. بسیارند زنان تکامل یافته در طول تاریخ که کمال و عظمت خود را بر مردان تحمیل کرده اند.

آسیه بنت مزاحم، همسر مؤمنه و خداپرست فرعون نمونه ای از آن ها است، وقتی صندوق کودک (موسی) را در آب دید، فرعون اراده کرد تا بچه را بکشد، آسیه مانع شد و گفت: تو گفتی هر کودک زیر یکسال را هر کجا یافتند بکشند! و حال آن که این کودک از یک سال بیشتر است، اگر او را بکشی تو را سرزنش خواهند کرد. (2)

اصلاً این بانوی بزرگ با ایفای نقش خود، زمینه ساز نهضتی بزرگ شد که توسط موسی علیه السلام مسیر اجتماع را دگرگون ساخت، مبارزه با فرعون ها برای رسیدن به کمال و عزت انسانی از دست رفته! فرعون گفت: مبادا آن شود که منجمان گفته اند، این پسر همان باشد که تاج و تخت ما را نابود کند؟ آسیه با خونسردی گفت: نگران نباش کسی را که ما در دامان خودمان پرورش دهیم هرگز آن نمی شود!

زن از منظر اسلام، دارای شخصیت انسانی آزاد است، آزاد در عقیده و آزاد در تصرف امور مالی که هر دو به منزله سنگ زیر بنای اصلاحات اجتماعی و زندگانی است. (3)

پس در ایدیولوژی اسلامی زن هم مثل مرد مسؤول و مکلف است (4) بلکه زودتر از مردان به این کمال می رسد که خداوند او را در 9 سالگی شایسته واگذاری مسؤولیت دانسته است و مردان را در 15 سالگی! کدامین شریعت و کدام طرز تفکر به اندازه اسلام به زن کرامت بخشیده؟ نقل داستان با شکوه مریم علیها السلام آن بانوی پاکدامن، ساره، هاجر و حتى بلقيس (ملکه ای از دودمان پادشاهان کشور سبا در زمان حضرت سلیمان بن داود) که به تعبیر قرآن کریم در مقابل پیامبر خدا (سلیمان) سر تسلیم فرود آورد، این ها همه حاکی از شخصیت پردازی اسلام به جنس زن است و این داستان ها دلالت بر ظرفیت های بالای انسانی زن دارد .

ص: 171

چه کسی می تواند نقش ایثار خدیجه علیها السلام را در پیشبرد اسلام انکار کند؟ او مصداق آیه شریفه قرآنیه: ﴿ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ بِاَموَالِهِم وَ أَنْفُسِهِمْ ...﴾ است. (1)

با پیدایش اسلام، زنان قدم به قدم مثل مردان بلکه جلوتر از مردان در صحنه های مختلف سیاسی اسلام حضور فعال داشته اند. خدیجه کبری علیها السلام اولین کسی بود که اسلام آورد ، (2) سمیه اولین کسی بود که در راه اسلام شهید شد. (3)

این رکورد و افتخار برای همیشه برای زن خواهد ماند. هم در اسلام آوردن و هم در حفظ و حراست از آن یعنی شهادت از مردان پیشی گرفته اند ! در مقام شامخ خدیجه علیها السلام همین بس که جبرئیل پیام آور الهی بر او سلام می فرستاد. (4)

هیچ ممنوعیت شرعی برای حضور فعال زنان در عرصه های مختلف که احساس تکلیف شود وجود ندارد. (5) حضور فعال زنان در نماز عید در زمان پیامبر (6) و یا حضور چشم گیر در غزوات (7) و مداوای زخم دیدگان و آبرسانی و پشتیبانی از رزمندگان در صدر اسلام تجربه

شده است.

البته باید خاطر نشان نمود که این حضورها با رعایت شیونات کمالیه زنان صورت می پذیرفته است.

خانمی از پیغمبر سؤال کرد اگر زنی پوششی که خود را بپوشاند نداشته باشد، آیا مانعی ندارد که از منزل بیرون بیاید و در امور خیر اسلامی شرکت کند؟ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: نه نمی تواند بدون پوشش بیرون بیاید باید دوستش او را از لباس های خود بپوشاند، آنگاه در کارهای خیر و در دعوت مؤمنان حاضر گردد. (8)

شجاعت زنان در غزوات پیامبر چیزی نیست که در تاریخ مخفی مانده باشد، زیرا تاریخ

ص: 172

اسلام سرشار است از رشادتها و ایثارگری های بانوان. سرگذشت نسیبه (ام عامر) بسیار شنیدنی است: در جنگ احد برای آبرسانی در معرکه حضور یافته بود، لشکر اسلام پیروز شده بود، ناگاه ورق برگشت (به خاطر سهل انگاری مسلمین) پیروزی مبدل به شکست شد. با حمله غافلگیرانه خالد خیلیها فرار کردند مثل عثمان و عمر ... (1)

ولی نسیبه مثل شیر غرش می کرد و مدام از پیامبر دفاع می کرد و چون شمع دور وجود پیامبر می گردید. (2) پیامبر در حق او دعا کردند که خدا او را در بهشت ملازم حضرتش قرار دهد. (3)

منظره دفاع جانانه این زن شجاع از پیامبر آن چنان بود که حیرت آور بود زیرا با شمشیر بر دشمن حمله می کرد، دشمنی که پسرش را مجروح ساخته بود و با ضربه ای محکم به ساق پای او، وی را نقش بر زمین ساخت! پیامبر از این همه جسارت به خنده افتاد به طوری که دندان های عقب ایشان آشکار شد (فضحكت حتی بدت نواجذه) در صورتی که خنده های پیامبر از حد تبسم تجاوز نمی کرد. (4)

پیامبر در تمجید این بانوی فداکار فرمودند: مقام نسیبه در احد بالاتر بود از مقام فلانی و فلانی . (5)

پایداری خانمی دیگر به نام حمنه (حمن) خواهر عبدالله بن جحش، خواهر زینب همسر پیامبر را ببینید!

خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم رسید در حالی که دایی، برادر و شوهرش در احد شهید شده بودند پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

ای حمنه این را به حساب خدا بگذار. (احتسبی هذا) کنایه از این که کسی از تو کشته شده. حمنه با قلبی آرام و خاطری جمع گفت: چه کسی را؟ رسول خدا فرمود: داییات حمزه را !

دایی ام حمزه را؟ مگر او را کشته اند؟ فرمود: آری، حمنه با اندوه فراوان و آه سردی گفت انالله و انا.... بار دوم پیامبر فرمودند: باز هم به حساب خدا بگذار ! عرض کرد که را؟ فرمود

ص: 173

برادرت عبدالله را. (1) حمنه پس از استرجاع گفت: خدای رحمتش کند شهادت گوارایش. (2)

برای بار سوم فرمود: بشمار آرا گفت که را ؟ فرمود شوهرت مصعب را؟ بی اختیار گریست و قطرات اشک بر گونه های مقاومش فرو ریخت. با قلبی آکنده از حزن و اندوه برای شوهرش دعا کرد و خود را به رضای خدا تسلیم نمود. (3)

اینگونه استقامت در مقابل مصیبت ها در جنگ ها از قبل زنان بسیار است. (4)

حضرت فاطمه زهرا علیها السلام نیز در جنگ احد با 14 نفر دیگر برای مداوای زخمی ها و ملاقات پیامبر به معرکه احد آمدند. (5)

صفیه خواهر حمزه، عمه بزرگوار پیامبر (6) در غزوات شرکت فعالی داشت. در جنگ خندق چشمش به جاسوسی از یهودیان افتاد. مردی به نام حسان از مسلمانان کنار صفیه بود. به او گفت حسابش را برس! گفت: مگر به تنهایی می شود؟ صفیه خونش به جوش آمد، ستون خیمه را برداشت، چنان با او نبرد کرد که بالاخره او را کشت! و با فداکاری خود ثابت کرد او نخستین زنی است که مردی را به خاک و خون افکنده است. دلیری او آن چنان پیامبر را به خنده واداشت که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را تا آن زمان آن گونه خندان ندیده بودند. (7)

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به این زنان فرمودند: برای شما هم مکانی مثل مردان شما در بهشت است. (8)

با ذکر این مقدمه نسبتاً طولانی روشن است که زنان در طول تاریخ اسلام در پرتو حمایت های همه جانبه اسلام عزیز نه تنها نقش بیدار کننده، تأیید کننده و آرام کننده مردان فداکار و مجاهد را داشته اند، بلکه خود با حضور آگاهانه، جایگاه اصلی خود را در تاریخ به اثبات رسانیده اند .

ص: 174

کرده و نقش زرین فداکاری های خودشان را با تارک مقدس نهضت به یادگار گذاردند، از آن جمله طوعه بود.

نهضت با حرکت امام حسین علیه السلام از مدینه به مکه آغاز شد، امام برای بررسی و تحقیق دعوت کوفیان، سفیری شجاع به نام مسلم بن عقیلعلیه السلام به کوفه فرستاد تا از نزدیک اوضاع کوفه را برای امام گزارش دهد .

در ابتدا عده ای بسیار از مردم (1) با مسلم بیعت کردند و مسلم بر آن اساس نامه ای برای امام علیه السلام نوشت تا امام به کوفه بیایند ولی با تهدید عبیدالله (2) مردم خیلی زود رنگ عوض کردند و هویت اصلی خود را به نمایش گذاردند، آن قدر بی وفایی کردند که شبانگاهی مسلم پس از نماز (3) خود را تنهای تنها دید. نه رفیقی نه منزلی، غریب و آواره کوچه های کوفه شده بود، درست وقتی که او بود و تنهایی اش و سکوت و خفقان شب کوفه، از بس از این کوچه به آن کوچه رفته بود، خسته شد و تکیه به دیواری داد تا اندکی استراحت کند، آن دیوار خانه زنی بود به نام طوعه، او مؤمنه پرهیزگاری بود که باید نقش تاریخی خود را در این شب تاریک ایفا کند، (4) او منتظر پسرش بود، مسلم او را سلام کرد پس او جواب مسلم را داد البته با سنگینی و وقار و مواظبت! سپس گفت: چه حاجتی داری؟

مسلم گفت: کمی آب بده (اسقنی ماء). او مقداری آب آورد و مسلم نوشید، اما مسلم همچنان ایستاده بود!

طوعه گفت: مگر آب نخوردی؟ فرمود: چرا! گفت پس چرا نمی روی به سوی اهل و عیالت، اینجا که ایستادی قدری برای من زشت است، اما مسلم سکوت کرد، زن گفتارش را دوباره تکرار نمود، باز سکوت کرد. مرتبه سوم قدری فریاد کشید: پناه بر خدا، من راضی نیستم نزد خانه من بنشینی! (انى لا احل لک الجلوس على بابی!)

اینجا دیگر مسلم چاره ای نداشت، باید می رفت اما با صدای حزینی گفت: من را در این شهر نه اهل و عیالی است نه خانه ای و کاشانه ای، آیا می شود امشب مرا پناه بدهی و میهمان کنی؟ فردا می روم! در این هنگام طوعه فهمید که این مرد غریب است سؤال کرد کیستی؟

ص: 176

فرمود: من مسلم بن عقیل هستم، این مردم دروغگو مرا فریب داده اند، پیمان شکنی کرده اند!

طوعه در نهایت بهت زدگی و دهشت گفت: راستی تو مسلم هستی؟ طوعه خوب می دانست این میهمانی و پناه دادن به قیمت سنگینی تمام خواهد شد اما فرصت را مغتنم شمرد. بار خدایا، این من و میزبانی نماینده حسین بن علی علیه السلام ؟ من کجا و سفیر و نهضت حسین علیه السلام کجا ؟

گرخانه محقر است و تاریک *** بر دیده روشنت نشانم

خانه را برای او آماده کرد و غذا به او داد و لکن ناراحتی مسلم و نگرانی اش از اوضاع، اجازه نمی داد غذا بخورد، (1) حتی مختصری ! بعد از ساعتی چند پسرش که انتظارش را می کشید آمد، صدا زد مادر آیا میهمانی در خانه داری ؟ گفت: آری، اما به تو نمی گویم کیست ، مگر قول بدهی و قسم بخوری که افشایش نکنی! (2)

البته قول داد و قسم خورد که کتمان کند و به احدی خبر ندهد، ظاهراً این طور خودش را گرفته بود !

مسلم شب را در این خانه در تفکر قضایای به وجود آمده سپری کرد، ناراحت از اوضاع و ناخرسند از حوادث، لکن با خواندن قرآن و دعا و ثنا به مصاف این وضع دردناک رفت، طوعه این زن فهیمه و دانا، خدا را شکر کرد بر این نعمت بزرگ، این را توفیق بزرگی برای خود می دانست، اما پسرش بلال افکار شیطانی در سر داشت او می دانست همه جا سخن از مسلم و دستگیری او است، رؤیای جایزه در سر داشت، او برعکس مادرش فرصت شیطانی را مغتنم شمرد و البته نفسش این عمل را برایش زیبا جلوه می داد، جایزه، پول، ثروت و .......

همه با یک افشاء کردن مسلم تحقق می شود، خیلی سریع شیطان در او اثر گذارد صبح زود بیرون رفت و به ابن زیاد امیر کوفه خبر داد، لشکر دور خانه طوعه گرد آمدند، (3) طوعه انجام وظیفه کرده بود و خوب از امتحان سرافراز بیرون آمده بود نامش در تاریخ جاودان شد، زیرا در آن مقطع حساس که همه اشتباه رجال پشت به مسلم کرده بودند و او را تنها گذارده بودند صحنه را خالی نکرد، او در آن زمان از مردان جلوتر و برتر بود و در انجام وظیفه انقلابی

ص: 177

خویش موفق تر! او رستگار تاریخ، فرزندش نابکار تاریخ .

مسلم همچنان رجز می خواند و بی باکی خود از مرگ را می سرود، خیلی طول نکشید مسلم را نابکارانه و ناجوانمردانه به طرز فجیعی به شهادت رساندند و پیکر مطهرش را از بالای بام دارالاماره به زیر افکندند.

مسلم شهید شد و طوعه در غم از دست دادن میهمان غریبش آرام و قرار نداشت، آفرین به این احساس مسؤولیت. (1)

یزید بن معاویه تمام سرزمین وحی را برای امام حسین علیه السلام نا امن کرده بودحتی حرم امن الهی را !

ناگزیر امام راه عراق را پیش گرفت در مسیر راه ناملایمات زیادی قلب امام را به درد آورد.

مثلاً همین خبر شهادت مسلم را در محلی به نام زباله به امام علیه السلام دادند. (2) امام در حالی که آیه شریفه ﴿ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالُ ...﴾ (3) را قرائت می فرمود، خبر را به اهل بیت و بنی هاشم رسانید و به اصحاب نیز فرمود: هر کس به خیال آسودگی و آسایش و زندگی برخوردار از امنیت در کوفه با ما همراه شده است بداند از این خبرها نیست آن جا مردم ما را ذلیل کردند، بیعت شکسته اند و چون اسلاف پیمان شکن خود به ما بی وفایی نشان داده اند . هر کس فکر می کرده می رویم کوفه آن جا همه تحت دستور حسین بن علی علیه السلام هستند و ما هم شکمی از عزا در می آوریم، (4) آگاه باشید این طور نیست. آن جا همه اش خون و قیام است، تیر و شمشیر است، نیزه و خنجر است، خیلی ها متفرق شدند و دنیا طلبان امام را تنها گذاردند. (5)

این که در کربلا پرپر شد.

این رویش سبز کسی نیست مگر زهیر بن قین که باز در این امر مقدس، پیوند با امام حسین علیه السلام نقش بانویی ارزشمند و توانا به نام دلهم (1) به چشم می خورد، حکایت از این قرار بود: زهیر بن قین از دوستان امام حسین علیه السلام به شمار نمی رفت. او از طرفداران عثمان بود و همواره از رویارویی با امام حسین علیه السلام طفره می رفت و دوست نداشت امام حسین علیه السلام را ملاقات کند تا این که در همین منزل بر حسب اجبار با امام هم منزل شد ! (2)

امام حسین علیه السلام شخصی را سراغ زهیر فرستادند و او را احضار نمودند، او در حالی که با رفقا و همراهانش سر سفره غذا خوردن بود از جواب دادن اجتناب نمود ولی از تعجب همگی لقمه هایی که در دست داشتند به زمین گذاردند !

دلهم با روشی ارشادی به شوهرش گفت: سبحان الله! آیا شرم نمی داری، فرزند پیغمبر تو را می خواند اجابتش نمی کنی ؟! می رفتی و به سخنانش گوش می کردی. (3)

زهیر بی آن که از این امر خوشش بیاید به نزد آن حضرت رفت، دیری نپایید که با شادی و چهره ای درخشان بازگشت . او به کلی عوض شده بود. گویی امام حسین علیه السلام با نفس مسیحایی خود در او تصرف کرده بودند، زهیر دستور داد خیمه او را بکنند و در کنار خیمه امام حسین علیه السلام بر پاکنند. (4)

او سخت شیفته امام شده بود و تصمیم خود را گرفته بود. ذوب در امام حسین علیه السلام شده بود، همه چیزش فرزند زهرا علیها السلام بود و برای این که دلبستگی دیگر نداشته باشد و در یاری امامش شش دانگ شده باشد به همسرش گفت: از این پس تو را طلاق می دهم که آزاد باشی، می توانی نزد کسان خود بروی. زیرا من دوست ندارم به سبب گرفتاری من گرفتار شوی! من تصمیم دارم با امام حسین علیه السلام باشم و با دشمنان او به نبرد برخیزم و جان خود را در راه او فدا کنم. (5) شاید علت انقلاب او این باشد که خود با یارانش گفت: فقط برای شما بگویم، سال ها

ص: 179

قبل که همراه سلمان فارسی در جنگی شرکت داشتم و پیروز شدیم سلمان به ما گفت هنگامی که آقای جوانان آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم را درک کردید و در رکاب او به جنگ پرداختید می بایست از امروز که این همه پیروز شدید شادتر باشید (1) گویا امام در خیمه خود این نکته را به زهیر گوشزد نموده بودند، در هر صورت او تمام حقوق شرعی همسرش را پرداخت نمود. اما شکوه و داع این زن را ببینید! با گریه سوزناکی خطاب به شوهرش گفت: ای زهیر، خدا تو را پاداش خیر عطا کند، از تو می خواهم که در روز قیامت نزد جد حسین بن علی علیه السلام مرا یاد کنی ! (2) روح بزرگ این بانوی فداکار موجب شد که تاریخ را به گذشت و ایثار و معرفت خود گواه سازد و در تاریخ نام او همراه با نهضت امام حسین علیه السلام به ثبت برسد و یادش همیشه سبز بماند برای او مقامی چون شوهرش در بهشت است. (3)

اما زهیر به همراهان خود گفت: هر کس از شما می خواهد پیروی من کند، در غیر این صورت این آخر دیدار ما خواهد بود.

سپس همسرش را به یکی از عموزاده های خود واگذاشت تا وی را به خانواده اش برسانند. خود او به همراه امام حسین علیه السلام بود و لحظه به لحظه، ارادتش به امام بیشتر می شد. اوج معرفت او را می توان در سخنان صادقانه او که برخاسته از عمق وجود پاکش بود در نهضت عاشو را مشاهده نمود، آنگاه که امام فرمودند: همه شما آزادید بروید و دشمن فقط به من كار دارد..... زهیر بن قین به پا خاست و عرض کرد: خدا تو را راهنما باشد (هداک الله) یابن رسول الله فرمایشاتت را شنیدیم، اگر دنیا را برای ما بقایی بود و در آن زندگی جاوید داشتیم ما پایداری در یاری تو را به زندگانی جاوید دنیا مقدم می داشتیم (حال آنکه زندگی دنیا چند روزی بیشتر نیست.....) (4) در شب عاشورا برخاست و گفت: حسین جان! اگر هزار مرتبه کشته شوم، باز زنده شوم و بمیرم و سپس ذرات وجودم را به باد دهند، از تو جدا

ص: 180

نمی شوم تا آنکه در رکاب تو شهید شوم.... (1) در روز عاشورا هم خطبه ای به دفاع از امام علیه السلام ایراد کرد.

روز عاشورا از مدافعان برجسته حریم ولایت زهیر بود برگزار کننده نماز ظهر عاشورا (2) جنگجوی دلیر و جوانمرد شجاعی که با کشتن 120 نفر از لشگریان عمر سعد (3) عاقبت او را هم مثل دیگر اصحاب شجاع امام حسین علیه السلام به صورت حمله گروهی، به شهادت رساندند (4) امام کنار جسد او دعا کردند و بر دشمنانش لعنت فرستادند (5) باری! زهیر این صحابه مخلص امام حسین، حسن عاقبت و سرانجام عالی خود (شهادت) را مدیون همسر مؤمنه و فداکارش می باشد، زیرا گفتار آن زن بود که کار خود را کرد چنان در روحیه و روان شوهرش تأثیر گذارد که مس وجودش را تبدیل به زر سرخ نمود و تا همیشه تاریخ شوهر خود را مصداق آیه شریفه آیه الکرسی کرد: ﴿.... اللَّهُ وَلِیُ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الَىَّ النُّورِ ...﴾ (6) و او را در تاریخ جاودانه ساخت.

یعنی لبیک ای حجت خدا اگر در بدنم قدرتی بریاری تو نباشد و زبانم عاجز از نصرت تو باشد، قلبم به تو می گوید: لبیک! (1)

يا قره عيني... یعنی ای پسرم ای نور چشم... سپس او را به سوی دشمن پرت کرد (1) و خود او نیز رجز خواند و بر دشمن حمله کرد و دو تن از دشمن را کشت تا اینکه امام او را به خیمه باز گرداندند (2) همین سرگذشت را برای پسر و همسر مسلم بن عوسجه نوشته اند. (3)

منادیان گروهی عزت و شرافت و مکملین نهضت عاشورا بودند و تا رسوایی باطل و روشن شدن حق از پای ننشستند، آن ها در حقیقت نهضت حسین را تکمیل نمودند و با پیام رسانی انقلابی خود نگذاشتند دشمن از شهادت امام حسین سوء استفاده کند یعنی خون امام و شهدای کربلا را پایمال کند.

تحمل همان ناله ها و شیون ها و فریادهای احساسی زن ها و بچه ها سبب فزونی ثواب و اجر برای امام حسین علیه السلام و باعث ثبات نهضت شد اگر زینب ها نمی بودند و منزل به منزل با مظلومیت خودشان، احساسات مردم را جریحه دار نمی کردند، و با هوشیاری و اقدام به موقع از قبیل سخنرانی های آتشین و فریادها رسوایی ابن زیاد و یزید را فراهم نمی آوردند، چه کسی این رسالت را به عهده می گرفت؟ دشمن حسین را کشته بود، اعلام می کرد مشتی یاغی (العياذ بالله) خروج کرده بودند در کربلا کشتیم و تمام شد!

دیگر کسی هم نبود که دم از دم برآرد و از جنایات ننگین یزید پرده بردارد، اما اهل بیت این رسالت را خوب به انجام رساندند. زینب و ام کلثوم خواهران امام حسین و فاطمه و سیکنه و حتی دختر چهار ساله (1) امام حسین علیه السلام (معروف به رقیه) (2) لحظه به لحظه اسارت به رسوایی خاندان لعنت شده (3) بنی امیه افزوده تا اینکه مردم یزید و ابن زیاد را شماتت می کردند، تا آنجا که دیگر یزید ذله شده بود و دست از اهل بیت علیهم السلام برداشت و آن ها را آزاد کرد... (4)

سر سلسه زنان شجاع نهضت امام حسین علیه السلام زینب کبری علیها السلام است، او خداشناسی بود (1) که در تحمل مصایب به ام المصايب (2) لقب یافت در عفت و نجابت ثانی زهرا علیها السلام بود (3) تندیس شرم و حیا و دارای عصمت صغری (4) او ولیه الله بود، راضی برضای الله و امینه الله بود، عالمه غیر معلمه (5) محبوبه رسول خدا و فاطمه زهرا و امیرالمؤمنین، نایبه الزهرا، شریکه الحسین (6) و در فصاحت و بلاغت و ارث امیرالمؤمنین بود (7) شجاعت ملکه وجودش بود (8) او قهرمان کربلا بود و در صبر و مقاومت مجسمه تقوی بود، در برخورد با مصیبت ها چون کوه مقاوم و چون صخره در مقابل امواج خروشان، خم به ابرو نیاورد او کمر مصیبت را شکسته بود!

در طول نهضت عاشورا بلاگردان زن ها و بچه ها و امام سجاد علیه السلام بود به عنوان مثال وقتی در کوفه پس از اینکه زینب افشاگری کرد و مردم را تهییج نمود ابن زیاد (لعنه الله علیه) بسیار غضبناک شد، چون برای او افت داشت زینب را مورد ضرب و شتم قرار دهد، (9) علی بن الحسین علیه السلام را احضار نمود و گفت تو کیستی؟ زین العابدين علیه السلام فرمود من

ص: 186

علی بن الحسین هستم، گفت علی بن الحسین که در کربلا کشته شد؟ فرمود: آن شیر بیشه شجاعت که شربت شهادت نوشید برادرم علی علیه السلام بود که بر خلاف گفتار تو، مردم او را شهید کردند نه خدا!! (1)

ابن زیاد غضبش بیشتر شد و گفت: هنوز آن جرأت و توان در تو باقی است که پاسخ مرا بدهی و گفته مرا زیر پا بگذاری؟ اینک بیایید جلادان، او را برده و گردن بزنید! مدافعه ولایت و امامت، زینب قهرمان بی تاب شد خود را به دامان امام سجاد علیه السلام انداخت و فرمود: یابن مرجانه (پسر مرجانه) آن همه خون ها که ریختی، هنوز کاسه انتقام تو را لبریز نکرده؟ باز هم می خواهی گرگ وار خون ما را بیاشامی؟ آنگاه دست به گردن امام سجاد علیه السلام انداخت و فرمود: به خدا دست از یادگار برادرم بر نمی دارم و از او جدا نمی شود، اگر می خواهی او را به قتل برسانی، مرا هم با او بکش!! (2)

مرا با او بکش تا هر دو با هم *** شویم آسوده از این محنت و غم

زینب علیها السلام پا به پای امام حسین علیه السلام در نهضت عاشورا آمد. او پسرش عون (3) را پیش کش برادر برده بود اگر حسین علیه السلام شهید شد زینب هم با اسارت خود خط سرخ شهادت را پیمود. کاروان اهل بیت را به رهبری امام سجاد به مدینه رسانید، الحق و الانصاف هیچ کم نگذاشت (4) چراکه او عقیله بن هاشم بود و یادگار حیدر. (5)

حضرت زینب علیها السلام یک سال پس از امام حسین علیه السلام در شهر دمشق درگذشت. (6)

ص: 187

مردان ریش های خود می کندند... (1)

حسین علیه السلام است (1) او نیز به سهم خود در مقابل تبلیغات شوم و مسموم کننده دستگاه حکومت غاصب ایستاد و اجازه نداد تا با تحریف کربلا، خون پاکان روزگارش را به هدر دهند.

او در مجلس ابن زیاد سر پاک حسین را بدامن گذارد و گفت: واحسينا فلانسيت حسيناً... یعنی وای حسینم! هرگز فراموشت نمی کنم... چنان با این مرثیه خوانی خود، آهی از دل داغ دیده خود برکشید که احساسات پاکش حضار مجلس را متأثر کرد... (2)

پس از شهادت ابوالفضل به اسارت رفت و پس از آن با اهل بیت به مدینه مراجعت نمود. (1) يقيناً برای این زنان مقامی مثل شوهران و مردان آن ها در بهشت منظور شده است. (2)

آری زنان بیدار پس از شهادت امام حسین علیه السلام (3) هم با احساسات پاکشان حق را برای برکناری او بالش کربلا از حکومت فراهم می کردند، در هر فرصت ممکن بر سالت انقلابی خود عمل می کردند و باعث و بانیان جنایات هولناک کربلا را به عاقبت شومشان وعده می دادند .

همسر کعب بن جابر قاتل بریر آن صحابی معروف امام حسین علیه السلام بعدها به او گفت: بر علیه فرزند فاطمه اقدام کردی و سید قرأ قرآن را کشتی (بریر) کار بسیار بزرگی مرتکب شدی، بخداوند قسم، بعد از این با تو سخن نخواهم گفت. (4)

در سال 64 هجری ماه صفر درست 3 سال پس از شهادت امام حسین علیه السلام که یزید به درک واصل شد. (5)

جماعتی از مردم برای بیعت به سراغ عمر سعد رفتند تا او را به حکومت تعیین کنند، زنان شجاعی از قبیله همدان و زنانی دیگر از کهلان و انصار و ربیعه و نخع به کوفه آمدند و در حالی که می گریستند و مویه می کردند و برای امام حسین علیه السلام زاری می نمودند، وارد مسجد جامع شهر شدند و فریاد می زدند: مگر نه این است که همین عمر سعد بود که راضی به قتل امام حسین علیه السلام شده بود تا بر مادر کوفه حکومت کند، پس مردم گریستند و از عمر بن سعد صرف نظر کردند، در این جریان فعالیت زنان قبیله همدان چشم گیرتر بود. (6)

آری این سلسله ادامه داشت و در تمامی ادوار تاریخ زنان شجاع و متدین به هر نحو ممکن از خاندان عترت و طهارت جانبداری کردند و شعور زیبای خود را در تاریخ به ثبت رساندند، که از آن جمله می توان به حضور فعالی زنان نوقان مشهد مقدس در تشییع جنازه

ص: 191

امام رضا علیه السلام (1) اشاره نمود، تظاهرات زنان غیور و شجاع ایرانی در انقلاب اسلامی به رهبری فرزند امام حسین علیه السلام یعنی امام خمینی قدس سره الشریف در سال های 56 و 57، (2) نمونه دیگری از رشد سیاسی زنان و مادران پاکدامن است که با عفت و نجابت خود و حضور فراگیر و کارآمد در مقاطع حساسی تاریخ، مسئولیت سیاسی، انقلابی و شرعی خود را به انجام رساندند، امید آنکه زنان امروز هم این رسالت خطیر را به عهده بگیرند لااقل گریه سیاسی ما در مصیبت های فرزند زهرا یک نوع شرکت در حماسه اوست و هیچ کس به مثل امام حسین علیه السلام شایسته گریه نیست گریه بر امام حسین در راستای حفظ دستاوردهای نهضت مقدس او و جاودانگی راه او صورت می پذیرد. زیرا امام حسین شایستگی آن را دارد که در تاریخ دنیا باقی بماند . (3)

11- ارشاد مفید با ترجمه فارسی، کتابفروشی اسلامیه تهران.

12- لهوف على قتل الطفوف، ابی مخفف دار الاسوه للطباعه والنشر تهران .

13 - ترجمه لهوف، آهي سوزان بر مزار شهیدان به قلم سید احمد فهری .

14- سیره امامان ترجمه فى رحاب ائمه اهل بیت، محسن امین، ترجمه حسین وجدانی ج 3.

15- چهره خونين حسين علیه السلام ترجمه مقتل الحسین، عبدالرزق مقرم، ترجمه عزیزاله عطاردی.

16 - الخصائص الحسينيه شیخ جعفر شوشتری .

17- رموز الشهاده، ترجمه کامل نفس المهموم و نفته المصدور ، محدث قمی، کتابفروشی اسلامیه تهران، ترجمه آیت الله کمره ای.

18- ناسخ التواریخ، چاپ سنگی و چاپ قدیم .

19 - منتهى الامال محدث قمی .

20- کشف الغمه، مرحوم علی بن عیسی اربلی (3 جلدی) دار الكتاب الاسلامى بيروت.

21- امام حسین و ایران، نوشته کورت فریشلر آلمانی ترجمه ذبیح الله منصوری .

22- شب های پیشاور، سلطان الواعظين .

23- اسرار الشهاده، فاضل دربندی، چاپ تهران.

24- مقتل ابی مخنف، چاپ المحجة البيضاء بيروت.

25- چهره زن در آینه اسلام و قرآن، مرتضی فهیم کرمانی .

26- شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، چاپ 1352 .

27- مروج الذهب، مسعودی (دارالاندلس بیروت).

28- مقاتل الطالبین، ابو الفرج اصفهانی، توزیع دارالباز مکه مکرمه.

ص: 193

ص: 194

روانه کوفه کرد.» (1)

آشکار کرد.

مسلم پس از این که تعهدات خود را با اعمال و رفتار و گفتار به پایان برد پذیرای شهادت گردید، و به دستور ابن زیاد کشته شد.

ابن زیاد پس از اجرای حکم به قاتل وی گفت: وقتی او را برای کشتن می بردید چه می گفت؟ پاسخ داد: مسلم در آن هنگام «تکبیر و تسبیح و تهلیل می گفت و استغفار می کرد» (1)

ضمن ایفای نقش، صفات برجسته ای از مسلم به ظهور رسید که هر کدام در جای خود برای پیروان حسین علیه السلام درسی آموزنده می باشد از آن جمله است: حفظ حرمت حکمی از احکام دین، حمیت، دلاوری، فرونشاندن خشم، پایداری، وفای به عهد و ذکر حضرت باری تعالی.

«حسین برای این که در اندام مردۀ این نسل خون تازه حیات و جهاد تزریق کند جز مردن انتخاب مرگ سرخ خویش سلاحی و چاره ای ندارد و برای جهاد جز بودن خویش» هیچ ندارد. آن را بر می گیرد و به سمت قتلگاه خویش می آید.» (1)

آری امام در قبال امت و میراث جدش تعهد دارد و نمی تواند کعبه را در تسخیر بنی امیه ببیند و بی عدالتی، پلیدی و قساوت دستگاه جابر را تحمل کند «در چنین شرایطی از انجام اعمال حج خوداری می کند» یعنی من اعتراض دارم... وی عدم رضایت خویش را به این وسیله و به این شکل اعلام می کند. یعنی حجی که گرداننده اش یزید باشد برای مسلمین فایده ای ندارد (این که امام کعبه را ترک کند) و بعد بگوید من برای رضای خدا رو به جهاد می کنم... یک دنیا معنی داشت. کار کوچکی نبود، ارزش تبلیغاتی داشت، اسلوب، روش و متد کار در این جا به اوج می رسد. سفری را در پیش می گیرد که همه عقلا... آن را ناموفق پیش بینی می کنند.» (2)

آنان که تنها به مصالح خویش می اندیشند و هر امری را با میزانهای مادی می سنجند سفر حضرت را بدون نتیجه می پنداشتند و به بهانه خیرخواهی و دلسوزی برای انصراف وی از رفتن به عراق تلاش می کردند و نزدیکان نیز به صورت های مختلف اظهار نگرانی می کردند. وعده و وعیدهای حاکم مکه و پیشنهاد امان نامه نیز هیچ گونه تأثیری بر جای نمی گذارد و کار به جایی می رسد که حاکم می نویسد: «از خدا می خواهم از تفرقه افکنی بپرهیزی، چه بیم داری کشته شوی ...

امام پاسخ می دهد: «کسی که به پیروی از دستورات حق و فرستاده اوست و به نیکی و نیکوکاری مقید است، با خدا و پیغمبر خدا مخالف نیست و بهترین امان هم امان خداست.» (3)

سرانجام امام حرکتی را آغاز می کند که از انگیزه های درونی بسیار توانایی منشأ گرفته و با معیارهای مادی قابل محاسبه نیست .

«در عین حال حسین علیه السلام نظر دوستاران و خیرخواهان را تصدیق می کند. می گوید: خودم می دانم. ایشان می گویند: پس چرا اهل بیت را با خودت می بری؟ می گوید: آن ها را باید ببرم... در واقع امام یک عده مبلغ را بعد از شهادتش با دست و نیروی خود دشمن تا قلب حکومت

ص: 200

دشمن (شام) فرستاد این خودش تاکتیکی عجیب و کاری فوق العاده است همه برای این است که صداها بیشتر به جهان آن روز برسد بیشتر ابعاد تاریخ و ابعاد زمان را بشکافد» (1) و فساد و پلیدی و انحراف های اخلاقی یزیدیان را بر ملا سازد و چهره کریه آنان را آشکار کند. «آری حرکت حسین علیه السلام از حجاز و رفتنش به سوی عراق جنبش نیرومندی بود که از انگیزه های درونی بسیار توانایی منبعث می شد.» (2)

است که نام او زنده بماند. (1) و این که هر انسان آزاده ای حسین علیه السلام را دوست می دارد به خاطر این است که وی خود را در راه حق و عدالت و اجتماع انسانی فدا کرد.

بودند و هم عابد... دستی به اوراق قرآن داشتند و دستی به دسته شمشیر.» (1)

حسین علیه السلام وقتی آنان را از نتیجه ظاهری جنگ، یعنی کشته شدن با خبر ساخت همگی غرق در شادی شدند و خدا را سپاس گفتند و پاسخی سزاوار که بیانگر شوق و شور و عشق به شهادت بود، به امام خود دادند «تا آنجا که جوان سیزده ساله امام حسن مجتبی علیه السلام می گوید: شهادت برای من از عسل شیرین تر است.» (2)

شب عجیبی بود وقتی هدف برای جمعی دردمند معتقد و مخلص روشن است و ثمره تلاش ها و از خود گذشتگی ها امیدوار کننده، صفا و صمیمیت و عشق را به ارمغان می آورد و حال نیازمندی افزایش می یابد و راز و نیاز به درگاه بی نیاز رنگی و حالی و هوایی دیگر به خود می گیرد.

وی به آن ها گفت که این آخرین فرصتی است که برای انتخاب زندگی آزاد به آن ها داده می شود... اگر به این عزت پشت پا زنند به دنبال آن زندگی پر از خواری و مذلت در انتظار ایشان است.» (1)

امام در یکی از خطبه ها مردم را از سویی به تحمل شنیدن سخنان طرف مقابل و تأمل و دقت فرا می خواند و از سوی دیگر آنان را به هنگام قضاوت به پرهیز از شتاب زدگی و نگهداری جانب عدل و انصاف دعوت می کند و به این وسیله بالاترین درجه دلسوزی و انسان دوستی خود را به نمایش می گذارد.

در اینجا بود که فتنه جویان و جنگ طلبان ترسیدند مبادا این سخن سراسر خیرخواهی در دل سنگ مردم کارگر افتد و آنان بدانچه می خواهند دست نخواهند یافت... سرانجام آنچه باید روی دهد آغاز گردید.» (1)

حضرت سیدالشهدا علیه السلام اگر به اصل و نسبت خود و بر شمردن تعدادی از اصحاب جد بزرگوارش می پردازد و به عنوان گواهانی بر صداقت سخنان خود یاد می کند و هدف خود را از سفر باز می گوید به این دلیل است که فریب کاران برای عملی ساختن نیات پلید خود افکار عمومی را منحرف کرده، حقیقت را وارونه جلوه می دادند و ایراد چنین خطبه هایی علاوه بر بیدار کردن وجدان های خفته در القای خصلت ها و ارزش های والای انسانی ضرورت داشت.

از خصلت های حسینی آنچه در روز عاشورا بیشتر جلوه گر است آرامش و پایداری حسین علیه السلام است، از رفتار امام با مسایل و شرایط میتوان دریافت که وی «آینده روشن و آثار نورانی نهضت خود را به چشم می بیند.» (2) با توجه به آنچه یاد شد، سخنان محبت آمیز حسین علیه السلام نشانگر آن است که وی علاقه ای به جنگ نداشت و تا آن جا که توانست کوشید به فریب خوردگان تفهیم کند که طریق ناصوابی برگزیده اند و پایان مطلوبی در انتظار آنان نیست. امرا برای جلوگیری از شورش سپاهیان و ضعف روحیه آنان فرمان حمله می دهند. از این لحظه همراهان امام علیه السلام نام «سپاهی» گرفتند و حملات وی عنوان «جهاد» یافت. (3)

حسین در گیرودار نبرد روحیه ای بسیار قوی داشتند. «آنان با این که می توانستند با برداشتن یک قدم یا نگفتن یک سخن برهند؛ اما مرگ را ترجیح دادند. برای سنجش اخلاق قاید آنان همین بس که امام را در میان خود نگریستند و او را آماده دریافت شهادت در راه خدا و برای دعوت یافتند.» (1)

از جمله این یاران «عابس بن ابی شبیب شاکری و ابو غمامه صیداوی و جابر بن عروه غفاری بودند. ابو ثمامه شیر مردی است که دخول وقت نماز ظهر را به امام یادآور شد و دعای خیر حضرت: «خدا تو را از نمازگزاران قرار دهد» بدرقه راهش شد آنان در بحبوحه جنگ نیز به برگزاری نماز اول وقت مقید بودند و جابر بن عروه غفاری پیرمرد سالخورده ای است که در جنگ «بدر» و «صفین» شرکت داشت. محضر مبارک پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم را درک کرده بود. کمر را با عمامه و ابروهای آویخته خود را با دستمالی بست و به دشمن حمله ور شد و شربت گوارای شهادت نوشید و به نگاه و کلام محبت آمیز «شکرالله سعیک یا شیخ» امام خود سرافراز گردید. دیگری، عمرو بن جناده انصاری فرزند شهید جنادة بن کعب انصاری بود که مادر، وی را با سخنان «پسرم از کنار مادر برخیز به میدان برو و در برابر چشمان پسر پیغمبر بجنگ» به جنگ با کفار تشویق کرد. جوان در حالی که دهانش به عبارت: «پیشوای من حسین علیه السلام است. این بهترین پیشو است.....» معطر شده بود جنگید تا به درجه رفیع شهادت رسید. رشادت های دیگر یاران امام و بنی هاشم فرزندان علی و عقیل و امام حسن و امام حسین و مسلم و عبدالله جعفر ... و دلاوری های عباس بن علی علیه السلام نیز همین گونه بود.» (2)

این شیر مردان با بصیرت و اطمینان کامل قدم به صحنه نبرد گذاشتند و چنان شجاعانه جنگیدند و جان خود را در راه حق نثار کردند «که ایمان به آنان آفرین گفت» (3) در آن روز خونین از سپاه امام بجز حضرت سجاد علیه السلام و طفل شیرخوارش کسی زنده نماند. امام علی اصغر علیه السلام را با خود به صحنه نبرد برد و او را نیز فدا کرد. و «بدین طریق عواطف جهانیان را بیداری بخشید و فهماند که در این قوم نه تنها دیانت نیست از انسانیت هم بویی نبرده اند.» (4)

ص: 206

وی تأثیری نداشت و مساوات حاکم بود چنان که دو نفر از عده معدودی که امام خود را به بالین آنان رسانید بردۀ آزاد شده بودند. «جون» یکی از آن ها بود که وقتی به شهادت رسید امام خود را به بالین وی رسانید و حشر او را با «ابرار» که مقامی برتر از متقین است از خدا درخواست کرد «خدایا در آن جهان او را با «ابرار» محشور کن. دیگر مردی رومی است که وقتی از اسب بر زمین افتاد اباعبدالله علیه السلام خون را از جلو چشمانش پاک کرد و صورتش را بر صورت وی گذاشت. این صورت بر صورت نهادن منحصر به همین غلام و فرزندش علی اکبر بود «فوضع خده على خده... متبسم الى ربه...» صحنه خونین کربلا متضمن پیام های اخلاقی، اجتماعی، توحیدی، اعتقادی، عرفانی، اندرزی و پرخاشگری است که با جانبازی های کم سال ترین (طفل شیر خوار اباعبدالله علیه السلام تا کهن سال ترین مرد (جابرین عروه غفاری) و زن ( زوجه عبدالله بن عمر کلبی ) تجسم پیدا کرد و هر یک از عهده دار نقشی بودند.» در آن روز هیچ کدام از اصحاب حسین علیه السلام در برابر دشمن ضعفی از خود نشان ندادند، فرار نکردند و به سپاه دشمن نپیوستند.

که دیگران نیز به انجام امور شایسته راغب گردند.

از جمله کسانی که حسین علیه السلام خود را به بالین آنان رسانید ابوالفضل العباس بود؛ وی یادگار شجاعت امیرالمؤمنین علیه السلام است و مورد علاقه شدید ابی عبدالله علیه السلام که عبارت های عباس جانم، بنفسي انت (ای جان من به قربان تو) نشانگر درجه محبت اوست.

عباس علیه السلام در آن هنگام که سرگرم پیکار است؛ برادر به حال انتظار ایستاده است که ناگهان فریاد مردانه اباالفضل را شنید. خود را به بالین او رسانید از دیدن پیکر قطعه قطعه شده عباس و کشتار بی رحمانه یزیدیان به قدری منقلب گردید که چهره حسین علیه السلام شکسته شد «بان الانكسار في وجه الحسین». از میان کسانی که حسین خود را به بالینشان رسانید هیچ کدام وضعی دلخراش تر و جان سوزتر از ابالفضل العباس علیه السلام نداشت.» (1)

هنگامی که فرزندان و اصحاب امام وظیفه خود را انجام دادند و دعوت حق را پاسخ گفتند و به درجه والای شهادت رسیدند. امام در حالی که ارواح پاک آنان را مورد خطاب قرار داد پیروزی معنوی سپاه اسلام را به آنان نوید داد و نفرت و انزجار دائمی جهانیان را یادآور گردید :

«ای ارواح پاک برخیزید، ستمگران و ناکسان را بنگرید که چگونه در عین غلبه متلاشی و مغلوب گشته اند و برای همیشه شکست خورده اند و برای ابد منفور گشته اند.» (2)

ظاهراً از اصحاب و فرزندان امام بجز حضرت سجاد علیه السلام که در بیماری به سر می برد، کسی باقی نماند لذا خود حسین علیه السلام آماده رفتن به قربانگاه شد.

حضرت ابا عبدالله علیه السلام در دقیقه های آخر زندگانی خود آنان را از چنین پایانی بیم داد:

«به خدا اگر مرا کشتید به جان یکدیگر می افتید و خون یکدیگر را می ریزید اما خدا به این کیفر بر شما بسنده نخواهد کرد، عذابی سخت برای شما آماده خواهد ساخت.» (3)

امام به خاطر پاسداری از حریم مقدس اسلام و ارزش های گران بهای آن در هیچ شرایطی جزع و بی تابی نکرد و تسلیم قدرت طلبان و زورگویان جایر نشد و کشته شدن و اسارت خاندان را به جان خرید و به عهد خود وفا کرد و شهادت را عاشقانه پذیرا شد و به سوی

ص: 209

محبوب شتافت.

حسین علیه السلام با شهادت خود از یک سو راه مبارزه با بیدادگری فساد و ناجوانمردی را نشان داد و از سوی دیگر با خصلت های عالیه انسانی راه وصول به کمال و تقرب به حق را آموخت و پرچم حقانیت و عظمت تشیّع را به خواهرش زینب کبری علیها السلام سپرد .

در آن نیکوترین و والاترین تربیت (تربیت نبوی و تربیت علوی) دست یابند. چنانکه خود هنگام حرکت از مدینه به سوی مکه در آغاز نهضت خویش در وصیت نامه اش نوشت:

«ارید ان آمر بالمعروف وأنهى عن المنكر و اسير بسیره جدی محمد و سیره و سيره أبى علی بن ابی طالب» (1)

من می خواهم به خوبی ها سفارش و از زشتی ها جلوگیری کنم، و به سیره جدّم محمد صلی الله علیه وآله وسلم و سیره پدرم علی علیه السلام رفتار کنم .

مكتب حسينی. مکتب احیای اسلام نبوی و اسلام علوی است، مکتبی که اسلام حقیقی در آن جلوه دارد و تربیت شدگانش بینا و دانا، کریم و عزیز، آزاد از دنیا و مطیع خدا، و اهل شجاعت و استقامتند. چنان که بزرگ مربی این مکتب، حسن علیه السلام جلوه تام این ویژگی هاست. آن هنگام که حربن یزید ریاحی راه را برای او و کاروانش بست و آن حضرت را از مرگ بیم داد، حسین علیه السلام خطاب به او سخنی فرمود که بیانگر فرهنگ مکتب حسینی است:

«ليس شذنى من يخاف الموت ما أهون الموت على سبيل نيل العز و احياء الحق. ليس الموت فى سبيل العز الا حياه خالده وليست الحياه مع الذل الا الموت الذى لاحياه معه افبالموت تخوفنی؟ هیات طال سهمک و خاب ظنك لَستُه أخاف الموت...» (2)

شأن من کسی نیست که از مرگ بهراسد. چقدر مرگ در راه رسیدن به عزت و احیای حق سبک و راحت است. مرگ در راه ،عزت جز زندگی جاوید نیست و زندگی با لذت جز مرگی فاقد حیات نیست. آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ تیرت به خطا رفته است و گمانت تباه است. من کسی نیستم که از مرگ بهراسم ...

امام حسین علیه السلام با بنیان گذاشتن چنین مکتبی اسلام را زنده کرد، این مکتب برخاسته از مکتب تربیتی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امیر مؤمنان علیه السلام بود، مکتبی که به انحراف و اضمحلال رفته بود و حسین علیه السلام روی آن را به تمامه برپا کرد و پرچمی برافراشت که همیشه تاریخ در اهتزاز باشد. گویا سخن مشهور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بیانگر همین حقیقت بود که فرموده است:

ص: 214

«حسین منى و انا من حسين» (1)

حسین از من است و من از حسینم .

این بدان معنی است که او و حسین علیه السلام از نظر وجوب محبت و حرمت شخص واحدند، زیرا محبت حسین، محبت رسول خدا و محبت رسول خدا، محبت خداست. این یگانگی و این سخن که «من از حسینم»، مؤید بقای دین و آیین رسول الله به وسیله حسین علیه السلام و احیاء و ماندگاری آن مکتب بوسیله اوست. زیرا اگر کربلا و عاشورا بر پا نمی شد و مکتب حسینی شکل نمی گرفت، چنان اسلام وارونه می گردید که هیچ از آن نمی ماند. امام خمینی رحمه الله علیه در این باره فرموده است :

«در صدر اسلام پس از رحلت پیغمبر ختمی مرتبت پایه گذار عدالت و آزادی، می رفت که با کجروی های بنی امیه، اسلام در حلقوم ستمکاران فرود رود و در زیر پای تبهکاران نابود شود که سیدالشهدا علیه السلام نهضت عظیم عاشورا را برپا نمود و با فداکاری و خون خود و عزیزان ،خود اسلام و عدالت را نجات داد دستگاه بنی امیه را محکوم و پایه های آن را فرو ریخت ». (2)

پس از پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلمه در پی تحولاتی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دگرگونی های اساسی شکل گرفت و این دگرگونی ها در حکومت معاویه به نقطه اوج خود رسید: بیعت اجباری، برهم خوردن مساوات اجتماعی و شکل گیری نظام طبقاتی، منسوخ شدن عدالت، حاکم شدن جاهلیت در لباس اسلام، تبدیل بیت المال مسلمانان به خزانه شخصی زمامداران، شکنجه و آزار و....

این گونه بود که حسین علیه السلام به پا خاست و با خون خود این ننگ ها را از دامن اسلام و مسلمانی شست. و مکتب حسینی را بنیان گذاشت؛ تا این مکتب و آفریننده آن هماره در تاریخ و تاریخ اندیشه ها و قلوب ماندگار و جاوید بماند.

در این مقاله اهتمام بر این است که با توجه به عظمت شخصیت امام حسین علیه السلام و اندیشه فرامند او در گستره زمان و تاریخ، مهم ترین اصول و عواملی که با وجود شخصیت های زیاد علمی، سیاسی، مذهبی و... در طول تاریخ حیات بشری، موجب ماندگاری این شخصیت

ص: 215

برجسته در تاریخ اندیشه ها و قلوب انسان های آزادی خواه و حریت طلب و عدالت جو شده است، مورد بررس و مطالعه قرار گیرد. در مطالعه موضوع از روش کتابخانه ای و تحلیل محتوی استفادهمی گردد.

نشده است و اگر آدمی بپذیرد که همه چیز از اوست و جز او هیچ قدرتی وجود ندارد، دیگر تسلیم امر باطلی نمی شود .

امام حسین علیه السلام خود برترین نمونه این منطق است. چنانکه وقتی حربن یزید ریاحی راه وی را به سوی کوفه سد کرد و او را از کشته شدن بیم داد، شأن خود را این گونه بیان فرمود:

ليس شذنى شأن من يخاف الموت ما اهون الموت على سبيل نيل العز و احياء الحق.

يعني شأن من شأن کسی نیست که از مرگ بهراسد. چقدر مرگ در راه رسیدن به عزت و احیای حق سبک و راحت است.

مواضع امام حسین علیه السلام در قیام شکوه مندش گویای این حقیقت است. چنان که وقتی عبدالله بن جعفر پسر عموی حضرت، وی را از حرکت به سوی عراق نهی نموده و از ایشان می خواهند که از این سفر منصرف گردند و امان نامه ای را برای وی ارسال می دارند، لکن امام در جواب نامه و امان نامه پسر عمو، چنین پاسخ می دهند، که این گواه روشن و صادق بر منطق خداترسی و ترس ناپذیری از غیر خداست :

«اما بعد فانه لم يشاقق الله و رسوله من دعا الى الله وعمل صالحا و قال انني من المسلمين وقد دعوت الى الامان و البر والصله، فخير الامان، أمان الله...» (1)

«اما بعد، آن که به سوی خدای عزوجل دعوت نماید عمل صالح انجام دهد و گوید من از تسلیم شدگانم، با خدا و رسولش مخالفت نکرده است و اینکه به من وعده امان و نیکی و پاداش داده ای، پس بدان که بهترین امان، امان خداست و آن که در دنیا از خدا نمی ترسد هرگز در قیامت امان نیابد، از خداوند می خواهم ترسی از خود در دنیا عنایت فرماید که موجب امان ما در روز قیامت گردد...»

بنابراین چون خدا ترسی در وجود آدمی جای گیرد، ترس از غیر خدا بی معنا می شود و خداترسی حریمی است که حافظ حرمت آدمی و موجب استقامت و شکست ناپذیری در انسان می گردد، راه کمال به سوی حق، با خداترسی و ترسناپذیری هموار می شود و حسین علیه السلام این راه را چنان تصویر نموده است که هر کس بتواند ببیند و هر عدالت خواه و آزاده ای آن را سیر کند.

ص: 218

«وبذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله وحيره الضلاله» (1)

او جان خود را در راه تو داد تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی در گمراهی برهاند.

قصد جانان کرد و جان بر باد داد *** رسم آزادی به مردان یاد داد (2)

از جمله متربیان در مکتب حریت و آزادگی امام حسین علیه السلام ، حربن یزید ریاحی همان کسی که راه را بر حسین علیه السلام بسته بود و در مقابل او ایستاده بود، اما این که متأثر از حریت و آزادگی صاحب مکتب خواهان بازگشت به حق می گردد و در این راه نیز جان خود را تقدیم

دوست می نماید .

و وقتی حر به شهادت می رسد، امام حسین علیه السلام درباره اش می فرماید:

«انت الحركما سمتک ایک حراً فی الدنیا والاخره» (3)

همچنان که مادرت تو را حر نامید تو واقعاً در دنیا و آخرت حر هستی.

دنیا و پیوستن به خود فراخواند لیکن عمر بن سعد به علت دلبستگی به دنیا و تعلقات آن، دست از قدرت طلبی نکشید و نخواست از دام دنیا نجات یافته و با پارسایی و وارستگی به حقیقت خویش رو کند. لذا به دعوت امام حسین علیه السلام پشت کرد و آن را نپذیرفت و در نتیجه عاقبت و فرجام سویی را برای خود رقم زد، بندگی دنیا آدمی را به پستی و تباهی می کشاند و او را به ستمگری و یا ستم پذیری وا می دارد.

این منطق برخاسته از حقیقت پارسامنشی اوست که با معرفت بر عاقبت دنیاپرستی پس از ورود به کربلا در ضمن سخنی می فرماید:

«مردم بندگان دنیایند و دین سر زبانشان است پشتیبانی شان از دین تا آنجاست که زندگی شان در رفاه است، و هرگاه به آزمایش گرفته شوند دینداران [واقعی] اند کند» (1)

لذا تا وارستگی و پارسایی نسبت به دنیای نکوهیده حاصل نگردد انسان صاحب عزت و قوت و عظمت نمی گردد که این صفت در تمامی مراحل زندگی امام حسین علیه السلام ، بویژه در دوران نهضت و قیامش برجسته تر و کاملاً نمایان و درخشان تر است.

« [اللهم] اجعل على البصيره مدرجتى، و على الهدايه محجتی، و على الرشاد مسلکی، حتی تنیلنی و تنیل بی امنیتی و تحل بی علی ما به اردتنی و له خلقتنی و اليه أويتني» (1)

خدایا حرکتم را براساس بینایی و راهم را با هدایت و روش و طریقه ام را قرین رشد و تعالی قرار ده تا مرا به مقصد نایل گردانی. و دیگران را بوسیله من به مقصد برسانی و مرا در آنچه تو خواهان آنی و به جهت آن مرا آفریده ای و بدان سوی پناه داده ای، وارد نمایی .

بنابراین مکتب حسین مکتبی است برای گشودن دیده ها و دل ها و سیر به سوی بینایی و بیدار دلی و تربیت انسان های ربانی و همه چیز آن در این جهت است به بیان حسین علیه السلام:

«درايه العلم لقاح المعرفه» (2)

علم برای باروری معرفت است.

نمود عالی این حمیت و سازش ناپذیری در روز عاشورا بارزتر است. زمانی که سپاه یزیدیان، حسینیان را محاصره کرده بودند حسین علیه السلام در برابر صفوف دشمن خطبه ای حماسی ایراد کرد و پرچم حمیت و سازش ناپذیری را در بلندترین قله انسانیت به اهتزاز درآورد تا از آن پس برای همگان مشهود بماند تا بدو تأسی کنند :

«الا وان الدعى ابن الدعى قدر كزبين اثنين بين السله والذله و هيهات

من الذله...» (1)

«آگاه باشید که این فرومایه (ابن زیاد)، فرزند فرومایه، مرا میان دوراهی شمشیر و خواری قرار داده است و هیهات که ما تن به خواری دهیم.... و دامن های پاک مادران و انسان های پاکدامن و جاهای باغیرت و نفوس باشرفات روا نمی دارند که با فرمان برداری از فرومایگان را بر قتلگاه راد مردان مقدم بداریم....»

ایشان در برابر بیعت خواهی یزید می فرماید :

مثلى لا يبايع لمثله؛ همچو منی با چون او (یزید) بیعت نمی کند.

این منطق گویای این است که اگر حسین علیه السلام در برابر مسخ دین و پای مالی حقوق مردم سازش می کرد و سکوت پیشه می نمود از بهترین جایگاه اجتماعی و سیاسی بهره مند میشد ولی او به هیچ قیمتی حاضر نشد در برابر جنایات و ظلم یزیدیان کوتاه آمده و سکوت اختیار نماید و دست از رسالت الهی خود بردارد بر این اساس است که باید تمام صحنه های زندگی حسین علیه السلام را آموزشگاه حمیت در راه حق و حقیقت دانست.

باقی نماند و آن همه مصیبت استوارترین انسان ها را می شکست و همه چیز در اطراف او موجب ضعف قلب و انکسار روح و تزلزل در اراده بود، اما اینها هیچ تأثیری در شجاعت و دلیری حسین علیه السلام نکرده بود.

ابو مخنف از قول عبدالله بن عمار در این باره می گوید :

به خدا سوگند هرگز شکست خورده و مغلوبی را ندیده ام که فرزندان و خاندان و یارانش کشته شده باشند و او چنان استوار و بدون ترس و با آرامش خاطر و با جرأت و باشهامت باشد. (1)

تربیت شود که در برابر حوادث شکست ناپذیر گردد و به صلابت و محکمی و استواری دست یابد. چنین انسانی است که هرگز به پستی و خواری، فرومایگی و زبونی تن نمی دهد و در برابر سخت ترین سختی ها و بزرگ ترین مصیبت ها پایدار می ماند چنان که حسین علیه السلام این گونه بود، انسانی که به هیچ وجه به خواری و زبونی تن نسپرد و دارایی اش برباد رفت، فرزندان و یارانش کشته شدند، خاندانش به اسارت درآمد، بدنش با شمشیر قطعه قطعه شد، اما روحش استوار و محکم ماند. چنین سربلندی و عزتی، از آن خداوند است که به دوست دارانش می بخشد و آنان را ارجمند و شکست ناپذیر می سازد خدای عزیز خود فرموده است:

﴿ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ ﴾ (1)

و عزت از آن خداو از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است.

حسین علیه السلام بر حفظ کرامت مردمان بسیار تأکید می کرد و می آموخت که کرامت آدمیان نباید شکسته شود و راه حقارت بر آنان گشوده گردد. امام حسین علیه السلام وقتی از او مالی درخواست می شد ضمن اجابت و اعطای مال، تلویحاً به فرد یاداور می شوند که اگر آبرویت را نگهداری آن نفس بهتر است و به او ارایه طریق می نمودند تا با حفظ عزت و آبرو با زحمت خود نیازش را مرتفع نماید. لذا مردم را دعوت به مکارم اخلاقی می نماید و در خطبه ای می فرماید:

«أيها الناس نافسوا في المكارم» (2)

ای مردم در مکارم اخلاق بر یکدیگر پیشی گیرید .

و یا امام حسین در برابر فشارهای حکومت یزید و یا تصمیمات او، فریاد میزند :

«لا أعطى الدنيه من نفسي ابدا» (3)

هرگز تن به پستی نخواهم داد.

«لا والله لا اعطيهم بيدى اعطای الذليل، ولااقر اقرار العبيد» (4)

نه، به خدا سوگند که نه مانند ذلیلان تسلیم می شوم و نه مانند بردگان گردن می نهم .

ص: 226

بنابراین منطق و سلوک حسینی علیه السلام پرچمی است برافراشته بر قله کرامت مندی و عزت مندی تا همیشه در اهتزاز باشد و همگان آن را ببینند و بدان تأسی کنند .

نماز می گزارد و بسیار مناجات می کرد و می فرمود :

«البكاء من خشيه الله نجاه من النار» (1)

گریه از خشیت خدا مایه نجات از آتش است.

تنسک و عبادت پیشگی چنان با جان حسین علیه السلام آمیخته بود که وجود او مظهر بندگی خدا بود و او دلبسته نمازگزاردن و قرآن خواندن بود. در کربلا چون حسین و یارانش در محاصره کامل قرار گرفتند و دشمن آماده حمله بود، حسین علیه السلام بوسیله عباس علیه السلام از آنان خواست تا جنگ را به روز بعد موکول کنند و آن شب را فروگذارند تا او و یارانش آن شب را به نماز و نیایش و طلب آمرزش سپری سازند.

آخرین جلوه راز و نیاز و نیایش و نماز حسین علیه السلام در ظهر عاشورا و در گرما گرم پیکار بود که آن حضرت به نماز ایستاد .

وليد بن عتبه بن ابی سفیان، والی مدینه به فرمان یزید از آن حضرت بیعت خواست تا زمانی که حسین علیه السلام در روز عاشورا یکه و تنها ماند و به استقبال شهادت شتافت، روندی بود بر ضد انواع خودکامگی. حسین علیه السلام در همان آغاز نهضت خویش با نفی بیعت با یزید به همگان آموخت که نباید تن به خودکامگی سپرد و سر در برابر استبداد فرود آورد. از این رو فرمود:

مثلى لا يبايع لمثله ؛ همچون منی با چون او بیعت نمی کند .

آخرین سخنان حسین علیه السلام در روز عاشورا را نیز بیان گر مبارزه سخت او با خودکامگی بود که خطاب به ابن زیاد فرمود:

آگاه باشید که این فرمایه، فرزند فرومایه، مرا میان دوراهی شمشیر و خودخواهی قرار داده است و هیهات که ما تن به خواری دهیم.

لذا حسین علیه السلام با قامتی به بلندای تاریخ در برابر این خودکامگی ایستاد و برای همیشه تکلیف را روشن کرد که در اسلام هیچ جایی برای خودکامگی و خودکامگی پذیری نیست.

«من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دعوت می کنم که سنت را میرانده اند و بدعت را زنده کرده اند» (1)

بنابراین قیام حسین علیه السلام قیامی بود براساس غیرت دینی بر ضد تحریف اسلام و بر ضد بر پا کردن مناسبات خودکامانه و مستبدانه به نام دین .

زیباترین جلوۀ غیرت دینی، در مکتب حسین علیه السلام وجود مبارک حضرت عباس علیه السلام است که چون دست راستش را ناجوانمردانه قطع کردند شمشیر به دست چپ گرفت و با تمام وجودش از دین حمایت نمود.

شخصی خود اهمیت نداده بلکه گستره مشی و منش آنان فراتر از یک زندگی شخصی بوده که هدف عالی آنان ترقی و اعتلای قوم و ملت و جلوگیری از سقوط و اضمحلال آن می باشد. در این راه فداکاری و کوشش لازم را تا حد توانایی خود بعمل می آورند. به همین دلیل نام آنان پس از مرگشان زبانزد خاص و عام گشته و اهمیت بزرگی شان به نسبت بزرگی خدمات و میزان اثر بخشیشان در حیات انسان ها جلوه می کند .

در میان مردان نامی تاریخ به اذعان و عقول منصف، تنها کسی که شهرتش گوی سبقت را از همگان برده و فداکاری و رسالت وظیفه مندی و فداکاری بی نظیرش عقول انسانی را حیران و مبهوت ساخته است همیشه قهرمان تاریخ حسین بن علی علیه السلام می باشد. که تمام مردم دنیا در عظمت روح و علو او سرتسلیم و خضوع فرود آورده اند زیرا کارهایی که این وجود مقدس بویژه در آخرین ماه های زندگی خود انجام داده است چنان بزرگ و بی نظیر و خارق العاده است که چشم روزگار مانند آن را تاکنون ندیده و تا ابد نیز نخواهد دید.

باز به شواهد تاریخ مهم ترین حوادث جهان پس از گذشت اندک زمانی کهنه می گردد و نام بزرگ ترین قهرمانان و نام آوران دنیا پس از چندی در بوته فراموشی مانده و چنانچه گاهی هم بر زبان آورده شود چندان تأثیری در دل ها نمی کند پس چه سری است که نام زیبای حسین علیه السلام پس از گذشت قرن ها بر سر زبان ها بوده و ذکر مصایب، جوانمردی و فداکاری او دل های هر خواننده و هر شنونده ای را در طپش می افکند. اگر تحقیق و بررسی گردد معلوم خواهد گردید که جانبازی این قهرمان اسلام با اعمال سایر مردان تاریخ قابل قیاس نیست، زیرا شهرت و بزرگی او از این نظر است که بقای دین اسلام مدیون فداکاری و جانبازی اوست و این نوع فداکاری و از خودگذشتگی و استقبال مصایب غیر قابل تحمل و از لحاظ حوادث تاریخ کاملاً بی سابقه است.

نتیجه این سخن اینکه نام و اندیشه ای در دل ها و زمانه تاریخ ماندگار و جاوید است که اولاً به جاویددار وجود و اندیشه، مؤمن و اعتقاد کامل و راسخ داشته باشد بدین معنی که اگر آن خدای عزیز ابدی و ازلی نخواهد هیچ نام و وجودی عزیز و ازلی و ابدی نخواد بود ثانیاً فهم این معنا که تنها خداوند عزیز و صاحب عزت است و اوست که به بنده اش به میزان تقرب و معرفتش عزت و کرامت می بخشد و هر آنکس را او عزت و کرامت بخشد نتیجه اش ماندگاری و جاودانگی است. ثالثاً لازمه عزت مندی سخت کوشی، از خودگذشتگی، ایثار و

ص: 231

جانبازی در راه حق و اعتلای دینی و احساس وظیفه و تکلیف مندی در برابر حیات انسان ها و بشریت است که این مستلزم امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه و جهاد با ناقصین و غاصبین و متعدیان بر حقوق انسانها و حدود الهی است .

رابعاً این امر محقق نمی و شد جز در سایه ایمان به قدرت خداوند، تقوی و عبادت پیشگی و وارستگی و والاهمتی خامساً رضامندی و پسند الهی بر هر پسند و رضایتی اولی و مقدم دانستن، که این امر موجب می شود انسان علیرغم دوست داشتن زندگی، زن و فرزندان برای کسب و جلب رضای الهی همه را تقدیم دوست نماید. خلاصه کلام اینکه حسین علیه السلام چون مستجمع جمیع این کمالات و صفات عالیه بود، اراده خداوند بر این قرار گرفت که نام و اندیشه حسین علیه السلام برای همیشه تاریخ تا قیام قیامت ماندگار و جاوید بماند.

7- تقویت روحیه تقوی و عبادت پیشگی و وارستگی از مشتهيات نفسانی

8- آشنا ساختن جامعه بویژه نسل جوان با انگیزه و اهداف نهضت امام حسین و علل ماندگاری نام و اندیشه ایشان در تاریخ و کاربست مشی و منش آن امام در زندگی فردی و اجتماعی

9- عزت و کرامت پیشگی در حیات فردی و اجتماعی

10- تقویت روحیه وفاق، همدلی، انسجام و وحدت در میان آحاد جامعه اسلامی و دوری از هرگونه تفرق و تشتت

11 - تکریم انسان ها

12 - تقویت روحیه وظیفه مندی و تکلیف گرایی در قبال جامعه و افراد آن

13 - تقویت روحیه امر به معروف و نهی از منکر و احساس مسئولیت در مقابل سرنوشت جامعه

14- احترام به حقوق افراد

15 - استفاده از توان ملی و استعدادهای ملی در ایجاد جامعه مترقی و عزت مند اسلامی

16 - تقویت روحیه آخرت گرایی و آرمان خواهی در جامعه و نسل جوان

10 - ابن كثير، البدايه و النهایه، ج 8، چاپ اول، دار احياء التراث العربي، بيروت.

11- ابن شهر آشوب، ابو جعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، دارالاضواء، بیروت، ج 41.

12- ابن داوودالدینوری، ابو حنیفه احمد، الاخبار الطوان، چاپ اول، دار احياء الكتب العربيه، قاهره.

13 - ابن اعثم الكوفي، الفتوح، ج 5، دارالندوه الجديده، بيروت.

14- این اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، دار صادر، بیروت.

15- ابن مسعود السلامي، العیاشی، ابو نصر محمد، تفسير العياشي، تحقيق هاشم رسولی محلاتی، المكتبه العلميه الاسلامیه تهران، ج 21 .

16 - امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 2، دارالتعارف، بيروت.

17 - بلاذری، انساب الاشراف، ج 3، دارالفکر بيروت .

18- خمینی، روح الله، صحیفه نور، چاپ اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361-1371- ج 4.

19 - سامانی، عمان، گنجینه اسرار، کتابفروشی محمودی، 1369 ش.

20 - السيوطي، جلال الدن عبد الرحمن، الجامع الصغير احاديث البشير النذير، الطبقه الاولى، دار الفکر، بیروت 1401 ق.

21 - الشوشتری، القاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مع التعليقات السيد شهاب الدين المرعشي النجفي، مكتبه المرعشي النجفى، قم، ج 11.

22- الطبری، ابو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، چاپ چهارم دار المعارف، القاهره، 1379م، ج 5 .

23 - الطوسي، ابو جعفر محمد بن الحسن، الامالى، المطبقه الحيدريه النجف، ج 1.

24 - عمید، حسن، فرهنگ عمید، ج 1، چاپ اول 1363، چاپخانه سپهر .

25 - قمی، عباس، مفاتیح الجنان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364 .

26- قمی، عباس، نفس المهموم، تحقیق رضا استادی، مکتبه بصیرتی قم 1405 ق .

27- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار ، ج 78، چاپ سوم، دار احیاء التراث العربي، بيروت.

28- مجله الغری، چاپ نجف، شماره ماه ربیع الاول، 1381 ق ، به نقل از محمدرضا حکیمی، قیام جاودانه، چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

29 - نراقی، محمد مهدی، جامع السنوات، ج 1، چاپ سوم، منثورات جامعه النجف .

ص: 234

دیگر کربلا یک منظومه بوده که همه نوع مصائب را در خود گرد آورده است.

و نیز شکیبایی یاران امام و سخنان آنان در شب عاشورا باید بر این پویایی و ماندگاری می افزاید .

قسمت ششم باز می گردد به سفیران و بازماندگان کربلا و افشاگری آنان علیه حاکمان جابر و فاسد بنی امیه در کوفه؛ شام و مدینه .

بخش هفتم مربوط است به تلاش و سخت کوشی امامان معصوم علیه السلام در حفظ نهضت عظیم کربلا در طول حیات طیبه شان.

بخش هشتم مربوط است به نهضت ها و انقلاب هایی که با الهام از نهضت کربلا در اقصی نقاط کشورهای اسلامی به دفاع از قیام حسینی علیه السلام صورت گرفته است.

بخش نهم در ارتباط است با سخت کوشی و تلاش بی وقفه ی علمای تشیع در طول سال نهضت حسینی علیه السلام.

قسمت دهم گره خورده است به همت و تلاش خستگی ناپذیر مؤمنان و ارادتمندان و شیعیان امام حسین علیه السلام در مدت 1400 سال که با برپایی مجلس عزا و ساخت تکایا به ترویج و نشر افکار و اندیشه نهضت عاشورا پرداختند.

امروزه هیچ کس نباید به خود اجازه دهد که آن نهضت و آن تلاش ها را از حرکت باز دارد، که این خیانت و جرمی است نابخشودنی .

بر روح متلاطم تاریخ که همواره در فراق یوسف کربلا چشمی اشکبار و سینه ای خسته دارد. شاید گریه ای که زن و مرد و کودک و جوان در بستر زمان بر امام حسین علیه السلام و اصحابش نموده اند، در مقابل اشک چشم آسمان ها، فرشتگان، زمین، ریگ ها، درختان و کوی و برزن ناچیز باشد؛ چرا که حسین علیه السلام روح، غیرت، عزت و وجدان بشریت و بهشت اهل معرفت می باشد.

و معهذا عاملی چون واقعه کربلا و سختی های آن به تنهایی قادر نبود این چنین نام امام حسین علیه السلام و قیام عاشورا را پویا و ماندگار و پر آوازه در تاریخ نماید. بنظر ما اگر واقعه کربلا هم نبود؛ باز نام علی و آل علی علیه السلام و قیام عاشورا را پویا و ماندگاری و پر آوازه در تاریخ نماید. بنظر ما اگر واقعه کربلا هم نبود؛ باز نام علی و آل علی علیه السلام در پیشانی زمان بلند آوازه و ماندگار بود. ولذا تمنای این بنده این است که: خواندگان محترم با فراست و دقت بیشتر، این مجموعه را مورد مطالعه قرار داده تا راز پویایی و ماندگاری نهضت عاشورا را به درستی دریابند.

با مقدمه فوق می پردازیم به بررسی عواملی که بر ماندگاری نهضت امام حسین علیه السلام ایفای نقش نموده است.

نماید. و موانعی که بر سر راه تحقیق این اهداف وجود دارد را از میان بردارد، و بزرگ ترین مانع، حکومت جبار اموی بود، که هرگز این فرصت را در اختیار مردم قرار نداد تا به ندای فطرت پاسخ مثبت دهند.

معهذا در زمان حکومت طایفه بنی امیه مردم از توحید، زیبایی خواهی، آزادی خواهی، جاودانگی و عدالت خواهی فاصله گرفتند. در واقع مردم از «خود» خود فاصله می گرفتند و از خود بیگانه می شدند.

و لذا اگر خوب دقت نماییم این بعد از مبارزه ی امام حسین علیه السلام یک بعد جهانی و بشری دارد، و به همه ی بشریت سروکار پیدا می کند. شاید به همین دلیل باشد که گاندی آتش پرست، نهضت و شجاعت خویش را الهام گرفته از قیام عاشو را می داند. و یا کورت فویشلر

آلمانی دربارۀ امام حسین علیه السلام کتاب می نویسد. و کتاب حسین و ایران را منتشر می کند.

در حالی که افکار گاندی و فویشلر... ماهیتاً با افکار امام حسین علیه السلام در تضاد است. اما پیام و الهامات فطرت این رابطه را بر قرار می کند. چرا که نهضت امام حسین علیه السلام، قیام برای بیداری و الهامات فطرت بود. و ندای فطرت پویا و ماندگار در گوش زمان است. و هرگز از روح زمان جدا نخواهد شد. لذا اگر کسی اندک تلاشی، ولو کم رنگ، در راستای اجرای عدالت، و آزادی مشروع کرده باشد، ماندگار در تاریخ می گردد، از آنجا که به ندای فطرت پاسخ داده در نزد آیندگان به نیکی یاد می شود.

قسم می خورد، من امید داشتم خلافت به شما برسد و میان فرزندان شما موروثی گردد. (1)

2- ابن ابی الحدید می گوید: اصحاب ما فقط به فسق معاویه اکتفا نکرده اند، بلکه معتقدند که معاویه ملحد و بی دین است و اعتقادی به نبوت پیغمبر نداشته است. بعد از قول مطرف بن مغیره نقل می کند که: شبی با معاویه نشسته بود که به معاویه پیشنهاد داد تا نسبت به بنی هاشم مهربان باشد. و از بیت المال سهم بیشتری برای آنان در نظر بگیرد. چون هیچ خطری از ناحیه آن ها متوجه حکومت نخواهد شد. و از سوی دیگر نامت را بر سر زبان ها خواهد انداخت .

معاویه پاسخ داد: هرگز هرگز؟ ابوبکر و عمر آمدند و رفتند و یادی از آن ها باقی نماند، اما ابن ابی کبشه (منظورش پیامبر صلى الله عليه وسلم بود) همه روزه پنج بار با صدای رسا نامش به هنگام اذان برده می شود و می گویند: اشهد ان محمداً رسول الله و بعد از نام محمد! چه علمی و کدام نامی باقی خواهد ماند؟ و من تا نام محمد را همچون وجودش دفن نکنم دست بردار نیستم . (2)

3- و یزید نیز مانند اجدادش ملحد و بی دین بود. و هیچ اعتقادی به دین و احکام آن نداشت. و معهذا است که وقتی سر مبارک امام حسین علیه السلام را در مقابلش قرار داده بودند، این اشعار کفر آمیز را در جمع مسلمانان انشاء نموده است:

لعبت هاشم بالملک فلا *** خبر جاء ولا وحى نزل

یعنی بنی هاشم با پادشاهی بازی کردند. و گرنه، نه خبری از رسالت بود و نه وحی نازل شد.

و بعد به دفاع از اجداد مشرک خود می پردازد و می گوید: بزرگان بنی هاشم را کشتیم و آن را به حساب جنگ بدر گذاشتیم. این روز در مقابل آن روز . (3)

و امام حسین علیه السلام نیز اعلام فرمود: ای مردم آگاه باشید که طایفه بنی امیه و عمالش ملزم به طاعت شیطان شدند و اطاعت خدای رحمان را ترک نمودند. و بر روی زمین به فساد مشغولند. (4)

و لذا ملاحظه می فرمایید که: افکار بنی امیه افکار شیطانی و اندیشه و فکر امام حسین علیه السلام

ص: 239

اندیشه ی رحمانی و الهی است. پس امام حسین علیه السلام نقش و رسالتی را بر عهده گرفت که همه ی پیامبران داشته اند. و لذا هر کسی که حامی دین خدا باشد و به ترویج توحید، معاد، نبوت شناخت انسان و هستی بپردازد، قطعاً ماندگار در تاریخ خواهد بود. همچنان که: نوح علیه السلام، ابراهیم علیه السلام، عیسی علیه السلام و اصحاف کهف و محمد صلی الله علیه وآله وسلم ماندگار در تاریخ شدند. و این وعده خداوند است که فرمود: ﴿ أَوْفُوا بِعَهدِى أُوفِ بِعَهْدِكُمْ ﴾. (1)

و در جای دیگر فرمود: ﴿ انَّ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَكُمْ ﴾. (2)

اگر چه جسم خاکی امام حسین علیه السلام و اصحاب مظلومش چون از خاک بر آمد به خاک تعلق گرفت، اما دین و اهداف و راه امام حسین علیه السلام زنده و جاوید است.

به تعبیر امام علی علیه السلام: اعيانهم مفقوده و امثالهم في القلوب موجوده. (3)

پس امام حسین علیه السلام زنده است، چون اسلام و توحید زنده است.

است. (1) و پیشوایان الهی اساس دین، (2) و محرم اسرار خدایند (3) و هیچ کس صلاحیت پیشوایی جامعه بشری را ندارد، مگر اینکه منصوب از جانب خداوند (و یا تأیید از جانب معصوم) باشد. (4) و از دیدگاه مکتب اسلام و همه ی کارشناسان مذهبی عالم، شخصی که مسئولیت رهبری جامعه را بر عهده می گیرد باید دارای شرایط ذیل باشد: دانشمند و قانون دان باشد، و بیش از همه به قوانین احترام گذاشته و تابع آن باشد. اهل فسق و فجور نباشد. از ترس، بخل، خودپسندی، طمع، هوا و هوس بدور باشد. شجاع، مدیر و مطیع فرمان الهی بوده، و ضمن تهذیب نفس، متخلق به اخلاق الهی باشد.

دلیل اینکه رهبران الهی باید متصف به صفات حمیده بوده و از صفات رذیله بدور باشند این است که: موضوع انسان، موضوع مهم است. پس اگر کسی حایز صفات فوق نباشد، صلاحیت رهبری جوامع انسانی را ندارد. چرا که تفکر چنین افرادی، تفکر حیوانی است. بقول

شاعر:

ذات نایافته از هستی بخش *** که تواند که شود هستی بخش

معهذا نهضت عاشورا جایگاه رفیع رهبری را، در نظام سیاسی اسلامی، به روشنی تبیین فرموده است. و از حکومتی که صاحب تمام صفات رذیله بوده پرده برداشت. حکومتی که به کوچکترین اصول اخلاقی و دینی پایبند نبوده است.

و لذا شیعیان و آزاد مردان جهان از دو جهت در طول تاریخ به ترویج افکار امام حسین علیه السلام پرداختند: یکی بلحاظ اینکه امام حسین علیه السلام از هر جهت دارای صلاحیت رهبری جامعه بود.

دیگر اینکه امام حسین علیه السلام بر اساس روایات مسلمی که از پیامبر الهی صلی الله علیه وآله وسلم وارد شده است، بعنوان پیشوای اهل عالم برگزیده شده بود. و مسلمانان قرن ها با همین اعتقادات حقه زندگی کردند و می کنند . و این یعنی ماندگاری .

انسانی است. چرا که دستورات و قوانین آن از جانب خداوند بوده، و خداوند هم به تمام خواست های معنوی و مادی انسان ها آگاهی کامل دارد. بنابراین قوانینی در پیش روی افراد جامعه قرار می دهد که طاقت اجرای آن میسر باشد. اما یاد آوری این نکته ضروری است که: هیچ قانون مترقی در جامعه به منصه ظهور نمی رسد، مگر اینکه رهبری ناب و صاحب صفات حمیده (که مکتب اسلام بر می شمارد) رهبری و اجرای قوانین را بر عهده گیرد. و ملت ناب و با فرهنگی که مطیع قوانین الهی باشند و در خدمت مکتب قرار گیرند.

همانطور که بیان شد در نظام اسلامی رهبری اساسی ترین نقش را در تحقیق اهداف اعتقادی، سیاسی، و حقوقی و ایجاد امنیت را در جوامع بشری بر عهده دارد. به همان نسبتی که جامعه با وجود رهبری عادل و فهیم و آگاه و... به تعالی، تکامل و رشد دست می یابد، اگر زمام جامعه بدست رهبری فاسد، قانون شکن، مستبد و حریص به مال دنیا و اسیر هوا و هوس بافتد، بطور سهمگینی در مسایل: اخلاقی و فضایل انسانی و اجتماعی سقوط خواهد کرد.

نمونه بارز آن در عصر ائمه معصومین علیهم السلام و بخصوص در عصر امام حسین علیه السلام کسی زمام امور مسلمانان را در دست گرفته، که به هیچ صراطی مستقیم نبود.

و دگرگونی و انحراف بزرگی در مسایل: حقوقی اخلاقی و اجتماعی بوجود آمده بود. بعباراتی محکم ترین سدی که بنی امیه در مقابل خود احساس می کرد، دین بود. از این رو تمام تلاش خود را بکار بست تا دین زدایی کرده و نگذارد احکام نورانی اسلام، چاشنی زندگی مسلمانان گردد. و برای اینکه بتواند سایه پلید خود را بر سر مسلمانان افکند، باید موتور حرکت جامعه (دین) را از کار بی اندازد.

دلیل دین زدایی بنی امیه هم روشن بود، چرا که علف های هرز از مزبله ها می رویند. و لذا امام حسین علیه السلام با قیام خود به احیای اصیل ترین رکن مکتب که مایه سعادت و امنیت محسوب می شد پرداخت . ایثار و فداکاری را بر سکوت و نشستن ترجیح داد.

و فرمود: خداوندا! تو آگاهی که آنچه به دست ماصورت پذیرفت نه در طمع کسب قدرت و پادشاهی بود، و نه در طلب ثروت و مال، بلکه ما خواستیم نشانه های راه دینت را ارایه دهیم (مفاسد را) در شهرهای تو اصلاح کنیم، و یا من المظلومون، من عبادک و یعمل بفرایضک و سننک و احکامک. (ای خدای بزرگ) باشد که بندگان مظلوم تو روی آسایش و امنیت ببینند و

ص: 242

آسوده خاطر به طاعت تو برخیزند. ما می خواهیم فرایض و سنت پیامبر و احکام تو را اجرا کنیم. (1)

و در جای دیگر فرمود: مردم آگاه باشید: که بنی امیه طاعت و بندگی شیطان را پذیرفته و طاعت خداوند رحمان را ترک گفتند.

و اظهر وا الفساد وعطلوا الحدود و احلوا حرام الله وحرموا حلاله . (2)

و فساد را در زمین ظاهر کرده و حدود خداوند را تعطیل نموده و حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال نمودند .

و نتیجه اینکه رابطه احیای احکام اسلامی با ماندگاری نهضت عاشورا کاملاً روشن است. چرا که قیام عاشورا به جهت احیای امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح جامعه بر اساس سنت پیامبر و امام علی علیه السلام در راستای اجرای حدود تعطیل شده الهی و جلوگیری از ظلم و ستم بوده است. از این رو مگر ممکن است، نام مصلح و مدافع قانون، که تا سرحد نثار خون خویش پیش رفته، ماندگار در قلب انسان ها نباشد؟!

خداوند. و از سویی نه تنها قرآن کریم در معرفی رهبران بعد از رسول یعنی علی و آل علی علیه السلام کوتاهی نفرموده، بلکه محبت وحب به آنان را واجب شمرده است. ﴿ قُلْ لاَ اَسئَلَکُم عَلَيْهِ أَجْراً الَّا الْمَوَدَّةَ فِی القُربَی ﴾ (1) این فرمان الهی، نه تنها برامت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم واجب است، بلکه بر شخص پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم واجب است که علی و آل معصومش علیهم السلام را دوست بدارد و به آنان عشق بورزد. و لذا رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم با الهام از فرمان خداوند با جدیت فراوان به معرفی امام علی علیه السلام و فرزندانش پرداخته است که بخشی از آن معرفی بشرح ذیل می باشد:

1- از امام علی علیه السلام نقل است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روزی دست حسن و حسین عليهما السلام را گرفت و فرمود: من أحبنى و احب هذين و أباهما و امهما كان معي في در جتی يوم القيامه . (2)

2- و یا فرمود: حسين منى و انا من حسين احب الله من احب حسيناً. (3)

3- ابو سعید خدری از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرد که حضرت فرمود: الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه.

4- و نیز رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: لعلی و فاطمه و الحسن و الحسين انى سلم لمن سالمتم و حرب لمن حاربتم. (4)

سلمان فارسی می گوید: دیدم حسین در دامن پیغمبر نشسته بود و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم درباره اش فرمود :

انت السيد ابن السيد و ابو السادات و انت الامام ابن الامام ابوالائمه انت الحجه ابن الحجه ابو الحجج، تسعه من صلبک و تا سعهم قائمهم .

تو آقا و سرور، پسر و پدر سرورانی، و تو امام و پسر امام و پدر پیشوایانی و تو حجت و پسر حجت و پدر نه پیشوایی که نهم آنان قایم می باشد. (5)

ص: 244

و به گریه افتاد و بعد افزود: ای پسر مرجانه! بخدا سوگند پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم حسین را روی زانو نشانده و شنیدیم که فرمود:

خدایا این امانت من است که به تو و به مؤمنان می سپارم، تا چگونه با او رفتار نمایند. (1)

پس ملاحظه فرمودید که مسلمانان حتی در مجلس عبیدالله (لع) به حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در حقانیت و عظمت امام حسین علیه السلام استناد کردند.

خُلِقْتُ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نُورِ اللَّهِ .

من و تو از نور خداوند آفریده شدیم . (1)

ابو خالد کابلی می گوید: از امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر آیه 8 سوره تغابن ﴿ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِى أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرُ ﴾؛ با خدا و رسولش و نوری که فرستاده ایم ایمان آورید و خداوند به آنچه که انجام می دهید آگاهست) پرسیدم» امام علیه السلام فرمود: ای ابا خالد بخدا سوگند که آنان همان نور خدایند که فرو فرستاد. به خدا آنان نور خدا در آسمان ها و زمین می باشند. (2)

پس همانطور که نمی توان نور خدا را خاموش کرد. هرگز نمی توان نور ائمه معصوم علیهم السلام و نور عاشورا را خاموش کرد. امامان معصوم علیهم السلام عدل قرآن و قرآنی ثانی می باشند (3) و خداوند اراده فرمود که حافظ قرآن باشد. ﴿ أَنَا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ أَنَا لَهُ لَحافِظُونَ ﴾ (4) و ائمه معصومه علیه السلام اراده خداوند و محرم اسرار حق در روی زمینند و برگزیدگان و منصوبان حقند. و لذا اراده خالق حکیم بر ماندگاری علی و آل علی علیه السلام می باشد.

دعای عرفه معرّف بخشی از مکنونات آن حضرت در بعد عرفانی است و آن چنان ژرف و عمیق سخن می گوید که جز معشوق نمی بیند.

(ای خدای من) تویی که انوار (تجلیات جمال) خود را در دل های دوستانت تاباندی تا تو را شناختند و تو را به یکتایی ستودند.

(ای خدای مهربان) تو بیگانگان را از دل عاشقانت زدودی، تا جز (وجود بی همتایت) دوست و پناهی نگیرند.

ماذا وجد من فقدك و مالذي فقدك من وجدك .

آنکه تو را ندارد، چه دارد؟ و آنکه تو را دارد چه ندارد؟

لقد خاب من رضى دونک بدلا و لقد خسیر من بغى عنك متحولا. آنکه دیگری را بجای تو برگزیند، ناکام است. و کسی که از تو رو برتابد زیان کار می باشد.

كيف يرجی سواک و انت ما قطعت الاحسان.

چگونه بغیر تو امید داشته باشند، با اینکه احسانت را قطع نفرمودی؟

و در مکه (و در آستانه حرکت به جانب کربلا) خطبه ای ایراد می فرماید و در آن خطبه چنان محو در جلال رحمانی می شود، که جز رضای معشوق نمی بیند، و به پیشگاه معبود عرض می کند:

رضی الله رضانا اهل البيت.

خشنودی خداوند، خشنودی ما اهل بیت می باشد . (1)

و امام حسین علیه السلام در آخرین دقایق حیات طیبه اش، چشم ها را به آسمان دوخته و گفت:

الهى رضاً برضایک، صبراً علی بلایک لا معبود سواک .

الهی! خشنودم به خشنودی تو، و بر بلاهایت صابرم و معبودی غیر ذات پاکت وجود ندارد.

ملخص كلام این که، شخصیت عرفانی امام حسین علیه السلام مدد قابل توجهی بر ماندگاری نهضت عاشورا نموده است. چراکه عرفان مرز نمی شناسد. دلیلش این است که عرفان، بادل و عشق بازی و فنا شدن در دریا، سر و کار دارد. و وقتی قطره با دریا سرو کار پیدا نماید، دریا

ص: 248

شده و ماندگار خواهد شد.

قطره گر با دریاست دریاست *** ورنه او قطره، دریا دریاست

و لذا کسانی که عشق بازی و سیر و سلوک را از مکتب امام علی علیه السلام امام حسین علیه السلام آموختند، و از شاگردان این خاندان محسوب می گردند، ماندگار در تاریخ شدند، و یاد و نام آنان بلند آوازه گشت .

ابن عبدربه می نویسد: به علی بن حسین گفتند: چرا پدرت کم اولاد بود؟ فرمود: این مقدار هم عجیب است. چرا که هر شب هزار رکعت نماز می خواند. (1)

قال مصعب بن عبدالله: حج الحسین علیه السلام خسماً و عشرين حجه ماشيا.

مصعب بن عبدالله گفت: امام حسین علیه السلام 25 سفر با پای پیاده حج بجا آورد. (2)

زمخشری می گوید: حسین بن علی علیه السلام را دیدند که خانه خدا را طواف می کند و آنگاه به مقام می رود و نماز می گزارد و آنگاه گونه اش را بر مقام می نهد و می گوید: بنده ناچیز و گدای تو، و مسکین تو به درگاهت آمده است، این جملات را بارها تکرار کرد. (3) پس بخشی از ماندگاری نهضت عاشورا بر می گردد به شخصیت عبادی امام حسین علیه السلام.

امام حسین علیه السلام با تمام عنوان ها و شخصیت و عظمتی که به لحاظ حسب و نسب داشت، اما در معاشرت و روابط اجتماعی بسیار فروتن بود.

روزی آن بزرگوار بر مساکین می گذشت که دامن پهن کرده، غذا را بر آن نهاده و می خوردند و امام علیه السلام که بر آنان می گذشت سلام کرد؛ و آنان نیز امام علیه السلام را به غذا دعوت نمودند. آن حضرت با کمال تواضع در کنار آنان نشست و با آن ها غذا خورد. آنگاه فرمود: من دعوت شما را پذیرفتم، حال نوبت شما است که دعوت مرا بپذیرید. لذا مساکین را به خانه دعوت فرمود و به آنان طعام داد و مبالغی هم وجه نقد به آن ها بخشید. (1)

امام حسین علیه السلام مرد دین، آزادگی، جوانمردی، طهارت، غیرت، اخلاق ، عفت، تقوا، حلم، شجاعت، سخاوت، و تواضع بود. یعنی تمام آن چیزهایی که باید یک انسان کامل داشته باشد، دارا بوده است.

به عبارتی همه آن چیزهایی که جوامع بشر برای رشد، سعادت، تربیت، پرورش، بالندگی و عزت خویش نیاز داشت، در امام حسین علیه السلام جمع شده بود. در واقع امام حسین علیه السلام روح، شرف و عزت جامعه محسوب می شد .

بنابراین اگر چه کربلا توجه جامعه را بیشتر معطوف به امام حسین علیه السلام داشت. اما اگر واقعه کربلا هم نبود باز جا داشت که در طول تاریخ جامعه توجه خویش را به شخصیتی همچون امام حسین علیه السلام معطوف دارد. و در فراق او اشک بریزد. پس یکی از دلایل ماندگاری نهضت حسینی، بر می گردد به مقام والای اخلاقی و عبادی و عرفانی امام حسین علیه السلام.

ملاحظه فرمودید که نوع مبارزه امام حسین علیه السلام شباهت کامل داشت با شیوه مبارزه حضرت ابراهیم، موسی، عیسی علیهم السلام و حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم و همچنین اصحاب کهف چراکه آنان هرگز به مسایل جانبی اکتفا نکردند، بلکه با مرکز فساد و ظلم و کفر خود را روبرو نمودند. برای اینکه اگر عامل استبداد و شیطان بزرگ مورد هدف قرار گیرد و رجم شود، بنفع دین و امت است. و مبارزه با شیطان بزرگ و شرک یعنی ماندگاری. همچنان که پیامبران نامشان بلند آوازه و ماندگار گردید.

المظلومون من عبادك و یعمل بفر ایضک و سننک و احکامک.) (1)

خداوندا! تو آگاهی که آنچه به دست ما (در جامعه) صورت پذیرفت نه در طمع کسب قدرت و پادشاهی بود و نه در طلب ثروت و مال. ما خواستیم نشانه های راه دینت را ارایه دهیم (و مفاسد را) در شهرهای تو اصلاح کنیم. باشد که بندگان مظلوم تو روی آسایش و امنیت و آسوده خاطر به طاعتت برخیزد. ما مصممیم فرایض اسلام و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و احکام الهی را اجرا نماییم .

حضرت در سخنان خویش به اساسی ترین نیازهای بشری اشاره فرموده است. حال سخن بر سر این است مگر ممکن است انقلابی در راستای اساسی ترین خواست جوامع انسانی اقدام کند، اما ماندگار نباشد؟ قطعاً ماندگار در تاریخ خواهد شد.

خدا را حلال و حلال خدا راحرام نمودند. و من از هر کس دیگر به تغییر این وضعیت شایسته ترم .

پس یکی از دلایل ماندگاری نهضت امام حسین علیه السلام رابطه آن با احیای حقوق از دست رفته مردم بوده است. از این رو چاره ای برای وجدان های بیدار نبود الا اینکه از قیام عاشورا دفاع نمایند و آن را پاس بدارند.

دشمن تا دندان مسلح بی منطق، مصمم ترین و زیباترین و روشن ترین پیام ها را به جهانیان ابلاغ فرمود؛ و آن پیام قلب تاریخ را استوار و محکم نمود. به گونه ای که میلیون ها انسان با الهام از همان شجاعت، به قلب استکبار جهانی زدند و از هویت خویش دفاع نمودند.

انقلاب اسلامی ایران، و ایستادگی ملت ایران در 8 سال دفاع مقدس نمونه بارز آن است.

و امام در آخرین دقایق حیات طیبه خود چشمها را به آسمان دوخت و گفت:

الهی رضاً برضایک، صبراً علی بلایک، لا معبود سواک.

الهی خشنودم به خشنودی تو، و صبورم به بلاهایت و معبودی غیر ذات پاکت، وجود ندارد.

با توجه به مطالب فوق مشخص می شود که در مکتب اسلام بنحو عجیبی بر صبر تاکید شده تا جایی که صبر را به منزله سر برای ایمان تشبیه نمودند. و فرمودند: همان طور که بدن بدون سر فاسد می گردد، ایمان بدون صبر نیز تباه خواهد شد. و از سوی دیگر خداوند وعده فرمود که در کنار صابران خواهد بود. ﴿ انَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴾.

در روایات تأکید شده که سرانجام با صابرین است.

الصبر مفتاح الفرج؛ صبر کلید پیروزی است.

و با همین صبر و شکیبایی بود که نهضت حسینی علیه السلام تار و پود بنی امیه را در هم شکست؛ و ملت ها را در طول تاریخ علیه مستکبران بسیج نمود. بمدت 1400 سال دل های اهل عالم را مسخر خویش نموده است. این سنت الهی است که صابران حق طلب را ماندگار در تاریخ نماید. و یا هر مقاومتی که برای دفع ظلم و اجرای عدالت صورت پذیرد هرگز از ذهنیت تاریخ محو نخواهد شد.

پس شکیبایی رهبری نهضت عاشورا، در طول قیام خونین، در مقابل استکبار اموی، برای همیشه نام نهضت را در سینه ستبر تاریخ ک نموده است. ﴿ وَلَو كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ ﴾ امام حسین علیه السلام معلم بزرگ صابران است. کسی که چهار برادر، دو پسر، برادرزاده ها و خواهرزاده ها، در جلو چشمش شهید شده و خود ده ها زخم بر بدن داشته و از سوی دیگر صدای شیون و ناله های زن و فرزندان خود را می شنید، اما خم به ابرو نیاورده و پیوسته خواهر و همسر و فرزندان خویش را به شکیبایی فرا می خوانده است.

او صبر را خسته کرده اما صبوری را از کف نداده است. ای دو صد درود و سلام بر تو باد.

می کردند، ستاره ای از ستارگان پر فروغ کاروان شهادت بودند، که بخشی از تابلوی زیبای عشق، وفا و ایثار را پوشش دادند. و چنانچه هر یک از آن انسان های شریف در ترکیب تابلوی زیبای عشق بازی قرار نمی گرفتند، تابلوی کربلا، آن درخشش و زیبایی و ماندگاری لازم را

در پی نداشت.

ملاحظه بفرمایید که در نهضت حسینی از یک سو پسر پیامبر و سرور اهل بهشت و پیشوای اهل عالم، رهبری قیام را بر عهده داشت، و با جانثاری و عشق بازی و با لبان عطشان به شهادت رسید. و از سوی دیگر برادر رشیدش، که شهره در کمال، جمال و وفا بود، یعنی حضرت ابوالفضل همراه 3 برادر دیگرش با همت در خور تحسین شربت شهادت نوشید.

و از دیگر سو فرزند جوان امام حسین علیه السلام (علی اکبر علیه السلام) که بلحاظ خلق و روش و اخلاق شبیه ترین فرد به رسول الله بود، در حالی که بدنش ارباً اربا (قطعه قطعه) گردید، در جلو چشم پدر جان سپرد. و همچنین کودک 6 ماهه، یعنی علی اصغر علیه السلام با لبان خشکیده روی دست پدر با تیر حرمله گلویش دریده شد. و همچنین قاسم بن حسن علیهما السلام با آن جملات محکم و استوار و متین خود که مرگ را در آن شرایط نامناسب شیرین تر از عسل می داند، عواطف و

شعور تاریخ را متوجه خویش نموده است.

بخصوص فرزندان زینب و عقیل که نوجوانانی بیش نبودند، رشادت ها از خود نشان دادند. و از سوی دیگر حبیب بن مظاهر 80 ساله و زهیر بن قین و حربن یزید ریاحی، صفا و جلال خاصی به منظومه ی کربلا بخشیدند. و رشادت غلام امام حسین علیه السلام بر ماندگاری تابلوی زیبای عاشورا کمک فراوانی نموده است. و در غل و زنجیر قرار گرفتن امام سجاد علیه السلام و سخنان کوبنده ای آن حضرت و رشاد و دلیری و صبر مادر وهب و فداکاری بی نظیر زینب کبری و رباب و ام كلثوم و تحمل سختی های اسرای کربلا، لحظه به لحظه بر زیبایی و شکوه تابلوی عاشورا و ماندگاری آن می افزود؛ و در کنار آن همه زیبایی و عشق بازی، یک دختر خردسال، بنام رقیه خاتون علیها السلام با تحمل شکنجه ها و گریه های یعقوب وار بر فراق پدر مظلومش و جان سپردن آن در دانه ی امام حسین علیه السلام در خرابه شام این تابلوی زیبا را کامل می کند. و هر کسی که به این تابلو با بصیرت نظر افکند و حزن ها و اندوه های آنرا بنگرد، بی محابا مجذوب آن می گردد.

چنان چه یکی از آن افراد در منظومه ی کربلا حضور پیدا نمی کرد، واقعه کربلا این گونه زیبا

ص: 258

و پر جذبه خود را نشان نمی داد. و از سوی دیگر افکار و رفتار دوزخیان سیاه دل اموی را به تصویر نمی کشاند. و قساوت قلب آن سنگ دلان را نشان نمی داد.

شاید به همین دلیل بود که زینب کبری واقعه کربلا را زیبا می بیند. او می داند کربلا چه اثرات مثبتی بر تاریخ خواهد گذارد. و لذا در پاسخ ابلیس بالفطره عبیدالله می فرماید:

ما رايت الا جميلا. من جز زیبایی در کربلا ندیدم .

پس یکی از دلایل ماندگاری کربلا منظومه بودن آن است. که آن تابلوی زیبا بیانگر ایثار، عشق بازی مردان و زنان بزرگ تاریخ است.

راوی می گوید: تشنگی سختی بر وجود نازنین امام حسین علیه السلام غلبه کرد و حضرت به طرف شریعه فرات رفت تا آبی بنوشد. اما سپاه کفر، تیری در چله کمان نهاد و تیر بر چانه مبارکش نشست، و امام علیه السلام تیر را بیرون کشید، و خون فضای دهان حضرت را پر نمود، و امام علیه السلام مشتی از خون را به سمت آسمان پاشاند و عرض کرد: خداوندا تو گواهی که امت با من چه می کند. و بدون این که آبی به جگر عطشانش برسد لب تشنه به میدان مبارزه برگشت.

و همانطور که خواندید سپاه کفر اموی ده ها زخم از شمشیر و نیزه و تیر و... بر بدن حضرت امام حسین علیه السلام وارد کردند. و حتی بی رحمی و قساوت را بجای رساندند که پس از شهادت سید شهیدان، سر مبارک آن حضرت و شهدا را از بدن جدا کردند و بر روی نیزه قرار دادند .

و برای گرفتن انگشتر، انگشت مبارک امام حسین علیه السلام را بریدند. و حتی لباس های آن حضرت را به غارت بردند و ده اسب را نعل تازه بسته و بر بدن های شهداء تاختد و ابدان شهداء را له کردند. (1)

و آنگاه به سمت خیمه های آل پیامبر یورش بردند و به غارت خیمه ها پرداختند. و به ضرب و شتم زنان و کودکان پرداخته و گوشواره از گوش زنان و کودکان می کندند. و زنان و کودکان به هر سوی می دویدند و فریاد می کشیدند: «وا محمداه! وا حمزه آه! وا جعفراه» آنگاه خیمه ها را به آتش کشاندند .

و بعد ابدان را در آن بیان سوزان رها کرده و زن و فرزندان را به زنجیر بستند و شهر به شهر و دیار به دیار می گرداندند بدون اینکه به آن ها آب و غذا بدهند.

و حکومت جبار اموی مردم را علیه اهل بیت رسالت تحریک می نمود و آنان نیز با سنگ و خاشاک به آن بزرگواران هجوم می آوردند. و توهین می نمودند. و خلاصه این که این اسرا که مورد توهین قرار می گرفتند هم آنانی هستند که خدای متعال در سوره مبارکه شوری آیه 23 فرمود:

﴿ قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً الَّا الْمَوَدَّةَ فِي القُربَي ﴾.

یعنی پیامبر ! بگو من برای رسالتم هیچ اجر و مزدی نمی خواهم الا مودت و محبت اهل بیتم .

ص: 260

به عبارتی، اسرا کسانی بودند که: مودت و احترامشان، حتی بر پیامبر الهی واجب بوده است. اما آل ابوسفیان و کوفیان بی درک، سخت ترین و زشت ترین بلاها را بر سر آل پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آوردند. مصایبی که قلب تاریخ را به درد آورد و جریحه دارش نمود. و هر کسی می شنود بی اختیار اشک در دیدگانش حلقه می زند. پس یکی از دلایل ماندگاری نهضت عاشورا نوع ظلمی است که بر اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم وارد آوردند.

برای اینکه پس از تو زنده بمانیم؟ خدا هرگز آن روز را برای ما نیاورد، که بعد از تو زنده بمانیم. این گفتار حضرت ابوالفضل را خاندان بنی هاشم تکرار کردند و افزودند: تا آخرین قطره خون با تو ایستاده ایم.... و خداوند زندگی بعد از تو را زشت گرداند.

آنگاه مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: آیا ما تو را رها کنیم، و نتوانیم در پیشگاه خداوند عذر موجه داشته باشیم؟ به خدا سوگند! من دست از تو بر نمی دارم، تا نیزه خود را در سینه دشمنان بشکنم. تا زمانی که دستۀ شمشیر در دستم باشد با شمشیر، والا با سنگ به آنان حمله خواهم کرد تا در دفاع از تو کشته شوم .

سپس سعد بن عبدالله حنفی گفت: به خدا سوگند تو را تنها نمی گذارم تا اینکه خداوند بداند که در غیاب رسولش صلی الله علیه وآله وسلم حرمت او را در وجود تو حفظ نمودیم. به خدا به خدا سوگند! اگر بدانم کشته می شوم و باز زنده می شوم و پس از زنده شدن می سوزم و خاکسترم بر باد داده می شود. و این کار هفتاد بار با من تکرار می شود باز از تو دست برنمی دارم، تا جانم را فدایت کنم.

زهیر بن قین گفت: به خدا سوگند دوست دارم در راهت کشته شوم و باز زنده گردم و هزار بار این چنین کشته و زنده شوم، تا خداوند با کشته شدن من بلا را از تو و خاندانت دور گرداند و تمام یاران امام علیه السلام شبیه همین سخنان را تکرار نمودند. (1)

و امام حسین علیه السلام درباره یاران با وفای خویش فرمود:

فاني لا اعلم اصحابا اولى و لا خيرا من اصحابي و لا اهل بيت ابو و لا اوصل من اهل بيتي فجزاكم الله عنى جميعا خيراً. (2)

آن یاران شجاع و صبور و با اراده و مصمم، و ایثار گرو جان نثار و با وفا، ضمن اینکه نام خود را در تاریخ ثبت و ضبط نمودند، با شکیبایی خویش بر ماندگاری نهضت کربلا کمک کردند. مگر می شود تاریخ از روح خویش غفلت نماید؟ آن مردان روح و عمق تاریخند. اصولاً تاریخ با ثبت نام چنان مردانی، خود شخصیت می گیرد. و لذا مگر ممکن است نام مردان عشق و وفا در تاریخ باشد و حماسه و سرود کربلا فراموش گردد؟

ص: 262

همانا شما لکه ننگ و عار روزگار را به دامان خریدید. وای بر شما اهل کوفه! آیا می دانید چه جگری از رسول خدا شکافته اید؟ و چه حرمتی از او هتک نموده اید؟ آیا تعجب می کنید آسمان خون بارید؟

راوی می گوید: و به خدا سوگند که آن روز مردم را حیران و سرگردان دیدم . و آنان گریه می کردند و دست ها را به دندان می گرفتند .

نظیر همین خطبه را فاطمه دختر امام حسین علیه السلام انشاء فرمود، و خطبه دیگری را ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام ایراد کرد .

راوی می گوید: ام کلثوم که صدایش به گریه بلند بود از پشت هودج فرمود:

ای اهل کوفه! وای بر حال شما! چرا حسین علیه السلام را کوچک شمردید و او را کشتید؟ چه جنایتی را به گردن گرفتید؟ و چه خون هایی را به ناحق ریختید؟ و چه پرده نشینانی را از پرده بیرون افکندید؟ و چه خانواده ای را از زینت و زیور عریان گردانیدید؟ و کسی را کشتید که بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم هیچ کس به پای او نمی رسید. (1)

و نیز خطبۀ امام سجاد علیه السلام در کوفه و شام، تحوّل عظیمی در مردان جاهل و غافل ایجاد نمود. مردمی که تا دیروز جز و دشمنان خاندان رسالت محسوب می شدند، و به جنگ خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم برخاستند، امروز بگونه ای دگرگون شدند که بر سر و صورت می زند و اشک می ریختند. و به ملامت و سرزنش خویش پرداخته و عذر به پیشگاه خداوند می برند. کاروان کربلا راویان و مقتل گویانی بودند که با چشم خویش لحظه به لحظه حوادث و ناگواری ها و زیبایی ها و عشق بازی های مردان کربلا را دیده و ثبت و منتقل نمودند.

و وقتی آن صحنه ها را نقل می کردند. شعله های خشم و تنفر را علیه حزب اموی بر می انگیختند. راویان می گویند امام سجاد علیه السلام به مدت چهل سال در فراق پدر و مظلومیت او اشک ریخت. روزها را روزه می گرفت و شب ها را به عبادت می پرداخت . و چون افطار می شد و غلامش آب و غذا برابر آن حضرت می گذاشت تا چشم آن جناب به آب می افتاد می فرمود:

قتل ابن رسول الله جايعا قتل ابن رسول الله عطشانا؛ (2) پسر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم گرسنه و تشنه کشته شد.

ص: 264

وقتی سؤال می شد که چرا این همه اشک می ریزید می فرمود: چگونه اندوهگین نباشم در حالی که در جلو چشمانم پدر ارجمندم و برادرم و هفده نفر از اهل بیتم همه شربت شهادت نوشیدند و بر روی خاک افتادند. پس چگونه غم و اندوهم تمام شود و گریه ام کم گردد؟ (1)

و حضرت زینب علیها السلام در مدینه کرسی درس تفسیر قرآن دایر کرده و در کنار آن از مصائب کربلا و جنایت و ظلم یزید پرده بر می داشت .

و خلاصه اینکه ام کلثوم، سکینه، فاطمه صغری، حسن مثنی و فرزندان امام حسین علیه السلام و دیگر شاهدان عینی کربلا، در طول حیات طیبه خود، از مصائب کربلا و مظلومیت امام حسین علیه السلام و جنایت یزید و بنی امیه می گفتند، و مردم را از آن آگاهی می دادند.

و نتیجه این که اگر نبود تلاش و سخت کوشی های امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام و دیگر سفیران کربلا و افشاگری آنان، نهضت خونین حسینی، آن پویای و اثر بخشی لازم و ماندگاری را نداشت. چرا که نهضت سجادی و زینبی، پایه های کاخ استبداد را به لرزه در آورد. و مردم شام که تا آن روز هیچ از اسلام و اهل بیت نشنیده بودند، پس از سخنان امام سجاد علیه السلام چنان متحول شدند که بر قاتلان امام حسین علیه السلام لعنت می فرستادند، و آن سخنان چنان مردم را متحول کرد که از آن پس بنی امیه هرگز صورت خوش در حکومت ندیدند. به نظر ما یکی از مهم ترین دلایل ماندگاری نهضت حسینی تلاش سفیران کربلا در راستای حفظ دستاوردهای نهضت بوده است.

1- تلاش بی وقفه ی امام سجاد علیه السلام در حفظ و احیای دست آوردهای انقلاب بمدت چهل سال که سخنان حضرت گذشت .

2- در روایات آمده که امام باقر علیه السلام فرمود:

هر مؤمنی چشمش برای کشته شدن امام حسین علیه السلام اشک بریزد تا برگونه هایش روان گردد، خداوند او را در بهشت در غرفه ها جا دهد. که مدت ها در آن ساکن باشد.

محمد بن مسلم می گوید: امام باقر علیه السلام فرمود:

مروا شيعتنا بزيارت الحسين بن على عليهما السلام.

به شیعیان ما دستور دهید تا به زیارت امام حسین علیه السلام بروند. چرا که زیارتش از بلاهایی چون: زیر آوار ماندن، غرق شدن، سوختن و از درندگان نجات می دهد.

امام باقر علیه السلام می افزاید:

و زيارته مفترضه على من اقر الحسین با الامامه من الله عز وجل،

و زیارت امام حسین علیه السلام بر هر کسی که قائل به امامتش می باشد واجب و لازم است. (1)

3- عبد بن فضل هاشمی می گوید: در خدمت امام صادق علیه السلام بودیم که مردی از طوس وارد شد.

فقال یا بن رسول الله مالمن زار قبر أبي عبدالله الحسين علیه السلام ؟ فقال علیه السلام له يا طوسى! من زار قبر الحسين علیه السلام و هو يعلم انه امام من الله مفترض الله مفترض الطاعه على العباد. غفر الله له ما تقدم من ذنبه و ما تاخر قبل شفاعته في سبعين مذنبا و لم يسيل الله عز وجل عند قبره حاجه الا القضاها .

پرسید: پاداش کسی که قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند چیست؟ فرمود: ای طوسی: کسی که قبر امام حسین را زیارت نماید و بداند که او از جانب خداوند منصوب به امامت شده و اطاعت او بر مسلمانان واجب است، در این صورت خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد و شفاعتش را در مورد هفتاد نفر می پذیرد. و هر کس در مزار این مؤمن زائر امام حسین حاجتی از خداوند بخواهد برآورده می گردد. (2)

ص: 266

4- حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود :

ادنى ما يثاب به زایر ابی عبدالله علیه السلام بشط الفرات اذا عرف حقه و حرمته ولایته ان يغفر له ما تقدم من ذنبه و ما تاخر. (1)

کم ترین چیزی که به زایر حسین علیه السلام در شط فرات می دهند این است که گناهان گذشته و آینده اش آمرزیده می شود. بشرط آنکه به حق و مقام حضرت معرفت پیدا کند و حریم و ولایت حضرت را بشاسد .

5- زید بن شحام می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:

هر کس با شوق و میل و صفای قلبی به زیارت قبر امام حسین علیه السلام برود، خداوند او را در قیامت در امنیت قرار می دهد. و اعمالش را بدست راستش می گذارد، و در تحت پرچم امام حسین علیه السلام قرار می گیرد، تا داخل بهشت شود، و در کنار و مقام امام حسین علیه السلام اسکان می گیرد. (2)

اما از حقوق مردم باید از صاحبان حق طلب رضایت شود. و از سوی دیگر فرد گنه کار عزم و اراده جدی به ترک گناه داشته باشد.

5- از روایات بدست می آید که عمل دنیا گره خورده به آخرت است.

6- اینگونه روایات امید، نشاط و شوق را در جوانان و افراد جامعه بوجود آورده تا راه بازگشت از مجاری صحیح آن را پیدا نمایند. و از سوی دیگر مایه آرامش روح و روان جامعه را در پی دارد. (1)

7- و خلاصه هر فرد عاقلی باید به دستگیره مطمئن آویزان گردد که تأمین کننده ی سعادت دنیا و آخرت او است.

آنگاه مردم مدینه در مسجد گرد آمدند تا یزید را از خلافت خلع نمایند.

و لذا در مرحله نخست فرماندار مدینه را از شهر بیرون کردند. و 1000 نفر از بنی امیه را به محاصره خود در آوردند. و سرانجام یزید سپاه عظیمی را به فرماندهی مسلم بن عقبه سفاک، در راستای سرکوبی قیام حره به مدینه گسیل داشت. و دستور داد سه روز به آنان مهلت دهد، و آنگاه حمله نماید و تصریح کرد وقتی حمله کردید، سه روز مال، عرض، ناموس و جان اهل مدینه بر سربازان حلال است هر طوری خواستند عمل نمایند و در آن نبرد خونین 100/000 نفر از اهل مدینه کشته شدند. (1)

حکومت جور پرداخت و برادرش موسی بن عبدالله به جزیره ،رفت و برادرش یحیی به طبرستان. (1)

9- قیام دیگر قیام حسین بن علی بن حسین علیه السلام از علویان مدینه بود که مردی زاهد و عابدی بود، او با 300 نفر از مدینه بر سپاه هادی عباسی قیام کرد و در یک فرسخی مکه در سرزمینی بنام «فخ» با یارانش به شهادت رسیدند و معروف به شهید فخ می باشند.

او پیش از قیام با موسی بن جعفر علیه السلام مشورت نموده بود. و عباسیان پس از شهادت آنان، سر همه شهدا را بریدند و به مدینه آوردند. (2)

10- در سال 199 هجرت ابوالسرایا در عراق خروج کرد و کارش بالا گرفت. (3)

سپاه ابوالسرایا به هر شهری که می رسیدند آنجا را به تصرف خود در می آوردند و سپاه عباسیان را تار و مار می کردند و قریب به دویست هزار نفر از لشکریان مأمون را کشتند.

بسیاری از آن نهضت ها با شعار رضای آل محمد و به عنوان اعتراض به ظلم و بیدادگری حاکمان جور برپا می شد . (4)

و صدها قیام دیگر که از ناحیه علویان با الهام از قیام کربلا برپاشد که کتاب های تاریخ آن ها را ضبط و ثبت نمودند. و سرانجام ملت عظیم الشان ایران به رهبری روحانیت و زعیم اکبر امام خمینی با الهام از نهضت عاشورا، نهضت بزرگی را برنامه ریزی نموده که تکمیل کننده ی

قیام های پیشین بوده است.

پس یکی از دلایل و بقای قیام حسینی، نهضت هایی بود که با الهام از قیام کربلا در طول تاریخ شکل گرفته است.

می کردند، و چه پس از غیبت صغری و کبری، با تالیفات کتاب و نشر آن در میان جامعه و مسلمانان و با اثبات امامت و حقانیت امام حسین علیه السلام و تقبیح اعمال یزید و عمّال فاسقش، افکار عمومی را علیه استکبار اموی بسیج می نمودند. کتاب هایی چون اصول و فروع کافی نوشته کلینی، امالی و ثواب اللاعمال و شرایع و خصال و من لا يحضره الفقیه، صدوق، ارشاد و امالی مفید، امالی طوسی، اعلام الوری طبرسی، مناقب این شهر آشوب، بحار الانوار مجلسی، وافی نوشته فیض کاشانی و.... و نظایر آن از زمان غیبت کبری تابحال هزاران جلد کتاب توسط علمای تشیع نوشته و در دسترس عموم مردم قرار گرفته است.

یادآوری این نکته ضروری است که آن کتاب ها بلحاظ نوشتاری به چهار دسته تفسیم می شود: بخشی به اثبات امامت پرداخته، و دسته دیگر به موضوع کربلا، برخی به اخلاق و سیره عملی آن حضرت اشارت نمودند و بخشی مربوط است به زیارت مضجع ملکوتی آن حضرت و پاداش هایی که بر آن مترتب می گردد.

ب: نوع دیگر کمک علماء به ماندگاری نهضت عاشورا، از راه وعظ و خطابه و ارشاد مردم و بیان عظمت امام حسین علیه السلام و مصائب وارده بر آن حضرت و کاروان کربلا، برای عامه مردم در طول 1400 سال می باشد.

ج: برپایی مجالس و مراسم در مساجد و تکایا جهت احیای تفکر و فرهنگ حسینی و ابلاغ اهداف حسینی به جامعه از سیره مرسوم علمای عظم الشان بوده و هست.

د: برپایی نهضت و قیام مسلحانه با الهام از نهضت کربلا در مقاطع گوناگون مانند نهضت سید جمال الدین، نهضت مشروطه، فتوای میرزای شیرازی در رابطه با تحریم تنباکو و یا نهضت و انقلاب اسلامی ایران به رهبری روحانیت و زعیم و مرجع تشیع حضرت امام خمینی. که امروز پرچم دار آن زعیم و مرجع بزرگ حضرت آیه الله العظمی خامنه ای ادام الله ظله می باشد. در هر حال علمای متعهد نقش بزرگی را در ماندگاری نهضت کربلا ایفا نموده اند.

اول پس از شهادت امام حسین علیه السلام و یاران مظلومش ابهت و قدرت و اقتدار حکومت بنی امیه در هم شکسته شد، و مردم جسورانه به زیارت قبور شهدای کربلا می رفتند و هیچ اعتنایی به سربازان یزید و عبیدالله بن زیاد نداشتند و از قبایل و عشایر اطراف نینوا، غاضریه، قادسیه ،کربلا، کوفه، بصره و سایر شهرهای عراق اعم از زن و مرد به زیارت امام حسین علیه السلام می آمدند و از فجایع یزید سخن می گفتند. و از فضایل و مناقب امام حسین علیه السلام اشعار می سروند. و عزاداری می کردند. عاشورا به همین ترتیب روز خون و روز حسین و روز عزای ملی شد.

در عاشورای دوم از مدینه و مکه گروهی برای زیارت مضجع امام حسین علیه السلام رفتند و آنانی که قادر نبودند به زیارت نایل آیند، در محل سکونت خود عزاداری می کردند. (1)

تا آخر حکومت اموی رسماً عاشورا روز ماتم عمومی و روز حسینی علیه السلام اعلام شده بود و در کربلا غوغایی برپا می شد.

در زمان بنی عباس بر مزار شهدای کربلا غوغایی برپا می شد و از مناقب و فضایل امام حسین علیه السلام و از فجایع بنی امیه و بنی عباس سخن می گفتند. و لذا متوکل عباسی دستور داد که مزار امام حسین علیه السلام را ویران کنند تا کسی برای زیارت به آنجا نرود. اما این اقدام متوکل (لع) اشتیاق مردم را نسبت به امام حسین علیه السلام بیشتر و تنفر را نسبت به حکام عباسی افزایش داد. (2)

مقریزی می نویسد: فاطمیون روز عاشورا را رسماً روز ماتم و عزا اعلام کردند. و با قربانی گاو و شتر بر اطراف قبر ابی عبدالله علیه السلام به گریه و زاری می پرداختند. هرکس می توانست در کربلا والا در شهر و محله خود آن کار را انجام می داد.

و بعد می افزاید: در زمان المعزالدین بالله، سال 363 هجرت روز عاشورا، تمام فاطمیون و شیعه کنار قبر کلثوم و نفیسه در مصر تجمع کردند. مردان به انشاء قصاید و زنان به نوحه و زاری و عزاداری پرداختند و به یاد تشنگی حسین علیه السلام و گرسنگی اصحابش بین مردم آب و غذا پخش می کردند. (3)

ابوالفدا در حوادث سال 352 هجرت می نویسد: معز الدوله امر کرد روز عاشورا تعطیل عمومی باشد، و روز عزای ملی قرار دهند. و رسماً زنان بحال گریه و زاری از خانه ها بیرون آیند و عزاداری نمایند و آن سال عاشورا غوغایی در قلمرو حکومت آل بویه (عراق، ایران

ص: 273

افغانستان، ترکمنستان (روس و....) برپا گردید.

در عصر صفویه که آنان از سادات موسوی بودند در تمام اراضی ایران، عراق، افغانستان و ترکمنستان بصورت جامعتری گسترش دادند و عاشورا را روز عزای ملی و ماتم عمومی اعلام داشتند. و در دوران افشاریه، زندیه و قاجاریه، عاشورا در نهایت مجد و عظمت تجلیل می شد. (1)

و در دوران رضاخان جلاد و سفاک احمق، که به دستور انگلستان در مساجد و حسینیه ها را بست و عزاداری و تعزیه را ممنوع کرده بود، زن و مرد ایرانی با تمام قدرت خانه به خانه به برپایی مجالس عزاداری می پرداختند.

و در عصر ما، عاشورا در ایران، هند، عراق، لبنان سوریه و کشورهای اروپایی و آسیایی میانه با شکوه خاصی بر پا می شود و صدها میلیون این روز را گرامی می دارند. پس یکی از دلایل ماندگاری نهضت امام حسین علیه السلام مرهون همت والای مسلمانان و جوانان غیور و دین مدار در طول تاریخ می باشد، که همچنان واقعه کربلا را در دل ها زنده نگه داشته و روز بروز این عطش بیشتر می شود و هیچ چیز و هیچ کس مانع آن نخواهد شد. مگر میشود نور خدا را با دهان خاموش کرد.

این کلام رسول خداست که فرمود: ان في قتل الحسين حراه في قلوب المؤمنين لا تبرا ابدا.

نموده است. و اعراب در پنج سال حکومت امام علی علیه السلام با ایران نمی جنگیدند و خاندان علی طوری به ایرانیان علاقمند بودند که مردم ایران آن ها را به چشم عرب نمی دیدند...

بارتولومو عقیده دارد ایرانیان در سال 60 آماده شدند که به حسین کمک کنند تا این که او به ایران بیاید و حاکم ایران شود. (1)

اما مردم مازندران و گیلان از نخستین کسانی بودند که زعامت امام علی علیه السلام و فرزندان او را پذیرفته اند.

مارسلین می گوید: از سال چهلم هجرت که علی ابیطالب علیه السلام زندگی را بدرود گفت، طوری معاویه و آنگاه پسرش یزید ایرانیان را در فشار گذاشتند که آن ها نتوانستند سربلند کنند و حکام آن دو خلیفه نسبت به هر ایرانی که ظنین می شدند بی درنگ به قتل می رساندند. اما ایرانیان چند در تسخیر ناپذیر داشتند که عمال معاویه و یزید نمی توانستند در آن دژها رخنه کنند و یکی از آن دژها «مازندران» و دیگری «گیلان» بود. (2)

23 - مروج الذهب: علی بن الحسين المسعودی (م 345 ه- ) ترجمه پاینده چاپ علمی و فرهنگی.

24 - مقتل خوارزمی: خطیب خوارزمی (م 568 ه- ) چاپ قم .

25 - مقتل عوالم: عبدالله بن نورالدین بحرانی از علمای قرن 12 چاپ تهران .

26 - مقاتل الطالبين: لابى الفرج الأصفهانی (284-306 ه- ) چاپ شریف الرضی قم.

27- مناقب آل بی طالب: ابى جعفر محمد بن علی بن شهر آشوب السرور المازندرانی چاپ اول چاپ ذوی القربى قم (م 588 ه- ) .

28- مسند احمد: احمد حنبل (م 241 ه- ) چاپ بیروت لبنان.

29- نهج البلاغه: از سخنان امام علی علیه السلام است که سید رضی آن ها را در قرن چهارم گردآوری نموده است.

30- نهايه الادب فى فنون الادب شهاب الدین احمد نویری.

31- وقعه طف: لابی مخنف لوط بن يحيى الأذى الغامدي الكوفى ( م 158 ه- ) چاپ حوزه علمیه قم .

32 - ينابيع الموده: القندوزی سلیمان بن ابراهيم البلخی (م 1294ه- ) چاپ شریف الرضی قم.

ص: 277

ص: 278

راغب اصفهانی لغت شناس پرآوازه قرآن کریم عزت را از ریشه «ارض عزار» به معنای زمین سخت و نفوذناپذیر می داند و آن حالتی است که انسان را از مغلوب شدن باز می دارد. (1)

«عزت نیز به معنای توانایی و در مقابل ذلت آمده است» (2)

فقیه دامغانی با توجه به کاربرد کلمه عزت و مشتقات آن در قرآن کریم، این معانی را برای آن بیان کرده است:

1 - عظمت و بزرگی 2- حمیت و اختلاف 3- غلظت و صلابت 4- سخت و دشوار 5- تقویت کردن 6- غلبه 7 - المنع (محكم و استوار). (3)

افتخار در لغت به معنای نازیدن، بالیدن و فخر کردن مباهات نمودن، (4) و... آمده است. و اگر این نازیدن بحسب و نسب و مال و ثروت باشد که در معرض تلف و نابودی است از امتیازات منفی آدمی در علم اخلاق تلقی می شود و اگر این مباهات در استقامت و پایداری در سخن حق باشد از ارزش های انسان بحساب می آید. رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی در آغاز سال هشتاد و یک که آن را سال عزت و افتخار حسینی نامیدند هم عزت را معنا کرده اند و هم افتخار را، و در خصوص افتخار فرمودند: امم حسین مظهر عزت بود و چون ایستاد، پس مایه فخر و مباهات هم بود، این عزت و افتخار حسینی است. یک وقت کسی حرفی را می زند، حرف را زده و مقصود را گفته است، اما پای آن حرف نمی ایستد، و عقب نشینی می کند، این دیگر نمی تواند افتخار کند، افتخار متعلق به آن انسان، ملت و جماعتی است که پای حرفشان بایستند و نگذارند پرچمی را که آن ها بلند کرده اند، طوفان ها از بین ببرد و بخواباند، امام حسین این پرچم را محکم نگه داشت و تا پای شهادت عزیزان و اسارت حریم شریفش ایستاد، عزت و افتخار در بعد یک حرکت انقلابی این است.

علامه طباطبایی می گوید: عزت به معنای قاهر غیر مقهور و غالب غیر مغلوب اختصاص به خداوند عزوجل دارد زیرا که غیر او محتاج و حتی مالک نفس خویش نیست مگر این که خدا به او رحم کند و از عزت خویش چیزی به او ببخشاید هم چنان که به مؤمنین عزت داده است. ﴿ وَ لِلَّهِ العِزَّةِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ ﴾ (منافقون / 8).» (5)

ص: 281

در یک تحلیل روشن در متون دینی بدست میآید که حقیقت عزت در درجه نخست قدرتی است که در دل و جان انسان ظاهر می شود و او را از خضوع و تسلیم و سازش در برابر طاغیان و یاغیان باز می دارد قدرتی که با داشتن آن هرگز اسیر شهوات نمی شود و در برابر هوی و هوس سر فرود نمی آورد. قدرتی که او را به مرحله نفوذناپذیری در برابر «زر» و «زور» و «تزویر» ارتقا می دهد و این قدرت نیز از ایمان به خدا و عمل صالح سرچشمه می گیرد و از این جهت است که در بعضی از متون تفسیری آمده است که «عزیز به معنای قدرتمندی است که شکست ناپذیر است هم توانایی ارایه آیات بزرگ را دارد و هم در کوبنده تکذیب کنندگان است». (1)

مقام معظم رهبری خود به طرح این سؤال پرداخته و پاسخی زیبا ارایه می نمایند. معظم له در همان سخنرانی مذکور فرمودند: این سال، سال عزت و افتخار حسینی است. این عزت چگونه عزتی است؟ این افتخار، افتخار به چیست؟ آن کسی که حرکت حسین بن علی را بشناسد، او می داند که این عزت چگونه عزتی است. از سه بعد و با سه دیدگاه این نهضت حسینی را که در طول تاریخ ماندگار شده است می شود نگاه کرد، در هر سه بعد، آنچه که بیش از همه چشم را خیره می کند احساس عزت و سربلندی و افتخار است. یک بعد مبارزه حق در مقابل باطل مقتدر است و یک بعد دیگر تجسم معنویت و اخلاق در نهضت حسین بن علی است. بعد سوم که بیشتر در بین مردم رایج است، فجایع، مصیبت ها، غصه ها، غم ها، خون دل های عاشورا است. لیکن در همین صحنه ی سوم باز هم عزت و افتخار هست. کسانی که اهل نظر و فکر و تأملند، باید هر سه بعد را دنبال کنند.

می آورد، مال و ثروت، امکانات زندگی، علم و دانش، پست و مقام، اختیارات قانونی و سازمانی و اداری همه از این مقوله است. عزت ذاتی و درونی مقدمه بهره وری نیکو از عزت عارضی و بیرونی است. به این معنا که اگر عزت ذاتی در انسان نباشد انسان در استفاده از عزت عارضی دچار مشکل می شود.

کسی که دارای عقل نیکو و مدیریت صحیح است در استفاده از عزت های عارضی موفق است، اما اگر دارای عقل صحیح و ایمان قوی و مدیریتی نیکو نباشد، در بهره برداری از مال و ثروت و اختیارات سازمانی و اداری دچار چالش می گردد .

در مقابل عزت نفس، ذلت نفس قرار دارد که انسان را در برابر باطل تسلیم می کند و برای بدست آوردن پست و مقام و مال در مقابل اربابان زر و زور و تزویر خوار و ذلیل می شود.

آمریکایی که در ایران مرتکب قتل می شود در آمریکا محاکمه شود اما هیچ مقامی در ایران حق محاکمه یک آمریکایی جنایت کار در ایران را ندارد .

این ذلت یک ملت است که بیگانگان در سرزمین آن ها وارد شوند و به مال و نوامیس آن ها تجاوز کرده و آن ها به دلیل ترس و یا ضعف سکوت کنند عزت فردی و عزت سازمانی و عزت ملی در هم تأثیر دارند و عزت فردی و عزت سازمانی مقدمه تحقق عزت ملی است و عزل ملی به وفاق ملی، مشارکت اجتماعی و مردم سالاری دینی تحقق می یابد، ملتی عزیز است که دارای مسئولین بزرگ و دانشمند، تیزهوش و عاقل، قبور و دارای سعه صدر، شجاع و با ایمان باشد، اما اگر دارای کارگزارانی ترسو و ضعیف، رفاه طلب و بی ایمان، کوتاه بین و غیر عاقل باشند در برابر تهدید دشمنان ملت، ضعف نشان داده و در نتیجه مردم با آنان همسو نبوده و عزت ملت را تبدیل به ذلت خواهند کرد، تجربه نشان داده است آنان که چراغ سبز به دشمن نشان داده اند مردان ترسو و بی ایمانی بودند که قبلاً در رفاه طلبی و مادیت فرورفته و چون تهدید آمریکا منافع آن ها را به خطر می انداخت در مقابل آن ها تسلیم شدند.

موثر نیفتاد، دست و پا و حتی جانشان را عاشقانه در راه خدا دادند و شربت شهادت نوشیدند و با این عمل نشان دادند که در برابر زور و زر و تزویر تسلیم نمی شوند و شکست ناپذیرند و تاریخ پرافتخار آن ها اموز برایما یک دنیا درس آموزنده است» (1)

بر مسلمانان که با این نحو روابط مخالفت کنند و دول اسلامی را وادار کنند به قطع این گونه روابط.» (1)

اگر انسان گرسنه باشد بهتر از این است که نفس خویش را به ذلت خواهش کوچک کند و دست تکدی پیش دیگران دراز نماید.

آیه الله موسوی خمینی در تحریر الوسیله باب مجوزات تیمم، یکی از موارد تیمم را این دانسته اند که شخصی با منت آب را برای وضو در اختیار دیگری قرار می دهد، (2) و چون منت گذاشتن با عزت و بزرگواری شخص مؤمن منافات دارد نباید پذیرفت و بجای وضو باید تیمم کرد. و در همین ارتباط فرمودند: «اگر کسی مقداری آب بی منت می بخشد باید قبول کند.» (3)

بنابراین معلوم می شود اسلام دین بزرگ و با عزتی است و مسلمانان نیز باید عزیز و با عزت باشند و ارزش خویش را با تن دادن به خواهش های نفسانی و قرار گرفتن در سیطره کافران از دست ندهند.

اختصار به سه مورد از این رمز و راز اشاره خواهد کرد.

الف - اواخر سال 1380 و آغاز سال 1381 ، دنیا با بحران حادثه یازده سپتامبر سال 2001 میلادی در آمریکا مواجه بود دولتمردان آمریکا این حادثه را بهانه کرده و بعضی از کشورها، از جمله ایران را تهدید به حمله نظامی کردند، ایرانیانی که در دوران دفاع مقدس با الهام از نهضت کربلا در برابر رژیم عراق که آنهم آشکارا و پنهان بوسیله ایالات متحده آمریکا حمایت می شد مقاومت کردند و سرانجام با عزت و افتخار، از این جنگ تحمیلی بیرون آمدند، اکنون مورد تهدید قرار گرفتند. این مهم ترین قضیه ای بود که رهبر فرزانه انقلاب این سال را سال عزت و افتخار حسینی نام نهاد تا مردم با سر مشق و الگو قرار دادن حسین بن علی علیه السلام و شناسایی عوامل عزت حسینی و تبعیت از آن بزرگوار، اسلام را تقویت کنند و شکست و زبونی دشمن را فراهم سازند.

ب - از سوی دیگر، در دنیای معاصر مسلمانان با بحران هویت مواجه اند، شناسنامه توحیدی و اسلامی بسیاری از آنان به فراموشی سپرده شد، فطرت خداجویی، غیرت اسلامی را کنار زدند و دل به غرب سپردند و به شعارها، و مدینه فاضله آن ها چشم دوختند، این موضوع را می توانیم با دقت در نوع لباس و پوشش مسلمانان، رفتار و کردارشان به احکام اسلامی جستجو کنیم، نامگذاری سال 81 به سال عزت و افتخار حسینی، در واقع شناخت هویت اعتقادی سیدالشهداء است و هویت آن عزیز با وابستگی او به توحید و عمل به سیره جدش رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و پدرش علی ابن ابی طالب منتهی می گردد.

ج - در آغاز سال 1381، انقلاب اسلامی ایران با تهاجم گسترده تبلیغاتی غرب روبرو بود. استکبار جهانی که شکست خود را حتمی میدید و موج انقلاب اسلامی حتی در سرزمینشان آن ها را تهدید می کرد، با تمام قدرت و توان شبیخون فرهنگی را علیه جمهوری اسلامی آغاز کردند و به قول آلوین تافلر (1) در عصر انفجار اطلاعات موجی در جهان ایجاد شد، و جهان به دلیل پیشرفت صنعت تکنولوژی و ارتباطات و شبکه جهانی اینترنت به صورت دهکده کوچکی در آمده است که فرهنگ ها، افکار، اندیشه ها، براحتی قابل انتقال است و این همان چیزی است که اخیراً بوسیله یکی از مزدوران صهیونیست جهت براندازی جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد گردید. آن ها می خواهند با رواج فرهنگ ابتذال و پخش فیلم های

ص: 288

منحرف کننده از طریق ماهواره ها و انتشار سی دی های مستهجن میان جوانان، آن ها را بی تفاوت سازند. هم فرهنگ ابتذال را رونق دهند، هم با شعارهای به ظاهر منطقی و عقلانی، ما را خلع سلاح کنند که یکی از این شعارها، اصلاحات است.

باید عزت را در گرو اطاعت از خدا طلب کرد و از ذلیل و خوار شدن در برابر مردم پرهیز نمود.

﴿ مَنْ كَانَ يُرِيدُ العِزَّةِ فَلِلَّهِ العِزَّةِ جَمِيعاً . ﴾ (1)

حضرت صادق علیه السلام فرمودند :

﴿ انَّ اللَّهِ تَبارَکَ وَ تَعَالَى فَوَّضَ الَىَّ الْمُؤْمِنِ كُلَّ شَيِِ الَّا اَذلاَلِ نَفْسِهِ ﴾ (2)، خداوند تبارک و تعالی همه چیز را به مؤمن واگذارده جز دلیل و خوار ساختن خودش را.

آری تأسی از عزت و افتخار حسینی و شهادت طلبی و دفاع همه جانبه آن بزرگوار از اسلام عزیز، سبب خواهد شد دین جان تازه ای گیرد و از گزند قدرت های شیطانی، بویژه استكبار جهانی حفظ گردد.

بررسی کرد و برای مبارزه با آن راه کارهای گوناگون پیشنهاد نمود ولی قدر مسلم یکی از راه کارهای مهم مبارزه با دین گریزی و مفاسد اخلاقی بازگشت به دین و یافتن هویت اعتقادی است.

راستی شناسنامه اعتقادی سالار شهیدان چگونه است، تا از این شناسنامه اعتقادی الگو گیریم. شناسنامه اعتقادی حسین علیه السلام را می توان در وصیت آن بزرگوار به برادرش محمد حنفیه پیدا کرد آنجا که در وصیتش به برادر خود فرمود:

﴿ انَّ الْحُسَيْنِ بْنُ عَلِىٍّ يَشْهَدُ انَّ لَا اله الَّا اللَّهُ ، وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّدَ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَبْدُهُ وَ رَسُولَهُ ، جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ الْحَقِّ وَ انَّ الجنه وَ النَّارَ حَقُّ وَ انَّ السَّاعَةَ آتِيهِ لَا رَيْبَ فِيهَا ؛ وَ انَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ ﴾ (1)

«حسین بن علی گواهی می دهد که هیچ معبودی جز خداوند نیست، اوست یگانه که انباز و شریک ندارد، و بدرستی که محمد صلی الله علیه وآله وسلم بنده او و فرستاده اوست، که به حق از جانب حق آمده است. و اینکه بهشت و جهنم حق است و ساعت قیامت فرا می رسد و در آن شکی نیست و اینکه خداوند تمام کسانی را که در قبرها هستند بر می انگیزاند».

آری، حسین علیه السلام وابسته به خدا و رسول گرامی اسلام است، او انسان موحدی است که به خدا و قیامت ایمان کامل دارد. به حشر و نشر انسان ها و حساب رس اعمال معتقد است از این رو عزت و افتخار را در پرتو عمل به اسلام و انصاف با مردم می داند و آن را گامی در جهت قرب به محبوب تلقی می کند .

﴿ مَنْ يُنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ لَمْ يَزِدْهُ اللَّهُ الاَعزَا ﴾ (2)

«هرکس از سوی خویش با مردم انصاف دهد خداوند چیزی غیر از عزت بر او نمی افزاید».

﴿ مَا مِنْ عَبْدٍ كَظَمَ غَيْظاً الَّا زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلٍ عِزّاً ﴾ (3)

«هیچ بنده ای خشم خود را فرو نمی نشاند مگر اینکه خداوند عزت او را می افزاید»

بازگشت به خدا در پرتو ایمان و عمل صالح حاصل می شود و کسی که می خواهد عزیز و

ص: 291

سربلند باشد و محبوب دل ها گردد تقوی الهی پیشه کند لذا رسول گرامی اسلام فرمود:

﴿ مَنْ أَرَادَ انَّ يَكُونَ أَعَزَّ النَّاسِ فَلْيَتَّقِ اللَّهَ ﴾ (1)

«هر کس می خواهد عزیز ترین مردم باشد، باید تقوی الهی پیشه کند».

بازگشت به دین و اتصال به خداوند نه تنها سبب رشد و تجدید حیات دینی و معنوی است بلکه عالی ترین راهکار در مبارزه با مفاسد اقتصادی و انحرافات اخلاقی می باشد.

3- مبنای اصلاحات در نهضت حسینی، تبعیت از سیره رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد .

4- میدان و قلمروی اصلاحات با استفاده از معنای معروف و منکر، (1) تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی است.

5- مراد از اصلاحات، اصلاحات امور مردم است نه اصلاحات دین خدا، زیرا دین خدا نیاز به اصلاحات ندارد.

بنابراین یادآوری عزت و افتخار حسینی، تداعی اصلاحات است، تمسک به این شعار زیبا و عمل به آندر این سال نه تنها سبب تجدید حیات اسلام است بلکه خلع سلاح نمودن کسانی است که زیر لوای این شعار اصلاحات آمریکایی را طالبند، استاد شهید مطهری چهل سال قبل حکمتی بر قلم جاری کرده که گویا، هشداری برای جامعه امروز ماست، فرمودند:

«امروز این ملت، تشنه اصلاحات نابسامانی ها است، و فردا تشنه تر خواهد شد ملتی است که نسبت به سایر ملل احساس عقب افتادگی می کند و عجله دارد به آن ها برسد، از طرفی مدعیان اصلاح طلبی که بسیاری از آن ها علاقه ای به دیانت ندارن.د زیادند و در کمین احساسات نو و بلند نسل امروزند، اگر اسلام و روحانیت به حاجت ها و خواسته ها و احساسات بلند این ملت پاسخ مثبت ندهد، به سوی آن قبله های نوظهور متوجه خواهند شد، فکر کنید آیا سنگر اصلاحات را این افراد، اشغال کنند موجودیت اسلام و روحانیت به خطر نخواهد افتاد.» (2)

بنابراین چه لزومی دارد با نام دین با اصلاحات مخالفت کنیم در حالی که پیامبران در قرآن مصلحان معرفی شده اند، قرآن از زبان حضرت شعیب می گوید :

﴿ وَ اِنَّ أُرِيدُ الَّا الاِصلاَحِ مَا اسْتَطَعْتَ ﴾ (3)

«من قصدی جز اصلاح جامعه تا آنجا که بتوانم ندارم».

حضرت علی علیه السلام در نامه به مالک اشتر نخعی یکی از وظایف حکومت اسلامی را اصلاحات امور مردم معرفی می کند. (4)

ص: 293

علامه فیومی کلمه صَلَحَ را در لغت خلاف (فَسَدَ) بیان کرده است. (1) و اصلاح در قرآن در مقابل افساد آمده است.

﴿ وَ اِذَا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الاَرضِ قَالُوا أَنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ ﴾ (2)

«وقتی به منافقین گفته شود در زمین فساد نکنید گویند همانا ما فقط اصلاح گرانیم».

فقیه دامغانی با توجه به کاربرد ماده «صلح» در آیات قرآن کریم آن را به معانی 1- الایمان 2- حسن المنزله 3- الرفق 4- تسويه الخلق 5- الاحسان 6- الطاعه 7- اداء الامانه 8- بر الوالدين 9- الامر بالمعروف والنهي عن المنکر 10- الحج (3) دانسته است.

بنابراین «اصلاحات یک روحیه اسلامی است هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح طلب است، زیرا اصلاح طلبی هم به عنوان یک شان پیامبری در قرآن مطرح است و هم مصداق امر به معروف و نهی از منکر است که از ارکان تعلیمت اجتماعی اسلام است.» (4)

بنابراین با توجه به معنای اصلاحات در متون دینی که دامنه اصلاحات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، قضایی و.... را پوشش می دهد عاقلی پیدا نمی شود تا با آن به مخالفت برخیزد، بلکه مخالفت ها، در مبناها و روش ها است، سال عزت و افتخار حسینی توجه به اصلاحات به روش امر به معروف و نهی از منکر، و بر مبنای سیره رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و جانشین بر حقش علی بن ابی طالب است. نکته مهمی که از آیه فوق ﴿ أَنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ ﴾ بدست می آید این است که اصلاحات با جمله اسمیه ذکر شده است و جمله اسمیه دلالت بر استمرار دارد، (5) و این موضوع نشانه آن است که اصلاحات امری مستمر و دائمی بوده و ضرورت دارد مصلحان دین آشنا پیوسته مسایل جدید و نوین را با قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و علی علیه السلام مقایسه کنند و قوانین جدید را با استفاده از این منابع استخراج و برای نسل امروزی بیان نمایند.

ص: 294

11- سبحانی جعفر ، فروغ ابدیت، مرکز انتشارات دارالتبلیغ اسلامی - قم.

12 - ستوده، هدایت الله، روانشناسی اجتماعی، انتشارات آوای نور، تهران، 1381، چاپ ششم .

13 - صفی پور عبدالرحین بن عبد الكريم، منتهی الارب فى لغه العرب، انتشارات کتابخانه سنایی.

14- طباطبایی محمد حسین، المیزان فى تفسير القرآن المنشورات جامعه المدرسين - قم.

15 - الفيومى المقرى، احمد بن محمد بن على، المصباح المنیر، چاپ صیدا، لبنان.

16- قراملکی، فرامرز، روش شناس مطالعات دینی، چاپ اول، 1380، ناشر: دانشگاه علوم اسلامی رضوی .

17- قرشی سید علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران بازار سلطانی، 1352 ش.

18 - مطهری مرتضی، نهضت های اسلامی در صدساله اخیر، انتشارات صدرا، تابستان 1375 .

19- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم 1372 .

20 - مطهری، علی، اصلاح طلبی. چاپ سوم مهر 1379، انتشارات صدرا.

21- مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، مؤسسه الوفاء، بيروت، لبنان.

22 - مامقانی، تلخیص مقباس الهدايه، تلخيص و تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ اول 1369ش، نشر صدوق جامعه الصادق.

23- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ مدرسه امیرالمؤمنین، قم.

24 - موسوی خمینی، روح الله. توضیح المسائل. دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین قم.

25 - همان، تحریر الوسیله، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین، بی تا.

26- همایون سید حسین، بازخوانی اصلاحات در رهیافت های علوی، اندیشه سال ششم، ش 5 فروردین و اردیبهشت سال 1380 .

ص: 296

معنوی با سلطان عزت و رعایت تقوی الهی در همه عرصه ها و پیروی از رهبری صالح و حفظ روحیه وحدت و جهاد و شکیبایی است.

کلید واژه ها: عزّت - رابطه معنوی با خداوند - حضرت سید الشهداء علیه السلام.

- در جامعه امروز چگونه می توانیم در عرصه زندگی فرد و جمعی از «عزت و افتخار حسینی» برخوردار گردیم و در چه صورت عزت بدست آمده را از کف خواهیم داد؟

در این نوشتار، عزت به معنای توانایی در مقابل ذلت قرار دارد. عزت حالتی است که مانع از مغلوب شدن آدمی می گردد و زمین سخت را «ارض عزاز» گفته اند. (1) گوهر عزلت، صلابت و شکست ناپذیری است، چه به عنوان خصلت فردی و چه به مثابه خصلت جمعی، و ثمره آن کرامت نفس، والایی روح و حفظ شخصیت انسانی است، و منظور ما از معنویت، همان صفات و خصایل اخلاقی و روحی است که به صورت ملکه در آمده باشد.

فرضیات: میان عزت و معنویت رابطه مستقیم برقرار است. گر چه مؤلفه های عزت آفرین، فراوانند. اما عامل اصلی، همان ایمان به پروردگار و التزام به لوازم آن است. روح حریت و آزادگی و عزت ابا عبدالله الحسین علیه السلام در عبارت کوتاه «هیهات منا الذله» خلاصه شده است، تنها راه کسب عزت و افتخار و مباهات نمودن به آن در روزگار ما، تمسک اسلام و اتصال معنوی به سلطان عزت، یعنی ذات شکست ناپذیر خدای متعال است و بس.

ای خدای پاک بی انباز و یار *** دست گیر و جرم ما را درگذار

یاد ده ما را سخن های رقیق *** که ترا رحم آورد آن ای رفیق

هم دعا از تو اجابت هم ز تو *** ایمنی از تو مهابت هم ز تو

گر خطا کردیم اصلاحش توکن *** مصلحی تو ای تو سلطان سخن

کیمیا داری که تبدیلش کنی *** گر چه جوی خون بود نیلش کنی

این چنین میناگری ها کار تست *** این چنین اکسیرها اسرار تست (1)

هم دعا از تو اجابت هم ز تو *** ایمنی از تو مهابت هم زتو (1)

باری منبع حقیقی عزت در عرصه اندیشه، همانا توحید و ایمان صحیح همراه با ارتباط معنوی با سرچشمه عزت حقیقی است. و در عرصه رفتار، عملی عزت آفرین است که: ریشه در همان اندیشه صحیح و پاک داشته باشد. (1) اندیشه و اعتقاد پاک، منشأ ایجاد ملکه عزت در درون آدمی است. و چنین ملکه ای، رفتار عزتمندانه را در پی خواهد داشت. حدیثی از انس بن مالک از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده که فرمود: «پروردگار شما همه روز می گوید: منم عزیز، هر کس که عزت دو جهان می طلبد، باید از عزیز - یعنی خداوند - اطاعت کند». ﴿ انَّ رَبَّكُمْ يَقُولُ كُلَّ يَوْمٍ أَنَا الْعَزِيزِ ، فَمَنْ أَرَادَ عَزَّ الدَّارَيْنِ فَلْيُطِعِ الْعَزِيزَ ﴾ (2).

بنابراین اتصال معنوی با سلطان عزت آدمی را عزیز و شکست ناپذیر می سازد. و رابطه ای مستقیم میان معنویت با عزت برقرار است به گونه ای که بندگی خدا و برخورداری از معنویت و اخلاق عین آزادی و حریت و عزت است و نافرمانی از او عین خواری و ذلت: م

حافظ از جور تو حاشا بگرداند روی *** من از آن روز که در بند توام آزادم

البته این ارتباط مستقیم، در فصل دوم نمایان تر خواهد شد.

که با تمسک به غیر خدا در جست جوی عزت باشد، چنین عزتی - به علت ناپایدار بودن - دارنده خود را هلاک می کند: ﴿ مَن اِعتَزِ بِغَيْرِ اللَّهِ ، أَهْلَكَهُ الْعِزُّ . ﴾ (1)

به تعبیر مولوی، صلابت و سخت رویی انبیاء را باید در مراتب عالی ایمان و یقین آنان جست :

هر پیمبر سخت روبد در جهان *** یک سواره کوفت بر جیش شهان

رو نگردانند از ترس و غمی *** یک تنه تنها بزد بر عالمی (1)

آنان در پناه قدرت لایزال الهى اهل جبن و ترس نبوده اند. علی علیه السلام نیز در سایه اطمینان و یقین به خداوند و نصرت او، به چنان آرامشی دست یافت که در عین تنهایی احساس عزت می کرد. در نامه ای به برادرش عقیل می نویسد:

﴿ لَا يَزِيدُنِي كَثَّرَهُ النَّاسِ حَوْلِى عِزِّهِ وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّى وَحشَةَ ، وَ لَا ...﴾. (2)

«نه فراوانی مردم مرا توانمند می کند و نه پراکندگی آنان مرا هراس ناک می سازد. هرگز گمان نکنی که فرزند پدرت، اگر او را رها کنند، خود را خوار و فروتن خواهد داشت و یا در برابر ستم سست می شود.»

2- بندگی خدا و اطاعت از او البته شاه بیت غزل و افتخار فرد و جامعه، همان ایمان به سلطان عزت و قدرت و اتصال معنوی با اوست. و همه عواملی که بعد از این بر شمرده می شوند جملگی آثار و نتاج معنوی و عملی ایمان بشمار می آیند.

یکی از لوازم ایمان، بندگی و اطاعت در برابر فرامین الهی است، تا اینکه این خصوصیت، ملکه درونی آدمی گردد. این بندگی، عین عزت و افتخار و عین حریت و آزادگی است. زیرا معنای پیشانی بندگی به پیشگاه حق ساییدن سر بر تافتن و چهار تکبیر زدن بر تمامی ماسوی

الله است و این یعنی عزت، صلابت. لذا علی علیه السلام در مناجات های خویش عرضه می داشت :

«الهی کفی بی عزاً ان اکون لک عبداً». (3)

«خدایا، در عزت من همین بس که بنده توام».

و امام صادق فرمود:

«ما اراد عزاً بلا عشيره و غنی بلامال و هيئبه بلا سلطان، فلينتقل من ذل معصيه الله الى عز طاعه الله» (4)

ص: 304